ЗАДАЧЫ ПА КУРСЕ АГУЛЬНАЙ ФІЗІКІ

КВАНТАВАЯ ФІЗІКА

Анатацыя
У дапаможніку змешчаны тэматычныя фізічныя задачы для
самастойнай працы студэнтаў пры вывучэнні курса агульнай фізікі (квантавая
фізіка). У 20 тэмах прадстаўлены практычныя задачы, змест якіх адпавядае
вучэбнай праграме. Ёсць кароткі тэарэтычны матэрыял і прыклады рашэння
задач.
Адрасуецца студэнтам фізічных факультэтаў педагагічных ВНУ, вучням
і настаўнікам школ.

Змест
Прадмова ..................................................................................................... 4
I. Квантавыя ўласцівасці выпраменьвання .............................................. 5
1. Цеплавое выпраменьванне ................................................................ 5
2. Фатоны ................................................................................................ 8
3. Фотаэфект ........................................................................................... 10
4. Ціск святла ...........................................................................................13
5. Эфект Комптана .................................................................................. 16
II. Асновы квантавай механікі ................................................................... 19
6. Хвалі дэ Бройля .................................................................................. 19
7. Суадносіны невызначальнасцей Гейзенберга ................................. 22
8. Раўнанне Шродзінгера ...................................................................... 24
III. Фізіка атамаў і малекул ....................................................................... 28
9. Мадэлі атама ....................................................................................... 28
10.Спектры атама вадароду і вадародападобных іонаў ...................... 31
11.Рэнтгенаўскае выпраменьванне ....................................................... 34
12.Камбінацыйнае рассейванне, люмінесцэнцыя, лазеры .................. 37
IV. Асновы фізікі цвёрдага цела ............................................................... 40
13.Энергія Фермі ..................................................................................... 40
14.Цеплаёмістасць цвёрдых цел ............................................................ 43
15.Электраправоднасць праваднікоў і паўправаднікоў ....................... 46
V. Фізіка атамнага ядра .............................................................................. 50
16.Энергія сувязі атамных ядзер ............................................................ 50
17.Прыродная радыеактыўнасць ............................................................ 52
18.Ядзерныя рэакцыі ............................................................................... 55
19.Элементарныя часціцы ...................................................................... 58
20. Эксперыментальныя метады ядзернай ............................................ 60
Літаратура ................................................................................................... 64
Адказы ......................................................................................................... 65
Табліцы ........................................................................................................ 68

3
 Прадмова

Павышэнне эфектыўнасці працэсу падрыхтоўкі будучых настаўнікаў

фізікі залежыць ад паспяховага засваення студэнтамі педагагічных ВНУ
тэарэтычных ведаў па курсе агульнай фізікі і ўмення прымяняць іх у сваёй
прафесійнай дзейнасці. Гэтаму ў поўнай меры садзейнічае сфарміраванасць
практычных навыкаў па рашэнню фізічных задач.
Рашэнне фізічных задач з’яўляецца практычнай асновай вывучэння
курса агульнай фізікі. Гэты працэс садзейнічае далучэнню студэнтаў да
самастойнай творчай працы, вучыць аналізаваць вывучаемыя фізічныя з’явы і
прымяняць адпаведныя законы. Рашэнне задач можна аднесці да адной з
мадэляў фізічнага даследавання, якое патрабуе выбару аптымальнага метаду
для дасягнення адпаведнага выніку, які вызначаецца атрыманым адказам на
пастаўленную праблему. Д.Пойя пісаў: “Уменне рашаць задачы ёсць
майстэрства, якое набываецца практыкай”.
Змест дапаможніка адпавядае стандартнай праграме па курсе
“Агульная фізіка” для педагагічных ВНУ і дае магчымасць эфектыўна
правесці 20 тэматычных практычных заняткаў па рашэнню задач. Акрамя
традыцыйных тэм у дапаможнік уключана тэма “Рэкамбінацыйнае
рассейванне, люмінесцэнцыя, лазеры”. Дапаможнік утрымлівае 400
практычных задач для самастойнага рашэння, частка якіх патрабуе
адпаведных навыкаў дыферэнцыравання і інтэгравання.
У пачатку кожнай тэмы даюцца асноўныя законы, формулы і прыклады
рашэння задач, якія ў большасці сваёй павінны ўказаць студэнту шлях
(метад) рашэння задач, якія прадназначаны для самастойнай працы. У канцы
дапаможніка да кожнай задачы дадзены лікавы адказ з улікам правіл
прыбліжаных вылічэнняў.
Дапаможнік прадназначаны ў якасці метадычнай распрацоўкі для
студэнтаў фізічных факультэтаў педагагічных ВНУ. Ім могуць карыстацца
вучні і настаўнікі школ, гімназій, ліцэяў і выкладчыкі ВНУ пры падрыхтоўцы
і правядзенні практычных заняткаў па курсе агульнай фізікі (квантавая
фізіка).

4
 19.4. Квантавыя ўласцівасці выпраменьвання

1. Цеплавое выпраменьванне
Выпраменьвальная здольнасць цела – r(,T), паглынальная здольнасць
цела - (,T). Для абсалютна чорнага цела (,T) = 1.
r ( , T )
Закон Кірхгофа  ( , T )  f ( , T ).
Закон Стэфана-Больцмана R  T 4 .
Вт
  6,67  10 8  пастаянная Стэфана Больцмана.
м  К4
2

b
Закон зрушэння Віна  max 
T
.
b  2,9  10 3 м  К  пастаянная
Віна.
r ( , T ) max  cT  максімальная
5
выпраменьвальная здольнасць
абсалютна чорнага цела (другі закон Віна).
Вт
c  1,3  10 5  пастаянная выпраменьвання.
м  К5 3

2c
Формула Рэлея Джынса r ( , T )  4 kT .

hc / 
Сярэдняя энергія гарманічнага асцылятара   hc / kT
.
e 1
2c 2 h 1
Формула Планка r ( , T )  hc / kT
.
 5
e 1

Прыклад 1. Максімум выпраменьвальнай здольнасці Сонца адпавядае

даўжыні хвалі роўнай 500нм. Чаму роўная яго энергетычная свяцільнасць?
Дадзена: max = 500нм
R-?
Рашэнне. Энергетычная свяцільнасць абсалютна чорнага цела (якім
з’яўляецца Сонца) вызначаецца законам Стэфана-Больцмана R  T 4 , а
даўжыня хвалі, на якую прыпадае максімум выпраменьвальнай здольнасці, -
законам зрушэння Віна  max  b / T , адкуль T  b /  max . Такім чынам,
R  (b /  max ) 4 .
Лікавае значэнне: R  5,67  10 8  (2,9  10 3 / 5  10 7 ) 4  64(МВт / м 2 )
Прыклад 2. Максімальная выпраменьвальная здольнасць абсалютна
чорнага цела роўная 4,16.1011Вт/м3. Вызначыць даўжыню хвалі, якая
адпавядае гэтай здольнасці.
Дадзена: r(,T)max = 4,16.1011Вт/м3
max - ?
Рашэнне. Згодна закона зрушэння Віна  max  b / T . Максімальная
выпраменьвальная здольнасць абсалютна чорга цела r (, T) max  cT 5 , адкуль
r ( , T ) max r ( , T ) max
T 5 . У выніку атрымліваем, што  max  b / 5 .
c c

5
 Лікавае значэнне:  max  2,9  10 3 / 5
4,16  1011 / 1,3  10 5  1,45(мкм ) .

Прыклад 3. Шэрае цела пры тэмпературы 300К за час роўны 5мін

выпраменьвае 81Дж энергіі. Чаму роўная плошча паверхні цела, што
выпраменьвае, калі яго каэфіцыент цеплавога выпраменьвання 0,5?
Дадзена: Т = 300К, t = 5мін, Е = 81Дж, k = 0,5
S-?
Рашэнне. Каэфіцыент цеплавога выпраменьвання роўны k  E / E 0 , дзе
Е – энергія выпрамньвання шэрага цела, E 0  RSt – энергія выпраменьвання
абсалютна чорнага цела. Энергетычная сявцільнасць вызначаецца законам
Стэфана –Больцмана R  T 4 , таму E 0  T 4St . З улікам таго, што E  kE 0 ,
атрымліваем E  kT 4 St , адкуль S  E / kT 4 t .
Лікавае значэнне: S  81 / 0,5  5,67  10 8  (300) 4  5  60  11,8(см 2 ) .
Прыклад 4. Тэмпература стальной пласцінкі плошчай 7см2 за 20мін
памяншаецца на 100%. Чаму роўная маса пласцінкі, калі яе пачатковая
тэмпература 2000К, а каэфіцыент цеплавога выпраменьвання 0,46.
Дадзена: S = 7см2, c = 460Дж/(кг К), t = 20мін,  = 100%, Т1 = 2000К,
k = 0,46
m-?
Рашэнне. Энергія выпраменьвання dE  kT 4 Sdt ці dQ  cmdT . Пры
cm dT
гэтым dE  dQ , kT 4 Sdt  cmdT , адкуль dt   . Пасля інтэгравання
kS T 4
t T2
cm dT cm 1 1
0 dt   kS T
T1
4 атрымліваем t ( 3  3 ).
3kS T2 T1
Такім чынам,

3kStT23T13
m .
c(T13  T23 )
Лікавае значэнне:
m  3  0,46  5,67  10 8  7  10 4  20  60  20003  10003 /[ 460  (2000 3  10003 )  163(г ) .

1.1. Чаму роўная выпраменьвальная здольнасць паверхні, якая

ідэальна адбівае прамяні, што падаюць на яе?
1.2. Вызначыць энергетычную свяцільнасць цела, калі яго
выпраменьвальная здольнасць вызначаецца законам r = r0e-, дзе r0 і  -
пастаянныя велічыні.
1.3. Плошча пад крывой функцыі Кірхгофа павялічылася ў 81 раз. Як
змянілася пры гэтым тэмпература абсалютна чорнага цела?
1.4. Магутнасць выпраменьвання з паверхні Зямлі ў космас роўная 91
2
Вт/м . Якая тэмпература абсалютна чорнага цела, якое мае такую ж
магутнасць выпраменьвання?
1.5. Чаму роўны каэфіцыент цеплавога выпраменьвання цела, калі
пры тэмпературы 150С (сярэдняя тэмпература паверхні Зямлі) яго магутнасць
выпраменьвання 91Вт/м2?

6
 1.6. Вызначыць плошчу назіральнага акенца плавільнай печы з якога
за 33с выпраменьваецца 5,67кДж энергіі пры тэмпературы 1,5кК. Акенца
лічыць абсалютна чорным целам.
1.7. Колькі энергіі выпраменьвае шэрае цела (k = 0,6) пры
тэмпературы 1000К на працягу 5мін, калі яго плошча 10см2?
1.8. Якой даўжыні хвалі адпавядае максімум выпраменьвальнай
здольнасці абсалютна чорнага цела, тэмпература якога роўная тэмпературы
чалавечага цела?
1.9. Сонечная пастаянная – шчыльнасць магутнасці выпраменьвання
на пляцоўцы, што размешчана перпендыкулярна сонечным прамяням на
мяжы зямной атмасферы, роўная 1,4кВт/м2. У якой вобласці спектра ляжыць
максімум выпраменьвальнай здольнасці Сонца?
1.10. Вызначыць максімальную выпраменьвальную здольнасць
абсалютна чорнага цела, якая прыпадае на даўжыню хвалі 580нм.
1.11. Максімальная выпраменьвальная здольнасць шэрага цела (k =
0,6) роўная 4,2.1011Вт/м3. Колькі энергіі выпраменьвае цела за 1мін, калі
плошча яго паверхні 10см2?
1.12. Два целы з аднолькавай плошчай паверхні і температурай 400К і
300К роўнааддалены ад крыніцы выпраменьвання, тэмпература якой 500К.
Якое цела атрымае энергіі больш і ў колькі разоў, калі выпраменьванне
лічыць блізкім да выпраменьвання абсалютна чорнага цела?
1.13. Сонечная пастаянная роўная 1,4кВт/м2 (гл.задачу №1.9).
Вызначыць тэмпературу шэрага цела (k = 0,5), якое доўгі час знаходзіцца на
мяжы зямной атмасферы.
1.14. Вызначыць сярэднюю энергію выпраменьвання атамаў
абсалютна чорнага цела, якая адпавядае яго максімальнай выпраменьвальнай
здольнасці пры тэмпературы 2900К.
1.15. Сярэдняя энергія цеплавога выпраменьвання атамаў абсалютна
чорнага цела ў вобласці даўжынь хваль 550нм роўная 1,5 .10-22Дж. Вызначыць
яго выпраменьвальную здольнасць па тэорыі Рэлея-Джынса.
1.16. Па вальфрамавай ніці дыяметрам 0,1мм праходзіць ток 2А.
Вызначыць тэмпературу ніці, калі яе каэфіцыент цеплавога выпраменьвання
0,8.
1.17. Тэмпература шара, масай 4,8кг, дыяметрам 10см і каэфіцыентам
цеплавога выпраменьвання 0,6, змяняецца ад 2000К да 1000К за 10мін. З
якога матэрыялу выраблены дадзены шар?
1.18. З дапамогай формулы Планка знайсці энергетычную
свяцільнасць абсалютна чорнага цела ў інтэрвале даўжынь хваль 1нм паблізу
максімума выпраменьвання, калі тэмпература цела роўная 3000К.
1.19. З дапамогай формулы Планка атрымаць выраз закона Стэфана-
Больцмана і знайсці лікавае значэнне пастаяннай .
1.20. З дапамогай формулы Планка атрымаць выраз закона зрушэння
Віна і знайсці лікавае значэнне пастаяннай b.

2. Фатоны
7
 Энергія фатона:   h . (   ), , дзе h  6,62  10 34 Дж  с –
пастаянная Планка,   h / 2  1,05  10 34 Дж  с – прыведзеная пастаянная
Планка.
Сувязь даўжыні хвалі з частатой выпраменьвання     c , дзе
c  3  10 м / с – скорасць фатона ў вакууме.
8

Маса фатона: m   / c 2 (m  h / c 2  h / c) .

Імпульс фатона: p  mc (p  h / c  h / ) .

Прыклад 1. Вызначыць паказчык праламлення асяроддзя ў якім

фатону з энергіяй 1,5эВ адпавядае даўжыня хвалі 556нм.
Дадзена:  = 1,5эВ,  = 556нм
n-?
Рашэнне. Энергія фатона   hc /  0 , адкуль  0  hc /  . Пры пераходзе
фатона з аднаго асяроддзя ў другое частата выпраменьвання не змяняецца
  const , у сувязі з чым  0   c і    . Стасунак  0 /   c /   n . Такім
чынам, паказчык праламлення n  hc /  .
Лікавае значэнне: n  6,62  10 34  3  108 /(1,5  1,6  10 19  556  10 9 )  1,5 .
Прыклад 2. Парог зрокавай адчувальнасці ў вобласці максімума
крывой бачнасці роўны 4.10-17Вт. Колькі фатонаў трапляе ў вока за 1с у гэтым
выпадку?
Дадзена: P = 4.10-17Вт, t = 1c
N-?
Рашэнне. Энергія выпраменьвання, што трапляе ў вока E  Pt .
Даўжыня хвалі, якая адпавядае максімуму крывой бачнасці, ляжыць у
зялёнай вобласці спектра і   550нм . Энергія фатона   hc /  . У выніку
атрымліваем, што лік фатонаў N  E /   Pt / hc .
Лікавае значэнне: N  4  10 17  1  550  10 9 /(6,62  10 34  3  108 )  110 .
Прыклад 3. Кропля вады аб’ёмам 0,5см3 паглынае 1010 фатонаў у
вобласці даўжынь хваль 600нм. Як зменіцца пры гэтым тэмпература кроплі?
Дадзена: V = 0,5см3, N = 1010,  = 600нм
Т - ?
Рашэнне. Энергія, якую паглынае кропля, Q  c уд mT , дзе m  V .
Калі энергія фатона   hc /  , то Q  N . Такім чынам, c уд VT  Nhc /  , адкуль
T  Nhc /(c уд V ) .
Лікавае значэнне:
T  1010  6,62  10 34  3  108 /(600  10 9  4200  1000  0,5  10 6 )  1,6(нК) .
Прыклад 4. Вызначыць магутнасць, якую спажывае крыніца
выпраменьвання з ККД 1%, калі на пляцоўку плошчай 5см 2, размешчаную на
адлегласці 1м ад крыніцы, за 1с трапляе 2,19.1014 фатонаў. Даўжыня хвалі
выпраменьвання 550нм.
Дадзена:  = 1%, S = 5см2, r = 1м, t = 1c, N = 2,19.1014,  = 550нм
Р-?
Рашэнне. Магутнасць крыніцы P  Pk /  , дзе Pk  E / t – карысная
магутнасць выпраменьвання энергія якога E  N 0 . Энергія фатона   hc /  .

8
Агульная колькасць фатонаў, што выпраменьвае крыніца N 0  ( N / S)4r 2 . У
выніку атрымліваем, што магутнасць, якую спажывае крыніца,
P  4r 2 Nhc /( St ) .
Лікавае значэнне:
P  4  3,14  12  2,19  1014  6,62  10 34  3  108 /(0,01 550  10 9  5  10 4  1)  200( Вт) .

2.1. Энергія фатона роўная энергіі спакою электрона. Знайсці

даўжыню хвалі гэтага выпраменьвання.
2.2. Колькі фатонаў, якім адпавядае даўжыня хвалі 520нм, валодаюць
сумарнай энергіяй 10-3Дж?
2.3. На колькі энергія фатона з частатой 7,5.1014Гц большая, чым
энергія фатона з частатой 4,0.1014Гц?
2.4. Вызначыць масу фатона, калі адпаведная яму даўжыня хвалі
роўная 1,5пм.
2.5. Чаму роўная маса фатона, энергія якога роўная энергіі спакою
пратона?
2.6. У колькі разоў маса фатона гама-выпраменьвання (1 = 1пм)
большая масы фатона фіялетавага выпраменьвання (2 = 400нм)?
2.7. Знайсці імпульс фатона рэнтгенаўскага выпраменьвання, якому
адпавядае даўжыня хвалі 2пм.
2.8. Імпульс фатона роўны 8.10-22кг м/с. Вызначыць энергію гэтага
фатона.
2.9. З якой скорасцю павінен рухацца электрон, каб яго імпульс быў
роўным імпульсу фатона, якому адпавядае даўжыня хвалі 550нм?
2.10. Знайсці даўжыню хвалі фатона, энергія якога роўная кінетычнай
энергіі электрона, які рухаецца са скорасцю 0,94Мм/с.
2.11. Пры якой тэмпературы кінетычная энергія малекулы
двухатамнага газу роўная энергіі фатона з даўжынёй хвалі 600нм?
2.12. Лямпа напальвання магутнасцю 200Вт і ККД 4% выпраменьвае
штосекундна 2,5.1019 фатонаў. Якой вобласці спектра адпавядае такое
выпраменьванне?
2.13. Колькі фатонаў падае штосекундна на на пляцоўку плошчай
2
2см , размешчаную на адлегласці 10м ад крыніцы, якая спажывае магутнасць
100Вт і раўнамерна рассейвае яе ў выглядзе выпраменьвання з даўжынёй
хвалі 500нм?
2.14. Параўнаць энергію фатона ( = 500нм) з кінетычнай энергіяй
паступальнага руху малекулы вадароду пры пакаёвай тэмпературы.
2.15. Вызначыць даўжыню хвалі фатона, энергія якога роўная
кінетычнай энергіі электрона, паскоранага электрычным полем пры рознасці
патэнцыялаў 2В.
2.16. Вызначыць каэфіцыент карыснага дзеяння рэнтгенаўскай трубкі,
якая працуе пры напружанні 100кВ і спажывае ток сілай 0,5мА. Трубка за 10с
выпраменьвае 5.1015 фатонаў з даўжынёй хвалі 0,1нм.

9
 2.17. Знайсці імпульс фатона, энергія каторага роўная кінетычнай
энергіі электрона, які меў пачатковую скорасць 2Мм/с і быў паскораны
рознасцю патэнцыялаў 5В.
2.18. Вызначыць сілу тока насычэння, які ўзнікае пры фотаэмісіі
электронаў з паверхні металу, на якую падае паток фатонаў ( = 400нм)
магутнасцю 10мкВт. Пры гэтым толькі 8% фатонаў выбіваюць электроны.
2.19. Колькі фатонаў ( = 500нм) трапляе на пляцоўку плошчай 1м2 за
1с, якая размешчана на мяжы зямной атмасферы? Сонечная пастаянная
роўная 1,4кВт/м2 (гл.задачу №1.9).
2.20. Колькі спатрэбіцца фатонаў у фіялетавай вобласці спектра ( =
400нм), каб выпарыць кроплю вады масай 1г, якая знаходзіцца пры
тэмпературы 200С?

3. Фотаэфект
Раўнанне Эйнштэйна для вонкавага фотаэфекту:
m max
2
h  A  .
2
Чырвоная мяжа фотаэфекту:
A hc
0  ці 0  .
h A
Пры ўзнікненні затрымліваючага патэнцыялу
m max
2
 eU 3 .
2

Прыклад 1. Вызначыць чырвоную мяжу рэчыва, калі пад уздзеяннем

выпраменьвання з даўжынёй хвалі 550нм з яго вылятаюць электроны з
максімальнай скорасцю 0,3Мм/с.
Дадзена:  = 550нм, max = 0,3Мм/с
0 - ?
A hc
Рашэнне. Чырвоная мяжа вонкавага фотаэфекту  0 
h
ці 0 
A
. З
раўнання Эйнштэйна атрымліваем выраз для работы выхаду электронаў
hc 2hc 
m 2max 0    .
A  h  . У выніку c m max 2hc  m max
2 2
m 2max
2 h  1
 2 2hc
Лікавае значэнне:
 0  550 /(1  550  10 9  9,1  10 31  (3  10 5 ) 2 /(2  6,62  10 34  3  10 8 ))  620(нм) .
Прыклад 2. Вызначыць работу выхаду электронаў з рэчыва, калі
вядома, што пры апраменьванні яго патокамі фатонаў ( = 400нм) узнікае
затрымліваючы патэнцыял 1В.
Дадзена:  = 400нм, U3 = 1B
А-?

10
 Рашэнне. Раўнанне Эйнштэйна для вонкавага фотаэфекту праз
c
затрымліваючы патэнцыял мае наступны выглад: h  A  eU 3 , адкуль работа

c
выхаду электронаў з рэчыва Ah  eU 3 .

Лікавае значэнне:
A  [(6,62  10 34  3  10 8 / 400  10 9 )  1,6  10 19  1] / 1,6  10 19  2,1(эВ) .
Прыклад 3. Для пласцінкі з нікеля затрымліваючы патэнцыял 2,5В, а
з невядомага рэчыва – 3,5В. Вызначыць работу выхаду электронаў з гэтага
рэчыва, калі частата выпраменьвання, што падае на пласцінку, застаецца
пастаяннай.
Дадзена: U1 = 2,5B, U2 = 3,5B,  = const
A-?
Рашэнне. Запішам раўнанне Эйнштэйна для двух выпадкаў:
h  A 1  eU 1 , h  A 2  eU 2 . Прыраўняем гэтыя дзве роўнасці A 1  eU1  A 2  eU 2 ,
адкуль A 2  A 1  e( U 2  U1 ). Работа выхаду для нікеля A1  5эВ .
Лікавае значэнне: A 2  5  1  (3,5  2,5)  4(эВ) .
Прыклад 4. Вызначыць максімальную кінетычную энергію
фотаэлектронаў, якія падлятаюць да цынкавага анода, пры апраменьванні
цэзіевага катода выпраменьваннем з даўжынёй хвалі 300нм. Электроды
вакуумнага фотаэлемента злучаны правадніком.
Дадзена:  = 300нм
Ек max - ?
Рашэнне. Максімальная кінетычная энергія фотаэлектронаў можа
c hc
быць вызначана з раўнання Эйнштэйна h  A  E k max , адкуль E k max   A.
 
