Literaturuli Meskheti 2019 May 05

”დადგით მესხეთში აკვნები, აღზარდეთ კვლავ რუსთაველი” გიორგი ლეონიძე
№5 (245)
მაისი
2019 წელი
ფასი 40 თეთრი
გამოცემის ოცდამეერთე წელი ”LITERATURULI MESKHETI” ”ЛИТЕРАТУРУЛИ МЕСХЕТИ”
მაყვალა გონაშვილი – 60 ამ სიყვარულით გევლოთ!

საქართველოში თითქოს მინავლ- საქართველოს. ამ ჟურნალში დაბეჭდილ
თანამედროვე ქართული მწერლობის და ეგრერიგად აღტყინებული პატრი- ავტორთა გულისთქმა, მთელი კახეთის
ერთ-ერთ შესანიშნავ წარმომადგენელს, ოტული სულისკვეთება, თითქოს ყავლი და, მე ვიტყოდი, სრულიად საქართვე-
ქალბატონ მაყვალა გონაშვილს, გული- გაუვიდა ზნეობას, მორალს... მაგრამ ლოს გულისთქმაა; ჭეშმარიტად ეროვ-
დიდი ილიას გაკვალული გზით გვირაბს ნული სულით დამუხტული ჟურნალის
თადად ვულოცავთ დაბადების საიუბი- იქით მაინც დაჟინებით ილტვის ქართ- თითოეული ნომერი, ქართული კულტუ-
ლეო თარიღს. სინატიფითა და სიღრმით ველი კაცი და ეს ლტოლვა მარადიული რის დიდი შენაძენია, რომელიც დროს
სინათლის ძიებაშია, რადგან იცის, სან- უსათუოდ გაუძლებს და მომავალ თა-
გამორჩეული მისი პოეზია მკითხველს თელ-საკმეველი თავის გზას არ დაკარ- ობებს სულიერ საზრდოდ გაჰყვება.
ეროვნულ ფასეულობებს შეახსენებს და გავს. ძვირფასო კოლეგებო, ბევრს ციდან
ამაღლებულ განწყობას უქმნის. ღმერთმა ქართველი ერი ბევრჯერ დაცემუ- ჩამოყრილი მანანები ჰგონია ჟურნალის
ლა და მკვდრეთით აღმდგარა, ვითარცა გამოცემა, მაგრამ რამდენ შრომას, უძი-
დალოცოს ქალბატონი მაყვალა და დიდ- ლაზარე... მაგრამ მთავარი ისაა, რომ ლო ღამეს იტევს, ეს ბევრმა როდი იცის.
ხანს ამუშაკოს ერის სამსახურად. ქართული სული, სალი კლდესავით შე- სწორედ ამიტომ, თქვენი დიდი ღვაწლის
უვალი, ფოლადივით იწრთობა და გადა- საფასურად, მიიღეთ ჩვენი გულწრფელი
შენება არ უწერია... მილოცვა და ღმერთმა ქნას, 15 კი არა,
სრულიად საქართველოს ქართული სულიერების სადარაჯო- 150 წელი ისეთივე შემართებით გამოდი-
ზე კი, როგორც ყოველთვის, ამჯერა- ოდეს ჟურნალი „ოლე”, როგორი შემარ-
კათოლიკოს-პატრიარქი ილია II დაც ერთგულ მეციხოვნედ დგანან ქარ- თებითაც ამჟამად გამოდის, – არც ღირ-
თველი მწერლები და პოეტები, – ჩვენი სეული შემოქმედები მოგკლებოდეთ და
პოეზიის ამორძალი სალიტერატურული გამოცემები. ისინი
თავიანთი „სულის პურით” კვებავენ და
არც ერთგული მკითხველები.
განსაკუთრებული სიყვარულით
მაყვალა, მიძღვნილი ძვირფასი საჩუქარი – საკუთარი სულის ლი- უანგარო სამსახურს უწევენ ქართველ ვლოცავთ ჟურნალის სულისჩამდგ-
შენ ჭეშმარიტად ქართული პოეზიის დედოფალი ხარ. რიული ხატი – წიგნი და ფეხშიშველი მიუძღვის მკითხ- ერს, რამეთუ ერის ხსნა იმ მრავალსა- მელსა და დიდ პოეტს, ჩვენს ერთგულ
ეს აზრი შენს პოეზიასა და პიროვნებაზე ფიქრისას ველს განწმენდის ცისფერ ბილიკებზე. უკუნოვან ტრადიციებშია, რაც ქართულ მეგობარს, ფარნა რაინაულს, მთავარ
სამმა გარემოებამ განმიმტკიცა: შენ იცი, რა ძნელია საქართველოში „იყო პოეტი და კულტურაშია გამოხატული. რედაქტორს, შესანიშნავ მწერალსა და
უპირველესი ის არის, რომ შენ შესძელი მართალი, იყო ქალი”. ჩვენი სულიერების დიდ ჭაპანს, მათ- მთარგმნელს აკაკი დაუშვილს, სარედაქ-
გულში ჩამწვდომი ლექსით მაღალი მატერიებისადმი რაოდენ ნაზი ჩურჩულით, კლდემით და გულშიმწვ- თან ერთად, ჩვენი საყვარელი იუბილარი ციო საბჭოს თითოეულ წევრს და გვჯე-
გულგრილ ამ საუკუნეში ჩვენი თანამედროვის ლამის დომი სინატიფით გვესაუბრები სათნოებაზე და სიკეთე- ჟურნალი „ოლეც” 15 წელია უდრტუნვე- რა, თქვენი ასეთი დამოკიდებულებით
გაუხეშებული სულის სიმები შეგერხია. შენი პოეტური ზე. ლად ეწევა და ღირსეულად აგრძელებს კვლავაც შეძლებთ მომავალში საქვეყნო
აზროვნება სრულიად ახალია, ორიგინალური. იმ სუპერ- რა კარგად იცი ადამიანის სულის ურთულეს ლაბი- იმ დიდ ტრადიციებს, რაც კახეთმა შეს- საქმეების კეთებას.
პრობლემებს დასტრიალებს, რასაც აქამდე კალამი არ შე- რინთში პოვნა იმ ფერებისა, რასაც მხოლოდ შენ ხედავ ძინა სრულიად საქართველოს.
ხებია. გაკვალული ბილიკებით არ გივლია. უნაზეს ლირი- და რაიც მაღალი პოეზიის მადლით ბრწყინავს. ჟურნალი „ოლე” მართლაც გამორ- დიდი სიყვარულით, მეგობრობით,
კას მრისხანე სამოქალაქო პათოსი შეუთავსე და მიაღწიე ამ ბოლო დროს შენმა მუზამ გარემოებისა გამო ახა- ჩეული, მრავალფეროვანი და ორიგინა- ავთანდილ ბერიძე,
იმას, რომ საქართველო შენს ხმას უსმენს. ლი თვისება შეიძინა. მიტინგებზე ჩანხარ მუშტშემართუ- ლური გამოცემაა, რომელიც სწორედ იმ გაზეთ „ლიტერატურული მესხეთის”
მეორე: შენი დედოფლობა ჩვენი ბედდამწვარი ერი- ლი, ამორძალივით უშიშარი და გაბედული. დიდ მამულიშვილურ საქმეს აკეთებს, რედაქტორი
სადმი შენმა დაუცხრომელმა ჭირისუფლობამ განაპირო- განგაშის ზარებს არისხებ იმათ წინააღმდეგ, ვინც რომელიც ესოდენ ჭირდება დღევანდელ
ბა. ქვეყნის გადარჩენის, მისი ვერდაჩოქების სადარაჯო- შენი ამაყი ერი „ტელებედნიერად”, ხოლო ქვეყანა თოჯი-
ზე დგახარ და არ იღლები. მამულის ბედის გამოკვერვა ნების თეატრად გიქცია.
დაგისახავს მიზნად და ამ რუდუნებაში უკომპრომისო
ხარ, მამაცი და ხშირად თავგანწირულიც. ამ შეუპოვრო-
რა ძვირფასია წლებით დაღლილ-დამძიმებული შენი
მწერალი ძმებისთვის შენი სილაღე და თანალმობა.
დიდი აღიარება
ბით შესძელი, რომ თავგასულობის მრისხანე ათწლეულ- რა დროული და დიდებული ხარ მოშუღარ ძმათა შო-
ში მწერალთა კავშირიც გადაგერჩინა და ქართველი რის ჩასაგდები მანდილით ხელში. ქართული პუბლიცისტიკის გან-
მწერლის უმწიკვლო ავტორიტეტიც. ვინძლო საქართველო არ ჩავაძინოთ, ვინძლო ერთ- ვითარებაში შეტანილი წვლილისათ-
მესამე: ღირსეულთა მიმართ სათნო და მომფერებე- გულად ვუგუშაგოთ ჩვენს ტანჯულ მამულს, ვინძლო ვის საქართველოს შემოქმედ ჟურ-
ლი, არაერთგზის მინახიხარ შეჭირვებული მოყვასისთ- ერთად გავიტანოთ ჩვენ-ჩვენი ხნული ჩვენი შთაგონების ნალისტთა კავშირმა საქართველოს
ვის უკანასკნელი ლუკმა რომ გიწილადებია და თვითონ ანეულში. დამსახურებულ ჟურნალისტს, გა-
მშიერი დარჩენილხარ. ნიადაგ სამშვიდობო მანდილის ...და მერე, თუ შევატყვე, რომ ვეღარ მოგყვები და ზეთ ,,მესხეთის უნივერსიტეტის” რე-
ჩამგდები და შერიგების მომხრე, იმათზეც კი ლოცულობ, სადღაც ჩამუხლულს სამუდამოდ შემომაღამდება, ბედ- დაქტორს – მარინე ზედელაშვილს
ვისაც ზოგჯერ ავიწყდება, რომ ქალი ხარ. ნიერად ჩავთვლი თავს შენი წმინდა ცრემლის ერთი წვე- სერგეი მესხის სახელობის პრემია
არ შეგეშინდეს, შენი თანმიმდევრობის და სრულყო- მიანიჭა.
თიც თუ დამეცემა.
ფისათვის ღმერთს უყვარხარ, მაყვალა! გაზეთ „ლიტერატურული მესხე-
როცა შენზე ვფიქრობ, თვალწინ მიდგას ხოლმე ჭეშ- თის” რედაქცია სულითა და გულით
მარიტი პოეზიის ნათლით მოსილი, ყანაოთისფერი ქალი, რევაზ მიშველაძე, ულოცავს კეთილშობილ, უნიჭიერეს
ჯვარივით რომ უპყრია ზეშემართული, თავისი ერისადმი მწერალი, რუსთაველის პრემიის ლაურეატი ქალბატონს, ჩვენს მეგობარს, ამ დიდ
ჯილდოს, რომელიც მან წლების გან-
მავლობაში ხანგრძლივი, ნაყოფიერი და
მარად ახალგაზრდა პოეტი დაუღლავი შრომით მოიპოვა და გვჯე-
რა, კვლავაც ბევრ დიდ და სასიკეთო
დღეს იშვიათია საქართველოში მცხოვრები ქართულ მწერლობას და ბედის ანაბარადაა მიტო- საქმეს გააკეთებს ქართული პუბლი-
ადამიანი, რომელიც არ იცნობდეს ჩვენს სასიქა- ვებული, – გარიყულია ქართული კულტურის ავან- ცისტიკის განვითარების საქმეში.
დულო, სათნოების, ჭეშმარიტი ადამიანობის გან- სცენიდან, იმ სივრციდან, რომელიც პირველი მა-
სახიერებას, დიდებულ ქართველსა და მამულიშ- საზრდოებელი უნდა იყოს ჭეშმარიტი კულტურის
ვილს, გამოჩენილ პოეტსა და საზოგადო მოღვა-
წეს, ქალბატონ მაყვალა გონაშვილს.
აღორძინებისა, ქალბატონი მაყვალა მაინც დედა-
ფუტკარივითაა – დაუღალავად იბრძვის, რათა
დისერტაცია წარმატებით დაიცვა
– ქალს ასაკს არ ეკითხებიან, მის წლოვანე- ქართულ მწერლობას დაუბრუნდეს მავანთა მიერ
ბას მისი შეხედულება განსაზღვრავსო, – ამბო- შებღალული სახელი, რის გარეშეც შეუძლებელია შატბერაშვილის შემოქმედების პრობ-
ბენ. თუმცა იშვიათი გამონაკლისიცაა, როდესაც ქართველი კაცის ეგრერიგად დამცრობილი ავტო- ლემატიკა”.
ქალს ასაკი ვერ ჯაბნის, იგი, წლების მომატების რიტეტის ამაღლება, ურომლისოდაც არც წინსვ- გაზეთ „ლიტერატურული მესხეთის”
მიუხედავად, ისეთივე რჩება, როგორიც გვახსოვს ლას უნდა ველოდოთ და არც უკეთეს მომავალს. რედაქცია ულოცავს ჭეშმარიტ მეცნიერს
თუნდაც ათი, თხუთმეტი და მეტი წლის წინათ. ქალბატონო მაყვალა, ჩვენი გაზეთის ერთ- დისერტაციის წარმატებით დაცვას. ეს
სწორედ ასეთია მაყვალა გონაშვილიც, რომელიც გულო მეგობარო და დიდო გულშემატკივარო, დიდი სიხარულია არა მარტო სამცხე-ჯა-
ყოველთვის ინარჩუნებს ახალგაზრდულ ასაკს და „პოეზიის სახალხო დღესასწაულის – შოთაობის”, ვახეთის სახელმწიფო უნივერსიტეტის,
მუდამ გამოირჩევა თავისი სინაზით და სიფაქი- ყოველთვის ძვირფასო, საპატიო სტუმარო და თა- მისი სკოლის, რედაქციის თანამშრომლე-
ზით, მისი სულიერი სამყაროც ისეთივეა, როგორც ნაზიარო, სულითა და გულით გილოცავთ საიუბი- ბისა და სარედაქციო საბჭოს წევრები-
მისი გარეგნული სახე. ლეო თარიღს. ჯანმრთელობა, დიდხანს სიცოცხ- სათვის, ასევე თითოეული მისი კოლეგის,
სხვაგვარად არც შეიძლება იყოს. ადამი- ლე და, რაც მთავრია, თქვენი საყვარელი და მისა- მეგობრის, ახლობლისათვის.
ანი ხომ, თანაც პოეტი, თავის ბუნებას შინაგანი ბაძი ოჯახის კარგად ყოფნა გვისურვებია. ბატონი იოსები არამარტო გამორჩე-
გრძნობებით გადმოგვცემს. ის ისაა, რაც მისი ერთი დიდი პოეტის ნათქვამისა არ იყოს: „მე ული მეცნიერი, არამედ ჩვენი გაზეთის
გული და სულია. რაც მისი ჭეშმარიტი ადამიანური თუ არ დავიწვი, შენ თუ არ დაიწვი, ბნელს რა გა- სული და გულია, მისი თითოეული პუბ-
სითბოთი და სიყვარულით გაჟღენთილი პოეზიაა. ანათებს”! და, მართლაც, თქვენც იმ დიდ შემოქ- ლიკაცია თუ მოპოვებული ფოლკლო-
მაყვალა გონაშვილი იმითაცაა გამორჩეული მედებით წვაში ხართ, რომელმაც ბნელეთი უნდა ამ დღეებში ახალციხის კერძო
სკოლა „მზექას” ქართული ენისა და რული მასალა განუსაზღვრელად დიდი
სხვა დანარჩენი პოეტებისაგან, რომ იგი ერთა- გაანათოს და ჭეშმარიტების გზაზე დაგვაყენოს. შენაძენია ქართული ლიტერატურისა და
დერთი ქალია საქართველოს მწერალთა კავშირის ღმერთმა დიდხანს გამყოფოთ ჩვენდა იმედად ლიტერატურის პედაგოგმა, გაზეთ
„ლიტერატურული მესხეთის” სარედაქ- კულტურის განვითარებისთვის.
ასწლოვან ისტორიაში, რომელსაც ღმერთმა მისი და ქვეყნის საკეთილდღეოდ! ღმერთმა დაგლოცოთ და გაგაძლი-
თავკაცობა (თანათავმჯდომრობა და თავმჯდომ- ციო საბჭოს წევრმა, იოსებ (სოსო) გი-
გაზეთ „ლიტერატურული მესხეთის” სახელით, ქოშვილმა, ფილოლოგიის დოქტორის ეროთ, ჩვენო ერთგულო მეგობარო და
რობა) უბოძა. დღეს, როდესაც ეგრერიგად უჭირს
ავთანდილ ბერიძე სამეცნიერო ხარისხის მოსაპოვებლად თანამოკალმევ. ახალ-ახალი წარმატე-
დაიცვა დისერტაცია თემაზე: „გიორგი ბები და გამარჯვებები გვისურვებია!
2 ლიტერატურული მესხეთი 2019 წელი, მაისი
პროზა
ვაშლის. ყველა სურათს ქვემოთ ჯერ პატრონი ხომ არ იყოო, – თავისთვის და ცუდად ხდება. მამას მაღაზიებ- – ღრუბლების ჩრდილიაო, – გაიფიქ-
მაია დიაკონიძე ქართულად აწერია თავისი სახელი, ლაპარაკობს დედა, – მაგრამ რატომ ში მიჰყავს ხოლმე, კამფეტებს და რა და ფეხს აუჩქარა. – ჩქარა წადი
მერე გერმანულად. დედა თვითონ შემოვიდოდა უკითხავადო, ხომ არ სათამაშოებს ყიდულობს, დეიდა სახლში! – ეძახოდნენ ხის ტოტებზე
მაია ზის და ჩაბნელებულ კედ- ასწავლის ქართულ წერა-კითხვას მოგელანდაო? – გოგონას ეკითხება, მაკა ბავშვების სათამაშო მოედანზე ჩამომსხდარი ჩიტუნები, – ჩქარა წა-
ლებს შესცქერის, სიბნელეში რუხი და გერმანულსაც. თვითონ გერმა- დაკვირვებით აცქერდება თვალებ- ჩაიყვანს, იქვე, სახლთან ახლოს. გო- დიო! – ეძახოდნენ ბაჭიები და ციყ-
კედლები კიდევ უფრო შავი ჩანს. ნული ენის სპეციალისტია, მაგრამ ში. ბოლოს მაიას მამას ურეკავს, გონა შორიდან უყურებს პატარებს, ვები, თვითონაც რომ თავშესაფარს
ფანჯრისკენ გააპარა თვალი, მთვა- სოფელში სამუშაო ვერ იშოვა, ერთი ისიც ამ ქალაქში ცხოვრობს. დედა ჯერ გერმანული არ იცის, რა ენაზე ეძებდნენ. გაიქცა გოგონაც, მაგრამ
რეს ეძებს, რატომღაც ისიც არ არის,
ი ბ უ
გერმანულის მას- ელაპარაკოს?! დაეწია ქარბორბალა, დაატრიალა
ჯ შ
– იგვიანებს, – ეტყობა, ღრუბლე- წავლებელი უკვე ერთ დღესაც სიზმარი ნახა: თავის ბუშტებიანად და შორს, შორს
რ ტი
ბი არ უშვებენ, – გაიფიქრა მაიამ, ჰყავდათ დაცლილ ცაში პატარა ლურჯი ბუშტი მიფ- წაიყვანა. როცა გონს მოვიდა, ცა
უ
არადა, როგორ ელის მის გამოჩე- სოფელში და მეტი რინავდა, სწორედ ის, მაიამ რომ დაინახა, ლურჯი ცა, მიწაზე იწვა,
ნას ცაზე... უნდა, ოთახში სიბნელე რაღაში სჭირდებო- გაუშვა ბებიასთან, მასთან მი- მიიხედ-მოიხედა, სულ მარტო იყო,
ლ
ცოტა მაინც გაიფანტოს. დედა წასვ- დათ? ეშინია მაიას ვიდა, გაეხარდებაო. წითელი და მომჩვარული, გახეთქილი ბუშტებიც
ლის წინ შუქს უქრობს, ყურადღება სიბნელის, მაგრამ ყვითელი თავისთან დაიტოვა, დე- მის ხელთან ეყარა. გული დაწყდა,
არ მიიქციოს ფანჯრებში სინათლე- დედას ვერ ეუბნე- დასთვის უნდა მიეტანა (დედასაც დედას ვეღარ გავახარებო, მაგრამ
მო, რატომ? გოგონამ თვითონაც არ ბა, არ ეწყინოს, არ ძალიან უყვარს ბუშტები, ერთად მალე ახალი სადარდებელი გაუჩნდა,
იცის... ჩააწვენს საწოლში, თავად კი შევაწუხოო. ლოგინში ითამაშებენ). ყველა ბუშტი მამამ – სახლში როგორ დაბრუნებულიყო,
სამუშაოზე მიდის. ისინი ერთ ოთა- ჩაწოლილს ჩრდი- უყიდა ერთ მაღაზიაში, რომელსაც არ იცოდა. ქარიშხალს გადაევლო,
ხიან ბინაში ცხოვრობენ, დიდ ქალაქ- ლები წამოესევიან „სურვილების კიდობანი" ჰქვია. მზე ათასფერად ანათებდა ნაწვი-
ში. დედა სულ მუშაობს, დღისით და ხოლმე, ზოგს დათ- იქ მოხუცი კაცია გამყიდველი, მარ ველს. სველი და ჭუჭყიანი ტან-
ღამით, ხანდახან შემოირბენს ხოლ- ვის ფორმა აქვს, რომელიც მაიას ძალიან, ძალიან საცმელი ეხამუშა, დედას ეწყინება,
მე სახლში, მაიას საჭმელს დაუტო- ზოგს დევის, ზოგ- მოსწონს, რადგან ყოველთვის ასე რომ დამინახავსო. გონს მოგება
ვებს, რამდენიმე საათი წაიძინებს საც – ჭინკების, იღიმება და კამფეტებს ჩუქნის, ვერ მოასწრო, რომ ლურჯი ბუშტი
და გარბის. იცის, ჭკვიანი გოგოა და – პატარა რქებიანი თანაც ჩვეულებრივს კი არა, დაინახა, ბებიასთან რომ გაგზავნა
არაფერს დააშავებს. გოგონას ძა- არსებების. დევების თეთრს, წითელი ზოლებით. ბებიას ცაში. გამოეკიდა, იქნებ დავიჭიროო.
ლიან ენატრება ბებია, დიდი სახლი, განსაკუთრებით ეში- რომ ჰქონდა მისთვის შენახული, ბუშტი ხან ქვევით ეშვებოდა, – აი,
ჭრელი ხალიჩებით მორთულ-მო- ნია, – ბებია ზღაპ- სწორედ ისეთებს. სამსახურიდან ახლა მოვეჭიდებიო, – ფიქრობდა
ფენილი, ტახტზე ბებიას შეკერილი რებს უყვებოდა მათ შესვენებაზე გამოსულმა მას დაემ- მაია. ის იყო ხელი უნდა ეტაცა, რომ
მუთაქებით. ოჰ, როგორ უყვარდა შესახებ. მართალია შვიდობა და სახლისაკენ მოკურც- ბუშტი ზევით და ზევით მიიწევდა.
იმ მუთაქებით თამაში! დიდი სახლი ისინი ყოველთვის მისდევდა გოგო-
აქვთ საქართველოში, მაგრამ ბებიას მარცხდებოდნენ ადა- ნა ბუშტს და ოფ-
გარდაცვალების შემდეგ დედამ აქ მიანებთან ბრძოლა- ლში იწურებოდა.
წამოიყვანა, აბა, იქ ვისთან დაეტო- ში, მაგრამ, რა, იცი? მოულოდნელად
ვებინა?! თედო პაპასთან კი დარჩე- თავზე საბანს წაიხუ- თავისი სახლის
ბოდა, მაგრამ, დედამ, არაო, მამა რავს ხოლმე მაია, წინ აღმოჩნდა.
თვითონ ძლივს უვლის თავს და შენ თავის ბუნაგში შემძ- გახარებულს
როგორ მოგხედავსო. ნეტავ, ვის- ვრალს აღარაფრის ბუშტი სულ გა-
თან შეეძლო კიდევ დარჩენილიყო? ეშინია. დაავიწყდა. კა-
სულ ეს კითხვა აწუხებს, ფიქრობს, ერთ ღამესაც უც- რებზე დააკაკუ-
ყველა ნათესავს გაიხსენებს ხოლმე, ნაური არსება წაადგა ნა, დედა გამო-
მაგრამ სოფელში ყველას ძალიან თავზე, არ უნდა სა- ეგება, – გეძებდი,
უჭირს, თავისთვის არა აქვთ საჭ- ხეზე შეხედოს, იცის, სად დაიკარგეო!
მელი, სხვისი მოვლის თავი ვიღას კიდევ უფრო შე- – გულში ჩა-
აქვს, ყველა გეგმას აწყობს, ფული ეშინდება... მხოლოდ იხუტა გოგონა.
სადმე ისესხოს და რომელიმე ქვე- ფეხებზე უყურებს, დედის ხელებ-
ყანაში წავიდეს სამუშაოდ. ამბობენ, კაბა აცვია, – ქალი- ში მოქცეულმა
ამერიკაში წასვლა ყველაზე სარფი- აო, – გაკვირვებული ცალი თვალი
ანიაო, მაგრამ ამაში რას გულისხ- ფიქრობს, – ფერია ხომ არ არის, სა- ამბობს, – გერმანელი ცოლი მოიყ- ბუშტისკენ გა-
მობენ, პატარა გოგონა ვერ ხვდება. ქართველოში დამაბრუნოსო, იქნებ ვანაო. თვითონ მამა არაფერს ეუბ- აპარა, ის უკვე
დედამისს კი თბილისში ბინის ყიდვა ბებიას სული გამომეცხადაო, მკერ- ნება, მაიაც არ ეკითხება არაფერს, ზევით ასულიყო.
უნდა, ამიტომ არიან აქ. ამბობს, – დზე ჯვარს ეძებს, მღვდელმა რომ ასე ურჩევნია. ამ ამბის მერე მაიას მოეჩვენა, რომ
იმ ბინას გავაქირავებ და სოფელში დაჰკიდა ნათლობისას. მას მერე იშვიათად ტოვებენ მარტო, ხან თვალი ჩაუკრა
ცხოვრება აღარ გაგვიჭირდებაო. არასოდეს მოუხსნია, ბებია ეუბნე- მამა არის მასთან, ხან დედა, ხანაც და დაემშვიდობა.
აქ მაია სკოლაში ვერ დადის, ბაღში ბოდა, – ეს არის შენი მფარველიო, დედას დაქალი – დეიდა მაკა, ისიც მალე თვალსაც
მაინც მიეყვანა დედას?! – საბუთები ახლაც ცდილობს, ხელი შეახოს, მათი სოფლიდანაა. დედაც მან წა- მიეფარა, – ალ-
არა გაქვსო წესრიგში, – ეუბნება, ხელებს იფათურებს მკერდზე, დაბ- მოიყვანა აქ სამუშაოდ. თვეში ერთ- ბათ, ბებიასთან
– ცოტა ხანი მადროვე, შენთვისაც ნეულობისაგან ვერ პოულობს, არც ხელ მაია ფოსტაში მიჰყავს დედას, ეჩქარება, – გა-
მოვიცლიო, – მაგრამ ეს ხანი ვერა ბებიას ნასწავლი „მამაო, ჩვენო" ახ- პაპა თედოს ამანათი და ფული უნდა იფიქრა გოგო-
და ვერ დადგა. სწყინს მაიას, – თა- სენდება, – სახლში ვინმე თუ არის, გაუგზავნოს. ეშინია, მოხუცებულს ნამ.
ვის თანატოლებსაც ვერ ნახულობს. შენ გარდაო, – ეკითხება უცნაური არაფერი გაუჭირდეს. რამდენიმე მეორე დი-
მეგობრები ახსენდება: თიკუნა, გოგ- არსება. – არაო, – უნდა თქმა და ვერ ქუჩას გადაივლიან სახლიდან ფოს- ხლა. უცებ გზაზე ჩრდილი შენიშნა, ლას მაია ბედნიერი ადგა ლოგინი-
ლა, ნიკა... მდინარეზე საბანაოდ წა- ამბობს, ენას ვერ ატრიალებს. ბო- ტამდე. უკვირს გოგონას, რა დაწ- ვიღაცის ჩრდილი, უზარმაზარი, მის დან. სამზარეულოში მოფუსფუსე
სულებს ბებოც მიჰყვებოდა, ეს ჩაბა- ლოს, – ღმერთო, მიშველეო! – წამო- კრიალებული ქუჩებია, ყველგან პატრონს კი ვერ ხედავდა, ჩრდილი დედას მკლავზე ჩამოეკიდა და უთხ-
რებული ბავშვი ემანდ ხლაფორთში იძახა. გამოსახულება მის თვალწინ სისუფთავეა, სხვანაირი სახლები ძალიან გრძელი იყო, დასასრული რა, – როცა გავიზრდები, აუცილებ-
არ გაებასო. ქუჩაშიც იშვიათად გაჰ- ნელ-ნელა ქრება, ძილ-ბურანშია, დგას, ასეთები სხვაგან არ უნახავს, არ უჩანდა. გოგონა ცდილობდა გზა ლად დავბრუნდები საქართველოში,
ყავს დედას, არ სცალია. გერმანული ვეღარ იგებს, სინამდვილეშია ეს თუმცა არც არსად ყოფილა თავისი განეგრძო, მაგრამ სიშავე ავის მო- ლურჯი ბუშტი დამაბრუნებს.
სიტყვები ცოტა-ცოტა ისწავლა. დე- ყველაფერი თუ მხოლოდ ეჩვენება. სოფლის გარდა. თბილისის აერო- მასწავებლად გაწოლილიყო მის წინ, დედამ თავზე ხელი გადაუსვა მა-
დამ სურათები გამოუჭრა მუყაოს- როცა გაიღვიძა, დედა სახლში დახ- პორტშიც რომ წაიყვანეს, გზაში თითქოს ემუქრებოდა. შეშინებულმა იას. თვალებიდან სიხარულის ცრემ-
გან: ყვავილების, მსხლის, მანქანის, ვდა. ყველაფერი მოუყვა, – ბინის ჩაეძინა, მგზავრობისას გული ერევა უკან მიიხედა. ავდარი მოჰყვებოდა. ლები სდიოდა.
ხუთი წლის ვიყავი, მამისაგან რა შავ დღეში ჩაგვყარა მისმა გამოგ- ისიც წაიღეს, ის ფოტო კი, რომელიც ბოღჩა და ყაზახეთის გზას დავადე- ვყვიროდი: – რა ქენი, დედა, მამა მომი-
ინგლისიდან წერილი რომ მივიღეთ, ზავნილმა წერილებმა? დარწმუნებუ- სარკის უკანა მხარეს იყო ჩამაგრებუ- ქით. მახსოვს საშინელი წამება, არ კალი? – ჩემმა ზარდამცემმა ყვირილმა
– ომის მერე აქ აღმოვჩნდი, საქარ- ლი ვარ, არა და, ალბათ, ვერც წარ- ლი, ისევ გადარჩა, მამა იმ სურათში ვიცოდით სად მივყავდით. ადგილ- ქალი გონს მოიყვანა, მაგრამ მე უკვე
თველოში ჯერჯერობით ვერ დავბ- მოიდგენდა იმას, რომ სიხარულის თითქოს უჩინმაჩინად ქცეულიყო, ვე- ზე, ყაზახეთში, სოფელ სლავიანკაში წყლის არხისკენ გავრბოდი, დედა უკან
რუნდები, ამა და ამ მისამართზე გა- ნაცვლად მის წერილებს ჩასულებსაც არ დაგვხვდა მომდევდა, – დაიცადე, შვილო, ყვე-
სარკე
მომიგზავნეთ წერილებიო. ცოცხალი ჩვენთვის ტანჯვა და უკეთესი სიტუაცია, მიწუ- ლაფერს აგიხსნი! – მომძახოდა, მაგ-
აღარ გვეგონა, ამიტომ დედაჩემის, ცრემლები მოჰქონდა. რებში მცხოვრებ ბერძნებ- რამ არაფრის გაგონება არ მსურდა.
მამიდაჩემის, ბებია-ბაბუას სიხა- ბედნიერება დიდხანს არ თან გადაგვანაწილეს. არ ხიდთან მივედი და წყალში გადავხტი.
რულს საზღვარი არ ჰქონდა. ომის დაგვცალდა, მეშვიდე და მახსოვს ამაზე საშინელი ვიგრძენი, დედაც გადმომყვა, ცალი
მერე რომ არ დაბრუნდა, ყველას ბოლო წერილი მივიღეთ წლები ჩემს ცხოვრებაში, თვალი მოვკარი მის თავსაფარს. ჩემ-
მკვდარი გვეგონა, თუმცა ამ სასიხა- მამისგან, – ინგლისის შიმშილი, გაჭირვება, დედა თვის დრო გაჩერდა. ფრენა ნელი იყო,
რულო ამბავმა ჩვენს ოჯახს კარგი ჰავას ვერ ვეგუები, ჯან- დილიდან სამუშაოდ მიჰ- დედა, ჩემზე ადრე, ტყვიასავით ჩაეშ-
არაფერი მოუტანა. რამდენიმე დღე- მრთელობა დამიზიანდა ყავდათ, ბამბის საკრეფად. ვა წყალში. ვიცოდი, ცურვა არ იცოდა
ში დედაჩემი დააპატიმრეს, როგორც
სამშობლოს მოღალატის ცოლი, ჩვე-
და ლათინურ ამერიკაში
გადავდივარ საცხოვ-
(ერთი კაცის საქართველოდან 56 ათასი
ოჯახი ვიყავით გადასახლე-
და მასაც ეგონა, რომ არც მე ვიცოდი
ცურვა. თითქოს ჩემი დაჭერა სურდა,
ნი ბინა გაჩხრიკეს, წაიღეს მამის სუ- რებლად, მისამართს ბული. მე მარტო ვრჩებოდი ხელები ჩემკენ გამოეშვირა. მეგონა,
რათები, საბუთები, ნივთები. ერთა- მომდევნო წერილში გა- ნაამბობიდან) ე. წ. სახლში, სხვა ჩემნაირ დაიხრჩობოდა, მოკვდებოდა. კეთილ-
დერთი ფოტო შემოგვრჩა, არ ვიცი, მოგიგზავნითო. რამდე- ბიჭებს დავუმეგობრდი, მა ადამიანებმა გადაარჩინეს. მას მერე
მაშინდელი უშიშროების წარმომად- ნიმე დღეში კვლავ უშიშ- ცურვა ვისწავლე, წყლის არასოდეს დამვიწყებია ის წუთები,
გენლებმა, ის როგორ ვერ შეამჩნიეს, როების თანამშრომლები არხი იყო გაჭრილი იქვე ახ- ჩემი მფარველი ანგელოზი, ჩემი დედა
მაგიდაზე დასადგმელი სარკის უკანა დაგვადგნენ თავზე, უნდა ლოს. ორ წელიწადზე მეტი ლამისაა ღმერთმა წაიყვანა, შენ ვერ
მხარეს იყო მოთავსებული. დედას გადაგასახლოთო, ვუყუ- იყო გასული, რაც იქ ვცხოვ- აფასებ, არ უფრთხილდები, ვერ უვ-
ცხრა წელი ციხე მიუსაჯეს. დაიწყო რებდი, როგორ ეხვეწებო- რობდით. მეთორმეტე წელი- ლიო. მას მერე კიდევ უფრო შემიყვარ-
ჩემი ხეტიალი, – ხან ერთ ნათესავ- და დედა, – რას გვერჩით, წადში ვიყავი გადასული. და ჩემი მშობელი.
თან ვცხოვრობდი, ხან – მეორესთან, არაფერი დაგვიშავებიაო. ერთ დღეს, საღამოს, მალე გარდაიცვალა საბჭოეთის
ყველაზე ხშირად, მაინც დეიდებთან ტიროდა, ემუდარებოდა, სახლში რომ დავბრუნდი, ბელადი, – სტალინი. გვითხრეს, – სა-
მიხდებოდა ყოფნა, თუმცა ამ დე- შავი ტყავის ლაბადებში დედამ ჩემი მისვლა ვერ გა- ქართველოში გაბრუნებთო. პირველი
იდებს ქმრებიც ჰყავდათ, რომლებიც, გამოწყობილ ადამიანებს, იგო, ის მაგიდასთან იჯდა, ნაკადი გაემგზავრა კიდეც, ჯერი
მაინცდამაინც, დიდი სიხარულით არ დანდობას სთხოვდა, მაგ- მამას ფოტო ეჭირა ხელში, ჩვენზე იყო, სუფრა გვქონდა გაშლი-
ხვდებოდნენ ჩემს გამოჩენას, მოგეხ- რამ ისინი, თითქოს, ადა- რომელიც აქაც წამოიღო, ლი, სამშობლოში დაბრუნებას ვდღე-
სენებათ, რა დრო იყო, ყველგან შიში მიანებიც არ იყვნენ. ვიდე- ისევ სარკის უკანა მხარეს სასწაულობდით იქ მყოფი ქართვე-
და სასოწარკვეთა სუფევდა, ამიტომ ქი და ვუყურებდი დედას, იყო ხოლმე მოთავსებული, ლები. მოულოდნელად არხზე სამ-
დიდი ხნით შეყოვნება არავისთან ჩემს ანგელოზს. გამახ- ამოეღო და დაჟინებით უყუ- ხედრო გემი გამოჩნდა. გამიკვირდა,
მიწევდა. ასე გაიარა ოთხმა წელმა, სენდა: ერთხელ ყვავები რებდა. გავშეშდი, მონუსხუ- – რა ხდება-მეთქი. წასვლა ჩაიშალა,
დედაჩემი ციხიდან გამოუშვეს. დე- დაესივნენ პატარა ბეღუ- ლი ვუყურებდი ამ სურათს, კიდევ წელიწადნახევარი დავყავით
და-შვილი ისევ შევერთდით, ბედნი- რას და დაკორტნეს, გული ნახატები ავტორისა და სოფიო ჭელიძისა უცებ ტირილით შუაზე გა- იქ, მხოლოდ ბერიას დაპატიმრების
ერი ვიყავი, თუმცა სამშობლოს მო- მიფართხალებდა, მაგრამ დახია, მომენტალურად ნა- შემდეგ დავბუნდით საქართველოში.
ღალატის შვილის იარლიყით მიწევ- რისი გაკეთება შემეძლო კუწებად აქცია ჩემი სათაყვა- აღარ მახსოვს, ის სარკე იქიდან წა-
და სკოლაში სიარული. სანამ დედა ცხრა წლის ბიჭს, შიშისგან მუხლები რავინ ხედავდა. ნებელი მამის ხატი, რომელზეც, არ მოვიღეთ თუ არა, აღარ მაინტერე-
ციხეში იყო, მამისგან წერილები მეკვეთებოდა. მივედი, დედას ჩავე- კაცზე თექვსმეტ-თექვსმეტი მოვიტყუები, ვლოცულობდი კიდეც. სებდა, მამაჩემის სურათი იქ აღარ
მოდიოდა, თუმცა პასუხის გამცემი ხუტე, მეგონა, ძალას მივცემდი, გა- კილოგრამის წაღების უფლება მოგ- ღმერთმა მაპატიოს ეს მკრეხელობა, იყო, დედის გახსენებაზე კი დღესაც
არავინ იყო, ახლა ხშირად ვფიქრობ ვამაგრებდი. ისევ ჩაატარეს ჩხრეკა, ვცეს, მაგრამ ჩვენ წასაღებიც აღ- დედასთან მივირბინე, ხელებში ვეცი. ის ავბედითი დღე მახსენდება, კინა-
ხოლმე, ნეტავ, მამაჩემმა თუ იცოდა, რაც ადრინდელ ჩხრეკას გადაურჩა, არაფერი გვქონდა. შევკარით ერთი ფოტოს ნაკუწები ხელში მეჭირა და ღამ სიცოცხლე რომ მოვუსწრაფე.
2019 წელი, მაისი ლიტერატურული მესხეთი 3
პოეზია
ის, ვინც შენ გსურდა ცოდვის მორევში მცურავნი თუ ფონს და გულწრფელ ცრემლებს დამაყრიან
მაყვალა გონაშვილი გასულები. როცა სწორები,
არ უწერიათ დამშვიდება შეშლილ ქალაქებს, აღარც მე ვგავარ რწმენით, ჟინით, ბევრს არასა გთხოვთ, ჩამატანეთ მხოლოდ
არც შეშფოთებულ პოლიტიკოსებს, ამაყ წინაპარს, ბეჭედი,
დიდებას ეძებ არჩევნების წინ ხალხზე მზრუნველებს, როგორც არა ჰგავს შოთას შაირს ჩვენი უწმინდესისგან მოძღვნილი და ნასახსოვრები.
მშვიდობისათვის დაწყებულ ომებს, ქართული
სხვათა ომებში დაღუპულ გმირებს, და დააბიჯებს ჩემს ქუჩებში მშვიდად, ამაყად,
სიმშვიდის მკერდზე თავმიდებულს
დემოკრატია – სიძულვილი ნებადართული. სიტყვა
ვინღა შემრისხავს? არ უწერიათ დამშვიდება და მოსვენება.
ხალხის ყაყანმა გადაფარა, არ უწერიათ დამშვიდება დაცლილ სოფლებს და
ღმერთო, შენი ხმა. დამშრალ წყაროებს, დამშრალ ცრემლებს,
ათასმეორე ღამე შრიალებს სხეული,
დღეს არვინ ესვრის დაღლილ პოეტს სიმწრისაგან გამშრალ ბაგეებს, ვერხვივით შრიალებს
დაფნას ან ტყვიას, მათ, ვისაც ომმა ჩამოუჭკნო ბავშვობის ია, წაქცევის შიშით...
ერის ღირსებას და სიწმინდეს მამებს, იმ ბოლო სიტყვამდე
სამსალანარევს რად სვამ შარბათს
რომლებიც უმწეობით დაპატარავდნენ, პირველად, პირველის
ყოფის ჯამიდან,
დედებს, ბაგიდან ვიშვით.
მის ფსკერზე როდი ილექება ჩვენი წარსული, ჩემს მკერდთან ეძებეთ,
რომლებსაც რძე დაუშრათ, მკნავანა შვილებს
მუდამ თან დაგვდევს, როგორც სისხლის ისარი, რომელიც სამიზნეს ასცდა.
აწოვეს ბოღმა, უნანავეს ,,შურისძიება”!
ჯადო-შელოცვა რა ჟამი დამდგარა, ჟამი უჟამური
არ უწერიათ დამშვიდება და მოსვენება
თვალის უპეზე ნემსის წვერით ამოკაწრული. უსიტყვო კაცთა.
საშოვარზე გაქცეულ ქალებს, მე მაინც გავრითმე, ლექსებად ვაქციე
ქალს ეძებდი და ჩამოგემსხვრა ნეკნი მრავალი,
ცოლის იმედად დარჩენილ კაცებს, სიტყვების ფეთქვა...
მარცვლე ამაოდ ვარსკვლავების კრიალოსანი,
კომპიუტერში დაკარგულ შვილებს, მამაო, უსიტყვოდ წყვდიადში
ყური დამიგდე, დავამღერებ ისეთ ბეითებს,
რწმენადაკარგულ თაობებს და უთაო ლიდერს, ვით გასძელ? ან რაი გერქვა?
რომ გაოცდება დუნიაზე ყველა მგოსანი.
არ უწერიათ დამშვიდება და მოსვენება. – სიტყვა ვიყავ!
რით განუგეშო? ხომ გაკმიე სიტყვების საბრი? ვიყავ მუდამ!
ეს ვინ გამოჩნდა, ვინ ამაღლდა
შენთვის ვაკვნესე, ავატირე უდი და ჩანგი, სიტყვა ვარ და
ზეცის თავანზე?
და როგორც ღამის ფარფალია, სიტყვად ვრჩები!
ანგელოზია? სატანუსია?
თუმც შიშით ვკრთოდი, სიტყვა – თქვენი გადარჩენა.
ან, იქნებ, სულაც, სიტყვა – ჩემი განაჩენი...
სანთლების შუქზე ფრთებგაშლილი,
სხვა პლანეტის მოქალაქეა? ერთი დიდი სიზმარია
თამამი ვჩანდი.
ის არის, ვისაც შენ ელოდი, ყოველივე დანარჩენი.
მომენდე გულით, საუკუნო როდია ჭმუნვა,
ის, ვინც შენ გსურდა, სიტყვების ტყე...
წარმავალია მწუხარებაც სიხარულივით,
რადგან ცხოვრება იმას გვაძლევს, სიტყვების ტყვე...
მე კი მრავალი ღამე სიტყვის გასვი ბადაგი,
რასაც ვეძებდით, სიტყვა – სეტყვა,
მუცლით მეზღაპრედ გადავიქეც შენი
რადგან სამყარო ისეთია, სიტყვა – ტყვია,
გულისთვის.
როგორსაც ვხედავთ! ირგებს სიტყვებს, როგორც გვირგვინს
ზეცის ზეწარი გავშალე და მოგესურვილე
ქვემძრომი და თვითმარქვია.
და წუთით მაინც დაგავიწყე წუთისოფელი,
როცა სიტყვა ტლუთა ტყვეა
იქნებ მომენდო და დამინდო და დამებედო,
ღრმა ძილით სძინავს. გაიცვითა სიბრძნის წიგნი რადგან ცხოვრება იფრითია დაუნდობელი. იფოთლება ანარქია.
ერთ თეთრად ფასობს თავდადება, სიტყვა – სული, სიტყვა სრული
რომ არ მოგეკალ, წყაროსავით
რწმენა, მორალი სიტყვა – სევდა, სიტყვა – დედა.
მადლი ვქენი, ქვაზე დავდე, გიკლავდი წყურვილს,
და მაღალ ტახტზე თავს იწონებს თუმც შვილივით ვზარდე სიტყვა
ქვაც არ დამხვდა, რომ დავბრუნდი, ღამე წიგნივით ვფურცლე, ვფურცლე და
მეფე – დოლარი. დედასავით დამიბერდა.
ვნახე როგორ დაეჭირა არ გათავდა,
იცვლება ჟამი, ერთი სიტყვით,
აქლემის ქურდს ნემსის ქურდი, მე კი გავთავდი, დავილიე, როგორც სანთელი,
არ იცვლება ქვეყნად არცა-რა, მხოლოდ სიტყვის
სანამ მზე ზეცის ლურჯ მინდორზე
დიდებას ეძებ? მსახურება დამებედა.
ამოთავთავდა.
უნდა იყო ცოტა ცანცარა. სიტყვა – მკვლელი, სიტყვა – მჭრელი...
გაქრა შიში და ტანჯვის გზებით მეწვია
არჩევნებიდან არჩევნების სიტყვა – ჭრელი, სიტყვა – ხაზი...
სიბრძნე: –
ვცხოვრობთ ლოდინით, სიტყვა – ნება, სიტყვა – ვნება,
გრძნეული ქალი ააცეკვებ ავსულს, შეითანს,
სიტყვა – „სანამდის?” ტკბილი, როგორც ალვახაზი,
თუკი იპოვე ცხოვრებაში შენივე თავი,
გულზე გვაწევს, მძიმე ლოდივით, ლოცვის მტევნებს დაიმშვენებს
თუკი შესძელი, თავი შენი თავად შეიცან...
როს ერის მამას ლაზღანდარა უსიერ ველს, უსურვაზი...
თუმც ყველა ქალი როდი არის ღირსი
დააყრის სიცილს, – სიტყვა ვიყავ!
დანდობის,
მე როგორ ვიყო შუაკაცი ვიყავ მუდამ!
თუმც ყველა კაცი ერთგულების როდია
ცისა და მიწის? სიტყვა ვარ და
ღირსი,
უდაბნოს შინა მღაღადებლად სიტყვად ვრჩები!
რად უნდა ქება ბრძენს, ისედაც არის ქებული,
დარჩა ჩემი ხმა. სიტყვა – თქვენი გადარჩენა.
ბოროტს სასჯელად ბოროტებაც ეყოფა
ყრუ სამყაროში ვინ განმკიცხავს, სიტყვა – ჩემი განაჩენი!
თვისი.
ვინღა შემრისხავს?! ქარია და სიზმარია
სხვა რაღა გითხრა, ისეც ბევრი სიტყვა
ყოველივე დანარჩენი...
დავხარჯე,
ხალხს მოძღვრავდა ,,არამკითხე”, კმაყოფილი ხარ ათასერთი ღამით ძლეული.
ეს მე ვარ, დავარ... ,,მეტისმეტი და თავსრეტი”,
,,დღე-მეხვალიე" კაცებით
აღმაშენებელი - ივერთა
მას სიბრძნისა სასწავლებლად სავსე იყო პარლამენტი. დიდება
თვით მეფემან მისცა შვილი. ნაბან წყალს ბავშვსაც ატანდნენ,
შოთა რუსთაველი არ ზომავდნენ, ისე ჭრიდნენ,
სიმართლის ხემ ვერ იხარა, მხოლოდ პირჯვრის წერა როდია უფლის
დახერხეს და დაიკიდეს. რწმენა,
სახელად მქვია მე დავარ!
აღარ ეწვოდა ქურდს ქუდი, მხოლოდ შეძახილი გმირობა როდია.
დიდი ხელმწიფის და ვარ.
და მარხავდა ცოცხლებს მკვდარი, დგებიან სულეთიდან შემკრთალი მამები
ვისთვის გულქვა და ზვიადი,
ათ კურდღელს ერთად იჭერდა და ღამით არეულ სიზმრებში მოდიან.
ვისთვის მე სიბრძნის ზღვა ვარ როდესაც წყალიც კი წამით ჩაიძინებს
და უთენარო სოფელში ორი კურდღლის მადევარი.
გროშად ფასობდა ზრდილობა, და ცაზე ობოლი ვარსკვლავი ბრწყინდება,
მრუმე ჯანღივით დავალ. ვინ მიცქერს მთვარიდან, წმინდა გიორგია
აღარ ხტოდა კვიცი გვარზე,
არ მომასვენა ცოდვებმა მწყერი ხეზე შემჯდარიყო თუ აღმაშენებელი, ივერთა დიდება.
მდია ნადირის გეშით, და ბაყაყი - ხალიჩაზე. „ვაშენე, ანგრიეთ, ვამტკიცე საზღვრები,
სამოთხის კარს ვინ გამიღებს, ამირან გულში მღეროდა, დღეს ჩემი მამულის სიმცირე მაშინებს,
უსიყვარულოდ შეშლილს? მთებმა უთხრეს მოძახილი, ქართველნო, მოუხმეთ ჭკუას და გონებას
შევრჩი ჯოჯოხეთს, ჯოჯო ხეს და ბეღელი სავსე იყო უფალს ნუ ივიწყებთ, ვაშინერს”.
მხოლოდ ქარის მოტანილით. სიტყვის პერანგი ჩაგაცვი და სიტყვით მე კი იმ ბინდბუნდშიც თვალებს
ცრემლებს ვაპკურებ პეშვით.
მოგნუსხე, ვერ ვუსწორებ,
აქ მზე არ მზეობს, უკუნეთს ჩემი ხარ მთელი სულითა და მთელი სხეულით. ვარ შიშნაჭამი და უჭმელი,
გაჰკვეთავს მთვარის ეშვი, ***
გაცვეთილა, როგორც ძველი მე კი კვლავ მაკრთობს ათასერთი მიწიდან ზეცამდე რა ხელმა აზიდოს
დგას ჩემში დიდი ტკივილი, ღამე – გიშერი, ეჭვებით დაბზარული ჭურჭელი?
ქოში, კაბა, ანდა გზები,
ვით მიწის ძალა ხეში, წინაპართა სიბრძნის წიგნი: – ცაზე ხმალივით კრთოდა მთვარე, ვერ თვალნო, რა არ ნახეთ, როგორ არ დამევსეთ,
მე სიბრძნის ყველა წიგნს გავცვლი იგავ-არაკ-ანდაზები ... ვიძინებდი, რა ძალა გქონიათ, თვალებო,
მიჯნურთა სიშლეგეში. უკვე მომენდე და ალაჰიც ვეღარ გიშველის... მოძმესთან მოშუღლენო,
მახსოვს ხელმწიფის მუქარა, ათასმეორე ღამე დადგა შურისძიების! ოქროსთან მოშურნენო,
მტერთან მიმნდობნო და მხდალებო.
აქაც ჩამესმის ის ხმა, დემო(ნ)კრატია სანამდის, სანამდის, სანამდის, სანამდის?
ქაჯებმა ვერა დამაკლეს,

