40 Yil Armagani Tumu

ANKARA ÜNİVERSİTESİ HUKUK FAKÜLTESİ YAYINLARI NO.
210
ANKARA HUKUK FAKÜLTESİ
40. YIL ARMAĞANI
Ajar» - Türk Matbaası / Ankara, 1966

A COLLECTION OF ESSAYS ISSUED ON THE OCCASION
OF THE FORTIETH ANNIVERSARY OF THE FOUNDATION
OF THE FACULTY OF LAW, ANKARA UNIVERSITY.
MELANGES PUBLIES A LOCCASSION DU QUARANTIEME

ANNIVERSAIRE DE LA FONDATION DE LA FACULTE DE
DROIT D'ANKARA.
FESTGABE DER JURISTISCHEN FAKULTAET ANKARA

ANLAESSLICH DER FEIER IHRES VIERZIGJAEHRIGEN
BESTEHENS.
İÇİNDEKİLER
Sayfa
Prof. Dr. KUDRET AYITER
40 İNCİ YIL MERASİMİNİ AÇIŞ NUTKU XV-XXI
ATATÜRK'ÜN FAKÜLTEYİ AÇIŞ* NUTKU (1925) XXIII-XXVI
ADALET BAKANİ MAHMUT ESAT BOZKURT'UN SÖYLEVİ (1925) XXVII-XXIX
Prof. Dr. HÜSEYİN CAHİT OĞUZOĞLU
ANKARA HUKUK FAKÜLTESİNİN KURULUŞ VE İLK YILLARI 1-52
KAMU HUKUKU
Prof. GIUSEPPE BETTIOL
LA RİFORMA DEL CODICE PENALE ITALIANO 53-73
İTALYAN CEZA KANUNUNDA REFORM
Çeviren : Doç. Dr. Uğur Alacakaptan 75-94
Prof. B. BOUZAT
FRANSA'DA SOSYAL DEĞİŞMELER VE, CEZA HUKUKU
Çeviren : Prof. Dr. Faruk Erem 95-116
Prof. GEORGES VEDEL
POUVOIR POLITIQUE ET PLANIFICATION 383 - 399
Prof. GEORGES VEDEL
SİYASÎ İKTİDAR VE PLÂNLAMA
Çevirenler : Prof. Dr. Münci Kapan!, Prof. Dr. Hamide Topçuoğlu 401 - 4 1 7
Prof. GEORGES VEDEL
DEPOLITISATION, MYTHE OU REALITE? 419-435
Prof. GEORGES VEDEL
«SİYASETLE İLGİSİZLEŞME» EFSANE Mİ YOKSA REALİTE M İ ?
Çeviren: Prof. Dr. Hamide Topçuoğlu 4 3 7 --454
Prof. H. V. WISEMAN
THE MYTH OF MAGNA CARTA 4 5 5 -• 462
Prof. H. V. WISEMAN
MAGNA CARTA EFSANESİ
Çeviren: Prof. Dr. Münci Kapani 463-• 471
HUSUSÎ HUKUK
Doç. Dr. TURGUT KALPSÜZ
SCHIEDSGERICHTSBARKEIT BEI DEN INDUSTRIE-UND HANDELSKAMMERN
IN DER TÜRKEI 187-199
Dr. W. SCHÖNENBERGER
DIE BEVORSTEHENDE REVISION DES SCHWEIZERISCHEN DIENSTVERTRAGS
RECHTES 237-258
İSVİÇRE BORÇLAR KANUNUNUN HİZMET AKDİNİ DÜZENLEYEN HÜKÜM
LERİNDE YAPILACAK DEĞİŞİKLİKLER
Çeviren: Dr. Turgut Akıntürk 259-280
V
& y f B
DIE WAHL DES MASSGEBLICHEN RECHTES DURCH DIE VERTRAGSPARTEIEN
NACH INTERNATIONALEM PRIVATRECHT 281-298
DEVLETLER HUSUSÎ HUKUKUNDA ÂKİT TARAFLARCA YETKİLİ KANUNUN
SEÇİLMESİ
Çeviren : Doç. Dr. Erdoğan Göğer 299-315
Prof. Dr. HALÛK TANDOĞAN
QUELQUES PROBLÈMES RELATIFS À LA RESPONSABILITÉ CIVILE EN DROITS
ALLEMAND, SUISSE ET FRANÇAIS 317-357
Prof. WALTER YUNG '
LE ACTES JURIDIQUES ACCOMPLIS PAR UNE PERSONNE PRIVEE DE DISCER
NEMENT ET LA PROTECTION DES TIERS 473-483
Prof. WALTER YUNG
TEMYİZ KUDRETİNDEN MAHRUM OLAN BİR KİMSE TARAFINDAN YAPILAN
HUKUKÎ MUAMELELER VE ÜÇÜNCÜ ŞAHISLARIN KORUNMASI
Çeviren: Prof. Dr. Halûk Tandoğan 485-495
Prof. WALTER YUNG
LES ELEMENTS OBJECTIFS DANS LES CONTRATS 497-515
Prof. WALTER YUNG
AKİTLERDE OBJEKTİF UNSURLAR
Çeviren: Halûk Tandoğan 517-534
HUKUK SOSYOLOJİSİ VB HUKUK TARİHİ

EMİLE DURKHEIM
CEZA EVRİMİNİN İKİ KANUNU
Çeviren: Prof. Dr. Hamide Topçuoğlu 117-148
J. GAUDEMET
LE POUVOIR IMPÉRIAL AUX IV e ET V e SIÈCLES 149-158
J. GAUDEMET
4-5. YÜZYILDA İMPARATORLAR YETKİLERİ
Çeviren: Dr. Ayferi Göze 159-172
Ord. Prof. Dr. ERNEST E. HİRSCH
KUVVET VE HUKUK 173-186
Prof. Dr. COŞKUN ÜÇOK
EUROPA UND DIE TÜRKEI 359-369
LA POLITIQUE EXTERIEURE DE LA SUBLIME PORTE PENDANT LE PREMIER
EMPIRE ,. 371 -381
EKONOMİ
M. MENDES - FRANCE
LA PLANIFICATION ET LES ENTREPRISES 201-215
M. MENDES - FRANCE
LES RELATIONS ENTRE LA COMMUNAUTÉ ECONOMIQUE ET LES PAYS SUR
DEVELOPPES 217-235
VI
• i .il < i
CONTENTS
Page
INAUGURAL ADDRESS FOR THE 40TH ANNIVERSARY OF THE ANKARA UNI
VERSITY LAW SCHOOL, by Dr. KUDRET AYİTER, Dean of the Law School ... X V - XXI
ATATÜRK'S INAUGURAL ADDRESS (1925) XXIII-XXVI
THE ADDRESS OF THE LATE MINISTER OF JUSTICE Mr. MAHMUT ESAT

BOZKURT XXVII - X X I X
THE FOUNDING AND THE EARLY YEARS OF THE ANKARA LAW SCHOOL,
by Dr. HÜSEYİN CAHİT OĞUZOĞLU, Professor of Law 1 -52
PUBLIC LAW
THE REFORM OF THE ITALIAN PENAL CODE, by GIUSEPPE BETTIOL, Profes
sor of Law (Text in italian) 53-73
THE REFORM OF THE ITALIAN PENAL CODE, by GIUSEPPE BETTIOL, (Text

translated into turkish by Dr. Uğur Alacakaptan, Associate Professor of Law) 75-94
SOCIAL CHANGES AND THE CRIMINAL LAW IN FRANCE, by B. BOUZAT, Pro

fessor of Law, (Text translated into turkish by Dr. Faruk Erem, Professor of
Law) 95-116
POLITICAL POWER AND PLANNING, by GEORGE VEDEL, Professor of Law
(text in french) j : 383-399
POLITICAL POWER AND PLANNING, by GEORGE VEDEL, Professor of Law
(text translated into turkish by Dr. Hamide Topçuoğlu and Dr. Mutici Kapani,
Professors of Law) 401-417
IS DEPOLITISATION A MYTH OR A REALITY ?, by GEORGES VEDEL, Profes

sor of Law (text in french) 419-435
IS DEPOLITISATION A MYTH OR A REALTY?, by GEORGES VEDEL, (text
translated into turkish by Dr. Hamide Topçuoğlu, Professor of Law) 437-454
THE MYTH OF MAGNA CARTA, H. V. WISEMAN, Professor of Law (text
in english) 455-462
THE MYTH OF MAGNA CARTA, by H. V. WISEMAN, Professor of Law (text
translated into turkish by Dr. Miinci Kapani, Professor of Law) 463-471
PRIVATE LAW
ARBITRATION ORGANISED BY THE INDUSTRIAL AND COMMERCIAL CHAM
BERS IN TURKEY, by Dr. TURGUT KALPSÜZ, Associate Professor of Law (text
in german) 137-199
PROPOSED CHANG1NGS IN THE PROVISIONS REGULATING THE CONTRACT
OF SERVICE IN THE SWISS CODE OF OBLIGATIONS, by Dr. W. SCHONEN-
BERGER, Professor of Law (text in french) 237-258
PROPOSED CHANGINGS IN THE PROVISIONS REGULATING THE CONTRACT
OF SERVICE IN THE SWISS CODE OF OBLIGATIONS, by Dr. W. SCHÖNEN*
BERGER (text translated into turkish by Dr. Turgut Akıntürk) 259-280
VII
THE SELECTION OF THE COMPETENT LAW BY THE CONTRACTING PARTIES
IN PRIVATE INTERNATIONAL LAW, by Dr. W. SCHÖNENBERGER, Professor of
Law (text in german) 281-298
SOCIOLOGY AND HISTORY OF LAW

THE SELECTION OF THE COMPETENT LAW BY THE CONTRACTING PARTIES
IN PRIVATE INTERNATIONAL LAW
Law (text translated into turkish by Dr. Erdoğan Göğer, Associate Professor
of Law) ...., 299-315
SOME PROBLEMS RELATING TO THE CIVIL RESPONSIBILITY IN GERMAN,
SWISS AND FRENCH LAWS, by Dr. HALUK TANDOĞAN, Professor of Law
(text in french) 317-357
LEGAL TRANSACTIONS ACCOMPLISHED BY A PIERSON DEPRIVED OF DISCRI
MINATING CAPACITY AND THE PROTECTION OF THIRD PERSONS, by WAL
TER YUNG, Professor of Law (text in french) 473-483
LEGAL TRANSACTIONS ACCOMPLISHED BY A PIERSON DEPRIVED OF DISCRI
MINATING CAPACITY AND THE PROECTION OF THIRD PERSONS, by WAL
TER YUNG, Professor of Law (text translated in turkish by Dr. Halûk Tan-
doğan. Professor of Law) 485-495
THE OBJECTIVE ELEMENTS IN CONTRACTS, by WALTER YUNG, Professor of
Law (text in french) 497-515
THE OBJECTIVITE ELEMENTS IN CONTRACTS, by WALTER YUNG, Professor
of Law (text translated in turkish by Dr. Halûk Tandoğan, Professor of Law) 517-534
TWO LAWS OF PENAL EVOLUTION, by EMILE DURKHEIM, (text translated
into turkish by Dr. Hamide Topçuoğlu, Professor of Law) 117-148
THE IMPERIAL POWERS DURING THE IVth AND THE Vth CENTURIES, by,
1. GAUDEMET (text in french) 149-158
THE IMPERIAL POWERS DURING THE IVth AND THE Vth CENTURIES, by,
i. GAUDEMET, (text translated into turkish by Dr. Ayferi Göze) .: 159-172
POWER AND LAW, by Dr. ERNEST E. HIRSCH, Ord. Professor of Law (text
in turkish) 173-186
EUROPE AND TURKEY, by Dr. COŞKUN ÜÇOK, Professor of Law (text in
german) 359 -369
FOREIGN POLICY OF THE «SUBLIME PORTE» DURING THE FIRST EMPIRE,
by Dr. COŞKUN ÜÇOK, Professor of Law (text in french) 371 -381
ECONOMICS
PLANNING AND ENTERPRISES, by MENDES-FRANCE (text in french) 201 - 2 1 5
THE RELATIONS BETWEEN ECONOMIC COMMUNITY AND THE UNDERDEVE
LOPED COUNTRIES, by MENDES-FRANCE (text in french) 217-235
VIII
TABLE OFİS M A T I E R E S
Page
ALLOCUTION POUR L'OUVERTURE DES CÉRÉMONIES DU QUARANTIÈME
ANNIVERSAIRE DE LA FACULTÉ DE DROIT DE L'UNIVERSITÉ D'ANKARA,
par le Professeur Dr. KUDRET AYİTER, Doyen de la Faculté XV-XXI
DISCOURS INAUGURAL PRONONCÉ PAR ATATÜRK EN 1925 XXIII - XXVi
DISCOURS PRONONCÉ par M. MAHMUT ESAT BOZKURT, ancien ministre de
Justice XXVII-XXIX
LA FONDATION ET LES PREMIÈRES ANNÉES DE LA FACULTÉ DE DROIT
D'ANKARA, par le Professeur Dr. HÜSEYİN CAHİT OĞUZOĞLU 1-52
DROIT PUBLIC
LA RÉFORME DU CODE PÉNAL ITALIEN, par le Professeur GIUSEPPE BETTIOL

(Texte italien) 53-73
LA RÉFORME DU CODE PÉNAL ITALIEN, par le Professeur GIUSEPPE BETTIOL
(Texte traduit en turc par le Dr. Uğur Alacakaptan, Professeur agrégé de
Droit) 75-94
ÉVOLUTIONS SOCIALES EN FRANCE ET LE DROIT PÉNAL, par le Professeur
B. BOUZAT (Texte traduit en turc par le Professeur Dr. Faruk EREM) 95 - 116
POUVOIR POLITIQUE ET PLANIFICATION par le Professeur GEORGES VEDEL
(Texte français) 383-399
POUVOIR POLITIQUE ET PLANIFICATION par le Professeur GEORGES VEDEL
(Texte traduit en turc par le Professeur Dr. Hamide Topçuoğlu et le Profes
seur Dr. Miinci Kapani) 401-417
DÉPOLITISATION, MYTHE OU RÉALITÉ ? par le Professeur GEORGES VEDEL

DÉPOLITISATION, MYTHE OU RÉALITÉ ? par le Professeur GEORGES VEDEL
(Texte traduit en turc par le Professeur Dr. Hamide Topçuoğlu) 437-454
LE MYTHE DE MAGNA CARTA, par le Professeur H. V. WISEMAN

(Texte anglais) 455-462
LE MYTHE DE MAGNA CARTA, par le Professeur H. V. WISEMAN
(Texte traduit en turc par le Professeur Dr. Miinci Kapani) 463-471
DROIT PRIVÉ
L'ARBITRAGE ORGANISÉ PAR CHAMBRES DU COMMERCE ET DE L'INDUS
TRIE EN TURQUIE, par le Dr. TURGUT KALPSÜZ, Professeur agrégé de Droit
(Texte allemand) 187-199
LA RÉVISION PROPOSÉE DU CONTRAT DE TRAVAIL EN DROIT SUISSE, par
le Professeur Dr. W. SCHÖNENBERGER (Texte allemand) 237-258
IX
LA REVISION PROPOSEE DU CONTRAT DE TRAVAIL EN DROIT SUISSE, par
la Professeur Dr. W. SCHÖNENBERGER (Texte traduit en turc par le Dr.
Turgut Akıntürk) 259-280
LA DÉTERMINATION DU DROIT APPLICABLE PA.R LES PARTIES CONTRAC
TANTES EN DROIT INTERNATIONAL PRIVÉ, par le Professeur Dr. W. SCHO
NENBERGER (Texte allemand) 281-298
LA DÉTERMINATION DU DROIT APPLICABLE PAR LES PARTIES CONTRAC
TANTES EN DROIT INTERNATIONAL PRIVÉ, par le Professeur Dr. W. SCHO
NENBERGER (Texte traduit en turc par le Dr. Erdoğan Goğer, Professeur
agrégé de Droit) 299-315
QUELQUES PROBLÈMES RELATIFS À LA RESPONSABILITÉ CIVILE EN DROITS

ALLEMAND, SUISSE ET FRANÇAIS, par le Professeur Dr. HALÛK TANDOĞAN
(Texte français.) 317-357
LES ACTES JURIDIQUES ACCOMPLIS PAR UNE" PERSONNE PRIVÉE DE DISCER

NEMENT ET LA PROTECTION DES TIERS, par le Professeur WALTER YUNG
LES ACTES JURIDIQUES ACCOMPLIS PAR UNE PERSONNE PRIVÉE DE DISCER

NEMENT ET LA PROTECTION DES TIERS, par le Professeur WALTER YUNG
(Texte traduit en turc par le Professeur Dr. Halûk Tandoğan) 485-495
LES ÉLÉMENTS OBJECTIFS DANS LES CONTRATS, par le Professeur WAL

TER YUNG (Texte français) 497-515
LES ÉLÉMENTS OBJECTIFS DANS LES CONTRATS, par le Professeur WAL
TER YUNG (Texte traduit en turc par le Professeur Dr. Halûk Tandoğan) ... 517-534
SOCIOLOGIE ET HISTOIRE DU DROIT

DEUX LOIS DE L'ÉVOLUTION PÉNALE, par ÉM1L.E DURKHEIM (Texte traduit
en turc par le Professeur Dr. Hamide Topçuogu) 117-148
e e
LE POUVOIR IMPÉRIAL AUX IV ET V SIÈCLES, par J. GAUDEMET (Texte
français) 149-158
LE POUVOIR IMPÉRIAL AUX IV e ET V e SIÈCLES, par i. GAUDEMET (Texte
traduit en turc par le Dr. Ayferi Göze) 159-172
LA FORCE ET LE DROIT, par le Professeur Dr. ERNST
E. HIRSCH (Texte turc) 173-186
L'EUROPE ET LA TURQUIE, par le Professeur Dr. COŞKUN ,
ÜÇOK (Texte allemand) 359-369
LA POLITIQUE EXTÉRIEURE DE LA SUBLIME PORTE PENDANT LE PREMIER
EMPIRE, par le Professeur Dr. COŞKUN ÜÇOK (Texte français) 371-381
LA PLANIFICATION ET LES ENTREPRISES, par M. MENDÈS-FRANCE (Texte

français) 201 -215
LES RELATIONS ENTRE LA COMMUNAUTÉ ÉCONOMIQUE ET LES PAYS
SOUS-DEVELOPPÉS, par M. MENDÈS-FRANCE ( Te* te français ) 217 - 235
X
INHALTSVERZEICHNIS
Seite
Prof. Dr. KUDRET AYITER

ERÖFFNUNGSREDE ZUM 40. JAHRESTAG DER GRÜNDUNG DER FAKULTÄT XV-XXI
ATATÜRKS ERÖFFNUNGSREDE ANLÄSSLICH DER GRÜNDUNG DER FAKUL
TÄT (1925) XXIII-XXVI
DIE REDE MAHMUT ESAT BOZKURTS, JUSTIZMINISTER (1925) XXVII-XXIX

GRÜNDUNGS- UND ERSTE JAHRE DER JURISTISCHEN
FAKULTÄT ANKARA 1 -52
ÖFFENTLICHES RECHT
Prof. GUISEPPE BETTIOL
DIE REFORM DES ITALIENSCHEN STRAFGESETZBUCHES
(In italienischer Sprache) 53-73
Prof. GUISEPPE BETTIOL
DIE REFORM DES ITALIENISCHEN STRAFGESETZBUCHES
Übersetzt ins Türkische von Privatdozent Dr. Uğur Alacakaptan 75-94
Prof. B. BOUZAT
SOZIALE WANDLUNGEN UND STRAFRECHT IN FRANKREICH
Übersetzt ins Türkische von Prof. Dr. Faruk Erem 95-116
Prof. GEORGES VEDEL
POLITISCHE MACHT UND PLANUNG, (In französischer Sprache) 388-399
Prof. GEORGES VEDEL

POLITISCHE MACHT UND PLANUNG
Übersetzt ins Türkische von Prof. Dr. Hamide Topçuoğlu und Prof. Dr.
Münci Kapani 401-417
Prof. GEORGES VEDEL
IST ENTPOLITISIERUNG EIN MYTHUS ODER EINE REALITÄT ?
(In französischer Sprache) 419-435
Prof. GEORGES VEDEL

IST ENTPOLITISIERUNG EIN MYTHUS ODER EINE REALITAET ?
Übersetzt ins Türkische von Prof. Dr. Hamide Topçuoğlu 437-454
Prof. H. V. WISEMAN
MYTHUS DER MAGNA CHARTA (In englischer Sprache) 455-462
Prof. H. V. WISEMAN
MYTHUS DER MAGNA CHARTA
Übersetzt ins Türkische von Prof. Dr. Münci Kapani 463-471
PRIVATRECHT
PRIVATDOZENT Dr. TURGUT KALPSÜZ
SCHIEDSGERICHTSBARKEIT BEI DEN INDUSTRIE-UND
HANDELSKAMMERN IN DER TÜRKEI (In deutscher Sprache) 187-199
XI
Seite
DIE BEVORSTEHENDE REVISION DES SCHWEIZERISCHEN
DIENSTVERTRAGSRECHTES (In deutscher Sprache) 237-258
DIE BEVORTSTEHENDE REVISION DES SCHWEIZERISCHEN
DI ENSTVERTRAGRSRECHTES
übersetzt ins Türkische von Privatdozent, Dr. Turgut Akıntürk 259-280
DİE WAHL DES MASSGEBLICHEN RECHTES DURCH DIE
VERTRAGSPARTEIEN NACH INTERNATIONALE/A PRIVATRECHT
(In deutscher Sprache) 281-298
DIE WAHL DES MASSGEBLICHEN RECHTES DURCH DIE
VERTRAGSPARTEIEN NACH INTERNATIONALEM PRIVATRECHT
Übersetzt ins Türkische von Privatdozent, Dr. Erdoğan Göğer 299-31,5
Prof. Dr. HALÛK TANDOĞAN
EINIGE PROBLEME IN BEZUG AUF DIE ZIVILRECHTLICHE HAFTPFLICHT IN
DEN DEUTSCHEN, SCHWEIZERISCHEN UND TÜRKISCHEN RECHTEN
( I n französischer Sprache ) 317 - 357
Prof. WALTER YUNG
DIE VON EINER URTEILSUNFAEHIGEN PERSON VORGENOMMENEN
RECHTSGESCHAEFTE UND DER SCHUTZ DRITTPERSONEN
Prof. WALTER YUNG

DIE VON EINER URTEILSUNFAEHIGEN PERSON VORGENOMMENEN
RECHTSGESCHAEFTE UND DER SCHUTZ DRITTPERSONEN
Übersetzt ins Türkische von Prof. Dr. Halûk Tandoğan 485-495
Prof. WALTER YUNG

OBJEKTIVE ELEMENTE IN DEN VERTRAEGEN
Prof. WALTER YUNG
OBJEKTIVE ELEMENTE IN DEN VERTRAEGEN
Übersetzt ins Türkische von Prof. Dr. Halûk Tandoğan 517-534
RECHTSSOZIOLOGIE UND-GESCHICHTE
EMİLE DURKHEIM
ZWEI GESETZE DER STRAFEVOLUTION
Übersetzt ins Türkische von Prof. Dr. Hamide Topçuoğlu 117-148
J. GAUDEMET
KAISERLICHE BEFUGNISSE IN IV. UND V. JAHRHUNDERT
Ì. GAUDEMET
KAISERLICHE BEFUNGNISSE IN IV. UND V. JAHRHUNDERT
Übersetzt ins Türkische von Dr. Ayferi Göze 159-172
XII
Seite
Ord. Prof. Dr. ERNEST E. HIRSCH
GEWALT UND RECHT ( I n türkischer Sprache) 173-186

EUROPA UND DIE TÜRKEI (In deutscher Sprache) 359-369
AUSSENPOLITIK DER HOHEN PRÜFTE WÄHREND DES ERSTEN REICHES
(In französischer Sprache) 371 -381
VOLKSWIRTSCHAFT
MENDES- FRANCE
PLANUNG UND BETRIEBE (In französischer Sprache) 201-215
MENDES- FRANCE
BEZIEHUNGEN ZWISCHEN DER WIRTSCHAFTSGEMEINSCHAFT UND DEN
ENTWICKLUNGSLÄNDERN (In französischer Sprache) 217-235
XIII
40 İNCİ YIL MERASİMİNİ AÇIŞ NUTKU
Prof. Dr. Kudret AYİTER
Sayın Başkan, Çok değerli Misafirlerimiz, Sevgili Öğrencilerimiz.
5 Kasım 1925 de açılan Ankara Hukuk Fakültesi, 1964-1965 Aka

demik yılı ile 40 mcı ders yılını kapatmış ve bu anda 40 inci yaşını
doldurmuştur, Ankara Hukuk Fakültesi Türk İnkılâbının ilk Yüksek
Tahsil müessesesidir, ve Ankaranın en eski Fakültesidir.
40 Yıl aslında uzun bir müddet değildir. Bu yakınlarda 700 üncü

yıllarını kutlıyan Üniversiteler var. Fakat kutladığımız 40 mcı yılın
başka bir mânası vardır. Bu yıl Hukuk İnkilâbımızın da 40 mcı yılını
kutluyoruz. Ankara Hukuk Fakültesi Hukuk inkılâbımızla yaşıttır.
Bu bir tesadüf de değildir. Denebilir ki Fakültemizin açılışı, Hukuk
İnkilâbımızla ilgilidir ve onun, tatbikat yönünden, Hukukun okutulu-
şu bakımından bir parçasıdır.
Ankarada bir Hukuk Mektebinin açılması hakkındaki ilk teşeb

büs 1921 yılına rastlar. Tahsisatın bulunmaması sebebiyle bu fikir
o yıl gerçekleştirilememiştir. 1922 yılında Atatürk, Meclisi açış nut
kunda Ankara'da bir Hukuk Mektebinin açılması konusuna değinir.
İstiklâl harbinin ve onu takiben sulh müzakerelerinin devamı dev
rinde bu fikir yeniden ele alınamaz. Nihayet 1925 de Adliye Vekili
Mahmut Esat Bozkurt Bina ve Hocaların hazır olduğunu ileri sürerek
mektebin d a h a o yıl açılmasını istiyor. Kendisini bu yola sevkeden
fikirleri bu gün açıkça görüyoruz : İstanbul Hukuk Fakültesinin mu
kadderatı belli değildir. M. E. Bozkurt büyük adlî inkılâbı hazırla
maktadır. Bu inkılâbı ileri götürecek hukukçuların yetişmesini batı
esaslarına uygun bir Fakültede yapmak istiyor. İnkılâbı, başka bir
deyimle, teminat altına almak istiyor ve bu bakımdan Fakültenin
açılması için inkılâp kanunlarının meclise şevkinden evvel harekete
XV
geçiyor. Yeni Hukuku getirmek kadar onu tatbik etmek mühimdi. Ni
tekim çok uzun seneler yeni Adliye Kadrolarının en büyük kısmını
Ankara Hukuk Fakültesi mezunları doldurmuştur.
Ankara Hukuk Fakültesinin, mamelekinin ilk cüz'ü, kocaman

siyah bir defterdir : Kayıt defteri. Bunu Adliyede memur olan Şem
settin Bey isminde birine veriyorlar ve Fakülteye girecekleri b u r a y a
kaydet diyorlar. Şemsettin Bey en başa ilk olarak kendi ismini yazı
yor. O sene 301 kişi kaydolunuyor. Bunların büyük bir kısmı Fakül
teye yatılı olarak devam etmek istiyor. Zaten Ankarada başka şekil
de barınma ve kalma imkânları yok.
Mahmut Esat Bozkurt, Büyük Millet Meclisinde, Fakülte binasını
bulduğunu ifade ettiği halde ve bu yolla gereken karar ve tahsisatı
temin ettiği halde, binayı temin edememiştir. 1925 yıllarının Ankara-
sında bulunması en güç olan şey bina idi. Fakültenin açılış zamanı
yaklaştı, Mahmut Esat Bozkurt hiç bir bina bulamayınca Hukuk Mek
tebini, Büyük Millet Meclisinde, büyük toplantı salonunda açmıya
ve dersleri orada yapmıya karar verdi. Belki bu hareketi ile bu mües
seseye verdiği değeri de göstermek istiyordu.
Fakültemizin açılışı 5 Kasım 19:25 günü oldu. Soğuk, güneşsiz
bir gün. Talebeler heyecanla bekliyor. Meclis sıralarına oturmuşlar,
îlk senenin bu talebeleri arasında Atatürk'ün Umumî Kâtibi, Baş Ya
ver, Ankaradaki Efganistan Büyükelçisi, yaşlı başlı pek çok kimse
var. Atatürk geliyor, kürsüye geliyor ve Fakültenin, tarihî açılış ko
nuşmasını yapıyor. Onu takiben Mahmut Esat Bozkurt konuşmasını
yapıyor ve sözü ilk dersi verecek olan Ağaoğlu Ahmet'e bırakıyor.
Ankara Hukuk Fakültesi açılmıştır.
Dersler meclis toplantılarının yapılmadığı saatlerde büyük top
lantı salonunda yapılıyor. Leyliler için bina yoktur. Leylilere yatak,
battaniye ve yastık temin ediliyor, eski Müstantik Mektebinde kalı
yorlar ve günde 50 Kuruş yevmiye alıyorlar. Sonra Tahsin Beyin evi
yatakhane oluyor. Bu devrin en canlı hatırası yağmurlu gecelerde
yataklar üzerinde açılan şemsiyelerdir. Eski Postahane binası, onun
yakınındaki Mescit ve Medrese, Şimdiki Diyanet işleri Reisliği binası
ve Vakıf Apartımanlarının çatı altı katı, 1943 senesine kadar devam
eden 18 senelik bir göçün muhtelif uğraklarıdır.
Bu gün bu merasimi yaptığımız bu salona, ilk senenin ilk ders
hanenin havasını getirmeğe çalıştım. Başımızın üstünde asılı duran
XVI
Atatürk'ün resmi 5 Kasım 1925 de ve onu takip eden senede ilk sı
nıfta asılı olan resmidir. Bu merasimimizde başında konuştuğum kür
sü ilk sene talebelerinin dershanelerinde duran kürsüdür. Bunun ar
kasında ilk sene hocaları derslerini vermişlerdir. Ve bu kürsünün
karşısında o zaman oturan ilk sınıf talebeleri, bu gün de tıpkı o za
manki gibi, toplu olarak, omuz omuza, bir a r a d a salonumuzun bütün
sağ tarafını bir kütle olarak doldurmuş bulunuyor. Hepsi bir arada,
belki bir az d a h a yaşlı, fakat ilk günlerindeki kadar ateşli, zinde ve
neş'eli.
Bu gün Fakültemizde bir de sergi açıyoruz. Ankara Hukuk Fa

kültesinin 40. yılı sergisi. Orada îlk Profesörler Kurulu defterini gö
rebilirsiniz. En başa ilk sayfaya, ilk karar, ilk toplantı zaptı gibi,
Atatürk'ün açılış Nutku yazılmış onu Mahmut Esat Bozkurt'un konuş
ması takip etmiştir. Orada ilk öğrenci rehberini ve ilk ders kitap
larını görebilirsiniz. Hocaların ve öğrencilerin bir çok eski resimleri
de orada. îlk öğrenci rehberine baktığımızda Tedris Hey'et listesi
başında «Fahrî Reis : Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa» deni
yor. «Tedris Hey'eti Reisi : Adliye Vekili Mahmut Esat; Reis Vekili :
Cemil Bey (Bilsel); Türk Hukuk Tarihi Fahrî Profesörü : Başvekil is
met Paşa; Tarihi Siyasî Akçoraoğlu Yusuf Bey». Listeden bir kaç isim
d a h a görelim «İhtilâlller t a r i h i : Mahmut Esat (Bozkurt) Tıbbi A d l î :
Refik (Saydam); İktisadî Mezhepler: Şükrü Kaya; Roma Hukuku:
Tevfik Kâmil (Koperler); Usulü Hukukiye : Sab ri Şakir (Ansay); Hu
kuku İ d a r e : Süheyp Nizamî (Derbil)...» Bu listedeki hocalardan ve
Fakültenin ilk hocalarından bu gün sadece iki kişi hayattadır : Prof.
Yusuf Kemal Tengirşenk ve Prof. Mazhar Nedim Göknil.
Öğrenim ilk sene inkilâp müesseselerinin içinde oluyor. Öğren

ciler Medenî Kanun ve Ceza Kanununun kabul edilişlerini Büyük
Millet Meclisinin dinleyici sıralarından takip ediyor. Neuchatel Hu
kuk Usulü Kanunu, Meclisin Kabul edişinden evvel Talebeye okutul-
mıya başlanıyor.
Ankara Hukuk Mektebi 1927 yılında. Bakanlar Kurulu kararı ile
Ankara Hukuk Fakültesi ismini almıştır. 1940-1941 ders yılı sonuna
kadar üç yıl olan okuma süresi o yıldan itibaren dört yıla çıktı.
Fakülteye, kuruluş yıllarında, şahsiyetleri ile büyük izler bırak
mış olan üç Hocayı bilhassa zikretmek isterim. Bunların birincisi Fa
kültenin kurucusu Mahmut Esat Bozkurttur. Büyük Vatanperver, bü-
XVII
4
yük hdtip Bozkurt en son haddine kadar varmış bir Atatürk hayranı
idi. Fakülteye Türk Hukuk inkilâbınm ruhunu vermişti. Mahmut
Esat Bozkurt'un Atatürk sevgisini şahsî bir hatıramla belirtmek iste
rim. Fakültenin ikinci sınıfında idik. Sene 1938. Atatürk'ün hayatın
dan ümit kesilen günlerdi. 10 Kasım gününün sabah gazeteleri vazi
yetin vahamete doğru gittiğini bildirmişlerdi. İkinci ders zili çaldı.
Dersimiz Devletler Hukuku, Mahmut Esat Bozkurt'un saati. O a r a d a
Fakülte Dekanlığına Atatürkün ölüm haberi gelmiş. Hocaların olayı
öğrencilere bildirmeleri ve arkasından derslerin kesilmesi uygun
görülmüş. Bir az bekledik, Mahmut Esat Bozkurt derse girdi. Ağla
mış, yüzü kızarmış, iki tarafta sıralara tutuna tutuna güçlükle kür
süye çıktı. Doğruldu, yüzümüze baktı, bir şey söyliyemedi, yavaşça
kürsünün üzerine kapandı ve ağlamıya başladı. Hepimiz olanı anla
mıştık. Sonra ağır ağır doğruldu, gözünün yaşını sildi ve «Siz- sağ
olun dedi», geldiği gibi sınıftan çıktı. «Atatürk öldü» sözünü söyliye
medi, bu söz ağzından çıkamadı. Hukuk înkilâbımızm veya Mahmut
Esat Bozkurt'un kendi deyimiyle «Hukuk ihtilâlimizin» bu büyük şah
siyeti 21.12.1943 de henüz 53 yaşında iken ölmüştür.
Fakülteye şahsiyeti ile izini bırakmış olan ilk Dekanı - o zaman

ki ismi ile Müdürü - Cemil Bilseldir. Kuruluşu takip eden 9 sene Fa
külteyi idare etmiştir. Fakülteye, h a r a p ve eski binalarının havası
sinmesin diye, aşırı bir disiplin ve avrupaî bir öğretim sistemi tat
bike çalıştı. Elinde saati, Profesörleri Fakülte kapısında bekler, geci
kenlere hiç bir şey söylemeden saati gösterir, Profesörler Kuruluna
devamı sağlamak için maaşları orada dağıtır, talebe yemekhanesinde
adabı muaşeret dersi verir, son sınıf talebesine Caketatay ve Melon
şapka yaptırır, merasimlerde giyilen bu kıyafet dışında Fakülte öğ
rencilerine yeknasak lâcivert bere giydirir, imtihan devrelerinin ba
şında ve sonunda yatılı talebeyi tarttırır ve ancak kilo kaybedenle
rin iyi çalıştığına hükmederdi. Cemil Bilsel 1933 senesinde istemiye
istemiye istanbul Üniversitesi Rektörlüğü görevine gitmiş, Ankara
Hukuk Fakültesini bırakmak istememiştir.
Fakültenin Cemil Bilsel'den sonra Dekanlığını 8 sene Baha Kan

tar yapmıştır. Baha Hoca, 1925 senesinde istanbul Hukuk Fakülte
sinde Ceza Usulü Dersini okutmakta idi. Mahmut Esat Bozkurt ken
disini Ankara Hukuk Fakültesine bir yazı ile davet etmiş ve müsbet
cevap vermesini rica etmiş. Üç gün sonra önde Baha Kantar, arkada,
sırtında kitap dolu tahta bir sandık, bir hammal, Adliye Vekilinin oda-
XVIII
sına girip : «Geldim» dediği anlatılır. İstanbuldaki evini, eşyasını ol
duğu gibi bırakıp derhal gelmişti. Baha Kantar, Fakülteye geniş bir
müsamaha, anlayış ve herkesin hakkında azamî saygı havasını getir
miştir.
Fakülte 1925 senesinden bu y a n a 15 Dekan tarafından idare
edilmiştir. Bunların 5 i bu gün hayatta değildir.
Fakültenin 40 yılı içinde kaydolan öğrenci sayısı 41642 dir.
Bunlar Fakülteden gelip geçmiş, daha doğrusu çoğu gelmiş fakat
geçememiş, mezun sayısı 10115 de kalmıştır. Bu suretle tam 40. ncı
yılımızı kutladığımızda 10.000 inci mezunumuzu da vermiş bulunu
yoruz. Yılda mezun sayımız ortalama 252 oluyor.
Hükümetin bize 40. Yıl hediyesi, yeni ek binamızdır. Bu bina
Enstitülerimiz için gelişme imkânı verecek. Çalışma odaları sıkıntı
mızı sona erdirecektir. Bizim, kendi müessesemize 40 inci yıl hediye
miz, «40 inci Yıl Armağanımız» olacaktır. Bu armağan Fakülte ilim
hayatımızın bir yıllık bir numunesi olacaktır. İlim Hayatımızda Fa
kültemizin 40 inci yılını göstermeğe çalıştık. Son sene içinde Fakülte
mizde on iki yabancı ilim adamı ders veya konferanslar vermişler
dir. Bunlar Schönenberger, Lerche, Freymond, Karel Vaşak, Vedel,
İvor Jennings, Wisemann, Fowset, Kerimof, Gaudemet, Guy Flattet,
ve Mendes - France dır. Bu ilim adamlarının Fakültemizde verdikle
ri ders ve konferansların saat sayısı 35 dir. Her ay öğrencilerimize
ortalama 6 saat bu ilim adamlarını dinletmişiz. Öğrencilerimizin aya
ğına ilmi ve milletler arası şöhretli ilim adamlarını getirme çabası
içindeyiz. Armağanımız bu çalışmaları açıklıyacaktır.
Bu a r a d a geçen yıl içinde Fakültemizde kutladığımız Magna

Carta'nm 750 nei yılı özel bir önem taşır. Magna Carta Anayasa ve
Temel Haklar nizamının ilk adımlarından biridir. Bizim de temel ni
zamımızın Avrupadaki doğuşudur. Biz Garptan yalnız bir kaç kanun
almadık, biz G a r p Hukuk nizamını ruhu ve bütünü ile aldık. Bu ba
kımdan Magna Carta'nın hukuk düşüncemizde bir başlangıç ve biz
den bir parça olduğunu belirtmek istedik. Kaldı ki bu gün Dünya Ana
yasalarının en mükemmellerinden biri olduğuna şüphe bulunmıyan
Yeni Türk Anayasası ile Magna Carta arasında bir köprü kurmak da
istedik. Magna Carta haftasının asıl manası budur.
Fakültemizin yalnız öğretim ve araştırma vazifesi olduğuna da

kani değiliz. Üniversite Kanununda da ifadesini bulduğu gibi mem-
XIX
leket problemlerini ele almak vazifelerimiz arasındadır. Ankara Hu
kuk Fakültesi bunun, son on sene içinde, hatta bütün öğrencileri ile
beraber, mücadelesini bile yapmıştır. Fakültemiz ayrıca günün hu
kuk problemlerini yakından ele almış ve bunu ilmî toplantılarda tar
tışma konusu yapmıştır : Vakıflar Kanunu, Yeni Anayasamızın Eko
nomik Hükümleri, İktisadî Devlet Teşekkülleri hakkında 440 sayılı
Kanun etrafında yapılan tetkikler ve toplantıları yalnız son on iki a y a
düşen misaller diye zikretmek isterim. Diyebilirim ki bu ruh öğrenci
lerimize de intikal etmiştir. Talebe Cemiyetinin tertiplediği açık otu
rum ve konferanslar ayni yöne yönelmiştir. Burada yalnız, Dekanlı
ğımın ilk senesini teşkil eden son senenin toplantı konularını sayma
ma müsaade ediniz : «Türkiyede Kalkınma ve Reform ihtiyacı»,
«Türk Ceza Kanunu 141 ve 142 nei maddeleri», «Siyasî Partiler Ka
nunu tasarısı», «Millî Davamız Petrol», «Günlük ızdıraplarımızda
terbiye yetersizliği ve yetersizlik kompleksi», «Yabancı Sermayenin
Türk Ekonomisindeki yeri», «Atatürk İlkeleri», «Kalkınma yolu»,
«Türk sendikacılığının yarını ve gelişmesi». Öğrencilerimizin uya
nıklığı ile iftihar ediyoruz.
Fakülte Kütüphanesi geçen 40 yıl içinde iki devre gösterir. 1925

den 1946'a kadar 6000 cilde varılmıştı. 1946 dan bu güne 70.000 cil
de varmak suretiyle, senelik 300 civarında olan ortalama kitap ar
tışını senelik 3400 ortalamaya çıkarılmıştır. Bu a r a d a Kitaplıkları ol
duğu gibi Fakültemize bağışlanılmış olan Prof. M. Ş. Özkan'ı ve Avu
kat Aziz Tahsin Berkant'ı burda minnetle anmak isterim.
Fakülte Resmî neşriyatı 208 rakkammı bulmuştur. Buna teksir

notları ve sayısı 150 üstünde olan Hususî Kitap baskılarını d a ekle
mek doğru olur.
Fakültemiz son yıllar içinde Hür Berlin Üniversitesi, Strassbourg

ve Aix Üniversiteleri ile karşılıklı öğretim üyesi ve yardımcısı müba
dele etmek için anlaşmalar imzalamış ve bu anlaşmaları büyük fay
dalar sağlıyarak tatbike başlamıştır.
Fakültemizi milletler arası a l a n d a isimleri ile tanıtan Prof. Paul

Koschaker ve Prof. Ernst Hirş'i de b u r a d a bilhassa zikretmek isterim.
Çalışmalarımızı anlatmakla, Fakültemizde mevcut ruh ile, mües
sesemizin genç ve dinamik karakterini belirtmeğe çalışıyorum. Bu
Fakülte her şeyden evvel Hukuk înkilâbımızın gerçekleşmesi için ku-
XX
rulmuştu. Bu inkilâbın yalnız, öğrencilerimize verdiğimiz bilgi ve on
lara aşılamıya çalıştığımız ruh ile bekçisi değil, aynı zamanda onu
d a h a ileriye götürecek olan, onun ruhunu devralmış olan mümes
silleriyiz. Bu m a n a d a bu inkilâbın daha bitmediğini Atatürk ve
Mahmut Esat Bozkurt'un aramızda yaşadığını belirtmek isterim.
40 inci Yılımızı doldurduğumuz bu günde geriye, eski «Hocala

rımıza» hürmet ve minnettarlıkla bakmak istiyoruz. Hayatta olan en
yaşlı Hocamız Yusuf Kemal Tengirşenk'e Ankara Üniversitesi bünyesi
içinde Fakültemiz ilk Dekanı ve emekliliğine kadar Fakültemizin
Hocası kalan Zeki Mes'ut Alsan'a, emekli fakat daimi genç haliyle,
Fakültemizin bir nevi sembolü olan Vasfi Raşit Sevig'e birer Fahrî
Hukuk Doktorası Diploması vermek kararını aldık. Bu hocalarımı
zın şahıslarında Fakültenin bütün eski hocaları önünde, hepimiz,
dünün ve bu günün öğrencileri ve hocaları hürmetle eğiliriz.
Sözlerimi bitirirken Fakültemizin, 50 nei 100 üncü ve nice yüz

yıllarını bu günkü ruhu ile kutlamasını temenni ederim.
XXI
REİSİCUMHUR HAZRETLERİNİN NUTKU
Hüzarı kiram
Cumhuriyetin Merkezi İdaresinde bir Hukuk mektebi açmak ve

silesi bugünkü İçtimaimizi ihzar etmiş bulunuyor. Bu gün şahit ol
duğumuz hadise, yüksek memur ve mütehassıs âlimler yetiştirmek
teşebbüsünden d a h a büyük bir ehemmiyeti haizdir. Senelerden beri
devam eden Türk İnkılâbı, mevcudiyetini ve zihniyetini; hayatı içti-
maiyenin mebnası olan yeni esasatı hukukiyede tesbit ve teyit et
mek çaresine tevessül etmiştir.
Türk İnkılâbı nedir? Bu inkılâp, kelimenin vehleten imâ ettiği

ihtilal manasından başka ondan d a h a vâsi bir tahavvülü ifade et
mektedir, bu günkü devletimizin şekli, asırlardan beri gelen eski
şekilleri bertaraf eden en mütekâmil tarz olmuştur.
Milletin, idamei mevcudiyet için efradı arasında düşündüğü ra-
bitai müştereke, asırlardan beri gelen şekil ve mahiyetini tebdil et
miş, yani Millet, dinî ve mezhebi irtibat yerine Türk Milliyeti rabıta
sı ile efradını toplamıştır.
Millet, Beynelmilel umumi mücadele sahasında sebebi hayat

ve sebebi kuvvet olacak ilim ve vasıtanın ancak muasır medeniyette
bulunabileceğini bir hakikati sabite olarak umde ittihaz eylemiştir.
Velhasıl Efendiler Millet, saydığım tahavvülat ve inkilabâtm
tabiî ve zaruri icabı olarak idarei umumiyesinin ve bütün kanunla
rının ancak dünyevi ihtiyacattan mülhem ve ihtiyacın tebeddül ve
tekâmülüyle mütemadiyyen tebeddül ve tekâmül etmesi esas olan
dünyevi bir zihniyeti idareyi mabelhayat adeylemiştir.
Eğer, yalnız altı sene evvelki hatıratınızı yoklarsanız devletin
şeklinde, efradı milletin rabıtai müşterekesinde, medari kuvvet ola
cak tariki medeniyetijı takibinde, velhasıl bütün teşkilat ve ihtiyaca-
tını istinat ettirdiği ahkâm noktayı nazarından büsbütün başka esas-
XXIII
1ar üzerinde bulunduğumuzu tahattur buyurursunuz. Altı sene zar
fında büyük Milletimizin cereyanı hayatında vücuda getirdiği bu
tahavvülat herhangi bir ihtilalden çok fazla, çok yüksek olan bu mu
azzam inkılâbattandır.
Çok Milletlerin halâs ve itila mücadelesinde mütehevvir olduk

ları görülmüştür. Fakat, bu tehevvür Türk Milletinin şuurlu tehevvü
rüne benzemez.
Bahsettiğim büyük inkilap yolunda Türk Milletinin şimdiye ka

dar sarfettiği mesai; dahili ve harici erbabı kaste karşı yorulmaz,
yıpranmaz mücadeleler içinde ve bizzat iradei milliyenin mukave
meti ber-endaz tatbikatı sahasında ve erbabı hukuk elinde bulunan
kanunların ve müdevvenatm vücudundan kasten tecahül ederek ev
veli emirde Türk Millet ve devletinin yeni şekil mevcudiyetini bila-
mel meydana çıkarmak uğrunda geçmiştir. Şimdi vücuda gelen bu
büyük eserin zihniyetini, ihtiyacatım tatmin edecek yeni esasatı hu-
kukiyeyi ve yeni erbabı hukuku vücuda getirmek için teşebbüs alma
ğ a zaman gelmiştir.
Zannederim ki Ankara mektebi hukuk ile Cumhuriyet Hukukunu

yalnız zahiri ve lafzi şekliyle değil fakat şuuri ve izani mahiyetiy
le, Kanunlariyle ve erbabı hukukuyle izah edecek ve müdafaa ede
cek tedbire tevessül etmiş oluyoruz.
Cumhuriyet Türkiyesinde eski kavaidi hayat, eski hukuk yerine

yeni kavaidi hayatın ve yeni hukukun kaim olmuş bulunması bu
gün gayri kabili tereddüt bir emriva:kidir. Bu emri vaki sizin kitap
larınızda ve mâbel tatbik olacak kanunlarınızda ifade ve izah olu
nacaktır.
Talebe Efendiler ve Hukuk Mün1:esibi Efendiler.
Yeni Hukuk esaslarından, yeni ihtiyacatımızm talep ettiği ka

nunlardan bahsederken «her inkılabın kendisine mahsus müeyyi
desi bulunmak zaruridir» hikmetine, yalnız bu hikmete işaret etmi
yorum, beyhude bir sitem temayülünden nefsimi tahzir ederek, fa
kat Türk Milletinin muassır medeniyetin vasıtalarından ve feyizle
rinden müstefit olmak için laakal üç yüz seneden beri sarfettiği gay
retlerin ne kadar elemli ve ıztıraplı mevani karşısında heba olduğu
nu kemali teessür ve intibahla gözönüne alarak söylüyorum.
XXIV
Milletimizi inhitata mahkûm etmiş ve milletimizin feyyaz sine
sinde devir devir eksik olmamış olan erbabı teşebbüsü, erbabı ceht
ve himmeti ennihayet meftur ve münhezim etmiş olan menfi ve ka
hir kuvvet şimdiye kadar elimizde bulunan hukuk ve onun samimi
muakipleri olmuştur. Belki ağır ve cesurane olan müşahedei tarihi-
yemin güzide heyetiniz içinde ve hükümeti cumhuriyetin bugün hiz
metlerinden istifade etmekte bulunduğu kıymetli memurlar ve ha
kimlerimiz içinde kimsenin hayretini mucip olmayacağını eminim.
Bununla beraber biraz d a h a izahı meram için müsaade buyurmanı
zı rica ederim. Beynelmilel umumi tarihin ceryanmda Türklerin bin-
dörtyüzelliüç zaferini, Istanbulun fethini tasavvur buyurunuz bütün
bir cihana karşı İstanbul'u ebediyen Türk camiasına mal etmiş olan
kuvvet ve kudret takriben aynı senelerde icad edilmiş olan matbaayı
Türkiyeye kabul için erbabı hukukun meşum mukavemetini iktihama
muktedir olamamıştır.
Köhne hukukun ve müntesiplerinin matbaanın memleketimize

girmesine müsaade etmeleri için üçyüz sene müşahede ve tereddüt
etmelerine leh ve aleyhte pek çok kudret ve kuvvet sarfetmelerine
ıztırar hasıl olmuştur.
Eski Hukukun çok uzak çok eski ve kuvvei ihyaiyesi madum bir
devrini ve müntesiplerini intihap ettiğime zahip olmayınız. Eski hu
kukun ve onun müntesiplerinin yeni devrei inkilabiyemizde bizzat
b a n a ika ettikleri müşkülattan misal getirmeğe kalsam, sizi tasdi
etmek tehlikesine mâruz kalırım. Fakat bilesiniz ki, Türkiye Büyük
Millet Meclisinin ayan tevellüdünde onun bugünkü mahiyet ve va
ziyetini esasatı hukukiyeye ve esasatı ilmiyeye münafı adededenlerin
başında en meşhur hukuk şinaslar bulunuyordu. Büyük Millet Mec
lisinde hâkimiyetin bilakayıt ve şart Millette olduğunu ifade eden
kanunu teklif ettirdiğim zaman bu esasın kânunu esasii Osmaniye
mugayeretinden dolayı muarızı bulunanların başında yine eski ve
fazileti ilmiyesiyle milleti iğfal eden marur hukuk şinaslar bulunu
yordu.
Muhterem Efendiler !
Hattâ Cumhuriyet ilân olunduktan sonra vukua gelen feci bir

hadiseyi de enzarı intibahınız önünde canlandırmak isterim. En bü
yük mamuremizin bu memlekette, belki Avrupa da tahsil etmiş yük-
XXV
sek mütahassıslardan mürekkep baro heyeti alenen hilafetçi oldu
ğunu ilân eden ve ilân etmekle iftihar duyan birisini seçip kendisine
reis intihap eylemiştir. Bu hadise, köhne hukuk erbabının Cumhuri
yet zihniyetine karşı derunî ve hakikî olan vaziyet ve temayülünü
ifadeye kâfi değil midir ? Bütün bu hadisat erbabı inkilâbın en bü
yük fakat en sinsi hasmıcanı, çürümüş hukuk ve onun biderman mün-
tesipleri olduğunu gösterir. Milletin hummalı inkilâp hamleleri es
nasında sinmeğe mecbur kalan eski ahkamı kanuniye, eski erbabı
hukuku, erbabı himmetin nüfuz ve ateşi y a v a ş l a m a y a başlar başla
maz derhal canlanarak inkilâp esaslarını ve onun samimi muakiple-
rini ve onların aziz mefkurelerini mahkûm etmek için fırsat bekler
ler. Bu fırsat, eski kanunların mevcudiyeti ve eski esasatı hukukiye-
nin meriyeti ile ve eski zihniyetini deruni ve kalbî olarak muhafaza
da mütemerrit hâkimlerin ve Avukatların mevcudiyetiyle müemmen
dir.
Bugünkü hukuki faaliyetlerimizin esbabını izah etmiş oluyo
rum ümidindeyim. Büsbütün yeni kanunlar vücuda getirerek eski
esasatı hukukiyeyi temelinden haletmek teşebbüsündeyiz. Ve yeni
esasatı hukukiyle elifbağsından tahsile başlıyacak bir yeni hukuk
neslini yetiştirmek için bu müessasatı açıyoruz. Bütün bu icraatta
mesnedimiz milletin istidat ve kabiliyeti ve iradei katiyesidir.
Bu teşebbüslerde arkadaşlarımız, yeni hukuku, bizimle beraber,
bahsettiğim mahiyette anlamış olan güzide erbabı hukukumuzdur.
Hayatı umumiyemizin yeni esasatı hukukiyesi nazarî ve tatbikî
s a h a d a tecelli ve tahakkuk edinceye kadar geçecek zamanı temin
eden bizzat milletimiz ve onun inkilâbmdaki yorulmaz ve yıpranmaz
kuvvet olacaktır.
Talebe Efendiler !
Yeni Türk hayatı içtimaiyesinin bani ve müeyyidi olmak iddia-
siyle tahsile başlayan sizler. Cumhuriyet devrinin hakiki ulemayı
hukuku olacaksınız; biran evvel yetişmenizi ve arzuyu milleti fiilen
tatmine başlamanızı millet sabırsızlıkla beklemektedir. Sizi yetişti
recek olan Profesörlere terettüp eden. vazifeyi hakkiyle ifa edecekle
rine eminim.
Cumhuriyetin müeyyidesi olacak bu büyük müessesenin küşa-
dında hissettiğim saadeti hiç bir teşebbüste duymadım; ve bunu iz
har ve ifade etmekle memnunum.
XXVI
ADALET BAKANI MAHMUT ESAT BOZKURT'UN
SÖYLEVİ (*)
Sayın Cumhurbaşkanı!..
Sayın dinliyenler!..
Ankara'mızın, (Adliye Hukuk Mektebi), Türk'ün şanlı ve çok

şerefli kurtarıcısını, büyük Cumhurbaşkanını öğretim kurulunun
başkanlığında ve başında görmekle şu a n d a en derin ve ancak ifa
desi çok güç heyecanla, sevinçlerle doludur. Bu vesile ile Türk dev
riminin büyük liderine öğretim kurulunun, genç hukuk adaylarının
ve okulun saygı ve şükranlarını açıkça sunar, bunun lütfen kabu
lünü kendilerinden rica ve niyaz ederim. Okulumuzun Türk Hukuk
Tarihi onursal profesörlüğünü lütfen kabul buyuran büyük Başba
kan Sayın İsmet Paşa'ya da teşekkürleri sunmayı bir vazife ve borç
sayarız.
Sayın Cumhurbaşkanı!.
Sayın Dinliyenler!.
izin verirseniz okulumuzun temel ilkelerini birkaç cümle içinde

bildirmek isterim. îslâm hukukunun zamanımıza kadar sürüklene,
sürüklene gelen en esaslı fakat en sakat ve aksak bir d a y a n a ğ ı var
dır ki, ona a r a p ç a deyimiyle (Kale) derler. Güzel türkçemize (dedi
ki) diye çevrilen bu temel yüzyıllarca ve yüzyıllarca Türk ulusu
nun mukadderatını ortaçağa bağladı, onu ortaçağda verilen karar
larla yönetmeğe etken oldu.
îslâm uygarlığından olan hukukşinaslar çok yazık ki, anlayış

larını bu temelden kurtaramadılar. Bizdeki Mecelle ve b u n a benzer
kimi kanunlarımız bu anlayışın en açık bir katıştırması (enmuzeci)
dır.
(*) M. E. Bozkurt'un konuşması Prof. Dr. Coşkun Üçok tarafından arılaştınlmıştır.
XXVII
(Dedi ki) deyimi (Kale) nin kelime çevrisidir. Ancak (Kale)
nin gerçek anlamı, bilinçsiz ve anlayışsızım, ortaçağ ölülerinin dü
şünülerinden başka birşey düşünemem, ölülerin kararlarıyla yürü
rüm ve düşünmeğe gücüm yoktur demektir. Bunun yirminci yüzyılda
açık anlamı ben yokum, ben ölüyüm demektir.
Sayın dinleyenler!.
Bu (Kale) kuralı, bilinç ve etkinliğine tarihin alanı bile dar j

bir dolaşma yeri durumunda kalan soylu ırkımızın bütün varlığım
kalın ve kara bir kölelik zinciri hâlinde ortaçağa, ortaçağ düşünü
lerine bağladı. Yüzyıllar ve yüzyıllarca önce bilmem hangi çöller
içinde verilen kararların (Kale)'siyle yirminci yüzyıl ortasında yü
rümek, bilinç ve anlayışdan yoksun olduğunu fiilen açıklamaktan
başka neyi gösterir ? Bu gibi ilkelere artık olarak bir de (Rabbani)
nitelik bağlamak anlayışsızlığın en açık bir belirtisi değil midir ?
Ulusların dünya işlerini akıl ve mantık dışında, yalnız vicdanlarda
kalması gereken din ile, din tehdidiyle yürütmeğe olanak var mıdır?
Ortaçağ içinde herhangi bir Arap hukukçusunun, çevresinin ve gü
nün gereklerine göre koyduğu bir kuralı, Arap (dedi ki) diye sonu
n a kadar Türk Ulusuna yararlı olmak üzere kullanmak olanağı var
mıdır ? Bunda direnmenin Türk'ü Hak adına ne büyük haksızlıklarla,
düşünülmesi güç ne baskı ve ne kıyıcılıklarla karşı karşıya bıraktı
ğını bilmez değiliz. Mukadderatını bir Arap müçtehidinin sözlerine
bağlı görecek kadar Türk ulusunun bilinçten, anlayıştan, düşünce
den yoksun olduğunu kim söyliyebilir ? Türk'ü böyle ağır bir suçla
ma altmda bırakmaya kimin hak ve yetkisi vardır ? Böyle bir tarih
var ise, ki vardır, onun yanması ve kül olması gerekir. Fıkıh ve onun
müntesipleri tarihin en büyük evrelerinde istibdat ve bozgunların
gerekçesi ve etkeni oldular. Böyle sakat ve bozuk ilkelerle Türk ulu
su gibi büyük bir ulusun mukadderatı yirminci yüzyıl ortasında yö-
netilebilir mi ? Ayıp ve günah değil midir ?
Bugün büyük devrim liderimizin işaret ettiği yolda yürümeği

çok şerefli ve çok verimli bir ilke olarak kabul eden Ankara Hukuk
Okulu geçmişten kalma ilkeleri tarihe bıraktı. (Dedi ki) (Dedileı
ki) ile değil (Diyorum ki) özellikle (Türk olarak, bir insan olarak
bilinçle, anlayışla diyorum ve düşünüyorum ki) prensibini kendisine
şiar edinmiş bulunuyor.
XXVIII
Türk Cumhuriyeti hukukunu inceleyecek ve araştıracak olan An
kara Hukuk Okulu çalışma alanında hiçbir kaynakla bağlı değildir.
Onun en büyük kitabı koşulsuz olarak Türk ulusunun yüksek yarar
ları ve yirminci yüzyıl hayat ve uygarlık ilkelerinin mahzeni olan
çağdaş bilimlerdir.
Ulusumuzun, devrimin ve Cumhuriyetin en yüksek yararlarını

en uz dille anlatan ve açıklıyân, Türk'ün büyük başkanından gürlük
ve esinlik alarak yürüyeceğiz. Gazi elimizde bir zafer bayrağıdır. Ne
olursa olsun, ne yapıp yapıp başaracağız.
Onun uyarmasıyla (dedi ki) yi bıraktık (diyoruz ki) yi kabul
ettik. Yâni bilinçle yürüyoruz, düşünüyoruz. Şu hâlde Türk ulusunun
tarihe, bütün bir insanlık tarihine söyliyeceği daha çok, pek çok söz
leri vardır. O r a y a vereceği pek çok yapıtları vardır.
Cumhuriyetin Türk adliyecileri bu genişlik ve kapsam içinde

devrimin kendilerine yüklediği geniş ve kapsamlı vazifenin ağırlığını
ve anlamını kavramışlardır. Bunun bütün gereklerini yerine getirme
ğe hazırdırlar. Hazırlanmış ve hazırlanmakta olan yeni kanunlarımız,
önünüzde bulunan genç hukuk adayları bu kararın ilk aşamasıdır.
Gerisini tarih söyliyecektir. Devrim için hazır olmak ve onu savunmak
rolü Türk adliyesinin biricik öğünç dayanağıdır. Devrimler insan
lığı mutluluğa götüren araçlardır. Karşı koyanların sonu, ne olur
sa olsun, tam bir bozgundur.
Sözlerime son verirken gelişleriyle okulumuzu şereflendiren ve

devrimin her alanında olduğu gibi bizim de programımızı ve yolu
muzu ve davranışımızı saptamak lûtfunda bulunan Sayın Cumhur
başkanına ve sayın dinleyenlere en derin teşekkürleri tekrar suna
rım.
XXIX
ANKARA HUKUK FAKÜLTESİNİN KURULUŞ VE İLK YILLARI

Medenî Hukuk Profesörü
Fakültemizin kırkıncı yıl dönümünü, tes'it için hazırlık yapma

ğa başladığımız bu günlerde, bu vesile ile bir de Armağan çıkarılma
sı fikri hararetli bir tasvibe mazhar oldu; Şükranla, memnuniyetle
karşılandı.
Sevgili Dekanımız, çıkacak bu Armağan'da benim de bir yazımın
bulunmasının yerinde olacağını hatırlattıkları zaman, bunu seve se
ve yapacağımı bildirdim.
İlk yatılı öğrencilerinden biri sıfatı ile, bugün mensuplarından
birçoğu tarafından haklı olarak bilinmiyen fakültenin kuruluş, açı
lış ve ilk yılları hakkında bir yazı yazmayı düşündüm, bunun fay
dalı olacağına kani oldum.
Öğrenci ve hoca olarak kırk yıldan beri bu müesesseye mensup
olmakla şeref ve bahtiyarlık duydum. Hafızamı kırk yıl geriye gö
türerek fakültemizin ilk zamanlardaki durumunu bir öğrenci gözüy
le ve görüşüyle anlatmaya çalışırken, yanıldığım bazı noktalar bu
lunabilir, bunların doğrusunu bilip de düzeltmek lütfunda buluna
cak olanlara şimdiden minnetlerimi sunarım.
Ankara Hukuk Fakültesi, Atatürk Türkiyesi'nin kurduğu ilk tah
sil müessirdir. Adlî sahadaki devrimin gerçekleştirilmesi, önemli
kanunların Garp memleketlerinden faydalanılarak vücuda getirilme
si düşünülürken bu kanunları yepyeni bir zihniyetle, görüş ve an
layışla uygulayacak hakimlerin, hukukşinasların yetiştirilmesini de
biran önce sağlamak (gerekiyordu.
Devrimlerin bu sorumluluğu çok ağır ve tahakkuku çok güç
safhasını başarıyla gerçekleştirmek şerefi, Atatürk ilkelerine bütün
varlığı ile bağlanmış milliyetçi, devrimci, ateşli ve genç Adalet Ba-
l
kanı rahmetli hocalarımızdan Mahmut Esat Bozkurt'a nasip olmuş
tur.
Fakültenin Kuruluşu :
Ankara'da bir hukuk mektebi açılmasını 1921 yılında üç mad
delik bir layiha halinde meclise ilk defa teklif eden Kastamonu
Millet vekili Abdulkadir Kemali'dir.
21 Mart 1337 tarihli ve üç maddeden ibaret olan bu kanun tek
lifi şöyledir :
1. İdare-i Umumiyesi Adliye Vekâletine mevdu olmak üzere
Ankara'da bir hukuk mektebi açılmıştır.
2. İşbu Kanun neşrinden itibaren muteberdir (1).
3. İşbu Kanunu icraya Adliye Vekâleti mezundur.
Milli Eğitim komisyonu, o günün imkânsızlıklarını gözönünde
tutarak teklifin reddi lâzım geldiği mütalâasında bulundu. Mesele
Mecliste görüşülürken, o zaman Adalet Bakanı olan Refik Şevket
İnce, böyle bir mektebin lüzumlu olduğunu ve bunun için 1922 büt
çesine tahsisat da konduğunu, fakat milli mücadele henüz devam
ettiğinden malî zaruretle bunu geri almak zorunda kaldığını açıkla
dı ve ileride bu konuya tekrar avdet kaydıyla yapılan tehir teklifi
kabul edildi.
Atatürk 1922 yılı Mart'mda Meclis açış nutkunun Adalet Ba
kanlığı ile ilgili kısmında, bütçeye bir hukuk mektebi açılması için
lüzumlu ödeneğin konmuş olduğunu ifade ve beyan etmiş, lâkin
memleketin o gün içinde bulunduğu şartlar belirttiğimiz gibi bu
nun tahakkukuna imkân vermemiştir. Ankara Hukuk mektebinin
kurulması için Mahmut Esat Bozkurt'un Adalet Bakanı olmasını
beklemek lâzımdır.
Bir taraftan İstanbul Hukuk fakültesi çok az mezun veriyor
ve bunların bir kısmı da Adliye'ye rağbet etmiyerek başka sahalar
da çalışmayı tercih ediyorlardı, diğer taraftan mektepli hakimlere
şiddetle ihtiyaç vardı. Harp yıllarında memleket, münevver birçok
evlatlarını da kaybetmişti» Ortada büyük bir boşluk mevcuttu. Bir
çok sahalarda olduğu gibi Adliyede de bu boşluk, hâkim eksikliği
kendini hissettiriyordu. Bilhassa Adlî istiklâlimizin sağlanması
(T) TBMM. Zabıt ceridesi intihab devresi 1, içtima 2 (1338, Cilt 16. s. 7 3 - 7 5 ) .
2
kuvvetli bir hukuk kültürü ile yetiştirilecek elemanların mevcudi
yetiyle mümkün olabilecekti. Batıdan alınacak yeni kanunların
memlekette iyice anlaşılarak isabetli bir şekilde tatbik edilmesi de
buna bağlı idi. İhtiyaç meydanda idi. Bu ihtiyacı karşılamak için
Mahmut Esat 1925 yılı Adalet bütçesine bir hukuk mektebi açmak
üzere lüzumlu ödeneği koydu. Fakat bütçe komisyonu bu teklifi
reddetti ve istanbul Hukuk fakültesinde Adalet Bakanlığı hesabına
tahsil yapılmasını ve ihtiyacın bu yoldan karşılanmasını temin için
ödenek koymayı uygun buldu.
Mahmut Esat, bütçe komisyonunun bu kararına Meclisin 22 Şu
bat 1925 tarihli toplantısında itiraz ve Ankara Hukuk Mektebinin
açılmasında israr ederek, bu mektebin de zamanla İstanbul Huku
ku gibi mütekâmil bir hale geleceğini söyledi.
Cumhuriyetin, Türkiye'nin merkezi olduğu için, Ankara'da bir
hukuk mektebinin lüzumunu, yeni ve güzel bir fikre, kuvvetli esas
lara vesile olacağını, muhitin istifade edeceğini, fazla hakim yetiş
tirmek imkânı doğacağını, Ankara da Hukuk Mektebi açmakla
Maarifin kudretinin, nurunun biraz da Anadolu içine yayılacağını
sözlerine ilâve etti ve devam ederek «Merkez-i Cumhuriyette bulunu
yoruz, bir mekteb-i hukuka behemahal ihtiyaç vardır. Yapılacak ted
risattan bu muhit de istifade edecektir, yalnız talebe değil; dünya
nın en güzel inkilâbmı yapmış bir memlekette asrın hukukiyatı
okunmaz olur mu ? Biraz da İstanbul'un ettiği istifade kadar Ana-
dolumuz da Maarifden hissement olsun, muallim nereden bulunacak
diyorlar, bir defa mektebi açalım, muallim de buluruz» dedi.
Nihayet yapılan tartışmalardan sonra başkan tarafından An
kara'da bir Hukuk Mektebi açılıp açılmaması hususu oya sunuldu
ve dört oy farkla açılması kabul edildi.
Mahmut Esat Mektebin yatılı olması hususunda teklifte mev
cut olan kaydın kaldırılmasını istedi. Lâkin bazı milletvekilleri ta
rafından yapılan müdahaleler ve ileri sürülen kuvvetli mucip se
bepler neticesinde Mektebin yatılı olması da karara bağlandı.
Kurulacak Mektebin sadece hâkim yetiştiren bir meslek mek
tebi olmaması ve İstanbul Hukuk Fakültesi programlarının aynen
alınması temenni edildi, buna karşılık milletvekillerinden biri de
«ancak Ankara zihniyetiyle bu programlar gözönünde bulundurul
sun» dedi. Mahmut Esat, mektebin kadrosunun ve derslerinin hazır
olduğunu beyan ettikten sonra, bütçenin bu hususla ilgili yedinci
3
maddesine «Ankara'da açılacak Leyli Hukuk Mektebi maaşları ve
masrafları» kaydını koyarak o gece geç vakit mes'ele Mecliste müs-
bet ve hayırlı bir neticeye ulaştırılmış oldu.
Görülüyor ki o gün hoca, bina, öğrenci bulmak hususundaki
zorluklardan bahseden ve bu işin başarılmasmdaki kötümserlikle
rini belirtmekten geri kalmayan milletvekilleri karşısında Mahmut
Esat, böyle bir müesseseye şiddetle ihtiyaç bulunduğunu, kötüm
ser olmak için herhangi bir sebep mevcut olmadığını yılmadan, bık
madan izaha çalışmış, mektebin Ankara'da açılmasında sabit kadem
olduğunu ifade ederek onları ikna için bütün enerjisini, maharet ve
kudretini, talâkatini kullanmış ve müessesenin kurulmasını şahsî
gayretiyle sağlamıştır. Bu sebeple Ankara Hukuk Fakültesinin kuru
cusu Mahmut Esat Bozkurt'tur ve bu müesseseye mensup olan her
kes tarafından bunun bilinmesi icap eder. O gün Mahmut Esat'dan
başka biri Adalet Bakanı olsa idi, bu kuruluş kimbilir kaç yıl daha
gecikmiş olabilirdi.
Müesseseye Anadolu Hukuk Mektebi adının verilmesi, Malat
ya'da, Kayseri'de açılmasiyle ilgili tekliflerden müzakereler sonun
da vazgeçilmiş, Ankara Hukuk Mektebi adıyla Ankara'da açılması
uygun görülmüştür.
Vaktiyle Bağdat'ta, Konya'da, Selanik'te de Hukuk Mektepleri
açılmış, ilk zamanlarda bunlarda hoca, bina, öğrenci bulmak husu
sunda sıkıntı çekilmiştir. İstanbul Hukuk Fakültesinin de kuruldu
ğu anda en mükemmel durumda olduğu düşünülemez. Her müesse
senin kuruluşunda maruz kaldığı zorluklar, kırk sene evvelki An
kara'da kurulan Hukuk Mektebi için de elbette mevcut olacakdı.
O zamanki Ankara küçük, mütevazi bir Anadolu kasabasıdır.
Yatakhanesi ile yemekhanesiyle dershanesiyle bir fakültenin bütün
ihtiyaçlarına cevap verecek bir bina bulmak imkânsızdır. Mahmut
Esat Mecliste yapılan itirazlara karşı, hocaları Adliye Mensupları
arasından bulabileceğini ve ilk yılın hoca zorluğunu bu yoldan halle
deceğini söylemişti. Fakat fiiliyatta bu yola gitmek niyetinde olma
dığı görülüyordu, sırf itirazcıları o gün susturmak için öyle konuş
muştu, hakikatta Üniversitede hocalık yapmış veya yapmakta olan
yahut da Avrupa'da tahsil görmüş kimseler arasından ilk hocaları
seçmek, arayıp bulmak hususunda kararlı idi. Sonradan yapılan esas
talimatnamenin altıncı maddesinde bu düşüncenin yer aldığını gö
rüyoruz.
4
Mähmut Esat sonsuz meşguliyetleri arasında mektebin kurul
ması ve açılmasının ortaya çıkardığı zorlukları nasıl gidereceğini de
düşünmekten biran hali kalmıyordu. 1925-1926 ders yılında yeni
Hukuk Mektebi mutlaka bilfiil açılmalı ve faaliyete geçmeli idi. 1925
yılının yaz aylarında, Adalet Bakanlığı tarafından Ankara'da yatılı
bir Hukuk Mektebinin açılacağı ve öğrenci olmak isteyenlerin Ba
kanlığa müracaatları ilân edildiği zaman henüz ortada hiçbir şey
görünmüyordu.
Henüz hocası, müdür, memuru ve binası olmayan bir mektebin
öğrencisi olmak isteyenler, Adalet Bakanlığı Hukuk işleri müdür
lüğüne başvuruyorlardı. -Hukuk İşleri henüz Umum Müdürlük ol
mamıştı - o sıralarda bu müdürlükte çalışan ve kendisi de fakül
teye öğrenci olarak girmek isteyen Şemsettin adında bir memur,
elindeki kocaman siyah kaplı bir deftere, müracaat edenlerin kay
dını yapıyor, evrakını alıp bir zarfa koyuyordu. Yatılı olmak iste
yenler de kendisine ayrıca işaret edilmek üzere bu arzularını bildiri
yorlardı.
Hukuk İşleri Müdürlüğü bu işi Mektep idaresi kuruluncaya ka
dar yürütmeye devam etti. Kuruluşunun ilk yıllarında lise ve yedi
senelik idadi mezunları ile bir yüksek mektepten mezun veya böy
le bir mektepte kayıtlı olanlar mektebe imtihansız olarak alınmış
lardır. Lisenin diğer sınıflarından veya muadili müesseselerden ge--
lenler ise, fakülteye sıkı bir imtihanla girmişlerdir, açılışının üçün
cü senesinden sonra imtihanla öğrenci almaktan vazgeçilmiş, lise
mezunu olmayanlara kayıt kapısı sıkı surette kapatılmıştır. Daha
öncede işaret ettiğimiz gibi harp yıllarında ve bilhassa millî müca
dele senelerinde ortaya çıkan münevver eksikliğini gidermek, tah
sillerini yarı bırakmış veya bundan mahrum kalmış olan birçok
kimselere, mahrum kaldıkları yüksek tahsili yapmaları imkânını
sağlamak ve bilhassa Adliyedeki hâkim ihtiyacını karşılamak için
ilk birkaç yıl sıkı bir imtihanla öğrenci almak zaruri görülmüştür.
İstanbul Hukuku açıldığı zaman da imtihanla öğrenci alındığını
vaktiyle orada okumuş yaşlı, başlı bir hukukçumuzdan duymuştum.
Zaruretle bağlı kalmak ve sıkı bir imtihan yapmak şartıyla ilk za
manlarda buna cevaz vardır. O zamanlar bunun üzerinde çok du
ruldu ve müessesemiz hakkında bizi üzen ileri geri birçok sözler
söylendi. Bu sebeple vakıalara dayanan bir müşahademizi kaydet
meğe mecburuz :
5
Vaktiyle imtihanla giren arkadaşlarımız derslerde de, meslekte
de hiç olmazsa imtihansız giren arkadaşları kadar başarı gösterdi
ler, ilerlediler, yükseldiler. İlk yıl birinci sınıfta (301) öğrenci mev
cuttu. Bunlardan yetmişbeşi yatılıdır. Öğrenciler arasında Efkân Bü
yükelçisi Ahmet Han, Atatürk'ün umumi katibi, Başyaveri ve yaver
leri, yaşlı başlı birçok kimseler, Subaylar, çoluk çocuk sahibi olan
ve olmayan birçok memur arkadaşlar yer alıyordu.
Bu durum böylece seneler senesi devam etti. Yalnız ilk yıl ha
nım öğrenci yoktu. Bizden sonraki sınıfta üç hanım arkadaş kayde
dildi ve gittikçe sayıları arttı.
Fakülte Adalet Bakanlığına bağlı olarak kurulduğu için yatılı
talebeden bu Bakanlığa karşı mecburi hizmet taahhüdü sağlanmıştı.
Esas talimatnamenin ikinci maddesinde bu hizmet müddetinin
beş sene olduğu yazılıdır. Nitekim yatılı okuyanların hemen hepsi
ve gündüzlülerin de önemli bir kısmı Adliyemizde görev almış ve çok
değerli ve başarılı hizmetler ifa etmişlerdir.
Halen de Türkiye'nin her tarafında fakültemizin mezunları hâ
kim, Savcı ve Avukat olarak çalıştıkları gibi öğretim ve siyaset sa
halarında da kendilerine düşen vazifeleri yerine getirmekten geri
kalmamaktadırlar.
Vaktiyle öğrenci bulunamıyacağını ileri sürerek mektebin açıl
masını önlemek isteyenler, bugün fakültemizdeki öğrenci bolluğu ve
bu yüzden konmuş olan tahditleri, alman tedbirleri görselerdi, dü
şüncelerinde ne kadar yanıldıklarını anlamış olurlardı.
Yatılı bir Adliye mektebi kurulurken en çok düşünülecek ve üze
rinde önemle durulacak unsurlardan biri hiç şüphe yok ki bina me
selesi idi. Dershane, yemekhane, yatakhane olacak ve mektebi idare
edeceklerle, memur ve müstahdemlerini içine alacak vasıfta bir bi
naya veya binalara ihtiyaç vardı.
1925 yılı Ankara'sında böyle bir bina bulmak imkânsızdı.
Ben bu yılın Ağustos ayında yüksek tahsil görmek üzere İstan
bul'a gelmiş ve bir müddet sonra Ankara'da Leyli bir Hukuk Mek
tebinin açılacağını öğrenince hemen Ankara'ya koşmuştum. O za
man Bakanlıklar Ankara'nın muhtelif semtlerinde dağınık binalarda
idi, hattâ bir kısmı da küçük Ankara evlerine yerleşmiş bulunuyor
du.
6
Yenişehir ve Gençlik parkının olduğu yerle karşı tarafı batak-
lıklı ve sıtmalı idi. Doğrudürüst yol yoktu. Yaz aylarında toz duman
sis şeklinde göklere yükselirdi.
Ankara'ya ilk geldiğim zaman İzmir oteli adındaki bir otelde
kaldım. Şimdiki Cihan kahvesinin yanında temiz, eski bir Ankara
evi idi. Geceliği elli ve hatta 25 kuruş olan oteller yanında İzmir oteli
geceliği bir lira olduğu için lüks sayılırdı. Mektebimizin ilk yatılı
öğrencileri yavaş yavaş Ankara'da toplanmağa başlamıştı. Sık sık
Adalet Bakanlığını ziyaret ediyor mektebimizin ne zaman açılacağını
soruyor, Müsteşarla Hukuk ve Zatişleri Müdürlerini görerek dertle
rimizi anlatıyor ve yatılı öğrenci olan bizlere ilgi göstermelerini yar
dımda bulunmalarını istiyorduk.
Hukuk İşleri Müdürü sonradan Temyiz Birincisi Reisi olan ve
Prof. Ali Bozer'in babası merhum Fevzi Bozer'di. Odasına her girişi
mizde bizleri mutlaka ayağa kalkarak karşılar, dileklerimizi azamî
bir nezaket ve alâka ile dinler, bizi teskin ve teselliye çalışarak elin
den geleni yapacağını söyler ve kapıya kadar da teşyi suretiyle çok
mahcup ederdi. Kibarlık ve nezaket numunesi bir insandı, ne mut
lu ona ki Ali gibi hayırlı ve vefalı bir halef bıraktı. Bizim o zaman
üzerinde durduğumuz hususlardan biri yatacak bir yer gösterilme
si, diğeri de yemek konusunun halli idi. Zaten zayıf olan bütçeleri
mizin takati tükenmişti.
Devam eden teşebbüslerimiz neticesinde Bakanlık bir miktar
yatak, battaniye ve yastık satın aldı, bunları Yahudi mahallesinde
eski Müstantik Mektebi olan bir binanm tahta döşemeleri üzerine
serdiler, bizde otelden eşyamızı alarak oraya taşındık, orada yatıp
kalkmaya başladık, bize ayrıca 50 kuruş da yevmiye vermeye başla
dılar. Çok defa arkadaşlarla dışardan yiyecek bazı şeyler satın alı
yor ve tahta döşemeler üstüne yer sofrası kurarak yemeğimizi bir
arada yiyorduk. Samanpazarı yakın olduğu için oradaki yıkılan eski
büyük kahvehaneye devam ettiğimiz gibi, Karaoğlan'da Hacı Bay
rama giderken şimdi Eczane olduğunu sandığım binada açılan yeni
Merkez Kahvehanesinde de oturuyorduk. Birçok milletvekilleri, An
kara'nın münevverlerinden, memurlarından bir kısmı da oraya geli
yordu; masalarda toplanıp sohbet edilirdi. Herkes yekdiğerine bü
yük bir yakınlık gösteriyordu, çok samimi bir hava mevcuttu. Milli
Mücadeledeki Kahramanlıklardan bahsediliyor, Türk Ordusunun
sonsuz başarıları anlatılıyordu. Bunları dinlerken büyük bir zevk
7
ve heyecan duyuyorduk. Küçük Ankara'nın o zamanki özelliği işte
bu sonsuz heyecan ve samimiyet, karşılıklı saygı, sevgi ve yakınlıktı
diyebiliriz.
Adalet Bakanlığı boş durmuyor, Hukuk Mektebini açmak için
hazırlıklarını yapmağa devam ediyordu. Ezcümle merkez kahveha
nesinde günün birinde mektebimizin ilk ve son müdürü olan ve
Afyon Maarif Müdürlüğünden gelmiş bulunan rahmetli Fevzi Bali
ile karşılaşıyoruz. Daha evvelce Cemil Bilsel Afyon'a yaptığı bir
seyahatte kendisi ile tanışmış; Ankara Hukuk Mektebi açılınca bu
ranın müdürlüğünü kabul etmesini rica etmiştir. Görüşmek ve ta
nışmak üzere o da bizleri aramaktadır. Rahmetli nargile içmesini
çok severdi. Ankara Üniversitesi kurulduktan sonra Üniversite ge
nel sekreteri oldu ve buradan emekliye ayrıldı. 1925'den 1946'ya ka
dar Adalet Bakanlığı yatakhane olabilecek vasıfta bir bina arıyor
du. Yeni yapılan binalar için fahiş; kira talep edilmekte idi. Müna
sip binayı bulmak çok güçtü. Yeni yapılan binaların hepsi inceleni
yordu. Nihayet Bakanlık, Tahsin bey adındaki bir zat tarafından
Merkez Postahanesi arkasındaki sokakta o zaman yeni yaptırılan
on odalı bir evi, fakültenin ilk yatakhanesi olarak 4500 liraya ki
raladı.
Üst kattaki odalardan biri müdüre, diğeri de Ankara'da yer

bulup yerleşinceye kadar misafir olarak kalacak hocalarımıza ay
rıldı.
Karyolalar, yataklar ve lüzumlu diğer eşya satın alınarak oda
lar hazırlandı. Biz de Müstantik Mektebinden yeni hazırlanan ve ay
rılan yerlerimize yerleştik. Ancak, ilk yılın yetmişbeş yatılı öğren
cisi için yetersiz olduğundan, binanın avlusuna kerpiçten iki pav
yon yaıptırıldı. Arkadaşlarımızın bir kısmı da biraz kışlayı andıran
bu pavyonlara yerleştirildiler. Yağmur yağdığı zaman pavyonlarda-
ki yatakların başına şemsiyeler açılır, herkes ıslanmamak için ge
rekli tedbirlere baş vurur, buralarda yatan arkadaşların çok defa
neş'eh anlar geçirdiği görülürdü.
Bu ilk yatakhane binası ve pavyonlar el'an harap bir halde dur
maktadır.
Bir taraftan yatakhane temin edilirken, diğer taraftan da bir
fakülte binası bulmak, öğrencilerin ders okuyacağı yeri sağlamak
gerekiyordu. Ankara'da o gün için başarılması çok güç olan işler-
8
den biri de bu idi. Fakültenin açılmasına itiraz eden milletvekilleri
bu bakımdan haklı görülüyorlardı.
Ankara'ya ilk geldiğim zaman mektuplarımı verdiğim postaha-
ne binası, şimdiki Emniyet Müdürlüğünü biraz geçtikten sonra, İs
met Paşa mahallesi istikametine giderken sol tarafta büyükçe, ah
şap, iki katlı bir bina idi. Yeni Merkez Postahane binasının inşası
na başlanmış ve inşaat bir hayli ilerlemişti.
Fakültenin açılış hazırlıkları yapılırken elverişli bir binanın
aranmasına da devam ediliyordu. Günün birinde bahsettiğimiz pos
tahane binası tahliye edildi, Yeni Merkez postahane binası bitmiş
eski bina boşaltılarak yeni binaya geçilmişti.
Birçok talipler arasında bilhassa iki Bakan, boşalan eski bina
yı ele geçirmek için harekete geçti. Bunlardan biri Cumhuriyet dev
rinin ilk ve son Bahriye vekili-Yavuz Havuz- davasıyla tanınan İh
san bey idi. İhsan beyin, Bahriye Vekâleti için depo vazifesini gö
recek bir binaya şiddetle ihtiyacı vardı.
Adalet Bakanı da Hukuk Fakültesi binası olmağa elverişli bir
bina arıyordu. Rivayete göre, Bakanlar kurulunda boşalan binayı
ele geçirmek için iki bakan arasında şiddetli münakaşa olmuş ve
Başbakan İsmet Paşa iki tarafı dinledikten sonra Mahmut Esat'a
hak vererek, mektep ve depo ihtiyaçları karşılaşınca elbette ki mek
tep ihtiyacı tercih edilir demiştir. Böylece boşalan postahane bi
nası, bu mücadeleden ve zorluk giderildikten sonra fakülteye tah
sis edilmiştir.
Ahşap olan bu iki katlı binanın tadil ve islahma başlanarak
üst katından o gün için geniş sayılabilecek bir dershane yapılmış
tır.
Bu dershane, aydınlık, penceresi bol, küçük bir de balkonu
bulunan uzun iki kapılı bir salondu. Kapıdan girince, sağa, sola
ve karşıya sıralar konmuş, ortadaki sıraların karşısına da tam or
taya düşecek şekilde kürsü yapılmıştı. Bizim sınıf üç yıl devamlı
bu salonda ders gördü ve yatılılar öğleden sonraları ve akşamları
bir mubassırın nezaretinde derslerine bu salonda çalıştılar. Bina
nın bu üst katında sınıf kapılarının karşısında profesörler odası,
o zaman Reis vekili adını alan Dekan'm Mektep Müdürünün oda
ları ve Reis vekilinin odasının önündeki boşlukda da küçük bir ki
taplık yeri vardı. Ankara Hukuk Fakültesi kitaplığının ilk nüvesini
burada arayıp bulmak lâzımdır.
9
Binanın ara katında büro olmağa elverişli genişçe bir oda
mevcuttu. Yatılı ve gündüzlü olan bir mektebin çeşitli işlerini gö
recek memurlar için böyle bir yere ihtiyaç vardı.
Binanın alt katındaki vaktiyle mektup verdiğimiz kısım dü
zeltilerek yemek salonu haline getirildi. Mutfak da, yemekhaneye
bağlı binanın kapısından girildiği zaman tam karşıda bir yerdi.
Yemekhanenin karşısındaki iki odadan biri levazım anbarı ol
muştu. Diğer oda da basılan notları tasnif ve tevzi işinde kullanı
lıyordu, bu odalar bir aralık yatakhane vazifesini de gördüler. Bi
nanın küçük bir bahçesi de vardı.
Maliye Bakanlığı binaları henüz mevcut değildi. Biz fakülteye
girdikten bir müddet sonra fakülteye yakın düşen kısmın inşasına
başlandı.
Açılışının ikinci yılında fakülte yeniden dershane meselesiyle
karşılaştı. Yeni birinci sınıf nerede ders okuyacaktı ? Maliye Ba
kanlığının yanından Çankırı caddesine inerken sol tarafta bir mes
cit vardı, mescit alındı, İslah ve tadil edildi. Dershane haline geti
rildi ve bizden sonraki sınıfın öğrencileri bu mescitte ders gördü.
Nihayet üçüncü yılda yemekhane, ikinci sınıf dershanesi hali
ne getirildi. Mescit birinci sınıfa tahsis edildi.
Mahmut Esat'ın Adalet Bakanlığı zamanında şimdiki Ankara
Adliye binası Bakanlıkla Ankara Adliye Teşkilâtı için inşaa edil
mişti. O zamana kadar Adalet Bakanlığı, Hacı Bayrama giderken
sağ tarafta halen polis karakolu olan büyük taş binada idi. Bakan
lık buradan çıkıp yeni binasına taşındığı zaman muhtelif katları
olan bu büyük bina da fakülte yatakhanesi oldu. Seneler geçtikçe
yatılı öğrenci adedi de artmıştı. Yatılılar için büyük bir binaya ih
tiyaç vardı. îşte bu bina o gün için bu ihtiyacı karşıladı.
Fakültenin üçüncü yılında yemekhane olan salon da dershane
haline getirilince, yatakhane olan büyük binanın en üst katı da ye
mekhane oldu. Geniş bir yerdi ve ihtiyaca kâfi geliyordu.
Fakülte binası olarak daha derli toplu bir binaya ihtiyaç oldu
ğu da gözden kaçmıyordu.
Biz son sınıfta iken Vakıflar Umum Müdürlüğünün şimdiki
Gümrük ve Tekel Bakanlığı yanında halen Diyanet İşlerinin bulun
duğu binayı ilk okul olarak yaptırdığı söyleniyordu. Rahmetli Mü
dür Fevzi beyin şu binayı bize verseler fena olmıyacak dediğini ha-
ıo
tirhyorum. Ben Avrupa'ya gidip döndükten sonra, bu arzunun ta
hakkuk ettiğini ve bu küçük ve sevimli binaya fakültenin yerleşmiş
olduğunu gördüm.
Bu binadaki üç dershaneden ikisi en üst katta, biri de orta kat
ta bulunuyordu. Dekan ve müdür odaları ile, kitaplık tek dersha
nenin bulunduğu katta idi. En alt katta da büro ve diğer ihtiyaçları
karşılıyan yerler vardı.
Eski postahane binası da yemekhane olarak muhafaza edildi.
Dersler bitince yatılı öğrenciler yemek yemek için eski binaya gi
diyorlardı. Bir müddet evvel yapılmış olan Evkaf apartmanının en
üst katı, çepeçevre olduğu gibi yatakhane olarak tutulmuştu. Bütün
yatılı öğrenciler orada kalıyordu, binanın bir kısmı da müdür evi
olarak ayrılmıştı.
Bina bakımından mevcut dağınıklık devam ediyor, yıllar geç
tikçe dershanesi ile yemekhane, yatakhanesiyle, kütüphanesiyle ve
herşeyi ile tek bir binada yerleşmek, bütün ihtiyaçları karşılıyacak
bir binaya sahip olmak arzusu bütün şiddetiyle kendisini gösteri
yordu. Hocalarımız arasında siyasi alanda nüfuzlu, kudretli, sözü
geçen kimseler vardı. Onların himmetinden, kuvvetinden faydalan
mak mümkündü.
Bütçe komisyonu reisi olan İdare ve Âmme Hukuku hocamız
Mustafa Şeref Özkan'la Maliye hocamız Hasan Saka'nm el ele verip
bütçeye böyle bir bina için ilk ödeneği koydurmaları ve meclisteki
diğer hocalarımızın da yardımlarını ve desteğini istemek hususun
da ittifak vardı. Nitekim de böyle oldu. İstikbalin Üniversite sitesi
diye kabul edilen Cebeci'de, bizim fakülte için temin edilen arsa
üzerinde, sağlanan ilk ödenekle yatakhane olarak düşünülen arka
kısmın iskeleti belirdi. Hatta o zaman müdür için, evvelâ otel kıs
mını ve kendi evini yaptırıyor, esas fakülte binası arkadan gelsin
gibi dedikodular da yapıldı. Halbuki maksat ilk konan mütevazı
ödenekle işe başlamak ve daha sonra devam ve ikmalini sağlamaktı.
Müteakip yıllarda hazırlanan plân ve projeye göre ve bütçe im
kânları dairesinde cephesi tek katlı olarak, özlenen binaya kavuş
mak mümkün oldu.
Geçirdiğimiz sıkıntılı ve mahrumiyetle dolu yılları düşünecek
olursak, bina bakımından fakültemiz önemli bir tekamül merhale
sine ulaşmış, gayesine doğru çok önemli bir adım atmıştı. Henüz
bazı eksiklerimiz vardı. Ezcümle kitaplık ihtiyacını karşılayacak ge
il
nişçe bir yere, bir kitaplık deposuna, konferans salonuna, hocaların
çalışma odalarına lüzum vardı, bunlar eksik kalmıştı.
Binanın yapılamamış olan iki katını ve diğer eksik kısmını De
kanlığımız zamanında ikmal etmek imkânı hasıl olmuştur. Böy
lece kitaplık, kitaplık deposu, çalışma odaları inşa edilmiş ve kon
ferans salonunun tamamlanması sağlanmıştı. - Şükranla kaydetmek
lâzımdır ki daha sonra kantin, okuma salonu gibi ihtiyaç hissedilen
yerleri temin eden Dekan arkadaşlarımız inşaat için lüzumlu ödene
ği sağlayarak durmadan gelişmekte olan fakültemize yakında bite
cek olan bir kısım daha eklemek imkânı bulmuşlardır-.
Fakülte böylece bütün ihtiyaçlarını karşılıyacak bir binaya sa
hip olmak saadetini kırk yaşına geldiği bu günlerde idrak etmiş bu
lunuyor.
Evvelce yatakhane olarak yapılan kısımlar da da bugün birçok
gençlerimizi barındırmakta, onlara yurt vazifesi görmektedir.
Binamızın bir kısmı, bu güne kadar İlahiyat fakültesinin bina
ihtiyacını karşılamıştır. Bu fakültenin, kurulduğu zaman bina bul
makta çektiği zorluğu takdir eden ve bu hususta yıllarca bütün
mahrumiyetlere ve sıkıntılara katlanan fakültemiz, İlahiyat fakül
tesinin müracaatını büyük bir anlayışla karşılamış ve binası yapılın
caya kadar ihtiyacına yetecek bir kısmı tahsiste tereddüt gösterme^
mistir.
Ticarî ve İktisadî İlimler Akademisi de yeni binasına kavuşun
caya kadar akşamları öğretim yaparak binamızdan faydalanmıştır.
Şimdide yeni kurulan eğitim fakültesinin, binamızdan faydalanma
sını kabul etmiş bulunuyoruz.
İlk yılların öğretim üyeleri kimlerdi ?

Fakülte kurulurken mecliste milletvekillerinin en çok endişe
ettikleri hususlardan biri de hoca meselesi idi. Mahmut Esat, ev
velce de işaret edildiği gibi, Adliye mensupları arasından bu ihtiya
cı karşılıyacağmı beyan etmiş ve fakültenin kurulması için lüzumlu
ilk ödeneği kabul ettirmişti. Halbuki: o anda Mahmut Esat'ın hakiki
NOT : İlk fakülte binası olan eski postahane binası ile, ikinci yıl dershane haline getirilen
eski mescit zamanla yıktırılmıştı. Halbuki gönül ilk fakülte binasının muhafaza ve ta
mir edilmesini çok isterdi. Eski postahane binasının fotoğrafı mevcutsa da, eski mesci
din resminin bulunup bulunamıyacağını kestirmek mümkün değildir.
12
ve samimi düşüncesi Üniversite hocaları ile Avrupa'da tahsil gör
müş kimseler arasından ilk öğretim kadrosunu kurmaktı.
Mecliste ve dışarda ibu vasıfları haiz kimseler bulunduğu gibi,
davet edildikleri taktirde İstanbul Hukuk Fakültesinden bazı hoca
ların Ankara'ya gelmesi de mümkündü. Fakültenin bu en önemli ko
nusu üzerinde Mahmut Esat, büyük bir titizlik ve hassasiyetle duru
yordu.
1 — Cemil Bilsel : (Devletler Umumi Hukuku ve Reis vekili)
Fakülteyi bilfiil kurup geliştirme işini hocası Cemil Bilsel'e teklif et
meyi düşündü ve bir telgraf çekerek kendisini Ankara'ya davet et
ti. Cemil Bilsel, İstanbul Hukuk Fakültesinde Devletler Umumi Hu
kuku müderrisi idi. Ayrıca Mülkiye'de, Erkânı Harbiye'de dersleri
vardı, Muhtelit hâkem mahkemesinde üye idi.
Artık idarî işlerde çalışmak istemiyordu. Mahmut Esat kendi
sinden teklifini kabul etmesini İsrarla rica etti, bunun inkilâba bü
yük bir hizmet olacağını söyledi, Başbakanla da görüştürdü. Netice
de tam yetki ile Ankara Hukuk Mektebinin başına getirilmesi karar
laştırıldı. Ankara Hukuk Mektebinin hakikaten bir fakülte hüviyeti
kazanmasında büyük emekleri geçmiş olan rahmetli Cemil Bilsel,
bir aralık yeni yatakhanemizde de misafir olarak kaldı.
Adalet Bakanı Fakültenin reisi idi, Profesörler kuruluna dile
diği zaman gelip başkanlık ederdi. Rahmetli Cemil Bilsel Hocamızda
Reis vekili idi. Reisin gelmemesi halinde Profesörler kuruluna baş
kanlık etmek Reis vekiline aitti. Fakültenin idaresinden de sorum
lu idi. Bakanlar kurulundan çıkmış ve irade4 milliyeye iktiran etmiş
11 Kasım 1341 tarihli Ankara Adliye Hukuk Mektebi talimatnamesi
nin 10, 11 nei maddelerinde Reis ve Reis vekili ile ilgili hükümler
mevcuttur.
Cemil Bilsel bıkmak usanmak bilmeden sabahın erken saatle
rinden geç vakitlere kadar kendisini fakülteye vermişti. Çok çalış
kan ve gayretli bir insandı. Fakültenin, hocanın ve talebinin bir
zabt ve rabt, bir nizam ve intizam içinde çalışmasını temin için elin
den geleni üşenmeden yapıyordu. Derslerin boş kalmasına gönlü ra
zı olmuyor ve bazan gelmeyen hocaların yerine derslere bizzat giri
yordu.
Fakültemizin bu günkü kudretli ve haşmetli varlığında onun
siluetini heran görür gibiyim. 1925 yılından 1935 yılma kadar dur
madan fakülte için çalıştı. Devletler Umumi Hukuku sahasında da
13
araştırmalarına devam ediyor ve eserler hazırlıyordu. İki ciltlik Lo
zan eserini de burada iken hazırlayıp neşretti. Günün birinde İstan
bul Üniversite Rektörlüğüne tâyin edilerek bizden ayrıldı. Hocamı
zın bu ayrılışı hepimizi çok üzmüştü. Dünyaya getirip eliyle büyüt
tüğü öz evladından ayrıldığı için kendisi de çok üzgündü. İstanbul'a
gittikten sonra bir açış konuşmasında «İstanbul Hukuk fakültesini
Ankara Hukuk Fakültesi seviyesine çıkarmağa çalışacağım» sözü
epeyce tepki yapmış ve birçok kimseleri sinirlendirmişti.
İstanbul Üniversitesinin başına getirilmesinde ciddi sebepler
vardı. Eksik ve bozuk gördüğü hususları düzeltmeğe kalkışınca, kı
zılca kıyamet koptu, aleyhine şiddetli cereyanlar başgösterdi.
Fakat Başvekil İsmet Paşa'nın müzaheretine sahipti ve neticede
mücadelesinde muvaffak oldu.
Emekli olduktan sonra Samsun Millet vekili seçilmişti. Fakül
tenin ilk mezunlarından Ankara'da bulunanlar, bir vesile ile bir gün
kendisini evinde ziyaret ettik; çok memnun ve mütehassıs oldu, göz
leri yaşardı. Çok çalışkan olduğu için bizim sınıfı sever, takdir eder
ve bizden sonraki bütün sınıflara bizim kadar çalışan bir sınıf gör
mediğini bizim gibi çalışmaları lâzım geldiğini her fırsatta söylemek
ten geri kalmazdı.
Ani olarak vefatında da elimizden geleni yapmağa ve ihtiram
vazifemizi yerine getirmeğe çalıştık. Cenazesini fakülteye kadar ge-
tirerek saygı vakfesinden sonra ebedî istirahatgâhma tevdi ederken,
büyük hizmetleri, hocalık ve insanlık vasıfları ve meziyetleri hakkın
da birkaç söz söyliyerek eserini geliştirmek hususunda yolunda ve
izinde yürüyeceğimizi belirtmekten geri kalmadık.
Müessesemizin kuruluşundan birkaç sene sonra her yıl bütçe
kanunlarına, mektebin adını Ankara Hukuk Fakültesi olarak dercet-
tiği ve meclisten bu şekilde çıkarak, henüz Üniversitenin mevcut
olmadığı, bir teşkilât kanununun bulunmadığı bir devirde fakülte
adının bu yoldan kanunlaşmasını temin ettiği bir vakıadır. İlk me
zunların diplomalarında «Ankara Hukuk Fakültesi mezuniyet dip
loması» diye yazılı olmasının manası üzerinde durulmağa değer. Bu
Cemil Beyin himmet ve gayretiyle olmuştur. Bir de fakülte, mezun
larını vermeğe başladıktan sonra, zamanın Başbakan'ınm huzuru ile
bir diploma merasimi yapılmasını an'ane haline sokmuş, Başbakan
mezunlara diplomalarını tevdi ettikten sonra, senenin en büyük si-
14
yasî nutkunu, fakültemizde yapılan bu törende söylemeyi âdet edin
mişti.
Bu an'ane Cemil Bilsel Reis vekili olduğu müddetçe devam
etti.
Cemil Bilsel, Fakültemizin hocaları ile, mezunlarıyla, öğrenci
leriyle bir bütün, müteselsilen karşılıklı sevgi ve saygıyla meşbu bir
aile topluluğu olması noktası üzerinde çok durdu ve bunu tahakkuk
ettirmek için çok çalıştı.
Fakültemizin bu gün de özelliğini teşkil eden bu husus onun
eseridir. Cemil Bilsel'in, fakültenin başında bulunduğu müddetçe
yaptığı hizmetlerin tamamını saymak ve anlatmak imkânsızdır.
2 — Veli Saltık (Medenî Hukuk, Dışişleri Hukuk müşaviri) :
Fakültemizin ilk Medenî Hukuk Profesörlüğüne Rahmetli Veli
Saltık tâyin edilmişti. Kendisi İstanbul Hukuk Fakültesinde Hukuku
Esasiye Müderrisi yani Anayasa Profesörü idi. Tahsilini Paris'de ik
mal eden Veli Saltık Medenî Kanun komisyonunda çalışmış, İsviçre
Medenî Hukukunu incelemiş ve bizim Medenî Hukuk hocalığımıza
getirilmişti. Kamu ve Özel Hukuk alanlarında geniş bir kültüre sa
hipti. Buldan'in yetiştirdiği nadir zekâlardan ve şahsiyetlerden biri
idi. Çok sevimli, asil ve alicenap bir insandı, bir aralık mebusluk da
yaptı. Ankara'da bir yer bulup yerleşinceye kadar kısa bir müddet
bizim yatakhanede misafir kaldı. Böylece yakından tanımak ve soh
betlerinden faydalanmak imkânını bulduk. Kendisini çok sevmiş
tik. Mütevazi ve iyi kalpli oluşu hoşumuza gitmişti. Mutlaka yabancı
bir dil öğrenmemizi, derslerimize devam edip not tutmamızı ve
muntazam çalışmamızı tavsiye ettiğini iyi hatırlıyorum. Fakültemiz
Medeni Hukuk hocalığı ile birlikte Dışişleri Hukuk Müşavirliğini de
yapacaktı. 1935 yılında kalp yetersizliğinden vefat ettiği zaman 55
yaşında idi. Başında henüz tek ak saç yoktu. Ölümü büyük teessür
ve üzüntü yarattı. Mezarı başında irat edilen hitabeler herkesi ağ-
latmıştı. Lozan'da ve Bozkurt-Lotüs davasında, derin bilgisi ile ve
kuvvetli hukuk kültürü ile memleketine büyük hizmetler yapmıştı.
Üç sınıfın Medeni Hukuk dersini tek başına okutuyordu. İkinci
ve üçüncü sınıfları birleştirerek ders verirdi. İki yıl arka arkaya bir
araya gelme neticesinde, ders programının tamamı okutulmuş olur
du. Çok yorulduğu muhakkaktı. İlk hastalanıp yattığı zaman ders
lerini Sabri Şakir Hoca ile paylaşarak okuttuk. Bir aralık kalktı, iyi-
15
leştim diye derslerine geldi, fakat bu iyilik uzun sürmedi. Talebesi ve
sevenleri kendisini daima hayırla ve: rahmetle anarlar.
3 — Baha Kantar : (Ceza Hukuku)
Yatakhanemize günün birinde gelip misafir olan hocalarımız
dan biri Baha Kantardı, istanbul Hukuk Fakültesinde Ceza Hukuku
Müderrisi idi. Ufak tefek, sempatik yapılı kırmızı ve kanlı çehreli,
hoş konuşan bir insandı. Daha ilk gördüğümüz anda üzerimizde iyi
bir tesir yaptı. Ceza Hukuku Hocamızın ilk çıkan notlarında adı İb
rahim Bahaettin olarak yazılıdır. Cemil Bilsel'in İstanbul Rektörlü
ğüne tâyininden sonra, Fakülte Reis vekilliği Baha Kantar'a tevec
cüh etti. Kendisi idarî işlerden pek hoşlanmazdı, Zamanın Adalet
Bakanı Şükrü Saraçoğlu'nun İsrarı üzerine vazifeyi kabul etmek zo
runda kaldı. Hoca ve Reis vekili olarak fakülteye elinden gelen en
büyük hizmetlerden biri basılan eserleri yanında, Faruk Erem gibi
canlı ve kuvvetli bir eseri fakülteye Jkazandırmış olmasıdır. Fakülte
den ayrıldıktan sonra kürsüsünde herhangi bir sarsıntının ve sıkın
tının ortaya çıkmasını zamanında önlemesini bilmesidir. Emekliye
ayrıldıktan bir müddet sonra amansız ve tedavi kabul etmez bir has
talığın pençesinde yavaş yavaş eridi, sönüp gitti.
Fakültemizin konferans salonunda verdiği son açış dersinde,
talebesi Demokrat Partinin Adalet Bakanı Osman Şevki Çiçekdağ'da
vardı.
Adalet cihazının istiklâlini, Adaletin mülkün temeli olduğunu
anlatarak, Demokrat Parti zamanında bu istiklâlin tamamiyle zede
lendiğini ve Rusya'daki Adalet cihazının bizdekinden daha müstakil
olduğunu büyük bir medenî cesaretle ifade etmiş ve şiddetle alkış
lanmıştı.
Osman Şevki vaktiyle Baha Kantar'm imtihanına girerken mu
hakkakla bu kadar terlememiş, sıkıntı geçirmemişti.
Üniversiteyi açış konuşmamızda emekli olan hocalarımızdan
bahsederken, hocalarımızın şahsiyeti ve hizmetleri üzerinde durdu
ğumuz sırada gözlerinin yaşardığını ve heyecanlandığını farketmiş-
tim. Konuşmamı bitirdikten sonra da gidip elini öptüm.
Mizacı itibariyle asabi olmakla beraber, talebe kendisini çok
severdi derslerinin ve imtihanlarının özelliğini halâ fırsat bulduk
ça anlatmaktan zevk duyarlar. Rahmetli hocamız, konuşurken mu
hatabına «azizim» diye hitap etmeyi adet edinmiştir. İmtihanlarda
16
talebenin verdiği cevapları doğru bulmadığı zaman «atorsun azi
zim» demesiyle meşhurdu.
4 — Yusuf Kemal Tengirşek : (İktisat)
İlk hocalarımız arasında Yusuf Kemal Tengirşek'de yer almış
tı. Kendisi vaktiyle İstanbul'da Ceza Usulü Müderrisliği yapmış, son
ra siyasi hayata atılmış, Millî mücadele yıllarında Dışişleri Bakanı
olarak Rusya'ya gitmişti. Adalet Bakanından İktisat dersinin ken
disine verilmesini istemiş ve bu arzusu yerine getirilmişti.
Yusuf Kemal Hocamız Sinop Milletvekili idi. Uzun yıllar bizde
İktisat hocalığı yaptı. Son sınıfta Millî İktisat olmak üzere kendisin
den üç yıl İktisat okuduk. Geniş ve kuvvetli bir kültürü vardı. Bu
bakımdan da gelişmemize hizmet etmiştir.
Epeyce yaşlanmış olmakla beraber halen hayattadır. Bir zaman
lar Halk Partisi Genel Sekreterliği, Milletvekili olan hocalara millet
vekilliğini veya hocalığı tercih etmeleri hususunda bir tamim yap
mıştı. Yusuf Kemal hocamız da o zaman bizden ayrılarak yerini ye
tiştirdiği Mahmut Koloğlu arkadaşımıza bıraktı. Hocamız vaktiyle
bir aralık Adalet Bakanı da olmuş Fakülteye alâkasını ve müzahare-
tini esirgememiştir.
5. Süheyp Nizamî Derbil (İdare Hukuku)

Yine ilk hocalarımızdan biri de rahmetli Süheyp Nizamî Der-
bil'dir. Kendisi Lozan Hukuk Fakültesinde okudu. Mahmut Esat
Bozkurt'la İsviçre'de öğrenci iken tanışmışlar, arkadaş olmuşlardı.
Mahmut Esat'a hayrandı, bilhassa hafızasının ve hitabet kabiliyeti
nin çok kuvvetli olduğunu ve İsviçre Medenî Kanununun Türkiye
için ideal bir kanun olacağını henüz öğrenci iken söylediğini tekrar
eder ve nihayet Adalet Bakanı olarak bu işi başarmanın ona na
sip olduğunu sözlerine ilâveden geri kalmazdı.
Derbil, hocamız olduğu zaman henüz çok gençti; evvelce fran-
sızca öğretmenliği yapmış, sonra da Ziraat Bankasına intisap ede
rek bu bankada önemli hizmetler görmüştür.
İdare Hukuku gibi gamız ve güç bir dersi hazırlamak ve öğret
mek kolay değildi.
İdare Hukuku Şükrü Saraçoğlu'na teklif edilmiş, fakat o İkti
sat kollarından birini okutmak arzusunu izhar edince, Süheyp Der
bil İdare Hukuku hocalığını kabul etmişti. Uzun yıllar İdare Huku-
17
ku okutan Süheyp nizami Fakülte 1940 yılında Milli Eğitim Bakan
lığını intikal ettikten sonra İstatistik hocalığına getirildi.
Amme Hukuku hocamız Ethem Menemencioğlu, bir aralık yük
sek öğretim Genel Müdürlüğüne getirilmiş, kadrolar, hocaların si
cilleri gözden geçirildiği sırada böyle bir karara varılmıştı. Süheyp
hocamız bundan müteessir olmakla beraber; kendisine verilen dersi
okuttu ve günün birinde idare Hukuku hocalığı tekrar inhilal edin
ce fakülte kendisini eski görevine iade etti. çok hoş sohbetti, binbir
fıkra ve hikâye bilirdi, geniş ve iyi kalpli, müsamahakâr bir insan
dı. Öldüğü zaman fakültenin en kıdemli hocası idi. Çalıştığı saha
larla ilgili yayınları vardır.
Kendisinden daha pek çok yıllar istifade edilebileceği bir çağ
da ani vefatıyla hepimizi teessüre garketmiştir.
6. Şevket Mehmet Ali Bilgisin : (İlk yıl Hukuk Tarihi, sonra
Ticaret Hukuku)
İlk yılın hocalarından biri de Şevket Mehmet Ali'dir. Uzun yıl
lar İş Bankası Hukuk Müşavirliğini yapmıştı. O da Mahmut Esat'ın
İsviçre'deki tahsil arkadaşlarından biri idi. Bize ilk yıl Hukuk Tarihi
okuttu, bilhassa Hukukun Umumî Esasları üzerinde durdu. İkinci yıl
dan itibaren Ticaret Hukuku hocalığına geçti ve ölünceye kadar da
bu sahada çalıştı. Çok sempatik, sevimli, hoş ve aynı zamanda iddi
alı ve hayatta bazı prensiplere bağlanmayı şiar edinmiş bir insan
dı, üslûbu açık, ifadeleri vazıhtı kendisinden çok istifade ettik. Uzun
yıllar Ankara Hukuk Fakültesinde çalıştıktan sonra, İstanbul Hu
kuk Fakültesine nakletmiş ve günün birinde orada Dekan olmuş
tur. Oldukça genç denecek bir yaşta vefat etti.
Burada iken Şevket Mehmet Ali bazan Cemil Bilsel'in fazla oto
riter olmasına kızar, bundan şikâyet ederdi. Benim bildiğim zaman
larda Cemil Bilsel her ayın ilk Perşembesi öğleden sonra Profesör
ler kurulunu toplamayı ve hocaların aylıklarını orada dağıtmayı
an'ane haline getirmişti. Bundan maksat, hocaların mutlaka toplan
tıya gelmelerini sağlamaktı. Şevket Mehmet Ali bu tedbire içerlediği
için kasten toplantıya gitmez ve bazan bir kaç aylığı fakültede bi
rikmiş olurdu. Sonunda tabii ödeme toptan yapılırdı.
İlk yıllarda profesörler kurulu çok defa Pazar ve sonra da Salı
günleri toplanıyordu. Bu husus her ders senesi başında karara bağ
lanırdı.
18
7. Ahmet Ağaoğlu : (Anayasa)
İlk yılın hocalarından biri de Ahmet Ağaoğlu idi. Pariste tahsi
lini ikmal etmişti. Çok kuvvetli bir kültürü vardı. Zamanın fikir
adamlarından biri idi. Aslen Azerbeycan Türklerindendi ve Kars
Milletvekili idi. Kendine has bir şivesi vardı.
Bir çok yayınları yanında adını bizzat Atatürk'ün verdiği Hâki-
miyet-i Milliyet gazetesinde baş makalelerini okuyorduk. İsteğine uy
gun olarak Hukuku Esasiye yani Anayasa Profesörlüğüne tâyin edil
mişti.
Kültürlü ve kuvvetli bir fikir adamı olduğu için kendisinden
çok istifade ettik, medenî cesareti, vardı, Anayasayı, Hükümetin ic
raatını hiç çekinmeden tenkit ediyordu.
Atatürk'ün kıymet verdiği insanlardan biri idi.
Günün birinde Milletvekili olamayınca İstanbul Hukuk Fakül
tesi hocalarından Yusuf Ziya Özer'le yer değiştirdiler. Ağaoğlu ho
camız yanılmıyorsam İstanbul'da Yusuf Ziya Özer'in dersini almış,
Yusuf Ziya hocada bizde Anayasa dersine getirilmişti.
Vaktiyle Ağaoğlu hocamızın imtihanına giren bir arkadaşımız
iyi cevap veremiyor, bocalıyordu. Hocamız, ona, sen zayıfsın dedi,
arkadaşımız hemen cevap verdi, evet hocam çok çalıştım, zayıfla
dım. Bunun üzerine Ağaoğlu, onu demek istemedim, okumadın, an
lamadın, deyince arkadaşımız hocam müsaade ediniz biraz düşüne
yim formüle edeyim dedi. Hocamız müsamaha gösterdi cevabın ye
niden formüle edilmesi, imtihan neticesinin lehde tecellisini sağladı.
8. Yusuf Akçora : (Siyasi Tarih)
İlk yıl ders veren hocalarımızdan biri de aslen Rusya Türklerin
den Yusuf Akçoradır. İstanbul Milletvekili idi. Burnunun üstünde
duran kenarlı gözlüğü sivri sakalı saçlarının taranış tarzı ve konuş
ması itibariyle tam bir konferansçı tipi idi.
Siyasi tarih hocalığına tâyin edilmişti. Siyasi tarih dersi İstan
bul Hukuk Fakültesinde yoktu. Öğrencilerin yeni Hukuk Mektebin
de Tarihi bilgilere sahip olmasına çok önem veriliyordu. Bundan
dolayı bir yenilik teşkil eden siyasî tarih dersi programa kondu ve
bu okutacak Akçora gibi mükemmel hir hoca da bulundu.
Akçora'nın Harp Okulu mezunu olduğunu ve Fransa'da tahsil
gördüğünü sanıyoruz. Türkçeyi İstanbul şivesi ile konuşurdu. Bi
zim de güzel konuşmamızı isterdi.
19
Türkiye'deki liselerin herbiri hakkında bir değer hükme varmış
tı. Memleketimizi ve hangi lisede okuduğumuzu mutlaka sorardı.
Sene içinde verdiği vazifeleri yapıp yapmadığımıza ehemmiyet
verir, yapanlar hakkında defterinde notları bulunurdu ve imtihanda
bunlara bakardı. Umumi kültüre çok kıymet verir, siyasi tarih im
tihanı, aynı zamanda öğrencinin umumi kültür imtihanı olurdu.
Derslerine üstadım Sorel diye başlamıştı. Bizde adını üstadım Sorel
koymuştuk.
İmtihan aynı zamanda bir şive imtihanı mahiyetini taşırdı. Şi
vesi iyi olmayan arkadaşlara nasihat eder, biraz da alaylı ifadeler
kullanırdı. Bir gün Yozgatlı arkadaşlarımızdan biri buna çok alınmış,
içerlemiş ve hiddetle hocaya biz, sizin gibi istanbul Saraylarının
mütefessih köşelerinde değil, Anadolu'nun dağlık ve yaylalık bölge
lerinde tertemiz bir hava içinde yetiştik, Anadolu çocuğuyuz diye
bağırmış ve kendini tutamıyarak ağlamıştı. Biz, imtihandan sonra
arkadaşımızı teselliye çalışarak hocamızın maksadının iyi olduğunu,
Hukuktan mezun olduğumuz zaman düzgün bir şive ile konuşma
mızı istediğini izah etmiştik. İyi hoca idi. Derslerini zevkle takip
ediyor, dinliyorduk. Atatürk'ün Tarih çalışmaları sahasında da ken
disine faal bir rol verilmişti, çalışıyordu. Yanılmıyorsam bir gün
Haydarpaşa da trene binerken ani olarak vefat etmişti.
Ölümünden sonra yerine Siyasî Tarih hocası olarak yine millet
vekili olan Ali Muzaffer Göker geldi.
Talebe tarafından tutulan birçok hocaların ders notlan tashih
gördükten sonra fakültece bastırılıyordu. Akçora'nm Siyasî Tarih
notları da bastırılmıştı. O zamanlar hocalar umumiyetle kitap yaz
mamakla beraber, Cemil Bilsel'in gayretiyle pek çoğunun notları
matbaada bastırılıyordu. Hatta bu notların Atatürk tarafından oku
nup takip edildiği ve akşam sofralarında hocalarımızın imtihan ver
mek zorunda kaldıkları da rivayet edilirdi.
9. Sadri Maksudî Arsal : (Türk Hukuk Tarihi, Hukuk Tarihi)
îlk yılı hocaları arasında Sadri Maksûdî Arsal'ı da buluyoruz.
Aslen Kırım Türklerindendi. Paris'te tahsil etmiş, Rusya'da
önemli mevkilerde bulunmuştu.
Türk Hukuk Tarihi Profesörlüğüne tâyin edildi, bu dersin fahrî
profesörlüğü de İsmet Paşa'ya tevcih olundu, Paşa da kabul ettiğini
ve teşekkürlerini bildirdi.
20
Sadrî Maksûdî Hocamız, ilk Türk Hukuk Tarihi dersini verdi
ği zaman İsmet Paşa da hazır bulundu.
Sadrî Maksûdî'nin şivesi ilk derslerde bize garip geliyor, dersle
rini takipte ve anlamakta zorluk çekiyorduk. Zamanla biz intibak
ettik, o da çok kabiliyetli bir hoca olduğu için bizim şiveyi kavrama
ğa başladı. Derslerinde heyecanlı idi, geniş bir kültürü vardı. Türk
Hukuk tarihinin ehemmiyeti gözönünde bulundurularak bu derse
Ankara Hukuk Mektebi Programlarında yer verildi. Bu da bir yeni
likti. Dersi okutmak için de, esaslı ve etraflı araştırmalara ihtiyaç
vardı. Kaynak meselesi mühimdi. Böyle bir dersin hazırlanması ba
kımından, hocamızın içinde bulunduğu büyük zorluklar meydanda
idi. İkinci yıl Sadri Maksûdî hocamıza Hukuk Tarihi dersi de ve
rildi. Bu dersi çok geniş bir çerçeve içinde okutmağa başladı. Uzun
yıllar fakültede derslerine devam etti. Bir aralık millet vekili de
oldu.
Daha sonra İstanbul Hukuk Fakültesine nakletti ve orada Hu
kukun Umumi esaslarını tedris ederek bu sahada değerli bir de ki
tap çıkardı.
Burada iken bir gün bir şeye canı çok sıkılmıştı, bana oğlum,
şapka giymekle her şey halledilmiş olmuyor, şapkanın altındaki ka
fanın içini de değiştirmek lâzımdır dedi.
Şivesinin özelliğine rağmen dersleri zevkli ve istifadeli ve kat
tığı heyecanla hoş bir mahiyet arzederdi. Öğrencileri üzerindeki te
siri çok müsbetti. Kendisinden ders okumuş olanlar, halen yüksek
değerinden ve eserlerinden uzun uzun ve şükranla bahsederler.
10. Tevfik Kâmil Koperler : (Roma Hukuku)

Fakültenin ilk hocaları arasında, Roma Hukuku Profesörlüğüne
tâyin edilen Tevfik Kâmil Koperler de vardı. Tevfik Kâmil o sıra
larda, Dışişleri Bakanlığı Müsteşarı idi. Bazı hocalarımız gibi Paris
de tahsilini ikmal etmiş, onun için Roma Hukuku notlarını Fransız
müelliflerin kitaplarından, bilhassa May'm eserinden faydalanarak
hazırlıyordu.
Vaktiyle Roma Hukuku dersini Şükrü Kaya istemişti. Tevfik
Kâmil, Devletler Hukukuna talipti. Halbuki bu dersin hocası Cemil
Bilseldi. Devletler Hukuku olmayınca, kendisine Roma Hukukunu
verdikleri takdirde kabul edebileceğini, başka bir ders istemediğini
21
bildirerek, toplantıyı bırakıp gitmiş, bunun üzerine Şükrü Kaya
Roma Hukukunun Tevfik Kâmile verilmesini, kendisinin İktisat
Meshepleri tarihi hocalığını alacağını beyan ederek mevcut güçlü
ğü ortadan kaldırmıştı.
Roma Hukuku hocalığına tâyin edildikten sonra Ankara'da bir
katolik papazından latince dersi almağa başladığını Tevfik Kâmil'in
kendisinden işitmiştim. Tevfik Kâmil bilâhare İstanbul Milletve
kili oldu. İyi kalpli, merhametli yumuşak bir insan tesiri yapıyor
du.
Öğrenciler yanlış bir şey söyledikleri zaman gizli kapaklı bir
istihza tarzını tercih ederdi. Ders verirken kendisine musallat olan
kara sineklere karşı allerjisi vardı. Gözlüklü iri burunlu, yuvarlak
başlı, kısa saçlı orta şişmanlıkta bir insandı. Bize iki sene Roma
Hukuku ve ikinci sınıfta aynı zamanda Devletler Hususi hukukunu
okuttu. Biz fakülteyi bitirdikten birkaç sene sonra büyük elçi ol
du. Muhtelif yerlerde memleketi temsil etti. En son Yugoslavya'da
büyük elçi iken emekli oldu ve günün birinde Millet partisine gir
di. Ölümünden henüz çok zaman geçmemiş olan hocamız şeker
hastalığından muzdaripti.
Fakültemizde bulunduğu müddetçe ilmi ile, irfanı ile hepimize
ve memlekete hizmet etmeğe çalışmıştır.
Fakültenin ilk yılı ortalarında her hocanın yazılı bir yoklama
yapması ve öğrencilerin durumunun tesbiti kararlaştırıldı.
Tevfik Kâmil hocamız, ara sıra Reis vekilinin sofrasında ye
mek yerdi. Yatılı talebeden her gün biri yemekhane nöbetçisi olu
yor ve arkadaşları yemeklerini yiyip çıktıktan sonra reis vekili ile
birlikte yemek yiyordu. Tevfik Kâmil hocanın yine yemeğe kaldığı
bir gün bende nöbetçi idim. Ogün aynı sofrada bulunmak imtiyazı
ve şerefi bana aitti. Rahmetli Tevfik Kâmil, benimle sohbet etmek
istedi, adımı sordu, söyledim. Bir an düşündükten sonra demek
Hüseyin Cahit sizsiniz, ben imtihan kâğıtlarını okurken kopya yap
tığınızı zannederek notlarımla kâğıdınızı karşılaştırdım, günahınıza
girdiğimi anladım dedi. Nereli olduğumu sordu, ve beni çalışmaya
teşvik etti. Rahmetli Cemil Bilsel hocamızda bu konuşmayı dinliye-
rek memnun oldu. İlk hocalığımın Roma Hukuku olmasında, Tev
fik Kâmil'in bu tarzdaki alâka ve iltifatının, teşvikinin tesiri oldu
ğunu sanıyorum.
22
11. Mahmut Esat Bozkurt : (İhtilâller Tarihi)
Fakültenin ilk hocaları arasında «İhtilâller Tarihi» hocası ola
rak yer alır.
İstanbul Hukuk Fakültesinin programlarında yer almıyan yeni
bir dersti. Adalet Bakam olarak fazla meşgul olduğu için dersine
her zaman devam edemiyordu.
İhtilâller tarihi dersi için kendisine tahsis edilen 150 liranın
her ay muhtaç öğrencilere dağıtılmasını rica etti. Bu yazı Profe
sörler kurulunun 21.2.1926 tarihli altıncı toplantısında okundu.
4.4.1926 tarihli toplantısında da bu paranın müracaat eden öğren
ciler arasında taksimi ve 2.5.1926 tarihindeki sekizinci içtimaında
da, bu paranın öğrencilere hediye suretiyle verilmesi Mahmut Esat'ın
teklifi ile karara bağlandı.
Fakültemiz kurucu Mahmut Esat'ın, yeni kanunların iktibasın
da ve adlî inkilâbm başarılmasında önemli rol oynadığı muhak
kaktı.
Adalet Bakanlığı zamanındaki Bozkurt-Lotüs davasında Millet
lerarası Adalet Divanı önünde Türk görüşünü başarılı bir şekilde
savunarak davayı kazanmış ve kendisine refakat ve yardım eden
bazı hocalarımız ile birlikte memlekete muzaffer dönmüştü.
Bir aralık Musolini Anadolu üzerindeki tarihî haklardan bah
settiği zamanlarda, Atatürk fena halde sinirlenmiş ve Meclis kürsü
sünden Musolininin nutkuna cevab vermek üzere Mahmut Esat gö
revlendirilmişti. O gün hepimiz mecliste idik. Milletvekilleri, toplan
tı salonunun yarısını dinliyecilere ayırmışlardı. Mahmut Esat'ın ce
vabî nutku o kadar parlak, ateşli ve mükemmeldi ki Meclis o gün
alkış tufanından yıkılıyordu. Musolini hakettiği cevabı almıştı.
Mahmut Esat Adalet Bakanlığından ayrıldıktan sonra da Anka
ra'da ve İstanbul'da Üniversite ve Yüksek Tahsil gençlerine Türk
Devriminin Adlî cephesini, Yusuf Kemal, Hikmet Bayur ve Recep
Peker'de diğer cephelerini okuttular. İnkılâp dersleri büyük ilgi gör
dü. Hatta bir aralık radyoda herkesin dinlemesi sağlandı. Çok atelşi
bir hatip olduğu için, Mahmut Esat'ın inkılâp dersleri fazla alkış
topluyordu. Bir aralık alkış yasak edildi. Bana bir gün, görüyormu-
sunuz, alkışı yasak ettiler, sükûna kavuştuk dedi ve gülüp geçti.
Mahmut Esat fakültemizde Mukayeseli Anayasa ve sonra Dev
letler Umumi Hukuku Derslerini okuttu, «Milletlerarası Hak» adın
da bir de eser verdi.
23
Ankara da ekseriya bir otelde ikâmet ederdi. Eşyası ile boş du
ran bir evin kirasını da her ay öderdi. Daha doğrusu müdür Fevzi
Balı, her ay Mahmut Esat'ın aylığından bu kirayı alıp ev sahibine
ödemek için talimat almıştı, ev sahibi de yapılmıyorsam müdürün
kardeşi idi.
Mahmut Esat'ın Taşhan, İstanbul Palas veya Aydın oteli gibi
otellerde bir odası bulunurdu. Son senelerde daha çok İstanbul Pa
las da büyükçe bir odada otururdu, sevdiklerini burada toplar geç
vakitlere kadar sohbete devam ederdi. Zaman zaman Süheyp Derbil,
Şevket Mehmet Ali, Mazhar Nedim hocalarımızla müdür Fevzi ve
ben de bu toplantılara katılırdık. Bazan gece 12 den sonra Karpiç'e
gidilir, saat 3'e, 4'e ıkadar orada kalınırdı. Derslerine geç kaldığı za
man, Cemil bey kapıda karşılar, sadece saatini gösterirdi, hele imti
han zamanlarında Mahmut Esat'ı bulmak çok güç olurdu. Ìstanbul
da, Ankara'da, İzmirde bulunması muhtemel her yerde aratılır, bu
lunduğuna dair haber geldiği zaman büyük sevince vesile olurdu.
Gazetelerde de yazı yazmaktan geri kalmazdı. Ölümüyle netice
lenen krizden beş dakika önce Yenisabah gazetesine «Yürekler acısı»
başlıklı bir makale yazmıştır. Nezfi dimayiden vefat etti. Yanılmı
yorsam, 21 Aralık 1943 yılında daha genç denecek bir yaşta onu
kaybettik. Öldüğü zaman elli iki veya elli üç yaşında idi. Öğrencile
rimizden bir gurupla yaptığımız İzmir seyahatinde Selçuk'a da git
miş ve çiftlikteki kabrini ziyaret etmiş ve fakültemizin kurucusuna
karşı ihtiram ve şükran vazifemizi yerine getirmeğe çalışmıştık.
Fakültemizin kurucusu ve hocası olarak ve memleket adliyesi
ne yaptığı çok büyük hizmetleri ile Mahmut Esat'ın hiç bir zaman
unutulmaması gerekir. Ölümünden sonra birçok yıllar, ölümünün
seneyi devriyesinde yani 21 Aralıkta fakültemizde ihtifaller tertip
edilmiş ve rahmetli Süheyp Derbil, yakın arkadaşı Mahmut Esat'ın
meziyetlerini, hususiyetlerini anlatmıştı. Mahmut Esat'ın Adalet
Bakanlığı zamanında Cemil Bilsel'in de bulunduğu bir toplantıda
rahmetli Tevfik Kâmil hocamız, imtihan sırasında yatılı öğrenci
lere öğleden sonraları da kahvaltı verilmesini ve bu kahvaltıya iki
yumurta eklenmesini tavsiye etmiş, bunun İsveçte çok iyi bir ne
tice verdiğini söylemiş ve böyle bir kahvaltı verilmeye başlamış
tı. Müdürümüz tasarrufu seven tutumlu bir insandı. Fakat bu tav
siyeye, karşı koyamamıştı. Öğle yemeklerimiz umumiyetle iyi idi,
akşam yemekleri daha idareli çıkaırdı.
24
12 — Mustafa Şeref Özkan : (İdare ve Amme Hukuku)
Fakültemizin ikinci yılında hocalarımız arasında yer alan Mus
tafa Şerefi hatırlamamak mümkün değildi. İkinci sınıfta bize idare
hukuku ve son sınıfta da Amme hukuku okuttu.
Burdur Milletvekili idi, Baha Kantar'la aynı zamanda Parisde
tahsilini ikmal etmişti. Derslerini takrir ederken İdare ve Amme
Hukuku onun ağzında ilmileşiyor, ayrı bir konu ve müstesna bir
mana kazanıyordu. Onun derslerinin tesiri altında kalmayan öğren
ci mevcut değildi. Ağzından dökülüp giden cümleleri zabtetmek için
büyük bir gayret sarfediyor, epeyce yoruluyorduk.
Öğrencilerin notlarını teksir etmesine muarızdı, kendisinin de
yazıp verecek vakti yoktu. Teksirlerdeki yanlışlardan ve telif hak
kından bahsediyordu. Arkadaşlarımız, birkaç kişilik bir heyeti tek
sir hususunda muvafakatini almak üzere yahudi mahallesindeki evi
ne gönderdi. Aralarında ben de vardım, teksirin kesin olarak aley
hinde idi. Kendini ikna hususundaki bütün çapalarımız boşuna gitti.
Mustafa Şeref ilim hayatında olduğu kadar, siyasi hayatta da
kuvvetli ve parlak bir mevkie sahipti. Bütçe komisyonu reisliğine
kadar yükselmiş, bir aralık bakan da olmuştur.
Fakülteye en büyük hizmetlerinden biri de daha evvel işaret
ettiğimiz gibi Bütçe komisyonu başkanı iken Hasan Saka ile anlaşa
rak Adalet Bakanı Şükrü Saraçoğlu zamanında bugünkü binamızın
ilk ödeneğini bütçeye koydurmuş olmasıdır. Bir de şahsî kitaplığı
ölümünden sonra arzusuna uygun olarak fakültemize intikal etmiş
ve kitaplığımızın Özkan köşesini meydana getirmişti.
Kısa bir zaman için Avrupaya gitmek üzere bavulunu hazırladığı
sırada ani olarak düşüp kalp sektesinden ölmüştü. Ölümü büyük
teessürü ve üzüntüye mucip oldu.
Öldüğü zaman memlekete en verimli hizmetlerini yapacak çağ
da idi.
13. Sabri Şakir Ansay : (Hukuk Muhakemeleri Usulü)

Fakültemizin açılışının ikinci yılında Hukuk Muhakemeleri Usu
lü hocalığına Sabri Şakir Ansay'ın tâyin edildiğini görüyoruz. Hâ
kimler arasında bilgisi ve çalışkanlığı ile temayüz etmiş, Medenî
Kanun Komisyonunda çalışmıştı. Daha önce Almanya'da bulunduğu
için Almanca'ya vakıftı. Fakültenin İkinci ve Üçüncü ders yılı prog-
25
ramlarında yer alan Hukuk Muhakemeleri Usulünü tedrisde büyük
zorluk vardı. Nösatelden iktibas edilen Usul Kanunu henüz proje
halinde idi, Kanunlaşmamıştı. Bu kanunla ilgili yayınlar da yoktu.
Hocamız hakikaten güç durumda bulunuyordu. Derse başladığı
yıl zaruri surette takrirleri, elde mevcut Usul Kanunu projesine is
tinat ediyordu.
Fakat çalışmaktan, araştırmaktan yılmayan, yorulmak bilme
yen bir insandı, seneler senesi iğne ile kuyu kazar gibi sahasında
durmadan çalıştı. Güzel kitaplar, makaleler yayınladı. Kendisi için
fakültemizin neşrettiği armağanın başındaki yazımızda hocamızın
hayatını ve çalışmalarını, eserlerini mümkün mertebe belirtmeğe
çalıştık.
Hocamız, ilimde şüpheci olmayı tercih etmiş ve tereddüt ettiği,
doğruluğundan şüphe ettiği noktalar üzerinde tekrar tekrar durma
yı ve tam kanaat sahibi oluncaya kadar kitap karıştırmayı ve itimat
ettiği kimselere sormayı itiyat edinmişti.
Bizim sınıftan bilhassa iki arkadaşımız, müteakip derste hoca
mıza, bir evvelki dersteki takrirleri ve izahları hakkında sualler so
rarlardı.
Çok defa bir arkadaşımızın söylediğini diğer arkadaşımız cerh
etmeğe çalışırdı.
Her ikisinin de kuvvetli mucip sebepleri bulunduğu için, hoca
mızın öyle olur böyle de olur demek mecburiyetinde kaldığı vakidir.
Bazen kesin bir cevap vermek güç oluyordu.
Merhum hocamız tutumlu bir insandı. Ama ikram ettiği zaman
da, bunun en iyi bir şekilde vücut bulmasını isterdi. Evindeki ve dı-
şardaki bazı davetlerinde bizzat buna şahit oldum.
İmtihanlarda notu ölçülü idi. Hattâ bizim zamanımızda Süheyp
Derbil gibi çok kırık ve az not veren hocalar arasında yer alıyordu.
Süheyp hocamız bir ara not ölçüsünü epeyce genişletti. Vasfi Raşit
Hoca gibi olmasa da bol not veren hocalar arasında yer aldı. Sabri
Şakir hocamız ise ayrılıncaya kadar notlarında da tutumlu olmayı
ve kalmayı tercih etti.
Emekli olduktan sonra, hayatı ızdıraplı bir rahatsızlık içinde
geçti. Çok acı olmakla beraber, ancak ölüm bu ızdıraba son verdi.
Aramızda oğlu Doçent Tuğrul Ansay, hayırlı bir halef olarak baba
sının izinde ve yolunda çalışmaktadır.
26
Sabri Şakir hocamız bir gün dersten çıkmakta birkaç dakika
gecikmişti, Cemil Bilsel sınıfın kapısını açarak saatini gösterdi ve
dersini bitirmesini istedi. Buna son derece sinirlenen Ansay, o anda
bir şey söylemedi. Yalnız renginin sarardığını farkettik ve biraz son
ra dersten çıkar çıkmaz doğruca Cemil Bilsel'in odasına girdi, orada
neler olduğunu tabii bilemezdik.
Baha Kantar'ın Reis vekilliği zamanında 1940-1941 ders senesin
de öğrenciler ikinci sınıfta döğüşmüşlerdi. Yusuf Kemal Hocamız
dersine girdiği zaman manzara karşısında, bu Avrupa4a olur, ama
kapının önüne çıkılır, orada döğüşülür demişti. Bu hadise disiplin
kuruluna geldi. Kurulda Reis vekilinden maada benimle Sabri Şakir
Hocamız vardı. Günlerce soruşturma devam etti. Müdür Fevzi Balı
ayakta duruyor ve öğrencileri ittiham ederek onlar hakkında ağır
cezalar verilmesini telkine çalışıyordu. Yemeğimizi fakültede yiyor
ve çalışıyorduk. Nihayet karar safhasına gelmiştik. Kıdemsiz üye
olduğum için Baha Kantar evvelâ benim reyimi ve fikrimi sordu.
Öğrencilere ağır ceza verilmesine taraftar değildim, mahdut sayıda
öğrencinin mutedil şekilde cezalandırılmasını yeterli buluyordum.
Sabri Şakir hocamızda beni tamamiyle tasvip etti. Baha Kantar
bize fena halde kızdı, ben muhalefetimi yazarım, bu durumda fakül
tede inzibatı, disiplini nasıl sağlıyabilirim dedi. O gün yemeğe de
çağrılmadık, Sabri Şakir hoca ile Cihan palas'm yanındaki Osman'ın
lokantasına gidip yemeğimizi yedik ve dertleştik, sonunda Milli Eği
tim Bakanı, bizim kararımızı tasvip etti. Baha'hocanın canı buna
daha çok sıkıldı.
Sabri Şakir hocamız uzun yıllar Adalet Bakanlığında Hukuk
işleri müdürü olarak da çalışdı. Biz Berlinde talebe iken oraya gel
di, birlikte kitapçıları geziyorduk, kitapçılar kendisini kapıdan bu
yurun bay Umum müdür diye karşılıyorlardı. Hocamız hayretler
içinde, bu adamlar benim umum müdür olduğumu nereden biliyor
lar diyordu. Halbuki Almanlar hürmet makamında tesadüfen bu şe
kilde hitap ediyorlardı.
Bir gün Berlin'de yalnız gezerken tranvayın altında kaldı ve ba
şından yaralandı, bize telefon ettiler, hemen yattığı hastahaneye git
tik. Bizi karşısında görünce şaşırdı, nereden haber aldınız dedi. Ka
zanın duyulmasını istemediği anlaşılıyordu. Sonra bize haber verme
den Berimden ayrıldı ve Viyanadan bir kart göndermek suretiyle te
şekkürlerini bildirdi.
27
Yusuf Kemal hocamızın Adalet Bakanlığı zamanında Hukuk İş
leri Müdürlüğünden ayrıldı. Aynı fakültenin iki hocası Bakanlık iş
lerinde anlaşamamışlardı.
Rahmetli Sabri Şakir hocamızın çalışkanlığı, sonsuz gayreti, cid
diyeti ve titizliği bütün nesillere anlatılmağa ve numune olarak gös
terilmeğe değer.
14. Nusret Medya : (Devletler Hususi Hukuku)
Fakültenin açılışının üçüncü yılında Devletler Hususi Hukuku
dersine Nusret Medya'nm tayin edildiğini görüyoruz. Profesörler
kurulunun 6 Kasım 1927 tarihli toplantısında rahmetli Tevfik Ka
mil; daha evvel 15 sene bu dersin hocalığını yapmış olan Nusret
Medya'nm, bizim fakülteye alınarak kendisinden istifade edilmesini
teklif etmiş ve bu teklif oy birliği ile karara bağlanmıştır.
Nusret Medya, bu sahada hakikaten çok çalışmış, çok emek ver
miş olan bir hocamızdı, durmadan okurdu. Kendisinin bilmediği
yabancı dillerde çıkmış kitapları getirtir, o dili bilenlere tercüme et
tirerek onlardan faydalanmağa gayret ederdi.
Eski hocanın sahip olması lâzım gelen bütün tecrübelere sahip
ti. İnsanları iyi olarak kabul eder, herkes hakkında iyi düşünür ve
iyiliği severdi. Hocalıktan maada memlekete birçok önemli hizmet
lerde bulunmuştur. İstanbuldaki hizmetleri meyanında, Ankara'da
da benim hatırladığım Danıştay Birinci baaşkanlığı, Merkez Banka
sı İdare Meclisi başkanlığı gibi önemli hizmetleri vardır.
Takrir tarzına ve şivesine intibak edinceye kadar az çok bir
zamanın geçmesi gerekiyordu. Derslerinin bir özetini, o zaman Da^
mştay da çalışan eski talebelerinden Rahmetli Celâl Agah kaleme
almış ve bastırmışdı. Fakat Devletler Hususi Hukuku gibi zor bir
dersi bu özetten okuyup anlamakta ve öğrenmekte talebe güçlük
çekiyordu. Derslerine devam edenler not tutuyor ve bu notlardan
faydalanıyorlardı.
Her dersin notunu tutmak kadar isabetli bir hareket yoktu.
Başarının belli başlı şartlarından biri her derse mutlaka devam ve
hocanın takrirlerini ve izahlarını o derse mahsus deftere dikkatle
ve iyi anlıyarak not etmekti.
Günü gününe çalışıp hazırlanmak imkânı da bulunduğu takdir
de, mükemmel bir başarıya ulaşmak için hiçbir mani kalmamış
olur.
28
Fakültemize yaptığı en büyük hizmetlerden biri de müessesemi
zin değerli evlatlarından talebemiz Osman Berki'yi yetiştirmiş ve
hayırlı bir halef olarak bırakmış olmasıdır. Osman Berki, hocasına
karşı daima sadakat ve vefa göstermiş hocasının hastalığı ve ölümü
ile yakından ilgilenmiş, kendisini yetiştireni her zaman hayırla, rah
metle ve minnetle anmıştır.
Dersleri ve yayınları ile ve yanına alıp yetiştirdiği değerli ele
manlarla hocasının ruhunu şad etmiştir.
15. Hasan Saka : (Maliye)

Fakültemizin üçüncü yılının değerli bir hocası da rahmetli Ha
san Saka idi. Fakültenin açılması hazırlığı yapılırken, ilerde okutu
lacak Maliye dersi için Hasan Saka düşünülmüş ve bu derse tâyini'
yapılmıştı.
Fakültemizin tahsil süresi üç yıl olduğu için, programa göre
son sınıfa geldiğimiz zaman hocamız bize bu dersi okutmağa baş
ladı.
Rahmetli Hasan Saka sınıfa girer, kürsüye çıkıp oturur, sağ
eliyle çenesini okşar, sınıfın her tarafına bir göz atar, ve ondan son
ra o günkü bahsi anlatırdı. îlk zamanlarda arkadaşlar, hocamızın
evvelce sakalı bulunduğunu ve kestirdikten sonra çenesini okşama
adetini devam ettiğini sanmışlardı.
Elinde hiçbir zaman kâğıt, not diye bir şey görmedik, cümleleri
uzun, fakat muntazamdı. Not tuttuğumuz için yoruluyorduk. Tak
rirlerinden ve izah tarzından zevk alıyorduk. Sıkıcı değildi, kendisi
Mülkiyede okumuş, Fransada tahsilini ikmal etmişti. Trabzon Mil
letvekili idi, memleketin birçok önemli işlerinde kendisinden istifa
de edildi. Maliye Bakanı oldu. Meclis komisyonlarında, Dış memle
ketlerle olan münasebetlerimizde önemli hizmetler gördü. Nihayet
günün birinde Başbakanlığa kadar yükseldi. Siyasal Bilgilerde de
hocalık yaptı.
Yaz dönemi imtihanlarımız başladığı zaman, kendisi vazife ile,
dış memleketlerde bulunuyordu, yerine yine Trabzon Milletvekili ve
Maliye sahasında yetişmiş Şefik bey isminde kibar, olgun bir zatı
bıraktığını ve imtihanlarımızın onun tarafından yapıldığını hatırlıyo
rum
29
Fakültemizde uzun yıllar Maliye hocalığı yapan Hasan Saka,
ayrıldığı zaman Fazıl Hakkı Sur'u tavsiye etti ve fakültemiz de böy
lece bu ders bakımından herhangi bir sarsıntı geçirmeden çalışkan,
disiplinli, değerli bir Maliye hocası kazanmış oldu. Fazıl Hakkı da
ileride herhangi bir boşluğa mahal vermemek için Akif gibi kıymetli
bir elemanı yetişmesine imkân vererek kürsünün atisini sağlamış
oldu.
16. Fahri Ecevit : (Adlî Tıp)

(Fakülte profesörler kurulunun 6.12.1927 tarihli 21 nei toplan
tısında iki numaralı kararla profesörlüğü kabul edildi).
Üçüncü sınıfa geldiğimiz zaman Adli Tıp dersinin hocası olarak
karşımızda rahmetli Fahri Ecevit'i bulduk. Halbuki fakültenin açılış
hazırlığı yapıldığı ilk zamanlarda, bu ders için devrin Sıhhiye vekili
Refik Saydam düşünülmüş ve tayini de yapılmıştı. Ders son smıf
programları arasında yer aldığı halde, biz birinci ve ikinci sınıfta
iken yapılan profesörler kurulu toplantılarında profesör olarak Re
fik Saydamın'da bulunduğunu zabıtlardan anlıyoruz.
Profesörler kurulunun 6.12.1927 tarihli toplantısında Tıp Adli
profesörü Refik Saydam'ın gönderdiği istifaname okunarak, mekte
bin mesaisinden mahrum olmasında duyulan teessürün kendisine bil
dirilmesi ve mesleği, iştigalatı itibariyle bu dersi okutmağa elverişli
olduğu anlaşılan Tabib Adlî Dr. Fahri Beyin Tıbbı Adlî Profesörlü
ğüne intihabı ittifakı ara ile tasvip olunmuştur.
Fahri Ecevit Adlî Tıbbın meslek hayatımızda bize temin edeceği
faydaları, mana ve ehemmiyetini izah ederek derslerine başladı.
Hukuk Fakültesi programlarında Adlî Tip dersinin yer almasındaki
sebepler üzerinde durdu, Hukukla Tıbbın münasebetini anlattıktan
sonra Tıbbı Adlî derslerini de, diğer hukuk derslerimiz kadar dik
katle takip etmemizi tavsiye etti. Hocamız sadece bir Tabib değil
aynı zamanda bir edipdi. Derslerincle edebî kabiliyeti ve bu saha ile
de meşgul olduğu bariz bir şekilde hissediliyordu. Derslerini o ka
dar güzel anlatıyor ve öyle cazip bir hale getiriyordu ki hariç
ten birçok kimseler de dinleyiciler arasında yer alıyordu, Adlî Tıbbı
bize sevdirmişti. Muntazaman not tutuyor ve dikkat kaybetmeden
çalışıyorduk. Kendisi aynı zamanda yatılı talebenin doktorluğunu da
yapıyordu. Fakültenin bir reviri ve hastabakıcısı vardı. Fahri Ece
vit her sabah gelir, hastaları mua3rene eder reçetelerini yazar, ye-
30
meklerini ve kaç gün istirahat edeceklerini revir defterine kayıt et
tikten sonra hastabakıcıya talimatını verir giderdi. Çok pahalı ilâç
lar yazmamasını müdürün kendisinden rica ettiği'''rivayeti de mev
cuttu.
Son sınıfta imtihan sıralarında çok ağır bir rahatsızlığa tutul
muştum, ateşler içinde yanıyordum. Cemil Bilsel mutlaka imtihan
lara girmemi istiyordu. Fahri Ecevit beni Numune Hastahanesine
götürerek röntgende durumumu inceletti. Sıkı bir takım tedbirlere
riayetle imtihanlara girmeme karar verildi. O zaman şimdiki ilâçlar
yoktu. Yüksek ateş uzun zaman devam etti, revirde istirahat ediyor,
günüm ve sıram gelince imtihanlara götürülüyordum.
Fahri Ecevit beni yeniden sağlığıma kavuşturmak için elinden
geleni yaptı. Bu sebeple Cemil Bilsel ve Fahri Ecevit hocalarımıza,
bu derece müşvik, bu kadar yakın alakalarından dolayı da hususi
bir minnet hissiyle bağlıyım.
Fahri Ecevit, sahasında liyakatli, ehliyetli olduğu kadar, umumi
kültürü ve bilgisi de kuvvetli olan bir hoca idi. Hoş sohbetti.
Adalet Bakanı Mahmut Esat'ın sofralarında hocamızın da özel
bir yeri vardı. Uzun yıllar fakülteye ve Adliyeye hizmet etti. Günün
birinde Cumhuriyet Halk Partisi Kastamonu Milletvekili olarak Bü
yük Millet Meclisinde çalışmağa başladı. Memlekete daha bir çok
hizmetler yapabileceği sıralarda ölümü eski talebelerini ve kendisini
sevenleri çok üzdü. Oğlu Bülent Ecevit'i çok iyi yetiştirdi, kalemiyle
ve siyasî alandaki faaliyet ve hizmetleriyle babasına hayırlı bir ha
lef oldu.
17. Mazhar Nedim GÖknil : (Deniz Ticareti ve îflâs Hukuku)

Üçüncü sınıfta bize ders okutan hocalarımızdan biri de Mazhar
Nedim'dir.
8.1.1927 tarihli profesörler kurulunun 8 numaralı kararma baktı
ğımız zaman, bu toplantıda Ticaret Dersinin durumu görüşülerek bu
derse ayrılan iki yılda haftada beş saatin yeterli olmadığı ve Şevket
Mehmet Ali Beyin daha fazla ders vermeğe vaktinin müsait olma
masından dolayı yeni bir profesör intihabına lüzum görülmüş ve
adaylardan Lozan Hukuk Fakültesinden mezun Mazhar Nedim bey
ittifakı ara ile intihap olunmuştur.
31
İsviçre de tahsilini bitirmiş olan Mazhar Nedim, genç sempa
tik, zarif giyinmeğe itina eden ve hakikaten de zarif ve kibar olan
bir hocamızdı. İngilizce ve fransızca dillerine vakıftı. Derslerinde
vazıh olmayı, mümkün olduğu kadar fazla bir şeyler öğretmeyi sağ
lamağa çalışıyordu. Deniz Ticareti, ile ve İflasla ilgili derslerinden
çok istifade ettik. Deniz Ticareti Hukuku üzerinde yıllarca çalışarak
eserler verdi. Derinleşti. Sevimli ve güleryüzlü hali nezaket ve teva
zuu derslerine ayrı bir cazibe katıyordu. Şevket Mehmet Ali ile çok
yakın dostluğu var. Kara ve Deniz; Ticareti Hukuku ikisinin bu ya
kınlığı içinde sanki kaynaşıp birleşiyordu. Öğrenciler iki hocayı ba
canak zannediyorlardı. O zamandan beri halâ öğle sananlar vardı.
Aslında çok samimi iki arkadaştılar. Cemil Bilsel, hocaların imti-
hnlarda sigara içmelerini yasak etmişti. O zamanlar Yusuf Kemal,
Ağaoğlu gibi arada bir sigara içen daha yaşlı hocalar bu yasağa uya
rak imtihan sıralarında sigara içmemeğe başladılar. Mazhar Nedim
tiryaki idi ve Türk Ocağı sigarası içiyordu. Bu arada şu noktaya işa
ret edelim ki Cemil Bilsel zaman zaman diğer hocaların derslerine
ve imtihanlarına girer, dinler, verdiğimiz cevaplarla ilgilenirdi. O
zaman Adalet Bakanlığının da her imtihana iki mümeyyiz tayip edip
göndermek hakkı vardı. Bilhassa tanınmış hakimlerden, Siyaset
adamlarından ve diğer sahalarda çalışan, temayüz etmiş hukukçu
lardan mümeyyizler geliyor, dersin hocası ile birlikte bizi imtihan
ediyorlardı. Mektep yatılı olduğu için, Profesörler ve Mümeyyizler
Fakülte Yemek Hanesinde kendileri için hususi surette hazırlanmış
bir sofrada yemek yerlerdi. Profesörler Meclisinin 23/V/1926 tarihli
toplantısında kabul edilen imtihanlarla ilgili muvakkat talimatna
menin 1. nei maddesinde Hukuk Mektebi İmtihanlarının her ders se
nesi sonunda Profesörler Kurulunun tayin edeceği zamanda sözlü
ve aleni olarak yapılacağı ve zümre Profesörleri ile Bakanlığın dı
şarıdan davet edeceği mütehassıs kimselerin imtihanlarda hazır bu
lunabileceği yazılıdır.
Cemil Bilsel yatılı öğrencilerin çalışma, yemek yeme arzından

hocalarla mümeyyizlerin yemeğine kadar her şeyle ilgileniyordu. Ba
lığın nasıl yeneceğinden, peçetenin, çatal bıçağın nasıl kullanılaca
ğından tutunuz da tıraşımızla, elbisemizle, sıhhatimizle çalışmamız
la hülâsa herşeyimizle meşgul oluyurdu. Hiç şüphe yok ki, iyi yetiş
memizi istiyordu. Günün birinde şöförlik öğrenmiş ve o zaman 150
liraya aldığı bir otomobille sabah erkenden Fakülteye gelmeğe baş
lamıştı. Geç vakitlere kadar Fakültede kalır, çalışırdı. Otomobili çok
32
defa çalışmaz, odacıların arkasından itmesine lüzum hasıl olurdu,
Rahmetli hocamız bir gün evde sabah erkenden kalkmış bir şeye
canı sıkıldığı için söğlenmeğe başlayınca, küçük kızı, babası farkına
varmadan büfe üzerinde duran saati acele bir saat ileriye almak su
retiyle meseleyi halletmişti. Cemil Bilsel Hocamız saate bakınca geç
kaldım diye sür'atle hazırlanıp evden çıkarak Fakülteye geldiği za
man ortalarda kimselerin bulunmayışı hayretimi mucip olmuş, ce
bimdeki saati çıkarıp bakmış ve saatin henüz 6.5 ğa gelmediğini gör
müştüm.
Bir gün de arabasiyle giderken bir kaza yapmıştı, yolda giden
lerden birinin yaralanmasına sebep olmuştu. Polis geldi, karakola
gideceğiz dedi. Hocamız, ben Profesör Cemil Bilsel diye hüviyetini
açıklayınca Polis memuru kim isterseniz olunuz, adam çiğnediniz
karakola gitmeğe mecburuz diye cevap verdi. O zaman Ankara Em
niyet Müdürü sınıf arkadaşlarımızdan talebesi Salih Kılınçtı. Hoca
sına gereken hürmeti göstermeği ihmal etmedi. Ve onun aracılığı ile
mesele halledildi. Cemil Bilsel'in o gün ne kadar heyecanlandığını
ve üzüldüğünü tasavvur etmek mümkün değildir.
Fakülte ile ilgili neden bahsedilirse edilsin, ilk yıllarda Cemil
Bilsel'i mutlaka karşımızda buluruz.
Hareketlerinde bazan ifrata kaçtığı olurdu. Ezcümle yatılı ta
lebeye 1. nei ve 2. nei sınıflarda lacivert elbise yaptırdığı halde, son
sınıfta jaket atay yaptırıyor, kolalı gömlek ve melonşapka veriliyor
du. Yatılı talebe 3. ncü sınıfta imtihana girerken jekat atay ve melon
şapka giymeğe mecburdu. Hava ne kadar sıcak olursa olsun, jaket
atay'm yeleği de mutlaka giyilecekti. Hayri adındaki rahmetli bir
arkadaşımız yeleği giymeden imtihana gelmişti. İmtihana alınmadı,
gidip yeleğini giymek zorunda kaldı. Bir de sakal tıraşı şarttı, Kra
vat takılması da münakaşa kabul etmez mecburiyetlerdendi.
Bu noktalara işaret etmekten maksadımız, hocalar için konan
sigara yasağının ve Mazhar Nedim Hocamızın durumunun daha iyi
anlaşılmasını temin ve bu vesile ile bazı hatıraların daha nakledil-
mesidir.
Mazhar Nedim'in imtihanda sigara içmesi ve yasağa riayet et
memesi merhum hocamızın canını sıktı, Ve kendisine imtihan sıra
sında sigara içmemesi için Müdürle haber gönderdi. Buna sinirlenen
genç hoca, derhal odacıya haber vererek üç paket Türk Ocağı siga-
33
rasi getirmesini söyledi. Gelen sigaraları da arka arkaya yakıp iç
meğe başladı. Bunu öğrenen Cemil Bilsel o zaman Fakültenin Reisi
olan Adalet Bakanı Mahmut Esat'a telefon ederek hadiseyi anlattı ve
istifa ettiğini bildirdi. Durumun nezaketini anlayan Mahmut Esat,
Hoca lütfen istifa etmeyin, ben derhal geliyorum diye cevap verdi.
Fakat o günlerde Fakültenin semtine bile uğramadı, mesele de bu şe
kilde kapanmış oldu (1).
Mazhar Nedim, Fakültemizde hoca olduğu yıllarda ayni zaman
da Ziraat Bankası Hukuk Müşaviri idi. Uzun yıllar Fakültelmizde ho
calık yaptıktan sonra o da Şevket Mehmet Ali Hocamız gibi İstanbul
Hukuk Fakültesine nakil ve orada Deniz Ticareti Hukuku okutmağa
devam etti.
Halen hayattadır ve emekli olarak İstanbul'da oturmaktadır.
18. Cemal Hüsnü Taray : (İktisat Mezhepleri)