Калі электроды фотаэлемента злучаны, то трэба мець на ўвазе, што пры
гэтым узнікае кантактная рознасць патэнцыялаў, якая вызначаецца рознасцю
работ выхаду электронаў з рэчыва анода і катода A  A a  A k . У выніку
c c
атрымліваем E k max  h  A k  A  h  A a . Работа выхаду электронаў для цынка
 
A a  4эВ .
Лікавае значэнне:
E k max  (6,62  10 34  3  108 /(300  10 9  1,6  10 19 ))  4  0,14( эВ) .
Прыклад 5. Вызначыць максімальную скорасць фотаэлектронаў, якія
вырываюцца з паверхі серабра пад уздзеяннем -выпраменьвання з частатой
1,21.1020Гц.
Дадзена:  = 1,21.1020Гц, А = 4,7эВ
max - ?
Рашэнне. Энергія -кванта
  h  6,62  10  1,21  10 / 1,6  10  0,5(МэВ) . У дадзеным выпадку   A , таму
34 20 13

максімальная кінетычная энергія электрона роўная энергіі -кванта:

E k max   .

11
 1
Згодна рэлятывісцкай тэорыі E k  mc 2  mo c 2  mo c 2 (  1).
1  2
Максімальнай скорасці фотаэлектрона max адпавядае максімальная
кінетычная энергія Еk max.
mo c 2
Такім чынам,   1  ( 2 , дзе
) m 0  9,1  10 31 кг – маса спакою
E k max  mo c
электрона, с  3  10 8 м / с – скорасць святла ў вакууме. Пасля падстаноўкі даных
  0,75 . У выніку атрымліваем, што  max  c .

Лікавае значэнне:  max  3  108  0,75  225(Мм / с) .

3.1. Чаму роўная чырвоная мяжа для цэзію?

3.2. З фотакатода ў адзінку часу вылятае 10 10с-1 электронаў. Чаму
роўны ток насычэння, які ствараецца гэтымі электронамі?
3.3. Вызначыць работу выхаду электронаў з паверхні медзі, чырвоная
мяжа для якой роўная 1,08.1015Гц.
3.4. Вызначыць энергію фатонаў, пад уздзеяннем якіх фотаэлектроны,
якія вылятаюць з нікелевага катоду, набываюць максімальную скорасць
1Мм/с.
3.5. Пад уздзеяннем фатонаў з энергіяй 8эВ фотаэлектроны, што
вылятаюць з малібдэнавага катоду, маюць максімальную кінетычную энергію
3,8эВ. Чаму роўная работа выхаду электронаў з малібдэну?
3.6. Чырвоная мяжа некатарага металу 1,5.1015Гц. Вызначыць
даўжыню хвалі выпраменьвання, якое вырывае з гэтага металу электроны і
надае ім скорасць 1,2Мм/с.
3.7. Вызначыць мінімальнае значэнне энергіі фатона, які вырывае
фотаэлектрон з металу, чырвоная мяжа для якога роўная 300нм.
3.8. Пры апраменьванні меднага шарыка рэнтгенаўскім
выпраменьваннем ён зараджаецца да патэнцыяла 1,74В. Чаму роўная
даўжыня хвалі гэтага выпраменьвання?
3.9. Пры апраменьванні металічнай паверхні выпраменьваннем з
частатой 5.1014Гц яна зараджаецца да патэнцыялу 1,5В. Які патэнцыял
ўзнікне на гэтай паверхні пры апраменьванні яе выпраменьваннем з частатой
1015Гц?
3.10. Як змянілася даўжыня хвалі выпраменьвання, якое падала на
цынкавую паверхню, калі затрымліваючы патэнцыял, які быў роўны 1,3В,
павялічыўся ў 2 разы?
3.11. Вызначыць максімальную скорасць фотаэлектронаў, якія
вырываюцца з металу пад уздзеяннем -выпраменьвання з частатой 1018Гц.
3.12. Пры апраменьванні металічнай паверхні -квантамі з яе
вырываюцца фотаэлектроны з максімальнай скорасцю 291Мм/с. Чаму роўная
энергія -кванта?
3.13. На паверхню металу падае монахраматычнае святло з даўжынёй
хвалі 200нм. Каб спыніць фотаэфект неабходна падаць на гэтую паверхню

12
затрымліваючы патэнцыял не меншы чым 1,2В. Вызначыць работу выхаду
электронаў з гэтага металу.
3.14. Вызначыць энергію фатона пад уздзеяннем якога з цынку
вырываецца электрон, які валодае імпульсам роўным 3,5.10-25кг.м/с.
3.15. Фатон, рэлятывісцкая маса якога роўная 1,0 .10-35кг, вырывае з
металічнай паверхні электрон, імпульс якога роўны 3.10-25кг.м/с. Знайсці
работу выхаду электрона з гэтага металу.
3.16. За вызначаны час фотаэлемент паглынуў 5.10-5Дж энергіі
монахраматычнага выпраменьвання з даўжынёй хвалі 600нм. Знайсці
колькасць электронаў праводнасці, што ўзніклі пры гэтым.
3.17. Даўжыня хвалі выпраменьвання, якое падае на фотакатод,
змяняецца ад 600нм да 550нм. Знайсці стасунак максімальных скарасцей
электронаў, якія вылятаюць з катода, калі чырвоная мяжа матэрыялу катода
роўная 700нм.
3.18. Вызначыць пастаянную Планка па наступных
экперыментальных даных: пры частаце святла, што падае на фотаэлемент,
7,55.1014Гц затрымліваючы патэнцыял роўны 2В, а пры частаце 3,93 .1014Гц
затрымліваючы патэнцыял 0,5В.
3.19. Пад уздзеяннем выпраменьвання з даўжынёй хвалі 200нм з
паверхні цынку вылятае электрон, які адразу трапляе ў затрымліваючае
электрычнае поле напружаннасцю 10В/см. На якой адлегласці ад паверхні
цынку электрон будзе праз 1нс?
3.20. Фотаэлектрон, які вылятае з паверхні малібдэну пад уздзеяннем
выпраменьвання з частатой 1,5.1015Гц, трапляе ў аднароднае магнітнае поле ў
напрамку перпендыкулярным магнітным сілавым лініям. Вызначыць
магнітную індукцыю поля, калі радыус траекторыі электрона роўны 0,5мкм.

4. Ціск выпраменьвання
Ціск выпраменьвання пры яго нармальным падзенні на паверхню
Ф I
p (1   ) ці p (1   ) , дзе Ф – паток выпраменьвання, I – яго
Sc c
інтэнсіўнасць, S – плошча паверхні, с – скорасць святла ў вакууме,  -
каэфіцыент адбіцця.

Прыклад 1. Паток выпраменьвання магутнасцю 10Вт нармальна

падае на паверхню плошчай 10см 2, каэфіцыент адбіцця якой 0,6. Чаму роўны
ціск выпраменьвання на гэту паверхню?
Дадзена: N = 10Вт, S = 10см2,  = 0,6
р-?
Ф
Рашэнне. Ціск выпраменьвання вызначаецца роўнасцю p (1   ) ,
Sc
дзе Ф  N – паток выпраменьвання, які роўны яго магутнасці. Такім чынам,
N
p (1   ).
Sc
Лікавае значэнне: p  10  (1  0,6) /(10  10 4  3  10 8 )  0,53(мкПа ) .

13
 Прыклад 2. Ціск монахраматычнага выпраменьвання ( = 600нм) на
паверхню, з каэфіцыентам адбіцця 0,8, роўны 0,1мкПа. Вызначыць колькасць
фатонаў, якія падаюць на паверхню 1см2 за 1с.
Дадзена:  = 600нм, р = 0,1мкПа, S = 1см2, t = 1c
N-?
Ф
Рашэнне. З дапамогай формулы p (1   ) вызначаем ціск
Sc
выпраменьвання. Паток выпраменьвання роўны Ф  E / t, E  N  Nhc /  -
поўная энергія выпраменьвання, што падае на дадзеную паверхню. У выніку
Nh pSt
атрымліваем, што ціск p (1  ), адкуль колькасць фатонаў N  .
St h (1  )
Лікавае значэнне: N  0,1  10 6  600  10 9  10 4  1  /(6,62  10 34  (1  0,8))  5  1015
.
Прыклад 3. На люстэркавую паверхню плошчай 1,5см2 падае святло,
інтэнсіўнасць якога роўная 0,1МВт/м2. Вызначыць імпульс, які атрымае гэта
паверхня за 1с.
Дадзена:  = 1, S = 1,5см2, І = 0,1МВт/м2, t = 1c
k-?
Рашэнне. Імпульс, які атрымае паверхня, k  Ft , дзе F  pS – сіла
I
ціску святла. Пры гэтым p (1  ). Такім чынам, велічыня імпульсу
c
ISt
k (1  ).
c
Лікавае значэнне: k  0,1  106  1,5  10 4  1  (1  1) / 3  108  10 7 (кг  м / с) .
Прыклад 4. Шарападобны спадарожнік, дыяметр якога 40м, рухаецца
вакол Зямлі за межамі яе атмасферы. Каэфіцыент адбіцця сонечнага святла
паверхняй спадарожніка роўны 0,9. Ведаючы сонечную пастаянную (гл.
задачу №1.9), вызначыць сілу светлавога ціску на спадарожнік.
Дадзена: d = 40м,  = 0,9, С = 1,4кВт/м2
F-?
I
Рашэнне. Ціск сонечнага святла вызначаецца з роўнасці p (1  ),
c
дзе I  C . Сіла ціску F  pS , дзе S  d 2 / 4 – плошча праекцыі паверхні шара
на плоскасць перпендыкулярную сонечным прамяням. У выніку
C d2
атрымліваем, што сіла ціску F  (1  ).
c 4
Лікавае значэнне: F  1,4  10 3  3,14  (40) 2  (1  0,9) /(3  10 8  4)  11(мН ) .

4.1. Інтэнсіўнасць выпраменьвання, якое перпендыкулярна падае на

паверхню, роўная 10кВт/м2. Вызначыць ціск гэтага выпраменьвання на
паверхню, каэфіцыент адбіцця якой 0,8.
4.2. Выпраменьванне з энергіяй 20Дж нармальна падае на пляцоўку
плошчай 4см2 на працягу 1мін. Вызначыць ціск у выпадку поўнага адбіцця
гэтага выпраменьвання дадзенай пляцоўкай.

14
 4.3. Ціск сонечнага святла на паверхню Зямлі 4,7 .10-4Па. Вызначыць
энергію выпраменьвання, што падае за 1с на 1м 2 зямной паверхні, якая
поўнасцю яе паглынае.
4.4. На люстэрка з каэфіцыентам адбіцця 0,95 і плошчай 10см 2
штосекундна падае 1018 фатонаў. Вызначыць даўжыню хвалі
выпраменьвання, калі яго ціск 3мкПа.
4.5. На люстэрка дыяметрам 3см нармальна падае святло магутнасцю
56мВт. Вызначыць каэфіцыент адбіцця люстэркавай паверхні, калі ціск на яе
складае 0,5мкПа.
4.6. На абсалютна чорную паверхню плошчай 2м2 кожную мінуту
падае 3.1017 фатонаў. Вызначыць частату выпраменьвання, калі яно стварае на
дадзенай паверхні ціск у 40нПа.
4.7. Ціск святла на 1мм2 абсалютна чорнай паверхні 1Па. Колькі
фатонаў падае на гэту паверхню за 1с пры даўжыні хвалі 550нм?
4.8. На працягу 2с на абсалютна чорную паверхню плошчай 1см2
падае 2.1018 фатонаў, што стварае на паверхні ціск у 16,5мкПа. Чаму роўны
імпульс фатона?
4.9. Электрычная сферычная лямпа, з часткова пасярэбраннай унутры
сценкай, спажывае магутнасць 100Вт, 50% якой затрачваецца на
выпраменьванне. На пасярэбранную сценку з каэфіцыентам адбіцця 0,9
ствараецца ціск 1мкПа. Вызначыць дыяметр лямпы.
4.10. Электрычная лямпа магутнасцю 60Вт 45% энергіі затрачвае на
выпраменьванне. Які ціск стварае выпраменьванне лямпы на паверхні з
каэфіцыентам адбіцця 0,8, якая знаходзіцца на адлегласці 2м ад лямпы?
4.11. Знайсці ціск святла на сценкі сферычнай лямпы магутнасцю
100Вт, радыус колбы якой 5см. Сценкі лямпы адбіваюць 4% і прапускаюць
6% святла, якое падае на іх. Лічыць, што 60% магутнасці лямпы ідзе на
выпраменьванне.
4.12. Метэарыт як абсалютна чорнае цела знаходзіцца на арбіце Зямлі.
У колькі разоў сіла прыцяжэння яго да Сонца большая за сілу светлавога
ціску, калі шчыльнасць рэчыва метэарыта 6,5.103кг/м3, а яго дыяметр 1,5мм?
4.13. На абсалютна чорную паверхню падае паралельны пучок
монахраматычнага святла з даўжынёй хвалі 650нм і стварае на ёй ціск
0,5мкПа. Вызначыць канцэнтрацыю фатонаў у светлавым пучку.
4.14. Імпульс лазернага пучка працягласцю 0,3мс роўны 4,5.10-8кг.м/с.
Вызначыць ціск лазернага выпраменьвання на паверхню з каэфіцыентам
адбіцця 0,8, калі плошча папярочнага сячэння пучка 0,5см2.
4.15. Пры аднолькавай колькасці фатонаў, што падаюць на адну і тую
ж паверхню, ціск святла з даўжынёй хвалі 450нм у 1,5 раза большы, чым пры
другой даўжыні хвалі. Вызначыць гэту даўжыню хвалі.
4.16. Монахраматычнае выпраменьванне з даўжынёй хвалі 550нм
падае нармальна на абсалютна адбівальную плоскую паверхню і цісне на яе з
сілай 15нН. Колькі фатонаў падае на гэту паверхню за 1с?

15
 4.17. Паралельны пучок светлавых прамянёў з інтэнсіўнасцю
1,4кВт/м2 падае на шарык, які ідэальна паглынае святло і мае радыус 1см.
Вызначыць сілу ціску святла на паверхню шарыка.
4.18. Частка сценкі колбы электралямпы радыусам 4см пасярэбрана (
= 0,8). Лямпа спажывае магутнасць 50Вт, з якіх 90% ідзе на выпраменьванне.
Ціск газу ў колбе лямпы 1,5мкПа. Знайсці стасунак ціску святла да ціску газу.
4.19. Паток выпраменьвання 600Вт падае на круглае плоскае
люстэрка дыяметрам 2см, якое знаходзіцца на адлегласці 1м ад лямпы.
Вызначыць сілу светлавога ціску на люстэрка, калі яно ідэальна адбівае
святло.
4.20. У выніку апраменьвання абсалютна чорнай плацінавай пласцінкі
масай 1г і плошчай 10см2 на яе паверхні ствараецца ціск 50нПа. Вызначыць
змяненне тэмпературы пласцінкі за 10с. Працэс лічыць адыабатным.

5. Эфект Комптана
Змяненне даўжыні хвалі фатона пры рассейванні яго на свабодным
электроне, які знаходзіцца ў стане спакою, вызначаецца роўнасцю:
2h 2h 
  (1  cos ) ці   sin 2 .
m 0e c m 0e c 2
h
Комптанаўская даўжыня хвалі c   2,43пм.
m 0e c

Прыклад 1. Фатон з энергіяй 0,75МэВ рассеяўся пад вуглом 60 0.

Вызначыць энергію рассеянага фатона.
Дадзена: о = 0,75МэВ,  = 600
-?
Рашэнне. Энергія рассеянага фатона   hc /  , а даўжыня хвалі, якая
яму адпавядае,  = о + . Змяненне даўжыні хвалі пры комптанаўскім

рассейванні   2 c sin 2 . Першапачатковая даўжыня хвалі  0  hc /  0 . Такім
2
hc hc hc o
   .
чынам,  o   hc  
 2 c sin 2 hc  2 o  c sin 2
o 2 2
Лікавае значэнне:
  6,62  10 34  3  10 8  0,75  1,6  10 13 /(6,62  10 34  3  10 8  2  0,75  1,6  10 13  2,43  10 12  0,5 2 ) 
 0,43( МэВ) .
Прыклад 2. Пры сутыкненні фатона са свабодным электронам ён
перадаў электрону 10% сваёй энергіі. Чаму роўная даўжыня хвалі рассеянага
выпраменьвання, калі яе значэнне да рассейвання 24пм?
Дадзена:  = 10%, о = 24пм
-?
Рашэнне. Згодна закону захавання энергіі  0    E k , дзе E k   0 -
кінетычная энергія электрона аддачы. Такім чынам,  0     0 , адкуль энергія

16
рассеянага фатона    0 (1  ). З улікам роўнасцей   hc /  і  0  hc /  0 ,
hc hc 0
атрымліваем  (1  ). Даўжыня хвалі рассеянага фатона  .
 0 1 
Лікавае значэнне:   24 /(1  0,1)  26,7(пм) .
Прыклад 3. Якую энергію атрымаў комптанаўскі электрон аддачы
пры рассейванні фатона пад вуглом 1800, калі першапачатковая даўжыня хвалі
5пм?
Дадзена:  = 1800, о = 5пм
Ек - ?
Рашэнне. З закону захавання энергіі вынікае, што E k   0   , дзе
 0  hc /  0 і   hc /  - энергіі фатона да рассейвання і пасля яго. Пры гэтым
   0   , а змяненне даўжыні хвалі вызначаецца формулай Комптана
hc hc 1 1
 Ek    hc(  ).
  2 c sin 2 . У выніку атрымліваем o  o 2 
2  o  2 c sin
2
Лікавае значэнне:
E k  6,62  10 34  3  108 ((1 / 5  1012 )  (1 /(5  1012  2  2,43  10 12  1)))  0,125(МэВ) .
Прыклад 4. Фатон з энергіяй 0,75МэВ рассеяўся на свабодным
электроне пад вуглом 600. Вызначыць імпульс электрона аддачы.
Дадзена: о = 0,75МэВ,  = 600
р-?
1
Рашэнне. Для рэлятывісцкага электрона p E k ( E k  2 E o ) , дзе
c
Ek   o  
- кінетычная энергія электрона аддачы, E o  m o c 2  0,512МэВ -
энергія спакою электрона. З дапамогай формулы Комптана вызначаем

змяненне даўжыні хвалі   2 c sin 2 . Энергія рассеянага фатона
2
hc hc hc
   .
  o   hc  Разлікі даюць, што   0,43МэВ , а E k  0,32МэВ .
 2 c sin 2
o 2
У выніку атрымліваецца, што імпульс электрона аддачы роўны
13 22
p 0,32(0,32  2  0,512)  (1,6  10 ) / 3  10  3,5  10
2 8
(кг  м / с).

5.1. Фатон рэнтгенаўскага выпраменьвання рассеяўся пад вуглом 60 0

на свабодным электроне. Чаму роўнае комптанаўскае змяненне даўжыні
хвалі?
5.2. Вызначыць даўжыню хвалі рассеянага пад вуглом 1800
рэнтгенаўскага выпраменьвання, калі яго даўжыня хвалі да рассейвання
55,2пм.
5.3. Комптанаўскае змяненне даўжыні хвалі роўнае яго максімальнаму
значэнню. Вызначыць вугал рассейвання, які адпавядае гэтаму выпадку.
5.4. Вызначыць даўжыню хвалі рэнтгенаўскага выпраменьвання, калі
пры максімальным коптанаўскім рассейванні яго даўжыня хвалі стала роўнай
30,0пм.

17
 5.5. Фатон, якому адпавядае даўжыня хвалі 700нм, рассейваецца пад
вуглом 900 на свабодным электроне. Якую долю першапачатковай энергіі
губляе пры гэтым фатон?
5.6. Фатон, якому адпавядае даўжыня хвалі 0,1нм, рассейваецца пад
вуглом 1800 на свабодным электроне. Якую скорасць набывае пры гэтым
электрон аддачы?
5.7. Гама-квант з энергіяй 1МэВ рассейваецца пад вуглом 900 на
свабодным пратоне, які знаходзіцца ў стане спакою. Якую кінетычную
энергію набывае пры гэтым пратон?
5.8. Пры комптанаўскім рассейванні фатона на свабодным электроне
пад вуглом 600 электрон атрымлівае 1% першапачатковай энергіі фатона.
Вызначыць гэту энергію фатона.
5.9. У выніку комптанаўскага рассейвання пад вуглом 90 0 энергія
першапачатковага фатона размяркоўваецца пароўну паміж фатонам
рассеянным і электронам аддачы. Знайсці імпульс рассеянага фатона.
5.10. Пры комптанаўскім рассейванні фатона з энергіяй 0,6МэВ
даўжыня хвалі змянілася на 20%. Вызначыць энергію электрона аддачы.
5.11. Фатон рэнтгенаўскага выпраменьвання, якому адпавядае
даўжыня хвалі 20пм, рассейваецца пад вуглом 90 0. Знайсці імпульс электрона
аддачы.
5.12. Імпульс фатона, які рассеяўся на свабодным электроне пад
вуглом 1800, роўны 2,4.10-23кг.м/с. Чаму роўны імпульс першапачатковага
фатона?
5.13. Фатон з імпульсам 3,4.10-9МэВ.с/м рассеяўся на свабодным
электроне, у выніку чаго яго імпульс стаў роўным 8,5 .10-10МэВ.с/м.
Вызначыць вугал комптанаўскага рассейвання дадзенага фатона.
5.14. Вызначыць першапачатковую даўжыню хвалі фатона, калі
вядома, што максімальная кінетычная энергія электрона аддачы роўная
0,2МэВ.
5.15. Фатон, энергія якога 10кэВ, рассейваецца на свабодным
электроне пад вуглом 600. Якая частка энергіі фатона перадаецца пры гэтым
электрону аддачы?
5.16. Комптанаўскія электроны аддачы пад уздзеяннем магнітнага
поля (В = 0,02Тл) утвараюць у камеры Вільсана трэкі з радыусам крывізны
2,4см. Вызначыць мінімальную энергію рэнтгенаўскіх фатонаў, якія могуць
ствараць такія электроны аддачы.
5.17. Вызначыць энергію фатона, якому адпавядае даўжыня хвалі,
роўная комптанаўскай даўжыні хвалі нейтрона.
5.18. Даўжыні хваль першапачатковага і рассеянага фатонаў
адпаведна роўныя 3пм і 5пм. Вызначыць імпульс комптанаўскага электрона
аддачы.
5.19. Фатон рассеяўся на рэлятывісцкім электроне пад вуглом 60 0.
Знайсці комптанаўскае змяненне даўжыні хвалі фатона, калі электрон у
выніку сутыкнення з фатонам спыніўся.

18
 5.20. У выніку сутыкнення фатона са свабодным электронам, фатон
рассейваецца пад вуглом 900, а электрон пад вуглом 300. Вызначыць энергію
фатона да рассейвання.

II. Асновы квантавай механікі

6. Хвалі дэ Бройля
h
Даўжыня хвалі дэ Бройля:  .
m
E    энергія часціцы, якая рухаецца са скорасцю .
  2 
Імпульс часціцы p  k , дзе k  лік хвалевага вектара k.


Фазавая скорасць хваль дэ Бройля:  , групавая скорасць хваль
k
d
дэ Бройля: u .
dk

Прыклад 1. Вызначыць даўжыню хвалі рэлятывісцкага электрона, які

прайшоў паскараючую рознасць патэнцыялаў 500кВ.
Дадзена: U = 500кВ
-?
Рашэнне. Імпульс рэлятывісцкай часціцы вызначаецца роўнасцю
1
p
c
E k (E k  2E o ), дзе E k  eU  кінетычная энергія часціцы, а Eo  moc2 
h hc
энергія спакою. Такім чынам, даўжыня хвалі   .
p eU(eU  2m o c 2 )
Лікавае значэнне:
  6,62  10 34  3  108 / 1,6  10 19  5  105 (1,6  10 19  5  10 5  2  9,1  10 31  (3  108 ) 2 )  1,42(пм ).
Прыклад 2. Знайсці кінетычную энергію электрона, для якога
комптанаўская і дэбройлеўская даўжыні хваляў роўныя.
Дадзена: с = d
Ek - ?
mo
Рашэнне. З формулы залежнасці масы ад скорасці m
1  ( 2 / c 2 )
h h
маем, што m 2 c 2  m 2  2  m o2 c 2 . Згодна ўмовы задачы  m o c  m.
m o c m , адкуль
Такім чынам, m 2 c 2  2m o2 c 2 ці (E k  E o ) 2  2E o . З апошняй роўнасці атрымліваем
выраз для кінетычнай энергіі электрона E k  E o ( 2  1)  m o c 2 ( 2  1).
Лікавае значэнне: E k  9,1  10 31  (3  10 8 ) 2 ( 2  1) / 1,6  10 13  0,21(МэВ).
Прыклад 3. Вызначыць даўжыню хвалі, якая адпавядае руху малекул
кіслароду пры тэмпературы 300К.
Дадзена: Т = 300К
-?