ღირსახსოვარი სანამდის, ძმანო და მამანო,
გამწირა ჩემმა სისხლმა, ჩემო სატკივარო, ჩემო საფიცარო,
სიტყვის თავისუფლება და დემოკრატია
უსიყვარულოდ სიბრძნის ხე არ ნიშნავს ყველაფრის უფლებას. ჩემო დარღვეულო სამანო.
რა მწარე ნაყოფს ისხამს. მის უწმინდესობას, სრულიად საქართველოს ჭრილობა გახსნილა და გველის ამბორი
განა სულ ასეთი ვიყავ, უწმინდესისა და უნეტარესის 2006 წლის კათოლიკოს-პატრიარქს ილია მეორეს არ მშველის წამლად და მალამოდ.
ვით ნაავდრალი ზეცა, საშობაო ეპისტოლედან. უნდა სხივით გქსოვო, უნდა ცრემლით გკემსო,
ერთ დროს მეც ვიყავ მზის სწორი, თვალებში სხივი, გულში რწმენა, ბეჭედზე ჩემო დაფლეთილო ალამო.
მეც გაზაფხული მეცვა. თვალი სარკეა გულისაო, მეც სარკე გულის ჯვარი, სანამდის, სანამდის, სანამდის, სანამდის?
საგულდაგულოდ გადავრაზე მწვანე ვარ ბედნიერი და ურიცხვი განძის მფლობელი, სანამდის, დანო და დედანო,
ცრუ და მუხთალმა სოფელმა
ლინზებით, რადგანაც თითზე მზითნაფერი ბრწყინავს არ თქვას უკეთურმა, შეხედეთ, ქართველნი
მალე მიცვალა სახე,
გაოცებული საუკუნე გაოც-და-ერთდა, ბეჭედი, მხოლოდ სატირალში სხედანო!
დამცინა წერა-მწერალმა
გაუფასურდა ანდაზები, აფორიზმები. უწმინდესისგან მოძღვნილი და ნასახსოვრები. სანამდის ვახაროთ ჩვენს ბაღში ეკალი,
ქაჯებთან მეინახემ,
ლექსი მავანთვის გახდა ვეღარ ვგრძნობ მიწას, ბიწი სულის მტრის კარზე ვარდი და პირიმზე?
ფერადი ჭიჭნაურები
ტექსტი – სიტყვანაკლული, ჩამოვიბანე, რა ვუთხრა ჩემს შვილებს, რა თვალით
სკივრებში გადავნახე,
ვით ბალღი დედას, წარსულ დღეებს როგორ მინავლდა ატეხილი გულში ომები, შევხედო?
სულ წყევლა-ცრემლით დავკემსე
გავეტირები მექცა ნუგეშად და მფარველად ჯვარი ან მკვდრებთან რა პირით მივიდე?
ღამე-ქვრივთათვის მახე.
და მმოძღვრავს ცისფერ ეკრანიდან ბეჭედზე, უდედოდ ზეცისკენ გზას ვერ გაიგნებენ
გული ჰგავს გამსკდარ ბროწეულს,
თავად ცისფერი, უწმინდესისგან მოძღვნილი და ნასახსოვრები. ბუდეს შერჩენილი ბარტყები,
წამით დამადეთ ხელი,
ყოველდღიური უზნეობის გაკვეთილებით. სამაგიეროს ვუხდი როცა გულღრძოს, ავყიას ხიდი ვართ ნამყოდან მომავლის ნაპირამდე,
მე რა ბრალი მაქვს, სოფელი
აცახცახდება ვარსკვლავების ხომლი როდესაც სული ამევსება ლიქნით, ჭორებით, ვაი ჩვენ, თუ ერთხელ ჩავტყდებით!
იყო ავისა მქმნელი.
ცარგვალზე ვგრძნობ თითზე როგორ მიმძიმდება ერთი ეს მტკვარი დუდუნებს, თუ კვნესის დავითი?
წიგნს შევრჩი გახსნილ ჭრილობად,
თრთიან, შფოთავენ წინაპართა წმინდა ბეჭედი, „დღეს ჩემი მამულის სიმცირე მაშინებს,
როგორც ღაწვს ცრემლი, სველი.
სულები უწმინდესისგან მოძღვნილი და ნასახსოვრები. ქართველნო, მოუხმეთ ჭკუას და გონებას,
ეს მე ვარ, დავარ, მეფის და,
და დასცინიან მამა-პაპის გაკვალულ ოდეს ჩემი მზეც დასალიერს ჩაიწვერება უფალს ნუ ივიწყებთ, ვაშინერს”.
ერთ დროს ბრძენი და ქველი.
გზაწვრილს
გადმოსახლების ფაქტები დაფიქსი- დან ჩრდილოეთ კავკასიაში, თერგის შეყვანილი). სოფელში მაჰმადიანი ნი ოსნი”. 1831-1832 წლის საქართვე-
როლანდ რებულია 1873 წლის კამერალური ოლქში, ქისტები 1898 წელს წასულან ქურთების 6 კომლი იყო აღრიცხუ- ლოს სამხედრო გზის ირგვლივ არსე-
აღწერის დავთრებში, რომლებშიც საცხოვრებლად. ლი. მათ ქისტი გაზახოვები (ორი ბული სოფლების აღწერაში რუსულ
თოფჩიშვილი გვიანდელი მინაწერებია სამცხისა იდუმალის სასოფლო-საზოგა- კომლი) 1890 წელს შემატებიან. ისი- ხელისუფლებას 21 კომლი ქისტი (85
და ჯავახეთის რამდენიმე სოფელში დოების სოფელი იყო დიდი ვარნეთი. ნი თერგის ოლქში 1896-1897 წლებში სული) ჰყავს დაფიქსირებული. ესენი
XIX საუკუნეში რუსეთის იმპე- მიგრაციისა და შემდეგ აქედან უკვე აქ 1873 წელს 27 კომლი „თათარი” წასულან. იყვნენ: კარიევები (5 კომლი), გაზი-
რიამ საქართველოში რამდენიმე ჩრდილოეთ კავკასიაში – თერგის იყო აღრიცხული. ამ სოფლის შესა- სამი ოჯახი ქისტი ცხოვრობდა კიევები (6 კომლი), კოტიევები და
აღწერა ჩაატარა, რომელიც, ძირითა- ოლქში გადასახლების შესახებ (1873 ხებაც აღწერის დავთარში გვიანდე- ახალქალაქის მაზრის სოფელ კვარ- ოზიევები (3-3 კომლი), ჩერბილეევე-
დად, კამერალურ აღწერად იწოდე- წლის აღწერა ბოლო კამერალური ლი მინაწერია, რომლის მიხედვითაც შაში. აქ ექვსი კომლი „თათარი” ყო- ბი (2 კომლი), აზიევი (1 კომლი). რაც
ბოდა. აღწერებს, ზოგჯერ, საოჯახო აღწერა იყო და, როგორც ირკვევა, 1890 წელს აქ გველეთიდან 3 კომლი ფილა. გველეთიდან 1890 წელს ქის- ყველაზე საინტერესოა აღნიშნულ
სიებსაც უწოდებდნენ (მაგალითად, მომხდარი ცვლილებები მუდმივად ქისტი დასახლებულა. სხვათა ანა- ტები – გვარად კოტიკოვები იყვნენ აღწერაში, ქისტების სარწმუნოებად
1886 წლის აღწერა). აღწერები მნიშ- შეჰქონდათ. ბოლო მინაწერი 1912 ლოგიურად, ისინიც თერგის ოლქში მოსულები. ჩრდილოეთ კავკასიაში მითითებულია ქრისტიანობა, უფრო
ვნელოვანი წყაროა საქართველოში წლით თარიღდება). ქისტები დასახ- გადასახლებულან 1898 წელს. მათი ერთი ნაწილი 1896 წელს წასუ- სწორედ, „ბერძნულ-ქართული სარ-
მიმდინარე მთელი რიგი პროცესების ლებულან არა კომპაქტურად რომე- 1873 წელს ურაველის საზოგა- ლა, მეორე ნაწილი – 1890 წელს. წმუნოება”. 1860 წლის აღწერაში
შესასწავლად, რომელთაგან შეიძლე- ლიმე სოფელსა თუ ნასოფლარში, დოების სოფელი ენთელი ქურთებით ჯავახეთის სოფელ ფათხანაშიც გველეთელი ქისტების 40 ოჯახია
ბა დავასახელოთ ეთნიკური შემად- არამედ გაფანტულან თორმეტ სხვა- იყო დასახლებული (ცხრა კომლი). აქ მიგრირებულან გველეთელი ქისტე- მითითებული (255 სული). 1873 წლის
გენლობა და ეთნიკური პროცესები, დასხვა სოფელში. სოფელშიც ქისტები გადმოსახლებუ- ბი. აქ მათი ოთხი ოჯახი ცხოვრობდა, კამერალური აღწერით კი გველეთში
მოსახლეობის შიდა და გარე მიგრა- ქისტები განსახლებული იყვნენ ლან გვარად გაზახოვები. 1890 წელს გვარად კოტიკოვები. 43 კომლი ქისტი ცხოვრობდა (291
დასახლებულები ჩრდილოეთ კავკა- ამრიგად, არდახში, ნიალაში, სული). გვარები ამ აღწერაში შემდეგ
სიაში 1896 წელს წასულან. სხვათა რუსთავში – 5-5 კომლ ქისტს უცხოვ- დაფიქსირებულია: დოსხოევი, კარი-
შორის, 1886 წლის საოჯახო სიებით, რია, არყისციხეში – 7 კომლს, დიდ ევი, ჩარუბაშევი, ოზიევი, გაზახოვი,
ენთელის მცხოვრებლებად 7 კომლი ვარნეთში, ვანში, გურბაგა-ოღლ- კოტუკოვი.
პოლონელია მითითებული. ში, კვარშაში – 3-3 კომლს; ენთელში რატომ გადასახლდნენ ქისტები
1873 წლის კამერალური აღწე- 9 ოჯახი ცხოვრობდა, ფათხანაში ხევის სოფელ გველეთიდან სამცხე-
რის დავთრით ქისტები დასახლე- – 4 კომლი, წყალთბილაში – 2 კომ- ჯავახეთის სხვადასხვა სოფელში?
ამის შესახებ ვერაფერს ვიტყვით, ან
რა იყო შემდეგ ჩრდილოეთ კავკასი-
დღემდე უცნობი აში – თერგის ოლქში გადასახლების

