(/)tı

·- :c
<- ■-
r/').

·-co
·- m
■-

·- r-
r/').

·-cı (/)tı
�

w
:c

Dr. Mehmet KARATAŞ - Dr. Selim KAYA

Uzman Yaşar BAŞ
 İDRİS-İ BİTLİSİ

• •
HEŞT BIHIŞT
I. CiLT

Hazırlayanlar
Dr. Mehmet KARATAŞ Dr. Selim KAYA
Yaşar BAŞ

BETAV
BİTLİS EĞİTİM VE TANITMA
VAKFI YAYINLARI - No:4
KapakRe.mrl:
İHLASİYB MEDRESESİ: Bu tarihi eser Seiçuklul:ır
tarafından 1216 tarihinde yaptırılmı�ıır. Üzerindeki
kitabesine göre 1589 tarihinde Bitlis Hanlarından
5. Şereflıan tarafından onarı lmıştır.
Bitlis'te Çıökmeydan semtinde bulunan bu yapı mevcut
medreseler içinde en büyük ve en kıymetli olanıdır.
 ISBN 978-9944-0806

BETAV
BİTLİS EĞİTİM VE TANITMA VAKFI YAYINLARI - No:4
Sclanik Cad. 17/13 Kızılay/ANKARA
Tel: (0312) 418 69 16,Faks: (0312) 417 86 42

BASIM YERİ

OMAY OFSET
Ağaç Metal Sanayi Sitesi 27. Cad. 644 Sk. Na: 25-27
Ostiın / ANKARA
Tel: (312) 394 57 30 (pbx) - Faks: (312) 394 57 34
 İdris-i Bitlisi/ HEST BİHİST / MKaratas-S.Kaya-Y.Bas

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ... ······················· ········9

GİRİŞ .... . ....... ..................... 11

İDRİS BİTLİSİ'NİN YAŞADIĞI XV. ASRIN İKİNCİ YARISI XVI. ASRIN İLK
ÇEYREÖiNDE SiYASi VE il.Mi HAYAT.. ........................................................ .. 11
A- SİYASİ Hı\YAT ................................................ ............................................ .... I 1
1- Akkoyunlular Devleti ve t<lris-i Bitlisl.. .......................................................... 11
2- Osmanlı Devleti ve ldris-i Bitlisl..................................................................... 12
R- İLMİHAYAT: .................................................. .-...................................................... 2I
"
1- Kelam, Felsefe ve Tasav\'tıf............................................................................. 21
2- Şiir \'e Edebiyat. ................................................................................................ 22
3- Tarih ................................................................................................................... 22
4- Matematik, Astronomi ve Tıp........ . .................................. 23
BİRİNCt BÖLÜM

İDRİS-İ BtTı.iSİ VE ESERLERİ ....... .. .................................... 27

A- İDRiS-! lliTI.İSİ' NIN HAYATI ..................... ........................................................... 27

1- Adı, Lakabı ve Mahlası .................................................................................... 27
2- İdris-i Bitlisı'nin Soyu ........ ................ 27
3- ldris-i Bitlisi'nin Ailesi................... ................................................. 28
4- İ<lris-i Bitlisı'nin Doğum Tarihi ve Yeri ................. 29
5- i<lris-i Bitlisı'nin Eğitimi .......................................................................... ....... 3 I
6- İdris-i Bitlisi'nin Bazı İlmi Faaliyetleri Esnasındaki Yaşı ............................ 32
7- İdris-i Bitlisrnin Vefötı ..................................................................................... 33
8- İ<lris-i Bitlisi'nin Çocukları ...................._............................................. :............ 34
9- İdris-i Bitlisı'nin Mühürleri ............................................................................. 35
l O- İdris-i Bitlisi'nin Şahsiyeti ............................................................................. 35
B- İDRİS-! BİTLİSİ'NİN ESERLERİ...... ............ ....................... 40
C- M.ÜTERCİM ABDÜLBAKi SA 'Dİ .......................... ..... .. ................ ........ 52
D- TERCÜME-i HEŞT BİHİŞT .. ....................................... .53

iKiNCİ BÖLÜM
HEŞT BİHİŞT .................... :...... ........'. ....................... 57
K.İTAB-1 HEŞT-BİHİŞT'DEN KETIBE-i EVVEL... ........................... ................ .. 64
TALi'A .............................................................................:.............................................. 64
SÜRET-İ EVVEL ........................................................................................................... 76
İKİNCi SÜRET... .................................. 77
MUKADDil\IE-1 ÜL.-\ .......................... : ........................................................................ 80

3
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Kaı'ataş-S.Kaya-Y.Baş

KıSM-ı EVVEL ............................................................................................................. 84

AMMA KıSM-1 SANİ .................................................................................................... 95
Viikıa-i evvel ............ :............................................................................................ 95
Sıfat-ı Hüsn-i Suret ve Sıret-i Duhter-i Şeyh-i Silhib-i Keramet Beyıinı ......... 104
Vakıii-i sıini (Mübeşşir-i siini) .................................. : ......................................... 109
AMMA MUKADDİME-İ KEBiR.................................................................................... ! 12
AMMA KıSM-ı SANİ ·.................................................................................................. 119
Latife-i evvel....................................................................................................... 119
Latife-i siiniye ....................................................................................................... 121
DAsTAN-ı EVVEL(BİRİNCİ HiKAYET) .................................................................... 126
İKiNCİ MEKATİB .......-................................................................................................ 130
ÜÇÜNCÜ HlKAYET ................................................................................................... 134
DôRDÜNCQ HIKA YET .............................................................................................. 139
BEŞİNCİ HIKAYET ..................................................................................................... 145
ALT!NCı HIKAYET .................................................................................................... 149
DAsTAN-ı EVVEL (BİRİNCİ HIKAYET) .................................................................... 157
VASF-ı DUHTER-İ MAH-PEYKER ............................................................................. 163
İKİNCİ HİKAYET ....................................................................................................... 166
ÜÇÜNCÜ HIKAYET ................................................................................................... 171
DôRDÜNCİ HIKAYET ................................................................................................ 176
BEŞİNCİ HIKAYET .................................................................................................... 181.
ALT!NCı HIKAYET ...................................................................................-.....:........... 185
YEDİNCİ HIKAYET ····································•··•··········································· .. ················ 191
SEKİZİNCİ HIKAYET ................................................................................................. 195
KETİBE•İ ULANıN HATİMESİ.................................................................................... 204
ÜÇüNCü BÖLÜM

TARİH-! HEŞT BİHIŞT'DEN (KİTAB-1 SIFATÜ'S SEMANDAN) KETIBE-i

SANiYE(İKİNCİ DEFTER)...................................................................................... 213
MUKADDIME-İ EVVEL .............................................................................................. 216
MUKADDİME-! SANİYE ............................................................................................ 219
SıFAT-ı CüLÜS-İ ÜRHANI ........................................................................................ 223
Mu'ASıR-ı CüLÜS-İ ÜRHANİ ÜLAN MüLÜK VE SEi.ATİNiN ZİKRİ... ...................... 225
DAsTAN-ı EvvEL(BİRİNCİ HiKAYET) ............................•....................................... 229
HiKAYE-1SANIYE ..................................................................................................... 231
ÜÇÜNCÜ HiKAYET ......................................'............................................................. 232
DÖRDÜNCÜ HIKAYET ............................................................................................... 233
BEşiNclHIKAYET .................................................................................................... 235
· ALTıNCı HIKAYET .................................................................................................... 238
YEDİNCİ HIKAYET.................................................................................................... 243
SEKİZİNCİ HIKAYET ................................................................................................. 249
DOKUZUNCU HiKA YET ............................................................................................ 254

4
 ldris-i Bitlisi/ HEST BİHIST / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

ONUNCU H!KAYET ................................................................................................... 256

ONBIRINCI HIKAYET ................................................................................................ 258
ONİKİNCİ H!KAYET .................................................................................................. 260
ONÜÇÜNC0 HIKAYET ............. 0............................................................................... 263
ONDôRDÜNCI HIKAYET ........................................................................................... 264
ONBEŞINclHiKıl.YET................................................................................................ 267
ONALTINCı HlKAYET............................................................................................... 272
ONYEDİNCİ HiKAYET............................................................................................... 277
ONSEKİZİNCI H!KAYET ............................................................................................ 285
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

TARİH-! HEŞT-BİHİŞT'IN YANİ KITAB-1 SIFATl'S-SEMANiYYENİN

KA YASIRA-i OSM ANiYYE VEKA Yİ'İNI MÜŞ'IR ÜÇÜNCÜ KETIBESİ
(DEFTERl)DIR. .......................................................................................................... 289
MUKADDİME-! EVVEL .............................................................................................. 290
MUKADDİME-! SANİYE ............................................................................................ 292
HlKAYET-l EVVEL ( BiRİNCİ HIKAYET) .......................................................... :........ 296
İKİNCİ HiKAYET ....................................................................................................... 299
ÜÇÜNCÜ HiKAYET ................................................................................................... 302
DÖRDÜNCI HIKAYET................................................................................................ 308
BEŞİNCi HiKAYET .................................................................................................... 313
ALTINCı HlKAYET.................................................................................................... 318
YEDİNCİ HiKAYET..................:................................................................................. 323
SEKİZİNCİ HlKAYET ................................................................................................. 327
DOKUZUNCU HIKAYET ............................................................................................ 331
ONUNCU HIKAYET ................................................................................................... 337
ONBIRİNCI HIKA\CET ................................................................................................ 342
ONIKİNCI HIKA YET .................................................................................................. 352
ONÜÇÜNCÜHiKAYET .............................................................................................. 357
ONDÖRDÜNCI HIKAYET ................................................ :.......................................... 361
ONBEŞİNCI HIKAYET................................................................................................ 363
ONALTINCı HIKAYET ............................................................................................... 372
ONYEDİNCİ HiKAYET............................................................................................... 378
ONSEKİZİNCI HIKAYET ............................................................................................ 383
HIKAYET-1 HATIMET VE HATIMET-i HIKAYET-İ SULTAN M UR,\D HAN................ 403

5
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

ÖNSÖZ

ldris-i Bitlisi, birçok alanda eserler vermiş ıneşhür ansiklopedist bir ilim adamı
ve Osmanlı siyasi tarihinde aktif rol oynamış meşhfrr bir siyasetçidir. Zamanının iyi
bir hattatı ve şairidir. Ancak daha çok tarihçiliği ile tanınmakta ve Heşt Bihişt adlı
eseri ile bilinmektedir. Doğu ve Güneydoğu Anadolu ile Kuzey Irak ve Kuzey
Suriye bölgelerindeki birçok şehrin kan dökülmeden ve kısa bir zaman içinde
Osmanlı Devletine iltihakı ldris-i Bitlisi vasıtasıyla olmuştur. ldris-i Bitlisi, 25'ten
fazla Arap, Türkmen ve Kurt aşiret beylerini ikna ederek onların kendi istek ve
arzularıyla Osmanlı Devleti'ne tabi olmalarını sağlamıştır. Böylece yıllarca
sürebilecek savaşlar sonucunda elde edilebilecek bölgelerin savaşsız, kan
dökülmeden Osmanlı hakimiyetine geçmesini ve halkın birlik ve beraberlik içinde
yaşamalarını temin ebniştir.
Heşt Bihişt, Osmanlı Devleti'nin kuruluşundan il. Bayezid devrinin sonuna
kadar meydana gelen olaylan içermektedir. llk sekiz Osmanlı padişahı dönemine
dair olması sebebiyle Heşt Bihişt (Sekiz Cennet) olarak adlandırılan bu eser, bir
mukaddime (giriş), sekiz ketibe (bölüm) ve bir hatimeden (sonuçtan) oluşmaktadır.
Ketibelerden her biri bir Osınımlı. padişahının saltanat dönemine tahsis edilmiştir.
İdris-i Bitlisi'nin bu eseri, Osmanlı tarihinin en kıymetli kaynak eserleri arasındadır.
Kendinden sonraki tarihçilere hem kaynak olmuş hem de onlara etki etmiştir.
Özellikle Hoca Sadeddin'in Tdcü't-Tevdrih'i, Ali'nin Künhü'l-.ılhbdr'ı,
Müneccimbaşı'nm Sahdyijll'I-Ahbcir'ı ve Ruhi Edimevi'nin Selirnndme'si Heşt
Bihişt'ten istifade edilerek yazılan eserlerden ilk akla gelenlerdir. Meşhür oryantalist
D.S.Margoliouth, ölümünden önce, eserin Farsça metniyle tngilizce çeyirisini The
Royal Asiatic Society'nin Oriental Translation Fımd serisi içerisinde yayınlayacağını
söylemiş, fakat sözünü. yerine getirememiştir. Yine meşhür oryantalist ve Osmanlı
tarihçisi Babinger, Osff!anlı ı\Hiverrihleri'nde "İdris-i Bitlisi'nin Heşt Bihişt'i,
"Osmanlı tarihinin yazılması bakımından henOz işlemnemiş ve istifade edilmemiş
gayet kıymetli bir hazine" olarak vasıflandırır ve "Heşt Bihişt'in yakın bir zamanda
en iyi elyazınalarına istinaden neşri Tü.rk tarihi araştırmalarının çok çabukluk
gerektiren bir ödevi ve Türkiye tarihinin yazılması noktasında en çok gerekli
vazifelerden biridir" diyerek hem Heşt Bihişt'in değerini ve önemini, hem de eserin
neşrinin ne kadar çok zaruri olduğunu ifade eder. Babinger, Heşt Bihişt'ten büyük
bir sitayişle bahsettiği gibi tarihçi Hammer de 1&28'de neşrettiği maruf Osmanlı
Devleti'nin Tarihi başlıklı eserinin mukaddimesinde Heşt Bihişt'i "baş-klasik eser"
olarak vasıflandırmak suretiyle mezkur esere en mümtaz mevkii verir.
Batı'da ve hatta tüm dünyadaki Osmanlı tarihçilerinin yanında hak ettiği
kıymeti gören Heşt Bihişt Ozerine Almanya, Rusya, İngiltere, İrdn ve Yunanistan'da
doktora tezleri yapılmıştır. Ülkemizde de Osmanlı tarihi alanında otorite sayılan bir
çok bilim adamı bu eserin önemine vurgu yapmış ve kıymetini ifade etmişlerdir.
Ancak Heşt Bihişt, Türk tarihçiler tarafından bu kadar çok bilinmesine ve merak
edilmesine rağmen bugüne kadar maalesef Türkçe harflerle neşredilememiştir.

9
 idris-i Bitlisi / HEST BiHiŞT / M.Karataş- S.Kava-Y.Baş

Ülkemizde İdris-i Bitlisi ile ilgili monografik ve l;liyoğrafik çalışmalar yapılmış

ancak Heşt Bihişı üzerine (hatime kısmı dışında) kayda değer bir çalışma
yapılmamıştır. Heşt Bihişf bugün hiild clyazması<lır. Muhtemelen l-!eşt Bihişı'in
müsecca' (seci'lendirilıniş, cümlelerini.n sonu kfifiycli olan söz) üslü.bla ve ağır hir
dil ile yazılmış olması, geniş hacimli olması ayrıca Arapça ve Farsça ibare,
tamlamaların vC şiirlerin çokluğu ile birlikte yorucu ve yoğun ve uzun süren bir
çalışma gerektinu�si gibi sebepler <le eser üzerinde çalışma yapılmasımı imkii.n
vermem iş ve böyle bir hazineden hep uzak kalmılmış olsa gerektir.
Biz, tarihi bir sorumluluk \'e de mim bir görev bilernk bu kıymetli eserin
Türkçe harflerle neşrinı.:: karar verdik. Ağır Farsça ve Arapça taınlanrnlar, şiirler,
deyimler, atasözleri, veciz sözler gibi m etin güçlüklcrininin de farkında olanık, üç
kişilik bir ekip çalışması ve iki yıllık yoğun ve yorucu hir mesai sonrası hu eseri
yayına hazırladık. Araştınnalarımız sonunda Heşl Bihişt' in, en önemli tercümesi'nin
Abdülbaki Sa'dl tanıfın<lan Sultan f.Mahınü<l'un ( 1 730-1754) emri üzerine yapılan
tercüme olduğuna kanaat gdirdikten sonra <la Sa'di'nin bu tercümesini Türkçe
harflere aktarıp, iki cild halinde yayına hazırladık Birinci ciltte Osman Gazi, Orhan
Gazi ve I.Mlm1d dönemleri� ikinci ciltte I.Biiyezid (Yıldırım), Çelebi Mehmcd ve
II.Murdd dönemleri yer almaktadır. Üçüncü. ciltte ise II. Mehmcd (Fatih) Ye Bı:lyczid
dünemleri yer alacaktır.
Eseri yayına hazırlarken diğer bir ifade ile eserin Latin harflerine aktarılması
sırasında mütercimiıi kaydetmiş olduğu metne sadık kaldık. Kelimelerin gerek
yazılışı 'gCrekse okunuşu hakıınından Ferit Devellioğlu'.nun Luga(ında geçen:
okunuş ve yazılış şekillerini tercih ettik. Aynca eseri en az hata ile neşr edebilmek
amacıyla zaman zaman uzman hocalarımızın bilgilerinden yararlandık. Bu vesileyle,
özellikle Farsça şiirler \'C metin kontrolünde ilgilerini esirgemeyerek bize yardımcı
olan Prof. Dr. Ali Güzelyüz ,·e Üğr. Gör. İbrahim Kaya'ya teşekkür ederiz. Ayrıca
bazı Arapça cümle ve tamlamaların tercümesinde yardımcı olan Ahdullah Taylan'a,
kütüphanesinden istifade ettiğimiz Yaşar Alparslan'a, çahşllrnlarımız esnasında
yardıın.larını esirgemeyen_ Üğr. Gör. Atilla Kaşıkçı, Öğr. Gör. Dr. Fatih Yanardı.ığ ve
Öğr. Gör. Halil Aygan'a teşekkür ederiz.
Özellikle Bitlis için_çok önemli hizmetler yapmayı kendisine şiar edinen Bitlis
Eğitim ve Tanıtına Vakfının (BETAV) Onursal Başkanı Cemil Özgür ile değerli
vakıf başkam Sayın Ahmet EREN başta olmak üzere, genel sekreterine ve bütün
Mütevelli Heyeti üyelerine bu denli önemli olan bu tarihi bilgi hazinesinin
yayınlanmasını üstllendikleri için kendilerine içtenlikle teşekkür eder bu ttir
hizmetlerinin diğer vakıflara örnek olmasını dileriz.
Eyüp Sultan ' da Piyer Loti (Gümüşsuyu) kahvesinin civdrında ıncdffın bulunan
·'Heşt B;hişı:' müellifi İ<lris-i Bitlisi'yi bu vesile ile bir kez daha rahmetle anıyor ,·c
Heşt Bihişt'in bu neşrinin Osmanlı kuruluş ve yükseliş tarihi alanında yapılan
çalışmalara katkı sağlamasını diliyoruz.
08.08.2008 M.Kanıtaş - S. Kaya - Y.Baş

10
 GİRİŞ ·
İDRİS BİTLİSI'NİN YAŞADIĞI XV. ASRIN İKİNCİ YARISI XVI.
ASRIN İLK ÇEYREĞİNDE SİYASI VE İLMi HAYAT
A- SİYASI HAYAT

İdris Bitlisi'nin yaşadığı XV. asrın ikinci yansı XVI. asrın ilk çeyreğinde
Ana<lolu'da siyasi hayat canlı idi. Bu dönemde İdris-i Bitlisi'nin de içimle yer aldığı
ve hatta aktif rol oynadığı siyaset dünyasında önemli gelişmeler oldu. İ<lris-i Bitlisi
hem Akkoyunlu Devleti hem de Osmanlı Dev leli bünyesinde çalıştı ve hizmet vcn.li.

1 - Akkoyunlular Devleti ve İdris-i Bitlisi

Uzun Hasan'ın, 1477 yılında ölümü sonrası yerine oğlu Ya'küb Bey geçti
ve Akkoyunlu hükümdarı oldu. İdris-i Bitlisi, bu yeni hükümdar zamanında
Akkoyunlu sarayına genç yaşta intisap etti ve Ya'küb Bey ' e .ı'1iinşilik (Saray
Katipliği) yapmakla görevlendirildi. Akkoyunlulann saray ımla bir önceki ,\/iinşi
babası Hüsiıme<ldin Ali idi. İdris-İ Bitlisi Yakup Bey'in 149 1 yılında ,·efatına
kadar ı\liinşilik vazifesinde kaldı. Ya'küb Bey 1e çok yakın olduğu anlaşılan idfis-i
Bitlisi seyahat konulu Risôle-i Hazdnı'yye 1 adlı eserinde Ya'küh Bey'in
ı\zerbaycan'dan Erran'a yaptığı seyahate kendisinin de eşlik ettiğini anlatmaktadır.

Kayilaklarih bildirdiğine gönl Ya""k.Ub Bey'in ölümüriden sorira yerine

geçen Sultan Rüstem ve Elven<l Bey dönemlerinde İdris-i Bitlisi, Nişancılık ve
Diwin Kdtipliği yaptı. Elven<l l3ey'in Şah İsmail'e 1 501 yılında mağlup olıııasımı
yani ı\kkoyunlu Dc, ·leti'nin yıkılmasına kadar bu görevine devam etti. Böylece
İdris-i Bitlisi, 20 yıl kadar Akkoyunluların hizınelinde bulundu.

İdris-i BitliSi Akkoyunlu Deyleti'ndc kendisine verilen görevleri icra

ederken sarayda hükümdar çocuklarıria lalalık yapmakla, onların eğitim ve öğretim
işleriyle vazifcleridirilmiş olsa gerektir ki Hoca Sadeddin3 İdris-i Bitlisi'yi, "kutlu
müderris" sıfatıyla övmektedir. Hiçbir kaynakta İdris-i Bitlisi'nin ne Osmanlılarda,
ne de Akkoyunlularda bir medresede müderrislik vazifesinde bulunduğu
kaydedilmediğine göre Hoca Sa<led<lin'in İ<lris-i Bitlisi'yi kutlu müderris olarak
vasıflandırması, onun Akkoyunlular sarayındaki lalalığına işaret etmektedir.
Abdülkadir Özcan·1 da hu bilgiye istinaden İ<lris-i Bitlisi'nin Akkoyunlu hükümdar
çocuklarına lalalık hizmetinde bulunduğunu belirtmekted ir.
1
idris-i Bitlisi, Uistile-i lln::;iin��'YI!, Sülcymaniyee Esad Efondi. No: 1 8 8817, Varak Sa.
2
Şeerafeddin b. Şeemscddin Bidlisi Şeref Han, Şerefntinıe (Kürt Ttırilıi), (Türkçe tere. l\lclımcl Emin
Bozars\an), Ant Yayınları, İstanbul 1971; l\[dımcd Süreyya, Sicill-i Osıııiini, Mathan- i ..\mire. İstmıhu]
1 308 baskısından tıpkı basım: Gregg Intcmational Puhlishcrs, Wcstmcad 1971 1 s. 309
1
Hoca Sadeddin, Tticü't-Teviirilı. (Sadeleştiren İsmet Parmaksızoğlu). 1'ültür Bukanlığ ı Yayını, Ankara
1979. c. rv. s. 264.
1
Abdülk:ıdir Ö2can, ··İdris-i Bitlisi", Dİ,L c. XXI, s. 485.
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT/ M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

2- Osmanlı Devleti ve İdris-i Bitlisi

İdris-i Bitlisı'nin siyasi kabiliyeti ve ilmi kudretinin Osmanlı Devleti

hizmetine girmesinden sonra Osmanlı siyasi ve ilmi hayatında önemli gelişmeler
oldu. Doğu ve Güneydoğu Anadolu'daki bir çok aşiretin Osmanlı hakimiyetine
girmesinde İdris-i Bitlisi'nin büyük hizmetleri old)l. !dris-i Bitlis!, Osmanlı Devleti
bünyesinde gerek yüklendiği siyasi ve askeri vazifeleri başarılı bir şekild� yerine
getirmesi ve gerekse ilmi sahada yazdığı eserlerle büyük bir şahsiyet olduğunu
ispatladı.

Bilindiği gibi, Safevl hükümdarı Şah İsmail lran'da kısa bir zamanda
Safevi Devletini kunnuş ve Doğu'da hem Osmanlı Devleti için ve hem de alern-i
İsliinı'ın birlik ve beı1aberliği için, siyasi ve dini açıdan tehlike aı-zeder hale
gelmişti.' Şah İsmail Anadolu'yu içten feth edebilmek için, Osmanlı
hakimiyetindeki şehirlere Şii ddiler gönderiyor ve yerli Şii ve Alevi olarak
nitelendirilen halkı Osmanlı idaresine karşı kışkırtmaya çalışıyordu. Şehzade Selim,
İran kaynaklı bu iki yönlü tehlikeyi henüz Trabzon Sancakbeği iken farketıniş ve
babası 11.Bayezid'i bu konuda ikaz etmiş, fakat 11.Bayezid, tedbir alamamanın
yanında, Şillerin tahrikiyle çıkarılan Şahkulı İsyanı'nı da önleyememişti.
Şah tsınail1 in Akkoyunlu Devleti'ne son vermesi ile İdris-i Bitlisi Tebriz'i
terk etmek zorunda kaldı ve 150I yılında lstanbul'a göç etti.6 Çünkü Şah İsmail
ile çalışması mümkün değildi. 11.Bayezid şöhretini çok önceleri duyduğu ldris-i
Bitlisl'yi gıyabında tanıyordu; Akkoyunlu hükümdarı Ya'kub Bey, Il.Bayezid'in
zaferlerini kutlamak için 1 485 yılında ona gönderdiği mektubu !dris-i Bitlisi'ye
yazdırmıştı ve II.Bayezid, İdris-i Bitlisi"nin bu mektubunu çok beğenmişti.7 Bu
sebeple takdir ettiği !dris- i Bitlisı'yi İstanbul'a davet etti. Safevi hfikimiyeti ve
tazyikinden bizar bir halde olan !dris-i Bitlisi aldığı bu davet üzerine İstanbul'a
geldi. Il.Bayezid, İdris-i Bitlisl'ye maaş bağladı ve sarayda görev verdi. Gülşen18
İdris-i Bitlisi'nin II.Bayezid'ın muvakkı'ı (padişahıh imza ve mühürlerini basan
özel kfitibi-nişancısı) olarak görev yaptığını b ildirir.
Osmanlıların vak'a- n iivistlik (resmi tarih yazıcılığını) başlatma
düşüncesinde olan II.Bayezid I 502 'yılında Farsça bir Osmanlı Tarihi yazması
5
Faruk Sümer. Safevi Devleti'ninKuruluş ve Gelişmesinde Anadohl, Türklüğünün Rolü, Ankara 1976,
s. 4-6.
6
Bu husus ve göç sebebi Heşt Bilıişl"in mukaddimesinde �öyle arİlatılır: 907 (1501-1502) senesinde ki bu
alıkar-i filkard İdris bin lliisameddin Bitlisi temami-i memiilik-i İslc'inıiyede ccıy-ı emniyet anccık
memleket-i mahnıse-i Rıim'a mıinlıasır olduğu ma '/um olmağla ızdırdri cela-yı vatan ve terk-i diyiir
eylemek. thtiydr eyledim. Zira ki ol lıdnediin-ı kcıyser-i İslam ve ol düdmiin-ı lıilsrevô.n- ı İskender-mah.ım
elhak bir dsımıdndır ki; metdliinin kevôkib-i neyyirleri cümle şdlıdn-ı,ôdil-i dil l'e nıiyyet nevdz ve· micı/nı­
ı tdli'-i mes 'udları daima şq'-perver ve kiifr- gı1ddz miicdlıidlerdir.
' V. L. Menage, "Bidlisi İdris" The Encyclopaedi.a of İslam (New EdiJion), EP, London 1960, c. l, s.
1207.
8
Muhyi-i Gülşeni, Meniikih-i İhriihinı-i Gülşen'i, (neşr. Tahsin Yazıcı) TfK Yayını, Ankara 1982, s. 80-
81, 353.

12
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

için İdris-i Bitlisi'yi görevlendirdi. İdris-i Bitlisi, Osmanlı tarihini yazma işini 2,5
yıl içerisinde tamamlayarak, Heşt Bihişt adıyla 11.Bayezid'e sundu ve 50 bin akçe
nakit ile ödüllendirildi. Daha sonraki yıllarda da 11.Bayezid'in in'am ve
ihsanlarına mazhar olan9 İdris-i Bitlisi'nin Osmanlı sarayındaki bazı idareciİer ile
özellikle de Atik Ali Paşa ile arası iyi değildi. Devlet erkanı, yazdığı Osmanlı
tarihini tenkid ediyor, padişaha da ldris'i _ kötülüyorlardı. Zaten ldris-i Bitlisi
de eserinin gerçek karşılığını göremediği düşüncesinde idi. Gelişmeler Uzerine
morali bozulan İdris-i Bitlisi hacca gitmeye karar verdi ama hac için istediği izni
zamanında alamadı., bu arada ciddi bir hastalık geçirdi ve ancak 1 5 1 1
Temmuz'wıda hac yolculuğuna çıkabildi. Hac için deniz yolunu tercih eden ldris-i
Bitlisi, bir aylık bir yolculuktan sonra Mısır'ın lskenderiye şehrine ulaştı daha
sonra da Kahire'ye geçti. Orada Memlüklu sultanı Kansu Gavri ve Mısır uleması
ile görOŞtü. Aynca meşhur mutasavvıf İbrahim Gülşeni'nin yanında kaldı onun
hizmetinde bulwıdu. Sonra da Kahire'den Mekke'ye gitti ve yaklaşık bir yıl orada
kaldı. Mekke'de iken Osmanlı Sarayına gönderdiği bir mektubunda, yazdığı
eserin karşılığını tam olarak göremediğini, kendisine haksızlık yapıldığını,
Osmanlı devlet erkanının davranışlarından ve icraatlarından memnun olmadığını ,
kendisine haksızlıklar yaptıklarını bu sebeple tekrar lstanbul'a dönmeyi
düşünmediğini söylüyor ve ailesinin Hicaz'a gönderilmesini talep ediyordti. 1 0
İdris-i Bitlisi Mekke' de iken 11.Bayezid 1512 yılında vefat etti.
11.Bayezid'in vefatıyla iç siyasette oğulları arasında -taht kavgası şeklinde ortaya
çıkan karışıklık, Selim 'in (Yavuz) tahta oturmasıyla, çok kısa bir zamanda duruldu.
iç siyasetin hedefi olan Anadolu birliği sağlandıktan sonra Yavuz Sultan Selim,
İdris-i Bitlisi'nin tekrar İstanbul'a dönmesini istedi ve ona para ve resmi davetiye
gönderdi. Bu · gelişme üzerine İdris-i Bitlisi, kara yoluyla önce Şam'a sonra
Haleb 'e geçti, oradan da deniz yoluyla .lstanbul'a geldi. Muhtemelen b u
yolculuğu esnasında Şam v e Haleb'deki illim1erle tanışmış, onlarla ilmi
tartışmalarda ve fikir alış verişinde bulunmuştur. İstanbul'a dönüş tarihi kesin
olarak bilinmiyor ise de, bunun 1 5 1 2 yılı içinde olması çok muhtemeldir. 1 1

İdris-i Bitlisi, Yavuz Sultan Selim'in mahiyetinde, eskisinden daha çok

itibar gördü.. Osmanlı Devleti'nin Doğu ve Güneydoğu Anadolu siyaseti
hakkında Yavuz Selim'e danışmanlık yaptı ve Osmanlı siyasetinde aktif rol
oynadı. Aynı zaıhanda ilmi çalışmalarına da devam etti.

9
İsmail Eıılnsal, "Türk Edebiyatı tarihinin Arşiv Kaynaklan 1: Il.Bayezid Devrine Ait Bir İn'ıimıit
Defteri", TED, (1981), S. 10-ll, s. 314, AbdülkadirÔZcan, "ldris-i Bitlisi", DİA, o. XXI, s. 486.
10
İdris-i Bitlisi, Mekhlb, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi II. No: 5675, s. 198-199; Bu mektubun kısmi
tercümesi: F.Reşit Unat, "Neşri Tarihi Üzerinde Yapılan Çalışmalara Toplu Bir Bakış", Belleten,
c.VII, Sayı 25, (1943), s. 198-199; Kıitib Çeleb� Kqfu z-Zünün an Esômi'I-Kütübve'l-Fünün, MEB
Yayını, 1941, c. 1, s. 840-841; Muhyi-i Gülşeni., a.g.e, s. 353; Mehmed Ş0krü, Osmanlı Devleti'nin
Kuruluşu, Bitlisli İdris'in Heşt-BihiştAdlı Eserine Göre, Hakimiyet-i Milliye Matbaası, Ankara 1934, s.
10; Abdülkadir Özcan, "İdris-i Bitlisi'', DİA, c. XXI, s. 486.
11
Katib Çeleb� Keefu z-Zünün, c. I, s. 840-841; Krş: Mehmet Bayrakdar, Bit/Mi İdris, Kültür Bakanlığı
Yayını, Ankara 1991, s. 9.

13
 İdris:; Bitlisı / l· IEST BİHİST / M.Kmataş-S.Kaya-Y.Bas

a- Güneydoğu Anmlolu'nun Osmanlı Devleti Tarafından Fethi H

İdris-i Bitlisi

Doğu ve Güneydoğu ı\na<lulu'nun Osmanlı Devleti'ne iltihfikı ve idari

statüsünün tespiti, l 51_ 4'de kazanılan Çaldıran 7.afori'nden sonradır.
Yavuz Selim'in padişah olmasıyla Osmanlı dış siyasetinde büyük ve önemli
değişiklikler oldu. Osmanlı Devleti, kuruluşundan Yavuz Sclim'in tahta geçtiği 1 5 1 2
yılına ka<lar, Avrupa'ya ve Balkanlar'a özellikle de Bizam;'a yü,nelik bir dış siyaset
takip etmiş ve fetihlerin yönü Batı'ya doğru olınuştu. Yavuz Selim döneminde
Osmanlı dış siyasetimle değişiklik yapıldı ve fotihlcrin yönü Doğu'ya ve Güney\:
doğru oklu.
Yavuz Scliın'in Osmanlı dış siyasetini Batı'dan Doğu'ya yöneltmesinin en
önemli sebebi XV.yy .da İran'<la ortaya çıkan ve hızlı bir şekilde büyüyen Safevi
Devleti'nin Anadolu'ya yönelik dini içerikli dış siyasetine karşı önlem almak
zarureti idi: Bundan başka Memlükluların güneyde Osmanlı topraklarına yayılma
emelleri vardı. Ya\'UZ bu tehditli de ortadan kaldırmak için, Suriye ve Filistin
üzerinden Mısır'a doğrn ilerlemenin zaruri olduğuna inanıyordu. Yavuz Selim'in bu ·
düşüncelerimle hiç şüphesiz l<lris-i Bitlisi'nin ctki�i büyük idi.
Yavtız Selim padişah olduktan sonra, Anadolu birliğini tehdit eder duruma
gelmiş olan, aynı zamanda hem İslfün birliğini bozan ve hem de Doğu'<laki sünni
Kürt ve Türkmen aşiretlerini rnhatsız eden Safevi tehlikesini ortadan kaldınnava
karar verdi. Şah İsmail Ozerine b·üyük bir sefer düzenledi. İ<lris-i Bitlisi, 1 5 1 4 yılında
gerçekleştirilen trun seferine ve Çaldırmi Savaşımı katıldı. Zaferden sonra
Dukakinzdde Ahmed Paşa kumandasındaki öncü kuvvetlerle Tcbriz'e gitti, şehri
teslim alan ve Yavuz Sultan Seliın' i karşılayanlardan biri de kendisi oldu. Yavuz
Seliın'in oradan ayrılmasından sonra Tebdz'dc bir süre daha kaldı ve şehir
merkezindeki Ulu Caıni'de halka vaaz ve nasihatta bulundu, bölge halkına
Osmanlı yönetimini, ülkedeki adaleti ve refahı anlattı ve bir müddet Tebriz'dc
kurulan karakol ve gözlemci kuvvetlerinin komutanlığını yaptı. 12 Bu mühim
zaferin kazanılmasırnJ.a Yavuz Selim'in yanında yer alan sünnl Kürt ve Türkmen
aşiret beylerinin <le büyük rolü oldu.
Çaldıran Zafcri'nin kazanılmasından ve Şali İsınail'in Anadolu üzerindeki
siyasi ve dini emellerinin yok edilmesimlcn sonra, Anadolu'nun doğu ve
güneydoğusunda emniyet ve huzurun kalıcı olarak sağlanması için başta Doğunun
kapısı demek olan Diyarbakır olmak üzere, Doğu ve Güneydoğu Anadolu'nun ve
hatta Musul ve Kerkük civarının da Osmanlı Devleti tarafından zaptedilmesi zorunlu
hale gelınişti. Ancak bölgenin kılıçla (savaş yoluyla) fethi mümkün değildi. Çünkü
bölge halkı hem Müsttiınan hc,n de Ehl-i Sünnet idi. Bu sebeple kılıçla değil sulh
yoluyla bölgenin fethi hem ımıhalli halkın güvenliği hem de İslam birliği ve
Osmanlı otoritesinin temini bakımından gerekliydi. Müslüman bir devlet olan
Osmanlı'ya itaat etmek, siyasi ve hukuki açıdan bölge halkı için bir farklılık

u Şinasi Altundnğ. •·selim I. Yavuz", İA., c. X. s. -1-23-ıB..\; Üzcıın. n.g.m. c. XXI, s. 486.

14
 İdris-i Bitlisi / HEST BİHİŞT / M.Kuratas-S.Kava-Y.Baş

meydana gclinncyccek, hatta her iki tarnfa <la kazanç sağlayacaktı. Yavuz Selim ile
İdris-i Bitlisi bu meseleyi bütün detaylarıyla görüştü. İdris-i Bitlisi aslında
bölgedeki Kürt ve Türkmen bey.lerinin de bu durumun farkında olduğunu ama .
hiçbirinin bin.ıraya gelip bu konuda bir föaliyet göstcn.::ıne<liğini belirtti. Yavuz
Sultan Selim'e Doğuduki aşiretlerin Osmanlı'ya iltihiikının mümkün ve
gerçekleştirilebilecek bir husus okluğunu anlattı. Yavuz Selim de Güneydoğu
meselesinin köklü olarak çözüme kavuşturulnrnsına karar verdi ve İ<lris-İ l3itlisı"yi,
Doğu ve Güneydoğu Ana<lolu\laki aşiretlerin Osmanlı yönetimine geçmesi için
kendisi adına faaliyette bulunmakla görevlendirdi. t<lris-i Ritlisi'nin yaplığı
telkinler ile ikna olan ve hakikati idrak eden Kürt ve Türkmen Bey lcri, Osmanlı
Devleti'nc itaat etmenin zaruret halini aldığına ve bunun kern.lilerinc kazanç
sağlayacağına inandılar. İdris-i Bitlisi'nin gayretleri ile Doğu ve Güneydoğu
bölgesindeki birçok uşiret bir iki ay gibi kısa bir zamanda Osmanlı Devletine iltihfik
etti. 13

b� Kürt ,:c Türkmen Beylerinin Osmanlıya İtaat Etmeleri

1 5 16 yılında Yavuz Sultan Selim kendisine Doğu Anadolu'nun fethedilmesini

.
tavsiye Cden mcşhür filim ve tarihçi İdris-i Bitlisl'ye, Doğu ve Güneydoğu Anadolu
bölgesinin Osmanlı DCvleti'ne ilh.i.kı için vazife verdi. İ<lris-i Bitlisi'nin, İsllun
birliğinin sağlanınası için zaruretine inand{rdığı ve bunun için Osmanlı idaresi
altmda yaşamaya ikna ettiği başta Bitlis Hiikimi Emlf Şercfüddin, Hizan Meliki
Emir Düvu<l, Hısn-ı Keyffi Eıniri Melik Halid, Çemişgezek fitlkimi Eyyubilerden
Melik ll.Halil, Iınii.diye [-L:ıkiıni Sultan Hüseyin, el-Cezire Htlkimi Şah Ali Bey,
Pertek Hôkimi Kasım Bey ve Urmiyc, Savran (Suran), Sason, Atak, Cizre, Eğil,
GarLan, Çapakçur, Sincar, Elok, Hızo, Z.erik, Si,·erek, Palu, Siirt, Çermik, Malatya,
Urfa, I3csni, Harput, Mardin ve Cezire-i Öıneriyye hdkimleri olmak üzere 25'tcn
fazla Uıneni-yı Ekrdd, Etnik ve Arab, islimiilet (kendi ılleyil \'e ar.wları ile) Osmanlı
Devleti'ne itaat arzularını pmlişaha ilettiler. 1 ·ı Ve arka arkaya Osmanlı Devtcti'ne
iltihak ettiler.

Yavuz Sultan Sclim'in Kür,t beyleriyle kurduğu il işkinin esası "karşılıklı

işbirliği ve çıkar ilişkisi'' idi. Zaten Osmanlı idaresinin eyaletlerle olan ilişkisi belli
çerçevede oluşmuş akitlere dayalıydı. Mesela belli bir vergi ile savaş zamanlarında
verilecek asker sayısının tespiti dışında rahatsızlık verici mükellefiyetler yoktu.

u İ. Hakkı Uzum;arşılı, Osmanlı Tari/ıi, TTI-: Yayını. Ankara 1982, c. II, s. 273: Bayram Kodaman.
Sultan IL Abdülhanıul Devri Doğu Anadolu PıJlitikası. Türk Kültürünü Arnştınna Enstitüsü Yayını,
Ankara 1987, s. 10-1 l ; Ahmt:t Akgündüz, Giineydoğu Me.relesi ve Çiizünı Yolları, İstanbul 1996, ı;, 30-
3(.
11
Sol:ık-zade tlchmed H-:mdı:mi Çelebi. Solak-:.litle Tarilıi, (Hazırlayan Vahid Çabuk), Kültilr Bakanlığı
Yayını, Ankara 1 989, c. n: s. 39 vd.; Osmıln-ziide Ahmed Ta'ib, Tul�fetü '1-Mülük. Konya Bölge Yazma
Eserler Kütüphanesi. No: 956, Vıırak 17Sa; Hoca Sadı:ddin. Tiicü't-Teviirilı. c. II. s. 299-313:
Uzunçarşılı, Osnıanh Tarilıi, c. II, s. 27-l--275; Akgündüz, n.g.e, s. 33, 39.

15
 i<lris-i Bitlisi / HEŞT BIHIŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

Eyaletler kendi sivil hayatlarında serbest idi; Osmanlı devleti kimsenin yaşam
biçimine, dinine, örf-adet ve diline müdahale etmezdi.

Yavuz Sultan Selim'in Çaldıran seferine çıkarken -öncesinde ve sefer

sırasında- Kürt aşiretleriyle kurduğu ilişkilerle ilgili bilgilerden anlıyoruz ki, bugün
Türkiye'nin Doğu ve Güneydoğu'su ile tabii uzantıları durwnunda olan Kuzey Irak
ve Suriye1de yaşamakta olan Kürt aşiretlerinin verdiği karar, savaşın genci gidişatı
ve elbette Osmanlı'nın Doğu ve Güneydoğu'daki varlığı üzerinde belirleyici rol
oynamıştır.
Doğu Anadolu'da bu gelişmeler yaşanırken Şah İsmail yeniden Doğu ve
Güneydoğu Anadolu'yu istila etme faaliyetlerine girişmiş, Çaldıran Savaşı'uda
öldürülen komutanı Mehmed Han1ın yerine onun kardeşi Karahan'ı tekrar
Ana.dolu)a göndermişti. Karahan da Diyarbakır ve çevresini muhasara etmişti.

Yavuz, Beylerbeyi Bıyıklı Mehmet Paşa'yı ordusuyla Diyarbakır üzerine

gönderdi ve Sivas Beylerbeyi Sadi Paşa'ya da ona yardım etmesini emretti. Daha
sonra da Konya Beylerbeyi Hüsrev Paşa, Sadi Paşa'nın yerine tayin olundu. İdris-i
Bitlisi de aynı görevle onlara yardım için vazifelendirildi. İdris-i Bitlisi, topladığı
10 bin gönüllüyle, Mehmet Paşa'ya katıldı ve onunla Diyarbakır üzerine yürüdü.
Osmanlı ordusu karşısında korku duyan Safevi kumandam Karahan Mardin'e
kaçtı. Osmanlılar Diyarbakır'ı ele geçirdikten sonra yine ldris-i Bitlist'nin
teşebbüsüyle geçici olarak Mardin de alındı.1
Diyarbakır ve Mardin'in Osmanlı hakimiyetine geçmesinden sonra Mısır
seferi rahatladı. Elcezire ve Doğu ve Güneydoğu Anadolu'nun elde edilmesi sürekli
bir biçimde uğraşılarak üç senede tamamlandı ve _b u uğraşıda İdris-i Bitlisi'nin yine
büyük hizmetleri görüldü.
Safevi ordusunun Diyarbakır'ı muhasara etmesi Ozerine Kürt ve Türkmen
aşiret beyleri, Osmanlı Devleti'ne itaat etmeden huzur bulamayacaklarım ifade ve
yardım talep etmek gayesiyle Yavuz Sultan Selim'e şu tarihi arızayı (dilekçeyi) 16
göndennişlerdi:

"Can ıı gönülden İs/dm Sııltam 'iıa biat eyledik, İihddları zdhif· olan
Kızılbaşlar'dan teberri eyledik. Kızılbaşların neşrettiği dala/el ve bid'at/eri kaldırdık
ve Ehl-i Siinnet mezhebi ve Şafi'i mezhebini icra eyledik. İsldm Sultam'nm ndmı ;/e
şeref b_ııldz,k ve hutbelerde dört halifenin ismini ydda başladık. Cihada gayret
gösterdik ve İsldm Padişahı'nın yollarını bekledik. Duyduk_ld, Padişah, Ziilkadriye
Eyaleti'ne gitmiş; bunun iizerine biz de Mevlana Idris-i Bitli'si'yi makamınıza
gönde�dik. Hepimizin arzusu şzıdıır ki;

ı, Ôzcan, a.g.m, c. A')(I, s. 486.

16
[dris-i Bitlisi vasıtasıyla Doğu ve Güneydoğu'daki Kürt beyleri tarafından Yavuz Sultan Selim'e
gönderilen bu arizanın suretin� tarihçi Koca Milverrih'in Bedayi, c. II. Vurak 452a-b'den hulasaten:
Akgündüz, a.g.e, s. 34•35.

16
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BİHIST / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

Bu muhlis ve size itaat eden bende/ere yardım edesiniz. Bizim beldelerimiz

Kızılbaş d(varma yakmçlır, komşudur ve hatta karışıktır. Nice yıllar bu miilhidler,
bizim evlerimizi yı_lıwışlar ve bizimle savaşmışlardır. Sadece İs/dm Sultam'na
muhabbet üzere olduğumuz için, bu inancı saf insanları o zdlimlerin zulümlerinden
lmrtarmayı merhametinizden bekliyoruz. Sizin inayet/eriniz olmazsa, biz kendi
başımıza müstakil olarak bunlara kat'şı çıkamayız. Zira Kllrtler, ayrı ayrı kabile ı•e
aşiret tarzında yaşaıııaktadırlar. Sadece Allah 'ı bir bilip Muhamıııeıl ümmeti
olduğııııııızda itifak ·haün,leyiz,. Diğer hıı.wı.darıla birbirimize uymamız mümkün
ıleğildir. Sünnetullah böyle cliri obıııışdur. 17 Ancak iimitvarız ki, padişahdan yardım
olursa, Arap ve Acem Irak'ı ile Azerbaycan 'dan o zdlimlerin elleri kesilir. Özellikle
D(varbekir ki, İran memleketleri·ninfethinin kilidi ve bayındırhdn sultanlarının pay - ı
tahtıdır, bir yıldır, Kızılbaş askerlerinin işgali altındadır ve 50 binden fazla insan
öldürmüşlerdir. Eğer padişahın yardımı bu 1Wiisliimanlara yetişirse hem uhrevi
sev.ap ve hem de dünyevi faydalar elde edeceği muhakkaktır ve biih'in ilüslümanlar
da bundan yararlanacaklardır. Baki/ermem yüce dergdhındı r "
Kürt ve Türkmen aşiretleri gibi, bazı Arap aşiretleri de İdris-i Bitlisi'nin
gayretleri sonucunda kendi iradeleriyle Osmaµlı Devleti'ne iltihak etmişlerdir.
Aralarında lbn-i Harkuş, lbn-i S_aid, Beni İbrahim, Beni Sayiın , Beni Ata aşiretleri,
Safed ve Gazze şeyhleri ile Haleb ileri gelenlerinin bulunduğu seçkin bir temsilciler
heyetinin Yavuzla takdim ettikleri ve aslı Topkapı Sarayı'nda bulunan Şu itaat
mektubu 18 çok manidardır:

"Bizler, canlarımız, mal/armuz, (vdlimiz ve dinimizin emniyeti için size

itaati arzuluyoruz. İsldmı tatbik ve adaleti te'sis için sizin hdl,.im(vetinizi zanıri
gön{vonız "

Osmanlı Devleti, bütün bu gelişmelerden sonra Diyarbakır merkez kabul

edilerek Musul, Bitlis, Mardin ve Harımt da dahil olmak üzere butün Doğu
Anadolu'da gayet geniş bir eyalet oluşturdu. Kanuni Sultan Süleyman devrinde yeni
bir düzenleme yapılarak Van'da ayrı bir eyiilet daha oluşturuldu .

17 Bu mektubdıı, bizzat Kürt Beyleri, Kürt aşiretlerinin sosyal yapısına çok dikkat çekici bir ilslupla İşaret
etmişlerdir. "Ekriid, muhtelif nşiret ve kabileler halinde ynşarlar. Sadece Allah'ı bir bilip Muhammed
ümmı;:ti olduklannda ittifak ederler. Diğer hususlarda birbirlerinı: uymazl:ır. Allah'ın kanuriu böyle cmi
olmuşdur" şeklindeki ifade her zaman akıllarda canlı olarak tutulmalıdır ve devlet yöneticileri bu hususu
bilerek Doğu ve Güneydoğu Anadolu·ya yönelik ayn bir siyaset takip etmelidirler. Akgündüz, a.g.e, s.
11
Topkapı Sarayı Arşivi. No: 1 1634/26; Krş. Akgündüz, a.g.e, s. 40.

17
 İdris-i Bitlisi / HEST llİHİST / M.Karataş-S.Kava-Y.Bas

c-İdris-i Bitlisi'nin Yavuz Sult:ın Selim'e Gönderdiği Mektu p

İı.lris-i Bitlisi tıırafmdan farsça olarak kaleme alınan mektubun 19 Ahmet

Ak.gündüz taraf111dan yapılan Türkçe özeti şöyledir:
'�llülk ııe dinin maslahat/arının nizama girmesi, metin s11/tanlarm tedbir ve
tedvirine ha/jlıdır. Şark ve garhda adaletin tesisi, Acem ve .·lrapların mazlıınılarımn
matlub ııe meraınlarıııın te'mini, İs/cim Padişahının mlaletine wihesıedir. D�ı-arhekir
ımıkiınlerinden im mııhlis hende/eri arzeder /ı.1;

Bildd-ı Hkrdd denilen Diyarbekir ve cirnrdaki mazlıım nıiisliimanlar, Devlet­

i al(vyenizin hizrnetıi1e taliptirler ve devlet ile din diişnıanlarınm şerlerinden sizin
yardım ve merhanıetferiııfzle masıın olmak fimid;,ıdedirler. S'izin Dôr'ül-HildjiJ yani
İstanhul'a azimet haberiniz dııyııldııkdan sonra buradaki bir kısım muhlis bendeler,
Be_v!erheyiniz Bıyıklı ;\/ehmed Paşa'.ııa arz-ı ifaaf etmişlerdir. Hem nıezkür beylerbeyi
w hem de bu hakir vasttasıyla size hazı ındrıızdtfarını arzetmek istemektedirler.

Bazı insi şeytanların mfiddha/esiyle Kiirl kabile ve aşiretleri, başlangıçta hir

kısım ihtildf ve ihtilallere ma'rıiz kalmışlardır. Ancak Allah'ın lıı(( ıı inayetı)1/e hu
menjilikler bertaraf edilmiştir. Ancak diişnıan durmamakta ve Kürt Beylerini isyana
teşı1ik eımektedir. /Jilt1tl-ı Ekriitl'ııı Osııuınlı Deı-1.eti'ııe iltih_akı, İ:;tıınbııl'ıııı fetlıi
ztıferini t,ıııuıııı!tıyt1ctık derecetle e/ıemıııiyetlitlir. Zirtı bıı bij/geniıı il/ulkıyla, bir
ttırafilcııı lrtık yemi Bağtlcul ı·e Btısrtı'nııı yolları, diğer tllrafiltın Azerb,ıyctııı yo/ltlrı
re bir diğer ttırtıfiltın ,le,
Htıleb ve Şum yolları açılmış o!tıcuktır.
..lllah'ın yardımı pekyakıııdır. Bende-i ,lhkar ve Çaker-i !:}kar İdris "

d-Y.ıruz Sulhm Selim'in İdris-i Bitlisi'yi Taltif Etmesi

İdris-i Bitlisi \'asıtasıyla Doğu \'C Güneydoğu Anadolu 'daki bir yok
yerluşim yerinin kısa hir zaman için<lc ve hem <lC yerli beylerin kendi istek \'e arzu­
larıyla Osmanlı De\'leti'ne iltihdk etmesi üzerine Ya\'UZ Sultan Selim, ·idris-i
Bitlisı'yi gösterdiği üstün başarı sebebiyle tallif etti, kendisine bir fennan gönderdi.
Mektubunun başında Diyarbakır şehrinin sulh ve istimfılet yolu ile föthine vesile
olduğu için İ<lris-i l:3illisi'ye teşekkür ediyor, sonra da manevi takdirleri yanında ona
gönderdiği bazı maddi hediyeleri zikrediyordu. Bu mektup ile bir l'crman
göndererek, Diyarbakır bölgesinin kendisine temlik olarak \'erildiği, ayrıca
Yaqız Scliın'in 1 5 16 yılında yeni ihdas ettiği merkezi Diyarbakır olan bölgenin
"Arab ve Acem_ Kazüskerliği" ile \'azifclcndirildiği belirtilmişti. Böylece İ<lris-i
Bitlisi', 0::.mmılıl.:ırın en büyük siyasf rütbelerinden biri olan Kazaskerlik
rütbesiyle tultif edilmiştir. Bununla, Güncyıloğu Ana<lolu'nun idarnsi İdris-i
Bitlisi'yc verilmiştir. Aynı fern1an ile Yavuz, l3itlisi'ye Osmanlı Dcvlcli'ne kendi
arzularıyla ldhi olan beylerin ve bunlara bağlı olan sancakların mikdurlı.ırmı ve

!Q 'fopkapı Sarayı .-\t1İ\·i, E. 1019: Akgündüz. ag. e, s. 36-37.

18
 i<lris-i Bitlisi / HEST BiHİŞT / M.Karataş-S.Kava-Y.Baş

tahriri bilgilerini hazırlamasını <la cınrctmıştır Mektupda Diyarbakır Beylerbeyi

Bıyıklı Mehmc<l Paşa'ya beyaz hükın-i şerifler gönderdiğini vt: Osmanlı Devlcti'nc
bundan sonra da t;:ibi olacak olan bey olursa, gönderilen 'tuğralı boş beyaz kfiğıtlar
kullanılarak onlara benitlarmın yazılmasını, kendi arzu \'C istekleriyle \'C hem de
birer mektup ile Osmanlı Devlcti'ne bağlanan beyler arasında ihtilaf ve ihtilal
meydana gelmemesi için gereken tedbirlerin alınmasını ve in'ilm ·ve ihsanların da
ona göre yapılmasını eınretın iştir.

Yavuz Selim, mektubun somımı doğru, Ana<lolu'yu Şiileştirmek istiycn Şah

İsmail'in kendisine elçiler göndı.mliğini, binbir türlü yağcılıklar yapıp sulh
istediğini, ancak onun sözlerine ve ıslah olduğuna inanılmaması icab ettiğini
belirterek gerekli tc<lbirlcrin ihmal c<lilıneıncsini emretın iştir. 20

İdris-i Billisi'nin gayretleri Yavuz Seliın 'in <le ona destek venncsi
sonucunda, y ıllar sürecek harplerle ekle edilemeyecek zaferler elde c<lilıniştir. Şark
diye adlandırabileceğimiz ve bugün Doğu Anadolu." Güneydoğu Anadolu, Musul ve
Kerkük'<lcn itibaren Kuzey ·Jrak ve I-Ialcb'i de içine al.:ın Kuzey Suriye bölgelerinde
yaşayan çok sayıda Arap, Türkmen ve Kürt aşiretleri Osmanlı Devlcti'ne iltihfik
etmişlerdir. 21

::.; .-\kgündüz. (ı.g.e, s. 38.

11
İdris-i Bitlisi ile başlayan Doğu'daki bcyler ve �füslilma,ıı hıılkın yani Doğu Anadolu'nun hilafet n;
salt:mılla yııni Osmanlı"ya sııdııkatle hağlılıklan. teslim n.: itaatleri en azından 1850 yılımı k.ıdar yani
yaklaşık 3J0 sı.:ne devam etmiştir. Osmanlı Devleti. hu yerli �füsliiınan halkı \· e bu bölgeleri dc ülkesinin
nsli parçası olarnk görrnü�: huna kıırşılık yerli }.[ils]ümıın halk ve beyler de. Osmanlı Devlcti'ni Isl:ımm
b:ıyrnktnn bir lslam devldi olar.ık klakki edip ona itaııti kendileri iyin ihııdct s:ıymışl:ırdır. l-latta bu
bölgedeki beyler. B:ıtı .-\n:ıdolu \'e Rumeli'deki hem Türk hı.::m de :\füslümıın �lan ,\yıınlar kad:ıf.
Osmanlı Devlcti'nin haşınıı gııik: çıkaımamışlardır. i\Iı.:se]a hem Türk hem de i\füslüman olan J..:amman
Eyaletinde Osmanlıya karşı 50 çeşit isyan görmek mümkün olduğu halde. 330 sene içinde Doğu
bölgelerinde ciddi bir isyandan hahsctmck mümkün değildir. Bu dediğimizin nıiişahh:ıs bir delili.
16J0'larda yani Doğu'nun Osımınlı Dcvleti'ne it:ıııtinden 1 13 scnu sonra kıılcmc :ılınan şu fomıanlardaki
ifııddcrdir:
"Hiikm-i f-llllm.ipin: Uıııer,i-ı F:krôd, Del'let-i .�l�l'.l'C'nin sadakaı w frtıkaıııeı ı{e
l1'�Vırlıalıı olııp ecd,id- ı i=aııııııı :aıııaıı-ı şeriflerinden ilı'i lub;f-ıin ıı/{ıır-ı lıı'imııyımda envıı'-ı
fıidemıit-ı ıııebrııre ve mem'-i meşhıre-i gayr-ı adide!eri nlı.,ııda gelmiş ve =iııımet-i lııııııııet-i
mii.lııkaııeıııe ri'ııyetleri lı.ı=ım olııw{1hı ba'del-yeı·m lıiııı,iyet ı·e .nytinet olıııııııakırı ahAv•ı mıırtid-ı
.
lıiimôyılıımııdıır.. . (Kanunname-i Sultani li Aziz Efendi. Har\'ard. 1985. s. 133'den naklen
Akgündüz, a.,:.e, s. -B).
':... Si= eben an cerl :,1·inn(ı�·•fi1-ıııe=lıeb·1•e p,ik meşreb ulııb ôhıi Ve' ecd,irl-ı Uliııiz =amı.111/arıııda
ı·ôki' olan Kı.=ılbaş sefir/erinde nice bin ııılisellalı yı:ırar ı·e nôm-dôr ekrôrl-ı ::af'ergir-dôr ile asôkir-i
ıııaıwireıııııı i5ııılne diişiip ı·e icra-yı gayNt·i çilıar-ı yôr•J�ii=iıı ü;iin ıı,ı...,ıır- ı din-i ıııı1hinde can w ba.1hı
dliJ}'Iİ❖71p ni<:e ftihilıôt- ı ceııııfoye bôis olımışsıınıı=... " (Kımunnıımc•İ Sultani. s. l33"den nııkh..'11 .-\kgündüz.
a.,:.e,s. •B).
Ne znm:ınki İs\:ım k:ırdeşliği manası bozulmuş \'C .-\vrupalılıır t:ırnfmdan bir Frenk i1lcli ol:ın
ırkçılık Ôsmnnlı Dı:deti'nin içine atılmış, o zm,nıın Doğu'd:ı da ayrılık ve fitne ıiizgarlan esmeye
baş lamıştır. Ç:ırc. larihden ibret dersi almaktır \'e bu bölgeleri 300 küsur sene Osmnnh Devldi'nc
sımsıkı b:ığlayan sım anlamaktır. (.-\kgündnz. a.g.e. s. -l.-1).
Küıtlcr tıırihte oldugu gibi. bugiin de karşılıklı dapnışma n.: çıkar temelinde sağlıklı. adil \'e
kalıcı işbirliklcıiııc mulılaçtır. Aksi halde ne kendileri huzur bulur ne bölge y:ıbaneı istila ve

19
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

İdris-i Bitlisi, Yavuz Seliın'in Memlüklulara karşı yürüttüğü siyasette <le

başarılı hizmetler icra etmiştir. Önce Urfa ve Musul'un Memlıiklular\lan Osmanlı
idaresine geçmesinde, sonra da Hısn Keyfd'nm Yavuz Selim rn1mına Eyyubi
hdnediinından Halil Bey' e verilmesinde aktif rol oynamıştır. 1516 ve 15 1 7
yıllarında yapılan Mercidfihık ve Ridfiniye seferlerine Yavuz Sultan Selim ile
birlikte katılmıştır. Bu seferler ile Mısır ve tuın Ortadoğu, Osmanlı topraklarına
katılmış, böylece Osmanlıların güneyden <le emniyeti sağlanmıştır. İdris-i Bitlisi,
Mısır seferiyle ilgili olarak Mıl\'crflünnehr hanlarına yazılan fetihnfuneleri kaleme
aldığı gibi, Mısır'ın fethinden sonra bil ülkenin nasıl idare edileceği hakkındaki
bir mütalaasını Yavuz Sultan Selim' e sunmuş; onun takdirini bir kez daha
kazanmıştır. Mısır'm idaresinde onun görüşleri temel alınmıştır. İdris-i Bitlisi, 20
yıldan fazla Osmanlı Devletinin hizmetinde bulunmuştur.
İ<lris-i Bitlisi'nin telkinleri ve yönlendirmesi ile Yavuz Selirn'in Müslüman
ülkelere ve devletlere yönelik yürüttüğü Doğu ve Güneydoğu siyaseti, Osmanlı
devletinin toprak bütünlüğünü ve yeni topraklara sahip olriıasını sağladığı gibi
Hilafet'in Osmanlılara geçmesini de sağladı. Osmanlıların Doğu ve Güneydoğu
siyaseti ile İslam birliğinin temini de mümkün oldu. Mernh1kluların koruması ve
yönetimi altındaki Halife III.Mütevekkil, bu devletin fiilen ortadan kalkmasıyla,
bizzat kendisi İstanbura geldi ve kutsal emanetleri, Yavuz Sultan Selim'e sunmakla
. birlikte hilafet makamını da devretti. Yavuz ile bir1ikte artık Osmanlı padişahları,
''halife" unvanını da almış old ular. Hilafetin böylece Osmanlılara geçmesiyle, artık
Osmanlılar, sadece Osmanlı halkının değil, blllün Müslümanlann maddi ve manevi
hamiliğini üstlenmiş oldu. Tabii bu <la, Osmanlıya dış siyaset açısından büyük bir
nüfuz kazandırdı. Hilafet'iıı Osmanlılara geçmesiyle de İslüm birliğinin temini
hususunda çok önemli ilerleme sağlandı.

Osmanlıların Doğu ve Güney-Doğu siyasetinin başka önemli bir neticesi de

XVI. yy.ın başlarından itibaren birçok Akkoyunlu filim ve uınerdsının yanında,
İran'daki bir çok sünnl ii.liın, Osmanlı ülkesine göç ederek Osmanlı Devleti'nin
hizmetine girdi.22 Bu dunırn hiç şüphesiz Osmanlı Devleti'nin ilim hayatına ve si­
yasetine olumlu katkı sağladı.

müdahalelerden kurtulur. Güneydoğu'daki ve hatta Kuzey Irak'taki kort sorunu ve diğer sorunlann
çözümü, meseleye oryantalist bir gözle bakıp bölgenin gerçeklerine ve tarihe sırt çevirmekle mümkün
değildir. Oölge ülkeleri ve güçleri de bu sorunlıı ortaya çıkruı hengı'imeden tek başlarına tam kazanç
sağlama tnmahk.3rlığıyla bir yere varamazlar. ldris-i Bitlisi'nin kim olduğunu dahi bilmcyı."11lı::r
Barzani'yle hangi dil üzerinden ilişki kuracaklannı da bilemezler. (Ali Bulaç, "İdris-i Oitlisi'den
Barzani'ye", Zaman, 1-1- Nisan 2007). Batı'dan ith:ıl edilen pakctlt:r açıldıkça içlerinden husumeİ:, nefret ve
çatışma modelleri çıktığına göre tarilıe, tarih içinde Doğu'daki halkın nasıl bir yönetim ile idare
edildiğine, halkın smyo l,.-ültürel ve sosyo-psikolojik yapı<ı ına bakılmalıdır. İdris-i Oitlisl, Osmanlı'nın
Doğu ve Güneydoğu politikasının nasıl olduğu tetkik edileruk tarihi gerçekler ışığında hareket
edilmelidir.

:: Osmanlı Devleti'nin hizmetine giren Akkoyunlu iilimleri ve umer8sı lrnkkında bkz. ·�.t Tayyib
Gökbi\gin, "XVI. Asır Başlımnda Osmanlı Devleti Hizmetindeki Akkoyunlu Umeriisı", Türkiyat
ltfecmu�ı, c. LX, (1951 ). s. 35 -46.

20
 ldris-i Bitlis!/ 1-IEŞT BİI-IİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

B- İlmi Hayat:

İdris-i Bitlisi'nin yaşadığı dönemde Osmanlı Devleti 'nde siyasi ve

ekonomik hayat geliştiği gibi ilmi hayat da gelişmişti. Siyasi istikrarın sağlanması
ve Şii propagandasının ortadan kaldırılması ile ilmi eserlerin sayısı arttı. Devrin ilmi
hayatını, ilim dallan ve yazılan eserleri zikrederek ifade edebiliriz.

1- Kelam, Felsefe ve Tasavvuf

XV.yy.ın son çeyreğiyle XVI.yy.ın ilk yarısında, İdris-i Bitlisrden başka

felsefe, tasavvuf ve kelam ile ilgilenenlerin başında Sinan Paşa, onun oğlu Ya'küb
Paşa ve talebesi Molla Lütfı ile Hocaziide Muslihiddin, Kastalanı ve İbn Kemal gibi
çok tanınmış şahsiyetler vardır.
İstanbul Kadısı meşhür Hızır Be/in oğlu olan ve kendisine Hoca Paşa da
denilen Sinan Paşa (öl. 1486) II.Bayezid'in tahta geçmesiyle, Edirne'deki Darü'l­
Hadis Medresesi'ne hoca tayin edilmiştir. Tezkire-i Evliya isimli bir eser kaleme
alan Sinan Paşa, 11.Bayezid döneminde Edime'de müderris iken, Seyyid Şerif
Cürcdni"nin Şerhii'l-.ı\ıle vdkıf adlı kelaıni ve felsefi eserinin cevher bahsine bir Şerh
yazmıştır ve bu konuda bazı noktalarda onu tenkid etmiştir.
Sinan Paşa'nın oğlu olan Yakup Paşa (öl. 151 O) babası gibi, felsefe ve
kelamla ilgilenmiş, Seyyid Şerif Cürcdni'nin Şerhii'l-ı\fevdkıfına ve Mevlana
Sa<lrü'ş-Şeria'nın Vikdyci Şerhi O.Zerine Haşiye yazmıştır.
Devrin diğer bir ünlü filozof ve keldmcısı, Molla Sarı Lütfı Tokati'nin (öl.
1494) kcliim ve felsefeyle ilgili birçok eseri vardır. e/-,\Ie(dlihü'l-İldhiyye fi
ı\levzudti'l -U/ıim başlıklı genel felsefi konulardaki meşhür eseri ile devrinin
anlayışına kıyasla, çok fazla felsefi ve hür düşünceyi temsil etmiş, ne yazık ki,
Şeyhü'l-İslfün Hatibzfi<le'nin fetvasının kurbanı olmuştur.

Hızır Bey'in talebelerinden olup Fatih Sultan Mehmet devrinde şöhreti

artan Hocazfıde Muslihiddin (öl. 1488), bilha_ssa kelam ve felsefede devrin Gn önde
gelen şahsiyetlerinden birisidir ve Tehdfiitii'I-Fe/.dsij'e adlı felsefi eseriyle,
Osmanlılarda Gazzalici felsefe anlayışının devamını sağlam ıştır.

Doğum yeri olan Nazilli'ye yakın Kestel'e nisbetle Kastalanı (öl. 1495)
ismiyle meşhfır olan Muslihiddin Mustafa Kastalani, özellikle İbn Sina'nın
eserlerinden Şifd'yı ve Kdmm'u okumuş, notlar düşmüş ve birçok tasavvufi ve dini
eser kaleme almıştır.23

Yavuz Sultan Selinı devrinde şöhreti artan ve hem Yavuz'a hem de oğlu
Kanuni Sultan Süleyman'a Şeyhü'l-İsliim'lık yapan İbn Kemal (öl. 1 534), bu devrin
en önemli iilimlerindendir. Aynı zamanda Osmanlı Kanunnfımeleri'ni tedvlll eden

ı..ı Bayrakdnr, a.g.e, s. 21.

21
 İdris-i Bitlisi / HEST BlHİŞT / M.Karataş- S.Kava- Y.Bas

bir kanuıl-*inastır. İbn Kcıniil'in felsefe, kelföu ve tasavvufa dair escrfori vardır.
Felsefi mahiyetteki en önemli eseri, Hocazı1<le'nin Tehdfi'i t'üne yazdığı Haşiye'dir. 2 �
Gcnd felsefi konularda eser veren diğer bir dlim de Scrczli Abdurrahman b.
�-Iabih'<lir. Onw1 II.Bayczid · adına kaleme aldığı Nahilisıdn adlı eseri ıneşhfır<lur.
Tabip olan Hekim Haliıni'nin (öl. 1 5 16) tıbbi eserlerinin yanında, tasavvuf<la İbnü1 1-
Fı:1riz'in Kaside-i Tdı):.re'sine yazdığl Şerh'i meşhür<lur.�5 Devrin diğer bir ünlü
mutasqvvıfı, Halveti tarikatı şeyhlerinden Sümbül Efendi (öl . . 1 529) olup� tasuvvufüı
ilgili Arapça \'C Türkçe eserlerinin içimle en mcşhüru Risdletü'I-Etvcir'<lır.

2- Şiir ve Edebiyat

Şiir ve edebiyat, İdris-i Bitlisi'ııin yaşadığı dönemde Osmanlı kültür

hayatının en canlı ve gelişmiş devrini yaşanrnktadır. II.Bayezid ve Yavuz Selim şiiri
severdi; kendileri de şair idi. I}em padişahlar hem <le devlet erkiinı şair ve e<libleri
himaye ederlerdi. O dönemde İstanbul'dan başka, Konya, Diyarbakır, Bağdat, Bursa,
Edirne, Üsküp ve Yenice-i Vanlar gibi şehirler edebiyat merkezleri haline gelmişti.

Sinan Paşa, (öl. 1 486) özellikle nesir yazan cdiblerin başında geliyordu. O,
fevkalade sanatkrlrane bir eser olan Tazarnıdt veya Tazarnındme adlı Türkçe
eseriyle meşhü.rdur. 26 Necati (öl. 1508) devrin [mlü şairlerinden olup Döne Döne
reditli gazeli ile meşhürdur. Mihri Hanım (öl. 1 506) Jcvrin kadın şairlerindendir.
Nesihi (öl. 1 512) şöhret sahibi bir e<lib<lir, Şehrengiz ve Divan adlı eserleri vardır.
Fir<levsi-i Rüm lakabıyla J,a anılan Edincikli Uzun Fir<levsi"nin (öl. 1 508) Midilli
muhasarasını manzum şekilde hikaye eden Kutııbndme adlı eseri ıneşhürdur. [3u
devirde yetişen başka bir edib <le I l.Bayezid'e ithaf ettiği Seldiinndme adlı eseriyle
mcşhür olan San Kemal'dir.::7 Bu dönemde Mesnevi tarzında şiir yazanların başında,
i\kşcmseddin'in oğlu Hamdullah (öl. 1 508) gelmektedir ve onun Leylci ve ,\lecmin'u
ile rıı.m/ııe Zii/e_Vha'sı çok güzeldir.

. 3- Tarih

İdris-i Bitlisi'nin yaşadığı dönem Osuuınlılarda resmi tarihçiliğin başladığı

dönemdir. XV. asrın ikinci yansından sonra siyasi otoriteler tarihe daha özel bir
önem vermeleri sebebiyle Osmanlı tarihçiliği parlak bir devreye ginniştir. En büyük
Osmanlı tarihçileri bu devirde yetişmeye başlamıştır. Bunların başında Aşıkpı:ışa­
.
zrlde ve Neşri gelir.
Aşıkpaşa•ziide her ne kadar hayatının büyük kısmını bir önceki devirde
geçirmiş ise de, ıneşhü.r Tevdrih-i At-i Osman adlı larih eserini 86 yaşında iken 1 484

H Geniş bilgi için bkz: Sa\'m Dalkıran, İbn Kemal ııe Düşünce Tarilıimi:;, Osmnnlı Araşlırmıılan Vakfı
Yayını. İstanbul 1997: .-\h�ct Uğur, Kemalpaşa.:;ade İbn Kenıul, �rEB Yayını, Ankara t 996.
!.ı Bayrakdar. a.g.e. s. 2 1 .

ıu Sinan Paşa. Ta:;arruniime. (neşr: .-\. İ\fortol Tulum). İstanbul 1 9 7 1 , s . Vl.

l.izunçarşılı, ,ı.g.e. c. II. s. 592: Bayrııkdar, a.g.e. s. 22.
11

22
 itlris-i llitlisı/ HEŞT BiHIST / M.Karatas-S.Kava-Y.llas

yılında yazdığı için bu devrin larihçilcri arnsm<la sayılabilir. Aşıkpaşa-ziitlc'nin bu

eseri, Osmanlı tarihinin en önemli kaynak eserleri anısında yer alır.

Devrin en önemli tarihçilerinden olup Bursa'<la müderrisl ik yapan ve orada

1520 yılında vefat eden Neşri Mehmcd Efendi, IU3ayezid'in emriyle yı.ızdığı ve bir
dünya tarih i mahiyetinde olan Kitab-ı Cihdnnıımci"sıyla meşhUrdur. Neşrfnin hu ese­
ri, Bitlisi
. .
gibi kendisinden sonraki hemen tüm Osmanlı tarihçi lerine kaynaklık
�ıı
ctmıştır. -
Devrin <liğc..-r ünlü bir tarihçisi İbn Kemal (öl. 1534) dini meselelerdeki derin
vukuf.iyetinin yanında, tarih alanında <la son <lcrcı.:c tebarüz etmiştir. Teı,drih-i .-il-i
Osman bu sahada yazdığı en büyük eseridir. İbn Kemal Tevdrih-i .-İl-i Osman·ı
II.Bayezid'in emriyle yazmıştır. Bu vazifcnill kendisine verilmesinde Müeyye<l-zddc
Abdurrahman Efendi'nin (öl. 15 16) büyük rolü olmuştur. Müeyyed-zrl<lc, İdris-i
Bitlisi'ye Farsça bir Osmanlı tarihi yazmasını emretmiş olan II.Bayczid'c, İbn
Keınal'e de Türkçe Osmanlı tı:ırilii yazma göre\'İ Yermesini teklif etmiş, bu isteği
II.Bayezid tarafından kabul edilmiştir. Osman Grlzi'den başlamak üzere
ktİnıluşundan itibaren Osnuınlı Dcvleti'nin her padişahına bir detler kaleme alan ibn
Kemal, Tevdrih�i At-i Osmaıı'm ilk 8 defterini 1510 yılı sonları 15 1 l yılı başlarında
tamamlamış ve Il.J3ayczid'e · takdim etmiştir. Daha sonr'a Kanuni Sultan
Süleyman'ın isteği üzerine Yavuz Selim ve Kanuni deYri olaylarını iç ine alan 9. ve
10. defterleri <le ilave etmiş ,·c böylece Tevdrih-i ı-İl-i Osman 10 defter olmuştur. 19
ı\yrıca İbn Kemfil"in Mısır Seferi esnasında Yavuz .Şultan Selim· in emri ile İbn
Tagriberdi'nin en-.Vt1c1imii'z-1/.ahire fi ı\lulıiki ,\1ısır ııe'I-Kahire adlı eserini de
tercüme etmişt ir, ancak hu çalışması pek fazla bilinıncmcktcdir.

Keşfi Mehmed Çelebi"nin (öl. 152..J) Selirnndme'si, Şükri-i Aitlisı"nin (öl.

1523) Selimndme'si;'0 İshak Çelebi'nin (öl. 1537) Seliınndme'si veya İshdkndme·sİ
devrin diğer önemli tarih eserleri arasındadır.
İdris-i 13itlisi'nin yaşadığı dönemde, nesir türü tarih yazına kadar, nazım
türü tarih yazıcılığı da gclişm iştir. Ayrıca Selimndme türlerinde görüldüğü gibi tek
sultan dönemine ağırlık ,·eren türde tarih yazıcılığı da artmıştır. Dil yönünden
.sadeliğin yerini de, hu devirde ağdalı ve süslü üsh1b a lmıştır.

-4- Matematik, Astronomi ve Tıp

11.Bayezid \'C Yavuz s·elim devri Osmanlı matematik Ye astronomisi, Uluğ

Bey , Kadızödc-i Rllmi ve Gıyiısed<lin Cemşit cl-Kaşfinlnin kurup temsil ettikleri
Semerkant ekolünün Ali Kuşçu \'asıtasıyla bir dcvmnı<lır �en itebilir. 31

ıs Kit:ib-ı Cihaıınumıi. Nqri Tarihi :ıdıyla S.F.R. Unat ve �-1.Altay Köymcn t:ırıdindan eski vc yt--ııi
harflerle yayınlıınmıştır: lTK Yayını, Ankara, 1. Cilt. 1 949; II. cilt, 1957.
9
: Dalkırııtı. a.g.e, s. 54-55.
•ıo Şükri-i Bitlisi., Sl!Unınfinıe, (lı:ız. i\fııstafa .-\rgunşah). Erciyes Ünin::rsilesi Yayuu. Kayseri 1997.
31
Oayrakdar. rı.g.e, s. 25.

23
 idris-i Bitlisl / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Devrin en ünlü matematik ve astronomi ıilimi olan Sinan Paşa (öl. 1486),
matematik ve astronomiyi, Uluğ Bey'in (öl. 1449) talebesi olan Ali Kuşçu'dan (öl.
1474) öğrenmiştir. Aynı zamanda edib, filozof ve ınutasawıfolan Sinan Paşa, bütün
bu sahalarda onbeşten fazla eser yazmıştır. Tasavvuf ve edebiyatla ilgili olan Türkçe
üç eseri hariç, diğer eserlerini Arapça yazmıştır. Birçok talebe yetiştinniştir ki, en
ünlüleri Molla Lütfi'dir. Sinan Paşa'nın bize kadar ulaşan, birisi astronomiye ait,
diğeri geometriye ait iki eseri temel bilimlerle ilgilidir. Bunlardan birincisi, Fatih'in
emriyle, Çağminfnin Astronomi Risdlesine yaptığı şerhtir. Diğeri ise, Ali Kuşçu'nun
ortaya attığı bir geometri probleminin çözümüyle ilgili küçük bir Risdledir ki, bu
Köprülü Kütüphanesi 721 numarada kayıtlıdır."

Matematik ve astronomi alanındaki · devrin diğer önemli iilimi, Mirim

Çelebi (öl. 1525)'dir. Asıl adı Mahmud b. Mehmed'dir ve kendisi Kadıziide-i Rumi
ve Ali Kuşçti'larm torunudur. ·Meşhür Hocazdde ve Sinan Paşa'dan ders almıştır.
Matematik, astronomi ve astrolojiye dair eserler kaleme almıştır. Eserlerinin çoğunu
II.Bayezid'a ithiif etmiştir. En meşhür eseri, II. Bayezid1 ın emriyle Uluğ Bey'in
Zı'c'ine yazdığı Düstııru'l-Amel ve Tashfhü'l-Cedel başlıklı Farsça ·Şerh'dir. Uluğ
Bey'in Zic1ini anlamak için bi.ı Şerh'in pek faydalı olduğu belirtillnektedir. Bu
eseriyle Mirim Çelebi, Endülüslü alim el-Bitriici'den (öl. 12 17) sonra, Doğu İslam
iileminde Batlamyus (Ptolemaios) sistemini yıkmaya çalışanlardandır,.33 Diğer
önemli bir eseri de, dedesi Ali Kuşçu'nun el-Fethiye'sine yaptığı Şerhtir. Bu Şerhi,
zamanında kazaskerliğe kadar yükseldiği Yavuz Sultan Selim'e ithaf etmiştir.
Astrolojiye ait eseri ise, el-ı\lakdsıd adını taşımaktadır.

Aynı devirde yetişen başka bir önemli matematikçi de Matrakçı Nasılh'dur.

O, biri Cemalii'l Kitdb ve Kemdli 'l-Hisdb ve diğeri _ .Umdetii'l-Hisdb adlı iki
matematik eseriyle ünlüdür. Her iki eserini Yavuz Sultan Selim'e takdinı ebniştir.

Başka bir matematik alimi de, Muslihüddin b. Sinan'dır. O, 1500 yılında

II.Bayezid adına Riscile-i Ejlatıin(vye adıyla bir matematik ve hidrostatik kitabı
yazmıştır. Bu eserde, cisimlerin özgül ağırlıklarının bulunması, Arşiıned'in
hidrostantik deneylerinden ve iki ayrı maddeden bileşik olan bir cismin, mesela
gümilş ve kurşundan yapılmış bir kabın, kabı bozmadan kabda bu iki maddenin her
birinin n e kadar miktarda bulunduğunun nasıl çözülebileceğinden bahsetmektedir.
Devrin önemli matematikçilerind�n Hiicı Atmaca lakabıyla meşh0r olan Muhyiddin
Mehmed (öl. 1484 sonrası), ı\lecmılu'l-Fıı'dd isimli bir matematik kitabı yazmıştır
k_i, bu Aıfecmıı'u'l-Kavd'idji' l -Hiscib adıyla da anılmaktadır.3� .

31
A. Adnan Adıvar, Osmanh Türklerinı/e İlim, Remzi Kitabevi, İstanbul 1970, s. 43.
33
Adıvar, a.g.e, s. 55.
34
Bayrakdar, a.g.e, s. 27.

24
 İdris-i Bitlisi / HEST BiHIŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

Sarı Lütfı olarak da bilinen Tokatlı Molla Lütfi (öl. 1490), geometriye dair
Taz'if/i'l-Mezbah35 ve Risale fi Tarif el-Hikme adıyla eser yazmıştır. Eser Batı'da
"Delos Problemi" olarak bilinen problemi konu almaktadır. Eser çizgilerin, karelerin
ve diğer şekillerin kendileriyle çarpımından bahisle başlar; küpün çaıpun ının, iki
küpü yanyana koymak olmayıp onu sekiz kat büyütmek olduğunu açıklar. Orta
orantı usulüne değinir. Ayrıca kitapta, geometri bilmeyen hdkim in, yargıda yanılgı
yapabileceğine değinilir.

Bu devirde yetişen başka diğer matematikçi ve astronomlar olarak Fetullah

Şirvanı'nin talebesi Niksarlı Muhyiddin (öl. 1495), Mlrim Çelebi'nin kardeşi
Kutbü<ldin Mehme<l ve Sinan Paşa'nın talebesi MahmO<l ile Celfilü'ddin Devvanrnin
öğrencilerinden Muzaffereddin Şirazi ve Mütatabbib Ceylan gibi isimleri
zikredebiliriz. Bunlardan, Muzafferüddin Şirazi, Öklid (Euklides)'in geometrisini,
İstanbul'dak:i Semaniye Medreselerinde okutmuştur. Ayrıca Öklid geometrisine bir
de Haşiye yazmıştır. Mütatabbib Ceylan ise, 11.Bayezid'ın oğlu Şehzade Korkut için
Tal"Vim adıyla, astronomi, astroloji ve takvim yapımına dair Farsça bir risdle
yazmıştır.36
Osmanlılar tıp eğitimine ve sıhh1 ınüesseselt:re oldukça önem venniş,
tabibleri himaye etmişlerdir. Bu devirdeki Osmanlı tıbbı ve eczacılığı geleneksel
İsliiın tababet anlayışının bir devamı sayılabilir. Çünkü büyük ölçüde İbn Sina
geleneğine dayanmaktadır.

Devrin en önemli tabipler i arasında, Hekim Kutbeddin Ahmed (öl. 1 467)

vardır. O, Timur'un toıi.ınlanndan Ebu Said Gürzani'nin ( 1451 - 1 469) vezir ve
tabiplerinden idi. Ebu Said'in 1469 yılında ölümü Ozerine, aynı tarihte Anadolu'ya
gelerek Fatih Sultan Mehıned'in hizmetine ginniştir. Kutbeddin Ahmed birçok tabip
ve Ali Çelebi gibi meşhur tabipler yetiştirmiştir.
Diğer önemli bir tabip de, Altuniziide'dir. Kendisi, hem operatörlük yapan,
hem de nebati tıbla uğraşan bir hekimdi. İdrar tutulmalarını, yaptığı idrar
sondalarıyla tedavi etmiştir ve bu sondalarla anılmıştır. Ahi Çelebi üroloji ko­
nusunda Altunizftde'den çok istifade etmiştir.3 7

Hekim Halimi (öl. 1516) de devrin önemli tabiplerindendir. Amasyalı.olan

bu tabip, tıp tahsilini Amasya Darüşşifasında yapmıştır. Fatih Sultan Mehıned adına
Lutf-u Alehmed Hôn isimli Farsça manzwn bir tıp kitabı vardır. Devrin diğer ünlü
hekimi, Ahı Çelebi (öl. l 524)'dir. Kendisi hem cerrah (operatör) hem de tabipdir.
Babası Hekim Ke�al Şirvfuü ile birlikte İran'dan Anadolu1ya gelmiştir. Önce

" Bu kıymetli eser A. Adnan Adıvar tarafından Fransızcaya çevrilerek yayınlanmıştır: Molla /..ııfi 'l­
Maktiil: La Duplication de/'Autel (Pfnion et le Prohlinıe de DıHos), (neşr. A. Adnan Adıvar), Paıis
1940.
:ıı; Bayrak.dar, a.g.e, s. 28.
31
Esin Kahya-Ayşegül Demirluın Erdemir, .lfedicine in the Ottoman Enıpire and otlıer Scienıific
Developnıents, Nobel Tıp Kitapevi, İsıanquı 1997.

25
 idıis-i Bitlisi / HEŞT BiHtŞT I M.Karatas-S.Kava-Y.Bas
1

Çandaroğlu İsmail Bey'in hizmetim.le bulunmuştur.- Daha sonra Fatih'in hizmetine

girmiştir. Ünce babasıyla birlikte İstanbul'da özel bir muayenehane açmış ve höylece
babasının yanında pratik -tıp öğrenmiştir. Daha sonra Hekim Kutbeddin ve
AltunizfüJ.c'den dersler almıştır. II.Bayezid'in son · zamanlarında hekimbaşılığa
atanmıştır. Yavuz Sultan Selim devrinde 1 5 1 5 yılımla ve nihayet Kanuni devrinde,
1520 yılında, ikinci ve üçüncü kez hekimbaşılığa atanmıştır. Kendisi bilhassa böbrek
ve mesane taşları Ozerintlc ihtisaslaşmıştı. Bu konuda 10 bölümden oluşan çok
kıymetli eserinin ismi Fciide-i ({assdt'dır ve sonraki devirlerde de çok okunmuştur.
Ahi Çelcbi'nin babası Hekim Kcmiil, İbnü'n-Nefs'in İbn Sina'nın Kômm fl't-Tıb a<llı
eserine yaptığı .\Iııcezfi't-Ttb a<llı şerhini Türkçeye çevinn iştir. 38

De,·ıin <liğer tabipleri, İzmitli Muhyi<ldin Mehmet (öl. 1 504), Hacı Hekim
(öl. 1_507), Kaysunizade Bedrc<l<lin (öl. 1 5 1 4), Mehmet b. Lütfullah ve Musa
Calinusü'l-İsraili'dir. Musevi olan Culinusü'l-İsraili eczacılıkla da uğraşmıştır. Ahi
Çelebi1nin emriyle ilaçların özellikleri hakkında bir eser yazmıştır.

XV.yy. sonlarında, tıp eserleri Yllnancadan Türkçeye -tercüme edilmiştir.

II.Bayezid döneminde çevirisi yapılan ve l 500 yılında tamamlanan bir tıp eserinin
nüshaları, Cerrahndme veya :Ilriim-i Cerrahin adlarını taşımaktadır. Fransa Kralı
VIII.Charlcs'in 1495 Napoli seferi sırasında ortaya çıkan Frengi hastalığın<lan eserin
22. bölümünde 'IFransız Hastalığı'' Ye "Frenk Uyuzu'1 olarak bahsedilmektedir. Bu
hastalık ilk defo bu eserle Osmanlılar tarafından öğrenilmiştir. Eserin aslının kime
ait olduğu ,·e asıl isminin ne ol<luğu bilinmemektedir ancak Katib Çck:bi/9 eserin
müterciminin İbrahim b. Abdullah el-Cerrah olduğunu yazmaktadır.

ıR
. Adıvar, a.g.e. s. 58 .
.w K:itib Çı;:\ı;:hi, Keşfu :-Züniın. c. I, s. 5 8 1 .

26
 İdris-i Bitlisi / HEST BiHİŞT / M.Karntaş-S.Kaya-YBaş

BİRİNCİ BÖLÜM

IDRİS-İ BİTLİSi VE ESERLERİ

A- İdris-i Bitlisi'niri Hayatı

İdris-i Bitlisi, hicri IX. (miladi XV.) yy.ın ikinci yarısında ve hicri X. (ınila<li
XVI.) yy .ın ilk çeyreğinde yaşamış olan ünlll bir ilim ve siyaset adamı, büyük bir
tarihçi ve din alimidir. Hem 11.Bavezid'e hem de Yavuz Sultan Selim'e müşavirlik
(danışmfil1lık) yapan ve çeşitli iliı�1 dal larında eserleri bulunan İdris-i Bit lisi, daha
çok 11.Bayczi<l'in isteği üzerine kaleme aldığı Heşt Bihişt adlı eseri ile
tanınmaktadır.
U.Bayczid'in vı:: özel likle de Yavuz Sultan Selim'in saltanatı döneminde
Osmanlı sarayına önemli hizmetlerde bulunan, özellikle Doğu ve Güneydoğu
Ana<lolu'daki birçok şehrin Osmanlılara katılmasında aktif rol oynayan İdris-i
I3itlisı'nin hayatı ile ilgili bilgiler şöylece sıralanabilir:

1 - Adı; Lakabı ve Mahlası

Esas. adı İdris'tir. Baba adı ve lakablarıyla birlikte bütün künyesi ·,

Mevlana Ilakimcd<lin idris Mcvldnd Hüsameddin Ali el-Bitlisi şeklindedir.
"Mevliı:nil" ve "Hakimüddin" onun lakaplarıdır. Ayrıca "Kemiilü<ldin" lakabıyla da
anılmıştır. B itlis asıllı olduğu için "Bitlisi" nisbetiyle anılır. Osmanlı Türkçesiy le
"t<lris-i Bi<llisi" şeklinde, Arapça o larak da " idris cl-Bidlisi" şeklinde
yazılnuıktadır. İdris-i Bitlisi kendi adını Türkçe, Farsça, ve Arapça olarak
yazdığı tüm şiirlerinde mahlası olarak kullanmıştır. Ynni İdris-! Ritlisı'nin
mahlası da, "İ<lris"t ir. 10

2- İdris-i Bitlisi'nin Soyu

İ<lris-i Bitlisi kendi soyu ile ilgili olarak eserlerinde hiç bir şey
söylememiştir. Ancak araştırmacıların bazısı Arapça yazdığı eserlerine istinaden
veya Araplar arasında bir ınllddet bulunmasından dolayı ona Arab, bazı
araştırmacılar Farsça eser yazmasına istinaden İranlı, bazı araştırmacılar da
Bit lisi'nin nishcsine dayanarak Kürt veya Kllrt olabilir demişlerdir. � 1

ıo Ba)'rakdar. a.g.e. s. L Bayrakdar, Bitlisi'nin adının yanlış yazıklığmdı:ın yakının:ık.ta ve ismin yazımı
hususunda şöyle söylcmı.:ktcdir: Ilidlısi veya d�Bidlisi yazılırken bazı kaynııklarda bunlar hatalı
yazılmıştır. '·ff' harfinden sonntki ·'j'' sesi uzun "i" okunacak şckilı.le y lıarfiylı: yazılmıştır. yani Bidlisi
şeklinde. Bu yanlıştır, zira İdris-i Bitlisi'nin kendisi hütün eserlerinde bu nisbesini daimi surette Ilidlisi
şeklinde yazmıştır. Ilayrnkdar'm bu düşüncı.::sinc katılıyor ancak günümüzdeki genci kullanım tıırt:ını
dikkate alarak biz '•Bitlisi'' şeklinde kullrnmayı uygun göıiiyonız.
1
1 Walther Hinz. Uzun llmmn ve Seyh Cüneyd, XV.�:üzyılıla İrmı'ın i\Iilli llir Devlet 11.ıline Yükselişi.

(Türkçe tere. Tevlik Bıyıklıoğlu). TTf..:. Yayını, Ankam.19➔8. s. 102. Ayrıı.::a bkz. V. L. •ı\fl:nage. "Bidli�i
İdris·• The Encyclopaedia of is/anı (,\'ew Editüm), London 1960, e. L s. 1 207.

27
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

İdris-i Bitlisi konusundaki çalışmaları ile tanınan Hasan Tavakkoli 42 de

Oryantalistlere dayanarak onun Kürt ve o bölgenin kürtleri gibi kuvvetli bir
ihtimalle Şafii mezhebinden olduğunu söylemekte, ancak Şılfiliği hakkında hiç bir
tarihi delil göstermem ektedir. Halbuki klasik kaynaklardan Hediyetü'l­
Arifin'de 43 onun Sünni ve Hanefi mezhebinden okluğu kaydedilmiştir.

İdris-i Bitlisi'nin hadis çalışmaları üzerine araştınna yapmış olan

Abdülkadir Karahan,44 Osmanlı müellifleri veya diğer Türk boylarına mensup
kalem erb?bmm dini kırk hadis tercümelerini Farsça tertip ve tanzime özen
göstererek kaleme aldıklarını zikrederken İdris-i Bitlisfyi Türk olarak
belirtmektedir. Bizim için bugün İdris-i Bitlisi gibi büyük bir şahsiyetin hangi
ırktan olduğunun hiçbir önemi yoktur. Çünkü bir şahsı ırkı (soyu) değil, insanlığa
olan hizmetleri ve eserleri yüceltir. Ancak bu konudaki yanlış ve ytizeysel
hükümlere karşı gerçeğin ortaya konması da gerekmektedir. _ Eserlerini Arapça
veya Farsça yazması İdris-i Bitlisi için doğal bir durumdur; çünkü o böyle
yapmakla devrinin geleneğine uymuştur. Kaldı ki o, Türkçe eser de yazmıştır.
İdris-i Bitlisi, Türkçeyi" sonradan öğrenmiş de değildir; o çocukluğundan beri
Tµrkçeyi bilen bir kimsedir.45 B u durumda onun ne Türk ne de kort olduğunu
kesin olarak tespit etmek ve vasıflandırmak mümkün olamamaktadır. Biz tdris-i
Bitlisi'nin Türk olduğunu düşünüyoruz. İdris-i Bitlisi'nin Türklüğüne
hamledebileceğimiz belki de en önemli husus, devrindeki Doğu Anadolu
Kürtlerinin Safevilere b ağlı ve bu 'devleti, destekliyor olmalarına karşın İdris-i
Bitlisi ve ailesini�, Akkoyunlular ve Osınarilılar gibi Türk devletleri içinde hizmet
venneleri ve Türklerle birlikte yaşamalarıdır. 46 İdris-i Bitlisi'nin Kürt aşiret
reislerine yakınlığı ve onlarla tanışıklığı, Kürtler içinde bul unmuş olması
Kürtlüğü için delil olmaz. Çünkü yakınlık ırka dayalı olabileceği gibi ilmi şöhrete
ve fazilete d ayalı da olabilir. İlmine ve şahsına verilen değer sebebiyle bölgede
uzun yıllar kalmış da olabilir. Bu sebeple onun soyundan daha çok eserleri ve
hizmetleri ile ilgilenmenin ve eserleri üzerinde çalışmalar yapmanın daha doğru
olacağı kanaatindeyiz.

3- İdris-i Bitlisi'nin Ailesi

Ho-ca Sadeddin47 İ<lris-i Bitlisi hakkında bilgi verirken, onun Bitlis'in soylu
bir ailesinden olduğunu belirtmektedir. İdris-i Bitlisi'nin annesinin ismi hiç bir

ıı Hasan Tavakkoli, İdris-i Bitlisf'ninKônüıı-i Şlihenşiilıisi'nin Tenkufli Neı;ri ve Türkçe):e Tercümesi,

Basılmamış Doktora Tı:zi, İ.Ü.E.F. Tarih BölCimıl, İstanbul 1974, s. 4.
�> İsmail Paşa ı:1-Bag<lddi, Hediyetü'l-Arifln, İstanbul 1951, c. I, s. 196.
H Abdıllka<lir Karahan, "Kırk Hadis Tercümelerine: Umumi Bir Bakış", Türkiyat ,\lecmuası, İstanbul

1953, c. X, s. 235.
' Bayrakdar, a.g.e, s. 2.
4

16
Biıyrakdar, a.g.e, s. 3.
41
Hoca Sadeddin, Tlicii't-Tevfirih, c. IV, s. 246.

28
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

kaynakta zikredilmemiş; ancak babasının ismi kaydedilmiştir. Babası, Mevlana

Şeyh Hüsameddin Ali el-Bitlisr<lir. İdris-i Bitlisı'nin babası Hüsameddin Ali,
daha çok mutasavvıf olarak tanınan, alim ve faziletli bir kimseydi. Mehıned
Tahir,48 Hüsameddin Ali'nin Nurbahşi tarikatının kurucusu Seyyid Muhanımed
Nurbahşi'nin halifesi olduğunu belirtmektedir. Ancak Hüsameddin Ali,
Sühreverdiyye tarikatına bağlı Şeyh Aınınar bin Ydsir el-Bidlisi adlı bir şeybin
ınüridlerindendi.19 Hüsameddin Ali, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan ' ın
hizmetinde bulundu; bu devletin başkenti Aınid'de (Diyarbakır) orı.un
sarayında münşilik (saray kiitibliği) yaptı. Uzun Hasan, 1469 yılında başke:nti
Diyarbakır'dan Tebriz'e nakledince, Hüsameddin Ali ailesiyle birlikte y eni
başkente göçtüğünde İdris-i Bitlisi çocuktu. ldris-i Bitlisi Hakku'l -Mııbiıı aıdlı
eserinin önsözünde, babasının Tebriz'e gelen meşhôr mutasavvıf ve <ilim Molla
Cami'nin toplantılarına katıldığını ve babasının 900 (1 495) senesinde Tebriz 'de
vefat ettiğini ve oraya gömüldüğünü50 belirtmektedir.

Hüsameddin Ali'nin tasavvuf ve tefsir konusunda Arapça yazılmış

eserlerinin olduğu da bilinmektedir ki Tefsirle ilgili Arapça .eseri, İrşddt�i'l­
Menzili'I-Kiittdb başlıklı olup iki cilttir. Meşhur mutasavvıf Abdürrezzak el­
Keşiini'nin tasavvuf deyimleriyle ilgili eserinin bir şerhi olan Şerhıı lstılôlıciti's­
Sufixve ve MahınQd Şebistdri'nin ıneşhı'.'.ır Gülşen-i Rôz adlı eserinin şerhi o lan
Şerhu Giilşen-i Rdz de Hüsameddin Ali'nin tasavvufla ilgili cserlcridir.51

İdris-i Bitlisi'nin soyundan babası dışında, hakkında bilgi sa hibi

olduğumuz kimse bulunmamaktadır. Bazı kaynaklarda bir amcası ve bu
amcasının da hac emiri olan ve İdris-i Bitlisi'ye hac yolculuğunda refakat eden
bir oğlu olduğu yönünde verilen bilgiler mesnet itibarıyla doğru değildir.5 2

4- İdris-i Bitlisi'nin Doğum Tarihi ,,.e Yeri

İdris-i Bitlisi'nin hakkında bilgi veren eski kaynaklarda onun doğum tarihi
hakkında herhangi bir bilgi verilmemiştir. Bu durwn, araştırmacıları, çeşitli
işaretlerden (ipuçlarından) yola çıkarak birtakım sonuçlar elde etmeye sevk etmiştir.
İdris-i Bitlisi konusundaki araştınnalan ile tanınan Hasan Tavakkoli, elde ettiği bazı
ipuçları çerçevesinde şöyle bir tespitte bulunmaktadır: Kaynakların hiçbirinde İdris­
i Bitlisı"nin doğum tarihi belirtilmemiştir. Fakat Bitlisi, "Hakku 'l-Mü�fn fi Şerhi
Hakld 'l-Yakı"n " adlı kitabının önsöziinde, gençliğinin başlangıcında 876 (1472-

ıs Mehmed Tahir Bursiılı, Ol-manlı .lfü,!llifl-eri, (haz. A. Fikri Yavuz-İsmail Ô-ı:en), İstanbul 1975, c. I,. s.
106.
-"-' Ammar· b. Yasir el-Bitlisi (öl. 1201), Sührcverdiliğin esas kurucusu sayılan es-Sühreverdi'nin
(ö.1 168) müridlı.:rindendir ve meşhür mutasavvtfNecmeddiıı Kübra onun talebelerindendir.
0
� Abdülkadir Ôzcan, "İdris-i Bitlisi"'. DİA., ıı. XXI, s. 485; Dayrakdar, a.,:.'e, s. 4.
51
Mehmed Tahir Bursalt, a.g.e, c. I, s. 58; Bayrnkdar, a.g.e, s. .ı.
.ıı _ Orlmn Başaran, İdris-i Biılisi'nin Heşt Bihi.p'inin Hatinıesi: J-letin-İnceleme-Çeviri, Basılmnınış
Doktora Tezi, Atatürk. Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2000, s. 11.

29
 İdris-i Flitlisi / HE8T BİHİŞT / M.Karataş -S.Kava-Y.Baş

l-173) yılında _Jfol/d Ccimi',ıin bıılıınduğıı hac kafilesinin Tebriz 'e geldiği haberini
aldığını kaydeder. Gençliğinin başlangıcı olarak /5-20 yaşları kabul edildiği
takdirde, t'U6-86//l-152-l-157 tarihleri arasında doğduğu söylenebilir. Yine Sultan
Selim 'e yazdığı bir mektııbwıda ·'... 50-60 yıl ulema ve Jf.ıkirler ziimresinden
sayılmış... şimdi ilim ve takva sahipleri olan kendi atalarmm ve şeyhlerin
tezkire/erinden çıkarılmışım... " diye yakınması ve kendisinin 9261 1520 'de ölmesi
yukarıdaki dağımı tarihini kııwetlendirmekıedir. 53 Hasan Tavakkolrnin bu tespiti,
ara�tmnacılar<lan Ahmet AkgCın<lüz/ 1 Mehmet Baynıkdar55 ve Alunt:t Uğur56
tarafından da kabul cdilıni:ıtir.

İ<lris-i l3itlisı'nin doğduğu yer konusunda ise, bazı kaynaklarda onun

nisbesin<len yola çıkılarak Bitlis'tc doğduğu ileri sürülmckte/7 bazı kaynaklarda da
nisbcnin her zaman doğum yerini göstermediğine dikkat çekilmekte \'C İdris.in
babasının bir süre Diyarbakır'<la Uzun Hasan'ın (857-882/1453-1478) hizmetim.le
bulunmuş olması hasebiyle Diyarbakır'da doğmuş olabileceği belirtilm�ktc<lir. 58

Bu hususta, Ragıp Paşa Kütüphanesi 919 numarada kayıtlı olan bir

mecmuada geçen bazı önemli bilgiler, İdris-i Bitlisi k\musundaki araştmnalan ile
tanman Orhan Başaran tarafından tespit edilerek ilim fılcmine duyufulmuştur. 59
Bizim de görüp incck<liğiıniz bu mecmuanın sonundaki bir zayiçcnin üst tarafında
yer alan bu konudaki kayıt şöyledir: 7.ayiçenin kôtihi İdris b. J!evldnci Husdmııddı'n-i
Bitlis,: 861 ytlınm Safer ayınııı 21 'i,'. 1 768 yılının Kdmımısani ayının 18 'i; 826
yılının Ordihihişt-i Kadı'nı ayının 28 'i ve Behmenmdh-ı Celô/i ayının 13 '/ine
rastlayan 5'alı gecesinde, Rey'in nahiy'elerinden olan Sıifikdn 'da do/fdıı.60
Yukarıdaki ifaJeler<len de anlaşıldığı gibi İtlris-i Bitlisi'nin• kendisi tarafım.lan
yazılmış olan bu notta, onun doğum tarihi Hicri, İskcnder, Eski Fars \'C Celı.1 lı6 1

.ı.1 Tavakkoli, a.g.te:. s. XIV \'e 3.

ıı >\hm..:t .-\kgündüz. Osnımılı Kmıunnônıeleri ve llukuki Talı/illeri. İstanbul 1991, <.:. IIL s. 1 1 .
ıı Dayrakdıır, a.e,,.e. s. 4.
!6 .-\hmet Uğur, ldris-i Bitlisi ve Şükri-i Biılivi, Kayseri 1991, s. 7.
1
' Hoca Sadeddin, Tiicü 't-Tevôrilı, c. [V. s. 26.J.: �[üstakimzıidc, Tııl�fet- i llattatın, [stanbul. 1928. s.
110: Mevlc\'İ Abdulmukh:dir. Cataltıgue of17ıe Anıbic mu/ Perı,ian Manııscripts in Tlıe Klıııda Buklıslı
Orientul Public Libuıry, Patna I 99J, Vl, 203; Zcbihull:ih Safa, Tlirilı-i Edeb�riit der İr(in. Tahran 1363
hş.. V/3, 1603-1 60.J.: Ta\':ıkkoli, a.g.te:. s. Xfll: Ü Orhan Bayrak, O.wmınlı Tarihi l'a:;arları. ys.. 1982.
s. l 15; .-\kgündüz, a.g.e. III. 1 1 .
_,s Bayrakdar, a.g.e, s. 4-5.
59
Orhan B:ışaran. ''İdris-i Bitlisi Hakkında Razı Yeni Rilgiler". .-lkmlemik Artışhrltlf!lar Dergisi. Sayı l .J.,
s. 201-207.-
,ııı İdris-i Bitlisi, Mecmua, Ragıp Paşa Kütüphanesi 919. \'arak 1 89a. Bu zayiçcnin sol t.ırafında şu ırnt yer
almaktadır:· Bu, Şiih K:isım b. c\-İmıim iv[uluımmı::d en-Nıirbuhş 'm hattıyla ol:ın zayiçc(tı::n
nakledilmiştir.
1
� İskı::ndı::r ltık\'inıi, l\lnkcdonya kr:ılı İsh:mk:r'in vcfıı.t Cttiği 1-1.Ö. 323 yılı, başlangıç yılı sayılım bir
takvimdir. Bu takvimin başlangıç yılı daha sonra Silı.1kiler tarafından değiştirilmiş ve Silt1ki Devlcti'niıı
kurucusu 1. Silokos·un, İskcndı::r'in ölümünden 1 2 yıl sonnı kımindığı bir zuforin tarihi. bu takvimin
başlungıç yılı olıırak kabul edilmiştir. Eski Fars tak\·iıni. Yczdiccrd tak-.-imi olar:ık da bilinmekte olup,
başlangıcı. son Sasani padişahı III. Yeı:diccrd'in tn\ıt:ı çıkış yılının yıllı:ışı ohm l() Ifozirıın 632'dir. Ccliili

30
 İ<lris-i Bitlisi/ HEST BiHiŞT / M.Karutaş-S.Ka\'a-Y.Baş

olmak üZerc dört takvime göre ayrıntılı bir şekilf]c kaydedilmiş ve ayrıca doğum yeri
Je belirtilmiştir. Buna göre. onun doğum tarihi, Hicri takvime göre 21 Safo"r 861:
İskendcr takvimine göre 18 Kfınunusani l 768; Eski Fars takvimine göre 28
Ordibihişt-i Kadim 826; Celali " takvimine göre ise 13 F3ehmenmfıh-ı Celı1lı'dir. Bu
notta Celdlı takviminin ay ve günü belirtildiği halde yılı kaydedilmemiştir.
Muhtemelen unutulmuş olan bu Celllli yılın, diğer tukviınlcre göre verilen bilgiler
ışığında, 379 yılı olması gerektiğini söyle!'·cbiliriz.62 İ<lris-i Gitlisi"nin bu kayıttaki
doğum tarihi, Hasan Tanıkkotr nin, yuknnda zikredilen bu husustaki <lcğcrlcn<lirıne
n.� tespitinde başarılı okluğunu göslcnncktc<lir.

Söz konusu notta İdris-i Bitlisi'nin doğum yeri ise Rey·e bağlı Slllikiin
nahiyesi olarak kayıtlıdır. Bu durumda onun Bitlis'c nispetle şöhret bulmuş olması,
muhtemelen babasının ya da al.ılannın Bitlisli oluşundan dolayı olınalıdır.63
İdris-i Bitlisi�nin 861 ( 1 457) yılında Rcy'in Sülikün nahiyesinde doğduğu
yünündeki bu bilgi, İdris'iı1 babası Hüsameddin Bitlisı'nin, bazı kaymıklarda6·1
belirtildiği gibi Uzun Hasan·ın, ba'şkcntliği Diyarbakır'dan Tebriz'e naklettiği 1 469
yılında değil, bilinmeyen bir münasebetle daha önceden lran'a gitmiş olduğunu
göstcnnektcdir. Ancak sadece bu bilgiye dayanılarak, Bitlisi ailesinin söz konusu
tarihte İran·u yerleşmiş bulunduğu s<>,ylenemez. 65

5- İdris-i Bitlisi'nin Eğitimi

İ<lris-i Bitlisi'nin eserleri, onun çocukluğunda \'C gençliğinclc çok iyi bir
eğitim gördüğünü ortaya koymaktadır. Kimlerden n� nerelerde hangi ilimleri tahsil
ettiği kaynaklarda zikrc<lilmcıniştir. ilk tahsilini özellikle <le hadis ve tasan·uf
ilmini dahn çocukken . babasından öğrenmiştir. 66 r'akat devrinin geleneğine
uyarak, Arapça , ·e Farsça gibi dillerle beraber akli ,·e dini ilimleri en iyi hocalar<lı.ın
öğrendiğini tahmin etmek hiç <le zor değildir. İlmi çalı şmalarını Bitlis-Diyarbakır

hıkvimi. Sdçuklu sultanı Cd:i\cddin i\[c\ikşıilı'm emri}'lc. Ömer Jiayyiim'ın da :mılarında bulunduğu bir
grup bilim ad:ımı tarafmdıın tcıtip edilen bir tab'im olup, başlangıç günü 9 Rnm:ızıın 471/15 :\!art
I079'dur. Eski fors t:ıkvimi ile Celilli lıık·viminin ay adlan aynı olup, hirbirindcn ayırt edilmek am:ıc·ıyla.
Eski Fars takTiıninin aylarının sonuna ··kadim'', Celiili ta_kYiminin aylıınnın sonuna d;ı ..Cdll_li"' ½ı.;limcsi
cklı.-niı-. Bu takvimler hakkında gcııiş bilgi için bk. .-\. :-Jccati , \kgür. ··Ccl:'i!i Takvimi"'. DU, Istanbul
1993. VIL 257-258; Ba.şıırnıı. a.g.nı, s. 202.
.ıı celali yıl, mihidi yıldan l078 çık:ınlarak bulunur(hk. .-\kgür. VlI. 257). İdıis-i I3itlisi"nin doğum tarihi
olan hicri' 21 Safer 861 "in m il.idi' karşılığı 1 8 Ocak 1457'dir. 1457-1078 =379. Başanın. :ı.g.m. s. 202.
"
3
İdris-i nitlisi'nin bahası I-Ifisamcddin Bitlisi de Bitlisi nishesiyle ünlüdür. ,\ncrtk onun I3itlis'tı.:
doğduğuna dair kcsin bir bilgi mc\'cut değildir. İdris-i Bitlisi'nin dedclcri hakkında hiçbir bilgi
bulıınınanı.ıktadır. (Bb.: M. �fustafa Çukmakoğlu. lfü.mnıeddin Biılisı'ııiıı Kitahıı 'n-Nıısfıs İsimli
Eserinin Talıkik ve Tfllılili. Yüksek Lisans 'Tezi, Erciycs Ünivc�İtcsi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. lO­
l l ). Emir Şı.:rdhan. Bitlisli olan ilim adamlanm sayıırkcn Hüsiimıi<ldin Bitlisi, İ<lris-i Bitlisi ve İdtis"in
oğlu Ebu 'I-Fa7.J �felımcd Efondi'yi de zikrcdcr. Bkz: Emir Şcrellıan el-Bitlisi. s. 448--1-50: Bıış:ıran. a.g.m•
. s. 202.
6-lTavnkkoli. a.g.te:.. s. X.111: Baynıkdar. tı.g.e. s. -1-: Uğur, a.g.e: Çakınııkoğlu. tı.g.te:.. s. 13.
5
,; Oaş:ının. a.g.m, s . .202.
"" İdris-i Bitlisi. Tercüme ,,e Tefsir-i l/atli.�- i Erbain. Fatih htp. No: 791;1. Varak 3 a

31
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BiHİST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

çevresiyle, genç yaşta ailesiyle birlikte gittiği Tebriz çevresinde tahsil etmi�
olmalıdır.

6- İdris-i Bitlisi'nin Balı İlmi Faaliyetleri Esnasındaki Yaşı

İdris-i Bitlisi, Ragıp Paşa Kütüphanesi 919 numarada kayıtlı mecmuada,

değişik alimlere ait bazı risaleleri istinsah etmiştir. Bu risaleler şunlardır:
a- Niziimüddin Hasan b. Muhammed en-Nisiibılri'nin (öl. 730/l 330'dan
sonra) Risdleta'ş-Şemsiyyefi 'l-Hisdb"ı (vr. 1 b-70b),
b- Naslruddin ct-Tıisf'nin (597-672/1 201-1 274) Risdlelı1 '/-Tezkire fi 'l­
Hey 'e'si (vr. 7 l b- l 34a),
c- Safiyyü<l<lin Abdülmümin'in (613-693/1216-1 294) Risdleta'l-Edvdr fi'l­
ı\ıfıisiki'si (vr. 1 34b-1 7l a).

Bu risıileleri istinsah ettikten birkaç yıl sonra, Nasiruddin-i Tüsi tarafından

kwı.ılan MerRğa Rasathanesi'ne giden İdris-i Bitlisi, rasathane sahibinin eseri olan
Risdletü 't-Tezkire fi '!-Hey 'e'yi, rasathanede gözden geçirip incelemiş ve sayfa
kenarlarına ve satır aralarına çeşitli açıklayıçı notlar ilfive etmiştir. .

Bu mecmuada aynca Şemsuddin es-Semerkandi'ye (öl. . [203) ait olan

Risdletü Eşkd/i't-Te'sis adlı bir risale daha yer almaktadır. Tılcuddin b. Muhammed
el-Kii.mrevii el-Ceyliini adında bir zat tarafından istinsah edilen ve hendese ilmine
dair olan bu risale, İdris-i Bitlisi tarafından gözden geçirilmiş ve tashih edilmiştir.

Bu mecmuadaki bazı risdlelerin sonunda yer alan çeşitli kayıtlar, !dris-i

t?itlisi'nin bu ilmi faaliyetleri sırasındaki yaşı konusunda bize ışık tutmaktadır. Bu
kayıtlar ışığında elde edilen bilgiler şöyledir: Nasfruddin-i Tı.isi'nin Risdlehl '!­
Tezkire ji'l-Hey'e'si, 877 yılının Zilkade ayının başında Salı gecesi (30 Mart 1473)
istinsah edilmiş ve 881 yılının Rebiülevvel ayında (Haziran-Temmuz 1476) Merağa
Rasathan'?si'nde incelenmiş ve notlar eklenmiştir. Safiyyüddin Abdülmümin'in
Risdletıı 'l-Edvdr fi '1-Mıisi/.i'si, 28 Zilhicce 877 Çarşamba gecesi (26 Mayıs 1473)
yazılmıştır. Şemsuddin es-Semerkandi'nin Tficüddin b. Muhammed el-Kü.mreva el­
Ceyliin! taratindan istinsah edilen Risd/etii Eşkdli 't-Te 'sis'i, 878 (1473-1 474) yılında
İdris-i Bitlisi tarafından okunmuş ve tashih edilıniştir. istinsah tarihi belirtilmeyen
Risdleuı 'ş..Şemsiyye fi 'l-Hisdb ise mecmuada yer alan ilk risale olup diğer eserlerden
önce istinsah edilmiştir.

Söz konusu kayıtlardan elde edilen bu tarihler, yukarıda zikredilen l<lris-i

Bitlisi'nin doğum tarihi ile ilgili kayıtla birlikte değerlendirilecek olursa şu sonuçlar
ortaya çıkar: İdris-i B�tlisi, Risdletii 'ş-.Şemsiyye Ji 'l-Hisdb, Risdlehl 't-Tezkire Ji '[­
Hey 'e ve Risdletii 'l-Edvdr fi 'l-ı\Hısı"ki'yi istinsah ettiğinde 16; Risdleta Eşkdli 't­
Te 'sis'i tashih ettiğinde 17; Risdletü 't-Tezkire .fı.'l-Hey 'e'yi inceleyip açıklama
notları eklediğinde ise miladi takvime göre 19, hicri takvime göre ise 20 yaşında idi.

32
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kava-Y.Bas

Bu arada mecmuadaki istinsah kayıtlarından, İdris-i Bitlisi.' nin, 28 Zilhicce 877 (26
Mayıs 1473) tarihinde Tebriz'de, 881 yılının Rebiülevvel ayında (Haziran-Temmuz
1476) da Merağa'da bulunduğunun anlaşıldığını belirtmekte yarar vardır.

İdris-i Bitlisi, bu mecmuayı bir başkası için değil, bizzat kendisi ıçın
istinsah etmiştir. Dolayısıyla bu mecmuada yer alan risalelerin İdris-i Bitlisı'nin
ilgisini çektiğini ve onun hesap, hey'et, musiki ve hendese ilimleriyle gençlik
yıllarında yakından ilgilendiğini söyleyebiliriz.67

7- İdris-i Bitlisi'nin Vefatı

Ömrünün son senelerini !stanbul 1da ilmi çalışmalar yaparak ve eserler

yazarak geçiren İdris-i Bitlisi, Zilhicce 926 (Kasım 1520) tarihinde, Yavuz Sultan
Selim'in vefatından kısa bir müddet sonra vefat etmiştir. Hemen bütün kaynaklar
İdris-i Bitlisi'nin !stanbul'da vefat ettiğini kaydetmişler, ancak ölüm tarihini farklı
farklı zikretmişlerdir. Alımet Rıfat Efendi68 ve Şemseddin Sami69 921 (1515) yılını,
Katib Çelebi 70 930 ( 1 523) yılını onun ölüm tarihi olarak belirtirler. Fakat bu
tarihlerin hepsi yanlıştır. Zira İdris-i Bitlisı'nin oğlu Ebu'l-Fazl Mehnıed,
babasının Selim-ndme'sine yazdığı önsözde, Onun 926 senesinin Zilhicce ayının
içinde vefat ettiğini kaydetmektedir. Araştırmacılardan bazıları 71 da oğlunun·
verdiği bu bilgiye dayanarak İdris-i Bitlisi'nin ölüm tarihini 926 (1 520) olarak
kaydetmektedirler. Ragıp Paşa Kütüphanesi 919 numarada kayıtlı Mecmuada kim
tarafından yazıldığı bilinmeyen, Arapça olarak yazılan ve İdris-i Bitlisi'nin ölüm
tarihi ve yeri ile mezarı hakkında bilgi ihtiva eden bir not bulunmaktadır.72 Bu not:
"Onun -Allah rahmet eylesin- ddr-ı bekdya irtihali, 926 yılının Zilhicce ayının ilk
onunda, Anadolu şehirlerinden olan İstanbul yakınlarındaki Ebü Eyyıib el-Ensdrf
(r.a.) kasabasında gerçekleşmiştir. lı4ezarı, Ebü Eyyrib el-Ensdri'nin (r.a.)
lürbesinin üst tarafında bulunan ve kendi adıyla meşhür olan zaviyededir"
şeklindedir.

İdris-i Bitlisi'nin ölüm tarihi ile ilgili olarak burada verilen bilgi, oğlu Ebu'l­
- Fazl Mehnıed Efendi'nin verdiği bilgi ile de uyuşmaktadır. Ebu'l-Fazl Melımed, .
babasının Yavuz Sultan Selim'in vefatından iki ax sonra, 7 Zilhicce 926 (18 Kasnn
1 520) tarihinde lstanbul'da vefat ettiğini belirtmiştir. 73
. İdris-i Bitlisı'nin söz konusu mecmuada kayıtlı olan ve yukarıda zikredilen
doğuın ve ölüm tarihlerinden . yola çıkarak, onun kaç yıl yaşadığını da tespit
edebiliriz: Doğum tarihi, 21 Safer 861 (18 Ocak 1457); ölüm tarihi ise 7 Zilhicce
67 Başaran, a.g.m, s. 203.
u Ahmet Rıfat Efendi, Lugôt-ı Tôrilıiyye ve Cogrôfıyye, c. I, s. 1 l O.
69 Şemseddin Sami, Kllmusu'l-A 'Uim, c. 11. s. 8 1 1 .
ro K3tib Çelebi, Keşfü ',:-Zünün, c. I. s. 218.
rt
Şükrü, a.g.e, s. 1 l; Menage, a.g.m, c. I. s. 1208.
n İdris-i Bitlisi, Mecmua, Varak 189a.
n İdris-i Bitlisi, Seüm ŞM-nlinıe, s. 12, 61.

33
 İdris-i Bitlisi/ HEST BİHİŞT/ MKarataş-S.Kaya-Y.Baş

926 (18 Kasını 1520) olan l<lris-i Bitlisi, hicri takvim hesabıyla 65 yıl, 9 ay, 1 5 gün;
milddl takvim hesabıyla ise 63 yıl, lO ay yaşamıştır.

İdris-i Bitlisi'nin mezarı, İstanbul'da Eyüp ilçesinin aynı isimle anılan

semtinde, "İdris Köşkü" veya "Çeşme" denilen yerde, hanımı Zeynep Hatun'un
vakfederek yaptırdığı inescidin bahçesindedir. 7 1

8- İdris-i Bitlisi'nin Çocukları

İdris-i Bitlisi, Zeynep Hatun adında bir hanımla evli idi. Kaç çocuğu
olduğu hakkında kesin bir bilgimiz yoktur. Ancak onun Mekkc'<len 1 5 1 1 yılında
Osmanlı sariiyına gö.nderdiği bir mektubunda, çocuklarının kendisinin yanına
gelmelerine müsaade edilmesini istemesinden, birden fazla çocuğunun olduğunu
anlıyoruz. Çocuklarından birinin Mustafa diğerinin Mehmet isimli olduğu
söylenmektedir. Çocuklarından bilinen ve tanınanı Çelebi lakabıyla da anılan,
ilim Ye siyaset adamı Ebu'l-Fazl Mehmet Efendi'dir. Doğum tarihi bilinmeyen
Mehmet Efendi, Türkçe'den başka Arapça ve Farsça'yı da iyi bilmektedir. Bu
sebeple çok genç yaşta ilmiye sınıfına dahil olmuş ve devlet işlerinde görev
almıştır. Babası gibi, Osmanlı devletine büyük hizmetleri olmuştur. Kanuni
Sultan Sü.kyman devrinde önce Divfin üyeliği, sonra Manisa'da müderrislik
Yapmıştır. Daha sonra Trablus kadılığı_na ve 1 542 yılında da Rumeli
Deftardiirlığına atanmıştır. 26 Şubat 1 579"da İstanbul'da vefat etmiş,
Tophane1deki kendi adına yapılmış olan Defterdar C.iınii'sinin avlusuna
defne<lilmiştir.7 �

Mehmet Efendi'nin babası İdris-i Bitlisi' gibi bir çok eseri vardır; Arapça,
Türkçe ve Farsça şiirleri vardıi. Şiirlerinde 11 Fazlı11 mahlasını kullanmıştır. Daha
çok tarih9i olarak bilinmektedir. Eserlerinden Qazıları şöylece sıralanabilir:

1 - Heşt Bihişt Zeyli: Bu babası İdris-i Bitlisi'nin Heşt Bihişt adlı eseri�in
sonuna Yavuz Sultan Selim devrine ait yeni bilgiler ihtiva eden Farsça bir
ilavedir. Bu eser 11Siileyman-Ndme 11 ismini de taşımaktadır; 974 ( 1 566) yılında
tamamlandığı sanılmaktadır.

2- Selimşdh-Ndme: Babası İdris-i Bitlisi'nin Selim-ndme'sine benzer bir

eserdir. Farsça yazılan eser, nazın ve· nesir türünde kaleme alınmıştır.
11.Selim'in ilk yılı olan 957 ( 1 567) yılında tamamlanmıştır.

3- Tevdrih-i At-i Osman: Babasının eserlerinden de faydalanarak yazdığı

Farsça bir Osmanlı Tarihidir. _Dokuz . kitabtan oluşan bu eser, Yavuz Sultan

7
1 Müstakimziide, Tuhfet-i Hattıifin. s. 1 1 1.
75
Bayraktar, a.g.e, s. 12.

34
 idris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

Selim'e kadarki dokuz Osmanlı Sultanını ve devirlerini anlatır. Eserin 975 (1567)
yılında yazıldığı sanılrnaktadır.76

4- Tdrih-i Osmani: Türkçe yazılan bu eser Tdrihu Ebu '/-Faz/ olarak da

actıandırılmıştır. Eser, on iki bölümden oluşmaktadır. Eserin Kahire nüshası ise,
Ce ridetü'l- Asdr ve Harftetii'I Ahbdr adını taşımaktadır. İnsanlığın
yaratılışından, Kilnuni Sultan Süleyman'm Eylül 1520 yılında tahta çıkışma
kadarki olayları anlatır. Böylece, İdris-i Bitlisi'nin oğlunun iki ayrı Osmanlı
tarihi yazdığı ortaya çıkmaktadır.77

5- Ahldk-ı 1\,/ııhsini Tercümesi: Bu eser, Hüseyin Vaiz el-Kfişifi (öl.

1505_) nin Ahldk-ı lvluhsinı' adlı eserinin Farsça tercümesidir.78

6- Huldsa-i Tdrih-i Vassaf Bu eser, adından da anlaşıldığı gibi, rneşhılr

tarihçi Vassarın 11 Tdrih11 adlı eserinin özet Türkçe tercümesidir.

7- ı.\Jeddricii'l-İ'tikdd: Bu, ı\1endhicii'I-İbdd adlı kelfüni bir eserin Türkçe

tercümesidir.

8- Terceme-i Zdhire: Bu , Harzamş§.hi'nin tıbla ilgili nzahire 11 adlı

ıneşhfır eserinin Türkçe'ye tercümesidir.

9- ıHevdhibii 'l-Aliyye Tercümesi: Tefsir ile ilgili bu eser, adından 'da

anlaşılacağı gibi, sözkonusu eserin Türkçe tercümesidir.

9- İdris-i Bitlisi'nin Mühürleri

Ragıp Paşa Kütüphanesi 9 19 numarada kayıtlı mecmuada ldris-i Bitlisi'ye

ait olan iki farklı mühür b ulunmak.tadır. Mehmet Bayrakdar'ın7-9 araştınnasında
resmi verilen mühürden farklı olan mühürlerden birinin80 içindeki ibare şöyledir:
"İldhifeyz ve bereketi bekleyen İdris b. Hiisdmiiddı"n el-Bitlisf'. Diğer mühürde8 1 yer
alan ibare ise şöyledir : "Allah 'a güvenen ve O 'na dayanan İdris".

10- İdris-i Bitlisi'nin Şahsiyeti

İdris-i Bitlisi, gerek yüklendiği siyasi ve askeri vazifeleri başarılı bir şekilde
7
� Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserler� (Türkçe çev. Ç. Üçok), Kültiit ve Turizm
Bakanlığı Yayını, Ankara 1982, s. 107.
11
Bkz. Süreyya, Sicül- i Osnılin� c, I, s. 1 72;_ Babinger, a.g.e, s. 108.
$ Uzunçarşılı, a.g.e, c, II, s. 676, n. 1 .
7

" Bayraktar, a.g.e, s . 96.

80
İdris-i Bitlisi, Mecmua, Varak la.
81
İdris-i Bitlist lı-fecmua, Varak 71a, l 3Sa ve l 7la.

35
 idris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİST / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

yerine getirmesi ve gerekse ilmi sahada yazdığı eserlerle büyük bir şahsiyet
olduğunu ispatlamıştır.

Hoca Sadeddin82 İdris-i Bitlisl'nin, iyi huylu, gönlü bol, güzel ve etkili
konuşan, kalemini ustal�la ve incelikle kullanmasını bilen, bilgili, dindar,
kötülüklerden sakınan, iyi öğretici,. yardım seven ve gönlü devlet sevgisiyle dolu,
siyasetin inceliklerini iyi bilen, çok zeki bir kimse olarak tarif eder.

a- Siyasi Şahsiyeti

!dris-i Bitlisi, Yavuz Sultan Selim ile'birlikte Osmanlılar'm Doğu ve Güzey

Doğu Anadolu siyasetini belirleyen _ve bu siyaset uygulanırken aktif rol oynayan
birisidir. Çaldıran Savaşı sonrası Diyarbakır ve Mardin gibi önemli şehirler
alınmadıkça Çaldıran zaferinin hiçbir anlam ifade etmeyeceğine Yavuz Sultan
Selim 'i ikna etmiştir. Hem Anadolu birliğinin gerçekleşmesi hem de Osmanlı
hakimiyetine geçen yerlerin nasıl idare edileceği ve statülerinin ne olacağının
belirlenmesinde Yavuz Sultan Selim'e yol göstermiştir. Güneydoğu Anadolu'da
İdris-i Bitlisi'nin tavsiyeleri doğrultuswıda bir idari sistem uygulanmıştır. İdris-i
Bitlisi, hem bir kumandan olarak hem de bir siyaset adamı olarak olağanüstü bir
çaba harcayarak Yavuz'un ideali olan Anadolu birliğinin gerçekleşmesinde aktif rol
oynamıştır.
İdris-i Bitlisi'nin askeri ve siyasi hizmetleri ile başarılan göz önünde
tutulduğunda, ona ''İkinci Yavuz 11 diyebiliriz. Çünkü Yavuz'un ülküsü, İdris-i
Bitlisi'nin de ülküsüydü. Diğer bir ifadeyle İdris-i Bitlisi'nin ülküsü, Yavuz'un da
ülküsüydü. Bu ülkü; büyüyen ve Ehl-i Sünnet lslam alemini tehdit eden Şil
Safevilere karşı güçlü bir ittifak kurmak, gelişen ve büyüyen Osmanlı Devleti'ni bu
ittifakın lideri yapmak. Bu ülkü büyük ölçüde gerçekleşti; onun iki mimarından
birincisi Yavuz ise, şüphesiz ikincisi de, İdris-i Bitlisi'dir.

b- İlmi Şahsiyeti

İdris-i Bitlisi, büyük bir siyasi ve askeri şahsiyet olduğu kadar büyük bir
ilmi şahsiyettir. Ne var ki, bugün biz onwı ilmi şahsiyetini tam manasıyla ortaya
koymaya ve Osmanlı ilim tarihine hizmetlerini detaylıca anlatmaya muktedir
değiliz. Bwıun başlıca sebebi, eserlerinin hemen hepsinin neşredilmemiş ve
Ozerlerine çalışma yapılmış olmamasıdır. İşte bu yOzden onu tam olarak değerlendir­
mek imkansızdır. Ancak, sadece eserlerinin gerek nicelik gerekse nitelik bakımından
çokluğu ve eserlerinin tıptan siyasete, felsefeden tefsire çeşitli ilmi sahalara ait
olması bile onun büyük bir bilim adamı olduğunu gösterir. Nitekim Hoca
Sadeddin,83 İdris-i Bitlisi için, "kalemini iyi kullanan, çalıştığı alanlarda devrinin tek
adamıydı" diyerek onun ilmi özelliğini ifade etmiştir.

a:ı Hoca Sadeddin, Tlicü't-Tevlirilı, c. IV, s. 246; Ôzcan, a.g.m, XXI, 486.
il3 Hoca Sadeddin, Tlicü't-Tevlirilı, c. lV, s. 239.

36
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

bl- Din Alimliği Yönü

İdris-i Bitlisi, din ilimleriyle özellikle hadis, tefsir ve fıkıh ilimleriyle de

yakından meşgul olmuştur. Bu ilimlerde derin bilgisinin olduğu yazmış olduğu
kitaplar ve kitaplarında tartıştığı meselelerden açıkça anlaşılınaktadır. Dini
meseleleri tartışırken akılcı bir yöntem takip etmiştir. Meseleleri işlerken nakli
bilgileri olduğu gibi nakletmemiş, onları tenkide tabi tutarak doğru olduğuna
inandığı husustan kendisine destek olarak kullamna yoluna gitmiştir.

İdris-i Bitlisi'nin, dini meselelerin çözÜITiünde realist bir görüş içinde

olduğu görülür. Bunu, onun şarkı ve türkü gibi güzel seslerin, üd ve diğer bazı çalgı
aletlerinin seslerinin dinlenmesinin haram olmadığı görüşü ile dini ayinlerde semfi
gibi gösteri yapmanın ciıiz olduğuna dair görüşlerinden açıkça anlamaktayız. idris-i
Bitlisı'ye göre; Din insan için gelmiştir; insanda bizatihi bedihi ve estetik duygular
doğuştan vardır; o halde din ve din adına herhangi bir anlayış, insandaki bu
duygulan dumura uğratmak için olamaz, tam tersine geliştinnek için olabilir.
Tabiki, bu duyguların geliştirilmesi de, !sliim'ın genel ahliık kuralları çerçevesi
içerisinde olmalıdır. Böyle olduğu takdirde ancak, din ile akıl, din ile sanat uyum
içerisinde olabilir; aralarinda zıtlık olmaz.84

b2- Fen Bilimleri Yönü

ldris-i Bitlisi, fen veya müsbet bilimlerden sayılan tıp, zooloji ve kozmoloji
gibi bilimlerle . de uğraşmış, bu konularda eserler yazmıştır. Bu tür eserlerine
baktığımızda, ldris-i Bitlisi'nin kendine has yeni fikirleri yoktur. Bu yOzden onu
başarılı bir fen bilim adamı veya müsbet bilimci kabul etmek pek mümkün değildir.
Fakat devrinde bu bilimleri canlı tutmak için gösterdiği çaba takdirle
karşılanmalıdır.

İdris-i Bitlisi'nin ilmi şahsiyeti konusunda son olarak diyebiliriz ki� o, gerek
eserleriyle ve gerekse fiili hizmetleriyle bilim dünyasına büyük katkılarda bulunmuş
bir şahsiyettir.. Eserlerinin çokluğu ve çeşitli ilim dallarıyla ilgilenmesi, kendisine
ansiklopedist bir ilim adamlığı sıfatı verdinnektedir. Eserleri ve fikirleri Ozerine yeni
ve çok yönlü araştırmalar ve incelemeler yapmaya değer bir düşünürdür. Böyle bir
siyasetçi, ilim adamı ve düşünürün daha teferruatlıca araştırılıp incelenmesi şüphesiz
ilim dünyasına çok şey kazandıracaklır.

sı Bayrakdar, a.g.e, s. 59.

37
 İdris-i Bitlisi/ REST BİHİ ŞT/ M.Karatas-S.Kava-Y.Baş

c-Tarihçiliği

İdris-i Bitlisi diğer özelliklerinden daha. çok bir tarihçi olarak

tanınmaktadır. Bunun sebebi, onun tarihle ilgili esefi Heşt Bihişt Ozerinde bazı mo­
dern tarihçilerin az da olsa inceleme yapmalarındandır. İdris-i Bitlisi, tarih ilmi
konusunda çok yeni fikirler getiren bir tarihçi değildir. Ancak o, özellikle Osmanlı
tarih yazıcılığına bazı katkılarda bulunmuştur. Bunlar şö}'lece sıralanabilir:

İlk olarak, İdris-i Bitlisi Osmanlı tarih yazıcılığına Farsça tarih yazma
geleneğini sokmuştur. Devrinden önce tarih kitapları çoğunlukla Türkçe ve az da
olsa Arapça yazılıyordu. İdris-i Bitlisi ile b irlikte Farsça Türk Tarihi yazma geleneği
de başlamıştır.

İkinci olarak, İdris-i Bitlisi, tarihe edebiyat ·sokmuştur. Daha önce yazılan
tarih kitapları yalın ve sade Uslublarla yazılıyordu. İdris-i Bitlisi, ağır, ağdalı ve
süslü bir üslub kullanmıştır. Bu konuda şöyle denilmektedir: Hakikat.en Heşt Bihişt
tarihi noktadan bir şaheser olduğu gibi edebi' cihetten de müstesna bir mevki , işgal
eder. tdris, zamanının, mütebahhir dlimi olduğundan başka değerli bir edip olduğunu
da eserinde mebzulen gösterir. Bu hal o dereceye varır ki, bazı yerlerde edebi
kısımlar tarihi olaylan gölge<le bırakacak kadar uzun<lur. tdris-i Bitlisi"nin
üslü.bunun muğlak bir dereceye varan fazla süsünden hemen bütün tarihçiler
şikayetçidirler. Bununla beraber bu ek:gan tarzıyla zarif Osmanlı . üslübıinun
doğmasına belki de doğrudan doğruya amil Olmuştur.

Üçüncü olarak İdris-i Bitlisi, tarihi olayların anlatımında mutlaka tarihi ve

kronolojik sıraya uymayı yerleştirmeye çalışmıştır. Tabii eskiden beri tarihçiler,
tarihi olayların anlatımında belirli ölçütle tarih sırasına riayet ediyorlardı� fakat ldris­
i Bitlisi adeta tarihi olayların anlatımında bir birleriyle tarihsel irtibatın kurularak
anlatılmasının zorunluluğw1a kesin inanıyordu. Bu, onun Heşt Bihişt ve Selim-name
adlı tarih kitaplarında uygulamaya çalıştığı bir husustur. Heşt Bihişt Ozerine yaptığı
çalışmayla tanman Mehmed Şükrü85 bu hususu "Heşt Bihiştin oldukça itinalı ve
mümkün mertebe takvimi bir surette tertip edildiği görülür" diyerek bütün
açıklığıyla ortaya koymaktadır.

Son olarak, İtlris-i Bitlisi, aynı zamanda Osmanlıların ilk

vak'anüvislerindendir, yani ilk resmi Osmanlı tarihi yazmaya memur edilen
tarihçilerdendir.

ı.ı Şilkrü, n.g.e. s. 8.

38
 İ<lris-i Bitlisi/ HEŞT BIHIŞT / MKaratas-S.Kaya-Y.Bas

d- Şairliği

tdris-i Bitlisi'nin gerek müstakil yazılmış ve ge�ekse eSerlerinin içinde yer

alan şiirleri vardır. Bunlar kaside ve mesnevi tarzında yazılmış şiirlerdir. Genelde
şiirlerinde realizm htlkiındir. Konuları tarihi' olaylar ve çeşitli dini motitlerdir.
Şiirlerinde aruz vezninin çeşitli kalıplarını kullanmıştır. Şiirlerinin çokluğu göz
önüne alınırsa İdris-i Bitlisi için üretken ve büyük bir şair denilebilir; fakat şiir
sanatındaki ustalığı açısından bir Sa'di, bir Hafız. bir Yunus veya bir Fuzülı gibi
birinci sınıf bir ş§ir olmaktan ziyade ikinci sınıf bir şairdir denilebilir.

e-Hattatlığı

Güzel sanatların bir başka kolu olan hat sanatında l<lris-i Bitlisi'nin büyük
bir hattat olduğu kabul edilmektedir. O, özellikle divani, talik, sülüs ve siyakat
yazılarında çok kıymetli bir 0stad idi.86 tnşa sanatında Farsça yazanlar arasında
İdris-i Bitlisi'nin benzeri görülmemiştir denilmektedir. İdris-i Bitlisi yazı sanatının
hem teorik yönüyle, hem de pratik yönüyle uğraşmış bir sanatçıdır.87

f- Filozofluk Yönü

tdris-i Bitlisi, diğer özellikleri yanında aynı zamane.la filoofdur. İbn Sina .
ekolüne meyletmiş ve bu ekolün fikirlerini benimsemiş bir kişidir. Bu yönüyle
ü_smanlı düşünce tarihinde İbn Sinacılığm yaşamasına hizmet etmiştir. Felsefi
mahiyetteki eserleri maalesef hen-OZ araştırma konusu yapılmadığından, İ<lris-i
Bitlisi'nin folsefi meselelerin çözümlenmesinde kendine has fikirlerinin olup
olmadığını bilemiyoruz.

g- Mutasavvıflık Yönü

İdris-i Bitlisi'nin en çok ilgilendiği konulardan birisi de, tasavvuftur. Bu

konuda babasının etkisinin büyük olduğu söylenilebilir. Çünkü babası
Sühreverdiyye tarikatına ve öğretisine bağlı bir mutasavvıf idi. İdris-i Bitlisi'nin ta­
savvut1a ilgili eserleri ÜZerine de henüz araştırmalar yapılmadığı için onun
rnutassavvıflık yönü hakkında da pek fazla bir şey bilemiyoruz. Babası gibi
tasavvut1a da meşgul olan ve zamanındaki bütün sufilerin müridi olduğunu belirten
İdris'in herhangi bir tarikat şeyhine bağlı bulurunadığı unlaşılmaktadır.88 Ancak,
İdris-i Bitlisi'nin tasavvufla ilgili eserlerinin konu \'e başlıkları bize az da olsa onun
tasavvufi eğilimi hakkında bir kanaat vermektedir. O, Sühreverdilik ve şahsen
irtibatta olduğu İbrahim Gülşeni'nin kurucusu olduğu Halvetilik1 in Gülşeniye
kolundan ziyade, Vahdet-i Vtıcüd ekolüne özellikle lbnü'l-Farız ve İbnü'l-Arabi gibi
116
Uzunçıırşılı, a.g.e, s.
87
Bııyrakdar, a.g.e, s. 57.
88
Özcan, a.g.m, XXI, 486.

39
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

ünlü mutasavvıflara ilgi duymuştur. Tasavvufun tarikat yönüyle değil, metafizik­

teorik yönüyle daha çok ilgilemniştir. Bu sebeple İdris-i Bitlisi'nin Muhyiddin
İbnü'l-Arab[nin Vahdet-i Vüclld doktrini çizgisinde bir ıiıutasavvıf olduğu
söylenilebilir. Özellikle ilk Osmanlı mutasavvıfı Diivud-u Kayseri'nin (öl. 1 350)
Vahdet- i · vücG.d tarLı tasavvuf anlayışını Anadolu'da yayrnasından 89 sonra, İdris-i
Bitlisi gibi hemen bütün Osmanlı entellektüeli bu tasavvuf anlayışını benirnSemiştir.
Ancak onun bir tasavvuf ekolüne bağlı olduğunu açık olarak beli(len bir bilgi
yoktur.

ldris-i Bitlisi'ye ait çeşitli kütüphanelerde dağınık vaziyette olan elyazması

eserlerin bir araya getirilerek onlar ÜZerinde neşir çalışmaları yapılmasını ve böylece
o dönemin bir çok olayının ve rnesı_;:lelerinin daha iyi bilinmesini ümit ediyoruz.

B- İD RİS-İ IİİTLİSI'NİN ESERLERİ

İdris-i Bitlisi çok çeşitli konularda ve farklı dillerde eserler kaleme almıştır.
Eserlerinin konusu, felsefeden tıbba, siyasetten tasavvufa, tarihten hadis ve· t�fsire
kadar çeşitli ilim dallarını kapsamaktadır.

1- Eserlerinin Kronolojik Tasnifi

İdris-i Bitlisi'nin şiirlerin ve mektuplarının toplandığı mecmualar da dahil

eserlerinden bir kısmına henOz hiç bir yerde rastlanamamıştır; dolayısıyla kayıp
durumdadırlar. Mevcut 2 1 eser, çeşitli kütüphanelerde bulırmnaktadır. Tespit
edildiği kadarıyla eserlerinin l 5'i Farsça, 5'i Arapça, l 'i <le Türkçe'dir. ldris-i
Bitlisi'nin eserlerini ilgili olduğu ilim dallarına göre tasnif etmeden önce kronolojik
olarak mevcut ve kayıp eserlerinin listesini vermek istiyoruz..

a - Mevcut Eserleri:

. Risdle-i Hazdniyye: İdris-i Bitlisi' ilk eseri olduğu sanılmaktadır ve

1478'den sonra yazılmıştır.

Risdle-i Bahdriyye (Rebı"ıı'l-Ebrdr) : Tahminen 1 490 civarında yazılmıştır.

Miindzardtü's-Savm ve'l-(vd: 1502 yılında yazılmıştır.

Terceme ve Tefsir-i Hadh;-i Erba'in: 1502'den sonra yazılmıştır.

Terceme ve Namı-ı Hadis-i Erba'in: 1502'den sonra yazılmıştır.

ı;g Mehmet Bayrakdar, Kayserili Diivud, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayını. Ankura 1989.

40
 ldris-i Bitlisi/ HEST BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

Heşt Bihişt: I 506 (ancak hatime de dahil tamamı I 512) yılında yazılmıştır.

Mir'dW'l-Cemdl: I 508- 15 I O yılları arasında yazılmıştır.

Şerhrı Esrdri's Savm min Şerhi Esrdri'l-İbadin: l 5I l yılında yazılmıştır.

Haşiye ald Tefsir-i Beyzdvi: 11.Bayezid döneminde yazılmıştır.

Risdlefi'n- Nefs: 11.Bayezid döneminde yazılmıştır.

Risdletii'l-İbd an Afevdki'il-Vebd: 1512 yılı civarında yazılmıştır.

Hakfo'l-Mübinfi Şerhi Hak�i'J-Yakin: 1512 - I 514 yılları arasında

yazılmıştır.

Tercüme-i en-Nücllmü 'z-Zahire fi ı\ılulüki ı\1ısır ve' / -Kahire.

ı\1ir'dtii 'l-Uşş dk: Tahminen 1515 yılı civarında yazılmıştır.

ı\lllndzara-i Işk bd Ak/: Kesin bir tarih belirlemek zordur.

Terceme-i Hayiitül-Hayavdn: l 5I 7-1518 yılları arasında yazılmıştır.

Kdmln-i Şahenşdht: En son eserlerindendir ve tahminen I 520 yılı civarında

bitıniştir.

Selim-ndrne: En son eserlerindendir, Yavuz Sultan Selim devrini

anlatmaktadır.

Evdiyetii 'l-Edviye.

Kasdid ve Alünşa'dt ve ı\ıliirasekit: İdris-i Bitlisi'nin çeşitli şiirlerini ve

mektuplarını içermektedir.

ı\1ecmu'atü 'l-Aliinşe'dt: Ak.koyunlu, Karakoyunlu, Tiınurlu, Osmanlı ve

Hint sultanları arasında teati edilen mektupların suretlerini ihtiva etmektedir.

b - Kayıp Eserleri: .

Şerh-i Hdşiye-i Tecrit/,

Rdjizilere Reddiye,

41
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BtHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

Kenzii 1!-Hafifi Beydm kfakamdti's-Sıifi,

Tııhfe-i Dergdh-ı Ali,
Şerhu Fusı1si'l-Hikem,
Şerhu'l-llamrı"yy�,
Şerh-i Aıfanzume-i Gülşen-i Rdz,
Risdle Der İbdhat-ı Ağdni,
Şerh-i llaşiye-i Tecrid,
Rdfizilere Redcl�ve,
Kenzıi'l-Hajifi Beydııı ,:\Jakamdti's-Sıifi,
Tııhfe-i Dergdh-ıAlı',
· Şerhu Fıısıi.vi'l-Hikem,
Şerhu'l-Hamn:vye,
Şerh-i}Janzume-i Giilşen-i Rdz,
Rivdle De,· İbdhat-ı Ağdni.

Bu eserlerin bazıları İdris-i Bitlisi'ye atfedilen ve bazıları ise kesin olarak

ona ait oldukları halde henüz. ele geçmemiş eserlerdir. İsimlerini biliyoruz; fakat
onlara hiçbir kütüphanede şimdilik rastlanılmamıştır.

2- Eserlerinin Konu Bakımından Tasnifi

a- Fen Bilimleri Alanındaki Eserleri

İdris-i Bitlisi'nin
. · tıpla ilgili eserleri Rediyetii 'l-Arifin90 ve Keşfil 'z­
ZünUn'da iki ayrı tıp kitabı olarak belirtilmiş; Bunlardan birincisinin, Risdletii' l­
91

İbd' an ıHevdki'i'J-Vebd; ikincisinin Risdle fi1t-Td 11in ve Cevdzi'l-Firar Anhu adını

taşıdığı kaydedilıniştir. Fakat . Mehmet Bayrakdar92 yaptığı incelemede bunların ayrı
iki eser değil, değişik adlarla istinsah edilmiş tek bfr eser olduğwlU tespit etmiştir.
Arapça olan bu eser, Veba hastalığını ve ondan korunma yollarını anlatmaktadır.
Eserin elyazma nüshalan; Selim Ağa No: 1 2-72; Şehid Ali Paşa No: 2033/2; Berlin
No: 6371 'de bulunmaktadır.
İdris-i Bitlisi'nin Zoolojiyle ilgili eseri ise, Terc11me-i Haydtil 1l-Hayavdn
adını taşımaktadır. Bu eser, adından da anlaşılacağı gibi, Mısırlı ı1lim Kemüleddill
90
İsmail Paşa el•Bağdiıdi, Hediyetü'l•Arifın. c. I, s. 196.
91
KdtibÇelebi, Keşjü '::•Zünıin. s. 840.
<>ı Bayrak.dar, a.g.e, s. 31.