19
 h M
Рашэнне. Даўжыня хвалі дэ Бройля  дзе m 
N A маса
,
m
малекулы кіслароду;   3RT / M  сярэдняя квадратычная скорасць руху
малекул. Такім чынам, даўжыня хвалі   hN A / 3RTM .
Лікавае значэнне:   6,62  10  6,02  10 / 3  8,31  32  10  300  25,7(пм).
34 23 3

Прыклад 4. Вызначыць фазавую і групавую скорасці хваль дэ Бройля

для электрона, які прайшоў паскараючую рознасць патэнцыялаў 100кВ.
Дадзена:  = 100кВ
ф - ? U - ?
Рашэнне. Запішам раўнанне плоскай хвалі ў комплекснай форме
i
y  A exp(i(t  kx )) ці y  A exp( (Et  px )). З умовы пастаянства фазы

Et  px  const атрымліваем, што E  pdx / dt  0, адкуль фазавая скорасць
2 2
dx E mc c
ф 
dt
 
p m


, дзе  - скорасць руху часціцы. Групавая скорасць
d dE
U  . Калі ўлічыць, што E  c p 2  m o2 c 2 , то
dk dp
U  cp p 2  m o2 c 2  c 2 p / E  c 2 m / mc 2  . Для   10 4 В разглядаем электрон як
1 mo
рэлятывісцкую часціцу, таму m  eU(eU  2m o c 2 ) , дзе m .
c 1  ( 2 / c 2 )
Разлікі паказваюць, што   165Мм / с. Такім чынам, фазавая скорасць хваль
дэ Бройля  ф  545Мм / с , а групавая – U  165Мм / с .

6.1. Вызначыць даўжыню хвалі дэ Бройля, якая адпавядае руху -

часціцы са скорасцю 5Мм/с.
6.2. Вызначыць даўжыню хвалі дэ Бройля, якая адпавядае руху
цеплавога нейтрона ( = 0,025эВ).
6.3. Сінхрафазатрон дае паскораны пучок пратонаў з энергіяй 8ГэВ.
Якая даўжыня хвалі дэ Бройля адпавядае пратону дадзенага пучка?
6.4. Бэтатрон паскарае электроны да энергіі 50МэВ. Вызначыць
даўжыню хвалі дэ Бройля, якая адпавядае такому паскоранаму электрону.
6.5. Электроны паскараюцца рознасцю патэнцыялаў 100В. Знайсці
групавую і фазавую скорасці хваль дэ Бройля для дадзенга электрона.
6.6. Вызначыць даўжыню хвалі дэ Бройля, якая адпавядае руху
малекулы вадароду пры тэмпературы 270С.
6.7. Часціца рэчыва, радыус якой 1мкм і шчыльнасць 2600кг/м 3,
валодае кінетычнай энергіяй 20пэВ. Чаму роўная даўжыня хвалі дэ Бройля,
якая адпавядае руху гэтай часціцы?
6.8. Электрону, які рухаецца, адпавядае даўжыня хвалі дэ Бройля
0,20нм. Чаму роўны імпульс гэтага электрона?
6.9. Вызначыць кінетычную энергію электрона, пры якой яго
дэбройлеўская даўжыня хвалі ў два разы большая комптанаўскай.
6.10. Руху зараджанай часціцы ў электрычным полі з рознасцю
патэнцыялаў 200В адпавядае даўжыня хвалі дэ Бройля 2,03пм. Чаму роўная

20
маса гэтай часціцы, калі яе зарад па абсалютнай велічыні роўны зараду
электрона?
6.11. Пратону, які рухаецца па акружнасці радыусам 1см у
аднародным магнітным полі, адпавядае даўжыня хвалі дэ Бройля 10пм.
Вызначыць магнітную індукцыю гэтага поля.
6.12. Даўжыня хвалі дэ Бройля для электрона ў два разы большая чым
для пратона. Знайсці стасунак іх скарасцей.
6.13. Вызначыць даўжыню хвалі дэ Бройля для электрона, у якога
рэлятывісцкая маса роўная 5,25.10-30кг.
6.14. Вызначыць даўжыню хвалі дэ Бройля для электрона, які
рухаецца са скорасцю 0,9с (с – скорасць святла ў вакууме).
6.15. Вызначыць даўжыню хвалі дэ Бройля, якая адпавядае
фотаэлектрону, які вырываецца з паверхні цэзію (А = 1,97эВ) пад уздзеяннем
выпраменьвання з даўжынёй хвалі 75нм.
6.16. У доследзе Дэвісана і Джэрмера электронны пучок, які прайшоў
паскараючую рознасць патэнцыялаў 200В, падаў нармальна на
монакрышталь з пастаяннай рашоткі 0,35нм. Пад якім вуглом назіраўся другі
дыфракцыйны максімум?
6.17. Вызначыць дыяметр першага кольца электронаграмы, якая
атрымалася ў доследзе Томсана і Тартакоўскага пры наступных параметрах
эксперыментальнай устаноўкі: пастаянная рашоткі рассейвальніка 0,235нм;
адлегласць ад рассейвальніка да экрана 0,3м; вугал дыфракцыі 50;
паскараючая рознасць патэнцыялаў 50кВ.
6.18. Электронны пучок пры праходжанні шчыліны шырынёй 0,5мкм
стварае дыфракцыйную карціну на экране, які размешчаны на адлегласці
50см ад шчыліны. Знайсці скорасць электронаў, калі шырыня цэнтральнага
дыфракцыйнага максімума 0,15мм.
6.19. Паскораны пучок электронаў нармальна падае на дыафрагму з
дзвюма шчылінамі, адлегласць паміж якімі 50мкм. На экране, які знаходзіцца
на адлегласці 70см ад дыафрагмы, утвараецца дыфракцыйная карціна з
адлегласцю паміж суседнімі максімумамі роўнай 4мкм. Вызначыць рознасць
патэнцыялаў, што паскарае электроны.
6.20. У выніку комптанаўскага рассейвання імпульс рэнтгенаўскага
фатона змяніўся ад 4.10-9МэВ.с/м да 9.10-10МэВ.с/м. Чаму роўная даўжыня
хвалі дэ Бройля, якая адпавядае электрону аддачы?

7. Суадносіны невызначальнасцей Гейзенберга

Суадносіны невызначальнасцей Гейзенберга:
- для каардынаты і праекцыі імпульса часціцы X  p x  ,
- для энергіі і часу E  t  .

Прыклад 1. Паказаць, што невызначальнасць скорасці часціцы па

парадку велічыні роўная самой скорасці, калі невызначальнасць яе
каардынаты  2 , дзе  - дэбройлеўская даўжыня хвалі.
Дадзена: X   2
21
     ?
Рашэнне. Суадносіны невызначальнасцей Гейзенберга X  p x  ,

дзе p x  m x . З улікам умовы задачы атрымліваем m x  , дзе
2
h h
  даўжыня хвалі дэ Бройля. Такім чынам, m x  , адкуль
m m2
 x  .
Прыклад 2. Вызначыць шырыню спектральнай лініі выпраменьвання
атама, калі час яго жыцця ў узбуджаным стане 10-8с, а даўжыня хвалі
выпраменьвання 600нм.
Дадзена:  = 10-8,  = 600нм
 - ?
Рашэнне. Суадносіны невызначальнасцей Гейзенберга E  t  .
Энергія фатонаў, якія выпраменьваюцца атамамі, мае роскід, роўны шырыні
ўзроўня ўзбуджанага стану   E , пры гэтым t  . Такім чынам,    .
2c
Як вядома, энергія фатона   2c / , модуль змянення якой   . У
2
2
выніку атрымліваем, што шырыня спектральнай лініі   .
2c
Лікавае значэнне:   (6  10 7 ) 2 /( 2  3,14  3  108  10 8 )  2  10 14 ( м)  20(фм ).
Прыклад 3. Ацаніць мінімальна магчымую энергію гарманічнага
асцылятара, частата ваганняў якога .
Дадзена: 
Еmin- ?
Рашэнне. Калі пад гарманічным асцылятарам разумець часціцу, якая
рухаецца ў аднамерным патэнцыяльным полі, то поўная энергія
p 2 kX 2
E  E кін  E пат   . Суадносіны невызначальнасцей Гензенберга
2m 2
X  p x  . З улікам таго, што p x  p, X  X , маем p  / X, што дае
2 2
 kX dE
E  . З умовы пастаянства поўнай энергіі  0, атрымліваем
2mX 2
2 dX
2
выраз для каардынаты X 4 , які адпавядае мінімальнаму значэнню
km
энергіі E min   k / m , дзе k  m 2 . Такім чынам, E min  .

7.1. Чаму роўная невызначальнасць праекцыі імпульсу часціцы, калі

невызначальнасць яе каардынаты пры прамалінейным руху роўная 1нм?
7.2. Якая невызначальнасць скорасці электрона ў атаме, калі
невызначальнасць яго каардынаты парадку 0,1нм?
7.3. Невызначальнасць скорасці часціцы, якая рухаецца ў адным
напрамку, 100м/с. Чаму роўная невызначальнасць каардынаты гэтай часціцы?
7.4. Час жыцця ўзбуджанага стану 10 -8с. З якой дакладнасцю можна
вызначыць энергію гэтага стану?

22
 7.5. Вызначыць невызначальнасць скорасці для шарыка масай 1г і
электрона, пры аднолькавай невызначальнасці іх каардынаты, якая роўная 10 -
7
м. Зрабіць адпаведныя высновы.
7.6. Ацаніць шырыню неўзбуджанага (асноўнага) энергетычнага
ўзроўню атама вадароду.
7.7. Чаму роўная невызначальнасць каардынаты малекулы аргону,
якая ўдзельнічае ў цеплавым руху пры тэмпературы 500К?
7.8. Чаму роўная невызначальнасць кінетычнай энергіі электрона ў
няўзбуджанным стане ў атаме вадароду? Невызначальнасць каардынаты
электрона пряняць роўнай памерам атама (Х10-10м).
7.9. Ацаніць адносную невызначальнасць скорасці электрона з
кінетычнай энергіяй 5эВ, які знаходзіцца ў вобласці прасторы памерам 0,1нм.
7.10. Вызначыць адносную шырыню спектральнай лініі ( = 500нм),
якую выпраменьвае атам, калі час яго жыцця ў узбуджаным стане 10-8с.
7.11. Ацаніць мінімальна магчымую энергію электрона ў атаме
вадароду.
7.12. Ацаніць найбольшую энергію сувязі электрона ў атаме вадароду,
радыус якога 10-10м.
7.13. Якой кінетычнай энергіяй павінен валодаць электрон, каб ён
змог пранікнуць у ядро атама, памеры якога 10-15м?
7.14. Ацаніць кінетычную энергію электронаў праводнасці ў метале,
калі іх канцэнтрацыя роўная 1023см-3.
7.15. Ведаючы, што ўдзельная энергія сувязі нуклона ў ядры
прыблізна роўная 10МэВ, ацаніць памеры атамнага ядра.
7.16. Ацаніць найбольшую энергію сувязі электрона ў вобласці
прасторы, радыус якой роўны радыусу атамнага ядра (r  10-15м). Зрабіць
адпаведныя высновы (гл. умову задачы 7.15.)
7.17. Вызначыць адносную невызначальнасць імпульсу часціцы, у
якой невызначальнасць каардынаты роўная дэбройлеўскай даўжыні хвалі.
7.18. Электрон рухаецца ў бэтатроне па акружнасці радыусам 2,5м са
скорасцю 0,99с. Знайсці невызначальнасць скорасці, калі радыус яго
траекторыі вызначаны з дакладнасцю 0,002%.
7.19. Скорасць электрона ў атаме вадароду прыкладна роўная 10Мм/с.
Радыус атама  5,10-11м. Невызначальнасць радыуса арбіты электрона складае
1% ад радыуса атама. Ці ёсць сэнс гаварыць аб руху электрона па вызначанай
траекторыі?
7.20. У цеплавой раўнавазе ў паветры пры нармальных умовах
знаходзяцца сферычныя пылінкі масай 10-15г. Шчыльнасць рэчыва пылінак
2.103кг/м3. Ці можна ўстанавіць адхіленне руху пылінак ад законаў класічнай
механікі?

8. Раўнанне Шродзінгера
Часовае раўнанне Шродзінгера:
2 
   U  i .
2m t
23
 Стацыянарнае раўнанне Шродзінгера:
2m
  ( E  U )   0.
2
Аператар Лапласа:
2 2 2
   .
X 2 Y 2 Z 2
Хвалевая функцыя, якая апісвае аднамерны рух свабоднай часціцы
i
 ( X , t )  A exp( ( pX  Et )).

Уласныя значэнні энергіі часціцы, якая знаходзіцца ў бясконца
глыбокай аднамернай патэнцыяльнай яме:
2 2 2
En  n .
2ml 2
Уласныя значэнні энергіі аднамернага гарманічнага асцылятара:
1
E n  (n  ).
2
Каэфіцыент празрыстасці патэнцыяльнага бар’ера:
x
2 2
D  exp[  2m(U  E ) dX ] .
 x1
Каэфіцыенты адбіцця (R) і праходжання (C) хваль дэ Бройля праз
нізкі патэнцыяльны бар’ер бясконцай шырыні (рыс.1.):
k1  k 2 2 4 k1 k 2
R( ) i C ,
k1  k 2 ( k1  k 2 ) 2

дзе k1 i k2 - хвалевыя лікі дэ Бройля ў

абласцях І і ІІ.
Каэфіцыент праламлення хваль дэ
Бройля на граніцы нізкага
патэнцыяльнага бар’ера:
1 k 2
n  .
 2 k1

Прыклад 1. Часціца знаходзіцца ў аднамернай прамавугольнай

бясконца глыбокай патэнцыяльнай яме шырынёй l (рыс.2.). Атрымаць выраз
для ўласных значэнняў энергіі часціцы.
Дадзена: l
En - ?
Рашэнне. Стацыянарнае аднамернае
 2  2m
раўнанне Шродзінгера:  ( E  U )   0. Рух
X 2  2
часціцы абмежаваны непранікальнымі сценкамі ямы,
таму  (0)   (l )  0. Для часціцы, якая знаходзіцца ў
патэнцыяльнай яме U  0 і раўнанне Шродзінгера

24
  2  2m 2m  2
мае выгляд  E  0. Абазначым 2
 k 2 , тады  k 2  0 
X 2  2  X 2
дыферэнцыяльнае раўнанне другога парадку, рашэннем якога з’яўляецца
функцыя  ( X )  a sin( kX  ). Для каардынат, якія адпавядаюць сценкам ямы,
маем  (0)  a sin   0, адкуль   0 і  (l )  a sin kl  0, што дае kl   n ці
n
k , дзе n  1, 2, 3,  , . Лік n0 быць не можа, паколькі ў гэтым
l
выпадку 0 і часціца не існуе. З выразаў для k атрымліваем, што
  2
2 2
En  n .
2ml 2
Прыклад 2. Часціца знаходзіцца ў глыбокай аднамернай
патэнцыяльнай яме шырынёй l (рыс.2.) з непранікальнымі сценкамі.
Атрымаць выраз для ўласных функцый, якія апісваюць паводзіны часціцы ў
патэнцыяльнай яме.
Дадзена: l
(x) - ?
Рашэнне. Запішам стацыянарнае аднамернае раўнанне Шродзінгера
 2  2m
 (E  U )  0. Рашэннем гэтага раўнання з’яўляецца функцыя
X 2  2
 (X )  a sin(kX  ). Для непранікальных сценак  (0)   (l)  0 , чаму адпавядае
n n
0 i kl   n , адкуль k . Такім чынам,  ( X)  a sin X . Згодна ўмовы
l l
X2 l
n
 (X) dX  1 , таму a 2  sin 2
2
нарміроўкі функцыі W dX  1. На канцах
X1 0
l
прамежка інтэгравання функцыя  ( X ) роўная нулю. Таму значэнне інтэграла
nX 1
будзе роўнае здабытку сярэдняга значэння sin 2
 на даўжыню прамежка
l 2
1 2 2 nX
l, г.зн., што a 2   l  1, адкуль a . У выніку атрымліваем (X)   sin .
2 l l l
Прыклад 3. Вызначыць імавернасць праходжання электрона (Е = 5эВ)
праз патэнцыяльны бар’ер, вышыня якога роўная 5,5эВ, а шырыня – 0,5нм.
Дадзена: Е = 5эВ, U = 5,5эВ, l = 0,5нм
W-?
Рашэнне. Імавернасць праходжання часціцы праз патэнцыяльны
бар’ер W вызначаецца каэфіцыентам яго празрыстасці
2
D  exp[ 2m(U  E )  l ]. Такім чынам, W  D .

Лікавае значэнне:
2
W  exp[ 2  9,1  10 31 (5,5  5)  1,6  10 19  10 10 ]  0,48.
1,05  10 34
Прыклад 4. Часціца знаходзіцца ў асноўным стане (n = 1) глыбокай
аднамернай патэнцыяльнай ямы шырынёй l. Вызначыць імавернасць
знаходжання часціцы ў вобласці 0 < X < l/3.
Дадзена: n = 1, l, 0 < X < l/3
W-?

25
 Рашэнне. Імавернасць знаходжання часціцы ў межах ад Х1 = 0 да Х2 =
X2
2 n
 ( X )
2
l/3 вызначаецца роўнасцю W  dX , дзе ( X )   sin X. Такім
X1
l l
X2 X
2 n 2 2 2 n
чынам, W  (  sin X ) dX   sin 2 XdX . З улікам суадносіны
X1
l l l X1 l
1  cos 2
sin 2   , знаходзім лікавае значэнне інтэграла:
2
l /3
1 2 n 1 l 2 n 1 1 2
W   (1  cos X ) dX  ( X  sin X ) |l0/ 3   sin  0,195.
l 0 l l 2n l 3 2 3

8.1. Атрымаць выраз для аднамернага часовага раўнання

Шродзінгера, калі рух часціцы ў сілавым полі з патэнцыяльнай энергіяй U,
i
апісваецца хвалевай функцыяй  ( X , t )  a exp[ ( pX  Et )].

8.2. З агульнага часовага раўнання Шродзінгера атрымаць выраз
стацыянарнага раўнання Шродзінгера.
8.3. Атрымаць выраз стацыянарнага раўнання Шродзінгера для
электрона, які знаходзіцца ў атаме вадароду.
8.4. Знайсці рашэнне агульнага раўнання Шродзінгера, у якога

часовая частка мае выгляд i  E.
t
8.5. Атрымаць выраз стацыянарнага аднамернага раўнання
Шродзінгера для свабоднага электрона.
8.6. Атрымаць выраз раўнання Шродзінгера для лінейнага
гарманічнага асцылятара, на які ўздзейнічае квазіпругкая сіла.
8.7. У глыбокай патэнцыяльнай яме ў асноўным стане знаходзіцца
электрон. Ацаніць сілу, з якой электрон дзейнічае на сценку ямы, шырыня
якой 10-10м.
8.8. Якую энергію неабходна патраціць каб перавесці лінейны
гарманічны асцылятар на першы ўзбуджаны ўзровень? Уласная частата
ваганняў асцылятара 1,5.1014Гц.
8.9. Уласная функцыя, якая апісвае стан часціцы ў глыбокай
n
патэнцыяльнай яме шырынёй 10-10м, мае выгляд  ( X )  c sin X. З дапамогай
l
умовы нарміроўкі функцыі вызначыць пастаянную с.
8.10. Электрон знаходзіцца ў глыбокай аднамернай патэнцыяльнай
яме шырынёй 0,5нм. Вызначыць найменьшую рознасць энергій двух суседніх
энергетычных узроўняў.
8.11. Часціца знаходзіцца ў асноўным стане (n=1) глыбокай
аднамернай патэнцыяльнай яме шырынёй l. Вызначыць імавернасць
l 2l
знаходжання часціцы ў вобласці X  .
3 3
8.12. Знайсці імавернасць праходжання электронам патэнцыяльнага
бар’ера шырынёй 0,5нм і вышынёй 0,4эВ, калі ён паскараецца электрычным
полем з рознасцю патэнцыялаў 0,3В.
26
 8.13. Якая імавернасць халоднай эмісіі электронаў з вальфраму, калі
паблізу электрода напружаннасць электрычнага поля 50ГВ/м?
8.14. На нізкі прамавугольны патэнцыяльны бар’ер бясконцай шырыні
(рыс.1.) падае паток электронаў з энергіяй 100эВ. Вызначыць вышыню
бар’ера, калі 10% электронаў адбіваецца.
8.15. Знайсці стасунак вышыні нізкага прамавугольнага
патэнцыяльнага бар’ера бясконцай шырыні (рыс.1.) да энергіі электронаў,
што падаюць на яго, калі каэфіцыент адбіцця роўны каэфіцыенту
праходжання.
8.16. Пры праходжанні нізкага патэнцыяльнага бар’ера бясконцай
шырыні (рыс.1.) пратонам з энергіяй 1МэВ яго дэбройлеўская даўжыня хвалі
змянілася на 1%. Вызначыць вышыню бар’ера.
8.17. Пратон і электрон паскараюцца аднолькавай па модулю
рознасцю патэнцыялаў 10кВ і праходзяць праз патэнцыяльны бар’ер
вышынёй 20кэВ і шырынёй 0,1пм. Як адрозніваюцца каэфіцыенты
празрыстасці бар’ера для гэтых часціц?
8.18. На прыкладзе нізкага прамавугольнага патэнцыяльнага бар’ера
бясконцай шырыні паказаць выкананне закону захавання шчыльнасці патоку
часціц, якія падаюць на яго, адбіваюцца і праходзяць скрозь бар’ер.
8.19. Вызначыць шчыльнасць патоку электронаў, якія прайшлі праз
нізкі прамавугольны патэнцыяльны бар’ер бясконцай шырыні вышынёй
0,91эВ. Энергія электронаў, што падаюць на бар’ер, роўная 1эВ.
8.20. Вызначыць энергію нулявых ваганняў і класічную амплітуду,
якая адпавядае гэтай энергіі, матэматычнага маятніка. Маса маятніка 10мг,
даўжыня 1см.

ІІІ. Фізіка атамаў і малекул

9. Мадэлі атама
k
Частата ваганняў электрона ў атаме па мадэлі Томсана  .
m
dN Ze 2 d
 na ( )2 ,
Формула Рэзерфорда: N 4 0 m 2
sin 4  дзе d  2 sin d.
2
Першы пастулат Бора: mr  n, n  1, 2, 3,....
Другі пастулат Бора: E  E кін  E пат  const .
Трэці пастулат Бора: h  E 2  E1 .
Радыус арбіты, скорасць і поўная энергія электрона ў
4 0  2
2
Ze 2
Z e m 2 2

вадародападобным іоне: r  n ,  , E .