მიზეზი? გასარკვევია – ეს იყო ხე-
ლისუფლების მიერ ორგანიზებული
მიგრაცია თუ თავად ინგუშების გა-
მიგრაციული
დაწყვეტილება. ხევში შეკრებილი
ეთნოგრაფიული მასალებით, ქისტე-
ბის გველეთიდან სამცხეში გადასახ-
ლების მიზეზი მათი ქურდობა იყო:
„გველეთში ქისტები ცხოვრობდნენ
პროცესების შესახებ 60 კომლი და, როგორც ამბობდნენ,

გიორგი ყაზბეგს გაუსახლებია იმის
გამო, რომ ქურდობდნენ. გაუსახლე-
ბია ახალციხეში და იქიდან გამოქცე-
XIX საუკუნის სამცხე

ულან ქისტეთში. ბესულთანოვები არ
გაუსახლებია მარტო, ერთი კომლი.
ის არ ქურდობდა თურმე” (მთხრო-
ბელი ივანე მიხეილის ძე წიკლაური,
89 წლის, სოფელი ცდო, 1990 წელი).
-ჯავახეთში იყო თუ არა გველეთელების ხევიდან

აყრის მიზეზი ქურდობა? ვფიქრობთ,
რომ, არა! ის მხოლოდ საბაბი უნდა
ყოფილიყო. ხელისუფლებას ქისტე-
ბის ახალციხის მაზრაში ჩასახლე-
მაჰმადიანი მესხები
დუხობორები
შემდეგ სოფლებში: ლეპისის საზო-