Profesörler Kurulunun 6/XII/1927 tarihli 21. nei toplantısının
7 numaralı kararında İktisat mezhepleri Profesörlüğünen bahsedil
mektedir.
İç İşleri Bakanı olan Şükrü Kaya'nm Bakanlıkta pek ziyade
meşgul bulunması derse devamına imkân vermeyeceğinden mekte
bin evvelce İktisat Profesörlüğüne tayin edilmiş olan Cemal Hüsnü
Bey'in - dersi Şükrü Kaya'nm uhdesinde kalmak şartiyle - bu yıl bu
dersi tedris etmesinin uygun görüldüğü bu kararda yazılıdır. Şükrü
Kaya Fakülte Kurulduğu zaman tayini yapılan hocalardandı. İlk
günlerden itibaren Profesörler Kuruluna katılıyordu. I. nei sınıfta
henüz öğrencilerin umumi iktisat bilgisi olmadığı için bu dersin 2.
nei sınıfta okutulması ve nihayet son sınıfta okunmasının daha uy
gun olacağını Profesörler Kuruluna kabul ettirmişti. Biz son sınıfa
gelince de ders okutmağa vakit olmıyacağı anlaşıldı. Gide ve Riste'-
den tercüme ettiği İktisat mezhepleri kitabı da basılmıştı, hazırdı.
Rahmetli hocamız Veli Saltık, Şükrü Kaya eğer kendisini ilme
verseydi dünyanın en büyük, en m e ş h u r alimlerinden birini karşı
t ı ) Daha sonraki yıllarda rahmetli Esat Arsebük'ün Dekanlığı zamanında genç hocalarımızdan
rahmetli Muvaffak Akbay koridorda sigarasını yakınca, Arsebük bunu görmüş ve müdahale
etmişti. Muvaffak'ın buna çok canı sıkıldı. Bizi halâ talebe mi sanıyor nedir bilmiyorum,
böyle şey olamaz diyordu. Fazla nizam ve intizam sağlamak istiyenlerin bazan mübalâğalı
hareketlerde bulunmaları da mümkündü.
34
I
mızda bulurdu. Siyasete atılması memleketi böyle büyük bir alim
den mahrum etti demişti.
Biraz evvel bahsettiğimiz karara uygun olarak Şükrü Kaya'nm
yerine İktisat Mezheplerine Cemal Yusuf Taray geldi. Bu hocamızda
İsviçre'de tahsil etmişti. Gümüşhane Millet Vekili idi. Kısa bir müd
det verdiği derslere devam etti, not tuttuk, hatta bize Şükrü Ka
ya 'nın tercüme edip bastırdığı İktista Mezhepleri kitabını temin ede
ceğini de söyledi. Fakat hocalığı uzun sürmedi, ayrıldı.
Cemil Bilsel Hocamızla aralarında bir anlaşmazlık ve bazı hu
suslarda münakaşalar olduğunu hatırlıyorum.
Elimizdeki zabıtlara göre Profesörler Kurulunun 21/11/1928 ta
rihli yirmiüçüncü toplantısında okunan Cemal Hüsnü Taray'm
31/1/1928 tarihli istifanamesinde meşguliyetinin fazlalığından dola
yı İktisat mezhepleri tarihi hocalığından istifa etmek zorunda kal
dığı yazılı idi. Şevket Mehmet Ali başka bir sebep olup olmadığını
sorunca Cemil Bilsel, aralarındaki anlaşmazlığı ve olup bitenleri an
latmış, istifasını geri alabileceğini bildirmiştir.
Bunun üzerine Hasan Saka'nın Cemal Hüsnü Taray'la görüşme
si ve gelecek toplantıda bir karar verilmesi uygun görülmüştür. Pro
fesörler kurulunun 13.3.1928 tarihli 24 ncü toplantısında Cemal Hüs
nü Taray'm istifasına ittila hasıl edilmiş ve programların pek mah
mul bulunması münasebetiyle bu dersin okutulup okutulmaması hu
susunda cereyan eden müzakere neticesinde dersin okutulmamasma
karar verilmiştir.
Cemal Hüsnü Taray bilâhare Millî Eğitim Bakanı olmuş, daha
sonra da Büyük Elçi olarak memleketimizi mıhtelif ülkelerde tem
sil etmiştir. Halen sağdır, sıhhattedir ve zaman zaman gazetelerde
yazılan çıkmaktadır.
İlk yılların programları tetkik edilirse, «fıkıh tarihi» adıyla bir
dersin mevcut olduğunu ve tedris heyeti arasında şer'iye vekilliği ve
Adalet komisyonu başkanlığı yapmış olan Saruhan milletvekili Fev
zi beyin de bu dersin hocası olarak yer aldığı görülmektedir.
Fakat ne bu ders okutulmuş, ne de Mustafa Fevzi hocayı karşı
mızda görmek nasip olmuştur. Böyle bir dersin niçin düşünüldüğünü
izahkolaydır. Talebe ve hocaların fakültenin açılış gününde Atatürk-
le birlikte çektirdikleri resimde, hocalar arasında Mustafa Fevzi be-
35
yin de yer aldığı görülmektedir. Daha sonra fakülte talimatnamesi
yapılırken üçüncü maddede okutulacak dersler arasına fıkıh tarihi
konmamıştır.
Yeni açılan Hukuk Mektebinin doğrudan doğruya yeni hukukla
öğretime başlamasını ve bu yolda ilerleyip gelişmesini temin düşün
cesi belki buna amil olmuştur.
Ezcümle Medeni Kanunla Nöşatel'den iktibas edilen Hukuk Mu
hakemeleri Usulü Kanunu Fakültemizde henüz proje halinde iken
okutulmağa başlanmıştır.
Medeni Kanunun Büyük Millet Meclisinde müzakeresini talebe
liğimizin ilk yılında takip etme imkânını bulmuştuk.
Ankara Hukuk Mektebinin dersleri arasında bilhassa Hukuk Ta
rihi, Türk Hukuk Tarihi, Siyasi tarih, İhtilâller tarihi bir yenilik ola
rak yer alıyordu. Bu derslerin konmasında talebenin Tarih bilgile
rinin kuvvetlendirilmesi lüzumu amil olmuştur.
Fakültenin ilk hocaları tayin edilirken, bunlar arasında nazarî
iktisat profesörü olarak Şükrü Saraçoğlu'nun da yer aldığını gör
mekteyiz. Fakat hiç bir zaman ders okutmadı. Ancak günün birinde
Adalet Bakanı olarak fakülteyle yakından ilgilendi. Maçlara gitmeyi
severdi. Çok önemli bir maç bulunmadıkça profesörler kuruluna fa
kültenin reisi olarak başkanlık ederdi. Öğrencilerin senelik kır gezin
tilerine, hocalar arasında tertipledikleri koşulara katılırdı. Tavazu-
u ve samimiyetiyle fakülte mensuplarının kalplerini fethetmesini
bilmişti.
Cemil Bilsel zamanında fakülte ananeleri arasına giren ve im

tihanlardan bir müddet evvel bütün hocaların, talebenin ve fakülte
mensuplarının katıldığı yıllık geziler, piknikler vardı. Çok defa trenle
Kayaş'a gidilirdi. Sonra Orman Çiftliğinin müsait yerlerine gidil-
miye başlandı. Bu gezilerde talebe ve hocalar arasında yakın temas
lar, görüşmeler olur, birçok eğlence tertiplenir, hocalar hakkında
yazılan şiirler okunur, hocaların taklitleri yapılırdı. Akşam olunca
herkez memnun evlerine yerlerine avdet ederdi.
Uzun yıllar devam eden bu güzel an'anemiz sonradan bozul
muş, başka şekil ve mahiyet almıştır. Ezcümle son sınıfın bir imti
han arasında yaptığı bir baraj gezisi haline gelmişti. Halen bunun
devam edip etmediğini bilmiyorum. Eski an'anemizin yeniden ihya
36
edilmesini Ankara Hukuk Fakültesi ailesi için can ve gönülden te
menni ederim.
îşte Şükrü Saraçoğlu Bakanımız olduğu yıllarda bu gezilerimi
ze katılmaktan büyük zevk duyardı. Kendisi Mülkiyeden mezundu
ve İsviçre de tahsilini bitirmişti. Saraçoğlu'nun Adalet Bakanlığı
zamanında Profesör ve öğrenciler birlikte Yurtiçi ve Yurtdışı seya
hatler yapmağa başlamışlar ve bu gezilerden büyük istifadeler sağ
lamışlardır. Bu gezilerin yapılmasını Saraçoğlu teşvik etmiş ve ge
rekli maddî yardımlarda bulunmaktan da geri kalmamıştır. Bilhas
sa İstanbul Hukuk Fakültesiyle yakınlık vaktiyle yapılan bu gezi
lerden biri ile temin edilmiştir.
Merhum Saraçoğlu oğlu Aydm'ı bizim fakültede okutmuştu.
Ödemişli Saraç'in oğlu olmakla iftihar ederdi. Toplantılarda ısrar
edilirse zeybek oynamaktan kaçmazdı, bilhassa harmandalıyı ter
cih ederdi. Sohbetleri güzeldi, pek hoş hikâyeler anlatırdı. Maliye,
Hariciye ve Adalet Bakanlıklarında bulunan ve büyük hizmetler ifa
eden Saraçoğlu günün birinde Başbakan oldu ve hizmetlerine de
vam etti. Çok zeki idi. Memlekete daha pek çok hizmetler yapabi
leceği bir çağda aramızdan ayrıldı. îlk yılların hocaları hakkında
hatırımızda kalan ne varsa yazmağa çalıştık, görülüyorki hoca bul
mak bakımından Mecliste mevcut endişeler varit değildi. Memleketi
mizin çok değerli yetişmiş evlatları fakültenin kuruluşunda görev al
dılar ve büyük hizmetler ifa ettiler. Hocalarımızın bir kısmı vaktiyle
Lozan Muahedesi yapılırken İsmet Paşa ile Hey'et de yer almış ve
çalışmışlardı. Bazıları Bozkurt-Lotüs davasında ve cümlesi memleke
tin çeşitli ve önemli işlerinde görev almış hizmet görmüş insanlardı.
Bu vasıfları ve meziyetleri nefislerinde toplayan kuvvetli kül
türlü yüksek şahsiyetlerin fakültenin kuruluşunda tedris heyeti ara
sında yer almış bulunması fakültemizin doğuşundan itibaren sahip
olduğu küvet ve kudretin ifadesidir. Bu hocalardan ders okuyan biz
ler ve Ankara Hukuk Fakültesi için bu, en büyük bir gurur ve ifti
har vesilesidir. Bununla ne kadar öğünsek azdır. Yıllar geçtikçe fa
kültemiz durmadan gelişmiş, daha da kuvvetlenmiş, maddî ve ma
nevî bu gün abideleşen sağlam durumunu elde etmiştir. Tek değiş-
miyen şey mensupları arasında bir aile havasının ilk günlerinde ol
duğu gibi devam etmekte olmasıdır. Bu an'anevî özelliğin bizlerden
sonra da gelecek nesiller tarafından muhafaza edileceğine ve kendi
lerinden sonra geleceklere de intikal ettirilceğine inanıyoruz.
37
FAKÜLTENİN AÇILIŞI
Bir tarafda yeni Hukuk Mektebinin profesör ve bina ihtiyaçla

rının karşılanmasına çalışılırken, diğer taraftan da Adalet Bakanlı
ğında Fakültenin açılış merasimi için program hazırlanıyordu.
Açılışı daha fazla geciktirmemek için, merasimin eski Meclis,
sonra Cumhuriyet Halk Partisi ve şimdi de müze olan binada yapıl
ması ve hatta tadil ve İslahı bir müddet daha sürecek olan esas bina
hazır oluncaya kadar burada derslere başlanıp devam edilmesi uy
gun görüldü.
Ankara Hukuk Mektebinin 15 Eylül 1341 tarihinde toplanan Pro
fesörleri tarafından kendisine teklif edilen tedris heyeti fahrî reis
liğini kabul eden Atatürk verdiği cevapta mektebin müstakil faali
yetinde Türk İnkilâbınm ve Medeniyetinin ruhuna uygun öğretimde
bulunarak vatanımıza faydalı olmasını temenni etmiştir.
Zamanın Başbakanı İsmet Paşa'nm, kendisine tevcih edilen Türk
Hukuk Tarihi Fahrî profesörlüğünden duyduğu memnuniyeti bildi
ren el yazısıyla verdiği cevap fakültede mahfuzdur.
Hazırlanan açılış programına göre fakülteyi açacak olan Ata
türk'ün nutkundan sonra Adalet Bakanı Mahmut Esat Bozkurt'un
cevabî bir nutuk söylemesi ve o gün dersi verme sırası kendisinde
olan Anayasa Profesörü Ahmet Ağaoğlu'nun da ilk dersini vererek
derslere başlanması kararlaştırılmıştı.
5 Kasım 1925 de bir perşembe günü öğleden sonra eski Meclis
binasının bahçesinde toplanmağa başladık. Davetliler yavaş yavaş
geliyor ve dershane vazifesini görecek salonda yerlerini alıyorlardı.
Merasim saat 2 de başlıyacaktı.
Biz öğrenciler Müdürle beraber pürheyecan Atatürk'ün gelme
sini bekliyorduk. Bir an geldiki bütün Devlet ve Hükümet Erkânı,
Milletvekilleri, basın mensupları, Profesörler ve davetliler salonu
hınca hınç doldurdular, iğne atılsa yere düşmezdi. Ayakta kalanlar
da pek çoktu.
Nihayet sabırsızlıkla beklediğimiz an geldi, Atatürk alkışlar ara
sında otomobilinden indi, Redingot ve silindir şapka giymişti. Ken
disini ilk defa bu kadar yakından görüyorduk. Nutku söylemek üze
re salona girdiği zaman herkez kendisini ayakta ve coşkunca alkış-
38
lıyor, selâmlıyordu. Biz arka tarafta ayakta duranlar arasına so
kulduk. Atatürk hemen kürsüye çıktı ve Ankara Hukuk Mektebinin
açış nutkunu söylemeğe başladı. Heyecanlı görülüyordu. Kuvvetli ve
cevherli ifadelere Atatürk'ün kendi kuvveti de katıldıkça, nutuk çok
daha tesirli oluyor ve sık sık alkışlanıyordu.
Büyük eserin zihniyeti ve ihtiyaçlarını karşılıyacak yeni Hukuk
esaslarını ve yeni hukuk erbabını vücuda getirmek için teşebbüse
geçmek'zamanının geldiğini Ankara Hukuk mektebi ile Cumhuriyet
Hukukunun izahı ve müdafaası tedbirinin alındığını söyliyen Ata
türk, Ankara da bir Hukuk Mektebi açılmasmdaki zarureti veciz ve
beliğ bir surette ifade etmiş oluyordu.
Nutkunun bir yerinde eski hukuktan ve hukukçuların bizzat
kendisine çıkardıkları zorluklardan bahseden Atatürk; büsbütün ye
ni kanunlar vücuda getirerek, eski hukuk esaslarının temelinden
kal' edileceğini söylüyor ve yeni hukuk esasları ile alfabesinden
tahsile başlıyacak bir yeni hukuk nesli yetiştirmek için bu müessese
leri açıyoruz diyordu.
Nutkunun sonunda ise öğrencilere hitap eden büyük önder, yeni
Türk İçtimai hayatının baniğ ve müeyyidi olmak iddiasıyla tahsile
başlıyan sizler, Cumhuriyet devrinin hakiki hukuk âlimleri olacak
sınız. Biran evvel yetişmenizi ve milletin arzusunu fiilen tatmine
başlamanızı millet sabırsızlıkla beklemektedir. Sizi yetiştirecek olan
profesörlere tereddüp eden vazifeyi hakkiyle ifa edeceklerine emi
nim dedikten sonra, Cumhuriyetin müeyyidesi olacak bu büyük
müessesenin küşadında hissettiğim saadeti hiçbir teşebbüste duy
madım, ve bunu izhar ve ifade etmekle memnunum cümlesiyle ve
müthiş bir alkış tufanı arasında bu tarihi nutku bitirmişti.
Atatürk'ten sonra ' kürsüye Mahmut Esat çıktı. Eski hukuktan
yeni hukuka geçişimizin sebeplerini heyecanlı bir dille anlattı. Ata
türk'e ve İsmet Paşa'ya mektebin şükranlarını sundu.
Atatürk'ün işaret ettiği yolda yürümeyi çok şerefli ve çok fe
yizli bir esas olarak kabul eden Ankara Hukuk Mektebinin maziden
müdevver esasları tarihe tevdi ettiğini söyledi.
Türk'ün büyük Reisinden feyiz ve ilham alarak yürüyeceğimizi,
Gazi'nin elimizde bir zafer bayrağı olduğunu, mutlaka ve behema-
hal muvaffak olacağımızı sözlerine ekledi ve inkilaplar insanlığı sa-
dete götüren vasıtalardır. Karşı koyanların akıbeti behemahal mut-
39
lak bir hüsrandır. Diyerek programlarımızı ve hattı hareketimizi tes-
bit buyurmak lütfunda buyuran Atatürk'e ve hazır bulunanlara te
şekkürle nutkunu bitirdi.
Bundan sonra programa göre o gün ilk dersi vermesi gereken
Anayasa hocamız Ahmet Ağaoğlu kürsüye çıktı ve yanılmıyorsam
Anayasa dersine umumi bir giriş yaptı ve ders konusu üzerinde du
rarak Anayasa ile temin edilen hürriyetlere temas etti. Merasim bit
tikten sonra Atatürk bahçeye çıkarak mektebin profesörleriyle ve
öğrencileriyle resim çektirdi. Bu resim, ilk günün en kıymetli hatıra
sı olarak kaldı. Resimleri o zaman henüz pek genç olan ve sonra
dan fakültemize kaydolunan foto Cemal çekmişti. 5 Kasım 1925 bi
zim için ve bütün Ankara Hukuk Fakültesi mensupları için çok mut
lu bir gündür. O gün Atatürk'ün bizzat gelip tarihi ve çok önemli
bir nutukla fakülteyi, inkilâbm bu ilk yüksek tahsil müessesesini
açmasını ve bu müesseseyi Cumhuriyetin müeyyidesi olarak vasıf
landırmasını anlatan Cemil Bilsel hocamız Ankara Hukuk Fakülte
sinin kuruluşu ile ilgili yazısını bu, eşsiz kalan bir şereftir. Ne mut
lu bu şerefle yaşayan Ankara Hukukuna diyerek bitiriyor.
Fakültemizin her yıl niçin (5) Kasım tarihinde özel bir mera
simle derslere başladığının sırrını yeni nesillere tevdi ve bizler için
(5) Kasım'm taşıdığı manayı ve önemi izah etmiş oluyoruz.
5 Kasım 1925 Perşembe gününü bizzat yaşadığımız için, bu mut
lu günün aziz hatırasını ve büyük heyecanını içimizde duymakta ve
saklamaktayız. O gün birçok sebeplerle sonsuz bir sevinç duyuyor
duk. Atatürk'ü çok yakından ve aramızda görmüştük. Fakültemizi
açış nutkunu büyük bir dikkatle dinlemek saadet ve bahtiyarlığına
nail olmuştuk. Bizler için ve fakültemiz için bundan daha uğurlu bir
olay düşünülemezdi. Artık rüyamızın hakikat olduğunu görüyorduk.
Bu tarihi ve an'anevi açılış günü, her Ankara Hukuklusunun 5 Ka
sım 1925 te, henüz binası hazır olmayan Ankara Hukuk Mektebi ders
programına göre açıldığı zamanda derslere başladı ve bir süre bu
rada öğretime devam eti. Bu sürenin bir veya birbuçuk ayı tecavüz
etmediğini sanıyorum.
Eski Meclis binasındaki derslerimize ara sıra siyaset adamların
dan bazıların da geldiğini ve hocalarımızı dinlediklerini görüyorduk.
Zaten hocalanmızm çoğu Milletvekili idi. Cemil Bilsel hocamız da
zaman zaman derslere giriyordu. Ezcümle birgün Siyasi Tarih ho
camız Yusuf Akçora'nın dersine girdi, Akçora Napolyon'dan ve ha-
40
yatından heyecanla bahsediyor, coşuyor ve gözlerinin nemlendiği
hissediliyordu.
Cemil Bilsel hocamızda bundan sonraki ilk dersinde bir vesile
bularak sözü Napolyo'na getirdi ve o da Napolyon ve hayatını anlat
maktan kendini alamadı.
Aynı konuda hocalarımız arasındaki bu yarışmadan hoşlanıyor,
zevk alıyordu. Çeşitli derslere hergün yeni yeni hocalar geliyor, ilk
derslerinde bize lüzum gördükleri nasihatlarda ve tavsiyelerde bulun
duktan sonra ders konularmı anlatmağa başlıyorlardı. Hocalarımızı
ayrı ayrı ve bir öğrenci tecessüsü ile tetkik ediyor, her birinin izah
tarzı ve bizde bıraktıkları tesir üzerinde dikkatle duruyorduk. Ara
mızda yer alan birçok yaşlıbaşlı insanlar da devam ederek ve not tu
tarak sıkı ve ciddi bir surette çalışmayı ihmal etmiyorlardı. Arada bir
devam cetvelleri çıkıyor ve bilhassa yatılı öğrencilerin devamı üzerin
de daha büyük bir titizlikle duruluyordu. Muayyen devam nisabını
dolduramıyan öğrencilerin imtihana girme hakkı kalmıyordu. Fakül
te dahili idare talimatnamesinin 11 nei maddesinde mektebe deva
mın mecburi olduğu ve bunun için muntazaman yoklama yapılaca
ğını ve profesörler meclisince her yıl tayin edilecek devam nisabını
ihraz edemiyenlerin imtihanlara kabul edilmiyecekleri yazılıdır. Pro
fesörler kurulu bu devam nisabını umumiyetle ders günlerinin tama
mının üçte ikisi olarak kabul etmiş, makul ve makbul mazereti olan
ların durumlarının ayrıca incelenerek, kurulda bir karara varılması
da hakkaniyet ve nısfete uygun görülmüştür. İlk yılların zabıtların
da birçok toplantılarda bu konu üzerinde durulduğunu tesbit etmiş
bulunuyoruz. Kurulduğu günden itibaren fakültede dersler, saat se-
kizbuçukta başlıyor, yarımda bitiyordu. Bazı istisnalar bir tarafa
bırakılırsa bu güne kadar bu an'ane devam etti.
Yatılı öğrencilerin yemeklerden sonra bir mubassırın nezaretin
de ders çalışmağa mecbur olduklarını belirtmiştik. Yatakhane gece
saat ondan sonra açılıyordu. Hafta içinde darülbedayi Ankara'ya gel
diği veya güzel bir filim oynadığı zamanlarda Müdürden ve olmazsa
Cemil Bilsel'den izin almağa çalışılırdı. Daha önce'de işaret ettiğimiz
veçhile henüz eski Meclis binasında dersler devam ederken, Türk
Hukuk Tarihi ve Hukuk Tarihi Profesörü Sadri Maksudi Arsal, Türk
Hukuk Tarihi fahri Profesörü İsmet Paşa ile gelerek derse başla
mıştı. Bu hatırayı tesbit eden o gün oradaki hocalarımızla İsmet Pa-
şa'nın birlikte bir resmi vardır. Bu vesile ile acı bir hatıramızı nak-
41
letmek istiyoruz : İsmet İnönü'nün fahri Profesörlüğü, Fakültemi
zin 25 nei yıl dönümü tes'it edilirken önemli olaylara yol açtı. De
mokrat Parti iktidarda idi.
Törene iktidar mensupları ile birlikte diğer partilerin ileri ge
lenleri de çağrılmıştı. İsmet Paşa'ya fahri Profesörlük, Profesörler
Kuruiu Kararı ile tevcih edilmişti. Vaktiyle keyfiyet resmen kendi
sine tebliğ edilmiş ve o da el yazısı ile cevap vererek teşekkür etmiş
ti. Fakat bunu bilen pek az kimse vardı. İnönü, Profesör Hikmet Bel-
bez arkadaşımızdan cübbesini kendisine vermesini rica etti. Arka
daşımız cübbesini hemen verdi. İnönü cübbeyi giyerek Öğretim Üye
leri ile birlikte salona girdi ve onların arasına oturdu. Bunun üzerine
hâdise çok büyütüldü. Fakülte aleyhinde ittihamlar aldı yürüdü.
Hasta bulunan Başbakanı ziyarete giden Fakülte Yönetim Kurulu
Üyeleri, Başbakanlıkta karşılarında zamanın Milli Eğitim Bakanını
buldular, Bakanın bu hâdise dolâyisiyle sert ve şiddetli çıkışlarına
gereken cevaplar verildi. Bakan, fahri Profesörlük konusundan ha
bersizdi. 0, sadece aldığı talimat üzerine hareket ediyordu. Nihayet
Demokrat Parti gurup toplantılarında yayılan tartışmalarda Fakül
teye mensup bazı arkadaşlarımız tarafından mesele aydınlatılmış,
Fahri Profesörlüğün hakikaten mevcut olduğu ve bunun münhasıran
bize mahsus olmayıp, başka memleketlerde de bulunduğu ve fahri
Profesörün bir Profesör Kisvesi ile törene katılabileceği anlatılmış
ve anlaşılmış mesele kapanmıştır.
Fakültede okutulan derslerle Atatürk'ün ilgilendiğine ve basılan
natları takibettiğine daha evvel işaret etmiştik. Atatürk arasıra
imtihanlara da gelmek suretiyle bu alâkasını devam ettirdi. Bu ge
liş sadece öğrencileri değil, hocaları da heyecanlandırmaktan hali
kalmıyordu. Ezcümle Fakültemizin çok çalışkan öğrencilerinden
olan asistanlarımızdan birinin annesi, Sadri Maksudi Hocanın im
tihanına girdiği sırada Atatürk gelmiş ve imtihan olandan ziyade ha
zır bulunan hocalar ter dökmüşlerdi. Atatürk'ün büyük nutkunu öğ
renci olduğumuz devrede Büyük Millet Meclisinde bizzat kendi ağız
larından dinlemiş ve bilhassa gençliğe hitabesi Fakültemiz gençliği
ni çok heyecanlandırmış ve coşturmuştu.
Atatürk'e yapılan suikast dolâyisiyle Fakültenin önündeki mey
danda büyük bir miting tertib edilmiş, aralarında Cemil Bilsel ho
camızla bazı millet vekillerinin ve iki arkadaşımızın bulunduğu bir
çok hatipler kurulan kürsüye çıkarak muazzam bir kalabalık önün
de suikastı heyecanlı hitabelerle tel'in etmişlerdi.
42
İlk yılların elimizdeki zabıtlarına baktığımız zaman Profesörler
Kurulunun 6/VI/1962 tarihli on birinci içtimamdaki kararında «Ce
mil Bey, Adliye Vekili Mahmut S sat Beyefendinin mektebin fahri rei
si olan Reisi Cumhur Hazretlerine karşı tertib edilen suikastı tel'in
için Hukuk Mektebi Talebisinin bir miting akdetmesi hakkında şim
di gelen telgraf namesini kiraat etti.
Memleketin ulu müncisine karşı tertib edilen suikastın bütün
milletin kalbinde pek derin nefret hisleri uyandırmış olduğuna şüp
he yoktur. Bu derin nefret hislerini Ankara Hukuk mektebi elbette
herkesten ziyade ve herkesten samimi olarak duymuştu. Bunu
alenen ishar etmek ve bu mel'un ve hain teşebbüsün akim kalması
ile cuşişe gelen bütün milletin hissiyatına tercüman olmak üzere bay
ramın yarınki 1. nei günü muayededen sonra saat tam 12 de Hükü
met Meydanında bir miting aktedilmesi münasip görüldü.
Bu mitingte müderris Cemil Bey ile Büyük Millet Meclisi aza
sından, Barodan ve Türk Ocağından, muallimler cemiyetinden ve
Profesörlerden birer zat ile talebeden iki kişinin Ammenin hissiyatı
na tercüman olmaları muvafık görülerek bilmuhabere Büyük Millet
Meclisi namına Rasih, Baro ve Türk Ocakları namına Muhittin Ba
ha, Muallimler Cemiyeti namına Refet ve Profesörlerden Sadri Mak-
sudi Beyler ile talebeden Nazif ve Muhlis Beyler tayyün ettiler» den
mektedir.
Başbakan İsmet paşada Fakülte ile ilgileniyor, Fakültede muh
telif vesilelerle tertiplenen toplantılara geliyordu, ezcümle Fakül
tenin 1. nei yıl dönümünde tertiplenen toplantıda bulunarak konuş
muş ve bizlere çok çalışkan olmamızı ve hocalarımıza da kıyıcı ol
malarını tavsiye etmişti, bıkmadan usanmadan çalışmak lâzımdır
diyordu. Bu konuşmanın metni mevcuttur.
Hocalarımızın da mütemadi telkinleri durmadan çalışma şevki
mizi kamçılıyor, kırbaçlıyordu. İmtihan zamanlarında Cemil Bilsel
hocamız yatılı talebeyi birer birer basküle çıkartıp tarttırıyor, imti
hana girmeden önceki kilolarını tesbit ettiriyordu. İmtihandan son
ra yeniden tarttırarak aradaki kilo farkını da çalışma gayretinin bir
ölçüsü olarak değerlendirmeyi usul ittihaz etmişti.
İmtihan neticeleri hakkında Hakimiyeti Milliye gazetesine beya
nat verirken, parlak başarı elde eden öğrencilerin adlarım açıkla
makta, çalışmağa teşvik bakımından, fayda mülahaza ediyordu.
43
O zamanki imtihan yönetmeliğine göre imtihanda bir dersten
geçme notu beşten aşağı olamazdı. Ussümizan yedi idi. Ayrıca üç ders
için Profesörler Kurulu bir üstünlük ve daha fazla bir önem kabul
etmişti.
Zabıtlara göre 2/V/1965 tarihli toplantısında Profesörler Ku
rulu verdiği kararda «imtihanlarda terfi için ussümizan vasati yedi
numara olarak kabul edilmiş olmakla beraber mezun olmak için
İktisat, Hukuku Medeniye ve Hukuk Ceza derslerinden vasati her
halde yedişer numara alınması lüzumu kabul olundu.» denmektedir.
Üç yıllık tahsil sonunda bu üç dersin herbirinden ortalama ye
di almak şarttı. Bu notu alamayanlar mezun olamaz, diploma ala
mazdı. Öğrenci dilinde buna Bakalorya adı verilirdi. Bakalorya'ya
kalan öğrenci o dersten 7 almak zorunda idi. Ezcümle İktisat der
sinden bu şekilde bir kaç defa imtihana giripte yedi numara alacak
kadar basan gösteremeyen bir öğrenciye Yusuf Kemal Hocamızın
«ben artık bıktım, usandım; sen halâ usanmadın» diyerek not verdi
ği kulaklarımıza gelmiştir. O zaman ki öğrenci derneği faaliyetlerine
de temasta fayda vardır. Dernek kurmak hususunda öğrencilerin va
ki müracaatı Profesörler Kurulunu ilgilendirmediği için idareye ha
vale edilmiştir. Neticede bir öğrenci derneği kurulmasına müsaa
de edildi. İdare Hey'etine üye olmak heveslileri ortaya çıktı, müca
dele başladı, guruplaşmalar göze çarpıyordu. Başkan olmak iste
yen rahmetli bir sınıf arkadaşımız, hal ve vakti yerinde olduğu için
seçimlerden evvel ziyafetler verdi. Teneffüs sıralarında bile bu faali
yetler devam ediyordu. Bu sırada derse giren Hasan Saka, kalaba
lığı ve gürültüyü görünce, ne oluyor, bohçacı kadınlar gibi bu ne hal
diye hayretini izhardan kendini alamadı.
İlk kurulan bu öğrenci derneği bir toplantısında memleketin
her sahasında yetişmiş insanlarını derneğe fahri üye yapmağa karar
verdi. Bunlar arasında Hüseyin Caıhit Yalçm'da vardı. Hüseyin Ca
hit Yalçm'ın o zaman Başbakan İsmet İnönü ile arası iyi değildi.
Gazeteler ertesi gün iri harflerle fahri üyeliğe kabul edilenler ara
sında Hüseyin Cahit Yalçm'ın da bulunduğunu yazınca Fakülte İda
resi müşkül duruma düştü. Mahmut Esat telefon edip Reis Vekilin
den izah istedi. Cemil Bey, dernek idare heyetini sorguya çekti, ba
na da senin adaşındır, sakın sen teklif etmiyesin dedi. Haberin sar
sıntısı ve soruşturma günlerce devam ettikten sonra derneğin faali
yetine son verildi.
44
Cemil Bey her halde Fransa'da gördüklerinden ilham alarak et
rafı mavi kurdeleli siyah kadifeden yapılmış bir berenin, fakülte
öğrencilerinin resmi serpuşu olmasına karar verdi. Yatılı öğrenci
lerin hepsine bu berelerden birer tane yaptırıldı. Cumhuriyet Bay
ramlarında geçit resimlerine iştirak ettirilen yatılı öğrenciler, laci
vert elbiseleriyle bu bereleri giymek mecburiyetinde idiler. Ellerin
de bayrakla yürüyen önde iki uzun boylu arkadaşın arkasından mun
tazam adımlarla diğer öğrenciler gelir ve reisi cumhurun bulunduğu
yere varınca herkes sağa bakarak selâm vazifesini ifa ederlerdi. Bu
geçit resimlerinin o zaman Büyük Millet Meclisinin önünde olduğu
nu hatırlıyorum.
Bozkurt - Lotus davasından dönen Adalet Bakanı Mahmut Esat

istasyonda kendisini karşıladığımız zaman, bereleriniz çok güzel ol
muş, çok yakışmış diyerek bize iltifatta bulunmuştu. Yanılmıyor
sam Grotius'un harp ve sulh adlı kitabı davadan muzaffer olarak
avdetinden sonra öğrenciler tarafından Mahmut Esat'a Bakanlık
makamında merasimle takdim olunmuş ve karşılıklı konuşmalar ya
pılmıştı.
Fakültenin ilk rozeti de Cemil Bey tarafından düşünülmüş ve
yine Fransa'dan ilham alınarak yuvarlak, adalet terazisi bariz şekilde
göze çarpan ve muhtelif renkleri bir araya getiren ilk rozet yaptırıl
mıştı. Daha sonra bu rozet değiştirilmiş, uzunca sivri uçlu, yeşil
renkli bir çokları tarafından mezar taşına benzetilen ikinci bir ro
zet kabul edilmiş ve nihayet benim Dekanlığım zamanında kabul edi
len şimdi taşıdığımız rozette karar kılınmıştı.
Fakültede nadir de olsa ilk yıllarda öğrencilere konferans ver

mek üzere bazı ilmî liyakat ve ehliyeti haiz kimselerin davet edildi
ği görülmektedir. Ezcümle Lozan Hukuk Fakültesi Profesörlerinden
Merciler, Bozkutr - Lotus davasında istişare için davet edilmiş ve fa
kültede kendisine bir konferans verdirilmiştir. Aynîzade Hasan Tah
sin Beyin davet edilerek konferans verdiğini hatırlıyorum. Hamdul
lah Suphiden de hitabet hakkında konferanslar rica etmiş o da bu
konferansları vermiştir. Bizden. sonra da bu konferanslar devam
etti.
Ayrıca Fakülte profesörlerinin münakaşalı konferanslar verme
sine ve kura çekmek suretiyle konferans sırasının tesbit edilmesine
karar verildiğini elimizdeki zabıtlardan anlıyoruz.
45
Konferans vermek için müracaat eden iki yabancı profesörün,
bu müracaatları da kabul edilmiştir. Sonra seminer mesaisi yapıl
ması hakkındaki karar da dikkate şayandır. Bu mesainin nasıl yapı
lacağı izah edildikten sonra, üç ayda bir çıkacak olan Ankara Hukuk
Mecmuasında neşredilmesi kabul edilmiştir.
Zabıtlara baktığımız zaman konuşulan meseleler arasında ders
cetveli - müfredat programları, - boş dersler, not meselesi, istilâh-
lar, kitap, devam ve nisap - talimatname - iştima günleri, - Mektep
rehberi - telif Hakkı - Mülkiyelilerin fark imtahanı - sömestre usulü
nün tatbik edilip edilemiyeceği - Avukatlık imtihanı - kütüphane te
sisi - diploma şekli ve derslerden hangilerinin ihtiyarî ve mecburî
olacağı, konferanslar - seminerler - öğrenci müracaatları gibi bir ta
kım konuların yer aldığını görmekteyiz.
Bu kuruluş devresinde en önemli mevzular üzerinde durulmuş,
yabancı dil meselesi ortaya atılmış, sayanı dikkat tartışmaları ol
muş ve esaslı ve mühim kararlar alınmıştır.
Fakültemiz açılmadan önce Eylül ayı başlarında ilk profesörler
kurulu Ankara'da Mahmut Esat'ın başkanlığında toplanmış ve en
genç hoca olarak rahmetli Süheyp Derbil'in zabtı tutmasına karar
verildikten sonra, kuruluş ve açılışla ilgili mevzuları konuşarak bir
takım kararlara varmıştır. Cemil Bilsel hocamız fakültenin kurulu
şu ile ilgili yazısında bu ilk zabtı bilahare aradığını fakat bir türlü
ele geçiremediğini açıklamaktadır.
Ezcümle bu toplantıda hocalarımızın ünvam üzerinde de durul
muş, müderris veya muallim unvanları bir tarafa bırakılarak, mem
leketimizde ilk defa hocalarına Profesör önvanmın verilmesini ka
rarlaştırılmıştır.
Fakültemiz için hitabet temrinlerinin büyük faydası olmuştur.
Yatılı öğrencilerden herbiri bir konu seçerek onu işlemeğe ve on da
kika zarfında Cemil Bilsel hocamızla arkadaşları önünde anlatmağa
mecburdu. Hocamız öğrencinin hitabet kabiliyetini not ediyor ve
mezun olduktan sonra Adalet Bakanlığına verdiği mahrem sicille
birlikte bu notunu da bildiriyordu.
Hocalarımız bazen haber vererek, bazen de ani şekilde okuttuk
ları kısımlardan bizi sorguya çekerler, müzakere yaparlardı. Onun
için her zaman hazır bulunmak ve mahcup olmamak gerekiyordu,
çok çalışmak şarttı.
46
Öğrenci olduğumuz yıllarda İstiklâl Mahkemesinin faaliyeti de
devam ediyordu. Sabahleyin yatakhaneden çıkıpta fakülte binasına
giderken Ulus meydanında ve Karaoğlan'da göğüslerinde paftaları
sehbada geceden asılmış kimseleri görüyor ve içimizde bir ürperti
hissediyorduk. Eski Maliye Nazırı Cavit'le Hüseyin Cahit Yalçın ve
arkadaşlarının İstiklâl Mahkemesindeki yargılanmaları da öğrenci
liğimiz zamanında olmuştur.
Sonra Yavuz - Havuz davası dolayısıyla kurulan Divanı Âli'de
Bahriye vekili İhsan beyle arkadaşlarının yargılanmalarını takip et
miştik. O zamanki yargıtay başkanı İhsan bey divanın başkanlığını
ve Başsavcı Nihat bey de savcılığını yapıyordu. Başkan vekili de o
zaman Danıştay başkanı olan hocamız Nusret Medya' idi. Birçok şa
hitler arasında zamanın Başbakanı İsmet İnönü de davet edilerek
dinlenmişti.
Yargılama tarzı, sanıkların, tanıkların ve o zamanın meşhur
avukatlarının konuşmaları bizleri yakından ilgilendiriyor, bu dava
bizim için bir tatbikat mektebi vazifesini görüyordu.
Daha önce Bahri vekilinin Divanı Âliye şevkiyle ilgili Büyük
Millet Meclisinin yaptığı toplantıda İhsan beyle İsmet Paşanın ko
nuşmaları çok heyecanlı bir hava yaratmış, pek çok dinleyicisi bu
lunan bu toplantı büyük bir alâkayla takip olunmuştur.
Hukuk Fakültesini bitirdiğimiz sıralarda Haydar Rıfat Mahmut
Esat davası diyebileceğimiz bir dava daha ortaya çıktı. Yanılmıyor
sam Avukat Haydar Rıfat bey Atatürk'e yazdığı bir mektupta Mah
mut Esat'ı itham ediyor, hakkında en ağır ifadeleri kullanıyordu.
Mesele mahkemeye intikal etti. Mahkeme, Mahmut Esat'ı çağırıp
dinlediği zaman, Mahmut Esat'ın ilk sözlerinden biri «mahkeme hu
zurunda Adliye vekilinin bir çobandan farkı yoktur» tarzda olmuş
tur. Sonunda Haydar Rıfat mahkûm oldu. Fakat umumi kanaat, bu
davanın Mahmut Esat'ı yıpratmış olduğu ve kısa zaman sonra Ba
kanlıktan ayrılmak zorunda kaldığı merkezindedir.
Fakültemiz 1940 yılına kadar Adalet Bakanlığına bağlı kalmış
tır.
Tevfik Fikret Sılay'm, Adalet Bakanı olduğu sırada, Fakülteyi
Milli Eğitim Bakanlığına devretmek için Hasan Ali Yücel'e müra
caatta bulunulmuş ve Milli Eğitim Bakanlığı bütçesi müzakere edilir
ken komisyonda aynı görüş ifade edilerek devrin biran önce tahak-
47
kuku için gereken tedbirlere tavassul olunması istenmişti. 1940 yı
lında çıkan bir kanun, bu devri sağlamıştır.
İrade-î Milliye'ye iktiran etmiş olan ve Bakanlar kurulu kararı
na dayanan mektebin ilk 17 maddelik esas talimatnamesinin birinci
maddesine göre fakültenin tahsil müddeti 3 yıldı.
İkinci maddede mektebin leyli ve nihari olduğu hükme bağlan
mış, dördüncü maddede ise okutulacak dersler tesbit edilmişti. 13.
maddede mektebe Lise mezunlarının alınacağı yazılıdır. Bu talimat
nameden mâda bir de mektebin iç idaresiyle ilgili 22 maddelik diğer
bir talimatname; 23.5.1926 tarihinde imtihanlar için kabul edilen
muvakkat bir talimatname mevcuttur.
Fakülte de 1941-942 yılında son sınıfa geçipte mezun olanlar üç
yıllık rejimin son gurubunu teşkil ederler.
Bunlar son sınıf derslerini şimdiki fakülte binasında okudular.
Güzel bir yıllık da çıkardılar.
Fakülte Milli Eğitim Bakanlığına devredildikten sonra tahsil
müddeti 4 yıla çıktı.
istanbul ve Ankara Hukuk fakülteleri arasında ders program
ları bakımından bir ayrılık kalmamasını temin cihetine gidildi. Ders
programlarımıza Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi, Başlangıç gibi ba
zı dersler ilâve edildi. Esaslı bir rejim değişikliği oldu.
Fakültenin yatılı kısmı devam ediyordu. Yatılı olarak okuyan
lar fakülteyi bitirdikleri zaman yine eskisi gibi Adalet Bakanlığı hiz
metine giriyorlardı.
1940-941 ders yılından itibaren fakülteye kaydolunan öğrenciler
4 yıl okuyarak fakülteyi bitirdiler. Fakültede yatılılık bir müddet
daha devam etti. Hattâ bir aralık yan yatılı adı verilen öğrencilerle
karşılaşıyoruz. Bunlar fakültede sadece yemek yiyor fakat yatmı
yorlardı. Mecburi hizmetleri de daha azdı.
Fakülte Adalet Bakanlığına bağlı olduğu müddetçe fiili bir muh
tariyete sahipti. Bakanlık, kurul kararlarına saygı gösteriyor, onay
lanması gereken kararları hiç dokunmadan onaylıyordu. Fakültenin
herhangibir teftişe tabi tutulması bahis konusu değildi. Fiili bir
muhtariyet vardı. Milli Eğitim Bakanlığı da bu an'aneyi devam et
tirdi. Ezcümle, profesörlük seçiminde iki adaydan biri onbir, diğeri
48
on rey almıştı, On rey alan adayın Bakan tarafından iltizam edildiği
söyleniyordu. Fakat Bakan onbir oy alan adayın profesörlüğünü der
hal onayladı.
1946 tarihinde çıkan 4936 sayılı Üniversiteler kanunu ile Üni
versitelerin ve Fakültelerin muhtariyeti kanunlaşmış oldu.
Fakültemizin öğretim ve imtihan yönetmelikleri de müteaddit
değişiklikler geçirdi. îlk yönetmelikte imtihanların sözlü ve alenî ola
cağı kabul edilmişti. Milli Eğitim Bakanlığına bağlandıktan sonra
veni imtihan rejimine göre iki dersin imtihanının kur'a ile eleme ma
hiyetinde ve yazılı; diğer derslerin imtihanlarının ise eskisi gibi sözlü
ve alenî yapılması gerekyordu. Daha sonra elemeler muhafaza edil
mekle beraber sözlü imtihanlar için jüri sistemine gidildi ve nihayet
elde edilen tecrübeler bizi bugünkü safhaya getirdi. İki dersten ele
meyi muhafaza ediyoruz. Juri usulünü kaldırdık. Üssümizanda deği
şiklik yaptık. İki dersten bütünlemeye kalmayı kabul ettik. Fakül
tenin ilk yönetmeliği gibi, bunun da uzun ömürlü olması ihtima
li kuvvetlidir.
Fakültenin kuruluşunu ve ilk yıllarını yazarken sınırımızı teca
vüz ederek diğer bazı noktalara da kısaca temastan kendimizi ala
madık. Uzun yıllar içinde hocalarımızda da değişiklikler oldu. İlk
yılların hocalarından bugün hayatta yalnız Yusuf Kemal Tengirşek
ile Mazhar Nedim Göknil kalmıştır.
Ahmet Ağaoğlu İstanbul'a gittikten sonra yerine Yusuf Ziya
özer'in, Yusuf Akçora'nın ölümünden sonra Ali Muzaffer Göker'in
geldiğine daha önce işaret etmişdik.
Veli Saltık hocamızın ölümünden sonra yerine Ahmet Esat Ar-
sebük tayin edildi. Tevfik Kâmil ayrıldıktan sonra Sadrı Maksûdî
Arsal bir müddet Roma Hukuku dersini okutmuş, daha sonra bu
ders Ali Fuat Başgil'e verilmiştir. 1933 de Üniversite ıslahatı yapıl
dığı zaman Ali Fuat İstanbul'a Anayasa profesörü oldu. Roma Hu
kuku hocalığına ben tayin edildim. Veli hocanın ölümünden sonra
Medenî Hukuka geçtim, yerime Vasfi Raşit Seviğ Roma Hukuku ho
cası oldu. Daha sonra Koşaker geldi, Kudretle birlikte çalıştılar. De
kanlığım zamanında Roma Hukuku kürsüsünün geleceği üzerinde
duruldu, ve Kudret'in 4 yıl müddetle İhtisas yapmak üzere İtalya'ya
gönderilmesi kararlaştırıldı. Koşaker yaşlı ve emekli olduğu için
bizde fazla kalmadı, kürsüyü Kudret'e teslim edinceye kadar Profe-
49
sörler kurulunun bize tekrar tevdi ettiği emaneti iyi bir şekilde mu
hafazaya gayret ettik.
Ticaret Hukuku hocalarımız İstanbul'a naklettikten sonra Pro
fesör Hirş de İstanbul'dan bize geldi. Uzun yıllar fakültemize hiz
met etti. Türk vatandaşlığım da iktisab etti. Türkiyeye gelir gelmez
kısa zamanda Türkçeyi de öğrendiği için öğrencilerine kendisinden
istifadesi daha fazla oldu.
Kitaplığımızın zenginleşip gelişmesine ve sistemli bir hale gel
mesine çok çalıştı. Bizde Ticaret Hukukundan maada Hukuk Felse
fesi ve Sosyolojisi, Hukukta metocl ve fikrî Haklar derslerini okut
tu. Hamide Topçuoğlu, Yaşar Karayalçm gibi değerli arkadaşların
yetişmesine çalıştı. Önemli yayınlar yaptı. Günün birinde Almanya'
ya gitti. Fakat gönlü bizde kaldı. Şimdi bulunduğu Berlin Hukuk Fa.
kültesiyle aramızda bir köprü kurulmasını sağladı, karşılıklı temas
larımız devam ediyor. Bu ders yılı başından itibaren bir müddet ara
mızda kaldı. Ve açış dersimizi verdi. Fakültemize yaptığı hizmetleri
şükranla anarız.
Bir aralık Fakültemizde Perry isminde genç bir ingiliz hocası da
ders verdi. Mukbil Özyörük derslerini tercüme etti. Mahmut Koloğ-
lu, Faruk Erem, Bülent Nuri, Hüseyin Avni, Nihat Erim, Hikmet Bel-
bez, Osman Berki, Muvaffak Akbay, Tahsin Bekir Balta, Necip Bil
ge, Kemal Gürsoy, Kemal Arar, Yavuz Abadan, Coşkun Üçok, Zeki
Mesut Alsan, Jale Akipek, Şakir Berki ve diğer bu günkü kurulları
mızda mevcut Profesör Doçent ve öğretim görevlisi bütün arkadaş
larımızın isimlerini bir araya getirerek Fakültemize hizmet etmiş ve
etmekte bulunan arkadaşların tam bir tablosunu yapmak mümkün
dür. Yazdığımız isimler Fakültenin uzak ve yakın mazisinde aklımız
da kalanlardır. Ve herhangi bir sıraya göre de yazılmış değillerdir.
Arkadaşlarımız hoş görsünler.
Fakültenin idare kadrosunda Reis Vekili Cemil Bilsel'den sonra
ilk günden itibaren Fevzi Bali'nin Müdürü olarak yer aldığına işaret
etmiştik. Cemil Bilsel, Ank. Hukuk Mektibini açmadan evvel Afyo
na bir seyahat yapmış ve Fevzi Bali ile orada tanışmıştı. Fakülte
açılıpta kendisine vazife verildiği zaman, bir yardımcıya ihtiyacı ol
duğunu görmüş ve bu hususta yaptığı teklifi de Fevzi Bali kabul ede
rek Ankaraya gelmişti. Fakültemizin ilk ve son müdürü odur. Zira
Üni. Kanununu çıkınca Müdürlük kaldırılmış, yerine Sekreterlik
konmuştur. Kendisi de hemen Üniversiteye Genel Sekreter olmuş ve
50
böylece Fakültenin ilk ve son müdürü olarak kalmak şerefini muha
faza etmiştir.
Sorumluluktan kaçındığı için vuku bulan müracaatları umumi
yetle menfi olarak cevaplandırır, önüne çıkan meselelerin hemen
halli cihetine gitmezdi. Öğrencilerin bütün imtihan notlarını maki-
na ile bizzat yazar, kimseye emniyet ve itimat etmezdi. Yatılı ve gün
düzlü bir fakülteyi idare etmek kolay değildi. Rahmetli Fevzi Bali
çalışkan ve gayretli bir insandı. Yanında mevcut olan memurlarla
idareyi temine çalışırdı. İşler arzu ettiği gibi yürümediği takdirde,
onlara çıkışmaktan geri kalmazdı. Kütüphane Md. Fahri Beyle ara
sı iyi idi. Fahri Bey yaşlı, başlı kendi halinde bir adamdı. Ank. Hu
kuk Fakültesinin ilk kitaplığı düşünüldüğü zaman Fahri Beyi hatır
lamamak mümkün değildir.
İlk yıllarda Vehbi, Recai, Lütfi adında üç sınıf arkadaşımızda
büroda çalıştılar. O günden bu yana daha bir çok memurlar vazife
aldılar, ayrıldılar, emekli oldular veya öldüler. Halen bir çok arka
daşlar vazife görüyorlar. Muhittin, Abdurrahman ve Ahmet Beyler
ayrıldıktan sonra Fakültemizin en kıdemli memuru olarak İsmail
Abrak kaldı. Süleyman ve Hasan gibi arkadaşlar genç denecek bir
yaşta aramızdan ayrıldılar. Ölmüş olan hocalarımızla birlikte ölen
Müdürümüzü, memurlarımızı ve müstahdemleri ve Fakülteye hizme
ti geçmiş olanların hepsini rahmetle yadetmeyi ve hayatta olanlara
sağlık ve uzun ömürler dilemeyi bu vesile ile yerine getirilmesi gere
ken bir borç biliriz.
Kurulduğu günden beri Ankara Hukuk Fakültesinde okuyup ye
tişenlerin memleketin her tarafında iş başında olduklarına işaret et
miştik. Ezcümle Anayasa Mahkemesi, Danıştay ve Yüksek Hâkimler
Kurulu Başkanlıkları ile bu yüksek ve benzeri müeseselerin bir çok
başkanlıkları ve üyelikleri Ank. Hukuk Fakültesi mezunları tarafın
dan liyâkatla işgal edilmektedir. Fakültemizin öğretim üyelerinin
önemli bir kısmı da kendi sinesinde yetişmiş evlatlarıdır.
Adliye'de Millet Meclisinde, Senato da, Bakanlarda, Barolarda
ve memleketin çeşitli sahalarında ve hizmetlerinde binlerce mezu
nu çalışmakta olan Ank. Hukuk Fakültesi Büyük Atatürk'ün kendi
sine çizdiği yolda sadakatle ve titizlikle yürümüş ve Türk İnkilâbı-
nm ilk yüksek tahsil müessesi olarak memleketin kendisinden bek
lediği vazifeyi lâyıkı ile yerine getirmeğe çalışmıştır. İnkilâp hâkim-
51
lerini ve hukukçularını yetiştirmek için kurulan bu müessese An
kara Üniversitesinin temel taşlanndian biridir.
Kurulmasında ve gelişmesinde emekleri geçmiş olanlara şükran
larımızı sunarken, Fakültemizin dalia pek çok büyük hizmetler gö
receğine binlerce değerli evlât yetiştireceğine ve bir çok kırk yılları
şerefle ve iftiharla idrak edeceğine inanıyoruz.
NOT : Bu yazı yazılırken Meclis zabıtlanndan, ilk çıkan Ankara Hu

kuk Fakültesi mecmuasındaki Cemil Bilsel'in yazısından,
1942 mezunlarının çıkardığı yıllıktan, ilk bastınlan talebe
rehberinden Fakülte açıldığı tarihten itibaren üç yıl müd
detle toplantılarda tutulan ;sabıtlardan ve yazarın hafıza ve
hatıratından faydalanılmıştır.
52
LA RIFORMA DEL CODICE PENALE ITALIANO

1 Ceza Hukuku Profesörü
Padova Üniversitesi
La riforma del Codice Penale italiano, posto in vigore il 1° luglio

1931, è ventilata ormai dal 1944, anno importantissimo per la storia
contemporanea d'Italia, ma non è ancora entrata in una decisiva fase
esecutiva. Anche se il Governo, presieduto da un eminente penalista
quale Giovanni Leone, ha presentato nell'ottobre del 1963 al Parla-
mento un progetto di legge delega per porre concretamente la rifor-
ma nelle mani del potere esecutivo, non è dato ancora prevedere se \
e quando la riforma del Codice potrà aver luogo. L'esperienza dopo
i tentativi compiuti dai Guardasigilli Grassi, Piccioni, Gonella, ci dice
che riformare un codice è opera pesante e difficile, specie quando
un Parlamento è investito di problemi di maggior rilievo ed impor-
tanza sotto il profilo politico e sociale, e quando, nell'ambito del
Parlamento, sono numerose le forze in urto tra di loro per ragioni
ideologiche con la conseguenza che arduo è trovare un accordo sulle
indicazioni di base che sono indicazioni etiche, politiche, economi-
che, sociali. In ogni caso poi la forza di resistenza di una legislazione-
- anche se ritenuta superata dalle nuove situazioni storiche - è tale da
ostacolare ogni tentativo di riforma, quando poi da forzo conservat-
rice opera da un lato la tradizione giurisprudenziale che ha sempre
frenato lo spirito innovatore e si è trovata in ritardo con i tempi, e
dall'altra esplica il suo influsso la pigrizia mentale di una buona
parte della dottrina che ha trasformato in dogmi intoccabili o in
idola fori conclusioni scientifiche per natura loro sempre prowiso -
rie. Dottrina e giurisprudenza si sono così fermate e cristallizzate.
Anche la legislazione è finita di conseguenza nel limbo di un mondo
precritico e antistorico e viene accettata dagli studiosi spesso come
un dato di fatto che si subisce senza aver la forza di allontanare.
53
Ogni lavoro di revisione e di scavo viene in tal modo abbandonato.
Ci si adagia sulla realtà presente senza voler sentire e interpretare
in termini giurìdicamente nuovi le esigenze più recenti e più pres-
santi. Il giurista si disimpegna così gradatamente ma sicuramente e
diventa solo schiavo di una tecnica ermeneutica incapace di cogliere
e interpretare il significato culturale del momento e delle aspettative
che urgono in seno alla società. L'agnosticismo e l'indifferenza finis-
cono per dominare coscienza e menti di tutti gli operatori giurdici :
legislatori, dottori, magistrati.
2
Quando si parla di riforma di una legislazione penale è ovvio
che sorgano talune domande di carattere fondamentaale e pregiudi-
ziale : che riforma si vuole? una riforma totale o una parziale? che
s'intende per riforma totale e che s'intende per riforma parziale ?
Non è facile dare una risposta a queste domande anche perchè i ter-
mini «parziale» o «totale» hanno un significato relativo. Una rifor-
ma la quale si limitasse a modificare solo l'articolo 1 del Codice che
sancisce il principio di legalità per ammettere la possibilità di una
interpretazione analogica delle norme penali incriminatriei non
potrebbe affatto considerarsi riforma parziale, anche se tale essa
è dal punto di vista della sua estensi one, perchè ne uscirebbe modifi-
cata tutta l'anima della legislazione; laddove una riforma che toc-
casse pure tutti gli articoli ma non incidesse sui valori di una tradi-
zione penalistica sarebbe in effetti una pura riforma parziale anche
se formalmente il codice ne uscirebbe trasformato. In Italia non è
ancora molto chiaro ciò che si vuole quando si parla di riforma del
Codice Penale anche se i pareri sono concordi sul fatto che non si
vuole distruggere o alterare l'intelaiatura del codice vigente e
sopratutto il cosidetto sistema del doppio binario, per cui accanto
alle pene sono previste delle misure di sicurezza sostitutive o com-
plementari ma sempre autonome.
In effetti le riforme attuate dopo la caduta del fascismo che ci
ha dato il codice ancora vigente, sono state tutte di carattere parziale
anche se animate da spirito politico nuovo e da esigenze di politica
criminale portate a mitigare la severità delle disposizioni prime.
Così sin dal 1944 sono state ripristinate le circostanze attenuanti ge-
neriche che, abolite de una legislazione la quale intendeva riconos-
cere solo circostanze attenuanti specifiche sono state reintrodotte
onde dare al giudice, ai fini di una diminuzione della pena, la pos-
54
sibilità di valutare in base ad una sua responsabile discrezione ogni
momento della personalità del soggetto agente; così è stata ripris-
tinata l'esimente della resistenza del privato nei confronti dell'atto
arbitrario del pubblico ufficiale come garanzia di giustizia e di libertà
nelle articolazioni e valutazioni di uno stato di diritto; così è stata
ripristinata nei delitti contro l'onore la prova liberatoria come causa
di non punibilità, obbligatoria quando tra l'altro si tratti di fatti
commessi da un pubblico ufficiale nell'esercizio delle sue funzioni;
così molte fattispecie delittuose relative a fatti di natura politico-
costituzionale sono state cancellate o modificate per effetto della
rinascita di un regime politico democratico. E' stata abolita la pena
di morte e l'ammontare delle pene pecuniarie è stato proporzionato
ai nuovi valori della moneta. Tutte queste riforme sono state in-
dubbiamente importanti ma tutte hanno avuto un carattere parziale,
anche quella che ha eliminato la responsabilità oggettiva per il di-
rettore responsabile del giornale per fatti delittuosi commesi per
mezzo della stampa. Il Codice del 1931 è rimasto inalterato nella sua
sostanza e domina ancora la scena politico-giuridica della vita ita-
liana.
Da più parti politiche però si afferma ohe il Codice deve essere
radicalmente modificato in quanto si tratta di un resto di legisla-
zione «fascista» più non tollerabile in una situazione storica determi-
nata in Italia dalla caduta di un regime di netta ispirazione autori-
taria prima e totalitaria poi. Sarabbe, invero, strano che l'Italia, la
quale si è data una nuova Costituzione con il 1 gennaio 1948 in an-
titesi con taluni principii dello Statuto del 1848, paese che oggi si
ispira a rigidi principii democratici possa ancora sopportare una
legislazione venuta alla luce in contrasto con il Codice Penale liberale
Zanardelli del 1889 e portatrice di una dottrina politica che la cos-
cienza odierna respinge perchè già oppressiva delle fondamentali
libertà spirituali e politiche del cittadino. La democrazia italiana
sorta sulle rovine del fascismo deve quindi avere il suo nuovo codice
penale a tutela dei valori democratici ai quali essa si ispira Così più
che dal mondo strettamente giuridico le pressioni e le istanze per
una riforma del codice provengono dal mondo politico maggiormen-
te sensibile al mutamento dei tempi, ma però meno adatto a vedere
entro le strutture ancora esistenti per indagare se e quanto del di-
ritto vigente è in contrasto o in armonia con le norme di civiltà oggi
dominanti.
55
3
Per poter indagare a fondo nelle cose onde esprimere un giudizio
di merito circa la fondatezza di una riforma o di una revisione del
codice penale sotto il profilo ideologico, è necessario indagare se
effettivamente nel corso degli ultimi venti anni si è determinato in
Italia un mutamento di indirizzo filosofico di tale importanza da
potersi affermare che il codice ancora in vigore è solo un relitto di
un grande naufragio o un dato archeologico da museo. Quale era
in effetti l'orientamento filosofico-culturale in Italia trentacinque
anni fa e quale influenza esso ha avuto sul codice ancora in vigore ?
E' chiaro che prima di accennare alle specifiche componenti politico-
culturali è necessario indagare sulle correnti o sulle corrente filo-
sofica repsonsabile della codificazione del 1931. Non c'è invero una
codificazione senza una sua filosofia. C'è stata una filosofia in coloro
che hanno redatto il codice ? La domanda è pertinente perchè ogni
legislazione non nasce per generazione spontanea ma porta il marchio
del suo autore. E' ben vero che al codice del 1931 han posto mano
tutti (scienza, politica, foro, magistratura, salvo che un Parlamento
democraticamente eletto), ma è anche vero che dalla numerosa
schiera di coloro che vi hanno lavorato emergono tre grandi figure
di giuristi, Alfredo Rocco, Vincenzo Manzini, Edoardo Massari.
Sono questi i tre giuristi che hanno indubbiamente portato o ele-
vato a dignità di scienza giuridica il diritto penale trattato prima
dai classici con metodo deduttivo da premesse filosofiche o dai po-
sitivisti con il metodo naturalistico induttivo della criminologia pri-
mitiva. In effetti mancava una scienza del diritto penale come scien-
za giuridica, essa era filosofia o criminologia. Se il diritto penale è
sorto a dignità di scienza giuridica ciò è merito precipuo dei ben
ricordati giuristi che hanno lasciato un'impronta inconfondibile e
precisia sulla codificazione del 1931. Ma quale è stato in effetti il
loro indirizzo filosofocio ? quale la loro visione nel mondo ? quale
il significato attribuito alla presenza dell'uomo nella storia del mon-
do ? Non si può avere una data concezione giuridica cosciente e coe-
rente se alle domande prospettate non si dà una risposta. Il colle-
gamento tra diritto e filosofia o cultura è nella natura stessa delle
cose, ed è sopratutto merito della dottrina tedesca di aver chiarito
i sostanziali nessi tra i due termini, evidenti sopratutto nel campo
del diritto penale ove con l'idea dell'uomo e della sua responsabilità
e in gioco anche il suo destino.
56
In concreto, per quanto concerne gli artefici del Codice Penale
italiano, una chiara presa di posizione filosofica non c'è stata in loro
in termini positivi. C'è stato un rifiuto a considerare in termini filo-
sofici il problema penale. La filosofia è nociva alla scienza giuridica
che deve essere scienza positiva da elaborare sui dati legislativi con
metodo logico-naturalistico. Tutto ciò ohe trascende la esperienza
giuridica trascende i limiti della scienza stessa e non può in nessun
caso interessare il giurista. L'unica metafisica concepibile è quella
della necessità sociale perchè è questa la ultima fons legum concepi-
bile in un sistema che rifiuta l'apriori, la trascendenza l'astrazione
filosofica e le discussioni sulle remote finalità del diritto penale.
Ma con ciò, per usare un'espressione volgare, quello che veniva
cacciato dalla porta rientrava dalla finestra perchè anche rifiutare
la filosofia è fare della filosofia. Sarà una filosofia pedestre, ma è
sempre una filosofia che, negando le ragioni ultime, spiega tutto
sulla base del dato positivo di esperienza. Tutto puesto è positivismo
filosofico. Questo positivismo è evidente in Manzini che parla della
dannosità delle astrazioni filosofiche nel diritto penale rivelando
un'origine culturale patavina la cui cattedra filosofica è stata per
decenni occupata dal più grande filosofo positivista italiano, Roberto
Ardigò, che ha dominato a lungo la scena filosofica della cultura
italiana. Manzini, filosoficamente parlando, è stato un figlio del
suo tempo che ha applicato con mentalità positivistica nel diritto
penale il metodo positivo, ritenendo come inammissibile tutto ciò
che all'applicazione di un tale metodo non poteva venir ricondotto.
Rocco, poi, ha avuto una sua particolare posizione perchè è stato
giurista ohe ha in tutta chiarezza e coscienza affermato le ragioni di
validità del metodo positivo chiudendo ogni finestra sul mondo dei
valori metagiuridici come appare particolarmente dalle sue «Lezioni»
romane del 1931 (anno in cui appariva il codice) tutte dirette a ne-
gare validità a ciò ohe non è fatto noto e certo per virtù di esperien-
za. L'avversione di Rocco a riconoscere come valido un principio
di ragione o di diritto naturale sul quale basare o spiegare una auto-
nomia o libertà della persona umana è rimasta proverbiale. Di qui
al fascismo la strada è stata assai breve. Non bisogna credere che
metafisicamente parlando la posizione di Massari sia stata diversa:
è beh vero che filosoficamente questo insigne giurista napoletano si
riallacciava alle correnti del neo-hegelismo imperanti nel sud da
Silvio Spaventa a Benedetto Croce, sia pure attraverso interpreta-
57
zioni e sfumature diverse, ma il diritto - in quanto volontà voluta o
pensiero pensato-può benissimo sottrarsi alla dialetticità o creati-
vità del pensiero in atto e formare: oggetto, per fini pratici, di sche-
matizzazioni naturalistiche di comodo senza preoccupazioni di ordi-
ne filosofico. Così i tre artefici della legislazione penale del 1931 si
erano trovati d'accordo (molto ingenuamente del resto) nel respin-
gere ogni impostazione di fondo del problema penale e di considera-
re la filosofia come un inammissibile artificio, ma in efetti erano
tutti legati, o nelle premesse o nelle conclusioni, al metodo e al sis-
tema positivistico in quei tempi in auge.
Fatalmente tutto ciò doveva portare ad una concezione natura-
listica della giurisprudenza intesa in senso lato come scienza della
legge sia nel momento della legislazione come in quello della inter-
pretazione ai fini dell'applicazione della norma al caso concreto. Su
questa conclusione si sono trovati quasi tutti d'accordo da Rocco a
Camniarata, anche partendo da premesse antitetiche, positivisti e
idealisti. Una tale visione naturalistica del metodo e dei compiti
della giurisprudenza doveva portare quanto meno implicitamente il
legislatore ad accettare la visione positivistica e quindi puramente
naturalistica della realtà. Sotto questo profilo il codice penale vi-
gente è un codice di ispirazione prettamente naturalistica inserito
in un mondo culturale ohe fa del dato sperimentato o sperimentabile
l'unica fonte di verità, respingendo ogni concezione di valore che si
richiama a momenti metagiuridici o a una concezione metafisica
dell'uomo. Ed invero basta aprire il codice per persuadersi di una
siffatta affermazione. Se pilastro fondamentale di una visione natu-
ralistica della realtà è il princìpio di causalità, tale principio domina
sovrano la piattaforma del codice in tutte le articolazioni nelle quali
la causalità può venire in considerazione. Ma si tratta di una inter-
pretazione o impostazione logico-naturalistica del principio deduci-
bile tra l'altro dal fatto che non si riconosce alcuna efficacia diri-
mente o diminuente della responsabilità penale alle concause prece-
denti, concomitanti, susseguenti all'azione, a meno che queste ulti-
me «non sieno state sufficienti dai sole a determinare l'evento» così
come si esprime il capoverso dell'art. 41 del Codice penale. Vero e
proprio rebus giuridico ancora non risolto, perchè non è chiaro se
attraverso questa dizione si è voluto eliminare dal gioco causale un
antecedente che comunque si era presentato quale conditio sine qua
non per l'evento (saremmo così di fronte ad una eccezione rispetto
58
alla teoria causale condizionalistica che è in sostanza quella scelta
dal legislatore) o se invece si è voluto dire cosa senza significato al-
cuno trattandosi non già di una interruzione ma di una esclusione
del nesso causale che elimina da ogni possibile considerazione, anche
puramente logica, una seria causale antecendente Siamo in ogni
caso di fronte ad una impostazione causale di rigido significato lo-
gico-naturalistico Ciò si ripercuote indubbiamente in tutte quelle
disposizioni in base alle quali la causalità oggettiva viene a prevalere
sulla necessità di provare in concreto l'effettiva esistenza di un nes-
so psicologico tra l'azione e l'evento. Intendo riferirmi ai casi di res-
ponsabilità oggettiva che il codice vigente, nel chiuso della sua im-
postazione causale ammette e riconosce, come la responsabilità per
l'evento più grave nei casi di reati aggravati dall'evento, la respon-
sabilità per il partecipe per il reato diverso e più grave realizzato
dall'autore del reato, la responsabilità per le circostanze aggravanti
che pure prescinde da una conoscenza delle stesse da parte del sog-
getto agente. Disposizioni, queste, che non avrebbero diritto di citta-
dinanza in un oodice penale «aperto» sui valori etici che radicano
ogni responsabilità sulla coscienza e volontarietà del fatto e quindi
su di un giudizio di colpevolezza. Ma la stessa disposizione sul dolo
e sulla colpa sono nella formulazione del codice legate ad una con-
cezione psicologica di pura marca naturalistica (previsione e volon-
tarietà dell'evento o mancata volontarietà dell'evento) senza possi-
bilità di riferimento alcuno ad una nota di valore nella quale si
manifesta l'impegno o il mancato impegno del soggetto agente. Più
che come documento legislativo il codice si presenta come un tratta-
to di fisica sociale, espressione di una visione del mondo dominata
dai concetti di forza, di causa, di effetto, di nesso causale, di processi
psicologici associativi, senza finalismo alcuno e quindi senza aper-
tura sul mondo dei valori. Codice quindi freddo e opaco, chiuso
sotto il profilo filosofico-culturale, nell'ambito del quale anche il
tipo di uomo che domina la scena legislativa è quello di un essere
moralmente disincarnato e in effetti governato dal mondo degli is-
tinti e dalle leggi dell'ambiente dal quale emergono quei motivi in
forza dei quali esso è portato ad operare in una determinata dire-
zione. Malgrado la conclamata «capacità di intendere e di volere»,
la libertà della volontà come sinonimo di libero arbitrio, viene ri-
fiutata perchè problema di carattere filosofico «insoluto e forse
insolubile, ohe deve rimanere del tutto estraneo al diritto penale
59
in quanto la soluzione di esso non è affatto necessaria per la gius-
tificazione razionale e per l'applicazione della legge penale». Così
si esprime al riguardo la Relazione ministeriale nella quale si parla
di «autodeterminazione per motivi consci», senza però specificare
che con ciò si deve intendere «la possibilità di agire diversamente
da come si è agito» in cui trova quanto meno empirica conferma il
principio di libertà senza del quale il diritto penale non trova più
giustificazione alcuna e finisce per trasformarsi in una tecnica di
disinfezione sociale. Si capisce allora la presenza nelle articolazioni
del codice del tipo «uomo pericoloso» e dei «tipi» di delinquente
abituale, professionale, per tendenza, già elaborati dalla scuola
positiva, ai fini deirapplicazione di quel provvedimento preventivo
che va sotto il nome di misura di sicurezza e che rappresenta oggi
non solo l'irruzione marcata e violenta di una concezione pretta-
mente naturalistica del diritto penale, ma la ferita più profonda
inferta alle fondamentali esigenze di uno Stato di diritto in cui si
manifesta la nostra attuale democrazia. Le fattispecie di pericolosità
sono momenti rimessi praticamente alla discrezione del giudice in
violazione del principio di legalità, mentre la misura che è a tempo
indeterminato costituisce il più grave attentato alla liberté indivi-
duale che troppi ipocriti non intendono ammettere.
4
Vediamo come stanno le cose sul piano del pensiero politico.
E' noto che il codice del 1931 ha voluto essere una manifestazione
giuridica di una nuova concezione dello Stato e dei rapporti tra lo
Stato e il cittadino. Ripudiando ogni ricordo contrattualista sul
quale basare il diritto di punire ed ogni riferimento giusnaturalista
come limitatore dell'intervento statale, la Relazione espressamente
dice che il diritto di punire null'altro è «che un diritto di conser-
vazione e di difesa proprio dello Sitato, nascente con lo Stato mede-
simo, analogo ma sostanzialmente diverso dal diritto di difesa dell'in-
dividuo e avente lo scopo di assicurare e garantire le condizioni fon-
damentali e indispensabili della vita in comune». Sono così indicate
le basi speculative di una concezione del diritto penale nell'ambito
della quale indiscussa deve ritenersi la posizione di preminenza
dello Stato ai fini di una efficace tutela degli'interessi che più da
vicino lo riguardano (il ohe significa pieminenza del diritto politico
su quello comune) e del tutto secondaria la tutela degli'interessi
individuali specie dei diritti politici del cittadino intesi solo come
60
categoria storica che ha validità nell'ambito di un espresso rico-
noscimento statuale. Dal che è derivata una fondamentale trascura-
tezza nella tutela penale dei diritti pubblici soggettivi ridotti però
negli anni difficili del 1930-1931, sia di numero come di contenuto
dalla dittatura imperante. Tutto veniva riferito, alla volontà dello
Stato, anche se artificiosamente veniva riconosciuta una posizione
al cittadino in virtù però di una unità trascendentale tra cittadino
e Stato che faceva dire al filosofo Gentile in nome della filosofia
dell'attualismo idealista, che «la libertà dell'individualismo, comun-
que inteso, è un tentativo folle di abbassare violentemente questa
divina prerogativa dell'uomo dal mondo dello spirito a quelle della
materia, dove esso non può che essere soffocato». Da tali premesse do-
veva fatalmente scaturire un codice penale in netto contrasto con lo
spirito e la lettera del codice Zanardelli del 1889 che è stato un codi-
ce di netta ispirazione liberale sia nelle premesse speculative co-
me nelle sue manifestazioni tecniche. Ma non tutto andò secondo
le impostazioni culturali e ideologiche nuove di quel momento,
perchè il codice Rocco sotto il profilo politico, malgrado il suo ag-
gancio totalitario, è un codice di ispirazione complessa. Nonostante
le conclamate premesse antiliberali il codice non ha abbandonato
una piattaforma liberale e una tradizione di civiltà soprattuto nel
settore relativo alla legge penale, alle sue fonti e alla sua interpre-
tazione. Ed invero, sia per quanto riguarda il reato, sia per quanto
riguarda la pena, e anche per quanto concerne la misura di sicurez-
za, il codice è rimasto legato al principio di legalità, cioè alla rego-
la del nullum crimen nulla poena sine lege. Siamo nel solco di una
tradizione che in Italia non si è mai spezzata anche se le fattis-
pecie penali sono talvolta impregnate di momenti normativi ohe
fanno aumentare i poteri discrezionali del giudice e anche se le
fattispecie di pericolosità, presupposto della misura di sicurezza,
sono quanto mai elastiche. Ma tutto ciò non è che viene o veniva
giustificato in nome di esigenze politiche ma con il richiamo al
principio di individualizzazione che sarebbe uno dei pilastri del
mondo penalistico moderno per cui al giudice deve essere ricono-
sciuta una certa ampiezza nei criteri di valutazione sia del fatto
come della personalità del soggetto agente.
Dal principio di legalità così ricordato scaturiscono due corol-
lari fondamentali : quello del divieto dell'applicazione retroattiva
della norma penale e quello del divieto della interpretazione ana-
61
logica della norma penale incriminatrice. Per quanto riguarda spe-
cificatamente la configurazione e la struttura del reato tutta la
disciplina è orientata oggettivisticamente, direi anzi naturalistica-
mente nel senso che il codice è come ossessionato dall'idea dell'even-
to quale modificazione delle condizioni ambientali precedenti al-
l'agire o quale lesione del bene giuridico. E' da notare però come in
una tale impostazione sussiste pur sempre una contraddizione
quando in tema di tentativo il codice abbandona il criterio del ca-
rattere esecutivo dell'atto per quello della idoneità dell'atto stesso
che può essere interpretata pure in termini di soggettivismo che
serve ad illuminare la direzione causale dell'atto delittuoso. Ma in
sostanza nulla è sostanzialmente pregiudicato rispetto a una linea
tradizionale legata ad un classicismo d'impronta liberale. Entro
questi limiti e sotto questo angolo visuale il codice Rocco può dirsi
un codice d'orientamento liberale. Ma, come si legge nella Relazione,
questo codice penale «ha ritenuto migliore avviso non giurare in
modo esclusivo del verbo di una o di altra scuola scientifica; esso
ha ritenuto opportuno prendere eia ciascuna scuola soltanto ciò che
in essa vi è di buono e di vero, poco curandosi di creare un sistema
legislativo logicamente dedotto sino alle estreme e più assurde
conseguenze da un principio teorico unilaterale e molto preoccu-
pandosi invece di foggiare un sistema che tutte le scuole compenes-
se nell'unità di un più alto organismo atto a soddisfare i reali bi-
sogni e le effettive esigenze di vita della società e dello Stato». Ecc-
letismo dunque ! Ma è proprio in questo eccletismo un punto scienti-
fico assurdo e una ragione di confusione e di debolezza politica del
codice. Voler prendere dalla scuola positiva il .buono che essa av-
rebbe per unirlo al buono della scuola classica, vuol dire amalga-
mare criteri e concetti eterogenei senza poter arrivare ad alcuna
sintesi felice e, in effeti, accettare, entro certi limiti, anche i presup-
posti politici della scuola positiva stessa che in Italia sono stati e
rimangono i principii di un socialismo scientificamente infantile
ma praticamente sempre pericoloso per i dirittii fondamentali di
libertà della persona umana.
L'idea della difesa sociale che rappresenta il motivo dominante
di tutte le impostazioni giuridiche della scuola positiva può essere
in armonia solo con le esigenze di una concezione organicistico-na-
turalistica della società e dei rapporti tra il gruppo e il singolo per
cui l'individuo è ontologicamente subordinato agli interessi del
62
gruppo sociale, ma essa è in irriducibile contrasto con la logica,
con la morale e con la politica che voglia essere sensibile alle esi-
genze di libertà La difesa sociale invocata dopo la perpetrazione di
un reato è un assurdo che può giustificare agni prevaricazione del
potere; se invocata per spiegare la lotta contro la recidiva è una
aberrazione perchè non è sulla base di labili «tavole di previsione»
che può venire fondata una reazione od un provvedimento statale
di tale significato quale è indubbiamente la pena o la misura. Solo
una visione della vita che prescinda dall'idea base della libertà e
della sicurezza come valori fondamentali per lo spirito, può invocare
la difesa sociale a fondamento di un diritto penale non libero e
quindi incapace di radicare e fortificare il senso della certezza e
della sicurezza giuridica. Basti invero guardare ai presupposti della
misura di sicurezza, vale a dire alle fattispecie di pericolosità da
un lato, e alla natura indeterminata nel tempo della misura dall'al-
tro, per dover concludere che tutto ciò non si può facilmente in-
serire nelle esigenze di uno stato di diritto legato alle regole di un
gioco democratico. Siamo, invero, al di fuori dei limiti di una con-
cezione democratica della vita politica e dei rapporti tra lo Stato
e il cittadino E dato per di più il momento storico nel quale il po-
sitivismo criminologico è sorto in Italia nell'orientamento politico
personale dei suoi massimi rappresentanti, mi pare di poter conclu-
dere che il mondo ideologico del positivismo penale è in sostanza
quello del socialismo Questa corrente ideologica politica ha così
permeato di sé le articolazioni del codice penale italiano nel settore
concernente lo stato di pericolosità del soggetto e le relative misu-
re di sicurezza almeno in relazione ai soggetti penalmente capaci,
potendosi per gli incapaci far ricorso ad altri criteri onde giustifi-
care un provvedimento di sicurezza.
Il momento tipicamente «fascista» di ispirazione del codice
penale ancora in vigore va ricercato altrove. Esso si ritrova innan-
zitutto nella parte speciale del codice in relazione alla configura-
zione di taluni reati e alla loro sistematica. La cosidetta dottrina
fascista dello Stato doveva portare ad una preminenza dei delitti
contro la personalità interna ed internazionale dello Stato, ad un
allargamento e ad una accentuazione del delitto politico anche in
termini puramente soggettivi, a nuove forme delittuose in tema di
delitti contro la razza, la famiglia, l'economia e via dicendo. Nella
parte generale del codice l'autoritarismo del legislatore si era ma-
63
nifestato nella introduzione della pena di morte mai sentita in I-
talia come giusta e necessaria, nel l'inasprimento delle pene, nell'ag-
gravamento dei criteri di applicazione delle pene stesse. In sostan-
za si era manifestata una maggiore severità accompagnata da una
maggiore ampiezza dei poteri discrezionali del giudice. Ma in ef-
fetti lo spirito fascista, se esso è spirito autoritario e totalitario,
non è mai entrato nell'intimo del codice, travagliato da un contrasto
tra liberalismo e socialismo non passibile di superiore sintesi unita-
ria. Tolte di mezzo talune asprezze il codice ha potuto superare le
vicissitudini degli ultimi vent'anni dalla fine della guerra ad oggi.
5
Con la caduta del regime fascista e con l'instaurazione della
libertà politica l'Italia si è data naturalmente una nuova Costitu-
zione di impronta nettamente democratica. Dopo diciotto mesi di
preparazione attraversi serrati lavori dell'Assemblea Costituente,
essa è entrata in vigore il 1° gennaio 1948. Non è certo qui il caso di
scendere all'esame dei principi regolatori della nuova Costituzione.
Basterà accennare come essa, più che una sintesi politica, è un
documento nel quale affiorano diversi e distinti sedimenti ideologici
che, sia pure diffidenze, difficoltà e compromessi, coessistono insie-
me. Accanto ad un sedimento di tradizionale impronta liberale tro-
viamo il momento d'urto e di rottura dell'ideologia marxista tanto
massimalista come riformatrice. Il pensiero cristiano vi appare in-
dubbiamente nel tentativo di comporre in nome di un criterio di
solidarietà i dissidi specie nel settore dei problemi economici e
sociali di fondo in nome della solidarietà nazionale. Ma esso però
ha avuto un grande significato quando è riuscito a far riconoscere
i diritti naturali della persona umana come criterio fondamentale
di guida e di interpretazione dell'intero sistema. L'art. 2 della Costi-
tuzione espressamente sancisce che «la Repubblica riconosce e ga-
rantisce i diritti inviolabili dell'uomo, sia come singolo, sia nelle
formazioni sociali ove si svolge la sua personalità, e richiede l'a-
dempimento dei doveri inderogabili di solidarietà politica, econo-
mica e sociale». Il che vuole o vorrebbe dire che il giuspositivismo
dovrebbe ormai considerarsi chiuso e superato da una preminenza
riconosciuta al diritto naturale come fonte e come criterio di inter-
pretazione della Costituzione e di conseguenza delle leggi. Forse è
la prima volta che in una Costituzione moderna l'idea democratica
ha fatto breccia sino al punto da imporre la norma fondamentale di
64
tutto il sistema in termini metagiuridici. Il che ha grande impor-
tanza nel campo delle disposioni della Costituzione che toccano la
questione penale, vale a dire il reato, la pericolosità, la pena e la
misura di sicurezza, perchè una cosa è interpretare queste nozioni
nel quadro di una rigida impostazione tecnico-positivistica ed altra
vederle nella cornice di un sistema aperto sui valori del diritto na-
turale e quindi in funzione di una priorità ontologica e morale della
persona su ogni interesse di gruppo.
E'in questo clima che vanno ricordate le norme penali della
Costituzione italiana. Esse toccano diversi argomenti ma possono
sintetizzarsi come segue : riconoscimento del principio di legalità
per il reato, per la pena, per la misura di sicurezza essendo lo Stato
italiano uno Stato di diritto tanto in senso formale come in senso
sostanziale, che non può quindi ammettere limitazioni arbitrarie
per le libertà del cittadino. Da questa premessa deriva l'espresso
divieto dell'applicazione retroattiva della legge penale. Nella nuova
atmosfera politica doveva venir pure sancito il divieto della estradi-
zione per delitto politico. Molto significativa è la disposizione costi-
tuzionale in virtù della quale la responsabilità penale è personale
anche se una tale formulazione dà luogo a notevoli difficoltà inter-
pretative. Si è certamente voluto bandire ogni forma di responsabi-
lità per fatto altrui e sancire in termini categorici solo una respon-
sabilità penale per fatto proprio, ma non è chiaro se si è inteso, con
il richiamo al carattere personalistico della responsabilità penale,
rifiutare forme e casi di responsabilità oggettiva che ancora sussis-
tono nel codice. La Corte Costituzionale non ha dichiarato, quanto
meno sul piano letterale, in contrasto con la Costituzione le norme
del codice che ipotizzano casi di responsabilità oggettiva anche se
ha dichiarato auspicabile una loro scomparsa. Io ritengo però che
non vi sia dubbio circa l'anticostituzionalità delle ipotesi ancora
esistenti di responsabilità oggettiva perchè l'affermazione della na-
tura «personalistica» della responsabilità penale deve tener conto
della natura della persona umana e del come essa viene, in quanto
legata alla coscienza e alla volontarietà delle proprie azioni, fatto
responsabile. Del resto non si può camminare contro la storia che
relega la responsabilità oggettiva in un triste passato. La Costituzione
ha voluto inoltre abolire la pena di morte, indicare un processo di
mitigazione delle pene in genere che mai debbone manifestarsi in
trattamenti contrari al senso di umanità e attribuire alla pena una
65
finalità ri educativa. Le pene «devono tendere alla rieducazione del
condannato». Così afferma il testo costituzionale il quale ha aperto
in tal modo una serrata e accesa discussione tra i penalisti italiani
in merito alle conseguenze legislative e scientifiche che una tale af-
fermazione può portare con sé, sia in merito alla nozione della pena
che per taluni non potrebbe più essere intesa in termini retributivi
ed afflittivi, ma anche in relazione ai rapporti tra pena e misura di
sicurezza che potrebbero, data l'identità dei fini, confluire verso un
provvedimento unitario. Ed è proprio questo oggi in Italia un tema
di grande attualità trovandosi positivisti e seguaci della terza scuola
polarizzati verso la confluenza di pena e misura, mentre i neoclassici
e re tribazionisti ritengono che il fine rieducativo attribuito alla
pena sia momento che riguarda solo modalità di esecuzione non già
un quid che possa essere invocato per trasformare la natura stessa
della pena che è retribuzione o non è !
E' chiaro che la nuova Costituzione è anche la espressione non

solo di una nuova realtà politica (la democrazia) ma anche di un
nuovo pensiero filosofico che, lasciando da parte i temi e conclusioni
dell'idealismo hegeliano al quale il fascismo si era abbeverato per
opera di Giovanni Gentile, fa della realtà ontologica e spirituale
dell'individuo autonomamente inteso, senza quindi rapporti dialettici
con lo Stato, il valore fondamentale della vita associata e quindi
della storia. E' una filosofia del personalismo (sia pure attraverso
forme e sfumature diverse) a prendere oggi il sopravvento su di ogni
altra impostazione che riduce la personalità dell'uomo a una pura
creazione della storia, a una concessione da parte della volontà dello
Stato, fatta eccezione naturalmente per la filosofia del marxismo
che arriva, come già il fascismo, ad una identificazione tra individuo
e Stato tramite, questa volta, la mediazione della classe. Altra rip-
rova questa che ogni forma di pensiero antipersonalistico, il quale
sfocia in una concezione antidemocratica della storia, trova il suo
antecedente e la sua sorgente nel pensiero dialettico.
Personalismo filosofico da un lato e democrazia dall'altro sono
quindi le forze culturali che reclamano una riforma della legislazione
italiana legata ad una concezione positivistica del diritto che, ne-
gando il diritto naturale, nega la prerogativa della persona umana
66
e orientata verso una concezione politica di compromesso nella quale
confluiscono, come ricordato, pensieri liberali, esigenze marxiste
e innovazioni fasciste. Ma come procedere a una riforma ? La ris-
posta è apparentemente semplice : in un regime democratico è il
Parlamento che deve discutere e approvare la riforma di un codice.
Ma le difficoltà cominciano proprio da questa constatazione perchè
un codice penale è la espressione più alta e caratteristica che una
legislazione può presentare e rispetto alla quale ogni forza politica
si sente con tutte le sue possibilità impegnata. Si noti poi che anche
in uno stesso partito politico si possono avere sul codice penale o
sulla riforma degli orientamenti diversi che rendono difficile ogni
sua attuazione. Durante i lavori dell'Assemblea Costituente la nor-
ma costituzionale che attribuisce alla pena funzione pedagogica ed
emendatrice è stata approvata sulla divisione del gruppo della de-
mocrazia cristiana della quale militavano retribuzionisti puri da
un lato e cultori della pena emendatrice dall'altro. Anche in Ger-
mania, in questo dopoguerra, ove più volte è stata ventilata ma più
volte naufragata la riforma, le difficoltà sono nate da discrepanze
dello stesso Partito di maggioranza che pur essendo di ispirazione
cristiana è composto da cattolici e protestanti i quali hanno, su ta-
luni problemi di fondo, le loro particolari vedute alle quali non
intendono rinunciare.
In Italia una discussione parlamentare della riforma, articolo
per articolo, porterebbe le soluzioni verso troppi compromessi e
verso contraddizioni per cui ne uscirebbe qualche cosa particolar-
mente irto di anomalie e di antinomie. Ecco perchè il governo
dell'on. Leone si è orientato giustamente verso la presentazione di
un progetto di legge-delega onde affidare al governo, cioè all'esecu-
tivo, la riforma stessa sulla base di poteri ottenuti dal Parlamento.
Ma la Costituzione italiana è animata da un particolare spirito di
sfiducia verso il potere esecutivo e richiede che il progetto di legge
delega indichi taluni principii o criteri direttivi ai quali la riforma
attuata dal governo deve attenersi. Ed infatti il progetto di legge-
delega sulla riforma dei codici (è invero prospettata una riforma
di tutti i codici) segna per la riforma del codice penale alcune re-
gole che dobbiamo ricordare. Debbo subito dire che esse sono
particolarmente numerose e dettagliate e non sempre in perfetta
armonia tra di loro come, ad esempio, quando da un lato si postula
un fermo atteggiamento in tema di principio di legalità, cardine del
67
sistema di una Stato di diritto e dall'altro si auspica una attribu-
zione al giudice di maggiori poteri discrezionali nella determinazio-
ne concreta della pena allo scopo di assicurarne la migliore confi-
gurazione alle condizioni soggettive del condannato. Dobbiamo però
osservare che ogni riforma deve accettare il rischio di qualche an-
tinomia perchè la realtà non è pura, logica astratta e la legislazione
e dominata da criteri teleologici. Questo dell'aumento di poteri dis-
crezionali al giudice penale è stato uno dei punti più salienti e ca-
ratteristici della riforma del 1931 specie in riferimento al codice
Zanardelli del 1899 nel quale giustamente la legalità prevaleva sulla
discrezionalità. Ma ad un dato momento è bene saper scegliere
perchè non si può alluminare contemporaneamente lungo due diret-
trici divergenti. Ciò significa stare fermi e in effetti siamo stati
fermi.
Quali sono a termine della legge delega i principii generali ai
quali la riforma si dovrà attenere ? Li vogliamo elencare e brevissi-
mamente commentare.
1. — «Adeguamento ai principii risultanti dalla Costituzione».
Il che è ovvio ma in concreto non segna alcuna direttiva. Bisogna
sapere indicare quali gruppi di norme dell'attuale codice sono in
contrasto con la Costituzione. Si tratta di affermazione generica che
in effetti è il presupposto di tutta la riforma ma non un criterio di-
rettivo della riforma stessa.
2. — «Revisione della disciplina del rapporto di causalità, della
valutazione delle circostanze del reato e del concorso di persona nel
reato per attenuare le applicazioni del criterio della responsabilità
obiettiva e per adeguare meglio la pena alle singole responsabilità
senza compromettere l'esigenza di una adeguata repressione penale».
Siamo già in un campo più concreto e indubbiamente significativo
perchè si dovrebbe risolvere il problema causale sul criterio della
teoria della causalità adeguata che esclude un nesso causale rispetto
ai risultati eccezionali della propria condotta, mentre oggi ciò è in-
vece da taluni ammesso perchè il codice avrebbe accettato la teoria
causale condizionalistica; si dovrebbe escludere una responsabilità
oggettiva per le circostanze aggravanti non conosciute dal soggetto
agente; si dovrebbe ammettere come obbligatoria una diminuzione
di pena per il partecipe secondario (complice) che oggi è parificato
nella sanzione penale all'autore principale e si veda solo in via ec-
68
cezionale, su discrezione del magistrato, punito più lievemente. In
sostanza si tratterebbe di attenuare ma non di escludere la regola
qui versatur in re illicita respoiidit etiam de casu, praticamente della
responsabilità oggettiva che dovrebbe essere in contrasto con il
principio della responsabilità penale personalistica quale voluta
dalla Costituzione, ma che la Corte Costituzionale non ha voluto
ritenere espressamente anticostituzionale.
3. — «Revisione della disciplina del concorso di reati per miti-
gare le conseguenze del cumulo materiale e per meglio adeguare la
pena alle varie ipotesi di concorso». Si vorrebbe, attraverso tali in-
dicazioni, accettare per la punibilità del concorso di reati il criterio
del cumulo giuridico delle pene o quello dell'assorbimento, oppure
riservare il cumulo giuridico all'ipotesi del concorso materiale di
reati e il criteri dell'assorbimento per l'ipotesi del concorso ideale
di reati omogeneo od eterogeneo che esso sia.
4. — «Revisione delle norme concernenti la recidiva e le altre
condizioni soggettive del condannato, al fine di adeguare la pena
alla effettiva capacità a delinquere del condannato». Si tratta, credo,
di togliere di mezzo le presunzioni di maggiore capacità a delinquere
che oggi sussistono laddove la dichiarazione di recidiva è obbliga-
toria, rendendo la stessa in ogni caso facoltativa e così più adeguata
alla realtà umana ohe forma oggetto del giudizio di maggiore colpe-
volezza attraverso l'accertamento di una maggiore capacità a de-
linquere.
5. — «Riordinamento del sistema delle pene e revisione delle
sanzioni penali comminate per le singole fattispecie al fine di meglio
adeguarle al principio della sicurezza sociale e a quelli della umaniz-
zazione delle pene e rieducazione del condannato». Si tratta, come
ognun vede, di un riordinamento non di una modificazione della
pena. Essa deve rimanere legata al criterio di retribuzione anche se
la sua esecuzione può o meglio deve essere ispirata a criteri di uma-
nità in modo da favorire la rieducazione del condannato ove questa
sia necessaria e possa avvenire senza ledere il principio di libertà
di coscienza che è di libertà democratica e quindi la possibilità di
scegliere un determinato orientamento ideologico senza dover subi-
re quello scelto dalla amministrazione delle carceri o imposto dall'-
esecutivo. Mi rendo però conto she la questione è particolarmente
delicata e difficile. Si tratta di problemi creati da una concezione
69
volutamente rieducativa della pena che, in concreto, determina le
più grandi confusioni. Si tratta inoltre, a termini del criterio diret-
tivo ricordato, di rivedere le singole pene che, in nome di un criterio
di particolare severità, il legislatore del 1931 aveva portato a limiti
troppi elevati e, perciò, inefficaci.
6. — «Attribuzione al giudice di un maggiore potere discreziona-
le nella determinazione in concreto della pena allo scopo di assicu-
rarne la migliore commisurazione alle condizioni soggettive del con-
dannato». Al riguardo ho già espresso dianzi il mio parere quando
ho accennato al contrasto tra una accentuazione del principio lega-
litario da un lato e di quello discrezionale dall'altro. In verità le con-
dizioni soggettive del condannato sono indubbiamente importanti
ma la sicurezza e la certezza giuridica imporrebbero una loro tipi-
cizzazione in termini di chiarezza e: precisione, il che non è certo
possibile. Il cosidetto diritto penale di autore in ogni sua fase o mo-
mento di impostazione e di articolazione coinvolge e suscita gravi
problemi di legalità e di sicurezza giuridica.
7. — «Revisione della liberazione condizionale e della riabili-
tazione allo scopo di rendere entrambi gli istituti strumenti più
idonei al riadattamento sociale del condannato». Si tratta in sos-
tanza di rendere più lata e meno macchinosa la procedura della li-
berazione condizionale in modo che tutti i detenuti ne possano, se
meritevoli, godere e usufruire a cominciare dai condannati alla pe-
na dell'ergastolo per i quali una recente riforma parziale ha già
riconosciuta la possibilità della liberazione condizionale stessa dopo
ventotto anni di reclusione. Per quanto riguarda la riabilitazione oc-
corre che essa diventi uno strumento effettivo di ricupero sociale
di chi ha scontato una pena con la passibilità di un totale inserimen-
to nella vita sociale di colui che ha pagato il debito verso la società
senza che abbia a sentire peso alcuno per la condanna e la pena
subrita.
8. — «Revisione delle norme concernenti la disciplina delle mi-
sure di sicurezza in modo da adeguare la difesa, attraverso di esse
perseguita, alla pericolosità sociale del soggetto». Il tema avrebbe
bisogno di lunga trattazione anche in relazione al fallimento delle
misure di sicurezza e al criterio della prevenzione speciale, ad una
eventuale unificazione della pena con la misura di sicurezza per i
soggetti semiinfermi di mente, ad una armonizzazione di fondo della
70
misura con le esigenze di uno Stato di diritto in funzione della sal-
vaguardia della libertà individuale gravemente insidiata dalla natu-
ra amministrativa del provvedimento di sicurezza anche se applicato
dall'autorità giudiziaria. Ma con il criterio dianzi ricordato il proble-
ma sembra ristretto solo alle funzioni di pericolosità iuris et iure
sulle quali oggi la misura è in buona parte basata mentre in effetti
di pericolosità non sarebbe il caso di parlare.
9. — «Revisione delle fattispecie penali in relazione al mutamen-
to delle condizioni politiche, sociali ed economiche del Paese». Anche
qui il discorso è grosso perchè la situazione politica, sociale ed eco-
nomica dell'Italia del 1964 è radicalmente diversa da quella del
1930: ad un sistema autoritario è subentrato uno democratico, di
una democrazia parlamentare troppo spesso formalista e nomina-
lista e quindi agnostica rispetto ai problemi di fondo ad un sistema
sociale corporativo nell'ambito del quale lo Stato si assumeva il
compito di moderatore supremo e di giudice delle vertenze di classe,
di categoria, di lavoro, è subentrato un sistema legato al sindacato,
e e quindi una società classisticamente organizzata dove sciopero e
serrata sono normali strumenti di tutela e di interessi e di pressioni;
ad un sistema economico ancora in prevalenza legato ad una econo-
mia agricola con ristrette zone industriali è subentrato un sistema
industriale largamente diffuso oggi in tutta la penisola con sposta-
menti di milioni di individui e nuovi interessi in emergenza che pon-
gono gravi problemi all'attenzione del legislatore. Nella sua parte
speciale le fattispecie del codice ri-sentono di un mondo scomparso
e sono relitti che galleggiano nel fiume della storia. Ecco perchè bi-
sogna tagliare, specie nel campo dei reati che risentono del vecchio
clima sociale, politico ed economico e innovare rispetto alle attuali
esigenze. Tutta la tutela penale dei partiti ohe in sostanza sono or-
ganismi costituzionali e dei diritti pubblici soggettivi del cittadino
praticamente non esiste ancora e in tema non si può ulteriormente
attendere.
10. — «Potenziamento della tutela penale rispetto ai delitti col-
posi, ai delitti contro la pubblica amministrazione, ai delitti contro
la sanità pubblica, l'economia pubblica, l'industria e il commercio,
e ai delitti contro il patrimonio mediante frode». Accenno al riguar-
do solo la grave situazione che esiste per quanto concerne la rep-
ressione dei delitti colposi in tema di circolazione automobilistica
oggi insufficiente se non addiritura ridicola : nel 1931 circolavano
71
in Italia trentamila automobili con limitato numero di incidenti,
oggi ne circolano cinque milioni con diecimila morti all'anno e
duecentomila feriti. Più che di una revisione delle fattispecie colpose
del codice sulla lesione personale e sull'omicidio, sarebbe necessario
un codice penale dell'automobile ove tra l'altro la colpa cosciente
sia in effetti parificata al dolo eventuale se si vuole porre una re-
mora al fiume di sangue sulle strade e venire incontro ad urgenti
necessità di autentica difesa sociali;.
11. — «Adeguamento delle norme penali alla più ampia tutela

della persona nelle sue manifestazioni individuali e sociali». Oggi
proprio in virtù di quel depressamene programmatico dei valori
individuali del codice 1931 la persona umana è esposta gravemente
al pericolo di attacchi senza adeguata tutela. Deve essere soprattuto
aggravata la sanzione penale per i reati di ingiuria e di diffamazione
particolarmente se commessi per mezzo della stampa, precisando i
limiti del diritto di cronaca e colpendo severamente la violazione del
segreto istruttorio penale o la cronaca scandalistica rispetto a per-
sone indiziate o imputate di reato.
12. — «Coordinamento organico di tutte le norme del Codice

Penale con i criteri e i principii sopirà enunciati».
Se questi sono i criteri ai quali ci dovrà ispirare la riforma del

codice penale, questa riforma non avrà carattere radicale o di fon-
do. Sul piano politico essa dovrà solo sottolineare il filone del pen-
siero liberale che già oggi sussiste e opera nel codice dando allo
stesso maggiore ampiezza e più profondo respiro in riferimento ad
una concezione democratica della vita politica. Ma l'inteliatura del
codice rimarrà ancora l'attuale sopratutto in relazione al criterio
del doppio binario che vede accanto alle pene le misure di sicurezza.
Queste ultime sono diventate purtroppo una specie di tabù scienti-
fico e legislativo di modo che indietro, si dice, non si può più tor-
nare. Da un lato continueremo, quindi, ad avere un diritto penale
oggettivamente orientato ohe guarda al fatto lesivo di interessi
protetti e affida quindi carattere preminente al concetto del bene
giuridico e a quello della pena retributiva in funzione di una colpe-
volezza per il fatto singolo; dall'altro un diritto penale preventivo
72
soggettivamente orientato che guarda la pericolosità del reo e appli-
ca provvedimenti di difesa onde combattere la recidiva, la abitualità,
la professionalità, la tendenza a delinquere. Meglio però, in ogni
caso, un diritto penale a doppio indirizzo piuttosto un diritto penale
unitario di «terza forza» ideologicamente confuso e praticamente
pericoloso in quanto fautore della pena indeterminata che è la tomba
di un diritto penale di libertà e di sicurezza Con tutto il rispetto
dovuto a uomini come il Grispigni, oggi purtroppo scomparso, il
Delitala, il Nuvolone, il Vassalli ed altri, ci opporremo alla pena in-
determinata con tutte le energie in quanto vogliamo che il diritto
penale, specie nel quadro di uno Stato di diritto e di una concezio-
ne democratica della vita, rimanga la pietra angolare della libertà
del cittadino e questi, dal diritto penale, sia considerato come essere
responsabile, moralmente e giuridicamente, delle proprie azioni e
del proprio destino, legato a quei valori culturali in virtù dei quali
l'uomo, pur non dimenticando o perdendo un momento della sua
natura, diventa spirito ove effettivamente la libertà è sovrana a la
schiavitù una deplorevole eccezione.
73
İTALYAN CEZA KANUNU'NDA REFORM
Çeviren :
Doç. Dr. UĞUR ALACAKAPTAN
Ceza Hukuku Doçenti
1931 Temmuz'unda yürürlüğe giren İtalyan Ceza Kanunu'nda

reform konusu, çağdaş İtalyan tarihi bakımından büyük önem taşı
yan 1944 yılından beri tartışıldığı hâlde henüz nihaî bir icra safha
sına girmemiştir. Her ne kadar, GIOVANNI LEONE gibi büyük bir
cezacımn başkanlığındaki hükümet, 1963 Ekim'inde Parlamento'-
ya, reformun, yürütme erkinin yedine tevdiini sağlamak amacı ile
bir delege-kanun tasarısı sunmuşsa da, reformun yapılıp yapılama
yacağını, yapılacaksa ne zaman imkân dahiline gireceğini şimdiden
kestirmek mümkün değildir. GRASSI, PICCIONI, GONELLA gibi
Adalet Bakanlarının giriştikleri teşebbüslerden sonra edindiğimiz
tecrübe, özellikle, parlamentonun siyasal ve sosyal bakımdan son
derece önemli problemlerin yükü altında bulunduğu ve parlamen
to dahilinde biribirlériyle ideolojik sebeplerle çatışma halinde olan
kuvvetlerin sayısının fazla ve bu yüzden, etik, politik, ekonomik ve
sosyal temel konularda bir uzlaşma temininin çok zor olduğu bir
devrede kanunlarda reform yapılmasının ne kadar ağır ve müşkil
bir iş olduğunu göstermektedir. Öte yandan, yeni tarihî durumla
rın ortaya çıkması ile gününü doldurmuş sayılmakta olmasına rağ
men, yürürlükteki bir mevzuatın dayanma gücü, daima her re
form teşebbüsünü engelleyecek mertebededir. Kaldı ki, bir yan
dan, yenilik ruhunu daima frenlemiş ve zamanın gerisinde kalmış
olan hukuk geleneği, muhafazkâr bir kuvvet olarak etkisini gös
termekte, öte yandan, tabiatları icabı geçici olan ilmî sonuçları do
kunulmaz dogmalar, ya da hukukî putlar haline getiren doktrinin
büyük bir kısmının zihnî tembelliği ile karşılaşmaktayız. Böylelik
le, doktrin ve kazaî içtihatlar durmuş, ve kristalleşmişlerdir. Mev-
75
zuat da, bunun sonucu olarak, prekritik ve tarihe karşı olan bir
dünyada modası geçmiş fikirlerin mahpesi haline gelmiş olup, bi
lim adamları tarafından, uzaklaşma cehdi dahi gösterilmeksizin te
siri altında kalınan bir fiilî durum şeklinde telâkki edilmektedir.
Bu yüzden, revizyon ve araştırma ile ilgili her türlü faaliyet yüzüs
tü bırakılmıştır. En son ve en âcil icaplar öğrenilmek ve bunlar hu
kukî bakımdan yeni şartlara göre yorumlanmak istenmeksizin el
deki gerçeklere istinad etmekle yetinilmektedir. Hukukçu, böylece,
tedricen, fakat, emin bir şekilde işin içinden sıyrılmakta ve çağının
kültürel anlamını ve toplumdaki en müstacel olayları tesbit etmek
ve yorumlamak kabiliyetinden yoksun bir eski metinleri yorumla
ma tekniğinin esiri olmakta, agnostisizm (aklın aczine inanma) ve
kayıtsızlık, hukukla uğraşan herkesin, kanun koyucuların, hukuk
doktorlarının ve hâkimlerin vicdanlarına ve akıllarına hükmedecek
hâle gelmektedir.
Bir mevzuatta reformdan söz açıldığında temel mahiyette ve

ön mesele teşkil eden bazı soruların ortaya çıkacağı aşikârdır: na
sıl bir reform istenmektedir ? Reform kiillî mi, yoksa kısmî mi ola
caktır ? Bu soruları cevaplandırmak kolay değildir; çünkü, k ü l l î
ve k ı s m î terimleri nisbî bir anlam taşırlar. Örneğin, tecrim edi
ci kuralların kıyas yoluyla yorumlanması imkânına yer vermek
için, yalnız, ceza kanununun kanunilik ilkesini koyan 1. maddesi
nin değiştirilmesi ile yetinen bir reform, genişliği bakımından kıs
mî olmasına rağmen, asla kısmî bir reform sayılamaz. Çünkü, böy
lelikle kanunun bütün ruhu değiştirilmiş olur. Bunun gibi, bütün
maddelere dokunan, fakat, ceza hukuku geleneklerinin değerlerini
etkilemeyen bir reform, şeklen kanunun tümünün değişmesine rağ
men, aslında kısmî bir reform mahiyetinde kalacaktır. Yürürlükte^
ki kanunun imha veya dokusunun tağyir edilmemesi ve her şey
den önce, cezaların yanında, cezanın yerini alan veya onu tamam
layıcı, fakat, gene de müstakil mahiyetteki emniyet tedbirlerinin
varlığını ön gören ikili sistemin değiştirilmemesi hususunda gö
rüşlerin birleşmekte olmasına rağmen, bugün İtalya'da, ceza kanu
nunda reformdan söz açıldığı zaman neyin istendiği açıkça anlaşıla
mamaktadır.
Aslında, bize yürürlükteki ka.nunu veren faşizmin yıkılmasın
dan sonra gerçekleştirilen bütün reformlar, yeni bir siyasî ruhtan
76
ve önceki hükümlerin şiddetini azaltmağa yönelen ceza siyaseti
icaplarından kuvvet almalarına rağmen kısmî bir karakter taşımış
lardır. Böylelikle, daha 1944 yılında, yalnız cezayı azaltıcı özel se
beplere yer vermek isteyen bir mevzuat tarafından ilga edilen ce^
zayi azaltıcı genel sebepler yeniden ihdas edilmişler, failin kişiliği
nin her yönünü, sorumlu takdirine dayanarak değerlendirip cezayı
indirebilmesi için hâkime imkânlar tanınmış, bir hukuk Devletinin
adalet ve hürriyet inancası olarak, özel kişilerin, kamusal memurun
keyfî hareketine karşı 'koymasını cezasızlık sebebi sayan hüküm;
şerefe karşı işlenen suçlarda, özellikle, bir kamusal memurun, me
muriyetini ifa sırasında işlediği suçlar söz konusu olduğu zaman
mecburî mahiyet arzetmek üzere cezasızlık sebebi olarak isbat hak
kı yeniden ihdas edilmiş, demokratik bir siyasî rejimin yeniden do
ğuşu sebebile siyasal-anayasal nitelikteki hareketlere ilişkin suç tip
leri ya kaldırılmış ya da değiştirilmiş, bir yandan da, ölüm cezası
ilga edilmiş ve para cezalarının sınırları paranın yeni değerine uy
durulmuştur. Şüphesiz bütün bu reformlar önemliydiler; fakat, hep
si kısmî bir karakter taşımışlardır. Basın yolu ile işlenen suçlarda
gazetenin • sorumlu müdürüyle ilgili objektif sorumluluğu ortadan
kaldıran reform için de aynı şey söylenebilir. Gerçekte, 1931 tarihli
kanun, özü itibarile değişikliğe uğramamıştır ve İtalyan hayatının
siyasal-hukukî sahnesinde hâlâ hüküm sürmektedir.
Bununla beraber, bir çok siyasal çevrelerde, açıkça otoriter ve
totaliter esaslardan mülhem olan bir rejimin yıkılmasıyla İtalya'da
ortaya çıkan tarihi durum karşısında hoşgörülmesi imkânsız faşist
bir mevzuatın kalıntısı olduğu için ceza kanununun köklü bir deği
şikliğe tabi tutulması gerektiği ileri sürülmektedir. Gerçekten, 1848
tarihli statünün bazı ilkelerine antitez teşkil etmek üzere 1 Ocak
1948'te kendine yeni bir Anayasa veren ve bugün sağlam demokra
tik ilkelerden ilham alan İtalya gibi bir ülkenin, 1889'un liberal Za-
nardelli Ceza Kanunu'yla çatışma halinde ortaya çıkan ve vatanda
şın moral ve siyasal temel özgürlüklerini baskı altında tuttuğu için
çağımız düşünüşünün reddettiği siyasal bir doktrin getiren bir ka
nuna hâlâ tahammül gösterilebilmesi gariptir. Bu sebeple, Faşizmin
yıkıntıları üzerinde doğan İtalyan Demokrasisinin, kendisine ilham
veren demokratik değerleri koruyabilmesi için yeni bir ceza kanu
nuna sahip olması şarttır. Bu yüzden, kanunun reforma tabi tutul
masını isteyen tazyik ve talepler münhasıran hukuk çevrelerinden
çok, çağının değişikliklerine karşı daha hassas, fakat, yürürlükteki
77
hukukun, bugün hâkim olan medeniyet kurallarına aykırılık veya
uygunluğunu tesbit etmek ya da bu aykırılık ve uygunluğun derece
sini araştırmak için mevcut müesseselerin mahiyetine nüfuz imkâ
nına daha az sahip olan siyaset dünyasından gelmektedir.
Meseleyi enine boyuna inceleyip, ideolojik bakımdan ceza ka

nununda bir reformun mu, yoksa bir revizyonun mu daha isabetli
olacağı konusunda bir hükme varabilmek için, son yirmi yıl içinde,
İtalya'da felsefî düşünüşte, yürürlükteki kanunun, batmış büyük bir
geminin enkazı yada müzeye yakışan arkeolojik bir şey olduğunu
iddia etmeği mümkün kılacak derecede önemli bir değişikliğin ger
çekten vuku bulup bulmadığım tesbit etmek zorunludur. Acaba,
italya'da otuzbeş yıl önceki felsefî-kültürel istikamet ne idi ve ha
len yürürlükte olan kanun üzerinde bunun ne gibi etkisi olmuştur ?
Siyasal-kültürel nitelikteki unsurlara temas etmeden önce, 1931 ta
rihli kanunlaştırma faaliyetinden sorumlu olan felsefî akımların, ya
da akımın araştırılmasındaki zorunluluk aşikârdır. Gerçekten, felse
fesi olmayan bir kanunlaştırma düşünülemez. Acaba, kanunu kale
me alanların bir felsefesi var mıydı ? Soru isabetlidir; çünkü, kanun
lar kendiliklerinden doğmayıp, yazarlarının alâmetini taşırlar. 1931
tarihli kanuna, demokratik bir yoldan seçilmiş bir parlamento dı
şında herkesin (ilim, politika, avukatlar, hâkimler) karıştığı bir ger
çektir; fakat, kanun üzerinde çalışanların meydana getirdiği kalaba
lık kütle arasından üç büyük hukukçunun yükseldiği de bir gerçek
tir. Bunlar, ALFREDO ROCCO, VINCENZO MANZINI ve EDOARDO
MASSARI'dir. Önce klâsikler tarafından, felsefî önermelerden ha
reket ederek tümdengelim metoduyla, sonra pozitivistler tarafından
ilkel kriminolojinin tümevaran tabiatçı metoduyla incelenen ceza
hukukunu, şüpheye yer bırakmayacak tarzda hukuk bilimi vakarına
ulaştıran veya yükseltenler bu üç hukukçu olmuştur. Daha önce,
bir hukuk bilimi olarak ceza hukuku bilimi yoktu; mevcut olan, ya
felsefe yada kriminolojiydi. Eğer ceza hukuku, hukuk bilimi mer
tebesine yükselmişse, bu, 1931 tarihli kanunlaştırmanın üzerinde
açık ve kesin bir iz bırakmış olan bu hukukçuların eşsiz eseridir.
Acaba, onların felsefî istikametleri gerçekte ne olmuştur ? Dünya
göıüşleri nasıldı ? Dünya tarihinde insanın varlığına atfettikleri
anlam ne idi ? Eğer bu sorulara bir cevap verilmezse şuurlu ve mü-
78
nasip bir hukukî konsepsiyona sahip olamayız. Hukuk ile felsefe
yada kültür arasındaki bağ, eşyanın tabiatı icabındandır ve özellikle
insan fikri ve sorumluluğuyla insan kaderinin birlikte sahneye çık
tıkları ceza hukuku alanında belirli bir hâl alan bu iki terim ara
sındaki ana bağların açıklığa kavuşturulmasını herşeyden önce Al
man doktrinine borçlu bulunmaktayız,
Gerçekte, İtalyan Ceza Kanunu'nun müelliflerinde, kelimenin
müsbet anlamında, felsefî bakımdan açık bir vaziyet alış görülemez.
Ceza problemi felsefî bakımdan ele alınmak istenmemiştir. Felsefe,
mantıkî-tabiatçı bir metodla yasal veriler üzerinde işlemesi gereken
müsbet bir bilim olma durumundaki hukuk ilmine zararlıdır. Hu
kukî tecrübeyi aşan her şey, bu bilimin sınırlarını da aşmış olur. Ve
artık hukukçuyu hiç bir şekilde ilgilendirmez. Düşünülebilecek tek
metafizik, toplumsal zarurettir; çünkü, bu, a p r i o r i ' y i , felsefi
transandans ve abstraksiyonu ve ceza hukukunun uzak amaçları
üzerindeki tartışmaları reddeden bir sistemde kabul edilebilecek son
i o n s 1 e g u m'dur.
Fakat, böylece, eğer amiyane bir deyim kullanmak mümkünse,
kapıdan kovulan bacadan girmekteydi; çünkü, felsefeyi reddetmek
de felsefe yapmak demektir. Bu, belki alelade, fakat, gene de, nihaî
illetleri reddedip, her şeyi, deneyin pozitif verileri temel alarak izaha
çalışan bir felsefedir. Bütün bunlar, felsefî bir pozitivizmden başka
bir şey değildir. Bu pozitivizm, felsefî abstraksiyonlarm ceza huku
kundaki zararından söz açarak Padovalı kültürel menşeini açıklayan
Manzini'de belirlidir. Bu akımın felsefe kürsüsü, İtalyan kültürünün
felsefe sahnesinde uzun zaman hükmeden, en büyük pozitivist İtal
yan filozofu Alberto Ardigò tarafından yıllarca işgal edilmiştir. Fel
sefî açıdan, Manzini çağının çocuğu olmuş ve pozitif metodu, ceza
hukukuna, adı geçen metodun uygulanamayacağı her şeyin kabulü
nün imkânsız olduğunu iddia ederek, pozitivist bir mantalite ile uy
gulamıştır. Rocco'nun durumu özel bir nitelik taşır. Çünkü, özellik
le 1931'de (ceza kanununun çıktığı yıl) Roma'da verdiği ve hepsi,
deney sayesinde bilinmiş ve kesinlik kazanmış olmayan herşeye mu-
teberiyeti reddetmeğe matuf « D e r s l e r» inde görüldüğü gibi, hu
kuk ötesindeki değerler dünyasına açılan her pencereyi kapatmak
suretiyle pozitif metodun doğruluğunu bütün açıklığı ve bilinci ile
savunan bir hukukçu idi. Rocco'nun, insan özerkliğini ve özgürlüğü
nü dayandırmak yada izah etmek için bir akıl yahut tabiî hukuk
ilkesine değer tanımaya olan muhalefeti darbımesel hâline gelmiş-
79
tir. Buradan, faşizm olan yol çok kısa idi. Metafizik açısından Mas-
sari'nin tutumu da farklı olmamıştır. Bu büyük Napoli'li hukukçu
nun felsefî bakımdan değişik yorum tarzlarına ve bazı nüanslara
faşizme güneyde Silvio Spaventa'dan Benedetto Croce'ye kadar yay
gın bulunan neoJhegelism akımına bağlı olduğu muhakkaktır. Fakat,-
irade edilmiş irade ve düşünülmüş düşünce olarak-hukukun, hare
ket halindeki düşüncenin dialektikliğinden yada yaratıcılığından
sıyrılması ve felsefî bakımdan herhangi bir endişeye kapılmaksızm
pratik mülâhazalarla bazı şekillenmelere konu olması pekâlâ müm
kündür. Böylece, 1931 tarihli ceza kanununun üç müellifi, cezaî
meselenin derinliğine her türlü tarzı takdimini reddedip felsefeyi
kabulü mümkün olmayan bir desise gibi anlatmakta pek safiyane
bir şekilde birleşiyorlardı. Fakat, aslında, hepsi, ya" hareket nokta
larında yada vardıkları sonuçlarda o zamanlar rağbet gören metod
ve sisteme bağlıydılar.
Bütün bunların, gerek kanunlaştırma safhasını, gerek normun

somut olaya uygulanması dolayısile yorum safhasını içine alan bir
hukuk bilimi olarak geniş anlamda jürisprudansm tabiatçı kavra
mına götürmesi mukadderdi. Bu sonuç üzerinde, çelişik pozitivist
ve idealist kaziyelerden hareket ettikleri hâlde Rocco'dan Camma-
rata'ya kadar herkes birleşmişdir. Jürisprudansm metodu ve görev
leri hakkındaki böyle bir tabiatçı görüşün, kanun koyucuyu, hiç
değilse zımnen, gerçeğin pozitivist ve dolayısile pür tabiatçı görü
şünü kabule zorlamış olması tabiidir. Bu açıdan, yürürlükteki ceza
kanunu, yalnız tabiatçı esaslardan mülhem olan ve insanın hukuk
ötesi niteliklerine ve fizik ötesi kavramına bağlanabilen her türlü
değer kavramını redederek, tecrübe edilmişle tecrübe edilebilen ve
riyi gerçeğin tek kaynağı kabul eden bir kültür dünyâsına ithâl edil
miş bulunan bir kanundur. Bu iddianın doğruluğuna kanaat getir
mek için kanunu bir kere açmak kâfidir. Gerçeğin tabiatçı görüşü
nün temel direği, illiyet ilkesi ise, bu ilke, kanunun platformunda,
illiyetin göz önünde tutulması mümkün olan her yerde hükmetmek
tedir. Fakat, burada söz konusu olan husus, ezcümle, harekete takad
düm eden, onunla hemzaman olan ve hareketten sonra meydana ge
len müşterek sebeplere, ceza kanununun 41. maddesinin 1. fıkrasın
da ifade edildiği gibi, «tek başlarına neticeyi meydana getirmeğe
kifayet etmemeleri» hali müstesna, ceza sorumluluğunu kaldırıcı ve
ya azaltıcı her hangi bir tesir tanınmaması keyfiyetinden çıkarılabi
lecek prensibin mantıkî-tabiatçı bîr şekilde yorumlanması ya da ar
so
zıdır. Bu, hâlâ çözülmemiş, tüm anlamıyla hukukî bir bilmecedir.
Çünkü, bu ifade tarzıyla, neticenin meydana gelmesi için bir conditio
sine qua non olarak her hangi bir şekilde ortaya çıkan bir «antece
dent» m illiyet konusu dışında bırakılmasının mı istendiği (ki, bu
takdirde, kanun koyucu tarafından esas itibarile kabul edilmiş naza
riye olan şartların illiliği nazariyesine konulmuş bir istisna ile karşı
karşıya bulunuyoruz demektir); yoksa, illiyet bağının kesilmesinden
değil, önceden mevcut bir illî seriyi, münhasıran lojik nitelikte de
olsa, mümkün her türlü mülâhaza dışında bırakacak bir yokolma
halinden söz açıp hiç bir anlam taşımayan bir şey mi söylemek is
tediği belli değildir. Ancak, katı, mantıkî, tabiatçı anlamda bir illî
esas karşısında bulunduğumuz aşikârdır. Bu husus tesirini, objektif
illiyetin, somut olayda hareketle netice arasında psikolojik bir ba
ğın fiilen bulunduğunu tesbit zorunluluğuna galebe çaldığı bütün
hükümlerde açıkça göstermektedir. Burada, yürürlükteki kanunun,
illiyete ilişkin esasları çerçevesinde kabul ettiği ve yer verdiği, neti
cesi sebebiyle ağırlaşan suçlarda; daha ağır netice dolayısı ile so
rumluluk; suçun faili tarafından işlenen, farklı ve daha ağır suç
için ortağın sorumluluğu; failin bilmesi şartına bakılmaksızın uygu
lanan ağırlaştırıcı sebepler dolayısile sorumluluk gibi objektif so
rumluluk hâllerine atıfta bulunmak istiyorum. Bu kabil hükümler,
her çeşit sorumluluğu, fiilin iradî ve şuurlu oluşuna, bilnetice, bir
kusurluluk hükmüne istinad ettiren ahlâkî değerlere açık bir ceza
kanununda yer alamazlardı. Fakat, kast ve taksir hakkındaki hüküm
ler, kanun tarafından, failin gayretinin veya hareketsizliğini tezahü
rünü temsil eden herhangi bir değer hükmüne atıfta bulunmağa im
kân vermeyen tamamen tabiatçı vasıftaki psikolojik konsepsiyona
(neticenin tahmin veya irade edilmiş yada edilmemiş olması) bağ
lanmışlardır. Kanun, bir yasama belgesinden ziyade, kuvvet, sebep,
tesir, illiyet bağı, psikolojik vetire kavramlarının tahakkümü altın
da bulunan, gayesiz ve değerler dünyasına açılmayan bir dünya gö
rüşünün ifadesi mahiyetindeki bir sosyal fizik traité'si olarak karşı
mıza çıkmaktadır. Şu hâlde, soğuk ve donuk, felsefî-kültürel görüş
açısından, yasama sahnesine hükmeden insan tipinin, moralman
ruhsuz ve fiilen tabiî itişler ve kişiyi belli bir yönde hareket etmeğe
zorlayan sebepleri doğuran ortamın kanunları tarafından idare edi
len bir varlık olarak gözüktüğü çevreyle sınırlı bir kanun karşısında
bulunmaktayız.
81
«Anlama ve isteme kabiliyeti» nin kabul edilmiş olmasına rağ
men, libr arbitr'in sinonimi olarak irade serbestisi, «çözülmemiş ve
belki de çözülemeyecek ve ceza kanununun rasyonel bakımdan doğ
ruluğunun isbatı ve tatbik edilebilmesi için çözümünde zaruret bu
lunmadığından ceza hukukunun tamamen dışında kalması gereken»
felsefî karakterde bir sorun olduğu gerekçesile reddedilmiştir. Bu
konuda, Bakanlık gerekçesinin ihtiyar eylediği ifade tarzı böyledir.
Gerekçede, «şuurlu sebeplerle otodeterminasyondan» da söz açıl
makta, ancak, bundan, ceza hukukunun meşruiyet sebebini teşkil
eden ve yokluğu halinde bu hukuk dalını bir sosyal dezenfeksiyon
tekniğine müncer kılan serbesti prensibininin hiç değilse asgari te
yidini bulduğu, «yapılmış olandan başka türlü hareket etme imkâ
nının» anlaşılması gerektiği tasrih edilmemektedir. Böylece, emniyet
tedbiri adını alan ve bugün, yalnız ceza hukukunun tabiatçı görüşü
nün bariz ve şiddetli müdahalesini değil, fakat, aynı zamanda, aktüel
demokrasimize varlığını veren bir hukuk devletinin temel icapların
da açılan en derin yarayı temsil etmekte olan önleyici tedbirlerin
uygulanması zımnında pozitivist ekol tarafından icad edilen «teh
likeli insan» tipi ile, itiyadî suçlu, profesyonel suçlu «tipleri» ve suç
temayülü taşıyan «tipler» in, kanun hükümleri arasında neden yer
aldıkları kolayca anlaşılmaktadır. Tehlikelilik şekilleri, kanunilik il
kesini ihlâl etmek pahasına, fiilen hâkimin takdirine bırakılmış hâl
ler olup, gayrimuayyen süreli emniyet tedbiri ise, bir çok ipokritin
kabul etmek istememesine rağmen ferdî iradeye karşı girişilen en
ağır suikastı teşkil etmektedir.
Şimdi, siyasal düşünce alanında durumun nasıl olduğunu göre

lim. 1931 tarihli kanunun Devlet kavramı ve vatandaş ile Devlet iliş
kileri konusundaki yeni bir görüşün hukukî tezahür şekli olmak is
tediği malûmdur. Cezalandırma hakkına temel teşkil edebilecek her
türlü mukalevî hatırayı ve Devlet müdahelesini sınırlama sadedinde
yapılan her türlü tabiî hukukçu tavsiyeyi reddeden Bakanlık gerek
çesi, cezalandırma hakkının, «Devletle birlikte doğan, ferdin nefsini
müdafaa hakkına benzer, fakat ondan esas itibarile farklı ve ortak
hayatın temel ve vazgeçilmez şartlarını teminat altına almak amacı
na yönelmiş olan Devlet'in kendisini koruma ve savunma hakkından
başka bir şey olmadığını» açıkça söylemektedir. Bu şekilde, kendisi-
82
ni daha yakından ilgilendiren menfaatlerin tesirli bir tarzda korun
ması için Devlet'in üstünlüğünü münakaşasız bir şekilde kabul eden
(ki, bu, siyasal hukukun, genel anlamda hukuka üstünlüğü demek
tir) ve ferdî menfaatlerin, özellikle vatandaşın, sadece, resmen ka
bul edildiği ölçüde muteberiyet arzeden tarihî bir kategori şeklinde
anlaşılan siyasî haklarının himayesine tali derecede önem veren bir
ceza hukuku anlayışının spekülatif esasları belirtilmiş oluyor. Bu
nun neticesinde, iktidardaki diktatörlük tarafından, müşkül 1930-
1931 yıllarında gerek sayı gerekse muhteva bakımından zaten kısıt
lanmış bulunan sübjektif kamu haklarının cezaî korunması konu
sunda büyük bir ihmâl görülmüştür. Her ne kadar, vatandaş ile Dev
let arasında mevcut olan ve filozof Centile'ye, idealist aktüalizm fel-
. sefesi adına, «ferdiyetçiliğin hürriyeti, ne şekilde anlaşılırsa anlaşıl
sın, insanın bu ilâhî imtiyazının, ruh dünyasından, onu boğması mu
kadder bulunan madde dünyasına kadar şiddetle alçaltılması için
girişilen delice bir teşebbüstür» dedirten transandantal ünite dola-
yısile vatandaşa sun'î bir mevki tanmmaktaysa da her şey Devlet'in
iradesine bağlanıyordu. Bu kaziyelerden, gerek spekülatif esasları,
gerekse teknik tezahürleri itibarile açıkça liberal karakterde olan
1889 Zanardelli Kanunu'nun ruhu ve lafzıyla belirli bir şekilde çatı
şan bir ceza kanununun çıkması mukadderdi. Fakat, her şey, o za
manın yeni kültürel ve ideolojik esaslarına uygun bir şekilde cere
yan etmedi; çünkü, Rocco Kanunu, totaliter bünyesine rağmen, si
yasal görüş açısından, mudil nitelikte bir kanundur. İlân edilen an
tiliberal-kaziyelere rağmen, kanun, özellikle, ceza kanunun tatbiki,
kaynakları ve yorumuna ilişkin bölümde liberal bir platformu ve
medenî bir geleneği terketmek istememiştir. Gerçekten, kanun, ge-
ı ek suç, gerek ceza ve hatta emniyet tedbiri bakımından kanunilik il-
kisine, yani «nullum erimen, nulla poena sine lege» kuralına bağlı
kalmıştır. Ceza hukuku konularının bazan, hâkimin takdir hakkını
genişleten normatif esaslarla işba haline gelmiş bulunmasına ve em
niyet tedbirinin ön şartı olan tehlikelilik şekillerinin çok elâstiki ol
malarına rağmen, İtalya'da, hiç bir zaman ihlâl edilmemiş bir gele
neğin izlenmesine devam edilmektedir. Fakat, bütün bunlar, siyaset
icapları adına değil, hâkimin, gerek fiili, gerekse failin kişiliğini de
ğerlendirirken yararlanacağı ölçülerin alanının genişletilmesini âmir
bulunan ve modern ceza hukuku dünyasının temel direklerinden biri
olan ferdileştirme ilkesine atfen mazur görülmüş ve görülmekte bu
lunmuştur.
83
Bu şekilde hatırlattığımız kanunilik ilkesinden, iki temel so
nuç çıkmaktadır : ceza kuralının geçmişe şâmil olarak uygulanması
yasağı ile tecrim edici ceza kuralının kıyas yolu ile yorumlanması
yasağı.... Özellikle suçun teşekkül taırzı ve yapısı bakımından bütün
disiplin objektivist, hatta tabiatçı bir istikamete yönelmiş, öyle ki,
kanun, âdeta, hareketten önceki çevresel şartların değişmesi yada
hukukî menfaatin zarar görmesi anlammdaki netice fikrinin tesiri
altında kalmıştır. Bununla beraber, böyle bir sistemde, kanunun
teşebbüs konusunda, cürmî hareketin illî istikametini aydınlatmağa
hizmet eden sübjektivizmin çerçevesi içinde yorumlanması mümkün
olan hareketin elverişliliği kriterini, hareketin icrailiği kriterine ter
cih etmesiyle gene de bir çelişmenin ortaya çıkabilmesi dikkate şa
yandır. Fakat, liberal karakterli bir klâsikliğe bağlı geleneksel esas
lar bakımından hiç bir şey eşyanın zatına taallûk eden bir zarara
mâruz kalmamıştır. Bu sınırlar daıhilinde ve bu görüş açısından,
Rocco kanununun liberal temayüllü bir kanun olduğu söylenebilir.
Ancak, Bakanlık gerekçesinde işaret edildiği veçhile, bu ceza kanu
nu, «münhasıran şu veya bu ilmî ekolün fikrine bağlanmamayı en
iyi tedbir saymış, her ekolün sadece iyi ve doğru taraflarını almağı
uygun bulmuş, tek taraflı teorik bir ilkeden mantıken aşırı ve en
gülünç neticelere kadar gitmek suretile istihraç edilen bir yasama
sistemi yaratmak için fazla bir ihtimam göstermemiş, buna karşılık,
bütün ekolleri toplum ve Devlet hayatının gerçek ihtiyaçlarıyla fiili
icaplarının tatminini amaç bilen en yüksek bir organizmanın bünye
sinde bir araya getirecek bir sisteme şekil vermek için çalışmıştır».
Şu hâlde eklektiktir. Fakat, bu eklektisizm iledir ki, ilmî bakımdan
gülünç bir husus ve kanunun karışık ve politikası itibarile zayıf
olmasının sebebi ortaya çıkmaktadır. Pozitivist ekolün iyi tarafını,
klâsik ekolün iyi tarafı ile birleştirmek için almak istemek, mes'ut
bir senteze varmak imkânı olmaksızın, eterojen kriter ve kavramları
karıştırmak ve pozitivist ekolün İtaılya'da ilmen basit ve fakat tat
bikatta insan kişiliğinin temel özgürlük hakları için daima tehlike
arzeden bir sosyalizmin ilkeleri olmuş ve olmakta bulunan siyasal
kaziyelerini dahi bir dereceye kadar fiilen benimsemek demektir.
Pozitivist ekolün bütün hukukî inşalarının hâkim niteliğini teş
kil eden toplumu koruma fikri, yalnız, toplumun uzviyetçi-tabiatçı
bir kavramının ve ferdin ontolojikman sosyal grubun menfaatlerine
tabiiyetini gerektiren grup-ferd münasebetlerinin icaplarıyla ahenk
halinde bulunabilir; fakat, mantıkla, ahlâkla ve özgürlüğün icapları-
84
ila karşı hassas olması gereken politikayla tashihi imkânsız bir
çatışma halindedir. Suçun tekevvününden sonra toplumun müda
faasına girişmek, iktidarın her türlü suiistimalini mazur gösterebi
lecek bir manasızlıktır. Kendisine, mükerrire karşı girişilen savaşı
izah amacıyla başvurulduğu takidi de ise bir sapma teşkil eder.
Zira, ceza veya emniyet tedbirinden başka bir şey olmayan bu an
lamdaki bir reaksiyon veya devlet tedbirinin, tahminin zayıf zemi
ni üzerine inşa edilmesi doğru sayılamaz. Yalnız, ruhun temel de-
ğerleri olarak özgürlük ve güvenlik ana fikirlerinden vazgeçen bir
hayat görüşüdür ki, özgür olmayan, dolayısile, hukukî kesinlik ve
güven hissini kökleştirip kuvvetlendirmek imkânından yoksun bu
lunan bir ceza hukuka temel ittihaz etmek üzere, toplumun savu
nulması fikrinin yardımına başvurulabilir. Hakikaten, bütün bun
ları, demokrasi oyununun kurallarına bağlı bir hukuk Devletinin
şartlan arasına kolayca giremeyeceği sonucuna varabilmek için,
bir yandan- emniyet tedbirinin ön şartlarına, yani, tehlikelilik çeşit
lerine, diğer yandan, tedbirin zaman içindeki gayrımuayyen niteli
ğine bakmak kâfidir. Bu takdirde, siyasal hayatın ve Devletle va
tandaş arasındaki münasebetlerin demokratik anlamının dışına çı
kıldığı aşikârdır. Üstelik, kriminolojik pozitivizmin, İtalya'da, en
önde gelen temsilcilerinin kişisel siyasal eğilimlerinde belirdiği ta
rihî âna bakılacak olursa, cezaî pozitivizmin ideolojik dünyasının,
sosyalizmin fikir dünyasından başka bir şey olmadığı sonucuna va
rılmasının mümkün olduğunu sanıyorum. Bu politiko4deolojik
akım, İtalyan Ceza Kanunu'nun, failin tehlikelilik hali ve-cezaen
ehil olmayan kimseler söz konusu olduğunda, emniyet tedbirlerinin
uygulanmasını mazur gösterecek değişik kriterlere başvurmak
mümkün olduğundan - ceza ehliyetine sahip faillere uygulanacak
emniyet tedbirleriyle ilgili bölümüne böylece kendiliğinden nüfuz
etmiş bulunmaktadır.
Yürürlükteki kanunun, faşizmden mülhem tipik vasfı, başka
taraflarda aranmalıdır. Bu vasıf, herşeyden önce, kanunun özel kıs
mında bazı suçların tavsifi ve sistematiği dolayısile ortaya çıkmak
tadır. Faşist Devlet doktrini, Devlet'in iç ve dış kişiliğine karşı işle
nen cürümlere bir üstünlük sağlamak ve tamamen sübjektif anlamda
dahi siyasî suç kavramını genişletmek ve üzerinde önemle durmak, ır
kın tümlüğü, aile ve ekonomiye karşı işlenen cürümler konusunda ye
ni suç tipleri yaratmak zorundaydı. Yasama organının otoriter vasfı,
kanunun genel hükümlerinde, İtalya'da hiç bir zaman meşru ve za-
85
ruri sayılmış olmayan ölüm cezasının ihdası, cezaların ağırlaştırıl
ması ve cezaların uygulanmasıyla ilgili ölçülerin şiddetlendirilme-
sinde görülmektedir. Özetle, aşırı bir şiddetle hareket edilmiş ve
buna, hâkime en geniş takdir hakkının tanınması eklenmiştir. Fa
kat, gerçekte, bir otoriter ve totaliter ruh olarak faşizm ruhu, libe
ralizm ile sosyalizm arasındaki vahdetçi bir senteze elverişsiz bir
çatışmaya mâruz olan kanunun derununa nüfuz edememiştir. Bazı
sertliklerinin giderilmesiyle kanun, harbin sonundan bugüne kadar
geçen son 20 senenin olaylarını atlatabilmiştir.
Faşist rejimin yıkılması ve siyasal özgürlüğün kurulmasından

sonra, İtalya, bittabîi, açıkça demokratik nitelikte yeni bir anaya
saya sahip oldu. Kurucu meclisin kesif bir faaliyet göstermesiyle
onsekiz ay süren bir hazırlık devresinden sonra, Anayasa, 1 Ocak
1948 tarihinde yürürlüğe girdi. Şüphesiz, burası, yeni Anayasa'nm
ana ilkelerinin münakaşasına inilebilecek bir yer değildir. Burada,
Anayasanın politik bir sentez olmaktan çok, değişik ve farklı ideo
lojik terressubatın yüzeye çıktığı ve itimatsızlık, güçlük ve uzlaş
maların bir arada bulundukları bir belge mahiyetini taşıdığına işa
ret etmek kâfidir. Liberal karakterli geleneksel bir kalıntı yanında,
düsturcu olduğu kadar, reformcu olan marxist ideolojinin çatışma
ve kopma vasfını buluyoruz. Şüphesiz, İtalyan mantalitesi de, özel
likle temel ekonomik ve toplumsal problemler konusundaki uyuş
mazlıkları, ulusal dayanışma adına bir solidarité ölçüsü etrafında
telif etmek teşebbüsü dolayısile ortaya çıkmaktadır. Fakat, bunun
la beraber, mezkûr mantalite insan kişiliğinin tabiî haklarını, bütün
sistemin yönetim ve yorumlanmasında, temel ölçü olarak tanıtma
başarısını göstermekle büyük bir anlam kazanmış bulunmaktadır.
Anayasa'nm 2. maddesi, «Cumhuriyet, gerek ferden, gerek kişiliği
nin geliştiği sosyal kuruluşlar içerisinde olsun, insanın dokunulmaz
haklarını tanır, bunları garanti eder ve siyasal, ekonomik ve sosyal
dayanışmadan doğan aslî görevlerin yerine getirilmesini ister» hük
münü açıkça koymuştur. Bunun söylediği ve söylemek istediği şey,
tabiî hukuka, Anayasa'nm ve dolayısile kanunların kaynağı ve yo
rumlanması ölçüsü olarak üstünlük tanınması sebebiyle, pozitif hu
kukçuluk devrinin artık kapanmış ve gününü doldurmuş telâkki
edilmesi gerektiğidir. Belki, modern anayasalarda demokratik ide,
86
ilk kez, bütün bir sistemin temel normunu hukuk ötesi. deyimlerle
ifade edecek kadar etkili olmaktadır. Keyfiyet, Anayasa'nm cezaî
problemlere, başka bir deyişle, suç, tehlikelilik hali, ceza ve emniyet
tedbirlerine temas eden hükümleri bakımından büyük bir önem ta
şır. Çünkü, bu kavramları sert bir teknik-pozitivist düzenin çerçeve
si içinde yorumlamak başka, tabiî hukukun değerlerine açık ve ki
şiye her türlü grup menfaati karşısında ontolojik ve manevî bir
üstünlük tanıyan bir sistemin içinde münakaşa etmek başka şeyler
dir.
İtalyan Anayasa'sınm cezaî hükümlerinin bu atmosfer içinde
gözden geçirilmesi gerekir. Bu hükümlerin çeşitli konulara dokun
malarına rağmen şu tarzda tevhid edilmeleri mümkündür : suçun,
cezanın, emniyet tedbirinin kanuniliği ilkesinin tanınması... Gerek
şeklî gerek maddî anlamda bir hukuk Devleti vasfını taşıyan İtalyan
Devleti'nin, vatandaşın özgürlüğünün keyfî bir sınırlamaya tabi tu
tulmasına göz yumması beklenemezdi. Bu kaziyeden, ceza kanunu
nun, geçmişe tesirli olarak uygulanmasının kesin olarak yasaklan
ması sonucu çıkmaktadır. Yeni politik atmosfer dolayısile siyasal
suçtan geri verilme yasağının dahi konulması gerekirdi. Lâfzı bakı
mından bir takım yorum güçlüklerine yer vermesine rağmen, ceza
nın kişiselliği ilkesini koyan Anayasa hükmü de çok manalıdır. Bu
nunla, başkalarının fiilinden ötürü sorumluluğun bütün şekillerinin
bertaraf edilmek ve ferdin yalnız kendi fiili dolayısile sorumlu tu
tulacağını kategorik bir tarzda hükme bağlamak istendiğinde şüphe
yoktur; fakat, ceza sorumluluğunun kişiselliği niteliğine atıfta bu
lunmak suretile, kanunda halen mevcut bulunan objektif sorumlu
luk hâl ve şekillerinin reddedilmek istenip istenmediği açıkça anla
şılamamaktadır. Anayasa Mahkemesi, ortadan kaldırılmaları için
bir temenni izhar etmiş olmasına rağmen, kanunun, objektif sorum
luluk hâllerini öngören kurallarının, lâfzen bile olsa, Anayasa'ya ay
kırı düştüklerini ilân etmiş değildir. Buna rağmen, ben, mevcut ob
jektif sorumluluk şekillerinin Anayasa'ya aykırılıklarında şüpheye
yer olmadığını iddia ediyorum; zira, ceza sorumluluğunun kişisellik
karakteri ifade edilirken, insan kişiliğinin mahiyetini ve sorumluluğu
gerektiren fiilin, kişisel hareketlerin şuurlu ve iradî oluşuna merbut
bulunması hasebile, bu kişilikten ne şekilde doğduğunu hesaba kat
mak gerekir. Kaldı ki, objektif sorumluluğu hazin bir geçmişe gö
men tarihe karşı yürümeğe imkân yoktur. Anayasa, bundan başka,
ölüm cezasını ilga ve insanlık duygusuna aykırı şekillerde asla teza-
87
hür etmemesi gereken cezalarda bir yumuşama yolunu işaret etmek
ve cezaya, ıslâh amacını atfetmek istemiştir. Cezaların, «hükümlü
nün ıslâhı amacına hizmet etmeleri lâzımdır.» Bu hükmü koyan
Anayasa metni, gerek, bazılarının fikrince artık kefaret ve eziyet
esaslarına dayanarak izahına imkân olmayan ceza kavramı bakımın
dan, gerekse, amaçlarmdaki eşitlik dolayısile, tek bir tedbire doğ
ru yönelmeleri mümkün olan ceza ile emniyet tedbiri arasındaki iliş
kiler bakımından ne gibi yasal ve bilimsel sonuçlar getirebileceği ko
nusunda italyan cezacılan arasında yoğun ve ateşli bir tartışmaya
sebebiyet vermiştir. Pozitivistlerle üçüncü ekol şakirtlerinin, ceza
ve emniyet tedbirinin birleşmesi lehinde kutuplaşmış olmaları, bu
na karşılık, neoklasiklerle kefaretçi lerin, cezaya tanınan ıslâh edici
amacın, yalnız infazın şekline ilişkin bir nitelik olduğunu, yoksa, ya
kefaret olan, yada hiç bir şey olmayan cezanın mahiyetini değiştir
mek için başvurulan bir q u i d olmadığını iddia etmeleri dolayısi
le, mesele, bugün İtalya'da son derece aktüel bir konu halindedir.
,6
Yeni Anayasa'nm, sadece yeni bir siyasal gerçeğin (demokrasi)

değil, aynı zamanda, yeni bir felsefi düşünüşün de ifadesi olduğu
aşikârdır. Öyle bir felsefî düşünüş ki, faşizmi, Giovanni Centile va-
sıtasiyle besleyen Hegel idealizmi konularını ve vardığı sonuçları bir
yana itip, ferdle Devlet arasında diyalektik münasebetler kurma yo
luna gitmeksizin, otonom anlamda ferdin ontolojik ve moral gerçek
lerini ortak hayatın, dolayısile tarihin temel değeri haline getirmek
tedir. Bugün insanın kişiliğini pür bir tarihî yaratık haline getiren,
yada faşizm gibi, fakat, bu kez, sınıf aracılığıyla ferdle Devlet ara
sında bir eşitlemeye varan marxism müstesna, onu Devlet iradesin
den çıkan bir ihsan seviyesine indiren her türlü akıma galebe çalan
felsefe (değişik şekil ve nüansla da olsa), şahsiyetçi felsefedir. Tari
hin antidemokratik kavramından fışkıran, şahsiyetçiliğe karşı olan
her türlü düşünüş, geçmişini ve kaynağını diyalektik düşünce tarzın
da bulur.
Şu hâlde, bir yandan şahsiyetçi felsefe, öte yandan demokrasi,
tabiî hukuku reddederken insan kişiliğinin ayrıcalığını da reddeden
ve işaret edildiği gibi, liberal düşüncelerin, marxist icapların ve fa
şist yeniliklerin birlikte akıp gittikleri ve siyasal bir uzlaşma konsep-
siyonuna yönelen pozitivist bir hukuk anlayışına bağlı italyan mev-
88
zuatındaki reformu ilân eden kültürel kuvvetler olmaktadırlar. Fa
kat, reform nasıl yapılacaktır ? PGörünüşte cevap basittir: demok
ratik bir rejimde, bir kanunda yapılacak reformu münakaşa ve ka
bul etmesi gereken merci Parlamentodur. Fakat, asıl güçlük, bu hu
susun tesbitinden sonra ortaya çıkmaktadır. Çünkü, ceza kanunu, bir
mevzuatta yer alabilecek en yüce ve en karakteristik ve her siyasal
kuvvetin kendisini bütün imkânlarıyla bağlı hissettiği bir konudur.
Aynı siyasî parti içinde bile ceza kanunu ve reform konularında, re
formun gerçekleşmesini zorlaştıran çeşitli eğilimlerin bulunduğu
unutulmamalıdır. Kurucu Meclis'in çalışmaları sırasında, cezaya
pedagojik ve ıslâh edici bir fonksiyon atfeden anayasal norm kabul
edilirken, bir yandan pür kefaretçilerin, öte yandan ıslâh edici ceza
taraftarlarının mücadele eylediği Hristiyan Demokrat Parti grubu
ikiye ayrılmıştı. Almanya'da da, reformun tartışıldığı, fakat, bir çok
kereler başarısızlığa uğradığı, son harbi izleyen devrede, güçlükler,
hristiyan esaslardan mülhem olmasına rağmen, bazı ana meseleler
de, vazgeçmek istemedikleri özel görüşleri olan katolik ve protestan-
lardan terekküp eden çoğunluk partisinin içindeki fikir ayrılıkların
dan doğmuştur.
İtalya'da reformun, parlamentoda madde madde tartışılmasının
bir çok uzlaşma ve çelişmelere götürmesi ve neticeden anomali ve
çelişmelerle dolu bir şeyin yaratılması mümkündür. îşte bunun için
dir ki, Sayın Leone'nin başkanlığındaki hükümet, reformu, Parla
mentomdan alınan yetkiye dayanarak, hükümetin, yani, yürütme er
kinin ellerine tevdi edecek bir delege-kanun projesini takdime, haklı
olarak tevessül eylemiştir. Ancak, İtalyan Anayasası, yürütme erki
ne karşı özel bir güvensizlik duygusu beslemekte ve delege-kanun
projesinin, hükümet tarafından gerçekleştirilecek reformun tabi ola
cağı başlıca ilke veya kriterlere işaret etmesini istemektedir. Ger
çekten, kanunların reformu hakkındaki delege kanun projesi (aslın
da, bütün ana kanunlarda reform düşünülmektedir), ceza kanunu
bakımından, üzerinde durmamız gereken bazı kurallar koymaktadır.
Derhâl söylemeliyim ki, adı geçen kurallar kalabalık ve teferruatlı
olup, aralarında da bir ahenk de mevcut değildir. Örneğin, bir yan
dan, bir hukuk Devletinin dayanak noktası olan kanunilik ilkesi ko
nusunda sağlam bir tutuma gidilirken, öte yandan, hükümlünün
sübjektif şartlarına en iyi şekilde uydurulmasını sağlamak amacıy
la cezanın somut olaya uygulanmasında hâkime daha geniş bir tak
dir hakkı verilmesi temenni olunmaktadır. Bununla beraber, kabul
89
v
etmeliyiz ki, her reformun, bir iki çelişmeyi taşıma tehlikesine kat
lanması lâzımdır. Çünkü, realite, pür soyut mantık değildir. Ve mev
zuata gai kriterler hâkimdir. Hâkimin takdir hakkının arttırılma
sı sorunu, özellikle, kanuniliğin takdir hakkına üstün tutulduğu
1889 Zanardelli Kanunu'na nisbetle, 1931 'de yapılan reformun en
belirli ve karakteristik niteliklerinden biriydi. Fakat, zamanı gelin
ce seçmesini bilmek lâzımdır. Zira, aynı anda tamamen aksi iki yön
de ilerlemeğe imkân yoktur. Bu ise durmak demektir ve gerçekte
durmuşuzdur.
Delege - kanuna göre, reformun tabi olacağı genel ilkeler neler
dir ? Bunları sıralamak ve haklarında kısa mülâhazalarda bulunmak
istiyoruz.
1. — «Anayasada yer alan ilkelere uygun hâle getirme». Bu aşi
kârdır; fakat, herhangi bir somut yön gösterilmemektedir. Yürür
lükteki kanunun hangi kurallarının Anayasa ile çatışma halinde ol
duğunu belirtmeyi bilmek lâzımdır. Yapılan şey, bütün reformun
önşartı olan ve aynı reforma yön verici bir ölçü teşkil etmeyen genel
bir beyandan ibarettir.
2 . — «Objektif sorumluluk ölçüsünün tatbikatını yumuşat
mak ve müessir bir cezaî önlemenin icaplarına zarar vermeksizin,
cezayı ferdî sorumluluk hâllerine daha iyi bir şekilde uydurabilmek
için illiyet bağı disipliniyle suça tesir eden sebeplerin ve suça iştirak
konularının yeniden gözden geçirilmesi». Şimdi, daha somut ve şüp
hesiz önemli bir alana girmiş bulunuyoruz; çünkü, illiyet problemi
ni, kanunun şart nazariyesini kabul etmiş olması yüzünden, yalnız
bir kaç kişi tarafından benimsenen ve hareketten doğan istisnaî
neticeler bakımından illiyet bağım bertaraf eden uygun sebep na
zariyesinin ölçülerine dayanmak suretile çözmek; fail tarafından
bilinmeyen ağırlatıcı sebepler dolayısile objektif sorumluluğu ka
nundan çıkarmak; bugün ceza bakımından aslî faile benzetilen ve
istisnaî bazı hallerde hâkimin, takdir hakkını kullanması sayesinde
daha hafif bir cezaya çarptırılan fer'i failin cezasının indirilmesini
mecburî hale getirmek gerekmektedir. Özetle, söz konusu olan şey
«qui v e r s a t u r in re i l l i c i t a r e s p o n d i t e t i a r n de
c a s u» kuralının, yani, fiilen Anayasa'nın anladığı mânada cezanın
kişiselliği ilkesiyle çatışma halinde; bulunan, fakat, Anayasa Mahke-
mesi'nin, Anayasa'ya aykırı olduğunu açıkça ilân etmek istemediği
objektif sorumluluğun ortadan kaldırılması değil, şiddetinin hafif-
letilmesidir.
90
3. — «Toplama sisteminin sonuçlarını hafifletmek ve cezayı, çe
şitli içtima şekillerine daha uygun bir hâle getirmek için suçların iç
timai disiplininin yeniden gözden geçirilmesi». Bu mülâhazalarla,
suçların içtimainin cezalandırılması konusunda hukukî içtima veya
beliğ sisteminin esaslarını kabul etmek, yada, hukukî içtima siste
mini, suçların gerçek içtimai ipotezine, beliğ sistemini de ister mü
tecanis, ister gaynmütecanis şekliyle olsun, fikrî içtimâ ipotezine
hasreylemek istenmektedir.
4. — «Cezanın, suçlunun gerçek suç işleme kapasitesine uydıuru-
labilmesini sağlayabilmek için, tekerrürün ve mahkûmun diğer süb
jektif şartlarına ilişkin kuralların yeniden gözden geçirilmesi». Sanı
rım ki, bu yoldan, bugün mevcut olup tekerrürün kabulünü zorun
lu kılan, suç işlemeğe azamî kabiliyet karinelerini ortadan kaldır
mak ve tekerrürü her hâlde ihtiyarî kılmak ve böylelikle onu, suç iş
lemeğe azamî kabiliyetin varlığının anlaşılmasıyla kusurun en yük
sek haddine çıktığını tesbit eden hükme konu teşkil eyleyen beşerî
realiteye daha uygun bir hâle getirmek isteniyor.
5. — «Sosyal güvenlik ve cezaların insanileştirilmesi ve mahkû
mun ıslâhı ilkelerine daha uygun bir duruma getirilebilmelerini sağ
lamak amacıyla, cezalar sisteminin yeniden düzenleşmesi ve münfe
rit olaylara uygulanan ceza müeyyidelerinin yeniden gözden geçiril
mesi». Herkesin kolayca görebileceği gibi, söz konusu olan şey, ce
zanın mahiyetinin değiştirilmesi değil, onun yeniden düzenlenmesi
dir. Ceza, kefaret kriterine bağlı kalmalıdır. Fakat, infazı sırasında,
lüzum görüldükçe ve demokratik vicdan hürriyeti zedelenmeksizin
ve hapishaneler idaresince seçilmiş yada icra organınca empoze edil
miş olandan farklı bir ideolojik yöne bağlanmak imkânı yok edilme
den tatbiki mümkün olduğu takdirde, hükümlünün ıslâhını kolaylaş
tıracak ümanist kriterlerden de mülhem olabilir, hatta olmalıdır.
Bununla beraber, meselenin çok nazik ve güç olduğunun farkında
yım. Bunlar, cezanm terbiyevî kavramının yarattığı ve çok büyük
karışıklıklara yol açan problemlerdir. Yukarıdaki yön verici kriter
de, nihayet, 193l'in kanun koyucusunun, lüzumundan fazla yüksek,
dolayısile tesirsiz hadlere çıkardığı münferit cezaların gözden geçi
rilmesi de söz konusu edilmektedir.
6. — «Hükümlünün sübjektif şartlarına en iyi şekilde uydurul

masını sağlamak amacıyla, cezanın somut olaya uygulanmasında
hâkime daha geniş bir takdir hakkı verilmesi». Bu konudaki kanaa-
91
timi, yukarıda, (bir yandan kanunilik ilkesinin daha belirli bir. hâle
getirilmesi, öte yandan takdir yetkisinin genişletilmesi arasındaki
çatışmaya temas ederken belirtmiştim. Gerçekte, hükümlünün süb
jektif şartları şüphesiz ki önemlidir. Ancak, hukukî güvenlik ve ke
sinlik, bunların açık ve kesin bir formüle bağlanmalarını gerektirir
ki, buna imkân yoktur. Failin ceza hukuku adı verilen sistem, ku
ruluş ve uzuvlaşmasının her safha ve anında önemli kanunilik ve
hukukî güvenlik sorunlarına vücud vermektedir.
7. — «İkisini de, hükümlünün topluma yeniden alıştırümasına
daha elverişli araçlar haline sokabilmek amacıyla, şartla salıverme
ve memnu hakların geri verilmesi müesseselerinin yeniden gözden
geçirilmesi», özetle, geçenlerde yapılan kısmî bir reformla, kendile
rine 28 yıl ağır hapisten sonra şartla salıverme imkânı tanınan müeb-
bed ağır hapis hükümlülerinden başlayarak, liyakati görülen bütün
mahpusların faydalanmalarını mümkün kılmak üzere, şartla salı
verme usulü genişletilmek ve daha az girift bir hâle getirilmek iste
niyor. Memnu hakların geri verilmesine gelince... Bunun, cezasını
çekmiş bir kimse bakımından etkili bir sosyal şifa aracı olması ve
topluma karşı borcunu ödemiş olan bir kimsenin, mâruz kaldığı hü
kümlülük ve cezanın ağırlığını hissetmeksizin toplum hayatına top-
yekûn dönebilmesi imkânını yaratması şarttır.
8. — «Emniyet tedbirleri disiplininin, bu tedbirlerle sağlanmak
istenen müdafaayı, failin sosyal tehlikeliliğine uygun bir hâle getir
mek üzere yeniden gözden geçirilmesi». Konu, emniyet tedbirlerinin
başarısızlığa uğraması, özel önleme kriteri, tam olmayan akıl malû
lü failler için cezalarla emniyet tedbirlerinin muhtemel bir tevhidi,
adlî bir merci tarafından uygulanmasına rağmen emniyet tedbirinin
idarî mahiyeti dolayısile ağır bir şekilde tuzağa düşürülmüş bulunan
kişi özgürlüklerinin bekçiliği yapan bir hukuk Devletinin icaplarıy
la, bu tedbirlerin temelde ahenkleştirilmesi bakımından uzun bir
çalışmaya ihtiyaç göstermektedir. Fakat, yukarıda zikri geçen kri
ter dolayısile, zamanımızda emniyet tedbirlerinin dayanağını teşkil
eden iuris et de iure tóhlikelilik halinin fonksiyonlarıyla sınırlanmış
görünmektedir. Oysa, tehlikelilîkten söz açmağa lüzum yoktu.
9. — Ülkedeki siyasal, sosyal ve ekonomik şartlardaki değişiklik
sebebiyle suç tiplerinin yeniden gözden geçirilmesi». Burada da söy
lenecek çok > şey vardır. Çünkü, 1964 italya'sının içinde bulunduğu
siyasal, sosyal ve iktisadî durum, 1930 îtalya'sınınkinden pek çok
farklıdır : otoriter bir sistemin yerine, çoğu zaman şekilci ve nomi-
92
nalist, bilnetice ana problemler karşısında agnostik parlamanter
bir demokrasi geçmiş, Devletin, sınıf, kategori, ve iş uyuşmazlıkla
rının en yüksek çözüm mercii ve hâkimi vazifesini gördüğü bir kor-
poratif sosyal sistemin yerini, sendikaya bağlı, dolayısile grev ve
lokavtın koruma, menfaat ve tazyik aracı olduğu sınıflara göre teş
kilâtlanmış bir cemiyet almış, sınırlı bazı endüstri bölgeleri hâriç,
esas itibarile hâlâ tarımsal ekonomiye bağlı bir ekonomik düzenin
yerine, bütün yarımadaya yayılan, milyonlarca insanın yer değiştir
mesi sonucunu doğuran ve kanun koyucunun dikkat nazarına önem
li meseleler sunan, yeni acil menfaatleri kaynağı olan endüstriyel
bir sistem geçmiştir. Kanunun özel kısmındaki suç tipleri, kaybol
muş bir dünyanın hasretini çeken ve tarih ırmağında yüzen enkaz
lardır. İşte bunun içindir ki, eski sosyal, siyasal ve ekonomik iklimin
hasretini çeken suçlar alanında eleme yapıp değişen icaplara göre
yenilikler getirmek şarttır. Örneğin, aslında anayasal kuruluşlar
olan partilerin ve vatandaşın sübjektif kamu haklarının cezaî korun
ması fiilen hâlâ sağlanamamıştır ve bu konuda daha fazla beklemeğe
mahal yoktur.
10. — «Taksirli suçlar, kamu idaresine karşı işlenen suçlar, ka
munun sağlığına karşı işlenen suçlar, kamu ekonomisi, sanayi ve ti
careti aleyhine işlenen hileli suçlar bakımından cezaî himayenin kuv
vetlendirilmesi». Bu konuda, yalnız, bugün otomobiller vasıtasile iş
lenen taksirli suçların tenkilindeki gülünçlük değilse bile yetersizli
ğin yarattığı vahim duruma işaret etmek istiyorum. 1931 tarihinde
İtalya 'daki otomobillerin sayısı otuzbindi ve az sayıda kaza vuku bu
luyordu. Bugün ise, beş milyon otomobil vardır ve her yıl onbin kişi
ölmekte, ikiyüzbin kişi yaralanmaktadır. Kanunda yer alan taksirli
adam öldürme ve müessir fiil suçlarında bir revizyon yapılmasından
çok, sokaklardan akan kan nehirlerine bir sed çekmek ve gerçek bir
sosyal müdafaanın acil ihtiyaçları karşılanmak isteniyorsa, şuurlu
taksiri, muhtemel kastla bir tutacak bir motorlu araçlar ceza kanu
nu yapılmasında zaruret vardır.
11. — «Ceza normlarının kişinin ferdî ve toplumsal faaliyetlerin
de en geniş bir şekilde himayesini sağlayacak hâle getirilmesi». Bu
gün, insan şahsiyeti, sırf 1931 tarihli kanunun, ferdî değerleri prog
ramlı bir şekilde hor görmesi yüzünden, kâfi himayeden yoksun ve
tecavüz tehlikesiyle vahim bir şekilde karşı karşıyadır. Her şeyden
önce, özellikle basın yoluyla işlendikleri takdirde hakaret ve sövme
suçlarının cezasını arttırmak, haber verme hakkının sınırlarım be-
93
lirtmek, ceza soruşturmasının gizliliğinin ihlâllerini yada bir suç
dolayısile şüpheli veya sanık alan kimselerle ilgili skandal neşriya
tını şiddetle cezalandırmak şarttır.
12. — «Ceza Kanununun bütün normlarının, yukarıda ilân edilen
ölçü ve ilkelerle organik koordinasyonu».
7
Eğer, ceza kanunu reformunun mülhem olacağı kriterler bun
lardan ibaret ise, bu reform, radikal ve derinliğine olmayacaktır.
Böyle bir reform, siyasal alanda bugün de mevcut olup, kanun için
deki faaliyetleriyle ona politik hayatın demokratik kavramı bakı
mından daha geniş imkânlar ve sıerbesti veren liberal düşünce mem
baına dikkati çekmekten başka bir şey yapmayacaktır. Fakat, kanu
nun tertibi, özellikle cezalar yanında emniyet tedbirlerine de yer
veren çift hat kriteri dolayısile şimdikinden farklı olmayacaktır.
Emniyet tedbirleri maalesef, bir çeşit bilimsel ve yasal tabu haline
gelmişler, öyle ki, geri dönmenin imkânsız olduğu iddia edilmiştir.
Bu hale göre, bir yandan, dikkatini, korunan menfaatlere zararlı
fiile tevcih eyleyen ve dolayısile fiildeki kusur derecesini tayinde hu
kukî menfaat ve kefaret esasına müstenid ceza kavramına üstünlük
tanıyan objektif yönlü bir ceza hixkukuna, öte yandan, dikkatini suç
lunun tehlikeliliğine yönelten ve tekerrür, itiyad, suçu meslek edin
me ve suç işleme teamyülü ile savaşmak için savunma tedbirleri uy
gulayan, sübjektif yönlü önleyici bir ceza hukukuna sahip olmağa
devam edeceğiz demektir. Bununla beraber, özgürlük ve güvenliğe
dayanan ceza hukukunun mezarı olan müddetsiz cezaya taraftar bu
lunması hasebile, üçüncü kuvvetin fiilen tehlike arzeden ve ideolo
jik bakımdan müphem ve vahdetçi ceza hukuku yerine, iki yönde
ilerleyen bir ceza hukukuna sahip olmak her hâlde daha iyidir. Bu
gün, maalesef aramızda bulunmayan Grispigni ile Delitala, Nuvolo
ne, Vassalli gibi şahsiyetlere ve diğerlerine gösterilmesi gerekli say
gıyla, gayrımuayyen cezaya bütün enerjimizi kullanarak karşı ko
yacağız. Çünkü, özellikle bir hukuk Devletinin ve demokratik hayat
görüşünün çerçevesi içinde ceza hukukunun, vatandaşın özgürlüğü
nün temel taşı olarak kalmasını ve onun, tek bir vasfını dahi unut
mak ve kaybetmeksizin insanı, özgürlüğün hükümran ve köleliğin
müessif bir istisna olduğu bir ruh haline getiren kültürel değerlere
bağlı ceza hukuku tarafından, hareketlerinden ve kendi mukaddera
tından gerek ahlaken gerek hukuken sorumlu bir varlık olarak mü-
talea edilmesini istiyoruz.
94
FRANSA'DA SOSYAL DEĞİŞMELER VE CEZA
HUKUKU
Çeviren :
Konferansı Veren :
Prof. Dr. FARUK EREM
Prof. B. BOUZAT
Ceza Hukuku Profesörü
GİRİŞ
Modern cemiyette ceza hukukunun görevini izah eden farklı

nazariyelerin taraftarları gerek yayınları ile, gerek kongrelerde be
yanları ile birbirlerine karşı çıkarlar. Bazıları cezanın korkutucu te
sirini savunurlar, diğerleri suçu önleyici metodlann öneminde ısrar
ederler. Bununla beraber, bu husustaki kanaat ne olursa olsun, ce
za hukuku müesseselerinin tekâmülünün, geniş surette, örf ve âde
tin ve tekniğin muhassalası olduğu inkâr edilmemektedir. Topluma
zararlı bazı fiillerin artması halinde kanun bu fiilleri, önleyici tedbir
lerle veya cezaî müeyyideler tehdidi ile, men için, müdahale eder. Bu
suretle ceza hukuku yeni müesseselerle değişikliğe uğrar. Bu husus
ta bizim neslimizin imtiyazlı olduğunu söylemeğe cesaret edebilirim.
Zira bu hâdiseye pek çok rastlamak fırsatını bulduk, iki Dünya Har
bi, ekonomik krizler, ilmin ve tekniğin sür'atle değişmesi, yaşama
tarzımıza göre, bazen geçici, fakat büyük değişikliklere şahit olmamı
za imkân verdi. Ceza mevzuatı, az veya çok sür'at ve uygunlukla
bunları takip etti. Buna mukabil, bazı endişe verici fiiller bu vasıf
larını kaybettiler. Bazı cezaî memnuiyetler mânalarını kaybettikle
rinden değiştirilmeleri veya ilgaları gerekti. Burada dahi, mevzuat
sosyal vakıayı betaatle takip etti.
Gittikçe muğlak hale gelen durumları karşılayabilmek için Fran

sız ceza hukuku yeni suçlar, cezalandırıcı veya önleyici yeni usuller
ihdasa mecbur oldu.
95
Bu izahlarımız sırasında daima rastlanacak umumî fikir şudur :
Fransız ceza hukuku, diğer bir çok memleketlerin ceza hukukları gi
bi, bir enflâsyon hâdisesi ile karşılaştı. Bu enflâsyon XX. asrın ilk
yıllarından başlar ve bilhassa her iki Dünya Harbinden sonra sür'at
kazanır. Fransa'da ceza hukuktum, çok farklı hallerde, başvurulmuş
tur. Her ne kadar iki hâdise arasmda bağlantı (corrélation) yok ise
de cezaî enflâsyonun, para enflâsyonu ile aynı zamana rastlamasını
müşahede etmek pek merak uyandırıcı olmuştur.
Fransa'da sosyal değişmeler, şu iki faktörün etkisi altında vu
kua gelmiştir : İlmî ve ekonomik faktör ve ahlâkî (moral) faktör.
Bir yandan Fransız ceza hukukunun değişmesi, sosyal ve ilmî değiş
melerin etkisi altında kalmış ve diğer taraftan ahlâkî fikirlere, yani
örf ve âdete taallûk eden değişmeler ceza hukukuna etkili olmuştur.
Bu durum, konferansımızın iki kısma ayrılmasını izah eder :
1 ) Ekonomik ve ilmî evsafta sosyal değişmeler ve bunların Fran
sız ceza hukukuna etkisi;
2) Örf ve âdete taallûk eden sosyal değişmeler ve bunun Fran
sız ceza hukukuna tesiri.
I. İlmî ekonomik vasıfta sosyal değişmeler ve bunlara! Fransız

ceza hukukuna etkisi :
Modern Fransız cemiyeti maddî yaşama şartlarında ve iktisadî
hayatın yapısında yeni gelişmelerle karşılaştı. Bu durum, ceza hu
kukunun mücadele etmek zorunda kaldığı yeni suç tiplerinin doğ
masına sebep oldu. Bu mücadele iki alanda yer aldı. Evvelâ, ilmî
tekâmülün tevlit ettiği yeni maddî yaşama şartlarından gelen bazı
tatbikata karşı hükmün gerekti. Sonra da sosyal hayatın yeni eko
nomik şekilleri üzerinde ceza hukuku tesirini göstermek zorunda
kaldı.
A. Maddî yaşama şartlarının, ilmin ilerlemesinden gelen değiş
meleri ve bunun Fransız ceza hukukunun tekâmülüne tesiri.
Fransa'da, maddî yaşama şartlarının değişmesi, Fransız ceza
hukuku üzerinde »muhtelif alanlarda, etkisini göstermiştir. Şüphe
siz, bunların hepsini gözden geçiremiyeceğiz. Fakat bunları üç bü
yük alana ayırabiliriz :
a) Medeniyetin, sınaî vasıftaki tekâmülü;
b) Pek çok sosyal faaliyetin meydana çıkması;
96
e) ilmin ilerlemesinin tesiri altında vukua gelen, maddî yaşama
şartlarının değişmesinden mütevellit en vahim meseleleri teşkil eden
trafik konusunun tekâmülü.
a) Medeniyetin sınaî vasıfta tekâmülü ve bunun Fransız ceza
hukukuna tesiri :
1) Sınaî makineleşme, çalışma sahasında tehlikeler yarattı. Bu
tehlikelere karşı işçiyi korumak gerekti, iş emniyeti ve işverenlerin
emniyet ve sağlık bakımından almağa mecbur oldukları tedbirler
hakkında kanun ve nizamlar konuldu. Bu tedbirlere daha fazla kuv
vet vermek için Fransız ceza hukuku bunlara riayet etmeyen işveren
ler hakkında, bazı hallerde, çok ağır cezalar vazetti. Fransa, işçileri
korumak için, yapabileceği kadar tedbirler aldı ve bunları bir iş ka
nununda tesbit ederek iş şartlarını tanzim etti. Fransız ceza hukuku
da müeyyideleri ile bunu takviye eyledi. Ücret konusunda, işverenin
işlediği suçlar hakkındaki (iş Kanunu, 3. kitap, 33-78. maddeler) ce
zaî müeyyideler para cezaları ve hattâ tekerrür halinde hapis ceza
sıdır.
2) Makineleşme gıda maddeleri ve ilâçların büyük seri halinde
imalâtını sağladı. Kamunun sağlığını teminat altına alabilmek için
bunların imâlini ve reklâmını tanzim etmek icap etti. Kanun vazıı
müsaade edilen kimyasal maddelerin imâl ve istimal usulleri hak
kında titizlikle hazırlanmış nizamlar koydu. Bunların uygulanabil
mesi için de suçluları tecziye edecek müeyyideler ihdas olundu. Bu
cezalar ağırdır : Yüksek para cezalan ve hattâ hapis cezalan.
Bu konuda, Fransız mahkeme içtihadının çok karakteristik bir
tutumuna dolayısile temas etmek istiyorum. Sınaî makineleşmenin
gelişimi sonucu olarak, sınaî işlerde ittihaz olunan tedbirlerin mües
sir olabilmesini sağlamak için mahkeme içtihadı, müesseseyi idare
eden için hakiki bir ceza mes'uliyeti ihdas etti. istihdam ettiği kim
selerin işledikleri idare eden mes'ul tutuldu. Manalı bir misal vere
lim : Kâğıt imâl eden bir müessesenin idarecisi, kullanılmış suların,
fabrikada mevcut modern tasfiye cihazına rağmen, ırmağa işçiler
tarafından dökülmesinden cezaen mes'ul tutuldu. Halbuki müesse
seyi idare eden şahıs, bu suçun işlendiğinde seyahatta bulunuyor
du.
Müstahdemleri tarafından işlenen suçlardan dolayı müesese ida
recisinin cezaî mes'uliyeti kanun koyucu tarafından vazedilen kaide-
97
1ère müessesede daha fazla riayet edilmesini aşikâr surette sağla
mıştır. Haddizatında müessese, idarecisinin başkasının fiilinden
mes'ul tutulması zahiridir. Esasında bu şahıs, personelini iyi seç
memiş veya onlar üzerinde gerekli nezarette kusur eylemiş olma
sından dolayı kendi fiilinden mes'ul tutulmaktadır. Personelin seçi
mi ve onlara nezaret edilmesi oldukça güçtür. Müessese idarecisi
için daha vahim olanı da vardır. Temyiz Mahkemesinin Ceza Daire
si, işverenin ihmallerinin, müstahdemlerinin kaidelere riayetsizlik
leri neticesinde, kendi mes'uliyetini intaç edeceğini kabul etmiştir.
Burada aksinin isbatının fiilen mümkün olmadığı bir kusur karine
si bahis konusudur. Bu suretle bu mes'uliyet şeklinin esası olarak,
şahsî kusur bir mevhume haline gelmiş olmuyor mu ? Yargıtay Ceza
Dairesinin 26 février 1956 tarihli bir kararma göre «her ne kadar,
bir kimsenin ancak kendi fiilinden mes'uliyeti kaide ise de, kendi
sine tabi bir şahsın hareketleri üzerinde doğrudan doğruya bir neza
ret vazifesile kanunen mükellef tutulmuş olmaktan mütevellit istis
naî hallerde bir kimsenin başkasının fiilinden mes'ul olması müm
kündür. Bu yüksek içtihadın gerçekten başkasının fiilinden ceza
mes'uliyetini kabul edip etmediği sorulabilir. Eğer kabul ediyorsa
bu pek yeni bir prensip olacaktır ! Böyle olursa Fransız ceza huku
kuna risk esasına dayanan bir mes'uliyet ithal etmek demektir. Hal
buki bu çeşit mes'uliyet şimdiye kadar yalnız medenî hukuk saha
sında kaydı ihtirazî ile, kabul edilmiştir. Müessesenin işlemesinden
mütevellit her suç idare edenin mes'uliyetini intaç edecektir. Böyle
bir içtihad, ceza hukukunun büyük prensiplerinden biri olan ferdî
mes'uliyet prensibi ihlâl etmeyecek midir ?
Eğer durum bu ise, cemiyetin maddî yapısındaki gelişim, ceza
hukukunun gelişimi üzerinde fena bir tesir yapmış demektir. Tak
bih vasfını kaldırmak suretile «mes'uliyet cezası» nın değerden düş
mesini intaç etmektedir. Bu, yukarda işaret ettiğimiz ceza hukuku
enflâsyonunun üzücü bir neticesidir.
3) Fransa'da sosyal sigortanın inkişafı, yani işverenleri, işçile
rin hastalık, işsizlik, doğum vesaire gibi hallerde emniyetini sağla
mağa matuf hisseler ödemeğe mecbur tutan hükümler topluluğu,
Fransız kanun vazıını bu sahada işlenecek suçlara karşı ceza müey
yideleri koymağa sevk etti. Sosyal emniyet mevzuatına riayet etme
yen işveren sosyal emniyet kanunu gereğince cezalandınlmakta ve
bu suretle sınaî makineleşme çağımızda işçi bilhassa himaye gör
mektedir. Masraf kendisine ait olmak üzere mahkûmiyet kararının
98
neşrinden gayri işveren 450 Frank para cezasına mahkûm edilmek
te ve üç senelik bir süre içinde tekerrür halinde iki aydan iki sene^-
ye hapis ve 3600 Franktan 36000 Franka kadar para cezasına mah
kûm olabilecektir.
b) Müteaddit sosyal faaliyetin ortaya çıkması ve bunların Fran
sız ceza hukukuna etkisi.
Evvelce de mevcut sosyal faaliyet geniş miktarda inkişaf etti
ve bu inkişaf yeni suçların ortaya çıkmasına sebep oldu veya evvel
ce mevcut müeyyideler kuvvetlendirildi. Yeni suçlar ve müeyyide
lerin kuvvetlendirilmesi üzerinde durmayacağız. İlmî prensipler ba
kımından daha çok fazla alâka çekici olan bir nokta üzerinde dura
cağız. Yukarda gördüğümüz gibi, Fransız kanun vazıı yeni suçlar
ihdas etmiş, eski müeyyideleri kuvvetlendirmiş olmakla beraber bu
sosyal faaliyetlerin genişlemesinden mütevellit mahzurlu neticeleri
mümkün olduğu kadar önlemeyi denemek lâzım geldiğini düşündü
ve bu maksatla orijinal ve esasında cezadan ziyade emniyet tedbiri
sayılması mümkün yeni cezaî müeyyideler ihdas etti. Bunlar :
— Bazı kusurlu hareketlerde bulunmuş olanların mesleklerini
icra ehliyetsizliğine çarpılmaları. Çünki bu suretle, tehlikeli halleri
ni sosyal faaliyetleri sırasında göstermiş olduklarından cemiyet bu
na devam etmemeleri için müdahale zorunda kalmış oluyordu.
— Sosyal faaliyeti, cemiyet için tehlikeli hale gelmiş bulunan
ların daimî veya muvakkat olarak müesselerinin kapatılması.
Bazı mahkûmiyetlere çarpılmış kimseler hakkında kabul edilen
meslekî ehliyetsizlikler, mahkûmiyet kararlarının gösterdiği suç fak
törleri sebebi ile aynı meslekleri icra etmemeleri gerektirmektedir.
Bazı suçların işlenmiş olmasile bir tehlike halini göstermiş olan ba
zı müesseselerin kapatılması en müessir tedbirlerden biridir. Şer, bu
suretle kökünde yok edilmektedir. Bu iki tedbir, en yüksek dereceli
iki önleyici tedbirdir.
Son yıllarda, Fransa'da meslekî ehliyetsizler artmıştır. Sizlere
bunlardan en mühimlerini nakledeceğim.
Çok geniş bir alanda, yaşadığımız günlerde pek büyük bir inki
şaf göstermiş olan sınaî ve ticarî mesleklerde dürüstlüğü sağlayacak
bir tasfiyeyi temin için 30 Ağustos 1947 tarihli kanun, bazı mahkû
miyetlere uğramış olanları bu meslekleri icradan men etmiştir. (Bil-
99
hassa : bedenî ve terzili bir cezaya mahkûmiyet; hırsızlık, dolandırı
cılık, emniyeti suiistimal, murabahacılık, bazı iktisadî mahiyetteki
suçlar veya hakkı olmadan meskğin icrası gibi suçlardan dolayı,
tecilsiz, en az üç ay hapis cezasına, mahkûmiyet).
Bilhassa pek özel bir sahada 19 Juin 1930 tarihli, pek çok inki
şaf etmiş olan bankacılık mesleğinin icrası ile ilgili kanun, hırsızlık,
dolandırıcılık, sahtekârlık gibi bazı suçlardan mahkûm olanları bu
meslekten men etmiştir.
Alkollü içkilerle alâkalı suçlar hakkındaki kanunun 55 ve 56.
maddeleri, alkol satışı mesleğini icradan (ki maalesef bu meslek çok
genişlemiştir) cinayetten ve bazı cünhalardan mahkûm olan kim
seleri, men eylemiş bulunmaktadır.
23 décembre 1958 tarihli emirnameyi de zikredebiliriz. Bu emir
name ceza kanununun 283. maddesini ikmal suretile umumî âdaba
aykırılık suçlarından ımahkûm olanların, tâbi müesseselerini idare,
gazete tevzii, dergi neşri gibi meslekleri, hukuken veya fiilen doğru
dan doğruya veya başka şahıslar kullanmak suretile, icradan men
etmiştir. Bu memnuiyetin âzami haddi 6 aydır, fakat tekerrür ha
linde bu azamî asgarî had kabul olunacaktır.
Son zamanlarda ceza hukukumuzda büyük ehemmiyet kazan
mış olan müesseselerin kapatılması cezasına gelince, bu ceza, mües
seselerin bilhassa tehlikeli hale geldikleri zaman, pek çok hallerde
tatbik edilmektedir.
İşte tipik misaller : İş kanunu, sınaî müesseselerde bu kanun
tarafından emniyet veya sağlık bakımından emredilen tedbirlere
riayetsizlik halinde, müessesenin kapatılmasına karar vermek yetki
sini mahkemelere tanımış bulunmaktadır. 1928 kanunu, filimlerin
kontrolü hakkındaki kanunî hükümlere riayet etmeden sinemaların
kapatılması âmirdir. 1930 kanunu bankacılık mesleğini icradan men
edilen bir kimsenin idare veya sevk ettiği bankanın kapatılmasını
ön görmüştür. Alkollü içkiler. satan müesseselerin, bu mesleğin ic
rası şartlanna muhalefet teşkil eden suçların işlenmesi halinde mües
seselerin kapatılması pek çok kanun hükümleri tarafından emredil-
mektedir. Kanun vazıı, bu cezanın pek faydalı olduğunu nazara aldı
ğından mütemadiyen bu tedbiri tekâmül ettirmektedir. Çeşitli ka
nunlar ve bilhassa alkollü içkiler hakkındaki kanun bu husustaki hi
leleri, çeşitli tedbirlerle tesirsiz hale getirmektedir. Bu tedbirlerden
100
bazıları şunlardır : «Memnuiyet süresince, suçlu, vaktile işlettiği
müesesede, her ne nam altında olursa olsun ve hattâ müessesesini
satmış veya kiraya vermiş olsa dahi müstahdem olarak çalışamaz.
Ayrılmış olsalar dahi eşinin çalıştırdığı müessesede de müstahdem
olarak çalıştırılamaz».
Müessese kapamanın ehemmiyetini pek iyi takdir eden Fran
sız mahkeme içtihadı bu tedbirlere taallûk eden metinleri en sert
şekilde yorumlamıştır. Aşağıdaki misaller de bunu gösterir :
— Müesseseyi bizzat idare etmemiş olsa ve suçu teşkil eden
fiillere yabancı olsa dahi bu ceza, malik hakkında da tatbik olu
nur.
— Suçluluk hali, mahkûmiyetin karar verileceği sırada sona
ermiş olsa dahi ceza verilecektir.
— Ceza kesinleştikten sonra kapatılmış müessesede aynı ticare
tin icrasına müsaade edilemez.
Bu iki yeni müeyyide hakkında, yani meslekten memnuiyet (eh
liyetsizlik) ve müessesenin kapatılması Fransız kanun vazıına o ka
dar müessir tedbirler olarak gözükmüştür ki son yıllarda kanun
vazu her iki tedbiri birlikte derpiş etmeğe başladı. Alkollü içkiler
satan müeseseler hakkındaki mevzuat, bu mesleğin icrasından mem
nuiyet ile birlikte alkollü içkilerin tevzii ile alâkalı suçların işlen
mesi halinde müessesenin de kapatılması ön görülmüştür. Bu tipik
misal üzerinde duracağım. Zira bu ımisal, Fransız ceza hukukunun,
tehlikeli sosyal faaliyetlere karşı nel kadar enerjik bir sekide karşı
koyduğunu gösterir. Maalesef bu hareketler alkollü içkilerin tevziin-
de gittikçe artan vus'atın neticesidir.
c) Trafikin tekâmülü:
Trafikin tekâmülü problemi ve bunun doğurduğu muazzam teh
likeler, gittikçe muğlak ve tehlikeli bir şekilde inkişaf eden ilmî ve
sınaî medeniyetimizde yer almaktadn. Şahıslara ve insanlara trafik
kazalarının verdiği zararlar seneden seneye artmaktadır. Avrupa
Ekonomik Konseyinin 3 Ağustos 1962 tarihli bildirisine göre 1960
senesinde, Avrupa karayollarında 50.000 kişi ölmüş ve 1.700.000 kişi
de yaralanmıştır. Fransız istatistiği 1961 yılında ölü miktarını 8.000
kişinin üstünde göstermektedir. Bu hâdise Fransa'da gerçek bir sos
yal felâket şümulündedir.
ıoı
Bu rakamlar Fransız kamu, kudretini endişelendirmiştir. Mese
le evvelâ mekanik malzemenin tanzimi, yolların ve vasıtaların ıslahı
şeklinde ele alındı. Bundan sonra kriminoloklar ve hukukçular bu
kazaları tevlit eden hal ve şartlar üzerinde durdular. Her ne kadar
bu sahada tesbit güçlüğünden dolayı istatistikler gayri vazıh ise de
hâdiselerin % 93 ünde insan faktörünün müdahale ettiğini göster
miştir. Bu itibarla kazalar meselesi, âmme kudreti için, insan bakı
mından, dolayısile ceza hukuku açısından ele alınmak icap etti.
Trafik suçları ekseriya, kayıtsız ölüme sebep ve yaralamalara
sebep olduğundan Fransız mahkemeleri bu suçlara ait cezaları ver
meğe başladılar. Fransız istatistiklerine bakılınca pek manalı bir
sonuca varılmaktadır. Kasden öldürme ve müessir fiillerin adedi se
neden seneye azalmakta, halbuki taksirle ölüme sebebiyet ve yara
lamaların adedi mütemadiyen artmaktadır. Bunların, aynı katego
ride yer alan kasdî suçların adedini aşdığı görülmektedir. Fransa'da,
1961 senesinde, kasden müessir fiilden mahkûmiyet adedi 21.502,
buna mukabil taksirle yaralamaya sebebiyetten mahkûmiyet adedi
39.177 dir.
Bu rakamlar meselenin ehemmiyetini gösterir. İnsanın beden
bütünlüğüne taarruzların azalmasından, yine başka mahiyette be
şerî bir faaliyetin tezahürü olarak ölen ve yaralananların artan ade
di karşısında, memnun olmağa imkân yoktur.
Fransa'da, trafik kazalarının, kanun vazıının zihninde tamamile
ayrı bir yer tutması gerektiğinde ittifak edilmektedir. Zira ancak
sosyal metodlarla mücadele edilebilecek pek hususî suçlar bahis
konusudur.
Şimdiye kadar ceza hukuku açısından bu suçlar hakkında ne ya
pıldı ? Orijinal hiç birşey. Kara trafiğinin gittikçe artan ölüm ve
yaralama teşebbüsleri karşısında, seneden seneye daha muğlak ha
le gelen bir tanzim faaliyetine başvuruldu; zira ortaya çıkan bütün
tehlike hallerini nazara almak icap ediyordu. Konulan kaideler, me
kanik malzemenin teknik mükellefleri bakımından bilhassa artmış
tır : Frenlerin durumu, lâstikler, lâmbalar gibi. Ayrıca sürücünün
mükellef tutulduğu mecburiyetler : Araba kullanmağa başlamadan
evvel ehliyetname almak, durma, pıark etme ile alâkalı mecburiyet
ler, hangi vitesle gidileceği vesaire. Trafik nizamları, pek muğlâktır
ve mütemadiyen değişmektedir. Kanun vazıı bir taraftan bu nizam
ları teknik ilerlemeğe uydurmağa çalışmakta ve hattâ bu nizamla-
102
tın prensibini dahi değiştirmek mecburiyetinde kalmaktadır. Eski
den şehirlerde yol kavşaklarında avertisseur kullanılması mecburî
iken halen men edilmiştir. Vites, tercihli geçiş hakkı konusunda da
böyle olmuştur. Bunlar bu sahadaki tanzimin ne kadar nazarî ve
hattâ keyfî olduğunu göstermeğe kâfidir.
Kara trafiğine ait kanunî hükümlere riayetsizlik faillerini kai-

deten para cezası ve istisnaî olarak, kısa müddetli hapis cezasına
çarptırmaktadır. Trafik kaidelerine riayetsizliğin muazzam derece
de artması, mahkeme kararı olmaksızın para cezalarının rızaen
ödenmesi yani «önödeme» denilen usul nizamlandı. Bu pek hafif
müeyyidelerden nasıl korkutucu bir tesir beklenebilir ? Bazı kimse
ler, müeyyide fikrinin sürücüde husulü onu ihtiyatlı olmağa sevke-
decektir. Müeyyide fikri «mutavassıt bir Fransız» da korkutucu bir
tesir yapar. Biz şahsen bu kadar hafif cezaların, büyük bir korku
tucu tesir yapabileceğine inanmıyoruz. Fransızlar, trafik nizamla
rına riayetsizliğin bir kaza ile neticelenmiyeceğini ve işin polise ak-
setmiyeceğini ümit ederler.
Yaralanma veya ölüm le biten bir kazanın, sürücünün aleyhine
bir tahkikat konusu olduğu zaman aksi zuhur etmektedir. Taksirle
ölüme sebebiyet ve yaralanmalarda kusurlu görülen taraf ancak
azamî haddi 2 sene olan hapis cezasına (Fransız Ceza Kanunu mad
de 319) çarpılmaktadır. Esasen bu suçlar kasıtsız olduğundan hâ
kimler pek ender olarak bu azamî hadde hükmetmektedirler.
Bu cezaların infazı kendisine tevdi edilen infaz idaresi bu şart

lar altında ne yapabilir ? Meslekî terbiye, çalıştırma veya umumî
mânada terbiye yoluyla ıslah uygun düşmemekte veya lüzumsuz ve
suç ile doğrudan doğruya alâkadan mahrum gözükmektedir. Şartla
salıverme zamanı gelince, bu çeşit mahpuslar hakkında idarenin
takdirini kullanması da bir takım hususî meseleler ortaya atmakta
dır : Umumî ıslah ölçüleri pek az faydalıdır.
Klâsik hapis ve para cezaları pek az müessir ve bazan tehlikeli
gözükmektedir. Doktrin ve kanun vazıı, yeni tedbirler bulmakta
başarı gösterememiştir. Bu arada tehlikeli sürücüler hakkında şu
tedbir teklif olunmuştur : Bir veya iki sene müddetle arabasının
arkasına şöyle bir levhanın asılmasına mecbur tutulması «dikkat !
tehlikeli surette araba kullanmaktan mahkûm edildim», teşhirin ih
yası olan bu usul realist bir tedbir olarak görülmektedir.
103
«Engel-suç» diye isimlendirilen bir müessesenin kurulması
teklifi daha makul gözükmektedir. Haddizatında kendisi vahim ol
mamakla beraber, daha ağır suçların işlemesine sevkeden hareket
leri cezalandırmak lâzımdır. Bunun tipik misali, sarhoşluk halinde
araba kullanmıştır. Sarhoş iken araba kullanmak, kendi başına pek
vahim bir hal değildir. Böyle bir hal olsa olsa, insan haysiyetine ria
yetsizlik şeklinde, bir ahlâk kaidesine taarruz teşkil edebilir, fakat
taksirle ölüme sebebiyet veya yaralanma gibi vahim neticeler doğu
rabilir. İşte bu sebeple Fransa'da 15 décembre 1958 emirnamesi ile
sarhoş vaziyette veya alkolün tesdri altında iken araba kullanmak
cezalandırılmıştır. Bu suç, bir aydan bir seneye kadar hapis ve 500
Franktan 5.000 Franka kadar para cezasını veya bunlardan yalnız
birini gerektirmektedir.
Doktrin ve kanun vazıı, cezaya eklenen tedbirlere her gün bi
raz daha fazla temayül etmektedir, bunlara meslekî ehliyetsizlikler
diyebiliriz. Kara trafiğinde bu meslekî ehliyetsizlik araba kullanma
hakkının sukutudur. Bu tedbir, mesleği icabı araba kullanmak zo
runda olan bir kimse için bilhassa ağır bir tedbirdir. Fakat toplum
için zararlı bir faaliyetin önüne geçmek için en emin vasıta da bu
dur. Fakat araba kullanmak memnuiyeti bir emniyet tedbiri oldu
ğuna göre bunun müebbet veya U2;un süreli olması lâzımdır. Halbuki
çok kere memnuiyet bir kaç aylıktır, hattâ bir kaç haftalık şekille
rine de rastlanır. Belki böyle olan memnuiyetler bir korku tevlit
edebilir. Fakat bir emniyet tedbin telâkki olunamaz.
Motorlu vasıtalar trafiğinin tanzimi problemi ve bunun tehli
keleri, Fransız hayatında gittikçe artan bir önem kazanmaktadır ve
bu pek aşikâr bir haldir. Fakat şimdiye kadar bu sahada sadece
empirik vasıtalarla ilerledik bu kasıtsız suçların mahiyeti psikolojik
ve fizyolojik menşeleri bilmiyoruz.
Bununla beraber, eğer müessir şekilde hareket etmek istiyor
sak ve bunu yaparken de suçları arttırmak istemiyorsak, önlemek
istediğimiz fiillerin menşeini bilmemiz lâzımdır. Bu sebeple krimi-
nolojik etüdlere ihtiyaç vardır.
Şimdi maddî yaşama şartlarının değişmesinin Fransız ceza hu
kukuna tesirini incelemeğe gelmiş bulunuyoruz.
Fakat, siyasî ve iktisadî fikirlerdeki değişiklikle bağlı olan bu
maddî şartlardaki değişiklikler ekonomik yapıda değişikliklere se
bep olmuş ve bunun neticesinde ceza hukuku tekâmül etmiştir. îşte
şimdi bunu tetkik edeceğiz.
104
B. Ekonomik yapının değişmesi ve bunun Fransız ceza huku
kuna tesiri :
19. asırda Fransa'nın ekonomik yapısı serbest rekabete daya
nan kapitalizm ve liberal ekonomi rejimi idi. Kapitalizm ve liberal
ekonomik rejim Fransa'da siyasî ve iktisadî hayata büyük ölçüde
etkilidir. Hattâ diyebilirim ki bu daima en hâkim tesir olmuştur.
Fakat bu tesir XX. asırda bilhassa îkinci Dünya Harbinden sonra
çok azalmıştır. Siyasî ve iktisadî fikirlerin tekâmülü neticesinde
Fransız iktisadî hayatında ekonomide güdüm kendini gösterdi.
Bu fikirlerden hareket ederek ekonomik yapıda değişikliğin
Fransız ceza hukukuna tesirini, iki açıdan tetkik edeceğiz :
a) Serbest rekabet esasına dayanan liberal bir rejimin muha
fazası;
b) Güdümlü ekonominin gelişimi.
a') Serbest rekabete dayanan liberal rejimin muhafazası :