2
Ze m 4 0 n 32 2  02  2 n 2

Прыклад 1. На аснове палажэнняў мадэлі Томсана ацаніць памеры

атама.
Дадзена: е = 1,6.10-19Кл, m = 9,1.10-31кг,  = 550нм

27
 r-?
Рашэнне. Згодна мадэлі Томсана атам уяўляе сабой раўнамерна
Ze
зараджаны шар, напружанасць якога E  k . Сіла, што дзейнічае на
r2
электрон, з’яўляецца квазіпругкай ( e) E   kr. Каэфіцыент квазіпругкасці
k
вызначае ўласную частату ваганняў электрона  . Такім чынам,
m
eE Ze 2 Ze 2
  k 3 , адкуль r k 3 . Для аднаэлектроннага атама Z = 1.
rm r m m 2
c
Частата   2  2 . У выніку атрымліваем, што радыус атама

e 2 2
r3 .
16 3  0 c 2 m
(1,6  10 19 ) 2 (550  10 9 ) 2
Лікавае значэнне: r 3  0,3(нм).
16  3,14 3  8,85  10 12  (3  10 8 ) 2  9,1  10 31
Прыклад 2. Пучок -часціц з кінетычнай энергіяй 1МэВ нармальна
падае на плацінавую фольгу таўшчынёй 1мкм і рассейваецца пад вуглом 60 0.
Назіранне вядзецца з дапамогай лічыльніка з уваходнай адтулінай плошчай
1см2, якая размешчана на адлегласці 10см ад фольгі. Якая доля рассеяных -
часціц трапляе ў лічыльнік?
Дадзена: Е = 1МэВ, а = 1мкм,  = 600, S = 1см2, r = 10см
N/N - ?
Рашэнне. Выкарыстаем формулу Рэзерфорда
N Ze 2 d
 na ( )2 . N A
N 4 0 m 2
4  Канцэнтраця атамаў n . Для плаціны маем,
sin M
2
што Z = 78,  = 21,5.103кг/м3, М = 195.10-3кг/моль. Кінетычная энергія -
m 2
часціцы E , адкуль m 2  2 E. Цялесны вугал рассейвання, які
2
вызначаецца памерам уваходнай адтуліны лічыльніка, d  S / r 2 . Такім
чынам, доля -часціц, якія трапляюць у лічыльнік, будзе роўная
N N A Ze 2 S
 a( )2 .
N M 4 0 2E 2  4
r sin
2
Лікавае значэнне:
N 21,5  10 3  6,02  10 23  10 6 78  (1,6  10 19 ) 2 10 4
 3
( 12 13
) 2
2
 3,4  10 5.
N 195  10 4  3,14  8,85  10  2  1,6  10 10  sin 304 0

Прыклад 3. На аснове тэорыі Рэзерфорда–Бора атрымаць выраз, які

дазваляе вызначыць радыус электроннай арбіты ў вадародападобным іоне.
Дадзена: e, m, n
rn - ?
Рашэнне. Запішам раўнанне руху электрона вакол ядра
1 Ze 2 2
Fk  ma ц ці
4 0 r 2
 m
r
. З першага пастулату Бора mr  n атрымліваем

28
 n 1 Ze 2 n 2 2
 і падстаўляем у раўнанне руху m 2 2, адкуль радыус
mr 4 0 r m r
4 0  2 2
электроннай арбіты r  n , дзе n  1, 2, 3,  .
Ze 2 m
Прыклад 4. Знайсці патэнцыял іанізацыі вадародападобнага іона
літыю Li++.
Дадзена: Z = 3
i - ?
Рашэнне. Іанізаваць – гэта значыць перавесці электрон у
бясконцасць. Энергія іанізацыі  i  E  E1 . Поўная энергія электрона ў атаме
Z2e4 m
E . Як бачна з апошняй формулы пры n =  E  = 0, таму і =
32 2  02  2 n 2
Е1

i Z 2e3m
пры n = 1. Патэнцыял іанізацыі  i   .
e 32 2  02  2
3 2  (1,6  10 19 ) 3  9,1  10 31
Лікавае значэнне: i   123( B ).
32  3,14 2  (8,85  10 12 ) 2  (1,05  10 34 ) 2

9.1. Згодна тэорыі Томсана радыус атама 3.10-10м. Знайсці частату

ваганняў электроннага асцылятара.
9.2. Вузкі пучок -часціц з кінетычнай энергіяй 0,5МэВ і
інтэнсіўнасцю 5.105част/с падае нармальна на залатую фольгу. На адлегласці
15см ад участка, што рассейвае -часціцы, пад вуглом 600 да напрамку
падзення шчыльнасць патоку рассеяных -часціц роўная 40част/(см2.с).
Вызначыць таўшчыню гэтай залатой фольгі.
9.3. На сярэбраную фольгу нармальна падае вузкі пучок -часціц.
Калі сярэбраную фольгу замяніць плацінавай той жа масавай таўшчыні, то
колькасць -часціц, якія рэгіструе лічыльнік у адзінку часу, павялічыцца ў
1,52 раза. Вызначыць парадкавы нумар плаціны, калі вядомы іх масавыя лікі і
парадкавы нумар серабра.
9.4. Колькі -часціц рассейваецца ў інтэрвале вуглоў паміж 44 0 і 460,
калі на медную фольгу таўшчынёй 5мкм нармальна падае 10 4 -часціц з
энергіяй 1Мэв?
9.5. Знайсці лік -часціц, рассеянных залатой фольгай за 30мін у
інтэрвале вуглоў паміж 590 і 610. Энергія -часціц роўная 0,5МэВ,
інтэнсіўнасць пучка 5.105част/с, масавая таўшчыня фольгі 1,5мг/см2.
9.6. На якую мінімальную адлегласць можа наблізіцца -часціца да
ядра атама неону, калі яе скорасць руху роўная 10Мм/с?
9.7. Якой малярнай цеплаёмістасцю, згодна класічнай тэорыі, павінен
валодаць газ, які складаецца з атамаў Томсана з адным электронам, калі не
ўлічваць вярчэнне атамаў?

29
 9.8. Вызначыць радыус першай бораўскай арбіты электрона ў атаме
вадароду.
9.9. Вызначыць скорасць электрона на першай бораўскай арбіце атама
вадароду.
9.10. Вызначыць поўную энергію электрона, які знаходзіцца на
першай бораўскай арбіце атама вадароду.
9.11. Знайсці энергію, неабходную для іанізацыі вадародападобнага
іона літыю Li++.
9.12. Вызначыць імпульс электрона на першай бораўскай арбіце ў
атаме вадароду.
9.13. Чаму роўны перыяд абарачэння электрона вакол ядра атама
вадароду?
9.14. Знайсці сувязь паміж вуглавой скорасцю электрона на першай
бораўскай арбіце атама вадароду і вуглавой скорасцю абарачэння Зямлі вакол
Сонца.
9.15. Ацаніць шчыльнасць “атамнага рэчыва” па параметрах атаму
вадароду.
9.16. Як зменіцца радыус электроннай арбіты ў атаме вадароду, калі
перыяд абарачэння электрона вакол ядра павялічыцца ў 27 разоў?
9.17. Электрон, які знаходзіўся ў асноўным стане атама вадароду,
атрымаў энергію роўную 12,1эВ. На які энергетычны ўзровень ён перайшоў?
9.18. У атаме вадароду, які знаходзіўся ў стане спакою, электрон
перайшоў з пятага энергетычнага ўзроўня ў асноўны стан. Якую скорасць
набыў атам у выніку выпраменьвання фатона?
9.19. Першапачаткова супакоены атам вадароду выпраменьвае фатон,
які адпавядае пераходу з трэцяга энергетычнага ўзроўня ў асноўны стан.
Чаму роўная энергія аддачы атама?
9.20. Знайсці квантавы лік, які адпавядае ўзбуджанаму стану
вадародападобнага іона гелію, калі пры пераходзе ў асноўны стан іон
выпраменьвае паслядоўна два фатона з даўжынямі хваль 108,5нм і 30,4нм.

10. Спектр атама вадароду і вадародападобных іонаў

Абагульненная формула
1 1 1
Бальмера–Рыдберга  Z 2 R( 2  2 ) ,
 k n
дзе Z – парадкавы нумар элемента,
R  1,1  10 7 м 1  пастаянная Рыдберга.
Энергія выпраменьвання пры
электронных пераходах:
1 1
  Z 2 hcR( 2
 2 ).
k n
Спектр атама вадароду
Прыклад 1. Вызначыць даўжыню
хвалі гранічнай лініі серыі Лаймана
ў спектры атама вадароду (рыс.3.).
30
Дадзена: Z = 1, n = , k = 1
-?
1 1 1
Рашэнне. Запішам формулу Бальмера–Рыдберга  Z 2 R ( 2  2 ) . Гранічная
 k n
лінія серыі адпавядае працэсу рэкамбінацыі, пераходу з  на k = 1. Для
вадароду Z = 1, таму даўжыня хвалі   k 2 / R.
Лікавае значэнне:   1 / 1,1  10 7  91(нм).
Прыклад 2. Вызначыць энергію, якая адпавядае галаўной лініі серыі
Бальмера.
Дадзена: Z = 1, k = 2, n = 3
-?
Рашэнне. Энергія адпаведнага электроннага пераходу вызначаецца
даўжынёй хвалі (частатой), што выпраменьваецца пры гэтым
hc 1 1
  hcZ 2 R( 2  2 ).
 k n
Лікавае значэнне:
1 1
  6,62  10 34  3  10 8  12  1,1  10 7 ( 2
 2 )  3,03  10 19 ( Дж),   1,9 эВ.
2 3
Прыклад 3. Вадародападобны іон гелію He+ у стане спакою вылучыў
фатон, даўжыня хвалі якога адпавядае галаўной лініі серыі Лаймана. Гэты
фатон вырваў фотаэлектрон з асноўнага стану атама вадароду, які знаходзіўся
ў стане спакою. Знайсці скорасць, якую атрымаў атам вадароду.
Дадзена: Z1 = 2, k1 = 1, n1 = 2, Z2 = 1, k2 = 1, n2 = 
-?
m 2 hc
Рашэнне. Згодна закону захавання энергіі 0    , дзе  0  
2 0
hc m 2
энергія фатона,   энергія іанізацыі атама вадароду,  кінетычная
 2
энергія фотаэлектрона. Па формуле Бальмера–Рыдберга вызначаем
1 1 1 1 1 1
 Z 12 R ( 2  2 ) ,  Z 22 R ( 2  2 ). З улікам умовы задачы маем:
0 k1 n1  k 2 n2
1 1
 3R,  R. Выражаем кінетычную энергію фотаэлектрона
0 
m 2 hcR
  0    2hcR, адкуль 2 .
2 m
Лікавае значэнне:   2 6,62  10  3  10  1,1  10 / 9,1  10  3,1(Мм / с).
34 8 7 31

Прыклад 4. З дапамогай дыфракцыйнай рашоткі, пастаянная якой

роўная 1,37мкм, у спектры другога парадку атама вадароду назіраецца бачная
лінія пад вуглом 450. Якому пераходу адпаядае гэта спектральная лінія?
Дадзена: Z = 1, d = 1,37мкм,  = 450, m = 2
k= ? n = ?
Рашэнне. Згодна ўмовы задачы спектральная лінія бачная, а гэта
азначае, што яна належыць серыі Бальмера, для якой k = 2. Даўжыню хвалі,
якая адпавядае гэтаму пераходу можна знайсці з умовы максімума для

31
 1 m
дыфракцыйнай рашоткі d sin   m, адкуль  . З другога боку па
 d sin 
1 1 1
формуле Бальмера–Рыдберга  Z 2 R ( 2  2 ) . Калі прыраўняць дзве апошніх
 k n
m 1 1
роўнасці, то атрымаем  Z 2 R ( 2  2 ). Такім чынам, нумар верхняга
d sin  k n
энергетычнага ўзроўня, з якога адбыўся дадзены пераход
1 m
n  1 /(  2 ).
k 2
Z Rd sin 
1 2
Лікавае значэнне: n  1 /( 2
 2 )  4. У выніку
2 1  1,1  10  1,37  10 6  2 / 2
7

атрымліваем, што назіралася лінія, якая адпавядае пераходу 42.

10.1. Вызначыць межы спектра атама вадароду.

10.2. Вызначыць даўжыню хвалі пятай па парадку спектральнай лініі
серыі Брэкета.
10.3. Знайсці рознасць даўжынь хваль гранічных ліній серый Лаймана
і Брэкета.
10.4. У колькі разоў адрозніваюцца частоты гранічных ліній серый
Бальмера і Хэмфры?
10.5. Вызначыць частату галаўной лініі серыі Пашэна.
10.6. Якая энергія адпавядае кванту выпраменьвання, што ўзнікае пры
трэцім па парадку пераходзе ў серыі Пфунда?
10.7. З якога ўзроўня адбыўся пераход электрона ў атаме вадароду,
калі пры гэтым у серыі Лаймана ўзнікла спектральная лінія, даўжыня хвалі
якой роўная 94,7нм?
10.8. Якая лінія ў спектры вадародападобнага іона літыю адпавядае
гранічнай лініі серыі Бальмера?
10.9. У колькі разоў адрозніваюцца даўжыні хваль галаўной лініі
серыі Пашэна ў спектры атама вадароду і адпаведнай лініі ў спектры
вадародападобнага іона гелію?
10.10. Знайсці частату выпраменьвання, якое адпавядае фатону з
найбольшай энергіяй у спектры вадародападобнага іона берылію.
10.11. У выніку ўзбуджэння атама вадароду электрон перайшоў на
пяты энергетычны ўзровень. Колькі спектральных ліній і якіх серый можа
з’явіцца ў спектры выпраменьвання?
10.12. Вызначыць мінімальную энергію, якую трэба перадаць атаму
вадароду, каб у яго спектры з’явіліся ўсе лініі ўсіх серый.
10.13. Знайсці мінімальную скорасць электронаў, пры бамбардыроўцы
якімі атамаў вадароду ў яго спектры з’явіцца гранічная лінія серыі Бальмера.
10.14. Ці з’явіцца ў спектры атама вадароду лінія серыі Бальмера, калі
на атамы вадароду накіраваць выпраменьванне з даўжынёй хвалі 500нм?
10.15. Знайсці даўжыню хвалі спектральнай лініі, якая з’явіцца ў
бачнай вобласці спектра атамаў вадароду, пры бамбардыроўцы іх электронамі
з энергіяй 12,14эВ.

32
 10.16. Знайсці даўжыню хвалі галаўной лініі серыі Лаймана, калі
вядома, што даўжыня хвалі гранічнай лініі серыі Пашэна роўная 820,6нм.
10.17. Вызначыць пастаянную Рыдберга, калі вядома, што для
вадародападобных іонаў гелію рознасць даўжынь хваль галаўных ліній, якія
адпавядаюць адпаведным лініям серый Бальмера і Лаймана ў спектры атама
вадароду, роўная 133,7нм.
10.18. Знайсці скорасць фотаэлектронаў, якія вырываюцца
выпраменьваннем з даўжынёй хвалі 18нм з вадародападобных іонаў гелію,
што знаходзяцца ў асноўным стане і не рухаюцца.
10.19. Знайсці даўжыню хвалі галаўной лініі спектральнай серыі
вадародападобнага іона гелію, у якой інтэрвал частот паміж крайнімі лініямі
роўны 5,18.1015 рад/с.
10.20. Фатон з энергіяй 125,9эВ выбіў электрон з асноўнага стану
вадародападобнага іона літыю. Якую кінетычную энергію будзе мець
фотаэлектрон воддаль ад ядра атама?

11. Рэнтгенаўскае выпраменьванне

Кароткахвалевая мяжа тармазнога рэнтгенаўскага спектра
m 2
hc
выпраменьвання вызначаецца з закону захавання энергіі: eU   .
2  min
Характарыстычнае рэнтгенаўскае выпраменьванне вызначаецца
1 1
законам Мозлі:   ( Z  ) 2 cR ( 2  2 ).
k n
Спектр характарыстычнага рэнтгенаўскага
выпраменьвання
Закон паглынанне рэнгенаўскага
 d
выпраменьвання I  I 0 e .
Прыклад 1. Антыкатод
рэнтгенаўскай трубкі бамбардыруецца
рэлятывісцкімі электронамі, скорасць
якіх 120Мм/с. Вызначыць
кароткахвалевую мяжу тармазнога
рэнтгенаўскага спектра.
Дадзена: =120Мм/с, m = f()
min - ?
Рашэнне. Згодна закону
m 2 hc
захавання энергіі  . Для
2  min
2
рэлятывісцкага электрона m  m 0 / 1  .
c2
2hc 2hc 1  ( / c )
2 2

Такім чынам, кароткахвалевая мяжа  min   .

m 2 m 0 2
Лікавае значэнне:
 min  2  6,62  10 34  3  10 8 1  (1,2  10 8 / 3  10 8 ) 2 /(9,1  10 31  (120  10 6 ) 2 )  28(пм).

33
 Прыклад 2. Вызначыць напружанне на рэнтгенаўскай трубцы з
медным антыкатодам, пры якім у рэнтгенаўскім спектры з’яўляецца К-лінія.
Дадзена: Z = 29,  = 1, k = 1, n = 2
U-?
hc
Рашэнне. Згодна закону захавання энергіі eU  . Даўжыню хвалі
 K
1 1 1
К-лініі вызначае закон Мозлі  ( Z  ) 2 R ( 2  2 ). У выніку атрымліваем,
 K k n
hc
што U  hc ( Z  ) 2 R ( 1  1 ).
e K  e k2 n2
6,62  10 34  3  10 8 1 1
Лікавае значэнне: U  19
(29  1) 2  1,1  10 7 ( 2  2 )  8(кВ).
1,6  10 1 2
Прыклад 3. З якога металу выраблены антыкатод рэнтгенаўскай
трубкі, калі рознасць частот гранічных ліній K- і L-серыі складае
6,85.1018рад/с?
Дадзена:  = 6,85.1018рад/с
Z-?
Рашэнне. Рознасць частот    K   L адпавядае частаце
выпраменьвання К-лініі    K (рыс.5.). 

Згодна закону Мозлі

1 1
 K  2( Z  ) 2 cR (  ), дзе k = 1, n = 2.

k2 n2
Для К-серыі пастаянная экраніравання  =
1. Такім чынам, рознасць частот
  1,5cR ( Z  1) , адкуль парадкавы нумар
2

элемента, з якога выраблены антыкатод

рэнтгенаўскай трубкі Z  1   / 1,5cR .
Лікавае значэнне:
Z  1  6,85  10 / 1,5  3,14  3  10  1,1  10  22. Z =
18 8 7

22 адпавядае тытану Ti.

Прыклад 4. Вызначыць таўшчыню слоя палавіннага аслаблення
інтэнсіўнасці рэнтгенаўскага выпраменьвання для алюмінію, масавы
каэфіцыент паглынання якога для гэтых прамянёў роўны 5,3м2/кг.
Дадзена: м = 5,3 м2/кг,  = 2600кг/м3
d1/2 - ?
Рашэнне. Закон аслаблення інтэнсіўнасці рэнтгенаўскіх прамянёў
I  I 0 e  d . Масавы каэфіцыент паглынання м звязаны з лінейным
каэфіцыентам паглынання  наступнай роўнасцю  м   /  , дзе  -
шчыльнасць матэрыялу паглынальніка. Згодна ўмовы задачы d  d 1 / 2 пры
1
I  I0 / 2 . Такім чынам, I 0  I 0 e  мd1 / 2 , адкуль таўшчыня слоя палавіннага
2
паглынання 1 / 2
d  ln 2 /  
м .

Лікавае значэнне: d 1 / 2  ln 2 / 5,3  2600  50(мкм).

34
 11.1. Вызначыць кароткахвалевую мяжу тармазнога рэнтгенаўскага
спектра, калі да рэнтгенаўскай трубкі прыкладзена напружанне 50кВ.
11.2. Вызначыць пастаянную Планка, калі вядома, што пры
напружанні на рэнтгенаўскай трубцы 60кВ кароткахвалевая мяжа тармазнога
спектра роўная 20,7пм.
11.3. Чаму роўная скорасць электронаў, якія бамбардыруюць
антыкатод рэнтгенаўскай трубкі, калі кароткахвалевая мяжа непарыўнага
рэнтгенаўскага спектра 1нм?
11.4. Вызначыць энергію фатона, якому адпавядае найменшая
даўжыня хвалі тармазнога рэнтгенаўскага выпраменьвання, што зыходзіць з
рэнтгенаўскай трубкі, якая працуе пры напружанні 40кВ.
11.5. Імпульс рэнтгенаўскага фатона, якому адпавядае найменшая
даўжыня хвалі тармазнога рэнтгенаўскага выпраменьвання, роўны 6,1 .10-
25 .
Н с. Вызначыць скорасць электронаў, якія бамбардыруюць антыкатод
рэнтгенаўскай трубкі ў дадзеным выпадку.
11.6. Знайсці найбольшую даўжыню хвалі спектральнай лініі ў К-
серыі характарыстычнага рэнтгенаўскага выпраменьвання скандыю.
11.7. У характарыстычным рэнтгенаўскім спектры некатарага металу
даўжыня хвалі К-лініі роўная 76пм. Які гэта метал?
11.8. Якое найменшае напружанне трэба падаць на рэнтгенаўскую
трубку з вальфрамавым антыкатодам, каб у спектры рэнтгенаўскага
выпраменьвання з’явіліся ўсе лініі К-серыі?
11.9. Вызначыць рознасць энергій сувязі К- і L-электронаў алюмінію.
11.10. Даўжыня хвалі К-лініі ў спектры нікеля адрозніваецца ад
кароткахвалевай мяжы рэнтгенаўскага спектра на 10%. Знайсці напружанне
на рэнтгенаўскай трубцы.
11.11. У атаме вальфраму электрон перайшоў з М-узроўня на L-
узровень. Вызначыць даўжыню хвалі фатона, які пры гэтым
выпраменьваецца. Пастаянная экраніравання роўная 5,5.
11.12. Вызначыць рознасць даўжынь хваль паміж К-лініяй і
кароткахвалевай мяжой непарыўнага рэнтгенаўскага спектра, які
атрымліваецца пры напружанні 30кВ на рэнтгенаўскай трубцы з
малібдэнавым антыкатодам.
11.13. Пры павелічэння напружання на рэнтгенаўскай трубцы ад 20кВ
да 40кВ рознасць даўжынь хваль паміж К-лініяй і кароткахвалевай мяжой
непарыўнага рэнтгенаўскага спектра павялічылася ў 1,17 раза. Вызначыць
парадкавы нумар элемента антыкатода R-трубкі.
11.14. Вызначыць энергію сувязі К-электрона жалеза, для якога
даўжыня хвалі гранічнай лініі L-серыі роўная 582пм.
11.15. Вызначыць энергію сувязі L-электрона нікелю, калі рознасць
даўжынь хваль галоўнай і гранічнай ліній К-серыі роўная 41,6пм.
11.16. Знайсці пастаянную рашоткі крышталя, на які падае
рэнтгенаўскае выпраменьванне ад R-трубкі, што прауе пры напружанні 50кВ.

35
Найменшы вугал слізгання пры якім назіраецца першы дыфракцыйны
максімум роўны 30.
11.17. К-выпраменьванне жалеза падае на крышталь, пастаянная
рашоткі якога роўная 0,3нм. Вызначыць найменшы вугал слізгання пры якім
назіраецца другі дыфракцыйны максімум.
11.18. К-выпраменьванне нікеля праходзіць скрозь жалезны пласт
таўшчынёй 2см. Як зменіцца інтэнсіўнасць гэтага выпраменьвання, калі
масавы каэфіцыент паглынання жалеза для гэтай даўжыні хвалі роўны
5,5.10-3м2/кг?
11.19. Вызначыць таўшчыню слоя палавіннага паглынання
рэнтгенаўскага выпраменьвання для цынку, калі масавы каэфіцыент
паглынання цынку для гэтай даўжыні хвалі роўны 5,5.10-2м2/кг.
11.20. Вызначыць кінетычную энергію фотаэлектронаў, якія
вырываюцца з К-абалонкі атамаў ванадыю пад уздзеяннем К -
выпраменьвання малібдэну. Гранічная лінія К-серыі ванадыю роўная 187,8пм.

12. Камбінацыйнае рассейванне. Люмінесцэнцыя. Лазеры.

Закон захавання энергіі пры рэкамбінацыйным рассейванні
выпраменьвання h p  h 0  Wi , дзе Wi  h i  энергія ўзбуджэння малекулы,
 i  уласная частата малекулы.
 Ф   0   і  частата фіялетавага спадарожніка,  Ф   0   і  частата
чырвонага спадарожніка.
Закон захавання энергіі пры стоксавай люмінесцэнцыі h Л  h 0  Wi ,
дзе Wi  энергія ўзбуджэння малекулы.
Правіла Стокса:  Л   0 .
W
Энергетычны выхад люмінесцэнцыі  .
Wo
Закон змянення інтэнсіўнасці выпраменьвання пры самастойнай
люмінесцэнцыі I  I 0 e  t .
Закон змянення інтэнсіўнасці выпраменьвання пры рэкамбінацыйнай
люмінесцэнцыі I  I 0 /(b  t ) 2 .
  1 /   працягласць жыцця ўзбуджанага стану.
Інверсная заселенасць узроўняў вызначаецца роўнасцю
Nn
 e ( E n  E m ) / kT , пры Nn  Nm і ( E n  E m )  0.
Nm
Закон змяненне інтэнсіўнасці лазернага выпраменьвання I  I 0 e  l ,
N
дзе   A(1  N )  каэфіцыент паглынання, А – пастаянная велічыня.
n

Вугал разыходнасці лазернага пучка вызначаецца стасункам:    / D,

дзе  - даўжыня хвалі, D – дыяметр паверхні, якая выпраменьвае.