ციული პროცესები, ოჯახების შე- გადოებაში – არდახი, ვანი, გურბაგა-
მადგენლობა, პიროვნული სახელები ოღლი, ნიალა, ვალეს საზოგადოების
და გვარსახელები, რელიგიოლქში სოფელი არყის-ციხე, ურაველის
გადასულან საცხოვრებლად. დოს- საზოგადოების სოფლები ენთელი,
ხაევები სოფელ პესდახში (?) დასახ- ტრიბონი, იდუმალის საზოგადოების
ლებულან, კარიევები – ნაზრანის სოფელი ვარნეთი, აგრეთვე რუსთა-
სიახლოვეს, სოფელ სურხოხში (სა- ვი, ახალქალაქის მაზრაში ცხოვრობ-
ქართველოს ცენტრალური სახელმ- დნენ კვარშაში, ფათხანაში, წყალო-
წიფო საისტორიო არქივი, ფონდი ბაში.
254, ანაწერი 3, საქმე N 282). ლეპისის სასოფლო-საზოგა-
ქისტები დასახლებულან ლეპი- დოების სოფელ არდახში/არტახში
სისაურ-კონფესიური შემადგენლო- ქისტების დასახლება 1890 წელს
ბა და სხვა. აღწერები საინტერესო მომხდარა. ისინი გადმოსახლებულან
მონაცემებს შეიცავს სამცხე-ჯავახე- საქართველოსავე ტერიტორიიდან
თის შესახებაც. – დუშეთის მაზრის სოფელ გველე-
თიდან. გველეთი ხევის სოფელი იყო,
რომელშიც ინგუშები ცხოვრობდნენ.
სამცხე- ინგიშების/ქისტების დასახლებამდე
ჯავახეთში არდახში „თათრების” ცხრა კომლი
ცხოვრობდა. გადმოსახლებული ქის-
ქისტი ტები ორი გვარისანი იყვნენ: დოს-
ხაევები (ორი კომლი) და კარიევები
მოსახლეობის (სამი კომლი), სულ 5 ოჯახი. 1873
წლის აღწერის დავთარში მინაწერია
შესახებ არა მხოლოდ ქისტების აღნიშნულ
სოფელში გადმოსახლების შესახებ,
XIX საუკუნეში, სამცხე-ჯავახე- არამედ იმის შესახებ, რომ ისინი გარ-
თის რუსეთის იმპერიაში შეყვანის კვეული ხნის გასვლის შემდეგ, 1897
შემდეგ, ეთნიკური თვალსაზრისით წელს აქედან აყრილან და ჩრდი-
დიდი ცვლილებები მოხდა – ქართ- ლოეთ კავკასიაში, თერგის ვე სასოფ- ბულან სოფელ ნიალაშიც (ლეპისის ლი. ისინი ძირითადად გაფანტული ბით მხოლოდ ერთადერთი სურვილი
ველი მაჰმადიანების საკმაოდ მნიშვ- ლო-საზოგადოების სოფელ აზგიუნ- საზოგადოება). სოფლის ძირითადი იყვნენ მაჰმადიანი ქართველების ჰქონდა. დაეახლოებინათ ისინი მაჰ-
ნელოვანი ნაწილი მამა-პაპათა მი- დაში (1886 წელს ხერთვისის საზოგა- მკვიდრი 43 კომლი „თათარი” იყო. აქ სოფლებში. მხოლოდ რუსთავსა და მადიანურ-თურქული გარემოსთვის.
წა-წყლიდან აიყარა და ოსმალეთის დოებაში შედიოდა). ამ სოფელში 16 ხუთი კომლი ქისტი, გვარად ოზიევე- წყალთბილაში ქურთებთან ერთად იქნებ მათ აქ უკეთესად ეგრძნოთ
იმპერიის მიერ კონტროლირებულ კომლი „თათარი” ცხოვრობდა. აქაც ბი სოფელ გველეთიდან 1890 წელს ცხოვრობდნენ. ქისტების სამც- თავი და სხვა თანამემამულეებიც გა-
ტერიტორიაზე გადასახლდა. რუსე- ქისტები 1890 წელს მიგრირებულან მოსულა. 1896 წელს ქისტები ნიალი- ხე-ჯავახეთის სხვადასხვა სოფელ- ეყოლებინათ თან.
თის იმპერიამ მაშინვე დაიწყო სამც- – კარიევები (2 ოჯახი) და დასხიევე- დან აყრილან და თერგის ოლქის ნაზ- ში გადმოსახლება მომხდარა 1890
ხე-ჯავახეთის ეთნიკური აჭრელება: ბი (1 ოჯახი), სულ სამი კომლი. რანის „ოტდელის” სოფელ ალტიევს- წელს, ხოლო აქედან თერგის ოლქში
აქ დიდი რაოდენობით შემოასახლა ლეპისის საზოგადოების სოფელ კოეში გადასულან საცხოვრებლად. მიგრაცია კი განხორციელდა 1891, რუსების –
ვანშიც 1890 წელს გადმოსახლებუ- სამცხის სოფელ რუსთავში (ჩე- 1896, 1897, 1898, 1900-იან წლებში.
სომხური მოსახლეობა და რუსი სექ-
ტანტები (დუხობორები). ეს მიგრა- ლი სამი ოჯახი ქისტი ცხოვრობდა. ჩერეკის საზოგადოება), 1886 წელს სულ სამცხე-ჯავახეთის სხვადასხვა დუხობორების
ქისტები დაფიქსირებული იყვ- ურავლის სასოფლო-საზოგადოება- სოფელში 51 ქისტის ოჯახი ყოფილა
ციული პროცესები მხოლოდ ერთ-
ჯერადი აქტი არ ყოფილა, მუდმივად ნენ ლეპისისავე საზოგადოების სო- ში შედიოდა. 1873 წელს ოთხი კომ- გადმოსახლებული. მიგრაციის
ფელ გურბაგა-ოღლშიც. სოფელში ლი ქურთი ცხოვრობდა. მათ აქ 1890 როდის დასახლდნენ ქისტები ხე-
მიმდინარეობდა დასახელებულ ეთ-
ნიკურ ერთეულთა მცირე ჯგუფე- ათი კომლი „თათარი” ცხოვრობდა, წელს ქისტები შემატებიან, რომლე- ვის სასაზღვრო სოფელ გველეთში, შესახებ
რომლებსაც 1890 წელს დამატებია ბიც გვარად ოზიევები (ორი ოჯახი) გაურკვეველია. იოანე ბაგრატიონს ცნობილია, რომ რუსეთის იმპე-
ბად შემოსახლება, ხდებოდა ინდივი-
გველეთიდან გადმოსახლებული ქის- და გაზახოვები (სამი ოჯახი) ყოფი- XVIII საუკუნის ბოლოს შეუდგენია რია დაპყრობილ და შემოერთებულ
დუალური გადმოსახლებანიც, სხვა
ეთნიკური ჯგუფების მიგრაციაც, ტი ოზიევების სამი კომლი. საარქივო ლან. 1890 წელს მოსულები თერგის ქართლ-კახეთის აღწერა, რომელშიც ტერიტორიებს ეთნიკურად აჭრე-
რის შესახებაც ჩვენს მეცნიერებაში დოკუმენტში ისიცაა მითითებული, ოლქში 1896 წელს წასულან. სოფელი გველეთიცაა შეტანილი: ლებდა. ამ მხრივ გამონაკლისი არც
ფაქტობრივად არაფერია ცნობილი. რომ ეს სამი კომლი 1895 წელს ახალ- ურავლის სასოფლო-საზოგადო- „ქ. გველისთავი თუ გველეთი, მოს- საქართველო ყოფილა. როგორც
მხედველობაში გვაქვს ქისტების ციხის მაზრის სოფელ ბაზირხანაში ების სოფელ ტრიბონშიც დასახლე- ხალენი”. ამ ჩანაწერიდან არ ჩანს აღვნიშნეთ, მოსახლეობის ეთნიკუ-
მიგრაცია, რომლებიც აქ გარკვეული გადასულა. ბულან გველეთელი ქისტები. აქ მათ გველეთში ქისტების მოსახლეობა. რი ცვლა განსაკუთრებით სამცხესა
დროის განმავლობაში ცხოვრობდ- ვალეს სასოფლო-საზოგადოების 1890-1896 წლებში უცხოვრიათ, რო- სოფელში რომ სხვა ეთნიკურ ერ-
სოფელი იყო არყისციხე, რომლის მელთა შორის გაზახოვების ოთხი და თობას ეცხოვრა, იოანე ბაგრატიონი და ჯავახეთში მოახდინა. ქართველი
ნენ. მაჰმადიანები მასობრივად გავიდნენ
ქისტების ჯგუფი XIX საუკუნის ძირითადი მკვიდრნი სომხები იყვნენ მაჯიევების/გაჯიევების ერთი ოჯახი აუცილებლად მიუთითებდა. ამის
(2 ოჯახი, 1886 წელს ისინი უკვე ოთხ იყო. საფუძველს გვაძლევს ის, რომ იქვე, თავიანთი განსახლების არეალიდან,
ბოლოს მიგრირებული იყო სამცხე-
კომლს შეადგენდნენ). 1890 წელს ამ დასახლებულან ქისტები ჭაჭა- ხევში, სადაც ოსები ცხოვრობდნენ, ხოლო მათ ნასოფლარებზე სხვა-
ჯავახეთში. უფრო რომ დავაზუს-
ტოთ, ესენი იყვნენ ხევის სოფელ სოფელში გველეთელი ქისტების შვი- რაქის სასოფლო-საზოგადოების ავტორს სათანადოდ აქვს მითითე- დასხვა ეთნიკური ჯგუფები, განსა-
გველეთიდან გადმოსახლებული დი კომლი დასახლებულა. ისინი გვა- სოფელ წყალთბილაშიც (1886 წელს ბული: „ქ. კობი, მოსახლენი ოსნი”. კუთრებით – სომხები და სექტანტი
ეთნიკური ინგუშები. ინგუშების აქ რად ჩერბიშევები იყვნენ. არყისციხი- სოფელ ვალეს საზოგადოებაში იყო „თრუსოს ხეობა 8 სოფელი მოსახლე-
დასასრული გვ.8
რასაკვირველია წყალი არ ამოვიდოდა, ამისათვის მოგზაურები, მეცნიერები, საეკლესიო პირები (მარ- არტანუჯში, ართვინში. მაგრამ განსაკუთრებით
ჯაბა სამუშია გაუკეთებიათ პატარა გაქანებულ ალაგას აუზი, თლმადიდებლები და კათოლიკეები) ცალსახად აღ- გახმაურებული ყაჩაღთა დაჯგუფება იყო იმერხე-
(გაგრძ. დასაწყ. იხ. N 1-4) წვიმის დროს წყალი იმაში გროვდება, ახლაც მასში ნიშნავენ, – ამ ქალაქებში და, საერთოდ, ოკრუგში ველი ემურ-ულასი, რომელიც შავშეთ-იმერხევ-არ-
ნახავთ ზაფხულ-ზამთარს ბლომად წყალსა ... არ- ქართველ კათოლიკეთა დიდი თემის არსებობას. ტანუჯის მიდამოებში მოქმედებდა. ემურ-ულა ამ
*** დანუჯის ციხე იმისთანა ალაგას დგას, რომ კაცის შემოერთებისთანავე ართვინ-არტანუჯი არაერთმა რეგიონის არსენა იყო. იგი საშინელ დღეში აგდებდა
რუსეთის მიერ შემოერთებულ ტერიტორიაზე ხელით ის არ დაირღვევოდა. ეკკლესიებს, ციხეებს ქართველმა შემოიარა, მათი აღწერილობები იბეჭ- ეკონომიურად შეძლებულ მოსახლეობას, თავისი
1878 წლიდანვე დაიწყო ახალი ადმინისტრაციის ანგრევენ შენობებისათვის. ეს აქ არ შეიძლება დებოდა პერიოდულ გამოცემებში. თვითმხილველ- აგენტების მეშვეობით იგებდა ვის ჰქონდა დამა-
ფორმირება. ბათუმის ოლქს სათავეში სამხედრო ვიფიქროთ, პირველად იმიტომ, რომ ის ხელ-უწვ- ნი, ბუნებრივია, ადგილობრივი მოსახლების ეროვ- ლული სიმდიდრე და თავს ესხმოდა. ერთი თვისება
გუბერნატორი ჩაუდგა, რომელიც ამიერკავკასიის დელ ალაგას დგას; მეორეც, რომ ავიდეს ვინმემ და ნულ შემადგენლობას უშუალოდ ეცნობოდნენ, ჰქონდა მას, – იშვიათად იმერხევიდან გასულიყო.
მეფისნაცვალთან იყო პასუხისმგებელი. ამ მოვლე- ჩამოაგდოს იქიდამ ქვა, ის ქვა თხუთმეტ ნაჭერათ ყოველგვარი იმპერიული ზრახვებით გაჯერებული ძირითადად ბინძურ საქმეებს მისი ხელქვეითები
ნებს გენერალი კომაროვი ასრულებდა. გადაიქცევა. მაშ ეს ციხე კაცის ხელით არ არის დან- სტატისტის გარეშე. 1879 წლის 29 აგვისტოს გაზ. აკეთებდნენ. ამასთანავე, საოცრად ეხმარებოდა
1878 წლის 20 სექტემბრის გადაწყვეტილებით გრეული. ქარის, წვიმის და დროს ბრალია, და ისინი დროებაში კორესპონდენტი ა. ნ-ძე არტანუჯიდან ემურ-ულა ღარიბებს და დაჩაგრულებს. ამის გამო
ბათუმის ოლქში ორი ოკრუგი შეიქმნა – ბათუმისა ისე სწრაფად არ მოქმედობენ. იწერებოდა: „ეს ქალაქი, ანუ დაბა, დაჰყურებს ერთ დიდი სახელიც მოიხვეჭა. 1880 წ. არტანუჯში,
და ართვინის. არტანუჯი ამ უკანასკნელში გაერ- სამხრეთ არდანუჯს ჩამოუდის პატარა მდინა- პატარა მდინარეს „არდანუჩაის”, რომელიც ორივე ბერლინის კონგრესის თანახმად, თურქეთში გადა-
თიანდა. ართვინის ოკრუგში შედიოდა საკუთრივ რე – იშკანარი, რომელიც წისქვილებთან ერთდება მხრით გამოფუღრული კლდეებით არის შემოზღუ- სახლების მსურველთა დიდი ჯგუფი მოვიდა. მათ
ართვინის, არტანუჯისა და შავშეთ-იმერხევის უბ- არდანუჯ-ჩაის. დული. ერთ გამოფუღრულ კლდეში შევედით ჩვენ შორის იყო ოლთისის ყოფილი გუბერნატორის სუ-
ნები. ჩრდილოეთის მხარეს, ასპარეზის გარეთ, და მართლა რომ კარგი რამ არის: შეხვალთ თუ არა, ლეიმან-ფაშას მეუღლე, რომლისადმიც იმერხევალ
ბერლინის კონგრესის დადგენილებით, სამი კლდეზე, დგას დიდი ეკკლესიის ნანგრევი. ბანი თვალ-წინ გაგეჭიმებათ ერთი უშველებელი, გაგრ- „არსენას” ძალიან ცუდი დამოკიდებულება ჰქონდა.
წლის მანძილზე შემოერთებული ტერიტორიიდან სრულიად ჩანგრეულია, ოთხი კედელი ცოტა სა- ძელებული დარბაზის მზგავსება, რომელიც ეხლა არტანუჯიდან წამოსული ლტოლვილები სოფელ
არტანუჯი
ნებადართული იყო თურქეთში მოსახლეობის გა- ღათ არიან დარჩენილნი. ზეით კედლის დაწყებას- საქონლის მეიდნად გამხდარა: კარების პირ-დაპირ ხევში შეჩერდნენ. სწორედ აქ, ღამით, მათ თავს
დასვლა. გადასვლის მსურველს მიწის გარდა ყვე- დაესხა ემურ-ულა. მართალია, სულეიმან-ფაშას
ლაფრის გაყიდვის უფლება ჰქონდა. სხვათაშორის ცოლმა მიმალვა მოახერხა, მაგრამ ყაჩაღებს დიდი
ამ გადაწყვეტილებამ მნიშვნელოვნად შეცვალა ნადავლი ჩაუვარდა ხელთ – 100 ათასი რუსული
ძირძველი ქართული პროვინციების ეთნიკური მანეთის ფული და საქონელი. ბოლოს და ბოლოს,
სურათი. ამას დაემატა 1878-79 წწ. ჩამოვარდნილი როგორც იქნა, რუსულმა მმართველობამ მოახერხა
შიმშილი, რამაც ათასობით ოჯახი აიძულა ცენტრა- ემურ-ულას დატყვევება და იგი ქუთაისის ციხეში
ლურ თურქეთში გადასახლებულიყო. გამოკეტეს, სადაც გამოძიების დასრულებამდე
არტანუჯმა, როგორც ითქვა, კვლავინდებუ- გარდაიცვალა.
რად შეინარჩუნა პოლიტიკური ფუნქცია – იგი ამავე XIX ს. 80-90-იან წლებში რუსეთის მთავრობა
სახელწოდების უბნის ცენტრი გახდა. ცდილობდა არტანუჯის უბანში და, საერთოდ, არ-
XIX ს. 80-იან წლებში არტანუჯის უბანში 11 თვინის ოკრუგში, საკმაოდ მძიმე მდგომარეობაში
სასოფლო საბჭო შედიოდა. მთლიანად კი მასში 50- მყოფი გზების შეკეთებას. ამისათვის დაიწყო ძვე-
მდე დასახლებული პუნქტი იყო, რომელშიც 2421 ლი გზების გაფართოება და დიდი პროექტის – ბა-
კომლი მოსახლეობდა. რუსეთის იმპერიის 1884 თუმ-არტაანის გზატკეცილის მშენებლობა. უნდა
წლის ოფიციალური სტატისტიკით, არტანუჯის ითქვას, რომ ამ გზის საშუალებით კლარჯეთი ბა-
უბანში ქართველები აღარ სახლობდნენ. 13 095 მო- თუმს უკავშირდება, რაც უსათუოდ გამოიწვევდა
სახლიდან 11.668 თურქი, ხოლო 1427 სომეხი იყო. ვაჭრობის განვითარებას. გზების უქონლობის გამო
საკუთრივ ქ. არტანუჯში 202 კომლი ცხოვრობდა, არტანუჯში ფასები ზოგიერთ საქონელზე ორ-
მოსახლეობის საერთო ჯამი 875 სულს (აქედან 523 სამჯერ მეტი იყო, ვიდრე ბათუმში. მოსახლეობა
კაცი, 452 ქალი) შეადგენდა. 1883 წლიდან ართ- არტანუჯში სოფლის მეურნეობითა და ვაჭრობით
ვინის ოკრუგი და, შესაბამისად, არტანუჯის უბანი ირჩენდა თავს. დამატებითი შემოსავალი თითქმის
ქუთაისის გუბერნიას დაექვემდებარა. 1903 წელს თან ჩანს რაღაც წითელი ზოლები. ეს ამტკიცებს, ამ დარბაზს ერთი გადასახედი აქვს უფსკრულისა- არ იყო. 1897 წ. არტანუჯელებს დიდი შანსი გაუჩ-
კი ბათუმის ოლქი და ართვინის ოკრუგი, არტანუ- რომ ყოფილა ნახატი. Nაწერი არსად არა ჩანს. არის კენ. აქედან მშვენიერათა სჩანს სხვა გამოფუღრუ- ნდათ გაეუმჯობესებინათ თავიანთი ეკონომიკური
ჯითურთ მასში გაერთიანდა. ორივე კარებზე ჯვრები გამოსახულნი თოთხმეტი ლი კლდეებიცა. მდგომარეობა. მთავრობამ გადაწყვიტა ართვინში
*** მტკაველიანი დიდ ქვაზე. ამ გვარი უშველებელი ამ გამოფუღრულის ზევით ნაწილში მშვენიერი მყოფი ნაწილები არტანუჯში გადაეყვანა. საქმე
რუსეთთან შეერთების წინა პერიოდში არტანუ- ქვები კედელში ბევრია. იმათ ატანას კარგი ღონე და ოთახები სჩანდა. – შესასვლელი კი არის იმ ოთახში, იმაში მდგომარეობდა, რომ ართვინში სამხედრო ყა-
ჯი პატარა ქალაქი იყო. გაზ. „დროებაში” ს. ბავრელ- ჯანი დასჭირდებოდა. მაგრამ ისე მაღლაა, რომ უკიბოთ მაინც ვერ შევა ზარმები ისეთ ადგილას იყო აშენებული, სადაც მიწა
მა გამოაქვეყნა კორესპონდეცია: „ახალი ქვეყნის ეკკლესიის ქვეით არდანუჯ-ჩაის კლდეში უთ- კაცი. ზევითაც, კარების პირდაპირ, გზას რომ მიჰყ- ცოცავდა. ეს კი სერიოზულ საფრთხეს უქმნიდა ჯა-
ამბავი (სიზმარში და ცხადში ნანახი),” რომელშიც ვალავი მაღარებია, იმათში ბევრამდის ასავალი, გზა ვეთ, ერთ უფსკრულს გადაჰხედავთ და ამ გადასა- რისკაცებს. სახელმწიფო ჯარისკაცების მომსახუ-
მოგვცა არტანუჯის საკმაოდ საინტერესო აღწერი- არ საიდგან არ არის. იმათგანი ორი მოზრდილებია, ხედის პირ-და-პირ გასავალია ქალაქისაკენ, რომელ- რეობაზე 40-50 ათას მანეთს ხარჯავდა. ეს საკმაოდ
ლობა. „არტაანიდამ რომ იაროდ, – წერდა ს. ბავრე- თითოში ათას-ხუთას კაცამდისინ მოთავსდება; ეს საც უკან მხარეს უფრო ოღრო-ჩოღრო მდებარეობა დიდი თანხა იყო ართვინელებისათვის. 1897 წლის
ლი, – ერთი დღენახევარი დასავლეთზე, მიხვალთ ეკკლესიის ძირშია და ეტყობა ყოფილა ორ სარ- აქვს; წინ კი, ზემონათქვამი კლდეების გარდა, გაშ- დასაწყისში მეწყერმა რამდენიმე შენობა დაანგრია
ერთ პატარა ქალაქში. ეს პატარა ქალაქი ძველად თულიანი და ჰქონია ეკკლესიამდე ასავალი. მეორე ლილი ალაგია, რომელიც მოდებულია სოფლებით. ართვინში. ამან კი აიძულა ხელისუფლება გამოსავა-
ჩვენი ყოფილა, ახლაც ჩვენი გახდა. თუ ჩვენია კი- შორს არის. ადგილის მცხოვრებლები დარწმუნებუ- აქ მცხოვრებლები გამაჰმადიანებული ქართ- ლი ეძებნა. გაზეთ „ივერიის” კორესპონდენტი ივანე
დევაც უნდა ვიცოდეთ, რა ქალაქია. აი აგიწერთ: ლად ამბობენ, რომ ამ მაღრებში სადღაც დაფლუ- ველები არიან, ქართული ლაპარაკი სრულებით ჯაიანი ბორჩხადან იწერებოდა: „მთავრობასვე გან-
ქალაქი დგას ერთი დიდი მთის – ვარსხეთის ლია დიდ-ძალი განძი: ოქრო, ვერცხლი და ოქროს არ იციან, მაგრამ ქართველებითგან ჩამომავლობა კარგულება მოუხდენია, რომ მთელის ბატალიონის
კალთაში. აღმოსავლეთით ჩამოუდის მდინარე არ- აკვანი”. კი ძალიან კარგათ ახსოვსთ; იციან აგრეთვე ისიც, შტაბი და ორი ასეული, რომელიც დროებით ართ-
დანუჯ-ჩაი, რომელსაც ისე ჩაუღრმავებია თავისი XIX საუკუნის მიწურულს არტანუჯი თანდა- რომ სამი საუკუნეა, რაც გათათრდნენ იგინი”. ამ ვინში სდგას, გადაიყვანონ ქალაქ არტანუჩს... ასე
სავალი, რომ გაუჩენია ძალიან ღრმა უფსკრულები თან მოშენდა. მიუხედავდ იმისა, რომ 1877-78 წწ. რეგიონის შესანიშნავი მცოდნე ვ. ლისოვსკი კი და ამნაირად მთავრობის განკარგულებისამებრ არ-
და მაღალი თვალ-აუწვდელი კლდეები; იმ ღელეში რუსეთ-თურქეთის ომის შემდეგ ქ.არტანუჯის მო- („ჭოროხის ხეობა”, 1887 წ.) წერდა: „რაც შეეხება თვინს ეკარგება ერთადერთი შემოსავალი წყარო.
დგას რამთონიმე წისქვილები და ორ ალაგას გადა- სახლეობა საგრძნობლად შემცირდა (გ.ყაზბეგის სომხებს, ისინი, ისევე როგორც თურქები, როგორც როგორც გავიგეთ, ქალაქის მხრით გაუგზავნიათ
დებულია იმაზე ხიდები. ერთ ხიდსა ჰქვიან შეითან- თქმით, ომამდე არტანუჯი 500 კომლს ითვლიდა, ჩანს, უნდა ჩაითვალონ ქვეყანაში მოგვიანებით ჩა- თხოვნა. სთხოვენ, ისევ აქ დარჩნენო ეს ჯარისკაცე-
ქიოფრუსი-ეშმაკის ხიდი: აქაურების სიტყვით, ეს 1886 წ. მონაცემებით კი 202 კომლი ცხოვრობდა), მოსახლებულებად. იმდენად, რამდენადაც, უპირვე- ბი, მაგრამ არა გვგონია მთავრობამ შეიწყნაროს”.
ხიდი თამარ დედოფლის ნაშენიაო. ღელიდამ ორი მალე, როგორც ეკონომიკური, ასევე მოსახლეობის ლესად, ისინი საკმაოდ ცოტანი არიან და, მეორეც, იქვე „ივერიის” კორესპონდენტი აკონკრეტებს, რომ
ბილიკი აგიყვანსთ ქალაქის ალაყაფის კარებამდე. რაოდენობის კუთხით არტანუჯის მდგომარეობა ისინი ცხოვრობენ გაფანტულად, პატარ-პატარა არტანუჯშიც ძნელია ჯარის გაჩერება, ვინაიდან
სანამ იმ კარებთან მიხვიდოდეთ გზაზე სამჯერ გამოსწორდა. მაგრამ აქ ერთი დეტალია გასათვა- კოლონიებად, რამდენიმე სოფელში, ძირითადი „ბათუმიდან არტანუჩში სანოვაგის ატანა ერთი
უნდა დაისვენოთ. ლისწინებელი. რუსული სტატისტიკით, არტანუჯი ქვეყნის სამხრეთ მხარეში... არტანუჯის უბანში ათად მეტი ჯდება, ვიდრე ბორჩხამდე, მაგალითად,
თვითონ ქალაქი შემოზღვდულია ძველი ქვით- მთელი 40 წლის მანძილზე (1877-1917 წწ.) არაქარ- სახლობენ – არტანუჯში, სოფელ ტანზოთში და ფუთი ნავთი ბათუმში ღირს ათი შაური და არტაანჩ-
კირის კედლით, რომლის კუთხეებში ყოფილა კოშ- თულ ქალაქად ითვლებოდა. მაგრამ ამ მშრალი სტა- სოფელ ენი-რაბათში”. ვ. ლისოვსკი, მართალია ში კი ოთხი მანეთი”. ართვინიდან ჯარის არტანუჯ-
კები; ახლა ისინი აღარ სუფევენ, იმათი ნაშთები ტისტიკის უკან იმალება რეალური მდგომარეობა კარგად იცნობდა ამ მხარეს, მაგრამ მას გამოეპა- ში გადაყვანას აფერხებდა ცუდი გზაც. ბოლოს და
არის. პირველ კარიდგან რომ შეხვალთ, ნახავთ და ტრაგედია ამ მხარისა. მიუხედავად დიდი მცდე- რა ართვინის ოკრუგის თურქთა ზნე-ჩვეულებები, ბოლოს, რუსეთის ხელისუფლებამ მოახერხა ართ-
ბაზარს, შემდგარს ორმოც-და-ათი მიგრეხილ-მოგ- ლობისა, თურქებმა ვერ მოახერხეს ქართული ტო- საოჯახო ყოფა. მასზე დაკვირვება კი გვიჩვენებს ვინ-არტანუჯის მაგისტრალის გამართვა. სხვათა-
რეხილი დუქნებისაგან. ალაყაფის კარები თათრებს პონიმიკის შეცვლა. ქვემოთ გთავაზობთ არტანუ- (ეს დაკვირვება კი სხვა ქართველ მეცნიერებს აქვთ შორის, ამ გზის ნარჩენები დღესაც კარგად განირ-
განუახლებიათ. კარებს ზეით თათრული ნაწერია, ჯის უბანში შემავალ დასახლებულ პუნქტთა ჩამო- წარმოებული), რომ ადგილობრივ „თურქთა” დიდი ჩევა თანამედროვე ართვინ-არტანუჯის გზატკეცი-
რომელიც თავის დღეში არ წაიკითხება. ბაზრის ნათვალს, მასში რამდენიმე სომხურია, აქ სომხეთის ნაწილი გამაჰმადიანებული ქართველები იყვნენ, ლიდან რამდენიმე მეტრის სიმაღლეზე.
შემდეგ იწყობა სახლები და სულ მაღლა და მაღლა შიდა ტერიტორიიდან გადმოსახლებული ახალშენე- რომელთა მახსოვრობაში ჯერაც შენარჩუნებული ორიოდ სიტყვით ადგილობრივ მმართვე-
ადის. ბის გამო. სხვათაშორის, XIX საუკუნეში ართვინელ იყო მათი „გურჯობა”. ლობაზე: არტანუჯის უბანს და, შესაბამისად,
ლამაზი ქუჩები აქვს ამ პატარა ქალაქუნას! სომხებს, ჯერ კიდევ ახსოვდათ, რომ ისინი ჯერ ანი- ახლა კი დაპირებული ნუსხა არტანუჯის უბნის ქალაქ არტანუჯსაც განაგებდა უბნის უფროსი
სახლები ისე ახლო-ახლოა ერთმანეთთან, გეგონება სიდან, ან არა და, სომხეთის სხვა პროვინციებიდან სოფლებისა (1887 წ. მონაცემებით): და მისი პატარა კანცელარია, რომელშიც შე-
ერთი დედისაგან არიან ნაშობნი და იმისთანა სიყვა- იყვნენ გადმოსახლებულნი. ნაწილი გასომხებული 1887 წლის მონაცემებით: დიოდნენ მწერალი და თარჯიმანი. ოდნავ მოგ-
რული აქვთ ერთ-მანერთისა, რომ ერთნი არშინი და ქართველები იყვნენ. ნ.მარი, რომელმაც ეს ტერი- ანაგერტი – 59 კომლი; კლარჯეთი – 85 კომ- ვიანებით შეიქმნა სამომრიგებლო სასამართო,
ნახევარი სიშორეს ვერ უძლევენ. ქუჩები ბუნებით ტორია მოიარა, ერთ ასეთ ამბავს აღწერს: „სტრაჟ- ლი; ანჩკორა – 52 კომლი; კონტრომი – 18 კომლი; რომელსაც უბნის უფროსი ხელმძღვანელობდა
შოსსეს წარმოადგენენ, რადგან ადგილი სულ კაჟ- ნიკი ამბარცუმი 50 წლისაა, ძალიან დადებითი პი- ანჩი – 76 კომლი; ლონგოთხევა –58 კომლი; არა- და დაკონპლექტებული იყო ადგილობრივი მუს-
ქვიანია. როვნებაა, იგი ინტერესით ათვალიერებს ამ სიძვე- ვეტი – 21 კომლი; მაცალახეთი – 24 კომლი; არდა- ლიმი ყადისა და საზოგადოების სხვა ცნობილი
ზოგან ამ ქუჩებზე, „უკვალო წყაროა” და ზო- ლეებს, მან ასეთი შეკითხვაც კი მომცა, – მითხარი, ნუჩი – 202კომლი; მეცაგილი –19 კომლი; ახარშია წარმომადგენელთაგან. მას შემდეგ, რაც არ-
განაც თვითან მცხოვრებლები ყოველ გვარის და გეთაყვა, ადრე უფრო ჭკვიანი ხალხი იყო ალბათ, –24 კომლი; მუკერი–51 კომლი; ახიზა – 28 კომლი; ტანუჯი ჩაერთო საერთო იმპერიულ საფოსტო
ფერის წყლებით ყოველ დილას რწყამენ... ვიდრე ახლა”. როდესაც იგი ეცნობოდა ამ სიძვე- ნორგიელი – 31 კომლი; ბაცა – 42 კომლი; ოპისჭალა სისტემაში (ვიდრე არტანუჯში ფოსტა-ტელეგ-
სახლები ხისა და ქვიტკირისა იციან ორ-სამ ლეებს, იგი გაოცებაში მოჰყავდა ძველი ხელოსნე- – 28 კომლი; ბიჯა – 98 კომლი; ორტიზი – 20 კომ- რაფის სადგურს გახსნიდნენ, მთელი რეგიონის
სართულიანი საოცარი ბალკონებით. მეორე ალაყა- ბის ხელოვნებას, უკვე მერამდენეჯერ მეკითხება, ლი; ვართელია – 34 კომლი; – პეტობანი – 22 კომლი; საფოსტო კავშირებს ართვინი უძღვებოდა, სულ
ფის კარებიდამ რომ შეიაროთ, იქვე ნახამთ თათრე- ნუთუ ეს ყველაფერი ქართველებმა ააშენეს – დიახ გელაშენი – 61 კომლი; სამსხორი – 111 კომლი; გო- კვირაში 2 დღე იყო გამოყოფილი, როდესაც
ბის მეჩითს მაღალი მინარით და მეჩითის წინ სასაფ- ქართველებმა – ვპასუხობდი მე, შეიძლება ქართ- როშეთი – 51 კომლი; სახრე – 119 კომლი;გიულიჯა ჩამოჰქონდათ და მიჰქონდათ ფოსტა); გაიხს-
ლავოს. უიმისოთ ვიწრო ქალაქს მკვდრები უფრო ველმა კათოლიკებმა? კიდევ მისვამდა შეკითხვას... – 48 კომლი; სალიანა – 8 კომლი; გიუმიშხანი – 119 ნა ფოსტა-ტელეგრაფის სადგური, რომელშიც
ავიწროებენ. ამბარცუმ ტოპსუჯიანი – არტანუჯელია, კა- კომლი; სუატრა (გიუმიშხანის საზოგადოება) – 121 2-3 თანამშრომელი მუშაობდა (მაგ.: 1909 წ.
ქალაქის ზედა ნაწილი თავდება ღვინის მარნე- თოლიკე სომეხი, მისი ბაბუა ახალციხიდანაა. კომლი; დიაკარმუჩი – 49 კომლი; სუაგარა (ბიჯინის ფოსტას ხელმძღვანელობდა არტემ მანანდოვი.
ბით; ცოტა აქედამ ზეით მაღალ-ფრიალა კლდეა, არა – ვუპასუხე მე ამბარცუმს, ყველაფრის ამის საზოგადოება) – 23 კომლი; ენირაბათი – 18 კომლი; მასთან ერთად მუშაობდა გავრილ კრანგაჩევი.
რომელიც დგას ძველი მგზავსათ მარტივათ და არ- მშენებლები იყვნენ ქართველი მართლმადიდებლე- სხა – 8 კომლი; ჟუგო – 14 კომლი; ტანზოთი – 242 1912 წ. მანანდოვის ხელქვეითი ჩანან ზოსიმე
წივი ვით გადმოჰყურებს მაღლიდგან. ზედ კლდეზე ბი, და კითხვა დავუსვი: – მითხარი, ვის გულისხმობ კომლი; იშკინარი – 14 კომლი; უნუსხევი – 69 კომ- ბენია და პლატონ კალანდარიშვილი). არტა-
ძველი ციხის ნაშთია. სავალი გზა არსაიდგან არა ქართველ კათოლიკეებში”? ამბარცუმმა მაშინვე ლი; კაპტახორი – 107 კომლი; უსოტი – 55 კომლი; ნუჯში და ართვინის ოკრუგში ჯანმრთელობის
აქვს, ერთის მეტი, ისიც კიბით უნდა ავიდეს კაცი. გამცა პასუხი. ჩემი წინაპრები ქართველი კათოლი- კარსნია – 37 კომლი; კაშუხჩი – 10 კომლი; უსტა- დაცვის თვალსაზრისით, მეტად მძიმე მდგო-
ეს ასავალიც იმისთანა უფსკრულს გადაჰყურებს, კეები იყვნენ. მე ქართული არ ვიცი, მამაჩემმა ქარ- მელი – 7 კომლიხავთი – 23 კომლი; ხარაული –29 მარეობა იყო რუსეთთან შეერთების პირველ
რომ იქ ასვლა დიდ შიშ-კანკალად უღირსთ. ბევრ- თული იცოდა, ბაბუაჩემმა კი, საერთოდ, არ იცოდა კომლი; ხება –24 კომლი; ხემოგრეტი – 37 კომლი; წლებში. ის კი არადა, ართვინი ამ პერიოდში
ჯერ მინდოდა გაზომვა ამ უფსკრულის სიღრმისა, სომხური: ამბარცუმთან საუბარში, გარკვეულ მასა- ხერთვისი – 2 კომლი; ჭალა – 16 კომლი; ჩილდირი მთელი ქუთაისის გუბერნიაში პირველ ადგილ-
ასავლის სიმაღლესი, მაგრამ ვერ გავბედე ასვლა – ლას მოვუყარეთ თავი, რაც, ალბათ, გარკვეულად – 50 კომლი; შავგულიარი – 26 კომლი. ზე იყო თვითმკვლელობების რაოდენობით.
ვერ მივანდე სული ხის კიბეს. მაინც ცნობის მოყვა- მოჰფენს საკითხს ქართული კათოლიკეების შესა- აშკარაა, მოსახლეობას ფსიქოლოგიური დახმა-
რეობამ დასძლია და ერთხელ დავადგმევინე იაკობ ხებ. *** რებაც ესაჭიროებოდა. ჯანმრთელობის დაცვის
მამა-მთავრის კიბე და ავცოცდი მუხლების კვეთით. ის რომ, ართვინის ოკრუგში მცხოვრები კათო- მეფის რუსეთის მმართველობის დამყარების- ელემენტარული პირობების გაუმჯობესების
შესავალი იწყობა პატარა კარებით, გათლილი ქვის ლიკეები ტომით ქართველები იყვნენ, ხოლო ეკლე- თანავე დაიწყო ასევე ართვინის ოკრუგში გზების მიზნით, არტანუჯში პატარა საავადმყოფოც
ამყოლებით. ზედ იშლება კარგა მოზრდილი მინდო- სიურად სომხურ კათოლიკურ ეკლესიას ეკუთვ- გაყვანა, წესრიგის დამყარება და, საერთოდ, ამ მოაწყვეს. XX საუკუნის დასაწყისში აქ მოღვა-
რი. გარშემო ჰქონია მაღალი კედლები. კედლებზე ნოდნენ, სხვა მასალებიდანაც ჩანს. ოფიციალური რეგიონის ჩართვა ქართულ ეკონომიკურ სივრ- წეობდა დედა მარია კატკოვა. ამავე პერიოდში
არა სჩანს თოფის სასროლი ადგილები; ეტყობა, მა- სტატისტიკით, მაგალითად, ართვინში აღრიცხული ცეში. არტანუჯში ვეტექიმის პუნქტიც გაიხსნა. ერთ-
შინ, როცა ეს ციხე აშენებულა, ჯერ თოფი არ ყოფი- არ იყო ქართველი კათოლიკეები. გრაფაში, სადაც XIX საუკუნის 80-იანი წლების დასაწყისში, ერთი პირველი ვეტექიმი, რომელიც არტანუჯ-
ლა შემოღებული, შიგ არის სახლების ნაადგილევე- რელიგიური კუთვნილებაა მითითებული, აღნიშნუ- განსაკუთრებულად მძიმე კრიმინალური ვითარე- ში მსახურობდა იყო ნიკოლოზ ანდრეევი.
ბი, ყოფილა პატარა ეკკლესია ძალიან ღარიბულად ლია: მუსულმანები, სომეხი კათოლიკეები, სომეხი ბა სუფევდა ართვინის ოკრუგში. ყაჩაღთა პატარ-
ნაშენი; და საწყლე-აუზი; ამ სიმაღლე ალაგამდისინ, გრიგორიანელები. მაშინ, როცა ართვინში მყოფი პატარა ბრბოები დაძრწოდნენ შავშეთ-იმერხევში, (დასასრული იქნება)
უბრალო მესხებს შორის, არამედ მთელ ქართულ არჩილმაც შესანიშნავად იცოდა, სადაცაა მესხეთის, ანუ ზემო ქართლის სხვადასხვა თემის
კუკური მეტრეველი საზოგადოებაში. ამიტომაც წუხილით ამბობდა, ჯავახეთი, „შემოკრბა ჯარი ჯავახეთს, ვარძიას მცხოვრებნი. ზოგჯერ სამცხე-საათაბაგოს სი-
რომ „სამწუხაროდ აკად. ივ ჯავახიშვილის სა- მივლენ მეფენიც,/თვით დავით სოსლან ძლიერი, ნონიმად იხმარება „სრულიად სამცხე”, ან „ზემო
(დასაწყ. წინა ნომერში) ჭირო განმარტებას ზოგიერთმა ისტორიკოსმაც თამარ ბრწყინვალე, შუქ-მფენიც” და რომ ჯავახე- ქართლი (იოსებ სააკაძე „დიდმოურავიანი” ჩვენი
ცხადია, საქართველოს უმნიშვნელოვანე- ვერ გაუწია ანგარიში და აღნიშნულ ცდუნებას თი იგივე მესხეთია, ხოლო ჯავახი იგივე მესხია. საუნჯე ტ.4 გვ.354). XVIII საუკუნეში მისიონერ
სი კუთხის, მისი კულტურის სავანის, მესხეთის ვერ გადაურჩა. ამ ტერმინის ხმარება იმას ნიშ- ამის გამოა, რომ მისთვის რუსთველი ჯავახიცაა ლეონის დაკვირვებითაც, საქართველოს ყველა
ოსმალების მიერ დაპყრობას და თავისი ნახე- ნავს, რომ ჯავახეთი მესხეთად აღარ მივიჩნიოთ და მესხიც. ამიტომაცაა, რომ „ვეფხისტაოსნის” კუთხეში, ახალციხის მხარესაც, ჩვეულებრივად
ვარმილიონიანი ქართული მოსახლეობით თითქ- და იგი მხოლოდ სამცხის მკვიდრთა ტომობრივი გამო მეფე-პოეტი რუსთველს, როგორც ჯავახს, ქართლს უწოდებდნენ” (მისიონერ ლეონის გა-
მის სამი საუკუნით დედა სამშობლოსაგან ჩამო- ვინაობის აღმნიშვნელ ტერმინად ვაქციოთ.” იქვე თეიმურაზის ენით საყვედურობს: „ღაზოდა მოუქვეყნებელი რელაციონი საქართველოზე,
ცილებას ვერანაირად ვერ ურიგდებოდა ვერც ბატონი შოთა აზუსტებს, რომ „მესხეთი მთელი სთქვი, შემოიღე ჯავახური ენა მძიმე”-ო, მერე ხელნაწერი, გვ. 21). ვახუშტისაც, თავის საქარ-
ქართველი ხალხი და ვერც ქართველი მეფეები. ზემო ქართლის ზოგადი სახელია. იგი მოიცავს უკვე როგორც მესხს მიმართავს, „უყურე ბრიყ- თველოს გეოგრაფიულ აღწერაში, მთელი მესხე-
მაგრამ, სამწუხაროდ, მესხეთის დიპლომატიური სამცხეს, ჯავახეთს, თორს, კოლა–არტაანს, შავ- ვსა მესხსა და ამაყსა, შეუპოვარსა”-ო, და იქვე თის, ანუ ზემო ქართლის ყველა პროვინციის აღ-
თუ ძალისმიერი გზით უკან დაბრუნების ყველა შეთს, კლარჯეთს, ერუშეთს, აჭარას, იმერხევს, უკვე ჯავახს-„რაღას გელაყბო ჯავახსა, ღარიბსა, წერა, მოცემული აქვს პირველ წიგნში, საერთო
მცდელობა მანამდე უშედეგოდ მთავრდებოდა. ტაოს, სპერს და სხვ...ამრიგად „მესხი” კრებითი შე უპოვარსა“(არჩილი, გაბაასება თეიმურაზისა სათაურით – „სამცხე”.
თანაც, ამ ხნის განმავლობაში, ოსმალეთმა ქარ- სახელია აღნიშნულ პროვინციებში მცხოვრები და რუსთაველისა 893,124,125 კუპ). მაშასადამე, გავარკვიეთ, რომ სამცხეც, ჯა-
თველ ერს იმდენი სულიერი და მატერიალური ქართველი ხალხისა...ასე, რომ ჯავახეთის მკვიდ- შ.ლომსაძე წერს, რომ „სხვა წყაროებში ამა ვახეთიც, ტაოც, კლარჯეთიც,.. მესხეთის შემად-
ზიანი მაიაყენა, რომ რუსეთ-თურქეთის ომის რი (კერძოდან ზოგადისკენ) ერთდროულად არის თუ იმ ტომთა და თემთა სახელები ისეთ კონ- გენელი ნაწილებია და, როგორც სამცხე- ჯავახე-
კავკასიის ფრონტზე გადმოტანას ქართველი ჯავახიც, მესხიც, ქართველიც” (შ. ლომსაძე, „სამ- ტექსტშია ნახმარი, თითქოს ისინი ერთიმეორეს თის, ისე ტაო-კლარჯეთის თემების წარმომადგე-
ხალხი სიხარულით და თანადგომით შეხვდა. ცხე–ჯავახეთი”, 2011, გვ. 280-282). გამორიცხავენ და დამოუკიდებლად არსებობენ. ნელნი ტომით არიან – მესხნი, ხოლო ეროვნებით
მე-19 საუკუნის პირველ ნახევარში რუსის ჯა- პრობლემა უფრო მასშტაბურიცაა. განა შეიძ- მაგალითად „რამეთუ გააგეს პირველად აღება – ქართველნი. არ შეიძლება რომელიმე მათგანის
