İÇİNDEKİLER

1. BÖLÜM
♦ TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 1
Türklerin Tarih Sahnesine Çıkışı 1
İlk Türk Devletleri 5
Diğer Türk Devletleri 13
İlk Türk Devletlerinde Kültür Ve Medeniyet 17
Tarihte İlkler 29
Özet Bilgiler 30
İlk Türk Devletleri (Test-1,2) 31

2. BÖLÜM
♦ TÜRK DÜNYASI 39
İlk Türk-İslam İlişkileri 39
Türk-İslam Devletleri 40
Büyük Selçuklu İmparatorluğu 44
Türk İslam Devletlerinde Kültür ve Medeniyet 48
ANADOLU TARİHİ 60
Anadolu'nun Türkleşmesi 60
Anadolu'da Kurulan İlk Türk Beylikleri 61
Önemli Türk Beylikleri ve Özellikleri 63
Anadolu Selçuklu Devri 64
Anadolu Beylikleri Dönemi 66
Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi'nde Kültür- Medeniyet 68
Moğollar ve Diğer Türk Devletleri 80
Tarihte İlkler 83
Özet Bilgiler 84
Türk-İslam Devletlerinde Kültür ve Medeniyet (Test-1,2,3) 89

3. BÖLÜM
♦ OSMANLI DEVLETİNDE KÜLTÜR VE MEDENİYET 99
Osmanlı Devlet Yönetimi 99

V
 Osmanlılarda Ekonomik Hayat 110
Osmanlılarda Eğitim ve Öğretim 116
Osmanlılarda Toplum Yapısı 118
Osmanlılarda Kültür ve Sanat 119
Osmanlılara Ait Terimler 128
Özet Bilgiler 130
Osmanlı Devletinde Kültür ve Uygarlık (Çözümlü Örnekler) 135
Osmanlı Devletinde Kültür ve Uygarlık (Test-1,2,3,4,5) 142
Türk Kültürü Genel Soruları 156

4. BÖLÜM
♦ III. SELİM'DEN İTİBAREN TÜRK İNKILÂBINI HAZIRLAYAN ETMENLER 161
Osmanlı Devletinin Genel Özellikleri 161
Yükselme Dönemi 164
Fatih Sultan Mehmet Dönemi 164
Duraklama Dönemi 169
Gerileme Dönemi 175
III. Selim Dönemi 178
Dağılma Dönemi 181
Dağılma Dönemi Padişahları ve Faaliyetleri 181
II. Mahmut Dönemi 181
Abdulmecit Dönemi 185
Tanzimat Fermanı 186
Islahat Fermanı 188
Abdulaziz Dönemi 190
II. Abdulhamit Dönemi 191
I. Meşrutiyet'in İlanı 191
II. Meşrutiyet'in İlanı 194
Osmanlı Devletinin Dağılmasını Önleme Çabaları 197
Trablusgarp Savaşı 199
Balkan Savaşları 200
I. DÜNYA SAVAŞI ve SONRAKİ GELİŞMELER 203
Osmanlı Devleti'nin Savaşa Girmesi 205
Osmanlının Savaştığı Cepheler 207
Osmanlı Devleti'nin Paylaşımı İçin Yapılan Gizli Antlaşmalar 210
I. Dünya Savaşının Sona Ermesi 212
VVilson İlkeleri 212
I. Dünya Savaşı'ndan Sonra Yapılan Barış Antlaşmaları 213
I. Dünya Savaşı'nın Sonuçları 215
Mondoros Ateşkes Antlaşması 215
Egemenlik Haklarını Kısıtlayan Hükümler 215
Mondros'un Uygulanması 217
Paris Barış Konferansı 219
MEMLEKETİN İÇ DURUMU VE CEMİYETLER 221

VI
 CEMİYETLER 222
Azınlıkların Kurduğu Cemiyetler 222
Milli Varlığa Düşman Cemiyetler 223
Milli Cemiyetler 224
Kuvay-ı Milliye 226
Tarihte İlkler 228
Özet Bilgiler 230
III. Selim'den İtibaren Türk İnkılâbını Etkileyen Etmenler
Çözümlü Sorular 243
III. Selim'den İtibaren Türk İnkılâbını Etkileyen Etmenler (Test -1,2,3,4,5,6) 257

5. BÖLÜM
♦ ULUSAL KURTULUŞ SAVAŞI 277
Hazırlık Dönemi 277
Mustafa Kemal'in İstanbul'a Gelişi ve Faaliyetleri 278
Mustafa Kemal'in Samsun'a Çıkışı ve Sonuçları 278
GENELGELER VE KONGRELER 280
Milli Kongre 281
Havza Genelgesi 281
Amasya Genelgesi 281
Erzurum Kongresi 284
Balıkesir Kongresi •. 287
Nazilli Kongreleri 287
Alaşehir Kongresi 287
Sivas Kongresi 288
Amasya Görüşmeleri 290
Temsil Kurulu'nun Ankara'ya Gelmesi 292
Son Osmanlı Mebuslar Meclisinin Toplanması ve Misak-ı Milli 292
Misak-ı Milli Kararları 293
TBMM'nin Açılması 296
TBMM'ye Karşı Çıkarılan Ayaklanmalar 299
Sevr Barış Antlaşması 304
MUHAREBELER ve SONUÇLARI 305
Cepheler 306
Doğu Cephesi 306
Güney Cephesi : 307
Batı Cephesi 307
I. İnönü Savaşı 307
Londra Konferası 308
II. İnönü Savaşı 309
Eskişehir- Kütahya Savaşları .309
Sakarya Meydan Savaşı 310
Büyük Taarruz 311
Mudanya Ateşkes Antlaşması 311

VII
 Lozan Barış Antlaşması 312
Kurtuluş Savaşı Dönemi Olayları ve Önemleri 314
Kurtuluş Savaşı Mücadelesinin Kronolojisi 316
Tarihte İlkler 317
Özet Bilgiler 319
Ulusal Kurtuluş Savaşı Çözümlü Sorular 333
Ulusal Kurtuluş Savaşı (Testler -1, 2, 3, 4, 5, 6, 7) 336

6. BÖLÜM
♦ ATATÜRK İLKE VE İNKILAPLARI 365
İnkılaplar 367
SİYASİ ALANDA YAPILAN İNKILAPLAR 368
Saltanatın Kaldırılması 368
Cumhuriyet'in İlanı 368
Halifeliğin Kaldırılması 370
Çok Partili Hayata Geçiş Denemeleri 371
Cumhuriyet Halk Fırkası 371
Terraki Perver Cumhuriyet Fırkası 371
Şeyh Sait Ayaklanması 372
M.Kemal Paşa'ya Karşı Suikast Girişimi 373
Serbest Cumhuriyet Fırkası 373
Menemen Olayı 373
Özet 375
HUKUK ALANINDA YAPILAN İNKILAPLAR 376
Türk Medeni Kanunun Kabulü 378
Yeni Türk Devletinin Anayasaları 379
Kanun-i Esasi'nin İlanı 379
Teşkilat-ı Esasiye Kanunu 380
1921 Anayasası (Teşkilat-I Esasiye) 380
1924 Anayasası 380
1961 Anayasası 381
EĞİTİM ve KÜLTÜR ALANINDA YAPILAN İNKILAPLAR 382
Tevhid-i Tedrisat Kanunu 382
Medreselerin Kaldırılması 383
Maarif Teşkilatı Hakkındaki Kanun 383
Yeni Türk Harflerinin Kabulü 383
Türk Tarih Kurumu'nun Kuruluşu 384
Türk Dil Kurumu'nun Kuruluşu 384
SOSYAL ALANDA YAPILAN İNKILAPLAR 385
Tekke, zaviye ve Türbelerin Kapatılması 385
Kılık-Kıyafet Değişikliği 385
Soyadı Kanunu 386
Takvim, Saat ve Ölçülerde Yapılan Değişiklikler 386

VIII
 EKONOMİ ALANINDA YAPILAN İNKILAPLAR 386
İzmir İktisadi Kongresi 387
Tarım Alanındaki Gelişmeler 387
Ticaret Alanındaki Gelişmeler 387
Sanayi Alanındaki Gelişmeler 388
ATATÜRKÇÜLÜK 389
ATATÜRK İLKELERİ 389
TEMEL İLKELER 389
Cumhuriyetçilik 389
Milliyetçilik 390
Halkçılık 390
Devletçilik 391
İnkılâpçılık 391
Laiklik 391
Bütünleyici İlkeler 392
Tarihte İlkler 393
Özet Bilgiler 394
Atatürk İlkeleri ve İnkılâpları (Testler -1, 2, 3, 4, 5, 6, 7) 399

7. BÖLÜM
♦ ATATÜRK DÖNEMİ DIŞ POLİTİKA VE İÇ OLAYLAR 425
DIŞ POLİTİKA 426
1923-1930 DÖNEMİ DIŞ POLİTİKA 426
Nüfus Mübadelesi 426
Yabancı Okullar Sorunu 426
Musul Sorunu 427
1931-1939 DÖNEMİ DIŞ POLİTİKA 427
Türkiye'nin Milletler Cemiyetine Girişi 427
Balkan Atlantı 427
Montrö Boğazlar Sözleşmesi 428
Sadabat Paktı 428
Hatay Sorunu 428
MUSTAFA KEMAL'İN HAYATI 429
II. DÜNYA SAVAŞI 433
II. Dünya Savaşı Sonrası Türkiye 433
Türkiye'nin İç Durumu 433
Türkiye'nin Dış İlişkileri 436
Türk-Yugoslav-Yunan İlişkileri ve Kıbrıs 438
Türkiye İslam Ülkeleri İlişkileri 440
Türkiye ve Dünya ile ilgili Genel-Güncel Olaylar 441
Özet Bilgiler 444
Atatürk Dönemi Dış Politika ve İç Olaylar (Test - 1, 2) 447

IX
 8. BÖLÜM
♦ SORU-CEVAP 457

9. BÖLÜM
♦ YAKIN TARİHTEKİ BAZI GENEL VE GÜNCEL OLAYLAR VE KRONOLOJİSİ 469

10. BÖLÜM
♦ ÖNEMLİ BAZI OLAYLARIN KRONOLOJİSİ 471

X
 TÜRK KÜLTÜR TARİHİ

Türklerin Orta Asya'dan yayılışı

TÜRKLERİN TARİH SAHNESİNE ÇIKIŞLARI

•Türk Adının Anlamı

•Türklerin ilk Anayurdu
•Göçler ve Sonuçları
•İskitler

Türk Adının Anlamı:

Türk kelimesinin anlamı hakkında yaygın olan iki görüş vardır. Birinci görüşe göre Türk; "do­
ğan, türeyen, çoğalan", ikinci görüşe göre ise, "güçlü, kudretli, kuvvetli" anlamındadır. Türk adı
ilk defa Orhun kitabelerinde, "Türük" şeklinde geçer.

Türk kelimesini siyasal ad olarak İlk Defa Göktürk Devleti kullanmış, daha sonra Türk
boyuna mensup bütün topluluklan ifade eden bir ad olarak kullanılmıştır.
2 KPSSDATA TARİH

Kelteminar Kültürü:
Coğrafi bir terim olarak Türkiye keli­
mesi VI. yy Bizans kaynaklarında kul­ MÖ 3000 yıllarında Aral gölüne dökülen
lanılmıştır. XII. yy'âan itibaren Anado­ Amuderya'nın deltasında bulunmuştur.
lu'nun adı bir daha değişmemek üzere Buradaki insanlar yerleşik hayat sürdür­
Türkiye olmuştur. müşlerdir. Bu kültürün mensuplarının
balıkçılık ve hayvancılık ile geçimlerini
sağladıkları anlaşılmaktadır.
Türk tarihiyle ilgili ilk bilgilere Çin kaynak­
larında rastlanır. Bu kaynaklarda "Kunlar" Afanesyevo Kültürü:
adı verilen "Hun" Türklerinden bahsedil­
MÖ 3000-2000 de Altay-Sayan dağlarının
mektedir. Ayrıca Asur yazılı kaynakların­
kuzey batısında bulunmuştur. Orta Asya
da, Heredot tarihinde, Arap, İran ve Hint
medeniyetinin temelini oluşturduğu sa­
metinlerinde de Türklerle ilgili bilgilere
nılmaktadır. Avcılık ve hayvancılıkla uğ­
rastlanır.
raşan savaşçı bir toplum tarafından mey­
dana getirilmiştir. Altay yöresinde iki
Türklerin İlk Anayurdu: kurgan (tepe biçimindeki mezar)da yapı­
Türklerin anayurdu Orta Asya'dır. lan kazılar sonucu ele geçen buluntular­
dan anlaşılmaktadır. Yapılan kazılarda
Orta Asya: kuzeyde Sibirya; güneyde ayrıca çeşitli bakır eşyalar, çakmak ta­
Himalaya Dağları; doğuda Kingan Dağla­ şından yapılmış ok uçları, kemikten ya­
rı; batıda Hazar Denizi ile çevrelenen pılmış iğnelerde bulunmuştur.
geniş bir coğrafi bölgedir.

Bu geniş bölge içerisinde Türklerin ilk Andronova Kültürü:

anayurdunun Altay-Ural Dağları ve Aral
Gölü üçgeni içinde kalan bölge olduğu
belirtilmektedir.
Yapılan araştırmalar sonucu Orta Asya
Türk kültürünün Paleolitik (Kabataş) Dev­
rine kadar uzandığı görülmüştür. Orta
Asya'nın en eski kültür merkezleri; Anav,
Karasuk, Abakan, Andronova,
Kelteminar ve Afanesyova, Tagar kültür­
leridir.
MÖ 2000-1200 yıllarında Yenisey'deki
Andronova'da bulunmuştur. Türklerin ilk
ataları tarafından meydana getirilmiştir.
Orta Asya kültürleri içinde yayılma alanı
en geniş olanıdır. Afanasyevo kültürü ile
olan benzerliğinden dolayı onun devamı
olarak da kabul edilebilir.
Karasuk Kültürü:
Yenisey Irmağı'nın kollarından biri olan
Karasuk Nehri'nden adını alan bu kültür,
Orta Asya'nın uygarlık tarihi yönünden

Anav Kültürü: büyük önem taşır. Orta Asya uygarlığında

demir madeni ilk olarak bu kültürde iş­
lenmiştir.
MÖ 5000-3000 arası Türkistan'ın Baş­
kenti Aşkabat yakınlarında ortaya çıka­
rılmıştır. Tagar Kültürü (MÖ 700-100):

MÖ 700-100 yılları arasında Karasuk

kültüründen sonra Altay dağları bölgesin-
TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 3

de görülmüş olan bu kültür, bu bölgedeki diğer bir grup Afganistan ve Kuzey Hin­
diğer kültürlerin içinde en genci ve en distan'a yerleşip Akhunlar Devleti'ni kur­
gelişmiş olanıdır. Bu kültüre ait tunçtan iki muştur.
yanı keskin bıçaklar, hançerler, çok sayı­
da ok uçları, altın süs eşyaları, iğne, tarak
Sonuçları:
gibi eşyalar bulunmuştur.
■ Göç etmeyip de Orta Asya'da kalan
Göçler ve Sonuçları: Türk boyları Asya Hun İmparatorluğu
çatısı altında ilk siyasi teşekkülünü
Milattan önceki devirlerde (M. Ö 1700) oluşturmuştur.
başlayıp, Milattan sonraki devirlerde de
devam eden göçlerin başlıca sebepleri ■ Hunlar ve Avarlar, Macaristan merkez
şunlardır: olmak üzere Avrupa'da birçok devlet
kurmuştur.
■ Kuraklık, uzun geçen kışlar ve bunların
■ Türk kültür ve uygarlığı dünyanın dört
doğurduğu ekonomik sıkıntılar,
bir köşesine yayılmış, Türklerin gittiği
■ Nüfusun artışı ve mevcut geçim kay­ yerde taş devri yaşayan insanlar, ma­
naklarının yetersizliği, den devrine geçmişlerdir.

■ Nüfus artışından dolayı otlakların ye­ ■ X I . yy'da Anadolu'ya girmeye başlayan

tersiz kalması, Oğuzlar, Anadolu'nun Türk yurdu olma­
sını sağlamışlardır.
■ Boylar arasındaki hâkimiyet mücadele­
si, ■ Kavimler göçünü başlatmışlardır.

■ Dış baskılar (Çin, Kitan, Moğol). ■ Göçler dört yönde olmuştur.

NOT:
M.Ö.ki dönemlerde kalabalık Türk Boyla-
rı'ndan bir kısmı Çin'e, bir kısmı da batıya
• Avrupaya göç eden Türkler, Hristi-
doğru göç ederek İran üzerinden Mezo­ yanlığı benimsemişler ve asimile
potamya, Anadolu ve Ege Bölgesine olmuşlardır.
kadar ilerlediler. Yakutlar ve Çuvaşlar • Sibiryaya gidenler uygarlık açısından
Sibirya'ya doğru göç ettiler. Bir grup da daha da geriye gitmişlerdir.
Hindistan'ın İndus-Pencap bölgesine • Çin'e gidenler kalabalık Çin nüfusun­
dan dolayı asimile olmuşlardır.
doğru yayılmaya başladılar.

M.Ö.ki göçler daha çok güneye (Çin) ve

batıya doğru olmuştur. Batıya yapılan
İskitler (Sakalar):
göçler IV. yy'da başlayıp IX. yy'ın sonla­
rına kadar devam eder. Batıya göç eden­ Orta Asya kökenli atlı göçebe bir toplu­
lerden bir kısmı Hazar Denizi ve Karade­ luktur. M. Ö VII. yy'da batıya göç ederek
niz'in kuzeyinden geçerek Orta Avrupa ve Karadeniz'in kuzeyinden Tuna Nehrine
Balkanlar'a kadar gelmiş, buralarda güçlü kadar uzanan topraklara yerleşmişlerdir.
devletler kurmuşlarıdır. (Hunlar, Avarlar,
Bulgarlar, Macarlar, Peçenekler, Ku- Kimmerler, Medler, Persler, Asurlular
manlar, Oğuzlar). Batıya gidenlerden ve Urartular ile savaşan İskitler; Kafkas
4 KPSSDATA TARİH

dağlarını aşarak Anadolu, Suriye, Filis­

tin üzerinden Mısır sınırlarına kadar akın­
larda bulunmuşlardır.

Arap kaynaklarında adları Sakalar diye

geçmektedir. Çoğunluğu göçebedir. İskit­
ler birçok kaynakta Türk olarak geçer.

İskitler çok tanrılı bir tabiat dinine inanır­

lardı. Tanrıların en büyüğü Göktanrı' ydı.
İskitler'in yaşam tarzları, gelenek ve gö­
renekleri, dilleri, sanatları diğer Türk
topluluklarıyla bağlantılıydı. Altın ve
gümüş işletmeciliğinde çok ustaydılar.

■ İskitler Orta Asya ve atlı göçebe kül­

türünü, Ön Asya toplumlarına tanıt­
mışlardır.

■ Ön Asya toplumlarıyla yaptıkları mü­

cadeleleri Alp Er Tunga Destanı'nda
anlatmışlardır. Diğer önemli destan ise
Şu Destanı'dır. Falcılık, büyücülük
(hekimlik) ve maden işlemeciliğinde ol­
dukça ileri gitmişlerdir.

■ Yunanlıları özellikle hekimlik (tıp) ala­

nında etkilemişlerdir.

■ İskit-Yunan ilişkisi sonucu Amazon

kadınları efsanesi ortaya çıkmıştır. Bu
efsanede İskitler'de kadın egemenliği­
nin olduğu görülmektedir.

NOT:

•İskitler atı evcilleştiren ilk topluluktur.

•Atlı arabalar kullandıkları için dünyanın
birçok ülkesine gitmişlerdir.
TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 5

İLK TÜRK DEVLETLERİ

•Asya Hun İmparatorluğu

• A v r u p a Hun İmparatorluğu (375 - 4 5 5 )
• G ö k t ü r k Devleti (552-630)
• I I . Göktürk (Kutluk) Devleti (682 - 745)
•Uygurlar Devleti (745 - 840)

Asya Hun İmparatorluğu: Çin Seddi'ni aşarak Kuzey Çin'i ele ge­
çirmiş ve Çin Devleti'ni vergiye bağlamış­
tır. Çin'e yerleşmemesinin nedeni ise
kalabalık Çin nüfusudur. Bir süre sonra
da Mete tüm Türk topluluklarını bir bayrak
altında toplamıştır.

Mete'nin en Önemli faaliyetlerinden

biri devlet yönetim biçimini değişti­
rerek ülkeyi üçe bölmesi (Orta, Sağ,
Sol) ve orduda onlu sistemi kurma­
Asya Hun Devleti sıdır. Bu sistemler daha sonraki Türk
devletlerine de örnek olmuştur.
Tarihte Türkler tarafından kurulduğu
bilinen ilk devlet Büyük Hun Devletidir.
Göç etmeyip Anayurtta kalan bazı Türk
Mete ölünce devlet biraz daha yaşadıysa
boyları Orta Asya'nın doğusuna çekilerek
da devletin hanedan üyelerinin ortak malı
Orhun ve Selenga nehirleri çevresinde
sayılması, Prenslerin Çinli prenseslerle
toplanmışlardır. Hunlar adı verilen bu
evlenmeleri gibi gelişmeler sonucu impa­
Türk boyları Çin'in kuzeyine doğru yayıl­
ratorluk zayıfladı. Gücü gittikçe azalan
mışlar ve burada bir devlet kurmuşlardır.
Hunlar bir süre sonra Güney ve Kuzey
Başkentleri Ötüken'dir. Devletin ne za­
olmak üzere ikiye bölündü. Güney Hun-
man kurulduğuna dair kesin bir bilgi yok­
ları Çin egemenliğine girdi. Çin hâkimiye­
tur. Hun Devleti hakkında ilk belge
tini kabul etmeyen Kuzey Hunları Çinliler­
M.Ö.318'de Çin ile yapılmış bir antlaş­
le yaptıkları savaşlar sonucunda iyice
madır.
zayıfladılar ve Siyenpiler tarafından yıkıl­
dılar.
Hunların bilinen ilk hükümdarı Teo­
man'dır. Çinliler Hunların yaptığı sürekli
akınlar sonucunda daha önce inşa ettikle­ Orta Asya'daki Türk Devletleriyle Çin
ri kaleleri birleştirerek Çin Seddi'ni yap­ arasında en büyük sorun İpek Yolu
mışlardır (M.Ö.214). Hun İmparatorluğu­ olmuştur. Çinliler bu yola egemen
nun en güçlü dönemi Mete'nin hükümdar­ olabilmek için Türk Devletlerinde
lığı sırasında olmuştur. Mete Yüeçi ve entrikalar çevirmişlerdir.
Tung-Hujan gibi çevre kavimleri yönetmiş
6 KPSSDATA TARİH

KAVİMLER GÖÇÜ: Avrupa Hun İmparatorluğu

(375-455):
Büyük Hun İmparatorluğu parçalandıktan
sonra Asya'nın batı kesiminde oturan
Hunlar daha batıya giderek Hazar Denizi
ile Aral Gölü arasındaki toprakları ele
geçirdiler. Bu olay; Hunların Avrupa
içlerine kadar ilerlemelerinin başlangıcı
oldu. Karadeniz'in kuzeyi ve Doğu Avru­
pa'da yaşayan kavimler (Vandallar,
Gepitler, Ostrogotlar, Vizigotlar) Hunla­
rın bu ilerlemeleri karşısında tutunama­
mışlar; ya Hun hakimiyetini kabul etmişler
ya da Avrupa içlerine göç etmek zorunda
kalmışlardır.
Bu devletin ilk hükümdarı Balamir'dir.
Bu göçün sonucunda; Balamir önce Doğu Gotları
(Ostrogotlar)'nı ortadan kaldırmış, sonra
■ Avrupa uzun yıllar karışıklık içinde
da Batı Gotları (Vizigotları)'nı yurtlarından
kalmıştır.
çıkarmıştır. Avrupa Hunları en güçlü
■ İlk Çağ kapanmış, Orta Çağ açılmıştır. zamanını Atilla devrinde yaşamıştır.
■ Roma İmparatorluğu 395 yılında Doğu
ve Batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır, Avrupa Hunlannı büyük bir imparatorluk
476 yılında Batı Roma İmparatorluğu haline getiren Atilla, Bizans üzerine akın­
yıkılmıştır. lar düzenledi, baskısını artırarak Bizans
ile Margos Barışını imzaladı. 434'te
■ Roma toprakları üzerinde birçok Ger­ imzalanan antlaşma bozulunca Bizans
men devleti kurulmuştur. Bunların en üzerine iki sefer daha düzenlediler. Bu
önemlisi Frenk İmparatorluğudur. seferler sonucunda iki devlet arasında
■ Germen kavimleri arasında Hıristiyanlık Anatolyos Barışı imzalandı. Bunun üze­
yayılmış, kilise ve Papalık güçlenmiş­ rine Bizanslılardan alınan vergi üç katına
tir. çıkarıldı. Daha sonra Roma üzerine
Galya seferi düzenlendi. Ama Papanın
■ Bugünkü Avrupa milletleri oluştu. devreye girmesiyle sefer sonuçsuz kaldı.
■ Avrupa'da Feodalite (Derebeylik) rejimi Atilla'nın ölümünden sonra taht kavgala­
ortaya çıktı. rının yoğunlaşması ve imparatorluk bün­
yesindeki kavimlerin isyanları sonucunda
■ Türkler Avrupa'da birçok devlet kur­
devlet yıkıldı (455).
muşlardır (Avrupa Hun İmparatorluğu,
Avarlar, Macarlar, Peçenekler).

NOT:

•Türklerin göç etmeleri bağımsızlıklarına

düşkün olduklarını gösterir.
TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 7

Hunlar'da Kültür ve Medeniyet

Devlet Yönetimi
Devletin başında bulunan hakan (kağan) kutsal sayılır ve Tanrıkut
unvanını taşırdı.

Atilla, Hun Devleti'nde babadan oğula geçen bir hükümdarlık

sistemini yürürlüğe koydu.

Hakan Kurultay meclisine başkanlık ederdi.

Ordu

Komutanlık da babadan oğula geçerdi ve komutanlar vergi ver­

mezdi. Ordunun tümüne yakını atlı idi.

Yaşayış
Çoğunluğu göçebe olan Hunlar, başta "At" olmak üzere hayvan
beslerlerdi.

Din ve İnanış
Hunlar Gök Tanrı'ya inanırdı. "Güneş, Ay, Yer ve Su"yu kutsal
sayarlardı.

Ölülerine büyük saygı gösterirler, onları eşyaları ve atıyla birlikte

gömerlerdi. Bu da ahiret inancını gösterir.

Tuna boylarında yaşayan Hunların bir bölümü Hıristiyanlığa geç­

mişlerdi.

Sanat
Hunlar madenleri işliyor ve dokuma yapıyorlardı.

Philadelphia Üniversite Müzcsi'nde bulunan

kabartma. T'ang Taitsung'un (ölümü 649)
mezanndaki kabartmada Hun kıyafeti giy­
miş süvari, Gök menşeli atıyla birlikte.
8 KPSSDATA TARİH
Göktürler Devleti
Göktürk Devleti
(552-630):
Büyük Hun İmparatorluğunun yıkılmasın­
dan sonra Orta Asya'daki Çin egemenli­
ğine, Avarlar son verdiler.
Göktürkler Avarlar'a bağlı olarak yaşıyor­
lardı. Silah yapıyorlardı. Avar ülkesinde
çıkan tölesler isyanını bastıran Bumin
Kağan'ın istekleri
Avar hakanı tarafından reddedilince
Bumin Kağan, Avar Devleti'ni yıkarak
Göktürk Devleti'ni kurdu (552).
Göktürkler tarafından devletlerine son
verilen Avarlar batıya göç ederek Avru­
pa'da tekrar güçlü bir devlet kurmuşlardır.
Göktürkler;
■ Türk adıyla kurulan ilk Türk devleti­
dir.
■ Göktürkler Aşına soyuna mensuptur.
■ Bumin Kağan devleti iki yönetim bölü­
müne ayırarak Batı illeri Yabguluğu-
nun komutanlığını kardeşi İstemi Ka-
ğan'a vermiştir.
■ Doğu Göktürk İmparatorluğu / 582-630
■ Batı Göktürk İmparatorluğu / 582-630
■ İstemi Yabgu, İpek Yolu'na egemen
olmak amacıyla önce Sasanilerle anla­
şarak Akhun Devleti'ni ortadan kaldır­
mış, sonra da Bizans'la anlaşarak
Sasaniler'i zayıflatmıştır. Bu da Müs­
lümanların İran'ı fethini kolaylaştırmış­
tır.
■ Göktürklerin en parlak dönemi Mukan
Kağan zamanı olmuştur.
■ Veraset sistemi ve Çin politikası sonu­
cu önce ikiye ayrılmış, daha sonra
Göktürk toprakları Çin egemenliğine
girmiştir.
II. Göktürk (Kutluk) Devleti
( 682 - 745 )
Bir süre dağınık halde ve Çin hakimiyeti
altında yaşayan Göktürkler İlteriş Kutluk
Kağan tarafından yeniden örgütlendi. Bu
nedenle bu devlete Kutluk Devleti denir.
TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 9

II. Göktürk (Kutluk) Devleti

Türk tarihinin ilk büyük bağımsızlık sava­
şını vererek milletini Çin egemenliğinden
kurtaran Kutluk Kağan tıpkı Bumin Ka­
ğan gibi ülkesini bölümlere ayırdı.
Kutluktan sonra devletin başına Kapgan
Kağan geçti. Bu dönemde Çin'e seferler
düzenledi. Daha sonra başa geçen Bilge
Kağan, ülkeyi kardeşi Kültigin ile birlikte
yönetti. Vezir Tonyukuk da onlara yardım
etti. Kutluk Devleti en parlak dönemini
yaşadı. Bu dönemde Orta Asya'nın pek
çok yeri egemenlik altına alındı. Tarihte
bütün Türklerin bir bayrak altında toplan­
dıkları ikinci dönem Göktürkler dönemidir.
■ Göktürkler Türk adıyla kurulan ilk
devlettir. Türk adını kullanmaları mil­
liyetçi bir yapıla sahip olduklarını
gösterir.
■ İlk Türk alfabesi olan Orhon alfa­
besini oluşturmuşlardır. Bu da ede­
biyatta ileri bir topluluk olduğunu
gösterir.
■ Devletin Doğu-Batı diye ikili teşkilat
şeklinde yönetmeleri devletin kısa
sürede yıkılmasına neden olmuştur.

Göktürkler döneminde; Tonyukuk,

Kültigin ve Bilge K a ğ a n ' ı n ölümünden
sonra adlarına dikilen Orhun yazıtları
o dönemin en önemli kültür mirasıdır.
Göktürk Devleti, ülke içinde çıkan iç Hipopod (at ayaklı adam) tasvirleri
karışıklıklar sonucu Uygur, Kartuk, (Ayaklarına hayvan kemikleri bağlaya­
Basmil, Yağma, Çiğli Türk Boyları rak karda kayarken gören Çin ve Yu­
tarafından yıkılmıştır. nanlıların taktıkları isim)
10 KPSSDATA TARİH

Göktürkler'de Kültür ve Medeniyet

Başta Hakan bulunurdu. Hakana devleti yönetme yetkisinin Tanrı

tarafından verildiğine inanılırdı. Hakanın eşi Katun (Hatun) devlet
işlerinde hakana yardım ederdi.

Devlet Yönetimi Hakan olmadığında hatun kurultaya başkanlık ederdi. Bu durum

hatunun da siyasi yetkilere sahip olduğunu gösterir.

Devlet işleri Kurultay denilen mecliste görüşülüp karara bağlanırdı

(demokratik bir yapıya sahip olduklarını gösterir).

Göktürkler, büyük kısmı atlı askerlerden oluşan güçlü bir orduya

sahipti.
Ordu
Eli silah tutan herkes asker sayılırdı (Ordu-millet anlayışı olduğunu
gösterir).

Çoğunlukla göçebe olarak yaşarlar, hayvancılık ve avcılıkla geçimle­

Yaşayış rini sağlarlardı.

Göktürkler, Gök Tanrıya inanırlardı. Ölülerine büyük saygı gösterir­

ler, ölüleri Yuğ denilen bir törenle gömer ve mezarın etrafına öldür­
düğü düşman sayısı kadar taş heykel dikerlerdi. Bunlara "Balbal"
Din ve İnanış denirdi (Savaşçı bir topluluk olduğunu gösterir).