42
 İdris-i Bitlisi / HEST B!HİST / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

Muhammed b. Musa el-Demiri'nin (öl. 1406) meşhur Haydtü'l-Hayavdn adlı

eserinin Farsça tercümesidir. Hayvan a<llannın alfabetik olarak sıraya dizili olduğu
bu tercümeyi İdris-i Bitlisi, Mısır'ın fethi sırasında yapmış ve Yavuz Sultan Selim'e
·ithaf etmiştir. Eserin elyazma nüshaları; Topkapı Sarayı Revan Köşkü No: 1665'de
bulunmaktadır ve bu nUshanın ldris-i Bitlisı'nin kendi elyazısıyla yazıldığı
söylenmektedir.

İdris-i Bitlisi'nin Fen biliml�ri alanındaki diğer bir eseri Kozmolojiyle

ilgilidir. Akkoyunlu Sultanı Ya'küb Bey'in saltanatının sonlarına doğru Farsça
yazılan ve ona ithö.f edilen b u eser, Risôle-i Bahdriyye Rabi'a'l-Ebrdr adını
taşımaktadır. Eserin bilinen tek nüshası, Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi No:
1 888/6'da kayıtlıdır.

b- Felsefi \.'e Kelami Eserleri

İdris-i Bitlisi'nin felsefi konularla ilgili en önemli eseri, Risdleji'n-Nef.v' tir.

Arapça olarak kaleme alınmış olan eserin konusu, rüh ve onunla ilgili çeşitli
meselelerdir. Bu eserin bilinen tek nüshası, İngiltere'nin Manchester şehrinde John
Ry!ands Kütüphanesinde 385 numarada kayıtlıdır. Ta'lik hat ile yazılmıştır ancak
yazılış tarihi yoktur. İdris-i Bitlisi' nin yarı felsefi, yarı tasavvufi mahiyetteki
Alünôzara-i lşk bd Ak/ isimli eseri nesir türünde Farsça yazılmıştır. Adından da
· anlaşılacağı gibi, aşk ve akıl konularını ele almaktadır. Tek elyazma nüshası,
Beyazıd Devlet Kütüphanesinde 5863 numarada kayıtlıdır.93

Ahmet Rıfat Efendi'nin °' bildirdiğine göre İdris-i Bitlisi, Arapça olarak
Rdfizilere bir reddiye yazmış, eserin adına da Rdjizilere Reddiye başlığını
koymuştur. Hakkında daha başka bir bilgimiz olınayan bu eserin hiç bir nüshasına
rastlanamamıştır.

c- Tasavvuti Eserleri

İdris-i Bitlisi en çok tasavvuf · konusunda eser yazmıştır. Şimdiki

bilgilerimize göre, sayısı altı olan tasavvufi eserlerinin ikisi kendi telif eseri, diğer
dördü şerh mahiyetindeki eserlerdir.

1 - Te' lif Ettiği Tasavvufi Eserleri: Bursalı Mehıned Tahir' in bildirdiğine

göre95 1dris-i Bitlisi'nin Kenzii'l-Haji fi ,Beydm lvfakamôti's-Süji başlıklı tasavvufi

9l Bayrakdnr, a.g.e, s. 34,

?ı Ahmet Rıfat Efendi, Lugat-ı Tarilıiye ve Coğı:afiye, c. I, s. 110.
95
Mchmed Talıir, a.g.e, c. III,s. 7.

43
 _ İdris-i Bitlisi/ HEŞT BIHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

telif bir eseri vardır. Ancak bu eserin mevcut hiç bir nüshasına bugüne kadar hiçbir
yerde rastlanmamıştır.

!dris-i Bitlisi'nin Farsça olarak yazdığı ve Yavuz Sultan Selim'e ithaf ettiği
Mir'dtii'l - Uşşak başlıklı tasavvufi eseri; nesir ve nazım türü karışımı bir eser olup,
bir giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Tasavvuf deyimleri, çeşitli tasavvufi konular
ve cifr gibi srrrl meseleler eserin konusunu oluşturmaktadır. Eserin mevcut bir
nüshası, Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi bölümünde 1 888/4 numarada
kayıtlıdır. Uzunçarşılı,96 İdris-i Bitlisi'nin Tuhfe-i Del'gtih-ı Ali başlıklı başka bir
tasavvufi eserinin varlığından söz etmekte ancak Mehmet Ba.yrakdar 97 ldris-i
Bitlisi'nin bu isimde bir eserinden diğer kaynaklarda hiç bahsedilmed�ğini ve
inceleme yaptığı kütüphanelerde de böyle bir eserine rastlamadığını belirtmektedir.

2 - Şerh Ettiği Tasavvufi Eserleri: _İdris-i Bitlisi'nin şerhlerinin en

önemlisi Şerhıı FusUsi 'l -Hikem'diI. HenOZ hiç bir yerde mevcudiyetinden haberdar
olamadığımız ve Bursalı Mehmed Tahir'in98 İdris-i Bitlisi'ye atf e ttiği bu eser,
adından da anlaşılacağı gibi, meşhur mutasavvı f Muhyiddin lbnü'l-Arabl'nin (öl.
1240) çok meşhür eseri Fusılsü'l-Hikem'in muhtemelen Arapça yapılmış bir
şerhidir.
İdris-i Bitlisi'nin şerhlerinden bir diğeri, ıneşhılr mutasavvıf İbnü'I-Farız cl­
Mısri (öl. 1235)'nin el-Kasidetü'l-Hamriyye adlı eserinin Arapça şerhi olup Şerhu'l­
Hamriyye ismini taşımaktadır. Maalesef bugüne kadar bu eserin mevcut hiç bir
nüshasına rastlanamamıştır.
İdris-i Bitlisi'nin şerhlerinden bir diğeri, Mahmud Şebistilri'nin (öl. 1 32 l )
Hakku'l-Yakm adlı tasavvufi eserinin Farsça şerhi olan Haklm'l-!vfusin fi Şedhi
Hakki'l-Yakin başlıklı eseridir. Bu şerh, kısa adıyla Şel'hıı Hakkı'l-Yakin olarak da
bilinir. İdris-i Bitlisi bu eserini, II.Bayezid'in saltanatının son zamanlarında
Mekke'deyken yazmayı tasarladığı halde Yavuz Sultan Selim döneminin i_lk
yıllarında yazabilmiştir. Dolayısıyla bu eser, 1 5 1 2-1514 yılları arasında yazılmış
olabillı. Eser sekiz kısımdan oluşmaktadır. Eserde çeşitli tasavvufi konular ve
Vahdet-i Vücüd meselesi işlenmiştlı. İdris-i Bitlisi bu eserini Yavuz Sultan Selim'e
ithaf etmiştir. Eserin bilinen tek nüshası, Ayaso fya 2338 numarada kayıtlıdır.

Bazı kaynaklar" idris-i Bitlisi'ye Farsça bir şerh atfetmektedirler. Bu Şerhu

Alanzume-i Gülşen-i Rôz başlıklı şerhdir. Fakat bu eserin kütüphanelerdeki mevcOd
nüshaları, eserin yazarı olarak tdris-i Bitlisi ismini değil, onun babası Hüsameddfn
Ali'nin ismini taşımaktadır. Babasının, Şebistarfnin bu eserini şerh ettiğini daha

� Uzunçarşılı., a.g.e, s. 604.

97
Bayrakdar, a.g.e, s. 35.
n Mchmed Tahir. a.g.e, c. lll, s. 7.
99
h·mail Paşa el-Bagdiidi, llediyetü'l-Arifın, c. l, ı; . 19.6; Mehmed Tahir, a.g.e, c. III, s. 7;
Bayrııkdar, a.g.e, s. 36.

44
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BlH!ŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

önce söylemiştik; onun bu şerhinin birer nüshası, Süleymaniye Kütüphanesi ile

Üsküdar'daki Selim Ağa Kütüphanesinde mevcuttur.

d- Siyasive Ahlaki Eserleri

İdris-i Bitlisi, siyaset ve ahlak konularında da bazı eserler telif etmiştir. B u

tür eserlerinden bize kadar ulaşan iki önemli eserinden birisi Mir'ôtii'l-Cemdl'dir.
11.Beyazıd devrinde Farsça olarak 'yazıİmıştır ve ona takdim edilmiştir. Ahlılk ve
siyasetle ilgili veciz ve hikmetli sözlerle doludur. Sultanlara ve idarecilere siyasette
yol gösterici tavsiyeler içeren bu eserin bir nüshası, Süleymaniye Kütüphanesi Esad
Efendi No: 1888/1'de kayıtlıdır.

İdris-i Bitlisi'nin ahlaki ve siyasi mahiyetteki diğer eseri, Kdnün-i

Şdhenşdhi'dir. Aılir'dtfi'l-Cemdl ile b u eser arasında bazı benzerlikler vardır.
Mir'dhı'l-Cemdl da olduğu gibi, bu eserde de ldris-i Bitlisi, büyük ölçüde başta
Celaleddin Devvfrnı'nin Ahldk-ı Celdli veya asıl adıyla Levdmi 'u/ İşrdk fi
Mekdrimi 'l-Ahldk adlı eserinden alıntılarla, Mola Cfuni, Senfuıi, Firdevsi, Sa'di ve
Hafız gibi şair ve düşünürlerin sözlerinden ve şiirlerinden nakillerde bulumnuştur,
Bir giriş _ve dört bölümden oluşan Kdnıın-i Şdhenşdhi, aslında bir kanun değil,
Osmanlı Devleti'ni alakadar eden mühim bir siyasetnamedir. Fakat muhtevası
tamamen eski fakihlerin es-Siyasetii'ş..Şer 'ı).ye veya el-Ahkamii 's-Sultanı).ye adlı
eserlerini yansıttığından ve zikredilen hükümler, şer'i esaslara dayandırıldığından,
en az bir kanun gibi padişahı ve diğer yetkilileri bağlamaktadır. Kdnıin-i Şdhimşdhi,
Fatih Sultan Mehmet'in Teşkilat Kammnamesi'nden sonra Osmanlı Amme
Hukuku'na dair en mühim kaynaktır. ıoo Kdnıin-i Şdhenşdhi Farsça olarak kaleme
alınmış, Yavuz Sultan Selim'in ölümünden önce tamamlanmıştır. Fakat eser,
adından da anlaşıldığı gibi, Kantini Sultan Süleyman'ın adını taşımaktadır ve ona
ith§f edilmiştir. Yavuz Selim1in ölümünden çok kısa bir müddet sonra ölen ve
Kanuni'nin tahta geçtiği ilk bir iki ayı idrak eden ldris-i Bitlisi'nin doğrudan
kendisinin mi, yoksa oğlu Ebu1l-Fazl'ın mı eseri Kanuni'ye ithaf ettiği açıklıkla belli
değildir. Kdnı1n-i Şdhenşdhi üzerine doktora tezi hazırlayan İranlı araştırmacı Hasan
Tavakkoli 101 İdris-i Bitlisi'nin bu eserini Yavuz'un ölümünden kısa bir müddet önce
tamamladığını, fakat onun ölümü üzerine eserdeki Yavuz'u öven şiirleri çıkartarak
Kanuni'ye ithaf ettiğini belirtmektedir.

100
Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanımiılimeleri ve Hukuki Talı/illeri, İstanbul 1991, c. III, s. 1 1.
ıoı Hasan Tavakkoli, İdiis Bidlisi'nin Kôniin-i Şlihenşa/ıi'sinin Tenkiıl/i Nepi ve Türkçeye Tercü�esi,
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, İstanbul 1974, s. 27. Tavakkoli bu çalışmasında,
İdris-i Bitlisi'nin hayatı ve eserleriyle ilgili bilgi verdikten sonra sözkonusu eserin Fnnça metnini ve onun
Türkçe tercümesini vermiştir.

45
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

e- Dini Eserleri

İdris-i Bitlisi; Fıkıh, Hadis ve Tefsir gibi dini ilimler sahasında da eserler
venniştir; bu eserlerinde çeşitli dini meseleleri ele almıştır. Günümüze kadar ulaşan
bu konulardaki eserleri şunlardır:

1 - Fıkıhla İlgili Eserleri:

t<lris-i Bitlisi'nin Oruç ve Ramazan bayramı ile ilgili meseleleri anlattığı

eseri lvliindzardtü �-;-Savm ve'l-(vd, II.Bayczid zamanında 908 (1502) yılında Farsça
olarak yazılmıştır. Kısmen nesir ve kısmen nazın türünde bir eserdir, II.Beyazıd'a
ithaf edilmiştir. Eserin elyazma bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi
bölümünde 1888/5 numarada kayıtlıdır.

İdris-i Bitlisi'nin Fıkıh- ibadet konusundaki diğer bir eseri Şerhu Esrdri's­
Savm min Şerhi Esrôri'l-ibôdin'dir. Arapça olarak kaleme alınmış olan bu eserini
İdris-i Bitlisi Mekke'de iken 917 ( 1511) yılında yazınıştın·e onu Memlük Sultam el­
Gavrl'ye ithaf etmiştir. Eserin elyazma bir nüshası, Süleymaniye Kütüphanesi
Ayasofya bölümü l 994 numarada kayıtlı bulunmaktadır.

İdris-i Bitlisi fıkıhla ilgili R;sd[e der İbdhat-ı Ağdni başlıklı Farsça bir eser
yazdığını, Kanıin-i Şdhenşdhi adlı eserinde belirtmektedir. Fakat bu başlıklı risaleye
bugüne kadar rastlanılınarn_ıştır. İdris-i Bitlisi bu eserinde mübah olan, dinlenmesi
yasak olmayan ses, nağme ve sazları konu almaktadır. İdris-i Bitlisi'nin kendisi,
gOZel seslerin, üd ve riey gibi çalgıların dinlenmesinin haram -olmadığını Kdnun-i
Şdhenşdhi102 adlı eserinde belirtirken, bu konuyu özel olarak söz.konusu Risale1de
daha · önce işlediğini ve bunların haram olmadığı hakkındaki kendi götüşlerini
fakihlerden naklettiği deliller ile ispatladığını söylemektedir.

2 - Hadisle İlgili Eserleri:

İdris-i Bitlisl geleneğe uyarak iki tane de hadis alanında, Arapça tabiriyle
Hadisü'l-Erbafn, FarsÇa tabiriyle Çihl Hadis kitabı yazmıştır. Onun bu eserleri
bugüne kadar gelebilmiştir.

İdris-i Bitlisf'nin birinci Kırk Hadis kitabı, Tercüme ve Tefsir-i Hadfs-i

Erbain adını taşımaktadır ve Farsça yazılmıştır. !dris-i Bitlisi, A-lesdbihü'l-Sünnet ve
Mişkatii'l-Mesdbı'h adlı hadısler ihtiva eden eserlerden topladığı 40 adet sahih
hadisin önce her birinin manzum tercümesini yapmakta ve daha sonra nesir olarak
yorumlamaktadır. Bu 40 hadisten, ilk 20'si iınfin, itikad ve cennet ile ilgili, diğer

101
Tavnkkoli, a.g.te:, s. 1 05•109, Ak.gündüz, Osmanlı Kanıınniimeleri, o. III. s. 36.38.

46
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

20'si ise ahlakla ilgilidir. 44 varaktan oluşan bu eserin elyazma bir nüshası,
Süleymaniye Kütüphanesi Fatih bölümünde 791/1 numarada kayıtlı bulumnaktadır.
İdris-i Bitlisi'nin ikinci Farsça Kırk Hadis kitabı, Tercüme ve Nazm-ı
Hadis-i Erbain adını taşımaktadır. Birinci kırk hadis kitabında olduğu gibi, 40 tane
hadisin önce nazm olarak kıt'alarla Farsça tercümesi verilmekte, sonra yine nazın
-olarak her bir hadlsin yorwnu yapılmaktadır. Bu 40 hadisten ilk lO'u iın§.n ve
İslfün1la, ikinci IO'u iyi ve kötü amellerle, üçüncü I O'u ahlaken fazilet sayılan veya
sayılmayan şeylerle, dördüncü l0'u ise ahiret işleriyle ilgilidir.

Tercüme ve Nazm-ı Hadı:ı:;-i Erbain'in önsözünde, İdris-i Bitlisi bu eserini

50 yaşını geçtikten sonra kaleme aldığını belirtmekte ve geçen 50 yıllık ömrünü,
faidesiz işlerde geçirdiğini ve bundan böyle kalan ömrü.nü Hz.Peygamber'ir:t
şefaatine nail olmak ümidiyle bu eserini yazdığını belirtmektedir. Bu eserin iki
elyazına nüshası elde mevcuttur, Birincisi, İstanbul Üniversitesi Farsça Yazmalar
bölUmü 823 numarada kayıtlıdır. Bu nüsha, Abdürrahim Nacim hattıyla istinsah
edilmiş ve Adliye Nazırı Cevdet Paşa1ya sunulmuş olan bir nüshadır. İkincisi ise,
Süleymaniye Kütüphanesi Lala İsmail bölümü 30 nwnarada kayıtlıdır.

3 - Tefsirle İlgili Eseri:

Şimdiki bilgilerimize göre İdris-i Bitlisi'nin tefsirle ilgili tek eseri, meşhur
müfessir Kadı Beyzı'ivi'nin (öl. 1286) Envdrii'l-Tenzil ve Esrdrü't-Te'vil adlı tefsir
eseri üzerine yaptığı Haşiye ala Tefsi'r- i Beyzdvi isimli hiişiyesidir. Bu haşiye,
Beyzdvı'nin tefsir ettiği bütün Kur'an ayetlerini kapsamamaktadır. Ancak seçtiği
ayetler ve onların tefsirlerinin haşiyelerinden, yani kısa yorumlarından ibarettir. Eser
Arapça yazılmıştır ve 11.Beyazıd'a ithaf edilmiştir. Eserin baş kısmında, İdris-i
Bitlisi'nin aynı sultana snı1duğu Kaside-i Beliğa da yer almaktadır. Bir nüshası
Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya bölümünde 303 numarada kayıtlıdır.

f- Tarih ve Seyahatle İlgili Eserleri

İdris-i Bitlisi'nin Osmanlı tarihiyle ilgili iki önemli eserinden başka hem
tarihi (özellikle Akkoyunlular tarihini) hem de coğrafyayı ilgilendiren seyahat
kitapları vardır. Şimdi de bu eserler hakkında bilgi verelim.

1- Selim-nime:

İdris-i Bitlisi'nin Osmanlı tarihiyle ilgili bir eseri, Selim-ndmeler türünden

olan ve sadece Yavuz Sultan Selim dönemini konu alan Selim-ndme'sidir. Bu eser
bazen kaynaklarda Selimşdh-ndme olarak da zikredilmektedir. İdris-i Bitlisi bu
eserini Yavuz Selinı'in isteği Uzerine yazmıştır. Eser 80.000 kadar mısrayı içermekte
olup, kısmen nesir ve kısmen nazım türünde Farsça yazılmıştır. Selim-ncime'nin

47
 İdris-i B itlis\ / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

konusu, Yavuz'un doğumu, çocukluğu, valiliği, yaptığı savaşlar, 918 ( 1 5 1 2) yılında

padişah oluşu ve İdris-i Bitlisı'nin bizzat müşahade ettiği 91 7-926 (1 5 1 2-15 1 9)
yıllan arasında meydana gelen olaylardır.
İdris-i Bitlisı'nin bu eserini Yavuz'un tahta geçiş yılı olan 1512 yılında veya
daha sonraki bir tarihte yazmış olduğunu söyleyebiliriz. ldris-i Bitlis\, l 520 yılında
vefat ettiği zaman eseri henüz tamamlanmamıştır. - Oğlu Ebu' l-Fazl Mehmet
Efendi'nin verdiği bilgilere göre, Kanuni . Sultan Süleyman'ın emriyle kendisi
babasının dağınık müsvettelerini bir araya getirmiş, onları tasnif etmiş, eksik
kısımlarına ilaveler yapmış ve bir de önsöz ekleyerek eseri tamamlamıştır. Eserin
1566 yılı içerisinde tamamlandığı sanılmaktadır.
Selim-ndme'nin bir çok e,lyazma nüshaları şu kütüphanelerde mevcuttur.
Revan Kütüphanesi: 1 540; Lala İsmail Efendi: 348/2; Emanet Hazinesi: 1423;
London add.:24960; Manchester Uni. Bibi.: 27; Paris Bibi. Nati.: 235.

2-· Risile-i Haziniyye:

İdris-i• B itlisi'nin bu eseri, daha çok bir seyahat kitabı olmakla birlikte,
Akkoyunlu devletiyle ilgili bilgiler içermesi bakunından tarihle ilgili eserlerinqen
sayabiliriz. Akkoyunlu hükümdarı Sultan , Ya'küb Bey adına yazılmıştır. ldris-i
Bitlisı'nin Ya'kCıb Bey ile Azerbaycan'dan Erran 1a yaptığı seyahati konu almaktadır.
Bitlisi bu eserinde gördüğü yerlerdeki coğrafi gOzelliklerden, tarihi eserlerden
bahseder. Petrol kuyularından bahsetmesi de devri için ilginç. bilgilerdir.
Bu eser belki de !dris-i Bitlist'nin ilk kaleme aldığı eser olabilir. Eser
Farsça yazılmıştır ve Nizami Gencevt'nin şiirlerinden iktibaslar epeyce · yer
tutmaktadır. Eserin mevcut bir elyazma nüshası, Süleymaniye Kütüphanesi Esad
Efendi No: 1 888/Tda kayıtlıdır.

3- Heşt Bihişt

İdris-i Bitlist'nin Osmanlı tarihiyle ilgili en önemli eseri ve bütün eserleri

arasında en çok tanınanı Heşt Bihişt'dir. Eser Farsça yaZılmıştır - ve başlığı da
Farsça'dır. Başlığının mantisı "Sekiz Cennet" demektir. B u başlık Pazen "Hişt
Bihişt" veya "Hcşt Behişt" şeklinde yazılıp okunmaktadır. Fakat b u bir hata değil,
sadece bir telaffuz farklılığıdır.
Sultan II.Beyazıd, Osmanlıların resmi tarih yazıcılığını başlatmak isteğiyle
devrin alimlerinden İdris-i Bitlisı'ye 908 (1 502) yılında, Ata Melik e l -Cüveyni,
Vassıif, Muinüddin YeZdi ve Şerafeddin Yezdi gibi meşhür tarihçilerin eserlerine
benzer bir Osmanlı tarihi yazmasını emretti. Bunun Ozerine İdris-i Bitlisi, kendi
ifadesiyle "iki yıl altı ay" içinde Osmanlı tarihini yazdı ve 91 l (1505-1 506) yılı
ortalarında eserinin tamamlanmış halini Heşt Bihişt adıyla 11.Bayezid'e sundu. İdris-

48
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

i Bitlisi'nin bu eserine Arapça olarak Kütiibii's-Sıfoti's-Semdniyye fi Ahbdri'l­

Kaydsırati'l-Osman(vye· diyerek ikinci bir ad da koymuştur.
İdris-i Bitlisi'nin Osmanlı Tarihi yazmakla görevlendirilmesi Heşt Bihişt'in
mukaddiınesinde 103 şu şekilde anlatılır: ..ı\ıfa '/ıım ola ki seldtfn-i izdm-ı Osmaniyenin
ibtidd arayış-ı taht-gdh-ı saltanatı _olan Ebü'l-Gôzi Sııltdn Osman Gdzi'den sekizinci
pddişdh-ı din-pendh olan Aıfehmed sdhib-i feth-i celi hazretleri ecddd-ı büzürg­
vdrmdan kendi zaman ve saltanatına değin arayiş-i serir-i serveri ve revnak- i taht-ı
hiisrevi olan seldtin-i izdmın zarnan-ı saltanat ve avdn-ı şevket/erinde stıret-nfimd-yz
zııhllr olan keyjiyet-t ahvdl-i gazdvdt ve fiitıihdtm vuku 'unu zebdn-i Fdrisi-i Deri
üzre bir tarih te'lifine 908 (1502-1503) senesinde ulemd-yı asrın mümtdzı ve fudald­
yı dehrin inşd-perddzı mevldnd İbn-i İdris Hiisdmeddin Bitlisi'yi me 'mı1r
buyurmaları ile mevland-yı miişdntn-i/eyh dahi iki isim ile miisemmd ki biri /isdn-ı
.-1. rabi ile Kitdbu Sıfdtu's-Semdniyye fi Evsdf-i Kaydsırati'l-Osrrıan(vye ve biri dahi
sekiz adet pddişdh-ı dlem pendhın mendkıb-ı anvelerini isti'dre tarik_ı ile birer
cennete teşbih ve zebdn-ı Farsiyye ile Heşt Bihişt deyii tesmiye eyleyiib b;r kitdb- ı
miistetdb keşide-i silk-i kilk tasnif eylemiştir ki, sanayi-i kavdfi v e tesci' v e beddyi'
terbi' ve terci'i riıevsııl- ı inşd-yı vassaf belki makbul-fi ciimle-i ehl - i insdftı r.

İdris-i Bitlisi fleşt Bihişt'in te'lifi ile ilgili olarak şu bilgileri vermektedir:
Ebü'n-Nasr Sultdn Bayezid ki, bu kitabın iinvdn-ı te'liflne bast-ı elkdb ve evsdfa
sebeb ol sultdn- ı mücdhid intisdbın zilı-1'-i cemiliyle ve bu mecmudmn tashih-i ahbdr
ve tavzih-i ahvdle bdis ol hdneddn-ı biiziirg-vdnn ibtidd-ı hurıic ve bu sipdh-ı dln­
pendhın memdlik-i Rıim'da lı."ii}Jdr- ı giim-rdh üzerine zuhıirudur ... 908 (/502-1503)
senesine gelince pddişdh-ı saddet-dsdr ve esldf-ı miicdhid-şi'drın fiitUhat-ı
pzime/erin müş'ir ve mehdsin-i kertme/erin muhbir olmak üzre sultdn-ı miicdhid- i
zaman merğiib-i havdss ve dvdm olsun içiin bir te '/if-( belağat-iis/ı1b ve bir tasnifi
letdfet-mensıib tertibine sür'at ve ilhdh ve bu devd'kie gayet ihtimdm ile muktazi ve
sd'i aldılar. Hiikm- i ülii '/-emre inkiydden iki sene altı ayda (yani 30 ay) kabiliyet ve
· isti 'ddd ile tertib-i �ükaddemdt gösterdi. Ve bu kitab-ı adlmii 'l -misdl mücdhiddn-ı
hcinevade-i Osmaniyeden sehiz sııltdn-ı cil-i şdnm sıfatıyla nihdn-hdne-i gaybden
dlemin mubassır/arı miişdhedesi arsasında ıarlk-i i'caz ve hark-ı ade ile hitdm-ı
ihtitdm buldı. 104

fleşt Bihişt 1505-1 506 tarihinde yazımı tamamlanmış olmakla birlikte

hatime (netice) kısmı, 11.Bayezid'in ölümü ve Yavuz'un tahta çıkışıyla yani 1 512 yılı
olaylarıyla ilgilidir. Bu durumda eserin ana kısmı, 1506 yılında tamamlanmış bile
olsa, hatime kısmının 1512 yılından kısa bir süre sonra yazıldığını düşünebiliriz.
Dolayısıyla bir bütün olarak eserin bitim tarihinin en erken 1 512 yılı olduğunu
söyleyebiliriz. Nitekim Bursalı Mehmed Tfihir, 105 fleşt Bihiştin yazılış tarihi olarak
919 ( 1512) tarihini vermektedir.

Terc/Jnıe-i Heşh Bilıişt, Varnk

103

TerciJnıe-i Heşh Bilıişt, Varak

10
�

ıDJ l\�ehmed Tahir, a.g.e, c.III, s. 69.

49
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş- S .Kaya-Y.Baş

İdris-i Bitlisi lİeşt Bihişt'i yazarken, kendinden önce Osmanlı tarihi yazan
kimselerin eserlerinden faydalandığı muhakkaktır. Fakat o, föydalandığı , kaynak
eserleri belirtmemiştir. II.Bayezid'ten önceki padişahlar hakkında bilgi verirken,
özellikle Aşık Paşa-zade, Neşri ve Şükrullah gibi tarihçilerin tarih kitaplarından
yararlanmış olması çok doğaldır. Çünkü özellikle Neşri'nin Cihdnmlmd'sı ile
Bitlısi'nin bu eseri arasında bazı benzerlikler vardır. İşte bu benzerlikler Babinger'in
de dikkatini çekmiştir. Fakat Babingcr bunlara dayanarak, Neşri İdrh,:-i Bitlisi'nin
Heşt Bihişt'inden faydalanmıştır şeklinde yanlış bir kanaata vannıştır. Halbuki
doğru olan tersidir, yani Neşri, ldris-i Bitlisi'den değil, İdris-i Bitlisi Neşri'den
faydalanmıştır. Tarihen de bu böyledir; çünkü Neşri Cihdnnıimd'yı 898 (1492)
yılında bitirerek Il.Bayeziil ' e takdim etmiştir. Halbuki, ldris-i Bitlisi Heşt Bihişt' i
1502 tarihinde Cihdnnümd'nm tamamlanmasından yaklaşık on yıl sonra. yazmaya
başlamıştır.
İdris-i Bitlisi'nin bizce mevcut ve malum olan kaynaklardan başka, bizce
mevcut ve malum olmayan kaynaklardan istifade etmiş olması eserine ayrıca bir
kıymet verir. lşte bu belki de tamamıyla kaybolmuş kaynakları kullanmış olması
dolayısıvladır ki Osmanlı tarihinin başlangıcına ait bazı karanlık noktalar
aydınlat�lmış olmaktadır. 106
/-Ieşt Bihişt'in üslübu çok ağdalı ve süslüdür. Heşt Bihişt'in üslübunun
muğlak bir dereceye varan fazla süsünden bizzat sıldık mukallidi olan Hoca
Saad'ettin 107 bile şikayet eder. Bununla beraber bu eleğan tarzıyla zarif Osmanlı
üslübunun doğmasına belki de doğrudan doğruya dmil olmuştur. ı oıı:

Tdcii 't-Tevdrih'den başka Kiinhii 'I-Ahbdr ve Sahdifii 'l-Ahbdr gibi Heşt

Bihişt'in ınukallidlerinde yalnız birçok ser-levhalara değil, ibare arasında aynen
nakledilmiş, fakat Türkçe şekli verilmiş cümlelere, fıkralara mebzulen tesadü f edilir.

İdris-i Bitlisi'nin bu eseri, Osmanlı tarihinin en kıymetli kaynak eserleri

arasındadır. Kendinden sonraki tarihçiler için kaynak teşkil etmiş ve onlara büyük
tesir etmiştir. Özellikle Hoca- Saadeddin Tdcii't-Tevdrih'i, Ali Kiinhü'l-ılhbdr'ı,
Müneccimbaşı Sahayiji"i'l-Ahbdr'ı, Solak-zade Tarih'i ve Ruhi Edirnevi Selim­
ndme'si için çokça Heşt Bihiştten faydalanmışlardır.

Heşt Bihişt, ILBeyazıd da dahil ilk sekiz Osmanlı padişahı ve onların

dönemlerini konu almaktadır. Çok güzel fakat ağır ve ağdalı bir üslüpla kaleme
alınmıştır. Edebi özelliğe sahiptir. Esas olarak nesir türünde kaleme alınmasıyla
birlikte yaklaşık 8.000 mısra tutmında kaside ve �bailcr de vardır.

106
Şükıil, a.g.e, s. 8.
101
Hoca Sadeddin, Tiicü't-Te.viirih. s. 8, s. 29.
ıos Şükrü, a.g.e, s. 8-9.

50
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

CI. Huart'09 Heşt Bihişt'in 80.000 mısradan oluştuğunu yazmaktadır.

Bayrakdar'a 110 göre bu rakam yanlıştır, eserde 8.000'e yakın mısra vardır.
Bayrakdar'a göre Huart, ya rakamda bir yanlışlık yapmış olabilir veya bu eserle,
yaklaşık 80.000 mısradan oluşan Bitlisi"nin Selı"m-ndme'sini karıştırmış olabilir.

Heşt Bihişt; bir önsöz (mukaddime), sekiz bölüm (bihişt) ve bir netice
(hatime)den oluşmaktadır. Her bölüm de ayrıca önsözler, girişler, çeşitli alt bölümler
ve neticelerden oluşmaktadır.

Heşt Bihişt, oldukça itinalı ve mümkün mertebe takvimi bir surette tertip
edilmiştir. Eser tariht noktadan bir şaheser olduğu gibi edebi cihetten de müstesna
bir mevki işgal eder. ldris, zamanının mütebahhir alimi olduğundan başka değerli bir
edib olduğunu da eserinde ınebzulen gösterir. Bu h§.1 o dereceye varır ki bazı
yerlerde edebi kısımlar tarih! vukuatı gölgede bırakacak kadar uzundur. Heşi Bihişt,
bir yığın tarihi mukayeseler ve cinaslardan başka 8.000 kadar mısra tutan şiirlerle
doludur. Hayalinin şiddetinden efsanevi hatta tarihi mukayeselerinde devrinin
makbulü olan tarzda mübalağaya varmakla beraber heyet-i umumiyesi muhteşem bir
tablo arz eder. 11 1

Osmanlı tarihinin incelenmesi bilhassa. ilk dönemlere ait olayların ve

kaynakların tetkiki için İdris-i Bitlisi'nin Heşt BihiŞt adlı eseri emsalsiz bir hazine
teşkil e<ler. Babingcr, Osmanlı Aliiverrihleri'nde 1 12 "İdris-i B'itlisi'nin lleşt Bihişt'i
Osmanlı tarihinin yazılması bakımından henOz işlenmemiş gayet kıymetli bir
hazinedir. Bu eserin metninin en iyi el yazmalarına istinaden neşri, Türkiye tarihinin
yazılması noktasından en çok gerekli vazifelerden birini teşkil eder" diyerek hem
eserin değerini ve önemini vurgular hem de eserin neşrinin ne kadar çok zaruri
olduğunu ifade eder. Babinger, Heşt Bihişt'ten büyük bir sitayişle bahsettiği gibi
tarihçi Josef von Hamıner de l 828'de neşrettiği maruf Osmanlı Devleti 'nin Tarihi
başlıklı eserinin mukaddimesinde Heşt Bihişt'i "baş-klasik eser" olarak tavsif
ettikten sonra, Osmanlı tarihinin telifi için mevcut hemen bütün kaynakları
kullandığı halde, f!eşt Bihişt'in nüshalarını tamamlamaksızın işe başlamayacağını
ilave etmek suretiyle mezkur esere en mümtaz mevkii verir.

Heşt Bihişt tiz'erine yapılan ilk ve en önemli çalışma; İdris-i Bitlisi'nin Heşt
Bihişt Adlı Eserine Göre Osmanlı Devleti 'nin Kunıluşu başlıklı doktora tezidir.
Filolog M. Şükrü tarafından hazırlanan bu tez ilk defa olarak eski Prusya Maarif
Nazırı Prof. Becker'in neşrettiği Der İs/dm Mecmuası'nda çıkmıştır. 1931 '<le
Atina'da toplanan ,:Elenist"ler kongresinde Prof. Babinger tarafından bahse
konulmuş ve müsteşriklerin dikkatini celbetmiştir. Prag Üniversitesi'nden Prof.

109
CI. Huart, "Bidlisi, Mawlana İdris"', Encyclopedie de Islam, o. II, s. 734.
un Bayrakdar, a.g.e, s. 46.
111 Şükrü. a.g.e, s. 8.
ı u Babinger, a.g.e, s. 54.

51
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Ripka, Hei<lelberg Üniversitesi'mlen Prnf. Hartman ve Koj)enhag Üniversitesi'nden

Prof. Petersen bu çalışması sebebiyle M. Şükrtl'yü tebrik etmişlerdir. Bu çalışma
Almanya' da yapıldığı ve bu sebeple Almanca olarak hazırlandığı için bizzat M.
Şükrtl tarafından 1934 yılında Türkçeye çevrilerek yayıınlanmıştır. 1 13

Heşt Bihişt bugün hala elyazması halde bulunmaktadır. Meşhur oryantalist

D.S.Margoliouth, ölümünden önce, eserin Farsça ıne�iyle İngilizce çevirisini The
Royal Asiatic Society'nin Oriental Tı.·anslation Fund serisi içerisinde yayınlayacağını
söylemiş, fakat sözünü yerine getirememiştir.

Heşt Bihiş/e Osmanlılar devrinde şimdikinden daha çok ilgi gösterilmiştir.

Sultan l.Mahmüd'un emriyle eser, 1146 (1733) ytlında Abdülbaki Sa'di (öl. l 161 /
l 748) tarafından Türkçe'ye tercüme edilmiştir. Bu tercüme Terceme-i Heşt Bihişl
adını taşımaktadır.

Aynca bilindiği gibi ldris-i Bitlisi'nin oğlu Ebfi' l -Fazl Mebmed Efendi
Heşt Bihişle bir zeyl (ilave) yapmıştır. Bu zeyl, Süleyman-name Veya Zeyl-i Heşt
Bihişt adıyla bilinmektedir. Zeyl'in yazılması, 974 (1566) yılında bitirilmiştir. Bu
eser şu kütüphanelerde elyazması olarak bulunmaktadır: Lfüii İsmail Efendi: 348/2;
Revan Köşkü: 1540; Esad Efendi: 2447; Gothe: 32.

Heşt Bihişt'in elyazına nüshaları şu kütüphanelerde bulı,.ınrnaktadır:

Türkiye'de: Esad Efendi No: 3197; Nııruüsmaniye No: 3209, 321 l ; Ali
Emiri Efendi No: 800-7,321l ; Revan Köşkü No: 151 5; Halis Efendi No: 3364; Rıza
Paşa No: 888; Lala İsmail No: 379; Atıf Efendi No: 1946; Ayasofya No: 3541;
il.Ahmed No: 2914; Beyazıd No: 5161.
Yabancı Ülkelerde: Bankipılr No: VI 532-4; Bertin No: Ms. Orient. No
3 179; Chanykov No: 85; Kahire No:' 509; Meclis (Tahran) No: 276; Bodleian:
Upsala No: 274; Browne Coll. No: 1-1-9.

Heşt Bihişt'in mütercimi Abdülbaki Sa'di'dir.

C- MÜTERCİM ABDÜLBAKİ SA 'Dİ

Sa'di mahlasını kullanan Abdülbaki, Vanlı olup, Dürri Efondi'nin (öl. 1722)
kardeşidir. Tam adı; Abdülbaki Sa'di b. Ebubekr Vehbi Vani'dir. Ö ı;ıcc Divan
Kdtipliği yapmış, hayatının sonuna doğru Hotin 'de (Polonya) Şıkk-ı Sanı' Defterdarı
olmuştur. Hicri 1161 miladi 1748 yılında vefat etmiştir. 1146 (l 733) yılında Padişah
I.Mahmüd'tan İdris-i Bitlisi'nin Heşt Bihişt adlı eserini tercüme yapmakla
görevlendirilmiştir.

HJ Şükıil, tı.g.e S. 6.

52
 idris-i Bitlisl / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

Babinger, ıı .ı İbn Kemtil'in de Heşt Bihiş(i Türkçe'ye tercüme ettiğini

söylemektedir;. fakat şimdiye kadar böyle bir tercümeye rastlanmadığı gibi, İbn
Kemdl'in eserlerinin listesini veren araştınnada 1 15 da buna dair hiç bir bilgi yoktur.
Storey, 1 1 6 Heşt Bihişfin Hüseyin b. Hasan Münşl tarafından yapılmış Buhara'da
Semenov No: 43'de kayıtlı bir başka tercümesinden bahsetmiştir, fakat bu tercüme
hakkında hiçbir bilgi zikretmemiştir.

Abdülbaki Sa'di'nin tercümesi şu kütüphanelerde elyazınası olarak

bulunmaktadır: Ayasofya: 3544; NururOsmaniye: 3078; Viyana Milli Kütüphanesi:
994; Stockholm Kraliyet Kütüphanesi: 70; Hamidiye: 928.

D- TERCÜME-İ HEŞT BİHİŞT

Terciime-i Heşt Bihişt veya Dibace-i Tercüme-i Sa'di Heşt Bihişt olarak
adlandırılan eser, yaldızlı deri bir cild içindedir. Eserin başından altıncı ketibenin
sonuna kadar 25 satırlık sahife gayet güzel bir nesih ile yazılmış, sonraki sayfalarda
bu güzellik kısmen bozulmuştur. Bu nüsha İstanbul'da mevcut yegane tercümedir.
M.Şükiil'nün1 1 7 bildirdiğine göre Viyana elyazınası aynı metni ihtiva ettiğinden
bunun kopyası olmalıdır.

Bizim üzerinde çalıştığımız ve Türkçe harflerle neşrettiğimiz nüsha;

Hamidiye (Süleymaniye Ktp) 928 numarada kayıtlı olan nüshadır. Farsça'dan
Osmanlıca'ya yapılan bu tercümenin; yaprak sayısı: 436+4; ölçüsü: 3 1 2 x 205 (220
x 1 25) mm.dir.

Heşl Bihişt'in mütercimi Abdülbaki Sa'di, Terciime-i Heşt Bihişt'in

mukaddimesinde Heşt Bihişt'in Farsça olması sebebiyle herkes tarafından istifade
edilemediğini ve bu sebeple devrinin hükümdarı Sultan l.Mahıniid'un 1 1 46 (1733)
yılında Vezir Ali Paşa ve Şeyhülislüı:n İshak Efendi vasıtaları ile kendisine eserin
tercümesini emrettiğini kaydeder:

O niisha-i fdhirin manend-i hazine-i cevdhir ve misdl-i define-i piir­

zevdhirin levha-i tılsımı nigdşte-i kalem-i acemi olmağla her teng sermaye ol derdri­
yi girdn-mdyeden hisse mend olamayub ekser kdld-yı pür-kıymet u bahdsı mahtılm
ve mektıim kalmağın hdld sdhib-i pdye-i baht-ı saltanat ve icldl ve pirdye-i taht-ı
şevket ve ikbdl, md/ik-i memdlik-i Rıim ve Arab ve Acem sdhib-i seyf-i meshi/ ve
kalem, mdlik-i rikdb-ı ümem, sdlik-i mesdlik-i erbdb-ı himem, fermdn revdy-ı heft
iklim ve revnak- efzd-yı serı'r u dihim pddişdh-ı bende-nevdz şehinşdh-ı ser-efrdz

114 Babinger, a.g.e, s. 54.

ıı, Sayın Dalkıran, İbn-i Kenıal ve Düşünce Tarilıimk, Osmanlı Araştınnalan Vakfı Yayını, İstanbul
1997,s. 58-66.
116
C. A. Storcy, Persian Literature, London 1970, c. I, Kısım I, s. •U5.
111
Şükrü, a.g.e, s. 18-19.

53
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

tdbi-i emr-i Bdri ve mrıti'-i Şeı;'-i Habib-i Kird-gdri sıdk ve adi ve hayd ve keremde
peyrev-i Hazreti Suldi'k ve Fdnık ve Zinntireyn ve Haydar, sultdn-ı bahr ve berr
hdkan-ı addlet-giister kahramçm-ı harb ıı darb fermdn-rdn-ı şark u garb, halife-i
ııiy-ı zemı'n u zaman, sultdn-ı seldtin-i cihdn, zıllıılldhi'l-a'zam pddişdh-ı muazzam
es-sııltdn ibni's-.mltdn, es-Sııltdnii'l- Gdzı' A1ahmlld Hdn ibn-i Sultdn A1ııstafa Hdn
ibn-i Sultdn ı\ılehmed Hdn,
Beyt
Afitdb-ı felek-i saltanat cdh u celdl zıll-ı halldk-ı cihdn Hazreti Sultdn
Mahmııd
İtibar eyledi, bıı zerre-i bı'-mikddra nota akrdmma nisbetle olursam mahsıid
Eseri ı\Jııhlis-i Sa'di 'nin idiib şimdi zuhıir kevkebim bıırc-ı şerefte bugün
oldu mes 'ıid

Elhdszl; Ol şehriydr-1 merhamet-şidr hazretlerinin tab '-ı hiimdyıin-ıfetdnet­

meşhıinları 1146 (1733-1 73-1) senesi şuhıinmda ol genc-i nihdn yani ol nüsha-i
neftse-i zfbdmn rasad-ı tılsımı, miftdh-ı kalem-i dıı-zebdn-ı Türkiye ile güşdde ve ol
kd/d-yı zı'-kıymet ve bahddan herkes serıııaye-i isti'ddtlına göre istifade eyle.siinler
içün tercümesine fermdrı-ı hümdyıin-ı şevket-makrıin şeref-yafte-i sudıir olmağın
bindenaleyh vezir-i a'zam ve ekrem müşir-i ejham ve mükerrem vekil-i saltanat-ı
uzmd ve kejil-i temşiyet-i mesdlih-i berdya muin ve çdresdz-ı aceze ve zuafd, muhibb
u dil-nevdz-ı ıılemd ve .rnlehd, mu'tekid-i keramet-i evliyd ve müstenid-i ehl-i verd' ve
takvd sa'i-i ısldh-ı umıir-ı dünyd ve rdi-i saldh-ı zühd-ü fııkard, gevher-i ummdn-ı
cıid ve sehdvet, dildver-i meyddn-ı gayret ve şecaat, ma'delet-giister-i ahdli-perver
merd-i meyddn-ı veğd, saf-şiken-i ma'reke-i a'dd, vezir-i müşterd-tedbir ve rıişen­
zamir mdh-ı münıi·-i burc-i asalet ve mihr-i pür-tenvı"r-i evc-i saddret sümmiye şir-i
Hüdd a'ni Cendb-ı Ali Paşa hazretler(vle vdkif-1 hakdyık-ı ilm-i şerı"at-ı garrô ve
kaşifi dekdyİk-ı Jlimin-ı şettd, gavvds-ı bihdr - ı zehhdr-i madni' ve dşind y - ı lmlzüm-i
esrdr-ı siibhdni.ser-levha-i mecmııd-i kemdi ve iıfdn ve Jihris_t-i mlsha-i tahkik ve
ittikan Nu'mdn(i 'l-asr ve Şeybdnü'd-dehr, mejhar-ı sadr-ı fetvd ve mıiftahir-i ulemd
ve fiıdaki, şeyhii'l-İsldm ve mı'ifti-ül-endm ı\fevldnd · İshak Efendi Hazretleri
Hdcegdn-ı divdn-ı Hümdyıinım ahkar-ı akrdn ve ejkdr-ı ihvdnı olan Abdulbaki Sa'di
Bin Ebubekir Vehbi-i Vani bende/erine işaret ve ilan buyurma/arıyla bu abd-i bt­
bida 'a dahi imtisdlen li-emrihi Te 'd/a hezar acz ve l•m sıir ile miitevekkilen-a/elldh ve
mütevessilen bi-nihdniyyet-i RasıWlldh ald kadri't-tdkati ol nüsha-i cemilenfn
tercümesine şurıi' eyledim. Erbdb-ı hüner ve ashdb-ı nazardan iltimds ve ricd-yı
vdsık ve n(vdz ve temennd-yı sddık oldur ki, bu nev-arıis-i ziba yani bu niisha-i
garranın kıısıi.r ve küsıinna nazar olıınmayııb belki zeyl-i af ve atd ile pzişide ve sehv
ve hatasına kalem-i mürüwet ve s(vdnet keşfde ey/eyüb ırz-ı ihvdnm setr-i ııyılbuyla
mazhar-ı nazar-ı Settdrii'l-ııyıib olalar.

54
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

M. Şükrü 118 Abdülbaki Sa'di'nin Farsça Heşt Bihişt' i tercüme ederken

istediği yazılan terk, istediği yerleri ihtisar ederken yalnız şiirleri değil, tarihi
metinleri de ihtisar eltiğini, bundan başka eserin asıl 'tertip. tarzının muhafaza
edilmediğini, bir çok bahislerin, müteaddit başlıkların noksan olduğunu, münferit
ketibclerin birbirinden ayrılmamış olduğunu, yalnız beşinci ve altıncı ketibelere
başlık yazıldığını, mukaddemenin tamamıyla metruk olduğunu, bütün Fdrisi
nüshalarda yalnız serlevhası bulunan dördüncü ketib enin on dördüncü destanının
tamamıyla meskut olduğunu belirtmektedir.

Ancak Şükrü'nün, mütercim_ Abdülbaki Sa'di Yani ile ilgili ifadelerinde

tutarsızlıklar bulunmaktadır. Şükrü Bey, hem mütercimin coğrafi ve tarihi
millürnfttının gayet iyi olduğunu belirtmekte hem <le mütercimin Fdrisi nüshalarda
yanlış yazılmış olan bir çok ism-i haslan pek az müstesna ile doğru yazdığını
belirtmektedir. Coğrafi ve tarihi bilgisi ile Farsçası iyi olan bir insanın bu özelliği
yaptığı tercümeye eksiklik değil bilakis eserin aslına bağlı kalmak gibi müellif
nüshasına özellikle de ism-i baslarda sadık kalması omm 'eseri tercüme ile de olsa
bozmamaya gayret ettiğini aslına bağlı kalmayı seçtiğini gösterir.

Tarihi noktadan bir şaheser olduğu gibi edebi cihetten de müstesna bir mevki
işgal eden Heşt Bihişt'te İdris, zamanının mütebahhir filimi olduğundan başka
değerli bir edib olduğunu da gösterir. Öyleki Heşt Bihişt'in bazı yerlerinde edebi
kısımlar tarihi vukuatı gölgede bırakacak kadar uzundur1 1 1 9 İşte bu noktada
Abdü.lbaki Sa'di ilmi yeteneğini ortaya koyarak eserdeki bazı uzun edebi kısımları
almamış ya da kısaltmıştır. Bunu tarihi olaylardan çok uzaklaşılmaması için belki
bazı hususlarda eserin aslına bağlı kalmamak bu tercüme için bir noksanlık gibi
götülse de tarihi dokuya dokunulmadan şiir ve edebi anlatımların olduğu kısımların
çıkartılması veya özetlenmesi bir tarih kitabı için yapılan tercümede bir eksiklik
olduğunu göstennez. Evet belki edebi açıdan eksiktir fakat tarihi açıdan eksik
değildir. Bizim için de tarihi anlatımların olduğu kısımlar önemli ve gereklidir.

118
Şükrü, a.g.� s. 19.
m Şükrü, a.g.e, s. 8.

55
İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

56
 İdris-i Bitlisi / HEST BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

İKİNCİ BÖLÜM

HEŞT BİHİŞT

Bismilldhirrahmfuıirrahim

Be-ndm-ı Hüdavend-i clın-fifer!.11

Hakim-i suhan der-zebiin-iiferin.

Haınd u senfi-yı bi-pilyfuı ol Halık-ı kevn u mekan ve 'iiferıd-gdr-ı zemin u

fiswnan cellet azametuhu hazretine sezadır ki� kudret ve san'atını derk etmede akl-ı
çdlak "md arefnılke hakka m a1rifetike" 120 kelfun-ı sıdk-niziimıyla mütehayyirdir. Ve
sipfis-ı bi-hadd u kıyas ol yekta-yı bt-hemtd funme nevaluhu cenabına revadır ki ala­
yı n a1md-yı bı-müntehılsı şükründe fehm-i deın1k "m.1 abednii.ke hakka ibddetike" 121
makdl-i hakikat-nledlisiyle dciz ve mütefekkirdir. Ezelıdir, ebedfdir, ni'rnetine
nihdyet ve kudretine ğayet gayr-ı rnutasavverdir. Cümle-i ins u cdn matbfilı-ı lutf ve
ihsanından muğtenim-i elvdn-ı ni'fim ve sir-çeşın-i neval-i enva-ı keremdir.

Ey Hüdiiyı ki ber-keıniil tüyi

Millikü'l-mülk-i zOlcelal tıiyi.

Ve salat u selfrm-ı bi-hemtfı ve tahiyyiıt-ı feyz-irtisfrm-ı bi-münteha ol ser­

defter-i risale-i enbiya ve ziver-i fihrist-i kib3re-i asfiyll refref-süyaf-ı aıem-i illiyyin,
mahrem-i esrfrr-ı kurbet u •yakin, şem'-i meclis-funiz-i kerubiy3n, mişkılt-i pertev­
efrüz-i mecma-i rühaniydn, tüti-i gCtyft-yı mir'at u "ve m d. yentiku ani'l-hevı1" 1 22
sahib-i makam u «kdbe kavseyni ev ednıi" 123 ınethar-i hilkiit ve tac - ı mi'rac-ı alfi,
nı.1r-i hadeka-i biniş ve nür-i hadika- i aferiniş, şefi-i yevm-i miz§n ve muti-i nzfi-yı
Sübhiin, tabib-i derd-ınendiin Habib-i Rahman Muhaınmedü'l-Mustafa (sallalliihu
aleyhi ve alihi ve sahbihi ve sellem) hazretlerine elydk ve evla.dır ki, usat-ı üıumet-i
hl-kudrete kefil-i rahmet-i Perverd-gdr ve delil-i mağfiret-i Ğafür ve Ğaffardır.
Beyt
Kerimü's-seciiya ceınilü'ş-şiyem,
Nebiyyü'l-ber:iya, şefiu'l-ümem.
Rubdi
Ey muhterem-i Hazreti Mennan u Ğafür
V'ey ınuğtenim-i ni'met-i didiir u huzür
Mevlfidun ile illenüyfuı etti safa •
Mi'rficın ile müsebbihdn buldu sürür
Beyt

ııo Biz seni hakkıyla tanıyamadık.

uı Biz sana hakkıyla ibıidet edemedik.
m O kendi hevasından konuşmaz. Kur'lln-ı Kerim, Necm, 3.
UJ Aralan iki yay ara'>ı kadıı.r belki daha da yakın oldu Kur'ıin-ı Kerim, Necm, 9.

57
 idris - i Bitlisi/ HEŞT Btl-IiŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

Nice nevd-keş ola Sa'di bağ-ı vasfında

Olunca Hazreti Cibril bülbülü, O gülün

Ve dürfıd-ı nö.-ma'düd ve bi-ahsd ve sürıld-ı bi-hudüd- ı la yuhsd ıil ve evlad

ve ashdb-ı sdhib-i reşdd hususan çfir-ı yar-ı gilzin, a'ni hulefö-i rdşidin (ndvfinulldhi
teala aleyhim ecmain) hazeratına enseb ve evlfidır ki her biri ser-çeşme-i titrat-ı
ıİıekremet ve menb<l-ı mai'l-haydtı kerftmetdirler.
Eınına ba'd; Ma'lüm ola ki selatin-i izfim-ı Osınfiniyye'nin ibtidd arayış-ı
taht-gRh- ı saltanatı olan Ebü'l-Giizi Sultan Osındn G§zi'dcn sekizinci ptidişdh-ı din­
peniih olan Mehıned siihib-i feth-i celi (nevverallahu burhanehu) hazretleri ecdild-ı
büzürg-vfirından kendi zaman ve saltanatına degin arayiş-i serir-i serveri ve revnak-i
taht-ı hüsrevi olan seldtfn-i izıimın zama!l-ı saltanat ve avdn-ı şevketlertnde sıiret­
nümft-yı zuhur olan keyfiyet-i ahval-i gazavat ve fütuhdtın vuku'wrn zebftn-i Fdrisi-i
Deri üzre bir tarih te'lifine 908 ( 1 502-1 503) senesinde ulema-yı asrın mümtazı ve
_fudala-yı dehrin inşd-perdfızı mevlana İbn-i İdris Hüsfuneddin· Bitlisi'yi me'ınfır
buyurmaları ile mevldnd-yı müşö.rün-ileyh dahi iki isim ile müsemma ki biri lis8n-ı
Arabi' ile Kitdbıı Sıfdh, 's- Semdniyye fi Evsa'f-i Kaydsırati'l-Osmdniyye ve biri dahi
sekiz adet pfidişfih-ı alem pena.hın ınen§kıb-ı iiliyelerini isti'fire tarikı ile birer
cennete teşbih ve zebiin-ı Farsiyye ile Heşt Bihişt dcyü · tesmiye eyleyüb bir kitiib-ı
müstetdb keşidc-i silk-i kilk tasnif eylemiştir ki, sanfiyi - i kavdfı ve tesci' ve be<ldyi'-i
terbi' ve terci'i mevsfıl-ı inşd-yı vassaf belki makbul-ı cüınle-i ehl-i insdtlır. Ldkin o .
nüsha-i föhirin manend-i hazi'n e-i ·cevdhir ve ınisdl-i def'ıne-i' pür-zevdhirin levha-i
tılsımı nigfişte-i kalem-i acemi olmağla her teng serrndye ol derdri-yi girfin-mfı.yeden
hisse-mend olamayub ekser kı:ila-yı pür-kıymet u bahası rnahtüm ve mcktüm
kalmağın hfilıi sıihib-i pıiye-i baht-ı saltanat ve iclal ve pirıiye-i taht-ı şevket ve ikbal,
mdlik.,.i memdlik-i Rüm ve Arab ve Acem sdhib-i seyf-i ıneslül ve kalem, mdlik-i
rikdb-ı ümenı, sdlik-i mesdlik-i erbdb-ı hiıneın, fennfin revdy-ı heft ik:Um ve revnak­
efzfi-yı serir u dili.im pfıdişfih-ı bende-nevdz şehinşfih-ı ser-efraz tilbi-i eınr-i Bari ve
müti'-i Şer'-i Habib-i gird-giiri' sıdk ve adl ve haya ve keremde peyrev-i Hazreti
Sıddik ve Faruk ve Zinnüreyn ve Haydar, sultan-ı bahr ve berr hdkan-ı adalet-güster
kabrarnan-ı harb u darb fenndn-l5.n-ı şark u garb, haUfe-i rüy-ı zemin u zaman,
sultan-ı ·selatin-i cih"an, zıllulldhi'l-a'zam p§.dişfih-ı muazzam es-sultan ibni's-sultdn,
es-Sultiinü' l-Gdzi MahınO.d Hıin ibn-i Sultiin Mustafa Hiin ibn-i Sultan Mehmed Hfin
(eyyedallllhu eyy8me hiliifetihi ild intihai'z-zamiin),
Beyt
Afitiib-ı felek-i saltanat ciih u celal zıll-ı hallak-ı cihan Hazreti Sultan
Mahınild
itibar eyledi, bu zerre-i bi-mikdilra nola akrdnıına nisbetle olursam mahsfıd
Eseri Muhlis-i Sa'di'nin idüb şimdi zuhfır kevkebim burc-ı şerefte bugün
oldu rnes'üd
Hak te§.ld bu Şehinşdh-ı azimü'ş-şfulın sdye-i saltanatın haşre dek itsün
memdüd

58
 tdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Her ne kim tab-ı hümiıyü.nuna ilham olsa ide tedbirini takdire muviifık
Ma'biid.

Elhasıl� Ol şehriyiir-ı merhamet-şiar hazretlerinin tab'-ı hümdyOn-ı fetanet­

ıneşhünları 1146 (1733-1734) senesi şuhurunda ol genc- i nihiin yani ol nüsha - i
nefise-i zib§.nın rasad-ı tılsımı, ınifü1h-ı kaleın-i du-zebö.n-ı Türki'ye ile güş§de ve ol
kAla-yı zi-kıymet ve bah:ldan herkes serm8.ye-i isti'dfidına göfe istifade eylesünler
içün tercümesine fenndn-ı hümiiyün-ı şevket-makrün şeref-yafte-i sudür olrnağın
bindenaleyh vezir-i a'zam ve ekrern müşir-i etham ve ınükerrem vekıl-i saltanat-ı
uzrna ve kefil-i temşiyet-i m esiilih-i ber.iya muin ve çdresı1z-ı aceze ve zuafii,
muhibb u dil-nevdz-ı ulema ve sulehii, mu'tekid-i keramet-i evliya ve mUstenid-i ehl­
i ven\! ve takva sa'i-i ısldh-ı umür-ı dünyd- ve n1 i -i salilh-ı zühd-i fukarii, gevher-i
ummiin-ı cüd ve sehıh·et, dil3ver-i meyddn-ı gayret ve şecaat, ma'del�t-güster-i
ah3li-perver ınerd-i meydiin-ı veğa, saf-şiken-i ma'reke-i a'dii, vezir-i moştercl-tedbir
ve rüşen-zamir ınah-ı münir-i burc-i asalet ve mihr-i pür-tenvir - i evc-i sadaret
sümmiye şir-i Hüdcl. a'ni Cen8.b-ı Ali Paşa (yesserallfthu teiilii md yehtar ve mil yeşil')
hazretleriyle vakıf-ı hakftyık-ı ilın-i şeriat-ı garrd ve kfişif-i dekdyık-ı füm1n-ı şetta,
gavviis-ı bihilr-ı zehhftr-i macini' ve dşinll-yı kulzüm-i esrdr-ı sübhdni ser-levha-i
mecmuii-i kemdl ve irfan ve fihrist- i nüsha-i tahkik ve ittikan Nu'mdnü' l-asr ve
Şeybiinü'd-dehr, methar-ı sadr-ı fetva ve müftahir-i ulema ve fudalii, şeyhü'l-İslam
ve ınüfti-ül-em\m (efüdallıihu feviiyide ilmihi ala kıiffeti'l-enılm) ınevliinıi ishak
Efendi Hazretleri Hiı.cegftn-ı <livfin-ı Hümiiyünun ahkar-ı akran ve ef'k:iir-ı ihvanı olan
Abdulbıiki Sa'di bin Ebubekir Vehbi-i Yani bende!erine işaret ve i'Ian
buyurmalarıyla bu ?-bd-i bi-bida'a dahi imtisalen li-emrihi te'iila hezar acz ve kusür
ile mütevekkilen-alellah ve mütevessilen bi-rühiiniyyet-i RasQ!illıih ala kadri't-tiikati
ol nüsha-i cemılenin tercümesine şüriı' eyledim. Erbfıb-ı hüner ve ashiib-ı nazardan
iltimds ve ricfi.-yı vdsık ve niyiiz ve tcmennii-yı sddık oldur ki, bu nev-an1s-i ziba
yani bu nüsha-i garriinın kusü.r ve küsıirına nazar olunmayub belki zeyl-i afve atıl ile
pfişide ve sehv ve hatiisına kalem-i mürüvvet ve siyiinet keşide eyleyüb ırz-ı ihvftnın
setr -i uyübuyla mazhar-ı nazar-ı Settarü'l-uyub olalar. Zira
Beyt
Her ayb ki sultan-ı bi:.pesended hünerest.
Ve ıninhü't-tevfik ni'me'l-Mevlii ve ni'me'r-Refik

Bu ı\ı!akal Seldtin-i Al-i Osmdn'ı_n Tevdrihi Kitdbınm Te'lif ve Tasnifine

Şünl 'ı Beydnındadır.
907 (1501-1 502) senesinde ki bu ahkar-i fukara idris bin Hüsameddin
Bitlisi entakallöhu bi's-sıdki ve's-saviib ve haşşere fi-ztimret-i "men frtiye'l-hikınete
ve fasle'l-hitiib" 124 tesiirif-i rfizgdr-ı gaddiir ve ta'arnız-ı sitemkiiriin ve cebbiirdan
tamfuni-i meıniilik-i İslamiyetle cay-ı emniyet ancak ınemleket- i mahruse-i RCım'a
münhasır olduğu ma'luıu olmağla ızdıriiri celii-yı vatan ve terk-i d iyar eylemek

u� Kime hikmet ve kesin hüküm verme salahiyeti verilmişse .

59
 ldris-i Bitlis\ / HEST BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

ihtiyar eyledim. Zira ki çeşm-i neyyir-i sipihr-i dewdr ve ayn-ı hüş-mendfuı-.ı ülü'l­
ebsiira rüşen ve ayandır ki; ol hanedan-ı kayser-i İslılın ve ol dı1drndn-ı hüsrevii.n -ı
İskender-makaın elhak bir asumiindır ki; metaliinin keviikib-i neyyirleri cümle
şahıin-ı fidil-i dil ve ra'iyyet nevdz ve nücüm-ı t8.li'-i rnes'üdlan daima şer'-perver ve
küfr-güdfiz müciihidlerdir. Biniien-ald-z§.lik bu garib ve kebib-i mehcı1run sevdayı
gönlümde şüküh ve bu y§.r ve diyıirdan dür ve şikeste ve Rşüfte-dirnfığımın hayal- i
hercdyisinde harim-i menzil-i murıida daire-i istis'dd iştiddd buldı. Takbili1ş-şam-ı
fisitan-ı felek-§.şiyfin ve infiyet-i en'fun-ı sultdn-ı mutii' a'ni şehen-şıih-ı seldtin-i
şeri'at-şi'dr ve pfidişAh-ı dindiir-ı memfilik-rned§r h-9-srevall-1 rüzgarın ahseb ve ensebi
kayfisıra-i şerı1yi'-şi'afın efdal ve ekmeli ve eyyfun-ı fiten-i şllyi'adan müceddid-i
din-i mübin ve re's-i mie-i tasia' da cfilis-i evreng-i istiklı11 ve temkin ve fermii.n­
ferm8-yı sip8h-ı nusret-penfilı 11 fadclalallfilıü'l-mücllhidine ale'l-kaidirte" 125 ve hafis-i
kubbeti'l-İsldm ve eyvail-ı metin-i din cünüd-ı zafer-ılyin "Hüvellezi eyyedeke bi­
nasrihi ve bi'l-mü'minin" 126 el-müeyyed minall8hi'l-Mecid el-mevfOr bi-mezfdi't­
te1yid bi'r-re'yi's-sedid Ebü'n-Nasr Sultfin Biiyeztd '(eazzn_llfihu teala bi'n-na�ri'l­
mübin ensfirehu) ki, bu kitabın ünvfin-ı te'lifine bast-ı elkfib ve eysfifa sebeb ol
suıtan-ı mücdhid intisabın zikr-i cemiliy le ve bu mecmuiinın tashilı-i ahbiir ve
tavzilı-i ahval ve esarete bı1'is ol hflnedan-ı büzürg-vfirın ibtidfr- ı hurü.c ve bu sipfih-ı
din-penahın ınemalik- i Rum'da küftlir-ı güm-rah üzerine zuhurudur ki, 71O (1310-
l 3 l l ) senesinde serir-i hil5.fet-i Müslimfini, cülüs-i saltanat-ı Osm8Ili ile ünvdn ve
şan bulub sene-i mezbüreden 908 ( 1502-1503) senesine gelince piidişiih-ı sa'iidet­
fisftr ve esldf -ı müc8hi<l-şi'afın fütCıhat-ı azimelerin ıiıüş'ir ve meh3.sin- i kerimelerin
muhbir olmak üzre sultan- ı mücfihid-i zamfin eyyedellahu bi-i'la-i a'lfimi'l-imfin
merğüb-i havdss ve avam olsun içün bir te'lif�i belağat-üslO.b ve bir tasnif-i letdfet­
mensü.b tertibine sür'at ve ilhdh ve bu devfr'ide gayet ihtimam ile muktazi ve sii'i
oldılar. Hükm-i ülü'l-eınre inkiyfiden bu Meryem-sn-et olan tabi'atın neticesi ve
pdkize-titrat olan mader-i fikret-zfidesi iki sene altı ayda "ve haınluhu ve fisdluhu
selfi.sfine şehren" 127 kelam-ı hikmet-eşbiihı tıbkınca kabiliyet ve isti'dfid ile tertib-i
mükaddeınat gösterdi. Ve bu kitab-ı adimü'l-misdl müc3.hidftn-ı h.inevade-i
Osm.iniyye'den sekiz sultfin-ı iil-i şiinın sıfatıyla nihdn-hiıne-i gaybden .ilemin
mubassırları müşahedesi arsasında tarik.-i i1caz ve hark-ı ade ile hitam-ı ihtitiiın
buldı.
Ve bu kitab-ı müstetab sekiz aded pfidiş3.h-ı cennet-medbın daavdtına sened
olduğuiçünzebiin-ı Farisi üzre Heşt-Bihişt deyu tesmiye olmak mülayim ve bir dahi
lisfin-ı Arabi ile Kitabü's-Sıfatii 1s-S'emdniye Ff-Ahbdri'l-Kaydsirati'l-Osmdniyye
mümlsib görüldi.
Ve bu sekiz kitabın her birinin mebdei ki, bir ketibe-i müeddi ve tali'a ve
mukaddime lafzıyla mevsfun oldı. Ve ebvfib-ı semdniyeden her bfibı bir ketibe ile
tertib aded-i mevsüm ol�ı. Ve her ketibede bir kaç dı'istiin var k� selatirt-i müşfirün-

m Alliih mücahitleri'oturanlardan üstün kıldı. Kur'lln- ı Kerim, Nisa, 95.

u6Seni ve inllnanlan yardıımyla destekleyen ..., Kur'lln- ı Kerim, Enfal, 62.
117
Taşınması ve sütten kesilmesi otuz ay sürer.. Kur'ıin-ı Keriıiı, Ahkaf, 15.

60
 idris-i Bitlisi/ REST BİHİŞT/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

ileyhiffiin ehl-i küfr ve zümre-i İslam ile fütüh§.t ve muhilsamatın beydn-ı

vuküundadır. Et-tevfiku min-Alliihi'l-Müstean.
Ld cerem, muhakkak oldu ki, ol p8diş§.hların rneı'.isiri rnuktezfisıyla ki,
sertr-i mülk.-i din-hüsrevleri ve şlve-i şecaat ve ictihdd ve gaza ve cihfidda nly-i
zeminde · zümre-i memdlik-i İslfimiyye mülfıkunun cümlesinden ziyddedirler.
"İnnehum yüs5.riüne fi'l-hayrftti ve yed'fmena rağaben ve raheben ve kö.nil len§.
hiişiın 11128 mazrnün-ı mu'ciz-nümüni üZre şeref-i mertebeleri muhbir-i anlım anlara
ihb§.r ve dsiirının nisbeti ile hüveydii ve iişikafdır. Ceınf-i ebvfıb-ı fütuhat ki, eyydm-ı
devlet-i İsliim'da bahtiyiiriin-ı ümmet-i Muhammed (sallalliihu teiilii aleyhi ve
sellem)in destiyle güşiide olur. Ol Hazret'in rüzgiir-ı ikbaline mensübdur. husiisan bir
fetih beşareti ki gayet teveccüh.:.i hatır ve nihayet iktizft-yı ali manzarından kerrilt-ı
memH mir'dt-ı tfitiyfin-güy-i "ve rnfi yantıku ani'l-hev§.11 129da ol bi-misfilin sfıret-i
vuküu nin huve illd vahyün yühd" 130 ile dşikdr ve hüveydd olmuşdur. Ve ol Hazret'in
hadis-i dürr-nisfir ve lafz-ı şükr-i Bfu"i ile anın ztıhı1runun nüvid-i beşfireti müeddi
olmuş. Nitekim ehddis ve mübeşşirfit-ı Nebevi ve kelimat-ı tfünınat-ı Mustafavi
mcmiilik-i ROm'un fethi ile mülk-i Fars ve Acem'in müjdesi i'dtldında çok vfiki'
olmuşd ur. · Minha Kale'n-Nebiyyu (sallalliihu aleyhi ve selleın): "Fe kurüni
Ceziretü'l-Arab fe yet1ehehalliihu teiilii sümme Fiirisün fe yeftehehalliihu teiilii" 13 1
sadaka Rasülullfilı. Ve bu ehfidis-i şerifin emsali ki, hfitır- ı illiyyin- müZfihere mezid-i
istidliil ile görünmek mümkündür. Kutübü ahbiirı Nebeviyye'de çokdur. Ve ol hadis­
i şerifin ki, ROrn hakkında müstekillen nüvid-i beşilre göstermişlerdir ki "se-yuftehu
aleykümü'r-Rüm ve yekfikehUmUlliih" 1 32 sadaka Nebiyyulliih. Ve ma'a ziilik azim-i
şan-ı �clfil ki, beşiiret-i feth-i büldi'inda buyunnuşlardır. Hadis-i sahih ve nüvid-i
sarihü'l-melhametü'l-uzmfi feth-i Kostantiniyye bu feth-i mübinin rüchfuıına
bürhiindır. Ve bu mazmOnda kelfim-ı sadakat-encam Ali bin Ebi Talib (radiyalliihu
tefila anh)den mervidir ki, nBu selatin-i mücdhidinin emfirfit-ı devletinden haber ve
enfös-ı girih-güşfi ile bu fiitihfin-ı kişver-güş.iy-ı küfr ü fis8mın livil-yı rncbsüt-ı
bastını sema-yı izzet ve i'tilada güş8de eyledi ki, "Le yekünenne li hazihi'l-üınmeti
ştinün ve yestecmi'ü aleyha rdyatün" 133 Beni'l asfdr ve meğazi-i İslfimiyenin ahy{irı
firitlerinin indinde hulefö-i Nebeviyye ve tiibii'nden sonra selfitinden hiç bir pfidiş8h- ı
gıizi bu mertebe fütfıhfü-ı bila,d-ı kafiri ve bu vüs'atte memalik leşkeri ve milel-i
muhtelife kiş-i biitılası ınezheb-i milleti 1-lanefiyye-i peygamberiyye ınutebeddil
olmak mukadder ve müyesser olmamıştır. Haviikin-i ınütekaddimin ve
müteahhirinden _bunların da'ayim-i bünyfin-ı hilafeti du'.1-i sulehd ile kfüın ve
kavilim-i serair-i devletleri tekye-gah-ı saltanatında zikr-i hayr ile müstahkem ve

m ... Doğrusu onlar iyi işlerde yarışıyorlar Korkarak ve umarak bize yalvarıyorlardı. Bize karşı gönülden
saygı duyuyorlardı Kur'ıin-ı Kı:ırim, Enbiya, 90.
m O hcvtisında konuşmaz Kur'fin-ı Kerim, Nem, 3.
uo O"nun konuşması ancak bildirilen b.ir vahy iledir. Kur'lln-ı Kı:ırim, Necm,5.
ıJıArap yanın adası yak ın bir zamanda fcth edilecek. Daha sonra da Fars diydnnın fethi de size müyesser
olacaktır.
132 Rumlar size sefer açacak. Size Alliih kii.fıdir.
1
" Bu ümmet için çok önemli konum olup, hıikimiyeti altında çok bayrnklar(kavimler) toplanacaktı r.

61
 ldris-i Bitlis! / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

vllcü.h-ı mübemit ve hayrat ve mendfi-i sadakat-ı daimi mücmelen Uç nev'dc cemi-i

ashiib-ı devlete müreccahtır ve tam�mı ehl-i milele fiiik ve fasıldır.
Nev'i evvel; Evv_ela iınıirdt-ı iiliyye ve ebniye-i refia ve medbid ve taat
kerde-i ehl-i iınfin ve tevhid ve emkine-i meni'lerin ve bık§.' ve hayr ve ihsfınları
niyiiz - ı beyfill-ı ta'dddından evfer ve ezyeddir. Bu seldtinin sadakat ve
tatavvuatından ve bu hüsrevdn-ı evreng-i'z u temkininin teberruatından ki, fı1l­
hakika ol eşhds-ı hass-ı semfuliyeden her birisi bu ana degin b u mazmCın-ı sa'iidet­
ilyinin mecmuii-i masdukasıdır ki, 11ve cealnılhüm eiınmeten yehdOne bi-emrinı1 ve
evhaynd ileyhiın fi'le'l-hayrfit ve ikdmets-salati ve itfie'z-zekati v e kiinü lemi
ilbidin" 1 3 4 ve rnemıilik-i Rfun'un ve İs13miyye-i merzbümunun bildd-ı besfta ve
arizında çendan istinbii ve inşa · göstennişlerdir. Mey�enet-i sa1y-ı cemılleri ile biye•
· ve kemiyis ve mesıicid ve ınedarise tebdil ve put-haneleri sava.mi' ve halvet-hiı.ne ve
cevami'-i mecıimi-i muvahhidfuıiye tağyirde ikddm eyleyüb ve dsfir-ı rni'mar-ı sa'yi
mücidddnelerinden s§.kinfın-ı bahr ve berre ol kadar binıi-_ı hayr ve mahall-i neşr-i
tasadduk ibda ve ihya eylemişlerdir ki, bı-hasebi'l-aded ale'l-icınfil piidişiihiin-ı Arab
ve ACem ve kişver-i tran ve Türdn1 ın cümle imdr8tından efzündur.
Beyt
Gulfım-ı himmet dn pddişdheın
Ki hayr u lutf ez behr-i Hüdii kerd
Esas-ı cfıh-ı dn şeh bdd muhkem
Ki kiir-ı hayr bl-rıly-i riya kerd
Ya 'ni
Ol padişahın himmetinin bendesiyim ki; hayr ve lutfu Allah içün eyledi.
Anın cdhının temeli muhkem olsun ki; hayır işini riyasız işledi.
saniyen (Nev'i Sıini); Her kaçan düşmen-i dinden ahz-ı intikam içün
makarr-ı saltanatlarından nchzat nusret-encdma niyet-i hiilis ile ikddın ve a'dfid-ı
esb8.b-ı leşker-i kevı1kib-a'dı1d ve techiz-i esas-ı asker- i melıiik-imdıid ile azın-ı gazd
ve rnücahede içon hareket eyleyeler, ol kadar sarf-ı hazB.in ve emval ve bezl-i atd ve
neval iderler ki. uzernd-i seltltin-ikb81in nice yıllar dahiye-i uzmtllarında ol miktar
infüklan emr-i ınuhd'l görünüyor.

Üçüncü nev1 i: Bu hii.nedö.n-ı fazl ve ihsdnın infök ve irfük ve heddya ve

rnehdsin-i eşffik-ı atdyiisı yemininden kaffe-i ehlu'lliih ve fımme-i havftss- ı ibiidullfıh
daima mahzüz ve heınişe nazar-ı merhametleri ile melhüzlardır. Belki tam.iıni- i
ulemfi-i iilem ve fudalii-i beni fidem gerek zıll-ı serfıdikiit-ı fili iilemlerinde ınesrür ve
gerek etrıif-ı mem.ilik-i Arab ve Acl.."111 'de mezkllrdur. Bunların merhamet ve
rna1delet ve imtinfullarmda rahat ve asude-hatır ve pür-sürllrlardır. Ve bu hılned.in-ı
celiiletin.haşmet ve devletinin deviim-ı hulüdu du'fi ve senil-yı sfıilfln ve 1 durüd-ı hfin
iledir.
Beyt
Ez fin şud hfine-i hurşid ma'mür

13� Onlan buyruğumuz altında insanları doğru yola götün:n önderler-yaptık; İyi işler yapmayı namaz
kılmayı zekat venneyi vahyeıtik. Onlar bize kulluk eden kims�lerdi, Kur'ıin-ı Kerim, Enbiyii 73.

62
 İdris-i Bitlisi/ HEST BiHIŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Ki tarikiin-ı devlet-ni dehed nür

Sehft-yı ebr ezan ılmed cihan-gir
Ki der-i tıfli giyılhi-rfi dehed şir
Ya'ni
Hane-i hurşid anın çün ına'mur oldı ki, devlet tariklerine nür verir
Ve sahiibın sehiisı iinın çün cih8n- gir oldu ki, otcağızlara çocuklukta süt
verir.

Ve çünkü maksüd-ı asli tevdrih-i selatin ve telfik-i a'yiin-ı rüy-i zemin ve

melekat-ı insiininin havddis-i zamfı.neyi bilmeden muradı anların pfi<lişlıhlığının
ahlakıdır. Bieyyi hfil bu selıitin-i müciihidinin ahliik-ı girfünisinin esdmi-i siimisi
zikri vesilesiyle ki melek-i lutf-ı rahmettirler. Ve.her rnuktezfi-yı indinde zikri's­
slılihine tenzifür-rahmeti her biri ınuzhir-i re'fet ve mazhar-ı merharnettirler. Bu
ınecmud-ı meiisir anların mufüharetini gösterdiği hasebiyle ınehbit-ı füyuz-ı
merfilıim-i vücüd ve haktlyık ve ınedni olsa çok değildir. Ve lütf-ı ildhi ve feyz-i na­
mütenahi bu tasnifin letafet ve tedvin ve bu teşrif-i ta'bir-i hikmet dyin olsa seza ve
ol zat-ı İmdsi-sıfatların keliındtına intisiib ve izafet-i ıneyınenetinden bu eşriifın
ahbi1rı ahyiirın eşrafı olsa revıidır. Ve bu kitabın tütbe-i büny8n-ı sıdk ve savıi.bı
bdhir ve zinet-i rüçhilni zii.hir olmasının sebebi her bir maksatta teşebbü.s-i delil-i
şev8hid- İ furkdni ve ferdyid-i ehddis-i Nebeviye ile sair fudald ve·üdebdnın kütüb-i
tesıinifinden en(a' ve eşher ve fü:seh§. ve hutebdnın cümle ' müellefö.t-ı tevfı.dhinden
evzah ve azhar olmağa lıiyıktır. Mutlaka zebdn-ı kalem-i sadiku'l-bey§n bu şiı.hiı.n-ı
kişver-iınftnın medh-i etv.irkırında habayat-ı ebiitıl ve ektizib ve kelimat-ı mahz-ı
reng ve tahyiliit' ve teşbih ile alfıde olmamışdır. Ve ol heşt kitabın hikayelerinde asla
zulüm ve u<lvfina mebni bir hikdyet ve sefk-i- dimıi-i nii-hakk Müslimfuıi müş'ir bir
· rivdyet sahife-i zikir tahr'ir olunmak irtik:db olunmayub ancak bilye sıdk ve savdb ve
mutfıbık-ı slinnet ve kitab ve letfıyif ve emsöl ve 5.sfu--ı hikmet-mediir ve nev§.dir-i
ma'rlrif-i ilmi ve hükmi rivdyet-i ihbilr-ı takribi iledir. Bu şevfihid-i dyat ve ehiidis ve
füvföd-i havrltır-i Rahmiini-i kadim iradından garaz-ı külli ve ınaksad-ı asli oldur ki,
her ne ki bu fakir-i h§.ksiirın hatt-ı hata-nigiiri ile müsewede olmuşdur. Şimdi
pertev-envdr- ı iı.ydt-ı tHi.hi ve ınesfibih-i ehddis-i Mustafavi (sallalldhu aleyhi ve
sellem)den ve bu hüsreviin-ı mesned-i server-i dini ve dünyevi ve pddişdhiin-ı
kişver-i süri ve ma'nevinin ff.lri'ığ-ı asuman-temasından bu perişdn rüzgar ve
tebehkiirın niiıne-i a'ınaliıne erkfün-ı kirfimen kötibin ile resm-i hasenfitü'l-ebr§r üzre
ınerküın ve mestür olmağ ldyık ve akıbet-i mealde bir du'd-i hayr ile mezkfır olmak
mümkün ve müyesser ola. " Vec'alni lisdne sıdkin fi'l-iihirin'' . 135
Bevt
Eğerçi mes btıd nakd-i tu İdris
Be-iksireş resfin ez-ehl- i takdis
Egerçi senin nakdin bakırdır ey İdris
Anı ehl-i takdisin feyzinden kimyaya erişdir

m Sonrakilerin beni güzel şekilde anmalarını sağla, Kur'ı'in-ı Kerim, Şuara, 84.

63
 İdıis-i Bitlisi / HEŞT BiHİŞT / M.Karataş-S.Kava-Y.Baş

KİTAB-I HEŞT-BİHİŞT'DEN KETIBE-İ EVVEL

Bzı ketibe Kitab-ı Sıfatii's-Semdniye'den kayôsıra-i Osmdniyy<i'nin kayser-i

evveli olan Ebii'l-mücdhidin cennet-mekan Sultôn Osmdn (aleyhi 'r-rahmeta ve-'l­
ğufrôn)m ahbdr ve dsdrı zikrindedir. Ve ol ketthe bir tali'a ve iki mukaddime ve on
beş hikdyeti rnüştemildir.
Amma tali'a: bu din-i Müslimfuıi düdmfrrunın saltanat ve hil§.fetinin
biddyet-i nfu-ı zuhuru ve hı1nedan-ı Osmdni büıücundan subh u ikballerinin tulüu
beyflnın<ladır. Ve bu h§.neviidenin silsile-i neseb-i nesibi Ebü'l-beşer Hazreti Adem
(aleyhisseliim)a ve urOk- kerimelerinin enbiyfi- ı kirfun ve ınülük u izdma ittis§.lin
bildirir. Amma rnukaddime-i evvel bu selatfil-i mücfihidin-i izdmın ecdfid-ı büzürg­
vfinnın memdlik-i Rüm'da küffür-ı müşrikin ile kendü ifadetleriyle gelmelerini
beyıin itler. Mukaddime-i sanide Osrnfuı Beg Gıizi'nin cülusu ve rea'yfı ve asa.kirinin
ittifakıyle mesned-i serveride istikrarı ve asrında olan selatin-i İslam ve rnülük-ı
küff§r husüsan ıneın5.lik-i İran ve Tfu5.n'da olan selatınin icmal ÜZre keyfiyet- i ahvali
beyanındadır. Amma hikiiyat-ı mez.küre Sultan Osman Gdzi'nin Cülüsundan evvel .ve
sonra gaza.vat ve vaki' olan muhftreb.itını beyan itler.
Tali'a

Dud-mdn-ı Al-i Osmdn'dan ibtidd-yı zııhıir-ı mir-ı saltanat ve neseb-i

şerife/erinin Hazreti Adem (aleyhisseldm)a degin zikri beydnmdaclır.
Çünki ffi<lıl5.n-ı fün0n-ı tarik-i belağat-güsteri bu eşraf-ı emc§dın tevfık-i
ensiib ve kabail ve tebar ve tahkik-i asl u fer'lerinde sıhhat ve ihbiirı rivayet ve
hik.Uyetde tetebbü'-ı tevarih-i fisdrı kendülere §.det ve şi'ftr eylemişler.dir. Binaenaleyh
evvelen; bu hanedan-ı keriın-i viicibü't-tekrimin silsile-i pişinisini takdim eylemek
müniisib görüldü.
Ma'lürn ola ki; Bu selatin-i izfunın silsile-i devlet ve iclfilleri bir cihetden
asl-ı iili-i enbiya salavatullıihi aleyhim ecına'in hazretlerine müteselsil ve bir
cihetden nihiil-i cfih ve ikballeri gürüh-ı pür-şuküh-ı hüsrevdn ve hdndn- ı Türkistfuı1a
ınuttasıldır.
Beyt
Mübıirek-neseb u femıh-serirend
Be-tali' tiic-dfir u taht- girend

El-kıssa: Ahbfir-ı sahiha ve mıkül-ı sariha ittifakıyla ınübeyyen oldu ki bu

hfinedi'ın-ı şdhinin menşe' ve mebdei cüy-biir-ı kevser-fisfu-ı htlnedtln-ı Nübüvvet
yani Nebiyy-i kerim ibn-i kerllll ishak bin İbrfihim (aleyhisselam)dan ve ol menba'-ı
db-ı hayat ve ser-çeşıne- i sa'ddet ki bu cüy-btlr-ı hildfet ve bu µehr-i Fırat-ı saltanat
andan ınünşa'ibdir ki, İs bin İshak'ın vücüd-ı mes'tldudur ki, server-i mülü.k-i dil­
dvenin ve asl-ı düdmdn-ı hfintln ve haviikin-i Türkistan ve hüsrevtln-ı meşrik zemin-i
memdlik-i Tfırdn'tlır.

64
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Ve rivdyet-i sahih budur ki çünki ve<lia-i Sübhdni ve eıniinet-i Yez<lıini

hanedıin-ı celil-i Hazreti İbrahim Halil (salaviitullıihi alıl nebiyyinii ve aleyh) ber
haseb-i a.yet-i kerime 11 Ve-le-kad ateynii aıe İbnihiıne'l-kit§.be ve'l-hikmete ve
ii.teyn<lhüın mülk en aziınen" 136 ile mübeşşer olmuştur. Bu devlet ve sa' fi.detin <levfiın­
ı bekd-i hükın u hüküıneti ol hazretin züı:riyyetinde muktezii-yı zikr-i mübin 11 ve
yestahlif min ba'diküın mii yeşfiu keınd enşeeküm min zürriyyeti kavmin dherin" 1 3 7
beşareti ile ale't taiıkub ve1 t-teviili pişrcvler idiler. Ldkin ma'nd-yı nübüvvet ve
neş'eti hatime-i Hazreti İsmail'in şıkkında zat-ı enbiyd ve h.item-i asfiya Hazreti
Muhammedi'l-Mustafa (sallal1ahu aleyhi ve sellem)de istik.mal ve ıstiffi buldu ve
saltanat-ı dünyevi ve hükümet-i süd va'de-i hakikat-uslüb-:.ı 11 fe beşşerm1hu ınin verai
İshake Ya'küb" 1 38 ile ki Bcn-i İsrail kavmidir. Anlara ınahslls ve ınensü.b oldı. Ve
tam§.mi-i Enbiya ve mürselin (salaviitullfihi aleyhim ecmain) ve mülük-ı rıiy-i zemın
beşdret - i hakk u yakin "ve cc'ale fiküm enbiyıle \'e ce'alekurn mülüken ve atilküm ma
lem yü'ti ehaden mine'l-alemin" 139 ile cümle-i fif'akda Hazreti İshak'ın sulbünden
ittifakı vii.ki' oldı. Ve ba'zı ulemd katında ınOlük ve haviikin-i Tı1rfin-ı zeıni'n ve
husüsan Hanan- ı Türkistan1ın gerek diydr-ı maşrık ve sdir Arab ve Acem'de ve gerek
Rüm1da cümlesinin nesebleri a'kiib-ı Oğuz Hfini'dendir. Oğuz Hfin ebü'l-ınülük ve
seyyid-i hfindndır. Ve Oğuz Hön'ın nesebi müverrihlerin re1y-i ma'kuli ile iki
mertebe ile İs bin İshak'a varur ve rniın-ı ts lisiin-ı Türkide Kayı Hfin'dır. Ve ba'zı
sikat-ı muverrihillin tetkik ve nakl-i asarından ve ehl-i tahkikin kütüb u ahb.inndan
bu ensftbm menşei bu rivfiyet-i sahihin tıpkıdır. Böyle hikfiyet olunmuştur.' Çünki
nür - ı alcm-efrüz ve kevkeb-i risalet-i giti-firüz ma'siye-i mukbil-i Hazreti İshak·
, (aleyhisseldın)da inbisat bulmuş idi. İttifdkCn bir gün mahcübe-i hıdr-isınet yan'i ol
resıilun zevce-i ınutahharası ve ferzend-i ercümentlerinin ınıider-i mükerremesidir.
Ol mazhar- ı nübüvvetin hibalesinde misıil-i ıneşime-i sipihr-i ınUnlf iki kevkeb-i
pür-tenvir belki mihr u möh-ı cihiin-gir tev'em-i tarik ile bir şikeınde hdmile oldu.
Çünki rahm-ı ındderde iktizdyı rüh - ı hayvdni bOnyat hareket ve ahengi zuhüri
kuvay-ı rühdni alamet,gösterdi. Ol ıniider-i ınihribfin anların hareka.t-ı sekenütlarında
derün-ı rahmında dleın-i ma'niida beynlerinde iiğfiz-ı fitne ve bünydd-ı im1d fehın
eyleyüb bir gün ol ukdenin h allini zevc-i mükerremi Hazreti İshak (aleyhisselama)
istida eyle}'üb demiş ki '1yd Nebiyyallfih zamir-i münlfinizde zdhirdir ki, ben-i Adem
heınişe masdar-ı ezddd ve ınazI:ıar-ı kuvdy-ı salah u fesfiddır ve bu veldda eınr-i Bfiri
ile bu iki nübüvvet nutfesinden bu zaifenin batn-ı kdbiliyyetimc iki alaka tev'em
vfikr" olınuşdur. Lakin hemişe birbirlerin takaddüm ve teahhur ve arz-ı zuhllr-ı
a'yiinda mücadele ve müsıira'i'tt ve ınübdderetten hdli değillerdir. Hiisıl-ı kelam
niza1ları budur ki. hlıı-i feth-i bdb-ı veladette diir-ı dUnyfiya nüZulde ikisi birbirin

ıl6 Oysa İbrahim ailesine Kitab ve hikmet verdik. Onlara büyük hükümranlık bahşettik, Kur'ı'in-ı Kerim,
Nisa, 54.
w Rabbin müstağni ve rahmet sahibidir. Dilerse sizi başka bir milletin SO)Undan getirdiği gibi, sizi yok
eder, dilediğini yerinize getirir. Kur'iin-ı Kerim, Enam 133.
tJı Bu arada, İbrahim'in ayakta duran kansı gülünce, "O'na İshak"ı ardındandan Yakub'u müjdeleriz"
dediler. Kur':'in- ı Kerim, Hud, 71.
139
l\Iusa milletine Ey 1-lilletim ! Alliihın size olan niriıctini anın içinizden peygamberler çıkannış ve sizi
hükümdar yapmıştı. Dünyiilarcla kimseye vermediğini size vermişti. Kur'ıln-ı Kerim, �.faide, 20.

65
 İ<lris-i Bitlisı / HEST BİHİST / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

sebkat etmek isterler her kankısı ken<lü müstakamnda geru kalmağı tahallüfe sa'y ve
zev§.ya-yı derun rahm-ı miiderde tevakkuf mur5.d eylese yakinen bu ma'na
mdderlerinin helakine müncer ve siz peder-i büzürg-vfirlarının bft'is-i tefrika- i hı1tır-ı
enverleri olur.

Bil zale bu ızdırdbdan hulasd-i du'ı1-i isticdbet eserinizi niyaz eylerim ki

bu iki nüsha-i nübüvvet birbirlerinin müziihemetinden iki defa zuhürda bu nahifeye,
azar erişdinneyeler. Hazreti ishak (aleyhisseliım) dahi dest-i tazarru' ve ibtihiili der­
gah-ı hüdı1-yı Müte'fıtıe güşdde v·e rüy-i niydzı dsitilne-i Mucıbü1 d-de'iivdt'a nihiide
ve bu hatardan ·necata ınunac§.at eyleyüb ol muhaddere-i afifenin haldsına ihlds ile
du'R eyledi. Derhal gayret-i tldhi ve infiyet-i nd-mütenahi nemmen yücibü'l-müdtarre
izô de 1ahu ve y·ekşifü1s-sı1' ve yec'alekü� hulefö.e 11 ı ,ıo _ bu ukdenin hall u teshilindc
iındiid eyleyüb es'ad-ı sa'ijdetde ol iki kevkeb-i evc-i nübüvvet ve ahter-i burc-i
sa'§.det müte'iikiben tali' oldular. Amma hin-i tevellüdde ewel Hazreti İs ve derakab
Hazreti Ya'kfıb sı1ret-nümfi-yı zuhfır oldı. Ve Ya'kfıb'a vech-i tesmiye budur dediler.
Ve li-hflzô ts ki, ınenşe-i celadet ve bes8.let idi. Dfir-ı dünyfinm mansıbına tak<l_im
buldı. Ve Hazreti Ya'kfıb'un dil-şikesteliği derkinden mehde-i vüclld ve menşe-i
feyz-:-i vücüdundan beşdret-i bek§.-i ınanevi-i nübüv�·et ve Mısr-ı izzetdell zuhür-i
cernali-yi Yüsufu müjdesi gfış-i cfinına erişdi. Şu hikmetin muktezfisından mansıb-ı
haşmet-i saltanat-ı bükü.met İs'c ve izzet-i nübüvvet-i ebedi sfueti hasebiyle
Ya'kfıb'un dide-i girydnına kısmet oldı. "Ve enne'l-fihirete le hiye'l-hayevan lev kfimj
ya'leınün" 141 .

El-kıssa: Çün Hazreti İshak (aleyhisselam)ın r0zg8r-ı ömrü fibere erib "er­
rahil er-rahil fe-inne's-sefere tavil" 142 sadıisı subh u şıim gfış-zed-i hOşi ol<lı ve dılr-ı
fenddan güzer edeceğini bilib ve fıyfıncn gördü. Vedicl-i ınansıb-ı risalet-i ilahiyeyi
iki halet:.j pür-şeret1erinden birine sipıiriş eylemek rnurdd eyledi. Zira Hazreti
İbrahim (aleyhisseldm) veled-i bi.izürg-var ve erşedi olan İsmail Nebi
(aleyhisseHim)ı Hak Sübh§.nehu ve tealddan n iydz ve kerdınet-i nübüvvetle ser-efr§.z
ve menullik-i Hicaz'da kendüye kaim-makam ta'yin ve Hazreti tshak
(aleyhisselaın)ı memalik-i Şdm'da halife eyledi. Ol dahi sünnct-i İbrdhim
(aleyhisselilm) i.izre evla<lının her birini kendinin hilafetine mahsüs eylemek muriid
eyleyüb eweld ferzend-i evveli olan İs'i huzuruna taleb ve hir h�met- i makbul emr
eyledi ki "men hademe hudime" 143 mukteziisınca ol hizmet-i makbule berekdtından
pedCrinin kabül-i hdtır-ı fütırı ile ser-firaz ve "rızfıu'r-Rabbi fi nzai'l-völidi" 1'1 1
sa'iideti kesbi ile sair feızcndlerinden mümtaz ola emr eyledi ki istilö.-yı za•t:.ı piri ve
nd-tüviini-i ten halinde kuvvet-i aıat ve cevfirih-i beden sukütı vaktinde takviye-i

140 Yoksa darda kalana. kendisine yakardığı zainan karşılık vı;;ren, başındaki sıkınlıyı gider<.-r ve sizi yer
ı
yüzOnün siihibleri yapan mı? Alliih'ın yanında başka bir İlah mı? Kur'lln�ı Kerim, Nemi, 62.
1�1 Asıl hayat Ahiret yudundaki haydltır. Keşki bilselerdi. Kur'aıt�ı Keriıİı, 'Ankebut, 64.
142 Yürüyün yürüyün şüphesiz yol uzundur.
ıu Hizmçt edene hizmet edilir.
u4 Allii.h'ın rızmıı Baba'nın rızasındadır.

66
 İ<lris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

kuv8.y-ı tabii kadar zaruret-i Şer'i elzemdir deyü şefkat-i pederllne ile İs'e buyurdu ki
nefsim pişmiş biryan arzu eyler. İs dahi tahsil-i rıza-yı pederi niyyeti ile sayd u şikar
içün sahr§ya müteveccih oldu. Amma vii.lid ve veledin esnı1-i ınuhfüabatında zevce-i
Ya'küb (aleyhis�eliiın) bu ma'niidan iigiih olub hemserligi ve bayr-hfihlığı hakkını
icr§. ve İs hakkında pederinin h ayır du'Rsı va'dini haber verdi. Ya'küb Nebi dahi
ale'l-fevr rnüsiiade-i tevfik-i Ezeli ile ol hizıne-i İs'e sebkat eyleyib kendü koyun
sürtl.sünden bir semiz oğlak tutub boğazlayub biryan ve acele vdlid-i bilzürg-v§rının
huzuruna ihzfır ve sayd-ı hatırı peder-i büzürg-var ve teveccühü hayr du'dya
musara' at He faiz
Beyi
Ez-kıssa-i Sik.ender u tlb-ı hayat-ı Hızr
Ma'lurn şud ki rüzl-i kes kes nemi hored
Ya 'ni
Hızır'a nasib olan db-ı hayiitı ile İskender kıssasından m a' lum oldu ki kimse
kiıusel}in rızkını yemez.

Hazreti İshak (aleyhisseliim) füem-i ma'niida "ve min verfö İshfik'e

Ya'kiıb" 1 '15 iiyet-i kerimesi mazmünundan tertib-i rütbe-i nübüvveti muhakkak bildi.
Ld cerem, bu ma'niiyı izhiir eyledi ki, da'vet-i mev'fidun isti�ıibet-i bd­
icıibeti çünki Ya<küb'un nasibi idi. İs'e i'liim-ı sebkat bi-faide göründü. "El-abdu
yüdebbiru valldhu yukaddiru" 146 andan sonra dest-i du'ii ve keff-i iciibet muktezfi-yı
fiyine-i alem-nümıi gibi tal'at-i ınaksllda mukabil ve Hazreti izzet azzet kelimetuhuya
böyle fığılz eyledi ki; İlöht bi-niyüzlık ve istiğnfın hakkı çün ve kemal ve azamet ve
kibriydn hakkı çün bu .vedi'a-i nübüvveti ki, bana ihsiin eylemiş idin. Şimdi kendü
sıdk ve adlinle ol gevher-i giriin-mıiye-i nübüvveti halef-i halife-i sadlkiın ,olan
Ya'kllb1a nasib eyle. Ve enbiya ve hukemii ve hokkamı anın a'kiibında bfiki eyle.
Beyi
Tu bd-çendfin indyethii ki ddri
Za'ifan-rii kücfi zayi' gü.zfıri
Tu yi k'ez fi'l-i mii fazl-ı tu bişest
Eger lutfı koni ber-ciiy.-ı h işest
Ya 'ni
Sen ki bu kadar indyetler sdhibisin Sen hiişii ki zaitleri zayi edesin.Öyle
Rabbü'l-aleminsin ki; fazl ve keremin bizim fiilim izden ziyddedir.

Eger bize lutf edersen vaktidir; çün Hazreti İshak (aleyhisseliiın)'ın bu

du"iisının muktezası meşiyyet - i ezeliyet ile temşiyct-pezir ve leme'at-ı iciibet-aydtı
pertev-endü.z-ı mir'at-ı zamir-i ınünlfi oldı. İs ki, biizll-yi şecıi'atla sayd efkenlik
eyleyüb geldi, amma asıl şikiir-ı maksiıdı biraderi oldı. İs dahi bir yabani koyunu
sayd ve biryan eyleyüb peder-i ali-güherinin huzfuuna getürüb du1ii-yı ma'hfidı
iltimas, eyledi. Hazreti İshak dahi ts'in teskin-i hatırı ve cebr-i kesr-i kalbi içün
1
�' . .. Anlından Yakub"u müjdeleriz. Kur'iin-ı Kerim, Hud, 71.
u6 Kul tedbir alır, Afüıh takdir eder.

67
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BIHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

kabiliyet-i cibilli ve isti'ddd-ı ezeliyesini mülahaza buyurub dest-i du'dyı <ler-gdh- ı

Kiidiyyü'l-hiicilt'a bu vecihle güşiid ve böyle du'a ve müniicaiit eyledi ki; Ey
Kayyüm-ı bi-zeviil ve Pii<lişfih-ı zülcelal ! kereın-i bi nihiiyet ve indyet-i b i ­
ğdyetinden ümid varım ki heınişe izzet-i sü.ri ve hikmet-i suveriyyi kıyılm-ı sa'at ve
sa0 at-1 kıyiiınete degin evlad- ı İs'de kdiın ve ınüsteddm eylesin. Çünkü bu du'5. dahi
karln-i isticdbet oldı Amma İs sa'ıidet-i nübüvvet ve devlet-i ebediden mahrum olup
dil-gir ve hazin olduğu ecilden şikem-i ınii.derde olan ınadde-i nizd1 hareket ve
müceddeden müteharrik olub ol hışm ve gadab esnasında birdderi Ya'kfıb'un kanını
hake dökmeğe yemin-i muğalL1za eyledi. Ol esnada Hazreti İshak (aleyhisseliiın)
da'vet-i hakk-ı emr "ircı'i ile Rabbiki r§.diyeten rnardıyyeh" 1 17 ile icabet eyledi. ts
dahi peder-i rnükerremi rıhletinden sonra evlad ve etbfü ve kabile ve eşbiiını alub ve
biraderi Ya'kfıb'dan ayrılub ciinib-i diyfır-ı garba nehzat ve Berber ta'bir olunur bir
mahalle varub anda mesken ve mevtın ihtiyar ve bir hısn-ı refi' ve hisıir-ı meni'
bünyad eyleyib tarh endaz-ı sukfin oldı. Ba'dehu Hazreti Ya'kılb (aleyhisseliim) dahi
teınfune-i evlad-ı kirfirn ve tevdbi' ve akvam ile diyar-ı Ken'an'a ikdam ve anda
makam tutub can ve dili rahat ve firaın eyledi. Çünki 1s, Ya'küb Nebi'nin Ken'an'da
sukunetine vfikıf ve müteallikatının ol diyardan duhül ve hurücuna firif oldı,
muktezfi-yı ğayz-ı kadim-nihiid \'e adavet-i m.8.der-zddı zuh0r eyleyüb diydr-ı
Ken'an'ın tdife-i tüccfir ve sair dyen<le ve revendesine izriir ve ta'arruzuna bir
mertebe ısriir eyledi ki, anl�rın kat'ı tariklerinden ndşi Ken'an halkının riih-ı fimed
şodini ın'aktu' eyleyüb merdüın-fizfirlığ-ı dgfiz eylediler. Ol istimrdr-ı adfivet evkfidı ve
zıddıyet- i münı1föt hB.ldtında evi.ad ve emcıid ve ahldf-ı nübüvvet nijiid- ı Ya'kü.b
mertebeyi akl-ı kfimil ve ri.Übe-i bülüğa vfisıl oldular. Pe<ler-i büzilrg-viirlarından
isticiize eylediler ki çünki mazın ürH hadis "ammü'l-mer'i sınvu ebihi" 148 sahihtlir.
Ve ülfet ve zülfet a'm<l.ma işareti sarihtir. Bir kere amcamız ile sıla-i rahme ikdfiın ve
silsile-i mihribfinlıklannı kendü kurribet asli karabeti ile harekete getürüb "sılü1 l­
erhiime ve sılatü'l-erhiiın i tezidü fi'l-uınri" 1 �9 emri ile bu mcleke-i hamide ve şive-i
pesendiden din ve dünyamız bcrhu<lfirlığına nail olalım. Hazreti Ya'küb
(aleyhisselam) dahi ibtidö.-yı halde her ne - ınd-cerfi ki beynlerinde vfiki olmuş idi
cümlesini evlad-ı kir.imına a'ydn ve her bir b8bda bir gfrne misal beyan �yledi ki,
şimdi ağrdz-ı nefsani- ve garaz-ı şeytdni kurb-i karabeti bu mertebeye residc ve kı:ir-ı
bu'd-ı muhaceret bir müd<letdir ki hus0met ve peykfıneliğe b;i'is olmuştur.
Rubd 'i
Gerd iiınede b0dlrn-i dil eymen zi-gezend
Çün ikd-i güher-i biraderdn rfızi çend
Çeşm-i hase d - i zaındne bcr-ma nigerist
Her dane be-kı1şe-i cihdni efgend

Birkaç birfıderler birkaç gün ıkd-i güher gibi bir yere cem' olub gönlürnüZ
cefadan emin idi. Amma zamdne hased göz0yle bakdı. Her danemizi cihfinın bir

m Sen-Allah .tan Allah da senden razı olarak Rabbi'ne dön. Kur'ıin-ı Kerinı, Fecr, 28.
u3 Kişinin amcası babası yerindedir.
ı .ı9 Akrabalannızı ziyaret ediniz. Akrabaları ziyaret ömıil uzatır.

68
 İdris-i Aitlisı / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

köşesine bırakdı deyu ol hüş-men<l.in cümleyi ahvale icmdl ve tafsil üzre vukfıf-ı
tahsil tarika-i müsfrleınet ve kfinlm-ı müldyemet ile her teklifin tahmiline tahammül
ve rişte-i kdl u kili müldzemet-i ınül.iyemete çeküb vekdyi'-i güzeşteden i'r§z ve
şen5.yi'-i miiziyeden iğmfızı maslahat gördüler. Tekrar ol evlftd-ı vald-teb3r peder-i
bilzürg-vıirlarından bir defa dahi rica ve niydz eylediler ki, çünki derünumuzda
amın-i übüvvet-makamıınızın rneddr-ı şevk ve ğardını gdlib oldı. Yakinimizdir ki bu
nfüre-i muhabbet amınlınizin dahi kalbinde mUcib-i işti'lll ve ülfet ola ve yünm-i
musfillebet ve hüsn-i mücdveret ilkii-i Suihı kanünü'l-iltiyfun Uzre tarh ve m.1-'
beynimizde ibkd-yı ahkftm-ı şevk ve gardrna mebni olmak mümkün olub bu
miıhdceretden sonra dfır-ı dünyanın birkaç gün hayatı ve ömr-i bi-bekanın seriü's­
seyr evk§.tını muhabbet ve ülfet ile geçünnek şiiyeste-i h3Ile<lıin-ı Nübüvvet ve lilyık­
ı fütüvvet ve mürüvvetdir.
ı\ılısra '
Dünya ne meta'ist ki erzed be-niza'i
Ya 'ni
Dünya öyle bir kumaş degil ki anınçün niza oluna.

Çünki; bu şevk-engız hikayet Hazreti Ya'kilb Nebi (aleyhisseliim)ın hıitır-ı

rnuhabbet-dmizine sirftyet eyledi. Hadi's-i şerif-i Nebeviyye ını1cibince ki 11bellı1
erhıimekuın bi's-selı:iın n 150dır. Sahife-i zamlfinde irtisfun-pez'ir olub evlii.d-t kiriiin ve
ferzendfin-ı girii.rnilerini amın-i kerimlerinin hizmetine teveccüh ve ruhsat buyumb
haklarında bir du'ii-i hayr eyledi ki hu müldyemet ve ülfet-i ırki ve madde-i hOn­
genu müsalernet-i amnıilerinden dahi hirii.<lcri hakkında harekete gelmek İcab
eyleye. Anlar dahi a'dftd-ı eshiih-ı sefer ve tekınil-i eslih§.-i kcr u fer ile ol şfih­
süviirfin-ı hurşid-manzar ve dil-ıiveriin-ı şir-dil u gazanfer- ciger amucalarının kurb-i
diydnna güZer ve bir menzile erişdiler. Ve ınüddet- i ınedideden beru ve ol rneriihilin
rah-ı fimed-i ştldı munkatı' olmuş idi. Ol dram-gıihın hdris-i sipfih ve rdsı<l-ı rdhına
<lüçiir oldılar. Anlar dahi bunların hare�fü-ı edebtine ve şekl ve şenııiil-i
ınerğllbfinelcri ınüldhaziisından ibret ve çeşm-i dikkatleri hırasdn olub ganı-güsfir-ı
şefik gibi bu mihnet ve iltiydm <liyfırmdan vurüd edenlere bünyii<l-hitŞb ve aheng­
ıztırdb etdiler ki sizler kiıulcrsiz \'e ne yerden gelürsÜZ \'e niçün bu ıuenzil-i hatara
böyle bi-bdk ve dilir ubllr ve merdüın-i b i -g§ne ve şCrir rnfi-beyninde ne gllne huzür
edersiz. Bu kadar reh-revler bu reh-güZerde esir-i tiğ-i helak olmuş_lardır ve çok
dilaverler b u memerr-i zararlarda bu günlh-i bi' -hiikdan beraber-i hdk olmuşlardır.
Hemdn eyüsi blldur ki tazeliginize ve ferzaneliginize bu hayfa reva gönniyesiz ve
ıtarik-i müstakiın-i sclim-i "el-avdu ahmedu" 151 ile dmil ve hu varta-i dfet ve indddan
canınızı selamete sa'y ile acil olasız. Ba'dehu bu üns u sohbel tiilibleri ve rdh­
arzurnendi ve gurbet rfiğiblerinin diir u diydrından gütl u şuni'd-i vafire ve
hallerinden sual-i nıütekiisire eylediler.

ı!o Seliimla akrnbalı�ınızı belli edin.

m Geri dönme övülmüştür.

69
 İdris-i Bitlisi / HEST BiHİST / M.Karataş-S.Kaya- Y.Baş

Netice; muktczd-yı hal ve salah vakte göre ve akıl ve tedbtr yüzünden böyle
takrir eylediler ki bizim cümlemiz mukaddema İs'in _bendeleri itlik. Lakin hadftset-i
sinnirnizden naşi bilmezlik ile nefsimize tabi olub bu h§neddndan firfin ihtiydr
eylemiş idik. Hö.13 cünnümüze nfidiın ve gelüb taksirfit-ı özrümüz ile bu rlsitfıneye
mülazım olmak isterüz.
Beyi
Çerağ-ı ınfi şeved zlll-hfuıe-i pür-mir
Ser-i mfi zi-fısitdn me kon dfu
Ya 'ni
Bizim şem'iıniz bu hfuıeden münevver olur. Bizim başımızı bu asitiineden
dür eyleme

Çünki bu cevab-ı mihr-englZ reside-i seın'-i İs ve bu haber-i milınet-dmiz

zamır-ı münirinde anların üns u sohbetini tahsis ve şehr-i vücüdunda bünyfid-ı
muhabbet-tarsisine bfi'is oldı. Ol cevdn-merdleri merhamet ve at:üfet-i pederıine ve
mülfüefet-i ülf�t-i şefkattine ile yanına da'vet eyleyüb ğurre-i ceblil-i hurşid.­
ılyinlerinde nı1r-ı tabfin-ı p§kize-gevhcr ve pertev-1 kevkeb-i rahşan-ı burc-ı
Peygamberi müş4hede buyurub dedi ki "sizler gerçi ki kendünilzi benim
bendeliğime nisbet eylediniz. Amma ben sizi silsile-i evlddnna ittisal ve silk-i
iy�1lime idhdl ile kabül eyledim. Şimdi . sizler dahi lisfin-ı sıdk u beyan ile nesebinizi
ve bu vaz'ı irtikfib eyledüginizi iş'ar edin ki " ittekü. ferasete'l-mü'mini fe innehu
yanzum bi I}Ürillfihi te§ld" 152 hadis-i şerifi tıbkınca za�-ı galibim budur ki; sizlef
biraderim Ya'küb'un neslindtmsiz ve bizim hfuıedfuı-ı kadiınimize ıncnsublarsiz.
Zira bu furüğ-i ınanzar ancak anın gibi pederin furü.' ve . a'kfrbından zuhllr etmek
53
mümkündür. Ve crbiib-ı basiret katında ıızannü1l-mü1 ınini kehiı.netün" 1
muktezasınca hasebi inkar etmek gayr-i mutasavver<lir. Ol dilirfin dahi silsile-i
karabeti tahrik ve beyfi.n eyledikden sonra rfibıta-i ınuvfıncset vfi.sıl-ı maksü.dun
sıhhatini izhfır eyleyüb ded.iler ki bizim matlab-ı a'la ve ıİlersad-ı aksanuz te'lif-i
havatır ve celb-i kulü.b ve zarnfi.yirdir ki ba'de1l-yevrn pederimizin birılder-i şefikiniz
.olan Ya'kü.b Nebi hakkında şikak ve ımıhalefı_::ti terk buyurub mukaddem§ vfiki' olan
tarik-i ınünaza'at ve hildfdan ınübfideretc müsaraat eyleyesiz . .Zira hfrnediin-ı
enbiyd1da ri'fiyet-i icrfi-yı kiinıln-ı sıdk ve safa.dan gayri münllsib ve layık degildir.
Şim<len geru ve tevekku' ve me'mıllumuz budur ki mit-beynimizde veziiyif-i fıtned­
şüd selam ve kelam ve letrlyif-i devihn-ı i'tildfve iltiyfün iltizfirn oluna.
Beyt
Çı üftad ki mihr ez-ma büridi
Kudamin mihribdn ber- mii gOzi<li
Ya 'ni
Ne vdki' oldu ki muhabbeti bizden kesdin. Aceb kangı ınihribiinı bize tercih
eyledin dediler.

ı�ı Mü'minin forast:tinden sakınınız. Çünki o Alliih'ın nuruyla bakar.

ın �lü'min zannı kehanettir.

70
 t<lris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kava-Y.Baş

ts dahi bu cevab-ı bd-savftbdan ziyd<le müte'essir ve elem ve hicran

tezekküründen mütezaccir olub tamılm-ı muhabbetle ol ciğer-gfışeleri can-ı azizi
gibi_ der-kenar ve ricfilarıhı vdridiit-ı gaybiyye gibi hüsn-i kabül ile bedi görüb dedi .
ki elhak ben dahi hasret-i diddrdan ziyftdesiyle gam-gin u zdrem. Amma ne çdre,
birdderimin kanını elim ile h§.ke dökmeğe ağzımdan yemin-i galiz sddır olmuşdur.
Şimdi bu yemini bozmanın tedbirinde hayranım deyu cevö.b verdikde ol cevdn­
merddn-ı hüşrnendiin bunun gibi yeminin hall-i müşkili bizim katımİz<la 3.sdndır. Ve
bu hubsun tedbir ve deri Şer'an ve aklen kudret-i imkandadır. Hemdn pederimizin
bedeninden bir damarını bir neşter ile mecrüh ve kanı yere dökersiz. Ama anlar
kanını birbiri ile karıştınrsız ki esna-yı sohbetde güzeşte hik:iyetden ve şükür u
�ikdyetden asla müZtlkere etmezsiz dediler. Çünki bu tedbir-i dil-pezir muviifık-ı
takdir idi. Heman İs bir kdınil-i vesik ve akıl-ı şefiki risalet tariki ile biraderi Ya'kllb
Nebi (aleyhisseldm)a ta'yin ve harekat ve vdkı'iit-ı giiZeşte istiğfar ve i'tizdr ile
yailma da'vet ve rnul.ikdt-ı lik:i-i meserret-iktiza.ya terğib-i müşfikö.ne ile arz-ı
muhabbet eyledi.
Beyt
Eger ri'ışen seved çeşmem be-ri'ıy-ı fileın-finlyet
Be-cfiy-ı merdüm-i çcşmem kunem der-dideha cii.yet 1 5 1

Hazreti Ya'kı1b (aleyhisseldm) dahi cmr-i merğüb-i "iz§ du'itüm fe

ecibü." 155 mazmünı üzre icdbet da'vet-i da'vet ve tamfimen kaba.il ve aşfiyiri ile nakl
buyurdılar. İs dahi meri'i.siın-i istikb§l ve tazim ve iclali takdim ile esbıib-ı
muvdfakfit-ı ve dfide mütevafık-ı mukaddeınat-ı tesö.duk ve ittihdd ile müteldhik olub
zülal-i ser-çeşıne-i ınuhabbet-i zfı.tiye vesh-i keder-i zfttü'l-beyn ve dlG.de-gl hıitır-ı
ğubfir-ı adfivet cfinibinden tathir \;e reng-i safa vefaya tebdıl ve tağyir eylediler. Ve
Pu şive-i muhabbet sebebi ile az ·müddetde birbirleriyle ittifiik ve hem-rfihlık
yolunda gayri bir tarika zfihib olmadıklarından ülfet ve ittifakları beiekiitıyla günden
güne badem u haşeınleri mütedı.1if ve mütezfiyid oluh bu vecihle ol menzillerde
devdbb ve rneviişilerinin kesb u ıneiişi müte'assir olmağla iktisdb-ı ma'iiş içün İs
birdderi ile müşii.vere eyledi ki çün.k� peder-i bUzürg-viirıınızın du'fi-i hayrı bizim
hakkımızda müstecab ve iisfir-ı teveccüh-i ha.tın sebebiyle kesret - i evliid ve ahfö<l-ı
neciibet-nihfrd zuhı1r eyledi. Ve ba'de'l-ycvm dahi olur. Yakinen bilürilz ki bu
nübüvvet haletleri her ne diyfirda rı1y-i ikbal ile müteveccih olunurlarsa cümlesini
hayta-i teshir ve kabza-i tedbire getütürler.
Beyt
Ümi<lem çünan şüd be-niriı-yı baht
Ki bi-sitiinem ez düşmemin tiic u taht
Aduv tacdar u merfr tiğ hest
Çu tiğem bO.d tdc iireın be-dest
Ya 'ni

uı Eğer senin eihiinı süsleyen yilzilnle gözüm aydınlanırsa gözümün gözbebeklerinde gözlerine (suna) bir
yer yapayım.
m Davet ettiğinizde iciibet ederim.

71 ·
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BlHlST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

Kuvvet-i baht ile ümidim budur ki <lüşmen-i dinden tiic ve tahtını alayım.
Zira eger aduvv t.icdiir ise benim dahi kılıcım var, çünki Rabbü'l-dlemln beni kılıca
mfilik eyledi tfic ve tahtına mdlik olumm.

Pes imdi mündsib olan budur ki memfilik-i Şirnfili ve Türkistan ki

memleket-i vfisi'adır ve ına'işetinin kesbi fisfindır. Ve·, hayvanfitm rızkı biliid-ı
rnezkfuenin sahrdlarında vefret ve kesret 07..redir. Pes ol semte teveccüh ve nehzat
mümisibdir.
Beyi
Der in sahra kesi k'ü cdy-glfest
Z i -muşt-i hfik u iibeş nd-güzirest
Ya 'ni
Ol sahrfi<la bir kimse ki c�ygir ola; Anın db ve hfikinden müstağnidir

Ol istişfire<len sonra lllem-i ku<lsden er:ıbiydya münfisib istihare ve bu tedbiri

ba'zı ehibbii ve esdikıiya takrir eylediler. Hazreti Ya'küb (aleyhisseliim) dahi işilret-i
gaybi vwüdundan sonra ol tedbir-i dil-pezire muv§.fökat ve ol meşveretin temkinine
mutfiba'dt ile tarik-i ınüstekime muriifakat buyurdı. 1s dahi cümle-i evldd ve etbd'ı ile
biliid-ı şiıniil tarafına sür'at ve anda zahınet-endfiz-ı ikamet olub mürür-ı eyyam ile
tohum-i nihdl-i tev11lüd ve tendsüli niy-i zeminde münteşir ve yevmen fe yevmen
şecere-i tayyibc-i sa'iidetinin şdh ve bergi sidretü'l-müntehdya müntehi ve vdlid-i
ıniicidinin du'd-yı icöbet-intiıniisı muktezdsınca ol viliiyetin scrverlik ve d11ralığı
kendüye ve evlfi.d ve ahfadına müsellem oldı.
Beyi
Çu ferruh büd rüz bfündiid
Heme r9zra niki fiyed beyiid

Çünki bir günün siihibi mübarek ola bütün gün hdtıra eylik gelür. Ve ba'zı
ehl-i tarih katında Kayı Hdn lisdn-ı Türkistdn üzre İs demekdir. "El uhdctü ale'r­
r§vi" 1 56. ba'zı müverrihlerin kavline göre Yafes bin Nuh Nebi (aleyhisselaffi)ın
ahfadından yani oğl-ı oğullarındandır ki tufandan mukaddem Hazreti Sam ve Ham
ve Yafes ve Yam namında dört oğul var idi. Yam, zuhür-ı tufanda "kiile seiivi ita
cebelin ya'simuni ınine'l-möi, kale ıa 'asime'l-yevm min emrillfihi illii men rahime,
ve hale beynehume'l-ıncvcu ve kiinc mine'l-muğrekin'' 1 57 nass-ı kerimi tıbkınca oldı.
Ve Saın'ı iklim-i nibi' ve sdlis vustuna ki, rub'-ı ıneskündur iındret içün mukarrer
eyledi. Ve Hmn'ı ki aslında siyfih-çerde idi. Biliid-ı Sudan'ın ve Hindistiin'ın
imaretine ta'yin buyur<lı. Ve Yafes'i bilfid-ı maşrık ve şimale irsal eyledi. Ve ahfi.li-i
Türkistan ve Rüm cümle Yafes neslindendir. Ve bu rivayet ıneşhürdur. Amma
muhassal-ı hik.iyet ve netice-i rivfiyct oldı.µ' ki, iki vecihle tetebbü'-i kütüb ve ahbdr

ıı6 1les 'uliyet rivdyet eden üzerinedir.

157
Oğlu: " Dağa sığınırım, heni sudan kurtarır'' deyince Nuh bugün Allfıh'ın buyruğundan -Onun
acıdıkları dışında- kurtulacak yoktur" dedi. Aralarına dalga girdi. Oğlu da boğulanlara karıştı. Kur'ıiıı- ı
Kerim. Hud, 43.

72
 .
l<lris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞ 'I / M.Karatas-S.Kava-Y.Baş

ve mutala'a-i tevfu-ilı-i ıisfirdan mukarrer ve muhakkak oldı. Ecddd-ı izıim-ı v8.sıl-ı

Cennet-makam olan Ebü1l-ınücfıhidin Osıniin Beg'in menşe-i mevlid ve makam ve
mebdei şi'b-i aşılyir-i akvfunı Türkistan u Tfudn-zeınin idi. Ve anların silsilesi bu
rivdyetin zeytinde ayan olunur ki Oğuz Hfin'a ve Kay'ı Hlın'a müntehidir. Ma'lüm
ola ki Sultan' Mahmfıd Guznevi'nin zaındnında çün ki Selçükiyiin Türkistan'<lan
geçüb ve iib-ı ,Emeviyye'den geçüb İnin-zeminine iizim oldılar. Al-i Selçük'un
kütüb-i teviiriliinde mufassal ve meşrfıh yazıldığı üzre bir illet sebebiyle evvela
mernleket-i Horasıin1a azimet ,;e tayy-i mendzil ile teveccüh ve hareketlerinden- bir
kaç niim-diir kabile idiler ki, biri kabilc-i Kayı Hfın ve cümlenin sipahsiilfirı ve
Hiincdfuı-ı Al-i Osmiin'ın ced<l-i btizürg-viirı idi. Ve bu kabilden kabiiil-i Etriik ol
zamandan benı memfilik-i Arab ve Aceın'de katı çok teınekkün ve tavattun etmişler
idi. Ve Al-i Selçük1un kuvvet ve saltanatını vaktinde cümle a'viin ve ensarı ol
kabileler olmağla Selçukıyiin anları ına'an götünnüşlerdi: Vakta ki Al-i Selçük'un
İran zemin husO.san Memleket-i Horasan ve Azerbfiycfin saltanatları inkıraza &ğaz
eyledi. Kütob-i tevarıhde ınestür olduğu üzre devletlerinin evl:lhirinde umfır - ı
saltanat hizmet-kdrlannda ve kölelerinde karar-dftde ve mdnende-i selatin ve
iitp.begiin her biri Irak ve Azerbfiycdn'dan ve memfilik-i Şdm ve Diyiirbekir'de temkin
ve istiklal bul<lılar. Ve selatin-i Selçükiye'den bir fırka ki hudü.d-ı Şiım ve Rüm'<la
evvela selatin-i izfün-ı Selçukiye'ye mutfiba'dt ile inkıda-i müddet ve intikiıl-i
devletlerinden sonra tavdif- i mühik-i mezküreye tıibi' ve müstakillen taklid-i saltanat
etdirdiler. Ve Memleket-i Acem'in ekserinde Harzemiler müstakil idiler. Bir vakte
dek ki Devlet-i· Cengiz Hiini'nin zuhürı sebebiyle Memiilik-i İrı1n ve Tll.r§n'm taınfim­
ı mülükunun devletleri mütezelzil ve öir kaç sene memleket-i Accm 1c müstevli
oldukları hasebiyle meınfilik-i İran tamfimen tavaif-i mülüke müntt:kil oldı. Ol
vakitde kabdil-i Türkistiini bckiiyii-yı Sclaçike idiler. Ekser AzerbdycUn ve hu<lüd-ı
Enneniyye-i Suğra ve Kubra ki aşdir ve kabl1ile münüsib yaylak ve kışlakları viifirdir
anda ariiın eylediler. E z -an-cümle Kayı Ht1n1ın kabilesi dahi Emıeniyye
memleketinin diirü'l-ınülki olan Ahlat nevdhisinde yaylayub kışlam ağa başlayub
Cengiziyiin ve Hare7Jniyfın'ın fitne ve fes§d ve §şılb ve kavgasından ol nevrlhidc
eınn ve eındn Qzre oldılar. Amma ol vakitte ddrü'l-ınülk-i Ahlat'da Melik Balaban ve
Melik Eşref ki Ermen demekle ma'n1t1ardır. Anlar ve viili ve hakimleri kab'ile-i
mezkılrenin hüsün ve siret, ve insaf ve addlet ile ınevsılf olduklarını daima her
mahalde ınedh ve tezkir eylerler idi. Amma Sultan Celrlleddin - i Harzemşah
MenıJeket-i Acem'de sadakat-i Cengi7Jyfin' dan hemlşc mrıtereddid ve pcrişfin olub
bir müddet bir şehre ve bir zamdn bir beldeye · azimet ve Cengiziydn'ın leşker-i
derytl-ınisii.li havfındcn livd-i saltanatını furtunaya tutulnluş gemi yelkenine dönüb
bir yerde rahat edemez idi. /\ınına yine aba ve ecdadının ii<let-i zamanı ü7..re
. meınfüik-i İrı:in'ı tamfrrnen kendüye itaatinde sanub keınal-i tehevvür ve dilfiverliği
sebebiyle dest-i taına'ını damen-i hüküınetinden dfir ve nfim-0.s-ı saltanatını ıneksılr
itmemekle Şdh-ı Ernıen olan Melik Eşref dahi anın rnahkfııniyetinden eba ve kendü
kuvvet ve şevketine i'tiınfidı cihetiyle i'riiz eyledi. Ol zamanda Sultiin Alae<ldin-i
Selçfikl Rüm'da pôdişdh idi. Melik EŞret'i tarika-i ihlas ve kurbet-i ihtisiis ile hakk-ı
civdra riayet ve himdyet sa'dedinde oldı. Sultan Celaleddin HarLemş§h dahi vufılr-ı

73
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kava-Y.Baş

g'ayret ve cemiyet-ı şci.hane ile Azerbö.ycfin'dan dil-iiverii.ne nehzat ve şehr-i Ahlat'ın

muhasarasına sür'at . eyledi. Ve Ahlat. ol vakitte bir muazzam ve mamur şehir idi.
Dört beş ay miktarı muhasara ve iikıbet teshir ve öyle bir bel<le-i ceruıet-ıuistll ptly­
miil-i asiikir-i barb ve kıtal olub Melik Eşref ol vakitte dışarda bulurunağla firar ve
Sultı.tn Alaeddin Keykubad'a iltica ve ol dahi himayct ve ri' ayeti kemlll-i mertebe
becd gördüğü biidi ve encfün-ı kdr-ı Aldetldin Harzemşıih ile husüınete mübddi ve
beynlerinde mukatele ve mukabeleye müeddi olub Celaleddin keriıiil-i celadet ve
celal ile meşhllr iken bi-eınrillfıhi te'iıla Alaeddin1in darb ve harbine takat
getünneyüb münheziınen ve münkesiren Azerbi'tyc§n tarafına sür 'at eyledi. Bu
kazayadan sonra Enneniyye-i , Suğra'da fitne ve festl<l zuhUr ve kabiiyil-i Kayı Htlni
ki nevdhi-i Ahlat1da tavattun etınişlerdi bu tarika zdhib ol<lılar ki bize bir mesken-i
me'men te<ldrüki elzetn<lir. Zira Sultan Celale<ldfu Azerb5.ycfuı'da Cengiziyiln'ın
vüsül-ı leşkeriyle münhezim ve makhür oldı. Ol yağma-geriinın havfından gerek
re'fiyfı ve gerek askeri taifesinden bir ferde cily-ı rahat kalmadı. Ve her tarafın tahrib
ve tahrif. ine tasaddi etmedcdirler deyu müşdvcre ve ol vakitte · Rürn Piidişfihı olan
Alaeddin Keykubftd1ın· wnür-ı mülk ve devleti kern3.l-i adci.let-güsterlik ve
meymenet-i <lin-perverliginden nti.şi gayet muntazam ve şive-i merhameti rneşhür-i
afak ve her vecihle ben-i nev'-i insanın ale'l-ıtlak melıiz ve melccd idi.
Beyt
Çı hoş zin cihan guy-i devlet rubüd
Ki der-bend-i asfiyiş-i halk büd
Büzürgl k'ezü niim-ı niku ne-rnAnd
Tuvan goft bıi-ehl-i dil k'ü ne-mıind
Ya 'ni
Ne gÜZeldir bu dünyfidan eylik, topunu kopannak ve ne hoşdur halkın r ahatı
fikrinde olmak. Zira bir ddemin ki kendüden sonr a eyü ndmı kalmaya; ol iıdem
kalmadı derneğe seziidır.
Ve ol vakitte Ebü'l-mücöhidin Osman Gfizi Beg'in cedd-i büzürg-van olan
Süleymanştlh bin Kaya Alb ki Kayı Htln'ın kabilesinin Sipahsalörı idi. Bir müddet
Ahlat tevdbiinde Enneniyye pddişfilılarının etbd'ı ve eşbfi.'ına imddd Ve müsd'adet
ile mazhar-ı ayn-ı in'firn ve imi.yat ve manzfu-ı nazar-ı ikrıim ve iltifat olub ecel-i
ınukadderinin vakti hulül ve menzil-i bi-sebat-ı dünyadan nişimen-gfilı-ı bekdyfı
vüsül buldı. Ve ol gazanfer pişe-zfır-ı g8z8.nın dört aded ferzend-i ercüınendi ve
devlet-mendi kaldı ki her biri meyddn-ı ma'rekenin dilaveri ve kQh-siir-ı kclr-zfüın
şir-i neri idiler. Biri Sungur Tekin ve biri Gilntoğdi ve biri Ertuğrul ve biri dahi
Dindar ve babaları Süleymanşöh'ın vefatından sonra a.şair ve kaba.ilden her bir
cema'at anların birini serdar ihtiyar eylediler. Amma Dündar .ile Ertuğrul'un
beyninde ıneveddet-i birddcri efzü.n ve Sungur Tekin ile Güntoğdı'nm dahi
birbirlerine muhabbeti hadden birim idi. Amma Ertuğrul gayet akıl ve dkıbet­
endişlik ile sair biriiderlerinden milmtfız ve şeca'iit ve bahadırlıkda tamfün-ı kabfiilin
ser-efriizı olınağla pederlerinin mesken-i lll()'lllfunda asıikir-1 Ccngizi'nin
tağallübünden fitne ve fes5.d mütemfidi olduğundan selfi.li'n-i etrdf ve mülUk-i Arab
ve Acem'in tezel�l-i htlneddnların yakinen tahkik ve tevJ.rüd-i leşker-i mezkfıreden

74
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT/ M.Karataş-S.Kaya -Y.Baş

kendü kabiiyilinin dahi bi-eyyi halin mütezamr olacağını müldhaza ve tedkik ve

kavın ve kabile ve evlad ve etbd'ıyla varub hudfıd-ı Rürn'da Sultan Alaeddin
Selçüki'nin zıll-i hiındyet ve saye-i devletinde emniyete niyyet eyledi. Çünki anların
ekser evk§tı ceng ve cidal ile geçer bizler dahi varub anİar ile ına1 an iiziın-i gazıi ve
cihiid olalım deyu cfizim ve temdm-i evlad ve etbd1 ve eşbii'ıyla ki her biri şeci 1 ve
cerl ve nıeyddn vegfinın şir-i neri idiler. Sa'fidet-i süri ve ma 'nevi ve fevaid-i dini ve
dünyevi föiz-i ne'im-i hayiit-ı dünya ve ecr-i cezıl-i ukbfrya haiz olmak murdd eyledi.
Çünki mümii-ileyh mülhim-i gaybden ol re'y-i savdba mülhem oldı. Birii<lerlerini ve
kabfiil ve aşfürini dahi ol azimete mübdderet ve rdh-ı hidfiyete delalet eyle<likde
birdder-i gühteri Dündar, akvamın bazısıyla ana muvafakat ve mutdba1at eyleyüb
baki iki birdderi re'yini saviı.ba hamilde tekiisül ve süret-i temenüd ve tahallüf ile
Ertuğrul'dan mihr-gusil olub "aceb Allah azze ve celle min kavriıin te'iiddüne ile'l­
cenneti bi's-selasil" 1 58 hadls-i şerifin mazmün-ı sa<lak:at-meşhünuna müsiidif olmağla
Ertuğrul'un mübalağa ile illui.hı biraderlerine bir vecihle te'sir eylemedi. "İnneke ıa
tehdi men ahbebte velakinnallahc yehdi men yeşd 11' 159 hitftb-ı bd-savftbı muktezasını
kendü ile birrlderlerinin umünında aya.nen ınüşfthede eyleyince bihasebi'l-iktizd
zıındm-ı ibrfımı bigiine-siret olan mezbürlardan dür ve küçük birfıderi Dünddr ve
kabfiyilden dahi dört yüz kırk aded niim-diir ki her biri ınerd-i meydfin-ı rna'reke­
peygRr idiler. kendü ile muvdfakat ve ınuhdceret vesfür aşiiir ve kabfıil-i il.her
karındaşlarına mutiiba'at ve Ertuğrul kendüye tebd'iyyet edenler ile diydr-ı Rüın' a
teveccüh ve azimet eyleyüb Saru Yatu ndmında olan oğlum bir mesken-i ınevtan
rica ve gaza ve cihdda imddd içün du'R ve ihlası müş'ir hedftyfi ile Sultiin Aliied<lin
canibine irsal ve sultan-ı ınüşftrün-ileyh dahi mezbürun vüsfilünden sonra ol gün)h-ı
pür-şükühun kendü tarafına müliizemet içün teveccühlerinde ziyade ınahzüz ve
menı.nün olub Ertuğrul'un ınecmü'-ı metiilibin hüsn-ı telakki ile kabül ve Saru
Yatu'ya ihsan ve in'dm-ı va.fire ve üınmid-i istimdlet ile ikrtim-ı ınütekiisire ve
envfi'--ı ri.iyet ve infiyct va'adi ile avd ve insırfifa ruhsat ve pederine ric'at etdirdi.
Ertuğrul'un diıhi sultiin-ı müşı:i.rün-ileyhin ahbdr-ı meserret dsiir ve ferzend-i
ercümendinin ınüliikı:i.t-ı diddriyle kfım-kfir olduktan sonra şükr- i Perverd-gı:i.ri tekrar
eyleyüb. taınfüni-i kabil.il ve aşı:i.y irin ittifaklarıyla ınütevvecih-i diyür- ı Rüm ve ol
sultfin-ı adiiJet rusı.1ınwı zı11-ı himdyet ve riiiyetinden fısüde ve rahat oldılar.
Beyt
Her kes ez buk'iiyi şeref yübed
Nür-ı ikbfıl ez tın taraf ydbed
Are<l ün suy devleteş be mesel
Ziin ki guftend li'l-bukd-i düvel
Her kime ki bir bakiadan şerefyab ola
Kabfül nı.1runu ol taraftan bulur
Zira devleti ı:i.nı ol tarafa götürur
Anın çün dediler ki bak'alar içün devletler vardır

158 İplerle cennete çekilen kavimlı::r .

ın Şüphesiz s_cn istediğini hidayete erdiremezsin. Şüphesiz Alliih istediğini lıidıiyetc erdirir. Kur'iin�ı
Kerim, Kasas, 56.

75
 İdris-i Bitlisi/ HEST B!HiŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

Ve ol fırka-i hüm8yı1nun devlet-i rı1z-et2t1nu sebebiyle te'yidrlt-ı

müstahsene ve in'fımiit-ı h<lseneden ibtiıdd-ı Rüm'a hareket-i bfr-sa'fıdetleri esnasında
iki vfikıa-i ezelt ve hfüıf-ı ıneşiyyet-i lenı-yezeli nüvıd-i ferhunde sada-yı beşaret "ve
nüri<lü en nemünne alellczine's-tüd'ifü ev nec'alehüm eiınrneten ve nec'alühürnü'l­
viirisin" 160 iivfiiesin ahı rullsi' l-istişhdd Ertuğrul ve ferzendlerinin gfış-i hüşlarında
· i1kıi ve rehnümünl-i sa'd.det-i gaybi anların meıil- i hal ve rdh-ı salahların di'de-i baht-ı
bidıirlarına arz ve inhii eyledi.

Sôret-i evvel
Çünki Ertuğrul , etbii'ıyla kalem-rev-i Riım'a vüsül ve bir ınenzil-i
mü.biirekcye nOzül ve raht endaz-ı riihile-i sefer ve sa'ddet ve rahat ve selamete
mevsı.il oldular. Ertuğrul\m hatırına hutur eyledi ki, evvcl-i ınerfihil ve ibtida-i
ınenazilde hayr ve şerden her ne ki süret-nümd-yı ayine-i zuhür olur ise tefe'ül ve
ba'dehti her bir emirde ana göre fikir ve te'emınül ile amel eyleye. Bu niyetinden
sonra ittifüken kaziyye-i Uta ki, rast gelüb ve ibtidd viikı'a ki pes-i perde-i
gaybiyyeden çehre-nüırnl oldı. Ol idi ki Na-gdh-ı bi- sebak-fivüze ve ahbar iki leşker-i
azim biri birleriyle mukabele ve ınukdteleye ınübfideret ile muharebeye meşgul
gördüler. Amma taraf-ı vahidin şevket ve kuvveti sebebiyle galeb esi ziyade ve taraf­
ı fihcri ol hasın-ı gdlibten gdyet ile havf-n<lk ve muzdarib olduğu cihetiyle zaif
görünce Ertuğrul kavın ve kabilesiyle istişare ve ol vö.kıada filem-i gaybtan istihfire
eyledi ki çünki bila talcb ınakiiın-ı nzii ve tevekkülde zhniim-ı ihtiyfin dest-i takdire
teslim ve bu vakıanın ınd-beyninde bul unduk. Şimdi ınürüvvet-i ccviin-ınerdt ve
fütüvvet-i sdhib-i neberdi budur ki bu iki leşkerden birine,iındfid ve i'finet ve bu iki
hasm-ı hün-hiirın bitine müsıi'a<let eyleye kim tarafeyniri birbirlerine istila ve
zafcrlerinden · sonra giilib olan taraf clbetde bizim halkı yağma ve ta' aruzlan eınr-i
bedihidir. Kabail cevab verdiler ki, biz bir gürüh-ı kalflü'l-aded ve bu diyiir-ı
gurbetde bi-zahir u medediz. Her kangı taraf ki askeri ve kuvveti Ziyfı<ledir ana
hevfıdfir ve yek-cihet olmak mümlsib ve evla ve zfıhiren cfınib-i ınağlübe peyveste ve
kafadar olmak mahz-ı hatadır. Zira "ene rna'a'ş-şerıki'l-ağleb" 161 mesel-i ıneşhılrdur
ki Ertuğrul akv§.1-ı kabfıyil kfıyıl olmayub muktezfı-yı hılkat-i cevftn-:- ınerdi ve ber­
iktizfi-yı siret-i pür-şecfı'at ve neberdi ile cıinib-i gftlibe imddd ve i'finete ne hacet.
Amma mu'iivenet-i zu'afa ve destgir-i derrnand�gUn rıza-yı Perverd-gfırı tahsil
etınckdir <leyu kavmini bu re 1y-i sdyibe kiiyil ve aşfür ve kabdyil ile ınisfıl- i ricdlü'l­
gayb-i bi-riyii u reyb çüst u çalak ve ferahnfik şimşir-i celadet ve cesareti keşide ve
baht-ı ınusdid-5.sfi taraf-ı ınağlübenin iındfıdına res1de ve "hayrü's-senlya
erba'atün" 162 hadis-i şcrif-i muktezdsıİıca ol dört yüz kırk dört mcrdfin- ı merdfıne ve
dil-dveran-ı yegane derhal dört hin pehlivfin-ı saf-şiken rnenzilesinden nümfıyiin ve
ol fırka-yı ınağlılbeye bunların her bir süvdr-ı nfım-dfırı bcyfıbfında kalmışlara reh-

160
Nimet ve refaha karıp nankörlük eden niıJe kasabaları yok etmişizdir. Kendilerinden sonra pek az
kimseler oturabilmiştir. Onlnra biz vnris olmuşuzdur. Kur'ıin-ı Kerim, Kasm>. 58.
161
Ben gfiçlü ortakla beraberim.
16
ı Seriyyek:rin en hayırlısL dörttür.

76
 ldris-i Bitlisı/ HEST BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

nümfr olan Hızır mesabesinde zuhıir ve bu kalilü1l-aded cevıin-merddn-ı din-i mübin

ve ınübfuizön-ı ına'reke ve kinin imtlfidıyla taraf-ı mağlüb bi-emrillılhi te'filfr hasmına
g3lib vı;: muzaffer Ye za'ıf ve m'.i-ümid iken düşmen-i şedi<l üZerine zafer bulub
ınüntehfi-yı matlab ile iiyine7 İ tevfikden rnüşfilıede-i çehre-i n usret ile haiz oldılar.
Beyt
Kesi begerden-i ınaksüd dest halka küned
Ki piş-i zahm-ı belaha siı)er tuvftned büd
Ya 'ni
Sinesini zahrn-i belaya siper eyleyen, kerden-i maksüdı der-ılğüş eyler.

Gubdr-ı meydfin -ı ına1reke şakk oldukdan sonra ol tfüfe-i mağlübenin dide-i

bahtına kevkeb-i emfinl ahsen-i vecihle nüıniiyıin ve bunlar dahi ol günlh-i nii­
tüvdndan keyfiyet-i ahvali stıal ve taraf-ı rnağlüb ki galib oldı. Sultfin Aldeddin'in
askeri ve ciinib-i gftlib ki ın ağlfıb ve menküb oldı. Ruz-gdr-ı pür-fesadın ser-i fitnesi
olan Kavın -i Tatar-ı nfr-bekdrdır deyu cevfib verdiler. Çünki Sultan Aldeddin'e
b unların kadem-i ferhunde-ınakdemi tesirinden Meınleket-i ROm'da eser-i azim fevz
u nusret zıihir ve ma'lüın ve vücüd-i ın eymenet-endüdi bii.'is-i sürür- ı malız idügi
mefhum olub bild-terakkub ve intizar ol kavın-i dilirin peyker-i şimşir-i mübiirek­
rnanzarlarından nazar- ı sultana lerne'an- i feth u zafer zahir ve nürndyiin oldı.
Makdeın -i meyrnü.ni Ertuğrul'ı tib-i hdtır ile muazzez ve ınükerrern ve selb­
i leŞker-i eşrfir-ı Tatar'dan bazıir-ı kdr-z8rda her neki alız olunmuş ise tamiimıyla
kavmine ve Ertuğrul'a in'8.rn ve her birini teşrifat-ı pfid'işfthfuıe ve in'frmdt-ı _bi­
nihdye ile ikrfim ve EngüriYe şehrinin cfinib-i şimfilisin de harbi kfifirin kurb-i
hudüdunda vdÜ' Karaca Dağ mim mahalde cöy-ı drdm ve temkin ve imdad-ı din-i
ın übin içün emr-i cihilda ikdama ta'yin buyurdı. Ve bu rivdyet-i sahıha ve hikfiyet-i
sarihanın nakli meşdyih-i Rüm'un zübde-i devranı olan mevldnd İyas'dandır ki tül-i
örnri tetebbü-i ahbdr-ı Al-i Osınfin'dan mn'lüın umuz oluşdur. Ve anlar dahi Orhan
Beg Gfizi'nin rik§bdfirından ve ol dahi efendisi olan Orhan Beg'in lisfin-ı sadiikat­
beyiin ve güftfir-i dürr-i zeb8nından istimfi' ile takrir eylemişdir ki ba'zı meciilis ve
mehdfilde rnürn1sebetiyle tezkir olunın uşdur. Vallfihu e'lamu bissavfib.

İkinci Sfiret
Ol idi ki vakla ki Ertuğrul kavmi)İle Karaca Dağ'da me sken ve makdın
tutunub rüzgiir-ı gaddılrın arıza-i fitne ve fesiidından istirahdt ve aram ve ol şir-dildn­
ı sayd-efken ve hizebran-ı saf-şiken asl-ı niyyet ve da'iye-i himmetleri muktezasınca
etrdf-ı biliid-ı küffara peyderpey akın u nehb u gfuet ve tardc ve seby-i evlfid u ezvfic
ile bir kaç sene ol serhadde rnendbi-i dini ve dünyevi ile ser-efr§z ve ehl-i küfür ve
imfin beyninde di1dverlik ile nfun-ddr ve mümtaz oldılar. Ol esnada Alaeddin
Keykubad-ı Selçükı ehl-i bağy ve inadın def-i fesadı içün gaza ve cihad · ile
Ertuğml'un meskeni cftnibine müteveccih ve ol azimetin sebebi b u ki Kostantiniyye
hakimi ol esnada Rüın elinde olan akt.'ir-ı Tatarı ile yek-dil ve Sultan Aliieddin ile
izhfu-ı adavet ve azın-i teshir-i bildd-ı İslfuniyye'ye müttefik ve hiikim-i mesfür
kendü asker-i duzeh-miıkarrı ile deryadan ubür ve asker-i Tatar dahi Gelibolı

77
 İclris-i Bitlisi / HEŞT BlHiŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

ına'berinden müriıra karar ve Yenişehir ve Bursa sahrasında mecma-ı ferik.ayn

istikrar bulub ol iki <lüşınen-i bed-nihiid livfı-i fitne ve fes§.dı asnıiin-ı infı<la efrahte
eylediler. Sultan Aldeddin dahi ol gürüh-ı mekrühun det,-i mazfirrı içün nefir-i 5.m ve
mücdhidan- ı din-i İsltlm'dan ceıniyet-f azim birikdirüb tarik-i tevekkül ve i'tisamdan
te'yid-i tevfık- i Peıverd-giir ile iiziın-i cihiid-ı küffiır oldı. Ertuğrul dahi bu haber-i
meserret-eseri istiınii' edince hamiyyet-i " diniyye ve gayret- i İslamiyye ile bir
uğurdan hareket ve müddetler ile böyle bir rOz-i · fin1zun fı.ırsatına müterakkıb
olmağla .rnevkib-i sultana sür'at ve ol p§.dişdh-ı din-pemih dahi "men ensiiri
ilelldh" 1 63 deyu su'ı11 ve Ertuğrul ve kavmi 11 nahnu ensdrullah.'1 64 deyu sadiiyı <lil-hclh
1

ile cevab-ı bii.-sav§.b ve ol şir-i merdiin-ı arsa-i kfu-zfir olan teviibi' ve ens§r ve evlad­
ı şecii'at-şi'firıyla taraf:-ı sultana müteveccih ve Sultiinönü menzilinde mevdkib-i
sultdni istikbal ve rnülfilü olub ol şehriyfır-ı garib-nev§.z dahi böyle bir muhlis-i
mukbilin yümn-i ,_ku<lüm-i ikbalin zuhür-i nusret ve zafere , fal tutub ve asÔkir- i
İsliim'ın vukO.-ı 'fütüh8.tına itmi'ndn - ı kalb ile yakinen intikıil eyledi. Çünki sultan-ı
müş§rün-ileyh meb§di- i halde meymenet-kudüm-i Ertuğrul'u mübıirek gönnüşdi.
Anı bu leşker- i tali'a sipfihmda istikr§r ve akıncı leşkerine Sipeh-sfilar eyledi. Ve
akıncı ınüciihidinden bir tdifedir ki gece ve gündUz küffdrı şeb-hıin ve emval ve
erzdkın yağına ve giiret ile hallerini diger-gıin iderler idi.
El-kıssa: Ertuğrul kabfiyil ve aşiiyiri ile ber-mficeb-i eınr-i sultdni der-sa'at
akıncı askeriyle düşmen-i dini istikbiile isti'cdl ve Ermeni Derbendine degin
silahların açnlayub dide-i bahtleri gibi rüz-şeb htlb-ı rahatı kendulere haram ve
Em1eni Derbendinde a'dd-i lifim ile mukateleye ikddın ve 'ihtimam ve ol derbend-i
dayyikde ehl-i küfür ile ol dil-iiveriin-ı lslô.m üç gün üç gece ceng u cidale kıyam ve
mübfideret · ve ol günih-ı meknih ile harb Ve darbe şevk ve garam ile mübüşeret
eylediler. Akibet ve tevfik-i yaveri-i "yedulldhi fevka eydihim" 165 dest-i gayb ve
kudretden düşmen-i dinin pay ve dest ve kuvveti şikest olub ol esndda kavın-i Tatar­
ı nebkclr ki küfffir-ı eşrakin imdfidına gelmişler idi. Anlar ile dahi bir gün ve bir gece
müddet-i kıtal imtid§.d ve akıbet fisfir-ı gadab-ı gird-giir iştiddd bulub bir uğurdan
gürfıh- ı mekrüh-i Tatar inhiziim ve inkisar ve hdkim-i !stanbul nfi-çfu- fir�ra karar ve
rü-gerdiın ve şenn-sfir bir kaç nefer-i kdfir ile gemiye süvfu- ve girddb-ı varta-i tığ-i
dil-fiver§ndan bin türlü hile ile rüzgfir-ii.sfi sdhil-i selamete gilzdr ve kavm-i Tatar
dahi ınünheziınen ve münkesiren Gelibolı cdnibine firar eylediler. Ertuğrul as8kir-i
rnüciihedet-şi'Br ile İnegöl'den ardlarına düşüb irüb urub düşürüb gandyim-i emval
ve eskdlleriyle rnüğtenim ve kenar-ı deryfiya vüsO.llerinden mukaddem ol kavm-i
şüınun ekserini gafk-ı ab-ı mevce-i şimşir-i kıtd.1-i cevher-dar ve leb-i cü.y-baf-ı ti'ğ-i
dbda.İ-dan derk-i esfel�i nare güzdr etdirüb elhdsıl Ertuğrul ve sipdh ve hem-rdhları
muvaffak ve mansür ve leşker-i a'<ld münhezim ve makhılr olub mücdhidıin-ı din-i
mübin ve mübfirizfuı-ı ma'reke ve kin bu uslüb ve iiyin ile hizmet - i sultdn-ı metine
müraca'at ve dide-i devlet u dine cemal-i feth-i İsl§miyeden funiğ ve behcet ve
sebeb-i sürür ve meserret oldılar. Ve ol şehriyiır-ı gayret-şi'dr bu haber-i meserret-

163
Alliih'ın davasında kim bana yardım eder
16-1
Biz Alldh'ın davasına yardım edicileriz. Kur'lln-ı Keıinı, Al-i İmrfuı, 14.
m Alliih"ın eli onların eli üzerindedir. Kur'ıin-ı Kerim, Feth, 10.