Прыклад 1. Камбінацыйнае рассейванне святла адбываецца на

малекулах Cl2, уласная частата ваганняў якіх роўная 1,06.1011рад/с, пры

36
тэмпературы 300К. Знайсці стасунак інтэнсіўнасцей фіялетавага і чырвонага
спадарожнікаў у вагальным спектры гэтага рассейвання.
Дадзена: і = 1,06.1011рад/с, Т = 300К
Іф/Іч - ?
Рашэнне. Інтэнсіўнасць выпраменьвання І прама прапарцыйна
колькасці малекул N, якія знаходзяцца ва ўзбуджанным стане, і вызначаюцца
размеркаваннем Максвэла–Больцмана N  Ce  E / kT . Стасунак інтэнсіўнасцейi

( Е ч  Е ф ) / kТ
Iф / Іч  е  e  i / kT .
34 23
Лікавае значэнне: I ф / І ч  exp(1,05  10  1,06  10 / 1,38  10  300)  0,067.
11

Прыклад 2. Знайсці час, за які інтэнсіўнасць самастойнага

люмінесцэнтнага выпраменьвання крышталя серністага цынку (ZnS),
актываванага серабром (Ag), паменшыцца ўдвая. Працягласць жыцця
ўзбуджанага стану роўная 10-5с.
Дадзена:  = 10-5с
t-?
Рашэнне. Закон змянне інтэнсіўнасці самастойнага люмінесцэнтнага
выпраменьвання вызначаецца роўнасцю I  I 0 e  t , дзе   1 /   працягласць
жыцця ўзбуджанага стану. Такім чынам, I 0 / I  e t /  , адкуль t   ln 2.
Лікавае значэнне: t  10 5  0,693  7(мкс ).
Прыклад 3. Выпраменьванне гелій–неонавага лазера ЛГ-56
нармальна падае на дыфракцыйную рашотку з пастаяннай 0,01мм. Знайсці
даўжыню хвалі гэтага выпраменьвання, калі вядома, што на адлегласці 2м ад
рашоткі шырыня першага дыфракцыйнага максімума роўная 25,2см.
Дадзена: d = 0,01мм, L = 2м, k =1, Х = 25,2см
-?
Рашэнне. Даўжыню хвалі лазернага выпраменьвання можна знайсці з
раўнання дыфракцыйнай рашоткі
d sin   k, калі вядомы вугал дыфракцыі.

З рыс.6. бачна, што X  2Ltg. Для

першага парадку tg  sin . У выніку
X
атрымліваем d  k, адкуль даўжыня
2L
Xd
хвалі  .
2kL
Лікавае значэнне:
2 3
  25,2  10  0,01  10 / 2  1  2  630(нм).
Прыклад 4. На крышталь
ёдзістага натрыю (NaI), актываванага таліям (Tl), падае монахраматычнае
выпраменьванне ад крыніцы магутнасцю 100Вт. Энергетычны выхад
люмінесцэнцыі крышталя роўны 8,1%, даўжыня хвалі выпраменьвання
410нм. Колькі лэмінесцэнтных фатонаў выпраменьвае крышталь за 1мін?
Дадзена: Р = 100Вт,  = 8,1%,  - 410нм, t = 1мін
N-?

37
 Рашэнне. Колькасць фатонаў вызначаецца стасункам поўнай энергіі
люмінесцэнтнага выпраменьвання да энергіі аднаго кванта N  W / , дзе
  hc / , W  W0 . Энергія, якая вызывае люмінесцэнцыю W0  Pt. Такім
чынам, колькасць фатонаў N  Pt / hc.
Лікавае значэнне: N  0,081  100  60  410  10 9 / 6,62  10 34  3  108  10 21.

12.1. Малекулярная сістэма, уласная частата ваганняў малекул якой

роўная 2.1014рад/с, рассейвае выпраменьванне з даўжынёй хвалі 410,8нм.
Знайсці даўжыню хвалі чырвонага спадарожніка ў спектры камбінацыйнага
рассейвання.
12.2. На малекулярнаую сістэму, з уласнай частатой ваганняў малекул
. 14
2,5 10 рад/с, падае выпраменьванне з даўжынёй хвалі 407,7нм. Знайсці
даўжыню хвалі фіялетавага спадарожніка ў спектры камбінацыйнага
рассейвання.
12.3. Знайсці ўласную частату ваганняў малекул, калі вядома, што ў
спектры камбінацыйнага рассейвання святла гэтымі малекуламі ўзнікае
фіялетавы спдарожнік з даўжынёй хвалі 325нм і чырвоны з даўжынёй хвалі
350нм.
12.4. Пры камбінацыйным рассейванні ўзнікае чырвоны спадарожнік
з частатой 4,25.1014рад/с. Вызначыць даўжыню хвалі святла, якое падае на
малекулярную сістэму, калі энергія ўзбуджэння малекул роўная 0,13эВ.
12.5. Энергія фатона, які адпавядае фіялетаваму спадарожніку ў
спектры камбінацыйнага рассейвання ў 1,05 раза большая за энергію фатона,
які адпавядае чырвонаму спадарожніку. Вызначыць уласную частату ваганняў
малекул сістэмы, на якую падае выпраменьванне з даўжынёй хвалі 340нм.
12.6. Інтэнсіўнасць выпраменьвання чырвонага спадарожніка ў 15
разоў большая, чым фіялетавага. Вызначыць тэмепературу малекулярнай
сістэмы, калі ўласная частата ваганняў малекул роўная 2,15.1014рад/с.
12.7. Вызначыць частату фіялетавага спадарожніка, інтэнсіўнасць
якога ў 10 разоў меншая за інтэнсіўнасць чырвонага спадарожніка ў спектры
камбінацыйнага рассейвання, пры тэмпературы 500К. Даўжыня хвалі святла,
якое падае на дадзеную малекулярную сістэму 350нм.
12.8. Чаму роўная даўжыня хвалі люмінесцэнтнага выпраменьвання,
калі энергія фатона, які вызывае люмінесцэнцыю (0 = 300нм) у 1,15 раза
большая за энергію фатона люмінесцэнцыі?
12.9. Вызначыць энергію ўзбуджэння малекулы люмінесцэнтнага
рэчыва, калі вядома, што даўжыня хвалі люмінесцэнтнага выпраменьвання ў
1,2 раза большая за даўжыню хвалі выпраменьвання (0 = 400нм), якое
вызывае люмінесцэнцыю.
12.10. Вызначыць пастаянную рэкамбінацыйнага люмінесцэнтнага
выпраменьвання ёдзістага натрыю (NaI), калі вядома, што за 10нс
інтэнсіўнасць выпраменьвання паменшылася ўдвая. Тэмпература люмінафора
пастаянная. Працягласць жыцця ўзбуджанага ўзроўня для дадзенга
люмінафора роўная 0,25мкс.

38
 12.11. Вызначыць даўжыню хвалі выпраменьвання, якое вызывае
антыстоксаўскую люмінесцэнцыю з частатой 1,5.1015Гц. Энергія ўзбуджэння
двухатамных малекул люмінафора адпавядае тэмпературы 2000К.
12.12. Люмінесцэнтнае выпраменьванне з даўжынёй хвалі 450нм
ствараецца люмінафорам, вырабленым з крышталя серністага цынку (ZnS),
актываванага серабром (Ag). Плошча люмінафора 3см2. Колькі фатонаў
выляцела з паверхні люмінафора праз 1с, калі за гэты час інтэнсіўнасць
выпраменьвання паменшылася ў 10 разоў? Першапачатковая інтэнсіўнасць
была роўная 1,5нВт/см2.
12.13. Люмінафор, энергетычны выхад фоталюмінесцэнцыі якога
роўны 50%, за час свячэння выпраменьвае 4нДж энергіі. Вызначыць
даўжыню хвалі святла, якое вызывае фоталюмінесцэнцыю, калі для
ўзбуджэння люмінафора спатрэбілася 1,25.1010 фатонаў.
12.14. На экране, які знаходзіцца на адлегласці 1м ад гелій–неонавага
лазера ЛГ-65, ствараецца дыфракцыйная карціна, шырыня першага
максімума якой роўная 10см. Чаму роўная пастаянная дыфракцыйнай
рашоткі, калі даўжыня хвалі выпраменьвання лазера 1,15мкм?
Nn
12.15. Інверсная заселенасць (ln N ) узроўняў актыўнага элемента
m

цвёрдацельнага лазера пры пакаёвай тэмпературы роўная 70,73. Вызначыць

даўжыню хвалі лазернага выпраменьвання.
12.16. Разыходнасць лазера на шкле з неадзімам (ГОС-301) складае
5мрад. Вызначыць дыяметр светлавой пляцоўкі на Месяцы, якая можа
ўтварыцца светлавым пучком дадзенага лазера.
12.17. Колькі фатонаў выпраменьвае цвёрдацельны лазер у адным
імпульсе, працягласць якога 10нс і сярэдняя магутнасць 5МВт? Даўжыня
хвалі лазернага выпраменьвання 530нм.
12.18. Лазер непарыўнага дзеяння на СО2 (ЛГ-43) мае магутнасць
выпраменьвання 40Вт, разыходнасць пучка 5мрад і даўжыню хвалі
выпраменьвання 10,6мкм. Чаму роўная інтэнсіўнасць такога
выпраменьвання?
12.19. Лазер з ККД 0,1% выпраменьвае ў імпульсе 2,5.1019 фатонаў,
якім адпавядае даўжыня хвалі 694,3нм. Вызначыць спажываемую лазерам
імпульсную магутнасць, калі працягласць імпульса роўная 2мс.
12.20. Інтэнсіўнасць выпраменьвання лазера непарыўнага дзеяння
роўная 0,5МВт/см2. Дыяметр лазернага пучка 1мм. Вызначыць час, на
працягу якога дадзенае лазернае выпраменьванне расплавіць 10г свінцу, які
знаходзіўся пры пакаёвай тэмпературы.

IV. Асновы фізікі цвёрдага цела

13. Энергія Фермі

39
 Функцыя размеркавання Фермі-Дзірака f (E)  1 /(e ( E  E i F)/ kT
 1).
2
2
Энергія ўзроўня Фермі ў метале пры Т = 0К E F (0)  (3 2 n ) 3 .
2m
Тэмпература Фермі FT  E F ( 0 ) / k.
3
Сярэдняя энергія электрона E E F (0).
5

Прыклад 1. Ацаніць значэнне энергіі ўзроўня Фермі E F (0) , калі

сярэдняе значэнне канцэнтрацыі электронаў праводнасці ў метале роўнае
5.1022см-3.
Дадзена: n = 5.1022см-3, m = 9,1.10-31кг
E F ( 0) - ?
Рашэнне. Значэнне энергіі ўзроўня Фермі пры абсалютным нулі Т = 0К
2
2
можна знайсці з выразу E F (0)  (3 2 n ) 3 .
2m
Лікавае значэнне:
(1,05  10 34 ) 2
E F (0)  (3  3,14 2  5  10 22  10 6 )  8  10 19 (Дж ). E F (0)  5эВ.
2  9,1  10 31
Прыклад 2. Чаму роўная імавернасць знаходжання электрона
праводнасці на ўзроўні Фермі?
Дадзена: Еі = ЕF
f(F) - ?
Рашэнне. Для вызначэння імавернасці знаходжання электрона
праводнасці на ўзроўні Фермі выкарыстаем выраз для функцыі
размеркавання Фермі-Дзірака f (E )  1 /(e ( E  E ) / kT  1). Калі i F

1
E i  E F , то E i  E F  0 i e ( Ei  E F ) / kT  1. Такім чынам, імавернасць f (E )  ці
2
50%.
Прыклад 3. Ацаніць ціск электроннага газу ў алюміннію, калі сярэдняя
3
энергія электрона E E F (0).
5
Дадзена:  = 2700кг/м3, М = 27г/моль
р-?
3
Рашэнне. Поўная энергія электроннага газу E  NE  N  E F (0). З
5
2
3 2 N
улікам таго, што канцэнтрацыя n  N / V, маем EN (3 2 ) 3 . Калі
10m V
мысленна сціснуць газ на малую велічыню dV, то пры гэтым здзейсніцца
работа супраць сіл ціску dA  pdV. Гэта работа роўная змяненню энергіі
электроннага газу dA  dE  d (
2 5 2 5
3 2 2 N 3 3 2 2  2
N (3 ) )N 3
(3 2 ) 3 ( V 3 )dV   nE F (0)dV. Такім чынам,
10m V 10m 3 5
2 N A
p  nE F (0), дзе электронная канцэнтрацыя n  3 (валентнасць алюмінію
5 M

40
роўная 3). У выніку атрымліваем, што ціск электроннага газу
2 5
2 2
N A
p (3 2 ) (3 3
) . 3
10m M
Лікавае значэнне:
2 5
2(1,05  10 34 ) 2 3  2700  6,02  10 23 3
p (3  3,14 2 3
)  ( )  133( ГПа ).
10  9,1  10 31 27  10 3
Прыклад 4. Ацаніць долю электронаў праводнасці ў медзі, якія пры
тэмпературы 400К знаходзяцца на ўзроўнях, што ляжаць вышэй ўзроўня
Фермі.
Дадзена:  = 8900кг/м3, М = 64г/моль, Т = 400К
N/N - ?
Рашэнне. Пры павышэнні тэмпературы электроннага газу ступенька
Фермі размываецца на велічыню kT (рыс.7.). Доля
электронаў, якія знаходзяцца на ўзроўнях, энергія
якіх Еі > ЕF, вызначаецца велічынёй kT/2. Такім
N kT / 2 2
2

чынам,  , дзе E F (0)  (3 2 n ) 3 . Для

N EF 2m
медзі электронная канцэнтрацыя роўная атамнай
(валентнасць медзі - 1) і з улікам шчыльнасці
рэчыва маем n  N A / M. У выніку атрымліваем,
N kTm
што доля электронаў N   2 (3 2 N / M ) 2 / 3 .
A

Лікавае значэнне:
N
 1,38  10  23  400  9,1  10 31 /[(1,05  10 34 ) 2  (3  3,14 2  8900  6,02  10 23 / 64  10 3 ) 2 / 3 ]  0,34.
N

13.1. Даказаць, што імавернасць знаходжання электронаў праводнасці ў

метале на ўзроўнях, якія ляжаць вышэй узроўня Фермі пры Т = 0К, роўная 0.
13.2. Даказаць, што імавернасць знаходжання электронаў праводнасці ў
метале на ўзроўнях, якія ляжаць ніжэй узроўня Фермі пры Т = 0К, роўная 1.
13.3. Вызначыць імавернасць пераходу электрона праводнасці ў метале
на ўзровень, які ляжыць на 0,2эВ вышэй узроўня Фермі пры Т = 0К.
13.4. Пры якой тэмпературы адбыўся пераход электрона праводнасці на
ўзровень, які на 0,15эВ ляжыць вышэй узроўня Фермі? Імавернасць такога
пераходу роўная 0,15%.
13.5. Знайсці энергію ўзроўня, на які адбыўся пераход электрона
праводнасці ў натрыю пры тэмпературы 400К, калі імавернасць такога
пераходу роўная 1%.
13.6. Вызначыць электронную канцэнтрацыю для серабра, калі вядома,
што энергія ўзроўня Фермі серабра пры Т = 0К роўная 5,5эВ.
13.7. Вызначыць тэмпературу Фермі для алюмінію, валентнасць якога
роўная 3.
13.8. Вызначыць імпульс электрона, які знаходзіцца на ўзроўні Фермі
медзі.

41
 13.9. Сярэдняе значэнне энергіі свабодных электронаў у метале пры Т =
0К роўнае 3эВ. Вызначыць электронную канцэнтрацыю для гэтага металу.
13.10. Знайсці максімальную скорасць свабодных электронаў у метале
пры Т = 0К, для якога энергія ўзроўня Фермі роўная 5,3эВ.
13.11. Знайсці долю электронаў праводнасці ў метале пры Т = 0К, што
валодаюць кінетычнай энергіяй, якая перавышае палову максімальнай
энергіі.
13.12. Вызначыць ціск электроннага газу ў натрыю пры Т = 0К і
электроннай канцэнтрацыі роўнай 2,5.1028м-3. Выкарыстаць асноўнае
раўнанне МКТ для ідэальнага газу.
13.13. Вызначыць тэмпературу, пры якой сярэднія энергіі электронаў
класічнага і квантавага газу будуць роўнымі. У якасці метала ўзяць медзь.
13.14. Ціск электроннага газу для серабра 8,1ГПа, энергія Фермі –
5,5эВ. Знайсці электронную канцэнтрацыю для гэтага металу.
13.15. Ацаніць долю электронаў праводнасці ў калію, якія пры яго
награванні да 500К будуць знаходзіцца на ўзроўнях, што ляжаць вышэй
узроўня Фермі.
13.16. Доля электронаў праводнасці, якія знаходзяцца на ўзроўнях, што
ляжаць вышэй узроўня Фермі ў натрыю пры Т = 400К, складае 0,55%.
Вызначыць энергію ўзроўня Фермі для натрыю.
13.17. Імавернасць знаходжання электронаў праводнасці на ўзроўні,
што ляжыць вышэй узроўня Фермі пры Т = 500К, роўная 0,5%. Энергія
ўзбуджанага ўзроўня 5,43эВ. Вызначыць энергію ўзроўня Фермі для
дадзенага металу пры Т = 0К.
13.18. Светлавы паток перадае вадзяной расінцы масай 1мг энергію,
роўную энергіі ўзроўня Фермі для медзі пры Т = 0К. Як зменіцца пры гэтым
тэмпература расінкі?
13.19. Якой вобласці выпраменьвання адпавядае фатон, энергія якога
роўная энергіі ўзроўня Фермі для серабра пры Т = 0К?
13.20. У колькі разоў сярэдняя энергія свабодных электронаў у натрыю
пры Т = 0К меншая за энергію фатона зялёнай вобласці бачнага
выпраменьвання?

14. Цеплаёмістасць цвёрдых цел

Малярная цеплаёмістасць крышталя (тэорыя Эйнштэйна)
E 2 exp( E / T )
C  3R ( ) ,
T [exp( E / T )  1] 2
дзе  E   / k - характырыстычная тэмпература Эйнштэйна.
3
Па тэорыі Энштэйна энергія нулявых ваганняў E0  R E .
2
Малярная цеплаёмістасць крышталя (тэорыя Дэбая)
Д /T
T 3 x 3 dx 3 Д / T
C  3R[12(
Д
) 
0

e x  1 eД /T  1
],

42
дзе  Д   max / k - характарыстычная тэмпература Дэбая, х   / kT -
пераменная.
9
Па тэорыі Дэбая энергія нулявых ваганняў E0  R Д .
8
2 RT
Малярная цеплаёмістасць электроннага газу С .
TF

Прыклад 1. Вылічыць адносную хібнасць, якая будзе дапушчана пры

вызначэнні цеплаёмістасці крышталя, калі замест закону Дэбая (Т = Д)
выкарыстаць закон Дзюлонга і Пці.
Дадзена: Т = Д
-?
C кл  С кв
Рашэнне. Адносная хібнасць   С кв
, дзе С кл  3R згодна закону
Д /T
T 3 x 3 dx 3 Д / T
Дзюлонга і Пці, а C кв  3R[12(
Д
) 
0

e x 1 eД /T 1
] згодна тэорыі Дэбая.
1 3
х
Пры Т  Д інтэграл е
0
х
1
dx  0,225 (таблічны). Такім чынам, малярная
3
цеплаёмістасць крышталя па Дэбаю C кв  3R(12  0,225  )  2,86 R. У выніку
e 1
C 2,86 R
атрымліваем, што адносная хібнасць   1  С  1  4,7  10  2
кв

3R
ці яна
кл

складае 4,7%.
Прыклад 2. Атрымаць выраз для малярнай цеплаёмістасці крышталя
пры нізкіх тэмпературах згодна тэорыі Дэбая.
Дадзена: Т<<Д
С = f(T) - ?
Рашэнне. Малярная цеплаёмістасць крышталя згодна тэорыі Дэбая
Д /T
T 3 x 3 dx 3 Д / T
вызначаецца роўнасцю C  3R[12(
Д
) 
0

e x 1 eД /T 1
]. Пры нізкіх

x3 4
тэмпературах Д /T   , таму інтэграл 0 e x  1 dx 
15
(таблічны), а
3 Д / T
складальнік Д /T
 0. У выніку атрымліваем, што цеплаёмістасць пры
e 1
T 3  4 12 4 T 3 12 4 R
нізкіх тэмпературах C  3R  12( )    R( )  T 3 , дзе   -
Д 15 5 Д 5 3Д
велічыня, якая вызначаецца характарыстычнай тэмпературай Дэбая.
Прыклад 3. У колькі разоў павялічылася тэмпература крышталя NaCl
масай 10г, які знаходзіўся пры тэмпературы 2К і атрымаў 0,6мДж цяпла?
Характарыстычная тэмпература Дэбая для крышталя NaCl роўная 320К.
Дадзена: m = 10г, Т1 = 2К, Q = 0,6мДж, Д = 320К
Т2/Т1 - ?

43
 Рашэнне. Згодна ўмовы задачы Т1<<Д крышталь знаходзіўся пры
нізкай тэмпературы, таму для вызначэння яго малярнай цеплаёмістасці
12 4 T 3
можна выкарыстаць выраз (гл. прыклад 2.) C  R( )
5 Д . Колькасць
цеплыні dQ  cmdT , дзе c  C/M . У выніку
T2 T2
m m 12 4 T 3 3 mR 4

 
4 4
Q CdT   R ( ) dT  (Т 2  Т 1 ). З апошняй роўнасці
M T1 M T1 5 Д 5M Д
3

3
5M Д Q
атрымліваем Т 2  4 Т 1 4  .
3 4 mR
Лікавае значэнне:
T2  4 2 4  5  58,5  10 3  3203  0,6  10 3 / 3  3,14 4  10  10 3  8,31  4(K ). Такім чынам,
стасунак T2 / T1  2.
Прыклад 4. Вызначыць цеплаёмістасць электроннага газу (V = const)
металу з энергіяй Фермі 5эВ і электроннай канцэнтрацыяй 2,5 .1022см-3, які
знаходзіцца пры тэмпературы 4К.
Дадзена: EF = 5эВ, n = 2,5.1022см-3, Т = 4К
С-?
2RT
Рашэнне. Малярная цеплаёмістасць электроннага газу С
TF , а
 m / M 2RT m
цеплаёмістасць пры пастаянным аб’ёме C V  C V  C V  T  MV , дзе
F

2RTk V
m  V . Тэмпература Фермі TF  E F / k , таму C V  E  MV . Шчыльнасць
F

электроннага газу
Лікавае значэнне:
.
M 2k 2 nT
  m0n  n CV 
NA . Такім чынам, цеплаёмістасць EF
.
C V  2  (1,38  10 23 ) 2  2,5  10 28  4 / 5  1,6  10 19  24(Дж /(К  м 3 ))

14.1. Вылічыць адносную хібнасць, якая будзе дапушчана пры

вызначэнні цеплаёмістасці крышталя, калі замест закону Эйнштэйна (Т = Е)
выкарыстаць закон Дзюлонга і Пці.
14.2. Атрымаць выраз для малярнай цеплаёмістасці крышталя пры
нізкіх температурах (Т<<Е) згодна тэорыі Эйнштэйна.
14.3. Паказаць, што пры высокіх тэмпературах (Т>>Д) з закону Дэбая
вынікае закон Дзюлонга і Пці.
14.4. Паказаць, што пры высокіх тэмпературах (Т>>Е) з закону
Эйнштэйна вынікае закон Дзюлонга і Пці.
14.5. Знайсці стасунак характарыстычных тэмператур Эйнштэйна і
Дэбая.
14.6. Чаму роўная энергія нулявых ваганняў аднаго моля крышталя, для
якога характарыстычная тэмпература Эйнштэйна роўная 300К?
14.7. Вызначыць малярную цеплаёмістасць крышталя пры тэмпературы
2К, калі яго характарыстычная тэмпература Дэбая роўная 310К.