Balbal heykel sanatının ilk örneğidir.

Tarihte yazıyı ilk defa kullanan Türk devleti Göktürkler'dir.

Türklerin ilk kez kullandığı alfabe olan Göktürk (Orhon) alfabesi 38

harfliydi. Orhun Nehri kıyısında Kültigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk
Sanat / Yazı adına dikilmiş olan Orhun Abideleri Göktürk alfabesi ile yazılmıştır.

Orhun Abideleri, Türk tarih, dil ve edebiyatının ilk yazılı belgesidir.

Göktürkler, madenleri işleyerek, çeşitli eşya ve aletler, gümüş su

kapları yapmışlardır.
TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 11

Uygurlar Devleti (745-840): ■ Çeşitli bölgelere dağılan Uygurlar Kan-

su ve Turfan Bölgesinde zaman zaman
etkili olmuşlardır. Moğol istilası sonu­
cunda siyasi bağımsızlıklarını kaybet­
mişlerdir.

■ Zayıflayan devlet Kırgız İsyanı sonu­

■ Yağma, Çiğil, Basmil ve Karluklularla cunda yıkılmıştır.
işbirliği yaparak Kutluk devletini yıkan
Uygurlular, Orta Asya'da kurulan son ■ Siyasi alandan çok kültürel alanda
Türk federasyonudur. varlık göstermişlerdir.

■ Ticaret ve bayındırlık alanında geliş­

■ Devletin kurucusu Bilge Kutluk Kağan,
mişlerdir.
ve Moyunçur'dur.

■ Devletin başkenti Ordu-Balık (Kara-

İPUCU
bala-sagun)'tır.

■ Uygur siyasi tarihinin ilk ve en önemli

•Mani dinini kabul eden ilk Türk
olayı hiç kuşkusuz Talaş Savaşı'dır.
devletidir.
Türk-Arap iş birliği sayesinde Çinlilerin
• Mani dini hayvan etini yemeyi
ağır bir yenilgiye uğratıldığı bu savaş
yasakladığı için tarım ile uğraşmışlar ve
Uygurların Orta Asya'da egemenlik yerleşik hayata geçmişlerdir.
kurmalarını kolaylaştırmıştır.
• Yerleşik yaşama geçen ilk Türk
devletidir.
• Uygurlar matbaayı kullanan ilk Türk
devletidir.

Uygur Devleti
12 KPSSDATA TARİH

Uygurlarda Kültür ve Medeniyet

Devlet Yönetimi Uygurlarda devlet yönetimi ve ordu sistemi Hunlar ve

ve Ordu Göktürklerde olduğu gibidir.

Yerleşik hayata geçen ilk Türk devletidir. (Türk

tarihinde ilk defa kent ve kasaba kurmuşlardır).
Çinlilerle dostça ilişkiler kurarak İpek Yolu ticaretini
Yaşayış canlı tuttular. Tarım Uygurlar zamanında önem
kazanmaya başlamıştır. Bugün Anadolu'da yaygın
olan "orta oyunu" Uygurlardan gelmedir.

Orta Asya Türk Devletleri içerisinde Orta Asya dinleri

dışında yabancı bir dine inanan ilk Türk devletidir.
(Maniheizm) Uygurların "Mani" dinini benimsemesi
savaşçılık özelliklerini yitirmelerine neden olmuştur.
Din ve İnanış
Bu da yıkılmalarında önemli etken olmuştur. Uygurlar
son dönemlerde Budizmi benimsemişlerdir
(Uygurların farklı dinleri benimsemeleri dini hoşgörüye
sahip olduklarını gösterir).

14 harfli Uygur alfabesini kullanmışlardır. Çinlilerle

olan ilişkileri sonucunda Türk Devletleri arasında ilk
kez kağıt ve matbaayı kullanmışlardır.
Sanat / Yazı Sanata önem vermişlerdir. Budizm ve Maniheizmin
etkisiyle sanat alanında daha da gelişmişlerdir. Resim
ve heykelcilikte kendilerini göstermişlerdir.
Dokumacılıkta da ilerlemişlerdir.

Örnek:

Aşağıdakilerden hangisi Uygur devletine ait bir özellik değildir?

A) Kendine özgü alfabesi vardır.

B) Mani dinin kabul etmiştir.
C) Yerleşik hayat geçen ilk Türk devletidir.
D) Matbaayı kullanmışlardır.
E) İlk düzenli Türk ordusunu kurmuşlardır.

Çözüm:
ilk düzenli Türk ordusunu Hunlar (Mete) kurmuştur. Dolayısıyla doğru cevap E seçeneğidir.
TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 13

DİĞER TÜRK DEVLETLERİ

• Avarlar
• Bulgarlar
• Hazarlar
• Macarlar
• Peçenekler
• Kumanlar
• Oğuzlar
• Sabirler
• Türgişler
• Kırgızlar
• Karluklar

Avarlar: ■ Avarların geçim kaynağı hayvancılık ve

■ 552 yılında Göktürkler Avar devletine
son verince Avarlar batıya göç ederek
Orta Avrupa'da bir devlet kurmuşlardır.
Macaristan merkez olmak üzere Orta
Avrupa'da güçlü bir devlet kuran Avar­
lar Sasanilerle işbirliği yaparak İstan­
bul'u iki defa kuşatmışlardır. (İstan­
bul'u kuşatan ilk Türk devletidir).
■ Balkanlarda ve Orta Avrupa'da iki yüz­
yıldan fazla bir süre egemen olan Avar­
lar Slav topluluklarını özellikle teşki­
latlanma ve devlet kuruculuğu konu­
sunda etkilemişlerdir.
■ Avarlarda devlet örgütlenmesi tümüyle
askeri temellere dayanıyordu. Avar or­
dusu atlı ve yaya birliklerinden oluşu­
yordu. Atlı birlikleri Avarlardan, yaya
birlikleri ise Avarlara bağlı Slavlar,
Germenler gibi Avrupalı kavimlerden
kurulmuştu.
savaş ganimetleriydi. Günlük yaşamda,
savaşta ve göç sırasında kullanılan
atın özel bir önemi vardı. Üzengiyi de
Avarların bulduğu bilinmektedir. Avarlar
kuyumculuk sanatında oldukça ileriydi­
ler.
■ Avarların dini Gök Tanrı dini idi. Daha
sonra dinleri Hristiyanlığa dönüşmüştür.
■ En parlak dönemini Bayan Kağan za­
manında yaşayan Avar Devleti, yöneti­
cilerinin Hıristiyanlığı kabul etmesi ve
Frenk krallığının saldırıları sonucu
805'te yıkılmıştır.
Not: Hem Asya hem de Avrupa'da
devlet kuran Türk topluluğudur.
Bulgarlar:
■ Göktürklerin Avarları mağlup etmesiyle
Avar baskısından kurtulan Bulgarlar
Dinyester nehrinden İran'a kadar uza­
nan topraklarda Büyük Bulgarya Devle­
tini kurdular.
14 KPSSDATA TARİH

■ VII. yy ortalarında Hazarların baskısı

sonucu Bulgarlar ikiye ayrıldı. Bir kıs­
mı itil (Volga) boylarına göç edip İtil
Bulgar Devletini kurdular. Diğer bir
kısmı ise Tuna boylarına göç edip Tu­
na Bulgar Devletini kurdular.

■ Tuna Bulgarları zamanla Slavların etki­

sinde kalıp Hıristiyanlığı kabul edince
Türklük özelliklerini kaybettiler. İtil Bul­
garları ise X. yy'da İslamiyet'i kabul et­
tiler

■ Papa tarafından hükümdarlarına Çar

unvanı verilmiştir.
Hazar Askeri
■ 1236'da Moğollar tarafından yıkıldı.
■ Peçenek ve Rus saldırıları sonucu
Hazarlar: zayıflamış, Ruslar tarafından yıkılmış­
lardır (956).
■ Göktürkler ve Sibirlerle aynı soydan
geldiği varsayılan, Don-Volga nehirleri
arasında Kafkasya'nın kuzeyinde ya­ Macarlar:
şayan Hazarlar, Göktürklerin yıkılışıyla
bağımsız hale geldiler. ■ İlk yurtları, Ural Dağları ve İtil (Volga)
Nehri dolaylarındadır.
■ Sasanilerle savaştılar. Bizanslılarla
ticari ilişkiler kurdular. Müslümanların ■ Peçeneklerin baskısı sonucu, bugün­
kü Macaristan'a gelerek burada bir
ilerleyişine karşı da Bizansla işbirliği
devlet kurdular. 1000 yıllarında Hıristi­
yaptılar.
yanlığı kabul eden Macarlar zamanla
■ Halk arasındaki davalara Müslüman, Türklük özeliğini kaybettiler.
Hıristiyan ve Samanlardan oluşan bir
■ Krallık sistemine dayalı bir yönetim
hakimler kurulu bakıyordu.
kurdular.
■ Uzakdoğu ile Bizans, islam ülkeleri ile
1870 yılında dünyadaki ilk Türkoloji kürsü­
kuzeydeki Slavlar arasındaki ticaret
sünü Budapeşte Üniversitesinde açmış­
yolları Hazarların kontrolünde idi. Bu
yüzden devlet'in ana gelir kaynağı tica­ lardır.
retti.

Hazarlar, Musevilik dinini kabul eden
tek Türk devletidir. Halk arasında Müs­
lüman, Hıristiyan, Şaman ist olanlar da
vardı (Birden fazla dinin olması, dini
hoşgörünün göstergesidir).
Peçenekler:
■ Göktürklere bağlı olarak yaşayan Pe­
çenekler, IX. yy ortalarında Don ve
Dinyester nehirleri arasında yaşayıp
boy teşkilatından devlet düzenine ge­
çememişlerdir.
TÜRK KÜLTÜR TARİHİ
■ Göktürk Devleti'nin yıkılmasından son­
ra batıya göç etmiş, Sibirya, Macaris­
tan ve Balkanlarda yaşamışlardır.
■ Peçenekler, Batı ve Güney Slavlarının
arasına girerek irtibatlarının kesilmesi­
ne neden olmuştur.
■ Peçenekler, Malazgirt savaşı sırasında
Selçukluların safına geçerek, savaşın
Selçuklular tarafından kazanılmasında
etkili olmuşlardır.
■ Peçenekler, Slavların Karadeniz'e
inmelerini de engellemişlerdir. Trak­
ya'da bulundukları sırada Çaka Bey ile
Bizans'a karşı ittifak yapmışlar, Bunu
öğrenen Bizans komutanının, Peçe-
neklerin üzerine saldırması sonucu yı­
kılmışlardır (1091).
Kumanlar (Kıpçaklar):
■ Batı Göktürk topluluklarından
Kimeklerin bir kolu olan Kumanlar,
1030 yıllarında Karadeniz'in kuzeyine
hakim oldular. 1239'da Moğol saldırısı
sonucu Kuman Devleti yıkıldı.
Oğuzlar (Uzlar):
■ Oğuzlar Türk tarihinde en önemli
rolü oynayan Türk boyudur.
■ Oğuzlar önce Göktürklere, ardından
Uygurlar'a bağlı olarak yaşamışlardır.
■ Uygurların yıkılmasından sonra Kara­
deniz'in kuzeyinden batıya göç etmişler
ve burada "Uz" adını almışlardır.
■ Oğuzların bir kısmı ise güneye inerek
İslamiyet'i kabul etmişler ve XI. yüzyılın
ortalarına doğru Selçuklu Devleti'ni kur­
muşlardır.
15
■ XIII. yüzyıldaki Moğol istilasından kur­
tulabilmek için de Anadoiu'ya göç et­
mişlerdir.
■ Oğuzlar Müslüman olduktan sonra
Müslüman komşuları onlara Müslüman
Türk anlamında Türkmen adını vermiş­
lerdir.
Günümüzde; Türkmenistan, İran, Irak,
Suriye, Azerbaycan, Türkiye, Kıbrıs ve
Balkanlarda yaşayan Türklerin ataları
oğuzlardır.
Sabirler (Sibirler):
■ Sabirler, V. yy'da Issık gölü dolayla­
rında yaşadılar.
■ Avarların baskısı sonucu batıya doğu
göç ettiler.
■ Sibirya'da ve Kafkasya'da etkin rol
oynadılar. Anadolu'ya seferler düzen­
lediler.
■ Sibirlerin Kafkaslardaki hakimiyetleri
Bizans tarafından yıkıldı. Dağılan
Sihirler sonradan kurulan, Hazar Dev­
leti'nin esas kitlesini meydana getirmiş­
lerdir. Bugünkü Sibirya bölgesine ismini
vermişlerdir.
Türgişler:
■ Göktürk Devleti'nin yıkılması üzerine
bağımsız hale gelen Türgişler, Talas,
Çu, ve İdil nehri ile Issık Gölü dolayla­
rında yaşıyorlardı.
■ Bu devletin Türk tarihindeki önemi
Göktürk Devleti'nin yıkılmasıyla dağınık
16 KPSSDATA TARİH

■ Türgişlerin Bilinen ilk hükümdarı Bağa
Tarkan'dır. Kendi adına para bastırmış­
tır.
■ Türgişler, Emeviler devrinde İslam
ordularının karşısına dikilerek Orta As­
ya'nın Araplaşmasını önlemişlerdir.
776 yılında Karluklar Türgiş hakimiyeti­
ne son verdiler.
ler (Karluklar İslamiyet'i kabul eden
ilk Türk boyudur).
■ Karluklar Karahanlılar Devletinin teme­
lini oluşturdular.
■ Cengiz Han'a itaat eden ilk Müslüman
topluluğudur.
■ XII. yy'da Moğol, egemenliğine girdiler.

■ İlk madeni Türk parası bu dönemde

bastırılmıştır.

Kırgızlar:

■ Kırgızlar, Asya Hun Devleti zamanın­

da Baykal Gölünün batısında yaşıyor­
lardı.

■ Önce Göktürklerin daha sonra Uygurla­

rın egemenliği altında yaşadılar. 840
yılında Uygur Devletini yıkan Kırgızlar
burada bir devlet kurdular.

■ 1207 yılında Moğolların egemenliği

altına girdiler. Ünlü "Manas Destanı''
Kırgızlara aittir. (Manas Destanı dün­
yanın en uzun destanıdır)

■ Cengiz Han'a itaat eden ilk Türk toplu­

luğudur.

■ Ötüken bölgesini Moğollara terk ederek

Orhun kültürünün ortadan kalkmasına
neden olmuşlardır.

Karluklar:

■ Uzun süre Göktürkler ile beraber yaşa­

yan Karluklar, Kutluk Devletinin yıkıl­
masından sonra Uygurların egemenli­
ğinde yaşamaya başladılar.

■ Talas Savaşında Çinlilere karşı Arapla­

rın yanında yer alarak savaşı Müslü­
manların kazanmasını sağladılar. Bu
savaş sonrasında İslamiyet'i kabul etti-
TÜRK KÜLTÜR TARİHİ
İLK TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE MEDENİYET
DEVLET YÖNETİMİ
■ İslamiyet'ten önceki Türkler en büyük
sosyal yapı olan devleti (il) boylar birliği
anlamına gelen federasyon tarzında
örgütlenmişlerdi. Devletin başında Ha­
kan bulunurdu.
■ Hükümdarlar çeşitli unvanlar kullanır­
lardı. Bunların başında; Tanhu ve
Şanyü unvanı gelir. Ayrıca, Kağan,
Hakan, Han, Yabgu, İlteber, idikut
gibi unvanlar da kullanılmıştır.
■ Türk Devletlerinde hükümdar yönetimi
kolaylaştırmak için ülkeyi Doğu ve Batı
olmak üzere ikiye ayırırdı. Ortada
(Merkezde) ise asıl hükümdar bulunur­
du. Sağ ve Solda ise Hanedan üyele­
rinden YABGU'lar bulunurdu.
Devlet (Merkez)
Batı Doğu
Yabgu Şad
Hükümdarın Hükümdarın
kardeşi büyük oğlu
■ Hiçbir şekilde töreye aykırı davranma
yetkisi olmayan hükümdarın temel gö­
revi halkının huzur ve refahını sağla­
maktı. Kurultay (Danışma Meclisi)
başkanlığı ve ordu komutanlığı da hü­
kümdarın görevleri arasındaydı.
■ Hun ve Göktürk hükümdarları "Otağ"
adı verilen çadırlarda otururlardı. Uy­
gurlardan itibaren hükümdar sarayları
yaptırıldı. Her sonbaharda halka "Şö­
len" denilen ziyafetler verilirdi.
17
Hükümdarlara Kurultayın yanı sıra
"hatun" denilen hükümdar eşleri de
yardımcı olurdu (Hükümdar olmadığı
zaman kurultaya Hatun başkanlık eder­
di). Bu durum Türk toplumunda kadına
verilen değeri ortaya koymaktadır.
Hükümdarlık sembolleri şunlar idi:
♦ Otağ (hakan çadırı)
♦ Örgin (taht)
♦ Kotuz (sorguç)
♦ Tuğ (sancak)
♦ Yay ve davul
Bu semboller sadece hükümdar tarafın­
dan kullanılabilir, başkaları tarafından
kullanılamazdı. Kullanılması hükümdara
isyan etme ile eş anlamlıydı.
Tanrı vergisi kabul edilen siyasi iktidar
kut kavramı ile ifade edilmiş, hükümdarın
şahsı ve ailesi kutlu sayılmıştır. Yani
siyasi iktidar hakkı, diğer insanlar arasın­
dan seçilmiş hükümdara ve ailesine ve­
rilmiştir. Kut kavramı bir bakıma ilâhî
seçkinliğin bir ifadesidir.
■ Kut'un kan yoluyla babadan oğula
geçtiğine inanılırdı.
■ Hükümdarlara Tanrı tarafından verildiği
düşünülen yetkinin kalıtımsal olarak
oğullarına da geçtiği görüşü Türk dev­
let yönetiminde veraset sorununu da
beraberinde getirmiş; bu durum taht
kavgalarını ve parçalanmayı hızlandır­
mıştır. (Bazen, kardeşlerin devleti par­
çalamadan birlikte yönettikleri de görü­
lürdü. Örneğin, Bumin - İstemi kardeş­
ler (I. Göktürk devleti), Bilge - Kültigin
kardeşler (II. Göktürk devleti) gibi.
18 KPSSDATA TARİH

HÜKÜMDARIN TAHTA ÇIKIŞI ■ Ülke töreye uygun olarak yönetilirdi.

Töre eski Türklerde devlet ve toplum
Tarih boyu hanedana mensup Türk hü­ yaşamını düzenleyen yazılı olmayan
kümdarlarının tahta çıkışı başlıca dört kurallardı.
şekilde gerçekleşmiştir:

a) Hanedan üyeleri arasındaki siyasi ve Türklerde ilk devlet teşkilatını Hun-

askerî mücadeleyi kazanan hükümdar
lar kurmuşlardır. Devlete il, millete
olarak tahta çıkıyordu. Türk tarihinde,
tahta çıkmada en sık rastlanan usul bu budun denirdi. Devlet işleri Kurul-
idi. tay'da görüşülürdü Türk devletle­
rinde meclislere 'Toy' "Kurultay" ve
b) Hükümdarın rakipsiz aday olması
kolayca tahta çıkmasını sağlıyordu. "Kengeş" denirdi. Meclis sadece
hükümdar seçimi, savaş ve barış
c) Hükümdarın tahta çıkmasındaki diğer
gibi önemli kararları vermek için
şekil ise seçim usulü idi. Hükümdar ölün­
ce, yüksek dereceli meclis (kengeş, toy, toplanırdı. Hakan meclisin başkanı
kurultay veya meşveret meclisi) toplanır, idi. Meclise katılan üyelere "Toy-
Hanedan üyelerinden birini hükümdar gun" denirdi. Herkesin kurultaya
seçerdi. katılma hakkı yoktu.
d) Hükümdarın tahta çıkışında uygulanan
diğer bir sistem de Ekberiyet (en yaşlı
üye) Sistemi idi. Bu sistem uzun süre
tartışılmış, sonunda XVII. yüzyıl başında
Osmanlı Devleti hükümdarı I. Ahmet DEVLETİN İŞLERİNİ YÜRÜTEN
(1603-1617), kardeş katli geleneğine son GÖREVLİLER
vererek ekber ve erşed sistemini getir­
Buyruklar Bakanlar
miştir. Buna göre hanedan üyeleri ara­
sında hükümdar seçilirken bu üyelerin İç buyruklar Saray işleri ile ilgili
öncelikle büyüklüğüne (ekber), sonra da bakanlar
akıllı ve sağlıklı oluşuna (erşed) bakılırdı.
Tamgaçlar Damgacılar
Bu özellikleri taşıyan hanedan üyesi
hükümdar olurdu. Danışmanlar Müşavirler

Tudun Vali
■ Hükümdar ailesinin en yetkili üyesi Bitikçi Yazışmacı / Sek­
veliaht olurdu. Hükümdarın oturduğu reter
başkente "Ordu" denirdi. Onun devlet
Tekin
yönetimi ve askeri konulurda yetişmesi Şehzade
sağlanırdı. Subaşı Ordu komutanı

■ Türkler teşkilatçı bir millet olduğundan

Yargucu Yargıç
yıkılan devletin yerine hemen yenisini
kurmuşlardır. Tarkan ve Apa Saray görevlileri
TÜRK KÜL TÜR TARİHİ
SOSYAL HAYAT
■ Toplum sağlam bir aile yapısına daya­
nıyordu. Tek kadınla evlilik olup, ka­
dın erkek eşitti.
■ Türk toplumunun en küçük sosyal
birimi aile (Oguş) idi. Türk toplumunda
ailelerin bir araya gelmesiyle "Uruğlar
(akraba, sülale) bunların birleşmesiyle
"Boy"lar meydana geliyordu. Boy, si­
yasi bir nitelik taşır ve başında Bey bu­
lunurdu. Boyların birleşmesiyle "Bu­
dun" (Boylar birliği - millet) meydana
gelir ve başında Han bulunurdu.
■ Budunların birleşmesiyle "İl" (Devlet)
oluşurdu.
■ Hayat tarzı göçebeliktir. Kışın kışlıkla­
ra, yazın yazlıklara gidilirdi. Göçebe
hayatın zorunlu kıldığı hayvancılığa
önem verilmiştir.
■ At'ın önemli bir yeri vardır. Savaşçılık
herkesin ortak bir yeteneğidir. En fazla
hayvansal gıda tüketilirdi, içilen içki ise
atın sütünden elde edilen Kımız'dır.
Atın etinden ve sütünden de yararlanı­
lırdı.
■ Bahar mevsiminin başlangıcında şölen­
ler düzenlenirdi. Günümüzde 21
Mart'ta kutlanan "Nevruz Bayramı" bu
geleneğin devamıdır. Bu şölenlerde ça­
lınan müzik aletine Kopuz denirdi.
19
■ Türk erkekleri pantolon, ceket, çizme,
gömlek ve kaftan gibi kıyafetleri giyerek
Çinlileri, Bizansları ve Slavları etkile­
mişlerdir.
Yerleşik hayata geçen ilk Türk toplu­
luğu Uygurlar'dır. Devlet ve toplum
düzeni gelenek ve göreneklere göre
düzenlenirdi. Töre adı verilen bu ku­
rallar yazısızdı. Göçebelikten dolayı
mülkiyet gelişmediği için özel mülki­
yet gelişmemiştir. Tarıma dayalı işçi­
lik olmadığı için kölecilik anlayışı
yoktur.
DİNİ HAYAT
■ Tabiat kuvvetlerine inanma şeklinde
başlayan din ölmüş ataların ruhlarına
inanma (Atalar Kültü) şeklinde devam
etmiştir.
Atalar Kültü: Eski Türklerde ölmüş bü­
yükler ve atalara ait hatıralar kutsal sayı­
lırdı. Türkler babalarının ve atalarının,
öldükten sonra ruhları aracılığı ile aile
bireylerini korumaya devam ettiklerine
inanırlar, bu nedenle de onlara karşı
duydukları minnet hissi ile atalara kur­
banlar keserlerdi. En değerli kurban at
idi. Atalara ait hatıralara verilen önem,
mezarlara yapılan saldırıların ağır bir
şekilde cezalandırılmasından da anla­
şılmaktadır.
■ Gök, güneş, ay, yıldız, yer ve su kutsal
kabul edilir ve bunlara kurbanlar sunu­
lurdu.
■ Bir dinden çok bir sihir karakterine
sahip olan Şamanizm eski Türk toplu­
luğuna damgasını vurmuştur. İlk Türk
devletlerinde din ve inanışı üç gurupta
toplayabiliriz:
20
1. Tabiat Kuvvetleri'ne inanma
2. Atalar kültü
3. Göktanrı
■ Türklerin asıl dini Göktanrı diniydi. En
eski inançları ise totemizm'dir.
Totemizmde, kutlu olduğu kabul edi­
len cisimlere inanılırdı. Bunlar, insan
veya hayvan olabilirdi.
■ Din adamlarına Şaman, kam; cenaze
törenlerine de "yuğ" adı verilmiştir.
Devletin ileri gelenleri, devlet işlerinde
Şamanların düşüncelerini de alırlardı.
■ Kişinin hayatta iken öldürdüğü düşman
sayısını simgeleyen mezar taşlarına
"balbal", mezarlarına ise kurgan de­
nilmiştir.
Kurgan
Kurgan; eskiden Orta Asya'da ölen Türk­
lerin eşyaları ile beraber gömülerek,
kimsenin de tahrip etmemesi için üzerine
tonlarca toprak yığılmak suretiyle kaidesi
yuvarlak bir tepecik şekli verilen mezarla­
ra denir. Orta Asya'da Ural Dağlarından
Yenisey nehri bölgesine kadar olan alan­
da ve Kırgız steplerinde binlerce Kurgan
bulunmaktaydı. Oralarda yaşayan Türkler
kutsal saydıkları bu mezarları hep koru­
muş kollamışlardır. Fakat XVII. yüzyıldan
sonra buralar Ruslar eline geçince bura­
lara yerleştirilen Rus muhacirler bu Kur­
ganlarda gömülü olan hazineleri almak
için bu mezarları kısa zamanda tahrip
ederek çıkardıkları çeşitli madenleri eritip
yok etmişlerdir.
Kurganlarda bulunan eşya ve kalıntılar
sayesinde Orta Asya tarihi ve kültürü
hakkında bilgilere ulaşmaktayız .
KPSSDATA TARİH
■ Türkler arasında zamanla diğer dinler
de yayıldı. Uygurlar arasında Mani ve
Budizm dini yayılmıştır. Macarlar,
Bulgarlar, Peçenekler ve Kumanlar Hı­
ristiyanlığı benimserken, Hazarlar Mu­
seviliği Hıristiyanlığı ve İslamiyeti kabul
etmişlerdir. Ama bu dinlerin hiçbiri İs­
lamiyet kadar Türkler arasında yayıl­
mamış ve etkili olmamıştır.
■ Milli benliklerini koruma konusunda en
hassas olanı Uygurlardır. Uygurlar, iliş­
ki kurdukları kültürlerin terimlerine bile
Türkçe karşılıklarını kullanmaya özen
göstermişlerdir.
Ölü Gömme Adetleri:
Ölüler atı ile beraber gömülürler (Cennet
yolculuğunu kolaylaştıracağına inanılırdı).
Öldürdüğü kişilerin cennette ona hizmet
edeceği anlayışı vardı.
Ölümden sonra hayatın devam
ettiğine inanıldığı için ölen kişi eş­
yalarıyla beraber gömülürdü.
■ Gelenek, görenek ve ahlak kuralların­
dan oluşan sözlü hukukun (Töre) sos­
yal hayatta önemli bir yeri vardır.
■ Törenin üç kaynağı vardı.
Bunlar:
■ Hükümdar da töreye uymak zorunda
idi. Törenin bazı hükümleri zamanla
değişebilirdi.
TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 21

■ Miras hukukuna göre topraklar en

küçük oğula, taşınabilir mallar ise diğer
oğullara verilirdi.

■ Devlete ihanet etme, adam öldürme,

zina hırsızlık gibi suçların cezası idam­
dı.

■ Yüksek mahkeme hükümdar başkanlı­

ğında toplanırdı. Yargıçlar yorgucu ve
yargan gibi isimlerle anılırlardı. ■ Türklerin kullandığı en önemli savaş
taktiği Turan taktiği idi. Bu taktik iki
Uygurlar döneminde ticari ilişkilerin
aşamalı uygulanırdı. Bunlar: Sahte geri
gelişmesinden dolayı, kişiler arası
çekilme ve pusu idi.
anlaşmazlıkları çözümleyecek kural­
ların yazılı hale getirilmesi ihtiyacı
Turan taktiği şöyle uygulanırdı: Savaş
ortaya çıktı. Böylece Türk hukuku ilk sırasında süvari birlikleri düşmana
kez Uygurlar tarafından yazılı hale saldırdıktan sonra kaçıyormuş gibi
getirildi. geri çekilerek düşmanın üzerlerine
doğru gelmesini sağlarlardı. Giderek
hilal şeklini alan atlı birlikler, düşmanı
çember içine alarak yok ederlerdi. Bu
NOT:
yüzden bu taktik hilal taktiği olarak
da adlandırılır. Türkler bu savaş takti­
■ Türk töreleri Moğollar tarafından ğini daha sonraki dönemlerde de
yazılı hale getirilerek, Cengiz Yasaları
başarı ile uygulamışlardır. (Malazgirt,
oluşturulmuştur.
Niğbolu, Mohaç ).

ORDU
■ Türk ordusunda ilk teşkilatı kuran Mete
■ Sürülerin bakımı ve sürek avları savaş Han oldu. Mete'ye dayanan ordu örgü­
usullerinin öğrenilmesinde en etkili yol tü onlu, yüzlü ve binli gruplardan olu­
idi. şuyordu.

■ Askerilik hayatın kendisi olduğundan ■ Mete'nin tahta geçişi, günümüzde

ayrı bir meslek değildi. Ordu-millet an­ kara kuvvetlerinin kuruluş tarihi ola­

layışı hakimdir. rak kabul edilmektedir (M.Ö. 209).

■ Türk ordusu daimi olup eli silah tutan

herkes askerdi. Ordunun asıl gücü atlı Dünyada ilk kez Türklerde görülen
süvari birlikleridir. bu askeri sistem Batıya ilk olarak
Avrupa Hunları tarafından tanıtıl­
■ Orduda (Hazarlar hariç) ücretli askerle­
mıştır.
re yer veren Türk topluluğu yoktu. Sa­
vaşta ölmek en büyük şeref sayılıyor­
du.
22
EKONOMİK HAYAT
■ Eski Türk toplumunda ekonomik yaşa­
mın temeli hayvancılığa dayalıydı. At
ve koyun en çok beslenen hayvandı.
■ Tarım, ancak nehir ve göl kıyıları ile ya­
ğış alan elverişli bölgelerde yapılıyor­
du. Hunlara ve Göktürklere ait sulama
kanalları, Türklerin tarıma da büyük
önem verdiğini göstermektedir.
Uygurlar yerleşik hayata geçtik­
lerinden dolayı tarıma daha büyük
önem vermişler, hayvancılıkta ise
diğer Türk Devletleri kadar etkili
olamamışlar.
■ Türkler Hunlardan itibaren ticarete
önem vermeye başlamışlar ve yakın
komşuları ile yoğun ticari ilişkilerde bu­
lunmuşlardır, (en çok Çinlilerle) Bu ül­
kelere canlı hayvan, deri, kösele, kürk
ve hayvansal gıdalar satmışlar, karşılı­
ğında tahıl ve giyim eşyası almışlardır.
■ İpek yolu ve kürk yolunun Türklerin
elinde olması Türk devletlerine büyük
avantaj sağlamıştır.
♦ İpek yolu:
KPSSDATA TARİH
♦ Çin'den başlayıp Orta Asya'yı aşa­
rak Akdeniz ve Karadeniz'de sona
eren ticaret yoludur. Türkler ile Çinliler
arasındaki savaşların temelinde de bu
ticaret yolu vardı.
♦ Kürk yolu: Hazar ve Bulgar ülkele­
rinden başlayıp Altay ve Sayan dağla­
rından ipek yoluna paralel olarak
Çin'e ulaşan ticaret yolu.
■ Talaş savaşından (751) sonra ticari
yaşamda Çinli tüccarların yerini giderek
Müslüman tüccarlar almaya başladı.
Böylece Türklerle Müslümanlar arasın­
daki ticari etkinlikler artmaya başladı.
■ Türkler eski devirlerden beri çeşitli
madenleri işlemesini ve bu madenler­
den araç gereç yapmasını biliyorlardı.
Göktürklerin demircilikle uğraştıkları,
Hunların Altaylardaki demir madenleri­
ni, Hazarların da Kafkaslardaki altın ve
gümüş madenlerini işledikleri bilinmek­
tedir.
■ Devletin başlıca gelirleri toprak ve hay­
van vergileri, savaş ganimetleri, bağlı
devletlerden ve ticaretten sağlanan
vergilerdir.
■ Türklere ait ilk madeni para örneğinin
Göktürklere ait olduğu ortaya çıkmıştır.
Bu paralar Türklerin ticarette de geliş­
miş olduklarını ve ileri bir medeniyete
sahip olduklarını göstermektedir.
YAZI, DİL VE EDEBİYAT
■ Türkçe, en eski dillerden biridir. Köken
olarak Ural-Altay dil ailesinin Altay ko­
luna bağlıdır.
■ Türkçe yazılan en önemli metinler,
mezar taşları ve kitabelerdir.
TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 23

Türkler Tarih Boyunca Şu Alfabeleri

Kullanmışlar

• Göktürk
• Uygur
• Soğd
• Arap
• Kiril
• Latin

Göktürk alfabesi: İlk Türk alfabesi

Göktürk Alfabesi olup 38 harften iba­
rettir. Orhun alfabesi olarak da anıl­
maktadır. Bu alfabe sağdan sola doğ­ Göktürk Alfabesi
ru yazılır, kelimeler arasına nokta
konur. Orhun kitabeleri ve Yenisey
Yazıtları bu alfabe ile yazılmıştır.