Fransız kanun vazu, prensip olarak, serbest rekabete dayanan
liberal bir rejimi muhafaza etmektedir. Bu sebeple, serbest rekabete
aykırı düşen çeşitli anlaşmaları men etmektedir.
1) Ceza Kanununun 419. maddesine (3 décembre 1926 tarihli
kanunla muaddel) göre fiatlarm tabiî hareketlerine müdahaleler ce
zalandırılmaktadır. «Arz ve talebin tabiî sonucu olmayan bir kâr
sağlamak amaciyle piyasaya tesir eden bir harekette bulunanlar ve
ya buna teşebbüs edenler, gıda maddelerinin veya malların, resmî
veya hususî kıymetli evrakın fiatlarında sun'i yükselme veya alçal-
mağa matuf hareketlerde bulunanlar veya buna, teşebbüs edenler bu
hükme göre cezalandırılacaktır. Arz ve talep kanuna böylece atıfta
bulunmak liberal ekonomi prensiplerini karakteristiğidir.
2) Bu tecrim kifayetsiz görülmüş, 30 juin 1945 tarihli emirna

meye, 9 Ağustos 1953 tarihli emirname ile «serbest rekabetin muha
fazası» hakkında bir IV. bölüm eklenmiştir. Bu hükümdeki suç pek
umumîdir. 59. madde hükmüne göre, konusu veya neticesi, maliyet
bedelini veya fiatları düşürmeğe veya bunların sun'i şekilde artma
sına müncer olacak her türlü, sarih veya zımnî anlaşmalar, ne şekil
ve ne sebeple olursa olsun birleşmeler yasak edilmiştir.
105
Fakat 59. madde pek müphem bir mazeret sebebi de derpiş ey
lemiştir. Bu hükme göre «iyi anlaşmalar» cezalandırılmayacaktır.
Bunlar arasında kanun bilhassa istihsal edilen malların satışını ıslah
veya tevsi veya rasyanalizasyon ve ihtisaslaşma temin maksadile olan
birleşmeler suç değildir.
Fakat bu formüller gayri vazıh olduklarından mahkeme içtiha
dına pek fazla serbesti tanımış oluyordu. Bu itibarla, ihtilaflı olan
her anlaşma hakkında mütalâa vermek üzere, bir komisyon kurul
ması faydalı görüldü. Bu komisyon mütalâasını iktisadî işlerle gö
revli Nezarete bildirmekte ve mezkûr Nezaret de gerekli görürse, 30
juin 1945 tarihli emirnamenin 59. veya ceza kanununun 419. madde
sinin tatbiki için, dosyayı savcılığa gönderir.
Burada, rekabeti korumak gayesine matuf bir tanzimde dahi

Hükümetin ekonomiyi gütmek isteği kendini gösterir. Bu suretle,
bu konuda Nazır, uygun görürse, memleket ekonomisine fayda say
dığı bir, anlaşmanın devamına imkân vermiş olabilecektir.
3) 1958 emirnamesi aynı ekonomik yönü teyit eylemektedir. Bu
emirname, bazı sanayiciler tarafından, muayyen ve özel bir alıcı ti
pine (meselâ alıcı gurupları) satışta bulunmamak yolundaki tatbika
tı men etmiştir. Bu emirname bir dereceye kadar rekabet eşitliğini
muhafaza etmek istemiştir. Fakat Nezaretin genelgesi ile anlaşılmak
tadır ki bu emirname, müstehlikin menfaatlerine aykırı düşen reka
beti bertaraf edici tertiplere mani olmaktır.
O halde kanun vazımın düşündüğü soyut ve nazarî bir liberal
rejimin 'muhafazası değildir. Uygun şekilde nizamlanan ve uygula
nan bir liberal rejim, imkân nisbetinde ucuz fiatlar sağlayabilecek
gerçek bir rekabete ve dolayısile müstehlikin menfaatine müncer
olabilecektir. Görülüyor ki Fransız kanun vazn, vatandaşlar için iyi
lik getirecek liberal bir ekonomi rejimini muhafaza etmek istemek
tedir.
b') Güdümlü ekonominin gelişimi:

Fransa'da, güdümlü ekonomi, çok çeşitli sahalarda kendisini
göstermiştir.
iki harbin tesiri, Avrupanın ve bütün dünyanın uğradığı ekono
mik krizlerin tahribatı, en fazla kapitalist ve en fazla liberal olan
106
memleketlerde bile, kanun vazılarını, liberal rejimin en hakimane
dengesini sağlamak için müdahaleye şevketti.
Fransa'da son yıllarda ceza müeyyideleri ile teçhiz edilmiş bü
tün güdüm müdahalelerini görmemiz mümkün değil ise de bunlar
dan en tip olan bir kaçı üzerinde durabiliriz :
Buna başlamadan evvel pek genel bir güdüm müdahalesinden
bahsedeceğim. Bu genel güdümün ceza müeyyidesi yoktur. Zira
Fransız ekonomik hayatının daima temelini teşkil etmiş olan libe
ral ekonomi prensiplerine ceza müeyyideleri açık bir tecavüz teşkil
ederdi.
Tamamile sosyalist olan memleketlerde ticaret ve sanayi Dev
let elindedir ve hususî tacir veya sanayici yoktur. Ticaret ve sanayi
istihsal ve tevzi plânları ile güdülür, bu plânların her hükmü ceza
müeyyidesi ile teçhiz edilmiştir.
Fransa'da, İkinci Dünya Harbinden sonra, her dört senelik dev
re için istihsal ve dağıtım plânları yapıldı. Fakat bu plânlar sadece
gidilecek yönü gösteren, tacirler ve sanayiciler için cezaî müeyyide
lere bağlanmamış plânlardır. Şüphesiz, tacirler ve sanayicileri, plân
hükümlerine riayete zorlayıcı vasıtalar, meselâ vergilendirmek yahut
yardım etmek gibi vasıtalar mevcuttur. Fakat tekrar edeyim, ceza
hukukunun müdahalesi yoktur.
2) Ceza hukuku, yalnız bazı özel ekonomik konulara müdahale
etmiştir, fakat bu konular çok önemlidir.
Bunlar bilhassa, fiat ve gıda konularıdır. Ekonomik-sosyal de
ğişmeler Devleti bu sahalarda cezaî müeyyideler koymağa şevketti.
Bunların ekseriyeti pek ağırdır ve tacirler ile sanayicilere hitap eden
âmir hükümlerle alâkalıdır.
Fiatlarla alâkalı Fransız mevzuatı 19 Ağustos 1936 tarihli ka
nunla başlar. Bunu, harp sırasında ve harpten sonra yapılan diğer
kanunlar takip etti. Aşın fiat yükselmesini doğuran para enfilâsyo-
nunun ve mal darlığının felâketli sonuçları ile bu suretle mücadele
edilmek istendi.
Bilhassa 1945 tarihli iki emirname ceza hukukunu fiatlar ile
alâkalı mevzuata ithal etti. Bu emirnameler «gayri meşru fiat» de
nilen, konuyu, yani mahsullerin büyük bir kısmına Hükümetin tes-
bit ettiği azamî fiatın üstünde olan fiatları inceden inceye nizamla-
107
yan kaideler koydular. Bu emirnameler, oldukça ağır (2 seneden 5
seneye kadar) hapis cezasını gerektiren müeyyideler koymuşlardır.
Bu müeyyideler arasında 12 milyon Franka kadar yükselebilen para
cezalarının da mevcut olduğunu söylemek pek alâka çekicidir. Bu
muazzam para cezaları, fiatlarla ilgili mevzuatı ihlâl eden, paraya
hırslı, büyük menfaatler elde etmek isteyen suçlulara pek uygun
düşmektedir.
4 Ekim 1946 kanunu, bazı muayyen hal ve şartlar altında bir
memur tarafından, fiatların gayri meşru tereffüünü tahrik eden me
mura ölüm cezası dahi derpiş etmiştir.
Halen paranın istikrar kesbetmiş, mal sıkıntısının giderilmiş
olması neticesinde, fiat serbestisi çeşitli mamuller ve hizmetler için
avdet etmiş durumdadır. Fakat Fransız ekonomisine güdüm usulü
öylece nüfuz etmiştir ki 1945 emirnamelerinin koyduğu kaideler dai
ma yürürlüktedir ve Hükümet, günün birinde bazı mamul ve hiz
metler için fiat tahditleri koymak isterse bunu her zaman yapabil
mek imkânına sahiptir. Tipik bir misal olarak, zaman zaman Fran
sa'da öküz eti, efkârı umumiyenin itirazını mucip olacak şekilde art
mış olur. Hükümet, çeşitli Öküz etinin fiatlannı tesbit eder ve tâyin
edilen fiatlara riayet etmeyen kasaplar arasından dikkatle seçilmiş
bir kaçı hakkında, cezaî takibe girişir.
Gıda maddeleri konusunda size yeni ihdas edilen suçlardan ba
zılarını sayabilirim. Bunlardan yalnız birini işaret edeyim : 30 juin
1945 tarihli Fransız emirnamesi süt veren ineklerin gizlice kesilme
sini, ziraat ve gıda maddeleri istihsali için zarurî vasıtaların iradî
veya itiyadî surette tahribini, azamî 20 yıla kadar hapis ve 8 mil
yon Frank para cezası ile cezalandırmaktadır. Bu suretle bir «inek»
in «katil» i, bir insanı öldüren kimseden daha ağır bir şekilde ceza
landırılmış olur. Filhakika adam öldürme halinde, ölüm cezasının
verilebilmesi nazarî olarak mümkün ise de tatbikatta bir kaç sene
hapis cezasile iktifa olunduğu görülmektedir.
Bu suretle, Fransa'da, halen ekonomik konularda cezaların ne
kadar ağır olduğu görülmektedir. Eğer bizi teselli edebilecek ise
Fransa'nın komşusu memleketlerde, meselâ Belçika'da, Hollanda'da-
ki bu memleketler dahi liberal bir temele dayanırlar, ekonomik ko
nulardaki suçlar, aynı derecede yüksek para cezalarını gerektirmek
tedir. Eğer sosyalist memleketlerim mevzuatına bir göz atacak olur
sak, meselâ Çekoslovak Ceza Kanununun 134. maddesine göre bir
108
kısım halkın beslenmesini tehlikeye koyacak suiistimalin ölüm ce
zasını gerektirdiğini göreceğiz. Şüphesiz, siz de benim gibi, Sovyet
Rusya'da ekonomik konularla ilgili suçlarda ölüm cezasının ihya
edildiğini ve müteaddit ölüm cezası mahkûmiyetlerinin verildiğini
ve infaz edildiğini gazetelerde okumuşsunuzdur.
3) Pek de doğrudan doğruya sayılamıyacak bir şekilde Fransız
Devleti, kambiyo kontrolü usulü ile, ekonomiye tesir etmektedir.
Kambiyo kontrolü da ağır cezaî müeyyidelere bağlanmıştır. Pek
yüksek para cezalan, hapis cezası 1939 yılına kadar mevcut değildi.
Halbuki Fransız parasında müteaddit devalüasyonlar husule gelmiş
ti. Bu tarihlerde halk efkârı kambiyo kontrolünü güdümlü ekono-
* minin bir şekli sayıyor ve bunu kapitalist ve liberal olarak ekonomik
rejimimiz ile gayri kabili telif sayıyordu. İkinci Dünya Harbinden
bu yana ekonomide güdüm çok ilerledi ve Frank büyük ve vahim
sıçramalar yaptığından kambiyo murakabesi ihdas edildi ve Fran
sız halk efkârınca derhal kabul olundu. Harbi takip eden senelerde
ağır cezalar hükmolundu. Bu son senelerde Frank istikrarım bul
du, ekonomik sahada liberal fikirler itibar kazanmağa ve kambi
yo murakabesi de daha az sert şekilde tatbik edilmeğe başlandı.
4) Çok fazla dolaylı şekilde, Fransız Devleti vergiler vasıtasile
ekonomi üzerine müessir olmaktadır. Vergilendirme, servetin bu
memlekette yeniden tevzii vasıtasıdır. Sermaye, veraset ve gelir üze
rine ağır vergilerle bu gaye sağlanabilir. Bu suretle ve bilhassa 1914
den sonra sanayicilerle tacirleri ve hattâ hususî şahısları vergi ka
çakçılığından dolayı cezalandıran ceza kanunları yapıldı. Bu husus
taki para cezalan daima pek yüksek olmuştur.
Cemiyetin ekonomik ve maddî gelişimi ile muvazi olarak ahlâk-
da da değişiklik vukua geldi. Daha fazla servet getiren sosyal hayat
şartlannda değişme ve bilhassa maddî yaşama şartlarında daha faz
la konfor ahlâkî değişmelere yol açtı. Ahlâk bakımından bu değişme
bilhassa ceza hukukuna tesir etmiştir. Bu etüdümüzün ikinci bölü
münde bu hususu ortaya koyacağız.
II. Umumî âdab ile alâkalı sosyal tahawüller ve bunun Fransız

ceza hukukuna tesiri
Şimdi tetkike başlayacağımız alanda, Fransız ceza hukuku bir
çeşit enflâsyona gitmektedir. Fakat umumî âdabın uğradığı değişik
lik yalnız bir enflâsyon tevlit etmekle kalmamıştır.
109
Bir çok memleketlerde olduğu gibi Fransa'da da ahlâkta bir
gevşeme olmuştur. Biz burada bunun sosyolojik sebeplerini tetkik
etmeyeceğiz. Bunlar zaten malûmdur. Herşeyden evvel bunlar, si
nema, tiyatro, basın ve edebiyatın tahrik edici tesirleri, eşlerin egoi-
ziminden ve kadının kendini yuvasına vereceği yerde çalışmak mec
buriyetinde kalmasından dolayı ailenin dağılması, sınaî işin çok sıkı
çalışmayı gerektirmesinden ileri gelen yorucu şartlar, daha aydınlık
ve teiniz olmasına rağmen birlikte ikamet edilen büyük gayrimen-
kullerdeki daha gürültülü hayat, istihsalde ve bilhassa yarı lüks eş
yanın istihsalinde fevkalâde artış : otomobil, televizyon cihazı, ça
maşır makinesi vesaire gibi. Bunun yanında eğlence imkânlarının
artışı : Deniz kenarında, dağda tahrik edici ve bir çok kimseyi bun
ları sağlamak için meşru olmayan yollan kullanmağa sevkeden ta
tiller sayılabilir. Biraz evvel söylediğimiz gibi servet ve konfor artı
şı insanları yalnız maddî değil, ahlâkî bakımdan da daha rahat bir
hayata sürüklemiştir. Âmme efkârının tesiri altında ahlâkî gevşeme
cezaî takiplerde ve cezaların hükmolunmasında da bir gevşeme tev
lit etmiştir. Fransız kanun vazu bu fiilî duruma karşı gelmiştir.
Diğer bazı mevzularda umumi âdabdaki değişiklikten mütevel
lit kötü hareketlere karşı âmme efkârı daha ciddi hareket edilme
sini istemiş ve Fransız kanun vazu, mevcut bazı suçların cezasını
arttırmış, sahalarını genişletmiş ve bazı yeni suçlar ihdas etmiş
tir.
Aşağıda umumî âdabdaki değişiklikten mütevellit iki zıt akıma,
yani bir taraftan bazı mevzuların tadilinde gevşeme ve bunun neti
cesinde kanun vazımın tepkisi, diğer taraftan umumî âdabdaki deği
şiklik sebebi ile bazı konularda tedibin takviyesini tetkik edeceğiz.
A. Umumî âdabın değişikliğinden dolayı bazı sahalarda gevşeme

ve kanun vazımın tepkisi.
Bugün, mahkemelerin bazı suçlar için belki de umumî ahlâkı
az ihlâl ettiğinden pek hayırhah davrandıkları malûmdur.
Buna misal olarak zinayı zikredebiliriz. Bu suçun para cezası
ile tecziyesi prensip haline gelmiştir. Halbuki kanunun derpiş ettiği
müeyyideler oldukça ağırdır. Kanundaki ceza, zina eden karı için
üç aydan iki seneye kadar, koca için (ki onun bakımından suçun te
şekkülü karısı ile beraber oturduğu evde diğer bir kadın ile karı
koca gibi yaşamak şartı aranır). 360 Franktan 7.200 Franka kadar
no
para cezasıdır. Bu suç, medenî suç diye anılan suça doğru gitmek
tedir. Zinanın dâva mevzuu olabilmesi için mağdurun şikâyetine ih-
tihaç vardır. Şikâyetçinin bilhassa maksadı, bir mahkûmiyet karan
istihsal ettikten sonra boşanma dâvası açabilmektedir.
Hırsızlık suçlannda da ceza miktarı pek manalıdır. Hırsızlık ve
bilhassa hizmetkârlar ve müstahdemler tarafından işlenmiş olanlar,
prensip itibarile cinayet sayılır ve cinayet cezalan ile cezalandırılır.
Halbuki, tatbikatta çok hafif cezalarla cezalandırılmaktadır.
Kanun koyucu, zina konusunda gevşemeğe kolaylıkla rıza gös
termiş, hırsızlıkta ise biraz daha az mülayim olmuştur. Bunun se
bebi, evvelâ mülkiyet hakkının mutlak vasfında husule gelen hafif
leme ve diğer taraftan da hapis cezalarının müessir olmadığı yolun
da pek yaygın olan şüpheciliğin tesiri olabilir.
Eskiden, kamu ahlâkın fazlaca rencide eden bazı suçlar hakkın
da, ağır ceza mahkemelerinde yer alan halk jürilerince o kadar bü
yük bir müsamaha ile karşılandı ki kanun vazıı tepki göstermek
mecburiyetinde kaldı.
Kanun vazıı dolaylı bir usul ile tepki gösterdi : Bu cinayetleri
cünha haline getirdi. Misal olarak çocuk düşürme, yeni doğmuş ço
cuğun öldürülmesi, çifte evlilik, küçükleri baştan çıkarma gösterile
bilir. Bu suçlar cinayet sayılmıştı ve kanunda oldukça ağır cinayet
cezalan ile cezalandınlıyordu. Fakat cinayet sayıldıkları için, ağır
ceza mahkemelerinde, yani jürilerin (halk hâkimlerinin) iştirak et
tiği, büyük rol oynadıkları mahkemelerde muhakeme ediliyorlardı.
Fakat bu jüri azaları bu çeşit suçlarda o kadar müsamahalı hareket
ediyorlardı ki kanun vazıı bu hali kusurlu gördü ve cezasız kalan
veya pek hafif şekilde cezalandınlan bu durumlar için, ciddi bir tep
ki gösterdi. Çünki bunlar gerçek bir sosyal salgın ve ahlâka taar
ruz teşkil ediyordu.
Âmme efkârı ile hukuk arasında bir ayrılığı bertaraf edebilmek
için ceza hukukunun halkın vicdanından neşet etmesi lâzım geldiği
söylenir. Bu fikir ihtiyatla kabul edilmelidir. Zira umumî âdab ha
zan mübalâalı bir gevşeme arzeder ve kanun vazıının tepkisi gerekli
hale gelir.
Bu cünhalaştırma ameliyesi bir suçu cinayet gurubundan cün
ha gurubuna geçirir. Bu yol ile kanun vazıı bu suçları ağır ceza mah
kemesinin, dolayısile jürinin müsamahasından kurtarır. Bu suçlar,
m
bundan sonra ahlâkî gevşemeye halk jürisi azaları kadar hassas ol
mayan meslekten hâkimlerden kurulmuş cünha mahkemelerinin va
zifesine dahil olur.
Nazarî olarak cezanın indirilmesi gibi gözüken bu ameliye esa
sında bilâkis cezaların teşdididir. Çifte evlilik, küçükleri baştan çı
karma ve çocuk düşürme suçlarında kanun vazıının neden bu yola
gittiği bu suretle açıkça anlaşılmaktadır.
Yeni doğmuş çocuğun öldürülmesi suçu bir ara cünhalaştınl-
mış idi, sonra tekrar cinayete çevrildi. Fakat burada yeni bir sosyolo
jik faktör müdahale etti. Çünki âmme vicdanı son senelerde çocuk
lara karşı işlenen suçlarla sarsıldı ve bu çeşit suçlarda ağır ceza
mahkemesinin ve halk jürilerinin adaletine itimat etmekte fazla bir
mahzur görülmedi.
Bununla beraber, yukarda işaret ettiğimiz cünhalaşmaya rağ
men mahkemelerinin meslekten hâkimlerden kurulmuş olmalarına
rağmen, bazı suçlarda, bilhassa çocuk düşürme suçlarında pek mü
samahalı hareket ettikleri görüldü. Bu sosyal ve salgın felâketin ge
nişliği malûm olduğuna göre mahkemelerce verilen mahkûmiyet ka
rarlarının azlığı (meselâ 1961 de 500 mahkûmiyet) hayret uyandırdı.
Bu mahkûmiyetler bilhassa, çocuğunu kendi düşüren kadınlar için
pek hafif idi. Bu kadınlar umumiyetle kısa müddetli cezalara çarp
tınlmaktadır ve çok defa bu cezalar da tecil ediliyor. Hâkimler,
meslek sahiplerinin çocuk almalarına, yani hekimler, ebeler, ecza
cılara karşı daha sert davranıyorlar. Filhakika bu çeşit suçların
meydana çıkması pek güçtür ve meydana çıkmamış çocuk düşürme
lerin adedi pek büyüktür. Hâkimler, sadece talihi olmadığı için ele
geçen kadınları, başkalarına ibret olsun diye, ağır cezalara çarptır
makta tereddüt ediyorlar.
B. Umumî âdabdaki değişiklik sebebi bazı konularda tedibin

kuvvetlendirilmesi.
Bazı sahalarda, bilâkis âmme efkârı daha fazla heyecanlanmış
ve tedibin kuvvetlendirilmesini istemiştir :
a) Çağımızda fazlaca artan ve kamu ahlâkını rencide eden bazı
suçların cezalarının arttırılması gerekti. Bu suretle silâhlı hırsızlık
23 novembre 1950 tarihli kanun ile: ölüm cezası ile cezalandırıldı ve
mülkiyete karşı, modern bir suç şeklini alan «up-hold» önlenmesi
istendi.
112
Aynı şekilde «çocuk celladı» diye isimlendirilen kimseler, yani
ebeveyn veya üçüncü şahıs olsun, çocuklara karşı cebir kullanan
şahıslara ölüm cezası verildi : Bu fiiller, kasdi müessir fiil, aç bı
rakmak, çocuğun sıhhatini tehlikeye sokacak derecede bakımsızlık
fiillerdir.
b) Bundan başka bazı mevcut suçların cezalan arttırıldı. Şu
halleri misal olarak gösterebiliriz :
1) Proxénétisime'in (kollayıcılık) m tecriminde azamî elestiki-
yet : Kollayıcılar (Proxénètes) 1885 kanunundan evvel, serseriler
gibi cezalandırılırlardı. 1885 kanunu kollayıcıları serseriliğin husu
si bir şekli saydı. Bundan sonra 1903, 1946, 1958 ve 1960 kanunları
bu konuyu genişletti ve mahkemelere proxénetisme'in değişik şekil
lerini cezalandırmak hususunda azamî imkânı sağladı.
Halen, fahişelerle yaşamağı itiyat edinmiş olan veya bir fa
hişe ile yaşayan ve sürdüğü hayatın maddî kaynaklarım göstereme
yen, fahişeliği kolaylaştıran, bu sırada hazır bulunan veya fahişe
liği himaye eden kimse kollayıcı sayılmaktadır. Tecrimin, bilhassa
ikinci halde, ne kadar elâstikî olduğu görülmektedir. Kollayıcıların
bilhassa hor görülmesi gereken şahıslar olmasına rağmen, bazı hu
kukçular bu elastikiyetin mahzurlarından bahsederler. Biz şahsen
buna inanmıyoruz. Fakat bu mesele ortaya atılmıştır.
2) Cebir kullanmaksızın ahlâkî taarruzlara karşı da kanun va-
zıının sertleşen tutumu manalıdır.
1810 Ceza Kanunu cebir ve şiddet ile işlenen ahlâka taarruz
suçlarını cezalandırıyor ve cebirsiz olanları cezasız bırakıyordu.
Bunlar rızası muteber sayılamıyacak olan küçüklerle cinsî müna
sebetlerdir. 1832 tarihli bir kanun, 11 yaşından küçük çocuklarla
bu çeşit münasebetleri cezalandırdı. Bu yaş 1863 de 13 e, 1945 de
İ5 e çıkarıldı. Çocukların korunmasındaki telâkkilerin inkişafını
ve cinsel ahlâkın etkisi bu suretle ceza hukukuna tesir etti.
c) Yeni suçlar ihdası suretile tedibin takviyesi :

1) Bu yeni terimler, ailenin ve çocuğun himayesine matuftur.
Bu sebeple kanun vazıı «aileyi terk» halini suç saydı. Bilhassa işçi
muhitlerinde, «kendi hayatmı yaşamak» a, ailesi ile meşgul olma
mağa, onları tam bir mahrumiyete terketmiş olabiliyor. Malların
haczi ile birşey sağlamak hayali kalıyor. Borç için hapis de mül-
113
gadir. Bu suretle aile fakirlere yardım âmme müesseselerinin sığın
mak zorunda kalıyor. Neticede ailevî borçların ihlâlinden maddî va
ahlâkî açıdan müteessir oluyor.
Bu sebeple, bu salgını önleyebilmek için «aileyi terk» 7 joillet
1924 kanunu ile bir suç haline getirildi. Aşikâr bir ihtiyaca cevap
verdiği için bu kanun çok geniş tatbikat gördü. 1930 yılında 3.000
mahkûmiyet karan verildi. Bugün bu miktar 8.000 civanndadır.
Âmme efkârının tesiri altında kanun vazıı 1942 senesinde kü

çük yaştaki çocukları mevcut olmasına rağmen, «yuvayı terk» eden
ana veya babanın fiilini, yani yuvaya gelmemek, ebeveyn olmaktan
gelen ahlâkî borçlan kısmen veya tamamen ifa etmemek halini suç
saydı. Bu kanun, mühim bir olmaksızın, gebe olduğunu bildiği ka
rısını ihtiyarı ile terkeden kocanın durumunu «yuvayı terk» suçu
na benzetti. Nihayet 1958 yılında kanun vazıı itiyadî sarhoşluk ve
aşikâr surette uygunsuz hareket vşya çocuklarının sıhhat, emniyet
ve ahlâkları için zarurî ihtinamı göstermemek suretile kötü örnek
olan ebeveyni de cezalandırdı.
2) Nihayet son zamanlarda, aydın efkârı umumiye, genel efkâ
rı umumiyenin bazı kimseler hakkında fazla müsamaha gösterdiği
ni anladı. Bu şahıslar, henüz suç işlememiş olmakla beraber, yaşa
yışlarının hareketlerinin, yakın bir zamanda suç işleyeceklerini gös
terdiği kimseler, yani uyuşturucu madde mübtelâları ve alkolikler
dir. Evvelâ uyuşturucu madde mübtelâları ile alkolikler kendileri ve
aileleri için çok zararlıdırlar. Alkolikler, ayrıca başkalanna da çok
zararlı olmaktadırlar. Fransa'nın bazı mıntakalannda alkolizmin
artışı adam öldürme ve müessir fiil suçlarının da artmasını intaç
etmiştir. Umumiyetle, bütün Fransa'da, pek çok malûm trafik ka
zasının sebebi sürücünün sarhoşluk halinde olmasıdır.
Bu sebeple iki büyük kanun, uyuşturucu madde mübtelâları

hakkında 24 décembre 1953 tarihli, alkolikler hakkında 15 Nisan
1954 tarihli kanun uyuşturucu madde mübtelâları ve alkolikler hak
kında tedbirler ittihaz etti. Umumî telâkkiler suç işlenmemiş olan
uyuşturucu madde mübtelâları ile alkoliklerin cezalandırılmasını
değil, onları zararsız hale getirecek ve mümkün olduğu kadar be
den ve ruhça sıhhatli insanlar haline sokacak tedavi tedbirlerine
mecburî olarak tabi tutulmasını istiyordu. Bu kanunlar uyuşturu
cu maddeden ve alkolden kurtarma tedbirleri derpiş etmiş ve ter-
114
cihan bu şahısların kendi arzuları ile, fakat zaruret halinde zor ile
uygun müesseselerde tedavilerini derpiş eylemiştir.
Biraz konumuzun dışına çıkmakla beraber işaret edelim ki bu
tedbirlere herhangi bir suçun işlenmesinden evvel karar verilmek
tedir. Bu suretle meşhur bir ceza hukuku nazariyesi olan «tehli-
kelilik hali» nin kabulü neticesi hasıl olmakta ve bu tedbirlerin it
tihazında sağlık makamları büyük bir rol oynamaktadır. Bu hal,
Fransa'da ilk defa adlî makamlar ile sağlık makamları arasında
doğrudan doğruya olan işbirliği tesis eylemiştir.
Bu kanunlar Fransa'da yeni neşredilmişlerdir. Kaldı ki uyuştu
rucu madde mübtelâları Fransa'da çok fazla değildir. Fakat ne ya
zık ki alkolikler pek fazladır. Aydın efkârı umumiye bunlar hakkın
da 1954 kanununun en geniş şekilde tatbikini ısrarla temenni et
mektedir. Fakat bu kanunun tatbikatı çok kolay değildir. Zira uy
gun bir tıbbî organizasyon ve bilhassa elverişli antialkolik tedavi
müesseselerinin kurulmasını gerektirmektedir. Diğer taraftan aydın
latılmış bir kısım halk efkârı alkoliklere karşı müsamahasında ısrar
etmektedir. Temenni edelim ki aydın efkân umumiye hâkim ol
sun.
Netlice :
Bu suretle, izahlarımızın sonuna gelmiş bulunuyoruz. Konuş
mamızın giriş kısmında işaret ettiğimiz gibi, sosyal değişmeler, di
ğer memleketlerde olduğu gibi Fransa'da da, belirli bir cezaî enfilâs-
yona sebep olmuştur. Şüphesiz, bir çeşit ahlâkî gevşeme neticesin
de, mahkemeler, bilhassa kısmen halk jürilerinden kurulmuş ağır
ceza mahkemeleri, umumî âdaba taallûk eden bazı suçlar hakkında
ki cezaların ciddiyetini azaltmıştır. İşaret ettiğimiz gibi kanun vazıı
bu suçlardan bazılarım cünhalaştırmak, yani halk jürilerinin takdi
rinden onları ayırmak suretile bir tepki gösterdi.
Buna mukabil, bazı yeni suçlar ortaya çıktı, bunları 1810 kanu
nunu hazırlayanların tahayyül dahi etmedikleri söylenebilir. Yine
aynı şekilde mevcut bazı suçların cezaları arttırıldı. Yalnız hukuk
çular değil, başka kimseler de bu ceza enfilâsyonunun ferdin hürri
yeti için bir tehlike görmektedirler. Fakat bu hâdise kaçınılmaz gö
rünmektedir. Zira sosyal hayat, gittikçe karışık bir hal almakta, suç
işleme vesileleri, imkânları artmaktadır. Diğer1 taraftan, Devletin
ekonomiye müdahalesi, ekonomik ceza hukuku alanına giren yeni
115
suçların ihdasına sebep olmuştur. Bu yeni suçlar Fransızlarca az
çok sun'i görünmüştür. Fakat bu teorimin hukukumuzda mevcut ol
ması zaruridir.
Bununla beraber, müeyyidenin ciddiliğine, şiddetine, suçu ön
lemenin faydalarının eklenmesini kanun vazu unutmamalıdır.
Eğer Devlet cezalandırmakla iktifa ederse, ve başlıca güveninin,
sosyal, ailevî, terbiyevî ve ekonomik önleyici tedbirlerle milletin ah
lâk seviyesini yükseltmek olduğunu unutursa vazifesini yapmamış
demektir. Fakat şüphe yoktur ki bu uzun vadeli bir iştir ! Mahke
melerce hükmolunan müeyyidelere tam bir müessiriyet tanınmak is
tenirse ideal bir infaz teşkilâtı kurmak lâzımdır. Hiç olmazsa şim
dilik cezaların, hükümlüleri ifsat etmemesini temenni edelim. Te
menni edelim ki cezalar korkutucu ve bilhassa ıslah edici, suçluyu
cemiyete intibak ettirici olsun. Fakat bu konular üzerinde durmı-
yacağız. Bunlar hakkında ayrı konuşmalara ihtiyaç vardır, biz ise
fazla konuştuk.
Her ne kadar bize ceza enfilâsyonu bertaraf edilemez gözükü
yorsa da, bu enfilâsyon, para enfilâsyonuna benzer, nizamsız bir
enfilâsyon değildir. Diğer pek çok memlekette olduğu gibi, Fran
sa'da da ceza hukukunun değişmeleri, kanun vazıımn az çok heye
canlı tepkilerinin tesiri altında vukua gelmez. Bu değişmeler, hu
kukçuların ve kriminoloklann müşterek çalışmaları ile meydana ge
len ilmî gelişmenin tesiri altındadır. Temenni edelim ki ceza kanun
larının ıslahından evvel, kanun vazu hukukçuların ve kriminolokla
n n mütalâasına başvursun ve bunlaır kanun vazıına rehber olsun.
116
CEZA EVRİMİNİN İKİ KANUNU (1)
Yazan : Çeviren :
EMİLE DURKHEIM Prof. Dr. HAMİDE TOPÇUOĞLU
Sosyal bilimlerin bugünkü durumunda, çoğu zaman, kollektif

hayatın ancak en en genel görünümleridir ki akla yakın formüller
halinde ifade edilebilirler. Böyle olunca da, bazan, sadece pek ka
ba taslak tahminlere erişilebileceği muhakkaktır. Fakat, böy
le de olsa, bu gibi tahminler tamamen faydasız değildirler. Zira,
zekânın eşyayı ilk kavrayış şeklini temsil eden bu bilgiler, ne kadar
şematik olurlarsa olsunlar, sonradan elde edilecek kesin bilgilerin
ilk ve zarurî şartını teşkil ederler.
îşte biz, bu ihtirâzî kayıtladır ki, Ceza sisteminin evrimine hâ
kim gibi görünen iki kanunu bulmaya gayret edeceğiz. Bu suretle
bizim, ancak en genel değişmelere dokunabileceğimiz doğrudur.
Fakat biz, bu karışık olgular yığınına biraz düzen katmaya muvaf
fak olursak, teşebbüsümüz ne kadar eksik olursa olsun, gene de
faydasız olmıyacaktır.
Cezanın, tarih boyunca geçirdiği değişiklikler iki çeşittir : bun
lardan bazıları mikdarla, nicelikle ilgilidirler. Bazıları da .cezanın
keyfiyeti ile, nitelikle. Bu değişikliklerden, birincilerin kanunla
rı ile, ikincilerin kanunları, tabiatiyle, birbirlerinden farklıdırlar.
— I —
Nicelikle ilgili değişikliklerin kanunu

Bu kanun, şöyle ifade edilebilir : «Cemiyet ne kadar az geliş
mişse, ve merkezî iktidar ne kadar mutlak bir karakterde ise ce
zanın şiddeti o kadar yüksek olur.»
U) «Deux Lois de l'Evolution Pénale» (Année Sociologique. IV. 1900, s. 65).
117
Ëwelâ bu terimlerin anlamlarını açıklıyalım :
Birinci terim, tarife pek muhtaç değildir. Bir cemiyet tipinin,
diğerinden daha mı az, daha mı çok gelişmiş bulunduğunu tâyin et
mek nisbeten kolaydır. Yapılacak şey, bu cemiyetlerden hangisinin
diğerinden daha fazla veya daha az mürekkep (composée) bulun
duğuna bakmak ve eğer bu bakımdan aynı derecede iseler, hangi
sinin diğerinden daha fazla örgütlenmiş (organisée) olduğunu ara
maktır. Cemiyet tiplerinin bu hiyerarşisi, birbirini takip eden bü
tün toplumların tek bir yönde gelişip, tek bir seri teşkil ettikleri
nin kabulü demek değildir. Bilâkis, cemiyetler silsilesi, daha zi
yade, her biri diğerinden azçok farklı birçok dalları budakları bu
lunan bir ağaç gibi, bir şecere gibi düşünülmelidir. Cemiyetlerden
her biri bu ağacın muhtelif dalları üzerinde, birbirlerine nazaran
daha aşağıda veya daha yukarıda bir yere; ve asıl ana gövdeye az
veya çok yakın bir mesafede yerleşmiş bulunabilirler (2). İşte, ce
miyetleri, ancak bu görünüşleri ile ele almak şartıyleddr ki onların
genel bir evriminden bahsedilebilir.
İkinci faktör ise, bizim, daha fazla üzerinde durmamızı gerekti
recek mahiyettedir: bu, hükümetin «mutlak» karakteridir. Bizim
«mutlak» dediğimiz hükümet iktidarı, toplumdaki diğer sosyal
fonksiyonlarda, kendisini etkili bir şekilde dengeleyecek veya sınır
landıracak güçte hiçbir şeye rastlamamış olan iktidardır. Böyle
mutlak bir sınırsızlık ise, hakikatte, hiçbir iktidarda bulunmaz.
Hattâ, sınırsızlığın bu derecesi düşünülemez bile. En kuvvetli hü
kümetlerde dahi, gelenek ve dinsel inançlar bir fren hizmetini gö
rürler.
Bundan başka, her zaman birtakım ikinci derecede sosyal organ
lar bulunur ki, sırası gelince, kendi varlıklarını ve güçlerini hissetti-
rebilirler, direnebilirler. Yüksek nâzım fonksiyona tâbi bulunan bu
ikinci derecedeki fonksiyonlar, hiçbir zaman, her nevi kişisel ener
jiden yoksun değildirler. Ancak, bu neviden fiilî sınırlanmalar, bun
ların etkilerine maruz bulunan hükümet için, herhangi bir hukukî
zorunluluğu gerektirmeyebilirler. İktidar, kendi imtiyazlarını kul
lanırken, her ne kadar belirli bir ölçüyü, bir itidal derecesini mu
hafaza etse de, böyle yapmaya, yazılı hukuk veya örf hukuku bakı
mından mecbur değildir. Böyle bir halde hükümet, mutlak denebi-
(2) «Les règles de la méthode sociologiques adlı eserimize bakıla : Ch. IV.
118
lecek bir iktidarı kullanıyor demektir. Şüphesiz ki, bu iktidar, ken
dini aşırılıklara kaptırırsa, zarar verdiği sosyal güçler, ona karşı
tepkide bulunmak ve onu sınırlandırmak için birbirleriyle birleşe-
bilirler. Hattâ, böyle muhtemel bir reaksiyonu önlemek için, bizzat
iktidar kendi kendisini sınırlayabilir. Fakat bu sınırlama; ister ken
di eseri olsun, ister dışardan maddî olarak yüklenilmiş olsun; gene
de, adamakıllı ihtimali birşeydir. Bu sınırlanış, kurumların normal
işlemesinden ileri gelmemektedir.
Bu sınırlanma, iktidarın teşebbüsü sayesinde vaki olmuşsa,
bu, karşılıksız bir taviz, bir atıfet, ya da meşru hakların ihtiyarî
bir terkedilişi gibi görünür. Yok eğer kollektif direnmenin bir so
nucu ise, bunun, açıkça ihtilâlci bir karakteri var demektir.
Mutlak hükümet, bir başka tarzda da belirlenebilir : hukukî
hayat, tamamen iki kutup etrafında cereyan eder; hukukî hayatın
nesrini dokuyan münasebetler ya tek taraflıdır, ya da iki taraflı
ve karşılıklı. Hiç değilse bu münasebetlerin, aralarında gidip gel
diği iki ideal tip budur. Birinci tip münasebetler, hadlerden birine,
diğer had üzerinde tanınmış olan haklardan meydana gelmişlerdir
ve bu diğer had, kendisine düşen külfetlerin veya borçların karşılı
ğını teşkil edecek hiçbir haktan faydalanamamaktadır. İkinci tip
münasebetlerde ise, bilâkis, hukukî münasebet, taraflardan herbi-
rine bağışlanmış olan hakların tamamen birbirine tekabül etme
sinden, arada tam bir mütekabiliyet olmasından doğmaktadır. Ay
nî haklar, ve hususiyle mülkiyet hakkı birinci nevi münasebetlerin
en mütekâmil şeklini temsil eder. Mâlik, kendi aynı üzerinde her
nevi hakka sahiptir, fakat o aynın, mâlik üzerinde bir hakkı yoktur.
Akid, bilhassa âdil akit, yani birbiriyle değiş edilen şeylerin veya
karşılıklı borçların sosyal değerleri arasında tam bir denklik bu
lunan akit ise, karşılıklı münasebetlerin örnek tipidir.
O halde, en üstün iktidarın, cemiyetin geri kalan kısmı ile olan
münasebetleri ne kadar tek taraflı karakterde ise; başka deyimle,
bu münasebetler, ne kadar mâlik ile mülk arasındaki münasebet
lere benzemekte ise, hükümet o kadar «mutlak» tır. Bunun tersi,
yani, en üstün iktidarın diğer sosyal fonksiyonlarla olan münase
betleri ne kadar karşılıklı ve iki taraflı münasebet tipine yakın ise,
hükümet o kadar az mutlaktır. Netekim, mutlak iktidarın en mü
kemmel örneği eski medenî hukukta tarif edildiği şekliyle Romalı
ların patria potestas'ı dır ki burada oğul, bir mülke, bir ayn'a tem
sil edilmişti.
119
Böylece merkezî iktidarı az veya çok mutlak kılan şey, onu ta
dil maksadıyla usulen teşkilâtlandırılmış olan her türlü karşıt ağır
lığın, az veya çok radikal bir surette, yokluğudur. O halde, bu nevi
den bir iktidara vücut veren, bunu yaratan âmil bir cemiyetin bü
tün yönetici ve yön verici fonksiyonlarının tek ve aynı elde, az veya
çok tam bir şekilde toplanmış olmasıdır denebilir.
Hakikaten, bu fonksiyonlar, kendi hayatî önemleri sebebiyle,

tek ve aynı şahsın elinde, ona, cemiyetin bütünü üzerinde istisnaî bir
hâkimiyet bahşetmeksizin toplanamazlar. Ve işte, bu istisnaî hâki
miyet, bu istisnaî üstünlüktür ki mutlaklığı teşkil eder. Böyle bir
otoritenin hâmili, kendisini hertürlü kollektif baskıdan kurtaran
bir kuvvetle donatılmış bulur, ve hiçdeğilse belirli bir ölçüde, bu
yüzden kendisini sadece nefsine ve keyfine tâbi hisseder, bütün ar
zularını başkalarına zorla kabul ettirebilir.
Bu aşırı merkezileşme veya toplanma olayı, nev'i şahsına mah

sus öyle şiddetli bir sosyal kuvvet yaratır ki bu, artık, bütün diğer
sosyal kuvvetleri hükmü altına alır ve kendine râm eder. Bundan
başka bu üstünlük, bu nüfuz, sadece fiilen değil, hukuken de icra
edilir. Zira bu imtiyaza sahip kimse öyle bir nüfuz, öyle bir prestij
ile donatılmış olur ki adetâ insan-üstü bir yaratılışta farzedilir. Onun
alelade insanlar için bahis konusu olan normal mükellefiyetlere tâ
bi olabileceği düşünülemez bile.
Ne kadar kısa ve noksan dahi olsa bu tahlil bizi, hâlâ o kadar
yaygın olan bazı hatalara düşmekten alıkoyabilir. Görülüyor ki
SPENCER tarafından yapılan karıştırmanın aksine olarak, hüküme
tin mutlaklığı, hükümet fonksiyonlarının sayısına ve önemine göre
değişmemektedir. Bu fonksiyonlar ne kadar çeşitli, ne kadar çok
olurlarsa olsunlar, tek bir elde toplanmadıkları müddetçe, hükümet
«mutlak» değildir.
Bizim bugünkü büyük Avrupa cemiyetlerimizde, özellikle Fran-
sada meydana gelen durum budur. Burada Devletin faaliyet sahası
Ondördüncü LOUIS zamanmdakinden çok daha geniştir. Fakat
devletin cemiyet üzerinde haiz olduğu haklar, mütekabil vazifele
ri gerektirmeksizin doğmazlar. Bunlar, hiçbir veçhile bir mülkiyet
hakkına benzemezler. Çünki, fiiliyatta, en yüksek tanzim fonksiyon
ları, sadece, birbirlerinden farklı ve birbirleriyle mütesanid olmak
la beraber gene de nisbeten muhtar olan organlar arasında bölüşül-
120
müş olmakla kalmazlar, ayrıca, diğer sosyal fonksiyonların belirli
bir iştirakleri olmaksızın da işleyemezler.
Bu itibarla, devletin birçok noktalarda tesirini hissettirmesi,
onun, behemahal daha mutlak bir hale gelmesi sonucunu doğurmaz.
Gerçi devlet, mutlak bir hale gelebilir, bu doğrudur, fakat bunun
için, ona ait olacak yetkilerin daha kompleks bir hale gelmesinden
ziyade, daha başka şartların mevcut olması gerekir. Buna mukabil,
devletin fonkisoynlarmm, daha önemsiz bir çapta bulunması, onun
mutlak bir devlet olmasına mâni teşkil etmez. Gerçekte bu yetki
ler, daha az sayıda ve daha az faaliyeti gerektirir cinsten ise, bu za
ten bizzat sosyal hayatın genel olarak fakir ve durgun oluşunun alâ
metidir. Zira, merkezî nâzım organın az veya çok önemde gelişmiş
olması, hakikatte, kollektif hayatın genel gelişmesini aksettirmek
ten başka bir şey ifade etmemektedir. Tıpkı, ferdin sinir sistemin
deki büyüklüğün, organik münasebetlerin önemine göre değişmesi
gibi.
Cemiyetin nâzım fonksiyonları, ancak diğer sosyal fonksiyonla
rın da aynı ilkellikte bulunması halinde ilkel olur ve böylece birinci
lerle ikinciler arasmdaki münasebet daima sabit kalır. Bu'sebeple
birinciler bütün üstünlüklerini muhafaza ederler ve bunların bir tek
ve aynı ferd tarafından yutulmuş, zaptedilmiş olması, bu ferdi, her-
türlü mukayesenin dışına koyup cemiyetin son derece üstüne yük
seltmeleri için kâfidir. Devletler içinde, bazı barbar kraliyetcikler
kadar basit olanına rastlanmaz, ama, bunlar kadar mutlak olanına
da rastlanmaz.
Bu husus bizi, kendi konumuzu daha yakından ilgilendiren di
ğer bir noktaya götürür : bu da, hükümetin az veya çok mutlak ka
rakterinin, şu veya bu sosyal tiple ilgili olmayışıdır.
Gerçekten, madem ki mutlak hükümete, gerek kollektif haya
tın son derece basit olduğu yerlerde, gerek son derece kompleks ol
duğu yerlerde aynı şekilde rastlanabilmektedir, o halde bu mutlak-
lığın ne aşağı seviyede cemiyetlere, ne de pek kompleks cemiyetlere
has birşey olmadığını kabul etmek lâzımdır. Gerçi, hükümet kuvvet
lerinin bu temerküzünün ister bu durumun bir neticesi ister sebebi
olsun, daima, sosyal kitlenin temerküzü ile beraber vukua geldiği
zannedilebilir. Fakat bu, hiç de böyle değildir. Zira Roma sitesi, hu
susiyle kralların düşüşünden Cumhuriyetin son yüzyılına kadar,
121
herçeşit mutlaklıktan ârî idi. Halbuki, toplum parçaları veya kısmî
topluluklar (Gentes-ki Roma sitesi bunlardan teşekkül etmişti) bil
hassa Cumhuriyet devrinde yüksek bir temerküz ve kaynaşma dere
cesinde bulunuyordu. Bundan basica fiiliyatta, birbirinden en fazla
farklı sosyal tiplerde dahi «mutlak» denmeye lâyık hükümet şekil
leri müşahede edilmektedir. On sekizinci yüzyıl Fransasında, Roma
devletinin son safhasında, veya bir sürü barbar monarşilerinde
görüldüğü gibi.
Buna karşılık, aynı kavim, hal ve şartlara göre, mutlak bir hü
kümet şeklinden tamamen farklı bir hükümet şekline intikal ede
bilir. Bununla beraber, nasıl bir hayvan kendi ferdî ömrü boyunca
mensup olduğu nev'i değiştiremezse, bir cemiyette, kendi gelişimi
sırasında, mensup olduğu sosyal tipi, ondan daha fazla değiştire
mez. On yedinci yüzyıl Fransası ile on dokuzuncu yüzyıl Fransası
aynı sosyal tipe dahildirler. Bununla beraber, en yüksek nâzım or
gan bir istihale geçirmiş bulunmaktadır. Birinci NAPOLEON'dan
LOUIS PHILIPPE'e kadar geçen zamanda Fransız cemiyetinin bir
sosyal tipten diğer bir sosyal tipe intikal ettiğini kabul etmek im
kânsızdır. Bu nevi istihaleler bizzat «nevi» mefhumu ile tezat teş
kil eder (3).
Demek ki, siyasî teşkilâtın bu özel şekli, cemiyetin tabiî yapısına
tâbi veya bundan doğma değildir.
İşte, Ceza tekâmülünün bu iki âmili, bu sebepten dolayı, son
derece dikkatle birbirinden ayırt edilmelidir : cemiyet tipinin hu
susiyeti; hükümet organının hususiyeti.
Cemiyet tipi ile hükümet tipi, birbirlerinden müstakil faktör
ler olmakla, ceza tekâmülü üzerine, birbirlerinden müstakil ola-
(3) İşte, cemiyetleri, vaktiyle SPENCER'in yapmış olduğu ve h a t t â burada STE1N-
METZ'in yapmakta olduğu gibi medeniyet durumlarına göre sınıflamanın, bize,
neden yeter derecede bilimsel görünmediğinin sebebi buradadır. Zira bu takdir
de, tek ve aynı bir cemiyeti birbiri ardısıra büründüğü siyasî şekillere göre,
veya tedricî bir şekilde katettiği medeniyet derecelerine göre birçok nevilere irca
etmek gerekecektir. Acaba bir hayvanı, muhtelif neviler arasında parçalayacak
olan bir jeolojiste ne denir? Bununla, beraber bir cemiyet, bir organizmadan
daha fazla, belirli bir şahsiyete sahiptir ve bu şahsiyet cemiyetin ömrünün ba
şından sonuna kadar, muayyen bakımlardan, kendisinin aynı kalır. Bu sebeple
bu temel birimi tanımayan bir sınıflama, gerçekliği vahim bir şekilde bozmuş
olur. Bu suretle, bir sosyal haller, sosyal durumlar sınıflaması yapılabilirse de,
bir cemiyetler sınıflaması yapılamaz. Ve bu sosyal haller, kendilerini birbirle
rine bağlıyan devamlı maddî dayanaktan koparılmış olduklarından, havada ka
lırlar. Demek ki, ancak bu maddî dayanağın (substrat) tahlilidir ki rasyonel bir
sınıflamanın esaslarını teşkil edebilir. Yoksa bu dayanağın üzerinde cereyan
eden değişken hayatın değil.
122
rak, hattâ bazan birbirlerine zıt istikametlerde tesir icra ederler. Me
selâ daha aşağı tipte bir toplumdan daha yukarı tipte bir topluma
geçildiği halde, tahminin aksine olarak, cezaların azalmadığı görü
lür. Zira, aynı anda, hükümet teşkilâtında vaki olan bir değişiklik
(mutlaklaşma), sosyal teşkilâtlanmanın tesirlerini tadil etmiş bulu
nur. Görülüyor ki bu süreç (vetire) pek karmaşıktır.
Kanunun formülü artık açıklanmış bulunduğundan, şimdi bi
zim, bunun olgulara uygun olduğunu ispatlamamız gerekir. Bütün
kavimlerin durumlarını teker teker gözönüne sermemiz mümkün
olmayacağından, biz, cezaî müesseseleri muayyen bir gelişme dere
cesine vasıl olmuş ve muayyen bir doğruluk nisbetinde tanınmış
olan cemiyetler arasından birbiri ile mukayese edeceklerimizi seçe
ceğiz. Esasen, başka bir yerde de göstermeye çalıştığımız gibi, bir
sosyolojik ispatlamada asıl olan, olguları birbiri üzerine yığmak
değil, belki «baş ve son termleri birbirine, mümkün olduğu kadar
aralıksız bir derecelenme ile bağlı olup, ayrıca yeter bir kaplamada
sahip bulunan düzgün değişme serileri kurmak» dır (4).
Eski cemiyetlerin bir çoğunda alelade ölüm, cezaların en ağırı
demek değildi. Suçların en ağırları için tatbik edilen ölüm cezası,
ilâve işkencelerle daha korkunç, daha müthiş bir hale sokulan öl
dürme şekli idi. Meselâ Mısırlılarda asma ve kafa kesmeden başka,
ateşe atma, külle boğma ve çarmıha germe cezalarını görüyoruz.
Ateşe atma cezasında cellâd, sivri çubuklarla suçlunun ellerinde
birçok yarıklar açar ve bundan sonra onu alev alev yanan bir çalı
ateşine yatırırdı. Kül işkencesi ise, suçlunun bir kül yığını altına gö
mülerek boğulmasıdır. THONISSEN der ki «hâkimlerin, suçun ma
hiyeti bakımından gerekli, veya halk efkârının isteği icabı sayarak,
uygun gördükleri ilâve işkencelere hükmetmek itiyadında olmaları
da muhtemeldir.» (5). Asya kavimleri, zalimlikte daha ileri gitmiş
gibi görünürler. «Asurlularda, suçlular vahşî hayvanlara, ya da sı
cak bir fırına atılırdı. Tunçtan bir fıçı içinde hafif ateşte yakılırdı,
gözleri oyulurdu. Boğma ve boynunu urma yetersiz cezalar addedi
lirdi! Suriyedeki muhtelif halklarda suçlular recmedilir, oklarla de
lik deşik edilir, asılır, çarmıha gerilir; adaleleri, barsakları çıkarıla
rak çıralarla meşaleler yakılır, azalan dört ata bağlanarak vücudu
(4) EMİLE DURKHEIM, Les Règles de la Méthode Sociologique. Sh: 163.

(5) THONISSEN, Etudes sur l'Histoire de Droit Criminel des peuples anciens,
cilt : I, Bh : 142.
123
dörde parçalanır, kayalardan yuvarlanır, hayvanlara çiğnetilir ..ilh..
(6) idi...»
Manou kanunları bile, kafa kesmeden ibaret olan basit ölümle,
şiddetlendirilmiş ölüm veya mevsuf ölümü birbirinden ayırırdı.
Şiddetlendirilmiş ölüm cezası yedi çeşitti : kazık, ateş, fil ayağı altın
da ezdirme, suda boğma, kulaklarına ve ağzına kaynar yağ akıtma,
bir meydanda köpeklere parçalatma, bıçakla ustra ile parça parça
doğrama. Bu tip kavimlerde basit ölüm cezası da pek boldu. Ölüm
cezasını gerektiren suçların bir listesini yapmak imkânsızdı. Tarih
te, bu suçların ne kadar çok olduğunu gösteren bir rivayet vardır :
DIODORE'un anlattığına göre bir Mısır kralı, ölüm mahkûmlarını
bir çöle sürmüş, orada bunlarla yeni bir şehir meydana getirmiş. Di
ğer bir kral da ölüm mahkûmlarını bayındırlık işlerinde çalıştıra
rak birçok kanallar açtırmış ve birçok bendler inşa ettirmiştir (7).
Ölüm cezasından daha hafif olanlar içinde belirli bir anlam ta
şıyan uzuv kat'ı cezaları vardı. Meselâ Mısırda kalpazanların, kamu
yazılarını bozanların iki eli de kesilirdi. Hür bir kadına tecavüz, te
nasül âletlerinin kesilmesini gerektirirdi. Casusların dili koparılır-
dı (8) Keza, Manuo kanunlarına göre Dwidjas'lari ağır surette tah
kir eden en aşağı sınıf mensuplarının dili kesilirdi. Bir Brahman'ın
yanıtla oturmak cür'etini gösteren Soudra'mn kalçasının altı dağla-
nırdı (9). Bu karakteristik uzuv kat'ı cezalarından başka herçeşit
bedenî ceza şu veya bu kavimde uygulanmakta idi. Bu neviden ce
zalar, çok defa, hâkimin takdirine bırakılırdı.
İbranî kavimleri ise, şüphesiz ki yukardaki tiplerden daha üstün
bir sosyal tipe mensup değildiler. Gerçekten, bunlarda sosyal tipin
temerküzü ve yoğunlaşması daha. geç, yani Krallar zamanında vu
kua geldi. O zamana kadar bir İsrail Devleti olmamıştı. Sadece, az
veya çok muhtar bir kabileler veya klanlar topluluğu vardı. Bunlar
müşterek tehlikeye karşı koymak için ancak arada sırada birbirle
riyle birleşirlerdi ( 10). Bununla beraber Musa kanunları gerek Manou
kanunlarından, gerek Mısır'ın mukaddes kitaplarmdakinden çok
daha yumuşaktı, ölüm cezası, artık, bunlardaki gibi zulüm incelik-
(6) THONISSEN, aynı eser cilt : I, S h : 69.
(7) THONISSEN, aynı eser, sh : 60 ve 65.
(8) THONISSEN, aynı eser, sh: 160.
(9) VIII, 281.
(10) BENZINGER, Hebraelsche Archaeoloıae, sh: 282-203, sh: 292-203; s h : 71 ve pa
ragraf: 41.
124
Ieri ile donatılmış değildi. Öyle görünüyor ki uzun müddet, îbrani-
lerde sadece recm cezası uygulanmaktaydı. Ateşe atma, başını ur
ina, ve boğmadan sadece Hahamların metinlerinde bahsedilmekte
dir (11). Eski doğulu kavimlerde o kadar çok uygulanmış olan sa
katlamadan Esfârı Hamse'de (Péntateuque), o da ancak bir tek yer
de bahis vardır (12). Suç bir yaralama ise, kısası, uzuv kat'ı cezası
nı gerektirebilirdi. Fakat suçlu, bir mâlî uzlaşma ile (diyet) bun
dan daima kurtulabilirdi. Diyet, yalnız adam öldürme halinde kabul
edilmezdi (13). Diğer bedenî cezalara gelince ki, bunlar dayak ceza
ları idi, suçların çoğuna uygulanırdı (14), ve en yüksek haddi kırk
sopa idi. Tatbikatta ise bu sayı otuz dokuza indirilirdi (15).
îbrânilerdeki bu nisbî yumuşaklık nereden geliyor ? Bunun se

bebi, ibranî kavminde mutlak hükümetin hiçbir zaman sürekli bir
tarzda yerleşmiş olmamasıdır. Uzun zaman, İbrânilerin hernevi si
yasî teşkilâttan ârî yaşadıklarını biliyoruz. Daha sonraları, gerçi bir
monarşi teşekkül etmiştir, fakat kralların iktidarı pek sınırlı kal
mıştır. «İsrail'de, Kralın, kavmi için krallıkta bulunduğu, yoksa,
kavmin Kral için yaşamadığı hissi daima pek canlı kalmıştır. Kral,
İsrail'e yardım etmeli idi, yoksa İsraili kendi menfaatına hizmet et
tirecek değildir» (16).
Hernekadar bazı şahsiyetler, kişisel prestijleri ile istisnaî bir
otorite kazanmışlarsa da, halkın zihniyeti esaslı bir şekilde demok
ratik kalmıştır.
Bununla beraber, Ceza kanunu, burada da pek sert olmaktan
hâli değildi. Eğer bu tip cemiyetlerden Site cemiyeti tipine geçer
sek, ki bunun üstünlüğü söz götürmez, cezalandırmanın daha bariz
bir gerileyişine şahit oluruz. Atina'da hernekadar bazı hallerde ölüm
cezası takviye edilmişse de, bu pek büyük bir istisna idi (17). Ölüm
cezası, prensip itibariyle otalama (baldıran zehrini içirme), kılıç
tan geçirme, ve boğma idi. Anlam, taşıyan uzuv katı cezaları ortadan
(11) BENZINGER, aynı eser, sh: 333, THONISSEN. aynı eser, cilt: II, sn: 28.
(12) DEUT, XXV, 11-12.
(13) N o m b r e s , XXXV, Sİ.
(14) D e u t ' un bir yerinde anlatılmış olan işte budur: XXV, 1-2.
(15) J o s e p h e , Ant., IV, sh: 238, 248.
(16) BENZINGER, Hebraeische Archeologie, sh: 312.
(17) Bakınız. HERMANN, Griech. Antiq., H. (1) Aptheil. sii: 124-125.
125
kalkmıştı. Bedenî cezalar için de durum hemen hemen aynı gibidir.
Belki köleler ve aşağı tabaka mensupları hakkındaki cezalar müs
tesna olmak üzere (18).
' fakat Atina, en parlak, devrinde bile, Sitenin nisbeten geri bir
şeklini temsil eder. Gerçekten, klan esasına dayanan teşkilât, hiçbir
zaman Romadaki kadar kesin bir şekilde ortadan silinmedi. Halbu
ki, Romada curie'ier ve gentes'ler pek çabuk unutuldu ve basit tari
hî hatıralardan ibaret kaldı. Öyle ki bizzat Romalılar bile bunların
mânalarını artık pek iyi bilmiyorlardı. Ceza sistemi ise, Atina'da,
Romadakinden çok daha sertti. Evvelâ, yukarda söylediğimiz gibi,
Atina hukuku, şiddetlendirilmiş ölüm cezasını tamamen bilmiyor
değildi.
DEMOSTENES daracağma çivilenmiş suçlulardan bahseder (19).
LYSIAS sopa altında can veren kaatiller, haydutlar ve casusların
adlarım bildirir (20). ANTIPHON, çarha bağlanarak parçalanan bir
otalayıcıdan bahseder (21). Bazan ölüm cezası işkenceden sonra in
faz edilirdi (22). Bundan başka ölüm cezasının verildiği haller de bir
hayli kabarıktır : «Vatana ihanet, Atina halkına zarar verme, si
yasî müesseselere tecavüz, millî hukukun ihlâl ve tağyiri, Halk
meclisi kürsüsünde yalan söyleme, diplomatik vazifelerin kötüye
kullanılması... irtikâp, ilhad (dinden çıkma) mukaddesata teca
vüz (küfür) v.b. aralıksız bir şekilde o korkunç onbirler meclisinin
müdahalesini gerektirirdi» (23).
Romada ise bilâkis, en ağır suçlar, sayıca çok daha azdı. Por-
ciennes kanunları bütün Cumhuriyet devri boyunca, ölüm cezası
nın uygulanmasını sınıflandırmıştı (24). Bundan başka, tamamen
istisnaî olan şartlar hariç, ölüm cezası, hiçbir fer'î işkence ile, hiç
bir ağırlaştırıcı unsurla donatılmış değildi. Çarmıh, sadece köle
lere mahsustu. Esasen, kendi cezaî sistemlerinin bu nisbî yumu
şaklığı ile öğünüy orlar di.
(18) HEBMANN, aynı eser, s h : 126-127.

(19) C. M i d i a s , 105. Karşılaştırın : Platon, Rep. II, 362.
(20) C. A g o r a t o s , 56, 57, 68 ve DEMOSTHENES, Discours sur l'Ambassade,
paragraf: 137.
(21) Accusation d'empoisonnement, 20.
(22) C. A g o r a t o s , 54 ve PLUTARQUE, P h o e i o n , XXXIV.
(23) THONISSEN, aynı eser, sh: 100.
(24) WALTER, Histoire de la Procédure civile et le Droit Criminel chez les romains,
tr. fr., paragraf : 821 ve REIN, Criminalrecht der Roemer, sh: 55.
126
TİTE — LİVE şöyle der:
Nulli gentium mitiores placuisse pocuas, CİCERON ise şöyle
demektedir : Vestram libertatem, non acerbitate suppliciorum in
festant, sed lenitate legum munitam esse voluerunt (25).
Fakat, vaktaki İmparatorluk kurulması ile hükümet kudreti*
mutlaklaşmaya temayül etti, ceza kanunu ağırlaştı. Zina, fücur,
örflere karşı hernevi tecavüz ve bilhassa gittikçe artan siyasî suç
lar ölümle cezalandırıldı. Aynı zamanda daha sert cezalar ihdas
edildi. İstisnaî siyasî suçlara hasredilmiş olan ateşe atma cezası
kundakçılara, dine karşı gelme suçlarına, büyücülere, baba katil
lerine ve diğer bazı suçlara teşmil edildi. As opus publicum mah
kûmiyet tarzı yerleşti. Bazı suçlulara uygulanan uzuv kat'ı ceza
lan (meselâ, örflere tecavüzün bazı şekillerinde hadımlaştırma,
kalpazanlıkta el kesme gibi) görüldü. Nihayet, işkence ortaya çık
tı. Daha sonra Ortaçağ, işkence usulünü, işte bu İmparatorluk dev
ri Roma'sından örnek aldı.
Eğer, Siteden Hıristiyan cemiyetlerine geçecek olursak, ceza
nın aynı kanuna göre tekâmül ettiğini görürüz. Feodal rejim za
manındaki ceza kanununu, Ortaçağa izafe edilen canavarlık şöh
reti açısından muhakeme etmek bir hata olur. Olgular incelendiği
zaman, bu devirde Ceza kanununun evvelki sosyal tiplerdekinden
çok daha yumuşak olduğu görülür. Hiç değilse bu cemiyetlerin
mütekabil gelişme safhaları ele alındığı zaman bu böyledir. Yani,
bunların ilk gelişme devreleri, gençlik devreleri karşılaştırılırsa.
Esasen, ikisi arasındaki mukayesenin bir isbatlama değeri taşıma
sı da yalnız bu şarta bağlıdır. En ağır cürümler pek çok değildi
BEAUMANOIR'a göre, hakikaten kefareti ödenemiyecek suçlar
mutlaka katil, vatana ihanet, adam öldürme (homicide) ve ırza
tecavüzdü (26). SAINT — LOUIS'nin Etablissment'ları buna adam
kaçırma ve kundakçılık suçlarını da ilâve eder (27). Bunlar ölüm
cezasını hakketirecek belli başlı hallerdi. Bununla beraber, her ne
kadar haydutluk, böyle tavsif edilmemiş idiyse de o da bir ağır
cürümdü.
Senyörün haklarına hususî bir tecavüz teşkil ettiği kabul edi
len iki nevi suç hakkında da durum buydu : Pazar suçları (Méfaits
(25) Pro Rabirio perduellionis reo, p : 3.

(26) Coutume du Beauvoisis, Chp. XXX, No. 2.
(27) Ktabl. de Saint-Louis, Liv. I, eh. IV ve XI.
127
de marché) ve yol bozma (Chemin brisé). Yani, mürûriye bürola
rının cebren (bureau de péage) yıkılması (28).
Dinî suçlara gelince, ölüm ile cezalandırılan yegâne suçlar zın
dıklık (hérésie) ile imansızlık (mécréantise) idi. Küfür suçları
ipara cezasını gerektirirdi. Gençliğinin hararetli taassubu içinde
SAINT — LOUIS küfür suçlularının alınlarına damga vurulmasını
ve dillerinin delinmesini kararlaştırdığı halde Papa Dördüncü
CLEMENT onu takbih etti. Kilisenin, düşmanlarına amansız bir
sertlik göstermesi, ancak daha sonraları vaki oldu. Cezalarda ise
bir taşkınlık yoktur. Ölüm cezasını ağırlaştıran yegâne haller iki
tane idi : Maktulün cesedinin bir kalburla sürüklenmesi ve canlı
canlı ateşe atma. Uzuv kat'ı nadirdi. Esasen, Kilisenin cezalandır
ma sisteminin ne kadar insanî olduğu malûmdur. Kilisenin terci-
han hükmettiği cezalar kefaret (piènitence) ve riyazetten (mortifi
cation) yani çile'den ibaretti. Lâle (Carcan) ve teşhir direği (pi
lori) ve alenî çile (mortification publique), gibi cezalan, yetkisi
dışında görmesine rağmen, Kilise terviç etmiyordu. Muhakkakki,
kanlı bir cezalandırmayı zarurî gördüğü zaman, Kilise suçluyu dün
yevî mercilere teslim ediyordu. Bununla beraber, devrin en yük
sek ruhanî iktidanmn, bu nevi cezalara karşı nefretini izhar etmiş
olması pek önemli bir vakıadır (29).
On dördüncü yüzyıl sonuna kadar durum böyle idi. Bu andan

itibaren Kraliyet iktidarı gittikçe daha sağlam bir şekilde yerleş
ti. Onun sıkılaşması, sağlamlaşması nisbetinde de cezalar kuvvet
lendi. Evvelâ, feodalite'nin tanımadığı siyasî suçlar (Devlet aley
hine suçlar) zuhur etti ve bunların listesi uzadı. Dinî suçlar bile
böyle tavsif edildi. Dine küfür, en ağır bir suç halini aldı. Hıristi
yan olmayanlarla alelade münasebetler böyle telâkki edildi ve
«Tanrımızın mukaddes imanına aykırı olan ve aykm düşecek olan
herşeye inandırmak veya bu gibi şeyleri isbat etmek teşebbüsü»
(28) Bakınız: DU BOYS, Histoire du Droit Criminel des peuples modernes, t: II,
sh:231.
(29) Cezalandırmanın bu nisbî yumuşaklığı, cemiyetin demokratik bir şekilde idare
edilen kısımlarında çok daha bariz bir şekilde görülür, yani serbest komünler
de. DU BOYS şöyle diyor : «Serbest şehirlerde ve asıl manasıyla komünlerde,
cezaları, para cezası şekline kalbetme temayülü görülür, ve zecrî eza ve ceza
lar yerine ayıplanma ve takbih müeyyidesini kullanmak tercih edilir. Meselâ
Mont-Chabrier'de iki «sol» çalan birisi, gece ve gündüz boynunda bu çaldığı pa
ralar asılı olarak koşmağa ve ayrıca beş «sol» kadar da para cezası vermeye
mecbur edilir.» (DUBOIS, I: II, p : 370). İtalyan şehirleri hakkında aynı hususa
KÖHLER işaret etmiştir. (Das Strafreoht der italienischen Statuten vom 12-19.
Jahrhundert).
128
de böyle suçlardan oldu. Aynı zamanda cezaların uygulanmasında
da çok daha fazla bir sertlik görüldü. Ağır suçlan irtikâp etmiş
olanlar çarha bağlanabilirdi. (Çarh işkencesi o zaman başladı).
Bunlar, diri diri gömülür, atlara bağlanıp parçalatılır, canlı canlı
derisi yüzülürdü, kaynatılırdı. Bazı hallerde mahkûmun çocukları
da aynı akıbete katılırdı (30).
Mutlak monarşinin en ileri haddi, tenkilin en ileri noktasına
alâmettir. On yedinci yüzyılda en ağır cezalar, gene bu şimdi say
dıklarımız idi. Bundan başka yeni bir ceza da ihdas edilmişti : Kü
rek cezası. Bu o kadar korkunç bir ceza idi ki zavallı mahkûmlar
bu cezadan kurtulmak için kendi ellerini veya kollarını kesiyor
lardı. Bu hal o kadar sıklaşmaya başladı ki 1677 de bu el kesme
fiili için ölüm cezası kondu. Bedenî cezalara gelince, bunlar sayı
sızdı. Dilin koparılması veya delinmesi, dudakların kesilip kopa
rılması, kulakların kesilmesi veya koparılması, sıcak demirle dağ
lama, sopa ile dayak, kırbaç, lâle v.s.
Nihayet, unutmamak lâzımdır ki işkence, sadece bir usul iş
lemi olarak değil, fakat cezalandırma şekli olarak herzaman uy
gulanmıştır. Aynı zamanda ölüm cezasını gerektiren suçlarda ço
ğalmaktaydı, zira siyasî suçlar, yani devlete karşı suçlar çeşitlen
miştir (31).
On sekizinci yüzyılın ortalarına kadar ceza kanunu böyle idi.
Bütün Avrupa'da protesto hareketi işte bu zamanda başladı ki
bu harakete BECCARIA kendi adını verdi. Hakikatte bu cereyan,
italyan kriminalistinden daha evvel başlamıştı ve o zamandanberi
aralıksız devam etmektedir. Ceza sisteminin ıslâhını isteyen ve
bugün unutulmuş olan birçok eserler yayınlanmıştır. Bununla be
raber, ceza hukukunun köhne ve iğrenç geleneğine öldürücü dar
beyi indiren eserin «Suçlar ve Cezalar» adlı eser olduğu söz götür
mez.
1788 de bir emirname, önemsiz olmıyan bazı ıslâh şekilleri
ortaya koymuştu. Fakat, asıl 1810 Ceza Kanunu iledir ki yeni te
menniler geniş bir şekilde tatmin edilmişlerdir. Neşredildiği za
man, bu kanun, yalnız Fransa'da değil, Avrupa'nın belli başlı mem
leketlerinde, kayıtsız şartsız bir hayranlık ile karşılanmıştır.
(30) Bakınız: DU BOYS, adı geçen eser, V, sh: 234, 237 ve devamı.
f31) DU BOYS, adı geçen eser, VI, sh: 62-81.
129
Hakikaten bu kanun, yumuşama istikametinde önemli ilerle
meler kaydediyordu. Bununla beraber, gerçeklikte bu kanun da
geçmişten çok şey muhafaza etmekteydi. Bunun için, gene, yeni
ıslâhat taleplerinin ileri sürülmesi gecikmedi, ölüm cezalan, her-
nekadar eskiden olduğu gibi ağırlaştırıcı şartlarla beraber değil
idiyseler de, gene de pek fazla idi. Dağlama, lâle, baba öldürme
suçunda uzuv kat'ı gibi cezaların muhafazası gayrı-insanî telâkki
ediliyordu. îşte, 1832 tadilâtı bu tenkitlere cevap olmak üzere ya
pıldı. Bu ıslâhat, ceza hukukumuza çok daha büyük bir yumuşak
lık getirdi. Zira, bütün uzuv kat'ı cezalannı ilga etti. En ağır suç-
lann sayısını azalttı. Hafifletici şartları nazara almak suretiyle,
hâkime, cezalan yumuşatma vasutalannı sağladı. Bu hareketin o
tarihtenberi aynı istikamette sürüp gittiğini isbata ihtiyaç yoktur.
Zira, bugün, suçlulara uygulanan pek konforlu rejimden şikâyet
edilmeye başlanmıştır.
— II —
Nitelikle ilgili değişikliklerin kanunu

Buraya kadar tesbit ettiğimiz kanunlar, münhasıran, cezala
rın ağırlığına veya •miktarına taallûk eder. Şimdi tetkik edecek-
lerimizse, cezalann nitelik bakımından değişmelerine ait olacaktır.
Bu kanun, şu formülde ifâde edilebilir : «Suçann ağırlık derece
lerine göre değişen zaman devreleri olarak hürriyetten mahrum
edici cezalar, gittikçe, tecziyenin normal şekli haline gelmeye te
mayül etmektedir». ,
Aşağı seviyedeki cemiyetler, bu tip cezadan hemen tamamen
habersizdirler. Manou kanunlarımda bile, sadece bir kıt'a vardır ki
hapisten bahsetmişe benzer : «Kral, eza çeken ve çirkin suçlulann
herkezin gözü önüne serilmesi için, bütün hapishaneleri, ana yo
lun üzerinde inşa etmelidir» (32). Mamafih, böyle bir hapishanenin
bizimkilerden tamamen farklı bir mahiyet taşıdığı doğrudur. Bu,
daha ziyade teşhir direği (pilori)'ye benzemektedir. Mahkûm, teş
hir edilebilmek için hapsedilmiştir ve tutuklanma, kendisine işken
ce yapılabilmesinin ilk şartıdır. Yoksa, hapsedilme cezanın aslını
teşkil etmemektedir. Ceza, tutukluya çektirilen azaplı hayatta idi.
Musa Kanununun sükûtu, çok daha tamdır. Esfâr-ı Hamsede (Pen-
(32) IX, sh: 288.
130
tateuque) de bir kere dahi hapisten bahsedilmez. Daha sonra
Chronique'de ve Jérémie'nm kitabında hapisten, prangadan, rutu
betli çukurdan bahsedilen muhtelif pasajlara rastlanır (33). Fakat
bütün bu hallerde, önleyici tedbir olarak vaki tutuklamalardan, sa
nıkların ve şüpheli şahısların, haklarında bir hüküm verilinceye ka
dar içine kapatılacağı tevkif yerlerinden bahsedilmektedir ki, hal
ve şartlara göre, sanıklar, burada az veya çok sert bir rejime tabi
tutulurlar.
Keyfî olsun olmasın, bu idarî tedbirler, belirli suçlara merbut
belirli cezalan teşkil etmezler, ilk defa olarak, yalnız ESDRAS'm
eserindedir ki hapisten, asıl manasıyla bir ceza şekli olarak bah
sedilmektedir. «Senin Tanrının kanununu ve Kralın kanununu din
lemeyenlerin hepsine adalet tatbik edilsin ve onlar ister ölüm, ister
tard ve teb'ide ve ister hapse mahkûm edilsin...» (34).
Eski islâv ve Cermen hukuklarında sadece hürriyetten mah
rum edici cezalar, aynı şekilde, meçhul gibi görünüyor. On doku
zuncu yüzyıla kadar bu, eski İsviçre Kantonlarında da böyleydi
(35).
Sitede bunlar gözükmeye başlıyor. SCHOEMANN'm dedikle
rinin aksine olarak, Atina'da bazı hallerde habsin, özel bir ceza
nevi olarak uygulandığı muhakkak görülüyor. DEMOSTEN, mah
kemelerin, hapisle, veya tamamen başka cezalarla cezalandırmak
haklan bulunduğunu açıkça söylüyor (36). SOCRATE, müebbet ha
pisten, kendisine uygulanabilecek bir ceza olarak bahsediyor (37).
EFLATUN, «Kanunlar» da ideal Sitenin plânını çizerken oldukça
yüksek sayıda suçlan, hapis ile cezalandırmaktan sözediyor. Ve
malûmdur ki onun Ütopyası, bazan, sanıldığından çok daha fazla
tarihî gerçeğe yakındır (38).
Bununla beraber, herkes kabul ediyor ki, Atmada bu nevi ce
za, az gelişmiş olarak kaldı. Ekseriyya, hatiplerin nutuklannda
hapishane sanıkların kaçmalarına mani olucu bir vasıta, yahut
bazı borçlulan borçlarını ödemeye tazyike elverişli bir usul, ya
hut da bir cezanın eki, ona munzam bir ceza olarak takdim edilir.
(33) II. Chron. XVI, 10 ve XVIII, 26, Jerem., XXVII, 15 ve 16.
(34) «Senin Tanrının kanununa ve Kralın kanununa karşı gelenler için adaletin ge
rekleri yerine getirilsin ve bunlar, ölüme, sürgüne ya da hapse mahkûm
edilsin.» (Esdras, VII, 26).
(35) POST, Bausteinre t. eine allgemeine Rechtsw., I, s h : 219.
(36) Discours contre Timocrate, paragraf: 151.
(»37) Apologie, sh: 37, C.
(38) Lois, VIII, 'sh: 847, IX, sh: 864, 880.
131
Hâkimler, sadece para cezasına hükmetmekle yetindikleri za
man, buna beş günlük bir hapis de ilâve ederler ki bu müddet
zarfında umumî hapishanede mahpusun ayaklarına pranga vuru
lur (39).
Roma'da da durum pek farklı değildi. «REIN der ki, hapisha
ne, menşede, önleyici bir tutuklama mahallinden ibaretti. Daha
sonra bir ceza halini aldı. Bununla beraber, köleler, askerler ve
aktörler hariç, bu ceza nadiren tatbik edilmiştir» (40). Hapis, yal
nız hıristiyan cemiyetlerinde bütün inkişafını buldu. Kilise, bazı
suçlulara karşı geçici olarak veya ömür boyunca bir manastırda
tutuklama cezasına hükmetmeye pek çabuk alıştı. Evvelâ bu usul,
bir nezaret vasıtası sayıldı. Fakat sonunda, asıl anlamıyla bir ha
pis (incarcération), yani hakiki bir ceza olarak kabul edildi. Bu
nun en ilerisi tek başına ebedî mahbusiyet idi ki bu kararın rücu
edilemezliğinin alâmeti olarak, etrafı örülü bir hücre içinde infaz
edilirdi (41).
işte lâik hukuka intikal eden tatbikat buradan gelmedir. Bu
nunla beraber, hapis, aynı zamanda idarî bir tedbir olarak da kul
lanıldığından bunun cezaî manâsı, uzun müddet oldukça şüpheli
kaldı. Ancak on sekizinci yüzyıldadır ki cezacılar, belirli hallerde
hapse ceza mahiyeti tanımakta anlaştılar. Hapis cezası müebbet
olduğu zaman, ölüm cezasının hafifletilmesi olarak onun yerine
hükmedildiği zaman, v.s. ki bir kelimeyle, hapis cezasına bir adlî
tahkikat takaddüm ettiği zaman (42).
1791 Ceza hukuku ile hapis, cezalandırma sisteminin temeli
haline geldi ki bu sistemde ölüm ve lâle cezalarının dışında ancak
«tutuklamanın muhtelif şekilleri yer alıyordu. Bununla beraber basit-
bir hapis, kâfi bir ceza telâkki edilmiyordu. Buna, daha başka ne
viden mahrumiyetler de ilâve ediliyordu. (Mahkûmların taşıdıkları
kemer veya zincirler, gıda mahrumiyeti v.s.). 1810 Ceza Kanunu
bu ağırlaştırıcı tedbirleri bir tarafa bıraktı. Bunlar yalnız angar
yada baki idi. Hürriyetten mahrum edici diğer iki ceza ise birbir
lerinden ancak mahbusluk süresi itibariyle tefrik ediliyorlardı. O
zamandanberi angarye, kendi hususiyetlerinden büyük bir kısmı
nı kaybetti. Hapsin basit ve değişik bir nevi olarak kaldı.
(39) HERMANN, Griech., Antiq. Rechtsalterhuemer, sh: 126.
(40) Criminalrecht der Roemer, s h : 914.
(41) D û BOTS, op. Cit. V, sh: 88-89.
(42) DU BOYS, VI, op cit. sh: 60.
132
Bundan başka, ölüm cezası gittikçe daha dar bir tatbik saha
sı buldu. Bazı ceza kanunlarından tamamen kalktı. Öyle ki, belir
li bir süre veya ömür boyu hürriyetten mahrumiyet hemen hemen
bütün ceza sahasını işgal etmiş oldu.
— III —
İkinci Kanunun açıklanması

Cezanın zaman içinde ne tarzda değişmelere uğradığını tâyin
ettikten sonra, tesbit edilen değişmelerin sebeblerini araştıracağız;
yani, evvelce tesbit etmiş olduğumuz iki kanunu açıklamaya çalı
şacağız, ikinciden başlıyalım :
Biraz evvel gördüğümüz gibi, hapis, tarihte evvelâ sadece ön
leyici bir tedbir olarak gözüküyor. Sonradan tenkili bir karakter
kazanıyor.. Nihayet bizzat cezalandırmanın aslî tipi haline geliyor.
Bu evrimi izah için bizim, hapse ilk şekli altında vücut veren se
bepleri, sonra da, bilahara geçirdiği istihaleleri tâyin eden husu
su aramamız lâzımdır.
Önleyici tutuklamanın az gelişmiş cemiyetlerde mevcut olma
yışını anlamak kolaydır : Bu, hiçbir ihtiyaca cevap teşkil etmemek
tedir. Filhakika, mesuliyet böyle cemiyetlerde koUektiftir. Bir suç
işlendiği zaman, cezaya veya tazminata hüküm giyecek olan yalnız
suçlunun kendisi değildir. Bu, ister onunla birlikte, ister onun yok
luğu halinde yerine kaim olmak suretiyle, bütün klandır. Daha son
raları, klan ailevî karakterini kaybedince, gene oldukça geniş bir
çevre olan akraba grubu sorumlu tutulmuştur. Bu şartlar içinde
memnu fiilin sanığını tutuklamak veya nezaret altına almak için
hiçbir sebep ve gerek yoktur. Zira sanık, şu veya bu sebepten orta
dan kaybolursa gene sorumlu olarak birçok kimseleri bırakmakta
dır. Esasen o zaman, her aile ve gruba tanınmış olan manevî ve hu
kukî bağımsızlık, bu grupların kendi içlerinden birini basit bir şüp
he üzerine sanık olarak teslim etmelerine manidir. Onlardan bu ha
reket istenemez. Fakat, cemiyet merkezileştikçe ve aslî gruplar
(groupes élémentaires) kendi muhtariyetlerini kaybettikçe, kaplam-
sal kitlenin içinde eridikçe, mesuliyet ferdileşmeye başlar. Bu an
dan itibaren, cezanın hedefi olan münferit suçlunun kaçmasıyla
tenkilin bertaraf edilmesine mani olmak için ve müesses ahlâkı
daha az rencide etmeleri sebebiyle bazı tedbirler "^*urî olur ve
133
böylece hapis ortaya çıkar. Atinacla, Roma'da ve sürgünden son
ra îbranilerde hapis cezasına bu şekilde rastlamaktayız. Fakat,
hapis cezası bütün eski cemiyet tipine o kadar aykırı idi ki, baş
langıçta mukavemetlere rastladı ve bu mukavemetler hapsin tat
bikatını sıkıca daralttı. Hiç değilse devlet iktidarının bazı sınırla
ra tâbi bulunduğu heryerde bu böyle oldu. Bunun içindir ki Ati-
nada önleyici tutuklamaya ancak hususî bir vehamet arzeden hal
lerde izin verildi (43). Hatta kaatil bile, mahkûmiyet gününe kadar
serbest kalırdı. Roma'da «sanık, ancak meşhut veya aşikâr cürüm
halinde veya itiraf halinde hapis tutulurdu ve mutad olarak bir
kefil yeterdi» (44).
Önleyici tevkif hakkının bu zahirî tahdidlerini bir insanlık haysi
yeti duygusu ile ve birnevi vakitsiz ferdiyetçilik ile izah etmekten sa
kınmalıdır. Zira, Site ahlâkı bu gibi hisleri zaten tanımıyordu. Böy
lece o zamanlar, devlet hukukunu tahdit etmekte olan şey, ferdin
hakkı değil, belki klan veya ailenin hukuku idi. Yahut hiç değilse
bu geleneklerin hukukundan bakiyye kalan şeydi. Bu, modern ah
lâkın erken bir tezahürü değil, geçmişin yaşamakta devam eden
izleri idi.
Bununla beraber, bu açıklama noksandır. Bir müesseseyi izah
edebilmek için, onun zuhur ettiği anda cevap teşkil ettiği faydalı
gayeleri tesbit etmek yeterli değildir. Zira, onun istenen birşey
olmasından, behemahal mümkün bir şey olduğu neticesi çıkmaz.
Bundan başka, bu gayenin gerçekleşmesi için zarurî olan şartla
rın nasıl teşekkül ettiğini de görmek lâzımdır. Bir ihtiyaç, hatta
şiddetli bir ihtiyaç dahi, kendisini tatmin edecek vasıtaları yok
tan var edemez. O halde bu vasıtaların, kendisine, nasıl ve nere
den sağlandığını araştırmak lâzımdır. Şüphesiz ki ilk bakışta, hap
sin cemiyete faydalı görülmesi anında, insanların bunu tesis et
mek fikrine kapılmaları gayet basit bir şey gibi görünebilir. Bu
nunla beraber, hakikatte hapis cezası birtakım şartların gerçekleş
mesini gerektiriyordu ki bunlar olmadıkça hapis cezasının yerleş
mesi imkânsızdı. Filhakika, hapis cezası evvelâ kamu kurumları
nın varlığını gerektiriyordu. Kâfi özellikleri olan, askerî bir şekilde
işgal edilmiş, hariçle teması önliyecek şekilde tanzim edilmiş ka
mu kurumları.... böyle düzenler biranda icad edilmezler. îmdi, aşa-
(43) Bakınız : Dictionnaire de Saglio'da C a r e e r maddesi.

(44) WALTER, adı geçen eser, paragraf: 856.
134
ğı seviyedeki cemiyetlerde bunların izlerine dahi rastlanmaz. Pek
fakirane, pek kesintili olan kamu hayatının, o zamanlar, gelişmek
için hiçbir özel idareye ihtiyacı yoktu. Yalnız halk toplantıları için
bir yer tesbit edilirdi, o kadar. Evler, münhasıran hususî hayata
ait gayelere göre inşa edilirdi. Şeflerin evleri ise, daimî şeflerin
bulunduğu yerlerde, diğer ferdlerin evlerinden güçlükle farkedi-
lirdi. Hatta mabedler dahi, menşe itibariyle, nisbeten geç teessüs
etmişlerdir. Nihayet, kale veya siperler mevcut değildi. Bunlar an
cak site ile birlikte zuhur ederler. Bu şartlar içinde bir hapisha
ne fikri doğamazdı.
Fakat, sosyal ufuk genişledikçe, maaşerî hayat, bol sayıda kü

çük mihraklar üzerine dağılacak yerde - ki bu halde ancak orta ka
rar ve güçsüz olacaktı - daha mahdud sayıdaki noktalar üzerine
temerküz edince hem daha fazla şiddet kazanır, hem de daha de
vamlı olur. Maaşerî hayat daha fazla önem kazandığı için, bu ha
yata hizmet eden kimselerin bulundukları mahaller de istihalelere
uğrar. Bu mahaller (meskenler) burada ifa edilecek daha geniş
ve daha devamlı fonksiyonlara göre genişler, teşkilâtlanırlar.
Orada oturanların otoriteleri büyüdükçe, bu meskenler de geri ka
lanlardan, diğer ikametgâhlardan ayrılır, hususileşir ve farklıla-
şırlar; açık havada yapılırlar, daha yüksek duvarların arkasına
saklanırlar, daha derin yarıklara girerler, o şekildeki, bundan son
ra iktidarın hâmilleri ile bunlara tâbi olanların teşkil ettiği güruh
arasındaki fark gözle görülür şekilde belirtilmiş olur. Artık bu za
manda, hapishanenin zuhuru için gerekli şartlar mevcut demektir.
Bizi, hapishanenin bu suretle doğmuş olacağına hükmettiren hu
sus, menşede, hapishanenin ekseriyya Kral sarayının gölgesinde,
mabedlerin müştemilâtında ve benzer tesislerde zuhur etmiş ol
masıdır. Böylece, Kudüste, Kaidelilerin istilâsı zamanında üç ha
pishane görüyoruz: bunlardan birisi Benjamin'm cümle kapısın-
daydı (45). Malûmdur ki kapılar müstahkem mevkilerdi. Diğer ha
pishanelerden birisi Kral sarayının avlusunda, (46) öteki de bir
Kraliyet memurunun evinde bulunuyordu (47). Roma'da, en eski
hapishaneler Kralın hisarı içindeydi (48). Ortaçağda ise hapishane-
(45) Jérémle, XX, 2.

(46) aynı yerde : XXXII, 2.
(47) XXXVII, 15.
(48) Bakınız; yukarıda geçen C a r e e r maddest
135
1er, derebeylerinin şatoları içinde ve şehirleri kuşatan kale kule
lerinde idi (49).
Böylece kollektif mesuliyetin ortadan silinmesi sonunda yani
bir tutuklama yeri kurulmasının artık faydalı olacağı anda bu hiz
met için kullanılabilecek binalar yükselmeye başladı.
Hapsin, o zamanlar, henüz önleyici vasıfta olduğu doğrudur.
Fakat bir kerre bu sıfatla hapishane kurulur kurulmaz, süratle,
tenkili bir karakter aldı. Hiçdeğilse kısmen böyle oldu. Filhakika,
bütün bu şekilde hapsedilmiş olanlar, şüpheli şahıslardı. Hatta
çok defa vahim suçlardan şüpheli idiler. Keza, zaten birnevi ceza
teşkil edecek mahiyette pek sert bir rejime tabi tutulmaktaydılar.
Bu ilkel hapishaneler hakkında bildiğimiz bütün şeyler -ki bunlar
henüz asıl manasıyla cezalandırma kurumları mahiyetinde değil
lerdi- onları bize en hazin renkler altında tasavvur ettirirler. Da
homey'de hapishane kuyu şeklinde bir deliktir ve mahkûmlar pis
lik ve haşerat içinde çürür giderler (50). israil'de alçak çukurlar
dan ibaret olduklarını görmüştük. Eski Meksika'da ise hapislerin
bağlandıkları tahta kafeslerden ibarettiler. Mahkûmlara ölmiye-
cek kadar yiyecek verilirdi (51). Atinada mahkûmlar terzil edici
şekilde pranga işkencesine tâbi tutulurlardı (52). İsviçre'de kaç
mayı daha fazla güçleştirmek için mahkûmun boynuna bir demir
halka geçirilirdi (53). Japonya'da hapishanelere «Cehennem» der
lerdi (54). Böyle yerlerde ikametin, derhal bir ceza telâkki edilme
ye başlanması tabiî idi. Küçük suçlar bu suretle tenkil ediliyordu.
Bilhassa küçük adamların suçları. Roma'da dendiği gibi «zelil
adamlar» (Les personnes humiles-personae humites). Bu, hâkim
lerin az veya çok keyfî bir şekilde tâyin ettikleri tedibî (correcti
onnelle) bir ceza idi.
Bu yeni cezanın, teessüs ettiği andan itibaren geçirdiği huku

kî kadere gelince; bunu izah için buraya kadar serdedilmiş olan
mülâhazaları, cezanın gittikçe hafiflemesi ile ilgili kanunla birleş-
1 irmek kâfidir. Gerçekten bu hafifleme, cezalar cedvelinde yukar-
(49) Bakınız; SCHAFFROTH, Geschichte d. Bernischen Gefaengnisswesens. Stroobant,

Notes sur le système pénal des villes flamandes.
(50) ABBE LAFFITTE, Le Dahomé. Tours, 1873, sh: 81.
(51) BANCROFT, The Native Races of the Pacific States., II, sh: 453.
(52) Bakınız: THONISSKN, adı geçen eser: s h : 118.
(53) SCHAFFROTH, Geschichte des Bernischen Gefaengnisswesen.
(54) Bakınız: LETOÜRNEAÜ, Evolution Juridique. Sh: 199.
136
dan aşağıya doğru seyretti. Bu gerileme hareketine ilk defa maruz
kalan cezalar, en ağır olan cezalardı. Yani, evvelâ yumuşayıp son
radan ortadan silinecek olan ilk cezalar bu en ağır cezalardı. Ev
velâ hafiflemeye başlıyan sonra da tamamen ortadan silinen ce
zalar ölüm cezasını ağırlaştıran şekillerdi. Bundan sonra, ölüm
cezasının uygulandığı haller daralmaya başladı. Uzuv kat'ı cezası
da aynı kanuna tâbi oldu. Bu gerilemeden doğan boşluğu doldur
mak için daha aşağı derecedeki cezaların gelişmesi gerekti. Ceza
alanından, tenkilin geri şekilleri çekildiği nisbette, yeni şekiller,
önlerine açılan boş sahaları istilâya başladılar. Böylece, hapsin
muhtelif değişik tipleri en son ortaya çıkan cezaları teşkil eder.
Menşede bunlar, cezalar cedvelinin en alt sıralarını işgal ederlerdi.
Bunlar asıl manası ile ceza olarak dahi başlamış değillerdi. Bun
lar sadece, hakiki tenkilin bir şartı sıfatını taşıyorlardı ve uzun
müddet karma ve belirsiz bir karaktere sahiptiler. İşte, bizzat bu
sebepten dolayıdır ki istikbal bu tip cezalara açıktır. Bunlar, dev
rini bitirip silinen diğer cezaların tabiî ve zarurî ikameleri idi.
Fakat diğer taraftan bunlar da aynı yumuşama kanununa tâbi
olacaklardı. Bunun içindir ki, başlangıçta bunlar talî sertliklerle
karışık bir halde bulunurlarken (ki, bazan kendileri ancak fer'î
mahiyette kalıyorlardı,) yavaşa yavaş bu sertliklerden kurtuldular.
En basit hale irca edildiler. Yani, hürriyetten mahrumiyet cezası,
ancak bu mahrumiyet süreleri arasındaki eşitsizlikten doğan far
kı kabul ediyor, başka derece farkı tanımıyordu.
Böylece, cezanın niteliğe müteallik tahavvülleri, kısmen, ce

zanın aynı şekilde tâbi bulunduğu nicelik tahavvüllerine tabidir.
Başka deyimle tesbit ettiğimiz iki kanundan birincisi, ikinci ka
nunu izaha yardım eder. Şimdi, birinci kanunu da izah etmenin
zamanı gelmiştir.
— IV —
Birinci Kanunun açıklanması
Bu izahları kolaylaştırmak için, tefrik ettiğimiz iki faktörü bir

birinden mücerret olarak ele alacağız ve ikinci faktör daha az
önemli bir rol oynadığından biz, ondan mücerret olarak işe baş-
lıyacağız. Şu halde, az veya çok mutlak hükümet iktidarının hu
susiyetleri dolayısiyle ortaya çıkabilecek olan bozulmalarla şimdi-
137
lik meşgul olmaksızın, aşağı cemiyeterden da'ha yüksek cemiyet
lere geçildikçe nasıl olup ta cezaların hafiflediğini araştıralım.
Bu yumuşama örflerin buna paralel olarak yumuşayışı ile
izah edilmek istenebilirdi. Biz, gittikçe daha fazla cebir ve şiddet
ten nefret ediyoruz. Demekki şiddetli cezaların, yani zalimane ce
zaların bize gittikçe daha fazla nefret vermeleri gerekir.
Maalesef bu açıklama, bizzat kendisine aykırı sonuçlara varır:
zira, bir taraftan bizim ulvî insaniyetimizin bizi eza verici cezalar
dan uzaklaştırırken, diğer taraftan da bu cezaların bastırdığı gay-
rı-insanî fiilleri bize daha iğrenç göstermesi gerekir. Eğer bizim,
tekâmül etmiş özgeciliğimiz başkasına acı çektirme fikrinden nef
ret etmekte ise, aym sebepten dolayı, bu hislere aykırı düşen suç
ların bize daha fazla takbihe müstahak görülmeleri gerekir ki ne
ticede bizim bunları daha sert bir şekilde cezalandırmaya meylet
memiz kaçınılmaz bir şey olur. Bu temayül bile, aynı menşeden
gelmekle beraber, suçluyu mümkün olduğu kadar az muztarip et
meye sevkeden karşıt temayül tarafından ancak kısmen ve zayıf
bir şekilde bastırılabilir. Zira, bizim suçluya karşı, onun kurbanı
na hissettiğimizden daha az bir sempati duyacağımız aşikârdır.
Bu andan itibaren, örf ve âdetlerimizin inceliği, daha ziyade, ceza
nın ağırlaşması şeklinde tezahür edebilir. Hiçdeğilse diğer bir in
sanı ızrar eden bütün suçlar hakkında bu böyledir. Gerçekten,
örflerdeki incelme, tarihte belirli bir şekilde zuhur ettiğindenberi,
tamamen bu şekilde ortaya çıkmıştır.
Aşağı toplumlarda katil, alelade hırsızlık ancak zayıf bir su

rette cezalandırılırdı. Çünkü örfler kabaydı. Roma'da, uzun müd
det, cebir cezaî bir karakter taşımak şöyle dursun, äkidleri sakat-
lıyacak mahiyette birşey telâkki edilmemişti. Ancak, insanın insa
na karşı beslediği sempati hislerinin tanınması ve gelişmesi halin
dedir ki bu suçlar daha sert bir şekilde cezalandırılmışlardır. De
mek ki, diğer bir sebep müdahale etmediyse, bu hareketin aynı
istikamette devam etmesi lâzımgelirdi. Madem ki ceza, suçtan çık
maktadır ve onun kamu vicdanım zedeleme tarzım ifade etmekte
dir, o halde cezanın tekâmülünü tâyin etmiş olan sebebi suçun
tekâmülünde aramak lâzımdır.
Bu ayırdı haklı gösteren delillerin teferruatına girmek zaru
reti olmaksızm, öyle sanıyoruz ki bilinen muhtelif cemiyetlerce
suç mahiyetinde görülen bütün fiillerin iki temel kategoriye ayrı-
138
labileceği kabul edilebilir : Bunların bir kısmı, kollektif şeylere,
maşerî şeylere yönelmiştir (ideal veya maddî mahiyette maaşerî
şeyler olsun, bu önemli değil). Bu maaşerî şeylerin başlıcaları ka
mu otoritesi ve bunun temsilcileri, örfler, gelenekler ve dindir. Di
ğer kısmı ise, sadece fertlere tecavüz mahiyetindedir. (Katil, hır
sızlık, hernevi cebir ve hiyle). Suçluluğun bu iki şekli, bunları ay
rı kelimelerle göstermek gerekecek kadar birbirlerinden farklı bu
lunurlar. Birincilere «dinî suçluluk» (Criminalité religieuse) dene
bilir. Çünkü, din aleyhine tecavüzler bunların en esaslı kısmım
teşkil eder ve geleneklere ve devlet şefine karşı işlenmiş suçlar,
daima, az veya çok dinî bir karakter taşırlar, ikinci nevi suçlar ise
«beşerî suçluluk» (Criminalité humaine) olarak adlandırılabilir.
Bundan sonra, birinci nevi suçların, hemen bütün diğerlerinden
ayrı olarak, aşağı cemiyetlerin ceza hukukunu doldurdukları ma
lûmdur. Fakat, tekâmülde ilerlendikçe bu suçların miktarı geri
ler. Buna mukabil insan şahsına karşı tecavüzler gittikçe bütün
ceza alanım doldurur. İlkel kavimler için suç, belki sadece, ibadet
tatbikatım ifa etmemekten, ibadet erkânına riayet etmemekten,
dinin şeklî yasaklarını ihlâlden, cedlerin örfünden ayrılmaktan ve
yeter derecede kuvvetli bir şekilde teessüs etmiş bulunan otorite
ye itaatsizlikten ibarettir.
Halbuki, bugünkü Avrupa'h için suç, esaslı bir şekilde, her
hangi bir beşerî menfaatin ihlâlinden, ızrarından ibarettir.
îmdi, bu iki nevi suçluluk birbirinden esaslı bir surette farkh
bulunmaktadır. Zira, bunların tecavüz ettikleri maaşerî hisler bir
birleriyle aynı mahiyette değildir. Netice olarak, bunların her iki
nevi hakkındaki tecziye birbirinin aynı olamaz. Aşağı cemiyetlerin
kendilerine has suçlarının karşı gelip rahatsız ettikleri maaşerî
hisler, bir mânada, iki sıfatla birden maaşeridir : hem ait oldukları
süje'nin «cemiyet» oluşu dolayısiyle -ki bu ferdî vicdanların ço
ğunda bulunuşunu ifade eder- hem de konularının maaşerî şeyler
oluşu dolayısiyle. Bizim bu suretle bağlı bulunduğumuz gaayeler,
içimizden birinin küçük ufkunu sonsuz derecede aşar. Onların il
gilendiği şey, şahsen bizler değildir, fakat, maaşerî varlıktır. Bu
sebeple, onlara erişmek için bize emredilmiş olan fiiller, bizim
ferdî tabiatımızın temayülüne uygun değildir. Belki bu tabiata,
daha çok, cebretmektedir. Zira, bu fiiller insanın; ister Tanrısına
yaranmak için, ister âdete uymak için, ister otoriteye itaat için
olsun; hep, nefsine yüklemekle yükümlü kılındığı türlü fedakâr-
139
liklar ve mahrumiyetlerden ibarettirler. Bizim, oruç tutmaya, nef
simizi öldürmek için çile çekmeye, şu veya bu eti yemeği kendi
mize yasak etmeye, sevdiğimiz hayvanları kurban etmeye, âdetle
re hürmet için canımızı sıkmaya vesaireye hiçbir meylimiz yok
tur. Bu sebeple bize dış dünyadan gelen ihsaslar gibi, böyle his
ler, bizde, biz olmaksızın, mevcuttur. Hatta muayyen bir nisbette
bize rağmen mevcutturlar ve üzerimizde icra ettikleri baskı dola-
yısiyle bize böyle gözükürler.
Demek, biz ,onları bozmaya, bazı dış kuvvetlerden ileri geldik
lerini kabul ile bu kuvvetlere rabtetmeye mecbur bulunmaktayız.
Tıpkı ihsaslarımız hakkında olduğu gibi. Bundan başka, bu kuv
veti biz, sadece, yabancı bir 'kuvvet gibi değil, ayrıca, bizden üs
tün bir kuvvet gibi telâkki etmeye de mecburuz, çünkü o emret
mekte, biz de ona itaat etmekteyiz.
içimizde, bize kendi tabiatımıza cebrettirecek kadar âmirâne
bir tondan konuşan bu ses, ancak bizden farklı olan ve fazla ola
rak bize hükmeden bir varlıktan sâdır olabilir. İnsanlar onu, han
gi özel şekli altında tasavvur ederlerse etsinler (Tanrı, Ecdad,
her cinsten yüksek âmir ve şahsiyetler), demek ki bu şeyin daima
insanları aşan, insan-üstü bir tarafı vardır. İşte, ahlâkın bu kıs
mının taraıamiyle dinî bir karakterle meşbû oluşunun sebebi bu
dur. Zira, onun bize emrettiği vazifeler, bizi, bizimkini nihayetsiz
derecede aşıp geçen bir şahsiyete karşı icbar etmektedir. Bu, kol-
lektif şahsiyettir. Halbuki biz onu, mücerret safiyeti içinde tasav
vur ediyorduk, yahut da çok defa olduğu gibi, tamamiyle dinî
sembollerin yardımı ile tasavvur etmekteydik.
Fakat, bu takdirde, bu hislere tecavüz eden ve bu özel neviden

ödevlerin yerine getirilmemesinden ibaret olan suçlar, bize, bu tran
sandantal varlıklar aleyhine yönelmiş gibi görünmekten hali ola
mazlar, zira, gerçeklikte bu suçlar bu nevi varlıkları rencide et
mektedirler. Bundan dolayıdır ki bu suçlar, bize istisnaî bir çir
kinlikte, bambaşka bir çirkinlikte gözükürler. Zira, kendisine te
cavüz edilen kimseler, tabiat ve haysiyet bakımından, tecavüz
edene nazaran ne kadar yüksek ise, bu tecavüz fiili de o kadar
fazla isyan ettiricidir. Ne kadar hürmet ile mükellef bulunulursa,
saygının yokluğu o kadar takbihe; lâyık olur. Eşit bir insana karşı
işlendiği zaman sadece takbihe şayan görülen aynı fiil, bize üst
olan bir kimseye karşı işlendiği zaman bir küfür haline inkilâp
140
eder. Onun sebebiyet* verdiği dehşet, ancak, şiddetli bir tecziye ile
teskin edilebilir. Mümin insan, normal olarak, sırf Tanrılarını hoş-
nud etmek maksadı ile, onlara mûtad münasebetlerde bulunmak
için bile, kendisini binbir çeşit mahrumiyete katlandırmak mec
buriyetindedir. Onlara tecavüz ettiği zaman ise, artık daha hangi
mahrumiyetlere duçar edilmesi gerekmez? Suçlunun ilham ettiği
merhamet hissi son derece kuvvetli olduğu zaman dahi, bu his,
küfür teşkil eden fiilin sebep olduğu nefreti dengeleyecek bir kar
şıt kuvvet teşkil edemiyecektir. Dolayısıyle, ne de cezayı, hissedi
lir bir derecede hafifletmeye medar olabilecektir. Zira, bu iki his
arasında pek büyük bir eşitsizlik vardır. İnsanların, hemcinslerin
den biri için duyduklan sempati, bilhassa, bir kusuru ile hor du
ruma düşmüş hemcinsleri için, Ulûhiyet hakkında hissedilen haş
yet ile karışık korkunun etkilerini sınırlayamaz.
Onu bu kadar yukardan aşıp geçen bu iktidarın nazarında

ferd, o kadar küçük görünür ki, onun ızdırapları nisbî değerlerini
kaybederler ve ihmali caiz bir kemiyet teşkil ederler. Bir Tanrının
teskin edilmesi bahse konu olunca, ferdî bir elem ne demektir?
Konusu ferd olan maaşerî hislere gelince, durum başka türlü
olur. Zira ıherbirimiz bir ferdiz. Yani ondan biriyiz. İnsanı alâka
dar eden bir şey, hepimizi alâkadar eder; zira, biz hepimiz insa
nız. İnsanlık haysiyetinin koruyucusu olan hisler, şahsen bizi pek
yakından ilgilendirmekte, içimizden gelmektedir. Muhakkak ki
ben, hemcinsimizin hayatına ve mülkiyetine ancak faydacı bir her
sapla ve ondan âdil bir karşılık elde etmek için hürmet etmekte
yiz demek istemiyorum. Eğer biz, bu saygıdan yoksun olan fiilleri
beğenmiyorsak, bunun sebebi, bizim, genel olarak insan hakkında
duyduğumuz sempati hislerimizi, bu fiillerin rencide etmiş, zede
lemiş olmalarıdır. Bu hisler, genel bir konuya bağlı oldukları için
dir ki hasbîdirler. KANT'm, ahlâkî ferdiyetçiliği ile faydacıların
ferdiyetçiliğini birbirinden ayıran büyük fark da buradadır. Bun
lardan her kişi de, bir manada, ferdin tekâmülünü, ahlâkî amelin
hedefi yapmaktadırlar. Fakat, bunlardan biri için bahse konu olan
ferd, hasselerimizle anladığımız ampirik ferttir, her ferdî şuurun
kavradığı şekli ile «ferd» dir. KANT için, bilâkis bu, insanî şahsi
yettir. Genel olarak «insaniyet» tir. Bu kavramın, içinde tecelli et
tiği ve bizim müşahademize çarpan somut ve değişik şekiller her
ne olursa olsun.
141
Bununla beraber, ne kadar evrensel olursa olsun, böyle bir
hedef, egoist meyillerimizin, bizi:, kendisinin huzurunda eğilmeye
sevkettiği şey ile sıkı bir münasebet halindedir. «Genel olarak in
san» ile, bizim temsil ettiğimiz insan arasında, insan ile Tanrı ara
sındaki mesafenin aynı yoktur. Etu ideal varlığın tabiatı, bizimkin
den ancak derece itibariyle farklıdır. O, bizim, değişik nüshalarını
teşkil ettiğimiz modelden ibarettir. Demek ki bizi ona bağlıyan
hisler, kısmen, bizi kendimize bağlıyan hislerin temâdisidif. Bu,
malûm düsturun ifade ettiği şeydir: Sana yapılmasını istemediğin
şeyi, başkasına yapma!
Bu sebeple, bu hisleri ve bizi kendilerine doğru yönelttikleri
fiilleri izah için, bazı transandantal kaynaklar aramak, diğerleri
ile aynı derecede zarurî değildir, insanlık için duyduğumuz saygı
yı izah için, bunun bize, insanlığın dışında ve insanlıktan üstün
bir kudret tarafından emredildiğini tahayyül etmemize ihtiyaç
yoktur. Bu hisler, sırf kendimizi insan hissettiğimizden dolayı,
bizce anlaşılır şeyler gibi görünmektedir. Bunun, bizim hassasiye
timizin tabiî meyline pek uygun geldiğini bilmekteyiz. Bunları in
kâr eden, bu hisleri ihlâl eden tecavüzler, bize evvelkiler gibi, her
hangi ıinsan-üstü bir varlığa yönelmiş gibi görünmemektedirler. Biz
burada, Ulûhiyete vaki tecavüzler değil, fakat sadece insanlığa va
ki tecavüzler görmekteyiz. Şüphesiz, bu idealin her türlü transan-
danstan ârî bir hale gelmesi için daha çok şey lâzımdır. Gerçeği
aşmak ve ona hükmetmek, her idealin tabiatında vardır. Fakat bu
aşma (transcendence) çok az barizdir. Bu mücerret insan, bizden
hiçbiri ile karışmıyorsa da, içimizden herbiri onu kısmen gerçek
leştirmektedir. Bu gaye, ne kadar yüksek olursa olsun, esaslı bir
şekilde beşerî olduğu için, muayyen bir nisbette de bizde münde
miçtir. Bizim için «immanente» dir.
Bu sebeple, tecziyenin şartlan, artık evvelki haldekinin aynı
değildir. Tecavüz eden ile tecavüze uğrayan arasında artık aym
mesafe yoktur. Bunlar, daha ziyade ,aynı seviyededir. Bu, o kadar
böyledir ki her özel durumda, suçun mağdur ettiği insan, kendini
özel bir ferdiyet olarak arzeder ki bu, her noktadan suçlunun fer
diyetinin aynıdır. Suç teşkil eden fiilden ibaret olan ahlâkî rezalet
te, demek ki daha az isyan ettirici bir şey vardır. Binaenaleyh o
kadar şiddetli bir tenkili gerektirmemektedir. Bir insanın diğer bir
insana tecavüzü, insanın Tanrıya tecavüzünde olduğu kadar infial
uyandırmıyacaktır. Aynı zamanda, cezaya maruz kalmış olanın bi-
142
ze ilham ettiği merhamet hisleri onun tahrik ettiği ve kendisine
yönelen hisler tarafından aynı derecede kolaylıkla ve tamamiyle
boğulamaz. Zira, her iki hissiyat da aynı mahiyettedir. Birinciler,
ikincilerin değişik bir çeşidinden ibarettir.
Cezanın ruhunu teşkil eden kollektif gazabı tahrik eden şey
bizim, bütün ızdırap çeken insanlara duyduğumuz sempati hissi
dir. Bütün yıkıcı şiddetin, cebrin sebep olduğu dehşettir. Halbuki
bu aynı kollektif gazabın tutuşturduğu şey, aynı sempati ve aynı
korkudur. Böylece burada tenkil cihazını harekete getiren sebep,
bu sefer, onu durdurmaya temayül etmektedir. Bizi, hem cezalan
dırmaya hem de cezayı tadile sevkeden hep aynı ruh haletidir. De
mek ki hafifletici bir tesir, kendini hissettirmekten hali olamıyor
du. Suçlunun insanlık haysiyetini, hakarete uğramış ilâhî Hüküm
rân'a kayıtsız şartsız kurban etmek pek tabiî görülebiliyordu. Hal
buki, mağdurun şahsında tecavüze uğramış insan haysiyetinin in
tikamını, suçlunun şahsmdaki insanlık haysiyetine tecavüz etmek
suretiyle almakta, hakikî ve giderilmesi imkânsız bir çelişme var
dır. Yegâne çare, bu tezadı kaldırmak değil (zira bunun kesin ola
rak halli kabil değildir) fakat onu yumuşatmaktır, yani, cezayı
kaabil olduğu kadar yumuşatmak.
Mademki, toplumlar ilerledikçe, suç, gittikçe yalnız şahıslar
aleyhine vaki tecavüzlere inhisar etmekte ve buna karşılık suçlu
luğun dinî şekilleri gittikçe gerilemektedir; o halde, cezaların or
talama olarak gittikçe hafiflemesi kaçınılmaz bir neticedir. Bu ha
fifleme, örflerin yumuşamasından ileri gelmemektedir. Bu, dinî-
liğin (religiosité) -ki başlangıçta gerek ceza hukukuna gerek bunun
temeli olan kollektif hislere damgasını vurmuş durumdaydı- git
tikçe azalmasından ileri gelmektedir.
Şüphesiz ki insana karşı duyulan sempati hisleri, aynı zaman
da, gittikçe kuvvetlenmektedir, canlanmaktadır, fakat, bu artmak
ta olan canlılık, cezaların bu tedricî tadilini izaha yetmez. Zira,
tek başına bu faktör, daha ziyade, bizi, mağduru insan olan bütün
suçlara karşı daha sert davranmaya ve tenkili arttırmaya sevke-
decekti. Hakiki sebep şudur ki, muztarip olana karşı duyulan mer
hamet hissi, artık, bunun tesirini göstermesine müsaade etmiye-
cek olan karşıt hisler tarafından ezilmiş durumda değildir.
Fakat, denecektir ki, eğer bu böyle ise, şahıslara karşı tecavüz
lere verilen cezalar, nasıl oluyor da, genel gerileme seyrine tâbi olu
yorlar? Zira, her ne kadar bunlar, diğerleri kadar maziye karışmış
143
değillerse de, iki üç yüzyıldanberi onların da, genel olarak, daha
az yüksek, daha az şedid oldukları muhakkaktır.
Bununla beraber, daha az sert cezalan davet etmek bu gibi
suçların mahiyeti icabı ise de, bu fiillerin suç olarak kabulleri
anında bu halin birdenbire kendisine göstermesi icab ederdi. Bu
fiillerin karşılığı olan cezaların da, tedrici bir şekilde yumuşaya-
cak yerde, derhal ve bir hamlede bu fiillerin gerektirdikleri yumu
şaklık derecesine erişmeleri gerekirdi. Ancak, bu yumuşamayı tâ
yin eden sebep başkadır : Bu gibi tecavüzlerin, uzun müddet Ceza
hukukunun eşiğini aşamadan bekleyip, nihayet Ceza hukuku alanı
na girerek orada kesin olarak sıralandıkları zamanlar, bütün hu
kuku, tamamen dinî tecziye müesseseseleri işgal etmekte idi. Dinî
tecziye tarzı, bu hâkim ve nafiz durumu sayesinde, henüz teşekkül
etmekte olan bu yeni tip suçları ela kendi ekseni etrafına çekiyor
ve onlara kendi damgasını vuruyordu.
Genel olarak suç, esas itibariyle Ulûhiyete karşı işlenmiş bir
tecavüz telâkki edildiği sürece, insanın insana karşı işlediği suç
lar dahi aynı modele göre düşünülmüşlerdir. Biz, onların da tan
rılar tarafından menedildikleri ve bu sebeple onlara tecavüz teş
kil ettikleri için bizi kızdırdıklarını zannediyoruz.
Zihnin itiyatları öyledir ki, bir ahlâk düsturunun kendi otori
tesini, kendi zamanında hertürlü ahlâkiyetin yegâne kaynağı telâk
ki edilen şeyden iktibas etmemiş olması halinde, yeter derecede
meşru bir otoriteye sahip olabilmesi imkânsız gibidir. Bugün bile,
dine, hiç değilse rasyonel bir teolojiye istinat etmeyen, yani kesin
emirleri herhangi bir transandantal varlıktan sadır olmayan bir
ahlâkın, hertürlü temelden mahrum olacağını kabul eden ve za
manımızda pek yaygın olan nazariyelerin menşei budur.
Fakat, beşerî cezalandırma inkişaf ettiği ve dinî cezalandırma
gerilediği nisbette, bunlardan birincisi, kendi çehresini ve ayırıcı
özelliklerini, burada bizim tasvir ettiğimiz şekilde, gittikçe daha
sarih bir tarzda meydana koyar ve o zamana kadar maruz bulun
duğu ve kendi tabiatını kazanmasına mani olan tesirlerden kendi
sini kurtarır. Hâlâ bugün, ceza hukukunun ve daha genel olarak bü
tün ahlâkın Tanrı fikrinden ayrılması imkânsız olduğunu kabul
eden bir çok zekâ varsa da, bunların sayıları gittikçe azalmakta
dır. Hatta bu geri telâkkide mıhlanıp kalanlar bile, bu iki fikri,
İlkçağlarda yaşamış bir hıristiyanm yapabileceği kadar sıkı bir şe
kilde birbirine bağlamıyorlar. Beşerî ahlâk, ilkel zamanlardaki dinî
144
karakterinden, gitgide daha fazla soyunmaktadır. İşte, bu gelişme
nin seyri boyuncadır ki bu ahlâkın emirlerine karşı işlenen en ağır
itaatsizlik hallerini karşılayan cezalann gittikçe azalma yönünde
gelişmesi gerçekleşmiştir.
Kaydedilmesi gerekli bir dönüş ile, bir mukabil tesir ile, be
şerî suçlar ceza sahasını kapladığı nisbette dinî suçlar üzerinde
de etki yapmışlar, adetâ onları da kendilerine benzetmişlerdir.
Herne kadar bugün, belli başlı suçları şahıslara karşı işlenen te
cavüzler teşkil etmekte ise de, bunların yanında, gene, kollektif
şeylere karşı tecavüz suçları da bulunmaktadır. (Aile aleyhine suç
lar, örfler aleyhine suçlar, Devlet aleyhine suçlar). Yalnız, bizzat
bu kollektif şeyler eskiden meşbû bulundukları dinîliği, gitgide da
ha fazla kaybetmektedirler. Evvelce ilâhî karakter taşıdıkları hal
de, artık beşerî gerçeklikler halini almaktadırlar. Artık ne cemiye
ti, ne aileyi transandantal ve mistik hüvviyetler altında kudsal-
laştırmıyoruz. Biz, artık, bunlarda, kendi beşerî gayelerini ger
çekleştirmek maksadı ile gayretlerini birbirleriyle birleştirmiş in
san gruplarından başka birşey görmüyoruz. Bunun neticesi olarak
bu topluluklara yönelmiş suçların karakterleri, doğrudan doğ
ruya ferdleri ızrar eden suçların karakterlerine yaklaşıyor ve bu
birinci neviden olan suçları karşılayan cezalar da diğerleri gibi git
tikçe yumuşuyor.
Cezalann tedricî azalışını tâyin eden sebeb işte budur. Görü
lüyor ki bu netice mihaniki bir şekilde meydana geliyor : Kollektif
hislerin suç karşısındaki tepki gösterme tarzları değişti, hattâ biz
zat bu hislerin kendileri değişti. Yeni kuvvetler işe karıştı. Tesir
ler aynı kalamadı. Demek ki bu büyük istihale, ne önceden tasar
lanmış herhangi bir gaye uğruna, ne de faydacı mülâhazaların te
siri ile vaki oldu. Fakat bu istihale bir kere gerçekleşince, tabiî
bir şekilde, kendisini faydalı gayelere intibak ettirilmiş buldu. Ay
nı sebebden dolayı, bizzat kendisi zarurî olarak, cemiyetlerin için
de bulundukları şartlardan doğmuş olmakla bereber, bu şartlarla
ilgili ve onlarla ahenk içinde bulunmaktan hali kalmadı. Gerçekte,
cezalann şiddeti, özel vicdanlara, sosyal baskının kudretini hisset
tirmekten başka bir şeye yaramaz ve ancak bizzat bu baskının
şiddetine tâbi kalarak değiştiği takdirde faydalı olur. Netice ola
rak, kollektif zecrin zayıflaması, yumuşaması, takdir serbestisine
daha az aleyhdar-olması nisbetinde cezanın da yumuşaması lâ-
zımgelir.
145
O halde, ahlâkî tekâmül seyrinde husule gelmiş olan büyük
değişme buradadır. Her ne kadar sosyal disiplin, ki asıl manasıyla
ahlâk bunun en yüksek ifadesidir, faaliyet sahasını gittikçe geniş
letmekte ise de, kendi otoriter sertliğinden gittikçe daha fazla kay
betmektedir. Çünkü daha insanî mahiyette bazı şeyleri içine al
makta, ferdî spontaneliklere daha fazla yer bırakmakta, hattâ on
ları teşvik etmektedir. Şu halde artık, zorla kabul ettirilmeye da
ha az ihtiyacı vardır. İmdi, bunun için ona hürmeti sağlıyan müey
yidelerin de hertürlü teşebbüsü ve düşünceyi daha az tazyik edici
bir hale gelmeleri lâzımdır.
Artık şimdi, evvelce bir kenara bıraktığımız ikinci faktöre,
yani ceza tekâmülünün ikinci âmili olan hükümet cihazının karak
terine dönebiliriz. Buraya kadar serdettiğimiz mülâhazalar, bahis
konusu olan tesir tarzını kolaylıkla izah etmemize imkân verecek
tir.
Gerçekten, bir mutlak iktidarın teşekkülünün zarurî neticesi
bu iktidarı elinde tutanı, geri kalan bütün insanlığın üstüne yük
seltmesi, onu insan-üstü birşey haline koymasıdır, iktidar hâmi
linin donatıldığı kudret ne kadar sınırsız ise, bu o kadar böyledir.
Nitekim, nerede hükümet bu şekli alsa, orada hükümet icra eden
kimse insanlara bir Ulûhiyet gibi gözükür. O, güzel bir Tanrı ha
line getirilmediği zamanlarda dahi, hiçdeğilse onun donatılmış ol
duğu iktidarda tanrısal kudretin bir tecellisi, bir suduru bulun
duğu kabul edilir. Bu andan itibaren bu dinîlik, cezalar üzerinde
mûtâd olan tesirlerini icradan hali kalmaz.
Bir taraftan, bütün mütecavizlerden bu kadar hissedilir şe
kilde üstün olan bir varlığa yönelecek tecavüzler âdî suçlar gibi
telâkki edilemiyeceklerdir, belki, küfür suçları gibi sayılacak ve
bu sıfatla da şiddetle tenkil edileceklerdir. Mutlak bir hükümete
tâbi olan bütün kavimlerde, ceza hukukunda devlete karşı işlenen
suçlara ayrılan istisnaî mevki işte bundan ileri gelmektedir.
Diğer taraftan da, bu aynı tip cemiyetlerde, hemen bütün ka
nunların hükümran'dan sadır olduğu ve onun iradelerini ifade et
tiği farzedildiğinden, kanunun belli başlı ihlâlleri, ona karşı, yani
hükümran'a karşı yönetilmiş gibi gözükür. Bu fiillerin davet etti
ği takbih, ademi-tasvip; çattıkları otoritenin daha dağınık, dolayı-
siyle daha mutedil olması halindeki takbihe nisbetle, çok daha
canlı, çok daha şiddetlidir. Onun, bu derecede temerküz etmiş bu
lunması vakıası, onu daha şiddetli kılmakla, kendisine bütün te-
146
cavüz edenlere karşı daha hassas ve tepkilerinde daha zorlu kılar.
Böylece, cürümlerin çoğunun ağırlığı birkaç derece daha yüksel
tilmiş bulunur ve dolayısiyle cezaların ortalama şiddeti son dere
ce kuvvetlendirilmiş olur.
—V—
SONUÇ
Bu manada anlaşıldığı takdirde, şimdi izah ettiğimiz kanun,
tamamen başka bir anlam kazanır. Gerçekten, meselelerin derin
ligine inilince, bu kanunun, ilk bakışta sanıldığı gibi, sadece, ceza
tekâmülünün geçirdiği kemiyetle ilgili değişiklikleri değil, fakat
asıl manasiyle keyfiyet değişmelerini de ifade ettiği görülür. Eğer
cezalar, bugün dûndan daha yumuşak ise, bu, eski ceza müessese
lerinin, varlıklarını muhafaza etmekle beraber, sertliklerini yavaş
yavaş kaybetmiş olmalarından değildir. Belki, bunların yerine on
lardan daha farklı müesseselerin geçmiş olmasındandır. Evvelki
müesseselerle yeni müesseselerin teşekküllerini tâyin eden saikler
birbirlerinin aynı değildir. Bu saik, artık, kıymetli mütecavizin
değeri ile mukayese edilemiyecek kadar yüksek olan bir varlığa
yöneltilmiş bir tecavüz karşısında duyulan bu gayretkeşlik, bu ânî
feveran, bu yersiz şaşkınlık değildir. Artık bu saik, daha ziyade,
eşitler arasında vaki bir tecavüzün tahrik ettiği daha sakin, daha
aklî bir heyecandır. Takbih artık aynı takbih değildir ve merha
meti reddetmemektedir. Bu hal, kendiliğinden bazı tâdilleri davet
etmektedir. îşte, bu yeni zihniyetle ahenkdar olacak yeni cezaların
zaruriliği buradan çıkmaktadır.
Vakıaların doğrudan doğruya müşahadesinin sebeb olacağı bir
hata da bu suretle bertaraf edilmiş bulunur. Tekâmül yolunda
ilerledikçe cezalandırmanın muntazam bir surette hafiflediği gö
rülüp bu hareketin sonuna kadar aynı yönde Sürüp gitmesinin
mukadder olduğuna hükmedilir; başka. deyimle, cezalandırma, so
nunda sıfıra müncer olacak şekilde hafiflemektedir, sanılır. Halbu
ki böyle bir sonuç, bizim kanunumuzun hakiki manası ile çelişe
cektir. Gerçekte, bu gerilemeyi tâyin eden sebeb, kendi hafifletici
tesirlerini gayrı muayyen bir tarzda hasıl edemiyecektir. Zira, o,
vicdanın bir nevi sağırlaştırılmasmda mündemiç değildir. Yani
vicdanın canlılığını, bu ilk hassasiyetini kaybede ede sonunda her-
nevi kudretli tepkiye kaabiliyetsiz bir hale gelmesinde mündemiç
değildir.
147
Biz bugün,'ayırt gözetmeksizin herçeşit suç hakkında, geçmi
şe nazaran daha müsamahalı değiliz. Belki sadece suçlardan bazı
ları hakkında böyleyiz. Buna karşılık, suçların içinde öyleleri var
ki biz onlara karşı eskilerden çok daha ciddî çok daha sert davra
nıyoruz. Yalnız, haklarında gittikçe daha fazla müsamaha göster
diğimiz suçlar, aynı zamanda en şiddetli tenkili davet eden suçlar
dır. Bilâkis, haklarında sertliğimizi muhafaza ettiğimiz suçlar ise,
ancak mutedil cezaları tahrik edenlerdir. Netice olarak, birinciler
cürüm telâkki edilmekten hali kalıp ceza hukuku alanını terkle
yerlerini başkalarına bıraktıkları nisbette, ceza ortalamasının ha
fiflemesi ister istemez husule gelecektir.
Fakat bu hafifleme, ancak bu ikamenin devamı süresince de
vam edebilir. Bir an gelecektir ki —belki de gelmiştir— bu hafif
leme tamamen gerçekleşmiş, tahakkukunu tamamlamış olacaktır.
Artık bütün ceza hukukunu şahıslara karşı işlenmiş suçlar istilâ
edecek veya evvelki suçlardan bakiye kalanlar da şahıslara karşı
işlenmiş suçların bir tabiî gibi telâkki edileceklerdir. Bu takdirde
cezalardaki gerileme hareketi duracaktır. Zira, beşerî suçların, ken
dilerini karşılayan cezaların azalması gibi, gitgide azalacaklarını
ümit etmek için hiçbir sebep yoktur. Halbuki, bütün herşey, suç
luluğun gittikçe daha fazla gelişeceğini, suç sıfatıyla damgalanan
fiiller listesinin gittikçe daha uzayacağını ve bunların suçluluk va
sıflarının gittikçe daha belirgin bir hal alacağını telkin etmektedir.
Dün, kamu vicdanını hemen hemen kayıtsız bırakmış olan hiyle-
ler, adaletsizlikler bugün onu isyan ettirmekte, kızdırmaktadır ve
bu hassasiyet, zamanla, olsa olsa daha fazla canlanacaktır.
Demek ki, gerçeklikte, bütün bir tenkil sisteminin genel bir

yumuşaması bahis konusu değildir. Sadece, özel bir sistem yumu
şamaktadır, fakat onun yerine, başka bir sistem gelmiştir ki on
dan daha az şiddetli ve daha az sert olmakla beraber, kendisine
has bazı sertliklere sahip olmaktan hali değildir. Ve hiç bir suret
le aralıksız bir gerilemeye namzed bulunmamaktadır.
işte, ceza hukukunun bütün medenî milletlerde rastlanan buh

ran durumunun izahı budur. Biz, mazinin ceza müesseselerinin ya
ortadan kalkdığı yahut da ancak itiyat zoru ile yaşamakta devam
ettiği ve fakat vicdanın yeni isteklerine daha iyi cevap verecek
başka müesseselerin de henüz doğmamış olduğu bir zamana eriş
miş bulunuyoruz.
148
LE POUVOIR IMPERIAL AUX IVe ET Ve SIECLES
J. GAUDEMET
L'Empire est né à Rome dans l'équivoque. Lorsqu'Auguste de*-

vient maître du pouvoir, la République depuis un siècle a fait de plus
en plus place au pouvoir personnel : Sylla, Pompée, César, les trium,-
virs selon des modalités juridiques variables ont été en fait les maît-
res de Rome; victorieux à Actium, auréolé du prestige de la victoi-
re, assuré de la fidélité d'une armée puissante, tenu pour nécessaire
par le Sénat au maintien de la paix intérieure, le Jeune Octave aurait
pu s'engager dans la voie de la dictature. Au contraire tout en for-
tifiant son autorité et en jetant les bases d'un régime nouveau, il
se présenta en restaurateur de la liberté et de l'ordre ancien. Mais
peu à peu le régime s'affirme et celui qui ne se voulait que le Premier
des citoyens devient le maître absolu d'un immense empire. Au
J'IIe siècle la transformation est achevée. Et après l'anarchie mili-
taire qui marque le milieu de ce Ille siècle, avec Dioclétien et Con-
stantin s'instaure un régime que l'on a quelque fois appelé le «Do-
minât». Ce sera le régime du Bas Empire.
Longtemps les romanistes n'ont connu de ces empereurs du
Bas Empire que le plus prestigieux, Justinien, parce qu'il laissa une
oeuvre juridique impérissable et dont tous nos droits modernes
restent tributaires. Ces compilations, qui sont l'aboutissement de
15 siècles d'histoire du droit romain, sont devenues assez para-
doxalement le point de départ de la réflexion des juristes euro-
péens depuis 7 ou 8 siècles. Mais ce n'est pas sur cette apparente
anomalie que je voudrais m'arrêter ioi.
Car, depuis quelques décades, historiens et juristes se pen-
chent avec prédilection sur une époque longtemps négligée, celle qui
sépare l'essor de Rome sous le Haut Empire de la Renaissance jus-
tinienne. Epoque qui garde le qualificatif quelque peu désobligeant
149
de Bas-Empire et où longtemps on a vu une ère de décadence. En
fait il semble bien que les choses soient moins simples.
Sans doute aux IVe et Ve siècles l'expansion romaine est depuis
longtemps arrêtée. Loin de conquérir, il faut se défendre. Et cette
défense est peu efficace. Le limes sur le Rhin comme sur le Danube
est franchi. Les Goths s'installent dans l'Empire et, fait plus grave,
des barbares exercent en fait le pouvoir sous le nom de princes
faibles et impuissants.
Les campagnes sont désertées, les villes appauvries, les impôts
rentrent mal. Les services essentiels de l'approvisionnement des
villes en blé, en viande, en pain sont mal assurés. Pour parer à cette
défaillance les empereurs créent des corporations dont les membres
sont les prisonniers, astreints eux, leur fortune et leurs descendants,
à assurer le service public sans pouvoir y échapper. Enfin, une reli-
gion nouvelle supplantant le paganisme déficient, suscite des conflits
souvent violents soit entre paiens et chrétiens, soit entre sectes
chrétiennes diverses. Et les moines usent parfois du bâton pour ten-
ter d'imposer leur doctrine religieuse.
C'est sur ce monde difficile, malheureux, où quelques fortunes
immenses ne peuvent faire oublier la misère de la masse que rég-
nent des empereurs conscients de leur tâche, mais souvent impuis-
sants à l'assurer efficacement.
Grandeur des prétentions,
faiblesse des moyens,
ainsi nous semble se caractériser le pouvoir impérial pendant ces
2 siècles du Bas-Empire. Et c'est autour de ces deux idées que s'or-
donnera notre propos.
I — Grandeur des prétentions

Les mosaïques de Ravennes ont conservé l'image d'un Justinien
et de Theodora, richement vêtus, figés dans leur attitude hiératique,
conscients de leur grandeur, isolés de leur peuple.
Des statues d'un Auguste légèrement vêtu et seulement drapé
dans le manteau du chef d'armée, à ces images d'un lointain suc-
cesseur, la différence est grande. Et l'iconographie à laquelle nous
ne nous arrêterons pas, souligne déjà «de l'extérieur» le caractère
de la monarchie du Bas-Empire.
150
L'Empereur est un maître, Dominus et non plus Princeps. Cer-
tes le terme avait déjà été employé au Haut-Empire à l'égard de
quelques empereurs, mais il s'agissait de «tyrans» (Caligula ou Do-
mitien), dont la mémoire fut condamnée. Au Bas-Empire au contrai-
re le terme ne choque plus. Depuis Dioclétien il devient habituel.
— Il est conforme à la plénitude du pouvoir qui appartient à
l'empereur.
— justifié par des arguments d'ordre religieux.
— Il se traduit dans une idéologie politique nouvelle.
Reprenons ces 3 points.
A) L'empereur a la plénitude du pouvoir.
1 ) Conformément à la tradition du haut - Empire et à l'exemple
donné par les fondateurs de l'Empire, César et Auguste, l'empereur
est le plus souvent un soldat. Dioclétien, Valentinien I, et bien d'aut-
res, ont portés au pouvoir par leurs troupes. Devenus empereurs ils
restent des chefs de guerre et la défense de l'Empire contre les inva-
sions occupe une large part de leur temps.
2) Mais ces empereurs-soldats ne négligent pas les tâches admi-

nistratives. Par leurs factionnaires, les agents du gouvernement cen-
tral, les gouverneurs de province, les vicaires des diocèses, les pré-
fets du prétoire, ils dirigent l'administration de l'Empire, en théorie,
parfois plus qu'en fait, car les contacts avec les provinces deviennent
difficiles. Et dans de vastes territoires des usurpateurs, en général
portés eux aussi au pouvoir par leurs troupes, s'emparent du pou-
voir et, parfois pendant plusieurs années, se conduisent en souve-
rains.
3) Maître de l'administration et des provinces, l'empereur est
également le maître des finances. Il fixe l'impôt, en confie la per-
ception à des fonctionnaires et a'ux décurions des cités; il dispose
librement des rentrées fiscales. Dès le Haut-Empire le fisc impé-
rial avait supplanté le vieil aerarium du peuple. Celui-ci, abandonné
à la gestion' du Sénat, ne compte guère. Fisc, domaines impôts et
redevances diverses relèvent de l'Empereur.
4) Enfin, à un double titre, l'empereur règne sur le droit.
Il est juge suprême et législateur.
151
a) La juridiction impériale s'était esquissée dès Auguste, affer-
mie avec Claude. Dès le Ile s. elle concurrençait victorieusement le
vieil «ordo judiciorum privatoruni» ou les juridictions pénales (les
quaestiones). Au Ille s. le changement était réalisé : l'Empereur et
ses fonctionnaires étaient devenus les juges normaux. Parce qu'elle
est confiée à une administration hiérarchisée, la juridiction remonte
jusqu'au prince. Théoriquement il pourrait juger toute cause, civile
ou pénale, en première instance ou en appel. En fait, plus que lui
ce sont les préfets du préfoire qui jugent «vice-sacra», pour la com-
pte de l'Empereur et, par suite, on ne peut appeler de leur sentence
à l'Empereur. Et, s'il peut connaître des affaires en première ins-
tance, le plus souvent l'Empereur n'est saisi qu'en appel. Parfois
aussi il évoque une affaire; et surtout, par la procédure par rescrit
il statue sur les points de droit, laissant au juge local le soin de
faire application de ces principes juridiques aux faits de la cause.
b) Mais l'Empereur est aussi législateur. Il est la «loi vivante»,

formule reprise aux monarques hellénistiques et que retrouveront
dans la Compilation justinienne, les légistes médiévaux.
u.) Les Constitutions impériales sont devenues depuis le Ille s.

la seule source créatrice du droit. Disparition de l'Edit
prétorien, la jurisprudence indépendante.
ß) L'Empereur fixe l'autorité de la jurisprudence, Loi des Cita-

tions.
&) Il absorbe l'activité des jurisconsultes dans les bureaux de la

chancellerie.
£) Enfin il prescrit une codification, le C. Th. (438) qui:
après un choix dans la législation antérieur,
la modifie pour l'adapter aux besoins nouveaux (problème
des Interpalations dans le C. Th.)
fixe impérativement la forme sous laquelle les textes dev-
ront être cités.
A cette toute puissance reconnue par le droit s'ajoutent des justifi-

cations religieuses, et un appui idéologique.
152
B) Les justifications religieuses. Assez curieusement paganisme
et christianisme contribuent chacun pour leur part et par des voies
diverses à fortifier l'autorité du prince.
1) Le paganisme d'abord. Il admet la divinisation de l'empe-
reur. C'est là une vieille conception qui apparaît avec Alexandre en
Grèce et que conservent les monarchies hellénistiques. Conception
qui devait d'ailleurs à la Grèce peut-être autant qu'à l'Orient. Dès
ce dernier siècle de la République les traditions hellénistiques avai-
ent contaminé la doctring romaine de la magistrature. César as-
sassiné, fut proclamé «divus». Il en alla de même de ses successeurs
qui, s'ils avaient été de bons souverains étaient proclamés «divi»
par le Sénat après leur mort. Dans les provinces le culte de Rome et
d'Auguste fortifiait cette divinisation.
Au Ille s. la divinisation de l'Empereur vivant apparut de façon
sporadique, mais le plus souvent chez des fous comme Héliogabal.
Dioclétien se dit Jovius et Maximien, Herculius. Eusèbe et Auré-
lius Victor l'accusent de s'être laissé le premier adorer comme un
dieu.
Au début du IVe s. les panégyristes occidentaux affirment l'ori-
gine divine du pouvoir. Et l'Histoire Auguste déclare «dii vos prin-
cipes fecerunt». S'il n'est pas tenu pour Dieu, l'empereur est entre
les hommes et Dieu. Il est, dit Ammien, sous la «Cura de».
2) Quant à l'Eglise chrétienne, après que Constantin lui eut
accordé la liberté et surtout, lorsqu'à la fin du IVe s., Théodose aura
fait du christianisme une religion d'état, elle apporte au pouvoir
impérial une double justification.
a) D'abord l'idée de St Paul, selon qui «tout pouvoir vient de
Dieu» et donc mérite obéissance. Et les apologistes chrétiens, sou-
cieux de défendre les fidèles contre les critiques que leur adressaient
les païens déclarent que les chrétiens sont de bons citoyens, respec-
tueux du pouvoir et payant leurs impôts.
b) L'autre argument est celui que développe St Ambroise et
qui jouera un grand rôle dans la pensée politique du Moyen-Age
occidental : c'est la «théorie ministérielle du pouvoir», selon laquelle
le prince est le ministre de Dieu sur terre pour y faire régner la
justice voulue par Dieu.
153
Agent de Dieu sur terre, le prince voit ainsi son autorité forti-
fiée. Les préambules des Constitutions aimeront à rappeler cette
caution : cf. Constitution, «Deo Auctore :» Deo auctore nostrum gu-
bernantes imperium, quod nobis a codesti maiestate traditum est.
C) Aux théologies païennes et chrétiennes s'ajoute une idéologie po-
litique qui souligne les vertus princières et l'ampleur de sa tâche.
L'étudier en détail dépasserait de beaucoup les limites de cette
leçon. On n'en retiendra ici que quelques aspects. La rhétorique am-
poulée des Constitutions mériterait à cet égard une étude minutieu-
se; 1 ) L'Empereur ou la Chancellerie, aime à invoquer sa clémence,
son humanité, son indulgence.
Ce sont elles qui assouplissent la rigueur du droit, accordent des
remises aux débiteurs de l'état, soustraient le coupable à l'appli-
cation de la peine.
2) Si l'Empereur est bienveillance, il est aussi providence.
Sa Providentia veille sur tous. Et, puisqu'il est tout-puissant il doit
être généreux. L'Etat-providence est la rançon de l'Etat omniprésent.
3) Associé à Rome dans un culte commun, il bénéficie de l'éter-
nité promise à la cité de Romulus. L'aeternitas Romae s'étend à
l'empereur, non certes à sa personne qui se sait éphémère mais à
la fonction impériale. Et c'est en ce sens que Dioclétien déjà peut se
dire aeternus ou perpetuus.
4) Enfin, et cette enumeration n'a rien d'exhaustif, l'empereur
a la charge du bonheur commun. L'idée cicéronienne de l'utilitas
communis reparait. Ammien définit le pouvoir (imperiu. «ce n'est
rien d'autre que la charge (cura) du salut de chacun» et il donne
pour «fin au pouvoir», l'utilité et le salut des sujets. Là encore le
Bas-Empire rejoignait l'idéologie hellénistique du souverain bien-
faiteur.
Dans cette utilité de chacun figurait assez curieusement la li-
berté et la sécurité: «Vous que nous appelons maître, disent les Pa-
négyristes du début du IVe s., garantissez la liberté des citoyens».
Souverain tout puissant (
Empereur voulu par Dieu ( tel apparaît l'empereur
Providence bienfaisante ( .
154
• „ -a . . ,, t ^ s. t a u x affirmations juridiques
Au Bas-Empire sı 1 on s en tient ( . . ,. .
ou aux doctrines politiques
Mais quelle est la réalité ?
II — Faiblesse des moyens

Cet empire qui couvrait presque le monde connu est en fait
divisé en deux parties.
Les Empereurs tout puissants sont souvent des personnages
falots ou débiles,
leurs auxiliaires sont trop souvent médiocres, vénaux, égoïstes
ou incapables.
Justifions rapidement cette triple accusation.
A) La division de l'Empire. — En droit l'unité de l'Empire persiste.
Et l'«unanimitas» du collège impérial est souvent affirmée. Elle
s'exprime en particulier dans la mention du nom de 2 ou 3 empe
reurs dans l'inscription des constitutions.
Mais la réalité est très différente. Dès le Haut-Empire on avait
rencontré quelques cas d'associations : Marc Aurèle et Veras. Sep-
time-Sévère, Caracalla et Gèta. Mais c'était l'exception. Le plus sou
vent l'un des empereurs gardait la direction de l'Empire, son ou
ses associés n'ayant que des tâches secondaires. Puis Dioclétien,
pour des raisons militaires plus que politiques, s'était associé un
autre Auguste, et les deux Auguste avaient chacun un César : ce
fut la Tetrarchie. Tentative sans lendemain d'un régime qui ne te
nait que par l'autorité et le prestige du chef.
Le partage reparut, sous forme familiale avec les trois fils de
Constantin qui se partagèrent l'héritage impérial et bientôt s'en
disputèrent les lots. Constance resta seul après avoir éliminé ses
frères. Mais en 364, Valentinien, appelé à l'Empire par ses troupes,
s'associe son frère Valens. Il lui laisse le gouvernement de l'Orient,
lui-même se réservant l'Occident. Depuis cette date jusqu'en 476,
sauf pendant quelques mois, ce partage persistera.
Partage, non de l'Empire
mais, de son administration.
155
Avec deux capitales et deux Sénats : Rome et Constantinople,
deux administrations
des politiques souvent différentes
en fait, deux législations
Et surtout, deux traditions et
deux langues.
Entre l'Orient et l'Occident les différences étaient trop profon-
des, trop anciennes pour que le itossé n'aille pas en se creusant
jusqu'au pour où un chef barbare; dépouillera en Occident un em-
pereur sans pouvoir et rétablira l'unité au profit de Constantinop-
le; mais en fait l'Occident passé aux princes germains échappait à
l'Empire.
B) Les empereurs. — Ce partage des tâches, en appelant au pou-
voir 2 et parfois 3 empereurs, aurait du faciliter l'action efficace
de ceux-ci. En fait, il n'en fut rien, à de très rares exceptions près :
celle d'un Constantin ou d'un Julien, qui, malheureuse-
ment règne à peine 3 ians. Les e m p e r e u r s furent
parfois des soldats courageux, mais souvent des hommes faibles,
ou même des enfants. Valentinien fait empereur son fils Gratien
à 9 ans et Gratien succède effectivement à son père à 17 ans. A la
mort de Théodose (395) ses fils, Arcadius, qui lui succède en Orient,
et Honorius qui lui succède en Occident, ont respectivement 18 et 11
ans; et le neveu d'Honorius, Valentinien III lui succède à 4 ans!
Incertains, ces empereurs sont le jouet de leur entourage, tan-
tôt une mère, (Galla Placidia pour Valentinien III tantôt un prélat
(Ambroise auprès de Gratien), tantôt un chef à demi-barbar Stilicon
auprès d'Honorius. Païens et chrétiens, catholiques et ariens, anti-
germains et partisans de la fusion s;e disputent les postes importants
où s'exercent effectivement l'autorité: préfecture du prétoire, maît-
res de la milice, chancellerie, car ces princes incapables ne disposent
que d'une administration inefficace.
C) L'Administration. — Elle est cependant pléthorique. La bureau-
cratie caractérise le Bas-Empire. Mais, parce qu'elle est surabondan-
te, elle est mal recrutée
mal rénumérée
dépourvue du sens de l'Etat
et finalement sans effet.
156
Les empereurs s'en méfient : dénonçant les rescrits «contraires
au droit» extorqués aux bureaux, les juges ignorants et vénaux, les
employés du fisc, brutaux et malhonnêtes. Si la loi des Citations de
Valentinien III fixe un système automatique pour décider de la va-
leur des opinions des jurisconsultes, c'est que les juges seraient trop
souvent incapables de reconnaître eux-mêmes celle qui est la plus
justifiée. ':
Dans un pays où l'économie n'avait jamais été prospère et qui

n'avait assuré le bien-être d'une minorité que par l'exploitation des
provinces et l'utilisation d'une main d'oeuvre servile surabondante,
un pays qui, depuis plus d'un siècle s'appauvrit et où, les besoins
croissants de l'armée, de l'administration, de la cour ne peuvent
être satisfaits par un trésor mal approvisionné; un pays qui, loin
de conquérir est désormais traversé par des bandes d'envahisseurs
qui pillent et qui détruisent, l'insuffisance des chefs et la carence
des exécutants ne pouvaient aboutir qu'à des résultats médiocres.
C'est en cela que l'on peut parler de la décadence et de la crise du
Bas-Empire.
Ses aspects sont multiples et les preuves semblent abonder. Mais

je n'en retiendrai, en conclusion qu'une seule, qui nous permettra
peut-être de mieux juger ces hommes et cette époque. Et puisque
nous sommes entre juristes, je choisirai la législation impériale.
On a parlé de 1'«incohérence» de cette législation. Nous n'en

avons, à travers le C. Th. et le C. Th. et le C. J. qu'une faible part.
Et elle apparaît déjà pléthorique. L'activité législative est intense.
Elle est souvent inefficace, car les mêmes mesures sont renouvelées
à quelques années de distance. Elle est d'une extrême rigueur dans
les sanctions : lourdes amendes, exil, mutilation, peine de mort. La
douceur chrétienne ne semble pas avoir eu ici grand effet sur les
Empereurs. Mais, cette rigueur même est un aveu et un gage d'im-
puissance. Un aveu, parce que l'on tente par la menace d'un châti-
ment très lourd d'obtenir l'obéissance. Et chacun sait que dans la
famille ou dans l'état ce procédé n'a jamais servi à rien. Mais aussi
un gage d'impuissance, car une sanction trop sévère risque de pa-
raître abusive au juge chargé de la mettre en oeuvre. Et il ne l'appli-
que pas !
157
Enfin le style de ces constitutions est déplorable. L'emphase de
la rhétorique a pris la place de la précision des juristes classiques.
Il semble que l'élégance juridique soit de ne pas employer le terme
propre et de voiler la règle de droit dans une phraséologie obscure.
Et peut-être la difficulté de cette langue a-t-elle contribué à détour-
ner beaucoup d'historien du droit de ces textes qui, parce qu'ils étai-
ent rebutants ont paru d'un intérêt mineur.
Est-ce sur ces jugements pessimistes qu'il faut conclure. Je ne

le pense pas. D'abord parce que l'histoire n'enseigne pas le pessimis-
me, mais prêche toujours l'espoir. Cette décadence du Bas-Empire,
si elle marque la fin d'un monde est aussi l'aube d'une société nou-
velle et, ce qui ne serait déjà pas rien, elle marque la fin de l'escla-
vage dans l'Europe occidentale.
Mais surtout ces empereurs ne méritent pas les condamnations

sommaires qui trop souvent les frappent. L'écart entre leur tout
puissance théorique et la faiblesse de leurs moyens réels est déjà
une leçon. Leurs prétentions peuvent paraître excessives, mais elles
ne manquent pas de noblesse, ces princes-enfants, ces tutrices, ces
conseillers à demi-barbares se savent les héritiers de la grandeur
romaine. Ils veulent, malgré les invasions, malgré la crise économi-
que, malgré la ruine de la religion antique, en continuer la tradition..
Ils affirment cette mission dans le préambule des consitutions.
Et ce n'est pas simple formule rhétorique. La législation ici encore
est un bon témoin. Alors qu'Alaric dévaste l'Italie, pille Rome, me-
nace Ravennes où Honorius est comme assiégé, alors qu'une grande
partie de l'Occident échappe à son autorité, la chancellerie impériale
ne cesse de travailler, de corriger les abus, de réformer le droit. Man-
que de réalisme, habituel aux juristes, dira-t-on, qui discutent de
l'étendue de l'empêchement au mariage en collatéral (C. Th., III, 10,
1) quand l'Empire risque de disparaître. Je ne le crois pas. Dans
cette lutte opiniâtre contre les forces contraires, qui semblent se
liguer pour la ruine de Rome, ces empereurs aux prétentions im-
menses et aux moyens médiocres, ces hommes souvent faibles et
mal entourés, luttant pour la sauvegarde de l'héritage antique, don-
nent un exemple de courage et de vraie grandeur qui forcent le
respect.
J. Gaudemet
158
4 - 5. YÜZYILDA İMPARATORLAR YETKİLERİ
Çeviren :
Dr. AYFERİ GÖZE
Romada İmparatorluğun Kuruluşunun karışık bir görünüşü

vardır. Augustus iktidara hâkim olduğu zaman, Cumhuriyet ida
resi bir asırdan beri gitgide daha fazla şahsi iktidara yer vermek
te idi. Sylla, Pompée, Sezar gibi üçlü idarenin (Triumvirat'nın) şef
leri değişik hukuki şekillerle Romanın fiili hakimleri olmuşlardı.
Actium galibi, zaferin büyük prestijini haiz, kudretli bir ordunun
sadakat ve desteğini sağlamış, Senatoca iç güvenliğin idamesi için
zaruri adedilen genç Octave pekâlâ diktatörlük yoluna sapabilirdi.
Aksine, otoritesini takviye ederek ve yeni bir rejimin esaslarını ku
rarak O, hürriyetin ve eski nizamın yeniden kurucusu olarak or
taya çıktı. Fakat, yavaş yavaş, rejim yerleştikçe romalıların başına
geçenler bu büyük imparatorluğun mutlak hâkimi olmak istediler.
3. cü yüz yılda bu oluşum sona erdi ve 3. cü yüz yılın ortasında
görülen askeri karışıklıktan sonra Dioctétien ve Constantin ile ba-
zari «Dominât» da denilen bir rejim kurulmuş oldu. Bu aşağı Ro
ma İmparatorluğunun rejimi olacaktır.
IV ncü ve V nei yüzyıllarda İmparatorların yetkileri.