44
 14.8. Чаму роўная максімальная энергія фанона, які ўзбуджаецца ў
крышталі, для якога характарыстычная тэмпература Дэбая 320К?
14.9. Вызначыць даўжыню хвалі, якая адпавядае фатону, энергія якога
роўная энергіі фанона, які ўзбуджаецца ў крышталі з характарыстычнай
тэмператураў Эйнштэйна 300К.
14.10. Якую колькасць цеплыні трэба перадаць крышталю медзі масай
25г, каб павялічыць яго тэмпературу ад 8К да 10К? Характарыстычная
тэмпература Дэбая для медзі 310К.
14.11. Знайсці сярэднюю энергію лінейнага аднамернага квантавага
асцылятара з улікам нулявой энергіі пры тэмпературы Т = Е, калі
характарыстычная тэмпература Дэбая роўная 200К.
14.12. Вызначыць энергію сістэмы, якая складаецца з 10 25 трохмерных
незалежных асцылятараў, пры тэмпературы Т = Е, калі характарыстычная
тэмпература Эйнштэйна роўная 300К.
14.13. Вызначыць характарыстычную тэмпературу Дэбая для алюмінію,
калі вядома, што пры награванні алюмінію масай 20г ад 5К да 10К было
затрачана 54мДж цяпла.
14.14. Знайсці характарыстычную тэмпературу Дэбая для крышталя,
калі пры тэмпературы 70К стасунак квантавай малярнай цеплаёмістасці да
класічнай роўны 0,65.
14.15. Тэмпературу крышталя NaCl масай 10г, які знаходзіцца пры
тэмпературы 320К, роўнай характарыстычнай тэмпературы Дэбая,
павялічваюць на 40К. Колькі цеплыні пры гэтым было затрачана?
14.16. Вызначыць тэмпературу электроннага газу, цеплаёмістасць якога
роўная 40Дж/(К.м3), тэмпература Фермі 75,4кК, а электронная канцэнтрацыя
2,2.1028м-3.
14.17. Вызначыць малярную цеплаёмістасць серабра пры тэмпературы
5К. Характарыстычная тэмпература Дэбая для серабра 210К.
14.18. Вызначыць масу крышталя CaCl2, якому перададзена 5мДж
цеплыні. Пры гэтым яго температура павялічылася ад 3К да 6К.
Характарыстычная тэмпература Дэбая для гэтага крышталя 310К.
14.19. Знайсці максімальнае значэнне пастаяннай квазіпругкай сілы для
атамаў свінцу, характарыстычная тэмпература Дэбая якога роўная 76К.
14.20. Вызначыць малярную цеплаёмістасць крышталя NaCl пры
тэмпературы 32К, калі яго характарыстычная тэмпература Эйнштэйна роўная
320К.

15. Электраправоднасць праваднікоў і паўправаднікоў

Рухомасць носьбітаў электрычнага зараду b   д / Е  е / m, дзе д –
дрэйфавая скорасць электронаў,  - час рэлаксацыі.
Удзельная электраправоднасць металу   ne 2  / m ці   enb.
Удзельная электраправоднасць уласных паўправаднікоў
  en e b e  en d b d ці    0 e  E / 2 kT
, дзе Е – шырыня забароненай зоны
паўправадніка.

45
 Памяньшэнне канцэнтрацыі нераўнаважных носьбітаў з часам
адбываецца па экспаненцыяльнаму закону n  n 0 e  t /  , дзе  - час жыцця
нераўнаважных носьбітаў.

Прыклад 1. Канцэнтрацыя электронаў праводнасці серабра роўная

6 10 м-3. Знайсці дрэйфавую скорасць электронаў пры напружаннасці
. 28

электрычнага поля 2В/см.

Дадзена: n = 6.1028м-3, E = 2В/см
д - ?
Рашэнне. Па закону Ома шчыльнасць току j  E. З другога боку
j  en д . З гэтых роўнасцей атрымліваем, што  д  E / en, дзе   1 /  
удзельная электраправоднасць. Такім чынам, дрэйфавая скорасць  д  E / en.
Для серабра удзельнае супраціўленне  = 1,58.10-8Ом.м.
Лікавае значэнне:  д  2  10 2 /(1,6  10 19  6  10 28  1,58  10 8 )  1,32(м / с).
Прыклад 2. Знайсці даўжыню свабоднага прабегу электронаў у метале,
удзельная электраправоднасць якога роўная 1,13.107Ом-1.м-1. Сярэдняя
скорасць хаатычнага руху электронаў 1Мм/с, а іх канцэнтрацыя 1023см-3.
Дадзена:  = 1,13.107Ом-1.м-1,  = 1Мм/с, n = 1023см-3
-?
Рашэнне. Даўжыня свабоднага прабегу электронаў у метале     , дзе
 - час рэлаксацыі, які можна вызначыць з выразу для удзельнай
электраправоднасці   ne 2  / m , адкуль   m / ne 2 . Такім чынам, даўжыня
свабоднага прабегу    m / ne 2 .
Лікавае значэнне:   10 6  1,13  10 7  9,1  10 31 / 10 29  (1,6  10 19 ) 2  4(нм).
Прыклад 3. Чырвоная мяжа фотаправоднасці чыстага германію роўная
1,7мкм. Чаму роўны тэмпературны каэфіцыент супраціўлення германію пры
пакаёвай тэмпературы?
Дадзена: 0 = 1,7мкм, Т = 273К
-?
Рашэнне. Залежнасць удзельнага супраціўлення паўправаднікоў ад
тэмпературы вызначаецца роўнасцю d  dT , дзе    0 e E / 2 kT .
Тэмпературны каэфіцыент супраціўлення
d d E  0 e E / 2 kT E
  ( 0 e E / 2 kT )  ( )  . Чырвоная мяжа
dT dT 2kT 2
 2kT 2
фотаправоднасці паўправадніка вызначае шырыню забароненай зоны
E  hc /  0 . У выніку атрымліваем, што тэмпературны каэфіцыент
hc
супраціўлення    2kT 2  .
0

Лікавае значэнне:
  6,62  10 34  3  10 8 / 2  1,38  10 23  2932  1,7  10 6  0,05(K 1 ).
Прыклад 4. З дапамогай графіка залежнасці ln   f (1 / T) (рыс.8.) знайсці
шырыню забароненай зоны паўправадніка n-тыпа.
Дадзена: ln   f (1 / T)
Е - ?
46
 Рашэнне. З формулы для ўдзельнай электраправоднасці паўправаднікоў
E
   0 e  E / 2 kT выражаем ln   ln  0  .
2kT
Калі запісаць для дзьвух тэмператур, то
E
атрымаем (ln )1  ln  0  ,
2kT1
E Адымем ад другой
(ln ) 2  ln  0  .
2kT2
роўнасці першую
E 1 1 адкуль
(ln ) 2  (ln )1   (  ),
2k T2 T1
E 1
 ln     ( ). Шырыня забароненай
2k T
 ln 
зоны E   2 k . Пры нізкіх
 (T 1 )
тэмпературах электраправоднасць вызначаецца электронамі праводнасці з
донарных узроўняў, пры высокіх – з валентнай зоны. Адпаведна вугал нахілу
графіка (рыс.8) пры T < Ts вызначае энергію актывацыі донарных узроўняў
Ед, а пры T > Ts – шырыню забароненай зоны Е. Ts – тэмпература
спусташэння донарных узроўняў.
 ln  92
Па графіку знаходзім, што 1
 3
 7  10 3 K.
 (T ) (0,5  1,5)  10
Лікавае значэнне: E  2  1,38  10 23  (7  10 3 ) / 1,6  10 19  1,2(эВ).

15.1. Вызначыць даўжыню свабоднага прабегу электрона ў медзі пры

пакаёвай тэмпературы. Электронная канцэнтрацыя для медзі 8,5.1022см-3.
15.2. Алюмініявы праваднік знаходзіцца ў электрычным полі. Знайсці
напружанасць гэтага поля, калі канцэнтрацыя электронаў праводнасці ў
алюмінію 5.1028м-3, а іх дрэйфавая скорасць 0,95м/с.
15.3. У жалезным правадніку дыяметрам 1мм сіла току 2А. Вызначыць
канцэнтрацыю электронаў праводнасці, калі іх дрэйфавая скорасць 1м/с.
15.4. Удзельнае супраціўленне вальфраму 5,3 .10-8Ом.м, канцэнтрацыя
свабодных электронаў 5,5.1028м-3. Вызначыць час рэлаксацыі для гэтых
электронаў.
15.5. Вызначыць рухомасць свабодных электронаў у медзі, для якой іх
канцэнтрацыя роўная 8,5.1022см-3.
15.6. Вызначыць аб’ёмную шчыльнасць цеплавой магутнасці току ў
металічным правадніку, які змешчаны ў электрычнае поле напружанасцю
2мВ/м. Шчыльнасць току ў правадніку 15А/мм2.
15.7. У цвёрдым стане кожны атам серабра аддае ў зону праводнасці
адзін валентны электрон. Час рэлаксацыі гэтага электрона роўны 3,85 .10-14с.
Вызначыць удзельнае супраціўленне серабра.
15.8. Вызначыць удзельную праводнасць медзі, калі вядома, што ў
цвёрдым стане, кожны атам медзі аддае ў зону праводнасці адзін валентны
электрон, рухомасць якога роўная 4,4.10-3м2/(В.с).

47
 15.9. Вызначыць тэмпературу, пры якой стасунак каэфіцыента
цеплаправоднасці да ўдзельнай элетраправоднасці алюмінію роўны
6,7мкВт.Ом/К.
15.10. Каэфіцыент цеплаправоднасці свінцу пры пакаёвай тэмпературы
роўны 34,8Вт/(м.К). Вызначыць электронную канцэнтрацыю, калі рухомасць
электрона ў свінцу 4,5.10-3 м2/(В.с).
15.11. Вызначыць электраправоднасць чыстага германію пры
электроннай канцэнтрацыі 3,1.1021м-3. Рухомасць электронаў роўная 0,38 м2/
(В.с), дзірак – 0,18 м2/(В.с).
15.12. Як зменіцца электраправоднасць уласнага паўправадніка,
шырыня забароненай зоны якога 0,35эВ, пры змяненні тэмпературы ад 300К
да 350К?
15.13. Уласны паўправаднік (германій) пры вызначанай тэмпературы
мае ўдзельнае супраціўленне роўнае 0,48Ом.м. Вызначыць канцэнтрацыю
носьбітаў зараду, калі рухомасць электронаў – 0,38 м2/(В.с), дзірак – 0,18 м2/
(В.с).
15.14. Якой павінна быць шырыня забароненай зоны паўправадніка, з
якога выраблены светадыёд, які свеціцца зялёным святлом з даўжынёй хвалі
550нм?
15.15. Электраправоднасць чыстага паўправадніка павялічваецца ў 5
разоў пры змяненні тэмпературы ад 300К да 400К. Чаму роўная мінімальная
энергія ўтварэння пары электрон-дзірка ў такім паўправадніку?
15.16. Вызначыць прымесную электраправоднасць германію, які
ўтрымлівае індый з канцэнтрацыяй 2 .1022м-3 і сурму з канцэнтрацыяй 5.1021м-
3
. Рухомасць электронаў – 0,38 м2/(В.с), дзірак – 0,18 м2/(В.с).
15.17. Удзельная электраправоднасць паўправадніка р-тыпу 112Ом-1.м-1.
Вызначыць рухомасць дзірак, калі пастаянная Хола для гэтага рэчыва 3,66 .10-
4 3
м /Кл.
15.18. Эфект Хола ( = 2,8В) назіраецца ў пласцінцы з чыстага
крэмнію шырынёй 2см, змешчанай у аднароднае магнітнае поле, індукцыя
якога роўная 0,5Тл. Чаму роўная канцэнтрацыя носьбітаў зарадаў, калі
шчыльнасць току 2мкА/мм2?
15.19. З дапамогай графіка залежнасці ln = f(1/T) (гл. рыс.8.)
вызначыць энергію актывацыі донарных узроўняў паўправадніка n-тыпу.
15.20. Удзельная праводнасць чыстага паўправадніка пры пакаёвай
тэмпературы роўная 2Ом-1.м-1. Пры апраменьванні паўправадніка святлом
удзельная электраправоднасць стала 2,5Ом-1.м-1. Калі крыніцу апраменьвання
выключылі, то праз 8мс праводнасць аказалася роўнай 2,2Ом -1.м-1. Чаму
роўны час жыцця носьбітаў зарадаў?

V. Фізіка атамнага ядра

16. Энергія сувязі атамных ядзер

Радыус атамнага ядра R  R 0 3 A , дзе R 0  1,5  10 15 м .

48
 Дэфект масы атамнага ядра m  Zm H  (A  Z)m n  m із . 1
1

Энергія сувязі атамнага ядра E сув  mc 2 ці E сув  km , дзе

k  931,5МэВ / а.а.м. - энергетычны эквівалент.
Удзельная энергія сувязі Е уд  Е сув / А .

Прыклад 1. Ацаніць шчыльнасць ядзернга рэчыва пры ўмове, што

атамныя ядры валодаюць шчыльнай упакоўкай нуклонаў.
Дадзена: А - масавы лік
-?
Рашэнне. Шчыльнасць рэчыва   m / V , дзе m  Am Н - маса ядра,
4
V
3
R 3 - аб’ём ядра, m Н  1а.а.м.  1,66  10 27 кг - маса нуклона. Радыус
атамнага ядра R  R 0 3 A . Такім чынам, шчыльнасць ядзернага рэчыва
3
  3m Н / 4R 0 .
Лікавае значэнне:   3  1,66  10 27 / 4  3,14  (1,5  10 15 ) 3  1,17  1017 (кг / м 3 ) .
Прыклад 2. Вызначыць удзельную энергію сувязі ядра ізатопу
кіслароду 168 O .
Дадзена: Z = 8, A = 16
Eуд - ?
Рашэнне. Удзельная энергія сувязі атамнага ядра Е уд  Е сув / А , дзе
E сув  km . Дэфект масы атамнага ядра m  Zm H  ( A  Z)m n  m із . У выніку
1
1

атрымліваем, што ўдзельная энергія E уд  k[ Zm H  (A  Z)m n  m із ] / A . З табліц

1
1

знаходзім масы часціц і ізатопаў у а.а.м.:

m 1 H  1,00783а.а.м., m n  1,00866а.а.м., m 16 O  15,99491а.а.м.
1 8

Лікавае значэнне:
Е уд  931,5  [8  1,00783  (16  8)  1,00866  15,99491] / 16  8( МэВ) .

Прыклад 3. Знайсці энергію сувязі -часціцы ў ядры ізатопу бору

11
5 B.
11
Дадзена: 5 ізатоп бору, 42 He - альфа-часціца
B-
Есув - ?
Рашэнне. Можна ўявіць, што ядро ізатопу бора складаеца з ядра
ізатопу літыю і альфа-часціца 115 B 73 Li 42 He . У сувязі з гэтым маса альфа-
часціцы ў звязанным стане m He  m Be  m Li  11,00930  7,01600  3,99330(а.а.м.) . У
свабодным стане маса альфа-часціцы m He  4,00260а.а.м. ( з табліцы). Такім
0

чынам, энергія сувязі альфа-часціцы ў ядры ізатопу бору залежыць ад

рознасці мас m  m He  m He  4,00260  3,99330  0,00930(а.а.м.) і роўная
0

E сув  km  931,5  0,00930  8,7( МэВ) .

27 40
16.1. Вызначыць нуклонны склад ядзер ізатопаў 13 Al , 20 Ca, 235
92 U .
207
16.2. Ацаніць радыус ядра ізатопу свінцу 82 Pb.
16.3. У якога ізатопу радыус ядра ў два разы большы, чым у
дэйтэрыю?

49
 16.4. Якую частку масы атама ізатопу палонію 210 84 Po складае маса яго

электроннай абалонкі?
16.5. Прыродны бор з атамнай масай 10,811 складаецца з двух
ізатопаў: 105 B і 115 B . Вызначыць іх працэнтны склад.
16.6. Вызначыць дэфект масы ізатопу гелію 24 He .
16.7. Вызначыць энергію сувязі ядра ізатопу бору 115 B .
16.8. Знайсці ўдзельную энергію сувязі ядра ізатопу азоту 147 N .
16.9. Знайсці ўдзельныя энергіі сувязі ядзер ізатопаў вадароду 13 H і
гелію 23 He і вызначыць, якое ядро з’яўляецца больш устойлівым.
16.10. Вызначыць энергію сувязі нейтрона ў ядры ізатопу берылію
9
4 Be .

16.11. Вызначыць энергію, неабходную для дзялення ядра ізатопу

кіслароду 168 O на чатыры аднолькавыя часціцы.
16.12. Вызначыць масу ізатопу вугляроду 126 C , калі вядома, што яго
ўдзельная энергія сувязі роўная 7,68МэВ.
16.13. Удзельная энергія сувязі ядра ізатопу кіслароду 188 O роўная
7,767МэВ, ядра ізатопу фтору 199 F - 7,779МэВ. Вызначыць мінімальную
энергію, якую неабходна затраціць, каб адарваць пратон ад ядра фтору.
16.14. У выніку -распаду ядра ізатопу радыю 88 Ra -часціца
226

набывае энергію 28,3МэВ. Чаму роўная скорасць -часціцы, калі энергія

сувязі ізатопу радыю 1731,6МэВ, а ізатопу радону 222 86 Rn 1708,2МэВ?

16.15. Прыроднае хімічна чыстае рэчыва складаецца з двух ізатопаў з

атамнымі масамі 68,926а.а.м. і 70,925а.а.м. Знайсці атамную масу гэтага
рэчыва і долю ў ім другога ізатопу, калі доля першага ізатопу складае 60,2%.
16.16. Ядра ізатопаў вісмуту 210 83 Bi выкідваюць -часціцы. Вызначыць

скорасць гэтых -часціц, якая адпавядае іх гранічнай кінетычнай энергіі.

16.17. Знайсці энергію сувязі ядра, якое мае аднолькавы лік пратонаў і
нейтронаў і радыус, у паўтара раза меньшы радыуса ядра ізатопу алюмінію
27
13 Al .

16.18. Ацаніць дыяметр шара, які пры ядзернай шчыльнасці рэчыва

меў бы масу, роўную масе Сонца.
16.19. Ядро ізатопу натрыю 11 22
Na выкідвае -квант з энергіяй 20кэВ і ў
выніку аддачы атрымлівае энергію, якая складае 5,5% энергіі -кванта.
Знайсці скорасць ядра аддачы.
16.20. Знайсці рознасць энергій сувязі нейтрона і пратона ў ядры
ізатопу азоту 147 N .

17. Прыродная радыеактыўнасць

Схемы -распаду: AZ X AZ42Y  42 He ; --распаду: AZ X ZA1Y  e  ; +-
распаду: AZ X ZA1Y  e  .
Законы захавання: ліку нуклонаў А1+А2 = А3+А4 і зараду Z1+Z2 =
Z3+Z4.

50
 Закон радыеактыўнага распаду ў дыферэнцыяльнай форме: dN  Ndt
, дзе  - пастаянная радыеактыўнага распаду.
Закон радыеактыўнага распаду ў інтэгральнай форме: N  N 0 e  t , дзе
N0 – колькасць радыеактыўных атамаў у пачатковы момант часу (t = 0), N –
колькасць атамаў, якія не распаліся да моманту часу t.
Сувязь паміж перыядам паўраспаду і пастаяннай радыеактыўнага
распаду T  ln 2 /  .
Велічыня   1 /  - сярэдні час жыцця радыеактыўных атамаў.
dN
Актыўнасць радыеактыўнага прэпарату A  N , якая змяняецца
dt
па экспаненцыяльнаму закону: A  A 0 e  t , дзе - актыўнасць A 0  N 0
прэпарату ў пачатковы момант часу (t = 0).
Удзельная актыўнасць радыеактыўнага прэпарату A уд  A / m .
Умова радыеактыўнай раўнавагі для сумесі шэрагу радыеактыўных
ізатопаў, якія ўзнікаюць паслядоўна адзін з другога:  1 N1   2 N 2     n N n .

Прыклад 1. З часам колькасць радыеактыўных ядзер ізатопу стронцыю

90
38Sr паменшылася ўдвая. Знайсці пастаянную радыеактыўнага распаду
гэтага ізатопу.
Дадзена: Т = 28 гадоў
-?
1
Рашэнне. Згодна ўмовы задачы N N0 , а час, за які лік
2
радыеактыўных ядзер паменшыўся ўдвая роўны перыяду паўраспаду t = T.
1
Закон радыеактыўнага распаду N  N 0 e  t з улікам умовы дае N 0  N 0 e  t ,
2
1 ln 2
адкуль e  t  . Такім чынам, пастаянная радыеактыўнага распаду   T .
2
Вядома, што 1 год  .107с.
ln 2
Лікавае значэнне:   7,9  10 10 (c 1 ) .
28  3,14  10 7
Прыклад 2. Вызначыць актыўнасць радыеактыўнага ёду 13153 I масай

0,2нкг праз 10 гадзін пасля пачатку распаду.

Дадзена: m = 0,2нкг, Т = 8сут, t = 10гадз
А-?
Рашэнне. Актыўнасць радыеактыўнага прэпарату змяняецца па закону
ln 2 m
A  A 0 e  t , дзе A 0  N 0  N0 . Колькасць радыеактыўных атамаў N0  NA .
T M
ln 2
ln 2 m  t
Такім чынам, актыўнасць ёду A  NAe T
.
T M
ln 2  0,2  10 9  6,02  10 23  8ln242 10
Лікавае значэнне: A  e  ??????
8  24  3600  131  10 3
Прыклад 3. Вядома, што торыевы рад заканчваецца ізатопам свінцу
208 232
92 Pb . Колькі свінцу на 1кг торыю 90 Th будзе ў гэтай рудзе, калі яе ўзрост
. 9
5 10 гадоў?

51
 Дадзена: TTh = 1,39.1011 гадоў, t = 5.109 гадоў
m-?
Рашэнне. З часам маса радыеактыўнага рэчыва змяншаецца па закону
m  m 0 e  t . Маса ізатопаў, якія распаліся з часам m  m 0  m  m 0 (1  e  t ) .
m M
Вядома, што маса рэчыва прапарцыйна малекулярнай масе, таму m  M ,
Pb

Th

M Pb M ln 2
t
адкуль маса свінцу m  m  Pb m 0 (1  e  T ) .
M Th M Th
3 ln 25109

Лікавае значэнне: m  208  10 3  1  (1  e 1,391011 )  ?????



232  10
Прыклад 4. Інтэнсіўнасць -выпраменьвання, якое стварае пунктавая
ізатропная радыеактыўная крыніца на адлегласці 1м, роўная 1,5мВт/м 2.
Вызначыць актыўнасць гэтай крыніцы, калі энергія -кванта 1,35МэВ.
Дадзена: r = 1м, I = 1,5мВт/м2,  = 1,35МэВ
А=?
dN
Рашэнне. Актыўнасць крыніцы A . Агульная энергія
dt
выпраменьвання за час t: E  Pt  ISt , дзе сферы S  4r 2 - плошча
радыусам r, на якую падаюць -кванты. Колькасць распадаў за гэты час
E /  4r 2 I
N  E /  . Такім чынам, актыўнасць крыніцы A  .
t 
Лікавае значэнне: A  4  3,14  12  1,5  10 3 / 1,35  1,6  10 13  87,2( ГБк) .

17.1. Ядро ізатопу кобальту 2760 Co выкідвае электрон. Які новы ізатоп
пры гэтым утварыўся?
17.2. Які ізатоп утвараецца з ізатопу ўрану 238 92 U пасля трох -
распадаў і двух --распадаў?
17.3. Колькі - і --распадаў адбываецца пры ператварэнні ізатопу
нептунію 237 209
93 Np у стабільны ізатоп вісмуту 83 Bi ?

17.4. Які ізатоп ператвараецца ў ізатоп гелію 24 He пасля аднаго -

распаду і аднаго --распаду?
17.5. Ядро ізатопу радону 22086 Rn знаходзілася ў стане спакою. Якую

скорасць яно атрымала пасля выкіду -часціцы са скорасцю 20Мм/с?

17.6. Прэпарат з урану 23892 U масай 1,5г выпраменьвае 1,86.104 -
часціц за 1с. Знайсці перыяд паўраспаду гэтага ізатопу.
17.7. Знайсці ўдзельную актыўнасць ізатопу ўрану 235 92 U , перыяд

паўраспаду якога роўны 7,1.108 гадоў.

17.8. Колькі ядзер радыеактыўнага ізатопу кальцыю 2045 Ca масай 1мг
распадаецца за суткі?
17.9. За які час у радыеактыўным рэчыве, з сярэднім часам жыцця
ядраў 65,8сут, распалася 26,2% ядзер?

52
 17.10. Перыяд паўраспаду ізатопу радыю 226 88 Ra 1600 гадоў. Якая доля

радыеактыўных ядзер прэпарату з радыю распадзецца за 4800 гадоў?

17.11. Актыўнасць прэпарату торыю 232 90Th масай 2г роўная 25кБк.

Вызначыць перыяд паўраспаду гэтага ізатопу торыю.