Uygur alfabesi: ikinci Türk alfabesi

ise Soğd Alfabesinden esinlenerek
hazırlanan Uygur Alfabesi, 18 harf
olarak düzenlenmiştir. Sağdan sola
yazılır. 8 ve 18. yüzyıllar arasında
kullanıldı.

■ Uygurlar XIII. yüzyılda Moğol egemenli­

ğine girdikten sonra Uygur alfabesi Mo­
ğolların resmi yazısı oldu. Uygurlar ka­
ğıt yapımını biliyorlardı. Bu yüzden ya­
zılarını kağıt üzerine yazmışlardır. Ay­
rıca hareketli harf sistemine dayanan
matbaayı da Uygurların bulduğu, bası­
lan Uygurca kitapların çokluğundan an­
laşılmaktadır. Uygurlara ait hukuk bel­
geleri de bu alfabe ile yazılmıştır.
■ Türklerin en eski yazıtları Orhun Yazıt­
ları ile Yenisey Yazıtları'dır. Yenisey
Yazıtları Orhun Yazıtları'ndan daha
önce dikilmiştir.
24 KPSSDATA TARİH

TÜRKLERİN EN ESKİ YAZITLARI

Yenisey ırmağı dolaylarında bulunmuş olup
Kırgız Türklerinin mezar taşlarına yazdıkları
yazılardır. İslam öncesi ilk yazılara Yenisey
mezar taşlarında rastlanmıştır. Ancak bu
yazılar bir alfabe oluşturmazlar.
II. Göktürk (kutluk) hükümdarı Bilge Kağan,
kardeşi Kültigin ve devlet adamı Tonyukuk
için dikilmiştir. Tonyukuk, kitabesini kendisi
yazmış; Kültigin ve Bilge Kağana ait olanları
ise Yolluğ Tigin yazmıştır.

* Devlet anlayışı ve vatan sevgisi * ilk Türk alfabesi kullanılmıştır.

* Devlet adamlarının ve halkın sorum­ * ilk yazılı milli tarih kaynağıdır.
lulukları
* Türk kelimesi ilk kez bu yazıtlarda millet
* Çin'in Türk devletlerini yıkma politi-kaları adı olarak kullanılmıştır.
* Türklerin tutsaklık yılları * İlk yazılı, edebi, siyasi, mimari ve
* Bağımsızlığın önemi heykeltıraşçılık eserleridir.

* Devlet kurmanın zorlukları * 1893 yılında Danimarkalı Thomsen

tarafından okunmuştur.
* Türk ulusunun geçmişteki olaylardan ders
alması dile getirilmiştir.

Türk kavimlerinde bilinen en meşhur Runik yazılar kuşkusuz Orhun ve Yenisey

yazıtlarıdır.
Bu y a z ı t l a r d a n b a ş k a K a r a b a l a s a g u n yazıtları da vardır. Bu yazıtlar U y g u r l a r ' a
aittir. Mani dininin anlayışını yansıtır. Uygur dönemi eserleri genellikle
M a n i h e i s t y a ş a m g ö r ü ş ü ile b ü y ü c ü l ü k , falcılık gibi k o n u l a r ele alınmıştır.
TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 25

Türkçenin İlk Edebiyat Ürünleri Sözlüdür;

Bunlar:

Sagu Cenaze törenlerinde söylenen ağıtlar.

Koşuk Şölenlerde saz eşliğinde söylenen şiir.

Sav Atasözleri.

Destanlar Bağımsızlık, vatanın kutsallığı, birlik beraberlik ve kahraman­

lık konularının işlendiği sözlü ürünler.

Türk edebiyatının sözlü edebiyat alanındaki ilk ve en önemli eserleri destanlardır.

ÖNEMLİ TÜRK DESTANLARI

İskit Hükümdarı Alper Tunga'nın ölümü üzerine yakılan bir ağıt­

Alp Er Tunga
tır.

Mete Han'ın hayatı ile Orta Asya'da siyasal birliği sağlaması ve

Oğuz kağan ülkesini oğulları arasında bölüştürmesini anlatır. Hunlara ait
olan bu destan Türklerin ortak destanıdır.

Uygur Destanı'dır. Bir Hun hakanının kızlarını tanrılarla evlen­

Türeyiş dirmesi bu evlilikten doğan çocukların bozkurt ruhuna sahip
olmaları ve böylece çoğaldıkları anlatılır.

Göktürk destanıdır. Bir savaştan yenik çıkan Göktürk'lerin Er-

Ergenekon genekon denilen topraklardan çıkmak için verdikleri mücadele
anlatılır.

Göç Uygur destanıdır. Kutsal bir kayanın yok olması ile Türk ilinde
başlayan kıtlıkla beraber göç etmek zorunda kalındığı anlatılır.

Manas Kırgızlara aittir. En uzun Türk destanıdır. Birleşmiş Milletler

tarafından 2000 yılında dünyaya tanıtılmıştır.

Oğuz kağan destanındaki olaylar ayrı ayrı anlatılmış. 16. yüzyıl

Dede Korkut
sonlarında yazıya geçirilmiştir. Destanla halk hikâyesi arasında
Hikayeleri
bir geçiş özelliği gösterir.
26 KPSSDATA TARİH

BİLİM VE SANAT El sanatları

Demircilik ve maden işlemeciliği, Türkler­
■ İlk Türk devletlerinden günümüze ula­
de gelişmiştir. Dokumacılık, altın ve diğer
şabilen yazılı kaynaklar oldukça azdır.
madenlerden yapılan süs eşyaları, eyer
Bu nedenle Türklerin bilim alanındaki
ve koşum takımları, çeşitli savaş aletleri­
etkinlikleri konusunda yeterli bilgiye
nin yapımı, gelişen başlıca el sanatları
sahip değiliz.
olmuştur. Süsleme Sanatı'nda daha çok
■ Gök bilimi ile ilgilenen Türkler bir yılı hayvan ve bitki motiflerine yer verilmiştir.
365 gün 5 saatten biraz fazla olarak Türk sanatındaki bu tür süslemeye hay­
hesaplamışlar ve günümüzdeki hesap­ van üslubu denilmiştir.
lamaya son derece yaklaşmayı başar­
mışlardır. Türkler bu çalışmalar sonucu Türk kültürüne ait son yılların en önemli
On İki Hayvanlı Türk Takvimini oluş­ buluşu, 1970 yılında Kazakistan'ın mer­
turmuşlardır. kezi Almaata yakınlarındaki bir kurgan­
dan çıkarılan altın elbiseli adam heykeli­
■ Astronomi bilimiyle uğraşmışlardır. dir. Bu heykeldeki altın işçiliği Türk ma­
■ Türkler bilim adamlarına çok büyük den sanatının en gelişmiş örneğini göste­
önem vermişlerdir. Kağanlar bu bilim rir.
adamlarını daima yanlarında bulundur­
muşlardır. "Tayanç" ve "keneşçi" deni­
len bu danışmanlar kağanların her top­
lantısına katılmışlardır. Danışmanların
bulunduğu meclise; eski Türklerde
"Keneş Meclisi", Selçuklularda "Müşa­
vere Meclisi", Osmanlılarda ise "Meclis-
i Meşveret" ismi verilmiştir.

Mimarlık

■ Hunlar ve Göktürklerin göçebe yaşam

tarzı sürdürdükleri için kalıcı mimari
eserler verilmemiştir.

■ Uygurların yerleşik hayata geçmesiyle

birlikte Türklerde çadır sanatı yerini
mimariye bıraktı. Şehircilik ve bayın­
dırlık alanında da bu dönemden itiba­
ren gelişmeler görüldü. Uygurlarda
mimarinin yanı sıra heykel ve resim
sanatları da gelişme göstermiştir. Uy­
gurlar kurdukları şehirlere Ordu-balık
adını vermişlerdir.
Altın Elbiseli Adam
Altaylar'da Pazırık Kurganı'nda bulu­
nan halı (M.Ö.IV. yüzyıl) dünyanın en
eski halisidir. Bu halıda süvariler, geyik
ve hayvan figürleri yer almaktadır. Bu
bulgu da Türklerde dokumacılığın ne
kadar geliştiğini gösterir.
TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 27

Resim:
Hunlardan kalma eserler üzerinde insan
ve hayvan resimlerinin bulunması Türkle­
rin resim sanatıyla ilgilendiklerini gösterir.
Türk resim sanatı Uygurlar döneminde
ilerlemiştir. Duvar resimlerinde (fresk)
genellikle Mani ve Buda dinlerine ait
konular işlenmiştir. Uygur şehirlerinin
kalıntılarındaki minyatürler, Türk resim
sanatının ilk önemli örnekleridir. Uygur­
lardan kalma bu minyatürler Moğollar
Balbal (Mezar taşı)
aracılığı ile islam dünyasına girmiştir.

Resim: Uygur asil ve rahipleri
Müzik:
Türk sanatı içinde en gelişmiş unsurlar­
dan birisi de musikidir. Türk devletlerinde
askeri bando çok yaygındı. Göktürk ve
Uygur bandolarında davulun yanında
nefesli çalgılar da bulunurdu. Askeri ban­
donun hükümdar huzurunda marş çalma­
sı, daha sonraki Selçuklular ve Osmanlı­
lar döneminde de devam etmiştir. Türk
müzik aletleri içinde en önemlisi kopuz
idi. Destan, kahramanlık olayları ve çeşitli
hatıralar, saz şairleri tarafından kopuz
çalınarak söylenirdi.

Heykel:
Türk sanatındaki ilk heykel örnekleri
Göktürkler dönemindeki balbal taşlarıdır.
Bu taşlar, ölen kahramanların mezarları­
nın başına dikilir ve öldürdüğü düşmanla­
rı simgelerdi. Uygurlar döneminde heykel
sanatı oldukça gelişmiştir. Uygur heykel
sanatında daha çok hayvan üslubu kulla­
nılmıştır. Kopuz
28 KPSSDATA TARİH

İSLAM ÖNCESİ TÜRKLERE AİT TERİMLER

Figür : Resim ve heykel sanatlarında tasvir edilen insan resmi

Aygucu : Vezir
Ayuki : Hükümet
Balbal : Mezar taşı
Bedizci : Ressam
Budun : Millet
Buyruk : Bakan
Bodun : Boylar birliği
İdikut : Uygur hükümdarlarının kullandığı bir unvan
Kamdu : Bez para
Oguş : Aile
Otağ : Hükümdar çadırı
Suhaşı : Ordu komutanı
Tigin : Prens
Toy : Devlet Meclisi
Urug : Sülale
Yuğ : Cenaze töreni
Yarmak : Madeni para
İl : Devlet
Kurultay (Kengeş) : Meclis
TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 29

TARİHTE İLKLER (Türk Kültür Tarihi)

♦ Tarihte rol oynayan İlk Türk topluluğu İskitler (Sakalar) dir.

♦ Tarihte Türkler tarafından kurulduğu bilinen ilk devlet Büyük Hun devletidir.

♦ Tarihte ilk defa bütün Türkleri tek bayrak altında toplayan Türk Devleti Asya Hun dev­
letidir.

♦ Anadolu'ya ilk Türk akınları Avrupa Hunları tarafından yapılmıştır.

♦ Kutluk Kağan Çine karşı "Ulusal Kurtuluş Savaşına" girişerek II. Göktürk devletini kurmuştur. Bu
özelliği ile Kutluk Kağan Türkiye Cumhuriyeti'ni kuran M.Kemal Atatürk'e benzer.

♦ Tarihte ilk defa Türk adıyla kurulan devlet, Göktürk Devleti'dir.

♦ Kutluk Bilge Kül Kağan Türklerin şehir kuran ilk hükümdarıdır. İlk Türk şehri Ordu-balık'tır.

♦ Uygurlar yerleşik hayata geçen ilk Türk topluluğudur.

♦ Anadolu'ya ilk Türk akınları Avrupa Hunları tarafından, ikinci akın Sihirler tarafından yapılmıştır.

♦ Bugünkü SİBİRYA adı Sibir Türklerinden gelir.

♦ Kırgızlar, Cengiz Han'a bağlanan ilk Türk Kavmidir. Daha sonra Rusların egemenliğine girmişler­
dir.

♦ İlk defa İstanbul'u kuşatan Türkler, Avarlar'dır.

♦ OĞUZLAR, Tarihte Türk Milletinin siyasi, kültür ve medeniyet alanında en büyük rolü oynayan
koludur.

♦ Türk ordu teşkilatını ilk kuran METE HAN Olmuştur. Mete Orduyu 10'luk sisteme göre teşkilatlan-
dırmıştı. Onluk sistem daha sonra tüm Türk devletlerinde kullanılmıştır.

♦ Türklerin ilk kullandığı takvim 12 Hayvanlı Türk Takvimi'dir.

♦ Musevilik'i resmi din olarak kabul eden ilk ve tek Türk devleti Hazarlar'dır.

♦ İslamiyet'i kabul eden ilk Türk boyları Karluklular'dır)

♦ İlk defa ücretli askerlerdi kullananlar Hazarlardır.

30 KPSSDATA TARİH

ÖZET BİLGİLER
Türkler, tarih sahnesine Orta Asya'da çıkmıştır. Orta Asya'nın sınırları;
Doğuda Kingan Dağları, Batıda Hazar Denizi,
ANAYURDU
Güneyde Himalaya Dağları, Kuzeyde Sibirya'dır.

1. Nüfus artışı ve toprakların yetersiz kalışı,

2. Olumsuz iklim şartları (Kuraklık, şiddetli kışlar),
GÖÇLERİN
SEBEPLERİ 3. Kendi aralarında ve diğer kavimlerle olan mücadeleler,
4. Salgın hastalıklar,
5. Türklerin Cihan hakimiyeti düşüncesi (Güneşin doğduğu yerden,
battığı yere kadar her yeri fethetme arzusu),
6. Çin baskısı.

Kuzeye Gidenler; Sibirya'ya

Doğuya Gidenler; Çin ve Uzakdoğu ülkelerine
GÖÇ YÖNLERİ Güneye Gidenler; Hindistan, Afganistan ve Çin'e
Batıya Gidenler; İki yol izlemişlerdir. Bir kısmı Hazar Denizinin kuze­
yinden Karadeniz'in kuzeyine ve Avrupa'ya; Diğer kısmı ise Hazar
Denizinin güneyinden İran, Irak, Suriye, Mısır ve Anadolu'ya göç etmiş­
lerdir.

1. Orta Asya kültür ve Medeniyeti dünyanın değişik bölgelerine taşın­

GÖÇLERİN mıştır.
SONUÇLARI 2. Göç etmeyip, Orta Asya'da kalan Türkler, ilk Türk Devleti olan "As­
ya Hun Devleti"ni kurmuşlardır.
3. Göç eden Türk boyları gittikleri yerlerde yeni Türk Devletleri kurar­
ken, oralardaki bazı devletleri de yıktılar.

1. Ziya Gökalp'e göre; Töre kelimesinden gelir. Buna göre Türk de­
TÜRK ADININ mek "Türeli = Nizamlı, geleneklerine bağlı" demektir.
ANLAMI VE 2. Danimarkalı Bilgin VVAMBERY'e göre Türemekten (Türük) gelir.
KÖKENİ Buna göre Türk demek TÜREMİŞ, ÇOĞALMIŞ demektir.
3. Kaşgarlı Mahmut'un "Divan-ı Lügatıt Türk" adlı eserinde Türk
dernek "OLGUNLUK ÇAĞI"demektir.
4. Genel olarak Türk demek, GÜÇLÜ, KUVVETLİ manasında kabul
edilir.
TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 31

5. Aşağıdakilerden hangisi "Orhun Kitabele-

TEST -1 ri'nin yazılış amaçlarından biri olamaz?
İlk Türk Devletleri A) Toplumsal dayanışmayı geliştirmek
B) Ulus olma bilincini pekiştirmek
1. Uygur Türkleri, başta Budizm olmak üzere C) Hükümdar ailesinin soyluluğunu vurgu­
çeşitli dinlere bağlı değişik kültürlerle ilişki lamak
kurdukları halde dini terimlerin bile Türkçe
D) Türk tarihini gelecek kuşaklara yansıt­
karşılıklarını kullanmaya özen göstermişler­
dir. mak
E) Yöneticilik konusunda bilgi vermek
Uygurlar bu davranışlarıyla aşağıda-
kilerden hangisini korumaya çalışmışlar­
dır. 6. Aşağıdakilerden hangisi, Türk devletle­
rinde ülkenin hükümdar ailesinin ortak
A) Toprak bütünlüğünü
malı sayılması geleneğinin bir sonucu
B) Yönetim biçimlerini değildir?
C) Milli benliklerini A) Parçalanmanın hızlanması
D) Toplumda eşitlik anlayışını B) Çok sayıda Türk devleti kurulması
E) Eski inanç sistemlerini C) Güçlü orduların oluşturulması
2. Türk tarihi açısından "Yuğ" neyi ifade D) Dış baskıların artması
etmektedir? E) Kardeş kavgalarına rastlanması
A) Hükümdar soyunu
B) Hükümdarlık törenini
C) Danışma meclisini
7. Aşağıdakilerden hangisi Orta Asya Türk
D) Süsleme sanatını devletlerinin ortak özelliklerinden biri
E) Cenaze törenini değildir?
A) Törelere saygı duyulması
3. Uygurlar, Orta Asya'daki diğer Türk dev­
letlerine göre; B) Yönetimin federatif karakterli olması
I. Halıcılık II. Demircilik C) İpek yolu ticaretinden yararlanılması
III. Tarım IV. Resim ve heykel D) Sık sık savaşlara girişilmesi
E) İslamiyet'in Türk boyları arasında hızla
Alanlarının hangilerinde daha başarılı yayılması
olmuşlardır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) ll-lll
D) ll-IV E) lll-IV 8. Uygurlar;
I. Savaşı ve hayvansal gıdaları yasakla­
4. Eski Türklerin aşağıdaki özelliklerinden yan Mani dinini benimsediler,
hangisi Türk Ulusunun demokrasiye II. Şehircilik ve bayındırlığa önem verdi­
yatkınlığının bir kanıtıdır? ler.
A) Yönetimleri altındaki kavimlere eşitlik Bu bilgiler ışığında Uygurlar için aşağı­
ve adaletle hükmetmeleri dakilerden hangisi söylenemez?
B) Komşuları ile iyi ilişkiler kurmuş olmala­ A) Yerleşik hayata geçtikleri
rı
B) Askeri yönden sarsıldıkları
C) Devlet yönetiminde hakanların yetkile­
C) Uygarlık alanında önceki Türk federas­
rini sınırlayan bir kurultayın bulunması
yonlarını geçtikleri
D) Çok çabuk teşkilatlanıp devlet kurabil­
D) Ekonomilerini hayvancılığa dayandır­
me yeteneği
dıkları
E) Hakanların sefere çıktığı zamanlarda
E) Çevre kavimlerin kültürlerinden etkilen­
yerine eşlerinin vekalet etmesi
dikleri
32 KPSSDATA TARİH

9. "Orta Asya'da kurulan Türk devletleri kısa
sürede yıkılmıştır. Bu dönemde Türk tarihi
kısa aralıklarla birbiri içinden filizlenen dev­
letlerle doludur."
Bu durumun ortaya çıkmasında aşağıda-
kilerden hangisi en çok etkili olmuştur?
A) Türklerin göçebe bir hayat yaşamaları.
B) Orta Asya'nın coğrafi konumu
C) Türk Çin ilişkilerinin gerginliği
D) İyi bir yönetim biçiminin kurulamaması
E) Geleneklere göre devletin şehzade
arasında bölünmesi
13. Dünya tarihçileri, Türk Tarihini önemsemi­
yor, Türkleri köklü bir uygarlığı olmayan,
göçebe bir topluluk olarak görüyorlardı.
Araştırmacıların Türk Tarihi ile yakından
ilgilenmelerini sağlayan ilk etken aşağı-
dakilerden hangisidir?
A) Orhun kitabelerinin okunması
B) Türk Kurtuluş Savaşının zaferle sonuç­
lanması
C) Osmanlıların Avrupa'da ilerleyişi
D) Türk Tarih Kurumunun kurulması
E) İstanbul'un fethi

10. İlk Türk devletlerindeki teşkilatlanma 14. Aşağıdakilerden hangisi Türklerde

biçimi konusunda ayrıntılı bilgi sahibi savaş yeteneğinin artmasına olumlu kat­
olamayışımızın nedeni aşağıdakilerden kı sağlamamıştır?
hangisidir?
A) Sürek avları düzenlenmesi
A) Yazılı belgelerin az oluşu B) Atın evcilleştirilmesi
B) Türk boylarının çok geniş alanlara ya­ C) Hayvancılığın yapılması
yılması
D) Mani dininin benimsenmesi
C) Göçebe hayat tarzının uzun süre de­
vam etmesi E) Göçebe bir hayat yaşanması
D) Orta Asya'da sık sık savaşlar görülme­
si
15. Türklerin ilk dönemlerinden itibaren
E) Gelişmiş bir yönetim örgütünün bulun­ görülmeye başlayan aşağıdaki özellikle­
ması rinden hangisi günümüzde de bütün can­
lılığı ile önemini korumaktadır?
11. Türk devletlerinin zayıflamasında ve A) Ordu-millet anlayışına sahip olunması
parçalanmasında aşağıdakilerden hangi­
si daha etkili olmuştur B) Ülke topraklarının tümüyle devlet malı
sayılması.
A) Türk devletlerinin çoğunun anayurt dı­
şında kurulması C) Yönetimin belli soyların elinde olması
B) Bazı devlet adamlarının Çinlilerin etki­ D) Yargılamanın sözlü hukuka göre yapıl­
sinde kalması ması
C) Hükümdarın bütün erkek çocuklarının E) Ülkenin özerk yönetim birimlerine ayrıl­
tahta çıkma hakkına sahip olması ması
D) Yöneticilerin farklı dinlere inanması
E) Hayat tarzının göçebe olması 16. I. Latin Harfleri
II. Arap Harfleri
12. Türklerde hükümdar-halk ilişkisi göz III. Orhun Harfleri
önüne alındığında aşağıdaki yargılardan IV. Uygur Harfleri
hangisi yanlıştır? Türkler tarih boyunca bu dört alfabeyi
A) Hükümdarlar genelde sade bir hayat hangi kronolojik sıraya göre kullan­
yaşarlardı mışlardır?

B) Halk için büyük ziyafetler verirlerdi A) ll-IV-l-lll

C) Hükümdar, halkın babası kabul edilirdi B) IV-III-II-I

D) Halk hükümdarın kölesi sayılırdı C) l-lll-IV-ll

E) Yöneticilerin başlıca görevi halkın mut­ D) IV-II-III-I
luluğunu sağlamaktı E) lll-IV-ll-l
TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 33

17. Türklerin anayurtlarından yaptıkları göç­ 22."Türklerin Orta Asya'da dış tehlikelerle karşı
lerde oldukça uzak ülkelere gidebilmele­ karşıya kalmaları ve topraklarının doğal sı­
rini sağlayan ana etken nedir? nırlarla korunmamış olması'' aşağıdakilerin
hangisinde yeteneklerinin gelişmesine
A) Yaşadıkları zor şartlar
neden olmuştur?
B) Göç yollarının coğrafi uygunluğu
A) Askerlik
C) Ulaştırma imkanlarının gelişmiş olması
B) Ticaret
D) Maden devrine erken girmeleri
C) Tarım
E) Askeri alanda üstünlükleri
D) Dokumacılık
E) Hayvancılık
18. Göktürk Devleti ile Türkiye Cumhuriyeti
arasındaki ortak yön aşağıdakilerden
hangisidir?
23. "Türklerin geleneksel dini olan Şama­
A) Orta Asya'da kurulmuş olmaları nizm'in diğer dini etkinliklere açık olması."
B) Türk adını kullanmaları Aşağıdakilerden hangisine ortam hazır­
lamıştır?
C) Anadolu'da egemenlik kurmuş olmaları
A) Şamanizm'in yaygınlaşmasına
D) Müslüman olmaları
B) Türkler arasında çeşitli dinlerin yayıl­
E) Avrupa'da topraklarının olması
masına
C) Devletin resmi bir dini olmasına
19. Aşağıdakilerden hangisi Uygurlara ait
özelliklerden biri değildir? D) Türk törelerinin uygulanmasından vaz­
geçilmesine
A) Yerleşik hayata geçmeleri
E) Diğer dinlere inananların sayısının
B) Din değiştiren ilk Türk devleti olması azalmasına
C) Bilinen ilk Türk devleti olması
D) Tarım ve ticarette ilerlemeleri
E) Kırgızlar tarafından yıkılmaları

20. Uygurların, kendilerinden önceki Türk

devletlerine göre uygarlıkta daha ilerle­
miş olduklarını gösteren en önemli kanıt
aşağıdakilerden hangisidir?
A) Askeri yeteneklerinin gelişmiş olması
B) Yerleşik hayatı benimsemeleri
C) İlk alfabeyi kullanmaları
D) Geniş bir coğrafi alana yayılmaları
E) Nüfuslarının fazla olması

2 1 . Aşağıdakilerden hangisi alfabe oluştu­ İLK TÜRK DEVLETLERİ

ran ilk Türk devletidir? TEST-1
A) Hazarlar CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
B) Uygurlar
C E E C C C E D E A
C) Göktürkler 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
D) Akhunlar C D A D A E C B C B
21 22 23
E) Karluklar
C A B
34 KPSSDATA TARİH

5. Aşağıdakilerden hangisi, Göktürkler için

TEST -2 yanlıştır?
İlk Türk Devletleri A) Türklerde devlet ve millet olma şuuru­
nu ilk defa başlatmışlardır
B) Yazı ve takvim kullanmışlardır
1. Eski Türklerde ölen bir kişinin cesedinin
hemen gömülmeyerek bir süre bekle­ C) Devlet adamları Çinlilerin oyunlarına
tilmesinin temel nedeni aşağıdakilerden gelmişlerdir
hangisidir? D) Sasani ve Bizanslılar üzerine baskı
A) Bedeni kötü ruhlardan temizlemek için yapmışlardır

B) Göçebeliğin bir gereği olduğu içi E) İlk defa milli adla kurulmuşlardır

C) Cesedin tekrar dirileceğine inandıkları

için
6. Türklerin tarih boyunca değişik ülkelere
D) Kurban geleneğinin bir gereği olduğu yerleşmeleri, çeşitli alanlarda farklı boyutlar­
için da gelişmeler göstermelerine neden olmuş­
E) Mezar yerinin tespiti için tur.
Aşağıdaki alanların hangisinde bu farklı­
lığın en az olduğu savunulabilir?
2. Eski Türklerde toplum düzenini sağlayan
en önemli kurallara ne denirdi? A) Din
A) Dini kurallar B) Ekonomi

B) Şaman kaideleri C) Askerlik

C) Kurultay D) Sosyal yaşam

D) Hükümdar kanunları E) Sanat

E) Töre

7. Orta Asya'da kurulan Türk devletlerinde;

3. Orta Asya'da belirli tarihlerde kurulan I. Kağan
Türk devletlerinin uzun ömürlü olmama­ II. Budun
larının nedeni aşağıdakilerden hangisi­ III. Han
dir? IV. Hakan
A) Çinlilerin Türk devletlerinin yaşamasına Unvanlarından hangileri hükümdarlar
fırsat vermemesi için kullanılmamıştır?
B) Orta Asya'nın istilalara uğraması A) Yalnız I
C) Güçlü ordular meydana getirememeleri B) Yalnız II
D) Devletin birçok boyların birleşmesinden C) Yalnız III
medyana gelmesi
D) l-ll
E) Ticarete önem vermeleri
E) l-IV

4. İslamiyet'ten önce kurulan Türk devlet­ 8. Aşağıdakilerden hangisi Göktürklerde

lerinde, hanedan prenslerinden ve boy devlet adamlarının millete hesap verme­
beylerinden oluşan, devlet işlerinin gö­ si, devlet ve halkın karşılıklı olarak gö­
rüşüldüğü meclise ne denirdi? revlerinin belirtilmesi konularını içermek­
tedir?
A) Divan
A) Orhun yazıtları
B) Pankuş
B) Karabalasagun yazıtları
C) Asiller meclisi
C) Oğuz Kağan destanı
D) Divan-ı Hümayun
D) Şehname
E) Kurultay
E) Manas destanı
TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 35

9. İslamiyet'ten önceki Türk devletlerinin 13. Aşağıdakilerden hangisi Orhun Kitabe­

dini anlayışlarında aşağıdakilerden han­ lerinin tarihi açısından önemini belirleyen
gisi yoktur? özelliklerden biri değildir?
A) Gök tanrıya inanılması A) Türk adının geçmesi ve Türkçe yazıl­
mış olması
B) Ölümden sonra yaşama inanılması
B) Hun tarihi ile ilgili ayrıntılı bilgi vermesi
C) Dinsel inançlara saygı gösterilmesi
C) Türk yazısının en eski alfabesiyle yazıl­
D) Kendi dinlerinden olmayanlardan cizye
mış olması
vergisi alınması
E) Ölen kişinin mezarının yanına öldürdü­ D) Siyasi bir beyanname olması
ğü düşman sayısı kadar balbal dikil­ E) VIII. yüzyılda yazılmış olması
mesi

10. I. Karluklular 14. I. Duvar resmi

II. Hazarlar lI. Dokuma
III. Avarlar III. Mimari
IV. Avrupa Hunları Uygurların yukarıdaki sanat alanlarının
hangilerinde etkinlik göstermeleri onların
Yukarıdaki Türk topluluklarından hangi­ yerleşik hayata geçtiklerine bir kanıt sa­
leri Orta Avrupa'da teşkilatlı bir devlet yılabilir?
kurmuşlardır? A) Yalnız I
A) Yalnız I B) Yalnız II
B) Yalnız II C) Yalnız III
C) Yalnız IV D) I-lll
D) ll-lll E) l-ll-lll
E) Ill-IV

11. Aşağıdakilerden hangisi Orta Asyada 15. Orta Asya Türk devletlerinde sosyal
kurulan Türk devletlerinde yönetimin hayatı düzenleyen ve yazılı olmayan ku­
özelliklerinden biri değildir? rallara ne denir?