İstanbul Üniversitesinde konferans vermek bir tarihçi için bü
yük bir şereftir. Bana bu şerefi verdiğiniz için önce, sizlere şükran
larımı bildirmek isterim. Pek az şehir bu derece tarihî hatıralarla
doludur ve şüphesiz hiç bir şehir İstanbul kadar tabiî güzellikleri,
zengin abideleri, değişik tarihî hatıraları ve modern bir şehrin hum
malı faaliyetini aynı ölçüde bir araya toplıyamamıştır.
Tarihçi bu modern hayata yabancı değildir ve ben kendi he
sabıma geçmiş çağlan, içinde yaşadığımız devirden ayırmanın
mümkün olabileceğine hiç bir zaman inanmadım. Bu yüzden bir
159
tarihçi olarak, 2500 yıl geriye dönerek, bu şehirde kurulan ilk bi-
zans kolonisini, başşehir Constäntinopolis bizans imparatorları
nı, Osmanlı hükümdarlarını ve yeni modern büyük Devletinizi bir
arada, aynı zamanda düşünmemi, hatırlamamı hoş göreceğinizi
ümit ederim.
îşte bu hatıraları anarken, bir roma hukukçusu olarak, bir an
için sizleri, IV ncü ve V nei yüzyıllarda bu şehirde bir başkent ku
ran ve yavaş yavaş doğuya yönelerek, doğuyu batıya tercih eden
Roma imparatorlarını hatırlamağa, düşünmeğe davet ediyorum.
Uzun süre roma hukukçuları, bu imparatorlardan sadece bir
tanesi, ölümsüz bir eser bırakan Justinianus üzerinde durmuşlardır.
Gerçekten de, modern hukuklarımız Justinianus'un bu büyük eseri
ne pek çok şey borçludur. 15 yüzyıllık bir tarihî dönem içerisinde ro
ma hukukunun vardığı sonucun bir ifadesi olan Justinianus'un bu
eseri, 7-8 yüzyıldan beri Avrupalı hukukçuların yaptıkları inceleme
lerin başlangıç noktasını teşkil etmiştir. Ben, burada bu anormal du
rum üzerinde durmak istemiyorum.
Çünkü, bir kaç 10 yıllık süreden beri tarihçiler ve hukukçular
gayet isabetli olarak, uzun süreden beri ihmal edilmiş olan bir devir
üzerine eğilmişlerdir. Bu devir, Roma imparatorluğunun hızla geliş
tiği ilk imparatorluk Devri ile Justinianus rönesansı arasında kalan
devirdir, işte hukukçular ve tarihçiler bu devir ile ilgilenmeğe baş
lamışlardır. Bu devir, fransızca da oldukça küçümseyici bir ifade ta
şıyan «aşağı imparatorluk» devri diye adlandırılmış ve uzun bir sü
re bu devir bir gerileme devri olarak kabul edilmiştir. Gerçekte ise,
durum görüldüğü ve sanıldığı kadar basit değildir.
Şüphesiz, IV ncü ve V nei yüzyıllarda Roma imparatorluğu ya
yılma, genişleme çağını çoktan kapamıştır. Bu yüzyıllar içinde Ro
ma imparatorluğu için yeni ülkeler fethetmek söz konusu değildir.
Aksine, başlıca amaç, elde bulunan topraklan korumak, savunmak
tır. Ne var ki, bu savunma pek de başarılı olamamaktadır. Rhin ve
Tuna nehirleri üzerindeki sınır çizgilerinde gerilemeler kaydedilmiş,
Goth'lar imparatorluk içine girerek orada yerleşmişler ve bundan
daha da vahim sayılabilecek bir olay kendini göstermiştir. Şöyleki,
imparatorluğun başında ehliyetsiz ve kudretsiz zayıf imparatorlar
vardır ve gerçekte emretme kudreti, iktidar bu imparatorlar tara
fından değil, fakat imparatorların adı altında iktidar barbarlar ta
rafından kullanılmaktadır.
160
Bu devirde, ahali köyleri boşaltmış, şehirler fakirleşmiş, vergi
ler iyi toplanamaz olmuştur. Şehirlerin buğday, et, ekmek gibi yi
yecek maddelerini temin eden başlıca âmme hizmetleri iyi yapıla
mamaktadır. Âmme hizmetlerinin iyi görülememesine karşı bir ted
bir olmak üzere, imparatorlar korporasyonlar kurma yoluna gitmiş
lerdir. Bu korporasyonlarm üyeleri mahkûmlardır, bunlar aileleri,
çocukları ile birlikte âmme hizmetlerini görmeğe, servetlerini bu
yolda harcamağa zorlanmışlar ve zorla yüklendikleri bu görevden
hiç bir şekilde kurtulma imkânı kendilerine tanınmamıştır. Bu du
ruma ilâveten, bir çok bakımlardan yetersiz olan eski putperestliğin
yerini hıristiyanlık almağa başlamış ve bu olay hıristiyanlarla put
perestler arasında ve hıristiyanlığın kendi içinde ortaya çıkan deği
şik mezhepleri arasında bazen çok şiddetli anlaşmazlıklar, çatışma
lar doğmuştur. Din adamları kendi dinî inançlarını kabul ettirebil
mek için, bazen zor ve şiddet kullanmışlardır.
îşte, görevlerinin neler olduğunu anlamış, fakat çoğu zaman
bu görevleri gerektiği gibi yerine getirmekten aciz olan imparatorlar
bu güç şartlar altında imparatorluğu yönetmişlerdir. İmparatorların
hükmettikleri bu insanlar mutsuzdur, ve toplumda büyük servet sa
hibi bir kaç kişinin varlığı büyük kütlelerin sefaletini gizlemeğe yet
memektedir.
İşte böyle bir toplumu yönetmek zorunda olan imparatorlar bü
yük iddialarda bulunmuşlardır, fakat bu iddiaların gerçekleşmesini
sağlayacak olan imkânlar yetersizdir, kifayetsizdir. îşte son impara
torluk devrinde iki yüz yıla yakın bir dönem içinde imparatorların
iktidarını belirleyen özellikleri bu iki fikir etrafında toplamanın
mümkün olduğu kanısındayız. Yani bir taraftan imparatorların bü
yük iddiaları vardır, öte yandan bu iddiaları gerçekleştirecek im
kânlar çok mahdut ve yetersizdir. Şimdi bu iki fikir üzerinde biraz
duralım.
I — Büyük iddialardan bahsedelim

Ravennes mozaiklerinde Justinianus'un ve Theodora'nın gayet
şatafatlı ve zengin bir şekilde giyindikleri görülmekte, mağrur ve
haşin tavırları dikkati geçmektedir.
Buna karşılık, heykellerde Augustus'un gayet sade giyinmiş ol
duğu görülmekte, ordu başkumandanlarına has manto, Augustus'un
tek süsü olarak dikkati çekmektedir. Bu iki giyiniş arasındaki fark
161
pek büyüktür, bu konu üzerinde fazla durmayacağız, ne var ki, bu
mozaikler ve heykeller daha ilk bakışta, son imparatorluk devrin
deki monarşinin genel karakteri hakkında bir fikir vermektedir
bize.
İmparator, memleketin mutlak hakimi, efendisidir. İmparator
artık princeps değil, fakat dominus'tur. Dominus terimi, şüphesiz
daha ilk imparatorluk devrinde Caligula ve Domitianus gibi bazı
imparatorlardan söz edilirken kulilamlmıştı, fakat bu imparatorlar
birer müstebit, zorba idi ve bunların hatıraları lanetle anılmaktay
dı. Ne var ki Dioctétien bu yana dominus terimine artık alışılmış, bu
terim yadırganmaz olmuştur.
— Gerçekten, dominus terimi, bu devirde imparatorun sahip
olduğu mutlak iktidar kavramını karşılamaktadır.
— Dinî yönden d© dominus teriminin doğru olduğu isbat edil
miştir.
— Dominus terimi, yeni bir siyasî ideolojinin ifadesidir.
Şimdi, bu üç nokta üzerinde biraz duralım.
A) İmparator tam ve mutlak bir iktidara sahiptir.
1 ) İmparatorluğun kurucularından Sezar'ın ve Augustus'un ver
dikleri örneğe ve ilk imparatorluk devrindeki geleneğe uygun ola
rak, imparator çoğu zaman bir askerdir. Diocletianus, inci Valenti-
nianus ve daha bir çok imparatorlar iktidar mevkiine orduları tara
fından getirilmişlerdir. Bu ordu kumandanları, bir defa imparator
olduktan sonra dahi, savaşlarda ve imparatorluğun yabancı istilâla
ra karşı savunmasında ordulara kumanda etmişler ve bu görevleri
onları fazlasıyla meşgul etmiştir.
2) Fakat bu asker-imparatorlar idarî işleri de ihmal etmemişler
dir. İmparatorlar, memurlarının, merkezî hükümet görevlilerinin,
provençia, dioçezis ve prefektura valilerinin aracılığı ile imparator
luğu idare etmişlerdir. Ne var ki, imparatorların memleketi idare
görevi çoğu zaman sadece teori alanında, yani sözde kalmış; uygula
ma alanında, imparatorların idari fonksiyonu pek etkili olamamış
tır, bunun sebebi ise, provençiakırla irtibat kurulabilmesinin çok
güçleşmiş olmasıdır. İmparatorluğun sınırları içindeki geniş ülke
lerde, iktidar mevkiini bazen o mevkie hakkı olmayanlar zorla, kuv
vet kullanarak ellerine geçirmişlerdir. Genellikle, iktidar mevkiine
162
ordularının desteği ile gelen bu kimseler, bazen uzun yıllar bu ül
kelerde gerçek bir iktidar sahibi gibi hareket etmişlerdir.
3) İdare mekanizmasının ve provençialann hâkimi olan impa
rator, aynı zamanda Devletin maliyesine, memleketteki malî kaynak
lara da hâkimdir. İmparator vergi koyar, vergileri toplama görevini
memurlarına ve civitas decurio'larına verir ve toplanan vergileri di
lediği gibi kullanma yetkisine sahiptir. Daha ilk imparatorluk dev
rinde, halk hazinesinin yerini imparator hazinesi almış, Senatus'un
idaresine terkedilen halk hazinesinin ise, hiç bir önemi kalmamış
tır. Böylece, hazine, âmme emlâki, vergiler ve çeşitli Devlet alacak
ları hepsi imparatorun emrine verilmiştir.
4) Son olarak imparator, iki sıfatı dolayısıyla, hukukim mutlak

hâkimidir. Bu sıfatlan şunlardır :
İmparator en yüksek hâkimdir,
İmparator kanun koyucudur.
a ) İmparatorun yargı yetkisi, daha Augustus zamanında kendini
göstermeğe başlamış, Cloidus zamanında bu yetki biraz daha geniş
lemiştir. II nei yüzyıldan itibaren imparatorun yargı yetkisi, eski
«ordo» ve «questiones» usulleri ile başarılı bir şekilde rekabet edi
yordu, yarışıyordu. III ncü yüzyılda ise, bir değişiklik olmuş, impa
rator ve memurları tabii yargıç niteliğini kazanmışlardır, yargı gö
revi, muhtelif kademeler ihtiva eden idarî bir teşkilâta tevdi edilmiş
olduğundan, yargı görevi imparatora kadar uzanmaktaydı. Teorik
bakımdan, imparatorun bütün davalara, hususî hukuk ya da ceza
hukuku dvalanna, ilk derece mahkemesi ya da itiraz mercii olarak
bakmağa yetkisi vardır. Uygulamada ise, imparator adına karar ve
renler prefektura valileridir, bunlar imparator hesabına davalara
bakmaktadırlar ve böyle olunca, bu valilerin verecekleri kararlara
karşı itiraz mercii olarak imparatora başvurmağa imkân yoktur.
Her ne kadar, imparatorun ilk derece mahkemesi olarak davalara
bakması kabul edilmişse de, daha çok imparatora itiraz merci ola
rak başvurulmaktaydı. Bazen ise, imparator, bir davayı bir mah
kemeden başka bir mahkemeye nakledebilirdi, imparator, özellikle,
«rescriptum» usulü ile davada uygulanması gereken hukuk kaidesini
tesbit eder ve bu kaideyi davanın olaylarına uygulama işini mahalli
hakime bırakırdı.
163
b) imparator aynı zamanda kanun koyucudur. İmparator «ya
şayan kanundur», bu formül yunan hükümdarlarından alınmıştır ve
bu formül Justinianus kompilasyonunda yer almıştır.
se) III ncü yüzyıldan beri imparator constìtutio'lan, yani impa
rator emirnameleri hukuku yaratan tek kaynaktır. Pretor
beyannameleri ve hukukçuların bağımsız içtihatları ortadan
kalkmıştır.
ß) İmparator hukukçuların içtihatlarının bağlayıcı kudretini
tayin etmektedir, «lex citationis».
&) İmparator, hukukçuların faaliyetlerini imparatorluğu yöne-
neten nazırların burularında teksif etmiştir, toplamıştır.
S) İmparator hukuku yarattığı gibi, aynı zamanda hukuku
yorumlayan tek kişidir.
E) imparator kodifikasyon işine de girişebilir, 438 de Codex
justinianus'ta olduğu gibi. Bunun için, eski mevzuattan seç
meler yapılır, eski mevzuatta yeni ihtiyaçları karşılayacak
değişiklikler yapılır (bu codex Theodosianus'taki interpola-
tio'lar meselesini ortaya çıkartmıştır) ve imparator bu hu
kukî metinlerin hangi şekil altında zikredileceğini kesin ola
rak, emredici bir kaide içinde tesbit eder.
İşte hukuken imparatora tanınan bu mutlak kudretin, dinî de
lillere dayanılarak da doğruluğu isbat edilmiş, aynı zamanda bu
mutlak kudrete ideolojik bir dayanak da bulunmuştur.
B) Dinî deliller. Bu konuda oldukça garip bir durumla karşılaşıl
maktadır. Şöyle ki, gerek putperestlik, gerek hıristiyanlık kendi gö
rüş açılarından ve çeşitli yollardan imparatorun otoritesini kuvvet
lendirecek deliller ileri sürmüşlerdir.
1) İlk önce putperestliğin bu konudaki görüşlerine değinelim.
Putperestlik, imparatorların ilâhiaştırılmalarmı kabul etmişdir. Bu
görüş eskidir, yunanda İskender ile ortaya çıkmıştır ve yunan mo
narşileri b u görüşü benimsemişlerdir. Esasen bu görüşün kaynağı
yunan olduğu kadar, doğu medeniyetleridir de. Cumhuriyet devrinin
son yüzyılında yunan gelenekleri Roma doktrinini etkisi altına al
mıştır. Sezar, öldürüldükten sonra «divus» ilân olunmuş. Aynı şey
Sezar'dan sonraki imparatorlar için de, söz konusu olmuş, iyi impa
ratorlar, öldükten sonra Senatus tarafından «divi» ilân olunmuşlar-
164
dır. Prövençialarda Romaya ve Augustus'a karşı duyulan bağlılık his
si, bu ilâhlaştırma, kutsallaştırma olayını kuvvetlendirmiştir.
III ncü yüzyılda ise, bir imparatorun henüz hayatta iken, yaşar
ken ilâhlaştınlması tek tek kendini gösteren olaylar şeklinde orta
ya çıkmıştır ve bu olay daha çok Heliogabal gibi aklî dengesi bozuk
olan, deli imparatorlar arasında görülmüştür.
Diocletianus kendisinin Jovius olduğunu, Maximianus ise, Her-
culius olduğunu söylemiştir. Diocletianus kendini ilâh mertebesine
yükselten, Tanrıya tapıldığı gibi kendine tapılmasmı istiyen ilk im
parator olmakla suçlanmıştır (Eusèbe ve Aurelius Victor).
IV ncü yüzyılın başlarında, batılı methiye yazanlar iktidarın kay
nağının, menşeinin ilâhî olduğunu söylemişlerdir. (Auguste tarihi bu
konuda şöyle demektedir : «dii vos principes fecerunt».) İmparato
run doğrudan doğruya bir ilâh olduğu belki kabul edilmemiştir, fa
kat imparatorun insanlarla ilâhlar arasında yer alan bir yaratık ol
duğunda şüphe edilmemektedir. Ammianus, imparatorların «Tanrı
nın himayesi altında» olduklarım söylemiştir.
2) Hıristiyan kilisesinin bu konudaki tutumuna gelince, Cons-
tantinus tarafından hıristiyan kilisesine hürriyet verildikten ve özel
likle IV ncü yüzyılın sonunda Theodosius'un hıristiyanlığı Devletin
resmî dini olarak kabul etmesinden sonra, hıristiyan kilise doktrini
imparatorların iktidarının mutlak olduğunu isbatlayan deliller ileri
sürmüşlerdir. Bu delilleri iki kısımda toplamak mümkündür.
a) Bir defa St. Paul'un ileri sürdüğü «her iktidar Tanrıdan ge
lir» yani Tanrıdan gelmeyen iktidar yoktur görüşü, iktidar sahibine
mutlak surette itaat etmek gerektiği prensibini ortaya koymuştur.
Putperestlerin hıristiyanlara karşı giriştikleri tenkitlere karşı onları
korumak endişesiyle hıristiyanlığı savunanlar, hıristiyanlarm iyi bi
rer vatandaş olduklarını, iktidara karşı saygılı olduklarını ve vergi
lerini ödediklerini ileri sürmüşlerdir.
b) İmparatorun mutlak iktidarım doğrulayan ikinci bir delil de,
St. Ambroise tarafından ortaya atılmış ve bu görüş batıda ortaçağ
düşüncesi içinde büyük rol oynamıştır. Bu görüşe göre, iktidar bir
vekâlettir, yani imparator Tanrının yeryüzündeki vekilidir; görevi
Tannmn yer yüzünde gerçekleşmesini dilediği adaleti, yer yüzünde
hâkim kılmaktır.
165
Tanrının yer yüzündeki vekili olduğu kabul edilen imparatorun
iktidarı, bu sıfatı dolayısıyla, daha da kuvvetlenmiştir. İmparator
emirnamelerinin, constitutiolarının başlangıç kısmında da impara
torların Tanrının vekili oldukları haatırlatılmaktadır : Digesta'ya gi
riş mahiyetindeki emirnamelerden bir tanesi olan Deo Auctore emir
namesinde «yüksek iradesi ile imparatorluğu idare etmek yetkisini
bize teslim etmiş olan yaratıcı Allah...» denilmektedir.
B) Putperestlerin ve hıristiyanların savundukları bu görüşlere ek
olarak, siyasî bir ideolojie, imparatorun faziletleri ve yüklendiğ gö
revin yüce bir görev olduğu konuları üzerinde durmuştur.
Bu siyasî ideolojiyi etraflı bir şekilde incelemek bu dersin sı
nırlarını fazlasıyla aşar, bu yüzden burada bu ideolojinin sadece bir
kaç yönü üzerinde duracağız. İmparator emirnamelerinin tumturak
lı, ağdalı beyanları, titizlikle üzerinde durulmağa değer bir konudur.
1) İmparator bizzat kendisi ve imparatorluğun idarî işlerini
yöneten nazırları, imparatorun merhametli, iyi ve müsamaha eden,
hoş gören bir insan olduğunu söylerler.
İmparatorun şahsında topladığı kabul edilen bu meziyetleri sa
yesinde, toplumda uygulanan hukukun sertliği yumuşatılmakta, suç
lular affedilmekte, Devlete borçlu olanlara mehiller tanınabilmekte-
dir.
2) İyilikseverliğin timsali olan imparator, aynı zamanda Tan
rının kudretidir, yani imparator hem rahman, hem kadirdir. Herkes
üzerinde kudreti hâzır ve nazırdır. İmparator mademki, kâdir'i mut
laktır, öyleyse âlî cenap olmalıdır. Devletin herşeyi yapmağa yetkili
olduğu görüşü, her yerde hâzır Devlet fikrinin bir karşılığıdır.
3) Roma şehri ile arasında ortak bir bağlantı bulunan impa
rator, Romulus'un sitesine vadedilmiş olan ebedî yaşantıdan yarar
lanmaktadır. Ebedî bir hayata sahip olduğu kabul edilen Roma şeh
rinin bu özelliği imparatora da bulaşmaktadır. Hiç şüphesiz impara
tor ölümlü bir yaratıktır, ebedî oluş imparatorun şahsi için değil, fa
kat imparatorun yerine getirdiği görev için söz konusu olmaktadır.
İşte Diocletianus bu anlamda kendisinin ezelî ebedî olduğunu söyle
miştir.
4) Son olarak, imparatorun toplumda ortak mutluluğu, müşte
rek saadeti gerçekleştirmekle görevli olduğu kabul edilmiştir. Cice-
166
jton'un «ortak iyilik» kavramı yeniden ortaya çıkmıştır. Ammianus,
imperium'u yani iktidarı,, emretme kudretini şöyle tarif etmiştir :
emretme kudreti herkesi mutlu kılma görevidir. Bu şekilde Am
mianus iktidarın amacının, herkesin mutluluğunu sağlamak, onla
rın yararına çalışmak olduğunu açıklamıştır. Bu konuda da yine,
son imparatorluk devrinde eski yunanda savunulan bir görüş, «iyi
liksever hükümdar» fikri üzerinde durulmuştur.
Herkesin iyiliğini, menfaatini gerçekleştirmek, herkesi mutlu
kılmak kavramı içine, hürriyet ve güvenlik kavramları da girmekte
dir. IV ncü yüzyılın başlarında imparatorlara methiye yazanlar, on
lara : «size efendimiz, diyoruz, vatandaşların hüriyetini güven altına
alın», demektedirler.
îşte son imparatorluk devrinde, imparator son derece kudretli,
Tanrının iradesi ile o mevkii işgal eden ve her şeyi yapmağa kadir
bir kimse olarak kabul edilmiştir. Bu durum hukukî metinler için
de kabul edildiği gibi, bu fikri destekleyen bir siyasî ideoloji de mev
cuttur.
Teori yönünde durum bu olmakla birlikte, acaba gerçekte du
rum nasıldır ?
II — İmkânların yetersizliği.
0 devirde dünyanın keşfedilmiş olan ülkelerinin büyük bir kıs
mını kaplayan bu imparatorluk, gerçekte ikiye bölünmüş durumda
idi.
Son derece geniş yetkilere sahip olan bu imparatorlar ise, çoğu
zaman geri zekâlı, zayıf karakterli kimseler idi.
imparatorların yardımcıları da çoğu zaman, değersiz, ehliyet
siz, bencil, para için her şeyi yapabilecek karakterde kimseler idi.
Şimdi, kısaca, ileri sürdüğümüz bu ithamların doğru olduğunu
isbat etmeğe çalışalım.
A) İmparatorluğuın bölünüşü. Hukuken imparatorluğun bir bütün
teşkil ettiği kabul edilmiş, imparatorluğun bir bütün olduğu bir çok
defalar tekrarlanmış, özellikle imparator emirnamelerinde iki, üç
imparatorun ismi birden zikredilmiştir.
Fakat, gerçek durum bundan çok farklıdır. Daha ilk imparator
luk devrinde, Marcus Aurelius ve Verus, Septemius - Severus, Cara-
calla - Geta gibi bazı imparatorların birlikte anıldıkları görülmekte-
167
t
dir. Fakat bunlar birer istisnadır, çoğu zaman bu imparatorlardan

bir tanesi, imparatorluğun idaresini elinde tutmakta, kendisine yar
dımcı olan diğer imparator yada imparatorlar sadece ikinci derecede
bazı görevleri yerine getirmektedirler. Daha sonraları Diocletianus
siyasî sebeplerden çok askerî sebeplerin etkisiyle, kendisine görevin
de ortak olacak, kendisiyle ortak yetkilere sahip olacak başka bir
imparator «august» seçmiştir; her iki imparatorun da ayrı ayrı bi
rer tane yardımcıları «sezar» bulunmaktadır. Böylece dörtlü bir
yönetim denemesine girişilmiştir, ne var ki, Diocletianus'un sahip
olduğu otorite ve prestij sayesinde ayakta durabilen bu dörtlü yö
netim denemesi uzun süre varlığını devam ettirememiştir.
İmparatoruk tekrar bölünmüş, bu defa Constantinus'un üç oğlu

imparatorluğu miras olarak taksim etmişlerdir, ancak kısa bir süre
sonra kardeşler, kendilerine düşen paylar hakkında aralarında mü
cadeleye başlamışlar ve Constans diğer kardeşlerini bertaraf ettik
ten sonra tek başına imparatorluğa hâkim olmuştur. Fakat 364 de
orduları tarafından başa geçirilen Valenlinianus kendine ortak ola
rak kardeşi Valens'ı seçmiş, ona doğudaki ülkelerin idaresini bırak
mış, kendisi de batıdaki ülkelerin başına geçmiştir. 364 tarihinden
476 tarihine kadar, bir kaç ay müstesna, bu bölünme varlığını devam
ettirmiştir.
Ancak bu bölünme, imparatorluğun bölünmüş olduğu anlamını
taşımaz, bu bölünme sadece imparatorluğun idaresinin, yönetiminin
bir kaç kişi arasında bölüşüldüğünü gösterir.
Bu bölünme şu şekilde olmuştur : biri Roma, diğeri Constanti-
nopl olmak üzere iki başkent ve bu başkentlerin her birinde bir sena-
tus vardır. İmparatorluk içinde iki ayrı idare mekanizması mevcut
tur, çoğu zaman bu iki başkentte birbirinden farklı siyaset uygulan
makta, iki ayrı mevzuat ve özellikle iki ayrı gelenek, hâkim bulun
makta, iki ayrı dil konuşulmaktadır.
İmparatorluğun doğu ülkeleri ile batı ülkeleri arasında, eskiden-
beri oldukça derin ayrılıklar mevcuttu, fakat, zamanla bu ayrılıklar
daha da derinleşmiştir. Bu durum, bir barbar kumandanının batıda
ki kudretsiz bir imparatoru iş başından uzaklaştırarak, doğu impara
torluğu lehine birliği sağlamasına kadar devam etmiştir, fakat, ger
çekte, Germen prenslerinin ellerine geçen batı ülkeleri imparator
luğun elinden çıkmıştır.
168
B) İmparatorlar. İmparatorluğun idare mekanizması'mn bölün
mesi, imparatorların yüklendikleri görevlerin de bölünmesi so
nucunu doğurmuştur. İki ve bazen üç imparatorun aynı zamanda
iktidarda bulunmaları, bunların faaliyetlerinin olumlu sonuçları ol
masını gerektirirdi. Gerçekte ise, Constantinus ve Julianus gibi çok
nadir istisnalar bir tarafa bırakılacak olursa ki, esasen bu impara
torlar iktidarlarını başkaları ile bölüşmemişlerdir, imparatorların
yetki sahalarının daralmış olmaması hiçte beklenen, ümit edilen
olumlu sonuçları vermemişdir. Bu imparatorlar arasından bazen
cesur askerler de çıkmıştır, fakat çoğu zaman bu imparatorlar za
yıf karakterli, kudretsiz kimselerdir, hatta, bazen imparatorluk mev
kiini çocuklar işgal etmiştir. Valentinianus, oğlu Gratianus'u 9 ya
şında imparator yapmış, Gratianus ancak 17 yaşma geldiği zaman
fiilen babasının yerini alabilmiştir. 395 de Theodotius'un ölümü
üzerine oğullarından Arcadius, doğu ülkelerinin başına geçtiği za
man 18 yaşmda idi, diğer oğlu Honorius ise batıda imparator oldu
ğu zaman 11 yaşını doldurmuştu. Honorius'un yeğeni III ncü Valen
tinianus ise, tahta çıktığı zaman henüz 4 yaşında idi...
Karar verme kudretine sahip olmayan bu imparatorlar, çevrele
rindeki kimselerin ellerinde oyuncak olmuşlardır. Örneğin, III ncü
Valentinianus annesi Galla Placidia'nm, Gratianus yüksek mevkide
bir din adamı olan Ambroise'ın, Honorius de yarı barbar bir ku
mandan olan Stilicon'un etkisi altında kalmıştır. Putperestler, hıris-
tiyanlar, katolikler, arienler, germen aleyhtarları, birlik taraftarları,
iktidarın etkili bir şekilde kullanıldığı prefektura valilikleri, nazır
lıklar, ordu kumandanlığı gibi önemli mevkileri ele geçirebilmek için
aralarında devamlı mücadele etmişlerdir, çünkü imparatorların ba
şında bulundukları idare mekanizması hiç te iyi işliyememiş ve et
kili olamamıştır.
C) İdare. İdare mekanizması iyi işliyememektedir, bununla birlikte
son derece kalabalık, kabarık bir kadroya sahiptir. Bürokrasi, son
imparatorluk devrinin özelliklerinden biridir. İdare mekanizması
çok geniş, kalabalık olmakla birlikte, elemanlar iyi seçilmemişler
dir, aldıkları ücretler yetersizdir, bu memurlar Devlet anlayışına
Devlet fikrine yabancıdır ve sonuç olarak imparatorluğun kuvvetli,
iyi bir idare mekanizması yoktur.
İmparatorlar idareye, memurlarına güvenmemektedirler; zor
kullanılarak nazırlardan «hukuka aykırı» rescriptumlar elde edildi-
169
gì ortaya çıkarılmıştır; hakimler cahildir ve para ile satm alınabile
cek karakterdedirler; hazine memurları ise, ahlâksız ve gaddardır.
III ncü Valentinianus'un «citatio» kanunu, hukukçuların içtihatları
nın değerini kendiliğinden tayin edecek bir sistem tesbit etmiştir,
bunun sebebi hakimlerin en doğru olan içtihadı kendiliklerinden bu
lup çıkartamıyacak kadar ehliyetsiz olmalarıdır.
Ekonomik durumu hiç bir zaman iyi olmamış bu ülkede, pro-
vençialar sömürülerek ve esirlerin ihtiyaçtan çok fazla olan el eme
ği sayesinde ancak mutlu bir azınlığın refahı sağlanabilmektedir;
son bir yüzyıldan beri gittikçe daha da fakir düşen bu imparatorluk
ta, gelir kaynaklan gün geçtikçe azalan bir hazine, ordunun, idare
mekanizmasının ve sarayın her gün biraz daha artan masraflarını
karşılayamaz olmuştur; fetihler devrini çoktan kapamış olan ve bun
dan böyle gelip geçen işgal çetelerinin yağma ettikleri, yakıp yıktık
ları bir ülke olan bu imparatorlukta, baştaki yöneticiler de ehliyet
siz, dirayetsiz olunca bu durumun ancak çok kötü sonuçları olacağı
açıktır. İşte, son imparatorluk devrinin, bir gerileme devri olarak
kabul edilmesinin ve son imparatorluk devri krizinden söz edilme
sinin sebebi ve taşıdığı anlam budur.
Son imparatorluk devrinin bir kriz devri olduğunu değişik açı
lardan incelemek ve bu konuda pek çok deliller vermek mümkün
dür. Ben burada sonuç olarak, belki o devri ve o devrin insanlarını
daha iyi tanımamızı sağlayacak olan bir konu üzerinde durmak is
tiyorum, hukukçular arasında olduğumuza göre de, imparatorluk
mevzuatını ele alacağım.
Bu mevzuatın «tutarsız» olduğundan söz edilmiştir. Bu konu
da Codex Theodosianus ve codex Justinianus bize pek fazla bir bilgi
verememektedir. Bu devirde yasama faaliyeti son derece fazladır.
Ne var ki bu mevzuat bolluğunun, fazla etkili olamadığı görülmek
tedir. Çünkü evvelki bir mevzuatta yer alan bazı tedbirlerin bir kaç
yıl ara ile tekrarlandığı görülmektedir. Cezalar yönünden bu mev
zuat son derece ağır hükümler ihtiva etmektedir : ağır para cezaları,
sürgün, bir uzvun kesilmesi, ölüm cezaları bunlar arasındadır. Hıris
tiyanlığın telkin ettiği sert hareketlerden kaçınma prensibinin, im
paratorlar üzerinde fazla bir etki yapmadığı söylenebilir. Fakat bu
sert ve haşin hareketler dahi imparatorların aczinin, bir itirafı ve
teminatı niteliğini sahiptir. İmparatorların aczinin bir itirafıdır, çün
kü ancak ağır ceza tehdidi altında imparatora itaat sağlanmağa ça-
170
lışılmıştır ve hepimizin bildiği gibi, aile içinde olduğu kadar, Devlet
içinde de, bu usul hiç bir zaman bir işe yaramamıştır, yani beklenen
sonucu vermemiştir. Bu tutum aynı zamanda imparatorların aczinin
bir teminatıdır, şöyleki, çok ağır bir cezaya hükmetmek durumunda
olan bir hakim bu cezayı işlenen suça nisbetle çok ağır görebilir
ve bu durumda hakim bu cezaya hükmetmekten vazgeçebilir ve geç-
miştirde.
Aynı zamanda imparator constîtutio'larının, emirnamelerinin
üslûbu, dili son derece kötüdür. Klâsik hukukçuların kullandıkları
açık ve seçik ifadeler yerlerini burada tumturaklı, ağır ifadelere bı
rakmışlardır. Bu devirde, anlatılmak istenen şeyin tam karşılığı olan
terimi kullanmamak, hukuk kaidesini anlaşılması güç cümleler için
de saklamak, bir hukukî zarafet olarak sayılmıştır. Kullanılan dilin
güç anlaşılır olması, hukuk tarihi ile ilgilenen bir çok hukukçuyu
bu metinleri tetkik etmekten alakoymuş, bu metinlerin incelenmesi
çok sıkıcı, usandırıcı olduğundan, bunların fazla önemli olmadıkları
kanısı doğmuştur.
Sözlerimize bu kötümser hükümlerle mi son vermemiz gereke
cektir ? Sanmıyorum. Çünkü, bir defa, tarih insanlara kötümser ol
mamayı, daima geleceğe ümitle bakmayı telkin eder. Son impara
torluk devrinin bir gerileme devri olması, belki bir imparatorluğun
çöküşünü, bir dünyanın yıkılmasını ifade etmektedir, fakat, aym
zamanda yeni bir dünyanın doğuşunu müjdelemekte, batı avrupa-
smda esaretin sonunu ifade etmektedir ki, bu da, hiç te küçümsene-
miyecek bir olaydır.
Özellikle bu devrin imparatorları, genel olarak, kendileri hak
kında verilmiş olan kötü yargıları hak etmemektedirler. İmparator
ların teoride sahip oldukları mutlak kudrete karşılık, bunların ger
çekte çok zayıf maddi imkânları olması, kendileri hakkında verilen
kötü yargının pek de haklı olmadığının bir delilidir. İmparatorların
ileri sürdükleri iddiaların pek büyük olduğu düşünülebilir, fakat
böyle bir tutumun dahi, kendine göre asîl bir tarafı vardır, bu im
paratorlar, kendilerini büyük roma imparatorluğunun varisleri ola
rak görmektedirler. Bu imparatorlar, yabancı istilâlarına, çok bozuk
ekonomik duruma rağmen eski gelenekleri sürdürmek istemektedir
ler... İmparatorlar, emirnamelerinin baş kısmında yüklendikleri gö
revin ne derece yüce olduğunu belirtmişlerdir ve bunlar, gelişi gü
zel söylenmiş sözler değildir. Bu devirde Alaric'in İtalyayı yakıp yık-
171
tığı, Romayı yağma ettiği, Honorius'un hemen hemen muhasara al
lında bulunduğu Ravennes'leri tehdit ettiği, batı ülkelerinin büyük
bir kısmının imparatorun otoritesinden çıktığı bir devirde, impara
torun nazırları çalışmalarına devam etmekte, suiistimalleri önleme
ğe, hukuku devrin yeni ihtiyaçlarına uydurmak için gayret sarfet-
mektedirler. İmparatorluğun ortadan kalkma tehlikesi ile karşı kar
şıya bulunduğu bir zamanda/hukukçuların bir hususî hukuk mese
lesini tartışmaları, onların gerçeklerden çok uzak olduklarının bir
delili olarak ortaya konabilir. Fakat ben bu fikirde değilim. Birbiri
ile çelişen fakat Romayı yıkmak için birleşmiş olan kuvvetler karşı
sına, büyük iddialar fakat yetersiz imkânlarla çıkan bu zayıf impa
ratorlar, ehliyetsiz kimselerle çevrilmiş bu yöneticiler, eski devirle
rin mirasını korumak için mücadele eden bu insanlar, kendilerine
karşı saygı duymamızı zorlayan bir cesaret ve büyüklük örneği ver
mişlerdir.
172
KUVVET VE HUKUK (1)
Saygı değer Rektör, sayın Dekan, aziz dostlarım, genç meslek

taşlarım, ve değerli misafirlerimiz !
Açılış dersi konusuna girmeden önce, Ankara Hukuk Fakültesi
ne ve onun sayın öğretim üyelerine olan önemli borçlarımı, hiç de
ğilse kısmen, ödemeği bir vazife bilirim.
Bu borçlarımın başında, sarsılmaz bir sadakat ve bağlılık duy
gusu gelmektedir. Bu anda aranızda bulunarak, hep birlikte, eski
günleri yâdetmek fırsatını buluşumuz, benim için derin bir heye
can ve büyük bir zevk kaynağı olmuştur. Hepinizi candan selâmlar,
yeni ders yılınızın mutlu ve başarılı geçmesini temenni ederim.
Meslekî çevreme olan önemli borçlarımın bir diğeri de aziz ar
kadaşlarımın, hakkımda herzaman izhar ettikleri samimî teveccü
hün son bir delili karşısında duyduğum şükran hislerini kendilerine
bildirmek görevimdir. Bugün, Ankara Hukuk Fakültesi Profesör, do
çent ve asistanları ile eski öğrencilerim olan diğer Türk ilim adam
ları, şerefime bir Armağan yayınlamak lûtfunda bulunmuşlardır. Bu
eseri hazırlamış olan meslektaşlarım pek kıymetli ve orijinal incele
melerle ilim hazinesini zenginleştirmişlerdir. Bir nevi âbide değerin
de olan bu armağan, hayatımda bana bağışlanan en kıymetli hedi
yedir. Bundan başka bu eser, Türk hukuk bilginleri ile aramızda
teessüs etmiş olan çözülmez bağları, bugünün ve yarının nesillerine
ebediyyen hatırlatacak olan kıymetli bir vesika vazifesini görecek
tir.
Bu değer biçilmez taltiften dolayı,Armağana katılmış olan bütün
dost ve meslektaşlarıma ve bilhassa tertip heyetinin sevgili üyele
rine candan gelen teşekkürlerimi alenen sunmama müsaade buyur
manızı rica ederim.
( 1 ) 1964-65 Ders yılı açılış töreni münasebetiyle Ord. Prof. Dr. Hirş tarafından verilen
açılış dersidir.
173
Bundan başka, diğer bir şükran borcum daha vardır ki bu da
1952 yılma kadar öğretim kadrosuna dahil bulunduğum Fakülteni
ze bu seferde misafir profesör olarak davet edilmek şerefine maz«
har edilişimden dolayıdır. Nihayet, bütün bunlara ilâveten, bu ders
yılı başında, mutad olarak yeni öğretim devresini açmak için ilk
dersi vermek hakkı kendisine ait olan en genç profesörün, bu hak
kından benim lehime feragat edişi ve kadirşinas Profesörler Kuru
lunun, bu şerefli vazifeyi bana tevcih etmek lûtfunda bulunuşu do
layısıyla hissetmekte olduğum şükran duygularını da belirtmem lâ
zımdır.
Bu nazikâne hareketlerinden dolayı, gerek sayın Prof. Münci
Kapani arkadaşıma, gerek sözü geçen teklifi karara bağlıyan Fakül
te Profesörler Kuruluna samimî teşekkürlerimi arzetmeyi vazife bi
lirim.
Açılış dersinin konusuna gelince; bu, tâ eski zamanlardanberi
filozofların ve hukuk bilginlerinin işlemiş oldukları bir meselenin,
bu defa Hukuk Sosyolojisi açısından işlenmesidir.
Konumuz, «Nüfuz kudreti» ile «Hukuk» arasındaki münasebet
problemidir.
«İktidar», «Erk», «Kuvvet» gibi sözler; siyasete ve hukuka dair
bazı tasavvurları ve kavramları ihtiva ettiğinden, almanca M a c h t ,
fransızca P o u v o i r ve, ingilizce p o w e r kelimelerini, bizim mak
sadımızı ifade için « N ü f u z k u d r e t i » tabiri ile karşılamayı da
ha uygun buldum.
Herkes, fiilen sahip bulunduğu bir şeyi, yanında alıkoymak, elin
den bırakmamak emelindedir. Bu veri (mûtâ), gerek hayvanlarda,
gerek insanlarda, hatta insan topluluklarında müştereken mevcut
olan bir hususiyettir. Ahkonması veya muhafazası arzu edilen şeyin
mahiyeti ve ne suretle ele geçirilmiş olduğu hususları, onun hakkın
da beslenen sahiblik duygusunun şiddeti yanında ikinci derecede ka
lan unsurları teşkil eder. Meselâ, elden çıkarılmamak, başkasına kap
tırılmamak istenen şey bir kemik, bir altın, bir arsa, bir insan, bir
şehrin tamamı, veya bütün bir devlet olabilir. Keza bu şey, elinde bu
lunduğu kimsece başkasından iktisap edilmiş, ecdattan tevarüs edil
miş, yahut sadece emanet olarak teslim alınmış bulunabilir.
Sözü geçen bu, ve buna mümasil bütün hususlar, hukukî ba
kımdan ne kadar mühim olurlarsa olsunlar, elindeki şeyi başkası-
174
t
!
ı I I ı -i ı ( ti M I '!• ' •! '•<)• « I' I • ! « ! • » • ı ı
na bırakmak zorunda kalan kimse için ikinci plânda kalan mesele
lerdir. O'nun için önemli olan tek şey, fiilen sahip bulunduğu nes
neyi ilerde de yanında alıkoymaktan, her ne suretle olursa olsun
başkasına kaptırmamaktan, kısacası, elden çıkartmamaktan ibaret
tir.
Her canlıya has olan bu tasarruf ve muhafaza arzusu, yalnız
maddî mallara maksur olmayıp, aynı şiddetle, bir ferdin veya gu
rubun hâkim olduğu veya hâkim olduğunu zannettiği nüfuz sahasına
da şâmildir.
Böyle bir sahaya hâkim olan ferd veya gurup, muayyen yollar
dan ve belli vasıtalarla, kendi menfaatlarını korumak gayesi ile,
kendi muhalif veya rakiplerinin menfaatlarına karşı cephe almaya,
onları mağlûp etmeye çalışır.
Zira, biraz evvel temas ettiğim tasarruf ve muhafaza emeline,
her canlıya has diğer bir insiyak, başka bir içgüdü tekabül eder ki
o da, mamelekini çoğaltmak, veya nüfuz sahasını büyültmek arzu
sudur. Halbuki bu, ancak başkalarının zararına olarak doyurulabi-
len bir arzudur. Hiçdeğilse birçok hallerde durum budur.
İşbu antagonizm, bu tezad, yani bir kimsenin kendi nüfuzunu

sağlama hususundaki menfaati ile, başkasının kendi nüfuzunu mu-
hafasa hususundaki menfaati arasında cereyan eden bu çarpışma
vetiresi, canlıların içgüdülerine hakkedilmiş bir sabite olup, insan
ların birlikte yaşamalarından doğan ve hiçbir suretle bertaraf edi
lemeyecek olan bir gerçekliğin ifadesidir. Kısacası bu, bir tabiat ve
risi, bir «mûtâ» dır.
Kadîm Yunan filozofu Heraklit'in, «Harbin herşeyin Halikı ve
Kralı olduğu» yani, hayat mücadelesi olayının sosyal hayatı yaratan
ve ona hâkim olan faktör olduğu anlamına gelen meşhur sözünün
manası budur. Nerede ve ne zaman olursa olsun, insanlar hep bir
arada, yanyana yaşadıkça, bunların arasında devamlı şekilde men
faat ayrılıkları olacak ve bunun neticesinde de, tabir caizse, daimî
bir «iktidar kavgası» meydana gelecektir. Ana ile çocuk, erkek ile
kadın, ana ile baba arasında; aynı derneğin, aynı ortaklığın, hatta
aynı vatanın mensupları arasında üyeler-arası, yurttaşlar-arası mü
nasebetlerde, ve nihayet ferdle devlet ve bir devletle diğer devlet
veya devletler arasında, sözün kısası, sosyal hayattaki bütün insan
gurupları içinde ve aralarında «iktidar» .uğruna sonu gelmez bir sa-
175
vaş hüküm sürer. Bu savaşın, çok defa, kesin bir sonucu olmaz. Bu
gün daha zayıf durumda olanın, daha kuvvetlinin tahakkümü altir
na, isteyerek veya istemiyerek, girmiş bulunması, ona zebun olması,
geçici mahiyette durumlardandır. Zira, tâbi durumda olan kimse
kâfi derecede kuvvetlendiği, veya bu zanni uyandırdığı anda iktidar
uğruna savaşa girişecek ve kendi arzu ve emellerini diğerlerine hâ
kim kılmaya uğraşacaktır. Deme"k oluyor ki hayat mücadelesi adı
ile anılan sosyal veri (mûtâ), bir çeşit devamlı tansiyon, veya potan
siyel münasebeti mahiyetini arzetmtektedir.
Eski tabirleri kullanmama müsaade ederseniz diyebiliriz ki, te-
vettür veya iktidar, hiçbir zaman sabit kalmayıp, devamlı olarak
yükselir ve alçalır, çıkar ve iner, nadiren de, geçici olarak ortadan
silinir.
Şu halde, Sosyoloji açısından «Nüfuz Kudreti» tabirini en geniş
anlamda tarif etmek istersek, MAX WEBER'den mülhem olarak,
şöyle diyebiliriz.
«Nüfuz kudreti demek, sosyal bir münasebet içinde, kendi arzu
ve iradesini, buna muhalif olanlara rağmen, yerine getirme şansı de
mektir» ki, bu şans hangi temele dayanırsa dayansın, bunun ehem
miyeti yoktur. Bundan başka, bizim THEODOR GEIGER'in çizdiği
daha genel ve daha kısa bir tarif çerçevesi ile iktifa etmemiz de müm
kündür : Bu zata göre «Sosyal Nüfuz kudreti demek, muayyen sos
yal olayların akışına belirli bir istikamet verebilmek», yani, muayyen
bir insanın veya teşkilatlı bir topluluğun, diğer kimselerin hareket
tarzlarını belirli bir istikamete yöneltebilmesi demektir.
Bu tariften çıkan iki netice şudur : Evvelâ, bu anlamdaki «nü
fuz kudreti» meselesi yalnız Devletle ilgili, dolayısiyle «siyâsî» bir
vetire olmayıp, belki her ferd ve her insan topluluğu hakkında vâ-
rid olan önemli bir vakıadır. Hiçbir nüfuz kudretine sahip olmayan
bir insan veya bir insan gurubu tasavvur edilemez. Çünkü her ferd
ve ferdlerden müteşekkil her gurup, yaşadığı müddetçe, kendileriyle
sosyal münasebetlerde bulunduğu diğer ferd veya guruplara karşı
nüfuz sahibi bulunduğunu ergeç iddia ve ispat edecektir. Bu husus
ta misal vermeye hacet yoktur.
Bundan başka, ister ferd, ister gurup olsun, hiçbir süjenin nü
fuz kudreti « m u t l a k » değildir. Bu kudret iki bakımdan «n i s b î»
dir :
176
1 ) Kudrete sahip olanın zatî durumu ve şartları bakımından,
2) Kudrete sahip olanın, dahil bulunduğu sosyal gurup içinde
ki diğer kudret sahiplerinin varlıkları bakımından.
I) Filhakika, sosyal nüfuz kudreti, esas itibariyle ferdlere da
yanmaktadır. Halbuki ferdler, takdir ve tahmini kabil olan ve ol
mayan neviden türlü değişikliklere mâruz olarak yaşarlar. Bu veri
(Mûtâ), kendilerine a s l î veya t a b i î dediğimiz nüfuz faktörle
rinde apaçık müşahede edilebilir : meselâ bir ferdin sahip bulundu
ğu bedenî veya fikrî kuvvet, telkin ve ikna kaabiliyeti, «sex appeal» i,
yahut bir Devletin diğer devlete nazaran nüfus ve tabiî kaynaklar iti
bariyle haiz olduğu üstünlük, zamanla türlü değişiklere mâruz kalan
hususları teşkil ederler. Dolayısıyla, bunların neticesi olan nüfuz
kudreti de bu değişiklikleri takiben azalır veya çoğalır.
Bundan başka, yukarda zikrettiğimiz veri (mûtâ), kendilerine
t â l i veya s o s y a l dediğimiz diğer nüfuz faktörleri hakkında da
vâriddir : Her memurun, memur olarak haiz olduğu gerçek nüfuz
kudreti, onun terfii veya nakli gibi olaylarla değiştiği gibi, emekliye
ayrılması veya ölmesi ile de sona ermiş olur. Keza, bir diktatörlü
ğün, diktatörün ölümünden sonra devam edip etmiyeceği şüpheli
olduğu gibi, Devletler arasındaki bütün anlaşma ve paktlann gerçek
tesir kudretleri de, üye devletler içinde cereyan eden Hükümet de
ğişiklikleri tehlikesine daima mâruz bulunmaktadır.
Aynı şekilde, iktisadî veya siyasî buhranlar, en kuvvetli sayılan
Ekonomik Teşebbüsleri birdenbire iflâsa sürükleyebilirler.
Sözün kısası, nüfuz kudreti, geçici ve nisbî olup, bütün gayret
lere rağmen, dayandığı faktörlerin önlenmesi kaabil olmayan değiş
melerini takip ederek azalıp çoğalmaya mâruz bir vetiredir.
Unutmamak lâzımdır ki «Bilgi» ve «İlim» dahi, kudret faktör
leri mahiyetindedir. Zira, ingiliz bilgini FRANCIS BACON'ın meşhur
vecizesine göre, illetin bilinmemesi, neticenin istihsaline mani oldu
ğundan, insanların «bilgi» Ieri ile «nüfuz kudretleri», hakikatte ay
nı şeyi temsil ederler. Aynı fikri, başka bir tarzda ifade etmek ister
sek, diyebiliriz ki illetlerin bilinmesi, neticeyi elde etmeyi mümkün
kılar, hiç değilse, gelecekte vaki olacak hadiseler hakkında daha
sağlam ve itimada değer bir kalkülasyonu temin eder.
Bunun içindir ki, başkaları üzerine nüfuz imkânı veren vası
talar ile illiyet rabıtaları hakkında gerekli vukufa inhisarî bir su-
177
rette sahip olan kimse, bu vukufunu, her ne bahasına olursa olsun
saklamağa uğraşacaktır. Bu veri hakkında da misal vermemize ha
cet yoktur.
Herkesin tasarrufu altında olan birşey, bir insana diğerlerine
nazaran hiçbir avantaj temin etmediğinden, «nedret», «kıt bulun
ma» gibi vasıflar dahi, bütün nüfuz kudretlerinin aslî bir unsuru
olarak görünürler. Şu halde nüfuzu kazanmaya veya muhafaza et
meye fayadlı olan araç ve sırları, diğer kimselerden saklamak veya
onlara vermemek usulü, sosyal hayatın bütün kademelerinde tesbit
edilebilen bir veridir ki bunu bilmemek veya günlük hayatta kaale
almamak, cazibe kanununa aldırmamak gibi tehlikelidir !
2) Bundan başka bir kimsenin sahip bulunduğu nüfuz kudre
ti, demin işaret ettiğimiz gibi, diğer bir bakımdan da nisbîdir : hem
cinslerinin hareket tarzlarını belirli bir yola yöneltebilmek şansın
dan ibaret olan nüfuz kudreti, genel olarak bütün hemcinslere mües
sir bir kuvvet olmayıp,, ancak, nüfuz sahibinin kendileriyle müşah
has içtimaî münasebetler tesis etmiş olduğu kimseler üzerinde tesiri
görülebilen bir kudrettir.
1944-1951 yıllan arasında bu Fakültede verdiğim ders takrirle
rinde Fizik alanında geçen «dalgalar sistemi» tabirinden faydalana
rak, Fizik ve Bioloji sahalarında ferdî serbesti ve maaşerî zorlama
şeklinde tezahür eden ikiciliğin (dualisme), sosyal hayatta da câri
olduğunu isbat etmeye çalışmıştım. Filhakika biz, cemiyet içinde ya.
şayan insanları, sosyolojik açıdan kâh münferit bir «e 1 e m a n» kâh
muayyen bir «k i 11 e» olarak telâkki edebiliriz. Zira her ferd veya
gurup, içinde bulunduğu başka bir gurubun bir elemanı rolündedir
ve bu sıfatla ferdî hürriyetten istifade ederek, sadece, sahip bulun
duğu nüfuz imkânları nisbetinde, irade serbestisine göre hareket
edebilir. Ancak, ister ferd ister gurup olsun, kitle içinde kendisi gibi
mevcut olan diğer elemanların da - belli hudutlar dahilinde de olsa -
bir irade ve hareket serbestileri olduğundan, kitle içindeki hareket
serbestisi bunların serbestileri ile sınırlı kalacaktır.
Bunun neticesinde, kitle içinde müteaddit ve birbirlerinden müs
takil gözüken bütün bu elemanlar arasında m ü t e k a b i l b i r ta
b i iy y e t meydana gelmektedir. Yani ferd veya mahdut bir gu
rup, kendisinden daha şümullü olan bir kitlenin sadece bir elemanı
durumunda kalır. Bunun içindir ki biz, Sosyoloji açısından ferdi
veya münferit bir gurubu yalnız başına nazara alamayız. Gerek fer-
178
di, gerek herhangi bir insan topluluğunu daima belli bir kitlenin un
suru olarak ve bu kitledeki diğer unsurlarla birlikte tetkik etmekli-
ğimiz lâzımdır. Bu sebeble, diğer müsbet ilimlerde olduğu gibi biz
de «dalgalar sistemi» tabirini kullanarak, sosyal hayata, dalgalı bir
muvazene olarak bakabiliriz. Muayyen bir kitle içinde rol oynayan
bir elemanın belli bir enerjisi, yani bir nüfuz kudreti ve bu nüfuz
kudretinin de bir istikameti vardır. Fakat, bazı kitleler daha şümul
lü olan diğer kitleler içinde eleman rolünü oynadıklarından, her kit
le hem iç hem dış bakımdan tetkik edilerek bunların enerjileri ve
nüfuz kudretleri arasındaki mütekabil tâbiiyyet münasebeti tesbit
edilmelidir.
Bundan aşağı yukarı yirmi yıl önce ileri sürmüş olduğum bu fi
kirlere benzeyen düşünceler, diğer sosyal bilim dallarında çalışan
bilginler tarafından incelenen konular hakkında da müdafaa edilmiş
tir.
Tabiatta olduğu gibi, cemiyette de her kuvvet mukabilinde baş
ka bir kuvvet bulunduğundan ve böylece birbirine bağlı kuvvetlerin
çarpışması neticesinde dalgalı bir muvazene meydana geldiğinden,
adetâ bir otomatik ayarlama durumu teessüs etmektedir.
Sözügeçen otomatik ayarlama mekanizmasının hususiyetlerine
vakıf olduğumuz nisbette, sosyal hayatı da, tıpkı bir gemi gibi, iste
diğimiz yöne doğru sevk ve idare etmek imkânını kazanabiliriz. Bu
benzetmeye dayanarak, Amerikan bilgini NORBERT WIENER, sözü
geçen otomatik ayarlanma mekanizmasının hussuiyetlerini inceleyen
yeni Bilim dalma «K y b e r n e t i k», yani, «kaptancılık» adını ver
miştir.
işletme Ekonomisinde büyük önem kazanmış olan bu yeni Bi

lim kolunun elde ettiği başarılardan, insanların sosyal hayatını ras
yonel bir şekilde düzenlemeye ve belli istikametlere doğru sevket-
meye yarayan vasıta ve yolları araştırmakla meşgul olan bütün sos
yal ilimlerin, hususiyle Hukuk İlminin geniş çapta faydalanması za
manı artık gelmiştir.
Prof. MÜNCİ KAPANI arkadaşımızın «Kamu Hürriyetleri» adlı
profesörlük tezinde pek güzel belirttiği gibi «Hukuk-dışı faktörlerin
kuvveti ve etkisi oranında hukukî teminat müeseselerine duyulan
ihtiyaç da daha az olacaktır.... otolimitasyon, sadece Devletin faali-
179
yetinde kendisini göstermekle kalmaz, fakat onun bünyesinde mev
cuttur.».
II
Gerçek durum bu olunca, «Hak», «Adalet» gibi mefhum ve mü

esseselerin yeri ve rolü ne olacaktır ? Hukuk İlmi, normatif bilim
ler çerçevesi dışına mı çıkacak, Hukukçular kanun ve hukuk kaide
lerinden ziyade matematik metodlan kullanarak istatistikî ve sosyal
genellemelere daha fazla bir önem mi vereceklerdir ? Arzedeyim :
Sosyal hayattaki nüfuz ve iktidar savaşı ne kadar tabiî bir mu
ta ise, bu savaşın - teşbih caizse-«Harp nidaları» da aynı derecede
kaçınılması imkânsız diğer bir sosyal mûtâ'yı teşkil eder. Zira her
kes, fiilen sahip olduğu veya talepte bulunduğu nüfuz, mevki ve sa
halarının meşru, rakiplerininkilerm ise gayrı meşru olduğunu isbata
çalışır.
Buna ne lüzum vardır ? «Hak, kuvvetindir» demek kâfi değil
midir ? Kendi menfaatlannı meşru kılma ve haklı gösterme emeli,
Sosyoloji açısından ele alındığı zaman şu mesele ile karşılaşırız :
Zaman zaman insan, kendi hareket tarzı üzerinde düşünmek ih
tiyacını duymaktadır : Bu, ya vicdan azabının, ya muhtemel bir ten
kide karşı koyma hazırlığının gerektirdiği bir ruh haleti olabilir. Bu
ruh haleti neticesinde insan, kaideten, kendi hareket tarzını gerek
kendi nefsine karşı, gerek başkaları nazarında h a k l ı g ö s t e r
m e ğ e teşebbüs eder. «Haklı göstermek» tabiri ise pek manidardır.
Zira, bir şeyi, bir olayı veya hareket tarzım «meşru kılma ve haklı
gösterme» teşebbüsünde bulunabilmek için, bahis konusu olan olay
veya harekete öyle bir fikrî temel izafe etmek icap ederki, bu ince
den inceye hazırlanmış, bütün bir mantık tekniği ile işlenmiş olan
fikrî temelden hareket edilince, bu olay veya davranış artık m a n
t ı k î bakımdan d o ğ r u ve z a r u r î olan yegâne sonuç olarak
karşımıza çıksın!
Ancak, gayrı-ihtiyarî ve insanın farkına varmadan yaptığı bir
elçabukluğu ile, sadece m a n t ı k î bakımdan d o ğ r u kılınan bu
iddia, birdenbire bir kıymet normu, bir değer hükmü rengini taşı
yan «haklı», «iyi», «ahlaken vacip», «adaletin icabı» gibi sıfatlan
kazanıverir. Bu itibarla, herhangi bir durumu veya hareketi meşru
kılmak, haklı göstermek teşebbüsü ile erişilmek istenen gaye, mez-
180
kûr durumun veya hareket tarzının « d o ğ r u l u ğ u n u » , dolayısıyla,
«ahlaka ve hukuka uygunluğunu» isbat etmekten ibaretir.
Nüfuz kudretini sağhyacak olan herhangi bir hususun, «hukuk»
a uygun olduğunu idida eden kimse, bu iddia ile, hem kendisinin hak
sahibi olduğunu, hem de «hak» kının gerek objektif hukuka, gerek
adalete, yani ahlaka dayandığını ifade etmek niyetindedir. Şuhalde,
sözü geçen «haklı kılma ve meşru gösterme ihtiyacı», nüfuz kudre-
tini arttırmak, hiç değilse sürdürmek, muhafaza etmek arzusundan
doğmaktadır. Hatta diyebiliriz ki, nüfuz kudreti ile buna dayanan
hükümranlığın istikrarı ve devamı için en önemli temel unsur, diğer
insanların bu nüfuz kudretinin ve hükümranlığın « m e ş r u » oldu
ğu yolundaki i n a n ç landır.
Jean Jacques ROUSSEAU'nun dediği gibi, «En kuvvetli olan
kimse, kuvvetini Hukuk şekline, ve tâbi olanların itaatim vecibe
şekline sokmadıkça, hiçbir zaman kâfi derecede kuvvetli değildir».
iktidar «meşru» olarak tanınırsa, yani toplumun ruhunda, ikti
dar mevkiinde bulunanların «meşru idareciler» oldukları kanaati do
ğar ve yaşarsa, artık aleyhde cereyanlar meydana çıkmıyacak, ve bu
«rejim» meşru idare olarak kabul edilecek demektir.
En eski zamanlardanberi, hâkimiyet mevkiini ele alan adam ve
ya gurup, kendi rejiminin meşru olduğunu hertürlü vasıta ile isbata
çalışmış ve bu hususta bilhassa ruhî vasıtaları kullanmaya dikkat
etmiştir. Bu vasıtalardan bazılarını gözden geçirelim : «An'ane, mu
kaddes telâkki edildiği müddetçe» eski zamanlardan kalma âdet ve
müesseelerin «meşru» oldukları inancı yaşar. Bundan başka, meş
ru kılma fenomeninin öz temeli, her yerde ve her zaman ya «dinler»,
ya da bunların yerine kaim olan «dünya görüşleri» olmuştur. Hal
kın, dine veya bir dünya görüşüne olan duygusu, bu suretle, muay
yen bir düzen tarzının, muayyen bir idarenin «meşru» luğunu ispa
ta vasıta olarak kullanılmıştır.
Nihayet, en yüksek, en ulvî değer mahiyetinde olan «İyilik»,
«Hakikat», «Adalet» gibi ahlâk prensipleri m u t l a k sayılıp, bun
lara uygun olan hareket tarzları «meşru» addedilirler. Ve, en sonra
«Kanunilik», yani Kanuna mutabakat, hususiyle Anayasaya uygun
luk prensibi, meşru kılma fenomeni bakımından büyük bir ehemmi
yet arzeder. Zira, Kanunun lâfzına, ruhuna ve şekline uygun olarak
meydana getirilmiş olan sosyal bir durum, genel olarak «meşru»
sayılır.
181
Zamanımızın, meşru kuma vasıtalarının en esaslıları i d e o 1 o.
j i lerdir. İdeolojilerdeki «i d é e» 1er, mutlak surette ilmen isbat
edilebilen ve ilmî bakımdan doğru olan fikirler demek değildir. Bun
lar, muayyen bir gayeye varmak ve muayyen bir rejimi kudsî ve
meşru kılmak için icad edilmiş ideallerdir.
Burada bahis konusu oları husus, herhangi ilmî ve nazarî bir
hakikat değil, pratik menfaattir ki, bu, muayyen bir cemiyet veya
gurupta meydana gelmiş olan belli bir düzenin muhafazası veya de-
ğiştriilmesindeki menfaattir. Her gurup içindeki sosyal durumun
meşruluğu, «ilmî» bir şekilde ispat olunmaya çalışıldığı gibi, halen
hükümran olan rejimi bertaraf etmek isteyenler de aynı sosyal du
rumun meşru olmadığını, gene «ilmen» isbat etmeye gayret sarfe-
derler.
Hemen işaret edelimki, hakikatte bütün bu vetireler hakkında
kullandığımız «ilmen» ve «ispat etme» tabirleri yerinde değildir.
Çünki ideolojilerin dayandıkları deliller, ilmî hakikatler olmayıp,
pratik menfaatlan gizlemek maksadı ile ileri sürülmüş gayrı-ilmî
akîde veya inançlardır. İdeolojilerde «hakikat» diye takdim edilen
iddialar, belli maksadlara matuf parolalardan ibarettirler ve ilmî
hakikatlerle bir münasebetleri yoktur. Bununla beraber bütün rejim
ler ve siyasî cereyanlar, halkın ilme karşı duyduğu hürmeti, yahut
meşhur filozof JASPERS'in tabiri ile «batıl itikadı» -tabir caizse -
istismar ederek, kendi menfaat ve davalarını savunmak maksadı ile,
ideolojilere başvurmaktadırlar. Burada, muayyen bir sosyal düzeni
haklı veya haksız çıkarmak maksadı ile sayısız Tabiî Hukuk mek
tepleri tarafından uydurulmuş olan ve sözde «ilmî» denen birtakım
nazariyelerin de unutulmaması gerekir.
Bütün bunlardan çıkan netice şudur ki, «meşru kılma ihtiyacı»,
THEODOR GEIGER'in dediği gibi «bizzat bir iktidar fenomenin
den» ibarettir.
III
THEODOR GEIGER'in fikri, -bir mûtâ'nın ifadesi olarak kabul

edilince, hukukun, cemiyet içinde oynayabileceği rolün, ve hususiyle,
sosyal iktidar mücadelesinde yerine getirmesi gereken fonksiyonun
ne olacağı, kendiliğinden meydana çıkar :
Demin izaha çalıştığımız gibi, her insan topluluğu, bir kütle ola
rak ele alınınca, bir nevi «dalgalar sistemi» manzarası arzeder. Bu
182
kitlenin içinde birbiriyle çarpışan sosyal kuvvetler, birbirleriyle, dai
mî bir şekilde değişen müteharrik muvazeneler halinde bulunurlar.
Yani, kütle içindeki her ferdin veya küçük gurubun, kendine has bir
nüfuz kudreti varsa da, hiçbir ferd veya gurup, sahip olduğu kudre
ti yalnız başına ve en son haddine kadar kullanamamakta, ve daima
kuvvetler arasında bir denkleşme meydana gelmektedir.
Bu denge, şu veya bu ferdin zararına, şu veya bu gurubun lehi

ne olabilir. Bu hal, her yerde ve her devirde sosyal hayat mücadele
sinin, fiilî ve fakat geçici sonuçlarından ibarettir.
Meşru kılma vasıtalarının yardımı ile, sözü geçen sonuçları haklı

gösterme gayreti ne kadar önemli olursa olsun, tek başına, istikrarı
sağlamaya kâfi gelmez. Zira, bir yandan gurubun bazı üyeleri savaş
neticesinde elde edilen hakimiyeti ve kıymet bölüşümünün, yani ik
tidar mevkilerinin ve malların taksim şeklinin âdilâne, daha doğru
su «meşru» olduğunu kabul etmeyebilirler, diğer yandan da âdil
ile gayrı-âdil arasındaki hududun tesbiti herzaman o kadar kolay ol
mayabilir. Bu hudut, çok defa vazıh ve kesin değildir. Nihayet, sos
yal şartlann ve bilhassa İktidarın dayandığı faktörlerin de devamlı
bir değişme vetiresine tabi bulunuşu vakıasına tahammül etmek za
rureti vardır.
Bundan dolayıdır ki sosyal hayat uğrunda savaşın neticesinde
bir defa galebe çalan iktidar sahibi, hiçolmazsa kendi hakimiyet sü
resi için baki kalmak ümidi ile, meşru saydığı mal ve nüfuz taksimi
ni hukukî setler ve çitlerle korumaya çalışır. Bütün hukukî kurallar
ve kavramlar bu gaye uğruna, sosyal hayatın akışım, iktidar sahibin
ce faydalı sayılan yöne çevirmeye matufturlar. Bu sebebledir ki hu
kuk kurallarını ihlal edenler belli müeyyidelerle tehdit ve lüzum ha
linde tazyik edilirler.
Bu bakımdan, yer ve zaman itibariyle devamlı olarak değişen
pozitif hukuk, belli anda ve belli yerde sosyal iktidarın kullanılışım
gösteren ve her vakit değiştirilmesi kaabil olan tesadüfi bir düzen
leme tarzından başka birşey değildir. Hukukî kurallarla çizilen çer
çeve içinde kaldıkça, ferdler ve guruplar arasında cereyan eden ha
yat mücadelesine, şiddeti ne olursa olsun, herkesin katlanması lâ
zımdır. Halbuki, sözü geçen çerçeve aşılınca, hayat mücadelesinin bu
ifrat ve tefrit hadleri, hukukî müeyyidenin tatbiki vasıtasıyla berta
raf edilir veya bertaraf edilmeye çalışılır.
183
Şu halde her gurupta mevcut olan sosyal hayat mücadelesi, be
lirli hadler içinde kaldığı müddetçe herhangi muvazene şeklini ser
bestçe değiştirebildiği halde, hukukun temsil ettiği belirli hadler dı
şına taşınca, hukukî teşkilâtın emrindeki zorlama cihazları sayesin
de, yeniden, nizamî mecrasına sevkedilir, veya sevkedilmeye çalışı
lır.
Unutmamalıyız ki, Kamu hukukundaki Devletle ferd arasındaki
otolimitasyon meselesi yalnız sözü geçen sahaya münhasır olmayıp,
genel olarak, her sosyal iktidarın hukukla düzenlenmesi meselesinin
özünü teşkil etmektedir. Zira bir akit ile kendini bağlamış olan kim
se, vaad ettiği edayı yerine getirebileceği gibi, hiç bir mahzur gör-
meksizin getirmiyebilir de. Yani bu menfi davranışta ihtimal dahi
lindedir. Demek oluyor ki otomilitasyon meselesi sırf normatif bir
mesele değildir. Her iktidar sahibi, ister ferd ister grup olsun, sos
yal hayatta harekete geçtiği her an, kendi menfaatleri bakımından
tehlikeli veya zararlı olan sosyal tepkileri yaratmaksızın gerçekten hâ
kim bulunduğu nüfuz faktörlerinden hangi hadde kadar faydalanabi
leceği meselesini çözmek zorundadır. Ahde vefa, yani verilen söz sada
kat prensibi, en iptidaî ahlâk ve hukuk nizamlarında temel kural sa-^
yılmakla beraber, kültür seviyesi pek üstün olan cemiyetlerde bile ge-
' rek devlet organları tarafından ve gerek kendi sosyal nüfuz kudre
tine dayanan özel ferd ve guruplar tarafından sık sık cezasız ve
müeyyidesizce ihlal edilmektedir. Zira menfaatleri haleldar olan
kimse ya müessir müdafaa ve korunma araçlarına sahip değil
dir yahutta bunlardan — hangi sebeplerden olursa olsun — fayda
lanmağa cesaret etmemektedir. Bu gibi hallerde hukuk mekanizması
gereği gibi işlemeyip hukuken olması lâzım gelen, gerçekten olup bi
tene kurban gider.
Bu görüş açısından incelendiği zaman «Hukuk» adıyla anılan
sosyal fenomen, yani hukukî kaideler sistemleri ile İdare ve Adalet
müesseseleri sosyal hayatın akışını düzenleyen, sosyal iktidar müca
delesine hadler tayin eden bir nevi r e g ü l a t ö r karakteri arze-
derse de, bu, K y b e r n e t i k ilminin tabiriyle bir H o m ö o s t a t
mahiyetini henüz taşımamaktadır.
Bir İnsan tarafından idare edildiği müddetçe, her regülatörün
verimi, onu idare eden ferdin meharet veya beceriksizliğine, iyi veya
kötü niyetine, şahsî ihtiras veya emellerine, ister istemez bağlı ka
lır. İnsan oğlunun, yaradılıştan iyi veya kötü bir mahlûk olduğu me-
184
selesine değinmeksizin, Dünya ve Beşeriyet tarihi boyunca elde edil
miş olan tecrübelere istinaden, hiç değilse şu kadarım iddia edebili
riz ki, İnsan soyunun başına gelen musibetlerden ve zulümlerden so
rumlu olanlar, birtakım elverişsiz hukuk kurallarından ziyade, her-
zaman ve heryerde, sahip olduğu sosyal iktidarı kullanmaktan âciz
olan, yahut bunu kötüye kullanan veya istismar eden gerçek insan
ferdleridir.
Bu hakikat karşısında, «sosyal iktidar» ile «Hukuk» arasındaki
münasebet meselesinin, yalnız Hukuk İlmini ilgilendiren normatif
bir problem olmadığı bilakis, bunun, hem insanı beşerî mahluk ola
rak inceleyen Antroplojinin, hem de onu sosyal bir şahsiyet olarak
inceleyen bütün İçtimaî İlimlerin müşterek yardımları ile halledile
bilecek çapta karmaşık bir konu olduğu kolayca anlaşılmaktadır.
Açılış dersine son verirken, bu hususta iki noktaya dikkatinizi
çekmeme müsaade etmenizi rica edeceğim :
Bir yandan, insanın «insan» olduğunu düşünüp, onun kendine
has bütün meziyetlerle donatılabileceğini, işlenip yetiştirilebileceğini
hatırda tutarak hususiyle gençliğin, fikrî, ahlaki ve sosyal eğitiminin
dikkatle ele alınması lâzımdır. Gençliğe verilecek sosyal eğitim o
kadar sağlam olmalıdır ki netice de her genç sorumluluğunu müdrik
bir toplum üyesi olarak cemiyete katılabilsin.
Diğer yandan, Ekonomi alanında olduğu gibi, Siyaset ve Hukuk
sahalarında da «otomasyon» usullerinden faydalanılarak, kendilerine
yüzde yüz itimat edilemeyen insanların yerine, imkân nispetinde
otomatik işleyen bir sosyal mekanizma ikame edilmelidir. Yani,
sosyal ayarlanma mekanizmasına hizmet edecek hukukî cihaz ve
müesseseler öyle bir tarzda kurulmalıdır ki, Hukuk nizamının mu
hafazası, mümkün olduğu kadar insanların keyfî iradelerinin mü
dahalesinden kurtulmuş olsun. Kısacası, hemen hemen kendiliğin
den işliyen fren ve dengeler sayesinde sosyal hayatın akışını, huku
kun tayin ettiği muvazene hadleri dairesinde bir h o m ö o s t a t gibi
sağlıyabilsin.
Umumî meydanlara ilk yerleştirildikleri zamanlarda otomatla
rın sık sık arıza yaptıkları görülüyordu. Bu münasebetle birgün ga
zetelerde şöyle bir fıkra yayınlanmıştı :
— Acaba kusursuz işleyen bir otomat varmıdır ?
— Vardır.
185
— Peki, nedir bu ?
— Ne olacak? Karakol!
— Allah, Allah, neden ?!
— Penceresine bir taş attuimi, hemen Polis çıkıverir de, ondan !
Bu latifeden ilham alarak deyebiliriz ki, en iyi Devlet, Hüküm
ranlık kudretinin, insanlardan ziyade, Hukukî teşkilât ve Müessese
lere tevdi edilmiş bulunduğu Etevlettir. Şu şartla ki, sosyal ayarlan
ma mekanizmasının Hukukî Sektörü bir h o m ö o s t a t olarak, ken
diliğinden işliyen denge ve frenlerden ibaret olsun.
5-11-1964, Ankara
186
/
SCHIEDSGERICHTSBARKEIT BEI DEN INDUSTRIE - UND

HANDELSKAMMERN IN DER TÜRKEI
Dr. TURGUT KALPSÜZ

Privatcfozent für Handelsrecht
an der Juristischen Fakültaet Ankara
Die Begründung und das Rechtsstatut der Industrie und Han-

delskammern in der Türkei sind durch das Gesetz Nr. 5590 vom
Jahre 1950 geregelt. Dieses Gesetz bezieht sich auf die Handelskam-
mern, Handels - und Industriekammern, die Handelsbörsen und die
Union der Handels - und Industriekammern und Handelsbörsen der
Türkei. Institute mit eigener Rechtspersönlichkeit, die errichtet wor-
den sind, um
— die Berufsaufgaben nach den in diesem Gesetz vorgeschriebe-
nen Grundsaetzen zu erfüllen,
— die Berufsmoral und Solidaritaet aufrechtzuerhalten,
— die Entwicklung des Handels und der Industrie entspre-
chend allgemeinen Interessen zu fördern und den ihnen für die Er-
füllung dieses Zwecks auferlegten Aufgaben, Pflichten und Funkti-
onen nachkommen zu können.
Nach diesem Gesetz sind die Handelskammern öffentliche Insti-
tute von der Art der Berufsorganisationen.
Gemaess Art. 5 des angeführten Gesetzes gehören zu den Auf-
gäben der Handelskammern, die schiedsgerichtliche Beilegung kauf-
maennischer (geschaeftlicher) und industrieller Streitigkeiten, auf
Verlangen der Interessenten.
Art. 17 Buchstabe (f) desselben Gesetzes bestimmt dement-
sprechend, dass die Wahl der Schiedsrichter, die in dem Tätigkeits-
bereich der Kammer die Streitigkeiten unter Kaufleuten und In-
187
dustriellen zu schlichten vorgesehen sind, und die Bestaetigung der
Liste der Schiedsrichter und Experten, die von den Gerichten ver
langt wird, zu den Aufgaben des bei der Handelskammer gebildeten
Kammersenats gehören. Die Vorbereitung der Listen der Schieds
richter und Experten und danach das Vorlegen dieser Listen an den
Kammersenat obliegt aber nach Art. 19 dem Verwaltungsrat der
Kammer.
Weitere Bestimmungen über die Schiedsgerichtsbarkeit bei den
Handelskammern der Türkei enthaelt das Gesetz Nr. 5590 nicht.
Im türkischen Recht befinden sich die allgemeinen Vorschriften
über die Schiedsgerichtsbarkeit, wie auch im deutschen Recht, in
der Zivilprozessordnung oder, wie wir dies nennen, in dem Gesetz
über das Verfahren im Zivilprozess. Dort wurde die Schiedsgerichts
barkeit von Art. 516 bis 537, also in 20 Artikeln geregelt. Das Vorbild
dieses Gesetzes bildet die 2'ivilprozessordnung des Kantons Neu-
châtel in der Schweiz.
Da das Gesetz betreffend die Handelskammern keine weiteren
Vorschriften über die Art und Weise der Beilegung der kaufmaenni-
schen Streitigkeiten durch die Handelskammern enthaelt, hat man
dies in einer gemeinsamen Schiedsordnung der türkischen Handels
kammern vom Jahre 1959 (Geschaeftsordnung der türkischen Han
dels-und Industriekammerri, Handelskammern und Industriekam
mern) aufgezeichnet. Die Schiedsgerichtsbarkeit bei den Handels
und Industriekammern wird also zur Zeit nach den Bestimmungen
dieser Ordnung gehandhäbt.
I — Einleitung des Schiedsverfahrens vor den

Handelskammern
Im türkischen Recht wird die Schiedsgerichtsbarkeit als ein
Ausnahmefall der Taetigkeit der Staatsjustiz angesehen (1). Eben
deshalb wurde sie ausdrücklich nur im Rahmen dieses Ausnahme
falles zugelassen.
Unter Heranziehung der' Bestimmungen des Gesetzes über das
Verfahren im Zivilprozess und der Regelungen der Geschaeftsord
nung der Kammern können wir die sachlichen Voraussetzungen für
(1) s. Ansay, S. Ş. : Hukuk Yargılama üäulleri, B. 7, Ankara 1960, sh. 404, 407.
188
die Beilegung von Streitigkeiten nach dem Schiedsverfahren der Han
delskammern wie folgt darstellen (2) :
1. ist es für Erledigung einer Streitigkeit nach dem Schieds
verfahren der Handelskammern erforderlich, dass der Gegenstand
der Streitigkeit zu den Gegenstaenden gehört, über die die Parteien
freiwillig verfügen können (HUMK. Art. 518).
In § 1025 der deutschen ZPO wird dieses Erfordernis durch die

Worte ausgedrückt, «insoweit als die Parteien berechtigt sind, über
den Gegenstand des Streites einen Vergleich zu schliessen». Die ge
naue Formulierung des türkischen Gesetzes lautet : «Für die Fragen,
die nicht von dem Willen der beiden Parteien abhaengig sind, gilt die
Schiedsgerichtsbarkeit nicht». Im Art. 346 des türkischen Gesetzes
über das Verfahren im Zivilprozess wird in demselben Sinne von
den Rechtsgeschaeften gesprochen, für deren Gültigkeit und Per
fektion die Übereinstimmung des Willens der Parteien alleine nicht
genügt. Danach können die Parteien nur über solche Gegenstaende
einen Schiedsvertrag abschliessen, über die sie freiwillig (allein)
verfügen können (3).
Es versteht sich von selbst, wenn man von dem Willen der
Parteien spricht, dass die Betreffenden in der Lage sein müssen,
ihrem Willen gemaess Verplichtungen eingehen zu können. Mit an
deren Worten : Die Betreffenden müssen die Rechts - und Geschaef ts-
faehigkeit besitzen.
2. ist es erforderlich, dass der Streitgegenstand von kaufmaen-
nischer oder industrieller Art ist. Das Gesetz Nr. 5590 bestimmt in
Art. 5, dass nur die kaufmaennischen oder industriellen Streitig
keiten durch Handelskammern beigelegt werden können. Da nach
Art. 12 des türkischen Handelsgesetzes saemtliche industriellen,
d.h. mit der Herstellungstaetigkeit verbundenen Geschaef te im enge
ren Sinne des Wortes, zugleich Handelsgeschaefte sind, würde es
(2) vgl. Yelner, N. S, : Arbitrage International Commercial, Union Internationale des

Avocats, Paris, p. 468 et s.; L'Arbitrage Commercial et la loi dans les différents
pays. Chambre de Commerce Internationale, Basel 1958. In diesen beiden Ver
öffentlichungen wurden die speziellen Normen, die die Schiedsgerichtsbarkeit in
Handelssachen in der Türkei bestimmen, nicht ins Auge gefasst.
(3) s. Postacıoğlu, Î. : Medenî Usul Hukuku Dersleri, B. 2, İstanbul 1962, sh. 517; An-
say, S. Ş. : a.a.O., sh. 407 sowie auch Koral, R. : İç Hukukumuzda Tahkim, 1st.
Huk. Fak. Mec., 1947, C XVIII, sh. 1945.
189
ausreichen, wenn wir nur feststellen, was unter «kaufmaennischen
Streitigkeiten» zu verstehen ist.
Ich glaube, dass wir hier die Vorschrift des Art. 4 des türki
schen Handelsgesetzes, welche die handelsrechtlichen Klagen regelt,
nicht als massgebend heranziehen können. Wie bekannt, bedeutet
«Klage» die Inanspruchnahme der staatlichen Justiz für die Erle
digung einer Streitigkeit, wogegen die Schiedsgerichtsbarkeit eine
Ausnahme gegenüber der staatlichen Justiz, damit eine Art speziel
ler Justiz ist. Ausserdem bedeutet «Streitigkeit» die Uneinigkeit über
das Bestehen, den Umfang und die Wirkungen eines Rechtes; sie
wird nur dann zu einem Rechtskonflikt und damit Gegenstand einer
Klage, wenn sie nicht durch Vergleich gelöst wird.
Somit ist es klar, dass «Klage» und «Streitigkeit» völlig verschie

dene Begriffe sind und die Regeln, die für eine von ihnen aufge
stellt sind, nicht ohne weiteres auf die anderen angewendet werden
können (4).
Um den Sinn der Bestimmung von Art. 5 des Gesetzes Nr. 5590
richtig erfassen zu können, glaube ich, dass es nötig ist, sie zusam
men mit der Bestimmung des Art. 17 Buchstabe (f) zu überlegen.
Der genannte Artikel bestimmt naemlich in Buchstabe (f), dass der
Kammersenat verpflichtet ist, die Schiedsgerichte zu nennen, um
die Streitigkeiten zu lösen, die zwischen den Kaufleuten entstehen
werden. Wie man sieht, neigt der Gesetzgeber dazu, die kaufmaen
nischen oder industriellen Streitigkeiten im Sinne der «Streitigkei
ten zwischen Kaufleuten oder Industriellen» zu verstehen. Zweifel
los bilden die Streitigkeiten zwischen den Kaufleuten nur einen be
stimmten Teil der kaufmaennischen Streitigkeiten im weiteren Sinne,
so z. B. im Sinne der Streitigkeiten, die sich auf ein Handelsgewer
be beziehen. Nun entspricht es aber der Entstehung und geschaeftli-
chen Entwicklung der Berufsorganisationen, dass diese sich im Na
men der Berufsmoral um die Streitigkeiten zwischen ihren Mitglie
dern kümmern und sie erledigen (5).
(4) In diesem Sinne schreibt Prof. Bozer, A. in seinem Aufsatz «Türk Ticaret Kanu
n u n a Göre Ticaret Mahkemelerinin İş Sahaları ve Ticarî Usul, Ticaret ve Banka
Hukuku Haftası, Ankara 1960, sa. 58» : «Art. 4 des türkischen Handelsgesetzes
zaehlt n u r die Klagen auf, die unter die sachliche Zustaendigkeit der Handels
gerichte fallen».
(5) Goldschmidt, L. : Universalgeschichte des Handelsrechts, Stuttgart 1891, s. 170 ff.
190
Zusammenfassend kann man feststellen, dass die Handelskam-
mern grundsaetzlich nur die Streitigkeiten zwischen ihren Mitglie-
dern lösen werden. Es steht jedoch meines Erachtens dem nichts
im Wege, dass sie auch die schiedsgerichtliche Erledigung einer
Streitigkeit übernehmen, die nicht zwischen den Kaufleuten ent-
steht, aber deren Erledigung eine spezielle Kenntnis im Fach (Indus-
trie oder Handel) erfordert.
3. müssen die Parteien schriftlich vereinbart haben, dass die
betreffende Streitigkeit durch die Handelskammer beigelegt wird.
Gemaess Art. 518 des Gesetzes über das Verfahren im Zivilpro-
zess bedarf die Vereinbarung der Schiedsgerichtsbarkeit der schrift-
lichen Form. Sie kann aber zweifellos in der Art eines Schiedsver-
trages oder einer Schiedsklausel erfolgen. Ferner können sich die
Parteien vor oder nach dem Entstehen der Streitigkeit über die
Schiedsgerichtsbarkeit einigen (6).
In dem Schiedsvertrag oder in der Schiedsklausel muss die
Streitigkeit, für deren Beilegung die Schiedsgerichtsbarkeit vorge-
sehen wird, ganz genau definiert und abgegrenzt werden. Falls die
Schiedsrichter in ihrem Urteil eine Frage heranziehen, die ausser-
halb des Gegenstandes der Streitigkeit liegt, stellt dies nach Art.
533 des Gesetzes über das Verfahren im Zivilprozess einen Grund
für die Aufhebung des Schiedsspruches dar.
II — Bildung des Schiedsgerichtes
A) Schiedsrichter
Welche Eigenschaften ein Schiedsrichter haben soll, wurde we-
der im Gesetz über das Verfahren im Zivilprozess, noch im Gesetz
Nr. 5590 oder in der Geschaeftsordnung der Handelskammern spe-
ziell geregelt.
Da aber die Schiedsrichter im allgemeinen aus denselben Grün-
den und unter denselben Voraussetzungen abgelehnt werden können
wie die Richter, darf angenommen werden, dass die Schiedsrichter
mindestens aus solchen Personen gewaehlt werden müssen, die die
(6) Postacioglu, t. : a.a.O., sh. 51.
191
Ablehnungs - und Aussohliessungsgründe eines Richters nicht haben
(7)
Andererseits kommen für die Schiedsgerichtsbarkeit der Han
delskammern nur solche Personen in Frage, deren Namen auf der
Schiedsrichterliste der betreffenden Handelskammer stehen (s. Ge-
schaeftsordnung Art. 76). Die Listen der Schiedsrichter werden nach
Art. 19 des Gesetzes Nr. 5590 von dem Veiwaltungsrat der Kammer
vorbereitet und von dem Kammersenat bestaetigt und müssen min
destens 14 Namen enthalten.
B) Die Ernenung der Schiedsrichter

Nach Art. 76 Abs. II der Geschäftsordnung der Handelskam
mern werden die Streitigkeiten von einem Ausschuss bestehend aus
drei Schiedsrichtern geschlichtet, wenn nichts anderes bestimmt
ist.
Die Parteien können jedoch vereinbaren, dass die Streitigkeit
von einem einzigen gemeinsamen Schiedsrichter zu schlichten ist.
Für diesen Fall wurden in der Schiedsordnung zwei verschiedene
Lösungen vorgesehen :
a.) Die Parteien können den gemeinsamen Schiedsrichter schon
vorher in dem Schiedsvertrag oder in der Schiedsklausel namentlich
nennen.
b.) Die Parteien können vereinbaren, dass die Streitigkeit von
einem gemeinsamen Schiedsrichter geschlichtet werden soll, ohne
diesen namentlich zu bestimmen.
In diesem Fall kann der gemeinsame Schiedsrichter nur mit der
Übereinstimmung der beiden Parteien ernannt werden. Wenn die
Parteien sich aber auf keinen gemeinsamen Schiedsrichter einigen
können, so ernennt ihn nach Art. 77 Abs. I der Geschaeftsordnung
der Kammersenat.
Wenn die Streitigkeit von einem Ausschuss bestehend aus drei
Schiedsrichtern zu schlichten ist und die Parteien ihre Schiedsrich
ter nicht vorher unter Angabe ihrer Namen bestimmt haben und
(7) s. 4. HD. 6.1.1958, K 12052/K. 49 in Jurisdictio, 1958, No. 13, sh. 1201; Kuru, B. :
Hukuk Muhakemeleri Usulü, Ankara 1964, sh. 521; Karafakih İ. H. : Hukuk Mu
hakemeleri Usulü Esasları, Ankara 1952, sh. 279; Ansay, S. Ş. : a a. O., sh. 412.
192
darüber hinaus auch kein anderes Verfahren für die Ernennung der
Schiedsrichter vorgesehen wurde, so ernennt jede Partei ihren eige-
nen Schiedsrichter. Den dritten jedoch ernennt der Kammersenat.
Dieser Letzte ist der Vorsitzende des Schiedsgerichtes.
Der Schiedsrichter der Partei, die ihren Schiedsrichter binnen
7 Tagen nach der Zustellung der Aufforderung für die Benennung
ihres Schiedsrichters nicht ernannt hat, wird ebenfalls von dem
Kammersenat ernannt.
III — Einleitung des Schiedsverfahrens

A) Der Antrag
Im Falle der Entstehung einer Streitigkeit, für die die Parteien
das Schiedsverfahren der Handelskammern vorgesehen haben, reicht
diejenige Partei, die das Schiedsverfahren einleiten will, dem Ver-
waltungsrat der Kammer einen schriftlichen Antrag ein.
Der Antrag enthaelt :

1. Die Bezeichnung beider Parteien unter Angabe von Anschrift,
Sitz oder Niederlassung,
2. Den Streitgegenstand,
3. Den Grund, der veranlasste, dass die Streitigkeit durch die
Handelskammer beigelegt wird, also den Schiedsvertrag oder die
Schiedsklausel,
4. Die Anzahl der Schiedsrichter oder die Namen und Anschrif.
ten von Schiedsrichtern, die bereits in dem Schiedsvertrag oder in
der Schiedsklausel benannt sind,
5. Wenn für die Ernennung der Schiedsrichter ein besonderes
Verfahren vereinbart worden war, die Angabe, worin dieses Verfah-
ren besteht,
6. Das Verlangen, dass der Antragsgegner zur Ernennung seines
Schiedsrichters aufgefordert wird, indem er von der Einleitung des
Schiedsverfahrens seitens des Antragsstellers in Kenntnis gesetzt
wird.
Ausserdem ist der Schiedsvertrag oder die Schiedsklausel, wel-
che zur Folge hatte, dass die Streitigkeit nach dem Schiedsverfahren
der Handelskammern beigelegt wird, dem Antrag beizufügen.
193
B) Behandlung des Antrags
Auf Antrag untersucht die betreffende Handelskammer, ob
zwischen den Parteien eine rechtsgültige Schiedsvereinbarung nach
den Bestimmungen des Gesetzes über das Verfahren im Zivilprozess
besteht oder nicht (s. Geschaeftsordnung Art. 79, Abs. I). Wenn die
Handelskammer am Ende ihrer Untersuchung zu dem Ergebnis
kommt, dass der Antrag eine ausreichende und gerechtfertigte
Grundlage besitzt, so muss sie:
— die Einleitung des Schiedsverfahrens dem Antragsgegner
mitteilen,
— beiden Parteien eine Ausfertigung der beglaubigten Schieds
richterliste der Hadelskammer übermitteln,
— die Parteien auffordern, ihre Schiedsrichter binnen 7 Tagen
zu ernennen.
Falls der Antraigsgegner die Zulaessigkeit der Schiedsgerichts
barkeit in Frage stellt und sich gegen diese wendet, so wird dies von
dem zustaendigen Gericht im Wege des in dem türkischen Zivilpro
zessrecht vorgesehenen Schnellverfahrens entschieden (Gesetz über
das Verfahren im Zivilprozess, Art. 501-506).
IV — Weigerung umd Ablehnung der Schiedsrichter
A) Weigerung
Nach der Ernennung der Schiedsrichter wird dieser Umstand
den Parteien sowie den Schiedsrichtern mitgeteilt.
Jeder ernannte Schiedsrichter kann binnen 7 Tagen nach dieser
Zustellung die Übernahme des Schiedsrichteramtes verweigern, in
dem er seine Weigerung schriftlich dem Generalsekretaer der Kam
mer bekanntgibt. Gründe für seine Weigerung braucht er nicht anzu
geben (8) (s. Geschaeftsordnung Art. 80).
B) Ablehnung
Die Ablehnung der Schiedsrichter vollzieht sich entsprechend
den Bestimmungen des Gesetzes über das Verfahren im Zivilpro-
(8) s. a. Ansay, S. Ş. : a. a. O., sh. 412 und Kuru, B. : a. a. O:, sh: 523
194
zess (s. Geschaeftsordnung Art. 80, Abs. II). Danach können die
Schiedsrichter aus denselben Gründen abgelehnt werden wie die
Richter (s. Gesetz über das Verfahren im Zivilprozess Art. 521, Abs.
I). Die Ablehnung hat binnen 5 Tagen nach der Kenntnisnahme von
der Ernenung des Schiedsrichters su erfolgen (9). Wenn jedoch die
Gründe der Ablehnung erst waehrend der Verhandlung bekannt
wurden, so müssen sie unverzüglich vor einer neuen Prozesshandlung
geltend gemacht werden. Sonst faellt das Recht für die Beantragung
der Ablehnung aus (s. Gesetz über das Verfahren im Zivilprozess,
Art. 521, Abs. II und Art. 35, Abs. II). Die Ablehnung ist bei dem für
den Streitfall zustaendigen Gericht zu beantragen. Das Gericht ent
scheidet über die Ablehnungsgründe, nachdem es die Schiedsrichter
und die Parteien gehört hat (Art. 521, Abs. III).
V — Vorbereitung für die Verhandlung vor dein Schiedsgericht
A) Klageschrift
Nach der Ernennung der Schiedsrichter gemaess dem oben an
geführten Verfahren muss die betreibende Partei der Kammer eine
an den Schiedsrichter oder an das Schiedsgericht gerichtete Klage
schrift in dreifacher Ausfertigung einreichen.
Es ist erforderlich, dass auch bei der Klageschrift auf die vor
geschriebene Rangordnung der vorzubringenden Sachen geachtet
wird und dass darin alles nach der für den Antrag vorgesehenen
Reihenfolge vorgetragen wird.
In der Klageschrift werden somit die Namen und Anschriften
der Parteien und ihrer etwaigen Bevollmaeohtigten, der Sachverhalt,
die Rechtsgründe, die Ansprüche und das Beweismaterial angeführt
(s. Geschaeftsordnung Art. 81, Abs. II).
B) Schiedsgebühren
Nach der Einreiohung der Klageschrift muss die betreibende
Partei einen Betrag in Höhe von 5 Prozent des Streitwertes an die
Kasse der Kammer als Gegenwert für die Schiedsrichterhonorare
und Schiedskosten bezahlen. Die Schiedsgebühren werden nach
einem Gebührentarif, der von dem Kammersenat erlassen wird, ent-
(9) vgl. Türkiye Ticaret Borsalan İhtiyarî Tahkim Talimatnamesi, m. 9.
195
richtet. Der vorausbezahlte Betrag für die Sehiedsgebühren wird
nach Abschluss des Verfahrens mit den Schiedskosten und Sohieds-
richterhonoraren, die von der Seite des Kammersenats festgestellt
werden, verrechnet, und die Kosten werden dementsprechend unter
die Parteien verteilt und von ihnen bezahlt (s. Geschaeftsordnung
Art. 81, Abs. III).
C) Die Zustellung der Klageschrift an die andere Partei

Nach Einzahlung der Gebühren an die Kasse der Kammer stellt
die Kammer dem Gegner eine Ausfertigung der Klageschrift zu und
fordert ihn auf, diese binnen 7 Tagen zu erwidern. Das Schiedsver
fahren wird nicht aufgehoben, auch wenn der Gegner die Klage
schrift nicht erwidert (10).
D) Erstes Zusammentreffen der Schiedsrichter

Die Schiedsrichter treffen sich binnen 5 Tagen nach Ablauf der
siebentaegigen Frist für die Erwiderung des Gegners auf die Kla
geschrift. Der Zweck dieses Zusammentreffens ist erstens die Fest
stellung der Art und Weise und der Termine des Ermittlungtverfah-
rens. Ausserdem wird hier auch ein Berichterstatter unter den
Schiedsrichtern gewaehlt. Damberhinaus wird in dieser ersten Zu
sammenkunft auch der erste Verhandlungstag festgestellt, der da
nach unverzüglich den Parteien mitzuteilen ist.
VI — Verhandlung vor <lem Schiedsgericht

In der Regel entscheidet das Schiedsgericht nach Lage der Ak
ten, nachdem es bei den vorherigen Terminen das Ermittlungsver
fahren abgeschlossen hat. Die Sdtiiedsrichter können die Parteien
hören, wenn sie dies für nötig halten. Die Erklaerungen der Par
teien waehrend der mündlichen Verhandlung, die von Einfluss und
Bedeutung für den Schiedsspruch sein können, sind zu protokol
lieren und werden am Ende der Verhandlung von den Parteien un
terschrieben. Die Urkunden und anderen Beweismaterialien, die
waehrend der Verhandlung dem Schiedsgericht vorgelegt werden,
werden auch diesem Protokoll als Anlage beigefügt.
Das Schiedsgericht kann einen zu ihm gehörenden Schiedsrich
ter mit der Durchführung der Ermittlung beauftragen.
(10) s.a. TD, 8.XI.1960, E, 1745/K. Iİ938, Son İçt. 1901, C. XV, No. 191, sil. 4845.
196
Die Schiedsrichter können Zeugen und Sachverstaendige ver
nehmen, Gutachten anfordern und Augenschein nehmen (s. Ge-
schaeftsordnung Art. 85, Ab. II in Verbindung mit den Art. 526 und
527 des Gesetzes über das Verfahren im Zivilprozess). Wenn sich
die Parteien auf keinen Sachverstaendigen einigen können, wird
dieser vom Schiedsgericht ernannt. Die Schiedsgerichte sind bei der
Beweisaufnahme an die Regelungen des Gesetzes über das Verfah
ren im Zivilprozess gebunden (s. Gesetz über das Verfahren im Zi
vilprozess Art. 526).
Ein Versaeumnisverfahren vor dem Schiedsgericht ist ausge
schlossen. Nach dem Ablauf der für einzelne Handlungen vorgesehe
nen Fristen entscheidet das Schiedsgericht nach der Lage der Akten
(s. Geschaeftsordnung Art. 83 und das Gesetz über das Verfahren
im Zivilprozess, Art. 525).
Vor dem Schiedsgericht sind auch die Anerkennung, der Ver
gleich und Verzicht möglich. Sie sind aber dann sofort zu protokol
lieren, und das Protokoll ist sowohl von den Parteien als auch von
den Schiedsrichtern zu unterschreiben (s. Geschaeftsordnung Art.
86).
Der Schiedsort ist dort, wo die Handelskammer sich befindet,
die die Parteien für die Beilegung der Streitigkeiten vorgesehen ha
ben (s. Geschaeftsordnung Art. 87) (11).
Die Verfahrensfrist ist in der Regel 6 Monate nach dem ersten
Zusammentreffen der Schiedsrichter, wenn die Parteien nichts an
deres vereinbart haben; d. h. innerhalb sechs Monaten muss das
Schiedsverfahren grundsaetzlich abgeschlossen sein. Die Bestim
mung der Verfahrensfrist wurde in der Mustergeschaeftsordnung
von dem Gesetz über das Verfahren im Zivilprozess übernommen
und ist von zwingendem Recht. Das genannte Gesetz bestimmt naem-
lich, dass im Falle der Verletzung dieser Bestimmung alle vorge
nommenen Handlungen für nichtig erklaert werden und die Streitig
keit von dem zustaendigen ordentlichen Gericht zu schlichten ist
(Art. 529). Nach dem Gesetz sowie nach der Mustergeschaeftsord
nung ist eine Verlaengerung der Verfahrensfrist nur in zwei Faellen
möglich :
(11) Vgl. Règlement de Conciliation et d'Arbitrage de la Chambre de Commerce

Internationale, art. 18 und Türkiye Ticaret Borsaları İhtiyarî Tahkim Talimat-
. . namesi, ->m, 20.
197
1. Bei ausdrücklicher oder stillschweigender Übereinstimmung
der Parteien,
2. Durch die Entscheidung des Vorsitzenden des zustaendigen
ordentlichen Gerichtes oder durch Richterspruch auf Verlangen
einer der Parteien oder des Schiedsgerichts (12).
Die Parteien dürfen waehrend der Zeit, in der das Schiedsver
fahren noch laeuft, die Schiedsakten ohne weiteres einsehen. Die
Schiedsrichter können ihnen die Einsicht in die Akten nicht unter
sagen (s. Geschaeftsordnung Art. 87, Abs. II).
VII — Ende des Verfahrens und Erlass des Schiedsspruches

Das Ende des Verfahrens beginnt mit einer Benachrichtigung
des Schiedsgerichts an die Parteien, dass das Schiedsgerichtsverfah
ren abgeschlossen worden ist und der Schiedsspruch folgen wird.
Die Voraussetzung dafür ist, dass das Schiedsgericht den Sachver
halt für ausreichend geklaert haelt und der Ansicht ist, dass kein
Punkt übriggeblieben ist, der noch weiterer Untersuchungen bedarf
(s. Geschaeftsordnung Art. 89).
Die Schiedsrichter schlichten die Streitigkeit nach dem Rechts
statut und den materiellrechtlichen Grundsaetzen, die die Parteien
für massgebend erklaert haben, oder sonst nach den Regeln des Ge
wohnheitsrechtes oder nach den Grundsaetzen der Billigkeit und dei
Gerechtigkeit (13). Wenn die Parteien nichts darüber vereinbart ha
ben, dann ist die Streitigkeit nach geltendem türkischen Recht ein
schliesslich der Regeln der Handelsgewohnheiten (usances commer
ciales) zu schlichten (s. Geschaeftsordnung Art. 91).
Die Schiedsrichter beschliessen mit Stimmenmehrheit.
Der Schiedspruch ist schriftlich abzufassen und von saemtli-
chen Schiedsrichtern zu unterschreiben. Er muss folgenden Inhalt
haben :
1. Die Angabe dessen, worin die Streitigkeit besteht,
(12) Die Handelskammer darf dièse Frist nicht verlaengern s. TD. 25.VI.1945, K. 1505;
Arıç, Ş. : Yargıtay İçtihatlarına göre Haşiyeli Ticaret Kanunu, İstanbul 1946,
sh. 83, No. 251.
(13) s. für diese Frage, Postacıoğlu, t. : a. a. O., sh. 520; Kuru, B. : a a. O., sh. 527: s.
a. 3.HD. 31.IV.1961, E. 1215/K. 2EI21, 1st. Bar. Der. 1961, C.XXXV, 8. 8-7 ah. 202,
198
2. Die Darstellung des Sachverhalts sowie die Rechtsgründe (die
sog. Entscheidungsgründe),
3. Die Entscheidung über den eigentlichen Streitgegenstand so-
wie über die Kosten einschliesslich derjenigen Gebühren und Ausla-
gen, die einer Partei gegebenenfalls von der anderen zu ersetzen sind,
4. Das Datum der Verkündung des Schiedsspruches.
Die Urschrift des Schiedsspruchs wird der Geschaeftsstelle des
zustaendigen ordentlichen Gerichts eingereicht. Sie bleibt dann bei
den Akten dieses Gerichts. Das Gericht stellt eine Ausfertigung
des Schiedsspruchs unverzüglich den Parteien zu, nachdem ihm die
Urschrift des Schiedsspruchs eingereicht wurde. Bei der Zustellung
wird von den Parteien eine Empfangsbestaetigung verlangt.
Der Schiedsspruch beginnt gegenüber und unter den Parteien
erst nach der Zustellung wirksam zu werden.
Die Bestaetigung, Berufung und Zwangsvollstreckung des
Schiedsspruchs erfolgt nach den Regeln des Gesetzes über das Ver-
fahren im Zivilprozess, d.h. nach den allgemeinen Bestimmungen
des türkischen Zivilprozessrechts, und zeigt damit von dem Schieds-
verfahren der Kammern keine Abweichungen.
199
LA PLANIFICATION ET LES ENTREPRISES
M. MENDES FRANCE
Je n'ai pas l'intention de revenir ici sur les grands débats théori-
ques qui concervent les principes de la démocratie et les meilleurs
moyens de les concilier avec une économie dirigée par l'Etat,.
Personne ne défend plus vraiment le libéralisme classique du
19ème siècle, personne ne croit plus à la vieille formule : laissez-
faire, laissez passer.
Chacun reconnaît de nos jours, que l'Etat, est responsable de
l'évolution économique, qu'il lui appartient d'orienter, de stimuler,
de coordonner tous les efforts en vue de l'expansion et du progrès
commun.
Les interventions économiques de l'Etat ne peuvent plus au-
jourd'hui, faire l'objet de décisions successives et parcellaires au
hasard des besoins, des circonstances ou des revendications, comme
cela a été le cas très longtemps.
Ces interventions sont devenues telement nombreuses et, en
même temps, tellement décisives, qu'elles dovient constituer un
ensemble cohérent dont les différentes parties se renforcent, se
complètent, se soutiennent les uns les autres.
Cet ensemble, c'est le Plan.
Le Plan tend généralement vers deux objectifs :
— d'une part, élever le niveau de production, accroître la ric-
hesse générale;
— d'autre part, en améliorer la distribution pour aboutir à une
situation sociale plus juste.
L'effort doit être mené simultanément sur les deux fronts, c'est-
à-dire que le Plan est à la fois économique et social.
201
La planification implique une discipline et cette discipline est
souvent difficile à faire respecter.
Car trop d'intérêts particuliers - les uns respectables et légiti-
mes, les autres plus contestables - sont en cause.
C'est pourquoi la planification ne réussira que dans le cadre
d'institutions efficaces, d'un Etat bien et solidement constitué.
Dans un Etat faible, une véritable planification n'est pas pos-
sible. A supposer qu'on pervieime à définir des objectifs conformes
à l'intérêt général - malgré la pression des intérêts et des égoïsmes -
on n'aura pas les moyens de les atteindre.
Dans un Etat faible, le secteur public lui-même n'est qu'un agglo-
mérat de services et d'entreprises qui poursuivent chacun leur but
propre sans orientation globale!, sans référence à des objectifs com-
muns.
Et le desordre est plus grand encore dans le secteur libre.
Je reviendrai sur ces points.
Mais je voudrais souligner dès maintenant que, pour faire pré-
valoir l'intérêt général qui est, en définitive, l'intérêt du plus grand
nombre, les pouvoirs publics dovient pouvoir s'appuyer sur les mas-
ses, sur la participation active dies citoyens, on du plus grand nombre
possible de citoyens et d'orgariisatons.
Cette participation ne sera obtenue que si les décisions prises
et l'orientation générale de la production ont été conçues en vue de
satisfaire des besoins sociaux compris et approuvés par l'opinion,
par les syndicats, les partis, les; cadres.
La planification démocratique exige donc d'abord que les ci-
toyens et leurs représentants politiques, syndicaux, professionnels,
etc.. soient mieux informés de la situation du pays, des buts pour-
suivis, des moyens mis en oeuvre pour les atteindre.
Cette information économique est encore très insuffisamment
organisée dans la plupart des pays du monde. C'est peu-être dans
quelques pays anglo-saxons oui dans les pays sacandinaves que l'on
fait le plus grand effort dans ce sens.
Dans ces pays, les entreprises industrielles, comme les pro-
ducteurs individuels, mieux rensaignés sur les objectifs de la politi-
202
que suivie et les perspectives du Marché peuvent, en conséquence,
mieux y conformer leurs activités et leurs investissements.
Le succès de la politique gouvernementale en est facilité.
Si l'opinion était, en général, mieux associée à tous ces prob-
lèmes, les partis politiques seraient amenés à s'en occuper aussi, à
faire leurs critiques et du même coup leurs contre^propositions.
J'ai proposé qu'en France ncus posions le principe de la con-
cordance de la durée d'une législature politique, c'est-à-dire, le temps
qui s'écoule entre deux élections générales et de la période d'exécu-
tion du Plan. Une assemblée nouvellement élue disposerait d'un an
pour voter le Plan qui serait exécuté ensuite pendant toute la pé-
riode durant laquelle l'assemblée exercerait son mandat.
Dans ces conditions, les députés lors des campagnes électora-
les seraient amenés à exposer à leurs électeurs leurs conceptions
sur le Plan. Le Plan deviendrait l'objet d'un débat, d'une confren-
tation entre les différentes écoles de pensées. La politique acquer-
rait ainsi une dimension nouvelle. Les électeurs sauraient mineux
sur quel objet ils sont appelés à se prononcer car en choisissant un
parti plutôt qu'un autre, ils choisiraient aussi un type de Plan, une
orientation de la politique agricole, industrielle, fiscale, sociale,
etc..
Cette meilleure intégration de la politique et de l'économie se-
rait encore facilitée par la présence au sein même des institutions
parlementaires, à côté de l'Assemblée Nationale politique, d'une
assemblée économique pleinement responsable, dont je reparlerai
à la fin de mes explications.
La liaison entre les organes responsables du Plan d'une part,
le secteur productif d'autre part, pose des problèmes complexes.
Ce secteur productif est composé d'entreprises. Les unes sont
dans le domaine de l'Etat, ce sont les entreprises nationalisée;
d'autres sont privées. Ces dernières sont de tailles extrêment dif-
férentes; il y en a de très petites et d'autres considérables; elles
sont dispersées dans le secteur agricole comme dans le secteur in-
dustriel. Cependant, malgré cette extraordinaire diversité toutes
doivent concourir au succès du Plan. On voit aisément les problè-
mes de toutes sortes qui se posent pour que toutes participent à
une oeuvre commune.
203
Voyons d'abord le secteur nationalisé.
Il doit constituer l'instrument privilégié de la planification.
Certes, il ne couvre qu'une partie de l'appareil de production. Mais
l'influence qu'il exerce en aval et en amont, la publicité de ses prog
rammes et les conséquences qui en résultent pour les autres pro
ducteurs, tout cela constitue: autant de facteurs de succès de la
planification.
L'existence d'entreprises publiques dans les secteurs de base
a favorisé dans tous les pays, la propension générale à la technici
té, à la productivité et à la modernisation. En plus d'une circon
stance, ces entreprises ont su prendre des responsabilités et même
parfois des risques, devant lesquels les capitalistes auraient reculé.
On peut discuter du degré de contrainte que le Plan exercera
sur le secteur privé. Mais aucune contestation n'est possible en ce
qui concerne les entreprises nationalisées. Là, doit régner la vo
lonté sans cesse en éveil de faire respecter le Plan.
En temps de guerre, chacun sait que les nécessités de la défense
priment toutes les autres; chacun à son poste comprend qu'il doit
conformer son attitude aux impératifs de la bataille. En temps de
paix, pour tous les organes de l'Etat et particulièrement pour les
entreprises qui lui appartiennent, le Plan doit connaître la même
primauté.
En fait, tel n'est pas toujours le cas. Aussi bien en France que
dans d'autres pays, le respect prioritaire des volontés du Plan n'a pas
toujours été assuré, au sein des industries nationalisées. On a con
staté souvent - et cela est vrai, même dans les états totalitaires - que
des dirigeants de grandes entreprises nationales cherchent parfois à
faire prévaloir des préoccupations ou des objectifs qui risquent de
mettre en cause le succès final de la planification.
Il faut faire régner un état d'esprit nouveau. Là-encore, cela exige
une meilleure information économique, une meilleure connaissance
des raisons qui expliquent les prescriptions du Plan; c'est une con
dition fondamentale, à défaut de laquelle on risque d'éprouver de
sévères déceptions.
Nous sommes avant tout en présence d'une question d'autorité
gouvernementale. L'Etat doit savoir placer là ses meilleurs agents,
204
}• • I m Mi | |ti ; m i i , ı il t M Ht :• I : ill. j | :l ! • , . , = ı .. . r ^ - » ;
leur donner les moyens adéquats, et se faire obéir par ses propres
crganes d'excution, sans juhem ni faiblesse.
Les problèmes de liaison entre les autorités de la planification
et les entreprises productives se posent aussi dans le sectour privé,
mais ils sont plus difficile encore à résoudre que dans le domaine
propre de l'Etat.
Mais ils sont d'un très grand et durable intérêt car tout porte
à supposer que l'économie de nos pays restera longtemps mixte et
qu'on y verra coexister entreprises publiques et entreprises privés.
Les marxistes ont longtemps pansé que la maturation du capi-
talisme conduirait à son remplacement par un type nouveau d'éco-
nomie dans lequel la totalité des moyens de production reviendrait
à la collectivité. L'évotution à laquelle nous assistons ne paraît pas
confirmer ce processus et je reviendrai tout-à-1'heure sur ce que peut-
être une conception moderne du concept de nationalisation.
Qu'il me suffise de dire, pour le moment, que le capitalisme
d'aujourd'hui ne ressemble pas à celui que Karl MARX a connu. Des
facteurs de toutes sortes l'ont amené à se transformer et c'est un
fait que les entrepreneurs ont modifié un grand nombre de leurs
comportements et de leurs structeres. L'un de ces changements les
plus intéressants concerne précisément l'adaptation de l'économie
privée à la planification.
Bien entendu, le Plan peut présenter dans les entreprises privées
le caractère obligatoire et impératif qui doit prévaloir dans les ser-
vices publios et dans les entreprises nationalisées. Mais son influen-
ce, grâce aux moyens que je viens d'évoquer, reste considérable, et
c'est pourquoi les pouvoirs publics ne doivent pas hésiter à y reco-
urir, surtout à l'égard des firmes importantes, des industries très
concentrées et de celles qui se situent en amont des processus de
fabrication et qui les alimentent.
Les ehtreprises qui appartiennent à ces catégories doivent être
invitées à établir des plans de développement et à les communiquer
aux Administrations chargées du Plan et de son financement. Celles-
ci vérifieront si les projets d'équipement envisagés se situent, dans
leur ensemble, dans le cadre des objectifs nationaux.
Elles pourront proposer au Gouvernement le cas échéant les
mesures susceptibles d'assurer l'exécution des gros équipements
205
prévus par le Plan, d'éviter s'il! y a lieu, les opérations incompatibles
avec ce dernier, et finalement de faire prévaloir les buts fixés.
Notre expérience en France nous a montré que l'Etat possède
toute une gamme de moyens d'exercer son influence ou son contrôle
sur des secteurs qui restent juridiquement dans le domaine privé.
Le seul fait, que le Plan fasse apparaître des perspectives pro-
bables ou certaines, pour une période déterminée, retentit déjà sur
les projets et sur les décisions des entrepreneurs privés. Les une in-
formés que le Plan leur assurera un marché pour leurs produits sont
incités à procéder à des investissements nouveaux; d'autres, à l'inver-
se, renonceront à des programmes dont le Plan aura fait ressortir
l'irréalisme ou le danger. Ce seul, aspect d'information constitue un
levier extrêmement puissant qui pèse très efficacement sur les déci-
sions de tous les producteurs,
II en existe d'autres : la répartition du crédit, l'octroi de prêts
et d'avances à taux d'intérêt réduit, les subventions, les dégèvements
fiscaux, les garanties données par l'Etat, les commandes et les mar-
chés publics, etc.. etc.. toutes ces méthedes se sont révélées d'une
induscutable utilité pour pousser les entrepreneurs à se comporter
et à produire conformément aux indications du Plan.
Mais c'est sans aucun doute la politique du crédit qui représente
vla technique la plus efficace soit que l'Etat et la banque centrale
agissent sur le volume global du crédit, soit qu'ils prennent des déci-
sions concernant la répartition du crédit entre les diverse secteurs
économiques.
Si une entreprise privée ou publique voit sa politique d'inves-
tissements canalisée et encadrée par des mesures de crédits favorab-
les ou au contraire négatives, cela ne peut que la conduire à des dé-
cisions orientées dans le sens des directives du Plan.
Ainsi, le contrôle des crédits et des ressources nécessaires au

financement des investissements peut contribuer puissament à la
conformité du comportement des entreprises aux directives du Plan.
Inversement, la planification resterait un leurre si le crédit était
distribué de telle sorte que les entreprises pourraient établir et exé-
cuter leurs programmes de développement, sans tenir compte des
prescriptions du Plan.
206
C'est en fonction de la conformité au Plan des projets présentés
et non pas seulement de leur rentabilité financière, que doit se faire
l'octroi des crédits. Les banques ont toujours tendance à lier l'ouver-
ture des crédits trop étroitement à la seule solvabilité des emprun-
teurs, solvabilité qui ne saurait être un critère suffisant en l'absence
de concordances entre les opérations envisagées et les buts fixés par
le Plan.
En sens contraire, il ne saurait être question d'exiger d'une ban-
que qu'elle soutienne et finance des entreprises qui n'offriraient pas
à son jugement les garanties de sérieux nécessaires. Dans ce ces, si
teutefois, il s'agissait d'encourager un type de production nécessaire
au succès du Plan, il faudrait envisager la mise en cause de la res-
ponsabilité financière de l'Etat, sa garantie de bonne fin, des boni-
fications d'intérêt ou tout autre avantage financier fourni par l'Etat
et susceptible de compenser des risques pris dans l'intérêt du succès
de la planification.
Compte -tenu de tous les éléments en cause, il arrivera que des
ouvertures ou accroissements de crédits devront être refusés par les
banques à des entreprises jugées cependant très solvables, mais dont
les programmes de travaux n'intéressent pas le Plan ou même le
centrarient.
Dans d'autres cas, au contraire, il apparaître que telle branche
industrielle n'épuise pas les possibilités de crédits prévues à sen
profit. Dans cette hypothèse, les banques devront agir auprès des
entreprises peur les engager à élargir leurs perspectives, si elles ne
sont pas écoutées, l'Etat dispose des moyens d'incitation ou de sti-
mulation dont j'ai déjà parlé et dont je reparlerai.
Une autre série de questions importantes concerne les rapports
de la planification et de ce qu'on appelle l'auto-financement, c'est-à-
dire, l'utilisation par une entreprise pour le financement de ses in-
vestissements, de ressources obtenues par elle grâce à une augmen-
tation des prix de vente de ses produits. Il s'agit d'une sorte d'im-
pôt indirect prélevé, non par l'Etat mais par une entreprise, afin de
se constituer une ressource supplémentaire qui permettra de faire
face à des besoins d'équipement ou de transformation.
C'est un fait que, de plus en plus, et dans tous les pays moder-
nes, aux Etats-Unis comme en Union Soviétique, en Allemagne com-
207
me en France, les entreprises publiques ou privées se procurent une
partie importante des ressources nécessaires à leurs travaux et ag-
randissements ou de modernisation en incorporant une marge sup-
plémentaire de profits dans leur prix de vente, à cette fin.
Il faudra donc prendre les dispositions légales nécessaires pour
que les moyens financiers mobilisés par l'autofinancement soient
dirigées vers des emplois conformes au Plan et détournées, au con-
traire, des emplois qui seraient incompatibles avec le Plan.
Dans les domaines où l'initiative privée restera timorée et in-
suffisantes, malgré les incitations et les encouragements publics - par
exemple en ce qui concerne l'implantation d'usines dans certaines
régions déprimées et sous-développées - l'Etat pourra créer lui-memê
des pôles d'activité et de production comme le gouvernement de Ro-
me l'a fait avec succès dans l'Italie du Sud.
Enfin, en cas de conflit grave et prolongé entre le Plan et une
entreprise ou un secteur de production, quand des firmes s'opposent
à la réalisation des programmes ou participent à des ententes qui
ont pour effet d'en empêcher l'exécution, l'Etat peut toujours en
dernier ressort, recourir à la nationalisation.
La nationalisation apparaît ici, non pas comme une fin en soi,
mais comme le moyen d'assurer le succès de la planification, comme
l'une des méthodes à utiliser parmi d'autres pour atteindre les ob-
jectifs fixés.
Bevan, le grand chef travailliste, considérait que les buts arrê-
tés par le gouvernement devaient conditionner toute l'action. Mais
pour être assuré de la discipline de l'ensemble des facteurs de pro-
duction, il pensait que «les hauteurs dominantes de l'économie» de-
vaient, en tout état de cause, être socialisées.
Mais quelles sont ces «hauteurs dominantes de l'économie»? Les
critères permettant de les déterminer ne peuvent être invariables,
certains pôles de l'économie pouvant prendre ou perdre, selon les
circonstances, une importane«; décisive. Qui aurait pensé, par exem-
ple, voici trente ans, que l'extraction ou la transformation de 'lura-
nium constituait une activité essentielle ? .'•';"
Au total, l'étendue de la propriété collective, dans un pays don-
né et à un mement donné, est mesuré non pas par une règle im-
208
muable, mais les conditions qui prévalent, les tâches qui doivent
être accomplies et le degré de coopération que les pouvoirs publics
rencontrent dans le secteur productif.
Ce qui importe, c'est que l'Etat soit assuré d'être suivi lersqu'il
veut développer tel secteur industriel, accélérer la rationali-
sation, empêcher l'exploitation des travailleurs et des consomma-
teurs, etc.. Ce qui importe, ce n'est pas de savoir si une entreprise
est ou n'est pas propriété publique, mais si elle est vraiment au ser-
vice des buts que le pays s'est assignés.
En définitive, le Plan doit mobiliser toutes les volontés, celle
du Chef du gouvernement dans son Cabinet, celle du chercheur dans
son laboratoire, celle de l'ouvrier dans son usine, celle de l'ingénieur,
celle du patron, celle du banquier.
Mais le rôle de l'intreprise dans la réalisation du Plan reste dé-
terminant. Aucun système économique n'a jamais pu remplacer la
responsabilité des dirigeants d'entreprises, quels qu'ils soient.
La poursuite d'objectifs ambitieux suppose un dynamisme et un
esprit d'initiative de toutes les entreprises, de leurs animateurs, de
leurs ouvriers. Les entreprises représentent le stade de la réalisation
sans lequel discours, travaux préparatoires, discussions et décisions
ne seraient finalement que du vent.
Si le Plan est la chose de la nation toute entière chaque entrep-
rise est finalement un véritable service public.
Mais si le Plan est la chose de la nation toute entière, les institu-
tions de la nation dovient être conçues et adaptées en conséquence
Et ici apparaît aussitôt une question politique fondamentale :
La démocratie, telle qu'elle a été conçue au 19ème siècle et pra-
tiqué depuis est représentée, dans la plupart de nos pays, par deux
assemblées dont le recrutement est fondé sur des choix purement
politiques.
Au 19ème siècle, les pouvoirs publics, le Parlement, les adminis-
trations, le gouvernement n'étaient chargés que de tâches politiques.
C'est pourquoi, les assemblées chargées de représenter la volonté du
peuple, étaient et sont généralement encore, des assemblées politi-
ques assurant une représentation politique, à travers des partis po-
litiques.
209
Or, les choses sont devenues très différentes de ce qu'elles
étaient. Alors que la neutralité de l'Etat en matière économique était
autrefois un dogme, chacun entend aujourd'hui que l'Etat agisse
pour garantir un meilleur développement de la production et de la
richesse collectives et une meilleure réparatition du revenu national.
Si la nature des tâches des pouvoirs publics s'est donc profon-
dément transformée, il devient nécessaire que les institutions soient
adaptées à des besoins nouveaux.
C'est pourquoi, en ce qui concerne tout au moine mon pays, il
me semble qu'à côté d'une assemblée élue au suffrage universel et
qui doit exprimer, comme par le passé, les divers courants idéolo-
giques, une seconde assemblée doit être appelée à représenter les
groupes sociaux et les intérêts professionnels, forces vivantes et ac-
tives auxquelles l'Etat doit reconnaître un rôle officiel.
Un écrivain français a souligné, à juste titre le déclin des solida-
rités géographiques, au 20 ème siècle, par rapport aux solidarités
professionnelles. Cette évolution doit trouver sa traduction dans les
institutions.
Une assemblée fondée sur les classes sociales, les catégories pro-
fessionnelles et l'ensemble des forces qui participent au travail et à
la production, constituerait donc, à mon avis, un progrès considé-
rable.
Dans ces conditions, chaque individu se trouverait représenté
deux fois et sous deux formes différentes :
— Sous l'angle de ses aspirations et de ses volontés idéologi-
ques d'abord, à travers le suffrage universel qui désigne une assem-
blée politique;
— Sous l'angle de son rôle de producteur, de sa classe, en se-
cond lieu, au sein d'une assemblée économique et sociale.
Nous avons en France, depuis 1946, une telle asamblée
mais elle est purement consultative, elle ne peut pas peser uti-
lement sur les décisions. Il est très rare que l'on tienne compte
de ses avis.
C'est pourquoi, il me semble que nous devrions envisager de
la transformer en Assemblée parlementaire et de la doter des
210
pouvoirs ordinaires d'une chambre basse. Le Conseil Economique
et Social participerait alors à la confection de la loi, et aucun texte
législatif, les budgets, le Plan, etc.. etc.. ne pourraient devenir
définitif sans qu'il ait émis un vote précis, proposé des amende-
ments et mis l'assamblée politique dans l'obligation d'en connaître
et d'en tenir compte.
Certaines objections ont été fréquemment mises en avant,
contre de pereilles idées.
On a, par exemple, fait ressortir la difficulté qu'il y aurait
pour fixer d'une manière indiscutable la composition du Conseil
Economique, la distribution des sièges entre les divers groupes
professionnels. Il faut reconnaître qu'on ne saurait, en pareille
matière, trouver d'embleée une solution parfaite. Le dosage des
divers facteurs de l'économie, les conditions dans lesquelles leur
représentation serait organisée, la recherche d'un équilibre accep-
table entre toutes les catégories de producteurs, ces objectifs ne
peuvent être atteints que progressivement, et au début du moins,
par approximation.
Mais après tout, la distribution des sièges dans les assemb-
lées politiques n'a jamais été parfaite non plus. Dans tous les pays,
on s'accommode de certaines inégalités impossibles à éviter dans
la répartition des sièges parlementaires. Meme avec une loi électo-
rale, théoriquement proportionnelle, on a vu siéger cote-à-cote en
France des députés qui avaient réuni 10.000 suffrages et d'autres
qui en avaient obtenu dix fois plus. Il serait donc excessif de
prétendre réaliser, et du premier coup, une distribution irrécusab-
le des intérêts économiques et des producteurs au sein de l'assamb-
lée.
Nous avons procédé à une étude sur se que pourrait être, en
France, un Conseil Economique dans lequel la représentation et
le dosage des intérêts seraient réalisés d'une manière aussi correcte
que possible. Nous avons constaté, chiffres en mains, que nous
pouvions élaborer, sur la base de nos statistiques démographiques
et économiques, des propositions fondées à la foir sur le nombre
de membres de chaque catégorie professionnelle et sociale (c'est
l'application du principe de l'égalité des citoyens entre eux) et sur
l'apport de chaque catégorie professionnelle dans la vie économi-
que tel qu'il apparaît dans la formation du revenu national.
211
Ces propositions pourraient d'ailleurs être corrigées pour tenir
compte d'un autre critère, qu'on pourrait appeler un critère de
responsabilité afin d'accroître légèrement la représentation des
groupes jouant un rôle technique et économique particulièrement
important, tels que les cadres et les techniciens, ainsi que des
industries fondamentales, les industries de base dont le dynamis-
me ingluence préssamment la vie économique (et qui, d'ailleurs,
en France, sont le plus souvent des industries nationalisées).
En ce qui concerne la mode de désignation des conseillers

économiques, plusieurs formules ont été mises en avant :
Certains ont proposé qu'ils soient élus par les membres des
catégories socialle et professionnelles qu'ils représenteront, c'est-
à-dire, qu'ils soient élus au suffrage universel dans chaque caté-
gorie. D'autres ont proposé qu'ils soient choisis ou désignés par
les groupements déjà existants : organisations paysannes, syndi-
cats ouvriers, associations pa tronales, etc.... D'autres encore ont
suggéré que ces deux formules soient associées. Dans ce cas, les
conseillers économiques seraient élus au suffrage universel par
cats ouvriers, associations patronales, etc.... D'autres encore ont
devraient choisir entre des candidats désignés par des groupements
représentatifs et les syndicats.
Pour rendre l'assamblée économique plus fidèlement et plus
complètement représentative, j'ai également proposé que des rep-
résentants de nos différentes régions soient appelés à y siéger.
Nous avons, en effet, des problèmes régionaux importants et diff-
iciles à résoudre : tandis que certaines de nos régions jouissent
d'une économie prospère, d'autres sont sous- dévellopées ou me-
nacées de dépérissement. Il parait juste que leurs porte- parole
figurent au sein du Conseil Economique et y apportent les infor-
mations dont ils disposent et les propositions qui y seront élabo-
rées.
On dit parfois que les proupes d'intérêts seront tentés de
pratiquer au sein du Conseil Economique à ce que nous appelions
des échanges de bon procédé. Les viticulteurs soutiendraient les
pêcheurs de haute mer moyennant un appui pour leurs propres
affaires. Les transporteure routiers favoriseraient les producteurs
de blé, à charge de revanche, etc..
212
Des combinaisons de ce genre, ne nous le cachons pas, risqu-
ent toujours de se produire et nous en avons vu bien souvent des
cans dans nos assamblées politiques. Mais le danger sera toujours
moindre au sein d'une asseblée technique où les délégués profes-
sionnels mesurent clairement la portée des avantages qu'ils con-
sentient, que dans une assembléex politique où les mobiles restent
souvent surtout électoraux et inclinent à des transactions très
préjudiciables à l'intérêt général.
L'action des gropes d'intérêts, des lobbies existera probablement
toujours dans l'avenir comme elle a existé dans le passé. Elle est
inévitable et dans tous les régimes —aussi bien en régime capi-
taliste qu'en régime socialiste — car les intérêts, légitimes ou non,
cherchent toujours à se défendre. Seulement, le Conseil Economi-
que portera sur la place publique des discussions ou des débats
qui se déroulent aujourd'hui parfois dans la coulisse. La publicité
est, en pareil cas, la meilleure protection que l'on puisse imaginer.
Enfin, en cas de désaccord entre le Conseil Economique et
Social et l'Assamblée issue du suffrage universel, cette dernière
aura toujours le dernier mot, parce que c'est elle qui exprime
l'intérêt général. Les préférences d'une assamblée dont le recrute-
ment est assis sur des groupes professionnels —respectables et
légitimes, mais partiels — dovient en dernier ressort cèder le pas
à l'arbitrage de l'assemblée représentative de l'entité nationale
toute entière.
Je reconnais toutefois que la création d'un organe économi-
que de ce genre, proposition originale dans un système politique
démocratique,pourrait donner lieu, avant qu'il soit vraiment entré
les moeurs, à des tentations, voire à des fraudes dangereuses.
C'est ainsi que j'ai entendu proposer en France —notamment par
des hommes proches du pouvoir actuel— la création d'un Con-
seil Economique qui ressemblerait extérieurement à celui que je
souhaite voir constituer, mais qui en fait masquerait une entreprise
fort peu démocratique.
Pour que la solution proposée par moi ait un véritable sens
démocratique et une véritable utilité, il faut que les membres du
Conseil Economique et Social soient authentiquement représen-
tatifs, c'est-à-dire qu'ils soient désignés librement et sans pression
par les catégories qu'il représentent. Il faut aussi que le gouver-
213
nement ne puisse pas introduire dans l'Assemblée nouvelle, par
des procédures diverses, un certain nombre d'hommes qui lui
seraient tout dévoués et qui fausseraient les débats et les majo-
rités.
Enfin, il faut aussi et surtout que les décisions finales appar-
tiennent à une assemblée émanant du peuple. Un régime dans
lequel le pouvoir appartient essentiellement à l'exécutif, ne fait
aucun progrès dans l'ordre démocratique s'il crée une assemblée
économique auprèes d'un Gouvernement seul apte à prendre les
décisions. Il y aurait même une véritable regression si cette as-
semblée comportait un grand nombre de membres plus ou. moins
assujettis au Pouvoir Exécutif ou bien si elle était destinée à supp-
lanter ou à remplacer une autre institution élue et qui aurait en-
couru la défaveur de cet exécutif en lui résistant.
C'est pourquoi, je suis très réservé à l'égard de projets dont
en a parlé ces temps-ci en France et qui ne me semblent pas du
tout conçus pour associer d'une manière honnête et loyale les
forces vives du travail et de La production à la vie démocratique
du pays.
Il n'en reste pas moins que le principe-même d'une Assemb-
lée Economique et l'octroi à cette Assemblée de prérogatives et
de responsabilifés réelles — s'il n'y a pas de fraude— me paraît
bien correspondre aux nécessités d'une République moderne.
CONCLUSION
Je voudrais maintenant conclure ces trop longues explications
consacrées à une conception de la vie économique qui se fait jour
dans un certain nombre de milieux de gauche en France.
L'essentiel, c'est d'abord que les buts communs de la Nation,
ceux qu'elle entend atteindre par la contribution de tous, soient
déterminés par une procédure démocratique, que chaque citoyen,
chaque producteur en ait clairement conscience et comprenne la
nécessité de l'effort collectif pour les atteindre.
Cela n'est possible, bien entendu, que si, à côté des perspectives
économiques apparaissent clairement des objectifs sociaux, ceux
dont le peuple tout entier sera appelé à jouir et qui constituent la
récompense du travail auquel on l'appelle.
214
Il y a ensuite le stade de la réalisation, celui de l'entreprise.
De là, l'importance de l'articulation qui doit être mieux définie
entre les administrations chargés de la planification et les entre-
prises, publiques et privées, et les banques, 'ui vont jouer un rôle
récisif dont déjand tout le succès.
Elaboration démocratique du Plan, information économique
de tout le pays, étaite collaboration des administration et des entre-
prises, tels sont les principes de box.
C'est ensemble qui est in dis feux??â une démocratie moderne,
une démocratie qui excède largement le domaine qu'on lui attri-
buait voici cent ans. Ce domaine n'est plus seulement politique, il
s'étend aux matières économiques et aux matières sociales autrefois
interdites à e'Etat.
L'Etat d'aujourd'hui a le devoir de faire prévaloir particulière-
ment dans ces domaine, qui commandent le sort de oha'ue individu
et le progrès de tous la loi suprême de l'intérêt général.
215
LES RELATIONS ENTRE LA COMMUNAUTE ECONOMIQUE
ET LES PAYS SOUS-DEVELOPPES
M. MENDES FRANCE
La Communauté Economique Européenne, plus connue sous le

nom de Marché Commun, réunit 170.000.000 de consommateurs.
Considérée comme une unité économique, c'est le premier im-
portateur du monde, et l'un des marchés les plus importants pour
les produits agricoles et les matières premières.
Cela montre que la Communauté Economique Européenne jou-
era un rôle capital dans les relations entre le monde industrialisé et
les pays moins dévdoppés (l'un des problèmes les plus difficiles et
les plus complexes de notre époque).
Toutefois, la Communauté Economique Européenne ne pourra
fournir une contribution vraiment utile que si son action s'insère
dans une politique générale de développement, conçue comme une
grande entreprise commune et qui concerne le monde entier.
C'est la raison pour laquelle je voudrais évoquer d'abord quel-
ques problèmes généraux touchant le monde en voie de dévelop-
pement, avant d'essayer de déterminer ce que pourraient être les
lignes principales de l'action constructive qui doit être celle de l'Eu-
rope.
Le monde sous développé
On a dit que 85 % de la richesse du monde est détenu par 18 %
de sa population. Ce qui signifie que 82 % de la population mondiale
ne jouit que de 15 % des ressources.
Encore faut-il ajouter que la distance qui sépare le Tiers-Mon-
de des pays évolués et industrialisés s'accroit d'année en année. Si
l'évolution actuelle se poursuit, les pays les moins développés réu-
217
niront bientôt 90 % de la population de l'univers, mais seulement 10
% de ses richesses !
Les raisons d'une pareille évolution - dont la persistance est im-
pensable- sont bien connues. Les pays industrialisés qui jouissent
dès maintenant d'un revenu plus élevé, réalisent en valeur absoleu
un progrès annuel qui est probablement 20 fois plus rapide que celui
des pays en voi de développement.
Ceci résulte, d'abord dans une certaine mesure, du fait que les
pays sous-développés ne sont que faiblement industrialisés. La con-
tribution de l'industrie à leur économie globale varie beaucoup d'un
pays à l'autre. Elle est de 20 à 30 % en"Afrique du Sud, au Brésil,
en Argentine, au Mexique, peut-être en Chine; elle évolue entre 15
et 20 % en Inde, au Maroc, an Chili, en Colombie; elle n'atteint pas
10 % en Indonésie, en Egypte ou au Pakistan.
A ce facteur, il faut ajouter les conséquences de la croissance
démographique.
L'accroissement de la population dans les années 50 a été de
l'ordre de 1,7 % par an dans l'ensemble du monde, mais il n'a pas
atteint 0,8 % en Europe, particulièrement en-Europe occidentale,
alors qu'il atteignait 1,9 % en Affrique et qu'il dépassait 2 % en mo-
yenne en Asie, 2,6 % en Amérique latine et même 3 % dans certains
pays comme le vôtre.
Si ces rythmes de croissance divergents se prolongent, la popu-
lation s'accroîtra de 10 % dans les pays riches d'ici 1970, mais de plus
de 20 % dans les pays les plus pauvres !
Certes, le rhytme d'augmentation de la population n'est pas,
en lui-même, un motif suffisant de sous-développement. Mais l'aug-
mentation de la population prend une importance particulière
lorsqu'elle coincide, comme c'est fréquemment le cas, avec des
structures économiques rigides et avec une insuffisance du déve-
loppement de la production.
Dans les 10 dernières années, la production n'est pas toujours
lestée stagnante dans les pays les moins développés. Elle a souvent
progressé, mais trop lentement et souvent moins vite que la popu-
lation.
Au Paraguay, pendant les années 50, le revenu national s'est
accru de 1,5 % par an, mais; la population s'accroissait de 2,7 %
218
chaque année. Nous avons donc assisté à une réduction du revenu
par tête.
Au contraire, pendant les mêmes années, la Yuogoslavie, où
l'augmentation démographique est faible (de l'ordre de 1 %) a pu
réaliser une amélioration sensible du revenu national par habitant.
En Turquie, où le taux démographique est très élevé (3 %),
Ta production s'est heureusement le plus souvent accrue plus ra-
pidement ce qui a donc permis une amélioration de la situation,
surtout dans les années de bonnes récoltes.
En 1962, le revenu par tête dans les pays industrialisés appar-
tenant à l.O.CD.E. s'élevait à 1900 dollars, tandis qu'il n'était que
de 130 dollars dans les pays sous-développés. Or, si l'évolution ac-
tuelle se maintient sans changement, le revenu par tête dans les
pays sous-développés, en 1970, ne dépassera guère 150 dollars, tan-
dis qu'il sera de 2500 dollars dans les pays industrialisés. Ce qui
signifie que la différence entre les uns et les autres qui était, il y
a trois ans, de 1770 dollars, passera à 2350 dollars. Encore faut-il
dire qu'il s'agit là de moyennes et que, dans tel ou tel pays parti-
culier, les chiffres sont plus inquiétants encore.
Une situation de ce genre est insupportable et un inmense
effort doit donc être entrepris pour améliorer plus activement le
sort des pays les moins favorisés.
La politique des pays sous développés.

Pour cela, ces pays doivent, tout d'abord, utiliser une plus lar-
ge part de leur production en épargne et en investissements, ce qui
implique très généralement un effort fiscal accru, difficile à réali-
ser, mais indispensable.
Ils doivent aussi s'interdire d'innombrables dépenses inutiles
ou simplement peu utiles ou peu urgentes, les consommations de
luxe privées ou publiques, les investissements de prestige, les tra-
vaux publics spectaculaires mais insuffisamment productifs - afin
de réserver la plus large proportion de leurs ressources pour les
équipements fondamentaux.
Il n'en reste pas moins qu'en raison de la faiblesse des épar-
gnes locales, découlant d'un niveau de vie très bas, l'amélioration
219
du revenu national, obtenue par les seules ressources nationales, ne
pourra pas toujours dépasser les progrès de la population. Et c'est
ce qui rend l'aide extérieure: nécessaire.
Au cours des dernières années, l'investissement brut du capital
dans les pays sous-développés, pris dans leur ensemble, s'est élevé
à environ 15 à 18 % de leur revenu national brut, soit à peu près 30
milliards de dollars.
Toutefois, cette proportion a varié énormément d'un pays à
l'autre. Vers 1960, elle était de 9 % aux Philippines, de 10 % au Chi-
li, mais de 20 % à Formose, en Colombie et en Grèce.
Partout, ce prélèvement au profit des investissements a impo-

sé des privations à des peuples qui vivaient déjà dans des conditions
extrêmement pénibles.
Et il faut dire que ces privations ont été rendues plus sévères
encore par l'existence de certains handicaps, tels que :
— une chute dans les prix des matières premières exportées par
les pays sous-développés et c'est un fait important dont j'aurai à
reparler;
— des dépenses militaires élevées, découlant d'une situation
internationale qui demeure très incertaine;
— l'obligation d'amortir des dettes et des emprunts précé-
demment contractés, ce qui absorbe une fraction croissante des
ressources disponibles déjà faibles. C'est le cas de nombreux pays
d'Amérique Latine, comme c'est aussi le cas de la Turquie.
C'est le devoir des nations industrialisées - et, en réalité, c'est
aussi leur intérêt profond - de soutenir les efforts des pays qui ont
à faire face à toutes ces difficultés.
Mais il faut que les pays bénéficiaires d'une aide extérieure
définissent eux-mêmes leurs programmes d'action ou, comme on
dit de plus en plus, leurs Plans. C'est ainsi seulement qu'ils con-
serveront le contrôle final de mesures administratives, financières
et autres qui ne doivent pas être conçues à l'extérieur, ou impo-
sées par l'extérieur, mais qui doivent répondre à la politique dé-
terminée par, les pays en cause eux-mêmes.
220
Contribution des pays richs
Bien entendu, des questions se posent aussi à l'autre extrémi-
té de la chaîne; c'est-à-dire, dans les pays qui fournissent l'aide.
Il y a des résistances dans certains milieux contre une politi-
que de solidarité internationale. Cependant, l'information de l'opi-
nion publique, dans les pays les plus développés, et l'explication
des causes profondes qui justifient cette politique ont fait de
grands progrès au cours des 10 dernières années, notamment en
Europe occidentale.
La Norvège n'a pas hésité à établir une taxe spéciale, grâce
à laquelle la population contribue directement, et en toute con-
naissance de cause, à l'assistance aux pays les plus pauvres.
La Suède vient de décider qu'elle versera chaque année 1 %
de son revenu national à cette fin.
En France, chaque contribuable sait que, lorsqu'il verse 100 FR
d'impôts à l'Etat, 6 FR environ sont destinés aux pays sous-déve-
loppés.
Ce sont des faits caractéristiques.
L'aide des pays les plus riches aux pays en voie de développe-
ment prend des formes très diverses.
Il peut s'agir de contributions gouvernementales directes, de
dons ou de prêts en espèces, ou en équipements, ou en services tec-
hniques. Ils peuvent faire l'objet d'accords bilatéraux, ce qui est le
cas le plus fréquent, c'est-à-dire résulter de conventions intervenues
entre le gouvernement qui fournit l'aide et celui qui le reçoit; dans
d'autres cas, le pays donateur fournit sa contribution à une institu-
tion internationale qui redistribue l'ensemble des ressources ainsi
collectées aux pays qui en ont besoin.
Les diverses aides fournies par les gouvernements occidentaux,

membres de l'Organisation pour la Coopération et le Développement
Economique (O.C.D.E.) se sont élevées, au cours des dernières an-
nées, à environ 6 milliards de dollars par an, pour ce qui est des
contributions gouvernementales, à quoi il faut ajouter 2 milliards de
dollars d'investissements privés, faits par les particuliers ou des
sociétées. Soit, au total, 8 milliards de dollars, d'aide d'origine occi-
221
dentale (non compris, bien entendu, les soutiens de caractère mili-
taire).
On peut comparer cette assistance économique de 8 milliards
de dollars au total des investissements bruts dans les pays sous-dé-
veloppés (que j'évaluais tout-à-1'heure à 30 milliards de dollars par
an). C'est à divre que les pays occidentaux fournissent à peu près
le quart des sommes nécessaires au rythme actuel.
Toutefois, une annuité de 8 milliards de dollars régulièrement
renouvelée correspond en fait à une légère réduction du soutien
fourni, compte tenu de l'évolution des prix industriels qui ont ten-
dance à s'élever d'année en année. Les pays sous-développés, pour
acheter les équipements et les biens de production qui leur sont
nécessaires, et qu'ils se procurent souvent dans les pays industriali-
sés, ont dû, au cours des dernières années, supporter une augmen-
tation assez subtantielle des prix ce qui a réduit un peu l'efficacité
de l'aide reçue par eux.
Au surplus, compte-tenu de certaines résistances politiques et
de difficultés économiques ou financières - par exemple, les prob-
lèmes que pose la balance des comptes américaine depuis un cer-
tain temps - il y a lieu de supiposer que les dons et prêts des pays
occidentaux ne s'accroîtront pas au cours des prochaines années.
Il y aura plutôt une tendance à la baisse, compensée en partie
par les sommes accordées les années précédantes et non encore
consommées, il y a là néanmoins un problème à suivre.
On espère parfois que les investissements privés faits par des
groupes d'affaires, des banques, des industriels des pays riches et
dont j'ai mentionné tout-à-1'heure la contribution (à peu près 2 mil-
liards de dollars par an), pourraient se développer et relayer, dans
une certaine mesure, les fonds gouvernementaux dans l'avenir.
Je ne crois pas, quant à moi, qu'on puisse trouver là une com-
pensation valable. Bien au contraire, on constate, depuis un certain
temps déjà, une légère mais régulière réduction des investissements
privés. Ceux-ci s'élevaient à près de 50 % des ressources disponib-
les pour les pays sous - développés, il y a une dizaine d'années, mais
elles ne dépassent guère 30 % aujourd'hui.
Et cette tendance se prolongera vraisemblablement. En effet,
le capital privé correspondra de moins en moins aux véritables be-
222
soins des pays en voie de développement, car ceux-ci rechercheront
des conditions financières de plus en plus favorables, pour éviter
d'écraser leurs balances extérieures par des annuités d'amortisse-
ments et d'intérêts croissantes. C'est un problème qui commence
d'ailleurs à se poser aux dirigeants de votre pays.
D'un autre côte, les pays ein voie de développement désirent con-
server - et cela est bien compréhensible - le contrôle des secteurs-clefs
de leurs économies, secteurs qui, d'ailleurs, sont parfois nationali-
sés, ce qui milite de nouveau contre un financement à base de ca-
pitaux privés étrangers.
Il faudra donc, plus encore que par le passé, compter essentiel-
lement sur les diverses formes d'assistance inter-gouvernementale.
L'aide de l'Europe des six

L'aide accordée aux pays en voie de développement par l'Euro-
pe des Six s'élève, au total, à 3 milliards de dollars chaque année,
dont les 2/3 sont fournis par les gouvernements et 1/3 par le sec-
teur privé.
Si les pays de l'Europe des Six fournissent 3 milliards de dollars
chaque année, (alors que les Etats-Unis donnent environ 4 milliards
et demi), il faut dire que ces chiffres ne traduisent pas fidèlement
le poids du fardeau supporté par les économies des uns et des aut-
res. Il faut, en effet, tenir compte du revenu national, des ressources
de chacun des pays donateurs.
A cet égard, La France est le pays qui fournit l'aide de plus éle-
vée, par rapport à ses propres ressources.
Les investissements financés par la France dans le monde sous-
développé ont évolué autour de 1,5 un revenu national français, soit
de 1200 à 1400 millions de dollars, au cours des dernières années.
D'un autre côté, bien que la France aide d'une manière particu-
lièrement large, pour des raisons historiques connues, les pays d'Af-
rique du Nord, d'Afrique Noire, Madagascar, e t c . , elle a entrepris
une reconversion de sa politique, en répartissant les ressources dont
elle dispose entre un plus grand nombre de nations. Cette diversifi-
cation sera poursuivie progressivement pour aboutir à un meilleur
équilibre.
223
En attendant il serait injuste de critiquer les avantages que nous
accordons aux pays africains. Lorsque ces derniers sont devenus
indépendants, la France aurait été bien coupable de les priver, d'un
jour à l'autre, d'un apport qu'elle leur avait fourni jusque-là. Si elle
l'avait fait, elle aurait provoqué, dans les économies des pays en
cause, des bouleversements et des appauvrissements qui auraient
entraîné, pour eux, des souffrances qu'il fallait leur éviter. Le soutien
que nous leur donnons, en subventions, en achats prioritaires de
leurs produits, leur est indispensable et nous n'avons pas le droit
d'y mettre un terme d'un jour à l'autre, sous le seul prétexte qu'ils
sont devenus indépendants.
Le pourcentage de son revenu national que la France consacre
aux pays sous-développés dépasse celui qui est consenti par tout
autre pays du monde. Si tous les pays industrialisés fournissaient
1,5 % de leur revenu national aux mêmes fins, la solution du prob-
lème du développement à travers le monde serait grandement faci-
litée ! Mais nous sommes loin du compte.
Aide bilatérale et aide multilatérale

On a beaucoup débattu, à ce sujet, du point de savoir s'il est
souhaitable d'inciter les pays donateurs à fournir toute leur assis-
tance à travers les organisations internationales qualifiées et dans
le cadre de ce qu'on appelle une politique multilatérale - ou bien si
on doit maintenir la primauté actuelle de l'assistance qui résulte
d'acords directs entre gouvernements intéressés, ce qu'on a appelé
l'aide bilatérale.
C'est un fait que les opinions publiques de certains pays admet-
tent plus facilement l'aide bilatérale, et il ne serait pas raisonnable
d'ignorer cet état d'esprit et de promouvoir des procédures qui ris-
quent d'être moins bien comprises et de porter atteinte finalement
à l'objectif poursuivi lui-même.
Mais si l'on parvenait à obtenir de tous les pays industrialisés
l'acceptation du principe d'une contribution de 1,5 % de leur revenu
national (ou même de 1 % au début, comme l'a proposé la Confé-
rence Internationale du Commerce et du Développement qui s'est
rénuie, l'été dernier, à l'initiative des Nations Unies), cela consti-
tureait un grand pas en avant, et cela quels que soient les canaux
par lesquels les fonds en question seraient ensuite distribués.
224
On pourrait» aussi demander qu'une fois par an, par exemple,
chaque pays donateur et chaque pays bénéficiaire soumette à une
organisation internationale impartiale un compte rendu, un rapport
précis sur les décisions précises et les réalisations correspondantes.
Les Nations Unies dresseraient un tableau d'ensemble, sur la base
des comptes rendus ainsi réunis. L'opinion publique internationale
serait mineux informée. Elle exercerait sa pression sur les pays ric-
hes qui ne font pas tout leur devoir.
La publicité, les discussions qui s'ensuivraient, empêcheraient
certaines erreurs ou abus qu'on a pu constater, soit lorsque des
pressions politiques venaient altérer le caractère de certaines aides,
soit lorsqu'elles étaient fournies pour financer des opérations plus
ou moins improductives. On aboutirait, peu à peu, à des réalisations
mineux coordonnées et, même, en respectant les procédures bila-
térales, on obtiendrait les garanties et les avantages que l'on recon-
naît généralement aux procédures multilatérales.
Les Produits primaires

Mais ce n'est pas tout. L'assistance internationale doit éviddem-
ment être fournie sous d'autres formes que les dons, les prêts, les
assistances techniques.
Un grand nombre de pays en voie de développement trouvent
une partie importante de leurs ressources dans l'exportation de pro-
duits agricoles et de matières premières. C'est ainsi que vous ven-
dez au dehors du tabac, des noisettes, des agrumes, des raisins secs
d'une part, des minerais (antimoine, cuivre, chrome) et des bois
d'autre part.
Sur une longue période, ce qu'on appelle les terms of trade, des
pars fournisseurs de matières première c'est-à-dire la relation qui
existe entre le prix des produits quils vendent et les prix des biens
manufacturés qu'ils achètent au dehors, évoluent d'une manière qui
leur est défavorable. Pendant la décennie 1950-1960 - si l'on met de
côté la période qui à été dominée par la guerre de Corée et les fluc-
tuations qui s'ensuivirent - les prix des matières premières, dans leur
ensemble, ont décliné tandis que ceux des produits fabriqués n'ont
pas cessé d'augmenter.
Toute une série de facteurs jouent en effet contre l'intérêt des
pays sous-développés : la concurrence entre les matières premières
225
naturelles, les produits agricoles ou minéraux extraits de leur sol,
d'une part, et les produits synthétiques fabriqués par les pays in-
dustrialisés, d'autre part - les progrès de la productivité dans les
usines modernes, grâce auxquels une quantité donnée de matières
premières permet de fabriquex un nombre croissant de marchandi-
ses - l'incorporation, dans les prix des biens manufacturés, de sa-
laires payés à la main - d'oeuvre industrielle, salaires qui ont tendan-
ce à s'élever constamment - etc.. tout cela entraîne, sur une longue
période, une détérioration de la position des pays sous-développés
par rapport aux autres.
L'ancien secrétaire général des Nations Unies a déclaré, dans

une analyse qui a fait sensation à l'époque, que l'aide financière four-
nie par les pays les plus industrialisés, pendant une période de 15
ans, n'avait même pas compensé les pertes subies par les pays expor-
tateurs de produits primaires, en raison de l'évolution de leurs terms
of trade.
Il est vrai que, depuis l'été 1962, un heureux retournement s'est
produit dans les cours d'un certain nombre de matières premières
et de produits agricoles. Il en est résulté, pour les pays producteurs,
une amélioration de leurs recettes, notamment en 1962, 1963 et une
partie de l'année 1964. Mais on peut se demander s'il ne s'agissait
pas là d'une fluctuation temporaire. Depuis quelques mois, en effet,
plusieurs courbes se sont renversées de nouveau, et on a constaté
des baisses, notamment sur le sucre, le coton, le cacao, le cuivre,
l'étain, le plomb, etc.
Ne nous arrêtons pas à ces fluctuations qui peuvent se produire
dans un sens ou dans l'autre, pour ne voir que l'essentiel :
— D'une part, les raisons que j'ai données tout-à-1 'heure pour
expliquer la détérioration de la situation relative des pays sous-dé-
veloppés, ont un caractère permanent et l'orientation générale, si les
marchés sont abandonnés à eux-mêmes, risque de se produire, le
plus souvent, dans un sens négatif;
— D'autre part, même, ni les hausses compensaisent les baisses
sur une longue période, il en résulterait encore des conséquences
fâcheuses pour les pays en voie d'industrialisation. Pour réaliser
leurs plans d'équipement, ils ont besoin de recettes stables, sur les-
quelles ils puissent compter d'avance. Rien n'est aussi incompatible
226
avec la réalisation d'un programme, inévitablement échelonné sur
un grand nombre d'années, que ces oscillations anarchiques de prix
et de recettes dont les pays sous-développés sont continuellement
les vécûmes.
Il faut trouver des remèdes à une situation profondément mal-
saine. Peut-être la politique économique suivie en France depuis la
guerre et qui, sans méconnaître la valeur des mécanismes du mar-
ché, s'efforce de protéger les producteurs en coordonnant leurs ef-
forts et en organisant la vente de leurs produits, pourrait fournir
une méthode pour aborder le problème.
Il doit être possible de relever et de stabiliser les prix d'un cer-
tain nombre de matières premières et de produits agricoles de base,
de supprimer des écarts choquants entre les prix de revient et les
cours mondiaux, et de fournir aux pays producteurs des fondations
saines pour leur redressement économique.
Des systèmes de prix planchers et de prix plafonds, la constitu-
tion de stocks de stabilisation, etc.. existent déjà pour certains pro-
duits, comme l'étain et le blé. Même s'ils n'ont pas donné des résul-
tats parfaitement satisfaisants, il serait injuste de méconnaître
qu'ils constituent des précédents utiles, dont on devra s'inspirer.
Le système monétaire international

Mais ici, je voudrais ouvrir une importante parenthèse :
Il est beaucoup question, ces temps-ci, d'une réforme monétaire
internationale. Chacun reconnaît l'imperfection du Gold Exchange
Standard et la nécessité d'élaborer un nouveau régime monétaire au
service de l'économie mondiale.
Le retour à l'étalon-or, tel qu'il fonctionnait au 19ème siècle, ne
constituerait certainement pas un progrès. Il y a cinquante ans, cha-
cun convenait que le stock d'or constituait une base trop étroite pour
satisfaire les besoins de l'économie mondiale. On voit mal comment
cette économie mondiale, en voie d'expansion rapide, et les échan-
ges internationaux, qu'il faut élargir et développer, trouveraient
aujourd'hui une base satisfaisante dans un stock d'or à peine accru.
Il faudra donc trouver une assise monétaire plus large et plus
diversifiée que l'or. /
227
Sans doute, l'or demeurera (et probablement pour longtemps
encore) au centre de la construction monétaire et personne ne pro-
pose très sérieusement de faire disparaître l'or des réserves moné-
taires des différents pays. De même, et à côté de l'or, figureront les
moyens fiduciaires fournis par le Fonds Monétaire International
qu'il met à la disposition de ses membres et que personne ne songe
vraiment à supprimer. En plus de cela, il y a encore les divers ac-
cords survenus au cours des dernières années, notamment l'accord
de Paris qui a créé en 1961, ainsi que vous vous en souvenez sans
doute, des possibilités supplémentaires correspondant à 6 milliards
de dollars.
Mais c'est à partir de là que le problème est posé. Et pour
soutenir un mouvement d'échanges internationaux qui s'est beau-
coup développé et qu'il faudra développer plus encore demain, un
surcroit de réserves monétaires est nécessaire tout particulièrement
pour les pays qui en manquent le plus, c'est-à-dire précisément pour
les pays sous-développés.
Dans ces conditions, on pourrait imaginer le dispositif suivant :

Dans les périodes où une dépression, une crise paraîtsent mena-
çantes, périodes qui sont aussi celles où les prix des matières pre-
mières et des produits de base: ont tendance à baisser et quelquefois
même à s'effondrer, une agenœ internationale pourrait être chargée
de procéder à des achats destinés à soutenir les cours. Elle créerait
la quantité de monnaie nécessaire, monnaie qui serait gagée sur les
stocks de matères premières constitués ainsi par elle. Son interven-
tion aurait un caractère anticyclique, anticrise et contribuerait ô
empêcher des dépressions économiques profondes.
Dans les périodes, au contraire, où le monde parait menacé par
des emballements inflationnistes incontrôlés, où les prix ont ten-
dance à monter d'une manière excessive, l'agence remettrait sur le
marché tout ou partie des marchandises stockées par elle et ferait
rentrer la monnaie additionnelle créé pendant l'étape antérieure. De-
nouveau, cette intervention aurait un caractère anticyclique pour
combattre cette fois, non p£is le danger de crise, mais le danger
d'inflation.
Etablir ainsi que je viens de le suggérer, une relation directe
entre les prix mondiaux et les monnaies, c'est mettre fin ou, tout au
228
moins, atténuer dans une large mesure, les variations intempestives
et désordonnées des cours mondiaux; c'est empêcher ces effondre-
ments brutaux que nous avons connus (par exemple lors de la crise
des années 30) et ces envelées spéculatives telles qu'il s'en est pro-
duit au moment de la guerre de Corée. Mais c'est aussi intervenir
d'une manière saine et efficace, au profit des pays dont le travail, la
production, les marchandises qu'ils exportent doivent être vendus
moyennant des prix plus rémunérateurs et plus réguliers.
Le schéma que je viens d'esquisser permettrait donc, tout à la
fois :
— de résoudre le problème de la monnaie supplémentaire et
des liquidités internationales,
— de contribuer à l'atténuation ou à suppression des crises
déflationnistes et des surchauffes inflationnistes,
— et de fournir aux pays sous-développés un puissant facteur
de stabilité.
Sans doute, des idées de ce genre ne sont pas encore mûres. Mais
elles cheminent et on l'a bien vu, lors de débats qui se sont déroulés
tantôt au sein de l'Organisation mondiale de l'Alimentation et de
l'agriculture, tantôt aux Nations Unies et, enfin, lors de la Conféren-
ce du Commerce et du développement de l'été dernier.
Une nouvelle division internationale de la production et des

échanges
Bien entendu, la stabilisation et la régulation des prix mondiaux
devront être complétées par un assainissement des structures com-
merciales. Sinon, les producteurs des pays pauvres n'y gagneraient
pas grand chose et tout le profit irait à des intermédiaires qui, dans
le passé, ont trop souvent bénéficié des instabilités et des différen-
ces de prix.
Au cours de la Conférence Internationale du Commerce et du
Développement que j'ai déjà mentionnée, on a été amené à faire un
pas de plus et à considérer un autre problème voisin de ceux que je
viens d'évoquer.
Les pays en voie de développement demeureront économiqu-
ement très faibles tant qu'ils dépendront à peu près exclusivement
229
de la production et de la vente d un nombre limité de produits de
base. C'est donc leur intérêt de développer leurs industries de tran-
sformation et la fabrication de produits demi-finis ou finis, pour
les exporter (ou bien parfois pour les consommer, en évitant ainsi
l'importation de marchandises; qu'ils ne peuvent aujourd'hui se pro-
curer qu'au dehors).
C'est ce que vous-mêmes avez déjà entrepris en développant vos
productions et vos exportations de cotonnades, de filets de pêche,
d'articles en cuir, de sous-vêtements, de lampes, sans compter les
tapis, les savons, divers produits alimentaires élaborés, etc.. Mais
ce genre de commerce doit être développé plus encore, et ce type
i v exportation affectera progressivement les courants commerciaux
traditionnels. Les pays importateurs devront s'y prêter.
Bien entendu, les pays industriels ont le souci légitime de sauve-
garder leurs intérêts essentiels et d'éviter des évolutions trop brus-
ques qui pourraient être dangereuses pour eux. Les pays en voie de
développement ne doivent pas ignorer les difficultés, voire les souff-
rances, qui peuvent résulter, dans les pays industrialisés, de ce que
l'on a appelé le dumping social des pays les plus pauvres, c'est-à-dire
une concurrence résultant d'une différence jonsidérable dans les
niveaux de salaires et de législation sociale d'un continent à l'autre,
ou d'un pays à l'autre.
(Mais où commence la compétition anormale, le dumping so-
cial ? Cela n'est pas facile à déterminer. Les Etats-Unis, après tout,
ouvrent leur marché, dans une certaine mesure, à des automobiles
fabriquées en Europe, par dîs ouvriers qui reçoivent des salaires
deux ou trois tois moins élevés que les ouvriers américains).
Les conséquences indésirables de ce type de commerce inter-
national doivent pouvoir être évitées par des négociations de bonne
loi entre les pays industrialisés et les jeunes nations en voie d'in-
dustrialisation, afin de déteraiiner les quantités ou les contingents
et d'établir à la fois les critères, les précautions, les transitions à
respecter. Ainsi, les pays industrialisés, par exemple ceux d'Europe,
accepterant que la répartition internationale de la production s'adap-
te, peu à peu, à une situation mondiale qui ne peut plus être celle
d'il y a 50 ans.
Cette adaptation, elle est d'ailleurs déjà en train de se produire.
Les importations européennes de produits semi-manufactures ou
230
manufacturés, provenant d'Asie, d'Amérique Latine ou d'Afrique,
se sont beauroup accrues au cours des dernières années et les
dirigants de la communauté Européenne ont encourragé ce déve-
loppement.
Le précédent de l'industrie cotonnière est très intéressant. La

Grande-Bretagne a pris les devants, en ouvrant plus largement ses
marchés aux produits textiles de l'Inde, du Pakistan ou de Hong-
Kong. En 1962, un accord multilatéral plus large a été signé et les
nations industrialisées d'Europe et d'Amérique du Nord ont as-
soupli les restrictions quantitatives qu'ils opposaient, jusque là, aux
importations de produits textiles. L'Europe des Six, pour sa part,
doublera ses importations de produits textiles d'ici 1967. Ce gendre
d'arrangement doit se développer dans l'avenir pour préparer une
nouvelle division internationale du travail et des production.
Dans une première phase, les pays neufs se porteront, plus
que parle passé sur les secteurs industriels les moins mécanisés, cent
qui n'exigent pas des investissements considérables et utilisent
une main-d'oeuvre abondante et non spécialisée.
De leur côté, les pays avancés seront appelés, pour faciliter cette
trasformation, à convertir progressivement leurs propres industries
et à les orienter vers les secteurs les plus modernes, ceux qui néces-
sitent souvent des investissements coûteux et emploient une main-
d'oeuvre qualifiée, caractérisée par une expérience et une compéten-
ce développées.
Bien entendu, des réformes industrielles de ce genre ne peuvent

s'opérer qu'assez lentement. L'essentel c'est qu'on s'oriente con-
sciemment dans cette direction.
Il est heureux que l'Organisation Internationale du Commerce
(connue sous le nom de G. A. T. T.) se soit prononcée dans ce sens
après, à vrai dire, d'assez longues hésitations.
En février dernier, les gouvernements membres du G.A.T.T. se
sont réunis à GENEVE et ils ont recommandé que les pays déve-
loppés permettent un meilleur accès sur leurs marchés aux produits
transformés et aux articles manufacturés dont l'exportation prés-
ente un grand intérêt pour les pays moins développés. Ils ont bien
231
précisé à cet égard que les pays industrialisés doivent consentir
des concessions tarifaires et commerciales aux pays en voie de dé-
veloppement, sans exiger d'avantages réciproques.
Coopération régionale
D'un autre côté, si les paj's moins développés veulent faire prog-
resser leurs productions de transformation et les écouler dans des
pays plus industrialisés, il faut qu'ils évitent de laisser se créer ou
s'aggraver entre eux des compétitions qui seraient fâcheuses à tous
égards.
Tel serait le cas si un grand nombre de jeunes pays pratiquaient
des investissements du même type, en vue de vendre le même genre
de produits en Europe occidentale ou en Amérique du Nord. Il faut
envisager des accords entre Its gouvernements d'une région et leurs
organismes de planification, pour éviter les double-emplois et les
projets d'industrialisation susceptibles de faire naître des concurren-
ces et des gaspillages néfastes pour tous.
Cela implique une coordination des plans de développement et
des plans d'exportation, ains:i qu'il a été bien souvent exposé déjà
par le département économique des Nations Unies. Mais on voit bien
que c'est, en définitive, un problème politique qui est ainsi posé, car
cette coordination implique beaucoup de volonté et, parfois, de cou-
rage de la part des gouvernements.
L'Argentine vend du blé à l'Europe, plutôt qu'aux pays voisins,
où règne cependant une sous-alimentation dramatique. Ses expor-
tations de viande, de cuirs bruts ou ouvrés sont en concurrence avec
ceux de l'Uruguay. D'autres pays d'Amérique Latine se font concur-
rence en matière de café, de banane, etc.. L'Inde et le Pakistan se-
font concurrence en matière de jute, de coton. Les pays d'Extrême-
Orient vendent, en Europe et aux Etats-Unis, la moitié de. leurs excé-
tents de sucre, alors que certains de leurs propres voisins'achètent
du sucre, en quantités presque égales, en Europe. Quel désordre !
La coopération régionale <sst lai seule solution logique. Des échan-
ges in ter-régionaux permettraient souvent de réaliser des économies
de transport. Certains pays, où régnent des conditions de production
et de travail comparables, pourraient aussi se fournir réciproqu-
ement des renseignements techniques, des informations, des experts.
Le jeune Etat d'Israël en a fourni de bons exemples.
232
La Turquie et le Marché Commun
Je voudrais mentionner ici que le Marché Commun, depuis
sa création, a manifesté très nettement qu'il ne se considère pas
comme une institution fermée chargée uniquement de défendre les
intérêts des pays membres en ignorant la situation des autres pays
et plus particulièrement de ceux qui font actuellement un effort en
vue de leur développement et de leur industrialisation.
C'est pourquoi la Communauté Economique Européenne a signé
des conventions commerciales et même des conventions d'association
avec un certain nombre de pays neufs, en Afrique et en Europe, no-
tamment avec la Turquie.
Le Traité d'association intervenu entre la Turquie et la Com-
munauté Economique Européenne est intéressant, car il est destiné
à préparer une coopération de plus en plus poussée et serrée.
Dans une première étape, de cinq ans en principe, les six pays
membres du Marché Commun accordent une aide financière à la
Turquie et, des facilités tarifaires pour un certain nombre de ses
exportations : tabac, raisins secs, figues, noisettes, etc.. etc.. On droit
espérer que cette liste s'étendra progressivement pour inclure d'aut-
res produits alimentaires et également des produits manufacturés.
L'accord d'association prévoit des développements futurs qui
doivent conduire à une coopération aussi intime que possible entre
l'économie turque et l'économie des pays membres du Marché Com-
mun et finalement à l'entrée de la Turquie dans l'association en
qualité de membre à part entière.
Les conventions signéees entre la Turquie et la Communauté
Economique Européenne, fournissent un bon exemple - encore qu'il
soit timide et ne constitue qu'un début - de l'effort que chacun doit
poursuivre en vue de la préparation d'un meilleur équilibre dans les
échanges mondiaux et des modifications structurelles de ces échan-
ges dont j'ai plusieurs fois, ce soir, montré la nécessité.
L'est ainsi que les relations entre les pays les plus industriali-
sés et les pays en voie de progrèe et de développement, donneront
progressivement une forme nouvelle à l'économie mondiale.
Une comparaison historique

. Pour travailler dans ce sens, pour faire comprendre les trans-
formations nécessaires, peut-être pouvons nous nous appuyer sur
233
une comparaison qui me parait très éclairante et que je voudrais,
pour terminer, livrer à vos réf le x ions.
Au fond, à l'échelle près, ce qui se passe aujourd'hui, au nive-
au du monde, ressemble un peu à ce qui s'est passé voici un siècle,
au sein de nos pays développés (en Angleterre, en France, e t c . ) .
A cette époque, se sont produites, dans ces vieux pays, des
transformations économiques et sociologiques profondes, qui ont
brusquement posé le problème; des relations entre les catégories ou
classes privilégiées et celles que étaient les plus défavorisées. Pen-
dant longtemps, la question ne s'était même pas posée : les plus mal-
heureux acceptaient leur sort et ne le constestaient pas, ou guère.
Brusquement, ils se sont mis en mouvement et ils ont réclamé une
plus large part de la richesse nationale et du pouvoir.
Et certains théoriciens ont cru que l'antagonisme qui se ma-
nifestait ainsi était irréductible, qu'il conduirait à des conflits de
plus en plus violents, jusqu'à une explosion finale d'où sortirait un
monde entièrement différent. Les événements n'ont pas confirmé
ces pronostics. En Angleterre, en France, dans les pays Scandina-
ves, ailleurs encore, les éléments les plus dynamiques et les plus re-
vendicateurs, sur le plan politique comme sur le plan social, les
partis politiques attachés au pirogrès, les syndicats, les jeunes géné-
rations, et aussi une fraction éclairée des classes influentes et do-
minantes, toutes ces forces unies ont imposé des transformations
profondes, dans les structures politiques comme dans les relations
sociales, et une répartition moins inégale des droits politiques et-
des richesses.
Réformes ficales, législation sociale, lois foncières et agraires,
démocratisation des renseignement de base, libertés politiques et
syndicales, e t c . , tout cela tendait à réduire les inégalités, à atténuer
les souffrances, à créer une situation meilleure, ou moins mauvaise.
Au total, une fraction du pouvoir et du revenu national était ainsi
transférée à ceux qui en étaient privés jusque là.
Sans doute, ces transformations étaient trop lentes, trop timi-
des au gré des hommes de gauche. Elles étaient toujours sujettes à
des sortes de contre-offensives de la part des éléments les plus con-
servateurs. Il n'en reste pas moins qu'il y a eu progrès, marche en
avant, et personne ne le conteste vraiment.
234
Eh bien, nous assistons, aujourd'hui, à l'échelle du globe, à des
événements assez semblables à ceux qui se sont produits, il y a cent
ans, dans nos pays européens. Nous constatons un contraste impres-
sionnant entre économies hautement modernisées et celles des
nations déshéritées, et ce contraste rappelle celui qui régnait
alors entre une classe possédante et riche, d'une part, et la classe
ouvrière et la paysannerie pauvre, d'autre part. Les pays les mo-
ins favorisés demandent une rétribution plus juste, une vie mo-
ins misérable, en échange de leur travail, de leur contribution à
la production du monde.
Ici encore, des mesures clairvoyantes et courageuses peuvent
conduire à un meilleur équilibre. Et si ces mesures sont prises en
temps utile, on verra qu'elles seront, finalement, avantagueses à
tous, y compris a ceux qui, au début, devront fournir leur contri-
bution à l'oeuvre commune.
Dans cet esprit, la construction politique et économique de
l'Europe doit contribuer à l'effort entrepris contre les inégalités
qui régnent entre les nations et entre les peuples.
Et je peux affirmer que la jeune génération, en France, cons-
ciente de cette nécessité, est disposée à collaborer fraternellement
avec ceux qui, dans tous les autres pays, veulent bâtir un monde
de paix, de justice et de progrès pour tous les hommes.
235
DIE BEVORSTEHENDE REVISION DES SCHWEIZERISCHEN
DIENSTVERTRAGSRECHTES
Dr. W. SCHONENBERGER
İsviçre Federal Mahkemesi
Em. Başkanı
Abkürzungen :
AG = Arbeitgeber GAV = Gesamtarbeitsvertrag
AN = Arbeitnehmer HRAG = BG betr. Anstellung des
Handelsreisenden
AV = Arbeitsvertrag NAV = Normalarbeitsvertrag
BG = Bundesgesetz VE = Vorentwurf 1963 Revision DV
DV = Dienstvertrag ZSR = Zeitschr. f. Schweiz. Recht
Einleitung
Mit der Rezeption des Schweiz. ZGB und der l./2.Abt. des Sch
weiz. OR im Jahr 1926 ist auch das DV - Recht, in der Fassung des
OR 1911, in das türkische Recht übernommen worden.
a) Der DV ist neben Kauf und Miete im täglichen Leben das
häufigste Vertragsverhältnis und daher von besonderer Bedeu
tung. In der Schweiz stehen heute 4/5 der Einwohner in einem
Arbeitsverhältnis und ich nehme an, dass auch in der Türkei seit
40 Jahren die Zahl der DV entsprechend der Entwicklung von
Handel, Gewerbe, Industrie und Landwirtschaft zugenommen hat.
b) Zwei Elemente geben dem DV sein besonderes Gepräge.
Der AN befindet sich in einer doppelten Abhängigkeit, einer juris
tischen und einer wirtschaftlichen. In einer juristischen deshalb,
weil der AN sich in die Ordnung des Betriebs oder Haushaltes des
AG einzuordnen hat und dem Weisungsrecht des AG unterworfen
ist. Diese rechtliche Unterworfenheit folgt aus der Natur der Sache,
weil in jedem Betrieb Ordnung herrschen muss. Der AN leis
tet «abhängige Arbeit», für diese ist kennzeichnend, dass Arbeit im
Dienste eines andern zu leisten ist und zwar nicht irgendwelche
bestimmte Arbeit, sondern jene Arbeit, die dem dazu Verpflich-
237
teten auf Grund seiner Stellung im Betrieb oder Haushalt des
andern übertragen wird. Der DV begründet nicht nur eine zeitliche
Bindung der Vertragsparteien; entscheidend ist vor allem, dass sich
der AN verpflichtet, in den Dienst des AG zu treten und diesem
damit zu ermöglichen, im Rahmen der vertraglichen Verpflichtung
des AN über dessen Arbeitskraft für seine eigenen Zwecke und
Bedürfnisse zu verfügen. Dei- AN arbeitet in einem besondern
Abhängigkeitsverhältnis, in einer gesteigerten Unterordnung unter
den Arbeitsempfänger. Arbeitsleistung ist nicht Ware. Arbeit
ist Aeusserung geistiger und körperlicher, menschlicher Fähig
keiten und Kräfte, Ausdruck menschlicher Persönlichkeit. Ar
beitskraft und Arbeitsleistung lassen sich von der Person des AN
nicht trennen. Sie berühren unmittelbar die Person des Arbeiten
den, körperlich, geistig, seelisch, wie ich dies in der Einleitung des
DV - Rechts meines auch hierzulande bekannten Kommentars zum
OR dargelegt habe. Ja, die Abhängigkeit des AN von den technisch
en und organisatorischen Gegebenheiten des einzelnen Betriebes,
in den der AN auf Grund des DV eintritt, hat sich in neuerer Zeit
im Zuge der Rationalisierung und der Automatisierung der Betrie
be noch verstärkt, desgleichen die Abhängigkeit von den Anord
nungen und Weisungen des A.G bei der Erbringung der dem AN
jeweils übertragenen Arbeiten im Rahmen der vorgschriebenen
Arbeitszeit.
Die wirtschaftliche Abhängigkeit des AN beruht darin, dass

der DV in der Regel die einzige Existenzgrundlage des AN bildet.
Aus diesem Grunde ist der AN in der Regel die wirtschaftlich sch
wächere Vertragspartei, weshalb sie eines besondern rechtlichen
Schutzes bedarf, der einesteils durch das öffentlichrechtliche Ar
beitnehmerschutzrecht, andemteils durch eine bestimmte Ausge
staltung des privatrechtlichen DV erreicht wird. In der gegenwär
tigen Hochkonjunktur ist freilich häufig der AN die stärkere
Vertragspartei; aber dieser Zustand wird nioh ewig dauern und es
werden wieder andere Zeiten kommen. Hierauf muss der Gesetz
geber bei der Revision des DV - Rechtes Bedacht nehmen.
c) Wie einem Aufsatz von Prof. Velidedeoğlu in ZSR 1962 I S.

51 ff. zu entnehmen ist, bereitete die Anwendung de;s Schweiz. OR
in der Türkei, anders als das ZGB, keine besondern Schwierigkei
ten.
238
Ich nehme daher an, dass Sie sich interessieren, wie sich das
von der Türkei übernommene schweizerische DV - Recht seit 1911
entwickelt hat, ob und wie es ergänzt wurde und was mit der im
Gange befindlichen Revision des DV - Rechts bezweckt wird. Die
mir eingeräumte, beschränkte Zeit gebietet allerdings Beschrän-
kung auf die Hauptpunkte.
§ 1. Die Entwicklung des Dienst vertragsrechtes seit 1911

Rückblickend betrachtet ,ist das DV - Recht des OR 1911 als
vortreffliche gesetzgeberisohe Lösung zu qualifizieren; denn es
bot eine umfassende, zeitgemässe, sozial ausgestaltete (den Sch-
wächeren schützende) Regelung des Einzeldienstvertrages, besch-
ränkte durch zwingende Bestimmungen die frühere absolute Ver-
tragsfreiheit, führte das Institut des NAV ein, anerkannte die als
Tarifvertrag bekanntgewordene kollektive Regelung der Dienst-
verhältnisse durch das Institut des GAV, dessen normativen Be-
stimmungen das OR automatische und zwingende Wirkung ver-
leiht. Die GAV haben seither eine gewaltige Verbreitung erlangt.
Eine erste Ergänzung des OR 1911 erfolgte nun gerade auf

dem Gebiet der GAV, zuerst während des 2. Weltkrieges und end-
gültig durch das BG vom 28.9.1956 über die Allgemeinverbindlicher-
klärung (AVE) von GAV, welches den Bundesrat ermächtigt, nach
Durchführung eines bestimmten Verfahrens einem GAV auch Gel-
tung für die Aussenseiter zuzuerkennen. Dieses Gesetz hat gleich-
zeitig den GAV neu geordnet, indem die Art. 322/23 OR aufgeho-
ben und durch die neuen Art. 322, 322 bis/ter, 323, 323 bis/ter/
quater ersetzt worden sind. Auf Einzelheiten kann ich aus Zeit-
gründen hier nicht eintreten.
Eine zweite Ergänzung des DV - Rechts erfolgte 1958 durch
Einfügung eines Art. 343 bis über Personalfürsorge - Einrichtungen,
der indessen nur einen Anfangsbeitrag zur Lösung dieses heiklen
Problems darstellt.
Eine dritte Aenderung erfuhr das DV - Recht durch das BG vom
20.Sept.1963 über die Berufsbildung, das 1965 in Kraft gesetzt
wird. Dieses Gesetz, das durch öffentlichrechtliche Bestim-
mungen die Berufsbildung neu und modern regelt, hat u. a. in
das OR einen Titel 10 bis (Art. 362a — 362 f) über den Lehrver-
239
trag eingefügt, der die wenigen obligationenrechtlichen Bestimmun-
gen über den Lehrvertrag ersetzt.
Eine vierte Aenderung des DV - Rechts bringt das neue BG
vom 13.März.l964 über die Arbeit in Industrie, Gewerbe und Han-
del (Arbeitsgesetz), das 1965 in Kraft gesetzt werden soll. Das ist
eine bundesrechtliche Kodifikation des öffentlichrechtlichen Ar-
beitnehmerschutzrechtes, die u. a das bisherige Fabrikgesetz von
1914 ablöst. Das neue Arbeitsgesetz bringt, der heutigen Revision
des DV - Titels des OR vorgreifend, eine Neufassung von Art. 328
OR (Schwarzarbeit) und einen neuen Art 341 bis OR über die Fe-
rien der AN.
Seit Erlass des OR 1911 sind sodann in gewissen Spezialge-
setzen etliche dienstvertragliatie Bestimmungen für gewisse Son-
derfälle aufgestellt worden. Hiefür wenige Hinweise :
— Das Fabrikgesetz von 1914 enthält Sonderbestimmungen für
den DV des Fabrikarbeiters (Lohn, Kündigung usw.);
— Der Anwendungsbereich von Art. 335 OR über den Lohn bei
Verhinderung an der Arbeitsleistung wurde eingeschränkt durch
Art. 130 BG über Kranken - und Unfallversicherung und
"Art. 32 des BG von 1952 über die Erwerbsausfallentschädigung
an Wehrpflichtige.
— Eine besondere Regelung erfuhr das Dienstverhältnis der Han-
delsreisenden durch das BG vom 13.Juni 1941 über das Anstel-
lungsverhältnis der Handelsreisenden (HRAG).
— Besondere Erlasse haben die Kündigung von Anstellungsver-
hältnissen bei Militärdienst beschränkt.
— Im Landwirtschaftsgesetz von 1951 werden die Kantone ver-
pflichtet, das landwirtschaftliche Dienstverhältnis durch NAV
zu regeln.
— Der Heuervertrag der Seeleute, die an Bord schweizerischer
Seeschiffe dienen, ist in Art. 68-81 des Seeschiffahrtsgesetzes
von 1953 geregelt.
§. 2. Aniass und Entstehung des Vorentwurfes (VE) 1963 zur
Revision des Dienstvertragsrechtes.
Auch ein gutes Gesetz kann nach längerer Geltungsdauer re-
visionsbedürftig werden, jedenfalls, dann, wenn es Verhältnisse
240
ordnet, die mit dem dauernd sich wandelnden Wirtschaftsleben
enge verknüpft sind und die den jeweiligen sozialen Verhältnissen
und den Auffassungen der Beteiligten über die Art der Verwirk-
lichung der Gerechtigkeit, eines Grundanliegens der Menschen, der
Gesellschaft, des Staates Rechnung tragen müssen. Gerade dies
trifft aber hinsichtlich der dienstvertraglichen Arbeitsverhältnisse
heute ganz besonders zu.
So gut das DV-Recht des OR 1911 für seine Zeit war, so re-
visionbedürftig ist es heute in etlichen Punkten nach einer verbrei-
teten Ansicht. Ueber die Auslegung einzelner praktisch wichtiger
Bestimmungen (z. B. 335 OR) bestehen Meinungsverschiedenhei-
ten. Zahlreiche parlamentarische Postulate auf Aenderung beste-
hender und Aufnahme neuer Bestimmungen sind eingebracht wor-
den. Im Zusammenhang mit den Vorarbeiten für das neue Arbeits-
gesetz 1964 haben sich die Wünsche auf Revision verschiedener
Bestimmungen des OR vermehrt. Dazu kommt, dass im Lauf der
letzten 50 Jahre infolge des Erlasses zahlreicher dienstvertraglicher
Sonderbestimmungen in verschiedenen Spezialgesetzen eine gewis-
se Rechtszersplitterung eingetreten ist, die eine zusammenfassende
Ordnung aller dienstvertraglichen Vorschriften nahelegt.
Aus allen diesen Gründen ist Ende 1957 der Entschluss reif
geworden, eine Totalrevision des DV - Rechts an die Hand zu
nehmen, nachdem man beschlossen hatte, das neue Arbeitsgesetz
auf das öffentlichrecbtliche Arbeitnehmerschutzrecht zu besch-
ränken und alle Diskussionspunkte dienstvertraglicher Natur in
die Totalrevision des DV - Rechtes zu verweisen.
Eine vom Eidg. Justizdepartement eingesetzte Expertenkom-

mission, bestehend aus Vertretern der AG, der AN und der Rechts-
wissenschaft, prüfte von 1957 - 1961 anhand eines VE des BIGA von
1957 alle Revisionspostulate. Das Ergebnis der 1. Lesung der Gros-
sen Expertenkommission wurde 1962 von einer Kleinen Experten-
kommission, der auch ich angehörte, zu einer systematisch aufgebau-
ten Revisionsvorlage ausgearbeitet, in welche erstmals auch alle
Sondervorschriften eingebaut wurden. Nach einer 2. Lesung durch
die Grosse Expertenkommission Anfang 1963 hat die Kleine Exper-
tenkommission die Vorlage endgültig bereinigt. Das Resultat ihrer
Arbeiten ist der (nicht gedruckte, blosse vervielfältigte) Vorent-
241
wurf der Expertenkommission vom 30.Septemiber.1963, über den
seit Herbst 1964 das Verfahren zur Vernehmlassung der Kantone
und der Berufs - und Wirtsohaftsverbände durchgeführt wird.
Daraus wird dann, wie wir hoffen noch Ende des Jahres 1965,
der gedruckte Entwurf samt Botschaft des Bundesrates an das Par-
lament hervorgehen.
§ 3. Systematik des VE 1963; Kodifikationsprinzip.

Der VE 1963 verforlgt 2 2^wecke: erstens die Zusammenfassung
aller arbeitsvertraglichen Bestimmungen (Kodifikation), zweitens
eine inhaltliche Ausgestaltung des DV-Rechtes entsprechend den heu-
tigen Bedürfnissen. Zunächts will ich den äusseren Aufbau, also
Systematik und Kodifikationsprinzip skizzieren.
A. — Titel und System des VE 1963

I. — Neue Titelüberschrift., Im geltenden OR trägt der 10.
Titel der 2. Abteilung die Ueberschrift «Der Dienstvertrag», im VE
dagegen die Ueberschrift «Der Arbeitsvertrag». Damit ist
die deutsche Titelüberschrift der bisherigen franszösischen
und italienischen angeglichen: contrat de travail, contratto di
lavoro. Man hätte auch umgekehrt vorgehen, also die an-
dersprachigen Ueberschriften der deutschen angleichen und sa-
gen können: contrat de service, contratto di servizio, was sachlich
richtiger gewesen wäre; denn bekanntlich gibt es neben dem «dienst-
vertraglichen Arbeitsvertrag» noch andere Arten von Arbeits-
verträgen: Werkvertrag, Auftrag usw. Bei der Wahl des neuen Ti-
tels hat indessen in psychologisches Moment hereingespielt: «Die-
nen» im alten, guten Sinne des Wortes gilt-leider-heute in vie-
len Kreisen nicht mehr als zeitgemäss; man will nicht mehr einem
andern «dienen», man will höchstens «verdienen», indem man
für einen andern «arbeitet». Nach der neuen Terminologie heisst
der bisherige Dienstpflichtige nun «Arbeitnehmer», der Dienstherr
«Arbeitgeber».
II. — Artikelzahl. Der bisherige Dienstvertragstitel umfasst
44 Artikel, der VE deren 94, also reichlich die doppelte Zahl. Vor-
läufig sind sie numeriert von 1-93; später werden sie die Art. 319
- 362 OR sein, wobei mehr als die Haelfte der Artikelziffern mit
Buchstaben zu versehen ist, z. B. Art. 330, 330a usw.
242
III. — Systematik. Der neue 10. Titel ist in 3 Abschnitte geglie-
dert :
— 1. Abschnitt : Der Einzelarbeitsvertrag, Art. 1-57, enthaltend
die Vorschriften, welche für alle Arten von Ar-
beitsverträgen gelten. Dieser 1. Abschnitte folgt
in der weiteren Gliederung im allgemeinen der
Ordnung des geltenden Rechtes und behandelt :
A. Begriff und Entstehung des Einzelarbeitsver-
trages,
B. Pflichten des Arbeitnehmers,
C. Pflichten des Arbeitgebers,
D. Rechte an Erfindungen und andern immate-
riellen Gütern,
E. Uebertragung des Arbeitsverhältnisses,
F. Beendigung des Arbeitsverhältnisses,
G. Vorbehalt und zivilrechtliche Wirkungen des
öffentlichen Rechtes,
H. Eine Sonderbestimmung für die Zivilrechts-
pflege.
— 2. Abschnitt: Besondere Arbeitsverträge, Art. 58-83, enthaltend
besondere Bestimmungen über
A. Lehrvertrag, Art. 58-64,
B. Handelsreisenden - Vertrag, Art. 65-77,
C. Heimarbeitsvertrag, Art. 78-82,
D. Die Bestimmung des Art. 83, wonach auf die
genannten 3 besonderen Arbeitsverträge die all-
gemeinen Bestimmungen (des 1. Abschnit-
tes) über den Einzelarbeitsvertrag anwend-
bar sind.
— 3. Abschnitt: Gesamtarbeitsvertrag (GAV) und Normalarbeits-
vertrag (NAV), Art. 84-93.
— Dazu kommt eine Schluss - und Uebergangsbestinunung zum
10. Titel des OR, enthaltend eine Liste der aufge-
hobenen Vorschriften des heutigen Rechts und
die intertemporalrechtliche Vorschrift, wonach
243
innert Jahresfrist die bestehenden Arbeitsverhält-
nisse den Vorschriften des neuen Rechtes an-
zupassen sind und nachher das neue Recht auch
auf bisherige Arbeitsverhältnisse anwendbar ist.
IV. — Eine zur Systematik gehörende Besonderheit des VE be-
steht darin, dass alle Vorschriften zwingender Natur besonders ge-
kennzeichnet sind, womit jeder Zweifel über den Charakter einer
Bestimmung ausgeschlossen wird. Dabei wird unterschieden, ob ei-
ne Bestimmung absolut zwingend ist oder ab sie relativ zwingend
ist, d. h nur zu Ungunsten des AN nicht ausgeschlossen oder abgeän-
dert werden kann. So heisst es bei den absolut zwingenden
Vorschriften jeweils: «Jede abweichende Abrede ist nichtig» oder
«Abweichungen können nur durch NAV oder GAV vorgenommen
werden.»
B. — Kodifikationsprinzip
Ein Hauptziel des VE ist die Zusammenfassung und systema-
tische Einordnung aller arbeitsvertraglichen Vorschriften, also ei-
ne Kodifikation des Arbeitsvertragsrechtes, in der Absicht, die
Rechtsanwendung zu erleichtern. Das Gegenstück hiezu auf dem
Gebiet des öffentlichrechlichen Axbeitnehmerschutzreohtes bildet
das neue Arbeitsgesetz von 1964. Von den verschiedenen Gebieten
des Arbeitsrechts sind damit die zwei wichtigsten in je einer Kodi-
fikation geregelt. Einen gewissen Grad der Kodifikation hat auch
das kollektive Arbeistrecht erfahren, indem der GAV (in der
Fassung von 1956) im 10. Titel (3. Abschnitt) und dessen Allgeme-
inverbindlicherklärung (AVE) im BG von 1956 über die AVE der
GAV geordnet ist. Einer späteren Zeit bleibt es vorbehalten, sch-
liesslich den letzten Schritt zu tun, bestehend in der Zusammenfas-
sung des gesamten Arbeitsrechtes in einer einzigen Kodifikation
(Arbeits - Gesetz - Buch).
Im § 1 habe ich auf die im Lauf der Jahre entstandenen Son-
dergesetze und Sonderbestiimmungen dienstvertraglicher Art aus-
serhalb des OR hingewiesen. Mit einer einzigen Ausnahme wurden
sie alle in die Kodifikation des Afbeitsvertragsrechtes einbezogen
und auf die Vorschriften des 10. Titels albgestimmt.
Darunter sind solche Sonderbestimmungen, welche von Anfang
an für alle Arten von Arbeitsverträgen galten und daher nach Ue-
244
berprüfung in den Arbeitsvertragstitel aufgenommen werden konn-
te. Sodann gibt es eine Reihe von Sondervorschriften für besondere
Arten von Arbeitsverträgen, welche allgemeine Rechtsgedanken
enthalten, weshalb ihr Anwendungsbereich auf alle Arbeitsver-
träge ausgedehnt werden konnte; derartige Vorschriften fanden
sich. z. B. im Fabrikgesetz von 1914 (für den Fabrik-DV), im BG
über das Anstellungsverhältnis der Handelsreisenden von 1941
(HRAG), im BG über die Heimarbeit von 1940 (für den Heimar-
beitsvertrag). Nur ein geringer Bestand an Sondervorschriften
für einzelne Arten von Arbeitsverträgen musste beibehalten und in
die Kodifikation eingeordnet werden; daher enthält der VE in
seinem 2. Abschnitt die verbleibenden oder ergänzten Sondervor-
schriften für den Lehrvertrag, den Handelsreisendenvertrag und
den Heimarbeitsvertrag.
Eine einzige i Ausnahme vom Kodifikationsprinzip ist zu ver-
zeichnen: Die im Seeschiffahrtsgesetz von 1953 enthaltenen Bestim-
mungen über den (für uns nicht bedeutsamen) Heuervertrag der
Seeleute, die an Bord schweizerischer Seeschiffe dienen, bleiben
aufrecht und ausserhalb des VE 1963.
Einbezogen wurden dagegen auch dienstvertragliche Bestim-
mungen im geltenden OR ausserhalb des 10. Titels. So wird Art.
159 OR über Lohnabzüge in Art 14 VE über das Standgeld auf-
genommen. Gestriohen wird auch Art. 463 OR mit Rücksicht auf
die Neuregelung der Vollmacht der Handelsreisenden in Art. 69
VE.
§ 4. Die inhaltliche Gestaltung des Arbeitsvertragsrechts im VE

In diesem Paragraphen wären die materiellrechtlichen Neu-
erungen des VE zu skizzieren, also
1) Die Grundzüge des Einzelarbeitsvertrages
2) Die Sonderbestimmungen für drei besondere Arten von
Arbeitsverträgen (Lehrvertrag, Handelsreisendenvertrag,
Heimarbeitsvertrag ),
3) Die Neuerungen in der Ordnung des GAV und des NAV.
Die für meinen Vortrag eingeräumte Zeit von etwa 30 Minuten
(der Rest der Stunde gehört dem Uebersetzer) zwingt mich dazu,
mich auf den Einzelarbeitsvertrag zu beschränken. Das darf ich
245
auch deswegen tun, weil dieser für Sie wichtiger ist, zweitens weil
Sie ja die Bestimmungen des Handelsreisenden - und des Heimar-
beitsvertrages nicht übernommen haben.
1. Der Einzelarbeits vertrag

Art. 1-57 enthalten die für alle Einzelarbeitsverträge geltenden,
also die allgemeinen Vorschriften, die weitgehend umgestaltet sind
und deren Zahl nahezu verdoppelt wurde.
A. Begriff und Entstehung

Art. 1 VE gibt die Definition des AV und umschreibt den Tat-
bestand der abhängigen Arbeit, in seinen beiden Ercheinungsfor-
men des Zeitlohn - Vertrages und des Akkordlohn - Vertrages.
Art. 2 bestätigt die bisherige Regel, dass der Arbeitsvertrag, wo
es nicht anders bestimmt ist, zu seiner Entstehung keiner beson-
dern Form bedarf. Es gibt immerhin etlichte Ausnahmen.
B. — Die Pflichten des Arbeitnehmers (AN)

Sie sind in Art. 3-8 einlasslicher als bisher geregelt.
I. — Im Mittelpunkt steht gemäss Art. 4 die Treue - und Sorg-
faltspflicht des AN, nicht mehr bloss die Sorgfaltspfilcht wie nach
Art. 328 OR. Zudem stellt Ari;. 4 als Ausfluss der Treuepflicht ein
präzisiertes Verbot der sog. Schwarzarbeit auf und die Pflicht zur
Geheimhaltung der Fabrikations - und Geschäftsgeheimnisse, nicht
nur während, sondern auch nach Beendigung des Arbeitsverhältnis-
ses, übereinstimmend mit bisheriger Lehre und Rechtsprechung. Er
lautet folgendermassen :
«1 Der AN ist verpflichtet, die ihm übertragene Arbeit sorg-
fältig auszuführen und die berechtigten Interessen des AG in guten
Treuen zu wahren.
«2 Der AN darf während der Dauer des Arbeitsverhältnisses keine
Arbeit gegen Entgelt für einen Dritten leisten, soweit dadurch die
Treuepflicht des AN verletzt v/ird, insbesondere soweit der AG durch
den AN konkurrenziert wird.
«3 Der AN hat die Fabrikations - und Geschäftsgeheimnisse des
AG, in die er während des Arbeitsverhältnisses Einblick nehmen
konnte, auch nach dessen* Beendigung geheim zu halten.»
246
II. In Art. 5 wird, als Folgerung aus der Treuepflicht, neu die
Rechenschaft - und Herausgabepflicht aller AN ausgesprochen, die
bisher nur für die Handelsreisenden umschrieben war. Sie erfasst
alles, was der AN bei Ausübung der arbeitsvertraglichen Tätigkeit
für Rechnung des AG von Dritten, z. B. an Geldzahlungen, Waren,
Urkunden usw. erhält.
III. — Die Haftung des AN und seine Schadenersatzpflicht bei
unsorgfältiger Arbeit ist in Art. 6 gleich geordnet wie bisher in Art.
328 OR. Neu ist einzig, dass beim Akkordlohnverhältnis nur die Ver-
antwortlichkeit für den Stoff sich nach Werkvertragsrecht rich-
tet, diejenige für vertragsmässige Ausführung der Arbeit dagegen
nach Arbeitsvertragsrecht.
IV. Die Ueberzeitarbeit, früher in Art. 336 OR unter den Pflich-

ten des AG eingeordnet, wird jetzt in Art. 7 unter den Pflichten des
AN aufgeführt, weil sie in erster Linie als Pflicht des AN erscheint
und nur als Folge gewisse Pflichten des AG auslöst. Hinsichtlich
der letzteren bestimmt die relativ zwingende Vorschrift des Art.
7 II:
« Ist die Vergütung für solche Ueberzeitarbeit nicht im Lohn ent-
halten und wird vom AG nicht entsprechende Freizeit gewährt,
so hat, er dafür Lohn zu entrichten, der sich mindestens nach dem
Normallohnansatz bemisst.»
Hiezu ist ergänzend zu bemerken, dass sich nach öffentlichem
Recht (Art. 13 Arbeitsgesetz 1964) oder allenfalls nach NAV oder
GAV bestimmt, ob und unter welchen Voraussetzungen noch beson-
dere Lohnzuschläge für Ueberzeitarbeit auszurichten sind.
V. — Unter den Pflichten des AN erwähnt Art. 8 neu die
Pflicht zur Befolgung der «allgemeinen Anordnungen und besonde-
ren Weisungen». Art. 8 lautet:
« Der AN ist verpflichtet, die allgemeinen Anordnungen und die
besondern, ihn betreffenden Weisungen zu befolgen, die der AG
in bezug auf die Arbeitsleistung und auf das Verhalten im Bet-
rieb oder Haushalt erlässt.»
Diese Pflicht war in Lehre und Rechtsprechung stets anerkannt,
wird jetzt aber ausdrücklich festgelegt. Dagegen enthält der VE
1963 nicht mehr die Vorschrift des Art. 321 OR über die Arbeits
247
- oder Hausordnung, welche der Dienstherr aufstellen konnte, die
aber nur verbindlich war, wenn sie schriftlich aufgesetzt und dem
AN vor seiner Einstellung zur Kenntnis gebracht wurde. Diese
Streichung hängt zusammen mit der Einführung der obligatorisch-
en Betriebsordnung gemäss Aribeitsgesetz 1964, die in besonde-
rem Verfahren zu erlassen ist und einen Anfang einer Betriebs-
verfassung darstellt. Auf gewisse Besonderheiten dieser Betriebs-
ordnung kann ich aus Zeitgründen hier nicht eingehen.
C. — Pflichten des Arbeitgel>ers (AG), Art. 9—30 VE.