78
 idris-i Bitlisi / HEST BİHİST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

eserin hin-i vüsülünde Eskişehir kurbunda v.iki' Bozhöyük baviilısinde olmağla ol

menzil-i müb§.rekeye teyemınünen Sultanüyügı tesmiye ve taayyün buyurdı.
Hdsıl-i kelam Ertuğrul- ve etbaının bu hizınet-i celileleri mec§lis-i hav§ss ve
frviı.mda zikr-i cemılelerine biidi ve b§'is oldukda taraf- ı sultaniden in'§m-ı vfifirc ve
ikrfüµ-ı ın ütekiisire ile ihtisas ve istihkdkı hasebiyle rakabe-i ensfir ve havassa nail ve
rnerte,be-i a'liiya viisıl eyleyüb kemal ve i'tikddı cihetiyle Ertuğrul ve tevfi.bi'ine harbi
küffdnn hudı1dunda herbirlerine kifayet miktarı birer mahal ta'y1n ve oğulların a dahi
başka başka rnaktıl'§.t ve viliiyet ve yaylak ve kışlak mukarrer ve ol hudfıdda ale'd­
devftrn küffö.r-ı lifim ile gazaya ik<lrlm ve ınülCık ve hükkdmın <lan Piidişdh-ı İslam
harfle almayı iltizflmda ihtimam eyleyeler deyu ikraın-ı tam eyledi. Amma çünki
Kütahiye şehri henüz <ldrü'l-harb ve küffarın bald-yı ömür ve devleti kOtah olmaya
yüZ tutınuşdu. Bilecik ve Karacahisiir mevzii ki sultanın harac-güZörlığına mensıib
idi. Sögütli vildyetinde Saraycık nam bir mahalli anlara kışlak ve Tomaniç ve
Ermeni dağlarını dahi yaylak ta'yin eyledi. Ve ol memleketde küffarın zeval ve
' nikiili sadasını bırakdılar. Ve Ertuğrul Gazı oğullarıyla Kütahiye ve gayri
eyaletlerden gün be gün şehirler feth ve tesfür ve merdanelik �sarını mücı1hid8n
birbirine tebşir ve dfirü'l-harb sükk8nmın vı1fır rnezrlri' ve ınerta'ların tu'ıne şiınşir-i
cihı1n-gir- eyleyüb bir kaç günde sahrd-nişiyan-ı küffarın koyun ve sair devab ve
mevaşilerini nehb ve garet ve ganimetler alub kG:h-i sahrdya · sadrl-yı ştir-i kavga
bırakub Ertuğrul tamam-ı kuvvet ve şevketine irişüb kiir-ı devleti istikliil buldı.
Ve ma'ICım ola ki Ertuğrul'un üç aded püser-i viilii-güheri var idi ki
ınevdlid-i s'elase gibi ki her biri mazhar-ı hayr ve şer idi. Veled-i erşed-i kebiri
Osman Beg Gazi- 'i dilir, ikincisi Gündtiz Bcg, üçüncüsü Saru Yatu. Amma Osman
Beg muktezfl-yı kabiliyet-i ezeli ve iktizd-yı meşiyyet-i lem-yezeli hasebiyle peder-i
rlli-güherinin veliahdi ve ol ferhunde-mealin pişrev idi. Ve bundan akdem icmalen
beyan olunmuşdı ki sils"ile-i neseb-i Al-i Osman , Kayı Hiin'a ınüntehidir. Şimdi tafsil ·
ve tahrir ve mesttirü'z-zeyI ayan olunur.
Ma'lfını ola ki: Osman Beg Gazi bin Ertuğrul bin Süleymanşiih bin Kaya
Alb bin Kızlıboğa bin Baytemur bin Kaylığa bin Tuğra bin Karayito bin Baysungur
bin Belgay bin Suygur bin Tuktemur bin Basak bin Hamid bin Aktuluk bin Durluk
bin Kazhan bin Nasu bin Yalvac bin Baybeğ bin Tuğra bin Davgamış bin Gücbeğ
bin Artuk bin Kumari bin Çektemur bin Turalı bin Kızıl Boğa bin Yamak bin Yaşı/
bin Hunnuz bin Baysu bin Tuğra bin Baytemur bin Turmuş bin Gök Alb bin Oğuz
bin Karahan bin Kayı Han ve ba'd-ezin Kayı Hiin'dan mukaddemi zikrolunur ki İs
bin ishak bin lbrilhim Nebi (aleyhisseliını)dır. Ve Hazreti ibrilhıın bin Tarh bin
Nahur bin Saruğ bin Argun bin Kalığ bin Ayir ki Hud Nebi (aleyhisseliim)dır. Ve
Ğabir bin Şalih bin Erfahşetl bin Sam bin Nuh Nebi (salaviitulliıhi ala nebiyyina ve
aleyhim ecma'in.) Ve dört yüz ınübiiriz- i niim-dıir ki Osman Beg Gazi'nin peder-i
bOzürg-viin Ertuğrul ile ına'an Ahlat tarafından diyıir-ı Rıim'a gelüb Osmii.n Beg'in
ve evlddının zamanında ve dahi sonra kalmıştır. Meşfihiri bu cema'attir ki zikr
olunur: Akça Hoca, Gündüz Alb, Turgut Alb, Aykut Alb, Hasan Alb, Saltuk Alb,
Samsa Çavuş ve biraderi Savulmuş Çavuş, Abdurrahm�n Gıizi, Akbaş ve. Mahmü<l
Alb ve Karaoğlan ve Kara Mürsel ve Bahşilu ve Kara Teke ve Şeyh Mahmud ve

79
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BiHIŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Targal ve Mihmad ve Kara Tigindir ki; her birinin evliid ve a 'ktlbı bakidir. Ve
ba'zısı bu hdnediin-ı kaviyyü'l-bünyönın mülazeıneti silkinde münseliklerdir. Çünki
Osman Beg'in viilid-i md.cidinin ve md-kablinin keyfiyet-i ahvali ve bu h..1.nev§de-i
hiliıfetin neseb-i alilerinin teselsül ve ittisali nereye ınüntehi olduğı ma'lfım oldı.
Şiındengeru ve hasseten Osman Beg1in keyfiyet-i ahvali ve netice-i a'ıniili zikrine
şürO.' olunur. Ve ıninhü' t -tevfik.

Mukaddime-i ôla
B11 seldtfn-i miicdhidinin asi u ecdddı kendü istikldlleriyle gelüb memdlik -i
Rtım'da vdki • müşrikin ile gazdya ikddmları ve bu İıdneddn-ı addlet-rusfimun
biddyet- i zuhıiruyla pddişdhdn-ı Selçük{venin iıtisdl-i keyftyet-i şakkesi
beydnındaclır.
11 Fe sevfe ye'tilldhu bi kavmin yuhibbuhurn ve yuhibbünehu ezilletin ale'l­

mü'minine e'izzetin ale'l-kfifirine" 1 66 sünnet-i İldhi hemişe bu nesakde cfiri Ve bu

uslüb Ozre saridir ki; her kevkeb-i sa'ddet ki dsuınfuı-ı ikbalden ufiıl ve intikfile
mütemfiyil ve her hurşid-i devlet ki sipihr-i celalde azime-i aynü'l-kemal ile zevale
mdil ola. Ber-muktezfi-yı gerdiş-i felek-i devvfir te'ö.kub-i leyi u nehdr ile elbette bir
gayrın sitdre-i baht u ikbfili m atla'-ı sa'ı1det - i ezeliden tali' ve bir 3.herin fif-tfib-ı
devlet u iclali maşrık-ı te'yid-i leın-yezeliden sfiti' olur. Ta ki letdif-i kudret- i İzidi ve
tarfiyif-i hikrnet-i ebedi dü.vel- i sa'fidetlerinin tağyirinde zühir ve bünyfin-ı milel ve
nihfilin dide-i ahvdllerine hO.veydU olmak mümk.ün ola.
Beyt
Çu <lirine nizi ser dverd ohd
Civdn-ı devleti ser berfu'ed zi-mehd
Eger mülk ber-Cem bi-mfindi vü baht
Tu ra key müyesser şodi tiic u taht
Ya 'ni
Kaçan eskilerin müddeti tekmil ola; Bir cevıin devlet beşik.den baş gösterir;
Ve eger mülk ve nıesned Süleyman'a baki kalaydı� Kaçan taç ve taht sana müyesser
olur idi.

Nitekim, bu uıüddeanın tahkiki Hilfifet- i Al-i Osrnfin'ın zuhfıru ve

devletlerinin mebddi ve ittisfili haşmet ve hükfımet-i Selçfıkiye'nin gayete ermesini
mübeyyindir.
Li miiellifihi Beyi
Bal-ı mülk u din eger rfzed-pereşra ez u bal
Baz-ı rılyed ez-pey-i an periyeki ferhııride bal
Ya 'ni
Eger mülk-i dinin kanadı ve kuyruğu ve halden dükülür ise yeniden bir
mübarek per ve bal z�ür eder.

16� •
Allah sevdiği ve onlann O'nu sevdiğ� inananlara karşı alçak gönüllü, inkılrcılara kaO/ı güçlü, ....,
• •

Kur'lln-ı Kerim, f\.laide 54.

80
 idris-i Bitlisı / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas- S.Kaya-Y.Baş

Çünki leşker-i küffar ve Cengiz Hfuıl ve asker-i ğül-siret-i Moğoli

· Türkistani'nin tevdtüründen ınemı1lik.-i İrdn ve TOn1n'da zuhür ve hurü.cları serha<l<l-i
Hitii'<lan suğür -i Rüm ve Şfün'a degin bu kadar inkisar ve mezellet ki, kişver-i
İsliiın'a erişüb ve sefk.-i dima ve nehb ve gdret-i emval ve seby-i evlfid u iyal ol
rüzgtlr- ı nfi-ferciirnda bir gayete erdi ki, ol zamiinın il.killeri mu'dyene ve müşfihede
ile kütüb-i teviirih-i esfürdan nakillerdir ki, Cengiziy§.n askerinin piiy-mal eyledikleri
mem8.lik:de faraza ytiz sene kadar tevalüd-i a'kdb ve tenfisül-i ensfrb mutevfüiyeten
mecra - y ı _ ttlbi'i üzre baki ve inayfit-ı İlahi ol tavdyifi ol müddetde leşker- i ecelden
hfitiz ve viiki ölsa henüz ol eşni.r-ı hUil-hftr u sitemkfirın tiğ u zulm-ı gadrleriyle helfik
olanların ta'diidını beyiin ve ol rüzgı'irda hançer-i bl-dii.d ile sine-çii.k olanların
noksanını 5.yiin edemezler.
Beyi
Ançünin ziilimtln-ı bed-kirdii.r,
Xerde ber-cevr u küfr-i hod ısriir
Tiğha la1l-gim zı hün-i kesfin
Ki bud der-cihiin beter zinsiin
Ya 'ni
Böyle zdlimler idi ki, küfür ve cevrlerinde ısr5.r edüb, kılıçları halkın
kanından la'l-gıln oldu. Dünydda bundan beter ne olur?

Amma ber-ıuuktezfi-yı fazl-ı İl§hi ve Rahınet - i ml-ınüteniihi memdlik- i

İsliiıni-i Rılın ki, Selatin-i adalet-rusllın-i Selçllkiyenin ınahkfuni idi. Ve siteıu­
didegiin-ı ıuemalik-i Acem ta·atldi-i Moğolan-ı azlfünden R0m-i meymenet-luziıma
iltica ve Acem'de Sclçükilerin nesli rnunkariz olmağla bekiiyiisı diyfir-ı Rüm1 1
istikrar ve istimrar üzre ınahfüz ve şive-i adi u insdf ile ehl-i irnfin ve erb5.b-ı fazl u
irfanı hısn-ı hasin-i ihs::1nlarında ıne'ınün ve ıneınnıln ve mahfüz ederler idi.
Beyt
Hicab-ı zulın ber-endahte zı çehre-i adi
Nikab-ı küfr keşıdend ez ruh - i iman
Ez-an ferika kaviy geşt biizıl-yi İslam
Ki tesiidüın-i küffdr geste şod viriin
Yani
Hicab-ı zülmi adi yüzünden ref ve nikab-ı küfri rüy-i �iindan def' eyleyüb
biizü-yi İ sliim ol fırkadan kuvvet buldı ki küffiirın sadıne-i zulmünden za1if olmuşdu.

Ol zamdndan ki, ol hiineddnın ftf-tab-ı devleti avarız-ı rüzgiir ile zevale

nleyyal ve subh-i devlet u ikbal gurre-i bedr-i maşrık-ı Osmiiniyye'dcn nur-bahf-i
uyıln-ı İsldın oldı. "Mii nensah ınin §.yetin ev nunsihfi ne'ti bi-hayrin minhti'' 67
nüvid-i sadakat-te'yidi tıbkınca mazhar oldukları tevfik-i Ezeliyenin ıneyınenetinden
tala'at-i mülk ve dine müceddeden cn\'fi'-ı behcet ve bahfi peyda oldı. Nitekim
saltanat-ı Selçükiye'nin tezelzülünden sonra erkfin-ı millet-i nebevi mi'mari kuvvet-i
167
'
Herhangi bir ayetin hükmünü yürürlükten kaldırır veya unutturur.mk, onun yerim: daha hayırlısını veya
onun benzerini getiririz. Kur'it:n-ı Kerim, Bakara. 106.

81
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BiHiST / MKarataş-S.Kaya-Y.Bas

Al-i Osman ile s e r -bülend ve ınetın ve ol mücfilıi<liin-ı kayser-mekiinın imddd-ı

müsa·adet-i baht-ı iilişılnlarıyle bünyan-ı eymiin-ı mülk.-i Mustafavl temkin bulub bi­
tcvfıkihi te'ala rnesned-i kayserl-i Rılm hadis-i hidfiyet-rusüm "seyeftehu lekumü'r­
Rü.rn'a 11168 tıbkmca bu pl:ldiş§hfın-ı şer 1-perver İslfun'a namzed ve nasıb-i sipfih-ı
muzaffer "ellezlne yücfthidüne fi sebtlillfıhi" 1 69 olub gılyii ki tebiişir-i subh-i hidfıyct-i
EzeH rnaşrık-ı Kudret-i Subhfini'den hüveydfi ve pençe-i hurşid-i İndyet-i Leın-yczeli
bu haneddn-ı al-i-ş8nın dest-mfil-ı merhametleriyle rfıy-i ğubiir-alü<le-i cih.ini-gerd-i
meli'ılden pfık ve m usaffa eyledi.
Li miiellıjihi Beyt
Zi-yümn-i devlet-i in-h8.nev§.de
Der-i rahmet bc-ins u cfin-güşd<le
Şü<le handiin-ı leb-i subh-i sa'ii<let
K'ezin hfine _ber u pertev füt.:lde
Ya 'ni
Bu hfınediımn yümn-i ôf-tab-ı devletinden leb-i subh-i sa'tldet-handan ve
te'sir- i pertevinden ins ve cinne feth-i b5.b-ı merhamet ve ihsan oldı.

El-kıssa: Meyınenet-i tevfikdt-ı Subhani ve ittifök-ı muhassenfit-ı zrımfini

ile bu selatın-i.din-perver ve havakin-i ına'delet-güster yani Al-i Osınfin-ı iili-güherin
m:1siye-i ikbdllerinden nur-ı hilafetin ıneb<le-i zuhün ve saltanatlarının istikrfu-ları
içün leşker-i mücrlhidlnin ınenşe-1 hurücı bu vecihledir ki, vaktfi ki şehriyfü-ı dindar
ve sipeh-dfir-ı ihliis-şi'dr ya'ni Ertuğnıl Beg Gfızi dört yüz kırk aded mücrlhi<l-i
muvahhid Üe diyfir-ı Rllln'da selatln-i Selçükiye'nin takviyetiyle meydn-ı küfffir ve
İslam'da nusret ve zafer ile iştih.ir ve satvet-i rnerdiinegi ve saf-şikenlikleri aşina ve
bigrlne kulübünde müessir ve be!-karar oldı. Ol minvdl üzre ri 1iiyet ve ikrfimları
Sultdn Aldeddin Keykubad bin Sultfin Gıyaseddin Keyhüsrev bin Kılıçarslan-ı ° Sfini
zamanından Sultan Alaed<lin Key�ubad bin Ferdınuriun zamanına degin ki selatin-i
Seldçika-i Rüm'un aheri ve Sultan Alae<ldin - Keykubfid-ı sabıkın oğlı oğludır.
Tarika-i irsiyet ile cümlesinin iltif,1.t ve muhabbetleri bu gürüh-ı pür-şükfıh Kayı
Hiin' ın haklarında takviye-i istimnlr bulub kendü mak.:lm-ı ma'luınunda emr- i cihiida
kıydın gösterdi idi. Ta ki sinn-i şerifi doksan seneyi mütecaviz ve ale't-teviili evkat
ve sa'atini teveccüh-i ta"ata ınasnif ve befekat- ı ibddatından velayet ile mevsüf olub
ve yürnn-i mücB.leset-i uleııla ve ehlülliih ile ·'rnen-enl<le en yeclise ma'alliihi fe'l­
yeclis ma'a ehli't-tasavvuf" 1 70 muktezasınca müddvim ve ına'.rüJ idi. Ve ol pirlik
vaktinde evlad-ı kirfünmı ki her biri ınfinend-i şir-i jiylln- hiınmct-i ınerdfineleri
sebebiyle rütbe-i diliriineye b§.liğ olmağla her biri kcn_ılüye muiidil birer pehlivan
idiler Kaim-makam ve serverlikde mukarrer eyledi ki biri Giizi Osman Beg ve biri
Gündüz Alb ve biri dahi Sanı Yatu ki Y.ivcu Bcg demekle meşhür<lur. Egerçi
cümlesi diyiinet ve ferzfinelik ile mevsüf ve dilaverlik tayrında rna'rüf ve her biri

168
Rıimu fethedeceksiniz
169
Alliih yolunda cihı'id edenler..., Kur'iiıı-ı Kerim. tı.faide, S-1-.
na Alliih ·ıa beraber otunnak isteyen chl-i tnı.avvufla beraber otursun.

82
 İdris-i Bitlisi/ HEST BiHIST/ M.Karataş-S.Kava-Y.Baş

mehiisin-i istihkdk ile yegfuıe-i zamiin ve ınekarim-i ahlak ile peyrev-i vdlid-i cennet
mekan idiler
Beyt-i Arabi
Ve fez§ilü'l-insani yetbeu aslahu
Kat'u's-savdrim t..'l.bi1un lihadidiha
Ya 'ni
İnsanın feziiili, aslına tebaiyyet iledir. Zira kılıçların keskinliği demirinin
cevherindendir.

Amma aşair ve kabail ve cünü<l ve asdkir pertev-i liııni-i şehriyfui ve mir-i

siitı'-ı cihiin-diiriyi Osman Bcg'in gurre-i garrii-yı nfisiye-i halinde ve meleki'ıt- ı
hale t - e fziiyı a'rnahnde dyfinen müşiihede ve ınütala'a eyledikleri ecilden Ertuğrul
mülk-i ıneciizi-i mihnetten nişimen-gdhı hul<l-i hakikate azimet eylcdiktı.m sonra
saltanat-ı Al-i se'ıçük'un servcrliği sultan Alae<l<lin Keykubad bin Fcri.imurz'c
müntehi olmuş idi. Osmô.n Beg'in ınclekat-ı melikdnesi ve pederinin hfil-i hayatında
tefviz-i veldyeti muktezii.sınca kavrn-i Kayı Hdninin a'yiin-ı asiikir ve scr-haylan-ı
aşdyiri pederinin kfürnrnakarnlığına ii.nı ahakk ve elyak görüp· cümlesi hüsn ve
ihtiydrlanyla hizmet-kiirlık rakabcsini anın rabka-i devletmend-i ınutfiva'atına bend
eylediler. Zira sığar- ı sinni halinden rütbe-i halet- i kiberi idr8k edinceye degin
pederinin nazar-ı meymenet eserinde hiınem-i ii.liye ile ınevsCıf ve sipihrin zaidü'n­
nfir hilali misal-i per-tev-i kevkeb-i baht-ı cevfın ile re'y ve tedbi:r�e pirfüı-ı rllzgdr­
dideyi sebkat ile ma'n1f idi Çünki Osınfın Beg istihkiik-ı haseb ve ittifök-ı nesebi
sebebiyle kavminin beyninde vdlid-i miici<linin menzilesinde mesned-i scrveflde
temekkün ve temşiyet ve rneyiin-ı sanfidf<l ve eşriif-ı saltanatda rnehiimid-i evsaf-ı
hamide ile şöhret buldı. Selatin-i Selçükiyye husfisan hem-asrı olan Sultan Aliieddin
' Bin Ferfünuzr'un pederi Ertuğrul sünneti Uzre tarik-i inkiyad ve itaat ile mevsfif ve
sultfuı-ı ınüşdrün-ileyh dahi nazar ve terhiyet ve himmetini Os�fın Bcg'in ulüvv-i
rütbet ve temşiyetine ınasn1f eyleyüb yevınen fe yevınen .:1şina ve bigı:lne nazannda
izdiyiid-ı kadr u ıncnzilet ile şöhret bulmağla rüy-ı ikbaline her tarafdan ebvftb-ı
fütfıhat-1· gaybiyye güşiide ve izzet u rit'ati gitdikce ziyı1de oldı. Ol vakt hikınet-i
ezeliyye-i Rabbiini ve meşiyyet-i lem yezeliyye-i Sübhiini ınuktezftsıhca livtiy-ı
ınu'allii-yı Devlet-i Selçtikiye'ye bir fetret ve ıztıriib va'ki' olub selütin-i Ccngiiin
istila ve istikl.:llinden saltanat-ı Seliicika inhıtfıt ve inkıraza fiğii.z eyledi. Zirii seldtin-i
mezkürenin a'k§b ve ahfiidı b eynlerinde ınuhiHeföt-ı memleket vı:iki' olub zaif
olanları Cengiz Hanlarına istiı:ine ve istiğfıse arz ve izhı:ir ve anlar dahi her bir vakitte
mel'anet ile Seldcikadan birini birinin üZerine taslıt ve beynlerine filne u fesad
ilkdsıyla kiır-hfine-i saltanatlanna tezelzül ve ihtilı:il ve fiyine-i devletlerinden stiret-i
intikiil nüınfi.yfin ve ol tedbir-i pür-tezvir ile ınemalik-i Rüm'un ekserini kendül�re
musahhar ve hdnevadc-i Selacikanın perişan olması mukarrer oldı. "Kezalik ve
evrasnclhd kavınen fıhari'rı'ı 1 7 ı

m Bu böyledir. Onları"başka bir millete miras bıraktık. Kur'ıin�ı Kerim. Duhan, 28.

83
 idris-i Bitlisi / HEST BİHİŞT / M.Karataş -S.Kaya-Y.Baş

Beyi
Sikeşte şüd iın mürg riı per u bal
Ki cevelan zedi der cihiin mfih u sal
Çü pejmürdü liile bi fetad u serv
Be-çenglll-i şfihin ber fimed tezerv
Ya 'ni
Cihônda nice yıllar cevelfuı eyleyen kuşun kanadı kırulub ve Hile pejmürde
olub serv üfüide sevgilun çengdl-i şdhine giriftar oldu.

Bu rna'mi müsd0 adet -i takdir-i Rabbani ile saltanat-ı kübra Osman Bcg'e
müntakil ve müteveccih olmağa bii'is olub gün be gün b i -sebak-i tedbir ve bi-tahrik­
i biizu ve şimşir ve bevüis-i süri ve ma'nevi takdir - i Kddir u Kadir ile ilnın temklil ve
istiklfili süret-nümftyı zuhür oldı.

Kıs·m-ı evvel
Osmôn Beg'in zuhı!r-ı devletinin mukadı:lemdt-ı esbôb-ı zdhirisi
beycinındadır.
Çünki devlet- i dliyye-i Osmiiniyye'nin saltanat-ı Selçükiyyeye mebiidi-i
irtibiitı her vecihle rna'luın ve saltanatlarının vech-i intikdli mefüGm oldı. Seldçika-i
.flüm'un sdbık ve lahikinin icmdl-i ahvali ki bu hfinedan-ı mücfilıidinin mukaddiıne-i
zuhılrıdır, zikri bey.iri olunmak bu kitab-ı ahyD.nn levdzı�n-ı kavD.nininden olmağla
müliiyiffi göründı·. Ma'lüm ola ki cümle-i selfüin-i izdın-ı Selçük'un evlad ve a'kfrbı
Efrasyfrb evladındandır. Ve Türk beyninde anların kabilesine Kınık derler. Ve
Selçılk otuzuncu arkada Efrasyab'a müntehidir. Ve Efrasyab'ın dört aded oğlu var
idi: Mikıiil ve İsrail ve Mı1sa ve Yılnus ve İriin zemininde zuhfır eden pfrdişdhfrn- ı
iziim Mikail neslindendir. Ve Seldçika-i Rüm İsrail neslindendirler. Ve taife-i
mezbfırenin Rüın'da saltanatları zuhfıruna bıi'is budur ki; Sult§n Celaleddin
Melikşiih bin Alparslan bin Cafer Beg bin Mikail bin Selçuk'un zamanındadır. Çünki
drun vüs'at-i mülk ve hüküınet-i saltanatı M§verdünnehr'den Şiim ve Rüm'a degin
inbisfü bulub tevsi'-i ddire-i İslfnn ve teslim-i memleket ihtimfün-ı tam ile sa'y-i
tamam eyledi ki ıncndkib-i evsdfı kütüb-i tevdrih-i Aceın'de mestür ve mezkür ve
mehdrnid-i ahlakı alemde meşhurdur. Ve kernal-i istikldli vaktinde ki Antakiyye
henilz küffdr-ı Freng elinde idi. Arnucası Süleyman bin Kutalmış bin İsniil'i anın
teshiri içün scrhadd-i Rüm'a gönderdi. Süleyman dahi yaveri'-i tevfik-i Bdri ile
Antakiyye'i feth ve kuvvet-i ıneymenet- i din-i Nebevi · berekfitıyle yevmen fe
yevmen memleket ve kudreti ziyad ber-ziyad olub . bildd-ı Şfim'ın ekserini
Melikşiih'ın hükmUylc taht- ı tasarrufa altı. Çünki Süleyman Melikşiıh'ın hfü - i
hayatında civôr-ı rahmete vasıl oldı. Oğlı Ddvud k i henÜZ bir ceviin-ı hurde-sfil ve
sdhib-i baht - i ikbal idi. Pederinin makfünında istiklal illirüb gün-be-gün haşmet ve
bastati müterakki ve Melikşüh'ın sünnet ve hükG.ıneti üzre adfılet ve diyiinet ile
rütbesi terakki bulub kayser-i Rı1m ile ceng ve mukrlbele ve kayseri ınakhfır- i tiğ-i
mukiitele eyledi. Ba'dchu Konya'yı teviibiiyle 480 ( 1 087- 1088) tarihinde feth ,,e
teshir ve ken<lüye <ltlrü' l-ınülk edindi. Rılzgdr ana yinni sene kadar envfi'-ı te'yidat

84
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BiHiŞT / M.Karataş-S.Kava-Y.Bas

ile muamele ve müsaade eyleyüb 8.kıbet Mfilik-i fidil vücllduni memleket-i hayatdan
ret' ve 500 (1 106- 1 1 07) senesinde serir endiiz-ı mülk-i hulfıd eyledi.
Beyt
Der in bağ-ı rengin çu perr-i tezeıv
Ne gül ber-çemen maned h§hed ne serv .
Ya 'ni
Bu sünlün kanadı gibi rengin olan bağda n e gül baki kahır ve ne serv.

Ve ba'dehll karındaşı Kılıçarslan rnesned-i h ükCımetde karar ve kırk sene

ale1l-ittisal tckye-gfih-ı saltanatda adi ve mekremet ile istikrar ve istiklal bulub sadiı.­
yı bülend-i saltanatı alem-gir olınağla Hulefö-i Ben-i Abbas anı vefret ve iclal ve
i'zaın ile ikrıim ve selatin-i saireye nisbet ile ser-efrıiz-ı eniim ve milmtfiz eylediler.
ittifıiken Halife Sultan Mes'iid bin Muhammed bin Melikşiih'dan ki memiilik-i
İriin'<la renctde olub hükümet-i Acem'i dahi ana narnze<l ve ol maslahatın ternşiyyeti
içün diirü'l-hiliifete talcb eyleyüb Kılıçarslan dahi oğlı Sultan Mes'iid'i Riiın'da
mesned-i hüküınete kflimınakam ve kendüsi Diyfrrbekir Ozerinden Dftri.\11-hÜfifete
müteveccih ve 539 ( 1 1 44- .1 145) senesinde Meyyafarikin nevdhisine vüsiil buldukda
Sultan Mes'G:d'un ba'zı tev§.bi'-i h abfiset-şi'Rf ve hiyfinet-fısiirı iğvd-yı fes8dıyt8
kendll ümera ve erkii.n-ı devleti taına'-ı hama düşüb tarik-i hileye sülük ve Habur
suyundan ubfır idcrkcn garka-i girdfib-ı fend ve Meyyafarikin'de deth eylediler.
Ba'dehu· oğlı Sultiin Mes'üd babasının tefviz eyledügi üzre makarr-ı saltanatda
müstakar ve dcvlet-i rüz-efzfın kendüye müyesser oldı. Ve Amdsiyye Kal'ası
kurbünde bir çay-ı dil-:güşd ve fezfi-yı hoş-havada Samarra m1nuyla müsemma
müceddeden bir şehr-i ferah-feza u ravnak ve revaç-ı tam ve teıvıh ve tervicine ol
kadar sa'y ve ihtimam eyledi ki vuffır-ı behcet ve hubür-ı nezdfet-i 11 beldetün
tayyibetün ve Rabbcın ğafılr" 1 72 mazmün-ı ıncymenet-makri'ını ile mevsüf-ı maruf
oldı. Ve on dokuz sene kadar işa'at-i rusfuna ihtimam ve terbiyet-i uluma kıyam
gösterüb kii.r-ı saltanata kemal-i mertebe nizam verdi. Ve devletinin 8her zainii.m
Türkistan'<la Cengiz Hiin'm evvel-i zuhür ve 'iiy5.nı idi ki memiilik-i Türan'da beslat­
ı tamam bulub ba'dehü teshir-i lriin' a ilüimiiııı eyledi ve Sultan Mes'iid 558 ( 1 162-
1 1 63) senesinde menzil-i nfi.-payidör-ı fenii.dan mahfil-i ddr-ı bekı1yd rıhlet ve yerine
Sultdn Kılıçarslan cülüs ve şive-i adi u ihsanda rütbe-i vılld-yı pederine resideoldı.
Beyt
Heımin resm-i peder her-cay mi-diişt
Reheş-i ber-dest u din ber-pi\y ıni-diişt
Ya 'ni
Hemdn babasının k;inünunı ri'ii.yet eyleyüb seha ve keremi ele alub dine
kuvvet verdi.
· Ve Kılıçarslan'ın on aded fer.t.:end-i sa'§det-ınendi var idi. Ve her biririni
kendü memleketinden bir kişverin hükümetinc ta'yin eylemişdi. Büyük oğlu
Rükned<lin'e tcvii.bi'iyle rna'an Tokat tı ve Nasırüddin Mübiirekş§h'a Niksdr 'ı ve

m İşte hoş bir şehir ve bağışlayan bir Rab..., Kur'l1n-ı Keı:im. Scbe". 15.

85
 İdris-i Bitlis[ / HEŞT BİHİST / M.Karatas-S.Kaya- Y.Haş

muzci.fötını v.e Melik Muzaffered<lin Tuğrulş§.h'a Elbistan ile Ashiib-ı Kehfi ve Melik
Nureddinşiih'a Kayseriye'yi ve Melik Kutbeddin Melikşfih'a Sivas ve Aksarii.y'ı ve
Melik Muizzüddin Kayserşiih'a Malatya'yı ve Melik Sancarşah'a Hirakliye'yi ve
Melik Arslanşdh'a Niğde'yi ve Melik Niziiıneddin Argunşil:h';) Amfisiyye'yi ve Melik
Mecded<lin Mes'Cı<lşiih'a Enguriyi'yi ber-vech-i hükümet tefviz eyleyüb küçük oğlı
Melik Gıyfiseddin Keyhü.srev ki rüşd u isti'ddd-ı ınftder-zdd ile akrfinının mümtazı •
ve ihvdnmın ser-firfızı idi. Yanında alıkoyub 578 ( l 182-1 1 83) senesinde maraz-ı
mevt müstevli olduk<la kendüye veliahd edinüb civılr-ı rahmete cazim ve aıem-i
bekaya azim oldukdan sonra birfiderleri hazım olınayub büyük birdderleri olan
Melik Süleymanşfih'ı münfifakat ile tahrik ve ol dahi gelüb Konya'yı mü<ldet-i ınedid
muhiisaradan sonra Süleyınanşiih'a teslim ve kendü etbd'ıyla laşraya çıkmağa
ınuslihıin tavassut ve Sultfin İzzeddin .Keykavus ve Sultfin Alae<ldin KeykO.bad nam
iki aded veled-i erşediyle bizzanıri cela-yı vatan ihtiyar ve milıen-i gurbeti na-çar
kabül ve terk-i diydr eyleyüb evvelen Diycl.rbekir ve Ahlat semtlerine azimet
eylediler ki, amuca-zddeleri ki Acem'de saltanatda idiler. Anların yanlarına gib.nek
Ozreler iken yine mülahaza eylediler ki, şimdi ınülük-i Harzemşiihi mcınalik-i
Aceın'e müstevli olınağla bekılyd-yı Selaçika'run şükühı çendan kalınamışdır. Ve
aduvv-i hrlriedfin olan Harzeıniler1 e dahi iltica mündsib ·ve be-cii ·degildir. Akibet
Trabzon ve Canik semtlerinden arzu-yi Kostantiniyye ve ol dii:iye ile bir zevtlk-ı
biid-i peynrnya süviir oldılar. Amma bi-emrilldhi te'dlfı bir rüzgdr-ı muhfılif zuhür ve
gariiyibat-ı vakayi'dendir ki rüzgar ol keşti-i nfı-piiy-diin bi-.ihtiyiir İstanbul
ma'berinden su gibi ubQr ve üç günde altı aylık mesafe olan Mağrib diyiirına götürüb
ol diydnn piidişahı olan Abdülmü'min "Mal bulmuş mağribi" gibi Sultan Gıyiiseddin
der-keniir ve dil-nüvıizlıklar ile i'zfiz ve ikriim ve sunO.f-i ihsiin ve utCıf-i in'fım ile
ni.ümtaz ve i'z.iz eyleyüb ba'dehu bir Kostantiniyye gemisi ile İstanbul hiikimi olan
Kayser Masyilınüs'un yanına gönderdi. Ve Kayser-i ıuesfür dahi ınüşdrün-ileyhi
gayet ta'zim ile ikriiın ve düstluk eyledi. Amma ınüşUrün-ileyhin giybeti csniisında
büyük karındaşı Rükneddin SüJeyman Rüm'da serir-i sultiinide mütemekkin ve şive­
i a<lUlet ve şeri'at-peıverlik ve bestat-i ihsan ve ni'met-güsterlikde mülük-i asrın ser­
iiıned ve mümtazı olınağla etriif-ı alemden ulemfi ve effidıl ve ekfibir-i eınUsil zıll-ı
ikbül ve ifzaline ittisfilc tülibler ve der-gfihmı kendtilere kible-i amal bilüb rfı-mıile
rfiğibler oldılar. Ve ınüşfirün-ileyhin ınedhinde Zahir-i Faryabi'nin eş'iir-ı vfifiresi
ıneşhür ve anın dahi şfiir-i mezbüre atfiyfi-yı mütekfısiresi ınestür ve ınezkürdur. Ve
kasiiyidindcn birinin rnatla'ı budur ki tahrir olundı.
Afatla '
Zü.lf-i serınesteş ki der-meclis perişrlni küned
Can egcr c.:1n ber-neyefşaned giriin-cüni künecl
Ya 'ni
O ınahbübenin zülf-i senncsti ki meclis'de pcrl�nlık e<ler. Can cgei canını
vennez ise giriin-cdnlık eder.
Ve fihi nazar.
Bu kaside ıncindühuna arz cyledikde cfiize ve sıla olmak üzre meclis-i
vahidC<le iki bin aded diniir-ı surh-i mağribi ve on re's at ve beş re's katır ve on

86
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

ınehar deve ve be ş aded ğulam-ı sim-endiim beş ade<l duhter-i peri-peyker ve bir kaç
top zi- kiymct zibı1-yı Frengi ve buna muadil in'fiınat-ı va.firesi sah§.yif-i fısfir<la
mastfır ve müşfirün-ileyh seıir-i saltanatında yim1i dört sene hükümet ve 602 (1 205-
1 206) senesinde der-gah-ı Melik-i Celile küs-zen-i rahil olmuşdur. Ve bu beyt- i
mezbü.run ahvalinden ehl-i hale zebdn-ı halle dünydnın netice-i mefilini beyı:ln itler.
Beyt
Ki ber-taht ve mülk.e ş neyamed zeval
Nernfined be-cüz mülk-i fzi<l-i te'fü
Ya 'ni
Kimdir ki mülküne ve tahtına zeval gelmeye Hak te'alfinın mülkünden
gayri kalmaz.
Ve Sultan Rükneddin Süleymanşdh'dan sonra oğlı Kılıçarslrin'ı serir-i
saltanatda ibkfi ve birbuçuk sene kadar fermdn-fenufr olub hükümet-i diir-ı fenfiyı
· becfi görmeyüb saniy-ı bekaya azim ve küçük aınucası Gıyaseddin Keyhüsrev ki
İstanbul'da idi. Ümera ve erkiin-ı devletin ittifiikıyle getürtı.b vfüid-i ındci<linin
veliahdı olmağla gül-i nev-bahari gibi gülşen-sariiy-ı saltanatına vücüduyla zib u
zinet vertl.b bu ddr-ı ınihnetde altı sene kadar rfız-i firfızi ile dil- efrüz ve iktizd-i
gerdiş-i felek-i kec-nihfiddan küffar gazdsında Lazkiye-i Kayseri olan Nikyfıs
(Alaşehir)cenginde sa'ddct-i .şehadete reside ve şerbet-i fendyı kıise-i bek8yı ·'ve
men yücıihidu fi sebilillfihi feyuktel ev yağlib feSenü'tihi ecran aziına" 173 yı kfım-ı
can ile keşide ve 609 (1212-1213) senesinde at�tiib-ı devleti ınağrib-i zevale şitiib ve
kevkeb-i sa'adeti evc-i ikbalden hadid-i nikiile pertab oldı.
Beyı ·
Gülbun-i adi büd der-tedbir
Çün şüküfe sod ez-cevdni pir
Tund badi vezid ber-çeıneneş
Riht berg-i hayat çün semeneş
Ya 'ni
Adalet gülşeninde bir taze nihai gül idi, şüküfe gibi ceviinhkda pir oldu
Ömrünün çemenine bdd-ı hazan erişib haydtmın berg-i semen gibi soldu.

Andan sonra büyük oğlı Muizzüddin Keykavus taht-ı saltanat-ı

mevıılsiyeye cülüs eyleyob ehl-i fazl ve daniş-perverlik ve şive-i dindfiri ve bezlde
ve adl u insiifda mülük-i asrın mümtaz ve ma'rü.fi ve umUf-ı saltanatda şiıne-i akl-ı
kömil ve fazl-ı şdınil ile mevsüf idi. Ve müşdrün-ileyhin vuffu-ı atayası kütüb-i
ahbiirda mastılrdur ki, Hüsameddin Salfır-ı Musullnin kızının bir kasidesinin
cilyizesindeki matla'ı budur.
Beyi
Td ukde-i tinturre-i tamır ber-füned
Bes iih kezln sine-i gam..hdr b er- tiıned
Ya 'ni

m... Kim Alldh yolunda savaşır, öldürülür veya galip gelirse, Biz onn büyük bir ecir vereceğiz. Kur'Hn-ı
Kerim, Nisa, 7-1.

87
 İ<lris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / MKaratas-S.Kava -Y.Baş

Ol turra-i tarrarın ki ukdesi çözül<li. Sine-i gam-hfırdan çok fih geldi.

Ve bu kaside yetmiş iki beyittir ki, Musul'dan ba'zı heddya ile sultanın
huztlruna gönderınişdir. Her bir beytine yOz diniir-ı surh in1 fün ve kaside gctüren
- ·kdsıdı ala haddetin hila'-ı fahire ile ikrfıın etmişdir. Akıle ma'lılmdur ki, bu zikr- i
hayr ki hazlne-i kütüb-i ahbfirda mahzündur. Def'ınede mahfuz ve ıncdfün olan sim u
zerden bin kat efzündur. Zira kenduden sonra elbette rüzgB.r-ı bi-beka ve gaddarın
dest-i tasarrufı anı perişan etmesi cmr- i mukarrer ve nürndyandır.
Beyt
Bekfir ciy e<l inha ki berdaştend
Ne ger<l iiveriden<l u begüzaşten<l
Perişdn kün imnlZ gencine çüst
Ki ferda kilideş ne derdest-i tüst
Ya 'ni
Dünya malından her neki yedin ve verdin işe yarayan ancak odur. Yoksa
cem' ve iddihar etmek bir iş degildir. Hemen bu gün haz!Ileyi sarf eyle. Zira yarın
kilidi senin elinde degildir.
Müşiirun ileyh bir sene ve otuz yedi günden ziytl<le inkılö.b-ı deverdndan bir
vecihle aman bulamayub fıkıbet kevkeb-i fımali mnılende-i suheyl pertev-ikbUI ile
cüz'i müddet evc-i rWatde bcdid ve der-akab nii-bedid oldı.
Alısra'
Hoş-derahşid-i veli-i devlet müsta'cil büd
Güzel paruldi lakin bir <lcvlet-i müsta'cil idi.

Ve 6 I O (1213- 12 14) senesinde sill marazına mübtela ve girifttir ve ikab-ı

merg sanduka-i vücüdunı minkar-ı nikUI u çengiil-i kattiil ile kopar.ub hak-i siyahda
pd-ınal ve leşker-i helake pdy-mal etdirdi.
Beyi
. Ki agehest ki Kavis Key kücdr reftend
Ki agehest ki çün reft taht-ı Cem ber-bad

Ve Sultan Muizzüd<lin Keykdvus'dan sonra biriideri Sultan Alaeddin

Keykubad bin Gıyaseddin Keyhüsrev bin Kılıçarslan-ı Sdnl sertr-i izz ve
tenıekkününde mütemekkin ve anın zamdn-ı devletinde ehl-i fazl ve dfi.niş zirve-i
felek-i a'laya reside ve ehl-i fakr ve tefridin çetr-i siyahı sidretü'l-müntehfiya keşide
oldı.
Beyi
Rc'y-i [ı çiin şihiib-ı Sakıb büd
Rüy-i ıl satha-i mcndkib büd
Adl-i ü daye-i za'ffan bfıd
Hulk-ı ü cennet-i harifan büd

88
 İdıis-i Bitlisi/ HEST BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Öyle bir piidişıih idi ki, serir-i saltanatı makarr-ı ehlüllah ve müstekarr-ı
salikıin-ı "fcfirrü ilellah11 idi. Zira Cengiziyfuı-ı hı-imanın tezelzül-i fitne ve
fesddından İrıin-zeminin ekser ehl-i yakin ve ek8bir- i dini ol sultiin-ı gOzinin s§ye-i
adalet ve zıll-i himiiyet ve merhametin melce' ve rne'va eyleyüb tamftrni- i
memdlikini husüsan Konya şehri mecma1-ı ek§.bir-i evliya ve meclis-i hüın.iyüni
merci'-i asfiyd idi.
Beyi
Siiye-i huld-i berin halvet-i dervişfillest
Mıiye-i muhteşemi sohbet-i dervişiinest
Devleti ra ki ne bfişed gamın ez csib-i zevfı.l
Bi-tekellüf bişnev <levlet-i dervişiinest

Çünki şehr-i Konya aba ve ecddd-ı cennet-me'i'idı zamanından nişlmen-gdh­

ı taviiyif-i ehlü!liih ve tekye-giih-ı saniiyif-i evliyiiulliih idi. Hem-viire tezyid-i
merhame t ve ihsti.n ve tccdid-i mekremet ve imtin<ln ve daima her bir sohbet-i
ünsiyetde pay-i baht-ı icliili evliyii u asfiyfi ile mal-ii-miildır. Ve her bir akd-i meclis­
i müviinesetde ervci.h-ı ınukaddesden heykel-i cismanide bir bölük huldsı.1.-i efriid-ı
insani birbiriyle kıl u kal ve ol mehii.fil-i müv§.nesetin ser-bayiilerinden ve ol
ınecölis-i hakikatin ınütesaddırlerinden birisi cendb-ı .şeyhü'l-muhakkikin \'C
miftahü'l-gayb-i genc-i yakin ve hazine-i hakdyik definesi mir'tit-ı alem-nüınai
"efemen şerehalHihu s.ıdrehCı lil-İslfırni fehuve ala mirin ınin Rabbihi"ye m mutabık
ve müvii.cih ve mukabil a'ni misbdh-ı halvethdne-i esrJr-ı rna'nevi Şeyh Sadreddin
Konevi ve biri dahi sultfuı-ı velilyet - i me'3ni ve tercüman- ı lis:ln-ı vahy edıi-yı
Kur'ani, pişvö.-yı ıişıkiin-ı sermest ve kıble-i firifan-ı bezın-i elest, mazhar-ı cemal-i
Hazretj kayyllıni Mevlana Celaleddin Muhamnıed-i RU.ml ve valid-i büzürg-vllrı
vildyet-meddri nıuhakkik-i hakdyik-i İlahi ve mir';lt-ı mücellıi-yı "erina'l-eşyaye
kemd hiye" 175 ol heme-dan ve heme-bin ve diinıi-yı merfitib-i ilme'l-yakin, sultanü'l­
ulemfi vaJid-i veled Bahı.1.üddin Muhammed ve hafid-i sa'id YC püser-zdde-i meddi
ferzend-i şeri'at ve haklkat-i Mevlevi ve halef ve halıfo-i saltanat-ı ına'nevi gencine-i
ser be-ınihr "el-vele<lu sırru ebihi" 176 siriic-ı meciilis-i Fihi Ala Fi'h mahbfrb-i Vıihid- i
Ehad Sultan Vcled ve sair crbıib-ı kurbetleri husüsan vdris-i ulı1rn-i Nebevi ve haris-i
esrıir-ı Murtazavl bchçet-i ruhsar-i Al-i Rasül ve pişvii-yı erbüb-ı kulı1b ve kabül
Seyyid Burhaneddin Muhammed Tinnizi ve pir-i har3biit-ı ehl-i tevhıd ve irfan ve
mazhar-ı ekmel-i "cezebethu ınin Cezebdti'r-Rahrnan" 1 7 7 bes-şiken-i hU.d-nüınıiyı:in-ı
zühd u perhiz Şeyh Şemseddin Tebrizl ve siıir firifan-ı kişver-i tevhid ve vakıffuı-ı
meratib-i tefrld mcmdühdt-ı ebyiit-ı Mesnevi' ve mahbubı:in-ı Hazreti Mevlevi Şeyh
Selahaddin Zerkfrbi Tebrlzi ve Şeyh Hüsiiın eddin Ennevi (kaddesalliihu ervahehüm)
ve sair ulemd-yı dln ve ureffi-yı hakk u yakin ki ol encftmen-i pür-safa-yı evliya ve

"' Alldh kimin gönlünCl İsli'im·a açmışsa, o Rabbi katından bir nllr üzre olmaz mı'? ..., Kur'i'iın-ı Kerim,
Zümer, 22.
115
Eşyayı olduğu gibi bize göster
116
Çocuk babasının tarzı üzerinedir.
177 Onu Alliih'ın cezbesi cezbetti.

89
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

ol şebistan-ı irfanda mest-i şarab-ı likii-yı Mevla ve <lüstftn-ı Ceniib-ı Kibriya ve

talib-i rfih-ı Hüdd içün her biri bir ınisbdh-ı pür-ziyô ve bir şem'-i meclis-Ura idiler.
egerçi bu züınre-i a"l-i-makamın tafsil- i zikri mücib-i tatvil-i kelam olur. Amma
"inde zikri's-sdlihin tenzilü'r-rahıne" 178 keHim-ı ımı'ciz-nizdmı muktezasınca ol
kişverin ba'zı meşlthirirıi tezkiri elzem ve Sultan Alficd<lin Kcykubad'ın eltdf-ı
İldhiyye
· ile muasırı olan velilerin hik§.yetini beyan eylemek ehem göriindi.
Hikayet Çünki Sultan Alaeddin'in uluvv-i cfıh ve sümüvv-i mertebet-i
şdhisi ınezkür elsine-i şifah-ı ibiid ve vir<l-i efvdh-ı Obbftd u zühhiid olub şevket
sipah u leşkeri ve satvet u ınenzilet Kayseri tiba'-ı Türk ve Tacik ve <lide-i dür u
nezdikde selatin-i zamii.ndan imtiyaz buldı. Hulefii-yı Abbasiyeden Nasırüddinüllii.h
bir menşü.r-i hilfifet-elkfib ısdıir ve Sultii.n Alaeddin'i dafü'l-hildfete da'vet ve cenii.b-ı
şeyhülislam-ı alem ve dlim-i esriir-ı ulüın-ı ben-i Adem ınuhyi-i sünen-i seniyye-i
Muhammedi Cenah-ı Şeyh Şihabeddin Suhreverdl kaddesalliihu sırrahu'l-a'lilyı
Cengiziyii.n'ın leşker-i bed-ahteri teğallübünün def-i zararı içün risalet tariki ile
irsfile bfi'is budur ki, fileın-i ma'nfida şeyh-i müşafün-ileyhin Sultdn Alaeddin ile
murclbata ve muhalatası olub ve bu keyfiyet sultall-ı ınoşarün- ileyhe dahi füem-i
rüyada ayan ve hin-i mülakat ve zamiin-ı sohbetde tarafeynin keyfiyet-i makam ve
meramı zfthiren ve batınen istikşafdan sonra sultan, murfid eyledi ki ol halet-i
istirşrld tariki ile sem'-i şeyhe ilk.fi eyleye. Hemen ol siihib-i bas'ıret kuvvet - i tasarruf
ve safvet-i biitıniyye ile sultdna sebkat eyleyüb buyurdı ki bu ana dek filan geceden
beru ki fukarıiya sultfın ile iıntizdc-ı ruhani vdki' oldt O zamandan bu ana dek
hatırımız anın sa'§.det- i cavi<ldni ve salah-ı d(ı-cihiinisine müteveccih<lir. Şeyhin bu
güne keşf-i kulübı sult:lnın sebeb-i iz<liydd-ı i'tikii<l-ı merğO.bı ol<lı.
Beyt
Dil ez-rfız-i ezel bd-mihr rü'yel-i üşina bO.de
Ne imrılzi'st ba tü rlşinii-yı çeşm-i rüşen-ra
Ya 'ni
Gönül rıJz-i ezelden beru senin mihr-i rü'yinle aşina idi. Çeşm-i rfi.şenimiz
aşinalığı seninle yalnız bu gün degildir.

Vaktti ki darü'l-mülk Konya ol kfönil-i kerfunet-ıncvsümun meymenet-i

kudltmiyle ınehbit-i envtir ve keşt'-i estar-ı esrdra ınüteallık sohbet- i ebdr ve güftdr-ı
dürer bdr tekrar olundı, cüınle-i ekabir-i evliya ve züınre-i ulema ve ıneştlyih ve
asfiyd ol k_rlınil ve efödılın yül11n-i ziyaretiyle müşerref ve müteyeınınen ve bazısı
telebbüs-i hırka ve telktn-i tarikat ilemüte'ayyin oldılar. Ve makfisıd ve mctalib-ı
hal'ife-i Bağdfi<l ol şeyh-i sdhib-i irşadın işaret-i bfi-beşfiretiylc encfih ve encama
karar-dd<le ve beş bin süvdr-ı ndm-<liir i'dfid ve amftde ·ve ber-vafk-ı dil-hiih
Nasırüddinüllfih Cengiziyiin-ı pür-fesadın defi içün serdiirlar<lan bir sipch-salar-ı
kiir-güzfir dahi ta'yin ve Bağd8d1 a iındiida gönderdi. Ve ol ,lrif-i billfihm vakt-i
ric'atinde bir ınenzil-i müşayaa ve bezl-i veziiyif ih'§m ve ri'ı1yet ve ikrfim-ı
müliizirnan ve huddamda nfi_m-ı Hateın-i Tdiyi ceri<le-i ahb8rdan tayy ve iriiet-i vdh'i-

118
Salih insanların 1.ikri esnasında Allıih'ın rahmeti iner. (siilihlcrin zikriyle Alliih 'ın rahmeti iner.

90
 İ dris-i Bitlisi / HEŞT BİHİST / M.Karatas-S.Kava- Y.Bas

i evliydda bezl-i gencine-i ddrfıği eyleyüb dürr-i meknün-i du'fr ve senayı gencine-i
kütüb-i ahbiirda mahzOn ve gürüh-i fukarayı memnün eyledi. Çünki ol bedraka-i r8h­
ı tarikat Malatiye'ye vüsül baldı. Ol ınevzi-i dil-güşada şeyhü'l-ürefa ve'l­
muhakkikin, kiişif-i serilyi-i ulfun-i din, drif-i bülen<l-pdye a'ni Şeyh NecmCddin
Daye kuddise sırrahü'l-a'liiyı anda bulub env8 1-1 rnüsfıhabet ve muvdnesct ve
tarafeynden arz-ı nıcveddet-i muhabbet olunub Şeyh Necmeddin Sultan Alıleddin
niimına 11Afirsadii'l-ibdd11 nam kitabı tevşıh ve varub zıll-i himdye-i devletinde
mahmi olmak üzre Konya'ya azfıncte müteheyyi olmağla ol kitab-ı müstetdbı ıstılah
içün Şeyh Şehabed<lin'e arz ve rnüşıirün-ileyh dahi ber-vech-i · istihsdn ünvfınını
kaleın-i ilham-rakam ile muanven eyledi. Ve Şeyh Necmeddin dahi gelüb Konya'ya
vasıl ve hcr-vech-i dil-hah ınaksad-ı aksii.sı h8sıl Ve sohbet ve ünsiyet-i sultan ile
kimya-yı nazar-ı m0.1Cık8.neye nail olub sultfın-ı ôl'i-cendb ol kelam-ı bd-savdb ile
ınuanven ve şeref-ydb olan kitab-ı müstetabı dikkat ile mutdlaaden sonra uküd-i
ce,/iihir-i kelam ile s.ilk-i ikrfün-ı günft-günde intizdm ve ciiyize ve sıla olmak içün
·terakkübden ziydde in'fün ile şeyhi ta'zim ve tekrim �yledi. Ve Selatin-i Selaçika'nın
kütüb-i ii.s3.rında- Emir Celdled<lin Karatayi'<len ki sultanın ınü.dUviın-i hem­
demlerinden idi böyle nakl olunınuşdur ki on beş sene alc'l-ittisfil Sultiin Aldeddin'in
sefer ve · hazarda müliizım ve ınü.ddvimi idim. Kat'a bir gece viiki' olmadı ki 11 Yd
eyyühe'l-mOzzernrnil Kumi'l-leyle illa kalila" 179 nass-ı kerimi mazmü.nunca amel
eylemeye. Ya'nicüzice nüas ile ihyd-yı leytil eylemek iidet-i rne'lüf ve tarikat-i
meşdyiha nisbet ile teheccü.d ve tildvet ile mevsüf ve ekser evkdtı mesalih-i mülk u
millete masrıif ve ıneclis-i latifi nchy u nefiy la'b ve lehv ile ma'nif ve vakt- i ferağat
ve istirahate.la tevdrih-i mülü.k ve selatin ve kısas-ı enbiya u evliya istimaıyle meşgüf
idi. Ve abid ve huddômdan bir ferd lisanından fuhşiyiita müteallik bir keldın istiınU'
etmemişler idi. Ve envii-ı saniiyi' ve feziiyil-i örfiyede dahi nerd ve satranca vannca
ser-efrıiz-ı devran ve ınüıntfiz-ı cihfin idi.
Beyt
Ger hatm-şüd nübüvvet ber hıitcm-i Şer'iat
Ber vey p§dişfihıin hatm-est piidişahi.

Ve 636_ (1 238-1239) senesinde da'vet-i tluhiyycyi icubet ile aziın-i darı

surur-ı tihiret oldı. Amma oğlu . Sultiin Gıyiiseddin Keyhü.srev, ınüşdrün-ileyhi
tesmim eylemiştir deyu ıncşhürdur. El-ilmü inde'llllhi'l-aliın. Ve ınedine-i Konya'nın
hısn-ı hasin ve sür-ı metini dnın llsıir-ı Hüsravdnesindendir ki, bidiiyet-i saltanatta
Cengiz Hiin'ın şimşir-i hü.cüın-ı şüımma seyr olsun icün tevsi 1i meydan ve terfi'i
hisdr- ı kaviyyü'l-bünyfm ile metfınct vermişdir ve saltanatın ikinci senesinde bir cıiy­
ı hüş-hevii ve fezıi-yı dil-güşfide iın fıriit-i hayrdt ve mebarriitı müştemil Sivas şehrini
bina ve ' inşii eylemişdir. Ve yine ol eyyiiında belde-i Erzincan ve Çemişgezek ve
Kemah Kal'asını teshir ve Erzincan'ı sür-ı ınetın ve suğür ile mestür ve ınahsür
eylemişdir. Ve mu'Rdat-ı müc§hede-i küffôr ve Kaydsire-i Rüın ve Leşkcr- i Moğol-i
Şüm ve Tatar-ı bed-kir<liir-ı Ccngiziyiin- ı bi-emiin ile ki tamiimi-i İrtln ve Tün.in ve

Ey örtünüp bütilnen l Gecenin yansında istersen biraz sonra istersen biraz önce kalk..., Kur'ıin-ı
1 9
'

Kerim, Milzzeınmil, 1-4.

91
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİST / M.Karatas-S.Kava-Y.Baş

memleket-i Şilm'a degin musallat idiler. Keınfil-i gayret ile mukavemet ve ahsen-i
tedbir i.izre Cengiz Hanlarıyla akd-i musfilahat ve bir kaç sene tarik.-i mülfiyemet ve
müsiilemet ve hüsn-i süluk üzre hareket \'e ınertebe-i saltanatına bir vecihle s0.ret-i
acz Ve tezellül göstermedi. Ol sultö.n-ı keriınü' s-sıt".1.tın melekiit- ı mekiirimine delil- i
vazıh budur ki, hanech'ln-ı Al-i Osm.1n'm bünyfin - ı devletini ol pddişii.h-i fili-nijad
erkdn-ı tereffü' ve isti'lii ile ıntlstehkem eyleyüb "Ve cahidü fi sebililldhi hakke
cihfidihi" 1·80 tan"k-i kavimi lıbkınca güya ol sultan-ı din-pendh bu mücdhid-i fi
sebilillah olan düclmfin-ı kaviyyü.'l-bünyfının pişvd ve reh-no.ması idi. Ve Hulefa-yı
Millet-i İslamiyeden bu tdife-i menzele t -ahlak hiltlfeti intizama oi sultan-ı ad§let­
irtisamın makam ve menziletinde varis-i hakiki ol<lılar. Ve ma1a h§.zfı At-i Selçfık'un
intikiil-i devletlerinden.sonra letiiyif-i hafiyye-i gird-gfui hanedan-ı Selçükiyeye bi­
irtikdb-ı bi-vefayi ve gaddıiri bu selatin-i <lind;ir ve gayret-şi1 8ra müntekil ve vüs'at-i
memalik ve fütü.hdt-ı bildd-ı küfr bunların zaman-ı sa·adet-iktirdnlarında ınemleket-i
Selçfıkiyenin ed1afı oldı.
Şi 'ir-i Arabi
İza kil.ne ceddü'l-mer'i fi'l-emri ınukbilen
Tfr'tet lehü'l-eşyau min külli cdnibin
Ve in edberet dünydhu anhu te'azzeret
Aleyhi ve a'yeytu vucühü1 l-nıetalib

Halbuki Alacçldin Kcykubad'ın intikalinden sonra oğlı Sultfin Gıyaseddin

Keyhüsrev, serir-i saltanat-ı ınılıisiyetde istiklal ve istikrar ve anın zamiin-ı
saltanatında ki sekiz senedir <laiına leşker-i Tatar-ı be<l-kin.lfir ve Moğol-i na-makbul
ile eyyfim-ı keşakeş mücddele iıntidıid ve bir defa Hulngü Hrln tarafından Emir
Baycu Sipahsdlarlığı ile zuhü.r ve hucüm eden asakir-i habfiset-me'ser ile azim ceng­
i mesfrff ve akıbet yetmiş bin mik<la,rı asdkir-i Rüın-i gayret-rusüm kırk bin kadar
leşker-i Moğol-i fudül ile ınukdtele ve bi-emrillfilıi te'fılıl asker-i Rüııı münhezim
olub andan sonra Cengizilerin RCırn Ozerine tasallutı günden güne ziytlde ve
Kayseriye ve Sivas şehirlerin muhasara ve teshir ve etnlf-ı bildd-ı Rfıın'da nehb ·u
gfiret-i emval ve katl-i nüfüs-i nisvdn ve rical vaki' olub Sultıln Gıyaseddin dahi 644
( 1 246-1247_) tarihinde <lfir- ı imi ve fenıidan rıhlet ve diydr-ı safa ve bekdda dbd ve
esldfı sohbetine ıneyl ve azimet eyledi. Ve bu nazm-ı ınanidfir anın macerd-yı
ahvalini iş1ür eder.
Ruba'i
Ger çenber-i çerh- ra zı-heın bi-güşdyi
Ver tac-ı zer ez-efser-ı hur bi-rubtiyi
Ger-ateş u §.b gerdi ez-lutf u safa
Ve hfik şevi ki bfi<lınl peymftyi
Yani

ııa Alliih yolunda hakkıyla cihiid edin. Kur'iin-ı Kerim, Hac 28.

92
 İdris-i Bitlis\/ HEŞT BİHİŞT/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Eger zor-ı bazu ile çerhin çenberini birbirinden söküb ve güneşin tac ve
zerrinini kuparub ve eger letafetinde iib ve safvetinde ateş ve müliiyemetinde toprak
dahi olsan iikıbet-i rfızgiir gibi geçersin.

Ve Sultan Gıydseddin'in nhletinden sonra oğlı İzzeddin Keykavus saltanat-ı

Rüm'a mevsllm ve bizzarü.ri Abaka Hiin bin Huldgii'ya fermiin-ber ve ınahküın oldı.
Ve küçük biraderi Rü.kneddin rütbet-i sult8nlde ana ınüsdraat ve mansıb sevdasıyla
Abaka Hdfl'a iltica ve Abaka Hfin dahi fikr- i metin ve re'v-i sedid-i "uktial-ha<lldu
bi1 1-hadid" 181 tıbkınca Sultan Rükneddin'e temşiyet u t�'yid ve saltanat-ı Rılm'ı
bir§.derlerinin de ber-vech-i ınüşılreket tedbir ve artlar dahi tiğ-i adiivet ve hilfifı
ğtliifından keşide ve Al-i Selçfıkı.ın niziim-ı ahvaline tezelzül ve ihtilal resı<le oldı.
Beyt
Çü der leşker-i düşmen ütled hilaf
Tı1 şimşir-i hod rfi bi-man der-ğılaf
Çünkü düşman beyninde rnuhiilefet va'ki' olur
Sen kılıcını kınından çıkarınayub heıuan seyirci ol

Ve 1zzeddin Keykavus · kendüyi 11 lev kfine fihima filihetün illalliihü

lefesedeta" 1 82 delili ile rütbe-i istiklalde muvahhid ve · yekta add eylediyse
Cengiziyfinın imdfidı sebebiyle birıl<lerinin cengine takat getünnedi. Zira <lüşınen-i
derün-i hiine bigfine-i ıişinıl-süret ile mukavemet ziydc.le m�şkil olduğum münfehim
ve ılkıbet münhezim .ol<lı.
Mısra'
Girift leşker-i düşmen <lcrün-ı birün-ra

Ve İzzeddin Keykdvus'un inhizdmından sonra birfrderi Rükneddin bir kaç

glln hükfımetde istiklal iikıbet o dahi Abaka Han eıııriyle Moğol elinde maktul ol<lı.
Beyt
Çe güne devr-i Muradi be-kfun-ı gerde<l
' Ki piş-i çarh zir- i dest şüde
Ya 'ni
Çerh-i ziber destin zlf-i destinde mecbür olan kimesnenin rnurddı üzre ruz­
i-gar devr etmek muhaldir.
Sultan Rükned<lin'in fevtinden sonra iki buçuk yaşında olan Gıyiiseddlll
Keyhüsrev'i Cengiz Hanları saltanat-ı Rüm'a laklid ve nıemleket-i Rüm'un bfrc u
harac ve malu mendhnı Abaka tarafına irsdl ve ol tıt1-ı hurde-sal ancak niim-ı
saltanatına kana'at eyleye deyu yanına bir mü'temed ve emin kimesne ta'yin
eylediler. Ve bu minval üzre saltanat on beş sene Gıyaseddin Keyhüsrev'de karar­
diide ve taınfünt-i askeri ile cümle umfuda hanlara mutabaat Ozre idi. Ta bir vakte
dek ki Ahmed Hfin bin Hulagll Abaka Hfin'ın yerine oturdı. Azerbiiyciin'da bir cüz'i
şey bahanesiyle Gıyiiseddin'i dahi kati eyledi.
181
Demir demirle kesilir.
ıu Eğer yerle gökte Allfih·tnn başka İlahlar olsaydı, ikisi de bozulurdu, Ku.r'iin-ı Kerim, Enbiyfi, 22.

93
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHIŞT / MKaratıış-S.Kaya-Y.Baş

Beyt
Sohbet-i giti ki temeDTu'i küned
Ba ki vefa kerd ki ba ınd küned 183

Vaktll ki Ahmed Hfin'dan sonra Argun Han mesned-i hdnfde istikrfır ve

Sultfin Mes'Ud bin Keykftvus'u seri'r-i saltanat-ı ROm'a cülüs itdirdi. Ol dahi cümle
wnürda gerden-i itaati Argun Hiin'ın emrine teslfın ve ol eyyamda rnerndlik - i
Rüm'un nizdm-ı ahvfili gayet ile muhtel v e müşevveş v e meyiin-ı mahlukda keşfikeş
viiki' olrnağla ümera ve huddfim-ı Selçüki)'an'dan Menlşa ve Argun Şah gibi herkes
başlı başına sevda-yı saltanat ile sem1est \;e ıncmalik-i Rüm'un kenarında
olmalarıyla asla bir ferd itaat ve inkiyadda blllunmayub. hevfi-perest oldılar. Ve
Karaman Türkmftnı dahi her tarafda bünydd-ı fitne ve fesı'ida cesaret ve kat'-ı tarik
ve nehb iı gii.rete mübfişcret eylediler. Ve Sultan Mes'Cıd def-i mazarr-ı eşrafa bir
vecihle çöre bulamayub ol csniida bu dür -ı mihnetden sardy-ı rahata rihlet eyledi. Ve
anın rihleti Argun Hii.n'dan sonra meınleket-i İrdn'da Sultfin Gazan' ın mesned-i
hıini'ye cülus vaktinde viiki' olmuşdur ki, 697 (1 297-1298) senesindedir. Ve Sultan
Mes'üd'dan sonra birfrder-zfrdesi Sultan Alaeddin Keykubad bin FerdınurL saltanat-ı
Rüm'a malik ve hüsn-i sültike sdlik olub bir cev5.n-ı kerim ve pehlivdn-ı rahim
olmağla aba u ecdddının siretine tfilib ve adi u ihsfina rdğib idi. Ve taife-i Türkman-i
Karaman ve sair kutta'-ı tartk-i bi-imiin u emiinın kat1-ı urük-ı fesii.dına ihtimfim ve ·
tedbir mevii.ddına ikdôm ve fikri daima emniyet ve intizfim-ı ra'iyyet ve nizfön-ı
milel ve memleket idi. Amma iibı1 u ecdiidının ekser bekı1yıl-yı nmerii. ve erkftn-ı
devletleri · ol hfrnedfinın şükran-ı minnet ve hukük-i - kadiınini küfran-ı nimet- i
zcmiıneye rnübeddel ve tuğyfin u şirret-i azimeye bedel eylediler. Ve Cengiziyiin-ı
bi-emfrn Rürn'a istila etmek içün etrdf hfrkimlerinden her birisi Sultan Alfieddin ile
t:arika-i hilaf izhö.r etmege başladılar. Ve Sultfin Aliieddin'in zamanında Osmdn -Beg
Gö.zi serhadd-i küfffır-ı lifimda ale1d-devdın gazd u ciht1da kıyam üzre idi. egerçi
kuvvet-i bfizü- yi merdi ve hüsn-i ahlak- ı cevdn-ıncrdi ile istiklal bulmuş idi. Amma
siiir ahali riızgiir- ı bi-vcfünın mesleğine sdlik olmayub hukük-ı Sel5.çika'yi ink.ir ve
küfriin-ı nimet olmağı bir vecihle irtikfib eyledi. Ve Sultan Alae<ldin ile yek-dil ve
yek-cihet olub daima hüsn-i sülük ve rnutdva'at etmekle sultdn-ı ınüşdrün-ileyh dahi
razı ve hoşnud olınağla Osıudn Beg'i asıikir-i mücdhidiina sipeh-sfrliir ve darnlığına
elyak ve evla görüb küffür-ı harbi ile ınüciidele ve ınukateleye ruhsat-ı tam ve ülfet u
iltiyfim hdtıri içün Tuğ ve Alem in'fün ve tefviz-i eyaletle kös-i nefir-i cclalet ve
dliıt - ı ihtişfim ile ikriiın eyledi. Ve bu hiine'diin-ı tlli'-şan'a taklid-i saltanat ve tefviz-i
savlet Aldeddin Keykubad bin Ferfünurz'dandır., Ve bu ma'ndda te'yid-i gaybiyenin
evvel-i zuhürı oldı ki, delalet-i intikal-i eyület ve istiklal-i hükü.met fiyine-i tevfikden
bu dCıdındn-ı uzımlya sılret-nümfi oldı. Ve Osmfin Beg'in ·saltanatının te'yidi ve
te'kidine sebeb Taife-i Cengiziydn1ın mülük ve hanları Sultfin Alfieddin'c teklif-i mü
la-yutakı- fidet-i ınüstenlirre edinüb daima vildyetini n�hb u gdret ederler idL Bir
mertebeye dek ki, ol tahmilfüdan gfiyet ile bi-tiib .o lub fikıbet Sultdn Gazan'a izhfir-ı

Dünyiinın sohbetini temenni ı.::der

153

Kime vefıi yaptı ki bize vefii yııpur

94
 İdrjs-i Bitlisi / HEST Bİl· IİŞT / M.Karataş-S.Kaya' Y.Baş

muhalefet ve halka-cünbcln-ı ebvftb-ı muhasamat oldı. Sultan Gazan dahi tasallut ve

tegallübden leşker-i bi-pdydn ta'yi'n ve irs.il ve memleketini pdmal-i asdkir-i
Cengiziydn-ı katta! ve askerini münhezim ve kendüyi kayd u bend eyledi. Ve
Hdnedfin-ı Selçüklyan'ın bünydn-ı saltanatı ınütezelzil ve §here intikal ve Sultfin
Gazan tarafından memalik-i Rüm'a ümera ve hükkiiın ta'yln ve irsdl olundı. Ve
Sultdn Mes'üd'un oğlı Giizi Çelebi'ye ancak Kastamonu Sancağı verilmekle ol dahi
Cengiziyiın-ı bi-eın§nın havfından zaptına kadir olamayub Kefe'ye firfir ve anda
vefat eyleyüb Selçukilerin devleti bi'l-külliye inkirıiz buldı. Ve Sultan Ebu Sa'ı<l
Hüdfıbende'nin zamanına dek ekser memdlik-i Rü.m Cengizilerin taht-ı tasarrufunda
olub Selçükiyan'ın bekiıy8.-yı ümera ve vüzera ve asakir-i nusret-mefi.siri herbiri bir
tarafa müracaat ve ekser ehl-i şiınşir-i sö.hib-i cesıiret Osman Beg'in rnillıizemetine
müteveccih ve niyyet-i gaza ile tarafına sür'at ve anınla serhadd-i küffrlrda emr-i
cih.fida müdiivernct ve tamdrni-i Türk u Tacile mer<luın-ı dı1r u nezdik-i mfımii-ileyhin
yanında cem'iyet ve Al-i Selçı1k'dan külliyet ile nıi-ümid olmalarıyla muvıifakat ve
mu'8venet ileı kendülerc server ve seri'r-i saltanatda istiklal ve bey'at eylediler.
Beyi
Kesi rn ki kahr-i tu eş ser-figend
Be-pd ınerdi-i kes nekerded bülend
Seri kez tü kerd dı bülen<li kcray
8a figenden kes neyüfted zı cay
Ya 'ni
Bir kimse ki senin kahrına mazhar ola, bir ferdin iındadıyla kalkamaz
Ve bir baş ki te'sir-i lulfunla bülend ola, kimsenin yıkmasıyla yıkılmaz.

Ve ol esnada ıif-tıib-ı hi18.fet- i Osmiini maşrık-ı te'yid-i Rabbdni'den

dirnhşı:1n ve ol hllnedfinın nücü.m-i mes'üd-i sa'fi<let-hulfıdı. ufk:-i tevfik ve te'kid-i
Subhfinfden leme'ı:1na 3.ğllz eyledi.

Amma kısm-ı sani

Aliibeşşirdt-ı te'yidcit-ı Rabbdni ve zııhıirdt-ı Devlet-i Osmcini'nin /etciyif- i
eltdf-ı sinevi ve miieyyidtit-ı manevh;i ziArindedir.
Bu kısım bir vdk1d-i aşk ve iki miibeşşir-i gaybi)yeyi miiştemildir.

Viikı3-i evvel
Osmdn Begin biddyet-i devletinde aşk-1 mecdz(ve mübte/d ve encdmında
kemd/-i dil-hdhıyle metdlib-i di'ni ve diinyev(ı'e ile kdm-revd olduğu beydmndadır.
El-kıssa: Bu matlab-ı a'lti ve sıdk-ı vasfı aşk-ı saltanat-ıktiziinın nurnüne ve
timsali budur ki çünki pişvii-yı meydfin-ı aşk-bazi Osmiin Beg Gdzi'nin rikkat-i dil-i
ınihribrln ve kalb-i hamiıni ve tö.bi'at-i azfide ve fitnat-i selimi ibtidfi-yı hılkat ve
fıtratdan ınuhabbet-i chlüllrlh ile kerem ve ülfet ve hem işe himmeti istirşfidü'd-turı1kı
ilalliihi tarik-i kavimi ile muvafakat üzre idi. Her kandaki dllstfin-ı Hüdii'nın birinden
haber istimii' eylese reh- nümün-i ihlds ile sohbete talih ve reh-reviin-ı tarik-i

95
 İ<lris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kava-Y.Baş

Hüdd' dan kanğı köşede bir münzevi görse elbetde mücdleset ve müvdnesetine rftğib
olurdı.
Beyt
Kücii zahidi halveti <lfişti
Be-halvet-geheş zıld bi-güzaşti
Beher cd-ki kil.mi beril. rasti
Ez işdn be-himmet meded-i havdssti
Ya 'ni
Her kattaki bir köşenişin ziihid olsa finın halvet- gahına sür'at edüb anlardan
hulüs Ozre taleb-i himmet eder idi. Hangi. yerde ona bir rnurfi<l sahibi karşısına
çıkar.sa onlardan himmet ve meded istiyordu.

Ol vakitte Osman Beg'in ınülk-i menzili kurbunda dervişdn-ı saf denin ve

azizfin-ı meyınenet- meşh0n<lan bir vüc0d-i . şerif var idi ki meşdyih-i· mesdlik
caddesinde Sıilik ve meczübfin ve mükftş�fandan seccfide-i terhiskfiri. Ozre ndsik. idi.
Ve vücüh-ı halal-i tayyibat<lan hisse-i vı'ifi ile behremen<l ve kendü ınek§.sib-i
tayyibesinden inf§.k ve it'fuu-ı il.yende ve revende ile ercümend ve ulfım-ı şer'iyye ve
fezdil-i diniyyeden mahzll.z ve yanında hemvfir erbfi.b-ı tarik.atın sünen ve ddii:bı
merğll.b u mahfUZ ve nam u nllmisi Şeyh Ede Balı idi. Mefuif-i hdliden dcrfmi
ma'mfu ve ındli ve Osmdn Bey daima Unın mahrem ve hem-htlli olub ekser evktlt
şeyhin menzilinde geceler, sabfiha degin çırfiğ-ı ın usfihabeti anın misbfth-ı dil­
efzünundan firOzön ve sabahtan akşama degin devtlm ve ülfet u iltiyfim ile cevühir-i
ma'ı1rifini hazine-i seniyyesin<le pinhfın eyleyüb tevfik-i Kibriyfi ile şeyhin evkfü-ı
musfihabetinde her ne sı1ret ki rü-nümcl olaydı elbette hayr-i a'cil ve -[\Cile müeddi
olur idi
Li-müellifihi
Kesiki nfır-ı rntİhabbet şu dest rehber-i u
I-lemişe çehre-i ınaksıld geşte mazhar-i u
Ya 'ni
Bir kiınesnenin ki rehberi nü.r-ı muhabbet ola, daima çehre-i m�sfıda
mazhar olur.
Hüsn-ı ittifak ve ddet-i ma1hfı<le üzre leydli-i mübdrekedcn ınfinende-i Şeb-i
Kadr bir gece Osman Beg Gfizi şcyh-i müşfirün-ileyhin halvethfinesinde mihrnô.n ve
ol sohbet-i ins'de her güne kclirnfit-ı ınuhabbet-engiz ve meveddct-dmiz der-meyfin
iken Nd-gdh ol şeb-i su'ddet-kevkebde Osmtln Beg'in <llde-i cihfın-bin u bid5.rına
nikfib-ı ihticdbdan ındnende-i şihiib-ı ş�b-ttlb bir hüsn-i dil-efrfız lemeiin ve bcdiddr
olub ber hasebi baht-ı bt<lfir ittifaken şeyh-i bfi.-kemtllin kerime-i muhtereme ve
muhadderelerinden bir mestüre-i sllhibetü'l-cemfıli imiş.
Arabi
Bikrün lehd külle yevmin min rnehd_sinihfi
Bfi küreten ekseded sllkül-bevdkiri
Elkaytü fi-bi'ri min likfiihd ve lehü
Ceındlün zfikellezi elkühü fi'l-biri

96
 İdris-i Bitlisi/ HEST BİHİST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

0smiin Beg dahi bir nigfih-ı bi-ihti)'fır ve bir ıuüşahede-i didiir ile kıyas
eyledi ki deeaten nihfi<l-ı fufü.hna lem'a-i berk-i yernrlniden bir ateş-i sfızdn füt3de ve
öyle zann eyledi ki ol peyker-i peri-nij8dın bir lahza mül3hazasıyla dil-i remidesinin
indn- ı ihtiyfirı güşdde oldı.
Beyt
Berki e z menzil-i Leyla bi-dirahşid-i seher
Veh ki bfı-hirınen-i Mecnün-i dil-efg8.r çi ker<l
Ya 'ni
Leylinin menzilinden bir yıldıran parlayub, Mecnfın'un hirmen-i sabrını
yaktı.
Netice-i kelam: Osıniin Beg-i s§.hib-i ınakfim dahi bu keyfiyetin vukll.undan
kendü kendüyi muhatab ve ciin-ı bi-ldb ve dil-i püMz<lırfibıyla bu yüzden
ınütesaddi-yi sual ve cevdb oldu ki egcrçi bu kayd ve girifüiri cmr-i bedihi ve bi­
ihtiydridir. Amma ıuüniisib olan çünkü asl-ı niyyet ve samim-i i'tikddıınız iktisdb-ı
fazilet-i cihada mu'tiid ve ınüntehfı-yı himmet ve i'timddıınız masrfıf-i sa"fidet
istis'dd ve istirş§ddır. "el-mücdhidÜ men ciihede linefsihi" 184 hadis-i şerifi
muktezdsınca kendü nefs-i kdfir-kiş ve tab-ı şehvet-endişi ile tamdın-ı musfıraa ve
mücdhedeye ik<ldın ve bir \'fıkıa-i bclii-yı nfi-gehdniyi dılstdn-ı caniden pinhan ve
nefy-i hfüır-ı şeyt�ni ve nehy-i arzu-yı nefs,iniyeye kıydın gösterib sünnet-i şir�i
merdfln-ı din üzre hareket ve . nefs-i pür-kin ile "men aşşeka ve keteme ve affe
femdte, mfite şehi<len''185 ha<lis-i şerifi mazmün-ı ıncymO.nunun icrasına niyet ve bu
cihdd-ı ekbcri şehfı<lct-i bci-sa'ii<lctinin idrakini ni1 met bilüb dil-i şeydfisını teskine
· himmet eyledi
Beyt
An şir-i dil ki hudra der-aşk küşt ruzı
Der-din-i aşk-bfıziin bfişed şehid u gfizi
Ya 'ni
Ol er ki kendüyi derd-i aşk ile telef-i fenii-fillıih eyleye mezheb-i uşşakda
hem şehid ve hem gdzi olur.

Çünki ' ol şeh-süviir-ı· ıneyddn-ı ınegiizi kendü mülk ve vuctinun mutlıkü1l­

indn ve ser-efrüzı ve kişver-i dilinin tarika-i ınemleket-<lari Ozre akrdnınm ınümtdzı
idi. Türk u taz-ı ser-bcizüna ile det'-i vesiivis-i şeytiiniyeye tedbtr-i dil-pezir ile çiire­
sfiz oldu.
Ld cerem, çünki beldy-ı aşk bir ibtilddır ki btlzı enbiya ve evliya dahi hiih
u nft-hiih ınübteld ve dil-firibi-i hü.sn-i bi-mü.nteru1 misal-i Şeyh San'üm nice ıneşdyıh
ve fukahfiyı firifte ve güm-n1h eylemiştir.
Beyt
Pes llşık-ı hı-dil ki be- yek pertevan-ı rüy
O1n eş besera perde-i esrar ber-fi.med

�fücahid nefsiyle ciluid ı.:dendir.

18�

m Aşık olub bunu gizleyerek ve iffetini koruyarak ölen şehid olnnık ölür.

97
 idris-i Bitlis!/ HEŞT BiHIST / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

Bes ziihid-i hodbln ki be-yek cenbeş-i zülfeş

Ez hırkai bi-run reft bet-zünnfu'-ı ber-amed
Ya 'ni
Ol dilberin pertev-i hüsnünden çok fişık-ı bi-dilin canı perde-i esrfira gelüb
ve anın zülfünün bir cünbişinden nice zahid-i hodbln hırkai terk ve zünnfirı ihtiyiir
eylemişdir.

Zaruri tahammül ve bu fi\nenin defi nikah-ı şer'iyye ile elyak ve evla ve bu

maraz-ı mühlikin defi tabdbet-i hakim-i ukala ile cnfa' ve a1ladır deyu tefekkür ve
teemmül eyleyüb mahrernall-ı harem-saniy-ı muhabbetden bir mu'temed ile ol
mahcübe-i perde-i ismete haber gönderdi ki müdde'a-yı hfttır--ı muhabbet şi'ftrunız
oldur k� çünki cenii.b-ı şeyhin hizınet-i şerifelerinde ber-muktezii-yı "huküku'l-ii.biii
selasetün ebi1n zevveceni .ve ebün allement ve ebün veledeni" 1 86dir. Biniienaleyh
hem-vilre tarik-i ebvftb�ı ubuweti güşfid etmedeyiz. Mündsib olan budur ki, ol
peder-i dini ve vfilid-i mılcid-i hakiki ve yakIDi-i ebün zevveceni ile imtiz8c-ı süldle-i
düdmfuı-ı mürüvvet ve futuvvet ile tarlka-i nisvdn-ı menkCıha Ozre akd-i ü lfet ve,
izdivdc eyleyelim. Çünki bu ictiına'-ı pür-intifa1da ol ritestüre-i ismetin nzii-yı hatırı
asl-ı mak§sıd-ı külli ve murild-ı metdlib-i cibillıdir. Peder-i pakize-güherlerine bu
madde arz o lunmazdan mukaddem istizdn-ı fıiitır-ı nazeninleri evliidır.
Kıt'a
Der-perde-i ıin hayal bazi
Endişe künfuı bi-çdre sazi
Ber-fıkr gÜZeşt kasd-i an kerd
K'ez çehre-i hi\d-feşii. nedan kerd
An dür ki cihan be-ı fırüzed
Ber-tiic-ı murfid-ı hiş düzed
Ez riih-ı nikfih eger tevftnend
Kiim-ı dil-ı hi'ıd ez u sitfuıed
Ya 'ni
Hayii.1-bii.zlık perdesinde çare-sazlık fikriyle oturı.ıb çehresinden gubiir-i
melali gidennekde fizim ve ol gevher-i cihfin-firüzi tac-ı ibtihdcına zeyü ve nikah ile
alub be-nam ve ndil-i meram olınağa ciizim oldı.
Amma 61 hac_le-nişin-i nikdb-ı temettü' ve ikbal bu su§lin cevabında
muktezii-yı istiğnft-yı cemal ve 18.zime-i hüsn-i pur-ğanc u delal ile - bu vecihle leb
cünbiin-i makii.l oldı ki bu müdde'a tarik-i akıldan dür ve belki Şer'-i şerifden dahi
mezmüm ve mehcürdur. Zira erbfib-ı hükümet ve cahın küfuvviyet ve münfisebeti
h§.nedfuı-ı ehlüllah ile zahir ve ashfib-ı tfic u tahtın hı1nevade-i fakr u ihtiyac ile intacı
mün8fı-i rdbıta-i imtizac ve muğRyir-i ülfet u izdiviicdır.
Beyt
Ez-in niyyet Hüda düri dehli.deş
Hired zın kar destüri dehadeş

18·6
Babalan hakkı üçtor. Evlendiren baba, öğreten baba ve dünyiiya gelmeye vesile olan baba.

98 .
 ldris-i Bitlisi/ HEST BiHİŞT / M.Karataş-S.Kava-Y.Baş

Bö.-ftısfin çün reveın ez-reh ne b5.dcm

Hıyanet çün köneın gevher nijfı<lem
Ya 'ni
Hak tefılii anı bu niyyet<len dür eyleyüb akıl bu işden ana iigahlık virsün
Ben rüzgıir degilim ki efsün ile yoldan çıkayım ve pençe-i hiydneti irtikfib
edeyim ki asl-ı güher:iıtı piikdır.
Çünki cfinib-i cana.neden Osman Beg'in gll.ş-i dil-i mwıtazınna b u haber- i
ye's u hirnuin ve bu peygdm-ı elem ve hicrıin reside oldı. Derünuna biı: ılteş-süzende
düşüb iih-ı hasreti eflfike ser-keşide olub bu peygdm-ı n ii -fercdmın sihfun ve
al§.mmdan mdnende-i sayd-ı şikdri muzdarib ve bi-karar oldı. Amma çar-nii-çar
ketmıin-ı esrfir-ı aşka karar ve zeyl-i sabır ve istıbfira temessükden gayri ç§re
bulamayub zfit-ı beynin iffeti ile neviiyir-i mihr u muhabbet yevmen-fe-yevmen
mütedıiif ve dilber-i nfi-mihribfinın ,istib'ad ve istinkafından şevk ve itilafı müteradif
olub bu beyt ile iktifa eyledi ki,
Beyt
Aşind çıkma anarlarsa bizi yanında
Kailiz hatıra geldikçe hemdn yiid il�

Ve bu halinde bir gün Osman Beg şeyh-i müşarün-ileyhin Eskişehir

nev§.hisinde vdki' meskcn-i mübilrekesinde müsflhabet ederler iken Eskişehir hiikimi
Os.man Beg'in za' f-ı beden ve reng-i n1yinden maraz-ı cismfuıiyeye mübtela zan
eyleyüb keyfiyet-i ahviilinden ala-tarik-i meveddet suiil eyledikde ol iişık-ı sade-dil u
sadık dahi mezbüri kendü.ye yiir-ı garı mü.ldhaza ve galeydn-ı sevdfi-yı aşk ile keşf-i
esrar ve nikdh-ı Şer'iyye ile talib-i nigfir olduğını ifade ve i'lam ve anın vfısıtasıyla
nfiil-i ınerfim olınağa niyfiz ve ibram eyledi. Hiikim-i zdlim dahi süret-i ziihirede
ta'ahhüd ve te'kid ve yemin-i şedid ile riciisın kabül ve be-cii görüb liikin ol bülbül-i
gü.listan-ı sadakatin ol ğonca-i gülben-i letafete iz<liydd-ı şevk ve ğardmından rdh-ı
tama' ve hırsa sfilik ve ol nfizenin-i hfir-tiınsıile arzü-yi visal ile mfilik olmak içün ·
valid-i mficidinden nikiih ile kendüye izdivdca talib ve rdğib olunca "el-abdu
yü<lebbiru valliihu yukaddiru" 1 87 kelıım-ı hikmet-niziiını tıbkınca sılyik-i takdir
muviifık-ı tedbir-i habfiset pezlr olmayub şeyh ve kavmi belki mahtübe-i ınestüresi
dahi bu ı_n a'niidan dil-gir ve Eskişehir taht u hükumetinden cela-yı vatanı ihtiyar ve
iiher mahalle nakl u karar muriid eyledikde Osman Beg'i vefiidiir ol şeyh-i kii.milü'l­
ayiirı murabata varidat takarrub içün kendü menzili kurbüne götürüb gün- b e-gün
ihtilat ve irtibfit-ı ınusfihabet temşiyet ve bind-yı ünsiyet-i meveddet metfuıet buldı.
Amma hakim-i mezbür tekrar aızü-yi duhter-i peri-peyker ile sevd;l-yı hdme d0şüb
Osman Beg'e adfivet ve ceng u ciddi ve husO.mete mübfişeret ve esbfib-ı harb u kıtale
mübaderet eyleyüb fursat gözedir iken ittifiiken bir gün lnöni hakimi Osman Beg'i
ziyafete da'vet ve Eskişehir hakiminin ına'lümı olduğı gibi derhal kendü kavın ve
aşiret ve gürüh-i enbüh-i leşker-i mekrOhunı cem' ve İnöni hfikimi ile müc§.deleye
sür'at eyleyüb elbette Osman Beg'i kal'adan çıkarub bana teslim eylesün. Ve illa

m Tedbir kuldan. takdir Allıih'dandır.

99
 İdris-i Bitlisi / HEST BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

beynimizde olan ülfet ve meveddct burfidet ve addvete mübeddel ve hakk-ı hem­

civdr-ı bigdnegi ve husCıınete bedel olur deyu haber gönderüb ol haber-i ne<ldınet-isr
vüsülunda ınezbfuun tağal1�b ve istildsından İnöni hükimi hirfisftn ve memleketi
nehb ve gafet olunub ahvali perişan olacağını ayan edinmekle na-çar nzd-yı
hatırınca harekete karar lakin Osm§n Beg'in müsdferetine ri'fiyet cihetinden ıuezbüre
teslimde mütereddid oldı. Amma h§kim-i mezbür bı1b-ı teslimiyetde milekkid olunca
Osman Beg-( gayyılr ve tevtlbi'i ol mi-bekarın harekdt-ı nii-hem-vıinn müştihede ve
ol taife beyninde kendü amelinin salahı fikriyle ve urCık-ı gayret ve şecii'ati hareket
ve karındaşı GündOz Alb ve sair heİn-demleri ve derün-i kal'ada mahblls ve giriftar
olanlar ile ittifak ve mütevekkilen-alellı1hi 1l-ğayyür etviir-ı restimı:inc ve reftı:ir-ı
dilirllne ile bir uğürdan hisiirdan d ışarıya sür'at ve ol kavm-i bi-edebi bi-indyctihi
te'alfi münhezim ve bünydd-ı fesddların pertşiin-ı monhe<lim eylediler. Ol mcrd-i
meydün-ı cesaret bu beyt ile leb-i cenban-ı kesr-i nefs oldı ki,
Beyi
Neddştem sırr-ı cevelangeri derin meydan
Lık ınestı-i aşke.m iniin zi-dest rubü.d
Ya 'nt
Bu meydanda benim başımda cevelangerlik sevdası yok idi
Liikin aşk mestliği iniin-ı ihtiyii.n dest-i iktidfirıından aldı.

Ve ol ın uhiirebcde hükkfun-ı küffardan Harmankaya ıniiliki olan Köse

Mihal dahi Eskişehir Beg'inirr imdiidına gelmekle bi-lutfihi teala mUsil' ade ve yôri-i
tali'-i ferhunde-fül ve muavenet ve ıneded-kfüi-i baht u ikbal ile Osman Beg'in
kernen<l-i mehübetine ben<l ve kayd-i selasil ve eğlal ve müsternend olduğı gibi
derün-i dilden kabiihıitine midim ve c0nnünı afv içün itd'at ve inkiyfüla cd.zim ve
mestür ve bir merd-i gayyür olınağla ol keriıni'n-nefs dahi "etta'ziru bi'l-ihsdn" 1 88 ile
· amel ve cerii:yim-i gOzeştesini afv ve dil-h3hı ilzre kal'asına gönderdi. Ve andan
sonra Mihal bir dahi Osmdn Beg'in emrine inkiyiid ve itd'atdan nikfil eylemedi. Ta ol
zamdna dek ki ol dilir-i giizi serir-i seıveri ve evreng-i saltanatda cdlis ve ser-efriiz
oldı. Mihal dahi kemf ü -i ınutiiva'atından nfişi şeref-i İslam ile ve hil'at-i iınilnla
mükellef olub ol riız- i firUZdan ile'l-iin evldd ve a'kfibı düdıniin-ı Osındniyye'nin
erkdn-ı devleti silkine münselik ve tarika-i iınddd-ı mUcöhidin-i İslam'a söliklerdir.
El-kıssa: Çünki Osındn Beg tarik-i aşkda sddık ve her vecihle ınazhar-ı
avn-ı Halık idi. Bu feth- i Faika <lahi bi-sebk-i sabık . muvaffak olub sultıın-ı aşkın
kahraman-ı gayreti tertib-i ınukaddemat zuhü.r eyledi.
Beyt
Felek çün kdr-sazilia neıniiyed
Nuhust ez perde baziha nemıi.yed
Ya 'ni
Felek tnurd<l Uzre devr etmek istese, evvel pes-i perdeden oyunlar gösterir
Li-mütercimihi

ın Ta 'zir istihsıinladır. (İyilikle tıı. 'zir etmek gerekir),

100
 İ<lris-i Bitlisi/ !JEST llİHİST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Ağladır Ol sitem-i hdriyle mdnend-i hezdr

Bir dili gül gibi güldünnek dilerse rüzgar

Çünki Osman Bcg'in haklkati üzre ma 'lü.m oldu ki, ol vahşet ve fitnenin
menşei ancak riiz-i aşk-ı ına'şukayi nd-ınahreme izhar ve rukeba ve hussiidın bu
meşakkatine bd'is -bi-derdlere derd-i derfınun ifşa ve bigdneye keşf-i esrar
eyledugi<lir. Akibet, "Es-sabru mifüihu'l-ferec" 1 89 ha<lis-i şerifi mazmün-ı münifi ile
funil ve bu beyt-i latifin ına'misına kdil olub sabr eyledi.
Beyi
Derdeın nühüfte bih zi-tabibün-ı müdde'i
Başed ki ez hız§ne-i gaybeş devü-konef!.d

Ld cerem, bu keyfiyet-i garibe iki sene kadar m.ütcmfi<li ve istimrar bulub

kat'a bir mahrem ve gam-kisiir kendüye yiir olmadı. Amma ekser evkat Şeyh Ede
Balı ile silsile-cünbdn-ı halka-i musfihabet ve istirşfid ve murataba ve mündscbet-i
ma'neviye temşiyet- diid-ı hulüs u i'tikdd oldı. Bir vakte <legin ki bir gece ol şeyh-i
dgfilıın mcnzil-i nOZhet-pendhında ba'zr evliyiiull§h ile akd-i ıneclis-i müv§neset
olunub ol §şık-ı ınerdr1ne dahi misfil-i pervane şevk u zevk-i caniine ile
Beyi
Geceler encüm sayarım subha dek
Ey şeb-i hicrin bana yevın-i hesiib

diyerek sabaha <legin bi-ddr ve bi-kurar iken nd-gfih ol zinde-diliin-ı §gı:ihın yüınn-i
teveccühlerinden edft-yı saldt-ı tcheccüd ve evrdd ile mihmiin-ı aziz hdba hiine-i
çeşminden bir lahza cıiy-i aram ve iışiydne-i <lide-i bi-dtlrfindan deınlerle remide olan
mürğ-i mendmu mcnzil-i ıne'lılfunda tarfetü'l-ayn ta'yin-i ınakdın ve dil-i nfı-ümmidi
vadi-i endılhden lemhatü'l-basar semt-i istir.ihata atf-ı ziınfun itdirüb alem-i
gaybİ1/yet ve subh-i devlet<le bir rnakfüu-ı hucestcde dil-i binfı ve nazar- ı fudd ve
ma'nfıda bir rüya-yı sfidıka sılret-nümii oldı. Ve bu v§kı'fi-i mübeşşir bir vakte
musddif oldu ki, cümle seniidid-i akvfımın ittifök-ı kelüm-ı hayr-encfün ve teveccüh - i
kulı1b-i havdss ve dvdrnın tamamıyla o l memleketin bütün ınahlukı o sa•iidct-mend-i
kiimil ve halveti ınesned-i riyiiset-i kfünriini Ozre. iclasa istikrar ve serir-i saltanat-ı
cihiin-b§niye istik:liile karar vermişler idi. Ve bundan maada lisfin- ı ashfib-ı ına'nii ve
kal ve zebfuı-ı crbıib-ı mük.i.şefe ve hfil ve hav.i.ss-ı ricalden iki şfihid-i §dil anın sefir­
i serveriyetde menzilet-i kasriyyct ile husı1l ve temki'nine şehddet ve iki mübeşşir
meniiın yani tercümfin-ı lis.i.n-ı ilham anın zuhı1r-ı kevkeb-i sa < ddetini tebşir ve i'Iam
Cyle<liler. Osman Beg dahi bir gece sünnet-i rne'lı1f ü1.re icdbet-i da'dvat-ı ma'hı1de
şeyh-i kdınilin menziline hii!,ır ve ınevcud ve eizze-i kiramdan dahi bir ceınfi'at-ı
fahir-i ınev'ıld ve yüınn-i rnakdeın-i şerifleriyle mes'fıd olub

189
Sabır başannın anahtarıdır.

101
 ldris-i Bitlisi / HEŞT Bil-llŞT / M.Karataş-S.Kava-Y.Bas

Beyt
Be hrlne · i ki çüniın mihınün fürü.<l tiye<l
Hüınd- yı sidre derdn fişiyfın furü<l fiyed
Ya 'nf
Bir menzile ki böyle aziz misdfir teşrif eyleye, ol yere hüm3-yı sidre dahi
tenezzül eyler.
190 maide-i pür-imtinftn ve
Hdsılı 0 ed-dayfu izd nezele nezele bi-rızkihi"
hlln-ı elvtinından istffö.-yı hazz olundukdan sonra ol ·sohbet-i pür-bereket irntidfıd
bulub tetiivul- i ·zülf-i şeb-i tdr s5.y e-i zalftrn-ı m enfunı cilve-giih-ı ebsfu"-t lamiü'l­
env§.ra endahte ve pir-i siyeh püş-ı şfun-ı cfun e-hdb-ı "vece'alne'l-leyle libdsa" 191 ile ·
merdüm-i <lide-i meclisiydn ikrfim ve ol e'izze-i kirılmın her biri pister-i ziiviye-i ''ve
ce'alrni nevmekuın sübdta 11192 istirahatiyle dram ve hfine-i çeşmlerinde ınihmdn-ı
hfiba ihtirdm eylediler.
Li müellifihi
Ber ümıd-i fin ki şeb der-hdb n)yeş bi-nigerem
Hdb-ni der-hdne-i çeşınern be-mihın§ni berem
Ya 'ni
O mahbı.ibun yüzünü uykuda görmek ümidi ile hdb-ı hiine-i çeşınimde
mihınfin eylerim.
Ve ol tlşık-ı rüşen-dil zümre-i şeb zinde-ddrfin ve hüşyıirın bereket-i
sohbetlerinden b'idfü ve dide-i bahtı hfib-ı gafleti gibi ihy d -i şeb ve ezkfir-ı eshdra
tebdil etmekle küşe-i zfiviyc-i huzü.rda bir lahza tekye-zcn-i rahat ve sünnet-i
ehlullrlh üzre cilz'i istirahat içün havatır-ı müteferrikadan habs-i havassa talih ve
çeşm-i cihiin-binini halvet-hllile-i ecfönında müşiihede-i zflhir-binfindan gayib
gösterdi. İttifökcn alem-i ma'nd ve kişver - i gaybde kendü basar-ı basireti ile
mü'ıiyene ve mO.şfihede eyledi ki, s5.hib-i hane olan Ş eyh Ede Balı'nın rnatla'-ı buğl- i
bi-ilelinden bir be<lr - i dirahşiin-:ı tabiin ve dide-i bahtına nümdy§n ve kendünün un1k­
ı batnına hulül ve <ler-sa'at nafin<len şıih ve berg ile pür b e r -dıreht-ı bülend müntehıi­
peydrl ve ol şeccre-i tayyibenin şdhları etriif-ı aleme reside ve saye-i evrfikı ri'iy-i ·
zem'ine tamfimen keşide ve zıll-i zalılin<le gayet irtifa' ile vdfir küh-s8r-rit'at ve si'iıt-i
mecal ve enhrlr - ı pür-zülal ve herbir cibalden gayet safvet ile müteaddid çeşme-s8.r-ı
kevser-misdl ve her bir nehir ve çeşıne-sfirın memerrinde env§' -ı gül ve reyhan ile
meınlü bağ ve bostan nümfiyfm ve reyyfin ve dıraht-i rnezkfırenin bir şfihuidan berg-i
sebz-misfıl hey'et-i şimş'ir<le bir cevher-i dirahşfin-ı hüveyd§ ve fiyfin ve rniinende-i
pençc-i af-trlb birkaç defa cdnib-i Kostantiniyyeye işıiret ile lerne'rln oldı. Vakta ki ol
mazhar-ı tevfik-i Perverd-g§r <lide-i baht-ı nıüsfi'içl-fisii b§.bdan bidfir ve dyine-i
,zamir-i münirin<le pertcv-fisiir behcet u fer§.h be<lidfir ve ol rüyd-yı şuhıld ve gaybi
şevkinden bi-karar olub ale'l-fevr ş eyh-i mı1ırn1-ileyhin sohbet-i feyz-bahşfisına
müteveccih oldı. Çünki ol vasıl-ı bi'l-hak ilrn-i ta'bird e afif belki_ esrfu--ı serdyir-i

190
�füafü gddiğinde, rızkıyla gelir.
191
Geceyi örtü kıldık. Kur'ıin-ı Kerim, Nebe, 10.
19
ı Uykuyu rahatınıza vesile kı ldık. Kur'an-ı Kerim, Nebe. 8.

1 02
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

gaybiyey� vdkıf idi. "Eftü.ni fi rü'ydye in küntürn li'r-rü1ya te'burün" 193 ftyet-i
kerimesinin mazmün-ı sadakat-ıneşh0m muktezasınca amel ve bu beyt-i dşıkanenin
ma'ndsıyla çfire-cOy-ı maraz u ilet oldı.
Beyt
Ey ınü'abbir çfire'i fennd ki iınşeb df-tab
Der şeker-hfib-ı sabühem hem ves§k üfül.d e büd
Ya'ni
Ey mü'abbir bana bir ilaç buyur ki bu gece af-tiib sabiih uykusunda benimle
heın-pehlu idi
diyerek ol vdkı'd-i garibenin te'vilinden istikşaf ve istifazadan sonra mübeşşirfill-ı
süruş-i dlem-i ilhamdan 11 iz§ ikterabe'z-zam§nu lem yeked fu'ye'l-ınü'mini bi�
kezibin 11 194 hadis-i şerif-i sahihi mazmünunun avaze:.i bülen<l u hun1şi güş-i hllşuna
reside ve şeyh-i ftgah-ı kerfünet-pen§.h dahi ol Iiiyii-yı s!l<lıkanın te'vili beyanında bu
vecihle takrir ve ber-haseb-i işfiret-.i menvi ve ber-muktezti-yı ibtiret-i beliğ-i Nebevi
bu rüyfi-yı sfihhiinm sıdkı filem-i suver-i ma1 iinide subh-i siini gibi ziihir ve iiyiin ve
bu v8kı'ii-i vfiki'i an-karibi'z-zamdn levha-i vücıid ve safua-i şuhüdda nüınıly§.n
olacakdır deyu tebşir ve mir'at-ı saf,1-pezirine lftyilı ve vtizıh olanı bu vech-i vecih
Uzre eda ve ta'bir eyledi ki çünki lcvha-i denll1lan mecmu'8-i me'fini-i ulfun-ı
Rabbfini olan dervişfin-ı Hakkanl ve muhlisdn cenahının leıne'dn-ı enviir-ı sine-i bi­
kine ve safü-yı dil-i, iiyine-misdllcri ki fi'l-hakika teveccüh-i kı1mil ve terbiyet-i
şamilleri bu hurşid-i evc-i devlet ve ikbiilin zuhllf-ı hakdyik-i ıiyılnı tulü.una ınasrüf
ve bu fakirin dahi hemişe dil-i hayr-endişemiz bu nuih-ı burc-i hiliifet ve iclalin
sutıi'una meş'ıifdur.
Ld cerem, ıilem-i ma'mlda dervişün ı1dımıin sOret-i ihliisıdır. Ma'lüm ola ki
ewela dlem-i misal ve dyinc-i hayfilde bu devlet-h§.hın koltuğumdan zuhür ve
müteıneyyil ve cevval ve sfihib-i rü'ya-yı ihlfis-intim<lnın fi'l-hakika sipihr-i münir­
dsti neyyir3t-ı baht u kdrn-kdri ınüctemi' bir felek-i tedvirdir. Ol ınah-ı cihfin-tdbın
batn-ı kabiliyetlerine vulü.c ve gurübu bi- iştibfıh sıiret-i hulıis-i akide ve ınisfü-i
muhabbet-i zatü'l-beyndir ki be-haseb-i zahir ve batın çehre-i iılem tınız şeklinde
nümiiyiin olmuş ve sdhib-i rü'yaya bu muhfilaHit ve muh5.lasıit tarafeynden mübfırek
ve meymfın ve muzaffer ve hüıntiyundur. Ve ol bülend ve ser- sebz olan dıraht ki ol
keriınü'l-evsfifın nılf-ı safından ser-zede ve tahtından seyelôn eyleyen enhfirın
besfitin-i pür-esmıirın reyyfüı olmasının ta'biri zebiin-ı evrdk ile kişver-i haydlide fi
nefsü'l-emr saltanat-ı 8.fök ve ol hiinediin-ı ale'l-ıtliikın imtidfid-ı devlet ve icldlidir.
Ve ol dırahtın rifat-i şühsdr ve kesret-i esmiin te'dkub-i a'kdb-ı sa'fidet-intis8ba
iş§ret ve kıih-siir ve enhdnn zuhıin ol hfined8n-ı dli-şı1nm usıil ve furıi'unun revfic ve
sebatına beşaret ve ol dıraht-i tübfr-misdl "asluhfi sübitün ve fer'uhü fi's-seın,1" 1 95
nass-ı keriminin ınazınıin-ı sadakat-meşhünı ınuktezfisınca bu dıidmdn-kaviyyü'l­
bünytinın izdiyad-ı rif'at ve şfiuına delalet eder. Mukarrar u muhakkak ve viizıhu
musaddakdır ki bu rü'ya-yı sfidıkaya mazhar ve muvaffak olan vücıid-ı behblldda

193
Eğerrüya yorumunu biliyorsanız rilyıımı söyleyiniz..., Kur'llll-ı Kerim, Yıisuf, ?·.
194
(Kıyamet yaklaştığı) zaman mil"minin rüyalan neredeyse (gördüğü gibi iiyfuı-beyiin) doğru çıkacak.
195
••• Kökü sağlam dallan göğe doğru olan..., Kur'an-ı Kerim, İbrahim 2-1-.

103
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BiHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

haşmet-i saltanat zuhü.r ve bu asi- asilin furüı zılliyet-i vikdye-i Samediyetde

ıneşhür-i sinin ve şuhür olub evlftd-ı emciidının mecmü' ı rnez§.hir-i hilafet-i dini ve
dünyevi ve mefiihir-i saltanat-ı sürt ve ma'nevi olalar. Ve ol dıraht-i ö.li-bahtın
şahından nümftyfın olan şimşir-i tfib-ndkın pençe-i nurftni şeklinde crlnib-i İstanbul'a
lem'fısın hamle ve leme'an etmesi feth-i Kostantiniyye'ye beşfıret- i ıı1şendir. Zira
mev'üd-i Nebevidir ki Hfine<lfrn-ı Osıniiniyye'den birinin tiğ-i dest-i gazfı­
peyvestiyle ehl-i İslfiın1a müyesser ve ol kişver-i kftfiri anın lem'a-i şimşirinden nür-ı
iınfın ile ve ezher-i haber-i ınu'ciz-eser ene's:seyfü ile münevver olacakdır. Ve ol
nihıil-i behrumend-i ve mend-i tfıbfı rnllnen<l-i sahib-i rü'yanın nfıf-ı safından zuhCır
eyledüği tevdlü<l-i evlad ve a'kdb ve ahlak-ı hamide evsdfına işllret- i sahih ve
aliimet-i sarilidir ki batnen-ba'<le-batnin sfıret-nüınd-yı alem-i zuhü.r ve müşfirün bi'l­
benan-ı e'vfün ve duhCtr olsalar gerekdir. Çünki şeyh-i ker§met-şi'iir mülhim-i
gaybiden ınir'fit-ı zamlf-i münir- i kudsi-meslfine -ilkd olunan ta'bir ve tebşiri Osman
Beg'e altl-vechi't-tafsil ifade ve tetbıh ve du'rl-yı hay.r ile kelimatını tetmim eyle<li. Ol
saf-nihdd ve hôlisü'l-i'tikfid dahi cumhür-ı umfırda iniiyat-ı Perverd-gfir'a sıdk ile
,ümidv§r oldı. Amma ol dil-i figrlh hiib-githda rü'ya ile müşfıhede eyledüği ınrlhi
kendü ktm<lüye husül-i kiir ve vüsül-ı diddr-ı yfir ile ta'bir ve bu beyt-i dil-pezir ile
dheng-i sürfır-ı bi-nazir eyledi.
Beyt
Nfi-gfih- şebi hoflern ve didcm rneh-i hod-rd
Ey baht her an-hdb ki döri tü mera bahş 1 96

Elhcisıl; Çünki şeyh-i krlınil bu rü'ya-yı garıbeyi kemal mertebe ınülcihaza

ve bu \"cikı'fı-i acibey·i tafsil ve icmal ile ınutala'a buyurub Osmrln Beg'in vueüh ile
kemi.üye i'tikci<l-ı tam ve i'timci<l-ı t�ındmı olduğundan ol ınenrlmın hrllat-ı enfüsisini
tcvfik-i afrlki tatbiki ile ta'bir ve tefslf ve süret-i gaybi-i şuhüdi ile telkin ve takrir
eylemek mtİrdd eyledi. Nice ol ınürşi<l-i kerrlınet-şi'iir ve şeyh-i kebir-i şaib-kirdrlr
kendü_ <luhter-i meh-peykerini ki ınüd<let-i medid Osnuin Beg'in manz0n ve sırr- ı
sur-be-rnührüni ınestfır oyler idi. Bi-temhid-i risalet u peyğfün ve bi-h�llet-i ilkii u
iltiyfim ve bi-ibti<l§-i izhar ve i'lfün-ı sünnet-i Nebiyy-i Muhtar (salavdtullrlhi aleyhi
ve ala füilıi'l-ethrlr) ilzre Osnuin Beg'e namzcd-i izdivdc ve ber-vdJ.(.-i güfüir-ı
beşiiret-ahbiir-ı ''üridü en unkihake ihdfı ibneteyyc hateyni11197 fıyct-i keriıne-i
kadimesi ımısadakınca hilUb-ı bi-hiciib eyleyüb dedi ki dil-hdhun budur ki mrl­
beynimiz<le murataba-i ına'ncvi \'e muhalata-i süri ile imtiziic eyleye ve sebeb-i
kurbet-i kariibet ınusfiheret ile hemhrlnelik tarikasiyle karar-<ldde ola.

Sıföt-ı 1-Iilsn-i Süret ve Sirct-i Duhter-i Şcyh-i Sfihib-i Keriımet

Beydnında<lır
Zira ol miıh-ı müııir ki benim koltuğumdan taşra çıkub senin harem-san:iy-ı
batınına duhul eylemiş. Benim Malhll ridm <luhter- i pfıkize-gevheriındir ki henüZ hilal-i
196
Bir gece ansızın uyudum ve kendi ayımı (sevgilimi) gördüm. Ey tiilih, gönlüğüm rüyayı (sevgiliyi)
hıma ver.
1 7
Q ... Ou iki kızımdan biıini sana nikıihlamak istiyorum Kur'iin-ı Kerim, Kasııs. 27.

104
 idris-i Bitlisi / HEST BİHiST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

cemali beJr-i tcmamdır. Ve mcrtebe-i tufüliyetdcn ben1 gehvfu'e-i felek-i takdir ve hücre­
i hüsn-i tc<lbırde perverde eylemek üzre ta'ahhüd \ e· gurrc-i müstehill-i vela<let<len bu
ana degin kendü c..111 ve ciğer-köşem yerine ôğüş- i nrnhabbetiınde terbiyet ve şetkat-i
ubm,vet ile mazhar- ı nazar-ı hakikat ve dide-i cihdn -biniın i hem-vare ol kurretü'l-aynın
didaf-ı meyınenet-iisdn ile tenvir ve te'allüın-i fidfib-ı Şeri'at-ı ınübi'n ve esbö.b-ı tarikat-ı
ehl-i yakin ile <lil-pezir olması biibında ser-i mü taksir oltmmamışdır. El-an mertebe-i
hüsn ve cemal ile bedr-misal ve mfi.nende-i muhadderiit-i tutuk-i etlrlk perde nişin-i
hacle-i rit'at ve celaldir. Valli\hu la yestahyı mine'l-hakk. EI-hakk şchristan-ı hubıde bir
pcri-peyker ve miı.h-n1 ve serfıbostan-ı mahbCıblde bir semin-beden ve seınen-büdur.
Dehtin- ı şeker-hiisı mchd-i <layc-i ismet-penahda pestan-ı rnihr u mebden şir-i terbiyet­
rnekide ve lcb-i dendiin-ı can-fezasına - halet-i güftdnla güya ki berg-i güle katiiriit-ı
şcbnern-çekide olmuş ve dürc-i lfü-i 8b-diirının rcşkinden yakut-i rumıniininin fib-ı rOy-i
hak ile yeksan ve hokka-i dcndiin-ı dürer- biınnın letiifetinden ıkd-ı mürviirid birbirine
karışmış ve tariivet-i arızının şem1inden ebr-i nisaninin arak-ı ıüyı zir-i zemine rlzfin
olmuş ve rüy-i rüşeninin hayasından dürr-i adn sadef-arüsunda anın mestüriyetini "hatta
tevfu'et bi'l-hiciib" 198 il.viizesiyle zebdn-ı şu'i'i-ı hurşi<lden istimıi' ve nakş-benddn-ı
hünennend ve mUSavvirfrn-ı dil-pesend nigdr-hfuıe-i çehre-i perdiizlde "hüvellezi
yusavvirukuın fi'l-erhfüni keyfe yeşa" 199 kelfun-ı hikıne t -beydnı tıbkınca anın tiınsal-i
hüsn-i dil-firibini pes-i perde-i ismet \'e verit-yı hadr-i haşmetden süret-nümii
olrnuşlarc.İır. Ve rneşşategfü1-ı renk-funiz-i fıtrat-ı kfu'-hfuıe-i kavlm ve "le kad halekne'l­
insiine fi ahse·n-i t..1h.vi'rn" 200 mazmıln-ı meymünı tıbkınca pt.,j-'kcr-i dil-rubfisını nazar-ı
musavvi_rtin-ı aleme hod-nümfilık içün rüy-i k§rde cilve-ger eylemişlerdir.
Beyt
Şcb-eti-Cızi çll mchtab-ı cevdni
Siyeh çcşmi çfi ab-ı zindegiini
Dıl gisü çün kcınen<l-i tdb ddde
Dıl sükker çün akik-i iib dilde
Du rengi bcr-scr-i nalıleş rutab çin
Keşide kfuneti çün scrv-i simin
Zebfuı beste ba.-fisı1n-i çeşm-i be<l-n1
Fisün-kerde berhfid çeşm-i hodrfi
Meh ez-hfıbiş hodra hiil - i hande
Şeb-i ez-hiileş kitab-ı fol-hiinde
Ya'nl
Mehtıib gibi bir şcb-elzün ve iib-ı hayat gibi bir siyııh-çeşın, iki glsulan kemend
gibi ham-ender-ham ve iki lehleri akik-i abd§r ve <lfı-renklik firun nahlinden taze hunıuı
devşirici ve kfımeti bir gümüş scIYe benzer, cfsün ile yaramaz nazarları bağlamış, kendü
gözOni kendü üzerine efsCın etmiş, ay dnın gOze!liğine nisbet kendüyi bir hal bilmiş_ ve
gece dnın halinden fal kit..1 bı okumuş.

ı�a ... Koşup, toz perdesi arkasında saklıındıklan zaman..., İ-.:ur'ı'in-ı Kerim, Sad, 32.
199
Ana rnhminJe sizi dilediği gibi şekillendiren O'dur. Kur'ıin-ı Kerim. Al•İ imrnn, 6.
200
13iz insanı en güzel şekilde yanıttık. Kur':'ın-ı Kerim. Tin, 4.

105
 ldris-i Bitlis[ / HEŞT BIHIŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Elhasıl; Bu rnahbübe-i ıuahcılbe kemdl-i cemal ile bir ayet ve nihdyet-i hüsn-i
suret ve s!retde bir gayetdedir ki
Beyt
Maşrık-ı cfuııe-hiibdan o peri
Afitabe ya doğ ya doğdum de

mazmümıİıca eger on dört gecelik ayın nazarı ol at'tab-ı çardeh-saleye mukabil olaydı
hemeİı sa'at-ı reşkinden müteveccih-i guıüb ve zubOl ve şenn ve infi'akle meyl-i ufü.l
eder idi. Ve on dört yaşında iken hüı,n-i rüz efzünı kuşluk güneşi gibi.terakki bulmadadır.
Ve tib-i hulk-i anber-şeıniın ve tah§.ret-i zeyl-i fıtrat- ı seliminden rayiha-i merd-i meyyit
nesim-i şirnal-i sehen..._mistil güllere tesir etmededir. Şimdi ınusamınem-i htitır-ı hayr­
endişiraiz budur k� Sünnet-i Rasül ve tezv!c-i Haydari-i Betül (sallalliihu aleyhi ve alihi
ve sellem) ilzre emr-i tezvice ikdam ve zamanenin adet ve ı1ylllini terk ile bu ashaf - ı
athfuın kavfinin-i güzi'ni üzre hemfuı iıntizfica iltiydm ve wnfır-ı izdivaca ikdıim olunsun.
Çünki Osman Beg ol şeyh-i keramet-pişe ve hayr-endişeden bu kelimat- ı muhabbet­
englz ve ınakfiltit-ı mihr-fu.nizi tamfunen istimd' eyledi, müddetler ile nikftb-ı ihtiC3.bda
mestür olan tal'at-ı murfid ve maksüdı cilve-ger- i mir'at-ı zuhür olub ol kelfim-ı ilh8m­
makfunın kesret-i sürO.rundan gonca iken andelib-fısfi dehen-güşfı-yı şevk· u garfun ve
şeyh-i meserret-peyfima 1'h5za te1 vilü ıü'yaye nün kablu kad ce'alehd Rabbi hakkan1120 1
ayet-i kerimesi mazınün-ı belağat-meşhünunca ve bu beyt-i latifin mani-i ıneymünı üzre
Beyi
Rast çün sOsen u gül ez eser-i sohbet-i pak
Ber zebfuı b i -reft tura her çi mera der-dil bild
Ya'ni
Doğrusu budur ki süsen ve gül gibi sohbet-ı pakin eserinden bu sadakatidir ve
ihlfis-şi1fuı.rı sanduka-i estar-ı zamiriınde mestur olan cevahir-i gencine-i esrarı lisfuı-ı
dürer-bar ve kerilinet-5.saf ile ıişte-i beyfuıa keşide ve bti arzu-mendi menzil-i murada
reside olmağa himmet buyurdunuz deyu ceviib-ı bii-saviib verdi.
Çünki bu irtibat ve itilaf-� hümı1yün ve bu imtizdc-ı izdivfic-ı meymfuı ahsen-i
vech üzre karin-i husul ve ol ındh-ı mukannaın sOret-i timsali fisumfuı-ı irffuı olan şeyh-i
s'ine-safın hicer-i . hucre-i iffetinden Osmfuı Beg'in nihdn-lınne-i derfın-i -sadakat
meşhfuıuna fileın-i ma'nfida tı:'lbfın olmuşdı. ·Akıbet dlem-i şuhüdda dahi menzilet-i
talık.ika ınevsül olub hemdn şeyh-i kfunilü'l- ayar i'lfuı-ı emr-i nikah ve bast-i bisiit-ı incfilı
içün ehl-i ulürn ve takvadan bir cem'iyet-i bfi-sa'ôdet da'vet ve ol iki kevkeb-i rnes'üdun
mukdrenetinden 11 et-tayyibdtu lit-tayyibID vet-tayyibüne lit-tayyibı1t11202 sadii-yı beŞ8.fet­
intiıl1asını cihfuıiyfula dyfuı ve işfı1 at eyledi.
Beyt
Be fiil-i sa'd bcr-evreng şod şılh
Mukarin geşt ba-nalıid fuı mılh
Bedidfuı-ı rnazhar-ı nür-i tecelli

:ıoı Yı1suf: Babacığım ! tşte bu, vaktiyle gördüğüm rüyanın çıkışıdır, Rabbim onu gerçekleştirdi Kur'ı'in-l
Kerim, Yüsuf, 100.
201 ••• İyi kadınlar iyi erkeklere, iyi erkekler de iyi kadınlara yaraşır. Kur'ı'in-ı Kerim, Nur, 26.

106
 !dris-i Bitlisl / HEŞT BİHiŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Be-ma'n§ süret-i canra hey-fıli

Be-bihter-i sa'ati ez-yümn-i tali1
Kıran-ı mihr-i bR-ıneh geşt vii.ki'
Der-an vııkt-i mübılrek çeşm-i beddür
Kurfuı-ı kır8n-ı 'an çünfın-ı nünın ala nftr
Ya'ni
Fal-i sa'd ile padişah tahta cQ!üs ve miih ile zühreye kıran viiki olub ol nür-i
tecellinin mazharı rna'na ile sfıre t-i canı heyı11ada göıüb yümn-i tali'in<len bihterin sa'atde
mihrin meh ile iktiriiııı ve ol vııkt-i mübiirekede ki çeşm-i bed dür olsun öyle bir nürun
ala nür kıraıı viiki1 oklı.
Çünki ol muha<ldere-i hanediiıı-ı saliih-vücüd "hayrü' n-nisıii el-vedüdu'l­
velüd 11203 zümresinden idi. Akıbet ol rnukaddemiiH bfi-sa'fidetin muriibata ve muhiilatası
neticesinden mazhar-ı izz u şeref olub Orhan Beg nam hayrü'l-halef kevkeb-i sa'iidet gibi
burc-i izzetden süret-nümd-yı vocud oldı. Ve bu isrn-i mübfu"ekeyi cedd-i büZürg-viirı
olan Ede Balı ta'yin buyurdılar. Ve ba'dehu bir ferzend-i sa'iidet-men<l dahi gevher- i
piikize gibi ol ma'den-i iffetden zuhür eyledi ki Aliieddin Paşa'dır. Ve ol ferzendiiıı-ı
mes'üdü'l-kademin yümn- i mııkdemlerinden ol hiiııediin-ı celilü'ş-şanda gün-be-gün
devlet ve ikbıil mütezfıyi<l ve müterakki ve sene-be-sene ihtişfun-ı mcsned-i ctlh ve celdl
mütezii'if olub terakki buldı.
Beyi
İn-ra çi şükr guyed an-ra çi özr-hilhed
Çün nim-şeb <ler-funed rüyı çü subh-giiheş
Ku gül rfilı mi-zen- i bii-Hıır u karin şod
Kfı bad şem' mi-küş u hemnişin-i malı.eş
Ya'ni
Bunun şükrün nice eda eylesun ve ana ne özür dilesün ki nim-şebde sabah
güneşi gibi bir mfill-ı tala'at ile müşerref oldu.

Çünki bir ödem Hızır'a refik olub malı dahi hem-dem ola. ister rüzgar şem'i
söndürsün ve gulbeyabiın dahi reh-zen olsun ne perva, çünki ol vakı'a-i fl.->fhunde-dsfu-ın
aliiyiın-i ta'biratından bu · aliimet-i pür- meymenet vuku' buldı. Andan sonra sair
ta'biratınm dahi süret -nüma-yı zuhür olacağında bir ferdin iştibiih ve irtiyab ve erbıib-ı
keşf ve ayfuun taınfuni-i sıdk te'vilinde tereddüd ve ızdırfibı kalmadı. Zira ıneşhür-i afak
olan budur ki bir vakı'8.nın nısfı sıdka ve nıst:ı filleri kizbe hami oh.ırunak gayr-i
rnutasavverdir. Ve cümle ehibbd ve asdikfiya bir güne müsa'ade-İ gaybiyye istizhfinndan
Oırunıd-i meriitib hisse-mendi mütezftyid oldı.
Beyi
Baht yabi ey ccviiıı ez-pir-i hış
Çün terilmuş şevcd tedbir-i hiş
Ez-der-i muhsin neyayinfi-ümmıd
Dest der-fetnik-i iin rahmet zenld

:ıııJ Kadınların hayırlısı sevimli ve doğurgan olanıdır.

107
 İdris-i Bitlisı / HEŞT BlHiŞT / M.Karatas-S.Kava-Y.llas

Ya•ni
Ey yiğit kaçan ki kendü tedbıı:ini bırakasın
Mürşid-i kamilin himmeti ile bahtın güşiide olur
Zira ihsan sahibinin kapusundan mahrum kalınmaz
Be)t
Kesmem üt�lidimi eltdf-ı f-H.ldfr1dan
Zira kerem ve lutfı füzı.imlur benim ümidimdı...'11

beytiyle ılmil ve dest-i tern,enn§. ve niyfızı halka-i bıib-ı rahmete teşebbüsden gı1fil olma.
Ba\lehu O�mfin Beg bu tevfikin rnuvdfakat-ı tahkikine binden Ede Balı'nın
müredftsından Derviş Taıiul niim bir mürid-i reşidi ki mey§.ne-i zfunre-i ehlullahda keşf
ve ayan ve ta'dt ile müte'ayyin ve ittila1-ı esriir-ı gaybiyye ve harık-ı fırlat ile bir salik-i
mütemekkin itli. Meclis-i akd-i nikfih<la ınnür-ı ci'ız't ve küllisine kethüdıi-yı hfuıe ve
ıneyfin-ı nasda tehniyet ile , ikrfüna seza gördi. Ol merd-i kfimil dahi dervişfın içün
selatlllden ihsful-ı piidişfıhdne iltimas ve Osman Beg dahi bu istid'ıidan gayet ile ınesrür
ve me'mülunı kendü hLL')Ül-ı matlabına fa'l-i hayr bilüb bu devlet- i mev1üdi bi-indyetillah
temşiyet bulduk.da bir şehri müstakillen sana mahsüs ve dervişfuı ve azizandan her kim
himmet ve teveccüh ve du'fida seninle müttefik olurlar ise anlan dahi mütayycbü'l-hfüir
eylemek ÜZfe dcruhde eyledi.
Nazın
Biyfiyern cger ber-ser- i i'n scrir
Mer urtcldegfuı-ra şevem dest-gir
Cihdn ez-sehd dı:1reın araste
Sehi nı me<lc<l bahşem ez-hdste
Ya'ni
Eger senf-i saltanata c(ilüsum viiki' olur ise üfüideler dcstegir olub cihfuu sehfi
ile 1 ôraste ve sehilerc <lil-hfihlan üzre imddd edeyim.

Çünki Derviş Tanı.d'un.unuka-i hiınınet-i bülendi bir kôh-i pür-şikühun genc-i

dfuncninde "_el-kanfi'atu kenzün ld yefnd" 204 ile kanfi'at eyleyü.b §lcm-i hardbın huşk u
terinden iliimen-keş ve bir mescidin kurbunda v8.ki' bir nehr-i ciirlllin kenarında el-ıniiu
ve'l-mihrfib huşk u teriyle kifayet eyleınişdi. Dervişlerin murfülı ı:1lemin cemi'-i sa11fi1at ve
tamfüni-i bida'atından "cl-ifiifu bil-kiföf min efdali't-ta'iiC'205 mesleğinde istikiimet ve bu
devlet ve saltanatın zuhürunda ınatma'-ı nazar-ı himmetleri ancak tevsf-i arsa-i İsldın ve
takviyet-i sünnet ve cemd'at içün cümle evkatda ikamet-i ibfüliıtdır deyu cevfib verdi. Ol
pişvii-yı selfıtin- i füi-şfm yani Osman Beg Gfizi dahi ınesned-i sı....'I'Vef\ye cülüs-i
mcymeilet-ınc'nüs<lan sonra ''el-kerimu izil il.hede vefü"::06 ile fi.mil ve va1de-i ma'htl<luna
sıdk ve ihliis ile k3il olub Derviş Tarnd içi.in bir zfıviye bina ve ınesfuifve ta'füniye olmak
üzre kurd ve mez3ri'3t ta'yin ve ibkfı eyledi. Ve menzil-i mezbür el-tin evladına
müsellem ve mukarrer ve cih3t-ı ına'lşetleri mukadderdir.

wı Kanaat tükenmez bir hnzincdir.

ıo, Nefsini engelleyip iffuti koruma ibadetlcrin en faziletlisidir.
ıo� Kerim olan ahdim� \·efa edcr.

108
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Beyt
Me-giı calıi e-,-saltanat pi!; nist
Ki bfi.la ter ez-derviş nist

Yiikıi-i sini (Mübeşşir-i sini)

Oldur ki; Osman Beg'in huriıc ve serir-i saltanata cülusundan mukaddem
5alikful-ı mükiişefe ve ayan ve vüliydn- ı vilayet veliıyet-i irfandan tekrnil-i §dfib-ı tarikat
ile rnevs-0.f bir ziit-ı şerife ki, hem rnazhar-ı leın'a-i berk-i çehfuı "cezbetün miiı cezebati'r­
Ra.hmiin" 207 ve hem mesrllik-i erbtlh-ı ta'atde mas<lar-ı funfın-i mendsik ,·e efvfih-ı ricllde
Kwnral Abdal demekle meşhür ve ma'rı1f ve taleb-i tarik-i hakda tamfun i - i Sünnet-i
Seniyye-i Nebeviyyeyi kemal mertebe mer'i tutub tarika-i iltiziim-ı riyazüt ve mücahedfü
ve itmiim-ı şe'air-i İslam ve ıidat-ı ibtl<lat ile tekmil-i cihfıd ve nefs-i kiifir- klŞden sonra
azimct-i gaza-yı küffari-yi piş-nihiid eUnişdi. Ve küh-siir<la vfıki' bir ınahall-i dayyikdcn
ki el-yevın Enneni Derbendi demekle mcşhürdur güzer eder iken ülem-i rna'nfida
ricalü1l-gayb süretinde bir şahs ile mulakfü ve ihtilat vfild' Olub esnii-yı musiihabetde bl-
5abıka- i cüst ü cfı ol ınerd-i nıa1nevi lisfuı-ı fesih ve lafz-ı sarih ile Kumral Ab<lal'a hitiib
ve böyle haber verdi ki bu mesiikin-i aktar ve bu nevahi ve diyarın kllrb-i civiirında
makbülfuı-ı der-giih-ı İlfilı ve dest-i perverde-i "ve enne' l -fa<lle bi-yedillfilı" 208 bir vUcud-ı
sa'id bu eyyamda peyda ve bedi<l olınuşdur ki ınekiilid-i saltanat-ı din ve dünya bi­
meşiyyetillö.hi teala anın ve evlad \'e a'kii.bının dest-i iktidrlrlanna mufavvez ve müsellem
ve mukarrer ve kıyfun-ı sa'ate dek nasib-i a'liim-ı İslam ve feth-i diyrlr-ı küffaf-ı liii.m ve
kesr-i heyfikil-i esniim zuhür-ı tanıôm gösterse gereke.lir. Çünki senin dahi gazii ve cihft<la
meyi ve aztmetin var. "Te'iivenü ale'l-birri ve't-takvfr"209 muktezasınca anın sipfilı ve
ikbfiline mu'§.venet ve mur8.fakat eylemek cnfa' ve evladır. Ve anın te' yid-i devletinde
herkes kadr-i istita'dtca dsüde ve rahat olacaklardır.
Oeyt
Yakin ki her- heme in bisıit şalı şeved
Çu ğonca der saff-ı gül siihib-i kolalı şeved
Ner-i hey bisüt der-ful kişveri ki menzil-i ust
Zihi fütfıh kesira ki o penfih şeved
Ya'nl
Yakın zamii.nda biS8.t-ı saltanatda pıidişfih ve saft:.ı gülde mii.nende-i gonca-sad­
berg siihib-i külah olur ve ne gOzel bisatdır ol kişverde ana ınenzil-galı ve ne gOzel fütüh
var ol kinıseye ki anın <ler-galı-ı ciihını peniih eyleye.

Amma henüz dahi' gülistii.n-ı zuhCırda gonca- i baht-ı şfilıisi gülben-i iniiyet-i
İlalıiyyede moteviiri ve ınahfüf ve nev-biide-i nihıll-i ikbali "evliyiii tahte kıbiibi lıi
ya'rifuhwn gayrl" 2ı o m-Takının nikiibında mestur ve ınelfilfdur. Ve ol zat-ı ınükerreıni
bilüb ve bulmanın tarik ve nişane ve aliimeti budur ki filiin zaman ale's-seher ki ba'zı

201
· Allıih"ın cezbelerinden bir cezbedir.
ıoı Fazilet Allllh'ın elindedir. Kur'3n-ı Kerim, Al-i İmran 73.
Z<W İyilik ve tnl..
-vada birbirinizle yardımlaşın.
ıı o Benim veli kullarım benim kubbem alltndndır. Onlan benden başkası tanımaz.

109
 i<lris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

sefid hurşid-i fişiyfuıe-i subh-i sa'i'ıdet<len pervaz ve ccvclfuı ve asöfir-i encem-i seyyıir
ukkdb-ı zerrin rnahleb-i §.f-tdb havfın<lan g�ilben -i nesrin-i" subhda pinhan olur. Filfuı
mahal güşdde ınediklir. Bir merğ-i bihişti-tiınsal ve tiiyir-i hüındyün-i nal meşhüd-i dide­
i erbdb-ı basiret olur ki her bir cenah ferhunde necfilı-ı dşiyfule ınürgfuı-ı,evla ecnihii- i
heft-yemin-i asuman ve her bir bal-ı illiyyin metfirından bir şehber-i sipihr-kerdfuıın
kullesinde tayerdn eyleyen siınurğun halinden nümü-dar ve nÜlnfıyfuıdır.
Li-ınüellifihi
Huını1-yı evc-i sa'fidet hcmi'şe cilve-gerest
Velik tiı be ser-i baht ki kune<l pervaz
Ya'ni
Evc-i sa'ddet- hwnası <ldına pervazdadır. Amma kimin ser-i bahtına sfiye
salacağınıAllah bilür. Rabbi yessir.

Çünki ol tayir-i ferhun<le-fal cilve-gah-ı ulü'l-ebsrlrda cilve-ger ola. Bir cevtln­

§zfide ve bir-sabilıu'l vech ve hoş-simfi. ve çchre-güşddcnin ferk-i ferkad-sdsında
ıru1nende-i devlet- i müstcdaın bir lahza sı:lye-endfi.z-ı ihtişam ve iirfım eyleye. Ol mazhar-ı
ikbalin ser-i bi't-sa'ddet-i seryeriyetine ol ınürg-i ferruh-bfilin nuzülünden alem-i mülkün
teveccüh- i saltanatını istidlal ve sc..:ıveran ve kerden-güşfuı-ı ehl-i kü1f ve İslam Ozre ol
ercümendin ser bülendliğini isti'IB.m mümkündür deyu Kumral Abdal'a tethirn ve ta'liın
ve Kumral Abdal dahi ol hdtıf-i gaybın bu güne beşrlret ve işareti ve delaletine binden
sürınet-i ricalulliih·ozre derhal şe<ld-i rihfü eyleyilb ser ve pii-bürehne seyr-i tarik taleb<le
sahri'ı-neverd ve ümmid-i vôdt-i "innellahe liı yuhlifü11 - mi'ddıı
211
nass-ı keriminin
mazmı.inunun sadakat meşhiınunca menzil-i ma'hüda uslüb-ı mev1ı.id üıre bir günde
güdôz eyledi, ki Osman Beg dahi ittifakat-ı zarnfuıe<len ınurdfükat-ı tevfik-i Rabbtlni' ile
ber-haseb-i zuhü.r-i ma'nö.-i "ve elkaytu aleyke mehabbeten minni" 21 2 heman ol fuı-ı
sa"ddet-iktinUlda ki h§tıf:-ı gaybi nişan vennişdi. Bir rnehemm-i zarüriyye ile meşgul ve
ol mahalde Jı.'izır bulunması ol tfüib-i siidıkın katında gayet ile makbul olub ol mllbeşşir-i
gaybinin haber verdiği v�cih üzre n§gd bir mürg-i kebir pervöz e<ll!rek gelüb ol serv-i
ser-efrözın ser - i bd-sa'ddetinde karar ve chl-i hakikatin va'd ve �'a'i'di ol mazhar-ı te1yidin
hukkında süret-nümd ve bedidıir oldı. 01 haletin re'yü'l-ayn müşfil1edesinden Kumral
Abd.arın ınürg-i dili bal-güşft-yı ibtiruic ve inbisat ve fi'l-hal ınisfil-i ikbal-i ol nihal-i bağ­
ı celalin sayesinde istizlal eyleyüb asar ve ahbrlr-ı ehlulldh<lan ve ol vakı'ii-i sddıkanın
ittifük-ı vukı'.'ı\ından ber-haseb-i dil - hah ol iili-cdh kemal mertebe dgdh ve sırr-ı ser-i be­
mühıünı fehm ve zatını kemBl-i ma'rifet ile anladı. Ve ol inerd-i meyddn-ı celadet dahi
213
. niyyet-i hfilisa ve safvet-i i'tikdd-ı kdınile ile "ve kefö billfilıi şehiden" tıbkınca ol
sa'fidet-i ına'.hüdun bidfiyet-i zuhürundan zamfuı-ı hulı.il-i ecel-i mı;;v'üdiye degiıi tarik-i
_gaza ve cihadda meslek-i ictihtl.dı daima cüınle-i uınfua takdim ve rnh-ı din-i İslfun'da
icrii-yı wnür-ı gazada mukim ola. egerçi her çen h.iifför ile gaza ve cihad farz-ı kifiiycdir.
Anıına kendüye farz-ı ayn bilüb ganiiyim-i emval-i helali kendü masrafına ve i'lfi-i i'.lfun­
ı iınfin ve teıvic-i ıne'dbid-i ehl-i ta'dt ve irfana hare ve sarf eylemek üzre Hüdfi-yı

ltı Allıih va'dinden hulfebnez. Kur'iin-ı Keri Al-i İmran, 9.

m,
212 Ey Musa gözümün önünde yetişesin diye seni sevimli kıld m. Kur'ı'in-ı Kerim, Taha, 39.
ı
m Şti.hid olarak Allah yeter. Kur'ı'in-ı Kerim, Nisa, 79.

l 10
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BİHIST/ M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

Müte'iU ile ta'ahhüd eyledi. Çünki Kumral Abdal ile bu ahd-i vefaya nezr ve gün-be-gün
dsıir-ı visak ve va1di izhara mukaddem oldı. Kumral Abdal dahi Osman Beg'e bu beyt ile
cevfib-ı b d -savdb verdi.
Beyt
Tura be-mülk-i ebed tehniyyet konem rfızi
Ki tu be-merdi hod hem be-hod zafer yabi
Ya'nl
Seni mülk-i ebed ile telıniye ederim ki sen kendü diliiverliğin ile kendü _
kendüne zafer bulursun.
Ve Osman Beg dahi kümir - ı bed-kiirdiirdan feth olunan bir şehri Kumral Abdal
ve dervişlerinin cihet-i mesiirifine mllstakillen nezr eyledi. Anuna Kumral Abdal
dervişfuıa gcnc-i kanıi'at-ı kiifı - ve kadar-ı ma'işet-i zarüri vii.fidir dt..jı'U bu beyt ile leb­
cünbiin-ı ceviib oldı.
Beyt
Derviş-ra ser-ii-ser küy fena bes est
Terk-i ıneüi' hfuıe'i metd'ı sera bes est
Ya'ni
Dervişe ser-ii-ser kfıy-i ferui kdfi ve ınetd'-ı htlne-i terk etmek anların
meta'hfuıesi vafidir. Zira�
Beyt
Gınii-yı kalb kadar nimet olmaz ehl-i dile
Bu tekyenin fukariisı sim§.tı bilmezler . .

Ba'dehu Osmfuı Beg Kumral AbdaPa kendünün bir kabza-i şimşir-i hassesini ki
gazfi niyyetine saklar idi. Ve bir su maşrabası yiidigfir olmak OZre ve bir ahidnfune i'ta
eyledi. Ve andan sonra ekser gaziivıitda Kumral Abdal ol merd-i ıneydfin-ı cihiida
rnuriifakfit ve ol kılıcı ınuhdrebe-i müşıikdnda niyıimınclan ihrfic ve ahz-i intikfim-ı İsltlın
içün eınr-i gazdya ikdtlm eyler idi. Ve ol şiınşir-i dil-pezir ve rnaşraba-i 1d naziri Kwnral
Abdal'ın evliid ve a'kiibı yiidigfır olmak Ozre terneyyünen hıfz ederler. Ve Enneni
Derbendi'nde nezr deyu ta'ahhüd eyledüği z.'iviyeyi ol vilayetin fethinden sonra Kumral
Abdal'a mahsüs ve müsellem eyleyüb ile'l-iin selatin-i iili-şiin dahi sünnet-i pederi Ozre
mukarrer tutmuşlardır. Ve tamamen evliid ve ahldf-ı hilafet mekiin-ı Oşmiiııi ol ahidden
bu ana degin muhabbet-i ehlull§h ve rnurakabet-i cfuıib-i evliydullfilu zimmet-i hiınmet-i
mülukiinelerinde niyyet-i hiilisa ile kemal mertebe mer'i tutub fıırfığ-ı şeın'-i vefayı bu
hadis-i Mustafa (aleyhissaliitü' l-evfii) ki "izii ahidtüm fe'fü ve izii hakeıntüm fa'dilü" 21 '1
mazmünunca amel ve vficibdt-ı şuyfıh-i cilıfuı-ddriden add ederler. Ve bu hfuı.eddn-ı
saltanabn iibfi ve a'kıibı . fısiir-ı din-peıveri ve teıvilı-i iiyin-i Müslimfuıiyi ol uhfıd-ı
mevrfısiyyenin mukteziisınca "ve'l-mfıfüne bi-ahdihim iz§ filı.edfı" 2 1s nazm-ı keriminin
nehc-i kavimi Ozre düdmiin-ı hilafet kiinünda mukarrer tutmuşlardır,

114
Söz verdiğinizde onu yerine getirin; hakemlik yaptığınızda adaletli olun.
m Söz verdiklerinde onu yerine getirirler. Kur'ıin-ı Kerim, Bakara, l77.

111
 idris-i Bitlisi / HEST BIHİŞT / M.Karataş-S.Kava-Y.Baş

Beyt
Zehi din u dil.niş zehi a<ll u dfü.1
Zehi mülk u devlet ki payende biid
Ez.an hanedan-, hayr-ı bigane dan
Ki biişend bed-hiih-ı in-hanedan
Ya'ni
Zehi dfu ve zelıi <11.niş ve zehi adl ve dıid ilahi pil.yende olsun ve ol hfrnediindan
hayr ıne'mfıl eyleme ki bu hiinedfuıın bed-hfihı ola.

Amma mukaddime-i kebir

Osınfi:n Beg'in serir-i saltanata keyfiyet-i cülüsı ve memfilik-i mu'azzama<la
selatin-i izdm-ı İsldmiyye ve miilıik-i la{!fdrdan hem-asrı olanların icmdl-i zikri
beydnındadır.
Bu biri.taç fıkariit-ı pür- nükfü Osi11fin Beg'in seôr-i saltanata cültlsı vukU'un<la
mevsim-i baharinin vasfında
Li-müellifihi
Mübfirek sa'atı dl.'f-fasl-i nevruz
Be-subhl ez-bahar-ı filem cfrüz
Nenniin-rd hurrcm ez-dyin u ş{ı<li
Be işret bülbüldn kerde ınünddi
Be giti �,ht-ı nev efgcnde gül-zar
Şode türkeş be-çeşın-i baht-ı bidar
Be baht-ı hü:,Tevi gül-ra nişiinde
Nisareş ez-şuküfo zer-feşdnde
Beşaret <liide bülbülha be-bostan
Ki hiihed şod diger alem-i gülistan
Zi şevk-i an ki gül ber-taht bi-nişest
Ne mi etkend nergis sagar ez-dest
Sabfi der-bezın-i işret geşte-bfidi
Be-teb liğ-i nilvid-i iş ve şiidi
Küleh ber 8.suınan efgende lale
Güşade turre-müşkin-i keliile
Be-hukın-i gül hevii adil tabiat
Be-rüh-i nfuniye hem-dest u bey'at
Civfmfuı- ı çemen der-aşk-bdzi
ArO:s-i gonca hem <ler-İŞ\'e sfizi
Şode lale u şebnem cam-ı Cemşid
Numüd ez-satheş zdn rüy-i üınmid
Çemea şad reşk-i sahn- ı fileın-i kuds
Mütercim geşte bülbül ez-dem-i kuds
Çüniin rüşen şüde dyine-i cUy
Ki be-neraiiyed der-ı ve gülha-yı hod rüy
Çu bülbül der'figan kasır beyan-şad

1 12
 t<lıis-i Bit lisi/ HEST BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Zebffil-ı h§l-i sü.scn terı;ümiin şo<l

Be-hançer sı1sen u gül kerde pcygıir
Saba güşte bei"ii-yı gül he\'iidfu
Hirdmıin her taraf ser u ser-efrflz
Şod azad cz -gaın-i encam u fiğdz
Çemen ez-pertev-i iman çüruin şad
Ki küy-i subh der-bostan ayan şo< l
Cihan ruşen şod cz -hurşid-i iman
Vdi subheş demid iin ayn-ı Osıniin
Surüde bülbüliin ez-nağme-sfizi
Çu gül her-taht şo< l Osımin Gazi
Çı f'ırı1zest yıl Rab tiili'-i taht
· Ki tiili' şo< l bcr- ü in kc-vkeb u baht
Çu tiğ-i fı nemüd i' lful-ı iıniin,
Zi-desteş mnJk-i Kayser .şod Müsclman
Be-piş-i taht-ı şılhinşiih gazi
Fezerde nahl-i im§n scr- efö1zi
Çu ınülk-i küfr ra tiğeş güŞ<lde
Hiliifet kerde vakt:.ı hdncvllde
Halefba'<l ez-selefk'ez şah- ziidend
Halıfe-i siret u kayser necfı<lend
Çı hoş müsmir şode nahl-i adfüet
Mc-bıi-dci. munkatı' in-vaz' u halet
Be-taht-ı kayseri ve ınülk-iibiıd
Hcmişe Al-i Osııuin-ra beka bcid
Husüsan sii.ye-i şfih-ı zamiinc
Humd-yı devlet-i in-iişydnc .
Şchi k'oz-rfiy-i ü devlet bedid est
Penılh-ı halk Sultan Biiyezid cst
Tındb-ı öınr ü caheş bd-selD.met
Keşide biid td n1z-i kıyamet
Amin yı1 Rabbe' l-Ulemin.

Tahrir kcşün-ı nigiir hD.ne-i nircng-i tasvir ve süret-i nigiiran haviişi-i evrcng ve
serir-i eınr-i sultiin- ı kadir ve mfilik-i ınülk-i takdir ımıktezfisınca çünki irtisfun-ı ahkı:1m-ı
hikmet mazmün ve i'lfun-ı erkı:1rn-ı mesUlih-meşhOn "ve lckad ketebnı1 fi'z-zcbüri nlin
ba' < li'z-zikri enne'l-arda yerisühii ibı:1diye's-s<llihün"� 16 ile C\Tak-ı gül ve reyiihin-i hnkk ve
yakin ve saföhUt-ı besııli'n-i alem-i mülk ve dini müzcyyin ve tcvşih ve füyfızfit-ı ğamiiın­
ı uklfün-ı hakdyık crkfün "ve faddalal lfıhu' l-mücôhidin"� 1 7 ile nihfil-ı ikbal-i mücahidini
ser-scbz ve terşih eyledi ler. Fütühat-ı İslı1miycnin e,·c\yil-i �'llh ür ve a'viimının cyyiiın- ı

m And olunsu ki Tcvrnt"tan sonra Zcbur'da da yı:ryılzüm: ancak iyi kullnnmın mirasçı olduklannı
yazmıştık. Kur'iin-ı Kerim, Enbiyıi:, 105.
m Allıih mücılhidlcri faziletli kıldı... , Kur'ı'i.n-ı Kerim. Nisa. 95.