A) Herkesin kurultaya katılma hakkının ol­ A) Yargu

ması B) Töre
B) Ülkenin bölümler halinde yönetilmesi C) Kün
C) Devlet yönetiminde törelere uyma zo­ D) Oğüş
runluluğunun olması
E) Budun
D) Hatunun kurultaya katılması
E) Devlet yönetme yetkisinin hükümdara
tanrı tarafından verildiğine inanılması 16. Türk mimarisinde;
I. Külliye
12. İslamiyet'ten önceki Türk devletlerinde II. Medrese
hükümdarın egemenlik hakkı ile ilgili III.Kümbet
olarak aşağıdakilerden hangisine inanı­ Yukarıdaki yapılardan hangileri anıtme­
lırdı? zar niteliğindedir?
A) Halk tarafından verildiğine A) Yalnız I
B) Kurultay tarafından verildiğine B) Yalnız II
C) Büyük devletler tarafından verildiğine
C) Yalnız III
D) Başkalarından zorla alındığına
D) l-lll
E) Tanrı tarafından verildiğine
E) ll-lll
36 KPSSDATA TARİH

17. I. Orhun Kitabeleri 21. VIII. yüzyıla ait olan Orhun Anıtları (Gök­
türk Kitabeleri) devietin kuruluşunu, yükse­
II. Manas Destanı
lişini ve Çin entrikalarını anlatan, Türklerin
III. Karabalasagun Yazıtları ilk ulusal kaynağıdır.
Yukarıdakilerden hangileri Göktürklere Sadece bu bilgilere dayanarak aşağıdaki-
aittir? lerden hangisi söylenemez?
A) Yalnız I A) Göktürklerin Ortaçağ'da yaşadığı
B) Yalnız II B) Orhun Anıtları'nın Türkler için önemli
C) Yalnız III bir kaynak olduğu
D) I ve II C) Orta Asya'da Türklere ait tüm bilgilerin
sadece Çin kaynaklarından öğrenildiği
E) II ve III
D) Çinliler ile Türklerin mücadele halinde
olduğu
E) Çinlilerin, Türklere karşı savaşın dı­
18. I. Toy şında değişik yöntemler de uyguladığı
II. Kurultay
III. İl
Yukarıdakilerden hangileri İslamiyet'ten
önce kuruian Türk devletlerinde siyasi,
ekonomik, kültürel işlerin görüşülüp ka­
rara bağlandığı meclistir?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
22. Uygurlar döneminde ticari ilişkilerin
C) Yalnız III
gelişmesiyle kişiler arasındaki anlaşma­
D) l-ll lar yazılı hale getirilmiştir. Bu durum
E) l-ll-lll aşağıdaki alanlardan hangisi ile ilgili bel­
gelerin oluşturulduğunu gösterir?
A) Hukuk
B) Sanat
19. I. Orhun kitabeleri
C) Edebiyat
M. Ergenekon destanı
III. Manas destanı D) Spor

Yukarıdakilerden hangileri Göktürk dö­ E) Siyaset

nemine aittir?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Yalnız III
D) I ve II
23. Tarih, en basit ifade ile "geçmişin bilimi"
E) II ve III olarak tarif edilmiştir.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi Tarih
biliminin inceleme alanına girmez?
20. Türklerde resim sanatının temsilcisi ve
A) Hitit - Mısır ilişkileri
öncüsü sayılan topluluk aşağıdakilerden
hangisidir? B) Orta Asya Türk kültürü
A) Hunlar C) Fransız İhtilali'nin etkisi
B) Avarlar D) Dünya Savaşlarının sonuçları
C) Göktürkler E) Devletlerarası gerginlikten doğabilecek
savaşlar
D) Türgişler
E) Uygurlar
TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 37

24. Göktürklerle ilgili bilgilerden bazıları 27. İslam hukukuna göre, herhangi bir
şunlardır: kişinin mülklerinin veya gelirlerinin bir
I. İlk kez "Türk" adını taşıyan kavim kısmının kamu yararı için süresiz ola­
olarak ortaya çıkmışlardır. rak kullanılması sistemi aşağıdakiler-
II. Doğu - batı olmak üzere iki koldan den hangisidir?
yönetilmişlerdir.
III. Kendilerine özgü yazıya geçmişler­ A) İltizam
dir. B) Dirlik
IV. Orta Asya'da devlet kurmuşlardır.
C) Vakıf
V. Hükümdarları, komşu ülke hane­
danlarıyla akrabalık kurmuştur. D) Devşirme
E) Saliyane
Bu bilgilerden hangilerine dayanarak
Göktürklerde ulusçu bir devlet anlayışı
olduğu söylenebilir?

A) I ve III
B) II ve III 28. I. Samanoğulları
C) II ve IV II. Karamanoğulları
D) III ve IV
III. Büyük Selçuklular
E) IV ve V
Yukarıdaki devletlerden hangilerinin res­
mî dili Türkçeydi?

25. Aşağıdaki alfabelerden hangisi Türklere A) Yalnız I

özgüdür? B) Yalnız II
C) Yalnızlll
A) Soğd
D) I ve II
B) Kiril
E) II ve III
C) Orhun
D) Latin
E) Sanskrit

26. İslamiyetten önce Türklerin,

İLK TÜRK DEVLETLERİ
I. Tarımda sulama kanalları yapma,
TEST-2
II. Halı - kilim dokumacılığı yapma, CEVAP ANAHTARI
III. Silah, at koşum takımları, süs eşyası
imal etme 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
uğraşlarından hangileri yerleşik hayata A E D E .A C B A D E
geçtiklerinin kesin bir kanıtıdır?
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
A) Yalnız I
B) Yalnız II
A E B D B C A D D E
C) Yalnız III 21 22 23 24 25 26 27 28
D) I ve I C A E A C A C B
E) II ve III
 TÜRK DÜNYASI
ILK TÜRK- ISLAM
ILIŞKILERI
Hz. Ömer Sasani İmparatorluğu'na son ve­
rip İran ve Irak'ın bir bölümünü fethedince
Horasan'da yaşayan Türklerle sınır komşu­
su olmuştur. Hz. Osman döneminde sınır­
daki anlaşmazlıklar yüzünden ilk Türk-İslam
savaşları başlamıştır. Ama en yoğun ve
şiddetli Türk-Arap mücadelesi Emeviler
döneminde (Abdulmelik zamanı) yaşandı.
Hz. Osman döneminde Hazarlar, Emeviler
döneminde ise Türgişler İslam ordusuna
karşı savaşmışlardır.
Emeviler'in ırkçı ve baskıcı politikaları Ab­
basiler döneminde terk edilmiştir. Hoşgörü
temel alınmış ve kısa zamanda Türk-Arap
dostluğu güçlenmiş. Talaş savaşıyla bu
dostluk pekişmiştir.
• Türk-İslam devletlerinin kurulması
Talaş savaşından sonra gerçekleşti.
Bu tarihten itibaren Türklerin büyük
çoğunluğunun İslamiyet'i kabul ettiği
ye kurulacak devletlerin de resmen
Müslümanlığı kabul ettiği görülür.
• İslamiyet Türkler arasında özellikle
ticaret yoluyla yayılmıştır.
Talaş Savaşı (751):
Orta Asya'da yeni kurulan Uygur Devleti
daha siyasi birliğini tamamen sağlaya­
madan, Orta Asya'ya egemen olmak iste­
yen Çin'in harekete geçtiğini görüyoruz.
Çinlilerin Orta Asya'ya egemen olmak için
harekete geçmeleriyle birlikte, Çin ilerleyişi-
ni durdurmak için Abbasiler harekete geçti­
ler. Bu mücadelede Türklerin ezeli düşmanı
olan Çinlilere karşı Abbasilere yardım ettiler
ve Talaş nehri kıyısında yapılan savaşta
Çin ordusu mağlup edildi (751). Abbasilere
yardım eden Türk topluluğu Karluklardır.
Sonuçları ve Önemi:
1
Orta Asya Çinlileşmekten kurtulmuş,
bölge Çin kültürü yerine İslam kültürünün
etkisine girmiştir.
a
Türk-Müslüman mücadelesi sona ermiştir
* Türkler kitleler halinde Müslüman oldular.
Müslümanlığı kabul eden İlk Türk boyu
Karluklardır.
İslamiyet Türkler arasında özellikle ticaret
yoluyla yayılmıştır.
!
Talaş Savaşı Türk-İslam tarihinin başlan­
gıcı olmuştur.
İlk kez Çin dışında, Semerkant'ta kâğıt
üretilmeye başlandı.
• Uygurların Orta Asya'da otoriteyi ele ge­
çirmelerine katkıda bulunmuştur.
•Türklerdeki tek Tanrı inancı ve aile
yapısının uygun olması
•Ahlak ve Cihan anlayışlarının benzer
olması
•Türklerde kurban kesme ve Cennet
Cehennem inancının varlığı
•Abbasilerin ırkçı bir politika takip et­
memeleri
•Türkler ile Müslümanlar arasındaki
ticaretin etkisi
•Ahiret inancına sahip olmaları
•Temizlik anlayışı
40
Türklerin İslamiyet'e Hizmetleri
:;
İslam dünyasının koruyuculuğunu üstlen­
mişlerdir (Önceleri Büveyhoğullarına
sonra Bizans ve Haçlılara karşı).
r
- İslamiyet'in geniş alanlara yayılmasını
sağlamışlardır.
Halifeliği koruyarak varlığını sürdürmesini
sağlamışlardır.
• Dağınık haldeki Müslümanları bir araya
toplamışlardır (Selçuklu, Osmanlılar).
:
İslam kültür ve medeniyetinin gelişme­
sine ve yayılmasına katkıda bulunmuş­
lardır.
•Tulunoğulları (Mısırda)
•Akşitler (Mısır)
• Eyyubiler (Mısır)
• Memlükler (Mısır)
• Harzemşahlar (Harzem)
•Karahanlılar (Orta Asya)
•Gazneliler (Afganistan)
• Büyük Selçuklular (Horosan)
Talaş Savaşı Türk tarihinde bir dönüm nok­
tası oldu. Türkler arasında İslamiyet hızla
yayılmaya başladı. Karluk, Yağma ve Çiğil
Türkleri, islamiyet'i kabul eden ilk Türk
boyları oldular. X.yy'm başlarında Türklerin
en büyük kolu olan Oğuzlar Müslüman
oldular. Daha sonra İtil (Volga) Bulgarları
Müslümanlığı kabul etmişlerdir.
TULUNOĞULLARI (868-905)
• Mısırda kurulan ilk Müslüman Türk devle­
tidir.
• Kurucusu Tulunoğlu Ahmet'tir.
KPSSDATA TARİH
• Abbasi Devletine bağlı olarak valilik ya­
pan Tulunoğlu Ahmet otorite boşluğun­
dan yararlanarak Mısır'da bağımsızlığını
ilan etmiştir.
• Tulunoğulları kısa sürede Suriye, Filistin,
Lübnan ve Bingazi'yi ele geçirmiştir.
• Mısır bayındırlık ve zenginlik bakımından
en parlak dönemini yaşamıştır.
• Ulu Cami Tulunoğlu Camii (Mısır'da Türk
mimari eseridir).
• Abbasiler tarafından yıkılmıştır.
AKŞİTLER (İHŞİDİLER) (935-969)
• Kurucusu Ferganalı Mehmet'tir. Mısır da
kurulan ikinci Türk devletidir
• Abbasiler ve Fatımilerle savaşmışlardır.
• Suriye ve Filistin toprakları yanı sıra, kut­
sal toprakları (Hicaz) sınırlarına dahil
eden ilk Türk devletidir.
• Abbasileri, Fatımilere karşı korumaya ça­
lışmışlardır.
• Fatımiler tarafından yıkılmıştır.
:' Tulunoğulları ve Akşitlerin, yöneti­
cileri ve askeri gücü Türk olup, hakim
oldukları toplum farklıydı. Bu sebeple
çok çabuk yıkılmışlardır. Akşitlerden
sonra Mısır'da sırasıyla, Fatımiler,
Eyyubi ve Memlûk Devleti kurulmuş­
tur.
HARZEMŞAHLAR (1097-1231)
Ceyhun ırmağının Aral gölüne döküldüğü
yerin güney kesimleri Harezm (Harzem)
adıyla anılır. Öteden beri burada hüküm
sürenlere Harzemşah (Harezmşah) denil-
TÜRK DÜNYASI
mistir. Harzemşahlar sülâlesinin atası Anuş-
Tegin isminde, Begdili Türk zümresine
mensup bir kişidir. Anuş-tegin Selçuklu
Sultanı Melikşah'ın saray hizmetinde bulu­
nuyordu. Oğlu Kudbeddin Muhammed,
Selçuklulara bağlı kalarak, Harzemşah
unvanı ile bu bölgenin valiliğini üstlenmiştir
(1097-1128).
Daha sonra başa geçen Atsız ve İl-Arsian
devirlerinde hem Irak Selçukluları hem de
Kara-Hıtaylarla mücadele edildi. Nitekim il-
Arslan, Sultan Sencer'in ölümü üzerine
bağımsızlığını ilân etti (1157).
Harzemşahların en büyük hükümdarı
Alaaddin Tekiş'tir (1172 -1200). Tekiş, önce
Kara-Hıtaylar'ı, ardından son Selçuklu Hü­
kümdarı II. Tuğrul'u yendi. Harzemşahlar
kısa sürede sınırlarını Doğu Anadolu'dan
Maverâünnehir'e kadar genişlettiler. Âdeta
Selçuklu devletinin vârisi oldular. Karahanlı
ve Karahıtay devletlerine son verdiler. An­
cak bu parlak dönem uzun sürmedi.
1220'de bütün ülke Cengiz Moğolları'nın
istilâsına uğradı. Celâleddin Harzemşah
devleti yeniden toparlamak için uğraştıysa
da başarılı olamadı. Ölümü üzerine
Harzemşahlar Devleti tamamen ortadan
kalktı (1231).
Haleb Atabeyi Nureddin Mahmut'un komu­
tanlarından Selâhaddin, Haçlılarla işbirliği
yapmakla Mısır'daki Fatımî devletine son
vermişti (1171). Burada güçlü bir idare
kuran Selâhaddin, Nurettin Mahmut'un
ölümünden sonra bağımsızlığını ilân etti
(1174). Kurduğu devlet babasının adından
dolayı Eyyûbîler olarak bilinir.
Selahattin Eyyûbî, emrinde bulunan Türk
askerleriyle beraber Haçlılara karşı çetin
mücadeleler verdi. Ünlü Hıttîn savaşı ile
41
Haçlıları Kudüs'ten çıkardı ve İslâm dünya­
sında bir efsane hâline geldi (1187). Nitekim
bir Arap şairi Selahattin Eyyûbî'nin Halep'i
de alması üzerine "Arap milleti, Türklerin
devletiyle yüceldi. Ehl-i Salib (Haçlılar)
davası Eyyûb'un oğlu tarafından perişan
edildi" demiştir.
Eyyûbî Devleti'nin sınırları kısa sürede
Mısır, Suriye, Güneydoğu Anadolu ve Ara­
bistan'ın güneyine kadar genişledi. Ancak
Selahattin Eyyûbî'nin ölümü üzerine devlet
hanedan üyeleri tarafından paylaşıl­
d ı n 93). Mısır'daki asıl kol, ordu komutan­
larından Aybeg tarafından yıkıldı ve yerine
Memlûkler devleti kuruldu (1250). Hama
kolu ise 1348'e kadar varlığını devam ettir­
miştir.
MEMLÛKLER (1250-1517)
Memlûk kelime manasıyla beyaz köle de­
mektir. Ancak bu söz zamanla bir terimi
ifade eder olmuştur. Savaş esiri veya satın
alınanların oluşturduğu hükümdarın muha­
fız birliklerine bu isim verilmiştir.
İlk defa Abbasi halifeleri Türk asıllı
Memlûkleri kullanmış, zamanla bunlar güç­
lenerek kendi devletlerini kurmuşlardır.
Mısır'da kurulan Tolunoğulları ve İhşidîler
(Akşitler) böyle ortaya çıkmışlardır. İşte
Mısır' da kurulan Memlûk Devleti'nin kuru­
cusu izzettin Aybeg de, Memlûk adı verilen
askerî komutanlardan biriydi.
Eyyûbîlerin son hükümdarı ölünce tahta,
karısı Şecerüddür geçmişti. Ancak bu du­
rum hoş karşılanmadığından komutan­
lardan İzzettin Aybeg ile evlendi. Ordu,
İzzettin Aybeg'i sultan ilân etti.Böylece
Eyyûbî hanedanına son verilmiş oluyordu
(1250).Memlûkler, Haçlıları ve o zamana
kadar yenilemeyen Moğolları durdurarak
42
İslâm dünyasının koruyuculuğunu üstlen­
mişlerdir.
Aybeg'den sonra tahta çıkan Kotuz, Moğol-
Ermeni ve Haçlı müttefik ordusunu Ayn-
Câllûd Savaşı'nda bozguna uğratmıştır
(1260). Bir Kıpçak Türk'ü olan Baybars,
Suriye'yi Haçlılardan kurtarmış, Moğollara
karşı başarılar kazanmıştır.
Moğolların Abbasi halifesini öldürmesi üze­
rine, aynı aileden birini halife ilân ederek,
halifeliği Mısır'a taşımıştır. Döneminin en
güçlü devleti hâline gelen Memlûklar ara­
sında zamanla iç çekişmeler başlamış ve
bu durumdan faydalanan Çerkeş kölemen­
leri devleti ele geçirmiştir (1382). Nitekim
Yavuz Sultan Selim, Mısır'ı alarak bu devle­
tin varlığına son vermiştir (1517).
•Moğolları durduraın tek Türk devleti
Memlüklerdir.
• Memlüklerin siyasi tarihi Osmanlı Devletinin
siyasi tarihinden daha kısa sürmesine karşın
Memlüklerde başa geçen hükümdar sayısı
Osmanlı Devletinde başa geçen hükümdar
sayısını geçmiştir. Bunun temel nedeni
Memlüklerde kendine güvenen komutanların
devletin başına geçme hakkına sahip
olmasıdır.
Karahanlı Devleti
KPSSDATA TARİH
KARAHANLILAR (840-1212)
îlk Müslüman Türk devleti olan Karahanlı-
Iarı, Karluk, Yağma ve Çiğil Türkleri kur­
muştur.
Karahanlılar Orta Asya Türk kültürüyle
İslam kültürünü kaynaştırmış böylece
Türk-lslam sentezinin öncüsü olmuş­
lardır. Halkın tamamı Türk'tür. Türkle­
rin İslamiyet'e geçişlerinde köprü
vazifesi görmüşlerdir. Türkçeyi her
alanda etkili kılmışlardır.
Uygur Alfabesini kullanmışlardır.
İslam kültürü yanında Türk geleneklerini
de devam ettirmişlerdir.
• Türk-islam edebiyatının oluştuğu bu dö­
nemde, bazı önemli eserler şunlardır:
• Yusuf Has Hacib'in yazdığı eser,
Kutadgu Bilig,
• Kaşgarlı Mahmut'un yazdığı eser, Di-
van-ı Lügat-it Türk.
• Ayrıca çok sayıda Kur'an-ı Kerim ve
tercüme eser kaleme alınmıştır.
Kaynak: Tarih Atlası Cemre Yay,
TÜRK DÜNYASI
G A Z N E L İ L E R (962-1187)
Devletin kurcusu Sarnanoğulları devletinde
Herat valisi olan Alp Tigin'dir. Gazneli dev
leti Afganistan'ın Gazne şehrinde kurulmuş­
tur. Gazneliler, Sebuk Tigin zamanında
güçlendiler. Sebuk Tigin Hindistan'a sefer­
ler düzenlediyse de, istediği sonucu alama­
dan öldü. Yerine Gaznelilerin en büyük hü­
kümdarı Sultan Mahmut geçmiştir.
Sultan Mahmut döneminde;
• Devlet en parlak dönemini yaşamıştır.
• Karahanlılarla işbirliği yaparak Samano-
ğullan'na son vermişlerdir.
• Hindistan'ın büyük bölümünü fethederek
İslamiyet'i yaymışlardır.
• Abbasi halifesini Şii Buveyoğullarfna kar­
43
şı koruyan Gazneliler, Abbasi halifesinin
koruyuculuğunu üstlenen ilk Türk devleti
olmuştur.
• Selçuklularla sınırdaş olmaları yıkılmala­
rına neden olmuştur.
Sultan Mahmut'tan sonra yerine oğlu Mesut
geçti (1030). Mesut, 1040 yılında Selçuklu­
larla yaptığı Dandanakan Savaşı'nı kaybetti.
Bu savaş Gaznelilerin çöküşünü hızlandır­
dı. Gazneliler, Dandanakan yenilgisinden
sonra Selçuklulara bağlandılar. 1187 yılında
Gurlular, Gaznelilere son verdiler. Gazne
devletinin çok uluslu olması onun yıkılma­
sında önemli etken olmuştur.
44
Gaznelılerın bazı önemli özelliklen de
şunlardır:
s
Çok uluslu bir devlettir. Bu yüzden ağır
yasalar hazırlamışlardır.
B
Ordusu çok ulusludur. Bu da yıkılmaları­
na neden olmuştur.
•
'• Yönetici kesim Kalaç Türkleri'dir.
• Sarayda Türkçe konuşulduğu halde, bi­
lim dili Arapça, Edebiyat dili de Farsça-
dır.
• Hindistanda İslamiyet'i yaymışlardır.
BÜYÜK SELÇUKLU
İMPARATORLUĞU (1040-1157)
Oğuz Adı ve Anlamı
Oğuzlar Türklerin bir kolu olup, islamiyet­
'ten önce ve sonra pek çok devlet kurmuş­
lardır. Arapların, Guz, Bizanslıların Uz,
Rusların Tor adını verdikleri Oğuzlar, İsla­
miyet'i kabul ettikten sonra Türkmen adını
almışlardır. Oğuz kelimesinin aslı "Ok +
uz"dur. "Ok" eski Türk dilinde boy anlamına
gelmektedir, "z" çoğul ekidir. Buna göre
"Oğuz" kelimesi boylar anlamına gelmek­
tedir.
Oğuzlar, Xl.yy'dan başlayarak değişik böl­
gelerde birçok devlet kurmuşlardır. Bunlar­
dan bazıları şunlardır;
• Büyük Selçuklu Devleti
• Karakoyunlu
• Akkoyunlu
• Türkiye Selçuklu Devleti
• Osmanlı Devleti
• Türkiye Cumhuriyeti
KPSSDATA TARİH
Selçukluların Ortaya Çıkışı
Selçuklular Oğuzların Üçok kolundan Kınık
boyuna mensuptur. Oğuz Yabğu Devletin­
de Subaşı (Komutan) olarak görev yapan
Selçuk Bey, Oğuz Yabgusuyla anlaşama­
mış ve boyu ile beraber Cend şehrine gel­
miştir. Burada İslamiyet'i kabul etmiş ve
üzerine gönderilen Oğuz ordusunu bozgu­
na uğratmıştır. Böylece ilk bağımsızlık mü­
cadelesini başlatmışlardır.
Selçuk Bey'in ölümünden sonra yerine
Arslan Yabgu geçmiştir. Bu dönemde Sel­
çukluların güçlenmesinden çekinen Gazneli
Mahmut, Arslan Yabgu'yu tutsak etmiştir.
Tutukluluğu sırasında Arslan Bey'in ölümü
üzerine devletin başına, yeğenleri, Tuğrul
ve Çağrı Bey geçmiştir.
Devletin Kuruluşu ve Yükselişi
Yurt edinmek amacıyla Gazne Devleti ile
büyük bir mücadeleye giren Tuğrul ve Çağrı
Beyler, bir yandan da Anadolu'ya keşif
amacıyla akınlar düzenlediler.
1035 yılında Horasan'a gelen Selçuklular,
Gazneli Mesut'tan buraya yerleşmek için
izin istediler.
Gazneli Mesut bunu kabul etmedi ve Sel­
çuklular üzerine ordu gönderdi. Selçuklular,
Gazneliler karşısında Nesa (1035) ve
Serahs (1037) savaşlarını kazanarak
Nişabur'da ilk defa bağımsızlıklarını ilan
ettiler.
Ancak Gazne Sultanı Mesut'un Nişabur'u
geri alması üzerine bağımsızlıkları kısa
süreli oldu. Çöllere çekilen Tuğrul Bey ertesi
yıl yapılan Dandanakan Savaşı'yla (1040)
Gazne Devleti'ni ağır bir yenilgiye uğrattı.
TÜRK DÜNYASI 45

Bu savaş sonucunda; •Selçuklular halifeliğin koruyuculuğunu

Gazne Devleti çökme sürecine girerken,
Selçuklular tüm kurumlarıyla bir devlet
haline geldiler.
,- Büyük Selçuklu devleti resmen kurul­
muştur.
i- Abbasi halifesinin onayıyla Sultan ilan
edilen Tuğrul Bey, Rey Şehrini başkent
yapmıştır.
Horasandaki egemenlik kesinleşmiştir.
üstlenmişlerdir.
Anadolu'nun Fethine Ağırlık Verilme­
sinin Nedenleri;
• Türkmenlere yurt bulma zorunluluğu,
• Doğuda Çin gibi devletlerin bulunması,
• Güneyde Müslüman devletlerin olması,
• Anadolu'da etkili bir askeri gücün bu­
lunmaması,

Tuğrul Bey amcası Musa Yabgu ve kar­
deşi Çağrı Bey aracılığıyla doğuya ve
güneye seferler düzenledi. Kendisi ise
Anadolu'nun fethiyle ilgilendi. İbrahim
Yinal komutasında Anadolu'ya gönder­
diği Selçuklu ordusu Pasinler Savaşında
(1048) Bizans, Gürcü ve Ermeni birleşik
ordusunu yenmiştir.
Bu savaş ile;
Trabzon'a kadar olan yerler ele geçiril­
di.
Anadolu'da ilk büyük başarı kazanılmış
oldu.
Bu olay Türk-Ermeni ilişkilerinin başlan­
gıcı oldu.
• Anadolu'nun yerleşmeye uygun olması
ve fetih politikası.
Ağabeyi Süleyman ve Kutalmış'ın ayaklan­
malarını bastırarak iç huzuru sağlamış ve
fetih hareketlerine başlamıştır. Anadolu'ya
yönelen Alparslan Ani ve Kars kalelerini
aldığı gibi Kafkaslarda Gürcistan'ı da ele
geçirdi. Kardeşi Kavurd'un isyanını bastırdı.
Fatımiler üzerine yöneldiği sırada büyük bir
Bizans ordusunun üzerine geldiğini öğrene­
rek Malazgirt'e geldi. Romen Diyojen ko­
mutasındaki Bizans ordusunu burada büyük
bir yenilgiye uğrattı (1071).

Pasinler savaşı Bizans ile bir Türk-

İslam devleti arasındaki ilk savaştır.

Abbasi halifesinin Şii Büveyhoğullarma

karşı Tuğrul Bey'den yardım istemesi üzeri­
ne 1055'te Bağdat'a giren Tuğrul Bey;
Büveyhoğullan'nı yıkarak Halifeyi kurtardı.

Doğunun ve Batının hükümdarı unvanını

aldı.

Halifenin siyasi yetkilerine son verildi (Laik

anlayış). Bu olay ilerde Sultan Halife çe­ Alparslan ile Bizans arasındaki savaş
kişmelerine neden olmuştur.
46
•Anadolu'nun kapıları Türklere
açıldı.
i «Türkiye Tarihi başladı (1071).
•Anadolu Türklerin yeni yurdu
oldu.
•İslam Dünyası üzerinde Bizans
tehdidi kalmadı.
•İlkTürk denizciliği başladı.
• Haçlı Seferlerinin sebeplerinden
bir oldu.
•Anadolu'da ilk Türk Beylikleri
kuruldu. Saltuklular, Artuklular,
Mengücekler, Danişmentliler,
Çaka Beyliği).
Melikşah Dönemi
Selçuklu Devleti en geniş sınırlarına ulaşa­
rak, en güçlü dönemini yaşadı. Ayaklanan
amcası Kavurttu mağlup etti. Babası Al­
parslan'ın veziri olan Nizam-ül Mülk'ü göre­
vinde bıraktı. Anadolu akınlarına devam etti.
Kutalmışoğlu Süleyman Şah ile Tutak ve
Artuk beyleri Anadolu'nun fethiyle görev­
lendirildi. Daha sonra Selçuklu fetihleri
Suriye, Filistin, Arabistan yönlerinde hızlan­
dı. Gazneliler ve Karahanlılar Selçuklu ege­
menliğini tanıdı
İran asıllı bir devlet adamı olan Nizam-
ül Mülk, Alparslan ve Melikşah dö­
nemlerinde kesintisiz olarak vezirlik
yaptı. En önemli hizmetlerinden biri
Bağdat'ta Nizamiye Medreselerini
açmasıydı.
Melikşah öneminin en önemli iç olayı Hasan
Sabbah'ın siyasi amaçlı Batınilik faaliyetleri
KPSSDATA TARİH
oldu. Bu faaliyetlerin amacı Selçukluları
içerden çöküntüye uğratmaktı, idi. Batıniler
düzenledikleri bir suikast ile Nizam-ül
Mülk'ü öldürdüler. Bu sorunu halletmek
isteyen Melikşah, Hasan Sabbah'ın saklan­
dığı Alamut Kalesi'ne kuvvetler gönderdi.
Ama Melikşah'ın ölümü üzerine sorun çözü­
lemedi. Melikşah'ın ölümüyle devlet dağıl­
ma sürecine girdi.
Selçukluların Dağılışı
Melikşah'ın ölümünden sonra Suriye, Ana­
dolu, Kirman Selçukluları merkezden ayrıla­
rak bağımsızlıklarını ilan ettiler. Merkezde
ise Melikşah'ın çocukları arasında taht
kavgaları başladı (Mahmut, Mehmet Tapar,
Berkyaruk).
Bu döneme Selçuklu tarihinde Fetret Devri
denilmiştir. Önce Berkyaruk başa geçmiştir.
Bu dönemde Haçlı Seferleri başlamıştır.
Daha sonra Mehmet Tapar ve ondan sonra
da Sencer başa geçti. Selçukluların son
büyük hükümdarı olan Sencer, Gaznelilerle
savaştı. Karahanlıları egemenlik altına aldı.
Bu sırada Büyük Selçukluları iki büyük
tehlike bekliyordu. Bunlar; batıda Haçlı,
doğuda Karahitaylar tehlikesiydi.
Sencer Karahitaylara Savaşı'nda
(1141) yenilince devlet yeniden çökme
sürecine girdi. 1157'de Sencerin ölümüyle
devlet tamamen yıkıldı.
Selçukluların Parçalanma Nedenleri:
• Geleneksel veraset anlayışı
• Selçuklu prenslerinin ayaklanmaları
• Atabeylerin zararlı çalışmaları
• Şii Fatımi ve Batınilerin çalışmaları
• Haçlı Seferlerinin başlaması
• Türkmenlerin küstürülmesi
• Halifelerin eski güçlerine ulaşmak iste­
meleri
TÜRK DÜNYASI
• Moğol baskısının yoğunlaşması
Büyük Selçuklu Devletinin zayıflamasıyla
birlikte şehzadeler, bulundukları bölgelerde
devletler kurdular. Sultan Sencer'in ölü­
münden sonra bağımsızlıklarını ilan ettiler.
Bu devletler şunlardır;
• Horasan ve Irak Selçukluları,
• Kirman Selçukluları,
• Suriye Selçukluları,
• Türkiye Selçukluları.
Selçuklularda illere yönetici olarak gönderi­
len şehzadelerin yanına "atabey" denilen
tecrübeli devlet adamları verilirdi. Atabeyler,
devletin zayıfladığı zamanlarda bulundukları
bölgelerde yönetimi ele geçirip devletler
kurdular.
Bu devletlerin en önemlileri şunlardır:
• Şam'da Böriler,
47
• Musul ve Halep'te Zengiler,
• Azerbaycan'da İldenizoğulları,
• Fars'ta Salgurlular,
• Erbil'de Beytekinoğulları.
Büyük Selçuklular'ın Türk Tarihi Açısın­
dan Önemi:
• Anadolu'yu Türk yurdu haline getirmek
için mücadele etmişlerdir.
• Kalabalık Türkmen kabilelerini Bizans
sınırına sevk ettiler.
• Anadolu'da Türk tarihinin başlamasını
sağladılar.
• İslam birliği için Haçlılarla ve Şii
Büveyhoğullarfyla mücadele ettiler.
• Türk siyasi ve sosyal hayatı, hukukun örf
ve geleneklerinin İslam kültürü ile kay­
naşması Büyük Selçuklularla pekişti.
• Kendilerinden sonraki Türk Devletlerine
örnek oldular.
48 KPSSDATA TARİH

TÜRK-İSLAM Gazneliler
* Gazneliler devlet yönetiminde Saman-
DEVLETLERİNDE oğullan'ndan etkilenmişlerdir (iran).
KÜLTÜR ve MEDENİYET Sultan unvanını ilk kullanan hükümdar
Gazneli Mahmut olmuştur.
DEVLET YÖNETİMİ

İslamiyet'ten önce Türkler arasında yay­ İslam Devlet anlayışında hüküm­

gın olan, hükümdarların Tanrı adına ülke­ darlığın halife tarafından tasdik edilmesi
yi yönettiği görüşü İslamiyet'ten sonra da \kuralı Gazneliler ve Karahanlılarda da
devam etmiştir (Türklerin milli benliklerini işletildi. Ama devletlerin hükümdarları
koruduklarını gösterir). hiçbir zaman hakimiyetlerini Abbasi
halifeleriyle paylaşmadılar. Aksine
Tulunoğulları ve Akşitler'de devlet yöneti­
Selçuklular ve Memlükler halifeyi dini
mi, Abbasi devlet teşkilatı ile büyük ben­
lider kabul etmişlerdi. Siyasal güç olarak
zerlik göstermektedir.
destek istemişlerdir.

