267

Korelasyon 12
Çal›flma Biçimine ‹liflkin Olarak
• Kavramlar ve bu kavramlar aras›ndaki iliflkiler dikkatle incelenmeli,
• Örnekler ve örnek çözümleri dikkatle incelenmeli, sorunlarla karfl›lafl›l›rsa il-
gili ünitelere geri dönülmeli,
• Regresyon konusu yeterince özümsenmelidir.
268 ‹statistik

Amaçlar

‹ki de¤iflken aras›ndaki iliflkinin yönünü ve derecesini belirleyebileceksiniz.

Ba¤›ml› de¤iflkendeki de¤iflmenin yüzde kaç›n›n ba¤›ms›z de¤iflken taraf›n-
dan aç›kland›¤›n› belirleyebileceksiniz.

Anakütlede korelasyon olup olmad›¤› yolundaki hipotezleri, belirli anlam
düzeyinde test edebileceksiniz.

‹çerik Haritas›
• G‹R‹fi
• KORELASYON KATSAYISI
• BEL‹RL‹L‹K KATSAYISI
• KORELASYON KATSAYISININ ANLAMLILIK TEST‹
 Ünite 12 - Korelasyon 269

G‹R‹fi
Bir önceki ünitede iki de¤iflken aras›ndaki iliflkinin do¤rusal regresyon modeliyle
gösterimi üzerinde durulmufltu. Bu ünitedeyse iki de¤iflken aras›ndaki iliflkinin
yönü ve derecesinin belirlenmesi konusu “korelasyon analizi” ele al›nacakt›r.
Bu tip analizin arac› korelasyon katsay›s›d›r. Hemen belirtelim ki korelasyon ve
regresyon birbirleriyle yak›n iliflkileri olan konulard›r.

KORELASYON KATSAYISI

AMAÇ
‹ki de¤iflken aras›ndaki iliflkinin yönünü ve derecesini ‹ki de¤iflken aras›ndaki
do¤rusal iliflkinin yönü ve
1 belirleyebileceksiniz. derecesi korelasyon
katsay›s›yla ölçülür.
Korelasyon katsay›s› r ile
Turistik bir bölgede, elde edilen turizm geliriyle yatak say›s› aras›ndaki iliflkinin gösterilir.
derecesi bölgeye, yeni yat›r›mlar›n yap›lmas›na gösterge oluflturacakt›r. Bölgeye
yat›r›m yap›lmas›n› isteyen bir grup, yatak say›s› artt›r›l›rsa, daha çok turist gele-
ce¤ini ileri sürmektedir. Bu ve benzer iddialar›n geçerlili¤i yine uygun istatistiksel
teknikler kullan›larak araflt›r›l›r.
Bu ünitede de¤iflkenler aras›ndaki iliflkinin derecesi ve yönünün belirlenme-
sinde kullan›lan istatistiksel teknikler ele al›nm›flt›r.
‹ki de¤iflken aras›ndaki do¤rusal iliflkinin derecesi, “ r ” simgesiyle gösterilen Korelasyon katsay›s›
neden sonuç iliflkilerinin
korelasyon katsay›s›yla ölçülür. Korelasyon katsay›s› iki de¤iflkenin de¤iflimlerin- kurulmas›nda yeterli olmaz.
de, ne dereceye kadar uygunluk oldu¤unu belirler. Fakat hiç bir flekilde neden -
sonuç iliflkisi kurmaz.
Asl›nda bir çok durumda, modelin de¤iflkenlerinden hangisinin ba¤›ms›z de-
¤iflken, hangisinin ba¤›ml› de¤iflken oldu¤u bilinmez. ‹flte bu gibi durumlarda,
iliflkinin derecesinin belirlenmesinde oransal bir ölçü olan, “korelasyon katsay›-
s›”ndan yararlan›l›r.
Korelasyon katsay›s›n›n alabilece¤i en küçük de¤er –1, en büyük de¤erse +1 Korelasyon katsay›s› r, –1
olur, baflka bir anlat›mla korelasyon katsay›s› r, ile +1 aras›nda de¤erler
al›r (–1 ≤ r ≤ +1 ).
–1 ≤ r ≤ +1
aras›nda de¤er al›r.
Korelasyon katsay›s›n›n iflareti pozitifse, de¤iflkenlerden birinin de¤eri artarken
(azal›rken) di¤erinin de artt›¤›n› (azald›¤›n›) gösterir. Korelasyon katsay›s›n›n ifla-
reti negatifse, de¤iflkenlerden birinin de¤eri artarken (azal›rken) di¤erinin de¤eri-
nin azald›¤›n› (artt›¤›n›) gösterir. Yani ters yönlü bir iliflki söz konusudur.
r = 0 oldu¤undaysa de¤iflkenler aras›nda do¤rusal bir iliflkinin bulunmad›¤›
söylenebilir.
r ’nin +1’e eflit olmas›, de¤iflkenler aras›nda pozitif ve tam do¤rusal bir iliflki-
nin varl›¤›n› ortaya koyar.
r ’nin -1’e eflit olmas›ysa, de¤iflkenler aras›nda negatif ve tam do¤rusal bir ilifl-
kiyi belirler. De¤iflkenler aras›ndaki iliflki kuvvetlendikçe ±1’e, zay›flad›kça da s›-
f›ra yaklaflan bir korelasyon katsay›s› elde edilir.
Korelasyon katsay›s›,