1 13
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

ferhunde encamı tehniyyet ve mübarek badinin galgale-i beşaretini behterin-i ibaret

hadis-i sahih "inne11Hihe yeb'asü li-h8zihi'l-üınmeti al§ ra'si külli mieti senetin men
yüceddidü lehii dinehfi" 2 1 8 mazınünu sadakat makrünı üzre derOn-ı kebend gerdfuı-i
kerdful ve meyfuı-ı memiilik-i ehl-i küfr ve imanda işfüit ve i'liin eyleyüb sadd-yı pür­
neşat huceste ki ve füüzl ve nidft-yı feth ve be�i-yi 11 13. yeziilü tfüfetün min ümmeti
yukatilfuıe ale'l-hakki zahirine ilfi yevmi'l-kıyiiıneti" 2 19 hadis-i .şerifi ınazmi'ırı-ı münifiyle
kar'-ı sem'-i sakinfuı- ı mern3.lik-i zemin ve asuman ve mesfilik-i sıl.likaIH eınn ü emfu:ı
kılmışlardır.
Beyt
Taae nfueş çO zi-evci ezel
Pertev-i hod tii-ebed en<lahte
Adem min dOnihi tahte'l-livil
Amede çon ü 'alern-efrahte
Ya'ni
Hurşid-i sipihr-i ezeliyyet olan Hazreti Rasülü Ekrem (satlallahü aleyhi ve
sellem)in pertev-i enviin evc-i ezelden dira!ışan olub şaşaası ebed-tU ftbiida degin taban
ve reşk-i sidre ve tü.b§. olan livii-yı hamdinin sfiyesi fidem ve g8yriye ci.y-ı ernn ve ernfuı
olmuştur
Felfi cerem, bu sünnet-i İlfilıiyeni.ri tahkiki ve hadis-i Hazreti Risfilet-penfilı
aleyhi saltlvdtullfilıi bigayri't-tenah.lI1in tasdiki elsine-i rnusib ve sfü1ıde re1s-i rniete sabi'a­
i hicret-i" Mustafa ve zarndn-ı sirllyet-i fetret-i ınillet-i Nebevide memdlik-i İsliimiye-i
Rllın'da leşker-i hurnfunun eyycim-ı hücümu ki 699 (1299-1 300) senesi şuhiirunda vaki'
olmuştur. Baht-ı rnüsaid-i mukbildn-asa ber-hengfün-ı dil-efrtiz ve hümD.ytin ve ber-saat-i
firüz ve ıneyınundaki ncyyirat-ı inayet-i Rabbiiniye'den ol avanın metdli1i zaınan'isine
nücfun-ı mes'Cıd-i dswniiniden istifu-e-i nür-ı behçet .ve şiıd-miini nümıiyiin ve dide-i
rernıniid-ı iif-tab-ı alem-tab-ı usturldb-ı kdri-i felek-i dlı-kubftb ile ol sıi'atın kevakib-i
emani-i teviili'inden tarassud-ı nücüm-ı ikbal ve kfun-riini leınedn etdirir idi.
Nazın
Nazıır-ı der hey1et-i ecrfün kerde
Zamfuı-rii ihtiyfü- ı tam kerde
Be-fernıh tali' u baht-, hümayun
Be-rüz-i ihtiyfu-u vakt-i meymfuı.
Ya'ni
Zamaneye ihtiydt-ı tam ile ecrıim- ı felekiyeye nazar ve tali1 1 femıh ve baht-ı
hümiiyün ile bir rüz-ı fınlZ vakt-i bihrüzda ki sultfuı- ı evreng-n:işin memleket-i bahar
hükın-i adfıleti istiviiyı leyi ve nehftra isdfir ve münkalibfuı-ı edvar ve mufuıidfuı-ı
nıütegallib-i rüzgar yani rüz-i riişen ve leyali-i tiiri�i ni.ahkeme-i ma\lelet-i muaddilü'n­
nehdra ihziir ve beynlerinde icrayı hukm-i a<lfilet medar ve ma1 delet ve menzilet- i tesiivi­
mikddr izhfir ve cihet-i ihbfır ve dsfır-ı ficiz-perveri ve izaat-i kfuılln•ı itaat-ı ahkiiın-ı
serveride fennfin- ı vfi.cibü' l i- mtisale Süleymfuı-ı şehristfuı-ı bahiir-ı i1tidal ve harekat ve

ııı Allılh bu_ümmet için her yüz sene de bir dini yeniden yorumlayacak bir müceddid göndt:rir'. �eşfü•J.
Hafü. Hadis No: 740.
9
ıı Ümmetimden hak yolunda açıkça mücadele eden bir taife kıyamet günÜne kadar deviim edecektir.

114
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT.BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

sekenfit-ı bii<l-ı saba ile encümen-i çemen ve gül-zfir-ı intişfir ve ten-i bürehne-gfuu sebze­
zarın azar-ı hiirdan himfiyet ve siyfinet içün evrıik-ı ezhôre ınenö.şir- i adi ve insaf ve
tamfuni- i aktar ve emsfire i 'lfuı ve izhfir eyledi ve Cernşld-i küll- i vakt-i çiişt-gah-ı
sult.'lillde taht-ı kam-rfini Ozre tavaf:.ı bezm-i gülistan içün tevsen-i teveccüh ve azme
süvılr ve niyet-i inbisat-ı bisfit-ı neşdt ve sürür ve aheng-i nidii-yı nevıi-yı hubür ve huzür
ile sakıyfill-ı siyeh-çeşmin destinde lfile-hfiyı nu'ınfuli taklid kerdeşi cfun-ı düst-kfimi
eyleyüb sığar-i bülbüliln-ı hoş-hiln ve hcdir-i a'viid-ı evriik-ı bostan ile hiib-nagiinı
eğfuıiyi güşmfil ve fıyin-i muhteşemfuıe ile suffe-bfir-ı ezhfu"da ve şüküfe-i eşcdr ile
mOzeyyen olan eyvanda zcr-i nişanlığa iiğfiz ve serfidik-ı iktidör-ı baharın piş-gfilunda
cem'iyyet-i sdde-ruhsftriin-ı mürg-i zfir içi.in bcr- bezm-i pfldişahfuıe §raste ve nergis-i
bıdiinn hiirisfuı-ı şeb-i zinde-dfiri ıneclis-i mezkiırda ğı_lıniin-ı şa'lii-çeşın ve Rılmi-i nıhsiir
idiler ki bezrn-i rriuaşirfuıede piis-ı şebfuıcden çeşm-i biınar ile renc-i humıira girifüir
idiler ve hernişe ol bezın-i işretin kudın-kıirhğı ile izdrc-i kös-i rneserretde serlcrin pay
eyleyüb ınakıiın-ı hizınetde üstüvıir idiler ve ol bii-ınidddda nergts-i humiişin def-i
hwnfuına iındiid içün dest-i lfile-i kadeh iimfide ve cümle mutişirfuı-ı hummiir-ı ber-pd ve
kardbe ve sebO. ıney-i hoş-güvdr ile memlu' ve müheyya idi
Beyt
Haymehii gusterde hem ezhiir der-clriif- ı deşt
Nergisiin çün ktiSiriitü't-tarfi fi tahte1 1-hıyfün

Ve sultfuı-ı kfun-yiib a'ni mihr-i cihfuı-tab taht-gah-ı sipihr-i bülend-kubiib Ozre

sahib-i zaman ve hükümrfuı-ı ınemalik-i cihfuı ol halde di<le-i ınihribtlni ve aziınet-i giti­
sitfuıi ile arse-gah-ı sipdh- ı enbüh-i bahar ve arsa-i ınuasker-i leşker-i nehiirda hüsrevfuıe
nigfilı ile ol bi-had u şumar olan cünfidun ma'şerinde'tevscn-i dehviir-ı enziir-ı seyyarı
aktar ve emsfuın her bir küşesinde cevelfuı itdürdiği halde gülşen-i re'y ve tedbirin
tavv§flarının evrak-ı hatır-ı münir ve safühat-ı zaınir-i giti tenvirleri üzre bu ma'nii liiyıh
oldı ki begfıne ki gün arsa-i rüzgar ve meyfuı-ı ahlaf ve a'kfib-ı dli tebafda mesne<l-i
hilafet ve liyiikdt ve mansıb-ı nasfet ve re'fete münd.sib ve sez§ bir kimesne bulunmak
mümkün müdür? Zird memalik- i Rüm ve ol merzbO.ıuun neviihi-i aktiirında ki el-hakk
hüsn ve bahada bir kişver-i heınişe bahar "ve cenndtün tecri min tahtihel-enhfir"::2o
adiidında ber-mülklidir. Kuwet ve devlet ve kudret ve savlet ile ş.'ihinşiih-ı bahiiri gibi
i'tiddl-i fıtri ve adalet-i tabii ile çemenz§rın cevdndn-ı nev-hizinden ziyiide cerrar bir
leşker ile rüy-i zemini teshir ve safa-yı iib-ı tığ-i giti-nümiiy ve saykal-ı şiınşir-i rüşen­
fe'y ile ruhsafe-i fiyine-kirdiir eymfuıdan tire-key-i cerg-i şirk-i butlfuıi ve zeng-i zulmet-i
kiifr ve tuğyilnl pak eyleye.
Beyt
Zikr-i vasf-ı u eger telkin kuncd bülbül bı,-biiğ
Der-kelam §yed zebfin-ı süseneş ınalii kelam.

El-kıssa: Müddvere ve müşdvere ve mücdverede müddvemet ve muhavereden

sonra tamfunt-i erbii.b-ı hail u ;;ıkd ve cümle-i ashdb-ı misak ve abd ve ol nlzgfirın ser-

no Altından ınnaklar nkan cennet bahçeleri vnrdır. Kur'lln-ı Kerim. llaknra, 25.

1 15
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / MKarataş-S.Kaya-Y.Baş

haylfuı ve a'yiin-ı rfızgdr- d l<le ve aktar ve eıusfirın pıran ve piş-i kudeınfin- ı ahbaf­
şinidelerirıin _re'y-i sdyib ve fikr-i sftkiblcri bunun Uzerinc karnr ve cümlenin ittifök-ı
kelamı hu ma'nft üzre istikni.r_ buklı ki el-yevm mfibeyn- i ibddda şumul-ı tefcmıka ve
infıd ve şuyı1'-ı fitne vç fcsdd peydd ·ve reh-yfıb ve temcrrü<liin-ı mütegallibOOen herkes
vilfiyat-ı mezkürcdcn bir kıtrın hüküınetine fuzüli şitdb eyledi. Ve Moğol ve Tatafın afet­
i şer ve şürlanndan havf-nı:1k ve sine-çôklardır. Ve Taife--i Cengiziyful'ın müdfilıalesi
ekseriya biliıd-ı Selçükiyiında ınüstemir ve mukam.-rdir. Bizzaıiıri bir sult.ln-ı sfilıib-i
iktidfuı.n temkini ve bu hu<lO<lun himUyct ve vikfiyeti içün müstakillcn bir vali elzem ve
riih-ı iimed-şüd-i e1diı ve zalemeyi kat' ve bu diyarı me'müniyet üzre muhafaza cümle--i
umürdan ehemdir.
La cerem, , cümlc-i kabiiyil ve aşdyir-i Etrfık ve Oğuz I-Iiıni ve <lil-üveriın- ı
oyınakiit-ı Kayı Hiıni ınüttcfikü'l-kelôm oldılar ki el-yevm rneyan-ı ah-vfün-ı Türkistan'da
siret- i pesendide ve ahlak-ı hamide ve şec<l'at ve semahat ve vefret- i ta'at ile mevsüf ve
ıiitbet-i haseb ve müretteb-i nesih ile şfiyeste-i mesned-i hilni ve biiyeste-i evreng-i
sultdni olacak. Osmôn Bcg'den gayri azharti mine'ş-şcınsdir ki hem mıkd-i hfuıediın-ı
Kayı Hfıni ve hem kemfıl-i <liyiınet ile ınuhyi-i sü.nen-i Müslimiınidir deyu cümle
ittifükıyle ol gOzide-i deverfuü mansıb-ı scrveriye namzed ve tav'-ı hatır ve dest-i rağbet
ile bey'at eyleyüb ala melai'n-nfis serir-i saltanata icliıs eylediler. Zira devüm-ı alem ve
nizüın-ı ben-i Adem ına'nen Şcri'at-ı Mutahhara ile kfiyiın ve süreten miilik-i mülk bir
&'1yis-i kfö.Hr ve hafis-i kahire b i -eyyi hfıl muhtac<lır.
Beyt
Din u devlet be-Şe( u şeh zinde cst
Zeyn-i düşi iın-ı <lll<l-i al pftyende est
Mülk-ra re'y-i şah rnaksür est
Re'y-i u ger kavist mansür est
Ya'ni
Devlet ve din Şer'-i ınübln ve ştilı-ı metin ile zinde ve icrfi-y•ı ahkdrn-ı Şer1le
alem ma'mür ve re'y-i şfih kavi ise mülki maksllr ve h,'lldü huzılrdur, zira ol iki-şehin bu
iki dal ile piivendedir.
EI-hakk fı.s8.r-ı kcvkeb-i meymenet ve ikbal ve envaf-ı Subh-i sa'Udct ve iclal
ğuıre-i pişani-i ahval ve ndsiye-i a'miil-i Osmfuıi<len nümdyiın ve sitdre-i baht ve devleti ,
m§.ncnde-i şu'ara-yı Yemtlni evc - i felek-i eınfuıiden dirahşiın ve <lirefşdn i<li.
Beyt
Hem melik bü<l hem mclik-zft<le
Dfid-ı merdi u mer<lümi d8.de
Ez-hünenncndiş ncvd.ze<l baht
Bi-hünı;.-r key rcsecl be-tac u be-taht.

Ve bu ikfimet eyledikleri istikfıınetin berilhin ve <lelılyilinden ve bu emniyet ve

dfiyet istid8.metinin şevahid ve aliiyimin<len ki _ehl-i hak ve yakinin 1a.ılübuna süri ve
lisiınlarından cJ.ri olınu�ı. İki nev' tenlhıdAt levh-i takdirde muharrer ve s..-İhfıif-i havdlır-ı
müc.lakkikfuıda mukarrer idi. Bir ncv' ber-vetK-ı deldyil-i akilfı.ne ve te<lbın1t-ı hüsrev5ne
ve bir nev'i dahi şevfilıid ve letayif-i driffuıe ve nevılyid-i nükat -ı muhakkikamxlir. Anıına

1 16
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BlHiŞT/ M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

kısm-ı evvel ki del<lyil-i hurd-ınc.,"rl<liine ve alii.yim-i huşmendane itli. Ol idi ki cümle scr­
haylfuı-ı Etn1k ve plşvdyön-ı memalik ve emlak bunun Uzerine karar-<lii.de .old.ılar ki
kavii'id ve kavdnin-i Oğuz Hfuıi ve uslüb ve .iyin-i Türkistı.1t1l üzre ki kadiınü'l-cyyfündan
unların teviirih ve ahbdnn<la trıhri'r ve müttefik. oklukları vecih Uzre çünki Kayı Hfuı gayet
istihkD.k-ı scrvcri ·ve nihıiyet-i şeC8.'at ve leşker-perveri ile muttasıf idi. Oğuz Hfin'dan
sonra ıneyfuı-ı tevfibi' ve hudem ve cümle hayl ve haşcınde menzilet-i piidişfihi ve hfıni
ve rtUhet-i sultani ve kiimrfiniyi Kayı Hiini'nin evlad ve a'kfib tahsisi ve bu hane<lanın
beynlerinde kabiliyet ve ehliyeti tansis eylemişk-r<li. Ana binüen şimdi dahi bu hiineddnın
kademini \'C <l0d-miinın haşmet ve rütbet-i mevrüsunı uslılb-ı kadim üZre evlddına
şdyeste gördiler. Ve a'yfuı-ı nizgdrın <li<le-i intizdn bu sitare-i devletin zuhllru,na nigt.>rrln
ve ümmi<lvfir idi. egcrçi bir zaman vfisıtfi-i tağallübfü- ı rüzgar ve ikti.2a-yı ker<leş-i sipihr­
i gaddür ve kec-i reftar ile ınt.'!jnt.xl-i eyiilct bu hfuıe<lfuı-ı serverlden filler yere meyi ile ol
kanün-ı kmlim-i fetret-zede olmuşdı. Amma elbette
Beyl
Çcnd rüz eylese süy-i hilaf cereyfuı
Yiıw mecrd-yı kadllnin bulur iib-ı ihsiin

Ve her bir feleğin kevkeb-i garibi yine matla'-ı ufuk.dan tali' ve huni' olucudur,
Beyl
DehW Hüdfiy be-mülk-i ıamiine diğer bar
Sa'ftdeti n e be-endfize-i kıyfıs u şmm1r
Ya'ni
Hak tedld zaıniincyc tazeden tazeye öyle bir sa'fü.let verdi ki en<lôze-i kıyfis
şuıniira sığmaz.
Ve hu sabdhın ınisbfilıı furüğ-bahşdyişi ve bu müşdverc-i salahın tt�dyid-i
meyınenet-nüm.isı Osman Beg'in evvel-i avfuı-ı cevdni-i baht ve ikbdl ve hıirrı.."lnl-i
merddnegi ve celiilidir ki Selfi.tin-i Selçukiyye'nin toınar - ı devleti bi'l-külliye nıatvi ve
bekiiyllSı dahi bi-kuvvet \·e şevket olduklarından a'dil-yı kaviyy ve talebkarı.tn-ı
memleket Uzerlcrine nıüste\'li olmuşlar idi. Ve anlarda zabt-ı mülk ve sipfıha iktidar
kalmayub bakiyye-i mülk ve �1.h-ı mevrüsleri bu rüzgfir-ı perişanda perişan olacağı
yakinen bilindi.
Beyl
Çı bdye<l hirasidenet ez-kesi
Ki diired hem ez-hane düşmen besi
Tu serv-i nevi ha�111 bid-i kühen
Küca ser keşed bl<l bii-scıv u bun
Ya'ni
Ol kimseden havf etmek müm1sib degildir ki hı.Ulesin<le hasmı çok ola. St.'11 bir
taze servsin düşmen bid-i köhcndir, köhne söğüt kök salub serve beraber olmak
muhaldir.

Böyle olduğ.ı takdirde Osmiirı Beg'in tiğ-i tizi ve şimşir-i hun-rizi ada-yı
li'dııidan ahz-ı intikfiın içlln inzivd-yı niyfünd<m zuhünın ın vakti ve demidir. Ve istikrar

117
 ldris-i Bitlisi / HEST BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

ve istimrfiruım derecat ve irtifa1da güya hilfrfet çüyfin-ı tiğ ve sipah ve sipeh-sdlfu"fuı-ı

rimdh ve sifü.h anın dest ve bıizü-yi merdaneligi a n -karili taht-gfih-ı rit1at<la i'til.i bulur
deyu kın1et ve alfi tariki'l - lisfin minber-i niyfun-ı zUlfikar-ınakam üzre da'vet-i İslfimda
hutbetü'l-beyfinı tilavet ve ber-muktezfi-yı kelfun-ı mu'ciz-nizıiın "imme'l-İslaınu ve
iınrne's-siıniiın11221 sadası seın'-i haviis ve avfiına ilkıi ve iflıfıın ederler.
Arabi
Fe subhanellezi e'take mülken ve allemeke'l-cülCıse ale's-scıiri222
Netice: Cümlesi iltifiik-ı re'y-i saviib ile Osmiia Beg'e böyle hitiib eylediler ki
bu ınansıb-ı bülend ve mesned-i sa'fidet-rnendin kabül-i telakki ve istidlali Şer'an ve
aklen sana elzem ve bu makSCidoo temşiyetine ikdam-ı zimmet himmetine evceb ve
ehemm oldı. Bu ni'met-i uzmdyı kavlen ve fi'len teşekkür ile bddiiş ve te'yide makrürı ve
yevmen fe yevmen sipiis ve minnet ve mun 1im-i bi-zevftli efzCın eylemek az5.yiın-i ni'ınet
mUcib-i tezytd ve sebeb-i te'bidi Ve ınüstelzem-i tahdid-i devlet-i ber-mezid-i "lein
şekertüm le ezidenneküm ve le. in kefertüm inne azfibi le şedidün"213
Beyi
Tura iınriiz mevrüsiyet-i in kfu"
Ki hfilıed cüz tıl bfıd in rfr seza-var
Şeved ez- ferr-i bahte taht u efser
Çu çarlı ez-mihr- i iilı-kadr u server
Ya'ni
Sana bu gün bu keyfiyet irs iledir senden gayri buna kim liiyıkdır. Ve sana
teveceüh-i tiic ve taht pertev-i bahtındandır. Miinende-i sipihr ki iifüibın sebebiyle ıili­
kadr-i serbülenddir.
Bizzarüri ol mazhar-ı feyz-i ser-fira2i a'ni Cenfib-ı Osman Beg Giizi ol
kelimiitın tevzih-i hakikat ve ol mukaddemiihn subı1tı iç!ln akviil-ı evliyii-ı devleti guş-i
kabOl ve iz'fuı
. ile isğii ve mu'azzaınat-ı niam-i İlfilıiyyenin a'zamı ki ınevhibet-i ınertebe-i
padişfilıidir külifuı-ı ni'ınetdeiı ictirulb eyleyüb piiy-ı dil-iiveriineyi meydan-ı ınerdiia-ı
dine nihfule ve te'yld-i bünyıid-ı lsliim ve kam'-ı bünyiia-ı küfür ve asam niyyeti ile
akdiim-ı ikdiiaı Ozre kıiyim ve amade oldı.
Beyi
Puşt ber-ni'ınet-i Hüda bi-konern
Şükr-i ni'met kuneın çıra ne-koneın
An kunem k'ez Hüdiiy bi-gOziired
Ki zi men hiç kes ne-yazared
Çün resın-i men be-tile u taht bülend
Kdr-ha ınikunern Hüda pesend
l'timiidi mıi şodem ber-kes
Ber-Hüdii i'timiid diirem u bes

ııı Ya Müslüman olursuı'ıuz ya da başınoza geleceklere katlanırsınız.

m Sana mülkü ve onun üzerinde hükmetmeyi nasip eden Alliih'ı bütün noksan sıfatlardan tenzih ederim.
m Şükrederseniz and olsun ki size karşılığını arttıracağım; nankörlük ederseniz bilin ki azabım çetindir.
Kur'ıin-ı Kerim, İbrahim, 7.

1 18
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kava-Y.Baş

Amma kısm-ı sani

Şevfil:ıid-i imafat-ı 8rifüne ve işafat-ı me1fu-ü-i hakim.inedir. Ve bu kısımda iki
latlfe var
Latife-i evvel
Ki matla1-ı ferhunde-niş§.n ism-i Osmfin'dan ayarı ve ser-çeşıne-i aynından
gUlşen-beyan-ı lisan üzre nüıniiyan olan teviirih-i ınu'teberede bu giine mesrurdur .ki
ekser bilful-ı Rfım ve ol merzbümun mu"azzamıit-ı emsfu"ında a'lfun-ı din dğıiz-ı ser­
fıriizlığı ve ınillet-i Cenab-ı Seyyidi' l-ınürselin (aleyhisseliitü vesseliiın)ın livalarının ser­
bUlendliği Hazreti Osman (radiyallal:ıu teala anh)ın eyyilm-ı hilafetinde ahkiiını itıniiına
erişınişdi. Aııiru'z -zamiinda bu hanedan-ı Osıniıni'nin yümn-i devlet ve saltanatı
sebebiyle encfunı erdi ve·bu rivayetin hamulu oldur ki cem ve kişver-sitane-i Osmfuıi'nin
zamiiµ-ı hililfetlerinde emsar-ı Rüm'dan ba'zı felh-i lsliiıniyye'ye ibtidii-yı şüril'da ol
zaınilmn ınücal:ıidinin galebesi ciinib-i şimal ve garlı ve diyar-ı Arab'dan sal:ıil-i deryii-yı
Frenge ki biliid-ı Şam ve Rüm ile ınahfüfdur reside olınuşdı ol vakitde henüz leşker-i
İslamın feth-i diydr-ı derya-bare fursat ve yarala ıneciil ve ol aktarın kıla' ve husün-ı
üstüvfu'ı teshirine bi-rneciil idiler bu minvfil Ozre zaınfin-ı emtiret-i Beni Mervfuı'a dek ki
ben- i ahval ve ben-i a' mfunlanndan beru fenn-i hükürnetde EmlIU'l-mü'ıİlinin Hazreti
Osman (radiyalliihu anh)ın terbiye! gerdeleri olınağla kendUlerin mansıb-ı eyiilet
mansüb-ı Osınfuıiyye1ye mensüb add ve belki Al-i Osman zann ederler idi ve bu füt0h8.t-ı
dini ki ikiiziiyı takdir- i ezell Ozre nasilıı,-i dOdınan-ı Osınani-i ahir zamiini idi Anlar
arzumend ve ümidvftr idiler, çünki muktezayı gercleş-i devran ve zamfuı-ı nii-ferciim ile
hükilmet-i memiilik-i Şam belki ekser biliid-ı lsliiıniyye de Mervanller istiklal üzre
olmalarıyla ğiiyet-i şevket ve yesfu- ve kuvvet-i m§I ve asakir-i bisyfir ile diya!-ı meşrik:
ve mağrıba leşker irsal ve tam1-ı ham ve gururlarından n§şi Kostantiniyye fethinde
peyğiim-ı beşfu'et encfun-ı Nebevi ve itrnfun-ı mev'ud ve ma1hlld-i Mustafavi
(aleyhissaliitü vesselam) Devlet-i Osmaniyye'nin ınukaddime-i şüril'ıın beriikiitında
kendülere teveccüh etmek zu'ınuna düşüp mücerred intisilb-ı karilbet-i Osman! ile ol
fütüh-ı uzmanın ebvilb-ı devleti rüy-ı rüzgarlarına güşiide olmak .ümldjnde oldular. Lakin
letiiif-i esrar-ı gaybiyyeden ziilıil ve adem-i kiibiliyyet ve istihkakları sebebiyle bu
ma'nildan gafiller ki
Beyt
Be-dosti-i müneccim sitare sa'd ne-gerded
Be-hem nişesten-i zer-ger kiUd-i gene neyiibi
Ya'ni
Müneccimin dılstluğu ile kişinin tiili sa'd olmaz ve zer-ger ile hem-nişin
olınağla hazinenin miftiihına millik olumnaz.

Zira bu sa'fidet-i istillah-ı Kostantiniyye ki mev'ud-ı Nebevi olınuşdur. Alıirü'z-

7lUilı:inda nasibe-i . Aı-i Osmandır ki muhlisful-ı hfuıed§n ve cümlesi kaf-hfuıe-i
müıüvvetde ınücal:ıid-i piikizı,-akldedlerdir
Arabi
Mil şeyyedallal:ıü min ınecdin salefehüın
İlla ve nalınü neral:ıü fihimü'l-inil'

119
 İ<lris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kava-Y.Baş

· Bin§.enalcyh Muiı.viye ibn Ebu Sufydn'ın zamUn-ı emfıretinde Bt.-'Il-i

Üıncyye'nin eviiyil�i istikltllin<le asakir-i fsliirn'<lan bir leşkt.-r-i azim irsfıliyle memiilik-i
Rı'.'ım'dan ba·zı ·diyiır-ı İsl§m Şfün'a ilhiik eylediklerin<len sonra kib.lr-ı sahfibe-i Nebevi
ve ensi1r-ı millet-i Mustafavi sohbetlerinde ki Ebu EyyO.b Hulid bin Kü.leyb-i Ensiirıdir.
Çünki mckdlid-i hükfıınet Mudviye'ye mü.tc'allik idi. Halef-i nii-halef olan Yezid-i pelidi
leşker-i İslii.m'a sipeh - .sı:Uar ve bir müddet Kostantiniyye'yi ınuhllsara ve bir vecihle zafer­
yiıb olamayub ve zamdn- ı muhfısara ınüınted olmağla Ebu Eyyüb Ensfiri ecel-!
mukadderi ile ddr-ı bckiıyd sefer ve gülistdn-ı cinfuıı ınakarr eyledi. Amma fazılet - i cih[ıd
ile ffüz ve ccr-i şehadet ile hiiyiz oldı. Ve h.'lld mcrkad-i mübiirekesi binln-i hisör<la
iındret-i hayrtlt ile ınahfllf<lur.' Ki tafsili yedinci ketibede Fatih Sultan Mehıncd-i Siini
(kuddise sırrahü'l-azizin) ihhörın<laki ol ebvfrb-ı binin banisidir. Mebsı1t ve mezkllr olur.
Ve Ebu Eyyüb'un vefötından sonra leşker - i t�liim feth ve zafon.l.en me'yü.sen avdet ve
Yezid-i ani<lin serdıirlığı şedmetinden ol nusret-i diniyyeye muvafüık olamadılar.
I3a1dehu nevbet-i -emaret Abdülmelik Mervan'a reshle oldı. Ve ol <l?h i Kostantiniyye'nin
fethi sevdasına düşüb techiz - i asakir ve Muaviye ve Yezi<l'i taklid ile kendü oğlt
Mesleıneyi sipeh-slllar ta'yin ve tmnfün-ı kudret ve şevket ile <lerylldan ubür ve
Kostantiniyye'i mahsür ve on bir ay mikdan alem-e foi.z-ı ınuctldele olub mukatele
eylediler. LD.kin gayet ınctı:i.net-i histir ve kuvvet-i leşker - i kayser ve sipah-ı gürn-rfilı-ı
küffiirdan 08.şi teshiri müyesser olınayub b8.b-ı feth-i mev'fı<l anların · dahi dt<le-i
üınidlerine güş:i.de olmadı.. Ve b izzarüri süret-i feth dırO.ğ mülebbes ve bi-hakikat ve bir­
zafcr-i b1-furı1ğ ve behcet tarh eylediler. Çünki asl-ı saltanat ve Devlet-i Mervii.ni te'yi'd-i
<llil-i Müsliıniiniyi dah i tarika- i nifii.k-ı nihani ile sahte etmişler idi. Küffilr-ı eşraf ile
keşfikcş-i bisy.:i.rdan sonra buna kanır-dfüle oldılar ki cmir-i sipöh olan Mesleme derün - i
şehir ve hisfu"a süvtlren ve muscll..1.h duhül \'C hcyet-i müciihi<löne ile anların ma'bed-i
kebiri olan Ayasofya'ya nuzul ve alii. melai'n- nas gi.Hbfuık-ı ezfuı-ı din-i Muhammedi i'ldn
ve ale'l-fevr yine mürdca'at eyleye ve mülk ve dinde bundan gayri nesne istemeye
in'ikad-ı uhd ve peymfuıdan sonra bu·feth ve nusret-i müntlfikane ile ehl-i i'ıntln beyninde
ınücerre<l bir kuru ı.ı.fıın ve ii.vfizeyc kanı.i.'at eyledi. Ve bu kadarca bir zafer-i mülebbes ve
mOzevveri meyfuı - ı mülük-i asırda süret - i fcth-i islfuniyye'ye kıyas ile hakikat-ı
hakikiyy.et-i "innallfilıe lii yuhlifü'l-nıi'fid'1 22-1 heşllretinden gtlfil ki güş-i her-seıveş-i
kerrübiyüna işii.ret ulunınuşdur. Ve sıdk-ı sı<lkıyyet-i "veltl tehsebcnnclltlhe rnuh life
va'dihi rusulehu"225 haber-i vahy-cscrin<len zahil ki <lerün-i kchcn<l-i sipihrdc fivllze-i
beşdret vcmıişdir. Ve ol feth- i nüvid-i Mustafüvi' öyle mürn:1flk-ı bi-nü.nın telhisi ve
mekr-i kü.tTar-ı makhür ile nice mutasavver ve ınuhsfudur. Anın gibi nusret-i ınOzevvirin
nürndyiş-i sub h - i kfızibin tulıi' iylc mutasavverdir ki subh-i sfidlkdan mukaddem iisuıntln-ı
fütüh-i tslUmiyyc maşrık-i 1-Ifuıedı:i.n-ı Al-i Osmfuliyan<lan nümdyfuı olmuşdur. Ma'a hiiza
leınc' fin-ı ofu munkati'ü'l-iihir o foth-i Mesleme-i Mervfuı bir lemha< lan ziyı1Je tabtln
olnuidı. Ve fi'l-hdl ol tabeş ve nüırni.yiş-i ruşimlyi'-i berk-fisfi ıneyfuı-ı küfr ve nifökda
Mervfuıiy.:tn-ı gad<liir v_e gürüh-ı mckruh-ı küfffu"da nüını1-Jfir ve el-hak te'yid - i fryin- i din
ve te'yid-i Şcr'- i metinde Al-i Mcrvfın'dan Mcsleme nfim bir şahsın zamfınında nice zii.h ir
ve aruz cümle nişin tt\tühfü-ı gayni fının dide-i hodbinine ne yüzden biıhir olur ki

ı.ıı Şübhcsiz ..\llıih va.dinde hulfolmez. Kuı·'ı'in -ı Kerim, Al-i İmran. 9.

m Sakın Allfih ·m peygamberlerine verdiği sözden cayacağını sunma. Kur'ı'in-ı Kerim, İbrahim, 47.

120
 idris-i Bitlis!/ HEST BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

noksiiniyct-i ıncr<laneliği nih-ı hake.la ta- i te'nis-i lafzisimlen peyda ve hrllet-i nifiık telbis-i
hakikisi lafz-ı Müslimüniine ve siret-i rnulhiddnesin<lcn hüveydddır.
Feki cerem, bu devlet-i din-perveri nasib-i fürzend-i sa"iidct-mendi-i Al-i
Osmii.ndır ki anınniime-i hübu süıumiye isme Muhammedi ve slret-i merğübi tdbi"-i
sünen-i AI-i Mutahhar-ı Ahmedidir.
Beyt
Sayd-ı şehbiizest fın kcbg-i necib
Hod ıncgcs-ra nist ez-kebgün nasib
Zm1 ki ne-bü<l bil.z sayyfrd-ı meges
Ankebı'.ltffil fu:ı ıncges-gircnd u bes.
Çünki ber-haseb-i süret ve ma'mi. ol menşe' ve mebde-i kayfisire- i İsldm 've
\ ·dlid-i hulefö-i müc.:1.hedct-makaın ınuvdfakat ve musii:dekfü-ı fıtri ile sipeh-<ldr-ı dın-i
Muhammedi ve safderlik<le Hay<litr-ı sfuıi<lir.
la cerem, çünki hüsn-i tevfik- i Rabbi'l-ibdd ile feth-i bilfi<l-ı küfffıra bünycl.d ve
nihftde ve in1dct ve itikad<lan kcınerbeste- i hizmet-i <lin-i Nebevi ve azıın-ı cihfid oldu.
Yevınen fe-ycvıncn livfi-yı hiliifet-i Osınrlniyye küdOrıit- ı nifôk-ı ınervdni ilhak
olwumıksızın te'yi<l-i Sübhani fisıunrlne efrahte eyleyüb kendünün ve evlad-ı a'kfibının
ndı.n-ı nik ve zikr-i cemillerin saföhfit-ı rfızgılre nigaşte eyh.xli ve cedd-i a'ldlan olan
Hazreti İshak Nebi (sakıvfıtulhihi alii nebiyyinii ve (aleyhisselfün))ın du'ü-yı hayr-i
berekatından idi. Ki ınemleket- i serveri ve dünyevi Ye tütbet-i cilli-ı ına'nevlsi millet-i
Nebevi'de ana ve tamiimi-i a'kiib-ı hilıifet-intisiibına mukadder ve müyesser oldı.
Beyt
Rü'yet-i İshak be ıl ser bülen<l
Kayscri-i Rılın be ıl Ercümcnd
Ciiy-ı nişin-i Oğuz ve Şfih-ı Rüın
Küfr- güdiizende-i küfffir- şılın
Mülket-i u Şer' u sa'iidet-serir
Rü.m-sitiinende vu Efrenc-gir
O sa<lef-i gcvhcr-i şruıi çü dür
Güher- i o cümle çu·deryd-yı pür

Latifc-i sliniyc
Oldur ki, çünki esma ve mOseınmfida ittihdd vaki' oldı. Bir hadde dek ki chl-i
tahkik.dt.-n bazın takrir-i lis..1n ve ta'bir-i zeb.:1nından cti.ri oldı ki isın ayn-ı ınOsenunadır.
Amma ekall-i ınii fi'l-bı:H ittifiik-ı <liinfiyiin-ı ınerdtib-i vücüd ile ismin müsemmaya
nisbeti izdivfic-ı erviihın ebdiina te'allukı ve murfibata-i cismin cana teınellüki gibidir. Ve
kelfun-ı hikınet-intiınılyı "d-esmılu tcnezzelü mine's-seınii" 226 ınuktcziisınca bu nev'le
müniisebet mümkündür.
Beyt
Lafz-ra miinem.le-i in cism <liin
Mu'fneş cnder-den1n miinend-i ciin

116
İsimler semadan nazil olmuştur.

121
 İdris-i Bitlisi/ REST BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Ve murfıtaba-i ism müsemmaya delil-i ?.ahir ve te'ii.nuk-i lafz ve ma'na oldur ki

erbiib-ı tılsımat ve veffiikan-ı ziber ve beyyinat tasamıföt-ı ism ile te'sirftt-ı müsemmaya
mütevessil olurlar. Şimdi sırr-ı zuhOr-ı ma'n8-yı hildfet-i Nebevi te'yid-i Sübhiini ile
müsemmada ve bu devlete Osınful'ın mazhariyeti Osman lugatımn lafzi şerhi ile ayan
olmak mümkündür. Zira lafL-ı Osmfin'da olan harf-i "ayn,, ve haıf-i 11 sa 11 ve harf-i
"mirn"e ki zdyid olan "elif ve mın" harfleri mülhak ola kemüği kırılmasına derler ki
mürür-ı eyyam ile kırılmış liikin çürümemiş ola. Ana kıyasen Cengiziyanın ibtidii-yı
huıii.�unda leşkerinin tegallübünden rnem8lik-i İslfuniyye ve din-i Müslimfıni'de envtr-ı
şikcstegi peyda ve diyfu'-ı Rllm'da viiki' millet-i MustafaViye'de dahi münkesirclt-ı gllflfi­
gün hüveydii ve ol vilayetin fukarasının püşt ve peniihı Selçukiler idi. Anlar dahi vucüh
ile şikeste ve devletleri gayete erınişdi. Avn-ı ilahı ve fazl-ı nii-müteaahi ile ol zamanda
püşt ve penah-ı !slfun ve nasir - i ehl-i ıman olan bu Osın8Il'ın zuhün ile ol şikestelik
tarnfım-ı iltiy§.m ve iltiham ve evlad- ı sulbisinden batnen ba'de batnin zahiren ve b§.tınen
rnünkesirôt-ı fukarfit-ı İslam pivend-i istihkfun buldı. Ve her vecihle anın ism-i Osm.fulisi
mut§bık-ı müsernına-yı ilyfuıisi olub. sipihr-i dlern-i ına'fuıiden anın bu nam-ı nfrınisi
hediyye-i dsumfuü ınenzilesinde oldı.
Beyt
Bes harftbi-ha ki ma'ınfui buved
Bes beliyyet-ha ki an yfıri şeved
Evvela kaf-ı tu viran ınikoned
L-q.;. hfiret ra gülistan rnikoned.

Çünki küfffır-rbed-kftrdfirın leşker-i cşrıirı ve Cengiziydn-ı murdarın afet-i azöri

gayete erdi. Menşür-i feth-i mübin ve tuğrt1-yı 11ve beşŞiri1l-mü'minin" 227 bu ahirü'z­
zaınfu-ı Osmfin'ın hanedfirunın nfun-ı nfunisi sahiiyif-i tav§mir-i din ve devlet Ü2Ie sü.ret­
nümd ve inkisfir ve şikest-i istihvön-1 beden-i ehl-i İslfun ve sllle-i bl-kine-i mü'minfulda
mertebe-i niisudiyeye reside olan zahın-ı izfun ınüceddeden hüsn-i terbiyet ve intizam
bulub cümle erbilb-ı din ve devlet ve ashiib-ı mülk ve millet birbirleriyle düş-be-düş ve
pehlu pehlu ve temşiyet-i umür - ı saltanat-ı Osmiiniyye içün piiy-ı istikfunet Uzre saf­
beste-i makiim-ı hizmet oldılar. Ve Hicret-i Nebevlyenin 700 ( 1300-1301) senesi
şuhürunda dest ve ihtiyar ve i1tibdri bey'at-i Osmfuliyye nihfuie ve i1ldm-ı feth-i iltizfirn-ı
İslılml serir-i serveride fark- ı ferkadsasına güşiide eyleyüb rfiyftt-ı vildydt ve ınesned-i
celfiletini fu;umful-ı izz ve i1tildya keşide ve dğdze-i ma1delet ve menkibetini gülbank-ı
bülead ile kişver-i küfür ve İsliim'a resıde eylediler.
Beyt
Be antiili' kezan fırüz şod baht
Melik bi-nişest ber-fırüze-gıln taht
Ber-dverd ü sefıdi fi siyahi
Zi mağrib tii be-maşrık nfun-ı şiihi
Ber-an taht mübarek şod çfı şiran

227
Mü'minteri müjdele. Kur'ii.n- ı Kerim, Bakara, 223.

122
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Mübarek bad goftendeş dilın\n

Kavi-ter geşt rılz-i rüzgfu"eş
Çı şod kiir-ı hükumet ber-karnreş.

Ve zebfuıe-i eşfa-i df-tab-ı aleın-t§.b tamdrni-i rüy-i zemine telki'n-i tchniyet ve

mübfu-ek-bddi "ve ene'l-erda lilldh yürisuh..1. men yeşau nıin ibddihi ve'1-akıbetu li'l­
nıüttekin" 228 nass-ı keriminin mazmün-ı bel§ğat m - eşhfinı mukteziisınca tebliğ-i nid&-yı
server ve şadi eyledi. Tezyil-i mukad<lemat-ı kebiri zarnfuı-ı cülus ve saltanat-ı
Osınfilliyye'<le ıiıem.ilik-i İsldmiyye ve bilad-ı küff§rda kendünin mu'iisırı olan müliikllll
zikri beyfu:ıında Ebü'l-ınüCfilıidin ve1l-megD.zi Osrnün Beg G§zlnin sa'ddet ve ikbal ve
şevket ve İclal ile ınesned-i serveriyyet ve serir-i saltanata cülUs-ı meymenet-me'nüsumın
siil-i ferhun<le-fül huceste mcdliride evvela serhadd-i db-ı Ceyhun'dan mcmalik-i şam ve
Rllrn'a dek memleket-i İrıin 1ın serir-i seıveriyyeti Sultan Gazan bin Argun bin Abaka bin
HulagCı Hfin bin Tuli Hfin bin Cengiz Hiin'a mahsfıs ve müsellem ve vakt-i saltanat<la
şeref-i İslam ile ser-i bülend ve iiviı:ze-i saltanat-ı mülk ve dfu ile müte'ayyin ve
ercüınend idi. El-hakk Cengiz Hiin ve Hulagu a'kiibından takviyet-i din-i İsliim'a
muvaffak ve İrfuı zemininde adi ve insdf ile musaddak ve muhakkak olan ancak Si.ıltfuı
Gazan1 dır. Zira andan mukaddem meınB.lik-i İrdn'da tasallut eyleyen Cengiz Hanları fibd
ve ecdddının kiş-i batıla ve dyin-i fi.tılalarına pey-rev olmalarıyla cümlesi şerfib-ı d�ldlet
ile semıest ve putperest idiler ve Abaka Hiin'ın birfıderi Ahmed Hfin iki buçuk sene
padişah olub Sa'id ve dcst-i makdereti tamanıı-i leşkeriin-ı Moğol'ı nıillet-i ls!iim'a
müsfi'ade eyledL Amma Sultan Ga7.an kendünün tav' ve irddeti ve rağbet-i hiitın ile
şeref-i İslam ile müşerref olduğı gün dört yüz bin kadar kiınesneyi "cn-niisu a1ii din-i
mWükihim" 229 mazmünı üzre imılna da'vet ve anlar dahi kabül ve icfibet ile şeref ve izzet
bulub livii-yı İslam hem-scr-i iiswnıin rifat buldı. Ve bundan m5.'add darü's-saltanatı
olan Şehr-i Tebriz'de takviyet-i iiyin-i din-i Nebeviye içün ebviib-ı hayratı müştemil on
iki aded medrese ve mescid ve bir illi künbendli cami'-i kebtr bünyfid eyledi ki zir-i
kubbe-i kebfıd dswniinda ol imaretin naziri husüsan künben<l ınerkadinin adilini bir
cihiin-dıdenin dide-i cihfuı-bffii müşfıhede itmemiş ve ol kubbe-i bülend fivfrzenin vüs'at
ve rifatde siihiin-ı emsiir-ı cihandan bir ferd bir !arık ile mislin görüb işitmemiş. Hakkan
ki ol künbend-i iili-bünyıid ol padişiih-ı hiilis-i'tikiidın hulüs-ı akıde ve uluvv-i himmetine
şfilıid-i sfidık ve ol bıkü'ın kesret-i hayrat ve sadakat ve vefret-i nuzürfü ve mevküfatına
güviih-ı musaddak olduğı bu iki beyt-i hakikat-meiil masadak-ı haline şiihideyn-i
ınuvdfıkdır.
Arabi
Ve min ihda ıneôsir'l-dtaya
Ve min ihda illiiyahü'd-deviim
Ekaınet fi'r-rikabi lehü'l-ey§.di
Hiye'l-etv§.fu ve'n-nasu el-huınfun

228 Yeryüzü şüphesiz Allıih'mdır. Kullarından dilediğini ona mirasçı kılar. Akıbet Allllh'a karşı gelmekten
sak.ınanlanndır. Kur'l1n•ı Kerim, A'raf, 1 28.
ıı9 İnsanlar meliklerinin dini üzredir.

123
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karutaş-S.Kava-Y.Baş

Ya'ni.
Hasem1tınuı gılvdhmın birisi ata.yasının metlsiri ve biri dahi deviimıdır. Anın
elleri rakabelerde kdyiın oldı. Zira ünds misii.1-i hamfüne ve kwnndır.

Ve anın dest-i hayratı toklardır ve serir- i salhınata cülıisı 694 (1294-1295)

senesinde viiki' olub 703 ( 1303-1304) senesi şuh(ıruna degin sekiz buçuk sene kadar
mürfır ve zamdn-ı saltanatında hadd-i memalik-i Horasiin'ın hükfunet ve saltanatı
karındaşı Sult..1.n Muhammed HU<lfıbende·ye tefviz eylemiş<li. Lisfut-ı TürHde lncaytu
demekdir. Bir.itlerinin inki<liı-i ınü<ldetin<len sonra İr5.n'da serir-i seıveriyC cüllis ve 7 16
( 1 3 16-1317) senesi şuhıinına degin mesned-i hiinı<le karar ,·e hükiımetdarlığı Şam ve
Dımaşk'<lan gayri peder ve birll<ll-"finin cümle memalik.inde istimrar buldı. tslüm fı.trat-ı
addlct-siret ve mukavvi-yi ahköm-_ı Şcri'at bir püdişdh-ı sahib-i gayret idi. Ve terbiyet-i
ulema ve efüzıl ve ne�T-i ulı.1m ,·c foztlyilde bir İnertcbe ihtimam eyler itli ki kemlü
mu'askerimle hayme ve har-gfilıdan bir metli-ese tertib ve seyyfir dcyu tesmiye ve biri
Şafi'i ve biri dahi Hanefi iki müderris-i k§ınil ta'yln ve müderrislere ve talebeye kifilyet
mik< ları vazifeler taksim etınişdi. Ve Azerbaycan ile Irak beyninde viiki' Sultiiniye niim
şehri kendüye pfty-ı taht olmak Uzre ma'mür ve şehr-i ınezbU.mn vasatında biriiderinin
asanna muadil ebvab-ı müberrfı.t tcrtib ve ihya ve kcndüye bir' merkad müheyya ve bir
kubbe-i fili inşa ve oniki ;:1det medrese mescid ve hıkii' -ı hayrı:1t ve gayet rifat ile bir cami'
binii. eyledi ki zib ve zinetle biraderinin r1sfinndan ziyiide a'ld idi. Ve şehr-i mezbürun
cevii.nib-i erba'asın stir-i Ustüvii.r ile mestfu ve meyılnında tertıO olm1an ıis§nn misli arsa-i
cihfinda bir ferdin ıneşhüd ve menztirı olınaınışdır. fiatta teviirih- i Çengiziyiin ve kitab-ı
Vassafda ol inuiretin evsafı mcslür ve mezkCırdur. Çünki Ulcaytu Sultan tnt!l.t- i tabi'i ile
716 ( 1 .1 16- 1317) senesinde bu cıly-ı gururdan saray-ı servere nhlet eyledi. 717 (13 17-
l 31 8) senesi eviiyilin<le oğlı Sultdn Ebu Sa'id ffüddbende ıncsned-i tlhani'ye cülüs ve ol
dahi pederinin s'ircti Ozre a<lalet-güsterlik ve Şt.'t'-perverlik tarikine ri'iiyet ve 736 (1335-
1336) senesi şuhürunda mülk-i müste'iir-i kabza-i melek-i mevte teslim ve dünyd-yı
füniden sariiy-ı bekiiyd niim"-1 nik ile rıhlet eyledi. Ve fuıın vefatından sonra İ lhaniyiin ve
Huliigfı Hfuıın bün)'dd-ı devletleri ınütezelzil ve perişıin ve hiinedfuılarma azim fitne ve
fetret vaki' olub rüzgdr-ı mi-payidann d<let-i müstemirresi ve iiyet-i kerime-i 11 fe etbe'nd
ba'dehuın ba'<lan ve ce'alnfüırun ehüdise" 230 muktezfi-yı hikmet iktizası Zuhfır cyledi.-Ve
Osmfuı Beg'in hurüc ve cülü.sı Sullfın Gazan'ın irtihalinden mukaddem sene başında vaki'
olub lakin gazdvat ve mücii.heddt-ı kişver-güşfüığı ve devletinin istikrar ve istinmln Ebu
Sa'id Sultdn Muhammed Hüdiı.bendenin ahdinde ye\,men fe-yevınen müterakki ve
mütezfiyid oldı. Nitekim Cengiz Hanlarının hükürnetleri İran zemininde zikr olumın üç
Müslüınan piidi�§hın asrında idi. Ve tevsi' -i dftire-i tslfün'<la fısiir-ı te'yidiit-ı ilfihiyyenin
a'zaını O::,ınfuı Beg'in zamrl.n- ı zuhürun<la ayan ol<lı. Güya,ki ı:1nın pcrtev-cnvör-ı ihlfıs ve
dindfülığı ıne::,ned-i kayseride vfil:i' cüınle-i seltilin-i nlZgfu-a sfiri' ve safvet-i ak.ide ve
s'ircti hmnidelerindcn mişi" funiğ-ı ma' delet ve env5.r-ı mısfotleri etraf-ı §.leme cari i�i.

10 •
-' . . Onları bir biri peşinden yok ı:dip hepsini birer ı::fsane yaptık...• Kur'ıin-ı Kerim, Mu'mimin, 4-1-.

124
 İdris-i Bitlisi/ HEST BİHİST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Beyi
Adl- i vakti ki şern efrüzcd
Gurg-ni kCısfend'.i dmüzed
Ya'ni
Adiilet-i ol zaman ki şern'i yakar, kurda koytuıluk ta'liın eder.

Çünki Osman Beg Giizl 721 (1321-1 322) sc'Ilesinde ınülk-i ebedi ve saltanat-,
scm1ediyyeye mcyl eyle<li. Halef-i hilafet-şi'firı Orhan Bt.>g Gfizi mesned-i kayseriyet-i
İsliimiyede islikliil buldı. Ve ol vakitde henOz Sultiin Ebu Saıd Hüdabendc memleket-i
İr§.n'da fenndn-fennfı-yı mesned-i hfuıi idi. Ve inşiiallfihu teıll§ eyyfım ve enciimmın
tetimrne-i ahvrlli ikinci ketı'bede irfıd olunur amma riıcmiil ik-i RCım'da muiisın1n-ı devlet-i
Osmiiniyyc'den henüz bidayet-i halde Sultiin Aliicddin Keykubad bin Ferilınurz-i Selçuki
cüz'i müddet zinde ve mesne<l-i saltunat-ı mevnlsisinde idi. Lfıkin çünki Sultan Gaz.an ile
bünyiid ve muhdlefet ve iniida fığiiz eyledi. Sultan Gazan dahi leşker-i azim teddri.ik ve
anı det1 içün Rüm'a irsal ve ımıkatele ve mücfidele ve iiru makhfu ve memiilik-i Rüm'un
ekserini kabz.a-i tasamıfö alıb mcınleket-i İnin'a ilhfık ve bekAyd-yı Selllçikayı derece-i
i'tibdrdan sdkıl eyledi. Ve Sultan Mes'üd'ün ancak Saınarra 've Sinop ve Kastaılıonu ve
Karesiili ve Saruhan ilini bir müddet Alfieddln'in oğlı G<lzi Çelebi'yc verib amma kendi
divfuıının ınukarrerfitı istifası içün Gdzi Çelebi'yc verdiği vilftyatın her birine başka başka
birer muhassıl-ı emval ta'yin eyledi. Ve G8zi Çclebi'nin mülk ve leşkerinc günden güne
za'f tdri olmağla her bir tarnfda ecdadının bekiiyd-yı guliiın ve çiikerlerinin her biri kendü
ile fihcnk�i ınuhalefot ve memfılik-i Rfun'un etr'df-ı bilfı<lında her biri müstakillcn
hükômet ve sırr-ı ikii<lı <lcst-i . ita"at<lateslimiyetde taannüd ve , mel'anete mübiişeret .
eylediler ve bu halatın bekdyfrsı ikinci ketibede ki vekiiyi 1-i ahval-i Orhiini'yi müş'ir ve
ınuhbirdir irfid olunur. Her ayine bu inkılabat-ı mütenevviaya binden ana diyiir-ı Rüm'<la
rü-nürntl-yı zuhfu oldı. Güytl ki her bir zuhur eden haviidis-i fitne ve fosdd kavaid-i
devlet-i Osmdniyi ınüeyyid ve ınilmehhid idi. Ve tamfüni- i bilad-ı kftfirin ve dftm'l-harbi
ki Osınfuı Beg'in ınakarr-ı hükı1metine karib idi. Müliik-ı tcvaifin cümlesi birbirleri ile
tarik-ı infid ve muhalefete sülük edib ve ceıniyet-i kahdil ve aşdyir-i Türkan ve cünüd-ı
asiikir-i şeceiin Osman Beg'in yanına teceınmü' ve asan vecihle teshir-i biliid-ı küffara sfri
oldılar. Tii ol vakdc degin ki ekser biliid-ı kdfiri te<lric ile kabza-i tasarrufu !sldıniyyeye
dahil ve muhiiciriin-ı devlet-i Osmfuıi ğanaiın-i mülk ve mala malik ve ekser mu1Unidfn
ve müşrikin şiınşir- i ınalik-i rikdb-ı cünfıd- ı muvahhidin ile halik oldılar.
Bcyt
Bc-devr-i deYleteş şimşir hün-htırest
Der-desteş ki ber-gerden zene<l ddiın veliber-gerdcn-i a ·<la
Ya'ni
Anın devr-i sa•üdetindc şimşir kan içicidir ki daima kerden urur lftkin düşınen­
kerdenine.
Şimdi Ebu'! mücdhidin Osrnftn Beg G<1zi'nin fütühat-ı meğftzisinin zikrine şüru'
olunur ki iki kısımdır. Bir kısmı müşfu-ın senf-i saltanatına cülüsundan ımıkad<lcm ve bir
kısmı dahi ıncsı1t..'<l-i kayseriyete isti'ladan sonra bizziıt nice ıniftfill-ı iısftsıyla cbvdb-ı
biliid-ı kilfrü güşiide eyledüğün beyan itler ve bu iki kısım on beş d'dstfuu müştemildir.

125
 İdris-i Bitlisi/ HEST BİHİST / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

Daslan-ı Evvel (Birinci Hikaye!)

Osmdn Beg'in 'taklid-i saltanatdan mukaddem gazdwit-ı sdbıkasmdan
İnegöl hdkimi ve Tekvılr olan İne Nikola ile kıtdle müteveccih ve küffdr-ı mekkdrın
mekri ve ehl-i .İsldm'ın ol mek:re itti!d'ı ve ol husdmd-yı mahztUün rnakhür ve
müdemmer olmasının beydnındadır.
Kiilellııhu lebılreke ve teala "Ellezıne ılrneniı ve hiiceriı·ve cııhedil fi sebililli\hi
vellezine §.vev ve nesarü ul.iike hümü'l-rnü'mim1ne hakken lehuın mağfireton ve rızk.tın
kerimün"231 menfizil�i rnurdda resi<le olan mücahidfuJ.ın mir'at-ı dide-i cihiindide ve
8.yine-i dil-i hıilis-akidesine bu ma'M-yı rüşen ınübeyyin ve mübeyyendir ki ruhsfıre-i
hurşid-i kirdfu"-ı im.ful inkıra2-ı · serrişte-i devrana dek her bir devirde mir'8.t-ı tfğ-i
mücelld-yı mücahidillden evvela mahcübfuı-ı küfr ve isyanın nazarında meşhüd ve şeb-i
tarıis5.m-ı ımıhalifünda rü-şinayi-i çeşm-i cism ve cfuı berik-i leme'fuı-ı seyf-i yemfuılden
mersüd olmak mümkündür.
Beyi
Ger be-tiğ u siper bi-giri mülk
Hem çu şems u kariı.er bi-girl mülk
Bii reh çün şems ber-felek riined
T§ ne-zed tığ mülk ne-sitfuıed
Ya <nt
Eger tiğ ve siperin var ise şems ve kamer gibi mülke mfilik olursun. Zira güneş
tiğ-i şa1şa1asını çerha çekmeyince rnülk-i cıh§nı teshfr eylemez.

Ve li-haza salikan- ı tarik-i kavim-i cihfu:l yani şeci1fuı-ı asakir ve ecrulddan tiğ-i
ictihiidın talakaı-i lisanıyla hiidi-i sebil-i Hüdii ve reşiid ve ınisbııh-ı cvzilh-ı lılrik-i rimııh
ile reh-nümfi-yı rnesıilik-irşfidlardır. Bu sebebden sultan-ı selatın-i guzıit ve mücdhidin ve
şari'-i kavfulfil-i mülk ve din evvelen enbiya inbii-ı nübüvvet ve izh8r-ı hidayet ve
da'vetde tiğ-i zebful-ı mu'ciz-beyfuu zebful- ı tiğ-ıisfi niyfim-ı dehfin-ı sfidikü'l-bey8nda
kelime-i 11ene'n-nezirü'l-üryfuı"232 ile müteharrik ve zuhı1r-ı ısrfir-ı nüfüs-i eşrdrdan sonra
küffar ile cihıida tekrar te1dd ve teşdıd-i hadis-i vahy-i dsdr- ı "Ene nebiyyü' s-seyfi"233
sadiisıyla ıneyiin-ı ebnii0yı rüzgarda ğalğale-endiiz..ı bim ve inzilr aldı.
Beyi
Ki tuvfu1zed-i zi rı.1y-i rahmet u bll11
lnçl\run ncvbeti beriz kilim
Mülk- i ten ra hariibi ez-kincş
· Şehr-i dil ra imaret ez-dineş.

Nitekim bu hadis-i Mustafavi ve Sünnet- i Nebeviyye'nin ittibd' ve istiınaıyle ki

"men ınate ve lem yeğzı.ı ve lem yeczib nefsehu bi gazvin ımlte ala şu'betin mine1n-

:uı İnanıp hicret eden, Allfth yolunda savaşanlar ve muhacirleri banndınp onlara yardım edenler, işte onlar
gerçekten inanmış olanlardır. Onlara mağfiret ve cömertçe verilmiş nzıklar vardır. Kur'Gn-ı Kerim,
Enfal, 74.
02 Ben apaçık bir uyancıyım.
· m Ben kılıç peygamberiyim.

1 26
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BiHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

nifak: 11 234 muktezası üzre ol pişvii,-yı me'fırik ve meğözi Ebü'l-mücfilıidin Osman Beg
Gazi çünki şive-i cihiidda mülük-i biliidın meydiin-ı cünüd-i ciyildın<la cümleyi sebkat ve
giiziyfuı-ı şecd' at-necfu:lın rnu'dvcnet-i imdadı içtin 11 iz küntüm kalilen fe kesseraküm" 235
muktezasınca cünüd- ı emlak-ı gaybiyenin mü.sii'adesiyle mÜStes'id ve darb-ı şiınşir- i
cihfuı-gir ile nusret-i Şer'-i münirde mazhar-ı tevfık-i İzid-i MO.te'lll ve lutf-i Hüdfi-yı bi­
zeval ile mesned-i kayseriyetde temkin ve istiklal buldı.
El-kıssa: Çünki viilid-i miicid ve mağfürı Ertuğrul Giizi cadde-i fennfuı-ı "ve
C8hidı1 fisebilillahi hakke cilıadihi" 236ye mukaddem-i pfi-nihfide idi. alii-ka_deri'l-vus'
e'viin ve ensfirdan kalifül-aded bir cem§.'at ile tarik-i din - i mü.binde cfuı ve dil ile merdane
ve metin olub ldkin ba'zı avfük.-i rOzgfu' ve selatin-i aktarın adem-i mu'dvenetlerinden
ndşi bilfid-ı küffür-ı hı:ır blden bir kişver-i mu'tebere dest-res mümkün olmayub müceıred
muharebe ve kıtal ve garnlyim-i emviil-i helale kan§.'at etıniş<li. Hemen ol reftar ü.zre
sinn-i hirem ve şıbde ici.bet-i d§.'i-i ecel ile müteveccih-i nişi'men-gfih-ı ıilem-i gayb oldı.
Çünki meyiin-ı aş§..yir ve akvamda Osman Beg'i hükm-i vasiyyet ile kendüye veliahd ve
kilimmakaın nasb ve ta'yln eylemiş<li. Ol dahi kellme-i "keslrü'l-hükmi men eşbehe
ebfilıu feınii zulime" 237 ınuk'1eziisınca tarik:-i di'n- perYeride alem-efriiz-ı merdfuıegi olub ol
gazii ve ibtida-yı techiz-i leşkerıni tc-rtib eyledi. Cülüs-ı saltanatdan mukaddem
Selçükiyiinın zamiin-ı saltanatların<la vaki' bir husfuneti mebni idi ki 684 (1285-1286)
senesinde Vilayet-i İnegöl Tekvüri İne Nikola nfun hakiııı Osman Beg'in il ve ulüsı
kışlaklarına azimet ve avdetlerinde ol k§.fir-i gaddar ile ımıkdtele ve peygıir ile daima
dilfigiir idiler. Ve bu gorüh-ı pür0şiküb hemişe mülayemet ve müsalenıet üZre hüsn-i
zindegiini üZre olduğundan daima tarafeynden hedaya ve murasekit-ı muhlisiine münkatı'
olmayub ve gahice kavminin ahvdlini müş'ir Bilecik hakimi1ne kiiğıt gönderdi idi. Ve bir
defa dahi bir merd-i suhandan ta'yin ve bizim kavmimiz elbette yaylak ve kışlağa ilmed
ŞOde nıuhtaclardır. Lakin esnii-yı tarikde vaki' Nikola' nın ve adamlarının te'addisinden
mutazarrırdırlar. Bu gı1ne bu mu'iimelılt-ı mu'arizfüın encamı mukdteleye montec olur
mütevekki'dir ki kavm-i ınezbı1run yaylaklara teveccüh ve az1Illetlerinde ba'zı ehınal ve
esk:ali kendülerinin hisfuında emaneten hıfz vy avdetlerinde yine ashabına red ve
teslimdir. Düstluk ıne'müldur deyu irsal eyledi. Ve tiiife-i mezbüre eşyalarını hisara hln-i
nakilde müselliih rical götürıneyüb nisviin ve sibyiin götünnek üzre kavi ve Bilecik
hakimi dahi kavl-i ma'hüd üzre kabili ve Osınfuı Beg'in eskal ve ehmiilini ta'zimen kendü
sarayına ve akvamın eşyasını dahi yerlüden diledikleri yerlere emanet ve Vaz' etmege
razı oldı. Ve ol cem§'at-ı g8Ziyfuı dahi hem-civfu-lık ve düstluk hakkını icra ve iidet-i
Etriık üzre yaylakdan avdet esnasında rengin ferşler ve munakkaş ve simin kalılar ve
mast ve penlr derileri ve yağ tıtlwnlan ki konar göçer tayifesinin metiı'ıdır heddya olmak
üZre götürürler idi. Ol esnada Ayine Nikola bir vecihle ol guziit-ı muvahhidin ile terk-i
muhalefet eylemeyüb adet-i kadlmesi üzre mel'anet ve kasd-ı kati ve ihrac ve nehb ve
giiret-i emvalde musırr olmağla akıbet bir gün Osman Beg Gazi gayret - i diniyye ile

234
Kim bir gaza yapmaksızın ve gaza yapmak nefsine cıizip gelmeksizin nifak şu'belcrinden bir şu'be
ilzere ölmüştür.
235
Siz az olduğunuzda sizi çoğaltır.Kur'iin•ı Keı:im, A'rnf, 86)
236 Allıih yolunda hakkıyla cihad edin. Kur'ıin•ı Kerim, Hac, 78.
237
Çoğu hOkılmlervardır ki menettiği halde zulm edilmemiştir.

127
 ldris-i Bitlisi / HEST BlHlST / M.Karataş- S.Kaya-Y.Baş

teşmir-i bazü-yi cclddct ve bu aduvv-i din ve <lüşmen-i pür-kin ile bundan ziyöde
ınuk§tcleyu musdmalın eylemek mün..'l.fi-i gayrct-i tslfun ve sipeh-<ldri ve ol mü�Tik-i
billllhın kudret ve kuvvetinden biın ve hird.-:; nişan-ı niimcrdi ve Cenöb-ı Bari'nin der- göh­
ı izzetinde inzardan udfıl görünüyor. Hemiin mün5sib olan va'<lc-i kerime ·ve men evffi.
bi-ahdihi minellahi festebşirü bi-bey'ikuınüllezi baye'tüm bibi ve zdlike hüve' l-fevzü'l­
azim"238 nass-ı kadiıninin ınazmfın-ı beşfiret meşhünı muktezasınca bu gazü ve cihadın
teveccühünden infuı-ı ilıtiyfu-i clt3f--ı hafiyyc--i -Rabbü'l-ibtlda teslim ve din ve Jcvlctin
a'dtl-yı leimi definde tahsil- i nzıi-yı Hakk ve triyyib-i rızii-yı halkdan cihfidı cümle
tunüm takdim eylemek üzre niyyet ve tasmim ve İne Nikola'nın vilı1yetfue D.zim ve ı;ıhz-ı
intikama ciizim oldı. Evvela yetmiş aded ndm-dfır-ı kdrgüziir intihab ve şcb-hCın içün
ta'ylfl eyleyüb ittiföken ol kdfir-i gad<lfinn ınüciihi<lfuı beyninde bir ciıss-ı ınekkfüı var
imiş. Bu tedbirden figdh olmağla hfikim-i mel'0nı ve kavmini haberdar ve küfför-ı bed­
kirdUr dahi askerisini müheyya ve bahB.dırlarından bir gürüh-ı mekrı1h- i muhtacinin
gi.izer-gahında der-ınckin ve ol kalilü1l-aded g§zileri güzer iderler iken sciyir asker
mukfıbeleden gelürlcr iken der-kemin olarilar ardlanndan çıkub zu'm-i ffısidlerince iş
gönnek muriid eylediler.
Mısra'
Zehi tasavvur- i batıl zchi haydl-i muhal.
Çünki ol tfiifo-i müşrikin hu ınekr ve telbise mfulende-i iblis- i le'fn karar-ddde
ol<lılar. Amma taraf -ı ınülhim-i gaybdan Osmfuı Beg'in ve müc.ihidinin zaınlr-i
ınünirlerine bu mekruh hilenin vukü'ı ilhdm oltmdı. Amma Osmö.n Beg'in dahi taife-i
ehl-i zinunet<len Ara.tük ndm bir casus-ı me' nüsı var idi. İltifüken taraf-ı küffardan
keyfiyete tahsil-i vuküfa gitmiş<li. Tczvir3t-ı batılalanna kemal üzre yakinen vfikıf ve
mu'dyene ve sür'at ile gelüb guzat-ı İslUm'ı iigdh eyledi. Ba'<lchu Osman Beg kmıninin
ser-hayllerinden AğCa Hoca ve Abdurrahman G§zi ve Konur Alb ve Turgut Alb ve
Aykut Alb ile müşiivere v0 merküımin dnhi vfüid-i büıürg-vfirıruzın hayatında kerrat ile
vilfiyctini gfu'et ve askerini münhezim eylcdigümOz mel'ünun bu vaz'-ı nfi-ht'llı-vfuına
tahammül ınünfısib-i mücahidin degildir. HL,'1.llfuı bir gün evvel "ve mekenl mekren ve
mekermi mekren vehuın lfi. yeş'urün" 239 nass-ı kcrüninin nusret- i tsli.lm11 va'd-i kadimi
muktez.'lsınca kavm-i mü�riklilden havf etmek lftyık-ı şdn-ı muvahhidin degildir.
Beyt
Tu Hüdıi ra şev cger cümle fıleın <leryfist
Be Hüdd ger se:r-i müy-ı tu eger ter gerded
deyu cevfıb vcnneleriyle Osman Beg dahi bu ınübtiri;ı..fuı-ı kfır-dide ve <lil-fiverdn- ı
mcşakkat-keşidelerin dil-ô.viz sözforini sem'-i kabül ile isğd ve ıneınnün olub bu tcdbir-i
dil-pezlf üzre amel ve cemd'alının ittiffıkıyle mütevekkilcn alellahi'l-ğayyür Nı'kola
memleketine azimet ve küt'fünn kemin-gfiluna viisulunda kcmin-gfıh<lan hUfUc ve guzfü
ile mukabele ve azfm mukatele ve tarafeynin tiğ ve siniini hOn-i küşte-gfuıın<lan renglll
ve gürüh-ı müşrikin şikcst ve ser-lıayllerinin ser-i bi-dcvletleri 5.yin-i bfitılları gibi pest ve
pıi.y-mal-i semcn<l-i kıt�l ve mülk ve malları ınevrUs-i malik.-i ücfü oldı. .

m Verdiği sözü Alliih·tan dııha çok tutan kimdir'? Öyleyse yaptığınız ah� vı::ıişc sevinin bu büyük
başarıdır. Kur'iin-ı Kerim, Tevbc, 1 l 1.
m.Onlar bir düzen kurdular. Biz forketıinneden düzenlerini bozduk. Kur'iin-ı Kerim, Nemi, 50.

1 28
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / MKaratas-S.Kaya-Y.Baş

Beyi
Futa.de büd hem ez-mevc-i hün çü s§.ye der-db
Zı ta�ı cümle zeber zlf geşt esb u süvdr
Zı hud ve cevşen-i bi-merd rt1y-i deşt-i neberd
Çu sath-ı ah ki bıışed habiib ez u didar
Ya'ni
Ol kadar kan aktı ki suya saye aks etdiği gibi tıib-ı cümleden esb ile süvar kan
içinde bir aks görünüb, bedensiz cevşenler üzerinde başsız külahlar mey<lfuı-ı cengde
sath-ı iibda bedidar olan hababa döndi.

Ki İslfun'<lan Osmdn Beg'in hiraderzı1deleri Bay Hoca ve Saru Yatu şerbet-;-i

şehadeti çeşide ve derece-i sa'adete reside olub eyydm-ı muhıirebe mOıntecl ve guzat-ı
İslfun kalilll'l-aded olmağla bi-inayelihi tefila ecnad-ı gaybiye imdadıyle guziit-ı
muvahhidin muzaffer ve mansür ve nü.kebat-ı müşrikin münhezim ve makhfu olub hezar
meşakkat ile denin- i hisara fir§r ve scıvfin1n-ı ınücfil.ıedet-şi'iir te'§kub ederek ekserini
halde y�ksfuı ve ser-i menhılskTini ar§yiş-i tize ve sinful ile memleketlerini tariic ve taliin
eylediler. Çilnki Ebü1l-ıneğ8Zi Osml1n Beg'in bu gün merdfuıelik ve dvfize-i dilirfuıeleri
derün-i küff'ara her vecihle bii'is-i ru� ve hiras oldı. Hakim..i mesfür iddi'ii-yı hustlmeti
istid'3-yı mülayemet ve ri<?ii.-_yı müsdleınete tebdil eyledi. Ba'dehu ol merd-i meydfin-ı
peyg§r yani guzat-ı mücfilıedet-şi'iir ile sdlimen ve ğfuıimen ınakarr-ı sa'ddetlerine avdet
ve bir kaç gün meşakk-ı seferiyeden istirahat eyley.Ob tekrar ol gazanferan-ı pişezar- ı
celadet silsile-i cünban-ı gayret olub tekvür-ı mesfürun hamle-i evvelde yağma
eyledikleri memleketin bekiiyilsmdan İnegöl nevahisinde vaki' Kulca Kal'ası teshırine
himmet ve müceddeden techiz-i asker ve tertı"b-i cem'iyet ile gaz§.ya niyyet ve ihtida üç
yliz aded dilaver savlet-i şeb-i hün tariki ile mukaddim irsııl ve küff"ar-i bergeşte rüzgarın
kemiil-i gaflet ve gurürdan dide-i baht-ı ınenhüsleri kör ve mazhar-ı kahr-ı gayyfu
olmalarıyla kal'a-yı mezbfue dahi bi'-ceng ve cidii.l feth ve teshir ve tamfuni-i sipdh-ı ru­
siyah-ı küff'ar ve ınuhdrisdn-ı hisar tu'me-i şimşir-i guzii.t-ı siihib-i gayret ve ol haviih
dahi temamen nehb ve g§ret ve nisvful ve sıbyfuu esir ve kal'ayı hake beraber ve
müşrikin-i b i -dine nar-ı sakar makarr oldı. Ve ale1 s-sabiih ki mihr-i münir- i şimşir
lerne'at-ı cihan-gir ile arsa-i §fakı münevver ve tebt'i.şlf-i subh-i fUŞen-tedbir ile safi
zamıran-ı ehl-i imanın fezii-yı hatırlarını zulmet-i havf ve hirilsdan bi-keder eyledi.
Mücfilıidfuı-ı zafer-kirdiir ğandyiın-i eınvdl-i bi-şüıniir ile meskeiılerine mürdca'at ve
sadamat-ı kahrden İne Nikola la'ınin vilayetine ğalğale-endaz-ı şiir ve kavga oldılar.
Ertesi gün ki Nikola deıiln-i hisara firar ve kal'a muhafızlarını temamen şeb-i hün ile
Hguşte-i hdk ve hfın-ı heldk ve ehi ve iyal ve bıd§.'at ve emvalleri yağma ve guzat elinde
esir oldukların güş eyleyüb eleminden şarab-ı hayret ile manende-i serhoş divane ve
medhüş ve seylilb-ı gayret-i cahiliyyeti cüş eyleyüb lakin guzilt-ı celildet-simiinın gubar-ı
seın-i semendine dahi erişemeyüb.sine çak: ve dide nem-nak:-ı vah-ı vdveyld ile ser-süde-i
hak oldı. Ve Osman Beg dahi ol diliriin- ı cerrar ve ol şıran-ı sayd-şikiin esnaf-ı efdal ve
in'fun ve ikriim ile ınahzüz ve ınemnfın eyleyüb tekrar bir filler gazdya ta'yin ve irsdl
eyledi.

129
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

İkinci Mckalib
Osman Beg'in cülüsundan mukaddem olan . gaza.vatı ve tamamen mülük- i
küff'arilnı serdiirlıkdan ref ve memleketden ihrilc kasdıyle husumete ittifak ve mücadele
ve muharebe ve ınukateleden sonra bi-tevfıkihi tealfi Osman Beg muzaffer ve mansfu ve
a'dfi-yı din münhezim ve rnakhfu ve nikfı-nesar-ı şerm-sfu" meskenlerine fıra!'
eylediklerin beyan itler.
Rub8.1 i li-müellifihi
An-rii ki be-lulf-i düst bi-nevahte end
Mııhsüd-i heme-halk-i cihan sahte end
Vü iin ra ki çerağ-ı devlet efrübte end
Ateş be-dıl-i hasüdeş endahte end
Ya'ni
Ol kimse lulf ve Hüdii'ya mazhardır, cümle halkın mahsüdıdır ve bir kimsenin
şem'-i çırağ-ı ikbali nür-i tevfik ile furuzandır, anın hasüdının carım nar-ı hased ile
sfu:iindır.
Erbiib-ı fitnat ve diinişveri ve ashab-ı basiret ve serveriye muhfi degildir ki
cibillet-i nüfüs-i habise ve tabi'at-ı hasisede ahlak-ı zemin1e ve hased meftür ve ni'met ve
iktidar mahsüd-terin-i cümle-i umürdur. Ve ehl-i dünyanın cumhün beyninde gıbta ve
hasedin encamı ta'assub-ı din Ve millete biidi ve mülk ve cfilun muhalefet ve niza ve
keşiikeşi müciidele-i kış ve mezhebe mubadi olur. Elbette tekabül-i küfür ve nniin ve
teğalüb-i hükm-i tevhid ve irfanda şirk ve küfrfin Dzerine evvelen iştidiid mümiinii'at-ı
ezd§.da reside ve imtidfid teğalüb-i inftda ser-keşide olur. Ti1 serir- i isti'lfr-yı "vallfilıü
gfilibün 11 arsa-i metfilibde istikrar ve temyiz-i meyfill-ı muhik ve mubtil istimrar-pezır
oluncaya değin
Beyt
Mülk u millet be-tiğ yaft karar
Fazıl-ı hak u batıl ez-herkiir.
Bu iddi'ii-y ı musaddak.
El-kıssa: Çünki Osman Beg Gazi'nirı ihbiir-ı terakki ve tertib-i mukadderini ve
astır-ı tekiirün-i haşmet ve kudreti mülük-i memalik beyninde şuyü' ve intişar ve şilkfıfte
gibi gül-zdr-ı behcet ve firOzi ve neddret-ı envdr-ı meserret ve behruzi ve ol melce-i ehl-i
unanın kuvvet-i nfu:niye-i gülistan ikbali satvet-i köhne bahar devlet-i müşrikane ba'is-i
berk-i riZ-i hazan olmak beyne'l-enilnı iştihıır buldı.
Ld cerem, 3.teş-i gayret-i cfilıiliyyet-i küffar bir tabak-ı rnislü1n-nar ve'l-fu" ehl-i
inadın nihad-ı fırarına fetade ve şirar-ı hamiyyet-i din ve devlet ol kefer eşrfu"ın sine-i
binür ve pür-kirıelerine "niinıllfilı' il-mükadeti elleti tettalru ale'l-efideti"240 ifadesiyle
şiriir-iisii ol suhtegan-ı nii-pakın biid:ı fenaya verub cümleden biri küff'ar-ı keffiir-ı tekvür­
ı İnegöl hakimi ki sair müşrikiin-ı mahzül beyninde el-badi ezlamu ve tahrik-i fitne ve
fesfuida iblis-i le'in-1188. idi. Teemmül vı1fire ve teellüm-i mütekasireden sonra
Kulcahisiir'ın fetlı ve tahribini müş'ir mülük-i emsfira husüsan Karacahisilr hakimine
elçiler tediirük ve Osmfin Beg'irı ve guziit-ı lsliimın ref' ve defleri içün muraseleler irsal

140
O, yüreklere gökecek olan, Allah'ın tutuşturulmuıı iiteşidir. Kur'iin-ı Kerim, Hümeze, 6,7.

1 30
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Kar alas-S.Kava-Y.Baş

eyledi. Ve cümle gürüh-ı mekrCıba böyle yazdı ki bu Türk cemaati bu vilayetin

serhaddinde günden güne vaz-ı küstehılne ederek bl-pak ve dilir-i memleketimiz
ahalisinin setk-i dima ve nehb-i eınviil ve istirkak-ı evlad ve iyalde şir-i gir olmadadırlar.
Ve muriidları tedrıc ile bu viliiyiitın müteferrik olan hükkıimıru birer birer ma'düm ve
memleketlerini teshir ve §.ba ve ecdddiınızın milletini kendü �eygarnberlerinin d111ine
tağyir ey_lemekdir. Ve anlamı pişva ve kelıln-terleri neheng-ilsii hurde mahileri yutmağa
dühn goşayı hırs ve iştiha olmw;dur. Ve eyyiim-ı bahar nlk-i seyl-i kıllı-sari gibi sür'at ile
bu diyilrm tahribine moteheyyidir. Ol seyli sehm-nakın tuğyılnmdan mukaddem sedd-i
rfilı-ı rnazamna mubiişeret elzem ve ehemdir. Ve illa encfun-ı karda akıbet-i na­
hencfu"dan eşk-i nedfunet ve tahassür-i ta'zib-i hayvan bilıi-faidedir.
Bey!
Ser-çeşme bituvıln giriften be-pil
Çü cü şüd neşılyed güzeşten be-fil.

Şimdi bu taifenin endişe-i ref-i şer ve def'-i zararı cumhur Ozerine elzemdir.
Ve bu güne düşınen-i diliri memleketden ihnic eylemek üzre birbirlerimize mllZ.aheret ve
muvafakat üzerimizde evceb-i eheındir. Bu meşveret ve çünki za'f ve kıllet-i leşker ve
har3bl-i memleket ve kişverlerini her vecihle rna'raz-ı helakda müşahede eylediler,
Bizzarüri birbirlerinin mu•azadat ve muvafakat ile Osman Beg'in mukavemetine
mübiıderet ve sür'at üzre oldılar. Amma saniidid-i küffiir beyninde Karacahisar
Tekvürı'nun sair küffiir-ı siyeh-ruzgilra nisbet ile rütbesi berter olmağla husüs-ı
mezbürda cotnleden ziyade sa'i bi'l-fesiid olan İnegöl hakimi Nikola . ittifük ve ahd ve
misak eyleyüb sdir µükkfun-ı dal§let-encaın ve leşkeriy8n-ı liaını mecma'-ı miıhiisaınaya
ıaleb ve Osman Beg ile asakir-i lslılm'ı ol diyardan dür etmege azımet eylediler. Lakin o
ser-haylıln-ı küfür _ve daliilin dide-i bahtları amii-yı ezeliyeye mübtela olnıağla iğma-yı
havfve hiriis-ı ariziyye ile ibtilıllan müteziiyid oldı.
Beyt
Ey numüde zıdd-ı hak der-fi'l-i ders
Der-miyıln-ı leşkeri ü yi biters.

Ve ol ser-hayl-i müciihidin-i din-i metin ol halde cemıl'at-ı gaziyıln-ı melaik­

pasbıln ile küff'ar-ı iiteş kararın husümet ve müciidelatmda "küllema evkadu niiren lil­
harbi etfeallfilıu va'dehu"241 bi-iştibasına müstazhar ve takviyet-i b8zü-yi metin ve
lnıvvet ve ihliis-ı yakin "ve kılne hakken aleyna nasrü'l-mü'minin"242 izbar ederek her
çend gürılh-ı enbılh-i küffıir-ı mekrılh kesret-i aded ve vefret-i iddet ve meded ve ­
izdiyiid-ı esbiib-ı leşker hasebiyle galebe ve zafere zu'm-i biitıllarınca itimad Ozre idiler.
Amma ehl-i İslam-ı nusret-enc§mın tevekkül-i tam ve itikad-ı tamfimi i'allet-i tevfik-i
Rabbani ve vusük-ı te'yid-i iniiyet-i Yezdılni'ye muhkem idi.
Beyt
Her ki-rii avn-i Hak hisar şeved
An kebütiş perdedar şeved

m ... Savaş ii.teşini ne zaman körüklerlerse Allah onu söndilrilr. Kur'lln-ı Kerim. Maide, 64.
m... Zira inananlara yardım etmek bize hak olmuştu. Kur'ôn-ı Kerim, Riim, 47.

131
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BlHlST / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

Ez pey-i lulz-ı cfilı u rnh-ı nefs

U tura bes kerde iı viibes.

Egerçi cemii'at-i ınuvahhidih ol vakte gelince emr-i cihadı llırz-ı kifüye add
ederler idi. Lakin bu hiısiısun çünki küffar-ı bed-kirdarın diyar-ı dfuüsselilm-ı İslaın'a
hareket ve tuğyanı aşikar oldı. Gaza ve cihadı kendülere farz-ı ayn belk-i ayn-ı farz bilüb
huliıs-ı akide ve safü-yı kalb ile mal ve canların rah-ı dih-i müblnde dilirane piş-i nihiid
ve himdyet-i nıimiis-i Şerl'ta rµ.üciddfuıe ve mücfilıiddne hazır ve funfule oldılar. Ve
Eğricehu (Eğrice) demekle ma'riıf olan mahalde Doınanic dağı kurbünde tekabül-i
saffeyn ve tekiitül-i fıeteyn vaki' olub şiddet-i mu'iidiit-ı dıni ve dünyevi ve hiddet-i
mevddd-ı muhalefet zahir ve müneviyeden n&ire-i darb ve harb ve gubfu--ı mevakib-i
cfu1ibeyni evc-i i'tilaya beraber ve maktülfuı-ı tarafeyn nişirnen-gfilı-i cinfuı ve nari
makarr ve küşte-gfuı-ı meydfuı-ı ma'rekenin her biri müna5ebet-i ına'nevi ile ya firdevs-i
berrin veyahud esfel-i safilıne dek gittiler. Ve iki canibin dahi çeşm-i zahın-i şimşir ve
nizesinden seyldb-ı hün-revfuı ve reviiyi-i enhar suyüf-i safi-menfibi' ile hezfirfuı uyün-ı
pür-hiın ciış-piış olan kiıh-peyker dilaverlerin dide--i ciışenlerinden ayan oldı.
Beyt
Hemi hak bii-hun ber-amihtend
Be-nize firavfin ser-fivihtend.

Ve ehl-i küfür ve erbıib-ı imanın tuğyan- ı urnman-ı kıtiilinde kati çok nehengiin­
ı küh-iltikam cüşeş-i hun-i husemada garka-i mevc-i bela ve girdiib-ı ma'reke-i ser­
hengıin-ı ateş-efriız-i cidiilden nicesi mal ve canların bad-i fenaya feda eylediler. Amma
ciinib-i İslamdan Osman Beg Giizi'nin küçük biraderi Gündiiz Alb harniyye-i hun-riz-i
rezm-gfilıda misiil-i af-tiib-ı mağrib garib olub tiic-ı efriizı mağfiret ile müteveccih idi.
La'l-i abdar-ı dem-i şehiidetden dürretü't-tac ve fil-i Nebi (aleyhisselfim) mütilbe'atiyle
ilm-i ali şehadeti hem-ser-i şafak-ı sipihr oldı. Ve anın meşhedinde ber-<lıraht-i sanevber
var idi. Ki hala Kandilliçam demekle meşhur ve pay-dardır. Ve vech-i tesıniyesi budur ki
dıraht-i vadi-i eymen gibi şecere--i ınübarekeden bi-emrilliihi teala hiilii kaniidil şeklinde
nurdan dirahşıin nümayan ve ol makamdan ile'l-an ayan olur. Ve bir seıv-i iizad dahi
riıy-i sıdk ve istikamet ve i'tikiiddan gülistiin-ı şehadetinde ol furiığ-i şem' -tiiban-ı ğufran
zebiin-ı halle şehadet ve beyan eyler.
Beyt
Her neyyir ki ez diıst resed ber-<lıl-ı çakem
Serv şeved ve saye kuned ber-ser-i hakem.

Ve hemçüniin ol şclıid-i sa'id kabilinden küffar-ı anıdin serdar-ı pelidlerinden

Karacahisiir hakiminin birılder-i bed-güheri Kılavuz nam Yezid ki biraderinin
kiiirnmakarnlığı ve leşker-i düzeh makarnna ser-askerlik ile gelıniş idi. Ol ma'rekede
müteveccih-i �a'rlr-i şiraf-ı «cehenneme yeslavneha ve bi'se'l-karar"243 oldı. Muktezfi-yı
münasebet ve mÜŞabehet ile etriif-ı fırka-i ehl-i lsliim ve küffiir medliıl-i hadis ve güftar-ı

l4) Yaslanacaklan cehennem, ne köto birdumktır. -Kur'ıin-ı Kerim, İbrahim, 29.

1 32
 ldris-i Bitlis!/ HEŞT BiHIST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Peygamber-i muhtar (sallalliihu aleyhi ve alihi'l-ethıir) ki "katelenil fı'l-cenneti ve

katelaküm fı'n-nat'2· 1 �dır süret-nümft-yı levha-i Ztfrıür ol<lı. Ve ol la'in-i hı-din ve nii­
pılkın hake düşmesinde ol merd-i ıneydiln-ı hidayet gayet biraderinin alız ve intikamı
kasdında gayet gadab ve şiddet ile bu it kamını eşin yani bu köpeğin şikem-i mımlılrını
çak etsünler, lisdn-ı Türki ite emr eyledi. Ve ol zemin-i çirkin ol kelb-i la'in-i eehimin
te'sir-i
. laşe murdfinndan nfişl riiyiha-i habise ile ıneşhür ve İt eşini sahrdsı deyu bed-nfön
ve mezkürdur. Ve hentiz her kim ol seg-i murddrın mezar-ı na-pakinden güZar eylese bir
taş bırakıb kalbi teselli buluncaya degin düşndm eyler. egerçi tarafeynin dilirilnı
damarlarından seylfib-ı hun-revfuı ve dil-fiveranın muhazi-i urük:-i şiryanından dimd-ı
dern-d-dern ıizdn idi. Amma kangı nehirki ıneniibi-i hun-i şehidandan şehd-i şehadet
nabi' idi. Arsa-i bağ-ı ndvanda ser-çeşme-i hayvan ile yek-reng ve serhab-ı dimıi-ı
şühediidan tariivet-i ser-sünbür�i dil-güşiiyı dıraht-i Tuba ve Sidretü'l-Müntehiiya
müntehi oldı.
Arabi
Ve bidun izii hatta'l- feridu ıneddilıiha
Sabiyyen alfi etrfüi'd-<lemi c<'lriyen.

Amma ol seylilb-ı pür-hür ve haseke "inneme'l-ınUŞrikitrıe necesün"245 dur

cümlesi kazurat ve cife ve çürük ve şirk ve har ve haseki meydfuı- ı ma'rekeye götürdi.
Masabb-ı ·cevi zakküın-i hamim ve mfi.-i sadid-i cehime götürdı. Her-çen<l neki çu
ma'reke-i kıtal ve ınübii.riz.an-ı battal mabeyninde Osman Beg'in binider-i dünyevisi ffih­
ı merdat-ı İzid'de hirat-i şehadet iJe ınansıb-ı sa'fıdet-i ehediyyeye reside ve tayir-i ruh-i
ser-sünbür-i pür-ku<lsi iişiyıintısi meruizır-ı Cennetü'l-Me'va ve şdh-sii.r-ı Sidretu'l­
Münteha'da ınüşfilıede-i şiıhi<l-i likii-i beka ile ardmide oldı. Lakin Vilcüd-ı mesüdundan
<lem-i şchddct<le ınunkatır olan katiırfü-ı hun adedince arsa-i heyca<la cünüd-ı gaybiyeden
gül-gfuı-i süvör-ı ınücdhiddna imdiid içün mu'asker-i zafer- dyin "enni ınümiddukuın bi­
clfin ınine'l-ınelaiketi nuırdifin"116 müteradif ve müteza'if oldı. Ve ol ınübariz-i dinin
harafet-i ktlr-ı rdzdan rüy-i zemine çekicle olan katdrat-ı urük-i cebini ivazım katı1rat-ı
bfu"fuı-ı bahan asdkir-i gaybdan bi-hesfib ve bi-şünüir çiibük-süvdr-ı sllfet-i rnuhı1ciran ve
ensclrda müC8hidllle rnu'dvenet ile rnüte'3.kib ve ınüteellif oldı.
Beyt
Her katre-i huni zı-şehidfuı- ı ğarn-ı aşk
Yek liile-i hunin dili ez-deş! bcr-iimed.

İmtidiid ve iştiddd,-ı ciddiden sonra çünki avn ve iniiyet-i Yezdfuıi ile a'lfiın-ı
feth ve nusret-i Sübhfuıi meyfin-ı sipah-ı melfiik-penah-ı Muhaınıiıediyfuı efrahte ve
müşrikinin ser-i menhılslerin bedenlt..'limlen cüda ve zir-i nial-ı bigcll<le semm-i suturu
rfrziyane . endahte ve rdyfü-ı ınenkuslann ına'kıis eyleyüb fıtrat-ı bazgOn ve baht-ı
varunlan ser-nigün ve hasın-ı ınağh1bun pcnçe-i zebüni gibi peçide ve ol şirfuı-ı pişe-zar-

m Bizim ölüh:rimiz cennette sizin ölüleriniz ise cehennemdedir.

w Şüphesiz müşrikler necistir. Kur'ıin•ı Kerim, Tevbe, 28. ,
246 •••
O ben size birbiri peşinden bin melekle yardım ederim diye cevap vermişti. Kur'ı'in•ı Kerim, Enfal,
9.

133
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

ı veğiimn darbet-i muhleb-dsfi-yı tiğlerinden ol her-i si.ret.an-ı İsevi nec5.d-ı semt-i firara
yeksere "ke ennehum hwnunın müstenfiretün ferret min kasveretin"247 ile rfi-berfilı-ı
hezimet ve edbfir ve ekseri esna-yı firdra satvet-i envfu--ı şiınşlf-i mübfuizan havfından
derfuı-i nfu"-ı nirfuıi cfiy-ı kanır eylediler. Ve süvarilerinin kelfuı-teranının bakiyyetü's­
suyfifı hezfu' mihnet ve meşakkat ve havf_ve haşyet ile Karacahisdr'a cdn attılar. Ya<nl
toğan kuşunun celceli sadası havadan geldikde serçe kuşı tizicek aşiyasına kaçar. Çünki
asakir-i islam-ı selfunet-encarn ol gürüh-ı nigıin-sfil-ı bed-nfunın bekfryfisını derün-i
hisfu-da tazyik eylediler. Memleketinin etrafını tamfunen nehb ve g§ret ve evlfid ve
iyallerin esir ve ğaniiyim-i bi-hisiib ile avdet ve bu gazada ol müşrikiin-ı diillın ser-haylan
ve ricalinden hadden blrün iiğuşte-i hak ve hun oldı. Ve bu feth-i güzın 686 (1287-1288)
senesinde vaki' olub bu mukaddime akıbet Karacahisfu-'ın teshlrine müntec oldı.

Üçüncü Hikiiyel
Gdzi Osmdn Beg 'in cülıi.sundan mukaddem def'i içiin miiWk-i kiibhôr- ı
kııffôrın birbiriyle ittifdk ve ittihddı ve müşdriin-ileyh dahi Sultdn Alôeddin-i
Sôni 'den istimddd . ve sııltdn-ı müşdnln-ileyh dahi ber-haseb-i istid'ô binnefa
Karacahisdr 'a teveccüh ve leşker-i Cengiz(vdn'ın zuhıirı ve ol umıi.r Osmdn Beg'e
fefatz ve memleket sitanide temkin beydnmdadır.
Kale Rasülüllilhi (sallalliihu aleyhi v,e iilihi ve sahbihi ve sellem) "innelliihe
yuhibbu rne'filiye'l-hirnem, ve yebğuzu"248 Ma'lüm olaki çünki ol mukbil-i nfun­
diinn arsa-i kfün-kdride a'l3.m-ı nusret ve raydt-ı mülk ve milleti hernser- i çerh-i
berin ve av8mda dilaveri ve sa<la-yı daverisi sem'i sükkıin-ı mele-i a'ldya karln olub
rnfihiçe-i ilm-i himmeti fif-tfib-ı haveri ile da'vıl-yı beraberi Ve leme'ıln;ı sirn1ni
ı süratde şihılb ile iddia-yı �ems·eri ve sadfi-yı kös-i devlet-i metininden fezii-yı iilem-i
ber- tının ve ğulğul-i nefir-i cihiin-giri dehşet-endüz-ı rüy-i zemin olub tarra-i sancak­
ı dilirfinesi nesim-i zafer ile mutarra ve cu'd-i cevşen-i husema hiliil�i sinan-eserdir.
Siması ile mahlül ve küre-güşii olmağla 8ğiiz eyledi.
Beyi
Bülend himmet baş ey cevfin ki devlet-i tu
Çünfin ki himmet nist iin-kadar tuvdned büd.
Bu iddifinın sıhhatı her emrin azimetinde d§ima rif'at-i himmet mücib-i
izdiyıld-ı uluvv-i kadr ve sebeb-i terakki-i derecfit ve tasmiın-i azaınetde hernişe
mir'iit niyyet-i müsted'i-i fcvz-i a'layı metiUib ve hdcfitdır. Bu ma'nfiya şfihid-i adil
ve delıl-i kfiınil ınebfi<li-i azın-i 58.yib ve endlşe-i zihn-i sdkıb raYet-i fırfizfuı-ı
serverlnin ser-efrilzı Ebü'l-müc5.hidin Osman Beg G8zi'dir ki
El-kıssa: O vakitden beru ki ber-haseb-i ınübeşşirdt-ı sfi.dık ve ta'birdt-ı
vdki'-nümfi-yı ınuvıifık ol mazhar-ı tevfikin dd'iye-i cihan-girliğini muhakkik ve
ehl-i imana scn:crliğini musaddak idi.
Beyi
Sereş scvd.1-yı t8c-ı hüsrevi daşt
B e -dest iı.verd çün re'y-i kavi daşt.

m Arslandan ürkerek kaçan yabani eşeklere benzerler. Kur'iln-ı Kerim. Müddessir, 50.
usAllah yüksek sorumlulk duygusunu sever, sorumsuzluğa ise buğz eder.

1 34
 İdıis-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

Binaenaleyh iktizii.-yı himmet-i Ali ile rütbet-i müte'iili tahsilinde 'mur8.d­

nihdd-ı pak i'tikiidi ınütez8'if ve İnegöl ve Karacahisar tekvürları Ozerine hav§.tır-ı
müteferrik.ası ınüctemi' ve ınüteellif oldı. Düşınen-i dini def içün ecnfid-ı
gaybiyenin müsa'adet ve imdadıyla ol e'daullfilı-ı bed-hiihın müşiiıiin-ileyh
hakkında olan buğz ve hasedlerin hakikatde mahz-ı hayr-hiihı oldı. Amma iilem-i
esbiibda çünki takdim-i tedbfr-i savdb her rnatlabda rnüniisib ·ve tahsil-i makdsıda da
fikr-i s.iyib sebeb-i dest-i yari-i t81ibdir.
Ld cerem, küff§.r-ı bed-kirdaf ile tahrik-i mev§.dd-ı adiivetinden sonra
sonra bi:Zzaıure ol düşmanan-ı ğalib ve rnüşrikfin-ı kfizibin def-i mazarrı içün ol
zamanda padişah olan Sultan Alaeddin Selçüki'den istimdild-ı istiğase babında
birader-zıidesi Ak Tlmür ile siihib-i'tibar gazilerden Gündüz Alb ve Aykut Alb ve
Hasan Alb'i ba'zı tuhaf ve hediiy d ile ta'yin ve !ne Nikola ve · Karacahisfir
tekvürlarının ve siiir küffiirın keyfiyyet-i ahvılllerin ve biraderi Saru Yattı ve sfryir
şohedıi-yı mücfihidinin ahz-ı intikamını ve ol eşrafın etvar ve münfifıkfine ve terk-i
akd-i zimmetlerini müş'ir irsal eyledi. Sultan-ı müşfirün-ileyh dahi gayret-i
1slı1ıniyye hasebiyle ol mu'§nidfinın muiihezelerin salah-ı mülki ile iltizam ve lis§n-ı
mübfilekesiyle buyurdılar ki ol mela'lnin bu vaz'-ı kustfilıanelerine b§.'is
Genniyfinili hfikimidir ki ol ınihıniin-ı azız ve cemfıat-ı ğaribi kendü vilayetlerine
kartb olmaların isteıneyüb ol gürüh-ı müc§hiddnı evtanından dür ve iclaların mur§.d
iderler. Çünki ol müşrikfin-ı ınu'fihid bu m0cfilıidan-ı muvahhid ile ınu'anid ve ref'i
ahd-ı zimmet ile suğılr-ı İsl§m'a kasd-ı fasid ve guzfit-ı dinin revfrcı kfisid olmak
Ozre kı1sıd oldılar. Şer'an te<liirükleri görulmek eınr-i ehem ve her vecihle defi
,mazarrfitları evceb ve ol güın-:riih ve bl-edebler gayret-i piidişiiht ve pençe-i kahr-ı
şehinşıihi ile hadleri bildirilmek elzem oldı.
Beyt
Şeh çu hfilıed cıih diir-ı dü mülk
Be siyfiset nigıih dared molk
Pfispfin-ı dtn u mülk ra tiğ est
Şfilı bi-tiğ biiğ-ı bi-ııieni' est.

Ba'dehü Sultfin Alfieddin techlz-i asker ile bi'n-nefs Konya'dan hareket ve

niyet-i gazfi ile nehzat ve der-ceng-i evvel Karahisfir'ı ınuhdsaniya niyet ve azimet
eyledi. Ve Osman Beg dahi tuhaf-ı liiyıka ve hediye-i füyıka tertib ve evliid ve
akvdmı ile sultıin-ı ınüşiirün- ileyhi istikbfil ve dfimdn-ı iclaline rü-ınal oldukda sultan
dahi enva'ı neviiziş ile hoş-hal ve müreffehü'l-bal eyleyüb keyfiyyet-i ahvale sual ile
vukılf-ı tdm hfisıl ve neticc-i amale kemdi mertebe vasıl olduk.da envfi'ı nevaziş ve
tatyib-i hatır ile dide-i elem-dt<le ve dil-i hicran keşldesini dlddr-ı mihr fis§r ve 8.sfir-ı
üriı.id-:vfui ile mütecelli ve müteselli eyledikten sonra Karahisfir'ı muhfisar'a ve ref'i
izrdr-ı küffarı müşavere ve ba'deh0 kal'ıının her bir taratinı ümera ve sipfilıtlan bir
cemaat tazyik ve taraf-ı kıblesini Osman Beg ve etbdının uhde-i dil-dverfuıelerine
tefviz ve emr eyledi. Amma ber-muktezfı- yı beşfiret-i şer'isi nür-ı taban fütühat-ı
Nebiy-yi Arabi anların yedleriyle silret-nüınayı zuhur oldı.

135
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / MKarataş-S.Kaya-Y.Baş

Beyt
Her iitCtab k'ez ufk-i izzet-i tü taft
Ni zill-i garb did u ne naks-ı zeval yaft.
Çünki birkaç gün etr.if-ı hisılrda cenge fiğiiz ve ikdfiın ve tevfitür neviizi l - i
beliyyat ile küfför- ı duzeh firarı sera.sime v e siist�endfün eylediler. Akıbet kal'anın
tekvfir ve hii.kim-i ınürdfiri tazarru' ve zari ile tecdid-i sulh ve akd-i zimmet-i hizmet­
karı arz ve birkaç senelik cizye edfisına birbirlerine kefil ve zelil oldılar. Cümle
erkfin-ı devletin rnurfidı hfisıl olub lakih sultan-ı sfihib-i himmet gayret-i ·
İslfimiyyeden bir vecihle rızddiide ve kdyıl olmayub hılh ve nfi-hdh teslim-i kal'aya
ferınfin eyleyüb fethi kuvvet- i kartbeye gelmiş iken bi-ernrillilhi teiilıi ·havfidis-i
rfizgfir ve mülü.k-i civfu-ın nd-hencfirlığından nılşi dürtü dürlü muvahhiş haberler
şuyO' buldı ki leşker-i Moğol yani ol gürüh-ı mekrühu mahzül yine naks-ı ahd-ı
sipfih-ı azim-i rü-siydh Cengiziydn Herakliye şehrini ateş-i zulm ile suhte ve te'sire
fitne ve fesii.d.ı müceddeden cfrühtc ve sultfinın gaybiyeti sebebiyle Konya'ya azimet
ve feth ve teshire mübiideret üzrelerdir deyü menzile talık.ika reside olmağla dı1rul
mülk hdtır-ı sultann lcşker-i humümun hücümundan nfişi cdm-ı şevk ve ğaraını leb­
riz-i şerbet-i telh kdmi olub bi'z-zaıüri ol perde tevakkufa mecal eınr-i ıuuhil.l Ve
derhal_ Osmfin Beg'i huzurunai da'vet ve envd'ı mülatafet ile buyurdı ki çünki dyine- i
takdirden bize böyle bir vdkı·a sllret-nilin d-yı zuhı1r oldı. Senin kemdl-i ınerddnegi
ve cdn-fcd§lığından ümidvfirız ki eınr - i muhasarada ihtimam ve bi-avniyet-i İlahi
düşınanfi.n güm-rdh ile ccng ve ciddle ıkdfün eyliyesin zirfi ıne'mülüın budur ki
kefere kemal-i ıztınir ve teslim-i kal'a meınleketde bi-ihtiyfirdırlar deyü bi'l­
müşdfehe terbiye-i pddiş§hllne ve sefareş ve nesfiyıh-ı ınüşfikı1ne ve peder.ine ile
buyurdılar ki cümle cevllmln-ı sa'fidet-menddn senin ndsiye-i kiibiliyetinden kati çok
necfibet ve ikblll gördüğümden seni mahsüsan ferzend-i sulbi yerine makbül ve
memleket ve kişver-güşiilıkda nazar-ı iitıfetimle kabül eyleyüb bu serhadd-i küffarda
riiyet gayret-i İslfüniyeyi senin dest-i merdfineliğe sipiı.riş ve suğür-i ınillet- i İslam' ın
hıfzını hudüd-ı <ldnı'l�harb<le sana havale ve hiineddn-ı hıliifetiınizin hayr du'fisı
kdbiliyyetin hasebiyle kfün-yıiblığına bd'is husül ve nazar-ı indyet ve dide-i
himmetimizin dünyevi ve dini mendzil-i ınakıisıdına sebeb-i vüsul olmuşdır.
Beyt
Rüzi ki şeriir-ı şirk-i eşrfir
Her dem zı ser-i sinrln rehide
An dem meded sipfi.h-ı nusret
İn yensurukcllöhet rcside

diyerek leth-i hisiir içün götürdüğü esbdb-ı kı1r zar ·ve tob ve tüfenk ve sfiyir aıat-ı
cengi teınfiınen Osıniin Beg'e teslim ve kendü erkdn- ı devlet ve sipfih-ı savleti ile
def'i fesdd-ı Moğol içün geruye teveccüh ve sür'at ile avdet eyledi. Ba'dehu Osmfin
Beg aslında müeyyedün min ındi'llah olmağla himmet ve teveccüh-i sultan dahi
istizhd�-ı şevketine bfi'is-i izdiyftd olub Karacalusar Kal'asını. feth ve -tekvllr-ı
makhüri temiiıne-i ehl ve ıyal ve ındl ve menfilıyla alız ve ele götürü.b mütealliğdt-ı
hdne ve teberrukfit- ı hüsrevdne ile hızmet-i sultana revdne ve sdyir ğanı1yim ve

136
 idris-i Bitlisi/ HEŞT BİHIŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

nuküd ve ecndsı mücahidine ber-vech-i adı1let taksim ve derün-ı hisarda vaki'

meniizil-i küffarı guz.it-ı rnuvahhidine temlik ve maktfiıyyet ile teslim ve acezc-i
refiyd ve fukarfi-yı akd ve zimmet ve r§bıta-i merhamete vdbeste ve birkaç günde
şehir ve memleketi ber-vech-i şıiyeşte rna'mfır ve livfi-yı mu'all.i-yı e)'ıniinı piriiye-i
adl ve ihsdn ile asumdne peyveste ve ol kişverde medbid-i işrdki hark şirk-i nfr­
pdkdan mesiicid-i pdke mübeddil ve kesr-i esnfim ve refi esfimi b§'is-i ıthdr-ı şi'fir-ı
İslam eyledi.
Beyt
Kiifir§nend be-devr-i tu encwn be-aded
RUZ u şeb hfine-i iş§.n heme zir-ı zeber est.

Çün sultiin-ı müşiirün-ileyh leşker-i Moğol-ı mahzill ile hın-i mücadele ve

rnahall-i mukdtelede iken Osmıin tarafından feth ve nusret-i İslamın peyğiim-ı
meserrei-encfimı reside-i sem'-ı terakkubı oldı bu haber-i meymenet-eser mO.cib-i
izdiyftd-ı dO.st-ı kı1ıni ve istızhılr-ı nsılkir-i nusret-fercömı olub sipah-ı rı1-siyah
Moğol-ı güm-rahın dahi teveccüh-i sultön-ı alicah mukareneti ile böyle bir nusret-i
pür-te'y!d gilş-zedlerı oldığı gibi dest-i tetılvülleri her Herakliye şehrinin tahrib ve
ahalisinin ta'zibinden ınürteiş ve munkatı' olub Biğdönü kazasına müteveccih ve ol
cem'iyyet ve zu'ın-ı füsidlerince askerlerinin kesret ve teviindlığına istiföd ve ındd
Ozreler iken Na-gah ol sultan figiih sipdh-ı zafer peniih ile t\zerlerine ilğdr ve ıdnet
tevfık-i İliihiye ile cem 'iyyetlerin t..1.rOmfir ve makhür ve ıneksür eyleyüb sitem ve
mütevdliyelerinden sabık lahık-i ciger-hfın olan Rümiler ve katı isr ve ğıbenlerinden
mahzün ve mağbilo olmalarıyla bir uğurdan llğ-ı intikam bi diriğiine-i keş!de ve ol
diyarın Müslümanlarının ehi ve ıyfiline eyledikleri feza.halın tertib-i mocazatmı
hadd-i mübalağaya reside eylediler. Vezır-i destilne etdikleri zir-i destlik!erın
ınuiifebe zımnında ol şehriyfir-ı gayret-şi'iir ol gürOh-ı mekrühun hasiyetleri
peyvestinden bir srl.yibfin müretteb ve iildt-ı teniisüllerinin cildini aflz ve kalın
keceler üzerinde birbirine dikdirub ol zdlimlerden sitem-dide olan mazlüınların
dtvdn-ı adfilet-Onvfinda' üzerlerine çddır olmak Ozre amade eyleyeler deyu fenndn-ı
fili sddır oldı. 01 zamandan ile'l-fin ol menzil etnik beyninde Taşak Yazısı demekle
mevsllm ve ma'rOf ve ol kavm-i şllmdan cihet-i tezkir-i la'n ve nefrin ile her
mazlfun bir yfidig§.r ile mezkür ve ınevsüfdur.
Beyt
Eger kine nest.ini ez kinever
Be bi-diid-ı hod beste biişl kemer
Ve ger her ne-y-iirem tiğ ez niydm
Be merdi zi-md ber neydren<l nüm.

Çünki Sultıin Aldeddin'e cevfinib-i erba'adan fevz ve feth ve nusret

müyesser ve Osman Beg'in hıidüd-ı küffarda gayret ve mer<ldneligi hasebiyle zinet
ve rifati cümleden berter oldı. Ba'dehü birfiderziidesi olan Ak Tiınfu kavminin niiın­
diirlarından Hasan Alb ve Aykut Alb ve Turgut Alb'i ta'yin ve Karahisfü Tek-vurınu
kayd ve bend ve kal'anın teshirinin tafsilini mUŞ'ir hiime ile huzllr-ı sultdna isal ve

1 37
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

irsal eyledi. Ba'de vüsülihim sultarı-ı müşarün- ileyh dahi kudüm-, meymenet
lüzınnlarından memnun ve iltifat-ı şahane ile ol mücahidiin-ı zamane ve ol sipeh­
daf-ı yegane olan Osman Beg'in bu hizınet-i pesend didesi mukabelesinde tertib ve
temkln-i cdh ve menziletini her vecihle müterakki olınağa müteveccih ve dyin-i
saldtin-i ·ızam üzre a'ldm-ı hRssa-i piidişfihdneden bir kıt'a alem-i sefid ve kös - i
devlet-i me'nüs ve nekare ve nakir ve nakos ve sdyir §.la t -ı mehter-hfine ta'yin ve
Eskişehir ve !nönü şehirlerinin menşCır-ı hükfunetiyle şimşir-i zerrin şah§.ne ve
kemer....i dilpezir-i hüsrevfuıı ve esb-i zerrin-zin ihsan ve fıyin-i selatin üzre debdebe
ve ihtişam ile ınümtaz-ı akran ve ser-efraz-ı deveran olmasına himmet-i mülükfine
buyurub makam ve menziletine terakki buldurdı. El-hakk ol alem-i sefid ve rü'yet-i
sa!d güya devlet-i Osmaniyye'nin setıde-i subh ikbali idi ki tulü'u af-tab-ı
hilafetinden beşaret-ferma ve ınılhice-i alemi şemse-i eyyan-ı saltanat idi ki nür-ı
firüzunun pertevi sahat-i mülk ve millete zinet-efza idi ve kös-i devlet ve tablhfuıe-i
şevketi tiis-ı müneccim-gerdlln idi ki sad§.-yı hoş eda-yı vakt ve s§.'at-ı hünldyfuı ile
ğalğale-i vüsül nevbet-i şfiltl vasıyyet hulfil-ı zamtin-ı padişahlSini aleme isma' ve
derı1n kebend gerdan sipihr-i bukelamunda savt-ı şad-maniyi behterin tertine-i
ınevZO.n ile ildi' iderdi.
Beyt
Ez sadd-yı kus-i sultan in nida amed be-güş
K'in ser-a-ser padişahı ra be nevbet mi dihend.

Ve şimşir-i zerrin ve kerner- i cüz§. ayin semen<l-i devlet ve ikbal ve tevsen-i

hoş reftiir haşmet ve celal anın zirdtin iktidar ve wnür-ı alemin zımfun-ı ihtiyarı
kabza-i i'tibanyla tefahur eylemeğe delalet ve hüsrevfuı-ı cihan kemer-i mutiiva'atı
meytin-ı i'tibara bend itmeğe alamet idi. Ve merd§.n-ı atem-i gaYb şimşir-i cihfuı­
giriyi kabza-i merdRnegisine teslime bürhtin ve tiğ-l kahrı dem-i seyf-i yeınfuıi gibi
rikab-ı a'kfib-ı devletine ferman-re:vfuı ve behriim-ı felek ihtişdm ikdfün-ı ak.dam ile
piş-gilhında a'da-yı liii.mdan ahz-ı intikam içiln ma'reke gilh-ı mücilhidanın
serhenkligi hizmetiyle cevelan ve ser-gerdan idi
Beyt
Süret-i sehıneş ez-kemin sfized
Zı asuman aded:.i zemin sazed.

lttifiikan Osman Beg'in resülleri gelüb vüsül buldukları vakt-i asra müsadif
vaki' olması bu ma'nilyı işaret ve bu imaı beşaret eyledi ki ol ser-efraz-ı bülend-iiviizeliği
asrı hulul ve nevbet-i kös ve nefıri ana binaen ol hengamda vüsül buldı Ve Osman Beg
dahi Sultan Alaeddırı'in ikramen irsal eyledügi teşıifüt ve tüğ ve sancak mukabelesinde
ta'zımen birkaç hatve istikbal ve nevbet-i sultanınin nevilhati vaktinde ta'zim içün dest-i
edeb ber-sine ve vakar ve sekine ile kıyfun eyledi ve zamiin-ı mezkurdan yedinci piidişfilı
olan İstanbul fütihi Gazi Sultıın Mehmed-i Sarıl vaktine gelince ayin-i salatırı-i
Osrnaniyye ile mehter-hane çalındığı vakitde vech-i meşrılli üzre idi. Ammıl fütılı - i
mOŞarün-ileyh ol adeti meniifi-i ihtişam rütbet-i sa'adet olmağla tağyir ve iki yÜZ on sene
ta'zim abesdir deyü ferağat etdirdiler. Zira mücerred bir nay-ı rüy"ınin istima' tanini ile

138
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

selatın-i M-temkın mesnedinden hareket ve salatın pışenın mahz-ı taklidi ile rütbet-i
miknet ve ihtişfunının ilıtirdmına degınez.
Beyt
Zenem rfi-yı devlet ziferziin-gfuı
Nim pırO. resm bigfule-ga.n.

Ve Sultan Alıieddin-i Sıinıden hıinedıin-ı hiliifet-i Osmıiniyye'ye bu hedaya-yı

paclişahıine ve te'şrifılt-ı hüsrevıinenin irsii.li 688 (1289-1290) senesinde vaki' ve andan
sonra pey ender pey fütılhat-ı müteiikıb ve te'yıdat-i mürnlsib ol hanedana mütetiibi' oldı.
Beyt
Çu gerdfuı. kuned ger den1-ra bülend
Be-gerden firiizıin der ared kemend
Hemi gerded ez seyl-i cuy1 harab
Be-cuy-ı diger kes der efzayed ab.

Dördüncü Hikiiyet
Osmdn Beg Gdzi'nin cii/1isdan mukaddem vekdyUnden zikr ve hiikm-i eydlet
ve alem-i ce/dlet vüsı1liinden sonra şive-i kişver-güş�lığa sülük ve Karahisdr 'da
bind-yı mescid ve ikdmet-i Cum 'a ve cemdat ve edd-yı saldt-ı fdeyn içün vaz 'ı
minber ve ndm-ı ndmisine hutbe kırdet etdirdügü beydn ider.
Beyt
Ey sancak-ı ikbali tu çerh-i mu'alla
Efriihte ez-adi u seha rütbet-i vala
Ber-dest-i tG efrahte şod rayet-i setiim
V'ez sa'y-i tt1 din yafte in mansıb-ı a'IB.

Tit ki kfinfin-ı sa'ddet imditd, "men adale meleke"249 ve kii'ide dRimü'l­

ittirad, "men zaleme heleke"25° Kişver ve memfilikde istimrar ve zir-i tı'ik-ı ne reviik
felekde iştihii bulmuşdur. Hem1şe her bir ser-efraz ki rayet-i cihiin-bıin1sin ilf-tiib-ı
filem-tiib-asii mihribfuıi ve gfun-güsfirı ile siikinfuı-ı diyfir-i acz ve üftfide ki - h_ak-i
sfirları üzerine siiye-bfrn ve pertev-i merfilıim ve a'tiif-ı ciividılnisin gam-dideler
hiikidfuıın encümen-i tire rQz ılnına şeın'i taban eyliye elbette mebdat a'ladan te'yid
baht müeyyid-i kam-kari ve te'y1d-i mesnedi müşeyyed-i cihan-dar! ile mümtaz ve
müsellem ve alem-i ad.ilet ve nfiın-dılri müstezıll-'i halk-ı alem olur ve ol devlet-i
pür-irntidiidın imdadı içün ervah-ı kuds1-neciiddan asiikir-i "ve eyyedeküm bi­
cünüdin lem terevhii"251 iinın hariın-i cdh ve celalinde ınütekiisir ve ekser nüfüs-ı
insfuıi anın envdr-ı mihribdnlığı şa'şafisından zerrat-ı ğubiin gibi devlet- hfilıi ve
hevadarl ile mütetiiyir olurlar

9
ı.1Adıiletli olan kimse mıilik olur.
0
" Zulmeden kimse helıik olur.
"' ... Allah gômıediğiniz askerlerle onu deşteklemiş ... , Kur'lln-ı Kerim, Tevbe, 40.

1 39
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Arabi
İzft halle fe'l-cevz.iu dest 'u fin seri
Fe rnevkibuhu'l-ekdfiru ve's-sa'du ınerkebün.

Nitekim Devlet-i Osmdninin b idiiyet-i zuhfır ve ayatı ve b u hfuıedfin-ı

hiliifet mebfulinin tulu'-ı mihr-ı sa'iideti mebdeinde ol mahzar-ı efser-i ser-efr3zi
Osmiin Beg- Gfizi taraf-ı Bfiri'den te'yid8.t-ı mütevaliye ile müteiidıd olub ve
Eskişehir ve Karacahisar hükCırnetleriyle ınesned-nişin-i izz ve ikbdl ve Sultfuı
Alfteddin temkini ile . ol aktarın kişver-güşftlığı kendüye istikrar bulub avaze-i
bülendinden simiih-ı küffar ve İslam pür-tanin ve sada-yı ğulgul-i sipiih-ı zafer­
penfilıını berid-i saba ve şimAl kfiffe-i enama karin eyledi.
Beyt
Çü yek rişte şud 'ıkd-i şiihenşehi
Şüd ez fitne biizar-ı alem tehi.

Züınre-i guzfit-ı mücahidin ve fırka-i ınuvahhidinden bir ceınfıat ki bir

rnüddetden bern serddrlan olmadığından bi-ser ve s5.ınfın ser-gerdiin ve
saltanatlarına za'f tfiri olan Selı1çikanın dahi aşfiyir ve kabı1yilinden bir mikddr
müsfimı1nfuı ol havı1lide sahra gerd-i perişanı olmalarıyla ol ınenşe-i neş'eti
saltanatın ı1sıtane-i sa' adetine ilticdya teveccüh . ve elsine-i efvfih "el-ercfifu
252
·mukaddiınetü'l-kevni" tıbkınca Sultan Osmiin'ın mesned-i scrveride istiklaline
beşaret ile tefevvüh ve tefe'ül eylediler. Bir vakte degin ki müstekarr-ı hük0rnet ve
taht-ı ey.aletinde merdfin-ı kfir-dide ve dil-fiverfuı-ı gilzideden
. bir gürüh-ı pür-şik0h
ve sipiih-ı nusret- pemih cihfid-ı fi sebilill§h niyet ve azimet ile gelub dest- i ber sine-i
makfim-i hizmet oldılar. Binıienaleyh ber-mukt6zıiyı gayret ve himmet yanma cem'
olan tavfiyif-i ınuvahhidıina isfil - i meniifi' içün tevsi'-i dfiire-i mülk dağdağası hfitır-ı
fatırına b ii'is-i hadşe oldı. Zira rivdyet-i hikmet-ğtlyet "la ricalün illa bi'l-mal"253
şıih-ı hiışının pür-ferhengin kelimıit- ı mücerrabatındandır ve kfuıiın-ı mesalih
meşhün "ld ınale illfi bi'r-ra'iyyeti"254 selfitin - i cihfuı-ddrın asarında mezkO.rdur. Ana
binden Osındn Beg kuvvet-i fıtnet-i tabı'at ve vefret-i nür-ı ferfiset ile akraba ve
teallukat ve sfiir akvfim ve kabdy_il ile tarh-ı bisfit-ı meşveret ve cevfulfin-ı nev-reside
ve piriin-ı kar-didenin ittifakıyla 688 (1289-1 290) senesi şuhürundan bir ruz-ı
fırOzda ibtidı1 biraderi Gündilz Alb'i huzürına da'vet ve tarika-i daiye-i feth-i b ilfid
ve endişe-i gazfi ve cihfid ile asfikir ve ecmidın cihe t - i vüs'at maıişların istifsfir
eyleyüb didi ki çünki Hazreti Mennan (eellet azametühü) ve teğiillüb-i saltanata ber­
haseb-i va'd-i kerim ve lutf-i amim bizim devlet - i n1z efzünumuzun hurşid-i eınfinı
ve kevkeb-i nı1rdnisini matla'ı ümrnid-vfiridcn yevmen fe-yevmen dirfihşfuı. ve tdbdn
ve i'lıiın-ı te'yi'ddt-ı asumdnimizi tahsil-i metalib-i dıl-cihilnide günden güne hem
ser-i keyvfin etmededir pes imdi lilyık olan b udur ki b u ıninnet - i · uzınfinın
mukfibelesinde her vecihle takdim-i hizmet ve tahdis-i ni'mete mübfideret eyleyelim

ı,ıKüçün olaylar büyük olayların öncüsüdür.

m Erkeklik ancak miil iledir.
m Mal ancak ra"iyyet iledir.

1 40
 İdris-i Bitlisı / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

ta ki medlül-i va'de-i "lein şekertüm le-eziclenneküm" 25 � tetabu'i niam-i müceddede

�emişe mütemadi ola ve ol nesne ki bundan ak.dem biir-gfih-ı ınünftcdtda du'§. ve
mesı1lib-i hdcfü ile istid'ii olunınuşdı. Vefadan sonra ber haseb-i makdur-ı ın oeddayı
"ve men evfa bimı'i §hede aleyhu'll§he feseyü'tihi ecran azimd"256 her lahza
mütezdyid ola,
Beyt
Ni'met ılred gaflet u ş(lkr intibah
Sayd-ı ni'met kün bedılm-ı şükr-i şah
Şimdi bu mesned şiihınin şükr ni'meti cihiid-ı fi sebililliihda sa'y ve ictihıldı
cürnle-i umfua takdim etınekdir. Lakin hal� cevdnib-i erbaadan gelüb yanımızda
mevcüd ve pey-ender pey niyet-i gazfi ile tarafımıza vun1d. eyleyen asdkir nusret
mefisire bizim taht-ı tasarrufumuzda olan mülk-i muhakkırın ernviil ve firdm-giihı
kifayet eylemez bu b§bda re'y-i salahınız ne yüzdendir deyu biraderine sufıl
eyledikde birdderi dahi henüz vakt-i ğurür-ı cevfıni ve iivdn-ı ünüfvdnide olmağla
gayret-i fıtrat-ı Türkist§.ni muktezasınca urük-ı racüliyyeti hareket eyleyüb bu
yüzden ceviib eyledi ki el-hamdülilliilıi teiila devlet-i Hüdii-dad müsfüd ve zor-ı
bdzuyu, merdiinegi dahi ana mukfferin ve mütezii.iddir. Mütlasib olan_ budur ki
civdrımızda viiki' meın leket-i küffarı ğüret ve yağmd ve ol ğaniiyiınden leşkeriydnı
mahzüz ve ihyii eyliye. Çünki dğiize-i yağmagiri sair Türkiin ve sipdhiydne reside
ola. Yevın en fe-yevmen cem'iyyet-i asiikir-i mütedfüf ve esbii.b-ı kişver güş§.yı
· müteellif olur. Zira sayd-ı kulub-ı kaın-reviiyı ğfiret inhfi ve aktar ve ictimd'ı Türkfin
yağmayı nehb ve tarac-ı emsiir iledir.
Beyi
Çu ddrend gene ez sipiihi diriğ
Diriğ iiyedeş dest burden be-tığ
Çi merdi kuned der saff-ı kıir ziir
Ki destcş tehi kerded u kar zdr.

Ve bu ınüŞB.vereden sonra Osmfin Beg kabile-i Kıiyı Hfininin pirfi.n-ı köhne­

s81 ve cihdndide ve viilid-i cennet-mekanının rufekd ve huddiimından Turgut Alb ve
Hasan Alb ve Aykut Alb ve sair fünfın-ı urnürda rütbe-i isdbete res_ide olanları
huzürına da'vet ve anlarla dahi husüs-ı mezbürda halka cünbfuı-ydb-ı meşveret
oldukda ınürnd-ileyhim dahi cümleten ınerdüm-ı kdmil ve urnür-dide ve vekfiyi'i
külliyyede kerrat ile kiir-azmüde idiler. Bu beyt'i ğarrii ile leb cünbiin-ı ceviib oldılar
ki
Beyi
Berfi-yı cihıin didegiin kar kon
Ki azmüde sayd est gurg-i kuhen
Ya 'ni
Kaçan ki bir kiire şürü' eyliyesin cihan-dıdelerin re'y ve tedbiri ile bidıl eyle
Zlrii koca kurd tecrübe olumnuş sayddır.

"' Eğer şilkrederseniz nimetlerimi arttınnm..., Ku 'in-ı Krim, İbrahim, 7.

4
15 ... Allah'a verdiği sözü yerine getirene Allii.h büyük ecir verecektir. Kıır'in-ı Kerim, Fetih, 10.

14 1
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BIHİŞT / M.Karatas-S.Kaya- Y.Baş

Ceınr-i zamanda umür-ı saltanat ve sipeh-dilri iki vecihle nizfun ve

cern'iyet- i hı1tır-ı sult8.nin-i cihan-dan iki şey ile intizfiın kabul itler. Evvelıi cünüd ve
asdkir tarafınr ri§.yet, saniyen re dyii-yı rnü'rnin ve kafiri himdyet, bfi' is-i temşiyet-i
hiil-i cihan-d§.ri ve sebeb-i dbddi-i memleket-i vilayet-i kdrn-kfiridir. Zird bu ikisi
birbirlerine mü.telazımandır. Biri birinsiz müyesser ve birinin husılli ciinib-i
filıerinsiz mukarrer olmak emr - i muhaldir. Bekfi-yı devlet-i şfihi, sipdhın .mufivenet
ve mukareneti iledir ve sebdt-ı mevRd-ı cı1hi ve ddyi' -i İlı1hi olan reıiydnın emniyyet­
i Zati iledir.
Beyi
Ne der da.veri bdşed fuı reh-nümfiy
Ki suht\ nümiiyed be-halk-ı Hüdiiy.

Şimdi her vecihle I§.yık olan budur ki kurb-i civarımızda vdki' mem§.likin
ahıilisi ki müddet-i medideden bu ana gelince•hizı_netleri sebkat etmişdir haliyan bu
eyy.ftm-ı tevfınfiyı ve kuvvet deyu hengfim-ı şevketde ol taife ile mufişeret ve
mülayemet Ozre hüsn- i süluka ınübfişeret olunub şive-i muhfilefetde musırr ve din-i
devlete muzır olan a'dfi-yı kadim ve düşmen-i leimi rnufivenet-i sipfih-ı ihlds-penah-ı
· ga2.iydn ile makhllf ve ğanı1yiıninden leşkeriyfinı hisse-mend ve mesrur eyliyeliın ve
ol cemaat ki bundan akdenı rnutdvaat üzre bezl-i rnakderet .ve hüsn-i ihtiydrlarıyla
tebaıyY,ete. her vecihle mÜbıideret Ozrelerdir şimdi çünki bu evkat-ı bastat ve servetde
zıll-ı adalet şiimil vezır-i sılye-i şefkat- i kamilde ınüreffehü'l-biil olalar elbette
anların eşbfih ve emsfili mutfibaat ve ferman-dfirlığa bi't-tav' ve'r-rızfi r8.ğıb Ve
meyyal ve bu cihetden ınüstekarr- 1· hükfunet ve ikbal _mahall - i dmed-şud- i erbftb-ı
servet ve emval ve pdye-i serir-i ma'delet mesir mecma'ı erbı1b-ı mftl ve meniil ve
mesken- i tüccfir-ı hoş-hdl olub bu ma'nd mücib-i kesret-i esliha-i esbftb-ı sipıihgiri
ve müste'akıb-i reffihıyyet-i tevan7geriyi ra'iyyet ve leşkeri olur. Çünki pirfin-ı k.ir­
azrnfuıın re'y-i metin-i ınutabıkı pend-i h akirndn-ı rüzgar ola. Hakikat-ı sıdk-ı
kelime-i hikmet fısfir-ı "mıl hdbe men istihfire ve ınd nedime men istişfire"257 fişikfi.r
olur.
Beyi
Meşveret rehber-i sav.ftb dmed
Der heme kfir _meşveret bfiyed
K.ftr - ı an-kes ki meşveret ne-kuned
Niidire biişed er saviib ayed.

Ld cerern, Osmfin Beg-i sfihib-i himem ber-vetk-ı huluk-i rna'hüd ve huy-i

mahmüd-i vefa vücüd-ı temftm ile kendü evliyft-ı sftdıku'l-i'tikfidına iltizfim ve
mürfiı1t-ı silsile-i ülfet ve irtibat ile tamfunl-i hem-sfiyelerini hüsn-i ihtimfun ile rfim
eyledi ki cümleden biri Harmankaya hiikimi Köse Mihiil idi ki bundan akdiim
dfistfin-ı aşkda Osman Beg'in Eskişehir hfikimi ile vfiki' olan cengde mezkür ve
Osınfin Beg'in dest-i iktiddrına giriftfir ve kendünüıi. ve evladının kerdenlerin

m İstihare eden zarar etmez; istişare eden pişman olmaz.

142
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas- S.Kaya-Y.Baş

miilikü'r-rikiib olan şimşir - i heliikm tavkından iiziid eyledüği ecilden kendüyü

· vücO.d-ı küfr-i aslisi ile leşkeriyfin-ı mü.cahidin- i Osm3ni''nin ensıinndan ve bu
devletin kadimi muhassıllarından add ider idi.
Beyi
Her ki u ser berin astfuıe nihed
Pay ber tfu-ek-i zamane niked
Ya 'ni
Her kim bu asim.neye ser nihıide olursa pdyını zamdnenin başı Gzerine kor.

Ve biri dahi Bilecik hdkimi idi ki Ertuğrul G8Zi'nin zamfınından beru hem-
vare ahd ve vefad§.ri ve akd-i hizmet-k8.ride sabit-kadem ve sddık-dem idi. Sebeb-i
evvel ki sabıkan zikr olunduğu Gzre kabile-i Kayı Hanınin il ve ulusı yaylak ve
kışlfrklara iy§.b ve zihdblarında ehındl ve eskallerin kal'a ve derün-ı his§.r<la emanete
hıfz ve yine ash§.bına teslim ve serişte-i hüsn-ı muhaletat ve muhalesatı bir vecihle
elden bırakmayub daima semt-i sad§.kati riayet .itler idi ve Osman Beg dahi akvdm
ve aşiiyiri ile ol rnuriibata-i kadirnei gözedüb rifi.yet ve himiiyeti kendü ndmı1sı add
ider idi.
Şiir
Limen tatlubü' d-dünya iza lem türid bihii
Sürura muhibbün ev esdetün mücrimün.

Amma ol tarafın İslam hakimlerinden birisi

Genniyfmili hii.kimi Alişir idi ve ekser evklltı Osman Beg'in taifesiyle hased ve
münafakat yllzünden dürlü dürlü mel'anet ider idi sebebi ol idi ki mezbfırun Köse
Mi.hal ve Bilecik: hllkimi ile adllvet-i kadimesi olub mesffırlann Osman Beg'e
eyledikleri ubüdiyetden mahzüz degil idi. Zira Osman Beg'in havfından bir tarik ile
dest-res bulub viliiyetlerini yağma ideınez idi ve ol vilayetlerin hfikimi ve ehl-i
zimmet reayası ehi ve iyal ve mfi.1-ı menRllanna Osman Beg taifesinin ta'anızundan
emniyet üzre idiler ve eyyfim-ı m uamelat ve hengılm-ı muhiimeldtda birbirlerinin
menzillerine b i -mehdbbii tereddüdleri bir mertebede idi ki keferenin avrfitları ve
kızları Osman Beg'in adl ve siyasetine i'timiid ile Karacahisiir'da vaki' biiziir yerine
feriiğ-ı bal ile hiizır ve mevcü.d olurlar idi. Bu hüsn-ı muaşeret kasaba-i mezbfuıın
kesret- i ceın' iyet ve ziyade abiidRnlığına bii'is olub ehl-i hıref ve erbiib-ı sandyiden
mü'min ve kefereden v8fir kimesne anda tavattun ve bey' ve şirdya meşğ0I olub
husüsan Cwn' a günlerinde bey• ve şirii içün etriif ve eknfifdan azim cem'iyyet ve her
gün meta' vefret Gzre olub memalik-i lslamiyeden ki mukaddema havadis-i
rüzgardan müteferrik idiler bu güne emniyet ve husul-ı emniyetden biişi devlet-i
cedld-i Osm8I1iyye'nin avıine-i zuhılriyle kasi ve d8Illden herkes ol mecma'i
lsliimiye'ye ril-be-rah-ı azlmet oldular ve yevm-i Cum 'ada erbalı-ı salah ve ubbild ve
zühhad müçtemi' olub lakin kasaba-i mezbfu henllz feth olub kadı ve ınescid ve
. cami' olmadığından "el-cuın 'atü haccü'l-mesiikini ve ıdü'l-mü'minin"258 mazmünu

ı,ı Cuma gilnil fakirlerin haccı mil'minlerin ise bayramıdır.

143
 ldris-i Bitlisi / REST BİHİST /M.Karataş-S Kaya-Y.Bas

OZre tdife-i İslam ildimet-i Cuın 'a ve kıniat-ı hutbeye muhtiıc olub ve ol kişver henüz
daru'l-tsliiın'a dahil olmağla Sultan Alueddin tarafından mahsus kadı olınaınağla
zümre-i ınücfthidin ve gürüh-ı muvahhidin pir-i tarikat olan umdetu's-sulehd ve's­
siilikin Şeyh Ede Balı'ya niyiiz ve ol dahi icra-yı alıkam-ı Şer'iyye ve ikaınet-i salat­
ı Cum'a ve fdeyn içün bu kasabada mescid ve cı:1mi binli.sı elzem ve bir küdı
ehemmdir. Taraf-ı sultana arz olunub izin alınsa münfisibdir deyu daınad-ı
muhteremi olan Osmfin Beg Gfizi'ye ifade buyur<lıkda Osman Beg dahi ol kişverde
şefiyir-i lsldm'ın izhfira kerriiil mertebe sa'y ve hava.hişi olmağla husüs-ı mezbü.rda
böyle cev§b buyurdılar ki ceıni'-i zaman kdr-ı hayrda te'hir memdO.h ve münfisib
degildir. Zirfi "fı't-te'hiri fifatun"259 kadı Ve hatib nasbın<la ve mescid ve elimi'
binfismda taraf-ı sultana ilticaya ne hacet. Çünki bi-avn:illdhi teala bu mülkü kcndü
darb-ı tiğiınle istiklıilen dilru'l-harbden havza-i lslamiye'ye dahil eyledim. Wilü
bunda mevcud olan cemöat-ı İsldmiyye içün bindyı ınescid ve cami' ve: nasb-ı kad
ve hatib ve ikfünet-i ez�n ve i'liin-ı şi'dr-ı İsldm gerek bu yerde ve gerek ba'de-izin
infiyet-i Bfiri ile cyiidi-i küffardan · cihfid ile ndil olacağım yerlerde Sultan
Aldeddin'in bize tabi ve alem ve teshir- i bilfide verdiği izin sebebiyle azl ve nasb
bana ınüfevvizdir. Ve bu taife-i mücdhidinin erkfin- ı devlet-i kadimi ve güriılı-ı
muvahhidin-i müstakimi kendü memfilik-i mevrfısilerinde vaki' cevfimi' ve
mesdcidde ınüstakillen kendü hutbelerini isterler ve kendilerini Şer'an ndsıb ve
mensüb bilürler zirfi Devlet- i Selçfıkiye'ye hfineddn ve Kabile-i Kayı Hdni semt-i
vefödfin ve irtikiib-ı envil-ı hizmet-kdri ve dil-hdhi-i dıi-cihful ve yek ciheti de
cümleyi takdim etmişlerdir. Ve şimdi elhamdülillılhi teala avn-i ilahiyyenin
gayrından bir vecihle gayrın muavenetine itminan münfisib ve rnüveccih gönnezler
ve kar - ı gaza ve ciluiddan gayri bir kafda dahi gayrın idnetini istemezler deyü şeyh-i
miımd-ileyhe cevdb-ı bd-savdb ile hatm:..i keldm eyleyllb ehl-i küfrün mendzilini ve
ol diyfirın mesdkin-i hıiliyelerini husıisan nefs-i Karacahisdr'da vfiki' menzilleri her­
vechi temlik ve_ ınaktfı'iyyet Ozre zürnre-i . mücfilıiddna adfilet üzre taksim ve
kilisalan nıesdcid ve medbid- i İslfüniyye'ye tebdil ve ınündsib olan kilisfi-yı kebiri
cami ettirü.b va'z-ı ınllnber ve hatib ta'yi'n ve şehre bir m lltedeyyin ve ınüteşerri'
kadı nasb ve edd-yı salfü-ı Cum'a ve ideyn ve iidet-i mül0k üzre zikr-i elkiib ve du< ft
ve mü.;stakillen hutbe okutdı.
Beyi
Ç0 sarf-ı hirnrneteş ber best-i din şod
Bi-ahdeş Cum'a idü'l-mü'minfn şod
Cudd şud din zı-küfr-i zulmet endiıd
Be-hukmeş geşt rfız-ı şer' fürüz.

Ve izdiyfid-ı cern'iyet-ve rahat-ı ra'iyyet ve emniyet-i mülk ve millet içün

mücdhidinden bir mu'temcd ve dindfir kiınesneyi eınr-i siyasete ıne'miır eyleyüb bir
mertebe nizfi.nı verdi ki bir zalimin dest-i taaddisi bir mazlumun ddmen-i ırz ve
malına kat'd resi'de olarnayub şive-i Şeri'at-peıveri " ve diid-güsteri bir gdyete bfiliğ

139
Geciktirmede llfat vardır.

144·
 İdris-i Bitlisi/ HEST BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

ol<lı ki zanui.n-ı adfıletinde dest-i dırdzi ancak mübfüizdnın riım:ıhına münhasır oldı.
O dahi kerden-keş§n-ı müşrikinin haddini bildirüb tarik-i müstakime da 'vet içün idi
ve siyasetinin fileme tesirinden nergis-i zerrlll-taç tabkı zcrr-i ber ser-i bağda bi­
perva durub ve bdd-ı sahil. gü.listanda bir berg koparamayub buy-i gül-i <lil-rubiiyı
eındneten ahz ve bilii. tasarruf müstenşiklerin dimdğına işmfim ve dibd-firllşfin-ı
gülşen-i terk u taz bdd-ı seheriden emniyet üzre dest-gıihı bezziiziyeyi güşfide
bırağub ve tırfiz ve dfirfin-ı çemcnistan-ı belle-i güli rüzgdr-ı baharda mizdn-ı adl-i
muaddilün nehılrda sencide ve tamfimi- i eyyfirnda ol i'ti<la l<len udul emr-i muhal idi.

Beyt
An Hüddvcndi ki çün ez adi mi-guyed suhan
Der ten-i Nılşirevıin-ı nfış-ı revdn mi efgend
Zikr-i adi ici ki der-<levr u zaındn pdyende şud
Nakshii der - <liistiin-ı akılan mi efgend.

Beşinci Hik6.yet
Osrndn Beg 'in ciillisundan mukaddem Köse ı\Jihal ile miişdvere ve kurb-i
civdrmda vdki ' ha 'zı miiHik - i kiijfdr ile rnusddekdt ı>e muvdldll tecrübe ve şehr - i
Aiatrine ve Göynük t'e Yenice-i Tarakçı vildyetlerine ve ganimet ve gazdya n(vet
eylediiğiin beyôn ider
Bir zaınıin-ı ferhunde ve dvfin-ı hucestedeki beşiirat-ı ınülhimfin-ı gayb ve
işiirat-ı münhiyfin-ı ayb ve reyb vüsftl ve şurnülünden ğonca-i gül-ziir- ı devlet-i rUz­
efzfın nesim-i cıin-perver •'in testeaihu fekad ciietkümül fcthu"260 ile tayyib-i giribıin
ve anber-i ceyb ve her subh ve şdm mücfihidiin-ı dine neşat bahşı "izfi cıie nasrulldhi
ve' l-feth"261 mazmunu letafet meşhılnu ü.zrc nesiiyim-i bastat-i dimdŞ-ı şfib ve şibe
reside ve müheyyib-i ruh-pervcr "inni le ecidü nefcsü'r-rahınfini"2 2 den nesiın-i
subh-gdhı revdyıh-ı nüvid-i nusret iktizfiyı nasartu bi's-sabfiyı kfün-ı cfin chl-i imiina
mütevfirid eyler ve be-iın<lfid rfız-i şahide ceınbeş-i şimı:11-i ikbal fühihdt-ı
ınütev8linin hikityiitını gllş-i muıişirıinı gülşen-i devlete ilkU eyler.
Arabı' şiir
iza hebbet bike'r-riyiihu feğtenimhii
Feukbd külli hiifikatin sükünun
Veld tağfıl ani'l-eyydmi fıhd
Felı1 tedri es-sükfınu meta yekılnü.

Egerçi gahi tesvi lat-ı vehm-i pür-vesviis ve temvihiit-ı haydlı dalalet-i i lbas­
ı mevtlni-i bim ve hiriis ve avtlyık-i havfve ye's-i pişi rfih-ı en<lişe-i işübct pişcyc sed.
eder amma yine mübdriz-i saf-şiken sıfdt-ı şecaat rfıy-ı tahakkümden istizhı:1r •'in
yensurkumulliihu felti ğiilibe leküm"263 cüınle-i nev himıniitı tarika-i tevehhüm ve

Zafer istiyorsanız işte zafer geldi..., Kur'iÔ-ı Kerim, Enfal, 19.

26() • • •
261
Ey 1fohnmmed ! Allah •ın yardımı ve zafer günıl geldiğinde ..., Kur'ı'in-ı Kerim, Nasr, 1.
m Şübhcsiz ben Rahmanın nefesini alıyorum.
:ıı3 Eğer Alli\h size yardım ederse kimse siie gti.lib gelemez. Kur'ltn-ı Kerim, .\1-i İmran. 160.

145
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BIHiŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

tehekküm ile plş-i rfi.h-ı tevfıkden ref eder ve ılviize-i fursat ve kdm-y§bı va'de-i
"ve'adekümüllfthü meğdnirne kesiraten te'huzünehfi feaccele lcküm":64 ile arsa-gfilı-ı
tahkikde müştehir eyler ve livii-yı fütiilı-ı sipfilıdiir-ı İslami şevfünilı-i cibiil-ı pür­
nikiil-i küffilra efrfilıte ey !er.
Beyt
Z ı -hfuşid-i tfrbfın in8neş bi-ters
Zı behrıim-ı ab-ı siniineş bi-ters
Şeved sayd ziiğ-ı kemiineş 'ukiib
Zı tigeş bi-lerzed <lil-i iif-tiib

El-kıssa: Nitekim bu mukaddema.tın misdak-ı intıbfrkı Osmiin Beg Gdzi'nin

hala sa'ddet-simati ile evvel idi ki çünki müşftrün-ileyh keındl-i üm.idviiri ve hulüs ve
i'tikfid ve safvet-i niyyet ve vüsllk ve i'timiid ile tayezıil endişe-i isticfibet du'ii-yı
liizımü'l iciibete Nebevi (sallalliihu aleyhi ve iilihi ve sahbihi ve sellem)de ki
"Allahüınme encizlt mfi va'adtel1.i"165 rfız ve şeb müheyya ve dm.ide ve bu ricfr - yı
vdsık ve teveccüh-i sddık üzerine mebni kişver-güşalık kaydına Ofta.de olub ına'hfıd­
ı ınenzfıreten binden ddiınii nezdik ve dfırden hükkfiın-ı kıld'-üstüvaf küffar ve
ırnilikıin-ı husün-ı ali-hisar civarını ki kfibil-i kabfıl-ı İslam mülfihaza eyler idi ba'zı
mülılyenıet ve ınüsiilemet ve bazısını tev'id ve tehdid ile ber ınuktezd-yı hikınet- i
"üd'fı ile sebili Rabbike bi'l-hikıneti ve'l-mev'ızati'l-haseneti ve c§.dilhüm billeti
hiye ahsen"266 ile te'lff-i.kalb ve rnuhabbet-i di'n-i Muhammedi rnakfimında tutar idi.
· Ve eger bir cemaat ' makıim-ı i'tinii ve teannüdde ısrıir edüb ffiuhfilefet izhfir eylese
emr-i mühim-i "cfihidü'l-küfföra ve'l-münafikine vağlilz aleyhim"267 ile amel .
eyleyüb ol nüft1s-ı habisenin illet-i mel'anetine hiddet ve şiddet-i tfğ-i fovlcld ile ilde
ve devfi ve ol merdüdfin-ı siyah-dılm ernriiz-ı kalbiyelerine şerbet-i zehr olur kalır ve
işriib rnevrüd-ı helak ve sadıld ile müdfivfi eyleyüb bü.y-ı nifökdan hfilis ve muarrii
olan Cem'in meziikına ciim-ı hoş-güvfu' nesfi.yih ve mevfiiz-i ınüşfikfine ve ilkfim-ı
tayyibat-ı erziik ile te'lıf -i kulub ve irffik ve sumifihyfi ider idi.
Beyt
Ey zı harec goft ınücdhide k'fill kerde bii-tlf-tiib hem-bfizi
Be-ser-i tiğ mülk bi-sitanf be-ser-i tdziyene der biizi.

Ez cümle ol heın-sfiyegfin-ı hamide-hısiilden biri Köse Mihiil idi ki eyfileti

Viliiyet-i Hamıankayll'da hfikiın idi. Ve asla mürıiat-·ı hizmet-kari ve fenndn­
berd3rfde teğfifül ve tecıihül etmeyi:i.b esfür ve gazıivatda tarika-i heın-riihi ve nusret-i
muhlisıineyi hulüs ile icrıi eder idi. Bilecik Tckvfuı dahi anın gibi kurb-ı civıir

™ Alliih size, ele geçireceğiniz bol bol ganimetler va'detmiştir. İnananlar için bir belge olması. sizi doğru
yola eriştinnesi için bunları size hemen haber vermiş ve insanlann size uzanan ellerini önlemiştir.
Kur'ıln-1 Kerim, Fetih, 19.
uı5 Al!iihım bana va'dettiğini bana ver.
uı6 Ey Muhammed ! Rabbinin yoluna. hikmetle, güzel öğütle çağır, onlarla en güzel şekilde tartış ... ,
Kur'iln-ı Kerim, Nahl, 125.
167
Ey Peygamber ! İnkil.rcılara ve iki yüzlülerle savaş, onlara karşı sert davran. Kur'iin-ı Kerim, Tahrim,
9.