Karahanlılar

Karahanlılar tamamen Türk bölgelerinde Selçuklular

kurulduğu için devlet yönetiminde İran ve
Arap etkileri pek görülmez.
Ülkeyi yönetmede ikili yönetimi (doğu-
batı) esas almışlardır (Türklerin milli ben­
liklerini koruduklarını gösterir)..
Hükümdarlar hakan, han, kadir, kara,
buğra, ilig gibi unvanlar kullanmışlardı.
Saraya, o r d u veya kapu adı verilmek­
teydi.
Selçuklularda devlet hükümdar ailesinin
ortak malı sayılırdı. Tuğrul Bey merke­
ziyetçi bir sistem oluşturmak istediyse de
Melikşah döneminde devlet çok geniş­
lediği için bu mümkün olmadı. Kara­
hanlılar, Gazneliler, Abbasiler gibi dev­
letlerin yönetim şekilleri örnek alınarak
gelişmiş bir devlet teşkilatı kuruldu (İran).
Hükümdarlar önce Yabgu Bey, Tuğrul
Bey'den itibaren Sultan ve daha sonraları
da Sultan-ı Azam unvanlarını kullanmış­
lardır.

• Hacipler: Sarayın en önemli görevlileri

idi. Başkanlarına hacibülhüccap denilirdi.
Saraydaki görüşmeleri sağlamakla
görevlidir. •Hutbe okutmak
• Kapucubaşı: Sarayın güvenliğinden •Para basmak
sorumludur. •Taht
•Silahtar: Silahlardan sorumludur. •Taç
•Alemdar: Sancak ve bayraklardan
• Bayrak (Bayrak)
sorumludur.
• İlbaşı: Atlardan sorumludur. •Tuğra
• Camedar: Hükümdarın elbiselerinden •Nevbet ( d a v u l )
sorumludur. •Otağ (çadır)
TÜRK DÜNYASİ
• Nizam-ül Mülk zamanında devlet teşkilatı
daha da gelişmiştir. Önemli işler mutlaka
divanda tartışılarak karara bağlanmıştır.
•Merkez ve memleket yönetiminde İslam-
İran gelenekleri görülmektedir.
• Merkez ile taşra arasında güçlü bir posta
teşkilatı kurulmuştur.
• Devlet işleri Büyük Divan'da (Divan-ı
Saltanat) görüşülürdü. Büyük Divana Ve­
zir başkanlık ederdi.
Yazışmalara bakardı.
Maliye işlerine bakardı
Ordunun ihtiyaçlarına
bakardı.
Askeri ve hukuki işler
hariç devletin bütün
işlerini denetleme yetki­
sine sahipti.
Hükümdar eş ve annelerinin de özel
divanları bulunurdu.
• Divan-ı Berid, posta ve haberleşme işleri­
ne bakardı.
• Devlet eyalet adı verilen on iki büyük idari
bölgeye ayrılmıştı. Ülke şu yönetim birim­
lerine ayrılmıştır:
• Eyaletler Melik ve Şahne (şıhne) denilen
prenslerle yönetiliyordu. Eyaletlerde bele­
diye görevlerini yerine getirmekle görevli
olan muhtesipler bulunurdu. Eyaletler­
deki vergi işlerine amil, yönetim işlerine
reis, posta işlerine de ulaklar bakardı.
• Şehzadelerin yetişmesi için yanlarına de­
neyimli devlet adamı olan atabeyler veri­
lirdi.
49
Atabeyin Osmanlılarda karşılığı "lala" idi.
Atabeyler bazen devletin parçalanmasına
neden oluyorlardı, çünkü seçkin kimseler
olan atabeyler, merkezde zayıf bir hüküm­
darın bulunması ya da taht kavgalarının
çıkması gibi hallerde bunları fırsat bilerek
bulundukları bölgelerde bağımsız devletler
kurabiliyorlardı.
• Sultanlar devletin bütün işlerinden birinci
derecede sorumluydular.
• Ağır siyasi suçlar, onların başkanlığında­
ki özel mahkemelerde hükme bağlanırdı.
• Haftanın belirli günlerinde devletin ileri
gelenlerini ve komutanları kabul ederler­
di.
• Aynı şekilde halkın şikayetlerini dinler,
onların dertlerine çare bulurlardı.
• Kadıları tayin ve görevden alma,
• iktaların dağıtımı,
• Valilerin tayini,
• Ordulara başkomutanlık da yapmak hü­
kümdarların görevlerindendi.
• Büyük Selçuklu Devleti'nde eski Türk
veraset sistemi aynen uygulanıyordu.
Sultanlar ülkenin çeşitli yerlerini akraba­
larına veriyorlardı. Buralara giden şehza­
de ve melikler merkezdeki büyük sultana
bağlı olarak hüküm sürüyordu. Ancak hü­
kümdarın ölümü veya zayıf birisinin başa
geçmesi halinde taht çekişmesi başlıyor­
du. Bu çekişmeler devletin parça­
lanmasına sebep oluyordu. Çünkü her
şehzadenin tahta geçme hakkı bulun­
maktaydı.
Bu sistemin kötü yanlarının yanında
bir de iyi yönü vardır. O da; ordu ve
devlet ileri gelenlerinin desteklediği en
kabiliyetli kişinin tahta geçmesiydi.
50 KPSSDATA TARİH

Türk devletlerinde ilk defa orduda fil

• İlk Türk-İslam devletlerinin ordularının or­
tak özelliği büyük çoğunluğunun Türk a-
sıllı askerlerden oluşması idi. Hükümet
teşkilatında İranlıların çoğunluğuna karşı­
lık orduda Türklerin sayısı fazlaydı.
Karahanlı ve Gazneli ordusu şu kısım­
lardan oluşur:
kullananlar Gaznelilerdir.
Gulaman-ı Saray
Çeşitli milletlerden seçilerek toplanan müs-
lüman askerlerdir. Özel olarak yetiştirilen ve
devşirme usulüne dayanan bu ordu, doğru­
dan Sultan'a bağlı, maaşlı olup saray muha­
fızı olarak görev yapardı.

Hassa Ordusu
Saray Gulam Bunlar her an savaşa hazır atlı birliklerdi.
muhafızları askerleri Çeşitli Türk boylarından toplanan asker­
Hassa Eyalet lerden meydana gelirdi. Bunların her türlü
ordusu askerleri masrafları devletçe karşılanırdı. Bu ordunun
Eyalet Düzenli Osmanlılardaki karşılığı kapıkulu askerleri­
askerleri birlikler dir.
Ücretli
askerler
Türkmenler
Göçebe bir yaşam tarzı olan Türkmenler,
sınır bölgelerine yerleştirilerek hem sınırları
Karahanlı ordusunun temelini Karluk, korumuşlar hem de sultanın daveti üzerine
Yağma ve Çiğil Türkleri oluşturuyordu. savaşlara katılmışlardır.
Ordunun komutanına "subaşı" denili­
yordu. Orduda hastane ve posta teşkilatı
bulunurdu. Gazne ordusunun temelini ise İkta Askerler
Gulamlar (Köleler) adı verilen çeşitli ülke­ İkta sahibi olanların, gelirlerinin bir bölü­
lerden toplanmış Müslüman askerler müyle beslemek zorunda oldukları asker­
oluşturmaktadır. Ancak Gazne ordusunun lerdi. Tamamı atlı birliklerdi.
büyük çoğunluğunu atlı birlikler oluşturu­
yordu. Gazneliler savaşlarda filleri de kul­ Selçuklularda ordu teşkilatı ile toprak
lanmışlardır.
yönetimi arasında bağlantı vardır.
Buna göre ülke toprakları vergi gelirle­
rine göre bölümlere ayrılırdı. Bu bö­
•Gulaman-ı Saray (Osmanlı lümlere ikta denirdi. Bu toprakları
Kapıkulu) işleyen çiftçiler, devlete vermeleri
•Hassa Ordusu (Ücretli askerler}
gereken vergiyi Sipahiye verirdi. Sipa­
•Türkmenler
•İkta Askerler hi de gelirinin bir bölümü ile atlı asker­
•Meliklerin, Askeri Valilerin ler yetiştirirdi. Bu sistem Osman­
Askerleri
lılarda Tımar adını aldı.
•Bağlı Devlet ve Beyliklerin Askerleri
TÜRK DÜNYASI
Bağlı Devletlerin ve Beyliklerin Askerleri
Meliklerin, Askeri Valilerin Askerleri
On'lu sisteme göre teşkilatlanan Selçuklu
ordusunun büyük bir kısmı süvarilerden
oluşuyordu. Sefer sırasında ordunun arka­
sından gezici hastaneler ve hamamlar
gelirdi.
• Türk-islam Devletlerinde adliye, Şer'i ve
Örfi yargı olmak üzere ikiye ayrılmıştı
(Hukuk birliğinin olmadığını gösterir).
Şer'i davalara Kadılar
bakardı. Kadıların başında
Kadı'l Kudat bulunur ve
Kadıları kontrol ederdi.
Örfi yargı, düzeni bozan
ve kanunlara uymayanla­
rın davalarına bakardı. Örfi
yargının başında Emir-i
Dâd bulunurdu.
• Ordu içindeki anlaşmazlıklara "Kadı-
asker" (Kazasker) bakardı.
• Bunların yanısıra Sultanın başkanlık ettiği
"Divan-ı Mezalim" denilen bir yüksek
mahkeme vardı. Sultan, haftanın belirli
günlerinde halkın şikayetlerini dinler ve
karar verirdi (Bugünkü Anayasa Mahke­
mesi gibi).
•Adalet işleri tamamen bağımsız olduğun­
dan siyasi otoriteden etkilenmezdi.
51
SOSYAL HAYAT
• İlk Türk-İslam devletlerinde, halk genellik­
le eski yaşam tarzını devam ettirmiştir.
Halk göçebe, köylü ve şehirli olmak üzere
üçe ayrılırdı.
• İslamiyet'in kabulünden sonra halkın ço­
ğunluğunu yine göçebeler meydana geti­
riyordu. Bunların geçim kaynağı hayvan­
cılık idi.
• Yerleşik hayata geçenler ise tarım, ticaret
ve el sanatlarıyla meşgul oluyorlardı. Es­
naf ve sanatkarlar kendi meslek grupları­
na ait Loncalar kurmuşlardı.
• Selçuklularda büyük devlet memurlukları
babadan oğula geçerdi. Devlet yöneti­
minde İranlıların büyük etkisi vardı.
• Toplumda kesin çizgilerle belirlenmiş bir
tabakalaşma söz konusu değildi. Herke­
sin yükselme şansı vardı. Köylü, şehirli
tam bir hürriyete sahipti.
Göçebe ve her an savaşa hazır Türkmen­
ler, toprağa yerleşip çiftçi, şehre yerleşip
esnaf olmuşsa da, "ordu-millet" şuurunu
sımsıkı korumuştur. Ancak günlük yaşa­
yıştan, dini inanç ve ibadete hatta müziğe
kadar, maddi ve manevi her alanda bir
yapı değişikliği olmuştur.
Müslüman olmayan bütün topluluklara adil
davranılmıştır. Melikşah zamanında çıka­
rılan mülkiyet ve kadın haklarına ait kanun
buna en güzel örnektir. Bu kanunla yalnız
Müslümanların değil Müslüman olmayan­
ların da hakları devlet güvencesi altına
alınmıştır.
52 KPSSDA TA TARİH

EKONOMİK HAYAT Ülke toprakları şu kısımlardan oluşurdu:

• Tulunoğulları ve Akşidler tarıma önem

Mülk Topraklar Miri Topraklar
vermişler ve ülkelerinden geçen Baharat
Yolundan önemli gelir elde etmişlerdir.

• Selçuklularda ilk parayı, Tuğrul Bey bas­ Kişilere ait Devlete ait
tırdı. topraklardı. arazilerdir.
Sahibi isterse Şu kısımlara
• Horasan önemli bir ticaret merkeziydi. bu toprakları ayrılırlar.
satabilir, *Has
• Karahanlılar'ın egemen olduğu Mave- miras olarak
raunehir önemli bir tarım bölgesiydi. Bu­ bırakabilir, * Haraci
nun yanında satılan ürünlerden ve güm­ bağış * Vakıf
rüklerden alınan gelirler de önemli bir yer yapabilirdi * İkta
tutmaktaydı. Ayrıca topraklarından geçen
baharat yolunun da Karahanlı ekonomisi­
ne büyük katkısı vardır.

• Türk-İslam devletlerinde ekonomik hayat

Selçuklular zamanında büyük gelişme
Gelirleri hükümdara ve hane­
göstermiştir. Ekonominin temeli tarım ve
dan üyelerine ayrılan toprak­
hayvancılığa dayanıyordu.
lardır. :.
Bu dönemde:
Selçukluların güvenliği sağlamaları sonucu Müslüman olmayanlara ekip
ekonomik ve ticari hayat hız kazandı. Tica­
biçmeleri karşılığında verilen
ret yolları üzerinde güvenlik sağlanıp, han­
topraklardı. Geliri hazineye
lar ve kervansaraylar inşa edildi. Yabancı
tüccarların can ve mal güvenliği devlet tara­ aktarılırdı.
fından sağlandı.

• Selçuklu topraklarından geçen ipek ve Hayır kurumlarının, eğitim ve

baharat yolları, ticari hayatı geliştirdi. sosyal müesseselerin ihtiyaç­
larını karşılamak için ayrılmış
Türk-İslam devletlerinde esnaf ve topraklardır.
tüccarlar Ahilik adı verilen bir örgüt
oluşturmuşlardı. Müslüman olma­
yanların kabul edilmediği bu örgüt Mülkiyeti devlete aittir. Geliri
Türklerin, ekonomik yaşamda etkin hizmet veya maaş karşılığı
bir rol oynamalarına neden olmuştur. olarak komutanlara, asker­
lere ve devlet adamlarına
• Türk-İslam devletlerinde ülke toprakları verilen topraklardır. Paranın
iktisadi hayatın önemli bir parçasıydı. Ev, bir kısmıyla atlı asker besle­
bahçe, ağıl gibi emlak özel mülkiyete da­ nirdi. İkta sahibi halktan tespit
hildi. Tarım arazisi, ormanlar, yaylak ve edilmiş miktardan fazla vergi
otlaklar ise devlet malı idi. toplayamazdı.
TÜRK DÜNYASI
İkta sisteminin sağladığı faydaları şöyle
sıralayabiliriz:
> Hazineden para almadan büyük ve güçlü
ordu oluşturulmuştur.
> Üretimin sürekliliği ve artışı sağlan­
mıştır.
> Devlet otoritesi en uzak bölgelere kadar
yayılmıştır.
> İkta sahipleri bulundukları yerlerde idare
ve güvenliği sağlamışlardır.
> Göçebeler yerleşik hayata geçirilmiştir.
• Türk-îslam devletlerinde ticaret, tarım,
demircilik, dokumacılık gibi sanayi dalları,
el sanatları ve hayvancılık gelişmiştir.
• Asker ve memur maaşları, sefer masraf­
ları, sosyal tesislerin yapımı, şehirlerin ve
yolların bakımı başlıca gider kaynak­
larıydı.
• Altın paraya dinar, gümüş paraya dir­
hem denirdi.
• Şehir ve kasabaların mali işlerine "imga"
bakardı.
Müslümanlardan, yetiştirdikleri
ürün üzerinden alınan onda
birlik vergidir.
Müslüman olmayanların arazi
ve ürünleri üzerinden alınan
vergidir.
Müslüman olmayan sağlam
erkeklerden askere gitmeme
karşılığı yılda bir kez alınan
vergidir (yaşlı ve çocuklardan
alınmazdı).
53
* Savaşta elde edilen ganimetlerin 1/5'i,
* Çeşitli iş kolları ve tüccarlardan alınan
vergiler,
* İpek ve Baharat yolları üzerindeki ker­
vanların bıraktığı gümrük vergisi,
*Ormanların, tuzlaların, madenlerin, bağlı
devlet ve beyliklerin vergileri önemli gelir
kaynaklarıydı.
DİL VE EDEBİYAT
• Karahanlılarda resmi dil Türkçe idi. Halk
Türkçe konuşurdu. Kullanılan alfabe Uy­
gur alfabesi idi.
•Çeşitli etnik grupların oluşturduğu Gaz-
nelilerde saray ve orduda Türkçe konu­
şulurken Resmi dil Arapça idi. Tulunoğul-
ları ve Akşitlerde de aynı durum söz ko­
nusu idi. Memlüklerde resmi dil Türkçe
idi.
• Selçuklularda bilim dili Arapça, resmi
yazışma dili Farsçaydı. Bununla birlikte
günlük hayatta konuşma dili Türkçe idi.
Türk-İslam devletlerinde edebiyat dili
olarak Farsça, bilim dili olarak da
Arapça yaygın olarak kullanılmaya
başlandı. Türkçenin bu dillerden gide­
rek daha fazla etkilenmesine rağmen
halk Türkçe konuşmaya devam etti.
Bu etkilenme en çok aydınlar üzerinde
görüldü. Bu durum, sonraki yıllarda
edebiyatımızın divan edebiyatı ve halk
edebiyatı olarak ikiye ayrılmasına yol
açtı.
54 KPSSDATA TARİH

• Türk-İslam devletlerinde edebiyat sözlü

ve yazılı olarak ikiye ayrılırdı:

Sözlü Edebiyat Yazılı Edebiyat

Ürünleri Ürünleri

Kutadgu Bilig
Divan-ı Lügat-it
Sagu Türk
Mani Atabetü'l Hakayık
Destan Divan-ı Hikmet
Siyasetname
Şehname

Türklerin İslamiyet'i kabul etmelerinden

sonra İslami Türk Edebiyatı ortaya çık­
mıştır. Bu alanda ilk örnekler Karahanlılar
tarafından meydana getirilmiştir.

Saltuk Buğra Han Destanı'nda Karahanlı

hükümdarı Saltuk Buğra Hanın Müslü­
manlığı kabul etmesi efsanevi bir şekilde
anlatılmaktadır.
TÜRK DÜNYASI 55

Yazarı, Yusuf Has Hacib'dir. Yönetim bilimi konusunda bilgi

verir. Türk-İslam edebiyatının ilk yazılı örneğidir. Karahanlılar
döneminde yazılmıştır. Mutluluk veren bilgi anlamına gelir.

Karahanlılar döneminde Kaşgarlı Mahmut tarafından Türk

dilinin zenginliğini ortaya koymak ve Araplara Türkçeyi öğret­
mek amacıyla yazılmıştır. İlk Türk dünyası haritası bu kitapta
yer elır. Türk halk edebiyatının önemli bir kaynağıdır.

Yazarı Edip Ahmet'tir. Uygur alfabesiyle yazılmış, ahlaki de­

ğerleri anlatan eğitici, öğretici bir eserdir.

Arap harfleriyle Türkçe yazılmış Türk tasavvuf edebiyatının

önemli eserlerindendir. Bu eser İlk Türk mutasavvıf Ahmet
Yesevi tarafından yazılmıştır. Dini ve ahlaki öğütlerle İslamiyeti
Türkler arasında yaymayı amaç edinen şiirsel anlatımlı bir
eserdir Karahanlılar döneminde yazılmıştır.

Firdevsi tarafından yazılıp Gazneli Mahmut'a sunulmuştur.

Türk -İran savaşları konu edilmiştir.

Yazarı Selçuklu veziri Nizam-ül Mülk'tür. Devlet yönetimi ile

ilgili öğütler bulunmaktadır. Farsça olarak yazılmıştır.

Yazarı Ömer Hayyam (Büyük Selçuklu dönemi)

Enveri. (Büyük Selçuklu dönemi)
56
BİLİM VE SANAT
• Türk-İslam devletlerinde bilim ve sanat
alanlarında, Farabi, Biruni, İbn-i Sina, Ha-
rezmî gibi pek çok bilgin, filozof ve sanat­
kâr yetişmiştir.
• Bu dönemin başlıca ilim kuruluşları med­
reselerdi. Medreselerde islami bilimlerin
yanısıra, matematik, tıp, astronomi, kim­
ya, coğrafya, tarih gibi dersler okutulurdu.
• Karahanlılar zamanında Buhara, Semer-
kant, Balasagun ve Kaşgar önemli bilim
ve kültür merkezleri olmuştur.
• İlk medrese Karahanlılar zamanında
Aslan Gazi Tabgaçhan tarafından
Merv'de açılmıştır.
• İlk Selçuklu medresesi, Tuğrul Bey tara­
fından Nişabur'da açıldı. Dönemin en bü­
yük medresesini ise Vezir Nizam-ül Mülk
Bağdat'ta yaptırdı. Nizamiye merde-sesi
olarak isimlendirilen bu medrese devrin
en büyük eğitim ve öğretim kurumudur.
Nizamülmülk devlet adamlarına yol gös­
termek amacıyla ünlü eseri "Siya-
setname"yi yazmıştır. İmam-ı Gazali,
başmüderris olarak bu dönemde medre­
selerde ders vermiştir.
• Astronomi alanında önemli eserler veril­
miştir. Melikşah döneminde bir rasathane
kurulmuş ve Ömer Hayyam'ın başkanlık
ettiği bir heyet tarafından bir takvim ya­
pılmıştır. Bu takvime Celali Takvimi adı
verilmiştir.
Dönemin önemli bilim adamları ve filo-
zofları şunlardır:
Farabi
İslam felsefesinin ve siyaset biliminin
kurucusudur.
KPSSDA TA TARİH
• Aristo başta olmak üzere eski Yunan
filozoflarının düşüncelerini çok iyi açık­
lamıştır. Bu nedenle Muallim-i Sani (İkin­
ci öğretmen) adıyla tanınmıştır.
• Felsefe, matematik, astronomi, siyaset,
fizik alanında eserler vermiştir.
• Bilim, felsefe ve din arasında bir uz­
laştırma görevi üstlenmiştir.
• "Bütün devletlerin üstünde en olgun
devlet; milli devletleri içine alan, bütün
yeryüzündeki insanları kapsayan bir teş­
kilattır." Diyerek tam bin yıl sonra ku­
rulan "Birleşmiş Milletler" idealini ileri
sürmüştür.
İbn-i Sina
• Avrupa'da Avicenna diye tanınmıştır.
• İslam filozoflarının reisidir.
• İlk kez bedensel hastalıkların Psikolojik
nedenlerine dikkat çeken Medikal Psiko­
logudur.
• Tıp, astronomi, fizik, felsefe alanında
etkili olmuştur.
• Asıl şöhretini tıp dalında yapmıştır.
• Farabi'nin öğrencisi olup en önemli eseri
'EI-kanun-Fittıb'dur.
İbn-i Rüşt
• Aristo'yu batıya tanıtan filozoftur.
• Batı dünyasında "Averreos" olarak ta­
nınır.
• Aklı dinden üstün tutar. Bu nedenle fikir­
leri Gazali ile uyuşmaz.
• Mutezile akımını temsil eder.
 TÜRK DÜNYASI
Gazali_______________________
• Kişi Allah'la ilgili gerçek bilgiye ancak
sezgi yoluyla, yani Allah'ı içinde duyarak
varabilir.
• Tüm felsefi tartışmaları akılla yapmış,
aklı yine akılla yenmiştir.
• Ona göre din felsefeden üstündür ve
dinle bağdaşmayan felsefe saçmalar.
• Bu ünlü eseri "İhyaü'l-Ulumiddin"dir.
Biruni________________________
• Biruni olaylara tarafsız yaklaşmış, fikirle­
rini gözlem ve deneylere dayandırmıştır.
• Dünyanın güneş etrafında bir yılda dön­
düğünü söylemiştir.
Kürenin alanının nasıl ölçüleceğini keş­
fetmiştir.
• Ona göre ilmin ilerlemesi için serbest
düşünmek şarttır.
Ebu Hanife__________________
• İslam hukuk bilgini ve Hanefi mezhe­
binin kurucusudur.
• Ömer Hayyam, Melikşah bir takvim
yapmıştır.
Buhari______________________
En ünlü hadis bilginlerindendir.
(Cami-i Sahih).
El Razi______________________
• Kimyagerdir. (Sülfirik asidi bulmuştur.)
İbni Yusuf____________________
• Sarkacı bulmuştur.
Uluğ Bey______________________
Astronomi bilginidir (hayat cetveli ile
yıldızların fihristini yapmıştır).
İlk rasathaneyi kurmuştur.
57
İran'lı Taberi, Mesudi, İbni
Haldun.
İbni Havkal, İbni Batuta
(Seyyah).
Muhammed Bin Musa,
İbni Ceşmit, Harezmi.
SANAT
İlk Türk- islam devletlerinde ortaya konulan
eserlerde hem Orta Asya Türk kültürünün
hem de İslamiyet'in etkileri görülür.
Mimaride cami, medrese, türbe, su kanalı,
han, hamam, köprü, yol, kervansaray gibi
eserlerin yanı sıra taş işçiliği, tezhib, sera­
mik, çinicilik, hattatlık, minyatür ve kuyum­
culuk sanatı gibi dallarda önemli eserler
vücuda getirilmiştir.
Çinicilik:
Çin kökenli olan çiniciliğin İslamiyet döne­
minde oldukça yaygın hale geldiği ve mima­
ri süslemelerde bolca kullanıldığı görülmek­
tedir.
Tezhip
El yazması kitap ve levhaların, altın tozu ve
boya kullanılarak çiçek ve nakışlarla süs­
lenmesi sanatı olan tezhip, Türk- İslam
devletlerinde başarıyla uygulanmıştır.
Hat
Arap harflerinin değişik şekillerde süslü
olarak yazılması sanatı olan hat; cami,
türbe ve saray gibi mimari eserlerde uygu­
lanmıştır.
58 KPSSDATA TARİH

Heykeltıraşlık tarafından inşa edilmiştir. Karahanlılar'dan

günümüze kadar gelen en önemli eser
islamiyet'ten önce Türkler arasında görülen Talas'taki 'Ayşe Bibi Türbesidir'. Türk
bir sanat dalıydı. İslamiyet ten sonra dinin İslam sanatının en eski kervansaray örnek­
etkisi ile bu sanat dalından uzaklaşılmıştır. leri de Karahanlı eserleridir. Gazneli-ler'den
günümüze kadar ulaşabilen önemli mimari
eserler arasında en ünlüleri sultan Mah­
Minyatür
mut'un ve Sultan Mesut'un yaptırdığı 'Zafer
Kuleleri'dir.
Bir resim türü olan minyatürler kitap sayfala­
rına yapılırdı. Minyatürde cismin esas rengi
En fozla gelişme gösteren güzel sanot dalı
ışık ve gölge düşürülmeden verilir. Derinlik
ve perspektif düşünülmez. Figürlerde kişinin mimaridir. Türk-İslam mimarisinin ilk
önemine göre büyüklük ve küçüklük vardır. örneklerine türbe, cami ve kervansaray
Minyatür Türk İslam sanatında en çok kul­ olarak Karahanlılar'da rastlanmaktadır.
lanılan resim türüdür. Tarihte en eski minya­
türlere Orta Asya'da rastlanmaktadır. Min­
yatür, tüccarlar aracılığı ile İran'a gelmiş ve
Selçuklular eski Türk mimari tarzlarını İslam
kitaplar yoluyla Avrupa'ya yayılmıştır. Sel­
mimari tarzıyla birleştirdiler. Böylece İslam
çuklular döneminde Bağdat'da minyatür
dünyasında yeni bir anlayışla güzel eserler
okulu açılmıştır.
meydana getirildi. Bu mimari yapılarda
kemer, kubbe ve değişik sütun biçimleri
Müzik
kullanıldı. İnce minare stilini İslam cami
mimarisine Türkler kazandırdı. Büyük Sel­
Bir sanat dalı olmasının yanında Türkler için çukluların İslam mimarisine getirdiği en
bir hakimiyet alameti idi. Hükümdarların önemli yeniliklerden biri de çadır şeklinde
kapılarında beş vakit nevbet çalınırdı. Sel­ yapılan ve kümbet denilen türbelerdir.
çuklular zamanında yayılan tasavvuf akımı
müziği de etkilemiş; Türk tasavvuf müziği
doğmuştur. Kitabü'l - Musıki'l Kebir (Farabi)
müzik konularını işleyen önemli bir kitaptır.

Türkler, Uygurlar zamanında yerleşik haya­

ta geçerek mimari alanda ilk örnekleri ver­
mişlerdir. Bu nedenle göçebe yaşayan
Hunlar ve Göktürkler dönemine ait mimari
eserlere rastlamak zordur. Türk İslam dev­
letleri de mimaride önemli eserler vermiş­
lerdir.
İlk Türk - İslam mimari eseri Tulunoğulları
zamanında Kahire'de yapılan Tulunoğlu
Camii'dir. İlk kubbeli cami Karahanlılar
TÜRK DÜNYASI 59

• Mescid-i Cuma(Ulu Camii)

• Gülpâyegan Camii
• Zavere Camii
• Kazvin Camii
• Dolugan Mescidi (En eski
minareye sahiptir)

• Nizamiye Medresesi
• Hargird Medresesi
• Küçük Medrese

• Kümbed-i Ali
• Cihil Duhteran (Kırk kızlar)
• Harrekân Kümbetleri
• Demavent Kümbetleri
• Kümbet-i Surh
• Sultan Sencer Türbesi

• (Kervansaraylar) Konakla­
ma ve savunma amaçlı te­
sisler.
• Ribat-ı Zafarani
• Ribat-ı Şerif
• Ribat-ı Anuşirvan
 ANADOLU TARİHİ
ANADOLU'NUN yerlere Türkmenler yerleştirilerek Ege
TÜRKLEŞMESİ Denizine kadar ulaşılmıştır. Bu fetihler
ve yerleşimler Anadolu'nun etnik yapısı­
• ANADOLU SELÇUKLU DEVRİ nı değiştirerek Türkleşmesini sağlamış­
(1077-1308) tır. Anadolu'nun fethine katılan beyler
• ANADOLU BEYLİKLERİ DÖNEMİ fethettikleri bölgelerde bazı beylikler
veya küçük devletler kurmuşlardır.
• ANADOLU SELÇUKLULARI VE
BEYLİKLER DÖNEMİNDE
KÜLTÜR-MEDENİYET Anadolu'ya yapılan sistemli ve planlı Türk
akınları Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul
Bey zamanında başlamış, Alp Arslan
devrinde devam etmiştir. Büyük Selçuklu­
Anadolu'ya ilk Türk akınları Avrupa Hun-
ların XI.yy' dan itibaren Anadolu'nun
ları tarafından yapılmıştır. Anadolu'ya
fethiyle başlayan, günümüzde de devam
ikinci Türk akınları Sabir (Sibir)'ler tara­
eden Türkiye Tarihi şu devirlere ayrılır;
fından Vl.yy'da gerçekleştirildi. Hunlar ve
Sihirlerden sonra üçüncü olarak Abbasi-
lerin hizmetine giren Türkler, Anadolu'ya
girmiş ve Abbasiierle beraber Bizans'a
• İlk Türk Beylikleri Devri
karşı mücadele etmişlerdir. Ama bu hare­
ketler yerleşme amacı gütmez. Anado­ • Anadolu Selçukluları Devri
lu'yu ebedi bir Türk vatanı haline getiren­ • Anadolu Türk Beylikleri Devri
ler Oğuz Türkleri olmuştur Anadolu'da
Bizans ile yapılan ilk savaş Pasinler Sa- • Osmanlı İmparatorluğu Devri
vaşı'dır(1048). • Türkiye Cumhuriyeti Devri
Anadolu'yu yurt edinmek amacıyla keşif
hareketlerini başlatan Çağrı Bey'dir.
Büyük Selçuklu Devletinin kurulmasın­ Anadolu'da Kurulan İlk Türk Beylikleri
dan Malazgirt Zaferine kadar Anadolu'ya
yapılan tüm akınlar Bizans'ı yıpratma ve
yıldırmaya yöneliktir. Alp Arslan'ın emri üzerine Türk komutan­
lar Anadolu'da fetih hareketlerine başladı­
Alparslan döneminde Bizans'la yapılan
lar. Komutanların fethettikleri topraklar
Malazgirt Zaferi Türkiye Tarihi açısından
kendilerine ikta olarak verildi, bu toprak­
bir dönüm noktası olmuştur. Bu zaferle
larda devlete bağlı beylikler kuruldu.
Anadolu'nun kapıları Türklere açılmış ve
Ancak Melikşah'ın vefatından sonra bu
Türklerde Anadolu'yu yurt edinme dü­
beylikler bağımsız hareket etmeye başla­
şüncesi hakim olmuştur.
dılar.
Melikşah döneminde Anadolu'nun fethi­
ne devam edilmiş ve fethedilen
TÜRK DÜNYASI 61

ANADOLU'DA KURULAN İLK TÜRK BEYLİKLER

Beyliklerin Türk Kültür ve Tarihine

Katkıları:
• Anadolu'nun fethedilmesinde büyük
Sivas rol oynadılar.
• Anadolu'nun; Türkleşmesini sağla­
Erzurum (Anado­ dılar.
lu'da kurulan ilk • Anadolu'da Türk varlığını Bizans, Gür­
beyliktir) cü, Ermeni ve Haçlı saldırılarına karşı
korudular.
Erzincan, Kemah
• Anadolu'daki küçük yerleşim merkez­
Hasankeyf, Harput, lerini büyük şehirler haline getirdiler.
Mardin olmak üzere • Anadolu'da kültür ve sanat eserleri
üç kol halinde ya­ meydana getirdiler.
şamışlardır.