Sie sind das Gegenstück zur Arbeits - Treue - und Sorgfalts-
pflicht des AN. Dazu gehören alle jene Pflichten, welche die Siche-
rung und den Schutz der wirtschaftlichen und persönlichen Stel-
lung des AN anstreben und vom Gedanken der Fürsorge getragen
sind.
I. Eine erste Gruppe dieser Vorschriften sind jene betref-
fend den Lohn.
a) Art. 9 über Art und Höhe des Lohnes im allgemeinen wie-
derholt den bisherigen Art. 330 und 344 I OR.
• b) Die Bestimmungen über den Anteil am Geschäftsergebnis
(Gewinn - oder Umsatzbeteiligung), bisher Art. 330 OR, werden
in Art. 10 ausgebaut, indem bei vereinbarter Gewinnbeteiligung
neu die zwingende Verpflichtung zur Uebergabe einer Abschrift
der Gewinn - und Verlustrechnung vorgesehen wird.
c) Neu sind die aus dem, HRAG entnommenen Art. 11/12
über die Provision. Diese besondere Lohnform ist nicht nur in
Handelsreisenden - Verträgen verbreitet; sie kommt auch häufig
vor als Anteil am Wert bestimmter Geschäfte, als zusätzliches
Entgelt im Gross - und Kleinhandelsbetrieb für das Verkaufs -
personal. Der VE übernimmt die Bestimmungen des HRAG über
Entstehung, Fälligkeit und Abrechnung der Provision, mit Aende-
rungen in 3 Punkten, auf welche ich hier aus Zeitgründen nicht
eingehen kann.
d) Nicht geregelt wird vom VE die Gratifikation, obwohl oft
streitig wird, ob es sich bei Gratifikationen im Einzelfall um frei-
willige oder geschuldete Leistungen handelt. Aber darüber lassen
sich kaum allgemeine Regela- aufstellen. Die Beweislast gibt den
Ausschlag.
248
e) Für die Ausrichtung des Lohnes sind Maximalfristen d. h.
Zahltagsperioden neu festgelegt in Art. 13, für den grösseren Te-
il verkürzt. Monatliche Lohnzahlung ist vorgeschrieben für alle
AN, die im Monatslohn entlöhnt werden, desgleichen für AN, die
mit dem AG in Hausgemeinschaft leben; für alle übrigen ist der
Lohn halbmonatlich zu zahlen.
f) Neu ist Art. 14 über das Standgeld (décompte), d. h. den
Rückbehalt eines Teiles des Lohnes als Standgeld, der in der Praxis
aus technischen Gründen der Zahltagsabrechnung häufig vorkommt,
woraus sich Art. 159 OR und Art. 35 FabrikG. erklärten. Im VE wird
bestimmt, dass der Lohnrückbehalt nicht einseitig vom AG angeord-
net werden darf, sondern auf Vertrag oder Uebung beruhen muss.
Sodann wird zum Schutz des AN zwingend das Maximum bestimmt,
das für den einzelnen Zahltag gilt (1/10) und dass er im gesam-
ten nicht mehr als den Lohn für 9 Tage ausmachen darf. Im Zwei-
fel gilt, wie nach 159 OR, der zurückgehaltene Lohn als Sicherhe-
it für allfälligen Schadenersatz des AG und nicht als Konventio-
nalstrafe.
g) Art. 16 über die Lohnsicherung übernimmt die bisher in
Art. 340 OR vorgesehene Beschränkung der Verrechnung. Diese
wird aber zur bessern praktischen Durchführung formell prä-
zisiert, indem die Verrechnung nur gestattet wird, soweit Gegen-
forderungen des AG den nach SchKG unpfändbaren Betrag überstei-
gen. Gleichzeitig wird das absolute Verbot des sog. Truck - Systems
übernommen.
h) Praktisch wichtig ist die Regelung der Lohnzahlungspflicht
bei Verhinderung des AN an der Arbeitsleistung. Der Fall des Ver-
zuges des AG ist in Art. 17 gleich geregelt wie in Art. 332 OR. - Für
den Fall dagegen, dass die Verhinderung auf Hinderungsgründe in
der Person des AN zurückzuführen ist, wie Krankheit, Unfall usw.,
setzt der VE in Art. 18 eine neue Regelung anstelle von Art. 335
OR; denn Art. 335 hat wegen seiner Unbestimmtheit zu vielen
Prozessen Anlass gegeben und er bestimmt auct nicht, ob und un-
ter welchen Voraussetzungen die gesetzliche Lohnzahlungspflicht
durch eine andere Lösung ersetzt werden kann, z. B. im Fall von
Krankheit durch Leistungen einer Krankenkasse oder bei Unfall
durch eine Unfallversicherung, an welche der AG Prämien für den
AN bezahlt hat. Der VE regelt nun zunächst die Voraussetzung des
249
länger dauernden Arbeitsverhältnisses in der Weise, dass er eine
Mindestdauer von 3 Monaten vorsieht, gleichgültig ob der Vertrag
auf bestimmte längere Zeit geschlossen oder nur tatsächlich so
lange gedauert hat.- Als Grund der Verhinderung bleiben Krankhe-
it, Unfall, für die Arbeitnehmerin auch die Niederkunft. Hinsicht-
lich des Umfanges der Lohnzahlungspflich beschränkt sich der VE
auf eine Mindestleistung, die innerhalb des ersten Dienstjahres auf
2 Wochen bestimmt ist, während bei überjährigen Verhältnissen die
Lohnzahlungspflicht «für eine angemessene längere Zeit» bestehen
soll, wobei es die Meinung hat, der Lohnanspruch solle sich nach
der Dauer des Arbeitsverhältnisses und den Umständan richten. -
Schliesslich sieht der VE in Art. 18 III die Möglichkeit vor, dass
durch GAV oder NAV oder durch schriftliche Einzelabrede eine an-
dere Regelung getroffen werden kann, vorausgesetzt, dass sie für
den AN im ganzen mindestens gleichwertig ist.
i) Die neue Bestimmung von Art. 19 über die Beschränkung

der Abtretung und Verpfändung der Lohnforderung wurde von
beiden Vertragsparteien gewünscht. Der AN kann künftige Lohnfor-
derungen sowie solche gegen Personalfürsorge - Einrichtungen
nur soweit abtreten oder verpfänden, als sie pfändbar sind; auf Er-
suchen eines Beteiligten setzt das Betreibungsamt am Wohnort des
AN den unpfändbaren Betrag fest.
k) Die bisherige Bestimmung von Art. 331 über Akkordlohn-
arbeit ist in Art. 20 VE einlässlicher und teils anders geregelt als
bisher. Hierauf kann ich hier nicht eintreten.
1) Die Bestimmung von Art. 338 OR über die Ausrüstung des
AN mit Arbeitsgeräten und Material ist etwas erweitert. Praktisch
wichtig sind die aus dem HRAG übernommenen, verallgemeinerten
Bestimmungen der Art. 22/24 über den Ersatz von Auslagen des
AN (und Vorschüsse dafür). So wird zwingend der Grundsatz auf-
gestellt, dass der AG dem AN alle in Erfüllung seiner vertraglichen
Arbeit notwendig erstehenden Auslagen zu ersetzen hat, bei Arbeit
an auswärtigen Arbeitsorten auch die Aufwendungen für den ge-
samten Unterhalt. Sehr bedeutsam wird sein der ebenfalls dem
HRAG entnommene Art. 23 betr. Ersatz der Auslagen aus der im-
mer häufiger werdenden Benützung eines Motorfalirzeuges für
Dienstfahrten des AN, falls sie im Einverständnis des AG erfolgt;
diese Pflichte erstreckt sich nicht nur auf Kosten des Betriebes und
250
des Unterhalts des Motorfahrzeuges (pro rata Dienstfahrt), sondern
auch auf eine Motorfahrzeug - Unfallversicherung, wenn der AN
nicht bereits durch SUVA unfallversichert ist.
II. — Dem Schutz der persönlichen Güter des AN dient die
bisher in Art. 339, jetzt in Art. 25 verstärkend umschriebene allge-
meine Pflicht des AG, auf die Gesundheit des AN gebührend Rück-
sicht zu nehmen und für die Wahrung der Sittlichkeit zu sorgen.
Daraus folgt auch die Pflicht, die erforderlichen und zumutbaren
Schutzmassnahmen zu treffen, die nach der Erfahrung notwendig,
nach dem Stand der Technik anwendbar sowie den Verhältnissen
des Betriebes angemessen sind. Bei Hausgemeinschaft bedeutet
das auch die Pflicht, für ausreichende Verpflegung, einwandfreie
Unterkunft und bei Krankheit, Unfall oder Niederkunft für Pflege
und ärztliche Behandlung zu sorgen.
Dem Schutz der Persönlichkeit dienen auch die Freizeit und
Ferien. Die bisherige Freizeitbestunimiung (341 OR) wird etwas prä-
zisiert. Neu ist die Ferienordnung in Art. 27, die Gegenstand langer
Auseinandersetzungen vor Erlass des Arbeitsgesetzes 1964 war und
bereits damals als Teil der Revision des OR beschlossen wurde.
Darnach hat jeder AN einen privatrechtlichen Anspruch auf min-
destens 2 Wochen bezahlte Ferien im Jahr, der Jugendliche und
der Lehrling bis zum 20. Altersjahr auf wenisgstens 3 Wochen;
die Kantone sind ermächtigt, die Dauer der Ferien bis zu 3 Woc-
hen zu verlängern.
III. — Auf Art. 28/9 VE betr. Einzelfragen der Personal - Für-
sorgestiftungen trete ich hier nicht ein, erstens weil diese Bestim-
mungen lediglich fragmentarische Stücke zu einer Lösung des viel-
schichtigen Problems der Freizügigkeit bei Personal - Fürsorge-
einrichtungen darstellen und zweitens, weil sie hierzulande einst-
weilen wohl nicht bedeutsam wären.
IV. — Übrige Pflichten : Art. 30 über die Dienstkaution be-
stimmt neu, eine solche Sicherheit müsie vom Geschäftsvermögen
ausgeschieden und ihrerseits sichergestellt werden. Die Pflicht zur
Ausstellung eines Dienstzeugnisses ist unverändert.
D. — Rechte an Erfindungen und andern immateriellen Gütern.
Art. 32 VE beschränkt sich nicht (wie 343 OR) auf Erfindun-
gen, sondern gilt auch für andere immaterielle Güter, d. h. Muster
251
und Modelle sowie Werke der Literatur und Kunst, gilt also hin-
sichtlich der Rechte an allen vom AN (allein oder zusammen mit
dem AG oder andern AN) hervorgebrachten immateriellen Gütern,
die mit dem Arbeitsverhältnis im Zusammenhang stehen, gleich-
gültig ob diese schutzfähig sind oder nicht. Im ersten Fall, d. h. wo
der AN bei Ausübung seiner dienstlichen Tätigkeit und in Erfül-
lung einer arbeitsvertraglichen Pflicht eine Erfindung oder ein
anderes immaterielles Gut hervorbringt, gehört dieses (wie bis-
her) dem AG und zwar originär, ohne besondere Entschädigung
(weil die Gegenleistung im enstpreohenden Lonh und allenfalls
vereinbarten Sondervergütungen liegt). Im zweiten Fall. d. h. wo
der AG sich (schriftlich) einen Anspruch, auf Erfindungen oder
andere immaterielle Güter vertraglich ausbedingt, die vom AN
wohl bei Ausübung seiner dienstlichen Tätigkeit, aber nicht in Er-
füllung einer arbeitsvertraglichen Pflicht hervorgebracht werden,
entstehen diese Rechte in der Person des AN, aber er ist gemäss
(schriftlicher) Abrede zu deren Abtretung verpflichtet. Als Ge-
genleistung steht in diesem 2:weiten Fall dem AN ein zum voraus
nicht verziohtbarer Anspruch auf eine besondere (in Abs. 3 näher
umschriebene) Vergütung zu, sofern das immaterielle Gut von
wirtschaftlicher Bedeutung ist und soweit der AG es nicht innert
6 Monaten, nachdem der AN ihm davon schriftliche Mitteilung ge-
macht hat, diesem freigibt.
E. — Die Uebertragung des Arbeitsverhältnisses ist im neuen Art.

33 geordnet. Ein Bedürfnis hiezu zeigt sich in der Praxis im Fall
der Uebertragung eines ganzen Betriebes, sei es bei Veräusserung
an einen Dritten, sei es bei Übertragung vom bisherigen Einzelin-
haber auf eine Handelsgesellschaft oder eine juristische Person
usw. Das OR kennt bekanntlich die Nachfolge in ein bestehendes
Vertragsverhältnis mit allen Rechten und Pflichten nicht, sondern
nur die Abtretung einzelner Forderungen und die Uebernahme ein-
zelner Schuldverplichtungen. Der VE geht davon aus, dass im
Fall der Betriebsnachfolge die Uebernahme von Arbeitsverträgen
zwischen Veräusserer und Erwerber vereinbart wird. In diesem
Fall gehen nun alle Verträge über; werden einzelne davon ausge-
schlossen, so bleibt der bisherige AG verpflichtet, allenfalls mit den
Folgen des Verzuges in der Annahme der Arbeitsleistung. Auch
kann der einzelne AN den Uebergang ablehnen, in welchem Fall
das Verhältnis bis Ende der gesetzlichen Kündigungsfrist endigt
252
und der AN bis zu diesem Zeitpunkt zur Fortsetzung der Arbeit
verpflichtet ist und der bisherige und der neue Betriebsinhaber
solidarisch für den Lohn haften.
F. — Beendigung des Arbeitsverhältnisses, Art. 34-55 VE

I. — Die Bestimmungen über die Beendigung des Vertrages
bei vereinbarter Probezeit und bei Vereinbarung einer bestimmten
Vertragsdauer werden nur in untergeordneten Punkten geändert,
weshalb sie hier übergangen werden können.
II. — Bei unbestimmter Vertragszeit ist zunächst die Kün-
digung zu regeln:
a) Hier wird in Art. 36 der Grundsatz des beidseitigen Kün-
digunsrechts und das Erfordernis der Parität der Kündigungs-
fristen bestätigt, mit dem Zusatz, dass bei Vereinbarung ungleicher
Fristen für beide Parteien die länger Frist gilt;
b) Hinsichtlich der Kündigungsfristen unterscheidet der VE
nur noch zwischen Angestellten und andern AN. Beim unterjähri-
gen Arbeitsverhältnis bleibt es für Angestellte bei der monatlichen
Kündigungsfrist (auf Ende des auf die Kündigung folgenden Mo-
nats), bei allen andern beträgt sie 2 Wochen. - Beim über jährigen
Verhältnis ist eine Verlängerung in 2 Stufen vorgesehen: vom 2.
bis und mit 9. Dienstjahr gilt für Angestellte 2 Monate, für die an-
dern AN 4 Wochen; vom 10. Jahr an ist die Frist für Angestellte 3
Monate, bei den übrigen AN 6 Wochen. Die Fristen beim überjäh-
rigen Verhältnis können verkürtz oder verlängert werden, bei der
Einzelabrede jedoch nur schriftlich.
Bei landwirtschaftlichen DV wird die bisherige Ordnung (mit
Ausnahme eines untergeordneten Punktes) beibehalten, ebenso
Art. 351 über Kündigung eines Vertrages auf Lebenszeit oder län-
ger als 10 Jahre.
c) Die beiden Bestimmungen über den Kündigungsschutz,
nämlich über die Kündigung zur Unzeit und über die missbräuch-
liche Kündigung, gehören neben der später zu erwähnenden Ab-
gangsentschädigung zu den wichtigsten Neuerungen des VE.
Gemäss Art. 41 über die Kündigung zur Unzeit ist eine Kün-
digung unwirksam, wenn sie vorgenommen wird:
253
(1) Während obligatorischen schweizerischen Militärdienstes, so-
wie 2 Wochen vorher und nachher;
(2) in den ersten 4 Wochen einer durch unverschuldete Krankheit
oder unverschuldeten Unfall verursachten Arbeitsunfähigkeit,
vom 2. Dienstjahr an in den ersten 8 Wochen;
(3) in den 8 Wochen nach Niederkunft einer Arbeitnehmerin, vom
2. Dienstjahr an auch in den 8 Wochen vor der Niederkunft.
Der Zweck dieser aus bisherigen Sonderbestimmungen übernom-

menen und verallgemeinerten Vorschriften liegt auf der Hand:
Arbeitnehmerschutz durch Zivilrecht.
Art. 42 über die missbräuchliche Kündigung versucht, das all-

gemeine Verbot des offenbaren Rechtsmissbrauches gemäss Art.
2 ZGB in einem Sonderfall zu konkretisieren und mit entsprechen-
den Sanktionen zu versehen; dies in folgender Weise : Wird «aus
Gründen gekündigt, welche die Kündigung als offenbaren Rechts-
missbrauch erscheinen lassen, so kann der Gekündigte innert 30
Tagen... beim Kündigenden schriftlich Einsprache erheben». Im
Gegensatz zur Kündigung zur Unzeit ist die missbräuchliche Kün-
digung nicht ungültig, sondern der Gekündigte kann, wie erwähnt,
Einsprache erheben. Können sich die Parteien auf Grund der Ein-
sprache nicht verständigen, so führt die Kündigung zur Beendigung
des Arbeitsverhältnisses; aber der Gekündigte hat kraft zwingenden
Rechts Anspruch auf eine Entschädigung, die vom Richter unter
Würdigung aller Umstände innerhalb eines bestimmten Rahmens
(in der Höhe des Lohnes von mindestens 2 Wochen und höchstens
2 Monaten) festzusetzen ist; zudem ist dieser Entschädigungsan-
spruch bei Gefahr der Verwirkung innert 30 Tagen nach Beendi-
gung des Verhältnisses durch Klage oder Betreibung geltend zu
machen. Die missbräuchliche Kündigung wird also auf diese Wei-
se pönalisiert — So gut diese Bestimmung auch gemeint sein mag,
so hat sie doch Bedenken erweckt: Läuft sie nicht im Ergeb-
nis darauf hinaus, dass der AG praktisch nur noch kündigen kann,
wenn er einen ernstlichen Grund zur Kündigung hat und diesen
glaubhaft machen kann? (Für den Rechtsmissbrauch ist der AN
beweispflichtig, aber nach der Sachlage wird eben der AG den
Kündigungsgrund offenbaren müssen). Das ist nicht unbedenk-
lich.
254
d) Abgangsentschädigung. Art. 43, neu, gewährt einem min-
destens 50 Jahre alten AN, der während mindestens 20 Jahren im
gleichen Betrieb oder Haushalt gearbeitet hat, bei Beendigung des
Arbeitsverhältnisses einen Anspruch auf eine Abgangsentschädi-
gung, die mangels schriftlicher Abrede (oder NAV oder GAV) vom
Richter nach Ermessen zu bestimmen ist, aber den Lohn für das
letzte Jahr nicht übersteigen darf. Der Anspruch entfällt, wenn der
AN ohne wichtigen Grund weggeht; er entfällt ferner oder kann
herabgesetzt werden, wenn der AG das Verhältnis aus wichtigen
Gründen auflöst. An die Abgangsentschädigung sollen Leistungen
einer Personalfürsorge - Einrichtung (z. B. Pensionskasse) ange-
rechnet werden, wenn der AG daran Beiträge geleistet hat. — Da-
mit will man indirekt die Schaffung und den Ausbau von Perso-
nalfürsorge — Einrichtungen fördern. Aber es ist fraglich, ob die-
ser Art. 43 Gesetz wird. Innerlich überzeugender als eine Abgangs-
entschädigung an den die Stelle verlassenden Arbeitnehmer wä-
re wohl eine Treueprämie an denjenigen, der viele Jahre, z. B. 20
oder 25 Jahre an einer Stelle bleibt und dort weiter ausharrt.
e) Die vorzeitige Auflösung des Arbeitsvertrages war bisher

in Art. 352-355 OR geregelt. Jetzt sind es Art. 44-48.
Die Voraussetzungen der gerechtfertigten vorzeitigen Vertrags-
auflösung, nämlich wichtige Gründe zum Rüoktrittsrecht; zur
fristlosen Kündigung, ferner Lohngefährdung, sind in Art. 44/45
VE gleich geregelt wie in Art. 352 und 354 OR, desgleichen in Art:
46 die Rechtsfolgen einer dadurch gerechtfertigten Vertragsauflö-
sung (bisher 353 OR).
Neu geregelt sind dagegen (nach dem Vorbild des alten Fab-
rikgesetzes) in Art. 47 die Rechtsfolgen bei rechtswidriger Entlas-
sung sowie in Art. 48 die Rechtsfolgen bei rechtswidrigem Verlas-
sen (und rechtswidrigem Nichtrantritt) der Stelle. Bei rechtswid-
riger Entlassung steht dem AN der Lohnanspruch zu nach gleichen
Grundsätzen wie bei Annahmeverzug des AG, auch Anspruch
auf Ersatzt der aus dem Arbeitsvertrag entspringenden Vorteile,
z.B. auf eine vertragliche Gratifikation. Bei rechtswidrigen Nichtan-
tritt oder Verlassen der Stelle hat der AG Anspruch auf .vollen
Schadenersatz, für den jedoch (weil erfahrungsgemäss ein Scha-
densnachweis hier schwierig ist) ein Minimum festgelegt ist, das
eine empfindliche Sanktion bedeutet: bei Angestellten mindestens
255
einen halben Monatslohn, bei den übrigen AN mindestens der
Lohn für 1 Woche - Erweist sich vorzeitige Entlassung oder vor-
zeitiges Verlassen der Stelle gleichzeitig als missbräuchliche Kün-
digung, so treten zu den vorerwähnten Ansprüchen kumulativ
auch noch die Ansprüche aus missbräuchlicher Kündigung.
f ) Als Folge der Beendigung des Arbeitsverhältnisses lässt Art.
50 die Fälligkeit aller Ansprüche (einschliesslich, der Rückgabe-
pflichten) beider Parteien aus dem Arbeitsverhältnis eintreten, un-
ter besonderer Regelung der Ansprüche bei Vereinbarung von Pro-
vision der Anteil am Geschäftsergebnis. Nach dem Vorbild von
Art. 323 rev. OR über den GAV verordnet Art. 50 bis VE, dass der
AN während der Dauer des Arbeitsverhältnisses und eines Monats
nach dessen Beendigung nicht verzichten kann auf Ansprüche, die
sich aus unabdingbaren Bestimmungen des Gesetzes oder eines
GAV ergeben.
III. — Die Bestimmungen über des Konkurrenzverbot (Art.
52-55) bilden wie im OR 1911 den letzten Teil der Vorschriften
über die Beendigung des AV. In der Rechtsprechung sind viele
Fragen in dieser Materie geklärt worden, zu welcher besonders
zahlreiche Revisionspostulate eingereicht wurden. Die Experten-
kommission fand, dass zwar einige Neuerungen angezeigt sind,
dass aber wesentliche Aenderungen sich nicht aufdrängen. Immer-
hin sind die Bestimmungen systematisch neu geordnet worden.
Die Voraussetzungen und die Beschränkungen des Konkurrenzver-
botes nach Ort, Zeit und Gegenstand sind grundsätzlich beibehal-
ten worden. Nur bezüglich der Dauer des Verbotes ist eine Neue-
rung vorgesehen: Das Verbot darf 3 Jahre nicht überschreiten,
es sei denn, dass der AG besondere Umstände für ein längeres
Verbot nachweist. Wie bisher kann der Richter ein übermässiges
Verbot nach billigem Ermessen einschränken, wobei er gemäss
einem Zusatz u. a. auch eine angemessene Gegenleistung des AG
zu berücksichtigen hat. Es gibt nämlich häufig Vereinbarungen,
wonach der AG dem AN während der Dauer des Konkurrenzver-
botes seinen Lohn oder eine besondere Entschädigung (Karenz-
entschädigung) weiter auszurichten hat. Dagegen lehnt der VE
das Postulat ab, das den AG in jedem Falle eines Konkurrenzver-
botes zu einer Vergütung verpflichten möchte. - Die Folgen der
Uebertretung des Konkurrenzverbotes und dessen Hinfälligkeit
sind grundsätzlich gleich geregelt wie bisher.
256
^
G. — Die Frage der zivilrechtlichen Wirkungen der öffentlich-

rechtlichen Vorschriften des Bundes und der Kantone über die
Arbeit und die Berufsbildung war bisher nicht geregelt. Aus die-
sem Grunde befasste sich der Schweiz. Juristenverein an seiner
Jahresversammlung 1933 mit dem Verhältnis des AN - Schutz-
rechtes zum Dienstvertrag. Ich war damals Referent und das Re-
ferat ist in ZSR 1933 Seite la ff. publiziert.
Gestützt auf das Ergebnis dieser Verhandlungen und der ein-
schlägigen Ausführungen meines Kommentars zum OR sind dann
zunächst in den VE zum Arbeitsgesetz (1950) Bestimmungen
über die «zivilrechtlichen Wirkungen öffentlichrechtlicher Vor-
schriften» aufgenommen worden, welche diese Wirkungen negativ
und positiv festlegen wollten.
Der VE zum DV - Recht verzichtet indessen darauf, Bestim-
mungen über die negativen Wirkungen auf den AV aufzustellen,
weil sich die öffentlichrechtlichen Vorschriften über die Arbeit
und über die Berufsbildung als Schranken des Gesetzes im Sinne
von Art. 19 OR darstellen, woraus folgt, dass eine damit in Wider-
spruch stehende Abrede gemäss Art. 20 OR nichtig ist, soweit
nicht ausdrücklich oder nach dem Zweck des öffentlichreehlitchen
Verbotes oder Gebotes etwas anderes anzunehmen ist.
Dagagen regelt der VE in Art. 56 II die bisher umstrittene,
vielfach verneinte Frage nach den positiven Wirkungen des öffent-
lichen Rechts auf den Arbeitsvertrag, Dies durch die Bestimmung,
dass die den Vertragsparteien auferlegten öffentlichrechtlichen
Verpflichtungen den Inhalt des AV soweit positiv beeinflussen, als
sie ihrem Inhalt nach auch Gegenstand einer Vertagspflicht sein
könnten. Wenn z. B. das Arbeitsgesetz den AG verpflichtet, bei
vorübergehender Nacht - und Sonntagsarbeit einen Lohnzuschlag zu
gewähren und dieser Zuschlag nicht bezahlt wird, so kann deswe-
gen der AN nicht nur Anzeige bei den Vollzugsbehörden für das
Arbeitsgesetz machen, sondern auch eine zivilrechtliche Forde-
rung einklagen. In der Erfüllungsklage erschöpft sich indessen die
positive Wirkung des öffentlichen Rechts auf den AV nicht. Nach
allgemeinen Grundätzen kann der AN die Leistung verweigern,
wenn der AG die ihm aus den Arbeitsschutzvorschriften erwach-
senden Pflichten nicht erfüllt und ausserdem kann ihre schuldhaf-
te Verletzung eine Schandenersatzpflicht auslösen.
257
H. — Zivilrechtspflege. — Für die Gesetzgebung hierüber sind
die Kantone zuständig. Bundesrechtliche Eingriffe gelten aber als
zulässig, wenn sie zur Verwirklichung des Bundeszivilrechts nö-
tig erscheinen. Dies wurde z. B. für die Erledigung arbeitsvertrag-
licher Streitigkeiten mit geringem Streitwert bejaht, weshalb das
alte Fabrikgesetz, das Heimarbeitsgesetz und das Landwirtschafts-
gesetz derartige Bestimmungen enthielten und zwar aus der Er-
wägung, dass der AN in vielen Fällen gar nicht in der Lage wäre,
zur Durchsetzung seiner Ansprüche den Richter anzurufen, wenn
für solche Streitigkeiten die Regeln des gewöhnlichen Zivilpro-
zesses gelten würden. Der VE stellt daher in Art. 57 allgemein
verfahrensrechliche Vorschrii'ten für Streitigkeiten bis zu einem
Streitwert von Fr. 2.000,— auf. Sie verlangen, dass die Kantone
für solche Streitigkeiten ein einfaches, rasches und kostenloses
Verfahren vorzusehen haben und dass der Richter den Sachver-
halt von Amtes wegen festzustellen und die Beweise nach freiem
Ermessen zu würdigen hat.
§ 5. Schlussbemerkung zum VE betr. den Arbeitsvertrag.

Im Gesamten halte ich den VE 1963 für eine gute Gesetzes-
vorlage. Er ist übersichtlich aufgebaut, die einzelnen Bestim-
mungen bedienen sich einer klaren, auch für den einfachen Mann
verständlichen Ausdrucksweise.
Mit Ausnahme der Bestimmungen über die missbräuchliche
Kündigung und über die Abgangsentschädigung erscheint mir die
Vorlage sachlich ausgewogen, aufgeschlossen, gerecht und heuti-
gen sozialen Anschauungen angepasst. Der VE bemüht sich erfolg-
reich, die gegenseitige Verantwortung und die gegenseitige Ver-
tragsparteien nicht als Vertragsgegner, sondern als verbundene Ver-
tragspartner zu sehen. Der DV wird zwar nicht etwa zu einem per-
sonenrechtliohen Gemeinschaftsverhäitnis, er bleibt ein Schuld-
vertrag, aber ein gemeirischaftsbegründender Schuldvertrag,
ein Vertrag auf «Zusammenarbeit» der Parteien. Auf den Geist der
Zusammenarbeit und der Verbundenheit kommt es beim Dienst-
vertrag, (Arbeitsvertrag) entscheidend an.
258
İSVİÇRE BORÇLAR KANUNUNUN HİZMET AKDİNİ
DÜZENLEYEN HÜKÜMLERİNDE YAPILACAK
DEĞİŞİKLİKLER
Dr. TURGUT AKINTÜRK
Medenî Hukuk Doçenti
Giriş:
İsviçre Medenî Kanunu ile Borçlar Kanunu'nun 1. ve 2. kısmı
nın 1926 yılında iktibas olunması sonunda, hizmet akdini düzenle
yen hükümler de İsv. BK. nun 1911 tarihindeki şekliyle Türk huku
kuna alınmış bulunmaktadırlar.
a) Hizmet akdi, satım ve kira akitlerinin yanında günlük ha
yatta en çok rastlanan ve dolayısiyle özel bir önem arzeden akdî
münasebetlerdendir. Nitekim isviçre'de halen halkın 4/5 i bir iş mü
nasebeti içerisinde bulunmaktadır. Zannımca Türkiye'de de hizmet
akitleri, 40 yıldan beri ticaret, küçük sanayi, endüstri ve tarım sa
halarındaki gelişmelere uygun olarak sayıca artmıştır.
b) Hizmet akdini karakterize eden iki unsur mevcuttur. İşçi,
hukukî ve iktisadî olmak üzere çifte bir bağlılık (tâbiiyet) müna
sebeti içerisinde bulunmaktadır. Gerçekten işçi, bir taraftan huku
kî bir bağlılık münasebeti içerisindedir; zira kendisini işverenin
işletmesinin veya ev idaresinin nizamlarına uydurmak mecburiye
tindedir ve işverenin emir ve talimatına tâbi kılınmış bulunmakta
dır. Bu hukukî bağılık, işin mahiyetinden ileri gelmektedir; zira
her işletmede bir nizamın hâkim olması gerekir. İşçi «gayrı müs
takil iş» eda etmektedir, yani o, bir başkasının hizmetinde iş gör
mektedir; hem de bu, belirli bir iş değil, fakat bir başkasının
işletmesinde veya evinde istihdam edilmiş olması dolayısiyle kendi
sine terettüp eden her türlü iştir. Hizmet akdi, sadece'taraflar arasın
da zaman itibariyle bir bağlılık münasebeti doğurmamaktadır; her
şeyden önce önemi olan husus, işçinin, işverenin hizmetine girmeyi
taahhüt etmesi ve ona, amaçlarını tahakkuk ettirmek ve ihtiyaç
larını gidermek üzere akdin sınırları içerisinde kendi işgücünden
faydalanmak imkânını bahşetmiş olmasıdır. İşçi belirli bir bağlı-
259
İlk münasebeti içerisinde, işverenin emir ve talimatı tahtında ça
lışmaktadır. Emek bir mal değildir; o, fikrî, bedenî ve insanî güç
ve kabiliyetlerin dışa akseden şekli ve şahsiyetin bir ifadesidir. İş
gücü ve emek, işçinin şahsından ayrılamazlar. Memleketinizde de
bilinen Borçlar Hukuku Şerhimin hizmet akdine giriş kısmında
izah etmiş olduğum gibi, işgücü ve emek, maddeten, manen ve
fikren doğrudan doğruya işçinin şahsım ilgilendirirler, İşçinin
hizmet akdine müsteniden girmiş olduğu bir işletmede teknik ve
teşkilâta müteallik zaruretlerden doğan bağlılığı, son zamanlarda
işletmelerin makineleştirilmesi ve razyonalizasyonu neticesinde da
ha da artmıştır. Aynı şekilde, öngörülen çalışma saatları dahilinde
işçiye verilen işin ifasında işçinin işverenin emir ve talimatıyla
bağlılığı da artmıştır.
İşçinin iktisadî bağlılığı, hizmet akdinin kaideten işçinin yegâ
ne yaşama sebebini teşkil etmesine istinat eder. Bu itibarla işçi,
umumiyetle hizmet akdinin iktisaden daha zayıf olan tarafını teş
kil eder. Binaenaleyh özel bir himayeye muhtaç bulunmaktadır.
Bu himaye ise, bir taraftan işçilerin korunmasına matuf âmme
kanunlarıyla, diğer taraftan da hizmet akdinin belli bir tanzim
tarzına bağlanması ile sağlanır. Her nekadar bugünkü yüksek
konjonktürde işçi, ekseriya ak din iktisaden daha kuvvetli tarafını
teşkil etmekte ise de, bu durum ilelebet devam etmiyecek, bir gün
bunun aksi de varit olabilecektir. Bu itibarla, hizmet akdini dü
zenleyen hükümlerde değişiklik yapılırken, kanun koyucunun bu
hususu da nazarı dikkate alması iktiza eder.
c) Prof. yelidedeöğlu'nun 1962 tarihli İsviçre Hukuk Dergisi
nin 1. sayısının 51 ve müteakip sahifelerinde yayınlanmış bulunan
bir yazısından anlaşılabileceği üzere, Borçlar Kanunu'nun Türkiye'
de tatbiki, Medenî Kanun'un aksine, kayda değer bir güçlük çıkar
mamıştır.
Bu sebeple zannediyorum ki, Türkiye'nin iktibas etmiş bulun
duğu İsv. BK. nun hizmet akdini düzenleyen hükümlerinin 1911 yı
lından bu yana ne gibi bir gelişme gösterdiği, bunların tamamla
nıp tamamlanmadıkları, şayet tamamlanmış iseler bunun ne su
rete vaki olduğu ve nihayet bu hükümlerde yapılması düşünülen
değişikliklerle ne gibi gayeler güdüldüğü hususları sizleri yakın
dan ilgilendirecektir. Ancak, t a n a tahsis edilmiş olan zamanın dar
lığı, konuşmamı ana meselelere hasretmek zorunluğunu doğur
maktadır.
260
§ 1. Hizmet akdini düzenleyen hükümlerin 1911 yılından
bu yana gelişimi :
Geriye doğru bakıldığı zaman, 1911 tarihli Isv. BK. nun hiz
met akdini düzenleyen hükümlerini, kanun koyucunun mükemmel
bir tanzim tarzı şeklinde değerlendirmek mümkündür; zira bu hü
kümler, hizmet akdinin etraflı, zamana uyan ve sosyal ihtiyaçlara
cevap veren (daha zayıf olanı himaye eden) bir tanzim tarzına
bağlanmış olduğunu göstermekteydiler. Bu tanzim tarzı, emredici
hükümleriyle mutlak akit serbestisini tahdit ediyor, tip iş mukave
lesi müessesesini getiriyor ve halen toplu iş sözleşmesi olarak bili
nen umumî mukavele müessesesi ile hizmet münasebetinin kollek-
tif şekilde düzenlenmesi imkânlarını bahşediyordu. Kanun, toplu
iş sözleşmesinin normatif hükümlerine otomatik mer'iyet ve emre
dici hukuk kaideleri mahiyetini de veriyordu. O tarihten bu yana
toplu iş sözleşmeleri önemli derecede artmış bulunmaktadır.
Nitekim 1911 tarihli İsv. BK. nun tamamlanması yolunda ilk

teşebbüs de, toplu iş sözleşmeleri sahasında evvelâ 2. Dünya Savaşı,
sırasmda ve nihayet 28.9.1956 tarihli Toplu İş Sözleşmelerinin Tatbik
Sahasının Teşmili hakkındaki Federal kanunla vaki olmuştur. Bu ka
nun, hükümete belli bir prosedüre uyulmak suretiyle bir toplu söz
leşmeye, bunun dışında kalanlar için de meriyet tanımak salâhiye
tini bahşetmektedir. Bu kanun aynı zamanda toplu iş sözleşmele
rini yeni baştan düzenlemektedir. Şöyle ki, Isv. BK. nun 322. ve
323. maddeleri kaldırılarak yerlerine yeniden m. 322, 322 bis/ter,
323, 323 bis/ter/quater hükümleri konulmuştur. Vaktin darlığı yü
zünden bu hükümlerin tafsilen izahına girişemiyorum.
Hizmet akdini düzenleyen hükümlerde ikinci değişiklik 1958

yılında, personel sosyal yardım tesisleri hakkındaki m. 343 bis hük
münün kanuna ithal edilmesi şeklinde vaki olmuştur ki, bu hu
sus, son derece çetin olan meselenin halli yolunda ilk adımı teş
kil etmektedir.
Hizmet akdini düzenleyen hükümlerde üçüncü değişiklik, 1965
yılında yürürlüğe girecek olan ve meslek eğitimi ile ilgili bulunan
20 Eylül 1963 tarihli Federal Kanunla vaki olmuştur. Amme huku
ku karakterli hükümleriyle meslekî eğitimi yeni baştan ve modern
şekilde düzenleyen bu kanun, İsv. BK. na çıraklık mukavelesi hak
kında bah 10 bis (m. 362 a — 362 f) hükümlerini ithal etmiştir ki,
261
bunlar çıraklık mukavelesini düzenleyen mahdut sayıdaki eski hü
kümleri tamamlamaktadırlar.
Hizmet akdiyle ilgili hükümlerde dördüncü değişikliği ise,
1965 yılında yürürlüğe konulacak olan ve küçük sanayide, endüstri
de ve ticaretteki işlere müteallik bulunan 13 Mart 1964 tarihli Fe
deral Kanun (İş Kanunu) getirmiştir. Bu kanun, işçilerin korun
masına matuf âmme hukuku karakterli hükümleri muhtevi bir fe
deral kod olup, diğerleri meyanmda 1914 tarihli eski Fabrika Ka-
nunu'nu da ilga etmiştir. Yeni îş Kanunu, İsv. BK. nun hizmet ak
dini düzenleyen bab'mda yapılacak değişikliklere tekaddümen, ye
niden kaleme alınmış olan m. 328 hükmü ile işçilerin tatili hakkın
daki m. 341 bis hükmünü sevketmiştir.
1911 tarihli Borçlar Kanun u'nun isdarından bu yana, bazı özel
kanunlarda da belli özel haller hakkında hizmet akdiyle ilgili özel
hükümler sevkedilmiştir. Bu hususta bir kaç misal :
— 1914 tarihli Fabrika Kanunu, fabrika işçileriyle yapılan
hizmet akitleri hakkında özel hükümler ihtiva etmektedir
(ücret, feshi ihbar v.s.);
— Hizmet ifasını önleyen engellerin mevcudiyeti halinde ücret
ödenmesine müteallik İsv. BK. m. 335 hükmünün tatbik
sahası, Hastalık ve Kaza Sigortalan hakkındaki Federal Ka-
nun'un 130 neu ve Askerlik Mükellefiyeti Dolayısiyle îşten
Ayrılanlara Ödenecek Tazminata mütedair 1952 tarihli Fede
ral Kanun'un 32 nei maddesiyle sınırlandırılmıştır.
— Seyyar tüccar memurlarının hizmet münasebetleri, Seyyar
Tüccar Memurlarının İstihdamı hakkındaki 13 Haziran
1941 tarihli Federal Kanunla özel bir tanzim tarzına bağ
lanmıştır.
— Bazı genelgelerle askerî hizmetlerde feshi ihbar sınırlan
dırılmıştır.
— 1951 tarihli Tarım Kanunu ile kantonlara, tarım alanın
daki hizmet münasebetlerini tip sözleşmelerle tanzim et
mek mükellefiyeti yüklenmiştir.
— İsviçre gemilerinde çalışan gemi adamlarının istihdamla
rı, 1953 tarihli Deniz Seyrüsefer Kanunu'nun 68 - 81 nei
maddeleriyle düzenlenmiştir.
262
§ 2. Hizmet akdini düzenleyen hükümlerde değişiklik
yapılmasını gerektiren âmiller ve 1963 tarihli
Öntasarının doğuşu :
îyi bir kanunun dahi, uzun zaman tatbikinden sonra tâdil
edilmesi zarureti ortaya çıkabilir. Hele bu kanun, mütemadiyen
gelişmekte olan iktisadî hayata sıkı sıkıya bağlı bulunan münase
betleri tanzim ediyor ve günün sosyal ihtiyaçlarını ve ilgililerin
hakkaniyetin tahakkuk şekli hakkındaki telâkkilerini, insanın,
cemiyetin ve devletin temel eğilimlerini nazarı itibare almak zo-
ruda bulunuyorsa, değişiklik yapma ihtiyacı daha da aşikâr olur.
Nitekim bu, halen iş akdi bakımından tamamen varittir.
1911 tarihli İsv. BK. nun hizmet akdini düzenleyen hüküm

leri zamanında ne kadar iyi olurlarsa olsunlar, bugün bunların
birçok bakımlardan ıslaha muhtaç oldukları yaygın bir kanaat
halindedir. Tatbikat bakımından önemli olan bazı maddelerin
(meselâ m. 335) tefsiri hakkında bir fikir birliği yoktur. Mev
cut hükümlerin değiştirilmesi ve yeni bir takım hükümler geti
rilmesi yolunda Mecliste müteaddit teklifler yapılmıştır. 1964
tarihli yeni İş Kanunu'nun hazırlanması ile ilgili olarak, BK. nun
çeşitli hükümlerinin değiştirilmesi istekleri artmıştır. Buna ilâ
veten, geçen 50 sene zarfında çeşitli özel kanunlarda hizmet ak
diyle ilgili pek çok özel hükümlerin sevkedilmiş olması yüzünden
ortaya çıkan karışıklık, hizmet akdiyle ilgili bütün hükümlerin
bir araya getirilmesi zaruretini doğurmuştur.
Yeni İş Kanunu'nun işçinin himayesine matuf âmme huku
ku karakterli hükümlere inhisar ettirilmesi ve hizmet akdi bakı
mından münakaşalı bütün meselelerin, hizmet akdini düzenleyen
hükümlerde yapılacak değişikliğe bırakılması kararlaştırıldıktan
sonra, 1957 yılı sonlarında hizmet akdini düzenleyen hükümlerde
topyekün bir İslahat yapılması fikri olgunlaşmıştır.
İşveren ve işçi temsilcileriyle ilim adamlarından müteşekkil
olup, Adalet Bakanlığınca görevlendirilen bir İhtisas Komisyonu,
1957 - 1961 yılları arasında BIGA'nm 1957 tarihli öntasarısındaki
bütün tadil tekliflerini inceledi. Büyük İhtisas Komisyonunun ilk
görüşmelerinin sonucu, 1962 yılında, benim de dahil bulunduğum bir
Küçük İhtisas Komisyonu tarafından içinde özel hükümlerin yer
aldığı sistematik bir tadil tasarısı haline getirilmiştir. 1963 yılı
başlarında Büyük İhtisas Komisyonunun yaptığı ikinci görüşme-
263
den sonra, Küçük İhtisas Komisyonu tasarıya kat'i şeklini ver
miştir. Bu çalışmaların neticesi olarak (henüz basılmayıp sadece
teksir edilmiş bulunan) 30 Eylül 1963 tarihli İhtisas Komisyonu
Öntasarısı ortaya çıkmıştır. Bu tasarı, görüşlerini bildirmeleri için
1964 yılı sonbaharından itibaren kantonlara, iktisadî ve meslekî
teşekküllere tevdi olunmuştur.
Tasarı bundan sonra, ümit etmekte olduğumuz üzere, 1965
yılı sona ermeden önce basıl:mş olarak ve hükümetin takdim tez
keresi ile birlikte parlamentoya tevdi edilecektir.
§ 3. 1963 Öntasarısuıın sistemi; kodifikasyon prensibi :

1963 Öntasarısı iki gaye gütmektedir: evvelâ iş akdiyle ilgili
bütün hükümlerin bir araya toplanması (kodifikasyon); saniyen
bunların muhtevaları bakımından günümüzün ihtiyaçlarına uydu
rulması. Ben evvelemirde tasarının dış yapısını, yani sistemini ve
kodifikasyon prensibini ele alacağım.
A — 1963 Öntasarısının bab başlığı ve sistemi
I — Yeni bab başlığı : Halen mer'i bulunan İsv. BK. nun
ikinci kısmının 10 neu babı «hizmet akdi» başlığını taşımaktadır.
Tasarıda ise başlık «iş akdi» dir. Bu suretle almanca bab başlığı,
şimdiye kadarki fransızca ve italyanca metinlerin bab başlıkla
rına uydurulmuştur: Contrat de travail, contratto di lavoro. Bu
nun aksi de yapılabilir, yani diğer lisanlardaki başlıklar almanca
başlığa uydurularak şöyle denilebilirdi: Contrat de service, cont
ratto di servizio. Hattâ bu, mahiyeti icabı daha doğru olurdu;
zira «hizmet akdine giren iş akdinin» yanında daha başka nevi
iş akitleri de vardır: istisna akdi, vekâlet akdi v.s. gibi. Tasarıda
ki yeni bab başlığının seçiminde psikolojik bir husus önemli rol
oynamıştır: «Hizmet etmek» (dienen), kelimenin eski ve hakiki
manâsında bugün - maalesef - birçok çevrelerde artık zamana uy
gun telâkki edilmemektedir; artık bir başkasına «hizmet etmek» ar
zu edilmiyor, daha ziyade başkası için çalışmak suretiyle «para
kazanmak» (verdienen) isteniyor. Yeni terminolojiye göre, şimdi
ye kadar kullanılagelen «hizmet borçlusu» (hizmetçi), bundan
böyle «işçi», iş sahibi veya patron ise «işveren» şeklinde isimlen
diriliyor.
II — Madde sayısı : îsv. BK. nun hizmet akdini düzenleyen
babı 44 maddeden ibarettir. Öntasarı ise 94 madde ihtiva etmek-
264
tedir ki, madde sayısı iki misline çıkmıştır. Şimdilik bu madde
ler muvakkat olarak 1—93 şeklinde numaralandırılmışlardır, fa
kat sonradan İsv. BK. da 319-362 nei maddeler olacaklardır. Bu
arada madde numaralarının yarısından fazlasına harfler ilâve edi
lecektir, meselâ m. 330, 330 a v.s. gibi.
III — Sistemi : Yeni 10 neu bab üç fasıldan meydana gelmek

tedir :
/. fasılda : Ferdî iş akdi, (m. 1—57), tanzim edilmiştir. Bu fasıl,
iş akdinin bütün nevileri için cari olan hükümleri ihtiva et
mektedir. Bu fasıl umumiyetle mer'i hukuktaki şu sırayı
takip etmekte ve şu hususları düzenlemektedir :
A. Ferdî iş akdinin tarifi ve doğumu,
B. İşçinin borçlan,
C. İşverenin borçları,
D. İhtira ve sair gayrımaddî mallar üzerindeki haklar,
E. İş münasebetinin devri,
F. İş münasebetinin sona ermesi,
G. Amme hukukunun mahfuziyeti ve medenî hukuka te
sirleri,
H. Medenî usul hukukuna ait özel hükümler.
2. fasılda: Hususî iş akitleri, (m. 58—83) düzenlenmiş olup şu hu

suslarda özel hükümleri ihtiva etmektedir :
A. Çıraklık mukavelesi (m. 58—64),
B. Seyyar tüccar memurlarıyla yapılacak iş akitleri (m.
65—77),
C. İş sahibinin nezaretinde olmaksızın evde parça üzerine
veya götürü çalışmaya müteallik iş akdi (Heimarbeits
vertrag) (m. 78—82),
D. Birinci fasıldaki ferdî iş akdiyle ilgili umumi hükümle
rin yukarıdaki üç nevi hususi iş akdine de kabili tatbik
olduğunu öngören m. 83 hükmü.
3. fasılda : Toplu iş sözleşmesi ve tip iş mukavelesi (m. 84—93)

düzenlenmiştir.
— Bunlara ilâveten, bir de 10 neu baba ait son ve intikal hük
mü mevcuttur. Bu madde, eski hükümlerden kaldırılmış
265
olanların bir listesini ihtiva etmektedir. Ayrıca madde
de halen meri bulunan iş akitlerinin bir yıl zarfında
yeni hükümlere uydurulmaları gerektiği ve yeni hükümle
rin şimdiye kadarki akitlerine de tatbik edileceği öngörül
müş bulunmaktadır.
IV — Öntasarının sistemine dahil olan bir özellik de, emre
dici mahiyetteki bütün hükümlerin özel surette belirtilmiş olma
sıdır ki, böylece herhangi bir maddenin mahiyeti hakkında ortaya
çıkabilecek şüpheler de bertaraf edilmiş bulunmaktadır. Bu ara
da bir madde hükmünün mutlak surette mi, yoksa nisbî surette
mi emredici hüküm olduğu hususunda bir tefrik de yapılmakta
dır; yani bir madde hükmünün sırf işçinin aleyhine olarak sarfı
nazar edilemiyecek veya değiş tirilemiyecek mahiyette bir hüküm
olup olmadığı yolunda bir ayırma yapılmaktadır. Nitekim mutlak
surette emredici mahiyette olan hükümlerde şöyle denilmektedir:
<<Bundan ayrılmayı tazammun eden her türlü anlaşma hükümsüz
dür» veya «madde hükmünden ayrılmayı tazammun eden anlaş
malar sadece tip iş mukavelesi veya toplu iş sözleşmesi ile yapı
labilir.»
B — Kodifikasyon prensibi :
Öntasarının ana hedefi, iş akdiyle ilgili hükümlerin bir araya
toplanması ve sistematik şekilde düzenlenmesi, yani bu hükümle
rin bir kod haline getirilmesidir. Bununla güdülen gaye ise, bütün
bu hükümlerin adeta gözle görülebilir şekilde ortaya çıkarılması
ve hukukun tatbikinin kolaylaştırılmasıdır. Bunun mütenazırını,
yani işçinin himayesine matuf âmme hukuku karakterli hükümle
ri de 1964 tarihli yeni İş Kanunu teşkil etmektedir. Böylece iş hu
kukunun çeşitli sahalarından önemli ikisi birer kodda düzenlen
miş olmaktadır. Toplu iş sözleşmesinin 1956 yılında 10 neu babta
(3. fasıl) düzenlenmesi ve 1956 tarihli bir Federal Kanunla bun
ların tatbik sahalarının teşmil edilmesiyle kollektif iş hukuku
da bir dereceye kadar kodifiye edilmiştir. Bütün iş hukukunun bir
tek kod halinde toplanması, yani bir İş Kanunnamesi hazırlanması
şeklindeki son adımı atmak, daha sonraki bir zamana bırakılmış
oluyor.
§. 1 de bugüne kadar çıkarılmış olan özel kanunları ve BK
nun dışında kalan özel hükümleri belirtmiştim. Bütün bunlar, bir
tek kod halinde toplanması, yani bir İş Kanunnamesi hazırlanması
266
hil edilmişler ve 10 neu babın hükümleriyle ahenkli bir hale geti
rilmişlerdir.
Bunlar meyanına, başlangıçtan itibaren iş akdinin bütün ne
vileri hakkında cari olan ve bir tetkikten sonra iş akdini düzen
leyen bab'a alınabilecek durumda bulunan hükümler dahildir.
Bundan başka, iş akdinin özel nevileri hakkında bazı özel hüküm
ler de mevcuttur. Bunlar, umumi mahiyetleri icabı, tatbik sahala
rı bütün iş akitlerine teşmil olunabilen hükümlerdir. Bu nevi hü
kümler, meselâ 1914 tarihli Fabrika Kanununda, 1941 tarihli Sey
yar Tüccar Memurlarının İstihdamları hakkındaki Federal Ka
nunda, işverenin nezaretinde olmaksızın evde parça üzerine
veya götürü çalışmaya müteallik iş akdini düzenleyen 1940 tarih
li Federal Kanunda bulunmaktadırlar. İş akdinin münferit nevi
leri hakkındaki özel hükümlerden çok az bir kısmı aynen muha
faza edilmek ve kodifikasyon içinde düzenlenmek zorunda idi;
bu sebeple 1963 Öntasarısı 2. faslında çıraklık mukavelesi, seyyar
tüccar memurlarıyla yapılacak iş akitleri ve işverenin nezaretinde
olmaksızın evde çalışmaya müteallik iş akitleri hakkında müte
baki ve tamamlanmış özel hükümleri ihtiva etmektedir.
Kodifikasyon prensibinin yegâne istisnası şudur: 1953 tarihli

Deniz Seyrüsefer Kanunununda İsviçre gemilerinde hizmet göre
cek gemi adamlarının istihdamları hakkındaki hükümler (ki bun
lar bizim için önemli değildir) aynen muhafaza edilmişler ve do-
layısiyle 1963 Öntasarısınm dışında bırakılmışlardır.
Buna mukabil, BK. nun 10 neu babı dışında kalan ve hizmet
akdiyle ilgili bulunan hükümler de tasarıya alınmışlardır. Ger
çekten BK. nun ücret tevkifine mütedair 159. maddesi Öntasarı
nın ücret tevkifi hakkındaki 14. maddesine alınmıştır. Keza sey
yar tüccar memurlarının temsil selâhiyetleri Öntasarının 69. mad
desinde yeniden kaleme alınmış olduğundan, BK. m. 463 hükmü
tayedilmiştir.
§ 4. Öntasarının iş akdiyle ilgili hükümlerinin muhtevası :

Bu paragrafta, öntasarının maddî hukuka müteallik yenilik
leri ele alınacaktır, şöyle ki :
1. Ferdî iş akdinin ana hatları,
2. İş akdinin üç özel nevi hakkındaki hususi hükümler,
267
3. Toplu iş sözleşmesi ve tip iş mukavelesinin tanzimindeki
yenilikler.
Bana tahsis edilmiş oları 30-35 dakikalık zaman (konferans
için ayrılan zamanın geri kalanı tercümana aittir) beni, konuşma
mı ferdî iş akdine inhisar ettirmek mecburiyetinde bırakmıştır.
Bunu yapmağa şu bakımlardan da mezunum: Bir defa bu kısım
sizler için daha önemlidir; saniyen Türkiye, seyyar tüccar memur
larının istihdamları hakkındaki iş akitleriyle işverenin nezaretin
de olmaksızın kendi evinde çalışmaya müteallik iş akitlerini dü
zenleyen hükümleri iktibas etmemiştir.
1. Ferdî iş akdi :
m. 1 — 57, bütün ferdî iş akitleri hakkında mer'i olan hüküm
leri, yani umumî hükümleri ihtiva etmektedir. Bunlar geniş ölçü
de değişikliğe uğramışlar ve sayıları hemen hemen iki misline çık
mıştır.
A — Tarifi ve doğumu :
Öntasarının 1. maddesi iş akdinin tarifini yapmakta ve gayrı
müstakil işi her iki tezahür şekline göre, yani hem zamana göre
ücret, hem de götürü ücret bakımından belirtmektedir.
m. 2 hükmü, iş akdinin doğumunun, aksine bir hüküm bulun
madıkça bir şekle tâbi olmadığını öngören eski kaideyi teyid et
mektedir. Mamafih bazı istisnalar da mevcuttur.
B — İşçinin borçları :
Bunlar eskisinden daha mufassal olarak m. 3—8 hükümleriy
le düzenlenmişlerdir.
I — Bunların başında m. 4 uyarınca işçinin sadakat ve ihti
mam borcu gelmektedir. Şimdiye kadar, m. 328 de olduğu gibi, iş
çinin sadece ihtimam borcu vardı. m. 4 gerek imalât gerekse iş
sırlarını saklamak mükellefiyetini de vaz etmektedir; hem de bu
mükellefiyet, halen doktrinde ve içtihatlarda hâkim olan görüşe
de uygun olarak, sadece işin devamı esnasında değil, fakat işin
sona ermesinden sonra da devam etmektedir, m. 4 de şöyle denil
miştir :
«1. işçi, kendisine tevdi olunan işi ihtimamla yapmak ve işve
renin haklı menfaatlarını korumakla mükelleftir.
268
2. işçi, iş münasebetinin devamı müddetince, kendisine dü
şen sadakat mükellefiyetinin ihlâl edileceği veya işverenin bu
yüzden rekabete maruz kalacağı nisbette, bir ivaz muka
bilinde üçüncü şahsın hiç bir işini göremez.
3. İşçi, iş münasebetinin devamı müddetince vakıf olacağı
imalât ve iş sırlarını, işin sona ermesinden sonra dahi sak
lamakla mükelleftir.»
II. — m. 5 de sadakat mükellefiyetinden çıkan yeni bir borç
vazedilmektedir ki, bu da bütün işçilerin hesap verme ve iade
borcudur. Bu borç eskiden sadece seyyar tüccar memurları hak
kında varit idi. Bu borç işçinin işin görülmesi yolunda işveren he
sabına üçüncü şahıslardan almış olduğu her şeyi, meselâ para,
mal, vesikalar v.s. gibi, kapsamaktadır.
III — İşçinin mesuliyeti ve gerekli ihtimamı göstermediği
hallerde tazminat ödemekle mükellef olması, tasarının 6. maddesin
de aynen eskisi gibi, yani İsv. BK. m. 328 deki gibi düzenlenmiş
tir . Yeni olan yegâne husus ise, götürü ücret halinde malzeme
bakımından mesuliyetin istisna akdi, buna mukabil işin akde uy
gun surette ifası bakımından mesuliyetin iş akdi hükümlerine gö
re tayin edilmesidir.
IV — Fafoa mesai evvelce îsv. BK. m. 336 da işverenin borç
ları arasında tanzim edilmiş iken, bu kerre tasarının 7. maddesin
de işçinin borçlan meyanmda düzenlenmiş bulunmaktadır; zira
fazla mesai ilk plânda işçinin bir borcu olarak görünmekte ve sırf
neticesi itibariyle işverenin bazı borçlarının doğumuna sebep ol
maktadır. Nitekim bu sonuncusu bakımından nisbeten emredici
hüküm mahiyetinde olan m. 7/II de şöyle denilmektedir :
«Fazla mesai için ödenecek ivaz ücrette mündemiç değilse ve
işveren tarafından münasip bir izin verilmiyorsa, işveren bu faz
la mesai için ücret ödemekle mükelleftir. Bu ücret asgari esas üc
retle mütenasip olmak gerekir.»
Burada ilâve olarak hemen belirtelim ki, fazla mesai için
zamlı ücret ödenip ödenmiyeceği veya hangi şartlar altında zamlı
ücret ödeneceği meselesi, âmme hukukuna (1964 tarihli îş Ka
nunu m. 13), ve herhalde toplu iş sözleşmesi ve tip iş mukavele
sine göre tayin edilir.
269
V — m. 8 hükmü, işçinin borçlan arasında yeni olarak «umu
mi nizamlara ve hususi talimata riayet» 'borcunu vazetmektedir.
Sözü geçen maddede şöyle deniliyor :
«İşçi, umumi nizamlara ve kendisini ilgilendiren ve işveren
tarafından gerek işin görülmesi gerekse işletme veya ev dahilin
deki hareket tarzı hakkında verilen talimata riayetle mükelleftir.»
Bu mükellefiyet evvelce hem doktrinde hem de içtihatlarda
kabul edilmiş bulunuyordu, fakat şimdi kanunda açıkça öngörül
müş olmaktadır. Buna mukabil İsv. BK. m. 321 hükmü öntasarı
ya alınmamıştır. Bu hükme göre, mesai ve dahili nizam hakkın
da işveren tarafından vazedilmiş olan kaideler ancak yazılı şekil
de olmak ve işe başlamadan önce işçinin ıttılaına arzedilmiş bu
lunmak şartıyla işçiyi ilzam ediyordu. Bu hükmün öntasarıya
alınmamış olması, 1964 tarihli iş Kanunu uyarınca mecburi işlet
me nizamnamesinin öngörülmüş olmasıyla ilgilidir. Bu nizamna
me adeta işletmenin anayasası mahiyetini arzetmektedir. Vaktin
darlığı sebebiyle bu işletme nizamnamesinin özelliklerin burada
izaha girişemiyorum.
C — İşverenin borçlan (m. 9—30) :

İşverenin borçları, işçinin çalışma, sadakat ve ihtimam mü
kellefiyetlerinin karşıtını teşkil eder. Buraya işçinin şahsî ve ikti
sadî durumunun korunması ve teminat akma alınmasına matuf
bütün mükellefiyetler dahildir. Bu mükellefiyetlerde, işçinin ba
kılıp gözetilmesi düşüncesi hâkimdir.
I — Bu hükümlerden birinci, gurubu, ücretle ilgili olanlar teş
kil etmektedir.
a) m. 9 genel olarak ücretin nevi ve miktarına müteallik olup,
İsv. BK. m. 330 ve 341/1 hükmünün tekrarından ibarettir.
b) İşletmenin neticelerine iştirak (Kâra veya yapılan ciroya
iştirak) hakkındaki İsv. BK. m. 330 hükmü şimdi tasarının 10.
maddesi ile değiştirilmektedir. Şöyle ki, kararlaştırılan kâra işti
rak bakımından emredici hüküm mahiyetinde olmak üzere kâr
ve zarar hesabının bir suretinin verilmesi öngörülmektedir.
e) Bir diğer yenilik de, Seyyar Tüccar Memurlarının İstihda
mma müteallik Kanun'un 11. ve 12. maddelerinden alınmış olan
provizyon (prim) hakkındadır. Bu hususi ücret şekli sadece sey-
270
yar tüccar memurlarıyla yapılan iş akitlerinde taammüm etmiş
değildir, fakat toptan veya perakende ticarette satış personeli için
munzam bir ivaz olarak ekseriya muayyen işlerin kıymetine işti
rak şeklinde ortaya çıkmaktadır. Öntasarı, provizyonun doğumu,
muacceliyeti ve hesaplanması hakkındaki hükümleri Seyyar Tüc
car Memurlarının İstihdamına müteallik Federal Kanun'dan al
mış, fakat ÜÇ noktada değişiklik yapmıştır. Vaktin darlığı sebe
biyle bunların tafsilâtına giremiyorum.
d) Çok defa münakaşalı bir mesele olmasına rağmen önta-
sanda düzenlenmemiş olan bir mesele de, ikramiye meselesidir.
Bu hususta umumi hükümler sevketmek mümkün değildir. Bu
nun sebebini isbat külfeti teşkil eder.
e) Ücretin ödenmesi bakımından azamî müddet, yani ücret
ödeme devreleri tasarının 13. maddesinde yeniden tesbit edilmiş
tir. Bu müddetler, heyeti umumiyesi bakımından kısaltılmışlardır.
Aylık ücrete bağlanan işçiler için her ay ücret ödenmesi öngörül
müştür. Aynı şey, işverenle birlikte yaşayan işçiler hakkında da
caridir. Bunların dışında kalan bütün işçiler için ücretin onbeş
günde bir ödenmesi öngörülmüştür.
f) Öntasarının ücret tevkifi ile ilgili 14. maddesi yenidir. Ön
tasarıda ücret tevkifinin işverence tek taraflı olarak yapılamıya-
cağı, fakat akde veya tatbikata istinat etmesi gerektiği tasrih edil
mektedir. Diğer taraftan işçiyi himaye etmek gayesiyle emredici
hüküm olarak tevkif edilebilecek azamî miktar da tesbit olun
muştur. Bu miktar, her iş günü için ücretin 1/10 nunu, ve toplam
olarak da 9 günlük ücretin tutarını aşamaz. Şüphe halinde, tev
kif olunan ücret Isv. BK. m. 159 da olduğu gibi, cezaî şart olarak
değil, fakat işverenin muhtemel zararlarının bir karşılığı olarak
kabul edilir.
g) Ücretin teminat altına alınmasına mütedair m. 16 hükmü,
İsv. BK. m. 340 da öngörülmüş olan takas takyidatım aynen al
mıştır. Buna göre, işverenin mukabil alacakları Isv. IİK. uyarınca
haczi kabil olmayan miktarı aştığı takdirde, takasa müsaade edil
mektedir. Aynı zamanda Truck - Sistem denilen mutlak yasak da
tasarıya alınmıştır.
h) Tatbikat bakımından önemli olan bir husus, işin görülme
si esnasında işçinin çalışmasını önleyen mânilerin çıkması halin
de ücretin ödenmesi esasıdır. İşverenin temerrüdü tasarının 17.
271
maddesinde aynen İsv. BK. m. 332 deki gibi hükme bağlanmış
tır. Buna mukabil, işin görülmesini önleyen mâni işçinin şahsında
mevcut bir sebebe istinat etmekteyse, meselâ hastalık, kaza v.s.
gibi, tasarının 18. maddesi bu hal için İsv. BK. m. 335 deki ha!
tarzının yerine yeni bir hal tarzı getirmiştir; zira m. 335 hükmü
sarih olmadığından, bir çok ihtilâfın doğmasına sebebiyet vermiş
ti. Öntasarı şimdi evvelemirde meseleyi uzun süreli iş akitleri ba
kımından tanzim etmektedir. Tasarı, akdin uzunca bir süre için
akdedilmiş olup olmamasına bakmaksızın, asgari 3 aylık devam
süresi öngörüyor, işin görülmesine engel olan mâniler, eskiden
olduğu gibi hastalık, kaza ve kadın işçiler bakımından doğumdan
ibaret kalmaktadır. Tasarı, ücret ödeme borcunun şümulü bakı
mından asgari bir ölçüye inhisar etmektedir: ilk iş yılı için iki
haftalık ücret, bir yıldan daha. fazla süreli iş akitlerinde ise «mü
tenasip bir zaman için ücret» verilmesi öngörülmüştür. Burada
hâkim olan düşünce, ücret talebinin iş akdinin süresine ve halin
icabına göre tayin edilmesidir. Nihayet tasarının 18. maddesi ile,
toplu iş sözleşmeleri veya tip :.ş mukavelesi yahutta tarafların kar
şılıklı anlaşmalarıyla bu konuda diğer bir hal tarzının da karar-
laştırılabilmesi imkânı bahsedilmektedir.
i)Ücret alacağının devri ve rehnedilmesinin tahdidi hakkın

daki yeni hüküm (m. 19), her iki tarafça da arzu edilmiştir. İşçi,
müstakbel ücret alacaklarını, ancak bunlar kabili haciz oldukları
nisbette, rehnedebilir veya başkasına devredebilir. İlgililerden bi
rinin talebi üzerine işçinin ikametgâhındaki icra dairesi, haczi
kabil olmayan meblağı tesbit eder.
k) Götürü ücret mukabili iş hakkındaki İsv. BK. m. 331 hükmü,
tasarının 20. maddesinde eskisinden kısmen değişik şekilde kale
me alınmıştır. Burada bu hususun tafsilâtına girmiyorum.
1) İşçinin âlât ve edavatla teçhiz edilmesine mütedair İsv.
BK. m. 338 hükmünün şümulü biraz genişletilmiştir. Tatbikat ba
kımından önemli olan, Seyyar Tüccar Memurlarının İstihdamı hak
kındaki Federal Kanun'dan alman ve işçinin ihtiyar edeceği mas
rafların tazmini ve bunun içi:ı verilecek avans ile ilgili bulunan
22/24 ncü maddelerdir. Bu hususta emredici mahiyette şu pren
sip vazedilmektedir: İşveren, işçinin akit mucibince kendisine te-
reddüp eden hizmeti görmek maksadıyla yapacağı masraflarını taz
min edecektir. Şayet işçi, hizmeti iş yeri dışındaki bir yerde gör-
272
mek durumunda ise, bu takdirde onun iaşe ve ibatesi için gerek
li masrafları da ödiyecektir. Bu arada çok önemli olan bir nokta
da, Seyyar Tüccar Memurlarının İstihdamı hakkındaki Federal Ka
nundan alman 23. madde hükmüdür. Gerçekten bu hüküm, işçi
nin işin görülmesi için işverenin de muvafakatıyla bir motorlu
nakil vasıtasından istifade etmesi halinde, bu masrafların da işve
ren tarafından ödenmesini öngörmektedir; hattâ işverenin bu mü
kellefiyeti, sadece motorlu nakil vasıtasının işletilmesi ve bakımı
için yapılacak masrafları değil, ayni zamanda işçi SUVA tarafın
dan sigorta ettirilmemişse, onun kazaya karşı sigorta ettirilmesi
ni de kapsar.
II — İşçinin şahsi varlığının korunması ile ilgili İsv. BK. m.

339 hükmü, tasarının 25. maddesinde işverenin borcu olarak daha
bariz bir şekilde belirtilmiştir. İşveren, işçinin sağlığı için gerekli
ihtimamı sarfetmekle mükelleftir. Aynı zamanda onun haysiyeti
nin korunması için de ihtimam gösterecektir. Buradan işverenin,
işletmenin icaplarına göre lüzumlu olan ve günümüzün tekniğine
uygun bulunan koruyucu tedbirleri ittihaz etme mükellefiyeti de
çıkar. İşçi işverenle birlikte ikamet etmekte ise, işveren onun iaşe
ve ibatesini temin etmek, ayrıca hastalık, kaza ve doğum halle
rinde tıbbî yardım için gayret sarfetmekle mükellef olacaktır.
İşçinin şahsiyetinin korunmasına, işçiye istirahat etmesi için
izin verme ve tatiller de dahildir. İstirahat etmek üzere izin ver
meyi düzenleyen eski İsv. BK. m. 341 hükmü, tasarıda daha sa
rih bir hale getirilmiştir; öntasarının tatili düzenleyen 27. madde
si hükmü yenidir. Bu mesele 1964 tarihli İş Kanunu'nun isdann-
dan önce çok çetin tartışmalara konu olmuş ve daha o zaman
lar, İsv. BK. da yapılacak değişiklikler sırasında bu hususun da
ele alınması kararlaştırılmıştı. Bu yeni hükme göre, her işçinin se
nede enaz iki haftalık ücretli izin hakkı vardır. 20 yaşma kadar
genç işçilerle çırakların ise enaz üç haftalık ücretli İzin hakları
vardır; kantonlar izin süresini 3 haftaya kadar uzatmak salâhiye
tine sahiptirler.
III — Personel yardım tesislerinin teferruatına taallûk eden
m. 28/29 hükmünün izahına girmiyorum.
IV — Diğer borçlar: Hizmet garantisi hakkındaki 30. madde,
yeni olarak böyle bir teminatın işletmenin mamelikinden tefrik
edilmesini ve ayrıca teminat altına alınmasını ögörüyor. İşçiye hiz-
273
met şahadetamesi (bonservis) verilmesi mükellefiyeti bir deği
şikliğe uğramamıştır.
D — İhtira ve diğer gayrımaddî mallar üzerindeki haklar :
Öntasarının 32. maddesi (İsv. BK. m. 343 gibi), sadece ihti-
raya inhisar etmeyip, meselâ numune, model, edebiyat ve sanat
eseri gibi, iş akdi münasebetiyle işçinin (yalnız başına veya işve
renle ya da diğer işçilerle birlikte) vücuda getirdiği bütün gay
rımaddî mallar üzerindeki haklara da şamildir. Hattâ bunların hi
mayeye lâyık olup olmamalarının da bir önemi yoktur. Birinci
halde, yani işçinin hizmete ait bir faaliyeti yaparken veya iş ak
diyle kendisine yüklenen bir borcu ifa ederken vücuda getirdiği
gayrımaddî mal veya bulduğu bir ihtira, mukabilinde bir tazmi
nat itasına dahi lüzum olmaksızın (eskisi gibi) doğrudan doğru
ya işverene ait olur. Tazminat itasına lüzum yoktur, zira bunla
rın mukabil ivazı ücrette ve herhalde kararlaştırılan özel tediyat-
ta mündemiç bulunmaktadır. İkinci halde, yani işçi iş akdinin
kendisine yüklediği bir borcun ifası sırasında değil, fakat işle il
gili bir faaliyeti esnasında ihtirada bulunur veya gayrımaddî bir
mal vücuda getirirse, işveren mukavelede yazılı olarak bunları
talep etmek hakkını mahfuz tutmuş olduğu takdirde, bu haklar
işçiye ait olmakla beraber, işçi bunları (yazılı) anlaşma mucibin
ce işverene temlik etmekle mükelleftir. Bu ikinci halde, mukabil
bir ivaz olarak işçinin önceden feragati caiz olmayan özel bir be
del talep hakkı doğar. Ancak, bu gayrımaddî malın iktisaden bir
önemi haiz olması ve işverenin, işçinin kendisini keyfiyetten ya
zıyla haberdar etmesinden itibaren 6 ay içinde bunları işçiye terk-
etmemiş olması da lâzımdır.
E — tş akdinin devri yeniden m. 33 de düzenlenmiştir. Bu
meselenin tanzimi ihtiyacı tatbikatta bilhassa, ister üçüncü bir
şahsa satılsın, ister halenki sahip tarafından bir ticaret şirketine
veya hükmî şahsa devredilsin, işletmenin tüm olarak devredilme
si halinde ehemmiyet kazanır. Malûm olduğu üzere İsv. BK. mev
cut bir akdî münasebette bütün hak ve borçlarıyla bir halefiyeti
kabul etmemekte, sadece münferit alacakların temlikini ve borç
ların devrini tanımaktadır. Öntasarı işletmenin devri halinde, dev
redenle devralan arasında iş akitlerinin devrinin de kararlaştırıla-
bileceği esasından hareket etmektedir. Bu halde artık bütün akit
ler de intikal eder; şayet bazı münferit akitler bundan istisna edi
lecek olursa, bu takdirde eski işveren herhalde işçinin hizmet
274
edasını kabulde temerrütten dolayı mesul olmakta devam eder. Hat
tâ işçi iş akdinin devrini kabul etmiyebilir ve bu halde iş akdi
kanunî feshi ihbar müddetinin hitamında sona erer; işçi bu müd
detin sonuna kadar işe devam etmekle mükelleftir, işletmenin es
ki ve yeni malikleri ücret bakımından müteselsilen mesuldürler.
F — İş akdinin sona ermesi (m. 34—55) :
I — Bir tecrübe müddeti kararlaştırılarak yapılan akitler ile
belli bir süre için yapılmış olan akitlerin sona ermesi hakkındaki
hükümler tali noktalarda değişikliğe uğramış olduklarından, bu
rada zikredilmelerine ihtiyaç yoktur.
/ / — Gayrımuayyen müddet için yapılmış olan iş akitlerinde
feshi ihbar şu şekilde düzenlenmiştir :
a) m. 36 da iki taraflı feshi ihbar hakkı prensibi ve feshi ih
bar müddetlerinin eşitliği esası teyid edilmekte ve ilâve olarak
birbirine eşit olmayan müddetlerin kararlaştırılmış olması halin
de her iki âkit için de daha uzun olan müddetin cari olacağı be
lirtilmektedir.
b) Feshi ihbar müddetleri bakımından öntasarı, müstahdem
ler ile diğer işçiler arasında bir tefrik yapmaktadır. Bir seneden
daha az süreli iş akitlerinde müstahdemler için feshi ihbar müd
deti bir aydır (feshi ihbarı takip eden ayın sonunda); diğer bütün
işçiler için ise bu müddet 2 haftadır. Bir seneden fazla süreli iş
akitlerinde iki kademeli bir feshi ihbar öngörülmüştür: 2 nei iş
yılından 9 neu iş yılma kadar feshi ihbar müddeti müstahdemler
için 2 ay, diğer işçiler için 4 hafta; 10 neu yıldan itibaren bu
müddet müstahdemler için 3 ay, diğer işçiler için ise 6 haftadır.
Bir seneden fazla iş akitlerinde feshi ihbar müddetleri uzatılıp
kısaltılabilir, ancak bu husustaki anlaşmaların yazılı şekilde ya
pılması iktiza eder.
Tarım sahasındaki iş akitlerinde eski tanzim tarzı (tali nok
talardaki değişiklikler dışında) aynen muhafaza edilmiştir. Aynı
şey, hayat boyunca veya 10 seneden fazla süre için yapılmış olan
akitlerde feshi ihbarı düzenleyen İsv. BK. m. 351 hakkında da va
rittir.
c) Feshi ihbar müessesesini himayeye matuf iki hüküm, ya
ni feshi ihbarın münasip olmayan zamanda yapılması veya suiis
timal edilmesi, daha sonra temas edeceğimiz, işten ayrılma tazmi
natı yanında öntasarının getirdiği önemli yeniliklerdendir.
275
I
Zamansız yapılan feshi ihbar hakkındaki m. 41 uyarınca bir
feshi ihbar şu hallerde hüküm ifade etmez:
(1) Eğer Isviçredeki mecburi askerlik hizmetinin devamı es
nasında veya bundan 2 hafta evvel ya da sonra vâki ol
muş ise;
(2) Kusurdan ileri gelmeyen bir hastalık veya kazadan dola
yı çalışma yeteneğinin kaybı anından itibaren ilk 4 haf
ta içerisinde, 2 nei iş yılından itibaren ilk 8 hafta zarfında
vâki olmuşsa;
(3) Kadın işçinin doğum yaptığı günü takip eden ilk 8 hafta,
2 nei iş yılından itibaren doğumdan önceki 8 hafta zar
fında -vâki olmuşsa.
Eski özel hükümlerden alman ve umumileştirilen bu hüküm
lerin gayesi ortadadır: Hususi hukuk yönünden işçilerin himayesi.
Feshi ihbarın suiistimal edilmesi hakkındaki 42. madde, MK
m. 2 ile vazedilen hakkın suiistimali yasağını özel bir halde mü-
şahhaslaştırmayı ve münasip müeyyidelere bağlamayı denemek
tedir. Şöyle ki, «feshi ihbar aşikâr surette hakkın suiistimali ola
rak kabul edilebilecek hallerde, karşı taraf feshi ihbarda buluna
na 30 gün zarfında yazılı bir itirazda bulunabilir.» Zamansız feshi
ihbarın aksine, kötüye kullanılmış feshi ihbar hükümsüz değildir,
fakat belirtildiği gibi, feshi ihbarda bulunulan taraf buna itiraz
edebilir. İtiraz üzerine taraflar bir anlaşmaya varamazlarsa, bu
takdirde feshi ihbar iş akdini sona erdirir. Ancak emredici hüküm
ler muvacehesinde, kendisin«; feshi ihbarda bulunulan taraf bir
tazminat talebine sahip olur. Bu tazminat, hâkim tarafından hal
ve şartlar gözönünde bulundurulmak suretiyle muayyen bir nis-
bet dahilinde (asgari 2 haftalık, azami 2 aylık ücret tutarında)
tesbit edilmek gerekir. Ancak bu talep hakkının, iş akdinin sona
ermesini takip eden 30 işgününde dâva yoluyla veya takip tale
biyle dermeyan edilmesi lâzımdır. Bu suretle feshi ihbarın suiis
timal edilmesi cezai müeyyideye bağlanmış olmaktadır. Bu hüküm
ne kadar iyi düşünülmüş olursa olsun, gene de bazı tereddütlere
yol açmaktadır: Acaba bu hüküm netice itibariyle işverenin an
cak ciddi bir sebebe binaen ve bunu isbat etmek suretiyle feshi
ihbarda bulunabilmesi sonucuna müncer olmuyor mu? (Hakkın
suiistimali halinde isbat külfeti işçiye düşmektedir, fakat duru
ma göre feshi ihbar sebebim işverenin isbat etmesi gerekecektir).
276
d) İşten çıkma tazminatı : Yeni bir hüküm ihtiva eden m. 43,
20 yıldan beri bir işletmede veya evde hizmet etmekte bulunan
ve enaz 50 yaşında olan bir işçiye, iş akdinin sona ermesi halinde
işten çıkma tazminatı talep etmek hakkını bahşetmektedir. İşten
çıkma tazminatı, bu hususta yazılı bir anlaşma (veya tip iş mu
kavelesi yahut toplu iş sözleşmesinin) mevcut olmaması halinde,
hâkimin takdirine göre tayin edilecektir. Ancak bu, son yıldaki üc
ret miktarını aşamaz. Şayet işçi muhik bir sebep olmaksızın
işi terkederse, bu talep hakkı sukut eder. Keza işverenin akdi mu
hik sebepler dolayisiyle feshetmesi halinde de bu hak sukut eder
veya tazminat tenkis edilir. Personel yardım tesislerinden (mese
lâ emekli sandığı (Pensionskasse) ödenen meblâğlar, şayet işve
ren bunlara aidat ödemişse, işten çıkma tazminatından mahsup
edilir. Bu suretle, dolayisiyle de olsa personel yardım tesislerinin
kurulması teşvik edilmek istenmektedir. Fakat bu 43. madde hük
münün kanunlaşıp kanunlaşmıyacağı da cayi sualdir. İşyerini terk
eden işçiye işten çıkma tazminatı vermektense, işyerinde uzun
seneler, meselâ 20 veya 25 senedir kalan ve çalışmaya devam eden
işçilere sadakat ikramiyesi vermek daha yerindedir.
e) îş akdinin vaktinden evvel feshedilmesi evvelce İsv. BK.
m. 352 - 355 de düzenlenmişti. Şimdi tasarının 44—48 nei mad
delerinde hükme bağlanmış bulunmaktadır.
Akdin vaktinden evvel haklı olarak feshedilmesinin şartları,
yani akitten rücu bakımından muhik sebepler, müddetsiz feshi
ihbar, ücretin tehlikeye girmesi gibi, tasarının 44 ve 45 nei mad
delerinde aynen eskiden İsv. BK. m. 352 ve 354 de olduğu gibi
hükme bağlanmışlardır. Keza muhik bir sebep dolayisiyle vaki
olacak bir feshin hukukî neticeleri de tasarının 46. maddesinde
aynen İsv. BK. m. 353 de olduğu gibi düzenlenmiştir.
Buna mukabil yeniden tanzim edilen bir husus, (eski Fabrika
Kanunu'ndan mülhem olarak) tasarının 47 nei maddesinde hük
me bağlanan haksız olarak işten çıkarmanın hukukî neticeleri ile
m. 48 de hükme bağlanan haksız olarak işi terketmenin (veya işe
başlamamanın) hukukî neticeleridir. Haksız surette işten çıkarılma
halinde işçi, aynen işverenin temerrüdü halindeki esaslara uygun
surette, ücret talep hakkına sahiptir. Bu talep hakkına iş akdin
den doğan diğer menfaatlar, meselâ akit uyarınca ödenmesi gere
ken ikramiye de dahildir. Haksız olarak işe başlamama veya işi
terketme halinde ise, işverenin bütün zararların tazmin edilmesi
ni talep etmek hakkı vardır. Mamafih burada, tecrübeye binaen
277
zararın isbatı güç olduğundan, asgarî bir ölçü vazedilmiştir ki, bu
da oldukça hassas bir müeyyide teşkil etmektedir: Müstahdemler
için enaz yarım aylık ücret tutarı, diğer işçiler için de 1 haftalık
ücret tutarı. Vaktinden evvel işten çıkarma veya vaktinden evvel
işi terketme aynı zamanda kötüye kullanılmış bir feshi ihbarı da
tazammun ediyorsa, bu takdirde yukarıda belirtilen talep hakla
rından başka feshi ihbarın suiistimalinden doğan talep hakları da
söz konusu olur.
f) İş akdinin sona ermesinin neticesi olarak, m. 50 hükmü her
iki taraf lehine akitten doğan talep haklarının (ve iade borçları*
nm) muaccel olmasını öngörmektedir. Provizyon veya işletmenin
neticelerine iştirak etme hususunda bir anlaşma yapılmış olma
sı halinde doğan talep hakları özel bir tanzim tarzına bağlanmış
tır. İsv. BK. nun toplu iş sözleşmeleri hakkındaki muaddel 323 n-
cü maddesinden mülhem olarak tasannın m. 50 bis hükmü, iş akdi
nin devamı esnasında veya sona ermesinden sonraki bir ay içinde
kanunun veya toplu iş sözleşmesinin değiştirilemeyen hükümlerin
den doğan talep haklarından işçinin feragat edemiyeceğini öngör
mektedir.
III — Rekabet yasağı hakkındaki hükümler (m. 52—55),
1911 tarihli İsv. BK. da olduğu gibi, iş akdinin sona ermesine
müteallik hükümlerin son 'kısmını teşkil etmektedir. Bu hususla
ilgili meseleler içtihatlarda açıklanmıştır; aynı zamanda bu ko
nuda pek çok sayıda değişiklik teklifleri de olmuştur. İhtisas Ko
misyonu bu konuda bazı yeniliklerin muvafık olacağı, fakat esas
lı bir değişikliğe pek de lüzum olmadığı neticesine varmıştır.
Mamafih bu hususla ilgili hükümler sistematik olarak yeni baş
tan düzenlenmişlerdir. Rekabet yasağının konusu, zamanı ve yeri
hakkındaki şartlar ve tahditler umumiyetle aynen muhafaza edil
mişlerdir. Sadece yasağın süresi bakımından bir yenilik getiril
miştir: Yasak 3 yılı aşamaz; meğer ki işveren daha uzun süreli
bir yasak için hal ve şartlan isbat etsin. Hâkim eskiden olduğu
gibi, takdirine göre aşın yastığı tahdit edebilir; ancak burada iş
verenin münasip bir karşı eclada bulunmasını da nazan itibare
almak mecburiyetindedir. Nitekim ekseriya işverenin, rekabet ya
sağının devamı müddetince işçiye ücretini veya özel bir tazmina
tı (mahrumiyet tazminatı) ödiyeceğine dair anlaşmalara rastlan
maktadır. Mamafih tasarı, rekabet yasağının mevcut olduğu her
halde işverenin bir tazminat ödemesini öngören teklifi reddet
mektedir. Rekabet yasağına riayet etmemenin (aşmanın) neticele-
278
ri ve yasağın ortadan kalkması meselesi esas itibariyle eski tanzim
tarzına benzer şekilde hükme bağlanmıştır.
G — Federal Devletin ve kantonların hizmete ve meslek eği
timine dair isdar ettikleri amme hukuku karakterli hükür derin
hususi hukuk üzerindeki tesirleri meselesi şimdiye kadar düzen
lenmiş değildi. Bu sebepledir ki İsviçre Hukukçular Cemiyeti 1933
deki yıllık toplantısında işçilerin himayesine matuf hükümlerin
hizmet akdi ile münasebeti konusunu ele almıştı. Ben de o zaman
bir tebliğ vermiştim ve bu tebliğim 1933 yılma ait İsviçre Hukuk
Dergisinin l'a ve müteakip sahifelerinde yayınlanmıştı.
Bu çalışmalardan elde edilen neticeye ve İsviçre Borç'ar Ka
nunu Şerhimdeki ilgili izahlara istinaden ilk defa 1950 tarihli İş
Kanunu Öntasarısına «âmme hukuku karakterli hükümlerin hu
susi hukuka tesiri» hakkında, bunu müspet ve menfi olarak tes-
bit etmek isteyen bir madde kondu.
Hizmet akdine müteallik hükümlerle ilgili öntasarı, bunların
iş akitleri üzerindeki menfi tesirleri hakkında hükümler koymak
tan sarfınazar ett; zira hizmete ve meslek eğitimine dair âmme
hukuku karakterli hükümler, İsv. BK. m. 19 anlamında kanunun
çizdiği hudutlar olarak ortaya çıkmaktadırlar. Bundan çıkan ne-
tie ise, buna aykırı bir anlaşmanın, sarih surette veya âmme hu
kukuyla konulan yasağın ve •talimatın gayesine göre aksi kabul
edilemiyecek olduğu nisbette, İsv. BK. m. 20 uyarınca hükümsüz
olacağıdır.
Buna mukabil öntasarı m. 56/11 de, şimdiye kadar münaka
şalı olan ve çoklukla reddedilen bir meseleyi yani âmme hukuku
nun iş akdi üzerindeki müsbet tesirini düzenlemektedir. Şöyle ki,
akitlere yükletilen, âmme hukukundan doğma mükellefiyetler,
muhtevaları itibariyle akdî bir mükellefiyetin konusu da olabile
cekleri nisbette, iş akdi üzerine müsbet olarak tesir ederler. Mese
lâ İş Kanunu işçinin geçici olarak geceleri veya pazar günleri ça
lışması halinde işverene munzam bir ücret ödeme mükellefiyetini
yüklüyorsa ve bu ücret de ödenmiyorsa, bu takdirde işçi sadece
İş Kanununun tatbik edilmesi için icra mercilerine müracaatla
kalmayıp, aynı zamanda hususi hukuktan doğan bir talep hakkını
da dâva yoluyla dermeyan edebilir. İfa dâvasında âmme hukukunun
iş akdi üzerindeki müsbet tesirleri de mutlak değildir. Genel kai
delere göre, işveren hizmetin himayesine matuf hükümler dolayı-
siyle kendisine düşen mükellefiyetleri yerine getirmezse, işçi hiz-
279
met edasının ifasından kaçınabilir. Bundan başka işbu mükelle
fiyetlerin kusurlu olarak ihlâl edilmesi bir tazminat borcunun do
ğumuna da sebep olur.
H — Medenî Usul Hukuku : Bu konuda kanun koyma salâ
hiyeti kantonlara aittir. Ancak, federal medenî usul hukukunun
gerçekleştirilmesi için lüzumlu göründüğü takdirde, federal huku
kun bu sahadaki müdahaleleri de caizdir. Bu, meselâ iş akitlerin-
den çıkan ve müddeabihi düşük değerde olan ihtilâfların halli ba
kımından tecviz edilmiştir; nitekim eski Fabrika Kanunu, işvere-
nin nezaretinde olmaksızın evde çalışmaya müteallik kanun (He-
imarbeitsgesetz) ve Tarım Kanunu bu nevi hükümler ihtiva edi
yorlardı ve bu bilhassa şu mülâhazaya istinat ediyordu: Şayet bu
nevi ihtilâflarda usul hukukunun mutad kaideleri cari olacak olur
sa, işçi ekseri hallerde haklannı elde etmek üzere hâkime müra
caat etmek durumunda olmayacaktır. Bu sebepledir ki öntasarı
57 nei maddesinde, müddeabihi 2000 franka kadar olan ihtilâflar
hakkında umumî usul hükümleri vazetmektedir. Bunlar kanton
lardan, bu nevi ihtilâflar hakkında basit, seri ve masrafsız bir
muhakeme usulü derpiş etmelerini ve hâkimin işin mahiyetini re
sen tesbit etmesini ve delilleri serbest takdirine göre değerlendir
mesini talep etmektedirler.
§ 5. Tasarı hakkındaki son mütalaalar :

Genel yapısı itibariyle tasarıyı iyi bir kanun teklifi olarak
kabul ediyorum. Tasarı vazıh bir şekilde hazırlanmış, maddeler
en basit bir kimsenin dahi ılıyabileceği kadar sade ve açık bir
ifadeyle kaleme alınmıştır.
Bana göre, feshi ihbarın kötüye kullanılması ve işten çıkma
tazminatı hakkındaki hükümler istisna edilirse, muhtevası iti
bariyle tasan kıymetli, açık, haklı ve günümüzün sosyal eğilimle
rine uygun bir tasarıdır. Tasarı, her iki tarafın karşılıklı mesuliyet
ve bağlılığını tebarüz ettirmeğe, keza tarafları birbirlerine karşı
iki hasım olarak değil, fakat birleşmiş, birbirlerine bağlanmış iki
âkit olarak görmeye teşebbüs etmekte ve bunda da muvaffak ol
maktadır. Gerçi hizmet akdi şahsın hukukuna giren bir şahıs bir
liği münasebeti mahiyeti kazanmıyor ve gene de borçlar hukuku
na dahil bir akit, fakat bir birlik yaratan, tarafların «müş
terek çalışması» esasına matuf biır akit olarak devam ediyor. Bir
likte çalışma ve birbirine bağlarıma esprisi bilhassa hizmet (iş)
akdinde kendisini daha ziyade hissettiriyor.
280
DIE WAHL DES MASSGEBLICHEN RECHTES DURCH
DIE VERTRAGSPARTEIEN NACH INTERNATIONALEM
PRIVATRECHT
Federal Mahkeme Em. Bk.
Abkürzungen :
BGE = Entscheidungen des Schweiz. Bundesgerichtes

1PR = Internationales Privatrecht
I. — Aufgabe und Eigenart des IPR
Bei jedem international privatrechtlichen Sacverhalt, d.h. bei

einem Sachverhalt, der Beziehungen zu zwei oder mehreren Staat-
sgebieten aufweist (z. B. Kauf, gechlossen zwischen Einwohnern
verschiedener Staaten), stellt sich für die Beteiligten oder für
den Richter die Frage, welche Rechtsordnung auf diesen Sachver-
halt mit mehrstaatlichen Berührungen anzuwenden ist.
Beispiel 1: Eine Schweizerfirma S kauft von einem türkischen Ka-
ufmann T in Izmir türkische Landesprodukte, lieferbar in 4 mo-
natlichen Lieferungen per Schiff über Genua, zalhbar bei Eint-
reffen jeder Lieferung. Nach Erhalt der ersten Lieferung erhebt die
Schweizer Firma Mängelrüge, zahlt die erste Teillieferung nicht
und erklärt, sie werde auch die Annahme der drei noch ausstehen-
den Lieferungen derselben Ware verweigern. Der türkische Kauf-
mann belangt die Käuferin in der Schweiz vor Gericht. Für die
Parteien und den schweizerischen Richter stellt sich nun die Frage,
ob auf den Kaufvertrag und die einzelnen Streitfragen türksiches
oder schweizerisches Recht anwendbar ist.
Beispiel 2: Ein schweizerischer Schriftsteller belangt einen tür-
kischen Verleger in Istanbul auf Schadenersatz, weil der Verleger
281
ohne Erlaubnis des Schriftstellers eine türkische Ausgabe verans-
taltet hat. Nach welchem Recht beurteilt sich, ob das Verhalten
des Verlegers rechtswidrig sei und daher zu Schadenersatz verp-
flichtet und zu wieviel.
Beispiel 3: Ein türkisches Elektrizitätswerk bestellt bei einer sch-
weizerischen Maschinenfabrik drei Turbinen für ein Krafwerk in
Anatolien. Die Turbinen sind herzustellen nach besondern Anga-
ben und durch die Sohweizerfirma im betreffenden Kraftwerk zu
montieren und in Betrieb zu setzen. Es entsteht Streit, ob die
Turbinen vertragsgemäss sind. Nach welchem Recht beurteilt sich
der Streit darüber in der Tünkei, nach welchem Recht im Falle
eines Prozesses darüber in der Schweiz?
Die Antwort auf diese und ähnliche Fragen hat das IPR zu
geben. Es hat für einen bestrnmten Sachverhalt, d. h. für die ge-
rade gestellte Rechtsfrage (Verweisungsbegriff) das anwendbare
Recht zu bestimmen. - Als Mittel hierfür verwendet jede Norm
des IPR (jede sog. Kollisionsnorm) einen. Anknüpfungsbegriff,
das heisst eine staatliche Beziehung, einen Anknüpfungspunkt, der
von Norm zu Norm verschieden ist, z. B. den Wohnort einer
bestimmten Vertragspartei, den Sitz eines Unternehmens, den
Erfüllungsort einer bestimmten Leistung den Parteiwillen, den
Ort der Begehung einer Handlung usw. Das auf diese Weise zur
Regelung (Beurteilung) des Sachverhaltes anwendbare (zuständi-
ge) Recht (genannt lex causae) ordnet durch seine einschlägigen
Sachnormen den in Frage stehenden Sachverhalt in materiellrechlic-
her Beziehung.
Das IPR regelt also nicht direkt die rechtlichen Wirkungen ei-
nes bestimmten Sachverhaltes;. Es bezeichnet nur diejenige materi-
elle Rechtsordnung, welche anzuwenden ist.
Trotz seines Namens ist das IPR kein internationales Recht
(auch nicht Privatrecht, sondern Rechtsanwendungsnorm). Jedes
Land hat sein eigenes IPR, das Bestandteil seines Landesrechtes
ist; nur auf wenigen Gebieten ist durch internationale Ueberein-
kommen mehrstaatliches internationales Privatrecht geschaffen
worden. Es gibt also ein schvreizerisches, ein türkisches IPR. - Das
schweizerische IPR ist sehr lückenhatf; für obligationenrechtliche
Sachverhalte hat die Schweiz (abgesehen vom Wechsel - und
Checkrecht und ganz vereinzelten Bruchstücken, z. B. Art. 418 Abs.
282
2 über den Agenturvertrag) keine gesetzlichen IPR - Normen. Was
wir haben, ist richterlich entwickeltes IPR, Ergebnis der wissen-
schaftlichen Arbeit und der Rechtsprechung.
Dabei verfährt der Richter gemäss der in Art. 1. ZGB auf-
gestellten "Wegleitung: Der Richter entscheidet nach der Regel,
die er als Gesetzgeber aufstellen würde, wobei er bewährter Lehre
und Ueberlieferung folgt. - Als besondere Richtpunkt für die Auf-
stellung richterlicher Regeln des IPR sind zu berücksichtigen ers-
tens der Umstand, dass es sich auch im IPR darum handelt, für
jeden Sachverhalt (Tatbestand) eine sachlich angemessene (eine
innerlich überzeugende) Lösung zu finden, das richtige Recht zu
bestimmen, hier also diejenige Rechtsordnung, mit welcher der
Sachverhalt in seinen wesentlichen Zügen, d.h. in den rechtlich
ausschlaggebenden Elementen verbunden erscheint; zweitens der
Umstand, dass die Regeln des IPR (die sog. Kollisionsnormen)
zwar einzelstaatliches Recht sind, dass sie aber eine Aufgabe ver-
sehen, die an sich überstaatlichen (völkerrechtlichen) Zustän-
digkeitsregeln zukäme, die indessen heute (immer noch) fehlen.
II. — Funktion und Bedeutung der Partei - Autonomie (Rechts -

wähl durch die Parteien) im System des IPR, insbeson -
dere bei obligationenrechtlichen Verträgen.
Jede gesetzliche oder richterliche Regelung des IPR für die
Schuldverträge hat sich mit 2 Postulaten auseinanderzusetzen, die
zwar beide an sich begreiflich, einander aber entegegengesetzt
sind. Das erste Postulat fordert eine Ordnung, welche gestattet, der
Eigenart des einzelnen Falles Rechnung zu tragen, also eine be-
wegliche, elastiche Ordnung. Das zweite Postulat erstrebt Rechts-
sicherheit, eine voraussehbare Artwort auf die Frage nach dem
massgeblichen Recht (Vertragsstatut, Schuldstatut) und sucht
daher eine Lösung mit festen Anknüpfungen, die überdies in der
Praxis leicht und direkt zu handhaben sind.
Dem ersten Postulat entspricht in gewissem Masse die sub-
jektive Anknüpfung, das heisst der Grundsatz der (kollisionsrech-
tlichen) Parteiautonomie (gleich Bestimmung des massgeblichen
Rechtes durch die Vertragsparteien), dem zweiten Postulat dage-
gen die objektive Anknüpfung, wobei etwa in Betracht gezogen
werden:
283
— die Staatsangehörigkeit einer Person, bei Schiffen und
Flugzeugen die Flagge:,
— der Wohnsitz einer Person,
— der Ort einer Handlung, z.B. Ort der Vornahme eines
Rechtsgeschäftes, des Abschlusses eines Vertrages, der Er-
füllung einer Obligation,
— der Ort, wo eine Sache liegt,
— der Gerichtsort (lex ;:ori), als letzter Behelf, wenn alle
andern Anknüpfungsmöglichkeiten versagen.
Innerhalb der objektiven Anknüpfung sind überdies vershiedene
Methoden bekannt, z. B. die synthetische Methode oder General
formel, die das massgebliche Recht für alle Verträge anhand
einer einzigen Anknüpfung zum voraus bestimmt, ferner die kasu-
istische oder individualistische Methode, die für jeden einzelnen
Fall auf Grund einer Würdigung aller Umstände durch den Rich-
ter, also rückblickend, dass massgebliche Recht bestimmen lassen
will, also Anknüpfung «nach Mass» (wie Raape das formulierte)
oder «Prinzip der Prinziplosigkeit» (wie einst Kahn dies bezeich-
nete), schliesslich die Vertagstypenformel, die für jeden Vertrags-
typ (aber dann grundsätzlich für alle dabei sich stellenden Unter-
fragen) das anwendbare Recth nach besonderer Anknüpfung bes-
timmt.
Gewöhnlich gelten die subjektive und die objektive Anknüp-
fung nebeneinander. Sowohl der Grundsatz der Parteiautonomie
(der subjektiven Anknüpfung) als auch das System der objektiven
Anknüpfung sind nun aber im einzelnen sehr verschiedener Aus-
gestaltung fähig. Zudem kann ihr gegenseitiges Verhältnis auf
verschiedene Weise geregelt werden. Daraus folgt, dass die sch-
liesslich als Ganzes sich darbietende Ordnung des IPR im Bereich
der obligationenrechtlichen Schüldverträge ganz verschiedene Gest-
alt aufweisen kann und je nachdem praktisch zu befriedigen ver-
mag oder nicht.
Die heute in der Schweiz geltende Ordnung des IPR für die
Schuldverträge beruht auf der Rechtsprechung des Bundesgerich-
tes. Die von ihr entwickelten Leitsätze und Regeln versehen die
Stelle der fehlenden Gesetzesnormen. Um sie zu verstehen, tut man
gut, die Entwicklung der Rechtsprechung zu verfolgen. Diese
284
Rechtsprechung hat seit 80 Jahren mancherlei Wandlung durch-
gemacht. Sie ist dabei weitgehend das Spiegelbild der jeweiligen
(Erkenntnisse und Irrtümer) der in-und ausländischen Rechts-
wissenschaft und der jeweiligen Rechtspolitik geworden. Seit etwa
35 Jahren hat sich eine klare Neuorientierung zu übersichtlichen
und innerlich überzeugenden Lösungen und Grundsätzen vollzo-
gen, teils unter Rückkehr zu einzelnen Grundsätzen, die man schon
in der ältesten Rechtsprechung des Bundesgerichtes findet.
Diese Neuorientierung ist vor allem durch zwei Hauptpunkte

gekennzeichnet: einerseits im Bereich der objektiven Anknüpfun-
gen durch den Uebergang von der alten (grossen und kleinen)
Vertragsspaltung zur Vertragstypen - Formel (mit Ausweichkla-
usel), anderseits im Bereich der subjektiven Anknüpfung durch
eine Neugestaltung und Neuorientierung der Rechtsprechung
über die Parteiautonomie im IPR. Von dieser kollisionsrechtlic-
hen Parteiautonomie im einzelnen soll nachfolgend die Rede sein.
III. — Materiellrchtliche und kollisionsrechtliche Partei

autonomie
Der Grundsatz der Bestimmung der anwendbaren Rechtsord-
nung durch die Parteien (auch bezeichnet als Parteivereinbarung,
Reohtskürung, Parteiverweisung, Wahlfreiheit), sehr nachhaltig
vertreten durch Savigny (1849), bedeutet historisch die Uebertra-
gung des privatrechtlichen Grundsatzes der Vertragsfreiheit auf
das IPR. Der Grundsatz der Parteiautonomie im IPR ist seit alters
her in der Schweiz und im Ausland anerkannt. Er ist schon aus-
gesprochen in BGE 11 (1885) S. 364:
« Gültigkeit und Wirksamkeit obligatorischer Rechtsgeschäfte
sind, wie in Theorie und Praxis überwiegend anerkannt ist, so-
fern nicht absolut zwingende Gesetze des Prozessortes entege^
genstehen, nach demjenigen Landesrecht zu beurteilen, welches
die Parteien beim Geschäftsabschluss als massgebend... wirklich
betrachteten...»
Im gleichen Sinn erklärten die (nicht Gesetz gewordenen) Entwür-
fe von 1900 und 1905 zum ZGB und OR, Verträge seien nach dem
Recht des Erfüllungsortes zu beurteilen, «wenn keine andere Wil-
lensmeinung der Parteien anzunehmen ist». ,
285
Für die Schuldverträge gilt der Grundsatz der Parteiautono-
mie als solcher in der Schweiz geradezu als Gewohnheitsrecht.
Aber über seine Tragweite und über seine Reohtsnatur bestehen
tiefgreifende Meinungsverschiedenheiten. Erst in den letzten bei-
den Jahrzehnten sind die einschlägigen Fragen in der Hauptsache
geklärt worden.
Die bisher herrschende Auffassung bezeichnete die Rechtswahl

durch die Parteien als logische Unmöglichkeit (Zitelmann 1 S.
270 f.), oder sie beschränkte sie auf eine materiellrechtliche Ver-
weisung; letzteres mit der Begründung, dass es sonst den Partei-
en (auch bei Fehlen eines Tatbestandes mit fremdstaatliaher Be-
ziehung) freistehen müsste, o r e n Vertrag einer fremden Recht-
sordnung zu unterstellen und so die zwingenden Bestimmungen
des inländischen Rechtes auszuschalten, oder dass es die Parteien
überhaupt in der Hand hätten, die zwingenden Bestimmungen
der nach der objektiven Kollisionsnorm massgeblichen Rechtsord-
nung durch die Wahl eines andern Rechtes zu umgehen; beides
sei aber mit dem Wesen und Zweck der von einer Rechtsordnung
als zwingend erklärten Bestimmungen unvereinbar; denkbar sei
eine Rechtswahl nur im Rahmen der nachgiebigen Sätze des ma-
teriellen Rechts, und zwar (nach der einen Ansicht) entweder im
Rahmen der gemäss objektiver Kollisionsnorm an sich zuständi-
gen sog. primären Rechtsordnung (z. B. des Rechts des Erfüllun-
gsortes, des Abschlussortes usw.) oder (nach der andern Mei-
nung) im Rahmen der materiellen Rechtsordnung am Gerischts-
ort (lex fori). Die Partei Verweisung laufe also in Wirklichkeit
bloss auf einen materiellrechtlichen Rechtssatz hinaus, bedeute da-
her bloss eine Verabredung von materiellrechtlichen Vertragsbes-
timmungen in der Kurzform der Verweisung auf fremdes Recht
(als Vertragsinhalt, nicht als Rechtsordnung) und sei als solche
nur zulässig im Rahmen der dispositiven Bestimmungen der sog.
primär anwendbaren Rechtsordnung oder der lex fori (Literaturzi-
tate bei Schönenberger/Jäggi, Kommentar OR, 3. Aufl., 1961, Allg,
Einl. N. 197). Ganz entsprechend dieser Theorie hat es das Bun-
desgericht seit (1906) Einfühmng der grossen Vertragsspaltung
(Recht des Absohlussortes für die; Entstehung des Vertrages,
Recht des Erfüllungsortes für die Wirkungen des Vertrages) ab-
gelehnt, den Parteiwillen für die Wahl des auf den Vertragsabsch-
luss anwendbaren Rechtes zu2;ulassen und es hat bis 1952 (Ableh-
286
nung der grossen Vertragsspaltung) Entstehung und Gültigkeit
des Vertrages ausschliesslich nach dem Recht des Absclussortes
beurteilt; für die Wirkungen des Vertrages Hess dagegen das Bun-
desgericht die Reehtswahl stets zu.
Die neuere, zutreffende Auffassung unterscheidet zwischen
materiell rechtlicher und kollisionsrechtlicher Parteiautonomie.
Die materiellrechtliche besteht in der Befugnis, die nachgiebigen
Bestimmungen des materiellen Rechtes durch abweichende Vert-
ragsabrede zu ersetzen. Die kollisionsrechtliche Parteiautonomie
dagegen ist etwas ganz anders, nämlich ein Anknüpfungsbegriff
im Gefüge einer gesetzlich oder richterlich aufgestellten Kollisi-
onsnorm, ein Anknüpfungsmittel zur Bestimmung der auf einen
Vertrag anwendbaren Rechts Ordnung (Vertragsstatut). Der Ver-
weisungsvertrag, die Rechtswahl, ist daher nicht eine materiell-
rechtliche, sondern eine ikollisionsrechtliche Vereinbarung. Sie ver-
weist auf ein bestimmtes (nach objektiver Anknüpfung nicht zus-
tändiges) Recht nicht etwa als Vertragsinhalt, sondern als Vert-
ragsstatut, als massgebliche Rechtsordnung. - Die früher gehegte
Befürchtung, dass mit der Zulassung der Rechtswahl im IPR die
grundlegende Unterscheidung von zwingendem und nicht zwin-
gendem (nachgiebigem) Privatrecht beseitigt würde, hat sich als
unbegründet erwiesen. Denn durch die Rechtswahl wird die mass-
gebende Rechtsordnung als Ganzes anwendbar erklärt, und sie gilt
dann eben samt ihren zwingenden Bestimmungen für den Vert-
rag, für den sie das Vertragsstatut bildet. Eine derartige Kollisi-
onsnorm, in welcher der übereinstimmende Parteiwille, die Rechts-
whal durch die Parteien, als Anknüpfungsbegriff benützt wird,
ist nicht nur theoretisch widerspruchsfrei, sondern auch praktisch
sachgerecht; dies deswegen, weil man davon auszugehen hat, dass
die Parteien am besten Wissen werden, was für den von inhen
geschlossenen Sohuldvertrag bestimmter Art am angemessensten
ist und weil auf diese Wiese dem einen der vorhin erwähnten Postu-
late (Beweglichkeit und Anpassungsfähigkeit der Regelung des
IPR für Schuldverträge) vorzüglich Rechnung getragen werden
kann (Für diese Auffassung z. B. Melchior, IPR, 1932 S. 498, Batif-
fol, L'affirmation de la loi d'autonomie dans la jurisprudence fran-
çaise, Festschr. f. Lewald 1953 S. 219, Raape, IPR, 1961 s. 457 f.,
Niederer, Einführung in die allg. Lehren des IPR, 1961 s. 191 f.,
Kegel, IPR, 1964 s. 227 f.
287
Dieser neueren Auffassung (die übrigens schon in der Bestim-
mung von Art. 3 Abs. 1 lit. d des Handelsreisendengesetzes von
1941 vorausgesetzt wird) ist schliesslich 1952 dann auch das Bun-
desgericht gefolgt, BGE 78 II 84/7. So nun auch Art. 2 des Haager
Abkommens vom 1955 über des IPR beim Fahrhiskauf.
IV. — Beschränkte oder unbegrenzte Rechtswahl?
Da der Grundsatz der Rechtswahl durch die Parteien nach

den vorausgegangenen Ausführungen eine Kollisionsnorm darstel-
lt, bestimmt der Gesetzgeber des IPR (Landesrecht) - und wenn
er es unterlässt, der Richtter - ob die Wahl völlig frei oder nur in
bestimmten Schranken zulässig ist. Es gibt gesetzgeberische oder
richterlichte Lösungen, welche die Wahlmöglichkeit nach wechsel-
nden Gesichtspunkten beschränken, sie z.B. nur als Wahlmöglich-
keit nach wechselden Gesichtspunkten beschränken, sie z. B. nur
als Wahl unter einigen objektif bestimmten Rechtsordnungen ge-
währen (so. z. B. Art. 7 des polnischen Gesetzes von 1926), oder
welche voraussetzen, dass der Vertrag wesentliche Beziehungen
zu der gewählten Rechtsordnung aufweist (so § 9 des tschechisch-
en IPR - Gesetzes von 1948). Das Haager Abkommen von 1955 über
das IPR für den Fahrniskauf stellt in Art. 2 die Wahl völlig frei
(was die neue Tendenz zu diesem Problem erkennen lässt, so auch
Gamilscheg, Arch f. civ.'Praxis 1958/9 S. 308 f). Das Schweiz. Bun-
desgericht gestattet gemäss BGE 78 (1952) II 86 die Wahl jeder
Rechtsordnung, welche eine natürliche Beziehung von einiger Be-
deutung zum fraglichen Vertrag aufweist. Nach meiner Ansicht
soll man jede Rechtsordnung zulassen, für deren Wahl ein vernün-
ftiges Interesse der Parteien spricht oder die in guten Treuen ge-
wählt wurde. Selbstverständlich gilt mit Bezug auf die einzelnen
Bestimmungen der gewählten Rechtsordnung stets die allgemeine
Schranke gemäss der interna tionalprivetrechtlichen Unvereinbar-
keitsklausel (ordre public).
Ein besonderes Problem innerhalb der Frage nach unbesch-

ränkter oder beschränkter Rechtswahl bildet die Teilverweisung.
Der Gesetzgeber, der über Freiheit oder Beschränkung der Rechts-
wahl befindet, hat auch zu entscheiden, ob eine Teilverweisung zu-
lässig sei, z.B. die Vereinbarung, dass für die Entstehung eines
Vertrages das Recht des Staates A, für seine Wirkungen oder für
288
gewisse Einzelwirkungen ein anderes Recht, z.B. jenes des Staates
F gelten soll. Grundätzlich bestehen gegen die Vertragsspaltung
Bedenken. Es ist ein Postulat der Logik und überdies zur Vermei-
dung von praktischen Schwierigkeiten angezeigt, ein einziges Recht
anzuwenden auf alle aus einem einheitlichen Sachverhalt, z.B. aus
einem Kaufvertrag sich ergebenden Fragen und Beziehungen der
Parteien. Trotz dieses Postulates kamen die Theorie und die
Rechtsprechung, heute wie früher (heute auch das Bundesgericht,
obwohl es die Vertragstypenformel angenommen hat), nicht ohne
Abspaltung gewisser Einzelfragen vom Vertragsstatut aus; so wird
nach gesondertem Recht beurteilt die Handlungsfähigkeit, die
Stellvertretung, die Form der Rechtsgeschäfte, das Mängelrügever-
fahren beim Kauf und beim Werkvertrag. Bei diesen Fragen bes-
tehen für Abspaltung, d.h. für gesonderte Kollisionsnormen ganz
besondere Gründe, die teils in der Eigenart der zu beurteilenden
Rechtsfrage liegen, teils in der Rücksicht auf die normale Art und
Weise der Vornahme oder Abwicklung von Rechtsgeschäften (z.B.
Form). Aber im übrigen ist die Zerlegung von einheitlichen Recht-
sverhältnissen im IPR aus grundsätzlichen Ueberlegungen und im
Hinblick auf praktische Unzukömmlichkeiten zu zerwerfen. Die
Rechtssuchenden, Handel und Verkehr haben Anspruch auf mög-
lichst einfache Lösungen. Die Unterscheidung von abstrakten
Begiffen, von Verpflichtungen des einen und des andern Verv
tragspartners, die Unterscheidung von dem, was zum Abschluss
und was zu den Wirkungen eines Vertrages gehört, ist nicht nur
für den Laien, sondern oft auch für den Juristen schwierig." Am
besten ist jene Ordnung des IPR, welche für ein und dasselbe
Rechtsverhältnis möglichste Einheit des anwendbaren Rechtes
vorsieht, sonst geht der Ueberlick für den Reohtssuchenden und
damit die Rechtssicherheit verloren. - Das gilt grundsätzlich auch
für die Beantwortung der Frage der Zulässigkeit einer Teilverwei-
sung. Immerhin wird man aber zugeben müssen, dass sie weni-
ger bedenklich erscheint dort, wo sie wie bei der Teilverweisung,
auf den Parteiwillen zurückgeht. Die Meinungen zur Frage der Te-
ilverweisung sind denn auehgetrennt, für Zulassung z.B. Raape
IPR 1961 S. 471, Melchior IPR 521, Kegel IPR 1964 S. 228, un-
ter Hinweis au ein Urteil des deutschen Bundesgerichtshofes, ge-
genteilig Niederer, a.a.O. 197, Vischer, Internat. Vertragsrecht,
1962 S. 53-61. Eine praktische Regel hat RAAPE IPR 5.Aufl.l961
289
S. 471 gefunden. Ausgehend davon, dass ein Nebeneinander meh-
reren Statuten bei einem einzigen Lebens - und Rechtsverhältnis
unbefriedigend ist, stellt RAAPE die Empfehlung auf, anzunehmen,
dass im Zweifel nur ein einziges Schuldstatut gewollt, die Verwei-
sung auf eine zweite Rechtsordnung also nur als materiellrecht-
liche, lediglich den Inhalt des Vertrages betreffende Verweisung
gemeint sei; je begrenz ter die Teilverweisung ist, umso begründe-
ter sei die Annahme, dass die Teilverweisung im Zweifel nur eine
materiellrechtliche sei.
Auf jeden Fall kann sich die Rechtswahl durch die Parteien
nur auf die Sachnormen des gewählten Rechtes beziehen, unter
Ausschluss seiner Kollisionsnormen (also keine Rück - oder Wei-
terverweisung), so auch BGE 81 (1955) II 393/5.
V. — Die Rechtswahl als Verweislingsvertrag.

Nach der hier vertretenen, heute vorherrschenden Auffassung
ist die kollisionsrechtliche F'arteiautonornie, also die Rechtswahl,
ein von der Kollisionsnorm verwendeter Anknüpfungsbegriff. In
welchem Sinne dieser Begriff zu versthen ist, hat deshalb das bet-
reffende IPR (Landesrecht) zu bestimmen. Die gesetzliche (bei de-
ren Fehlen die richterliche) Kollisionsnorm hat also zu sagen, ob
die Rechtswahl gleichbedeutend iist mit einem (kollisionsrechtlic-
hen) Vertrag der Parteien oder ob schon eine blosse(tatsächliche)
Vorstellung der Parteien über das anwendbare Recht genügt (was
praktisch auf eine Wiedereinfühmng des verpönten, später zu
besprechenden hypothetischen Parteiwillens hinausliefe).
Aus naheliegenden Gründen muss die Rechtswahl als eigent-

licher Vertrag aufgefasst werden. Hirunter ist ein Vertrag im
Sinne von Art. 1 OR (im Gegensatz zur blossen Vorstellung) zu
verstehen. Man kann ihn als Verweisungsvertrag bezeichnen.
Diese vertragliche Rechtswahl kann gesondert oder im
Schuldvertrag selbst getroffen werden und steht als solche unab-
hängig neben dem Schuldvertrag, dessen Vertragsstatut sie bes-
timmt; so die herrschende Meinung, ebenso BGE 79 II 299 f. und
ausdrücklich BGE 81 (1955) II 176.
290
Die Gültigkeit des Verweisungsvertrages, die Bedeutung von
Willensmängeln dabei, beurteilt sich daher nach der die Rechts-
wahl vorsehenden Kollisionsnorm, mangels näherer Bestimmung
ergänzend (sinngemäss) nach dem Recht am Gerichtsort (lex
fori).
VI. — Form der Rechtswahl; ausdrückliche oder stillschweigende

Parteivereimbarung.
Eine besondere Form wird für den Verweisungsvertrag in
der schwizerischen Rechtsprechung nicht verlangt, desgleichen in
der Regel nicht in ausländischen Kollisionsnormen. Die Rechts-
wahl kann daher ausdrücklich oder stillschweigend, d.h. durch
konkludente Handlungen erfolgen.
Ausdrückliche Vereinbarung des massgeblichen Rechtes an-
lässlich des Vertragsschlusses kommt seltener vor, als man erwar-
ten würde.
Stillschweigende Rechtswahl kann bloss dort angenommen
werden (und gemäss BGE 82 II 552/3 nur dort), wo bestimmte
Umstände den Schluss darauf erlauben, dass die Parteien einen
bewussten Rechtswahl - Willen hatten und diesen äussern wollten.
Eine stillschweigende Rechtswahl ist daher zu verneinen, wo man
von einem bloss unterstellten, sog. hypothetischen Parteiwillen
ausgeht; denn dies ist kein wirklicher Parteiwille, so jetzt eindeu-
tig BGE 78 II 78/9. Die Vereinbarung eines Gerichtsstandes spr-
icht zwar nicht notwendig, aber immerhin vermutungsweise für
den Willen der Parteien, sich dem materiellen Recht am gewählten
Gerichtsort zu unterstellen (qui eligit judicem, eligit jus), so BGE
76 II 48. Aehnlich verhält es sich bei Vereinbarung eines Schieds-
gerichtes mit Sitz in einem bestimmten Lande, insbesondere wenn
das Schiedsgericht satzungs - oder erfahrungsgemäss stets ein bes-
timmtes Recht anwendet. Der Abschluss eines Geschäftes in Sch-
weizer - Franken ist für sich kein eindeutiger Beweis für Vereinba-
rung schweizerischen Rechtes, BGE 72 II 411. Ob die Tatsache,
dass die Parteien im Prozess übereinstimmend vom inländischen
Recht ausgehen, den Schluss auf eine stillschweigende, schon bei
Vertragsabschluss getroffene Wahl des inländischen Rechtes erla-
ubt, ist eine Frage für sich, auf die ich später zurückkomme.
291
Vili. — Zeitpunkt der Rechtswahl; nachträgliche Aenderung der
Rechtswahl; Bedeutimg des Verhaltens der Parteien im
Prozess.
Was den Zeitpunkt der Rechtswahl angeht, ging das Bundes-
gericht stets vom Grundsatz aus, dass der Parteiwille zur Zeit des
Vertragsabschlusses entscheiden sei, so die lange Reihe der Urteile
von BGE 11 S. 364 über 62 II 125/6 bis 79 (1953) II 288. Von die-
sem Grundsatz ausgehend, hat das Bundesgericht die im Prozess
etwa vorkommende Bezugnalime beider Parteien auf schweize-
risches Recht (das nicht besonders motivierte Ausgehen von der
Massgeblichkeit des schweizerischen Rechtes) regelmässig nur da-
raufhin geprüft, ob darin ein Indiz liege für einen bereits zur Zeit
des Vertragsschlusses vorhanden gewesenen Willen der Parteien,
ihr Vertragsverhältnis dem schweizerischen Recht zu unterstellen.
Die Antwort auf diese Frage lautete verschieden. In einigen älteren
Urteilen bejahte das Bundesgericht die Schlüssingkeit dieses Ums-
tandes und bezeichnete dies sogar als ständige Rechtsprechung.
Seit BGE 47 II 551/3 und 48 II 393 wird jedoch immer bestimmter
verneint, dass die Bezugnahme auf schweizerisches Recht durch
die beiden Parteien im Prozess für sich allein den Beweis für eine
dahingehende Parteivereiinbanang bei Vertragsabschluss erbringe,
BGE 62 II 125/6. Dies mit Recht; aus solchem nachträglichem Ver-
halten der Parteien im Prozess lassen sich in der Tat kaum je si-
chere Rückschlüsse ziehen auf das, was die Parteien früher, bei
Vertragsschluss, bezüglich der Rechtsanwendung wollten; denn die
Erfahrung der Gerichte bestätigt immer wieder, dass das Ausge-
hen beider Parteien vom schweizerischen Recht im Prozess in al-
ler Regel entweder auf Zufall beruht oder, wo das-bewusst und ge-
wollt ist, auf nachträgliche Zweckmässigkeitserwägungen zurück-
geht, aber kaum je auf eine ursprüngliche Vereinbarung.
Indessen fragt es sich, ob eine Rechtswahl nur anlässlioh des

Vertragsabschlusses zulässig sein soll. Kann sie nicht auch später
getroffen, von den Parteien also nachgeholt werden? Diese Mög-
lichkeit lässt sich nicht etwa, mit dem in BGE 62 II 126 enthalte-
nen Satz verneinen: «Ein Rechtsverhältnis besteht kraft des Re-
chts, auf Grund dessen es zustande gekommen ist, oder es besteht
überhaupt nicht; die Existenzgrundlage kann nicht nachträglich
durch ein anderes Recht ersetzt werden.» - Die entscheidende Fra-
292
ge ist die, nach welchem Recht ein Sachverhalt nachträglich zu be-
urteilen ist. Das massgebliche Recht wird nun aber durch das IPR
bestimmt, das neben der objektiven Anknüpfung auch die subjek-
tive Anknüpfung, eben die Rechtswahl durch die Parteien, kennt.
Dem Gesetzgeber (bei dessen Schweigen dem Richter) kommt es
zu, zu bestimmen, unter welchen Voraussetzungen die Parteien die
massgebende Rechtsordnung wählen können, wie und in welchem
Zeitpunkt. Es ist kein Grund ersichtlich, der es verbieten würde,
eine bei Vertragsschluss unterlassene Rechtswahl später vorzuneh-
men, also nachzuholen (so nun auch BGE 79 II 301/2). Auch eine
solche Recthlswahl kann ausdrücklich oder stillschweigend erfol-
gen.
Vom gleichen Ausganspunkt aus und mit gleichen Ueberle-
gungen muss man zugeben, dass es möglich ist, eine getroffene
Rechtswahl später aufzuheben oder durch eine neue Rechtswahl
zu ersetzen. Denn eine Kollisionsnorm über die Rechtswahl bra-
ucht sich nicht darauf zu beschränken, die Rechtswahl bei Vert-
ragsabschluss zuzulassen und sie im einzelnen zu regeln; sie kann
auch verordnen, dass die Rechtswahl in gegenseitigem Einverneh-
men aufgehoben und durch eine andere Rechtswahl rückwirkend
ersetzt werden kann.
Die Zulässigkeit eines derartigen Wandels des Vertragsstatuts
ist indessen von der Rechtprechung des Bundesgerichtes behar-
rlich abgelehnt, die Wandelbarkeit der Rechtswahl also grundsä-
tzlich verneint worden, bis zu BGE 78 II 79. Erst in BGE 79 (1953)
II 299 f., unter dem Einfluss der inzwicshen vorherrschend gewor-
denen Lehre, hat das Bundesgericht mit der zutreffenden, darge-
legten Begründung den Grundsatz der Wandelbarkeit des anwen-
dbaren Rechts anerkannt.
Dabei ist wohl davon auszgehen, dass die nachträgliche Rechts-1
wähl, sei es eine erstmalige oder eine Ersatzwahl an Stelle frü-
her getroffener Rechtswahl, grundsätzlich rückwirkende Kraft
hat; dies jedenfalls unter den Parteien, gegenüber Dritten jedoch
mit der Einschränkung, dass ihre Rechtsstellung, die sie inzwisc-
hen im Vertrauen auf das zunächst massgeblich gewesene Recht
erworben oder bezogen haben, durch eine neue Rechtswahl der
Vertragsparteien nicht mehr beeinträchtigt werden kann.
Nach dieser Wandlung der Rechtsprechung stellt sich, nunmehr
auf dem Boden des Systems der Wandelbarkeit der Rechtswahl
293
(anders als zu der Zeit, da eine Rechtswahl nur bei Abschluss des
Vertrages möglich war), die praktisch bedeutsame Frage, ob und
wann die Bezugahme der Parteien auf schweizerisches Recht im
Prozess die Bedeutung einer- Rechtswahl hat, sei es die Bedeutung
einer Rechtswahl hat, sei es die Bedeutung einer erstmaligen
Wahl, sei es die Bedeutung einer neuen Rechtswahl an Stelle einer
früheren Rechtskürung.
Auch diese Frage ist anhand der für jede Rechtswahl gelten-
den, bereits dargelegten Gesichtspunkte zu beantworten. Die Rec-
htswahl kann demnach in 'beicen vorerwähnten Fällen ausdrücklich
oder stillschweigend (durch schlüssiges Verhalten) erfolgen. Eine
stillschweigende Rechtswahl kann aber nur dann angenommen wer-
den, wenn sich die Parteien überhaupt bewusst geworden sind,
dass sich für ihren streitigen Vertrag die Frage nach dem mass-
geblichen Recht stellt (gerade dieses Bewusstsein fehlt oft, weil
häufig im Prozess einfach gewohnhaitsmässig vom schweizerisc-
hen Recht ausgegangen wird I ich denke, es sei in der Türkei nicht
anders); ein schönes Beispiel für das Vorhandensein dieses
Bewusstseins bietet BGE 79 II 298 Erw. c, wo die Parteien schon
zu Beginn des Prozesses mit der Massgeblichkeit eines andern als
des Schweiz. Rechts gerechnet und daraufhin das schweizerische
als massgebliches Recht vereinbart hatten.
Im übrigen wird man untersiicheiden müssen: Wo die Partei-

en sich im Prozess auf schweizerisches Recht beziehen, trotzdem
is früher, z.B. gleichzeitig mit dem Schuldvertrag, eine Rechts-
wahl getroffen hatten, wird man dieses Verhalten als schlüssigen
Anhaltspunkt für den Willen auf eine neue Reohtswahl betrach-
ten dürfen, ähnlich wie dort wo die Parteien über eine Gerichts-
standsabrede oder die Vereinbarung eines Schiedsgerichtes hin-
weggehen, indem beim ordentlichen Richter geklagt und von der
Gegenpartei kein Einspruch erhol>en wird.
Nicht so eindeutig ist die Rechtslage dann, wenn früher kei-
ne Rechtswahl getroffen wurde und und nach objektiver Anknüp-
fung fremdes Recht massgeblich wäre. Darf dann die Tatsache,
dass die Parteien im Prozess ohne besondere Begründung einfach
vom schweizerischen Recht (lex fori) ausgehen, für sich allein als
stillschweigend getroffene Wahl des schweizerischen Rechtes (Ver-
weisungsvertrag) betrachtet werde:n? Das ist zu verneinen, mit Raa-
294
pe IPR 5. Aufl. 1961 S. 469, der in seiner Abhandlung über nach-
trägliche Vereinbarung des Schuldstatuts (Festgabe Boehmer, 1954
S. 120) zu diesem Tatbestand wie folgt Stellung nimmt: Indem die
Parteien von der inländischen Rechtsordnung ausgehen, äussern
sie nur die Vorstellung, dass diese massgebend sei, nicht aber den
gemeinsamen Willen, dass sie (an Stelle des objektiv zuständigen
Rechtes) massgebend sein solle. Dem sei beigefügt: Eine blosse
Vorstellung ist eben kein Vertrag, also auch kein Verweisungs-
vertrag; nötig wäre, wie ich unter Ziff. V bemerkte, dass die
Parteien einen bewussten Rechtswahl - Willen hatten und diesen
äussern wolten. Dazu kommt folgende Ueberlegung : Wenn jede
Partei in ihren Rechtsschriften und sonstigen Aeusserungen (Par-
teivortrag) das schweizerische Recht anruft, so fehlt das für einen
Vertrag wesentliche Argument der Gegenseitigkeit der Aeusserun-
gen. Die Rechtsschriften sind vorab Aeusserungen zuhanden des
Richters. Ueberhaupt pflegen in Rechtsschriften (oder Parteivort-
rägen) nicht Verträge geschlossen zu werden. Im Einzelfall kön-
nen aber besondere Umstände hinzutreten, die es rechtfertigen,
die Bezugnahme auf inländisches Recht als stillschweigende
Rechtswahl aufzufassen.
Eine von dieser grundsätzlichen Ansicht abweichende Mei-

nung hat 1953 (Festgabe für Lewald) Bundesrichter Stauffer ver-
treten: er will die blosse Bezugnahme der Parteien auf schweizerisc-
hes Recht im Prozess, schlechthin und für sich allein, als Rechtswahl
betrachten, somit als Ausdruck des Willens der Parteien, dass das
schweizerische Recht an Stelle des gemäss objektiver Anknüpfung
massgeblichen Rechtes anwendbar sein solle; auf diese Weise werde
in weitgehendem Masse die Anwendung des einheimischen
Rechtes (lex fori) gefördert und diejenige des ausländischen Rech-
tes auf ein Mindestmass beschränkt; das sei aber im höchsten
Grade zu begrüssen, weil es immerhin irgendwie unnatürlich sei,
ja der berüchtigten Sonntagsreiterei nahekomme, wenn der inlän-
dische Richter ausländisches Recht anwenden müsse; die Anwen-
dung des eigenen Rechtes müsse jedenfalls auf dem Gebiete des
internationalen Schuldrechtes als Idealzustand, als letztes Ziel al-
ler kollisionsrechtlichen Ordnungen erscheinen. - Dieser grundsätz-
lichen Auffassung kann nicht beigepflichtet werden; denn sie be-
deutet, zu Ende gedacht, es sei stets, auch auf Umwegen, die An-
295
wendung des Rechtes am Gerichtsort (lex fori) anzustreben, was
auf eine Verneinung des IPR im Bereich der Verträge hinausläuft.
Die Rechtsprechung des Bundesgerichtes ging zunächst über
diese Bedenken hinweg und .stellte ohne weiteres darauf ab, ob die
Parteien im Prozess vom schweizerischen Recht ausgehen und sie
erklärte diesen Umstand für sich allein als schlüssigen Anhalts-
punkt für stillschweigende Rechtswahl, vgl. BGE 80 II 46/7, 50,
180, BGE 81 II 176, 82 II 553.
Es ist indessen nicht einzusehen, warum in der Frage nach
der Sohlüssigkeit des Verhaltens der Parteien im Prozess nicht der
gleiche Masstab angelegt werden soll, der (auch nach S tauffer, Zei-
tschr. d. bernischen Jur Vereins 1953 S. 384, 397 und BGE 82 II
552) ausserhalb des Prozesses gilt und insbesondere dort, wo es
sich um die (später zu erörternde) Ablehnung des sog. hypothe-
tischen Parteiwillens handelt. In Tat und Wahrheit hat die erwäh-
nte Rechtsprechung den Parteien im Prozess einen nicht vorhan-
denen (hypothetischen) Parteiwillen unterstellt, also in Wirklich-
keit auf eine Rechtswahl durch die Parteien verzichtet und ganz ein-
fach das rein tatsächliche Verhalten der Parteien im Prozess als
neuen Anknüpfungsbegriff verwendet. Das war zwar für den Rich-
ter ein bequemes Vorgehen, aber fragwürdig wie die dafür gege-
bene, vorhin dargelegte Begründung (Begünstigung der lex fori).
Der hier vertretenen Ansicht, die ich bereits in der 3. Aufl. des
OR - Kommentars (N. 210 ff der allg. Einleitg) vertrat, hat Zus-
timmung gefunden, vgl. NIEDERER, Der Stand des Schweiz, inter-
nat. Vertragsrechts (Zürcher Festschrift für den Schweiz. Juristen-
verein 1961 S. 59 f.) insbes. S. 68/70, LALIVE, Rez. in Zeitschr. f.
Schweiz. Recht 1962 S. 68 f., VISCHER a.a.O. S. 76/9. Nun hat
sich auch das Bundesgericht zu dieser Meinung bekannt, so BGE
87 (1961) II S. 200, 88 (1962) II 326/7, BGE 89 (1963) II 265.
Abschliessend sei zu dieser Frage vermerkt, dass das Haager
Abkommen von 1955 über das IPR beim Fahrniskauf durch eine
besondere Bestimmung den Zweifeln über stillschweigende Rechts-
wahl zu begegnen versucht; es bestimmt nämlich in Art. 2, der Ka-
ufvertrag unterstehe in erster Linie dem durch die Parteien beze-
ichneten Recht und «Cette désignation doit faire l'objet d'une cla^
use expresse, ou résulter indubitablement des dispositions du con-
trat.»
296
Vili. — Der sog. hypothetische (fiktive) Parteiwille im Gegen-
satz zum wirklichen Parteiwillen.
Wie in beinahe allen umliegenden Staaten, hat der unterstell-
te (hypothetische) Parteiwille auch in der Rechtsprechung des Sch-
weiz. Bundesgerichtes zum IPR eine grosse Rolle gespielt. Dort,
wo eine bei Vertragsschluss ausdrücklich oder stillschweigend get-
roffene Rechtswahl (Parteivereinbarung) fehlte, stellte das Bun-
desgericht zur Bestimmung des Vertragsstatutes auf das von den
Parteien vermutlich gewollte Recht aib. So heisst es schon in BGE
11 (1885) S. 364, Verträge seien (in den Schranken der Vorbehalts-
klausel) nach jenem Rechte zu beurteilen, «welches die Parteien
beim Geschäftsabschluss als massgebend entweder wirklich bet-
rachteten ( = Rechtswahl) oder dessen Anwendung sie doch ver-
nünftiger - und billigerweise erwarten konnten und mussten». Ae-
hnliche Formulierungen, zum Teil in subjektiver, zum Teil in ob-
jektiver Spielart, kehren in allen späteren Entscheidungen wieder.
So wird z.B. in BGE 62 II 126 gesagt, beim Fehlen einer ausdrück-
lichen oder stillschweigenden Rechtswahl gelte das Recht, das die
Parteien «mutmasslich in Aussicht genommen haben oder in Aus-
sicht genommen haben würden, wenn sie an die Regelung der Fra-
ge gedacht hätten»; in BGE 62 II 142: es sei auf dasjenige Recht
abzustellen, dessen Anwendung die Parteien bei einer ausdrücklic-
hen Regelung dieser Frage «vernünftigerweise vereinbart hätten»;
so auch die Formulierungen in vielen späteren Urteilen.
Als vermutlich von den Parteien gewolltes Recht wurde man-

gels gegenteiliger Anhaltspunkte bis in die neuere Zeit das Recht
des Erfüllungsortes betrachtet, BGE 32 II 268 und zahlreiche spä-
tere Urteil, bis BGE 59 II 361. Später galt eine Vermutung für das
Recht jenes Landes, mit welchem das Vertragsverhältnis den engs-
ten räumlichen Zusammenhang aufweist, BGE 60 II 301 bis 75 II
62/3.
Gegen diese Anknüpfung an einen bloss unterstellten (hypot-
hetischen, «vernünftigerweise vorauszusetzenden») Parteiwillen
hat sich in der inländischen und ausländischen Literatur schon
früh Widerspruch erhoben, unter Hinweis darauf, dass man dabei
auf Grund einer Annahme, einer Fiktion des Parteiwillens «fests-
telle, was die Parteien gewollt hätten, wenn sie überhapt gewollt
hätten», vgl. von BAR 2 S. 5, NIBOYET, Ree. cours Acad, droit in-
297
ternat. Haag. 1928 S. 63, FRITZSCHE in Verh. d. Schweiz. Juristen-
vereins 1925 S. 247 a, NIEDERER Einführung in die allg. Lehren
des IPR 189/90, RAAPE, IPR 474 f., gegenteilig GAMILSCHEG,
Arch. f. civilist. Praxis 1958/9 S. 318/41 (aber abgelehnt von BEIT-
ZKE, Rez. in Z. f. d. ges. Haniels-und Wirtschaftsrecht 1963 S.
320/1), ferner KEGEL 229/30. Der deutsche Bundesgerichts Hof
bleibt beim hypothetischen Pc.rteiwillen, handhabt diesen Behelf
aber in Wirklichkeit als Bestimmung des anwendbaren Rechts
durch vernünftige Interessenabwägung auf objektiver Grundlage,
also als kasuistische oder individualisierende Methode zur Bestim-
mung des massgeblichen Rechtes (mit allen Nachteilen dieser Met-
hode der Rechtsanwendung «nach Mass», wie Raape sagte; «Prin-
zip der Prinziplosigkeit», wie KAHN es formulierte).
Der hypothetische Parteiwille ist unbestritten kein wirklicher
Parteiwille. Wo der sog. mutmassliche Parteiwille zur Bezeichnung
des massgeblichen Rechtes verwendet wird, bezeichnet dn Tat und
Wahrheit der Richter an Stelle der Parteien von Fall zu Fall das
anwendbare Recht. Auch verwischt der Begriff des hypothetischen
Parteiwillens die Grenze genüber dem stillschweigend geäusserten
Parteiwillen. Wo eine Rechtswahl durch ausdrücklich oder stillsch-
wegend kundgetanen Willen der PEirteien fehlt, bleibt nur die Mög-
lichkeit der objektiven Anknüpfung übrig.
Das Schweiz. Bundesgericht hat daher schliesslich in BGE 78
II 78/9 jedes Abstellen auf einen hypothetischen Parteiwillen zur
Bestimmung des massgeblichen Rechtes abgelehnt und beim Feh-
len einer ausdrücklichen oder stillschweigenden Rechtswahl ein-
zig die objektive Anknüpfung als massgeblich erklärt; das bedeutet
Anwendung des Rechtes jenes Landes, mit welchem das Rechtsver-
hältnis den engsten räumlichen Zusammenhang aufweist und die-
ses wird nach der heute befolgten Vertragstypen - Formel (mit
Ausweichklausel) für jeden Vertragstyp, z.B. Kauf, Miete usw. ge-
sondert bestimmt. Freilich ist zu sagen, dass trotz dieser Verpö-
nung des hypothetischen Parteiwillens, das Bundesgericht mit
Hilfe der Ausweichklausel ähnliche Ergebnisse erreich wie früher
mit dem hypothetischen Parteiwilien. Es verhält sich da ähnlich
wie im materiellen Recht mit der «Voraussetzung als Vertrags-
grundlage»; so oft man sie durch das Hauptportal weggewiesen
hat, ebenso oft kommt sie durch eine Hintertüre wieder herein.
Auch solches gehört zu den Erfahrungen eines alten Richters.
298
DEVLETLER HUSUSÎ HUKUKUNDA ÂKİT TARAFLARCA
YETKİLİ KANUNUN SEÇİLMESİ
Çeviren : Dr. ERDOĞAN GÖĞER

!
KISALTMALAR :
BGE = İsviçre Federal Mahkemesi kararları

IPR = Devletler Hususi Hukuku
I. Devletler Hususi Hukukunun görevi ve özelliği

Her devletler hususi hukuku hadisesinde, yâni münasebetlerin
iki veya daha ziyade devlet ülkesiyle alâkalı olduğu bir hadisede (me
selâ, farklı devletler ahalisi arasında akdedilen satımda) hâkim ve
ya ilgililer için, birden çok devletle ilgili bu hadiseye hangi hukuk
nizamının tatbik edileceği sual ortaya çıkar.
Misal 1 : Bir isviçreli firma S İzmirli Türk taciri T den memle
ket mahsullerini, aylık vadeli 4 yükleme halinde gemi ile Cenova
üzerinden teslim edilmek, her partinin vurudunda ödeme yapıl
mak üzere alır. İlk partinin alınışından sonra İsviçreli firma ayıp
iddiası dermeyan eder, ilk kısmî teslimat için ödemede bulunmaz
ve ayni malın daha henüz beklenilen üç teslimatını da tesellüm et-
miyeceğini beyan eder. Türk taciri alıcıyı İsviçre mahkemesinde
dâva eder. Böylece, satım akdi ve münferit ihtilaflı meseleler için
Türk hukukunun mu yoksa İsviçre hukukunun mu uygulanacağı
suali, taraflar ve İsviçreli hâkim için ortaya çıkar.
Misal 2: Bir İsviçreli yazar bir Türk naşiri aleyhine, eserinin
Türkçe tab'ını izinsiz yayınladığı için İstanbul'da tazminat davası
açar. Naşirin hareketinin hukuka aykırı olup olmadığı ve burada
ki tazminat mükellefiyeti ve bunun miktarı hususlarına hangi ka
nuna göre hükmedilecektir.
Misal 3 : Bir Türk elektrik fabrikası bir İsviçreli makine fab
rikasına anadoludaki bir enerji üretim tesisi için üç türbin sipa-
diş eder. Türbinler özel şartnameye göre imâl edilecek ve İsviçreli
299
firma tarafından ilgili enerji tesisine monte edilerek işletmeye ko
nulacaktır. Türbinlerin şartnameye uygunluğu hususunda bir ih
tilâf doğar. Bu husustaki ihtilâf Türkiyede hangi kanuna, davanın
îsviçrede görülmesi halinde hangi kanuna göre halledilmelidir?
Bunlar ve benzerleri suallere, Devletler hususi hukuku cevap
verecektir. Devletler hususi hukuku, muayyen bir hadiseye, yani
yukarıda vazedilen ve kanunun seçilmesi vakıasiyle ilgili bulunan
meseleye tatbik edilecek kanunu tâyin edecektir. Bunun için dev
letler hususi hukukunun her kaidesi (yani her kanunlar ihtilâfı ka
idesi) bir bağlama kavramını uygular. Bu kavram, bir devletle alâ
kaya, mesela bir belli âkit tarafın ikametgâhı, bir ticari işletme
nin merkezi, bir belli edanın afa mahalli, tarafların iradeleri, bir fi
ilin ika mahalli ve ilâ. gibi kaideden kaideye değişen bir bağalama
noktasına dayanır. Devletler Hususi Hukuku bu suretle hadiseyi
tanzimde (hüküm vermede) uygulanacak (yetkili) kanunu (lex
causae diye anılır), mevzuu bahis hadise ile maddi hukuk bakımın
dan ilgili vakıalara dayanarak tâyin eder.
Şu - halde, Devletler hususi, hukuku, hir belli vakıanın hukuki
neticelerini doğrudan doğruya tanzim etmemektedir. Devletler hu
susi hukuku sadece tatbik edilecek maddi hukuk nizamını göster
mektedir.
İsmine rağmen devletler hususi hukuku milletlerarası hukuk
değildir (hatta özel hukuk da olmayıp uygulanacak hukukun kai
deleridir). Her memleket millî hukukunun mütemmim cüzü olan
kendi devletler hususi hukukuna sahiptir. Sadece cüzi sahalarda
milletlerarası andlaşmalarla çok taraflı devletler hususi hukuku
meydana getirilmiştir. Binaenaleyh, bir İsviçre devletler hususi
hukuku, bir Türk devletler hususi hukuku vardır. İsviçre devlet
ler hususi hukuku çok natamamdır. Borçlar hukuku sahasında
(poliçe ve çek hukuku ve meselâ, acente mukaveleleri hakkındaki
418 b, fıkra 2 gibi münferit parçalar nazara alınmazsa) hiçbir ka
nuni devletler hususi hukuki;, kaidesi yoktur. Bizim sahip olduğu
muz, doktrin ve kazai içtihatlar neticesi olarak hâkimlerin inkişaf
ettirdikleri devletler hususi hukukudur.
Burada hâkim İsviçre medeni kanununun birinci maddesinde
vazedilen istikamette hareket eder. Yani hâkim kanun vazıı olarak,
teeyyüt etmiş içtihat ve team mule uyarak vazedeceği kaideye göre
hükmeder. Hâkim tarafından yaratılan devletler hususi hukuku-
300
nun vazedilmesinde özel kıstas olarak evvela, devletler hususi hu
kukunda hadiseye (hukukî vakıaya) uygulanacak doğru kanunun
tesbit edilmesini nazara almak gerekir. Bundan maksat, hadisenin
aslî hatlarıyle yani hukuken müessir unsurları ile bağlı gözüktüğü
hukuk nizamını tâyin etmek, diğer bir deyimle maddî ölçülü (özün
de mukni) bir hal çaresi bulmaktır. İkinci olarak, gözönünde tutul
ması gereken husus şudur, (kanunlar ihtilâfı ismi de verilen) dev
letler hususi hukuku kaideleri aslında bir tek devletin hukuk kai
delerinden ibaret olduğu halde, kendilerine düşen vazife devletle
rin kanunlarının tatbik sahasının tesbiti gibi aslında (devletler
umumî hukukunun) yetkisi içerisine giren devletler üstü bir va
zifedir, ve halen devletler hususi hukuku kaidelerinin özünde böyle
bir vazife mevcut değildir.
II. Devletler Hususi Hukuku sistemi içinde, özellikle borçlar

hukuku akitlerinde, irade muhtariyetinin (yani akit taraf
larca kanun seçiminin) fonksiyon ve mânası.
Devletler hususi hukukunun akdi borçlara ilişkin kanunda bu
lunan veya hâkim tarafından yaratılan her kaidesi birbirine zıt fa
kat, hakikatte her ikiside kabili izah, iki kaziye ile izah olunur. İlk
kaziye, münferit hallerin özelliklerinin nazara alınmasına imkân
veren, binaenaleyh seyyal ve elastiki olan bir nizam ister. İkinci
kaziye, hukuki emniyetle uğraşır, yetkili kanuna (akit kanunu,
borç kanunu) dair önceden kestirilebilen bir cevap ve bu itibarla,
tatbikatta kolayca ve doğrudan doğruya kullanılabilecek sabit bir
bağlama noktalı hal çaresi arar.
İlk kaziye muayyen ölçüde sübjektif bağlama yâni (kanunlar
ihtilâfı-nm) irade muhtariyeti (âkit taraflarca yetkili kanunun
hemen tesbiti) esasına tekabüleder. Buna mukabil ikinci kaziye
objektif bağlama ki bunda - da :
— Bar şahsın tâbiiyeti, gemiler ve uçaklarda bayrak
— Bir şahsın ikametgâhı
— Mesela, bir hukuki muamelenin başlangıç mahalli, bir ak-
din in'ikadi, bir borcun ifası, gibi bir fiilin mahalli,
— Bir şeyin bulunduğu mahal.
— Eğer bütün diğer bağlama imkânları işlemezse en son çare
olarak, mahkeme mahalli (lex fori) nazara alınabilecek
ihtimallerdir.
301
Objektif bağlama içerisinde bunlardan başka bir tek bağlama
ya dayanarak bütün mukaveleler için yetkili kanunu önceden tesbit
eden sentetik metod veya genel formül, ayrıca hâkim tarafından her
münferit hal için bütün durumların değerlendirilmesine dayana
rak, şuhalde geriye bakarak yetkili kanunu tâyin ettirmek isteyen
kasuistik veya individualist metod yani (Raape'nin formüle ettiği
gibi) «ölçüye göre» veya (vaktiyle Kahn'm tanımladığı üzere) «pren-
sipsizlik prensibi»ne göre bağlama, nihayet her akit nevii için (bu
takdirde esas itibariyle bütün bunlarda ortaya çıkan alt meseleler
için de) uygulanacak kanunu özel bağlamaya göre tâyin eden akit
nevi formülü gibi çeşitli meto dlar misâl olarak bilinmektedir.
Mutaden sübjektif ve objektif bağlama yan yana meridir. Bu-
nunlaberaber, gerek iradenin muhtariyeti (sübjektif bağlama) pren
sibi, gerek objektif bağlama sistemi münferiden çok çeşitli tahavvü-
îe müsaittir. Her iki sisteme göre iki taraflı mukavele farklı şekil
de tanzim edilebilir. Bunun neticesi, kat'i surette bir bütün olarak
görülen Devletler Hususi Hukuku nizamı borçlar hukukunun akdi
borçlar sahasında ameli olarak tatmin edici olup olmadığına gö
re, çok farklı şekiller gösterebilir.
Bugün akdi borçlar için İsviçre'de mer'i devletler Hususi hu
kuku nizamı Federal mahkemenin, içtihatlarına dayanır. Onun ta
rafından geliştirilmiş prensip ve kaideler kanun hükümlerinin nok
san yerlerini doldurmuştur. Eunları anlamak için, kazai içtihatla
rın gelişmesini takibetmek yerindedir. Bu kazai içtihatlar 80 yıl
dan beri çeşitli değişikler geçirmiştir. İçtihatlar, geniş ölçüde o
zamanki (bilgi ve hatalarıyla) dahildeki ve hariçteki hukuk ilmi
nin ve o zamanki hukuk politikasının esaslarını aksettirir. Federal
mahkeme içtihatlarında takriben 15 yıldan beri, onun eski içtihat
larında bulunan münferit prensiplere kısmen dönerek, vazıh ve
özünde mukni hal çareleri ve esasları olan açık bir yeni istikamet
lerime gerçekleşmiştir.
Bu yeni istikametlenme herşeyden önce iki ana nokta ile ifa^
de edilir : Bir taraftan objektif bağlama sahasında eski (büyük ve
küçük) akit parçalanmasında o akit nevileri formülüne (istisna
şartı ile) geçme, diğer tarafteın sübjektif bağlama sahasında dev
letler hususi hukukunun iradı; muhtariyeti hakkındaki içtihatları
nı yeniden şekillendirme ve iütikametlendirmedir. Mütaakip etraf
lı izahat bu kanunlar ihtilâfı kaidelerinden irade muhtariyetine
dairdir.
302
III. Maddi hukukta ve kanun ihtilâflarında irade muhtariyeti
Savigny tarafından çok tesirli şekilde müdafaa edilen uygula
nacak hukuk nizamının taraflarca tâyini prensibi (taraf anlaşma
sı, kanun seçilmesi, taraflarca seçim, seçim serbestisi olarak da tav
sif edilir), tarihi olarak özel hukuktaki akit serbestisi esasının dev
letler hususi hukukuna intikalini ifade eder. Devletler hususi hu
kukunun irade muhtariyeti prensibi İsviçrede ve yabancı meml&
ketlerde eskiden beri. kabul edilmiştir. Bu prensip, Federal mah
kemenin 11 (1885) s. 364 kararında evveldenken ifade edilmiştir.
«teori ve pratikte genellikle kabul edildiği gibi, şahsi hukukî
muamelelerin sıhhat ve hükmü, dâva mahallinin mutlak amir ka
nunlarına aykırı düşmedikleri nispette, akdin in'ikadmda taraf
lar hangi devlet kanununun yetkili olmasını gerçekten kabul
etmişlerse o devlet kanununa göre hükme bağlanır.» İs
viçre medeni kanunu ve borçlar kanununun (kanunlaşmamış olan)
1900 ve 1905 taşanların da ayni mânada, «tarafların başka herhan
gi bir irade izharı kabul edilemiyorsa» akde ifa mahalli kanunu
na göre hükmedileceği belirtilmektedir.
Akdi borçlar için, iradenin muhtariyeti esası, kaide olarak is
viçre'de örf ve âdet hukuku derecesinde mer'idir. Fakat onun şü
mul derecesi ve hukukî mahiyeti hakkında derinlere inen fikir ay
rılıkları vardır. Ancak, son iki on yılda esasa mütaallik meseleler
aydınlanmış bulunmaktadır.
Bu zamana kadar hâkim olan anlayış, Kanunun taraflarca se
çimini mantıken imkânsız kabul eder. (Zitelmann 1 s. 270 vd.),
veya onu bir maddi hukuk seçimi ile smırlandırırdı. Bu sonuncu
nun mesnedi, aksi halde tarafların (yabancı devletle ilgili bir va
kıanın noksanlığında dahi) akitlerini bir yabancı hukuk nizamına
tâbi kılmak suretiyle dahilî hukukun âmir hükümlerini bertaraf
etmek veya tarafların, esasen ellerinde olan objektif kanun ihtilâ
fı kaidesine göre yetkili hukuk nizamının âmir hükümlerinden baş
ka bir kanunu seçerek kaçınmakta serbest kalacağıdır. Her iki hal
de bir hukuk nizamı tarafından âmir diye beyan edilen, hükümlerin
varlık ve gayeleriyle bağdaştırılamaz. Sadece maddi hukukun ye
dek kaideleri çerçevesi içindeki bir kanun seçimi ne gelince, bu ya
bir görüşe göre aslî hukuk nizamı denilen bizatihi yetkili hukuk ni
zamı (mesela, ifa mahalli, inikad mahalli vs.) hudutları içerisinde
veya (diğer bir görüşe nazaran) mahkeme mahalli (lex fori) deki
303
maddi hukuk nizamı hudutları içerisinde düşünülebilir. O halde, ta
rafların seçimi hakikatte yalnız bir maddi hukuk kaidesine müncer
olmakta ve bu sebeple sadece maddi hukukun kanun hükümlerinin
akden kararlaştırılmasını, kısa şekilde yabancı hukuku (hukuk ni
zamı olarak değil akdin muhtevası olarak) seçmeyi ifade etmekte ve
bu sıfatla aslî uygulanacak hukuk nizamı denilenin veya hâkimin
kanununun amir. hükümlerinin hudutları içerisinde tecviz edilmek
ledir (Bibliyografya için Schönenberger Jaeggi, Kommentar, OR„
33. bası, 1961, Allg. Einl. No. 197). Bu nazariyeye tamamen uygun
olarak, Federal mahkeme (1906) dan beri büyük akit parçalanması
nın (akdin in'ikadı için akit mahalli kanununun, akdin hükümleri
için ifa mahalli kanunun) kabulünü ve akdin inikadına uygulana
cak kanunun tarafların iradesiyle seçimini reddetmiştir. Federal
Mahkeme 1952'ye kadar (büyük akit parçalanmasını red ile) akdin
in'ikad ve muteberliğine münhasıran akdin in'ikad mahalli kanu
nuna göre hükmetmiştir. Bura mukabil, Federal mahkeme akdin
hükümleri için "kanun seçimine daima müsaade etmiştir.
Yeni olan isabetli telâkki, maddi hukukta ve kanunlar ihtilâfın

da irade muhtariyeti esası tefrikini yapmaktadır. Maddi hukukta
irade muhtariyeti, maddi hukukun yedek hükümleri yerine farklı
akit hükümlerini ikame etmek yetkisinden ibarettir. Buna mukabil,
kanunlar ihtilâfında iradenin muhtariyeti tamamen başka bir şey,
yani bir kanun veya kazai içtihada dayanan ihtilâf kaidesine göre bir
bağlama kavramı, bir akde uygulanacak hukuk nizamını (akit ka
nununu) tesbitin bağlama vasıtasıdır. Bu sebeple, seçim akdi, ka
nunu seçme, dahili hukuka olmaktan ziyade kanunlar ihtilâfına taal
luk eden bir aktidir. Bu akit, (objektif bağlamaya göre yetkisi olma
yan) belli bir kanunu, akdin muhtevası ile ilgili bir husus olarak de
ğil ve fakat akit kanunu sıfatıyla, yetkili kanun olarak seçmektedir.
Devletler hususi hukukunda kanun seçimine müsaade ile, hususi hu
kukun amir hükümler ve amir olmayan (yedek) hükümler temel
ayırımının bertaraf edileceği hakkında düşülen eski korkunun mes
netsiz olduğu sabittir. Zira, kanun seçimi ile yetkili hukuk nizamının
bütün olarak uygulanacağı açıklanmakta ve bundan dolayı bu ka
nun «a"kit kanunu» nu teşkil ettiği cihetle mukavele hakkında âmir
hükümleriyle birlikte mer'i bulunmaktadır. Tarafların birbirine
uygun iradelerinden, yani taraflarca kanun seçiminden bağlama
mefhumu olarak faydalanacak neviden bir ihtilâf kaidesi yalnız
nazari bakımdan ihtilafsız olmakla kalmaz, ameli olarakta vakıa-
304
lara uygun düşer. Buna sebepte, tarafların akdettikleri belli nevi-
deki akde neyindaha uygun düşeceğini en iyi bileceklerinden hare
ket edilmesi ve bu yoldan biraz önce zikredilen kaziyelerden birini
(devletler hususi hukukunun akdi borçları tanziminin seyyaliyeti
ve intibaka müsaitliğini) mükemmelen hesaba katabilmesidir. (Bu
anlayış için mesela, Melchior, IPR, 1932, s. 498, Batiffol, L'affirma
tion da la loi d'autonomie dans la jurisprudence farnçaise, Festschr.
f. Lewald 1953 s. 219, Raape, IPR, 1961, s. 457 vd.. Niederer, Ein
führung in die allg. Lehren des IPR, 1961, s. 191 vd., Kegel, IPR,
1964 s. 227 vd.).
Bu (esasen evvelce 1941 tarihli seyyar tüccar memurları ka
nunu madde 4 fıkra 2 bent 1 hükmünde derpiş edilmiş olan) yeni
telâkkiye nihayet 1952 tarihinde Federal mahkemece de BGE 78
II 84/7 uyulmuştur. Ayrıca, devletler hususi hukukunda menkul
satışına dair 1955 tarihli Lahey anlaşmasının 2 nei maddesi aynı
dır.
IV. Kanun seçimi hudutlu mu yoksa hudutsuz mu olmalıdır?

