· !

~~~11

ANLAMAK i<;iN

ARALIK 2009 - 5 TL KKTC Fiyatr 6.25 TL

o SMAN LI co GRAFYASIND A YENi KE~iFLER

~eybii1miiverribin HALiL iNALCIK yaZ1yor

Cumhuriyet tarihinin en biiyiik klYIIDI

Dersim 1937-3'8, Cumhuriyet tarihinde yurutulen en buyuk "cezalandtrrna", I'.terbiye otmc" eylemiydi. Bu yuzden de en buyuk kiyima yol acti.

. bldurulenle~:~SaYl~;"r,es~l rakamlara gore bile 10 binin uzerinde .

... i"""j)o?JL.u..,._....;·riesmi~akamlarm agzmdall qahi kamtlanabilir durumda.

Tuncell'dekl harekat srrasmda teslim olan "e~klya"dan bir gruba, askerlerle birlikte gosteren bir "hatrra" f0tdgrafl.

lnonu'nun harekat gerekgesi: Uygarla§tlrma Basbakan ismet inonu Meclis kursilsunden harekatm gerekgesini §oyle acrklad]:

"Hilkilmet iki Ylidan beri Tunceli bolgesinde B.ir Genel lslahat Proqrarru izlemektedir. Bu program, bu bolgeyi uygarla~tlrmak i9in butun araclar ve oz~1 hukumlerle geni§ bir 9ah~maYI kapsamaktadrr, Bunu, §imdiye kadar orada kanuna kar~1 gelmekten kuvvet ve zevk alml§ olan bazt aslret reisleri iyi karstlamadrlar ... "

Donemln Basbakaru is met lnonu 1937'de bolgeyi ziyareti ssrasmda Hozat'ta.

MASis KORKC;DGiL

........................................................

D ersim'de yazlar sicak catismali ve vahsi, kislar soguk ve bansci ge<;:erdi! Karlarla birlikte bans da erir ve bugunlerde meshur olan "analan aglatacak", vicdanlan sizlatacak olaylar yeniden baslardi. Dersim'de 1937-38'de yasananlar, bu durumun en ~edid ornegiydi.

Dersim, Cumhuriyet tarihinde bu isyanla amlmakla birlikte, doneminj_<;:i§1e:::.

ri bakanlanndan Sukru Kaya'ninjfadesiyle, bolgeye "1876'dan itibaren 11 askeri harekat diizenlendigi halde koklii bir coziim' saglanama:-_. ml§ bir, bolge.y<;lL.Bu .. harekatlara Sel Seferleri adr verilmisti, Yirrpin::. ci yuzyilda 1907, 19.o_8, 1909 ve 1906'da yapIIan asked harekatlar da biiyuk tahribat yaratml~,

ama yine bir sonuc elde edilernemisti.

Dersim'in Abdulhamid, Ittihat Terak-

ki ve Cumhuriyet hukumetleri ~a<;:lsmdan sorun teskil etmesinin ternelinde, "milli bir isyan" olmarun otesinde cografi, kulnirel ve toplumsal yapIs~ itibariyle denetim disi bir bolge olmasi yanyordu. Alevi Kizilbaslann kahir bir ekseriyete sahip oldugu Dersim'de Kurtler, Zazalar, Tiirkmenler ve Ermeniler ya§aml§tl; dart dil konusuluyordu. Cografi olarak erisilmesi alabildigine zor bolge, yaklasik 500 yil fiilen ozerk olarak varhgml surdurmustu.

Kulturel, dinsel yaplsl diger Kiirtler ve Alevilerden hayli farkli bir bilesime sahiptir. Asiret yaplsl da diger. bolgderdeki. Kiirtlerinkinden farkhdir. Merkezi otorite- . nin niifuz edemedigi bolgede, devletle.arasi mesafeli olan bu a§iretlerden_iirnegin_ii.nlii Hamidiye Alaylan kuniltajmamisn, _ ... __

Dersimliler vergi ve asker vermeyi reddetmekte israrhydr. Cumhuriyetin diizenlemelerine karsi cikiyorlardi. Hukiimet bakimindan bir ek unsur daha vardi harekata giri§mek icin: Diinya biiyuk bir savasa dogru gidiyordu ve bu vaveyla kopmadan once iceride dirlik saglamak istiyorlardi; ne pahasma olursa olsun!

Dersim direnisi, 1925 Seyh Sait ve 1930 Agn Isyam'ndan sonra Cumhuriyet donemininiicuncu biiyiik Kurt hareketi olarak