რის ძლიერებაზე დაყრდნობით და რეგულარულ ლება დავივიწყოთ მესხეთის დანარჩენი სამხრე- ჯავახეთისა, თმოგვისა და ახალქლაქისა” („ის- მესხეთიდან გამოცალკევება ან მასთან დაპირის-
ჯარში და ქართულ სახალხო მილიციაში გაერ- თი პროვინციები და ერთმანეთს დავუპირისპი- ტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი”, გვ 51) პირება! სამწუხაროდ, როგორც უკვე ავღნიშნეთ,
თიანებული ქართველი პატრიოტების თავდადე- მე-19 საუკუნის პირველ ნახევარში ჩვენში შემო-
ბული ბრძოლით, მოხერხდა მესხეთის მხოლოდ ბანა სულმა მცდარმა ტერმინმა „მესხეთ-ჯავახეთი”,
ნაწილის (ძირითადად ისტორიული სამცხის და ვერ გაითვალისწინა, ვერ ასახა ეს რეალობა და
ჯავახეთის ტერიტორიების) მართალია რუსეთის იმთავითვე დაუდო სათავე ბევრ გაუგებრობას.
შემადგენლობაში, მაგრამ მაინც დედასამშობლო- დააბნია და ცნობიერება შეურყია როგორც სამც-
ში დაბრუნება. რადგან თითოეული გოჯი მიწის ხის, ისე ჯავახეთის მოსახლეობას. მცდარი ტერ-
დაბრუნება, საკუთარი მამულის და მასზე მოსახ- მინი „მესხეთ-ჯავახეთი” და მესხებად მხოლოდ
ლე თანამოძმეთა(თუნდაც გამუსულმანებულთა) სამცხელების აღიარება, ისეთივე დამაზიანებე-
დაბრუნებას ნიშნავდა. ცხადია ეს მოვლენა ქარ- ლია, როგორც არასწორი და ქართველთა ცნო-
თულმა საზოგადოებამ დიდი სიხარულით მიიღო. ბიერების შესაცვლელად გამიზნულად შემოგდე-
არ დაელოდა სრულიად მესხეთის დანარჩენი ბული ტერმინი – „თურქი მესხი”. ბუნებაში ყველა
უდიდესი ნაწილის სამხრეთი პროვინციების დაბ- ადამიანს თავისი ეროვნება აქვს. მესხი ქართვე-
რუნებას და, როგორც გვჩევია ხოლმე, ემოციურ ლია და თურქი – თურქია. ამ ტერმინით თითქ-
ნიადაგზე ქართველობის ნაწილი ეიფორიას მი- მის სრული ხუთი საუკუნის განმავლობაში ორი
ეცა. ბევრს ეგონა, რომ მხოლოდ მესხეთის ნა- ძალიან დიდი და ვერაგი იმპერიის ტრადიციული
წილი კი არა, არამედ მესხეთიც (ამ შემთხვევაში თუ ნოვატორული მეთოდებით ძალად გამაჰმა-
სამცხე) და ჯავახეთიც ერთად დაგვიბრუნდა. ამ დიანებულ და გადაჯიშებულ მესხებს საბოლოოდ
მოვლენას სიამაყით და სიხარულით გამოეხმა- აუბნიეს თავგზა და დაასრულეს ქართული სხე-
ურა ქართული პერიოდული პრესა, გამოცოცხ- ულიდან მათი ჩამოცილება. მაშინ, როცა შუა
ლდა და გახალისდა ქართული პუბლიცისტიკა. აზიაში, საბჭოთა პერიოდში, მესხეთიდან გასახ-
ქართული საზოგადობრიობის მოწინავე წარმო- ლებული მოსახლეობის (86 ათასი) სულ ცოტა
მადგენლების, ისტორიკოსების თუ პუბლიცის- ოთხმოცდაახუთი პროცენტი მაინც ეთნიკურად
ტების მოსაზრებები ამ საკითხთან დაკავშირე- ქართველი იყო, ამ ტერმინის თავსმოხვევით თან-
ბით უხვად აისახა მხატვრულ ლიტერატურაშიც. დათანობით დაარწმუნეს, რომ ისინი მესხეთიდან
სამწუხაროდ, სწორედ ამ დროიდან შემოვიდა დეპორტირებული გამაჰმადებული, ეთნიკური
XIX საუკუნის მეორე ნახევრის ქართულ პუბლი- ქართველები, კერძოდ მესხები კი არა, არამედ
ცისტიკაში და საკმაოდ მოიკიდა ფეხი მცდარმა ეთნიკური თურქები არიან. მათმა უდიდესმა,
ისტორიული მესხეთის
ტერმინმა „მესხეთ- ჯავახეთი”. მაშასადამე „ად- როთ, დაკნინებული შეკვეცილ-შემოჭრილი მეს- საქმეში ჩაუხედავ კაცისთვის ჯავახეთი, თმოგვი, გაუნათლებელმა ნაწილმა, დაიჯერა, ან ბედს
რიანოპოლის ზავით შემოერთებულ ახალციხის ხეთის აქეთ დარჩენილი ორი თემი, ჯავახეთი და ახალქალაქი დამოუკიდებელი ტერიტორიული შეურიგდა. რახან სიცრუის აგიტაციამ გასჭრა,
საფაშოს ნაწილს, ისტორიულ სამცხე-ჯავახეთს, სამცხე?! რას ვეუბნებით იქით დარჩენილ ჩვენს ერთეულები სჩანს. სინამდვილეში თმოგვიცა და მეთოდები და თეორიებიც დახვეწეს და აღარ
უწოდეს მესხეთ-ჯავახეთი. ე.ი სამცხე მიჩნეულ ტაო-კლარჯელ თანამოძმეებს? თითქოს ისინი ახალქალაქიც ჯავახეთის შემადგენელი ნაწილე- უჭირთ და არც ეთაკილებათ არა მარტო „თურქი
იქნა მესხეთად, თვით სამცხე ამოვარდა ხმარე- ოდითგანვე მესხები კი არა, დაყოფილ–დანაწევ- ბია და სამივე შემთხვევაში საუბარია მხოლოდ მესხების”, არაქართველობის მტკიცება, არამედ,
ბიდან და ამ „სამცხე-მესხეთის” საპირისპიროდ რებული არტაანელები, შავშელები ერუშნელე- ჯავახეთზე” (შ. ლომსაძე, დასახ. ლიტ. გვ.281- საერთოდ, მესხების არაქართულ ტომად გამოც-
მის ტოლფასოვნად დადგა ჯავახეთი და შეიქმ- ბი, კოლაელები, პარხალელლები, ართვინელები, 282). ხადებაც!.. ჩვენ, თავის დროზე, ვერ მივაქციეთ
ნა ასეთი შთაბეჭდილება, თითქოს ჯავახეთი არ თორთუმელები იმერხეველები და ა.შ. თავიანთი სავარაუდოდ, იმავე ან სხვა წყაროდან აღე- ყურადღება ვერც ამ ხალხს და ვერც ამ მცდარი
იყოს „ყოველი მესხეთის” შემადგენელი ნაწილი. ხეობების და მიკროქვეყნების გეოგრაფიული ბული, ეს ფაქტი სწორად აქვს გაგებული და ტერმინის დამკვიდრებას. და ახლა ეს ხალხი ისეა
ამ მცდარმა ტერმინმა თანდათან ფეხი მოიკიდა სახელების მიხედვით სახელდებული თემები დალაგებული არჩილ მეფეს, „დაასკვნეს პირველ გონებაარეული და ცნობიერება შეცვლილი, რომ
მხატვრულ ლიტერატურაშიც, უმეტესად არასპე- არიან, რომელთაც იმედია ქართველობას არ ვა- აღება ჯავახეთისა თმოგვისა, თრიალეთს, ახალ- მათ დიდ უმრავლესობას თავიანთ ისტორიულ
ციალისტთა შორის” (შ. ლომსაძე, „სამცხე–ჯავა- მადლით, მაგრამ მესხობაზე ბოდიში, ეს ესკლუ- ქალაქის, სომხითის მიწას მოგვისა” (არჩილი, გა- სამშობლოდ მესხეთი კი მიაჩნიათ, მაგრამ მათთ-
ხეთი”, 2011, გვ. 282). მთლად დაიბნა გაუთვით- ზივი მხოლოდ სამცხელებისაა?!. ვის აწყობს მეს- ბაასება თეიმურაზ მეფისა და რუსთველისა. 817). ვის მესხეთი წმინდა ქართული მიწა-წყალი კი არა,
ცნობიერებელი და სამი საუკუნის განმავლობა- ხების ასეთი დაქსაქსვა–დაპირისპირება?! ისინი მაშასადამე, აქ საუბარია ჯავახეთის თმოგვზე, არამედ, თურქული მიწაა. აი სადამდე მივყავართ
ში თურქულ მონობაში მყოფი, დაქსაქსული და ასე ხომ სხვისთვის ადვილად „მოსანელებელი” თრიალეთის ახალქალაქზე და სომხითის მოგვზე ჩვენს დაუდევრობას და უყურადღებობას! ერთი
დაბეჩავებული სამცხე–ჯავახეთის მოსახლეობა. ხალხი ხდებიან? შედეგიც სახეზეა. რადგან ჩვენ ე.ი. ჩვენ აქ საქმე გვაქვს თითოეულ მხარეში აღე- სიტყვით, როდესაც სრულიად მესხეთიდან დიდი
დაიბნა დანარჩენი საქართველოს მოსახლეობაც. მათთვის მესხობა არ გვემეტება, სხვები მათაც ბულ კონკრეტულ ადგილთან. არჩილი, ზოგადად, ნაწილი ჩამოგვაჭრეს, მოსახლეობა დაგვიხოცეს,
უბრალო ხალხს კი არა ზოგიერთ განსწავლულ- ე. წ. „თურქი მესხების” მსგავსად, მთელი სერი- ქართლს საქართველოს სახელით მოიხსენიებს, გაგვიქციეს, ბევრი თანამოძმე გადაგვიჯიშეს,
საც, მათ შორის ისტორიკოსებსაც, გაუჭირდათ ოზულობით უმტკიცებენ, რომ თითქოს ისინიც ხოლო მის ნაწილებს „ზემო, შუანა და ქვემოთა გადაგვისახლეს და ადგილზე თუ მესხეთს მიღ-
პრობლემაში გარკვევა და ვერ გაუძლეს ამ ცდუ- ოდითგანვე ყივჩაყები, ან კიდევ სხვა თურქული საქართველოებს” უწოდებს. მესხეთის სხვადას- მა დარჩენილი ცნობიერება შეცვლილი ჩვენივე
ნებას. ამ გაუგებრობას, ეტყობა, თავის დროზ, ტომების წარმომადგენლები არიან. ხვა პროვინციების მცხოვრებლებს თავიანთი სისხლი და ხორცი მტრად გვიქციეს, უცხოტო-
არ მიექცა სათანადო ყურადღება, რუსებსაც აწ- მივყვეთ ისევ ბატონ შოთა ლომსაძის ძალიან სადაურობის ამსახველი ტერმინებით ჩამოთვ- მელები ჭარბად შემოგვისახლეს და ქვეყანა ეთ-
ყობდათ სამხრეთის ფრონტზე ამ ეტაპზე მიღწე- ლოგიკურ მსჯლობას. „ვახუშტიმ ძალიან კარგად ლის, „გამრისნი, შამელნი, კარელნი, კლარჯელნი, ნიკურად საოცრად აგვიჭრელეს, ვითომ ეს არ
ული წარმატების ვითომდაც მთლიანი მესხეთის, იცის, რომ ეთნიკურად ჯავახეთის „მოსახლენიც ..,ტაოელნი..”, ბოლოს ყველას ისევ მესხებში გვყოფნიდეს და აქეთ დარჩენილი ერთი მუჭა
თანაც ჯავახეთის განთავისუფლებად შეფასება არიან მესხნი”, ისევე როგორც სამცხისა და ზემო აერთიანებს და ჩამოთვლას ასე ამთავრებს”.., „და მესხელები უაზროდ ერთმანეთს ვეკამათებით და
და მათი საომარი მოქმედებების შედეგის კიდევ ქართლის სხვა რეგიონთა მცხოვრებნი, რომ ამ სხვანი მესხნი ,., ომ-შემძლენი”-ო (არჩილი, „გაბა- პირველობას – „დიდმესხობას” ვიჩემებთ. მაშინ,
უფრო განდიდება და, ალბათ, ხელიც კი შეუწყვეს ეთნიკურმა ტერმინმა წარმოშვა ტოპონიმური ასება თეიმურაზ მეფისა და რუსთველისა”. 795) როცა თითქმის ყველა ჩვენი მეზობელი ასე მოკ-
ამ მაცდარი ტერმინის გავრცელებას და ტირაჟი- ტერმინი, მხარეთა ტერიტორიულ–ადმინისტ- . სხვაგან არჩილი მესხების კრებსით სახელად ვეთილ-მოპატარავებულ მესხეთსაც კი არ გვა-
რებას. ეს გაუგებრობა ჩვენს დრომდე გაგრძელ- რაციული დაყოფა, რომელიც ქმნიდა სათემო „სრულ მესხნი”-საც იყენებს. ხშირად ჯავახებ- ნებებს და აბსურდულ პრეტენზიებს გვიყენებს,
და და ფრიად არასასურველ შედეგაბემდე მიგ- ერთეულებს, ამ ერთიანი ეთნიკური სახელის ში, სამცხელებში ან შავშელებში ნაგულისხმევია ვითომდაც, ისტორიულად, ეს მიწა-წყალი, ჩვენს
ვიყვანა. ჩვენი სახელოვანი მოწინავე ისტორიკო- დაკონკრეტებული (თუ დაკნინებული) ცნებებია მესხეთის, ანუ ზემო ქართლის დანარჩენი სხვა გარდა, ყველა მათგანის კუთვნილება ყოფილი-
სების, დ.ბაქრაძის, ივ. ჯავახიშვილის, ს ჯანაშიას, მაგალითად: ჯავახნი, შავშნი, კლარჯნი და სხვა. თემის მცხოვრებნიც, რადგან, მიუხედავად იმისა, ყოს, ჩვენ რას ვაკეთებთ, ვის ცეცხლზე ვასხამთ
ნ. ბერძენიშვილის, დ.მუსხელიშვილის, შ. ლომსა- ისტორიულ წყაროებში ასეთი კერძო დაკონკრე- რომ ისინი სხვადასხვა პოლიტიკური თუ სოცი- ნავთს?!
ძის და სხვათა ნაშრომებში ამ მცდარმა ტერმინ- ტებული სახელები საკმაოდ ხშირად გვხვდევბა. ალური სიტუაციებიდან გამომდინარე, ხშირად ისე, როგორც არცერთ ჭკუათმყოფელს არ
მა, ცხადია, ვერ ჰპოვა ადგილი. მაგრამ ფართო უნდა აღვნიშნოთ, ისიც, რომ სამცხის თემის მო- სხვადასხვა სივრცეში აღმოჩნდებოდნენ, ეთნი- მოუვა აზრად ასეთი გამოთქმები: „საქართველო
საზოგადოებრიობისთვის ეს „გულუბრყვილო სახლეობა კონკრეტულ შემთხვევაშიც უმეტესად კურად მაინც ერთნი იყვნენ. – მესხეთი”, „საქართველო – იმერეთი”, „საქართ-
შეცდომა” შეუმჩნეველი დარჩა. როგორც სავარა- მესხად იწოდება. ეს გარემოება, რა თქმა უნდა, არ „XVII ს. ევლია ჩელების სამცხე-ჯავახეთი ველო – რაჭა” „საქართველო – სამეგრელო”, ან,
უდო იყო ეს მოვლენა, არ გამოჰპარვია უდიდეს გამორიცხავს იმას, რომ კლარჯნი და ჯავახნი ან „საქართველოს შავშეთის” შემადგენელ ნაწილად თუნდაც, „მესხეთი – სამცხე”, ისე არ შეიძლება
ქართველ ისტორიკოსს ივანე ჯავახიშვილს და მესხეთის სხვა თემის მოსახლეობა, სამცხისაგან მიაჩნდა და აქაური ქართველების ენას „შავშეთის ვიძახოთ და ვამკვიდროთ მცდარი და არც თუ ისე
საჭიროდ მიუჩნევია განმარტება, რომ „საქართ- განსხვავებულად მესხად აღარ იწოდებოდნენ. ამ ქართველების ენას” ეძახდა, ხოლო აქაურ ხალხს „ უწყინარი” ტერმინი – „მესხეთ-ჯავახეთი“! ამით
ველოს სამხრეთ–დასავლეთ ნაწილს საზოგადო ტერმინის საზოგადო მნიშვნელობის აღსანიშნა- „საქართველოს შავშეთის ხალხს“(ევლია ჩელების ვაკნინებთ, პირველ რიგში, თავად მესხეთს, ერთ-
სახელად ზემო ქართლი ეწოდება, საკუთრივ კი ვად წყაროებში გვხვდება გამოთქმა „ყოველთა მოგზაურობის წიგნი,გვ 297). ეს არცაა გასაკვი- მანეთს ვუპირისპირებთ ორივეს – მთლიანსაც
უფრო ხშირად მესხეთს ეძახდნენ. მესხეთი ბევრ მესხთა”, ან „ყოველი მესხეთი” (ჟამთაღმწერელი, რი, რადგან სამცხე-ჯავახეთი თუ არტაან-ერუ- და შემადგენელსაც, მესხეთსაც და ჯავახეთსაც
სხვადასხვა სახელის მატარებელ თემს შეიცავ- გვ.252) ან კიდევ „მესხნი დიდი და მცირენი ყო- შეთ-შავშეთი ერთიმეორისგან ენითა და კულტუ- და ამ უკანასკნელს სხვათა საჯიჯგნად ვიმე-
და... როგორც, მაგალითად, ჯავახეთ-აბოცი, არ- ველნივე” (ახალი ქართლის ცხოვრება, გვ 6000). რით დიდად არ განსხვავდებოდნენ, მით უფრო, ტებთ. საბედნიეროდ, დამოუკიდებელი საქართ-
ტაჰან-კოლა, კლარჯეთი, ტაო-ოლთისი და სხვ.” ჩვენ აქ საქმე გავაქვს ზოგად და კონკრეტულ სა- უცხო მოგზაურისთვის. უფრო მეტიც, თეიმუ- ველოს პირობებში, ქვეყნის ადმინისტრაციულ-
(ივ. ჯავახიშვილი, „საქართველოს საზღვრები”, ხელებთან “დიდნი და მცირენი” კერძოდ, სახელი რაზისა და არჩილისთვისაც აღნიშნული მხარე ტერიტორიული დაყოფისას საქართველოს
გვ.35). ამ საკითხს მოგვიანებით სპეციალურად ჯავახი, კლარჯი(თემობრივი დანაყოფი) უდრის ზოგადად ჯავახეთი იყო, ხოლო მისი ენა ჯავა- შემადგენლობაში მყოფი ისტორიული მესხეთის
შეეხო და მისი მცდარობა მშვენივრად დაასა- მესხს (ტომობრივ დანაყოფს) და ორივე ეს უდ- ხური ენა. ოლთისში გადახვეწილი თეიმურაზ I და ნაწილს სრულიად სამართლიანად და სწორად
ბუთა სამცხე-ჯავახეთის ისტორიის უბადლო რის ქართველს(ერთ ეროვნულ ერთეულს). ასე მისი ამალის წევრები, თურმე, ძლიერ წუხდენენ „სამცხე-ჯავახეთი” უწოდეს. მაგრამ ხალხის
მკვლევარმა პროფესორმა შოთა ლომსაძემ, რო- რომ ჯავახების მკვიდრი(კერძოდან ზოგადისა- – „ჩვენ კახეთს ვართ ლხინ-ნაჩვევნი რას ხელსა ცნობიერებაში „მესხეთ-ჯავახეთი” უკვე ისეა
მელიც თავადაც მესხეთის შვილი იყო (ჯავახეთის კენ) ერთდროულად არის ჯავახიც, მესხიც, ქარ- ვპყრით ჯავახებსა”-ო (არჩილი, გაბაასება თეიმუ- გამჯდარი, რომ ძალიან ძნელია მისგან ერთბა-
სოფელ ჩუნჩხიდან) და ძალიან კარგად უწყოდა, თველიც, ასე, რომ მათი ერთიმეორეში აღრევა ან რაზისა და რუსთაველისა.“ჩვენი საუნჯე” გვ.212). შად გათავისუფლება. ქვემოთ კიდევ სხვა არგუ-
ეს მცდარი ტერმინი რა უხერხულობას, გაუგებ- დაპირისპირება შეცდომა იქნებოდა (შ.ლომსაძე, ცხადია, ამ შემთხვევაში, ჯავახეთი მესხეთის სი- მენტებითაც შევეცდებით ამ მცდარი ტერმინის
რობას და დაპირისპირებას იწვევდა არა მარტო „სამცხე–ჯავახეთი”, 2011. გვ. 281-282). ნონიომადაა ნახმარი. ჯავახებში ნაგულისხმევია მავნებლობის დამტკიცება-დასაბუთებას.
სამი საუკუნის განმავლობაში დედა-სამშობ- მის სახელმწიფო საზღვრად გამოაცხადონ და ჩიეს. ეს უკანასკნელნი, ჯავახეთის სამცხის მო- ლები „თამარაშვილი თამარიანცად და ბაინდუ-
ლოს ჩამოცილებულ მესხეთში, ჯერ რუსეთის თითოეულ ბუჩქზე და ქვაზე დაასონ საზღვრის საზღვრე სოფლებში მცხოვრები ქართველებია. როვად იქცა, ნასყიდაშვილი –– ნასყიდიანცად,
და შემდეგ მისი მემკვიდრე – საბჭოთა კვშირის აღმნიშვნელი დროშა. დანარჩენ საქართველო- „ბოლომდე ჯავახების” პრობლემებზე ზემოთ კალატოზიშვილი – კალატოზოვად, ბოცოშვი-
ბეჯითი მცდელობით, სამცხე-ჯავახეთის მოსახ- ში ხომ ბევრს ჯავახების არსებობა ან, საერ- ნაწილობრივ უკვე გესაუბრეთ და ქვემოთაც შე- ლი – ფაფაზოვად, მეფისაშვილი – მეფისოვად,
ლეობის ეროვნული შემადგენლობის – ქართვე- თოდ, ავიწყდება, ან მათ ეროვნებაში ეჭვიც კი ვეხებით, მანამდე ცოტა დაწვრილებით „მეორე გულაშვილი – ლისიციანად, მერაბიშვილი –
ლების საზიანოდ ხელოვნურად, კატასტროფუ- ეპარებათ! ამაზე ხმამაღლა არავინ საუბრობს. ჯგუფის” ჯავახების საქციელზე გვინდა მივაპყ- მერაბიანცად და აშტრაკიანცად, გურგენიძე
ლად შეცვლამ და გასული საუკუნის ორმოციანი ეტყობა, ჯავახეთს ასეთი ბედი აჰყვა, მაგრამ როთ თქვენი ყურადღება. – გურგენოვად, ხუციძე – ისრაელოვად, ვანაძე
წლებიდან დამატებით ამ რეგიონის სასაზღვრო ასე დიდხანს გაგრძელება აღარ შეიძლება. ჯავახეთის ერთ-ერთ ძირძველ და გასაოცა- – პარმაქსისიანცად და ა.შ”, – წერს ზ. ჭიჭნაძე
ზონად გამოცხადებამ, „‘შლაგბაუმებით” გადა- ზემოთ თითქმის ყველაფერი ვთქვით, მაგ- რი ისტორიული ძეგლებით ცნობილ სოფელ სა- (ზ.ჭიჭინაძე, „ზურაბაშვილების გვარის ისტო-
კეტვამ და მისი დანარჩენი საქართველოსაგან რამ მთავარი მაინც არ გვითქვამს. ასე მცდარი, როს მოსახლეობაზე ნათქვამი ეს სტროფები: რია ‘, 1909, გვ. 56). სრულიად სამართლიანად
კიდევ ერთხელ ნახევარი საუკუნით იზოლაციამ, ქართველების დამაბნეველი და საერთო ქარ- „სარველები თავის თავსა ჯავახელად არა სცნო- შენიშნავს ქ-ნი თინა იველაშვილი „კათოლიკური
პლიუს ჩვენი ხალხის გაუთვითცნობიერებლო- თული ინტერესების დამაზიანებელი ტერმინი ბენ,/ ვინც ჯავახი დაუძახოს, იმ კაცს ჰკიცხენ, იმ სარწმუნეობის როლი ქართველი ხალხის ეროვ-
ბამ, საბოლოოდ ის შედეგი გამოიღო, რომ ქართ- „მესხეთ- ჯავახეთი” პირველ რიგში მაინც ჯა- კაცს გმობენ”, – თანაბრად ეხება მის მიმდება- ნული მეობის შენარჩუნების საქმეში კარგად
ველობა თითქმის სრულად გაუცხოვდა ისედაც ვახებზე „პირდაპირ დამიზნებული ვერაგული რედ ჯავახეთის ზეგანის ქვედა იარუსზე განფე- გამოჩნდა ისტორიული სამხრეთ საქართველოს
შეკვეცილი მესხეთის და, განსაკუთრებით მისი იარაღი” გამოდგა! ამ ტერმინმა ჯავახები იმთა- ნილ ერთ-ერთ უძველეს და ისტორიულად სულ მთელი რიგი სოფლების მაგალითზე. მოსახლე-
შემადგენელი ჯავახეთის და ჯავახების მიმართ! ვითვე დააყენა დილემის წინაშე. ან მათ ჩვეული ადგილობრივი ჯავახებით დასახლებულ სოფელ ობა, რომელმაც ვატიკანის ფარული თუ აშკარა
ბევრმა, საერთოდ, დაივიწყეს, რომ ჯავახეთ- სიჯიუტით უნდა ეღიარებინათ, რომ, დიახაც ხიზაბავრას და მტვრის ხეობაში მყოფი ქვემო ლოცვა-კურთხევით სომხური ტიპიკონის კა-
ში ისევ ცხოვრობენ ძირძველი ქართველები და ჯავახები არიან, რომელთა მესხობას უკვე გა- ჯავახეთის რამდენიმე სოფლის ძირძველ მო- თოლიკური სარწმუნეობა მიიღო, რაღაც ერთ
თანდათანობით ქართველების ცნობიერებაში მორიცხავდა ეს ტერმინი და მათ ქართველო- სახეობასაც. როგორც ჩანს, ბევრი მათგანი ისე საუკუნეში დაკარგა ეროვნული თვითშეგნება,
ჯავახი სომეხის სინონიმად იქცა. ჯავახეთიდან მეობა და ა.შ. რის შედეგადაც, ფაქტიურად, გა-
სხვა კუთხეებში სასწავლებლად, სამუშაოდ თუ სომხდა” (თ. იველაშვილი, კათოლიკობა საქარ-
სტუმრად ჩასულ ქართველზე დამთრგუნველად ტიმოთესუბანი თველოში,2009, გვ.168). იგივე პროცესებს ვერ
მოქმედებდა პირველი კითხვის – სადაური ხარ? ასცდა, მაგრამ საბედნიეროდ გადაურჩა სოფელ
პასუხად - ჯავახეთიდან, აუცილებლად დასმული ხიზაბავრის კათოლიკე მოსახლეობა. აქაც მაშინ
მეორე კითხვა, რომელშიც პასუხი ისედაც იგუ- მოვლენილმა სომეხმა ტერტერებმა აქტიურად
ლისხმებოდა: ე.ი. – სომეხი ხარ?! ამან დათრ- დაიწყეს სომხურად წირვა-ლოცვა, ხალხისათ-
გუნა და დააფრთხო ჯავახები... ბევრი მალავდა ვის გვარსახელის სომხურად გადაკეთება და
(ზოგიერთი დღესაც) თავის ჯავახობას და პირ- მათი ეროვნების აღმსარებლობის მიხედვით
დაპირ პასუხობდა, რომ მესხეთიდანაა და პრობ- დადგენა. 1886 წლის მონაცემებით ხიზაბავრაში
ლემაც, თითქოს, აღარ უნდა ყოფილიყო, მაგრამ სულ 1363 კაცი ცხოვრობდა, რომელთაგან შვი-
ეს უკვე აღიზიანებდათ და აღარ „მოსწონდათ” დის გარდა საოჯახო სიებში ყველა სომეხად იყო
„მესხეთ–ჯავახეთით” „ზურგშემაგრებულ” სამ- ჩაწერილი. ამ პროცესის წინააღმდეგ გაილაშქ-
ცხელ მესხობას. რომელთაც გამოკვეთილად რეს სახელოვანმა ქართველმა მოღვაწეებმა,
დაემჩნათ სურვილი – ჰქონდეთ მესხობაზე ექს- მათ შორის მესხეთის კათოლიკე ქართველების
კლუზიური უფლება. ასეთი აბსურდული, ძმათა- ბრწყინვალე წარმომადგენლებმა, ჯერ იოანე
შორისი „დაპირისპირება”, სამცხელ და ჯავახელ ხუცესმა (ხოჯავანთი-ხოჯაშვილი), პეტრე ხა-
მესხებს შორის, ყოველდღიურობაში ახლაც რისჭირაშვილმა, ივანე გვარამაძემ, მიხეილ თა-
გრძელდება!.. მარაშვილმა, ხიზაბავრელმა იოსებ ხუციანოვმა
არა და, მანამდეც, ოსმალების უღელქვეშ (ხუციშვილმა, რომლის გარდაცვალების შემდეგ
ყოფნის დროსაც, დაპყრობილი მესხეთის ნაწი- ივ.გვარამაძე მოგონებაში წერდა: „ნეტარხსე-
ლებიდან ბოლომდე ყველაზე მეტად პროქარ- ნებული ჩვენი მესხ-ჯავახი ჰუტემბერგი”) და
თული განწყობით გამოირჩეოდა ხერთვისის და მისივე ახლობელმა ანტონმა, მე-19 საუკუნის
ახალქალაქის სანჯაყები.აქ უმეტეს სოფლებში ბოლოს გააქტიურებულმა ქართულმა ეროვ-
სრულად შენარჩუნებული ჰქონდათ ქართუ- ნულმა მოძრაობამ, ე.წ „თერგდალეულებმა”,
ლი ენა და ქრისტიანული სარწმუნეობა, რისი ხალხოსნებმა, ქართველთა შორის წერა-კითხ-
წყაროც იყო, ალბათ, მათი ქართლთან მოსაზ- ვის გამავრცელებელმა საზოგადოებამ, მაგრამ
ღვრეობა, საფაშოს ცენტრიდან დაშორება და მიუხედავად ამისა, ეს პროცესი ოქტომბრის
სანჯაყების ადგილობრივი ბეგების (ფალავან- სოციალისტურ რევოლუციამდე გაგრძელდა.
დიშვილების და, მეტადრე, მემედ ბეგ ვაჩნაძის, მაშინ მთელ საქართველოში სომხური ეკლესია
და ბურჟუაზიული საზოგადოება შეთანხმებუ-
ლად მოქმედებნენ და სოციალური თუ სარწ-
მუნობრივი ზეწოლის შედეგად მთელი თბილი-
საკითხისათვის
სის და მისი შემოგარენის, – ქართლის, ქვემო
ქართლის და კახეთის ინტენსიური გასომხება
მიმდინარეობდა, მესხეთისათვის სათანადო ყუ-
რადღების მისაქცევად მაშინ ცოტას თუ ეცალა.
მერე იღბლად საქართველო დამოუკიდებელ
რესპუბლიკად გამოცხადდა. თავად ხიზაბავრე-
ლებმაც გვარიანად იყოჩაღეს და ჯავახეთის
დააფრთხო „შე ჯავახო”-ს ძახილმა, რომ გულწ- სხვა კათოლიკეებით დასახლებული სოფლე-
ხიზაბავრა რფელად ეთაკილებათ ჯავახობა და სურვილი ბისგან განსხვავებით, რომელთა ქართველი
აქვთ იწოდებოდნენ პირდაპირ მესხებად. ამ სა- მოსახლეობა ერთიანად გასომხდა (ტურცხი,
ჩოთირო მოვლენის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი ალასტანი ხულგუმო, ბავრა გულიკამი, თორია,
ისევ მცდარი ტერმინი „მესხეთ-ჯავახეთია”, მაგ- ეშტია, ხიზაბავრა) ძალად გასომხებას გადაუჩა!
რამ ამ ფენომენის სრულად ასახსნელად მაინც ოღონდ გადარჩენილი ხიზაბავრის მოსახლე-
ცოტა შორიდან მოვლა მოგვიწევს და მკითხველს ობა ისე დააფრთხო ჯერ თავიანთმა დროებით-
ვთხოვთ მოთმინებას. მა ხანმოკლე იძულებითმა „ვითომ სომხობამ”
რუსეთ-თურქეთის ომების შედეგად მეს- და, შემდგომში, ისევ ჩვენივე ბედოვლათობით,
ხეთის ნაწილის რუსეთის შემადგენლობაში სიტყვა „ჯავახი”- ს სომეხის სინონიმად გა-
შემოერთების და გაყრილი და განდევნილი მუ- დაქცევამ, იმის შიშით, რომ კიდევ ერთხელ
სულმანი ქართველების ადგილზე არზრუმელი არ დაბრალებოდათ „სომხობა”, არ ინდომეს
და ბაიაზიდელი სომხების დიდი რაოდენობით „მესხ-ჯავახობა”, საერთოდ, უარყვეს თავინთი
ჩამოსახლების შემდეგ, რუსების და სომხების ჯავახობა და დაიჩემეს მხოლოდ და მხოლოდ
ინტერესები მაშინ ერთმანეთს დაემთხვა. პირ- მესხობა! ეს ტენდენცია ხიზაბავრის მოსახლე-
ველ მათგანს სამხრეთ საქართველოს საზღვ- ობის გარკვეულ ნაწილში დღესაც ბატონობს
რებთან მაქსიმალურად სურდა არამორჩილი და საუკუნეების და, ალბათ, ათასწლეულების
ქართული ელემნტის მაქსიმალურად დასუს- განმავლობაში, ჯავახეთის მიწა-წყალზე ცხოვ-
ტება და უფრო საიმედო მოსახლეობისთვის რების მიუხედავად, არ სურთ და არ უნდათ
მიწების გამოთავისუფლება, ხოლო სომხებმა თავინათი ჯავახური წარმომავლობის „გამხე-
რუსების ხელით თავიანთი ავანტურისტული ლა-გამომზეურება”. მიუხედავად ამ დროებითი
იდეის „დიდი სომხეთის” აღდგენა, ქართული „გაუგებრობისა”, ხიზაბავრელები, ჩვენი ღრმა
ტერიტორიების ხარჯზე განიზრახეს. დაიწყეს რწმენით, ჯავახეთის ზეგანის ქვედა იარუსზე
სამცხე-ჯავახეთის ქართული მოსახლეობის მცხოვრები ერთ-ერთი ყველაზე ძირძველი ჯა-
მაქსიმალურად შევიწროება. გასაკვირია, მაგ- ვახებია. ქართული და სომხური წყაროებიდან
რამ მაშინ რუსებმა ანატოლიიდანაც კი ჩამოიყ- ცნობილი ფაქტია, რომ 842 წელს საქართველო-
ვანეს დაქირავებული მოლები და დაამთავრეს ში მესამეჯერ სადამსჯელოდ და საძარცველად
ძირითადად სამცხის გამუსულმანებული სოფ- შემოსული არაბი ხალიფა ჯავახეთის სოფელ
ლების მოსახლეობის ბოლომდე გამაჰმადი- „ხოზაბირში” (ხიზაბავრაში) მოუკლავთ. ცხრა
ანება, ხოლო ქართულ ეკლესიებში ქართული საუკუნის შემდეგ, 1770 წელს, ასპინძის ომში
ენაზე წირვა-ლოცვის აკრძალვამ ორად (მართ- გამარჯვებულ ერეკლე მეფეს ჯავახეთზე გა-
რომლის ავტორიტეტიც, 1816 წლის მესხეთის ბაშიც კი ზოგიერთს, შემდგომ, ალბათ, ეჭვიც ლმადიდებლებად და კათოლიკეებად) დაყოფილ დაუვლია. ხიზაბვრაში ერთ შეძლებულ გლეხს
სახალხო აჯანყების შემდეგ, ერთიათად გა- შეეპარებოდა, ან უნდა დაეჩემებინათ მხოლოდ სამცხე-ჯავახეთის ქართველ ქრისტიან მოსახ- უამრავი საკლავი არ დანანებია და მეფის საპა-
იზარდა) ქართული წარმომავლობა და ქართ- „სამცხელი-მესხობა”, რომელთა ქართველობას ლეობას გარუსების ან გასომხების საშიშროება ტივცემლოდ დიდი ნადიმი გადაუხდია. ასეთი
ველებთან ბოლომდე ლოიალობა. კიდევ ისაც, ეჭვქვეშ არავინ დააყენებდა, მაგრამ ცოტა მათი შეუქმნა. თავის დროზე ფრანგი მისიონერების გულუხვი მასპინძლობით ნასიამოვნებ მეფეს
რომ მაშინდელი ჯავახეთი ბევრი ქართლიდან მიწა-წყლის ისტორიული კუთვნილება შეუქმ- ბეჯითი მცდელობის და შემდგომ ოსმალეთის მოუხმია გლეხი თავისთან და აზნაურობა უბო-
და საქარველოს სხვა კუთხეებიდან გაქცეული ნიდათ უხერხულობას. სინამდვილეში ასეც იმპერიაში ვითომდაც ეროვნული იდენტობის ძებია. ჭკვიან ჯავახს მეფის წყალობაზე უარი
ყმა-გლეხის თუ პოლიტიკური მოღვაწის და წარ- მოხდა. ისედაც საკუთარ მიწა-წყალზე უმცი- შენარჩუნების იმედით, მესხეთის მოსახლეობის უთქვამს – რა თავში ვიხლი მეფეო, აზნაურო-
ჩინებულის (ალ.ბატონიშვილ, სოლომონ მეფე, რესობაში აღმოჩენილი ერთი მუჭა ჯავახეთის ნაწილის ნებით, იძულებით, თუ წაქეზებით კა- ბას?!.. აი, ის მთა მიბოძეთო... მეფე მცირედ
სხვა და სხვა კუთხის ფეოდალნი და წარჩინე- ქართველობა ორ ნაწილად გაიყო: საუკუნეების თოლიკურ სარწმუნეობაზე გადასვლა ვერც დაფიქრებულა და როგორც ხალხურ ლექსშია,
ბულნი) თავშესაფარად გადაიქცა. პარადოქსია, განმავლობაში მუდმივად თავის მწარე ბედთან ოსამალების და ვერც შემდგომ რუსების შემოს- დასტურად უთქვამს, „ჯავახი არა ბრიყვობსო,/
მაგრამ ფაქტია, რომ დღეს სასწაულებრივად ჯიუტად და მამაცად მებრძოლ, სასწაულებ- ვლის პერიოდში ვერ აღმოჩნდა მათი მეობის ეს მთაც მაგისი იყოსო”. ამბობენ, სამცხე-სა-
გადარჩენილი ეს ერთი მუჭა ჯავახები საკუთარ რივად გადარჩენილ და ბოლომდე ჯავახებად საიმედოდ დამცველი ფაქტორი. ჯერ ოსმალე- ათაბაგოში ოსმალების თოთქმის სამსაუკუ-
მიწა-წყალზე პრობლემებს და უხერხულობას დარჩენილ ნაწილად, რომელნიც ქართველებში თის, ხოლო შემდეგ, რუსეთის იმპერიაში ვატი- ნოვანი ბატონობის დროსაც კი თურქ-ლეკთა
აწყდებიან, როგორც ორი საუკუნის წინათ ჩა- სიჯიუტის სინონიმად ითვლებიან, ხოლო ბარის კანის თანხმობით, ქართველი კათოლიკეების მარბევალ რაზმებს ხიზაბავრაში ასვლა მაინც
მოსახლებული მეზობლების, ისე თანამემა- ჯავახები მათ „მწარე ჯავახებს” რომ უწოდე- მართვის სადავეები მთლაინად სომეხი ბერების, ეშინოდათ და ერიდებოდნენ. აი, ასეთ ჯავახებს
მულეების მხრიდან. ერთნი მათ მიწა-წყალს ბენ და რომელთაც ახლა უკვე თანამოძმეების ტერტერების და გასომხებული ქართველი პად- უცხოვრიათ ხიზაბავრაში სულმუდამ. ხიზაბავ-
და ჯავახეთის სახელს, მის კუთვნილებას და „განდგომის” მიზეზით კიდევ ერთხელ ასე შე- რეების ხელში აღმოჩნდა. ამათ „მოხერხებით რელები დღესაც ძალიან გონიერი, მამაცი, გამა-
კუმურდოს და ვარძიას ედავებიან, მეორენი ცოტავებულებს, მარტოებს უწევთ თავიანთი და ოსტატობით, მათში ქართული ენა ძირითა- ცადი და სტუმართმოყვარე ხალხია, რომლებიც
ტომობრივ კუთვნილებას, თმოგვს და ვარძიას! ჯავახობის, მესხობის და ქართველობის შინა- დად ამოაგდეს. დაავიწყეს კონსტანტინოპოლის იუმორის გასაოცარი გრძნობითაც გამოირჩე-
ისტორიული ჯავახეთის და სამცხის საზღვრებ- ურისთვის თუ გარეულისთვის ჯიუტად მტკი- ქართველ კათოლიკეებს, ართვინის, არტაანის, ვიან. და გვჯერა, სწორად გაგვიგებენ, გული
ზე და ისტორიული ძეგლების კუთვნილებაზე ცება, პარალელურად კი მშობლიურ მიწა-წყალ- არტანუჯის, შავშეთის, ურუშეთის, ველის, რაზეც გვწყდება. დაფიქრდებიან, ჩვენი ქვეყნის
ისეთი გაცხარებული დავაა გაჩაღებული თვის- ზე ყოველივე ქართულის ყველასაგან დაცვა და კარტიკამის, ალასტანის, ტურცხის, ხევის, ბა- ინტერესებიდან გამომდინარე რამდენად მნიშვ-
ტომებს შორის, რომ ისტორიულ პროვინციებს მეორე ნაწილად, რომელთაც „სახელ შელახული სიანის, კოლას, რიზეს, ოქრობაგეთის, სათლეს ნელოვანია მათი დანარჩენ ჯავახებთან ერთად
შორის ცვალებადი და პირობითი საზღვარი ლა- ჯავახობით” მესხობას, პირდაპირ მესხობა არ- და სხვ. ქართველობას’’. შეუცვალეს გვარ-სახე- დგომა.
რასლისში დასახლებულან (14 კომ- 1867 წელს (18 კომლი) მოსულა, მე- ორმოც კომლამდე სომეხი დასახ- ნილია ქართველი კათოლიკე პავლე
დასაწყისი გვ. 4 ლი). მიგრაციის იგივე გზა ჰქონდათ ორე – უფრო გვიან – 1894 წელს მათ ლებულა, რომელთა უმრავლესობა სიმონიშვილი, რომელიც გადმოსახ-
რუსები (დუხობორები) დაასახლა. გავლილი ორმაშენში მცხოვრებ დუ- კიდევ 10 ოჯახი დამატებია. არზრუმიდან, ბაიბურთიდან, აგ- ლებულა „ახალციხის საფაშოს სო-
სომხებისა და დუხობორების მიგრა- ხობორების 31 კომლს. 1873 წელს 75 კომლი მკვიდრობ- რეთვე კონსტანტინეპოლიდან და ფელ არტანუჯიდან”. ახალციხელი
ცია მეცნიერებაში კარგადაა შესწავ- ჯავახეთში მართლმადიდებელ და ფოკაში, რომლებსაც 1864 წელს თავრიზიდან იყო მიგრირებული. ამ კათოლიკე ქართველების უმრავ-
რუსებსაც ასახლებდნენ, სადაც 1903 ერთი ოჯახი თურქეთიდან მიგრირე- დროს გადმოსახლებულთა შორის ლესობის გვარები აღწერის დავთ-
ლილი. სამეცნიერო ლიტერატურაში რებში რუსული სუფიქსებითაა ჩა-
შენიშნულია, რომ დუხობორების აზნაურიანების ორი კომლიცაა და-
წერული, მაგალითად, ფიროევი, ნე-
დღემდე უცნობი
გადმოსახლების გადაწყვეტილება სახელებული. ორივე მათგანი 1867 ბიეროვი, დათებოვი, სადათიეროვი,
ცარიზმმა 1839 წელს მიიღო. ჯავა- წელს არზრუმიდან გადმოსახლებუ- გოკიელოვი, ბეთანოვი, ფეიქაროვი,
ხეთში მათი პირველი ნაკადი კი 1841 ლა. ორი ოჯახი საქართველოს შავ- ვარძიელოვი, მესარკოვი, ჩილინ-
წლის სექტემბერში მოვიდა. მიგ- შეთის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული გაროვი... ზოგიერთი კი ქართული
რაცია 1845 წელს დასრულდა. ასე
შეიქმნა ჯავახეთში რუსი სექტანტე-
ბის რვა სოფელი: ბოგდანოვკა, ტამ-
მიგრაციული მხრიდან გადმოსახლებულა 1861
წელს და ერთ-ერთი კომლისთვის ხე-
ლისუფლებას შავშეთიანცის გვარსა-
გვარით – მაისურაძე, თეთრაძე/
თეთრაშვილი, ჩილაშვილი, ბეჩი-
ტაძე.. არის შემთხვევები ქართველ
ბოვკა, ორლოვკა, გორელოვკა, სპა-
სოვკა, ტროიცკოე, ეფრემოვკა, რო-
დიონოვკა. დუხობორების საერთო
პროცესების შესახებ ხელიც მიუნიჭებია.
სამეცნიერო ლიტერატურაში,
ფაქტობრივად, უცნობია ის ფაქტი,
კათოლიკეთა გვარსახელების -ეთ
სუფიქსით ჩაწერისა (ისე, როგორც
ადგილობრივები გამოთქვამდნენ).
შეიძლება დავასახელოთ უდელი
XIX საუკუნის სამცხე-