Yukarıda verilen izahata nazaran, taraflarca yetkili kanun se
çimi prensibi bir kanunlar ihtilâfı kaidesini ifade ettiğine göre, dev
letler hususi hukukunun (millî hukukun) kanun vazıı — eğer o ih
mal ederse hâkim — seçime tamamen serbestmi yoksa sadece belli
tahditlerle mi müsaade edildiğini tesbit etmelidir. Seçim imkânı
nı değişik noktai nazarlardan tahdit eden, faraza objektif tesbit edil
miş birkaç hukuk nizamı arasında seçime müsaade eden (meselâ
1926 Polonya kanunu madde 6) veya akdin seçilen hukuk nizamı
ile bir esaslı münasebet göstermesini şart koşan (mesela 1948 Çe
koslovakya devletler hususi hukuku kanunu paragraf 9), kanuni ve
ya içtihadi çözümler vardır. Menkul malların dair devletler husu
si hukuk kaideleri hakkındaki 1955 tarihli Lahey konvensiyonunun
2 nei maddesinde seçim (yeni temayülün da anladığı gibi) tamamen
serbest hale konmuştur. (Aynı şekilde Gamilszheg, Arch. f. civ. Pra
xis, 1958/59, s. 380 vd.) İsviçre federal mahkemesi, bahis konusu
akitle biraz önemli tabiî alâkası görülen her hukuk nizamının seçi
mine BGE 78 (1952) II 86 uyarınca müsaade etmektedir. Benim gö
rüşüme nazaran, seçimine tarafların mâkul menfaatlarının cevaz ve
receği veya hüsnüniyetle seçilebilecek her hukuk nizamına müsaa
de edilmelidir. Tabiatiyle, seçilen hukuk nizamının münferit hü-
305
kümleriyle ilgili olan, devletler hususi hukukunun yabancı huku
kun uygulanmasına istisna şartına (amme intizamına) uygun tah
ditler de mer'idir.
Tahditli seçim veya tahditsiz seçim meselesi içerisinde kısmi
seçim özel bir problem teşkil eder. Kanun seçiminin serbestliğini
veya hudutluluğunu kabul eden kanun vazıı, kısmî seçime, meselâ
akdin doğuşu için A devleti hukukunun, akdin hükümleri veya
münferit hükümleri için başka bir hukukun faraza F devletinin hu
kukunun mer'i olduğu anlaşmasına müsaade edip etmiyeceğine de
karar vermelidir. Esas itibariyle, akdin taksimine karşı mülâhaza
lar mevcuttur. Mütecanis bir hukuki hadisedeki her hususa, mese
la bir satım akdinden doğan meselelere ve tarafların münasebetle
rine bir tek kanunu uygulamak, bir mantık icabı ve ilâveten ameli
zorluklardan kaçma olarak gösterilmiştir.
Bu kaziyeye rağmen doktrin ve kazai içtihatlar eskiden olduğu
gibi bugün de (bugün Federal mahkeme de her ne kadar eskiden
akit nevi formülünü kabul etmişse de), muayyen münferit mesele
leri akit kanunundan ayırmaktan kaçmamazlar. Böylece, medenî
hakları kullanma, temsil, hukuki muamelelerin şekli, bey'i ve istis
na akitlerinde ayıba karşı tekeffül borcuna mütaallik usul özel hü
kümlerine göre karara bağlanır. Bu meselelerde parçalama yani özel
bağlama kaideleri için, kısmen karar verilecek hukuki meselenin hu
susiliğine, kısmen de hukuk:, muamelenin (meselâ şeklin) normal
tarz ve usulde ele alınma ve halledilmesine uyan tamamen özel se
bepler mevcuttur. Fakat bunun haıricinde, mütecanis hukuki muame
lelerin parçalanması temel mülâhazalar ve amelî zorluklar bakımın
dan devletler hususi hukukunda reddedilmelidir. Hakkını arayan ti
caret ve iş alemi, mümkün ole.n bsısit hal tarzını talep eder. Mücerret
kavramların, âkit taraflardan birinin ve diğerinin mükellefiyetlerinin,
bunlardan akdin inîikadma ve akdin hükümlerine taallûk edenlerin
tefriki, sadece hukukçu olmayanlar için değil fakat ekseriya hukuk
çu olanlar içinde zordur. En iyisi, bir ve aynı hukukî muamele için
uygulanacak hukukun azami nispette yeknasaklığım derpiş eden
devletler hususi hukukunun nizamıdır. Aksi takdirde, hakkı arayan*
lar için genel ihata ve bunun, neticesinde hukuki emniyet kaybolur.
Bu, esas itibariyle kısmî seçime imkân verilmesi meselesinde de ca
ridir. Herhalde, kabul edilmssi g;erekirki, kısmı seçim gibi tarafla
rın iradesine dayanan hallerde parçalama daha az endişeyi muciptir.
Buna rağmen kısmî seçim hakkındaki fikirler farklıdır. [Alman Fe-
306
deral mahkemesinin bir kararım zikrederek kısmî seçim lehinde
olanlar, mesela Raape, IPR 1961 s. 471, Melchior, IPR 521, Kegel
1PR 1964 s. 288 aleyhinde olanlar mesela Niederer, age, 197, Vis-
cher, Internat. Vertragsrecht, 1962, s. 53 - 61.] Raape, devletler
hususi hukuku 5. bası 1961 sayfa 471'de pratik bir usul bulmuştur.
Bir tek hayat ve hukuk münasebeti için yan yana bir den çok ka
nunun bulunmasının tatmin edici olmayışından hareket eden Raape,
tereddüt halinde sadece tek akit kanunu istendiği ve ikinci bir hu
kuk nizamının seçiminin yalnız dahili hukukun seçimi, münhasıran
akdin muhtevasına mütaallik seçimin kasdedilmiş olduğunun ka
bulünü teklif etmiştir. Kısmi seçim ne kadar sınırlı olursa, kısmi
seçmin tereddüt halinde dahili maddi hukuk için olduğunun ka
bulü o kadar isabetli olur.
Herhalde, taraflarca kanun seçimi sadece seçilen hukukun, ih
tilâf kaideleri (demek ki her nevi bir ve iki dereceli atıf) hariç ol
mak üzere sadece müspet hükümlerine mütaalliktir. Ayni şekilde
BGE 81 (1955) II 393/5.
V. Seçim mukavelesi ile kanun seçimi

Burada müdafaa edilen ve bugün hâkim olan telâkkiye göre
kanunlar ihtilâfı sahasında iradenin muhtariyeti yani kanun seçi
mi, ihtilâf kaideleri tarafından uygulanan bir bağlama mefhumu
dur. Bu mefhumun hangi manâda anlaşılması lâzım geldiği, bu se
bepten alâkalı devletler hususi hukukan (dahili hukuka) göre tes-
bit edilir. Şu halde, kanuni (bunun ademi mevcudiyeti halinde hâ
kim tarafından yaratılmış olan) ihtilâf kaidesi ile tarafların bir ka
nun seçimi için yaptıkları mukavelenin (kanunlar ihtilâfı mukave
lesinin) ayni anlamda olup olmadığına veyahut (pratik olarak men
edilmiş ve ilerde bahsedilecek olan tarafların mefruz iradesinin
yeniden kabulüne müncer olan) ve uygulanacak kanun hakkında
tarafların yalnız (fiili) tasavvurlarının yetip yetmiyeceğine karar
verilecektir.
Mâkul sebepler yüzünden kanun seçimini hakikî manâda akit
olarak telâkki etmek lâzımdır. Bundan (sadece bir tasavvurun ak
sine) BK 1 nei maddesi manâsında bir akit anlaşılmalıdır. Bu akit
seçim mukavelesi olarak isimlendirilebilir.
Bu akdî yetkili kanun seçimi başlıbaşma veya bizzat borç ak
dinin içinde kararlaştırılabilir. Bu akit, yetkili kanununu tesbit
307
ettiği borç mukavelesinin yanında daima müstakildir. Hâkim ka
naat bu şekilde olduğu gibi, BGE 79 II 299 vd. ve sarahaten BGE
81 (1955) II 176 da aynidir.
Bu itibarla, yetkili kanunun seçilmesiyle ilgili mukavelenin
muteberliği, mukavelede bu konudaki irade beyanı noksanlığının
değerlendirilmesi kanun seçimini derpiş eden kanunlar ihtilâfı kai
desine göre kararlaştırılır, diğer bulunmayan tamamlayıcı hüküm
ler de mahkeme mahalli kanununa (lex fori'ye) göre (maksada
uygun şekilde) tamamlanır.
VI. Kanun seçiminin şekli, sarih v«îya ztmni taraf anlaşması

İsviçre içtihatlarında yetkili kanunu seçim mukavelesi için
bir hususi şekil istenmemiştir. Bu husus yabancı ihtilâf kaidele*
rinde de usulden değildir. Bu itibaıla, kanun seçimi sarahaten veya
zımnen, yani sarih bir irade beyanı, olmasa da yapılabilir.
Akdin in'ikadı sırasında yetkili kanunun sarahaten kararlaştı
rılması, umulanın aksine nadiren vukuubulur.
Zımni kanun seçimi ancak muayyen durumların, taraflarda
şuurlu bir yetkili kanun seçme iradesinin bulunduğu ve bunu iz
har etmek istedikleri neticesinin çıkarılmasına imkân verdiği tak
dirde (ve BGE II 552/3'e gön: sadece bu halde) kabul edilebilir.
Bu itibarla, sadece bir faraziyeden yani mefruz iradeden hareket
eden zımni yetkili kanun seçimi reddedilmelidir. Mefruz iradenin
tarafların hakiki iradeleri olmadığı artık, BGE 78 II 78/9'da şüp
hesizdir. Salâhiyet şartı yani yetkili mahkemenin mukavele ile tes-
bit edilmesi, vakıa (her ne kaçlar) mutlak olarak seçilen mahkeme
mahallinin kanununa tâbi olmayı gerektirmezse de, her halde ta
rafların seçtikleri mahkeme mahallinin maddi hukukuna tâbi ol
mak (qui eligit judicem, eligit jus) iradelerini tahmin yoludur.
(Bu şekilde BGE 76 II 48.) Belli bir memlekette mukim hakem
mahkemesinin tayininde de, hele hakem mahkemesi statüsü gere
ğince veya bittecrübe daima belli bir kanun uygularsa, aynı neti
ceye varılabilir. Bir akdin İsA'içre - Frank'ı üzerinden in'ikadı, İs
viçre hukukunun mukavele edildiğinin başlıbaşına delili değildir,
BGE 72 II 411. Tarafların dâvada, ittifakla dahili hukuka dayan
maları vakıasının, daha akdin in'ikadinde dahili hukuku zımnen
seçtikleri neticesini kabule imkân verip vermiyeceği, ileride tek
rar döneceğim, müstakil bir meseledir.
308
VII. — Kanun seçimi zamanı, Seçimin bilâhare değiştirilmesi;
dâvada tarafların tutumlarının manâsı.
Yetkili kanunun seçilmesi zamaniyle ilgili olarak, federal mah

keme daima tarafların mukavelenin in'ikadı zamanındaki iradeleri
nin karara götürücü olduğu prensibinden hareket etmiştir. Bu
şekilde BGE II S. 364'den sonra 62 II 125/1 den 79 (1953) II
288'e kadar uzun bir takım kararlan vardır. Bu prensipten hare-
ket eden Federal Mahkeme, bir dâvada her iki tarafın İsviçre hu
kukuna vaki istinatlarını (özel mucip sebep göstermeden İsviçre
hukukunun esas tutulmasından hareketlerini) sadece akdin in'i
kadı zamanında tarafların mevcut bulunmuş iradelerinin akdi
münasebetlerini İsviçre kanununa tâbi kıldıklarına dair emarele
ri ihtiva edip etmediği noktasından muntazaman incelemektedir.
Bu meselenin cevabı çeşitli tarzdadır. Federal Mahkeme, eski ka
rarlarından bazılarında bu durumun kat'iliğini tasdik ve hattâ
bunu müstakar içtihadı olarak tavsif etmekte idi. Bununla beraber,
BGE 47 II 551/3 ve 48 II 393'den beri dâvada iki tarafın da sadece
İsviçre hukukuna dayanmalarının, akdin in'ikadı anında taraf an
laşmasının delilini teşkil ettiğini artan kat'iyetle reddetmektedir.
BGE 62 II 125/6 tarafların dâva esnasındaki tutumlarından, akit
ânında yetkili kanunla ilgili istekleri hakkında geçmişe raci emin
kararlar istihsaline hakikatte hemen hemen hiçbir zaman imkân
olmadığından Federal Mahkeme görüşü doğrudur. Zira, dâvada her
iki tarafın İsviçre kanununa istinat etmiş olmaları, kaideten ya te
sadüfe veya sonradan maksada uygun olduğu mülâhazasiyle bu
kanunun düşünülmüş ve arzu edilmiş olmasına dayandığından,
hemen hemen hiçbir zaman mebde anlaşmanın mevcut olmadığı
neticesi, mahkeme tecrübesiyle tekrar tekrar teyit edilmektedir.
Burada, kanun seçiminin sadece akdin in'ikadında mı caiz ol
duğu cayi sualdir. Faraza Kanun seçimi taraflarca sonradan yapıla
rak akit ikmal edilmez mi ? Bu imkân BGE 66 II 126'nm ihtiva et
tiği «bir hukuki münasebet ya varlığını kazandığı hukuka dayana
rak o hukukun kuvvetiyle var olabilir veya asla mevcut değildir. Ak
din mevcudiyetinin temeli olan kanun yerine akden başkası ikame
edilemez» cümlesiyle reddedilemez. Önemli mesele, bir hukuki ha
disenin hangi kanuna tâbi olduğunu bilâhare tesbit etmektir. Bu
nunla beraber, yetkili kanun, objektif bağlama yanında sübjektif
bağlamayı yani taraflarca kanun seçimini de tanıyan, devletler hu-
309
susi hukuku tarafından tesbit edilecektir. Tarafların yetkili kanu
nun hangi şartlar altında nasıl ve hangi anda seçeceklerini tesbit
etmek kanun vazıına (ıbunun sükûtu halinde hâkime) düşer. Ak-
din in'ikadmda ihmal edilen kanun seçimini sonradan yapmayı,
ikmal etmeyi, menedecek hiç t i r sebep görülmemektedir (ayni şe
kilde BG 79 II 301/2). Böyle bir kanun seçimi zımni veya sarih ola
rak tahakkuk edebilir.
Ayni mülâhazalarla tâyin edilmiş bir kanunun sonradan kal
dırılmasına veya yeni bir kanun seçimiyle değiştirilmesine imkân
olduğu kabul edilmelidir. Zira, kanun seçimi hakkındaki bir bağ
lama kaidesinin, akdin in'ikadinda kanun seçimine müsaade ve bu
nu teferruatiyle tanzim yolu ile tahdit etmesi gerekmez. Hattâ bağ
lama kaidesinin, kanun seçimmin karşılıklı mutabakatla kaldınl-
masmı ve yerine makabline şâmil başka bir kanun seçiminin de
ikame edilebileceğini hükme bağlaması mümkündür.
Bununla beraber. Federal Mahkeme içtihatlarında akit kanu
nunun hu şekilde değişmesinir. kabulü ısrarla reddedilmiş, yâni
kanun seçiminin tebeddülü BGE 78 II 79'a kadar prensip itibariyle
kabul edilmemiştir, ilk defa BGE 79 (1953) II 299 vd. da, bu sıra
da hâkim olan doktrinin tesiri altında, izah edilen yerinde mucip
sebeplerle, kanun seçiminin tebeddülü prensibi Federal Mahkeme
tarafından da kabul edilmiştir.
Burada, ister ilk defaki kanun seçimi ister önce tesbit edilen
kanunun yerini alan ikame seçimi için olsun seçilen yetkili kanu
nun makabline şamil kuvvette olduğundan hareket edilmelidir.
Herhalde taraflar arasındaki bu anlaşma ilk yetkili olan kanuna
itimaden hak iktisap veya tesis etmiş olan üçüncü şahıslar bakı
mından, onların hukuki durumu âkit tarafların yeni seçimi ile ız
rar edilemiyeceği sebebiyle, tahditlidir.
içtihadın bu değişikliğinden sonra, artık kanun seçiminin te
beddülü sisteminin (sadece akdin in'ikadı anında kanun seçiminin
mümkün olduğu devirden farklı olarak) ortaya çıkan önemli me
sele, tarafların dâvada İsviçre hukukuna dayanmalarının bir ka
nun seçimi manâsına nasıl ve ne zaman geleceğidir. Bu, ister ilk
seçim manâsında ister eski kanun seçiminin yerine yeni kanun se
çimi manâsında olsun.
Bu sual de, evvelce izah edilen ve her kanun seçimi için cari
olan noktai nazara dayanarak cevaplandınlmalıdır. Buna göre,
310
zikri geçen her iki halde de kanun seçimi sarahaten veya zımnen
(kat'i vakıalarla) vuku bulabilir. Zımnî bir kanun seçimi, taraflar
ihtilaflı akitleri için yetkili kanun meselesinin ortaya çıktığını
esasen müdrik oldukları halde ancak kabul olunabilir (bilhassa
müdrik olma, dâvada bermutat kolayca İsviçre hukukundan hare
ket edileceğin den ekseriya mevcut değildir) (Zannederim durum
Türkiyede de farklı değildir). Müdrik olmanın mevcudiyetinin gü
zel bir misali, BGE 79 II 298 Erw. c, verir. Burada taraflar daha
dâva başladığı zaman İsviçre hukukundan başka bir hukukun yet
kili olduğunu takdir etmişler ve bunun yerine İsviçre Kanununu
yetkili kanun olarak kararlaştırmışlardır.
Kaldı ki, burada meseleyi ayırmak lâzımdır. Yetkili mahkeme
de dâva ikame edildiği ve karşı taraf itirazda bulunmadığı halde
tarafların salâhiyet şartı veya tahkim mukavelesinin nazara alın
mamasına benzer şekilde, tarafların evvelce, faraza borç akdiyle ay
ni zamanda, kanun seçimi yapmış olmalarına rağmen dâvada İs
viçre kanununa dayanmaları halinde de, bu tutumun yeni bir ka
nun seçimi arzusunun kat'i delili olarak mülâhaza edilebilmesi lâ
zım gelir.
Önceden hiçbir kanun seçiminin yapılmamış ve objektif bağ

lamaya göre yabancı kanunun yetkili bulunmuş olması halindeki
hukuki durum o derece kat'i değildir. Bu halde, tarafların dâvada
özel mucip sebep olmadan sadece İsviçre kanununa (lex fori'ye)
dayanmaları hakikatte yalnız başına İsviçre hukukunun zımnen
seçilmiş (seçim akdi) olduğunu kabule imkân vereoekmidir? Bu
husus, Raape IPR 5. bası 1961 s. 469 ile beraber reddedilmelidir.
Akit kanunun bilâhare kararlaştırılması hakkındaki etüdünde
(Festgabe Boehmer, 1954 s. 120) Raape bu hususa karşı aşağıdaki
şekilde vaziyet almaktadır: Burada dahili hukuk nizamının yetkili
olduğuna dayanan taraflar, onun (objektif yetkili kanun yerine)
yetkili olması lâzım geldiğine dair müşterek iradelerini değil sade
ce o kanunun yetkili bulunduğu hakkındaki tahminlerini beyan
ederler. Buna ilâve edilmelidirki: sadece tahmin ve tasavvur, asla
bir akit yani hiçbir suretle seçim akdi değildir. V. numara altında
'belirtildiği gibi, tarafların bilerek kanun seçme iradesinin bulun
ması ve bunu beyan etmek istemiş olmaları gereklidir. Buna mü-
taakip mülâhaza da eklenir, taraflardan herbiri tebliğ ve diğer
açıklamalarında (taraf bildirileri) İsviçre hukukunu yardıma ça-
311
ğirmalan halinde seçim akdinin ana delili olan tarafların karşılık
lı irade izharı noksandır. Bu tebliğler peşinen hâkime tevdii edil
miş ve önceden yapılmış irade izharlardır. Kaideye nazaran tebliğ
ler (veya taraf beyanlarıyla) akit in'ikad edemez. Fakat münferit
hallerde, muhik kılan özel durumlarında katılması ile, dahili hu
kuka dayanma zımni kanun seçimi olarak telâkki edilebilir.
Bu temel görüşten farkl:. fikir Federal hâkim Stauffer tarafın

dan 1953 (Festgabe für Lewald'dLa) müdafa edilmiştir. O, objektif
bağlama mucibince yetkili olması gereken kanun yerine İsviçre
kanununun uygulanmasını, tarafların dâvada sadece İsviçre Ka
nununa dayanmaları onların iradesini ifade etmesi sebebiyle, yal
nız ve başlıbaşma kanun seçimi olarak mülâhaza etmek istemek
tedir. Bu suretle mahalli kanun (lex fori'nin) uygulanması geniş
ölçüde teşvik edilmiş ve yabancı kanununki asgari ölçüyle tahdit
edilmiş olacaktır. Bu fikir, yabancı kanunu tatbik etmesi gereken bir
mahalli hâkimin, bednam acsmi biniciyi andırması her halde tabiî
olmadığından, azami ölçüde tasvip edilmelidir. Kendi kanununu
uygulamak bütün ihtilâf kaidelerinin nihai gayesi ve milletlerarası
borçlar hukuku sahasında mutlak ideal durum olarak görülmek
gerekir. Stauffer'in bu fikrine iltihak mümkün değildir. Zira, neti
cesi düşünülürse bu fikir, daima dolayısiyle de olsa 'mahkeme ma
halli kanunun (lex fori'nin) uygulanmasını istemektedirki, bu da
akitler sahasında devletler hususi hukukunun inkârına müncer-
dir.
Federal mahkemenin içihadı, bu mülâhazaları nazara alma
dıktan başka, tarafların İsviçre kanuna istinat etmelerine dayan
makta ve bunu zımni kanur. seçimi için başlı başına kat'i istinat
noktası olarak beyan etmektedir, mukayese ed. BGE 80 II 46/7,
50, 180, BGE 81 II 176, 82 II 553.
Burada anlaşılamıyan husus, tarafların dâvadaki tutumlarının
nihailiği meselesinde vazedilmiş olan ölçünün (Stauffer Zeitschr.
d. bernischen JurVereins 1953 s. 384, 397 ve BGE 82 II 552'ye gö
re de, tarafların dâva haricindeki tutumlarına ve özellikle (bilâha
re temas edilecek) reddi gereken mefruz irade denilen hale uygulan
mamasıdır. Zikredilen içtihatlar fiilen ve hakikaten dâvada taraf
lara mevcut olmayan (farazi ) bir irade isnat etmiş ve bu suretle
gerçekte, taraflarca kanun seçiminden vazgeçerek yalnızca taraf
ların dâvadaki tamamen fiili tutumunu yeni bir bağlama mefhu-
312
mu olarak kullanmıştır. Bu hal, hâkim için hakikaten rahat bir
usul ise de bu konuda gösterilmiş ve evvelce izah edilmiş esbabı
mucibe (lex fori'nin tercihi) bakımından tereddüt uyandırmıştır.
Burada müdafaa edilen fikir, evvelce borçlar kanunu şerhinin
3 ncü baskısında tarafımdan müdafaa edilmiş (N. 210 vd. der Allg.
Einleitg) ve tasvip görmüştür [Mukayese ed. NIEDERER, Der
Stand des Schweiz, internat. Vertragsrechts (Zürcher Festschrift
für den Schweiz. Jüristenverein 1961 s. 59 vd.) bilhassa s. 68/70,
LAVILE, Rez. in Zeitschr. f. Schweiz. Recht 1962 s. 68 vd., VISC-
HER, age, s. 76/9.] Nihayet, Federal Mahkeme de bu fikri kabul
etti. Bu şekilde BGE 87 (1961) II s. 200, 88 (1962) II 326/7, BGE
89 (1963) II 265.
Bu meseleyi bitirirken, devletler hususi hukukunda menkul
satımı hakkındaki 1955 tarihli Lahey anlaşmasının özel bir hüküm
le zımnî kanun seçimi hakkındaki tereddütleri karşılamaya çalış
tığına işaret edilmelidir. Filhakika, anlaşmanın ikinci maddesine
göre satım akdi ilk plânda taraflarca tâyin edilen kanunla idare
olunmalıdır ve «Bu tâyin mevzuu ya mukavelenin sarih bir hük
müne konu olmalı veya mukavele hükümlerinden tereddütsüzce
çıkarılabilmelidir. »
VIII. Hakiki taraf iradesi karşısında mefruz (farazi)

denilen taraf iradesi
Farazi (mefruz) taraf iradesi, civar devletlerin aşağı yukarı
hepsinde olduğu gibi, İsviçre Federal Mahkemesinin devletler hu
susi hukukuna mütaallik içtihatlarında da büyük bir rol oynamış
tır. Akdin in'ikadmda sarahaten veya zımnen bir kanun seçimi (ta
raf anlaşması) bulunmadığı takdirde, Federal Mahkeme Akit Ka
nununun tâyininde taraflarca muhtemelen istenmiş olacak kanuna
dayanmaktadır. Daha BGE II (1885) s. 364'de akitlerin «akitlerin
akdin in'ikadmda ya hakikaten mülâhaza ettikleri ( = seçim kanu
nu) veya makulât ve hakkaniyet üzere kendilerine uygulanmasını
bekliyebilecekleri ve beklemeleri gereken kanuna» (âmme intiza
mı tahditleri içinde) uygun olarak hükme bağlanması istenmiştir.
Sonraki bütün kararlarda da benzer ifade, kısmen sübjektif kıs-
mende objektif olan özel şekilleriyle tekrar edilmektedir. Ayni şe*
kilde, meselâ BGE 62 II 126'da sarih veya zımnî kanun seçiminin
ademi mevcudiyeti halinde, yetkili kanunun taraflar «meselenin
313
tanzimini düşünmüş olsalardı muhtemelen tasarlıyacakları veya
tasarlamış olacakları» kanun olduğu belirtilmiştir. BGE 62 II 142'
de bu meseleyi sarahaten tanzim etmeleri halinde taraflarca uy
gulanması «makul surette kararlaştırılmış olacak» kanun hangisi
ise o kanun tâyin edilmelidir. Çok sonraki kararlarda da ifade
tarzı budur.
Yeni zamanlara kadar, taraflarca muhtemelen arzulanmış ka
nun olarak, aksine bir dayanak noktası olmadığı takdirde, ifa ma
halli kanunu düşünülmüştür, BGE- 32 II 268 ve BGE 59 II 361'e
kadar çok sayıda mütaakip kararlar vardır. Bilâhare, akdi müna
sebetle en sıkı maddi rabıtayı gösteren memleketin kanunu lehine
bir karineye itibar edildi. BGE 60 II 301'den 75 / / 62/3'e kadar.
Tamamen farazi (mefruz, <makul şekli şart koşan») taraf ira
desinin bir bağlama noktası olmasına karşı iç ve dış doktrinde,
burada yapılanın taraf iradesi faraziyesi mevhumesine binaen «şa
yet taraflar istemiş olsalardı, ne istemiş olacak idi iselerin tesbiti»
olduğuna işaret edilerek başından beri itirazda bulunulmuştur.
[Mukayese ed. von BAR 2 s. 5, NIBOYET, Ree. cours Acad, droit
mternta. Haag 1928 s. 63, FRITZSCHE, Verh. d. Schweiz. Juristen
vereins 1925 s. 247 a, NIEDERER, Einführung in die allg. Lehren
des IPR 189/90, RAAPE, IPR 474 vd., aksi fikir GAMILSCHEG,
Arch. f. civilist. Praxis 1958/9 s. 318/41 (fakat BEITZKE, Rez. in
Z.f.d. ges Handels - und Wirtschaftsrecht 1963 s. 320/1'de reddedil
miştir), ayrıca KEGEL 229/30.] Mefruz iradede ısrar eden Alman
Federal temyiz mahkemesinin bu usule dayanması hakikatte uygu
lanacak kanunun tâyinindeki objektif temelli makul menfaat mu
vazenesinden yararlanarak yetkili kanunu tâyinde, ikasuist ve in-
divudialist metodun (Raape'nin «ölçüye göre» dediği, Kahn'm
«prensipsizlikler prensibi» olarak ifade ettiği bu kanun uygulama
usulünün bütün mahzurları ile) kullanılması demektir.
Farazi iradenin, tarafların asla. hakiki iradesi olmadığı müna-
kaşasızdır. Yetkili kanunu tesbit için muhtemel taraf iradesi de
nilen hususun tatbik edilmes:. halinde hakim, fiilen ve hakika
ten taraflar yerine uygulanacak kanunu her hâdiseye göre tesbit
eder. Böylelikle mefruz irade kavramı ile zımnen izhar edilen ta
raf iradesi arasındaki hududu da ortadan kalkmış olur. Sarahaten
veya zımnen bildirilen taraf iradelerinin yokluğu sebebiyle kanun
seçimi olmayan yerde, geriye yalnız objektif bağlama imkânı ka
lır.
314
Bu sebepten, İsviçre Federal mahkemesi nihayet, BGE 78 II
7819 kararında, yetkili kanunu tesbit için mefruz taraf iradesine da
yanılmasını red ve sarih veya zımnî kanun seçimi olmadığında objek
tif bağlamanın yegâne kıstas olduğunu beyan etmiştir. Bunun ma
nâsı, hukukî münasebetin en sıkı maddî alâka gösterdiği memleket
kanununun uygulanmasıdır. Bu husus bugün, meselâ satım, kira v.s.
gibi her akit için özel olan akit tipi şekline (istisna şartlı) riayetle
tâyin edilmektedir. Mefruz iradenin bu reddine rağmen, Federal
Mahkemenin (istisna şartı ile) eskiden mefruz taraf iradesiyle eriş
tiğine benzer neticeye vardığını elbette belirtmek lâzımdır. Binaena
leyh, mefruz irade, maddî hukuktaki «akdin temel şartları» nınkine
benzer durumda bulunmaktadır. Mefruz irade kaç defa ön kapıdan
kovulmuşsa o kadar defa da bir arka kapıdan tekrar içeri girmiştir.
Bu da,eski bir hâkimin tecrübelerindendir.
315
QUELQUES PROBLEMES RELATIFS A LA RESPONSABILITE
CIVILE EN DROITS ALLEMAND, SUISSE ET
FRANÇAIS (*)
Prof. Dr. Halûk TANDOĞAN

Professeur de droit civil
à la Faculté de droit d'Ankara
INTRODUCTION
1. Délimitation du sujet. — Ce cours est destiné à l'étude de

«quelques problèmes relatifs à la responsabilité civile en droits al
lemand, suisse et français».
Vu le temps restreint dont nous disposons, une limitation des
questions à traiter s'impose de deux points de vue: D'une part, il
faut limiter le nombre des systèmes juridiques que l'on va com
parer. D'autre part, il paraît nécessaire de choisir les problèmes
fondamentaux de la responsabilité civile qui présentent des aspects
bien différents dans les systèmes en question.
2. Unification du droit européen en matière de responsabilité ci
vile. — En renonçant à passer en revue les principaux systèmes de
responsabilité dans le monde, le premier critère de limitation qui
viendrait à l'esprit ici, à Strasbourg, serait de ne prendre en consi
dération que les droits des pays de l'Europe occidentale ou de ceux
qui font partie du Marché Commun. En effet, l'unification économi
que européenne est en voie de réalisation; le Marché Commun tout
au moins existe depuis bien des années, s'affermit progressivement
malgré certains flottements et tend à gagner de nouveaux mem
bres. Or, il est difficile de concevoir qu'un véritable Marché Com
mun puisse se développer sans unité de législation.
(*) Cette étude constitue l'Introduction et le premier Chapitre d'un Cours de doctorat
préparé pour les étudiants de la Faculté de Droit de Strasbourg.
317
Dans son étude «pour une codification européenne du droit
des contrats et des obligations» (1), M. Houin explique d'une fa-
çon pertinente les raisons qui militent en faveur d'une telle codi-
fication, au moins à l'intérieur du Marché Commun, dans les ter-
mes suivants (2): «Les relations économiques deviennent de plus
en plus fréquentes et elles intéressent un nombre de plus en plus
grand de personnes ou des sociétés qui auront de moins en moins
à leur disposition un servie; juridique rompu aux difficultés du
droit comparé et aux subtilités du droit international privé. Ces
relations reposent sur des contrats et peuvent aussi mettre en jeu
des responsabilités. Leur développement exige la sécurité et par
suite la certitude des règles juridiques qui les régissent. Seules
l'unification du droit et sa codification peuvent donner cette cer-
titude et cette sécurité». Dans œ passage de l'étude de M. Houin,
ce sont surtout ses considérations sur la codification des règles
de la responsabilité contractuelle qui nous intéressent. Or, on ne
peut pas nier les liaisons intimes existant entre la responsabilité
contractuelle et la responsabilité extracontractuelle. L'unification
entreprise dans l'un de ces domaines de la responsabilité, même si
elle ne s'étendait pas à l'autre, aurait des répercussions impor-
tantes sur ce dernier.
D'ailleurs, il existe d'autres raisons qui justifient l'unification

de certaines règles de la responsabilité extracontractuelle :
a) Le Marché Commun a été fondé sur le principe de la libre
concurrence et cette liberté est inséparable de l'égalité entre les
concurrents. Afin d'assurer cette égalité, les entreprises commer-
ciales et industrielles des pays membres auraient dû être soumises
au même régime de responsabilité pour les risques provenant de
leur exploitation. Les charges d'une entreprise seraient plus lour-
des dans un pays qui admet la responsabilité sans faute que dans
un autre pays où elle serait soumise au régime de responsabilité
basée sur la faute. Par exemp le, la. responsabilité du commettant du
fait de ses préposés repose sur une présomption de faute en droit
allemand, tandis qu'en droits français et suisse, elle est considérée
comme une responsabilité sans faute.
(1) Etudes juridiques offertes à L é o i J u l Ilot de la Morandiére, Paris, 1964, pp. 222
et sv.
(2) Etude citée, p. 225.
318
L'égalité des conditions de la concurrence souffrirait surtout
des différences de règles concernant les limitations à une somme
maximum de certaines responsabilités instituées pour des activités
et des installations particulièrement dangereuses. On peut illustrer
ces différences en prenant comme exemple la responsabilité d'une
entreprise exploitant l'énergie nucléaire. En France, une telle entre-
prise serait soumise actuellement à l'art. 1384 al. 1er du CC pour la
réparation des dommages provenant de son exploitation et sa respon-
sabilité ne serait pas limitée à un chiffre maximum. Par contre, la res-
ponsabilité d'une entreprise allemande de même genre ne dépasserait
pas îe montant de ia garantie financière de solvabilité qu'elle a
constituée avant la mise en activité de l'installation nucléaire; en
tout cas, ce montant ne serait jamais supérieur à 500 millions de
DM pour un seul accident; d'autre part, la victime d'un dommage
corporel ou les ayants droits d'une victime décédée ne pourraient
pas demander plus que 15.000 DM. Selon le droit suisse (3), l a *
somme globale qu'une entreprise est tenue de verser aux victimes
d'un seul et même accident nucléaire ne peut pas être plus élevée
que 40 millions de francs suisses. On peut constater facilement
que la charge des primes d'assurance de responsabilité ne serait
pas la même suivant le pays dans lequel l'entreprise nucléaire
exerce son activité.
b) D'autre part, un besoin d'unification se fait sentir pour les
responsabilités concernant des activités qui se déroulent ou qui
ont des effets dommageables dans plusieurs pays. Imaginez la situa-
tion d'un automobiliste qui traverse dans la même journée plu-
sieurs pays d'Europe; il dépendrait chaque fois qu'il change de fron-
tière d'un autre régime de responsabilité. Un accident nucléaire
peut avoir des conséquences nocives dans des pays voisins qui ré-
glementent de façon différente, la responsabilité qui en découle-
rait.
c) Enfin, l'application de certaines dispositions du Traité de
Rome entre les six pays du Marché Commun nécessite une harmoni-
sation des règles de la responsabilité civile délictuelle. Revenons à l'é-
tude de M. Hoiiin (4) qui, à ce sujet, fait les remarques suivantes:
(3) Il est vrai que la Suisse reste en dehors du Marché Commun; mais, c'est pour
montrer les différences des limites maxima de la responsabilité que nous avons
pris l'exemple de la Suisse.
(4) P. 228.
319
«Les fameux articles 85 et 86 du Traité de Rome qui interdisent
les ententes ou les abus de position dominantes ont bien prévu
la «nullité» des premières, mais n'ont pas déterminé le régime de
cette nullité; à plus forte raison n'ont-ils pas précisé si d'autres
sanctions civiles pourraient être prononcées, notamment des dom-
mages intérêts; le problème touche aux règles de la responsabilité
civile délictuelle et une harmonisation ou une unification de ces
règles est évidemment indispensable.»
Toutes ces raisons que nous venons d'exposer, démontrent
qu'une unification du droit de responsabilité civile, ou tout au moins,
le rapprochement des législations nationales en cette matière,
comme en d'autres matières du droit des obligations, est nécessaire
au développement et au bon fonctionnement du Marché Commun.
Les rédacteurs du Traité de Rome, conscients de ce lien néces-
saire entre rétablissement du Marché Commun et l'unification du
droit, ont fait figurer dès l'ari. 3 «le rapprochement des législa-
tions nationales dans la mesure nécessaire au fonctionnement du
Marché», parmi les objets de l'action de la Communauté.
D'autre part, en dehors du Marché Commun et sur un plan

plus large, des efforts ont été entrepris pour tenter de réaliser l'u-
nification de certaines matières du droit de responsabilité civile.
L'Organisation Européenne de Coopération Economique (OECE)
a préparé une «Convention su:: la responsabilité civile dans le do-
maine de l'énergie nucléaire», qui a été signée le 29 juillet 1960 à
Paris par tous les pays de l'Europe Occidentale. En 1963, ia Con-
vention de l'Euratom (5) est venu compléter le Traité de Paris.
Les travaux entrepris par l'Institut pour l'unification du droit
privé de Rome, afin de préparer un projet de loi uniforme en
matière de responsabilité civile et d'assurance obligatoire des au-
tomobilistes, remontent à une date plus lointaine. Les avants -
projets préparés à Rome en 1940 ont été pris en considération, du
moins en ce qui concerne l'assurance obligatoire, par le Traité du
Bénélux et par la Convention européenne relative à l'assurance ob-
(5) Pour rappel, l'Euratom (Communauté Européenne de l'Energie Atomique) groupe

la République Fédérale Allemande, la Belgique, l'Italie, la France, les Pays-Bas
et le Grand-Duché de Luxembourg. Mais les pays signataires du Traité de Paris
peuvent adhérer à la Convention du 31 janvier 1963 de l'Euratom.
320
ligatoire de la responsabilité civile en matière de véhicules auto-
moteurs, signée le 20 avril 1959 à Strasbourg.
Enfin, on peut mentionner les Conventions de Rome du 29
mai 1933 et du 7 octobre 1952 pour l'unification de certaines règles
relatives aux dommages causés par les açronefs aux tiers à la sur-
face, la seconde étant restreinte seulement aux aéronefs étrangers
(5a).
3. L'intérêt que présente l'étude comparative des systèmes de
responsabilité civile allemand, suisse et français pour l'unification
du droit européen. — L'étude comparative des systèmes de res-
ponsabilité civile allemand, suisse et français présente un grand
intérêt du point de vue de l'unification du droit européen ou tout
au moins du droit des pays membres du Marché Commun; car, on
pourrait trouver les bases d'une telle unification dans les trois
systèmes en question.
En effet, les droits civils de la plupart des pays participant

au Marché Commun se rattachent au droit français. Les articles
1382 à 1386 du Code Napoléon ont été reproduits intégralement
par les Codes Civils belge et luxembourgeois. Seulement en Belgi-
que on a ajouté au Code Civil un article 1386 bis qui prévoit, à
l'instar des droits allemand et suisse, une responsabilité basée sur
les motifs d'équité en cas de dommage causé par un dément ou
débile mental incapable de contrôler ses actes. Sans doute, dans
les systèmes de responsabilité civile français, belge et luxembour-
geois quelques divergences existent; mais celles - ci résultent plu-
tôt des interprétations variées données par la jurisprudence à des
textes uniformes. La même constatation est valable, dans l'ensem-
ble, pour le droit des Pays-Bas, puisqu'actuellement les dispositions
du Code civil de 1838 ont été empruntées pour la plupart au Code
Napoléon.
Il est vrai que le CC italien de 1942 contient des dispositions
assez originales en matière de responsabilité civile. Mais celles-ci
sont plus ou moins influencées par les droits français, allemand et
(5a) La responsabilité contractuelle susceptible d'être encourue par l'exploitant d'un

aéronef pour les dommages subis par les personnes ou marchandises transportées
est réglementée par la Convention de Varsovie du 12 octobre 1929 revisée par
le Protocole de La Haye du 28 septembre, 1955.
321
suisse. D'ailleurs, au cours de notre exposé qui sera limité en prin
cipe à l'étude de ces derniers, on signalera certaines particularités
du droit italien sans entrer dans les détails.
Le système de responsabilité civile du CC grec s'est inspiré
dans une large mesure du BGB allemand (6). Quant à la Turquie (6a)
elle a adopté les deux premières parties du Code des Obligations
suisse, en particulier ses dispositions concernant la responsabilité
civile (les chapitres relatifs aux actes illicites et à l'inexécution des
obligations). En outre, des lois spéciales suisses ont servi parfois
de modèle au législateur turc pour la réglementation de certaines
matières de la responsabilité civile; il en est ainsi pour les lois
fédérales du 15 mars 1932 sur la circulation des véhicules auto
mobiles et du 30 septembre 1943 sur la concurrence déloyale (7).
Bien que la Suisse ne soit pas membre du Marché Commun,

l'étude de son droit de responsabilité civile présente un grand in
térêt pour l'unification du droit européen. Car, le droit suisse re
présente un système intermédiaire: entre les droits allemand et
français dont les systèmes de responsabilité civile sont assez oppo
sés dans leur structure et leur technique juridique.
La réglementation suisse donne ainsi l'exemple d'une expé
rience positive de l'harmonisation des conceptions juridiques fran
çaises et allemandes. L'un des éminents représentants de la scien
ce juridique suisse, M. Simomus (8), décrivait le rôle important
joué par ces conceptions différentes sur le droit de son pays dans
les termes suivants : «La culture juridique française., a exercé et
exerce encore une grande influence sur le droit suisse et en par
ticulier sur cette jeune doctrine suisse du droit privé qui n'a com-
(6) Ci. Pan J. Zepoş, «Les solutions du Cotìe civil hellénique en matière de respon
sabilité civile», Rev. Int. de Droit comparé, 1950, No. 2, p. 299.
(6a) La Grèce et la Turquie ne sont pas encore membres de plein droit du Marché
Commun. Mais elles o n t signé des accords d'Association avec la Communauté
Economique Européenne et les Etats membres. Ces Accords prévoient une phase
transitoire qui facilitera' ultérieurement l'adhésion de la Grèce et de la Turquie
à la Communauté.
(7) Pour l'influence du droit suisse sur le droit turc et les différences des deux sys
tèmes juridiques en matière de responsabilité civile cf. notre étude sur «le concours
des responsabilités contractuelle at délictuelle, en droit turc comparé avec le
droit suisse,» Annales de la Faculté de Droit d'Istanbul, 1966, pp. 77-115, en par
ticulier pp. . 77 - 79.
(8) Les droits de la personnalité, Travaux de l'Association Henri Capitant, t. II, pp.
305 - 306.
322
mencé à prendre son essor que depuis l'entrée en vigueur de codes
unifiés. Mais cette influence n'est pas la seule qui, venue du de-
hors, a pris de l'importance dans notre droit. Les apports de ce
qu'on appelle la doctrine des Pandectes, Ecole germanique, ont éga-
lement été souvent décisifs. En ce qui concerne les tendances pro-
fondes du droit, ces influences n'étaient pas forcément opposées.
Elles l'ont été presque toujours, cependant, par la façon dont sont en-
visagés les problèmes de la technique. La prédominance appartenait
quelquefois à l'une, quelquefois à l'autre, et l'on peut dire, quoique
la plupart de ces apports de l'étranger aient subi en Suisse une
transformation profonde, qu'encore actuellement la doctrine suisse
est balancée entre ces deux influences en s'acheminant vers une
adaptation entière aux données de notre droit dans l'espoir de deve-
nir indépendante, sans devoir pour cela renier ses dettes de recon-
naissance envers de grandes traditions juridiques.»
4. Autres points qui rendent intéressante l'étude comparative

des systèmes de responsabilité civile allemand, suisse et français. —
L'intérêt de l'étude comparative des systèmes de responsabilité
civile allemand, suisse et français n'est pas limité seulement à la
question des bases nécessaires pour l'unification du droit européen.
Cette étude serait encore instructive des points de vue suivants :
a) Même si une unification paraît actuellement prématurée,
les travaux de réforme législative entrepris dans chacun des trois
pays dans le domaine de la responsabilité civile pourraient s'inspirer
de la réglementation de son voisin.
Dans son rapport sur «les questions fondamentales de la ré-

forme du droit de la responsabilité civile, la Commission de l'Aca-
démie de droit allemand, en prenant en considération l'art. 1382 du
CC français et l'art. 41 du CO suisse, a proposé d'introduire dans le
BGB une norme générale pour la responsabilité délictuelle (9).
En France, les lois allemandes et suisses concernant certains cas
de responsabilité pour risque créé, particulièrement celles relati-
ves à la responsabilité en matière de circulation routière, pour-
raient constituer une source d'inspiration dans la préparation des
lois spéciales dont la nécessité est soulignée par la doctrine fran-
(9) Cf. infra note 34.
323
çaise (10). D'autre part, certains auteurs français préconisent d'a-
jouter ime disposition instituant la responsabilité des incapables
de discernement, basée sur des considérations d'équité, comme
celle prévue en droits allemand et suisse (11).
Dans l'élaboration du Projet allemand d'une loi sur la nouvel-
le réglementation de la protection en droit civil de la personnalité
et de l'honneur, on a tenu compte de.l'expérience suisse qui a con-
sacré la première fois un texte légal à ce sujet.
Le droit français a fortement préparé l'introduction dans le
droit suisse de l'action directe de la victime contre l'assureur, en
matière d'assurance obligatoire de la responsaibilité de l'automo-
biliste (12). On pourrait allonger encore la liste de ces exemples.
b) Aussi, la doctrine et la jurisprudence des trois pays exer-

cent une certaine influence les unes sur les autres. On remarque
cette influence surtout dans la doctrine et la jurisprudence suisses
qui sont plus perméables aux idées de leurs voisins. En Allemagne
et en France, c'est plutôt dans la doctrine que dans la jurispruden-
ce qu'on essaie d'utiliser les théories empruntées des droits étran-
gers; parfois ces théories admises par la doctrine ont une certaine
incidence sur la jurisprudence, Pai- exemple, on peut penser que
l'un des précurseurs de la théorie du risque créé en droit français,
Saleilles, était au courant des idées des juristes allemands sur
cette question (13). La thorie allemande de la causalité adéquate
a été prise en considération par une partie de la doctrine française
et la jurisprudence française semble s'éloigner de la théorie de l'é-
quivalence des conditions dans certains de ses arrêts (14). De
son côté, la doctrine allemands consacre des études aux solutions
apportées par ses voisins à certains problèmes, tels que la protec-
(10) Cf. infra note 70 et le texte q u i y est relatif.

(11) Cf. par exemple Esmein, J. C. P., :956, i l . 9297.
(12) Cf. Oftinger, Travaux de l'Association Henri Capitant, t. II, p. 272; A. Kalav,
L'action directe de la victime d'un dommage contre l'assureur de la respon-
sabilité selon le droit suisse et le droit français, thèse Genève, 1952.
(13) Pourtant, selon René David (Traité élémentaire de droit civil comparé Paris
1950, p. 252) «la conception dite objective de la responsabilité délictuelle n'est
ni germanique ni romaine».
(14) G. Marty, La responsabilité civile 3n Droit Comparé, Cours professé à l'Université
internationale de Luxembourg, 19159. IX, X, XI, pp. 3 0 - 3 1 ; Annales de la Faculté
de Droit de Toulouse, t. II 1954, pp. 12 et sv.
324
tion civile de la personnalité (15) ou la réparation du dommage
subi par les tiers à la suite de l'inexécution d'un contrat (16). La
jurisprudence allemande, en tenant compte des droits français et
suisse, commence à élargir le domaine très restreint réservé par le
BGB à la réparation du dommage moral. La doctrine suisse re-
cherche les possibilités d'application dans son pays des théories
françaises sur les obligations de sécurité et sur la distinction faite
entre les obligations de résultat et les obligations de moyen (17).
Une étude comparative des droits des trois pays permettrait
de trouver les meilleures solutions de certaines questions. En ef-
fet, comme dit M. René David (18) «un des grands rôles du droit
comparé est de maintenir ici une tradition profitable à chacun, et
de perpétuer cette communauté juridique, en rendant familière à
chacun l'évolution qui, débutant dans un pays donné, doit non pas
nécessairement être suivie dans tous, mais doit dans tous être
étudiée, connue, critiquée pour que selon les cas on s'en inspire,
on l'adopte, ou on la rejette.» Il est vrai qu'on constate dans la
science française du droit un certain nationalisme qui est consi-
déré comme néfaste par certains auteurs français s'occupant de
droit comparé; ainsi selon M. David (19), «les juristes français
s'ils continuent à se replier sur eux - mêmes, cesseront d'intéresser
leurs voisins, et ils détruiront tout le rayonnement du droit fran-
çais, en se mettant par leur nationalisme étroit en dehors du sys-
tème dont, à une époque donnée, ils ont été l'âme».
c) Enfin, il y aurait intérêt pour les juristes français à con-
naître le droit de leurs voisins, lorsqu'ils se trouvent en présence
d'une action en dommages - intérêts fondée sur un délit commis
dans les pays en question (20); il en serait de même, si, l'action
(15) Cf. Der zivilrechtliche Persönlichkeits- und Ehrenschutz an Prankreich, der
Schweiz, England und den Vereinigten Staaten von Amerika, Gutachten des
Max-Planck-Instituts für auslaendisches und internationales Privatrecht, Tübin-
gen 1960.
(16) Of. E. Wahl, Vertragsansrüpche Dritter im französischen Recht, unter Verglei-
chung m i t dem deutschen Recht, Berlin 1935; H. Taegert, Die Geltendmachung
des Drittschadens, Kiel 1938; H. Wagner, Vertragswirkungen gegenüber dem Ein-
zelrechtsnachfolger im französischen Recht, thèse Mainz 1955.
(17) Cf. R. Fatry, Obligation de sécurité en droits français et suisse, ZbJV, 93, pp.
41-67; P. Pache, La distinction des obligations de moyen et des obligations de
résultat en droit français et son application en droit suisse, thèse Lausanne 1956.
(18) p. 237.
(19) p. 234.
(20) Il est intéressant de noter que l'art. 85 de la Loi suisse sur la circulation
routière apporte une exception à l'application de la lex loci delicti commissi
En effet, si les conditions énumérées par cette disposition sont remplies, on
325
étant basée sur la violation d'un contrat, les parties avaient soumis
le contrat aux règles de fond allemandes ou suisses en vertu du
principe de l'autonomie de la volonté (21).
5. Délimitation du sujet quant aux problèmes à examiner. —
Le sujet de notre cours sera limité non seulement du point de vue
des systèmes juridiques à examine]:, mais aussi du point de vue
des problèmes à traiter.
Le problème élémentaire et essentiel de la responsabilité civi-
le se pose en Allemagne, en France ainsi qu'en Suisse sous des
conditions économiques, sociales et politiques assez rapprochées.
Ce problème est de savoir, si, e:i présence d'un dommage qui a at-
teint une victime, cette dernière doit se résigner à son sort, ou, s'il
est possible de rejeter la charge de ce dommage à une autre person-
ne et dans quelle mesure (22).
Or, les trois pays en question sont arrivés au même niveau de
progrès technique et d'industric.lisation. Les sources d'accidents et
de dommages y présentent à peu près la même importance. Au
point de vue politique, ces trois: pays ont un régime démocratique
de type libéral (23). Au point de vue économique, ils ont une
structure capitaliste (24), réservant toutefois une place importante
à la réalisation de l'idée sociale (25). En outre, les traditions ju-
ridiques locales ont moins d'influence sur la réglementation de la
responsabilité civile qu'en d'autres matières du droit civil, telle
que l'organisation de la famille ou le régime de la propriété (26).
Cependant, dans le droit de responsabilité civile des trois pays,
les constructions théoriques et les procédés de technique juridi-
p e u t intenter u n e action en Suisse à la suite d'un accident causé à l'étranger

par u n véhicule automobile suisse et c'est le droit suisse qui est applicable.
Il semble que le législateur suisse ait pensé avant tout aux demandes d'indem-
nité introduite contre le détenteur par les passagers d'un autocar suisse accidenté
à l'étranger. Cf. K. Oftinger, L'évolution de la responsabilité civile et de son
assurance dans la législation suisse la plus récente, Mélanges offerts à René.
Savatier, Paris 1965, p. 730.
(21) Cf. Rolf Serick, La responsabilité civile en droit allemand, Rev. Int. de Droit
Comparé, 7 (1955), p. 560.
(22) Marty, I, II, II p. 2.
(23) Cf. David, pp. 227-228.
(24) David, p. 228.
(25) Cf. Oftinger, Der soziale Gedanke ina Eichadenersatzrecht, SJZ, 39 (1943), pp.
545-551, 561-568.
(26) Alfred Légal, De la négligence et de l'imprudence comme sources de la respon-
sabilité civile déliotuelle, Thèse Paris 1922, p. 9; Marty I, II, III, p. 2.
326
que s'opposent parfois radicalement. Tout dé même, à considérer
les choses de près, les solutions pratiques se révèlent en fait sou-
vent identiques.
Parmi les nombreux problèmes particuliers soulevés par la
réglementation de la responsabilité civile, nous choisirons surtout
ceux qui présentent des aspects différents dans les trois systèmes
juridiques. D'autre part, la durée très limitée de ce cours nous
oblige à renoncer à l'étude de la responsabilité contractuelle. Nous
ne nous arrêterons donc que sur certaines questions concernant la
responsabilité extracontractuelle; celle - ci ne suppose pas la violation
d'une obligation préexistante comme la responsabilité contractu-
elle. Le terme de responsabilité extracontractuelle nous semble plus
exact que celui de responsabilité délictuelle; car, il comprend aus-
si les cas de responsabilité causale qui ne sont pas fondés sur un
acte délictuel (27). Dans le domaine de la responsabilité extracon-
tractuelle une limitation s'impose encore: nous ne croyons pas de-
voir traiter la question des dommages causés aux particuliers par
l'Etat, ou par une autre personne morale publique, ou par leurs
agents ou mandataires, bien que le BGB allemand et le CO suisse
contiennent certaines dispositions se rapportant à la responsabili-
té des fonctionnaires et des employés publics (BGB § 839, CO
suisse art. 61); c'est une question qui entre dans le domaine du
droit administratif.
Nous essayerons d'abord de donner une vue d'ensemble de

trois systèmes de responsabilité extracontractuelle. Comme Marty
(28) le remarque avec raison, la comparaison structurelle de ces
systèmes peut être opportunément faite à deux points de vue:
«Le premier consiste à se demander s'il existe un principe gé-
néral de responsabilité ou si seuls des cas particuliers plus ou moins
étendus sont retenus comme pouvant donner naissance à des respon-
sabilités.
Le second consiste à se demander si la responsabilité civile dé-
lictuelle (29) est une responsabilité à base de faute ou s'il existe des
responsabilités sans faute et pour quels faits».
(27) Cf. R. Savatier, Traité de la responsabilité civile en droit français, t. I, 2e éd.
Paris 1951, nos. 338 et 275.
(28) Cours, IV et V, p. 2.
(29) Le terme «extracontractuelle» serait plus exact à notre avis.
327
Après l'exposé général des. trois systèmes, nous entreprendrons
l'étude de certains problèmes concernant les éléments constitutifs
de la responsabilité extracontractuelle. D'une façon sommaire, on
peut ramener ceux - ci aux trois faits suivants : le dommage, le fait
générateur de responsabilité (Haftungsbegründende Tatsache) le
lien de causalité entre ce dernier et le dommage. De ces trois élé-
ments constitutifs, c'est surtout le fait générateur de responsabilité
qui présente un grand intérêt du point de vue comparatif.
On peut le définir commi; un fait ou complexe de faits ratta-
chable à la personne responsable justifiant l'attribution de la. char-
ge du dommage à celle-ci (3(1).
Dans la responsabilité extracontractuelle basée sur la faute,

ou, autrement dit, dans la responsabilité délictuelle au sens prop-
re, d'après les droits allemand et suisse l'acte illicite et fautif de
la personne responsable constitue le fait générateur de responsa-
bilité; tandis qu'en droit français on se contente tout simplement
de la notion de faute. Il nous paraît donc intéressant de donner un
aperçu de la notion de l'illicéité en droits allemand et suisse et
d'examiner la question de savoir si en droit français on ne trouve
pas cette notion sous le couvert des autres éléments constitutifs
de la responsabilité, tels que la fsiute, le dommage, voire même le
lien de causalité. On pourrait ainsi apprécier s'il est vraiment pos-
sible de faire abstraction de la notion de l'illicéité et s'il ne serait
pas plus pratique de construire un système de responsabilité sans
utiliser cette notion. D'autre part, on recourt depuis quelques an-
nées en droit allemand à une nouvelle notion, celle du rapport de
l'illicéité (Rechtswidrigkeitszusammenhang), afin de limiter le
genre et l'étendue des dommages à réparer et le cercle des person-
nes qui peuvent demander des dommages - intérêts. Nous exami-
nerons brièvement cette notion et la question de savoir s'il est op-
portun de la transposer en droits suisse et français (31).
En outre, dans les trois systèmes juridiques, une tendance
vers l'objectivation de la faute se fait remarquer. Cette tendance
s'arrête en droits allemand et suisse aux frontières de l'incapacité
(30) Cf. Marty, IV, V, p . 18.

(31) Cette notion a pris u n grand esser également en droit néerlandais. Cf. à ce sujet
J. Limpens, La théorie de la «relativité aquilienne» en droit comparé, Mélanges
offerts & René Savatier, pp. 559 et sv.
328
de discernement, tandis qu'une partie de la doctrine française tire
les conséquences logiques de cette objectivation jusqu'à la fin, en
enlevant à la faute son élément d'imputabilité. Il paraît convenable
par conséquent, de faire une comparaison entre ces différentes
conceptions.
L'étude du fait générateur de la responsabilité extracontractu-
elle qui n'est pas fondée sur la faute, nécessiterait la prise en con-
sidération de divers cas particuliers de responsabilité causale. En
cette matière, on constate un développement constant des solu-
tions juridiques. Ce développement est dû, d'une part, aux efforts
de la jurisprudence qui interprète les dispositions légales en vi-
gueur de façon à élargir le domaine de la responsabilité objective;
d'autre part, il provient des travaux du législateur qui, par la voie
des lois spéciales, institue de nouvelles responsabilités causales,
surtout pour des activités jugées particulièrement dangereuses.
Si en Allemagne et en Suisse le législateur intervient pour trouver
des nouvelles solutions, en France c'est plutôt la jurisprudence. La
construction technique d'une responsabilité pour les mêmes faits
n'est pas toujours de même nature. Dans un pays on recourt par-
fois pour le même cas à une présomption de faute, dans un autre
on abandonne plus ou moins complètement l'idée de faute pour
admettre une responsabilité objective. Même si l'on admet une res-
ponsabilité objective, la détermination de la personne responsable,
les causes d'exonération, les limitations de la responsabilité varient
d'un pays à l'autre. C'est pourquoi l'étude comparative de l'orga-
nisation des responsabilités causales dans les trois systèmes juri-
diaues est susceptible de donner des résultats fructueux pour dé-
couvrir les meilleures solutions. Particulièrement, en droit français,
le domaine de la responsabilité du fait des choses inanimées qui
a pris une ampleur démesurée pourrait être réduit à ses justes
proportions en tenant compte de la réglementation par des lois spé-
ciales allemandes et suisses de certaines choses et activités particu-
lièrement dangereuses. Ce sont des raisons pour lesquelles nous con-
sacrerons la plus grande partie de notre cours à l'examen des respon-
sabilités objectives.
Enfin, s'il nous reste encore du temps, nous traiterons cer-
tains problèmes relatifs à deux autres éléments constitutifs de la
responsabilité extracontractuelle, à savoir le dommage et le lien de
causalité.
329
En ce qui concerne le dommage, nous laisserons de côté l'exa-
men du dommage matériel, mais concentrerons notre attention sur
la réparation du dommage moral, à laquelle chacun des trois sys-
tèmes réserve une place d'une étendue différente. Ici, c'est le droit
allemand qui pourrait tirer profit d'une comparaison avec les droits
de ses voisins, surtout avec le droit français.
Quant aux questions relatives au lien de causalité, celles-ci
étant plus approfondies par les juristes allemands et suisses, nous
nous bornerons à exposer leurs théories. En outre, nous exami-
nerons la question de savoir s'il n'est pas opportun aussi en droit
français d'abandonner la distinction du dommage direct et indi-
rect .comme on l'a déjà fait en droits allemand et suisse.
330
CHAPITRE PREMIER
COMPARAISON STRUCTURELLE ET GÉNÉRALE
DES SYSTÈMES DE RESPONSABILITÉ EXTRACONTRACTUELLE
EN DROITS ALLEMAND, SUISSE ET FRANÇAIS
Section I — Règle générale de responsabilité et casuistique

6. Caractère général des trois systèmes. — Les législations
allemande, suisse et française, en réglementant la responsabilité
extracontractuelle, se sont plus ou moins éloignées du système
des délits nommés des droits romain et anglo - américain. Elles
contiennent des normes assez générales concernant la responsabi-
lité fondée sur la faute; tandis qu'en matière de responsabilité ob-
jective des cas plus particuliers sont envisagés pour donner lieu à
un devoir de réparation. D'autre part, la généralité des normes se
trouvant à la base de la responsabilité délictuelle au sens propre
diminue en allant du droit français vers le droit allemand qui s'in-
spire déjà d'une technique plus casuiste.
7. Méthodes employées dans la réglementation de la responsa-
bilité à base de faute. — En ce qui concerne la responsabilité extra-
contractuelle fondée sur la faute, le CC français dans ses articles
1382 et 1383, ainsi que le CO suisse dans son article 41 al. 1er posent
un principe général. D'après les dispositions en question du CC fran-
çais, chaque acte fautif qui cause à autrui un dommage, oblige son
auteur à le réparer. L'art. 41 al. 1er du CO suisse est rédigé en des
termes aussi généraux que ceux employés par le CC français. Seule-
ment, dans cet article, on a ajouté aux conditions de la responsabilité,
celle de l'illicéité de l'acte. Mais c'est à la doctrine et à la jurispru-
dence qu'il appartient de déduire de l'ensemble de l'ordre juridique
suisse quels comportements seraient considérés comme illicites au
sens de l'art. 41 al. 1er du CC.
Quant au BGB allemand, il recourt à une méthode plus casu-
iste. En effet, les § § 823 et sv. de ce Code visent des catégories déter-
331
minées des conduites illicites, dont certaines se coupent ou se super-
posent. Ainsi, le premier alinéa du § 823 réglemente les atteintes fau-
tives et illicites à certains droits absolus comme la propriété ou à des
biens juridiques personnels tels que la vie, l'intégrité corporelle, la
santé, la liberté; il est vrai q\ie dans cet alinéa on mentionne encore
des atteintes aux autres droits (sonstige Rechte), sans toutefois
préciser la nature et le contenu de ces derniers. Le second alinéa
du § 823 sanctionne les contraventions fautives à des dispositions
légales ayant pour but la protection d'autrui. Quelques cas plus
particuliers sont prévus dans les paragraphes suivants: Certaines
atteintes au crédit constituent l'objet du § 824 et le § 825 se rap-
porte à la séduction fautive.
Il paraît qu'en instaurant ce système, le législateur allemand

a voulu donner au juge des. directives précises et empêcher ainsi
une extension sans limites de la responsabilité délictuelle (32).
Cependant, pour parer aux inconvénients de son système assez
étroit, il a jugé opportun d'y ajouter une règle générale ( General -
klausel) exprimée ainsi dans le § 826 : «Quiconque intentionnelle-
ment cause un dommage à un autre d'une manière qui porte at-
teinte aux bonnes moeurs est obligé envers cet autre à la répara-
tion du dommage.» Mais, la condition de la faute intentionnelle
exigée par cette disposition restreignait beaucoup son domaine
d'application. La règle générale du § 826 n'accordait donc pas une
grande liberté à la jurisprudence pour découvrir, conformément
aux besoins de la vie sociale, de; nouvelles catégories de conduites
illicites.
8. Critiques adressées au système allemand — La réglementa-
tion du BGB a été critiquée par de nombreux juristes allemands
pour son manque de clarté. On a. dit qu'elle soulevait maintes ques-
tions dont la solution restait incertaine (33) et qu'elle ne correspon-
dait plus entièrement aux besoins sociaux de notre temps (33a). Par
conséquent, une Commission de l'Académie de Droit allemand, pré-
sidée par Nipperdey, dans son rapport «sur les questions fondamen-
tales de la réforme du droit de la responsabilité civile», a proposé
(32) Cf. K. Larenz, Lehrbuch des Schuldrechts, II. Bd., Besonderer Teil, München
und Berlin, 1964, p. 378.
(33) Cf. Larenz, op. cit., p. 378.
(33a) Cf. Enneccerus - Nipperdey, Lohrbueh des Bürgerlichen Rechts, t. I, Tübingen
1960, p. 1272.
332
(34), à l'instar des systèmes juridiques français et suisse, d'adopter
une seule disposition d'un contenu qui renferme toutes les catégories
d'actes illicites; selon cette disposition, celui qui, d'une manière illi-
cite et fautive, cause un dommage à autrui, devrait être tenu de le
réparer.
Toutefois, la proposition de l'Académie de Droit n'a pas trou-
vé une approbation unanime parmi les savants allemands. Cer-
tains ont déclaré (35) qu'une disposition conçue d'une manière si
étendue aurait nécessité de nouveau des précisions et des limita-
tions de son contenu et qu'on reviendrait ainsi aux critères et ca-
tégories prévus par le Code en vigueur. Cette opinion présente une
part de vérité. En droits français et suisse, devant la formule gé-
nérale des Codes, ce sont la jurisprudence et la doctrine qui s'ef-
forcent de déterminer les critères de l'illicéité et les catégories des
actes illicites. Il est à rappeler à ce sujet, les différentes théories
de l'illicéité en droit suisse (36) et la classification des «devoirs
violés», faite par certains auteurs français, tel par exemple M. Sa-
vatier (37).
Quoi qu'il en soit, il serait préférable à notre avis, d'édicter

une norme générale de la responsabilité basée sur la faute et lais-
ser à la jurisprudence et à la doctrine le soin de trouver les critè-
res d'application de cette norme et de faire la classification de dif-
férentes catégories d'actes illicites. Si l'on reste dans les cadres
étroits d'un code casuiste, on ne peut pas trouver les solutions né-
cessitées par les nouveaux besoins de la vie sociale. Lorsque la ju-
risprudence arrive à un degré suffisant de certitude et de constan-
ce, on peut la codifier; mais une norme générale, même plusieurs
normes générales doivent exister pour permettre au juge de don-
ner de nouvaux jugements de valeur afin de résoudre des problè-
mes devenus actuels. D'autant plus que dans le domaine de la res-
ponsabilité de nouveaux biens à protéger et de nouvelles maniè-
res d'occasionner un dommage surgissent chaque jour à cause du
progrès technique et du développement des moyens de lutte éco-
nomique.
(34) Grundfragen der Reform des Schadenersatzrechts, 1940, pp. 36 et sv.
(35) Cf. par exemple K. Michaelis, Beitraege zur Gliederung und Weiterbildung des
Schadensrechts, 1943, pp. 171 et sv.
(36) Cf. infra Chapitre 2, Section 3.
(37) Cf. Traité de la responsabilité civile, 2e édition, Paris 1951, pp. 11-133.
333
9. Transformation du système allemand et ses prétendues
lacunes. — D'ailleurs, bien que dans le système du BGB, on avait
songé à réserver une latitude très restreinte à la jurisprudence,
celle-ci a largement dépassé les limites de ses attributions et, pour
employer l'expression de Larenz (38), a fait sauter le système pré-
vu par le législateur allemand. En effet, d'une part, elle a recon-
nu de nombreuses normes de conduite dérivant du droit non - éc-
rit (ungeschriebene Verhalt enspflichten) et imposant des devoirs
de sécurité dans les rapports d'usage (Verkehrssicherungspflich-
ten) (39). D'autre part, elle a introduit, sous le couvert des «au-
tres droits» (sonstige Rechte) du § 823, de nouvelles catégories de
droits, tels que le droit général de la personnalité (allgemeines Per-
sönlichkeit sr echt) et le droit à l'exploitation d'une entreprise (Recht
am Gewerbebetrieb). La reconnaissance de ces droits dont le contenu
n'a pas de limites précises, a transformé le § 823 al. 1er en une nor-
me générale, transformation qui. n'avait pas été imaginée par le
législateur au moment de l'élaboration du Code (40).
En comparant les systèmes de responsabilité français et suis-

se avec celui de l'Allemagne, il ne faut pas perdre de vue cette
transformation du droit allemand; autrement, il serait possible
d'arriver facilement à des conclusions erronées. On rencontre ain-
si dans certaines études comparatives des affirmations selon les-
quelles le système allemand présente des lacunes provenant de
sa méthode casuiste (41). Pour montrer ces lacunes on insiste plus
particulièrement sur les deux faits suivants:
a) Si les atteintes aux droits patrimoniaux absolus, tels que
les droits réels et les droits; sur les biens immatériels ainsi que
les atteintes aux biens personnels cités au premier alinéa du § 823
donnent lieu à réparation, il n'en est pas de même du patrimoine
(38) Op. cit., p. 379.

(39) L'expression allemande de «Verkehr» est difficile à traduire en français. On
rencontre dans les différents ouvrages comme correspondant de cette expression
les termes de «relations d'exii.tence», «rapports d'usage», «rapports sociaux»,
«relations d'affaires».
(40) V. pour cette transformation : IS. von Caemmerer, Wandlungen des Deliktrechts
dans Pestschrift zum Hundertjährigen Bestehen des Deutschen Juristentages
1860-1960, Karlsruhe 1960, II, pp. 49 et sv.; J. Esser, Responsabilité et garantie
dans la nouvelle doctrine allemande dies actes illicites, Rev. int. de droit comparé
13 (1961), pp. 484 et sv.
(41) Of. Marty, IV-V, pp. 4-5, VI-Vin, p. 3; Serick, pp. 563 et 569.
334
qui n'est pas protégé en tant que tel. En effet, bien que le patri-
moine se compose des droits ayant une valeur pécuniaire, il n'est
pas considéré en soi comme l'objet d'un droit distinct qu'on peut
faire rentrer dans les autres droits (sonstige Rechte) du § 823 al.
1er. Par conséquent, celui qui subit un dommage dans son patri-
moine peut toujours en demander la réparation, si en même temps
l'un de ses droits patrimoniaux absolus ou l'un de ses biens per-
sonnels protégés par la loi est atteint. Mais il peut exister d'autres
sortes de dommages patrimoniaux sans qu'il y ait eu en même
temps violation des droits et des biens en question. Il en est ainsi
par exemple, lorsque quelqu'un est amené par un autre à faire un
acte de disposition défavorable pour lui-même (42) ou qu'il a été
empêché de faire une acquisition patrimoniale (43). En pareils
cas, le lésé ne peut demander des dommages - intérêts que:
aa) Si l'atteinte portée à son patrimoine constitue une trans-
gression d'une disposition légale ayant pour but la protection d'au-
trui, comme par exemple des dispositions pénales concernant l'escro-
querie ou le chantage, ou
bb) si l'atteinte en question peut être considérée comme un
acte de concurrence déloyale, ou enfin
ce) si l'auteur du dommage l'a causé intentionnellement et
d'une manière contraire aux bonnes moeurs.
Par conséquent, on ne peut pas demander la réparation des
dommages causés par négligence, s'ils ne résultent pas d'une attein-
te à un droit absolu ou d'une transgression d'une disposition lé-
gale ayant pour but la protection d'autrui. En réalité, il est diffi-
cile toutefois de trouver des exemples de pareils dommages. On
cite à titre d'exemple, les dommages provenant de la concurren-
ce licite et ceux occasionnés en donnant par négligence un renseigne-
ment inexact sans y être invité (44). Dans le premier cas, il va
de soi qu'un devoir de réparation ne s'impose pas. Quant au se-
cond cas, les tribunaux allemands admettent souvent l'existence
d'un rapport contractuel - fictif peut - être - entre la personne qui
(42) Par exemple, A, menacé par B de la divulgation de certains faits, a payé à ce

dernier une certaine somme.
(43) Par exemple, A, achète avant B une chose que l'on vendait à u n prix très
avantageux et que B voulait acquérir.
(44) Cf. Larenz, p. 379.
335
donne le renseignement et celle qui le reçoit (45); le lésé pour-
rait ainsi dans ces cas se fonder sur la violation d'une obligation
contractuelle. D'ailleurs, même si. on arrivait à trouver d'autres
cas de dommages patrimoniaux qiui restent en dehors de ceux en-
visagés par les §§ 823 à 826 du BGB (45a), les normes générales in-
troduites par la jurisprudence allemande dans le système du BGB,
les normes concernant les devoirs de sécurité du droit non - écrit et
le droit général de la personnalité ainsi que le droit à l'exploitation
d'une entreprise, auraient souvent permis la réparation de ces dom-
mages.
b) Le second exemple important des prétendues lacunes du
système de responsabilité allemand concerne les atteintes portées
par négligence à un droit de créance de la part d'un tiers extérieur
au rapport obligatoire. Les droits de créance, étant des droits re-
latifs, ne figurent pas parm:. les droits visés au § 823 al. 1er du
BGB. Leur violation par le débiteur lui-même est soumise aux dis-
positions concernant l'inexécution des obligations. Selon la doc-
trine dominante en Allemagne (46), les tiers ne peuvent pas violer
un droit de créance, ce droit étant dirigé seulement contre le dé-
biteur; mais ils ont la possibilité: de diminuer la valeur présentée
par ce droit aux yeux du créancier en faisant échouer les chances
de l'exécution, en détruisant ou endommageant la chose due ou
en empêchant le débiteur d'effectuer sa prestation. Or, si par une
semblable intervention d'un tiers, due à la négligence, un dommage
est causé au créancier, celui-ci ne pourrait se fonder ni sur le § 823,
ni sur le § 826 pour demander la réparation.
Mais, si l'on considère les choses de plus près, il ne s'agit pas
ici d'une lacune propre à la nature du système de responsabilité
allemand. La question se pose également en droits suisse et fran-
çais de savoir dans quelle mesure est fondé l'octroi au créancier
d'une action en dommages •• intérêts contre le tiers qui empêche
l'exécution régulière de l'obligation. Pourtant ces droits contien-
nent des normes plus générales relatives à la responsabilité fondée
sur la faute. En droit suisse:, c'est en examinant la condition de
(45) Cf. BGHZ, 7, p. 371.

(46) V. Larenz, t. II, p. 385.
(45a) Ainsi par exemple les dommages provenant des atteintes portées par négligence
à des biens personnels autres que ceux qui sont énumérés au § 823 et qui ne
sont pas protégés par une norme spéciale. Cf. à ce sujet infra Chapitre 2,
. nos. 30 et sv.
336
l'illicéitê posée par l'art. 41 du CO, que se présente la question de
savoir si la violation d'un droit de créance par un tiers remplit
cette condition. En droit français, si l'on ne décompose pas la
faute en d'autres éléments (47), l'un étant le devoir violé ou si l'on
admet l'existence d'un devoir général de ne pas nuire à autrui
(48), le créancier peut agir contre le tiers en se fondant sur l'art.
]383 du CC; mais alors, on recourt aux critères de dommage cer-
tain et d'atteinte à un intérêt légitime pour limiter les cas où le
créancier peut faire valoir contre un tiers ses intérêts fondés sur
son droit de créance (49).
10. Méthodes employées dans la réglementation de la respon-
sabilité sans faute. — La réglementation de la responsabilité ex-
tracontractuelle sans faute se fait d'une manière plus casuist e dans
les trois systèmes juridiques. Cela provient de la nature même de
cette sorte de responsabilité. Car, dans chacun des trois systèmes
en question, la responsabilité fondée sur la faute constitue encore
la règle et la responsabilité causale est l'exception. Les exceptions
devraient être expressément prévues par la loi ou tout au moins
celle - ci devrait être interprêtée dans ce sens par la jurisprudence
(50).
D'ailleurs, à part les responsabilités fondées sur le risque créé
au sens propre, les responsabilités causales ordinaires n'ont pas
un fondement unique (51).
Enfin, le progrès technique fait naître de nouveaux risques
qui nécessitent une nouvelle réglementation conforme à leur natu-
re; le risque nucléaire pose par exemple des problèmes autres que
les risques de la circulation routière. C'est pourquoi en Suisse et
en Allemagne, la responsabilité causale se développe par l'élabo-
ration de nouvelles lois spéciales (52). En France, le nombre des
(47) Ainsi par exemple MM. Mazeaud et Tune (Traité théorique et pratique de la
responsabilité civile délictuelle et contractuelle, 5e éd., t. I, Paris 1957, nos.
388-390) sont opposés à une telle décomposition.
(48) Cf. Savatier, nos. 35 et sv. et surtout No. 144.
(49) Cf. Mazeaud - Tune, nos. 277-6 à 277-8.
(50) Cf. K. Of tinger, Rapport sur l'évolution récente de la responsabilité sans faute
en droit suisse, Travaux de l'Association Henri Capitant, t. II, 1947, p. 268.
(51) Cf. K. Oftinger : Schweizerisches Haftpflichtrecht, Bd. 1, 2e éd. Zurich 1958, pp.
28 et sv. Pour la distinction des responsabilités pour risque créé au sens propre
et des responsabilités causales ordinaires, cf. infra no. 12.
(52) Pourtant certains auteurs, comme Oftinger (Travaux de l'Association Henri
Capitant, t. II, 1947, p. 276; Mélanges offerts à René Savatier, p. 736) estiment
337
lois spéciales instituant des responsabilités sans faute est relati-
vement moins important; par' contre, c'est la jurisprudence qui
s'efforce d'élargir le domaine de la responsabilité objective en in-
terprétant certains articles du CC dans ce sens.
Section II — Responsabilité èi base de faute, responsabilité

sans faute.
11. Caractère mixte de trois systèmes juridiques. — Dans tous
les trois systèmes juridiques, la faute constitue le principal fon-
dement de la responsabilité civile; mais elle n'en est plus le fon-
dement unique. A côté de la responsabilité basée sur la faute, il
y a des responsabilités sans ::aute motivées par diverses considé-
rations. Toutefois, l'adoption de ce système mixte ne signifie pas
substitution du principe de la causalité ou de la théorie du risque
au principe de la faute. Une partii; de la doctrine française, repré-
sentée surtout par MM. Mazeaud (53), insiste encore pour sauve-
garder l'unité du fondement de la responsabilité civile, d'une part,
en créant une notion de faute amputée de son élément d'imputa-
bilité, d'autre part en inventant des fautes fictives (54). Mais ces
entatives ne servent qu'à entraver le développement du droit
français de la responsabilité civile vers les nouvelles directions impo-
sées par le progrès technique.
Les cas de responsabilité sans faute (55), leur classification,
leurs éléments constitutifs, la détermination de la personne res-
ponsable, les causes d'exonération de responsabilité, malgré certai-
qu'il est désirable d'élaborer uno clause générale aussi pour les responsabilités
sans faute ou au moins pour la responsabilité fondée sur le risque créé au sens
technique. Par contre, en Allemagne, le Projet de Loi pour la réforme du droit
de la responsabilité civile reste attaché au principe de la réglementation par
des lois spéciales, des responsabilités pour risque créé. Cf. J. Ksser, Schuldrecht,
2. Aufl Karlsruhe, 1960, p. 934.
(53) Cf. Traité théorique et pratique de Iti responsabilité civile, t. I, nos. 362 et sv.,
934 et sv., t. II, nos. 1302 et sv., Pourtant déjà M. Tune se sent obligé de faire
à plusieurs endroits des réserves sur les opinions de ses co-auteurs.
(54) Il est intéressant de lire la défense chaleureuse du principe de la faute dans
u n Communiqué récent de la Fédération nationale des unions de jeunes avocats
où l'on déclare notamment que «la notion de responsabilité basée sur la faute
est fondamentale pour une civilisation attachée à l'équité (. . .) et que sur cette
notion, à l'issue d'une longue évolution, la jurisprudence française a établi une
construction juridique équilibrée qui s'adapte aux besoins du monde moderne».
Le Monde, août 1965.
(55) Nous employerons les termes de «responsabilité sans faute», de «responsabilité
causale», et de «responsabilité objective» comme des synonymes. Pour cette ter-
minologie cf. infra Chap. 3.
338
nés ressemblances, présentent souvent des aspects plus ou moins
différents dans les trois systèmes juridiques. Nous nous borne-
rons ici à donner un bref aperçu de leur réglementation (56).
12. Distinction faite entre les responsabilités fondées sur le
risque créé au sens technique et les responsabilités causales ordi-
naires. — En droits suisse et allemand, plus précisément dans le
premier, on fait la distinction entre les responsabilités causales
ordinaires (gewöhnliche Kausalhaftungen) et les responsabilités
fondées sur le risque au sens technique, à savoir les responsabili-
bilités fondées sur la création de certains dangers (Gefaehr dungs-
Haftungen) (57). Cette dernière catégorie de responsabilités se ca-
ractérise par le fait qu'elles se rapportent à certaines installations
et activités dont l'existence même se révèle particulièrement dan-
gereuse. En d'autres termes, ces installations ou activités présen-
tent une tendance accrue à occasionner des dommages et il paraît
très vraisemblable qu'une anomalie de celles-ci entraînerait des
conséquences quantitativement et qualitativement graves. Les in-
stallations et les activités de ce genre sont, en général, indispen-
sables pour la vie moderne. C'est pourquoi on les autorise, tout en
mettant à la charge de celui qui les exploite le devoir de réparer
les dommages qui résultent du danger d'exploitation (Betriebsge-
fahr) qui leur est particulier.
l e s responsabilités fondées sur le risque au sens technique

sont toutes régies par des lois spéciales et on peut dégager cer-
tains principes qui leur sont communs (58). Tandis que, d'une part,
la majorité des responsabilités causales ordinaires sont prévues
en Suisse dans le CC et le CO; en droit allemand les plus impor-
tantes responsabilités correspondant à celles - ci, reposent sur une
faute présumée et elles se trouvent aussi réglementées dans le
CC. D'autre part, il n'existe pas des principes communs applica-
bles à toutes les responsabilités causales ordinaires.
En droits suisse et allemand, les principales activités et ins-
tallations considérées comme particulièrement dangereuses et sou-
(56) Pour plus de détails v. infra le Chapitre destiné aux responsabilités causales.
(57) V. sur cette distinction surtout Of tinger, Schweizerisches Haftpflichtrecht, Bd.
I, pp. 16-23, 27-30.
(58) Cf. Oftinger, L'évolution de la responsabilité civile et de son assurance dans la
législation suisse la plus récente, Mélanges offerts à René Savatier, pp. 724-728,
Larenz t. II, pp. 455-458.
339
mises par des lois spéciales au régime de responsabilité pour ris-
que créé sont les suivantes (.59) : l'exploitation des entreprises fer-
roviaires (chemins de fer, tramways, metro - en droit allemand - ,
téléphériques, funiculaires, télésièges -en droit suisse-), l'emploi
des véhicules automobiles, l'exploitation des aéronefs, les installa-
tions atomiques, les installations; électriques, à haute tension, les
réservoirs et les conduites de: gaz en Allemagne, les installations de
transport par conduites de combustibles ou carburants liquides ou
gazeux en Suisse, enfin en Allemagne les installations qui entraînent
une altération désavantageuse de la nature des eaux.
Certains auteurs suisses constatent (60) qu'il y a encore de
nombreux dangers aussi sérieux que ceux envisagés par des lois
spéciales existantes. Il leur paraît souhaitable, par conséquent, de
formuler une clause generali; pour la responsabilité fondée sur le
risque au sens technique, constituant le corollaire de la clause gé-
nérale de la responsabilité basée sur la faute.
En droit français, toutes les responsabilités sans faute sont

qualifiées de responsabilités basées sur le risque créé (61). On ne
distingue pas les responsabilités concernant les activités et les ins-
tallations particulièrement dangereuses des autres responsabilités
causales. Peu nombreuses sent les lois spéciales qui instituent une
responsabilité causale pour les activités et installations de ce genre.
Parmi les rares exemples de ces lois figurent celles relatives
à la responsabilité de l'exploitant d'aéronefs (62) et de téléphéri-
ques (63) à l'égard des tiers de la surface. Il existe aussi des res-
ponsabilités objectives dédvdtes de certaines lois, concernant les
établissements dangereux, incommodes ou insalubres, les établis-
sements travaillant pour la défense nationale, l'exploration ou l'ex-
ploitation des mines (64).
Il est à constater ainsi l'absence de lois spéciales en France
pour la plupart des activités particulièrement dangereuses rég-
(59) Cf. Oftinger. dans Mélanges Savatier, p 725; E. von Caemmerer, La responsabilité
du fait des choses inanimées et le risque atomique, Revue de Droit International
Comparé, 1957, p. 677; Larenz, t. II, pp. 460-478.
(60) Oftinger, dans Mélanges Savatier, p. 736.
(61) Cf. Savatier, t. I, livre II.
(62) Les articles 36 e t sv. du Décret du 30 novembre 1955.
(63) L'art 6 de la loi du 8 juillet 1941.
(64) Cf. pour ces responsabilités : G. Viney, Le déclin de la responsabilité individuelle,
thèse Paris 1965, pp. 284-286.
340
lementées expressément en droits allemand et suisse. Cela provient
du fait que la jurisprudence française a découvert une norme
générale dans l'art. 1384 al. 1er du CC, qui lui a permis d'instituer
une responsabilité objective s'étendant aux risques créés par les
activités en question. Mais la responsabilité du fait d'une chose
inanimée, dégagée de cette disposition, n'étant pas limitée aux cho-
ses particulièrement dangereuses, perd en majeure partie sa jus-
tification. Que l'on compare les dangers présentés par un véhicule
automobile ou par un réacteur nucléaire aux dangers qu'une char-
rette à bras ou un ballon de football (65) peuvent entraîner. L'ad-
mission d'une stricte responsabilité causale ne serait pas justifiée
pour les choses inoffensives qui ne présentent pas d'ailleurs un
risque déterminé pour l'assurance responsabilité. La Cour de Cas-
sation (66), sous l'impulsion d'une idée défendue par M. Ripert
(67), a essayé pendant un certain temps de limiter le domaine
d'application de l'art. 1384 al. 1er aux choses particulièrement
dangereuses; mais elle a dû changer sa jurisprudence en tenant
compte des critiques formulées dans la doctrine contre cette limi-
tation (68). D'ailleurs, devant l'ampleur prise par la responsabili-
té objective et sous l'influence des défenseurs de la théorie de la
faute, la jurisprudence française a fait quelques retours en arriè-
re. Elle a déclaré par exemple, que le gardien d'une chose ne peut
être responsable, s'il n'est pas doué d'une volonté consciente (69).
En tous cas, aujourd'hui, la plupart des experts français en matière
de responsabilité civile, semblent souhaiter l'adoption d'une légis-
lation spéciale, surtout en ce qui concerne les accidents d'auto-
mobile et les risques nucléaires pour remédier aux subtilités et
aux contradictions internes du droit jurisprudentiel ainsi que pour
résoudre les nouveaux problèmes (70).
13. — Responsabilité des personnes privées de la capacité de
discernement. — Lorsqu'on sort du domaine des responsabilités
(65) Ces exemples sont empruntés aux decisions des tribunaux français : cf. Mazeaud-
Tunc, t. II, nos. 1149 et 1270.
(66) Pour la jurisprudence de la Cour de Cassation, cf. Savatier, t. I, nos. 349-B50.
(67) V. les notes de oelui-ci, D. 1925, 1, 5 et D. 1927, 1, 97.
(68) Nous démontrerons plus loin que ces critiques ne sont pas susceptibles d'empêcher
la reconnaissance d'une catégorie particulière de responsabilités pour les choses
ou activités particulièrement dangereuses. V. infra Chap. 3.
(69) Cf. Savatier, t. I, no. 332 bis.
(70) Cf. Tune dans Mazeaud - Tune, t. III, nos. 2764-2767; Savatier, Rev. trim, de
Droit Civil. 1962, p. 617.
341
pour risque créé au sens technique et qu on revient à 1 examen
des responsabilités causales ordinaires, il faut réserver d'abord
une place séparée à la responsabilité basée sur les considérations
d'équité (Billigkeitshaftung) pour les dommages causés par les
personnes privées de la capacité de discernement. Une telle res
ponsabilité est prévue dans İs BGB allemand (§§ 827-828) et dans
le CO suisse (art. 54). Quan: au droit français, en l'absence d'un
texte légal à ce sujet, la jurisprudence refuse d'engager la respon
sabilité de l'individu privé de raison, notamment de l'aliéné et de
l'infans (71). Dans la doctrine un mouvement de résistance paraît
se dessiner contre cette jurisprudence devant laquelle s'inclinent
encore la plupart des auteurs (72)- Ceux qui enlèvent à la faute
son élément d'imputabilité, considèrent la folie ou l'infantia com
me des circonstances internes qui n'entrent pas en ligne de compte
dans l'apprécation du caractère fautif de l'acte (73). Ils admettent,
par conséquent, selon les articles 1382 et 1383 du CC, la responsabi
lité basée sur la faute des personnes privées de capacité de discerne
ment.
14. Autres responsabilités causales ordinaires, en particulier

celles où le responsable est déterminé par la maîtrise qu'il exerce
sur une autre personne. — I^a responsabilité causale d'une per
sonne privée de raison est une responsabilité du fait personnel ou
l'élément d'imputabilité de la faute fait défaut. Dans d'autres res
ponsabilités causales ordinaires, le fait personnel ne constitue pas
la cause directe du dommage; dans ces cas, le responsable est
déterminé par la maîtrise qu'il exerce sur une autre personne ou
sur une chose qui ont été l'auteur ou l'instrument immédiat du
dommage (74).
Les responsabilités causales entraînées par la maîtrise exer
cée sur l'auteur immédiat du dommage sont d'une part, la respon
sabilité du fait des personnes nécessitant surveillance ou éduca
tion, d'autre part, la responsabilité du fait des préposés.
15. Responsabilité du fait des personnes nécessitant surveil
lance ou éducation. — Celle-ci se présente en droit suisse sous
(71) Cf. Mazeaud - Tune, t. I, no. 455; Savatier, t. I, nos. 201 et sv.
(72) Cf. à ce sujet Mazeaua - Tune, t. I, nos. 457-459.
(73) Cf. Mazeaud - Tune, t. I, nos. 4ISO-466.
(74) Pour la classification des responsabilités causales ordinaires v. infra Chap. 3.
342
forme de responsabilité du chef de famille (art. 333 du CC), en
droit allemand sous le nom de responsabilité en raison de la vio-
lation d'un devoir de surveillance sur d'autres personnes (§ 832
du BGB). Les, responsabilités correspondantes en droit français
sont les responsabilités des père et mère, des artisans et institu-
teurs (art. 1384 al. 4, 6-8 du CC). La nature et l'étendue de ces res-
ponsabilités sont différentes dans les trois systèmes juridiques.
En droit suisse, la responsabilité du chef de famille est con-

sidérée par le Tribunal Fédéral et par la plus grande partie de la
doctrine (75) comme une responsabilité causale fondée sur la
violation d'un devoir objectif de diligence. Tandis qu'en droit al-
lemand, la responsabilité des personnes chargées de surveillance
repose sur la faute présumée de celles-ci. Quant au droit fran-
çais, la responsabilité des père et mère ainsi que des artisans est
également basée sur la présomption d'une faute (76); bien que la
responsabilité des instituteurs fût aussi soumise à l'origine au ré-
gime de la faute présumée, depuis 1937 la charge de la preuve de
la faute appartient, conformément au droit commun, au deman-
deur à l'instance.
Il faut remarquer ici, qu'il n'existe pas une différence profon-
de entre le système suisse de responsabilité objective et les sys-
tèmes français et allemand de présomption de faute. En effet, le
chef de famille peut, d'après l'art. 333 du CC suisse, se libérer de
sa responsabilité, en prouvant qu'il a surveillé, de la manière usi-
tée et avec l'attention commandée par les circonstances, les person-
nes soumises à son autorité. Le § 832 du BGB allemand, qui a
servi de modèle à l'art. 333 du CC suisse, prévoit à peu près dans
les mêmes termes une preuve libératoire destinée à détruire la
présomption de faute dans la surveillance. Mais, la jurisprudence
et la doctrine suisses, ne considèrent la preuve libératoire comme
apportée que si toutes les précautions objectivement commandées
par les circonstances ont été prises, sans rechercher, si en les
omettant, le chef de famille s'est rendu coupable d'une faute
(77). Celui-ci sera responsable même s'il est incapable de dis-
(75) V. Oftinger, Schweizerisches Haftpflichtrecht, t. I I / l , pp. 237-241.

(76) Cf. P.D. Ollier, (La responsabilité civile des père et mère, thèse de Paris 1961,
pp. 225-228) qui préconise, de lege ferenda, l'admission d'une responsabilité
objective des père et mère pour les enfants de moins de seize ans.
(77) Cf. Oftinger. Schweizerisches Haftpflichtrecht, t. I I / l . pp. 239-241.
343
cernement ou s'il a confié l'exercice de la surveillance à une per
sonne auxiliaire qui n'a pas apporté dans cette surveillance la
diligence voulue. Bref, en droit suisse, la présomption de viola
tion d'un devoir de diligence objective correspond à la présomp
tion de faute des droits français et allemand. La différence entre
les systèmes français et suisse devient minime (78), si l'on part
de la définition de faute formulée par MM. Mazeaud (79).
La notion de chef de famille piropre au droit suisse, n'est pas
limitée au père et éventuellement à la mère (80). Le titulaire de
l'autorité domestique sur les; personnes faisant ménage com
mun peut être un autre parent ou une personne qui n'a aucun
lien de parenté avec l'auteur du dommage. L'employeur est ain
si chef de famille des ouvriers et apprentis qui vivent en commun
avec lui. L'administrateur d'un internat ou d'un asile d'aliénés est
considéré comme le chef de famille des écoliers ou des malades.
Même des personnes morales du droit privé qui exploitent des
établissements de ce genre peuvent être rendues responsables en
qualité de chef de famille. Par contre, les instituteurs sont, en
général, les auxiliaires d'un chef de famille, mais n'exercent pas
eux-mêmes l'autorité domestique.
En droit allemand, on compte: parmi les personnes chargées

par la loi d'un devoir de surveillance, les parents, le tuteur, l'arti
san qui s'occupe de l'éducation de son apprenti (81). Les insti
tuteurs et les infirmiers privés, les maîtres des écoles privées sont
des personnes qui se chargent par un contrat d'exercer la sur
veillance. La responsabilité des maîtres des écoles publiques est sou
mise en Suisse au droit public. En France, la responsabilité civile
de l'Etat est substituée à cele des membres de l'enseignement
public (Loi du 20 juillet 1899). D'après le droit allemand, les maî
tres des écoles publiques qui n'accomplissent pas leur devoir de
surveillance sont responsables à cause de la violation du devoir
imposé par leur fonction officielle (Amtspflichtverletzung, § 839
du BGB.)
(78) C'est pourquoi certains auteurs frıınçais (p. ex'. Marty, Cours cité, VI, VII, Vili,
pp. 30-31) voient dans la responsabilité du chef de famille en droit suisse la
nature d'une responsabilité à base de présomption de faute.
(79) Cf. Mazeaud - Tune, t. I, no. 439.
(80) Cf. Oftinger, Schweizerisches Haftpflichtrecht, t. I I / l , pp. 250-260.
(81) Cf. Larenz, t. II, pp. 417-418.
344
La responsabilité se rapporte aux faits des enfants mineurs en
droit français, tandis qu'en vertu de l'art. 333 du CC suisse, elle
s'étend aux interdits et aux personnes atteintes de maladies men-
tales ainsi qu'aux faibles d'esprit placés sous l'autorité du chef de
famille. Le BGB emploie aussi une formule générale en parlant
des personnes qui, en raison de leur minorité ou de la déficience
de leur état mental ou physique, ont besoin d'être surveillées.
16. Responsabilité des commettants du fait de leurs préposés.

— La responsabilité des maîtres et commettants du fait de leurs
domestiques et préposés (art. 1384, al. 5 du CC) semble être qua-
lifiée de responsabilité objective par la majorité des auteurs fran-
çais (82). D'autre part, la jurisprudence suisse et la plus grande
partie de la doctrine s'accordent à reconnaître la nature objective
de la responsabilité de l'employeur (art. 55 du CO suisse) (83).
Par contre, en droit allemand, la même responsabilité repose sur
la faute présumée du commettant (§ 831 du BGB).
La faute du préposé est exigée en droit français, tandis qu'une
Ielle faute n'est pas nécessaire en droits suisse et allemand; dans
ces derniers, un acte illicite du préposé suffit pour entraîner la
responsabilité de l'employeur.
D'ailleurs, la responsabilité objective adoptée en cette ma-
tière par le droit français, est plus stricte que celle du droit suisse.
En effet, selon l'art. 55 du CO suisse, l'employeur peut se libérer
de sa responsabilité, en prouvant qu'il a pris tous les soins com-
mandés par les circonstances pour détourner un dommage de ce
genre. Il s'agit ici, comme dans les cas de responsabilité du chef
de famille, des soins objectivement commandés par les circonstan-
ces; ces soins ne s'opposent pas à la négligence et ne supposent
pas une activité volontaire conforme à une obligation. Comme von
Tuhr (84), l'explique très bien, «l'employeur est donc responsable,
non seulement s'il ne peut établir qu'il a eu la diligence requise,
mais également si par suite d'une circonstance quelconque (par
ex. d'une maladie soudaine) il a été empêché de prendre les mesu-
res voulues. Selon cette conception de la diligence on n'a pas à re-
(82) Cf. Viney, pp. 259-260.

(83) Cf. Oftinger, Schweizerisches Haftpflichtrecht, t. I I / l , pp. 96-99.
(84) Partie générale du Code Fédéral des Obligations, tr. Torrente et Thilo, 2e éd.
Lausanne 1933, t. I, pp. 353-354.
345
chercher si l'employeur est capable de discernement; il est respon-
sable lorsque son représentant légal a manqué de diligence. Il est
responsable même si, étant donnée l'importance de l'exploitation,
ii n'a pas à prendre lui-même les mesures requises, mais peut s'en
remettre à un employé (p. ex. le propriétaire d'une grande entre-
prise) et que cette personne n'apporte pas la diligence voulue à la
surveillance des employés et des ouvriers.»
En droit français, non seulement la preuve d'une diligence ob-

jective, mais même la preuve d'une force majeure ne libérerait
pas le commettant de sa responsabilité (85).
D'après le § 831 du BGB, la responsabilité du commettant n'a
plus lieu, lorsque le maître, soit en choissant la personne préposée,
soit, dans la mesure où il doit procurer des outils et des matéri-
aux, ou diriger l'accomplissement de l'opération, au point de vue
de ce qu'il avait à fournir ou de la direction qui lui incombait, a
apporté le soin exigé dans les rapports d'usage. Ici, à la différen-
ce du droit suisse, on se trouve en présence d'une preuve de non
culpabilité. Le maître doit prouver qu'il n'a pas commis de faute
en omettant les soins commandés par les circonstances. Ainsi, en
droit allemand, le chef d'une entreprise peut facilement rejeter
sa responsabilité sur le personnel dirigeant des divers degrés,
s'il prouve qu'il l'a bien choisi (sog. dezentralisierter Entlastungs-
bew.eis, preuve libératoire de décentralisation). En conséquence,
les victimes des actes des préposés seraient privées de la garantie
de solvabilité que présente pour elles la responsabilité du proprié-
taire même de l'entreprise. C'est pourquoi certains auteurs alle-
mands (86) ont proposé d'admettre la responsabilité objective
des propriétaires de grandes entreprises pour les fautes commises
par leur personnel dirigeant. Cette proposition a été rejetée par le
Bundesgerichtshof (87) qui ne l'a pas trouvée conforme à la loi en
vigueur. D'autre part, suivant le droit allemand, en matière d'inexé-
cution des obligations contractuelles, le débiteur est responsable de
(85) Cf. Viney, p. 260. Il est à remarquer qu'en droit français une distinction n'est
pas faite entre le cas fortuit et La force majeure. A notre avis, en droit français
aussi bien qu'en droit suisse, la preuve d'une force- majeure qui fait apparaître
le lien de causalité entre le fait du préposé et le dommage comme inadéquate,
doit permettre au commettant de se dégager de sa responsabilité.
(86) Cf. P. Oertmann, Kommentar s u m BGB, 2 b zu §831; Enneccerus - Lehmann,
Lehrbuch des Bürgerlichen Rechts, t. Il, 14e éd. Tübingen 1954, § 241, III, 1, c.
(87) BGHZ, 4, 2.
346
la faute de ses auxiliaires, sans qu'il puisse apporter une preuve
libératoire. Or, on constate dans la jurisprudence allemande une
tendance à élargir le domaine d'application de la responsabilité
contractuelle au détriment de la responsabilité extracontractuelle,
afin de faire profiter les personnes lésées du régime avantageux
de la première de ces responsabilités, en ce qui concerne la preu-
ve libératoire. Cette tendance conduit les juristes allemands à sou-
haiter de lege ferenda la suppression de la preuve libératoire du
commettant également en matière extracontractuelle du moins pour
les cas où le dommage a été causé par la faute du préposé (88).
17. Responsabilités causales ordinaires dans lesquelles le res-

ponsable est déterminé par la maîtrise qu'il exerce sur une chose,
— Lorsqu'on entre dans le domaine des responsabilités causales
ordinaires où le responsable est déterminé par la -maîtrise qu'il
exerce sur la chose qui a été l'instrument direct du dommage, il
convient d'étudier d'abord, les cas plus particuliers, telles que les
responsabilités pour les dommages causés par les animaux ou par
les bâtiments. Car, ces cas sont prévus dans chacun des trois
systèmes juridiques. Par contre, une règle d'une portée générale
concernant la responsabilité du fait des choses inanimées existe
seulement en droit français. Avec celle-ci peut être comparée,
en droit suisse, la responsabilité du propriétaire d'un ouvrage
(89), bien que toutes les choses inanimées ne soient pas considé-
rées comme un ouvrage. En droit allemand, la responsabilité du
propriétaire d'un ouvrage a un domaine d'application encore plus
restreint; en effet, elle intervient seulement pour les dommages
causés par la chute ou par le détachement des parties d'un ouv-
rage; d'ailleurs, c'est une responsabilité basée sur la présomption
de faute. Toutefois, le droit allemand, comme nous l'avons déjà
expliqué (90), institue par des lois spéciales des responsabilités pour
certaines activités et installations particulièrement dangereuses.
Le droit suisse présente aussi en cette matière un caractère inter-
médiaire; d'une part, il contient des lois spéciales correspondant à
celles du droit allemand pour les activités et installations particu-
(88) Löning, dans le rapport de la Commission de l'Académie de droit allemand;

Esser, Arch. Ziv. Pr„ 148, 135.
(89) Cf. Oftinger, dans Travaux de l'Association Henri Capitant, t. II, p. 266.
(90) V. supra no. 12.
347
lièrement dangereuses; d autre pari:, il se rapproche du droit fran-
çais, en reconnaissant un domaine d'application plus étendu qu'en
droit allemand, à la responsabilité du propriétaire d'un ouvrage.
18. Responsabilité du détenteur d'un animal. - En droit fran-
çais, le gardien d'un animal est assujetti selon l'art. 1385 du CC à
une présomption de responsabilité; ce qui conduit souvent à une
responsabilité objective. En effet, pour détruire la présomption de
responsabilité en question, il ne suffit pas que le gardien prouve
l'absence d'une faute de sa part; il doit, en outre, apporter la
preuve que le dommage a été provoqué par une cause étrangère,
fait irresistible de la victime ou d'un tiers, ou force majeure (91).
Si le dommage est dû à un vice: de l'animal ou au fait propre de ce-
lui-ci, le gardien répond même du cas fortuit. Cependant, l'aliéné
ou l'infans paraissent, d'après la jurisprudence, devoir être couverts
par la même exonération de responsabilité que les choses inani-
mées.
En droit suisse, la responsabilité du détenteur d'un animal
(art. 56 du CO) a le caractère d'une responsabilité causale fondée
sur la violation d'un devoir de diligence objective. 'Le détenteur
peut recourir à une preuve libératoire semblable à celles accordées
au chef de famille et à l'employeur, En effet, selon l'art. 56 du CO,
il a la possibilité de se dégager de sa responsabilité en prouvant
qu'il a «gardé et surveillé l'animal avec toute l'attention comman-
dée par les circonstances». Dans la doctrine et la jurisprudence,
on entend par «attention», l'ensemble des mesures qui auraient dû
être prises pour empêcher le dommage; peu importe que l'omission
de ces mesures constitue ou non une faute imputable au détenteur
de l'animal (92). Celui-ci est ainsi responsable quand les précau-
tions n'ont pas été prises par a personne qu'il avait chargée d'une
façon irréprochable, de garder l'animal. Il en est de même lorsque
le débiteur est incapable de discernement ou si, son manque de
diligence n'atteint pas le degré d'une faute.
En Allemagne, depuis que le § 833 du BGB a été modifié sous
la pression des agriculteurs per la loi du 30 mai 1908, une distinc-
tion est faite entre la responsabilité du détenteur des animaux uti-
(91) Cf. Savatier, t. I, no. 415.
(92) Cf. von Tuhr, t. I, p. i357; Oftinger, iSchweizerisohes Haftpflichtrecht, t. I I / l ,
pp. 181-183.
348
les d'une part, et du détenteur des animaux de luxe ainsi que des
animaux sauvages d'autre part. S'il s'agit d'un animal domestique
utilisé pour aider à la profession ou au métier du détenteur ou
pour l'entretien de celui-ci, le détenteur n'est chargé que d'une pré-
somption de faute. Il peut éliminer cette présomption en prouvant
qu'il a observé la diligence commandée par les rapports d'usage
dans la surveillance de l'animal ou que sa diligence n'aurait pas
empêché le dommage de se produire. Pour les autres animaux,
c'est-à-dire pour les animaux sauvages et de luxe, il existe une res-
ponsabilité du .risque créé au sens technique (Gefährdungshaftung)
(93). La loi fédérale du 29 novembre 1952, relative à la chasse, a
institué également une responsabilité de ce genre pour les domma-
ges causés par le gibier.
La notion du détenteur ou gardien ne diffère pas beaucoup en

droits suisse et français, mais elle est marquée en droit allemand
par le critère d'utilisation. D'autre part, dans les droits suisse et
allemand, le fait d'animal doit être instinctif; lorsqu'il est dominé
par la volonté de l'homme, il y a responsabilité à base de faute.
Tandis qu'en droit français, pour la responsabilité objective du gar-
dien peu importe que l'animal soit sous sa conduite.
19. Responsabilité du propriétaire d'un bâtiment. - La respon-
sabilité du propriétaire d'un bâtiment est réglementée comme une
responsabilité objective dans les droits français et suisse; elle est
basée sur la faute présumée en droit allemand.
D'après l'art. 1386 du CC français, «le propriétaire d'un bâti-
ment est responsable du dommage causé par sa ruine, lorsqu'elle
est arrivée par une suite du défaut d'entretien ou par le vice de sa
construction». Quand les conditions d'application de cette dispo-
sition sont réunies, le propriétaire n'a pratiquement nul moyen
d'échapper envers les tiers, à la responsabilité qui y est rattachée
(94). «Peu importe qu'il se trouve exempt de faute, soit parce qu'il
(93) Selon Oftinger, Schweizerisches Haftpflichtrecht, t. I, pp. 21, 28, t. I I / l , pp.

182-188), les animaux, même ceux qui sont sauvages, ne présentent pas une
tendance accrue à occasionner des dommages quantitativement et qualitative-
ment graves; c'est pourquoi la qualification de la responsabilité du détenteur
d'un animal, par la doctrine allemande, comme une responsabilité du risque
créé au sens technique, ne lui paraît pas exacte.
(94), (95) Savatier, t. I, no 422. A notre avis, la force majeure ou la faute de la
victime peuvent entraîner la rupture du lien de causalité entre la ruine et le
dommage.
349
s en était remis à des hommes de l'art dont il ne pouvait soupçon-
ner les erreurs, soit parce qu'il n'avait pas encore pris possession
de l'immeuble, et n'avait donc pu en assurer l'entretien. Il ne peut
davantage invoquer un cas fortuit ou de force majeure, du moment
que la ruine, même provoquée par- un événement ultérieur, reste
due au vice de construction ou au défaut d'entretien... Même la
faute de la victime ne paraît pas complètement exonérer le prop-
riétaire, car le vice de construction ou le défaut d'entretien demeu-
rent aussi des fautes, dont le propriétaire doit répondre pour au-
trui» (95).
En droit suisse, la responsabilité du propriétaire d'un bâtiment
est fondée sur la violation d'un devoir objectif de diligence. L'exi-
gence de la preuve d'un vice de construction ou d'un défaut d'en-
tretien démontre qu'une telle violation est supposée par la respon-
sabilité en question. Mais à la différence des responsabilités du chef
de famille, de l'employeur et du détenteur d'un animal, ici, la vio-
lation du devoir objectif de diligence n'est pas présumée; c'est au
lésé qu'incombe d'apporter la preuve des vices de construction ou
de défaut d'entretien du bâtiment. Cependant, une fois que l'exis-
tence d'un vice ou défaut est prouvée, le propriétaire ne peut plus
se prévaloir d'une preuve libératoire consistant à établir qu'il a
pris tous les soins commandés par les circonstances pour détourner
le dommage. Comme en droit français, le propriétaire est respon-
sable, même si aucune faute ne lui est imputable, et aussi, par con-
séquent, s'il a confié l'entretien de l'ouvrage à un tiers. Il en est de
même lorsque les vices de construction ou le défaut d'entretien
proviennent d'un cas fortuit ou quand le propriétaire est incapable
de discernement (96). La faute de la victime ou d'un tiers ou la
force majeure ne peuvent libérer le propriétaire de sa responsabi-
lité que s'ils entraînent la rupture du lien de causalité entre le vice
ou le défaut et le dommage; en d'autres termes, ces causes d'exoné-
ration de responsabilité doivent intervenir dans l'enchaînement
causal de telle sorte qu'elles fassent apparaître le vice de construc-
tion ou le défaut d'entretien comme une cause inadéquate.
En droit allemand, le possesseur du bâtiment peut détruire la
présomption de faute établie à sa charge, en prouvant que, depuis
(96) Cf. von Tuhr, t. I, p. 361; Offcinger, Schweizerisches Haftpflichtrecht, I I / l , p. 8.
350
qu'il possède l'immeuble, il a pris les soins exigés dans les rapports
d'usage pour écarter le danger (BGB § 8361). Cela pose alors
le problème des possesseurs antérieurs que le BGB admet sous
certaines conditions : Ceux-ci sont responsables du dommage qui
se produit dans l'année qui suit la cessation de leur possession, à
moins que, pendant cette possession ils aient observé les soins
exigés dans les rapports d'usage ou qu'un possesseur ultérieur, par
l'observation des mêmes soins, eût pu être en mesure d'écarter le
danger. Le manque de soins signifie ici également que le posses-
seur est en faute.
Dans chacun des trois systèmes, c'est à la victime qu'il appar-

tient de prouver l'existence du défaut d'entretien ou du vice de
construction. En droit français, on est responsable du dommage
causé par la ruine du bâtiment, en droit allemand par la chute ou
par le détachement de ses parties, provenant toujours d'un vice de
construction ou d'un défaut d'entretien. Tandis qu'en droit suisse,
il n'est pas nécessaire que le dommage soit causé par la ruine ou
par la chute ou le détachement d'une partie du bâtiment; il suffit
qu'il soit occasionné par un vice de construction ou par un défaut
d'entretien; par exemple, le propriétaire d'un bâtiment est respon-
sable des dommages su'bis par des personnes glissant sur un par-
quet trop ciré.
La responsabilité pèse sur le propriétaire du bâtiment en droits

fiançais et suisse et sur le possesseur pour soi (Eigenbesitzer) en
droit allemand. Le possesseur pour soi est celui qui possède la chose
comme si elle lui appartenait; il peut être aussi bien le véritable
propriétaire qu'un usurpateur.
20. Responsabilité du propriétaire d'un ouvrage. - En droits

allemand et suisse, le propriétaire d'un ouvrage (Werkeigentümer)
est soumis à la même responsabilité que celle du propriétaire d'un
bâtiment. Le CC français n'avait pas prévu une telle responsabilité;
la clause générale de la rasponsabilité du fait des choses inanimées,
déduite de l'art. 1384 al. 1er du CC, se rapporte également aux cho-
ses qualifiées comme ouvrage en droits suisse et allemand. Les ouv-
rages sont définis comme des choses stables/fixées au sol directe-
ment ou indirectement et manufacturées ou aménagées d'une façon
artificielle, c'est-à-dire produites par l'homme et non par la nature
351
(97). Tels sont, par exemple, les rues, places, conduites, fouilles,
échafaudages, les machines stables, les arbres plantés, les planchers,
les ascenseurs, etc.
La notion d'ouvrage semble être plus largement interprétée en
droit suisse qu'en droit allemand. D'autre part, la condition de
chute ou de détachement des parties n'est pas requise en droit
suisse. C'est pourquoi la responsabilité du propriétaire d'un ouvrage
prévue par le droit suisse se rapproche beaucoup de la responsa-
bilité du gardien d'une chose inanimée, décrite par la jurispruden-
ce française.
21. Responsabilité du gardien d'une chose inanimée. — La Cour

de Cassation française, à partir du célèbre arrêt du 15 juin 1896
(98), a conduit, sur la base ds l'interprétation particulièrement no-
vatrice de l'art. 1384 al. 1er du CC, une construction jurispruden-
tielle qui a abouti à l'instauration d'une responsabilité générale du
fait des choses inanimées. Il s'agit ici d'une présomption de res-
ponsabilité. Pour la détruire, il ne suffit pas au gardien de la chose
d'établir qu'il n'a commis aucune faute ou que la cause du domma-
ge est demeurée inconnue. Il ne peut s'exonérer que par la preuve
qu'un événement précis, imprévisible, inévitable, et extérieur à la
chose en garde a causé le dommage, en l'absence de toute faute de
sa part (99). La cause étrangère peut résider dans un cas fortuit ou
de force majeure (100), dans; un fait de la victime ou d'un tiers.
Le fait de la victime, fautif ou non, n'est susceptible d'exonérer le
gardien que s'il est imprévisible et inévitable et s'il apparaît comme
la cause unique du dommage (101). Les mêmes conditions doivent
être remplies pour que la faute d'un tiers puisse être prise en con-
sidération en tant que cause c.'exonération (102). En outre, la faute
des personnes non étrangères aux risques assumés par le gardien
ne le libère pas de sa responsabilité (103). D'autre part, la preuve
directe d'un cas fortuit, imprévisible et inévitable pour le gardien,
ne l'exonère pas, s'il provient d'un vice caché ou de l'activité prop-
(97) Cf. Oftinger, Schweizerisches Haftpflichtrecht, pp. 31 et sv.; Larenz, t II. p. 414,
note 1.
(98) D. 1897.1.433.
(99) Cf. Savatier, t. I, nos. 384 et sv.
(100) Cf. supra note 85.
(101) Cf. Savatier, t. I, nos. 389 et sv.
(102) Cf. Savatier, t. I, nos 395 et sv.
(103) Savatier, t. I. no. 396.
352
re de la chose (104). La responsabilité du gardien d'une chose pré-
sente ainsi les caractéristiques d'une responsabilité objective (105) :
car, dans les deux dernières éventualités précitées, le gardien est
tenu responsable d'un cas fortuit ou de la faute des autres person-
nes sans qu'il soit lui-même en faute. Toutefois, il y a encore les
vestiges de l'idée de faute dans la jurisprudence, lorsqu'elle recon-
naît l'irresponsabilité du gardien aliène ou qu'elle exige parfois une
intervention de la chose dans la réalisation du dommage d'après
la normalité du comportement de cette chose et, par voie de con-
séquence, de la conduite du gardien. C'est pourquoi, certains au-
teurs (106) voient une sorte de compromis entre la faute et le risque
dans le régime actuel de la responsabilité du gardien d'une chose
inanimée.
Il n'existe plus aujourd'hui, en principe, de critère de détermi-
nation de la chose en garde (107). Tout objet corporel entre dans
les prévisions de l'art. 1384 al. 1er quelle que soit sa nature physique,
mobilière ou immabilière, liquide, solide ou gazeuse. Les tentatives
de la jurisprudence pour limiter le domaine d'application de cette
disposition aux faits autonomes de la chose ou aux choses dange-
reuses n'ont pas réussi. Cependant, le rejet de toute discrimination
de régime entre les choses, rend difficile tout examen de possibilité
de couverture par l'assurance, les risques qu'elles présentent.
D'autre part, il n'est pas nécessaire que la chose ait un vice
inhérent à sa nature susceptible de causer le dommage. Enfin, il
n'y a pas à distinguer, si la chose est demeurée inerte au lieu d'être
en mouvement, dans le cours des événements qui ont déterminé le
dommage (108).
Ainsi, la responsabilité du gardien des choses inanimées en droit
français englobe, d'une part, les responsabilités pour les activi-
tés et installations particulièrement dangereuses prévues par les
droits suisse et allemand, exception faite de celles relatives à l'exploi-
tation des aéronefs et des téléphériques. D'autre part, elle com-
(104) Cf. Savatier, t. I, nos. 337 et 388.

(105) Une exception est prévue en faveur de la responsabilité à base de faute, par la
Loi du 7 novembre 1922 pour les dommages causés par la communication d'un
incendie qui a pris naissance dans la chose gardée.
(106) Cf. Vlney, p. 234.
(107) Cf. Viney, pp. 242 et sv.
(108) Cf. Viney, pp. 243-244, Marty; IX, X, XI, p. 16.
353
prend la responsabilité du propriétaire d'un ouvrage telle qu'elle
existe en droits allemand et suisse. En outre, elle permet de rendre
responsable le propriétaire d'un bâtiment, comme en droit suisse,
lorsque le dommage n'est pas causé par la ruine. Enfin, elle s'étend
aux cas qui entrent en Suisse dans la responsabilité du propriétaire
foncier.
22. Responsabilité résultant de l'exploitation ou de l'utilisation

d'un immeuble. - En droits allemand et suisse, outre la responsa-
bilité du propriétaire d'un bâtiment ou d'un autre ouvrage, et en
droit français à côté des responsabilités du propriétaire d'un bâ-
timent et du gardien d'une chose inanimée, on reconnaît encore
une responsabilité objective: pour les dommages causés par les
troubles de voisinage résultant de l'exploitation ou l'utilisation d'un
immeuble.
En vertu de l'art. 679 du CC suisse, le propriétaire foncier ré-
pond, même en l'absence de toute faute, du dommage qu'il cause
en excédant son droit de propriété (109). On se trouve en présence
d'un excès semblable, lorsque le propriétaire exerce son droit de
propriété sans observer les restrictions apportées à ce droit par
l'ordre juridique. Ces restrictions peuvent relever du droit privé
ou du droit public (HO), à condition dans ce dernier cas toutefois
qu'elles visent à protéger aussi les intérêts privés. Elles peuvent
être édictées par la loi ou déduites des règles de la bonne foi; en
d'autres termes, un abus de droit de propriété constitue également
un excès au sens de l'art. 679 du CC suisse (111). Ce sont les trou-
bles excessifs occasionnés aux voisins par l'exploitation de l'immeu-
ble qui constituent le principal domaine d'application de la res-
ponsabilité du propriétaire foncier. Les dommages causés depuis
un immeuble, mais sans aucune connexité avec son utilisation éco-
nomique (par exemple, le fait de tirer un coup de feu de l'intérieur
d'un immeuble) ne tombent pas sous le coup de l'art. 679 et n'obli-
gent leur auteur que s'il est en faute. Il n'y a pas d'excès du droit
de propriété lorsque, par l'effet d'un phénomène naturel, un im-
(109) E. W. Stark, Das Wesen der Haftpflicht des Grundeigentümers nach Art. 679
ZGB, Zurich 1962, p. 167; L. L'ïuillisr, La responsabilité du propriétaire foncier
selon l'art. 679 du CCS, ZSB, N. F. 71 (1952), pp. 4a-5a.
(110) Selon L'Hulllier (pp. 10a-16a) et Stark (pp. 196-198), contrairement à la doc-
trine dominante, l'inobservatio.i des restrictions légales de la propriété relevant
du droit public ne constitue pas u n excès dans le sens de l'art. 679 du CC suisse
(111) L'Huillier (pp. 23a-26a) est d'un avis contraire.
354
meuble en endommage un autre; ainsi lorsqu'un incendie provoqué
par la foudre gagne l'immeuble voisin. Comme la responsabilité
du propriétaire foncier ne suppose pas une faute, celui-ci doit ré-
paration même s'il est incapable de discernement ou si l'excès du
droit de propriété n'est pas son fait, mais celui d'un locataire ou
fermier (112).
En droit français, la responsabilité pour les dommages qui
excèdent la mesure des obligations ordinaires du voisinage est une
création de la jurisprudence. La plus grande partie de la doctrine
admet que, si la faute demeure une condition de la réparation des
troubles de voisinage, cette faute s'est étirée et départie de son
contenu de culpabilité (113). La réparation des dommages entre
voisins a été dans cet esprit qualifiée quasi objective et certains
l'ont radicalement détachée de la faute (114). D'autre part, la ju-
risprudence tend à reconnaître une responsabilité objective dans
certains cas particuliers de troubles de voisinage réglementés par
des lois spéciales (115). Il en est ainsi de la responsabilité prove-
nant de l'exploitation des établissements dangereux incommodes
ou insalubres (116), des établissements travaillant pour la défense
nationale (117) et de la responsabilité du concessionnaire d'une
mine envers le propriétaire de la surface ou envers les concession-
naires voisins (118). Ces responsabilités présentent aussi parfois
des traits communs avec celles qui concernent les activités ou ins-
tallations particulièrement dangereuses envisagées par les droits
suisse et allemand.
En droit allemand, conformément au § 26 de la Loi sur la rég-
lementation de l'industrie, les voisins et le public peuvent deman-
der la réparation des dommages résultant des troubles causés par
certaines installations industrielles, lorsque ces troubles excèdent
les limites de l'obligation de tolérance fixées par le § 906 du BGB.
De plus, en vertu du § 906 du BGB, modifié en 1959, celui qui est
lésé par les troubles qui n'excèdent pas les limites de l'obligation
de tolérance peut demander une réparation équitable. Dans les
(112) Cf. von Tuhr, t. I, p. 362.

(1H3) Cf. Viney, p. 281.
(114) Cf. Viney, p.282; Tune dans Mazeaud - Tune, t. I, no. 621-2
(115) Cf. Viney,pp. 284-286.
(116) Loi du 19 décembre 1917, art. 12.
(117) Loi du 3 mal 1921.
(118) Loi du 21 avril 1810.
355
deux cas, la responsabilité n'est pas fondée sur la faute (119). Le
second cas est classé par la doctrine parmi les responsabilités pour
les interventions autorisées (Haftung für erlaubte Eingriffe) (120).
23. Responsabilités sans faute provenant de l'exercice d'un
droit qu'on croit avoir. - Enfin, il y a une dernière catégorie de res-
ponsabilités qui ne supposent pas la faute. Ce sont des cas où quel-
qu'un cause un dommage à autrui, en se prévalant d'un droit
qu'il croit avoir d'une façon excusable, mais qui n'existe pas en
réalité (121). Ainsi, par exemple, en droit suisse, le créancier qui
fait opérer un séquestre injustifié, doit même si aucune faute ne
lui est imputable, réparer le dommage qui en résulte. Il en est de
même pour celui qui recourt à la force afin de protéger lui-même
son droit, croyant qu'il y est autorisé par suite d'une erreur ju-
ridique excusable. En droit allemand, celui qui fait exécuter un ju-
gement qui n'a pas pris encore force de loi, est responsable, si on
vient à casser ce jugement, du dommage qui en découle pour l'autre
partie. Dans ces cas, celui cui agit doit le faire à ses propres ris-
ques.
24. Responsabilités pour his interventions autorisées. — En droits
suisse et allemand, la loi impose parfois l'obligation de réparer
à celui qui cause un dommage à. autrui sans qu'il soit en faute, ni
qu'il ait agi d'une manière illicite (122). Cette obligation dérive du
principe que, s'il est permis de porter atteinte au droit d'autrui en
raison d'un intérêt majeur, l'atteinte ne peut s'opérer qu'aux frais
de son auteur. L'exemple le plus important de la responsabilité
pour les linverventions autorisées est celle résultant d'un dommage
causé en état de nécessité (Notstand) aux biens d'autrui. Le juge
peut condamner l'auteur de l'atteinte considérée licite en ce cas à
une réparation équitable (art. 52 al. 2 du CO et art. 701 du CC
suisses; §§ 228 et 904 du BGB). D'autre part, en matière de droits
réels il existe certains droit:; nécessaires (droits à la conduite, à la
fontaine et au passage nécessaires) que le propriétaire d'un im-
meuble doit reconnaître à ses voisins contre pleine indemnisation; la
(119) Pour plus de détails cf. Larenz, t. II, p. 483; B. Gmür. Das Schweizerische Zivil-
gesetzbuch verglichen mit dftm Deutschen BGB, Bern, 1965, pp. 125-128.
(120) Cf. infra no. 24.
(121) Cf. von Tuhr, t. I, p. 363; Liirenz, t. Il, p. 458, note 1.
(122) Cf. von Tuhr, p. 364; L,aren:s, t. II, pp. 481-485. — Ici, à la différence de la
responsabilité étudiée sous no. 23, l'acte qui cause le dommage n'est pas seule-
ment exempt de la faute, mais il est en même temps licite.
356
Constitution de ces droits peut être qualifiée comme une sorte
d'expropriation relevant du droit privé.
Le droit français ne contient pas un texte général comme les
droits suisse et allemand sur la responsabilité de l'agent qui a causé
le dommage sous l'empire de la nécessité. Mais d'après la jurispru-
dence et la doctrine, dans pareils cas, l'absence de la faute ne doit
pas toujours dispenser l'agent d'une obligation de réparer (123).
Certains auteurs (124) considèrent aussi les responsabilités des
concessionnaires de mines et des exploitants des établissements
insalubres et incommodes comme des cas d'application du principe
de la responsabilité pour les dommages causés sous l'empire de la
nécessité.
(123) Cf. Savatier (t. I, nos. 98 et sv.) Selon cet auteur, (t. I, nos. 100 et 101) «la
nécessité ne justifie que ce qui est nécessaire, à savoir l'acte propre à diminuer,
ou, au moins, à ne pas augmenter la masse des dommages. Elle ne paraît
pas justifier, car il n'a rien de nécessaire, le déplacement de l'incidence défini-
tive du dommage. Ce déplacement arbitraire n'est licite qu'à condition d'être
payé .... Quand u n dommage est causé à autrui pour éviter u n plus grand mal
à u n tiers, ... l'agent qui, de son chef, choisit ainsi la victime, doit réparer le
mal qu'il lui cause, s'il n'est pas déjà réparé par le bénéficiaire de l'acte, ou
par u n autre responsable».
(124) Cf. Savatier, t. I, nos. 105 bis et 106.
357
EUROPA UND DİE TÜRKEI

Siyasî Tarih Profesörü
Professor für Moderne Geschichte
Die Türkei gehört heute zum Europaeisehen Rat (Conseil de

l'Europe) und ist Mitglied des Nordatlantikpaktes und damit der
europäischen Verteidigungsgemeinschaft. Ist die Türkei aber wirk
lich ein europaeisches Land ? Um diese Frage zu beantworten, müs
sen wir zuerst feststellen, was Europa geographisch bedeutet und
schlagen dazu irgendein modernes Lexikon auf. Darin werden wir
folgendes zu lesen bekommen : «Europa ist eigentlich eine grosse,
reichgegliederte westliche Halbinsel der Festlandmasse Asiens; bei
de Erdteile werden daher zusammen auch Eurasien bezeichnet. Als
Grenze gegen Asien gelten herkömmlieh das Uralgebirge, der Ural-
fluss, Kaspisches Meer und Manytschniederung im nördlichen Kau
kasusland. Vom übrigen Vorderasien und Afrika ist Europa durch
das Schwarze Meer, die Meerengen Bosporus und Dardanellen, ein
schliesslich das Marmarameer, sowie durch das Mittelmeer mit der
Strasse von Gibraltar getrennt.» Also waehrend die übrigen Gren
zen von Europa durch das Meer und Wasserstrassen gezeichnet
sind, ist die östliche Grenze rein willkürlich gezogen und deswegen
ist sie in der Geschichte nicht immer ernst genommen worden. Das
zeigt sich besonders an der Grenze, die der Manytschniederung
entlang gezogen worden ist. Wenn wir einen alten Atlas, zum Beis
piel einen aus dem Jahre 1900 aufschlagen, so werden wir darin
manchmal sehen und staunen, dass alle russischen Laender west
lich vom Uralgebirge und dem Kaspischen Meer dieselbe Farbe tra
gen, wie Europa selbst. So haben manche Geographiker die östli
chen Provinzen der heutigen Türkei, Kars und Artvin, einst als seinen
Teil vom Europa betrachtet und nachdem sie am Ende des ersten
Weltkrieges von der Türkei zurückgenommen worden, wurden
359
diese Provinzen wieder asiatisch. Lassen wir also die östlichen Gren-
zen des geographischen Europas weiterhin labil bleiben; eins steht
demgegenüber fest, dass die heutige Türkei sowohl in Asien als auch
in Europa liegt, wenn auch der europaeische Teil im Vergleich zum
Asiatischen viel kleiner ist. Das osmanische Reich selbst, war an
der nordwestlichen Ecke Kleinasiens, gegründet worden und berei-
tete sich zuerst im südöstlichen Europa und dann in Asien und
Afrika. Und so war lange Zeit das Osmanische Reich zum grossen
Teil eine europaeische Macht im geographischen Sinne; deswegen
traegt auch das berühmte und grosse und leider in der Türkei we-
nig beachtete Werk des deutschen Historikers Zinkeisens den Ti-
tel «Geschichte des Osmanischen Reiches in Europa».
Eben sagte ich, dass das Osmanische Reich eine europaeische

Macht im geograhischen Sinne gewesen sei. Damit wollte ich sagen,
dass das geographische Europa für die Türken weniger Bedeutung
hat als das Geistige. In der Tat bedeutet das Wort Europa für die
Türken ein gewisses Geistesgut und eine Gedankenwelt für sich.
Wenn wir einen Türken, der zum Beispiel nach Griechenland oder
Jugoslawien gereist ist, fragen, wo er gewesen sei, so antwortet er
uns niemals : «In Europa», sondern «In Griechenland oder in Ju-
goslawien». So können wir leicht feststellen, dass für die Türken
Europa dort anfaengt, wo etwa heute der Eiserne Vorhang aufhört
zu existieren, ausgenommen natürlich Berlin und Ostdeutschland.
Das Wort Europa ist im türkischen kein geographischer Beg-

riff, entspricht vielmehr genau dem Abendland der Abendlaender.
Die geschichtliche Kultur hat in Asien und in den Laendern um
das Mittelmeer herum angefangen und sich in diesen Laendern ent-
wickelt und von diesen aus, sich in der ganzen Welt verbreitet.
Auch die aegyptische Kultur -wenn auch in Afrika- ist eine Asia-
tische. Aber schon im Altertum gibt es eine europaeische und eine
asiatische Kultur, eine europaeische und eine asiatische Denk - und
Vorstellungsweise, eine europaische und eine asiatische Geistes-
welt für sich; kurz gesagt ein Morgen-und ein Abendland. Um den
Unterschied zwischen diesen Beiden ganz grob festzustellen, schau-
en wir uns irgendein vorderasdatisches und ein griechisches Relief
an. Auf dem ersten werden wir Zum Beispiel einen auf einem Thron
sitzenden Machthaber feststellen, der gerade damit beschaeftigt
ist, seinem Feinde die Augen auszunehmen, oder einen furcht-
360
einjagenden Gott in hässlicher Menschen- oder Tiergestalt, waehrend
wir auf dem Zweiten entweder tanzende Musen oder aber Götter
und Göttinen in vollendeter Menschlicher Schönheit werden zu se-
hen bekommen. Ohne weiteres können wir sagen, dass auch die
Denkweise und die geistigen Güter der beiden Kulturen diesen
beiden Reliefs ganz und gar entsprechen. So gehört auch Westklein-
asien eine Zeitlang zum Abendlande.
Im Mittelalter kann man diesen Unterschied nicht ganz leicht
feststellen. Wenn ein Unterschied dennoch besteht, dann ist dieser,
ohne Zweifel, zu Gunsten der asiatischen Kultur; denn die isla-
mischen Philosophen jener Zeit bemühen sich gerade die griechi-
schen Gedanken, der Nachwelt zu vermitteln. Aber diese Bemühun-
gen der islamischen Denker werden sich wenigstens für Asien im
Sand verlaufen.
Dann bricht mit der Renaissance und damit verbunden mit der
Reformation und der Aufklaerung ein neues Zeitalter für die Mensch-
heit aus. Schon sind die Wirkungs -und Entwickelungskreise der
abendlaendischen und Morgenlaendischen Kultur verlegt : Asien
bleibt weiterhin Asien und im Mittelalter stecken und ein grosser
Teil der Laender, wo einst im Altertum die abendlaendische Kul-
tur blühte, wie Griechenland, Westkleinasien und die östlichen und
südöstlichen Mittelmeerlaender gehören nunmehr zum Morgenlan-
de, waehrend Westeuropa zum Traeger der abendlaendischen Kul-
tur wurde.
Das Ausbrechen des neuen humanistischen Zeitalters hat keine
Wirkungen im östlichen Europa und in Asien gehabt. Auch das grosse
byzantinische Reich, war ein asiatisches Reich wenn es auch zeit-
weise sogar in Italien Besitzungen hatte und wenn auch das rö-
mische Recht in der Hauptstadt dieses Riesenreiches kodifiziert
wurde. Das islamische Reich der Osmanen trat das byzantinische
Erbe an und blieb der abendlaendischen Entwickelung fern, ob-
gleich es geographisch gerade an das Abendland grenzte. Die ge-
schichtlichen Einteilungen wie Mittelalter und Neuzeit hatten für
das Abendland eine Bedeutung. Waehrend des ausgehenden Mitte-
lalters gegründete Osmanische Reich war gegenüber Europa er-
folgreich, solange sie, alle beide, indemselben Zeitalter standen und
das Osmanische Reich durch sein tadelloses Lehenssytem dem feu-
dalistischen Europa gegenüber im Vorteil war. Mit dem Ausbruch
361
des neuen Zeitalters im Abendlande, dem langsamen Aussterben
des europaeischen Feudalismus und dem Ende der Religionskriege
in Europa, hatte das Osmanisı^ıe Reich eine neue, wenigstens ge
gen dem Südosten geeinte geistige und politische Welt gegen sich
und deren technischen Errurgschaften gegenüber hatte es nun
keine gleichwertige Neuerung 3n zu setzen, zumal sein Lehenssys
tem langsam in Entartung begriffen war.
Dieses Osmanische Reich war ein islamisches und ein orthodox

christliches Reich. Wenn auch die orthodoxen Christen in ihm nicht
Herrscher sondern Beherrschte waren, so waren sie doch zum ers
ten Male in der Geschichte waehrend des Osmanischen Herrschaft -
ausgenommen die russischen Orthodoxen - unter einer Fahne ge
einigt worden. Den andauerenden ewigen Kaempfen unter den sla
wischen Orthodoxen und dem Kampf dieser Völker gegen das by
zantinische Reich, war mit der Gründung und Ausbreitung des
Osmanischen Reiches ein Ende Gesetzt worden. So herrschte lan
ge Zeit, sozusagen eine Pax Islamica unter den orthodoxen Chris
ten. Diese Christen gehörten nicht dem Abendlande und blieben,
wie das Osmanische Reich selbst, der abendlaendischen Entwicke
lung solange fern, bis der Nationalismus, geboren in den Kaempfen
waehrend der französischen Revolution und um diese selbst, auch
in den europaeischen, von den orthodoxen Christen bewohnten
Gebieten des Osmanischen Reiches festen Fuss fasste. In diesem
Reiche waren diese Christen, einschliesslich der armenisch - grego
rianischen Christen und im Verhaeltnis wenigen Juden fast zum
Traeger des wirtschaftlichen Lebens, besonders in den Staedten
und Haefen avanciert. Und unter diesen Christen haben diejenigen
Griechen, die in Istanbul, im Stadtviertel Fener wohnend sich lang
sam zu einer besonderen Kaste entwickelt hatten, und daher die
Phanarioten genannt wurden, viele Schlüssel - Stellungen im Regie-
rungsssystem der Hohen Pforte erobert : Die beiden Hospodaren
der Wallachei und der Moldau und fast alle Dolmetscher der Hohen
Pforte und der bei derselben akreditierten Gesandten und Bot
schafter wurden immer aus diesen Phanarioten gewählt. Durch die
se Phanarioten nur hatte die Hohe Pforte die Gelegenheit mit dem
Abendlande im Beziehung zu treten. Sie war aber selbst der neuen
geistigen Entwickelung im Abendlande nicht bewusst. Unter den
die neue Kultur tragenden europaeischen Nationen hatten nur die
Franzosen mit der Hohen Pforte eine andauernde und freundliche
362
Beziehung. Um gegen die Mitte des europaeischen Kontinentes sich
zur Geltung zu »bringen und die dort ansaessigen Völker, vor al
lem die Deutschen, in Schach zu halten, hatte sich der allerchrist-
lichste König nicht gescheut, sich mit dem islamischen Osten zu
verbinden. Mit den dieser Freundschaft entsprungenen wirtschaft
lichen und juristischen und Kapitulationen genanten Privilegien
war Frankreich sozusagen zu einer Schutzmacht des verfallenden
Osmanischen Reiches geworden, waehrend die übrigen Nationen
des Kontinentes versuchten, es aus dem Südosten soweit wie mög
lich zurückzudraengen. Aber eine Ironie der Geschichte, am Ende
haben eigentlich nicht diese Völker es fertig bringen können, das
Osmanische Reich ganz aus dem geographischen Europa auszus
cheiden, sondern die Ideen, die in Frankreich, waehrend und nach
der französischen Revolution zur Reife gelangten. Unter diesen
Ideen hat besonders der Nationalismus, zuerst in den Balkanlaen-
dern und dann in den islamisch - arabischen Gebieten des Os
manischen Reiches sich verbreitend, wesentlich dazu beigetragen,
sowohl das Osmanische Reich, wie auch die der Struktur nach ihm
ganz aehnelnde österreichische Monarchie zu zerstückeln.
Gerade zu dieser Zeit, also am Anfang des XIX. Jahrhunderts,

als der Nationalismus sich auch im Südostes des Kontinentes zu
verbreiten vorzubereitete, haben ein Teil der Osmanischen Staats-
maenner und einige Sultane, wie Selim III. und Mahmud IL endlich
begriffen, dass in Europa etwas vor sich gegangen war, was im
osmanischen Reiche fehlte und was hier nachgeholt werden muss-
te. Aber das, was in Europa vollbracht, im Grunde genommen eine
geistige Entwickelung und eine Summe der Renaissance, der Re
formation, der Aufklaerung und der grossen franzöischen Revolu
tion war, haben sie nicht verstehen können. Sie sahen nur, was man
mit dem Auge fassen konnte, also die technische Überlegeheit. Da
rum bemühte man sich am Goldenen Horn zuerst sich die tech
nischen Errungenschaften anzueignen und begann mit der Euro-
paeisierung des osmanische Heereswesens. Erst Mustafa Reşid
Pascha, der Entwerfer des Tanzimatfermans ( = Erlass) vom 3.
November 1839, war sich bewusst, dass diese abendlaendische Über
legenheit, eine geistige Grundlage hatte, und dass man das Abend
land nicht nur technisch sondern auch geistig nachahmen musste. So
brach in der Geschichte des Osmanischen Reiches jenes Tanzimat ge
nanntes Zeitalter aus, das eigentlich am Ende des Osmanischen
363
Mittelalters steht. Aber dass man geistiges nicht nachahmen konn
te, sondern an den Wurzeln fassen und daran selbst schöpferisch
wirken musste, das hat man leider nicht verstanden.
Da die Franzosen die besten Freunde des osmanischen Reiches
waren, und sie damals sowohl technisch als auch, durch ihre Re-
voultion, geistig an der Spitze der abendlaendischen Nationen stan
den, fing man an, sie nachzuahmen. So kleidete man sich, lebte
und wirkte europaeisch nach franzölscher Art - à la franca genannt -
rezipierte fast allein französiche Gesetzbücher und lernte eifrig
französisch. Man hat nicht begriffen, dass im Abendlande eine all
gemeine Kultur existierte, die der osmanischen Elite fremd war
und dass diese sich eine alte klassische Kultur zum Fundament ge
nommen hatte. So las man Piaton oder Aristoteles, weil sie eben
auf französisch erschienen waren und bemühte sich nicht die alt
griechische oder lateinische Sprache anzueignen. Man ahmte nach,
was man zu diesem Zwecke entsprechend fand, und Hess das Übrige
beim alten bleiben. So wurde die Tanzimatperiode, eine Zeit eines
ins Auge springenden Dualismus.
Dieser Dualismus herrschte in allen Gebieten, sowohl des taeg-
lichen wie auch des geistigen Lebens : auf dem Büro sass man
auf europaeischen Stühlen und zu Hause hockte, man wie gewohnt
auf den Diwans; man machte ein Werk eines französischen Litte
raten, zum Beispiel Hugos zu, um einen alten Diwan von einem
alten türkischen Dichter aufzuschlagen; man hörte sich gelegent
lich eine von einer Reisetruppe vielfach italienischer Saenger und
Saengerien aufgeführte Oper ir Beyoğlu ( = Pera) an, um hinter
her zu Hause oder irgendwo einer orientalischen Musikdarbietung
beizuwohnen; man hatte französische Gesetzbücher rezipiert, waeh-
rend die alten islamischen Rechtsregeln weiterhin angewandt
oder sogar diese Regel neu kodifiziert und in Kraft gesetzt wurden;
man eröffnete neue Schulen und höhere Erziehungsanstalten, waeh-
rend alte Schulen und Medresses weiterhin am Leben blieben.
Kurz gesagt, man lebte west-östlich; ahmte das Abendland nach,
ohne das Morgenland aufzugeben, man klammerte sich sogar
manchmal an den alten Eingesessenen fester an, als den neuen
Hinzugekommenen. Das neue erfreute sich dabei nur bei der auf-
geklaerten Elite, also bei der Arme«; und der Beamtenschaft eines
guten Empfanges, waehrend das Volk sich den Neuerungen fern
hielt, oder aber diese es überraupt nicht erreichten.
364
Trotzdem gab es in dieser Periode eine Zeit, wo das Abend-
land, fast geschlossen an der Seite des Osmanisehen Reiches stand,
um es gegen den russischen Druck, also gegen den Osten zu schüt-
zen : um die Mitte des vergangegen Jahrhunderts, waehrend des
wegen der Heiligen Staetten ausgebrochenen Krimkrieges, waren
England, Frankreich und Sardinien - Piemonte, also das werdende
Italien, als Verbündete des Osmanisehen Reiches auf den Schlacht-
feldern der fernen Krimhalbinsel zu sehen. Beim Abschluss des
Pariser Friedens vom Jahre 1856 wurde beschlossen, dass die Tür-
kei nunmehr ein ebenbürtiges Mitglied des seit dem Anfang des
Jahrhunderts bestehenden europaischen Konzertes sei; also die
Türkei wurde plötzlich und mindestens politisch als ein Bestand-
teil vom Abendlande betrachtet. In Wirklichkeit gehörte aber die
Türkei noch nicht zum Abendlande und dieser Beschluss des Frie-
denskongresses hatte nur auf dem Papiere eine Bedeutung. Nach
einer kurzen Frist begannen die europaeischen Maechte wieder, an
ihrer Zerstückelung sich eifrig zu beteiligen.
Trotz vielen Gebietsverlusten in Form von Abtretungen oder

neuer nationalistischer Staatsgründungen war das Osmanische Re-
ich, wie die die Hohe Pforte lange Zeit bekaempfende Donaumo-
narchie, ein ganz und gar heterogenes Reich. Langsam hatte sich
der Nationalismus unter allen ihm Untertanen Völkern verbreitet
und zuletzt erwachte auch das türkische Volksempfinden zum Na-
tionalismus. Aber die Türken durften keine übertriebene Nationa-
listen sein, ohne ihr Reich an seinen Fundamenten zu erschüttern.
Darum mussten sie ihr Nationalismus hinter einer neuen Idee ver-
bergen. Sie haben kurze Zeit versucht eine neue Nation, die der
Osmanlis zu schaffen. Aber die dazu war zu spaet. Der Nationalis
mus hatte unter den anderen, das Reich bildenden und sich sowohl
riligiös und geistig, als auch rassisch und sprachlich ganz fremden
Volkern noch festeren Fuss gefasst als bei den Türken selbst. Alle
anderen Völker bei Seite, die muslimischen Araber selbst waren
nun ihres Arabertums mehr bewusst als ihres Mohammedanertums.
Gerade zu dieser Zeit brach der erste Weltkrieg aus, an dem die
Türken an der Seite der Mittelmaechte teilnahmen, weil - zum gros-
sen Teil-damals nicht mehr wie früher die die französische Kul-
tur hochschaetzenden Staatsmaenner, sondern solche, die die
deutsche Kultur der Französischen überlegen fanden, am Ruder wa-
ren. Das zeigt uns auch deutlich, dass man noch nicht ganz begriffen
365
hatte, dass keine, deutsche, englische oder französische Kultur für
sich allein existierte, sondern eine sozusagen allgemeine abendlaen-
dische Kultur vorhanden war, deren die Deutsche einen Teil bil-
dete.
Der Krieg endete mit einer grossen Niederlage und das gleiche
Schicksal erteilte sowohl das Osmanische wie auch das Habsbur-
gische Reich. In den Balkankriegen und dem ersten Weltkrieg hat-
te die Türkei die Gebiete verloren, die sie einmal mit Österreich
also dem Abendlande verbunden hatte. Aber erst jetzt würde die
Türkei ihr Gesicht ganz dem Westen umdrehen, und nicht mit einem
Auge nach dem Osten und dem anderen nach dem Westen schielen.
Die Türken waren die einzigen unter den fünf Völkern, die die
Waffen wieder aufnahmen, weniger als ein Jahr nach dem Waffen-
stillstand, gegen die Siegermaechte kaempften und erfolgreich auf
einer drastischen Revision des; Friedensvertrages bestanden, den
die Sieger ihnen aufzuerlegen beabsichtigt hatten. Die Türken
kaempften jetzt nicht laenger um diese oder jene Provinz eines zer-
fallenden Reiches zu bewahren. Von ihrer Dynastie befreit folgten
sie einem Führer, der auf Grund seiner Verdienste gewaehlt war,
und das nicht, um ihr Heimatland auszudehnen, sondern um es zu
erhalten. Dieser Führer hiess Kemal Pascha, der spaetere Atatürk,
Vater der Türken, und wusste was Abendland war, was die abend-
laendische Kultur bedeutete, und welchen Weg man gehen musste
um sich an diese Kultur zuschliessen und sie nicht bloss nachzu-
ahmen.
Obgleich er ganz kurze Zeit, und sogar auf einigen Reisen das
Abendland kennengelernt hatte, hatte er sich diese abendlaendische
Kultur-sowait es in seinen Kraeften stand-angeignet und konn-
te sich mutig, im Gegensatz zu den Staatsmaennern der Tanzimat-
periode, auf den Weg der vollstaendigen Europaeisierung machen,
ohne darunter nur die Nachahmung der technischen Überlegenheit
des Abendlandes zu verstehen. Das Ziel, zu dem er sein Volk zu
führen gedachte, sollte ein abendlaendisches und nationalistisches
Ziel sein. Als Staatsform für den neuen und dank seinen Kaempfen
gegen das imperialistische Abendland, in nationalen Granzen
gegründeten türkischen Staat wurde also die rein abendlaendische
Republik ausgewaehlt. Nachdem dieser Kampf einmal siegreich
beendet war, wurde der Hass, der als eine Nachwirkung des im-
366
perialistischen Zeitalters im Volksgewissen der Morgenlaen-
dischen Völker festen Fuss gefasst hatte, vorsichtig und bewusst
aber auch vollstaendig aus dem Gewissen des türkischen Volkes ver-
wischt. So kann man heute beim türkischen Volke nicht dieselben
Gefühle vorfinden, die dabei die erste Rolle spielen, seine Nachbarn
manchmal sogar in die Armen der kommunistischen Mächte zu trei-
ben.
Dann fing Atatürk damit an, einmal das türkische Volk rein
äusserlich aber auch radikal der abendlaendischen Kultur anzu-
naehern: als Kopfbedeckung wurde der Hut und die Mütze und auch
die europaeische Kleidung zwangsweise eingeführt. Dabei darf man
nicht vergessen, vor Augen zu halten, dass die Kopfbedeckung beim
Osmanischen Reiche eine ganz grosse Bedeutung hatte. Mit
dem, was man auf dem Kopfe trug, konnte man feststellen, ob ei-
ner Muslim oder Nichtmuslim war, ob einer der Geistlichkeit oder
der Beamtenschaft gehörte, oder ein Handwerker und ein Bauer
war. Am Anfang der Tanzimatperiode, hatte das Tragen des roten,
spaeter zur nationalen Kopfbedeckung gewordenen Fezes die Be-
deutung, dass der Tragende ein Fortschrittler war.
. Nach der äusserlichen Umwandelung ging Atatürk dazu, das
Rechtswesen der Türkei ganz zu europaeisieren. In der vorange-
gangenen Periode hatte man mit Vorliebe französische Gesetzbücher
rezipiert, aber wie oben schon gemerkt, besonders das zivile
Leben, wie früher, dem alten islamischen Rechte gemäss zu ordnen
versucht. So hatte das Osmanische Reich, besonders auf dem Ge-
biete des Personen und Familienrechtes kein allgemeines auf alle
Untertanen des Reiches anwendbarens Gesetz. So lebten die
nichtmuslimischen Untertanen ihr eigenes Rechtsleben, besonders
auf diesen Rechtsgebieten .Es gab kein Zusammengehörigkeitsge-
fühl. Atatürk Hess an Stelle der bestehenden und zum, Teil aus
Frankreich rezipierten und zum Teil auf den alten islamischen
Rechtsregeln fassenden Gesetzbüchern, neue aus dem Abendlande
einführen. So wurden das schweizerische Zivilgesetzbuch, das
deutsche Handelsgesetzbuch und die Strafprozessordnung, das itali-
enische Strafgestzbuch und die Zivilprozessordnung aus dem sch-
weizerischen Kanton Neuchâtel, eins nach dem anderen aufge-
nommen, waehrend der Verwaltungsrecht wie früher dem franzö-
sischen Vorbild treu blieb. Diese Gesetzeseinführungen aus ver-
schiedenen Staaten des Abendlandes war nicht so wilkürlich, wie es
367
beim ersten Blick zu scheinen mag. Man hatte erstens auf jedem
Gebiete das Beste zu suchen versucht; zweitens wollte Atatürk da-
mit zeigen, dass auch auf dem Gebiete des Rechtswesens kein
nachzuahmendes Frankreich, Teutschland oder Italien, sondern ein
Abendland vorhanden war. Man rezipierte kein deutsches, fran-
zösisches oder italienisches Recht, sondern Abendlaendisches. Man
wollte auf dem Gebiete des Rechtswesens unter den Einfluss kei-
nes einzigen Staates sondern des Abendlandes geraten. Diese Ge-
setzbücher bearbeitend und anwendend sollte türkische Rechts-
wissenschaftler, Richter und Juristen ein der Rechtsstruktur des
Landes passendes türkisch-abendlaendisches Recht schaffen.
Nach den Neuerungen auf dem Gebiete des Rechtswesens wur-
de das seit fast 9 Jahrhunderten von den Türken benutzte aber der
türkischen Phonetik nicht entsprechende arabische Alphabet ab-
geschafft und an seine Stelle ein viel einfacheres und die türkis-
chen Laute besser ausdrückendes lateinisches Alphabet eingeführt.
Damit war die geistige Brücke, die die Türken mit dem Morgen-
lande der Araber und Perser verbindete, gesprengt und eine neue
und feste Brücke zu den Völkern des gesamten Abendlandes ge-
schlagen. Mit dem 87. Paragraf der Verfassung vom Jahre 1924 war
auch der Besuch der Volksschule als eine Pflicht allen Türken
auferlegt worden. Mit der Annahme der neuen lateinischen Schrift
im Jahre 1928, bekam dieser Paragraf neuen Sinn; einem Volke,
dessen Mitglieder zum grösstan Teil-mehr als 90 Prozent zu den
Analphabeten zaehlten, konnte man das Abendland nicht leicht
verstaendlich machen. Darum erklaerte man dem Analphabeten-
tum einen erbittirten Krieg. Wenn dieser Krieg noch heute nicht
siegreich beendet ist, ist doch der Endsieg sicher.
Mit der Einführung der neuen Gesetzbücher und der Annahme
des Frauenwahlrechtes im Jahre 1934 war auch die Fraueneman-
zipation vollendet. Alle Gebiete des wirtschaftlichen und geistigen
Lebens waren somit den Frauen geöffnet und sie fingen an, im
Volksleben eine ihnen gebührende Rolle zu spielen.
Nun kam der erste wirkliche Schritt auf dem Wege der An-
eignung der abendlaendischen Kultur: man begann serienweise die
Klassiker des Altertums sowie: der Neuzeit ins Türkische zu über-
setzen. So sollten auch die nichtsprachkundigen Türken die Gele-
genheit haben, die Geistesgüter des Abendlandes in ihrer Mutter-
sprache zu lesen und zu verstehen. Damit verbunden ging man
368
daran, eine türkische Enzyklopaedie zu verfassen, um die abend-
laendische Wissenschaft auch dem Laien naeher zu bringen. Mit
den auf dem in Ankara gegründeten Konservatorium aufgezoge-
nen Elementen machte man viele Staatstheater und eine Staats-
oper auf, wo man türkische oder europaeische Schaustücke oder
Oper aufführt.
Auf den alten oder neugegründeten Universitaeten fing man
an, zuerst mit Hilfe der abendlaendischen Kraefte und dann selbst-
staendig, geistige Arbeit zu leisten und damit wurde die Stimme
der türkischen Wissenchaft auch im Abendlande hörbar.
Atatürk hatte sich gezwungen gesehen, nach einigen unglück-
lichen Versuchen, am Einparteiensystem festzuhalten um sein
Umwandelungen rechtzeitig durchzuführen. Im Jahre 1945 - 6 wur-
den neue Parteien gegründet, womit für die Türkei der Weg zur
wirklichen Demokratie eröffnet wurde. Sie macht jetzt ihre Erst-
lingsschritte auf diesem dornenbesaeten Weg.
Wirtschaftlich auch ging man zu europaeischen Methoden
über. Man legte den Grundstein für die Industrialisierung des Lan-
des. Bewaësserungsanlagen und Elektrizitätswerke versprechen
bald eine grosse Rolle im wirtschaftlichen Leben zu spielen.
Die Türkei liegt zwischen Asien und Europa und an der Gren-
ze, Asiens und Europas. Dieses Land war immer in der Geschichte
ein Durchgangsland, eine Brücke zwischen den beiden Kontinen-
ten gewesen. Sie ist eigentlich das Land des hellenistischen Zeital-
ters, in dem griechiches also abendlaendisches Wesen mit Morgen-
laendischen Bestandteilen zu einer neuen weltumfassenden Bil-
dung verschmolzen hatte. Die Türkei von Heute ist ihrer grograp-
hischen Lage ganz bewusst. Wenn sie auch noch nicht ganz abertd-
laendisch ist, fühlt sie sich schon als ein Mitglied der abendlaen-
dischen Schicksalsgemeinschaft. Trotz ihrem abendlaendischen
Einrichtungen, ihrer lateinischen Schrift, ihren Übersetzungen
klassischer Werke, ihrer Theater und ihrer noch einzigen Oper,
ihren emanzupierten Frauen, ihrem demokratischen System, kann
man noch nicht fest behaupten, dass die Türkei schon ein Bestand-
teil der abendlaendischen Geisteswelt sei. Aber sie ist sowohl ge-
ographisch, als auch geistig, wie Herr Dr. Rummel sein wertvolles
Buch so treffend betitelt hat, «auf dem Wege nach Europa». Dabei
dürfen wir nicht vergessen, dass Europa im Türkischen mit dem
Abendlande gleichbedeutend ist.
369
LA POLITIQUE EXTERIEURE DE LA SUBLIME PORTE
PENDANT LE PREMIER EMPIRE
Situées à l'extrême est et ouest de l'Europe, la Turquie et la

France avaient un ennemi commun : le milieu du continent. Une
amitié qui avait duré pendant plusieurs siècles était la conséquence
de cette situation géopolitique. Elle devait sa naissance politique
à François 1. er., roi de France. Celui-ci avait, comme Lorenzo Medi
ci 45 ans plus tôt (1), prié le Sultan turc en 1525 de le soutenir con
tre l'Empereur Charles V., et conclu une alliance avec lui contre les
Habsbourg d'Espagne.
Malgré la très grande indignation des peuples occidentaux, la
politique réelle pesait à la cour du Roi Très Chretien, plus lourde
ment que la croyance chrétienne elle-même. Tout de même il y eut
de temps, où les rois français croyaient devoir protéger le monde
chrétien contre la Sublime Porte (P. ex., pendant l'expédition de
1663/4), mais dès qu'ils voyaient qu'elle était en danger ou en dif
ficulté, ils n'hésitaient pas à changer de direction et à divertir ses
ennemis.
Pendant que l'Empire Ottoman était très puissant, c'était la

France qui avait profité de cette amitié; mais après la décadence
de cette puissance, c'était la Sublime Porte qui tombait ainsi peu
à peu sous l'influence économique de son alliée. La France avait
donc su, à chaque occasion, renforcer sa position économique en
Orient de manière qu'elle avait maintenant intérêt à la fois du point
de vue économique et politique, à la conservation de l'Empire Otto
man.
(1) R. Tschudi : Die osmanische Geschichte bis zum Ausgang des 17. Jahrhunderts.
Neue Propyläen — Weltgeschichte Tome III., p. 579.
371
N'ayant aucune frontière commune avec la Porte, la France
était pour elle une alliée et même une protectrice idéale. C'est pour-
quoi la faiblesse de la puissance française était la cause de grands
soucis aux bords de la Corne d'Or et la croissance de cette puis-
sance réjouissait les hommes d'Etat ottomans au dernier point.
Le traité de Campo Formio, conclu le 17. Octobre 1797, entre
la France et l'Autriche, apporta un changement complet à la situation
politique de la Porte. Par ce traité de paix la France avait pris posses-
sion des territoires vénériens en Albanie et des îles ioniennes (2)
et, du coup, elle était devenue pour la première fois, et au plus
grand souci de la Porte, une voisine ayant des frontières communes
avec celle-ci (3). Les Français, se trouvant maintenant-en état de
prendre facilement leur part dans un partage éventuel de l'Empire
Ottoman ne s'y opposeraient plus par tous les moyens.
Us paraissaient même accélérer ce partage, en envoyant, en
juillet 1798, en Egypte Napoléon qui conquit en un temps bien
court la plus riche et la plus importante province de cet empire.
Mais entre les successeurs éventuels de la Porte, il ne, se trouva
aucun Etat qui fût prêt à laisser l'Egypte aux Français. Les Anglais
qui avaient aperçu que leur situation dans les Indes et dans la Mer
Méditerranéenne allait chanceler, attaquèrent la flotte française, le
1. Août 1798, dans le port d'Aboukir et l'anéantirent complètement.
Encouragée par cette victoire la Porte déclara, le 1. Septembre, la
guerre à la France. La Russie craignant que les Français ne s'avan-
cent vers la Syrie, au nord, offrit son assistance à la Porte. Sous
la pression russe la Porte dut conclure un traité d'alliance défensive
avec la Russie et l'Angleterre (4). La porte était ni en état de chas-
ser les Français par ses propres moyens hors de l'Egypte ni de re-
fuser l'offre de l'assistance rt.sse. Car, vers le début du XIX. siècle,
l'Empire Ottoman se trouvait dans une situation de désorganisation
complète. La faiblesse du gouvernement central avait atteint son
plus haut degré. Les provinces éloignées, sous leurs gouverneurs
presque indépendants, s'efforçaient d'obtenir la séparation çomp-
(2) Raguse est occupé par les Français en été 1806, et non, comme Roloff le prétend
en ce temps-là, voir Roloff, Oriîntpolitik Napoleon I., p. 19. Raguse n'était pas
d'ailleurs une possession vénétienne. mais un Etat libre sous la protection de
la Porte depuis 1526. La France: a pris Cattaro aussi, seulement après le traité
de Pressbourg; voir p. 16 Roloff se contredit dans le même ouvrage, p 62.
(3) Voir Zinkelsen, Geschichte des osmànischen Reiches in Europa, Tome VII. p. 38.
(4) Voir Zinkelsen, op. cit., p. 47.
3?2
lète du centre turc de l'Empire : Pazvanoglu dominait, de sa rési-
dence à Widin, toute la Bulgarie; Tepedelenli Ali Pacha rêvait, à
Janine, d'un royaume indépendant d'Epire et il entretenait des
relations diplomatiques avec les cours étrangères. Les Mameluks en
Egypte dominaient, à peu près, tout le pays, où Mehmed Ali de
Kavala alla bientôt achever la fondation de sa puissance, pour de-
venir plus tard un ennemi mortel du Sultan. Djezzar Ahmed Pacha
en Palestine disposait d'une puissance militaire assez grande pour
arrêter même Napoléon devant les murs de St. Jean d'Acre; mais
d'autre part il choisissait tout seul, la voie qu'il voulait suivre. Le
mouvement Wahhabite, qui se trouve à l'origine de l'établissement
du royaume d'Arabie Saoudite, se développait de jour en jour et de-
venait si puissant que ses chefs pouvaient même entreprendre des
razzias jusqu'à Bagdad et conquérir les deux villes saintes : La Mec-
que et Medine. Sous l'influence soit des idées de la révolution fran-
çaise soit de la propagande religieuse et déjà inconsciemmement
panslaviste de la Russie les sujets chrétiens du Sultan avaient pris
conscience de leur nationalité. Depuis des années les Serbes, sous
leurs chefs nationaux, avaient causé beaucoup de difficultés au
Sultan et celuici ne disposait plus de puissance militaire, suffisant
à l'unification de tous ces éléments subversifs. L'armée des Janis-
saire était en pleine dégénérescence et la nouvelle armée, fondée
par le Sultan Sélim III pour la remplacer, était encore en état d'-
crganisation et d'entraînement. Dans cet état de choses la Porte
Ottomane n'avait qu'à accepter l'assistance qu'on lui offrait et enta-
ma les négociations de l'alliance avec les Russes et les Anglais.
Suivant ses traditions anciennes, la porte avait fait tirer en lon-

gueur ces négociations et avait dû enfin signer, le 23 décembre 1798,
avec la Russie et le 5 janvier 1799 avec l'Angleterre deux traités
d'alliance défensive qui auraient, même après la solution du prob-
lème égyptien, des conséquences ennuyeuses pour l'Empire Otto-
man.
Car le quatrième article du traité avec la Russie et le troisième
de celui avec l'Angleterre (5) avaient la teneur suivante : «Les deux
Puissances contractantes, quoique libres, comme par le passé, de
traiter avec les autres puissances et de contracter avec elle telles
(5) Voir le texte dans G. Noradounghian, recueil d'actes internationaux de l'empire

Ottoman, Tome II., No. 7 et 8, p. 24 et 28.
373
liaisons qu'elles trouveront convenable à leurs intérêts politiques,
cependant chacune d'elles s'engage explicitement à ne contracter
jamais et d'aucune manière aucune liaison quelconque qui puisse
causer le moindre préjudice à l'autre, où qui contienne quelque ar
ticle qui puisse porter atteinte à l'intégrité de leurs possessions res
pectives; qui plus est, les deux Puissances contrantantes s'engagent
réciproquement à défendre de concert leur honneur, leur sûreté
et leurs intérêts».
Ces traités étaient conclus pour un délai de huit années; lors
que ce terme serait près d'expirer on envisagerait alors les circons
tances du moment, et on concerterait à l'amiable sur les change
ments qu'il y aurait à faire.
Les événements d'Egypte prirent leur cours bien connu (6).
Poussé par la situation politique française et européenne et la dé
route subie devant St. Jean d'Acre, Napoléon retourna en France.
İ1 termina, après une expédition pleine de victoires, la deuxième
guerre de coalition et conclut avec l'Autriche la paix de Lunéville
(9. février 1801). La paix avec l'Angleterre la suivit le 27 mars 1802
à Amiens. Sur ces entrefaites, le deuxième successeur de Napoléon
en Egypte, le général Menou, était définitivement vaincu par des
troupes alliées anglo-turques et les Français avaient dû évacuer
cette province de l'Empire Ottoman.
Il n'y avait alors aucun obstacle à la conciliation des deux amis
traditionnels. En effet, les négociations de paix entre la Porte et la
France étaient déjà bien avancées (7) et les préliminaires de paix
purent être signés à Paris le 9 novembre 1801 (8). On a contracté
enfin avec la France le 25 Juin 1802, c'est à dire après la Paix d'Ami
ens, la paix définitive (9), seien laquelle la France et la Porte garan-
tissaint mutuellement l'intégrité de leurs possessions; mais dans un
article additionnel et secret, ajouté le même jour au traité de paix,
les Etats contractants s'étaient entendus que cette garantie ne pour
rait engager la Sublime Porte que de son plein gré dans les guerres
que la France pourrait avoir à soutenir contre les autres Puissan
ces.
(6) Voir de la Jonquière, l'expédition de l'Egypte, 5 tomes, Paris 1899-1907.

(7) Voir, E. Z. Karal, Osmanlı İmparatorluğu, Mısır ve Fransa, Istanbul 1938.
(8) Voir le texte dans Noradounghian, op. iot., Tome II., No. 13, p. 47.
(9) Voir le texte, dans Noradounghi in, op. cit., No. 51.
374
Le conflit entre ces deux anciens amis était alors terminé; ma-
is une certaine méfiance dans l'attitude de la Porte envers les inten-
tion françaises ne s'effaça plus aux bords de la Corne d'Or et les
alliances entre l'Empire Ottoman et la Russie et l'Angleterre étaient
toujours en vigueur. Par elles la Porte avait perdu toute liberté
d'action parce qu'elle s'était engagée d'avertir les cours russe et
anglaise avant toutes sortes de démarches diplomatiques et d'obte-
nir leur consentement.
Mais quqnd la guerre éclata entre la France et l'Angleterre, la
Porte déclara sa neutralité absolue et, malgré tous les efforts des
ambassadeurs étrangers accrédités auprès du Sultan, elle persista
obstinément dans sa résolution. Mais bientôt elle se trouva dans
une situation bien épineuse : devait-elle reconnaître le titre impérial
de Napoléon que celui-ci s'était donné le 18. mai 1804 ? Le roi de
Prusse avait, sur une demande de la porte conseillé de répondre im-
médiatement aux désirs de l'Empereur et la Porte, elle aussi, n'était
pas tout de même mal disposée à reconnaître ce titre. Mais l'Empe-
reur russe, Alexandre 1. er. avait chargé Monsieur italinski, son am-
bassadeur à Istanbul, d'empêcher de toutes ses forces cette recon-
naissance, italinski invita la Porte à s'en tenir à l'article 3 du traité
d'alliance; car il s'agissait de reconnaître un titre analogue à celui
de son maître. Ainsi, tous les efforts de l'ambassadeur français,
le Maréchal Brune, restèrent sans succès : ni ses menaces, ni
les conseils de l'ambassadeur autrichien ne laissèrent une plus gran-
de impression sur la Porte, que celle de Monsieur italinski. Car
l'Angleterre avait aussi pris parti pour la Russie et ainsi la Porte
devait-elle choisir entre la mauvaise humeur de la France et l'indig-
nation commune russe et anglaise. Là-dessus le maréchal Brune
quitta Istanbul pour Paris. Mais la Porte fit proposer, par son rep-
résentant à Paris, de reconnaître secrètement, jusqu'à l'expiration
des traités d'Alliance avec la Russie et l'Angleterre, le titre impérial
de Napoléon. Cette proposition fut naturellement rejetée par Na-
poléon.
Pendant ce temps, la Russie et l'Angleterre avaient fait des dé-

marches pour le renouvellement des traités d'alliance, et les pourpar-
lers avaient déjà commencé. La Porte fit tirer, comme d'habitude,
les négociations en longueur et préserva aussi sa neutralité pendant
la guerre qui venait d'éclater entre la France et l'Autriche. Les rep-
résentants des Etats coalisés essayèrent en vain de la contraindre de
375
prendre une attitude hostile à la France. Mais sous les menaces de
l'ambassadeur russe le Reis Effendi ( = Ministre des affaires étran-
gères) dut signer le 24 septembre 1805 un nouveau traité d'alliance
avec la Russie, dont le contenu était à peu près analogue à celui de
l'année 1798 (10). Mais, par des clauses secrètes signées le même
jour et annexées à ce traité (11) la Porte s'engageait à suivre la
Russie dans une coalition antifrançaise, ou la soutenir militairement.
Elle promettait encore de faciliter, pendant la durée de la guerre, le
passage par les Détroits des bâtiments de guerre et de transport que
la Russie serait obligée d'expédier. En cas d'une attaque, la Porte de-
vait défendre les Détroits de concert avec la Russie.
Ensuite, les nouvelles des victoires de Napoléon sur les Autri-
chiens et les Russes arrivèrent à la Corne d'Or; mais le traité d'allian-
ce et son annexe néfaste étaient déjà ratifiés (le 30. décembre 1805)
avant que la victoire d'Austerlitz fût connue à Istanbul. Tout de
même, la nouvelle de cette victoire était arrivée à temps pour empê-
cher le renouvellement du traité d'alliance avec l'Angleterre. La Porte
ne se fit pas intimider par l'ambassadeur anglais et refusa ce re-
nouvellement; car la France était devenue de nouveau sa voisine li-
mitrophe. Elle ne voulait plus par cet acte fâcher Napoléon; au
contraire, la Porte déclara qu'elle était prête à reconnaître le titre
impérial, ce qu'elle avait toujours réfusé. La Porte s'était décidée à
cette démarche, non comme on l'a souvent prétendu (12), sous l'im-
pression de la bataille d'Austerlitz, elle voulait plutôt camoufler par
cette reconnaissance ses intentions véritables : la paix de Pressbourg
entre l'Autriche et la France avait suivi la bataille d'Austerlitz; mais
la Russie ne s'y était pas jointe et maintenant on parlait d'une paix
séparée qui allait être négociée à Paris. La Porte voulait regagner
sa liberté perdue par les articles secrets du traité d'Alliance avec la
Russie et améliorer sa position vis-à-vis de cet Etat voisin.
Or le nouvel ambassadeur turc qui allait à Paris sous le prétexte
de reconnaissance du titre impérial de Napoléon devait s'éforcer
d'incliner celui-ci à introduire à la paix qu'on allait bientôt conclure,
des articles correspondant aux désirs de la Porte.
(10) Voir le texte dans Noradounghian, op. cit., Tome II., No. 21, p. 70.
(11) Voir Zinkeisen, op. cit., S. 91, où l'on prétend le contraire. Voir le texte de ces
articles secrets aussi dans Noradounghian, op. cit., Tome II., No. 22. p 74.
(12) Comme par ex. chez Boloff, op. cit., p. 65 et Driault, Napoléon et l'Europe, Tome
II. P. 23.
376
Abdurrahim Muhip Efendi, un haut fonctionnaire de la cour,
d'une souplesse extraordinaire et d'une grande habileté diploma-
tique, fut chargé de l'accomplissement de cette tâche extrêmement
importante (13).
Abdurrahim Muhib Effendi, qui est l'auteur d'une grande rela-
tion de sa mission à Paris (le manuscrit à Vienne, Bib. Nat., Nr.
1145) quitta Istanbul le 31 Mars 1806 pour Paris. îl avait reçu l'ins-
truction de s'y rendre le plus vite possible pour ne pas arriver après
Ja conclusion de la paix franco-russe, il arriva le 20 mai 1806 à Pa-
ris et la Paix fut signé le 20 juillet, après des délibérations qui du-
rèrent pendant 14 jours entre le délégué russe Oubril et le plénipo-
tentiaire français Clarcke, sans qu'on ait donné à l'ambassadeur
turc ]'occasion de prendre part aux négociations (14). Toutefois les
Puissances contractantes s'étaient engagés à respecter l'indépendance
et l'intégrité de l'Empire Ottoman et Raguse qui avait été occu-
pé par les Français en mai dernier, devait regagner sa liberté sous la
protection ottomane. Mais Alexandre I. er, l'empereur de Russie,
déclarant que ce traité ne répondait pas à sa dignité, à ses engage-
ments envers ses alliés et à la sûreté de ses sujets, en refusa la rati-
fication.
L'ambassadeur français, le général Sebastiani, un Corse comme
Napoléon, envoyé en mission extraordinaire à la Corne d'Or (15),
même après l'arrivée de Muhip Effendi à Paris, pouvait, contraire-
ment à son collègue turc, se vanter d'avoir obtenu de grands succès.
A peine arrivé à Istanbul (le 2 août 1806), le général avait commen-
cé par exciter la Porte contre sa voisine septentrionale et obtenu,
déjà le 24 août, la destitution des deux princes russophiles de la Va-
lachie et de la Moldavie : Dimitri Morousi et Alexandre Ypsilanti.
Après des protestations énergiques des ambassadeurs russe et an-
glais, la Porte s'était senti obligée de révoquer la destitution de ces
deux (Le 15 octobre 1806). Mais il était déjà trop tard; le 10 no-,
vembre 1806 les Russes franchirent le Dniester, la Frontière de la
Bessarabie, et occupèrent les bases les plus importantes telles que
Bender et Ismail. Sur ces entrefaites, la nouvelle de la victoire d'iena
(13) Sur sa biographie voir P. Babinger, Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre
Werke, Leipzig 1928, p. 341.
(14) Sur les négociations et la paix voir A. Sorel, l'Kurope et la Révolution française,
Tome VII., p. 47 et 78.
(15) Voir ses instructions chez Driault, la Politique orientale de Napoléon, p. 60.
377
était arrivée à Ìstanbul, et la Porte se pencha de nouveau vers la
France. Les lettres de Napoléon au Sultan (16) et les agréables pa-
roles et promesses du général Sebastiani, l'ambassadeur de France,
poussèrent la Porte plus loin, de telle sorte qu'elle déclara la guerre
à la Russie le 24 décembre 1806, un an après la conclusion du traité
d'alliance avec celle-ci et l'accession secrète à la coalition euro-
péenne.
Depuis longtemps le général Sebastiani voulait persuader la
Porte de conclure une alliance officielle avec son pays. Napoléon
avait autorisé Sebastiani, dan:; sa lettre du 1. er décembre 1806 (17)
de signer avec la Porte une alliance défensive et offensive, dans la-
quelle il devait garantir l'intégrité des provinces de la Porte comme
la Moldavie, la Valachie et la Serbie. Napoléon avait dans une autre
lettre au Sultan, datée du m è n e jour, écrit qu'il avait autorisé son
ambassadeur à traiter avec l'Empire Ottoman tous sujets interessant
les deux pays. Après la déclaration de la guerre à la Russie, la Porte
croyait que le temps d'une alliance éventuelle avec la France était
venu; tout de même elle préféra négocier avec la France non à Is-
tanbul, mais en Pologne où Napoléon se trouvait actuellement : on
voulait en tous cas cacher ces négociations portant sur alliance avec
la France. C'est alors qu'on nomma Mehmed Emin Vahid Effendi,
au lieu de Muhib Effendi, officiellement ambassadeur de la Porte
auprès de Napoléon.
Mehmed Emin Vahid Effendi reçut des instructions secrètes
pour conclure éventuellement une alliance avec Napoléon. Il quitta
Istanbul le 30 décembre 1806 (Le 18 Shavval 1221) et arriva en mars
1807 à Varsovie, où il fut, sur l'ordre de l'Empereur, retenu par
Talleyrand (18). Après un séjour bien long dans cette ville et au
château de Finckenstein, il s'était rencontré enfin avec le plénipo-
tentiaire français, le général Caulaincourt. Mais les négociations
n'aboutirent pas à une conclusion d'une alliance quelconque et Na-
poléon signa le 7 juillet 1807, non seulement un traité de paix, mais
aussi une alliance avec la Russie, avec laquelle la Porte se trouvait
encore en état de guerre.
(16) Voir correspondances de Napoléon, Tome XIII., p. 519., No. 11232 et Tome XIV..
p. 4. No. 11338.
(17) Voir correspondances de Napoléon, Tome XIV., S. 4. No. 11337.
(18) Voir correspondances de Napoléon, Tome XIV., p. Q82, No. 11943.
378
Tous les historiens qui se sont intéressés à la politique orientale
de Napoléon ou à l'histoire ottomane (19) et entre autres Driault,
prétendent que l'ambassadeur turc fut le seul coupable de l'échec
de ces négociations. Driault en donne trois raisons principales :
d'abord que Napoléon avait tardée de recevoir Vahid Effendi; deuxi-
èmement que les honneurs rendus à l'ambassadeur persan l'avaitent
irrité et troisièmement que Vahid Effendi n'était pas un partisant de
la France.
Vahid Effendi était tout de même un haut fonctionnaire de
grand talent, qui prévoyait toutes les intrigues européenne et qui
avait rempli, avec succès, après son retour en Turquie des fonctions
diplomatiques bien importantes : ainsi, il a, par exemple, tiré en lon-
gueur les négociations de paix avec les Anglais en 1808 et les a con-
duites aux résultats heureux du 5 janvier 1809 (20).
Pendant le voyage de Vahid Effendi la guerre avec les Anglais
avait aussi éclaté; avec la Russie la Porte se trouvait depuis des mois
en état de guerre. Quand la Porte voulait obtenir quelques succès ou
au moins se préserver telle quelle, elle le pouvait seul avec le soutien
de la France. Si Vahid Effendi n'a pas voulu, malgré tout, signer
une alliance quelconque avec Napoléon, cela doit avoir d'autres
raisons que celles que Driault indique dans ses ouvrages et qui sont
entièrement admis par Roloff.
Or les documents dans les archives de l'Etat turc, parmi les
plus riche du monde, peuvent nous éclairer sur ces points. En effet,
nous y avons trouvé l'avant-projet d'une alliance défensive, conte-
nant neuf articles publics et trois articles secrets, qui devait être
proposé par Vahid Effendi à Napoléon, et qui, selon le troisième ar-
ticle, devait rester trois ans en vigueur (21). Mais nous possédons
aussi les instructions données par la Porte à Vahid Effendi (22).
Dans ces instructions on lui a exposé qu'il allait se trouver, une fois
en Pologne chez l'Empereur, devant quatre cas différents selon la
situation : 1., la bataille a lieu et la France bat la Russie et la Prus-
se; 2., la Russie bat la France; 3., la Russie et la France sont en train
(19) Voir Driault, la Politique Orientale de Napoléon, p. 167 et Napoléon et l'Europe,

p. 142; Roloff, die Orientpolitik Napoléons I., p. 76; Jorga, Geschichte des os-
manischen Reiches Tome V., p. 173 et Zinkeisen, Gescheihte des Osmanischen
Reiches in Europa, Tome VII., p. 512.
(20) Voir Zinkeisen, op. cit., Tome VII. p. 594.
(21) Le document No. 6094/6095 des archives de l'Etat Turc.
(22) Le document No. 6096 des archives de l'Etat Turc.
379
de conclure une paix et 4., cette paix est déjà conclue entre ces deux
Etats.
Vahid Effendi devait traiter seulement d'une alliance avec la
France dans le premier cas. Dans les trois autres cas, il devait in-
venter des prétextes et s'abste:nir de se lier avec la France. Mais
quand Vahid Effendi était arrivé à Varsovie, le premier mars 1807,
il se trouvait devant un cas non prévu dans ses instructions : le 8
février 1807, la bataille l'Eylat. avait eu lieu, une bataille sanglante
et féroce, mais aussi sans résultat; on pouvait dire que Napoléon fut
vainqueur, mais ce n'était ni un Austerlitz et ni un îena. On avait
compté à la Corne d'Or sur un deuxième iena qui ne serait pas suivi,
comme après le premier, d'une paix immédiate, et Vahid Effendi
avait dans ce cas les pleins pouvoirs de négocier avec les Français.
Napoléon s'était retiré, après la bataille, au château de Fincken-
stein et attendait la saison avantageuse pour attaquer de nouveau
les Russes; il pensait entraîner l'Autriche dans une coalition contre
la Russie, mais il avait commencé à penser aussi à une alliance avec
Alexandre I. er, l'empereur des Russes, après l'avoir une fois battu.
Ainsi Napoléon n'avait-il pas hâte de traiter avec Vahid Effendi.
C'est seulement après le refus de sa proposition par les Autrichiens
que Napoléon consentit à recevoir Vahid Effendi et à nommer le
général Caulaincourt, comme délégué aux pourparlers.
Au lieu de se fâcher de ce retard, comme Driault le prétend, Va-
hid Effendi en était bien content et même après le début des négo-
ciations (le 27 mai 1807), pendant lesquelles le général Caulaincourt
lui avait offert un projet d'une alliance offensive et défensive, il
avait essayé de gagner du temps et réfusé de signer un traité quel-
conque sur les bases que les Français lui avaient proposées : d'abord
Napoléon n'avait pas encore vaincu les Russes et deuxièmmement
ce projet ressemblait à un traité de paix, dans lequel le vainqueur
obligeait le vaincu à s'allier avec lui et à accepter plusieurs autres
conditions désagréables (23). Vers la fin des pourparlers, commen-
cés au château de Finckenstein et suivis à Danzig, Vahid Effendi fit
semblant de dormir; on a dû le transporter dans son lit et les né-
gociations furent interrompue!;. Quelques jours plus tard Napoléon
gagna la bataille de Friedland et pu signer le 7 juillet 1807 le fa-
meux traité de paix et d'alliance de Tilsit avec Alexandre I. er. îl
n'avait ainsi aucun engagement juridique envers son alliée réelle, la
(23) Le document No. 6093 des archivi« de l'Etat Turc.
380
Porte, qu'il avait entraîné dans une guerre qui durera, - malgré l'ar-
mistice de Slobozia du 24 août 1807-encore jusqu'en 1812.
Pendant que Vahid Effendi était encore en route pour la Po-
logne, les Anglais avaient forcé avec quelques navires de guerre les
Dardanelles et voulu, une fois devant Istanbul, obliger la Porte de
finir la guerre avec la Russie et d'expulser l'ambassadeur français, le
général Sebastiani. Istanbul ayant été mis en état de défense par
Jes Turcs, les Anglais avaient dû quitter les eaux ottomanes et déc-
larèrent la guerre à la Porte. Après le traité de Tislit les rôles étaient
changés : les anciennes ennemies, la France et la Russie, étaient de-
venues de nouvelles amies, et les anciennes amies, l'Angleterre et la
Russie, de nouvelles ennemies. Dans cet état de choses, la guerre
entre l'Angleterre et l'Empire Ottoman n'était plus raisonnables. Va-
hid Effendi fut chargé, cette fois-ci, de négociations de paix avec
l'Angleterre; craignant une attaque commune des Français et des
Russes, Vahid Effendi les entraîna aussi à peu près pendant un an,
et c'est seulement après les nouvelles sur la discorde entre les deux
empereurs qu'il consentit à signer le traité de paix de Sultanhissar,
le 5 Janvier 1809, par lequel le problème des Détroits commençait
d'être une question internationale, parce que la Porte s'engageait en-
vers l'Angleterre à les fermer aux bâtiments de guerre des pays
étrangers.
Dès la rencontre d'Erfurt, les deux alliés, Napoléon et Alexandre

I. er. s'éloignèrent peu à peu l'un de l'autre, et quand, en 1811, une
guerre entre la France et la Russie devenait inévitable et apprenant
qu'une paix allait être négociée bientôt entre le Tsar et le Sultan,
Napoléon commença de nouveau à encourager la Porte pour cette
guerre qui durait depuis 1806, interrompue, il est vrai, par l'armis-
tice de Slobozia entre 1807 et 1809. Mais maintenant, la Russie, qui
avait occupé la Moldavie et la Valachie et était au courant des pré-
paratifs français, proposa, par l'intermédiaire des Anglais, devenus
de nouveau leurs amis, à la Porte, de finir enfin cette guerre en lais-
sant à la Russie seulement la possession de la Bessarabie. La Porte,
n'oubliant pas que Napoléon n'avait pas hésité à conclure le traité
de Tilsit avec le Tsar, après l'avoir poussée jusqu'à une guerre contre
celui-ci, guerre qui lui coûta très cher, accepta les propositions rus-
ses et signa le 28 mai 1812 la paix de Bucarest; elle resta neutre pen-
dant toutes les guerres qui suivirent la campagne de Napoléon à
Moscou.
381
POUVOIR POLITIQUE ET PLANIFICATION
Prof. GEORGES VEDEL

Doyen de la Faculté de Droit
et des Sciences Economiques de Paris
Pour pouvoir comprende le problème de la planification, au moins

au point de vue de la science politique, il n'est pas inutile de pro
céder historiquement. Le meilleur point de départ, c'est cette espèce
d'énigme que recèle pour nous modernes, la pensée politique de
la fin du XVIII éme siècle : A partir de cette époque - là, sous des
formes diverses, se développe l'idéal d'une démocratie politique.
Cet idéal est difficile à exprimer, car il est complexe, mais la for
mulation moderne la plus approchée, est sans doute celle qui voit
une recherche de l'identification la plus large possible des gouver
nants et des gouvernés. C'est qu'en effet, dans sa racine la plus
profonde, la démocratie est une croyance en la possibilité de la
liberté, ou si l'on préfère s'exprimer d'une façon plus savante, de
l'autodétermination. Philosophiquement, on dirait qu'elle corres
pond à une aspiration de l'homme à la maîtrise sur son propre
destin.
La démocratie se présente naturellement sous deux aspects :
l'un, qui est celui de l'autodétermination individuelle, aboutit à
laisser à l'individu İş. plus large marge possible de liberté en face
du groupe social, et c'est à cela que correspond notamment, la
notion des droits individuels, de ces espaces réservés aux person
nes en face de la volonté des groupes. Mais l'autre aspect de la
démocratie est l'autodétermination du groupe lui-même, et ce
qu'on a nommé l'identification maximum des gouvernants et des
gouvernés. La généralisation du suffrage, les institutions représen
tatives, le contrôle exercé par le parlement, représentant des ci
toyens, sur le gouvernement tourné vers l'action, sont les modali
tés de réalisation de cet idéal démocratique.
383
Seulement, c'est là que s; situe l'énigme à laquelle je faisais
allusion. Il faudra très longtemps pour que cette aspiration à la
démocratie politique, se double d'une aspiration à la démocratie
économique.
Celle ci n'est pas cependant en elle-même difficile à définir.
Une transposition des principes de la démocratie politique dans
le domaine économique, serait simple : pour que la démocratie
économique se réalise, il faut que l'idéal d'autodétermination, aper-
çu dans le domaine politique, passe dans les faits. Chaque sujet
de l'ordre économique, c'est-à-dire chaque consommateur doit
posséder le maximum de liberté, notamment dans l'emploi qu'il fe-
ra de ses ressources. D'autre pari, et ceci paraît à première vue
plus difficile, il convient que dans son ensemble, l'économie, c'est
-à-dire le système de production et d'échanges soit dirigé non par
quelques individus, mais par la masse des consommateurs.
Or, précisément, ce qui, dans la pensée libérale de la fin du
XVIII ème siècle, fille des s peculations des économistes libéraux
anglais ou des physiocrates français, paraît supprimer le problè-
me, c'est que, de façon automatique, dans un milieu qui reconnaît
la propriété et la liberté économique, (c'est-à-dire la liberté de
l'entreprise, la liberté du travail et de l'industrie) le gouvernement
de l'économie par la masse des individus, c'est - à - dire les consom-
mateurs, réalise de façon spontanée la démocratie économique,
telle que l'aperçoivent les premiers apôtres du libéralisme. Elle n'a
pas à être organisée, elle est une donnée de l'économie naturelle,
pour peu que les hommes, par leurs lois et leurs règlements, n'en-
travent pas celles-ci.
En effet, toute l'économie est dirigée par des lois. Il faut pour-
tant bien prendre garde à ce que sont ces lois de l'économie
libérale. Elles ne sont pas autre chose que les résultats statisti-
ques de la «sommation», diraient les mathématiciens, des choix que
font les consommateurs.
Dans le jeu classique de la loi de l'offre et de la demande,
l'offre des producteurs exprime des possibilités physiques. Mais-
c'est la demande qui exprime les préférences des destinataires de
l'économie.
En réalité, c'est le consommateur qui, par les arbitrages in-
cessants qu'il rend, oriente l'entreprise, l'investissement et l'em-
384
ploi. Le monde économique, pourvu qu'il ne se détourne pas du li-
béralisme réalise ce gouvernement spontané de l'économie, par
ceux qui sont les citoyens, c'est-à-dire par les consommateurs. A la
vérité, l'artibrage du consommateur s'exprime de la manière la
plus invisible et la plus quotidienne.
Chaque homme y participe, toutes les fois qu'il préfère un
emploi de son revenu à un autre, toutes les fois qu'il porte son
choix sur l'acquisition de tels biens ou de tels services. C'est com-
me s'il déposait un bulletin de vote invisible dans l'urne qui sert à
gouverner la société économique. La plus humble ménagère, en
faisant son marché, remplit ainsi une fonction de souveraineté
économique.
Finalement, dans le mythe libéral'à la question : qui gouverne
l'économie? on pourrait répondre, «tout le monde et personne».
Tout le monde puisque le. plus faible des consommateurs, celui qui
n'a que quelques unités monétaires à dépenser est appelé à émet-
tre son vote. Mais personne ne gouverne l'économie, car le résul-
tat statistique de cette préférence de «l'homo economicus» s'incar-
ne dans les lois objectives qui s'imposent à tous, du plus humble
au plus puissant. Le gouvernement de tous et de personne... N'est-
ce pas la meilleure définition de la démocratie?
Or, si la démocratie présente des difficultés lorsqu'il s'agit
de l'installer au coeur du monde politique, en revanche, par une
sorte de don de la Providence, elle paraît spontanée dans le mon-
de économique. Ce sont ces croyances qui expliquent l'espèce d'é-
nigme historique par laquelle on commençait tout à l'heure : que
des hommes soucieux de promouvoir la démocratie politique n'aient
point songé à s'inquiéter de la démocratie économique. C'est
que les efforts d'organisation indispensables dans le premier cas.
étaient inutiles dans le second. La démocratie est une tension,
quand elle s'applique au gouvernement des hommes, elle est au con-
traire une ligne naturelle, quand elle s'applique à la production et
à l'échange des choses.
Telle est du moins la croyance libérale.
Cependant, mise à l'expérience, cette conception devait appor-
ter une série de déceptions tant dans l'ordre économique que dans
l'ordre politique. Dans l'ordre économique, on pourrait dénom-
385
brer tous les échecs de l'économie libérale, échecs que ne nient pas
ceux-là mêmes qui croient à une telle économie. Ils y voient seu-
lement la rançon de l'ordre final que procure le libéralisme.
Mais les dures expériences que devaient vivre les sociétés du
XIXème siècle, en voie d'industrialisation, devaient amener les
hommes à se demander si la rançon n'était pas excessivement IOUF
de. En effet, toute l'économie du XIX ème siècle est dominée
par le rythme de ces crises, qui tous les sept, huit, neuf ou dix ans
provoquent une recession, entraînent, au niveau des entrepreneurs
la faillite au niveau des salariés; le chômage, au niveau de la
masse des consommateurs, la stagnation et quelque fois la misère.
Ce que l'expérience des crises relève, c'est que l'harmonie et
l'équilibre rêvés par l'économie libérale sont fragiles, tout au
plus tendancielles, et que la vie économique passe par une alter-
nance de fièvre Ì et dépressions. Ce que révèlent aussi ces crises,
c'est que la réadaptation et la. retour à l'équilibre sont sans doute
certains, mais qu'ils exigent le déploiement d'une longue durée
pendant laquelle, des hommes; attendent dans la misère et le chô-
mage, souffrent, et souvent meurent. L'expérience vécue, ici, con-
tredit les schémas, les schémas qui veulent qui tout soit ramené à
l'équ libre. L'expérience vécue: apprend que pendant le temps que
l'on attend le retour à l'équilibre, le désordre s'est installé.
Cependant, sur le terrain politique, l'expérience de l'écono-

mie industrielle prétendument libérale, dénonce cette idée que
dans un milieu de propriété et de libres entreprises, la démocratie
économique est spontanée.
L'idée d'une économie modèle, gouvernée par le plébiscite per-
manent du consommateur est démentie. Comme la société politique,
la société économique a ses puissants et ses humbles. Les premiers,
ce sont les individus ou les groupes qui se sont installés aux leviers
de commande de la société industrielle par le jeu de la concentration
des entreprises, qui aboutit à une concentration du pouvoir écono-
mique. Il n'est pas vrai que le consommateur soit le roi, il n'est
que le sujet de l'économie. Et là même où on affecte de le considé-
rer comme un roi, c'est un monarque bafoué par ses courtisans et
ses fournisseurs : la publicité lui dicte ses préférences, la règle du
plus grand profit dirige la production, sans rapport nécessaire
avec ce qui serait souhaitable.
386
Telle est l'expérience déjà sensible au XIXème siècle.
Le XX ème siècle va la doter d'une dimension nouvelle. C'est
qu'en effet se pose alors le problème du développement et de l'é-
volution de la société. La révolution industrielle qui naît en Angle-
terre au milieu du XVTIIènie siècle, qui se développera sur le
continent européen, puis sur le continent américain, a mis en tête
du peloton un certain nombre de nations que la nature ou l'his-
toire ont favorisées. Mais d'autres demeurent dans un état plus dif-
ficile, qui n'est pas cette simple situation pastorale et agricole du
passé, mais déjà s'y mêlent des phénomènes d'exploitation et de
colonisation.
Il est évident que chaque nation, chaque homme aspire à con-
naître un développement social analogue à celui dont ont bénéfi-
cié certaines nations favorisées. Sans doute, théoriquement, pour-
rait-on imaginer 'u'avec un certain décalage, les mécanismes qui
ont servi au développement des pays les plus favorisés puissent
servir au développement des pays qui se sont attardés dans l'éco-
nomie ancienne. La libre circulation des hommes et des capitaux,
la recherche du profit maximum, permettant les plus grands inves-
tissements possibles pourraient, théoriquement fournir les recet-
tes nécessaires.
Mais la vérité est que deux événements ont profondément dé-
réglé ces mécanismes, s'ils ne les ont pas anéantis. L'un c'est la pre-
mière guerre mondiale de 1914 / 1918, l'autre c'est la grande crise
qui se développe dans le monde à partir de 1929.
Tous les tours de mains, toutes les recettes anciennes, ont
maintenant été submergés. Et dés lors, va se poser le problème de
savoir s'il n'est pas possible d'instaurer une économie plus satis-
faisante et plus rationnelle, propre tout à la fois à éviter les con-
tradictions d'un monde libéral, et à en favoriser le développement.
Le moment n'est - il pas venu de substituter à la spontanéité de
l'économie, une planification? Si l'on essaie de caractériser la pla-
nification, un certain nombre de traits peuvent être retenus.
Tout d'abord, la planification a substitué à des actions spon-
tanées, ou prétendues telles, des régulations automatiques, des ac-
tions réfléchies et des régulations calculées.
En second lieu, la planification tend à substituer à des ac-
tions dispersées à travers les divers secteurs et les divers niveaux
387
de l'économie, des actions d'ensemble, pensées en relation les unes
avec les autres, et qui dans le calcul économique, se présentent
comme un énorme système d équations.
Enfin, la planification a substitué à des actions laissées à des
individus ou à des groupements privés des actions conduites par la
collectivité et notamment par l'Etat.
La planification est un thème majeur de l'économie contem-
poraine, et faute de compétence, ce n'est pas sous cet aspect que
nous nous proposons de l'envisager. Mais du point de vue du droit
et de la sicence politique, elle pose également un certain nom
bre de problèmes qui, précisément, doivent faire l'objet de notre
examen.
Ces problèmes sont trop nombreux pour qu'on puisse se flat-
ter de les épuiser. Du moins, non sans quelque arbitraire, peut - on
s'efforcer d'examiner les plus; importants d'entre eux. Ils sont,
nous semble -1 - il, au nombre de trois.
1) Quel est le degré et hi forme de planification compatibles
avec une société démocratique?
2) Quel type de dialectique et de dialogue entre le pouvoir
politique et le pouvoir technique la planification est-elle suscep-
tible de comporter?
3) Enfin, quelles formes nouvelles de participation aux déusi-
ons et à l'action collective, la. planification est-elle susceptible
d'engendrer ?
Telles sont les trois parties qui composeront notre exposé.
PREMIÈRE PARTIE
Le degré et la forme de la planification
compatibles avec la société démocratique.
Il s'agit ici du problème majeur dont les données sont simples