anihr, Ge1ge1e1im, Dersim Isyani hakkmda cok az bilgiye sahibiz. Dersimlilerin yazdigl birkac kitap, S3,ga sola dagllml~ ve aneak bir kisrm toparlanabilmis fotograflar ve az sayida be1ge bulunuyor. Devletin pozisyonunu yansitan tek bir kitap var (Resat HalIi; Turkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, 1972, Gene1 Kurmay Harp Tarihi Dairesi); o da toplanlrms. Asked arsivler, olaym uzerinden 71 sene ge~mesine ragmen, kapalrl

Agn Isyaru, Seyh Sait Isyani'na kanlanlanrrbazilannm da onderlik ettigi, ilkinden daha UZU!1 omurlii (1926-30) bir ayaklanmaydi, _Bu isyanlann arkasinda, sirasiyla, Azadi ve Hoybun orgutleri vardi, Dersimliler her iki isyana da katilmarmsti. Ama Agn Isyam'rnn bastinlmasi, Dersim'e miidahaleyi e~ige getirmi~ti. Bu savi destekleyen bir bilgi Dersim Isyani'run onderi Seyid Riza'run yoldasi olan Nuri Dersimi'nin, Kurdistan Tarihinde Dersim adh kitabmda var: "Kurt kahramanlann faaliyetinin 1930 ph baslarmda alevlendigini ve butiin Kurdistan'i icine alaeak sekilde yayildigmi Dersimli Seyid Riza'ya haber vererek bu hareketi desteklememizin zorunlu oldugunu bildirrnistim. Bunun uzerine, Seyid Riza ve Kecalan asiretleri 1930 yili ilkbahannda ayaklanarak, Erzurum ve Erzinean

mmtikalannda bulunan Turk kuvvetlerine siddetli saldmya basladilar, Seyid Riza'nm baslattigi bu ayaklanma mmtikasi glinden gune yayilryor ve bu, Turkler icin korkunc gelismeler olusturuyordu."

Nuri Dersimi, askerin "maddi olarak pek cok fedakarliga katlanarak, Dersim'in eografl yapisim bilen Kurtlerden kurulu milis taburlan olusrurdugunu" ve Dersim'e saldinya giristigm! anlatiyor, Dahasi, 20 Ekim 1930'da Dersim'e saldiran ucaklardan birinin diisuruldugunii, Kurtlerin, Tiirklerle i~birligi yapan Kurt milisleri zarara ugratnklanni, bir Turk taburunu imha ettiklerini, daha sonra saldiran Turk birliklerini puskurttiiklerini, bir taburu esir aldiklanni da soyluyor, Ve havalar soguyor, "kI~ bansi" tekrar geliyor.

Kaynaklar ziyadesiyle kit oldugu icin bu satirlann ne kadar ger~ek durumu yansittigml, ne kadar hamaset yukii sirtlandigmi bilemiyoruz, fakat devletin de i~i eiddiye aidigi resrni raporlardan anlasiliyor. Nitekim, Cumhuriyet doneminde ismet Inonu, Celal Bayar, Sukru Kaya, Fevzi Cakmak basta olmak uzere yazilan yirmi dolaymdaki "Sark" raporunun neredeyse yarlSl Dersim uzerineydi.

Devlet, $eyh Sait Isyani'ndan itibaren bir dizi yasa ve duzenlerneyi ylirurluge soktu. Hiiseyin Ayglin'un Dersim 1938 ve Zorunlu jskan kitabmda belirttigi gibi, 1925'te uygulamaya giren "Sark Islahat Plani", zaten sert tedbirler ve siki yasaklar getirmisti. (Vesikasiz silahlann toplanmasiru da ongoniyordu.) Fakat Dersim olaylan oncesinde cikan iki kanun bolgenin kaderi acisindan belirleyiei oldu: 1934'teki iskan ve 1935'teki Tunceli Kanunu. iskan kanunun birinei maddesi soyleydi:

"Turkiyede Turk kiiltiirune baghhk dolayisiyla, niifus oturus ve yayihsirun, bu kanuna uygun olarak icra . vekillerinee yapIlaeak bir program a gore duzeltilmesi dahiliye vekil- ~

Harekatta yakrlan bir evin onilnde poz veren askerler.