146
 .
İdris-i Bitlis!/ HEŞT BİHİŞT / MKarataş-S.Kaya-Y.Baş

sebebiyle kendüyü silk-i muhlisan-ı mahsusada fermiin-berdar add, edüb "ve

inisticiireke ehadün mine'l-müşrikine fe-ecirhu hatta yesmeu kelıimelliihü"268
istimd'-ı beşiiret-i dil-hiihından kendüyü silk-i müstemifuı-ı ahkfünüllilhda rnünharıt
zann itler idi. İttifakan bir gün Osman Beg Giizi ferdğ-ı bal ile müstekarr-ı
hükumetinde oturub endışe-i feth-i biliid-ı küffarı nakş-ı levha-i zamır-i ınünlr idüb
mukad�emat nehzat-ı seferi tarik-i gaztyiin-ı meşhür üzre tarh ve esbdb-ı ceng ve
cidilli kader-ı istitıi'at ve rical ile müretteb ve müheyya eylemişdi. Ve Köse Mihal ile
rdbıta-i mus§.habet ve ihtilat-ı ilıtisdsı ziydde olmağla huzfiruna taleb ve tarika-i
meşveret ve salah-endişlik babında böyle hitab eyledi ki şimdi hatırımıza hutılr
eyleyen budur ki bil§.d-ı koffardan bir semte gazdya iizıffi ve intifü'ı sip§.h içün ehl-i
küfür ve in§.dın ndfi'terin-i mesakinine c§zım olub kasaba-i Yenice Taraklı ve etri1f
ve eknafını dil-hiih Uzre rnahall-i pür-ma.1 deyü nişan haber verdiler ve sfihib-i vuküf
kimesneler dahi ol inhanın ahvalinden böyle nakl iderler ki ol kasaba ve vilayet
halkının ınecmüu şiine-teraşlardır ve ah.ilisinin san'atları bi'l-külliyye imşat-ı elvfuı
ve mil'aka.:i tadın ve aş kefcesidir ehl-i inh.iya vech-i madş ve hfueş ve inti'fiş kesb
dest-i pür-hüneride ser-i ceng-i pişe-i verldedir. Der sıfüt-ı şdna ve şfuıa-teriişi ve
mil'aka kahi keff-i dest ve ser inguştiin ile m§nende-i şfrne çend dendane ile her hfine
ve kfişfuıede kisvi fark ve şfuıe-yi meyaileden meşı1telik ile taksim ve şufr-i hurşid-i
meşdt giyiini gibi her seher mü.y-i sefid ve ınehiisin-i " nurdni subh-i cedide şaile-keş
olurlar ve sabiihdan akşama dek züU:-i pür-tab-ı şimşiidi şfine-misiil erre ve nı inşdr ile
birbirinden tefrik ve saba ve şimdlin meşşfüekat).ı gibi cümlesi ınuhadderiit-i ınüşgin
devfıyib-i sdhib-i cemal inhiiya meşğale-i ruziine ve şebiine ile haml ve nakl çllb-i
şiınşiid ve tertib-i ehmal-i mil'aka şane ve biliid-ı rişte hfıy-ı zülüf-i peri vü şfına ve
müy-i meckad-i anbar tın8.bı birbirine mahlü.d idüb ve etraf-ı memıllikden her tarafa
bey' ve şirA'yı mil'aka ve şıiİıe içüh sür'at iderler.
Beyt Liınüellifihi
Haridfu'ön ez iin zülf-i dil-ı1vlz
Çü şdne kerde denddn tama' ı tiz
Tu rii şod şiine her hüb-i gül-çihr (çehre)
Berii-yı zOlf-i hod ez pençe-i mihr.

AksA-yı murfidımız bu kişver-i ma'müri müteınevvilfuıı ehl-i küfr ve

fücürdan ki rnemillik-i Rum'un rnesilkin-i meşiita giyandır. Nehb ve ğiiret eyleyüb
kerh-i ıımğlak-i efliis gilzlyiim şane-ger-güşiilığı gibi züll�i ca'di rniıyanda bir
uğurdan birbirinden gOŞiide eyleyüb ol kılfiran-ı pür-ıniil ve menalin nuküd ve
emvalinin emşı1t-ı neş§.tıyla mücdhidinin dirhem olub birbirine karışmış ınehfısinini
müddetler ile zOlf-i sernen-i mily� gibi klse-i tehl-i ifliisda kürre-i biid urınuşlar<lır.
Bir uğurdan şiıne-i inşirah ve inbisılt bahş idelim ve ınübdriziinın perişiin gönüllerini
mişiit-ı meşata gibi silk-i cem'iyyete çekelim çünki Osman Beg ınüşfıvere-i
mezkürda Köse Mihal mahrem buyurdı mesfü.r dahi derfuıunda ınerküz olan sıdk ve

::6s Ey Muhammed ! Puta tapanlardan biri sana sığınırsa. Onu gilvcne al, taki Alliih'ın sözilnil dinlesin.
Sonra onu güven içinde olacağı yere ulaştır. Çünkü onlar bilgisiz bir topluluktur. Kur'ı1.n•ı Kerim.
Tevbe, 6.

147
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

ihlıis izhar ile tarik-i savılba reh-nümfi olub böyle cevdb virdi ki bu tedbir-i dil pezir
ğfiyet ile pesendide-i cevfin ve pir inşdallfihu teala muvafık-ı takdir ve bu teveccüh
müntec-i fütühfü-ı kesirdir. Ldkin ma'lüm-ı devletleridir ki her bfibda hazın-ı ihtivdtı
riıiyet vacfü' ve' ehemdir. Zira ınahall-i maksO<la vanıb gelmeden nehr-i Sakari}'ye
m8nende bahr-i pür-hurüş bir nehr-i pür-cü.şdur ve asfikir-i zafer-medsire mahall-i'
mürfu ve ubür olmağla iydb ve zehfibda mdni' ve etrdfvc eknıif<la hatımfik mahaller.
vilkı' ve ancak Sarukaya ve Kob Sorkun tarafından teveccüh ve azimet ve sa'fıdet ile
hareket ve bu vecihle mahall-i merılma nehzat-ı hümfiyün buyurulmak ıunnfisibdir
ve gazat-ı nusret fiyat dahi nehr-i mezbOmn asan olan ına'berinden siilimen ve
ğfillimen güzer eyleyüb bir tarik ile zahmet çekmeyeler ve andan M1trina vildyetine
varub ol kişver-i ma'mür-ı nehb ve ğdret ve 'fursatı ganimet bileler zira
Beyt
Me-kon vakt.zayi' bc-peygiir u h ayf
Ger fursat aziz est ve'l vakti'ı seyfün
Ya 'ni
Ve ceng ve hayf ile tazyi'-i evkat eyleme ki kılıç vaktinde fursat azizdir
heman iş gör.
Köse Mihal'in bu maslahat-i hurd-mendfine ve tedbirat-ı muhlisiinesi
Osriı.dn Beg'in cdy-gir- i zarnir-i ınüni'r ve ğiiyet ile dil-peziri olınağla hulüsa dclil-i
kat'ı olduğun yakinen bilüb i'tiınfld ve i'tik8.dı ziydd-ber-ziyiid oldı. Ana binden reh­
nümüni-i ikbiil ile fi'l-hal ol re'y-i huceste mealin a'ıniiliyle eınr-i ınezbüra iştiğal
gösterüb mütevekkilen ale'118.hi"l-Müteiil idr§k-ı fuuiile atf ıniin ve techiz-i n1yfit-ı
celale fermıln buyurdı. Çünki lcşkcr-i mansür- ı İslı1m muviizi' Sorkun'a vüsül
buldılar. Samsa Çavuş ki Ertuğrul Gfizi mcrhümun sipch-sdl.irlarından olub müddet­
i ınedid Matrine ve Sorkun ahiilisi ile ziy"iide aşinı1lığı var idi. Osmfin Beg'i istikbale
isti'dil ve ceniib-ı kiirsdz dlim-i ınezbürı Osmdn Beg'in ser mcnzil-i ınaksO.duna reh­
nümiilık içün misiil-i ricalü'l-gayb ihsdn eyledi. Vaktii ki ahı1li-i Sorkün asiikir-i
müb.iiriziin-ı İsldmı def aten gördiler. Bi'z-zarü.r rakabe-i ita'ati rabaka-i mütii.beate
keşide eyleyüb Samsa Çavuş'u hukük-ı kadime seb ebiyle mil-beyne tavassut ve
teşeffuiyle kabül-i akd-i zimmet ve ta'ahhüd-i mal ile telakki ve istikbale sür'at \'e
çehre-i gerd dlüd-ı giiziyfina reşahat-ı ab-ı fevfıyid ve ğamiyim ile bchcct ve tariivet
verdiler ve vilfıyet-i Sorkıln'dan istifö-yı menı1fi'-i kesircden sonra Göynük semtine
nehzat ve andan dahi ğanfiyim-i vdfireye dest-rcs bulub askeri taifesini ol ğanfiyim-i
bi-hisfib tev§nger ve hoş-hal ve müreffehü'l-bal b a'dehu Yenice-i Tarakçı cıinibine
azimet ve ol vilayetin emval ve e şyası ki zülf-i meftıll-i hübıin gibi ceın' olmuş idi.
Dest-i şfuıe-ınisiil meşşdt-gfin ile peççe güşfı- yı ğfıni.t olub bir hoşca yuyub tarayub
perişan ve ber-biid eylediler ve ğulamdn-ı riıfih - ınanzar ve cevürı-i peri-peyker ve
nuküd-i bi aded ve ccnfis-ı bi ha<ld ve add ile taınfüni-i asükir-i nusrct mcfisir
muğtenirn ve tevdnger olub şibe' -i tam hasıl ve husfıl-ı ınaksadda vdsıl ve ndil
olduklarına binfıen teshir-i hisfıra mukayycd olınayub avdet ve Kalanus
memleketinden huzür ile ııbür ve memlcket-i mezbür hemcivdr olc.luğun<lan esire
müteallık ğulam ve ccvfıri getürıneyüb lakin sair emval ve cşyfı ve devvüb ve mevılşi
misillü rast geldiklerin yağma_ ve sürüb götürüb Köse Mihal'in memleketi olan

148
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Hannankaya·'dan gOzeran ve makarr-ı gazıyan-ı zafer-nişdn olan Karahisdr'a

salimen ve ğdnimen avdet eylediler. Osmıin Beg bu sefer-i nusret-eserde Köse
Mihal'in düstluğuna i'timıid-ı külli hfisıl eyledi. Lakin sfiir hem-saye ve hemcivfir
olan tekvürdn-ı küffdr ve ınül0k-ı etrdf bu kaziyye zuhftrundan sonra havf-ı guziit-ı
tslaın'dan ınakfün-ı ru'b ve hirdse düşüb zu'rn-i bfitıllarınca mücfihidin-i dini def' ve
rer içün birbirleriyle ittifak ve ğayet hazm ve ihtiyat ile iındiid ve hem-riihlık şikiika
mübaşeret eylediler. egerçi Osman Beg her çend ki Bilecik hakimi ile tar1k-i dfistu
ve hemciviirlık mer'i dutar idi. Ammfi mesfür asiikir-i İslfim havfından ddiınfi
muzdarib ve bl-huzür idi ve Köse Mihal'in İslıima reh-nümdlık ve delaletinden rüz
ve şeb teessüf-i vahi kendüye hem-riih eylemiş idi. Ve Osman Beg ile olan muhiilata
ve mudi.batası sebebiyle bir vecihle rnen'ıne ki1dir olamayub ancak hufyeten yevmen
fe-yevınen mülük-ı etraf ile Osman Beg'in hil§.fına nifak üzre idi. Amma ol merd-i
meydfuı-ı sadakat ve merhamet yani Osman Beg sfilıib-i nusretin hatınnda mesfı1run
diyiinna bir dürlü zarar ve teaddi hutür etmeyüb ve zamir-i münir saf-i'tifadına bir
vecihle ikd-i fitne ve fes§.d mülahazası getürmez idi. Ma'a-h8Zii ba'zı kirnesneler
acaba ol mücillıid-i din-i mübin ve serdiir-ı muvahhidin bu kiifır-i bi.:dine sair
müşrikinden ziyade riayet neden iktiza ider deyu guft-ı gutla olmalarıyla müşarün­
ileyh kavl-i niikısanı istiına' buyurdukda bundan akdem b u diyilr-ı celilü'l-i'tibiira
henüz gelüb ğarib ve bi neva ve tenk-dest olduğumuz halde bu serlıadde Bilecik
hiikimi ınesfürdan ziyadesiyle ınilıribiinlık ve ğarib-nevilzlık gördük. Şimdi Elhamdü
lilldhi tedla kesret üzre ser ve saman ve servet ve niiil-i rütbet ve menzilet olduk
iktiza eyledi ki hukük-ı kadıme riayet ile meslek-i "Üşkur limen en'ame aleyke ve
en'im ala men şekereke"269 cümle-i dfistiin-ı Sadık ve y§.riin-ı kadim muvftfıka ta.yık
uslCıb-ı kerimiineyi mer'i tutalım deyu cevdb - ı bd-savfib buyurdı ve bu guziit-ı
nusret-esere bu sefer-i pür-zafer 691 (1291-1292) senesi şuhurunde süret-nümii-yı
zuhur oldı.

Altıncı Hikaye!
Osmdn Beg Gdzi'nin taht-ı saltanata cülrisıından mııkaddem siivdr olan
lıii}Jdrm sıi-i kasd ile birbiriyle ittifdk ve sohbet-i dllstane içıin hileyle da 'vet ve
mii.şdnln-ileyh ol mekr-i nihdni-i şeytdniye bf-tevfik-i Rabb-ı Miitedl ile eskcU ve ol
günih-ı mekrıihım rniilk ve devletlerinin intikdli beydnmdadır.
Zünıre-i evliyfi ve dı'.'ıstfuı-ı Hüd§. ve tiiife-i rehzeviin minhec-i Hüd8 heınişe
vikdyet-i sdbıka iniiyet-i Rabbani ile nekdyib-i a'dd-yı ciiniden mdsün ve diiinıa
murdkabet-i rahmet-i giti himiiyet-i hidiiyet ile sirliyet-i zarar-ı hussftd ve husamii-yı
şeytfuılden ınuhilfazat-ı Yezdani'de me'munlardır ki "elii inne evliyaelliihi la havfün
aleyhim ve ta hüm yahzenün"270 dur. Her ılyüıe eşr§.nı'n-nıls ve telbisdt-ı münafikiin­
ı pür-vesvıls-ı hannılsdan ki iki yüz leylin şivesinde perde-i zulmftni-i şeytanet-i
nihiiniyi cebhe-i a'miillerine rü-püş olmağa talih ve mislil-i subh-ı k§zib televvün ve
devreng1de dem-be-dem ihfii-yı işriik-ı milır-i cihan-taba rağıblardır. Amma hiç kiir-ı
269
Sana in'ıim edene teşekkür et, teşekkür edene in'ıim et.
1'0
Dikkat edin ! Allıi.h'ın dostları için bir korku yoktur ve onlar mahzün da olmayacaklardır. Kur'in-ı
Kerim, Yunus, 62.

149
 idris-i Bitlisi/ HEŞT BlHlŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

teb!lh-ı şir subh-ı sfidıki tebşir-i giti-sirıdni<le ve tiğ-efşfuıi-i şdnk- ı ferhunde-ıneşfırıkı

renk-amizi-i münfifik3.ne ile tedlis-i telhis pinhfuıide mestür etmege kfıdir degillerdir
ve metali'i envfirın hengdrn-ı zuhürunda ve izhdr-ı sıdk-ı pdkdn ve rfistı1n-ı rüzgdra
rişte-i medid-i sabifü-ı ru-sefidi · ısal-i nüvid "haza yevme yenfeu's-sfidıkine
sıdkuhürn"271 vafkınca her kez girü çekmeğe imkfin bulamazlar.
Beyt Limüellifihi
. Cemdl-i subh çi ğam ddred ez-nesim-i seher
Be.-ah-ı serd eger turraeş bi-cenbaned
Ya 'ni
Nesim-i seherden subhun cemıiliİıe ğam gelmez; eger filı-ı serci ile dnın
turrasını depretmese.
Zırıl her bir bahtiyar ki çetr-i alem-penah-ı "men kilne lillahi"272 iinın fark-ı
ser-efriizisinde bdki olur. Elbette sıiye-bdn-ı hıfz ve sıyfinet-i "kdnelliihu lehı1"273
sipihr ikbal-asa muhafız ve viiki' olmak iktiza itler. Ve zahm-i çeşm-i tıre diliin, bed­
hah ve aynü'l-kemiil, ndkıs bünyfin-ı güm-rfilı.dan nefahdt-ı rahainfit-ı rahmfuıL anı
füsünger subh-ı siininin rü.şen olub açılması gibi olur.
Beyt
Meded hii-yı ğaysi türa çün resed
Çi hized zi-hasid be-ğayz u hased.
Ve lihfizfr ma'hü.d ve mersüd oldur ki vehdınet hfiime bed-hdhan güın-riih ve
şefiınet ve sfunit-i dil-hılyı siyah rnünfifikfil1 dkıbettebdh «vela yehiku ınekrü's-seyyi­
i illa bi-ehlihi"274 va'de-i sıdk ihtivllsı vafkınca anların baht-ı ber küşte ve rüzgfir-ı
tirelerine §.yid ve lahık olur ve şirfir-ı n'ir§.n ba'zı cindnı ve nifakı nihfillide ınümteli
olan tıredan-ı dihnın duhfın-i suhte hırmen olanların �teşinin iltihıibı gibi nfigihfuu
ruzne-i dehanlanndan kendü kendüye zebfule-keş olmağla besler ve hiisiddnın sü-i
akıbeti ve müfsidfulın zulınet-i akıdeti tefşe-i masdar ve cesed-i mariz hasedlerinden
bed-havdnın tehassü.r ve hüsran ve enffis-ı serdinden "kad bedeti'l-bağdiiu ınin
efvdhihim ve ın§. tuhfi sudüruhüın ekber"275 ınüedd§.sıyla ehl-i basiretin piş-i baht-ı
bidiinnda aşikar olur ve bu mak§.lin telfifi Osman Beg G§.zi'nin tahkik-i hiilinden
hüveydiidır.
El-kıssa: Bir vakitde ki Osman Beg henÜZ dahi eyiilet-i Karacahisiir'da idi.
Ve cevilnib ve etrafında vaki' mülük-i bed-sülük küff'ar-ı nilbkar ile lakin kerraran ve
ınerröran zikr olunduğu ilzre hukı1k-ı civiiri mer'i dutub kimesneyi rencide itdirmez
idi. Liikin Köse Mihal ile cümleden ziy§.de muviineset ve ekser evkdt müsiiferat
tarikı ile da'vet idüb iknim ve riayet ider idi. Bir gün Köse Mihal kızını Kalanus
TekvO.rı'nun oğluna nikiih itmekle tertib-i ziyafet ve cümle-i hükkfun ve ümera ile
Osman Beg 'i dahi ol cem' iyyete teşrife iltimas ile da'vet eyledi. Müşarün-ileyh dahi

m ....Bu, doğrulara doğruluklarının fayda verdiği gündür ...., Kur'in-ı Kerim. Maide, 119.
m Kim Allah için olursa...
m Allah da onun için olur.
274
• •• Oysa kötil tuzağa ancak sahibi düşer..., Kur'in-ı Kerim, Fatır, 43.

ın ... Onların öfkesi ağızlarından taşmaktadır, kalblerinin gizlediği ise daha büyüktür..., Kur'in-ı Kerim,
Al-i İmran, 118.

1 50
 İ<lris-i Bitlisi / HEŞT BIHlŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

mesfüra i'tirn8.d-ı küllisi olduğundan riayet-i hfitırını sıyiineten ol han va'deye 5aye­
enda2-ı ikb§.1 ve devlet ve· ol menzile mah-ı mürur asa ziyft-bahşii-yı şeref ve behcet
olrnağla bir vakt-i muayyen mukarrer buyurdu ve cümle-i küffar Köse Mihal ile
istişare ve karardılde oldılar ki çünki ehl-i imanın sipeh-s§.lı1r ve tdife - i Türkdnın
şehriyiirı mekdriın-i ahlak ile ınevsO:m ve anın cevfill-rnerdi ve Nigı1-siretliğ cümleye
ma'lumdur ol cem'iyyetde cümlesi anın çiişini-i müliiyemet ve iltiyfunını çeşide ve
kend-Uyü anındO.stlarırun ve rnuv§.fıklannın mesleğine dfilıil eyleyeler. Zira ki finın
nılsiye-i hfılinden pür-alamet ikbdl-i rüz-efzün nümfiyiin ve cebin-i ahvalinden
pertev-i kevkeb-i baht-ı hümii.yün tabiin ve ayandır

Beyi
Cihfin şdd-mfın ez ruh-i şiid-ı o
Heme mülk horsend ez dfid-ı o.
Ana binaen cümle-i tekvürii.n-ı küffar ve hükkiim-ı murdar Köse Mihal'in
yeg§.ne-gi ve sadakatinden niişi her biri ğıbtasından vesile hiih-ı sadiikat-ı Osmiini
oldılar. Zira her cii. ıiür ki viid!-i sibii'da şir-i jiyii.n ile hem-demliği ola gürg-i
dirrende tek serpençe 8.zdrından emniyet ve refiihiyyet üZre olur.
Beyt
Kesi k'ü büd zir-i nahl-i bülend
Heınfuı siiye zfr b§z diired gezend
Ya 'nf
Bir kimesne ki nahl-i bü.lendin altında ola; ol saye fuıı zahmetden emin itler.

Çünki rüz-ı mev'üd-ı arüsi karib oldı. Osman Beg dahi kavm-ı kabilesiyle
ol meclisin muktezasınca teddıilkü.n görü.b ıriülı1k-ı etrafın cümlesinden sonra ol
mecma'ı sü.rüra azimet ve üç gü.n ol bezm-i meserretde mülı1k-ı etrafın cümlesiyle
ihtiliit-ı mtıaşiriine ve neşest ve hast-ı hem-demfu:ıe sohbet vaki' olub muktezA-yı
mekiirirn-i ahlak ve leviizırn-ı atilyii ve infak ile cümlesini mutayyibü'l-hiitır ve .ol
kavm-i remidenin sayd-ı kulübunu diim-i in'iim ile kayd eyledi. egerçi ol küff'ar-ı
ğaddann nih5.n-hfu:ıe-i dil-i tafıklerınde hıydnet-i menvi mukarrer ve ekseri ol
mahfel-i muvfuıesetde zu'm-ı biitıllarınca Osman Beg'i girift etmek tavilmir-i
mel'anet-zamirlerinde matvl idi. Lakin sdhib-i da'vef olan Köse Mihal Osman
Beg'in muhlisi olmağla ol cemfi'atin ğadr ve hilesinin temşiyeti anınla ve ansız
hiçbir vecihle müyesser olmadı. Ve satvet-i şecdat-ı Osma.Iliden ol cemiiat ol nifak
nihiiniyi izhara cür'et idemediler. "Valldhü ya'simuke mine'n-na5"276 mazmün-ı
münıfi isfüıdsının meymenetinden ol g�-ı hanruis-ı şerrtı.'n-n§.sın şeytfuıet-i
vesviisı zlr-i perde- i mel'anetden zuhfrr eylemedi.
Beyi
Nikü kiir-ı merdüm nebaşed bedeş
Nür zed bedeş ),er ki nik uftedeş

m Allah seni insanlardan korur. Kur'iin-ı Kerim, Maide, 67.

151
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BtHİŞT / M.Karatas- S.Kaya-Y.Bas

Şer-engiz hem der ser-i şer rcved

Çu kejdum ki der-hiıne kemter reved
Ya 'ni
İşi toğrı olan iidem yaramaz olmaz, zatında eyü olan yaramazlığa sa'y
eylemez, Şer ve fitneye miiil olan kiınesnenin işi döimfi şer ü.zrcdir. Akreb gibi ki
hanesine gitıneyüb hemişe san'atı zarardır.
Mukaddema zikr olunduğu Ozre ol. ser-firdz-ı mey<liin-ı cihdd Osman Beg-i
sfifı-nihfidın Bilecik hdkirni ile hem-siiyelik cihetiyle <lüstluğu hadden ziyfide idi.
Lfikin birbirleriyle mücaleset ve musiihabet-i zdhiri asla vaki " olmamış<lı. Çünki ol
bezm-i arüsiden cümle-i hükkılm-ı etraf müteferrik ve herkes kendü menzillerine
müteveccih oldular. Tekrar bir gayri meclis tarh ve ittiffık üzre Bilecik hakimi ile
Köse Mihal'i muhatab ve hayr-hdhlık yüzünden müşfıvere ve ba'<lehu çünki sizin
ikinizin dahi bu Türk beği ile beyninizde bu kadar muhabbet ve dılstluğunuz vardır.
Cümlenin salıih-ı akıbeti ve ırz ve. malımızın selftınet ve eınniyyeti içün ınünıisib
olan budur ki ittifak ile bir bezm-i sohbet tedfuük ve tamıiıni-i hükkfün ile yek-dil ve
)'ek-cihet ve Osmfin Beg'i dahi da'vet eyleyelim. Mc'mü.ldür ki sizin dü.stluğumıza
i'timıiden ol meclise teşrif ve da'vetirnizi icabet eyleye ba'dehu takviyet-i millet- i
İsevi ve temşiyet-i tam ve avfize-i mertebet-i dünyevi içün bu ser-i fitne-i rüzgfir
sipeh-salfir - ı türkdn sitemkfiri memleketimizden kaldınıb evlftd ve ıyfil ve refiyii ve
acezerniz ile dnın afot ve ınehfifetinden asude ve rahat olalım.
Beyt
Hfik bfi-hıln-i u biyaınizem
Gerd-i o ta felek ber engizem
Ya 'ni
Anın kanını tobrfiğa: karışdurub gubfinnı feleke çıkaralım,

Zehi tasavvur-ı batıl zehi hayal-i muhdl ammd Kös"e Mihal bir merd-i dkıl
olmağla bir vecihle kdyıl olrnayub zeınin-i meveddetde sdbit kadem oldı. Lakin
Bilecik hdkiıni vddi-i ınuhabbetde nfi-pdy-ddr olmağla ol müşdvere-i kdfirfineye
ale'l-fevr rfizı ve ikbdl gösterüb tekvOrün- ı dil-kurfin cernfi'atıyla bu fikr-i
ğaddfiriine-i ffisid ve bu endişe-i bigılne ve kılsidi tarh ile öyle kararddde oldular. Bir
müddetden sonra Yarhisör TekvO.n 'nı� kızını kendüye isteyüb cümle-i serdfirfin ile
akd-i meclis-i sohbet ve Osmfin Beg'i dahi rnuhabbet-i sii.b ika-i kdzibeye binfien ol
ziyafet-i arüsiyye da'vet ile cdiz · ki tehallüf eylemeyüb icabet ile ·bu takrib ile o
mel'anet pişe ve ğalaz endişe gün1h-ı ınekrfilı-ı şeytii.netlerin icra ve çehre-:i
maksüdları perde-i ihticfıbdan cilvenümfi ola deyu sanfidid-i meld'in-i kefere ve
rufıs-ı şeyatin ve fecere climdğ-ı bdtıla ve derün-ı ıitılalannı bu sevdfi-yı hdm ile hoş-
kdın oldılar. Amma andan hl-haberler ki
Beyt
Takdir-i Hüdii. kuvve-i b dzıi ile dönmez
Bir şeın 'i ki Hakk yandıra bir nev'le sönmez.

152
 İdris-i Bitlisi/ HEST BlHiST/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Ve ol ınev'Ud ve mahfel-i ına'hüdda cem'iyyet eyleyüb Köse Mihal'i

Osman Beg 'in da 'vetine namzed ve ibram ile karardci.dc oldılar.
Beyt
Çıl tire şeved ınerd-rd rO.zgfir
Heme an küned k'eş neyfiyed bckfir
Ya 'ni
Ol kimesnenin ki nizgdrı tire ola, her neye şünı.' eyler ise aksine işler.

Çünki Cendb-ı Rabbü'l-alemin divfin- ı "kün fe-kfuı"dan kalem-i kudret ile

ol tirc-i diliin-ı mi.<l§n ve müşrikiın-ı bi-imii.nın memleketlerinin menşü.nınu lcvha-i
takdirde bu hfuıedUn-ı tllişfının ndm-ı nfimileriyle muanven eyleınişdi. Ol Ebü'l­
müclihidin ve'l-gftzi Osman Beg Gii.zi'nin hatırına hutfu etmeyen bir emr-i ğarib ile
bi ihtiyar tar1ka-i cebr·yc ic5.b izhar ve ol kiıfiran-ı mekkfirın memleketlerini!). intikfil
ve zevaline sebeb ve kendü tedbir-ı hatalarıyla cümlesi niigihdn giriftdr-ı ddın-ı bela
ve ta'b oldılar. ·"Ve izd eradnd en nühlike karyeten cıncrnd mütrafihfi fefesekü fihfi
fe-hakka aleyhd'l-kavlü fedeınınerndhd tedmiran"277 ile
Beyi
Çün Hüda hdhed ki per<lc-i kes <lered
Mey leş ender ğadr bd-pakdn bered
Ya 'ni
Cerıdb-ı fa'dlün mti yürid el-iy8.zü billfih bir kimesnenin perde-i niunüsını
çak ve deride eylemek murıid eylese ol şahsın meyli pfik der0n olanlara ğadr itmede
haris olur.
Elhiısıl; Çünki Köse Mihal Bilecik Hakiminin peyğiım-ı ziıhirisini ibliığa
ik<ldm ve Osman Beg'i evlfid ve ıyal ve kavın düstıinıyla ber haseb-i ma'hüd meclis­
i ma'küd-ı arCısiyyeye teşrif içün da'vet ve i'lfön eyledi.
Beyi
Revtik-ı manzar-ı çeşın-i men fışiydne-i tust
Kerem nümd ve fürü<l tl ki hdne hfme-i tust
Senin mak.imın benim gözümün üstündedir.
Kerem ile buyur ki hdncm kendü hfinendir

deyu tekmil-i kelam eyleyince müşdrün-ileyh dahi safri-yı hatır ve istid'iiyı huzürı
kabül ve a'ddd-ı esbfib ve cemi'-i teviibi' ve leviihıkıyla teveccüh rağbet gösterdiler.
Anımd Köse Milıal' in takdlf-i ezeliye ile çünki Osmdn Beg ile beynlerinde rfibıta-i
mehabbet-i ruhdni ve müldyeınet-i fıtrat uhuvvet-i iıniini-i nihdnisi var idi. egerçi her
çend ol vakitde henüz şeref-i İslam ile ser efrıiz olmamışdı. Ammd muktezayı ser
nllvişti ezeliyye ile "ulaike ketebe fı kultıbihimü'l-imfıne"278 mazmün-ı mu'ciz
meşhünı ahval ve ef'alinde zuhür ve tenhdda ol ınelainin sü-i kasd ve tedbir-i mekr
ve hilelerin ol kdınil ve ükılın sem' -i kiibiliyyetine ilkii ve kentlü ol rah-ı şekavete

217
Bir şehri yok etmek istediğimiz zaman şımank vnrhklanna yola gelmelerini emrederiz, ama onlar
yoldan çıkarlar. Artık o şehir yok olmayı hak eder. Biz de onu yerle bir ederiz. Kur'ı'in-ı Kerim, İsra, 16.
271 ••• •
İşte Allfıh imi'inı bunların kalplerine yazmış..., Kur'3n-ı Kerim, Mücıi.dele, 22,

153
 İdris-i Bitlis!/ HEŞT BİHİŞT/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

zahib olaa kazibler ile yek-dil olmaduğun derüni inh� eyledi. Çünki Osman Beg-i
saf-i'tikıid hakikat-ı mazmün-ı hikmet-ı1yin-i <<vela tettehızü'l-kfifirine evliyde ınin
düni'l-mü'minine"279 hatır nişln olub ehl-i İsldm ile küffar- ı liıim beyninde adem-i
hakikati hakka'l-yakin tebeyyün eyledi. ·
Ld cerem, cndişe-i s·ayib ve fikr-i s§kıb ve re'y-i rnünı1sib ile ol mekiiyid
ve ıuefasidin defi ve tertib "cevılbü'l-fasidi bi'l-fasid"280 kıinün-ı meymUiluyla ol
hilenin refine ikdam cyleyüb bu keyfiyyetde ma'lüm edindi ki ehl-i dünyada şive-i
vefa ve sıdk ve safa vücüd-ı ankfr ve kimya hükmündedir ki isimleri mevcü.d ve
cisimleri rni-büd ve nıi-peydfidır ve mü'min ile' kafirin sadıikati aynıyla küfr ile lmfuu
bir yei-e cern' itmek gibidir. · · ·
Beyi
Gayr-i Hak cümle adüvv u düst-üst
Ba-adüvv düstlt nisbet ki niküst
Ya 'ni
Hak teilld'dan gayn kişiye cümle adüvdür. Dılst ancak odur adüvv ile
düstluk nisbeti kaçan eyü olur.
Ve Osman Beg tedbır-i iikıliine ve re'y siiyibanesi b u oldı ki hakim-i
mesfüra Köse Mihal ile haber gönderdi ki biriiderimize kar-ı hayr mübarek olsun.
Çünki ittihiid-ı düstl ve muhabbet beynimizde rii.sih nümayiin olduğu a'lemiyiine
ayandır. Muradımız budur ki ol sı1r - ı pür sürura azimetimizde cümle avrat ve
muhadderatı ma'an götürmek münıisibdir ki· m§.beynimizde olan muhabbete binden
merdiin ve zenii.n birbirleriyle sohbet ve ülfet hii_sıl eyleyüb ba'de'l-yevm ale'd­
devdm beynimizde bigdnelik vahşeti def olub serrişte-i düstı ve meveddet istihkam
bula ma'a haza bizim yaylak ve küh-istan vakti dahi hulül idüb hayviiniitı taşra
çıkarmanın zamanıdır. Kfir-ı sürür-ı arüsiyyedden fariğ olduk.dan sonra hemfın ol
mahalden yüklenüb yaylağa müteveccih olmamız ehven ve ahsendir ve üslüb-ı
kadım Ozrc ehmal ve eskalimizi düstluğa binaen hıfz ide geldikleri gibi yine aada
bırağüb kendümiz yaylağa azim olurız deyü hatm-i keliim ve Köse Mihal bu
peyğfün-ı meserret-encılmı Bilecik hakimine şevk ve ğar8m ile ternfunen tebellüğ ve
i'lfun ve iflıfu.n eyleyince hfıkirn-i rnesfı1r sdir şürek8.-i dil-kı1rlarıyla mesrür ve
tedbir- i ğadr ve mekrlerine ın ağrfu olub behcet ve sürür ile birbirlerine didiler ki
Emir-i Türkan ğiiyet siide dilliğinden naşi bu defa ehi ve ıyiiliyle damunıza giriftar
olub ve havfıttn ve ınuhadderfitlanndan b u meclis-i arüside ekser yine destres
bulmak gerekdir. Aınrnii andan ğdfiller ki bir kirnesne ki Cernib-ı Bdrı'nin vikaye-i
hıfzında mahffiz ola rnekr ve keyd-i a'dadan elbette rnakaın-ı emn ve eınan ve
itrnfnfuıdadır.
Beyi
Bı ve şiihı ki lutf-ı Hak perverd
Key zi keyd-i zamane glred gerd
Bülbüll-rii ki çarh kerde aziz
Kafes-:-i veyeş düşrneneş rii tfz
219 ••••Mü
'minleri bırakıp kafirleri dost cduuu'eyiniz..., Kur•all- ı Kerim, Nisa, 144.
ııo Fiisldin cevabı aynıyladır.

1 54
 ldris-i Bitlisi / HEST BİHİŞT/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Ya 'ni
Bir ağacın kökünü ve budağını ki Hak teiilii'nın lutfu perverde eyliye,
zamanenin mekrinden ana ğubiir irişmez. Ve bir ,bülbüli ki çarlı aziz eyleye, anın
düşmanının kafes-i rişine osursunlar.
Ve Osman Beg ol cem'iyyete vüsfılden mukaddem izhö.r-ı kem8.1-i
muhabbet ve irtibdt içün "tehı1ddü tehRbbfı"281 mazmfınu Ozre tehnie-i sür içün ba'zı
mümlsib tuhaf ile bir sürü koyun saçı gönderdi. Kendünün teşrifine bir gün muayyen
eyledi. Netice vakt-i sür karılı olunca şir-i merdan-ı k8r-azmudelerden birkaç
kimesneyi intihil.b ve kendü ile ma'an hem-rfih olrnağa ihtiyar ve nakl esbdb içün
merd-i meydAn-ı dilaverden kırk nefer- i güz1de erleri koca karı libıisıyla mülebbes
ve sinin-i sabık ve uslüb üzre raht ve eşkali, Bilecik ka l'asının kurbuna götünnek
Ozre ta'yin eyledi. İttifökan ol yevm-i mev'üd idi ki tamfimi-i ahftli-i kal'a tefemıc
tarikıyla sür-ı arüsiyye hizmeti bahanesiyle ol mekr-i mev'udi icra etmek içün taşra
çıkmışlar idi. Osman Beg rüz-ı muk:arrerde meclis-i ma'hüd-ı arüsiyyeye a'zim
oldukda ekser ceviinfuı-ı şir-i dilanı libas-ı avret-i ınuhteşemfuıede kendü ·ile ma'an
heın-rilh edinüb !ilkin hilkirn-i mesfüra mukaddem adem ta'y1n ve'l-hamdülillilhi
teala bizler ehl-i İslamız. Bizim nisvanımız na-mahreme görllnınezler ve hlll-i
nOzfılde olan kimesnelerin beyninde raht ve libdslarıiı çıkarmazlar. Ve hisılrın kurbu
ki mecma'dır ğdyet ile teng vaki' o lmağla kfifir ve Müslüman avratlarının
birbirleriyle ihtilatları ve raks ve semii' ve neşdt içün bir cdy-giih gü.şdde ve v§si'
elbette hızım ve lii-büddür. düstuınuz tekvurdan mütevakki'dir ki bizim
cemfi'atimize ala haddetin bir mahall-i mahs0s muayyen eyleyüb ba'dehu bizim
hern-sdyelerin avratıyla mahall-i rneclis-i arı1siye götoreler deyü haber gönderdi.
Tekvur-ı mağrur bu haberden dahi ziyadesıyla mesrur olub bir mahall-i dil-güşiida
anlara dil-hah üzre menzil ta'yin ve Osman Beg'i dahi ta'zimen tevdbi'iyle menzil-i
merkiimeye götürüb nüzul itdirdi. Çünki hengilın-ı şanı riiy-ı ıüzgilra perde-püş-ı
zulam olub herkes bisılt-ı makiim-ı işretde kdm dil ile fu-fun eyledi. O kırk aded erler
ki ol nil-piikdn-ı bi-idr§kin pi'ş-i çeşın-i bi-nurlannda lib§s-ı nisvdn ile_ cilvenüınıl
obnuşlar idi. Ba'de'l-işil, Bilecik kal'asına irsal ve ma'hfıd olan ehınill ve eskiil-i
kiirviin-ı bilr-dilr-ı Türkilne ile kurb-ı kal'ada muayyen olan mahalle götürdıler.
Amma ahali-i kal'anın ekseri deriin-ı kal'ada bulunmayub hazır bulumınları dahi
zümre-i mezbı1reyi ush1b-ı sdbık Ozre nakl-i eskiil eyleyen pire zenler kıyiis
eylediler. Vaktii ki bu suret ile deriin-ı ka!'aya duhill eylediler cümlesi muselliib
libfts-ı zeniina estdrından rO.-nilmd ve ma'dfıd olan kal'a muhafızların tiziyye işlerin
bitürüb anlardan mıl'add derün-ı kal'ada olanların dahi cezaların tertib ve hemfuı
· ley!e-i mezburada ol merd-i adüv-şikiir yani Osman Beg siibib-i iktidar hilkim-i kal'a
olan murdara haber gönderdi ki bizim avratlanmız mestı1nitdan olmalarıyla eger
yannki gün ınecma'ı ariisiyyenin vakt-i duhillü ise perde-i deriin-ı şebde bir vakit
ta'yin eylesünler ki kendülerinin zenfinı beynlerine duhulleri gece ile mün&sib ve
liiyık ve fı'l-viiki' kemiil-i müliiyemet bu usliib üzre tab'a muviifıkdır. Hilkiın-i
mesfilr h1lede şerikleri olan sair müşrikiin-ı dil-kur refilkatıyle aciileten istikbill tar1kı

.ıı ı Hediyeleşin ki aranızdaki sevgi artsın,

155
 idris- i Bitlisi/ HEŞT BIHIŞT / M.Karataş -S.Kaya-Y.Bas

üzre Osman Beg'in rnenzil-grlhına sür 'at ve ta'ziın ve tekrim ile kendünün münftsib
gördüği mahalle nuzül ve vakti fursatı ğaniınet add eyleyüb lev5.zım-ı ınihmandariyi
edadan sonra beynlerinde ına 'hüd olan mekr ve keyd ve hilenin temhidi içün ale'l­
fevr menzillerine avdet-i vüsfıl ve mekdyidlerine dayanarak hileye meşğü.l oldular
amma ınekr-i İldhiyyeden ğafiller ki
Beyt
Anka şikar kes ne �eved dam baz çün
K'Unca hcmişe bild bedest- cst dfim-r.1
Ya 'ni
Hamfıkat idüb simurği sayd iderim deyu dfiın kiırub aldanma, zira arık.ayı
sayda tedöıik olan dclma rüzgfirdan gayrı şey giremez.

İttiföken hcıniın ol rnahaldt:? Osman Beg'e kal'anın müjde-i fethini

getürdiler.- Müşiirun ileyh _dahi ale'l-fevr ol libfis-ı nisvan ile mülebbis olan rnerdfin
ile gcrilye firfir semtini gösteıüb cüınle-i ınülük-ı küffar ol firardan iigô.h olmalarıyla
cemı.l' at - ı zenı.ln mÜıukün mi elimizden halas ola deyu cümlesi mükemmel ve
musalliih peylerine düşüb sür'at eylediler. Amma ol g§zi-yi fi.kıl yol üzerinde bir
kemiri.-giihda tevakkuf_ buyurub ccmfi'atinin bazını ber karar rtlh-ı firafanıustlra"ata
cmr eyledi Vakta ki küffiir-ı ınekkfır ve teböh-kfır mahal-i kerrtin-gfihdan gOziir
eylediler ol ğaı.anfer pişe-i vcğ,1 hizebrtln mücahedet pişe ile mdnende-i şir-i jiy8n
ikab-i ınüşrikdn-ı rı1bah sıfötdan devfin ve hamle-i vfihidc<le ol ınelai n - i rnağrfır ve
zümre-i müşrikin-i mesn1rı mahzül ve rnakhür eylediler. Ol rütbedeki bir netS-i
rnüteneffis kalmadı. Cümlesinin cesed-i murddr ve nd-pfikların dem-i şirnşir-i tab­
n.rlk ile ağuşte-i htin ve htlk ve mecmıl'-ı ser dariin-ı küfftlr husüsan Bilecik hdkimi
olan murddn küşte-i tiğ-i helak eyleyüb ale'l-fevr infirı-ı semend-i azimeti süb-ı
müracaata keşide ve mahall-i mecına'-ı anisiyeye reside ve ol kavm-i makhüiun ehl­
i sünmı matem-alud ve ol cem'iyyetde nıevcud olan emval ve esbdb bl-nihiiyet ve
zinet ve ğaniıneti ğfiret ve Bilecik kal'asının derllnwm sür'at eylediler.
Beyt
Der-in ınihnet-snrdy-ı abnılsi
Gehi matem bıld giihi arllsi.

Ve ficaleten ol guzdt-ı muzaffer ve nusret eser ile kızını Bilecik hfikimine

namzed eyleyen Yarhisdr Tek-vürı Ozcrine ilğdr ve esna-i rdhda dllçdr ve ehl ve ıy§l
ve evlfi.d ve tebar husüsan ol duhter-i şive-kfiri bend-i üsre giriftfir ve cünıle-i ahılli-i
sür olan ınüşrikfin- ı murddn hdr u zfir eyleyüb Yarhisfir Kal'asında çendan muhöfız-ı
küfffir bulurunağla bi-tevfık-i Kirdgdr burc ve bfuii.-yı kal'a ve hisarı r§yfü-ı nusret
fis§r ile mağbut-i mülük-i rüzgar eylediler. Ve def'a-i viihidede iki memlek�t-i azimi
kal'alanyla foth ve teshir ve latife-i ilahiye ile nice kal'alar dahi bu be-imdad-ı
fütühdtın pertev-i subhundan fimade oldı. "Ve kutia ddbirü'l-kavmi'llezine zalemü.
ve'l-hamdü lillfihi Rabbi'l-dlernin"282 bin8berin tevcccüh-i ikbal ve feth ve tiruzl

m Alemlerin Rabbı All:ih 'a hamd olsun ki zulm eden milletin kökü böylece kesildi. Kur'lin-ı Kerim,
En'am, 45.

156
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHiST / M.Karatas-SXaya-Y.Bas

ale's-sab§h ki sıy5.h-ı mürğdn seher-i behnızi bu nusret-i meymenet efrüzinin

heybetiyle kişver güşay ve ıneserret-endOzi ile av8ze ve te'yid-i gaybinin mübarek
bUdıyla bu makfünda dğüza eyledi ki
Beyt
Ber azın-i kamrfini fiili' zedem ki rüzi
Müınkin ki güy-ı fursat der- a n meyan tevan zed
Ya 'nf
Kfımranlık azmi üzre bir fal itdiın ki bir gün ol meyanede fursat topunu
koparmak mümkün ve müyesser ola.
Ve ol müfettih-i subh-i devlet ve intişarın heybet ve savleti mebiidisinde
Aykut Alb'i leşker-i zafer-ayin ile İne Nikola'nın kal'asını muh§sardya ta'yin ve ol
müşrik-i bi-din bir semte firclr eylemeden ele getÜililesini tenbihde tehdid ve te'kid
eyledi. Zira ol lain-i mekk�-ı ağlaz-i küffar ve ğ3.yet ile adüvv-i ası1kir-i nusret-şiar
idi. Aykut Alb dahi ber mü.c eb-i eınr-i Osmimi mücfıhidfm-ı zafer nişandan bir
cemaat ile nıisiil-i berk-i cehdn ve nıiinende-i ydd vü zan İnegöl ciinibine müteveccih
ve kal'a ve nevdhiyi halka-i muhdsardya alub taınfimi-i memleketi ınüstakillen taht-ı
tasarrufuna getürdiler ve Osman Beg dahi Bilecik ve Yarhisfir kal'a ve diyarların
zabt ve muhfifaziit ve ınerdfin-ı ın0bfiriziin ve mücühidfina taksim-i emval-i ganimet
şuğlundan fen1ğatdan sonra bi-tevakkuf bi'z-zat kendü dahi sa'fidet ve ikbdl ve
şevket ve iclal ile İne Nikola'nin kal'asına müteveccih ve reviin ve fi'l-gavr ol
etrfifın ernvfil-i ğanirnetini yağmaya ferındn buy_urdı ve zümre-i guzat-ı muvahhidin
ki sayda me'lllf olan şir-i şikiiri gibi feth ve zafere haris ve cebır ve kişver güşalık ve
hasm-ı efkinde fenninde ğiiyet ile ceri ve dilir olmuşlar idi. Fi'l-hiil bitevfık-i
Hüdil'yı ınüteal kal'a-i mezbllreyi teshir ve ol lain-i b1-din ki rnüd9et-i medide
guzıit-ı mücahidin şerrinden ciğerhün ve ehl-i İslama husumeti sair müşrikinden
efzün idi. Bi-indyeti'l-Mu1n ele götürüb ecz8-yı cism-i cesirnini mesel-i mal-ı
ganimet şimşir fezfi te'sir ile leşker-i İsliimiyiine taksim ve her bir uzv-i kesibini
lem'a-i tiğ-i ateş-bfir ile ma 'rı'.'ız-ı mlr-ı cehiın eyleyüb ehl ve ıydlini ·esir ve tevBbi' ve
levdhıkını · tu'me-i nihengi şimşlf ve memleketini ddhil-i diydr-ı lslıiın ve mefibid-i
esndm yerine tarh-ı bünydd-ı ınesdcid-i dı1ru's-selam kıldılar ve bu üç memleketin
pey-ender-pey feth ve teshir ve ahalisinin kalır ve tedıniri 698 (1298-1299) senesinin
şuhürÜnda süret-nüm8.-yı zuhür olub andan sonra fütOhat-ı azime ve kuvvet ve
haşmet bdzü-yı kadime yevınen fe-yevmen mütezfiyid oldı.
Beyi
Çü der mülk-i in iilemet dest hest
Bi'h ez-mülk-i in dleın dri bedest
Ya 'nı'
Çünki senin bu alemin zabtına elin erişdi. Bu dlemin mülkünden eyü bir
alem dahi ele getürürsün.

Dastan-ı Evvel (Birinci Hikayet)

Ebii 'l-miicdhidin ve 'l-gdzı' Osmdn Beg Gdzi'nin cülrisuna müldhık ji'i.lıihdt
ve te 'yiddt-z miitedhirinden memdlik- i rnefluha-i kiiffdrın mesdkin ve bilddmı

157
 ldris-i Bitlisi/ REST BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

mübdrizdn-ı medrık ber vechi adiilet taksim ve . Yarhisdr hdkiminin duhter-i mdh
peykerinin ah/erini ferzend-i sa 'iidet-rnendi Orhan Beg 'e tezvic ve Karacahisai·
eydletini tevcihi' ve levdhıkıyla tefvlZ ve sdire takdim eyledii.ğün beydn ider.
"El-ham.do lillfilıillezl sadekan§. ve'adehü. ve evrasenfr'l-erda netebevveu
minhıi haysü neşdü fe-ni'me ecrü'l-dmiltn".283 Lill§.hi'l-hamdü ve'l-minnetü ki fisıir- ı
tesdd_uk-ı meviiıd-i ilfihi ve envıir-ı tevdfuk-ı tevfikat-i nfi-rnüten§.hi yevınen fe­
yevmen şevahid-i ayne'l-yakin ve müşiilıid-i hakka'l-yakinide çeşm-i baht-ı mes'fıd
ile müşahede ve işal"at-ı bil-beşafat-ı rnülhimıin-ı gaybi ve mübeşşirfin-ı fütühat-ı din­
i Nebevi'den her bir güş-ı hı.1ş ve her menzil-i pür-serveş bir. mevtan-ı mevrüd ve bir
gülşen-i pür verd-i served olub işrdk-ı şfu-ık-ı sa'adet-i meşarıkden misdl-i pertev-i
subh-i sadık dide virWl-ı ılliyyin menzann havfitır-ı ıiyine meftsirlerine bu ma'ml
mürtesim ve nümayan oldı ki kilid-i fütfıh-ı biliid ve mekiilid-i esbiib sa'ildet es'ad ol
gübiiy-ı hakiiyık beyan vahy-inişanııi hadfs-i sahihu'l-beyan "sürnme tefizzııne'r­
. Rfıme fe-yeftehallfihü te8.la"284 mazmün-ı mu'ciz meşhfınları muktezasınca ol evkıit­
ı sa'§det zamfin ve mikdt-ı nusret-avdnda dest ve b8zı1-yı iktidar ve kabza-i ihtiyar
ve keff-i ihtiyar ile devlet ebed pivend-i Osmılni ve evlad ve a'kfib-ı sa'ddet-mend-i
zi-şfinı ile'z-zamfin pddişahôn-ı kayser-misdl din-i Müslimônlden zuhfu eyleye
Arabi
Ye.lfıhu ziyfiü'l-mülk-i fevka cibdhihiın
İzfi hafekat rdydtühüm ve benfıhüın .

Amma çün bu sa'Rdet-i rüz efzünun zuhü.r fiğdzi ve bu va'de-i hümdy0nun

menşe-i encdzı tulll'ı hurşid-i ikbfilin dırıihşdn ve sutü'ı kevkeb-i etödlin nümıiydn
olması ol pişer ve ketayib sunüf-ı meğdzi Ebü'l-mücıihidin Osman Beg G§zi olub
taht-ı sultıiniye cülüs-ı hümdyfın-ı meymenet karin ve mesned-i cihfuı-yfini Ozre
temkini . ile dide-i baht-ı muntazırfin-ı ehl-i İslfun fürılğ-ı talaat-i maksfıd ve meram
ile münevver oldı. Ve lihfizd bu ni'ınet-i bl-kıyiisın sipıi:s ve ıneheınmedeti ve bu.
saltanat-ı fili esasın ahkô.m-ı bünyfin-ı devleti takdimiyle evvela lisfuı-ı suyı1f ve
rimfih ile teşekkür-ı fi'iliyyeyi eda, siiniyen esniye-i vfifiye ve mehô.mid-i kfifiye ile
bu makule ma'külat-ı ifdiih eyledi ki bu nüsha-i bi nazirin müellifi İdris İbh-i
Hüsfiıneddin Bitlisi'nin Osmfin Beg'in lisfin-ı belfiğat beyfinından olmak Ozre
teşekkürü ınü.Ş'ir ebyat ve eş'firıdır.
Şükr-i Hüdit ki seıver-i ahd-i zamfin şudem
Der mülket-i muriid çı hoş kiim-riin şudem
Der mesned-i hılfifet-i ashıib-ı Mustafa
Zıll-i iliilı ber ser-i halk-ı cihiin şudem
Her müjdeyi ki dad nebi beh feth-i din
Devlet b i-bin ki mazhar-ı feth-i çunan şudem
D§.dem be-tiğ-i nusret-i din-i peyemberi
Der mülk-i küfr fitne-i ahir zaman şudem

ıs, Onlar: "Bize verdiği sözde duran ve bizi bu yere viiris kılan Alliih'a hamd ol.sun, cennetde istediğimiz
yerde oturabiliriz. Yararlı iş işleyenlerin ecri ne güzeldir'' derler. Kur'3n-ı Kerim, Zümer, 74.
m Sonra Rilmlar'a galip gelirsiniz de Alliih fetih verir.

158
 idris-i Bitlisi/ HEŞT BiHlST/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Şud efriiz riiyet-i millet be-dest-i men

Der leşker-i cihiid çu �ıiilik-i ıniin şudem
Bil-dostıln-ı hak şude hurşidem ser ban
Der millet-i Mesih eger can sitan şudem
Şud tlğ-i men be şer' çu miilik-i rikilb-ı mülk
Kayser ğu�iiın-ı kem teri ez bende-gfin şudem
Ruz\ ki tev' emiin şude bil mülk-i d\n-i hak
Tiğem be-feth gufte be-tev'emiin şudem
RO.y-ı zemin girifte be-avaze tiğ-i men
Kişver-güşa be-leşkeri ez-asumiin şudem
Der mülk-i Rüm rilyet-i din bfıd münhafid
Riiyet-fira2-ı şer' be-tiğ u sinan şudem
Budi çu asitfuı-ı nebi kıble-gfih-1 men
Bahtem 'niger ki hiidim-i iin asitan şudem
Herva'de'i ki baht be-men dilşt ez mıhust
Kerd u vefa b e -va'de vu men medh-hiin şudem
Hali çu geşt hilne-i din ez mübafizan
İn baht bes ki muhyı-i iin hilnediin şudem
Şud bostan-, baht tarı zi iib-ı tiğ-i men
Der arsa-i neberdver-i an gülistan şudem
Gevher feşftn-ı bezm-i keliim ez-suhenver1
ln nükte mi-sürfıd ki vird-i zeban şudem
Şükr-i Hüdii ki her çi taleb kerdem ez-Hüdil
Ber-müntehil-yı himmet-i hod kilm-riln şu<lem.

El-kıssa: Erkfuı-ı serir-i sultaninin seb8t-ı kaviiyiın ve zikr-i cemil-i

Osmdnlllin din-perveri ve giti'-sitanisinin şuyO'ı alfiyin1inden sonra çünki yevmen fe­
yevmen meniişir-i tebiişir-i subh-i sa'iidet müjde-i dlem-i gaybi müştemil mezid-i
tebşirirı te'yidirıi iki!' ve hurşid-i ikbill-i cedidin zebiin-ı şuaından gfış-i felek
mübarek btidi-i "merhaban, merhaban li's-sabıi.hı'l-cedid ve'l-yevmi's-sa'ıd"285
sad8.sını istim§.' eyleyüb leşkeriyrul-ı mansür- ı din ve mücfilıidfuı-ı kişver-sitan-ı rfıy­
ı zemin ol saltanat-ı hümllyünın nusretine can ve dilden rağbet ve ol hükfunet-i
hil§.fet-encfrmın aktiir-ı §.lemden haviis-ı beni Adem şegaf ve garanl ile zıll-ı zalil-i
müstedfunına sür'at eylediler. Der-gfilı-ı meliiyik-pendh-ı Osmani mecma'ı erbiib-ı
met8lib ve ernanı ve ash8b�ı ıneiı.l'i ve meiini: ile rnahfel-i mahffıf-i karnrdni oldı.
Beyi
An serveri ki her yek zı-ecrdm-ı heft gfuıe
Mı"-saht güne güne sfıy-ı dereş ve siiyi!
Ya 'ni
Öyle bir serverdir ki yedi iklimden anın der-gilhına vesileler ile müracaat
eylediler.

11.'1 Merhaba, merhaba, yeni günler iyi günler.?

1 59
 l<lris-i Bitlisi/ HEST BİHİST/ MKarataş-S.Kaya-Y.Baş

Feld cerem, herkesin tahkik-i hiilinde şive-i celadet ve merd§.nelik ile şüni'
ve ta'mık ve tedkik ile a'ycin-ı mücfihidfindan her birinin ına'rifet-i şlme ve
ferz§neliginde akddm ve vulü.' izhar eyledi tiiki her rfiğıbın mürfült ve ınürakabetinde
mikdari mertebesi eşfftk ve her bir tdlibin mckftdirinin ta'yinini istihkakına göre
infak eyleyüb efrfid-ı ecnfida taksfm-i biltl4ı kdnıln-ı adi ile ta 'yfn ve sipfih-ı nusret­
pendhın istifayı huzfızuni nasfet <lfid-ı kfinün üzre tebylıı ey lem ek içün Osman Beg
Giizi ken'cto nefü-i nefis ve tab'ı bercis te'sisi ile bünyfid-ı icffi-yı alık.ima temkin
verüb evvel emirde tertib-i imdfid-ı evlad-ı füi-nijfid ve a:kvdm-ı ferhunde-encfuuının
kaydını gördi. Zira "ve iiti ze'l-kurbd hakkahu"286 va"z-ı emr-i metin-i İlıihi ve
levfizıın-ı dyfu-i pddişdhidendir. Ana binden cümle-i cihdt-i efzünide taka<l<lümi
simdt-ı mekfirim-i ahlak ve mehdmid-i sıfatında vdcibfit-ı ahviil ve safahat-ı
a'malden ferzen<l-i <lil-pesendin mukaddem ve mükerrem görüb erbiib-ı hükm ve
hakemden Orhan Beg cümle üzerine rficih olduğu vfidıh 0ımağla mecfimi' dıiveri ve
ınefirık-i dilfiveride envilr-ı hurşid-i cihiin-<lafi ve iisiir-ı te'yid-i ber-hurdö.ri anın
pişane-i iiyine şiinından tftbdn ve merdiineliginin şa'şaa-i tığ-i celiideti dlde-i düst ve
düşınende nümdyiin idi. Evvelen anı atılfet-i matlüb-i şefkat-i pederi ve riiiyet-i
usl0b-i kfibiliyet perveri yüzünden bu _vecihle hitiib eyledi ki arsa-i cih.'in-drlride
nisbet-i pederi ve püseri sıföt-ı nasfet gösteride gerek metr0k ve gerek mehcfır ve
nlz-i dilirin saff-ı ınerdfinına er oldur ki saf-şikenlik ve ınerdd.n�figenlikde ınezkfır
ve ıneşhürdur. Ve dil-iiveriinın pişfini-i ni'ıriinisi fiyine-i muhabbe t -i ' Sübhiinidir.
L§.kin kemal-i celal ve safödaki "innallfihe yuhibbüllezine yukatilüne fi sebilihi
saffen"287 ve tiğ-i müceWi-yı şece'iin ve dilirôn-ı müşerr'a-i iib-ı hayvanidir. Amma
helak-ı adüda her hediyyenin behterini "innalliihe yuhibbü recule'ş-şucca'i velev bi­
katli hayyetin"288
Beyi
Merd-i merdane ger çunin bfişcd
La�,ık-ı ınedh ·u iiferin b8.şed
Bi-sitan serlr u tek be-zür
Serverün-ra küşed be-piiy-i sihir
Ya 'ni
Merd b öyle merddne olursa, ınedh ve aferine lô.yık olub, taht ve tacı zor - ı
bôzu ile alub, serverleri pfiy-i fisiye düşürür.
Eger senin asl-ı frtratında güher-i şecii'at ve merd§.ncgi misiil-i cevher- i
şimşir-sebat muzınardır. Emme'l-fuı huzfu-ı dil-ftvenln ve ma'reke-i şir-i merdfinda
ö.nın isbütının şevdhid ve bünyünı zamanıdır. Ve tahsil-i derecfitın vakti ceıni"-i
cihdndan kütüb ve mekiitib ile beydnının tivtinıdır. Ve her kimesne ki rüz-i ma'reke
ve kine kedd-i ·yemin ve uruk-i cenin ile zemin-i kiir-zfuda <lildverlik tohumunı
ekmiş ve cüy-bdr-ı şimşir-i abdfir ve hun-i düşmenftn-ı nlZgiir ile ana su vermiş
elbette bu idriik ınahsül \'e hengdrn-ı tevfir günümle tiğ-i düdern-i şimşir ile hussiid

:M Yakınına hakkını ver.... , Kur'ı'in-ı Kerinı, İsra; 26.

m Doğrusu AJlfilı kendi yolunda kentlcnmiş bir duvar gibi sıra halinde savaşımları sever. Kur'ı'i.n-ı
Keri'nı, Sof. -1.
ln
Doğrusu Allıi.h bir yılan öldürerek dahi olsa cesur insanı sever.

160
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BIHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

ecnas-ı ihsan ve dcst-i iktidar ile tahsin ve dürü<l-i rüdun semeriit-ı elvfinına malik
olmağla liıyık ve şayan olur. Ve her kim ki rOz-i kavga-yı veğd ve dem-i fıtne­
engizt-i hicfida livfi-yı din-i Muhammedi ve sinan-ı merdüm-i rubfiyi ciibek-i
süviirii.n-ı tarik-i Ahmetli gibi rrih-ı ınilcdhedede sebdt-kadem ile pfi-ber-c;l oldı.
Bugünki gün bir eyaletin serdfirlığı ile mdhice-i livd-yı haşmeti hem-iniin-ı hurşld-i
dsuman ve bir vildyeti� sipeh-sdlfirlığı ile rneyiin-ı dil-iiver5rida mfuıende-i alem-i
feth ser-firdzlık nümiiydn olur.
Beyi
Biyfi tfı çi dari zı-Rüstem-nişiin
Vu zfin ser-firdzfin-ı gerden-keşan
Ya 'ni
Gel bakalım Rüstemden ve sair kerden-keş ve ser-firdzari ve kerden-keşfuı
hünerlerinden ne nişarim vardır göster görelim

deyu ferzend-i dilbendi Orhan Beg ercüınende sı.ınl ve ınüşiirün-ileyh dahi peder-i
bOzürg- vdrının güftar-ı dürer-bari mukdbelesinde evvela acz-i beşeri ve furuvvetini
püseri izh{1r ile dddb-ı hurd-ınendi ve muktezı1-yı tavr-ı ferzendiyle vtHid-i mficidinin
sualine cevdbda bu katlarca cür'et eyledi ki eger fiyine-giti nümfiyiş-i ıif-tab-ı dlem
irfide da'va-yı hud-nümıini ve istid'd-yı hlld-sinfini ile erbdb-ı basiret anı her vecihle
serzenişe ziihib ve sitdde-i r0şen-zamir-i hurşid-i cihfın-girin ınukfibelesinde l§f-ı
gfü-fırüziyle cilve-nümd olsa bir cih8n-dide sabil.hdan n1y-i ruhsfirına öyle bir sille-i
fUZgara duçıir olur ki bir dahi giribıin-ı ufukdan hic bir vecihde serir-i dverde
olınayub giiyib olur.
Beyi
Hod nümdyi bed nemfıyed piş-i rüy-i 8.f-tiib
Tiğ-efşiin ki yiired pış-i berk ez-iltihiib
Ya 'nl
Benim ne zehre ve liyakatırn var ki bu güne pe<ler-i şir-savletin huzfu-ı
sa'fıdet ve böyle piidişdh-ı hurşid devletin hizmetinde serimde da'vd-yı serddrl ve
sevdd-yı serveri ve melik-i ma'reke ve diliride arzü-yi külah-ı hüsrev ola.
Amma bu kadarca var ki nazar-ı dil-dverdn-ı merdüın-şiniis verd-yı
müteferrisdn-ı feraset-iktibasa muhfi degildir ki şir-i jiydndan rO.biih ve beyda-i
ukkab-ı illiyyin-i cendbdan her kez pençe-i kerkes ve ziiğ-ı rü-siydh zuhfu eylemez.
Arabi Beyt
Ve evvelu ınii yckilnü'l-leysu şiblün
Ve ınebdeü tal'ati'l-bedri el-hiliilu
Ya 'nı'
Er oğlı er olur, el-veledu sırru ebıhi.
Zira ukela demişlerdir ki: El-veledu sırru ebinin ma'niisın fehm etıney�n
na-halef ferzend olur. Beyhude babalanmasun, Ancak
Beyi
Buyern ki nekerde est saba faş henüz
Td bfid-ı saba ber-tu vezed baş henüz

161
 ldris-i Bitlisi/ HEST BIHIST / M.Karatıış-S.Kaya-Y.Baş

' Ya'ni
Ben buy-i güle benzerim amma henüz sabd dleme beni faş etınemişdir. Sabr
eyle ki biid-ı saba tahrikiyle dimiiğ-ı alemi tıı'tir edersin.
Amma şimdiki rfiydt-ı nusret-dyfitı etfaf:-ı cihdn-giride fiınıide ve esnaf-ı dil­
dverdn-ı pir ve cev§.n kadem-i cevelô.n ı meyddn-ı diliride nihiide eylemişlerdir. Asl-ı
gevher- i kabiliyet-i merdıinegi ve hakikat-i celıidet ve ferziine giden ki bi-haseb-i
atiyye-i ezeli ve seciyye-i lem-.yezeli bu bende-i kernterinin fıtratımda ibtidfi-yı
hilkatden beru ın uzmer ve pinhfuı ve gahice dil-ilverfuıın mir'dt-ı şimşir-i cihdn-giri
Uzre bir lem'a-i hakir dide-i müciihidiine iiyiin ohnuşdur. Ümmiddir ki bu henı­
tarik.8.n-ı millet ve din ve refikan-ı rdh-ı muhabbet ve kin mukteZ3'yı ilme'l-yakin
belki ayne'l-yakln "ve mii şehidna illa bima alimnii ve mii kunna bi'l-gaybi
hdfızin"289 hasebince bu meclis bu meclis-i devlet-karin ve mahfel-i mücllhidiİı-i
din-i mübinde tlğ-i zebani edii-yı icrii-yı hakk-ı şehadet ile güya eyleyeler. Zira
mesel-i meşhürdur ki akıl olan dilaverler her ne kadar siihib-i hüner olsa kendüyi
medh ile hud,nümii olınak müniisib ve reva degildir deyu özür-hiih olunca cümle-i
müciihidfuı ve .tam§.mi-i ehl-i seyf ve sinan ittifak üzre tiğ-i giti sitan-ı Orhani bı­
sitayiş-kümln ve muhammedet gfıyö.n olub vasf-ı şimşir-i abdar ile sfısen-asa bu
mazmün-ı beliiğat-meşhün ile ratbü'l-lisiin oldılar. Orhan Beg'in ınedhinde ebyiitdır.
Haseb pursi büd hem çeşm-i hurşıd
Neseb cüyi büd ferzend-i Cemşid
Ya 'ni
Eger hasebini sorarsan ser-çeşmesi hurşiddir, nesebini ararsan Cemşid
oğlıdır.

Alem biili'ı-yı heft evreng diired

Aduv-rii azm-i u dil-teng diired
Ya 'ni
Bayrağını yedi kat feleğe kaldırmışdır. Aduvvi anın azmi dil-teng
eylemişdir.

Be meydan ciipüki çustı diliri

Behr-i ahu be-kin çün tund şiri
Ya 'ni
Meydanda bir çüst ve çiibük yiğittir. Ehl-i muhabbete ciran kuzusı gibi
mülö.yim-meşreb ve ehl-i kine yavuz aslan gibi sahib-i gadabdır.

Çil başed nevbet-i şimşir-bılzi

Hatlbiin-rıl dehed şimşir-i gazi
Ya 'ni
Şimşlr-biizlık vakti geldikde sair guziibn elinde şimşir, hatib elinde olan
kılıç gibi işe yaramaz.

m ... bildiğimizden başka bir şey görmedik, görülmeyeni de bilemeyiz. Kur'ıin-ı Kerim, YOsuf, 81.

162
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

Sindneş çerh-rd aheste ddred

Süm-i hay leş zemin-rii haste diired
Ya 'nı'
Mızrağı feleği hareketinden alıkor ve atların tırnakları gayet sür'at ve
kuvvetinden zemin haste eyler.
Be rahş er zeyn nihed-i Rüstem nihddest
Be-meydan ger bi-tıized tund-bıidest
Ya 'ni
Kaçan ki rahşını·egerleyub süv3r olsa kuvvetli nlzgar gibi vıidi-i Rostemdne
ile devan ve revdn olur ki ukaliiyı hayrdn eyler.

Be-ikbıileş dil istikbal dıired

Çfi hest ikbal kar ikbıil dared
Ta 'ni
Anın ikbaline gönül istikbal eder. Çünki devlet-i baht var her işde ikbal
emr-i gayr-i tnuhdldir.
Bu mukaddemata binılen sipeh-sfilfırdn-ı mücfilıiddn ve gBziydndan her
kangısının ki leıne'iit-ı kevkeb-i rnerdiinegi ğurre-i ğarrii-i şimşirinden tiibiindır.
Mezid-i eşfük ve in 'iim ve meziyyet-i ikrdmda mahsüs ve mevsüf ve kabz8-i
tasarrufuna aldığı meındlik ve husfln ve biliidın her birini taksim-i fıdilane ve tersim-i
akildne ile birine ınufavviz ve anınla ma'rüf etmek Osman Beg Giizi'nin
rnusarnrnern-i zamir-i mUniri olmağla evvelen haseb-i istihkak ve ehliyet-i eşfiik ve
cümle asfikir-i müciihediit-meiisirin ittifakıyla evvela kendü halef-i hilafet-nişan yani
Orhan Beg-i kaınurani tahsis ve tahris buyurub ittifiiken ğanayimden ahz olunan
cümle cevart-i haviir-ı ruhsdrdan duhter-i tekvür-ı Yarhisiir ki sfibıkan Bilecik
Tekvürı'na naınzed-i nd-reva ve dem-i sür-i arüsiyyininde öyle bir fütfıhdt-ı İslam'ı
verd-yı perde-i takdirden süret-nümfi olmuş idi.

Vasf-ı Duhter-i Mah-peyker

Fi'l-vfiki' ol gülistdn-ı gandyim ve emvdl ve çemenistiin-ı hüsn ve cem3.l-i
gül-i ali-hoş-ter ve ol mahbübe-i hicle-nişin-i hfibinin kevkeb-i rahşan-ı tal'ati nikab­
ı şebistfuı tarrasından cilve-ger ve ruhşfrre-i mihr-i efrüzi hüsn ve letdfet ve neziifet-i
kemdi ile verd-i ahmerden taze ve ter idi.
Beyt
Mi-hfistem ki vasf-ı cernfileş kunem ve lik
Biideş zı hod bi-burd u suhan der-dehen bi-miind
Ya 'ni
O dilber-i nazeninin cemalini vasf eylemek ınurdd eyledim. Amma hayali
beni kendümden öyle aldı ki sözUm ağzımda kaldı.

O gül-i handanın mutala'a-i hüsn ü fuı ve cemiil ve şehzdde-i nev-cevfin

yani Orhan Beg-i mihribanm müliihazıi0i nev-şikuftegi baht ve ikbalinden zamir-i
müniri bu hadis-i şerif-i dil-pezir "inneme'n-nisdu le'ibun fe meni't-tehaze lu'beten

1 63
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT/ M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

fel-yestahsinha" 290 mazmO.n-ı mu'ciz-nümünuyla fimil ve bu rakam-ı kfun-kdriyi ol

cevftn-ı devlet-i nev-residenin sahife-i mu'dşeretine keşide kılmağıyla iki ınuştak-ı
mürnisib birbirine murdd Ozre reside ve gül ile bülbülı bir yerde cem' ile maksfıda
Vasıl eyledi. Pertev-i hilsn-i arfıs-i memleket-i şfihl- ol Kudret-i İlfihinin ser-i
sa'ddetinde her vecihle cilve-nüınd olub ol havıldis-i zamanenin zuh-0.rundan maksüd
heınıin ol iki kevkeb-i mes'üd idi ki bu iki nev-cevfin-ı pfikize-tinetin burc-i
sulbünden tulü' etseler gerekdir. Ve şimşir-i dildver-i Orhani ol arils-i bezm-i
mihribfuıinin bu nevd-yı rnerddnegiyi bu vecihle bünydn oldı ki
Beyt ·
Arüs-i mülk kes der-keniir-gired tenk
Ki bilse ber-leb-i şiınşir-i abddr zened
· Ya 'ni
Memleket arüsını ol kiın esne der-i dğüş eyleye ki keskin kılınca ağzını
dutub ve vecihle havf etmeye.
Velhiisıl; Çünki ol izdivii�-ı meymenet-imtiziic envii'-ı yümn ve
bahtiyanyle cümleye bii'is-i ferah ve ibtihôc olub kelirne-i tayyibe-i "enkihii'l-vedüd
el-velüde"291 mutiibık-ı vaki' oldı. Bi-kudretilliihi teali\ ol duhter-i peri-peykerden iki
güher-i siihib-i cevher mütevellid olub herbiri mftnende:-İ mihr-i enveri çehre-i ı'.iffika
zib-i vefr verdiler ki birisi Süleyman .Paşa ve birisi Sultan Muriid Gdzi'dir. Ve ol
mfider-i nik-ahterin ism-i şerifini Nilüfer Hatun deyu ta'yin buyurdılar. Ve anın
yümn-i kudüm-i ıneyrnenet-luzümı berekiitıyla harem-sarıiy-ı Orhaniyeye ebvfib-ı
hayrat ve hasenat güşfide olub ol meleke-i havı'.itinin rnüberriıtı bay ve gedfiya şiimil
oldı. Cümleden biri nefs-i Bursa'nın harim-i hisdrında bir zaviye-i rna'müre
bünyiidına himmet ve Nilüfer Suyı üzerinde gayet meta.net ile bir köpn binıi ve siiir
eserler peydıi ve yünm-i sohbet-i nik-merdan sebebiyle sahibetü'l-hayrıit olan
muhadderilt-ı meşhüre idı'.idında ma'düd oldı.
Beyt
Kemiil-i hem-nişin der-men eser kerd
Vü ger ne men heıniin hfikem ki hesteın

Çünki hasiyyet-i hassa-i tezvic-i iziiri-i simin izdr ber-haseb-i sıdk-ı va'de-i
Perverd-gı'.ir ki "ve enkihu'l-ey§.ma mink.um ve's-sfilihlne nün ibfidikum ve imı'.iikuın
in yekünü fukariie ve yuğnihumullfthü bi-fadlihi"292dir. Füshat-i ğın§ ve vüs'at-i
erzak bu kethüdiihğın neticesi ve kesret-i emvıll ve evlad bu kılnün-i Hüdılnın ber­
lı'.izimesi oldı. Bu izdivfic-ı meymün-i Orhani'den sonra Osman Beg tarh-ı cihan-giri
ve cihftn-biini ile eyalet-i Karacahisı'.ir ki Sultfinöni demekle mevsiımdur. Orhan
Beg'e erzı'.ini görüb ceviinfin-ı mücahid-piŞeye sipeh-saliir ve takdim-i merösiın-i
kişver-güşiilığa me'zün ve sezd-vfir gördi.

:ıw Kadınlar oyundur oyuncaktır. Kim oyun oynamak isterse onlara iyilik etsin.
m Sevimli ve doğurgan olan hanımlarla evleniniz.
m İçinizden bekarlan, sıilih kölelerinizi ve cariyeleriqizi evlendirin, Eğer yoksul iseler, All§h onları lutfu
ile zenginleştirir. Allıi.h lutfu bol olandır. Bilendir. Kur'ıin-ı Kerim, Nur, 32, .

1 64
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Beyi Arabi
Ve haffet bihi'l-ulya min kulli cilnibin
Kemd haffet bi't-tarafi'l-azizil mehficizu

Ve nasbiyyet-i· mansıb-ı Orhani'den sonra emr-i viicibü'l-iz'fin-ı YezdB.ni

"ve'lemü ennema ğanimtüın ınin şey'in fe inne lillfihi humusehu ve lir-rasü.li veli
zi'l -kurb§ ve'l-yetiıma ve'l-rnesiikini vebni's-sebili"293 hasebince Eskişeh_ir'in dahi
hükümet-i eyfiletini biriıderi Gündüz Alb'e mukarrer eyledi. Ve İnöni ve Yun<lhis.ir
Kal'alannı Aykut Alb'e erziıni ve ol hudü<lun gazasına me'mı1r ve Yarhisfu"
Kal'asıyle eyaletini Hasan Alb'e ve vilayet-i İnegöl Turgut Alb'e tefviz edib ve
eyfilet - i Bilecik'in tamfimi-i mahsulat ve mendi ve emval-i helı1lini vucüh-ı ihrdciit-ı
dervişfin husüsan kayınbabası merhılm şeyh-i kerfüne t -dısfir Ede Balı'nın ferzemlfuı­
ı fili-tebfu''ma isiir eyleyüb ken<lüleri sa'fidet ve ikbiil-i devlet ve İclal ile bi'n-nefs
Yenişehir'e makarr-ı saltanat içün ihtiydr ve tevabi' ve levdhik ve · sair asakir-i
nusret-measir ile 3yin-i ihtişdm-ı temam Ozre istiknir ve şehir ve pazarının izdiydd-ı
revftc-ı kfinna ilıtiırnlm ve sa'y-i tamı sebebiyle mak.dın-ı cem'iyyet-i has ve fün oldı.
Ve ol vilade ana Yenişehir ve evvelki şehir ve Bazara Eskişehir deyu ta'yln-i ndm
buyurdı. Ve küçük oğlı Alaeddin Paşa'yı Bilecik'de nıader,i dli-güherinin yanında
müks itdirüb kendüleri sa'ddet ile ekseriya tavakkuf buyurdılar idi. Ve kabza-i
tasarrufa diihil eyledügi vildyet<le kavfinin-i tıdl ve insfifa bir vecihle revfic buldurub
bir mertebe nizanı verdi ki etraf ve ekn3fd.a vaki' ınü'min ve keferenin kulfıbı anın
taht-ı hükümetinde olan m·eın_leketde sakin olınağla mdil ve sdir diyiirdan herkes zıll­
i zalil-i emn ve eındrunı sftil oldılar. Ana binden malik olduğı bild<lda imdret ve
zird'at ve ılbddanı yevmen fe yevmen izdiydd-ı tam \·e erbdb-ı kesb ve sandyi' taht-ı
hükümetinde iz<lihdm-ı tam buldı.
Beyi
Ferdhiha u tengiha-yı etrfıf
Zı adl-i pfi<lişıih-ı ho<l zened laf
Ya 'nı'
Etriif-ı alemin bolluğı ve ucuzlığı ve teng destliği kendü pddişfihınm
adlindendir.

Bu etviir-ı hasene 701 ( 1 301-1 302) senesi şuhılrunda ki cülüs-ı meyınenet-

me'nüsun üçüncı senesi idi s0ret-nüınft-yı zuhür oldı.
Beyi
Resın-i insaf der-cihfin ii.verd
Adl-rd ser-ber-fisuınan dverd
Kerd bd-ehl-i ınekremct ydri
B3 sitemgfir8n-ı siteın-gı:1ri
Ya 'ni

293
Eğer· Allıih'a ve hakkı batıldan ayıran o günde, iki lopluluğun karşılaştığı günde kulumuz
Muhammed'e indirdiğimize inanıyorsanız. bilin ki ele geçirdiğiniz ganimetin beşte biri Alliıh'ın,
peygamberin ve yakınlarının, yetimlerin, düşkünlerin ve yolculanndır. Kur'ı1n-ı Kerim, Enfal. 41.

165
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kava-Y.Baş

Cihanda resm-i insaf koyub adlin serini fısumana çıkardı. Ehl-i mekremete
yardım ve sitemkarların haddini bildirdi.

İkinci Hikiiyet
Osmdn Beg 'in Köpn'ihisdr Kal 'asını ve Alarmara Kal 'asmın ol havdliye
degin dılr ve nezdik vdki ' olan mahallerin emvdl ve eşyasın nehb ve gdret 1?e İznik
memleketini teshir içiin Targal Kal 'asını istibnaya miibdşeret ile müteveccih ve
azimetlerin beydn ider.
Tazegi-i nev-bahar-ı devlet ve ikbal ve · hucesteği sebze-z.ir-ı sa'8.det ve
iclale makrllfl ve muttasıl bir zamiin ferhunde ve iivfuı-ı hoş-ıiyendede ki hengdm-ı
nevrüz-i sultani olub ve tevanagi kuvii- y ı tabi'iyi terk ve taze-bdd-ı hazfuı.dan rehide
ve kışlak-nişimin-ı dlem-i gayb-ı zemistılni kuhüf ve ckn§.mdan nev-resi. de ve
cevdn8.Il-ı taze-ruhsar-ı gül-ziir-şedfiyit-i rüzgarın tenknii-yı hisarından hal§.s ile
bistiinın hadibi's-sinni olan sıbyiinı debistiin-ı zemistfuıinin mazikinden fiz§.d ve
kuvvet- i ndmiye ile leşker-engizi ve cihfin-girliğe dmdde ve sebze-zfinn hucüm-ı
güriih-ı pür-cnbühı gonca-i sürinin Sivrihisdr'ını güş§.de etmek murdd ve taındrni-i
rüy-i zemini Süleyman Sultiin külle ferıniin-ber-i zir-i nekin ve sipdh-ı rengin
.riya.hinin dvfize-i hurüc ve zuhürın nevd-yı bülbolan-ı hoş-elhfin ile aleme ifŞd ve
i'l§n etmede idi.
Ebyai
Sabd be-biizi-i bülbül hemiin zaman ber-hl1st
Bi-söht berg u mwiiyi ki bü<l ş§.n der-kör
Firfiz-ı taht-ı zumurrud nişest hüsrev-i gül
Be-tdc-ı la'l-i der u baht-i lü"lü-i şehvdr
Çemen zi-gonca numUde hez§.r hırgeh-i sebz
Sepidedem ki zened ebr hayme der gül-zar
Çü hüsrevdn ki hırgeh biir-giih revend
Gül ez-seriiçe-i halvet be-şod bar

El-kıssa: Böyle bir zamdn�ı hurrem ve handan ve iivall- ı nev-şikutlegi-i

gonca-i tevhid ve imönda Ebü'l-mücfihidin ve'l-meğ§zi yani Osman Beg Güzi
a'ldm-ı şukCıfe fam-ı rü'yet- i İslfirn ile ser-firfiz ve be-ndm ve cün0d-ı rnücdhidiindan
her kim ki mönende:-i bdd-ı saba livö.-yı muhlis-i nevvıizi ve düşınen-i küdfizıde
teveccüh-i tam ile be-ndın ve sipah-ı din-i mübin ve müddet-i medideden ben): bir
kişverin teshfri ile nfiil-i meriim olmamışlar idi. Ve erk3n-ı devlet dahi her biri
mesken-i reföhiyctde ınakfim tutub bilıid ve kişverden asla bir semtin gazasına
kıyam göstcnnemişler idi. Osman Beg nüvvdb-ı asdkir-i İslfim'a feth-i ebvıib-ı
keliim ve hitfib-r hds ve iinı buyurdılar. Çünki Cendb-ı Mdlikü'l-mülk olan Hazreti
Alldhu aziınüşşan amme nev§lehu bizi vüs'at-i mülk ve i'z§z ve niınet-i elvan
ihsdniyle zübde-i <leverıin ve mümtdz-ı akrıin ve incdz-ı va'd-i keriıniine ile serir-i
saltanat-, tslıimiye'ye şayan eyledi. Pes imdi layık olan budur ki her bir inayet ve
merhametin mukılbelesinde takdim- i mehammedet ve sipds izhfir ve her bir
mekremet ve takviyetin akibinde şükür ve minnet-i bi-kıyds tekrar eyleye kim

166
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

Beyt Arabi
Nercü'l-hayiite lineste'ı<lde bi-şükrihi n'amae ve illa fe'l-hayatu ğıniiiln

Şimdi müddet-i nıedidedir ki gazii ve cihiidın uhı1d-i ınev'Udi vefasında

tekiisül ve tarrıiô ve nirnet-i günıi-gıln sebebiyle hizmet-i İslfil11'dan tebd'üd ihtiyiir
eylemişizdir. Teka'üd-i ta'atdan istiğfar ve takslrdtdan isti'zdr içün se-t:d-viir olan
budur ki bu eyyihn-ı bahar ve şıiyestegi-i zamıin-ı seyr ve esfar<la civfirda vıiki' olan
küffiinn bazısını.p. gazasına azim ve akreb ve,enseb olan hisdrın feth ve teshirine
cdziın olalıin deyu tarh-ı meclis inbisfit ve iltiydm ve idfire-i cam-ı keliimdUn sonra
kendü re'y-i zerrin ve erkı1n-ı devletin tedbir-i dil-nişini bu neskde karar-d§.de oldı ki
çünki kerrat ile Köprühisdr viliiyetinin gazasına azimet edüb feth ve teshir müyesser
olmaınışdı. Bu defa ol hisar ve diyôrı bi-eyyi vech-i kfuı taht-ı tasarrufa getürmeği
azın ve cezm eylediler. İttifi1k-ı cmnhfırdan sonra Osman Beg'in ammisi Dindar Alb
mü.şii.vere-i ınerkü.meye muhdlif ve ol teveccühün men'inde ısrar eyleyince Osman
Beg mezbürun vaz'-ı nd-hem-viirından süret-i nifak ve hascd müşahede ve istitbfim
ve mezbfu dahi ser-i nihdc sebat-kadem ile askerin azmine ınüm3na'dta ınu'finede
ve ikdfim eyleyince Osman Beg ve tevfibi'inin tekrar ve müldyeınet ve nasihatleri bir
vecihle tesir etmediğinden naşt ol pehliv8n-ı nerimdn-savletin keındl-i suht-i gayret-i
hareket ve uruk-ı cem'iyyet-i pür-cesdretine ıne\'fıdd-ı gadab temşiyet verüb ol
mecrna'-ı rical-i kıtalde zebfin-ı hal ve lisftn-ı kfil ile bu beyt-i rengln ıne'mı1l
mU:cibince leb-i cünbiin-ı makal oldılar.
Beyt
Merd bari bi-gil ta ha.J u 'anun çist
V'ez-işfin hiisılı cuz <lerd u gam çist
Ya 'ni
Ban.a bir .kerre de ki hal ve fün nedir ve anlardan derd ve gamdan gayri ne
hiisıldır
diyerek izhılı-ı tehevvür ile birtire-i dil-dCız-i pür-tfib ve der-sa'at aınınusi mezbür ol
sehm-i pür-zürün te'sirinden teslim-i ruh eyleyü.b nakd-i haydtı zlf-i turabda mahzün
ve Köprühisdr'ı yolı üzerinde medfün oldı. Ba'dehu kal'a-i mezbüre fethine
müteveccih ve bir müddet harb ve darb-ı sultaniye ümdde ve dhiili-i kal'a ta'asub ve
cahiliyetinden n§şi sulh ve teslime bir vecihle nzd-d§de olmadıklarından müddet-i
muhasara imtidıid bulınağla feth-i kara fikrini bırağub gdret-i memleketi mündsib
görüb yağmaya fenridn buyurdı. Bir gün evvele ınüeyyed rnin-indillfih sipdh-ı zafer­
pen§h ile feth-i hisdra müteveccih ve rü-be---rah oldılar. egerçi ol ınudfirebe ve
muharebe esnfisında asdkir-i İslamdan cem'-i kesir derece-i şehadete reside oldılar.
Amma guzat-ı İslam akıbet-i nev-sene-i be-dıl-i küm fethi zir-i zeyn-i merama
keşide ve cev§ndn-ı çabük-süviir yüınn-i gülbfink- i gird-gfir ve mu'cize-i Ahıned-i
Muhtar ile bir uğürdan kal'aya hucfun ve livft-yı feth ve zafer ile buriıc-ı hisfira taraf
taraf zeyb-i vcfr verub asdkir-i nusret-şi'ılr ğandyim-i bı-şümfir ile kfun-kdr ol<lılar.
Ba'de'l-feth zfiyin-i tslfim Ozre memlekete zib ve zi'net vemb ol kişverde dahi bildd-ı
'saire gibi me'dbid ve ınesfrcid ihya ve ebvfib-ı hayratı güşfide eyleyüb şive-i adi ve

167
 idris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

ihsan ile re'Uyd ve zuafüya refdhiyet ve erndn verub kav§nin-i nasfı::t ve dyin ta'ıni'r-i
memleketi.<ler-miydn eylediler. Bir mertebede emniyet bul<lı ki
Beyt
Ded u ddın u · hcr cdnver keş bi-dld
Zi-giti be-nezc.lik-i iin arınid
Ya 'ni
Etrdf-ı mem§likde vuhüş ve tuyür ki ol yerin emniyeti ve rahatını gördi.

Vatan-ı ıne'lüfını terk ve gelub anın kuibünde rahat. eyledi. Bu fetihden

sonra zaıntr-i ınünir-i şecfi'at-ınesir-i Osm3ni Koyunhis§.r'ı c.:'ınibinde Dcyimsuz
Kal'a kurbünde vaki" crkfuı-ı mebö.nisinin ve metanet-i istihkdmda ıminemle-i
menner-rihiim olan Mamrnra Karası fethine dizim ve Köprühisftr'ın lezzet - i
teshirinden ana dahi müteveccih ve azim oldı. Çünki küffür-ı eşriir Köprühis§r
diyftnnın süret-i halinden gayret alub katl ve esir ve nehb ve giirctden bim ve hiriis-ı
bi-gayete · oftdde olmuşlar idi. T�leb-i sulh içün rdh-ı istişffı'ı güşdd ve mücerred ien
ve cfin ve ıyiil olanları esirden fizdd olmalarına razı ve karar-dfide oldılar. Çünki ol
gazi-i merhamet-pişe cümle uınfır-ı devlete afv ve silme ındil idi. Ol kal'a ahfilisinin
iltirµiislarm ber-vatk-ı ınüd<le'a kabıll buyurınalarıyla kal'ayı ol iili-cendbın kiirn­
ydbına tcsliin etmeleriyle bu tarafdan "el-keriınu izfi iihede vefrl."294 ile dmil olunub
hdkim-i kal'ayı hil'at-i bekii v_e husül-i mü<lde'a ile ser-firdz eylediler. Ba'dehu ol
memleketin serveriyeti <lahi cem'-i mcv'üd buyurub ve meviizi: ve meriihilini gayet
rağbet ve veftet-i imiirnt ve zirfC at ile ma'mür ve ii.biidiin ve etrdfa müteferrik ve
perişii.n olan ahdliyi ceın' ve istfrniin ile mcskcn-i kad��nelerine iskii.n buyurdılar.
Beyi
Zan şeh-i nik-huy u hüb-nihiid
Her çi ı.in bed nomüd nik üftdd
Ya 'ni
Ol iyi huylı ve güzel, tabi'atli p8dişdhdan her ne ki bed göründi iyi vaki'
oldı.

Marmara Kal'asının tekmil-i intizdmından sonra ınansür ve-fariğü'l-biil-i

sa"ddet ve ikbal ile makarr-ı saltanatına müteveccih ve ınesned-nişlll-i ciih ve celal
oldı. Lı.ikin ale'l-ittisdl zarnir-i gayrct- mesirinde dağdağa-i kişver-i İznik cay-gir ve
niz ve şeb ol yerin cngiz-i tcshirinden asüde ve rahat olmadı. Zira istikrar serveri-i
mesned-i ser-firdzi bu nişiınen-giih-ı kfir-sdzide şediiyid-i muhfitıranı irtik§.b ve
hutü.b ve ınuşfrcerdt iltizı.iın etınezsizin ser-bülendi-i nihdl-ı dınfü sebat ve deviirna
rnukarin olmak eınr- i muhaldir. Ve serir-i hil.lfetde arzıi- yi rahat ve mesned-i
saltanatda istirahı:it muvı:1fık-ı gayrct-i şehriyiiri ve mutiibık-ı haıniyyet-i tacdfu-i
degil<lir. Her kim ki kuvvet- i biizıiyı te'yic.l ile dest-i taleb ve arzil-yı kemer-i pür­
güher-i ş.lhiye peyvestc eyleyüb dcvfi'i-i himmet-i bülend ile misiil-i cibal-i Cudi
minval-ı basit filem-i hayalde uluvv-i kac.lr-i butfın kudret ve iclali butün-i dimfiğında

29 1
· Kerim olan söz verdiğinde sözünü yı:rinı: getirir.

168
 Jdris - i Bitlisi / HEŞT BİHiST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

cevval eyleye. Elbette merddnelik mıntıkasın me'iidin-i sim ve zer gibi cevher tiğ-i
hadid ile tersi' ve tezyin eylemek gerekdir. Ve her kim ki iif-tılb-ı cihfuı-gir-dsıi tdc-ı
zerrin-i sultan ile ser- firfrzlık sevdasına düşüb şevket ve satvet ile ihdta-i memleket
fikrinde ola. RUZ u şeb hfrb-ı rahatı haram ve tevsen-i iğrfim-ı taziyane-i şevk ve
garfim ile tereddU<l-i nehzat ve haramda olub saınsam-1 adüvv intikamına kendünün
ğilaf-ı pençe ve bazusunı niyam edub ·semend-i-bfid-ı pfiy-ı azın ve cezınin hfuıe-i
zeynini ale'd-devfun serir- i fenn§nrfini gibi mak§.m etmek gerekdir.
Li-miiell!fıhi Beyt
Çün siniin-ı ez-ser-finizi biişedeş der-sadr cıly
Her ki biızü-yi tlilireş çü n1ze dest-gir
Ya 'ni
Her kimin ki bıizı.l-yi merdfuıeliği mızrak gibi dest-gir, elbette sadr-ı ser­
fırfrzidc cfly-gir olur.
· Binaenaleyh ol nerônful-ı meydan-ı veğa yani Osman Beg s§hib-i gaza feth-
i İznik'i ehemm-i ınehemmdtdan ta'ddda himmetini masrfıf ve ziındm-ı tevsen-i
iğnlını anın ikdfimına ına'tCıf buyurub kurb-i civar hasebiyle mu'azzeıniit-ı biliid-ı
kadlm-i Rfıın ve kesret-i nimet cihetinden ra'niilık ile ol kavmin meşfi.hirlerinden
idügini rna'lılm edinmekle ol kişvere müteveccih ve iizim ve g§zileri Ol yerin
müşdh.edesinden sonra fethine ınücidd ve cdzim eyledi. Amma ol kişverin
motevattındnı ki müddet-i medideden benı gaflet-i küfr ve daldlde arüz-i zevdl-i
mülk ve iclalden ve ehl-i guzat-ı zafer-pendh ve rfızgar-ı bukalemunun i'ziirından
giifil bir gece ferdğat ile hdb ve drdına mayiller iken Nıl-gıih ber-haseb-i mazmı1n-i
"efe eıninü mekralldhi fela ye'rnenu mekralldhi ille'l-kavmU'l-hasirün"295 ile amil
olub bir uğurdan ittifak ve ale's-seher ki hUsrev-i mUlk-i sipilır-i dli-cendb yani df­
tab-ı aıem-tab ceyb-i filıenin-i haftan-ı ufuk.dan serir-i fi.ver ve kulah-ı kubbetü'l-erd
dürretü't-tac-i vehhdc şa'şa'a-i mihr-i münir ile mükellel ve mücevher eylemişdi.
Ahiilı-i İznik giribfın-ı hisardan serber-dverde Oldukları gibi kendilerini bir leşker-i
bi-aded ne dest ve giribii.n ve ınecbilr ve barü-yi hisdrı bir sipı:1h-ı zafer-peniih ile
mahsü.r buldular ki her biri livii.-yı İslam'ı dem-i sabahda ınencfık-i nurdni-i sıföh ile
af-tab-ı çaşt-gıihiye beraber güşdde ve etraflarında miğfer ve duriiğ-i hurşid "le
mev'idenne" bir hisfir-ı ahenin amfi.de eylemişler.
Şiir
Ve yensuruhum ves-seyfü'l yemiiniyyi aleyhim
Li enne'l yemfiniyye ale'l-eınfini niisirün

El-kıssa: Hisar-ı mezbO.run hdkirn ve mahkfımundan bir ferdin ol leşker-i

zafer-peyker ile mukavemete yarar ve kudreti olmadığından ol hısn-ı üstüv§.rda
tahassundan gayri çfire bulaınayub rnahsllr oldılar. Amma tamfimi-i nevahi ve
rnevddi' zir-i somm-i sitfu..i gdzlydna pfiy-mfil ve huyCıl-ı ciyddlikde kCıbi-i ecnfid-ı
cihilda muarrız-ı istisal oldı. Ve guzat-ı gazanfer-savlet halvet ve celvetde dest-i
tetfivuli dfimen-i nehb ve gdrete dıraz ve bir öyle memleketin emval-i gandyimiyle
295 Onlar, Allı'ih·ın düzeninden güvende miydilet? Allah'ın düzeninden ancak mahv olacak millet güvende
olur. Kur'ıin-ı Kerim, A'raf, 99.

169
 ldris-i Bitlisl / HEŞT BiHiŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

hoş-hal ve ser-firtiz olub seınend-i azın ve fethi merdane vardır. Ve öz-i şehr ve
hisara degin sürüb karib olan nevdhiyi dil-i perişfın-ı küffar gibi hardb ve viran
eylediler.
Netice-i kelam: Bu sipah-ı ın eliiyik- peniihın heybet ve satvetinden k-üffiir-ı
nft-p§km dil-i endüh-nfiki dem-be-dem kenar-ı hisfir-ı ebdiindan reside-i leb-i barü-yi
dehan olub kemfil-i ru'b ve hirfisdan deın-i hasretleri ginı hisdr-ı tenlerine avdet eder
idi. Amma taşra halkında ınüşiihede-i nehb ve katl-i aından şehrilerin hisiir-ı çeşın-i
eşkbiiri dil-ı gaınkinleri gibi ağuşle-i hün ve ehziin-ı gurui-gün ile dil-ı ıneşhünleri
şehr-i bend-i ğamda sad beldya meftün ve seldsil-i taallukat-ı günfi-glln ile rnescün
idi.
Elhdsıl; Leşker- i mans0r-i İslam eınviil-i gan.iyim ile iğtinfim ile niiil-i
meram ve hoş- kiirn olub birkaç gün hisiir-ı mezbünm etrafında mudahil-i nlk ve
bedeni irn'ıin-ı nazar ile mülıihaza ve mütiila'a eylediklerinde kal'a-i mezbürenin
ebvılb-ı fütühatı andan fursat ·ile düşv§.r ve dest-i tahayyül-i tasarruf ana nisbet ile
mdnende-i darbü'l-mesel-i "meşt bir diviirdır" her atiye re'y-i savdb nüınft-yı
Osrniini ki reh-nümfini-i devlet-i cavidiini ile hern-viire incdh-ı rnaksfıda makrOn ve
fursat-ı günii-gün ile hidiiyet-i İlfihl ana reh-nümün idi. Öyle iktiza eyledi ki şehr-i
rnezbfırun ahvfilisinde bir muhkem ve metın kal'a bina ve derünuna yüz nefer-i
dilaver sahib-i mustahfiz ta'yin ve rı1z ve şeb İznik ahfilisinin rna'işet-i
zindegdnisinin riih-ı amed-i şüdeni mesdü.d ve ayande �e revendeye ta'arruz-i na­
ma 'düd eyleyeler ki tedric ile cümle-i zehdyir ve meaşları killete mübeddel ve tad'if
ve za'f ve tefvit ve takviyet ve kuvvet kuvvete bedel oldukdan soma sipiih-ı İslam
gerdü-gird şehre hirdman olalar. Vakta ki cümle-i ukelö.nın ittifakıyle bu re'y-i metin
mutdbık-ı salah ve ber-haseb-i takdfr müntec-i felah ve necfilı oldı. Hemfuı birkaç
gün içinde bir küh-ı zerrin-kemer üzerinde bir kal'a muhtası ve metanet ve
istihkiiında · "ken-nakşi fil-hacer":::96 bina ve inşa buyurub dil-iiveriin-ı meşhfudan
Tarğay nam bir er ki muhiicirfuı-ı evvelden ınühimnuit-ı din ve devletde mu'temed
ve mu'avvel idi. Ve ile'l-iin ol kal'anın imareti eser.-i · meşhüd ve meşhü.r ve
Tarğayhisiirı demekle mezkfırdur. Ve ol re'y-i saviib-nüıniinın şevahid-i isabetinden
ma'lüın ve ınünfehim olan ol idi ki ol kal'a asuman-ı intimanın ınubiişeret- i
binfisında mübeşşiriit-ı gaybi ve vaki' iit-ı ma 'neviden bir rüya-yı sdlihi süret-nümd
zuhür olub ol menıimın mfi husuli husül-i meramı muş'ir olduğı budur ki egerçi
va'de-i ilahı zuhür-ı fütühiit-ı lsliiıniyye ile hiinediin-ı Osmiiniyye'de hakikata
müntehi olacak.dır. Ve viilid-i veled ve hafidinin vfıhiden ba'de-vahidin ol maksfid-i
mev'üd zuhfır-pezir olsa gerekdir. Amma çünki cernı'i fütfihat-ı sultanide
mücıihidal1 ve leşkeriyfının herbiri mendfi' -i dini ve dünyevide şükr yek ve sehim ve
rütbe-i cih§.d ve ınücahid-i sultdn-ı kddirin der-gahında gayet ile muazzez ve
müstehak-i tekrim gerekdir. Ai-i Osman Ceniib-ı Bari ile ahd eyleyeler ki erbab-ı
cihftdın hukük-ı ictihddını feriimü.ş ve mensi bırakmayub mücahidin ve
mübfirizinden birisi ecel-i mev'ü.d veyahud saff-ı kıtalde diir - ı fen§.dan diir-ı bekıiyıi
rihlet eyledikde evldd ve a'kdbından kimesnesi kalsa Sünnet-i -Seniyye-i Nebevi ve

296 Taştaki nak gibi.

ış

1 70
 idris-i Bitlisi/ HEŞT BlHIŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

kaniln-ı Şeri'at-ı Muslafavi (sallalliihu aleyhi ve iilihi ve sellcm)i mer'[ tutub

sehmü'l-miildan ve fey ve ganimet ve ber-haseb-i "ve elhaknii bihim
zürriyyetehüm"297 mümteni' dutub pederinin ve vdrisinin terekesinden mahnlm
eyleıneyeler. Her ne kadar evliid-ı siğar olurlar ise dahi kefaf-ı rneaşlarını mukarrer
eyleyüb baliğ ve erşed oldukdan sonra namım defter-i asakire ketb ve tahrir
eyleyeler.
Beyt
Be-ferzen zindest nılm-ı peder
Zı-ferzend hılsıl nizıim-ı peder.
Pederin nizıimı evlad ile olub namını evldd ihya eder.

Zira pederlerinin niim ve nişdnlan sufüf-ı merdatl-ı dinden mehcCır

kalrnayub o vasıta ile pederinin ruhum du'ii-yı hayr ile y;id etmek ri'dyetleri
evcebdir. Çünki bu ınendm-ı hikmet-intizam ve hayr-encılmın i'lamından din ve
devletin env8.'ı mesdlihi nizam-ı tam buldı. Osıniin Beg Giizi evvelen halef-i hildfot­
makamı olan Orhan Beg'i huzüruna getürüb tafsil iiZre ınübeşşir-i feth ve nusret ve
işariit-ı gaybiyenin keyfiyet-i beşaretini hıfz-ı sipiih ve müciihedetde takrir ve
ferzendı1n ve tazm.ingfuı-ı g3ziyiinı ana vasiyyet ve sipfiriş buyunıb gayet-i vasiyyet
ve nih§.yet-i nasihat ki mutdbık-ı müsted'i-yi din ve devlet ve muviifık-ı bek8-yı
rütbet-i şevket ve savlet idi. Mubalağa ile te'kid ve ibram ve tehdid ve teşdid ile
ihtimam ve muhalefet edenlere bu va'id-i İlfihi tev'id ile hatın-i kel§.rn eyledi. "fe
men beddelehu ba'de ma seıni'ahu feinnema ismuhu alellezine yubeddilunehu
innallahe semrun alim"298

Üçüncü Hikayet
ı\1ii/r1k- i kiiffdr husıisan hdkim-i Bursa evvelen El'renos· tersa ve akvdmı
Kestel Te/ı.,nirı Vidin Tekvurı ve Manderus Tekvıir 'mn keyjiyet-i ittifdkları ve Osmdn
Beg miicdhiddn ile Yenişehir 'de ol miişrikfn-i pür-da/dl ile ciddi ve kıtdl ve Kestel
Tekvtirımn katli ve Kite Tekvıirmın firdrı ve sdyir kiijfdr-ı rnıırddrm me )ııis ve
makhllr oldukların zikr ve beydn ider.
Heınişe ber-nıuceb-i va'd-i ilahı ittifök-ı necvii-yı ehl-i küfr ve nifak akıbet­
i mefilde tefemık-i şeınl ve şitate müntehi ve stiret-i cern'iyet pedşdn-ı diliin erbiib-ı
butlan periikendegi iifiit ve mehiiföta müeddi olur. Anın çün ki öyle müteellif ve
muntazam in'ikadına bd'is-i vesfivis-i şeytanlden olmak ister ve ol gü.rüh-ı bi­
encdmın intizdmına dd'i-i devii'i-i hdtır-ı ınüteferrik-i perişiiniden göstermek iktiza
eder. Kemd kalelldhu tebiireke ve te'ald "ve yehsebuhum cemi'an ve kullibuhum
şetta"299
Netice: Ehl-i hak ve vefa erbiib-ı sıdk ve safa o giine bed-endişlerin
muviifakiitından fikr etmezler. Belki mütevekkildne şeml ve necv8nın tefrik:-i

291
İnanan, soylan da inançta kı:ndilerinc: uyan kimselere soylarını da katanz..., Kur'&n-ı Kerim, Tur, 21.
291
Vasiyeti işittikten sonra değiştiren otursa, bunun günahı değiştirenlerin üzerinedir. Allah şüphesiz işitir
ve bilir. Kur'ıin-ı Kerim. Bakara, 181.
29
� ••• Onlan birlik sanırsın, oysa kalpleri birbirinden ayndır..., Kur'iiın-ı Kerirİı, Haşr, 14.

1 71
 ·tdris-i Bitlisi/ HEŞT BiHiŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

ceın 'ine ve mesken ve me'valarının ' itfü.-yı şem'ine sfı'i olurlar. '°inneme'n-necvd
mine'ş-şeytani li-yehzünellezine funenü ve leyse bi-dilrrihim şey'en illa bi-iznilliih
ve alelliihi fel-yetevekkeli' l-mütevekkilfin."300 Her yOz muhfilifdn-ı ehl-i imfin
İseviydn-ı zaın§neden ınu'dvenet-firii-yı batıla ve necvfr-yı şeytaniye ile livd-yı
mu'alld-yı "ve ce'ale kelimetulldhi hiye'l-ulyd" 301 ınukfibelesinde rü'yet-i firdz8n-ı
millet-i Muhammedi şanında i'lfün-ı efkfir-ı periş§ni ser-firfız ve itfü-yı din-i
Mustafavi dıi'iyesinde perveriş-i nefs-i b--eviyeyi dem-s§z ederler. Amma şem'-i
Şer'-i Nebevi ol rilyet-i dteşin-i leıne'ıit-ı aduvsüzdur ki her subh-ı dem ittihdm-ı
cihiin-tilbı enfüs-ı haseni t -ı a'dddan d§iına izdiy§d ve şiküh-i din-i Mustafa
(sallalliihu _teiila aleyhi ve alihi ve sellem) bir şem'-i cihan-aradır ki !ekeni yani
şem'd§.ni ).(o.ffar-ı dteş-nihddın derün-i fufidı ve rüğeni hussıidın mağz-i dimiığ-ı pür­
fesiidıdır.
Ld cerem, fiylll-i dlil-i mü.bin bed-hı1hların çerağ-ı cem'iyeti her dem
evliyd-yı dinin subh-i sa'ddet ve ikb§.I inin hubüb-i riyahiyle muntafi ve o l siyeh­
rfızlerin şeb-i necvfi-yı şeytanlarında tarra-i şirinin efkfir ve evhamı sarsar-i snhil-i
hayl-i mücfihidfindan müntefi o lur.
Beyt
Hadise-i çerh kemin ıni-güşüd
Yek-be-yek endam-ı zemin mi-güştid
Der-tabakdt-ı zemin etkende im
Zelzelelü's-sa'ati şey'ün azim
Ya 'ni
Çerhin hadisesi pusudan zuhü.r edub endfim-ı zemini birer birer açtı ve
tabakat-ı zemine zelzele-i sa'at-ı azim bırakdı.

El-kıssa: Osman Beg Gazi'nin ibtida-yı hurücunda mübfirizdn-ı me'drik ve

meğazinin huss§.d ve kine-halılarından küffiir- ı lifünın tamdrni-i .ınülük-i izamı
cem'iyyet ve muvafakat ve mel'anete mübfişeretde murdfa'at eyleyüb 706 (1306-
1307) senesi· şuhünında bir mecma'-ı necva abeste ve dest-i bey'at-ı şeytaneti
birbirlerine peyveste eyledi ler ki bfi'is-i ol tekvü.r-ı Bursa evvela ,Evrenos-i bi-hay§.
idi. Mernalik-i küffdnn cümle-i sanddid ve seıverlerini cem' ve birbirleriyle hukük-i ,
tamfimi olan kavın-ı kabile ve huvişı1n ve hem-sdyegfuı ve hem-kişa.Il ki Mednü.s
tekvür ve Kestel ve Kite tekvfu ve s§.ireleri ol rnecma'-ı şeytdnide siptih-ı
Müslümanı husüsan tevfibi'-i Osımlninin envd'-ı endişe-i dalalet ın efi l piş-i nihfid
eyleyib cümle ile mutfiraha ve serdfir-ı İsldın'ın ahvali şimdi bir mertebeye bdliğ o ldı
ki hem-sayeleriınizin memleketlerini teshir selatih-i izdm rlyini üzre kendü leşkerine
taksim eyledi. Ve anın hem-civdrlığından bizim dahi birer birer memalik ve ra'iyyet
ve cdh ve mertebemize ınuteakiben teressüb-i zarar emr-i ınukarrardır. Zira emsfil-i
nilıeng-i hün-hfir en.ı.ra'-ı şikdnn sayd ile me'lüf ve m§.nend-i ejder-i bed-güher
himmetini bu diyarın ser-i rfihında zarara masn1( etmek ister. Ve bidiiyet-i halde
300
Gizli toplantılar, inanarilan üzmek için şeytanın istediği şeydir. A.11.ih'ın izni olmadıkça şeytan onlara
bir zarar veremez, inananlar yalnız Alliih 'a güvensinler. Kur'ii.n-ı Kerim, Müc8dele, 10.
30t
••• . Ancak Alliih'ın sözü yücedir. Kur'lln-ı Kerim, Tevbe, 40.

172
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

mutlaka Seyl-i leşker-i fitne-engizi kendü kand'atı vadisinin arsasından ınüte'addi

olmadı. Amma şimdi suyül-i eıntar iktidarı layezaı harfibi-i emsdra hucümda haddi
teciiVOz eyledi. egerçi evvel-i zuhürda cereyfin-ı enhclr-ı sipfihi baffin-ı bahari gibi
edviye-i aktar ve fütüh-i ıncvddi'-i siğtirda enddze-i sukün üzre -idi. Ldkin el-fin
e'ddd-ı leşker-i cerrdn had ve şümtirde katariit-ı sehab-ı meder erden efzün olub ber­
bahr-i rnerdüm-h8r oldı.
Beyt
Küli\h-ı küşe-i Hurşid-ril resed asıb
Çu mah-ı nlyet-i u ser ber-fisumdm sil.yed
Ya 'ni
Çünki anın aleminin mahi başını asuındne kaldırdı. Hurşidin külahı
köşesine zahmet verir.
Netice-i kelam: Anın kemfil-i kuvvetinden mukaddem dsib-i zararının refi
tedartlkün görmelidür. Ve illı1 i'lfim-ı kudretinin istila ve isti'lfisından sonra
mu'fivenet-i ensfir ve muzı:ihere t -i sipöh-ı bisydr ta'zib-i hayevdn bild-ffüde olmuş
olur. Bindberin serddr§n-ı küfüir-ı lifim birbirleriyle müttefiku'l-keldm ve yekdil ve
hem-zeban ve dest-be- dest bey'at ve ol maslahatın husüluna niyyet ve sip8.hiyfin-ı
ulüfe-hfir ve leşkeriyftn-ı bisydr ve aktdr ve emsiinn cevfinftn-ı dilirdnından piyiide ve
süviir ceın' eyleyüb zu'm-i b8.tıllarınca Osmdn Beg ref'ine bir mev'id-i yakin
mukarrer ve ta'yin eylediler. Bundan mffadd rnülük-i deryii-b§r ve Fireng ve Rüm
ve Bulgar dahi başka bir asker- i nikbet-eser ve sair müşrikdn-ı düzeh-mekandan
mahiydn-ı bihfir ve şümıir-i ınür ve mıirdan efzün-ter bir mecma'.-i mahşer tertib
eylediler.
Beyt
Sipdh-ı kesire birOn ez-şümdr
Siper-dfir u rüyin-ten u nize-dfir.

Vakta ki ol ehl-i hizlıinın bu tedfirük-i şeytfinisi haberi residc-i sem'i

hümöyOn-i Osmfini oldı. Bu rivfiyet-i hayr- ı beşdret-i rühfin:i ve bu hildiyeti müjde-i
nusretden bir §yet-i rahınet-i Rahm8ni add eyledi. Zira egerçi gUrüh-ı enbüh-i küfffir
ve ınahşer-i mekrfıh-i eşrfir i'dfid-ı e'ddd-ı esbfib-ı düşmenide nümü-dfir-ı sipfih-ı
mfu ve mfinend-i haşerat-ı pür-haşr ve hevdın-ı pür-şer ve şı1rdir. Lfikin §kile
ma'lümdur ki pervaz-ı ınfu-i kütiihi ömrüne delalet ve tebahi-i rüzgdrına aliimetdir.
Beyi
Begiın bu nükteden sen olına hiili
Karıncanın kanadıdır zevali

Ve serrizde olan hayyiit ve akftribin cünbüş-i Bzfıri ve hareket-i nfı-hem-vfirı

efsün- gerin mazhar-ı zahın-ı helaki olmasına sebebdir. Sıfat-ı ma'reke gazfi-yı küfffir
ve li-hfiza Osman Beg sipdhiyfuı-ı ehl-i iındn ve dilinln-ı rOz-:-i meydan ile
miltevekkilen-alellilh cihiid-ı fi-sebilillliiha aheng ve iizim-i sa!Ciiriiyi-i ceng oldı. Ve
etraf-ı memfilik-ı İslfuniyyeye bu cih§.da istirnddd ve istis'iid ve ceviinib-i erba'adan
asdkir-i gayb mücfrhidiinın imddd ve is'adına nefır-i fun buyurdı. Ve �lem-i bı1lfrdan

1 73
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BİHIŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

melaike-i dsumdni heın-cenfilı-ı eındniyi rdy3t-:ı feth ve nusret-i Sübhdni birine i'ldn
ve ehl-i tevhidi ve ikanın kalb-i bi-kine ve müstekarr-ı dlern-i sultanide her sekine ve
itmin8n-ı misal-i cevher-i tiğ-i yem8ni ınüŞBhid-i a'ydn olub fursat-ı kişver-sitdninin
meşdil ve ınesiibih-i nuranisi tuğ ve sancak-ı Müsliınfininin ınir'dt serinde nümdyfin
ve taban oldı. Meymenet-i din-i lslıim ile meymeneden cümle mübfirizful-ı saf-şiken
mikdıirn-ı tiğ-i zebiini da'vd-yı ınübdrezetde suyiif-i Yemdniden ziyfide keŞide ve
mUyessere-i mllbeşşereden beşdret-i ganimet ve yesdri sarir-itir-i düşmen-i etken ile
gazilerin guş-i siperine resıde eylediler. lttifilken Koyunhisar'ı tevılbiinde vaki' bir
mahalde iki fırka-i hak ve batıl vefiyye-i mü'min' ve mukin ve cahil ve gafil
birbirlerine mukfibil amma nür-i ilmin ile zulmet-i küfre mümıisil ve şeb-i edbafın
rOz-i ikbfıl-ı mukbilii.ne te' aruzi kabilinden · bir tekabül ki mecdri-i lis811-ı tiğ ve
sinandan "hdza yevmü'l-fo.s1"302 cümlenin güş-i cdnına reside ve tire hevfigirin
terpümfin-ı zeb§rundan Bvdze-i beşir-i cihii.n-gir "innd zeyyenne's-seın§e'd-<lünya bi­
zineti'l-kev3kib ve hifzan min kulli şeytdnin mfirid"303 zebdnesi dsumfina keşide
oldı. Amma gürüh-ı enbüh-i küffar çdr u nfı-çfır ber-vech-i iztırii.r tiğ-i merd-efken-i
müciihidfuı ile bir kerre mukiivcınet-kerden nt\müslarına lazım gelınişdi. Ve züınre-i
ehl-i İslam'a dahi beşdret-i alem-i gaybf arsa-i kar-ı r3zda haber-i sarre-i "velev
katelekuınullezine kefeni levellevü'l-edbiir"a304 dilddri-i temam ile ümidvfir göründı.
Çünki sufüf-ı tarafeyn birbirlerine reside ve tiğ-i mecalleri niyfun-ı intikfimdan
keşide eylediler.
Beyi
Ber-draste yek-be-yek siiz-ı ceng
Du iiverde leşker bihi peygiir-ı tenk.

Ld cerem, keşakeş ve hunrizide ki'ışeş-i tam ve engiz-i madde-i hışın ve

sitizide sarf-ı sa'y ve· cedd-i taındıni der-miydn eyleyüb mecdri-i enhfır-ı diınıl-i
küşte-gfin-ı kiir-zar ve cüybfir-ı urük-ı şiriyiini-i rüzgar Uzcrinde hezar hezar kanlı
başlar hubdb-8sii cereyfin ve deşt-i peygiirda meğfifir-i hünin-i numı1ne-i sahn-ı
ldlezdr zira pdy-ı piydde ve siivafda ayan ve clly-i ceyhün-i hunda siper-i
kubbelerinin küşteleri ve seıveriin ve dil-8verılnın kelleleri revdn olub meydn-ı
hunda leme'iit-ı tığ-i hı-diriğ diimen-i şefkatde tiibeş-i berk-asa nümayan oldı.
Beyi
Sinanhfi-yı elmas der-tire kerd
Çu ateş pes-i perde-i laciverd.

Bu mukfibel§.t ve mukdtelede ehl-i isyiin ve tfi'at "'cevletü'l-bd.tılı sa'atün ve

cevletü'l-hakki ile's-sa'ati"30:ı; hasebince akıbet rii.yfit-ı aydt-ı mübin-i "izfı elle
nasrulldhi ve'l-feth"306 ile tevş1h bulub leşker-i şeytan-ı racim ehl-i imanın ttğ ve

:ıoı İşte bu yalanladtğınız hOkilm günüdür. Kur'iın•ı Kerim, Saffat, 21.

:ıo3 Şüphes.iz Biz yakın göğü bir süsle yıldızlarla süsledik. Kur'ıin•ı Kerim, Saffat, 6.
4
:ıo İnkti.r edenler sizinle savaşsalardı yüz geri döncceklerdi. .Kur'811-ı Kerim, Feth, 22.
:ıo, Batdın galebesi geçici; hakkın galebesi i'>e, k ıyamet gününe kadardır.
:l06 Ey Muhammed ! Allfilı'ın yardımı ve feth günü gelince..., Kur'ıin-ı Keri� NAAr, 1 .

174
 İdris-i Bitlisi / HEŞT B!HiŞT / M.Karataş-S Kay�-Y.Baş

sinanının nıcUın-i şihab-ı sakibindcn inhizılm ve in'id3m tariki ile firi.ira karar ve
ruhsfu"-ı edbdn tarik-i izdirfu"-ı '"fevellü müdbirin"307 ile ınüteveccih-i semt-i firarı ve
sancak-ı şebgt1nlan ğub§r-ı inkisar ve zulmet-i ğabn ve hasarda nikU-nesiir oldı.
Li-müellifihi
Tiğ-i tiiği küş-i şeh geşt hadid ez-pey-i iin
Ki der-heme mülk kes endişe-i isydn nekuned
Ya 'nf
Padişahın taği öldürücü kılıcı arunçün keskin oldı ki cümle mlİlkde kimse
endişe-i isyan eylemeye.
Elhasıl; Sipıih-ı muzaffer-i İslam seyl-i tünd refüir-ı bahiır-asa ol leşker-i
mehzümu hfts ve haşdk misali ayn-ı hdksdride te'clkub ve ehl-i cihfid istizhar ve
i'timad yüzünden ol merdıidan-ı ateş-nijadı Ulubad Suyı köprüsüne degin atlarından
birer birer ayırub ba'zı süvfu-ları dahi at üzerinde derhal rdh-ı diyaf-ı "cehenneme
yeslavnehıi ve bi'se'l-kardr"a308 feristdde eylediler. Ve serdiirlarının bazdan ki esb-i
sabd-reftarlara süvdr idiler. Dizginlerinden <lutub _atlarından indirob esir . ve
kendülerinin dalalet-meal olan selilsil ve iğliillerinde kayd ve bend ile gıişmal
verdiler. Cümle makhurlardfill biri Kestel Tekvün idi ki meyan-ı cidalde hak-i riihde
pay-mili oldı. Ve Kite Tekvıirı meyiin-ı rezm-gilhdan hezar meşakkat ile Ulubad
Kal'asma düşüb ba'dehu ehl-i dala! ve nikiile mülhak oldı. Amma ol ınerd-i
meydiin-ı celadet yani Osman Beg-i siihib-i gayret binnefs Ulubad Suyı kenanna dek
te'ılkub ve nehr-i mezbürun köprüsı üZerine heın8n ol cem 'iyet ile nuzül ve tekvür-ı
mesfilr-i makhüri kendüye teslim etmek içün Ulubad hakimine tehdid-i azim ile
nehb ve giiret-i memleketi umıir-ı siiyireye takdim eyleyüb bil-mülk ve maldan ve
diyarından bi'l-külliye el çeker ve yahud Kite tekvıiri kal' adan çıkarub bize verir.
Arabi
Ve fi'l-yevmi hakeme's-seyfu fıküm musallitun
Fe terdlt ma esbahe's-seyfu rfidiyen

Hdkiın-i Ulubad zevdl-i mülk ve maldan havf ve bizzarüri Kete Tekvürı'nı

ele verdi. Ve mademki kenduden bir hiydnet ve muhalefet zuhür eylemeye Osman ·
Beg'den ve evladından bir vecihle mutezarrır olman1ak üzre ahd ve misfikı muş'ir
bir hatt-ı eınan taleb ve Osmiin Beg dahi bu ahd-i kadimi tevsik içün selatin-i izam-ı
Osmiini Ulubad Suyı köprüsünden asla ubıir ey lemeyüb eger ol canibe bir sefer dahi
iktiza eder ise keşti ile geçüb köprüyi memnu' eylediler. Çünki tekvıin Osman
· Beg'in hizmetine getordiler. Herniin inall-ı azimeti ınesfünın memleket ve kal'asına
ma'tüf ve hiddet-i tiğ-i şiddet ile ol kal'a-i üstüvan hayta-i tasarrufa çekmeğe
himmetini masruf eyleyüb feth ve teshir eyledikden sonra tekvıir-ı mi-çann cesed-i
murdiirını beraber hisdrda pare pare ve kal'a ve memleketi i'lam-ı nusret ferciim-ı
İslam ile ınOzeyyen ve ta'mir-i memleket ve terfih-i ra'iyyetde şive-i adi ve insdfı
der-miyiln eylediler. Çünki ·01 fitne ve fesadın menşei ve mebdei pişvıi-yı zümre-i

307
••• Dönüp gidenlere de ...,
Kur'ıin-ı Kerim. Nemi, 80.
30
s••• Yaslanacaklan cehenneme götürülenleri görmüyor musun '? Ne kötü bir duml..1ır. Kur'iıı.ı Kerim.
lbra!tim 29.

1 75
 idris-i Bitlisi/ HEST BiHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

ehl-i küfr ve infül tekvfu-ı Bursa olan mel'fuı-i bed-nihıl<l idi_ki ma'lum olundı. Bu
k�sr ve inkisfirdan sonra leşker-i İslam ile bi-tevakkuf Bursa hisdnnın feth ve
. teshirine teveccüh ve azimet ve kal' a kapusuna degin taınfımi-i memleketi nehb ve
gfiret eylediler. Tekvfır-i makhfır-i Bursn merğ-i şikeste-bal-asa gürz-i girfin-ı
mobfu-izfinın darbetinden ayn ve halde bfmar ve hucestc idi. Mutlaka mukavemet
tariki ile derOn-i hisardan bir kadem taşra harekete kfidir olam.ayub ve şehrin dehdn-ı
barosundan taşraya bir sayt ye sada çıkmadı. Çünki Osmfın Beg ınetiinet-i hisfir ve
istihkiim-ı kal'ayı buyurdı. Ma'i1n yine rnuktezd-yı vakt ve hfile göre rişte-i ta'ını
kayd-ı teshirinden kat' ile hareket ve bu imtiddd-ı eyyılın-ı .kıtal ve cihfrddan sonra
askerin anda tevakkufu ınuvi1fık-ı re'y-i zerrini olınayub .ğamiyiın-i eınval-ı bi­
nihılyet ile avdet buyurdı. Ve bu keyfiyet 707 (1 307-1308) senesi şuhürunda süret­
nüimi-yı zuhiır oldı. Ve ehl-i cihddm fütüh-ı gaybisi levdhikinde heınan · · sene-i
mezbfuede Kete· tekvfuın memleketi tevılbi'inden cezire-i Galyus ki Uluba<l
kişverine karib idi. Osman Beg ol cezirenin teviibi'iyle teshiri içun Aykut Alb'ın
oğlı Kara Ali ba'zı asii.kir-i zafer-ınedsir ile me'ınfu ve Kara Ali dahi bi-tevfikihi
teala bilii-ıneşakkat tarika-i sulh ile küffördan aldı. Ve anda bir kilisıt-yı azim ve
derfınunda sakin bir riihib-i büzürg-vdr mütemekkin ve mukim idi ki Millet-i
Mesihiyye beyninde stihib-i şöhret ve etraf-ı· ınemıllik-i İseviyftndan herkes anın
estanını kendülere ınataf ve ziyfiret-giih etmişler idi. 01 ' mhbanı ehi ve iyal ve
mütea'llikat ve emvfiliyle Osman Beg"in hizmetine getordi. Ve .rdhib-i ınezbilmn bir
duhter-i meh-peykeri var idi ki keındl-i hüsn ve ceıniil ve ol diyarın dilberfin-ı peri­
ruhsan beyninde gayet hübi ve nihdyet merğilbi ile mütevahhi<l ve bi-ınis;il idi.
Duhter-i mezbüreyi hizmet-i mezküre -zımnında sıiir ikrama zam ile Kara Ali'ye
inayet buyurub dedi ki
Beyt Arabi
Eınmeltu fihe'l-ınürni min kabli ınukaddemihö
Me'l-dnu ekremtehd an zaıike'l-emeli

Ve bu feth dahi 708 (1 308-1309) senesinde vaki' oldı. "Valliihu Raılfun

bi'l-ibfid"309

Dördünci Hikiiyet
Osmdn Beg 'in Leblebuci ve Gemce ve Geyve ve ı-lkhisdr kal 'aları fethine
azdyim-i hfisrevdne ve vildyet-i mezbürımım bazını tarika-i sulh ve bazını dahi
darbet-i tiğ-i dteş-bdr-ı mısret ilefeth ve teshirine zafer-ydb olduğum beydrı ider.
İ 'lfün-ı Q.üsrevf ve şiihinin istiddınet ve istikfuneti ve riiydt-ı şevket-dyiit-ı
pfidişiihinin ikamet-i kameti bir vakitde istikrar ve temkin ve _bir mahalde temennü'
ve te'ayyün kabul eder ki s§.hib-i ınesned-i cihdn-dfiri ve ınfilik-i ziınfım-ı şehriydri
ale'd-devdm h lınınet-i refı'i tevsi'i arsa-i mülk ve mala ınasrüf ve zamir-i felek­
ınesirinin ınahziln heıni'şe i'dfid-ı meS8lih-i cihfid-ı kıtill ve techiz-i sipfilı- ı
mübfüizdn-ı eblale ıneş'üf ola. Zira ki ni'rne t -i hiizıra kana'at ile iktisrlbdan ınuddhil-

309
Alliih kullarına k;ırşı merhametlidir. Kur'8n--ı Kerim, Bakara, 207.

1 76
 idris-i Bitlisi / HEST BiHiŞT I M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

i ecel etmek şive-i münzeviyfın-ı küşe-i fakr u fona ve şlrnc-i munkatı'iin-ı kayd-ı
muhabbet-i mihnet-8.biid-ı dünyfidır. Ne kanün-ı m81ik8.n ezirnme-i cuıiıhür-ı ibad ve
ne fıyin-i mütek.:ıllidD.n-ı mesfilih-i umü.r-ı aleın-i kevn- i fosfiddır.
Beyt
Be-taleb ydbi ez-büzürgi u ciih
K'ez taleb hiıb-riıy gerded ıniih
Zir-i rdn-ı tu ez beray-ı tüleb
Eşhettu rCız-i bfid-ı e<lhem

Ve bu b§bda dtlm1y3.n-ı hakim ve piş-revdn-ı ahd-i kadim buyunnuşlardır ki

ınimar-ı dlem-i zfıhir _ve mukavvim-i ekser-i meztlhir kuvvet ve şehvct-: İ gadab<lır.
Ve kişver-i cismiyyıit ve tabfiyi' -i sütliytitda .ibdddni-yi ser ve kfiri sıfüt-ı hırs ve
şerreyi ziydde talebde<lir. Lfikin bu kuvvenin i·mali hakimin iktisfıb-ı tab'-ı
ın8rzisindc<lir ki ktlr-fermd-i akl-ı müstakim ile dmil<lir. Yoksa irşikl-ı Şer'-i kavim
ile fidil degildir. Td ki bu iki kuvvet-i cismfini mevfilid-i hayvani ve neş'et-i nüflls-i
insani husüsan meziihir-i milkct-i sultdn'ide mutiihık-ı hikınet-i hilkat-i Rabbiini ve
mülfiYim-i maslahat-ı bekd-yı nev'-i kişver-i melekat-ı nefsanidc mümkün degildir.
Beyi
Çün nefsi nefs be-fenmin-ı tust
Bade biyavcr ki bihişt iin-ı tust
Ez-ceres-i nefs ber-fiver giriv
Bende-i din baş ne muzdver- i div.

La cerem, sa'fi<let-ınenddn-ı din ve dünya ve bahtiyı:lnin-ı nişdn-ı Ula ve

uhrıi bir kimesneyi ınüstehak-ı cdh-ı hüsrevl ve şdyestc-i rütbet-i serveri bilürler ki
du'ii-yı ınes§.lih-iktizii-yı "rabbenfi atina fi'd-dünyd haseneten ve fi'l-dhirati
haseneten"310 mazmfın-ı fesfihat-ıneşhfını üzre metfüib-i dünyeviyenin intizdmını
Şeri'at-ı Nebeviyye istid'iisıyle mukarrer dutub kavfinin-i ikamet-i dlni ınatma'-ı
nazar-ı himmet bile. Nitekim seldtin-i din-i mübinin umfu-ı maslahatı devfün-ı
teveccühde ınekiisib-i heliil ve umüm ricalın emval ve er.dıkının vüs'ati ber-vetk-i
dındl-i ferhunde ınealdır. Ve hllkkdm-ı İslfün'ın bekd-yı ihtişamı i 1la-yı a'lfün-ı
Şefl'at- ı Seyyidü'l-endm aleyhi efdalü1 s-salati vesseliim ve ala alihi'l-kirfiın iledir. Ve
teftih-i bildd-ı ehl-i dalıil ve terfih-i ahvfil-ı ecndd-ı cihiid kesret-i emvdl ve fiyin-i
nasfet-i i'tilal tıbkınca ınudiihil-i tayyibe-i heliildendir.
Beyt
Mülk be-insaf tuviin yaften
Resin-i sitem nist cihiin yaften

El-kıssa: Ol ınizındr-ı müb§.riz-i meğdzi Osman Beg Giizi'nin mecarı-ı

ahvali idi ki hemişe küll-i himmetin ve cülle nuhimınuni nükallid-i serveri ve
mürd'iit- ı nizfım-ı mchiim-ı ra'iyyet ve leşker -i perverlde enbiyti ,·c e\'liyiinın

310
Ey Rabbimiz ! Bize dünyiida ve iihirette iyilik ver ve bizi cehnnem azabından koru. Bnkara, 201.

1 77
 laris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

sünnetine teba'iyyetde mecbCir ve kasdri-i himem-i aliyyesi devlet-i din ve dünyilnın

cem'ine rnaksür idi. Her bı1r-ı gazdvıltın seferleri imtidıid ve müşrikdn ve ussa.tın
mu1fu-ekesinde tereddüd-i leşkeriyıinın iştidddından sonra ol cemd'at-ı elem-dide ve
züınre-i mücdhiddn-ı meşakkat-keşideye eyydm-ı ruhsat verdi ki dide-i cihiin-gir
dillerini _ küşe-i sukün ve ınendm ve genC-i rnu',iişeretde <lil-i hodgarnlarma aram
vereler ve meyddn-ı musdbakat atlarına merğ-i zıir-ı istirahat ve fisüdegide husül-ı
maslahat içün ribıit ta'yill ve tertib-i mesdlih-i menzili ve müdenl ve tak\·iyet-i
mizfict ve bedeni ve hüsn-i mu'dşerct-i şertf ve deni ve iltiy.im-ı mu'ılmelıit-ı fakir ve
gani refühiye ile çend evkfü gı.,yirürler idi. İstifö-yı huzüz ve_ me'fiş ve isti'rfı-yı
esbdb-ı devfun inti'aşından sonra temaın-ı sipeh-salcirdn-ı din-i mübin ve süv§.rıin-ı
meyd3n-ı ına'reke ve kin şive-i cihıin-girıde ta'til-i nüfüs-i mezmüm ve şime-i
merdıin-ı dinde ten-iisı1ni ve tabfat-berveri mehcür ve mclllm idügi cümleye
ma'lürndur dcyu huzür-ı Osını1ni'ye arz eylediler.
Beyt
Tü ra efser u tiğ u fennan-dihi
Haramest eger ser-be-bfilin nihi.

Ld cerem, ınücfihiddnın bu tckaztisı ikdfirnı fiyin-i serveri ve kanün-i

kişver-güşii ve din-pen ·erlde Osman Beg'in tab'-ı ğayyOruna gayet ile mülayim
görünüb hı-tevakkuf böyle karnr-dii<le oldılar ki Köse Mihal ki yek-cihet-i
muhlislerden idi hazır ,·c funiide olub mesfılih-i esffu ve gaziivfitı anınla ve bu def'a
ana telkin ve teklif-i keliınc-i tevhid ve iınfin eyleyüb rakabe-i tavk-ı ddrını kılfide-i
akd-i zimmete.len miftah-ı dllz-i bdne şehlldetin ile güşfüle eyleyeler. Ve eger
ınuhdlcfet-i diniyyede musır olur ise imtizii' vereler. Lfıkin çünki Köse Mihal ibtidft­
yı halden devfıın-ı mülfizeınet ve istiınrfir-ı ınüsfılemet ile kendüyü züınre-i ınüellefe­
i kulı.ibda ına'dı.id tutub tişikfiren ve nihfini Ctınih-i ehl-i İslfim'a bir vecihle dest-i
dıriizlık etmemiş idi Bu det'a Osman Beg dnı huzuruna ihzfir ve ol dahi esnaf-ı
teberrükiit-ı pddiş,ihflne ile ehl-i sa•fidetin mülfızeınetine muhlis.ine müteveccih olub
hemen meclis-i evvelde bi-sebk teklif-i din-i İsh1m'a keuuil-i ihl§s ile rağbet ve arz-ı
keliıne-i şehadet ile n§il-i şeref ve sa"fıdet oldı. ,Ve dest-i mut§baat-i sfi.bıkı akd-i
mübfiyaat-ı İslfün1a piş-nihdd edüb kendüyü ilkii-i Rabbfıni ve ikrftr- ı · zebdni ile
ınasduka-i İslfün'a mübalağadan mukaddem uluvv-i himmet ve safö-yı niyyet ile 1'Ve
men yüridilliihü en yehdiyehu yeşrah sadrahu lil-İslam" 311 ınazınün-ı sadakat
ıneşhünuna mazhar ve ııiiil "İ.'e şeref-i İslam ile devlct-i ddreyne vasıl oldı ve küffdrı
ğaliz ve aniddcn vfifirini dahi ilk,1-yı keliıne-i tcvhiı.l ile kayd-ı daliiletden halas ve
ingüşt-i şehadet ile ol ınukayyidiin-ı selasil-i iğlfilın züıındr güşfiyı ve put-şikenligine
bfi'is ve bir cemd'at-ı uzmanın dahil-i silsile-i lslfün olmasına Sebeb oldı. Ve
Mihdl'in din - i İslfiın'da keıniil-i diyiinetin<len nflşi Osman Beg kendüyü pişrev-i
leşkcr-i cihdd ve bedrnka-i meydfin-ı ictihdd eyleyüb reh-nüınftlığıyla evvel§
Leblebici Kal'ası fethine müteveccih ve riiyfttı mansfırc-i İslfim'ı kurb-ı kal'aya
keşide ve hftkiın-i kal'a iıntiddd-ı cidal ve li müntehll-i hızlan ve vebiil havfından

311
Alliih hidayetini istediği insanın knlbini İslam ·a açar. Kur'ıln - ı Kerim, En 'am 125.

178
 ldris-i Bitlisi / REST BIHIŞT/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

kendüyü mül§.zemet-i İslarn 1a reside ve rnütaba1at ve ferm3n-berd§.ride Mihö.rin

sünnetine ittibii.' ve tamıime-i mülk ve ın§.l ve 'ehl-i iyıil ile tufeyl-i n1h olmağı aI'Z ve
rica eyledi ol server-i serlr-i merhamet yani Osmfuı Beg�i sdhib-i hamiyyet dahi anı
esndf-ı nevaziş-i hüsrevfine ve eltaf-ı bi-gir§.neye mahsüs buyunıb tevfık-i İldhinin
mazhariyeti şükri ile livftyı ehl-i iınfin hemser-i dsumiin oldı.
B�vt
ŞOkr-i Huda ki ez-meded-i baht-i kar-saz
Ber-haseb-i arzüst hemek§.r u bfu'-i men.

Ol gaybiden sonra viliiyet-i Lefke'nin fethine müteveccih ve cürnle-i ah8.lt-i

kal'a ve hdkim ve mahküm ve sipah ve re'ilyii kudüm-ı meymenet-rusüma istikbal ve
hısn-ı hasin-i İslaın1a tahassun ve hisdr-ı üstüvaf-ı karar-ı keliıne-i tevhid \'e imana
iltica istizhdrı kendü kılil'-ı ·esvdr-ı bi i'tibaTlarına muraccah ve ihtiyar eylediler. Ve
Mekece tek"V-0.ri tevi'ibiyle emsal ve akranını görüb Osman Beg'in evHmir ve
nevahisine imtisal ile dyin-i Müslim§nide kakar-d§.de ve kıla' ve hisfu'larmın ebvıib-ı
medfıhilin rüy-i· ınücıihid§ne güş§.de ve nıhsöre-i dar§'at ve ınutfiva'atı zemin-i
ubı1diyete nihfide eylediler. Ve b u fütfıh-ı mütevdli ve nusret-i hdlı ile asker-i İsl§.ın'a
tamfun-ı kuvvet ve istiklal lahik ve kaziyye-i ınarziyye-i "ve raeyte'n-nase yedhul-0.ne
fi dinilli'ihi efvdceiın 312 mütehakkik ve mütevatik oldı.
Beyi
in tiğ-i zebiin-ı pak unsur
Ber-tiğ nuvişte ya Rab unsur.

Bu te'yidat-ı müte'i'ikibden sonra Osındn Beg ol vildyetin siıhib-i vuküfı olan

Samsa Çavuş'a ol etr§.fın umi'ı.rını tefviz eylemeği mün§.sib gördi. Zira ol cemal-i
müellefe-i kuhib kendü rağbetleriyle din-i lsliim'ı henüz kabiil ve bl-sebk-i niza' ve
şikak der-g8.h-ı ehl-i imdna müteveccih olmalarıyla mübada ki za'f-ı tınan sebebiyle
ber-hildf-ı hareket ve bir uğürdan bi1l-külliye mavtın ve meskenlerinden ınahrüm
kalalar. Ve üzerlerine müstakil hdkim nasb etmek vasıtasıyla bir muhalefet ve nifak
izhdrına kadir olmayalar deyu Lefke teviibi'inden Yenişehir ve Sakarya Suyının
palankalarından bir hısn-ı hasın hasseten Samsa Çavuş'a erzdni ve guzatdan bir
cemii'at-i pür-şecıi'at ile ol hava.linin hıfz-ı hudı1duna ta'yin ve Samsa Çavuş dahi ol
yerde imiiret ve Abdd§.nı büny§.d ve bir mahall-i hdliyeyi zinmt-ı ına'mür ve iibdddn
eyledi ki hiilfi ol yer Çavuş Köyü demekle ma'rıif ve a'kiibına cıiy-ı sOkiın ve
vukufdur ve Osmdn Beg ol nevdhinin niziim-ı umürundan sonra iniin-ı aziınet-i
Akhisar canibine ma'tılf ve tekvfır neviihi güm-rahi-i baht-i bergeşte livdyı husümet
ve mukiıteleyi mukabeleye efrılhte eyleyüb her ayine şir-i dilan-ı mücıihid ve dil­
dverdn mür§.fık-ı kuvvet-i baht-ı müsdid ile ol indd ve hilafı ganimet bilüb rakmn-ı
iğtindm-ı bi-enddzeyi anın hisiir ve memleketinden sahife-i hdtırlarında nakş
eylediler.

Jll
... İnsanların Alliıh'ın dinine akın akın girdiklerini görünce ... , Kur'ı'in•ı Kerim, Nsr, 2.

179
 ldris-i Bitlisi/ HEST BİHİST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Li-miiell({ihi
Sipfıh çü. bidid ez a<luvv-i tu tuğyan
Numüd tehniyet-i yekdiğer be-feth u tuviin
Ya 'ni
Senin askerin düşıneninden tuğyıinı gördi, birbirlerine feth ve kuvvet
müjdesi verdiler.
Çünki ol kdfir-i ınudni<l mükdye<le-i Uğaz-ı cidal ve husümet ve kıtale
mübdderet ve istikbal eyledi sipdh-ı muzaffCr-i İslam sadme-i evvelde ber-vefk-ı
kelimetulHihi "fehezemühcun bi-iznillıih ıı313 ol gürıih-ı güm�nih-ı makhCır ve tebah ve
riiyat-ı mnıinide ve ınu§.datların menkCı.su'r-ruüs yani ser-nigün beı.abcr hıik-i rfıh
eylediler çünki bakıyyetü1s-süyfıf olan nıeksürleri müdebbirler bahtının akşamı gibi
eşi'a-i subh-i isldm'dan rüger<lan ve Tekvür-i makhür izdırab ile firdr ve hisönna
dahi duhfıle mecal bulamayub mücdhi<lôn-ı şir-gir ol fırka-i mekstiru te'iikub ve ehl
ve iy5.llerini eşir ve kal'a ve memleketi hüsn-i tedbir ve darb-ı şimşir ile hayta-i
teshire çekdiler ve tekvür bcrgeşte-rOzgdr-ı ayn-ı ıztırftr ile Sakarya suyunun
kenarında vaki' Kara Habeşhisflrına ddhil ve seyli'ıb-ı suyfif-ı ınübiirizdndan heziir
meşakkat ve hile ile hllşdk-ı vücOdunu sdhil-i h alasa vasıl eyledi ve asAkir-i İslam ol
bilddın fethinden sonra Geyve Kal'asına müteveccih ve Kal1 a-ı ınezbılrenin Tekvfu'i
dahi kal'ayı hiili bırakub Kurudere demekle ına'rOf mahalde tevfibiyle ıne'ınen ve
makarr peydd eyledi ol küh-s. dr ve \'iidi gdyet ile taassub cihetinden bir tarik ile
derekiHına duhOl mümkün degil idi lakin guzdt-ı İslfön'ın hevl ve hiras-ı şiınşir-i dil
ve cfin-ı müşrikiina bir mertebe te'sir eylemişdi ki öyle bir cfiy-ı üstüvdrda tahassun-i
tedbir-i nd-hcm-vrlrları gibi gayet ile süst \·e nd-hencar idi.
Beyt.
Eger çi arzu-yı 'ayş mi-kuned lakin
Zi-hah{-_ı hişteneş nist u üstüvfir çi stld.

Çünki ol küfför-ı nikll-nesfir ve kendü menzil ve <liyfirlarını hali ve kendü

elleriyle mücii.hiJUna 1-!akikatda ianet içün her-haseb-i beylln-ı "yuhribüne
huyutehüm hi-eydihim ve eydi'l-ınü'ıninin" 31 '1 hardb bırakub bir kuh-i pür-şiktihun
giriz-giihına su'ıld ve gamm-ı endO.h ile meınlıl' bir vfidiye müteveccih ve sipfilı-ı
İslfün-penfih dahi reh-nümtlni-i devlct- i nlZ-efzOn ile ol kavın-i ınerdQdun asla
meşhür olmayan bir tarik-i gayr-i m a'hOddan bir uğurdan bir vakt-i seher rnfuıendc-i
talayi'-i subh-ı devlet ufuk-i cibiil-ı zulmet üzre tiili' ve ol memleketin teıniime-i
esbıib ve eınvfıline külliyet ile mfilik olub tekvü.r-ı makhür ve tevfıbi'-i mağrfırunun
küdOret-,i vücOd-ı çürük alüdelcrin tiğ-i düşınen-güdfiz ile kfıtı' ve rfifi1 oldılar ve
gfiziyiin- ı müciihedet-hisale defa-i vfilıide<le hem mülk ve mdl müyesser ve hem öyle
bir düşmen-i· ciihid ve müdebbir öyle bir mc'men-i mutaassıbda hak-rfih ile beraber
oldı. Netice leşker- i nusret eser-i İslıim'a terakkiden _ziyrlde şfid-ı kfimı .hasıl ve
endD.ze-i kemiin ve tahminden ezyed fifllz mendi ve zafere mütevfisıl oldılar.
Arabi

m Alliih 'ın İ7..niyle onlıın hezimete uğrtıtımnız. Kur'ı'in-ı Kerim. Bakam, 251.
m .. Evlerinni kendi elleriyle ve mü'minlerin elleriyle yıkıyorlar... , Kur'iin- ı·Kcrim,Haşr, 2.

180
 i<lris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

Yüsdidühu'l-akddmu fıınii yüri'dühü

Ve yes'udühü'l-eflakü keyfe yedılru
Ve md kdne li'l-cevzai levlii civ8zuhü
Mecdzün veli'şi'ri el-abüru abünın.

Amma Kive (Kiyfih) tevilbinden Tekvılrpınar'ı demekle meşhılr bir kal'ayı

üstüviir var idi. Bu dera an-ı teshire mecal olmadığundan Osmari Beg cihet-i
mühimmat - ı külliye ve sair husüs ve metalib-i külliye teysiri içün savb-ı §here atf-ı
inan ve ba'zı gaziler ile Aykut Alb'ın oğlu Kara Ali'ye ol kal'anın muhdsarasma
ta'yin eyledi. Merkürn Kara Ali bir cevB.n-ı mukbel ve mukaddem olmağla ol hısn-ı
hasini pey-fı-pey-i ceng ile feth ve esb§.b ve emval ve ğan§.yirn-i bi-nihdyet ile derün-
1 kal1a mal-d-mdl idi. Cümlesinin zabt ve tafsil üzre mecafi-i ahvali Osman Beg'e arz
ve bu haber-i beşaret reside-i sem-:i Osmıini olduk.da b§.'is-i izdiydd-ı meserret olub
Kara Ali'nin bu hizmet-i güzidesi sebeb-i hoşnudi ve pesendidesi olub
Tekvürpınan'nı siiir ikta-ı temliki ile iktaatına tazmim ve vilfiyet-i Geyve'yi dahi
sair guzfita ala meratibihim tevzi1 ve taksim eyledi ve tamfiml- i guzatı umOr-ı
cihiidda Kara Ali'nin taht-ı hükumetine ta'yin ve önde ve Nefce (Benefce)hisiir ve
Karagözhis§.r vdfir-i kıla' ve bukiiıyle mOmii-ileyhin ihtimiimıyle feth ve ol yerlerin
teınelluki sair fütuhat ve te'yidiita mebadi oldı. Bu viikıiit 713 ( 1 3 13-1 314) senesi
şuhılrunda süret-nüınii-yı zuhür oldı.

Beşinci Hikiiyet
Bazı te'yiddt ve vdla'dt beydmndadır ki 713 (1313-1314) senesinden 715
(1315-131�) senesi şuhı1runa degin mııkaddemdt-ı feth içiin şehr-i Bıırsa'mn iki
tarafindan kü.ffdrı tazyika iki kal'a bind ve Çevdaroğlı Tatar'ın üzerine mu�ajfer
olduğıdır ki ddimd makdm-ı mııdddt ve miindfdtda idi. Rey ve tedbirin tı'r ve sinan
ıiiçhdnı beydnmdadır.
Her çend ki iilet-i tiğ ve sinanın san'atında illet-i giiye-i hikmet ve maslahat­
ı tahdld ve teşdıd sifüh-ı mübiirizandadır amma müsft1ade-i b8ZU-yu şecaat-ı
ınücerred defi mürniferat-ı tabi' at ve ref'i ınekrfıhfü-ı din ve devlet savıet-i sahib-i
mesned-i riydset ve siyiiset iledir. Ve liikin ebdiiri-i zebiin-ı tığ-i ateş-bar ukelıi-yı
kiriimın lu'ab-ı tiğ-i zebdnından mükteseb ve mülı1k: ve hükkfimın zülal-i kelfün-ı
hikmet-intizamından müntehabdır. Ve sufüf-ı mübdrizfinın cilii-yı süyüf-i
müteceyyidesi safü-yı re1y-i rüşen-i dilfın ile saf-iird-i rne'drik ve intikfun ve
ilticddadır. Zira her mernifi'in cezbi egerçi şir-i dildn-ı dilirin rnahfilib-i nize ve
şimşiri ile temşiyet-pezir ve celb-i ınüştehR-yı tabi1at ser-pençe-i mücıihidfuı siiyib-i
tedbir ile hem-vıire kemend-i biizü-yi merdıine giden mutasavver-i zamirdir. Lakin
muhakkakdır ki her gez tahrik-i ceviırih ve erkiln-ı bi-kiır-ı fermilni-i nefs-i müdebbir
ol minhac-i dmal ve rnüntec-i mehfisin-i a'mal olmak muhiildir.
Beyi
Der-mesdlih müdebbir-i ciin ost
Der-memiilik vezir-i Yezdan ost.

181
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BIHlŞT / M.Karataş-S.Kava-Y.Bas

Her ayine tahsil-i netacda şimşir ile mukiirenet-i tedbir menzile-i_izdiv.dc-ı

izdiv8.Cda ve mukaddemdt-ı burh3n- ı iktiriin-ı müsa'iidet isabet-i re 1y mesiibesinde
tiğ-i cihıin-güşfi ile tertib-i intacdadır. Ve muhfi degildir ki re'y ve tedbir ki melekiit-ı
nefsöniyed"endir. Alfit-ı cismfiniyeden olan t�ğ ve şimşir üzerine takaddümi mlilk-i
tende vufilr-i mihribAniden ruhun ecsılm ve ebdiina tasallutunun te1siri nisbctidir.
Beyt
Be-re'yi leşkeri-rıl bi-şikeni puşt
Be-şimşiri yeki ta sad tuviin kust
Zi-sad kalıb-ı kuliih-ı hüsrevi bih
Zi-sad şimşir-i yek re'y-i kavi bih.