რაოდენობა 1845 წელს 495 ოჯახს რომ ახალციხეში მიგრირებული სომ-
გიგო პეტრეთი, მიხაკო პეტრეთი
(4.097 სულს) შეადგენდა. მათი და- ხების რაღაც ნაწილი უკან, არზრუმ- და პეტრე პეტრეთი, აგრეთვე ან-
სახლება ქართველ მაჰმადიანთა ნა- ში დაბრუნებულიყოს. 1860 წლის კა- ტონ გულიჯანათი, სერო ჩილათი.
სოფლარებზე მოხდა, მაგრამ უცნო- მერალური აღწერის თანახმად, ასე-
ჯავახეთში
ცნობილია, რომ ქართველი ებრა-
ბია ის ფაქტი, რომ როგორც ერთი, თი უკან დაბრუნებული 450 კომლი ელები ახალციხეში მნიშვნელოვანი
ისე მეორე ეთნოსის – სომხებისა და ყოფილა (სცსსა, ფ. N254, ან. 3, ან. 2, რაოდენობით ცხოვრობდნენ. 1860
რუსი დუხობორების – მიგრაცია სამ- საქმე N243, გვ. 269-353). წლის კამერალური აღწერის დავთ-
ცხე-ჯავახეთში შემდეგაც გრძელდე- საერთოდ, ახალციხეში მიგრი- რით ახალციხეში ებრაელებს ცალკე
ბოდა თუ არა. რებული სომხების რაოდენობა, გა- უბანი ჰქონდათ. ებრაელთა ნაწილი
როგორც აღვნიშნეთ, დუხობო- სომხებული ბოშების ჩათვლით, სულ ახალციხეში ხერთვისიდან და აბას-
რები მოსახლეობდნენ ჯავახეთის 1.314 კომლი ყოფილა. სომხების თუმნიდან ყოფილან გადმოსული.
ახალციხიდან თურქეთში წასვლის თბილისელი ებრაელები ძირითა-
სოფელ როდიონოვკაში. 1873 წელს დად სწორედ ახალციხიდან იყვნენ
აქ 85 დუხობორის ოჯახი იყო. 1901 ფაქტები 1850 წლის აღწერაშიცაა
მოსული XIX საუკუნეში. 1886 წლის
წელს მათ სექტანტები კიდევ დამა- დადასტურებული – 140 კომლზე საოჯახო სიებში ქალაქ ახალციხეში
ტებიან – 28 კომლი დუხობორი ბორ- მეტი გადასახლებულა არზრუმსა და დადასტურებულია ევროპელი ებრა-
ჩალოს მაზრის სოფელ ორმაშენიდან ყარსში. ეს მიგრაცია გადმოსახლები- ელის მიერ მართლმადიდებლობის
გადმოსულა საცხოვრებლად. დან მალევე დაწყებულა და თითქმის მიღების ფაქტი, კერძოდ, ნიკოლაი
1873 წელს რუსი დუხორების 109 ყოველ წელს ხდებოდა. ჟემბიროვსკი მონათლულა და ქარ-
კომლი ცხოვრობდა სოფელ გორე- თველი მართლმადიდებელიც შეურ-
თავს ცოლად.
ლოვკაში. 1867-1871 წლებში ელიზა-
ვეტოპოლსკის გუბერნიიდან 8 კომ-
ქართველი ქართველი მაჰმადიანების ოს-
მალეთში გადასახლება თითქმის
ლი გადმოსახლებულა. ხოლო XIX კათოლიკეების, მუდმივად ხდებოდა. მაგალითად,
საუკუნის 80-90-იან წლებში დამატე-
ბით 69 კომლი. ანალოგიური ვითა- ქართველი 1850 წლის მოსახლეობის კამერა-
ლურ აღწერაში დაფიქსირებულია,
რება გვქონდა სოფელ ეფრემოვკაში.
1873 წელს აქ მცხოვრებ დუხობო- ქართველი ებრაელები მაჰმადიანებისა რომ 1854 წელს სოფელ ფერსას
მოსახლეობა მთლიანად (24 კომ-
რებს XIX საუკუნის 80-90-იან წლებში და ქართველი ლი) გადასახლებულა თურქეთში.
კიდევ 17 კომლი დამატებია. წელს რუსეთიდან მიგრირებულებს ბული და ალექსანდრეპოლის მაზრი- 1862 წელს თურქეთში გადასახლე-
სოფელ ორლოვკაში 1873 წელს ახალი სოფელი – ვლადიმიროვკა – დან გადმოსახლებული ხუთი ოჯახი ებრაელების ბულა სოფელ ტრიბონის ხუთივე
110 კომლი დუხობორი იყო აღრიც- შეუქმნიათ. ისინი მართლმადიდებ- დამატებია. აქედანვე გადმოსახლე- კომლი. სოფელ წყორძის მკვიდრი
ხული. დუხობორების ეს რაოდენობა ლები იყვნენ და გადმოსახლებულან ბულ სომხებს ჯავახეთში დაუფუძნე- მიგრაციის 9 კომლიდან თურქეთში გადასულა
გაზრდილა 1860-იანი წლების ბოლოს ეკატერინოსლავის, ჩერნიგოვის,
ხარკოვისა და ვორონეჟის გუბერნი-
ბიათ სოფელი პატარა სირგვა.
1870-იანი წლების დასაწყის-
შესახებ საცხოვრებლად ერთი ოჯახი. 14
კომლი მაჰმადიანი ქართველი ცხოვ-
(6 კომლი) და 23 კომლით 1880-1890-
იან წლებში გადმოსახლებულებით. ებიდან. 1873 წლის კამერალური აღ- ში მოშენებულა სომხური სოფელი რობდა სოფელ ჭარალში. 1850 წლის
1860 წლის კამერალური აღწე-
წერის მინაწერებში აქ 23 ასეთი კომ- თახჩა. აქ ასეთ მიგრირებულთა 18 აღწერაში ამ სოფლის ექვს ოჯახს
ანალოგიური ვითარება ყოფილა რის დავთარში ახალციხიდან ქარ-
მიწერილი აქვთ, რომ „1849 წელს
სოფელ სპასოვკაში. აქ მცხოვრებ 58 ლია დაფიქსირებული. 1864 წელს ოჯახი ცხოვრობდა. სოფელ ტირკ- თველ კათოლიკეთა მიგრაციაცაა
გაიქცნენ თურქეთში”. თურქეთში
კომლ დუხობორს 1903 წელს ახალი შეუქმნიათ რუსებს ჯავახეთში სო- ნაში მცხოვრებ 12 კომლს 1906 წელს დადასტურებული. ისინი ახალცი-
გაქცეულთა შორის დასახელებუ-
10 კომლიანი ჯგუფი დამატებია. 70 ფელი ნოვო-ივანოვსკოე. ამ სოფელ- კიდევ ექვსი კომლი მიგრანტი დამა- ხეში აღრიცხული არიან, მაგრამ
ლია სოფელ ორცეფში მცხოვრები
კომლიანი ტამბოვკის დუხობორული ში მართლმადიდებელი რუსების ახა- ტებია. მიწერილი აქვთ, რომ გადასული
ხუთივე ოჯახი. სოფელ ნიალიდან კი
მოსახლეობა 1894 წელს 7 კომლით ლი პარტია (5 ოჯახი) 1904 წელსაც ჯავახეთში ადრე გადმოსახლე- არიან საცხოვრებლად ქუთაისში.
1862 წელს თურქეთში მაჰმადიანთა
მოსულა პოლტავის გუბერნიიდან. ბული სომხები ახალ ტერიტორიებ- თითოეულ ოჯახს ქუთაისიდან გა-
გაზრდილა; ისინი ბორჩალოს მაზრი- ოთხი კომლი წასულა. გაქცეულთა
დასახლების დროც აქვს მიწერილი,
დან მოსულან. საც იკავებდნენ. მაგალითად, სო- ერთი კომლი მითითებულია სახუ-
მაგალითად, „15 წელია იმყოფებიან
რუსი დუხობორების 78 კომლი ფელი სამსარა 1860 წელს სოფელ დაბლის აღწერაში. 1849 წელს თურ-
ცხოვრობდა სოფელ ტროიცკოეში,
სომხების თოკიდან გადმოსულ ეთნიკურ სო-
ქუთაისში” (7 კომლი), „32 წელია
იმყოფებიან ქუთაისში” (3 ოჯახი),
ქეთში გაქცეულან ჩორჩოელი მაჰმა-
დიანები.
რომელთაგან 1869-1871 წლებში 26 მიგრაციის მეხებს (25 ოჯახი) შეუქმნია. სოფელ
ტირკნაში, სომხის ერთი ოჯახი, 11
„19 წელია იმყოფებიან ქუთაისში”
1873 წლის კამერალური აღ-
კომლი იყო მოსული. მათი ეს რაოდე- (2 კომლი)... 1860 წლის აღწერაში
ნობა 1898 წელს 21 კომლით გაზრდი- შესახებ მამაკაცით, თურქეთიდან 1842 წელს ქუთაისში გადასახლებულთა სულ
წერის მინაწერები იმასაც გვამ-
ცნობს, რომ ხანდახან ხდებოდა
ლა. 1886 წლის საოჯახო სიებით ჯა- მოსულა. 22 კომლია აღრიცხული. ქართ-
ადრე თურქეთში გადასახლებული
ვახეთის „დუხობორიის” რვა სოფელ- ჯავახეთის სოფელ პატარა ყან- სომხების გადმოსახლება მხო- ველი კათოლიკეები კონსტანტი-
ქართველი მაჰმადიანების უკან
ში საერთო ჯამში 817 კომლი (6.616 დურაში მცხოვრებ სომხებს 1873 ლოდ თურქეთიდან არ ხდებოდა. ნეპოლშიც მიგრირდებოდნენ.
დაბრუნების ფაქტები, მაგალითად,
სული) დუხობორი ცხოვრობდა. 1845 წლის შემდეგ თურქეთიდან მოსული ინტენსიური იყო მათი მიგრაცი ახალციხელ ქართველ კათოლიკეს
კლდის საზოგადოების სოფელ
ორი ოჯახი დამატებია. ჯავახეთის Aაზერბაიჯანის ტერიტორიიდან – ხარისჩაროვს (ხარისჭირაშვილს)
წელთან შედარებით დუხობორების ფერსაში 32 კომლი იყო აღრიც-
სოფელ კორხში მცხოვრებ სომხებს 1886 წლის აღწერაში მიწერილი
რაოდენობა საკმაოდ გაიზარდა, რაც ალექსანდრეპოლის მაზრიდან. ასე- ხული, რომელთა შორის 12 კომლი
აქვს: „მღვდელი, ცხოვრობს კონს-
მოხდა მათი არა მხოლოდ ბუნებრი- ასევე დამატებია 1901 წელს მიგრი- თი მიგრანტები მოსულან სოფელ თურქეთიდან უკან იყო დაბრუნე-
ტანტინეპოლში”, იობ თომას ძე
ვი გამრავლებით, არამედ თითქმის რებული 11 კომლი სომეხი. იგივე ვი- ხორენიაში, თორიაში... ბული. 1860 წლის დავთარში აღ-
ხითაროვს (ხითარიშვილს) – „ბერი.
მუდმივი მიგრაციით. მიგრაცია კი თარება გვქონდა სოფელ კულალის- მთელი XIX საუკუნის განმავ- წერის შემდეგ დროინდელი მინა-
იმყოფება კონსტანტინეპოლში”.
XX საუკუნის დასაწყისშიც გრძელ- ში, სადაც 1866 წელს ექვსი ოჯახი ლობაში გრძელდებოდა სომხების წერი გვამცნობს, რომ სოფელ ნო-
მეორე ხითარიშვილი კი გამოსულა
სომეხი მოსულა. ხუთი კომლი დამა- თურქეთიდან ახალციხეში გადმო- რიოში მონათლულა თბილისიდან
დებოდა. სომხურ-კათოლიკური ეკლესიის
მოსული ასან უზინი, რომელსაც
დუხობორების მიგრაცია ჯავა- ტებია სოფელ მოლითის სომხურ მო- სახლება. საამისო ჩანაწერები ბევრია დაქვემდებარებიდან, რომელსაც
ყოველივე ამის შემდეგ მინიჭებია
ხეთიდან თბილისის მაზრის ბორჩა- სახლეობას. 1873 წლის კამერალური აღწერის სარწმუნოების გრაფაში „რომაულ-
ნიკოლოზ ორბელიანის სახელი და
ლოს „უჩასტკაშიც” მოხდა – 1860 1873 წლისთვის ახალდასხლე- დავთარში. განსაკუთრებით ბევრი კათოლიკური” უწერია. ასეთები
გვარი. ის უფრო ადრე სამცხიდან
წლის აღწერით ახალციხის მაზრაში ბული იყვნენ სომხები (38 ოჯახი) სომეხი მოსულა 1860-იან წლებში. სხვებიც იყვნენ. აღსანიშნავია, რომ
იყო თბილისში გადმოსახლებული.
მცხოვრები დუხობორები სოფელ ყა- სოფელ ორჯოლარში. ერთი ჯგუფი დროის ამ მონაკვეთში ახალციხეში 1817 წლის გორის აღწერაში შეყვა-
საუკუნის გადასახედიდან
ერთი თვე მესხეთში
აი, უკვე ერთი თვეა, რაც მე განათლებული იყო და ამ მხარეს აქეთ ქართველი. ეხლაც დარწ- შემოჰქონდა, როგორც განათ- „შენი ხმალი კარგა სჭრისა”,
მესხეთში სოფელ-სოფელ დავ- განათლების აკვანი ეწოდებო- მუნებულვარ, რომ ბევრს თვისე- ლების ლამპარი ისე მმუსვრელი საქართველოს ვერ გაუძღვა
დივარ, ძველ მამაპაპურ ოდებ- და, ბრძენი და ფილოსოფოსნი ბათ აქაურთა ეხლაც ვპოვებდი და გამანადგურებელი ცეცხლი აიღო და რუსეთს მისცა...
ში ვატარებ დროს და იქ ბუხრის ამ კლდეთა შორის იბადებოდნენ, ჩამომავალთა შორის. ქართველი და შხამი. რომელ მხარესაც ვე- აი ამ ხნის შემდეგ ბევრი რამ
წინ ვესაუბრები მოხუცებს, რო- ღვთისმეტყველნი და მწიგნობარ- არ გადაგვარდებოდა, არ შეირყ- წაფებოდით ცხოველმყოფელ არ უნდა შეცვლილიყო მესხეთის
მელთა სიდარბაისლე და დინჯი ნი აქეთ მოღვაწეობდნენ და პირ- ვნებოდა სულით და გონებით, კულტურას და დღეს თუ იქიდან ბუნებაში... დღეს იგი დინჯია და
ლაპარაკი ბევრს ჩვენგანს შე- ველ მტერს ამაოხრებელი ისარიც როგორც ზოგიერთი კუთხენი. ეს არ შემოდიოდა, განათლება აუჩქარებული, შუა ტანისა და
შურდებოდა. მათი შეუბღალავი ამ მხარეს ეცემოდა, რომლისა ვიცოდი ისეც და გათვალისწინე- აღმოსავლეთისა, არც ბარბარო- კარგათ ჩასხმულ-ჩამოყალიბე-
და შეურყეველი წმინდა ქართუ- გამო ხალხი ჭირს და გაჭირვებას ბული მქონდა, რომ მესხეთ-ჯა- სობა ჩრდილოეთისა ეხებოდა ასე ბული. მაღალი და გონიერი შუბ-
ლი აზროვნება, წმინდა ქართუ- ეჩვეოდა. სული მისი სალკლდევ- ვახეთი უფრო შორს იყო მესხეთ ადვილად და, მაშასადამე, ცოტად ლი, ცოცხალი და დამშვიდებული
ლი ლაპარაკია, თუმცა ზოგჯერ დებოდა და უდრეკი ჰხდებოდა. ჩრდილოეთის ჰავიდან და მასთან თუ ბევრად ვნახავდი იმ პირო- თვალები, სახის სიმშვიდე ჭკვი-
თათრულ სიტყვებითაა ნარევი, უდრეკი ხორცით, მოაზროვნე და ახლო იყო ისევ ძველი აღმოსავ- ბებში, როდესაც ერეკლე მეფემ ანურ გამომეტყ-
ვიცოდი, რომ ძველად აქ ქართუ- შორს გამჭვრეტი აზროვნებით. ლეთი... ის აღმოსავლეთი, რო- აქაურთა ლექსით: ველებას აძლევს 
ლი კულტურა ჰყვაოდა, ხალხი ვიცოდი, რომ წინად ასეთი იყო მელსაც ძველად საქართველოში გიორგის მეფობა მისცა მის ძველ ქართვე-
ფოლკლორი
ამბავი მამაპაპათა ერთად შობილან მესხეთში გაჰყევით მშობლის კვალსაო,
რუსთაველი და ვარძია. ჩვენსავით დაბერებულებს
მე ერთ ამბავს მოგიყვებით, თქვენით ვამაყობთ, მესხები, ნურც თქვენ გაუღებთ კარსაო.
ყური დამიგდეთ თავიდან, ვადიდებთ ყველა გმირსაო,
მე გიორგაძე გახლავართ, თქვენ მარად ცოცხლად გვეგულვი, მეგობრობა
მცხოვრები სოფელ ვალიდან. წინ გაუძღვები ერსაო.
რვაასი წლისთავს ზეიმობს დღითი-დღე ეძალებოდა
როცა მესხეთში მეფობდა
ყველა მესხელი დღესაო, ამ ჩვენს ქვეყანას მტერია,
ის ურჯულო თათარი,
ძვირფას სტუმრებსაც მასპინძლობთ, ერეკლე ბევრსა ფიქრობდა,
ამიტომაც მინდა გითხრათ შესდარებიხართ მზესაო, როგორ დაეცვა ერია.
ეს პატარა ამბავი. ჩემი სამშობლოს მფარველი
ამ ჩვენი პაპის პაპასა ღვთისმშობელია დღესაო. რუსთა ხელმწიფეს მიმართა: –
თურმე რქმევია ქიტესა, ერთმორწმუნეო, მეფეო,
ოჯახიც კარგი ჰქონია მეფე თამარი შენა ხარ ჩვენი მხსნელია,
(ოთხი ვაჟკაცი ჰყოლია). მიძმე და მეც შენ გეძმობი,
ფაშას უთქვამს – ქიტეს აღა, საქართველო ამაყია ვერას დაგვაკლებს მტერია.
ორ შვილს გაგითათრებო, თავის დიდი წარსულით,
ორს ისევ შენ დაგიტოვებ, მეთორმეტე საუკუნეს ეს რომ გაიგო ოსმალომ,
მეფედ ყავდა ასული. თავში ჩაირტყა ხელიო,
ისიც შენა გყავდესო.
თამარ მეფე მცხეთას იჯდა, არიქა, ვეღარ ვიხილოთ
ეს რომ ესმა ამ მოხუცსა
ტახტი ჰქონდა ძლიერი, ქართველთა მთა და ველიო.
თავს დაეცა ზარია, გარს ეხვია მტერზე მტერი, რუსთა ჯარების ჩადგომით
როგორ გამიხდეს თათარი, როგორც მგლები მშიერი. ჩვენ შეგვეშლება ხელიო.
შვილების მოზეარეა. თათრის შაჰმა შეუთვალა: –
ბევრი უფიქრავს საწყალსა, თან წაგიყვან ცოლადო, იმ კურთხეულმა მეფემა
სხვა ვერ მოძებნა გზანია, შენს ხალხს და მაგ არემარეს, ომში დალია სულია,
დამდგარა ხატის წინაშე ყველას გავხდი მონადო. რუსეთთან დამეგობრებით
ლოცულობს მთელი ღამეა. თამარ მეფემ უპასუხა: – შეგვინარჩუნა რჯულია.
ღმერთო, დაწყევლე ის კაცი, რით მაშინებ განაო?
რომ მე ვიხილო მკვდარია, მე ხალხი მყავს იმისთანა, სადღეგრძელო
ვერ გასტეხს ეგ ძალაო.
რომ აღარ გახდეს არასდროს
შაბანიბელის მთაზედა სახლო, სალხინოდ ნაშენო,
ქართველთა მოზიარეა.
გაათხრევინა ხევია, დაგელოცოთ ფუძე, ჭერი,
მოხუცს გაუჭრა ლოცვამა, ზედ მოხნა, კიდეც დათესა, ღმერთმა ტკბილად დაგიბეროს
მართლაც დაუდგა დარია, ჟამთა სვლამ ვერა დაგაკლო, ააბიბინა ქერია. შენ ახალი მოსახლენი.
ორი დღის შემდეგ შეიტყო, გამოთლილი ხარ ქვისგანა. ჯარი მოვიდა თათრისა, სულ ლხინი და სიხარული,
რომ ფაშა უკვე მკვდარია. მკერდში ჩაგიკრავს მეფენი – საზღვარს მოარღვევს ძალითა,
გიორგი, დიდი თამარი, დაებედოს ამ თქვენს კერას,
მოხუცსა სიხარულისგან წინ დახვდა თამარის ჯარი, ღმერთმა წყვილად დაგაბეროთ,
სამცხეში დიდი განძი ხარ,
თვალში ჩაუდგა ნამია, თავის ფარით და ხმალითა. ჯანმრთელად და ბედნიერად.
სხვა შენისთანა სად არი.
ისეთი ცეკვა გამართა, დღე არ თენდება ისეთი, დასჭრეს სუყველას თავები, შვილები ღმერთმა გიცოცხლოთ,
თითქოს და პატარძალია. რომ არა გყავდეს მნახველი, ვინაც მოვიდა ძალითა, გყავდეთ ყველა ბედნიერი,
მოუხმო თავის შვილებსა, – საქართველოში კი არა, აავსეს გათხრილი ორმო, შვილთა შვილებს შეესწარით,
შორს გაგითქვია სახელი. უამრავ თათრის გვამითა. გაგიმრავლდეთ ნაშიერი.
ახლა გვაქვს მართლა დარია,
სულ ყველას მოაჯადოებ, მშვიდობაში მოგახმაროთ,
ვერავინ ვეღარ გაბედავს, ვინც კია შენი მნახველი,
რომ გაგვითათროს გვარია.
შვილო, გეძახის სოფელი თქვენი შრომის მონაგარი,
ნამდვილად ნატვრის თვალი ხარ,
მოყვარისთვის მუდამ გქონდეთ
მე ამის მომსწრე კი არ ვარ, შენს სახელს ვეთაყვანები, ქალაქს რა გინდა ყმაწვილო,
მტერმა ვერარა დაგაკლო, თქვენი სახლის ღია კარი.
მეც სხვისგან გამიგონია, რატომ დატოვე სოფელი,
როს შეგიმტვრია კარები. თქვენ მტერსა და მოძულესა
დავჯექ და ლექსად დავწერე, არც იმას დარდობ, საწყალო, დაეხუჭოს ორთავ თვალი,
ნამდვილია და სწორია. თუ როგორა გყავს მშობელი. ექიმს, ვექილს არ გაეღოს
მის ნაშიერში გავზარდე
რვაასი წლისთავი მიწას მომვლელი სჭირდება, არასოდეს მათთვის კარი.
ორ-ორი – ვაჟი, ქალია, შენ კი იწევი განსაო, მაცივარში მუდამ გქონდეთ,
ყრმით ატანილ იარაღს
თუ ვინმეს გაინტერესებთ ვინ მოხნავს, ვინ დაგითესავს, შემწვარი და მოხრაკული,
დილას ვერ მოჰკრეს თვალია,
ვინ მიგიხედავს ბაღსაო. არასოდეს არ გეჭამოთ
მეცა ვარ იმათ რძალია. ყრმის ნაკვალევსა გამოჰყვნენ
საწოლს მიჯაჭვულ მოხუცსა ცარიელა ხმელა პური.
ამ კლდეზე ნახეს მდგარია.
არავინ უღებს კარსაო, სულ უღრუბლო ცით გეცხოვროთ,
ვარძია აქ გამოკვეთეს ვარძია,
ვინ გაურეცხავს სარეცელს, არ გაგეგოთ ქვეყნად ომი,
შეაბეს რკინის კარია,
ან ვინ მიუტანს წყალსაო? მაგიდაზეც მუდამ გქონდეთ
ასპინძის ზემოთ – ხერთვისი, თამარმა ტაძრად აკურთხა,
ვაჰ, რა ცუდი დრო დამდგარა, საცივი და ცხელი ღომი.
ციხე-ქალაქი ქებული, დასწერა წმინდა ჯვარია.
არავინ იღებს ხმასაო, სადღეგრძელო დავამთავრე,
მცირე სავალით სცილდება უცხოელ დამპყრობელებმა
ბუნების ძალას მეცა ვთხოვ, თქვენ მიირთვით ბროწეული,
ვარძიის გამოქვაბული. ბევრჯერ შემართეს ხელია,
თქვენც ეგ გადაგხდეთ თავსაო. ღმერთმა ყველა გიდღეგრძელოთ
ამაყად დგახარ ვარძიავ, მგოსანო, გეთაყვანები,
ვაჟის გაჩენა უხარით, ვინც აქა ხართ მოწვეული.
გაჰყურებ ვანის ქვაბსაო, ეს სიტყვები ხომ შენია:
რომ არ გაქრესო ბუხარი,
დიდი რუსთველის სამშობლოვ, „ბოროტსა სძლია კეთილმან,
ეს თქვენი კაი კაცობა, მთქმელი ლოლა მაისურაძე-
შემოგევლები თავსაო. არსება მისი გრძელია”.
მაგ თქვენ შვილებსაც უხარით. გიორგაძისა. ქ.ვალე,
გულში გაქვს წყარო ანკარა, რვაასი წელი შესრულდა,
შვილიშვილებო, მეცა გთხოვთ, 92 წლის. ჩაიწერა
ნაკურთხი მაღლით ღვთისგანა, ორი ლამპარი ანთია,
ავთანდილ ბერიძემ 2019 წელს
 ლის სახეს. სიკე- ლობაში საქართველო ამ მხარი- შეარჩინა მათ გამჭრიახი ჭკუა ნებასთან ბრძოლაში და დავაში. საფარის მონასტრის ბერებზე,
თილმშობლე და საკენ იშვიათად თუ მიიხედავდა, და ათჯერ გაზომვა. მოყვარეს ყოველთვის ცდილობდა მისთვის რუსები არიან, მათ რა ღმერთი
სიწმინდე სახისა, იშვიათად და იქნებ სრულიად ადვილად ვერა ჰხედავდა. ვე- გამოეტაცა, მეტი მიეღო მისგან სწამთ, ვერ გაგვიგიაო. ეს კაი
ასეთნი ხომ მარ- არასდროსაც გადასტყორცნიდა რაგი მეზობლები ქურდულად და ამისთვის მიუვალ მწვერვალ- ნიშანია, როდესაც ამდენი ხნის
ტო იმ ძველის ძველ კედლებზე იმ სიტყვას, რაიცა მთელ ერთან ეპარებოდნენ და ლამობდნენ ზედაც კი ავიდოდა, ცარიელ მაჰმადიანთა გვერდით ცხოვ-
მინახავს, რომელნიც დაუხატიათ ერთად ამ ნაწილს და განუყრელ მის სჯულში ჩაძრომას, მის აღ- მარჯვენით ბილიკს საცალფეხოს რების შემდეგ ქრისტეს სჯული
ძველად საქართველოში. ნაწილსაც უნდა სმენოდა აუცი- მოფხვრას და განადგურებას გაიკაფავდა და ჰპოვებდა ისეთს დაცულია, ეს იმას მოასწავებს,
შორიდან გამოგკითხავს, ლებლივ. მაგრამ ეს არ იყო ასე. ყოველივე ქართველისას. მაგ- ადგილს, სადაც შეეძლო ერთი რომ ქართველი ადვილად არ გა-
დიდხანს გელაპარაკება, ერთ- მესხეთი თავისთვის ჰფიქრობდა რამ ალღო აუღო საერთო მეზო- სომარის1 მოყვანა. ძველი გუთანი დაგვარდება, სხვა ერი ვერ დასძ-
სა და იმავეს გაგამეორებინებს, და ამ ფიქრით ისევ თავის მთებში ბელთა მისწრაფებას, აქაურმა და თოხი უფოლადებდა კუნთებს ლევს თუ გველური და ეშმაკური
სიყალბე ხომ არა სჩანს შიგ... რა ჰკლავდა და იქით არსად და და- ძმა მესხელობამ და ფრთხილად და მეტ სისხლს ჰმატებდა მის პოლიტიკა არ აწარმოვა კაცმა.
ქნას, მრავალმა გაჭირვებამ და ნარჩენი საქართველო მახინჯად მოეკიდა, შორს დაიჭირა, მე- მძლავრად სასიცოცხლოდ დაჭი- ადვილად არ დაჰკარგავს თავის
უბედურებამ ასწავლეს ეს ის- თუ კარგად ჰქმნიდა ახალ ცხოვ- ტადრე მას შემდეგ, რაც მათთან მულ ძარღვებს... ამასთან ერთად სახეს და მას შეინარჩუნებს მუ-
ტორიულად, მრავალწელთა გან- რებას ეროვნულს. თუმცა ამ სიარულის დროს რამდენჯერმე წმინდათ შენახული და დაცული დამ თუ ყოველთვის უპატრო-
მავლობაში შემუშავდა მასში ეს შექმნილს არ ეტყობოდა შემოქ- წაუფორთხილა და კინაღამ სამუ- სარწმუნოება ქრისტეს რჯული- ნოდ არ იქნება მიტოვებული. თუ
თვისება. „ვისიც გულს ჰქონდა მედებითი რამ ძალა, მაგრამ იგი დამოდ ძირს არ დაეცა. ცხადია, სა ასპეტაკებდა მის სულსა და ახალ-ახალ ეროვნულ კულტურის
სიკეთე ხინჯ ჰქონდა ჩემი მტრო- მაინც ეროვნული იყო როგორც ფრთხილ და ნებაუნებლივ გამჭ- გულს, უნერგავს სათნოებასა და წყაროს დროზე მივაწვდით და
ბისაო”... გაიგონებ ხშირად, ქართველი ერის ნამოღვაწარი, რიახი უნდა ყოფილიყო, თავის სიყვარულს. სარწმუნოება მტკი- ხელოვნურად არ დავაშორებთ
არავინ ძმად არ მომკიდებია, თუმცა წაბაძული, გონჯად გად- მეტ მეგობარს ვერვის ჰხედავ- ცედაა მასში დაცული, წმინდა მშობელ დედის მოსიყვარულე
ყოველთვის მარტო ვიყავით ამ მოღებული, უხეიროდ დამყნილი და, ზურგს არავინ უმაგრებდა. ქართული და ძველებური. ზიზ- შემრგო ტკბილ ძუძუს რძეს.
განაპირა ქვეყანაში, ჩვენი ძახი- ჩვენს ცხოვრებაზე. ჯანსაღი აგებულება კი ინახავდა ღით იგონებენ და ლაპარაკობენ
ლი გვიან ესმოდა საქართველო- ორთავ თავთავისთვის იყო, მის საღ სულს. იგი ფოლადდებო- ნ.კეცხოველი,
სო”... მართალიც იყო, მეტადრე ერთმანეთს იშვიათად გამოელა- და ხრიოკ კლდეებზე არსებობის 1 სომარი თექვსმეტი ფუთია, ანუ გაზეთი „საქართველო”,
ამ უკანასკნელ წელთა განმავ- პარაკებოდნენ და ამ გარემოებამ პურის ძებნის დროს, მუდმივ ბუ- იქაური 16 კოდი. 1915 წ., N 26
ევროპაში პირველი გაზეთის ისტო- მაც არის, რომ 21 მარტს აღინიშნება ქარ- სახლეობის განათლება, მათში ეროვნული „დაბა-სოფლები”. უნდა აღინიშნოს, რომ სტატიის – „ბრძოლა ფოცხოვთან” ავ-
რია XVII საუკუნის დასაწყისს უკავშირ- თული პრესის დღე). თავდაპირველად „სა- თვითშეგნების გაღვიძება-გაძლიერება და წერილების ნაწილი გამოქვეყნებულია ტორს („მხედრის” ფსვდონიმით) დეტა-
დება. კერძოდ, სტრასბურგში გერმანულ ქართველოს გაზეთი”, შემდეგ კი „ქართუ- კულტურული დაწინაურება იყო. გარდა ფსევდონომებით („ოსმან”, „მეგობარი”, ლურად აქვს აღწერილი 1919 წლის 30
ენაზე გამოვიდა გაზეთი „სტრასბურგერ ლი გაზეთი” ეწოდებოდა. გაზეთის გამოს- აღნიშნულისა, მათ სახელმძღვანელოს „ხუსეინ”, „მხედარი”, „კარაღა” „ეფენდი”), იანვარს ქობლიანის ხეობაში გამართული
რელასიონი”. შეიძლება ითქვას, რომ პრე- ვლის წინ გაუვრცელებიათ განცხადება: დანიშნულებაც ჰქონდათ. რაც მეცხრამეტე საუკუნეშიც იყო ქარ- ბრძოლა, ქართული ლეგიონის თავგანწი-
სის განვითარებას დიდად შეუწყო ხელი „რომელ გამოიცემოდნენ თბილისსა შინა სამცხე-ჯავახეთში ადგილობრივ თული პრესის მახასიათებელი. რული ბრძოლა ოსმალთაგან ქართული
სტამბის გამოგონებამ (გერმანელი იოჰან ბუნებითსა ქართულსა ენასა ზედა დაბეჭ- პრესას, ქართულენოვან გაზეთებს, სა- სტატიებში ნათლადაა ასახული არა- მიწის დასაცავად: „მკითხველო, შენ არ იცი
გუტენბერგი იყო გამომგონებელი და დილნი ფურცელნი, რომელსაც ეწოდება ფუძველი ჩაეყარა XX საუკუნის დასაწ- მარტო სამცხე-ჯავახეთის, არამედ ქვეყნის სად ხდება ეს ბრძოლა, როგორია ეს მიდა-
პირველი მესტამბე, XV საუკუნის 40-იანი „საქართველოს გაზეთი”. გაზეთმა სათა- ყისში. როგორც ცნობილია 1918-1921 იმ პერიოდის პოლიტიკური, ეკონომიკური, მოები. იქნებ ოდესმე მოხვიდე აქ და გაიხ-
წლებში). ვე დაუდო ქართული პრესის ისტორიას. წლებში ქალაქ ახალციხეში არსებულ სოციალური და კულტურული ვითარება. სენო ბრძოლაში დაღუპულები”, – წერდა
საქართველოში პრესა ისტორია-გან- XIX საუკუნის პირველ ნახევარში გაჩნდა სტამბებში იბეჭდებოდა რამდენიმე და- შეიძლება ითქვას, რომ გაზეთი წარმოად- ავტორი. ფოცხოვთან ბრძოლაში ქართუ-
ვითარებას იწყებს მოგვიანებით, XVIII სა- ასევე პირველი ქართული ჟურნალიც. სახელების გაზეთი: ,,განახლებული მეს- გენს იმ დროის კვლევის უტყუარ წყაროს. ლი ლეგიონის ოფიცრები და 18-19 წლის
უკუნეში და უშუალოდ განათლებისა და კერძოდ, სოლომონ დოდაშვილმა 1832 ხეთი”, ,,მესხეთ-ჯავახეთი”, ,,შარჟუმი”. მაგალითისთვის შეიძლება დავასახელოთ ჭაბუკები შეაკვდნენ მტერს და არ დათმეს
კულტურის მეცენატ მეფე ერეკლე II-ის წელს გამოსცა ჟურნალი „სალიტერატუ- აღსანიშნავია ისიც, რომ დასახელებული ერთ-ერთი საინტერესო სტატია – „ვერაგუ- ქართული მიწის არცერთი გოჯი...
სახელს უკავშირდება. ზაქარია ჭიჭინა- რო ნაწილი თბილისის უწყებათანისა”. გაზეთებიდან ჩვენამდე მოაღწია მხო- ლი აქტი” – კარაღა ეფენდის ავტორობით. როგორც ჩანს, გაზეთის შემდგომ
ძე, მოძიებული მასალების საფუძველზე, გამოვიდა სულ ხუთი ნომერი. სოლომონ ლოდ „განახლებული მესხეთის” რამდენი- ავტორი გულისტკივილს გამოსთქვამდა ნომრებში გარკვეული ცვლილებები
მიიჩნევდა, რომ ერეკლე მეფის სასახლეში დოდაშვილი შეთქმულებაში მონაწილე- მე ნომერმა. კერძოდ, სამცხე-ჯავახეთის იმის გამო, რომ ბათუმის მასლოვის მთავ- მოხდა. ჩვენამდე მოღწეული გაზეთის
პერიოდული ნაბეჭდი ფურცლები არსე- ობის გამო დააპატიმრეს და ჟურნალმაც ისტორიის მუზეუმის ბიბლიოთეკაში და- რობამ დახურა გაზეთი „სამუსლიმანო სა- „განახლებული მესხეთის” N6 და N7 ნომ-
ბობდა. საქართველოში მოღვაწე უცხო- არსებობა შეწყვიტა. აღსანიშნავია ისიც, ცულია მხოლოდ ორი ნომერი (N6 და N7). ქართველო” და აჭარა-ქობულეთს მოუსპეს რები არის ოთხგვერდიანი. სამი გვერდი
ელი მისიონერები თავიანთი ქვეყნებიდან რომ XIX საუკუნის დასასრულისათვის სა- ერთი ნომერი ინახება თბილისში – საჯა- საშუალება გამოთქვას თავისი აზრი და ქართულენოვანი და მეოთხე – თათრული
იღებდნენ გაზეთებს. ასევე ქართველებს ქართველოში სამო- ცხოვრება მოიწყოს (თურქული). რედაქტორი: სარედაქციო
ქართული პრესის
უწევდათ გასვლა ევროპასა და რუსეთში. ცამდე დასახელების ისე, როგორც ამას კოლეგია, გამომცემელი: მიწის მუშათა
საფიქრებელი იყო, რომ ასეთ ვითარებას გაზეთი გამოიდი- მოითხოვდა ხალხის საბჭო. გაზეთი გამოდიოდა თვეში ერთ-
ქართველებიც წაეხალისებინა გაზეთის ოდა. ინტერესები. რუსე- ხელ. საყურადღებოა ისიც, რომ დაბეჭ-
ისტორიიდან
გამოცემის საქმეში. 1787 წელს თბილისში სამცხე-ჯავახე- თიდან ბოლშევიკების დილი სტატიების ავტორები არიან იმ პე-
დაიწყეს გაზეთის მსგავსი ფურცლების თი გაზეთის ბეჭდ- მიერ გაძევებული რიოდში ცნობილი მოღვაწეები: ზაქარია
ბეჭდვა, რომელსაც „ლეპორტი” ერქვა (ო. ვა-გამოცემის საქმი- ძალები კი „სხვის ჭიჭინაძე, მესხი პავლე გურგენიძე, პავლე
ფუტკარაძე, „პირველი ქართული გაზეთი ანობაში XIX საუკუ- ოჯახში აფათურებენ საყვარელიძე და სხვანი.
180 წლისაა”). საყურადღებოა, რომ ერეკ- ნეში ჩაერთო. აკა- ხელებს, რომ ამით საბჭოთა ხელისუფლების დამყარე-
ლე II-მ იოანე ბატონიშვილს განათლების დემიკოსი გიორგი დააშორონ ერთმა- ბის შემდეგ, მომხდარი ცვლილებების
რეფორმის პროექტის მომზადება დაავა- ხაჭაპურიძე მესხეთ- ნეთს ორი ძმა, ერთი გამო, ადგილობრივი პრესის ფუნქცი-
ლა. პროექტი ითვალისწინებდა უნივერ- ში პირველი სტამბის დედის შვილები: ქარ- ონირება დროებით შეფერხდა. ცოტა
სიტეტების, აფთიაქების, ბიბლიოთეკების დაარსებას უკავში- თველი მუსლიმანები მოგვიანებით კი სამცხე-ჯავახეთში ერთ-
დაარსებას. საგანგებო პუნქტად შეტანი- რებს საქართველო- და ქრისტიანები”. დროულად რამდენიმე გაზეთი გამოვიდა.
ლი იყო: „აგრეთვე იბეჭდებოდეს გაზეთი ში გადმოსახლებულ ავტორი სტატიაში კერძოდ, 1926 წელს ახალციხეში გამო-
თვეში ორჯერ, აქედამაც იქნება შემოსა- დეკაბრისტებს. იგი ერთგვარად ასახე- დიოდა გაზეთი ,,მიწათმომქმედი”, 1933
ვალი და ხალხნიც შეეჩვევიან”. გაზეთის წერდა: „დეკაბრის- ლებს გაზეთის „განახ- წელს – ,,მშრომელი ებრაელი”, ხოლო
ბეჭდვის საშუალებას იძლეოდა ერეკლე ტების ჯგუფმა: ლებული მესხეთის” 1933-1934 წლებში – ,,სოციალიზმისა-
მეფის მიერ, თავის დროზე, დაფუძნებული ბესტუჟევმა, ლაშკე- მიზანსაც: „დღეს კენ”. 1931 წლიდან გამოდიოდა გაზეთი
სტამბის არსებობა. საქართველოში აღა- ვიჩმა და „ფარულ სა- გამოდის პირველათ ,,წითელი დროშა”. უნდა აღინიშნოს, რომ
მაჰმად-ხანის შემოსვლის გამო პროექტი ზოგადოებათა” მო- ქართულ-თათრულ 30-იან წლებში (1936-1939) ასპინძაში
ცხოვრებაში არ განხორციელებულა. ნაწილემ ნ. ზუბოვმა, ენაზე ახალციხეში იბეჭდებოდა გაზეთი ,,ბაგბან”, ხოლო
საქართველოს რუსეთთან შეერთების რომლებიც გენერალ „განახლებული მეს- 1939-1941 წლებში – ,,სოციალისტური
შემდეგ, ე.წ. რუსიფიკატორული პოლიტი- ბებუთოვის კორპუს- ხეთი” და ჩვენ გვინ- სოფელი”. ცოტა მოგვიანებით, მმართ-
კის პირობებში, განათლებისა და კულტუ- ში იმყოფებოდნენ, დოდა, რომ ძმური ველობის რაიონული დაყოფის შემდეგ,
რის სფეროშიც უმძიმესი მდგომარეობა სცადეს გამოეცათ ხელი გაგვეწოდებია როცა სამცხე-ჯავახეთიც დაიყო ხუთ რა-
შეიქმნა. გაუქმდა იქამდე არსებული ყველა გაზეთი „ახალციხს- იმ ჩვენი მოძმისთვის, იონად, შესაბამისად, თითოეულს ჰქონდა
სკოლა და სასწავლებელი. ეროვნული ცნო- კი კურიერი”, მაგრამ რომელიც აჭარა-ქო- საკუთარი ბეჭვდითი ორგანო. კერძოდ,
ბიერების შენარჩუნებისათვის საჭირო იყო პირველი ნომრის ბულეთში მუშაობდა ასპინძაში იბეჭდებოდა გაზეთი ,,ასპინძა”,
მოსახლეობაში სწავლა-განათლების შეტა- შემდეგ გაზეთის გამოცემა აკრძალულ რო ბიბლიოთეკაში – N1. ასევე ზოგიერ- და საქართველოს გაერთიანებისათვის ახალციხეში – ,,წითელი დროშა”, ახალქა-
ნა. გაზეთი იყო ამ მიზნის მიღწევის ერთ-ერ- იქნა”. აღნიშნული გაზეთის პირველი და, თი ნომრის ფურცლები (არასრულად) იღწვოდა.” წერილში ასევე კარგად ჩანს ლაქში – ,,შუქურა”, ადიგენში – ,,განახლე-
თი საუკეთესო საშუალება. ამასთანავე, ერთადერთი ნომერი რუსულ დაცულია სტამბოლის ქართველ მამათა გამაჰმადიანებული ქართველების დამოკი- ბული მესხეთი”. დასახელებულ გაზეთებს
1804 წელს, გენერალმა ციციშვილმა ენაზე გამოიცა, იგი ახალციხეში ბეჭდვი- სავანის არქივ-ფონდშიც. დებულება ქრისტიანი ქართველებისადმი პოლიტიკურ-საინფორმაციო, ლიტერა-
აღადგინა აღა-მაჰმად-ხანის შემოსევის თი სიტყვის პირველი ნიმუში იყო. სტამბის გაზეთის პირველი ნომერი დაიბეჭდა და, საერთოდ, მათი განწყობა მიმდინარე ტურული მისია ჰქონდა დაკისრებული და
დროს დარბეული სტამბა, სადაც დაიწ- არსებობის ისტორიაც სათავეს იღებს XIX 1919 წლის 2 თებერვალს. რედაქტორები მოვლენებისადმი: „ნუთუ გონია მასლოვის მოსახლეობის სამსახურში იდგა.
ყეს ხელისუფლების ბრძანებებისა და საუკუნეში – 1829 წელს” (გ. ხაჭაპურიძე, იყვნენ: ოსმან შავყი ეფენდი მიქელაძე მთავრობას, რომ ამით ჩააღჩობს ქართველ ადგილობრივი პრესის განვითარება-
განკარგულებების ბეჭდვა. იმ პერიოდში „დეკაბრისტები საქართველოში”, ჟურნ. და ლეო რუხაძე. გამოცემა იყო ორგა- მუსლიმებში ქართველურ გრძნობას, ნუთუ გაფართოების თვალსაზრისით საკმაოდ
საქართველოში ჟურნალ-გაზეთები შემო- „მნათობი”, N11-12, გვ. 138, 1945). ნო ახალციხის მიწის მუშათა საბჭოსი. ფიქრობენ ეს გზააბნეული რეაქციონერები, ნაყოფიერი აღმოჩნდა გასული საუკუნის
დიოდა რუსეთიდან და საზღვარგარეთის უნდა აღინიშნოს, რომ XIX საუკუნის ეპიგრაფად წამძღვარებული აქვს ასეთი რომ გაზეთის დახურვით მოსპობენ იდეას 90-იანი წლები. იმ პერიოდში განვითარე-
ქვეყნებიდან, რომელთაც ქართველი თა- პირველ ნახევარში სამცხე-ჯავახეთში სიტყვები: „გაუმარჯოს გაერთიანებულ საქართველოს გაერთიანებისას. ჩვენი ბულმა მოვლენებმა სასიკეთო გავლენა
ვადაზნაურობაც ეცნობოდა და, შესაბა- იოსებ ხუციშვილმა გამოიგონა და და- სამუსლიმანო და საქრისტიანო საქართ- თანაგრძნობა ბრძოლაში მყოფ „სამუსლი- მოახდინა პრესაზე. ქალაქ ახალციხეში,
მისად, კარგად ხედავდნენ, რა სიკეთის აფუძნა სტამბა, რომელიც ფუნქციონი- ველოს!” გაზეთი ექვსგვერდიანია და მისი მანო საქართველოს”. ძმური ხელი მიიღეთ ეკონომიკური შეჭირვების მიუხედავად,
მოტანა შეეძლო პრესას. ყოველივე ამან რებდა 1836-1846 წლებში ჯერ სოფელ ღირებულება 50 კაპიკი იყო, მესხეთის მეგობრებო, ჩვენ თქვენთან ვართ” (კარაღა ერთდროულად რამდენიმე გაზეთი გამო-
მოამზადა ქართული გაზეთის გამოცემი- ხიზაბავრაში და შემდეგ ახალციხეში. ათი გარეთ – ერთი მანეთი. პირველ სტატი- ეფფენდი, „ვერაგული აქტი”, გაზ. „განახლე- დიოდა: ,,მესხეთის უნივერსიტეტი”, ,,სამ-
სათვის ნიადაგი. პირველი ქართული გა- წლის განმავლობაში რამდენიმე ათეული ებად დაიბეჭდა – „დამფუძნებელი კრე- ბული მესხეთი”, N1, გვ. 1, 1919 წ.). ცხე”, ,,ახალციხე”, ,,სამცხე-ჯავახეთი”,
ზეთი 1819 წლის 8 მარტს, ახალი სტილით სხვადასხვა ხასიათის წიგნი იქნა დაბეჭ- ბის არჩევნები”, „ბრძოლა ფოცხოვთან”, ასეთივე განწყობაა ასახული „ოსმა- „ბორჯომი”, ,,ლიტერატურული მესხეთი”,
21 მარტს, დაიბეჭდა (ამიტო- დილი, რომელთა უმთავრესი დანიშნუ- „ახალი ამბები”, „მიწის მუშათა საბჭოში”, ნის” ფსევდონიმით დაბეჭდილ სტატიაში ,,სამხრეთის კარიბჭე”.
ლება სამცხე-ჯავახეთის ქართველი მო- „საქართველოს მტრების დამარცხება”, „საქართველოს მტრების დამარცხება”. ნატო ყრუაშვილი
თარგმანები ჩემი სუნთქვა, ქვიშაზე დარჩენილი სიბრძნის ნაფეხურები,
შენს ვარსკვლავებს შორის ვყლაპე ცრემლი მცველად – ხელჩაკიდული ზორბა ტალღა-ტინებით.
პოლ ელუარი
დღეთა უბედურთა. ღირსეულ არს ჭრიჭინა, ეული მზახრი* მისი, სალამი, სევდავ!
რუსუდან გოგბერაშვილი ოდისეას ელიტის დაუმცხრალი ჟინით რომ ათასს აიყოლიებს;
ღირსეულ არს ჯვარცმული, შეურყვნელი სინდისი, (თარგმანი ფრანგულიდან)
მშვიდობით, სევდავ,
კონსტანტინოს კავაფის ღირსეულ არს. /სადიდებელი/ ზაფხულივით კაშკაშა, რომ ვერ დაიყოლიებ.
სალამი, სევდავ,
შენ ამჩნევიხარ ჭერის ხაზებში,
*მზახრი - უძველესი ქართული სამუსიკო ტერმინი, აღნიშ-
სურვილები (თარგმანი ბერძნულიდან) ნავს სამხმიანი სიმღერის პირველ ხმას
შენ ამჩნევიხარ მე რომ მიყვარს,
იმავ თვალებშიც.
(თარგმანი ბერძნულიდან) შენ სულაც არ ხარ უბედურება,
დასაწყისი რადაც გაქცევენ,
ვით ნორჩი სხეულები ადრე გარდაცვლილების,
ღირსეულ არს ნათელი და პირველი შუქი დღის,
ეავან ბოლანდი რადგან ყველაზე უსუსურნი, -
ცრემლით რომ გამოკეტეს ბრწყინვალე აკლდამებში, /ირლანდია/ ბაგენიც კი, ერთი ღიმილით გაგცემენ .
ისე აუხდენელი ის ჩვენი სურვილები, კაცის ლოცვა პირველი, ქვაზე ამოკაწრული; სალამი, სევდავ,
თავით ბროწეულებით, ფერხთით იასამანით, შეძახილი ცხენ-ირმის, რქებით მზეს რომ მოუძღვის, ღამის კვება ზრდილ სხეულთა სიყვარულო, –
ჰგვანან ტრფობის სიამეს ზაფხულის ერთ ღამეში, მწვანე ყლორტის ღიღინში დილა ამომართული. თავად ტრფობის ძალმოსილებავ,
ან დილის ბრწყინვალებას მოციაგე მთიებით. (თარგმანი ინგლისურიდან)
მიწის მცირე ნაგლეჯი, წყლით გარშემოჯარული, რომლის ღირსება, ვით ურჩხული
ეს ის დროა, ძილიდან რომ გამოდიან გვირილები,
უსხეულო, წარმოჩინდება.
ნელა რომ იძირება და ყელს მაღლა იღერებს, სარკესავით, წვიმის წყალში არეკლილან თვითგანხიბლულო,
ანთულა ლურჯი ხმების ციაგში, თავი პოსეიდონის, ბეღურები
და ნელ-ნელა, ფეხაკრეფით მობრძანდება განთიადი,
სევდავ, მშვენიერო სანახაობავ.
ქვის მალი ბედაური, წყალი რომ მოაგელვებს.
სტათოპულუ-ვაფოპულუ მოსისინე ქარები, მლოცველები ერთი ხმით,
როცა უნდა დაგვიამდეს ყველა ტკივილი და დარდი.
ტალღებს რომ იტაცებენ ზე, ვით
დიახ, დროა ადრეული, ჩემნაირი ტოროლების
და შენგვარი განძეულის ჩემნაირი მპოვნელების;
როზალია დე კასტრო
თესალონიკს დედა ღვთისმშობელს, უხმაუროდ შემოვდივარ და სიფრთხილით
(თარგმანი ბერძნულიდან) სტვენა-სტვენით რომ მოაქვთ გოდებანი მაღალ მთის, გიყვან ხელში,
შავი აჩრდილი
შენს ციმციმა, ლურჯ ღამეში მისვამს ჩემი ქრიან, მოანათებენ გზა-გზა ყვითელ ფორთოხლებს. გახვეულხარ გამორღვეულ ძველ საცვალში, (თარგმანი ესპანურიდან)
ცრემლი მწარე, ვარდისფერში. როცა მგონია, წახვედი ჩემგან,
ქარიშხალი უხეში, მძიმე განსაცდელებით, –
უბედობის ჩემის დღენი შენს უბეში გავატარე. პაწაწინა, ვარდისფერი პირით რძის ბოთლს ექაჩები, თავზე მადგება შავი აჩრდილი
შენს მშვენიერ სახლებს შორის დავათრევდი მორბენლები, შორეულ ცის მილებს რომ კვეთავენ; თითქოს, ამ გზით, შენებურად, ტკბილ და თავად ჩემდა განსაცვიფრებლად,
სულის ვარამს, უძველესი ერმები1 წვეტიანი ჩრდილებით სიცოცხლეს ეჭიდები. ეს შენა ხარ და მწარედ დამცინი.
შენთან დამრჩა ყველაფერი, რაც წავგლიჯე და სანთლის სახელოსნო შავი ჭვარტლის ბოლებით. რძის ნალექის ბოლო ყლუპიც და შენ ცისფერ როს წარმოვიდგენ, თითქოს დაბრუნდი,
ქვეყნად წკვარამს. მაისტროსი, ლევანტეს, ვორეა და ზეფირი, თვალებს ახელ, აელვარდება მზე, ოქროსფერი;
შენმა მიწამ ჩაიხვია, რაც ძვირფასი რამ გამაჩნდა, თითქოს, წყენით სავსე მზერით, ჩუმად შენ ხარ ვარსკვლავი მკვეთავი ბინდის,
სიყვარულის ტკბილ-მწარე და ჩემი სულის ქარი ჩრდილოეთის და ქარი აღმოსავლეთის, შენ ხარ ხმაური ქარიშხლის სტვენის.
სიძუნწეში მამხელ.
ყველა განცდა. ტრამუნტანა, ევროსი, ტიფონი და ზეკარი, დედამიწა იღვიძებს და შენთვის ძილის საათია. ეს შენ მღერიხარ, თუ ვინმე მღერის,
ჩემი ტკივილების დედავ და სამშობლოვ ჭალიკონი, ბორია, ნიავი დასავლეთის. დაიძინე, გენაცვალე, დაგღიღინებ, როგორც იას. ეს შენ ტირიხარ, თუ ვინმე ტირის,
ჩემთა წყლულთა, ღირსეულ არს ტრაპეზი ქერა ღვინით – მზის სხივით, ო, ეს საუკეთესოა, რაც ამ ქვეყნად შემიძლია, – წყაროს ჩურჩულის გამოძახილი,
შენს ზღვას მივეც რაც მიყვარდა და ოცნებით ვიყო ძიძა თავშესაფრის, სადაც შენი ღამის წყვდიადი, სინათლე დილის.
სხვენიდან წკაპაწკუპი წვიმის წვეთთა დინების,
რაც რამ მსურდა. გაგაქვს ლელო, შენა ხარ ჩემთვის და შენ ხარ ჩემში,
შენ იცოდი ყველა ჩემი შეცოდება და სისუსტე , სადაც შენს ხვედრს უმკლავდები, რომ სიცოცხლე შენა ხარ ყველგან, ყველა ხმის კილო...
მე კი შენი ყველა ფერი ნექტარივით შევისრუტე. 1 მნათობის განსხეულებული ქანდაკება ხელში წვე- გააგრძელო. შენ არასოდეს არ დამეხსნები,
შენს ტურფა მზის ჩასვენებას ჩავაყოლე ტიანი კვერთხით. ჩემო მტანჯველო, შავო აჩრდილო.
კულტურა
ტელს, რომელმაც შესთავაზა ან- ერთ დღეს, ერთ-ერთი სავაჭრო გადაწყვიტა შიგ თოკით ჩასული-
თამაზ ჩიკვაიძე ტიკვარული ნივთები. მიუხედავად ჯიხურის წინ, საათობით მდგარმა ყო და... იგი აღმოჩნდა ფარაონთა
ეგვიპტეში, მეფეთა ველი (ანუ იმისა, რომ ამერიკელი ამ საქმეში ვაჭარმა იგი მიიხმო და შესთავაზა საერთო აკლდამაში. თვალის ერთი
ბიბან ალ-ბულუკის მეფეთა აკლდა- დილეტანტი იყო, მას მაინც ჰქონ- ნივთი, რომლის ნამდვილობა ასის- გადავლებაც საკმარისი აღმოჩნდა, ბორჯომმა
მები) მდებარეობს მდინარე ნილო- და ეგვიპტოლოგიაში გარკვეული ტენტმა უმალ შეიცნო. ხანგრძლივი მიმხვდარიყო, თუ რა სიმდიდრის
სის დასავლეთ ნაპირზე. კარნაკისა ცოდნა. შეთავაზებულმა პაპირუსმა, ვაჭრობის შემდეგ იგი შეიძინა. მან მფლობელი ხდებოდა იგი. მან ეს
უმასპინძლა
და ლუქსორიის პირდაპირ აღმარ- თეატრისა და პოეზიის ბორჯო-
რომელიც ძალიან კარგად იყო შე- ასევე სთხოვა ვაჭარს, რომ იგი მდი- ამბავი გაუმჟღავნა თავისი დიდი მელ მოყვარულებს დიდხანს და-
თულია კოლოსალური სვეტებიანი ნახული და იშვიათი სილამაზითაც დარი იყო და სხვა ღირებულ ნივთ- ოჯახის უფროს წევრებს, რომლებ-
ტაძრები, დარბაზები და კლდეში გა- ამახსოვრდებათ თბილისის შოთა
გამოირჩეოდა, იგი ისე ააღელვა, ზეც დიდძალ თანხას გადაიხდიდა. მაც საზეიმოდ დაიფიცეს, რომ სა- რუსთაველის სახელობის სახელმ-
მოჭრილი მეფეთა და ქურუმთა აკ- რომ არც შევაჭრებია, ისე შეიძინა საღამოს, იმავე ჯიხურში, მას გააც- იდუმლოს არავითარ შემთხვევაში
ლდამები. მიცვალებულთა უზარმა- წიფო აკადემიური თეატრის ნიჭიერ
და, მოათავსა რა ჩანთაში, დაუყოვ- ნეს ერთი მაღალ-მაღალი არაბი, არ გასთქვამდნენ. ბოლოს იმაზე მსახიობთან მურმან ჯინორიასთან
ზარ ქალაქში ზედამხედველობა და ნებლივ დატოვა ლუქსორი, უპრობ- რომელმაც „ამერიკელს” რამდენიმე შეთანხმდნენ, რომ განძს ადგილზე
საფლავების დაცვა ევალებოდა სპე- შეხვედრის პერიპეტიები.
ლემოდ გაიარა ეგვიპტის საბაჟო და ნივთი შესთავაზა. ნივთების ნამდვი- დატოვებდნენ და მხოლოდ საჭირო- შეხვედრა, რომელიც ბორჯო-
ციალურად შერჩეულ პერსონალს, ჩავიდა ევროპაში. იცოდა რა, რომ ლობაზე ეჭვი არ შეუტანია, რადგან ების შემთხვევაში გამოიყენებდნენ.
რომელსაც სათავეში ედგა დიდი მის კულტურისა და ხელოვნების
იქ მას ვერავინ წაართმევდა, მისი ამრიგად, აღმოჩენილი სიმდიდრე ცენტრში ამ ცოტა ხნის წინ შედგა,
მოხელე. დაცვა ცხოვრობდა სპეცი- ნამდვილობის დასადგენად, პაპი- მათ საბანკო ანგარიშად გადაიქცა.
ალურ ყაზარმაში. დროთა განმავ- უჩვეულო ანშლაგის პირობებში წა-
რუსი აჩვენა ცნობილ ექსპერტს. აღ- იქიდან ხსნიდნენ იმდენს, რამდენიც რიმართა. დარბაზი ფაქტიურად ვერ
ლობაში აქ შეიქმნა პატარ-პატარა მოჩნდა, რომ პაპირუსი არა მარტო ჭირდებოდათ. ამასობაში ოჯახიც
დასახლებები, სადაც ცხოვრობდნენ იტევდა მოზღვავებულ მაყურებელს.
ნამდვილი იყო, იგი ასევე შეიცავდა საგრძნობლად გამდიდრდა. ცნობილმა მსახიობმა ბორჯო-
ხსენებელი მუშები, მიწის მთხრელე- უძვირფასეს ცნობებს იმ ფარაონის ექვსი წელი შეინახეს მათ ეს სა-
ბი, ქვის მთლელები, მხატვრები. მელთათვის, თავისი რეგიონული
დინასტიაზე, რომლის შესახებ ცნო- იდუმლო, თუმცა, ერთ დღეს, 1881 ტურნეს ფარგლებში, მშობლიური,
მეფეთა ველის, ანუ მიცვალე- ბები თითქმის არ მოიპოვებოდა. წლის 5 ივლისს, ფარაონთა აკლ-
ბულთა ამ უდიდესი ქალაქის გაფარ- შ.რუსთაველის სახელობის სახელმ-
ექსპერტი დაინტერესდა, თუ რა დამას აბდ ალ-რასული კაიროს მუ- წიფო აკადემიურ თეატრში მოქმედი,
თოება და რეკონსტრუქცია დაკავ- გზით მოხვდა მის ხელში ასეთი ფას- ზეუმის დირექტორის მოადგილის
შირებულია ფარაონ თუთმოს-I-ის სპექტაკლი – „ქარი მწყურია მე პირ-
დაუდებელი ნივთი. გახარებულმა ემილ ბრუგშის თანდასწრებით, დაპირი” – ჩამოიტანა.
(1545-1515 ჩვ.წ. აღრ.-მდე) სახელ- იმით, რომ პაპირუსი ნამდვილი აღ- თოკით თერთმეტი მეტრის სიღრ-
თან. მან პირველმა მიიღო გადაწყვე- მსახიობის არაჩვეულებრივმა
მოჩნდა, ექსპერტს მოუყვა მისი შე- მეში დაეშვა და პირველ სარკოფაგ- და არაორდინალურმა ხმამ ძლიერი
ტილება – დაერღვია ტრადიცია და ძენის ისტორიაზე. ექსპერტმა ამის საც შეეჯახა, სადაც ფარაონი სეტი
თავისი განსასვენებელი მოეცილე- გავლენა იქონია ბორჯომელ მაყუ-
თაობაზე მაშინვე მისწერა კაიროში I განისვენებდა. ჩირაღდნის შუქზე რებელზე. მსახიობის ოსტატობამ,
ბინა პირამიდიდან და მისგან, კილო- ეგვიპტოლოგიის მუზეუმის დირექ- გამოჩნდა ფარაონთა მთელი რიგი
მეტრნახევრის დაშორებით, კლდეში ხმის განსაკუთრებულმა ტემბრ-
ტორს, პროფესორ მასპეროს. სარკოფაგები მუმიებით, რომლებიც მა, მონუსხა თეატრისა და პოეზიის
გამოეჭრა საიდუმლო სამარხი-აკლ- პროფესორი მასპერო მიხვდა, უწესრიგოდ იყვნენ გაფანტულნი.
დამა. ამით იგი ცდილობდა თავისი მოყვარულნი. მათ დღესაც იავნა-
რომ ეგვიპტემ კიდევ ერთი ისტო- ასევე უწესრიგოდ იყო მათ შორის ნასავით ჩაესმით მსახიობის მიერ
მუმია დაეცვა მძარცველებისგან. რიული დოკუმენტი დაკარგა. უკვე მიმობნეული სხვა უამრავი სამარ-
მის შემდეგ სხვა ფარაონებმაც შეც- ორიგინალური კომპოზიციით გახმო-
ექვსი წელი იყო გასული, რაც შავ ხი, ინვენტარი და ძვირფასეულო- ვანებული ილია ჭავჭავაძის, ტიციან
ვალეს ტაქტიკა და უზარმაზარი პი- ბაზარზე გამოჩნდა იშვიათი და, ის- ბა. გაოგნებული ბრუგში მუხლებში
რამიდების ნაცვლად კლდეში ჭრიდ- ტაბიძის, ტერენტი გრანელის, გა-
ტორიული თვალსაზრისით, მეტად მოიკვეთა, – რასაც ხედავდა, იმაზე ლაკტიონ ტაბიძის, ნიკოლოზ ბარა-
ნენ საიდუმლო აკლდამებს, თან ოცნებაც კი შეუძლებელი
ერთმანეთთან მაქსიმალურად ახ- თაშვილის, შოთა ნიშნიანიძის, მორის
იყო. მის წინ ძველი მსოფ- ფოცხიშვილის, მურმან ლებანიძის,
ლოს, რათა მცველებს გაადვილე-
ბოდათ მათი დაცვა. პირამიდების
და აკლდამების ძარცვა საუკუნე-
ების მანძილზე გრძელდებოდა.
დეტექტიური ისტორიიდან ლიოს უდიდესი მბრძანებ-
ლების მუმიები იყო, რომ-
ლებსაც თანამედროვენი
უკვდავი პოეზიის მარგალიტები.
აღფრთოვანებულმა მაყურე-
ბელმა აპლოდისმენტებით გამოხატა
მსოფლიო აღმოჩენამდე
აღმერთებდნენ. ყურად- თავისი დამოკიდებულება ნიჭიერი
ხშირად, მძარცველები, დაცვის ღებით დათვალიერების
წევრთა ხელშეწყობით, ახერხებ- მსახიობისადმი და სცენიდან დიდ-
შემდეგ მანვე დაადგინა, ხანს არ უშვებდნენ.
დნენ ქურდობას და ნადავლსაც რომ აქ იყო იახმეს I-ის მუ-
ერთმანეთში იყოფდნენ. შეხვედრით კმაყოფილმა მურმან
მია (1580-1555 წ.წ. ჩვენს ჯინორიამ მაყურებელთან გამომშ-
ქურუმები მაქსიმალურად წ.-მდე), რომელმაც ეგვიპ-
ცდილობდნენ დაეცვათ კლდეში ვიდობებისას გულდაწყვეტილმა აღ-
ტიდან საბოლოოდ განდევ- ნიშნა: – „ვწუხვარ, რომ ბორჯომელ
გამოკვეთილი აკლდამები, ფა- ნა გიკსოსები, ამენხოტეპ
რაონთა მუმიები გადაჰქონდათ მაყურებელთან და თაყვანისმცემ-
I (1555-1545 ჩვ.წ.აღ-მდე), ლებთან დღემდე არ მქონია შეხვედ-
ერთი სამაროვნიდან მეორეში. რომელიც იყო ფივას ნეკ-
მაგალითად: – რამზეს III-ის მუ- რის შესაძლებლობა, მითუმეტეს,
როპოლისის წმინდა მფარ- რომ ქალაქშიც და მთლიანად მუნი-
მია სამჯერ გადაიტანეს სხვადას- ველი. ბოლოს, უამრავ სარ-
ხვა ადგილზე. ბოლოს, ადგილის ციპალიტეტშიც ბევრი ახლობელი
კოფაგებს შორის, გამოარ- მყავს.
სიმცირის გამო, დაიწყეს რამ- ჩია ყველაზე სახელგანთქ-
დენიმე მუმიის ერთად ჩასვენე- მული ფარაონების თუთმეს
ბა. მაგალითად, ამენხოტეპ II-ის
აკლდამაში ჩაასვენეს ცამეტი
III-ის (1501-1447 ჩვ. წ. აღ-
მდე) და დიდ რამზეს II -ის
განიხილეს
ფარაონის მუმია. ქურუმები, სა-
იდუმლოს დაცვის მიზნით, მუ-
(1298-1232 ჩვ.წ.აღ-მდე) ტურიზმის
მუმიები. აქედან პირველმა
მიის გადამტან მუშებს ხოცავდ-
ნენ.
იმეფა 55, ხოლო მეორემ – განვითარების
66 წელი. სწორედ ამ ფარა-
დროთა განმავლობაში ამ
უზარმაზარი სამალავის ზუსტი
ონებმა შექმნეს უზარმაზა- საკითხები
რი იმპერიები.
ადგილმდებარეობა დავიწყებას გაოგნებულმა ბრუგ- ბორჯომში გამართული სამეც-
შმა, სარკოფაგებზე და ნიერო კონფერენცია, რომელიც ევ-
მათზე არსებული წარწერები მას კედლებზე არსებული წარწერების როპის კულტურული მარშრუტების
ადასტურებდნენ. ის სწორედ XXI გაცნობის შემდეგ, დაამტკიცა, თუ თანამედროვე გამოწვევებისა და
დინასტიის ფარაონების აკლდამი- რა სიძნელეები გადაიტანეს ქურუ- პერსპექტივების თემას ეხებოდა,
დან უნდა ყოფილიყო ამოღებული. მებმა, რომლებიც ღამღამობით ახ- საქართველოს განათლებისა და მეც-
იგი დარწმუნდა, რომ მის წინ ნამდ- დენდნენ სხვადასხვა ადგილებიდან ნიერების, კულტურული მემკვიდრე-
ვილი ქურდი იყო და უმალ მოითხო- ფარაონთა მუმიების გადმოტანას. ობის დაცვის ეროვნული სააგენტოს,
ვა მისი დაპატიმრება. მაღალი არაბი ყველაფერს ეტყობოდა სიჩქარისა საქართველოში პოლონეთის კულ-
აბდ ალ-რასული და მისი რამდენიმე და უწესრიგობის კვალი. ზოგი მუ- ტურის ინსტიტუტის ორგანიზებითა
ნათესავი იმ მხარის მმართველ- მია პირდაპირ კედელზე იყო მიყუ- და USAID-ის პროექტიის – „Srada”-ს
თან – დაუდ ფაშასთან წარადგინეს, დებული. მან სულ ორმოცი მუმია ხელშეწყობით წარიმართა.
რომელმაც მოინდომა გამოძიების დათვალა, ვიდრე მათ ჯერ ქურდი, ბორჯომის ღირებულებების
პირადად ჩატარება. გამოძიების ხოლო შემდეგ მეცნიერი დაინახავ- მაგალითზე ფორუმი სამომავლოდ
პროცესში ყველა მოწმე ერთხმად და. თუ წარმოვიდგენთ, რა სიმდიდ- ინდუსტრიულ-თერმული ქალაქების
ამტკიცებდა, რომ აბდ ალ-რასული რით გამოირჩეოდა 18 წლის ფარაონ ევროპის საბჭოს კულტურული მარ-
და მისი ნათესავები უდანაშაულონი ტუტანჰამონის აკლდამა, მაშინ შრუტების პროგრამაში ნომინაციის
და პატიოსანი ხალხი იყო, რომ სო- შეიძლება წარმოვიდგინოთ მასშ- მომზადებას ითვალისწინებს და
ფელში ისინი დიდი პატივისცემით ტაბები იმ განძისა, რაც ბრუგშს ამ პროცესში ჩართული ინსტიტუტები-
სარგებლობდნენ და მოითხოვეს საერთო სამარხში დახვდა. სა და ადგილობრივი მუნიციპალიტე-
მათი განთავისუფლება. ახალგაზრ- ამ აღმოჩენისთანავე დაიწყო ტებისათვის უნარების გაძლიერება-
და მეცნიერის პროტესტის მიუხე- მთელი ამ სიმდიდრის მიწის ზედა- სა და პროფესიული ცოდნის გაღრ-
მიეცა და 3 000 წელი ფარაონები ძვირფასი ნივთები, რომელთა მე- დავად, დაუდ ფაშამ, შესაბამისი პირზე ამოტანა, მისი აღწერა, შე- მავებას ისახავს მიზნად.
არავის „შეუწუხებია”. მის აღმო- პატრონეები ევროპაში უკვე არ მა- მტკიცებულებების უქონლობის ფუთვა და შემდეგ გემზე გადატანა. ევროპის კულტურული მარშრუ-
ჩენას უნდა ვუმადლოდეთ ერთ ლავდნენ მათი შეძენის ისტორიებს. გამო, პატიმრები ციხიდან გაანთა- ტრანსპორტირების დროს მრავლის- ტების პროგრამებისთვის განაცხა-
კოლექციონერს, რომელიც, მისდა ისმის კითხვა: – ვინ ძარცვავდა ვისუფლა. ასისტენტი, რომელმაც მნახველმა მეცნიერმა ისეთი რამ გა- დების მომზადებასთან დაკავშირე-
უნებურად, ამ საიდუმლოს აღმომ- მეფეთა სამარხ-აკლდამებს? კიდევ კაიროში დეპეშა გაგზავნა – ქურდე- ნიცადა, რაც თვით ფარაონთა აკლ- ბით, პრაქტიკულ რჩევებთან ერთად,
ჩენი გახდა. რამდენი აკლდამა-სამარხი შეიძ- ბი აღმოვაჩინეთო, იძულებული გახ- დამის აღმოჩენის დროს არ განუც- კონფერენციაზე წარმოდგენილი
1881 წელს ერთი მდიდარი ამე- ლება ყოფილიყო? ეს კითხვები არ და ამ ცნობის უარყოფის დეპეშაც დია. მთელ ეგვიპტეში ელვის სისწ- მოხსენებები სხვა მრავალ მიმართუ-
რიკელი, რომელიც ხელოვნების ასვენებდა პროფესორს. ვინაიდან გაეგზავნა. დაუდ ფაშა აწყნარებდა რაფით გავრცელდა ხმა იმ ტვირთის ლებასაც გააერთიანებს. თემატური
დამფასებელი და მოყვარული იყო, პოლიციას ამ საქმეზე ხელი ჰქონდა აღელვებულ მეცნიერს და თვლიდა, თაობაზე, რომელიც გემს მიჰქონდა, განხილვები შეეხო ბორჯომის სამუ-
აუყვა მდინარე ნილოსს ლუქსორამ- ჩაქნეული, ამიტომ მან გადაწყვიტა რომ ამ საქმეში სიჩქარე არ ივარ- მთელ სანაპიროზე მას აცილებდა ზეუმე ქალაქად გადაქცევას, კულ-
დე, იმ სოფლამდე, რომელიც მდე- თვითონ დაეწყო გამოძიება. გებდა, რადგან იგი კარგად იცნობ- თოფის სროლით და ყიჟინით ასე- ტურული მემკვიდრეობის დაცვის
ბარეობს მეფეთა ძველი რეზიდენ- მუზეუმის თანამშრომელთა და ამ ხალხს. ულობით ადგილობრივი მცხოვრე- „ეროვნული სააგენტოს მიერ მომზა-
ციების მახლობლად. მისი მოგზა- ვიწრო წრეში გამართულ თათბირ- მართლაც, ერთი თვის შემდეგ, ბი. ქალები წივილ-კივილით ესალმე- დებული იდეა-კონცეპციას და მისი
ურობის მიზანი იყო შეეძინა ძველი ზე გადაწყდა, – ლუქსორში გაეგ- ფაშასთან გამოცხადდა აბდა ალ- ბოდნენ ფარაონთა მუმიებს, თავზე განვითარების შესაძლებლობების
პაპირუსები და სხვა ანტიკვარული ზავნათ პროფესორის ახალგაზრდა რასულის ერთ-ერთი ნათესავი და იყრიდნენ ქვიშას და გულმკერდს გამოყენებას.
ნივთები. ასისტენტი, რომელიც შეეცდებოდა ყველაფერი გაასაჯაროვა. დაიწყო იხოკავდნენ. ამის შემხედვარე ყვე- ქართველი და პოლონელი სპე-
ამ დროს ეგვიპტეში ფრანგი ქურდების გამოვლენას. ახალი გამოძიება და გაირკვა, რომ ლა დარწმუნდა, რომ ძველი ეგვიპტე ციალისტების მოხსენებები ასევე
მარიეტის მოღვაწეობის შედეგად დატოვა თუ არა გემი, ახალგაზ- მთელი მათი სოფელი სამეფო აკ- ცოცხალი იყო და თავის ფარაონებს მოიცავდა საკითხებს, რომლებიც
სასტიკად იყო აკრძალული სიძვე- რდა მეცნიერი მდიდარ ამერიკელად ლდამების ძარცვით ცხოვრობდა. ესალმებოდა. სამრეწველო ტერიტორიების გა-
ლეებით ვაჭრობა და, მით უმეტეს, გადაიქცა, დაბინავდა იმავე სასტუმ- ჩვენს წელთაღრიცხვამდე XIII სა- ბრუგშმა ამ ექსპონატებით გაამ- ნახლების პროცესში კულტურული
მათი საზღვარგარეთ გატანა. ამე- როში, რომელშიც ცხოვრობდა ზე- უკუნიდან მოყოლებული უწყვეტად დიდრა არა მარტო კაიროს ერთ- მემკვიდრეობის მართვასა და კულ-
რიკელი ეყრდნობოდა საკუთარ ინ- მოთ მოხსენიებული ამერიკელი და ამ ხელობას მისდევდა მთელი თა- ერთი წამყვანი მუზეუმი, არამედ ტურული მემკვიდრეობის ძეგლებზე
ტუიციას, რომელიც დილიდან სა- დაიწყო შავ ბაზარზე ტრიალი. იგი ობები. ქურდების ასეთ ხანგრძლივ მსოფლიო ცივილიზებულ სამყაროს ტურიზმის გამოცდილებას უკავშირ-
ღამომდე დარბოდა ბაზრის ვიწრო ყიდულობდა სხვადასხვა უმნიშვნე- დინასტიას მსოფლიო არ იცნობდა. ამცნო ათეული საუკუნეების წინათ დება.
გასასვლელებში, ქოხებში და ეძებ- ლო ნივთებსაც კი, თან გამყიდვე- 1875 წელს აბდ ალ-რასულმა მცხოვრებ ფარაონთა შარავანდე-
და მისთვის სასურველ ნივთებს. ლებს, წახალისების მიზნით, დამა- კლდეში აღმოაჩინა პატარა ხვრე- დით მოსილი ისტორია. თემურ ხუხუნაიშვილი
ბოლოს იგი გადაეყარა ერთ ეგვიპ- ტებით თანხასაც უხდიდა. ლი, რომლის გაფართოების შემდეგ
„ლექსო, არ
დაიკარგები”!
ასეა წუთისოფელი
ბავშვთა მეგობრობის ფესტივალი სომხეთში
ში მცხოვრებმა სომეხი ეროვნე- და შეასწავლონ ქართული წეს- სასიამოვნო ფაქტია ისიც,
დროებითა ვართ მოსული ბის მოსწავლე-ახალგაზრდებმა, ჩვეულებები, ტრადიციები, ხე- რომ ანსამბლი „იმედი” მიმდინა-
აქ, მხოლოდ ერთი წამითა, ახალქალაქისა და ნინოწმინდის ლოვნების ისტორია და, რაც რე წლის ივნისში მონაწილებას
მოდით, სიკეთე დავთესოთ, მუნიციპალიტეტის მერიის, კულ- მთავარია, ქართული ხალხური მიიღებს ქალაქ ბათუმში, ხოლო
ამქვეყნად, თითო რამითა.
ტურის ცენტრებისა და სამუსი- ცეკვები. ოქტომბერში – ქ.თბილისში და-
აქ ჩვენი ნამოქმედარის
მხოლოდ დარჩება ნაცარი, კო სკოლების აღსაზრდელებმა. ვსარგებლობ რა შემთხვე- გეგმილ ბავშვთა ფესტივალებში.
წარსულს ბარდება ყოველი ნინოწმინდის სამუსიკო სკო- ვით, დიდი მადლობა მინდა გა- ანსამბლის მიერ მიღწეული
ამქვეყნიური რაც არი. ლის ბავშვთა ქორეოგრაფიული დავუხადო ნინოწმინდის მუნი- წარმატებები, როგორც საქართ-
ჩვენზე მამაცნი ყოფილან ანსამბლი „იმედი”, უკვე მესამე ციპალიტეტის მერს, ქალბატონ ველოში, ასევე სომხეთში, იმის
ის ჩვენი მამაპაპანი, წელია მონაწილეობს ხალხთა ანივარდ მოსოიანს, კულტურის გარანტიას იძლევა, რომ ისინი
მხრებით რომ უტარებიათ მეგობრობის აღნიშნულ ფესტი- განყოფილების თანამშრომლებს, მომავალში კვლავაც გაახარებენ
ცხოვრების მძიმე ჭაპანი. ვალზე და ყოველთვის წარმატე- რომლებიც ყოველთვის გვერდ- თავიანთი თაყვანისმცემლების
ასეა წუთისოფელი,
ბით ბრუნდება საქართველოში. ში უდგანან ანსამბლ „იმედს” და გულებს.
გასაკვირალი რა არი,
სიკეთის თესვა ყოფილა
14 აპრილს ანსამბლი „იმედი” ხელს უწყობენ მათ ტრანსპორ- ამალია მღდესიანი,
მაინც ყველაზე მთავარი. ქ.ეჩმიაძინში წარვადგინეთ სამი ტირებაშიც. ქ.ნინოწმინდა
ქართული ხალხური ცეკვა: – „სა-
დარბაზო”, „აჭარული” და „ნარ-
მოხუცის ფიქრები ნარი”. რომლებმაც, როგორც
არ შეიძლება ოდესმე ჟიურის, ასევე დარბაზში მყოფი
კაცი არ გახდეს ავადა, მაყურებლების დიდი მოწონება
ყველაფერს დასასრული აქვს, დაიმსახურეს.
როგორც სიცოცხლეს თავადა. მიმდინარე წლის 13-14 აპ- ნინოწმინდის სამუსიკო სკო-
წუთისოფელის დღეები რილს სომხეთის ქალაქ ეჩმი- ლის დირექტორი, ქალბატონი
ჩაგვიქროლებენ ჩქარადა, აძინმა უმასპინძლა ბავშვთა ვართუა ბარაბიანი, ანსამბლ
გამოგვერევა ჭაღარა, „იმედის” პედაგოგი, ქორეოგრა-
მეგობრობის მხატვრული შე-
უკან გაგვყვება ჯავრადა. ფი თამაზ მელიქიძე, ყოველთვის
არაფერზე რომ იფიქრო, მოქმედების ფესტივალს, სადაც
მონაწილეობა მიიღეს როგორც ცდილობენ სომეხი ეროვნების
დრო არ დაგინდობს თავადა,
ღმერთო, რა საშინელია სომხეთის, ასევე საქართველო- მოსწავლეები დააინტერესონ
თუკი დარჩები ცალადა.
უკვე ზედმეტი გახდები, ანდაზები
ვის რად უნდიხარ ჭირადა,
ასეა კაცის ცხოვრება, *** *** ***
ჩამოფასდები ჩირადა. ჭკუა ბევრჯერ დაგაკვირვებს, სახლი უყურო არ გეგონოს და მინდორი მოხუცი სახლისთვის სახლის კლიტეა.
საქმე ერთხელ გაგაკვირვებს. უთვალო.
ავტორ-მთქმელი ანტონ მთქმელი ანდრო ინასარიძე, სო-
ბალახაშვილი (ტუჟუკა), *** *** ფელი ანდრიაწმინდა, ახალციხის რაიონი,
82 წლის, სოფელი უდე, მეზობელს მუცელი რომ ჩხვერდეს, იდგა თხილი, ესხა სხვილი, ჩაწერილია 1999 წელს
ადიგენის მუნიციპალიტეტი შენც ხელი დაიდეო. რაც მამაა, ისიც შვილი.
ფოლკლორი თითო ქვეყნისა თვალია, *** ბევრ მათგანს მოვეწონებით,