17.12. Вызначыць узрост драўлянага вырабу, калі вядома, што
актыўнасць узору з гэтага вырабу па ізатопу вугляроду 146 C складае 1/3
актыўнасці свежай драўніны.
17.13. Колькі энергіі выпраменьвае пры -распадзе 1мг палонію
210
84 Po за час, які роўны сярэдняму часу жыцця гэтых ядзер? Кінетычная
энергія -часціц 5,5МэВ.
17.14. Вызначыць актыўнасць прэпарату радыю 226 88 Ra , які зведвае -

распад, у выніку якога за 1 гадзіну выпраменьваецца 533Дж энергіі. Энергія

-часціц роўная 5МэВ.
17.15. Колькі -часціц выкідвае прэпарат торыю 90Th масай 5г за
232

суткі?
17.16. Знайсці масу кальцыю 2045 Ca , які мае такую ж актыўнасць, як і
палоній 210
84 Po масай 3мг.

17.17. Знайсці інтэнсіўнасць -выпраменьвання на адлегласці 1м ад

пунктавай ізатропнай крыніцы, актыўнасць якой роўная 95ГБк. Энергія -
кванта 0,8МэВ.
17.18. За суткі актыўнасць радыеактыўнага прэпарату паменшылася з
120ГБк да 8ГБк. Вызначыць перыяд паўраспаду ізатопу, з якога выраблены
дадзены прэпарат.
17.19. Вызначыць перыяд паўраспаду ізатопу ўрану 234 92 U , які
238
з’яўляецца прадуктам распаду ізатопу ўрану 92 U , калі яго масавая доля ў
. -5
прыродным уране 238 92 U роўная 5,7 10 .

17.20. Вызначыць масу радыеактыўнай пылінкі радыю 226 88 Ra , якая за

30с на плошчы 0,5см2 флюарэсцыруючага экрана стварае 60 успышак. Экран

знаходзіцца на адлегласці 1м ад пылінкі.

18. Ядзерныя рэакцыі

Схема ядзернай рэакцыі: X  a  Y  b ці скарочана X (a , b)Y .
Энергія выпраменьвання (паглынання) пры ядзернай рэакцыі
E  (  m 1   m 2 )c 2 ці E  k ( m 1   m 2 ) , дзе k  931,5МэВ / а.а.м. -
энергетычны эквівалент.
Энергія ядзернай рэакцыі праз кінетычныя энергіі часціц, якія
удзельнічаюць у рэакцыі E   E k1   E k 2 .
Парогавая (мінімальная) кінетычная энергія бамбардыруючай
m  m0
часціцы масай m, якая налятае на ядро-мішэнь масай m0 : E п  m E , дзе Е
0

– энергія ядзернай рэакцыі.

53
 Прыклад 1. Вызначыць энергію ядзернай рэакцыі 105 B 21 H 3 42 He ,
якая прыходзіцца на адно ядро.
Дадзена: 105 B 21 H 3 42 He , Nя = 3
Е1 - ?
Рашэнне. Энергія ядзернай рэакцыі вызначаецца па формуле
E  k ( m 1   m 2 ) . З улікам умовы задачы E  k[(m B  m H )  3m He ] . Энергія,
якая прыходзіцца на адно ядро E 1  E / N Я .
Лікавае значэнне: E1  931,5  [(10,01294  2,01410)  3  4,00260] / 3  6(МэВ) .
Прыклад 2. Вызначыць энергію ядзернай рэакцыі 94 Be 11 H 63 Li 42 He ,
калі вядома, што кінетычная энергія пратона роўная 5,4МэВ, гелію – 4МэВ,
ядро берылію нерухома і напрамак выляту ядра гелію складае 900 з
накірункам руху пратона.
Дадзена: 94 Be 11 H 63 Li 42 He , ЕкН = 5,45МэВ, ЕкНе = 4МэВ, ЕкВе = 0,  =
900
Е-?
Рашэнне. Выразім энергію ядзернай рэакцыі праз рознасць
кінетычных энергій ядзер і часціц да рэакцыі і пасля яе: E  E kLi  E kHe  E kH .
   
Згодна закону захавання імпульсу p Be  p H  p Li  p He . З улікам умовы задачы (
2 2 2
= 900) атрымліваем p Li  p He  p H . У сувязі з тым, што кінетычныя энергіі
ядзер меншыя іх энергій спакою (Ек<<Е0), выкарыстаем формулу E k  p 2 / 2m ,
што дае m Li E Li  m He E He  m H E H , адкуль E Li  (m He E He  m H E H ) / m Li . З улікам
таблічных даных E Li  (4,00260  4  1,00783  5,45) / 6,01512  3,58(МэВ) . Энергія
ядзернай рэакцыі Е  3,58  4  5,45  2,13(МэВ) .
Прыклад 3. Вызначыць энергію пазітроннага распаду ядра ізатопу
13
азоту 7 N .
Дадзена: 137 N
Е-?
Рашэнне. Запішам схему +-распаду ядра азоту 7 N 6 C  e   . Ядро-
13 13 

мішэнь азоту нерухома, маса спакою нейтрына () m   0 , то закон захавання

поўнай энергіі для дадзенага +-распаду мае выгляд:
m Nc  mCc  E C  me  E e  E  .
2 2
Такім чынам энергія распаду
E  E C  E e  E   c (m N  m C  m e ) .
2
Калі ўлічыць, што m e  m із , то
E  c (m N  m C )  k ( m N  m C ) .
2

Лікавае значэнне: E  931,5  (13,00574  13,00335)  2,23(МэВ) .

Прыклад 4. Вызначыць мінімальную энергію -кванта, неабходную
для ажыццяўлення наступнай фотаядзернай рэакцыі 21 H   11 H  n .
Дадзена: 21 H ( , n )11 H
Еmin - ?
Рашэнне. Пры мінімальнай энергіі -кванта энергія рэакцыі Е = 0.
Гэта азначае, што кінетычная энергія прадуктаў распаду роўная нулю. Маса
спакою -кванта m  0 . Такім чынам,
E min  k (m H  m n  m H )  931,5  (1,00783  1,00866  2,01410)  2,23(МэВ) .
1 2

54
 Прыклад 5. Знайсці электрычную магутнасць атамнай
электрастанцыі, якая спажывае 0,15кг урану-235 у суткі, пры ККД 25%. Пры
дзяленні кожнага ядра ўрану выпраменьваецца 200МэВ энергіі.
Дадзена: m = 0,15кг, t = 1сут,  = 25%, Е1 = 200МэВ
Рэ - ?
Рашэнне. Карысная магутнасць атамнай электрастанцыі, якой
з’яўляецца электрычная магутнасць, Pэ  P , дзе P  E / t - затрачаная
магутнасць. Энергія, якую спажывае электрастанцыя – энергія распаду
m
ўрану-235 E  NE 1 , дзе N NA - колькасць ядзер, што распаліся за суткі. У
M
выніку атрымліваем, што электрычная магутнасць Pэ  mN A E 1 /( Mt ) .
Лікавае значэнне:
Pэ  0,25  0,15  6,02  10 23  200  1,6  10 13 /( 235  10 3  24  3600)  22,2(МВт) .

18.1. Ядро ўрану 235

92 U паглынае цеплавы нейтрон. Напісаць рэакцыю.

18.2. Дапісаць абазначэнні, якіх не хапае ў наступных ядзерных

рэакцыях: X(p, n ) 74 Be; 94 Be(, x )126 C; 105 B( x , ) 48 Be; 178 O(d, n )X .
18.3. Ацаніце кінетычную энергію цеплавога нейтрона, якому
адпавядае тэмпература 200С, якую лічаць пакаёвай.
18.4. Пры дзяленні аднаго ядра ўрану-235 выпраменьваецца 200МэВ
энергіі. Якую долю энергіі спакою ядра ўрану складае гэта энергія?
18.5 Вызначыць энергію першай штучнай ядзернай рэакцыі
7 N  2 He 8 O  p , якую ажыццявіў Э.Рэзерфорд.
14 4 17

18.6. Вызначыць энергію ядзернай рэакцыі 94 Be(n ,  )104 Be , калі вядома,

што энергія сувязі ядра ізатопу берылію 94 Be роўная 58,16МэВ, а ізатопу 104 Be
- 64,98МэВ.
18.7. Пры бамбардыроўцы бору 105 B -часціцамі ўзнікаюць ядры
азоту 137 N . Запішыце рэакцыю і знайдзіце яе энергетычны выхад.
18.8. Вызначыць мінімальную энергію -кванта, неабходную для
ажыццяўлення наступнай фотаядзернай рэакцыі 2713 Al    2612 Mg  p .
18.9. Знайсці масу ізатопу азоту 177 N , калі вядома, што энергія
ядзернай рэакцыі 178 O  n 177 N  p роўная –7,9МэВ.
18.10. Вызначыць энергію наступнай тэрмаядзернай рэакцыі
1 H  1 H  2 He  n .
2 3 4

18.11. Вызначыць сумарную кінетычную энергію прадуктаў

фотаядзернай рэакцыі 21 H   11 H  n , якая ажыццяўляецца пад уздзеяннем -
выпраменьвання з даўжынёй хвалі 0,5пм.
18.12. Вызначыць масу лёду, узятага пры тэмпературы 273К, які
можна ператварыць у вадзяную пару за кошт энергіі, якая вызваляецца пры
дзяленні 1г урану-235.
18.13. Электрычная магутнасць атамнай электрастанцыі 500МВт пры
ККД 20%. Колькі ўрану-235 спажывыае станцыя за год? Параўнайце гэты
расход урану з гадавым расходам мазуту на цеплавой электрастанцыі такой

55
жа магутнасці пры ККД 75%. Удзельная цеплыня спальвання мазуту
40МДж/кг.
18.14. Колькі плутонію 239 94 Pu выпрацоўвае ядзерны рэактар
магутнасцю 100МВт за суткі? Лічыць, што пры дзяленні аднаго ядра ўрану-
238 узнікае 1,5 ядра плутонію і выпраменьваецца 200МэВ энергіі.
18.15. Пры выбуху ўранавай бомбы рэагуе 1,5кг урану-235.
Вызначыць эквівалентную масу тратылу, цеплатворная здольнасць якога
4,1МДж/кг.
18.16. Які груз можна падняць на вышыню 1км за кошт энергіі, якая
вызваляецца пры дзяленні 1г урану-235?
18.17. Пад ўздзеяннем -часціцы з кінетычнай энергіяй 5,5МэВ
здзяйсняецца ядзерная рэакцыя 94 Be 42 He126 C  n , энергія якой 6,0МэВ.
Знайсці кінетычную энергію нейтрона, які рухаецца пад вуглом 900 да
напрамку руху -часціцы.
18.18. Знайсці парогавую энергію -часціцы для ядзернай рэакцыі
3 Li  2 He 5 B  n .
7 4 10

18.19. Нейтрон з кінетычнай энергіяй 10,5МэВ вызывае ядзерную

рэакцыю 126 C  n  94 Be 42 He , парог якой роўны 6,2МэВ. Знайсці кінетычную
энергію -часціцы, якая вылятае пад вуглом 900 да напрамку руху нейтрона.
18.20. Ацаніць эфектыўнасць тэрмаядзернай рэакцыі
1 H  2 He 2 He  1 H , г.зн. вызначыць у колькі разоў удзельная энергія дадзенай
2 3 4 1

рэакцыі большая за ўдзельную энергію рэакцыі дзялення ўрану-235.

19. Элементарныя часціцы

Поўная энергія і імпульс элементарнай часціцы E  mc 2 , p  m , дзе
 2
m  m0 / 1 - маса часціцы,  - яе скорасць, m0 – маса спакою, с = 3.108м/с –
c2
скорасць святла ў вакууме.
Кінетычная энергія часціцы E k  E  E 0 , дзе E 0  m 0 c 2 - энергія спакою
часціцы.
Сувязь імпульса, кінетычнай энергіі і энергіі спакою часціцы
1
p E k ( E k  2E 0 ) .
c
2
Інварыантная велічыня: E 2  p 2 c 2  m 0 c 4 .

Прыклад 1. Вызначыць кінетычную энергію рэлятывісцкага пратона,

які рухаецца са скорасцю 0,75с.
Дадзена:  = 0,75с
Ек - ?
Рашэнне. Кінетычная энергія рэлятывісцкай часціцы E k  E  E 0 , дзе
2 E0  m0c2
E  mc 2 - поўная энергія часціцы пры m  m 0 / 1  . Энергія спакою
c2

56
. У выніку атрымліваем, што кінетычная энергія пратона
1
E k  m 0c 2 (  1) .
1  ( 2 / c 2 )
1
Лікавае значэнне: E k  1,672  10  27  (3  10 8 ) 2  (  1)  488( МэВ) .
1  (0,75c / c) 2
Прыклад 2. Пры --распадзе нейтрон ператвараецца ў пратон з
выкідам электрона і антынейтрына. Вызначыць сумарную кінетычную
энергію часціц, якія ўзніклі ў працэсе распаду. Пры гэтым лічыць, што маса
спакою антынейтрына роўная нулю, а нейтрон быў у стане спакою.
Дадзена: n  p  e   ~
Ek - ?
Рашэнне. Згодна закону захавання поўнай энергіі
m 0 n c 2  m 0 p c 2  E kp  m 0 e c 2  E ke  E k~ , адкуль сумарная кінетычная энергія
E k  E kp  E ke  E k~  ( m 0 n  m 0 p  m 0 e )c ці E k  k ( m 0 n  m 0 p  m 0 e ) .
2

Лікавае значэнне: E k  931,5(1,00866  1,00728  0,00055)  0,77(МэВ) .

Прыклад 3. Мезон, энергія спакою якога роўная 100МэВ і ўласны час
жыцця 2мкс, рухаецца ў атмасферы. Якую адлегласць ён пройдзе за час
жыцця па лабараторнаму гадзінніку, калі яго поўная энергія 3ГэВ?
Дадзена: Е0 = 100МэВ,  = 2мкс, Е = 3ГэВ
L -?
Рашэнне. Поўная энергія мезона E  mc 2 , энергія спакою E 0  m 0 c 2 , іх
2
стасунак E / E 0  mc 2 / m 0 c 2  1 / 1  ( / c) 2  30 , адкуль скорасць мезона
  2,998  10 8 м / с . Час жыцця мезона па лабараторнаму гадзінніку
   0 / 1  ( / c)  30 0 .
2
За гэты час мезон пройдзе адлегласць
6
L    30 0  2,998  10  30  2  10  18(км) .
8

Прыклад 4. Піон, які знаходзіцца ў стане спакою, распадаецца на

 
мюон і нейтрына:       . Знайсці стасунак энергіі нейтрына да
кінетычнай энергіі мюона.
 
Дадзена:      
  / E k  ?
Рашэнне. Энергія, якая выпраменьваецца пры дадзенай рэакцыі
E  E 0   E 0 . З табліц знаходзім, што E 0   140МэВ, E 0  106МэВ . Энергія
1
выпраменьвання Е  34МэВ . Імпульс мюона p  E k ( E k  2 E 0  ) , імпульс
c
нейтрына p     / c . Імпульсы мюона і нейтрына роўныя па велічыні і
супрацьлеглыя па накірунку, таму што піон, які распадаецца, знаходзіўся ў
стане спакою p   p  . У сувязі з чым энергія нейтрына   E (E  2E ) .  k k 0

Згодна закону захавання энергіі    E  E k , такім чынам

E  E  E (E  2E ) ,
k k k 0 адкуль кінетычная энергія мюона
E k  E / 2(E 0  E)  34 / 2  (106  34)  4,13(МэВ) .
2 2
Энергія нейтрына
   4,13  ( 4,13  2  106)  29,88(МэВ) . Стасунак энергій   / E k  29,88 / 4,13  7,2 .

19.1. Чаму роўная маса пазітрона, які рухаецца са скорасцю 0,8с?

57
 19.2. Вызначыць масу рэлятывісцкага нейтрона, энергія якога роўная
1,6ГэВ.
19.3. Вызначыць імпульс электрона, які рухаецца са скорасцю 0,75с.
19.4. Імпульс рэлятывісцкага пратона роўны 5,3 .10-20Н.с. Знайсці
кінетычную энергію дадзенага пратона.
19.5. Час жыцця нейтральнага піона роўны 8 .10-17с. З якой
дакладнасцю можа быць вызначана яго маса?
19.6. Знайсці скорасць электрона, калі яго поўная энергія роўная
1,0МэВ.
19.7. У выніку паскарэння электрон набыў кінетычную энергію, якая
роўная 0,75МэВ. Вызначыць скорасць электрона.
19.8. Электрон рухаецца са скорасцю 0,9с. Якая хібнасць будзе
дапушчана, калі пры вызначэнні кінетычнай энергіі электрона выкарыстаць
класічную тэорыю?
19.9. Электрон у выніку паскарэння набыў імпульс роўны 3,5 .10-22Н.с.
Вызначыць рознасць патэнцыялаў, якую прайшоў электрон.
19.10. Эксперымент паказаў, што нейтральны піон (Е 0 = 135МэВ)
поўная энергія якога 3,5ГэВ па лабараторнаму гадзінніку існуе 2,1.10-15с.
Вызначыць уласны час жыцця піона.
19.11. Павольны +-мезон з уласным часам жыцця роўным 25нс
валодае кінетычнай энергіяй, якая ў 1,5 раза большая за яго энергію спакою.
Якую адлегласць пройдзе піон за час жыцця па лабараторнаму гадзінніку?
19.12. Электрон быў паскораны рознасцю патэнцыялаў 0,8МВ.
Вызначыць стасунак е/m для гэтага рэлятывісцкага электрона.
19.13. Лямбда-гіперон (Е0 = 1116МэВ), які валодае імпульсам 1,5.10-
18 .
Н с, праходзіць адлегласць ад месца нараджэння да месца распаду роўную
0,8м. Вызначыць час жыцця гэтага лямбда-гіперона.
19.14. У выніку анігіляцыі пара электрон-пазітрон ператварылася ў
два аднолькавых фатона. Знайсці даўжыню хвалі фатона, калі электрон і
пазітрон валодаюць аднолькавай кінетычнай энергіяй роўнай 300кэВ.
19.15. Пара электрон-пазітрон ўтвараецца з фатона, энергія якога
роўная 2,8МэВ. Чаму роўная кінетычная энергія гэтай пары часціц у момант
яе ўзнікнення?
19.16. Нейтральны 0-мезон, які знаходзіцца ў стане спакою,
ператвараецца ў два аднолькавых фатона. Знайсці энергію фатона, калі маса
спакою 0-мезона роўная 264m0e, дзе m0e – маса спакою электрона.
19.17. Пры аб’яднанні мала рухомых нейтрона і антынейтрона
ўзнікаюць два аднолькавых фатона. Вызначыць частату фатона, які ўзнікае ў
гэтым працэсе.
19.18. Вядома, што ядзерныя сілы носяць абменны характар.
Часціцамі-пераносчыкамі гэтага ўзаемадзеяння з’яўляюцца віртуальныя -
мезоны. Вызначыць комптанаўскую даўжыню хвалі піона.

58
 19.19. За час свайго існавання мюон праляцеў у нерухомай сістэме
адліку 2км. Чаму роўны ўласны час жыцця мюона, калі скорасць яго руху
0,95с?
19.20. Нейтральны піон распаўся на ляту на два аднолькавых фатона.
Знайсці кінетычную энергію піона, калі вугал разлёту фатонаў роўны 900.

20. Эксперыментальныя метады ядзернай фізікі

Сіла Лорэнца FЛ  qB sin  , дзе  - вугал паміж напрамкам індукцыі
магнітнага поля і накірункам руху зараджанай часціцы.
c
Накіраванасць выпраменьвання Вавілава-Чаранкова cos  
n
, дзе 
- вугал паміж напрамкам выпраменьвання і вектарам скорасці часціцы, якая
рухаецца ў асяроддзі з паказчыкам праламлення n.

Прыклад 1. Электрон улятае ў камеру Вільсана, якая знаходзіцца ў

аднародным магнітным полі з індукцыяй 10Тл. Вызначыць імпульс
электрона, калі радыус крывізны яго трэка роўны 2м.
Дадзена: В = 10Тл, R = 2м
р-?
Рашэнне. На электрон дейнічае сіла Лорэнца FЛ  qB sin  . Пры ўмове,
 
што B   , sin   1 . Згодна другога закону Ньютана FЛ  ma ц , дзе а ц   2 / R -
2
цэнтраімклівае паскарэнне. У выніку qB  m , адкуль імпульс электрона
R
p  m  qBR .
Лікавае значэнне: p  1,6  10 19  10  2  3,2  10 18 (кг  м / с) .
Прыклад 2. Рознасць патэнцыялаў паміж дуантамі цыклатрона роўная
20кВ. Індукцыя магнітнага поля 0,7Тл. Вызначыць радыус траекторыі
пратона ўнутры цыклатрона пасля трох поўных абаротаў.
Дадзена: U = 20кВ, В = 0,7Тл, n = 3
R-?
Рашэнне. Пад уздзеяннем электрычнага поля пратон набывае энергію
E  NqU , дзе N  2n - колькасць пралётаў паміж дуантамі. Пад уздзеяннем
  2
магнітнага поля ( B   ) пратон набывае цэнтраімклівае паскарэнне qB  m
R
m m 2
, адкуль R
qB . Для класічнага пратона  2nqU , што дае m  2 nmqU .
2
Такім чынам, радыус траекторыі пратона R  2 nmqU /(qB) .
Лікавае значэнне: R  2  3  1,672  10  1,6  10  2  10 /(1,6  10  0,7)  7,2(см)
27 19 4 19

.
Прыклад 3. Якую найменшую скорасць павінен мець электрон, каб
пры яго праходжанні праз рэчыва з паказчыкам праламлення 1,5 узнікла
выпраменьванне Вавілава-Чаранкова?
Дадзена: n = 1,5
min - ?

59
 Рашэнне. Накіраванасць выпраменьвання Вавілава-Чаранкова
c c
вызначаецца роўнасцю cos   , адкуль скорасць руху электрона  .
n n cos 
З атрыманага выразу бачна, што    min , калі cos   1 . Такім чынам,
мінімальная скорасць электрона  min  c / n .

Лікавае значэнне:  min  3  108 / 1,5  200(Мм / с) .

Прыклад 4. Дэйтоны, паскораныя сінхрафазатронам, набылі
кінетычную энергію, роўную 200МэВ. Знайсці скорасць гэтых часціц.
Дадзена: 21 H, Ек = 200МэВ
-?
Рашэнне. Кінетычная энергія рэлятывісцкай часціцы E k  E  E 0 , дзе
E  mc , E 0  m 0 c 2 - поўная энергія і энергія спакою часціцы. Маса часціцы
2

m  m 0 / 1  ( / c ) 2 . У выніку атрымліваем, што

Ek
адкуль 1 / 1  ( / c)  1 
2
E k  m 0 c 2 / 1  ( / c) 2  m 0 c 2  m 0 c 2 [(1 / 1  ( / c) 2 )  1] , .
m0c2
M 2
Для дэйтона энергія спакою E 0  m0c2  c / 1,6  10 13  1870(МэВ) . Такім
NA
чынам, 1  ( / c) 2  0,9 . Скорасць дэйтона   c 1  0,9 2  130( Мм / с) .

20.1. Зараджаная часціца рухаецца ў аднародным магнітным полі (В =

0,5Тл) па акружнасці радыусам 0,1м. Скорасць часціцы 2,4Мм/с. Знайсці
стасунак зарада гэтай часціцы да яе масы.
20.2. Праз лічыльнік Гейгера-Мюлера праходзіць 10 8 часціц за адзін
разрад. Вызначыць сярэдні ток лічыльніка, калі за мінуту адбываецца 600
разрадаў.
20.3. Вызначыць энергію электрона, радыус крывізны трэка якога ў
камеры Вільсана роўны 2м. Камера змешчана ў аднароднае магнітнае поле з
індукцыяй 1Тл.
20.4. Ціск насычанай пары пры тэмпературы 200С у цыліндрычнай
камеры Вільсана вышынёй 2см роўны 2,3кПа. Вызначыць масу вады ў
камеры, калі плошча яе асновы 75см2.
20.5. Сцынцыляцыйны лічыльнік знаходзіцца на адлегласці 2см ад
радыеактыўнага прэпарата. На экране лічыльніка плошчай 3мм 2 за 1мін
назіраецца 50 успышак. Вызначыць актыўнасць гэтага прэпарата.
20.6. Знайсці найменшую рознасць патэнцыялаў, якая паскарае
электроны, каб у асяроддзі з паказчыкам праламлення 1,5 узнікла
выпраменьванне Вавілава-Чаранкова.
20.7. Якім павінен быць найменшы імпульс электрона, каб
выпраменьванне Вавілава-Чаранкова можна было назіраць у кварцы?
20.8. Колькі малекул AgBr можа актывізаваць у фотаэмульсіі -часціца
з энергіяй 6МэВ? Парогавая даўжыня хвалі для бромістага серабра 600нм.