Her Ayine her sıihib-i mesned-i riyaset ve her bir hami-i ınülk-i hamdsete
lilyık ve sezd-vıir olan oldur ki cezb-i mendfi' ve ref-i rnazarr ve mediifi'de madem ki
bir fikrin harekatı ve bir nazarın mukaddeınfüı ile dest-i taleb dfi.men-i ınaksüda
reside olmak mümkündür. Tahrik - i erkan-ı cevdrih ve teşrik-i alfit-ı c8.rih ile k8.r­
fennii-yı dest ü pii olmaya. Ve tii cünbüş-i tiğ-zebiin ile ınülk-i matluba zafer bulmak
muhtemeldir. Zebiin-ı tiğ'i gul8.m-ı inli ve ğil8.fdan peyfün-ı alam ile mütekellim
eylemeye ve it'db-ı nüfus ile re'is ü mervesi bir duta.
Beyt
Çu kiiret berııyed be-tedbir u huş
Be-tundi vü hışm u duruşti ıne-kuş.

Nitekim el-kıssa: Bu fezdyilin mecmü'ı ile· bu ittisıif ve has.iyilin

cami'iyyeti ol server-i sipah-ı_ meğdzi Osmfuı Beg Gfizfde hüveyd§. idi. Ve hemişe
cemi'-i metalibde tedbir-i mün.isib ile evvelen a'mıil-i re'y-i sava.hı a'm8.l-ı tiğ-i hoş­
ıib üzre takdim ve tedıib_ir-i nafi'adan kat'-ı ümmid eyledik.den sonra ruhsdr-ı zaferi
leın'a-i seyf-i kat' ile tutuk-i istitdrdan enz.ir-ı ulü'l-ebsdra izharı tetbim eder idi. Ve
bu kabilden biri tertib-i mukaddemat-ı feth-i kişver-i bihişt -iisii-yı Bursa idi. Bir
vakitden beru ki Bursa1nın tekvı1r-ı meflıfiri arsa-gdh-ı zerınden giriz-gdh-ı hisfirı
pen§h edinüb hemişe hisar izdıriib ve iztir§rda mahzur ve cü.mle-i heın-kişdn bed­
kec-i endiş ile darbet-i tığ-i müc3hiddn mar-ı serzde-dsd bedlikde ısrdr _ve ol kdfirdn-ı
hun-ınisdl fıtrat-ı misfil-i hares-i nir-i hurde yani zahm-ı ddrayi gibi ehl-i İslam'a
kasd-ı zarar ve iz3r ederler idi. Ana binaen şehr-i Bursa'nın iki canibinde iki kal'a-i
müstahkem bina eylemek iktiza eyledi. Ve mücdhiddn ve dil-dver3ndan bir cemı'rat-ı
pür -şecaat kal'aların muhfifözası ve ahali ta'arruz içün ta'yin ve eger leşker-i İslam
ber8.-yı maslahat bir gayri canibe teveccüh eylemek lazım gelür ise ol gürfıh-ı
kalilü' l-aded mübiiriz§.n ol kal'aları me'men ve mesken ve tedric ile ol hisarı dl<le-i
küffara ınfuıend-i şeb-i endüh ve edbiir-ı tire ve tar eyleyob· şeb heme şeb hem­
r§hdn-ı muvafık ile tav§rik-i leyl-i g§.sıkdan ol giifil3n-ı siyeh-dil ve dı1zeh mekfinın
baht-ı hiib-iiludları üıre muttasıl-i inan-ı şebdiz-i şeb hun ile çeşın-i cihan-banilerine
hab-ı rahat ve cism-i haşinlerine püster-i istirahati haram ve zehiiyir-i zarı1riyyet­
me1aşları içün aıned şüd eden kimesnelerin yolların mesdfid eyleyeler. Td ki mürı1r-ı

182
 ldris-i Bitlisl/ HEŞT BİHİŞT / M.Karalas-S.Kaya-Y.Bas

eyy5.m ile ol serkeşıln-ı kavi kerdcnin zaafları rnütedaif ve leşker-i İslüm'ın tedric ile
suhQf ve gariimı ganiiyim-i kü.fffir-ı hisar ile ınüteceddid ve müteellif ola.
Beyt
Ehu'l-harbi in addet bihi'l-harbu addeha
Ve in şemmeret an sakiha'l-harbu şemmeren.

Bu re'y-i sdyib ve fikr-i siikıba binden biri Keşiş Dağı tarafında ve birisi
Kabluca tarafında viiki' Bursa'mn iki cdnibinde iki kal'a-i metin-i p(ir-dühte ve
a'ldm-ı İslfun'ı ol kılıi'ın burllc-i felek-asasına eföihte eylediler. Ve Osman Beg'in
bir§derziidesi Ak Timür'i ki bir merd-i Müslüman-fıtrat ve hikü-nihdd ve tavr-ı
şec§.1 at ve merd§negi<le ınübılrizdn-ı sdireden vucüh ile izdiydd ve amm-i sa'ddet­
rnendinin indinde hem mertebe-i e'azz-i evlad idi. Dil-dverfuı-ı kılr-dıdeden bir
ceınd'at ile ol kal'aların birinde temkin ve kal'a-i fillere dahi bir gürüh-i mübıiriz-i
pür-şikfıh ma1 iyyeti ile merdfinelik ve nikü-bendelik hasebiyle rütbe-i ferziniyetiıne
reside olan Balabfuıcık nam ğulam-ı hassını ta'yin buyurdı. Ve her tarafdan
mücfilliddn-ı din kiir-ı ma'ıiş-ı rüzgdri ehl-i hisara tenk ve leyi ve nehar etnlfda a'dfi­
yı din üzerine bir gfuıe hucüın ve ceng eylediler ki re'iiyadan bir ferd zir§.'at-ı
hirdsete kiidir olamayub merdüm-i sipiihiden cem.1-i kesir ile rakik olınadukca
levtizıınlann görmek içün bir kimesne taşra çıkamaz oldılar. Netice ahalinin
zindegfulis� hfilet-i sekeriit-ı melekü'l-rnevte keşi'de \.,"e vakt-i ihtiziir ile ıztıriib ve
ızdırdra reside ve ma'işetleri iş ve zindegiini-i mehcfuiin-ı evtan gibi hün-i ciğer ve
iib-ı dlde olub bu minval üzre 714 (13 1 4-1 315) senesi şuhürıında kal'aların bünyadı
temam olub bir sene iıntidiid buldı. Ve 725 (1324-1325) senesi şuhı1runda feth-i
Bursa'nın mev'idi ile Orhan Beg ercümend-i firüzmendlik ile müteveccih ve şitüb
eyledi. Nitekim sekizinci hikftyetde ikinci ketibede devlet-i Osmiin1ın intikiil ve
irtihiilinden sonra zikr olunur. Ve Osman Beg a1e'd-devdm ol eyyilmda mesdlih-i
mülki ve elini ile etrdf-ı fillerde kıyam ve Bursa Kal'asının umıiruru ol İslam
Kal'alarımn mulüifazalarına havalede ihtimam eyledi. Ve Bursa'nın derün ve
birünunda vaki' küfför-ı lidını ol gdile-i hıiyilenin det' ve ref'ine ne kuvvet-i
mukavemet ve ne ol kal'aların kal' ve kam'ına kudret ve cesifretleri oldı.
Beyt
Ne piiy-i iin ki der-ğam piiy-dılrend
Ne ciiy-i iln ki dil ber-ciiy dılrend.
Ve cümle-i havddis-i rfizgdrdan bu esnada süret-nümd-yı zuhı1r oldı. Orhan
Beg'in bed-hıihı olan hem-siiyelerinin kıssa-i ğadrleridir ki 725 (1324-1325) senesi
şuhürunda leşker ve tev§.bi'ine kendü emiikin ve mesakininde sebil-i istirahat ilZre
düstı1r verib kendü feragat ile Eskişehir'de mekr-i düşmenıindan giifil kemer-i
mübiirizini meyıin-ı mübiideretden güşiid eyledi. Nii-gıih-ı münebbihan ihbar
husüsan re'iiya-yı Karacahisaı'dan haber geldi ki kavnı-i Tatardan Çevdaroğlı na­
bekar ol rüzgarda gürfih-ı bisyar ile diyfu-ı Rüm'a kasd-ı izrıir ve kesret-i e'van ve
ensıir ile her diyara ta'arruz ile zahmet verub tarika-i nifak ile Karacahisıir'dan tar8c-ı
şehir ve bazıir içün müterassıd-ı fursat ve intizar idi. Ve Orhan Beg ve askerinin
ferdğat ve istirahatini istim8' ile defaten tai,fe-i Türkınan-ı Tatar-ı hün-har

183
 İ<lris-i Flitlisi / HEŞT Bİl· IİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Flaş

Karahisdr'ın cem'iyyet-i mu'iimele ve bıizi günün<lc ale'l-gafle Qasub şehri ve garib

ve müslirn ve kdfirin emvıll ve eI"ziikm ne.hb ve gafet ve ac.ileten götürüb ken<lü
akvfim-ı bi-fercamlarının makfünına r fı -be-rllh-ı azimet oldılar. Ve bu fitne ve
fesadın tasaddisine bd'is-i külli Genniy dnili htikimi olan Ali Şir Beg idi ki hemişe
devlet-i OsmHni'nin makıim-ı hased ve buğzfisında kıyam Uzre hem-vôre ehl-i fes§d
ve hussıidı Osman Beg'in ve evladının husUmet ve mu'iidı:ıtına ilkii ve reh-nüınfi ve
bu hadls-i şerif-i sahihll'l-işıiredir ki "men eza cfirehu, evresallıihu ddrehu"dur.315
. Erkfün-ı intikam enc§.mında sahife-i llnıinına hatt-ı hizlan keşide Çev<laroğlı'nı ve
kavm-i Tatar'ı leşker- i mücahidiinın bed-hahlığında kendü ile rütbe-i yek-cihetiye
resldeeylemiş idi. Çünki Orhan Beg kendü mülki re'ayası üzre bu gune şemi'at ve bi­
d§dın istilası haberin istiını1' eyledi. Der-sa'at mevcü.d olan asdkir ve · cünüdun ba'zı
ve kışlakda hem-civar olan Aykut Alb ve Saltuk Alb ittifakıyla ol eşrar-ı saf­
keşidenin mı1nende-i nizgfır ttzerlerine defaten ilgıir ve Oynaşhis§.rı demekle ma'rü.f
mahalde te'akub ile leşker-i Tatara reside ve hemı1n bil§. eman mukı1teleye şürü'
olundı. Çünki Orhan Beg fenn-i diliıveride n§.sıh-ı ihbiir-ı tsfendiyiir ve <ldstanan-ı
Rüstem-destan ile meşhür ve ınerdiıneliginin her kfir namesi dil-5.venin-ı cihanın
ünvıin-ı meşhüri idi. egerçi reh-revi-i leşker ile ol ziilirnlere ceng ile te'ıikub ve reside
oldı. Amma hiitır-ı hatiri "kul cfie'l-hakku ve zeheka'l-batıl" 316 vafkınca hakkın
galebesi bdtılın zuhükuna sekine ve itminan ile anu:ide idi. Ve Hüdfinend-i gird-gdrın
tevfıki ile defa-i vahidede ol zulüm ve evzara ınüctemi' olan eşrôrı ve kiıvın-i Tatar-ı
sitem-kan ınakhfu ve rnünheZim ve pişvii-yı gaddôrfin olan Çevdaroğlı'nı darbet-i
şimşir-i merddnegi ile hdke düşürüb kuvvet ve kudretini güya mün'adiın eyledi. Ve
ehl-i İslam ile küffür-ı liiimın , emvfü ve esbdbın<lan ve dlat-ı müteharrife ve ehl-i
sandyi' ve bazfirından tarıic ve yağma eyledikleri eşyanın mecmü'um istirdftd ve esb
ve silah ve suyfıf ve rimahdan kati vô.fir ol garidvime zam ve isdiyiid ve
Çevdaroğlı'nı misdl-i günehkfiran d·ahil-i silsile-i ehl-i in.id ve mô.cerô-yı ahvali tafsil
Uzre vfilid-i mftcidine arz ile irad eyledi. Çünki Osmdn Beg müddet-i medideden
beru ol semte güzôr eylememiş idi. Dil-şikestegfinın haber-i hô.tırları içün rü'yet-i
teveccühi sa< §det ve ikbô.l ile Karacahisfir canibine keşide ve ferzend-i ceviin-bahtı
ve ercümendini ikrdm-ı tam ve aferin-i mülıikiine ve istihsiin-ı şiihfine ile rütbe-i vala
ve a'lıi-yı makfiına rt":Side oldı. Ve kayd ve bend ile mahbfısen götürdüği Çevdaroğlı
nd-bekii.rı huzfıra ihzfir ve·Orhan Beg1e bi'l-müvdcehe böyle hitfib eyledi ki her çend
Türkmfin-ı sitem-kdrın ettikleri fesad vucü.h ile kabili ve Çevdaroğlı dahi bı.i
feza.batın irtikabı sebebiyle müstahak-ı siyaset ve takbıhdir. Fe emınfi riı.ekii.rim-i
ahlii.k-ı cevıin-ınerdi anı ber-vafk- ı mürüvvet-i Murtezavi ve ber- tabk-ı fennüde-i
"iz§. kaderte ala aduvvike fec'ali'l-afve şükren li'l-kudreti"dir317 icrd edüb lutf ve
mihribiinlık ile şerınende eylemekdir.
Beyi
Sırr-ı afv-ı Hak ez reh-i goftar
Kerde bünyiid-ı resın-i istiğfar.

315 Allılh komşusuna eziyet edenin evini eziyet ettiğine miras bırakır.
316
Ey Rasulilm! De ki hak geldi batıl zail oldu. Kur'iin-ı Kerim, tsra, 81.
317
Düşmanina gdlib geldiğinde afvı kudretinin şükrü kıl.

184
 İdris-i Bitlisi/ HEST BiHlST/ M.Karalas-S.Kaya-Y.Bas

Çünki Orhan Beg sulbiyet-i pederi tıbkınca rnürüwet-i ceviin-ınerdi ile

meftür ve meyiin-ı cevii.n-merdiimla ınekfırim-i ahl§k ile meşhiır idi. Ol günahkiirii.n-ı
ehl-i İslfün'a 11 fe a'rid anhWn ve kul selarnun 11 3 1 8 mazmünı icriiya iltizıim ve
Çevdaroğlı'na ahd ve nıisfik ile mühlet ve emfm verub i'zfiz ve ikrfım-ı tam ile kendü
vilayet ve makamına gönderdi. Mezbür dahi hayatda oldukça devlet-i Osmiiniyye'ye
bir vecihle adfivet ve muhalefet<le bulunrnayub zebrl.n-ı hal ve mantük-i mekl:ll ile
ale'd-devtlın isti'zdr ve iltiydmı.la oldı.
Beyt
Çu her-düşmeni ha-şiddet dest-res
Me-renciineş k'üra hemin ğusse bes
Aduvv zinde ser geşte plramenet
Bih ez-hun-ı u guşte der-<lıimenet

Altıncı Hikiiycl
Osmdn Beg hcin-ı hildfet-şi'drı olan Orhan Beg'i sipeh-sdldrlığa ta'yi'n ve
tejiıiz-i vila'yet ile ol zamdnda kemlüye veliahd ve miişdriin- ileyhin dahi Kocai/i
J<!thinin niyyeti ile teveccı'ih ve Ji'itıihdta mazhar ve iğtindrn-ı emwil-i bi-girdn
beydnındadrr.
Dide-i hakikat-ı ehl-i hak ve yakine pertev-i nür-i mübin ve lem'a-i ma'nd-i
metin-i "sümme redednd lekumü'l-kcrrete aleyhim ve emdedndkwn bi-eınvdlin ve
benlne"den3 1 9 bu gll.ne tcbyln ve ta'yin olmuşdur ki hikmet-i zuhfır-ı evldd-ı emcdd
zuhlir-ı dbıi-yı saa'det- n ijfiddan eş1ardır. Sıfat-ı rnuziiheret-i pederiin hum1end bu
cünüd-i püsertin- ı ercümen<l ına'a hi'iza kuYvct-i püşt-ı peder rnuziiheret-i nik­
ahteriôen hayr-halef püserler ümmid ve temkin usül-i her mendi teH'ıh uk-i furiığ-i
a'kiib-ı hur<l-mendden terakkub ederler. Ve pederlerin nfu-i dide-i devlet ve dini
fun1ğ-ı cihün-bdnıleri ciin-feza evladlarm müşdhedl!-i cemdl-i dilgüşd ve 'müliihazfi-i
siret ferhunde-nümalarındandır. Ve müciihede-i a'mdl ve zehire-i zikr-i cemil ve
mükfisib-i ahval ve gencine-i ecr - i cezilin ale'd-devtim teselsül ve iltiyfiını bahtiydr
olan insanda kabül-i sebdt ve devfim eyler.
Beyt
Best huceste bfıd derin 5.lem
Mülk-i miras u mülk-i tiğ behem
Ger feziiyed kesi vü ger kiihcd
Ez-veled yiibed iin çi u hiihed.

Feki cerem, inüydt-ı sa'üdet-i tahkiki ve mu.kaddeınat-ı te'yidat-ı tevfıki

muktezasınca çi.\n ki i'lfi-yı livd-yı devlet-i hdneddni ve sebdt-ı erkdn-l sa'cldet-i
di'idmdni bed'-i tedbirdt-ı ezeliyye-i Rabbiini ve irüdet- i lem-yezeli-i Sübhani-birle
mukarrer ve mukadder olmuş ola. Ol silsile-i ikbı'il imdiid-l te'ılkub-i evldd ve
318
Onlardan yüz çevir ve sehim de. (Ayd �labilir) ?
m Bunun ardından sizi onlara galip getireceğiz; mallar ve oğullarla size yardım edecek ve sizin sayınızı
arttıracağız. Kur'B.n- ı Kerim, İsra, 6.

185
 ldris-i Bitlisı / HEŞT BlHiŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

te'ıidü< l- a'kfib-ı nlku-nihdd ile beka ve imtidiid ve şiihsdr-ı dmdl-ı sa'fidet-i es'iid-ı
pür-verş-i furüğ ve netüyic-i pdkize-nijdd işe funiğ ve neddvet<le iz<liydd-pezir olur.
Lô cerem, pederıln-ı huşmcnd terbiyet-i fcrzen<lfin-ı ercümend husüstinda
bu dfir-ı femlda hal-i hayat ve zaınfin-ı zindegfinilerinde bu vecihle ınülfihazd
buyurmuşlardır ki
Beyt
Kesi her-girift ez-cihdn kdm-ı dil
Ki ferzend-i o biişed iirdm dil

El-kıssa: Nitekim ol mebde-ı ınezfihir-i ser-firiizi yani Osman Beg Gflzi

terbiyet-i neş'e-i kdbiliyet ve şeccre-i t:ayyibe-i tinet-i ferzend-i bahtiyfiri Orhan Beg
nilın-<ldri kendüye veche-i niyyet ad eyleyüb atüfot-i pederi mesned-i scrveride anın
istikrör ve istimriirına ınasrfıf Ve ol halef-i sıdk dahi gayet istikamet ve pllkize-gi-i
fıtratdan ndşi peder-i ";ald-güherinin evdmir ve nevdhisinde infuı-ı kiibiliyeti semt-i
ita'ata ına'tfıf ve ken<lü kasfirii-yı himem-i aliyyesin vikiiyet-i fodl varid-i "rızdü'r­
Rab fi rızii'l-v81id 11320 hadis-i şerifi ·i'tik5.dıyle ma1rüf ve'l-hakku ıne'drikün diHrfin ve
mizındr-ı şir-i dilailda misfil-i şibl-i gazanferi yani aslan yavrusi gibi ihyd-yı measir- i
pederi ile ınevsılf ve haddset- i sin ile pirfın-ı nizgfir dideden vucılh ile ıneş'fıf oldı.
Beyt
Eger sıiy-i gerdfın kuned gdh
Hışın-ı kemfineş be-dunbal-i ebrü nigtlh
Zi sehm-i hadengeş be-rüz-ı sctid
Der-aycd be-çeşm-i hür ab-i siyah
Ya 'ni
Eger vakt-i gadab<la kem&ni kaş ucuyla gerdün nigdh eylese, hadenginin
havfından rılz-i sefidde güneşin gözüne kara su iner.

Çünki Çevdiiroğlı Tatar'ın mu'drazasında bii-vücüd-i killet-i e'vfin ve ensiir-ı

şive-i merdanegi ve şim e ve safşikenliği sebebiyle vdlid-i mdcidinin nazarında
makdm-ı itiınad ve i'tibfirda şöhret-şi'fir oklı. Tamfüni-i ınübfirizfin dahi anın vucü.h
ile mehfiretini mukirr ve mu'terif oldılar. Viilid-i miicidi dahi kemal-i feriisetinden
fehm ve tahkik eyledi ki mesned-i cihd n -dari an-kari'b vele d - i erşedine irsen ve
istih.kfikcn intikal ve şehbfiz-ı devlet anın tfic-ı serveriyetde aram ve istiklal
bulacakdır. Feli-hfiza mülheın-i keramet olan levhıi-i zamir-i münirine bu rna'nd
liiyih oldı ki çünki baz- ı sefıd-i nıeşib büd imgah hışm ve cahda kesret-i tereddüdden
sernt-i neşibe iiğıiz- ı pervaz ve şir-i rna1 reke-i merdfuıeginin kuva- yı cisınfuıisi şimdi
za'f -ı futura ıiğfiz etmededir. Her vecihle münıisib olan budur ki ol nevşikfir-ı ikbal
ve ol şfihin-i nevper ve bıil-i fişiyün-ı celal olan ferzen< l7İ ercümend yani Orhan Beg-i
dil-pesendi kendü evkiid ve etvürmdan tayerfin ve ınesiiyid-i eındni ve iimalde ol
ikab-ı sipihr- i mecali sayd efgenlikde cevelan ettirir.

zo Alliih'ın rızası babanın rızasına bağlıdır.

3

186
 ldrjs-i Bitlisi / HEST BİHiŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

Beyi
Tu rd zamane be-sad güne va1dehd dd<le
Kunfın deynest ki in va'<lehft koned incflz.

Sıfat bend-i pederJ.ne bd-ferlend-i ferzendii.ne bu mukaddema.ta binden bir

ruz-ı firfiz ve bir vakt-i devle t - i efn"ızda pişvıi-yı mücahidiin yani Sultii.n Osman
halef-i hilafet makı'.iı nını huzüruna ihzdr ve ınesdlih-i hüsrevıineyi ınuş1ir nesıiyih-i
ınüşfik§.ne ile muhatab eyleyüb her çend ki senin nılsiye-i a ·mal ve ğurre-i ğarrfi-yı
cemdl gede enviir-ı merdiinegi mcşhür lakin bu ma'rn1-yı tabi'at ana hamı eyler ki
mekr-i nürndyiş lem1a-i devlet ve fezdyiş-nişii-i savlet-i ınihr ve muhabbet-i pederi
pertevinden hüvey<ld ve ol wnür-ı celileye böyle vdli<lin istizhıinnd&n e'v:in ve leşkcr
ile peyda olmuş ola. Ve her fürzend-i devletmendin güher-i aslisi giıhi mahk-i
tecrübeden hdlis-ayar ve nazar-ı sarafiy.in cevher-şirnisda ol zamanda sdhib-i i'tib8.r
olur ki cilve-i ser-tirfizi ve me'fırik ve ıneğtlzide kendü istiklaliyle meydiin-ı
ınerdiineglde sfiret-nümü ve iiıniide ve miı:nend-i hurşid rnek3lid-i subh-i devleti
kendü dest ve pençesiyle n1y-i himmete güşiide eyleye.
Beyt
Ciiyi btizürg ha yedet bıld
Ferzendi-i men nediired sfıd
Çün şir be-hod sipeh-şikcn baş
Ferzend-i hisal-i hişten biiş
Devlet talebi neseb nigeh diir
Bii-halk-i Hüdii edeb nigeh <liir
in kar taleb-i tu der eyalet
K'ez kerde ne-bı1şedet hacalet
Her cd ki fesiinei sanaff
Ez-yiid-ı Hüdii ıne-biiş hali
Ya 'n i
Sen bir ser-kare gelmen lazım gelür ise benim oğlum olduğun sana faide
eylemez. Aslan gibi kendün saf-şiken ol ve kendü hisalinin ferzendi ola gör. eger
devlet ister isen neseb gözet ve ibddullfth ile edeb üzre ol. Eyiı:let umurunda öyle bir
iş işle ki encfunında ittigünden hiicil olmayasın. Her nerede ki bir fes§.ne ile meşğul
olasın ydd-ı Hüdii'dan dcrüni hiili olma.
Şimdi muktezA-yı za'f-ı kuvii-yı beşeri ve iktiz3.-yı luhUk-ı piri ve pederi
cev5.ni-i püseri ile anı icab eder ki ba'del-yevın tahamınül-i tekiilif-i cihıin-d§ri ve .
fermıin ruvii-yı ve tekeffül-i sipeh-diiri ve kişver-güş3.yi ve akdiim-ı fariza-i cihiid ki
bu hiinediinın kadiınl ınu'tadıdır. Sufüf-ı mücfthidlııin pişrcvlik ve serverligin kabCı.l
eylesin. Tilki hentiz eyyiim-ı hayiitdan bakiyye-i ömri sebiitdan bir atiyye bir cii ve
nümiiyfuı ve bu saltanat-ı bi-bekfinın nizfun-ı kdr-hiinesi müşiihedesin,e dlde-i
ümmidvdri nigerandır. Bir müddet seni r e'yü'l-ayn ki dide-i hayfitım s�ninle
rü.şendir. Matıif ve ınesdfda cev§ndn-ı rezın-gfilun pişvd ve güzldesi ve ecnah-ı livd­
yı ikbftlini arsa-i mu'fırekede ınünbasıt ve keşide görüb ba' dehu dfimen-i cftıne-i
' hayatı kfişe-i inkitada berçıde edeyim deyu buyurduklannda Orhan Beg dahi du'ıi-

187
 idris-i Bitlisi / HEST BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

yı pederf-yi tekrar ile e<liidnn sonra mansıb-ı pederiden berhurdarlık h usG.lunda

istimdii<l-ı himmet ve istid'U-yı du'&-yı hayra niyyet ile azimet eyleyüb vdlid-i
mdcidi dahi der-gfıh-ı Perverd-gfir kiir-ı saze dest-i niyftz-güşfı ve ferzend-i sa'tidet-
, rnendihe te'yld-i Yezdiini ve ıneded-i baht.,i cevfini ile hayır du'fi eyleyüb cvvelen
namddrfin-ı sipfıh ile Hocaili ve Akyazı vilayetlerinin feth ve teshırinc terğib ve
tahris ve ezelini.le sipeh-sdlardn-ı kadfm ve sercL'lrı'in-ı n1z-i haşm ve blın olan dört
ade<l mer<l-i kdmil ki biri Ağca Koca ve biri Konur Alb ve biri Abdurrahman Kadı
biri dahi Kö,sc Mihal'dir. Erkfin-ı erba1a menzilesinde tertib-i devletinde tahsisin
buyurub tarnfiıni-i. scr-haylan-ı aşıiyir ve akvam ve mübfirizdn-ı rneyddn-ı iltizam ve -
intikamı anın fenmi.n-berligine mukarrer ve ınübeyyen ve ol cevdndn-ı ınübdriz­
pişenin dahi anın serdfirlığını ciin ve dilden kabul eyledil,çleri ınu'ayyen olub cümlesi
ol merd-i meydfin-ı gayret ve himmet yani Osman Beg-i sfi.hib-i haıniyyeti ol ahd-i
piri ve vakt-i za'f-ı be<lenidc halef-i cevdn-bahtının bu tecdid-i devleti ile istihsan ve
du'fı-yı imtiddd-ı sa'fıdetin vird-i zeban eylediler. Ve Orhan Beg dahi ol sipah-ı
nusret-penfih .dildiirlığı şuru'unun bidiiyetinde kıyfiın ile cürnle-i mübarizan-ı
müte'ayyineye teşriföt-ı vüfire ve atayat-ı mütekfisire in'drnıyla ikrfün eyleyüb
cevfiniin-ı nev·-reside-gfiniye daht h uyul-ı cihfıd-ı nevred ve esbdb ve esliha-i neberd
ile hoşnüd ve behrever ve rdyat-ı ri'ayet ve imiyuti esınfin-ı kereın ve semahate
beraber eyk>di. Çünki Orhan Beg biizü-yi kuvvet- i tuvfutayı ve tek ve püy-i şecd'at
ve ceng-fizmayide seyf-i ıneslül-üsd yektd ve bi-hemtd ve isfibet-i re'y-i cihfin­
firiiyide ınisfil-i hurşi'd-i . tiğ-efşdn s§hib-i hatır-ı mücella ve ındnende ınir'fit-ı zaınir-i
müniri musaffa idi. Ol sefer-i gaza ve cihddın bidılyetinde hatırına hutfır eyledi ki
pen<l-i pirfin-ı hurd-mend ve nasihat-ı hakiman-ı hü.şınend ki "ma lem teğlib feclib
ve kün bi-hiletike evsaku minim bi-şiddetike ve bi-hazrike efrıihu minhu bi­
necdetike 11311 öyle rnünfehiın o lur ki her bir mübdriz-i pişe ve s5.hib-i endişeye
evvelen d§men-i re1 y-i metine tevessül ba'dehu tiğ-i kine-karı fermiilığa şürü' v_e
teveğğul eyleyüb gürüh-ı kdfirdn-ı tire-dilfin pertev-re'y-i rüşen-hfitır ile zulmet­
dbfid-ı adem ve feh§ya bırakmak mümkün iken_ şi�nşir-i rü.şen-zaınir mak3m-ı
niyfimdan bidfir ve sahüyif-i sıfah ve seffühi dlayiş-i hün-i düşmernln ile murdar ve
esfibi1 ve dest ve biizü-yi dilfranı dinui-i neces-i kafir ile iilılde eylemek sezfi-vdr
degildir.
Netice: Küffdrın ba'zı kal'aları Kocaili yolı üzerinde vfiki' olub kat'-ı tarika
mahall-i ilticd ve pendh olmağla her vecihle kal' ve kam'ları iktiza ve ba'dehu
akdfim-ı cüret ve akdfim-ı cesiiret ile ileru gitmek ınünfisib görülmekle ibtidfi ser-i
rfihde ve kal1 a-i üstüvdre düçdr oldılar. Pfriin-ı rüzgiir-did{?lerin re'y-i rüşenlerinin
fethin husüsunda fikr ve teeınmül-i vafireden sonra askeri ü.ç bölük edüb bir gürü.hı
Orhan Beg sancağı altında niyiit-ı mübareze izhar ve bir gürühı diimen-i kü.hda vdki'
keınin-gahda karar ve bir gürühı dahi gerude düm-dar olmak üzre bir kaç gün ehl- i
hisiir ile mukatele ve ba'dehu bir gün süret-i inhiziiında münkesirdn-ı kıtfilden firôr
şeklinde kendü muaskeri cônibine azimet ve küffür- ı rnel'anet-şi1 ar asıikir-i nusret­
mefisir: .i İslfun'ı firdr mülahazası ile derün-i hisfirdan fişikfir ve inanende-i seg-i bi-

321Giilip gelmedikçe sakın. Senin hilelerin uygu\acağın şiddetten daha güvenli, ondan kaçınman iije ona
yaklaşmandan daha rahatlatıcı olur.

188
 İdris-i Bitlisi / REST BİHİST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

şikar a'kiibların<lan ilğiir eyledikleri ecilden kal'ada çokluk kiifır kalmaınağla sipiih-ı
nusre t -J)emih-ı kemin-gfilı ki mukadderni Kara Habeş idi. Bab-ı hisara rü-numün ve
kafirin kal'a ric'at yolum mesdlld hile-i hurd-mcnd§ne yani tarika-i "ve hile
beynehum ve beyne ınfi yeştehün"322 §mil ve tamiımi- i ehl-i kal'a ile hfikiınini sibii!-ı
dcfilın çengalına giriftar ve ale'l-fevr kal'a kapusuna sür'at ve teshir-i hisdr ile
murdda vasıl ve emvfü-i bi- şüıniir ile bir mikddr ğulfim ve civfiri-i gül-i ruhsdre nail
oldılar.
Nazm
Be lutf u 'unf şode hasın nıd u kal'a güşii
Be-dest u tiğ hemi tac bahş u mülk-i sitil.o.

Kal'a-i mezbıirenin istifa-yı ğanayiminden sonrri eyaletin hükümetini Kara

Habeş'e erziini ve ta'yin ve ba'zı ınübdrizler ile ol hudüdun muhafazasında temkin
vemb filler ömre degin anda ınekin oldı. Vel-yevm ol kal'a Kara Habeş demekle
meşhllrdur. egerçi şimdi virandır. Amma mezar ve ınerkadi dahil-i derı1n-i sllrdur.
Ve Orhan Beg ol fetihden sonra Alb Suyı demekle meşhur olan kal'anın f ethine
müteveccih olub ana dahi bi-tevfikihi teal§ sulh ile mfilik ber-vec-i maktü' Konur
Alb'e verub kendüsi ba'dehu Geyve Köprüsünden sa' adet ile ubfu ve Akhisar fethine
müteveccih ve ol kal'anın ·dahi tamfimi-i sipfih ına emfin verub asiikir- i mücfihidfina
diihil ve hükümet kal'a-i bir hakim-i sadik ile as§kir-i İsliim'dan bir cemii' at-ı vesika
tefviz eyledi. Ve re'Ryasını imdret ve zirii'ata ta'yin eyleyüb zikr olunan kılft' ın
serdiirlarıyla Kara Ali'ye beş§ret-i fütuhat ile vfrlid-i saltanat-meiibınm hizmetine
irsal ve Kara Tekin Kal'asın ın teshirine aziınetini ve icazeti muş'ir arz-ı §.mal eyledi_.
Bu ihbiir-ı sftrrenin vukü'undan çeşm-i intiz8r-ı Osm3.nı'nin furüğı efzün ve ziyftde ve
h5.tır-ı nigeranı ferzend-i sa'ıidet-mendinin alfimet-i cihfın-girliginden livft-yı feth-i
İsl§ın'ı gibi güşdde oldı.
Beyi
Çıl şod ciime ber-kadd-i ferzend rast
Neyiiyed diğer sôz-ı ferzend hiist
Ya 'ni
Evliid müste'id olub isti'diid anın boynuna biçilmiş kaba oldukda pederini
gayri zahrnetden haliis eder.
Ba'dehu Kara Ali'yi teşrifdt-ı iili ve in'iimiit-ı hdli ve mfıli ile · beyne'l-emsal
ndil-i fımal ve Orhan Beg'i evreng-i cihiin-biini üzre istikriir ve temkin rnuş'ir
rnenşfu-i tahsin ile irsal eyleyüb mesfilih- i teveccüh-i fütCthfü-ı kılii' ve dfıd ve
dihişen-i bukd'da cüınle-i uıniir ve mesfilihi ol ferzend-i sa'fıdet-mendin re'y-i
sdyibine haviile buyurdı. Orhan Beg dahi binaenaleyh niyat-ı nusret-dy§tı Kara
Tekin Kal'ası ciinibine güşfide ve ibtidii ol viliiyetin hdkiınine haber feristftde eyledi
ki eger ahd ve emdn ile kal'ayı bize tesli'ın ve vezdyif:..i inkiyfid ve ittibii'ı sair ahvale
takdim eder ise uslCıb-i kadlın Ozre hüküınetini kendüye ibkii ve her vecihle hoş.hal
ve s§.ir münkad olan hükk§rn ve tekvfufuı gibi müellefe-i kulüb ve ehl-i zimmet

m Kendileriyle, arzuladıklnn amsında artık engt:I konur. Kur'ıin•ı Kerim, Sebc', S.f.

1 89
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

silkine münharit ve idhıil ederiz. Tekvür-i mağrur peyğiim-ı baride ile muhalefet ve
im1d ve fitne ve fesfid ile mu'fmede sürelin irad edince ol pehliviln-ı ıneydfin-ı gayret
terflb-i esbab-ı kal'a güşayı ve te1 lif-i alii.t-ı ceng-azm§.yı ile cumhür-ı dil-frverdnı
me1ınür ve ber-müceb-i ınenşür-i guzıit-ı pür-züri nehb ve gdret ve feth- i bılb-ı
rnesdüd kal'aya tahris ve mecbO.r eyleyüb asii.kir-i nusret-medsir dahi m§.nende-i
zenbOr-i asel bir muayyen mahalde etrdf-ı hisara hucüm ve burücuna urüc ile reside
ve egerçi esnd-yı cidfdde mücdhiddn-ı cevv§.1 kdrn-ı cdn ile şehd-i şehadet reşitle
eylediler. Amma va'de-i hak "bel terabbesüne bina illa ihde'l-hüsneyeyn" 23 ile
güher-i sa'§.det-i şehddeti ·envii' -ı zafer ve ganimet ile serrişte-i dmdle keşfde
eylediler. E;lbette bu güne müc3hidfil1-ı kaviyyntl-imful kal'-i kal'a-i " Eflilk ve kam'-ı
husün-ı hake derüni müteveccih olsalar bi-eyyi hdl süret-i vukO.'-i vaki'a-i "enne's­
sem§.v§.ti ve'l-erda k§.neta ratken fe fetekn§.hum§.11 32" mazmUn-ı met§.net-meşhO.mnı
men§.zır--ı a'y§.nda rütbe-i ayan ve ref-i cib3.1-i rilsih ve def-i tüd-i şamih azmine
himmet eyleseler ber-haseb-i mekiil-i hak\kat-me'al "himmetü'r-riciili tekla'u'l­
cib§.le"325 ile kühi hô.mün ile yeksan ederler.
Li-müell!fıhi
Hıikdiini çi gfuıe ber-U\bed
An çi-r§. asuman ne-dafed tab.

Ld cerem, hemiin ol gün guztit-ı nusret-sıfiit ol hisıir-ı metanet-medarı bi­

tevfikihi teala feth ve teshir ve me'mür ve ilmir ve arüs-i kenize ve hakim ve
ınahkılın ve sağir ve kebirini esir ve teh.-vür-ı makhüri kayd ve zencir ile hüsrev-i
cevftn-baht ve cihfuı-gire resi<le ve tamıimi-i ehi ve iyili ve püseraD ve duhterdn-ı
sfthib-i cernıilini silsile-i iiserılya keşide eylediler ki herbirinin ruhsfue-i tab-ddr ve
la1l-i abddrına bir kerre çeşın-i dikkat ile nezzıire eden her ne katla� akıl ise hayret ve
cunün irRsi ile serın§ye-i şu'fırdan avare olur idi.
Arabi
Fe lev ennehum bi-ahd-i Yüsufe
Kutti'at kulüb-ı riciilin ve lfi ekiffu nisain
Ya 'ni
O ınehpareler zamıin-ı Yüsuf (aleyhisselam)'da olsalar idi, ric§lin kulübı
kesilür idi degilki nisanın elleri.
Orhan Beg dahi duhter-i teh.-vür-ı ınağrüri ki ıisumiin-ı hıibide bir ayet ve
nigıirhane-i çinfn-i peykerlerinden şive-i ınerğübicle bir alıiınet idi. Amma §demi
zdd-ı heykeliiıde ser-i defter-i hıibiin-ı peri-nijfid ve kamet-i ra'nasma nisbet-i ser ve
azade makiim-ı hayretde hayran ve rnşk-i turra-i anberininden büy-i ınisk-i ezfer
derün-i niif-ı niifede pinhan idi. Beyi
Ez-letafet her çi ender-vehın-i ınerdüm bi-gzered
Büd ender şekl-i hUb u süret-i zibd-yı ü

m ... Bize iki iyiden, Gizilik ve şehitlikten başka bir şeyin gelmesini mi bcldiyoısun ? Kur'in-ı Kerim,
Tevbe, 52.
31
� ••• Gökler ve yer yapışıkken onları ayırdığımızı ... , Kur'in-ı Kerim, Enbiyıi, 30.

m Erkeğin gayret ve himmeti dağlan yerinden söker.

1 90
 ldris-i Bitlisi / REST BiHIŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

Der-hırilın!deş her zahid ki yek biireş bedid

Şüd zi-dest ez-hayret u bi-nihiin ser ber-piiy-ı ü
Ya 'nl
Mezbürenin gayet letiı:fetinden her ne ki ddeınin fikrinden geçer anın süret-i
zibası idi. Ve anın hiriimfuı olduğum eger zahid bir kerre görse ihtiyfirı elinden gidüb
ayağına baş kor idi.
Elhasıl; Ol biikire-i biiğ-ı bihişt ve meyve-i rıdviin-ı ser-şita hediyye tariki
ile vıilid-i büzürg-vdr-ı müldtafet-şi'ıirın a irsal ve sdyir htlbdn-ı bedi'ül-cemıilden bir
danesini hüsün-perestlerden birine ihsdn buyurub ndyil-i zevk-i visal oldılar. Amma
tekvür-ı kefüri huzüra getordüb cism-i kesitini birkaç kısma taksim eyledi. Taki
guzıitın kildb-ı musallehlan dahi her biri hazz-ı vıifi ile ğanıiyimden füyiz ve cife-i
murdarını ber-tabk-ı "ed-dünyfi cifetün ve talibuh§. kildbün"32� ol yerin sükkıin-ı
sUkkfuıi mdlik ve. hiiyiz olalar ve rnücdhiddnın esir eyledikleri cevii.ri ve ğılman ve
muhadderdt-ı nisvfuıı ashabından bahd-yı gıriin ile iştira ve ol yerde izdiyöd-ı
dbddani' içün tesklll ve ricıllinin herbirini birer kdr-ı imılret ve zirft'at ile temktn ve
guzatdan bir cemıl'at-ı kestreyi Samsa Çavuş'un serdfu"lığıyla ol memleketin
muhılfazasına ta1 yin ve ol hudfıdda bir kal'a Konur Alb'e ve bir kara dahi Kara
Habeş'e ikta'at-ı kadlmelerine zam ile tebyffi eyledi. Ki ol havali İ znik'e karili
olm,ağla hemi'şc yağma ve yürüyüş ve etraf-ı re'iiyasının büzürg vC küçüğin esir ve
bnğdt ve besatin-i renginlerini dteş ve �b ile harılb ve ol memleketi şüreş iişub ile
yebiib eyleyeler ta ki bu takrib ile feth-i İznik dahi ıisıin ola deyu tenbih ve himmet
ve kendusi kdın-kii.r ve muzaffer bir mikdfir asker-i zafer-eser ile semt-i dhere azimet
buyurdtlar. Bu fütfılıiit-ı azime ki te'yidiit-ı Orhan!'nin mukaddimesi idi. 717 (1317-
1 3 1 8) senesinde vaki' oldı.

Yedinci Hikiyet
Orhan Beg'in vdlid-i biiziirg-vdrmın ahdinde ikinci gazdsını ki Nehr-i
Sakaıya sevdhilinde wiki ' bıka'dır. Ve miite'addid kıld 'in fethine muvaffak blub
gazd-i mezlaireden avdet imddd-ı Hiidd- dad ile Germiydnili hdkimi Ali Şir'in ;ef-i
fitne ve fesddı beytimndadır.
Ebyıit Li-müellifihi
Mübeşşirdn-ı sa'8det be-kişver-i irniin
Resdned müjde-i feth ez-harim dleın-i can
Bi-tilft lem'a-i ikbal çünki şod rilşen
Rağ-i mihr-furüği derin bülend-eyvıin
Dimıiğ-ı ruh ın u'attar şod ez-şemim-i fütfılı
Şüküfle şüd çu gül bağ-ı devlet- i Osmdn
Furtiğ-ı dide-i Osman Gdzi dn-şfihi
Ki kerde himmet pirfuı karin-baht-ı cevı'.in
Kilid-i feth güşiid memiilik-i İslam
Ebü'l-guzdt-ı mehiimid-hisiil Orhan Hiin

3 6
: Dünya bir leştir. Onun talihleri de köpeklerdir.

191
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

Bi-hiin ıneniikib-i o zin sahlfe-i menşür

Berı:ly-ı ruh-ı vey ez dil-i revan du'd ber-hiin
Hemişe b_ftd-ı hiliifet nasib-i evlftdeş
Livft-yı feth-i mu1 alla zı-pddişfih-ı zarntln
Mildd-ı millet-i İsldm Biiyezid dn-şdh
Ki şod cenfib-ı refıaş pendh-ı ehl-i c ihrln.

Sahiiif-i metlsir ve rnenfikib pişfniyiin ve elvdh-ı· ervfih-ı kudsi-i güzeştegfin

giihi zikri cemil ve du"ii-yı sıilih ile muanven ve pür-zuyfır ve giihi nağiimat-ı ,
ınehdmid ve medayih ile mutayyib ve mu'attır olur ki eşriif-ı eslafın a'ınftlinin
savdlihi merddt-ı İlfthiyyenin tahsili ile mahsür ve ftmdl-i huceste-meftllerinin
fevayih-i ha�Tat-ı mevfüre ve aziimdt-ı meşkfue tekmili ile maksür olmuş ola. 01
ecilden ki safü-yı cevher-i cftn heykel-i kelime-i imılnda ve ol nesne ki sekene-i
itmi1niin-1 cftn ve cindmladır. Amma rna'rifet-i tevhid ve hakikat-i Müslim5.ni nisbeti
ile hevti-yı hosn-i nefsfini ve arz0-yi n5.-piiy-dtir-i cismfıniden behcet-i ervah a'rnal-i
erkfin-ı ebddnda hulus ve i'tik!td-ı insani iledir.
Beyt
Hod nefy-i b<ltıl evvel-i lafz-ı şehddetest
Evvel-i e'üzu . ve dngehi el-harndu ve'd-duha est.

Çünki efdtil-i ibddıit-ı cisrnflni ve ekmel-i kurbdt-ı nThdni-i Rahmiini ed.i-yı

faflza-i cihiiddır. Mademki hfilisen li-vechill§.h ve muhlisen fi-sebılillfih hus0san bu
hadis-i şerif-i dil-hfthın ki 11 ribfüu yevmin fi- sebilill§hi hayriln min elfi-yevmin fi rnıi
siviihu"dur.327 Şfiyes.te-i sitdyişi ola. Zira ma'n.1-yı cih§d rfih-ı Hüdd'da cıin
vermekdir. Ve ·sehil-i rızd<la kazaya hayat ve zindegfuıi-i tufeyl eylemekdir. Elbette
bir ta'at ki ikameti dil ve cdn ile ola. Cevdrih ve erkdn ana silah ve esbfib-ı tak--vim
mes§besindedir.Yakin-i hulüs kalbe elyak ve safü-yı akıde-i nihaniye ehak ve evfak
olmak mukarrerdir.
Beyi
Kfir-ı tu perverden- i din kerde end
Kı.'ir-i kiydn kdr çünin kerde end.

El-hak riıy-i insaf ve ittisafdan bu feziiyil-i kişver-güşiiyı ve ictihiid-ı

nıer<lfinegi kôr-ı eihii<l ve nz.i-yı Hüddyi'de h5.nediin-ı At-i Osnı§n'ın mülO.k ve
hükkdm-ı İslfimiyesine husiısan ol ınebde-i selatln-i hilı:1fet-ınakuın Orhan Beg'in
rüchdn- ı tam · ve ıneziyyct-i mıila-kelamı vardır. Nitekim bu müdde'anın
şevfihidinµen bu ktir-ziir- ı gazdnın <liistfrmdır.
El-kıssa: 718 (13 1 8- 1 3 1 9) senesi şuhürundan bir fasl-ı zemistanda ki der­
evsdf-ı zemistiin ve şiddet-i serma der-miy§.n..:ı sipfih ki kuvd-yl' tabi'inin c uyfışı terk­
i cüş ve hurO.ş ve sultan nfüniyenin sipeh-sdlarları galebe-i suluc ve eıntardan kuhfıf -i
küh-s8.rda karar ve hi<l<let ve şiddet-i serrna ve siıret-i şitadan iib-ı revfinm enhUrı

m Allı'ih yolunda bir gün yol almak içinde Alliih için yol alınmayan bin günden hayırlıdır.

1 92
 ldris-i Bitlis! f HEŞT BIHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

te1 sir-i rüzgar ile mfinende-i şimşir-i müciihid-ı kfu'-zıir olmuş idi. Nih ve celidin yani
buz ve tolunun ğiliif-ı tavilü'n-necıidında kar- fermalıkdan töküb kalmış idi. Ve
nedvat nevdzesi semadan sefüyih-i mücellfi-yı sıyanet içün musakkal celid-i rfty-ı
hadidi tecdid ile ciliidada gösterüb sipihr-i sal-dide zernistiin-hiine-i burfrc-i cenübide
galebe-i servet-i hevfidan senc-8.b ile haşvlenrniş lihfif-ı ebrl ve tennfir-i felek-esir
burfıd-i yem§ni ile pfışide olub ve cevşen-i püşfill 8.b-ı revan-ı ğamed-i cemed yani
buzun ğilafını der-i darir nem-i serma içün bıilci-yı cebbe-i duta-yı cebe ve cevşene
örtünmüş.
Arabı
Lebise'z-zarn§nu rnine'l-celidi culüden
Ve kese1ş-şitiiu mine'l-burfıdi burüden
Ya 'ni
Zamane buzdan cildler ile libiislanub ve şita dahi havanın soğukluğundan
perdeler ile kisvetlenmiş idi.
Ve şı1h-ı cevfuı-baht ve kö.m-ril.n-ı Ebü'l-ıneğiizi Orhan Beg Giizi ol
zemistan-ı bl-emfuıda peder-i viilı1-güherinin ekserinde diyfir-ı küff'ardan bir tarafın
gaza ve cihadına istid'fi-yı izin ve ruhsat idüb pirdn-ı sal-hurde ve pi:ş-i kudemıin-ı
kfir-azmüde husüsan Ağca Hoca ve Aykut Alb ve Kara Habeş ile mutdraha-i sefer-·i
gaz.fi ve cihad ve dayima fasl-ı zemistanda keremiyyet ve arzu ile ma'reke ve kıtalı
yad eder idi. Ağca Hoca dahi re'yi müniisib ve fikri siiyib görüb Nehr-i Sakarya'nın
kenfu-ında ba'zı muhkem karalar kalmışdır ki eger kabza-i teshire dahil olur ise
anların muziiheretiyle memalikden kati viifiri Trabzon Deıy3sı sfıhiline degin suhület
ile hayta-i tasarruf-i İsliim'a gelür ve ol kal'alarda viifir esbabı fütühiit müheyya ve
ınüre�teb ve Konur Alb 1ın ve Kara Habeş1 in kıla' ve mesakini ki ol kal'alara akrebdir.
A'zamı mukaddema! mutallebedir. Zira ki ol kıla'-ı kiifırinin muhafızları anların
kurb-i civfuında oldukları ecilden tahsil-i ma'fiş Ve zindegiiniden dil teng ve rftz u
şeb giriftar-, endişe-i muharebe ve cengdirler. Çünki cüınle ittifakıyla Ağca
Hoca'nın bir re'yi mün8.sib göıilldi. Ol vfi.l§.da Orhan Beg kıla'-ı mezkOrenin azrn-i
gazasını isticaze-i pederiyi rica ve v§.lid-i büzürg-vfirının izn ve ruhsat ve hayır du'§.
ve refükat-i himem-i merdı'in-ı Hüdı'i'dan sonra husı1l-ı evtiir ile mebiidi:-i zuhür-i
ferhunde-iisar-ı baharda ki zemin ve zamandan dsfir-ı feth ve güşAd nümdyiin ve
nevbet-i devlet-i küff'ar ve muhfifizıin-ı aktfu-a sipiih-ı makhür-i deymfi.h gibi mev'id-i
inkida ve noksan terettüb etmiş idi. Orhan Beg bedraka-i sıdk ve niyyet ve
rehnwnüni-i devlet-i Şerı'at ile ol kal'aların fethine azimet eyleyüb etriif-ı bilıiddan
sılii-yı anım ile evvelen Akhisar semtinden şüru' ve Külegi(gelegi) Kal'asını dilhil-i
hisfir-ı asıikir-i nusret-şi'§r eyleyüb ve b i-tevfıkilıi'l-celil zamiin-ı kali:lde iki kal'a-i
muteber ve nıirn-dfu-i mahküm-i kabza-i iktidar eylediler. Ve rnev'id-i acaı-1· küffıir
ve nesh-i.dlll ve dyin-i müşrikfin ve fuccara bir vecihle tevakkufa mühlet ve karar
kalmadı.
Beyt
Dest u tiğeş çu piiy-i küfr bi-best
Heybeteş gerden-i aduv ber-best.

1 93
 l<lris-i Bitlisi/ HEST BiHIŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

Çünki bunic-ı kıla'-ı iisurnan-irtifaı şi'dr-ı ahkfün- ı İslam'ın sancak ve

alemleriyle tezyin ve pür-zinet ve ol mcnıizil-i firüzdan Kapucak Karası fethine
azimet eyleyüb ıinın dahi dairesini sedd-i sedid-i sinfin-hadid ile tesdld ve her
tıırafdan rily-i iiyine-i kirdılri çehre-i feth ve zafere mukabele ile te'kid eylediler. Ol
kül1ar-ı füccdra eyyam-ı istibdadı serhadd-i imtidiida keşide ve ehl-i fesad ve hışm
ve inadı mezid-i ihtimam ile şive-i cihdda resi4e eylediler. Amma bir gün ber­
muktezdyı kazd-yı fisumfuti asdkir-i Müslimıininin vakt-i cii.n fişanlığında kdfır
kal'alarından birinin hakimine bir zahm-i mühlik isabet ve ol ,cerahat-ı cangüzazın
te'sirinden reside-i derekılt-ı helak ve ahıili-i kal'anın ekserinin imtidiid-ı harb ve
kıtdlden aza ye eczaları zahm-nfik ve ebdfut-ı hayvanileri mUzahamet-i ehviilden
miinende kiihb-ı bı-ruh üfulde-i hiik olub hiikim-i mesfünın helakinden sonrJ
bizzarüri kal'ayı nüvvdb-ı Orhfini'ye teslim ve ihtisas ve deflln-ı · hisfirı alüdegiin-ı
çirk-i eşrdkın vücüd-ı nR-paklerin<len. halas eyleyüb ba'dehu Kerasteci Kal'asına
teveccüh buyurdılar. egerçi bir müddet eyya m -ı muhasara imtidlld buldı. Liikin
iikıbet-i küfffıra bir güşte rı'.izgiir-ı fiyine tiğ-i mücahidfinda kendülerin süret-i acz ve
ızdırdblann müşiihede ve muayene ve iiviize-i fütühat ve mısret sipah-ı İslfun'ı karib
ve baidden pey-ender-pey istiınd� ve inübdyene eylediler.
Ld cerem, teslim-i kal'aya nziidiide ve ahd ve misıik ve akd ve zimmeti
der-miyiin ve kiinOn-ı emdn ile bftb-ı kal'ayı rüy-i İslfim'a güşdde eylediler. Ve ol
hisarın teshirinden sonra ol diyfirda asfikir-i zafer-meiisir techizine kdbil gayri yer
kalmayub ol husıln-ı ıneftfıhenin zabtından sonra herbirini tevdbi' ve lev3hiki ile
tevfibi'-i Orhaniyeden birine tefviz ve takrir ve cümlesinin muriifık-ı bunlC ve erkiini
pertev-nür-i iman ile milzeyyen ve ITl.ünevver oldı. Ve dariiyi-i memleket ve suğılr ve
muhdfaziit-ı hudüd-ı ·sınür-ı küffdrı mücidd ve merddne bir bölük-i sipii.h-ı nusret­
peniih mütaba'atıyle Ağca Hoca'ya mufavviz eyledi ki ehl-i tevhıd-i muzaffer- ·
a'lfunın tevsf-i dfiire-i mülkde rayat-ı mücfihedeti ale1d-devdm güş.ide eyleyeler.
La cerem, ol sipeh.;.sfilardn-ı meldhim-i küffar ve mübfiriziin-ı cihad ve
peygar rüz-i ınerre beru ciinibde niyfn-hisar kal'alar retli ve teshirine himmet ve
medayin-i biladda diid-ı merdiinegi izhılrıyle şöhret bulub ruz şeb at arkasında ve
eger hfinesinde istirahat ve hdb-ı rahat ve ardını tarika-i "edğfisu ehlam" ile filem-i
ıneDamda müşfihede ve tekye-gfih-ı ı1sdyişde türkeş ve siperden balin ,ie püster
ederler idi. Ol şfr-i merdan-ı bfdar zalike ğulğiil-i pasban ve kavğa-yı yezek ddran-ı
şeb zinde-diirlanndan çeşın-i kevfikib seyr-i men§zil-i felekde biddr ve mihr ve
mı1hın kulakları anların tanin-i kös-i heybet-me'nuslerinden gayri sada işitmez idi.
Beyt
Sipiih-ı tu çu nihed-h&n-ı ınerg piş-i aduv
Sada- y ı kös-i sala der dehed be-pir ü cevdn.

Ol pişvii-yı ınübfiriziin-ı zaman ve yfir-ı gdr-ı hı1nedfin-ı Al-i Osmfin Ağca

Hoca dahi 8b-ı Sakarya'nın bir filler tarafından Akova'ya ve tevfibi'iyle ilğfi.r ve akın
eyleyüb ol vilayetin dahi ba'zı yerlerin sulh ve tedbir ve bazını dahi darb-ı dest-i
vahdet şimşfr ile teshir eyledi.

194
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BIHIŞT/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Beyi
Eger bende kuşiş koned bende-var
Azızeş bi-siized HOdiivendigiir

Sekizinci Hikiyet
Osmiin Beg veled-i erşl!di Orhan Beg'i Bursa hisdrıfethine irsdl eyledii ki
beı,disin ve ol teveccühün · takdimi Edrenus Tekvı1rın kahr ve istisdli ve Tekvur-ı
makhıinm heltikine muvaffak ve memleketinin muhdsara ile fethi ve tekviir-ı Bursa
ile ittifdk-ı sulh ve memleket-i mezkiirenin teslimi beydmndadır.
Limüellifihi
Rubiii
Nevruz ki şud fezii-yı golşen ço ciniin
Şehenşeh-i gül der-il şod cilve-konan
Gonca zede hayıne-i mÜilakkaş der-bı1ğ
Efriihta ez-şOküfe gol şad revan

Sıfat-ı bahdr feth-i asar müfettihu eyydın ve fusül sfrl ve ol mevsim nfu ve
zibii-zib ve cemalde ki meyrnenetde her bir sd'ati misiil-i vüsO.l-ı mev'ud-ı visdl ve
her deminde rakkdsdn-ı saba ve şimdi bezm-i rengin-i muiişirdn bağda cevval idi. Ve
melik-i mülk nim ruz baht huceste ve ta.li'i fi'rfiz ile kusür-ı münevver baharlde
zebed-i haramide ve gOl-i hamrıi-i taht-ı mülevven şah-i şdr üzre ınesned-i giti
sitdnide kişver-i emfini-i sultanide §.rfunide idi.
Beyi
Küh bdlide zi zevk ve ebr nalide zi şevk
Serv ıni-raksed be-naz u gonca mi-honded be-kam.

İttifükan şfihinşiih-ı zaman cevfuı§n ra'nii-heykel-i sevr-i çınardan asBkiri

nusret şi1ür ve nev-hastegiin-ı gülbeni gülnari fezii-yı ınerği zdre azim ve leşkeri
zafer-nig§r ve cevrlndn-ı bağ ve bahari ser§.dik-i sebze-zfir Ozre temdşaya c8Zim
olmuş idi.
Beyi
Siiye-i ebr-i diğer ber-ser-i büstan üftrld
Sıiye eş ınücib-i ser-sebzi-i bostan bdşed.

Ol vakitlerde ehl-i haşmet ve ciihın nazar-giihında tertib-i arsa-giih-ı sipiih

içOn asakir-i nevhız-i sebze-zar ellerinde sertiz harbeler dutub çabuk ve çalak-ı
piyade revdn olub "ve huşire li-Süleymane cünüduhu"328 mazmOnı ÜZl'e zebıin-ı ehl-i
zemin ve zamanı pür-dğıiz ve çavuşfuı-ı inddın güya fezıi-yı pest ve bülend kuh ve
sahrd-yı "yevmeizin yesdurü'n-nasu eştaten11 329 eyhdmıyle pür-dviize eylemişlerdir.
Peykfuı-ı sebker ve seyyar ve rnüsri'ıin-ı cihan peyiipiş-i revan benefşe-zardan
rengin-i teber zeynler berdfış ve ceviinal1-ı bağın piş-i pişinde kıyfun ve ceviinıin-ı

m Süleyman'ın cinlerden insanlardan ve kuşlardan ordusu toplandı. Kur'iin-ı Kerim, Nemi, 17.
319
O gün insanlar işlerinin kendilerine gösterilmesi için bölük bölük dönerler. Kur'in-ı Kerim, Zilza� 6.

1 95
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

3li-nijlld-ı arüs ve azadın k.7.J.Şwmndan suffıf-i vakt-i namaz-asa zir-i bağilde nize-i
dıraz ile mılnende-i sinan cümlesi bülend ve ser-efrıiz-ı makam idiler. Ve cevşe n - i
pü.şiln gonca-i ıniğfer-i zer-i nigdr ve külıih-ı zer-kftrler her-ser ve meyfin-ı saf-ı
mübarizanda kemiyyet-i pftdişah-ı ş§hsfir Ozre süviir olub
Beyt
Ne-büd iib-ı şemer hı-zerre vü hod u habiib
Çünki herkes! keminsiiz be-merdüm-şikeni
Ya 'ni
Çünki Yıldırım·merdüm şikenlikde pü sevdedir. Ab-ı revan hı-zerre ve bı­
küliih ve bı-habiib olmaz.
Ve bu mecma'ı pür-iltiy§.m ve mahşer-i alem-i intizam hin-i edii-yı kelamda
hançer-i fevlad sebz-i fami ğilafı dehan ve tlğ-i zebani niyam-ı beyandan keşide ve
meyfuı-ı merdfuıda ddstanı mübı1rizfuıı maki1m-ı tekrara reside ve gül-i sad berk
siper-i lale rengi şebnem-i seheri ve kubbe-i -gonca-i nilüferi ile tezyin ve her ser ve
temı1şd-g3h-ı şiih-ı kiim-kfira hözır olmuş idi.
Beyt
Şodest her siper-i hizrfuı pişize-i nem
Hobab u diiyire-i iib u katre-i biiriin
Vü gerden-keşfuı-ı alem dlem-i nariın (narven) u sefid ddr
Ve ser efrdzfin-rasih-kadem-i sanevber u çınar:

Top ve tüfeng-i müdevver gürfıhlarını funıld ve ihzar ve çavişıin-ı saba ve

şimal ve suğfıf cevılruln-ı kfu--zdrda zfibit-i yemin ve yesRr olub ve s0sende zebiin-ı
leb cı1y-i db-ı revdnde send-yı sipeh-ddr-ı ehl-i imıln ile ratbü'l-lisii.n ve andelibfuı-ı
cUz-hfuı-ı nev-resıdegfuı ve bostdn-ı gülistana nağme-sera.yan olub "la tenfizı1ne illa
bi-sult§.n11 330 ile şirin-beyan olmuşlar idi.
Beyt
Keşide sı1sen-i azade deh zebfuı-ı fasih
Hezar dest sı1y-ı §.suınfuı-güş§.de çinii.r
Hemi künend du'ii ruz u şeb ki biid mudam
Çimen zı-şıih-i cevfuıi-i hiş-i ber-hordii.r

El-kıssa: Böyle bir rOzgii.r-ı ferhunde-ii.sdr-ı bahfiride ki şebih-i cevanı-ı

ömr ve devlet- i şahfuı-ı kıJm-rfill ve nemudfu--ı meded ve yari -i baht-i cevfin - ı
hüsrevfin-ı bd-kudreti tuv3n_ idi. Bir hengamede k i sefine-i subh-i piri vakt-i seheride
şukı1fe-i şeceri-misiil bu e�cümenin şah-s§.r-ı dıreht-i köhne-sal beden ve nihdl-i
gülben teninden nümiiyan olmuş idi. Y'anı ol pişvii-yı mücahidan-ı din ve mebde-i
selatln-i Şeri1 at-fi.yininin tavr-ı şamih ve asl-ı rasihinden menba1-1 zül8.l-i tevhid-i lattf
ve meşra'-ı selsdl-i Şer(i şerif Diydr-ı Rüm ve ol merzbfunda ğays-i arsa-i
·kerdengiz-i meğfizi ve ğavs-i halikfin-ı bevddi ve mehözi Osman Beg Gılzt ·
(rawehallahu teala ruhehu ve şii'at ilii · sa'ati'l-kıyiimeti) fütühanın ol baharda

330 Ama Allıih'ın verdi!i güç olmaks ızın geçemezsiniz ki. Kur'ı'in-ı Kerim, Rahman, 33.

196
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

şikuften-i nevri'ş-şeyyib-i nı1riden arsa-i çemen-i hilafet llzre bünyiı.d-ı gül-efşiıniye

fu:n§.de ve evrak-ı şüküfe zebfi.n-ı hali ıiyet-i nevmidl-i "veşte'ale'r-re1su şeyben" 331 ile
bed-ahdl-i rfızgilr-ı bi-bekiiyı tezkilr içün istişhiide güşiide eylemiş idi. Amma ol ser
ve salhürde-i ikbalin ben ve dfimeninden gayet ra'nıl ve i'tid§.1 ile bir nihiil-ı iclal
serlf-i 3verde ve seriibistan-ı hilafet ve cihiin-y§.nide meyiın-ı şüküfe-i şib-i
Osmıini'den semere-i şecere-i tayyibe kenıfi.1-i neşv u nema ile perverde olub asii.kir-i
nusret iltiyilm-ı İslam bildd-ı küfre ve abede-i esnıim lisfuı-ı ezhi1r-ı sebze-2.af ve
evriik-ı gül-i merğ-i zarın zebiin-ı sinan-ı nihfuı küffar-ı şümmdri ile tahris-i gaza ve
cihiid ve ümidvdr i - i sip3h-ı zafer-penfihi ni'met-i devlet-i Hüda-dad ile hdlet-i .
güzeşte Hı1nedi1n-ı Osmdni'den bu beşftret-i Yezd.ini ile istidlal ve intikal eylediler ki
"vezkun1 iz entum kalillin mlisted'afüne yehfifüne en yetahattefekumli1n-ndsu fe
§vakum ve eyyedekum bi-nasrihi ve razekakum mine't-tayyibiiti le1 allekum
teşkun'.ln."332 egerçi Osmfuı Beg'in dide-i murakabesi mülahazii-i din-i Müslimfuıi ve
endişe-i rnesalih-i kişver-sitaniden henOz meftO.r degil idi. Amma cihet-i galebe-i
sipfilı-ı plfi ve za'f-ı esbdb-ı akd§.m-ı dilirisine tereddlid-i esfür ve muk§.vemet-i
meşak-ı ihtardan futO.r restde ve arüs-i maraz-ı nıkris-i mefüsil sebebiyle halef-i
sıdkının devlet-i cevfuıına i'timiid ile me'§.rik ve meğ§.ziden kadem-kesitle olub
buyurdılar ki
Beyt
Be-pay hdsten ez-dest her-nemi hized
Ez-an be-dest ktıneın çün kunem kıyam dğfize
Dıriğ ömr-i girfunı ki vakt-i der-zed u hurde
Dıriğ rilz-i cevfuıi ki reft der-tek u ıaz
Zi za1 f-i zanü-yi hud buy-ı merg mi-şinevem
Zi za'f çün ser-i bini nihem be-zfuıu bdz
Çü üstilvfrr ne-büde binfr-yi ömr çi sı1d
Çü p§.yed er ne-bdşed be-cdh u m§.lme-ndz
Ya 'ni
Ayağ ile kalkmak elimden gelmediğinden elim ile yapışıb kıyam ederim.
Yazıklar giriin-kadr olan ömre ki unnada ve yemede geçüb ve eyyfun-ı cevfuıi tek ve
tazda gitdi. Başımı z§nü.ya koduğuında za'f-ı piri hasebiyle dimdğıına büy-i· merg
reside olur. Çünki biiıii-yı örnr muhkem p8y-ddr degildir.
Mal ve cfih ile fahr eyleme deyu bir mikdôr teessüf ve ba'<lehu mevdni'-i
piri ve za'f-ı beşeriyyet ve adem-i istitfi'at ile genc-i inzivdda takdim-i ita'at ve
ibddete tdlib ve r§ğib idi. Lfikin ferzend-i halef ve vfiris-i ınesned-i şerefin hurüş-i
cevıini - i devlet ve ğuluvv-i merdıinegi savleti teddrük-i teka'ud-i nd-tüvdni ve telfrfi-i
pırı-ı pederi olub ayın-ı cihdn-biini ve giti-sitanide vdlid-i mdcidinin
kiiimmakiimlığını kemii yenbaği ri'iiyet ve pe<ler-i büzürg-viinnın dahi hinunet-i iilisi
sıdk niyyetine zaınlme-i gayret olub bakiyye-i hayat ve atiyye-i çend rüz-i öınr-i bi-

mRabbim gerçekten kemiklerim zayıfladı saçlarım ağardı. Kur'ıin-ı Kerim, Meryem, 4.

llı Yer yüzünde uz sayıda olduğunuz ve zayıf sayıldığınız için insanların sizi esir olarak alıp
götürmesinden korktuğunuz zamanları hatırlayın. Allllh şükredesiniz diye sizi banndınnış yardımıyla
desteklemiş temiz şeylerle nzıklam ıştır. Kur'ıin-ı Kerim, Enfal, 26.

197
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BiHIŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

sebat ile ferzend-i bahtiyfinnın kemill-i rütbet ve iktidar ve deviim-ı istiklal ve

istikrdrda rnOşdhede. ve reh-nümüni-i nesdyih-i müşfikdne ve irşıid-ı mesalih-i
hüsrev§.ne ile bekiiyd-yı metftlib-i evtdr-ı Osm§ni ki zam.dn-ı fursatın adem-i
müsıi'adesinden vaki-i ahere ınevküf idi. Kuvvet-i ser-pençe-i ınerddnegi vakt-i
kudret ve kıidret-i bdzO.-yi feminegi Orhfmi ile temşiyet-pezir ola.
Beyi
Çu hiihi ki hacet bemiined be-cay
Püser-ra sa'iidet bi-y-3.müz u rfiy
Me-kon tekye ber-dest-giihi ki hest
Ki rOztt ni'met ne-m'fined be-dest
Ya 'ni
Eger mansıbın yerinde kalmak ister isen evlfı<lına re'y ve sa< tl<let öğret.
Mftlik olduğun ihtişıiınına tekyelenme. Bir gün olur ki ne'üzu billdh elde ni'met
kalmaz.

Fayide yine vele<l-i erşeddedir ve ınuazzaınat-ı umür-ı mühimm-i

Müsliınfini ve zarfuiyyat sarf-ı niyyet ve hiınmet - i Osmfini'den ez-cümle feth-i şehr­
i Bursa ki on bir sene ale't-tevdli hiınmet-i illi ile mukaddemat-ı enciihını bünyiid ve
nakş tedbir ve teshirini zivcr-i lcvha-i füdd etmiş idi. Zikr olunduğu üzre Bursa'nın
iki cdnibin<len iki kal'a binll ve temkin ve bifaderzddcsi Ak Timılr ile gulam-ı hası
olan Ak Balbancığı ol maslahatın tertib ve tekmiline ta'yin ve ol mübllrizı1n-ı stihib
kadem ve ınüciihid ve rnücdhidiin-ı nusret alem ehl-i hisiir ile muhiirebc ve peygaf ve
nıukiivemete mü<ldvemet ile istimrar ve fizardan sonra ahiili-i diyarın kdrların
iz<lırara karin ve Bursa hiikirninin ve siiyir iihdlisinin kcyfiyet-i kalıt ve gala ve tul
müddet bi-kuti<len kuvvet ve· kudret-i zindegiıni haydtlarındaµ mülk ve mal ve
servetlerinden külliyet ile nd-ümi'd olub şehr ve hisdrı sulh ile teslim ve tekvfır ilt:­
teviibini ırz ve can ve malından siilimen ve cnınen İstanbul'a teveccüh ve aziıuete
taleb-i ruhsat ederler deyu ınerd-i rneydiin-ı sfihib-i sebat olan Osmiin Beg
rnerhamet-i sıfata ihbfiİ'-ı ınütevdtir irsal eylediler. eger bu ahd ve ınisiika teınşiyet
ve ilticalarına musa'ii.det buyururlar ise bii.b-ı hisfrrı rüy-i İslam'a güşdde ederiz.
Lfikin bu matlubun tenışiyetindcn Osman Beg'in tevecc0h-i nefs-i netTui zarı.1ridir.
eger Orhan Beg'e dahi haber ederler ise bu maslahatı temşiyet-pezir olur. Her çen<l
Osmiin Beg-i ercümend bu maksüdun husCılı içün ceniih-ı himmet ile tayerdn eyledi.
L.lkin tareydn-ı maraz - ı nikris akdfün-ı ik<ldınına pfiy-i ben<l-i temam olmağla bu
vecihle olur ise olsun deyu arzü-yi çend salenih kifüyet-i teysiri husüli içün halef-i
hilfifet-şi1firını bu rdh-ı savd.ba delalet ve evvelen Edrenus gazdsına azllllet etıneği
şartıyla tenbih-i ekid ve biddyet-i hiilde ol gazii-yı mukaddime-i cümle-i metdlib
eyleyesin deyu te'kid eyledi. Zira Osmrln Beg aınmisi Aytoğdı Alb'ı Edrenus'un
babası Deymenus Tekvôr şehid eyleyüb ol vakte degin katil-i mesfürun fursat-ı
intikfim ve mücfiziitı ınak<lür olınaduğt_ından gayri Bursa Kal'asınm rncvfidd-ı
teshirine dahi enva•-ı müınllna'fit ve müd§fa'dtı zuhılr eyleınişdi.
Ld cerem, ınün§sib-i salı.lh-ı hal evvela ol mani'-i ddllın tarik-i matlübdan
refi ile akdfün ve memleket ve kal1asırun fothini Bursa teshirinin umCıruna

l 98
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

ımıkad<lime-i mehfim eyleyeler. Çünki Orhan Beg vıilid-i mdcidinin emri ile bu
hizmet-i diniyeye teveccüh ve sipeh-siılönin-ı niim-dfu'dan Köse Mihal ve Turgut
Alb ve Şeyh Mahmud ve Ahi Hasan veled-i Ahi Şemseddin Şeyh Ede Balı'nın
birdderi ve gayrihimin refakat ve muv§.fakdtı ve ta'yin- i Kanfuı-i · Osmdni üZre evvela
Edrenus Vilayetini teshil" ve kalır ve tedmirinin esbdbını müretteb ve müheyya
eyleyip müteveccih oldular. Edrenus-i la1in böyle bir sipfilı-ı pür-kinin te'kid ve
tahkikinden sonra yakinen bildi ki ol mübılrizfin-ı firüz-ceng ile muharebe hdric-i
hayta-i fehm ve ferhengdir. Ve der0n-i kal'a ve vilRyeti hali bırağub tamdmi-i evlad
ve eşbii'iyle bir küh-istan-ı mürtefi' ve mute'assıbda tahassün eyledi. Çünki asiikir-i
İsldm kal'a kapusına sürüb muhiifözadan hali görünce reh-nümün-i taldyi1 ikbal ile
öyle bir hisar üstüvaf-ı pür-ner mdl bi-ceng ve ci<lıil mücdhiddn-ı firfı:z-meale
musahhar ve müyesser olub ve pençe-i kdfiran-ı sdhib-i vuk0f ele götürüb
Edrcnus'un iiram-giihını' İi'ıtbe-i tahkika reside eyleyüb ve ınahall-i ınezbüieye
süviiren su'fıd gayet ile düşvdr olmağla tamfuni-i leşkeriydn-1 piyd<le tarik ile
mdnende-i köpek-i kfıh-sdti deviin-ı revan ve ol kuh-i pür-şikOhun pest ve bülendine
hirdman ve kerdcn-i cesdrct ve meserreti dide-i küffara nüındydn eylediler. Çünki
fırka-i ehl-i daHil sipdh-ı zafer-mealin ol cibdl-ı dsurndn-misdl kubbesine mdnend-i
ikdbı tiz-bal hücum ve su'udların ınu'dyene ve misdl-i seyer8n-ı riydh-ı tundrevu
mübdyene eyleyüb bir vecihle ınümdna'dta ktidir olamadıklarından bi-tevakkuf ırz
ve mal ve canlarını siydneten itd'at ve inkiyl1d içün istikbal ile ilticd ve abd ve ınlsrlk
ve akd-i zimmet · ile ehl-i İsliiın1ın hiınllyet ve ri'dyetlerine mazhar olınağı ric§
eylediler.
Beyi
Cihan kam u nii-kaın bayed supurd
Be-hodgami ki pey neşayed supurd
Ya 'ni
Bu dünyd biiki degildir der demez elbette bırakmaludur. Çünki böyledir
kendü bildigine kapılub iş işleme.
Nitekim Edrenus etbd'ının tebaiyyetini görüb ve nevbet-i istisali dhcre
erdiğini bildi. Tamdmi-i ehi ve iyiil ve etbı1'ıyla havf-i leşker-i İsldıri'dan sibii'-ı
vahşi-sıfat remide ve fiğ-i helak-i sipiihdan rehide olmak müliihazasıyla infin-ı firarı
semt-i firfiz-ı kühe keşide gider iken ittifükat-ı zamıini ve arüz-i iiföt-ı niigihüniden
hin-i musiira1 at-girizde hiriis-ı tığ-i tizden esnfi-)'ı rö.hde pö.y-i seınend-i azmi seng-i
beldya dılçar ve esb ve silahıyle yukarudan aşağa nigun-sıir olub hl-tevakkuf derk-i
esfeli safiline degin gidüb egerçi ol sebeb ile tiğ-i hfın-hdr-ı guzfüdan halas ve eınan
bulub amma tabaka-i zirin-i nir§na rev§n oldı.
Beyt
Düşmen-i ehl-i hak be-an zari
Hod-be-hod küşte şod besad-hari
Ehl-i hak-ra her dnki bed-hıihest
Rfı:z-i u şam u c§h-i o çfilıest.

1 99
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Merd-i mesffuun müte'allik§.tı ol h3let-i garibeyi görünce müteaccibfuıe

inan-ı sür'ati bıiz-keşıde ve guzdt-ı gayret-sıfat dahi ınisdl-i rnalik-i dcı11 der-akab
resule ve ibtidfi Edrenus-i la'inin ser-i murdarını biride eyleyüb taınfüni-i ehl ve iyfil
ve ın81 ve ınendlini esir ve yağma ve bi-infiyetillfihi teala o gUile bir memleket ber­
vech-i 8.sfuli nasibe-i züınre-i Müslirndnı olub kal'anın der u divılrıru EdrenuS-i
. murdafın baht-i ber-güşte-i rOzgfiri gibi hii.k ile yeksfın ve esbfib-ı ser ve sdmfillmı
ber-bfid ve perlşıin eyleyüb müteferrik olan re'iiyd ve acezeyi vatan-ı kadimlerine
uslCı.b-ı sdbık Uzre iskiln ve adi ve merhamet itmi'n§.n ve imiiret ve zird'at ile abftd-ı
§.yende istimfin ve taraf-ı Şer'den üzerlerine mu1temed bir zabit ta'yini ile istimıin
eylediler. Ba'dehu ol serd3r-ı muzaffer yani Orhan Beg nusret-i eser ğaniiyiİn-i
vafire ve sipfih-ı mütekiisire ile teshir-i Bursa1ya niyyet ve imdii<l-ı baht-ı mes'fid •ite
feth-i mev1ıide azimet eyleyüb Pınarbaşı dernekle ma'rıif mahalle sa'adet ile vasıl ve
nazil olub düstıir-ı ma'hıid üzre şehr ü hisarı asakir-i nusret-meiisir ihiltasıyla mesdıid
ve mahsür eyledi. egerçi ah§.li za'fiyeti nazar-ı ehl-i 1slilm'a rütbe-i talık.ika reside ve
sükkı1n-ı şehrin zebfıniyyeti halct-i mahınasaya keşide idi. Amma hakim-i kal'a ve
a'yı1n-ı memleket tevsik-i bina-yı uhfid ve tahkik-i tarik-ı iman ile vaz'-ı k§ .'ide-i
emiln- ı mev'ıid cii-be-cıi burc ve barfidan zor-i bdzıi izhiir ederler idi. L§.kin yine
merğ-i nirn-bismil-8sft avaze-i,za'fve nii-tiivftnilerin iişikdr etmezler idi.
Beyt
Heme vakt der-kayd-i ğaın-i ınübtelii
Yeki dest ber dil yeki ber du'ıl.

Orhan Bcg enır-i teshirin teshil ve matlfibun teysir ve tahsiline ber-vech-i

hüsn-i tedbir mus5.dakiit-ı sabıkaya binaen Köse Mihal mülayemet ve müsiilemet ile
teslim-i kal'a içün hftkim-i Bursa'ya irsfrl ve mezbO.r dahi hakim-i mesfüre ba'de'l­
vüsıil husfil-i meram içün bind- yı peyğfun ihtida kihde va'd-i ikrıim ve in'ıim ile
nihıld ve esnıi-yı kelamda çaşni-i tehdid ve mir'iit-ı çaşyisini dahi ifuıim ve ifade /
eyleyüb ehi ve iy.ll ve h§nın*n ile şive-i kayd-ı eın.lnda Sünnet-i Seniyye-i Fahr-i
cih.in ve ber-tabk-ı hadis-i şerif- i ınu'ciz-beyfill "men 5.mene reculen ala nefsihi fe
aleyhi e'tii lehu ,liv.ie'l-uzri yevıne'l-kıyameti"333 ile §mil ve memleketi teslim ve
taınfimi-i ahaliyi akd-i zimmet ile it§'ata kıiyil eyleyüb cümlesine hıfz-ı miil ve menal
ve herkese kendü makd.mında istikrar ile ta'ahhüd eyledi. Ol kişverin sağir ve
kebirinin menat-ı tediibiri TarCıs n§m bir vezir-i sahib-i tedbirin elinde idi ki akl ve
danişde müıntiiz-ı akran olduğundan gayrı ilın-i nücıimda kfuni l ve uınfu-ı akli ve
hikemide rütbe-i imtiyrl.za vfisıl olmuş idi.
Beyi
Fehmeş bi-rcsidi be-yeki lahza vü fikret
Der sur-ı nihiin hıtuk-i perde-i Eflak.

Ve Küse Mihal ile esnii-yı kelam ve edii-yı peyğilmda ale'l-ittisiil ehl-i

İslamın seınt-i salahını ri'fiyet ve zfitü'l-beynin ıslahına sarf-ı himmet ederek _re'y-i

333
Kendisine güvenilen adama Allah'ın kiyamet gününde güven bayrağL veımesi v.icib olur.

200
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BIHIŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

savfib-ı sulha mubaderet eyledi. Bu bevais-i derüni ve birılniye binden ahal i -i

kal1anın istimrarı Bursa hfikiminin zebüni ve hdrlığına sebeb ve cuınhfira muhalefete
ilctidan olınaduğundan isti'miindan gayriye çiire bulamayub akıbet Köse Mihal'in
tavassutı ile Orhan Beg1den istid'a ve iltimas eyledi ki cümle mülk ve edyfinda
memdüh olan ceviin-merdiye ldyık vecih Uzre ehi ve iyfil ve te'min-i dlıı ve mıilile
zarar-ı leşkeriydndan hıfz-ı hiriiset ve hirn4yet ve vikdyet ile kendü nfunüs-ı devleti
gibi siyiinet ederek İstanbul deryasının sahiline getilrüb selamet Ozre tevabi' ve
levfilııkıyla keştiye süvfu" ve ırz ve canını kasd edenlerin def-i zararlarıyla ahd ve
karar eyleye.
Beyi
Vela vü ahd-i niku biişed erbeciiy iiri
Vü ger ne her ki tü billi sitemgeri dfuıed
Ya 'nf
Ahd ve vefa iyidür eger yerine getirürsen ve illıi her kim olsa yaramazlık
elinden gelür.

Köse Mihal dahi bu iltimasın hayyizi kabulde vaki' olınasıru deruhde ve

tekvı1r-ı mesffu dahi te'kid-i ahd ve .misak ve teşdidi - erkfill-ı i'timaddan sonra
teslim-i mülke nzd-ddde ve cihet-i himiiyet ve kendüyü derya kenarına salimen
götürmege me'mür olan cemfi'atın mukfibele-i hizmetlerinde otuz bin diniir surh-i
Mağribi huzfır-ı Orhaniye irsal eyledi. Orhan Beg dahi gayret-i cibillisi hasebiyle
muraat-ı ahd-i vefada kendüyü 11ve'l-müfüne bi-ahdihim iza §.hedı111 334 .silkinde
·ma'düd buyurub bir cemii'at-i vesile derün-ı hisardan leb-i deryaya degin vikı1yet ve
selamet ile keşliye götünnek Ozre ta 'yin edüb götürdüler ve kal'a ve hisar tarilca-i
emn ve em§n ile ehl-i İsldm'a müyesser ve musahhar oldı.
Beyi
Düşmenet çün reh 0 i gurlz girin
Piiy be-yek ece!-i sebuk-giimest.

Şehir ve hisarın tasarrufundan taımlmi-i ehl-i san'at ve hırfet hazarı me'mün

göıilb etriif-ı kişvere iivdze-i adi ve ddd bir mertebe velvele endiiz oldı ki gerek
ahali-i şehr ve gerek redyddan asla bir fülüs-i ahmer belki bir habbe-i kemter tarftc
ve gdred olmayıb bir pire zenin çerh ve dolabından bir ywnak iplik cesaret olunmadı
ve guzfit-ı mücahidini tarclc-ı memleketten men eyledikleri ecilden tekvür
gönderdiğin otuz bin altın ile sarayında bırakduğı nukfıd ve cevdhirden gayrı emvfil
ve esbıibını tamamen vezir-i mesfı1run re'y ve vesile-i istişfüiyle meyfuı-ı guzatda
kısmet-i .idile ile taksim olunub herkes razı ve şakir oldılar ve Tarüs vezir bu
hizmet-i makbulesi sebebiyle nazar-ı inıiyet-i Orhaniye mazhar ve şeref-i !slam ile
müşerref olmağla mübiideret ve müsfibeğiit eyleyüb din ve dünyıida emsiil ve
akrdnından ziyfide Il<'lil-i izz ve neat oldı.

3•14 Söz verdiklerinde sözlerini yerine getirenler..., Kur'ıin-ı Kerim, Bakara, 177.

201
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BIHiST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

Beyt
Piş ez İslam kabil-i din bud
Piş ez fin kıssa hfi hüner-bin büd
Ger dileş rfi vefa nediiri cüş
Kes nebüdi zebfin-ı şeh-rii güş.

El-Hak tedbir-i sı1yıb ve kesreti mehıimid ve menfikıb ile ol memleketin

ahı:ilisine rdcih ve ehl-i tslfim'ın muhabbeti nıisıye-i e1ınal ve eralinde vazıh idi.
Çünki,i. Orhan Beg cümle-i muhaverftt ve · taınfüni-i müşiiveratda anın hurd­
mendligini mu'fiycne ile urnür-ı din ve devletin tasaddisine her bfıb<la rütbe-i b§.la ile
ser efrfiz ve meyfuı- ukalada akrfinına mümtaz olduğun mübfiyene eyleyince Bursa
memleketinin teslimine bıi'is-i asli ve sebeb-i külli ne oldı deyu sual eyledi Vezfr-i
siihib-i tedbir dahi ahsen-i makftl ile leb-cembfuı-ı ceviib olub dedi ki bu tesliın-i
ızdırari ve hireman-ı n8.-çfu'inın bir kaç türlü sebeb-i var ki ehl-i basiretin fehmi ılna
muMedi ve ba'zı esbôb-ı bıitını idi ki erbiib-ı devletin zevftl-i memleketi ana
mebnidir. Evvel bu inÜkal-ı mülkde sebeb-i z§hiri Osındn Beg G8zi'nin tedbir-i
savdbı idi ki kişver-i küffdrın meyanında iki kal'a bina bllyurdı ve bizim
hdkimirnizin ol ınerddnelik ve ferzdneligi yok idi ki kal1 ve kam1ına kddir ola ö.kıbet
mürür-ı eyydın ile hardbi-i memlekete ve celii-yı vatan:..ı ra'iyyete sebeb olub terk-i
diy5.r etmeyenlerin dahi ahvdli belfty-ı kalıt ile htilet-i mahmasaya keşide ve halkın
ahvali rütbe-i zarfuete reside ol.dı. Mö.dem ki hdkiın-i reiiyfı veziri destfıne müşfik ve
mihribcln olmaya işte böyle vakt-i zaruretde herkes canı kaydına dü.şüb meyfuı-ı
hti.kim ve mahkümda mev§.dd-ı nifak imtid§.d bulub havf-ı acil ve zulm-ı acilden
teslım-i mü.Ik ile canların halasa sii'i oldılar.
Beyi
Şıih-rıi ez ra 'iyyet cst esbdb
Zan ki derya zi-cüy cüyed ab
Çünki iınsö.l-i iib kuşte neberd
Siil-i diger gurist biiyed merd.

İkinci oldur ki; Mti:dem ki hakiın-i memleket cem'i ınale mti:yil olub
endişe-i iikıbet-i mealden gdfil ve himmetini cem'i haz5.)'in ve nukı1<l-ı defüyine
masruf eyleyüb inan-ı ihsiinı seınt-i tertib-i mesiilih-i leşkeriyfina ına'fuf eylemeye
ma'ahdza cem'i ın alahz-ı biddat-i ehl-i ınendlden memleketde esbdb-ı maaş nd-yiib
olub vakt-i tenk-i ınuhdsara ve imtiddd-ı ınüşdcerede ol hızdne ol haraba mülkde
aynı ile nazar-ı rnahınfu-i türllbda lemaiin-ı serab mesftbesindedir.
Beyt
Mülk-i vfran u genc-i abddan
Ne bud cµz tıırik-i bi-hıredan
Gene der zir - i rnülk-i ftbd.-dest
.
Süst bih dıraht ez bôd-est .

202
 i<lris-i Bitlisi/ HEŞT BIHIŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Üçüncü oldur ki; Çünkü valı-i memleketin cevher-i cibilliyet-i şehvani

nefsı1niyye alüde ve dide-i basireti müldhaza-i mes§.lih-i ra'iyyetden genc-i gafletde
feriiğat ile ğunılde ola. Elbette iif-tiib-ı devleti ol hal ile şam-ı daliilde ufül- i zevale
rü,-nihdde ve ol gözin açıncaya degin arsa-i emlaki arza helake fetdde olur ve hfikim­
i mesturun ise evkfit-ı ömri hemvıira ni28.m-ı hiil-i din ve devletden ğat1et ve devam
şehvet peresti' ile cümle-i wnürda re'y-i müfsid.3.na mutdba'at ve ehl-i fesddın
idlıiliylc bünyiid zulm ve bid'at ve dad dil sitemdıde-giine asla merhamet eylemedi.
Beyi
Besi ber niyiiyed ki bünyiid-ı hod
Koned an geh bi-nihiid-ı bünyiid-ı bed
Ya 'ni
Ol kimesne ki bünyad-ı zulme heves eyler, çok geçmeden kendü bünyiidım
yıkar.
Dördüncü vecih; Kanıln-ı hikmetulliih ile ma'huddur ki bir misiil-i hafad ve
ret'i ki gerdeş sipihrde meşhurdur, te'akub-i edvar üzre teceddüd leyi ve nehıir ile bir
devleti inhitat ve inkırdza ser-keşide ve bir §her sa'iidet-mendin rdyet-i iı.z ve rifati
evc-i irtifii'a reside· ola meddr rüzgarın nisıdları nazarında tali'-i bahtiydrın su'ü.d-ı
kevkeb-i ınes'fıtli ehl-i izzet ve celalin ıstırldb-ı nı1siye-i a'ındl ve efalinden peydd
ve aldmet-i zcval-i ni'ınet-i mülk ve mdl ve nişiine-i ihtilal-i cdh ve celal minvdl-i
meşrüh Ozre ehl-i basiret ve keındlin dyille-i havatırında hüveydddır. Bu bir kaç sene
içindeki af-tiib-ı devlet-i H8ned8n-ı Osmdnl bu bild<l ve ak.tdrın sahasına tdbdn ve
tiğ-i cihiin güşdlannın pertev-i subh-i sa'iideti küffat-ı bergeşte rüzgarın dıde-i
zulmet-aludlarına gayet işrdk ile nümdydn oldı. Çeşm-i firdset ile müşahede olundı
ki anların şevfirik-i ikbiili mehdmid-i hisalin nokta-i i'tidıili üzre tali' ve sevdti'-i
efddl-i rüşen-gönülltırin arsasına keff-i ata-babşlarından ldmi'dir. Zira Hak te'ald
celle celaluhu ve iimme ncvdluhu her çend ki anlara mülk ve malı vos'at üzre ihsan
buyurdı. Anlar dahi meviihibin iz<liyıi<l-ı şükıiinı eddya zdhib "ve ehsin kema
ehsenftlldhu ileyke" 335 icıiisına r_ dğib olub arsa-i memiilik-i kulı1bün tevsi'ine feth-i
bıib-ı ihstln ile talih oldılar. Anın çün ru'ı1s ve nüfı1s ve reis ve men1s kı'.ifir ve
Müslimdn belki kiiffe-i ferik-i dı1stiin ve düşmenfuı anların saltanatına bi't-tav' ve'r­
nza ınıiyil ve kdyil ve devdm-ı mülk ve kıvdm-ı devletlerine a'mil ve füuil oldılar.
Beyi
Himmet ez-an cd ki nazarhii kuned
Çiire nebaşed ki eserhii kuned
Himınet-i çendin nefs-i bi-ğubdr
Ba tı1 bib!n tii çi kuned vakt-i kiir
Her ki der in hane demi diid kerd
Hane-i ferdii-yı hod ılbad kerd
Gerden-i akl ez- h üner dzdd nlst
Hiç hüner hübter ez-diid nlst
Ya 'ni

lJJ Allıih 'ın sana yaptığı gibi sende iyilik el Kur'ıin-ı KeıinL Kasns, 77.

203
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

Kaçan ki himmet bir karın husuluna nazar eyleye tesir etmemek mümkün
degildir. Bu kadar bi-ğubfu- nefislerin himmeti seyr eyle vakt-i hacetde sana neler
eyler. Zira her kim ki bu cihanda bir nefes adi eyleye ferdıl - yı kıyılınetde hanesini
murild üzre iibild ey[er. Gerdensi ak! hünerden ilziid degildir ve adi ve dilddan gayri
bir hüner makbul degildir, hemdn adi ve diid lazımdır.
Netice-i kelam; Veztr- i ınezbünın b u kelanl-ı hakimfuıesi Orhan Beg'in
pesendide tab'-ı şahanesi olub bimienaleyh silsile-i niz3m-ı devletine dahil eyledi.

Ketibe-i Ul3nm Hfitimesi

Osmdn Beg Gdzi'nin bu sardy-ı devlet-i mecaZiden irtihdli ve zamdn ve
dvdnının mecdri-i ahvdli ve encümen-i nasihatin keyfiyet-i te'lijinde vasiyyet-i ahd
ve ilka-yı vesdya ve Orhan Beg Gdzi'ye tefoiz-i mülk ve vildyet beydnmdadır.
Umüm mefüOm-ı hakıkat-mazmı1n-i "küllü nefsin zaikatü'l-mevt ve ileyna
türce'ün11 336 Ozre erb8.b-ı basiretin' nazar-ı ferı1setine mutasavver ve nümd.y§.ndır ki
her çend bu çıhar divan beden-i insanın bekiiytl-yı terkibi es.1s-ı ni1-pı1y-ddr unsur-ı
erkandan gayet metanet ve hubfıb-i sarsar-ı h5.disi1tın tezelzülünden nihayet siydnet
Ozredir. Amma elbette ol terkıb-i cismaninin heykel-i asliye ve inhilal-i eczdsı zarfıri
nd-girfz ve ittisal-ı anasıi--ı ulviyesi cevher-i ruhaniden ınu'ftrakat-pezir olur. Zira bu
kenlCe rfıh-ı kudsinin kalıb-ı ebdfuıda kem8.l-i intizam ve istihkftmda birbirine beste
ve rev§.bıt-ı i'tidal ve hüsn-i imtiz§.c ile terkib-i b.end-i cism ve can birbirlerine
peyveste olurlar. Çünki ale'd-devfiln cOz-i şerıf-i nurdnf ve cevher-i latif-i
§.sumılninin meyl-i .su'üdı tanm-ı a'lıl ve cünn-i kesif-i zulmfuıi ve kdyif-i mevfrdd-ı
heyulaninin vurOdı merkez-i zemin-i esfeli's-safilin-i ğabrA<lır. Bu ikisinin
birbirinden tenafür ve tebayüru lazım-ı gayr-ı mefarık-i zat ve dı:i'i-yi tefrik-i
müctemi 1iitdır. Her vecihk·bu iltiyfunın hayal ve devamı tasavvur kabilinden muhı1l
ve bunun gibi birbirine peyvesta olan mürekkebiitın tahlili ve inhilftli mevküf-i
hulül-i §.cftldır. Ve muktezd-yı hikmet - i ezeli oldur ki hemişe hfrlet-i acz-i beşeriyet
secencel-i musaykal-ı ecelde dide-i i'tibftra nümftydn ve dşik§r 11küllü şey'in hftlikun
illd vechehu" 337 ve ğum1deg8.n-ı hiib-ı gaflet encfun-ı karda tanin-i pür-enin-i kös-i
rehilden peyd§r olur ki "en-nôsu niydmün fe iz§ mfrtü intebehu11338
Şi'ir
Billahi deyyeke kem beytin merertu bihi
Kad k§.ne ya1muıu bi'z-z§ti ve't-tarbi
Taret ikabü'l minni m il fi cevilnibihi
Fe sdre ınin ba'diha lil-veyli ve'l-hizbi.

El-kıssa: Mukaddemılt-ı sabıka ve fezayii-yı sildıkaya binaen 721 (1321-

1322) senesi şuhOn ittifakatından "' iz§ cae eceluhuın 1§. yeste'hirıine sa'aten ve ıa
yestekdiımin11 339 ınazmün- ı hakikat-rneşhünı üzre Ebü'l-meğiizi Osman Beg Gfizi'nin

"6 Her c3n ölümü tadacaktır. Sonunda bize döneceksin.iz. Kur':in-ı Kerim, Ankebut, 57.
m Ondan başka her şey yok olacaktır. Kur':in- ı Kerim, Kasas, 88.
118
İnsanlar uykudadır. Öldüklerinde uyanırlar.
339
J:Ier ümmet için belirli bir süre vardır. Vakitleri dolunca ne bir sa'at gecikebilir ne de öne geçebilir.

204
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

müddet-i saltanatı ve cihdn-güş8.sın yirmi seneye reside ve süın-i şerifi yetmiş ile
seksan mabeynine keşide olmuş idi ki berld-i nüvld-i "yd eyyetühe1n-nefsü'l­
mutmainnetu irci1i ila Rabbiki rddıyeten rnardiyyeten11 3..ıo sadasını güş-i intibah ve
sem1-i dil-i 8g3hına ilk§ ve mübeşşir-i gaybi likii-yı lliihi ile Vilsfıl-i mev'idin
husülunı müş1ir dlde-i şuhüduna bir sı1ret-i meniim-ı münkeşıf ve hüveyd3 eyleyüb
muktezii-yı huziir-ı der-giih-ı peyğfim-ı "ecibü da'yell3İıi" 341 yetişdirub kuvii-yı hurd­
mendi ve hüşyarının hdlet-i sıhhatında tehiyye-i esbdb-ı rehıli baf-gfih-ı fenndn­
berdıiriye müb§.deret göstenıb �araz-ı mevt ve zuhOr-i alamet-i intikal ve fevtinden ·
sonra vesılyd-yı adilfuıe ve nes§.yih-i mesiilih-i hüsreviine takdimi içiliı cümle ahlaf-ı
hamide-evsaf husılsan Orhan Beg-i s§hib-i ittisafı ki ol esnftda Bursa'nın feth ve
teshiri müjdesiyle peder-i völfi-gühı..-rinin huzüruna hizmete gelmişdi. Ve s§.yir eşb§.1
ve etbft'mı ki anlara her vecihle i'timftd-ı dini ve dünyeviyesi kemftlinde "idi. Ezcümle
Şeyh Ede Balı ve Ahi Şemseddin ve Ahi Hüseyin ve Turgut Alb ve Saltuk Alb ve
Çandarlu Mevlana Kara Halil ve Karaoğlan ve sftyirlerini huzüruna getürüb evvela
bu ma'n§.yı tasrih eyledi ki cümle-i ferzenddn ve dü.stdna evvel vasiyyetim budur ki
ikamet-i süıınet-i gaza ve cihiıd ve idfünet-i takviyet-i din-i Nebevi ki kemıll-i ictihiid
ile der-liv5.-yı Şerfat-peıveriyi berpd tulub benden sonra şive-i hizmet-i İslam'ı elden
bırakmayasız. Çünki Hak teillil bu abd-i za'ifi zamiln-ı hayatımda feth-i biliid-ı küfr
ve tervic-i iiyi'n-i Müslimdni ile müeyyed buyurdı. ÜınidVarım ki ber-vafk-ı kaziyye-
i ınarziyye "hükmü'l-asl yüsrd fi'l-fer'i" 342 kavıinin-i mücfihedfit-ı din-perveri bu
h5.neddnda müsteınir ve ınustakar ·kala ve ınev§'id-i İlahiyeden ol nesne ki dide-i
ümidvöri muntazır-ı şive-i gazii ve cihad ve bu hudıldda iş8'a-i kelime-i tevhi'd ve
iman idi. Evliid ve a'kftbın zamiinında iıiciiz eyleye.
Beyt
Çeşm darem ki ·ba'de izin eyyam
Mülk u devlet ber in karar büd.

Ve her kim bu hiineddn-ı Şeri'at-nijftdın tevdbi' ve müntesibfin ve netftyic ve

aht1idından bu tarıka-i kavlmeden udOl ve menhec-i adl-i Şeri'at-perveri' üZ:re hareket
eylemeye uve min zürriyyeti kale la yeniilu ahdi'z-zaliminrı 343 mesleğinde mezkür ve
riız-i cezada şefa'at-i Peygamberi ve sıla-ı birr-i pederiden mahrüın ve ınehcfır ola.
Beyt
An çi peder gutl be-iin dar hüş
Bi gOzer ezin ınB.der-i ferzend küş
Der peder-i hod nigerey sade merd
Sünnet-i o gir bi-bin k'ü çi kerd.

Kur'ıin-ı Kerim, A'raf, 34.

J.Co Ey huzur içinde olan can. O senden sen de O'ndan hoşnud olarak Rabbine dön. Ey ciin iyi kullanmın
arasına gir. Cennetime gir. Kur'lln-ı Kerim, Fecr, 27-30.
341
Allah'ın da 'vetine ic.ıibet edin. Kur'ôn-i Kerim. Ahkaf, 3 l .
341
O soyumdan deyince zalimler benim ahdime erişemez buyunnuştu. Kur'ıin-ı Kerim, Bakara 124)
J.Cl O ben� soyumdan deyince, zalimler benim ahdime ulaşamaz..., Kur'Wı-ı Kerim, Bakara, 124.

205
 ldris-i Bitlisj/ HEŞT BiHIŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Ta'mim-i vesdylly1 ve tetmirn-i ncsiiyih-i iimme- i berayddan sonra hdsseten

fürzend-i dilbendi Orhan Beg-i ercümende utüfet-i ınihribfuli nihdni üzre hitiih
buyurdı ki
Ebydt
Ey kiin-ı güher-güşiide-i men
Püşt-i men ve püşt-i _ziide-i men
lzid-i be-hodet-peruih dilred
Ez-çeşm-i bedel nigiih diired.

Yakın belki idiire-i dayire-i felekde memlük ve malından hiç bir iiferide
taşra kalmamışdır ve kalmak dahi mümkün degildir. Ve hiç bir huşmend-i siiyib-i
tedbir kişver-i hayatda kendüyi latamfıt- fifiit-ı mematı.lan me1mO.n ve masun
kurtaramamışdır ve kurtaramaz.
Beyt
Felek ra endahten şod sirişt
Neşiiyed·keşiden ser ez-ser- nüvişt
Ya 'ni
Adet-i felek baş düşünnekdir. Ser-i nüviştden baş çekmek ınürnisib degildir.

Şimdi Hazreti Hfikiın-i Kadir ve Ceniib-ı Sult8n-ı Hablrin hükm ve emri ile
der-giih-ı iilem-penıih kelime-i bi-iştiblihdan "iımi lilliih" telkin-i gılş-i intibah ve bi­
hamdillfıh gfih ve bi-g§.h cfin ve dil-i fivdh-ı ümidvfır beşfıretnfime-i "la taknetfı min
rahınetilldh"3 .u egtm;i bu deın-i fiberin ve nefes-i viipesinde cümle-i cihaddt-ı
dünyeviyeden kat'-ı ta'alluk bu sefer-i ma'neviyeye lazımdır. Amma ta'lik-i umür-ı
dini tarik-i fikıbet-endişi ve piş-i bini hem münfisib ve mülıiyimdir. Uikin bidı11at-i
Şeffı'at:-i Nebevi'den ümidv§:ri içün bu hizmet-i Şeri'at-ı Mustafaviyyeye tevessül
mezkür hfitır ve manzCır-i havfitırdır. Ey fer.lt.-nd-i bahtiyar bu hengfimdaki
dilbestegi-i fi-sebilillahdan henOz kat-ı aldyik ve tecrfd-i ciinib-i harim-i kudse
resiinide ve afv-i cünn ve günfih içün tefviyeti tah.v-iyeti din-i hak cfin ve dil-i
ruhanide eylememişdir. Bu vcdfa-i saltanatı nazar-ı himmet-i pederdne ile
berhur<ldri-i hizınet-kdri-i İsldmı sana havdle ve seni Cenfib-ı Rabbül dleınine ve
vedi'a-i hakkı uhde-i gayretine tefviz ve ber-sebil - i icmfil bu vasiyyetlerimi gllşi
hllşune menküş eyleyesin ki rı1z-ı cezada senden isterim.
Beyt
Ez pend- i peder şevi-i behrumend
Ger dil nihi ey püser berin bend.

Vasiyyet-i evvel oldur ki: Ceıni'-i v3.kı'dt-ı dini' ve dünyevi ve mutfi.libı1t-ı

süri ve rna'nevide hemişe şerfat-ı Mustafavi ve tarikat-ı Murtazaviyi pişvfi-yı a'ınal
ve müktedii-yı ef fü ve ahvi11 eyleyesin. 11 Festekım keını1 Umirte'1 345 bir gayr-i nlh ve
rüşe ıneyl eylemeyüb ahkô.ın-ı evdm�-i nevı1hiden medlül-i hukm-i İlfihi ve Sünneti

;u Allôh'ın rahmetinden ümit kesmeyiniz. Kur1ıin-1 Kerôn, Zümer, 53.

;ıs Emr olunduğun gibi dosdoğru ol. Kur'in- ı Kerim, Hud, l 12.

206
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

Hazreti Risalet Peniihiden udu! ve tehalluf gösterıneyüb her emri mübhem ve

ınechGl ve fermüde-i Huda ve Raslllde reh-nümö-yı pişvayfin-ı din ve fetavfi-yı
eiınme-i rdsihın ki 11 fes'elü ehle'z-zik:ri in kuntum lfi te11emün"346 mazmün-ı saddkat­
meşhünı ile amel eyleyesin ki bu vasiyyet mücınel-i hayrat ve sa'iidftt-ı külliyeyi
müşteınildir.
Din-i hak tile u efser-i merdast
Tdcı nii rnerd-rii ne der hordest
Ya 'n{
Kişinin tac ve efseri hak dindir. Niimerd tiic layık degildir.

İkinci vasi;.yet: Cümle-i mahkümiin ve huddftma <leviım-ı ihsfin ve if<l.il ve

ta'môn-i in'dm ve nevfildir. Ve havfiss ve avamdan herbirinin mürfi'dt-ı ikram ve
istirham ile kadr ve rütbet ve makam ve havdss-ı ehl-i İslam'ı mezid-i iclal ve i'zdma
tahsis eylemekdir. Zira µıerhamct ve ihsan ın tahakkuk ve teınellüki ceınal-i ruhsfı.r-ı
mezdhir-i sultfini ve ahliik-ı Rahındni ile mütehallik olanların medl-i hali ınılcib-i
sa·adet-i cdviddnidir. Zira beden-i mülket-i cihiin-bani hakikat-i ihsfin ile nlh-i
nefsıini mesabesindedir ve kuvvet ve fl.18d-ı a'zanın mukassimi bu tarik-i pinhıini ile
ruh-ı insaninin meşra'ındendir. Her ayine sfihib-i mesned-i serveri cümle-i efröd-ı
beşeriyeyi mevdhib-i İldhiyede kendüye şerik ve sehim bilüb bu şive-i feyz-efşdni ve
menfa'at-i resdnide kenduyi mahbılbdn-ı der-gfih-ı Yezdıini zümresinden add
eylemekdir. "Elit inne rahmetellfı.hi karibün ınine' l-muhsinin" 3"7
Arabi
Ve ehsenü vechin fi'l-verd vechu muhsinin
Ve eymenu keffin filiim keffu mün'imin.348

Üçfincii vası).yet: Oldur ki vedi'a-i hilafet ve şiihi a'zaın-i emdnet-i İldhl ve

eıniinet ve saltanat ve şehen-şiihi ecl-i ıneniisıb ve crlhidir. Zira Hak Subhfinehu ve
teftl8 nev'-i ben-i Ademe mülatafet-i latife-i "inni cii'ilün fi'l-erdi halifeten" 349 ile
minnet-i uzmfi buyurub mevftdi'-i kitab-ı dsuındnıde nüfüs-i beşeriyyeyi bu rütbet-i
serveriyyetin eınfınetdarlığı minneti ile "ve huvellezi ce'alekum halaife fi'l-erdi" 350
rnuktçzii.-yı sadiikat-ihtivasınca ınemnün buyurmuşdur. Şimdi çünki iniiyet-1 Yezdftrtl
ile bu hilfifet-i Rahmrlnfnin ınütehamınili olub şart-ı emaneti kem§. yenbaği siyiinet
ve cüınle-i leviizımiitdan olan erkanını ki adalet ve ihsfuıdır ri'iiyet ve icriida kusılr
etmeyüb zimmet-i himmetine vdcib-i vdcibdtdan bilüb ben-i nev'-i insan ve efffid-ı
hayvRndtdan zir ve dılstane merhamet ve şeflrnt ile gö.h ve bi-giih "et-ta'ziınü li­
eınrilHih ve'ş-şefkatu ala halkilliih" 351 mazmıln-ı ıneyınenet-meşhünı ilZre amil-i
sefrişte-i i'tisii.m ve ihtimiima istihkiim veresin ve cünüd-ı müciihiddn ve cuınhfu-ı

3-16 Eğer bilmiyorsanız bilenlere so.runuz.. Kur'ıin-ı Kerim, Nabi, 44.

:.ı-ı, Doğrusu All3h 'ın rahmeti iyi davrananlara yakındır. Kur'iın-ı Kerim, A'raf 56.
J.1& Mahliik3t içinde en güzel yüz ihsan edicinin yüzüdür. En bereketli el de in'3m edenin elidir.
9
l-1 Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım. Kur'ıin-ı Kerim, Bakara, 30.
0
" Yer yüzüne sizi halife kılan O'dur. Kur'ıin-ı Kerim, En'am, 165.

"' Atlıih'ın emrine ta'zim. mahlukatına şefkat göstennek gerekir.

207
 idris-i Bitlisi/ HEST BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

leşkeriyan ve tamfımi-i mahk.Omdn ve re'aya ve mensübRnı evlıld ve akfuibinin

silkine münselik ve dahil eyleyesin ve bu h8Iledfuı-ı devlete hizmeti sebkat eden ve
serr§ ve darrdda müddet-i medid a"dfid-ı muhdcir§n ve ensörda nazar-ı himmetlerin
kabul-i hizmete vabeste eyleyen kimesneleri ber-rnuktezd-yı mazmıln- ı hidiiyet­
meşhün 11ve's-sfibıkfme's- sabikün ulaike11-rnukarrebün" 3 52 nihiiyet hakk-ı giizdri ve
hürmet-i ddriyi ri' dyet eyleyüb cünnlerini afv ve iğındz ve mutlaka mekariın-i ahlak
ile mükafat ve evlad ve ahfö.dlann kendü evladının adiidında add eyleyesin. Amma
ebn8.-yı rüzgardan bir cemd1at ki sfiyir ak.tür ve emsfu"dan cela-yı vatan ·ve terk-i diyar
eyleyüb ümid-i merhamet ile bu hanedanın hizmetini ihtiyar eyleyüb gelmişdir.
Dildari · ve mihribfuılıklarından her vecihle merdümlük ve insaniyet iltizam ve
havatır-ı muhdciran-ı evtdn ve kulüb-ı garibanı nevaziş-i hüsrev:ine ve himeın-i
§.liye-i şöhfuıe ile te'lif eylemeğe ihtimam eyleyesin. Ve hiidis ve kadimin mu'§nid ve
münftfıklannı muhlisfin-ı hamim ile eğrıiz-ı dünyeviye hasebiyle yeksfin gönneyüb
dıistan-ı caniyi mulatefet-i nihiiniyi ve düşmamin-ı caniyi mülöhazdt-ı pinhanide
nazar-ı dkıbet-:-bin ve dide-i feröset-ılyinde beraber bilmeyesin.
Ebydt
· Eger ınukbili ınukbiliin-rii şiniis
Ki ikbal dared b ii -ikbiil pas
Nihani ne-hılhendegan hayr dih
Ki hoşnudi-i İzid-i ez- hayr bih
Diheş k'ez-nazar-hd nihdni bO.d
Hisar-ı bed 8.sumfınl bı1d
Çürnin ziy ki hengfim-ı suhti vü ndz
Biid leşker eZ-CÜZ-i tüyi hl-niyaz
Ya 'ni
Eger makbul isen ınakbullerin kadrini anla ki ikbal ikbal ile kaimdir. Hayrı
Allfih rızası içün işle ki rızası hayırdan eyidür. Bir ihsdn ki gizlü ola kazii-yı
ıisumfuıiôin hisfirıdır. Bu alemde öyle geçin ki cefa ve salada leşker senden gayre
niydz eylemeye.
Çünki Osman Beg'in bu nasfiyih- i ınüşfikfıne ve pend-i pederfinesi ınek5.rim
ve mehfünidi hfivi ve fi.nın .hıfzı cÜlille-i hayratı müştemil ve müteh8vi idi. Ol halet-i
ızdırfirda cevılmi'-i kelim ile ihtisfir buyurub ferzendfin ve erkftn ve belki kendüye
ved§.' eyleyüb bir iki nefesden sonra "innıl lillfilı ve innti ileyhi nici'ün" 353 kavl ve
fi'iliyle amil ve muttasıf oldı. Çünki sultan ruh- ı illiyyini mekanı dilrü'l-mülk beden
unsurunun darlığından muvattın- ı makarr-ı ulvfve rnüden-i uhreviye meyl- i tevathın
ve temeddün eyledi. MeHiyike-i memalik-i ins ve cünüd-ı ervılh-ı leşkeriyfin-ı kuds
anın mesned-i izzet ve cfilıuu evreng-i mağfiret ve ndv8.na efrtişte ve can-ı kudsi­
fışiyfırunı dev§.m-ı ilkti ile riy3z-ı bekfıda aram-gfıh-ı Firdevsi a'laya berdaşte
eylediler. Ba'dehu ol mukimi cennet-i ·cavidanın bfizı nıandegfin-ı tir-dan hicran ve
giriftardn-ı ntrfuı-ı hinn§nları s_ad�zeb§.n ile 5.ğilza feryildye fiğ�n eylediler.

152
İyilik etmekte önde olanlar. Karşılıklarını almakta da önde olacaklar. Kur•an-ı Kerim, V:ikı'ii, 10.
m Biz Allıihınız ve elbette ona döneceğiz. Kur•aJl-1 Kerim, Bakara 156.

208
 İdris-i Bitlis!/ HEŞT BIHIST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Arabi
Yevmü'n-niyılhi lekad elkaytu nayihahu
Ahşauna heyden zikruha kat'un
Ve müddetleri ile şah-nişin ruh-i pdk ve makarr-ı temkin güher-i mutahhar-ı
tab-rn1k "olan heykel-i cismfuıi ve kalıb-ı müşekkel-i insanisini kanün- ı v§zıh-ı
sünnet-i Şeri1 at üzre ınahzen-i hdmün-ı ıne'mCma teslım-i vedi'at eylediler.
Arabi
Yii erdun minha fekad melekte bihi
E'cılbetun min meh§sini's-süri
Le e'azzu ve in eşrakat medfici'uhu
Fe inneha sa.re min mendzili'l-kameri.

Çünki her dü-çeşın-i hakikat-binisi bu tire sardy-ı mecdzide iki şem'i bezm­
i serveri ve iki misb§h-ı tiibdn-ı iıik-ehtariyle ki birisi Orhan Beg ve birisi Al§.eddin
Paşa'dır, anlar ile rüşen idi. Kendünün cennet ve hulfrda rıhlet ve ittisfilinden sonra
tefviz-i vilayet ve ahd-i hiliifet-ciinişini-i pederi ile Orhan Beg'e mahsı1s olub ittifük-ı
fu-fi-yı cihfin-iirdyi erkan ve muktezfi-yı ünvii.n-ı devlet-nişan "vec'alli veziren min
ehli Harü.ne ehi üşdüd bihi ezri ve eşrikhu fi- emri" 3 54 tıbkınca vezaret ve mehteri -i
sipfih ve leşkeri ber-müceb-i maslahat ve nasihat-ı pederi ve muvii.fakat-ı tamfimi-i
haviişi-yi Kayseri ile Aliieddin Paşa'ya ıllahsüs ve m ukarrer 9ldukdan sonra
rnukaddemiin-ı a'liiın-ı din ve mukavviydn-ı dyin-i Şer'-i mü.bin olan Şeyh Ede Balı
ve hiikiın-i Şer' olub dlim-i meşhür olan Çandarlu Mevlana Kara Halil ve Tursun
Faki h ve İmam-_ı rü'yet-i Osmiini, Yahşi Fakih merhıiın ve rneğfünın na'şını indbet
ile hiike sipdriş ve bir vakitden sonra vasiyyeti üzre şehr-i Bursa'da vl:lki' Gümüşlı ·
Künbed'e götürüb vaz' eylediler. Zira imdriit-ı mezbüre sabıkan müşrikinin ma'bed-i
aziıni olub ba'dehu Osınıin Beg'in yümn ve cihfid Ve sa'y ve ictihiidiyle Orhan Beg
fim adıld-ı cevdmi' ve mesficid-i İsliimiyye ibadethllne ta'yin ve niyyet-i halis ve
i'tikfid-ı hdlis ile ma'bed-i edyfuıı ınustekarr-i tevhid ve imiin edüb bU hizmet-i dini
vesile ve ol amel-i s§lih mü.cib-i kmbet-i Rabb-ı İzzet ve Yevm-i Hesfib ve Cezfi ve
Rü.z-i Bekfida rüzuna beytullfilıdan müşfihede-i likd-yı Kibriyfi ile ndzır-ı riyfiz-ı
cennet ve va'de-i pür-beşdret-i "b eşşiri'l- mü.ştakine fi-zulmi'l-leyfili ile 1l-ınesficidi
bi'n-nüri't-tam fi -yevmi'l-kıyfiıneti" 3 55 ile şebistful-ı alem-i iınkdn ve zulmet-fibfid-ı
ebdiindan ıllem-i envılra meslek-i şüheda ve evliyada şuhüd-i didiir-ı Hüdıl ile iliyiz
ve fahir ve dfilıil-i zümre-i erbfib-ı Hüdl:l olmağa kadir olmak ümidinde idi. '1 Ve mfi
zalike alellfihi bi-aziz" 356.

Bismillahirrahmiinirrahiın
Ser-varak-i defter-i sırr-ı hakim
Matla 1-1 envdr-ı kadem der-keliiriı

4
:ıl Ailemden kardeş im Haıun'u bana vezir yap, beni onunla destekle, onu görevimde ortak kıl. Kur'ıin•ı
Kerim, Taha, 30, 31.
ııs Karanlık gecelerde mescide gidenleri kıyamet gününde tam bir nür ile müjdele.
" Bu Allıih için güç değildir. Kur'ı'in-ı Kerim, İbrahim, 20.
6

209
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

Fatihı1-i mushaf-i vahy-i intizüm

Ber-sicill-i vahy çfi ünvdn şod
Muntehab-i dyet-i Kur'an şod
Nokta-i ha-kerde besi nükte çerh
Nü�te-i tevhid der-in nokta dere
Nevezdeh harfest elif menşeş
Hecdeh u alem ve yek mebdeeş
Her elif dyet-i tevhid-i zfit
Her rakam menba1-i clb-ı hayat
Şem'-i hidayet elitCi Allah est
Şemre-i an bin be-çerfiğ cşbch est
Şü<l elif-i bi�m nihander-nihiin
Ta sırr-ı tevhid serfiyed zebün
Rehberi-i şeın' be-hamd-i Hüd§st
Maksad-i mfi hak u hem u reh-numast
Şem' funlZest be-mihr-i münir
Çı'n ter ferfızende-i çerh-i esir
Nı.imverfin perdei zı-nfirnet nişfin
Geşte dyfin husn-i tu der-mehveşfin
Çerh-i folek nokta-i kilket-i şode
Melik u mülk gevhcr-i silket şode
Mü'min kdfir ez-heme hayl-i hı
Cümle be,can tiilib-i yek ıneyl-i tu
Tii geh kabıll-i tu ve geh redd-i biib
Bii tu geh der-cilve ve geh der-hicdb
Ki çi furüğ ruh-ı din nur-ı tust
Küfr heındn bende-i ınakhür-ı tust
Ger çi reh-i küfr tu kerdi' siyah
Gah cila ıui-deheş hem çu malı
Küfr be-İslam mubeddel kuni
Nür be-zulllmat muvekkel kuni
Millet u din ra tu koni ser-i bülend
Devlet-i-İslam be tu ercümend
Mülket-i din ra behern firi çünful
Der-şikem-i çerh şüd tev-erniin
Gah bi-bahşi be-ye-ki serveri
Tfi ki kuned şühi ve din-perveri
Zıll-i Hüdii nfim-ı şch dn çüniin est
Nür- i Hak ez-levh-i cünbiş dydn est
Şfih çünin niiyib-i Peygamber est
Devlet-i fin-şdh ki din-perver est
Sıdk-makfili kunem kar'-i sem'
Der-nazar-i akl furüzem çü şem'

210
 ldris-i Bitlisi / HES.T BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Ayet-i sıdkaş bi-nwndyem kim ayan

Ez-eser-i şahi-i Osmiiniyiin
Mebde-i şiihan-ı hiliifet-mediir
Bıld çu Osmiin-ı hilafet-şi'ar
Ömr sodeş sarf be-riih-ı Hüdii
Der reh-i Hak gerd dil u can feda
Behr-i Huda bes dihiş u diid kerd
Hiitır-ı iman be-gaza şad kerd
Gerçi ecel ez-reh-i şeybeş resicl
Ydft veli ecr-i hezdrdn şehid
Dıd zı-çerh er Çi bd-her-i cefa
Bur<l bc-gerdün 'alem-i Mustafa
Taht-i hilafet be-halef dad u reft
Gevher-i şahı be-sadef dad u reft
Yiift kudiizeş dem-i piri çü berf
Hord yeki avta der-in bahr-i zerf
Guft dem-i reften ez-in hdncddn
Kem ne-şeve<l devlet ez-in hfinedfin
Ey halt'em çün bisyfirem be-hak
Tfi ne-kuni can-ı men endUhnak:
Alem-i kuds er çi ne ciiy-i ğamest
Lik tealluk-i eleın-i Ademest
Bii çı te'alluk bıldeın huş dar
ln du vasiyyet zı-peder güş dör
Evvel-i da. adi ki peydd kuni
Sünnet u kanün-i men ihyii kuni
Krlr-ı diğer hest cihd<l ey cevlln
Cehd koni der-reh-i din td tuvfin
Dem çü furü.b est leb-i zahireş
Hatın ber-lll şüd nefes-i fihireş
Da'vet-i Yezdfin çı1 Osman resld
Nevbet-i ikbal bii-Orhan resl<l
Nakd-i hilafet çü ha-Orhun supurd
Eziden mülk be-ı cfin supurd
Bud çü Orhan şeh-i nikıl-nijad
Bend-i peder hiç ne-retle zi-yiid
Her suhaneş ra der-güş kerd
Cfün-ı nasihat zı kefeş nüş kerd
Diid-ı dihiş kerd besi rüzgfir
Rü'yet-i din geşt ez u piı.y-dıir
Şah-ı gazii-pişe ve siit�i'tikad
Büd veli födl-i cihiideş ziyiid
Gevhcr-i Şer' ez nıh-i o pür- furı1ğ

211
 İdris-i Bitlisi / HEST BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Ez deın-i tiğeş ruh-i din dürr-furiiğ

Padişiih-ı ınülk-i adalet şüd ü
Siilıib-i ınenşfır-i velayet şüd ii
Devlet-i dini niger u din be-hem
Sfıret u ma'nfi be-çi ayin be-hem
Riiz fuziin biid çii ikbiil-i o
Şüd ebedf saltanat-i al-i o
Ayet-i rahmet be-zemin her kudfun
Bfr-aduvv-i Şer' be-kın her kudaffi
Kıssa-i her 'Şah ez-in hanedan
Yafte tertib ez- i n nd-tüvıln
Bad felek beııde-ferrniin-ı o
B�d melek çavüş-i divdn-ı o
Sarf kun İdris-i infin- ı beyfuı
Nesr kon an gevher-i nazın ez-bemln
Manzar-ı nazın erçi buved türte kıllı
Arsa-i nesr est fezii-yı ferfih
Vasf-ı şeh u kıssa-i o der-cihiid
Neşr kun vurd-i be-kaza-yı güşad
Ve li-haza efsilu hftze'l-fasıle bi-kavlihi teiilfı "h§.zii belağun lin-nfisi ve li­
yW1ZaN bihi ve li-ye'lemO. ennema huve ilfilmn vflhidün ve li-yezzekkere ulü'l­
elbdb" 357

m Bu Kur'iin-ı Kerim, onunla uyanlsınlar ve tek bir İlah bulunduğunu bilsinler ve akıl sıihibleri öğüt
alsınlar diye insanlara tebliğ edilmiştir. Kur'ı'in-ı Kerim, İbrahim, 52.

212
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT/ M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TARİH-İ HEŞT BİHİŞT'DEN (KİTAB-1 SIFATÜ'S SEMANDAN) KETIBE-İ

SANİYE (İKİNCİ DEFTER)

Ahbdr-ı kaydsire ve hulefd-yı Osmdniyye 'nin seldtin-i addlet- dyini

zikrindedir.
(Eskenehümullfilıu te'fil§ erfiike1r-ndvarı kema mekkene sultane'z-zamfuı
alii-serir-i hiliıfet-i nev'i'l-insan) ve zikr olwıan defter-i kayser-i İslartı'dan sdni-i
şfihfuı-ı hil8.fet-makamın mebddi-i saltanat ve keyfiyet-i temekkün:-i mesned-i
hilafetini beyiına muhtevidir. 01 hüsrev-i kişver-i ser-fırazi ve piş-rev-i me'iirik-i
meğdzi Sultan Orhan Gazi (kaddesallfihu te'al§. emdace'ahu ve nevvera makarrahu ve
merci'ahu).
Ve bu ketibe bir talf'a ve iki mukaddime ve on yedi hikayeyi müştemildir.
İl.mma tali'a intikdldt-ı hilafet ve dlem-i medddı hikmet şerhindedir. ı\,/ukaddime-i
ewel hasdyil-i hamide ve şemdyil-i pesendide-i Orhani beydnındadır. Mukaddime-i
sdniyeserir - i mevrüs-i Osmdni üzre keyfiyet-i ciilüs-i Orhani b"eydmndadır. Ve on
yedi hikaydt zamdn- ı devlet-i Orhani'de fatiihdt ve gazdvdt ve s dyir vdkı'dt
beytinındadır.

Talia-i Hürniyiin-ı Meni'a: Sebeb-i neseb-i sultani ile ittis8.l-i ilel ve

mu'adiit ve sırr-ı hikmet-i intikillat-ı hililfet-i ensabı zikrindedir. Hikmet-i baliğa-i
Rabbü'l-erbilb ve maslahat-ı funme-i sabıka-i MOsebbibü'l-esbab feza-yı kişver­
hudüs-i fena ve fen3-yı alem-i kadim ve bekada öyle iktiza eyledi ki nizaıTH
mesalih-i aıem-i imkful ve intizam-ı kfu"-hfuıe-i alem terkib-i cism u can meyftn-ı
ebnd-yı cins-i hayvan ve ben-i nev'-i insanda hemişe irtibat-ı silsile-i mevcudat ve
ittisfrl-i revfibıt-ı mahlukat mebiidi-i aviilim-i külliden abadani-i ecriiın-ı süfliyye
degin illetin ma'lill Ozerine tar!ka-i takaddüm ve usüldan furü'a te'ehhüri uslOb-i
zahir ve peyda olur. Nitekim P"!-giih-ı eyvii.n-ı ezel ve bilr-gah-ı cihii.npeniih-ı sultan­
ı Iem-yezelde pertev-i nfu-i Muhammedi ve ins-i kevkeb-i ebediyyü'z-zuhfu-ı
Ahmedı (sallalliihu aleyhi ve illihi ve sahbilıi ve sellem) "Alliihu nfıru's-semiiviit-i
ve'l-ardi" 358 bastından tfıl ve arzda sakinfin-ı fezii- y ı hestinin bülend ve pestine
rüşinily ve senil-yı münbasıt olub her bir nümayiş ve zuhurdan ziyade ol çırfiğ-ı
iilem-i efn1z-i "evvelu ma halakalliihu nüri 11359 ve şem'-i nfırani-i "evvelu mı1
halakallahu el-kalem" 360 nurbahş-i arsa-i vücüd ve furüğ-i efzii-yı dıde-i şuhüd
eylediler.
Beyt
Zi-zulfimftt-ı adem mi ılmedi u p1ş-rev Adem
Çerağ ilk der-desteş hem ez-nür-ı nuhustınet
Ya 'ni
1
" Allah göklerin ve yerin nurudur ... , Kur'ı'ın-ı Kerim, Nur, 35.
9
" Allah ilk benim nurumu yarattı.
360 Allah ilk kalemi yarattı.

213
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BIHIST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Yd Rasülellıih zulümat-ı ademden geldik Hazreti Adem plşrev idi. Amma -

senin nürundan elinde bir çerağ var idi:
Her §yine bu sırr-ı mekni'ınun izhdn ve dürr-i ıneknünun ibr§rından bu
latife-i şerife tünümd-i zuhOr oldı ki tuhür-i ubuvvet-i Ademde ma'nd ve aslab-ı
tuhür kuyvet-i Olaya ki lisfin-ı ureföda hakikat- ı Muhammedi _ ile ınezkfudur ve
meydn-ı hukem§.da akl-ı evvel ile meşhfırdur. Mazhar-ı seldsil-i insan milel-i kdindt
ve masdar-ı netdyic-i a'kdb-ı mükevvenat buyunnuşlardır ki; Esddf-ı erhfun-ı
efüikdan vayegi ve peıveriş-i emlak ile zdt-ı pılk ve güher-i tıib-nfik-ı nübüvvet-i
ha.temi mülk-i aıemde bir' dürretü't-tiic-ı hil§fet-i Rahmdnide karar ve zamtiile anı
riydset-i ne 1v-i ins'aniye ihtiy§.r eyleye ve mü'eddd-yı "levlake ·ıevlak le ma halaktü'l­
eflRk"36 1 bu ma'nfülan bir ima ve sadfi-yı alemgir-i fidem ve nün dllnihi tahte livfiyi
bu mecma1-1 aleminin hurftşundan bir neviidır.
Beyt
Ve inni ve in kuntu ibne Ademe sureten
Fe 1§. fihi muanna şahidi bi übüvveti

Feld cerem, ol illet-i gaye-i §lem ve ol sebeb-i zuhUr-ı vücUd-ı ben-i Adem
(sallalldhu aleyhi ve . dlihi ve sahbihi ve selleın) bir nisbet-i tesebbüb her mazhar
mezRhir-i ma'rni ve süret-i hfts ve kanün-ı illiyet ve ma'lüliyet tamfrmi-i eşhas kişver­
i gayb ve şeh§detde meyfin-ı ümmet-i dest- kfir ve m8.-beyn-i ehl-i millet-i hidö.yet­
şi'ftrda gayet iltiy§ın ve istihkdm ve nihdye t intizfimda iki serrişte-i gOzin ve iki renk
hablü'l-metini rfty-:i Dizgftra yadigar bırakmışdır ki "inni tftrikun fıküm emreyn len
tedillü mfi temessektüm bihimft; kitabullfthi ve sünneti" 36� şimdi ba'zı bahtiyi'ırdn-ı
ümmet anın erkfin-ı sOrisine nisbet-i nesebi ile hftdiın ve mukavvim ve ba'zı
dftnişverfin-ı kudsi fıtrat-ı esrdr-ı ma'nevi Hazreti Nebiyy-i Arabi (sallalldhu te'iilii
aleyhimd ve alihi ve sahbihi ve selleın)e rnül§zıın ve kayyimdirler. Şimdi ol gürCıh-ı
nuhustin rCıy-i mülk-i zeminde cd-nişin- i enbiya ve ınürselin ve kö.immakam-ı
hulefü-i rdşidin ve ol hazretin ehldf-ı hi.Iafet-frsarının hakikati ile zuyü.r-ı meşned-i
.Şer ve dindirler. Vasiyyet-i "fe aleykum bi-sünneti ve sünneti11-hulefö.i'r-raşidine'l­
ınehdiyyin"363 anlann etbii'-ı etbd.1 ına tenbih ve beşaret ve ol züınfe-i ftlişfinın etbıi' ve
eşbd'ına işdretdir.
Arabi
Allahu ekramehum bi-nasr-i Nebiyyihi
Ve bihim ekarne de'§.yiıne'l-İslfim
Ve bihim eizzete Nebiyyihi ve kitabihi
. Ve e'azzehuın bi1n-nasri ve'l-ekdfim.

Ve ikinci gürı1h eimme ve ulem8-i ehl-i yakin ve ferzendfin-ı tarikat-i

Hazreti Seyyidi'l-mürselln (salavıltulldhi aleyhi ve aleyhim ecına'in)dir. Ve bu fırka-i

36t Eğer Sen olmasaydın kıiiriatı yaratmazdım.

361 Size iki şey bırakıyorum. Ona uydukça dalalete girmezsiniz sapıklığa düşmezsiniz ki onlar Allllh'ın
kitabı ve benim sünnetimdir.
363
Benim ve Hulefa.!i raşidinin sünnetine uymanız gerekir.

2[4
 İdris-i Bitlisi/ HEST BİHİST / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

kişver-i din-i hüdıida calisfın-ı mesned-i irşdd ve hariS<ln-ı millet-i Nebiyy-i sdhib-i
reşfıddır. Ve ber-haseb-i müeddfı-yı hakikat-i iktiziı-yı "el-ulemfıu · veresetü'l­
enbiyd" 364
Beyi
Pftdişfilıfın mazhar-ı şiihi hakk-ı aliınan
Miı'dt-ı dgdhı-i hak u huve sultan.

Bahtiyar ki livii-yı hilıifetini rdyet-i vdlii-yı Şeri'at-ı garrfida tiğ - i zulmet­

zede cihddi burhiin-ı lami'u'l-edvd ve hüccet-i beYda eyleye. Veriiset-i Nebevfyenin
iki kısmından dahi nasib-i evfii' ile behremend ve iki nev' riyiiset-i din ve düny5. ile
fi:rfizmend olub 've evvelen lisdn-ı ehl-i tahkik ile sultan-ı sfuet ve ma'nii okurlar. Ve
meyfuı-ı a'ydn ve ensfu--ı eymılnda ana halef ve sadak ve halife-i bi-hak-i Hazreti
Nübüvvet (sallalldhu te'füa aleyhi ve dlihi ve seilem) bilirler.
Beyt
An kes be-bar-gah-ı Hüdii ser ber-fivered
K'ez cfuı-i pfik pey-rev-i fı:sar-ı Mustafast
Bı o kes-i be-halka-i tevh[d reh neburd
Zira ki hfis-ı hacib-i der-giih-ı Kibriyast.

Ve ashdb-ı haseb ve neseb ve nüvvdb-ı ebvdb-ı hil§fet-rne§b katında

mukteza-yı te'yld-i dln Ozre Hadls-i Şerit'i Seyyidi'l-Mürselin (sallalliihu teala aleyhi
ve sellem)de ki "lii yez3.lu taifetün min ümmeti ale 1l-hakki zahirine ild yevrni'l­
kıyB.rneti'1 365 vaki' olmuşdur. Ve bu ma'rni nlşen ve hüveydd ve rnüberhen ve
peydddır ki 'himmet-i hafid§ ve dafi'a ile re's-i mie-i sllbi 1ada kevkeb-i devlet ve
ikbdl-i Ebü'l-vak:t Osmiin Grlzi rnazhar-ı tec<lid-i <lin-i lsldm ve bd'is-i i§de-i bünydn­
ı mehdüm-i eymiin oldı. Amma her ne kadar ki rişte-i memdüd-i öın.ri himmet-i
kO.tahiye keşide ve müsri'-i ecel-i mukadderi peygiim-ı rahilde ciiniö-i ta'cile reslde
idi. Amma metlllib-i dini ve mülkiden ziyiide idrakde te'hir etmedi. Amma kendü
zarndn-ı haydtında takviyet-i din-i hak ile çendıin iktisdb-ı zikr-i cemil ve istihlaf-ı
ahlfık-ı sıdk ile serir-i serveriyi takarrür ve temekkün ile tekmil eylemişdi. Çürıki
anın ınenşfır-i devlet ve ikbali sadr-ı dev3.n in-i ahbdr-ı hulefü ve şfilıı1n-ı pişin-i rüy-i
zeminde ıneşhı1r olmak rakaın-ı kiriimen kiitibin ile muharrer ve belki günden güne
tecdid-i şevket ve celal ve teceddüd-i eınsdlden dl-i amimü'n-nevv§li cenndt-ı
cfividfuıi ve saltanat-ı ınülk-i dü-cih§n evlad-ı emciidına mukarrer ve mukadder idi.
Beyt
Dil-i zinde hergiz ne-gerd helak
Ten-i zinde-dil ger bi-mlred çi bak
Ten-i zinde-dil mürde der-zir-gil
Bih ez-alemi zinde murde-dil.

lli4 Alimler paygamberlerin varisleridirler.

:ıı;, Ümmetimden bir tllife kıyfunet gününe kadar açıkça hak üzre devam edecekler.

215
 ldris-i Bitlisi/ REST BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Bu ünvfilldan rüşen-terfn-i bürhıin ve fesih-nerin-i beyfin oldur ki ol leys-i

gfilib Ebü'l-meğfizi Osman Beg G§.zi'nin bidii.yet-i cülüsundan bu kitab-ı ahbfu"ın
'zarndn-ı tertib ve te'lifine degin iki yÜZ yirmi sene müdd�tdir ki bu hfinedı1n-ı filı­
şaDın hi18fet-i mürisiyyeti hemişe viilidden veled ve hafide vfıhiden ba'de vdhidin ve
mfi.ciden ba'de mfi.cidin uslfi.b-ı miras Ozre bir peder-i adilden bir püser-i ınukbile
müntehi ve muttasıl ve etnlf-ı nesebin dahi etmeksizin birfiderden ve ammüden ve
gayr-i zillikden dariiyi-i memalik mote'akib ve müteselsil olmuşdur. Ve ahlil.fdan
herbiri ki mesned-i esl§.fda temkin bulmuşlardır. İns§.fda mekariıtı-i ahlak ve tevsi1-i
memleket ve ilhak-ı etraf ile cfill-i şahiyi tarika-i ed'dfile mertebe-i tad1 if ve teksir-i
hazftyin ve tevfir-i leşker-i nusret- mevfitinde ulüf-i dlfif ile te'lif eylemişlerdir.
Arabi
Hum verresu'l-mecde etb§.'ahwn
Ve ğabıi ve mecdehum lem teğab.

Egerçi Ebü'l-mücfthidin Osman Beg Gfizi mebde-i selatin ve kay.1sıre-i

mücahidin idi. Fe emma tefasil-i ahb§.r-ı Osm§.ni ve halef-i hilfifet mekdİli yani ol
hizebr-i me 1ı1rik ve meğfizi Orh8.n Beg Giizi'den mefhfim olur ki tahkik ve isbfit-ı
devlet ve dariiyi ve temhld-i mülk ve milletde zat-ı Osm§.ni eyyfun-ı hayatında
mfinende-i heyüli-i sultani olub ve anın süret-i mo.temmiıni ve şı1h-:ı devlet-i pür­
savlete meyRmin-i Orhani'den iltiyftm-ı cismani ve te'lif-i ruhiini kabül _etmişdir. Ve
cümle-i dyin-i şevket ve pftdiŞfilıi ve meyful-ı ra'iyyet Ve sipfthide evzd'-ı ey§.let anın
saltanatı asrında evc-i ftsumiine keşide olmuŞdur.
Beyt
Be-devr-i devlet-i o ta-beğfiyet-i in-vakt
Nebllde memleket-i Rum hod be-in ayin
Sada-yı nevbet-i adleş be-her taraf çil resid
Be-tas-ı çarlı zi-dvfi-yı o girift tanin

Mukaddime-i Evvel
Sultan Orhan (aleyhiırahme 've'r-rıdvdnm) hiisn-i şemdyil-i pesendide ve
hasdyil-i hamidesin beydn ider.
Hurd-mendfuı-ı rüzgar ve hüşmendful-ı ulü'l-ebsara mütebeyyin ve dşikdrdır
ki bünydd-ı metin-i din-i Nebi'yi müceddeden evvela sultan-ı mülk-i süret ve ma'nfi
a'ni Osman Beg Gilzi esds-ı cedid-i hadıd ile te'sis ve divı1r-ı üstüvfu--ı tiğ-i ebdô.r
Ozre be's-i şedid-i ahkam ile tersis eyleyüb salvet-i şimşlf-i cihfil1-güşfi ve kuvvet - i
b3Z0-yi tevanilyi ile ol piidişfilı-ı gazi fi-sebilillilh ve evlı1_d-ı eıncddı husüsan Orhan
Beg - ve a'kfib-ı kudsi-nijiidi tamilmi-i tül ve arz-ı mern.1liki ki kiş-i kdfiriden din-i
İslam ile müşerref olmuşdur. Ber nev1 ile kabül-i ittisa' ve livıl-yı illiyyin-irtikd-yı
din-i Mustafavi bir mertebe i'tild-pezir olmuşdur ki şimdi çftbük-süvdr-ı cevval-i
hayyiile ol arsa-i haşmet ve celalde mecal-i seyahat çendan müddet-i miih ve sal ile
muhaldir. Ve mürg-i bülend-perviiz endişe ol memiilik-i bülend-irtifa'ın bıka'ına
bast-i biil-i ikbal eylemek aynı ile kubbe-i mihr-i ber-mürg-i şikeste-halin zir-i
sayesin de istizliili misaldir. Amma bidı1yet-i it�sa1-ı mülk ve iclill ve mukaddime-i

216
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

ictima1-ı esb3.b-ı haşmet ve celal bu güru.h-ı pü r -şiküh Al-i Osman beyninde

ıneyftmin-i ciilüs-ı hüm8.yı1n ve mehdsin-i saltanat-ı rüz-efsün ol vfu-is-i hakik.1-i
milket-i sultıini ve şern'-i dlern-i efrftz-i hdnedfin-ı Osınfinl pddişfilı-ı hakiki-i mülk-i
mecazı ve müeyyid-i dın-i tiizi Ebü' l-hulefil Orhan Beg Gazi (envaralliihu burhiinehu
rnasünen mine'l-mehfizi) ateın-i mülk-i şehddetde kuwet-i sa'ddet ile zuhura getürdi.
Zira ki ol menşe-i te'yid-i din ve mebde-i zuhür-ı selatin-i mülatafet-dyin Millet- i
İslam•a püşt - ı pen§h bir pftdiş§.h ve meyan-ı Jennıln-revdn-ı hayl ve sipiihda bir
şehriyar-riili-cah idi. Ve cendb-ı iiferidkı1rın sun'-i cemal ve celftlinden bir ınazhar-ı
cami' mükenunel ve tekm'il-i din ve tenkis-i müşrikin içün bir neşe-i kamil idi ki
cemal-i süreti 11innallıihe cemilün yuhibbü'l-cem8.le" 366 8.ylilesinden bir tims&l ve
memdı'.id ve intilıll-i ber-nihfil-i sünbür-misıll idi . Lakin hem-saye-i lutf-i İzid-i
Müte'ill ve hem-saye-i kalır ve suht-i Hazreti Zülceliil rüz-i ceng ve hiddetde bir iif­
tab idi. Amma süreta pii-tiğ-i dı'.idem ve vakt-i sohbet ve ünsde ehl-i fazl ve kemiil. ile
iimizeş etmekte miinende-i gül ve gilliib amma uslüb-ı merğüb ile güya gülbeşeker
ile şerfib-ı dil-pezir ve ekddh-ı şirde misl-i şeker-i muzdb idi. Kef-i _deryd-nevvdli
hemişe bast- ı ni'met ve efdiil içün güşddc ve dest-i mifsali kabz-ı kabza-i tiğ-i cihfida
kıtal tutınağa amade idi. Ruhsfir-ı mübem1 firı'.izi rüy-i ehl-i iınılna daima handfin-ı
vessfi.r ve şimşir-i kahr-düşmen-süzi küfför-ı eşrafa hern-vfire ateş-bdr ve pür-şirdr
idi.
Beyi
Neslm-i atıfeteş ctid-ra revan bahşıde
Hayal-i tiğ-i vey endişe ra bi-sUZanıd
Zi her zemin ki ğubdr-ı niyaz hast derı'.i
Kefeş biib-ı seha an-ğubiir bi-nişiinid
Ya 'ni
Anın atıfetin4ı nesimi sehdya ruh bahşeyledi ve anın kılıcinın hayali
endişeyi yakdı. Her kankı yerden ki niyaz tozı kalkdı. Ol yerde anın eli seha suyı ile
ol ğubiin teskin eyledi.
Her-gdh ki ber-muktezd-yı rit1 at-i huınd-yı himmet-gerdı1n-i mecfili livd-yı
merfti-i !slfündan bdl-i ikbal güşiide eyleyüb ol ceniih-1· neciih ile ser-efriiziyi evc-i
burc-i sipihre kaldırub sadmet-i satvet-i darbet haınmak-ı deb0sdan ru'üs-i menküs
esndm ve rüesfi-yı küffar me'yı'.isi hak-i ffiezelletde ateşi tiğ-i_ azab ile güdiihte ve
alayim-i çelipa ve salfu ve meriisim-i şirk bıride nasibi evc-i izzetden zemlil-i siğdr
ve mezellete endahte eyler idi. Avfize-i adli bilad-ı muvahhiddn ve ubbiid ve ibdddan
resm-i nale ve feryadı bi'l-külliye kaldırdı ve nevbet-i insaf ve diidında giiş-i kebend­
gerdün kuft-i hiitır-ı nakkare ve kösden gayrı diid-ı hiihandan bir sada işitmez idi.
Beyi
Serir-i sa!tanaieş biir-gah-ı adi efriiht
Husfun-ı ma'deleteş gerden-i siternger zed
Çüniin zi-mülk ber-endaht resm-i dest-endiiz
Ki baz-ı kes ne-tuviinist ber-kebüter zed.

366
All§h güzeldir, güzelliği sever.

217
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BiHİŞT / M.Karatas-S.Kaya'Y.Baş

Ya 'ni
Anın serir-i saltanatı addlet otağını kaldırdı ve ına'deletinin kılıncı zalimin
boynum vurdı. Mülkden bir mertebe sitem ve zulmı def eyledi ki kimsenin toğanı
kebütere surun ağa kiidir degil idi.
Ve şuınül-i adi ve ihsfinına ve efzfil-i n eval-i fazl-ı iıntisdl dclayil-i İ-ılşen ve
mukaddemfü-ı mübcrhenden biri budu[ ki ıue§sir-i ahbdr ve mendhir-i fisarda ol
hüsrev-i Şeri'at-meddr rivdyet-i sikat ve hikdyet-i rnvviıtdan hu minval üzre mahki
ve menkü.l<lur ki zamfm-ı devlet-i medidede ki kırk bir sene mütevali idi. Husü.san
mu1 azzamfit-ı bilüd-ı RCım 11 hayta-i tasarruf ve tedbire getürüp ol emfrkindc kaviinin-i
ına 1delet-güsteriyi meydn-ı sekene ve kutne<le her yerde güster<le eyleyüb zümre-i •
huddem-i muhterem Ve teviib i'-i mükcrrcminde bir mütlis-i bi-ncvü ınfmende-i anka
ve kimya nfiyfıb ve arSa-i mcmleketde fakir ve kdfir-i cJ.hide leme'iit-ı serab<la misal­
i fib idi. Ve umüm-ı mekremet ve hucllm-ı heybet-i ni'met<len sfikindn müstezill-i
saltanat ve mutevattın5.n-ı hudı1d-ı eyalet-i "kıi<le'l-fakru en yekfıne kufreri" 367
keliıne-i , hakikat ınüedddsını muhakkak bilürler idi ve suhulet-i ahlak-ı
kerimanesinden ınülfıyemet-i melekat-ı ddil§nesi tamfimi-i kal�ınrev-i hükümetdc
zekiit ve sadakaya müstahak kirnesne bulunmaz idi. Zira ki eger fiher diyfirdan s§.yil
zuhılr eylese lahza-i vdhidede hal-i iftikftrdan halas ve dcst-i sllalini rnisdl-i sadef-i
sim ve zer güher ve teali ile mal-ıi-ındl ederler idi. Hdsılı erbiib-ı temevvül ve seıvet
ve ashdb-ı miknet ve, izzet teslim-i zekat ve isdl-i saddkat içün enva' -ı tereddüd ve
ta'b ile gedfiyfm-ı seyyfir-misfil şehr-be-şehr aceze ve ınesfikin ve esir ve fukardyı cist
u cü ile vfifir-i tered<lüd ve ser-gerdanı ciğerin etrfıf-ı alemi güzer- eyler idi.
Beyt
Asuman <ler-<levr-i işfin <ler-devr-i işiin
Cur'a nılş üf-töb-ı e z -cüdişdn zcr-beft püş.