à saisir. La planification suppose tout à la fois une action matérielle,
une action psychologique et une certaine rigidité sociale, qui tou-
tes les trois concernent directement le fonctionnement d'une so-
ciété démocratique.
388
Les actions matérielles se lisent facilement. Planifier, c'est
orienter la production vers certains biens, vers certains ser-
vices, c'est donc déterminer la gamme offerte au choix des con-
sommateurs. La planification touche ainsi certains choix fonda-
mentaux. Pour ne prendre qu'un exemple, planifier, c'est choisir
entre les emplois individuels du revenu et les emplois collectifs.
C'est choisir entre un système de loisirs collectifs et de loisirs in-
dividuels. C'est choisir, comme on le dira plus loin, entre tel ou
tel modèle d'une société.
L'action psychologique que suppose toute planification, pour
être plus ou moins véhémente, n'est pas moins saisissable. Un
plan ne se conçoit guère sans un cortège de croyances dont la
première concerne la valeur et la réussite du plan. Une atmosphè-
re de scepticisme et de dénigrement, l'absence d'un «eons?nsus»
suffisamment général quant aux objectifs et aux moyens d'expan-
sion des recettes, supposent l'échec de celui-ci.
C'est dire que le mécanisme de planification est peu ou pour
un appareil de propagande collective qui risque d'étouffer les pos-
sibilités de contestation que renferme nécessairement toute socié-
té démocratique.
La rigidité sociale n'est pas moins apparente. Une planifica-
tion suppose des calculs difficiles des équations dépendantes les
unes des autres. Lorsque la route est choisie, on se demande dans
quelle mesure le droit de repentir existe encore, et plus encore le
droit de revendication. Qu'il s'agisse de l'action syndicale, qu'il s'agis-
se du droit de grève certaines de nos libertés publiques tradi-
tionnelles paraissent mal à l'aise, pour ne pas dire davantage, dans
une économie planifée.
Aussi, les formes mêmes de la planification, varient suivant la
conception de la démocratie. Schématiquement, on peut concevoir-
deux types de planifications, l'une impérative et l'autre indicative.
La planification impérative est celle qui se pratique dans les
Etats qui se veulent socialistes, et notamment en Union Soviéti-
que. Elle y est grandement facilitée par la socialisation elle-même
qui met aux mains de l'Etat et du pouvoir politique, la plupart des
entreprises et des centres de commandement économique.
Les objectifs et les priorités économiques sont fixés par les
pouvoirs politiques. C'est ainsi qu'en Union Soviétique, tout Plan
389
commence nécessairement par des choix opérés par le Conseil des
Ministres, et au delà de lui, par les instances supérieures, notam-
ment le Comité Central du Parti Communiste de l'Union Soviéti-
que.
C'est un des problèmes essentiels que l'on retrouvera plus de la
pensée politique dominante, le Gosplan, à qui incombent ce qu'on
appelle la descente et la remontée du Plan, c'est-à-dire cette
ensemble d'opérations par lesquelles les objectifs globaux, ont
détaillés au fur et à mesure de leurs divisions entre les circonscrip-
tions territoriales et les entreprises (c'est la descente du plan), puis
recomposés sur la base de la synthèse effectuée par un mouve-
ment inverse au divers échelons, (c'est la remontée du plan).
Finalement, la Plan se présente comme une série d'ordres et

de décisions. Des objectifs sont fixés depuis les objectifs globaux
s'exprimant en pourcentage d'accroissement de la production, jus-
qu'à l'objectif détaillé pour chaque secteur, chaque entreprise, cha-
que atelier, sinon chaque travailleur. Ainsi, le commandement mi-
litaire s'exerce à travers tous les échelons: «L'idée de manoeuvre»
conçue par le chef, arrive à engendrer toute une série d'ordres détail-
lés, qui finissent par atteindre le dernier soldat sur le terrain. En
même temps, le calcul économique: a permis de mettre en place
les moyens par lesquels ces objectifs doivent être atteints. Ces mo-
yens s'expriment en langage financier : investissements, taux des
salaires, en quantités physiques, et en hommes également.
Mais ce qui nous interesse ici, ce sont les conséquences poli-
tiques de cette planification impérative : Une fois le Plan décidé,
le temps de la discussion et des critiques est passé, on demande
à tout un peuple de croire aux vertus du Plan, et l'on acceptera de
ne relever que les infidélités qui piourraient être commises dans
1 exécution du Plan.
Il veut sans dire que ce système ne tolère guère d'actions, ni de
mouvements sociaux. Le rôle des syndicats, suivant une formule
classique, est réduit à celui de courroie de transmission entre les
pouvoirs politiques et la masse des travailleurs. L'exécution du
Plan est placée sous le contrôle permanent de l'organe politique.
C'est un organisme technique, mais très fortement imprégné
loin, que de savoir quelle est la marge tolerable de considérations
390
techniques qui peuvent s'opposer au point de vue des pouvoirs
politiques. Les exigences du plan vont jusqu'à une surveillance de
la main d'oeuvre.
La planification indicative apparaît sous d'autres aspects.
Sans faire preuve / d'un orgueil national qui serait déplacé, l'on
peut dire que c'est la France qui, sans doute, en fournit l'exemple le
plus remarquable.
Il s'agit de la mise en place d'un système, d'actions sociales
subtiles et nuancées qui en raison même de son caractère indirect
et souple, exerce un pouvoir de séduction indéniable. Il est assez
remarquable que la planification française ait intéressé à la fois
les dirigeants de l'économie dans des pays attachés à la libre en-
treprise, et en même temps les dirigeants de l'économie des pays
socialistes.
La planification indicative, par des données objectives s'ef-
force de guider la spontanéité du développement économique, beau-
coup plus que de la réprimer.
Au début de tout travail de planification, dans la perspective
que l'on indique, l'on part des possibilités physiques, c'est à dire
notamment de l'attente raisonnable que l'on peut se faire du taux
de croissance de l'économie considérée.
Sans doute s'agit-il de ne pas laisser purement et simple-
ment la spontanéité économique se développer, car alors il n'y au-
rait plus de planification, mais simple prévision des résultats a at-
tendre. Mais il s'agira d'orienter, beaucoup plus que de contraindre
et l'orientation se fera essentiellement dans trois directions.
D'abord, on s'efforcera d'éviter les contradictions auxquelles
peut conduire un développement économique non contrôlé, et no-
tamment la contradiction qui peut exister entre l'expansion écono-
mique et l'inflation monétaire.
On s'efforcera d'autre part d'orienter l'économie vers certains
secteurs de pointe, jugés plus particulièrement indispensables à
un moment donné, et de faire profiter du développement écono-
mique certaines zones dans lesquelles les simples tendances natu-
relles ne suffiraient pas à procurer un développement satisfaisant;
par exemple: la recherche scientifique.
391
Enfin, il est un problème récemment apparu, dont on aura
l'occasion de reparler, qui est celui de la localisation du dévelop-
pement, de manière à éviter que des disparités ne se créent entre
les zones favorisées et des zones moins favorisées, et que l'on n'a-
boutisse sur un même territoire, et au sein de la même nation à
la création de régions sur - développées et de régions sous - déve-
loppées.
C'est à partir de ces données que s'effectue la prise de consci-
ence et les essais d'orientation qui sont à la base de la planifica-
tion indicative. Tout le problème est de savoir de quels moyens l'on
va se servir, puisque les procédés autoritaires de l'ordre ou de la
contrainte ne figurent pas dans l'arsenal des instruments disponi-
bles.
Essayons d'énumérer de quels moyens dispose alors le pou-
voir politique.
Le premier, et le plus visible, est incontestablement le budget.
L'on sait quelle action a sur l'économie générale, l'instrument bud-
gétaire; aussi bien par les effets directs qu'il est susceptible de
produire que par ce que les économistes appellent les effets «in-
duits».
Qu'une part importante d'un budget soit consacrée à telle ou
telle commande de l'Etat, que la main d'oeuvre soit retenue plus ou
moins longtemps sous les drapeaux, pour le service militaire; que
l'Etat accorde le concours de fonds budgétaires à tel ou tel inves-
tissement, cela produit incontestablement un effet d'orientation
sur l'économie.
Le deuxième moyen dont on (dispose, dans une planification
de type indicatif, ce sont les entreprises publiques. Dans un pays
comme la France, où les entreprises publiques occupent des sec-
teurs très importants de la vie nationale, leur action sur l'écono-
mie générale est évidente. Pensons par exemple à l'étendue des en-
treprises publiques dans les secteurs de l'énergie ou de l'électricité,
le gaz, la production du charbon, qui sont nationalisées; cependant
que l'Etat joue un rôle très important, bien qu'indirect dans la
production pétrolière; que l'on pense à l'effet pilote que peuvent
exercer sur la vie économique nationale, de grandes entreprises
comme la Régie Renault ,les banques de dépôt, les compagnies d'as-
392
surances, une grande entreprise chimique comme l'Office National
Industriel de l'Azote, et l'on comprendra de quel secours les en-
treprises publiques peuvent être dans un système de planification
qui s'interdit l'usage de l'autorité sur l'économie privée, mais qui
ne s'interdit pas les réactions que produit dans l'économie privée
la conduite des entreprises publiques.
Un troisième moyen plus subtil encore : il s'agit de cet ensem-
ble d'incitations qui tendent à donner une motivation orientée aux
entrepreneurs privés. Qu'il s'agisse d!un système de crédit dont les
vannes sont plus ou moins largement ouvertes, selon l'intérêt
que présente telle ou telle entreprise, tel ou tel investissement par
rapport au Plan; qu'il s'agisse d'un régime fiscal plus ou moins
favorable selon les mêmes critères; qu'il s'agisse de l'aide à l'ex-
portation: Il ya là toute une gamme de moyens par lesquels l'Etat,
sans jamais commander, en exprimant simplement des préférences
accompagnées de certains avantages qu'il concède, peut diriger
l'économie.
Enfin, il y a tout simplement l'effet psychologique. A partir
du moment où le milieu dans lequel se prennent les décisions
économiques, c'est-à-dire le milieu des entrepreneurs qui con-
naît le Plan, croit au Plan, tend à conformer son attitude sur le but
final qui lui est ainsi proposé, il est difficile de dire si la croyan-
ce conduit les entrepreneurs à adhérer au Plan ou à en accepter
le résultat comme inévitable. Toujours est-il que le simple fait de
l'attente d'un certain résultat aide à la production de ce résultat.
L'on conçoit ce que cette planification indicative peut avoir de
séduisant. Elle paraît ne pas impliquer toutes les contracditions
nées de la contrainte, et qui paraissent menaçantes pour 1 écono-
mie. A cet égard, les vues des Britanniques sur la planification
sont instructives. Pendant quelques années, après le retour des con-
servateurs au pouvoir en 1951, le terme de planification parût
honni, comme un simple souvenir du travaillisme par le parti au
pouvoir; mais depuis 1961, les conservateurs eux-mêmes reparlent
beaucoup de planification, et voici deux ans, Monsieur Macmillan,
alors à la tête du parti conservateur et du gouvernement britanni-
que pouvait déclarer «le mot de planification comporte désormais
une occupation passionnelle. Quant à moi, j'aime assez me livrer
à cette occupation».
393
DEUXÎÈME PARTİE
La dialectique et le dialogue du pouvoir politique et du pou
voir technique.
Mais par delà le premier' problème que l'on vient d'exami

ner, il en existe un second, qui se situe dans le cadre général des
rapports du pouvoir politique et du pouvoir technocratique. Il s'a
git d'un problème qui a été très amplement défriché par le der
nier Congrès de l'Association Internationale des Sciences Politi
ques, qui s'est tenu à Paris en 1961.
C'est qu'en effet, le technicien intervient à trois niveaux dans

l'action politique. Même s'il n'est nas lui même détenteur du pou
voir politique, c'est au technicien de définir les possibilités con
crètes de l'action politique. C'est au technicien de dire, une fois
que les objectifs politiques sort arrêttés, par quels moyens ils peu
vent être atteints. Enfin c'est a^ cechnicien, qu'il s'agisse du fonc
tionnaire, du financier ou de Yt génieur d'exécuter les décisions
du pouvoir politique dans son cas propre.
Le problème des rapports du pouvoir politique et du pou

voir technocratique est théoriquement assez facile à résoudre :
Il suffit d'imaginer un technicien désincarné, capable de par
ler froidement son propre langage, sans jamais emprunter celui
de l'homme politique. Mais il y a lia. une illusion, le technicien n'est
pas cette pure intelligence; il a ses croyances, son idéal, et quelque
fois ses ambitions.
Lorsqu'il s'agit particulièrement de la planification, la tech
nocratie apparaît comme posant un problème particulièrement
important. Sans doute dans tous lies Etats où la planification im
pérative ou indicative trouve sa place, le principe est que le tech
nicien est subordonné au politique. On a déjà dit comment en
Union Soviétique, la définition des objectifs fondamentaux ne re
lèvent pas du Gosplan, ni encore moins des organes purement
techniques qui lui sont subordonnés, mais des instances supérieu
res de l'Etat et du Parti.
Il n'en va pas différemment en France, pays de planification
indicative. L'organe planificateur, c'est-à-dire, le Commissariat
394
Général au Plan dépend étroitement du gouvernement, et ce sont
en principe les options gouvernementales qui sont fondamentales.
Le Commissariat Général au Plan français est d'ailleurs un
organisme curieux qui se caractérise notamment par la légèreté
de l'appareil qu'il représente. Il comporte très peu de fonctionnai-
res, moins d'une centaine, et il travaille avec le secours des com-
missions d'équipement et de modernisation qui sont formées
d'hommes représentatifs de divers milieux économiques.
Le Commissariat Général au Plan ressemble à la planification
elle même : il est placé sous le signe de la souplesse et de l'adap-
tation aux fonctions à remplir.
Il n'en demeure pas moins que la difficulté dans le dialogue
entre le pouvoir politique et l'organisme technique est double : la
première difficulté est celle de la liaison à établir entre l'oeuvre de
planification et le pouvoir politique classique; celui ci, composés
d'hommes politiques, n'ayant pas toujours une vue très claire des
problèmes techniques, et très souvent embarassés avec ceux que po-
se le Plan.
A cet égard, l'exemple de la discussion devant le Parlement
du Quatrième Plan Français en 1962 est tout à fait caractéris-
tique. Alors que les planificateurs avaient conçu le Plan dans une
perspective d'ensemble et n'en avaient pensé chacune des parties
que par rapport à la totalité des objectifs, la discussion parle-
mentaire a morcelé les divers problèmes, les a traités secteur par
secteur, région par région. Les débats parlementaires concernant
le Plan sont, il faut bien le dire, assez décevants et ont parfois
tourné à la revendication pure et simple en faveur de tel ou tel sec-
teur de l'activité économique, en faveur de telle ou telle région.
En outre, ajoutons que si le Plan, dans le système français
est une loi, on ne saisit pas exactement quel est le contenu de
cette loi. Par définition, s'agissant d'une planification indicative
et non impérative, la loi ne peut s'analyser dans un ordre donné
par l'autorité étatique et qui forme normalement le contenu de
la loi. Relisons à cet égard, l'article 1er de la Loi du 4 Août 1962
portant approbation du Plan de développement économique et
social : «Le Quatrième Plan, dit Plan de Développement Econo-
mique et Social, annexé a la présente Loi est approuvé comme
395
cadre des programmes d'investissement pour la période 1962 à
1965, et comme instrument d'orientation de l'expansion du pro-
grès social.»
Ainsi, ce que le législateur fait dans une loi approuvant un
plan indicatif est assez différent de son ressort habituel. Il ne
prescrit rien; il approuve seulement une orientation et les instru-
ments de cette orientation, mais «l'imperium», inséparable pour
les juristes de la règle de droit, ne trouve pas place dans ce do-
cument.
La deuxième difficulté, c'est que les dimensions de la respon-
sabilité politique se trouvent accrues dans un système de planifi-
cation qui a déjà dépassé un certain niveau.
Lorsqu'un plan se déploie dans une économie attardée ou
simplement une économie qui se trouve dans une passe difficile,
c'est la nature elle-même, semble -1 - il, qui impose les objectifs
de la planification.
Ainsi, le premier Plan français, nus en place après la Libéra-
tion, ne pouvait guère comporter comme objectifs que ceux qui
étaient nécessaires pour remettre l'économie française en marche.
Le démarrage de celle ci était compromis par ce qu'on appelait
les «goulots d'étranglement.» Il fallait une production énergéti-
que, une production de matériaux de construction, une production
de produits alimentaires, pour que l'économie française fût de
nouveau possible.
Mais dès que l'économie devient plus complexe, c'est - à - di-
re dès que les premiers Plans ont réussi, le choix des objectifs pré-
sente une gamme beaucoup plus étendue de possibilités pour le
pouvoir politique et donc plus d'arbitraire. C'est ainsi par exemp-
le que les choix globaux offrent des possibilités beaucoup plus
variées.
C'est ainsi par exemple, que les choix globaux offrent des
possibilités beaucoup plus variées.
Que peut en effet définir le technicien? Généralement un taux
de croissance, c'est - à - dire l=s possibilités physiques du dévelop-
pement économique dans la meilleure hypothèse, et d'autre part,
un certain nombre de conditions mises à l'expansion. Mais alors,
396
dans une société développée et dont l'économie est devenue plus
facile se pose le problème majeur : à quoi doit servir l'expansion ?
Ce qui revient en d'autres termes à se demander quel modèle de
société on veut construire.
On peut imaginer plusieurs modèles de société, et c'est à ce
moment là que le technicien se retourne vers le politique.
Le technicien a sa disposition, non point un instrument tout
puissant, mais, du moins, un ensemble de mécanismes qui lui per-
metten d'orienter l'expansion de l'économie, de manière à pro-
duire tel ou tel résultat, mais quel résultat faut-il souhaiter, quel
type de société veut-on construire?
Veut-on une société de, pure consommation individuelle,
ayant pour idéal l'emploi le plus libre possible par les individus
de leurs revenus ?. Faut - il admettre que les consommateurs se-
ront guidés par leurs préférences personnelles, étant entendu d'ail-
leurs que leurs préférences personnelles seront très largement dic-
tées par la publicité?
On peut aussi choisir une société de loisir, une société qui

devant une productivité abondante, saura sacrifier certaines pos-
sibilités de production pour réduire le travail et la peine des hom-
mes. Encore faudra-1-il savoir quel type de loisirs l'on choisit,
loisirs à base de satisfactions matérielles ou loisirs faisant une
large place à la culture.
Encore ne s'agit-il que des premiers modèles auxquels on

peut penser. L'on peut aussi imaginer une société de conquête tout
entière tournée vers la domination militaire. On peut aussi penser
à une société de don et de fraternité, tournée vers l'aide à des
nations moins favorisées, aux pays en voie de développement.
En bref, la question est la suivante : le destin des hommes
peut être modelé, mais quel modèle veut-on choisir? Ici, le tech-
nicien est impuissant. Ce n'est qu'une société politique, ayant pris
conscience d'elle - même, de sa projection vers l'avenir, ayant choi-
si ce à quoi elle veut que l'homme ressemble dans les décennies
qui viendront, qui peut répondre à la question que lui pose ainsi
la planification.
397
TROISIÈME PARTIE
Les formes nouvelles de la participation des citoyens.
Mon intention était de traiter dans cette troisième partie les
problèmes que posent l'inadaptation des structures politiques
traditionneles à la participation des citoyens. Mais le temps nous
surprend, et si l'on veut, ce sera plutôt d'une conclusion que d'une
troisième partie qu'il s'agira.
Je me borne à énumérer les problèmes de participation qui
naissent tous de la difficulté que les formes traditionnelles ont à
mordre sur la vie économique.
II est certain que l'on nimagine pas une économie planifiée
de laquelle le syndicalisme serait perpétuellement absent. Sans
doute, dans certains Etats, lui fait-on déjà une place par sa con-
sultation, lorsque le Plan est établi. Le Conseil Economique et
Social qui comprend en France des représentants des divers mi-
lieux professionnels, patronaux ou salariés, prend une certaine
part à la préparation du Plan. Au sein même du Commissariat au
Plan, l'on a déjà dit que le> diverses commissions comportent
des représentants des milieux professionnels. Mais ne faut - il pas
aller plus loin, et concevoir u i e interpénétration plus poussée des
forces économiques dans l'oeuvre de planification?
En France, cette conception s;'est traduite par l'idée d'un ac-
croissement du rôle du Conseil Economique et Social, qui devin-
drait une véritable Chambre, s«; substituant peut - être au Sénat. L'i-
dée s'est aussi traduite par l'opinion selon laquelle le Plan pour-
rait être l'occasion d'un véritable contrat entre les syndicats les
pouvoirs publics, contrat définissant la part que prendraient la
classe ouvrière et les diverses catégories de travailleurs, tout à
la fois dans l'exécution et dans les bénéfices du Plan.
Mais ici, on se heurte à un problème difficile. Le syndicalisme
bâti au XIX ème et au XX ème siècle sur la mission de défense des
droits des travailleurs, peut - il accepter de s'intégrer dans un Etat,
alors qu'il a le sentiment que la plupart des leviers de commande
de cet Etat lui échappent. Ne ferait-il pas (c'est la question que
les milieux syndicalistes se posent) un marché de dupes en ac-
ceptant d'abandonner, à la faveur des promesses d'un plan qui
n'est tout de même son oeuvre que de très loin, ses revendications?
398
De même se pose un autre problème : au fur et à mesure qu'une
planification s'apt>lique à une économie plus complexe et plus pros-
père, le problème de la réalisation régionale du Plan se pose.
L'aménagement du territoire, pour se servir de l'expression
française, c'est-à-dire l'utilisation la plus rationnelle de l'espace
national vient interférer avec le Plan. Comment décentraliser tout
à la fois l'étude et la réalisation du Pian?. C'est un problème
auquel l'administration française est actuellement affrontée. Des
textes récents viennent d'essayer de donner une véritable impulsion
régionale au Plan, à la fois par la déconcentration des pouvoirs de
l'Etat aux mains des préfets et par la collaboration des forces éco-
nomiques locales à la planification régionale.
Il y aurait un troisième problème, qui à lui seul, mériterait

un long exposé, celui de l'éducation des citoyens. N'est-il pas né-
cessaire pour que le Plan ait une signification qu'il puisse être
compris, au moins dans ses grandes lignes, par la masse de la po-
pulation, et non pas seulement par une poignée de spécialistes? C'est
tout le problème de réduction économique des citoyens.
Dans cette étude des rapports de la planification et du pouvoir

politique, on a posé plus de problèmes qu'on n'en a effectivement
résolus. Encore a -1 - on laissé de côté le problème de la plani-
fication à l'échelon international. Il ne peut être ignoré dans aucu-
ne région du monde. L'Union Soviétique et les pays du bloc socialis-
te essaient en ce moment de le résoudre. L'Europe des Six le ren-
contrera nécessairement sur son chemin. Elle le rencontrera sous
tous les aspects que l'on vient d'indiquer, à la fois sur le terrain des
techniques, mais aussi sur ce qu'on définissait plus haut comme le
problème du modèle de société à construire.
En réalité, la planification, instrument efficace, instrument de

progrés est comme tous les progrès dans l'ordre humain. Elle ne
conduit pas à une solution définitive des problèmes, mais sert simp-
lement à porter ceux ci à un niveau encore plus élevé. Elle est gé-
nératrice de plus d'efforts que de repos.
399
SİYASÎ İKTİDAR VE PLÂNLAMA
Prof. GEORGES VEDEL

Prof. Dr. H. TOPÇUOĞLU
Çevirenler ( * ) : .
Prof. Dr. M. KAPANI
GİRÎŞ
Plânlama problemini anlıyabilmek için, hiç değilse Siyasal Bi

lim açısından, tarihsel yönden başlamak faydadan hâli değildir. En
iyisi bizim gibi modern insanlar için bir nevi muamma olan XVIII.
Yüzyıl siyasal düşüncesinden başlamaktır.
Bu devirden itibaren, çeşitli şekiller altında, bir siyasal demok
rasi ideali gelişmeye başlar. Bu ideal güçlükle tarif edilebilir, zira
komplekstir. Fakat, bunun hakikate en yakın olanı, şüphesiz ki,
idare edenlerle idare edilenlerin, mümkün olan en geniş ölçüde öz-
deşleştirilmesini gözeten modern tanımlama tarzıdır.
Gerçekte, demokrasi, en derin kökünde, hürriyetin mümkün ol
duğu yolunda bir inançtır. Ya da, daha bilgince ifade edilmek iste
nirse, demokrasi, kendi kendini yönetmenin [autodétermination]
mümkün olduğu inancı demektir.
Felsefî açıdan denecektir ki, demokrasi, insanın kendi kaderine
hâkim olma isteğine tekabül eder.
Demokrasi, tabiatıyle iki görünüm altında ortaya çıkar : biri-
ki ferdin kendi kendini yönetmesi görünümüdür- sosyal gurup
karşısında ferde mümkün olan en geniş hareket serbestisi bırak
ma, en geniş marjı tanımaya varır. Özellikle, gurupların iradeleri
karşısında kişilere saklı tutulan alanlar demek olan ferdî haklar
kavramı tam buna tekabül eder.
(*) Bu konferansın Giriş kısmı Prof. Dr. Hamide Topçuoğlu, Sistematik kısmı ise
Prof. Dr. Müncl Kapani tarafından çevrilmiştir.
401
Fakat, demokrasinin diğer görünümü bizzat gurubun kendi
kendini yönetmesidir ki buna idare edenlerle idare edilenlerin en
yüksek nisbette özdeşleştirilmesi (aynı kılınması) adı verilmiştir.
Seçimlerin genelleştirilmesi, temsilî kurumlar, icraatta bulunan hü
kümet üzerinde yurttaşları temsilen parlâmentolar tarafından yü
rütülen denetim., bu demokratik idealin gerçekleşişinin türlü şekil
leridir.
Yalnız, benim işaret ettiğim muamma, işte burada gizlidir. Bu
siyasal demokrasi emeline bir de ekonomik demokrasi arzusunun
eklenmesi için pek uzun zaman geçmesi gerekmiştir. Bu sonuncu
sunun tanımlanması, aslında, güç değildir. Siyasal demokrasi pren
siplerinin ekonomik alana aktarılması basit birşey gibi görünür:
Ekonomik demokrasinin gerçekleşmesi için, siyasal alanda görü
len kendi kendini yönetme idealinin fiiliyata intikal etmesi gerekir.
Ekonomik düzenin her süjesi., yani her tüketici, en yüksek derece
de hürriyete sahip olmalıdır, özellikle kendi kaynaklarını kullan
ma hususunda.
Diğer taraftan, ki bu ilk bakışta daha güç gibi görünür, eko
nomik hayatın, bütünü ile, yani üretim ve değişim sistemlerinin
tümünün tüketiciler kitlesinin sevküidaresinde bulunması müna
sip olur. Görülüyor ki, ingiliz liberal ekonomistleri ile Fransız fiz
yokratlarının kuramsal görüşlerine tevarüs eden XVIII. Yüzyıl so
nu liberal düşüncesinde bu problemi ortadan silmiş gibi görünen
şey, mülkiyeti ve ekonomik hürriyeti (yani teşebbüs hürriyeti, ça
lışma hürriyeti ve endüstri hürriyeti) kabul etmiş bir sosyal çevre
de, ekonomi'nin ferd kitleler:, tarafından, otomatik bir surette, ya
ni tüketiciler tarafından idare edilmesinin, liberalizmin ilk havari
lerinin umdukları gibi, ekonomik demokrasiyi spontane olarak ta
hakkuk ettireceği kanışıdır. Ekonomik demokrasi, teşkilâtlandı
rılmaya muhtaç birşey değildir. Bu, tabiî ekonominin bir veri
(donnée) sidir. Yeter ki insanlar, kendi kanunları ve düzenleri ile
bunu engellemesinler.
Gerçekten, bütün ekonomi kanunlarla yönetilir. Bununla bera
ber liberal ekonominin bu kanunlarının ne olduğuna iyice dikkat
edilmelidir: Matematikçiler, bunların; tüketicilerce yapılan tercih
ler, seçişler toplamının istatistik! sonuçlarından başka birşey olma
dıklarını söyliyeceklerdir.
Arz ve talep kanununun klâsik akışı içinde üreticilerin arzı
maddî imkânları ifade eder. Fakat ekonominin, kendilerine yönel-
402
miş olduğu kimselerin tercihlerini ifade eden şey ise taleb'tir. Ger
çeklikte, yaptığı bitmez tükenmez takdir ve tercihlerle, hakemlik
lerle; teşebbüse, yatırıma ve istihdam'a yön veren, tüketici'dir. Eko
nomi dünyası, liberalizmden dönmemek şartıyle, Ekonominin yurt
taşlar tarafından, yani tüketiciler tarafından spontane bir şekilde
idaresini tahakkuk ettirir. Hakikatte, tüketicinin hakemliği, en göze
görünmez bir şekilde ve hergün tesirini icra eder. Her insanın; ge
lirini şu veya bu tarzda kullanmak, şu malı veya bu hizmeti elde
etmek hususundaki tercih haklarını her kullanışı, Ekonominin ba
his konusu olan idaresine bir katılışı demektir. Bu, tıpkı, görünmez
bir oy pusulasını, Ekonomik toplumu idare için kurulmuş bir oy
sandığına atmak gibidir. En kendi halinde ev kadını, alış verişini
yaparken, hakikatte, böyle bir egemenlik fonksiyonunu ifa etmiş
olur.
Sonuç olarak, liberal efsâne'de «Ekonomiyi kim idare eder ?»

sorusuna «Herkes, ve hiçkimse!» cevabı verilebilecektir. Herkes..
çünki tüketicilerin en zayıfı, yani sarfedecek ancak birkaç para
birimine sahip olanı dahi oyunu kullanmağa çağrılmış bulunur.
Fakat hiçkimse ekonomiyi idare etmemektedir, zira, h o m o e c o -
n o m i c u s'un bu tercihinin istatistikî sonucu, en âcizinden en kuv
vetlisine kadar, ister istemez herkese kendisini kabul ettiren objek
tif kanunlarda tecelli etmektedir. Herkesin ve hiçkimsenin hükü
meti... Demokrasinin en iyi tanımlanması bu değil mi?
Demek ki, siyasal dünyanın ortasına yerleştirilmek istendiği
zaman demokrasi birtakım güçlükler çıkarttığı halde, ekonomik
hayatta, tanrı vergisi bir şansla, kendiliğinden meydana geliver-
mektedir.
Az evvel kendisinden bahsettiğimiz o birçeşit tarihsel muam
mayı açıklayıcı faktörler işte bu inançlardır: Siyasî demokrasiyi
kurmak için endişe eden insanların, ekonomik demokrasi hususun
da bir sıkıntıları, düşünecek taşınacak bir meseleleri olmamalıdır.
Zira bunlardan birincisi için zarurî olan teşkilâtlandırma çabalan
ikincisinde beyhudedir. Demokrasi, insanların idaresine uygulandı
ğı zaman bir gerginliği temsil eder; üretime ve eşyanın değişimine
(mübadele) uygulandığı zaman ise, bu tabiî bir yoldur. Hiç değilse,
liberal inanca göre böyledir.
Bununla beraber, tecrübe edilince, bu görüşlerin, gerek ekono
mik gerek siyasal düzende bir seri yanılma ve hayal kırıklığı yara-
403
tacağı tabiî idi. Ekonomik düzende, liberal ekonominin bütün ba
şarısızlıkları sayılabilirdi ki bunlar, böyle bir ekonomiye inanan-
larca dahi inkâr edilememekteydiler. Ancak, bu gibiler, burada li
beralizmin sağhyâcağı nihâî düzenin fidyelerini görmekteydiler.
Fakat, XVIII. Yüzyıl toplumlarının endüstrileşme yolunda geçire
cekleri acı tecrübeler, insanlan, bu fidyenin aşırı derecede ağır olup
olmadığını sormaya sevkedecekti.
Gerçekten, bütün XIX. Yüzyıl ekonomisine bu buhranların

ritm'i hâkimdir ki, bunlar, her yedi, sekiz, dokuz veya on yılda bir
hezimeti, bir gerileyişi tahrik ederler; müteşebbisler seviyesinde
iflâsa, gündelikçiler seviyesinde işsizliğe, tüketiciler seviyesinde dur
gunluğa ve bazan sefalete götürürler.
Buhranlar tecrübesinin meydana çıkardığı şey, liberal ekono

minin hayâl ettiği ahenk ve dengenin pek dayanıksız oldukları, olsa
olsa bazı eğilimlerden ileri geldiği, ve ekonomik hayatın bir canlı
lık safhası ile bir çöküntü safhasının münavebesinden geçtiği haki
katidir. Bu buhranların meydana çıkardıkları şeyler arasında yeni
den intibak ve dengeye dönüş safhalarının bulunduğu da muhak
kaktır, ancak, bunların gerçekleşmesi uzun bir zaman istemektedir
ki bu süre içinde insanlar sefalet ve işsizlik içinde beklemekte, ıztı-
rap çekmekte ve çok defa ölüp gitmektedirler. Yaşanmış tecrübe,
burada, herşeyin dengeye irca edilmesini öngören şemaları yalan :
lamaktadır. Yaşanmış tecrübe, dengeye dönüşün beklenme süresi
içinde düzensizliğin yerleştiğini öğretmiştir. Bununla beraber, siya
set zemininde, ukalâca, liberal olduğu iddia edilen sınaî ekonomi
denemesi, bir mülkiyet ve serbest teşebbüs çevresinde, ekonomik
demokrasinin kendiliğinden meydana geleceği fikrini yalanlar.
Tüketicinin devamlı bir plebisiti ile idare olunan model bir

ekonomi fikrinin aslı olmadığı anlaşılmıştır. Siyasal toplumun ol
duğu kadar ekonomik toplumun da kudretlileri ve zayıfları vardır.
Birinciler sınaî cemiyetin kumanda mevkilerine teşebbüslerin te
merküzü yoluyla yerleşmiş bulunan ferdler veya guruplardır ki, bu
temerküz, ekonomik kudretin temerküzüne götürür. Üreticinin Kral
olduğu fikri doğru değildir. O, sadece ekonominin teb'asıdır. Ve,
nerede onun bir kral sayıldığı mürayiliği gösterilirse, bu onun
dalkavuklar ve kâhyalar tarafından pohpohlanan bir sultan olduğu
na delâlet eder : Reklâmlar onun tercihlerini dikte eder, üretimi,
gerekli olup olmadığından mücerret olarak, en yüksek kâr kura-
404
h sevkü idare eder. işte, XIX. Yüzyılda zaten sezilmekte olan tec
rübe bu olmuştur.
XIX. Yüzyıl, bunu yeni bir boyutla donatacaktır : Zira, bu de^
virde cemiyetin gelişmesi ve ilerlemesi problemi ortaya çıkmakta
dır. Onsekizinci yüzyılın ortasında İngiltere'de doğup, Kara Avru-
pasmda ve daha sonra Amerika kıtasında gelişecek olan endüstri
devrimi, takımın başına, tarihin veya tabiatın iltimas ettiği bazı
talihli milletleri koymuştu. Diğerleri ise daha güç bir durumda kal
mışlardı ve bu, artık, geçmişteki basit çiftlik veya çobanlık duru
mu gibi değildi. Zira, buna, istismar ve kolonicilik olayları karış
mış bulunuyordu.
Aşikârdır ki, her millet, her insan, bazı tercihli milletlerin

faydalanmış olduklarına benzeyen bir sosyal gelişmeye mazhar ol
mak isterler. Şüphesiz, nazarî olarak, en şanslı memleketlerin ge
lişmelerine hizmet etmiş olan mekanizmaların - bazı farklarla - eski
ekonomi tipinde gecikmiş olan memleketlerin gelişmesine hizmet
edebilecekleri, -bazı inhiraflarla beraber- tasavvur edilebilir. İn
sanların ve sermayelerin serbest dolaşımı (tedavülü) en yüksek
kârın aranması, imkân dahilinde olan en büyük yatırımlara mü
saade etmek suretiyle, zarurî reçeteleri sağlıyabileceklerdi.
Fakat, hakikat şudur ki, iki olay, bu mekanizmayı tamamen im
ha etmemişse de derin bir şekilde bozmuştur : Bunlardan birinci
si, 1914 -18 arasındaki Birinci Dünya harbidir. İkincisi ise 1929 dan
itibaren bütün dünyada gelişen büyük buhrandır.
Bütün meharetler, kurnazlıklar, bütün eski reçeteler şimdi top
tan iflâs etmişti ve bu andan itibaren hem liberal bir dünyanın çe
lişmelerini bertaraf edecek hem de onun gelişimini teşvik edecek
daha tatminkâr, daha rasyonel bir ekonomi sisteminin mümkün
olup olmadığı problemi ortaya çıkacaktı.
Ekonominin spontaneliği yerine bir plânlamayı ikame etme
nin zamanı gelmiş midir ? Eğer, plânlamanı karakteristik vasıfla
rını tâyine teşebbüs edersek belirli sayıda özellikler tesbit edebi
liriz
KONUNUN SİSTEMATİK İNCELENMESİ

Plânlama herşeyden önce, kendiliğinden oluşan (spontane) faa
liyetler yerine-veya böyle oldukları iddia edilen faaliyeler yerine-
405
otomatik düzenlemeler, önceden düşünülmüş ve hesaplanmış faa
liyetler getirir.
Öte yandan, plânlama, çeşitli sektörler ve ekonominin çeşitli
kademeleri arasındaki dağınık faaliyetler yerine, birbirleriyle olan
ilişkileri gözönünde tutularak ayarlanmış ve ekonomik hesaplama
da muazzam bir denklemler sistemi olarak kendini gösteren toplu
faaliyetleri ikâme etmek hedefini güder.
Nihayet, plânlama, fertlere veya özel topluluklara terkedilmiş

faaliyetlerin yerine, toplum tarafmdan, özellikle devlet tarafından
düzenlenmiş faaliyetleri koymak amacındadır.
Plânlama, çağdaş ekonominin belli başlı temalarından biridir.
Biz, bu alanda yetkili olmadığımızdan, meseleyi ekonomik açıdan
ele alacak değiliz. Fakat plânlama konusu, ayni zamanda hukuk
ve siyasî bilim alanında da 'baia problemler ortaya koyar ki bizi
asıl ilgilendiren ve araştırmamıza esas teşkil edecek olan da bun
lardır.
Bu problemler, hepsini birden gözden geçirmeğe kalkışmamıza
imkân vermiyecek kadar çoktur. Burada ancak içlerinden en önem
lilerini-o da az çok keyfî bir takdirle-seçerek incelemeye çalışabi
liriz. Bize öyle gelir ki, bu alanda başlıca üç problem vardır.
1) Demokratik bir toplum yapısıyla bağdaşabilecek plânlama
nın derecesi ve şekli nedir ?
2) Plânlama, siyasî iktidarla teknik iktidar ara unda ne çeşit
bir diyalektik ve diyaloga yer verebilir ?
3) Plânlama ,halkm kararlara ve toplu faaliyetlere katılması
konusunda ne gibi yeni şekiller-yeni yollar-getirmek istidadmda-
dır?
Bu sorular, açıklamalarımızı üç kısma ayıracaktıı
BİRİNCİ KISIM
Demokratik bir toplum yapısıyla bağdaşması mümkün

plânlamamın derecesi ve şekli
Burada bahis konusu olan ana problemin verilerini kavramak
güç değildir. Plânlama, bir maddî aksiyonu, bir psikolojik aksiyonu
406
ve bir sosyal katılığı (rigidité) tazammun eder ki, bunların her üçü
de demokratik bir toplumun işleyişi ile doğrudan doğruya ilgili
dir.
Maddi aksiyonların ne olduğu kolayca anlaşılır. Plânlamak de
mek, üretimi belirli mallara, belirli hizmetlere yöneltmek, ve dola-
yısiyle, tüketicilerin seçimine (tercihine) arzedilecek mal ve hizmet
kapsamını tesbit etmek demektir. Bu bakımdan plânlama, bazı te
mel tercihleri etkiler. Sadece bir misal vermek için denebilir ki,
plânlama, gelirin ferdî kullanış şekilleri ile kollektif kullanış şekil
leri arasında bir tercih yapmaktır; boş zamanların (dinlenme ve
eğlenme zamanlarının) ferdî veya kollektif kullanma şekilleri ara
sında bir tercih yapmaktır-biraz sonra da belirteceğimiz gibi, neti
cede, şu veya bu toplum modeli arasında bir tercih yapmaktır.
Psikolojik aksiyon da,-ki her plânlamada bu vardır, kesafet
yönünden az çok değişmekle beraber, anlaşılması güç olmayan bir
noktadır. Plânın değerine ve başarısına olan inanç en başta gelmek
üzere, bir inançlar dizisini beraberinde getirmeyen bir plân tasav
vur etmek mümkün değildir. Ortalığı saran bir şüphe ve kötüleme
atmosferi, ulaşılacak hedefler ve gelir kaynaklarının genişletilmesi
yolları üzerinde yeter derecede yaygın bir müşterek kanaatin bu
lunmayışı, plânı başarısızlığa mahkûm eder.
Bu demektir ki, plânlama mekanizması bir bakıma bir kitle
propagandası işidir; bu ise, her demokratik toplumda bulunması
gerekli itiraz ve tartışma imkânlarını -bu konuda uyanık bulunul-
mazsa- ortadan kaldırma tehlikesini yaratabilir.
Sosyal katılık ya da esneksizlik (rigidité) meselesine gelince,
bunun ne olduğu da az çok bellidir. Plânlama, birbirlerine bağlı
bir takım denklemler üzerinde güç hesapları gerektirir. Bir defa
tutulacak yol kararlaştıktan sonra, artık ne dereceye kadar cayma
hakkı vardır, ve daha da önemli olarak ne dereceye kadar hak id
diası (revendication) diye birşey bahis konusu olabilir, sorulmağa
değer. Plânlı ekonomide, sendika faaliyeti gibi, grev hakkı gibi
bazı geleneksel kamu hürriyetleri, hafif bir deyimle, pek rahat bir
ortamda sayılmazlar.
Bu sebepledir ki, plânlama şekilleri de demokrasi anlayışına
göre farklılık gösterir. Şematik olarak, iki tip plânlama vardır di
yebiliriz: Emredici (impérative) plânlama ve yön - gösterici (in
dicative) plânlama.
407
Emredici plânlama, sosyalist devletlerde, özellikle Sovyetler
Birliğinde uygulanan şekildir. Bu tip toplumlarda, sosyalleştirme
neticesinde teşebbüslerin ve ekonomik kumanda merkezlerinin ço
ğunun devlet ve siyasî iktidar eline geçmiş olması plânlamayı hay
li kolaylaştırır.
Hedefler ve ekonomik öncelikler siyasî otoriteler tarafından
tesbit edilir. Meselâ, Sovyetler Birliğinde her plân mutlaka Bakan
lar Kurulunca ve onun da üs tündeki mercilerce, özellikle Komünist
Partisi Merkez Komitesince tesbit edilen esaslar içinde başlar.
Plânın «inişi» ve çıkışı» diye adlandırılan ameliyelerin yapılma
sı, teknik bir kurul olan-fakat resmî siyasî doktrinle iyice yoğrul
muş bir teknik kurul olan- Gosplan'a aittir. Bir bütün teşkil eden
bu ameliyeler, önce genel hedefler bölgeler ve işletme alanları iti
bariyle bölündükçe, bunların detaylarının tesbiti (plânın iniş saf
hası), sonra da aksi yönde bir operasyonla ve muhtelif kademe
lerden geçen bir sentezle genel hedeflerin yeniden birleştirilmesi
(plânın çıkış safhası) şeklinde görünürler.
Nihayet, Plân, bir seri emirler ve kararlar dizisi olarak ortaya
çıkar. Hedefler, üretimin artış yüzdesi olarak ifade edilen genel he
deflerden, her sektörün, her teşebbüsün, ve her işçinin değilse bile
her iş yerinin detaylı hedeflerine kadar inceden inceye tesbit edi
lir. Böylece, askerî kumanda sistemini andıran bir sistem kademe
kademe yürür : Şef tarafından tasarlanan manevra plânından bir
sürü teferruatlı emirler ortaya çıkar, ve bunlar da neticede arazi
deki en son nefere kadar ulaşır. Ayni zamanda, ekonomik hesap
lar, kararlaştırılan hedeflere ulaşmayı sağlıyacak vasıtaları da tâyin
etmiştir. Bu vasıtalar, malî terimlerle, maddî mikdar ve adam başı
na olmak üzere yatırımlar ve ücret seviyeleri şeklinde ifade edi
lir.
Bu otoriteler plânlama sistemi gayet tabiî olarak, artık her
kesçe az çok bilinen bir takım ekonomik neticeler doğurmakta
dır : Maddî mikdarlar üzerindeki tahminlerin, malî tahminlere
(yani para ölçüsüyle yapılan tahminlere) olan üstünlüğü; yalnız
istihsal mahiyetine göre değil, fakat malın azlığını (nedretini) da
gözönünde tutan güvenilir bir değer nazariyesinin bulunmaması
dolayısile rasyonel tercihler yapmanın güçlüğü.
Fakat bizi burada asıl ilgilendiren, bu emredici (impératif)
plânlamanın siyasî neticeleridir : Bir defa Plân kararlaştıktan son-
408
ra artık tartışma ve tenkidin zamanı geçmiştir. Bütün milletten
istenen, sadece Plân'm meziyetlerine inanmaktır. Ve bundan böy
le üzerinde durulacak tek husus, olsa olsa, Plân'm uygulanmasında
görülecek sadakatsiz davranışlar olabilir.
Söylemeğe lüzum yoktur ki, bu sistem sosyal faaliyet ve ha
reketlere pek müsamaha göstermez. Sendikaların rolü, Lenin'in
bir formülüne göre, siyasî iktidar ile işçi kitleleri arasında sadece
bir irtibat kayışı olmaktan ibarettir. Plânın uygulanması devamlı
olarak siyasî organın kontrolü altındadır.
Biraz sonra tekrar karşımıza çıkacak olan temel meselelerden
birisi, teknik mülâhazaların ne dereceye kadar siyasî iktidarın gö
rüşleriyle çatışmasına müsamaha olunabileceği meselesidir.
Bu sistemde Plân zaruretleri, el emeğinin gözetlenmesine ka
dar varabilir. •
Yön gösterici plânlama'ya gelince bunun vasıfları tamamen
başkadır. Yersiz bir millî gurur duygusuna kapılmaksızm, bu tip
plânlamanın en belirgin örneğini Fransa'nın vermiş olduğunu söy-
liyebiliriz.
Burada bahis konusu olan, nâzik ve nüanslı bir sosyal aksiyon
lar sisteminin kurulması ve işletilmesi meselesidir. Esasen bu siste
mi cazip kılan da, onun katılıktan uzak, esnek «souple» ve dolaylı
karakteridir. Fransız plânlamasının ayni zamanda hem serbest te
şebbüse bağlı memleketlerin, hem de sosyalist memleketlerin eko
nomilerini idare edenlerin ilgisini çekmiş olması kayda değer.
Yön - gösterici plânlama, objektif verilere dayanarak, ekono
mik gelişmenin kendiliğinden oluş (spontane) vasfını zorlamaktan
ziyade, ona istikamet vermek amacını güder.
Bu perspektif içinde, plân çalışmalarına başlarken daima mad
dî imkânlardan hareket edilir, yani, her şeyden önce, memleket eko
nomisinin makul olarak beklenebilecek gelişme hızı gözönünde
tutulur.
Şüphesiz ki, ekonominin spontane akışını kendi haline bırak
mak diye birşey bahis konusu değildir; zira bu takdirde yapılan
iş plânlama değil, fakat sadece beklenen neticelerin tahmini demek
olur. Oysa, yapılan -biraz önce de söylediğimiz gibi- cebretmeksizin
yön verme'dir, ve bu da başlıca üç istikamet alır.
409
İlkin, kontrolsüz bir ekonomik gelişmenin doğurabileceği zıt
laşmalardan-özellikle ekonomik gelişme ile para enflâsyonu ara
sındaki zıtlaşmadan-kaçınmak iiçin gayret sarfedilecektir.
Öte yandan, ekonomiyi, belirli bir zamanda son derece önemli
görünen, ağırlık noktası teşkil edecek sektörlere doğru yöneltmek
ve tabiî oluşmanın yeterli derecede geliştiremiyeceği bazı alanları
(meselâ, ilmî araştırmalar gibi) ekonomik gelişmeden özellikle fay
dalandırmak gerekecektir.
Nihayet, son zamanlarda kendisini gösteren bir problem var
dır-ki biraz sonra bundan tekrar bahsetmek fırsatını bulacağız-
o da gelişmenin mevzileşmesi (mahallîleşmesi) problemidir. Bura
da karşılaşılan mesele, tercihli bölgeler ile daha az tercihli bölge
ler arasında bir farklılığın meydana çıkmasından ve böylece ayni
ülke, ayni millî çevre içinde az-gelişmiş ve çok-gelişmiş bölgelerin
yaratılmasından kaçınmak meselesidir.
işte, yön-verici (indicatif) plân)amanın temelindeki şuurlaşma

ve istikamet gösterme çabaları, bu esaslardan hareket etmek
suretile oluşur. Bütün mesele, hangi vasıtalardan faydalanılabile
ceğini bilmektir : Zira burada, buyurma ve zorlama gibi otoriter
metodlar, kullanılması mümkün âletler arasında bulunmamakta
dır.
Bu durumda, siyasî iktidarın elinde bulunan vasıtlarm neler
olduğunu tesbite çalışalım :
Bunlardan birincisi ve en göze görüneni şüphesiz ki bütçedir.
Bütçe mekanizmasının, ekonominin bütünü üzerinde nasıl bir te
sire sahip olduğu malûmdur : Bunlar bütçenin yaratabileceği doğ
rudan doğruya (direct) tesirler olduğu kadar, iktisatçıların« vasıta
lı» (induits) olarak adlandırdıkları dolayısile tesirlerdir.
Bütçenin önemli bir kısmının devletin şu veya bu işine tah
sis edilmesi, iş gücünün kısa veya uzun bir süre silâh altında as
kerlik hizmetinde tutulması, devletin bütçe fonundan şu veya bu
yatırıma katılması : Bütün bunların hiç şüphesiz ki ekonomi üze
rinde yön-verici tesirleri vardır.
Yön - gösterici (indicatif) tipteki plânlamada, faydalanılacak ikinci
vasıta, iktisadî kamu teşebbüsleridir. Fransa gibi, iktisadî kamu
teşebbüslerinin millî hayatın çok önemli bir sektörünü işgal ettiği
memleketlerde, bunların genel ekonomi üzerindeki tesirleri âşi-
410
kârdır. Meselâ, devletleştirilmiş olan enerji, elektrik, gaz ve kömür
işletmeleri sektörlerindeki iktisadî kamu teşebbüslerinin genişliği
bir düşünülsün; öte yandan devletin petrol istihsalinde, endirekt
de olsa, çok önemli bir rolü olduğu hesaplansın; ayrıca, Renault
otomobil fabrikaları gibi, mevduat bankaları gibi, sigorta şirketle
ri gibi, Azot Sanayii Millî Ofisi gibi büyük teşebbüslerin iktisadî ha
yat üzerinde nasıl bir pilot tesiri gösterebileceği de düşünülsün :
O zaman, özel sektöre karşı otorite kullanmaktan sakınmakla be
raber, iktisadî kamu teşebbüslerinin yönetimi yoluyla özel sektör
üzerinde etki yaratmayı tamamen meşru sayan bir plânlama siste
minde, kamu teşebbüslerinin ne kadar büyük faydası olduğu kolay
ca anlaşılır.
Yön-gösterici plânlamanın elinde, daha da etkili bir üçüncü
vasıta vardır : O da, özel teşebbüs sahiplerini belirli alanlara çek
meğe yarayan teşvik usulleridir. Plân çerçevesinde arzettiği önem
derecesine göre şu veya bu teşebbüs, şu veya bu yatırım için kredi
musluklarının ayarlanması, ayni kıstaslar dahilinde vergi sistemi
nin ayarlanması, ihracata prim verilmesi : Bütün bunlar devlete,
hiç zora başvurmaksızın, sadece tercihlerini belirtmek ve bu ter
cihleri bazı avantajlarla süsleyerek cazip kılmak sure tile ekono
miyi arzulanan yöne sevketmek imkânlarını sağlar.
Ve nihayet, elde psikolojik etki vasıtları vardır. İktisadî ka
rarların ahndığı muhit, yani teşebbüs sahiplerinin teşkil ettiği,
Plânı tanıyan, Plâna inanan muhit, tutum ve davranışını tesbit edil
miş nihaî gayeye uygun olarak ayarlamaya başladığı ândan itiba
ren, teşebbüs sahiplerini Plâna uymaya sevkeden gerçekten ona
duydukları inanç mıdır, yoksa sadece neticeyi kaçınılmaz olarak
kabul edişleri midir, bunu kestirmek zordur. Fakat herhalde bi
linen birşey varsa o da, belirli bir neticenin beklenmesi keyfiyeti
nin, o neticenin hâsıl oluşuna yardım ettiğidir.
Bu tip yön-verici plânlamanın cazip tarafları açıkça görülür.
En iyi tarafı, belki de, hürriyet için bir tehlike yaratmayışı, zor
lamanın doğurduğu ve ekonomi için tehlikeli olan zıtlaşma ve ça
tışmalara yol açmayışıdır. Bu konuda, İngilizlerin plânlama hak
kındaki görüşleri ilgi çekicidir. 1951'de Muhafazakârların tekrar
iktidara gelişinden sonra birkaç yıl, plânlama kelimesi, İşçi par
tisi programının iktidar eliyle tatbikini hatırlatan tatsız ve irkiltici
bir kelime olarak karşılanmıştır. Fakat ,1961 den beri, bizzat Mu
hafazakârlar sık sık plânlamadan bahsetmeye başlamışlardır. İki
411
yıl kadar önce, o zaman hükümetin ve muhafazakâr partinin başın
da bulunan Mr. Macmillan, bu konuda şöyle diyordu : «Plânlama
kelimesi zamanımızda son derece çekici ve insanı saran bir mâna
taşır olmuştur. Ben şahsen kendimi bu işe vermekten çok hoşlanı
yorum».
ÎKÎNCİ KISIM
Siyasî iktidar ile teknik iktidar arasındaki diyalektik

ve diyalog
Buraya kadar incelemiş olduğumuz birinci problemin ötesin
de, siyasî iktidar ile teknokratik iktidar arasındaki münasebetlerin
genel çerçevesi içinde yer alan bir ikinci problem vardır. 1961'de
Paris'de toplanan Milletlerarası Siyasî Bilimler Derneğinin son
kongresinde bu problem geniş ölçüde tartışma ve incelemelere ko
nu teşkil etmiştir.
Pratik olarak teknisyen, siyasî aksiyona üç kademede müda
hale eder. Bir defa, kendisi bizzat siyasî iktidarı elinde tutanlar
arasında olmasa bile, siyasî aksyon'un müşahhas imkânlarını be
lirtmek teknisyene aittir. Siyasî hedefler tâyin edildikten sonra,
bu hedeflere hangi yallardan ulaşılabileceğini bildirmek de keza
teknisyenin işidir. Nihayet, memur olsun, maliyeci veya mühendis
olsun, siyasî iktidarın aldığı kararları kendi alanında tatbik et
mek de gene teknisyene düşecektir.
Siyasî iktidar ile teknokratik iktidar arasındaki münasebetler
problemini çözmek nazarî olarak oldukça kolaydır :
Bunun için, kendi şahsiyetinin kılıfından sıyrılmış, politikacı
nın dilini hiç kuUanmaksızın sadece kendisine hâs dili gayet so
ğukkanlı konuşabilen bir teknis3ren tasavvur etmek kâfidir. Fa
kat bu bir hayalden ibarettir : Teknisyen, böyle bir soyut (saf) ze
kâ olarak düşünülemez; onun da inançları vardır, idealleri vardır,
ve bazan da ihtirasları vardır.
Özellikle plânlama konusunda teknokrasinin ortaya çıkardığı
mesele daha da önemli olarak belirir. Şüphesiz ki, emredici ya da
yön-verici olsun, plânlamanın uygulandığı bütün devletlerde pren
sip, teknisyenin siyaset adamına tâbi olmasıdır. Biraz önce de
Sovyetler Birliğinden bahsederken işaret ettiğimiz gibi, orada Plâ-
412
mn temel hedeflerinin tâyini Gosplan'a ve ona bağlı teknik organ
lara değil, fakat doğrudan doğruya Devletin ve Partinin yüksek
kademelerine aittir.
Yön-verici plânlama memleketi olan Fransada da durum pek
farklıdır denilemez. Plânlama organı olan Genel Plân Dairesi sıkı
sıkıya hükümete bağlıdır ve prensip olarak temel kararlar hep hü
kümetçe alınır.
Fransız Genel Plânlama Dairesi, söylemek lâzımdır ki, oldukça
garip bir kuruluş arzeder ve başlıca özelliği de mekanizmasının
basitliğinde ve hafifliğinde kendini gösterir. Memur sayısı gayet
az, yüzden aşağıdır; çeşitli iktisadî çevrelerin temsilcilerinden ku
rulu cihazlanma ve modernleşme komisyonlarının geniş yardımla
rıyla çalışır. Genel Plânlama Dairesi teşkilât olarak, plânlama sis
teminin kendisine benzer-yani, aynen onun gibi, esneklik (soup
lesse) ve görülecek fonksiyona kolayca adapte olabilme vasıfları
na sahiptir.
Bununla beraber, siyasî iktidar ile teknik organizma arasın
daki diyalog başlıca iki güçlük gösterir :
Birinci güçlük, plânlama işi ile, klâsik siyasî iktidar arasın
da kurulacak bağlantıyı tâyinde belirir. Zira, siyasî iktidar, her za
man teknik meseleleri vuzuhla kavrayamayan ve üstelik çok zaman
Plân'ın ortaya çıkardığı problemlerden tedirginlik duyan siyaset
adamlarından meydana gelmiştir.
Bu konuda, 1962 yılında Dördüncü Fransız Plânı üzerindeki
Parlâmento tartışmaları karakteristik bir örnek teşkil eder. Plân
cılar, Plânı toplu bir perspektif içinde mütalâa etmiş ve her bölü
mü ancak hedeflerin bütününe bağlı olarak düşünmüş oldukları
halde, parlâmento tartışmalarında problemler bölünmüş, parça
lanmış, ve sektör sektör, bölge bölge ele alınmıştır. Zaten, söyle
mek gerekir ki, Plân üzerindeki parlâmento tartışmaları genellikle
bekleneni vermemekte ve bazan da düpedüz ekonomik faaliyetin
şu veya bu sektörü, şu veya bu bölge lehine birşeyler koparabilme
çabası şekline dökülmektedir.
Öte yandan, şunu da ilâve edelim ki, Fransız sisteminde Plân
şekil bakımından bir kanun olmakla beraber, bu kanunun muhte
vasının ne olduğunu açıkça kestirebilmek kolay değildir. Mahiyeti
itibarile emredici değil, fakat yön-gösterici bir plânlama bahis ko
nusu olduğuna göre, bunu getiren kanun da, normal olarak bir ka-
4lî
nunun muhtevasını teşkil eden, devlet otoritesince ısdar edilmiş
emirler suretinde anlaşılmamak gerekir. Fransamn son ekonomik
ve sosyal gelişme Plânını onaylıyan 4 Ağustos 1962 tarihli kanunun
birinci maddesi aynen şöyledir : «Bu kanuna ekli, Ekonomik ve
Sosyal Gelişme Plânı olarak adlandırılan Dördüncü Plân, 1962 -1965
devresi yatırım programlan çerçevesi ve sosyal gelişmenin yönle
rini gösteren belge olarak onaylanmıştır.»
Görülüyor ki, kanun koyucu, yön-gösterici bir plânı onaylar
ken mutat tasarruflarından oldukça farklı mahiyette bir tasarruf
ta bulunmaktadır. Hiçbir şey emretmeksizin sadece belirli bir yö
nelişi ve bu yönelişin hedeflerini gerçekleştirecek vasıtaları tasvib
etmektedir. Ancak, bu tasvib belgesinde, hukukçular tarafından
hukuk kaidesinin ayrılmaz unsuru sayılan «buyurma» (Imperium)
unsuru mevcut değildir.
Bu alandaki ikinci güçlük, belirli bir seviyeyi aşmış bulunan
bir plânlama sisteminde siyasî sorumluluk yükünün artmasından
doğar.
Gelişmemiş bir ekonomide veya bazı zor geçitleri aşmak du
rumunda olan bir ekonomide plânlamanın hedeflerini, denilebilir
ki, doğrudan doğruya durumun icapları tâyin eder, hattâ empoze
eder. Meselâ, İkinci Dünya Savaşından sonra düzenlenen birinci
Fransız Plânı, fransız ekonomisini yeniden harekete geçirmek için
belli ve zarurî olan hedeflerden gayri bir hedef seçemezdi. Ekono
minin harekete geçmesini engelleyen ve «dar boğazlar» (boğuntu
noktaları) diye adlandırılan tıkanıklıkların giderilmesi lâzımdı.
Enerjik bir üretim çabası, özellikle yapı malzemesi üretiminde ve
gıda maddeleri üretiminde kızlı bir artış, Fransa'nın iktisadî haya
tının yeniden canlanabilmesi için şarttı.
Fakat, ekonomik bünye daha karmaşık, daha kompleks bir hal
aldıktan sonra-yani ilk Plânlar başarıya ulaşır ulaşmaz-siyasî ik
tidar için hedeflerin seçimi de çok daha geniş imkânlar arzeder ve
dolayısile çok daha geniş, dafıa keyfî bir takdire yer verir. Bu ara
da genel hedeflerin seçiminde de çeşitli imkânlar ortaya çıkar.
Plânlamada teknisyenin rolü nedir, teknisyen neyi tesbit eder ?
Genel olarak, gelişme hızını-yani bir yandan en iyi hipotez içinde
ekonomik gelişmenin maddî imkânlarını, öte yandan da bu geliş
menin gerektirdiği şartları tesbit eder. Ancak, gelişmiş bir toplum
da .ekonomisi feraha kavuşmuş bir toplumda ortaya çıkan ana
problem şudur : Bu gelişme neye yar amalidir? Hangi gayeye hiz-
414
met etmelidir ? Başka bir deyişle, bu, yaratılmak istenen toplumun
modelini tâyin meselesidir.
Birçok toplum modelleri (tipleri) tasavvur etmek mümkündür
ve bu noktada teknisyen gözlerini tekrar politikacıya çevirecektir.
Teknisyenin elinde, herşeyi yapabilme gücüne sahip bir âlet
değilse bile, ekonomik gelişmeyi şu veya bu neticenin yaratılma
sını sağlayacak yöne sevketmeye elverişli bir mekanizma vardır :
Fakat, arzulanacak netice hangisidir ? Nasıl bir toplum yaratılmak
istenmektedir ?
İnsanların kendi gelirlerini en geniş serbesti içinde kullanma
ları idealini güden, sırf bir tüketim toplumu mu istenmektedir?
Tüketicilerin, aslında geniş ölçüde reklâmla yönetilen şahsî tercihle
rine göre hareket etmeleri mi kabul edilmelidir ?
Öte yandan, bol bir üretim karşısında insanların iş ve zahme
ti azaltmak için belirli bazı üretim imkânlarını feda etmeleri su-
retile, dinlenme ve eğlenceye ayrılabilecek geniş ölçüde boş zama
nı olan bir toplum da seçilebilir.
Ayrıca, bu boş zamanın nasıl kullanılacağını da-yani daha çok
maddî tatmine mi, yoksa kültürel faaliyetlere mi ayrılacağını da-
tâyin etmek gerekir.
Şunu da hemen söyliyelim ki, bunlar sadece ilk akla gelen
toplum tipleridir. Bu arada, tamamen askerî hâkimiyet fikrine
yönelmiş, yayılma ve genişleme hedefleri güden bir toplum da ta
savvur edilebilir. Veya, bundan tamamen farklı olarak, geri kalmış,
gelişme halinde bulunan memleketlere yardıma yönelmiş, bir ba
ğış ve kardeşlik toplumu da akla gelebilir.
Mesele kısaca şudur : insanların kaderine istenilen şekli ver
mek mümkündür-fakat, seçilecek şekil (model) hangisi olmalıdır ?
Bunu teknisyen cevaplandıramaz. Ancak kendi varlığını ve geleceğe
ait emellerini şuurla kavramış, gelecek onyıllar içinde insanın na
sıl bir insan olması lâzımgeldiğini seçmiş ve kararlaştırmış bir
siyasî toplumdur ki plânlamanın kendisine sorduğu bu soruya ce
vap verebilir.
ÜÇÜNCÜ KISIM
Vatandaşların, kararların almışına katılmasında
yeni şekiller
Konuşmanın bu üçüncü kısmında niyetim,.geleneksel (klâsik)
siyasî mekanizmaların, zamanımızda vatandaşların kararlara katıl-
415
masını sağlamaya yatkın olmayışının ortaya çıkardığı problemleri
incelemekti. Fakat vakit hayli gecikmiş bulunuyor. Onun için, şimdi
söyliyeceklerim, bir üçüncü kısım olmaktan ziyade bir netice ola
caktır.
Klâsik siyasî kalıpların modern iktisadî hayatı kapsayabilme-
sindeki güçlüklerden doğan katılma, problemlerini sadece saymak
la yetineceğim.
Bir defa, şurası muhakkak ki, sendikalizmi sürekli olarak saf
dışı tutan bir plânlı ekonomi düşünmek mümkün değildir. Halen
bazı devletlerde, Plânın hazırlanması safhasında, kendileriyle isti
şarede bulunmak suretile sendikalara bir yer verildiği görülür.
Fransa'da, gerek işçi ve gerekse işverenlerden olmak üzere çeşitli
meslekî çevrelerin temsilcilerini de içine alan Ekonomik ve Sosyal
Konseyin Plânın hazırlanmasında az çok bir payı vardır. Hattâ
doğrudan doğruya Plânlama Dairesindeki çeşitli komisyonların
içinde, daha önce de söylediğimiz gibi, meslekî çevrelerin temsil
cileri de yer alırlar. Fakat, acaba bundan daha ileri giderek, ekono
mik kuvvetlerin plânlama ameliyesine daha etkili bir şekilde ka
tılması yolarını araştırmak gerekmez mi ?
Fransa'da bu düşünce. Ekonomik ve Sosyal Konseyin rolünün
genişletilerek bu organın gerçek bir Meclis niteliğini alması ve
hattâ belki de Senato'nun yerine geçmesi fikrinin ortaya atılmasına
yol açmıştır. Keza, ayni gayeyi sağlamak üzere şu fikir de ileri sü
rülmüştür : Plân, sendikalarla kamu otoriteleri arasında gerçek an
lamda bir sözleşme akdine temel teşkil edebilir; bu sözleşme ile,
işçi smıfmm ve çeşitli kategorilere mensup emekçilerin Plânm hem
uygulanmasına, hem de onun sağlıyacağı kazançlara katılma pay?
tesbit olunur.
Fakat burada güç bir problemle karşılaşılmaktadır. XIX. ve
XX. Yüzyıllarda, çalışanların haklarının korunması misyonu ile
kurulan sendikalizm, devlet içindeki kumanda manivelalarının pek
çoğunun kendi elinde bulunmıyacağmı bildiği halde, devlet meka-
izmasma katılmağa ve bu mekanizmanın çarklarından biri haline
gelmeğe razı olabilir mi ? Meydana getirilmesine ancak çok kü
çük ölçüde katıldığı bir Plânın vaatleri karşılığında bütün talep
lerinden vazgeçmekle acaba aldanmış olmaz mı ? Bu soruyu sen
dika çevreleri kendi kendilerine: sormaktadırlar.
Öte yandan, başka bir problema daha ortaya çıkmaktadır :
Plânlama, git gide daha kompleks ve daha müreffeh bir ekonomiye
416
tatbik edildikçe, Plânın bölge seviyesinde gerçekleşmesi meselesi
de kendini gösterir.
Bölge plânlaması - Fransa'daki terimle «arazi kullanımı»-yani
millî alandan en rasyonel şekilde faydalanma, Millî Plânla çatışan
bir durum ortaya çıkarır. Plânın hem hazırlanması ve hem de ger
çekleşmesinde desantralizasyon nasıl sağlanacaktır ? Bu, Fransız
idaresinin halen karşılaştığı bir problemdir. Bu konuda yeni çıkan
kararnameler, bir yandan valilere daha çok yetki devri, bir yan
dan da mahallî iktisadî kuvvetlerin bölge plânlamasına katılma
sını sağlamak suretiyle Plâna hakikî bir bölgesel hız verilmeğe
çalışılmaktadır.
Nihayet üçüncü bir problem daha vardır ki, başlıbaşma uzun

bir konuşma konusu olabilir : Bu da vatandaşların eğitimi proble
midir. Plânın gerçekten bir mânası olması için, onun sadece bir
avuç uzman tarafından değil, fakat hiç değilse ana çizgileriyle halk
kitleleri tarafından da anlaşılması gerekmez mi ? İşte bu, halkm
ekonomik konularda eğitimi ile ilgili bir büyük meseledir.
Siyasî iktidarla plânlama arasındaki münasebetler konusunda
ki bu incelememizde, ortaya çözebildiğimizden çok daha fazla sa
yıda problem koymuş bulunuyoruz. Hem de, milletlerarası seviye
de plânlama meselelerine hiç ilişmediğimiz halde... Oysa bu, dün
yanın hiçbir yerinde bilmezlikten gelinemiyecek kadar önemli bir
dâvadır. Sovyetler Birliği ile sosyalist bloka dahil memleketler hâ
len bunu çözmeye uğraşıyorlar. «Altı'ların Avrupası» da (Ortak
Pazar üyeleri de) ister istemez yollarının üstünde bu mesele ile
karşılaşacaklardır... Biraz önce işaret ettiğimiz bütün yönlerden
bununla karşılaşacaklardır : Hem teknik alanlarda, hem de kurula
cak toplum modelini tâyin meselesi diye adlandırdığımız konuda.
Gerçekte, etkili bir âlet olan, bir ilerleme ve yükselme vasıtası
olan plânlama, insanlık alemindeki bütün diğer ilerlemeler gibi
dir. Demek isterim ki, bizi problemlerin kesin çözümüne götür
mez; fakat sadece onları bulundukları seviyeden daha yukarı bir
seviyeye çıkarır, insanları durmaya ve dinlenmeye değil, fakat
yeni çabalara sevkeder.
417
DEPOLITISATION, MYTHE OU REALITE ?
/ Prof. GEORGES VEOEL
Le mieux que l'on puisse dire des recherches de science politi-

que, c'est que leurs résultats ne sont ni systématiquement con-
formes, ni systématiquement contraires aux prévisions - c'est là un
signe certain d'objectivité scientifique. Mais la science politique
n'en tire pas pourtant l'estime que l'on pourrait attendre, bien au
contraire. C'est que les résultats qu'elle propose touchent à des
intérêts, à des passions, à des préjugés.
Les résultats d'une recherche minutieuse sont-ils conformes

à ce que l'opinion commune pressentait déjà? L'on accuse alors
la science politique d'enfoncer des portes ouvertes. La belle affaire
d'établir que le vote à droite, au centre ou à gauche, est largement
sous la dépendance des niveaux et des conditions de vie! Sans en-
quête, l'on savait déjà que l'on vote plus facilement communiste
dans les quartiers pauvres que dans les quartiers riches. Et si l'on
montre que l'on accède plus facilement à un mandat parle-
mentaire par l'exercice d'une profession intellectuelle que par cer-
tains métiers manuels, volià une belle découverte ! Que de temps,
que de peine, que de papiers perdus dans ces vaines recherches!
(Etant généralement gratuites, du moins ne donnent - elles pas l'oc-
casion de regretter l'argent gaspillé).
Mais que, d'aventure, les résultats d'une recherche de science

politique ne confirment point l'attente du sens commun, et ils ren-
contrent l'incrédulité, ou mieux l'indifférence. On les engregistre,
mais avec scepticisme, puis on les oublie et l'on revient au préjugé
initial.
Par exemple : les recherches de science politique sur le vote
féminin ont abouti à des résultats que, schématiquement, l'on peut
419
résumer de la façon suivante : il existe des originalités sensibles
dans le comportement global de 1 electoral féminin. Mais elles
ne sont pas dues au «tempérament» féminin, à une nature par-
ticulière, à une essence qui serait la «féminité». Elles sont dues es-
sentiellement à la longévité supérieure de la femme qui fait que
la classe des électrices comporte, plus que celle des électeurs, des
personnes âgées, ayant cessé d'exercer une activité professionnel-
le, disposant de revenus fixes, toutes caractéristiques exerçant
une large influence sur le vote. Mais ces résultats, s'ils ont jamais
été connus, ont été généralement oubliés, et l'on continuera à par-
ler de l'électoral féminin comme d'une entité métahpysique.
De même il existe une idés sacrée, c'est que la petite propriété
paysanne favorise le vote conservateur, alors que d'autres modes
d'exploitation, et notamment le fermage, favorisent le vote à gauche.
Or, il' n'en est pas nécessairement ainsi, les enquêtes sérieu-
ses prouvent qu'en France l'un des secteurs de progression commu-
niste se trouve dans des pays de petite propriété paysanne, cepen-
dant qu'au contraire des secteurs où le fermage constitue le mode
d'exploitation dominant voten;: conservateur. L'explication est d'a-
illeurs simple : la petite propriété paysanne couvre souvent des
exploitations très morcelées, insuffisantes pour faire vivre les fa-
milles, entraînant un bas niveau d'existence, et par conséquent en-
gendrant un mécontentement favorable au vote communiste. Pour-
tant l'on continuera à répéter- volontiers que la petite propriété
paysanne favorise automatiquement la conservation sociale et po-
litique.
Il risque d'arriver une aventure analogue à la recherche ou au
commencement de recherche que l'Association Française de Scien-
ce Politique a consacré au thème de la dépolitisation. Celui - ci a
fait l'objet de nombreux rapports et d'une Table Ronde qui s'est
tenue au mois de novembre 1961. Les résultats en sont complexes.
Dans toute la mesure où ils vont dans le sens de ce que l'on cro-
yait déjà, ou de ce que l'on croyait savoir, ils seront sans doute
retenus, mais là où ils démentent les opinions reçues, il est prob-
able que l'on .maintiendra celles - ci. On persistera à soutenir par
exemple que la hausse du niveau de vie aboutit à un moindre
intérêt politique de la part de ceux qui en bénéficient, encore que
toutes les fois que l'on a pu constater le phénomène on se soit
aperçu qu'il était de sens contraire:.
420
Ce serait dommage, car, sur ce thème de la politisation et de
la dépolitisation, les enseignements de cette recherche sont curi -
eux et imprévus.
L'on était parti d'un mot : «dépolitisation», mais d'un mot

dont la nouveauté, la fréquence, dans l'usage quotidien semblai-
ent indiquer l'actualité. L'idée générale, qui sous ce mot semblait
claire, est à peu près celle - ci : le développement général des soci-
étés et particulièrement des institutions démocratiques avait, dans
le temps passé, porté le citoyen à s'intéresser à la vie politique, à y
participer individuellement ou en groupe. Chacun suivant son âge
pouvait donner un exemple : l'affaire Dreyfus, les luttes religieu-
ses, le Front Populaire, le tripartisme. Or, il semble évident que
l'intérêt politique a diminué. Les Français ne s'intéressent plus à
la vie politique, le citoyen ne se sent plus concerné par la politique.
Et d'ailleurs, on invoque la généralité du phénomène. Il en irait de
même pour les Allemands, les Anglais, les Américains : que l'on
considère, par exemple, le règne sans histoire du chancelier Ade^
nauer, la domination des Conservateurs en Angleterre depuis dix
ans, la confiance dont a joui Eisenhower.
D'ailleurs, dès que l'on aperçoit un fait, l'on est immédiate-

ment tenté de lui trouver une explication. Si l'on admet sans
plus ample examen qu'il existe une dépolitisation, les explicati-
ons de celle-ci surgissent en foule. Les problèmes du pouvoir, en
raison de leur complexité sans cesse accrue, effraient le citoyen
moyen : il les conçoit donc comme devant être remis à des spé-
cialistes. Ou encore : le développement des techniques et l'intérêt
que ce développement suscite sont tels que l'attention des hommes
est portée vers la technologie et se détourne des problèmes politi-
ques. Mais la plus séduisante des explications, car au fond elle est
déjà l'amorce d'une philosophie générale du développement des
sociétés, c'est que la démocratie ne serait pas possible au-dessous
et au-dessus d'un certain niveau de développement. Au-dessous
d'un certain niveau, la masse des individus est étrangère à toute
conception globale de la vie sociale : le monde des mécanismes du
pouvoir apparaît comme «terra incognita» à des hommes qui ne
sont pas des citoyens et qui sont à peine des sujets, c'est le stade
de la non - politisation. Symétriquement, au-dessus d'un certain
niveau de développement, certains désirs essentiels sont apaisés
421
(un minimum de confort, de sécurité, de loisirs) et l'homme sa-
tisfait se dépolitise.
Ainsi la politisation ne couvrirait qu'une toute petite zone du
développement. La démocratie serait le régime des sociétés inter-
médiaires entre le sous - développement et le plein développement :
Quelqu'un disait (Maurice Duverger) dans les discussions prélimi-

naires à notre Table Ronde : «La politique c'est l'espoir». Pour en
faire il faut n'être ni désespéré, ni satisfait.
Telle était l'idée générale de la recherche. La dépolitisation se

présentait de façon très classique comme un hypothèse de trava-
il à vérifier, encore qu'elle parût dotée d'un haut degré de vraisem-
blance. On allait pourtant du devant de surprises de taille.
La première d'entre elles est passionnante sur le terrain de la

méthode : les termes de politisation et de dépolitisation ne semb-
lent pas avoir de consistance Sans doute, de prime abord, les sa-
vait - on vagues mais pas plus au fond que d'autres qui sont d'un
emploi courant, (la décolonisation, le sous-développement), et
après tout l'on pouvait les penser assez cohérents pour exprimer
une hypothèse de travail. Mais il n'en était pas ainsi.
Par exemple, on devait s'apercevoir que politisation et dépoli-

tisation ne sont pas symétriques, car l'un et l'autre terme revêt un
sens péjoratif. Quand on dénonce à gauche la politisation de l'ar-
mée, ou, à droite, la politisation des conseils municipaux, l'on vise
un fait jugé indésirable. Mais quand on parle de la dépolitisation
des citoyens, l'on vise aussi un fait jugé indésirable. Ainsi le mal se
trouverait à la fois dans la politisation et dans la dépolitisation, ce
qui prouve que la politisation n'est pas le contraire de la dépoliti-
sation, ni la dépolitisation le contraire de la politisation.
Bien plus, on s'apercevait que la dépolitisation peut être une

des variétés, et non des moins virulentes, de la politique. C'est, en
effet un thème cher aux partis de droite que la nocivité de la po-
litique. Beaucoup de gouvernements, surtout autoritaire, flétris-
sent volontairement la politique et la politisation, c'est naturel,
car ils estiment que la politique a obtenu sa suprême récompense
422
en les faisant accéder au pouvoir. Plus sérieusement Maurras éc-
rit : «Une masse apolitique peut fort bien être une élite sociale».
Cette façon d'ériger l'apolitisation en idéal politique n'est d'aille-
urs pas réservée à la droite; la tradition anachiste - syndicaliste, les
thèmes de la technocratie recourent aussi à la politique fondée sur
Fapolitisme.
Bien plus, l'emploi du mot de dépolitisation fait naître un
doute inquiétant : la dépolitisation, au lieu d'être une expression
objective, un concept impartial, ne recèlerait - elle pas des juge-
ments de valeur présupposés, et par conséquent ne serait-elle pas
inapte à sa fonction d'outil scientifique? Le terme «dépolitisation»
n'appartient ni au vocabulaire des partis de droit, ni à celui des
communistes; il est spécifique en Europe de vocabulaire de la
gauche non communiste.
Ce doute devient encore plus sérieux, lorsque l'on considère

les preuves que certains auteurs allèguent à l'appui de leurs thèses
sur la dépolitisation. Par exemple, l'on nous dit que le citoyen al-
lemand est dépolitisé parce qu'il garde sa fidélité au Chancelier
Adenauer et à la C.D.U.; que l'électeur anglais est dépolitisé parce
qu'il donne depuis dix ans sa confiance au parti conservateur. Ce
genre de raisonnement présuppose des jugements de valeur, car
après tout pourquoi y aurait-il dépolitisation dans la fidélité au
parti conservateur, à la C.D.U.? Finalement, le terme de dépoliti-
sation ne serait-il pas tout simplement un mythe destiné à exp-
liquer, à excuser, et à déplorer les échecs de la gauche non com-
muniste en Europe Occidentale? Mais alors le ternie appartient à
la langue des partis et non à celle de la science politique.
Enfin politisation et dépolitisation seraient dénuées de signifi-
cation et de cohérence. Elles seraient dénuées de signification, par-
ce qu'elles sont réversibles. En quel sens est-on politisé ou dépo-
litisé ? L'un des participants au Colloque posait la question suivan-
te, que personne n'a résolue de façon très satisfaisante : «Qui est
le plus politisé de l'honnête Rhénan qui porte un intérêt modéré à
la vie politique et va sans passion déposer son bulletin de vote
dans l'urne, ou du national - socialiste qui avait ime confiance tel-
le en Hitler qu'il répudiait sa femme juive ?» Où est le politisé,
où est le dépolitisé? On peut les voir à volonté dans l'un ou dans
l'autre.
423
Les concepts en question paraissent aussi manquer de cohé
rence, car enfin, de quoi veut-on parler? La politisation se me
sure-1-elle à la fréquentation électorale? à l'intensité des activi
tés assumées par les partis? à la curiosité pour la vie politique?
Tous ces phénomènes ne sont ni du même ordre ni de même sens,
chacun d'eux peut recevoir d'ailleurs les interprétations différen
tes. Par exemple, les journaux d'information font peut-être au
tant de place à la politique que leurs devanciers d'avant - querre,
mais si l'image du monde politique qu'ils présentent aux lecteurs
est purement anecdotique, s'ils traitent du Président Kennedy com
me ils traiteraient de Brigitte Bardot (à quelques détails près),
peut-on encore parler d'information politique?
Vous pourriez vous demander dans ces conditions, pourquoi

j'ai entrepris de vous parler de politisation et dépolitisation puis
que je suis incapable de les définir?
Mais la science politique, comme toutes les sciences sociales,
ne vit pas de définitions. Quoi qu'on dise, les notions de politi
sation et de dépolitisation fournissent une direction de recherc
he, même si elles ne forment pas un concept parfait. La preuve
c'est qu'elles conduisent à certains résultats. Les objections de
méthode sont peut - être passionnantes, mais elles ne doivent
pas nous fermer les yeux sur les résultats auxquels, par la notion
de dépolitisation et en nous poussant dans la direction quelle
ouvrait, est arrivé.
Ces résultats se situent sur deux secteurs : il ya d'abord ce
qui se mesure ce qui se chiffre plus ou moins exactement, ce qui
est matière à statistiques, en bref le quantitatif. Là les résultats
sont assez clairs et assez convergents ils infirment l'hypothèse de
la dépolitisation en France et dans les sociétés occidentales.
Il y a ensuite ce qui échappe, au moins dans l'état actuel
de la recherche, à la mesure et aux chiffres, ce qui est qualifica
tif, et là les résultats sont ambijşus, mieux : ambivalents et en forme
d'interrogation.
Examinons d'abord les observations quantitatives en partant
du phénomène le plus directement: saisissable, le plus facilement
424
mesurable, le plus élémentarie, la participation électorale, le fré-
quentation des urnes par les électeurs.
Il est sans intérêt de rappeler ici les problèmes de méthode
que pose l'étude de l'absentionnisme réel par raport à l'abstenti-
onnisme apparent, de l'abstentionnisme conjoncturel par rapport
à l'abstentionnisme structurel. Laissons aussi pour l'instant le point
de savoir dans quelle mesure le phénomène de la participation
électorale est important, peu important ou négligeable pour mesurer
la politisation ou la dépolitisation.
Ceci dit, les constatations sont très simples. Dans le court

terme, c'est à-dire en prenant les élections séparées, simplement
de quelques années (par exemple, en France 1952, 1956, 1958),
l'on observe naturellement des dents de scie. Mais si l'on se don-
ne une période assez longue, si l'on envisage l'allure générale de
la courbe en prenant comme point de départ le début du siècle ou
simplement l'avant-guerre, on constate sans ambiguïté que la par-
ticipation électorale va croissant-et ceci est vrai pour la Grande-
Bretagne, pour les Etats-Unis, pour la France.
Ajoutons à ceci deux observations complémentaires. La pre-

mière est un peu attendue, mais tout de même de nature à infléchir
certains préjugés sur la dépolitisation. Dans tous les pays l'inté-
rêt porté à une élection est d'autant plus vif que l'élection est plus
politique. Les élections les plus négligées sont les élections locales
parce que souvent elles n'ont pas de sens politique. En d'autres
termes le caractères politique d'une élection est un attrait pour
l'électeur.
Deuxième observation, résultant d'études par catégories : la
participation électorale s'accroît avec le niveau de vie, l'indépen-
dance et l'instruction. Ceci est de nature, sinon à détruire, du
moins à mettre sérieusement en question la thèse suivant laquelle
le niveau de vie serait, à partir d'un certain moment, destructeur de
la politisation.
Telle est la première pièce du dossier, la participation électo-
rale;
Il est une seconde, relative à l'intérêt porté à la vie politique. Cet
intérêt a été évalué par la citoyen lui-même, à qui l'on a demande,
425
suivant des formules classiques d'enquête, s'il s'intéresse «beau-
coup», «un peu» ou «pas du tout» à la politique, en l'invitant à
effeuiller la marguerite des sondages d'opinion.
L'on dispose à cet égard de deux sondages d'opinion faits en
1953 et en 1958, dont l'un d'ailleurs essaie d'établir une comparaison
entre l'intérêt porté à la politique par les personnes interrogées
et l'intérêt qu'y portaient leurs pères. Autrement dit, l'on a me-
suré non seulement le taux brut de l'intérêt politique des gens
interrogés, mais celui de l'intérêt politique des hommes de la gé-
nération précédente.
Le rapporteur, M. Dupeux, qui a conduit son étude avec ri-
gueur, conclut ainsi : «Pour le sexe masculin, seul en cause, la
comparaison est donc tout à l'honneur de nos contemporains : un
homme sur trois seulement manifeste une indifférence complète
à la politique, alors que chez leurs pères la proportion était de un
sur deux. Nos données démontrent nettement que d'une généra-
tion à l'autre, il n'y a pas de dépolitisation, bien au contraire».
Naturellement ceci concerne les mouvements de longue durée.

Dans les courtes périodes, comme pour la participation électorale,
on observerait des «dents de scie», l'intérêt politique était plus
atténué en décembre 1958 qu'il ne l'était dans les premiers mois
de 1956. C'est assez normal; tout de même il est probable que
l'on se serait aperçu que l'intérêt politique était beaucoup plus
vif en mai ou septembre 1958 qu'en décembre 1958.
Pourtant, ces phénomènes peuvent paraître comme n'étant

pas très significatifs. Le premier, la participation électorale, s'étu-
die aisément, il est tout de même très élémentaire. On peut ima-
giner les bataillons d'électeurs allant aux urnes sans porter le
moindre intérêt à la politique, votant sinon sous la contrainte, du
moins sous l'impulsion du catéchisme du bon citoyen, sans s'inté-
resser vraiment à la vie politique. Quand au second phénomène,
celui de l'intérêt porté à la politique, il est mesuré par des appré-
ciations subjectives et l'on sait ce qu'elles valent.
La politisation et la dépolitisation, si elles ont un sens, doivent
aussi s'apprécier par rapport à des comportements moins élémen-
426
taires que le vote quinquennal, et plus objectivement observables
que l'intérêt porté à la politique. Par exemple, dans quelle mesure
évolue la participation aux partis politiques ? En France l'on con-
state sur ce point un recul. Qu'il s'agisse des adhérents, des activi-
tés déployées dans les partis politiques, l'on a l'impression que le
parti politique de 1964 est en perte de vitesse, à quelque bord qu'il
appartienne. C'est vrait par rapport à 1945, ce ne l'est pas par rap-
port à 1930, et ici encore la dépolitisation n'apparaît pas.
En outre, il faut tenir compte d'une notion qui tient un grand

rôle dans ces analyses, celle des transferts de l'activité politique.
L'activité jadis enclose dans la vie des partis ne s'est-elle pas con-
servée en se transférant ? Jadis le parti politique ou ses annexes
(par exemple la Maçonnerie, ou le Cercle de la petite ville) avaient
un quasi monopole de la vie politique. Aujourd'hui la plupart des
groupements non politiques ne demeurent pas pour autant apoliti-
ques. Des groupements professionnels, culturels, intellectuels, con-
fessionnels, prennent des positions politiques. Par exemple dans
tel texte de 1960 relatif à l'Algérie, 53 groupements signataires
n'étaient ni des partis, ni des succursales de partis. Sur ces 53
groupements, près de la moitié étaient des groupements confes-
sionnels, dont on n'imaginait pas, il y a seulement trente ans qu'ils
pussent prendre une telle position politique. Dans trois secteurs
notamment l'on voit des mouvements spécialisés, non politiques,
prendre des positions politiques; dans le milieu étudiant, dans le
milieu des organisations de jeunesse, dans le milieu confessionnel
(c'est en très grande partie par des militants venus de l'action
catholique que se fait la politisation des jeunes dans le monde
paysan). Ceci suggère une hypothèse à propos de laquelle vous
me permettrez de citer l'un des raporteurs, M. René Rémond :
«Nous assistons à une désaffection croissante, psychologique, sub-
jective, à l'égard de certaines formes de la vie politique classique,
des supports habituels de la vie politique et de ses modes d'expres-
sion. Mais dans le même moment, il y a la montée et l'ébauche de
nouvelles structures. La vie politique se modèlerait en quelque sorte
autour de nouveaux centres nerveux, de nouveaux pôles. Il n'y a
pas dépolitisation, on ne peut pas dire non plus qu'il y a stabilité,
mais nous assistons à une sorte de mutation, au passage d'un âge
de la vie politique à un autre».
427
Ces constatations sont corroborées par la recherche faite sur
la Grande-Bretagne. Les responsables ont construit des «baromèt-
res», (participation électorale, assiduité aux émissions de télévision
et radio traitant de politique, quantité de livres politiques vendus
par rapport à la quantité de livres religieux, etc.).
Or les indications de ces baromètres sont significatives. Sans

doute indiquent-ils des dents de scie, et notamment une pointe
d'extrême politisation à la fin de la guerre (comme en France).
Mais ils n'indiquent pas une tendance de longue durée à la dépoliti-
sation. Faisons une citation (rapport de M. et Mme Chariot) :
«L'information et le désir d'information politique du citoyen

britannique, n'ont jamais été aussi vastes qu'aujourd'hui : d'appo-
litisme, point, d'antiparlemantarisme, peu. Le roc sur lequel est
fondée la vie politique du pays est le système bi-partisan. Certes
ont peut déceler une certaine baisse de la température politique
depuis les années 1950-1951. Le citoyen britannique est sorti de
son flegme traditionnel en 1945 pour changer sa société; il s'est
passionné pour les lutes électorales de 1950-1951, puis son verdict
rendu, s'il continue de suivre de près la situation politique, il a pris
un certains air de détachement. Seul phénomène relativement net
d'une dépolitisation, la départicipation ouvrière depuis 1951, liée
à l'effritement des structures de classes; encore faut-il bien pré-
ciser, que même dans ces années, c'est-à-dire dans ces années que
l'on dénonce comme celles de l'apathie du citoyen britannique, le
niveau de participation du citoyen était supérieur à celui de l'avant-
guerre. N'oublion pas que les effectifs volontaires du Parti Tra-
vailliste, s'ils connaissent un certain recul depuis 1954, n'en sont
pas moins de 30 % supérieurs au niveau de 1946. Mais en Grande-
Bretagne aussi la mutation qualitative apparaît incontestable, la
télévision, par exemple, remplace le meeting, et ceci entraîne en
chaîne une série de transformations, et notamment celles du style,
du langage politique et des controverses politiques».
Les études faites sur les Etats-- Unis vont dans le même sens
et apportent des démentis non seulement à l'affirmation qu'il y à
dépolitisation, mais encore aux interprétations que l'on donne un
peu légèrement de ce phénomène. «L'activité politique, dit le rap-
porteur, M. Serge Hurtig, croît avec le niveau de vie, les loisirs
428
l'urbanisme; la télévision entretient et développe l'intérêt pris à
la vie politique».
Concluons donc sur les aspects quantitatifs : partout où l'on
peut mesurer, chiffrer, compter, la dépolitisation, au moins si l'on
prend comme période de référence le début du siècle, ou tout sim-
plement l'avant-guerre, la dépolitisation, dis-je, apparaît comme un
mythe. Avec le mythe sont ruinées ses explications, comme celle
qui lie la dépolitisation au niveau de développement. En outre,
là où s'observeraient présentement des vides (par exemple en ce
qui concerne l'activité des partis politiques), il faut tenir compte
des phénomènes de transfert puisque des activités jadis apolitiques
sont maintenant lestées de politique. Au total l'on pourrait même
parler de la politisation des individus et surtout des groupes.
Mais alors réapparaît le problème qui affectait déjà la notion

même de transfert : qu'en est-il de la qualité de l'intérêt ainsi porté
à la vie politique ? C'est là que la situation devient plus délicate.
Le point de vue qualitatif a donné lieu à une masse de remar-
ques ingénieuses, psychologiquement très fines, mais dans lesqelles,
s'il faut faire un choix arbitraire, on retiendra essentiellement deux
idées.
La première s'exprime dans un terme assez difficile à pronon-
cer, c'est celui de «désidéologisation», indiquant que l'activité poli-
tique se rattachait volontiers à un système d'explication globale de
l'homme et du monde et réciproquement tout était en rapport avec la
politique. La plus sordide querelle de clocher mettait aux prises la
tradition et le progrès, la religion et l'athéisme, etc.. Le latin était
de droite, les mathématiques étaient de gauche ; les classiques
étaient de droite, les romantiques, de gauche. Le Décalogue et l'En-
cyclopédie étaient de toutes les batailles, même à Clochemerle. A
Claquebus, Honoré ressuscitatit le maire en lui faisant embrasser
le buste de la République.
Aujourd'hui les choses se passent autrement. Parmi les élé-
ments qui expliquent le déclin des partis politiques, figure la ré-
pugnance de nos contemporains aux idéologies. Il semble à beau-
coup que les idéologies, que les partis politiques, il faut bien le
429
reconnaître, n'ont guère renouvelé depuis cent ans, sont particuliè-
rement mal adaptées à notre monde. Ces idéologies, par leur sim-
plisme, semblent un défi à la complexité du monde qu'il nous faut
comprendre, et sur lequel il nous faudrait agir.
Mais si l'on s'écarte de la politique par la désidéologisation,
l'on revient à la politique par d'autres chemins.
La politique est sans doute écartée en raison de son inadapta-
tion globale à notre monde, mais on la retrouve en partant de
problèmes concrets. Le catholique viendra à la politique parce que
dans telles ou telles circonstances contraires il aura senti sa res-
ponsabilité envers ses frères. Le syndicaliste étudiant sera amené
à la politique en constatant que ses revendications sont situées
dans une société globale et que leur succès dépend d'un certain
nombre de solutions qui ne concernent exclusivement ni l'étudiant,
ni l'Université, mais la société tout entière. De même le respon-
sable d'une entreprise publique ou privée, d'un service administra-
tif, d'une troupe théâtrale, retrouvera la politique sur son chemin
parce qu'à partir de ses préoccupations particulières, il retrouvera
le monde qui les encadre. Mais le: vieux cheminement qui faisait
penser à priori chaque problème comme un fragment de politique,
n'existe plus. C'est la globalité de la politique qui est recomposée
à partir des problèmes particuliers.
En somme la dépolitisation se produit par le refus des solu-
tions toutes faites, et c'est cela le déclin des partis politiques qui,
justement, ne savent qu'apporter des solutions toutes faites. Mais
la repolitisation par transfert naît de la recherche d'une solution
sur mesure et de la découverte que la coupe et le tissu de cette
solution sont politiques.
Tout ceci, disait-on, est équivoque ou plus exactement ambigu.
Que découvre-t-on en effet ? On découvre que k politique existe;
pour parler un langage savant, qu'elle n'est pas autre chose que
l'ensemble des «processus de globalisation» des problèmes d'une
société ou si l'on préfère, qu'elle est une synthèse de la vie sociale.
Seulement, ce que cette découverte implique, c'est simplement
l'importance de la politique, parce qu'elle commande tout le reste
ou qu'elle le commande du moins en grande partie. Mais à partir
de cette découverte on peut adopter deux attitudes différentes.
430
Lorsque l'on découvre l'importance de la guerre, on peut en con-
clure, ou bien qu'il faut faire confiance aux militaires, puisque c'est
leur spécialité. Ou bien que la guerre est trop sérieuse pour la con-
fier aux militaires. De même, en partant de l'importance de la
politique dans la société, on peut adopter l'une ou l'autre de deux
attitudes opposées. On peut en premier lieu puisque la politique
est partout, commande tout, se retrouve à tous les carrefours, en
conclure qu'elle est la chose de tous, qu'il faut y participer, et que
l'on est sur la voie de la politisation. Mais il y a l'autre attitude :
certes, la politique est partout, on y est toujours ramené, elle est
très importante, mais précisément à cause de cela on ne doit pas
la traiter avec plus de légèreté qu'on ne traite les autrez techniques.
Elle est une technique supérieure, elle doit avoir ses techniciens.
Or, c'est précisément ce que ne sont pas les politiciens tradition-
nels. Au contraire, il faut remettre à un homme ou à une équipe
de sages ou de savants la solution des grands problèmes qu'ils
sauront précisément vider des aspects politiques qui les infectent.
En d'autres termes, la découverte de l'importance de la politique
peut être le seuil d'un processus de dépolitisation tout comme elle
pouvait être, dans le premier cas, une marche vers la politisation.
La même ambivalence marque un phénomène plus profond et

qui concerne les transformations qualitatives de la vie politique,
imputable aux transformations de la culture (culture étant ici en-
tendue dans son sens le plus large, à la manière des anthropolo-
gues).
On a déjà donné un exemple de ceci à propos de la place prise
dans la culture par l'image, par le goût du fait concret. Dans un cer-
tain sens cette forme de culture, où baigne naturellement le fait po-
litique, est propre à provoquer l'intérêt pour la politique. Quand
on voit un homme politique à la télévision ou au cinéma, c'est un
homme d'Etat que l'on voit, qui a une femme, des enfants, un visage,
une voix, et tel qu'il aurait tourné le page d'un article consacré à la
politique qu'intéresse cet homme.
Mais en sens inverse l'intensité et les modes de l'information
ramènent les faits politiques aux dimensions des aventures indivi-
duelles. L'homime d'Etat est traité comme un «pin-up boy» de la
politique. On en dirait autant de la télévision. Elle accroît sans
doute, l'intérêt pour la vie politique, mais elle en change le style.
431
Elle donne le pas aux éléments de sympathie, de communication
entre un homme et son public: et détourne l'attention des données
objectives de la politique. Ici encore l'on retrouve l'ambivalence.
L'un des rapporteurs, M. Lavau, avec beaucoup de talent s'est
spécialement penché sur ces problèmes de transformation qualita-
tive du contenu de la politique en liaison avec les transformations
du milieu culturel et sur leur rythme.
Il montrant qu'il existe d'abord des transformations de la vie
politique à court terme. L'intérêt porté à la vie politique est plus
ou moins aigu selon le moment. Dans tel moment où il ne se pose
pas de grandes questions, les; luttes politiques sont modérées et
languissantes, le citoyen s'en désintéresse; mais deux ans plus tard,
à un tournant de la vie du pays, les choses auront changé, et on
sera de nouveau, à l'intérieur de ce «cycle court», dans une phase
d'activité.
Des mouvements plus profonds et plus lents touchent le style
même de la vie politique. Certains modes politiques sont «déquali-
fiés» (mot plus courtois que disqualifiés), parce qu'ils n'évoquent
plus rien pour ceux qui les subissent; par exemple, l'éloquence
purement oratoire, en faveur il y a cinquante ans, joue un rôle
beaucoup moins grand dans la vie politique, et il n'est pas sûr que
tel ou tel grand ténor de la vie politique d'avant-guerre exercerait
le même pouvoir magique sur les masses. Lorsque le style politique
change l'on conclut à une dépolitisation, alors qu'il y a simplement
un changement de formes. Que de fois a-t-on entendu dire que le
Quartier Latin se dépolitise parce que l'on n'y voit plus comme il
y a vingt-cinq ou trente ans des bagarres tri-hebdomadaires autour
des vendeurs de journaux. Et pourtant, la politisation du milieu
étudiant est finalement plus profonde qu'il y a un quart de siècle.
Mais le véritable terrain des transformations profondes, celui
où se déploient les mouvements de longue durée concerne les rela-
tions de la vie politique et du milieu culturel qui la nourrit. La
vie politique s'attarde dans une tradition culturelle qui, parce qu'-
elle n'est plus vivante, ne déclenche plus tout l'appareil intellectuel,
moral, psychologique, émotionnel, qui permettait aux masses de
comprendre la politique et de s'y situer. Que va-t-il se passer alors?
Trois issues sont possible : tout d'abord la dépolitisation : le
citoyen s'éloignera de la politique même s'il vote mécaniquement.
432
En second lieu, il peut au contraire y avoir repolitisation : une
élite politique peut retrouver le milieu cutlurel vivant et exprimer
la vie politique par rapport à cette culture. Troisième issue : le
transfert qui évacuera les énergies naguère employées à la politi-
que et qui les tournera vers des activités formellement différentes,
mais appelées à retrouver assez vite les problèmes politiques.
Prenons l'exemple de la France. Il est certain qu'il y existe
un décalage entre le milieu culturel réel et la tradition politique.
Notre tradition politique s'est enracinée dans un milieu culturel
à base d'intelleetualité et de moralisme. L'enfant formé à^ des
conceptions simples et générales sur le monde pouvait recevoir
un certain type de message politique. Actuellement, la pédagogie
est fondée sur la psychologie enfantine, sur le concret, sur la sé-
duction de l'enfant plus que sur l'apprentissage de l'effort. Ce
n'est pas seulement la culture de l'enfant qui est décalée par rap-
port à l'expression habituelle de la vie politique, c'est aussi celle
de l'adulte. Les valeurs de notre environnement culturel, faisait
remarquer le rapporteur, sont la jeunesse, les loisirs, la beauté,
l'élégance, la vie amoureuse. Or, notre tradition politique du
XIXe siècle est fondée sur un tout autre style de valeur. Aussi
l'expression politique dans le milieu culturel actuel touche peu
la masse des individus.
C'est là sans doute le vrai problème. La vie politique ne se

vide-t-elle pas de son contenu ? Croire en la politique qu'est-ce ?
C'est croire qu'il existe un point de vue global, supérieur aux
points de vue particuliers, offrant des prises globales sur la so-
ciété. Or, la transformation de notre culture vise à faire alterna-
tivement de la politique, une activité anecdotique ou une activité
spécialisée. Le type d'information, le type de valeurs auxquels
nous sommes habitués, invitent la masse des individus à goûter
l'anecdote politique, à s'intéresser à l'ascension d'un homme, à
ses déboires, à ses amitiés, à ses combinaisons politiques. La
recherche du sensationnel favorise dans le public l'idée que la politi-
que est faite de grands secrets et par conséquent doit être con-
duite par de grands initiés. La place de la technologie dans notre
culture ne favorise pas moins la représentation de la politique
comme technique spécialisée. Ainsi, portée par les transforma-
tions du milieu culturel, s'insinue la dépolitisation.
433
Cependant (et cest là que l'ambivalence reparaît), ce juge-
ment est-il tout à fait exact ? Cette culture dépolitisante n'est-elle
pas en même temps repolitisante ? Bien sûr, beaucoup de gens
s'intéressent aux hommes politiques, comme ils s'intéresseraient
aux vedettes de cinéma, mais à quoi leurs parents s'intéressaient-
ils ? Le père ou la mère ne se serait pas simplement intéressé
aux aventures ou aux potins de la ville ? Autre exemple, la littéra-
ture enfantine actuelle n'exalte pas, dit-on, des valeurs propres
à nourrir la vie politique, tandis que Jules Verne lui-même présen-
tait aux enfants une image du monde incitant à la politisation.
Mais cette image ne se trouve-t-elle pas aussi dans «Tintin», avec
l'exaltation du courage individuel, de la lutte de l'homme contre
les adversités extérieures, et d'un antiracisme qui, dans un des
derniers albums, sauve la vie à Tintin ?
lî n'est donc pas sûr que la culture actuelle ferme l'homme
à la politique. Sans doute existe-t-elle sur certains aspects mythi-
ques, mais elle ouvre aussi des communications, fait entrer la
politique dans le quotidien et le journalier.
Ainsi, alors que l'analyse quantitative permettait des conclu-
sions nettes, l'analyse qualitative pose un point d'interrogation :
il y a certes une transformation. Est-elle dépolitisation, repoliti-
sation, mutation ?
Telles sont les conditions d'une étude objective qui a mobilisé
la patience et la perspicacité de nombreux chercheurs, et dont je
n'ai été que l'utilisateur. On peut les juger modestes. Pourtant
elles sont, à la réflexion, considérables.
D'abord, elles s'inscrivent dans le mouvement général des
sociétés. Il est sûr que nos sociétés sont en croissance quantita-
tive; mais elles sont engagées dans une transformation qualitative
encore énigmatique. Ceci se voit dans la populaire controverse
sur le «bon vieux temps». Malgré les illusions sur la douceur de
vivre, dès que l'on se met à mesurer, à compter, la réponse n'est
pas équivoque : notre niveau général de vie est très supérieur à
celui de la «belle époque».
Mais si l'on essaie de poser le problème en termes qualitatifs,
de bonheur, de sécurité, de valeurs morales, la réponse est beau-
coup plus ambiguë. De même, en matière de dépolitisation ou de
politisation le quantitatif est clair : le qualitatif laisse hésitant.
434
Une autre réflexion, c'est que finalement tout cela ne se fait
pas sans nous. Nous sommes placés en face de nos responsabili-
tés. Dans le domaine quantitatif nos actions individuelles ont
certes peu de poids, elles sont commandées par un certain nombre
de facteurs matériels. Mais dans le domaine qualitatif, telle équipe
qui donne un nouveau style à un parti, telle autre qui invente
un nouveau type d'action politique, exercent finalement une ac-
tion très importante et peut-être décisive. Ceci n'est pas sans rela-
tion avec la personnalisation du pouvoir observée à l'heure actu-
elle dans toutes les sociétés. Dans certains domaines l'individu
et l'équipe comptent encore, si puissant que soit le poids des phé-
nomènes quantitatifs, des phénomènes de masse, des phénomènes
matériels.
Enfin, il faut revenir au problème de méthode. A partir d'une
expression sans consistance, la «dépolitisation», des recherches
ont été faites et des résultats obtenus. La science politique serait-
elle comme les mathématiques, selon Bertrand Rüssel, une science
dans laquelle on ne sait pas de quoi l'on parle, ni si ce que l'on
dit est exact ? La formule serait injuste, et d'ailleurs détournerait
la boutade de Russe! de son vrai sens. Pensons plutôt à l'apologue
du chèque sans provision : un homme paie avec un chèque sans
provision; mais ce vice est ignoré; le chèque circule et sert à vingt
paiements; il dénoue ainsi une vingtaine d'affaires. La vingtième
détenteur essaie, lui, de rencaisser, et s'aperçoit qu'il est sans pro-
vision. Que faut-il faire ? Il est certes moins onéreux pour les
vingt participants de répartir la perte entre eux que de résilier les
vingt affaires qui ont été faites. Le mot dépolitisation est-il donc
un chèque sans provision qui n'aurait eu d'autre vertu que de nous
permettre de traiter quelques affaires ? Ce serait encore excessif.
La vérité est qu'à partir des résultats obtenus il faudrait rebâtir
la notion de politisation et de dépolitisation, un peu comme un
tailleur après un premier essayage met en pièces le bâti qu'il a
fait et se propose de le remonter.
Aussi, la question n'est pas résolue. Du moins, ces quelques

réflexions seron-t-elles introduite en discussions.
435
« S İ Y A S E T L E İ LGİ S İ ZLE Ş M E »
EFSANEMİ YOKSA REALİTEMİ?
Yazan : Prof. GEORGES VEDEL Çeviren : Prof. Dr. HAMİDE TOPÇUOGLU

Paris Hukuk Fakültesi Dekanı Hukuk Sosyolojisi Profesörü
Siyasal Bilim araştırmaları için söylenebilecek en doğru söz,

bunların vardıkları sonuçların, baştan yapılan tahminlere ne sis
tematik bir şekilde uygun ne de sistematik bir şekilde aykırı ol
mayışlarıdır ki bu, bilimsel objektifliğin kesin bir işaretidir. An
cak; Siyasal Bilim, bu objektifliğin sağlaması gereken itibâra eriş
miş değildir. Hattâ, durum tamamen tersinedir. Zira Siyasal Bili
min sunduğu sonuçlar, çıkarlara, ihtiraslara ve peşin yargılara do
kunmaktadır.
Büyük bir titizlikle, inceden inceye yapılmış bir araştırmamn

sonuçları halk oyunun zaten sezmekte olduğu şeye uygun mu düş
mektedir, o halde Siyasal Bilim, zaten ardına kadar açık kapıları
omuzlamaktan başka bir şey yapmıyor demektir. Sağ, orta veya
sol yönlere verilecek oyların, büyük ölçüde, hayat seviyelerine ve
hayat şartlarına tâbi bulunduğunu tesbit etmek, doğrusu ya pek
boşuna bir buluştur. Anket yapılmadan da herkes, komünistlerin,
zengin mahallelere nazaran fakir mahallelerden daha kolaylıkla oy
toplıyacağını zaten biliyordu. Bir milletvekilliğine ulaşma şansının,
el sanatlarına dayanan mesleklerden ziyade fikir işlerine dayanan
mesleklerden yetişmiş olanlar için daha yüksek olduğunu tesbit et
mek de bir başka boşuna buluştur. Bu beyhude araştırmalar uğ
runa ne kadar zaman, ne kadar zahmet ve ne kadar kâğıt ziyan
edilmiştir. (Genel olarak, bu araştırmalar parasız olduğundan, hiç-
değilse israf olunan paralara acınmağa mahal kalmamaktadır).
Fakat, tesadüfen, bir Siyasal Bilim araştırmasının sonuçları

aklıselimin umduğu şeyi hiç doğrulamıyorsa, bu sefer de bunlara
inanılmaz, daha doğrusu ilgi gösterilmez... Bu sonuçlar bir tarafa
0
437
kaydedilirlerse de, şüphe ile karşılanırlar, biraz sonra da unutulu-
verirler ve halk oyu yeniden ilk baştaki peşin yargılarına döner.
Meselâ, kadın seçmenlerin oyları üzerinde yapılan Siyasal Bi
lim araştırmaları, şematik olarak aşağıdaki tarzda özetlenebilecek
sonuçlara vardılar :
Kadın seçmen kitlesinin bütün olarak alman davranışında his
sedilir orijinallikler mevcuttur. Fakat bu orijinallikler kadın
«•mizacı» nm özelliklerinden, «kadınlık» cevherinden ileri gelme
mektedir. Bunlar, esaslı bir şekilde kadının daha uzun ömürlü ol
masından ileri gelmektedir. Yani ,kadın seçmenler sınıfı, erkek
seçmenler sınıfına nazaran, dalia yüksek sayıda yaşlı, bir meslekî
faaliyet icrasından hâli kalmış, sabit gelirlere sahip seçmenleri ih
tiva etmektedir ki bunlar oylar üzerinde geniş çapta tesir icra eden
birtakım karakteristikleri temsil etmektedir. Fakat bu sonuçlar,
bilinmiş olsalardı da, genel olarak, unutulmuş olacaklardı ve kadın
seçmen kitlesinden metafizik hüviyeti olan ayrı bir şey gibi bahsedil
mekte devam olunacaktı.
Aynı şekilde, bir kutsal fikir vardır : Yâni, küçük çiftçi kitlesi
mülkiyeti, tutucu oyları destekler; halbuki diğer işletme şekilleri,
meselâ hâsılat kirası, sol oyları tutar.
Halbuki, durum, mutlaka böyle değildir. Ciddî anketler gös
termiştir ki, Fransa'da komünist oyların artış kaydettiği bölgeler
den biri küçük mülkiyet sahibi köylülerin yaşadığı yerlerdir. Buna
mukabil, hâsılat kirasının hâkim işletme şeklini temsil ettiği bölge
ler tutucu partilere oy vermektedir. Zaten, bunun izahı basittir :
Küçük çiftçi mülkiyeti çok defa pek fazla parçalanmış işletmeler
halindedir ki bunlar aileleri geçindirmeye yetersiz olmakta, pek dü
şük bir hayat seviyesi sağlamakta ve dolayısıyla komünist oyları
teşvik edecek bir memnuniyetsizlik yaratmaktadır. Bütün bunlara
rağmen, yine, küçük çiftçi mülkiyetinin otomatik bir şekilde sos
yal ve politik tutuculuğu teşvik edeceği fikri seve seve tekrarlan
makta devam edilecektir.
Fransız Siyasal Bilim Derneği'nin «Siyasetle ilgisizleşme» (Dé
politisation) konusuna tahsis ettiği araştırmanın veya araştırma
başlangıcının buna benzer bir maceraya kurban gitme tehlikesi var
dır. Bu tema, birçok raporların ve 1961 Kasım ayında yapılan bir
yuvarlak masa toplantısının konusunu teşkil etmiştir. Sonuçlar, bu
sebeple, karmaşık durumdadır, Bunlar, zaten tahmin edilmekte
438
olan yahut bilindiği sanılan yönde geliştikleri müddetçe, şüphesiz,
tutunacaklar, taraftar bulacaklardır. Fakat, bu sonuçlar, önceden
kabullenilmiş fikirleri boşa çıkardıkları, yalanladıkları yerlerde ise,
gene bu eski -fikirlerde karar kılınacağı tahmin edilebilir. Meselâ,
hayat seviyesindeki yükselmenin, bu yükselişten bizzat faydalanan
kimselerde pekaz bir siyasî ilgi topladığı iddiasında ısrar edilecek
tir. Oysa ki ne zaman bu olayın gözlemi mümkün olmuşsa, daima,
hakikatin bunun tam tersi olduğu anlaşılmıştır.
Bu araştırmanın değerlendirilememesi pek yazık olacaktı, zira

siyasetle ilgilenme (politisation) veya siyasetle ilgisizleşme (dépoli
tisation) teması hakkındaki bu araştırmanın öğrettikleri hususlar
çok dikkate değer ve tahminleri aşar karakterdedir.
Araştırmada bir kelimeden, yâni siyasetle ilgisizleşme (dé
politisation), kelimesinden hareket edilmiştir ki bunun günlük
dildeki yeniliği ve sık sık kullanılışı, kendisinin bir aktüalite-
nin ifadesi olduğuna delâlet etmektedir. Bu kelime ile açıkça mu-
rad edilen genel fikir, aşağı yukarı, şudur : Cemiyetlerin genel ge
lişimi özellikle demokratik müesseselerin gelişimi, geçmiş zamanlar
da vatandaşı siyasî hayatla ilgilenmeye, bu hayata ferd veya gurup
olarak katılmaya sevkediyordu. Herkes, kendi yaşma göre buna
bir misal verebilirdi : Dreyfüs meselesi, Din harbleri, Halk Cephe
si, Üç Partili rejim, taraftarlığı gibi...
Halbuki şimdi, siyasal ilginin azalmış bulunduğu apaçık görünü
yor. Fransızlar, siyasî hayata artık ilgi göstermiyorlar, vatandaş, ar
tık kendisini siyasetle ilgili hissetmiyor. Esasen, bu olayın genel ol
duğu iddia ediliyor. Almanlar için, İngilizler için, Amerikalılar için
de bu böyle olacak. Meselâ, Şansöliye ADENAUER'in sakin geçen
iktidarı, İngiltere'de Muhafazakârlar'm on yıldanberi sürüp gelen
hâkimiyeti, EISENHOWER'in kazandığı itimad düşünülsün...
Esasen, bir olgu'nun varlığı farkedilir edilmez ona hemen bir
izah şekli bulunmağa çalışılır. Daha geniş bir incelemeye ihtiyaç his-
sedilmeksizin bir «Siyastele ilgisizleşme» sürecinin varlığı kabul edi
lince, ortaya binbir türlü izah şekli çıkıverir. İktidar problemleri,
devamlı bir şekilde artan karmaşıklığı sebebiyle, alelade vatandaşı
ürkütür : Bunun sonucu olarak o, bu gibi meseleleri uzmanlara tev
di edilmesi gerekli şeyler telâkki eder.
439
Dahası var : Tekniklerin gelişimi ve bu gelişimin uyandırdığı il
gi öyledir ki, insanların dikkati artık teknolojiye çevrilmiş ve siya
sî problemlerden uzaklaşmıştır.
Fakat, izahların en cazibi-zira aslında bu, cemiyetlerin gelişi
minin bir genel felsefesinin başlangıcıdır- demokrasinin, belirli bir
gelişim seviyesinin ne altında ne de üstünde mümkün olamıyacağı
tezidir. Muayyen bir seviyenin altında, ferdler kitlesi sosyal haya
tın her çeşit kaplamsal kavramına (küllî telâkkisine) yabancıdır :
İktidar mekanizmaları dünyası «vatandaş» değil, olsa olsa «teb'a»
sayılabilen insanlar için meçhul bir kıt'adır : t e r r a incogni-
t a. Bu, gayrı-siyasilik (non-politisation) merhalesidir. Bununla
mütenazır olarak, gelişimin muajfyen bir seviyesinin üstünde bazı
temel arzular tatmin edilmiş bulunur (Asgarî bir konfor, asgarî bir
emniyet, ve asgarî boş zaman), tatmin edilmiş olan insan ise siya
setle ilgisizleşir...
Böylece, siyasîleşme (politisation) gelişimin ancak pek küçük
bir bölgesini kaplıyacaktır. Demokrasi, az-gelişim ile tam-gelişim
arasında yeralan intikal devri cemiyetlerinin rejimi olacaktır.
Bizim yuvarlak masa toplantısının ön tartışmalarında birisi
(MAURICE DUVERGER) şöyle diyordu: «Siyaset, ümit demek
tir». O halde siyaset yapmak için ne me'yus ne de memnun olma
mak lâzımdır.
Araştırmanın ana fikri buydu. Siyasetle ilgisizleşme, büyük
çapta bir hakikat payı taşır gibi görünmesine rağmen, gene de, pek
klâsik bir tarzda, yani tahkiki gereken bir araştırma ipotezi gibi
takdim ediliyordu. Bununla beraber oldukça önemli sürprizlerle
karşılaşılıyordu.
Bunlardan birincisi, metod alanında, pek hararetli oldu. Siya
sîleşme (politisation) ve siyasetle ilgisizleşme (dépolitisation) te
rimleri sağlam bir muhtevadan mahrum terimler gibi görünüyor
lar. Şüphesiz, başdan da bu terimlerin müphemliği biliniyordu.
Ama, sömürgelikten-çıkarma (décolonisation), yahut az-gelişim
(sous - développement) gibi carî dilde mütemadiyen kullanılan di
ğer birçok terimlerden daha fazla müphem değil; nihayet, bu terim
lerin, bir araştırma ipotezini ifade edebilecek kadar anlamlı olduk
ları zannediliyordu. Fakat, durum böyle değildi.
Meselâ, siyasîleşme ile siyasetle ilgisizleşme'nin birbirinin kar
şıtı kavramlar olmadıklarının farkedilmesi gerekirdi. Zira her iki
440
terim de kötü anlama geliyorlardı. Sol partilere Ordunun siyasîleş-
tiğinden, sağ partilere ise Belediye meclislerinin siyasîleştiklerin-
den bahsedildiği zaman, hep hoşa gitmeyen, arzu edilmiyen bir ol
gu murad ediliyordu. Fakat, vatandaşların siyasetle ilgisizleştiğin-
den bahsedilince de gene hoş olmayan, arzu edilmeyen bir olgu kas-
dediliyordu. Böylece kötülük hem siyasîleşmede, hem de siyasetle
ilgisizleşmede mündemiç idi ki bu da ne siyasîleşmenin siyasetle
ilgisizleşmenin zıddı, ne de siyasetle ilgisizleşmenin siyasîleşmenin
zıddı olmadığım ispat ediyordu.
Bundan başka, siyasetle ilgisizleşmenin, siyasetin türlü çeşit
lerinden biri (ve herhalde en az tehlikeli olanlardan biri değil) ola
bileceği de farkediliyordu. Gerçekten bu, siyasetin tehlikeliliği, za
rarlılığı teması gibi sağ partilerin hoşuna giden bir konudur. Birçok
hükümetler, hususiyle otoriter hükümetler siyaseti ve siyasîleşmeyi
seve seve körletirler. Bu tabiîdir, zira bunlar, siyasetin kendilerini
«İktidara getirmekle en büyük başarısını göstermiş olduğunu» kabul
ederler. Bunun daha ciddîsini MAURRAS yazmıştı : «Siyaset-dışı
kalmış (apolitique) bir kitle, pekâlâ bir sosyal elit olabilir.» Siya
set-dışı kalmanın (apolitisation) böyle bir siyasî ideal gibi rekzedi-
lişi, esasen, sadece sağ'a mahsus da değildir : Anarşist-sendikalist
gelenek ile Teknokrasi temaları da siyaset-dışı kalma (apolitisme)
ya dayanan bir siyaset nevine başvururlar.
Dahası var : siyasetle ilgisizleşme teriminin kullanışılı, kuşku
lu bir şüphe uyandırmaktadır : Siyasetle ilgisizleşme, objektif bir
terim, tarafsız bir kavram olacak yerde, içinde, peşin verilmiş de
ğer yargılarını saklamıyacak mı ? Dolayısıyla, bir bilimsel âlet va
zifesi görmeye elverişsiz olmayacak mı ? Siyasetle ilgisizleşme teri
mi, ne sağ partilerin ne de komünist partilerin vokabülerine aittir.
Bu terim, Avrupada, komünist olmayan sol'un vokabülerine mah
sustur.
Bu şüphe, bazı yazarların, siyasetle ilgisizleşme hakkındaki tez
lerine mesned olarak ileri sürdükleri bazı deliller üzerinde duru
lunca büsbütün ciddileşiyor. Meselâ bize deniyor ki, Alman vatan
daşı siyasetle ilgisizleşmiştir. Çün,ki Başbakan ADENAUER'e ve
C. D. U. ya sadakatini muhafaza etmektedir. Keza, İngiliz seçmeni
siyasetle ilgisizleşmiştir, zira on yıldanberi Muhafazakâr Partiye iti-
mad etmektedir.
Bu tarz muhakeme, değer yargılarını gerektirmektedir. Zira,
Muhafazkâr Panti'ye, C. D.U.ya sadık kalmak neden siyasetle ilgi-
441
sizleşme olsun ? En nihayet, siyasetle ilgisizleşme terimi, sadece,
Avrupadaki komünist olmıyan sol'un başarısızlıklarının izah edil
mesine, mazur gösterilmesine ve üzüntü ile karşılanmasına yara
yacak bir efsaneden ibaret olmıyacak mıdır ? Fakat bu takdirde
de terim, Siyaset Biliminin diline değil, partilerin diline dahil ola
caktır. Nihayet, siyasîleşme ve siyasetle ilgisizleşme terimleri, an
lamdan ve tutarlıktan mahrum kalacaklardır.
Anlamdan mahrum kalacaklardır, çünki bunlar tersi anlam
larda da kullanılabilmektedirler. Hangi anlamda siyasîleşilir, veya
siyasetle ilgisizleşilir ? Kollokyuma katılanlardan biri aşağıdaki so
ruyu ortaya attı ve hiçkimse bunu pek tatmin edici bir şekilde hal
ledemedi :
«Siyasî hayata karşı mutedil bir ilgi besleyen ve sessiz sedasız
seçim pusulasını oy sandığına atmaya giden kendi halinde Rhénan
ile; karısını yahudi olduğu için boşayacak kadar HİTLER'e sadık
olan bir nasyonal sosyalist'ten hangisi daha fazla siyasîleşmiştir ?»
«Siyasîleşen hangisidir, siyasetle ilgisizleşen hangisi ?» Bu haller
her ikisinde de, istenirse, görülebilir.
Bahis konusu kavramlar, tutarlıktan da mahrum görünüyorlar,
zira, neticede ne demek isteniyor ? Siyasîleşme, seçimlere katılma
nisbetine göre mi ölçülüyor ? Yoksa partilerdeki faaliyetin kesafe
tine göre mi ? Ya da siyasî hayata olan merak nisbetine göre mi ?
Bütün bu olaylar ne aynı nevidendir, ne de aynı anlamı taşırlar.
Esasen bunlardan herbiri değişik yorumlara müsaittir. Meselâ, bel
ki havadis gazeteleri, tıpkı harpten evvelki gazeteler derecesinde
siyasete yer ayırmaktadırlar. Fakat eğer, onların okurlarına sun
dukları siyasî dünya tasavvura hikâyelerden ibaret ise, eğer Baş
kan KENNEDY'den BRIGITTE BARDOT'dan bahsedecekleri gibi
bahsediyorlarsa (bazı tafsilâttı girmeksizin) gene siyasî haberleş
meden bahsedilebilir mi ?
Bu şartlar içinde bana, neden siyasîleşme veya siyasetle ilgi-

sizleşmeden bahse kalkdığımı sormıyacak mısınız ? Madem ki bu
kavramları tarife muktedir değilim ?
Fakat, Siyasî ilim, bütün sosyal ilimler gibi, tariflerle yaşamaz.
Her ne denirse densin, siyasîleşme ve siyasetle ilgisizleşme kavram-
442
lan bir araştırmaya vesile olurlar, hattâ bunlar mükemmel kav
ramlar halinde olmasalar dahi. Bunun delili, bu kavramların bizi
bazı sonuçlara götürmeleridir. Metod itirazları çok hararetli ola
bilir. Fakat bunlar, bizim siyasetle ilgisizleşme kavramı sayesinde
ve onun açtığı istikamette ilerliyerek vasıl olduğumuz sonuçları
görmemize mâni olmamalıdır.
Bu sonuçlar iki bölgede yeralmaktadır : Evvelâ, az veya çok
doğru bir şekilde ölçülebilen, rakkamlara dökülebilen, istatistik
konusu olan, kısacası kemmî karakterdeki bölge. Burada, sonuç
lar, oldukça açık ve oldukça birbirlerine yakındırlar ki hepsi Fran-
sada ve Batı cemiyetlerinde varlığından bahsedilen siyasetle ilgi
sizleşme tezini sakatlarlar.
Nihayet, ölçüden, rakkamlardan, -hiçdeğilse araştırmaların bu
günkü safhasında- kaçan, keyfiyetle ilgili olan bölge vardır ki bu
rada mübhem, daha doğrusu çift manalı ve soru şeklinde billûr-
laşan sonuçlara varılmaktadır.
Evvelâ, en fazla vasıtasızca yakalanabilen, en kolay ölçülebilen
ve en ilkel, temel fenomen olan seçime katılmadan, seçim sandık
larının seçmenlerce ziyaret edilmesinden başlıyarak kemmiyetle
ilgili müşahedeleri tetkik edelim : Burada, gerçek çekimserliğin
zahirî çekimserliğe, bünyevî çekimserliğin arızî çekimserliğe olan
nisbetinin incelenmesinde ortaya çıkan metod problemlerini hatır
latmak yersizdir. Keza, bir an için siyasîleşme veya siyasetle ilgi-
sizleşmeyi ölçmek bakımından seçime katılma olayının ne nisbet-
te önemli, az önemli veya ihmali caiz olduğunu bilmek meselesini
de bir tarafa bırakalım. Böyle olunca, tesbit edilen hususlar pek
basittirler. Kısa devreler içinde, yani bazı yılların seçimleri ayrı
ayrı ele alınırsa (meselâ Fransada 1951, 1956, 1958 yılları seçimleri
gibi) tabiatıyle bazı sivrilikler görülür. Fakat oldukça uzun bir
devre, meselâ bu yüzyılın başı veya savaş-öncesi devri hareket
mebdei olarak ele alınıp eğri'nin genel gidişi gözönünde tutulursa,
hiç şüpheye mahal kalmaksızın, seçime katılmanın gittikçe artmak
ta olduğu tesbit edilir ve bunun gerek İngiltere, gerek Birleşik Ame
rika ve gerek Fransa için doğru olduğu görülür.
Buna, iki tamamlayıcı müşahedeyi daha ekliyelim : Bunlar
dan birincisi, zaten biraz beklenmekte olan bir husustur : bununla
beraber siyasetle ilgisizleşme hakkındaki bazı peşin yargıları yumu
şatacak mahiyettedir. Bütün memleketlerde bir seçime gösterilen
443
ilgi, bu seçim ne kadar siyasî ise o kadar kuvvetlidir. En fazla önem-
senmiyen seçimler mahallî seçimlerdir. Zira, çok defa bunların
siyasî mânası yoktur. Diğer tâbirle, bir seçimin siyasî karakteri,
seçmen için, onun çekici olması demektir.
İkinci müşahede, kategoriler üzerinden yapılan etüdlerin so

nunda ortaya çıkar : Seçime katılma, hayat seviyesi, bağımsızlık ve
öğretim ile artar. Bu durum, hayat seviyesi yüksekliğinin muayyen
bir andan itibaren siyasîleşme için menfi tesir yaptığı yolundaki
tezi tamamen yıkacak değike de ciddî bir şekilde şüpheli kılacak
mahiyettedir.
Dosyanın ilk evrakı, yani seçime katılma olayı işte böyledir.
Bir ikinci evrak daha vardır ki bu, siyasî hayata gösterilen ilgi
hakkındadır. Bu ilgi, kendisine klâsik anket formüllerine göre, si
yaset ile «çok» mu, «biraz» mı ilgilenildiği, yoksa «hiç» mi ilgile-
nilmediği sorularak, kanaat sondajı papatyesinin yapraklarını ko
parması istenen vatandaş tarafından bizzat ölçülmüş bulunmak
taydı.
Bu hususta biri 1953 de, diğeri 1958 de yapılmış iki kanaat son
dajından faydalanılmaktadır ki bunlardan biri, kendilerine soru
yöneltilmiş olan kimselerin siyasete olan ilgileri ile, bunların ba
balarının siyasete duymuş oldukları ilgi arasında bir mukayese de
nemesiydi. Başka tabirle, bunda sadece soru yöneltilen şahısların si
yasî ilgilerinin değil, ayrıca, bir ewe^ki neslin siyasî ilgisinin de brüt
nisbeti ölçülmüştü. İncelemesini, ciddiyetle yönetmiş olan raportör
M. DUPEUX şu sonuca varıyordu: «Erkekler bakımından - ki burada
sadece onlar ele alınmıştır - bu mukayese, çağdaşlarımızın yüzünü
tamamen ağartacak mahiyettedir. Üç adamda ancak bir adam si
yasete karşe tam bir ilgisizlik göstermektedir. Halbuki bunların
babalarında bu nisbet ikide bir idi. Bizim veri (donnée) lerimiz
şunu açıkça isbat etmektedir ki bir nesilden diğerine doğru gidil
dikçe siyasetle ilgisizleşme değil, bilâkis bunun hilafı vaki olmak
tadır.»
Tabiatiyle bu, uzun süreli hareketleri ilgilendirmektedir. Kı

sa devrelerde, seçime katılma olayında olduğu gibi, sivrilikler, çı
kıntılar müşahede edilecektir. 1958 de siyasî ilgi, 1956 yılının ilk
aylarmdakinden çok daha. fazla zayıflamış bulunuyordu. Bu, ol
dukça normaldir. Bununla beraber, siyâsî ilginin 1958 yılının Ara-
444
t
lık ayma nazaran Mayıs veya Eylül aylarında çok daha canlı oldu
ğunun farkedilmesi ihtimali de vardı.
Bununla beraber bu olaylar pek manâlı gibi görünmiyebilir-

ler. Bunlardan birincisi, yani seçime katılma olayı, kolaylıkla ince
lenir. Buna rağmen bu olay pek ilkel, bir olaydır. Siyasî hayata,
hakikatte en ufak bir ilgi hissetmeksizin, baskı altmda değilse de,
iyi bir vatandaşm duyacağı bir nevi kutsal vazife hissi ile sandık
başlarına giden yığmlarca seçmen orduları tasavvur edilebilir.
İkinci olaya gelince, yani siyasî hayata gösterilen ilgi olayına, bu,
bir takım sübjektif takdir ölçülerine vurulur ki bunların da ne
değerde oldukları malûmdur.
Siyasîleşme ve siyasetle ilgisizleşmenin, eğer bir anlamları
varsa, beş yılda bir tekrarlanan oylamalardan daha az ilkel olan
davranışlara nisbet edilerek takdir edilmelidirler ve bunlar siyase
te gösterilen ilgiye nazaran daha objektif bir surette müşahedesi
kaabil olaylar olmalıdırlar. Meselâ siyasî partilere katılma ne nis-
bette gelişmektedir? Fransâda bu hususta bir gerileme görülmek
tedir. Gerek siyasî partilere katılanlar, gerek siyasî partilerde ce
reyan eden faaliyetler açısından, 1964 yılının siyasî partisinin, han
gi cenaha mensup olursa olsun, hızını kaybetmekte olduğu müşa
hede edilmektedir. Bu sonuç, 1945 e nisbetle doğru, fakat 1930'a
nisbetle doğru değildir ve burada da siyasetle ilgisizleşme olayı
sabit olmamaktadır.
Diğer taraftan, bu tahlillerde büyük bir rol oynayan bir kav

ramı hesaba katmak gerekir, yani siyasî faaliyetin transferleri kav
ramım. Evvelce siyasî partilerin hayatı içinde kapalı kalan faali
yet, hal değiştirmekle, gene kendi varlığım muhafaza etmiş olmaz
mı? Eskiden, siyasî parti veya buna katılan guruplar (meselâ, Ma
son teşekkülleri, veya küçük şehir kulüpleri) siyasî hayatın hemen
hemen bir tekeline sahiptiler. Bugün siyasî olmayan (non politi
que) gurupların büyük bir kısmı o kadar siyaset - dışı (apolitique)
kalmıyorlar. Meslek gurupları, kültürel guruplar, aydın gurupları
ve dinî guruplar siyasî bakımdan vaziyet alıyorlar. Meselâ, I960
yılında Cezayir'le ilgili falan -metinde imzalan bulunan 53 gurup
ne birer siyasî parti idiler ne de siyasî partilerin sözcülüğünü ya
pan bir takım teşekküller.. Bu 53 guruptan hemen hemen yarısı-
445
na yakın bir kısmı dinî guruplardı ki, sadece otuz sene evvel bile
bunların böyle bir siyasî vaziyet alabilecekleri tahmin edilemezdi.
Bilhassa üç bölgede, siyasî mahiyette olmayan ihtisaslaşmış hare
ketlerin siyasî vaziyetler aldıkları görülmektedir: iğrenci çevre
sinde, gençlik teşekkülleri çevresinde ve dinî çevrede. (Köy gençle
rinin siyasîleşmesi, pek büyük bir ölçüde Katolik hareketinden
gelme militanlar marifetiyle tahakkuk etmektedir).
Bu hal, bana bir ipotezi telkin etmektedir ki, bu münasebetle
raportörlerden birinin (M. İLENE REMOND) fikirlerini zikretme
me müsaade edeceğinizi umarım :
«Biz, klâsik siyasî hayatın muayyen sekilerine karşı, siyasî ha
yatın mutad dayanaklarına ve bunların ifade tarzlarına karşı git
tikçe artan bir soğumaya, bir hoşlanmazlığa şahit olmaktayız. Fa
kat, aynı anda yeni yapı'larırı (structures) yükselişine ve çatılışına
da şahit oluyoruz. Öyle ki, siyasî hayat, adetâ yeni sinir merkezleri,
yeni kutuplar etrafında yeni kalıplara dökülmekte gibidir. Siyasetle
ilgisizleşme yoktur, hattâ durgunluk vardır da denilemez. Fakat
biz, siyasî hayatın ânî bir değişimine, bir merhale atlamasına, bir
çağdan diğer bir çağa geçişine şahit olmaktayız.»
Bu müşahedeler, İngiltere hakkında yapılmış araştırma ile de
doğrulanmıştır. Sorumlular «Barometreler» inşa etmişlerdir (Se
çime katılma, siyasetle ilgili radyo ve televizyon yayınlarını takip
etme, satılan siyasî kitap mikdannın, satılan dinî kitap mikdanna
nisbeti)
imdi, bu barometrolarm endikasyonları manidardır. Şüphesiz
bunlar da sivrilikler, çıkıntılar gösterecektir. Meselâ harp sonun
da Fransa'da aşırı derecede siyasîleşme noktası görüldü. Fakat bu
endikasyonlar uzun vadeli bir siyasetle ilgisizleşme eğilimini gös
termemektedirler. Bir atıfta bulunalım : (Bay ve Bayan CHAR-
LOT'nun raporu)
«Haberleşme ve Büyük Britanya vatandaşının haber alma ar
zusu hiçbir zaman bugünkü kadar büyük olmadı. Siyaset dışı kal
ma (apolitisme) hiç yoktur. Parlamantarizm aleyhdarlığı ise az
dır. Memleketin siyasî hayatının üzerine kurulduğu kaya iki parti
sistemidir. Muhakkak ki, 1950-51 yıllanndanberi siyasî ısı derece
sinde muayyen bir düşmenin varlığı farkedilebilir. Britanya vatan
daşı 1954 yılında kendi cemiyetini değiştirmek için o geleneksel
donukluğundan sıyrılmıştır. 1950-51 seçim mücadelelerine hara-
446
retle katılmıştır. Arzusu yerine getirildikten sonra, siyasî hayatı
yakından takibe devam etmekle beraber artık bir çeşit ilgisizlik
tavrı takınmıştır.
Nisbeten açık olan yegâne siyasetle ilgisizleşme olayı 1951 yı-
lındanberi işçinin seçime katılma oranının düşüşüdür ki bu da sı
nıf yapılarındaki yıpranmaya, kısırlaşmaya bağlıdır. Keza, şu
da iyice belirtilmelidir ki, bu yıllarda dahi - ki bunlar Britanya va
tandaşının gevşeklik yıllan olarak ilân edilmektedir - vatandaşla
rın seçime katılma seviyesi harbden evvelki yıllardan yüksektir.
Unutmayalım ki İşçi Partisinin gönüllü mevcudu 1954 den beri be
lirli bir gerileme kaydetmişse de bu hal, seçime katılma nisbetinin
gene 1946 daki seviyeden % 30 nisbetinde yüksek bulunmasına te
sir etmemiştir.
Fakat, Büyük Britanyada da keyfiyet bakımından süratli bir
değişme söz götürmez gibidir. Meselâ, mitinglerin yerini televiz
yon almıştır ve bu da zincirleme bir şekilde bir yığın değişimler
serisini davet etmiştir. Hususiyle, siyasî dilin ve siyasî münakaşa
ların üslûplarındaki değişimleri.
Birleşik Devletler hakkında yapılmış incelemeler aynı isti
kamette gitmektedir ve sadece siyasetle ilgisizleşmenin mevcut bu
lunduğu iddiasını değil, fakat aynı zamanda bu olayın ciddiyetten
biraz uzak olan yorumlarını da yalanlamaktadır. «Siyasî faaliyet,
diyor raportör SERGE HURTING, hayat seviyesi ile orantılı ola
rak artar. Şehir hayatının boş zamanlan, televizyon siyasî hayata
olan ilgiyi besler ve geliştirir».
O halde konunun kemmiyet ile ilgili yönlerine ait sonuçları
toplayalım : Ölçülebildiği, rakkamlara dökülebildiği, sayılabildiği
her yerde siyasetle ilgisizleşme, hiç değilse hareket noktası olarak
bu yüzyılın başı veya kısaca harp - öncesi devresi alındığı takdir
de, bir efsane gibi görünmektedir, derim. Efsane ile beraber, bu
nun hakkındaki açıklamalar, izahlar da yıkılmıştır. Meselâ, siya
setle ilgisizleşmeyi hayat seviyesine bağlıyan izah şekli gibi. Bun
dan başka, bugün müşahede edilecek boşluklarda (meselâ siyasî
partilerin faaliyetleri ile ilgili sahalarda) transfer olaylannı hesa
ba katmak gerekir. Zira evvelce siyaset - dışı olan faaliyetler şimdi
siyasetle yüklü hale gelmiştir. Hattâ neticede fertlerin ve özellikle
gurupların siyasîleşmesinden bahsedilecektir.
447
Fakat, bu halde de, evvelce transfer kavramını etkilemiş olan
problem yeniden ortaya çıkmaktadır: siyasî hayata bu suretle gös
terilen ilginin kalitesi nedir? Dununun daha fazla nezaket kazan
dığı yer, işte, burasıdır. Keyfiyet açısı, akıllıca ve psikolojik ba
kımdan pek ince olan bir yığın mülâhazayı davet etmiştir. Fakat,
bunların içinden keyfî bir seçim yapmak gerekirse, esas itibariyle
iki fikir kalacaktır: Birincisi, telâffuzu oldukça güç bir terimde
ifadesini bulur ki bu «ideolojilerle ilgisizleşme» (désidéologisation)
dir. Bu görüş, siyasî faaliyetn tabatiyle insanın ve dünyanın
küllî bir izah sistemine bağlı bulunduğunu, bunun mukabili olarak
da herşeyin siyasetle ilgili olduğunu kabul eder. En bayağı bir ma
halle kavgası gelenekle terakkiyi, din ile dinsizliği birbirine tutuş
turuyordu; klâsikler sağcı, romantikler solcuydu. Latince sağcı,
matematik bilimler solcuydu. On emir ve Ansiklopedi ise her kav
gada hazır ve nazırdı, hattâ Clochemerle'de dahi. Claquebus'de
HONORE, belediye reisini, kendisine République büstünü öptür
mek suretiyle diriltir.
Bugün, hadiseler başka türlü cereyan ediyor. Siyasî partilerin
gerileyişini izah eden unsurlar arasında çağdaşlarımızın ideoloji
lere olan nefreti yer almaktadır. Birçoklarına öyle geliyor ki siya
sî partilerin yüz seneden beri hiç yenilemedikleri ideolojilerin - ki
bunu teslim etmek lâzımdır - bizim dünyamıza intibakları hayli
kötü olmaktadır. Bu ideolojiler, basitleştirme zaafları ile, bizim
anlamamız gereken ve üzerinde müessir olmamız icap edecek olan
dünyanın karmaşıklığına karşı bir meydan okuyuşa benzemekte
dirler.
Fakat, siyasetten, ideolojilerden çözülme yüzünden uzaklaşıl-
makta ise de, ona bu sefer başka yollardan avdet edilmektedir.
Siyaset, şüphesiz ki, dünyamıza tüm olarak intibaksızlığı sebe
biyle bir tarafa atılmıştır. Fakat somut (müşahhas) problemlerden
hareket edildiği zaman onunla yeniden karşılaşılmaktadır. Katolik
olan bir kimse, siyasete gelecektir, çünkü şu veya bu muhalif şart
lar içinde kendi mümin kardeşlerine karşı sorumluluğunu hissede
cektir. Sendikalist öğrenci kendi hak taleplerinin, aynı şekilde bir
kaplamsal cemiyet içinde bulunduğunu, bu taleplerinin başarıya
ulaşmalarının belirli sayıda hal suretlerine bağlı olduğunu, bu
hal suretlerinin ise münhasıran öğrencileri veya üniversiteyi değil,
fakat cemiyetin bütününü ilgilendirdiğini tesbit edince siyasete
yönelecektir. Aynı şekilde, bir Kamu teşebbüsünün veya Özel te-
448
şebbüsün, bir idarî hizmetin bir Tiyatro trupunun sorumlusu, ken
di yolu üzerinde siyaseti bulacaktır. Zira mesleğine ait işleri gör
meye başlar başlamaz bunların etrafını saran dünya ile karşılaşa
caktır.
Fakat, her problemi, bir peşin hükümle, siyasetin bir parçası
olarak düşündürten eski gidiş artık mevcut değildir. Kısmî prob
lemlerden başlanılarak terkibi yeniden tamamlanmış olan şey, ar
tık, siyasetin kaplamsal yapısı, topyekûn karakteridir.
Hülâsa, siyasetle ilgisizleşme, hazır elbise şeklindeki hal su
retlerinin reddi yüzünden hasıl olur ve böyle tepeden tırnağa
hazırlanmış hal suretleri getirmekten başka bir şey bilmeyen par
tilerin gerileyişini ifade eder. Fakat, transferlerle yeniden siyasî-
leşme olayı (répolitisation) her probleme kendi ölçülerine göre
bir hal sureti aramaktan ve bu hal suretinin biçiminin ve kuma
şının siyasî mahiyette olduklarının keşfinden doğar.
Bize, «Bütün bunlar müphem, daha doğrusu çift anlamlıdır, ve
gerçekte keşfedilen nedir ?» denecektir.
Keşfedilen, siyasetin var olmakta devam ettiğidir. Bilgince bir
dil ile söylemek gerekirse, siyasetin, bir cemiyetin problemlerinin
«bir yekûn içinde birleşme vetireleri» nin, (veya: bir toplam hali
ni alma süreçlerinin) heyeti-umumiyesinden, veya sosyal hayatın
bir sentezinden başka bir şey olmadığının keşfedilmesidir.
Yalnız, bu keşfin gerektirdiği şey, sadece siyasetin önemidir.
Zira o, geri kalan herşeye veya bunun büyük bir kısmına kumanda
etmektedir. Fakat bu keşiften itibaren, iki farklı tavır takımlabi-
lir :. Savaşın önemi keşfedilince, bundan, ya askerlere itimat etmek
gerektiği, zira savaşın onların ihtisasını teşkil ettiği sonucuna; ya
hut da, savaşın askerlere tevdi edilemiyecek kadar ciddî bir mese
le olduğu sonucuna varılabilir. Aynı şekilde, siyasetin cemiyetteki
öneminden hareket edilerek birbirine zıt iki tavırdan bîrinin veya
ötekinin kabulü mümkündür: Madem ki siyaset her yere sâridir,
herşeye hükmetmektedir, her dörtyol ağzında karşımıza çıkmak
tadır, o halde, bunun herkesin işi olduğu, ona katılmak gerektiği
ve dolayısıyla siyasileşme yolunda ilerlendiği neticesine varılabilir.
Fakat, diğer tavır da mümkündür : Hiç şüphesiz, siyaset her
yerdedir, sonunda daima siyasete varılmaktadır, siyaset pek mü
himdir ve işte böyle olduğu içindir ki onu, diğer teknikler hakkın
da gösteremiyeceğimiz kadar hafiflikle ele almamamız lâzımdır.
449
Siyaset, yüksek bir tekniktir ve onun kendi teknisyenleri ol
malıdır.
Halbuki, geleneksel politikacıların bu vasıfta siyaset teknisyen
leri olmadıkları muhakkaktır. Bilâkis büyük problemlerin hallini,
hakîm veya bilgin bir adama veya bir hakimler veya bilginler ekibi
ne tevdi etmelidir ki bunlar bu problemleri ifsad edici siyasî görü
nümlerinden soymasını bilsirler. Başka deyimle, siyasetin öneminin
keşfedilmesi, tıpkı ilk misaldeki şekli ile, siyasîleşmeye doğru bir
adım teşkil edebileceği gibi, siyasetle ilgisizleşme vetiresinin başlan
gıcını da teşkil edebilir.
Aynı çift anlamlılık, aynı müphemiyet, daha derin olan ve si
yasî hayatın keyfiyet değişmelerini ilgilendiren bir olayın varlı
ğını göstermektedir: Siyasî hayattaki bu keyfiyet değişmeleri ise,
en geniş anlamda kullanılan kültür değişmeleri (antropologların
kullandığı anlamda) ile ilgilidir.
Yukarda, somut (müşahhas) olgu zevkinin ve resmin kültür
de nasıl bir yer işgal ettiğinden bahsedilirken bunun bir misali
verilmiştir. Bir bakıma, bu kültür şekli - ki siyasî olgu tabiatiyle
onun içinde yüzmekte, onunla sarılı bulunmaktadır - siyasî ilgiyi
tahrik edici mahiyettedir. Bir televizyonda veya sinemada bir si
yaset adamı görüldüğü zaman, bu, belirli bir devlet adamıdır, ka
rısı olan, çocukları olan, bir yüzü ve sesi olan, kendisini ilgilendi
ren bir siyasî makaleyi okumak için elindeki derginin sahifelerini
çevirmekte olan bir adam.
Fakat, aksi yönde, haberleşmenin sıklığı ve çeşitleri, siyasî
olayları ferdi maceralar seviyesine düşürür. Devlet adamı, siyase
tin bir pin - up boy'u gibi muamele görür. Televizyon hakkında
da aynı şeyler söylenecektir. Televizyon, şüphesiz ki siyasî hayata
olan alâkayı arttırır, fakat bunu yapmakla onun üslubunu da de
ğiştirmiş olur. Televizyon, bir adam ile onu seyreden kitle arasın
daki sempati ve temas unsurlarına daha çok yer verir ve dikkati,
siyasetin objektif verilerinden başka yönlere çeker. Burada da ge
ne çift ihtimalle karşılaşılmaktadır.
Raportörlerden biri olan M. LAVAU, siyasetin muhtevasmda-
ki keyfiyet değişmeleri ile kültürel çevrenin değişmeleri arasında
ki bağlantı ve bu değişmelerin ritmi problemlerine büyük bir nü
fuzla özel bir itina ile eğilmişti.
450
M. LAVAU, evvelâ siyasî hayatın kısa süreli değişimleri oldu
ğunu gösterdi. Siyasî hayata gösterilen ilgi, zamanına göre, az ve
ya çok şiddetlidir. Büyük meselelerin mevzubahs olmadığı falan
zamanda siyasî mücadeleler itidal dairesinde ve ağır cereyan eder,
ve vatandaş kayıtsız kalır. Fakat iki yıl sonra, memleket hayatının
bir dönüm noktasında hadiseler değişecektir ve bu «kısa devre
nin» içinde yeniden bir faaliyet safhası yaşanacaktır.
Daha derin ve daha ağır olan hareketlerse bizzat siyasî haya
tın üslûbu ile ilgilidir. Bunun üzerinde etkilidir. Bazı siyaset tarz
ları «revaçtan düşerler» (saf dışı edilirler demeye nazaran daha
nazikâne bir terim kullanmış olmak için böyle diyelim). Zira bun
lar, hitap ettikleri kimselere hiçbirşey hatırlatmaz, onlarda bir
etki yapmaz, bir iz bırakmazlar. Meselâ sırf güzel konuşma sanatı,
elli yıl evvel revaçta olduğu halde şimdi pekaz bir rol oynamak
tadır ve harbden evvelki siyasî dünyanın falan veya filan tenoru
nun kitleler üzerinde bugün aynı büyüleyici tesiri icra edebileceği
şüphelidir.
Siyasî üslûp değiştiği zaman, bir siyasetle ilgisizleşmenin mev
cut olduğu sonucuna varılır. Halbuki ortada sadece bir şekiller de
ğişmesi vardır. Yirmi beş, otuz yıldanberi, gazete satıcılarının et
rafında üç haftada bir ortaya çıkan kavgalar ve karışıklıklar gö
rülmediği için Quartier Latin'in siyasetle ilgisiz kaldığından ne
kadar çok bahsedilmiştir! Halbuki bugün öğrenci çevresinin siya-
sîleşmesi, bir çeyrek yüzyıl evvelkiden çok daha derin olmuştur.
Fakat derin hal değiştirmelerin, köklü istihalelerin hakiki ze
mini, içinde uzun süreli hareketlerin seyrettiği zemin, siyasî ha
yat ile onu besleyen kültürel çevre arasındaki münasebetlerin bu
lunduğu zemindir. Kitlelerin siyaseti anlamalarına ve buna katıl
malarına imkân verecek bütün bu fikrî^ahlâkî, psikolojik ve tees-
sürî cihazı, kendi canlılığını, hayatiyetini kaybetmiş olduğu için
artık işletemiyen bir kültürel gelenek içinde siyasî hayatın geliş
mesi gecikir. Bu takdirde ne olacaktır? Üç çıkar yol vardır: Evve
lâ siyasetle ilgisizleşme; vatandaş siyasetten uzaklaşacaktır. Hat
tâ, mekanik bir şekilde oyunu kullansa bile. İkinci ihtimal, va
tandaşın, bilâkis, yeniden siyasîleşmesidir. Bir siyasî seçkinler gu
rubu, kendine canlı bir kültürel çevre bulabilir ve siyasî hayatı
bu kültüre göre ifade edebilir. Üçüncü yol ise, evvelce siyasette
kullanılmış olan enerjileri buradan boşaltarak şeklen siyasetten
451
farklı olmakla beraber, siyasî problemlere pek çabuk el atacak
olan diğer bir takım faaliyet nevilerine dolduracak bir transfer
olayıdır.
Fransa misalini alalını : Muhakkak ki burada, gerçek kültü
rel çevre ile siyasî gelenek arasında bir çözülme vardır. Bizim si
yasî geleneğimiz akılcı ve ahlâkçı temelleri olan bir çevrede
kök salmıştır. Dünya hakkında, basit ve genel görüşlerle yetiştiril
miş olan çocuk, muayyen tipte bir siyasî mesajı kabul edebilirdi.
Bugün, Pedagoji, çocuk psikolojisi üzerine, somut olan bir şey üze
rine; çalışma ve çaba gösterme öğretiminden ziyade, çocuğun cezbe-
dilişi, kandırılışı üzerine kurulmuş bulunuyor. Siyasî hayatın alı
şılmış ifade tarzına nisbetle, bundan kopmuş, çözülmüş olan şey, sa
dece çocuk kültürü değil, aynı zamanda yetişkin adamın kültürü
dür. Bizim kültürel çevremizin değerleri, raportörün işaret ettiği
gibi, gençlik, boş zamanlar, güzellik, zerafet ve aşk hayatıdır. Hal
buki, bizim XIX. yüzyılın siyasî geleneği tamamen başka bir değer
üslûbu üzerine kurulmuştur. Keza, bugünkü kültürel çevrede si
yasî terimi, ferd kitlelerini pekaz ilgilendirmektedir.
Hakiki problem, şüphesiz ki, buradadır. Siyasî hayat, muh
tevasını kaybetmekte midir? Siyasete inanmak ne demektir? Bu,
özel, kısmî görüş açılarının üstünde, cemiyet hakkında küllî kav
rayışlar sağlıyan, küllî, kaplamsal bir görüş açısının mevcut oldu
ğuna inanmaktır. Halbuki, bizim kültürümüzün geçirdiği hal de^
ğişimi, siyaseti, bir alternatif içine koyuyor, onu ya hikâyemsi bir
faaliyet haline getirmeye, ya da bir uzmanlık işi şekline sokmaya
çalışıyor. Alışkın olduğumuz haberleşme tipi ve değer tipleri, ferd
kitlelerini siyasî hikâyelerden zevk almaya, bir adamın yükselişi
ile, başarısızlıkları ile, dostlukları ile siyasî kombinezonları ile il
gilenmeye davet ediyor. Heyecan verici unsurların aranması, siya
setin büyük sırlardan dokunduğu ve dolayısiyle derin vukuf sahi
bi kimseler tarafından sevk-ü idare edilmesi gerektiği yolundaki
halk kanâatini teşvik ediyor. Teknolojinin bizim kültürümüzde iş
gal etmiş olduğu yer ise, siyasetm bir uzmanlık tekniği olarak dü
şünülmesini, bundan daha az teşvik etmiyor. Böylece, kültürel
çevrenin değişimlerinin tesiri altında siyasetle ilgisizleşme yerle
şiyor.
Bununla beraber, (ki burada çift ihtimal tekrar ortaya çıkıyor)
bu hüküm tamamiyle doğru mudur? Bu siyasetle ilgisizleştirici
452
kültür, aynı zamanda yeniden siyasete döndürücü karakterde de-
ğilmidir?
Muhakkak ki bir çok insanlar, siyaset adamları ile, tıpkı si
nema vedetleri ile ilgilendikleri gibi ilgileniyorlar. Fakat bunların
ana-babalan ne ile ilgileniyorlardı? Ana veya baba, şehrin dedi
koduları ile, maceraları ile ilgilenecek değil miydi? Diğer misal : bu
günkü çocuk edebiyatının, siyasî hayatı besliyecek değerleri tutma
dığı halbuki JULES VERNE'in bile çocuklara, onları siyasî hayata
teşvik edecek bir dünya tasavvuru aşıladığı söyleniyor. Fakat bu ta
savvur, «Tintin» de de yok mu ? Ferdî cesaretin, insanın dış düş
manlıklara karşı mücadelesinin -ve son albümlerden birinde- Tin-
tin'in hayatını kurtaran ırkçılık aleyhdarlığının medhü sena edil
mesinde böyle bir dünya tasavvuru görülmüyor mu ?
Demek ki, bugünkü kültürün, insanı, siyasetten soğuttuğu,
uzaklaştırdığı fikri kesin olarak doğru değildir. Şüphesiz, bazı ef
sânevî görünümler hakkında bu vakidir, fakat, bugünün kültürü,
aynı zamanda haberleşme yolunu açmıştır, siyaseti mûtad, günlük
hayatımıza sokmuştur.
Böylece, kemmiyet ile ilgili analizler sarih sonuçlara imkân ver
diği halde, keyfiyetle ilgili analiz bir soru işareti vaz'etmektedir :
Muhakak ki bir değişim vardır. Fakat bu, siyasetle ilgisizleşme mi
dir, yeniden siyasileşme midir, yoksa süratli bir hal değiştirme,
(mutation) mıdır?
Birçok araştırıcıların, sabrını ve zekâ inceliklerini seferber et
miş bir objektif etüdün koşulları bunlardır ki ben bunlardan sa
dece faydalanmış durumdayım. Bunlar azımsanabilir, bununla be
raber, iyi düşünülürse hayli önemli oldukları farkedilir.
Evvelâ bunlar, cemiyetlerin genel gidişi içinde yeralmış bulun
maktadır. Muhakkak olan, cemiyetlerimizin, kemmiyet bakımından
büyümekte, artmakta olduklarıdır. Fakat, cemiyetlerimiz bu artış
tan daha da muammalı olan bir keyfiyet değişimine maruz bulun
maktadırlar. Bu, «mes'ut eski zamanlar» hakkındaki halk tartış
malarında pek güzel görülür. Hayatın tatlılığı hakkındaki hayâllere
rağmen, ölçmeye, saymaya başlanıldığı zaman, alman cevap müp
hem değildir: bizim, genel hayat seviyemiz o «mesut devrin» hayat
seviyesinden pek yüksektir.,
Fakat, problemin saadet, emniyet, ahlâkî değerler gibi keyfiyet
terimleri ile tasvirine teşebbüs edilecek olursa cevap çok daha
453
müphem olacaktır. Ayni şekilde, siyasetle ilgisizleşme ve siyasi-
leşme konularında da kemmiyetle ilgili olan açıktır, keyfiyetle il
gili olan ise tereddüt uyandırmaktadır.
Diğer bir mülâhaza ise, netice olarak bütün bunların biz ol
maksızın meydana gelmeyişleri dir. Biz, sorumluluklarımızla kar
şı karşıya bulunuyoruz. Kemmiyet alanında bizim ferdî faaliyetle
rimizin muhakkak ki pekaz ağırlığı vardır. Bunlar, birçok maddî
faktörlerle tâyin edilmiş bulunurlar. Fakat keyfiyet alanında, bir
partiye yeni bir üslûp kazandıran falan ekip, yeni bir siyasî faali
yet tipi icad eden filan ekip, sonunda pek önemli, belki de neticeyi
tayin edici bir tesir icra ederler. Bu, zamanımızda bütün cemiyet
lerde müşahede edilen «iktidarın şahsîleşmesi» olayı ile ilgisiz de
ğildir. Muayyen alanlarda kemmiyet olaylarının, kitle olaylarının,
maddî olayların ağırlıkları ne kadar kuvvetli olurs olsun, «ferd»
ve «ekip» halâ önemlerini muhafaza, etmektedirler.
Nihayet, metod meselesine dönmek lâzımdır: muhtevasız bir
terimden, «siyasetle ilgisizleşme» den başlanılarak bir takım araş
tırmalar yapılmış ve birtakım sonuçlar elde edilmiştir. Siyasî İlim,
matematik bilimler gibi imi olacaktır? yanı, BERTRAND RUS-
SELL'a göre içinde ne neden bahsedildiği ne de söylenenlerin doğ
ru olup olmadıklarının bilindiği bir ilim mi olacaktır?
Bu ifade şekli haksız olacak ve esasen RUSSELL'm vecizesini
hakiki manâsından saptıracaktır. Daha iyisi biz, karşılıksız çek hi
kâyesini hatırlıyalım: Bir adam, karşılıksız bir çeki öder, fakat bu
kusur bilinmediği için çek tedavülde devam ederek yirmi tediye
işlemine vasıta olur, böylece yirmi işlemi neticelendirir. Yirminci
hâmil çeki iskonto ettirmek isteyince karşılığı bulunmadığını an
lar. Şimdi ne yapmak lâzım? Tamamlanmış olan yirmi işlemin ip
tali cihetine gidilmektense, yirnn iştirakçinin, zararı, kendi arala
rında paylaşmaları muhakkak ki daha az masraflı olur.
O halde siyasetle ilgisizleşme tâbiri bizim bâzı meseleleri ele al
mamıza yaramaktan başka bir m eziyyeti olmıyan bir karşılıksız çek
midir? Bu aşırı bir hüküm olacaktır., Hakikat şudur ki, elde edilen
sonuçlardan başlıyarak siyasîleşme ve siyasetle ilgisizleşme kavram
larını yeniden kurmak gerekecektir. Tıpkı, hazırladığı elbiseyi,
ilk provadan sonra, vücude daha iyi bir şekilde oturtmak üzere
söküp parçalara ayıran terzi gibi.
Mesele, gene halledilmiş değildir. Bununla beraber, hiç değilse
bu bir kaç düşünce, yapılacak tartışmalara katılmış olacaktır.
454
THE MYTH OF MAGNA CARTA (*)
Prof. H. V. WISEMAN
Every political system operates within a political culture, a set

of orientations to politics. Some political cultures are, at least in
part, more formalised than others, more consciously and deliberately
designed. An attempt is made to embody them in an ideology. The
sophisticated form of such ideology is developed and fully under
stood only by the political elite. It is simplified and converted into
slogans in order to impress the less rational and more emotional
masses. One element in this process is the invention and populari
sation of myths. But myths can never be completely divorced from
reality; they must to some extent relate to people's experience, Jo
their social heritage, to their traditions, to their understanding of
history. Not that the history need be completely accurate, still less
an objective statement of the past as it would be interpreted by
unbiased and value-free scientific historians. It has been said that
«every generation must re-write history in order to find room therein
for its own ideas». This is not merely the re-interpretation of the
past in the light of new knowledge. It is also a selective process,
a re-writing of history as past politics so as to relate it to present
politics. Revolutionary regimes are particularly apt to perform this
process as the experience of Germany and of Russia - though in
different ways and with different purposes in mind - teaches us.
But it is true even of less Fundamental and cataclysmic changes in
countries like the United States and Britain. And in case the British
pride in pragmatic evolution dims our recollection of the past, we
must remind ourselves that not only was King John subject to
rebellion, but that the British political system rests upon achievem-
(*) Exeter Üniversitesi Devlet İdaresi Profesörü H. V. Wiseman'm 7 Nisan 1965 ta
rihinde Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesinde verdiği konferans.
455
enls made possible only by catting off the head of one King and
sending another about his business.
The re-writing of history is one source of the myths which,
according to my thesis, are an essential part of any political cul-
ture. The myths are frequenti}' embodied in a written constitution -
though usually in a preamble which is not «justiciable» or in ge-
neral clauses which themselves are not be applied by the courts,
or, at least, only accordance with limiting and defining «ordinary
laws». Britain, as all the world knows, has no written constitution
in the American or Continental sense - though she has turned out
more written consitutions for other countries than any other single
power, and, indeed, has recently embodied in some of them those
Bills of Rights which Dicey once declared were alien to the Anglo-
Saxon tradition and valueless as a protection of individual liberties!
For anything similar in British history one has to go back to the
Bill of Rights of 1688, the Petition of Right of 1628, and Magna
Carta in 1215. It is in the course of examining the history of these
documents - and, in particular, the last-named- that we see most
clearly the process of myth-making.
There are some interesting parallels between England in the
Thirteenth Century and many so-called developing countries in
the Twentieth Century. Though I hasten to add that lam not putting
forward the fallacious argument that «history repeats itself» : as
some-one said, «history repeats itself with a difference - and the
difference makes all the difference!» Nor am I arguing that
Twentieth Century countries cannot achieve parliamantary democ-
racy - if that is what they want - without undergoing the same
lengthy process of evolution as that of Britain. Even in Britain there
are critics of tihe Fabian doctrine of the «inevitability of gradual-
ness» and still more of Tennyson's conservative doctrine of «free-
dom broadening out from precedent to precedent». Nevertheless,
if it be true that «long memories made great nations», it is also true
that statesmen can learn from the lessons of the past-only what
to avoid!
The Norman and Angevin Kings had, by 1215, carried through
a very successful series of plans for the modernisation of administra-
tion and justice in England. Building up on the Anglo-Saxon notion
of the «lawful man» and ever,'as in other European countries, stifled
by the excessive power of the great feudal magnates, they clearly
456
constituted a threat to the existing feudal system. The bonds of
kinship were being replaced by legal and social bonds which had
been territorialised. The question was how much further this pro-
cess should go, and which territorial basis would be the stronger -
that of the feudal fief or that of the King's realm. John's inefficiency
and tyranny, his loss of fiefs in France and his quarrels with the
Church, encouraged the barons to attempt a restatement of their
contract with him. To the drive for royal centralisation - and, in
current terms, modernisation - they opposed a baronial reaction, a
desire to confine the monarchy within its feudal limits. The result
was Magna Carta - «one of the most notoriously misinterpreted
documents in English history, largely because succeeding genera-
tions of Englishmen read into its provisions meanings relevant to
their own times». What was essentially a manifesto of feudalism
was termed the «palladium of English liberties» or «the foundation
of freedom». Such misinterpretations may have caused pain to his-
torians in search of «the truth». They were however, more influen-
tial in the course of history. The significance of Magna Carta lies
in the uses to which it was put in succeeding centuries and the image
it created in the minds of Englishmen.
To sustain this thesis it is necessary to look briefly at some
of the contents of Magna Carta. At this point I should, perhaps ;
apologise for any repetition of material presented in other papers
My interpretation of the material, however, -may be somewhat differ-
ent: The Charter, be it said at once, was not unique. Many kings
and nobles at the time were offering similar charters to their sub-
jects. It has even been suggested that Magna Carta itself owes
something to Spanish influence. Certainly, in 1222, a similar charter
was presented in Hungary. To repeat, the difference between Magna
Carta and the others lay not in its contents but in the use made of
it in subsequent history.
The form of the document was that of a charter for the con-
veyancing of land, the most binding and solemn kind of contract
known to the middle ages. It consisted to a large extent of precise
and explicit statements of hitherto unwritten feudal law. The state-
ments concerning, for example, feudal reliefs and the three custom-
ary feudal aids to the king, were a formulation of hitherto under-
stood custom. It was asserted - what everyone understood as normal
custom - that contractual arrangements could be modified only
457
through bilateral agreement. No extraordinary aids or scutages
could be levied «except by the common consent of the realm».
The great magnates reasserted their right to receive individual
summonses to the King's Council. The notion of representation
was completely alien to their mode of thought, certainly so far as
agreement to taxation was concerned. Indeed, it was very frequently
accepted in the Thirteenth Century that those who did not per-
sonally agree did not, in fact, pay! In the version of the Charter
published in 1216 the chapter on consent was omitted as unneces-
sary - because it was generally understood!
Yet here, already, we see the beginning of one powerful myth..
From this chapter may be deduced, eventually, the notion that
taxation must be agreed to by the subjects of the ruler - those sub-
jects eventually to be represented in Parliament. During a long
period of experimentation, with many reversions to older proce-
dures, the addition was made that there should be «no supply
without redress of grievances». The precedents quoted were not
solely taken from. Magna Carta - however re-interpreted; they relied
upon events during subsequent struggles between barons and King,
and during the «Lancastrian experiment» with parliamet. But the
echoes of Magna Carta rang out again in the American colonists'
cries of «No taxation without representation», in the Eighteenth
Century. And by this time the myth had become so much a part of
tradition that these cries could be repeated in England itself.
But to return for a moment to Magna Carta and Taxation. It is
surely significant that the barons showed little concern for financial
measures which would not affect them personally. Nothing was
done to limit the non-feudal exaction of tallages in the King's own
demesne (after all, the barons wished to be free to impose similar
exactions in their demesnes). Nor was the King deprived of his
rights to Danegeld and the Saladin tithe. It was as though tradi-
tional leaders in a Twentieth Century developing country sought
to limit their liability to taxation - and who has not heard of the
problems associated with the levying of land and income taxes in
such countries - while showing no concern whatever for the effects
of a hut or a poll tax!
We can make very similar observations on the judicial clauses
of Magna Carta. The barons accepted nearly all the administrative
and Judicial machinery and the legal innovations of the preceding
458
period - though they insisted that such machinery must not be used
to deprive a man of his essential means of livelihood. Land was,
of course, the main concern here. The interests of the merchant
class were regarded as of little significance. Even in this field,
however, one myth looms large. Magna Carta did not provide for
criminal trial by jury. The barons accepted the jury of presentment
for accusations - the Grand Jury, now abolished in Britain but still
maintained in many parts of the United States. But they were not
prepared to give up trial by ordeal, until the Church finally turned
against it. They simply insisted that if and when trial by jury were
substituted, it should be trial by their peers i. s. by their equals -
eventually «peers of the realm». (There is, of course, in the English
language, the confusion between «peer» meaning equal, and «peer»
meaning «privileged member of the titled aristocracy». For other
men, Magna Carta insisted upon trial «according to the law of the
land».
The mistaken interpretation of «trial by peers» as «trial by
jury» found its way into a number of legal and constitutional docu-
ments ,of which, perhaps, the most famous is the Constitution of
the United States of America in the Fifth and Sixth Amendments.
But it was not until 1948 that the right of peers of the realm in
Britain to be tried for certain offences in the House of Lords or in
the Court of the Lord High Steward was abolished. And even today
there is a property qualification for inclusion on the list of jurors
and many people do not feel that they are, in fact, tried by their
«peers» in every sense of the term.
One other example of the long-term effect of Magna Carta may
be given. The famous phrase that «right and justice shall not be
sold or denied or delayed» referred primarily to the issue of writs
from the King's Courts. These were not be at the whim of King
or official but issued according to known procedures and charges.
This has rightly been regarded as an assertion of public law as a
means of controlling arbitrary discretion. Coupled with the fact
that Magna Carta in general was an assertion of the possibility that
a written document could make changes in the law, this had im-
portant consequences for future constitutional development.
Although the Charter implied the existence of fundamental law
which bound ruler and subject alike, it also established the notion
that law could be altered by legislation, of which a whole stream
459
followed quite quickly. Since arbitrary alterations were bound even-
tually to appear intolerable, and since it became impossible in
British Constitutional practice to distinguish between «fundamen-
tal» and «ordinary» law, the «myth» of public consent was fostered.
Edward I's «what touches all must be approved by all» marked a
transition from what has been called the «pre-history» of govern-
ment by consent, to its history.
As the number of short-lived or abortive constitutions, from
the post World War I period to the present day, shows only too
well, it is one thing to establish procedures and another to enforce
them. In order to ensure royal respect for the Charter, the barons
established a committee of twenty-five to supervise its application
Complaints of breaches might be made to a sub-committee of any
four members. If these were not remedied by King or Justiciar,
they might be referred to the: full committee. The committee might
then call for armed resistance to the King - «a remarkable legal
right to rebellion »as has been said. We many trace this «right of
last resort» through to Locke's theories and to the liberalism of the
Eighteenth and Nineteenth Centuries. Perhaps of more practical
significance was the assertion that a majority decision of the com-
mittee of twenty-five could bind the minority - an innovation which,
as we have seen, the barons were not prepared to accept in regard
to taxation levied by the common council of the realm.
In the Thirteenth, Fourteenth and Fifteenth centuries, this

vise of a baronial committee, calling at times on the support of a
parliament, as with Simon de Montfort in 1265, was frequent. But
the precise authority of Magna Carta became less and less relevant
as its detailed provisions became increasingly less capable of precise
application to changing circumstances. Facts gave way to myth.
Men came to regard the Charter not in its literal sense but as a
symbolic statement of limitations on the monarchy. It was fre-
quently reaffirmed - though it is significant that in 1216 and 1217
modifications were made in favour of the Crown. Its final form was
achieved in 1225, and in 1297 it was placed on the Staute Book.
There it has remained, subject to any changes made subsequently.
As early as 1369 it was laid down that no alterations might be made
without parliamentary consent. It became part of that British Con-
stitution which Alexis de Tocqueville declared did not exist, just
as did the Petition of Right and the Bill of Rights.
460
A paper which attempts to look at the myth of Magna Carta
cannot omit brief reference to the Seventeenth century constitu-
tional struggles in England. This was the period par exellence when
the lawyers and parliamentarians rewrote history in order to justify
new positions.
Please note the great significance of the fact that the beginning
of the Second Institue of Coke's famous studies was a commentary
on Magna Carta. Its chapters were quoted in ways which the barons
at Runnymede would have found amazing in so far as they would
have been comprehensible. William Prynne, who destroyed his
eyesight pouring over ancient documents by candlelight while in
prison for what today could only be described as political offences,
made some equally anachronistic comments on other ancient pre-
cedents. But in history, nothing succeeds like success and the vic-
tors always write the history. Today there is a reaction among ob-
jective historians and Professor Butterfield may have destroyed
the «Whig interpretation of history». But the latter still dominates
the popular mind, and even the minds of those who ought to know
better.
One last comment may, perhaps, be permitted. Although pro-
cedures of peaceful change broke down in England in the Seven-
teenth Century, on the whole the example of Magna Carta rather
than of the Grand Remonstrance has been followed. When we
recall the extent to which the barons had John at their mercy, we
may marvel rather at their restraint than at their use of victory.
The result of their rebellion was a negotiated peace representing a
reasonable compromise. The document which recorded their suc-
cess, like the Petition of Right, the Bill of Rights, and the Act of
Settlement, provided specific remedies for specific grivances, not a
highly generalised statement of fundamental principles. The myth
subsequently enunciated one or two such principles. But the mo-
dernising policies of the King continued, administration based on
merit rather than birth, was established - while, at the same time,
a place remained for the more traditional and conservative ele-
ments in the land. Such compromise, as Lord Morley asserted, is
less an expedient than a principle. From time to time the great
documents of the past can be made to serve their purposes, provided
they are interpreted in the light of new needs. This is not to pervert
history but to use it for men's purposes. It is true, as someone
461
warned the ideologists in the French Revolution, that «you cannot
emancipate society by burning its records.» It is equally true that
without ever-changing conventions - often justified by new myths -
the dry bones of the constitution may crumble into dust rather than
become clothed with living flesh..
MAGNA CARTA EFSÂNESİ
Prof. H. V. WISEMAN Çeviren : Prof. Dr. MÜNCİ KAPANI