İzmir'de kurulmuştur.
Türk tarihinde ilk
denizcilik çalışmala­
rını başlatmışlardır.
62 KPSSDATA TARİH

ÖNEMLİ TURK BEYLİKLERİ ve ÖZELLİKLERİ

DANİŞMENTLİLER (1080-1178):

Gök Medrese
(Sivas)

Kurucusu : Danişment Gazi

Kurulduğu Tarih : 1080
Kurulduğu Yer: Sivas, Tokat, Çorum, Yozgat
ve Malatya dolaylarında kurulmuştur.
En Ünlü Hükümdarı : Melik Gazi ve Melik
Mehmet
Yıkılışı: Anadolu Selçuklu Sultanı Il. Kılıç
Arslan 1178 yılında bu beyliğe son vermiştir.

SALTUKLULAR (1072-1202):

Çifte Minareli Medrese (Erzurum)

SALTUKLULAR
Kurucusu: Ebulkasım
Kurulduğu Tarihi: 1072
Kurulduğu Yer: Erzurum ve çevresi
En Ünlü Hükümdarı: İzzettin Saltuk
Yıkılışı: Anadolu Selçuklu Devleti
tarafından 1202'de yıkılmıştır.
TÜRK DÜNYASI 63

MENGÜCEKLER (1080-1228)

Kurucusu: Mengücek Gazi

Kurulduğu Tarihi: 1030
Kurulduğu Yer: Erzincan ve çevresi.
En Ünlü Hükümdarı: ishak Bey
Yıkılışı: Anadolu Selçuklu Devleti
tarafından 1228 de Erzincan-Kemah kolu,
1252'de Divriği kolu yıkılmıştır.

ARTUKLULAR (1102-1409):

Artuklular
Artuklular 3 kola ayrılmıştır.
1. Hısnıkeyfa Artukluları
Kurucusu: Sokman (Sökmen)
Kurulduğu Tarih: 1102
Kurulduğu Yer: Hasankeyf, Diyarbakır
Yıkılışı: Eyyübiler tarafından 1231 yılında
yıkılmıştır.
2. Mardin Artukluları
Kurucusu: İlgazi
Kurulduğu Tarih: 1108
Kurulduğu Yer: Mardin
Yıkılışı: Karakoyunlular tarafından 1409
yılında yıkılmıştır.
3. Harput Artukluları
Kurucusu: İmameddin Bekir
Kurulduğu Tarih: 1185
Kurulduğu Yer: Harput
Yıkılışı: And. Sel. Dev. tarafından 1234
yılında yıkılmıştır.
64
ANADOLU SELÇUKLU DEVRİ
(1077-1308)
Devletin kurcusu Kutalmış oğlu Süleyman
Şah'tır. Bizans'ın elinden Konya ve çev­
resini alan Süleyman Şah daha sonra
İznik'i alarak bağımsızlığını ilan etti. Bü­
yük Selçuklu Sultanı Melikşah da, Sü­
leyman Şah'ın bağımsızlığını tanıdı
(1277).
I. Kılıç Arslan Dönemi
(1092-1107)
Süleyman Şah'tan sonra I. Kılıç Arslan
Anadolu'ya gelerek devletin başına
geçti (1092).
Bizans'ın etkisiyle Çaka Beyliğine son
verdi.
Doğu seferine çıkan I. Kılıç Arslan
Malatya'yı kuşatmışken I. Haçlı Seferi­
nin başlaması üzerine kuşatma kaldı­
rıldı.
Haçlılarla başarılı savaşlar yapmasına
rağmen başkent İznik ve Batı Anado
lu'nun elden çıkmasına, Haçlıların Ku­
düs'e ulaşmasına engel olamadı.
KPSSDATA TARİH
• Daha sonra Konya'ya çekildi ve Devle­
tin merkezini Konya'ya taşıdı.
I. Mesut Dönemi (1116-1155)
Bizans ve Haçlıları yenerek Anado­
lu'nun güvenli bir Türk yurdu olmasını
sağlamıştır.
• Bu dönemde batı kaynaklarında Ana­
dolu ilk defa Türkiye adı ile anılmaya
başlamıştır.
Anadolu'daki ilk kurumlaşma ve bayın­
dırlık hareketlerini başlatmıştır.
• Anadolu'da siyasi birliği sağlamıştır.
II. Kılıç Arslan Dönemi (1155-1192)
Dönemin en önemli olayı Miryakefalon
Savaşıdır (1176). Bu savaşın sebebi;
Bizans'ın, Türkleri Anadolu'dan atmak
ve tekrar Anadolu'ya egemen olmak
isteğidir. Türklerin zaferiyle sonuçlanan
bu savaşın önemi ve sonuçları;
• Anadolu'nun Türk yurdu olması ke­
sinleşti.
• Bizans'ın Anadolu'yu Türklerden
alma ümidi son buldu.
• Haçlı Seferleriyle elden çıkan üstün­
lük yeniden Türklere geçti.
TÜRK DÜNYASI
• Hıristiyanlar Anadolu'nun Türk yur­
du olduğunu kabul etti.
• Bizans savunmaya geçerken Türk­
ler taarruza geçti.
• Anadolu'da büyük ölçüde Türk birliğini
sağlayan II. Kılıç Arslan ülkeyi oğulları
arasında paylaştırdı.
I. Gıyaseddin Keyhüsrev
Dönemi (1192-1196)
• Trabzon Rum İmparatorluğu mağlup
edilerek Karadeniz ticaret yolu güvence
altına alındı.
• Antalya fethedildi. Burada donanma
kurularak ilk defa denizcilik alanında
faaliyete başlandı.
• Venediklerle ticaret antlaşması yapıldı.
• 1196-1205 tarihleri arasında II.
Süleymanşah, tahta geçmiş sonra ye­
niden I. Gıyaseddin Keyhüsrev tahta
geçmiştir.
I. İzzeddin Keyhüsrev (1211-1220)
• Sinop alınarak önemli ticaret ve ithalat
limanı haline getirildi.
• Kıbrıs Krallığı ile ticaret anlaşması
yaptı.
• Anadolu'da çok sayıda kervansaraylar
inşa edildi.
• Anadolu'nun ekonomik düzeyi geliştiril­
di.
I. Alaaddin Keykubat Dönemi
(1220-1237):
• Selçukluların en parlak dönemi olmuş­
tur.
• Alaiye alınıp burada tersane yapıldı
(Alanya ismi verildi).
65
• Kırım (Suğdak) sahilleri egemenlik
altına alındı. Deniz aşırı yapılan bu se­
fer ticari amaç taşıyordu.
• Anadolu'nun siyasi birliği tamamen
sağlandı ve devlet siyasi, ekonomik,
kültürel alanda en parlak zamanını ya­
şandı.
• Anadolu uluslararası ticaret merkezi
haline geldi.
• Yassı Çemen savaşıyla Harzem-
şahlarla savaşmış savaşı kazanmış ya
da Moğollara karşı savunmasız kalın­
mıştır.
II. Gıyaseddin Keyhüsrev
(1237-1246):
Dönemin önemli olaylarından biri dini
nitelikli olan Baba İshak (Babailer)
Ayaklanmasıdır. Anadolu'ya gelen
Türkmenlerin ekonomik sıkıntılarından
yararlanan Baba İshak isyan etti. İsyan
güçlükle bastırıldı.
• Ayaklanmadan cesaret alan Moğollar
Anadolu Selçuklu Devleti'ne saldırdı­
lar (1243). Kösedağ Savaşı'nda
Anadolu Selçukluları yenildi
Bu savaş sonucunda;
• Moğollar, Anadolu'yu hakimiyetleri
altına aldılar.
• Anadolu Selçukluları, Moğollara
bağlandı ve ağır vergi ödemeye
başladılar.
• Selçuklulara tabi olan Ermeniler ve
Trabzon Rum İmparatorluğu ayrıla­
rak Moğollara bağlandı.
• Moğol istilasıyla Anadolu'da çok sa­
yıda Beylik kuruldu.
• Anadolu'daki Türk Birliği bozuldu.
66
• Sivas ve Kayseri şehirleri tahrip edi­
lerek yağmalandı. Moğollar yarım
yüzyıl Anadolu'yu sömürdüler.
• Devlet adamlarının iktidar hırsı, Sel­
çukluları Moğolların oyuncağı haline
getirdi. Tahta çıkmak isteyen şehza­
deler Moğollara başvurdu.
• Selçuklular parçalanma ve yıkılma
sürecine girdi.
ANADOLU BEYLİKLERİ
DÖNEMİ
Türk devletlerinde sınırlara ve sınır boyla­
rındaki vilayetler ile sancaklara "uç" adı
verilmiştir. Malazgirt zaferinden sonra
Bizans sınırı boyunca Karadeniz'den
Akdeniz'e uzanan bölgelere Türkmen
beyleri, aşiret ve oymaklarla birlikte yer­
leştirildi.
Anadolu
KPSSDATA TARİH
Bu beyler Bizans'a karşı fetihlerde bu­
lunmuşlardır. Uç beyleri yarı bağımsız
olup merkezi otoritenin güçsüz olduğu
dönemlerde Selçuklu devletine olan bu
bağlılık bozuluyordu. Bu durumlarda uç
beylikleri bağımsız beylikler haline geli­
yorlardı.
Kösedağ Savaşı Türkmenlerin, batı,
kuzey ve güneyde yığılmasına neden
oldu. Batı Akdeniz ve Ege Bölgesi Türk­
menler tarafından ele geçirildi. Diğer
taraftan Anadolu Selçukluları İlhanlılara
bağlıydı, ama XIV.yy başlarında İlhanlıla­
rın Müslüman olmasıyla Moğol baskıları
da son buldu.
Kösedağ Savaşı'ndan sonra bazı
beylikler bağımsız hale gelmiş,
XIV.yy'da İlhanlı hakimiyetinin sona
ermesiyle Anadolu'nun her tarafında
birçok beylik kurulmuştur
Beylikleri Dönemi
TÜRK DÜNYASI 67

ANADOLU'DA KURULAN BEYLİKLER

Osmanoğulları Söğüt, Domaniç

Karamanoğulları Konya
Germiyanoğulları Kütahya
Karesioğulları Balıkesir, Çanakkale
Hamitoğulları Antalya, Eğridir
Menteşoğulları Muğla, Denizli
Candaroğulları (İsfendiyaroğulları) Kastamonu, Sinop
Aydınoğulları Aydın, İzmir
Saruhanoğulları Manisa
Eretnaoğulları Sivas, Kayseri
Dulkadiroğulları Maraş
Ramazanoğulları Adana
Tacettinoğulları Ordu
Eşrefoğulları Beyşehir
Sahip Ataoğulları Afyon
Pervaneoğulları Samsun, Bafra

•Beylikler, Moğollar ve Bizanslılarla savaşmışlardır.

•Anadolu'da Türk Birliği kurmak ve Türkiye Selçukluları'nın yerini alabilmek için
birbirleriyle mücadele ettiler.
• Beylikler siyasal gücün parçalanmasına neden olmalarının yanında Anadolu'nun
uç noktalarının Türkleşmesi ve Selçuklu Kültür ve uygarlığının yayılmasından
önemli rol oynamışlardır.
•Karesioğulları ve Eratna Beyliği dışındaki beylikler 1402'deki Ankara Savaşı'yla
tekrar bağımsızlıklarını kazanmışlardır.
•Osmanlılara ilk katılan beylik Karesioğulları'dır,
•Osmanlıları en çok uğraştıran beylik Karamanoğulları ve Osmanlılara en geç
katılan beylik ise Ramazanoğulları'dır.
•Menteşe, Aydın ve Saruhan Beylikleri denizcilikte oldukça gelişmişlerdir.
• Yönetim şekilleri Anadolu Selçuklulan'nın yönetimiyle aynıdır.
• Türkçeye büyük önem vermişlerdir.
 68
ANADOLU SELÇUKLULARI
ve BEYLİKLER DÖNEMİNDE
KÜLTÜR - MEDENİYET
DEVLET YÖNETİMİ:
• Devlet teşkilatı Büyük Selçuklular örnek
alınarak düzenlenmiştir. Orta Asya Türk
devletlerinde olduğu gibi ülke hükümdar
ailesinin ortak malı sayılırdı.
• Bu yüzden sık sık saltanat kavgaları
görülmektedir. Ama Türkiye Selçukluları
Anadolu'nun coğrafi bir bütün olması sa­
yesinde merkeziyetçi bir yönetim oluştur­
mayı başarmışlardır.
• Bazen hükümdarlar, yerine geçecek
şehzadeyi veliaht tayin edebilirdi. Ancak
genellikle buna uyulmaz; devlet adamları­
nın ve emirlerin desteğini alan şehzade
tahta çıkardı. Şehzadeler, melik unvanıyla
çeşitli bölgelerde atabeylerin gözetiminde
eğitilir ve yöneticilik yaparlardı. Bunun
amacı ileride tahta çıkacak şehzadenin
ülkeyi yakından tanımasını ve yönetimde
başarılı olabilmesini sağlamaktı.
• Hükümdar sultan unvanını taşıyordu.
Hükümdarın yetkisi sınırsız değildir. Hü­
kümdar da töre ve din kurallarına uymak
zorunda idi. Hükümdardan sonra geien en
yetkili devlet adamına Vezir denirdi.
• Ülkenin her yerinde sultan adına hutbe
okutulur ve para bastırılırdı. Sultanlar
halifeyi manevi otorite olarak tanırlardı.
Hükümdarlık sembolleri de şunlardı: Tuğ,
çetr, sancak, otağ, nevbet, hilat (elbise)
saray, taht, hutbe, mühür, para.
• Hükümdarlar; sultan unvanı yanında
Rükneddin, Keykubat, Sultan-ı Azam,
Sultan-ı Galip unvanlarını da kullan­
mışlardır.
• Sultanın oturduğu ve devlet işlerini
yürüttüğü saray, en önemli devlet kuru­
muydu. Dergah, devlet hanı gibi isimlerle
anılan sarayda büyük Selçuklularda oldu­
ğu gibi sultanın şahsına bağlı çok sayıda
görevli vardı. Anadolu beylikleri de Selçuk­
lularda^ saray teşkilatını Örnek aldılar.
• Ülke hanedan ailesinin ortak malıydı.
Başkent önce İznik, daha sonra Konya
olmuştur. Anadolu Selçukluları Müslüman
oldukları halde devlet yönetimi hiçbir za­
man teokratik olmamıştır. Devlet işleri
büyük bir düzen içinde yürütülürdü. İllerin
ve kalelerin arazi, mal ve nüfusu ayrın­
tılarına kadar defterlere yazılırdı.
• Devlet işlerini Büyük Divan (Divan-ı
Saltanat) ve diğer alt divanlarda yürütü­
yordu. Divana genellikle vezir, bazen de
hükümdar başkanlık ederdi. Divan gö­
rüşmeleri deftere kaydediliyordu.
Bu dönemde devlet işlerinin görüşü­
lüp karara bağlandığı kurula "Divan"
denirdi. Daha önceki dönemlerde
"Toy, Kurultay ve Kengeş" isimleri de
kullanılmıştır.
• Taşra teşklatına bakıldığında; memleket
yönetim bakımından illere (eyalet) ayrılır­
dı. Bu iller yönetim bakımından üçe ayrı­
lırdı. Bunların birincisini Melikler, ikincisini
Subaşılar, üçüncüsünü ise Bizans sını­
rında bulunan uç beyleri yönetirdi. Melik­
ler başkentte olduğu gibi Divan kurarlardı.
• Beyliklerde ise hükümdarın temsilcisi olan
iki yetkili bulunurdu. "Mirliva" adı verilen
kişiler siyasi otoriteyi sağlamakla görevliy­
di. Yargı işlerine "kadılar" bakardı.
TÜRK DUNYASI 69

Vezirden sonra ünlü komutan ve devlet adamlarının oluşturduğu

divandı.
Hükümdar başkentten ayrıldığında devlet işlerini yürütür, hü­
kümdara vekalet ederdi.

Mali işleri yürüten divandır.

Ordunun ihtiyaçlarını karşılar.

İç ve dış yazışmaları yürütürdü.

Mali ve idari işleri denetlerdi.

Ülke topraklarının kayıt defterlerini tutar, has ve iktalara ait ka­

rarları düzenlerdi.

Bulundukları yerin askeri komutanlığını yaptıkları gibi asayiş ve

güvenliğine de bakarlardı.

Adalet işleri Kadılar tarafından yönetilirdi.

Belediye işlerine; "Muhtesib" denen kişiler bakardı.

Önemli şehir merkezlerinde "şıhne" denilen askeri valiler bulu­

nurdu. Bunlar güvenlik ve zabıta işlerine bakarlardı.

Maliye işleriyle,
Dirliklerin dağıtılmasıyla,

Yazışma işleriyle,
Askeri ve hukuki işler dışında devletin bütün işlerinin denetimiy­
le,
Ordunun ihtiyacıyla,
Askeri davalarla ilgilenirdi.

Adalet işlerine bakan Emir-i dad kararlarında bağımsız olması için divana dahil edilmezdi.
70 KPSSDATA TARİH

ORDU VE DONANMA: Ermeni ve Gürcü askerleri de kullanmış­

Türkiye Selçukluları ve Beyliklerin
askeri teşkilatı Büyük Selçuklu askeri
teşkilatına benzemekteydi.
Türkiye Selçuklularında ordunun esa­
sını Kapıkulu askerleri ile Tımarlı Si­
pahiler meydana getirirdi.
Ordunun başkomutanı Sultan'dı. Sul­
tan olmazsa orduyu vezir yönetirdi.
Türkiye Selçuklularında ordu şu bö­
lümlerden oluşuyordu;
1) Hassa Birlikleri
(Gulam - Kapıkulu Askerleri):
Doğrudan Sultana bağlı olup başkente
yakın garnizonlarda bulunurlardı. Atlı ve
yayalardan meydana gelir. Savaşta Sulta­
nın yanında yer alırlardı.
Devşirme usulüne dayanıyordu. Çoğun­
lukla Türk çocuklarıyla Hıristiyan çocuk­
larının özel olarak yetiştirilmesiyle meyda­
na geliyordu. Bu usul Osmanlı yeniçeri
teşkilatının temeli olmuştur.
2) Sipahiler (Dirlik (ikta) Askerler):
Ordunun asıl kısmını oluşturan Sipahiler
tamamen Türklerden oluşuyordu. İkta
Sipahilerinin yetiştirdiği askerlerdir. Maaş
yerine ikta verilen atlı askerlerdi. Osman­
lılarda bu orduya tımarlı sipahiler adı ve­
rilmiştir. Komutanları Subaşılardır. Ordu­
nun temelini meydana getirirlerdi.
3) Türkmenler:
lardır.
Donanma, Büyük Selçuklularda olmayan
bir teşkilattı. Anadolu Selçuklularında
Donanmaya da önem verilmiş, Sinop,
Alanya, Antalya ve Samsun gibi merkez­
lerde tersaneler kurulmuştur. Ordu ko­
mutanına Emir'ül Ümera; donanma
komutanına Reis'ül Bahr denir. Beylik­
ler döneminde Saruhan, Karesi, Mente­
şe ve İsfendiyaroğulları denizcilikte çok
ileri gittiler. Gerçek anlamda ilk Türk do­
nanması Çaka Bey tarafından İzmir'de
kuruldu.
* Anadolu beyliklerinde de ordu sistemin­
de Anadolu Selçukluları örnek alınmıştır.
TOPRAK YÖNETİMİ:
Türkiye Selçuklularında toprak devletin
olup, bu topraklara arazi-i amiriye
(Miri Arazi) denirdi. Bu topraklar dört
bölüme ayrılır.
MİRİ ARAZİ
Has Topraklar Geliri hükümdara
ayrılan topraklar.
Ordu mensuplarına ve
İkta Toprakları devlet memurlarına
hizmet ve maaş karşı­
lığı verilen topraklardır.
Başarılarından dolayı
Mülk Topraklar devlet adamlarına
verilen topraklar.

Miri veya mülk arazile­

Sınır boylarında savaşa hazır durumda
rinden geliri ilmi veya
bulunan kuvvetlerdir. Bunlardan başka, Vakıf Topraklar sosyal kuruluşların
savaş zamanlarında geçici olarak para
masraflarına tahsil
karşılığı orduya alınan ücretli askerler,
edilen topraklardır.
lağımcılar, mancınıkçılar gibi yardımcı
sınıflar da vardı. Anadolu Selçuklular,
TÜRK DÜNYASI 71

• Özel toprak sahipliği yerine "miri" (mül­ Türkiye Selçukluları hukuk alanında kendi­
kiyeti devlete, işletmesi halka ait) top­ lerinden önceki Türk-İslam devletlerinin
rak sisteminin uygulanması büyük bir etkisinde kaldılar.
yenilikti. Bu uygulama yüzünden Hıris­
• Askeri davalara Selçukluda Kadıyı
tiyan halk da kölelikten kurtuldu. Bağ,
leşker denilen ordu komutanları bakı­
bahçe, bostan gibi küçük toprakların
yordu.
dışındaki bütün arazilerde, kişiler kiracı
durumundaydılar. Türk-İslam devletlerinde ağır siyasi
suçlar sultanın başkanlığındaki Divan-ı
• Elde edilen ürünler, ödenecek vergiler
Mezalim adı verilen mahkemede gö­
'tahrir' defterlerine yazılırdı. Köylü top­
rüşülerek karara bağlanırdı. Gayrimüs­
rağı ekmezse, sipahi üzerine düşeni
limler de devletin yasa ve hükümlerine
yapmaz ise azledilir ve toprağı elinden
uymak zorundaydılar. Ülkedeki tüm
alınırdı.
kadılar mahkemedeki Başkadı (Kâdi
Kudât)ya bağlıydı.
Daha önce Bizans'ın yönetiminde ezilen
Hıristiyan halk toprağa, eve ve hürriyete
kavuştu. Türk yönetimini tercih edişleri­
nin temel sebebi buydu. SOSYAL VE İKTİSADİ HAYAT:

• Halk üç guruba ayrılmaktaydı:

HUKUK SİSTEMİ:

Hukuk şer'i ve örfi yargı sistemi olarak

ikiye ayrılıyordu:
Tarım: Her türlü tarım ve hayvancılık
köylüler ile göçebeler tarafından yapı­
lıyordu. Şehir hayatında ise meyvecili­
ğin ve bağcılığın önemli bir yeri vardı.
Davalara Asayişi bozan ve
Devlet köylüye tohum, saban, öküz
hükümdar veya yasaları
vezir tarafından çiğneyenlerle sağlamada yardımcı oluyordu.
tayin edilen ilgili davaları
kadılar kapsardı. Bu Sanayi: Türkiye Selçuklularında sa­
bakıyordu. davalara Emir-i
Kadılar din ve Dad bakıyordu. nayi büyük ölçüde esnaf teşkilatları
hukukla ilgili Emir-i Dad bir (Ahiler) tarafından organize ediliyordu.
işlerde yetkili nevi adalet Ahilik, şehirde oturan esnafın meslek
idiler. Evlenme, bakanı ve gruplarına göre kendi aralarında kur­
nafaka, miras, başsavcı
alacak, hırsızlık durumunda idi. dukları dini-iktisadi bir özellik taşıyan
gibi davalara teşkilata verilen isimdi. Selçuklu dö­
bakarlardı. neminde bütün esnaflar mutlaka kendi
Vakıfları meslekleri ile ilgili bir esnaf loncasına
denetlerlerdi.
üye idi. Şehirdeki Hıristiyan halktan
zanaatkar olanlar da kendi aralarında
Loncalar kurmuşlardı.
72
Ahilik, Avrupa'daki Lonca örgüt­
lerine benzemekle birlikte Lonca sa­
dece ekonomik nitelik taşırken Ahilik
ekonominin yanı sıra ahlaki, dini,
sosyal, ve hukuki nitelik taşımakta­
dır.
Bu dönemde dokumacılık ve dericilikte
önemli gelişmeler sağlandı. Üretim küçük
el tezgâhları ile atölyelerde yapılıyordu.
Ayrıca dokunan kumaşlara renk ve desen
kazandırılması için birçok şehirde boya­
haneler kurulmuştu. Dericilik Türklerin ve
Hıristiyanların ileri oldukları bir sanattı.
Maden işçiliğinde daha çok Ermeni ve
Rumlar uğraşıyorlardı. Halkın ihtiyaç duy­
duğu her türlü eşya ülke içinde üretiliyor­
du.
Ticaret: Ekonominin temelini ticaret
oluşturuyordu. Anadolu'nun dünya
üzerindeki konumunun önemini koru­
yan Türkiye Selçukluları ticaret faali­
yetlerine önem verdiler. Türkiye Sel­
çukluları, Anadolu'yu izledikleri ticaret
politikasıyla kıtalar arası transit ticaret
merkezi haline getirdiler.
Anadolu'da ticaretin gelişmesinin neden
leh şunlardır;
• Anadolu'nun doğu-batı ve güney-
kuzey ticaret yolları üzerinde bulun­
ması ve kıtaları birbirine bağlaması.
• Ticaret yolları üzerinde kervansaray­
ların kurulması. Anadolu'da ilk kervan­
saraylar II. Kılıç Arslan zamanında ku­
rulmaya başlamış, daha sonra da sayı­
ları arttırılmıştır.
• Ticaretin gelişmesi için Latin Cumhu­
riyeti ile ticaret antlaşmalarının yapıl­
ması.
KPSSDATA TARİH
• Ticaret amaçlı fetihlerin yapılması
(Suğdak, Sinop, Antalya ve Alanya' nın
fethedilmesi).
• Malları zarar gören veya kervanı so­
yulan tüccarların zararlarının ödenme­
si, yani bugünkü anlamda malların si­
gortalanması.
• Gümrük vergilerinin hafifletilmesi.
• Ticari önemi olan merkezlere Türk ve
müslüman tüccarların yerleştirilmesi.
• Anadolu en çok Venedik, Ceneviz ve
Floransa gibi İtalyan Cumhuriyetleriyle
ve İran, Suriye, Mısır ile ticaret ilişkile­
rinde bulunuyordu. İhraç ürünlerinin
başlıcaları; tahıl, pamuk, ipek, halı, ki­
lim, çeşitli kumaşlar ile boyalı ve iş­
lenmiş deri gibi mallardı. Ayrıca koyun
ve at ihraç ediliyordu.
MALİYE:
• Türkiye Selçuklularfnda maliye işlerine
Divan-ı İstifa bakardı. İki çeşit hazine
vardı.
• İlk para (sikke) I.Mesut; ilk gümüş ve
altın paralar ise II.Kılıç Arslan zamanın­
da bastırıldı. Bu durum Anadolu'nun
ekonomik vaziyetinin II. Kılıç Arslan za­
manında sağlam temellere oturduğunu
gösterir. Gümüş paraya dirhem, altın
paraya dinar deniyordu.
TÜRK DÜNYASI
Devletin başlıca gelir kaynaklan şun­
lardı:
• Müslüman köylülerden alınan öşür ve
hayvan vergisi
• Müslüman olmayanlardan alınan arazi
vergisi (Haraç)
• Müslüman olmayanlardan alınan kafa
vergisi (Cizye)
• Gümrük gelirleri
• Maden, tuzla, orman, işletmelerinin ge­
lirleri
• Savaşlardan elde edilen ganimetin 1/5'i
• Bağlı beyliklerin gönderdiği vergi ve
hediyeler
DÎN VE İNANIŞ
• Türkiye Selçukluları ve beylikler Anado­
lu'nun İslamlaşmasına büyük katkı sağ­
lamışlardır. Tekke ve zaviyeler kurul­
muştur.
• En yaygın mezhep Hanefilik idi.
• Nakşibendi, Mevlevilik, Bektaşilik,
Ekberilik, Kadirilik, Yesevilik, Babailik,
Rufailik tarikatları ortaya çıkmıştır.
• Hıristiyanlarca yapılan savaşlarda kah­
ramanlık gösterenlerin adlarının sonuna
konan alp ve gazi gibi unvanlar, dini bir
düşünceyi ifade ediyordu.
• Samanlık geleneği yerleşik Türkler ara­
sında kısmen yaşıyordu.
DİL VE EDEBİYAT
• Türkiye Selçuklularında resmi dil ve bilim
dili Arapça, edebi dil Farsçaydı. Ama or­
duda, Sarayda ve halk arasında Türkçe
konuşulurdu.
• Türkiye Selçukluları Devletinin İlhanlı
egemenliğine girmesi ve İran'dan gelen
73
şairlerin bilim adamlarının etkisiyle dev­
letin resmi dili Farsça oldu. Bu durum
Türk dilindeki gelişmenin yavaşla­
masına neden olmuştur.
• Beylikler döneminde Karamanoğulları
(Mehmet Bey) Türkçeyi resmi dil ilan etti.
Günümüzde bu olayın yıldönümü dil
bayramı olarak kutlanmaktadır.
Xlll.yy'da Anadolu'da Türk dili gelişti.
• Anadolu'da Türkçenin gelişmesinde
Moğolların büyük payı oldu. Moğol istila­
sından kaçarak batıya göç eden birçok
bilgin ve edebiyatçı Anadolu'ya gelerek
bilim ve fikir hayatının gelişmesine kat­
kıda bulundu.
Selçuklularda hem edebiyat dili hem
de resmi dil Farsçaydı.Bunun başlıca
sebebi, Selçukluların Müslüman
olmasında İran'ın etkileridir. Selçuklu
- Iran arasındaki kültürel ve siyasi
yakınlığın sonucu olarak Türkler bu
dönemde Farsçayı benimsemişlerdir.
• Anadolu'da Türk Edebiyatı XI11.yy ve
sonlarında en parlak çağını yaşadı.
Bu dönemde edebiyat; Halk Edebiyatı,
Tasavvuf Edebiyatı ve Divan Edebiyatı
olarak üç kolda gelişmiştir:
Yunus Emre, Hoca Dehhani, Sultan Velet,
Gülşehri, Aşık Paşa, Nesimi gibi Türk
aydınları eserlerini Türkçe yazdılar. Bu
dönemde Anadolu Türk toplumunun inanç,
ahlak ve ruh yapısının olgunlaşmasında
"Battal Gazi ve Danişment Gazi" Destanla­
rının büyük etkisi olmuştur.
• Hoca Dehhani ilk Türkçe divanı yazmış­
tır. Aruz veznini Türkçeye uyarlayan Di­
van edebiyatı onunla başlamıştır.
 74 KPSSDATA TARİH

B u d ö n e m d e y a ş a y a n fikir a d a m l a ­
rından bazıları ş u n l a r d ı r ;

Halk Edebi- Tasavvuf Divan Muhyiddin-i Arabi:

yatı Edebiyatı Edebiyatı • Türkiye'de tasavvufun gelişmesinin te­
meli olmuştur. Tasavvufla ilgili fikirleri
• Battalname • Mevlana • Hoca Dehhani
(Mesnevi, son derece derin ve karışıktı.
• Danişment- (Selçuklu şeh­
Divan-ı namesi) • Şeyh-i Ekber adıyla ün kazanmıştır.
name" Kebir, Fihi • Germiyanlı
• Garipname Mafih.) • Vahdet-i vücut görüşü ile gerçek varlığın
Ahmedi (Divan
(Aşık paşa). • Yunus İskendemame Allah olduğunu söylemiştir.
• Dede korkut Emre (Di­ ve Cemşid-ü
Huşid) Sadreddin Konevi:
hikayeleri van,
• Bektaşi ve Risaletü'n- • Hoca Mesut • Büyük bir filozoftu. Öğrencisi olduğu
Nasrettin nushiyye)
Muhuddin Arabi'nin fikir ve düşünceleri­
hoca fıkraları
nin yayılmasını ve anlaşılmasını sağladı.
• Mantıku't
tayr (kuşların • Ekberilik adında bir tarikat kurmuştur.
dili) (gülşehri)

Mevlana:

• Derin tasavvuf fikirleri, engin hoşgörü­

BİLİM süyle büyük ün kazandı.