r=
∑ xi yi =
∑ Xi – X Y i – Y

∑ x2i ∑ y2i ∑ Xi – X
2
∑ Yi – Y
2

ile hesaplan›r.
270 ‹statistik

ÖRNEK 1 Ö¤rencilerin istatistik dersinde ara s›navdan ald›klar› notlarla dönem so-
nu s›nav›ndan ald›klar› notlar aras›nda bir iliflki oldu¤u düflünülmekte-
dir. Bu iliflkinin yönünü ve derecesini belirleyelim.

‹statistik Dersi ‹statistik Dersi Dönem

Ara S›nav Notlar› Sonu S›nav Notlar›
X Y
45 83
54 78
55 80
68 72
30 45
48 26
300 384

Ö¤rencilerin ara s›nav notlar›yla dönem sonu notlar› aras›ndaki iliflkinin derecesi-
ÇÖZÜM

ni korelasyon katsay›s›yla belirleyebiliriz.

X = ∑ i = 300 = 50 Y = ∑ i = 384 = 64
X Y
n 6 n 6

oldu¤undan,

xi = Xi – X yi = Yi – Y

dönüflümüyle,

xi yi xiyi xi2 yi2

–5 19 -95 25 631
4 14 56 16 196
5 16 80 25 256
18 8 144 324 64
–20 –19 380 400 361
–2 –38 76 4 1444
641 794 2682

r=
∑ xi yi = 641 = 641 = 0.439
794.2682 1459
∑ x2i ∑ y2i
olarak hesaplan›r.

Korelasyon katsay›s› r,
regresyon katsay›lar›
yard›m›yla da hesaplanabilir
r=± b yx . b xy .
Ö¤rencilerin, istatistik dersiyle ilgili, ara s›nav notlar›yla dönem sonu s›nav
notlar› aras›nda, pozitif yönde, kuvvetli olmayan bir iliflki söz konusudur.
Korelasyon katsay›s›, regresyon katsay›lar›ndan da yararlan›larak afla¤›daki
eflitlikle hesaplanabilir.
r=± b yx . bxy
 Ünite 12 - Korelasyon 271

formüldeki,

byx = Y’nin X’e göre regresyon katsay›s›

bxy = X’in Y’ye göre regresyon katsay›s›d›r.

Burada, dikkat edilmesi gereken nokta, e¤er regresyon katsay›lar› pozitifse r

pozitif, e¤er her iki regresyon katsay›s› da negatifse r negatif olacakt›r. E¤er reg-
resyon katsay›lar›ndan biri pozitif, di¤eri de negatifse, de¤iflkenler aras›nda iliflki
yoktur.

Örnek 1’de yer alan veriler için, korelasyon katsay›s›n›, regresyon katsa- ÖRNEK 2
y›lar›ndan yararlanarak hesaplayal›m.

Bu yaklafl›mla, korelasyon katsay›s›n› hesaplayabilmek için öncelikle, regresyon

ÇÖZÜM
katsay›lar›n› elde edelim :

byx = ∑
yixi 641
= = 0.807
∑ x2i 794
bxy = ∑
yixi
= 641 = 0.239
∑ y2i 2682

olarak elde edilir. Bu sonuçlardan,

r = + 0.807 . 0.239
= + 0.912
r = + 0.439

olarak elde edilir (Her iki regresyon katsay›s›n›n da pozitif oldu¤una dikkat ediniz).