Kamu Hukuku Profesörü
Her siyasî sistem bir siyasî kültür çevresinde, politikaya veri

len belirli yönelimler çerçevesinde işler. Bazı siyasî kültürler diğerle
rine nazaran, hiç değilse kısmen, daha resmileştirilmiş (formalize
edilmiş), daha bilinçli ve sistemli olmak geliştirilmiştir. Bunların
bir ideoloji kalıbına sokulmasına çalışılır. Bu ideolojinin incelik ve
derinlik arzeden yönü siyasî élite (seçkin zümre) tarafından geliş
tirilir ve ancak gene onun tarafından anlaşılabilir. Daha az ras
yonel ve daha çok hissî olan kitleler üzerinde tesir yaratabilmek
için ideoloji basitleştirilir ve sloganlar halinde ifade edilir. Bu
ameliyede başvurulan usullerden biri de efsânelerin yaratılması ve
bunların halka mâledilmesidir. Fakat efsânelerin gerçeklerle hiç
bir ilgisi olmadığı söylenemez: onların, halkın geçmiş tecrübeleri,
sosyal mirasları, gelenekleri ve tarih anlayışları ile az veya çok
mutlaka bir ilintisi olacaktır. Ancak burada bahis konusu olan ta
rihin, tam manâsile doğru ve gerçeğe uygun olması icabetmez. He
le, bu tarih, tarafsız ve önyargısız tarih bilgininin malzemesini teş
kil eden «geçmişin objektif olarak nakli» anlamına hiç gelmez.
Denilmiştir ki her nesil tarihi yeniden yazmalıdır — yeniden
yazmalıdır ki kendi fikirlerini onun içine yerleştirebilsin. Bu sade
ce yeni bilgilerin ışığında geçmişin yeniden değerlendirilmesi de
mek değildir. Bu ayni zamanda bir ayıklama ve seçme ameliyesi-
dir; tarihin, bugünkü politikaya nisbetini belirtmek için geçmiş
politika olarak tekrardan yazılmasıdır. Almanya ve Rusya örnek
lerinin de bize gösterdiği gibi (bunlar değişik şekillerde ve değişik
maksatlarla yapılmış olmakla beraber) özellikle ihtilâlci rejimler
bu yola başvurmak eğilimindedirler. Fakat İngiltere ve A.B.D. gibi
daha az köklü ve daha sarsıntısız değişmelerin yer aldığı ülkeler
463
için dahi ayni şeyi söylemek mümkündür. İngilterede çok zaman
pragmatik gelişme yolu ile övünülür. Bu övünme biraz da geçmiş
teki bazı .olayların hafızalarımızdan silinmeye yüz tutmuş olmasın
dandır. Hatırlamak lâzımdır ki bugünkü İngiliz siyasî sistemi bir
takım merhalelerin aşılması neticesinde ortaya çıkmıştır ve bu
merhalelerin aşılması da ancak bir Krala — Kral (Yurtsuz) John'a
— karşı isyan bayrağının açılması, başka bir Kralın kafasının kesil
mesi, ve gene bir başka Kralın da memleketten kovulması netice
sinde mümkün olmuştur.
Tarihin yeni baştan yazılması, benim görüşüme göre bir si

yasî kültürün başlıca unsurlarından olan efsânelerin bir kaynağını
teşkil eder. Efsâneler çoğu zaman yazılı bir anayasaya da ithal
edilirler. Doğrudan doğruya anayasa metnine değilse bile, bağla
yıcı nitelikte olmayan Başlangıç kısmına veya mahkemelerce uy
gulanma kabiliyetini haiz olmayan genel esaslar kısmine girerler,
yahut da kanunla sınırları belirtilmek ve düzenlenmek üzere ana
yasada yer alırlar. Bütün dünya bilir ki İngilterenin Amerikada
ve Kıt'a Avrupasmda olduğu gibi yazılı bir anayasası yoktur. Bu
nunla beraber, hiçbir devlet başka memleketler için yazılı anayasa
imal etme hususunda İngiltere'ye yetişemez. Bunlardan bazılarına
şu meşhur Temel Haklar Beyannamelerinin (Bili of Rights) yer
leştirilmesi de ihmal edilmemiştir — o beyannameler ki, ünlü İngiliz
anayasa hukukçusu Dicey tarafından vaktiyle anglo - saxson geleneği
ne yabancı ve kişi hürriyetlerini korumak bakımından da değersiz
olarak vasıflandırılmıştı. İngiltere tarihinde bu mahiyette temel
yasa hareketlerine rastlıyabilmek için bir hayli gerilere, 1688 ta
rihli Bili of Rights'a, 1628 tarihli Petition of Rights'a ve 1215 ta
rihli Magna Cartaya kadar gitmek icabeder. İşte bu belgeleri, bil
hassa bunlardan sonuncusunu incelemeğe giriştiğimiz zaman ef
sâne yaratma ameliyesinin belirgin örneğini açıkça görürüz.
Onüçüncü yüzyıl İngilteresi ile, yirminci yüzyılın gelişmekte

olan birçok ülkeleri arasmda bazı ilgi çekici paraleller mevcuttur.
Hemen ilâve edeyim ki, burada «tarih tekerrürden ibarettir» şek
lindeki beylik ve bâtıl sözü öne sürecek değilim. Birisinin çok doğ
ru olarak belirttiği gibi, gerçi tarih tekerrür eder, fakat eskisinden
farklı olarak tekerrür eder — ve hu fark da herşeyi değiştirir. Öte
yandan, yirminci yüzyılda yaşayan milletlerin parlamenter demok
rasiyi gerçekleştirmek için — şayet hakikaten istedikleri bu ise —
464
mutlaka İngikerenin geçirmiş olduğu uzun tecrübeleri geçirmele
ri lâzımgeldiğini iddia edecek de değilim. Bugün İrtgilterede bile
«tedriciliğin kaçımlmazlığt» nı savunan Fabian dottrini ile, Tenny
son'un «emsalden emsale genişleyen hürriyet» doktrinini — bilhas
sa bu muhafazakâr doktrini — tenkit ve reddedenlerin sayısı az de
ğildir. Bununla beraber, «uzun tarihlerin büyük milletleri yarattı
ğı» şayet, doğru ise, devlet adamlarının tarihden ders alabilecekle
ri de — hiç olmazsa nelerdten kaçınmak gerektiğini öğrenebilecekle
ri de doğru olsa gerektir.
İngilterede 1215 yılına kadar Norman ve Angevin krallar ida
re ve adalet mekanizmalarını ıslah yolunda bazı plânlan başarı ile
uygulamış bulunuyorlardı. Bu krallar, bir yandan anglo - saxon'la-
rın «kanuna saygılı adam» kavramından kuvvet aldıklarından, öte
yandan da, diğer Avrupa ülkelerinde olduğu gibi büyük feodal
senyörlerkı aşın derecede geniş yetkileri ile kuşatılmamış bulun
duklarından, mevcut feodal sistem için bir tehlike teşkil etmekte
idiler. Hısımlık bağlannın yerini artık yavaş yavaş mülkî bir esa
sa bağlanmış olan hukukî ve sosyal bağlar alryordu. Mesele, bu ve
tirenin nereye varacağı ve hangi toprak esasının — feodal fief'in
mi, yoksa kralın ülkesinin mi — daha önemli sayılacağı meselesi
idi. Kral John'un ehliyetsiz ve zalim idaresi, Fransadaki fieflerini
kaybedişi, Kilise ile olan kavgalan, feodal senyörleri kendisi ile
olan mukavelelerini yeni esaslar dahilinde gözden geçirmek üzere
teşebbüse geçmek hususunda cesaretlendirdi. Kralın mesroleket
idaresini merkezîleştirme — bugünkü terimle modernleştirme — ça
basına, feodal bir reaksiyonla, monarşiyi feodal sınırlar içinde
mahsur tutmak emeliyle karşı koydular. İşte bu karşı koyma ne
ticesinde Magna Carta ortaya çıktı — o Magna Carta ki, «İngiltere
tarihinin belki en çok yanlış yorumlara yol açan vesikalanndan
biridir, zira sonradan gelen nesiller, onun hükümlerinden kendi
çağlarına ve fikirlerine uygun düşen mânalar çıkarmışlardır.» As
lında bir feodalizm manifestosundan başka birşey olmayan bu beli
ğe, «İngiltere halkının hürriyet teminatı» ya da «hürriyetin teme
li», olarak adlandınldı. Bu yanlış yorumlamalar, «hakikat» i arayan
tarihçileri bir hayli üzmüş olabilir. Ancak ne var ki, tarih boyun
ca daha çok bu çeşit yorumlar etkili olmuştur. Magna Carta'nm
asıl önemi, müteakip yüzyıllarda ondan çıkarılan olumlu neticeler
de ve onun İngiliz halkının zihinlerinde yarattığı intihada kendini
gösterir.
465
Bu tezi doğrulayabilmek için, Magna Carta'nın muhtevasına
kısaca bir göz atmamız gerekecektir. Şayet bunu yaparken, bu ko
nu üzerinde diğer konuşmalarda ele alınmış olan bazı materyeli
tekrarlıyacak olursam özür dilerim. Fakat öyle sanıyorum ki, be
nim bu materyeli yorumlayış tarzım biraz değişik olacaktır.
Bir defa, hemen şunu söyliyeyim ki, Magna Carta zamanının
tek ve eşsiz bir vesikası değildir. O çağlarda birçok hükümdarlar
ve senyörler tebaalarına buna benzer beratlar bağışlamakta idiler.
Hattâ Magna Carta'nın kendisinin bazı İspanyol örneklerinden
mülhem olduğu iddia edilmiştir. 1222 yılında Macaristanda ayni
mahiyette bir berat'ın verilmiş olduğunu ise kesinlikle biliyoruz.
Tekrar edelim ki, Magna Carta ile diğer ber-at'lar arasındaki fark
muhtevalarında değil, fakat tarihin daha sonraki devrelerinde bun
lardan faydalanış ölçülerindendir.
Hukukî şekil bakımından vesika, ortaçağın en önemli ve en
bağlayıcı bir akit nev'i olan toprak mülkiyetinin tanzim ve tesbiti
ile iligli bir Şart (berat) tır. Büyük kısmı itibarile, o zamana ka
dar bu alandaki yazılı olmayan feodal hukukun açık ve belirli hü
kümler halinde tedvini (kodifikasyonu) mahiyetindedir. Meselâ,
feodal muafiyetler ve senyörler tarafından krala yapılagelen üç çe
şit yardımla ilgili hükümler ,o zamana kadar yerleşmiş bulunan
örf ve âdetin formüle edilmesinden ibarettir. Gene herkesçe bili
nen ve kabul edilen bir örfî kaide de — yani mukavele hükümleri
nin ancak tarafların karşılıklı rızaları ile değiştirilebileceği yolun
daki kaide de —-• Magna Carta'nın hükümleri arasında tekrarlanmış
tır. Ayrıca, olağanüstü para ve hizmet yardımları ile askerî vergi
lerin ancak «bütün krallık ülkesinin muvafakati ile» alınabileceği
hususu da vesikada belirtiliyordu. Büyük senyörler, Kralın Diva
nına şahsen davet edilme haklarını yeniden öne sürmüşlerdir. Şu
rasi muhakkak ki, her türlü «temsil» kavramı, hele vergiye mu
vafakat alanında temsil, onlar için tamamen yabancı bir kavram
dı. Gerçekten, onüçüncü yüzyılda genellikle kabul edilen kaide ge
reğince bir vergiye şahsen rıza göstermiyen kimse (feodal senyör)
o vergiyi ödemezdi. Nitekim, Magna Carta'nın 1216 yılında yayın
lanan version'unda vergiye muvafakat kaidesile ilgili hüküm lüzum
suz addedilerek çıkarılmıştır — zira bu noktada hiç kimsenin tered
düdü yoktu.
İşte daha burada güçlü bir efsânenin başlangıcını görüyoruz.
Bu hükümden, ileride, vergiye ıkralın tebaası tarafından — sonradan
466
Parlâmentoda temsil edilecek tebaa tarafından — muvafakat edil
mesi gerektiği anlamı çıkarılabilecektir. Arada eski usullere de dö
nüldüğü uzun bir deneme devresi sonunda, buna «şikâyet konulan
düzeltilmedikçe tahsisat kabul edilmiyeeeği» kaidesi eklenmiştir.
Bu hususda emsal, yeniden yoruma tâbi tutulmuş şekliyle de olsa
sadece Magna Carta'dan alınma değildir. Baronlarla Krallar ara
sındaki müteakip mücadelelerde ve Parlâmento'nun «Laneester de
nemesi» olarak adlandırılan devresinde ortaya çıkan durumlar,
dayanılan başlıca kaynaklar arasındadır.
Bununla beraber, onsekizinci yüzyılda ingiltere'nin Amerikan
kolonilerinden yükselen «temsilsiz vergi olmaz» seslerinde yeniden
Magna Carta'nın yankıları duyuluyor. Ve artık efsâne o derece ge
lenekler arasında karışmıştır ki bu bağırışlar îngilterede de tekrar-
lanabilmketedir.
Şimdi kısaca tekrar Magna Carta ve vergilendirme konusuna
dönelim. Feodal baronların kendilerine şahsen dokunmayan mali
tedbirlerle fazla ilgilenmemiş olmaları şüphesiz dikkat çekicidir.
Meselâ ülkenin doğrudan doğruya kralın hükümranlığı altında bu
lunan kesimlerinden toplanan vergi hiçbir suretle kayıtlandırılma-
mıştır (zira baronlar da kendilerine ait topraklardan ayni şekilde
istedikleri gibi vergi toplamakta serbest kalmak istiyorlardı) Keza
kral, Danegeld ve Saladin unvanları altında halktan doğrudan doğ
ruya topladığı bazı vergilerde de serbest bırakılmıştır. Bu durum,
aşağı yukarı, yirminci yüzyılın az gelişmiş bir ülkesinde gelenekçi
bir idare edenler zümresinin kendi verecekleri vergileri daraltma
larına benzer. Bu gibi ülkelerde bir kulübeden alman verginin ve
ya bir başvergisinin (poll tax) malî tesirleri hiç umursanmazken,
arazi ve gelir vergileri konularında karşılaşılan problemleri duyma
yanımız var mıdır?
Magna Carta'nın yargı ile ilgili hükümleri üzerinde de ayni
mülâhazaları yapmamız mümkündür. Baronlar mevcut idare ve
adalet mekanizmaları ile daha önce hukuk alanında yapılmış olan
yenilikleri hemen hemen olduğu gibi kabul etmişlerdir. Sadece bu
mekanizmaların bir insanı temel geçim vasıtasından mahrum et
mek için kullanılamamaları üzerinde hassasiyet göstermişlerdir.
Tabiî burada temel geçim vasıtasından asıl kasdedilen arazi idi.
Tüccar sınıfinin menfaatleri pek önemsenmiyordu.
Böyle olmakla beraber yargı konusunda da hayli yaygın bir
efsâne dolaşagelir. Oysa, çok zaman sanıldığı gibi Magna Carta
467
jürili muhakeme usulünü getirmiş değildir. Baronlar gerçi itham
safhasında jüri'yi kabul etmişlerdir — ki bu, İngiltere'de bugün ar
tık kalkmış bulunan, fakat Amerika Birleşik Devletlerinin birçok
yerlerinde hâlâ uygulanmakta olan Büyük Jüri müessesesidir. Fa
kat, neticede Kiüse «ordalie» yoluyla muhakeme usulüne karşı çı
kıncaya kadar bu usulü terketmeye yanaşmamışlardır. Sadece ile
ride jüri usulünün kabul edilmesi halinde kendi eşitleri, kendi
denklerinde, olanlar tarafından, yani asilzadeler tarafından muhake
me edilme şartını koşmuşlardır. (İngiliz dilinin karışıklığa yol açan
kelimelerinden biri de «peer» kelimesidir. — Bu kelime eşit, denk
anlamına geldiği gibi, «aristokrasinin imtiyazlı bir üyesi, lord» an
lamına da gelir). Aristokrasiye mensup olamayan fâniler için Mag
na Carta sadece «memleketin kanunlarına göre muhakeme edilir
ler» kaydını koymakla yetinmiştir.
«Eşitler .tarafından yargılanma» teriminin «jüri tarafında yar
gılanma» olarak yanlış anlaşılışı bazı hukukî vesikalara ve bu arada
bazı anayasalara da girmiştir. Bunlardan en ünlüsü, Amerika Bir
leşik Devletleri Anayasasının Beşinci ve Altıncı Değişikliklerindeki
hükümlerdir. İngilterede Lordlar Kamarası üyesi olan asüzadele-
rin bazı suçlar için Lordlar Kamarasında veya «Lord High Steward»
in Divanında yargılanma imtiyazları ancak 1948 yılında lağvedilmiş
tir. Hattâ bugün dahi, jüri listelerine dahil olabilmek için mülk
sahibi olma şartı aranmaktadır ki, bu da birçok kimselerde, keli
menin tam manâsile kendi «eşitleri» tarafından yargılanmadıkları
hissini uyandırmaktadır.
Magna Carta'nm uzun vadeli tesirlerine bir misal daha vere
biliriz. Bu vesika hükümleri arasında yer alan «hak ve adalet satı
lamaz, geri çevrilemez ve geciktirilemez» yolundaki meşhur ibare,
herşeyden önce Kral Mahkemeleri tarafından verilecek kararları 1
göz önünde tutuyordu. Bu kararlar kralın veya hâkimin keyfine gö
re değil, fakat belli kaide ve usuller gereğince verilecekti. Bu pren
sip, kamu hukukunun keyfî takdiri önlemesi mahiyetinde telâkki
edilmiştir ki bu doğrudur. Öte yandan Magna Carta, bütünü ile, ya
zılı olmayan kanunlarda yazılı bir dokümanla değişiklikler yapıla
bilmesinin mümkün olduğunu ortaya koyuyordu. îşte bu yenilik
lerin daha sonraki anayasa gelişmeleri üzerinde önemli neticeleri
olmuştur.
Magna Carta, tebaayı olduğu kadar hükümdarı da bağlayan
bir temel kanunun mevcudiyetini zımnen ifade etmekle beraber,
468
mevcut hukuk düzeninin kanun yoluyla değiştirilebileceği gerçeği
ni de açıkça tesbit ediyordu. Nitekim bunun hemen arkasından
peşi peşine bir sürü kanun çıkmıştır. Ancak, keyfî değişikliklere
müsamaha gösterilemiyeceğinin uzun vâdede anlaşılması, diğer ta
raftan İngiliz anayasa hukuku tatbikatında «temel» kanunla «alel
ade» kanun arasında bir ayırım yapmanın imkânsız hale gelmesi
neticesinde umumun muvafakati «efsânesi» ortaya çıkmıştır. Kral
Birinci Edward'm «herkesi ilgilendiren şey herkes tarafından ka
bul edilmelidir» sözü, halkın rızasına dayanan hükümet sisteminin
«tarih - öncesi» diye adlandırılan devrinden tarih devrine geçişini
işaretler.
Birinci Dünya Savaşı sonrasından bu yana kısa ömürlü ve ölü

doğan anayasaların sayısının da bize açıkça gösterdiği gibi, kâğıt
üstünde bir takım prosedürler tesbit etmek bir iş, bunları tatbikat
ta gerçekleştirmek ise tamamen başka bir iştir. Feodal baronlar
da, hükümdar ararından Magna Carta'ya riayet edilmesini sağla
mak ve onun uygulanmasını denetlemek üzere yirmibeş kişilik bir
komite kurmuşlardır. Şart'ın hükümlerine aykırı davranışlar hak
kındaki şikâyetler bu komitenin dört üyesinden kurulu bir alt - ko
misyona yapılabilecekti. Şikâyet konusu olan hususlar Kral veya
onun hukuk işleri görevlisi (Justiciar) tarafından düzeltilmediği
takdirde mesele komite genel kuruluna götürülecekti. Bu durum
da komite krala silâhla karşı koyma kararı almak yetkisine sahip
li — Bunun, sonradan da belirtildiği gibi, «meşru isyan hakkının
müstesna bir örneği» ni teşkil ettiğine şüphe yoktur. Daha sonrala
rı, bu «son çare olarak direnme hakkı» fikrine Locke'un teorilerin
de ve Onsekizinci - Ondokuzunca yüzyılların liberalizminde rastlı
yoruz.
Pratik bakımdan belki daha da önemli olan bir husus, yirmi
beş kişilik komitede çoğunlukla alınacak kararların azınlığı da
bağlıyacağı hususundaki anlaşmadır. Daha önce de gördüğümüz
gibi, bu, feodal senyörlerin vergilendirme konusunda kabule yanaş
madıkları bir yeniliktir.
Onüçüncü, Ondördüncü ve Onbeşinci yüzyıllarda baronlardan
kurulu bu tarz komitelerin bazen — meselâ 1265 yılında Simon de
Monfort zamanında olduğu gibi — bir parlâmentonun da desteğini
alarak sık sık faaliyetle bulundukları görülür. Fakat, zaman geç
tikçe re içindeki teferruatlı hükümler değişen şartlara gitgide da-
469
ha zor tatbik edilir hale geldikçe, Magna Carta'nm da açık ve be
lirli bir hukukî vesika olarak otoritesi zayıflamaya yüz tuttu. Va
kıa yerini efsâneye bıraktı. Zamanla insanlar bu belgeyi lâfzı an
lamıyla kabulden vazgeçerek ona monarşiyi sınırlandıran sembolik
bir beyan olarak bakmağa başladılar. Şart, tarih boyunca birçok
kereler teyit edildi - ancak bu arada 1216 ve 1217 yıllarında hüküm
dar lehine metinde bazı değişiklikler yapılmış olduğunu da kay
detmek gerekir. Nihayet 1225 yılında son şeklini aldı ve 1297 yı
lında da «Şart'lann Teyidi» başlığı altında Kanunlar Külliyatına
girdi. O zamandanberi, sonradan yapılan daha bazı değişiklikler
le, oradaki yerini muhafaza etmektedir. Bugün, tıpkı Haklar Dilek
çesi ve Haklar Bildirisi gibi, Alexis de Tocqueville'in mevcut olma
dığını söylediği İngiliz Anayasasımn bir parçası haline gelmiş bulu
nuyor.
Magna Carta efsânesini konu olarak alan bir tebliğde, onye-

dinci yüzyılda İngilteredeki anayasa mücadelelerine kısa bir atıfta
bulunmadan geçilemez. Bu devir, hukukçularla parlamenterleri ye
ni durumları izah ve doğrulama maksadile tarihi yeniden yazışları
nın mükemmel bir örneğini teşkil eder. Bu mücadele devrinin bü
yük simalarından biri, geçenleırde yayınlanmış olan bir kitapta
«efsâne yaratıcıs» diye tanımlanan Başhâkim Sir Edward Coke'dur.
Sir Edward Coke'un «Müesseseler» isimli meşhur eserinin İkinci
Kitabının «Magna Carta'nm Şerhi» ne ayrılmış olması büyük bir
önem taşır. Bu kitabın bölümlerinden yapılmış öyle nakiller vardır
ki, Runnymede mevkiinde Krala Magna Carta'yı imzalatmış olan
baronlar şayet bunları görebilmiş ve mânasını anlayabilmiş olsalar
dı muhakkakki hayretler içinde kalırlardı. Keza William Prynne
ismindeki yazar da, siyasî bir suçtan dolayı hapishanede yattığı sı
rada, tarihî belgeleri mum ışığında gözlerini mahvederek inceler
ken, eski emsal üzerinde ayni derecede anakronik görüşler ortaya
koymuştur.
İngilizcede bir deyim vardır: Başarı kadar başarı sağlıyan hiç

bir şey olamaz derler. Bu deyimi tarihin yazılışı için kullanabiliriz.
Tarihi yazanlar daima başarıya ulaşanlardır, yani galiplerdir. Bugün
objektif tarihçiler arasında bu partizan görüşe karşı bir tepki uyan
mıştır. Bunlardan biri olan Profesör Butterfield'in «Whig (Liberal)
tarih görüşüne» güçlü bir darbe indirmiş olduğu söylenebilirse de,
gelenekçi yorumun halk arasında, hattâ bu konuda daha aydınlan-/
470
mış olması beklenen kimseler arasında hâlâ yaygın halde olduğu
muhakkaktır.
Son olarak, izin verirseniz, bir noktaya daha dokunmak iste
rim, îngilterede onyedinci yüzyılda barışçı yoldan değişme ve geliş
me vetiresi kesintiye uğramış olmakla beraber, genellikle uyulan
örnek içsavaşın şiddet örneği değil, fakat Magna Carta'nın örneği
olmuştur. Gerçekten, feodal baronların Kral John'u tamamen ez
mek imkânım ellerinde tuttukları hatırlanacak olursa, onların za
ferlerini değerlendirişlerinden çok, gösterdikleri itidal derecesine
şaşmamız lâzımgelir. Ayaklanmanın neticesi, müzakere yolundan
varılan barış ve makul bir uzlaşmadır. Baranların başarısını tescil
eden vesika, tıpkı Haklar Dilekçesi, Haklar Bildirisi ve Veraset Ka
nunu gibi, bazı temel prensiplerin genelleştirilmiş ifadesini değil,
fakat belirli şikâyet konularının belirli çözüm yollarını ihtiva eden
bir vesikadır. Ancak sonradan böyle bir iki genel prensip efsâne
yoluyla ortaya çıkmıştır. Bu uzlaşma çerçevesi içinde Kralın mo
dernleştirme siyaseti devam etmiş, doğuş esasından ziyade ehliyet
esasına dayanan bir idare kurulmuş, bunun yanında memleketin
daha gelenekçi ve muhafazakâr unsurlarına da yer ayrılmıştır. Bu
tarz telifçilik, Lord Morley'in de belirttiği gibi, bir idare-i maslahat
olmaktan ziyade kurtarıcı bir prensip sayılmak gerekir.
Zaman zaman, tarihin büyük vesikalarından, onları yeni ihti

yaçların ışığında yorumlamak suretile büyük ölçüde yararlanmak
mümkündür. Bu, benim kanaatimce tarihi tahrif değil, fakat onu
insanların gayelerine hizmet için kullanmak demektir. Fransız İhti
lâlinde, ihtilâlin ideolojisini yapanlara birisi şu ihtarda bulunuyor
du : «Bir milleti, onun bütün tarihini yakmak suretile hürriyete ka-
vuşturamazsımz». Bu söz bir gerçeği ifade eder. Ancak şurası da
bir gerçektir ki, daima değişen hayat şartlarına uygun usul ve tea
müllerle beslenmedikçe — ki bunlar arada bir yeni efsânelerle des
teklenecektir — bir milletin anayasası bütün gerçekliğini ve canlılı
ğını kaybederek kupkuru bir iskelet haline gelebilir.
471
LES ACTES JURIDIQUES ACCOMPLIS PAR UNE PERSONNE
PRIVEE DE DISCERNEMENT ET LA PROTECTION
DES TIERS
Prof. WALTER YUNG
Le Code civil qui est commun à votre pays et au mien entend

assurer la protection la plus complète possible aux personnes qui
sont privées de discernement, c'est-à-dire qui ne jouissent pas de la
faculté d'agir raisonnablement. Mon exposé ne se rapportera qu'aux
personnes majeures qui sont incapables de discernement pour une
cause durable, maladie mentale ou faiblesse d'esprit.
Il résulte des articles 13 et 17 du Code civil que les personnes in-

capables de discernement n'ont pas l'exercice des droits civils. Leur
incapacité naturelle a donc pour conséquence leur incapacité lé-
gale. L'art. 18 ajoute que les actes de celui qui est incapable de
discernement n'ont pas d'effet juridique (sauf les exceptions pré-
vues par la loi).
Les actes illicites commis par ces personnes n'engagent pas
leur responsabilité, en principe, parce que l'absence de discerne-
ment exclut la faute. Les actes juridiques accomplis par elles n'en-
gendrent pas de droits ni d'obligations, parce que l'absence de dis-
cernement exclut la volonté.
Ces personnes doivent être interdites et placées sous tutelle,
si les conditions posées par l'art. 369 sont remplies. Mais il arrive
que de telles personnes n'ont pas ou n'ont pas encore été interdites,
et qu'elles vivent librement dans la société comme des personnes
apparemment capables. Il arrive alors que ces personnes commet-
tent des actes préjudiciables à autrui et qu'ensuite on nie leur res-
ponsabilité en alléguant qu'elles ne jouissaient pas de toutes leurs
facultés mentales. D'autres fois, elles accomplissent des actes juri-
diques, en particulier elles concluent des contrats, puis contestent
>4iï$
la validité de ces actes et refusent de les exécuter en invoquant l'ab-
sence de discernement au moment où l'acte a été accompli. Des
faits semblables peuvent causer un grave préjudice aux personnes
avec lesquelles l'insensé est entré en relation, ainsi que je le mon-
trerai dans un moment.
Sur le terrain des actes illicites, vous savez que le Code des
obligations prescrit, dans l'art. 54, que si l'équité l'exige, le juge
peut condamner une personne, même incapable de discernement, à
la réparation totale ou partielle du dommage qu'elle a causé. L'é-
quité est venue corriger le résultat de la stricte logique juridique.
Une disposition analogue se rencontre dans presque tous les Codes
modernes, tels que le Code civil allemand (§ 829), le Code italien
(art. 2047), le Code égyptien (art. 164) etc...
L'art. 54 CO. est une disposition 'bienfaisante. Il existe deux
théories différentes sur son fondement et sur son interprétation.
La première théorie est étroite. Elle a été adoptée en Suisse
par la majorité de la doctrine et par le Tribunal fédéral. Selon cette
théorie, il faut que l'insensé ait commis un acte qui soit objective-
ment illicite au sens de l'art. 41 CO., et, en outre, qu'il ait eu un
comportement qui constituerait une faute chez une personne nor-
male. L'insensé est donc responsable, malgré son anomalie.
Selon une seconde théorie, l'insensé est responsable à cause
de son anomalie. Tout dommage causé par lui engage sa responsa-
bilité. Il ne faut ni un acte illicite ni une faute fictive. Sa respon-
sabilité est une responsabilité objective, fondée sur le risque que
l'existence d'une personne anormale fait courir aux tiers. Ce sys-
tème a été défendu en Suisse par quelques auteurs.
J'ai ainsi rappelé brièvement la situation de l'incapable en ma-
tière de responsabilité civile. Je vais examiner maintenant sa si-
tuation en matière d'actes juridiques. Les actes juridiques accom-
plis par un insensé sont dépourvus de tout effet juridique, c'est à
dire qu'ils sont absolument nuls. Or la nullité de ces actes est
susceptible de causer un préjudice à l'autre partie. Je me propose
d'examiner si le droit suisse, qui assure une certaine protection
aux tiers en matière d'actes illicites, si l'équité l'exige, permet aussi
d'assurer une protection équitable aux tiers dans le domaine des
actes juridiques.
474
La règle fondamentale est et doit rester la protection de l'in-
sensé, qui est un malade, un être déshérité par la nature et qui «ne
sait pas ce qu'il fait», comme on dit couramment.
Mais le Code civil turco-suisse est assez dogmatique dans cette
matière. Si l'on considère seulement le texte, il prononce la nullité
absolue, inconditionnelle et sans remède, et ne se préoccupe pas
de la situation de l'autre partie. Le conflit d'intérêts est tranché
par la loi exclusivement en faveur de l'incapable. La nullité ne
dépend que d'une seule condition : la preuve de l'absence de discer-
nement de l'auteur de l'acte. Aucune autre condition ne doit être
prouvée.
Il est vrai que la doctrine et la jurisprudence ont adopté une
conception relative de la notion de discernement. En premier lieu,
l'absence de discernement doit exister au moment même ou l'acte
juridique est conclu. Si le malade a des périodes pendant lesquelles
il dispose de toute sa raison, les actes accomplis pendant ces pé-
riodes sont valables. L'incapacité légale commence avec l'inca-
pacité naturelle et cesse aussi avec elle.
D'autre part, l'absence de discernement dépend, dans chaque

cas, de la nature et de la gravité de l'acte juridique. La même
personne peut être jugée capable de faire un acte simple et inca-
pable de faire des opérations compliquées.
Ce principe de la relatitivé du discernement par rapport au
contenu de l'acte ne paraît pas être admis dans les droits allemand
et français, mais il est de règle, semble-t41, en droit anglo-saxon. Il
atténue les inconvénients de l'incapacité légale et assure indirecte-
ment une certaine protection aux tiers.
Mais si une personne est reconnue incapable de discernement
pour une catégorie d'actes ou pour toutes les catégories d'actes,
la nullité ne peut jamais être évitée, selon le Code civil tel qu'il
est généralement interprété.
En particulier, la nullité ne suppose pas que l'acte cause un
préjudice à l'insensé. L'acte est nul même s'il est avantageux pour
lui.
La nullité ne suppose pas non plus qu'elle puisse être pronon-
cée sans que l'autre partie soit lésée.
475
De plus, un acte juridique, quii soit avantageux ou non pour
l'incapable, est nul même s'il a un contenu raisonnable, donc même
si l'on doit admettre qu'il aurait pu être conclu par un individu
sain d'esprit.
Il n'y a pas non plus lieu de distinguer entre les affaires cou-
rantes et les affaires exceptionnelles, entre les contrats nécessaires
et les actes superflus. Si l'auteur est totalement privé de discerne-
ment, les actes nécessités par le besoin de se loger, de se vêtir ou
de se nourrir sont nuls aussi bien qu'une vente d'immeuble ou une
opération bancaire.
Sur ces différents points, notre Code part d'une conception
très absolue, qui est partagée notamment par le droit français et
le droit allemand. Au contraire, certains Codes récents sont moins
absolus. Ainsi le Code civil italien exige, pour la nullité des actes
unilatéraux, que l'acte cause un grave préjudice à l'insensé, et pour
la nullité des contrats, que l'autre contractant soit de mauvaise
foi.
Quant au droit anglais et américain, il est extrêmement sou-

ple et nuancé et tient compte, selon les auteurs, de tous les élé-
ments que je viens de citer.
Je voudrais maintenant attirer votre attention sur les consé-
quences de l'inefficacité radicale des actes juridiques accomplis
par un incapable.
La nullité affecte tous les genres d'actes juridiques.

Elle affecte en premier lieu les actes unilatéraux, tels que les
dénonciations, congés, invalidations, résiliations etc..
La nullité affecte en second lieu les actes générateurs d'obli-
gations, notamment les contrats. Le contrat conclu par l'insensé
n'engendre ni droits ni obligations. L'insensé peut donc en tout
temps refuser l'exécution. S'il s'abstient d'exécuter ou même s'il
rend l'exécution impossible, par exemple en détruisant la chose
promise ou en la vendant à un tiers, ces actes ne sont pas contrai-
res au droit, imême s'ils sont volontaires.
Permettez^moi de vous donner un ou deux exemples, inspirés
par des arrêts du Tribunal fédéral.
47»
î" Une banque a prêté de l'argent à un client, qui a fourni le
cautionnement d'un de ses parents pour garantir sa dette. Lorsque
la banque demande à la caution de payer, la caution allègue et
prouve qu'elle était privée de discernement au moment où elle a
souscrit le cautionnement. La banque l'ignorait. Le cautionnement
est entaché de nullité. La garantie fournie n'a donc aucune valeur.
2° Une veuve, qui a repris l'entreprise laissée par son mari,
vend cette entreprise à l'un de ses fi s. Quelques années plus tard,
la veuve ayant donné des signes d'aliénation mentale, on lui désigne.
un tuteur, qui demande la nullité de la vente de l'entreprise, que le
fils exploite depuis plusieurs années Toute la situation de la fa-
mille est bouleversée.
La nullité affecte encore les actes de disposition. Si l'insen-
sé a transféré la propriété d'une chose mobilière ou d'un immeuble,
le transfert est nul, et l'objet du transfert peut être revendiqué
par l'insensé. Il en est de même sj une personne insensée a par
exemple emprunté de l'argent et a fourni des gages ou une hypo-
thèque. Toute l'opération est nulle. Le prêteur ne peut pas récla-
mer le remboursement de la somma prêtée en vertu d'un droit de
créance contractuel, mais seulement en vertu d'une créance d'en-
richissement illégitime, ce qui suppose que l'emprunteur est encore
enrichi. Si l'emprunteur est insolvable, le prêteur subit une perte,
car le droit de gage ou d'hypothèque est nul.
Enfin la nullité affecte les. actes d'acquisition accomplis par
l'insensé, notamment ceux par lequèls il reçoit une. prestation qui
lui est due par son débiteur. En effet, il résulte des articles 12 et
17 CCS. que les insensés ne peuvent pas acquérir.
Laissez-moi vous citer une affaipe qui a été jugée autrefois en.
Allemagne. Un négociant allemand faisait un voyage d'agrément
en Italie. Il écrivit à sa banque, en Allemagne, de lui envoyer une
grosse somme d'argent. Ayant reçu cette somme, il la dépensa en
extravagances, de façon déraisonnable. Revenu en Allemagne, il
fut mis sous tutelle pour cause d'aliénation mentale. Les experts
médecins déclarèrent qu'il était déjà incapable de discernement
pendant son voyage, ce que la banque ne pouvait évidemment pas
savoir. Le paiement effectué par la banque n'était donc pas Ebéra-
toire. La banque a été condamnée à verser une seconde fois la
477
somme au tuteur. La banque1 avait-elle le droit d'exiger, au moyen
d'une action pour enrichissement illegitime, la restitution du pre-
mier versement, effectué sans cause valable ? Non, parce que le
négociant n'était plus enrichi, ayant dépensé l'argent pour s'amu-
ser.
Ces exemples montrent que l'inefficacité totale des actes d'un
insensé peut conduire à des résultats choquants et à des injustices.
Les personnes qui entrent en relation avec un insensé peuvent
être gravement lésées. Le Code civil leur refuse sa protection, même
si elles sont de bonne foi, c'est-à-dire si elles n'ont pas connu ni dû
connaître l'état mental de l'insensé et n'ont nullement cherché à en
profiter pour obtenir des avantages excessifs.
Le Code civil suisse, qui dans d'autres matières, protège la

bonne foi, n'en tient pas compte dans ce domaine. Les tiers de
bonne foi doivent supporter les risques que leur fait courir la
présence dans la société d'un individu anormal, qui accomplit des
actes que l'ordre juridique refuse de reconnaître. Il est facile d'i-
maginer des cas où le cocontractant est de bonne foi. En effet,
il existe des personnes atteintes d'une maladie mentale qui ne peut
pas être reconnue immédiatement par une personne n'ayant pas
de connaissances médicales, surtout dans les contrats par corres-
pondance, par télégramme, voire même par télex, qui sont si com-
muns aujourd'hui.
On comprend donc que certains auteurs, en Allemagne et en
Suisse, aient critiqué le Code et aient proposé d'y apporter des
modifications.
Je vais donc examiner s'il est possible d'améliorer la situation
des tiers de bonne foi, sans renoncer à la protection fondamentale
à l'insensé.
Pour résoudre cette question, il faudrait étudier aussi les sys-
tèmes juridiques étrangers. Or on constate que la bonne foi du
cocontractant n'est pas protégée dans les droits français et belge
(et sauf erreur néerlandais), ni dans le droit allemand et le droit
autrichien.
Au contraire, le droit anglais est toujours cité comme l'exem-
ple typique d'un système qui protège la bonne foi en cette matière.
478
Pour obtenir l'annulation d'un contrat, il ne suffit pas de prouver
que l'auteur n'était pas sain d'esprit, il faut prouver en outre que
l'autre partie le savait. Il en est de même en droit américain. Le
Code civil italien a suivi cet exemple : un contrat ne peut être annulé
que si l'on fait la preuve de la mauvaise foi du cocontractant.
Il peut y avoir deux façons de protéger la bonne foi de l'autre
partie. La première consiste à déclarer l'acte juridique valable, mal-
gré l'absence de discernement. La seconde consiste à déclarer l'acte
nul, mais à obliger l'insensé à verser des dommages-intérêts à l'autre
partie. Nous allons examiner ces deux possibilités.
Pourrait-on décider que l'acte juridique accompli par un insensé
est valable en cas de bonne foi de l'autre contractant ? Cela paraît
difficile, vu l'art. 18 CCS., qui dispose que les actes accomplis par
une personne incapable de discernement n'ont pas d'effet juridique.
D'ailleurs, ce n'est pas souhaitable à mon avis, en tout cas dans
les contrats productifs d'obligations et dans les actes de disposition.
Il n'est pas désirable que le cocontractant de bonne foi puisse exiger
l'exécution du contrat.
Pensez aux conséquences qu'aurait la validité du contrat. Une
personne «qui ne sait pas ce qu'elle fait» a fait une donation; elle
a vendu des titres, des immeubles, des œuvres d'art, elle a cédé un
domaine agricole, une maison de famille, un commerce, une entre-
prise, elle a acheté des biens, des meubles, des tapis, une maison,
dont elle n'a peut-être pas besoin, elle a conclu des baux, des con-
trats d'assurance, elle a donné, des mandats étendus, commandé des
travaux importants, etc.. Il ne faut pas qu'elle puisse être con-
trainte de donner suite à ces actes, même s'ils ne sont pas préjudicia-
bles ou totalement déraisonnables. Ces actes doivent être nuls, même
si l'insensé a reçu en argent la contre-valeur de ce qu'il a fourni,
car l'argent ne remplace pas tout. Il faut aussi que la nullité puisse
être prononcée même après l'exécution. Si le contrat a été exécuté
par l'insensé, il faut que celui-ci ou son tuteur puisse exiger la resti-
tution de ses prestations. Il n'y a donc pas lieu d'imiter le droit
anglais ou le Code civil italien.
On pourrait cependant permettre au juge de considérer comme
valables les actes de la vie courante, nécessaires à l'existence de l'in-
capable et de sa famille, et conformes à son état et à sa position
sociale. C'est ce que les Anglo-Saxons appellent les «necessaries».
479
On devrait aussi autoriser le juge à déclarer valables les actes
juridiques unilatéraux lorsqu'ils ne sont pas préjudiciables à l'in-
capable. Enfin, il s'imposerait de considérer comme valables et
libératoires les prestations faites à l'insensé par ses débiteurs, fonds
prêtés ou déposés, lorsque le débiteur a payé de bonne foi. Cette
règle me paraît nécessaire.
Je suis d'avis que l'insensé qui cause un dommage à autrui par
la conclusion d'un contrat qu'il refuse ensuite d'exécuter, en invo-
quant la nullité de son engagement, devrait être astreint, à réparer
le dommage causé, si l'équité l'exige. Tel est le cas surtout lorsque
l'insensé jouit d'une situation financière favorable. Dans un tel cas,
il serait injuste que l'insensé laisse l'autre contractant, qui est sa
victime, supporter seul tout le préjudice.
Le problème ainsi posé se divise en deux sous-problèmes. En
effet, on peut envisager deux sources de responsabilité : 1° une res-
ponsabilité délictuelle ,ou précontractuelle, en raison de la conclu-
sion du contrat; 2° une responsabilité contractuelle, en raison de
l'inexécution du contrat. Examinons successivement ces deux sour-
ces de responsabilité.
En premier, lieu, l'insensé peut-il devoir des dommages-intérêts
en raison de la conclusion du contrat ? Comme l'insensé n'est pas
susceptible de commettre une faute, sa responsabilité ne peut déri-
ver que de l'art. 54 CO. Or l'opinion dominante, je l'ai dit, exige,
suivant la théorie que j'ai appelée théorie étroite, que l'insensé ait
agi d'une manière objectivement illicite pour que l'art. 54 puisse
lui être appliqué. Mais le seul fait, pour une personne privée de
raison, de conclure un contrat qu'elle n'a pas la capacité de conclure,
ne constitue pas un acte illicite. Le Tribunal fédéral l'a déclaré
en termes catégoriques dans un arrêt de 1921.
Si donc l'on veut que l'autre partie puisse réclamer des dom-
mages-intérêts, il faut se rallier à la théorie large, selon laquelle l'in-
sensé répond de tout dommage causé par lui en relation avec son
infirmité mentale (responsabilité objective). Si l'on adopte cette
théorie, tout dommage provoqué par la nullité d'un acte juridique
accompli par l'incapable peut justifier l'application de l'art. 54. Je
crains cependant que le Tribunal fédéral ne soit pas disposé à modi-
fier sa jurisprudence et à se rallier à la théorie de la responsabilité
délictuelle objective de l'incapable. Il faut reconnaître d'ailleurs que
l'arrêt de 1921 est fondé sur des raisons solides.
48Û
Ici apparaît le second sous-problème : l'insensé peut-il devoir
des dommages-intérêts pour cause d'inexécution du contrat ? Vous
connaissez la règle énoncée par l'art. 97 CO. : Toute personne qui
est liée par un contrat et qui n'exécute pas l'obligation convenue
doit réparer le dommage que l'inexécution cause au créancier, si
elle ne prouve qu'aucune faute ne lui est imputable.
Or, on ne peut jamais imputer une faute proprement dite à une
personne incapable de discernement. Il semble donc qu'une per-
sonne qui a perdu la raison ne peut être tenue de réparer le dom-
mage causé par la violation d'un contrat. Cependant on s'accorde
en Suisse à admettre que l'art. 54 CO. est applicable par analogie
en matière contractuelle. Le Tribunal fédéral a rendu dans ce sens
un arrêt de principe en 1929. Le juge peut donc, si l'équité l'exige,
condamner une personne incapable de discernement à la réparation
totale ou partielle du dommage qu'elle a causé à son cocontractant
par la violation de ses obligations contractuelles.
Mais une difficulté surgit ici, et elle a été l'objet de mes préoccu-
pations depuis longtemps : Pour qu'on puisse parler de la viola-
tion d'un contrat, ne faut-il pas qu'il existe un contrat valable ? La
question est importante pour la raison suivante :
Il n'y a pas de difficulté s'il s'agit d'une personne qui était saine
d'esprit lorsqu'elle a conclu le contrat et qui, par la suite, a été
atteinte de maladie mentale ou de faiblesse d'esprit, et a, dans cet
état maladif, violé ses engagements contractuels. Dans ce cas, le
contrat est valable, et l'art. 54 s'applique sans hésitation.
Mais il arrive souvent que le contractant soit déjà incapable
de discernement au moment où il conclut le contrat. Celui-ci est
donc nul. La question se pose alors : peut-on appliquer l'art. 54 à
la violation d'un contrat nul ? Peut-on condamner une personne
à réparer le dommage causé par la violation d'un contrat par lequel
elle n'était pas liée ? Après de longues réflexions, je réponds affir-
mativement à cette question. Voici pourquoi : Si l'on n'admet pas
ce point de vue, l'autre partie ne peut recevoir aucune indemnité,
même si l'équité l'exige, toutes les fois que l'incapable était déjà
atteint d'insanité d'esprit au moment de la conclusion du contrat.
Or, c'est justement dans ce cas-là que l'autre partie a besoin de
protection.
481
En 1929 le Tribunal fédéral a jugé l'espèce suivante. Une dame
qui possédait un immeuble a vendu cet immeuble par acte authen-
tique le 27 août. Puis, trois semaines plus tard, le 17 septembre,
avant que l'inscription au registre foncier ait été requise, elle a vendu
le même immeuble une seconde fois à un tiers, et a fait inscrire
aussitôt le transfert au registre foncier. Par ce second acte, elle
violait intentionnellement les obligations créées par le premier con-
trat. Quand le premier acheteur, lésé par cette conduite scandaleuse,
a réclamé des dommages-intérêts à la venderesse, celle-ci a allégué
qu'elle était incapable de discernement pour faiblesse d'esprit le
17 septembre, jour où elle avait violé ses obligations. Ör cette da-
me était riche, et le premier acheteur avait subi un préjudice im-
portant. Le Tribunal fédéral l'a condamnée à réparer ce préjudice
en vertu de l'art. 54, applicable par analogie à la responsabilité
contractuelle. Le Tribunal a admis que le premier contrat était
valable, parce que la venderesse n'avait pas contesté sa validité.
Mais, à mon avis, la venderesse aurait dû être condamnée à réparer
le dommage, même si l'on avait admis que la vente conclue le 27
août était nulle. Cela était probablement le cas en réalité, car, si
la venderesse était incapable de discernement pour cause de faiblesse
d'esprit le .17 septembre, il est vraisemblable qu'elle l'était déjà
trois semaines auparavant.
J'estime que, dans un cas semblable, il faut absolument que le
juge puisse allouer des dommages-intérêts, si l'équité l'exige, sans
être arrêté par la nullité du contrat. L'ordre juridique a pourvu à
la protection équitable des tiers dans le domaine délictuel au moyen
de l'art. 54 CO.; il doit faire de même dans le domaine contractuel.
Ainsi que le Tribunal fédéral l'a déclaré, l'incapable crée des dan-
gers aussi graves par son comportement contractuel que par ses
actes illicites. La même règle doit donc pouvoir être appliquée.
Voici comment on peut justifier cette solution logiquement.
Le dommage est causé par un complexe de faits, à savoir par la
conclusion du contrat suivie de l'inexécution ou de la violation de
ce contrat. Or l'art. 54 consiste à traiter l'auteur du dommage
comme s'il était capable de discernement, si l'équité l'exige. Si l'on
traite le contractant incapable comme s'il était capable, on doit le
juger comme s'il avait conclu, puis violé, un contrat valable, ce qui
conduit à le condamner à réparer en tout ou en partie le dommage
causé par l'inexécution du contrat, si l'équité l'exige.
482
On peut aussi dire que la théorie qui se rapporte à l'interpré-
tation de l'art. 54 et que j'ai appelée théorie étroite est tout à fait
insuffisante en matière contractuelle, et qu'il faut lui préférer la
théorie large, suivant laquelle l'insensé répond de tout dommage
qui est en relation de causalité avec son infirmité mentale.
Si l'on n'admet pas ces conclusions, on doit s'accommoder d'une
illusion : l'illusion que l'art. 54 assure une certaine protection à
celui qui a contracté de bonne foi avec une personne privée de
raison, alors que cette protection n'existe pas dans la grande ma-
jorité des cas. On s'accommode d'une injustice. On accepte une
inégalité de traitement injustifiable entre le tiers lésé par un acte
illicite commis par un insensé et le tiers qui est lésé par l'inexécu-
tion d'un contrat conclu par un insensé.
Je termine donc en affirmant que, d'après l'art. 54 CO. saine-
ment et largement interprété, l'insensé qui conclut un contrat avec
un cocontractant de bonne foi, n'est pas tenu d'exécuter le contrat,
mais que, si l'équité l'exige, il est tenu de réparer totalement ou
partiellement le préjudice causé par l'inexécution du contrat. Une
revision législative n'est pas nécessaire pour parvenir à ce résultat.
483
TEMYİZ KUDRETİNDEN MAHRUM OLAN BİR KİMSE
TARAFINDAN YAPILAN HUKUKÎ MUAMELELER VE
ÜÇÜNCÜ ŞAHISLARIN KORUNMASI
Çev. : Dr. HALÛK TANDOĞAN

Medeni Hukuk Profesörü
Memleketinizin ve memleketimin müşterek olarak sahip oldu

ğu Medenî Kanun, temyiz kudretinden mahrum olan, yani makul
surette hareket iktidarmı haiz olmayan şahıslara mümkün mertebe
tam bir himaye sağlamak istemektedir. Anlatacaklarım sadece akıl
hastalığı veya akıl zayıflığı gibi devamlı bir sebep yüzünden temyiz
kudreti bulunmayan reşit şahıslarla ilgili olacaktır.
Medenî Kanunun 13 ve 17 nei maddelerinden (Türk MK. md. 10
ve 14) temyiz kudreti bulunmayan şahısların medenî hakları kullan
ma ehliyetine sahip olmadıkları neticesi çıkar. Bunların tabiî ehli
yetsizliği böylece hukukî ehliyetsizlikleri neticesini doğurur. 18 nei
madde (Türk MK. md. 15) mümeyyiz olmayan şahsın fiillerinin (ka
nunda muayyen istisnalar bakî olmak üzere) hukukî bir hüküm ifa
de etmeyeceğini eklemektedir.
Bu şahısların ika ettikleri haksız fiiller, kaideten, onların mes'u-
liyetini mucip olmaz; çünkü, temyiz kudretinin yokluğu kusuru ber
taraf eder. Bunların yaptıkları hukukî muameleler hak ve borçlara
vücut vermez; çünkü temyiz kudretinin yokluğu iradeyi bertaraf
eder.
Bu şahıslar, 369 uncu maddenin (Türk MK. md. 355) koyduğu
şartlar yerine geldiği takdirde, hacredilmeli ve vesayet altına konul
malıdır. Fakat bu gibi şahısların hacredilmediği veya henüz hacir
lerine tevessül edilmediği ve toplum içinde görünüşte ehil şahıslar
gibi serbestçe yaşadıkları da vakidir. Bu takdirde, bahis konusu şa
hısların başkasına zararlı fiiller ika etmeleri ve sonra bunların aklî
485
melekelerine tam bir surette sahip olmadıkları ileri sürülerek mes'-
uliyetlerinin inkâr edilmesi kabildir. Bazan da, bunlar hukukî mua
meleler, hususiyle akitler yapıp, bilâhare bu muamelelerin mutebe-
riyetini tanımazlar ve onları muamelenin yapıldığı anda temyiz kud
retinden mahrum olduklarını dermeyan ederek ifadan imtina eyler
ler. Birazdan göstereceğim gibi, bu çeşit olaylar mümeyyiz olmayan
şahsın kendileriyle münasebete giriştiği kimselerin ağır zararlara uğ
ramalarına sebebiyet verebilirler.
Haksız fiiller sahasında, Borçlar Kanununun 54 üncü maddesin
de, hakkaniyet gerektiriyorsa hâkimin temyiz kudretinden mahrum
olan bir şahsı> sebebiyet verdiği zararı kısmen veya tamamen tazmi
ne mahkûm edebileceğinin beyan olunduğunu biliyorsunuz. Böylece
sert hukuk mantığının neticesini tashih etmek için hakkaniyete baş
vurulmaktadır. Benzer bir hükme hemen bütün modern Kanunlarda
rastlanır, Alman Medenî Kanununda (§ 829), İtalyan Medenî Ka
nununda (md. 2047), Mısır Medenî Kanununda (md. 164) olduğu
gibi...
Borçlar Kanununun 54 üncü maddesi iyilik yapıcı bir hüküm
dür. Bu hükmün dayandığı temel ve tefsir tarzı hakkında iki farklı
nazariye mevcuttur.
Birinci nazariye dardır, isviçre'de doktrinin ekseriyeti ve Fede
ral Mahkeme tarafından benimsenmiştir. Bu nazariyeye göre, aklını
kaybetmiş olan şahsın Borçlar Kanununun 41 inci maddesi anlamın
da objektif surette hukuka aykırı bir fiil işlemesi, ve bundan baş
ka, normal bir şahıs için kusur teşkil edecek olan bir hareket tarzın
da bulunması lâzımdır. Akıl hastası veya aklı zayıf olan kimse, böy
lece anormalliğine rağmen mes'uldür.
İkinci bir nazariyeye göre, akıl hastası veya aklı zayıf olan kim*
se anormalliği sebebiyle mes'uldür. Sebebiyet verdiği her zarar onun
mes'uliyetini mucip olur. Ne hukuka aykırı bir fiile, ne de farazî bir
kusura lüzum vardır. Onun mes'uliveti, anormal bir şahsın mevcudi
yetinin üçüncü şahıslan maruz bıraktığı tehlikeye dayanan, objektif
bir mes'uliyettir. Bu sistem İsviçre'de bazı müellifler tarafından mü
dafaa edilmiştir.
Bu suretle, hukukî mes'uliyet konusunda ehliyetsizin durumunu
kısaca hatırlatmış bulunuyorum. Şimdi onun durumunu hukukî
muameleler bahsinde inceleyeceğim. Mümeyyiz olmayan bir şahsın
486
yaptığı hukukî muameleler hiçbir hukukî netice husule getirmezler,
yani mutlak surette batıldırlar. Halbuki bu muamelelerin butlanı di
ğer tarafın zarara uğramasına sebebiyet verebilir. Haksız fiiller bah
sinde, hakkaniyet gerektiriyorsa üçüncü şahıslara muayyen ölçüde
bir himaye sağlayan İsviçre hukukunun, hukukî muameleler saha
sında da üçüncü şahıslara hakkaniyete uygun bir himaye sağlamağa
cevaz verip vermediğini incelemek niyetindeyim.
Temel kaide, bir hasta, tabiat tarafından nasipsiz bırakılmış bir

varlık olan ve ekseriya denildiği gibi «ne yaptığını bilmeyen» gayrı-
mümeyyizin himayesidir ve böyle kalmalıdır.
Fakat bu konuda Türk-îsviçre Medenî Kanunu oldukça doğma
lara bağlıdır. Kanun, sadece lâfzı nazara alınacak olursa, mutlak,
kayıtsız ve şartsız ve ıslahı kabil olmayan butlanı beyan etmekte ve
diğer tarafın durumuyla meşgul olmamaktadır. Menfaatler ihtilâfı
kanun tarafından münhasıran ehliyetsizin lehine olarak hükme bağ
lanmıştır. Butlan tek bir şarta bağlıdır : muameleyi yapanın temyiz
kudretinden mahrumiyetinin isbatma. Başka hiçbir şartın isbatına
hacec yoktur.
Gerçi doktrin ve mahkeme içtihadları temyiz kudretinin nisbî
bir kavram olduğunu kabul etmektedir. Herşeyden önce, temyiz kud
retinden mahrumiyet hukukî muamelenin aktedildiği anda bulun
malıdır'. Eğer hastanın bütün melekelerine sahip olduğu devreler
varsa, bu devrelerde yaptığı muameleler muteberdir. Kanunî ehliyet
sizlik tabiî ehliyetsizlikle beraber başlar ve yine onunla beraber sona
erer.
Diğer taraftan, temyiz kudretinin yokluğu, her ayrı halde, hu
kukî muamelenin mahiyetine ve önemine bağlıdır. Aynı şahıs basit
bir muameleyi yapmağa ehil ve karışık işleri yapmağa ehliyetsiz ad
dolunabilir.
Temyiz kudretinin akdin muhtevası bakımından nisbîliğine dair
olan bu esas alman ve fransız hukukunda kabul edilmiş görünmü
yor, buna mukabil, ingiliz hukukunda kaide teşkil etmektedir. Bu
esas, kanunî ehliyetsizliğin mahzurlarını hafifletmekte ve üçüncü şa
hıslara dolayısiyle muayyen bir himaye sağlamaktadır.
Fakat, bir şahıs muayyen bir muameleler kategorisi veya bütün
muamele kategorileri için temyiz kudretinden mahrum sayıldığı tak-
487
dirde, Medenî Kanunun umumiyetle kabul olunan tefsir şekline gö
re, butlandan asla kaçmılamaz.
Hususiyle, butlan, muamelenin mümeyyiz olmayana bir zarar
vermesini şart kılmaz. Muamele, onun için elverişli olsa dahi, batıl
dır.
Butlan, ancak diğer tarafı zarara uğratmaksızın buna hükmo-
îunabileceği şartına da bağlı değildir.
Bundan başka, bir hukukî muamele, ehliyetsiz için elverişli veya
elverişsiz bulunsun, makul bir muhtevaya sahip olsa, binaenaleyh
aklı başında bir şahıs tarafından da akdolunabileceğini kabul etmek
lâzım gelse dahi yine de batıldır.
Carî işlerle istisnaî işler ve zarurî akitlerle lüzumsuz muamele
ler arasında tefrik yapmaya da mahal yoktur. Eğer muamelede bu
lunan temyiz kudretinden tamamen mahrum ise, barınmak, giyin
mek veya beslenmek ihtiyacının zarurî kıldığı muameleler de bir
gayrimenkul satışı veya bir banka muamelesi için olduğu gibi batıl
dırlar.
Bu farklı noktalarda, Kanunumuz, alman ve fransız hukukunca
da paylaşılan çok mutlak bir görüş tarzından hareket ediyor. Aksi
ne, bazı yeni Kanunlar daha az mutlaktırlar. Böylece İtalyan Medenî
Kanunu, tek taraflı hukukî muamelelerin batıl olması için, muame
lenin mümeyyiz olmayanın ağır bir zararına sebebiyet vermesi ve
akitlerin butlanı için de, diğer âkidin suiniyetli olması şartını ara
maktadır.
İngiliz ve Amerikan hukukuna gelince, gayet elâstikî ve,ince
farkları gözönünde tutan bir mahiyet taşımakta ve müelliflere göre,
biraz evvel zikrettiğim unsurları hesaba katmaktadır.
Şimdi dikkatinizi, ehliyetsiz tarafından yapılan hukukî muame.
j elerin tamamiyle hükümsüz olmasının neticeleri üzerine çekmek is
terdim.
Butlan her çeşit hukukî muameleye tesir eder. O, en başta feshi
ihbar, iptal gibi tek taraflı hukukî muamelelere tesir eder.
Saniyen, butlan, borç doğurucu muamelelere, hususiyle akitlere
müessir olur. Mümeyyiz olmayan şahıs tarafından yapılan akit ne
hak ne de borç doğurur. Binaenaleyh, mümeyyiz olmayan her zaman
488
bunların ifasından imtina edebilir. Eğer o, ifadan imtina edecek
veya vaad ettiği şeyi tahrip ederek yahut bir üçüncü şahsa satarak
ifayı imkânsız kılacak olursa, bu fiilleri isteyerek olsa dahi hukuka
aykırı değildirler.
Müsaade ederseniz, Federal Mahkemenin kararlarından mülhem
olan bir iki misal vereyim.
1° Bir banka, akrabalarından birinin kefaletini sağlayan bir
müşterisine ödünç para vermiş. Banka kefile karşı tediye talebinde
bulununca, kefil kefaletnameyi imzaladığı anda temyiz kudretinden
mahrum bulunduğunu iddia ve isbat ediyor. Banka, bu keyfiyetten
haberdar olmamıştır. Kefalet butlan ile malûldür. Sağlanan temina
tın böylece hiçbir kıymeti yoktur.
2° Kocasının bıraktığı bir işletmeyi üzerine alan dul bir kadm
bu işletmeyi oğullarından birine satıyor. Bir kaç sene sonra, dul ka
dında akıl hastalığı alâmetleri görüldüğünden, kendisine bir vasi
tâyin ediliyor; vasi, oğulun senelerdir işlettiği teşebbüsün satışına
dair mukavelenin butlanını talep ediyor. Ailenin durumu tamamiyle
altüst oluyor.
Butlan, tasarruf muamelelerinde de tesirini gösterir. Mümey
yiz olmayan şahıs menkul bir şeyin veya bir gayrimenkulun mülkiye
tini nakledecek olursa, devir muamelesi batıldır ve devrin mevzuu
bu şahıs tarafından bir istihkak davasıyla geri istenebilir. Mümeyyiz
olmayan şahsın ödünç para alması ve rehin veya ipotek vermesi ha
linde de vaziyet aynıdır. Bütün bu muameleler batıldır. Ödünç ve
ren ödünç verdiği meblâğın iadesini akdi bir alacak hakkı mucibin
ce değil, fakat sadece bir haksız iktisap alacağına binaen isteyebilir
ki, bu da, ödünç alanın hâlâ zenginleşmesini muhafaza etmesi şartı
na bağlıdır. Ödünç alanın tediye kabiliyeti yoksa, ödünç veren bir
zarara uğrar, zira rehin veya ipotek hakkı batıldır.
Nihayet, butlan, mümeyyiz olmayan tarafından yapılan iktisap
muamelelerine, ezcümle borçlusunun kendisine yapmakla mükellef
olduğu bir edayı ahz ve kabul etmesini tazammun eden muamelelere
de tesir icra eder. Filhakika, Medenî Kanunun 12 ve 17 nei madde
lerinden (Türk MK. md. 9 ve 14), mümeyyiz olmayanların iktisapta
bulunamayacakları neticesi çıkar.
Müsaadenizle, vaktiyle Almanya'da hükme bağlanmış olan bir
işten bahsedeyim. Bir alman taciri İtalya'da bir eğlence seyahati ya-
489
pıyordu. Almanya'daki bankasına, kendisine mühim bir meblâğ yol
lanmasını yazmıştı. Bu parayı alınca, makul olmayan surette bir ta
kım acayipliklere sarfetmişti. Almanya'ya dönünce akıl hastalığı se
bebiyle vesayet altına alındı. Ehlivukuf olarak tâyin edilen hekimler
onun daha seyahati esnasında temyiz kudretinden mahrum bulundu
ğunu beyan ettiler; tabiatiyle bankanın bunu bilmesine imkân yok
tu. Böylece banka tarafından yapılan tediye, bankayı borcundan be
ri kılmıyordu. Banka ayni meblâğı ikinci defa vasiye ödemeğe mah
kûm edildi. Acaba banka, muteber bir sebep olmaksızın ödediği ilk
meblâğın iadesini bir haksız iktisap dâvası vasıtasiyle talep etmek
hakkını haiz miydi ? Hayır, çünkü tacir parayı eğlenmek için harca
dığından, zenginleşmesinden elinde bir şey kalmamıştı.
Bu misaller, mümeyyiz olmayanın muamelelerinin tamamiyle
hükümsüz addedilmesinin vicdanı rencide edici neticelere ve adalet
sizliklere sevkedebileceğini göstermektedir.
Başka bahislerde hüsnüniyeti koruyan İsviçre Medenî Kanunu,
bu sahada onu nazara almamaktadır. Hüsnüniyetli üçüncü şahıslar,
toplum içinde hukuk nizamının muteberiyet tanımaktan kaçındığı
muameleler yapan anormal bir kimsenin mevcudiyetinin kendilerini
mâruz bıraktığı tehlikelere katlanmalıdırlar. Karşı âkidin hüsnüni
yetli olduğu halleri kolaylıkla tasavvur etmek kabildir. Filhakika,
tıbbî bilgileri olmayan bir kimse tarafından derhal anlaşılamayacak
bir akıl hastalığına duçar olan şahıslar vardır; bilhassa bugün o ka
dar yaygın olan muhaberat suretiyle, telgrafla, hatta teleksle aktedi-
len mukavelelerde vaziyet böyledir.
Böylece, İsviçre'de ve Almanya'da bazı müelliflerin kanunu ten-
kid ve ona bazı tadiller getirmeği teklif etmelerinin sebebi anlaşıl
maktadır.
Bu itibarla, akıl hastası veya aklı zayıf olan kimseye esas itiba
riyle bahsedilmesi gereken himayeden vazgeçmeyerek hüsnüniyetli
üçüncü şahısların durumunu ıslah etmenin mümkün olup olmadığı
nı incelemeğe girişeceğim.
Bu meseleyi halletmek için, yabancı hukuk sistemlerini de araş
tırmak lâzım gelir. İmdi, ne Fransız, Belçika (ve yanılmıyorsam
Hollanda), ne de Alman ve Avusturya hukukunda karşı âkidin hüs
nüniyetinin korunmadığı müşahede edilmektedir.
Buna mukabil, İngiliz hukuku daima bu konuda hüsnüniyeti ko
ruyan bir sistemin tipik bir misali olarak zikrolunmaktadır. Bir ak-
490
din iptalini sağlayabilmek için, bunu yapanın aklı başında olmadığı
nı isbat etmek kâfi değildir, bundan başka diğer tarafın bunu bildi
ğini isbat etmek lâzımdır. Amerikan hukukunda da durum aynidir.
İtalyan Medenî Kanunu da bu örneği takip etmiştir : akit, karşı âki-
din suiniyeti isbat olunmadıkça iptal edilemez.
Diğer tarafın hüsnüniyetini koruma iki tarzda olabilir. Birincisi,
hukukî muameleyi temyiz kudretinin yokluğuna rağmen muteber
addetmekten ibarettir. İkincisi, muamelenin butlanını beyan edip,
akıl hastası veya aklı zayıf olan kimseyi diğer tarafa tazminat öde
meğe mahkûm etmek suretinde olur. Bu iki imkânı inceleyelim.
Akıl hastası veya aklı zayıf olan kimse tarafından yapılan huku
kî muamelenin diğer âkidin hüsnüniyeti halinde muteber olduğuna
karar verilebilir mi ? Bu, Medenî Kanunun rriümeyyiz olmayan ta
rafından yapılan muamelelerin hukukî netice husule getirmeyece
ğini ifade eden 18 inci maddesi (Türk MK. md. 15) muvacehesinde
müşkül görünmektedir.
Kaldı ki, bu hal tarzı, fikrimce, her halükârda borç doğurucu
mukavelelerde ve tasarruf muamelelerinde temenniye şayan değil
dir. Hüsnüniyetli karşı âkidin akdin ifasını talep edebilmesi arzu
edilemez.
Akdin muteberliğinin doğuracağı neticeleri düşününüz. «Ne yap
tığını bilmeyen bir şahıs» bir bağışlamada bulunmuştur; elindeki
senetleri, gayrimenkulleri, san'at eserlerini satmıştır; bir ziraî gay
rimenkulu, ailesinden kalma evi, bir ticarethaneyi, bir işletmeyi dev
retmiştir; belki de ihtiyacının bulunduğu mallar, mobilyalar, halı
lar, bir ev satmış, kira, sigorta akitleri yapmış, şümullü vekâletler
vermiş, mühim işlerin yapılmasını emretmiştir, vs... Bu muameleler
zararlı ve tamamen gayrı-makul olmasalar dahi, bu şahıs bahsi ge
çen muamelelerin neticelerini yerine getirmeğe icbar olunamamalı-
dır. Akıl hastası veya aklı zayıf olan kimse verdiğinin karşılığını pa
ra olarak almış olsa bile, bu muameleler batıl sayılmalıdır; zira pa
ra herşeyin yerini tutmaz. İfadan sonra dahi butlana hükmolunabil-
melidir. Eğer akit akıl hastası veya aklı zayıf olan kimse tarafından
ifa edilmiş bulunuyor ise, bizzat kendisi veya vasisi yaptığı edaların
iadesini isteyebilmelidir. Binaenaleyh, İngiliz hukukunu veya İtalyan
Medenî Kanununu taklid etmeğe mahal yoktur.
Bununla beraber, ehliyetsizin kendisi ve ailesinin mevcudiyeti
için zarurî ve haline ve sosyal durumuna uygun günlük hayata ait
491
muamelelerini muteber addetmek hususunda hâkime salâhiyet veri
lebilir. Bunlar, anglo-saksonlarm «necessairies» adını verdikleri
muamelelerdir.
Hâkimin, ehliyetsiz için zararlı olmadıkları takdirde tek taraflı
hukukî muamelelerin muteberliğini beyan etmesine de cevaz tanın
malıdır. Nihayet, borçluları tarafından, akıl hastası veya aklı zayıf
olan kimseye yapılan edaların, hususiyle para borçlarının tediyesinin
ve ikraz veya tevdi edilmiş meblâğların iadesinin, borçlu hüsnüni
yetle ödediği takdirde muteber ve borçtan kurtarıcı mahiyette sayıl
ması gerekir. Bu kaidenin kabulü bana zarurî gözüküyor.
Başkasiyle bir akit yapıp sonradan taahhüdünün butlanını ileri
sürerek bu akdi ifadan kaçınmak suretiyle onun zararına sebebiyet
veren akıl hastası veya aklı zayıf olan kimsenin, hakkaniyet iktiza
ettiriyorsa verdiği zararı tazmine zorlanması lâzım geldiği kanaatin
deyim. Bilhassa akıl hastası veya aklı zayıf olan kimsenin malî du
rumu müsait olduğu takdirde vaziyet böyledir. Bu gibi hallerde, akıl
hastası veya aklı zayıf olan kimsenin, mağduru olan diğer âkidi yal
nız başına zarara katlanmağa bırakması adalete aykırı olur.
Böylece vazedilmiş olan mesele, iki talî meseleye bölünmekte
dir. Filhakika, iki mes'uliyet kaynağı nazara alınabilir : 1° Akdin ak
dedilmesi sebebiyle bir haksız fiil mes'uliveti yahut akde takaddüm
eden mes'uliyet; 2° akdin ifa edilmemesi dolayısîyle bir akdî mes'u
liyet. Bu iki mes'uliyet kaynağını birbirini takiben inceleyelim.
Evvelâ, akıl hastası veya aklı zayıf olan kimse akdin yapılması
sebebiyle tazminatla mükellef tutulabilir mi ? Akıl hastası veya akıl
zayıfı olan kimse bir kusur işleyemeyeceği cihetle, onun mes'uliyeti
ancak Borçlar Kanununun 54 üncü maddesinden neşet edebilir. Oy
sa ki, daha önce söylediğim gibi, hâkim olan telâkki gereğince, dar
nazariye diye adlandırdığım nazariyeye göre, Borçlar Kanununun 54
üncü maddesinin akıl hastası veya aklı zayıf olan kimseye tatbik edi
lebilmesi için, onun objektif olarak hukuka aykırı hareket etmesi şar
tı aranmaktadır. Fakat, akıldan mahrum olan bir kimsenin akdet
me ehliyetini haiz olmadığı bir mukaveleyi akdetmesi olayı yalnız
başına hukuka aykırı bir fiil teşkil etmez. Federal Mahkeme 1921 ta
rihli bir kararında bu hususu kesin olarak ifade eylemiştir.
Binaenaleyh, eğer diğer tarafın tazminat talep edebilmesi isteni
liyorsa, akıl hastası veya aklı zayıf olan kimsenin zihnî sakatlığı yü-
492
zünden sebebiyet verdiği her türlü zarardan mes'ul olacağını, yani
objektif surette mes'ul tutulacağını savunan geniş nazariyeye katıl
mak lâzım gelir. Bu nazariye kabul edilecek olursa, ehliyetsiz tara
fından yapılan hukukî muamelenin butlanından ileri gelen her tür
lü zarar 54 üncü maddenin tatbikini haklı kılabilir. Bununla bera
ber, Federal Mahkemenin içtihadını değiştirip ehliyetsizin akit dışı
objektif mes'uliveti nazariyesine katılmağa amade olmamasından
endişe ediyorum. Kaldı ki, 1921 tarihli kararın sağlam mucip sebep
lere dayandığını da kabul etmek lâzımdır.
Burada, ikinci talî problem kendisini göstermektedir : akıl has

tası veya aklı zayıf olan kimse akdin ifa edilmemesi sebebiyle tazmi
nat ödemeğe mecbur edilebilir mi ? Borçlar Kanununun 97 inci mad
desinde (Türk BK. md. 96) ifadesini bulan kaideyi biliyorsunuz:
Bir akitle bağlı olan ve kararlaştırılan borcunu yerine getirmeyen
her şahıs, kendisine hiçbir kusur isnad edilemeyeceğini isbat etme
dikçe, bu yerine getirmeme yüzünden alacaklıya verdiği zararı taz
minle mükelleftir.
Oysa ki, temyize muktedir olmayan bir şahsa hiçbir vakit ger
çek anlamında bir kusur isnad edilemez. Binaenaleyh, aklını kaybet
miş olan bir şahıs akdin ihlâli yüzünden sebebiyet verdiği zararı taz
minle mükellef tutulamayacak gibi görünmektedir. Bununla bera
ber, İsviçre'de Borçlar Kanununun 54 üncü maddesinin akdî sahada
da tatbikinin kabil olduğunu kabul hususunda mutabakat mevcut
tur. Federal Mahkeme, 1929 da bu anlamda olmak üzere bir emsal
kararı vermiştir. Bu itibarla, hakkaniyet gerektiriyorsa, hâkim, tem
yiz kudretini haiz olmayan bir şahsı, kendisiyle akit yaptığı kimseye,
akdî borçlarının ihlâli suretiyle verdiği zararı tamamen veya kısmen
tazmin etmeğe mahkûm edebilir.
Fakat burada bir güçlük ortaya çıkmaktadır, ve bu güçlük uzun
zamandan beri zihnimi işgal etmiştir : Bir akdin ihlâlinden bahsede
bilmek için, muteber bir akdin mevcudiyeti gerekmez mi ? Bu soru
şu sebepten dolayı önemlidir :
Mukaveleyi akdettiği zaman aklı başında olup da sonradan akıl
hastalığına veya akıl zayıflığına uğrayan ve bu hasta halde akdî
taahhütlerini ihlâl eden bir şahıs bahis konusu olduğu takdirde güç
lük yoktur. Bu takdirde, akit muteberdir ve 54 üncü madde tered
dütsüz tatbik olunur.
493
Fakat ekseriya, âkidin dalia mukaveleyi akdettiği anda temyiz
kudretinden mahrum olduğu vakidir. Binaenaleyh mukavele batıl
dır. O zaman şu sual ortaya çıkar :: 54 üncü madde batıl bir akdin
ihlâline tatbik edilebilir mi ? Bir şahıs bağlı olmadığı bir akdin ihlâli
yüzünden sebebiyet verdiği zararı tazmine mahkûm edilebilir mi ?
Uzun düşüncelerden sonra bu suale müsbet cevap veriyorum. Şu se
bepten dolayı : Bu görüş tarzı kabul edilmeyecek olursa, ehliyetsizin
daha akdin in'ikadı anında aklî muvazenesizliğe uğramış ojduğu bü
tün hallerde, hakkaniyet iktiza ettirse dahi, diğer taraf hiçbir tazmi
nat elde edemeyecektir. Halbuki, diğer taraf bilhassa bu gibi haller
de himayeye muhtaçtır.
Federal Mahkeme 1929 da şu meseleyi karara bağlamıştı. Bir

gayrimenkule sahip olan bir kadın bu gayrimenkulu resmî bir se
netle 27 ağustosta satmıştı. Üç hafta sonra, 17 eylülde, kadm, tapu
siciline tescil talep edilmezden önce, aynı gayrimenkulu ikinci defa
bir üçüncü şahsa satmış ve devir ve ferağ muamelesini derhal tapu
siciline tescil ettirmişti. Bu ikinci muameleyle o, birinci akitten do
ğan borçlarını kasden ihlâl etmiş bulunuyordu. Bu tasvip edilemeye
cek hareket tarzından zarar gören birinci alıcı, satıcı kadından taz
minat isteyince, o, 17 eylülde, yani borçlarını ihlâl ettiği günde, akıl
zayıflığı sebebiyle temyiz kudretinden mahrum olduğunu iddia et
mişti. Halbuki bu kadın zengindi, ve birinci alıcı önemli bir zarara
uğramıştı. Federal Mahkeme kadını, akdî mes'uliyete kıyasen tat
biki kabil olan 54 üncü madde mucibince, bu zararı tazmine mah
kûm etti. Mahkeme, satıcı kadın birinci akdin sıhhatine itiraz etme.
diği için bu akdi muteber olarak kabul etmişti. Fakat, kanaatimce,
27 ağustosta yapılan satışın batıl olduğu kabul edilseydi bile, yine
de satıcı kadm zararı tazmine mahkûm edilmeliydi. Muhtemelen ger
çekte vaziyet böyle idi, zira eğer satıcı kadın 17 eylülde akıl zayıf
lığı yüzünden temyiz kudretinden mahrum idiyse, onun daha üç haf
ta evvelden de ayni durumda olması hakikate yakın görünmek
tedir.
Böyle bir halde, hakkaniyet gerektiriyorsa, akdin butlanı engel

olmaksızın, hâkimin mutlaka tazminata hükmetmesi lâzım geldiği
kanaatindeyim. Hukuk nizamı, haksız fiiller sahasında üçüncü şa
hısların hakkaniyete uygun surette himayesini Borçlar Kanununun
54 üncü maddesi vasıtasiyle sağlamaktadır; aynı şeyi akdî sahada da
yapmalıdır. Federal Mahkemenin de beyan ettiği gibi, mümeyyiz
944
olmayan akdî hareket tarzıyla da haksız fiilleri kadar ağır tehlikeler
yaratır. Binaenaleyh aynı kaide tatbik edilebilmelidir.
Bu hal tarzı mantıkî bakımdan şöylece izah edilebilir. Zarara,
akdin in'ikadı ve onu takiben bu akdin ifa edilmemesi veya ihlâli
şeklinde bir olaylar karması sebebiyet verir. İmdi, 54 üncü madde,
hakkaniyet gerektiriyorsa zararın failini sanki temyiz kudretini
haizmiş gibi muameleye tabi tutmağı öngörür. Ehliyetsiz âkit ehli-
yetliymiş gibi muamele görürse, onu sanki muteber bir akit aktedip,
bilâhare ihlâl etmiş gibi saymak lâzımdır; bu da onun, hakkaniyet
iktiza ettiriyorsa akdin ifa edilmemesinden doğan zararı tamamen
veya kısmen tazmine mahkûm edilmesi neticesine götürür.
54 üncü maddenin tefsirine ait olan ve dar nazariye olarak ad
landırdığım nazariyenin akdî sahada tamamen kifayetsiz olduğu ve
bu nazariyeye, akıl hastası veya aklı zayıf olan kimsenin zihnî sakat
lığı ile illiyet rabıtası arzeden her türlü zarardan mes'ul olduğunu
savunan geniş nazariyenin tercih edilmesi gerektiği de söylenebilir.
Bu neticeler kabul edilmediği takdirde, yanlış bir sanı ile iktifa
etmek zarureti vardır: 54 üncü maddenin, akıldan mahrum bir şa
hısla hüsnüniyetle akit yapana muayyen bir himaye sağladığı sanısı
ile; halbuki bu himaye ekseri hallerde mevcut değildir. Böylece bir
adaletsizliğe rıza gösterilmektedir. Akıl hastası veya aklı zayıf olan
bir kimsenin bir haksız fiilinden zarar gören üçüncü şahısla, yaptığı
bir akdi ifa etmemesinden zarar gören üçüncü şahsın haklı gösterile
meyecek surette farklı muameleye tabi kılınması kabul edilmektedir.
Bu itibarla, Borçlar Kanununun 54 üncü maddesi sıhhatli ve
geniş bir tarzda tefsir edildiği takdirde, bu hükme göre, hüsnüniyetli
bir şahısla akit yapan akıl hastası veya aklı zayıf olan kimsenin, bu
akdi ifa ile mükellef olmadığını, fakat, hakkaniyet iktiza ettiriyorsa,
onun bu akdin ifa edilmemesinden doğan zararı tamamen veya kıs
men tazminle mükellef olduğunu teyid ederek sözlerime son veriyo
rum. Bu neticeye varmak için kanunda herhangi bir değişiklik yapıl
ması zarurî değildir.
495
/
Sİ
)( I- = î.| H -Ì •!!!'.• il il •' i i 'H l-li MJf -tì'-Jt* l i r , . n|M|i' I ı • :-p .Ms.-|- ;• i*:» . ı |1 H - l • •: . •*• I . I . si
LES ELEMENTS OBJECTIFS DANS LES CONTRATS
Prof. WALTER YUNG
I
Introduction
Les juristes de l'école libérale et individualiste opposent volon-

tiers la loi au contrat. Ces deux sources d'effets juridiques sont bien
distinctes et diffèrent par leur origine et par leurs effets.
D'un côté il y a la loi. Le législateur pose des règles générales.

En ce faisant, il accomplit un acte de volonté, mais cet acte de vo-
lonté n'est pas entièrement libre et arbitraire; il doit toujours être
conforme à la raison et à la justice. Le législateur est lié à des prin-
cipes supérieurs, aux principes fondamentaux de la constitution du
pays, et aux idées de justice et de bien commun.
D'un autre côté il y a le contrat. Les particuliers qui concluent
des conventions jouissent d'une grande liberté, dans le système in-
dividualiste. Cette liberté a sans doute des bornes. L'article 19 du
Code des obligations déclare que les personnes privées ne peuvent
pas conclure valablement des conventions qui blessent les moeurs,
l'ordre public ou les droits attachés à la personnalité.
Mais, dans le cadre ainsi tracé, les parties contractantes sont
libres. Elles jouissent de l'autonomie. Elles ne sont pas tenues de
déterminer leur accord d'après d'autres normes que leur intérêt
personnel. Elles peuvent s'écarter des règles légales dispositives, et
n'ont pas le devoir de respecter les principes constitutionnels rela-
tifs aux droits et libertés des citoyens, ni même les principes supé-
rieurs de justice ou de charité. Le contrat est donc un pur acte de
volonté, non un acte de raison et de justice.
Cependant toute convention renferme aussi, outre la part de
libre création des volontés individuelles, des éléments objectifs, d'o-
497
rigine sur-individuelle, qui s'unissent étroitement au produit des vo-
lontés.
Il y a en premier lieu le langage. La nécessité d'exprimer sa vo-
lonté au moyen du langage contraint les parties à rationaliser leur
pensée dans une certaine mesure. Le langage est un fait social. Les
mots de la langue courante sont la chose de tous. En entrant dans
le moule du langage, la pensés; la plus individuelle perd une part de
son individualité et devient plus ou moins impersonnelle. Cela est
vrai surtout si les contractants emploient des expressions juridiques,
dont la signification a été fixée par des générations d'auteurs et par
un usage général.
D'autre part, la convention va se rapprocher parfois d'une rég-

lementation objective lorsqu'elle sera soumise au juge en vue de
son exécution.
En effet, le juge devra en interpréter les termes, et cette inter-
prétation va introduire dans la convention un facteur étranger, qui
est la raison du juge.
Il est vrai que le juge doit rechercher en premier lieu à déter-
miner la réelle et commune intention des parties. Cette recherche,
dans les cas où elle est possible, tend à mettre au jour un phénomène
subjectif et personnel, la volonté interne des contractants.
Lorsque cette volonté interne ne peut pas être connue, la con-
vention doit être interprétée selon le sens que les parties devaient
lui attribuer selon les régies de la bonne foi. Cette interprétation
est encore subjective, ou semi - subjective. Elle a en effet un certain
caractère subjectif dans la mesure où les parties ont effectivement
porté leur attention sur la clause en question et sur le sens de cette
clause, et qu'il s'est ainsi formé dans leur esprit une certaine idée
sur la portée et les effets de leurs déclarations de volonté. Le juge
doit alors admettre que la déclaration d'une partie correspond à
Vidée que l'autre partie pouvait et devait s'en faire en agissant se-
lon la bonne foi.
Telle est la doctrine individualiste et libérale. Une doctrine ne
peut convaincre personne si elle ne repose pas sur un fondement
moral et social. Le dogme de la liberté contractuelle est fondé sur
le postulat que tout individu est le meilleur juge de son intérêt,
498
qu'il est apte à le défendre, et que la somme des intérêts privés est
conforme à l'intérêt général. Je n'ai pas besoin de souligner que ce
dogme n'est plus admis par les juristes dans aucun pays comme
un dogme absolu.
Toutefois le principe de l'autonomie de la volonté privée, at-
ténué par de nombreuses restrictions, constitue, en Suisse, la base
du droit contractuel. Les effets produits par les contrats sont ceux
que les parties ont voulu produire, en vertu d'un accord librement
consenti. Comme on dit communément, la convention est la loi des
parties.
Mais la réalité est plus complexe. Les effets des contrats sont
aussi déterminés par des facteurs objectifs, étrangers à la volonté
subjective des contractants, qui proviennent de sources extérieures
et s'imposent plus ou moins à eux. Dans cette mesure, il y a, non
pas autonomie, mais hétéronomie, c'est - à - dire règle reçue du de-
hors.
Dans la suite de cet exposé, j'essaierai de définir quelques-
uns de ces facteurs objectifs, tels qu'ils apparaissent en droit positif
et de rechercher s'ils favorisent la justice dans les contrats. Mon
intention n'est pas de soutenir une thèse, ni de prendre parti, mais
seulement de constater la situation telle qu'elle se présente d'après
le droit en vigueur.
II
Jetons d'abord un regard sur le contrat lui - même tel qu'il est
créé par les parties. Nous constatons qu'il n'est pas un pur produit
de la volonté arbitraire, mais qu'il est aussi, dans une certaine
mesure, un produit de la raison.
Certes, en soi, la volonté est irrationnelle et obéit aussi bien à
des mobiles égoïstes et anti - sociaux qu'à la raison et au bon sens.
Mais, dans la plupart des cas, des circonstances spéciales n'exis-
tent pas, et le juge ne peut pas faire autre chose que de donner au
contrat le sens que toute personne raisonnable lui aurait donné.
Ce mode d'interprétation est le seul possible dans les cas, très
nombreux, où les parties ne se sont formé aucune idée précise du
sens des termes qu'elles employaient ou n'ont même absolument
499
pas pensé à la manière dont ces termes devraient être compris dans
les diverses circonstances qui pouvaient survenir.
L'interprétation est alors essentiellement objective et ration-
nelle, et n'est pas absolument différente de celle d'un texte de loi.
Le juge s'inspire des usages, des traditions et de principes très an-
ciens qui sont passés en proverbes, tels que : «Dans le doute, la con-
vention s'interprète contre celui qui a stipulé et en faveur de celui
qui a contracté l'obligation», ou : «Dans le doute, le contrat s'inter-
prète contre la partie qui l'a rédigé.»
Nous avons déjà affaire ici à un début d'hétéronomie, puisque
les termes employés par les parties reçoivent une signification
qu'elles n'ont peut-être envisagée ni l'une ni l'autre, et qui est déter-
minée d'après des principes rationnels.
Mais nous allons maintenant quitter le terrain du contenu ef-
fectif de la convention. Nous demanderons ce qu'il advient lorsqu'-
elle est insuffisante. Nous rencontrerons alors des facteurs comp-
lémentaires qui n'ont leur origine ni dans la volonté intime des con-
tractants ni même dans leurs déclarations.
Nous allons voir le rapport juridique contractuel se dévelop-
per, à partir de la convention, mais en se nourrissant d'apports
étrangers aux volontés de ses auteurs.
III
1. Les règles supplétives.
La première source d'effets juridiques qui vienne compléter
l'accord des parties est la loi. Chacun sait que tout contrat produit
des conséquences juridiques importantes, que les parties n'ont sou-
vent ni voulues ni prévues, mais qui sont prescrites par les régies
qui sont appelées dispositives, et plus spécialement supplétives. Les
règles supplétives sont ainsi nommées parce qu'elles ont pour fonc-
tion de compléter les conventions. Elles sont contenues dans la
partie générale comme dans la partie spéciale du Code des obliga-
tions.
Il existe deux conceptions sur la nature de ces règles suppléti-
ves. Je les qualifierai de théorie contractuelle et de théorie légale.
La première théorie remonte à l'Ecole du droit naturel, et
même au droit romain. D'après elle, les règles supplétives expri-
500
ment la volonté présumée des contractants. Elles sont donc répu-
tées voulues par les parties et elles s' incorporent à la convention
au même titre que les clauses contractuelles proprement dites.
Ce système ne peut en tout cas pas être considéré comme par-
faitement juste. En effet, si la loi ne posait qu'une simple présomp-
tion de volonté, cette présomption pourrait être détruite par la preu-
ve que les contractants n'ont pas eu réellement la volonté corres-
pondante. Ainsi que l'a fait remarquer un auteur suisse, W. Burck-
hardt, il suffirait, pour écarter la disposition légale, de prouver que
les parties n'ont eu aucune intention à cet égard, ni dans un sens
ni dans l'autre.
Par exemple, si la règle qui oblige le vendeur à garantir l'ache-
teur contre les défauts de la chose avait seulement la portée d'une
présomption, l'Obligation de garantie serait écartée toutes les fois
que les contractants n'ont même pas envisagé la question. Tel ne
peut évidemment pas être la signification des dispositions légales
supplétives.
Toutefois cette théorie contient une part de vérité et semble
pouvoir seule expliquer certaines solutions admises encore aujour-
d'hui.
La seconde théorie a la faveur de la doctrine moderne dans sa
grande majorité. Les dispositions légales supplétives sont considé-
rées comme des règles objectives, qui puisent leur force obligatoire
dans la volonté du législateur et non dans la volonté présumée des
contractants.
Or, il me semble que dans le droit en vigueur ces deux concep-
tions sont combinées. Les règles supplétives sont traitées tantôt
comme des clauses contractuelles et tantôt comme des prescriptions
légales.
Elles sont assimilées à des clauses contractuelles en ce sens
qu'elles supposent l'existence d'un contrat valable et qu'elles n'ont
d'effet qu'entre les parties contractantes et n'obligent pas les tiers.
Leur violation par le débiteur ne constitue pas un acte illicite, com-
me c'est le cas de la violation des prescriptions légales générales,
mais elle est traitée comme une violation du contrat. La nature et
l'étendue de la responsabilité, la notion de la faute, la charge de la
preuve, la responsabilité du fait des auxiliaires, le délai de prescrip-
501
lion, toutes ces questions sont régies par les art. 97 et suivants du
Code des obligations, comme si le débiteur avait transgressé une
clause du contrat effectivement voulue par les parties.
Mais, sur d'autres points, les règles supplétives sont soumises
au même régime que toutes les autres lois. Tel est le cas en ce qui
concerne les conditions de validité et de mise en vigueur, l'abroga-
tion, les procédés d'interprétation. Elles bénéficient du principe que
nul n'est censé ignorer la loi. Si l'une des parties est dans l'erreur
au sujet de leur existence ou de leurs conséquences, cette erreur
n'est pas considérée comme une erreur sur le contenu du contrat.
C'est une simple erreur de droit, ime erreur sur les motifs, qui
n'autorise pas le contractant dans l'erreur à invalider la conven-
tion.
Pour le surplus, la nature ambiguë des dispositions supplétives
se manifeste en divers points. J'en indiquerai quelques-uns.
I' Primauté de la loi ou du contrat

Selon la première théorie, c'est en principe le contrat et lui
seul, qui régit les rapports des contractants. La loi n'intervient que
si le contrat ne peut pas fournir de solution. La convention est la
règle, la loi est l'exception. Dans ce sens un auteur français écrit :
«Les règles supplétives ne sont faites que pour régler les rapports
de ceux qui n'y ont pas pourvu eux-mêmes.» Le Code des obliga-
tions semble adopter ce point de vue q[uand il prescrit que la loi s'ap-
plique lorsque la question n'a été réglée ni expressément ni taci-
tement par les parties (ex. : CO. art. 267).
Dans ce système l'absence d'une manifestation de volonté con-
tractuelle est une condition d'application de la loi. La charge de la
preuve incombe à celle des parties qui invoque la disposition lé-
gale. Elle doit établir que le contrat ne règle pas le point litigieux, -
ni expressément, ni tacitement.
Selon la seconde théorie, au contraire, la loi est la règle, le
contrat est l'exception. L'existence d'une manifestation de volonté
contractuelle est une condition de la non - application de la loi.
C'est la loi qui régit, en principe les relations des contrac-
tants, mais ceux-ci ont la faculté de l'écarter. Il appartient à la par-
tie qui entend s'appuyer sur le contrat, et non sur la loi, de démon
502
trer que le contrat déroge à la loi. La doctrine suisse semble adopter
ce point de vue. Il en est de même du Code des obligations, quand
il emploie des expressions telles que : sauf convention contraire;
ou : les conventions contraires sont réservées. Selon ce second sys-
tème, qui place au premier plan la loi supplétive, une déclaration
de volonté sinon expresse, du moins certaine des, parties est seule
capable de déroger à la loi. La doctrine en Suisse se range à cette
seconde opinion. Le Tribunal fédéral a jugé également que le droit
supplétif ne cède que devant la volonté contraire expresse des par-
ties.
2* Changement de loi.
Qu'arrive-t-il lorsque la législation est modifiée et qu'une con-
vention conclue sous l'ancienne loi produit ses effets sous la loi
nouvelle ?
Dans le premier système, on doit appliquer la loi ancienne, car

elle est devenue une partie intégrante du contrat. Ce résultat me
paraît résulter des articles 1 à 3 du Titre final du Code civil, suivant
lesquels les cas réglés par la loi indépendamment de la volonté des
parties sont seuls soumis à la loi nouvelle.
Si, au contraire, on pense, conformément à la seconde théorie,
que la disposition supplétive a gardé pleinement son caractère légal,
elle a été abrogée et ne peut plus recevoir application. Le contrat
sera alors complété désormais par la loi nouvelle. Le rapport juri-
dique aura donc été modifié par la législateur.
Je pense que c'est la première solution qui est la bonne, et que
les règles supplétives du droit antérieur continuent à s'appliquer aux
contrats anciens, La question s'est surtout posée en Suisse à l'occa-
sion des contrats de servitude.
3" Concours du contrat et de la loi.

Il arrive que les contractants insèrent dans la convention une
clause dont le contenu coïncide avec celui d'une dispositition légale
supplétive. On trouve dans les contrats de bail, de transport, ou
d'assurance, par exemple, des clauses qui reproduisent textuellement
un article de la loi. Autre exemple : l'article 640 al. 2 de l'ancien
Code des obligations prescrivait qu'un seul actionnaire ne pouvait
503
pas réunir plus du cinquième des voix à l'assemblée générale de
la société anonyme. Les statuts de nombreuses sociétés contenaient
une clause qui reproduisait cette règle.
Dans des cas semblables, la disposition devient-elle une véritable
clause du contrat, ou au contraire n'est-ce qu'un simple rappel
d'une disposition légale ? Ce peut être l'un ou l'autre, selon l'inten-
tion des parties. Mais quand cette intention n'est pas nette, le juge
doit faire un choix.
Le Tribunal fédéral a rendu sur ce point des arrêts dans les

deux sens. Je nie bornerai à dire que dans deux arrêts il a traité
ces clauses comme de véritables clauses du contrat. Dans une espèce
où les parties avaient convenu que l'exécution d'un contrat de trans-
port serait régi par la loi allemande sur la navigation intérieure, il
a jugé que cette loi allemande était devenue partie intégrante du
contrat et que le contrat tout entier était soumis au droit suisse.
Dans le cas du droit de vote de l'actionnaire, il a également jugé que
la clause des statuts n'est pas une simple répétition de la loi, mais
une véritable disposition statutaire qui continue à s'appliquer après
l'abrogation de l'art. 640 du Code.
Il faut donc reconnaître que tout contrat entraîne deux séries
d'effets juridiques, les uns voulus par les contractants, les autres
déterminés par le droit objectif. C'est une chose paradoxale que
cette union de deux principes contraires, l'intérêt individuel et la
justice objective, de deux forces créatrices, dont l'une vient remédier
aux insuffisances de l'autre, en vue de réaliser un but unique.
2. Le pouvoir supplétif du juge

Un deuxième facteur objectif qui peut contribuer à fixer les
effets d'un contrat est l'intervention du juge.
Il arrive en effet que le juge ait le devoir de compléter les stipu-
lations d'un contrat. Ce devoir peut lui incomber dans diverses cir-
constances. Je n'en évoquerai que deux, qui sont à mes yeux, les
principales.
Le premier cas, qui est aussi le plus connu des juristes suisses,
est celui où les parties se sont mises d'accord sur tous les points
essentiels d'un contrat, mais n'ont pas encore pu réaliser un accord
sur un point secondaire. Elles ont alors réservé ce point secondaire
504
en vue de le régler ultérieurement. Si, par la suite, elles ne réussis-
sent pas à s'entendre, le juge règle lui-même le point laissé en sus-
pens, selon l'art. 2 al. 2 CO., en tenant compte de la nature de l'af-
faire. Il en résulte qu'une clause du contrat aura été établie par le
juge et non par les parties.
Mais il peut arriver aussi (et c'est le second cas) que les parties
n'aient pas conclu un accord sur un point parce qu'elles n'ont pas
du tout envisagé ce point au moment où elles ont conclu la conven-
tion. Par la suite, il apparaît que la question à laquelle elles n'a-
vaient pas pensé doit absolument recevoir une solution, sous peine
de rendre l'exécution du contrat contraire aux règles de la bonne
foi. On dit que le contrat présente une lacune. Parfois cette lacune
peut être comblée par l'application d'une disposition légale supplé-
tive. Mais d'autres fois de telles dispositions n'existent pas. Ces
cas qui ne sont pas prévus par le Code, sont rares, -mais ils se pro-
duisent parfois et la jurisprudence du Tribunal fédéral en fournit
un certain nombre d'exemples.
La doctrine et la jurisprudence s'accordent à admettre que le
juge a en pareil cas le pouvoir de compléter le contrat en formulant
luiimême la disposition qui fait défaut.
Il y a controverse dans la doctrine sur le point de savoir si le
juge doit rechercher la volonté que les parties auraient vraisembla-
blement exprimée si elles avaient réglé le point en question, ou s'il
établit une réglementation raisonnable sur la base du contrat tel
qu'il a été conclu et en respectant son but et son esprit. Le plus
récent commentateur de l'art. 2 du Code civil, M. Merz, professeur
à Berne, estime que ces deux méthodes, qualifiées l'une de subjective
et l'autre d'objective, sont en réalité identiques. La vraie méthode
est subjective en ce qu'elle prend pour point de départ le but concret
du contrat et recherche une solution qui soit en harmonie avec ce
but. Elle est objective en ce qu'elle vise à donner au contrat le com-
plément que les parties devaient et pouvaient attendre de bonne
foi vu les circonstances.
A mon avis, le juge doit compléter le contrat suivant des prin-
cipes objectifs. Par exemple, il ne doit pas se demander laquelle
des parties aurait réussi à imposer sa volonté à l'autre, et il ne doit
pas suivre la volonté présumée des parties si cette volonté était in-
juste et déraisonnable par l'effet de la supériorité économique de
505
l'un des contractants. Il doit se demander comment le contrat, tel
qu'il est (et non tel qu'il devrait être) peut être raisonnablement
complété et développé.
3. Les usages.
Le troisième facteur objectif qui contribue à former les effets
du contrat sont les usages, et spécialement les usages du commerce
ou des affaires.
Les usages ont leur origine dans des actes librement accomplis,
par des commerçants et dans des engagements librement contractés.
Mais par leur répétition constante, ils deviennent un fait social. Par
leur ancienneté ils perdent la trace de leur origine volontaire et
prennent un caractère normatif.
Cependant il se distinguent de la coutume par l'absence, chez
ceux qui les suivent, du sentiment de l'obligation (conviction juri-
dique, opinio necessitatis). L'article premier du Code civil ne les
mentionne pas parmi les sources du droit. La doctrine et le Tribunal
fédéral leur dénient la qualité de droit objectif.
«... Ce ne sont pas des règles de droit positif, déclare le Tribunal
fédéral dans un arrêt récent, et lorsque la loi ne contient pas une
réserve expresse, ils ne peuvent être invoqués à titre de norme juri-
dique et l'emporter sur les règles supplétives. Ce n'est que si les
parties s'y sont référées expressément ou tacitement et ont ainsi
manifesté l'intention d'y soumettre leur convention, que des usages
commerciaux déterminés pourront la régir à titre de règles contrac-
tuelles» (83 II 522, Sem. jud. 1958 p. 109).
Le régime juridique suisse n'accorde aux usages qu'une faible
importance. Il semble plus soucieux d'empêcher les empiétements
des usages sur la loi écrite que de leur assurer la fonction que les
milieux du négoce et de l'industrie leur attribuent.
Les arrêts dans lesquels le Tribunal fédéral a été appelé à pré-
ciser le rôle des usages en matière contractuelle sont plutôt rares
et ne lui ont pas permis de constituer une véritable doctrine. Mais
on a l'impression que les usages lui inspirent une sorte de défiance.
Ainsi, dans un arrêt, le Tribunal fédéral a jugé que dans un
contrat d'assurance contre les risques d'un transport par mer, un
terme litigieux (il s'agissait du mot : chargement sur le navire) de
506
vait être interprété selon le sens usuel du langage courant et non
d'après les usages techniques et internationaux de la branche. (82 II
445, Journ. des Trib. 1957 p. 360).
Dans un autre arrêt, il a jugé, dans une affaire commerciale,
que celui qui a commandé un ouvrage ne peut pas prétendre payer
le prix dans le délai de trente jours après la livraison, en invoquant
un usage commercial existant dans la branche de l'impression des
textiles, alors que la loi (l'art. 372 du CO.) prescrit que le prix est
payable au moment de la livraison. (83 II 522, Sem. jud. 1958 p. 609).
L'attitude réservée qu'obse'rve le droit suisse à l'égard des usages
a des causes diverses.
A l'origine, le Tribunal fédéral a dû protéger le droit des obliga-
tions qui venait d'être unifié contre le risque que les Tribunaux de
commerce n'écartent systématiquement la loi au profit des usages
du commerce local.
Plus tard, il a été animé par la préoccupation très légitime de
mettre l'un des contractants à l'abri des surprises d'un usage com-
mercial qu'il ignorait et ne devait pas connaître.
Une seule fois, semble-t-il, le Tribunal fédéral a admis l'applica-
tion dans un litige entre deux commerçants d'«usances» dérogeant
à la loi, sans vérifier spécialement si les parties les avaient incor-
porées à leur contrat expressément ou tacitement.
Il est naturel que les usages ne puissent pas revendiquer une
place très importante dans un système où la loi écrite réglemente le
droit des affaires d'une 'manière assez détaillée. Les usages commer-
ciaux paraissent jouir d'une plus large reconnaissance dans les pays
qui possèdent un droit commercial distinct ainsi que les tribunali»
de commerce. Ces juridictions sont plus portées que les tribunaux
à rechercher'l'existence d'usages du commerce et à les appliquer.
Les conditions du régime juridique suisse ne sont donc pas
favorables à une large intégration des usages commerciaux dans le
droit positif. Mais ces usages jouent probablement dans la vie des
' affaires un rôle bien plus grand que les décisions des tribunaux ne
le laissent supposer.
Pour connaître leur véritable portée, ce ne sont pas les commen-
taires et les recueils de jurisprudence qu'il faut consulter, ce sont
507
les dossiers des hommes d'affaires, les procès-verbaux des conseils
d'administration ou de direction, les décisions des tribunaux arbi-
traux constitués par les grandes associations professionnelles.
Il est intéressant de noter que le Projet d'une loi internationale
sur la vente déclare que les parties sont liées. :
a) par les usages auxquels elles se sont référées expressément
ou tacitement;
b) par les usages que les personnes se trouvant dans la situa-
tion des contractants considèrent généralement comme ap-
plicables.
Le projet ajoute que : «en cas de contradiction, l'usage l'em-
porte sur la présente loi».
L'idée qu'un usage qui n'a pas été spécialement déclaré obliga-
toire par les contractants, expressément ou tacitement, peut s'im-
poser ä eux et même déroger aux: dispositions légales supplétives
représenterait une petite révolution dans le droit privé suisse. C'est
peut-être cependant une idée qui s'imposera dans l'avenir, au moins
dans les relations entre commerçants. Cette idée ne me paraît pas
effrayante. On pourrait peut-être décider que les usages commer-
ciaux doivent primer les dispositions légales supplétives lorsqu'ils
fournissent une solution plus adéquate et qui s'harmonise mieux
avec l'ensemble du contrat.
4. Les contrats préétablis).

Le quatrième et dernier facteur de rationalisation que je veux
évoquer réside dans l'emploi de modèles ou de types de contrats
établis d'avance pour régler en détail les relations contractuelles.
L'exemple le plus caractéristique est fourni par les conditions géné-
rales des grandes entreprises.
Afin d'économiser du temps et d'établir leurs relations avec la
clientèle sur des bases uniformes, les entreprises qui font des affai-
res toujours semblables avec un grand nombre de personnes rédi-
gent d'avance les conditions générales de leurs contrats et les font
imprimer sur des formules.
Ces entreprises poursuivent principalement des buts égoïstes :
elles visent à simplifier leur travail, à rationaliser leur exploitation,
508
à préciser les droits et obligations des contractants, et souvent aussi
à s'assurer divers avantages : conditions favorables pour l'exécution
de leurs prestations, clauses de non-responsabilité, droits de résolu-
tion, e t c . .
Dans un sens, ces formules tendent à développer le caractère
personnel et subjectif des conventions, puisqu'elles dérogent à la
loi et contiennent des stipulations spécialement adaptées à une bran-
che économique ou à une entreprise déterminée.
Mais, d'un autre côté, elles apparaissent comme un facteur d'ob-
jectivité. Elles expriment une sorte de volonté générale de l'entre-
prise, se rapportant à un nombre indéfini de contrats à conclure.
En édictant ces conditions générales, en les faisant connaître
dans le public, l'entreprise s'interdit en fait de conclure à des con-
ditions différentes, et de rompre l'égalité entre ses clients. Au mo-
ment de conclure un contrat individuel, elle applique les conditions
générales préétablies comme elle appliquerait une règle imposée de
l'extérieur.
Les conditions générales prennent un caractère plus objectif
lorsqu'elles ont été adoptées en commun par plusieurs entreprises,
qui se sont engagées à les utiliser dans leurs relations avec leurs
clients, et surtout lorsqu'elles ont été établies par une association
ou un cartel.
Elles sont alors censées exprimer la volonté individuelle des deux
parties au contrat auquel elles sont incorporées, mais au fond des
choses elles expriment la volonté collective du groupement. Elles
partagent donc dans une large mesure, au point de vue qui nous
intéresse ici, les caractères des éléments objectifs du contrat.
Dans un pays comme la Suisse, où le commerce et l'industrie
sont très organisés, les conditions générales sont forcément nom-
breuses. Elles le sont notamment dans les assurances, la banque,
les transports, mais aussi dans le commerce de gros et dans l'in-
dustrie.
Les conditions générales n'ont en droit aucune valeur normative
par elles-mêmes. Elles ne deviennent obligatoires que si elles sont
incorporées au contrat en vertu d'une référence expresse ou tacite.
Le Tribunal fédéral a défini avec précision les conditions dans
lesquelles une partie contractante est fondée à opposer à l'autre la
509
teneur des conditions générales. (Ree. off. 77 II 154, J. T. 1952 p.
12).
Une convention expresse n'est pas nécessaire. Il suffit : 1° que
l'attention du client ait été attirée de façon expresse et bien visible
sur l'existence de ces conditions, p. ex. que la formule du contrat
commence par ces mots : «sur la base des conditions générales de...»;
2° que le client ait eu la possibilité de prendre connaissance des
conditions générales.
Une certaine attention est exigée du client, mais les exigences

qu'on peut émettre à cet égard seront mesurées différemment selon
que le client est lui-même un membre de l'association qui a édicté
les conditions générales, un commerçant qui fait couramment des
affaires avec les maisons affiliées à l'association (p. ex. un impor-
tateur qui conclut journellement avec les maisons d'expédition), ou
encore un profane qui dépose ses économies dans une banque ou
contracte une assurance auprès d'une compagnie.
En tout cas, les conditions générales établies unilatéralement

par une entreprise ou un groupe d'entreprises ne sauraient avoir une
valeur normative pour des tiers à défaut d'une acceptation véritable,
expresse ou tacite.
Il n'est pas possible d'admettre, comme on l'a proposé, que

toute personne concluant un contrat avec un partenaire qui, selon
l'expérience, ne contracte que sur la base de conditions générales,
est censé se soumettre aux dites conditions (cf. Rusca, Wirtschaft
und Recht 1957 p. 217).
Le code civil italien exige que le cocontractant ait connu les

conditions générales ou qu'il ait dû les connaître en usant de la
dilligence ordinaire (art. 1341). Certaines clauses prévues à l'avan-
tage de l'entreprise ou périlleuses pour le client ne sont valables
qu'à la condition d'être spécialement approuvées par écrit, (alinéa
2).
En droit suisse, à défaut de toute disposition légale, un con-
trôle sévère de la part des tribunaux s'impose à l'égard des clauses
par lesquelles le client renonce aux droits que la loi lui accorde ou
qui confèrent des droits exorbitants à l'entreprise. Celle-ci ne peut
pas édicter unilatéralement la loi de la profession.
510
IV
Jusqu'à présent, nous avons considéré des facteurs extérieurs
qui interviennent lorsque les parties n'ont exprimé aucune volonté
qui leur soit propre. Si nous nous tournons maintenant vers les lois
imperatives, nous découvrirons que ces lois règlent les effets des
conventions, soit en s'écartant de la volonté exprimée par les parties,
même contre leur volonté certaine.
En effet, il existe des règles légales imperatives qui ne pro-
duisent qu'un effet pour ainsi dire négatif. Elles interdisent certaines
conventions ou certaines clauses des conventions, mais ne se sub-
stituent pas à celles-ci.
Lorsqu'elles n'infirment qu'une certaine clause du contrat, ou
une partie d'une clause, le contrat reste en vigueur pour le surplus,
selon l'article 20 al. 2 CO., à moins qu'il n'y ait lieu d'admettre que
le contrat n'aurait pas été conclu sans elles. Ainsi un contrat de
prêt qui stipule un intérêt excédant le maximum autorisé par la
loi, est maintenu en vigueur avec un taux d'intérêt limité au maxi-
mum autorisé.
La loi impose ainsi aux parties le maintien d'un contrat qui
est différent de celui qu'elles avaient conclu. Toutefois le principe
de l'autonomie de la volonté est suffisamment respecté parce que
(selon l'opinion généralement admise), le contrat ainsi modifié est
conforme à celui que les contractants auraient vraisemblablement
conclu s'ils avaient tenu compte de la nullité partielle.
Mais il existe des dispositions légales imperatives qui ont un
effet positif. Elles règlent ellesjmêmes certains effets de la conven-
tion, même si les parties ont, d'un commun accord, manifesté expres-
sément la volonté de les régler de manière différente. L'une des par-
ties peut contraindre l'autre à exécuter un contrat qui ne correspond
ni à la volonté réelle des contractants, ni même à leur volonté pré-
sumée. Pour des raisons de justice impérieuses, la loi arrache une
pierre à l'édifice construit par les parties et la remplace par ses
propres matériaux.
Ces cas sont plus nombreux qu'on ne le croirait. En Suisse, il
existe depuis longtemps des lois qui contiennent des dispositions
imperatives, destinées le plus souvent à protéger l'une des parties
jugée plus faible que l'autre et digne de protection. La loi sur le
511
contrat d'assurance, le titre du Code des obligations sur le caution-
nement, le chapitre sur le contrat d'agence, la loi sur les conditions
d'engagement des voyageurs de commerce, peuvent être citées com-
me exemples.
On peut citer également l'article 100 du Code des obligations.
Si dans un contrat quelconque il a été convenu que le débiteur ne
serait pas responsable en cas d'inexécution ou d'exécution impar-
faite de ses obligations, quelle que soit la gravité de sa faute, la loi
le contraint à répondre quand même de son dol et dé sa faute
lourde.
Il en est de même lorsque la loi fixe le prix maximal autorisé
pour la vente ou la location de certains biens. On a admis, en doc-
trine et en jurisprudence, que les prestations qui excèdent le maxi-
mum autorisé par la loi doivent être réduites, sans qu'il y ait lieu
de tenir compte de la volonté présumée des parties.
D'après l'art. 323 al. 2 CO., lorsqu'il existe une convention col-
lective de travail, les accords particuliers conclus entre un emplo-
yeur et un travailleur et qui dérogent à des clauses imperatives de
la convention collective, sont nuls et sont remplacés par ces clauses.
On pourrait citer d'autres exemples encore, empruntés notam-
ment à la Convention de Varsovie sur les transports aériens inter-
nationaux, ou à la nouvelle loi suisse sur les cartels, du 20 décembre
1962, entrée en vigueur il y a un mois, qui permet au Tribunal fédé-
ral de modifier les clauses des conventions de cartel (art. 22).
Dans tous ces cas, on ne peut plus parler de liberté contractuelle.
On devrait plutôt parler de contrainte légale. Les contractants son':
liés par un rapport de droit que, pour une part, la loi leur impose
contrairement à leur volonté certaine. On s'éloigne un peu de la
notion classique du contrat, et on se rapproche de celle de respon-
sabilité.
Conclusions
En prenant la parole, mon intention était de mettre en relief
les éléments objectifs qui contribuent à déterminer les effets des
contrats. Cette revue a été nécessairement trop rapide et très su-
512
perficielle. Je n'ai pu faire autre chose que d'attirer votre attention
sur le problème.
Il ne faut pas exagérer l'importance de ces facteurs extérieurs.
Ils ne portent pas atteinte à l'essence du contrat, en tant qu'acte
de libre volonté conclu par deux personnes privées. On a parlé par-
fois du déclin du contrat, comme si cette institution était en dé-
cadence et que son existence fût mise en danger. En Suisse, il n'en
est rien, et il est clair que les contrats privés sont toujours dans
mon pays un moteur essentiel de la vie économique et sociale. Cet-
te institution est toujours extrêmement vivante. Mais il est évident
que dans tous les pays dont le droit privé est fondé sur le principe
de la liberté contractuelle, l'étendue de la liberté contractuelle su-
bit des variations qui peuvent être assez sensibles. Elle atteint son
point maximum dans les périodes où les biens et les services sont
offerts en quantité suffisante. Elle souffre des atténuations dans
les secteurs où des biens d'importance vitale ne sont pas offerts
en quantité suffisante, ainsi que c'est encore le cas en Suisse, no-
tamment, pour les logements destinés à la classe moyenne et à la
classe des petits salariés.
Avant de conclure, je reviens à la question que j'ai posée au
début, celle des relations entre le contrat et la justice. L'école li-
bérale et individualiste a enseigné que, dans les matières du droit
privé, il y a en somme identité entre la liberté contractuelle et la
justice contractuelle. Contrat conclu librement est synonyme de
contrat juste. Au contraire, la pensée juridique moderne reconnaît
qu'il peut y avoir opposition entre la liberté contractuelle et la jus-
tice. Parmi les facteurs objectifs dont j'ai parlé, les deux premiers,
la loi et le juge, sont toujours des facteurs favorables à la justice,
les deux derniers, les usages et les contrats préfabriqués, ne le sont
pas toujours. Mais je pose à nouveau la question : les particuliers
qui concluent des conventions ont-ils l'obligation de conclure des
conventions justes, comme le législateur a le devoir d'édicter des
lois justes ? Ou 'bien les particuliers peuvent-ils au contraire s'écar
ter de la justice objective, si tel est leur intérêt, et préférer leur in-
térêt à la justice ?
Mon point de vue est le suivant. Les contractants n'ont pas un
tel devoir lorsqu'ils ne contractent que pour euximêmes. Il suffit
qu'ils respectent l'ordre public, les bonnes moeurs et les droits de
la personnalité.
513
Dans un passé récent, le Tribunal fédéral a proclamé, la li-
berte des individus de conclure des conventions d'un type nouveau
qui paraissaient à beaucoup de juristes socialement indésirables,
mais qui ne violaient pas les règles générales du droit. Il s'agissait
des ventes avec paiements préalables. Depuis lors, ces ventes ont
été strictement réglementées par une loi du 23 mars 1962.
Il y a dix ans, le Tribunal fédéral a déclaré ce qui suit dans
l'un de ses arrêts : «L'exercice d'un droit, en particulier l'usage de
la liberté des contrats dans les limites permises, ne devient pas
illégal du seul fait que, vu objectivement, il est dénué de raison
valable. Celui à qui un acte ou une omission sont permis en vertu
d'un droit subjectif ou d'une règle de droit n'est pas tenu de ne
faire de cette faculté qu'un usage objectivement justifié.»
Par contre, j'estime que les contractants ont le devoir de faire
des contrats conformes à la justice objective et aux sentiments du
droit dans deux cas :
1° Le premier cas est celui où l'une des parties rédige d'avance
des contrats que l'autre partie ne pourra qu'accepter sans change-
ment ou refuser. Ce sont notamment les contrats que la doctrine
française appelle «contrats d'adhésion» et qu'on nomme aussi
«contrats de masse».
2° Le second cas est celui où deux ou plusieurs entreprises
occupant sur le marché une position de monopole sont en mesure
de décider non seulement de leur propre sort et de celui des per-
sonnes qui se sont volontairement soumises à leur autorité, mais
aussi du sort des tiers, notamment en décidant quelles personnes
pourront exercer une profession ou une industrie et à quelles con-
ditions. Ces entreprises ou groupes- d'entreprises parviennent en
Suisse à posséder en fait certains pouvoirs qui ne devraient appar-
tenir qu'à la collectivité. Les institutions du droit privé permettent
à des personnes privées de se lier les unes envers les autres. Elles
ne sont pas faites pour leur permettre de lier les tiers. Si cepen-
dant de telles situations se produisent, les auteurs des conventions,
principalement de celles qui portent le nom d'ententes ou de car-
tels, ont des devoirs que les simples particuliers n'ont pas. Eten-
dant en fait leur pouvoir au delà de leur sphère personnelle, et rég-
lementant dans une certaine mesure la sphère d'autrui, ils ont l'ob-
ligation de respecter d'une manière stricte les principes de la ju c -
514
tice objective et de promouvoir, non, ou non seulement leurs in-
térêts égoïstes, mais le bien commun. La loi suisse sur les cartels,
du 20 décembre 1962, entrée en vigueur il y a un mois (le 15 février
1964) tend à réaliser un tel résultat.
Je conclus en disant que les contrats sont des instruments
précieux, et comme beaucoup d'instruments précieux, difficiles à
connaître et difficiles à utiliser. Ils sont un lieu de rencontre des
volontés individuelles et des principes de la justice, des phénomènes
complexes, soumis à l'évolution des idées morales et sociales, et se-
ront toujours, pour le juriste et le chercheur, un sujet inépuisable de
travaux et de réflexions passionnantes.
515
AKİTLERDE OBJEKTİF UNSURLAR
Çev. : Prof. Dr. HALÛK TANDOĞAN

Medeni Hukuk Profesörü
I
Giriş
Liberal ve ferdiyetçi okula bağlı hukukçular kanunla akdi bir

birlerine karşı tutma eğilimindedirler. Hukukî neticelerin bu iki kay
nağı birbirinden iyice ayrı olup menşeleri ve hükümleri itibariyle
fark arzederler.
Bir tarafta kanun vardır. Kanun koyucu umumî kaideler ko
yar. Bunu yaparken iradî bir fiilde bulunur, fakat bu iradî fiil ta
mamen serbest ve keyfî değildir; daima akla ve adalete uygun olma
lıdır. Kanun koyucu üstün prensiplerle, memleketin anayasasının
temel prensipleriyle ve adalet ve toplumun iyiliği düşünceleriyle
bağlıdır.
Diğer tarafta akit vardır. Ferdiyetçi sistemde, mukaveleler ya
pan fertler büyük bir serbestlikten faydalanırlar. Şüphesiz bu ser
bestliğin sınırları mevcuttur. Borçlar Kanununun 19 neu maddesi,
hususî şahısların ahlâkı, âmme intizamım veya şahsiyete bağlı hak
lan ihlâl eden mukaveleleri muteber olarak aktedemeyeceklerini be
yan etmektedir.
Fakat, böylece çizilen çerçeve içinde, âkit taraflar serbesttirler.
Onlar irade muhtariyetinden istifade ederler. Anlaşmalarının şark
Ianni tâyin ederlerken şahsî menfaatlerinden başka esaslara uymak
la mükellef değildirler. Tanzimî mahiyetteki kanun hükümlerinden
uzaklaşabilirler ve ne vatandaşların haklanna ve hürriyetlerine ta
allûk eden anayasa prensiplerine ne de üstün adalet yahut hayırse
verlik prensiplerine riayet etmek mecburiyetleri vardır. Bu itibar
la akit sırf iradeye dayanan bir fiildir, yoksa akla dayanan veya âdil
olması gereken bir fiil değildir.
517
Ferdiyetçi ve liberal doktrin böyledir. Bir doktrin ahlâkî ve
sosyal bir temele dayanmadıkça kimseyi ikna edemez. Akit serbest
liği dogması, her ferdin kendi menfaatini en iyi bir şekilde takdir
edebileceği ve koruyabileceği ve hususî menfaatlerin toplamının
umumî menfaate uygun olduğu mevzuasına (postülasına) dayan
maktadır. Bu dogmanın hiçbir memleketin hukukçuları tarafından
artık mutlak bir dogma olarak kabul edilmediğini belirtmeme ihti
yaç olmadığını zannediyorum.
Bununla beraber, bir çok takyidlerle hafifletilmiş olan hususî
iradenin muhtariyeti prensibi, İsviçre'de akdî hukukun temelini teş
kil eder. Akitlerin doğurdukları neticeler, tarafların serbestçe rıza
gösterdikleri bir anlaşma mucibince husule getirmeyi istedikleri ne
ticelerdir. Umumiyetle söylenildiği gibi, mukavele tarafların kanu
nudur.
Fakat gerçek daha karmaşıktır. Akitlerin hükümleri, akitlerin
sübjektif iradesine yabancı olup dış kaynaklardan gelen ve onlara
az veya çok kendilerine uyulması mecburiyetini yükleyen objektif
âmiller tarafından da tâyin olunur. Böyle olduğu nisbette, autonomie
(muhtariyet) değil, hétéronomie, yani dışardan alman kaide vardır.
Bundan sonraki izahlarımda, bu objektif âmillerden bazılarım,
pozitif hukukta kendilerini gösterdikleri şekilde tarife ve bunların
akitlerde adaletin gerçekleşmesini kolaylaştırıp kolaylaştırmadıkla-
nnı araştırmağa çalışacağım. Niyetim ne bir tez savunmak, ne de
taraf tutmaktır, fakat sadece yürürlükte olan hukuka göre durumu
tesbit etmektir.
II
Evvelâ, taraflarca vücut verildiği şekilde akdin kendisine bir
göz atalım. Görürüz ki, akit sırf keyfî iradenin bir mahsulü olma
yıp, muayyen ölçüde aklın da bir mahsulüdür.
Şüphesiz, bizatihi irade aklî değildir ve akla ve doğru düşünme
ğe olduğu kadar bencilce ve toplum menfaatlerine aykırı saiklere
de tabidir,
Bununla beraber, her mukavele, ferdî iradelerin serbestçe ya
rattığı kısımdan başka, menşei ferdin üstünde olan ve iradelerin
mahsulüyle sıkı surette birleşen objektif unsurlar da ihtiva eder.
En başta konuşma tarzı, dil vardır, iradelerini dil vasıtasiyle ifa
de etmek zarureti, tarafları düşüncelerini muayyen bir ölçüde akla
518
uygun bir şekle sokmağa zorlar. Dil sosyal bir vakıadır. Carî dilin ke
limeleri herkese ait olan bir şeydir. Dilin kalıbına girmekle, en fer
dî düşünce dahi ferdiyetinin bir kısmını "kaybeder ve az veya çok
gayrışahsî bir hal alır. Bu, bilhassa, akitler, anlamı nesillerce müel
lifler tarafından ve umumî bir kullanma (âdet) ile tesbit edilmiş
olan hukukî tabirleri kullandıkları takdirde varittir.
Diğer taraftan, mukavele, ifası maksadıyla hâkime arzedildiği
zaman, bazan objektif bir tanzim tarzına yaklaşır.
Filhakika, hâkim mukaveledeki tabirleri tefsir etmeğe mecbur
olacak ve bu tefsir mukaveleye yabancı bir unsuru, hâkimin aklını
(muhakemesini) ithal edecektir.
Hâkimin, evvelâ tarafların gerçek ve müşterek iradelerini araş
tırmağa mecbur olduğu doğrudur. Bu araştırma, mümkün olduğu
hallerde, sübjektif ve şahsî bir olayı, akitlerin iç iradesini meyda
na çıkarmağa yönelir.
Bu iç irade öğrenilemediği takdirde, mukavele tarafların ona
hüsnüniyet kaideleri gereğince verecekleri anlama göre tefsir edil
melidir. Bu tefsir henüz sübjektif veya yarı sübjektiftir. Filhakika
o, taraflar dikkatlerini fiilen bahis konusu şarta ve bu şartın anla
mına yönelttikleri ve böylece zihinlerinde irade beyanlarının şümu
lü ve hükümleri hakkmda muayyen bir fikir teşekkül ettiği nisbet-
te, muayyen bir sübjektif karakter taşır. Bu takdirde, hâkim, bir
tarafın beyanının diğer tarafın onun hakkında hüsnüniyet kaidele
rine göre hareket ederek sahip olabileceği ve olması gereken fikre
tekabül ettiğini kabul etmelidir.
Fakat, çoğu defa, hususî hal icapları bulunmaz ve hâkim akde
makul her şahsın ona verebileceği mânayı vermekten başka bir şey
yapamaz.
Bu, tarafların kullandıkları tabirlerin mânası üzerinde vazıh
bir fikre sahip olmadıkları veya bu tabirlerin ortaya çıkabilecek çe
şitli durumlarda ne tarzda anlaşılmaları gerektiğini hiç düşünme
dikleri, sayısı çok hallerde yegâne mümkün olan tefsir tarzıdır.
Bu gibi hallerde, tefsir esas itibariyle objektif ve akla uygun
dur ve bir kanun metninin tefsirinden mutlak surette farklı değil
dir. Hâkim, örf ve âdetlerden, teammüllerden, atasözü halini almış
pek eski prensiplerden faydalanabilir; bu sonunculara misal olarak
519
şunlar gösterilebilir : «Tereddüt halinde, mukavelenin hükümleri
bunları koyan aleyhine ve borç altına giren lehine tefsir olunur»,
yahut : «Şüphe halinde, akit onu kaleme alan taraf aleyhine tefsir
edilir».
Daha burada, hétéronomie'nin yani tarafların iradesi dışında
bir kaide kabul etmenin başlangıcı karşısında bulunmaktayız; zira,
tarafların kullandıkları tabirler belki de onlardan ne birinin, ne de
ötekisinin nazara almadıkları ve aklî prensiplere göre tâyin edilen
bir mâna almaktadırlar.
Fakat şimdi mukavelenin fiilî muhtevası bahsini bırakacağız.
Bu muhtevanın kâfi bulunmaması halinde ne olacağı sualini sora
cağız. O zaman menşeleri ne akitlerin derunî iradesinde, hatta ne de
beyanlarında bulunan tamamlayıcı bir takım unsurlara rastlaya
cağız.
Akdî hukukî münasebetin, mukaveleden hareket ederek, fakat
kendisini yaratanların iradelerine yabancı unsurlarla beslenerek na
sıl geliştiğini göreceğiz.
III
1. Tamamlayıcı kaideler : Tarafların anlaşmasını tamamlayan
birinci hukukî neticeler kaynağı kanundur. Herkes bilir ki, her akit,
tarafların ekseriya ne istedikleri ne de önceden düşündükleri fakat
tanzimi ve hususiyle tamamlayıcı mahiyet taşıyan bazı kanunî hü
kümlerin emrettiği önemli hukukî neticeler doğurur. Tamamlayıcı
kaideler mukaveleleri tamamlama görevini yerine getirdikleri için
böylece adlandırılmışlardır. Bunlar Borçlar Kanununun umumî kıs
mında olduğu gibi hususî kısmında da bulunmaktadırlar.
Tamamlayıcı kaidelerin mahiyeti hakkında iki görüş mevcut
tur. Bunları akdî nazariye ve kanunî nazariye olarak isimlendirece
ğim.
Birinci nazariye Tabiî Hukuk Okuluna ve hatta Roma hukuku
na kadar gider. Buna göre, tamamlayıcı kaideler tarafların mefruz
iradesini ifade ederler. Binaenaleyh, bunlar taraflarca arzu edilmiş
gibi sayılırlar ve mukavelenin gerçek anlamında akdî şartlarla aym
vasıfta bir cüz'ünü teşkil ederler.
Bu sistem her halde tamamiyle doğru sayılamaz. Filhakika, eğer
kanun sadece basit bir irade karinesi koysa idi, bu karine akitlerin
520
gerçekten böyle bir iradeye sahip olmadıklarını isbat etmeleriyle
çürütülebilirdi. İsviçreli bir müellifin, W. Burckhardt'm işaret etti
ği gibi, kanun hükmünü bertaraf etmek için, tarafların bu hususta
şu veya bu istikamette hiçbir niyetlerinin bulunmamış olduğunu is
bat etmeleri kâfi gelecektir.
Meselâ, satıcıyı alıcıya şeyin ayıplarına karşı tekeffülde bulun
ma mükellefiyeti altına sokan kaide sadece bir karine hükmünde ol
saydı, tekeffül borcu akitlerin bu meseleyi nazara dahi almadıkları
her defada bertaraf edilecekti. Şüphesiz, tamamlayıcı kanun hüküm
lerinin ifade ettiği mâna böyle olamaz.
Bununla beraber, bu nazariye bir hakikat payı ihtiva etmekte
dir ve yalnız o bugün hâlâ kabul edilen bazı hal tarzlarını izah ede
bilecek mahiyette görünmektedir.
İkinci nazariye modern doktrinin ekseriyetinin iltifatına maz-
har olmuştur. Tamamlayıcı kanun hükümleri, bağlayıcı kuvvvetini
akitlerin mefruz iradesinden değil, kanun koyucunun iradesinden
alan objektif kaideler olarak sayılmaktadır.
Halbuki, bana öyle geliyor ki, yürürlükte olan hukuk bu iki te
lâkkiyi biraraya getirmektedir. Tamamlayıcı kaideler, bazan akdî
şartlar gibi, bazan da kanunî hükümler gibi muamele görmektedir.
Bu kaideler, muteber bir akdin mevcudiyetini şart kılmaları ve
sadece âkit taraflar arasında hüküm husule getirip üçüncü şahısla
rı mükellefiyet altına sokmamaları bakımından akdî şartlara ben
zetilebilir. Bunların borçlu tarafından ihlâli, umumî kanunî hüküm
lerin ihlâlinde olduğu gibi bir haksız fiil teşkil etmeyip, bir akdin
ihlâli gibi sayılır. Mes'uliyetin mahiyet ve şümulü, kusur mefhumu,
isbat külfeti, yardımcıların fiilinden mes'uliyet, müruruzaman müd
deti, bütün bu meseleler, borçlu sanki tarafların fülen arzu ettikle
ri bir akit şartına aykırı hareket etmiş gibi Borçlar Kanununun 97
(Türk BK. md. 96) ve onu takip eden maddelerine tabi olur.
Fakat, diğer noktalarda, tamamlayıcı kaideler, diğer kanun hü
kümleriyle aynı rejime tabidirler. Muteberiyet ve yürürlük şartlan,
ilga, tefsir usulleri bakımından vaziyet böyledir. Tamamlayıcı ka
ideler de kanunu bilmemenin mazeret sayılmayacağı esasından fay
dalanırlar. Eğer taraflardan biri bunların mevcudiyeti veya netice
leri hakkında yanılmışsa, bu hata akdin muhtevasına müteallik bir
hata sayılmaz. Bu yanılan âkide akitle bağlı olmadığını iddia etmek
salâhiyetini bahşetmeyen, basit bir hukukî hata, saiklerde bir hatadır.
521
Bundan başka, tamamlayıcı hükümlerin çift anlamlı mahiyeti
çeşitli noktalarda kendini gösterir. Bazılarına işaret edeceğim.
/° Kanunun veya akdin üstünlüğü.

Birinci nazariyeye göre, kaideten akit ve yalnız başına akit, akit
lerin münasebetlerini idare eder. Kanun, ancak akdin bir hal tarzı
bahşedememesi halinde müdahale edebilir. Mukavele kaidedir, ka
nun istisnadır. Bu mânada olmak üzere bir fransız müellifi şöyle
yazmıştır : «Tamamlayıcı kaideler, bu hususta bizzat kaideler dü
şünmeyenlerin münasebetlerini tanzim için konulmuşlardır». Borç
lar Kanunu, bir mesele ne sarahaten ne de zımmen taraflarca nizam-
lanmadığı takdirde kanunun tatbik edileceğini beyan etmekle bu
görüş tarzını kabul eylemektedir (misal : BK. md. 267 - Türk BK.
md.262-)-
Bu sistemde, akdî bir irade izharının bulunmaması kanunun tat
biki için gerekli bir şarttır. îsbat külfeti, taraflardan kanunî hükmü
ileri sürene terettüp eder. O, akdin, ihtilaflı noktayı, ne sarahaten,
ne de zımnen tanzim etmediğini göstermelidir.
İkinci nazariyeye göre, bilâkis, kanun kaideyi, akit ise istisnayı
teşkil eder. Akdî bir irade izharının mevcudiyeti kanunun tatbik edil
memesi için gerekli bir şarttır. Kaideten, akitlerin münasebetleri
kanuna tabidir, fakat onlar kanunu bertaraf etmek salâhiyetini ha
izdirler. Akdin kanunun hilâfına olduğunu göstermek, kanuna değil
de akde istinad etmek niyetinde olan tarafa aittir. İsviçre doktrini
bu görüş tarzını kabul eder görünmektedir. «Hilâfına mukavele ol
madığı» yahut «hilâfına mukavele yapmak imkânı mahfuzdur» gi
bi ibareler kullandığı nisbette Borçlar Kanunu için de aynı şey söy
lenebilir. Tamamlayıcı kaideyi ön plâna alan bu ikinci sisteme göre,
yalnız tarafların sarih olmasa bile belirli bir irade beyanı kanundan
inhiraf etmeğe salihtir. isviçre'de doktrin bu ikinci görüşe katıl
maktadır. Federal Mahkeme de, tamamlayıcı hukukun ancak taraf
ların aksine olan sarih iradeleri karşısında kenara çekileceğine hük
metmiştir.
2° Kanunun tadili.
Mevzuat tadile uğradığı ve eski kanun zamanında yapılmış olan
mukavele yeni kanun zamanında hükümlerini husule getirdiği tak
dirde ne olacaktır.
522
Birinci sistemde, eski kanun tatbik olunmalıdır, zira o, akdin
bir mütemmin cüz'ü halini almıştır. Bana öyle görünmektedir ki,
bu netice, sadece kanunun tarafların iradesinden bağımsız olarak
tanzim ettiği hususların yeni kanuna tabi olacaklarım beyan eden
Medenî Kanunun sonuncu faslının 1-3üncü maddelerinden (Türk
MK. nun sureti mer'iyet ve şekli tatbiki hakkında Kanun md. 1 - 3)
çıkarılabilir.
Aksine, eğer, ikinci nazariyeye uygun olarak, tamamlayıcı hük
mün kanunî karakterini tamamiyle muhafaza ettiği düşünülecek olur
sa, bu hüküm ilga edilmiştir ve artık tatbik yeri bulamaz. Bu takdir
de, akit bundan böyle yeni kanun tarafından tamamlanacaktır. Bi
naenaleyh, hukukî münasebet kanun koyucu tarafından tadil edil
miş olacaktır.
Burada, birinci hal tarzının daha iyi olduğu ve eski hukuka ait
tamamlayıcı kaidelerin eski akitlere tatbikinde devam olunacağı
fikrindeyim. Bu mesele isviçre'de bilhassa irtifak akitleri dolayı-
siyle ortaya çıkmıştır.
3* Akit ile kanunun içtimai.

Akitler mukaveleye muhtevası tamamlayıcı bir kanun hükmü-
nünkiyle aynı olan bir şart ithal etmiş olabilirler. Meselâ, kira, taşı
ma yahut sigorta mukavelelerinde .kanunun bir maddesinin harfiyen
tekrarı olan şartlar bulunur. Diğer bir misal : Eski Borçlar Kanu
nunun 640 inci maddesinin ikinci fıkrasında, bir hissedarın anonim
şirket umumî heyetinde reylerin beşte birinden fazlasına sahip ola
mayacağı beyan ediliyordu. Bir çok şirketlerin esas mukavelename
leri bu kaideyi aynen alan şartları ihtiva etmekte idi.
Bu gibi hallerde, böyle bir hüküm akdin gerçek bir şartı hali
ni mi alır, yoksa kanunî hükmün basit bir hatırlatılmasından mı
ibarettir? Tarafların niyetine göre, biri veya öbürü olabilir. Fakat
bu niyet belirli olmadığı takdirde hâkim bir seçim yapmak zorun
dadır.
Bu hususta Federal Mahkeme her iki yönde de kararlar vermiş
tir. Onun iki kararında bu hükümleri akdin şartları gibi saydığım
söylemekle iktifa edeceğim. Tarafların, bir taşıma akdinin ifasının
îç Sularda Seyrüsefer hakkındaki Alman Kanununa tabi olmasını
kararlaştırdıkları bir meselede, Federal Mahkeme bu Alman Kanu-
523
nunun akdin mütemmim cüz'ünü teşkil ettiğine ve akdin tamamı
nın İsviçre hukukuna tabi olduğuna hükmetmiştir. Anonim şirket
hissedarının rey hakkı ile ilgili halde de, esas mukavelede yer alan
şartın, kanunun basit bir tekrarı olmadığına, fakat Kanunun 640
inci maddesinin ilgasından sonra da tatbikine devam olunan esas
mukavelenin gerçek bir hükmü olduğuna karar vermiştir.
Binaenaleyh, her akdin, biri akitler tarafından istenilen, diğeri
objektif hukuk tarafından tâyin edilen iki seri hukukî netice doğur
duğunu kabul etmek lâzımdır. İki zıt prensibin, ferdî menfaatle ob
jektif adaletin, tek bir gayeyi gerçekleştirmek üzere biri diğerinin
eksikliklerini tamamlamaya gelen iki yaratıcı kuvvetin bu birleşme
si bir paradoks, tenakuza götüren bir düşünce tarzı mahiyetindedir.
2. Hâkimin tamamlayıcı yetkisi :

Akdin hükümlerini tesbite yardım edebilecek ikinci bir objek
tif unsur, hâkimin müdahalesidir.
Filhakika, hâkim, bir akitte kararlaştırılan hususları tamamla
makla görevli olabilir. Bu görev ona çeşitli hallerde yüklenebilir.
Bunlardan, yalnız, benim nazarımda başlıcaları olan iki tanesini
hatırlatacağım.
İsviçre hukukçularınca da en çok bilinen birinci hal, tarafların
akdin bütün esaslı noktaları üzerinde mutabık kalıp, ikinci derece^
de bir nokta üzerinde mutabakata varamamış olmalarıdır. Bu tak
dirde, taraflar, bu ikinci derecedeki noktayı, ileride tanzim etmek
üzere mahfuz tutarlar. Eğer, sonradan anlaşmağa muvaffak ola-
mazlarsa, askıda bırakılan noktayı, hâkim, Borçlar Kanununun 2
nei maddesinin ikinci fıkrasına göre, işin mahiyetini gözönünde tu
tarak bizzat tanzim eder. Bundan, akdin bir şartının taraflarca değil,
hâkim tarafından konulması neticesi çıkar.
Fakat şu ikinci hal de ortaya çıkabilir : taraflar bir nokta üze

rinde uyuşmaya varmamışlardır, çünkü bu noktayı, mukaveleyi ak
dettikleri anda hiçbir suretle gözönünde tutmamışlardır. Sonradan,
akdin ifasını hüsnüniyet kaidelerine aykırı kılmamak için önceden
düşünmedikleri meseleye mutlaka bir hal tarzı bulmak zarureti
kendini gösterir. Bu takdirde, akdin bir boşluk arzettiği söylenir.
Bazan bu boşluk tamamlayıcı bir kanun hükmünün uygulanmasıy
la doldurulabilir. Fakat, bazan da böyle hükümler mevcut olmaz.
524
Kanun tarafından öngörülmemiş olan bu gibi haller nadirdir, fakat
bazan ortaya çıkarlar ve Federal Mahkemenin içtihadlarında bun
ların misallerini bulmak kabildir.
Doktrin ve mahkeme içtihadları, böyle hallerde, hâkimin, mev
cut olmayan hükmü bizzat kaleme alarak akdi tamamlamak yetki
sini haiz olduğunu kabul etmek hususunda mutabıktırlar.
Doktrinde, hâkimce, tarafların bahis konusu noktayı tanzim et
miş olsalardı muhtemelen izhar etmiş olacakları iradenin mi araş
tırılması gerektiği, yoksa hâkimin akdi yapıldığı şekilde temel itti
haz ederek ve onun gayesine ve ruhuna uyarak makul bir tanzim tar
zını mı tesbit ettiği hususunda ihtilâf vardı. Medenî Kanunun 2 nei
maddesini en yeni şerhedenlerden Berne'de Profesör olan B. Merz,
biri objektif ve diğeri sübjektif olarak vasıflandırılan bu iki usulün,
gerçekte ayniyet arzettiği kanaatindedir. Gerçek usul, hareket nok
tası olarak, akdin müşahhas gayesini alması ve bu gaye ile ahenk
halinde olan bir hal tarzı araştırması bakımından sübjektiftir. Bu
usul, akde taraflarm halin icaplarına göre hüsnüniyet kaideleri gere
ğince bekleyebilecekleri ve beklemeleri lâzım gelen bir ilâveyi ge
tirmeğe yöneldiğinden objektiftir.
Kanaatimce, hâkim akdi objektif prensiplere göre tamamlama
lıdır. Meselâ, taraflardan hangisinin iradesini diğerine kabul ettir
meğe muvaffak olacağını araştırmamalı ve tarafların mefruz irade
si, âkitlerden birinin iktisadî üstünlüğü dolayısiyle âdil ve makul
olmayan bir mahiyet taşıyorsa bu iradeyi nazara almamalıdır. Hâ
kim, akdi olduğu gibi (yoksa olması lâzım geldiği gibi değil) ele ala
rak nasıl makul bir surette tamamlayabileceğini ve geliştirebilece
ğini araştırmalıdır.
3. Teamüller:
Akdin hükümlerini şekillendirmeğe yardım eden üçüncü objek
tif âmil teamüller ve hususiyle ticaretteki ve işlerdeki teamüller
dir.
Teamüllerin menşei, tüccarların serbestçe yaptıkları muame
lelerde ve serbestçe girişilen taahhütlerdedir. Fakat bunlar devam
lı surette tekrar edilmeleriyle sosyal bir olay halini alırlar. Eskilik
leri neticesinde iradî menşelerini kaybederler ve kaidevî (normatif)
bir karakter alırlar.
525
Bununla beraber, bunlar örf ve âdet kaidelerinden, kendilerine
uyanlarda mecburiyet hissinin (hukukî kanaatin, opinio necessita
tis) bulunmaması bakımından ayrılırlar. Medenî Kanunun birinci
maddesi bunları hukukun kaynakları arasında zikretmemektedir.
Doktrin ve Federal Mahkeme de bunların objektif hukuk vasfını ta
nımamaktadırlar.
Federal Mahkeme, yakın tarihli bir kararında şöyle demektedir :
«Bunlar müsbet hukuk kaideleri değildirler ve kanun bu hususu sa
rahaten mahfuz tutmadığı takdirde, hukukî kaide sıfatiyle ileri sü
rülemezler ve tamamlayıcı kaidelere takaddüm edemezler» (BGE
83 II 522, Sem. Jud. 1958, sh. 609).
İsviçre hukuk sistemi teamüllere büyük bir önem atfeyleme^-
mektedir; onlara ticaret ve sanayi muhitlerinin izafe ettiği görevi
temin etmekten ziyade teamüllerin yazılı kanuna olan tecavüzlerine
engel olma hususunda ihtimam göstermektedir.
Federal Mahkemenin akdi sahada teamüllerin rolünü tavzih

etmeğe çağrıldığı kararlar daha ziyade nadirdir ve onun gerçek bir
doktrin kurmasına imkân vermemişlerdir. Fakat teamüllerin Fe
deral Mahkeme'de bir güvensizlik hissi doğurduğu intibaı uyanmak
tadır.
Böylece, bir kararında Federal Mahkeme, denizde taşıma rizi
kolarına karşı bir sigorta mukavelesinde ihtilaflı bir tabirin («ge
mi üzerine yükleme» kelimeleri bahis konusuydu) o daldaki teknik
ve milletlerarası teamüllere göre değil, carî dildeki mutad mana
sına göre tefsir edilmesi gerektiğine hükmetmiştir (BGE 82 II 445,
JdT, 1957, sh. 360).
Başka bir kararda, Federal Mahkeme, ticarî bir işte, bir şey
imalini ısmarlayan şahsın, kanunda ücretin teslim anında ödenme
si gerektiği emredilmesine ( Borçlar Kanununun 372 nei maddesi
-Türk BK. omd. 364 -) rağmen, basma kumaş imali ile ilgili dalda
mevcut bir ticarî teamülü ileri sürerek ücreti teslimden sonra otuz
günlük bir müddet içinde ödemek iddiasında bulunamayacağına
hükmetmiştir (BGE 83 II 522, Sem. Jud. 1958, p. 609).
İsviçre hukukunun teamüller karşısındaki bu çekingen davra
nışının çeşitli sebepleri vardır.
Başlangıçta, Federal Mahkeme henüz tevhid edilmiş olan borç
lar hukukunu, ticaret mahkemelerinin sistemli surette mahallî tica-
526
ri âdetler yararına kanunu bertaraf etmeleri tehlikesine karşı koru
mak mecburiyetinde kalmıştı.
Daha sonraları, yüksek Mahkeme, âkitlerden birini bilmediği
ve bilmesi de lâzım gelmeyen bir ticarî teamülün doğuracağı şa
şırtıcı neticelere karşı korumak gibi pek meşru bir düşünce ile ha
reket etmiştir.
Yalnız bir defa, Federal Mahkeme iki tacir arasındaki bir ih
tilâfta kanuna aykırı teamüllerin tatbikini, tarafların bunları sara
haten veya zımnen akitleri içine soktuklarını ayrıca araştırmaksı-
zın kabul etmiş görünmektedir.
Yazılı kanunun işlere ait hukuku (droit des affaires) kâfi de
recede teferruatlı bir surette tanzim ettiği bir sistemde teamüllerin
önemli bir yer işgaline hak iddia edememeleri tabiidir. Ayrı bir ti
caret hukukuna ve ticaret mahkemelerine sahip olan memleketler
de, ticarî teamüllerin daha geniş bir -kabule mazhar oldukları gö
rülmektedir. Ticaret mahkemeleri medenî hukuk mahkemelerinden
daha fazla ticarî teamüllerin mevcudiyetini araştırmak ve bun
ları tatbik etmek eğilimindedirler.
Bu itibarla İsviçre hukuk rejiminin şartları, ticarî teamülle
rin müsbet hukuka geniş ölçüde dahil edilmesine müsait değildir.
Fakat bu teamüller muhtemelen iş hayatında mahkemelerin ka
rarlarının zannettirdiğinden çok daha büyük bir rol oynarlar.
Bunların gerçek şümulünü anlamak için, şerhlere ve içtihad
külliyatlarına değil, iş adamlarının dosyalarına, idare meclislerinin
ve müdürlüklerin zabıtlarına, büyük meslekî birlikler tarafından
teşkil edilen hakem mahkemelerinin kararlarına bakmak lâzımdır.
Satış hakkında Milletlerarası Kanun Tasarısında, tarafların :
a) sarahaten veya zımnen atıfta bulundukları teamüllerle;
b) akitlerin durumunda bulunan şahısların umumiyetle tatbik
edilir saydıkları teamüllerle bağlı olduklarının beyan edilmesi bu
rada kayda değer bir husustur.
Tasarıda şu da ilâve edilmektedir : «Teamül, bu kanuna aykı
rı olduğu takdirde, ona takaddüm eder».
Akitler tarafından sarahaten veya zımnen riayeti mecburî ol
duğu ayrıca beyan edilmemiş bulunan bir teamülün onlar için
527
mecburî kılınabilmesi ve hatta tamamlayıcı kanun hükümlerine ay
kırı olabilmesi fikri isviçre özel hukukunda küçük bir inkılâp teş
kil ederdi. Bununla beraber, belki de bu fikir istikbalde, hiç olmaz
sa tacirler arasındaki münasebetlerde kendini kabul ettirecektir.
Bu fikir bana korkulacak gibi görünmemektedir. Belki, ticarî te
amüllerin, daha uygun ve akdin bütünüyle daha iyi ahenk arzeden
bir hal tarzı sağladıkları takdirde, tamamlayıcı kanun hükümlerine
takaddüm etmelerine karar verilebilirdi.
4. Muhtevası önceden tesbit edilmiş mukaveleler.

Hatırlatmak istediğim dördüncü ve sonuncu rasyonelleştirme
âmili, akdî münasebetleri teferruatıyla tanzim etmek için önceden
tesbit edilmiş akit örneklerinde veya tiplerinde ifadesini bulur. Bun
ların en bariz misalini, büyük teşebbüslerin umumî şartları teşkil
eder.
Büyük sayıda şahıslarla daima benzer işler yapan teşebbüsler,
zamandan tasarruf etmek ve müşterileriyle olan münasebetlerini
yeknesak temellere dayandırmak maksadıyla, akitlerinin umumî
şartlarını önceden kaleme alırlar ve bunları formüller halinde bas
tırırlar.
Bu teşebbüsler esas itibariyle bencilce gayeler takip ederler :
çalışmalarını basitleştirmeği, işletmelerini rasyonnelleştirmeği, akit
lerin haklarını ve borçlarını vazıh surette tesbit etmeği ve ekseriya
da kendilerine çeşitli avantajlar sağlamağı hedef tutarlar; bu avan
tajların misali olarak edalarının yerine getirilmesi için müsait şart
lar, ademi mes'uliyet şartlan, fesih hakları v. s. gösterilebilir.
Bir bakıma, bu formüller, kanundan ayrıldıkları ve iktisadî bir
iş sahasına veya muayyen bir teşebbüse hususî surette uydurulmuş
şartları ihtiva ettikleri cihetle, mukavelelerin şahsî ve sübjektif ka
rakterini geliştirmeğe yönelirler.
Fakat, diğer taraftan bunlar bir objektiflik unsuru gibi görü
nürler. Teşebbüsün, aktedilecek belli olmayan sayıdaki akitlere ta
allûk eden bir nevi umumî iradesini ifade ederler.
Bu umumî şartları koymakla, onları umuma bildirmekle, teşeb
büs fiiliyatta farklı şartlarla akit yapmaktan ve müşterileri arasın
daki eşitliği bozmaktan kaçınır. Ferdî bir akit yapacağı zaman, önce
den tesbit edilmiş umumî şartları, sanki hariçten zorlanan bir kai
deyi tatbik ediyormuş gibi tatbik eder.
528
Umumî şartlar, bunları müşterileriyle olan münasebetlerinde
kullanmağı taahhüt eden müteaddit teşebbüsler tarafından müşte
reken Ikabul ve bilhassa bir dernek veya kartel tarafından tesbit
edilmiş oldukları takdirde daha objektif bir mahiyet kazanırlar.
Bu takdirde, umumî şartlar, bir cüz'ünü teşkil ettikleri akdin
iki tarafının ferdî iradesini ifade ediyor sayılırlar, fakat aslında bir
topluluğun kollektif iradesini ifade ederler. Bu itibarla, bu şartlar,
bizi burada ilgilendiren cihet bakımından, geniş ölçüde akdin ob
jektif unsurlarının ayırıcı vasıflarını taşırlar.
İsviçre gibi ticaretin ve sanayinin çok teşkilâtlanmış olduğu
bir memlekette, umumî şartlar zarurî olarak fazla sayıdadır. Husu
siyle, sigortacıhkda, bankacılıkda, taşıma işlerinde olduğu gibi top
tan ticarette ve sanayide de durum böyledir.
Hukukta umumî şartlar bizatihi hiçbir normatif değer taşımaz
lar. Bunlar sarih veya zımnî bir atıf gereğince akdin bir cüz'ü hali
ni almadıkça mecburîlik vasfını kazanmazlar.
Federal Mahkeme, âkit taraflardan birinin diğerine karşı umu
mî şartların münderecatmı dermeyan etmeğe haklı olduğu halleri
vazıh bir surette tesbit etmiştir (BGE 77 II 154, JdT 1952, sh. 12) :
Sarih bir mukavelenin mevcudiyeti zarurî değildir. Şunlar kâ
fidir : 1° Müşterinin sarih ve görünebilir surette umumî şartların
mevcudiyetine dikkati çekilmelidir; meselâ akdin formülü şu keli
melerle başlamalıdır: «... mn umumî şartlarına müsteniden...». 2°
Müşteri, umumî şartları öğrenebilmek imkânına sahip olmalıdır.
Müşteriden muayyen bir dikkat beklenir; fakat bu hususta on
dan beklenecek olan dikkat, müşterinin umumî şartları koyan der
neğin bizzat üyesi olmasına, derneğe bağlı firmalarla devamlı ola
rak iş yapan bir tacir olmasına (meselâ, taşıyıcı firmalarla her gün
akitler yapan bir ithalâtçı), veya iş hayatına yabancı olup tasarruf
larını bir bankaya yatıran veya bir şirket nezdinde sigorta yaptıran
bir şahıs olmasına göre farklı ölçülere tabi tutulur.
Her halde, bir teşebbüs veya teşebbüsler grubu tarafından ko
nulan umumî şartlar, sarih veya zımnî surette gerçekten kabulleri
bulunmadıkça üçüncü şahıslar için normatif (tanzim edici) bir de
ğeri haiz olmazlar.
Bazıları tarafından teklif edildiği gibi, tecrübeye göre yalnız
umumî şartlara müsteniden akit yapan biriyle mukavele akdeden
529
her şahsın, bahsi geçen şartlara inkıyad etmiş sayılmasını kabul
etmek mümkün değildir (karş. Rusça, Wirtschaft und Recht 1957,
sh. 217).
İtalyan Medenî Kanunu karşı âkidin umumî şartları bilmiş ve
ya mutad ihtimamı göstererek bilmesi lâzım gelmiş olması şartını
aramaktadır (md. 1341). Teşebbüsün yararına öngörülmüş veya
müşteri için tehlikeli olan bazı şartlar ancak bunlara ayrıca yazı
ile rıza gösterilmiş olması kaydiyle muteberdirler (fıkra 2).
isviçre hukukunda, bu konuda herhangi bir kanunî hüküm bu
lunmadığı cihetle, müşterinin kanun tarafından kendisine bahşedi
len haklardan feragatini tazarnmun eden yahut teşebbüse aşırı hak
lar tanıyan şartlar muvacehesinde mahkemelerce sıkı bir murakabe
icra edilmesi zarureti bulunmaktadır. Teşebbüs, tek taraflı olarak
mesleğin kanununu koyamaz.
IV
Buraya kadar, taraflar kendilerine ait hiçbir irade izhar etme
yince müdahale eden dış âmilleri nazara aldık. Şimdi nazarlarımızı
âmir hükümlere doğru çevirelim; göreceğiz ki, bu hükümler muka
velelerin neticelerini, ya taraflarca izhar edilen iradeden ayrılarak,
ya da hatta onların kat'i iradelerinin aksine olarak tanzim etmekte
dirler.
Filhakika, tabir caizse sadece menfi bir hüküm doğuran âmir

mahiyette kanunî kaideler mevcuttur. Bunlar bazı mukaveleleri ve
ya mukavelelerin bazı şartlarını yasaklarlar, fakat onların yerini al
mazlar.
Bu kaideler, akdin sadece bir şartını veya bir şartının bir kıs
mını hükümsüz bıraktıkları takdirde, Borçlar Kanununun 20 inci
maddesinin ikinci fıkrasına göre, akit geri kalan kısmı bakımından
yürürlükte kalır, meğer ki hükümsüz olan kısımlar olmaksızın ak
din yapılmayacağına kabule mahal bulunsun. Böylece, kanunen mü
saade edilen azamî haddi aşan bir faizin kararlaştırıldığı bir karz
akdi, faiz nisbeti müsaade edilen azamî hadde indirilmek suretiyle
yürürlükte tutulur.
Kanun bu suretle akdettiklerinden farklı bir akdin idamesini
taraflara yüklemektedir. Bununla beraber, irade muhtariyeti pren
sibine kâfi derecede riayet edilmektedir; çünkü (umumiyetle kabul
530
edilen telâkkiye göre), böylece tadile uğrayan akit, akitlerin kısmî
butlanı gözönünde tutmuş olsalardı muhtemelen akdedecek olduk
larına uygundur.
Fakat, müsbet bir netice doğuran âmir mahiyette kanun hü
kümleri de mevcuttur. Bunlar mukavelenin bazı neticelerini bizzat
tanzim ederler; taraflar anlaşarak sarahaten bunları fanklı bir su
rette tanzim etmek iradesini izhar etseler dahi vaziyet değişmez.
Taraflardan biri diğerini, akitlerin ne hakiki, hatta ne de mefruz
iradelerine uyan bir akdi ifaya zorlayabilir. Adaletin zarurî icapları
için, kanun, taraflarca inşa edilen binadan bir taşı koparıp, onun
yerine kendi malzemesini koyar.
Bu gibi haller, zannedildiğinden daha fazla sayıdadır. İsviçre'
de uzun zamandan beri, ekseriya taraflardan diğerine nisbetle daha
zayıf ve himayeye lâyık addolunan birini korumağa hizmet eden
âmir hükümleri muhtevi kanunlar mevcuttur. Sigorta mukavelesi
hakkında kanun, Borçlar Kanununun kefalete dair yirminci babı,
acentelik mukavelesi hakkındaki fasıl, seyyar tüccar memurlarının
hizmet şartlarına müteallik Kanun misal olarak zikredilebilir.
Borçlar Kanununun 100 ncü maddesini de (Türk BK. md. 99)

zikretmek kabildir. Eğer herhangi bir akitte borçlunun, kusurunun
ağırlığı ne olursa olsun borçlarının hiç ifa edilmemesinden veya
noksan ifa edilmesinden mes'ul tutulmayacağı kararlaştırılmış ise,
kanun, borçluyu buna rağmen kastından ve ağır kusurundan mes'ul
olmağa mecbur eder.
Kanun muayyen malların satışı veya kirası için caiz olan azamî
bedeli tesbit ettiği takdirde vaziyet aynıdır. Doktrinde ve mahk&-
me içtihadlarmda, kanunun müsaade ettiği azamî haddi aşan edala
rın, tarafların mefruz iradesini hesaba katmağa mahal olmaksızın
tenzil edilmesi gerektiği kabul edilmiştir.
Borçlar kanununun 323 üncü maddesinin 2 nei fıkrasına göre
(Türk BK. md. 317 f. II), toplu bir iş sözleşmesi mevcut olduğu
takdirde, iş sahipleriyle işçiler arasında akdedilen ve toplu sözleş
menin âmir hükümlerine aykırı olan hususî anlaşmalar batıldır ve
bahsi geçen âmir hükümler bunların yerine kaim olur.
Daha başka misaller de, hususiyle havada taşıma hakkında
milletlerarası Varşova Mukavelesinden veya 20 aralık 1962 tarihli
Karteller hakkındaki yeni İsviçre Kanunundan alınma misaller de
531
zikredilebilir. Bir ay evvel yürürlüğe giren bu sonuncu kanun Fede
ral Mahkemeye kartel mukavelelerinin hükümlerini tadil etmek yet
kisini vermektedir (md. 22).
Bütün bu hallerde, artık mukavele serbestisinden bahsedilemez.
Daha ziyade, kanunî zorlamadan bahsetmek yerinde olurdu. Akit
ler, kısmen kanunun açık iradelerinin hilâfına onlara yüklediği
bir hukukî münasebetle bağlıdırlar. Klâsik akit kavramından biraz
uzaklaşılmakta ve mes'uliyet kavramına yaklaşılmaktadır.
Neticeler
Sözlerime başlarken, niyetim, akitlerin neticelerini tâyin etmeğe
yardım eden objektif unsurları belirtmekti. Bu gözden geçirme
zarurî olarak fazla çabuk ve pek sathî oldu. Dikkatinizi mesele
üzerine çekmekten başka bir şey yapamadım.
Bu dış etkenlerin önemi hususunda mübalâğa etmemek lâ
zımdır. Bunlar hususî iki şahıs tarafından yapılmış serbest irade
ye dayanan muamele olmak vasfını taşıdığı nisbette akdin esası
nı haleldar etmemektedir. Bazan, akit müessesesi sanki çöküntü
halindeymiş ve mevcudiyeti tehlikeye girmiş gibi akdin inhitatın
dan bahsedilmektedir. İsviçre'de vaziyet hiç de böyle değildir ve
hususî akitlerin memleketimde daima iktisadî ve sosyal hayatın
muharriki olduğu aşikârdır. Bu müessese daima fevkalâde can
lı olmuştur. Fakat şu da bedihîdir ki, hususî hukukları akit ser
bestisi prensibine dayanan bütün memleketlerde, akit serbestisi
nin şümulü oldukça hissolunabilir şekilde tahavvüllere uğrar.
Bu serbesti malların ve hizmetlerin piyasaya kâfi miktarda arzedil-
mediği sahalarda kısıntılara maruz kalır; nitekim, İsviçre'de husu
siyle orta sınıfa ve küçük ücretliler sınıfına mahsus meskenlerde
vaziyet henüz böyledir.
Sözlerimi tamamlamadan önce, başlangıçta vazettiğim meseleye,
akitle adalet arasındaki münasebetler meselesine avdet edeceğim.
Liberal ve ferdiyetçi okul, hususî hukuk alanında, akit serbestîsiyle
akdî adalet arasında netice itibariyle ayniyet olduğunu tedris eder
di. Serbestçe aktedilmiş akit, âdil akitle aynı anlamda sayılmaktay
dı. Modern hukuk düşüncesi bilâkis akit serbestîsiyle adalet arasın
da muhalefet olabileceğini kabul etmektedir. Bahsettiğim objektif
532
unsurlardan ilk ikisi, kanun ve hâkim, daima adaletin gerçekleşme
sine müsaittirler; son ikisi, yani teamüller ve muhtevası önceden
tesbit edilmiş akitler ise daima adaletin gerçekleşmesine müsait de
ğildirler. Fakat meseleyi yeniden ortaya koyuyorum. Kanun koyu
cunun âdil kanunlar çıkarma mecburiyeti olduğu gibi, mukavele
akteden fertlerin de âdil mukaveleler yapmak mükellefiyeti var mı
dır ? Yoksa fertler, menfaatleri böyle gerektiriyorsa objektif ada
letten ayrılarak menfaatlerini adalete tercih edebilirler mi ?
Bu konudaki görüşüm şöyledir. Akitler sadece kendileri için
akit yaptıkları taktirde böyle bir mecburiyetleri yoktur. Âmme in
tizamına, umumî adaba ve şahsiyet haklarına riayet etmeleri kâfi
dir.
Yakın bir geçmişte, Federal Mahkeme, bir çok hukukçuya sos
yal bakımdan arzuya şayan gözükmeyen, fakat hukukun umumî
esaslarını ihlâl de etmeyen yeni bir tipte mukaveleler yapmakta fert
lerin serbest olduklarım beyan etti. Bahis konusu olan önceden yapı
lan tediyeleri tazammun eden satışlardı. Ondan sonra, bu satışlar
23 mart 1962 tarihli bir kanunla sıkı bir nizama bağlandılar.
On sene evvel, Federal Mahkeme, kararlarından birinde şu be
yanda bulunmuştur: «Bir hakkın, hususiyle akit serbestisinin caiz
olan sınırlar içinde kullanılması, bu kullanmanın sadece objektif ba
kımdan makul bir sebepten mahrum olması yüzünden gayrikanunî
olmaz. Kendisinin ibir sübjektif hak veya bir hukuk kaidesi gereğince
bir fiil veya içtinapta bulunması caiz olan kimse bu yetkisini objek
tif bakımdan muhik bir şekilde kullanmağa mecbur değildir.»
Buna mukabil, akitlerin, iki halde, objektif adalete ve hukuk
hissine uygun akitler yapmak mecburiyetinde oldukları kanısında
yım :
1° Birinci hal, taraflardan birinin önceden mukaveleyi kaleme
alması ve diğer tarafın bunu sadece değişiklik yapılmaksızın kabul
veya reddetmek durumunda olmasıdır. Bu gibi akitler, bilhassa
Fransız doktrininin «iltihakî akitler» adını verdiği ve kütle halinde
(toplu halde) akitler (contrats de masse) de denilen mukaveleler
dir.
2° İkinci hal, piyasada bir inhisar mevkii işgal eden iki veya
daha ziyade teşebbüsün yalnız kendilerinin ve kendi nüfuzlarına
ihtiyarlarıyla tabi olan şahısların mukadderatları hakkında değil,
533
üçüncü şahısların da mukadderatları hakkında karar vermek, hu
susiyle hangi şahısların bir mesleği veya zenaati hangi şartlar altın
da icra edeceklerine dair karar vermek durumunda olmasıdır. Bu
teşebbüsler veya teşebbüs grupları, İsviçre'de fiiliyatta ancak top
lumun bütününe ait olması gereken bazı kudretlere sahip olmağa
muvaffak olmuşlardır. Hususî hukuk müesseseleri hususî şahısla
rın birbirlerine karşı bağlanmalarına cevaz vermektedirler. Fakat
bu müesseseler onların üçüncü şahıslara karşı bağlanmalarına cevaz
vermek için yapılmamışlardır. Bununla beraber, eğer böyle durumlar
ortaya çıkarsa bu mukaveleleri, bilhassa ittifak (entente) veya kar
tel adını taşıyan mukaveleleri meydama getirenler, basit fertler için
bahis konusu olmayan vazifelerle mükelleftirler. Bunlar fiiliyatta,
kudretlerini şahsî sahalarının dışına teşmil ve muayyen ölçüde baş
kalarının sahasını tanzim etmekle, objektif adalet esaslarına sıkı
surette uymak ve kendi bencil menfaatlerini, yahut yalnız kendi
bencil menfaatlerini değil, fakat umumun iyiliğini de üstün tutmak
mükellefiyeti altına girerler. İki ay evvel 15 şubat 1964 de yürürlü
ğe giren 20 arahk 1962 tarihli Karteller hakkındaki İsviçre kanunu
bu neticeyi gerçekleştirmeğe yönelmektedir.
Akitlerin kıymetli âletler olduğunu ve kıymetli âletlerin çoğu

gibi öğrenilmesi ve kullanılması güç olduğunu söyleyerek sözle
rime son vereceğim. Akitler ferdî iradelerin ve adalet prensip
lerinin buluşma yeri olan ve ahlâkî ve sosyal fikirlerin gelişimine
tabi bulunan, mudil vakıalardır ve hukukçu ve arayıcı için daima
tükenmez bir çalışma ve şiddette ilgi çekici bir düşünme konusu
olacaklardır.
534

40 Yil Armagani Tumu

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

40 Yil Armagani Tumu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ANKARA ÜNİVERSİTESİ HUKUK FAKÜLTESİ YAYINLARI NO.

ANKARA HUKUK FAKÜLTESİ

40. YIL ARMAĞANI

Ajar» - Türk Matbaası / Ankara, 1966

MELANGES PUBLIES A LOCCASSION DU QUARANTIEME

FESTGABE DER JURISTISCHEN FAKULTAET ANKARA

HUKUK SOSYOLOJİSİ VB HUKUK TARİHİ

THE ADDRESS OF THE LATE MINISTER OF JUSTICE Mr. MAHMUT ESAT

THE REFORM OF THE ITALIAN PENAL CODE, by GIUSEPPE BETTIOL, (Text

SOCIAL CHANGES AND THE CRIMINAL LAW IN FRANCE, by B. BOUZAT, Pro­

IS DEPOLITISATION A MYTH OR A REALITY ?, by GEORGES VEDEL, Profes­

SOCIOLOGY AND HISTORY OF LAW

LA RÉFORME DU CODE PÉNAL ITALIEN, par le Professeur GIUSEPPE BETTIOL

DÉPOLITISATION, MYTHE OU RÉALITÉ ? par le Professeur GEORGES VEDEL

LE MYTHE DE MAGNA CARTA, par le Professeur H. V. WISEMAN

QUELQUES PROBLÈMES RELATIFS À LA RESPONSABILITÉ CIVILE EN DROITS

LES ACTES JURIDIQUES ACCOMPLIS PAR UNE" PERSONNE PRIVÉE DE DISCER­

LES ACTES JURIDIQUES ACCOMPLIS PAR UNE PERSONNE PRIVÉE DE DISCER­

LES ÉLÉMENTS OBJECTIFS DANS LES CONTRATS, par le Professeur WAL­

SOCIOLOGIE ET HISTOIRE DU DROIT

LA PLANIFICATION ET LES ENTREPRISES, par M. MENDÈS-FRANCE (Texte

Prof. Dr. KUDRET AYITER

DIE REDE MAHMUT ESAT BOZKURTS, JUSTIZMINISTER (1925) XXVII-XXIX

Prof. Dr. HÜSEYİN CAHİT OĞUZOĞLU

Prof. GEORGES VEDEL

Prof. GEORGES VEDEL

Prof. WALTER YUNG

Prof. WALTER YUNG

Prof. Dr. COŞKUN ÜÇOK

Prof. Dr. Kudret AYİTER

Sayın Başkan, Çok değerli Misafirlerimiz, Sevgili Öğrencilerimiz.

5 Kasım 1925 de açılan Ankara Hukuk Fakültesi, 1964-1965 Aka­

40 Yıl aslında uzun bir müddet değildir. Bu yakınlarda 700 üncü

Ankarada bir Hukuk Mektebinin açılması hakkındaki ilk teşeb­

Ankara Hukuk Fakültesinin, mamelekinin ilk cüz'ü, kocaman

Bu gün Fakültemizde bir de sergi açıyoruz. Ankara Hukuk Fa­

Öğrenim ilk sene inkilâp müesseselerinin içinde oluyor. Öğren­

Fakülteye şahsiyeti ile izini bırakmış olan ilk Dekanı - o zaman­

Fakültenin Cemil Bilsel'den sonra Dekanlığını 8 sene Baha Kan­

Bu a r a d a geçen yıl içinde Fakültemizde kutladığımız Magna

Fakültemizin yalnız öğretim ve araştırma vazifesi olduğuna da

Fakülte Kütüphanesi geçen 40 yıl içinde iki devre gösterir. 1925

Fakülte Resmî neşriyatı 208 rakkammı bulmuştur. Buna teksir

Fakültemiz son yıllar içinde Hür Berlin Üniversitesi, Strassbourg

Fakültemizi milletler arası a l a n d a isimleri ile tanıtan Prof. Paul

40 inci Yılımızı doldurduğumuz bu günde geriye, eski «Hocala­

Sözlerimi bitirirken Fakültemizin, 50 nei 100 üncü ve nice yüz­

Cumhuriyetin Merkezi İdaresinde bir Hukuk mektebi açmak ve­

Türk İnkılâbı nedir? Bu inkılâp, kelimenin vehleten imâ ettiği

Millet, Beynelmilel umumi mücadele sahasında sebebi hayat

Çok Milletlerin halâs ve itila mücadelesinde mütehevvir olduk­

Bahsettiğim büyük inkilap yolunda Türk Milletinin şimdiye ka­

Zannederim ki Ankara mektebi hukuk ile Cumhuriyet Hukukunu

Cumhuriyet Türkiyesinde eski kavaidi hayat, eski hukuk yerine

Talebe Efendiler ve Hukuk Mün1:esibi Efendiler.

Yeni Hukuk esaslarından, yeni ihtiyacatımızm talep ettiği ka­

Köhne hukukun ve müntesiplerinin matbaanın memleketimize

Hattâ Cumhuriyet ilân olunduktan sonra vukua gelen feci bir

Ankara'mızın, (Adliye Hukuk Mektebi), Türk'ün şanlı ve çok

izin verirseniz okulumuzun temel ilkelerini birkaç cümle içinde

îslâm uygarlığından olan hukukşinaslar çok yazık ki, anlayış­

(*) M. E. Bozkurt'un konuşması Prof. Dr. Coşkun Üçok tarafından arılaştınlmıştır.

Bu (Kale) kuralı, bilinç ve etkinliğine tarihin alanı bile dar j

Bugün büyük devrim liderimizin işaret ettiği yolda yürümeği

SOCIAL CHANGES AND THE CRIMINAL LAW IN FRANCE, by B. BOUZAT, Pro

IS DEPOLITISATION A MYTH OR A REALITY ?, by GEORGES VEDEL, Profes

LES ACTES JURIDIQUES ACCOMPLIS PAR UNE" PERSONNE PRIVÉE DE DISCER

LES ACTES JURIDIQUES ACCOMPLIS PAR UNE PERSONNE PRIVÉE DE DISCER

LES ÉLÉMENTS OBJECTIFS DANS LES CONTRATS, par le Professeur WAL

5 Kasım 1925 de açılan Ankara Hukuk Fakültesi, 1964-1965 Aka

Ankarada bir Hukuk Mektebinin açılması hakkındaki ilk teşeb

Bu gün Fakültemizde bir de sergi açıyoruz. Ankara Hukuk Fa

Öğrenim ilk sene inkilâp müesseselerinin içinde oluyor. Öğren

Fakülteye şahsiyeti ile izini bırakmış olan ilk Dekanı - o zaman

Fakültenin Cemil Bilsel'den sonra Dekanlığını 8 sene Baha Kan

40 inci Yılımızı doldurduğumuz bu günde geriye, eski «Hocala

Sözlerimi bitirirken Fakültemizin, 50 nei 100 üncü ve nice yüz

Cumhuriyetin Merkezi İdaresinde bir Hukuk mektebi açmak ve

Çok Milletlerin halâs ve itila mücadelesinde mütehevvir olduk

Bahsettiğim büyük inkilap yolunda Türk Milletinin şimdiye ka

Yeni Hukuk esaslarından, yeni ihtiyacatımızm talep ettiği ka

îslâm uygarlığından olan hukukşinaslar çok yazık ki, anlayış

Fakültemizin kırkıncı yıl dönümünü, tes'it için hazırlık yapma

Cemil Bilsel zamanında fakülte ananeleri arasına giren ve im

Bir tarafda yeni Hukuk Mektebinin profesör ve bina ihtiyaçla

Fakültede nadir de olsa ilk yıllarda öğrencilere konferans ver

NOT : Bu yazı yazılırken Meclis zabıtlanndan, ilk çıkan Ankara Hu

Meseleyi enine boyuna inceleyip, ideolojik bakımdan ceza ka

Şimdi, siyasal düşünce alanında durumun nasıl olduğunu göre

6. — «Hükümlünün sübjektif şartlarına en iyi şekilde uydurul

Gittikçe muğlak hale gelen durumları karşılayabilmek için Fran

Bu cezaların infazı kendisine tevdi edilen infaz idaresi bu şart

2) Bu tecrim kifayetsiz görülmüş, 30 juin 1945 tarihli emirna

Âmme efkârının tesiri altında kanun vazıı 1942 senesinde kü

Bu aşırı merkezileşme veya toplanma olayı, nev'i şahsına mah

îbrânilerdeki bu nisbî yumuşaklık nereden geliyor ? Bunun se

Fakat, sosyal ufuk genişledikçe, maaşerî hayat, bol sayıda kü

Bu yeni cezanın, teessüs ettiği andan itibaren geçirdiği huku

Böylece, cezanın niteliğe müteallik tahavvülleri, kısmen, ce

Bu izahları kolaylaştırmak için, tefrik ettiğimiz iki faktörü bir