Anadolu'da ilk medrese XII. yüzyılın
yarısında Danişmendoğulları tarafından
Niksar'da kuruldu. Türkiye Selçuklula­
rında ilk medrese II. Kılıç Arslan tarafın­
dan Aksaray'da kuruldu.
Medreselerde dini ilimler yanında diğer
müsbet ilimler de (Matematik, astronomi,
tarih, hukuk, dil vb.) okutuluyordu.
• Yanında yalnız müslümanlar değil başka
din ve mezheplerden olanlar da bulunu­
yor ve kendisine saygı duyuyorlardı.
• Eserlerini Farsça yazdığı için fikirleri ge­
niş halk tabakalarına yayılmamıştır.
• Eserlerinde Allah ve insan sevgisi, hoş­
görü gibi konuları işledi.

Moğolların zulmünden kaçan Türkmen­ Hacı Bektaş-ı V e l i :

ler arasında bulunan düşünürler ile Sel­
çuklu hükümdarları tarafından Anado­
lu'ya davet edilen ilim adamları, Anado­
lu'nun bilim ve sanat alanında gelişme­
sini önemli ölçüde etkilemişlerdir. Ana­
dolu'da bilim hayatının en çok geliştiği
dönem, I. Alaeddin Keykubat zamanı
oldu.
• Kurduğu Bektaşilik tarikatı ile hoşgörü ve
insan sevgisini yaymaya çalışmıştır.
• Bektaşilik yeniçeri ocağının resmi tarikatı
olmuştur.
• Temel kitabı, Makâlât'tır.
Yunus Emre:

• Türkçe yazdığı şiirleriyle daha kendi

zamanında büyük üne kavuştu.
TÜRK DÜNYASİ 75

•Tasavvuf aşkıyla Türkçenin şaheserle­ • Tesislerin masraflarını karşılamak için

rini yarattı.
• Çok iyi Arapça ve Farsça bilmesine rağ­
men, Türkçe şiirler yazması şöhretinin
yayılmasında etkili olmuştur.
• Anlaşılması zor tasavvufi fikirleri başa­
rıyla açıklamıştır.
• Türkçeyi en güzel şekilde kullanan bir
sanatkardır.
SANAT
Meydana getirilen eserlerin başlıca özellik­
leri şunlardır:
• Diğer Türk devletlerinden farklı olarak
resim sanatı da gelişmiştir.
• Selçuklular Döneminde Konya, Kayseri,
Sivas ve Tokat önem kazanırken Beylik­
ler devrinde Bursa, iznik, Kastamonu
gelişmiştir.
• Medreselerin köylere kadar yayıldığı,
kollar boyunca han, zaviye gibi misafir­
hanelerin yapıldığı düşünülürse bu dö­
nemde sanat hareketlerinin ne kadar
canlı olduğu görülür.
her birinin zengin vakıfları vardı.
• Bütün mimari eserlerde en küçük bir
taklit göze çarpmaz.
• Görülen "kübik inşaat" Selçuklu mima­
risinin tipik özelliğidir.
• Taş ve ağaç oymacılığı da ön plana
çıkmıştır.
• En fazla gelişen sanat dalı mimaridir.
Mimaride ilk yapılan camilerdi. Bunun
yanısıra, Mescidler, Medreseler, Küm­
betler, Külliyeler, Kervansaraylar, Köprü­
ler, Darü'şşifalar, yapılmıştır. Süsleme
sanatı oldukça gelişmişti. Selçuklularda
Mimari eserler üzerinde Orta Asya Türk
özelliklerini de görmek mümkündür. Sel­
çuklular mimari ve sanat alanlarını geliş­
tirerek Osmanlı'ya iyi bir miras bırakmış­
tır. Çinicilik ve hat sanatı, Selçuklularda
gelişmeye başlamıştır.
Anadolu'da ilk darüşşifa (hastane)
Selçuklular döneminde (1205) Gevher
Nesibe Hatun Darüşşifası adıyla açıldı.
MİMARİ

• Devletin imar ve inşaat faaliyetlerini

"Emir-i Mimar" başkanlığında bir heyet Dini Mimari Sivil Mimari Askeri Mimari:
yürütüyordu.
Camiler, Saraylar, Kale,
• Yapılan eserler devlet bütçesinden, sul­ Mescitler, Köşkler, Surlar.
tanlar ve yakınları veya devlet adamları Medrese, Kervansaray,
Külliye, IHamam,
tarafından inşa ettiriliyordu.
Kümbet ve Köprü,
• Yurdun her yerinde öğrencilere, yolcu­ Türbeler, Limşn,
lara, fakir halka sabah, akşam yemek Tekke ve Tersane,
zaviyeler. iDarüşşifa.
dağıtılan "imaretler" kurulmuştu.

• Yol boyunca inşa edilen zaviye, han ve

kervansaraylarda yolcular parasız olarak
üç güne kadar yedirilir ve yatırılırdı. • Camiler: Türkiye Selçukluları sanatı­
• Hastaneler kim olursa olsun bütün halka nın en önemli mimari eserleridir.
şifa dağıtan kuruluşlardı (darüşşifa).
76
Ulu Cami (Karamanoğulları)
Ulu Cami (Mengücek)
Ulu Cami (Artukoğulları)
Ulu Cami (Danişmentoğ.)
Ulu Cami (Ramazanoğ.)
İlyas Bey Camii (Aydınoğ.)
Yivli Minare Camii (Hamitoğ.)
Meydan Camii (Karamanoğ.)
Saraçhane Camii (Danişmentoğ.)
Sungur Camii (İlhanlılar)
Ulu Cami (Menteşeoğ.)
İsabey Camii (Menteşeoğ.)
Firuz Bey Camii (Menteşeoğ.)
Yağıbasan Medresesi
Dündarbey Medresesi
Hatuniye Medresesi
Zincirli Medresesi
Tol Medresesi
Ak Medrese
Yakutiye Medresesi
Vecidiye Medresesi
Hüdavent Hatun Türbesi
Ahlat Emir Bayındır Türbesi
Aşık Paşa Türbesi
Sitte Melik Kümbeti
Mama Hatun Kümbeti
KPSSDATA TARİH
Ermenek (Karaman)
Divriği (Sivas)
Mardin
Kayseri
Adana
Selçuk
Antalya
Ermenek
Amasya
Niğde
Milas (Muğla)
Milas (Muğla)
Milas (Muğla)
Tokat ve Niksar - Danişmentler
Eğridir (İsparta) - Hamitoğuiları
Karaman - Karamanoğulları
Aksaray - Karamanoğulları
Ermenek (Karaman) - Karamanoğulları
Niğde - Karamanoğulları
Erzurum - İlhanlılar
Kütahya -Aydınoğulları
Niğde - Anadolu Selçuklu
Ahlat - Akkoyunlu
Kırşehir - Eretna
Divriği (Sivas) - Mengücek
Tercan (Erzcincan) -Saltuklu
TÜRK DÜNYASI 11

1. Camiler Yeri

Arslanhane Camii Ankara

Ulu Cami Diyarbakır
Kızıltepe Camii Mardin
Ulu Cami Malatya
Ulu Cami Sivas
Alaeddin Camii Konya
Ulu Cami Divriği (Sivas)
Alaeddin Camii Niğde
Hunad Hatun Camii Kayseri
Hacı Kılıç Camii Kayseri
Gökmedrese Camii Amasya
Sahip Ata Camii Konya

2. Mescitler Yeri

Taş Mescid Konya

Sırçalı Mescid Konya
Arap Baba Mescidi Harput (Elazığ)
Güdük Minare Mescidi Akşehir (Konya)

B. SİVİL MİMARİLER
a. Kervansaraylar Yeri
Alay Han Sivas-Malatya arası
Evdir Han (Aksaray)
Al ara Han Kayseri-Elbistan
Şarapsa Han Antalya - Alanya arası
Sultan Han Konya - Akaray arası
Karatay Kervansarayı Antalya-lsparta arası
Ağzıkara Han Antalya-Alanya arası
Hekim Han Kayseri-Aksaray arası
78 KPSSDATA TARİH

Kervansaraylar: Yol boyunca kervanların konaklamaları için yapılan yapılardır.

Amaç, ticareti canlandırmak, yolların güvenliğini sağlamak ve yolculuğu
kolaylaştırmaktı, kervansaraylar birbirlerinden bir günlük uzaklıkta inşa edilirdi.
Gerek yapı tekniği, gerekse gördükleri hizmet bakımından dünyada benzerleri
bulunmamaktadır. Yolcuların her türlü ihtiyacı düşünülmüştür.

b. Saraylar Yeri

Kubadâbad Sarayı Beyşehir (Konya)

Kubadiye Sarayı Kayseri
Alâeddin Köşkü Konya
Haydar Bey Köşkü Kayseri

c. Köşkler Yeri
Alâeddin Köşkü Konya

ç. Köprü-Liman-Tersane Yeri

Malabadi Köprüsü Sivas, (Diyarbakır)

Kötür Köprüsü Tercan (Erzincan)
Tersanesi Alanya

d. Asken Kale ve Surlar Yeri

Niğde Kalesi Niğde

Bayburt Kalesi Bayburt

e. Darüşşifalar Yeri
Gevher Nesibe Darüşşifahanesi Kayseri
Daru'ş-şifa Sivas'da
Torumtay Bimarhanesi (Akıl Amasya
Hastahanesi)
Turan Melek Hastanesi Divriği (Sivas)
f. Köprüler - Hamamlar Yeri

Silvan - Malabadi Köprüsü (Artuk) Diyarbakır

Tercan - Kötür Köprüsü Erzincan
Çermik Haburman köprüsü Çermik (Diyarbakır)
Alanya Tersanesi Alanya
Konya Sultan Hamamı Konya
TÜRK DÜNYASI
g. Külliyeler
Hunad Hatun külliyesi
Hacı kılıç külliyesi
Sahip ata külliyesi
Divriği külliyesi (Mengücek)
h. Medreseler
Karatay Medresesi
İnce Minareli Medresesi
Sincanlı Medresesi
Çifte Medresesi
Gök Medrese
Külliye:
Bir camiinin etrafına yapılmış medrese,
şifahane, kütüphane, hamam, türbe ve
imaret gibi değişik görevleri olan yapılar
topluluğuna külliye denir.
Kümbet ve Türbeler:
Kümbetler ve Türbe Anadolu'da dini mi­
marinin ne kadar gelişmiş olduğunu göste­
ren önemli mezar anıtlardır. Bunlardan
dört duvarının üzeri kubbe ile örtülenlerine
türbe; silindirik, çokgen gövdeli, konik
veya piramit çatılı olanlarına kümbet
denir. Kümbetler silindirik gövdeli ve konik
çatılarıyla Orta Asya Türk çadır sanatının
etkisini sürdürmüştür.
Tekke ve Zaviyeler:
XIII. Yüzyıla ait önemli dini yapılar arsında
yer alan Tekke ve zaviyeler şunlardır:
•Konya Sırçalı Sultan Miskinler tekkesi
•Tokat Sümbül Baba ve Hilafet Gazi
zaviyeleri
79
Yerler
Kayseri
Kayseri
Konya
Sivas
Yerler
Konya - Anadolu Selçuklu
Konya - Anadolu Selçuklu
Afyon -Anadolu Selçuklu
Kayseri - Anadolu Selçuklu
Sivas - Anadolu Selçuklu
Kale ve Surlar:
Askeri mimarinin en önemli yapılarıdır.
Konya, Alanya, Tokat, Amasya, Çankırı,
Karaman, Kütahya gibi illerimizde kale ve
surlar bulunmaktadır.
Diyarbakır kale ve surları Bizanslar döne­
minde yapılmıştır.
EL SANATLARI
Resim (minyatür) ve Heykel:
Türkiye Selçukluları zamanında resim ve
heykel sanatları ile özellikle ilgilenilmiştir.
Bu özellik, onları sanat anlayışı bakımın­
dan diğer Türk-İslam devletlerinden ayırır.
Türkiye Selçukluları, saray kapısı ve du­
varlarını, kale surlarını insan ve hayvan
kabartmaları ile süslediler. Selçukluların
dini yapılarında çift başlı kartal, at üstünde
avcılık yapan insan kabartmaları görülür.
• İlerlemiş sanatlardan biri de çinicilik idi.
Çiniler mimari eserlerin birçoğunda özel­
likle cami, medrese, türbe ve mescitlerin
iç ve dış süslemelerinde kullanılır.
• Bu sanatların dışında kumaş, halı ve
kilim dokumacılığı, hat sanatı, tezhip,
ciltçilik, oymacılık ve kakmacılık (ahşap)
ile ileri maden işçiliği gelişmişti.
80
MOĞOLLAR ve DİĞER TÜRK
DEVLETLERİ
1-MOĞOLLAR
Moğol devleti Cengiz Han tarafından ku-
rulmuştur(1196). Moğolistan'da kurulan bu
devletin başkenti Karakum'dur.
Cengiz Han
Cengiz Han'ın ölümünden sonra impara­
torluk; Kubilay hanlığı, Altınorda Devleti,
Çağatay Devleti ve ilhanlılar olmak üzere
dörde ayrıldı.
2-ALTINORDA DEVLETİ
Altınorda Devleti, Moğol İmparatorlu­
ğunun parçalanmasından sonra Karade­
niz'in kuzeydoğusunda kuruldu (1227).
Devletin kurucusu Batu Han, başkenti
Saray şehriydi.
Timur'un arka arkaya yapmış olduğu se­
ferler bu ülkenin gücünü yitirmesine neden
oldu. Altınorda Devleti'nin topraklarında,
Kırım, Kazan, Özbek ve Sibir Hanlıkları
ortaya çıktı.
3-TİMUR DEVLETİ
Devletin kurucusu Timur'dur. Belh şehrin­
de emir ilan edildi(1369).
Timur doğuda Hindistan'dan batıda Ana­
dolu'ya, güneyde Basra Körfezi'nden
KPSSDATA TARİH
kuzeyde Ukrayna'ya kadar uzanan ülkele­
re egemen oldu. Osmanlı Devleti Padişahı
Yıldırım Beyazıt'la yaptığı Ankara savaşını
kazandı. Ölümünden sonra kurduğu devlet
parçalanarak küçük beyliklere ayrıldı.
Özbekler, 1507 yılında Timur hanedanının
hakimiyetine son verdiler.
4- BABÜR DEVLETİ
Kuzey Hindistan ile Afganistan'da kurulan
bir Türk devletidir. Devletin kurucusu olan
Babür Timur ailesindendir. Babür devleti­
nin bir diğer ünlü hükümdarı olan Şah
Cihan Agra'da dünyanın en güzel anıtla­
rından biri olan Taç Mahal'i yaptırdı. Babür
devleti Hindistan'ı sömürge haline getiren
İngilizler tarafından yıkıldı.(1858)
5-AKKOYUNLULAR (1350-1502)
Diyarbakır'da kurulmuştur. Kurucusu Kara
Yülük Osman'dır. Timur'un Anadolu'ya
yürüdüğü sıralarda onunla işbirliği yapan
Akkoyunlular, en güçlü çağını Uzun Hasan
döneminde yaşadılar. Uzun Hasan Os­
manlı hükümdarı Fatih ile giriştiği Otlukbeli
Savaşı'nı kaybetmiş ve zayıflayan
Akkoyunlu devletine Safevi Devleti'nin
kurucusu Şah İsmail son vermiştir (1502).
6- KARAKOYUNLULAR(1365-1469)
Doğu Anadolu'da kurulmuş, kurucusu
Bayram Hocadır. Etkinlik alanları; Erciş,
Erzurum, Musul dolaylarıdır. Merkezi
Tebriz olan Karakoyunlular, Azerbaycan'ı
Türkleştirdiler. Artuklulara son verdiler.
Devlet teşkilatında İlhanlıları kendilerine
örnek aldılar. Taht kavgaları sonucu zayıf­
layan Karakoyunlulara, Akkoyunlular son
verdiler.
TÜRK DÜNYASI 81

MOĞOLLAR VE DİĞER TÜRK manizm, Budizm ve Hıristiyanlık bunlar

arşındaydı. Altın Orda Devleti zamanında
DEVLETLERİNDE KÜLTÜR, Berke Han islamiyet'i kabul etti.
UYGARLIK
SOSYAL VE EKONOMİK YAŞAM
DEVLET YÖNETİMİ Moğolların göçebe bir yaşam tarzı vardı.
Daha sonraları sanat ve ticaretle de uğ­
• Moğollar devlet yönetiminde Uygur Türk­
raştılar.
lerine görev verdiler. Moğol Devleti' nin
başında çok geniş yetkilere sahip bir hü­
Moğollarda sosyal yapı dört gruptan olu­
kümdar bulunurdu. Devlet Cengiz Han'ın
şuyordu. Bunlar; han ailesi, noyanlar,
koyduğu yasalara göre yönetilirdi. (Cen­
askerler, halk ve köleler olarak sıralanırdı.
giz yasaları)

• Moğollarda hükümdarın başkanlığında Timur Devleti zamanında tarıma önem

toplanan devlet işlerinin görüşülüp kara­ verildi. Kanallar açıldı.
ra bağlandığı bir kurultay bulunurdu.
YAZI, DİL ve EDEBİYAT
• Moğollar askerlik teşkilatında Türklerden
Moğollar Uygur alfabesini kullandılar.
öğrendikleri onlu sistemi esas almışlar­
Dönemin en ünlü eseri "Moğolların Gizli
dır.
Tarihi"dir.
• Altın Orda Devleti'nde yönetim anlayışı
Çağatay edebiyatının en ünlü temsilcisi Ali
Moğollardaki gibidir.
Şir Nevai, Türk dilinin Farsça'dan daha
• Timur, hükümdarda bulunması gereken zengin olduğunu anlatmak için Muhake-
bütün yetkilere sahipti. Timur, han so­ metü'l-Lügateyn adlı eseri yazmıştır.
yundan olmadığı için "Emir" unvanını
Babür Şah, Babürname adlı eseri yazmış­
kullanıyordu. Yönetimde hem Cengiz
tır. Bu eserde Moğolların yaşam tarzları ile
yasaları uygulanıyor hem de Türk töre­
ilgili önemli bilgilere yer verilmiştir. Bu eser
sine bağlı hareket ediliyordu.
aynı zamanda ilk gezi-seyahat eseridir.
• Timur'un ordusunda fillerden yararlanılı­
BİLİM ve SANAT
yordu.
Altın Orda Devleti zamanında tıp konu­
sunda çalışmalar yapılmıştır.

Babür Devleti zamanında mimari gelişmiş­

tir. Taç Mahal adlı türbe Şah Cihan tara­
fından, eşi "Mümtaz Mahal" (diğer ismi
Ercümen Banu) anısına yapılmıştır.

İbadet eden bir moğol

Moğollarda birden çok din ve inanç anla­
yışı olduğu bilinmektedir. Totemizm, Şa­
82 KPSSDATA TARİH

TÜRK-İSLAM DEVLETLERİNE AİT TERİMLER

Emir-i Da d : Örfi hukukun başkanı, Adalet Bakanı
Fetihname : Zafer mektubu
Ha cip : Vezir
İmaret : Yoksullara yiyecek dağıtılan yer
Kadil-Kudat : Seri hukukun başkanı
Kadı Leşker : Selçuklularda askeri davalara bakan kişi
Melik : Hanedan üyesi şehzade olup eyaletleri yönetirler
Gulam : Köle
Menşur : Yüksek rütbeli devlet görevlilerinin atamalarını içeren
padişah fermanıdır(vezirlik, beylerbeyliği)
Muhtesip : Zabıta
Naip : Vekil
Emir-i Sevahil : Donanma komutanı
Reis ül Bahr : Donanma komutanı
Atabey : Sultan çocuklarını eğiten kişi
Pervaneci : Arazi defterlerini tutan iktaları dağıtan kişi
Medrese : Eğitim öğretim hizmetlerinin yapıldığı yer
Hat (yazı sanatı): Arap harflerini malzeme olarak kullanan yüzey sanatı.
Resim sanatı kapsamında ela alınmaktadır.
Kabartma : Taş, kil, metal, ahşap, gibi malzeme yüzeylerinin
oyulması yöntemiyle yapılan sanat eseri
Kümbet : Silindirik ya da çokgen planlı bir gövde üzerine konik
biçimde yada piramidal bir külahla örtülü olarak
yapılmış Türk ve İran mezar yapısı
Minyatür : Çoğunlukla eski yazma kitaplarda görülen, ışık-gölge
ve derinlik duygusu yansıtmayan küçük, renkli resim
sanatı.
Çini : Duvar kaplaması olarak kullanılan renkli ve genellikle
bezeli ve sırlı, ince fakat saydam olmayan toprak işleri.
Çanak - çömlek : Pişmiş topraktan yapılan her türlü kullanım eşyası.
Seramik.
TÜRK DÜNYASI 83

• Türk tarihiyle ilgili bilgi veren ilk yazılı kaynaklar Orhun Kitabeleridir.
• İlk Müslüman Türk Devleti Karahanlılar'dır.
• Türkçeyi resmi dil olarak kabul eden ilk devlet Karahanlılar'dır.
• Türk-lslam eserlerini ilk Karahanlılar yapmışlardır.
• İlk Türk-lslam Vakfı Karahanlı Ebu İshak İbrahim'e aittir.
• Kervansaraylar ilk defa Karahanlılar tarafından yapılmıştır.
• Sultan unvanını ilk kullanan hükümdar Gazneli Mahmut'tur.
• Hindistan'da İslamiyet'i yaymaya çalışan ilk Türk hükümdarı Gazneli Mah­
mut'tur.
• Türkler ilk defa İslamiyet'e Talaş Savaşından sonra topluca girmeye başlamış­
lardır.
• Mısır'da kurulan ilk Müslüman Türk devleti Tolunoğulları devletidir.
• Malazgirt savaşından sonra Anadolu'da kurulan ilk Türk beylikleri Danişmentli-
ler, Saltukoğulları, Mengücekler ve Artukoğulları'dır.
• Anadolu'da ilk medrese Danişmentliler tarafından kuruldu (Niksar-Tokat)
• İlk Türk denizci beyi Çaka Bey'dir (Çaka Beyliği).
• Anadolu'da Türkçe'yi ilk kez resmi dil olarak kabul eden Karamanoğlu Mehmet
Beydir (1277).
• Büyük Selçukluların Bizans'a karşı kazandığı ilk önemli savaş Pasinler Savaşı­
dır (1048).
• Selçuklularda Hassa ordusu ilk defa Tuğrul Bey tarafından kurulmuştur.
• Büyük Selçukluların ilk başkenti Nişabur'dur.
• İkta Sistemini ilk olarak Büyük Selçuklu veziri Nîzamülmülk kurdu.
• Büyük Selçuklularda ilk Medrese, Tuğrul Bey tarafından Nişabur'da kuruldu.
• Anadolu'nun kapısı ilk defa Malazgirt Savaşı sonunda Türklere açıldı.
• Anadolu Selçuklu devletinin ilk başkenti İznik şehridir.
• Anadolu ilk kez Miryakefalon Savaşı sonunda kesin yurt oldu.
• Anadolu Selçuklu Devletinde ilk tersane I. İzzettin Keykavuş döneminde Sinop'­
ta inşa edildi.
• Anadolu Selçuklu Devletinde ilk Donanma Alaaddin Keykubat tarafından ku­
rulmuştur.
• Anadolu Türk birliğini ilk defa I. Mesut kurmuştur,
• İstanbul'u ilk defa Kuşatan Türk Devleti Avarlar'dır.
• Türk-lslam edebiyatının ilk yazılı örneği Kutadgu Biligdir (Yusuf Has Hacip).
• İlk Türk-lslam mimari eseri Tulunoğulları zamanında Kahire'de yapılan
Tulunoğiu Camisi'dir.
34 KPSSDATA TARİH

ANADOLU'NUN TÜRKLEŞMESİ
Anadolu'ya ilk Türk akınları, 4. yüzyılda Hunlar, 6. yüzyılda Sibirler tarafından yapıldı. Bu
akınlar, Anadolu'ya yerleşme amacıyla yapılmamıştır.
Anadolu'yu yurt edinmek amacıyla gelen ilk Türkler ise Oğuzlardır. Oğuzların Anadolu'ya
akınları Çağrı Bey zamanında başlatıldı. Büyük Selçuklu Devleti'nin kurulmasına kadar
sürdü. Bu akınlar, keşif yaparak yeni bir yurt arama amacına yönelikti.

Pasinler Savaşı: Selçukluların Bizans'a karşı kazandığı ilk büyük zaferdir.

Tuğrul Bey ve Alparslan Zamanında Anadoluya Yapıları Akınlar: Pasinler Sava­

şı'ndan sonra Anadolu'ya akınlar devam etti. Tuğrul Bey zamanında Sivas'a kadar olan
yerlerde Bizans'ın savunma gücü kırıldı.
Alp Arslan Azerbaycan'a geldi. Van şehrini aldı, Gürcistan'ı fethettikten sonra Kars yakın­
larındaki Ani kalesini ele geçirdi.
Selçuklu Türkleri zamanında 1071'e kadar Anadolu'ya yapılan bu akınlar keşif hareketi
niteliğindeydi. Bu akınlar Bizans'ın direncini yıpratmış, Türklerin Anadolu'yu yakından
tanımalarını sağlamıştır.

• Bizans imparatoru Romanos Dioge- • Anadolu'nun kapıları Türklere açıl-

nes'in, Türklerin akınlarını durdurmak di.Türkler
istemesi
• Türkler Anadolu'ya yerleşmeye baş-
• Türklerin Anadolu'ya yerleşmesine ladılar.
engel olmak istemesidir.
• Türkiye Tarihinin başlangıcı kabul
• Türklerin "cihangirlik" anlayışı edildi.
• Türklerin yurt edinme ideali • Anadolu'da ilk büyük beylikler kurul­
du.

Anadolu da Kurulan İlk Türk Beylikleri

Anadolu'nun fethine katılan beyler burada aldıkları yerlere yerleştiler ve beylik kurdular.
Kurulan bu ilk Türk devletleri, Anadolu'nun Türkleşmesine katkıda bulunmuşlardır.

• DANİŞMENTLİLER (1071-1178)
• SALTUKLULAR (1072-1202)
• MENGÜCEKLİLER (1072-1277)
• ARTUKLULAR (1102-1408)
TÜRK DÜNYASI 85

ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ (1075-1308)

DEVLETİN KURULUŞU
Devletin kurucusu Süleyman Şah'tır (1015-1086).

Süleyman Şah; Anadolu'yu fethetmekle görevlendirilen Büyük Selçuklu komutanlarm-

dandır. Bizanslıların iç karışıklığından yararlanarak Iznik'i aldı ve Anadolu Selçuklu dev­
letini kurdu. Melikşah'ın üzerine gönderdiği Komutan Porsuk'u yendi. Anadolu Selçuklu
Devleti'nin sınırlarını Fırat'a kadar genişletti. Suriye Selçuklu sultanı ile yaptığı savaşta
yenildi ve öldü.

I. Kılıç Arslan; Melikşah'ın ölümünden sonra Anadolu'ya geldi ve babasının kurduğu

devletin başına geçti. Başkenti İznik'ten Konya'ya taşıdı.
• Birinci Haçlı Seferleri sırasında Haçlılarla mücadele etti.

I. Mesut; Bizanslılarla ve II. Haçlı seferleri sırasında Haçlılarla savaştı.

II. Kılıç Arslan; Döneminin en önemli olayı Miryokefalon Savaşıdır.

MİRYAKEFALON SAVAŞI
Nedeni: Haçlıların Anadolu'da yarattığı huzursuzluktan yararlanıp Türkleri Anadolu'dan
atmak istemeleridir.

Sonuç: Bizanslılar Türkleri Anadolu'dan atma düşüncesinin hayal olduğunu anladılar.

• Bu zafer Anadolu'nun Türk yurdu olduğunu ve hep böyle kalacağını kesinleştirdi.

Devletin Yükselişi; I. Gıyaseddin Keyhüsrev ile gelişme dönemi başlar. Antalya Şehrini
ele geçirdi.

I. İzzettin Keykavus; Trabzon Rum İmparatorluğu'ndan Sinop'u aldı. Burada bir tersane
yaptırdı.

Alaaddin Keykubat zamanı devletin en parlak dönemidir. Bu dönemde:

• Anadolu Türk birliği sağlanmış.
• Alanya fethedilerek burada bir tersane yaptırılmıştır.
• Celaleddin Harzemşah ile 1230 yılında Yassı Çemen' de karşılaşılmış ve
Harzemşahlar yenilmiştir.

I. Alaaddin Keykubat zehirlenerek öldürülünce yerine oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev

sultan oldu.
86 KPSSDATA TARİH

ANADOLU SELÇUKLULARI VE HAÇLI SEFERLERİ

Haçlı Seferlerinin Nedenleri:

A Dini nedenler: Hıristiyanların başta Hz. İsa'nın doğum yeri olan kutsal toprakları geri
B almak istemeleridir.
C
Ekonomik nedenler: İslam ülkelerine göre fakir olan Avrupalıların zengin İslam
ülkelerini ele geçirmek ve rahat etmek istemeleri.
Siyasi neden: Selçuklu Türkleri Anadolu'nun büyük bir bölümünü ele geçirmişlerdi
Bunun üzerine Bizans imparatoru Papa'ya başvurarak yardım istemiş, İstanbul Türk­
lerin eline geçerse Avrupa'nın da tehlikeye gireceğini bildirmişti.
Karadan ve denizden sekiz Haçlı Seferi yapılmıştır. En önemli olanları birinci, üçüncü ve
dördüncü olanlarıdır.

• Avrupa'da derebeylik • Avrupa'da din • Akdeniz'de • Haçlı Seferleri

rejimi zayıfladı. Krallar adamlarına ve ticaret gelişti. sonunda matbaa,
güçlendi. kiliseye güven Akdeniz liman­ pusula, kâğıt, ba­
sarsıldı. ları gelişti. rut gibi birçok yeni­
• Anadolu'daki Türk
likler Avrupalılar
ilerleyişi bir süre dur­
tarafından öğrenil­
du.
di.

ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİNİN DAĞILIŞI

I. Alaaddin Keykubat'm ölümünden sonra başa geçen sultanlar devleti iyi yönetemediler.
II. Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında Baba Ishak adında bir Dervişin çıkardığı isyan
zorla bastırıldı. II. Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında devlet iyice zayıfladı bu dönemde
İran'ı alarak Anadolu'ya giren Moğollarla Kösedağ Savaşı (1243) yapıldı.

: II. Gıyaseddin Keyhüsrev Moğollara karşı yenildi. Ana­

Kösedağ savaşının sonuçları:
dolu birliği bozuldu. Anadolu Selçuklu Devleti üstünlüğünü kaybetti. Moğollar Erzincan,
Sivas ve Kayseri'ye kadar ilerledi. II. Mesut'un 1308'de ölmesiyle Anadolu Selçuklu Dev­
leti yıkılmıştır.

ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ VE BEYLİKLER DÖNEMİNDE TÜRK DENİZCİLİĞİ

Türk denizcilik tarihinde ilk donanma Çaka Bey tarafından oluşturuldu. Anadolu Selçuklu
Devleti döneminde Antalya, Alanya ve Sinop'ta tersaneler kuruldu. Anadolu Beylikleri
döneminde Aydın, Menteşe, Karesi, Saruhan, Hamitoğulları, Candaroğulları beylikleri
donanma kurmuşlardır.
TÜRK DÜNYASI 87

ANADOLU TÜRK BEYLİKLERİ

Anadolu Selçuklu Devletinin Moğol baskısı sonucu dağılma dönemine girdi. Bunun sonu­
cunda sınırlardaki uç beyleri bağımsızlıklarını ilan ettiler.