ურჯულოთ ფიცხლად შევუტევთ,– კაცნო, ნუ წახვალთ ბადელას, დაავიწყდებათ ქმარია!
დავაყრევინოთ თავია. გზა ვიწრო, ლელიანია,
აქა-იქ ჰყრიან თათრები
***
*** სულ ყველა ხმლებიანი, დედის ნატვრა
ბადელაზე გადმოიარა
ურჯულოთა დიდმა ჯარმა, თათარო, როდი შეგარჩენ თუ წახვალთ, ვერ დაბრუნდებით,
ჯავრს გიორგისი, ძმისასა, დღე დაგიდგებათ ბნელია. მინდა, რომ იყო ვაჟკაცი,
ჯერ თოფები ააყეფეს, ცხრათვალა მზისა დარია,
ხმაც გაიღო ბასრმა ხმალმა, ისე გაგიხდი საქმესა,
ლოკამდე მიწა-ქვიშასა. *** მოყვრის გამხარე, მტრის მგმობი,
ველ-მინდორი აახრჩოლეს, ერთგული, არა ფლიდია,
ცა აწითლა ცეცხლის ალმა. მესხი ბიჭი ვარ, ვაჟკაცი,
*** ალალი მწყემსი, მშრომელი, ხმალსა ხმარობდე ხელმარჯვედ,
სტეფანე შეჯდა ცხენზედა მთაში, ზეკარზე გაზრდილი, მტერს ჰქონდეს შენი რიდია,
*** ქვეყანას შენი იმედი,
ხვანას წავედით სათიბში, – ვაჟკაცი, ნაომარია, ბრძოლაშიც შეუდრეკელი.
სამშობლოს მოსიყვარულე, მომლხენი, სუფრა დიდია,
კაი სამუშაო დღე არი, თან წაიყვანა ანტონა,
ოჯახის დაუთმობელი. ასე ამბობდნენ საქვეყნოდ:
თავზე დაგვადგნენ თათრები, ალესილი აქვს ხმალია, – რომ დედის გამოზრდილია!
იწყეს ხანჯლების ტრიალი, წინ შეეყარნენ თათრებსა,
ჩვენ ხო ყოჩაღად დავუხვდით, ***
ცხრაპირ გააძრეს ტყავია,
დედა ვუტირეთ ტიალი! ხვანელნი ომსა ნატრობდნენ, მთქმელი ოსიკო (იოსებ)
დიდხანს იომეს, იქამდინ, ერთად ვართ ცხრანი ძმანია,
მინამ უჭრიდათ თვალია, გიქოშვილი, ახალციხე,
*** წინ წავუძღვებით ლაშქარსა,
გამთენიისას დაბრუნდნენ, რომ ვისახელოთ თავია. სოფელი ივლიტა, 84 წლის, ჩაიწერა
ნუღარ ტირიხარ, დედიჯან,
თვითონაც ნახანჯლარია. ერდოებიდან გვიცქერდნენ სოსო გიქოშვილმა 2018 წელს
ხვანელნი ჩვენკენ არიან,
წინ წავუძღვები ვაჟკაცებს, შავთვალა ქალთა ჯარია,
*** მოასწრო მოეხვედრებინაო. მერე უთხრა მაგივრად შევჭამოთ, თითო ლუკმაო. მაშინ გყამს, ის მომეცი-თქო. ის შეგიყვანს, ორი
ლეკის ბელადმა, რომელიც ცალკე ნა- ერეკლემ: გაბრუნდი ახლა შენაო. როგორც უთხრა ჩიტმა: ოღონდ გამიშვი და ბედსა გწე- დღე გაჭმევს და მესამე დღეს უთხარი, რაც
წილს შეადგენდა თათრის ჯარისას, შეუთ- გაბრუნდა, ჰკრა და მარჯვენა ხელი მოაგ- ვო. გლეხმა უთხრა: შენთვის რა გაქს და მე გინდაო, მოგცემს და გამოგისტუმრებსო.
ვალა ასპინძაში: ჯარი რაზედ დაგიხოცოთ, დებინა ერეკლემ. მერე დაერივნენ. სულ რა ბედი უნდა მწიოო. მაშინ უთხრა ჩიტმა: მართლაც ენგრე ჰქნა. შევიდა, ორი დღე და
ჩვენ თვითონ გავიდეთ ერთმანეთზედო. გაჟლიტეს. მოდი, ჩემს სოფელში, იქ მეჯინიბე იქნება, ღამე ასვა-აჭამა და მესამე დღეს უთხრა,
კარგიო, შე წუწკო, შენ მოითხოვო?!.. უთ- იმას ჰკითხე და ის გასწავლისო. გავიდა რამ- რომა, მამე ვირიო. მისცა და გამოისტუმრა.
ხრა ერეკლემ, შეჯდა თავის გარდაზედ დენიმე კვირა და გასწია იმ გლეხმა ჩიტისა- რო გამოვიდა, უთხრა მეჯინიბეს, რისთვის
(ცხენს ეძახდა თავისას, ყოჩაღო, თითქმის ჩიტი კენ. მივიდა, ჰკითხა მეჯინიბეს, რო სად არის მინდა ეს ვირიო. იმან ხმა გასცა. აიღო ერთი
ფრინანდაო) თითონ კი პატარა კაცი იყო, იყო და არა იყო რა, იყო ერთი ჩიტი. ის ჩიტების ბატონიო. აქვეა, სასახლეშიაო. რა სახრე და დაარტყა. ვირმა ოქროები გად-
მამიჩემისგან გამიგონია, მაგ ასპინძის ომში ჩიტი დაიჭირა ერთმა გლეხმა კაცმა. ეს კაცი უნდა ვთხოვო, აქვს რამეო? მოყარა. გაეხარდა ამ კაცს და სიხარულით
იყო. – „გამექეციო”, – უთხრა ბელადმა. იყო ძალიან ღარიბი, ისე რომ, ჭადის ლუკ- – როგორ არ აქვსო. წაიყვანა შინა.
გაიქცა და გამოუდგა, რომ დაუქნია ხმა- მა ენატრებოდა და უთხრა თავის ცოლსა: – რა ვთხოვოო. 66. სცსს-33,საქმე 171, N68. ჩაწერილია
ლი, თურმე,, ცხენმა წინ გაიტაცა და ვერ დედაკაცო, ეს ჩიტი დავკლათ და პურის – ასე უთხარიო, რო შენ რომ ერთი ვირი ანდრია გოზალოვის მიერ.
გაზეთ „ლიტერატურული მესხეთის” ელექტრონული ვერსია შეგიძლიათ იხილოთ შემდეგ მისამართზე: www.scri.co; fcoo: ლიტერატურული მესხეთი
გაზეთის რედაქცია სარგებ-