Hozat'taki catrsmalarda oldtlnllenler yan yana dlzllmls (altta). Askeri harekab yoneten Korgeneral Abdullah Alpdogan, 1938'deki ikinci operasyon oncesinde sivil kiyafetle 91ktlgl gezide koyliilerle konusuyor (sagda).

Tunceli yamyor

"Kurmay Onyiizbaljl Celal" imzah, 26 Temmuz 1937 tarihii bu clzlm, Tunceli daglannda operasyon yapllan noktalarr gosteriyor.

ligine verilmistir." iskan mmtikalannm ucunciisu soyle tarif ediliyordu: "Yer, sihhat, iktisat, kiiltur, siyaset, askerlik ve inzibat sebepleri ile bosaltilmasi istenilen ve iskan ve ikame yasak edilen yerlerdir."

Kanuna gore, anadili Turkce olmayanlar, kendi soylanndan olan ve kendi dillerini konusan koylerde iskan edilemeyecek, obur yerlerde de genis topluluklar olusturamayacakti. T~Y-l!ndap olm!!;v.:.~-

dili TiirkS:,l;__Qlmay.:anlar uy~n Turk koylerine ~e_c.ek. ~ bu-

!' 7 J""~ p",;d.k ralarda QufusJl~y.:iizde 19' UlllJ __ gs;.s;em~yecekl(!rcil. Uygulama daha da srkiydi ve biLltik:den en fazla 4 kiBiay.ru y~gonderiliy-ordu.

B~s:ekirdek ailen%de 12~r~alWID~l dernekti, 25 Arahk 1935 tarihli "Tunceli Vilayetinin idaresi Hakkmda Kanun" ise emniyet ve asayis acismdan ~ ve komutanm gerekIi gordiigu takdirde

~,..!)i· I

58 NTV TARiH ARALIK 2009

Askeri harekata kattlanlara verilen madalya.

ahaliyi vilayet is-inde yer degi?tirtmexe veya vila_y_s:tte oturmaktan men etmeye yetkisi vardi. Komutan, Tunceli ve Tunceli'yle ilgili davalarda ce-

zalan onama veya tehir etme yetkisine de sahipti. Yasa, ges:mi~teki olaylar icin de ges:erli kihnrrusti. (Bu kanunla Dersim adi Tuncel; olarak degi~tirildi.) Biitun bunlar, bir bakima, ulus insa etme siirecinin yapltaslanydr.

Harekatm komutanligina geni~ yetkilerle donatilmis General Ab<;lullal} A112dogan'm getirilmesi, hiik.iimeti11-acL= maSlZ bir y-ontem_j~ley-eceginin giistexgsz: lerinden biriydi. Alp.d_QgaQ,J.22LKns:giri ayaklanmEI}@ .. d~j_~b<l~mdaydl v_e D_a;}Cakla.Q_Illi:Yl biiYi:\k~Jiiml,l;_hasJlran N)lf.e:t.tiP Pa~a'n@A!.~~dly-"(;h:

1936'da, Dersim'deki stratejik noktalarda bir dizi karakol insaatina baslanmasi isyamn S:lkl~ noktasi olarak kabul edilebilir. Insaatlann muteahhitleri Kurtni. Zaten asiretler de bolunmusni, Bir kismi devlete biat etme yolunu tutmustu, bir kisrrn tarafSlZ kalrrusti. Nuri Dersimi'nin aktardigma gore, "basta Seyid Riza oldugu halde Absane jorin, Ferhadan, Karabalyan asiretleriyle Bextiyar, Yusufan, Demenan, Heyderan ve

kismen de Kalan asiretleri kuvvetli ve siki bir ittifak yaprmsti".

KI~ bastmnca insaatlara ara verilmis, 1937 bahannda tekrar baslanrrusti, Mart'ta, Dersimi' nin anlattigina gore, silah toplamak i29 Yusufan a~iretine gonderilen birlikten bazl askerlerinj>ir _ktla tecaHsi,rle yangll~J.:~nzin "a"tkiIlmii~ 01 u. Asiretler karakol baskinlanna basladi, Askeri kaynaklara gore 1937'nin ilk olayi 20-21 veya 21-22 gecesi Harcik Suyu uzerindeki tahta kopninun yakilmasi ve askerlerle girilen catismaydi. Daha sonra da Mazgirt'teki askeri birliklere saldinldr. Cevap, 15 ucaklik bir filonun bombardimarnydi. Bu bombardimana ilk "icsavas" pilotu Sabiha Gokcen de katilrrusti.