•Anadolu Selçuklu Devleti'nin yıkılması ve Moğol egemenliğinin Anadolu'da sona

ermesiyle kurulmuştur.
•Yıldırım Beyazıt döneminde birçoğu Osmanlı egemenliğine girmiş. Ancak Ankara
Savaşından sonra tekrar kurulmuşlardır.
• Bu beylikler, yasal parçalanmaya neden olmalarına rağmen Anadolu'da Türk
kültür ve uygarlığına olumlu katkıları olmuş Anadolu'nun Türkleşmesine ve
bulundukları yörelerin bayındır hale gelmesi için çalışmışlardır.

Kurulan bu beyliklerin bazıları şunlardır:

• Karamanoğulları: Konya-Karaman • Hamitoğulları: Isparta-Burdur, Eğirdir-Antalya
• Germiyanoğulları:Kütahya-Emet-Tavşanlı • Menteşeoğulları: Muğla

• Aydınoğulları: Aydın-Birgi-İzmir • Ramazanoğulları: Adana'nın batısı ve İçel

• Candaroğulları: Kastamonu-Sinop • Saruhanğulları: Manisa-Menemen ve Turgutlu

• Dülkadiroğuiları: Adana-Maraş-Elbistan
• Osmanoğulları: Söğüt-Domaniç
• Eretna Devleti: Erzurum-Erzincan, Sivas ve
• Karesioğulları: Balıkesir-Çanakkale
Tokat

ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ VE BEYLİKLER DÖNEMİNDE

KÜLTÜR VE UYGARLIK

DEVLET YÖNETİMİ: Devletin başında Sultan unvanı verilen bir hükümdar bulunurdu.
Devlet ve ülke hükümdar ailesini ortak malı sayılırdı. Devlet işleri Divan denen kurulda
görüşülürdü. Divana vezir başkanlık yapardı. Ülke eyalet adı verilen bölümlere ayrılmış­
tı. Eyaletleri hükümdar ailesinden olan Melikler yönetirdi. Eyaletlerde askerlik işlerine Su­
başılar , adalet işlerine Kadılar bakardı.

ORDU VE DONANMA: Anadolu Selçuklularda ordu, sultanın şahsına ait askerler (hassa
ordusu) Türkmenler ve ikta sahiplerinin besledikleri askerlerden oluşurdu. Anadolu Sel­
çukluları donanmaya önem verdiler. Akdeniz ve Karadeniz kıyılarında tersaneler kuruldu.
Oluşturulan donanma ile hem deniz ticareti geliştirildi hem de kıyıların güvenliği sağlandı.
88 KPSSDATA TARİH

SOSYAL VE EKONOMİK HAYAT: Türk­

lerin Anadolu'yu yurt edinmeleriyle bura­
da her bakımdan gelişmeler oldu. Halk
şehirli, köylü ve göçebe olmak üzere üçe
ayrılıyordu. Şehirlerde ticaretle uğraşanlar
tarafından kurulan Ahi teşkilatları vardı. Bu
teşkilatın içinde zanaatkarların iş kollarına
göre Loncaları olurdu. Ahi teşkilatı şehirle­
rin güvenliğini sağlar yönetimde etkili
olurdu. Ticaret yolları güvenceye alındı.
Kervansaraylar yaptırıldı. Anadolu Selçuk­
lularında topraklar, devlet malı olarak
kabul edilir ve "Miri arazi" olarak adlandı­
rıldı. Miri arazi; Has, ikta, mülk ve vakıf
arazi olarak ayrıldı.

YAZI, DİL VE EDEBİYAT: Anadolu Sel­

çuklu Devleti döneminde halkın Türkçe
konuşmasına karşı bilim dili Arapça'ydı.
Edebiyat ve devletin resmi dili Farsça idi.
Karamanoğlu Mehmet bey Anadolu Sel­
çuklu Devleti'nin veziri olduğu sırada dev­
letin resmi dilinin Türkçe olduğunu ilan etti
Mevlana Celaleddin Rumi, yunus Emre ve
Hacı Bektaş Veli'nin Türk düşünce ve
edebiyat hayatında önemli yerleri vardır.

BİLİM VE SANAT: Anadolu Selçuklu

sultanları bilim adamlarına, yazar ve şair­
lere çok değer verirlerdi. Medreselerde
dini bilgilerin yanında matematik, tıp, fel­
sefe ve gökbilimiyle ilgili derslerde okutul­
du. Türkler Anadolu'nun her tarafında
saraylar camiler, mescitler, medreseler,
imaretler, hastahaneler, kervansaraylar,
hamamlar, köprüler, surlar, kaleler ve
tersaneler yaptırdılar. Bu eserler çok güzel
çiniler, taş ve tahta oymalar, kabartma
yazılar ve nakışlarla süslendi. Halıcılık ve
maden işçiliğinde de ileri gitmişlerdi.
TÜRK DÜNYASI 89

5. Anadolu'daki 'Kervansaraylar' en çok

TEST-1 hangi amaca hizmet için yapılmıştır?
Türk - İslam Devletlerinde A) Anadolu'da iç düzeni sağlama
Kültür ve Medeniyet B) Dıştan gelecek tehlikelere karşı koruma
C) Ticareti geliştirme
D) Türk konukseverliğini tanıtma
1. İslam dünyasında önemli bir eğitim-öğre-
tim kurumu olan Nizamiye Medresesi'ni E) Yoksul kişilere yardım etme
aşağıdaki devletlerden hangisi kurmuş­
tur?
6. XIII. Yüzyılın ilk yarısında;
A) Selçuklular B) Abbasiler
Selçuklu şehzadeleri arasında taht kav­
C) Karahanlılar D) Gazneliler galarının olması
E) Osmanlılar Beyliklerin ortaya çıkması
Aşağıdakilerden hangisinin sonuçları
2. Büyük Selçuklularda fethedilen toprağın arasındadır?
fethedenin malı olması aşağıdakilerden A) Katvan savaşı
hangisine yol açmıştır
B) Yassı Çemen savaşı
A) Feodal beyliklerin ortaya çıkmasına
C) Kösedağ savaşı
B) Merkeziyetçiliğin güçlenmesine
D) Miryokefalon savaşı
C) Deneyimsiz kişilerin komutan olmasına
E) Dandanakan savaşı
D) Ticarete önem verilmesine
E) Ülkede bayındırlık işlerinin aksamasına
7. XIII. Yüzyıl sonlarına doğru Anadolu'da
Moğol baskısının azalması üzerine sınırlara
3. Türk-İslam uygarlığında aşağıdakilerden yerleştirilen Türkmen beyleri ve halk üze­
hangisinin yasaklanması, oymacılık, kak­ rindeki Selçuklu otoritesi de zayıflamıştır.
macılık, nakkaşlık gibi süsleme sanatları­ Bu durum aşağıdakilerden hangisine hız
nın gelişmesine zemin hazırlamıştır? kazandırmıştır?
A) Yazı (Hat Sanatı) A) Anadolu'da ticaretin gelişmesine
B) Duvar çiniciliği B) Bizans'ta entrikaların başlamasına
C) Resim ve Heykelcilik C) Anadolu'da nüfusun artmasına
D) Figürlü plastik sanat D) Anadolu'daki karışıklıkların sona ermesi
E) Minyatür sanatı E) Beyliklerin ortaya çıkmasına

4. Selçuklularda resmi yazışmalar Farsçaydı. 8. Anadolu Selçuklu Devletinde kendilerine bir

Medreselerde eğitim Arapça yapılıyordu. bölgenin yönetimi verilen hanedan üyelerine
Halk ve ordu kesimi ise Türkçe konuşuyordu. 'Melik' deniyordu. Kendi bölgelerinin yöneti­
Bu durum Selçuklularda aşağıdakilerden minde söz sahibi olan meliklerin para bas­
hangisine neden olmuştur? tırma, savaş açma ve siyasi görüşme yapma
yetkileri yoktu.
A) Ordudaki asker sayısının azalmasına
B) Yöneticiler ile halk arasındaki bağların Meliklerin yetkilerinin sınırlı tutulması,
güçlenmesine aşağıdakilerden hangisine önem verildi­
ğini gösterir?
C) Türk dilindeki gelişmenin yavaşlama­
sına A) Sınırların güvenliğinin arttırılmasına
D) Yabancıların siyasal baskılarının önlen­ B) Ekonomik durumun düzeltilmesine
mesine C) Ülke bütünlüğünün korunmasına
E) Yönetimde bilim adamlarının söz sahibi D) Yerleşik hayatın yaygınlaştırılmasına
olmasına.
E) Dış ilişkilerin arttırılmasına
90 KPSSDATA TARIH

9. Anadolu Selçukluları Antalya, Alanya, Sinop 12. Anadolu Selçuklu Devleti döneminde İtal­
gibi limanları ele geçirdikten sonra bu liman­ yan, Fransız, İranlı, Suriyeli ve Yahudilerden
larda Avrupalı tüccarlara düşük gümrük tari­ bazı gruplar Antalya, Konya, Kayseri ve Si­
fesi uygulamışlardır. vas gibi şehirlere; Türkler ise Kıbrıs, Suriye
ve Kırım'a yerleşmişlerdir.
Bu uygulamanın amacı ne olabilir?
Bu durumun başlıca nedeni aşağıdaki
A) Ticari ilişkileri geliştirmek alanlardan hangisinde görülen gelişme­
B) Avrupalıların Türklere karşı birleşmesini lerdir?
önlemek
A) Ticaret
C) Avrupa'da nüfus bölgeleri kurmak B) Savunma
D) Denizlerde üstünlük sağlamak
C) Eğitim
E) Anadolu'da siyasi birliği sağlamak
D) Mimari
E) Tarım

13. Anadolu Selçukluları ticaret yollarının ele

geçirilmesine önem vermişlerdir.
Aşağıdakilerden hangisi Anadolu Selçuk­
lularının bu yaklaşımının sonuçlarından
10. Anadolu Selçukluları döneminde çiftçilere biri değildir?
işleye bilecekleri kadar toprak verilir, toprak­
A) Kervan ticaretinin yaygınlaşması
lar ekilip biçildikleri sürece, babadan oğula
kalırdı. B) Kervansaraylara ihtiyaç duyulması
Bu durumun aşağıdakilerden hangisine C) İkta sisteminin kurulması
karşı bir önlem niteliği taşıdığı savunula­ D) Şehirciliğin önem kazanması
bilir?
E) Ülkenin stratejik önem kazanması
A) Toprakların devletin denetimi dışında el
değiştirmesine
B) Ayaklanmaların baş göstermesine
C) El sanatlarının önemini kaybetmesine 14. Müslüman Türk geleneğinde adalet işleriyle
D) Başka ülkelerden kaçak olarak gelenle­ uğraşanların hükümet ile ilgileri yasaklanmış­
rin yerleşmesine tır.
E) Yöneticilerin aynı aileden seçilmesine Bunun en önemli nedeni hangisidir?
A) Rüşveti önlemek
B) Kadıların sayısını azaltmak
C) Adil kararlar vermek
D) Adliyede kargaşayı önlemek
E) İdari mekanizmayı güçlendirmek
11. Selçuklu sultanları, din ve ırk ayrımı gözet­
meksizin halka toprak dağıtarak boş araziyi
değerlendirmeyi devletin görevi saymışlardır.
Selçuklu sultanlarının izledikleri bu politi­ 15. Selçukluların son dönemlerinde prensle­
ka öncelikle aşağıdakilerden hangisini rin iç mücadelelerini fırsat bilerek kurulan
sağlamaya yöneliktir? küçük devletlerden oluşmuş yönetimlere
ne denirdi?
A) Vergi toplamada düzeni
A) Uçbeylik
B) Üretimde artışı
C) Toprak bütünlüğünün korunmasını B) Emirlik

D) Ülkede asayişi C) Prenslik

D) Atabeylik
E) Yönetimde sürekliliği
E) Eyalet
TÜRK DÜNYASI 91

16. Aşağıdakilerden hangisi Büyük Selçuklu 20. Türk tarihinde O r h u n Abideleri'nden

Devleti'nin devlet idaresiyle ilgili değildir? sonra ikinci özgün ve yazılı örnekler hangi
devlet tarafından meydana getirilmiştir?
A) Devlet işleri divanda yürütülürdü
A) Avarlar
B) Başta büyük sultan bulunurdu
B) Karahanlılar
C) Saray ve orduda Arapça hakimdi
C) Gazneliler
D) Ülke 12 büyük eyalete ayrılmıştı
D) Selçuklular
E) Yönetim işlerine vezir bakardı
E) Osmanlılar

17. Osmanlı Devletinde, geliri doğrudan

doğruya veya mültezimler aracılığı ile dev­
let hazinesine giren topraklara ne ad veri­
lirdi?

A) Ocaklık
B) Yurtluk
C) Mülk arazi
D) Mukataa
E) Has

18. Aşağıdakilerden hangisi "Birleşmiş Mil­

letler" teşkilatının ilk olarak oluşumu dü­
şüncesini ortaya atmıştır?
A) ibn-i Sina
B) Farabi
C) Gazali
D) Biruni
E) Harezmi

TÜRK-İSLAM DEVLETLERİNDE
KÜLTÜR VE MEDENİYET
TEST-1
CEVAP ANAHTARI
-
19. Aşağıdaki eşleşmelerden hangisi yanlış-tır? 4 5 9 10
1 2 3 6 7 8
A) Kutatgu Bilig - Yusuf Has Hacib
A A C C C C E C A A
B) Divan-ı Lugat-ı Türk - Kaşgarlı Mahmut
C) Atabet-ül Hakayık - Edip Ahmet 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
D) El-Kanun - İbni Sina B A C C D C D B E B
E) Asar-ı Bakiye - Ahmet Yesevi
92 KPSSDATA TARİH

5. Selçuklularda devlet işlerinin görüşül­

TEST-2 düğü divan, yaptığı işe göre bölümlere ay­
rılırdı. İstifa divanının yaptığı iş aşağıdaki-
Türk - İslam Devletlerinde lerden hangisiydi?
Kültür ve Medeniyet
A) Dışişlerini yönetmek
B) Yazı işlerini düzenlemek
1. Aşağıda verilen ordu ile ilgili terimlerden C) Askerlik işlerine bakmak
hangisinin Büyük Selçuklu Devletiyle ilgili
olduğu söylenemez? D) Orduyu düzenlemek
A) Hassa ordusu E) Ekonomik ve mali işlere bakmak
B) Türkmen ordusu
C) Yardımcı kuvvetler
D) Gulaman-ı Saray
6. Aşağıdakilerden hangisi büyük Selçuklu
E) Emir-ül Sevahil devletinin Türk - İslam dünyasına sağla­
mış olduğu katkılardan biri değildir?
A) Çok sayıda medrese açarak bilime katkı
2. İlk Müslüman Türk devletlerinde devlet ve sağlamaları.
memleket işleri aşağıdakilerden hangisin­
de görüşülürdü? B) Anadolu'nun Türkler tarafından fethine
öncelik vermeleri
A) Kurultay
C) Sanatta Türk-İslam anlayışını uzlaştır­
B) Mebusan meclisi maları.
C) Divan D) Halifeyi Şiilerin baskısından kurtarmaları
D) Meclis E) Türklerin Balkanlara geçişini sağlamala­
E) Danışma kurulu rı

3. Aşağıdakilerden hangisi Orta Asya'da

kurulan Türk devletleriyle ilk Müslüman
Türk devletlerinin ortak özelliklerinden bi­ 7. Türk-İslam devletlerindeki en önemli
ridir? eğitim kurumu aşağıdakilerden hangisi­
A) Arap ve Fars kültürünün etkili olması dir?
B) Aynı dini inanca sahip olmaları A) Medrese
C) Aynı coğrafi bölgede kurulmuş olmaları B) Vakıf
D) Hükümdarlarının aynı unvanı kullanma­ C) İkta
ları D) Divan
E) Ülke topraklarının hükümdar ailesinin E) Ahilik
ortak malı sayılması

4. Aşağıdakilerden hangisi Türklerin İslami­

yet'i kabul etmelerinden sonra görülen
gelişmelerden biri değildir? 8. Büyük Selçuklular döneminde açılan ilk
A) Göçebelikten yerleşik hayata geçiş hız­ medresenin yeri ve kurucusu aşağıdaki­
lanmıştır lerden hangisinde doğru olarak verilmiş­
tir?
B) Savaşçılıklarını yitirmeye başlamışlardır
A) Bağdat - Melikşah
C) İslam hukuku uygulanmaya başlanmıştır
B) İsfahan - Alparslan
D) Tasavvuf düşüncesi yayılmaya başla­
mış. C) Rey - Sencer
E) Arapça ve Farsça kullanılmaya başlan­ D) Nişabur-Tuğrul Bey
mıştır. E) Kaşgar - Selçuk Bey
TÜRK DÜNYASI 93

9. Aşağıdakilerden hangisi Selçuklularda 14.

esnaf ve sanatkarların mesleki ilkelerini I. Anadolu'nun kapılarının Türklere açıl­
saptayan ve denetleyen toplumsal örgüt­ ması
tür? II. Anadolu'nun Türk yurdu olmasını kesin­
leşmesi
A) Vakıf B) İltizam C) Ahilik
D) Kurultay E) Tekke Yukarıdaki gelişmeler hangi iki devlet
döneminde gerçekleşmiştir?
A) Büyük Selçuklular - Anadolu Selçuklula­
rı
10. Aşağıdakilerden hangisi Anadolu'da Sel­
çuklular döneminde ticareti geliştirmek B) Gazneliler-Büyük Selçuklular
amacıyla inşa edilmiştir? C) Karahanlılar - Anadolu Selçukluları
A) Medreseler D) Karahanlılar - Gazneliler
B) Vakıflar E) Anadolu Selçuklular - Gazneliler
C) Tekkeler
D) Zaviyeler
E) Kervansaraylar 15. Aşağıdakilerden hangisi Büyük Selçuk­
luların özelliklerinden biri değildir
A) Anadolu'nun Türkleşmesi sürecini baş­
lattılar
11. Yunus Emre hangi devlet döneminde B) Haçlılara karşı başarılı savaşlar yaptılar
Anadolu'da yaşamıştır? C) Atabeylik denilen özerk yönetim birimleri
A) Büyük Selçuklu Devleti oluşturdular
B) Anadolu Selçuklu Devleti D) Hükümdar-veraset sistemini sürdürdüler
C) Osmanlı Devleti E) İslam dünyası üzerindeki Bizans baskı­
sını sona erdirdiler
D) Karahanlı Devleti
E) Gazneli Devleti

16. Dandanakan savaşından sonra Bağdat'a

giren Tuğrul Bey dünya işlerini kendi üzerine
12. Anadolu Selçuklu Devleti döneminde, din işlerini de halifenin sorumluluğuna bıraktı.
kendinden önceki Türk - İslam devletle­ Bu olay Atatürk'ün hangi ilkesiyle benzer­
rinden farklı olarak hangi sanat gelişmiş­ lik gösterir?
tir?
A) Halkçılık
A) Mimari
B) Devletçilik
B) Hat sanatı
C) Laiklik
C) Çinicilik
D) İnkılapçılık
D) Halıcılık
E) Milliyetçilik
E) Resim

13. Türkler aşağıdaki olaylardan hangisi ile

ilk defa Müslümanlar arasında etkin rol
almaya başlamışlardır? 17. Türkler aşağıdakilerden hangisini diğer­
lerinden sonra kurmuşlardır?
A) Selçuklu Devletinin kurulması
A) Ahi teşkilatını
B) Malazgirt savaşının kazanılması
B) Lonca teşkilatını
C) Talaş savaşı
C) Merkez teşkilatını
D) Karahanlı Devletinin kurulması
D) Medrese teşkilatını
E) Oğuzların İslamiyet'i kabulü
E) Yeniçeri teşkilatını
94 KPSSDATA TARİH

18. Karahanlı Devleti, saray ve askeri teşkilat­ 21. İlk Türk İslam Devletlerinde en fazla
lanmalarında Türk geleneklerini büyük ölçüde gelişme gösteren güzel sanat dalı aşağı­
korumuştur. Buna karşılık kadılık, muhtesip- dakilerden hangisidir?
lik, cihad ve benzeri konularda İslam kültürü­
nün etkisinde kalmıştır. A) Çinicilik
B) Seramik
Yalnızca yukarıdaki uygulamalar, Kara-
haniılar'da aşağıdakilerden hangisinin gö­ C) Halıcılık
rülmesine ortam hazırlamıştır? D) Mimari
A) Türk - İslam sentezinin oluşmasına E) Minyatür
B) Orta Asya Türk geleneklerinin tamamen
sona ermesine
C) Töre hükümlerinden tamamen vazgeçil­
mesine
D) İslam dininin kurallarının değiştirilmesi­
ne
E) Arap kültürünün bütünüyle kabul edil-
me-sine

19. Anadolu Selçuklu devletinde Büyük

Divan yaptığı işler yönünden, günümüzde
aşağıdakilerden hangisine benzemek­
tedir?

A) Danıştay
B) Milli Güvenlik Kurulu
C) TBMM
D) Yargıtay
E) Bakanlar Kurulu

TÜRK-İSLAM DEVLETLERİ'NDE
KÜLTÜR VE MEDENİYET
TEST-2
CEVAP ANAHTARI

20. İslam dininin resim yapmayı yasakla­ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

ması Türk - İslam Devletleri'nde hangi
sanat dallarının daha çok gelişmesinde E C E B E E A D C E
etkili olmuştur?
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
A) Çinicilik - Mimari
B E C A B C E A E B
B) Hattatlık-Minyatür
C) Mimari - Halıcılık 21

D) Halıcılık-Seramikçilik D
E) Minyatür-Nakkaşçılık
TÜRK DÜNYASI 95

4. Konya'da bulunan; İnce Minareli Merdese,

TEST -3 Karatay Medresesi ve Sırçalı Medrese
Türk sanatının hangi dönemine aittir?
Türk - İslam Devletlerinde
Kültür ve Medeniyet A) Osmanlı
B) Büyük Selçuklu
C) Anadolu Selçuklu
1. Anadolu Selçuklularda edebi dil olarak Fars­
ça, din dili olarak Arapça kullanılırdı. Saray­ D) Anadolu Beylikleri
da, orduda ve halk arasında Türkçe konu­ E) Memlükler
şuluyordu.

Bu durum aşağıdakilerden hangisinin bir

göstergesidir?
A) Ülkede çok sayıda etnik grubun bulun­
duğunun
B) Türkçede Farsça sözcüklerin Arapça
5. Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah döne­
sözcüklerden daha fazla bulunduğunun minde
C) Yönetim ile halk arasında kopukluk ol­ I. Yeni bir mezhep olan Batınilerin vezir
duğunun Nizamülmülk'ü öldürmeleri
D) Bilimsel çalışmaların hız kazandığının II. Bağdat'a Nizamiye medresesinin kurul­
E) Ülkede Türkçenin daha yaygın kullanıl­ ması
dığının III. Medreselerde din bilimlerinin yanında
pozitif bilimlerinde okutulması
IV. Yeni bir takvim düzenlenmesi
2. "Anadolu Selçuklu Devletinde 1. Mesut za­
manında ilk kez basılan para bakır, 2. gelişmelerinden hangisi sosyal hayatı
Kılıçarslan zamanında basılan para gümüş, olumlu yönde etkilemiştir?
Alaattin Keykubat döneminde basılan para
ise altındır." A) IV
B) l-ll
Bu duruma dayanılarak, Anadolu Selçuklu C) l-ll-lll
Devleti ile ilgili aşağıdaki yargılardan han­
gisine ulaşılamaz? D) ll-lll-IV
E) l-ll-lll-IV
A) Devletin ekonomik ve siyasal gücü gide­
rek artmıştır
B) Tarımın gelişmesine ticaretten daha faz­
la önem verilmiştir
C) Para bir değişim aracı olarak kullanıl­
maktadır.
D) Yeni kurulduğunda devletin kendine öz­ 6. I. Bitki ve hayvan figürleri
gü parası yoktur II. Geometrik şekiller
E) Para giderek değer kazanmıştır III. İnsan figürleri
Anadolu Selçukluları döneminde süsleme
3. Konya'da yüzeyi mozaik çini ile kaplı sanatında yukarıdakilerden hangileri kul­
Karatay Medresesi kime aittir? lanılmıştır?

A) Akkoyunlular A) Yalnız I
B) Karamanoğulları B) Yalnız II
C) Germiyanoğulları C) Yalnız III
D) Anadolu Selçukluları D) l-ll
E) Osmanlılar E) l-ll-lll
96 KPSSDATA TARİH

7. Türk-lslam dünyasında pozitif bilimler 12. Karahanlılar Devleti'nin Türk tarihindeki

kiminle başlamıştır? önemi nedir?
A) Vasiti A) Bünyesinde çeşitli kavimleri barındırma­
B) İbn Heysem sı
C) Farabi B) Doğu Türkistan'da kurulan bir Türk dev­
D) Ömer Hayyam leti olması
E) İbn Rüşd C) Adını, kurulduğu yerden almamış olma­
sı
D) Doğu ve Batı Karahanlılar olmak üzere
8. Kayseri'de bulunan Gevher Nesibe Şifa- ikiye ayrılması
hanesi hangi dönemde yapılmıştır?
E) İlk müslüman Türk devleti olması
A) Anadolu Selçukluları
B) Osmanlılar
C) Karamanoğulları
D) Saltukoğulları 13. Aşağıdakilerden hangisi, Ahi topluluğu
E) Mengücekler olarak örgütlenmiştir?
A) Esnaf
9. I. Bitki motifleri B) Asker
II. Hayvan resimleri C) Kadılar
III. Yazı D) Müderrisler
Suçluklu mimarisinde yukarıdakilerden E) Melikler
hangileri süsleme amacıyla kullanılmıştır?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
14. Selçuklular, bölge ve eyaletlerin başına
C) Yalnız III idareci olarak atadıkları şehzadelerin yanına
D) II ve III "Atabey" unvanlı kişilerde verirlerdi.
E) I, II ve III Bu uygulamadaki temel amaç aşağıdaki­
lerden hangisidir?

10. Aşağıdaki eserlerden hangisi Selçuklu A) Şehzadeler arasındaki taht kavgalarını

Devleti Dönemi'ne aittir? önlemek
A) Bursa Yeşil Cami B) Atabeylerin merkeze bağlılığını artırmak
B) Konya Alaaddin Camii C) Eyalet güvenliğini sağlamak
C) Edirne Selimiye Camii D) Şehzadeleri devlet yönetimiyle ilgili ko­
nularda yetiştirmek
D) Bursa Hüdavendigar Camii
E) Orduyu güçlendirmek
E) Edirne Muradiye Camii

11. Anadolu Selçuklu paralarını, Osmanlı

paralarından ayıran özellik aşağıdakiler-
den hangisidir? 15. Türk denizciliğinin Anadolu Selçukluları
dönemine kadar gelismemesindeki başlı­
A) Belli ağırlıkta olması ca etken aşağıdakilerden hangisidir?
B) Değerli madenlerden kesilmesi
A) Devletin yönetim biçimi
C) Üzerinde sultanların portreleri ve aslan
B) Ülke topraklarının coğrafi konumu
resimlerinin bulunması
C) Komşuların güçlü olması
D) Yapımında kullanılan madenlere göre
D) Devletin ekonomik durumu
adlandırılması
E) Sınırların sürekli genişletilmesi
E) Hükümdarın emriyle kesilmesi
TÜRK DÜNYASI 97

16. Çin'den başlayarak Ön Asya'ya ulaşan İpek 19. Eski Türk devletlerinde, kamu yararını
Yolu'nun geçtiği yerler zaman zaman değiş­ korumakla görevli olan devlet otoritesi her
miştir. şeyden üstün tutulmuştur.
Bu gelişmelerde aşağıdakilerden hangisi
etkili olmuştur? Aşağıdaki Türk-islam devletlerinin hangi­
sinde, hükümdar din işlerini halifeye bıra­
A) Gereksinim duyulan maddelerin çeşitlilik karak devlet işlerini tümüyle kendi üzerine
göstermesi almakla bu eski Türk geleneğini tekrar
B) Dünya nüfusunun artması başlatmıştır?
C) Coğrafya keşiflerine ara verilmesi A) Osmanlılar
D) Doğu ile Batı arasında siyasi ilişkilerin B) Gazneliler
başlaması. C) Karahanlılar
E) Güçlü devlet ve kabilelerin tutumlarında D) Memlükler
değişme olması E) Selçuklular

20. Türk - İslam sanatında, çeşitli amaçlara

hizmet eden yapı topluluğuna ne ad veri­
lir?
17. Türk İslam devletlerinde, köyde yaşa­
yanlarla ilgili olarak; A) Cami
I. Ürün üzerinden vergi verme B) Kervansaray
II. Elindeki toprağa, ona işleyebildiği süre­ C) Medrese
ce sahip olma. D) Han
III. Ölüm halinde, erkek evlada toprağı iş­ E) Külliye
leme olanağı tanıma

uygulamalarından hangisi ya da hangileri 21. Türk-İslam devletlerinde kişiler;

vardır?
I. Otlak
A) Yalnız I II. Yaylak
B) Yalnız II ili. Bahçe
C) Yalnız III IV. Orman
D) II ve III alanlarından hangilerine sahip olabilmiş­
E) I, il ve III lerdir?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Yalnız III
D) I ve II
E) III ve IV
18. Karahanlılar'da Hassa Ordusu küçük yaşta
esir edilen veya para ile satın alınan gençler­
den oluşturuldu. 22. I. Karamanoğulları Beyliği
Hassa Ordusu'nun oluşturulma biçiminin II. Anadolu Selçuklu Beyliği
Osmanlılar'da aşağıdakilerden hangisinde III. Büyük Selçuklu Devlet
temel olduğu savunulabilir?
A) İltizam sistemine Yukarıdakilerden hangisi veya hangileri­
nin merkezi Koynadır?
B) Tımar sistemine
C) Devşirme sistemine A) Yalnız I B) Yalnız II
D) Müsamere sistemine C) l-ll D) ll-lll
E) Merkezi devlet sistemine E)l-ll-lll
98 KPSSDATA TARİH

23. Aşağıdakilerden hangisi Türk-lslam 28. Batman yakınındaki Hasankeyfte aşağı­

devletlerinde toprak yönetimi ile ilgili de­ dakilerden hangisine ait eserler bulun­
ğildir? maktadır?
A) İkta A) Artukoğulları
B) Ocaklık B) Germiyanoğulları
C) Zeamet C) Karamanoğulları
D) Has D) Candaroğulları
E) Ulak E) Aydınoğulları

24. Anadolu Selçuklu Sultanlarından bazıları 29. Osmanlı Devleti'nde, aşağıdakilerden

Farsça unvanlar kullanmıştır. Buna göre hangisi hiyerarşik sıralamada diğerlerin­
aşağıdakilerden hangisi söylenemez? den yüksektedir?

A) İran kültürünün etkisinde kalmışlardır A) Nişancı

B) Kültürel etkileşim vardır. B) Defterdar
C) Iran egemenliğini benimsemişler C) Kazasker
D) Farsçayı kullanmışlar D) Sadrazam
E) Kültür alışverişi olmuştur E) Reisülküttap

25. Anadolu Selçuklulan'nda toprak yöne­

timine ne ad verilirdi?
30. Kitab-ı Bahriye adlı eseri ve yaptığı hari­
A) Tımar talarla ünlü denizci aşağıdakilerden han­
gisidir?
B) Öşür
C) İltizam A) Kılıç Ali Reis
D) İkta B) Piri Reis
E) Yurtluk C) Murat Reis
D) Şeydi Ali Reis
26. Aşağıdakilerden hangisi Selçuklu döne­
E) Barbaros Hayrettin
mi mimarisine örnek değildir?
A) Kubadabad Sarayı
B) İnce Minareli Medrese
C) Alaaddin Camii
D) Selimiye Camii
E) Hatuniye Medresesi

TÜRK-İSLAM DEVLETLERİ'NDE
27. K Ü L T Ü R V E MEDENİYET
T E S T -3
I. Çini CEVAP ANAHTARI
II. Taş
III. Ahşap 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Anadolu Selçukluları mimari yapıların iç E B D C D E C A E B

ve dış süslemelerinde yukarıdakilerden
hangilerini kullanmıştır? 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

A) Yalnız I c E A D B E E C E E
B) Yalnız II
21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
C) Yalnızlll
D) I ve II C c E C D D E A D B

E) I, II ve III