Çözümlerden de görülece¤i gibi, korelasyon katsay›s› hangi yaklafl›mla hesap-

lan›rsa hesaplans›n, ayn› sonuca ulafl›lacakt›r. Burada dikkat edilmesi gereken hu-
sus fludur: Regresyon katsay›lar›n›n iflaretiyle korelasyon katsay›s›n›n iflareti ayn›
olacakt›r.

Alfa üretim iflletmesinin belirli bir döneme iliflkin üretim miktar›yla birim ÖRNEK 3
de¤iflken maliyetleri afla¤›daki gibidir:

Üretim Miktar› Birim De¤iflken Maliyetler

(Bin Ton) (Milyon TL)
X Y
1 11
2 9
3 8
4 7
5 5
15 40

Regresyon katsay›lar›ndan yararlanarak korelasyon katsay›s›n› hesaplayal›m.

272 ‹statistik

Öncelikle regresyon katsay›lar›n› bulal›m. Bunun için ilgili hesaplamalar afla¤›da

ÇÖZÜM
verilmifltir:

Xi Yi xi = Xi – X yi = Yi – Y xiyi xi2 yi2

1 11 –2 3 –6 4 9
2 9 –1 1 –1 1 1
3 8 0 0 0 0 0
4 7 1 –1 –1 1 1
5 5 2 –3 -6 4 9
15 40 0 0 -14 10 20

X=3 Y=8

bu sonuçlardan hareketle regresyon katsay›lar›,

byx = ∑
xiyi –14
= = –1.4
∑ x2i 10
bxy =
∑ xiyi = –14= –0.7
∑ y2i 20

olarak hesaplan›r. Buradan,

r = ± byx. bxy = ± (–1.4)(–0.7)

= -0.989

olarak elde edilir (her iki regresyon katsay›s›n›n da negatif oldu¤una dikkat ediniz).

Üretim hacmiyle birim de¤iflken maliyetler aras›nda, ters yönde, kuvvetli bir
iliflki vard›r.

SIRA S‹ZDE 1. Korelasyon katsay›s› hangi amaçla kullan›l›r?

2. Korelasyon katsay›s›n›n alabilece¤i en küçük ve en büyük de¤er nedir?

3. X ve Y de¤iflkenleri için korelasyon katsay›s› r = 0,85 bulundu¤una göre, sonucu

yorumlay›n›z.

BEL‹RL‹L‹K KATSAYISI

Belirlilik katsay›s› r2 ,
ba¤›ml› de¤iflkendeki
de¤iflimin ne kadar›n›n
ba¤›ms›z de¤iflkence
aç›kland›¤›n› ifade eder.


AMAÇ
Ba¤›ml› de¤iflkendeki de¤iflmenin yüzde kaç›n›n ba¤›ms›z de¤ifl-
ken taraf›ndan aç›kland›¤›n› belirleyebileceksiniz.
2
Regresyon denkleminin verilere olan uyumunun sa¤lan›p sa¤lanmad›¤›n›n bir
göstergesi de aç›klanabilen de¤iflimin toplam de¤iflime olan oran›d›r. Bu oran, be-
lirlilik katsay›s› olarak isimlendirilir ve ba¤›ml› de¤iflkendeki de¤iflimin ne kadar›-
n›n ba¤›ms›z de¤iflkence aç›klanabildi¤ini gösterir. Korelasyon katsay›s›n›n karesi-
ne eflit olan belirlilik katsay›s›n›n alabilece¤i en küçük ve en büyük de¤erler s›-
f›rla art› birdir.

0 ≤ r2 ≤ 1
 Ünite 12 - Korelasyon 273

Örneklem verilerinden hareketle, kestirimi yap›lan regresyon do¤rusu, ser-

pilme diyagram›nda, noktalar aras›ndan geçmektedir. Belirlilik katsay›s› nokta-
lar›n do¤ruya yak›nl›k derecesini gösterir. Fakat sadece flekle bakarak bunu gör-
mek olas› de¤ildir. Bu nedenle, belirlilik katsay›n›n say›sal olarak elde edilmesi
gerekir.
r2 = 1 ise Y’deki de¤iflimin %100’ünün X ba¤›ms›z de¤iflkeni taraf›ndan aç›k- Belirlilik katsay›s› r2 , 0 ile
1 aras›nda de¤erler al›r.
lanabildi¤i kabul edilir ve serpilme diyagram›nda tüm noktalar regresyon do¤ru-
su üzerindedir.
r2 = 0 ise X ba¤›ms›z de¤iflkeni, Y ba¤›ml› de¤iflkenini hiç aç›klayam›yor
demektir.