Çünki selfüin-i Al-i Osnıfin yümn-i ictihfid ile i'lfi-yı a'lihn-ı iınfinda her biri
bir va'de-i kerime-i Nebeviyyeye mazhar· ve beş§ret-i Mustafavlyeye masdarl.:ır. Her
vecihle zamdn-ı devlet-i Orhani bu mev'id-i sahih-i Peygamberinin fivfin-ı zuh0.n
oldı ki Adiy bin Hatem (radiyallahu anhüına)ya hitaben buyurdılar ki "ve leyse tillet
bik.e hayü.ten le tarayinne ercüle melde keffe nün zehebin ev fiddatin men
tekabbefehı1 minhu felfi tecidu ehaden yuk.biluhu minhu" 368 sadaka Rasülulldhi
(sallallfihu aleyhi ve 8.lihi ve sahbihi ve sellem) ve arsa-i meınfilik-i Orhani
müddetler ile bir kanün üzre firdrn-g.:ih-ı ehl-i fazl ve kemdi ve keff-i tehi destan-ı
sufil-i eınval-ı helal-ı efzal ile mal-d-rnfil olub ve meydfin- ı saltanat Şerfiyi 1
meddrında binii.:yı meddris ve cevfimi' ve b uk.ü'-ı hayrat ve ınüberrat hadden efzün
inşfi ve b ilfid-ı ma'mfue-i İslıim kararında ebviib-ı ber menfü'l-erkfin mahall-i
müteaddidede bina olundı.
Ve ehl-i kü.fr ve dala.tin putgede-i kadlmelerin ınesficid ve me 1fıbid ile
nüınü-dfir-ı cenndt- ı na 1im ve ehl-i şirkin cfiy-i biya'ı savdıui1ine tarh-ı minber ve
367
Fakirlik nerdeyse küfre Yakındır.
Keşke senin uzun bir hayatın olsaydı sen avucu altın ve gümüşle dolu olan insanlar görecektin.
368

Onlardan hiçbiri sadaka verecek ve sadakayı kabul edecek kimse bulamayacak.

218
 İdris-i Bit!isl / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kava-Y.Baş

mihrdb ve sun' ve küfffir-ı pür-teşvirin me1kel ve meşrebini fib-ı faslü1l-hitfrb şimşir

ve ıiyet-i "innema harreme aleykumü'l-meytete ve1d-deme ve lahme'l-hinziri" 369 ile
mazbüt ve muktezö.-yı emr-i "kulfı rnin tayyibat-i ınd razeknakum"370 ile havfin- ı
in'fun ve ihsdnı meydn-ı ehl-i imfinda ber-tabk-ı "innemd nut'irnukuın li-vechilldhi 1§
nuridu minküın cezden vela şükfua 11371 ile mebsı1t eyledi.
Ebydt
Hurrem fin şeh ki o be-ni'met u naz
Fakr ra daşt ez halayik baz
Ba-çünin şıve-i padşayi yatı
K1ıreş an büd k1ın-ı kiy1ıyi y1ıft
Cüd mi-kerd u gene mi-per-daht
Çdre-i can-ı her kesi misaht
Blld ni'met-i horendegan bisydr
Lik ni'met füzün zi-ni'ınet-har
Merdüm ayin şode be-deşt ve be-kfilı
Nfiz-i işret-konfin-ı güruh güruh
Der- çün§n devr gam kücii başed
K'eş çünan şah-ı kethüda başed

Mukaddime-i Siniye
Der-zikr-i keyfiyet-i iclds-ı Sultdn Orhan be-veraset ve velayet her-mesned-
i kayseri-i pederi ve icmal-i keyfiyet-i ahviil-i mülük-i memiilik-i İran ve TUriin
mu'clsır-ı saltanat-ı o dürr-i serveri mukarreriit-ı umür ve müseııemat-ı cuınhılrdandır
ki sultan-ı ruh-i kudsi-nijdd ve şfilıinşiih-ı nefs-i illiyyin-me'dd gah ve be-gfıh evreng­
i alem-i mülk-i beden-i unsılride ınecdl-i nuziıl istikrarda ve vakt olur ki tasarruf-i
dest-i saltanat ve şfilıisi kişver-i heyke l -i beşeride deviim-ı istirnrfudadır ki ınuhibb-i
nefehat-ı lutf-i İliihi ve musibb-i feyz-i hikınet-i nd-müten§hide nesim-i canperfı-yi
rnizdc bost8.n-ı cbddnl zamdn-ı rebfi rnisıll bir i'tidiil-i şemim-i rüh-güsteri hevı:1-yı
fezı:1-yı dlem-i cani kuva-yı tabfi gibi hem-dern-i saba ve şimiil eder. Nitekim bu
kelimılt-ı hikmet-ğayiitın tii bende-gi-i subh-ı sddıkı pdyende-gi-i nefs-i mltık:adan
anın hayat ve mematı bulmak ziihir ve hüveydd ve bu iki hdlin hakikati iktizfı-yı abd- ·
ı piri ve ibtidd-yı · eyyiim-ı ceviinide peydıl ve furü-ı dil-ı had§set sinn-i şebdbda ve
hereın ve şib-i' ömrün riizgiirında inhidiim-ı bünyani hüveydadır. Ve puşide degildir
ki nitekim hakim-i natıkaya meınfrlik-i ebdfuı-ı insan1de hükm-i rütbet-i hüsrevi ve
sultani vardır. fiemiin ol tarik ile vocüd-i seldtin-i zamılne ıneyfin-ı a'yfin mülk-i
imkdnda mertebe-i ruh ve nisbet-i cani vardır. Her vecihle her çend ki ınizdc-ı ruh-i
hayvani h§let-i adalet-i tabi'iye akrebdir. Ve tevfuıani-i dil u ciin ve hıll-i i'tiddl-i ·
rebfiye eşbeh ve enseb olur. Nizfun ve tertib şehr-i bend terkib-i afat Ve mehdfüt- ı
rüzgardan muhmi ve me'mfuı ve meyfunin-i intizam ve mehılsin-i iltiyfim-ı ebnd-yı

369
Şübhesiz Allah size ölü etini kanı ve domuz etini haram kıldı. Kur'ıin-ı Kerim, Nabi 115.
370 Size verdiğimiz heliil nzıklardan yiyiniz. Kur'lln-ı Kerim, Bakara, 57.
371 Biz sizi ancak Allih nzası için yediririz. Sizden buna bir karşılık ve teşekkür istemeyiz,. Kur'iin•ı

Kerim, Dchr, 9.

219
 i<lris-i Bitlis[/ HEŞT BİHİŞT / MKarataş-S.Kaya-Y.Bas

zamfuı beyrtinde masün ve belki rüz-efzün olur. Ve eger avdtıf-ı beliyyfit ve tend-i
bfid-ı hadisat bir gülşen- i ikbfilde bir pddişfih sultanın usul ve ağsfinı Ozerine eyyfim-ı
hazıin-ı ömr ve cevanide vezirle olrnağa dğı:iz eyleye. Ve bir ıih-i asıf mürg-i şebkirin
mUdn-ı nefesinden hurremi şikufe-i köhneyi bir uğurdan nftgihiini bdd-ı fenı1ya verir'.
Yakin ki ayn-ı nfi-ümıdide hayftt- ı bekiidan güya ki kelime-i ye's-i "veşte'ale'r-re'su
şeyben" 3 72 ile güya ve mufarakat-i ciğer-gı1şegdn ğonca dühni ile be-ğfiyet nfr-şekiba
olur.
La cerem, serabistfuı-ı şıihi ve gülistfuı-ı ser-bülendl-cfihf elbetde andan
sonra bir sa'ddet-mendin cevfin-bahtlığma sezfivar olmak mümkün olur ki misfil-i
gül-i çaşt-giihi · şive-i ser-fir8Zi ve kecc-i küldhide gülben-i ikbdlin nezıiret ve taze­
rüliği ile mübiihi olur.
' Beyi
Şukı1fe meyve bedel derapır virdin çend
Futed be hak u şeved miyve bostan-iiriiy
Bı pejmurd gül u maned-i gül-iib piiyend
Der-fin-zamfuı ki zi gül mişeved gül-fib cüdı1y.

Ve li-h§.za bu ma'nd ki sultdrı-ı kuvvet-i nfuniyegi evreng-nişin-i kişver-i

gülistan ve fermfinde-i sipah- ı bağ ve bostandır. Her sal-i firfız ve her yevm-i
huceste-nevrfızda cevarnin-ı bağ ve gül-zôr ve nev-hastegı1n-ı çemen-i mürg-i zari
müldzeme t -i sipfilı-zfide nev-reside-i bahar ve mütabe1 at-i melik-zdde-i ıi.ıülk-i
semen-z§:de me'mür ve mecbür dutar. Bu nükte müş'ir olur ki rüzgaf-ı devlet-i
hazani çi.lnki harabi ve ber-geştelige yOz duta ve anın binfi-yı mülk.et ve mikneti
terk-i taz-ı zernistatldan perkende ve perakende olmuş vdsıta-i sukılt-i kuvfiy ve
ihtilal-i e'z§.nın şah-sar-ı ömr-i zinde-gfuıisinden berk-i hayatı rizıln etmege başlıya.
Elbetde mülk-i cihanın teferruka ve perişfuıiyetinin tedılrüki ınuktezıl-yı sünnetullfih
Ozre zuhfu-ı devlet-i cevfuı-bahar ile lazım ve kı1im-makami-i pi'r-i hurşi'd-i cevan­
baht ve cihan-gire müttehaındır.
ı.\ılısra '
Piriin-ı hoşest devlet-i hod bil-ceviin dehend

El-kıssa: Ber-haseb-i muk:tezfi-yı zaman ve ber-müceb- i adat-ı ben-i nev'-i

insan çünki mizfic-ı ebnfi-yı dehre mutaba'fit vakt-i gfilib ve ehl-i zamanenin re1yine
rnüeddd-yı 11e n -nasu bi-zamanihim eşbehu minhüm bi-8.bdihim. 11373 temşiyet-i
metiilibe münilsib-i vaki' oldı. 720 (1320-1 3 2 1) senesi şuhürunda bir hengiimedeki
det'-i zarar-ı darrdr-ı zamfuıi ve ref-i azılri-i rılzgdr-ı haz§.ni içün fezd-yı gülistfuı-ı
hililfetde nesilyim-i bahar-ı devletden bir gül-i tazenin rayihii-i tayyibesi dimiiğ-ı
filemeyı1ne reside ve bir nihdl-i ikbalin cevdn-ı nev-hastesi gülşen-i celadetde
serdperde-i efdali fırdz-ı tabakat-ı asumdne keşide idi. Ve ol nlzgıir ahfilisinden
nüfüs-ı siğdr ve kibiir tecdid-i esas-ı saltanat ve cihan-biiniye mdyil olub tenfis-i

m ., . Saçlarım ağardı. ... , Kur'Rn-ı Kerim, Meryem, 4.

373
İnsanlar kendi zamanlannda daha çok babalanna benz:erler.

220
 İdris-i Bitlisi / HEST BİHlST / M.Karatas-S.Kava-Y.Baş

kürbet-i nihftniye r§ğib ve cihanın bi-vefalıklarının def-i atamı tedclrükine talih

olmuşlar idi.
La cerem, şdm-ı matem ve elem ve gamının irntid§d ve iştid§.dından sonra
mefilrik-i fırkat-keşıde olan gönüller ve muhaceret dide olan canlar ki ol padişiih-ı
kişver-i rneğiizi Ebü'l-mücahidin Osındn Beg Gazi'nin vefatına yetişmişler idi.
Cümle arzO.sı ol idi k i dil-i pür- hünlannın cerfihetlerini merahim-i müşfikfuıe ve
avatıf-ı muvaftkfuıe ile bir sultfuı-ı gam-gosar ve bir hüsrev-i cilıdn-medfir intik.im-1
güM-gfın ve iildm-ı hiitır-ı mahzündan aram-bahş ve ol gürüh-ı sevk-varın dide-i
intizarları hemişe _ ana ınurakıb idi ki hucüm-ı leşker-i humüın . ve aherfuıdan ol
hüsrev-i mücahidinin firkatde cümle-i şikestan bir gam-hfir-ı siğfu" ve kibar olan
şehriyfir-ı merdüm-dfinn keff ve dest-i kerem ve mihr-i bfinisinden camm-ı ümmid­
vari bı-kilm-ı meram ile çeşide eyleıneğe müttehi idiler. Çünki Osman Beg Gazföen
iki halef-i sıdk-hila.fet-şi'§r ve feızend-i dli-tebı1r mesned-i devlet . ve iktidar ve
meyfuı-ı merdiin-ı mübclrezdt-dsiirda y§.digdr kalub ve ikisi dahi ·vıllid-i mdcidinin
terbiye! ve atıfetinde şiiyeste-i mertebe-i hilafet olmuşlar idi. Kebıri Orhan Beg .Gazı
ki rnazhaI'-ı kemdl-i şecd'at ve dilılveri ve manzar-ı di'de-i adi ve dılveri idi. Ve sağiri
Alaeddin Çelebi ki vufılr-ı akl ve kiyasedden bir ayet ve fıtrat-, selımi mülayim tab'­
ı merdüm-dı1ri ve feraset idi. Ve bu iki birılder-i safi-güherin nişiine-i devlet-i rüz­
efzfın-i hfuıedani ve aldmet-i izdiyiid-ı devlet ve şanlarının cümleden biri ahlaf-ı
mülük- i siiyire ve ebnd-yı zamanenin hildf-ı ildeti ilzre birbiriyle musiidekat-i tam ve
musadakat - i temamileri olub mülk-i alem içün birbirleriyle yekdil ve ikisi bir
vecihle birbirinin taraf-ı hilafında olınayub hem-vilre hüsn-i sülük Ozre hareket ve
ale'd-devarn zemin-i muhabbetde tohum-i uhuwet-i İslamiyeyi ser§.bistan-ı
birilderide perverde ve behremend olmalarım mekdrim-i ahlak ve tayyib ve usül ve
e'rakdan " ehOke men vfisilke fı'ş-şiddeti.'' 374 ile te'kid ederler idi.
Beyi
Be-gerdfin-i ferkaddn zan şod ser-efrdz
Ki ilıvdn-ı safa hestend mümtaz
Ya 'ni
Felekde necm-i ferkediin ser-fırilz olduğunun hikmeti budur ki hakikat Ozre
olan safii elbette mürntaz-ı akriin olur.

Be-yekdiğer uhuvvet-kerde sadık

Berd-yı hem-demi dılim muvafık.

Biniienaleyh Devlet-i Osmfiniyye'nin e'vfin ve ensfin ve a'yfuı-ı zamfuıinin

mecmü'i ile pişrev-i mücahidi'nin evliid-ı emciidına meriisim-i tağziyeti tak<lime-i ·
müctemi' ve taını1mi-i havdş ve avfun ol hilsrev-i gdzinin emr-i hiliifeti içon keliim-ı
müşiiveret-iktizıl-yı sem'-i kabili ile müstemi' oldılar. Ve zamfuı-ı ma'hüde ol
hiinediin-ı kaviyyü'l-bünyiinın mute'ayyin nüvvilbından evvela Ahi Hasan veled-i
Ahi Şemseddin biriiderzilde-i Şeyhülislam Şeyh Ede Balı her encümende ınedar-ı

314
Kardeşin zor anında sana vasiyet edendir.

221
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

re'y ve tedbir ve sipah ve ra'iyyetin mec.ilis ve mehiifil ve ınüşıivere ve ınuhdvcre-i

müdebbir ve müş'ir idi. Ekser guzdtın muvafık ve ol hı:inedanın nüvviib-ı kadiminin
munifekati ile öyle mündsib gördüler ki evvelen hazdyin ve eınvalda her ne mevcıld
ise iki ferzend-i ercümendin beynlerinde ber-mCıceb-i Şer'-i Şerif taksim ve ba'dehu
ikisinden birini mesned-i serveriye ve mansıb-ı yed-i fey'-i pe<leride takdim
eyleyeler. Çünki ol pıldişfih-ı cevvddın cümle metrü.kdt ve ınıll ıtlak olunur ndtık ve
s�it ve hayvaniitın cem' ve zabt eylediler. Ezcümle birkaç tavile esb-i tazi ki rfih-ı
· cihiid içün ribat-ı sebililliihda beste ve bir kaç tavile dahi madiyiin ki intıic-ı ciyad
içün ber-muktezıl-yı hadts-i şerif 11ribdhı yevmin fi-sebilillah hayrun min elf-i
yevmin firna sivii.hu" 375 idiler. Birbirlerine peyveste idiler. Ve birkaç sürü koyun ki
asakir-i İslamdan mÜStahak-ı eşffik ve infak olan kimesneleri it'fim içün beslerler idi.
Cümlesini izhar ve asla bir şeyi muhfi kalınayub ancak hazine-i elsine-i efvahda
zikr-i cemilden gayri bir nesne komadılar. Zira eyyam-ı hayiit-ı dünyftda mevfiris-i
nübüvvet ve ahlak.-ı teşebbüs-i Sünnet-i Seniyye '1yuhramu esrilrü'l-enbiyil lı1 nerisu
·ve la nüresu" 376 derfini ihtiyar eylediler. Ve ferzendfin-ı kiim-kdnn hemişe cihet-i
irasi içün ancak bidaat-ı zikr-i hayr ve gaza ve cihiidda nRm-ı nikü va'ad buyurub
dedi ki
Beyt
MOlk ra tu mülk-i garb u şar gir
Çün nemi ınaned tu anra berk gir

Bu ınirö.s mö.l kısmından itminan-ı hiitlf ve temevvül ve teınellük-i emviil-i

ernlfikden kat'-ı nazar ve haviitır eyledikden sonra Aliieddin Çelebi kemiil-i hurd­
mendi ve kuvvet-i İslamiyesi sebebi ile niziim-ı saltanatın müliihazd-i temşiyet ve
intiziim-ı maslahatı içün tamdmi-i hiz§.r ile bu ma'n§.yı tarh ve ir§.d eyledi ki bu
metrükiit mahkar-ı pederiye evla budur ki heınfin vfilid-i m§cidimizin niyyetine
istiknir ve mevcüd olan esb ve m§diyiım "fe e'iddü lehüm me's-teta'tum min
kuvvetin Ve miri ribıiti'l-hayli" 377 muktezasınca ş;lh-süvfirfuı-ı meydfin-ı gaza.vata
merbüt olunub asla ihtisds-ı mülkiyetde mahbüs. ve mazbut olmaya.
Li-mılell!fihi
Hak büd varis-i memalik u mdlkun be-hakk-ı sarf-ı ıniilbehr-i me,dl.

Fe emma, mansıb.:.ı · refı' -i hilfifet ve halefi ve ınertebe:t-i adi ve nasfete

vdlid-i meğfürun zaıniin-ı sa'ftdetinde çünki birfider-i büzürg Orhan Beg mukaddim
ve mültezim ve heınişe asdkir-i İsldınıl) sipeh-diirlık ve ecnfid-ı cihfidın s.ilarlığına
mukaddem idi. Şimdi dahi düstur.:ı kadim üzre istiklal ile ınütekallid-i levftzıın-ı
eyiilet ve celalet olmağa şılyeste ve kemal-i akl ve kiyaset ile cümleden berter

31
"Allah için bir gün savaş içinde Allah için savaş bulunmayan bin günden daha hayırlıdır.
316
Peygamberlerin sırlan korunur. Biz ne varis oluruz nede miras bımkınz.
m Ey İn.inanlar! Onlara karşı gücünüzün yettiği kadar - Allah·ın düşmanı ve sizin düşmanlannızı ve
bunlann dışında A.llah'ın bilip sizin bilmediklerinizi yıldırinak üzre .:.. kuvvet ve savaş atlan hazırlayın.
Allah yolunda sarf ettiğiniz her şey size haksızlık yapılmadan tamamen ödenecektir. Kur'l1n,.ı Kerim,
Enfal, 60.

222
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BIHiŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

olmağa riyasete vabestedir. El-yevm benki birdder ve veriisetde beraberim. Kendu

hüsn-ı rıza ve ihtiydrıınla anın mübıiya'at ve mutaba'iltından bir dürlü udill ve inhiraf
ve evilmir ve nevfilıisinden kat1a hun1c ve insinifım yokdur deyu cevıib etmekle
cümle sipeh-silldr ve tamiimi-i saruidid-i kavmin indinde Aliieddin Çelebi'nin bu
güne tavr- ı muvi.ifakfıt ve murfifakatı mahall-i aferin olub zeban ve zaman ve zemin
bu şiVe-i vifök-ı bi-niffik- ı biriideralliye niitık-ı sena ve tahsin oldı. Amma Orhan
Beg dahi birader-i ll)üşarün-ileyhden istid'a eyledi ki ber-haseb-i Sünnet-i ilahi
meyfin-ı biriiderdnda - bu mev'G.d-i rna'hüd-i ma'b0di ki "şemmere adüdeke bi-ehike
ve yuhavvilü lekümd sultanen" 378 zuhüra geturüb ve du1ii-yi me1sür "vec'alli veziran
min ehli Harüne ehi üşdüd bibi ezri ve eşrikhu fi emri" 379 yi bu mesned-i saltanatda
böyle birılder-i mihribılnın veraseti ile mukawi ve mühenni bileler. Aliieddin Çelebi
dahi vufür-ı muhalasatından naşliltimas-ı Orhanlyi kabül ve iltizama ikdam eyleyüb
ikisi dahi mesned-i refı1-i !sldmiyye'ye birbirlerinin mu'fivenet ve istizhdriyle gayet
iltiyam ve intizam buldılar.
Beyt
Şah geşte be-rüz-i ad! çü bağ
Der-şeb-i zulm-i an vezir çerağ
Şah mihr ve vezır mah şode
Zan du İslam der-penah şode.

Bu mukaddeındta binden ittifak-ı iird-yı savöb-nüınd ile taınö.mi-i erbdb-ı

ikbiil müteveccih-i tertfü-i cülfıs ve iclas ve tarsis-i erkö.n-ı serll"-i sipihr-i iltibas olub
dediler ki, Arabi
Ve kurma nercü. enne cfi.heke yerteki
Fe yenmu lehu nemv u numuvvei hilalin
Ve yesumınfı lena nile'l-mina ev naktezi
Mevöid-i dehr mı1li'in behemalin

Sıfat-ı Cüliıs-i Orhani

Evkö.t-ı zamö.niden tali'-i mes'fıd ile bir riız-i hürniiyün ve evzıi'-ı zemin ve
dsum§niden bir vaz'-ı ınündsib ve meymi'ın ile k i hevfı-yı kar ve ınuktezfi-yı rü.zgfi.rı
müş'ir ve devtim-ı eyydrn-ı kıim-rdni ve kıvfun-ı de1 dyim-i din-i Müslimiini mübeşşir
· idi. Amma ol şdın-ı ındteın ve enduhun pes-gühenden demide bir subh-i meserret
eser ve ol pddiş§h-ı bd-şikühun şeb-i hevlinin gazasının akibinde reside bir deın-i
seherde tamdmi-i serveriin-ı bayi ve sipah ve cümle key-i seriin-i melik ve rüesd-i
ekifffı ve espfıh mehbit-i sa'fidet-i dsuınani bir encümen-i ve rnevrid-i te'yid_dt-ı
zamdni bir nişimende taht-ı bülendi-i üstüvdri pdye-i adi ve ihsana efrahte ve ·
evreng-i felek miinend-i bünydni ehl-i iınfinın pirdye-i uhfid ve imfuııyla mü.zeyyen
ve perdıihte eylediler. Ol seririn tamftıni-i bisdtı mecına1-1 mevddd-ı mevarid-i sürılr
ve basiti ınerci-i şevıirid-i ins ve huzıir idi.
311
••• Seni kcırd�inle destekleyeceğiz; ikinizı: bir kudn:t vereceğiz ki...,. Kur'ı'in-ı Kerim, Kasa.-., 35.
379
Ailemden kardeşim Hanm·u bana vezir yap, beni onunla destekle, onu görevimde ortak kıl. Kur'iin-ı
Kerim, Taha, 30,31.

223
 ldris-i Bitlisi / REST BiHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Beyt
Hem har!m-i bar-gfilıeş mevrid-i ikbal u baht
Hem fezii-yı plş-gfilıeş mehbit-i cah u celal.

Ol mesned-i retfin mimarları cümle mühendisall-ı suffe-bıir ve amele

imareti ser-kar-ı şah-nişin sultful-ı bahar-ı pür-istibşdr ve ol ser-k§.nn nazırları nev­
arüsall-ı harim-i gül-zfu içün enfas-ı kudsi-şi 1ıir ehl-i du'fi ve sena ve dem-i girft-yı
pfildin-ı harem-saniy-ı zühd ve ·takvadan bir gürfih-i nahl-i bend§.n meclis-i ser­
peıver-i sürur ve ervah-ı insi ftsdr-ı ricfil sandditl-i erb§.b-ı ikbfile mi.izeyyen nişimen
ve müretteb encümen olmada mu'in Ve destiy§.r oldılar. Bu fiyin-i dil-firibin
tertibinden sonra te1yid-i gird-gfiri ol sezfi-vfu"-ı mesned-i şehriyfirinin bazu-giri olub
taht-ı arş-ı menzelet Ozre istikrar ve mertebe-i hulefa-i sahib-i vekar ile "ve hüve b i' l­
ufuki1 l-a'lii" 380 menzilesinde resfinide ve ol Hurşid-i sipihr-i iktiddri müstekarr- ı
şfilı!de kürs!-yi fermiin-dib-i evarnir ve nevfilıi rıişande eyledi.
Beyt
Bftlid ez in bisdt-ı ten taht ber-zemlll
Bi-gOzeşt ez in neşat ser-i tdc ez-iisumfin
Ya'nf
B u sürür ile tahtın teni yeryüzüne döşenüb tacın başı iisuın§.ndan geçti.

Ve tamamen erkiin-ı devlet ve iktidar c.inib-i yemin ve cenb-i yesiirdan ber­

tabk-ı kuvfr-yı a'zd-yı insani herbirini umür-ı sultfuıiden bir şu'le müvekkel ve
mensüb ve a'yiin-ı mülk ve millet ve ensiir-ı din ve devleti m§nend-i havii.ss-ı tahiri-i
bedeni mesalih-i mülki ve meniizım-ı menzili medeni-i ahval-ı cihfuıiyiinın
mülahaza ve murakabesine mahsüs ve ·mensüb eyleyüb memdlik-i mevrüsiyyeyi
iştl 1at-ı merhamet ve ihsıin i le reşk-i bağ-ı cindn ve gayret- i bihişt-i rıdvıin eyledi. Ve
diyiir-ı küffarı har u huşk mes§besinde tiğ-i hadid ve şevket-i şevk-sinan-ı medid ile
damime-i gülistdn- ı ehl-i iman eyleyüb ba'dehu der-gıih-ı devlet ve meyfuı-ı hav§ss-ı
hazretde makilm-ı gazd ve cihiidda ıiyin-i rnerfitibin tezyin ve tebyininde vesayii-yı
pederfyi takdim ile ikdfiın ve i'la-yı a'lfım-ı din- peıveri ve rni'dd-ı Rabbü' l -ibdd ve
sünnet-i Peygamberi ümidi ile tersis-i bünyiid-ı ictihada ihtimiim eyledi. "ValHihu
muvaffik.un ale'r-reş§d11 381
Beyi
O çu bilrigiir-ı memleket perdah!
Her kesi ra be-kadr-i hod bi-nevaht
Der-Cihfi.n daşt düstfin-rfi dest
Pdy-i ürnmid-i düşmendn bi-şikest
Ez..;ser-i fitne burd mestiha
Kerd ki\teh dıriiz-destlha

J30 ,..En yüksek ufukta ıken doğruluvenniş. Kur'ıin-ı Kerim, Necm, 7.

381
Doğru yolda Allah muvaffak eylesin.

224
 ldris-i Bitlis!/ HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

Mu'ıisır-ı Cülfrs-i Orhani Olan Müliik ve Selitinin Zikri

Çünki kayser-i evvel olan Ebü'l mücahidin Osman Beg Giizı'nin ketibetü'l­
kitab ve defterinde mu'iisırlan olan memillik-i lriin piidişiihlarmm husfisan Cengiz
Hiin evliidlarından Sultan Muhammed Hüdiibende ve Sultan Gazan ki Osman Beg'in
ibtida-yı zuhfuu.Ilun mu'dsırlan idiler. Ahvı1lleri ale'l-icmftl zikr olunmuşdı. Amma
cülUS-ı Orhani zamanında memıilik-i İriin'da hfuıedfuı-ı Cengiz'in ehldfından Sultan
Ebu Sa'id Hüdiibende mesned-i İllıanrye cü!Os ve nüvvab ve ınnur-1 Bellı'den leb-i
nehr-i Fırat ve Şam-ı şerif canibine degin tasallut ve babası Sultan Muhammed ve
amucası Gazan Hdn'ın sünneti üzre Rfun'da padişah olan Selfitin-i SelçUkiyenin
ekser memleketlerine malik ve darat-ı derrayi ile alem-ara olub bir rütbeye vardılar
ki Erzincan ve Kemah ve Tokat ve Kaz§.b§.d ve Am§.siyye ve Niksar ve Eydlet-i
Yunan'ın ki h§ld Karaman demekle �eşhılrdur ekser vildyetleri ümer§smın taht-ı
tasarrufuna dahil olmuşdi. Ve Çoban Beg evladı Sultan Ebu Sa'id ki Sultan Gazan
ve Sultan Muhamıned1in emiıil'l-ümerdsı idi. Eyiilet-i Horasan kendüye mahsus idi.
Ve Çoban evlildlarından Tımilrtaş Rüm serhaddinde vali olub haşmet ve şevketi
yevmen-fe-yevmen izdiyad bulmağla da'vil-yı darayı ve Selçükiler'in mili ve
mülküne istilası bir mertebeye biiliğ oldı ki Sultan Ebu Sa'id'in evilyil-i devletinde
büyük biraderi Deymiş Hoca Ebu Sa'id'in cümleten mülki idi. Ve babası Emir
Çoban ol hiinediinın Melikü'l-ümerii ve medilr-ı saltanatı idi. Tımılrtaş'ın dimağında
Rüm'un saltanat ve kayseriyeti müteharrik ve sikke ve hutbeyi kendü namına
mahsus eyleduği haberi münteşir olub hakikati Ebu Sa'id'in ma'lüm oldukda Emir
Çoban bu infı'ali ref içün sultandan isticiize ve leşker-i giran ile oğlunun Uzerine
azimet ve tedbir-i sıiyib ile muk§.bele ve mukıiteleden mukaddem TimO.rtaş'm ümera
ve erkdn-ı devletini muhalefetden peşim§.n ve oğluna dahi istim§.let ve bu Vecih ile
dam-ı tezvıre üfiilde ve kayd ve bend ile sultana götürüb peder ve biraderlerinin
hatırları içün sultan dahi cürmüm afv ve bir müddetden sonra yine Eyiilet-i Rfun'ı
tefviz eyledi. Ta bir vakte degin ki Eyillet-i Horasan Emır Çoban'a teveccüh ve
Sultan Deymiş Hoca'nın tahakküm ve istiklillinden rencide olub bir gün kendünün
havassı ve husüsan Emir Gıyaseddin Muhammed veled-i Hoca Reşid veziriyle
müttefikan kendü meclisinde Deymiş Hoca'yı kati eylediler. Emir Çoban
Horasan'dan bu mu'ayyenden hiriisan olub sultana semt-i muhalefet gösterüb leşker­
i azim ile sultanın mukabelesine iizim ve Kazvin sahrdsında mu'§.raza ve muvacehe
eyledi. Amma çünki kendü velinimetine isyana cesaret eyledi. Bi-tevfikihi tealil
sultan galib ve Çoban mağlüb oldı.
Beyt
Bil-velinimet erbirün iiyi
Ger sipihri ki ser-nigıln ıiyi
Ya 'ni
Velinimetine karşu koyan kimesnenin başı arşa dahi yetişse elbette ser-
nigün olur.
Ve leşkerin inhiziimından sonra Çoban Horasan'a firar idüb Sultan Ebu
Sa'id'in emri ile Melik Gıyaseddin Gavrl anı dutub kati ve bir elini kat' idüb i'lilm-ı
hiil içün sultana gönderdi. Çünki Emir Çoban'ı makhür ve müntesiblerini dide-i

225
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

i'tibılrdan dür eylediler. Timurtaş bu keyfiyete vakıf olunca kendünün sabık ve liihık
a'mıllinden hiiyif olub Mısır Sultan'ı Melik Nftsır'a ilticaya musiira'at ve haşmet-i
tam ile Mısıra vardı. Sultıin-ı Mısır dahi bilii-emftn katl ve ser-i ınakt0.1unı Sultan
Ebu Sa'id1e gönderüb bu madde sebeb-i istihkfim-ı meveddet ve düsti oldı. Ve mdl
ve gulam ve abldini taht-ı tasarrufa aldılar. Ba1dehu Sultô.n Ebu Sa'id1in İrftndan Ab-ı
. Erneviyeden Rfun'da Nehr-i Fırat'a degin babasından sonra istikrar buldı. Amma
Ebu Sa'id'in cülusı 7 1 7 ( 1 3 17- 1 3 1 8) senesi şuhürunda Osman Beg Giizi'nin eviihir-i
saltanatına mukarin idi. Zira saltanat-ı Osmiini'nin cülusu 699 (1299-1300) senesi
şuhürunda idi ve Orhan Beg Giizi andan üç sene sonra 720 (1320- 1 32 1 ) senesinde
kayseriyet-i İslam ile istiklal buldı. Ve Ebu Sa'ıd Hüdabende'nin imtidad-ı saltanatı
736 ( 1335- 1336) senesine müntehi ol<lı. Ve Emir Çoban'ın istiklalinin zevali ve
ferzendlerinin makhür olduklarından sonra Emir Gıyaseddin veled-i Hoca Reşid Ebu
Sa'id'i devletinde vezdretde mütemekkin ve müstakil ve tertib-i ilm ve ulema ve
inşfi-yı medftris-i me'cllim-i hüddda tev6kihi muvaffak ve v§sıta-i rnekarirn-i ahlıik _
muhabbeti kulüb-i nasda vdsih ve atiiy.1-yı amirni Bermekiyıln1ın nam ve nişanını
erbRb-ı sehd ve ashdb-ı eyddinin sahifesinden nasih aldı. Bir mertebeye vardı ki
etraf-ı ınem§.lik-i Arab ve Aceın'de tesanif-i ulfunı müınd-ileyhin namıyla mu'anven
eyleyüb kemdl-i fadl ve ihsan ile ana bir alemin tev§.rihine ser-levha eylediler.
Ezcümle te'liföt-ı meşhüreden Şerh-i Şeınsiyye Kutbi ve Şerh-i Met8li'-i Kutbi ve
Feviiyid-i Giyiini-yi Adudi ve Cam-ı Cem-i Şeyh Evhadi ve Şerh-i Fusıls-i Şeyh
Dfıvud-i Kay'scri ve Şerh-i Menfizili's-sıiyirin-i Şeyh Abdurrezzak-ı Kdşi ve gayri
zalik ki tahsili lıi-yuhs3.dir anın ismiyle mu'anven ve ekseri meşhü.r-i enz8r-ı efazıl ve
Şehr-i Tebriz · Ve Sultaniye'de beniyye-i hayrat ve ebvfib-ı mübcrratı uluvv-i
himmetine evdah-i deldyildir. Ve allame-i ulemfi-i zarndn Kadı Adudüddin ki sfihib-i
Alevdkıfdır anın mertebesinde bu birkaç beyt-i beliğ ile rtltbet-i cfihmı vech-i eblağ
üzre bey an eylemişdir.
Arabt
Yfi hdıniyen li-bedi'l-veziri menütetuh
Fevka'l-kadibi fekad hamelet celilen
Ma biiluha zellet ve kiine umruh
Ye ğına fakiren ve ye'nu zeltlen
Mehlen fetilke te'avvedu batnuha
Bezele'n-nevvalu ve zıihiruha e't-takbilen.

Ve çünki Cengiz Hanlardan devlet evltld-ı Hulagü Hdn'a aynü'l-kernii.l isdbet ve

vefatından sonra 736 ( 1335- 1 336) senesinde Hulagu Han evladından bir kaç tıfl- i
hurde-sal kalub beş altı sene içinde ümera ve hükkiimın ihtilafı sebebiyle ol
etfallerin istikldllerinin ma'rfız-i zevfil-i ficdle crişdirdiler. Ve saltanat-ı Hulagü
Hfıniyfm belki tamdrni-i devlet-i Cengiztyan mülk-i İriin'da mütezelzil ve her
memleketde Hulagı1 hdnlarının memleketlerinde ınüluk-i tcvai f istiklal b ulub
meın§lik-i Acem'e fitne-i aztıne lahik ve Tebriz ve Sultaniye'ye ve v§.fir-i şehr
viraniyeye yi.iz dutdılar. Ve erbfib-ı şevket ve iktiddrdan her biri aktar ve eıusardan
birinde hük0met ve imalet ile mütemekkin ve vdkıf oldı. Ve taın§ıni-i İnin-zemin

226
 ldris-i Bitlisi / HEST BiHIŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

tevaif-i mülüke memlük oldı. Zira Sultan Ebu Sa'ld'in sevdii-yı saltanatdan fariğ
oldukdan sonra kıssa-i şahi ve mansıb-ı hanileri rnotesarrıf oldı. Amma çünki Emir
Gıyaseddin Muhammed bir siihib-i miknet-vezir olub Moğol Emirlerinden bir ahade
teneızül eylemeyüb darü'l-mülk-i Tebriz'de Hulagü Han ahfadından Pir Han nam
bir şahs tasallut itdirub ve pay-i taht-ı ümerasından herkese bir mansıb erzılni gördı.
Ve Emir Ali Paşa ki hakim idi Emir Gıyfiseddin'in rağmına Hulagü Han evladından
Musa Hdn nam bir kimesne Bağdfid'dan tahrik ve sevdd-yı saltanat ile alem-efö1z-ı
muhalefet etdirdi. Vakta ki Merağa nevahisine reside oldı. .Emir Gıyaseddin
Muhammed dahi Tebrfz'den Pir H8.n'ı hareket ve muk3bele ve mu'fu"aza içlin götttrtlb
Merdğa şehrinin h§ricinde mukdtele-i azime vdki' olub Pir Han cfuıibinde olan
ümerii terk-i gayz ve hase<l<len naşi Gıyaseddin'e ihtiyar ve iktidardan muhalefet
gösterub ve Ali Paşa ile hufyeten muvfıda'iit ve ordu-gfıhında muviifakfit eylediler.
Ve Arpa Han'ın leşkeri canibine kesr vaki' olub Emir Gıyaseddin Muhammed kendü
etba'ıyle Merek'e ınüntehi oldı. Amma çünki tarafeynin dahi leşkeri muhalefet üzre
idiler. Emir Gıyaseddin Muhamıned'i ınükavahatdan ele getürüb Merdğa'da şeh!d
eylediler. Ve Ali Paşa Tebrlz ve Sultaniye'de tahtına müstevli oldı. Ve Musa Han'ın
saltanatından ancak bir namı var idi. Bir tarihde ki Sultan Ebu Sa'ıd müteveffi oldı.
Emir Şeyh Hasan Celayir taraf-ı sultandan Timürtaş veled-i Çoban'm düstürıyle
memleket-i Rfun'da vali idi anı saltanat dii'iyesiyle · Huliigfı Han evladından
Muhammed ndınınm tahtına cülüs itdürüb Musa Hdn ile Aladağ nahiyesinde
mukatele ve 737 (1336-1337) senesinde Musa Hiin'a giilib olub ve kati ve mesned-i
İlhanrde istiklale tiilib oldı. Ve müddet-i kalileden sonra Emir Hasan saltanatı ·
kendüye mukarrer eyleyüb Azerbaycan ve Irak'ı memleketlerine istila eyledi. Ve ol
esnada Emir Şeyh veled-i TunCırtaş bin Çoban ki Çobaniyiinın istisalı zamanında
Sultan Ebu Sa'id'in emri ile Kemah Karasında mahbüs idi hurüc eyley!ib 738 (1337-
1338) senesinde Hulagu Han <;vlddından Süleyman niim bir tıt1-i na-hurde-siili
piidişahlık ile ser-efrdz ve Pir Hasan Celiiyir ile mu'§raza ve ınüşdrün-ileyhi makhı1r
ve meksür eyleyüb Bağdiid'a kaçar. Ba'dehu Emir Hasan Çobani teınamen memalik­
i Azerbaycan ve Irak'a müstevli olub altı sene kadar hüküınetinde Şehr-i Tebrlz'de
ebvab-ı birri güşade ve cami ve medrese ve zaviyeler bünydd eyledi ki tekellüfütı
cümle seldtinin imaretinden ziyii<le ve müreccah. oldı.
Beyi
Si'ıret-nümd-yı devlet ve ikbal olursa her dehr
Bir yüZden ayende sebeb-i infia l ider,

mazmünı zuhür ve fikıbet bir gece zenBll-ı mekki'i.ra ve kenlzi'in-ı sehhiire elbirliğiyle
haremde cihne-hab<la husyetinini dunıb ol kadar sıkdılar ki helak oldı. Ve ba'dehu
biriiderzadesi Melik Eşref veled-i Tırnürtaş ol memleketde tasallut eyledi. Ve 740
(1339-1340) senesinde Emir Hasan Celayir Bağdad'a kendü oğlı Cihan Timür'u
saltanatdan hal' ve kend!i padişah oldı. Ve tamiimi-i memalik-i lrak-ı Arab ve
Diy5.rbekir'i ve meınalik-i Rtim'un bazını hayta-i tasarrufa dıihil ve Timfutaştın
duhteri Dilşad Hatun ki Sultan Ebu Sa'!d'in menkühası idi kendüye nikah· ve Sultan
Üveys andan mütevellid olub heman ol tarihde serhadd-i Rüm ve Şfım'da evlad-ı

227
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BIHIŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

Karaman dahi Emir Hasan Çobani'nin tefvizi ile Konya ve Engüriye'ye müstevli
olub hükfunetleri yevmen-fe-yevmen mütezayid oldı. Ma'a haza devlet-i Al-i
Osman'ın Sultan Muhammed Gazi asrı idi. Ve ol vakitlerde Emir Şeyh Hasan
Celayir hudftd-ı Rfun'un bazında ki kendü diyarına semt idi müstevli olub tarika-i
muhabbet ve ihlılsı pfrdişdh-ı mücdhiddn olan Orhan Han ile mer'i ve meslük tutub
ba'zı .uınür-ı saltanatında ismtimdad eyledi. Ve Emir Şeyh Hasan Celayir 755 (1354-
1355) senesinde Orhan Beg'in saltanatı asrında vefat ve oğlı Sultan Üveys mesned-i
saltanat ve cfilıda Irak ve Diyarbekir'de padişah idi. Ve 761 (1359-1 360) senesinde
ki sultan-ı mücahidan Sultan Murad Gazi'nin cülüsı senesi idi. Taht-ı Tebriz ve
memleket-i Azerbaycan ve Irak ve Acem1e dahi malik oldı. Ve ol vakitlerde evvelen
a'zam-ı memalik-i Horasan husu.san Şehr-i Hor'i Ğavrilerden Melik Gıy§seddin'in
oğlı Melik Hüseyin'in tasarrufunda idi. Ve ol dahi ümerii-i Taciki'den ve seliitin-i
Cengiziyiinın müldzun-ı nizdikinden idi. Amma memleket-i Faris ve Kinnfuı'da ol
muzaffer husftsan Şiih Muzaffer ki pederi Sultan Muhammed Hüdilbende'nin
hizmetinde mertebe vazı" il� mendsıb-ı refi'aya reside olmuş idi. egerçi kavm-i
Tacild'den idi amma vufılr-ı rnerdıinegi ve dirilyet ile taraf-ı sultandan sılhib-i tabi ve
rayet oldı. Ve oğlı Sultan Ebu Sa'id Hüdilbende'nin pederinin kaim-makamı idi.
Sultan Ebu Sa'id'in fevtinden sonra ve hudüdda mülftk-i taviiifin zuhun vaktinde ki
775 (1373-1 374) senesinde idi. Faris ve Kirman ve Yezid ve Isfahan anlara
müyesser oldı. ra Emir Timi'ı.r ve veledi-i Şah Muhaınmed'in zarnB.n-ı huıiicuna
degin şiih-i şücd' padişiih-ı pür-fadl ve muta' idi. Ve Emir Timı1r'un zamanında
mütevaffa oldı. Ve ba'dehu Emir Timür ol muzafferi kaldırub Föris1 i muzaffer
eyledi. Ve Diyarbekir memleketinde her bir şehre ala-haddihi bir hakim müstevli ve
her bir kal'a ve hisılrda hRdis ve kadimden birer vali müsta'li oldı ve Mardin ve
Amid'de selötin-i Artükiyeden ki Diyiirbekir'in vali-i kadimindendir hfilcim idiler ve
Hısn-ı Keyrde ve Herezen'de ve BeşirTde bekaya-yı Aı-i Eyyub ki Mısır hükkiimı
idiler ol memleketi talıt-ı tasarrufa götürdiler . Çünki Gazan Han ve Sultan
Muhammed Hüdabende ve Sultan Ebu Sa'id'in zamanında Selçftkiyiln-ı Rfun'un
saltanatına evliidlarının birbiriyle ihtilaf ve iniidlarından naşi noksan terettüb ve ol
. selatin-i mağfiret ve me'adın mesned-i sultani ve kayseri-i mevrüsi cihan bfuıileri
intikal ve ihtiliil-pezir olub bir rütbeye vardı ki tarih-i mezbürde vilayet-i
Karaman'dan ancak Akşehir evlad-ı Seliiçikadan birine mens(lb idi ve ol vakitlerde
Sultan Mes'üd Selçftki'nin ahfüd ve.a'kabından eyalet tasarrufı ancak Şehr-i Simre
münhasır idi ve seliitin-i Selçftkfye'den sonra memalik-i Rüm'un biikisi Sultan Ebu
Sa'id'in fetretinde herkesin taht-ı tasarrufuna müstakarr ve hükfunetleri her vilayetde
müstemirr oldı. Mesela kışlak-nişin olanlardan Aydın nam bir kimesne ki kesret-i
leşker ile ma'rftf ve ol vilayet hala Aydın ili demekle meşhürdur ve mevsüfdur. Ve
el-an ol memleketde ma'mür şehirler vardır. Tire ve Ayasluğ gibi ve ol memleketin
cümlesinde Aydın evladı müstekillen vali olub hjlkfunet eylediler. Ve bunun
Menteşe ve Hamid dahi mülftk neslinden idiler. Ve Devlet-i Selaçika'da mansıb-ı
emaret ile ol seliitinin hizmetinde idiler. Ve Seliiçika'nın zevill-i devletinden sonra
iki memleket ki şimdi biliid-ı tayyibeyi müştemildir. Biri Menteşeili ve biri Hamid
ilidir anları temellük eylediler. Ve minviil-i meşrfth Ozre Teke nam bir şahıs ki

228
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BIHIŞT / M.Karatas- S.Kaya-Y.Baş

Eğirdir şehrinin Kethuda-ziidesi idi. Ve zamiin-ı Seliiçika'nın eviihirinde tarika-i

sipiih-giride birkaç gün rüşd-i merdiinenin izhar eylemişdi. Bir memleketlere ki
a'zam-ı biliidı . Şehr-i Antalya'dır ki Adaliye demekle meşhurdur alem-efriiz-ı
hükumet olub ol vilayetin tamamını musahhar eyledi. Ol vakitden beru ve ol
memlekete Teke <lirler ve Heçmen!ln-ı Saruhan ve Karasi ki ikisi dahi Sultan
Mes'üd Selçükfnin nevkeri ve terbiyet-gerdesi ve müddetleri ile seliitin-i
Selaçika'nın zıll-i inayet ve eltii.fından menasıb ve meriitib ile mukalled eylediler. Ve
ol iki memleket ki el-yevm Siiruhiinili ve Karesiili demekle mezkur ve her birinde
azim şehirler ki Mağnisa ve Bergama ve Mihaliç ve Balıkesri ve Aydıncık deyu
meşhürdur. Seldçika' infisiilinden sonra anlardan herbirini birer melik kendüye
makarr-ı hükumet eyleyüb her iki vilayetin eyaletinde istiklal buldılar. Tii Al-i
Osm8.n-ı ce"nnet-mekiin zuhiır-ı eyyamına degin ol vilayetlerden bireri bu hdneddnın
birer hudd§mına rnensüb oldı. Ve Seliiçika'nın evfilıir-i zamdnlarında kendülere
hizmet etmek müniisebeti ile vil,§.yetlerinin tevıibi'inden Kastamonu ve ma'den-i Mis
lsfendiyiir Beg'in pederlerinden Kötürüm Bii.yezid'in taht-ı hükumetinde olmağla
istiklal buldılar ve biliid-ı Konya ve Larende ve gayrileri ki Vilayet-i Yunan'ın
a'zam-ı kadiınindendir Seliiçika'nın inkırazından sonra memdlik-i Ermen zemininde
yaylak-nişin olan b_a 'zı Etrak'ın ser-haylleri ki Karaman evlddındandır müstekillen
hiikim oldılar. Ve mukaddema eyyiiın-ı fetretinde Ermeniyye-i Kübra Vilayetinde
nehb ve gdret ve kat'-ı tarika ikddm ederek pdy-ı taht-ı Selaçika'ya istila ve isti'la ile
teğallüb ve te'addi ve tedric ile tasallut ve sfihib-i iktidar ve hükkfu.n-ı Şılm' ın i'iinet
ve istizh§.rıyle Larende şehrinde müstevli ve bidayet-i halde selB.tin-i Mısır'ın nfu.nına
sikke ve hutbe tevşih ve kırdet ve tedri'c ile Karaman demekle ma'n1f diyaf-ı
Yunan'da Larende'de vali ve pddişdh olub batnen-ba1de-batnin hüküme"t: icra
eylediler. Bir vakte dek ki selii.tin-i Al-i Osmii.n'ın siiye-i ikbiil-i ki şver-güşii.sı
tamfu.ni-i ın emdliki küfür ve imtina münbasıt ve bu hdneddnın huddfu.nının ihtimfunı
ile müluk-ı tav§yifinin ınemdlikinin bilfid-ı berri ve bahrisi temamen ınünbasıt oldı.
Ve bu kitabın te'lifi tarihinde Darü'l-mülk-i Karaman ki Konya'dır sultiin-ı selatin-i
mücahid§nın evldd-ı izilmından birinin taht-ı saltanatındadır.
Afısra'
Tii buved çunin hiihed bud

Diistôn-ı Evvel (Birinci Hikiiyet)

Gazdvı:it-ı Orhani fütllhdtından şehr-i cennet-ı:isı:i-yı Bursa'mn aslah-ı sıılh
ve muvı:isdt tariki ile keyfiyyet-i fethi beydmndadır. .
Çünki padişiih-ı sa'id Osman Beg Gazi (eniiralliihu burhanehu)mn zamiin-ı
devlet ve aviin-ı memleket-i kübralığında miftah-ı himmet kişver-güşii ve kilid-i
azimet ve nusret iktizdsı hatta-i Bursa'mn fethü'l-bdb-ı hisdr-ı üstüvfu- ve şehr-i
bend-iihenin diviirına bunyiid şürii'a himmet buyurdı. Nitekim ketibe-i ahbiir -ı
kayser-i evvelde ıneşriihdur. Ol zamandan berii yevmen-fe-yevmen küffilr-ı bed­
gird-gdnn za'af-ı kuvvet ve kuvvetleri müteddif ve ınücdhidinin esbdb-ı mu•dat-ı
fü.tühdtı müteellif oldı. Sinn-i heremden ndşi amma Osman Beg1in mizilc-ı
rnizeninine teraküm-i emrdz-ı nagihdni ve teziihwn-i galebe-i nd-tüvdni vdsıtasıyla ol

2?.9
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BIHIŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

yerin itmfim-ı fethi v§.beste-i ına'raz-i tevfik ve ber-haseb-i ka1ide-i "el-uınılru

merhünetun bi-evk3.tiha" 382 ol matlab-i dini ve arzi1-yı akıbet-bini rehin-i teşvik idi.
Ve mesned-i kayseri-i İslfiın'ın. Orhan Beg'e hln-i intikdlinde egerçi ilhiim-pezlf ve
zamir-i müniri be·r-haseb-i işdret-i bd-beş§retü' l-mukaddime kdyin hemiŞe mutına'in
ve sakin olub ol mev'id-i llilhi'nin vukü'unda bir dürlü tereddüd ve iştibiihı yok idi.
Hus0san öyle bir kişver-i dil-guşa ki reşk-i diyfir-ı kuds-i ınele-i a'la ve hatta-i pür­
nimet ve safa ki gıbta-i nigiirist§n-ı çinihve hatiidır. Sekiz seneden mütecaviz ale'l­
ittisdl anın kayd ve teshiriyle evk§t-güziir ve miftah-ı fethini nice yıllar dest-i yari-i
tevfik-i gird-giir ile kabza-i iktidara getürüb ve li-hiiza valid-i miicidinin takdim-i
vasiyyet ve hid§.yet-i baht-i mes'üd ve tali'-i müsii'id ile ol yerin fethine k§.sıd olub
hem-vfire ınehdfil-i ted.ibir-i meinleket-güşfiyide erkful-ı devlet ve ınübfiriz;ln-ı
ma'reke-i rezm-i ezınailide mücii.hid�-ı kişver-güş8.yl' ol aziınete tazınim ve tahsıl-i
esniif-ı ğanfryin1e teveccüh-i tam ile , tahris ve azimet-i nusret-encdm-ı Ebü1l­
mücahidin Osmıln Beg G§.zi"nin mukaddeıniitına binden Orhan Beg ol azimetin
tamfimi niyyetle ceın'iyyet-i asker ve bed-rakka-i rehnüınüni hiın·met-i merdiinı
Hüdii ve ıneyfunin-i devlet-i din-hüdd ve tarik-i müstakimde tevekkül-i rıza ile
müteveccih-i feth-i Bursa olub muriifakat-i ref'ık-i tevfik ve hem-sohbeti-i himem-i
ehl-i hak ve tahkik ile Pınarbaşı demekle ına'rüf cay-i dil-güşiiya vüsül ve
müciihidiinın sufüf-ı ketdyib-i nusret-i ıneniikıbı ıni5al-i katfiriit-ı biiran-ı Nisani
sehdb-ı fuyUZii.t-ı te'yidfit-ı Rabbfiniyeden ol hisarın etrfifına nuzül eyleyüb ddire-i
emviic-ı muhit-i kirdii r -fisd merfikih-i sefüyin-i seyydr Ozre ol şehr-i bendi deryfi.- yı
sipiih-ı zafer-pemlh ile mahsür ve şirdr-ı tiğ-i atcş-biir ve leme'dt-ı tabiin-ı nllnın
sinanından <lil ve dide hi5ar-ı küfffuda dteş-i siizcln nümdydn eylediler.
Beyi
Furü şust ez-filayiş an hüın r§.
Sutürd ez-miyarı şirket-i şüm rıi.
Zamdn-rfi zi-dinhıl-yı dlfıde şust
Nigeh daşt ber-halk-ı din dunıst
Ya 'ni
Ol vilayeti aldyişden piik idüb şirket-i şfııni ortadan ve zaındneyi edydn-ı
biitıladan kurtarub din-i hakda olanları siyfinet eyledi.
Çünki ol ·şehr ve hisar ve ol kişver ve diydrm sükkün ve muvattınfin-ı
kuttılni sekiz senelik muh.isara iıntidddından hfilet-i ınahmasa ve ızdır3ra reside ve
gayet kıllet-i ına'dş ve tengl-i esbab-ı zindegdni ve inti'fiş-ı ıno.ddet-i medldeyc
keşide olmuş idi. Ol iki kal'a ki mukaddema Osmdn Beg'in li-rnaslahatin Bursa'yı
tazyik içO.n dınılde ve ol şehrin hakimi ve ınahktimunı tedbir-i metin ile varta-i
şedide üftade eylemiş idi. Ol hüsrev-i bii-temkin yani Orhan Beg nusret-i ciyin-i
ihtima'.m-ı tamfun ile ol yerin teshiri azmiyle hisfir üzerinde karar ve havfrtır- ı küfffir
gayet ızdırdrdan bi-karar olub egerçi ah8.li-i şehirden bir mikddr a'yün denin-i
hisarda z§.hir-i izhiir-ı ceın'iyyet ve muvafakat gösterüb amma zımnen ınakdın-ı
muhalefet-i firii. ve ınüşdveretde idiler. Her biri başka başka endişe-i cdn ve mfil ve

m İşler vaktine bağlanmıştır.

230
 İdris-i Bitlisi/ HEST BİHiŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

fikr-i hfuuufin ve mal ve ehl ve iyal ile bi-meciil ve giriftar ve env§.'-ı i'tizılrın ternhidi
vesilesiyle taleb-i engüşteri-i zinhar ve akd-i zimınet-i emani bidii'at-i dil u ciin ile
haridiir oldılar. Orhan Beg dahi muktezii-yı hul-i vakte binaen Köse Mihal ki meyan­
ı müellefe-i ktilübda kdr-ı din-i kavim ve cadde-i Iİl.üstakiınde mukim ve eyyllm-ı
daliilet-i kadimde Bursa hfikimi ile hem-saye ve sadlk-i haminı idi. Evvelen "ve mil
kunnil. ınu'azzibın.e hattii neb 1ase rasillen" 383 neski ilZre risiilet ile Bursa hfikimine
gönderdi. Ve müşiirün-ileyh dahi bünyıid-ı kelamı irşiid-ı rah-ı hak ve da'vet-i İslam
(izre niht1.de va'd ve misiik ve istimiin ile dahi istimıUet verüb muhıilefet ve in§dın
ısrarı mealinden tahvif ve inz§r ile zebiin-ı peygiim-güzfifl güşıide eyledi. Hfikim-i
mesfür dahi Köse Mihal'in kavline i'timfıden ol hüsrev gôzinin abd ve misakı
mücebince tesllm-i mülk ve celii-yı vatana razı olub ba'dehu nefs ve ırz ve mı'il ve
mendi ve evl§d ve iyal ile emiin bulub Bursa 1dan hurüc ve İstanbul'a müteveccih ve
reviin ve Bursa'dan kcniir-ı deryaya ki bir merhale mesafedir yağma-g�an-ı
leşkeriyandan hıfz ve salimen menzil-i ınezbüreye isal içün Orhan Beg1den ricd ve
otuz bin Flori surh-i ubüdiyyet eyledi. Orhan Beg siidiku' l-va'd olmağla kendü
hudddm-ı hassından bir cemıl'at tckvür-ı mczküra hcm-rdh ve tevabi' ve lev§hiki ile
sahil-i bahre götürüb garet ve hasaret-i leşkeriyiindan himaye eylediler. Bu bi\bda
ukelii demişlerdir ki
Beyt
ÇU f'ırılz gcşti me-şev der-i sitiz
Me-kon beste b er - hasm rdh�ı güriz
Ya'ni
Çünki hin-i ma'rekede rnuzaft'er oldun, düşmanın firar idecek yolunu sed
eyleme.

Ana biniien destiyarl-i tevfik-i İzdi birle bi-sebk-i meşakkat ve metaı ve bl­
ceng ve cidal ve bl-irtik§b imtidiıd-ı kıtal ol hatta-i Firdevs-dyin<le beşdret-ndme-i
nusret-ıiyin "ve kfine hakken aleyna nasrü'l-mü'minin11384 nazil oldı. ııvelhamdu
lillı1hi Rabbilalemin ve'l-dkıbet-0. li'l-ınüttekin ve'-salatu ve's-selfünu ala seyyidina
Muhammed.iri ve alii iilihi ve sahbihi ecına'in" 385

Hikiiye-i Siniye
Orhan Beg'in hatta -i dil-güşd-yı · Bıırsa'yı makaır-ı saltanat, ve ddrdyı
murcid ve ol şehr-i güzfn-i Cennet-dyin'in ba 'zı lıavdssı ve mezdyd ve meydn-ı
memdlik ve Rrim'da vucrih-ı tend 'umdt ve kdm-kdrisi beydmndadır.
Çünki berr ve bahirde ınisdl-ı sab§ ve şimal seyyaran-ı emsar ve aktı'irın
takrtr ve beyfın ve seyyahftn-ı bi l8.d-ı seviihil-i deryA-biirın ta'b1r-i 8.yiinından ki ekser
esförda meriikib-i sefüyine süvdrlardır. Ve muhakkak ve ınübeyyen olınuşdur ki ol
şehr-i bihişt-iisfirın vasf.-ı ne'im-İ mukim ve niınet-i tenawn ve ten'imi ve ol kişver-i

3IJ Biz peygamber göndermedikçe kimsı;ıye azab etmeyiz. Kur'lln-ı Kerim, İsra, 15.
311
... Zira inananlara yarım etmek bize hak olmuştu. Kur'İln-ı Kerim, Riim, -1-7.

m Hamd Alemlerin Rabbine ol.sun; akıbet muttakilerin olsun ve salat ve sela Peygamberimize ve O'nun
al ve ashabına olsun.

23 1
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

zfilıirü'l-envıinn sitayiş-i hfıb8n-ı mıih-ı ruhsa.fi end§ze-i tahrir-i zebiin-ı kalemden

efzün ve ol medine-i fahirenin istifa ve istiksd-yı mehdsini mekıidir-i takdir-i ehsd ve
ihsar-ı ulü'l-ebsardan bıründur. Ve her vecihle ol şah-ı meliıyik-intibahın taht-ı dil-i
agahına ki "ekmelu kalbü'l-ınü'ınini arşullah" 386 idi. Böyle hutfu eyledi ki ol şehr-i
cennet-asa yani hatta-i Bursa1yı ınakarr-ı sertr-i halayık ınasir-i hiliifet ve makı1ın-ı
ikamet-i div8n-ı addlet ve re'fet eyleye. Zira kişver-i mezkürenin vaz'-ı beledisi bu
matlüb içün vucühle mün8sib ve merğüb ve ol buk'a-i hurremin fevdid-i beledi ve
menafi'-i medenisi cumhür-ı sekene-i bil§.d şimdi ve cenCıbunun makbül-i kulübi idi.
Ciinib-i garb\sinde Kapluca nam bir çeşme vardır ki ufuk-i maşrıkda vaki' küh-siirın
ser-çeşme-i burşidi gibi hfil-i inficiirda germ ve cuşiindır. Çünki bidayet-i devlet-i
Orhaniden ta bu zam§.n-ı ınezahir-i sultaniye degin eben an ceddin vıihiden ba'de
vahidin iki yllz seneye karib ol kişver-i saltal)at bu şahiin-ı Cemş\d menzilete taht­
gfilı ve makarr ve cereyıin-ı ahk.dm-ı hü.srevi ile hemişe ol belde-i tayyibeyi serir-i
. hilafetlerine müstekar eylemişlerdir. Ve ol selatin-i mekremet-şi'ıirdan her biri
fevadıl-ı sadakat ve feziiyil-i hasenat ile ol hatte-i mübiirekede bıka' -ı hayrat ve
ebv§.b-ı ınüberrfit inşii. ve ulemii ve fukara ve zu1afa içün vez§.yif-i vdfiye ve men§.fi1-i
kiifiye müretteb ve mu'ayyen eyleyüb her biri merkad-i ınen8.mlarını ol bıka'-ı
tayyibede §milde eyleyüb hRn- ı ihsdn ve meniı.fi'-i infaklarını bir rütbede şayi'
eylemişlerdir ki eger retahiyetden bi-nasib bir misfifir- i garib zuhür eylese ol
piidişah8n-ı amimü1n-nevviilin darü1z-ziydfet-i· pür-intifii'mdan bir sene ale'l-ittisdl
her bir buk'ada üç gün vdkıf olub adfid-ı esn§.f-ı ezyiif me'küliit mat\ım3t-ı
mesıirifden iktidllr lezfüz-i me'kel ve meşdrib ile behremend-i v§.fet-i tereddüt-i
ma'işetden rnutma'in ve hursend oltır.
Li -mliellifthi
Be bustan-ı kerem in şeh-süval'§n
Be-merg-i zinde ki nafi' ç\J baran
Heınışe mülkeş an bağ-ı ciniin had
Çüna.11 k'inca Şodend dnc§. çüniin bdd
Ya 'nl
Bu şeh-süvfirlar kerem bağında hayat ve mematda misi11-i biirdn nafi'lerdir.
Anların mülki daima bağ-ı cinan olub devlet-i ukbaları dahi dünyaları gibi ali olsun,
§.ınin.

Üçüncü Hikaye!
Burc-i saltanat-ı Orhani'den kevkeb-i murdd dydn ve sitdr-ı mes'ı'id-i emdni
tali' ve niimdydn yani şecere-i tayyibe-i hdneddn-ı Osmdni'den Qdzi Murad'm
velddet-i bd-sa 'ddelin beya'n ider.
El-kıssa: 726 (1325-1326) senesinde ki Sultan Orhan Giizrnin sene-i
cülüsudır ınübeşşir-i ikbal teviill-yi ni'iim ve kerem-i izid-i Müte'iil ile tebşir eyledi
ki diydr-ı kudsden ınenzil-i inse bir misı1fır-i fe�hunde-peyfun reside ve dşiyfine-i

316 MO'min kalbinin en mükemmeli arşullahdır.

232
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

kudsiyandan bir tayir-i melıiyik-peyğam düdman-ı hanedan-, Osmani'nin der ve

yiim-ı felek-i asitanına bal-i meymenet keşide kılmış.
Beyt
Ferruh-ahter-i ahteri dürri va dürr-i şıihviir
Şod zi-burc-i hilsrevi va durc-i şiihi iişikıir
Mdder-i eyyfiın-ra ıimed be-izz-i avn-i baht
Kurretü'l-ayni zi-bahr-i Nil gerdün ber-kenıir

Ve kudüm-i mübılıek-rusfunı ıd ve nevrı1zden hurrem-ter ber-sa1at-i

hilmayünda cilve-ger ve ta!a'at-meymüni furüğ-biihşa-yı ruhsıire-i muriid ve çehre-i
efrüzi-i tali'-i nirı1zdan münevver şahid-i emilret-i sa'§.det-mendliginden ez-cümle
biri oldur · ki tali'-i sa'idinin derecesinde metiili'-i burfıc-i semfıvi su'üddan bir
kevkeb-i mes'ü.d ve mevlidinin sa'at-i zam§.nisi sitfu"e-i ikbdl ile ahsen-i takvimden
bir derecede mersüd olub 3sumdn-ı sa'iidet-i kudsden Sultan Muriid ismine muvafık
ve alem-i mülk ve şehddetde ismi müsemma ile mutabık oldı.
Beyt
Mubiirek tali' ferruh- i seriri
Be-tali'-i tacdiiri taht-giri
Girami dürri ez-derya-yı şıihi
Çerağ-ı rüşen ez-nür-i l!ilhi.

Makdem-i hilmayüru ol hanedan-, sultaninin deviim-ı kiim-rani ve ikbaline

beşaret ve furüğ-i ruhsıir alem-i efrüzi kevkeb-i İsliim'a nur-bahşalığa imil ve işaret
eyledi.

Dördüncü Hikilyet
Orhan Beg Gdzi'nin temhfd-i dyin-i kişver-gllşdyi ve ser-jirôzma
mukaddemdt-ı şfiriı • ve tevsi' -i memleketi İslômi içiin takaddüm-i esbdbı feth ve
kal'a-i Samandıra teshirinin ittifdkı beydnındadır.
Çünki Osman Beg zaman-ı hayatında ser-haylan ve sipeh-siilaran-ı din-i
mübin ve mübdriZ8n-ı nıe'drik-i kin ve moşrikinden Konur Alb ve Ağca Hoca Ve
Abdurrahman Giizl ve Kara Hab eş milcıihidan bir cema'at ile Nehri Sakarya'nın
kenıirında vaki' ba'zı vilayet-i kiifiriyeye göndermişdi. Ve Konur Alb Osman Beg'in
Bolu ve Konrapa ve Akyazı ve Matrine kasabaların kuvvet-i bazO.-yi merddnegi ve
meymenet-i dev!et-i ls!iiıniyye ile tamamen feth ve teshir eyleyüb Sakarya Suyunun
bendinde gaziit-ı niim-dilrandan asakir-i zafer-measir ile üç aded sipeh-diir bırakmış
idi. Kocaili demekle ma'rüf vilayet içün ki şiran-ı şik§.r gibi der-kemin ve
müterassıd-ı fursat olub nehb ve g8fet ve tdn1c ve hasiiret iderler idi. Ve anlardan
ezcümle Ağca Hoca ol viliiyetde Kandıra ve Ermeni Pazarı ve Ayan Göli'ni darb-ı
tiğ-i düşmen-b erdiin ile teftih ve tefsilı etınişdi. Ve ol vilayetin zabt ve hıfzını ba'zı
mücıihid-i mücidd olan gazilerin uhde-i himmetlerine havale eyleyüb ve Ağca Hoca,
Konur Alb'ın ittifıikıyle Kocaili memleketinin vustunda olub hala virane olan
Samandıra Kal'asının fethi dfi'iyesinin dağdağasına düşüb rüz-i şeb nazar-ı

233
 ldris-i Bitlis!/ HEŞT BİHİŞT / M.Karalaş,S.Kaya-Y.Baş

himme�ini ana sarf etmede idi. Zira ol vilayet tckvOrınun dram-gfıhı ol hisar idi. Ve
ol yerin fothi müyesser olduğı takdirde birkaç vilayet dahi ma'raz-ı teshlrde
nümiiydn idi. Herçend ol yerin küffarı ınakdrn-ı ihtiydtda olub sinan-ı tığ ve şimşir
ile ehl-i İslam ile tekellüm iderler idi. Lakin zulmet-i küfür ve şirk dide-i nusretlerini
aımi.-yı <lalal ile fire ve hayre eyleyüb 11 hateınalliihu ald kulfıbihiın ve ala seın'ihim
ğişdvctün"387 mazmü.Il- ı sadakat-meşhünuna mazhar eylediler. İktizd-yı kaza-yı
sii.bıka ile Samandıra hakiminin oğlı mer<l ve alern-dide-i cihdn binine arsd-i dil-i
tengi gibi tarik olub bir vakitde ki rnerd-i mesfüri defn, içün kal'adan taşra çıkardılar.
Cümle a·'yfin-ı mülk ve leşkeriydn ihtiriimen ına'an çıkub n§.dfuılıkları sebebiyle ·
hazm ve ihtiyatdan ziihil ve mülahaz3-i huşmendi ve fursat-cıiy-i gıiziyfindan gafil
oldılar. Nii-gfilı Ağca Hoca ve Konur Alb mülhimiin-ı iilem-i gaybiden sadii-yı fursat
ve nevfi-yı nusret güş-i dil ve huşlerine güziir ve leşk�r taifesinden bir cemd'at ile
mu'tiid-ı kadiınleri üzre azın-dide-i hfuıi-i kal'a ve hisar leşker ve ınuhfifızdan hfili
olduğun re'yü'l-ayn müşii.hede etmeleriyle ol muhlisôn-ı pfik-din ve saf-i'tikö.d ·
imdad-ı baht-ı Hüdii-diid ve reh-n!lınüni-i tevfık-i Rabbü'l-ibiid ile bir uğurdan imin-ı
· tevsen- i azmi bdb-ı kal'aya ma'tüf ve tarfetü' l-aynde hdyil-i tiğ ve şimşlri rneydn-ı
hisdr ve cemft'at-ı küffara ınasrCıf eyleyob leşker- i küffdr kal'aya mürdca'at ve
muhıifazatdan kat'-ı serrişte-i ümid etmeleriyle sihiim-ı bela ve fisdl-ı kaza-yı
keferenin slne-i pür-kinesine pür-tıib ve misdl-i ateş-suzdn-ı dil ve din ve hı1nmdn-ı
müşrikö.nı hardb eylediler. Ve leşkeriydn-ı küffdr gayet acz ve ızdırıirdan hdkimlerini
yerinde bırağuh her biri o kişverde ıiv§re oldılar. Ve guzdt<lan bazıları hılkim-i
kal'ayı ele getürüb · giritldr olanlardan bir cemd'atın reh-nümünluğu ile feth-i bdb-ı
karay·a muvaffak olub bilıi-meşakkat hisıir-ı mezbüreye aleın-efrfiz-ı nusret · ve
taıudmi-İ emvdl ve garn1im-i bi-hisilb ve mütead<lid ğılmiin ve cevfiri ki her biri
mdnende-i gül-i sirab hayta-i tasarrufa idhfil ve derOn-i kal'a ve hisarı vücü<l-ı
hab§set-dlüd-i ınüşrikiin-ı necfiset-nişfindan flb-ı tiğ-i bi-diriğ ile piik eyleyüb
ınuhfifiz.'indan bir gürılh-i pür-şiküh ile reşk-i kulle-i etlıik eylediler. Ve kal'a-i
mezbürenin t�kvOrınu ınülılk-i küffil.rdan bazıları "el-küftü rnilletün vahidetün"388
rnazınüniylc bahasın verüb almağa talib ve Orhan Beg'in emrine müriica'ata rtiğıb
aldılar. Amma hükm-i Orhani husüs-t' mez_bü.rede öyle cereyan eyledi ki o güne
kiifir-i mahzülun ne güne fesiidı mutasavverdir ki katli irtikfib oluna. Ancak bahasını
alub hem-cinsi -olan ınüşrikinin gazasına me'rnür olan guz5.ta bezi olunmak
müniisibdir. Ba'dehu Aydos Hdkirni 1stanbul Tekvllr-ı mesfür-ı baha ile almadan
irntinfi' ve müctihidiin ile izhfir-ı mu'dddt ve makdm-ı husümetde süret-i mukatelat
gösterüb bir defa leşker-i nikbet-eser ile ehl-i c_ihfid-ı kalilü'l-aded üzerine ikdam ve
rnübdderet eylediler. Ve guzat-ı nusret-fiydt dahi ınütevekkilen alelldhi1n-nasir rfih-ı
Hüdd'da def-i küfför-ı pür-in8da müteveccih ve bi-tevfikihi teala sa'y-i vafirc<lcn
sonra as§kir-i İslam mansür ve muzaffer ve giilib ve a'dfi-yı dlmlen ziyfidc esir ve
bakiyyetü's-suyüf olanlar meksür ve makhfu ve h§rib olub ve bii-vücOd.-ı hüsrevdn-ı

m Allalı onların kalplerini ve L'ulaklannı mülıürlemiştir. Gözlerinde dı;: perde vardır. Kur'ıin-ı Kerim,
Bakara, 6.
,n Küfürtek millettir.

234
 idris-i Bitlisi/ HEŞT BiHiST/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

din-i metın mas<lllka-i "venkalebü hıisirine" 389 oldılar. Ve bu feth ve nusret ve hus0.1-
i emval ve ganimetin vukü'undan sonra İznikmid hakimi Samantlıra hilkiminin
haridfirlığına t§.lib olmağla ınesfüri bah8-yı giriin ile hakim-i mezbüre furuht ve
mesfilih-i fütühat-ı iiher içün bahasın hazine-i Beytülmal'de hıfz husüsan lznikmid
feth ve teshiri edevatı içün zabt eylediler. Ve faysal-ı mühimmat ve defl-i zarar-ı
a'dd-yı cihandan sonra fermii.n-ı Orhani ile Samandıra hükümeti Ağca Hoca'ya tefviz
oltındı. Ve kurb-i civdrında viiki' olmağla ekser evkiit azm-i seby ve gfu"et içün şehr-i
İstanbul'un nev§.hisine akın idüb hem-va.re· küfför-ı bed-kirdiir jle makfim-ı kıtal ve
cidiilde olub darb-ı tiğ-i düşmen-perdilz ile muhiilifanı ol nevil.hiden dur ve perişan
ve Samandıra1nın tevdbi' ve levıihikini ekser mülfi.yeınet ve müsiilemet ile tabi'
eyleyüb mlltemerri<laDı şiddet ve hiddet-i medid ve muti'anı merhamet ve ınüldtafet-i
hulk-i haınid ile tatyib-i bild-müını1na'dt ve ınüzahemet viHiyet-i mezkürede evkdtını
hükümete masrüf ve ol memleket hı1ld Hocaili demekle meşhür ve ına'nlf<lur.

Beşinci Hikayet
Le.şker-i İs/dm ve miicdhiddn-ı Orhani'nin keyfiyet-i tevfik ve latife-i
Rabbdnf ile Aydos Kal'ası'nın fethi ve gardyib-i ittifakdt- ı zamdni ve Aydos
hdkiminfn dııhterinin istid'd-yı muhabbet-i din-i AHislimdni iizre ol hisdra zafer
bulmalarına tedbıi·dt-ı nihdnisin beydn eder.
Çünki mübı1riziin-ı din-i mübin ve canbı1zı1n-ı tarik-i Şer'-i metin Konur Alb
ve Abdurrqhman Gazi ittifök-ı müterassıd-ı tiırsat idiler. 728 (1327-1328) senesinde
terkib-i asakir-i ecnıid-ı cihiid-ve a'ldrn-ı sa'y ve ictihödda hisiir-ı mczküre canibine
güş.ld eylediler. 1ttifakat-ı haseneden kal'a hiikirninin bir dı,ıhter-i nik-ahteri var idi.
Kemı1l-i hüsn ve kemal ile zübde-i deverfuı ve mihr-i vefada adimü'l-menı11 ve
vahid-i zamı1n ve dyine-i süret-i dil-ı firibinde n ür-i kabül-i İslam nümllyan idi. Bir
şeb-i ferhunde-kevkebde satba-i ruhsdresi cfüne hiib-ı naz içre meyfin-ı iberde misdl­
i mdh-ı tdbdn-ı dirahşiin olub dide-i baht-i bi-darına mübeşşiriit-ı alem-i kudsiden bir
süret vı1kı'd dyün ve bu veciWe müşahede eyledi ki mfinende-i ınfih-ı ınukanna' bir
çiih-ı aınik ve muzlime üftiide olmuş. Amma çiih-ı mezbürun derüni sine-i pür-kine
münafık asıl teng ve tarik-lakin dühni dide-i aşık gibi gayet güşıide ve ol tenknii-yı
hevlrnikda herçend ki iih ve feryiid ile halasına medcd-res ve peder ve ındder ve
akrabasını necatına ınültemis oldı ise bir •kimesneden i 1ünet olmayub cevdb
venn.ediler. Nd-gfih şekl ve şemaili merğüb bir cevdn-ı ınahbüb ki nür-i simd-yı
rtehcet-nümdsı gayet ile makbül-i kulüb ken§.re-i leb-i çiihde süret-nümd-yı zuhfu ve
terahhum ve telattuf ile ol duhter-i mustarraya dest-gir ve rüy-i meserret ve ibtihdc
ile ol çah-ı muzliınden �1şra çıkub alayiş-lay ve halden tathir-i libil.s-ı föhire ile
tezyin ve mürd'iit-ı dildiiri ile hatır-ı ğamkinini müteselli ve teskin eyledi.
Elhasıl; Çünki mezbüre habdan bidar ve bu rüya-yı sadıkanın ta'biri
fikrinde müsteğrak-i bahr-i etkılr olub bin türlü hayiilfit ile dil-i bimil.ri figar oldı.
Hdtır-ı pak.ize mendzırına bu ın a'nd hutllr ve zamtr-i il.yine-sima.tına bu sfuet-i rü­
nümil. zuhür oldı ki Hazreti Perverd-gdr ki Muhavvilü'l-ahviildir ve üftddegil.n-ı çiih

389
... yoksa kay�denlerolarak dönersiniz. Kur'ıin-ı Kerim, Maide, 21.

23S
 ldris-i Bitlisi / HEŞT B11-IIST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

ve melilli riS3.letinde eve ve çalı ve helal ve karibµ1z-zamfu1da mazhar-ı hüsn ü h31

olacağını bu rüyadan istidliil ve kudret-i bılhire-i Zülcelal kenduyi hatırına hutfu
eylemeyen keyfiyet-i hayret-efzii ile ol tenknii-yı dehşet-nümiidan huliisa-i Jal bilüb
ol sırr-ı mübhemin peder ve mil.der ve akrabasından asla bir ferde izhar eylerneyüb
daima bu vakı'8Ilın alem-i vakıada süret-nümil-yı zuhOr olmasına rnüterakkıb idi. Bu
esnada ınüb§.rizal1-ı ı�e'iirik-i Müslimdni yani asakir-i Orhani Abdurrahman Gdzi1nin
serdaflığıyla kal'a-i mezbür teshirine azim ve mukabelesinde rnukdteleye c�zim
olmalarıyla ol duhter-i ınah-ınanzar asılkir-i lslılın'ı temaşa içün baıil-yi kal'aya azim
ve bir menfezinden bir mikdilr seyr ile def-i sevda-yı cevfuıiye cazinl oldı.
Beyt
Bam ber-fı cilve-dih mah-ı tamam hiş-ril
Matla-ı iif-tiib kon küşe-i barn-ı hlş-ra

mazmünı icrii ve hüsn-i ittifak ile nazar-ı Abdurrahman Gilzfnin ruhsafına dı.içilr
oldukda kenduyi iilem-i ma'nada ciih-ı endühdan halas eyleyen şahs olduğını
talık.ikan bilüb ol vdkı'il-i sildıkanın mecmfi.1-1 vukü'-ı 11 izii vaka'ati'l-vfiki'§.tu leyse li­
vak'atiha kazibetün"390 kabilinden idügi felak-i subh-i sadık gibi bir kaç güne degin
hakikatı nl-nümd-yı zuhfır olacağını his eyleyüb dd'iye-i istislfun ve ehl-i imı1na
iltiydm ve inzimdma aziınete kıydın eyledi. Çünki tahrir-i hatt-ı Frenglde mahire ve
inşdya k§.dir idi. Miicerii-yı h§.1 ve sOret-i ahvdl-i ınüş'ir bir varak-pfire ketb ve tahrir
ve bir taşa peçlde ve hill-i ceng ve cidalde kal'adan dışarı bırakdı. eger bu kal'anın
fethi ahsen-i vech üzre murddları ise bu za'lfeyi kendulere hevii-hfilı ve DID-i
Muharnınedi1de sddık ve muhlis i'tildid eyleyüb bir leyle-i mu'ayyenede guzatdan bir
kaç nefer pdy-i his§.ra hazır olsunlar ki tevfık-i Hak ile cdnib-i İsldm'a kemend-i
ta'alluki hdtır ve ol leşker-i zafer-fercdnpn ser-hayline silsile-i rabt-ı dil ile cemd'at-ı
mezbı1reyi bdld-yı · hisara çıkarub ebviib-ı feth ve meddhilin tarlk-i ehvenini anlara
reh-nümün olayım. Lakin ınuktezd-yı meS8lih-i hale göre evvel leşker�i İsldm sOret-i
inhizılında kurb-i hisardan bir mikdiir giru çekilüb bir kaç gün gaybetden sonra bir
şeb-i mu1ayyende vech-i mR1 hı1d üZre mürRca'at eyleyeler ki bu tarh-ı ma'hüd ve
hüsn-i tedbtr ile inşdallahü'l-kadll' feth- i kal'a mukadder ve mansOr ve muzaffer
olmaları · emri �ukarrerdir deyu zeyl-i namede tahrlf eylemiş idi. İttifaken seng-i
mezbOr kebü.ter-i sebk-per ve hamame-i nfune-ber dsd. Abdurrahman Gdzi'nin
cevelan-gfilı-ı semendine misiil-i vı1ridat-ı d.sumfuıi viiki' ve· rniinende-i mıknatıs
meyl-: i tabi'i ile ğalatan olarak ol cevfuı-ı makbülü'ş-şemdyilin na'l-i tevsen-i ikbdline
meyi eyledi. Ol hiiletde Abdurrahman Gazı dahi ol taş-ı hedayii-yı gaybl gibi makbul
ve ik:bdl ve Kd'be-i Muhtereınenin hacer- i ınükerreıni gibi takbıl ve iltiydm ve
kitabesini hatt-şindsan-ı edydna arz ve kırfıet itdiıüb deraten ber-mü.ceb-i ilkd-yı
Rahmfuıt derılnunda ntl-i emiini ile ebvdb-ı feth Ve şiid-mani güşiide olub husı1s-ı
mezbOn plf ve piş-i kadem-i kiiziyfuı olan Ağca Hoca ile müş§vere ve müşarün­
ileyhin re'yiyle · kfu'dfuliin ve huşmendleriyle tertib-i meclis ve vakı'.allın istimıi' ından
sonra cümlenin kulü.bı sıdkına şeh§.det ve mevıi'id-i İlahi müceddeden cilve-ger

:ıııo Kıyfünet koptuğunda kimini alçaltacak.ve kimini yükseltecek olan o hadisenin yalan olmndığt orta.ya
çıkacaktır. Kur'iıin�ı Kerim, Vaki'a, 1 , 2.

236
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

olmak iktiza ider deyu imza ve guziit-ı İsl8.m 1ın ittifakı bunun i.izerine karar-da.de
oldu ki duhter-i mezbürenin re'y-i siıyibine göre evvelen kura ve tevöbi'-i kal'ayı
ihrak-ı bin-nar ve acaleten kal'a kurbünde giruye çekilüb küffar hinnen-i suhte ve
tire rüzgar galiba piidişah-ı İslfun'a bir havddis arız olmuşdur ki askeri bu güne
ıztıriib ile kal'ayı bırağub gitdiler mülahazasında olub ferağ-ı bal . ile iş ve işrete
meşgul olalar. Ba'dehu duhter-i mezbürenin va'de-i ma'hO.desi üzre hareket ve tevfik-
i Mufettihü'l-ebviib ile bir gece va'de-i mev'üd üzre Abdurrahman Giizi şevk ve
ğaıiim ve ra'iyyet-i tam ile seksen nefer-i şir-i merdful-ı şeb-gerd ile pıly-ı hisfira
ilgar ve iradet-i Müsebbibü'l-esbilb ile ol duhter-i müşgin-nikilbı hasiyet-i ihlasından
nfişi leyle-i rnezbfue ve sa'at-i mezkürede burc-i hisarda makdm-ı intizıirda istfide ve
ol mahcübe-i tutuk-i ihticabı ahd-i vefada sayir hübiindan mümtaz ve ilmiide görüb
ol nazenin silsile-i mü zülf-i derıiz ve pertfibı gibi bir keınend piiy-ı kal'aya pertab ve
Abdurrahman Gazi dahi gilret-i aşık ve zar ilzre dil u can ile ol dilber-i vefatların
bend-i mülayemet ve ttlfetinin kaydına kenduyi giriftar ve misal-i ankebut rişte-i
rabıta-i kulfıb ile ol peri-ruhsarın destiyiir-ı bilkülliye biilii-yı divar-ı hisara suüd ve
duhO.l ve ol nigör-ı gam-hfira vüsO.lünden sonra lema'iit-ı nür-i imarı ol mah-ı tabanın
biib-ı kal'aya aheng ve ol yiir-i ınihribiinın reh-nümiılığıyla derbang-ı ser-i bl­
devletini teninden cüda ve mifüih-ı kal'ayı der-dest ve kapuyı açub tamdmi-i rufek8
ve gdzıler ile bir uğurdan şeb-hO.n tarikiyle kal'a tekvfınnun sarayına şitil.b ve tekvür-
ı dil-küri şiim-ı küfür ve gafletden mest-i şerab-ı gurfir ve gunO.de-i püst�r-i işret ve
huzür bulub sayir ser-bayiilerin dahi düstiir-ı silk-i tekvürda makhür ve helak ve
derün-i kal'ayı ab-ı liğ-i tab-niik ile vücfıd-i ·habiiset-iilud-i küffardan piik eylediler.
Bir subh-i dem ki hurşid-i cihiingi kilid-i pür-dendane-i şu'a ile der-giih-i kal'a-i
subh-gfilu rüy-i cihana güşad ve zulın-i zulmaninin derine avaze-i nür-i safö-yı adi
ne tabaka-i kılii'-ı iisumAne sala-d§.de oldı. Ol sipeh-siildrfu1-ı mansü.r-i tslii.m ve
mücfilıidfu1-ı nusret-pişe ve mukaddemfuıın cümlesi kal'a-yı mezkü.reyi ternam-ı
emval ve ganlmet-i bi-şümar ile hayta-i zabt ve iktidara getürüb tekvür-ı güm-rılhı
taınfuni-i esbiib-ı haşmet ve ciih ve ol hadr-i perde-i ismeti Abdurrahman Gdzi ile
Orhan Beg'in hizmetine feristade ve a1 lam-1 şe'Air-i !sldm'ı bur üc-ı hisara kem8.l-i
isti'la ve ihtişam ile efrahte eylediler. Ve Orhan Beg bu ·nasr-ı garib ve fethi karibin
keyfiyetinden haddü'l-gaye mesrur ve şadiin ve suğür ve mülk ve millet bu hiilet-i
pür-meserretden bessfim ve şıid-mfuı olub müedda-yı beşaret iktizft-yı 11 er-rü'ya1s­
salihdtu cüz'ün min sitte ve erba1ine cüz'en mine'n-nübüvveti 11391 muvafakatı Aydos
hakiminin duhterinin rüyası tabirinden Abdurrahman Gazi ile nüvid-i iilem-i gaybiye .
süret-i kişver-i şehadet ile muntabık dutub ol duhter-i Züleyha-peykeri
Abdurrahman Gdzi'ye.hem-ser olmak üzre mukarrer ve ol nfizeninde-i Y0suf-nihdd-ı
bedi'ü'l-cemfilin zebfuı-ı hali vakı'ii-i müedd§.yı "h§.zft te'vtlü rü�Aye min kablu kad
ce'ale Rabbi hakken ve kad ahsene bi iz ahraceni mine's-sicni" 92 ile gO.ya oldı. Ve
Abdurrahman Giizi'nin i'finetiyle sicn-i küfür ve c8.h-ı dalalden halas olub lib8.s-ı

391
Salih rüya peygamberliğin kırk altı cü'ünden bir cilzdilr.
391
Yıisuf, Babacığım ! İşte bu vaktiyle gördüğüm rOyahın çıkışıdır, Rabbinı onu gerçekleştirdi. Şeytan
benimle kardeşlerimin arasını bozduktan sonra beni hapisten çıkaran sizi çölden getiren Rabbinl bana pek
çok iyilikte bulundu. Kur'ıin-ı Kerim, Yıisuf, 100.

237
 İdris-i Bitlisi / HEŞT B1HIST / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

takva ve tahdret-i İsldm ile müşerref ve be-nılm ve o güne zilbde,.i ezvacın hüsn ve
izdivacı ve yümn-i imtizacı ile hükm-i hikmet-i iktizıi-yı " nisdukum harsün
leküm" 393 ınasadakı olub ol ınahbfıbe-i afifenin geşt ü zar-ı kabiliyyeti latife-i şerife
"vel-beledü't-tayyibu yahrucu nebatuhu bi-izn-i Rabbihi""' tıbkınca Abdurrahman
Giizfden hıimil ve bir ferzend-i sa'ddet-mend hiisıl ve pederinden sonra Kara
Abdurrahman demekle meşhı1r oldı. Ve envii'-ı ınezaya ve hav§.ss ile mümtaz ve
meyiin-ı guzat ve mücdhidılnda <lil§.veri ve saf-fira-yi me1drikde ebnıi-yı zamane
Ozerine fiiyik ve ser-efrfiz olub hemişe tstanbul'un harbi kefetesiyle muhavere ve
muhıireb8t-ı ınerdiine ve mu'iimeldt-ı mücahidfuıe ile evkat-gOzaf ve haviitır-ı
küffiirda heybeti bir mertebeye istimrar bulınuşdı ki nisvAn-ı kefer� etfalini Kara
Abdurrahman geliyor deyu tehdid ve sabilha degin anın şeb-hfinu havtindan hab-ı
rahat görmezler idi.

Altıncı Hikaye!
İznikmid Hisdrı ve tevdbi'inin teshırine azm-i Orİıani ve bekdyd-yı
kaydsira-i kadimeden Lakonya ndm hdkimenin tasarrııfiından inüzd'mı beytin ider.
Çonki ınukte2a-yı rfışen-i kalem-i takdir ve nuküş-i erkdm-ı tedbir-ber­
vech-i teysir müyesser ve istikdmet-i Al-i Osman memalik-i k8yseride mukadder ve
ahd-i Nebevi'nin encfim-ı inciizı ve va'd-i zamfuıi ile hıinedö.n-ı kay§sire -i Rfun'un
helaki mukarrer idi. İttifdken pddişHh-ı mücdhid5.n-ı ıne1i\rik-i meğ3zi Orhan Beg
zamanında ki 728 (1327-1328) senesinde bakayfi-yı kayfisireden Lakonya nam bir
duhter el-an lznikınid demekle meşhür•oıan şehirde mcvrüsiyyet ilzre hakim idi. Ve
şehr-i ıiı.ezkür bir dağ üzerinde viiki' olub cfulib-i cenübu ve sernt-i garbisi balır-i
R0m'a nazır ve üç yol ortasında olub meziiri' ve kurası pür-nimet ve gayet ile hoş­
hava bir viliiyetdir.
Beyi
Heviiyeş hoş pi şehayeş ferah
Dırahtaneş bar ıiver u sebz-i şdh.

İskender bin Filkos'un mevlidi anda vıiki' ve kendünün pıiy-i tahtı ve ol

vakitde ndını Makedon demekle ıneşhiır ve gayCt ile şehr-i azim ve ziydde ma'miır
ve §.bddan olub imdret-i kadiınesinin itsfirı cfi-be-cd, nüındyandır. Ve şehr-i
mezbüreden dört fersah mesafede bir fezil.-yı dil-güşa yıiki' olınuşdur ki fethi iki
günlük yoldur ve meyitnmda bir deryiice v§ki' 0lmuşdur ki ol etriifın mfi-i lezizinden
elezz ve e'zabdir. Ve andan bir nehr-i cfu"i ve şehr- i ınezbürun mena2.ır ve
rneziiri1 inden revandır ve memleket-i mezbfue asiikir-i rnücdhedet-ıne'iisirin kurb-i
civarında vaki' olduğı hasebiyle teshiri karibü1 l-husül idi. Zirit Ağca Gdzi ve sfiir ser­
haylan-ı ıne1ıirik ve ıneğfizinin ol vildyetin kıld' ve nevfihisine istila ve tasallutları
. yevmen-fe-yevınen ziyfid-ber-ziyöd olub mücahidiin-ı din-i Muhammedi1 nin tantana­
i şevket-i cihön-güşölıkları ıpeyfin-ı küffürda şayi1 ve dv§ze-i nusret ve saf-firiilıkları
müşrikfuı-ı bergeşte rüzgiirın mes§mi'ine ınütebityi1 idi. egerçi şehr-� İznikmid'in

m Hanımlarınız sizin tarlanızdır. Kur'iin-ı Kerim, Bakara, 223.

39
�İyi toprak-Rabbi'nin izniyle- bitki verir..., Kur'in-ı Kerim, E'rat: 58.

238
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

şehr-i bend ve hisarı gayet ile mazbut ve ziyade üstüviir idi. Ve teshir-i dhle-i akla
düşvdr idi. Zira .çünki Rüm ve Freng ve husüsan İstanbul ana ziyade karib olub ol
şehirden memlfi'-i bisyiirları o�ınağla hdkime-i mezbfueye 11el-küfrü milletlin
vfilıidetün"395 mazmünuyla im<ldd ve i'iinetden hiili olmayub bisar-ı üstilvdrını
beraber küngüre-i eflak eylemişler idi.
Beyi
Hisör-ı ınualla ki çerh-i mu'azzam
Nümüdi zi-bdlaş çılh-ı ınu1akkar.

Maa-haza kal'a-i ınezbürun fethi mü.cerred civdnnda olan dililverlerin

teveccühüyle mutasavver degil idi. Amma hiltır-ı Orhan!de iinın temellüki fikri
ziyddesiyle müekked ve mukarrer olub ol esnadaki dnın fethi içün i'ddd ve tehiyye-i
esbiı.b-ı muiiddt emr etmişdi. Ağca Hoca1nın da'vet-i Hakk'a lebbeyk-i icıibet v� bu
sarayı iiriyetden rıhlet ve kişver-i kudslde mevtan-ı asliyyeye azimet ve vil§.yet-i
Kandıri'de vftki 1 bir dağın tepesinde muazzez ve ınükerreın merkatini perdfthte ve
a'lfun-ı nÜr ve elvfih-ı mağfiret ve seıveri mezarı Ozerine efnıhte eylediler ile1l - an ol
makam met3f-ı hav.iss ve avam ve tecafüb ve. takarrub hasebiyle kurbanat ve nüzürdt
ile mu'cib-i da'avat ve metdlib-i külliye meram içün melce-i hiicdtdır. Çünki Ağca
Hoca'nın ruhdniyeti İznikmid gazfisına teveccüh ile vuku'u feth karili ve tulü'u
kevkeb-i ..nasr-ı ğaribi ınesiimi'i Orhfuıiyeye daima listin-ı hıil ile ınıa ve bu nevdyı
dil-güşiiyı inha eyler idi ki
Beyi
Ez in biirgeh ger çır.iğ-ı nişest
Fürüzende Hurşid-i ber-ctiy-ı hest
Zi nıii ger şey reft rı1zeş tO.yi
Çimen ren gülşen-i füruzeş tiı yi.

Hocaili'ni Ağca Koca feth etmekle kendüden sonra İznikmid'in teshirine

hiınmet-i fili ile pederi merhüınun hukük-ı kadiınesine riayete dnın dahi hükümetini
Hocaili ilhakıyla büyük oğlu Süleyman Paşa'ya erzfrni gördi. Bu esniida haber varid
oldu ki Konrapa fatihi Giizi Konur Alb frlem-i mülk-i şehadetten kişver-i diiru'l-beka
ve rnülk-i bi-intih§.ya rıhlet eyleyüb meziir-ı pür-enviirı hiicet-gdh-ı müslirnfuıın ve
mahall-i ic§.bet-i du'§ ve kabü.1-i kurbandır. Ve ınerkfunun vefatından sonra
Sultdnönü demekle ma'rüf olan viliiyetin zabtı ki Konur Alb'e müfevviz idi. Orhan
Beg Giizi kendü ferzend-i dilbendi Giiz! Murad'a tefviz ve kendüsü Yenişehiı'den
sipdh-ı müciihidtin ile İznikmid fethine aleın-efrfiz-ı azimet ve nehr-i Sakarya'nın
köprüsünü metanet üzre tamir ve yüz elli kadar ehl-i zimmeti muaf ve köprü
hizmetine ta'y!n ve nehr-i mezbürdan gllzer eylediler. Çünki Abdurrahman Gazı
mukaddema Aydos hakimini lznikmid hiikimesine furuht eyledikde şehr-i ınezbfirun
medfihil ve mediiricine vuküf-ı tam tahsil etmişdi. Orhan Beg ana binden bir gazti-yı
ğarrfi.yı sipfth-ı müc.ihidin ile dnın uhdesine tefviz ve varub muhfisara ve küffdr-ı

393
Kı1filr tek millettir.

239
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BIHIŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

berri ve bihftrdan iındftd içün hevıl-daf olanları men' a muhdfaza eylediler, Amma
Lakunya'nın Kalavun nfun bir birdderi var idi. Hala Koyunhis§r demekle ma'rüf bir
kal'ada hakim idi. Ve şehr-i İznik daru'l-lslilın idi. Ve lstanbul'a ınilrfu" idecek Haliç
ki dil tabir olunur. Ol mftbeyninde vdki' olub İsldmın §yende ve revendesine
Koyunhisaf'ı ahıilisinin zararı ziyıide olmağla Pddişah-ı Gdzi-i dil-dverfin-ı meafik ve
meğdzi ile Kara Ali'yi hisftr-ı mezkürun muhasarasına ta'yin ve Kaliı.vun dahi kuvvet
ve sipiih ve şevket ve cfıhına istinıid ile ehl-i İslfım1 a mukavemet ve mukateleye
ikddhl' ile metanet Ozre olub bir ıüz-ı f'ırOzdaki sehm-i sa< fıdet kabza-i kudret-i
guziitda idi. Esnayı cidal ve aynı kıtalde birtir-i dil-düz misiil-i tiiir-i iiciil
mübariziinın şahsan pençe-i şastından pervaz ve Kalavun'un kafes-i sinesine isabet
ve ol kdfir-i bi-din mfınende-i merh-i bismil bınc-ı karadan üftade ve . galatide hıik ve
hün olub hisar-ı üstüviir ten-i mürdılri muhiifazat-i rüh-ı hayvaniden muattal ve ehl-i
kal'a oltir-i nıigihıini ve kaza-i nihdniden her §.san ve cıin ve diı' ile isti.'mdn ve kal1ayı .
teslim-i ehl-i 'iman eyleyüb guzat-ı İslıim behcet ve sürür ve kal'a-i emval-i na
mahsur ile taht-ı tasarrufa alub Kalavım'u� ser-i nikbet eserini cisın-i kesitinden
cüdii ve aliimet-i feth içün pıidişdh-ı gazinin hıik-i ıisitanına revan eylediler.
Binaenaleyh ferman-ı Orhiini ol ser-i ınaktü'u lznikıuid şehrinin pily-ı hisarında
nümü-diir ve hiiklıne olan kızkarındaşı Lakonya biraderinin keyfıyet-i haline
haberdar ve kendüyü inziir eylesünler deyü cari oldı. Çünki hakime-i mezbfue
birilderinin ser-i bed ahterini re'yül-ayn hak ve hün ile galitıde gördi. Nilhun-ı hasret
ile ruhsıiriyeti harıişide eyleyüb birilderinin miitemi ve mülk ve ın,alın zevali ğamını
ile na.tide ve ızdırfiba ofta.de ve a'yfirH hisilr ile bünyiid-ı sulha rızii-dıide olub
Belkis-8.sa rily-i ınüd§.ra ve müsiivi
Beyt
Her ki bii-füliid bazu pence kerd
Sa'id-i simin hod-ra nice kerd

mazmünuyla amile çünki bizde kuvvet-i mukiivemet-i. kar-zilr ve kuvvet-i

muhiifazilt-i hisar adeın-i ihtiyiirdadır. Mülk ve malımı tufeyl-i zindegiini ve fedii-yı
halds-ı can kılub ahd ve misiik ile zevraklarımıza süvilr ve canib-i lstanbul'a firar
eylememiz milndsib-i maslahat ve eµven-i kiirdır dedik.de cümle ahıili-i hisdr-ı
mezbürenin re1yine i'tibıir idüb ale'l-fevr vezir-1 S8hib-i tedbir ve bir cemil'at-ı
meşiihirden hüdıl ve tuhaf-ı giran-baha tediirük ve ıztırilb ve ibtilıiil ile hizmet-i
OrhWye irsdl ve teslim-i kal'aya razı olub ancak selfunet-i ırz ve can ve teviibi' ve
lavıihıkıyla keniir-ı bahre isille isti'm§.n ve İstanbul' a gitmelerine emllll istediler.
Çünki Orhan Beg kerimü'l-ahlak ve meyan-ı ehl-i küfr ve lslilın'da istikriir-ı visak ve
metanet ile sıihib-i ahd ve mis3k idi. Mezküreye icazet ve emfin ve mefiitih-i mülk
ve mili ve mekö.lid-i haz8yin-i çendin-i siiliye eshel vech ile malik oldı.
Beyt
Çı1 düşmen-i mu'ciz ender dyed zi-der
Ne-biiyed ki ber-haş cüy-i diger.

240
 idris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Çünki öyle rna'mı'.ir ve zıbfi bir kal'a ki reşk-i kubbe-i hadradır. Ahsen-i·
vecih üzre kabza-i iktidara getürdüler. Tamfuni-i şılh ve sipdh ol şehristiina pür-hür
ve ğılmfinın temaşasına meyi ve cevelan eylediler. Çünki p§.diŞ8.h-ı muzaffer ve gdzi
rüy-i şdd-mfuli ve ser-finlzi il e derün-i hisılra dfthil olub ebniye-i kadime ve puthane­
i azimeler ile ariiste gördı ki mülük-i sabıkanın iisfirı ve ernval-i hadd-i b ı -şümfir ile
refiü'l-bünyiin ve üstüviir idi. Evvela ğanfiyimi müciihidine kısmet ve asl-ı mülki
kendüye l}.isse-i ganimet eyleyüb ve Aydos Kal'asının muhiifazasına me'mür olan
mübarizfinı bu hisılnn muhdfazasına ta'yin ve A)'dos Kal'ası karib olub luzfunı
olmamağla yıkdırub şi'fir-ı tevhid ve imfini i1lan içün kilisıl ve me'ıibid-i kadlmeyi
cevfimi' ve mesdcide tebdil ve ba'dehu her bir vilayetin iydletini tevabi' ve
nevfihisiyle hükılrnetini erkfin-ı devletden birine tefviz eyleyüb cümleden biri .
Yalakova ki h8kimesinin ismiyle şöhret.:.yfibdır. Ol zaffidnda gayet ile ma'mfu ve
müreffehü'l-ahvdl ve mutavattindnı mustağrak�ı esbfib ve emval idi. Ve
abfidanlığının sebebi kayfisire-i Yunan'ın raviyfuı-ı ahbilnndan böyle nakl olumuşdur
ki; eyyfüıı-ı sfibıkada ve İstanbul Tekvı1n'nın nazarında fevkal gaye muhterem ve
aziz ve kemfil-i hüsn ve cemal ile ıııütecelli ve t�miz bir duhter-i pfikizc-güheri var
idi. N8-gilh ne'Ozubillfih-i te§.15. mezbüreye cilzzfün marazı tari olınağla
ıııu'aleceSindc etibbfi-yı rüzgar giriftfir-ı acz ve gam-hdri ve ol maraz-ı sarinin
iktizası akraba ve te'allukatdan munkatı' olmağla ol peri-peyker ve naz-perver bu
ıııa'n fi -yı ıııuvahhişden mahzün ve giryfin ve tebdil-i he\/§ içün etrafı cllyan ve bir
köşede siikin olub derdine derman içün pederinden istid'a eyleyüb pederi dahi cist u
eli ile sahöri ve kllh-istatl-ı Yalakova'da vdki' ıib-ı germin kurbünde db ve havfissı
latif bir püştede tertib-i mekfin itdürüb ba'zı hadernesiyle menzil-i mezbllreye revan
eyledi. Ve gfih-bi-gfih muktezft-yı utüfct-i pederfine ile keştiye süvar ve ol
mahzünenin pür-şes-i hatırı ile şıidfin itler idi. Ve ol duhter-i der<l-mend dil-i endfıh­
gin ile müstemend-i menzil-i mezbfueden etrafa nigerfin ve endlşe-i biınfiri ile ken<lü
kendüye gaın-h§.rlık itler iken ittiffiken menzilinin mukfibelesinde bir pişe var idi ki
bi-kudretihi teala daima fib-ı gern1 teraşşuh ve ceryıin itler idi. Nfi-gah di<le-i
nigerfinına bir hun-riz nüındyfin oldı ki hikke ve cerib marazına mübtelfi ve ser­
gerdan ve ol hiiriş-i pür-teşvikin ızdırfibından fib-ı ınezbfırenin kenarına şitfibfin-ı
hucüın beŞe ve ınüküsden mfıy-i endfimı rizfin ve zi:r-i dırehtani sfi.ye-bıin ve ol suyun
balçık ve batağına ğaltlde olarak kırk gU_n tamamen ol mahalde bi-emrillahi teala
minval-i meşrüh üzre harekat ve kırk günden sonra maraz-ı ınerküme-i
mezmfımeden kü.lliyet ile necat ve endamı kenıal-i sıhhat ile ınüceddeden hayat
buldı. Ol duhter-i sdhibetü'l-fer§.set ve ol hayavanın o güne ınüddveınet ve
mülazeınetinden ilhfün-ı gaybiyye ile derdine deva ınütehaddis ve ol i'lac-ı
mücerrebin marazına şifd idügüni ffioteferriş olub minval-ı nıeşrllh üzre fımil ve
Hazreti Hfikiın-i Mutlak kırk güne degin anı dahi ol ınihnetden halfis ile murddına
vfisıl ve sıhhat-ı kfünileden sonra hatırı hoş ve dil-güşfide ile peder ve mil.derini
haber-i beşfiret irsiiliyle sürura ndil eyledi.
Beyt
B8.-heme nfi.-murddi:m geşt devfi-yı men basi:r
zan ki nih81-i s8birl mlve-i ınur§.d ml-dehed.

241
 İdris-i Bitlisi / HEST BİHİST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Husüs-:-ı mezbürda� peder ve maderi ziyd<le mesrilr ve tekvllr-ı mezkü.r ını1-i

mezbüranın hftsiyyetinin zuhürı içün ol mahalli imüret-i va.fire ile tervih ve ma'mür
eyleyüb höla ol mekfin ve mfi, balğmn ve sevda marazlanna· ınübtela olanlara lJ.iirü1 ş­
şifa ve menba'-ı huzür olduğı meşhürdur. Ve ol yerin izdihtim-i imaret ve Zird'atına
bir sebeb dahi oldur ki Devlet-i OsmBniyye'nin evvel-i zuhfırunda mücfihidı1nın
fisdr-ı cihfuı-giri ve kişver-güşillıkları anda şöhret-yfib olub kefere ve fecerenin
ınütemevvi lleri hısn-ı hasin olan mahallerde tahassun ve birbirlerine mu'.ivenet ve
asker-i guzat ile makiim-ı mukftvemetde olub ve ınahall-i mezk.O.re ol etrafın mazbllt­
terini olmağla ictima' ve fib8.dfinisi yevmen-fe-yevınen efzt1n ve zaınün-ı Orhani
müciihidlerinin ka<lcm-i ıiıeymenet-tev1emleri ile ol kişverde cem'iyet-i dini ve
dünyevi hadden birim ol<lı.
Beyt
Du memdlik be-zaman tü be-cuz kalb-i aduvv
Hanei-ra netuv§n yaft ki viran bdşe<l.
'
Ve Al-i Osmdn'ın ba'zı kütüb-i ahbıirı.nda ol vilayetin feth ve teshiri
meczubiin-ı İ ltihiden bi-nevd Baba ndrnında bir abdal sıihib-i hölin te'sir-i
kerfirnetine nisbet olunınuş<lur. Ve ol zfi.t-ı pür-kemal leşker-i guzdt ile hemişe
muhfu"ebede ret:.,'ikat itler idi. Ve dest-i kerdınet peyvestinde bir tiğ-i çı'.'ıbi var idi ki
ilsilr-ı seyf ve sindn-ı hadid bedld olur idi. Ve ol etrafda ekser evkdt havarık-ı 5.ddt
zuhü.r ve küffardan cem'-i kes'ir keraındt-ı kdınildne ve tasarrufat-ı ıncczübfinesiyle
şeref-i İslfun ile müşerref ve mesrOr olmuşlar idi.
Beyt
Rı'.'ıy-i ınaksı'.'ıd ki şdhfuı be-dua mi-talebend
Mazhareş dyine-i tal'at-i derviştin est
Ez-kardn td be-karan leşker-i küfrest veli
Ez-ezel ta be-ebed fursat-ı dervişdn est.

Ve ol meczüb-i merğı'.'ıbun rnezar-ı pür- enydn ına-i mezkürenin kurbümle

vdki' ve selatin ve hükkam ve mücöhiddnın tasaddukat ve teberru'atından fukara ve
mesfikine makarr-ı mifi'dir.
Elhiisıl; Çünki Yalakova Vilayeti esbab-ı s0ri ve ma'neviden bu ünvdn ile
ıneftüh ve ·ravnak-kiş-i kafiri devlet-i müluk-i makhür gibi rnakdüh oldı. Ol vildyet
İstanbul'a k3rib olınağla Orhan Beg zümre-i mücclhidöndan bir ceınd'ati Ağca
Hoca'nın vefatı ile suğür-ı mülk-i dinin hıfzına ta'yin ve ol yerin mevddi' ve kurasını
giiziyfuıa taksim ve Ağca Hoca içtihadıyla feth olan Erriı.eni Bazarı ve Kandıra'n ve
sayirini ınübdrizan-ı zaınfıne ve dil-fiverdn-ı yegane<len Akbaş Gazi ve Bahşilu
Gdzi'yc erztini ve Ağca Iloca'nın kfıiınmakaınhğı ile cd-nişin eyledi. Ve Ağca
Hoca1nın a'kdb-ı sa'ddct-ıncndleri kalmışdı. Ezcümle Mevlana Fazlullah Çe lebidir
ki esbıib-ı imaret ve hayrat ve ebvdb-ı ınllbemitı hala Gelibolı'da ıneşhü<l ve
mekfirim-i ah ldk i le zikri memdüh ve mahmllddur. Çünki Ağca Hoca mukaddema ol
yerde ki İstanbul serhaddi idi. Liva-yı mcrdfinegiyi ınukiibeldt-ı küffarda heıu-ser-i

242
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

sipihr-i dcvvfir eyleyüb ba'zı diyfır-ı derya bildi ki ol vilayetin cenbinde vaki'
İznikmid ve Yalakova'dır. Dil-dvcrfrn:.ı ıncşhür<lan Kara Mürsel Giizrye erzdni
buyurdı ki ol serhadda kendü darb-ı tığ ve zor-ı bazusı ile her ne kadar mahalli
gOާde eyler ise kendü askerinin rni'netine sarf eyleye ve feth ve teshir eyledüği
mahaller kendü ismiyle şöhret-yılb olmuşdur ki hıilii Kara Mürsel deyu meşhürdur.
Ve zamfin-ı Orhaııi''den feth-i Kostantiniyye'ye gelince keniir-ı bahri hucüm-ı leşker
ve deryii-yı Freng gemilerinden ınuhüfazat-ı şeblln-nizi ve pfisbdni ve leh-i deryada
mürtefi' mahallerde Kara ·Morsel'in sünneti li.zre dide-biini iderler idi.
Beyt
Dei--cihfin kevkebe-i hadise münzel ne-koned
Ger der-an merhale tiğ-i tu nigehbiin gerde<l
Her küca tiğ-i hı bazdr-ı cedel tiz kon�d
Can-ı hasnıet ki giranest çı erzdn kerded.

Ve İznikmid tevdbi'inden Hereke ndınmda bir kal'a var idi ki İstanbul yolı
Ozerinde hftlft nüındyôn ve zam8.n-ı eQl-i imfuida kalb-i kdfir gibi bir kende-vinindır.
İznikmid fethinden sonra koffür-ı liiim hisdrmın istihkfünına i'timftd ile bir müddet
ol divii.rın üstüvftr olmasına istizhdr ile ehl-i İsl8.m'a teslim-i kal'a ve tevdbi'inden
imtina' eylediler.
Ld cerem Orhan Beg teveccoh-i tam ile ol ehl-i inddın ree-i fesdd-ı dine
ikdam eyleyüb Timürtaş'ın pederi Ali Beg niim guziit ile ol kal'anın fethi irsal ve bir
mod<let muhdsara ve ceng ve cidale kıydın gösterub bir gün hikmet ile sihfim-ı
kazadan bir gözi zahm-ı tfr-i küffdr ile riih-ı dine fe<ld ve yine tarfeto'l-ayn zedu­
bürd-i mücfidele ve kıtalden i1r8z ve iğm§.z eyley0b yek-çeşm-i sftlim ile matmah-ı
nazarını istikdınet-i sehm-i sa'iidet lslam'a ınaksUr ve küffdr-ı kal'aya fifet-i ceng ve
cidal ile bir lahza huzı1r vennedi. Bir mertebe ki müciideleden iiciz kalub taleb-i
eındn ile bdb-ı hisıirı g0şdde ve giiziler dahi hôkirn ve sipdhiydnı ihrdc ve baki kalan
ahiilisini ra'iyyete izin ve nza-dfide oldılar. Bu fetihden sonra tevftbi'-i lznikmid
tmnfunen tasarruf-.ı Orhani'de karar ve şimdiye degin hfinedfin-ı selati'n e istikriir
buldı.
Beyt
Kerd emdn-ı adl-i o bast-i fezd-yı memleket
Ziit-ı melek-sıfat o hiine-hUdii-yı memleket

Yedinci Hikaye!
' in-i kavdnin haşmet-i sultdni w evkdt-ı sulain ve azı"met-i
Orhan Beg'in ta y
kişver sitanı"de temyiz ve şiar ve ta'yin-i libds-ı asdkir-i mısret medsiri beydn ider.
lttifiik-ı erbiib-ı dırı ve devlet ve ittifılk-ı ashiib-ı güzin-i millet ile vucud-ı
selfitin-i cihdn her zamdn ve mekftnda bd'is-i tertib-i ınenazıın-ı umü.r ve anların akıl
ve devleti stiret ve heyula menzilesinde iltiyfün-ı nizfün-ı cumhurdur.
Feld cerem, ınevdcld-ı heyulani ve anösır-ı asli-i saltanat ki evfünir-i nevdhi­
i pddiŞ3hidir. Maslahat perddzi ve mehemm-i sazi-i ra'iyyet ve sipfihidir. Her g.ih ki
sı.lret-i dil-pezir ile tahakkuk pezir olan ınakbul-ı nazar-ı ehl-i tedbir ve bir mertebe

243
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

takrir bµlur ki pesindide-i erb&b-ı kalem ve şimşir olur. Ya'ni anın ferhundeligin
asarı kürür-ı rüzgtiratl ve mürilr - ı devanin ile mütemfidi olub mücib-i behcet ve
inbis§.t-ı evliya ve ınüsted'ii inkisfir-ı hfüır-ı husarna olur. Pftdişfih-ı bahtiydra her
vecihle inzibat-ı rusiım-ı sipeh-dfiri ınülfilıaza-i maslahat-ı d§ri ile b§.'is-i deviim-ı
mülk ve kıviim-ı bahtiydri ve tensik-i şe'§.yir-i evzii' ve tahkik-i keyfiyet ihtilat ve
ictim8 meydn-ı re'ıiyii ve leşkeri ve bedevi ve hazaride bfi'is-i nizfim-ı rneham-ı
kişver-güş§. ve memleket-dfiridir'. Binaenaleyh çünki · karar-ı bünyiln-ı memleket ve
tevsi'i arsa-i eyalet erbdb-ı seyfin müra° ahna menüt �e ol gürüh-ı peıişıinın nizfim-ı
ahvali üzerlerine ta'yin-i serdar ve nasb-ı sipeh-s·aıarı ile mazbütdur.
Ld cerem, tevfır-i istihsfi.l-ı mdl ve teksll"-i esbdb-ı ma'dş ve refüh-i ahval
evvela ri'dyete mevküf ve anların meddr-ı kdrı istikdmet-i re'y-i rüşen-zamir'an-ı
erbiib-ı kalem ve hesab ile k§.bil-i mersfıfdur.
Beyt
Kalem-zen nikfı ddr u şimşll"-zen
Ne rnutrib ki merdi neb&yed zi-zen
Ya 'ni
Ehl-i kalem ile s§hib-i seyfe ikram eyle.Bunlardan md'addsı mutrib
makamındadır. Mutrib ise zen ma'k�lesidir.Avretden erlik me'ınfıl degildir. Nitekim
. şehriyiir- ı hakim b§.-ferhcng-i ınülk-i huşunun kavdnin-i ınezkürenin cümlesine
işaret ve kelime-i caıni'R-i bfi.-ibfiret buyurdılar ki "lfi sultdne illd bi'l-ceyşi ve lfı
ceyşe illa bi'l-mülki ve ld mülke illı1 bi'r-ricı11i ve la ricale illıl bi'l-mfili ve ld male il1fi
bi'r-ra1iyyeti ve la ra'iyyete illa bi's-siydseti"396
Neviihi-i.mülk ez pey-i bed segiil behr-i leşker bud
Çü dfiri tu gene ez-sipdhi dıriğ
Dıriği iiye<leş dest burden be-tığ
Haz§.yin tu ra behr-i leşkCr bfıd
Ne ez-behr-i dyin u ziver bfıd
Sipahi ki hoş-dil pernih şod zi-şiih
Bi-dared hudiid-i vilayet nigiih

El-kıssa: Çünki devlet-i Orhanfnin zaıniin-ı istimrar ve istikrfirında şevket

ve istiklal-i haşınet-i sultı1ni avn-i eltdf-i Yezdı1ni ve infıyet-i Rahmı'ini ile hfineddn- ı
Osmfini'de derece-i a'laya reside ve rü'yet-i sa'iidet siriiyetleri meşcfil-i fiteş-i tür gibi
sipihr-i mu'allıiya ser-keşide oldı. Birıider-i şakiki Alôeddin Paşa ki mesned- i
vczı'irctde kcmfil-i akl ve dfınişveri ve vufür- ı ma'delet-güsteri ile birdder-i vfü3.­
güherinin rükn-i rekin-i hilafeti ve her bfibda n§zım-ı ınendzım-ı uriıür-ı devleti olub
vucüh-ı kiir-sfrzi<le re'yi mazhar-ı isabet idi. 729 (1 328- 1 329) senesinde birfiderinin
iznikmid fethi tehiyyesinde böyle ınünfisib gördı ki bu devlet-i rfiz-efzfınun iiyine-i
ruhsfir ve çehre-i tfib-<lf1rında hüveydfi ve fişikiirdır ki yevıuen- fe-yevmen esbiib -ı
cihfin-dfüi ve kişver-g üşfi ınütezft'if ve asftkir-i mansüre-i müciihidiin etriif-ı esnfif-ı
alemden bu leşker-giiha ınütelahik ve ınüteellif olmak ınukairerdir. Şimdi kfi'ide-i
395
Sultiin ancak ordu ile, ordu ancak mülk ile, mülk ııncak erkek (askeİ-) ile, erkek ancak mıllile, mıil
ancak ra'iyyet ile, ra"iyyet ancak siyaset ile olur.

244
 İ dris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

aslıden vaz'-ı kaviinfu-i çend ve külli ve ta1yin-i iiyin-i hüsrevi eheınm ve endişe-i
ev2a'-ı sipıih ve re'fryd ve tertib-i evzfi'-ı bevv§.b§.ndan her bir sınıfı temeyyü.z ve
ta'yin· eylemek elzemdir. Evvela vdlid-i ınağfire t -şi 1iir şürü' ve bidılyet-i biliid-ı
küffarda bekiiyfi-yı A!-i Selçük'un hatırlarını siyiineten dinar ve dirhemin sikkesini
tağyir buyurdılar. Ve dahi henOz bir şehr-i ınu'teber kabza-i teshıre diihil oimamışdı.
Sikke-i iihere ir:tikdb müte'aızir görünüyor idi. El-tin teksir-i emvalin zabtı ve terfih-i
erbfib ve a'mal-i pfiy-i taht-ı saltanat ki şehr-i cih8n-ı1rdyı Burs_a'dır. Nuküd-ı halisü'l­
ayar zer ve simi ism-i Orhant ile meskük olmak emr-i zarüridir. Zira selıitin-ı sdbık-ı
Selçukiy§.n'm sikke-i sim ve zeri mülk-i devletleri gibi dıde-i i'ti�clrdan dür ve
nazar-ı ulü'l-ebsar mehcürdur.
Li-müe/lifihi
İsm-i şahfin be-sikke mümtaz est
Resm-i hutbe nişdn-ı i'zaz est
Sikke vil hutbe ger ne-dared şilh
Fark çi bıld meyiin-ı şilh u sipilh.

Saniyen: Cümle-i mülük-i tevilif memillik-i Rüm'da bir dürlü libils-ı

mahsüsa ile mevsfun ve sipah ve leşkerleri birer resın ile IIlümtiiz ve ma'lümdur. Fe
amma bu ecnad-ı mobdrizftn-ı cihiid-ı şöhret-şi'af ve ziynet-i tace ziyade i'tibaf idüb
ve ekseri neıned-i surhdan külah giyerler. Pddiş8.h-ı mücfihidiina mün§sib olan budur
ki "hayrü's-siyabi el-ebyadu"397 fehvasınca leşkeriyiin-ı hassaya nemed-i sefidden
tiic-ı mefaharet ve imtiydz kendü.lere dahi mut8.ba1at-i Sünnet-i Nebevi ile ser-i
servetleri tac-ı eby8.d ile ser-efraz eyleyeler.
Beyt
Ki ıin t§.cist ez-nür-ı İlahi
Ber-ser bi rev her cii ki hfil:ıi
Salisen: Çünki encdm-ı husfunet-i dini ve dünyevi ve addvet-i sı1ri ve
ma'nevi meyı1n-ı sipah-ı İsliim ve temam-ı mülük-i izdm-ı küffar ve abede-i esnfimda
tenilzu'-ı mülk ve mala keşide ve tesılıil'-i me'afik.-i kıtal ve cidille reside olmuşdur.
Elbette tertıb-i iiyin-i kar-zarda bu diyarın küffarı ile ve maslahat-ı tevsi-i biliid ve
teshır-i kılii' ve bıkil' içün ieşkeriyiln-ı müciihidiin bir kaç kısma taksım olmak elzem
ve cihfin-girlere iiyin-i leşker-keşi içün zabitlere vaz' eylemek ehemdir. Orhan Beg
birilder-i mihribfininin bu kelfim-ı meymenet-encamından fevka'l-gaye hoş-dıl ve
ferhan olub mesdlih-i mülk ve malide birdder-i şakikinin re'y-i metini ile ihtimiimını
masrü.f uç husılsda dahi nazar-ı teveccüh ve himmet-i"hüsrevı1nesi ol semte ma'tüf
�yledi.
Beyt
K'ey birader ez-tıı hilhem ın meded
Baş der fikr-i saliih ez-nik u bed.

397
Elbiselerin en hayırlısı en beyaz olanıdır.

245
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BİHlST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

Evvel a sah§.yif-i nuküd ve hıla ekseriya ol vildyatda sCıret-i esn5.m ve esıimi­

i kü.ffür-ı lifun ile irtisdın-pezfr olmuşdur. Erkfün-ı hüındyı1n-enciim kelime-i Tevhid
ve nfun-ı mihr-i ittisam-ı Muhammed (aleyhissselfitu vesselam) ile misıil-i gül-i sürh
ve nesrin ve ındnend-i' kurs-ı kamer ve hurşi<l-i sa'fıdet-eser ile zib ve fer verüb
satba-i fiherinde kendü niiın ve nfiını ve ism ve sam ini kayim-makam-ı selfüi'n-i iztlm
buyurasın.
Beyt

Beşed r§.yic ıneyiin-ı şehir ve bdziir

Nuküd-ı ez mihr-i şeh çün la'l-i d i l -dür
Zindm-ı şeh derem şü<l hem çü nesrih
Zirfız-ı ism-i şerifeş küşte rengin.

Bir d ahi memfilik-i Freng ve Rüm ve ol merz-bO.mun fıb ve havdsı

muktezasınca ddetlcri zamful-ı kadiminden beri bu ana gelince libfıs-ı peşınin ve süf
ve kesret-i bfirı1n ve rutılbetden ndşi' sekrlıit Ve külah-ı nemedin ile mülebbeslerdir.
La cerem, iktizı1-yı zaman ve mekı:1n ve rnüluyemet- i ehl-i iman ile meyan­
ı leşkeriydn-ı hassa ve gulemı:1n-ı mahsılsa içün nemed-i sefid ta'yin buyurdular. Ol
zamiinda eyydrn-ı saltanat-ı pı1dişılh-ı s/.lhib-i tc'yid Sultfin Yıldırım Bıiyezid'e degin
libfis-ı mukarrer-i şıihdn-ı Osıufiniyan ancak tac-ı sefid idi. Zaınıin-ı Yıldırım I-Ifin'da
Timürtaş Beg ki ernirü'l-ümerd idi. Libfisd a sebeb-i ref'i iltibfis ile ınülfizunfin-ı
imtiyfiz içün ncıned-i sefidi müntesibrl.n-ı sultfina ve ' külah-ı neıne<l-i sürhi üınerfi ve
leşkeriyfinm hizmetlerinde olan çdker ve guleındna mahsüs eyledi. Ta ki mıilik ve
memlük ve sdir mer<lüm avam ile meyôn-ı müliizımfin<la teforruka ve temyiz buluna
Beyt
Teşrif-i tü lılyık ·ne bchr-i bi ser u pdyi
Kıin-ı hil 'at-ı şdhist nezibed be geddyi.

Amma vaz'ı uskü.f ki nemed-i sefidden ibaretdir ve asftbesi ser ve pişiinının

etrıifında envd'-ı tekellüföt ile zerdüz ve haşmet ve ra'ndlıkda t..1.c-ı zerrin-i selati'ne
teşbili ve amfüne ser-firiizi terkinde kültih-ı chlu'lldh ve erbdb-ı tecridin
pukızeliginde udil-i tenzihdir. Ve ol külaha bu tekellüf ve raunet- i piidişiih-ı bihişti­
me'fid O.izi Murad zamfinında hüveydd ve bu şive-i Şehzfide Gfizi Süleyman Paşa
iftihfir-ı evliyii-i Rüm olan Mevlfinii Celaleddin kuddise sırruhü.'l-azize ınuhabbet-i
vfifiresi. sebebiyle ser - i bfi-sa< fidetinde peyda eyledi. Ba'dehu cümle-i zamfinda
seldtin-i Al-i Osman ve tamfirnl-i şehzddegiin ve ınüte'ayyinfin-ı erbfib-ı cah ve elıl-i
<livfin-ı mecfılis-i azimetle bu külah-ı üskO.fi ziver-i ser ve uleınfi ve meşfiyıhdan
gayri bu külah ilbiisıyla zib u fer vermişlerdir. Amma zaınful-ı hilfifet-i sultfin-ı din-i
Muhanunedi'den ve bu halef-i hiltifet-şi'dr a'ni sultiin-ı zaman her çend henOz ol
vaz'ı üsküf ve fiyin- i tekellüf-i zerdi'ızi mü.tezdyid ve mütelahık olmuş iken ldkin
fület-i destar-ı nebedi vaz'ı mutavassıt ile meydn-ı kfinün-ı Arab. ve Aceın'<le
ma'.hi'ıd-ı ebnd-yı zamiin olmuş ve selatin-i izfiın ve şehzfidegdn-ı sfihib-i ihtişdm ve
erkdn-ı devlet ve uzcrnıi-yı sipclh ve erbıib-ı savlete cem'iyyet eyyfün-ı divdnda

246
 İdris-i Bitlis!/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kava-Y.Baş

imdme-i bilzürg iidet ve hüsrevıin-ı addlct-şi'ilr ve ser-firdzdn-ı dindfu'-ı avdm-ı nds

ve mulıft.lefet-i küffdr ve ser-firdzlık içün ber-muktezfi.-yı ri'fıyet-i Sünnet-i Nebiyy-i
muhtiir asfikir-i nusret-ınedsire _ta'yin-i amfııne ve dcstfir eyledilt!r ki "ma ferka
beynena ve beyne'l-mOşrikine e'l-aınfıyimü ale'l-kalanisi"398 <lir. Küffara rağmen ve
muhdlefeten asfıkir-i mücdhidinin ser-firdzlığı içün meydn-ı şfih ve sipiıhda bu şive-i
umı1m Ozre şayi' ve bu kanün-ı selatın-i din hem dyin-i hüsrevdn-ı siibık ve sünnet-i
erbdb-ı amdyimi cdmi' oldı.
Li-müellifihi
Ez-tı:i.c-ı lc-amruk şode ı1n şrlh ser-efrdz
K'ez turra-i o mihr-i sitflde ser u destdr
Şdhı'in-ı cihün sezed rln kisvet-i şahi
K'cz niy-i teşebbüh şode fırı şdh nümi'ı-ddr.

Ve kavfinin-i Orhani'den beri dahi ılyin-i Şer1 -i ınübin şuyti' ve teftih-i

memiilik-i küfför-ı bi-<linc şürıl' içi.in piyfide ve yeniçeri demekle ına'rılfdur. Bu
nıa'nfiya bfı'is budur ki� vaktfı ki zamir-i Orhani'de arzı.1-yi imtidfül-ı kudrete uluvv-i
cah ve dfi'iye-i teksir-i hayl ve sipdh peydd oldı. Vezir - i s.ihib-i tedbtr olan birfideri
Aıaeddin Paşa ve Kadiyyü'l-kudat Mevlana Kara Halil ile müşfü•ere buyurub
nıevlana-yı müşfirün-ileyh asfıkir-i mücfıhidinin izdiyfıdını muş'ir-i ınukaddeınfü
ma"külesi takdimiyle öyle münfisib gördı ki çünki ba'de'l-yevm hüsn-i tedbır-i
R.abbfini ile şevket-i h5nedfin-ı Osmfinl yevınen-fe-ycv:ınen .ınütezfi'if ve mütezdyid
ve bcr-hasub-i ınevii'i<l-i Peygamberi taın§.mi-i meınalik-i kayseride i'lfim-ı şcrdyi'-i
ahk:Ilrn-ı millct-i hak ınütc'Uli ve mütc'iiki<l olmadadır. Ve chl-i küfür ve infidın
teshir-i kıla' ve teftih-i bıkfi'ına sipfih-ı süvfıri<len ziyiı.<le piyii<leye ihtiyiic-ı tam ve
mücfihidinin her mccma'ın<la zümre-i mczbll.re<len müreltcb birer gürılh mesiilih-i
İslfim'a ikdrlın içün bfi'is-i meziü-i ihtişdındır.
Beyi
Piyrlde çü başecl ki ccng rlvered
Ser-servcrfın-ı zir sengi dvered.

Egerçi ol vakitde meyrln-ı mücdhidrlnda hin-i ma'rekede piyfıde olmayub

dalına ddet - i Türkıudni Ozre süviiren cihdcl iderler idi. Lilkin Orhan Beg bu tedbir-i
dil-pezi'ri gayet ile pesendide görÜb re'y-i nüvvc:ib-ı isdbet-ınedb ile taınıiml-i ·
memleketine tevz'i'-i piyfıde içün rakam keşide ve nevresid c -giı.n-ı Etn1kdan
ferzendfin-ı çabük ve çaldk getüıüb her birine yevmiye birer akçe ulıife ki rub'-i
dirhem-i nakredir mukarrer eyledi. Anuna eyyöm-ı sefer ve gaza tanıdın ve kdr-ı
ceng encdma inlik.de yevmiyelerini kat' eyleyeler ki bi-haseb-i mufassal nfün-ı be­
nrlm vakt-i hacetde mu'asker-i müciihiddna müteveccih olub kendülerini adad-ı sipfih
ve guzdtdan ına'düd bileler ki bi-haseb-i mufassal nfun-ı be-ndm vakt-i hacetde ve bu
emr-i ahscnin huslilünü Mevlana Kara Halil deruhde ve tefviz-i nfim ve bu zümreye
piyiide deyu ta1yin-i nfiın buyurdılar. Ve her on nefere ve yüz nefere ve bin nefere

398
Bizi milşriklerden ayıran alamet takke üzerine sanlan sanklardır.

247
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHiŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

birer saıar tertib ve bu gürüh-ı dd5.b ve fıyin-i leşker ve ta'lıın-i sanıl.yi'-i dilı1veri içün
mukarrer eylediler. Amma cemd'at-ı ınezbılre heniiz nev-zuhür 'olmalarıyla iltifata
mağrüren ref-i hicdb ile muzırlar da dürlü şemiyi1 irtikdb itmeleriyle zamir-i münir-i
Orhani taife-i mezbG.renin zabtı teddrükünı erkfin-ı devlet ile mutaraha ve
müşdvereden sonra böyle ınündsib gördüler ki ba'de'l-yevm Etrak. evladından piyade
askere rağbet ve i'tibdr olunmayub memdlik-i İslamiyetle vaki' ehl-i zimmet ve
kefere evladından devşirub tertib. ve ta'lim ile huddı1m-ı hds makamına vasıl
eyleyeler ki hem fevaid-i dünyevi h§.sıl ve hem ecr-i cezil-i uhreviye ndil olalar. Zira
ol diyar keferesinin ekser mu'fuıid ve ceng ile feth olub nisvftn ve ricıili istirkak tariki
ile abd-i memluk ve cümlesi sultRn-ı gftziyılna abid ve abede ve hin:.i cilıfidda
istihdam.lan gayet ile makbul ve üzerlerine icrll-yı ahkllrn-ı siyaset ma'kül ve birkaç
senede evlad-ı kefereden birkaç bin nefer asdkir-i nusret-medsirin e'vfin ve ·ensdr
silkine dahil ve bu vecihle cemtl'at-ı rnezbüre sebebiyle te 1yfd-i dfn hasıl olur. Çünki
muktezfl-yı ın�l-i asli ve iktizft-yı sa'ıldet-i ezelı ile 11 kullu mevlüdin yüledu ala
fıtrati1l-İslam "3 9 tıbkınca elbette muvahhidfuıın mulfizemet ve ınuhfiveretinde
derünlannda rneyl-i İslfıın istihkam bulub libıls-ı çirk-i şirkden halas ve elbise-i
mü'rninflne ile layık-ı teşrif-i imön-ı hfıs olub eczıl-yı hidemilt-ı sultanide ştiyeste-i
rnerfltib-i bOlend ve sezfi-vdr-ı menılsıb-ı ercümend olmağla sa1y ve kO.şeş iderler.
Elbette her sene b u kadar bin nefer dali\let- i küfürden hidayet-i nur-i İslam ile
rnuhtedi ve bunlara ğıbta sebebiyle sfıyir ekiffa ve eşböhları as§.kir-i İslfıın'a rnüktedi
olurl?,r. Çünki b u re'y-i hakimane Şer'an ve aklen bfi'is-i tak-viyet-i din-i mübin ve
sebeb-i §.ferin ve tahsin ·otdı. Ba1dehu Orhan Beg vech-i ıneşrüh üzre hareket ve
cemfl1 at-i mezkfue kavm-i Etrfıkdan vücühla enfa' ve evfak olmağın ulufelerini dahi
kabiliyet ve hizmetlerine göre bir akçeden ziyade mütezıi'if ve dilılver olan
nevreside-gfuı-ı hizınet-i pesendide vesilesiyle makdm-ı terakki ve terbiyetde
müte'ellifbuyurdı. Ve kanO.n-ı rnezkü.reye ri'§.yeten b u hfinedfınin cüınle-i selatıni bu
taife-i leşkeri ve bende-gfuı-ı yeniçeriye i'tibaf.-ı külli ·hasebiyle sefer ve hazarda
hariın-i bfır- g�-ı saltanatın muhfıfazatını anlara tefviz eylediler. Zira taıik-i hizmet­
kilıide hemişe can-fedalıklan gösterüb asla kendü padişahlarının uğrunda bir dürlü
taksir ve hiyiinet itmemişlerdir.
Beyt
Lerzan zi-dest haınle-i in-kavın der-neberd
Mii.nend-i berg-i bid be-fasl-ı bahar tiğ
Ya 'nf
Fasl-ı baharda berg be-yed-i lerzii.n olduğı b u kavmin cümle destlerinden
hin-{ cengde �ılıçlar lerzfuı olduğı gibi b u yeniçeri tertibinden sonra mülahaza
eylediler ki her gazaya teveccühde Etrak piyadesine ihtiyac mukarrerdir. Ve ba'zı
hiderndt-ı şakka tensik-ı asa.kir ve sufilf-ı mütekı1sire de ol taifeye münhasırdır.
La cerem, düstür-ı sabık üzre meyfın- ı Etrfikdan dahi piyade askeri ihracını
mukarrer buyurdılar. Ve anların cihet-i ma'§.şlan içün arazi ve mezafi' ta'yin
b uyurdular. Sefer ve guzatdan avdetde zirtl'at ve hirasete kıyam ve rusO.m-ı

:m Her çocuk İslıim fıtratı Üzerine doğar.

248
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

ra'iyyetden mu'af ve müsellem ve bunlara dahi bir sipeh-s§ldr-ı mu'ayyen ve nizftm-ı

ahv.illerinde kavii'id-i mazbüta ınüte'ayyin oldı. Ve yine taife-i Etnikden bir kısım
dahi nev-cevfinfin-ı süv§.r ve çalak-ı şeh-süvirftn-ı ınücdhidfula ilhak ve rnu'asker-i
guzfita idh§l eylediler. Ve anların dahi vech- i rna1 dşlarını piyfide gibi mezfiri' ve
mevfidi'den ta'yin ve zirii'at ve imiiretlerini tekdlif-i şakkadan rnu'af eylediler ki
herkes zirfi'at ve irn§retleri mertebesi süvfu'en esb8.b-ı cihdd ile leşker-gaha gelüb
n1z-i ma'rekede zümre-i _süvafdn-ı ınücfilıid§ndan ma'düd olalar. Ve uslüb-i piyade
Ozre anların dahi her on ve her yOz ve her bin neferine birer sipeh-sdlar-ı mu1ayy�n
ve bin · başına temyiz içün bir bayrak ta'yin ve bunların dahi hizmet ve mulazemetin
eyyfun-ı gaza ve sefer- i maksfu ve bakiyye-i evkdtlan imaret ve zird'at ve kesb-i
ma'iiş içün kadr-ı makdfudur.
Beyt
Sipahet der-asude gı hoş bidiir
Ki der-halet-i suhti ıiyed bekar
Sipahi ki kilreş neyayed be-terk
Çi san dil nihed ıiiz-i hlca be-merg
Ya 'ni
Sip§hiyi eyyfim-ı hfiliyede hoş tut ki vakt-i hdcetde işe yaraya. Zira asdkir
taifesin §sı1delik vaktindeferfunuş _eylesen ceng vaktinde canına kıymaz.
Ve bi'l-cümle ıneyiimin-i efkiir-ı sdyibe-i Orhani ve tavr-ı pesendide-i
cihön-bfinisinden kişver-i lslümiyyeye gittikce vüs'at-i tam ve sipiih-ı ınücahidfina
cem'iyet-i tam hasıl oldı. "Ve enne'l-fadle bi-yedillıihi yü'tlhi men yeşa vallahu zü'l­
fadli'l-azim "400

Sekizinci Hik3yet
Orhan Beg'in Jeth-i İznik'e teveccüh ve mezheb-i bdtılamn zevdli ve kuvvet-i
din-i hak ile sipdh-ı İsldm'ın teshfre tevjik bıılub ve tevsi'-i memdlik-i İsldmiyye ve
tevôn-geri-i fiıkard-i mii'mindn beydnındadır.
Çünki Hazreti izzet (azzet kelimetehu ve cellet azametehu) bende-gıin-ı ber­
gOzidesinden birini ·te'yid-i "tü'ti'l-ınülke men teşfi11 401 nass-ı kerimi tıbkınca ser­
efraz ve veche-i teveccühüni ikbiil-i kabül ve va'de-i sıdk-ı "el-hakku ya'lü vela yu'lfi
aleyhi şey'ün" 402 mücibince i'ld-yı a'lam-ı Şerfat ile izlal-i nidii-yı millet üzerine
musalliit ve mümtaz· eylemek ımmid eyleye. Elbette her birine şürü' eyler ise ser­
menzil-i merama v§sıl ve metdlib-i diireynine nfiil olur.
El-kıssa: 731 (1330-133 I ) senesinde server-i mücıihidiin-ı dın-i mübln yani
Orhan Beg-i sa'ddet-kartnin hatır-ı enverine hutür eyledi ki kişver-i Rüm'un ra'nfi­
terini olan şehr-i İznik Ebü'l-müc§hidin Osman Beg zamıin-ı sa<fidet-iktiriinında
İstanbul Tekvün'nın dest-i tasarrufunda idi. Amma sipdh-ı Osmöni ve asfikir-i
İslam'ın tasallutı ve ol diyiinn hisfirının a'la.-yı medıiricine reside olmağa hiınmet-i
merdiineleri havfından küffar daima mütezelzil idiler.
400 ••• Bu Allah'ın dilediğine verdiği lutuftur. Allah büyük lutuf sahibidir Kur'ıin-ı Kerim, Hadid, 21.
401
Millkil istediğine verirsin..., Kur'ıin-ı Kerim, Al-i İmran, 26.
401
Hak yücedir. Ondan daha yüce bir şey yoktur.

249
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kava-Y.Bas

Ld cerem, Orhan Beg ol ehl-i <lalalin istisali karin-i zevıil olduğını

teyakkun eyledi. Reh-nüımlni-i devlet ve ikbal ile ol hatta-i cennet-ınisfılin fethine
teveccüh ve sipfth-ı zafer-penfih ile teshirine müteveccih oldı. Çünki ahfili-i İznik'in
dil-i gam-kinleri gibi rüzgarı ahvalleri peflşiin 0lmağla idi. Vadi' ve şerifi talib-i
merhamet ve ihsı:1n ve niğib-i isti'mfin olmuşlar idi. Amma tekvı1r-ı makhünın ta'yi'n
eyledügi bir gürüh-ı rnekrüh gayret-i cahiliyyet ve ndmüs-ı küfiriyetlerinden nfişi bir
ınikd5.r izhıir-ı mukavemet ve hod-nüınfılık eylediler. Sip.ih-ı tslfün ehl-i hisarın
giribiin ve gülü-yi ma'işetlerini nice mer<lfine ile ol kadar tazyik eylediler ki i'laın-ı
hal içün İstanbul Tekvürı'n<lan istiğdse içün bir cCmfi1at-şitab ve ba'<le'l-yevın ahdli-i
hisiirın takati tak ve bu mülkün muhafazası teklif-i nuila-yutdk oldı. Zira husemfi-i
mülk ınerte_b e-i a'la ile cera ve galib ve ahdli-yi mülk anların adl ve merhametlerine
talih oldılar deyu ifade eylediler. İstanbul TekvCtrı dahi mülkünün zaındn-ı zevfilini
karib o)duğun bilüb bizzarCtri aeelcten sarf ve hazdyin-i e· mval ile lcşker-i aziıne
teddrük ve <liyfii- ve Yalakova tarafından taşra hareket ve şeb-hCtn tariki ile sipUh-ı
tslaın'a aztmet ve İznik halkına imditd içün esbüb-ı ma'iŞetlcrini gemilere tahınıl ve
sür'at etmek üzre tenbih ve te'ki<l eyledi. 1ttifükan guzii.t -ı muvahhidinin casusları
tckv0r-ı mczkOrun bu tediirükünden haberi ve hudüs-i viikıadan mukaddem ale'l­
acelc varub asker-i İslaın'ı llgüh eylediler. Ba'dehu Orhan Beg binlder-i nikü­
siycriyle erkfin- ı devlet ve Şehzitde Süleyman Paşa'yı huzOruna da'vet ve ümeriidan
bazılar ile meyiin-ı küh-istfinda keştilcrin zuhfrr i<lecek keınin-giihında <li<le-bfinlığa
ta'yin buyurdı. Vaktii. ki leşker-i •küffar mev'i<l-i ınu'ayyenede siih_il-i deryfiya çıkub
Yalakova sahriismdan İznik'e karib oldılar. Lcyle-i ınev'Cı.<lede a'<lii-yı dinin gemileri
bfid-bıin-ı müsiira'atı ayyuka beraber _ eylt:diler. İttiföken andan evvel t:dbii.r-ı
küffardan niişi bir lt:yle-i muvahhiş ve muzlim ki kesret-i bil.randan nüınü.- <ltlr-ı kalb­
i sipfih-ı eşrıir idi. Galiba ol şeb-i t."irda hcvii.diiri-i chl-i iınıin içün mevakib-i emlak
ta'a<ld üd-i biirdn ınerfikib-i scriü's-seyr sehdba resıde veyahu<l feriştegii.n-ı sipihr- i
fücın-ınedıir ittifö.k-ı ın elaike-i cib.11 refi'-i mikdılr ile edheın-i şeb-diz-i iber-biid-ı
reftıira süvik ve medcd-kıiri- i mücıihidiin-ı zafer- şi'iir ve küffiir-ı ınekkii.rdan ahz-i
diınfir içün mcydii.n-ı kiir-zii.ra sufüf-ı leşker bisyii.r keşide eylemişler idi. Bir şii.ın-ı
garib ve bir leyle-i acib idi ki bir sa'at leıne'iin-ı baht - ı mücii.hidiindan rüz-i rllşen gibi
tabiin ve bir zanuln mtlnende-i çiih-ı sipdh-ı nirrln idi. Ya"ni giih nesim-i enfas-ı
rahınaniden ehl-i Tevhid ve imiin Uzre medılr-ı füyı1zıit fütüh-ı İsliiın 11 bii.rdn ve
heınfin ol zamfi.nda zuluıniit-ı ebr-i mii.tır ve reşehii.t-ı sehti.b-ı p ü r -taktirden katardt - ı
can-gUzii.n 11 ve emtarnfi aleyhim mataran fe sfie rnatarü'l-münzirin" 403 ınazmlln-ı
sadakal-mcşhünunca sipihr-i kaza ve kaderden leşker-i küfför-i düzah-eser üzerine
ıniinend-i rik revan rizdn idi.
Netice: Şeb-i mezkiırda ki zulın et-i iibiid tehdid-i "vallahU lii yehdi keyde'l­
kiifirin" 404 idi. Hile ile şeb-h0n kasdında olan mela'in kendü zencir-i mek§yidlerine
giriftar ve ınağbıln ve sipii.h-ı zafer-pen8h-ı İslam mesiibıh-i re'y-i saviib ile nücılm-ı
iisumfini gibi ınenzil-i ınatlab-ı a'laya reh-nüınün oldılar. Ve ol gece meyii.ne-i ehl-i

.ıoJ Geriy.ç kalanların üzerine bir yağmur yağdırdık. Uyanlan fakat yola gelmeyenlerin yağmuru ne kötü
idi." Kur•§n-ı Kerim, Nemi, 58.
.w� Allah kafirlerin tuzağını başarıya ulaştırmaz.

250
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

imdnda Sü.leyınan-zamıin makı.i.mında olan Süleyman Paşa'nın zebfin-i hrl.li hubüb-i

nesiın-i irn1yet-i Rabbdniyeden "ve li-Süleymane'r-rıha" 405 maznıôm üZre iisumiin
eltfif-ı İzidi ınatarından nüvid-i beşdret ve zafer ile bu vecih Ozre leb-cünb8n-ı beyfin
ve bu ünviin ile ratbü'l-lisdn oldı ki
· ·Beyt
Be-tarih-i güzeşte din-i İslam
Çunin fethi ne-ddred ydd ez-eyytirn
Bi-gü ez-dil semi. İdris her rüz
Be-rüh-i an şch u şem'-i şeb-effllz.