60
 20.9. У іанізацыйнай камеры ёмістасцю 3пФ у выніку апраменьвання
напружанне зменшылася на 30В за 1мс. Чаму роўны імпульс току, які ўзнікае
пры іанізацыі?
20.10. Вызначыць вугал паміж напрамкам выпраменьвання Вавілава-
Чаранкова і вектарам скорасці электрона ў рэчыве з паказчыкам праламлення
1,5. Кінетычная энергія электрона 0,5МэВ.
20.11. Вызначыць індукцыю аднароднага магнітнага поля, у якім
знаходзіцца камера Вільсана, калі трэк электрона ў камеры ўяўляе дугу
акружнасці радыусам 10см. Кінетычная энергія электрона 250МэВ.
20.12. Лічыльнік Гейгера-Мюлера фіксуе 1000 часціц у секунду.
Распазнавальны час лічыльніка роўны 0,2мс. Колькі часціц прайшло праз
лічыльнік за 1с?
20.13. У іанізацыйнай камеры, запоўненай паветрам пры нармальным
атмасферным ціску, сярэдні прабег касмічнай часціцы 5,1см, пры гэтым на
прамежку ў 1см яна стварае 60 пар іонаў.Вызначыць колькасць часціц, якія
прайшлі праз камеру, калі змяненне патэнцыялу збіраючага электрода,
ёмістасць якога 12пФ, роўнае 2,5В.
20.14. Фон лічыльніка Гейгера-Мюлера ад касмічных прамянёў складае
80 імпульсаў за 1мін. Слабая радыеактыўная крыніца дае 10 імпульсаў за
1мін. Колькі адлікаў трэба зрабіць па лічыльніку, каб ведаць інтэнсіўнасць
выпраменьвання з дакладнасцю да 10%?
20.15. Вызначыць час паскарэння пратонаў у лінейным паскаральніку
да энергіі 15МэВ, калі пачатковая энергія пратонаў 5МэВ. Пры частаце
100МГц напружанне паскараючага поля 200кВ.
20.16. У цыклатроне, з максімальным радыусам крывізны траекторыі
пратонаў роўным 0,35м, частата змянення патэнцыялу паміж дуантамі
13,8МГц. Вызначыць магнітную індукцыю поля цыклатрона.
20.17. Вызначыць частату генератара цыклатрона, які паскарае дэйтоны
да энергіі 2МэВ пры максімальным радыусе крывізны іх траекторыі 0,49м.
20.18. Сінхрафазатрон надае пратонам кінетычную энергію 8ГэВ.
Знайсці стасунак рэлятывісцкай масы пратона да яго масы спакою.
20.19. Якую кінетычную энергію можа атрымаць -часціца ў
цыклатроне, калі адноснае павелічэнне масы часціцы не павінна перавышаць
6%?
20.20. У фазатроне пры паскарэнні пратонаў перыяд паскараючага поля
змяняецца ад 40нс да 50нс. Знайсці кінетычную энергію пратонаў, якія
вылятаюць з гэтага паскаральніка.

61
 Літаратура:
1. Зборнік задач па курсе агульнай фізікі:Вучэб.дапам./Пад рэд.
М.С.Цэдрыка.-Мн.:Выш.шк.,1993.-276с.
2. Сборник задач по общему курсу физики. Атомная физика. Физика
ядра и элементарных частиц./Под ред. Д.В.Сивухина.-М.:Наука,1981.-224с.
3. Иродов И.Е. Задачи по квантовой физике: Учеб.пособ.-
М.:Высш.шк.,1991.-175с.
4. Ландсберг Г.С. Оптика.-М.:Наука,1976.-928с.
5. Савельев И.В. Курс общей физики. Т.3. Квантовая физика. Атомная
физика. Физика твердого тела. Физика атомного ядра и элементарных
частиц.-М.:Наука,1982.-304с.
6. Бондар В.А., Федаркоў Ч.М. Курс агульнай фізікі: Квантавая фізіка:
Вучэб.дапам.-Мн.:БДПУ,1999.-222с.
7.ГершензонЕ.М., Малов Н.Н., Мансуров А.Н. Оптика и атомная
физика: Учеб.пособ.-М.:Академия,2000.-408с.
8. Сивухин Д.В. Общий курс физики: Учеб.пособ. В 5т. Т.V. Атомная и
ядерная физика.-М.:Физматлит,2002.-784с.
9. Курс физики: Учеб.пособ. В 2т./Под ред. В.Н.Лозовского.-М.:СПб.
“Лань”,2003.-592с.
10. Трофимова Т.И. Физика в таблицах и формулах: Учеб.пособ.-
М.:Дрофа,2004.-432с.
11. Грабовский Р.И. Курс физики. 8-е изд.-М.:СПб.”Лань”,2005.-608с.
12. Леденев А.Н. Физика. В 5кн. Кн.5. Основы квантовой физики.-
М.:Физматлит,2005.-248с.
13. Бояркин О.М. Физика элементарных частиц: Учеб.пособ.-
Мн.:БГПУ,2005.-248с.

62
 Адказы

1.1. r(,T) = 0. 1.2. R = r0/. 1.3. Павялічыцца ў 3 разы. 1.4. 200К. 1.5. 0,23. 1.6.
6см2. 1.7. 1кДж. 1.8. 9,4мкм. 1.9. 509нм. 1.10. 4.1013Вт/м3. 1.11. 3,3кДж. 1.12.
1,47. 1.13. 470К. 1.14. 1,4.10-21Дж. 1.15. 3,1.1012Вт/м3. 1.16. 1170К. 1.17. 460Дж/
. 2 2 5 k 4 4  max 
hc
(кг К). 1.18. 2,6кВт/м . 1.19. R T . 1.20. 4,97 kT .
15c 2 h 3
2.1. 24пм. 2.2. 2,6.1015. 2.3. 1,46эВ. 2.4. 1,48.10-30. 2.5. 1,672.10-27. 2.6. 4.105. 2.7.
3,3.10-22Н.с. 2.8. 1,5МэВ. 2.9. 1300м/с. 2.10. 500нм. 2.11. 9,7кК. 2.12. 625нм.
2.13. 4.1013. 2.14. 656. 2.15. 625нм. 2.16. 2%. 2.17. 3,4.10-27Н.с. 2.18. 0,26мкА.
2.19. 3,9.1021. 2.20. 5,2.1021.
3.1. 630нм. 3.2. 1,6нА. 3.3. 4,47эВ. 3.4. 7,84эВ. 3.5. 4,2эВ. 3.6. 120нм. 3.7.
4,1эВ. 3.8. 200нм. 3.9. 3,6эВ. 3.10. –46нм. 3.11. 250Мм/с. 3.12. 1,6МэВ. 3.13.
1,2В. 3.14. 4,42эВ. 3.15. 5,3эВ. 3.16. 1,5.1014. 3.17. 0,78. 3.18. 6,63.10-34Дж.с.
3.19. 0,8мм. 3.20. 9,6Тл.
4.1. 60мкПа. 4.2. 5,6мкПа. 4.3. 0,14МДж. 4.4. 430нм. 4.5. 0,9. 4.6. 7,25.1018Гц.
4.7. 8,3.1020. 4.8. 1,65.10-27Н.с. 4.9. 64см. 4.10. 3,2нПа. 4.11. 0,9мкПа. 4.12. 2040.
4.13. 1,6.1012м-3. 4.14. 5,4Па. 4.15. 675нм. 4.16. 6,2.1018. 4.17. 1,46нН. 4.18. 0,9.
4.19. 0,1нН. 4.20. 1,2К.
5.1. 1,21пм. 5.2. 60пм. 5.3. 1800. 5.4. 25,1пм. 5.5. 3,5.10-6. 5.6. 14Мм/с. 5.7.
64,5эВ. 5.8. 10кэВ. 5.9. 1,36.10-22Н.с. 5.10. 0,11МэВ. 5.11. 4,4.10-23Н.с. 5.12.
2,9.10-23Н.с. 5.13. 1200. 5.14. 3,58пм. 5.15. 0,97%. 5.16. 83кэВ. 5.17. 942МэВ.
5.18. 2,2.10-22Н.с. 5.19. –1,21пм. 5.20. 0,38МэВ.
6.1. 0,02пм. 6.2. 0,18нм. 6.3. 1,58.10-16м. 6.4. 2,5.10-14м. 6.5. 5,9.106м/с,
1,53.1010м/с. 6.6. 104пм. 6.7. 2,5пм. 6.8. 3,3.10-24Н.с. 6.9. 0,06МэВ. 6.10. 1,67.10-
27
кг. 6.11. 0,04Тл. 6.12. 918. 6.13. 0,43пм. 6.14. 0,12пм. 6.15. 0,32пм. 6.16. 14,50.
6.17. 7мм. 6.18. 9,7Мм/с. 6.19. 18,4В. 6.20. 1,27пм.
7.1. 1,15Мм/с. 7.2. 1,05.10-25Н.с. 7.3. 1,15мкм. 7.4. 1,05.10-26Дж. 7.5. 1,05.10-
24
м/с, 1,15км/с. 7.6. 0. 7.7. 3,4пм. 7.8. 3,8эВ. 7.9. 0,87. 7.10. 2,65.10-7. 7.11. –
13,6эВ. 7.12. 3,8эВ. 7.13. 197МэВ. 7.14. 0,94эВ. 7.15. 2,9фм. 7.16. 3,8.104МэВ.
7.17. 0,16. 7.18. 0,32м/с. 7.19. 230. 7.20. Не.
8.1. Указанне: правесці дыферэнцыраванне функцыі (x,t) па t, знайсці
p2
двойчы max і выкарыстаць формулу  E  U . 8.2. Указанне: за рашэнне
2m
раўнання Шродзінгера прыняць функцыю  ( x, y, z , t )   ( x, y, z )e iEt /  . 8.3.
2m Ze 2  2 2m
  ( E  k )  0 . 8.4.   ce  iEt /  . 8.5.   2 E . 8.6.
2 r X 2

63
 2 2m kX 2
  ( E  ) . 8.7. 0,12мкН. 8.8. 0,62эВ. 8.9. 1,41.105м-1/2. 8.10. 4,5эВ.
X 2 2 2
8.11. 0,61. 8.12. 0,1. 8.13. 0,13. 8.14. 74эВ. 8.15. 0,97. 8.16. 20кэВ. 8.17. 74. 8.18.
N  N R  N C . 8.19. 7,1Вт/м2. 8.20. 1,6.10-33Дж, 5,8.10-16м.
9.1. 3.1015c-1. 9.2. 1,4мкм. 9.3. 78. 9.4. 15. 9.5. 1,8.106. 9.6. 1,4.10-14м. 9.7.
9
CV  R. 9.8. 53пм. 9.9. 2,2Мм/с. 9.10. –13,6эВ. 9.11. 123эВ. 9.12. 2.10-24Н.с.
2
9.13. 1,5.10-16с. 9.14. 2.1023. 9.15. 2,7.103кг/м3. 9.16. 9. 9.17. 3. 9.18. 4,2м/с. 9.19.
79,5нэВ. 9.20. 5.
10.1. 91нм, 11400нм. 10.2. 1800нм. 10.3. 1360нм. 10.4. 9. 10.5. 1,65.1014Гц.
10.6. 0,33эВ. 10.7. 5. 10.8. 40нм. 10.9. 4. 10.10. 5,3.1016Гц. 10.11. 10. 10.12.
13,6эВ. 10.13. 1,1Мм/с. 10.14. Так. 10.15. 649,4нм. 10.16. 121,5нм. 10.17.
1,1.107м-1. 10.18. 2,25Мм/с. 10.19. 476нм. 10.20. 3эВ.
11.1. 25пм. 11.2. 6,62.10-34Дж.с. 11.3. 21Мм/с. 11.4. 40кэВ. 11.5. 20Мм/с. 11.6.
303пм. 11.7. 41. 11.8. 72,8кВ. 11.9. 1,5кэВ. 11.10. 8,3кВ. 11.11. 122,8пм. 11.12.
30,7пм. 11.13. 23. 11.14. 8,5кэВ. 11.15. 2,5кэВ. 11.16. 0,24нм. 11.17. 32054'.
11.18. 2,4. 11.19. 1,8мм. 11.20. 10,7кэВ.
12.1. 429нм. 12.2. 387нм. 12.3. 2,1.1014рад/с. 12.4. 423,4нм. 12.5. 1,35.1014рад/с.
12.6. 606К 12.7. 5,53.1015рад/с. 12.8. 345нм. 12.9. 0,53эВ. 12.10. 1,37. 12.11.
215нм. 12.12. 9,2.109. 12.13. 310нм. 12.14. 23мкм. 12.15. 694,4нм. 12.16.
1920нм. 12.17. 1,33.1017. 12.18. 1,2кВт/см2. 12.19. 3,6МВт. 12.20. 9,7мін.
13.3. 0,14%. 13.4. 268К. 13.5. 3,3эВ. 13.6. 6.1028м-3. 13.7. 136кК. 13.8. 1,4.10-
24 .
Н с. 13.9. 5,1.1028м-3. 13.10. 1,4Мм/с. 13.11. 65%. 13.12. 5,1ГПа. 13.13.
13,13кК. 13.14. 2,3.1028м-3. 13.15. 1%. 13.16. 3,14эВ. 13.17. 5,2эВ. 13.18.
0,27фК. 13.19. 226нм. 13.20. 1,2.
E 2 
14.1. 8,1%. 14.2. C  3R ( ) exp( E ) . 14.5. 0,75. 14.6. 3,74кДж/моль. 14.7.
T T
0,5мДж/(моль.К) 14.8. 0,028эВ. 14.9. 48мкм. 14.10. 38мДж. 14.11. 0,019эВ.
14.12. 134кДж. 14.13. 396К. 14.14. 343К. 14.15. 163Дж. 14.16. 5К. 14.17.
26мДж/(моль.К). 14.18. 2,8г. 14.19. 34Н/м. 14.20. 0,11Дж/(моль.К).
15.1. 7,8пм. 15.2. 2,1В/см. 15.3. 3,2.1025м-3. 15.4. 12фс. 15.5. 4,4.10-3м2/(В.с).
15.6. 30кВт/м3. 15.7. 1,58.10-8Ом.м. 15.8. 6.107Ом-1.м-1. 15.9. 300К. 15.10.
7,4.1027м-3. 15.11. 278Ом-1.м-1. 15.12. 2,2. 15.13. 2,3.1019м-3. 15.14. 2,3эВ. 15.15.
0,33эВ. 15.16. 880Ом-1.м-1. 15.17. 0,04м2/(В.с). 15.18. 4,5.1016м-3. 15.19. 0,06эВ.
15.20. 10мс.
16.2. 8,9фм. 16.3. 168 O . 16.4 0,022%. 16.5. 19% 10 B, 81% 11 B . 16.6. 0,03038а.а.м..
16.7. 76,2МэВ. 16.8. 7,48МэВ. 16.9. 2,83МэВ, 2,56МэВ. 16.10. 1,66МэВ. 16.11.
14,43МэВ. 16.12. 12а.а.м.. 16.13. 8МэВ. .16.14. 15,3Мм/с. 16.15. 69,72а.а.м.,
39,8%. 16.16. 168Мм/с. 16.17. 56,5МэВ. 16.18. 32км. 16.19. 0,43Мм/с. 16.20.
3,5МэВ.
. 9
17.1. 60
28 Ni . 17.2.
226 8
88 Ra . 17.3. 7 і 4. 17.4. 3 Li . 17.5. 0,36Мм/с. 17.6. 4,5 10 гадоў.

17.7. 80МБк/кг. 17.8. 5,6.1016. 17.9. 20сут. 17.10. 88%. 17.11. 1,39.1011гадоў.
17.12. 9095гадоў. 17.13. 1,6МДж. 17.14. 5Кы. 17.15. 1,8.108. 17.16. 0,76мг.
17.17. 0,97мВт/м2. 17.18. 6,2гадз. 17.19. 2,6.105гадоў. 17.20. 13,7нкг.

64
 92 U  0 n  55 Cs  37 Rb  2 0 n . 18.2. 3 Li , 0 n, d , 9 F . 18.3. 0,04эВ. 18.4. 0,09%.
18.1. 235 1 140 94 1 7 1 18

18.5. –0,69МэВ. 18.6. 6,82МэВ. 18.7. 1,06МэВ. 18.8. 7,76МэВ. 18.9.

17,00899а.а.м.. 18.10. 17,6МэВ. 18.11. 0,25МэВ. 18.12. 27,2т. 18.13. 957,6кг;
5,5.105. 18.14. 161г. 18.15. 30Мкг. 18.16. 8,2Мкг. 18.17. 9МэВ. 18.18. 4,38МэВ.
18.19. 2,5МэВ. 18.20. 4,3.
19.1. 1,52.10-30кг. 19.2. 2,84.10-27кг. 19.3. 3,1.10-22кг.м/с. 19.4. 0,4МэВ. 19.5.
6,1.10-6%. 19.6. 0,86с. 19.7. 0,9с. 19.8. 68%. 19.9. 0,32МВ. 19.10. 8.10-17с. 19.11.
17м. 19.12. 70ГКл/кг. 19.13. 1,08нс. 19.14. 1,53пм. 19.15. 1,78МэВ. 19.16.
67,6МэВ. 19.17. 2,3.1023Гц. 19.18. 1,46.10-15м. 19.19. 2,25мкс. 19.20. 55,4МэВ.
20.1. 4,8.107Кл/кг. 20.2. 0,16нА. 20.3. 600МэВ. 20.4. 2,55мг. 20.5. 1,4кБк. 20.6.
175кВ. 20.7. 2,3.10-22кг.м/с. 20.8. 2,9.106. 20.9. 90нА. 20.10. 61,50. 20.11. 8,4Тл.
20.12. 1250с-1. 20.13. 6,1.105. 20.14. 900. 20.15. 1мкс. 20.16. 0,9Тл. 20.17. 9МГц.
20.18. 9,5. 20.19. 224МэВ. 20.20. 234МэВ.

65
 ТАБЛІЦЫ

1. Фундаментальныя фізічныя пастаянныя

Гравітацыйная пастаянная G  6,672  10 11 Нм2/кг2

Нармальнае паскарэнне свабоднага g  9,807 м/c2
падзення
Нармальны атмасферны ціск  0  101325 Па
Пастаянная Авагадро N А  6,022  10 23 моль-1
Аб’ём 1 моля ідэальнага газу пры V0  22,414  10 3 м3/моль
нармальных умовах
Універсальная (малярная) газавая R  8,314 Дж/(Кмоль)
пастаянная
Пастаянная Лашмідта L  2,7 10 25 м-3
Пастаянная Больцмана k  1,381  10 23 Дж/К
Скорасць святла ў вакууме c  2,998  108 м/c
Магнітная пастаянная  0  4  10 7 Гн/м
Электрычная пастаянная  0  8,854  10 12 Ф/м
Маса спакою электрона me  9,109  10 31 кг =
4
 5,4868  10 а. е. м.
27
Маса спакою пратона m p  1,673  10 кг  1,00728 а.е.м.
Маса спакою нейтрона mn  1,675  10 27 кг  1,00866 а.е.м.
Элементарный зарад e  1,602  10 19 Кл
Удзельный зарад электрона e m  1,759  1011 Кл/кг
Пастаянная Фарадэя F  9,648  10 4 Кл/моль
Пастаянная Стэфана — Больцмана   5,67  10  8 Вт/(м2К4)
Пастаянная Віна b  2,9  10 3 мК
Другая пастаянная Віна c  1,3  10 5 Вт/(м3К5)

66
Пастаянная Планка h  6,626 10 34 Джс,   1,055  10  34
Джс
Пастаянная Рыдберга R  1,1 10 7 м-1
Радыус першай бораўскай арбіты r  5,29  10 11 м
Атамная адзінка масы 1 а.е.м. = 1,66010-27 кг

Энергетычны эквівалент k = 931,5 МэВ/а.а.м.

67
 2. Шчыльнасць рэчыва

Рэчыва  , 10 3 кг/м3 Рэчыва  , 10 3 кг/м3

Цвёрдыя рэчыва (пры 293К)
Алмаз 3,5 Ніхром 8,3
Алюміній 2,7 Волава 7,3
Вальфрам 19,3 Парафін 9,0
Германій 5,32 Плаціна 21,5
Графіт 2,1 Корак 0,24
Жалеза, сталь 7,8 Свінец 11,4
Золата 19,3 Серабро 10,5
Ірыдый 22,4 Слюда 2,8
Цэгла 1,8 Шкло 2,5
Канстантан 8,9 Вугаль каменны 1,4
Латунь 8,5 Уран 18,7
Лёд (0 С) 0,9 Фарфар 2,3
Манганін 8,5 Цынк 7,1
Медзь 8,9 Чугун 7,4
Нікелін 8,8 Эбаніт 1,2
Нікель 8,9
Вадкасці (пры 293К)
Анілін 1,02 Нафта 0,8 — 0,9
Бензін 0,70 Ртуць 13,6
Бензол 0,9 Шкіпінар 0,87
Вада 1,0 Спірт этылавы 0,79
Гліцэрын 1,2 Эфір серны 0,71
Газа 0,80
Газы (пры нармальных умовах) , кг/м3
Азот 1,25 Крыптон 3,74
Аміяк 0,77 Ксенон 5,85
Аргон 1,78 Метан 0,72
Ацытылен 1,17 Неон 0,90
Паветра 1,29 Свяцільны газ 0,73
Вадарод 0,09 Вуглякіслы газ 1,98
Гелій 0,18 Хлор 3,21
Кісларод 1,43

3. Работа выхаду электронаў з металу (эВ)

68
Вальфрам 4,5 Натрый 2,30
Жалеза 4,74 Нікель 5,00
Золата 4,68 Плаціна 5,29
Калій 2,0 Ртуць 4,52
Кобальт 4,25 Рубідый 2,13
Літый 2,4 Серабро 4,24
Магній 3,46 Тантал 4,07
Медзь 4,47 Цэзій 1,97
Малібдэн 4,20 Цынк 4,00

4. Перыяды паўраспаду радыеактыўных ізатопаў

Ёд 131
53 I 8 сутак Радон 222
86 Rn 3,8 сутак
Кальцый 20 45
Ca 164 сутак Стронцый 90 38 Sr 28 год
22
Натрый 11 Na 2,6 года 232
Торый 90Th 1,391011 гадоў
Натрый 24 11 Na 15 гадзін Вуглярод 146 C 5730 гадоў
Палоній 210 84 Po 138 сутак Уран 235
92 U 7,1108 гадоў
Радый 21988 Ra 10-3 с Уран 238
92 U 4,5109 гадоў
226
Радый 88 Ra 1600 гадоў 137
Цэзій 55 Cs 30 гадоў

5. Масы нуклідаў (а. а. м.)

1
1H 1,00783 10
4 Be 10,01354 17
8O 16,99913
2
1H 2,01410 10
5B 10,01294 19
9F 18,99840
3
1H 3,01605 11
5B 11,00930 22
11 Na 21,99444
3
2 He 3,01602 12
6C 12,00000 23
11 Na 22,98977
4
2 He 4,00260 13
6 C 13,00335 26
12 Mg 25,98259
6
3 Li 6,01512 14
6C 14,00324 23
13 Al 26,98154
7
3 Li 7,01601 13
7N 13,00574 210
83 Bi 210,04951
8
4 Be 8,00531 14
7N 14,00307 210
84 Po 210,04826
9
4 Be 9,01219 16
8O 15,99491 235
92 U 235,04393

6. Энергіі спакою элементарных часціц

Назва часціцы Сімва Е0,МэВ

л
Электрон е- 0,512
Мюон - 106
Пі-нуль-мезон 0 135
Пі-плюс-мезон + 140
Ка-плюс-мезон К+ 494
Ка-нуль-мезон К0 498
Эта-мезон  549
69
 Пратон р 938,2
Нейтрон n 939,6
Лямбда-гіперон  1116
Альфа-часціца  3733
7. Астранамічныя звесткі

Радыус Зямлі 6,37106 м

Маса Зямлі 5,981024 кг
Радыус Сонца 6,95108 м
Маса Сонца 1,981030 кг
Радыус Месяца 1,74106 м
Маса Месяца 7,331022 кг
Адлегласць паміж цэнтрамі Зямлі і Сонца 1,491011 м
Адлегласць паміж цэнтрамі Зямлі і Месяца 3,84108 м
Перыяд абарачэння Месяца вакол Зямлі 27,3 сут
1 год 3,11107 с

70