Y Y

fiekil 12.1 r2 = 1
olmas› durumu.

fiekil 12.2 r2 = 0
olmas› durumu (hiç
X iliflki yok).
X

Özetle r2 s›f›rdan küçük ve birden büyük olamaz.

Örnek 1’deki veriler için belirlilik katsay›s›n› hesaplayal›m. ÖRNEK 4

Belirlilik katsay›s›n›n korelasyon katsay›s›n›n karesine eflit de¤er oldu¤una göre,

ÇÖZÜM

r2 = (0.439)2
r2 = 0.192

olarak elde edilir. Belirlilik katsay›s›n›n de¤eri s›f›ra yak›n ç›kmas› nedeniyle, dö-
nem sonu s›nav›nda al›nan notla, ara s›nav notlar›ndan çok az etkilenmifltir.

1. Belirlilik katsay›s›n›n bire yak›n olmas› durumunda serpilme diyagram›nda noktalar SIRA S‹ZDE
nas›l yer al›r?

2. Belirlilik katsay›s› ne amaçla kullan›l›r?

3. X ba¤›ms›z de¤iflkeni Y ba¤›ml› de¤iflkenini hiç aç›klam›yorsa r 2 hangi de¤eri

alacakt›r?
274 ‹statistik

KORELASYON KATSAYISININ ANLAMLILIK TEST‹

AMAÇ
Anakütlede korelasyon olup olmad›¤› yolundaki hipotezleri, be-
3 lirli anlam düzeyinde test edebileceksiniz.

Anakütle iliflki katsay›s› r = 0 olan bir anakütleden seçilen örneklemlerin r katsa-

y›lar› normal da¤›l›ma sahiptir. Bu nedenle,

H0 : r = 0
H1 : r ≠ 0

hipotezleri formüle edildikten sonra

t=r- r = r
sr sr

buradan

t=r n–2
1 – r2

test istatisti¤i hesaplan›r.

Korelasyon katsay›s›n›n hesaplanmas›, ço¤u zaman, küçük örneklemlere da-
yand›¤› için formülde, r = 0 hipotezine göre yap›lacak testte bu formülü kullan-
mak mümkün olur. Formülde sr , r’nin standart hatas›d›r. n – 2 serbestlik derece-
li a anlam düzeyinde tablodan bulunan t de¤eriyle t istatisti¤inin de¤eri karfl›lafl-
t›r›l›p, istatistiksel olarak anlaml› olup olmad›¤›na karar verilir.

ÖRNEK 5 Örnek 1’de hesaplanan r = 0.439 de¤erinin anlaml›l›¤›n› a = 0.05 için

s›nayal›m.

Hipotezler
ÇÖZÜM

H0 : r = 0
H1 : r ≠ 0
Anlaml›l›k düzeyi a = 0.05

t =r n – 2 (n < 30)
1 –r2

t = 0.439 6 – 2 = 0.878= 0.97

1 – 0.192 0.898

t0.05 = 2.776 > t = 0.97 oldu¤undan H0 kabul edilecektir. Anakütlede korelasyon

olmad›¤› yolundaki H0 hipotezi %5 anlam düzeyinde kabul edilecektir.

SIRA S‹ZDE 1. Anakütle iliflki katsay›s› p = 0 olan bir anakütleden çekilen r katsay›lar› nas›l bir da-
¤›l›ma sahiptir?

2. sr neyi gösterir?

3. t0.05 = 2.776 < t = 3.105 olarak verilmifltir. Sonucu yorumlay›n›z.