Mayis'ta tenkil harekati basladi. Halk, coluguyla cocuguyla daglarda magaralara slgmdl; bir kisrrn teslim oldu. Koyler yakilmaya baslandi. Haziran'da askeri birlikler daglan didik didik aramaya giri~ti. insan~gill_d!gl..Il1!!gm1£..!J!lpazllan b[$n~ ~p.atl1<!t,= bazl~!1.2g.zmda3te§_.yaKilara dumanla dolduruldu; l?£gulsunlar dijre.

"isyan", ashnda, basmdan zaaflrydi; asiretlerarasi ve ici cekismeler had safhadaydi. Ornegin Agustos'ta, isyanm onemli onderlerinden Bahtiyarh Sahan, Pirco oglu HIdir tarafmdan oldiiruldu, kafasi kesildi ve Hozat'a gotiiriip kumandana teslim edildi. Cekismenin hircmligim gosteren daha

iyi bir ornek, isyarun lideri~id RlZa'nm ~~inin oglu Rayver'in (RehberL~t1klandlr. Hareketin en onemli Iiderlerinden A1i~er ve kansml 0 oldiirdii, ba~lanm kesip askere teslim etti.

Nuri Dersimi daha dramatik bir ornek dah~ anlanr: Seyid Rzza'run ogullanndan Hiisey'in Resik tayyare ~araEneliyk_y'aralanml~tl. Asked istihbarat bu_nu ogrendi ve Seyid Rlza'mn biiyiik kansma haber iletip oglunu tedavi. etti;~rillG6Y1ecr["'Ka-

m, seyrrR;:;;a'~;;kiis:iik kansma kiistu ve DU teklifi k~bu1~£!p_'.Eglunl}_tedavi is:in istihbara ta teslim etti. Ama H iise)'in. tedavi ~eriJti~~~}j~,_sonra da bab.~lrl~ 1ilili~te j~w.-;~~1i14i.

Artik sona yaklasilmaktaydi, Agustos ortasmda Seyid Riza'nm ikinci kansi, biiyiik oglu ve ii'): torununun da aralannda bulundugu asiret mensuplan oldiiruldii. Seyid Rlza da 5 veya 10 Eyliil'de Erzincan'a giderken yolda yakalandi. Nuri Dersimi'ye gore, "QFdu kuman<!~Il!,~~rzincan Valisi ~

13.160 ki§i olduruldu, 110 asker §ehit :!!~.!!.:g!t!<Lh..a .. ekat_sl[<!.~!1!£L'!_ki tOJ>,lal!! zayil!!l g§._~!lJ.en beige. BeJQ.!:lnlo altlndi._gf}@_~y':@.g!i§ulen_nott,!n 225S-l:!!!len ilLb.Q.UUllQ!91.!11_11JLU ..

ki inin de batl illerioejruH:;'r edildiglni ogreniyoruz (altta).

j

'I

Rehber, Seyid Riza'run kardeslnln oglu. Ama bir arazi anla§mazllgl yuzunden amcasiyla arast acikn ve askerle i§birligi i!;indeydi.

NTV TARiH ARALIK 2009 59

Seyid Rrza idam karan verildikten sonra, yine hakkmda idam karan veri len oglunun koluna tutunarak mahkeme salonundan <;Iklyor."

60 NTV TARiH ARALIK 2009

~racI!!1Qyla Se id Rrza'ya haber gonderdi; ate kes Han ettigini[~~ka harekat ~llmayacagml, verilen zararlan tazmine hukum~tin r;;-;;id~~iln,l.!"_§9y~e~~rek kan~dl.,. 6;;;~cf~7(hnin uzermde olan Seyid Riza, Elaziz'de 57 kisiyle beraber yargllandi, Kendisi dahil 7 kisi (biri oglu) idam cezasma carptinldi ve 15 Kasun'da Elaziz Bugday Meydam'nda safak vakti infaz edildi. Cenaze1er Elaziz sokaklannda teshir edildikten sonra yl!l9lQL

Ve zaten "kis bansi" zamam da gelmisti, ama olaylann sonu ge1memi~ti. Dersim'deki "t.~9.~P:'._\T~,_,:'tenkil" harekati, 1938'de cok daha aglr bir bicimde surduruldii, bir teI.D'£iiU~]i~ekat1 haline ge1ClLikinci harekat Haziran'da basladi; askeri birlikle'r d6rtbir yandan vadilere daldi. Ozellfkle -Ali BogaZl mevkiinde, Kocan a~iretierTnln-'di;~~1~i iizerine catismalar yasandi. Tum bolgede kacis yollan tutuldu, kara birliklerine hava saldinlan eslik etiT Daglara, magaralara, kaya kovuklanna sigman direnisciler oldiiruldii. Nuri Dersimi ve Caglayangil, Dersimlilere z~hirli gaz atildigiru da soyliiyor, !.\gusto_s sonunda, yakalanan direnisciler