ფიზიკური პირი ავთანდილ ბერიძე
დამფუძნებლები: ლობს თავისუფალი პრესის
სსიპ სამცხე-ჯავახეთის სახელმწიფო უნივერსიტეტი პრინციპებით და ავტორის
მოსაზრებებსა და გამონათქვა-
მებზე პასუხს არ აგებს
კომპიუტერული
უზრუნველყოფა
მერაბ ბერიძე, 5
ირმა ჯიშკარიანის
საბურთალოს 43ა lit.meskheti@gmail.com
ტელ: 2–93–27–66 lit–meskheti@yahoo.com

Literaturuli Meskheti 2019 May 05

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Literaturuli Meskheti 2019 May 05

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

”დადგით მესხეთში აკვნები, აღზარდეთ კვლავ რუსთაველი” გიორგი ლეონიძე

გამოცემის ოცდამეერთე წელი ”LITERATURULI MESKHETI” ”ЛИТЕРАТУРУЛИ МЕСХЕТИ”

მაყვალა გონაშვილი – 60 ამ სიყვარულით გევლოთ!

დღემდე უცნობი აში – თერგის ოლქში გადასახლების

პროცესების შესახებ 60 კომლი და, როგორც ამბობდნენ,

XIX საუკუნის სამცხე

-ჯავახეთში იყო თუ არა გველეთელების ხევიდან

შემდეგ სოფლებში: ლეპისის საზო-

XIX საუკუნის სამცხე-

ფოლკლორი თითო ქვეყნისა თვალია, *** ბევრ მათგანს მოვეწონებით,

გაზეთის რედაქცია სარგებ-

You might also like