 Ünite 12 - Korelasyon 275

Kendimizi S›nayal›m 6. Belirlilik katsay›s›n›n kullan›m amac› afla¤›dakilerden

1. X ve Y de¤iflkenleri aras›ndaki iliflkinin derecesini, hangisidir?
afla¤›dakilerden hangisi belirler? a. X ve Y de¤iflkenleri aras›ndaki regresyonu
a. Regresyon katsay›s› aç›klamak
b. t istatisti¤i b. X ve Y de¤iflkenleri aras›nda hata miktar›n›
c. Korelasyon katsay›s› göstermek
d. Aritmetik Ortalama c. Ba¤›ml› de¤iflkendeki de¤iflimin ne kadar›n›n ba¤›ms›z
e. Otokorelasyon katsay›s› de¤iflkence aç›klanabildi¤ini göstermek
d. Tahminlerin hesaplamas›nda kullanmak
2. Afla¤›daki korelasyon katsay›lar›ndan hangisi, X ve Y e. Standart hatay› azaltmak
de¤iflkenleri aras›nda, ters yönde tam do¤rusal bir iliflki-
nin varl›¤›n› gösterir? 7. X ve Y de¤iflkenleri aras›ndaki iliflkiyi gösteren korelas-
a. r = 1 yon katsay›s› r = 0,82 oldu¤unda, belirlilik katsay›s›
b. r = 0.5 afla¤›dakilerden hangisidir?
c. r = 0 a. r2 = 0.75
d. r = –0.5 b. r2 = 0.67
e. r = –1 c. r2 = 0
d. r2 = -0.67
3. Y’nin X’e göre regresyon katsay›s› byx = 0.86, X’in Y’ye e. r2 = -1
göre regresyon katsay›s› byx = 0.90 ise korelasyon katsa-
y›s› (r) kaçt›r? 8. X ba¤›ms›z de¤iflkeni Y ba¤›ml› de¤iflkenini hiç aç›k-
a. r = 0.88 lam›yorsa r2 de¤eri kaçt›r?
b. r = 0.78 a. r2 = -1
c. r = 0 b. r2 = -0.5
d. r = –0.78 c. r2 = 0
e. r = -0.88 d. r2 = 0.5
e. r2 = 1
4. Korelasyon katsay›s›yla ilgili afla¤›daki ifadelerden han-
gisi yanl›flt›r? 9. Korelasyon katsay›s›n›n anlaml›l›k s›namas›nda s›f›r
a. –1 ≤ r ≤ 1 hipotezinin ifadesi afla¤›dakilerden hangisidir?
b. –1 ≤ r2 ≤ 1 a. H0 : p = 0
c. byx > 0 ise r > 0’d›r. b. H0 : p > 0
d. byx < 0 ise r < 0’d›r. c. H0 : p < 0
e. r2 = 0 d. H1 : p = 0
e. H1 : p < 0
5. X ve Y de¤iflkenleri için korelasyon katsay›s› r = 0.75
ise afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? 10. Örneklem büyüklü¤ü n = 8, r = 0.72 de¤erinin anlam-
a. X ve Y de¤iflkenleri aras›ndaki iliflki zay›ft›r. l›l›¤›n› s›namak için hesaplanan test istatisti¤inin de¤eri
b. X ve Y de¤iflkenleri aras›nda iliflki yoktur. afla¤›dakilerden hangisidir?
c. X ve Y de¤iflkenleri aras›nda ters yönlü ve zay›f a. t = 3.55
bir iliflki vard›r. b. t = 2.55
d. X ve Y de¤iflkenleri aras›ndaki do¤ru yönlü ve c. t = 2
kuvvetli bir iliflki vard›r. d. t = 1.764
e. X ve Y de¤iflkenleri aras›nda do¤ru yönlü ve çok e. t = -3
zay›f bir iliflki vard›r.
276 ‹statistik

Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar

1. c ORHUNB‹LGE, Neyran: Uygulamal› Regresyon ve
2. e Korelasyon Analizi, ‹. Ü. ‹flletme Fakültesi, No: 267,
3. a ‹stanbul, 1996.
4. b ÇÖMLEKÇ‹, Necla: Temel ‹statistik ‹lke ve Teknikleri,
5. d Bilim Teknik Yay›nevi, Eskiflehir, 1989.
6. c NEWBOLD, Paul: ‹flletme ve ‹ktisat için ‹statistik,
7. b Çeviren: Ümit fienesen, 4. Bas›m, Literatür Yay›nc›l›k,
8. c 2000.
9. a SERPER, Özer: Uygulamal› ‹statistik II, 4. Bask›, Ezgi
10. b Kitabevi, Bursa, 2000.