~~~na dizildi ve surgun basladi.

Resat Halli, ikinci evrenin bitimini- Tiirkiye Cumhuriyeti~de AyaklanmaG (1924-1938)'da~oyle anlit~yor:

"6-15 Eylul1938tarihleri arasmda yapilan tarama harekati, ordu emrine gore biitiin ciddiyeti ve siddeti ile devam ediyordu. Birlikler bolgelerindeki magaralan, tas kovuklanm ve birinsanm saklanabile-

Dersim halki maqaralara slgmml§tl.

Askerler biitiin daglan, magaralan tek tek aradr. lcerldekilerl oldiirdii.

Bu fotograftaki gibi, i!teriye ates etmek yontemlerden biriydi.

cegi her noktayi adim adim aradi, istihkam mufrezesi bircok magarayi tahrip suretiyle topcu ve piyade aglr silahlan yakin desteginde yapilan tarama harekatmda bircok magara ve civannda yapilan musademei~~~:i'~'~ haydut imha edildi. Ve bir 0 kaQ~r da kadm ve <;:ocuk gr;pjan ~iL Bu arada yine ~zlert~'YiaYvan, silah ve cephane ele ge<;irildi. Hayd1itElrl~ 'direndikleri koyler, munferit evler, komlar ve hatta tarla ve meselikler yakildi."

1935 nufus saylmma gore 93 bin kisinin ya~adlgl Dersim'de, mecburi iskana tabi tutulanlar icin verilen rakam 7-12 bin, olu ve diri yakalananlar icin Genelkurmay'm verdigi bir rakam (17 gunluk harekatta) 7954'tlir. Ele gecirilen silah saylSl ise olu veya diri yakalananlara gore orantisizdrr: 1019. Oldurulen Dersimliler icin verilen bir baska rakam 13 bini asmaktadir, Nuri Dersim veya baska kaynaklar ise 30-40 binden soz etmekte. Her durumda mifusun doa bir ila .Y.~~~.?!_i~~Il_,Q_i!:~',t\;Jlli~Hk':2~Konu~ydur. , ".. _f' ,

Te_slim olanlar idam edildi, ki~go£~ ler basladi. Dersim'e yillar boyu giri~ <;lkt;; yasaklandi, 1945'te bile Mec1is, T unceli'deki ozel yonetim tarziru tartismasina ragmen siirmesi karan aldi, Haberlesme bile siki denetim altmdaydi.Yasaklar 1947'de bitti, ~nu~~r 19~0'c!_e ba§i;:~~'-'-if ,._. -~--

NTV TARiH ARALIK 2009 61