Çünki sipdh-ı İsliim-pt!nı'.ih leylı::-i mezbürede ıeşker-i küffür-ı magrurı

ınakhür ve gemiden taşra çıkanların vücG.d-ı habfiset-alüdlerin arsa-i- hayiitdan dür
eylediler. Vakt-i seher ki Hurşid-i Çeınşid-peyker temdşa-g5.h-ı sllbh-i enverde cilve­
ger oldı. Ddınün-ı ufkı td bc-giribiin-nej8.d dimfr-ı müşrikiindan m.inende-i şafaku'l­
kevn uruk-i hun ve fezii-yı vesi'-i leyl-i pür-ğasaki bir rütbede müsteğrik-i hün-db-ı
şeb-hün buldı ki her çend ki se·mend-i cih.in-gerd ve giti n evrc<l ile etraf-ı küh ve
sahraya revende oldı ise vakt-i çaşt-gdh-ı bülen<le degin anCak ol seyl.ib-ı hun ve
arsa-i kiir-zıir şafak-i kevnden mihnet-i vıifire ile kenıir-gi'r-i sukün oldı. Ve gemiler
ile gelen lcşker-i nikbet-eserden gemicilerden mii'addsı ol tufön-ı beladan sfihil-i
necdta reslde ve ol varta-i helakdan kenar-ı hay§ta raht-keşlde olmadılar. Ve
mücdhidiin-ı İslı:1miyrln aldıkları keştileri iştidıid-ı ndire-i harbde suhte ve küffdr-ı
düzah-kararın ekserini <lfir-ı dtıny§.da nıir-ı düzdh ile efrı1hte eyleyüb uzarnd-yı sipeh­
sdlanndan bazını silsi_le-i üsiıra ruhsdra çeküb lznik Kal'ası kurbüne degin ma'an
getürdıler. Ve ol · yevm-i fethin sabahı ki Cendb-ı Fettah (celle şıinehu) ehvdb-ı
nusret ve esbdb-ı fursatı rGy-i asiikir-i kişver-güşdy,a güşdde ve ol pddişdh-ı din­
penıih rliy-i tazarru' ve ibtihfili bu nümnd-yı la-yuhsiimn şükrfinesiyle zemin rukü1 ve
sucüd-i huzü'a" nihfide eyleyüb ale'l-fevr irn1n-ı teveccüh ve azimeti ciinib-i hisfır-ı
tmik1e ma'tı1fve meyiin-ı bayi ve hışmda şevket-i Süleymani ile liv5.-yı Müslimiiniyi
evc-i dswniina ret' eylemeye himmet-i ş5.hfuıe masrı1f eyledi. Ve bi-tevfik-i İlrlhi bir
seher-giih-ı sipfih-ı nusret-peniıh ile misal-i seyl ve bahar hisfir-ı üstüvdr-ı İznik'i
ddyiren-miıdiır ihata ve kayd ve bend ile ma1an götürdükleri saniıdid-i küff§.rın reh­
nümünluklan ile feth-i kal'anın himmet-i ehveni intizam buldı. Zira derü.n-i kal'ada
olan küfffir ol leşker-i makhürun imdiidına ümmldviir iken kendülerden ziyfide
giriftar görüb ve müddet-i medldeden beru dviize-i ına'delet ve kuvvet-i Devlct-i
Orhaniycyi istimd'la cümle a'ytin- ı memleket ve muayyiiniin-ı tihfili-i viliiyet rü.-be­
rfilı-ı der-giih-ı merhamet pendh Orhan Hfin ve isti'ziir ve istiğfar ile eıntin el-eın§.n
ile talib-i afv ve ihsiin oldılar. Ol sultftn-ı dli-şiin bir pıidişrlh-ı keriınü'l-ahltik ve
aınlınü'l-iıntindn olmağla ınesfüruru ın erhamet-i bi-dıriğine ıneşmOJ ve iltiıniısların
hüsn-i iltifüt ile kabule mevsül eyleyüb ahfili- şehr ve sipdh ve erbı:1b-ı sandyi'
tevakkuf ve teveccühe muhttır ve htıkim-i şehri ki İstanbul Tekvürı kavminden idi.
Hudd§m ve emviil ve iyaliyle ol semte teveccühe ruhsat ve mezkôr-i dil-kılrdan

405
Allah havayı Hazreti Süleyman ·n teshir eyledi. Kur'lln-ı Kerim, Enbiya, 81.

25 1
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

gayri bir ferd kendü menzil ve me'vfrsını terk eylemeyüb uslub-i kadim Ozre mukim
oldılar. Zira biliıd-ı siiyireden ziyiide zıll-ı saltanat-ı Orhanfde menihim-i eltaf ile
istirahat ıne'mılluyla iriidct ve ol şehriydr-ı kerem-kiirın şehre duhü.lunda cüınle-i
havilss ve avam istikbfiline mübfidere eylediler.
Beyt
Minnet-i Hüdfı-ra ki şeb-i fire-reng-i mil
Aher be-ılher ilmed u büy-i seher resid

Çünki ol sultiin-ı mücfihid -ve muvaffak ve leşkeriyiin-ı mücidd rfilı-i hak

derıin-i hisara raht-endfrz-ı ikamet ve bir kaç gün besdtlI1-i pür-tiz;_ininde hurrern ve
handıin-ı istirahfit eyledi. Zira şehr-i mezbılrun bustan-ı dil-güşiisı letafet ile mümtaz
ve iib ve hevası nezilfet ile misfil-i fasl-ı bahar ser-efrılz olduğuna bu iki beyt-i pür­
ma'nii iki şdhid-i güyiidır.
Beyt
Be-gıtı şod iin şehr areste
Çü firdevs-i pür- n i'met u haste
Beher küyeş araste menzili
Ki ez-dideneş-i taze şod her dill.

Şehr-i mezbı'.'ır Sam bin Nuh (aleyhisselfün)ın asarından ve sdyir bilfid-ı

Rüm1dan kadim olduğı meşhür - i hav§ss ve avamdır. Ve tufandan mukaddem olan
im.lratından bir alfunet-i garibe budur ki ittisalinde olan derya.cenin derünunda
sengin binıl ile ma'mür bir şehr-i azinı nümüydndır ki ba'zı kerre kıllet-i bfirfuı
sebebiyle suyu noksan b�ldukda sayy§diin-ı mürg ve mahi irnfu-etlerine sarf içün
esbiib ve alat çıkardıkları rneşhür ve mü.tevdtir ve malOm ola ki bu ahbarı tahflrİ
zamıinında ba'zı sikdtdan mesınü' oldı ki <lerydce-i mezküreden ba'zı kimesnelere
tohum-ı zeytun ile memlu' bir kaç aded küp çıkardılar. Ter u taze bundan ma'lüın
olur ki tohum-i zeytun ınürür-i e'vfün ve şuh.Ur ile t'end-pezir olmaz imiş. Sübhfine'l­
kddir. Ma'a hfiz§. bu şehr-i ma'mü.r ol bahreynin kenarında vaki' şehirden yüksek
olan sudadır. Ve bu derya.cenin keyfiyet-i hudO.sı ına'lum degildir.
Beyt
Kes çi daned k'enderin bahr-i amik
Çün şodend in-kavın u millet-ha garik
Gark in-derya şode çün Kavm-i Nuh
Sad hezaran keşti çün ebdiin-ı ruh.

Elhı1sıl; Orhan Beg şehr-i mezbürun ac§.yibat ve ğar§.yibat ve kadim ve

hıidis-i imaretine dil-i ferdset-şi ' iir ve dide-i i'tibfu- ile mütefekkir ve nazır oldı.
HusO.l-i feth-i karili ve şuını1l-i nasr -ı garibe 1isfin-ı halle hamd ve sipds ve ni'met-i
gayr - i muterakkibenin zımnında şükr-i bi-kıyfts eyleyüb sükk§.n ve kutt§.nını
nevRZiş-i dil-dfu-fine ve ınüliitefat-ı mihribdne ile te 1lif ve teskin eyledi.
Beyt
Cenfilı-ı rahmeteş ez-yümn-i §.dili ınebso.t

252
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Cendb�ı nusreteş an ferr-i İzidi mağbı1t.

Ve ol şehriyiir-ı merharnet-disdnn zamfin-ı seyrıinında bir mahal-i güş§.dede

Aya Kilüs demekle ma'n1fbir kilise-yi büzürg kurbünde aceze-i fukara ve bi-nevii ve
bi-dest u pd er8mil-i eytam ve zu1 afadan bir gün1h-i enbüh su'übet - i eyyfün-ı
muhdsaradan çekdikleri mihnet ve meşakkat ve bikesliklerini müş'ir 11 er-rfihimüne,
yerhamu hümür-Rahıniin" .ıo6 mazmünı üzre arz-ı hdl eylediler. Ve içlerinden bir
mikddr avrat-ı mah-rüy ve hevatin-i sünbül-bı1y ki cümlesi bi-kes ve küy ve bı­
kariibet ve şüy idiler. Yekpare ol padişilh-ı merhamet-peniihın güzer-gahından kıyam
ve ester-i lihdm ve isti'tiif ile arz-ı merfim eylediler ki cümlesi ahali-i hisdrıp sipah-ı
be-ndm ve a'yfuı-ı sıihib-i makiirnın nisvıin-ı sı1hib-i ihtişdmları idi ki şuhür-ı
efvB.hlan eyyıim-ı muh§sama ve muhasara ve makiim-ı mücfrdele ve müşficerede
guziit-ı lsla.m ile mukatelat ve mukfibeliit eyleyüb cümlesi tiğ ve dest-i guzfitda varta­
i beliyyata reslde-i kiise-i zehr-iilfid-i kahr-i llilhiyyeden şerbet-i mevt keşide ve
bazıları dahi mahmasa-i kalıt ve ta'ün ve beliyye-i güna gün ile ciğer-hün ve ağuşte-i
hfik ve hün olub bu fırka�i bi-çiiregfin el-8.n bi-kes ve naifin olub gayet ve izdırar ile
nazar-ı merhamet-eser - i p§dişiih§.niye şfiyfin-ı ümmid-i lutf ve ihsan eylediler. Ol
kfin.-ı merhamet yani Sultan Orhan Hıl.n-ı sahib-i mürüvvet dahi kanün-i mukarrere-i
"ve eşfekatu ala halkillah 11 407 ınazmünı üzre dide-i terahhum ve telattufi salah-ı hal
ve encah-ı .e'mallerine güşdde eyleyüb cümle-i sipiih ve guzatı terğib ve muktezii-yı
emr-i merğfıb-i "ve enkihü'l-eyiima minkum ves-siilihine min ib§dikum ve im§ikum
in yekünu fukariie yuğnihimullahu min fadlihi valliihu vfisi'un alim" 408 mazmün-ı
meserret makrün ve sadilkat-meşhünı üzre ter.idi-i ciinibeyn ve meyel8n-ı izdivöc-ı
fima-beyn ile asla bir ferdi bi-kes ve bi-nevii komayub cümlesini nikah-ı Şer'iyyeye
getüıi.ib her kim arzü-yi kethüdiiyi ta'yin ·eyledi ise ber-vat'k-ı meriim ve ol kişverde
sfil:ıib-i makam eyleyüb ol mazlümelerin tamamını niiil-i· ınakiisıd ve meram ve
kanün- i Şeri'at ve hikınet - i menzili ile vii.sıl-ı kfun eyleyüb bu ma'nii. ol kişverde
bii.1is-i izdiyiid-ı cem'iyyet ve intizam ve ahfüi-i beldenin bünyfid-ı nizdmı takviyet ve
istihkfun buldı. Ve ıneyl-i hatır-, Orhilni dahi ol şehri pay-ı taht - ı sultanı ve nakl-i
esbdb-ı ictima' ve cihiin-biini itdirdi. Çünki ol hüsrev-i gazinin asl-ı niyyet ve uluvv-i
himmetin i1liin-ı a'lfun-ı şe'.iyir-i lsliim ve bünyiip-ı şeniyi' ve ahkiiın idi. Me'dbid-i
. kadim-i küfriden bir kilisii-yı azimin bünyddını tağyir ve cami'-i kebir itdürtib ve
çfıb-i çelipa ve sali'b den mihrdb ve minber bind ve bir iiher imdret-i kübröyı taleben
istifiide-i derS içün medrese bina ve ehl-i ilm ve fadla me'vd eyledi. Ve umO.ın-ı feyz­
i merhamet-rusfun ve intifa'-ı fukara ve miskin-i ıhahrfım içün it'iim-ı ta'dm ve ehl-i
sefer ve.hazar ve ziy§fet-i mihmiinddri-i fi.yende ve revende içün dervftze-i şehirde
bir rib§.t istibna ve inşa buyurub ve vaz'-ı kanün-i it'fim ve ol rfızda bast-i bisat-ı
ihsan ve in'öm ve ınaktu'fıt-ı havöss ve avamı kendü dest-i deryfi-nevvdli ve keff-i
iber tiınsiili ile tu'me-i gfınfr-gO.n ve nıe1kel-i mütenevvi'a "ve lehüm f'ıhii ınfi

.ıoo Merhametli olanlara Allah da merhamet eder.

.ıo7 Allah'ın mahluklanna şefkat etmek gerekir.
408 İ
çinizde bekıirları, kölelerinizden ve cariyelerinizden iyi olanlan evl911dirin. Eğer yoksul iseler, Allah
onları ltfu ile zenginleştirir. Allah lutfu bol olandır, bilendir. Kur'8n-ı Kerim, Nur, 32.

253
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

yeştehün" 409 ınazmün-ı meymenet-makrünı Uzre aded-i nücüın-ı ıisumdnı zurüf-ı

avdnide ve ecvdf-ı kesirü'l-berekdtda 11 ve cevdnin kel-cevdbi ve kudürin rasiy.itin'' 4 1 0
ile gUrO.h-ı fukard ve mcsdkin ve vfu-idirı ve sddirine taksim ve ol dfüü'z-ziyılfetin
rüş-i it'iim-ı dınmını ta'lım ve sab§hdan ahşama degin ğadfi-yı ğadd ve hüreş-ı aşiıyı ,
bin-nefs kendüye müheyya ve hengiim-ı leylde dahi mişkiit-i devlet ve şem'diin-ı
subhunı rnesdbih-i nebdn-ı şern'-siiz ve yed-i beydfi-i nür-efşdnide leme'an itdirir idi.
Beyt li-müellifihi
Be-künc-i tire rüzdn hem çü hurşid
Be-dest-i hod füfUZfill şern'-i ümmid
Be-ihsdn zdn şode hurşid meşhür
Ki ber-�er zerre bdled çeşme-i nür.

Dokuzuncu Hikiyet
Siileyman Paşa vdlid-i mdcidinin memleket-i İznikmid'i kendiiye tefvı'z ile
istik/dl ve mihribdni-i Orhani ile tevsi-i memcilik- i İsldmiyye :ve muvaffak ve Yenice
Tarakcı ve Göynük ve Jı,fatrine şehirlerinin bir seferde keyfiyet-i feth ve nusretin
beytin ider.
Kaçan ki meşşiitagdn-ı tcvfıkilt-ı Rabbfuıi suffıf-ı mücdhidıinın esnö.n-ı
şiinesdn-ı rumh ve sinanıyla bir ikbalin -tarra-i ilmini ş§ne-zenlik ile ser-efra2 ve
rabıta-i tedbirdt-ı insani bir mukbe}.:i din ve devletin meh.isinini nuinende-i zülf-i
pür-tab-ı hübiin ser-engüşt-i tedkikdt-ı zamdni birle meşşdtagiye ıiğiiz eyleye. A'v.in
ve ensfir<lan bir ceınii'ati birbirine peyveste ve cem 1iyyeti mU.y-i semen-bUyiln gibi
makbül ve ınerğüb ve mOmtiiz olmak iktizd eyler.
El-kıssa: Çünki şehzııde-i mücılhid sahib-i mehiimid Süleyman Paşa'ya
aviin-ı cihdni-i baht ve ikbdl ve zamfuı-ı müsıi'adet-i haşmet ve celalde eyfilet-i
tznikmid'e valid-i mdcidinin tarafından mercii' ve esbdb-ı cihiin-giri ve bevd1is-i din­
perverlsi müheyya ve ınecmü' olub peder-i bi.izürg-viirından istihdre ve iilirn-i
esrdrdan istihdredcn sonra 732 (133 1 -1332) senesi şuhfırunda sipfih-ı mücii.hiddnı
huzüruna da'vet ve Yenice Tarakcı ve Göynük ve Matrine kıla' ve bıkd'ının feth ve
tcshirine azimete niyyet ve evvela kınb-ı civıir müniisebeti ile asfikir-i nusret-ıneiisiri
Geyve semtinden ta'yin eyleyüb perçem-i alem-i feth-i İslfüni Yenice Tarakcı
Vilıiyeti semtine meşşfitagi-i "Nasartu bis-sab§." 4 1 1 ile c.inib-i şimdiden efrahte ve
sıiye-i iıntid.id-ı adi ve merhameti mefiirik-i sükkfin-ı memlekete endahte eyleyüh
kanün-i ınukarrere ve mcslek-i "men adele ıneleke".ı 12 mazmünunciı mü.'ınin ve
kıifirin mülk-i kulubunı musahhar-i lutf ve ihsii.n ve mazhar-ı merhamet ve imtiniin
eyledi. Ve Yenice Tekvfıri basar-ı tahaddüs ve nazar-ı teferrüs ile mu1tiycne eyledi ki
cümle-i nüfus reis ve ınerüs ol asker-i -nusret-eserin istila ve temekkününe taltb ve
bcr-haseb-i tecd.rüb hill-i ebR'id ve akaribden ma'lüm edindiler ki bu devlet-i

101
Ve onlar için orada hoşlarına giden şeyler vardır.
uo Süleyman için o nı:: dilerse, mabedler, heykeller,, büyük havuzlara benzer çanaklar ve tıışınması güç
kazanlar yıtparlardı..., Kur'ıin-ı Kerim, Sı.::be', 13.
m Sabii (rilzgann)dan yardım aldım.
uAdiiletli davranan gerçek hakim olur.
4

254
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

müeyyedin muhdlit1eri hemişe menküb ve makhürlıırdır. Tekvür-i mezkür bizzarfıri

tarika-i sulh ile fenn3n-darlığa müteıniiyil ve kabul-i akd ve zimmet ile tesliın-i
mülke kiiil oldı. Çünki şehzadenin dahi eben an ccd sıdk-ı abd ve vefası meyiin-ı
küff§r ve İslam'da ma'hlld ve meşhüd idi. Tekvür-ı ınezkfu ahdli-:i hisarın
mu't"emedlerini temşiyet-i maslahat içün . hizmet-i şehzadeye fcristade ve teslım-i
memlekete rızd-dfide olub izhfır-ı tezellül ve dard'at-i inhinit silk-i itii'ati kabül ile
niy3z-mend Oldı ki bu malik olduğum mülk-i muhakkir-nis§r ınakdem-i hüınfıyün ve
bundan gayri memleketler dahi ser - clviir-ı devlet-i rüz-efzOndur.

Beyt
Ey kadr-i tura arsa-i ıilem ser-kOyi
Ez-mülk-i tura mülk-i Süleyman ser-i müyi
Cuz-der kenef-i arsa-i a<ll-i tu ne-zibed
Herkes ki teveccüh kone<l imn1z be-sıiyi.

Liikin eltdtCı bi-diriğlerinden mülevakki'dir ki ibkii-yı bidii'at-ı hayat-ı can

ve hıfz-ı ırz ve nfimıis-i h8.n-ıniin ile nehb ve gıiret-i emvfil ve iyalden himfiye ve
siyfinet buyuralar deyu niydz-mend ve kabü.l-i uhüd ve uküd-i ına'hüddan sonra şeh­
zfide-i siihib-i ceviin-baht ber-ınuktezii-yı halk-ı Kerim iktizfi-yı cev8.n-merdi-i
kadimini tekvıir-ı mezkürun hakkında zuhüra getürüb teslim-i hisfir ve ınemleketden
sonra cüınle-i ınehılföt ve iifatdan emın. eyleyob kendü dahi temellük-i mülkden
sonra ol yerlerin vadi' ve şerifini şıiyeste-i eltaf-ı azim ve sezii-vdr-ı ihsiin-ı amim
eyledi. Ve ahiili-yi memleketin cümle san'at-i şdne-tenlşi ve mil'aka-siizi mücid ve
müdiivim olmalarıyla .ıneta1 Iarı taıniı.mi-i memleket-i Rü01 ve hudfıd-ı Freng'e degin
mürevvic ve makbul olmağla etrdf-ı biliiddan bu meta'ın bey' ve şir8.sı içün gelen
t.'llibler bunların hdnelerinde hcın-vdre mülazım idiler.
BfcVl
Herkes çü saba be-şdne sı:izi
Ba-turre-i yar kerde bdzl.

Ve şeh-zı:idc-i müşfuün-ileyh Yenice Tarakcı'da itını:im-ı ınehıim ve bast-ı

i'lfim-ı feth-i İslfirn'dan sonra Göynük fethine niyyet ve sipah-ı nusret-penfih ile
azlmet ve vanıb anı dahi muhasara ve ahali-i memleketi zfihiren ve bıltınen izhör-ı
ınerahim ile ınutayyibü'l-hfitır ve sa'at be sa'at işfi'a-i kanıin-ı ıner3hiın ile ol tfiife-i
pür-in3dın havatırların mak3m-ı isti'dden ınertebe-i istib'ad ve ınuhlisfı.n-ı ehl-i
vedı1da mevsül eyledi. Ve Göynük tekvfırı dahi sair ınülfık-i civar gibi salah-ı halini
taleb-i emdnda görmekle teslim-i hisı:ir a rıza ve ehl ve iydl ve can ve mal ile ehl-i
Tevhid ve 'imfinm hısn-ı has'in-i merhametinde istimfın buldı.
Ve şeh-zdde-i bülend-ahter ol kişverde herkesin ri'fiyet-i hıltırın kanün-i
mukarrer ile ahliik-ı dil-ğarib ve ınekfu"iın ve ınerithim-i karib ile teskin ve mutrna'in
eyledi. Ve ol yerin ehl-i hırfeti cümleten ınevtan ve ğaz;:11 eylediler. Ve Mudurnı
Tekvürı dahi bizzarüri gerden-i teslimi ol şeh-2ade-i mıilik-i rikdbm tavk-ı
mutava'atiyle mutavvik ve mülk-i nd-yiib-<lı:irın siklet-i meşakket-i muh8.fazat ve

255
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BIHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

mehafatını be's-i şedid-i tiğ-i hadid ile gerdeninden bırağub tavk-ı ubudiyet ve
hizmet-gi.izıiriye ser-füril ve kal'a ve memleketi rağbeten ve rahbeten cenftb-ı şeh­
zdde-i tili-nejdda teslim ve kendüyi adild-ı mahsüsdn-ı muhlisfin-ı ınu'iihidfindan
ma'düd eyledi. Ve ol hatta-i dil-ilrfi dahi kudüm-i ıneyınenet-luzfun-ı şeh-ziideden
dahil-i dfuüsselam-ı lsliiın olub bir mertebe bast-ı kavanih-ı adalet eyledi ki ahali-i
memleket keşki bundan ak.dem memleketimizin daralığı böyle hüsrev ve §.dile
mensüb olaydı deyu teessüf eylediler. Ve bu mekıirirn-i ahlak-ı müldyimin zuhür ve
hüsn-·i mu'fişeret ve musıilemetin vufürundan nice meviizi' ve kıla'-ı iiher bi­
mübiılağa ve teşeddüdi tabi' ve tayi' oldılar. Ve mesakin-i küffördan büzürg ve
küçük ve pir ve cevfin ve küdekden vefreti vfıfiri bi-sebk ve teklıf ve bl--irtikdb-ı
ğılzat-ı anif sa'ıidet-i İslam ile ser-efrftz ve mezellet-i siğdr-ı ehl-i zimmet ve tekiilif-i
hariic ve cizyeden halds ile mertebe-i i'zdz ve im tiydz buldılar. Ve Yenice Tarakcı ve
Göynük ve Mudumı vilayetlerinin üçü dahi tevabi' ve levdhıkı ile taflka-i sulh ve
eman ile dfihil-i havza-i ehl-i Tevhid ve iman oldı. SUkkfin-ı memleket ve kuttfuı-ı
vilayetin emval ve evlfid ve iyalleri ta'arruz-i leşkeriyfindan ber-haseb-i emn ve
eınfuı me'mO.n olub sip8.h-ı ınuciihidiina s8.yir bilad-ı kfifıri gibi nehb ve gfitetden
meniifi'-i zfihirl ve nef-i dünyevi ve seby ve esirden ellerine kat'an bir nesne
giİmeyüb mutlakan sıfrü'l-yed kalmalarıyla şeh-zfide-i sipeh-dfir ve as§.kir-i nusret­
şi'fu'dan herbirine mikdar-ı ekddr-ı emlak ve mezdri' ve ziyfi'dan kanun fizre temlik-i
hisse ve ikta 1 ta'y'in ve cümlesinin h8.tırlarıru ol atay8.- y ı nafı'a ile te'lif ve teskin
buyurub mecfui-i ahv81i vdlid-i mficid-i mücfihidinin hizmetine arz eyl eyüb envd'-ı
istihsfm-ı. vafirine mazhar ve şeh-zfidesİnİ!I teshir eyledügi vilayetlerde vech-i ahsen
üzre vazl eyledUği kanün-ı mukarrer ve meyfin-ı müciihidfinda batnen-ba'de-batnin
ve akaben-ba'de-akabin müsternir ve intikiiliit-ı Şer'iyye ile beynlerinde mendfı'-i
kesire müyesser oldı.

Onuncu Hikiyet
Sultdn Orhan'ın Gemlik Kal'asına azimet ve tevdbi'fne niyyet-i /eth ile
azimet ve teshirine muvaffak ve erkdn-, devletin hüsn-i tedbirleriyle tehdide
mııvdfakatı beydnındadır.
Re1y-i s8kıb-ı erbfib-ı fitnat ve fikr- i s§.yib-i ashiib-ı ferfisete rüşen· ve
vilzıhdır ki cibillet-i efrfid-ı insanide iktizfi-yı kudret ve tev5.n8.yisi kadar hemişe
hebb-i istilii ve isti'la ıneftCır ve ınuktezd-yı kuwet-i nefsfinisi ilzre ref-i nii­
müldyim-i t§.bi'ata hem-va.re mecbül ve mecbüdur.
El-kıssa: 734 ( 1 333-1334) senesi şuhürunda cenab-ı Sultan Orhan Gazı
makarr-ı hükümeti olan İznik'te sa'ıidet ile sen"r-i saltanatda otururken bir gün havl-i
humfi-yı fezii-yı ad altında te<lbirfit-ı mesfilih-i mülki içün hüş-ınend-i kfır-azmude ile
musfihabet eder iken hfitır-ı ınünirine hutür eyledi ki Hisfir-ı Gemlik ki hern-civfir-ı
bilfid-ı 1slam ve bi-tevfıkihi tefil§. anın fethi makdür-i asfikir-i nusret-fercfündır. Bu
ana degin teshirinde tevakkuf bi-ınu'ayyendir. Ma'a haza elharndu lillahi teala
niyyet-i teveccühümilz ın§.lik-i küfriyyeyi dıirü'l-İslaın'a ilhıik eylemeğe ihtiınıimdır.
Bu kelaın-ı hayr-encfimı zib-i güş-i hass ve aınm buyurduklarında piriin ve
kardanıin-ı rüzgfirdan bir cemfi'at mecfui-i ahvfil-i zamfini zebfin-ı s§.dıkü'l-beyfin ile

256
 ldris-i Bitlisi / HEST BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

böyle nakl eylediler ki; Ebü'l-müciihidin Osman Beg Gazi (nevvera merkadehu)
21tmiin-1 hayatında Ağca Hoca Alb'ı ve ba'dehu Kara Timürtaş'ı ol hisiirın d§.'iye-i
fethiyle" rnc'mfir eylemişdi. Şimdi mahall-i mezbürun keyfiyet-i medtlhil ve meharic
ve tc<lfibir teshi'rinde anların vuküf-ı tamını olmak gerekdir. Binden-aleyh ol server-i
mücdhiddn-ı 4tn Tiınürtaş'ı istihzıir ve ol yerin vech-i ahsen üzre tedbir-i tevcihini
istihbar buyurdukda ınümii-ileyh bu vecihle leb-cenbıin-ı ccvdb-ı bıi-savdb oldı ki
Osmdn Beg'in zaman-ı sa'ddet-iktir§nında ittifök-ı gtızat ile bir defa mevsim-i payiz
yani.gilz faslında hisiir-ı mezbfıreye müteveccih olmak mün§sibdir. Zira ol vakt-i
merkfunede mahsulat ve gallat ve esbıib-ı ma'ftş-ı me'külat naklinin mahallidir.
Varub cümlesini nehb ve g.:iret ve bark ve hasıiret eylesünler ki fasl-ı zemistrlnda
kıllet-i e'şıir ve zehıiyir<len naşi tazyik olub evvel bahar meymenet-rlsdr<la pddişdh-ı
gayyur asrlkir-i ınansôre ile ol tarafa müteveccih ve mustahfızfin-ı hisara ya lsliim
veya teslimden gayre çare bulamayub bizzarüri tekviır-ı mağrfu gerden-i itfi'ati
kıliide-i mutdva'ata keşide eyleye deyu hatın�i kelam eyleyince Timôrtaş'm bu re'yi
Ve tedbtr-i dil-peziri mündsib ve ahsen göıülül;> hemdn. ıneclis-i mezbiırede techız-i
askere ferınftn ve mümd-ileyhi maslahat-ı merküıncye namzed buyurub zOmre-i
mücdhidrlndan müsellah ve müretteb beş yüz kadar ıriü.bftriz-i saf-şiken ihtiyar ve
murfifakata ta'yln ve irsii.l buyurdı. Tiınôrtaş dahi münrlsib buyurduğu vecih üzre
varub ahdli-i kal'anın cümle ınahsôl§tın tanic ve gdret ile itlaf ve mevfidi' ve
nevfihinin galat ve hubfibfüını baharda müteveccih olacak siprlh-ı İslfim'a zahire
olmak Ozre d�r-enbdr iddihfir eyleyüb ehl - i kal'a esbiib-ı ma'işet nakli içün taşra
çıkarrnayub bu siyfik üzre derün-i kal'ada zarfiret-i külliyeye giriftar oldılar. Vaktrl ki
mevsiın-i fasl-ı bahar ile kuh ve sahrd sipiih-ı riyfihin ve küşte-zfid ve leşker- gdh-ı
guzdt-ı sufüf-ı cevfinfin-ı çimen ve sunüf-ı l§le hamrii-yı gülşenden mümiisil-i fezii-yı
kiir-ziiri oldı. As3.kir-i şükfife sebze-zdr-ı saz-berg-i cihfin-dfiri ile etrdf-ı kişver-i
çimeni taht-ı tasarnıf-i iktidfira reside ve sultıln-ı gü.1-i nevnlzi i'ldın-ı sa'fidet ve
fın1zi destiydr i -i tdli'a-i sabd ile meğdrik-i sipfih-ı mücahid-pişe gül.-zfira keşide
eyledi.
Beyt
Be-yek heme mülk-i cihrln saba bi-girift
Be-feth-i bağ şode her nefes iired gıra
He an hayal ki can nakş beste ender-i dil
Neınüd dyine-i frb ez-keınfil-i safa.

Ve Sultan Orhan Gdzi tamiimi-i küınfrt- ı ebtal ve dil-dverfin-ı mizrnrlr ciddl

ile ınüteveccih-i teshir-i kal'a-i küffür-ı harbi ve istihsal-ı mülk ve istisfü-i a'dii-yı
dinde müterassıd-ı nusret-i gaybi olub inhisdr-ı hisfirdan sonra otuz gün ınikdarı leyl
ve nehfir etrdfda ceng-i sultdniye ınü.bdşeret ve livii-yı zaferi rnuhfizat-ı kal'ada kulle­
i felek.;te'y�de rera ınü.bfideret eyledi. Ahfili-i kal'a devfün-ı mukateleden nfişi kat'- ı
mevffdd-ı hrlb-ı rahatdan gıiyet ile ficiz ve zebı1n ve bi kuvveti kavfiyinden envd'-ı
rnetfi'ib ve nevaib ile mağbün oldılar. Tekvôr-i hisfir nft-çdr hrlh-ı nd-hfilı kabül-i akd­
i zimmet ve taleb-i eınfin-ı mürüvvet eyleyüb sdir mülük-ı küfffir gibi terk-i cidal ve
imld ve ebviib-ı kal'ayı rfiy-i guzfüa gü.şrld eyledi. Ve ol sultiin-ı dli-şan kal'a ve

257
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BIHlŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

memleketi zinet-i Tevhid ve iıniin ile müzeyyen ve ınüretteb ve nfiyyet ve sipahi-i

kadimin herbirini merfihim-i eşfak-ı dmme ile memnün ve mutayyeb buyurub bu
müldyernet ile ol nevdhide viiki' nice kılii1 ve rnevildi1 ve memleket ve husünun
ahalisini te'llf-i hatır ve celb-i kulüb teshir eyledi.
Beyi
Kilid-i hiine-i fethest na'l-i mürekkeb-i şah ki her küca ki resıde o güşiide
geşt-i sar
Zı vasf-ı tiğ-i tu zan kasırem ki endişe buride geşt çu ber-tiğ-i tiz kerd güzilr

Onbirinci Hikiyet
HimmeH dli-yi Orhaf?i şehr-i Bursa'da i'ld-yı mebdni-i hayrdt ve inşd-yı
erkan-ı me'dlim ve sadakat ve ol imdrcih mendfi'-i erz.dk-ıfiıkard içün ta'yin-i tezyin
ve ehl- i hak ve yakfn ve kdffe- i mesdkine ta'yin eyleduğin beydn idüb Raszilullafl
(sallal/ahu aleyhi vesel/em) "es-sa 'ddetu lmllü's-sa 'ddeti tulü'l-ömri fi-ta'atillahi
tedld. 413
Beyi
Ganiınetest cevdni vü devlet- i dünyd
Zı behr-i kesb-i sa'iidet-i mevtin-i ukbii.

Nitekim meymenet-i takviyet-i din-i Müslüınani ile mehiisin-i iniiyet-i

Yezdfilli ve bidayet-i zuhfir-ı cevfm-bahti-i Orhani'de ınüsft'adet-i baht ve tfıli'-i
zamiiniden müddet-i ınedid mesfilih-i mülki ve dini kavantn ve dyin-i Şer'-i mübin
ile nizam ve nice rüzgaf-ı şevket ve satvet-i hüsrevdiıesiyle e'adi ve küffaf-ı lifunın
memleket-i hava.tın bi-intizfun olub vucühla şive-i din-perveri ve küfür-güzari ve
ştme-i merhamet ve dil-nev§.zi ile evliyii-yı devlet tavr-ı aduv-perdfizide nu'llt-ı
mehiimid-i dil-ha.hı 11vellezine yüciihidüne fi-sebilillfilıi bi-eınvfilihim ve enfusihim
a'zaınu dereceten indell§.�" 41 4 mazm.On-ı sadakiit-meşhünı Ozre meyiin-ı hüsreviin
muta.1 ve cihfu:ı güşfiydn-ı şuca1da nıim-daf ve zildl-i memdüd-i meriihim-i eltdfı
esniif-ı ulema ve fukara ve muvahhid§.na mekdrim-i evsaf ile· ber-tıbk-ı zıll-i İlfihi
cihıfo-dafi ve pddiş§.hi ile sabitü'l -ekdfim Ve pfiy-dıir oldı. Amma dide-i basiret ve
ibret ile cihiin-ı na-piiy-diirm keyfiyet-i ahvalini ayne' l-yakin müşahede ve dünya- yı
bi-veffu:ıın inkıdfi-yı hayat-ı bi-mefilini ve dfir-ı fenanın infisdm-ı devlct-i bi-bekfismı
hakke'l-yakin mülahaza ve mübeşşirdn-ı alem-i kuds ve mela-i a 'ladan bu nevii- y ı
şevk-efziiyı gfış-i can ile istimö.' eyledi ki
Beyi
Kadem nih ber-ser- i gifrki hest i n paye-i edna
Vü re'y-i in-mekıin cfiyist SU ciiy-ı tust iincö.
Türa bald-yı ctsm u can makiimi diide-end ey dil
Me-kon der-cism u ten menziI" ki in dOnest vd'd-i vaıa

413
S8adet Allah'tn nzasmda geçen uzun ömürdür.
414 İ
nanan, hicret eden, ve Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla cih:id eden kimselere Allah katında ı..'TI
büyük dereceler vardır..., Kur'in-ı Kerim, Tevbe, 20.

258
 !dris-i Bitlisi/ HEST B!HİŞT/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

Fela cerem, eyyiim-ı tev3n§.y f-i devlet-i dünyevi'de iddihfil"-ı mesfibat-ı

uhrevi ve tertib-i men§zil-i ma'neviyi ehemın-i mühimmat . ve metalit;, ve etemm-i
mebfi'i ve me'drib b ilüb tarik-i hakda mücdhede-i nefs ve mal ile cehd ve ictihdd ve
kddir oldukça mahzOndt-ı zeh§yir-i ınal-ı fani ve kunüz-ı hazftyin-i cihdni hazine-i
rna'müre-i infak ve eşfak ile muktezd-yı delıl-i "ınd indeküm yenfedu ve ıua
indelliihi bdkin" 415 mazmünı i\zre tebdıl eylemeği salah - ı h8.l ve ındla muvafık_ görüb
ddr-ı dünydnın nişimen-i mürevvic ve menazil-i muravvihlerini cihet-i mulahaza-i
tettarik ve ihtilal ve tebeddUl-i la yeziil ile intikal ve cihet-i sukiln-ı havatır-ı ğurefüt
kurb-i rnenzile-i uhrevi üzerine terciha asla i'tibür itmeyüb ta'mlf-i mesken-i dfirül­
hulüdı im§.rat ve hayrat ile ihtiyar ve va'de-i sıdk-ı "men benıi ınesciden lillahi,
.
benallıihu lehu beyten fi'l-cenneti" 1 16 ınuktezıisınca kesb-i cem'iyyet-i havıitır ve
teskin-i kulüb ile hem-viire na'iın-haJl-ı ihsan ve it'fun ve taksiın-i fevıiid-i ifdıil-i
in'amda hadis-i cami'-i "ınd min şemlin efdalu min it'fulu kebedin cai'in"417 tıbkınca
ebvıib-ı hayrfıt ve sadakıitı kendü dest-i deryci-neviiliyle rüy-i fukara ve
müstehakkıne güşade eyledi.
El-kıssa: 736 (1335- 1336) senesinde niyyet-i bülend-i . sadık ve himmet­
miinend-i subh-i şılrık ile evvela şehr-i bihişt-ıibıid-ı Bursa'da bünyıid-ı zikr-i hayrı
ve bUnyan-ı ebvab-ı birri te'sls buyurub hillisen li-vechillahi teala ve taleben li­
merdftti men-la ilfihe sivahu bir cami'-i şerif binfi ve de'ıiyim ve kav.iyimi miiye-i
mukavvd-yı fahvii "le-ınescidün üssise ale't-takva" 4 18 müesses ve mu'allfi ve kanün-ı
hendese ü:zre müştemil me'filiın-i hüdfi ve muhtemel mehıifil-i ders ve fetva bir
mederese-i latif inşıi ve cem'iyet zümre-i efiidıl-ı ulema ve mümfisil uınur-kdrt1rı-ı
"ve allemrn1hu min ledünrn1 ilma".419 ile ihya eyledi. Ve ebnıi-yı sebil içün rıza.en
lillah bir. h8.n-gfih ve bir karbfuı-saray-ı fili ve bir imiiret-i me'fili ki ne'i'ın ve neval-i
bi-zevftl ile menfifi1-i fukarft-yı ciiyi' ve zu'afd-yı tıimi1 feyz-i asurnant-misat mütevali
ve seyyal oldı. Ve riyfidan müberrfi har-varlar ile siın,ve zer-i musaffa ve kantarlar
ile nuküd-i serh ve setid-i mücelld-ınis§.l dehekandn-ı mezdri' pişkıin üzre hiik- i tire
Ozerine pfişide ve tohuın-i beru mendi-i hasenıit ve nihiil-i müsmir-i sadftkat ve
zukiltı küştezar-ı a'ınal-i siilihiita nişiinde eyledi ki me'milldur ki bu keliim-ı hakikat
menşe-i "vellezine yünfiküne emvalehum fi-sebilillfthi ke-mesel-i habbetin enbetet
seb'a senabile fikulli sünbületin mi'etu habbetin vallahu yudft'ifu li-men yeş§." 420 ile
b u arsa-i dünya ki mezra'a-i ahiretdir. Hasılı kıirnil ile devlet-i ebediyyeye nfiil ola ve
ol buk'aın tervici içün memleket-i ınahri'ısesinde vdki' evkaf-ı şerifesinden h§.sıl olan
menftfi'i ulema ve talebenin vezaif-i şehriyye ve seneviyyesine ve kaffe-i fukara. ve
mesdkine ınahsfis ve mansü.s b uyurub ve ol iisıir-ı cemilenin tevliyetini Şetle Bursa
Kadısı ve hakimine tetvız eyledi. Ve ol zamandan bu ana degin evlfid-ı hiliifet-
41
'Sizin yanınızda olan biter Allah'ın yanında olan bakidir. Kur'ffn-ı Kerim, Nah� 96.
416
Allah iyin bir mescid yapana Allah da cennelte bir ev yapar.
m Aç bir nı:fsi doyurmaktan daha faziletli bir şey yoktur.
411
İlk günılnden beri Allah'a karşı gelmekten sakınmak iyin kurulan mescidde..., Kur'ffn-ı Kerim, Tevbe,
108.
419
Biz kendi katımızdan ona iliın verdik. Kur'ı'in- ı Kerim, Kehf65 .
.uoMallannı Allah yolunda sarfedenlerin durumu, her başağında yılz tane obnak ılzre yedi başak veren
tanenin durumu gibidir. Allah dilediğine kat kat verir... , Kıır'iin-ı Kerim, Bakara 261.

259
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BlHİŞT / M.Karataş-S.Kava-Y.Baş

şi'drlarının <lest-i iktidiirlannda ol hayrat Ve hasenat rninvcll-i meşrüh üzre ciiri ve

müste<lıim ve baki belki günden güne fev§.yid-i ammeye mütezıi'if ve mü.terakki
olub berekat-ı da'avdt-ı . ınüntefi'an ol buk'aın bfinisi rfıhuna muttasıl ve aid ve furüğ
ve mağfiret ve rıdvfin-ı dıir-ı dünya ve ahiretde bu hdneddn-ı iili-şfınm eslaf ve
ahlatının .iaındn-ı sa'iidet-iktir3n1arında bfikidir.

Onikinci Hik3yet
Acldn Beg'in inkizd-yı eydlet ve keyfiyet-i intikdl-i memleketi · ve Sultdn
Orhan Gdzi'nin Karesiili ve Ulııbad cdnibine sebeb-i teveccühi ve mahz-ı letdyif-i
gaybi ile teshıİ'İ ve miilk-i kdflrinin zevdli beydnındadır.
Çünki ol server-i miicdhidfin yani Gıizi Orhan Hiin mesne<l-i saltanat ve ser­
efraztde ber-vech-i istikldl karar yevmen-fe-yevmen tevfüüd-i fütuhat ve mak§sıd-ı
te'yidiit ile şeccre-i nctiiyic-i ikbali kemal üzre kabül-i bast-ı ziliil iUnişdi. 737 (1336-
1337) senesi şuhünında hüsn-i ittifök�t-ı zamöni ve yürnn-i tevfikfıt-ı . Rabbfini ile
keliıne-i hakikat -eş'iir-ı "iz§ erfidell§.hu şey'en heyye'e esbıibehu" ıı ı bu ma'miyı
rnuhbirdir ki bir gün garftyib-i ittifiikdtdan bir süret rfl-nüm.l-yı zuhfu oldı ki
memfilik-i İslamiye-i Orhaniyeye biltld-ı ktlfiri'den Karesiili ve Ulutlbad
vilayetlerinin kurbiyet- i civfirı olub selatin-i Selçükiye üınerasının a'kabından Aclan
Beg namında bir şahs eben-an-ceddin Karesiili'nde ol eyyfımda müstakillcn vali ve
heybet- i esb.lb ve emvfıl ve kuvvet-i sipiih ve riciil ile cüınlc-i hükkftm-ı nevahiye
gftlib ve ftH idi. Amma süret bu hiinedıina musfidekat ve ibtidft-i zuhür-ı Devlet- i
Osmôni'<leh zamfin- ı Orhani'ye gelince heıni:şe ka'ide-i ihlılsa ri'fıyet ve muvôfakatda
olub ikamet-i de'fryiın-i hizmet-kdri: ve idiimet-i leviizım-ı vefö-dfıri içü.n Tursun nfrm
bir oğlı dsitan-ı devlet-i fışiyfrn-ı Orhanlde kdim ve mülazım ve takdim-i hidemat-ı
makbüle ile silk-i ferzendiyetdc mer'i idi. Bi-emrillahi teala Achin Beg şevket ve
istiklftli esnasında arü.z-i sip8h-ı emraz ile mağlü.b-i melik-i melek-i fidıl olub kebir
oğlı ki pederinin hizmetinde idi. Validinin fevtinden sonra cümle erkdn-ı devletin
bi'at ve istihkfüniyeti mesned-i hükü.met-i pederide kilim-makam olub lakin bir
müddetden sonra andan rnütevekki' olan mevildd-ı hilafete zuhılr itmekle zulü.m ve
siteminden ekser nüfüs müteneffir ve remide ve hizmetde olan birilderini hükılmet- i
mü.lk-i pederiyeye kabul ile müteveffa Aclan Beg'in Hficı tlbeg'i nfımında olan
vezirini ittifök-ı sipilh ve ra'iyyet ile ve muvôfakat-ı a'yôn-ı memleket ile akd ve ahd
ve ol müdde'ıinm temşiyetine zilhiren ve bfrtıncn cümlesi birbirlerine mütaba'at ve
tafsil ve icmiil-i hal-i vezir-i rnüşdrün-ileyh ile ar.l-1 nüvvtlb-ı Orhani'ye arz ve i'lam
eylediler. Ve cüınle-i a'yfin-ı memleket kabOl-i hizınet-kdri-i uhO.dı ile Tursun Beg'i
Karesiili eyaletine hükümct içüri D.sitdn-ı Orhani'den istid'a ve Tursun Beg dahi scrir­
i hükümetde hcvtl-yı temekkün ile pederinin ınakarr-ı hükümeti olan Balıkesri'i ve
Aydıncık ve Tırhala ve Manyas şehirlerini Orhan Beg'e piş-keş ve kendüsi takviyet
ve te'yid-i Orhani ile Edremid ve Kızılca Tuzla ve Pınarhisdr şehirlerinde tevdbi'iyle
t�mekkü.n eylemek üzre karar-dı:lde olundı.

411
Allah bir şeyin o\ma�ını isterse �eheplerini de ha?.ırlar.

260
 İdris-i Bitlisi / HEST BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Beyi
Çu havıihed devlet ez-revzen der-i'ıyed
Zemüı bi şikfifed u rüzi ber-dye<l.

Binden-aleyh Orhan Beg dahi ferzen<li makdınında olub ri'ıiyet-i hatırıyle

ınukayyed olan Tursnı1'ı bu maksadın ilm5m-ı mesalihi içün ol bill:ldın tehiyye-i
esbiib-ı feth ve teshir ve techız-i asdkir-i nusret-ınesire ferman isteyub çünki ubür-i
sipilh Ulubad semtinden iktiza idüb ve anın hiikirni kendüyi bu hfinedihıın
mu'iihi<lfuı�ı kadiminden a<l<l ider idi. Ol tarafdan azimet ve yol üzerinde viiki' olan
Krilsüs ve İletüs nüm iki kal'a-i dest-i küffdrdan nez' eyleyüb Kirmasiyye demekle
meşhü.r bir kal'ayri ubür eylediler ki hiikiınesi bekfiyii-yı kayscreden Kinnasiyye
namında bir avret idi. Ve el-dn hakimesinin ismiylC Kinniisti deyü ına'rllfdur.
Mezbüre hclkime ekmel rnc.rtebe akile olınağla Orhan Beg'in hin-i vüsı11un<la şive-i
tezellül ve sığiir ile hisiirdan taşra çıkub riiyat-ı ikbdl-i Orhaniyeyi istikbal ve hwnii­
yı himiiyet - i Orhanrde peniih ve kendüyi me'men-i cnuin-ı ehl-i imtlnda ta'amızdan
mahfılz ve föriğü'l-bal eyleyüb kabül-i akd-i zimmet ve edd-yı harac ile gcrden-i
hurriyetini tavk-ı tav'-ı ben<le-gi ve hizmet-kari ile mutavvak ve Orhan Beg dahi
mezbılreyi , mer.lhiıu-i b i -dıriğ-i piidişiihiiniye muvaffak eyledi. Ve mezbı1re
Kinnasiyye'nin Mihaliç nam birdderi var idi ki bildd-ı Rüm'un kadimi
mu'teberlerinden h.ila Mihaliç · demekle ma'rüf şehirde müstakillen vali idi. 01 dahi
hemşire-i müşfika ve fikilesinip, hidayetiyle riiyfü-ı Orhani'nin istikbdline ınübüderet
ve rfih-ı itd'attan kabü.1-i zimmet ve tuhaf-� hüsrevanc ve hedılya-yı emirane ile
mülıizemet-i hizmet-i iisitdneye sür'at eyleyüb Orhan Beg dahi mesfü.ri kabı11-i
teşrifat ile ınanzür-i nazar-ı i'ziiz ve mezid-i iltifat ile beyne'l-akrıin mümtaz eyledi.
Ve Ulubad Hıikimi dahi hem-sıiye ve hem-kişlcri taklid ile tuğydn ve isyıindan
ihtiraz ve mülazemet-i dergdh-ı Orhani'yeye şitiib ol dahi silk-i ekiffii ve eşbıihında
indydt ve iltifüt-ı Hüsrevdne ile şeref-ydb aldı. Çünki Karesiili etrafında olan müluk­
i küffiir rdh-ı mut.lva'atdan musdra'at ve tarik-i teveccühdc bir dürlü nıiini' ve dbık
kalmadı. Rü'yet-i mansüre-i Orhani Aclıin Beg ınakarr-ı hükümeti olan □alıkesri
semtine teveccüh ve hareket eyledi. Ve Acliin Beg'in büyük oğlı pederi fevtinden
sonra yerine kaim-makiim idi. Salllb et-i azlmet-i Orhanldcn mütezelzilti'l-usül ve
münkesiıil' l-bal olub böyle pfi<lişiih-ı nusret - peniiha ınUkdvcmet muhal ve sipıih ve
a'yfrn-ı memleket kendüye ınutiiba'at ve muvafakat ve taref-ı Şehriyiiriye muhalefet
eylemek b irün-i diiirc-i ihtimal olduğı ınüteyakkin ve derün-i - hisara firiir ve
ınütehassin giriftar olacağından giifil idi. Ve ol vilade Aclan Beg'in vezir-i siihib-i
tedbiri olan Hdcı İ_lb eg'i ümerii ve askeriden bir ceınii'at ile kenduden r ıl -ger<ldn ve
Tursun heva<liirlığı ile envd'-ı hediı.yıi ve teberrükat teddrük ve · Asitfuıi-üssi-i
Orhanyye'ye şitiibıin ve mekdrim-i iltiföt-ı hüneveriı.ne ile s e r -cfriiz ve mertebe-i a'lii
ile manzür-i i'zaz olub reh-nümüni- i mesıilih-i mülk ile r.lyiit-ı ınansüre-i Orhanfye
Bergama cdnibinden Balıkesrii'ye nehzat ve mezbürı derün-i hisıirda ınesür ve
ınahsür eylediler. Çünki Tursun Beg Sultan Orhan1ın ferL.cndi makamında mer'i olub
pederinin memleketine teınekkününü mun1d etrnişdi. Huzfuuna da'vet ve pen<l-i
müşfikdne-i pederfrne ile nasihat eyleyüb buyurdı ki çünki taınfünl-i erkdn-ı devlet-i

261
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

pederi biniderinden nefret idub senin hükümetine tdlib ve ddralığına rdğiblerdir.

Cümlenin iitifakıyla Bergama'ya varub birfıderinle bi'l-müşcifehe mutfirfilıa-i sulh ve
salahda hareket-i hakiındne ile makfün-ı ser-keşi ve muhalefetden seın t-i rnülftyemet
ve musfileınete terğib ve memleketi mfibeyninizde birfiderfine taksim ve herkes
kendüsüne kanfiat eyleyesiz ta ki mdbeyninize bir fitne ve fesfid olub re'dyı1 ve aceze
mutazarrır olmayalar. Tursun Beg dahi eınr-i vdcibü'l-iintisdl-i Orhanrye itd1at ve
Hficı ilbeg'i ve sayir müte'ayyinftnın ittifökıyle Bergama Hisfirı'nın kurbüne vanıb
birfideri dahi balftyi gelub birbirlerine tarh-ı moşa':ere eylediler. Tursun Beg
bir§derinin muhabbetine can ve dilden i'timdd itmekle bi-ınehdbba rft-be-rü olunca
birilderi gdyet bi-mihriden ki ebml,.yı zamdn beyninde cdri ve iktizil-yı adılvet-i
bağdd ki Ben-'i Adern'de ma'hG.d ve saridir. Gayet bed-kişliginden birtir-i kaza te'sir-i
keşide ve biraderinin kasd-ı helak-i canı ile pcriln eyleyüb kaza ile zahm-i çeşm-asa
didesine reside ve tesliın-i can eyledi. Çünki bi-sebk ve hedme det'aten bu hadise
sı1ret-nürnfr-yı zuhür oldı. Sağir ve kebire ba'is-i elem ve matem olub her kişi çılk-i
giribdn ve mirzcldelerini mazlüınen maktul gördıler. Bizzarüri inan-ı kelamı tarik-i
rnaslahat-ı saliihdan kerdıin ve nedim-i nedm ve hinnan ile nevhıi-i kenıin hizmet-i
Orhani'yeye şitabdn ve rcside ve sahife-i masldhat-i beyni ol nıi-murild ve cevfinın
tomar-ı ömr-i cevfinisi gibi pecide eyler. Orhan Beg' dahi bu matemin elemi ve bu
cerahatin gamından gayet ile dil-gir olub ğuluvv-i hamiyyet-i sultaniye binaen o
gı1ne kat'-ı rahm ve mihribıininin tcrtıb-i ceziisı içün ba'de'l-yevm Karesiili cümle
mernfilik-i ınahrüse-i Orhani'dendir deyu etriifa fennfinlar ile i'liin ve ol taği-yi rahrnı
bu hadis-i bi-iştibfihın miisadak-ı nefrini ki "cr-rahmu muttasılatun bi'l-arşi fe
nekülu men vasaleni vasalahullah ve men kataani kataahullıih"422 olmuş. Şimdi
aduvv-i devlet-i hıincddn-ı Osmdnidir. Çünki Karesiili memleketinin vazi' ve şerif
ahıilisi Acliinoğlu'nun etva.f-ı rnl-hern-viirından tencffür ve dest-i tav' ve rağbet ile
zeyl-i ma'delet-i Orhani'ye tevessül ve sıdk ve ihlas ile ol hi�rev-i gfizi'nin 'işbfi' ve
ittibd' ına temı.lyül eylediler. Tamfimi-i ebvdb-ı husü.n ve kıla'ı hl-tevakkuf rüy-i
huddiiın-ı iili-makfima güşfı<le ve yek-p§re k"llh1blerini bu devlet-i m0stedfünın
hizmet-kiin ve fermiin-bcrd§rlığına nihiide eylediler.
Beyt
Besa latife ki der-zımn-i nd-ınurfid behast
Hüdıiy maslahat-ı kılrbende bih ddned.

Egerçi hı'ikim-i mczbür Hisiir-ı Bergama hasatını fikriyle m akfim-ı iruid ve

isydnda süret-i metanet gösterüb kabül-i tenezzül ve tezellül eylemedi.. Amma
a'yiin-ı devlet ve hurd-mendftn-ı memleket tav' ve rağbet ile bi-rehb ve ru'b tilbi'-i
devlet-i Orhani ve tamfımi-i.ra'iyyet-i ol pddişah-ı ı1dil ve şucd1ın hukınüne rağbet-i
tam ve ol şchriyfir-ı ınuta'ın emrine rfiın olmalarıyla Bergama Şehri'nin ahdli ve
sipil.hı ol taği-i sitem-kfirı itı1'at-ı devlet-i Orhani'ye riiğib ve tamfimi-i siğaf ve kibdr
bir uğurdan eger bu mesncd-i hükfımetde kendü hüsn ve' ihtiyiirın ile bu piidişah-ı
memdlik-peniiha mutfıba'atU mübıideret idersen ve hüve'l-matlü.b bizler dahi istid'a-yı

ıu Akrabalık arşa bağlıdır ve şöyle der: Kim bana ulaşırsa Allah da ona ulaşır, kim benden ilişkisini
keserse Allılh'a ondan ilişkisini keser

262
 İdri;-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

afv ve hata ve can ve dil ile cürmüm ricaya dunnuşuzdur. Ve illa seni kayd ve bend
ve hizınet-i Orhani1ye teslim ederiz. Zira bizler böyle bir pddişah-ı adi ve ihsanın
muhiilefet ve isyiinını reva gönneziz.
Arabi
Fe-akbil siidikan fi'l- emri ve aksid
Ceniiben dliyen tayyiben rahiben.

Feld cerem, rnezbür bizzan1ri ol harekat-ı nı'i-sezfidan rüy-i şem1-alud ve

siyah ile afv-ı kerımane-i Orhani'yeyi penfilı edinüb bünydd-ı rnurfiselat ve ternhid-i
mukaddem;lt ile i'tizdr ve istiğfii.r ve kemdl-i merhdmet-i Orhanıden havf-i candan
emfuı- ı ümınıd ile dergdh-i merhdmet-penfiha mülıizemete şitdb ve ol şehriydr-ı
merhdmet-şi'dr mücerred ibkd-yı zin<legfuıi içün Bursa'ya gönderüb arsa-i memleketi
habdyet-i habaset ve gadr ve hıydnetden pdk eyleyüb ve meınalik-i Karesiili
müh8.lifönın husO.met ve müzdhemetsiz tasarruf-i nüvviib-ı Orhani'ye ile rna'mür ve
iibiidiin ve müstezıll-ı izldl-i adi ve ihsan ve her biri kendü rütbe ve makamında karar
ve ümera ve sipdhi kendü hudddrn-ı havassı silkinde istikrar itdirüb cümlesin nüvid-i
merhiimet-i bi-dıriğ ve inkıda ve asar-ı elt8f-ı bi-intiha ile sahib-i i'tibiir eyleyüb
hükfunet-i eyaleti dahi büyük oğlı Süleyman Paşa'ya erzani ve ümerd ve leşkeriyiinı
dustfu-ı kadim üzre mulfizım ve muti-i ferman eyledi. Ve zabt ve rabt-ı memleketi
Hacı İlbeg'i ve giizi-yi föztl ve Ece Beg ve Edrenus Beg'i tefviz eyleyüb alii-rağmi'l­
a'dii şfi<lfin ve düst-kfün ddrülınülk Bursa'ya müteveccih oldı. Ve esnll-yı avdetde
Ulubad h8.kimi'ni akd-i zimmet ve rüsfıh-ı hizmet Cızre pii-ber -cii ve üstüviir dutub bir
vecihle muhalefet ve nifak rne'mulünde olmadı. Lakin ınesfür iktiza-yı şekiivet-i
cibilli ve muktezfi-yı küfür ve şikak-ı asli sebebi ile "el-hfünü haifün " 423 mazmünı
üzre kendü haydl-ı blltıl ve fikr-i fösidinden nlişi mülazemet-i huddiimların hiriisdn
ve· tarik-i muhalefet ve imtina' ile ubfıdiyyet ve hizınet- kdriden gürlzfin oldı. Her
ayine çünki sal§.h-ı ınülk-i din ol aduvv-i Şer' i mübinin def ve refi hükın-i lazımü'J­
kaza ti'ğ-i kafiriden ve ol ınüşriklıı-i Iti'lnin vücfıd-ı habfiset- filudundan istihlas arsa-i
mülk-i istid'§.sı muktezd-yı vakt idi. Müddet-i kalılde Ulubad memleketini hem5.n ol
sefer-( hayr-encfün nehzatında dahi d8rü.'l-İslaın ve alayim-i .adl ve insdf ve
daınıiyim-i ıner8him-i esnaf ve eltiif ile i'ldm-ı şer5.yi' ve ahkiimı ol diyfirda ser-efraz'
eyledi.

Onüçüncü Hikiiyct
Sttltdn Orhan'm Anamur Kal'ası fethine mfiteveccih ve sevdhil-i deryd
diydrdan Amnidili gibi hısn-ı hasın vUdyeff kıld' ve bukd 'ıyla bi-mikddr ceng ve
ciddi vech-i es/ah ile teshı"rine tevjika mazhar olu� muzaffer olduğum beydn ider.
Çünki ol leys-i me'drik ve ıneğdzi Sultıin Orhan G8zi'nin rütbet-i menzilet- i
şahi ve ınenzilet-i bülend-i cami mürfır-ı eyyam ve kurfır-ı e'vfün dan sonra istiınr5.r-ı
müeyyediit-ı tevfik ile tertib-i <lfıstan-ı sdbitü'l-ekddm ve hüsrevfuı-ı düşmenfin
lede'l-husemd sa'id olub talakat-ı lisiin-ı şiınşir-i cihdn-giri keliıne-i tevhidi menzile-i

�nHain adam korkak olur.

263
 ldris-i Bitlisi/ HEST BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

db-ı cevdmle kiım-ı · teşne-giin-ı . zülal-i İslam'a icra ve yevmen-fe-yevmen tea'kub-i

fütfıhat ve tea'düd-i firüzi ile mu'azzemfit-ı kıld ve bilüdın mustahfıziın-ı mekcl.lid-i
feth ve güşfidı mülazeıneti dergtlh-ı ınu'allasına sür'at ve dernidem-i ınübeşşir-i
ikbiil-i küffiir ve mündfikfin ve ehl-i dalalin kalır ve istisdliriin akibimle beş,1rct­
nfüne-i "ferikan taktülOne ve te'sirı1ne ve ferikan ve evrasekum erdahum diyılrahuın
ve emvalehum ve erdem lem tetaıiha" 424 tamfiıni diyfir-ı küfr ve islfün'da şöhret btilub
şükr-i zafer-peykeri karigı kişvere ki llğfiz-ı teveccüh ve nehzat eyl�<li. Hiih nfi-hdh
lisdn-ı ta'bir-i bi-tağyir ile ikrfir-ı kelirne-i "liı ilahe illallah" ve tasdik-i şehfidet-i
"Muhammedün Rasululldh" eyleyüb _ancak nevdhı-i diyi.lr - ı deryii.-biirda ınesii.kin-i
küffür-ı hfık-sdrdan sahil-i bahirde Amrfıdili demekle ına'rO.f vilayet henüz eyfidi-i
küfür ve dalalde ınüsteınir idi. Ve Anahor Karası ol yerin · husünundan olub anda
ehl-i şirk hükfunet ider idi.
Velhiisıl, 738 ( 1 337- 1 3 38) senesinde re'y-i cihiin-güşii-yı Orhan[ ol hisiir ve
diyiirm ıncmalik-i İslamiyyc'ye ilhiikına karar ve fasl-ı zemistanda tehiyye-i esbfıb-ı
gazfı içün ddrülmülk-i Bursa'ya sür'at ve evvel-baharda ol kişverin teshırine niyyet
ve muklın-i azimet ve n usretden sonra evvelen Anahor Kal'ası hisdrına ikddm ve
etrafını sipfıh-ı ınelek-iştibfıh ile dayiren-mfidfır mestur Ceng evvel ilkii-yı ru'b ve
biın ile tekvür-ı dil-guri hirdsfin ve hfıkiın-i kal'a ve mustahfızfın-ı cidfıl
mübfirizdndan evvel-emirde çaşnl-i gir-i biın-i can oluh zeval-i mülk ve malların
dcst-i mfılik-i dcfilde ınu'dyene eylediler. I-Ifikim ve Tekvürın re'yi ve tedbirlerinden
sonra Sağir ve kebirin ittifökıyle isti'ındn ve istisldın içi.in mürfıselal ve peyğama
fiğfız ve ikdô.m eyleyüb tarik-i !:azamı' ve tahaşşu'da tcslim-i memlekete rıza-<lô.de ve
cünib-i mu'ii.niddn<lan vasıtü-i ınurfıselat ile nıuril<l-ı ita'at ve ta'at güşd<l ol<lı. Sultdn-ı
müşarün-ileyh dahi adet-i ına'hüıJ üzre hfıkiın ve tekvfıri afv ve tesliın-i _mülk ve
hisiir<lan sonra merfıhiın-i eltiif-ı ta.yıkaya şfiyıln buyuri.ıb hisfır-ı ınczkürun bt;ınyfin-ı
ahkamını üstüv8ri-i ahkiirn-ı Şer'-i ınübln ile metanet ve ba'd�hu Amrü<llı vilayetinin
fethine teveccüh ve azimet eyledi. Çünki Dcvlet-i Orhani'nin kuvvet ve şevket ve
iktidtln ile ol aktrlr-ı mülilk ve hükkfunın rnecal-i rnükfıvenıet ve ın uhdlefeti muhal
idi. Tamrlıni-i hükkdm-ı kılii' ve ınustahfızdn-ı bukfi' ınülfizeınet ve ınutaba'ata
mübfideret ve ebviib-ı hu�Qnı ni.y-i ikbal nüvviib-ı zafer-ınedba güşfidc eylediler.
Netice� ol vilfiyetin tamamı ol · hüsrev-i mücdhidfinın taht-i tasarruf ve
iktidü.nn<la karnr ve rnasliıhat-ı mülki ve dini zımnında iktiza eylemeyen hisfirı hedm
ile ber-bfıd ve luzünu olan kıla'ı muhfıfazat ile ına'mG.r-rlbild eyledi.
Heyt
Kerd ddrü'l-ınülk çen<lin sfıle ra drlrü's-selfün
Geşte düş-i kişver-i zulmi zı-esib-i zalam.

Ondördünci Hikıiyet
ı\femdlik-i Rıimeli'nin JCth ve teshirine şünl 'ı ve de,yd-yı Rıim 'dan asdkir-i
İsldm'm ııbi'ır ve miilk-i İsldm'ın anda .şuyıı'ı ve asdkir-i mısret-me 'dsirin meındlik-i
İsevı'-t1isıimım gaz�sına bi-mi 'net sejciyin-giizdrı beydmndadır.

m... Onların kimini öldürüyor, kimini de esir alıyordunuz. Yerlerini yurtlarını, mallarını ve henüz
ayağınızı dahi basmadığınız y_elci Allah size mim, olarrak verdi. Kur':'in- 1 Kerim, Ahzab, 26-27.

264
 İdris-i Bitlis\/ HEST BlHlŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Çünki memtilik-i Anadolu1nun ekser bil§.dı ına'delet-i Sultdn Orhan Gfizi'nin

berekat-ı <leviim-ı ikdiim-ı pür-megazi ve istiklal-i saltanat-ı ser-efrD.zisinden hayta-i
tasarrufuna dfihil oldı. Sab.ihdan akşama ve akşamdan sab&ha degin tevsi-i düvel-i
İslam fikriyle halvet-hdne-i esrarda Cemib-ı Perverd-gı:i.r'a münficiiat eyler idi ki
egerçi Rüıneli1nin barıl-yi buk;a ve hisdr ve kılfi'-ı üstüvfirı kesret- i mevdni' sebebiyle
bisyiir ve dldt-ı cengde esbab-ı ınuvdna'at miS81-i cevher-i hadıd gfiyet ile muhkem
ve sedid ve mukarenet ve ınevfini'-i top ve tüfenk ile ol mülk-i üstüvafın teshiri emr-i
ba'iddir. Fe emına lctıiif-i eltaf-ı ilfihiye<len nd-ümmid ve garıiyib-i tevfikdt-ı millet-i
Hazreti Risiilet-peniihiden ye's ve hirmfin şfiyeste-i i'tiküd-ı kiifiran ve ehl-i dal.ilet
ve ant<ldir. Zira 11innehu lü yey'esu min ravhillfihi ille'l-kavmü'l-k5.firün''� 25 dur.
Beyt
Dest ez- taleb nedafem ta kılm-kıir-ı men-berdyed
Bd-can resed be-c5.nı1n ya can zi-ten beni.yed.

Bu mukad<leınata bimien ol maksad-ı ba'ldü'l-husülün cihet-i huslll ve ol

müte'azzirü'l- vüslll me'mllli teysirinde himmet-i müciddiine ve niyyet-i rnerdfuıe
sarf eyleyüb ınir'fü - ı hulus ve i'tikiid ve carn-ı cihdn-nümii-yı safii-yı dil ve i'timddda
sllret-i arzu ve muriidi tevfik:-i Rabbü'l-ibad ile mu'ayene eyledi. Çünki şehriyfir-ı
ihlas-şi1ilrın hıitır-ı enveri ınatınah-ı envdr- ı gaybi ve basar-ı hadld-kiyıiseti matriih-ı
mü.lhiınilt-ı bilddcyn idi. Bu kevkeb-i sa'§.det ve firüzinin leıne'an ve b u Hurşid-i
ikbal ve behrfızinin işrakı ğurre-i mR-i slma ve Cebhe-i dyine-nümıi-yı ferzend-i
sa'ddet-rnen<l ve halef-i ercümend halife-i manendi a'nl ol manzllr-i enzar-ı "vallahu
yüeyyidu bi-nasrihi men ycşdu""126 ve Süleyman Paşa da mu'iiyene eyle<li. Amma bu
matlab hayyiz-i vukü.'dan ba'id olınağla utüfet-i pederiden ndşi tahmilini ferzend-i
bülendine reva gönneyü.b bahr-i fikr-i dakik ve kulzü.m ehdlşe-i amikden sfıhil-i
beyana misıil-i güher-i şehvdr bir nükte izhdrıyle erkfin-ı devleti haberdiir eylemez
idi. İttifftk:en bu esndda Süleyman Paşa makarr-ı hükllmeti olan Karesiili'nden
hizınet-i serlf-i pedcriye müteveccih bulunub sultiin-ı ınüşfirün-ilcyh larh -ı ınüşdverc
ve husO.s-ı ınezbO.run husü.lüni yine ol dşind-yı bahr-i veğa Süleyman Paşa'yu derllni
iınii eyleyince Süleyman Paşa dahi vufür-ı ferdset ve pertev-i nür-i zannü'l-mü'ınini
kehiinetden· teyakkun eyledi ki vdli<l-i ındcidinin ınp.tlub ı bu ernr-i merğllbı kendüye
haviiledir. Heınii.n ol meclisde muktezd-yı cür'et- i fıtri piş-aver idüb evvela tarika- i
muhfitabat mezfthir-i saltanat du'a ve senddan sonra ınüldyemet-i ınükfileıne ile
tahrik-i uruk-i mihribiini-i pederi ve izhiir-ı nişan-ı merdi ve dilaveri gösterüb
Beyt
Eger femıfin dehed şah-i cihdnern
Bi guyeın yek suhan zdnha ki ddncm
İşaret kerd Hüsrev k'ey ceviin-ıncrd
Bi gu kerem vu me-kon hengfüne-ra serd.

w Doğrusu küfırler<len başkası Allalı'm rahmetinden ümidini kesmez. Kur'lln- ı Kerim, Yıisuf, 87.
m Allah dilediğini yardımıyla destekler. Kur'ı'in-ı Kerim, .-\1-i İmnin, 13.

265
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

Ba'dehu v3lid-i rnulatafet-şi'�na arz eyledi ki eger Cenfib-ı Bari'nin tevfik­

i yari ve himmet-i şetkat-i pederi gaın-güs8rı kılub bu hizmet-kfiri-i din-i Nebiyyi
muhtarı ve serdfu"i-i mücahidiin-ı dli-mikdarı bu bende-i kemin ve çaker-i kem-terine
erzdni buyururlar ise tevfikat-ı Rabbani ve müsii'adet-i baht-i cevdniden
rnüterakkıbdır ki bu maksüd-i ali destiyiiri-i takdir-i Bari ile bu bende-i ümmidvarın
kabza-i iktidfuına müyesser ve reh-nümüni-i Nür-i Muhammedi . ile bu deryfi-yı
zulm§.niden ki İskender nice yıllar ser-gerdan olmuşdur bu babda rah-ı savdb
mukadder ve himmet-i evliya ve kerdmet-i ehl-i istifii ile bu deryadan ınürür ve bi­
e'ddd-ı esb§.b ve bu zümre-i millet-i Mustafavi nü-mfıdaf-ı i'ca2-ı Müsevi şık�-ı
bahirden ubür ile tahsil-i molk-i Süleymani birle tesh\r-i biid-ı muriid zuhur eyleye.
Beyi
ümidem çOnan şod be-nirü-yı baht
Ki bi-sitanem ez-düşmenfuı tdc u taht.

Çünki Orhan Beg ferzend-i bahtiyiirından nazar-ı i'tibftr ile bu güne fisfil-ı
celadet tahaddüs ve kabiliyet-i kişver-güşdyı ve cesaret teferrüs eyledi. Frl-fevr ol
· şeh-zdde-i kişver- sitan ve çırağ-ı fırfızdn hılnedfinın tevfik ve te'ytdi üınınidi ile rica­
yı feth ve firüzi ve nusret ve_ sa'fidet-endüzi içün an-samlmü'l -kalb fatiha-han ve
tavr-ı nesfiyih ve zikr-i rnesftlihde evvelen bu beyt ile leb-cünbfin-ı beyan oldı.
Beyi
Bülend himmet baş ey püser ki rütbet-i tu
ÇOnançi himmet-i tost iin-kadr tuvıined bud.

Ve .bu matlO.b-ı merğübun azimetine icazet virdi, Ve Süleyman Paşa dahi bu

emri kendüye senn§.ye-i şefkat ve vdlid-i büzürg-vartnın eyiidi-i sa'ddet mebfidisini
şifah-ı ta'ziın ve i'zfim ile takbil ve telsim eyleyüb hin-i veda'da hirnmet-i dlisini rica
ve mücfthidfinın munifakatını d e r -hast eyledi.
Beyt
Himmetim bedraka-i rfilı kun ey tair-i kuds !
Ki dırazest reh-i ınaksad vu men nev-seferern.

Ve bu sefer-i pür-hatarın hem-rfilılığına peder'."'i kayser ınakarrının hü.sn ve

ihtimdmı ile dil-dverdn-ı nıim-ddr ve sefer ve hazarda ' mücfilıidfin-ı kfir- azmü.deden
be-şahsihi ba'zını intihftb ve istid'a ve ricdsı karlI1-i icdbet olduk.dan sonra sip,eh­
sii.lara:n-ı havfiss ve rGz-i ma'reke ve meydfinla cevfillful-ı kdr-dzmude-i hasdan
ba'zını te'lif ve iltiydm buyunıb ınakarr-ı hük.Umeti olan Karesiili Rümeli'nin
medilhil ve me'dbirine muhazi ve mukdbil vaki' olub ol rnemleket-i Müslümaninin
hudüdı Gelibolı'ya rnukdbil idi . Evvela peder-i vald-güherine veda' ve cemd'at-i
guzfit ile kendü makarr-ı hükfımetine mürilca'at ve meınfilik-i küffar ve tereddüd-i
mu'dınelfuı tü�cdrın kurb-i civfiri içün ol deryanın keyfiyet-i rfilı-güZdnnı memleket-i
Karesiili'nin ehl-i vuküfundan mümkün olduğı kadar istihbar eyledi. ÇOnki ol
vakitde cümle sefüyin ve cevfiri Rümeli ahfilisine mahsüs olub anlardan izinsiz bir
ferd ıne'Ubirdcn bir vecihle güzfire k.idir degiller idi. Leşker-i müc§.hidfuun ub0rı

266
 İdris-i Bitlisi/ HEST BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

te<lfuükünde takdim endişe-i güna gün ile bir rüz-i mes1üde ki subh-i devlet-i
mukbilfuı gibi J:ırüz ve bir hengiim-ı sa·adet-iktizdda ki mdnend-i tfili'i bahtiyfirdn- ı
ferlnmde ve meserret-endüz idi. Ta'yin ve memleket-i kfifırlden tevsf-i ınülk-i
İslamiyi zebtin-ı zemin ve zamfindan sadd-yı beşfiret-nişfuıi bu siyiik Ozre gUş eyledi
ki
Beyt
Ve haysu ettecehtum sa'idukum selameten
Ve yer'dkumü'r-Rahmıinu min kulli cfinibin.

Onbeşinci Hikiıyct
Süleyman Paşa veled-i Sultdn Orhan'm deıyd -yı Rıim'dan sipôh-ı nusret­
şi'drdan bir cemd'at ile ııbı"ırma bi-mi'net keşti-i tevflk ve ittibd '-ı iştibci'dan ma'dıid
kalil ile ol diydrdan vajlrilerin fethiyle muzejfer olduğmı beydn ider.
Çünki tertib-i siyak adetullabda aviiid-i hikmet-i hafiyye vafire matvi ve
terğib-i sib§.k ri'ılyet-i sunnetullfihdan fevaid-i mütekfisire menvidir.
Ld cerem, keldm-ı mesfilih intibah 11 ve şdvirhum fi'l-emri ve iz§. azemte fe
tevekkel alelldh" 427 misdfikınca istifade Olwmr ki cümle-i mu'azzemat-ı umür ve
mühiınmat-ı cumhürda sez�-vfir olan oldur ki sebk-i tarh-ı ınüş§.veret ile ehl-i
rnehdveretden bir güruhun ubünna makrün olub mekarin-i eft:iir-ı dfi:stan-ı muhlis ve
tekarun-i enzfu'-ı dil-hdhfin-ı mütehassıs andan sonra hemişe esbdb-ı rnuhdveret ve
irtikdb- nehzata süb-i rnuhllebe teveccüh ve rfihrevfin-ı din-i mübin ve s8:likfuı-ı
menfihic-i hak ve yakini pişrev tevekkül-i sd<l;ık eyleyüb zevrak-i himmeti deryfi-yı
rıza ve teslllTlde mudebbiru kullehu havale eyleyeler ki "men yetevekkel alelldh fe
huve hasbuhu innalllahe bdliğu emrihi" 428
Beyt
Kfirha cuz hüd§. negüşfiyed
Be-Huda k'ez-halk hıç ilyed
Vahib u kar-saz Halık bes
Kes o çün şüdi meters ez kes
Ya 'ni
Ceıni'-i müşkül işleri Hak tealadan gayri kimesne hail edemez. Hüdii hakkı
içün halkın elinden hiçbir şey gelmez. Zira verici ve iş yapıcı dahi Halık kafidir.
Çünki sen Hakkın sevgili kulı oldunsa bir kimesneden havf eyleme.

Bu· kamin-ı sa'ddet-ınakrOna binden şeh-zıide-i mücfihid-pişe Süleyman

Paşa çünki vıllid-i büzürg-vaf-ı saltanat-meddrının · emrine irntis§.len deryd-yı
zehhardan gOzare azim ve ğazfi-yı küffdr-ı mekkdra cıizim oldı. İbtidıl ınak.arr-ı
hükümeti olan Karesiili'ne varub erbdb-ı tecdrüb ve mübiirizdn-ı ıne'firik ve
muhfui.bden ve seyyılhdn-ı meındlik.-i berri ve bahri ve drifdn- ı sanılyi'-i bihdra ki ve
şenaveriden bir gürfıh-ı aztme ceın' eyleyüb dil-8verdn-ı . askeriden bir cemii'at
murdfakatıyle deryadan Rümeli'ne tedbir-i ınündsib ile ubı1ra müşdvere eyledi.

ı ••• [ş hakkında onlara danış, fakat kararvcrdinmi Allah'a güven..., Kur'iin - ı Kerim, Ali İmran 1 59.
4 7

m... Allah'a tevekkül edene O kıifidir. Allah buyruğunu yerine getirendir... , Kur'iin-ı Kerim, Talak, 3.

267
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Amma çünk_i memleket-i Karesiili'nde ve gayride henOz seföyin-i rnüretteb rna'hfı.d

degil idi. Ve kdr-ı keşti-fenndyı ve tereddüd-i sefdyin-i Rü.meli keferesi hükkii.mının
ve ınülO.k-i Freng.'in kabza-i ihtiydr ve dest- i iktiddrma münhasır idi. Ba'zı pir.in-ı
rüzgar-dide ve hurd-menddn-ı hikdyet gardyib-i şinide ile istişare eylediler
demişlerdir.
Beyt
Pir bdye<l rahra tenha ıne-rev
Ve'z-reh-i amy.i derin derya ıne-rev.

Ve heın-rdhlık dfi'iyesinde olub kendülerini bu azimetin refakatinde

mak3.m-ı devlet-hdhide add eyleyen ba'zı cevfulftna bu vecih üzre hitab eyledi ki her
kimin bu r3h-ı Hakkın refakatinde sıdk ve ihlfts ile meyl-i hiitır-ı hassı var ise
ewelen bu tarik-i hatır-nftkın ınülfihazasında endtşe- i dakik ve bu emr-i hatire
şünl'da mukaddem-i meh5.lik:-i hevlnılkinde fıkr-i aınik eylemek elzemdir. Zira
irtikdb-ı meşrlk-eşf8r husılsan nıkü.b-i ihtar-ı biharda her-çend merrlkib ve sefüyin
ber-vatk-ı ınerftın mfinende-i taht-ı Süleymani ferınrln-berdari-i bdd-ı murfid ile
nıO.heyyd ve ınürelteb ola. Öyle bir kfir-hfine-i kere ber-blld ve öyle bir tekyc-gah-ı
za'if bünydd-ı fib-ı revrln Ozre be-ğllyet bi-i'tibardır. Fe keyfe ki böyle bahr-i hıin­
hörm rukllbunda ne merkeb-i keşti müheyya ve ne melldhdn-ı istad amade egerçi her
çend rdh-ı mücdhede-i fi-scbılilldh'da mertebe-i şehddet menzile-i refi' ve ahiretde
mertcbe-i münifdir. Lökin kanOn-ı "ve lö tulkü. bi-eydikum ile't-tehluketi" 429den
revişen-i rfih ziyıide hatin.lir . Ve bu tarikin murfifokatmda evvelcn tet!mınül-i tcmfün
ile münösib-i tedbir eylemek lazımdır. Ve illa gürü.h-ı ınütevekkiltln-ı bi-ptlk ve
ınücahidfrn-ı çalak ile bi-13. ınüldhaza hareket nıüh3.lif-i re'y-i ukelddır.
Beyt
Enderin derya ki serha şod hubiib
Gavs netuvfuı hem çu mevc ez-ızdırfib
Ez kesi böycd der-in bahr fişina
Ku bü.d bfi-can-fcşil.ndn aşina.

Şeh-zll<le-i al-i ccnöbın bu kelfün-ı b ıi -savdbının cevabında takdiın-i du'a-yı

fovz ve nusretden sonra ol teveccüh-i pür-sevabı her babda istisvı1b ve tertib-i esb5.ba
şitab eylediler. Ve ınücerrib3.n-ı ktlr-ı rfı.zgür her biri aklı ıuikdarı tedbir- i ubfu ve
güzfir eylediler. Evvelen nizdikö.n-ı deyr-i sal ve enisan-ı encüıuen-i übhet ve celal
hulü.s ve i'tiktld ile an-sam'imü'l-fllad bu sefer- i pür-hatarm refökat-i ıuük1zeınetin<le
böyle karar-dade oldılar ki her kanda ki ınerkeb-i şah-ziide r�van ser pa ve canımız
fediidır. Ma'lüın-ı devletleri ola ki bu hizmet-kdriin-ı can-sipür elinden tarık-i
ubüdiyetde sebat-ekd3m ile ihtiıniiından gayri bir nesne gelmez deyu ittifak
eylediler.
Beyi
Küca şfıh ra piiy-i mad serfist

mKendi ellerinizle kendinizi tehlikeye abnayıntz. Kur'ı'in- ı Kerim, Bakara, 195.

_

268
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BiHIŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Veli-yi gO. kerhi m§.cerfı ber terdst

Tem ennll-yı şeh ra ki ber hem zene<l
Ger ez her bıişed ki in zened
Ve şeh-ziide-i kfün-yiib meyıin-ı siptlh-ı İslam 1da a 1lam-ı nusret-encdmı evc­
i ıisumiin-ı tevekküle rer eyleyüb cüınle- i muhlisfin-ı devlet bu vecihle ratbü'l-lisfin
ve bu tarz ile leb-conbiln oldılar ki
Beyt
Zı-Hak ümid mi<ldrem ki her çı ümmld mi<lfrri
Zı-esbiib-ı cihan-d§.ri heme behter ez-an kerd.

Ve ol mahalde şeh-ziide-i cevfrn- baht ol diyiir-ı kıir -gÜZ8rlann<lan bir

cem'iyyet-i uzma tertih ve müte'ayyinful-ı bii-mediirlarından Ece Beg ve Güzi Fiizıl
ve Evrenos Beg ki Karesiili ser-bayilerinden idiler cem' eyleyüb ol kişverin
muhftzisinde deryadan ubürı tarh-ı müşdvere ve taraf-ı e'daya çıkmağa hatar-nak
olmayub sığ olacak bir mahall-i cist u cu ve diyRr-ı küffardan Çiınpi Kal'ası
muk§bilinde bir ittifak-ı c.umhfu bir mahall-i ubfır ta1yin ve Ece Beg ile Gdzi Fiizıl
murahhas ve ıne'zfın ve ağac ve sazdan bir gece bir sal terkıb ve ana süviir olub
deryaya müteveccih ve casusluk vechi üzre reh-nüınfıni-i nücUın-ı hidiiyet ile Çimpi
Kal'ası kurbünde kenara çıkub bahçe arasında bir kiifir-i sühib-i v:ukUf ele getürtib
kayd ve bend ile sale bindürüb avdet ve mühibb-i ve rahınet-i Rahmiini'den vezide
olan ınüsii'ade-i biid-ı ınurfid ile sür'at ve hizınet-i şeh-zftdeye reside oldılar. Ve ol
kiifirin bendin güşii.de eyleyüb rtiy-i mülayemet gösterilb mevü1 i<l-i mülk ve miil ve
cdh ile soyutlandılar. Mesfür-i muzdaribü'l-hal dahi serrişte-i hayatdan kat'
eyledikden sonra nil-i em§.ni ile mev'üd ve mesıilih-i reh-nümfıni-i müciihidiinda
<lerün-;-İ · siidık ve kelimiit-ı ınüniisib ile natık ve şeh-zöde-i rnulfıtafct-şi'iirın
hevadarlığından hulfıs akide ile muvfifık ve munifık olub bu siyiik üzre takrir ve
beyan eyledi ki Çiınpi Kal'a kurb-i havalisinde ıiıürür-ı cyyiim ile kesret-i
kazuratdan hisfira muttasıl bir azim depe müctemi' ve bir mertebe mürtefi' olınuşdur
ki anın üzerinden burüc-ı kal'aya suhület ile urüc müyesser ve ba'dehu ahsen vecih
üzre ol kişver:in fethi eınr-i mukarrerdir. Zira ahali-i kal'a iıntidii.d-ı eınn ve eınfuı
sebebiyle ınuhdfaza ve ihtiyatdan makfun-ı. gaflet ve nisydndadırlar. Çünki ol kılfir
esirin bu tedbir-i dil-peziri şeh-ziide-i dilirin pesen-dide-i zamir-i müniri oldı.
Hemdn bi-tevakkuf azimete sıdk ile niyet ve hav§ssdan _bir kaç kimesne ile Çimpi
Kal'asına teveccüh ve mızul ve ol casusiin-ı sdhib-i feriisetin ınahall-i gilzdrından
vech-i mev'ıld üzre i'diid-ı esför ve tedbir-i ubfır ve güzdrd_a ittifak-ı re'y-i k§rdiinfin
ile diyfir-ı küffardan s§hil-i bahrde evvel tdrfica şürü' ve bir mikddr sığırlar dutub
zebh eyleyüb lehmlerini "kulü mimma ğanimtum halfilen tayyiben" 430 emrine
imtisalen tendvül ve postlarını sahın ve devval eyleyüb dıraht-i aziıneleri muhkem
bağlayub misal-i kelek ve sal iki kıt'a merkeb-i mürekkeb tertıb ve her birini
yirmişer nefer-i merd-i mükemmel ve ınusallah müretteb ve tedbir-i müniisib ile
sahilden derün-i derydya revdne oldılar. Çünki cehl-i ınük.eınınel-i rütbet-i nübüvvet

-lJ(I Elde ettiğiniz ganimetleri temiz ve helal olarak yiyin ..., Kur'iin-ı Kerim, Enfal, 69.

269
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BlHiŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

ve makllın-ı velayetdir. Elbette sırr-ı esrdr-ı nihıini bisydrdır. Ve mücahicİii.n-ı tiniz

cengden kırk merd-i dilirle Ak Sungur ve Karaoğlanoğlı ve Kara Tiınıirtaş ve Kara ·
Hasanoğlı ve Ağca Hoca Ali ve Brilabiincıkoğlı ve siiyirleri şeh-ziide-i ceviin-baht ile
biat-i can-feddyı ve bir merkeb-i fihere süvdr ve bir merkebe dahi kırk nefer ki ser­
hayilleri Hiicı ilbeg'i ve Ece Beg ve Gazi Fazıl ve Evrenos Bcg suvar ve ittifak ile
mütevekkilen alellfill deryaya müteveccih ve tarik-i cihddda i'timt\d ve tevfik-i
Rabbü'l-ibiid ile_ciinib-i gazaya rü-be-riih oldılar.
Beyi
Ten u can ra bi-gird-gdr'ı sipıir
Tii dehendet be-kurb,i devlet bar
Ya 'nf
Ten ve canını Cendb-ı gird-gdr'a sipfü'Jş eyle, kurb-i devlete sana izin
vereler.

Ve ol mücıihidan-ı ınerdiine bu ittifök-ı rnuhlisdne ile bir şeb-i zulmanide

bedraka-i hiddyet-i Rabbfuıi ve reh-nümi'ıni-i nür-ı Müsliıniini ile Hazreti Nuh
Nebi'nin rühıiniyetinden istimdıld ve istiğiise ve işaret ve beşdret-i dil-hiih-ı "fe­
izesteveyte ente ve men ma'ake ale'l-fülki fe-kulil-hamdulilliih"-13 1 hasebince ol
nüımi-diir-ı keşti-i Nuh ve misal-i sefıne-i fütüha ternekkün ve sekine ile neşeste ve
zimfun-ı ıneriikiblerini rfibıta- i sıdk -ve ihlds ile birbirine peyveste eyleyüb rüy-i
deryfida nesiın-i subh-i sa'ftdeti edii-yı dil-güşd-yı nasartu bi's-sabd-yı keşti- b fi n ve
şerğ-i bdd-biin-ı himmet ve alfiy-ı ınehebbet nesıiyim-i melde üzre nüındyfın oldılar.
La cerem, öyle leyle-.i zulmanide fi-tarfetü'l - ayn ol meriikib-i sehıib-ı
kesirü'l-ınedfir-ı nehıir-dsıi nesim-i seyyıir-ı eshfirın tasrif ve tahriki ile ol deryii-yı
zihardan sıihil-i seHimete keşide ve zevk-i hayatı ol ma'ber-i bi-emılnın ıne'rnenine
reside eyleyüb lenger-i sabr ve _tecellüd ile kenfire-i bahre vüsül ve ittiffikiit-ı
tevfık:füdan Çimpi Kal'ası mukabelesinde sahile nuzfıl ve ayn-ı tarikide hiddyet-i
Halık bi-çün ve ol şahs-ı reh-nümünın kılavuzlığı ile kal'anın medhaline r e h -yfib ve
mis8I-i berk-i hiitıf kule-i kal'aya aheng-i su'üd Ve miinend-i cebel-i şahik olan ser-i
hisıirda süret-nümd-yı zuhür ve baht-ı hiib alüde-i küffarın ayn - ı gafletinde ebviib-ı
bünyiin-ı dsumiiniyi güşiide eylediler. Güyii ki müşrikiinm küfür-dide-i idrfiklerini
siyahi-i şam-ı pür-zularndan tire ve tar ve gıiyet şekiivet-i edbiirlanndan ol ehl-i
pendfirın dyine-i haydllerinde bu süret - i vakı'ada dahi eınr-i ınuhfil görünür idi. Ve
mecdri-i halleri dalal-i kadimden naşi Hazreti Hakim-i Mutlak'ın keldm-ı kadim-i
hikmet-nizamı rnısdakınca ki "hatemallahu alfi kulübihim ve abl' sem'ihim ve ala
ebsdrihiın ğişiivetun ve lehum azdbün elim".ı32 idi. Müciihidfin-ı ebtal fi'l-hdl misiil-i
hulül-i eml3k-ı dcal bab-ı kal'a ve makdm-ı hakime reside ve mfinende-i hfib-ı şirin-i
seheri ol ehl-i gafletin dide-i senne-i hayret-keşide oldılar. Ve ol küffö.r- ı mağrürun
çeşm-i cehl ve guriırları şükr-i hı1b-ı mesti ve zulmet-i cdhili ve pestide şeı1met-i

-ı.ııEy Nuh ' Sen ve beraberindekiler gemiye yerleşince: "Bizi zıilim milletten kurtaran Allah'a hamdolsun".
de Kur'iin-ı Kerim, Mü'minun, 28.
02
Allah onların kalplerini ve kulaklarını mühürlemiştir, gözlerinde de perde vardır ve büyük azab onlar
içindir. Kur'3.n- ı Kerim, Bakara, 7.

270
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BIHIŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

şam-ı putperesti ile giriftar ve hdb-g.ih-ı "en-nevrnu ehu'l-mevti"'133den agah eyleyüb

sehdb-ı meddr-ı tiğ-i abdiirın reşş-i reşiihatıyle ol merde dilanın ba'zını "en-mi.su
niyfimun fe iz§ matO. intebehu" 43..ı ınısdakınca bencful-i gafletden remide ve evvelcn
ehl-i hisarın siğfir ve kibarını silsile-i üsera keşide eylediler. Amma tarika-i rıfk ve
merhamet ve ibka-yı behcet ve hiyfinetlerini maslahat-ı kişver-goşayı içün te'lıf-i
hatır ve in'fun ve ihsii.n ve mutayyibü'l-hıitır ve bir kaçım dahi ınüstazhir-i
ürnmidvfiri ve dil-dfir ile i'tiıniid ve rna'berelerinde mevcüd olan keştiler ile
mücahiddndan kendülere taleb-i im<lıid içün irsal ve varub 'hemfuı ol gece
Anadolu'dan üç yOz nefer giizi gelüb mülhak oldı. Ve üç günde lslamiyandan uç bin
· nefer geçüb zabt ve ncsk-i kal'aya amade oldılar. Ve hemdn ol mahalde ma'lüın
edindiler ki Bolayır ve Ağca liman ma'berinden ki mahall-i mezbOreye karibdir.
Küffarın keşti-i bisyfirı var. eger ol eşrdr bu cemıi'at-i mü.ciihedet-şi'ıirın müdfifa1a ve
muhdsaınati da'iyesine düşerler ise mu'teber keştiler hazır ve funiidedir. Fi1 l-hal Gdzi
Ece Beg'i bir cemaat ile irsal ve ol keştileri misal-i berk-i yeıniini ateş-i süzan ile
tamamen hii)dster ve keyd-i ko.ffürdan rahat ve emniyetlerini mukarrer eylediler. VC
Çimpi Kal'ası ahalisi ki te'lif-i kulub ilınişler idi. Kılii'-ı sayire tıırh-ı feth bırağub ve
ol mahalle karib Ayakonya ndm bir fiher kara dahi var idi. Çimpi Kal'ası ahıilisinin
reh-nümalığıyla guzat-ı mücahidin liırsat gözetüb bir gece bir kaç perde-dar ile ol
kal'anın kurbünde bir dağın köşesinde pinhan ve miinende-i Ashab-ı Kehf bir garda
dide-i ağyfifdan nihfin olub bir hengılm-ı şfun-ı ıneserret-encaında ki dide-i baht- i
mücfihidfin tevfik-i ezeliye-i Mennan ile ınisiil-i kevii.kib-i fisuın§.n bidar ve ebl-i
kal'a çeşrn ve akl ve huşleri şarab-ı gaflet ile hılb-alı1d ve medhüş ve giriftar- ı humar
ve bi-hfış idi Evvel teveccü.hde bedraka-i devlet ve . Çimpi hisarı ahiilisinin
ülfetinden naşi irndfid ve i'§.netleri ile kal'a-i ın ezbı1reye dahi istila ve reh-yftb ve
fursat ve ser-pençe-i rnerdı'inegi ve şecd'at ile ve ol yerin kUffürının dest-i
tasarrut1arını muhdfazatdan kütfih ve ahiilisini serfiser-i tığ-i zafer-pendh ile keşte ve
ahvfillerini tebah eyleyüb urük-ı muh§lefet-i a'dfi-yı li'fimı bırlde-i samsaın-ı hı1n­
dşiiın ve muğtenirn-i emviil-i mfila kelam oldılar. Ve ahdli-i Çimpi'yi dahi imd§dları
hasebiyle hisse-mend-i gandim ve mazhar-ı in'dm eylediler. Çünki iki kal'a-i
mu'teberi dest-i tasarrufa ddhil ve emfuı verdikleri ınüte'allikdtını ihtiyaten şeh­
zadenin mülki olan Karesiili'ne gönderüb ol kal'alara ınücdhidinden muhafızlar
ta'yin eylediler. Çünki Rı1ıneli serhadinde iki menzil-gfih-ı hasin ve hisdr-kerdün-i
ayin dest-i tasarruf-, guzata dahil olub her vecihle nihiil ve ikbfil-i millet-i ls!am iib-ı
ydri-i tevfık-i Bdri ile ol ser-i zem!nde neşv u nemfi hdsıl ve şecere-i tayyibe-i iın§n
züliil-i suyı1f-ı abddr-ı mocahidfin ile yevınen-fe-yevmen irtifa' ve uri'ık-ı dıraht-i
küfür ve isydn ol kişverin arsasından iştiddd ve imtidıld ve nesdyim-i feth ve zafer ve
giiziyandan inkila' ve inkıta' buldı. Ol memleket-i vesrül-meealin fezil-yı dil-güşılsı
her rı1ze tiğ-i abddr ın sehfib•ı midrftn emtanndan hfın-rizi-i küffdr ile nümı1•d8r-ı gül
ve ezhıir-ı bahar olub seyldn-ı dimd-ı müşrikıin ve eşrdrdari ınecdri-i kesirü.'l•enhdr
ve cuy-biir-ı bustan-ı ma'reke kdr-zdrda zafer ve nusreti db-ı şehv§.rde seyrftbi-i
temam bedidar oldı.

muyku ölümün kardeşidir.

-0tinsanlar uykudadırlar. Öldüklerinde uyanırlar.

271
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kava-Y.Baş

Beyi
Şfih ceviin geşt der-ftn-bustiin
Gülbun-i imiin be-dil dıreslı1n
Hande konan ğonçe-i gül-ztir-ı din
Ez-fenlh ın.anzar-ı iin ıneh-i cebin
Kişver-i Rllm ez-kef-i ftn-ser-fıriiz
Bağ-ı İrem geşt ez iin rOz biiz

Onaltıncı Hikiiyet
Şeh-zdde Sii.leyman Paşa memdlik-i Rıimeli'nin kıld' ve bııkd'mın gazdvdt ve
fiitı1hdt ve Koımrhisdrı ve Gelibolı ve mevddi'-i sdyir�nin teshıi-ine ve bildd-ı ndfl' l'e
gandyim menciji'ine muvaffak olduğun beydn ider. ·
· 759 ( 1 357- 1 358) senesi şuhiirunda Şeh-ziide Süleyman Paşa ol goriih-ı
me'iirik ve meğfızi-i g§ziyiin ile Rü.meli serhaddinde Kasaba-i Gelibolı'nun ma'beri
kurbünde medhal bulub leşkerdn-ı dil ile ale1d-devdm müciihidiin-ı dil-iiverdneye
ikddm-ı tam ve kişver-güşiiyı ihtiınfün-ı temam ve rüz ve şeb mdnende- i şehbiiziin-ı
şikiiri küffAr-ı hiiksann ğurab cism-i murdiirların endrlhte-i hrlk-i helak ederler idi.
Ez-cümle harbi küffdrın hem-siiyelerinden müluk asl-ı müşrikrlndan
Konurhisdn'ında Mal§konya mim bir hdkiın-i miın-ddr Gelibolı tekvllfiyle kurb-i
civdr hasebiyle yek-dıl ve birbirlerine muzaheret üzre olmalanyle şeh-zfide Ebü.'l­
meğdzi dil-5.verdndan bir cem'at-i fözıl ve giizi ve Ece Beg'i sipehsiilar ve Gelibolı
serhaddin<le bırağub lôkin ol şirfın-ı pişezar-ı me'iirik hfıkim-i mesfürun kemal-i
şecii'atinden be-gflyet müte'ezzi ve devüm-ı mücd<lelesinden kerratla şeh-zii<leye arz­
ı şikayet iderler idi. Zira ehl-i İslflm diydrdan ol tarafa güzfir edeliden beru koloniye
bir gürüh-ı mekrfıh kerre-sitüh ile gürg-i diviıne gibi ehl-i !slaın'm rna'razı girü<lfir ve
makiim-ı fizarende olub asla bir gün ceng ve cidalden fcriiğat ve ınesned-i
hükı1metde h8b-ı rahat gömıeyüb cemrl'at-ı gfizly§n dahi mey.diin-ı ına'rekeden bir
kadem giru atf-ı iniin-ı tevsen-i celadet eyleıneyüb lakin ol bi-din etrflf-ı ehl-i İslô.ıil11
crl-be-crl şeb-hün tariki g§ret ve envd'-ı mekr ve hile ile hasa.ret itler idi. Şeh-z§de-i
gftzi haıniyyet-i diniyye ile ol müşrik-i bfı-hasfiret ve kAfir-i pür-cesaretin in8d ve
fesiidının deri tediirüküne mübdşeret idüb bir gün ale1l-gafle hisiirdan hin-i
hurücunda rfih-ı aıned-şüdeni asfikir-i mansOre her tarafdan ihüta ve şch-zfide dahi
guzdtdan bir ceınfıat ile bir mahalde pinhiin ve ol kdfirin kal'adan burılcuna
müterassıdan der-kemin ve ol din-i kanun- ı ına'hüd üZre !sliim'a kasd-ı izriir ile
hisardan taşra çıkub şeh-zfrde-i RH-nejad dahi kemin-gdhdan livii-yı mübfiriz ile
mukabele ve sayir guzat dahi adet-i ma'hüd üzre cevanib-i erba1 asın ihiita ve taraf- ı
kal'aya rfih-ı fıriinnı aviiik-i tiğ-i abdfir ile Jilesdı'.'ıd eyleyerek gitdiler. Ol kafir bir
keşte-i rfızgiir her ne kacJ.ar katıaya duhül ve tahassun ve muhiirebeye sa'y eyledi ise
·oı giiziyiin-ı ştr-i dilan - ı n:ı el'Un-i bi-lmıin hısn-ı üstüvfinna tahassundan mukaddem
anı mahsı'.'ır-ı esriir-ı suyüf ve riıniih-ı peykiir eyleyü.b tarfetü'l-aynde ol ınüşrik-i pür­
inddı daın-ı intikdma giriftar ve taınfimi-i leşkerini kendü idlalinin selasil ve iğlaliyle
dest ve gerden-beste şeh-ziide giizınin huzuruna ihzar eylediler. Şeh-ziide dahi ol
müşrik-i mürdiirı bab-ı hisiira getürüb tesliın-i hisara emr eyledi. Çünki mustahfıziin-

272
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / MKarataş-S.Kava-Y.Baş

ı histlr hakimlerini har u ziir ve kendü a'ınalinin iğldline giriftar gördıler. fisiir-ı
edbdr-1 devlet ve heldk-ı sipfrh-ı bıl-savletini tahkik eyleyüb ırz ve canlarına eman
isteyub kal'a ve burc · ve barusunı kudG:m-ı ehl-i tslfün içün firastc eylediler. Ve ol
şah-süvfir-ı ·zafer-şi'il:r ıuisıil-i hurşid-i lrlmi'ül-envar derün-i hisfir-ı felek-medfu-ı cay�
ı karar eÇinub deri'ın-i kişver- i mezbürı envfi'-ı bidfi.'at ve meta' ile memlu olmağın
şeh-zade-i ılli-maktlm ve müciihid<ln-ı siihib-i ik:diim-ı rnüşrikin-i lifimın defüyin ve
haziiyini iğtinam eyleyüb sim u zer-i bi-his.iba malik ol<lılar.
Beyi
Çü şci.h dn-meta'ı gmin sene did
Çil derya yeki de�t - i pür-gene dld
Hem ez-zerkiini hem e-1:-la1l u dür
Besi cinn-i kantrlrha kerd pür
Zı pes gllret averd ez-behr-i şrlh
Ki gclret nekuncid der-arsa gündh.

Hrlsılı şeh-ziide hayal-i hayta-i tasavvurdan bi'rün ğan§.yime fayiz ve

rnü.berrfü-ı dini ve hayrat-ı dünyevi ile hayiz oldı. Amma zikr olunan ecnds ve
nefüyis-i hüsrevdneyi kafan der-hazine eylemeyüb cümlesini zürnre-i müciihiddna
bezl ve in'iim ve dirhem ve dindrı kıntılr ve har-vdr ile ihsfuı ve ikram eyledi. Ol şeh­
zöde-i ali-himmetin fütühatından nakl olunur ki; ol gazfida bir mertebe sim u zer-i
meskük ol küfför-ı siihib-i me1ddinin hazfiyininden ınfılik oldığı kanfitır- i tula ve
nakre her mahzenin derü.nunda nazar-ı hatl-möndan gülben-i gül-i sü.ri misal-i
handfın ve nümiiyiin idi. . Ve şeh-ziidc-i dlı-tebdr edfi-yı şükr-i ni'met - i Pcrvcrd-gfıri
.
mütedamrnın emre "ve ehsin kemii ehsenalldhu iİeyke" ı35 mazmün-ı sadakat­
meşhüm ile fımil ve envii'-ı tuhaf ve teförikden hazine-i hassına mahzün eyleıneyüb
kisvet-i ehl-i tccrıd-i pür-külah-ı dervişaneyi ınikyiil ve muhibb-i fukara olub
ehlullfıh hakkında sfıhib-i i'tikfıd olan rnücdhidil.nın sırr- ı i1tibdrlarına sim ve zer-i
merkümı küldh-ı mezbCır ile nesdr ve fukarfi ve ınesfıkinden müstahakk-ı ikram olan
bikeslere isar eyleyüb buyurdı ki
Beyi
Zer-i hesdn rast mera gevher-i der ve besi pes
Cevherirfi bud kön-ı kdh-rub§yi kem gir.

Ve bu ne'aiyim-i uzınd ve ğan§yim-i kübranın istidil.metinin edii-yı

şükründen sonra buyurdı ki. bu külah-ı siyiidet-peniih bende hediyye-i ehlullııhdır.
Misal-i efser-i şfihi fark-ı iftiharımıza nihiide ve cümle,esbfi.b-ı ser-efrfi.zı ve kfım­
kiiri-i ciihinin ki rnahz-ı atıyye-i tldhıdir. Vesile-i mi.ıhabbet-ı hırka-püşfuı ve
tacddrdn-ı ehl-i tecrid ve erbılb-ı rna'rifet ve Tevhid husCısan ol hüsrev-i aşıkfi.n-ı
mülk-i tahkik ve hüddvcnd-i muhakkik-i kdr - ı rnüc§hidiin-ı tarik-i tevfik Mevliinfı
Celaleddin Rümi (nevvernlliihu sırrena bi-nürihi küllü leylctin ve yevmin) bereket- i
izadetinden bilürOz. Zira şeh-zil.de-i siihib-i basiret bu gazii-yı ekbere azimet i

m Allah'ın sıına yaptığı gibi sende iyilik yap. Kur'ı'in�ı Kerim, Kasas, 77.

273
 İdris-i Bitlisi / REST BiH!ST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

vaktinde merdfuJ.-ı rah-ı Hüdıl'dan safv"et-i niyyet ile istid'a ve istimddd-ı himmet
etmeğin mevlan:1-yı müşiirün-ileyhin tarık-i aliyyesi · fukarasının kisvetleri olan
kolfih-ı neınedin-i zerriri mikyali dervişfindan birisi hediyye götümtüşdi. Şeh-zdde - i
hfilis-nihiid dahi ol külah-ı fakrı ki tae-ı fahr-ı seliitın-i pür-ibtihiicdır teyeınınün ve
tefe'ülen
Beyi
Cihfin ra be-dest-i tasarruf dihim
Çü ber-fark-ı el-fakru fahri nihim

diyerek hasiyet-i ihliis ve safvet-i akideti sebebiyle heıniin o külah hiilet- i penii.hi
peymiine-i ata ve ihsfuı ve ta'zirnen zer-i hıilis ile mükemmel ve tezyin ve cüınle-i
mukarrebful ve mahremilnına birer diine-i tac-ı zerdüz ta:'yin ve momtıiz ve kendü
refakati olan mücah idfuıın serd§.rlarını kendü il e hem-renk ve izh3.r-ı rnuhfilasat içün
askerini dahi dyin-i ma1hO.d üzre zer-i hfilisden birer külah ile ser-efrRZ buyurdı.
Beyi
Mülk u devlet zı dil-i zinde diliin yaftem
İlm ez-dliın-i in-taife b_er-hdhern kerd.

Ve nakl olunur ki o zamfından bu ana gelince p8.dişahan-ı Al-i Osman ve

huddfım-ı sahib-i ünvdnın ayin ve adeti puşide olrnuşdur ki; nemed-i sefıdi zerdüz ve
rnUzeyyeri ınesküt deyu tesmiye ve sırr-ı servetinin ol tdc ile mu 1anven ve libas ve
kisvetlerini Hazreti Mevlfulfi'nın dervişleri kisvetine teşbih ve bu kadar haşmet ve
cah-ı dünyeviyye ile kemlülerini sfilik-i niyözmendB.n-ı fukarB.-i ma'neviden ad ve
ıneymenet-i himmet · ve bereket-i hizmet-i <lervişan ile yevmen- fe-yevınen bu
hfinedıinıı:ı efser-i saltanatı külah-ı devdzde terk-felek atlasdan mu' alla ve berter ve
eslaf-ı velayet.ve adalet-ittisaf ahlafının dürretü't-tacı la'l-i ateşin-i Hurşid.en enver
oldığı ezham rnine'ş-şems ve çiikenin-ı kemer-bestelerini me'iirik-i küffaf-tulü'un
saf-şiken oldukları ebyenu ınine'l-laınisdir. Ve her biri meınalik-i Rüm'da fenndn­
dih-i samidfd ve kayiisıra-i bildd ve bende-gfın- ı zerrin-kemer ve murassa' külahların
cümlesi serdafdn-ı asakir-i gaza ve cihfıd ve sipeh- silHirdn-ı ınücahidan-ı ehl-i küfür
ve ilhild oldılar.
Beyt
Egeret saltanat-ı fakr bi-bahşend ey dil
Keınterin-i mülk-i tu ez mfih bud ta mahi.

Ve şeh-z.i.de-i silhib-i cevhere cümle medtiyin ve eınsardan Gelibolı

memleketinin tamamı ki Filülı niiın hfikimin müstekamdır ınüsahhar Ve müyesser
oldı. Ve şeh-zilde-i gayyür leşker-i İsliim'la deryadan ubür ve cfinib-i Rftmeline
mürür itdikden iki ay sonra hfikim-i rnesfür ve mağrCır kuvvet-i mal ve leşker-i pür­
daldline i'tirnfid ile taife-i müc8hid§nı süret-_i zahirde kalılü1 l-aded görmekle
deflerini asan mülahaza ve binfien-aleyh leşkerisini ceın' ve makarr - ı hükfımetinden
ki Gelibolı'dur şeh-zıl.de - i g§.zi ve sair guzdt-ı İslam'ın sü.-i kasdına azimet ve şeh­
ziide-i sahib-i gayret ber-haseb-i zaruret gıızatdan kalllu'l-aded bahadır ile ol kafir-i

274
 İdris-i Bitlisi/ HEST BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

hodbini mukdbele ve mukatelede istikbal eyledi. Çendan ki nazar-ı süret-i beyn-i

müşrikiin-ı harbi ve le'ine zümre-i mücılhidcin-ı din-i ınübin ma'düd göıündı. Fe
amma kulıib-ı mü'minin va'de-i sıdk-ı 11 hô.zii yüındidkum R,abbukum bi-hamseti
ô.Hifin mine'l-ınelfüketi müSewimin"'36 nass-ı kerimine mazhar olrnağla ·omidvdr
idiler ki
Beyt
Dost gı1 yar şev u cümle cihfın dUŞınen baş
Baht gQ püşt şev u ruy-i zemin leşker gir.

Çünki tekiibül-i saffeyn ve telaki-i fieteyn birbirleriyle ceng ve mükftvernete

mübdşeret ve niz- i şeb muh§rebeye ikdam eylediler ki arsa-i zeminde o güne ccng-i
azim dlde-i haYaıe nümiiyfin olmamışdır. Amma mu'dhedet-i avn-i Rabb§nl ve
müsfi'adet-i cünüd-ı emlak-ı mülk-i rühdni ile cdnib-i mücdhidiina fütühfü-ı gaybi
sfi.ret-nümd-yı zuhür ve hasm-ı mağrfu leşker-i kesir-i pür-ziır ile münkesir ve
makhılr olub hdkim-i mesffır hezar güne meşakkat ile meydn-ı ma'rekeden nim-can
ile firar ve ekser küffar kayd-i helak ve levs-i ecsiid-ı ebhasi ninnemel-müşriküne
necesün 11437 mazınünı üzre tiğ-i guzfıt ile ınülk-i vüc0ddan piik oldı. Çünki Geliboh
Kal'asına tahassun ve burc ve barü-yi hisiirı üstüvfır eyledi. Şeh-zfide-i muzafTer ol
kfıfir-i münkesirin akibinden mübdrizdn-ı di'n-i mübin Ece Beg ve Fdzıl Giizi'yi
ac.lleten ta1yin ve kal'anın feth ve teshirini anların uhde-i dil-ftveriinesine tefviz ve
mernleket-i mezbüre tamıiınen kendülere sipıirlş eyleyüb ol mubarizfin-ı merd_rl.n e ve
bahddırıin-ı yegane dahi eyyam ve leyal hisdr-ı mezbürun teshi'ıine himmet ve
teveccüh ve memleketin cevdnib-i erba'ası tedricle darb-ı şimşir-i merdD.negi birle
gOŞdde ve andan fursat ile ol vilıide hiila Ece Ovası demekle ma'rCıf olan şehri
musahhar ve ol zamandan ile'l an ol vildyet-i mümd-ileyhin ismiyle meşhfır
mukarrerdir. Ve bu sebeble günde bir mahalli teshir ve maküm ve hisil.rda vüki'
küffdr-ı lifunın çeşm-i cihiin- binilerine h§b-ı rahat haranı olub galebe-i müciihidiin
bir mertebeye biiliğ oldı ki ma'ber-i deryadan amed-şüd-i keştibiini ve taraf.-ı ber ve
bahrden ol makhürlerin mediihil-i ma'iiş-ı zariırilerini külliyet ile müsedded eyleyüb
760 (1358-1 359) senesi şuhiırunda Gelibolı havalisi ve Konurhisiirı ve Klukonya'nm
memleketi bittemam diirü1l-İsldm ve cem'iyyet-i muvahhidiin ve telahuk-i güri'ıh-i
mücfihidiin misdak-ı sala-yı amm-i 11udhulüha bi-selamin11 n8 oldı. Çünki hfikim-i
mesfilr etraf-ı hisarı ask"er-i muzaffer-i İslam ile mahsür ve suğür-ı hüküınetini arsa-i
mülk-i mehın-Omi gfüi kabz ve girift ile ınağl0b ve meksür olduğun mu'dyene eyledi.
Memleketinin meal-i hı1li hulül-i sipdh-ı acfila keşide ve iikıbet-i emirde rüz bir
keşte-i küffarın nevbet-i inhi181-i amal ve memleket ve mfilına zeval reside
müşahede eyleyüb bizzarure sulh ve istislıim ile kenduyi varta-i helılkdan halasa da'i
ııve men necô. hi-re'silıi fekad rabiha" 439 vafkınca tiz bfız.ö.r-ı katlden me'men-i necata
restde olmağla sa'i olub memleketi teslim-i ızdirayiden mukaddem bir cemö.1atın

oıı.•. Rabbiniz size nişanlı beş bin melekle imdHd -edeccktir. Kur1in-1 Kerim, Ali İmran, 125.
01
Şüphesiz müşriklernecistir. Kur1iıM Kerim, Tevbe, 28.
mcennete seliimetle giriniz. Kur'ain-ı Kerim, Kaf, 34.
43
� Kendini kurtaran kfu-dadtr.

275
 İdıis-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

tavassutuyla rüy-i salahdan taraf-ı ehl-i Cclıiha teslim ,;,e ser ve mal ve ehi ve iyiilini
varta-i kati ve üser ve gAretden tahlis içün a'yfüi- ı devlet ve usül-ı memleket ile
minvii_l-i meşrüh üzre ınüşdvereye karar-ddde ve peyğfün-ı müliiyirniine ve kelinuit-ı
mütezarrid.ne ile Ece Beg'in taratina fcristfrdc eyledi. Anlar dahi tarh-ı sulhı her
veci. hle müniisib-i salah-ı mülk ve din görüb tafsil-i ahvdli huzür-ı şeh-zfideye arz ve
faysal-i emri beylerinde öyle münfisib gördüler ki tekvür-ı mesfür. sür ve suğür-i
mülki hisarı huddii.m-ı şeh-zdde.-i kfun-kiira sipilrtş ve temam-ı re'iiyfi ve sükkdn-ı
·
memleketi- aliı-halihi bırağub kendüsi teVfibi' ve leviihıkıyle keşliye suvar ve
İstanbul'a teveccüh ve huvişı1n ve hem-kişanına ınülfihik olmağı ihtiyar ve çünki ol
memleketi ına'ınür evliy8.-yı devletin vafk-ı muradınca müyesser ve İleşehfr ve
ma'ber-i meşhür ehl-i İsliima ınusahhar oldı. Cümlesi edfi-yı şükr- i ni1met ve feth v�
nusreti zebdn-ı sıdk ve ihlas ile tekrar eylediler. Ve şeh-zfrde-i ftli-himem dahi Fazıl
ve Gcl.zi ve Ece Beg'in eınr-i mezbfue zuhür eden ihtimüm-ı ma lfi keliim cihdd ve
idihiidların mücfizatı zımnında ol memleketi tamfiml-i levdhıkıyle anlara teslim ve
tcvsi-i arsa-i İslam içün ol iki mücdhi�i sipeh-diirlık ile sdire_ takdim buyurdı. Ve
müşdrün-ileyhima dahi vakt-i vefatına degin ol vilayetde müstakillen vali ve· feth-i
merkılmdan sonra ınüddetü'l-öınr ma'ber-i mezbılrun hükümetinden techiz-i erbiib-ı
cihiid sarf-ı mak:dılr ve sa'y-i rni-mahsür ile meşhür-i iiffik oldukları ale'l-ıtlakdır. Ve
ol iki gtizi fi-sebilillfihın merkad ve mezarları ol ha"viilide viiki' ve türbeleri metfif-ı
ehlulldh ve mezarı kfiffe-i ibrldullrlhdır. Ve meınleket- i mezkı'.ire <liyfir-ı fırenk ve
tmmlmi-i Rüm'un ma'beri belki cümle ıneınalik-i şark ve garba ma'lOm<lur ki deryd­
yı Rüm ve Bahr-i Freng ma'beridir. Ve ba'dehu derycl-yı şimdle muttasıl ve İstanbul
Boğazından ve cfinib-i cenı1b ve garb üzre Gelibolı'nin "ınarece'l-bahreyni"'1·10 vrlki'
olmuşdur. Ve bu halicin ınadyakında iki bahr-i azimin ınecma'ı cfinib-i şimal ve
taraf-ı şarkdan Şehr:-i Kostantiniyye ve Kefe ve Kırım taraflarına ve Eflfrk hudüdına
ve ba'dehu taraf-ı Rus'a rnüıntehi olur ki ikisinin mıibeyni berren üç günlük
mesdfedir �i müvfizisi altmış mil imtidii.d-ı zebiine-i bahreyndir. Ve t_üccar ve
kavılfil-i cıllsiir-ı Arrib ve Acem ve memii.lik-i Rllıneli ve Engürüs ve Eflllk ve
Boğdan ve Çeh ve Leh'e ma'ber- i mezbı'.irdan ubQr ederler. Ve her bir keşti ki efzd-yı
mağrib-i zemin ve diyıir-ı Mısır ve Şfim'ı ve temllrn-ı Frengistan dahi dfi'iye-i
memaı'ik-i ıne7kı1ra ve blld pfir şimdl ve - Kefe ve Kırıın'dan ve memii.lik-i Rus'dan
avdet eyleye, yine zikr olwmn ma'berden glizere ınuhttıcdır, ına'ber-i mezbllrun
teshiri ıneıniilik-i Rı1meli'nin kilid-i fütı1hı ve gayri zfilikdir. Ve ubllr-ı sfilikdn- ı
mesdlikin bendinde ekser meındlik ve li-haza bu şehr-i ma'berin bir nfim-ı ıneşhfırı
Kilidülbahr'dir. Ve bu kişver- i sdhib-i menziletin "ve lehu'l-cevüri1l-münşedtü fi'l­
bahri ke'l-a 'lfun " 4 � 1 md-beyne-ınülük-i deryfi-brlr ve mülfık-i her diydrdır.
Li-miiellijihi
Ber her ki tu guşüd kıtl-ı ektlil
Zin mülk neınfıd feth-i fünfil
Şehri ki ınedfir- ı bahr ve berrest
İn-kişver pür zi-hayr u şerrest.

�
10
Acı ve tatlı sulu iki denizi birbirine kavuşmamak Üzre salıverdik. Kur'ıin-ı Kerim, Rahımın, 19.
��
1
Dcnizde yürüyen dağlar gibi gemiler O'nundur. Kur'ıin-ı Kerim. Rahman. 24.

276
 İdris-i Bitlisi/ HEST BİHİST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

El-iin Malkara ve İpsala demekle ma'rfif olan şehirlerin ma'ber-i müşiirün­

ileyhin zamfin-ı sa'fidet-iktiriinlaİ-ında havza-i dfirü'l-İslfün'a ddhil oldı. Ve şeh-ziide- i 1
cihdn-güş§nın eyyfim-ı sa'fidet-encftmmda ketdyib-i cünfrd-ı gaziivat-ı muzaffer feth-
i bilfid-ı aktıir ile Hayrebolu ve Çorlu ve nevdhileri cdnibine yürüyüb Tekvür Dağı
kOh-istiimn<la ki mülfık biiği' ve tfiğinin matafı idi ba'zı kıla' ve bildd darbet-i tiğ-i
· cihı'id dest-i mücdhiddn-ı pür-ictihiid ile güşıid ve tedrtc ile ekser ol ınevddi' ve kılh­
istiin-ı pür-bağ ve bostan ehl-i lıniina meftfrh ve ınusahhar ve tamiiml-i aktar ve
emsfirda envfu"-ı şemse-i eğlam-ı İslam . fisiir-ı pertev-i din-i Muhammedi
(alcyhisselatu vesselam) ile münbasıt ve münevver ve gün be gün feth-i ebvdb-ı
bildd-ı küffiir nly-i devlet-i şeh-zade-i n.3.m-döra müyesser olub altı sene ale'l-ittisiil
mesne<l-i ey!llet-i din-pen1eri ve teshir-i bil.3.d-ı ınes!lkin-i kayseride istikldl ve
ınüddet- i rnezbftrede la-yezaı tevsi'-i arsa - i Müslimfuıi ve tazyik-i girib!ln-ı
ınüşrik!ln-ı cani vezftyif-i ictihad-ı ınerdıinegiyi icra ve yevrncn-fe-yevrnen a'dd-i din
ÜZerine gölib ve f'ırüz ve rnfinend-i iif-tab-ı cihdn-ttlb diydr-ı düşmen üzre musallat ve
alern-efrüz oldı. Vasiyyet-i dil-dveriina ve avaze-i rnerdiineliği bir rutbeye baliğ oldı
ki mernalik-i küff§rın cümlesinde iştihar ve me'drik-i ınübdriziinda kemö.l-i istihkak
sipfihgirliği tamfüni-i ehl-i cö.h ve celalin katında intişdr bulub gerden-keşiin-ı
ınerniilik-i küfri sehın-i tiğ-i kişver-güşdsmdan ser-nigün ve ruüs-ı mü.lı'.lk ve ser­
keşdn-ı memfilik-i Rus ve Engürüs ve Las ve Eflak ve Freng ve Bulgar gerden-i
isti'cali ve ol ınerd-i meyddn-ı veğfinın temaşasına karib ve ba1id nezzö.reye end8.hte
ve nevfi-yı şevket-i şahisi yümn-i himem-i ricalulHih ve meymenet-i hiislyet- i ihlds-ı
"men k§ne lilldh ıı 442 ile scmekten semaya efrahte oldı. Ve zamftn-ı kişver­
güşdlığında mecmCı'-ı mülllk-i küfr ve İsh'im'ın ittifiikıyle bedel ve sdni'si yok idi.
" Valliihu yü'eyyi<lü bi-nasrihi men yeşdu" 443
Arabi
Viföku Aliyyin ale'l-akrfini izzen ve riCaten
Ve nasren ve is'aden ve zehven ve mefüaren

Onyedinci Hik8yet
Rrıhsdre ikbdl-i Sı7leyrnan Paşa'ya aynii 'l- kemdl-i isdbet ve ol şeh-zdde-i
gdzinin cerndl-i bd-kemdline zahm-i çeşm-i zarndn ile dfet-i esb-i kfc-rejtdr-1 devran
sayd-gdh-ı dcdldan esir-i he/dk ve şdh-bdz-ı nıh-i biilend-dşiydnın pervdzı ve
rna'reke-i hurnürn-ı kiijfiirda kendiiniin kerdmet-i lmwet-i rıihdnisini beydn ider.
li-müellijihi
Ez-gerdiş-i çerh u rnihribaniş b i -ters
Ve'z han<lc - i subh u şD.dnuiniş bi-ters
Ker <ler-i ruh-i tu bi-handed her subh
Ez girye-i şaın u rı1z-ı fanfş bi-ters.

4
uKim Allıih için oluursa ...
.ı.oAllah istediğini yardımıyla güçlendirir. Kur'iin-ı Kerim, Ali İmran, 13.

277
 ldris-i Bitlis!/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Bu d.iire-i nüh-perkô.rın hem-vfu-e muktezası ve adet-i tece<ldüd evdıl-ı

sipihr-i devviirın teme<ldüd-i cedidftn-ı leyi ve nehfu"ı iktizdsı böyledir ki eger bir
devletin şemse-i rü'yetini rnaşrik-i. firCıziden tali1 i sa'd ve behrüzi ile nümO-dftr ve
nıhsfir-ı ciharl-efrOzini zirve-i rub'atci'n-nehfirda dide-i ulü'l-ebsfıra tedfıuf-i envfir ile
bediddr eyleye. Elbette hin-i vüsül ve -güziır Ve ddire-i nısfü'n- nehfir üzre ayn- ı
keıniilde iken zahm-i çeşm-i zevfıl reside ve rfıy-i cih§.n-büni mağrib-i uffıl-i df:-tfib
zerdi-i z!r hiik-i siyaha keş!de eyler. Felek-i ikbalde kangı hilal cerniil-i intihiiyı
kemal ile mertebe-i bedrine bfiliğ oldı ki der-akab renc-i husüfundan mehak-i
zebfılde noksdniyei-i nehOle reside ve kangı hurşid-i sipihr-i ihtişam tabiin oldı ki
mürılr-ı şuhür-ı devnin ile bir gün bu zarniln-ı bi-ernan gülf-i kusüfdan cebınine dağ­
ı siyah keşıde eylemedi.
Beyt
Gerdün der-ilf-tab inayet ger nişfıned
K'filıir çü subh-_i,evveleş en<lek bekd ne-kerd
Nakdi nediid dehr ki hal! değe! ne-kerd
Nakşi ne-bdht çarh ki iiher veğii ne-kerd.

Bir mukbil-i kdbilin ki ğurre-i ğami-i ikbali misdl-i hildl-i ınişkdt - i sipihr
seriü'z-zevdlde şem'-i şeb-efrüz gibi firOzfın-ı mesned-i cdh ve celalde tedduf pertev­
i icHil ile bedr- i tabiin gibi nüınfiyôn ve bu tiyre-dfin-ı cihanın pds-biinlığını ve bu
hakdiin-ı pür-filıerfinın nigeh-bfinlığı içün süz.in ola. Der-akab be<l-mihri-i çarlı bir
bahane ile tabeş-i çerağ-i amali ma'raz-ı noksana reside ve kem-ahdi zamane birle
mehak-ı tahte'ş-şu'aa keşide Olur.
Kıssa: Nitekim 761 (1359-1 360) senesi şuhürunda şeh-ziide-i ıniih-sirna
saltanat-ı menşa Gfizi Süleyman Paşa tertlb-i "yefalulldhu md yeş§." 4.14 ile andan
fursat ve iz müddet kişver-güşdlık ve din-perverlik ile hezar hatırde ikd§m ve diyfil'- ı
küfre nice müluk ve hükkdm-ı sfihib-i nfunın mekdlid-i meıniiliki zatıyla ndil-i
ınerfim ve sipfilıiy§n ve ınücdhidiin kesret-i iğtinam ile tamdmen bekdm ve
müsteğrik-i ne'dyim-i tam aldılar.
La cerem, hüssftd-ı kur-dil hemişe nazar-ı hayret ve çeşrn-i te'accüb ve
gayret ile evvel-i taze-nihal-i bağ-ı ikbdlin tantana-i cfih ve celalini istiksdr ve hadis-i
sıdk-intimfi "el-aynu hak.kun"445 muktezasınca cemfü-i fif-tftb-ı şevket ve icldl ve
zahın-i çeşm-i zamône-i gaddfir ile mah-ı ruhsfire-i şahi1nesirıe noksan ve zeval
erişdiıilb şah-saf-ı ömr-i na.zenini m§.nende-i nihal-i hamide ve zaifü.'1-hill oldı.
egerçi mıih-ı ftsumi1n-ı devlet ve cfilı ber-rnuktezd-yı iz ve gurür ve cev.ini şitfib-ı
şebtib ömr-i bi-sebfitdan gfifil ve ser-nuvişt-i eyyilm-ı zirıdegilniden zôhil idi. Zira
zami1n-ı hul0:1-i ecel meşiyyet-i Hdlık-ı kaza ve kader ile mukadderdir. 11ve mfi tedri
nefsün rna za teksibu ğaden ve ın d tedri nefsün bi-eyyi ardin temütu 11 446 amma ol
şeh-z§.de-i cevdn-baht ve gôzinin safa-yı cevher-i fıtrat ve celilli zamir-i tiyine-i
siretinden zamir- i münirinde bir gün bu ma'na ci�ve-nümii-yı zuhü.r oldı ki ahter- i
44
�Allah dilediğini yapar. Kur'İln-ı Kerim, İbrahim, 27.
44
., Nazar haktır.
16
"" Kimse yarın ne kazanacağnı ve nerede öleceğini bilmez. Kur'fuı- ı Kerim, Lokman, 34.

278
 İdris-i Bitlis!/ HEST BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

sa'a<lette sür'at-i seyr ekseriya ufül ve zevalin arzi afetinden rnciş1irdir. Nitekim
bostan-ı cihAn-ı fanide nihftl-i seriün-nümdya luhılf-ı afat-ı harftbi v.e hazfuıi ve
havıidis-i zamdn ve nevdzıl-i iisumfini şah-sa.re te'Rkub eder.
Netice: Şeh-z§.de-i k8m-kdri bahr-i teemmUlden lerz8n-ı neş'eyi-i vefayi-i
rüzgar olub ve dyine-i felek-i devvfirdan ol vilfide süret-i mevt ve fen§. nümii.yiin idi.
İttifiiken ol esnada galebe ve istilaya binden guzat-ı muvahhidin diyaf-ı mu'teber-i
küffiira müstevli olub ve mülük-i izam civfirdan herkes lıavf-ı zevftl-i mülk ve
maldan naşi gayet ile muztaribü'l-lııll ve perişan-ahval olub hemişe Riimeli
memleketinin hület-i intik§.lini Anadolu memleketine kıyas ve alenen müşahede ve
tamiımi-i mülCık-ı Selanik ve Cezire ve Ağrıboz ve Mora ve Hükkiim-ı Las ve
Bulgar ve sclyirleri ittifak ile akdem-i müluk-i küfri ve veraset ve ihB.let ile sfthib-i
tac-ı sertr- i kayseri olan İstanbul Tek:vtlrı 1na elçi gönderdiler ki leşker-i İslam tedbir
ve vech-i asan ile deryadan ubfu eyledikleri günden beru kenar-ı derya darb-ı şimşir
ile mahsfu ve yevmen-fe-yevmen kişver-güşalıkları mütezii'if ve feth eyledikleri
kıla' ve hisardan malik oldukları garn1yiın ed1iif-ı muda'af olub .kar-ı kişver-güşiiyi ve
tama'-ı hükfunet - i fezfiyinde müekked ve mukarrer deyu ma1na tedric ile zabt-ı
tamfuni-i molk ve millet-i İseviyeye müncer olub ahirü1 l-emr nesh fiyin-i Mesihi ve
tiiife�i İslarn'ın devlet-i dini ve dünyevisine intikiili müntehi olmak gOrünOyor deyu
i1 ldın etmeleri ile Binaen-aleyh tamfünt-i ınüluk-i derya-bar husüsan Kostantiniyye
ve Selfinik ve Mora ve Ağrıboz hıikiınleri ve taifelerinin ba'zıları husüs-ı mezbfuede
müttefik olub altmış pare kadırga ve mavnaya beşer yüz ve biner nefer sipfilı-ı cengi
müheyya ve Gelibolı ma'berinin etraf-ı nevfilıisinden güZer ve ba'zı ser-askerlerden
dahi otuz aded gemi ile Kasaba-i Tuzla ve Seydikonağı'ndan taşra çıkmak Uzre hazır
otuz pare gemi dahi sipiih-ı ru-siyah ile Gelibolı1da asakir-i İslam Uzerine hun1c
itmeğe karar-dfide ve memiilik-i Rfuneli1nin taraf-ı berriyesinden dahi siiyir mülük
asfikir-i va.fire ile minval-ı ma'hüd Ozre mücdhida.Ila sü-i kasd ile amade ve gürfilı-ı
kalilü' l-aded muvahhidanı taraf-ı berri ve bahrden leşkeriyan-ı hük-manzar ile
muhiisariiya bir mertebe hazır ve asfikir-i İslfun'dan bir ferde ma'ber-i bahrden
mahall-i makarr ve asl-ı hisarın makarrına halas içün güzer etmege kiidir olamayub
Anadolu tarafına dahi geçmek müte'assir ola. Amma o l mağrilriin-ı kür-dilan
küffarın cümlesini andan gafi ller idiler ki devlet-i ruz-efzün-i İslam ol müşrikan-ı
lifimın müzfilıemet ve ınümana'atından intizaI11-ı mezid ve çırdğ-ı fırüziin-ı nür-ı
Muhammedi o l a'dd-yı hiisid ve bed-re'y-i fasidin dem-i hasret ve nedameti
iltiyamında müterakki ve tezyid bulsa gerekdir ki "yüıidüne li-yutfiü nürallahi bi­
efvdhihirn vallahu mutimmu nı1rihl velev kerihe'l-kfifirün11 447
Beyt Li-müellifihi
Şüd-ez-nefs-i hasid efruhte ter rüyeş
Ve in-tarfa ki şem1-i mfi ez-ydd şeved rüşen
Beyt
Takdir-i Hüdii kuvvet-i bazu ile dönmez
Bir şem1a ki Hak yandır a bir nev1le sönmez.
4410nlar Allah'ın nürunu ağızlanyla söndünnek istiyorlar. Allah kafirler istemese de -,nurunu
tainamlayacaktır. Kur'lln-ı Kerim, Saf, 8.

279
 idris-i Bitlisl / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Küffd.rm hu güne tedı:irük ve efk.innın ihbarı . iştihar buldukda meyfin-ı

rnücı:i.hidfinda fitne nüm§yfin ve bu rnecına1-1 azi'ın-i düşmanfin-ı eşrarın sayd ve
sadfi-yı pür-ızrfin sebebi ile dil-teng-i asıikir-i İsldm'ın adem-i sekine ve fir<lm ve
ayan olmağla şeh-zfide-i ınücllhedat-şi'iir efkfir-ı fö.sid.:.i küffdrın hucü.mı esnfisında
erktln-ı devlet ve mukaribfin ve rnahremii.nını ceın' eyleyüb rfızgii.rın bi-vefülığından
· ala-tarik-i vasiyyet birkaç kelam bast ve bil-mü.şiifohe münebbihdn-ı alem-i gaybdan
bu rna'nayı ibhllm buyurdılar ki, bu takdirin hulfıl-i ecel-i ınev'ıl<l bana vakt-i vefat
reside olmak ve kfüı'ı tali'-i serrişte hayatımı tiğ-i bi-dıriğ ile biride eylemek ihtimdli
vardır. Lfikin zinhariden unsunını ki nice yıllar ınerkeb-i rCıh-i kudsi mekfin ve
terktb-i bedenimi ki müddetler ile nişimen-i şehbfiz-can - ı cennet-iişiycin idi. Cfıy-i
nii-pfıke bırakınayub ve heykeller beşeriyetiıni mürde-i pür-mürde satmayalar. "Ve
la tehsebennellezlne kutilü fi-sebtlillfthi emvaten bel ehyciun" 448
Beyi
Hergiz ne-mired fin ki dileş zinde şod be-aşk
Sebtest ber-caride-i dlern devfün-ı rna.

Şimdi küffarın teveccühı takdirinde gerekdir ki ınukdteleye azimet ve

kesret-i düşmen ve kıllet-i cnsfir ve a'vfindan bir vecihle elimizde olmayub ve a'dfi­
yı dinin mukdbele ve mekd-mekd ve hırsından kalil ve kesire bakıuayasız. Zira
nlhfiniyfit- ı Hazreti Rasıll-i Ekrem (sallallfihu aleyhi ve sellem) sipdh-ı İslfun'a daima
püşt ve pendh ve benim nıhum mülk-i hayatdan intikalden sonra taht-ı livfı-yı
Muhamıne<li'de bu sipfih-ı din-penfıha mukavvi \'C musfı'i<l olduğı bi-iştib3hdır.
Çünki ol şeh-zfide-i sfıhib-i vukılf bt-sebk-i ınaraz - i muhavvif ve bir düşınen-i
nez<likin mukabele-i sufüfunda ik<lfıın ve iltiharn ile zuhürunuz bu güne kelirnat-ı
vasiyyct-simatı lisana getürdi. Müsterni'andan herkes bu illete hamt eylcyüb ba'zıları
rnülılk-i küffllrın hucfiınundan havf ve hirfisa ma'nen ve ba'zıları dahi dilfiverligini
hakikat Ozrc bilmeleri ile mutlak nasihat ve tecrübe ve guziit-ı muvahhi<ltni
mücerred gazd ve cihdd<la iğrddır deyu imza eylediler. Amma ıncrd-i · meyddn-ı
veğfinın nlır-i lrnfin-i mücellfidan dyine-i asa ve zebdn-ı sıdk-intiınclsı tercüınfuı-ı
mülhinu:i n -ı melc-i a'ld Vt! tCıti-i lisün-ı belağat-beydnı ınir'at-ı dlern-i gaybiden bir
süret-i garibe temaşa itıneğin "zannü'l-mü'mini kehfineton"·149 vatkınca birkaç
kcllmiit-ı silk-edaya keşide eyledi.
Beyt
Dcr-pes-i iiyine tOti sıfötem dfiniste end
He çi üstad-i ezel gotl mera ıni-gfiyem.

Bu mukaddema.ta binden havdle-i kaziyyc kfiyin eınr-i mukarrerdir ve

meCfıri-i alem-i esbfib ber vefk-i siibıka-i takdir mukadderdir. Bu esnfü.la.bir gün
şehbfize-i kfiın-kiira ınuktezü-yı tabi'at-ı sultanı ve hevd-y ı bahar-ı cevdni ürzfı.-yi
sayd ve şikdr ile tefrih-i hfitır-ı enver- i ve tefrih-i kürbet-i etk8.r- ı sürCıri ile bfid-ı p.:ly -

m..-\llah yolunda öldürühmlcri ölü zannetme. Bilakis onlar diridirler. Kur':'ın-ı Kerim, Ali İmran 1 69.
1 9
· � �fü'minin zannı kehıinettir. · ·

280
 ldris-i Bitlis[ / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kava-Y.Baş

ı sabd-reftiire sÇıvaf ve pençe-i şir-i şikiirine biz sı1hibe-i ikab-ı mihleb ve bir murğ-i
şinkiir-ı mink.fır olub seınend-i hoş-hırftmı ömr-İ tend-i reftari gibi kasd ve şikiir ve
pest ve bülcnd-kO.h ve sahrii ve her murğ-i ziiri kebg-i küh-sdri talebi ile mesayid-i
cibdl-i sahfüide ınfinende-i rüzgı1r güzar eyler iken nı1-giih at koşdurub şah-bazını bir
şikfı.re saldığı gibi bir arsa-i kazanın ddınen-i kGh-i belas\nda pdy-i yekriin-ı kebg-i
ğaramı birbirine peçide ve seınend-i öınr-i devleti merdkıb-ı rneviikib-i ddr-ı imtisal
bir uğurdan sekdirülüb ol srlhib-i temkin seri'r-i zerrinden rfıy-i zemine üftftde ve esb­
küh-i şemiiyil-i balii-yı beden tdrik-i mefüsilinde darb-ı t amfun ile eli ayakdan hatii
idüb fi.demini nih-ı mulk-i ademe nihiide ve fi'l-fevr ol ·rüh-ı pak:m ınurğ-i bihişt­
menzili kdlbüd-i h.3.kdan iilem-i kudsiyiina i'ftde ve şdh-bllz-ı can-ı cennet-dşiydnı
bend-i be<len-i unsüri'den rehtlyinde ve güşade olub dozde asumana su'üda dğrlz
eyledi.
Beyt
şa.h- bclz-ı ruh çün pered ez dşiycln-ı ten
Cevlfin konan be-ravda-i kudsi koned vatan.

Ld cerem, , ol mücfihid-i pdkize-nejdd alem-i dhiretde sün1ri-i şehidii.n-ı

rah-ı Hüdfi'ya mazhar oldı. Çünki ol ceviin-nlerd-i sftdıku'l-i'tikdd eyyiim-ı hayat-ı
bi-sebatda hemişe iın dret-i nişimen- i uhrevi içün mevdi'-i Bolayır ki ınakarr-ı
hükümeti idi. "E-feınen essese bünyı1nchu ale't-takva' ıninallfihi ve ridvdn" '150
nıazmfrnı üzre cbvdb-ı hayratı müştemil ta'at-htinc-i ınücdhediit bünyfid ile güşdd
itler idi. Bu vakı'a-i faci'adan sonra sipah-1' İslam'ın nüvvdb ve hü<ldiimı ol şeh-süviir-
. ı rnücıihedet-şi'drın Ana<lolu'ya nakl-i cenazesi naklini fesd<l-ı din ve fitne-i
dünyeviye zuhüruna sebeb olur <leyu sünnet-i şüheda üzre hem.an mahall-i fevt ve
zemin vukfr'-ı mevtde merhfım ve mağtünın kendü imdret-i hayratının diihilinde bir
türbe-i tayyibe bind ve lahd-i p§kizesin hafr ve müheyya ve anda defn eyleyüb
zebdn-ı cemile-i sip.1h ve lisdn-ı efvdh-ı na'ra zenim
Beyt
O ndzenin güzelin meskeni turab oldı
Visali günleri guyii hayiil-ı h1ıb oldı

diyerek leb-cenbdn-ı na'ra ve fiğdn olub alem nale ve ah ve rü'yet-i baht-ı siyahi ile
efrahte-i efldk ve nüvviib ve a 'ydn-ı mübfiriziin kendülerini endahte-i rüy-i hfik
eylediler. Bu viikı'a<lan iki dürlü gam ve en<lfrh sOret-n0md-yı zuhı1r- oldı. EvVela
a'dfi-yı dinden mülk ve mala bim-i zeval, sdniyen mülük-i küffar sdhib-i iktidarın
ittifakı sebebiyle canib-i ber ve bahrdcn biliid-ı meftüh-ı novide ihtilal-i millct-i
Nebevi havfıyle ki mukaddema rdh-ı gilZar-ı guzdtı her tarafdan giriftar eylemişler
idi. Amma bu kati' ve ahvdl-i vfikı'ı henOZ dahi seın 1 -i nüvvdb-i SulUin Orhan'a reside
ye ol pddişdh-ı din-penfihın hdtır-ı mecrühı ferzcnd-i dil-pezirinin merhem-i mdteıni
eleminden henüz dühn-i beheın keşide olmamış ve ceın fi'at-i ın�teıniyfinın peyğ<lm
ve fiğanı ve baz-bende-gfinın tedblr-i sukün ve itıni1nfinı meyiin-ı düşmenfin-ı
0
Yapısını Allah'tan sııkı nmak ve O'nun hoşnutluğuna ennek için yapan kimse mi daha hayırlıdır '!
"'

Kur'iin-ı Kerim. Tevbe, 109.

281
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

iındnda işidilınemiş idi ki müluk-i küffar lcşker-i bl-şümdr ile karar-gdh-ı asker-i
İslıim'a bir günlük mesafe olan Tuzla ma1berinden güzer ile kenar-ı <lerydya reside
oldukları haberi tevatür ve ıirnkaddemft tertıb eyledikleri altmış kıt'a keştilef ıı1zgö.r-ı
ınühı11ifden· haber-i gamzcdfr-yı nhlet-i Süleymani ve inkid fı -i devlet-( ahd-i
cevdnisini şinide olub bfid-bfın-ı meserret ve ibtihficı ılsumfin-ı metalib ve emtiniye
keşide eyleyüb gfıyfı ki haber-i ınevt-i Süleyman'dan sipıih-ı divdn zindiin-ı bi­
em8.ndan rehfıydfte ve ol kavm-i eşrdnn her biri kendü makfimında birer güne tahrik­
i fitne ve kas<l-i fesıida şitıifte oldılar. Ve mücfi.hidıin-ı sevk-vilnn ayn-ı eyycim-ı
mfitem-dılrisinde b ir uğurdan etraf ve aktfırdan leşker-i küfffır hu ahbdnn istimfı'ıyle
iftihar ve gayet istibşfır ve peygtire ol mecma'-ı bi-şumtirdan ctinib-i Bolayır ki
leşker-giih ve mezar-ı şeh-ziide-i mağfiret-pen§.h idi. On beş bin sü.vfrr ahen-bCiş-i
hfın-hdr-ı rüy-i izrar ve aziiri güruh-ı şikeste-dilan sevk-vara <löndürüb ve bu halet-i
perişdni ve gam-hftride bu haber-i vahşet-engizi istim§.' ile müteveccih-i meded-kftri
avn-i perv.erdgrlr ve leşkeriyrl n -ı küffar <lahi miite'iikiben rftydt-ı ci<liili arsa-i kitale
keşide eylediler. Ve mücfıhidtin-ı pür-ıztırfib ve ızdırfir-ı "emmen yucibü1 l-ınuttarre
iztl de'ılhu ve yekşifü's-süe"�5 1 beşdret-i bd-sa"fidetine
, ümınidvar olub kdr-ı mukatele
ınukfibclede cümlesi müttefik olub çünki mahall-i ına1reke-i küfffirdan fırfırı Şe(an
haram ve merdaneliği ınllnfifi ve bir vartada sabit-kadem delil-i tevekkül ve alfünet-i
ferzane gibi müeyyeddir. Zira bu leşker-gfihdan ehl-i İslfün1ın fırnn sebeb-i helak ve
giriftfıri olur. Ve koffar-ı bi-şumtlr ihilta eyledügi rtih-ı berr ve bahrdan adem-i halas
her iikil ve ınühtediye ma'lı.imdur deyu pdy-i temkin riktib-ı sabr ve tahammüle
nihfide ve infin-ı emri dest ve rıza ve teslime dfide ve zimtim ihtiyarı teslıın-i fa'il-i
muhtdr-ı çare-saz ve keff-i du'fiyı mahiçe-i livı1-yı feth ve zafer-asa güşiide iisum.in-ı
tazarru' ve niyaz eyleyüb
Beyt
Hüdıiyii diger biir-i yiiri dehi
Zı şeIT-i bedfin destgfı.ri dehi
Heme bi-keseın u kes rnfi tüyi
Heme nfı.tuvfin u tuvana tfıyi

diyerek sa'y-i cihdda mukaddem oldılar. Çünki ol fitne-i azfınin itfü-i ndire-i h1lyilesi
birün-i hayz-ı iib-ı tedbir idi. Tefviz-i emirde sadırda halı meşiyyet-i Millik-i takdire
havale ve techiz-i esbclb-ı gaza ve tertib-i siliih-ı veğıi i le vasiyyet-i ınezkür üzre şeh­
zdde-i mağfiret-pen§.hm rnczi.ir-ı pür-env;lnna cem' ve istirndfid ile dğdz fery&d ve
naleden sonra a'lıim-ı ikbal-i şch-ziideyi semt-i semaya efrahte eyleyob bidftyet -i kar
ve bi-kiirda gürôh-ı enbılli-i küffar dahi kuwet-i biizü-yi iktidarlarına i'timiid ile
cem'iyyet - i gl.lZat-ı zafer-şi'afa kasd-ı ızrfır ile reslde Ve setk-i din1&-i şüheda içün
tiğ-i bi-dıriğ intikamı keşide eyleyüb ceın'-i kalıl-i mücahidfula mağlübiyet göründi.
Liikin vasiyyet-i mezkfıreyi hulüs üzre icra ve niyı1z-ı -tazarnı1 ile deründan du'ti ve
istid'a-yı meded-i gaybi ve imddd-ı cünüd-ı b ila-reybiye ınüterakkıb iken nti-gfih
letayif-i infiyet-i Rahmani ve gariiyib-i hid§.yet-i Yezdfıni birle maslahat-ı nihfini

m Yoksa darda kalana. kendisine yakardığı zaman karşılık veren başıdaki sıkıntıyı gideren �i ? Kur'in-ı
Kerim, Nemi, 62.

282
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

süret-nürnA-yı zuh-Qr olub evvelen bu ki gemiden taşra çıkan müşrikdn ceng-i

rnezbfırede mfinende-i kilüb arna<le piyiide bulunmalarıyla kesr-i asftkir-i İslfun'dan
sonra hOn-i hün-hiir-iisii hırs-ı kati ve giiret ile te'iikub eyleyüb liikin henüz ol şah­
süvfuiin mizmfir-ı <lffie reslde ve tığ-i sefföklerin katl-i guzata keşide etmezden
mukaddem nd-gö.h ricalü'l-gayb süvfu-lln-ı sebk-i indn süretinde tevsen-i teveccühi
saff-ı cidal-i hayr-encfüna keşide ve cünüd-ı melfüke-i hey'et-i asker beşerde meded­
şikeste dilan- ı İslam'a reside oldılar. Amma çeşm-i kec-bin-i küffür- ı gaflet-şi1ara
kemin-gilh-ı cibiil<len bir leşker-i azim zfihir ve sell-i seyf mahall-i cidiilde hfızır
olduğı nümıiydn ol<luk<la ol müşrik:An-ı kür-diliirİ. asker-i İslam mukaddema mekr- i
hile ile bu seviye asker bırağub sılret-i zahirde firar ile hile izhar eylediler <le
mazanneye düşdiler.
El-kısıı a: Va'de-i sıdk-ı "se nulk.i fi-kulübillezine keferü'r-ru'be" 'ı52
mazmün-ı mu' ciz-nümünı zuhüruyle küfffir-ı eşrdr ve münhezim ve firara ve ol
leşker-i enbı1h-i vesfrvis-i biın ve hirfis ile ciinib-i deryaya güzdr ve keşti süyiir olub
ızdırdrdan esbdb-ı ceng ve silahlarını rihte ve ehl-i İsldm'dan haif ve rüy-gerdfuı ve
gürlhte oldılar. Çünki asker-i muvahhiddn leşker-i müşrikfüiı girüde münhezim
görüb bir lahza inan ve ihtiyarı aym haffarda küffardan keşide ve ol gürüh,ı
rnekrühun inhizdmını tahkik<len sonra tavk-ı taraf-ı tiğ-i hCın-rizi keşide ve arsa-i
ma'rekede giriz tarikiyle giruye kalan gürüh-ı piyfidegdn ve fırka-i serd§rful-ı
düşmenfin Hüdfi-yı hak ve hüne ğalitada ve ol güne leşker-i gfilib-i ınekrüh ve sipfilı­
ı enbühdan bir ferd taraf-ı keşliye sıilimen reside ve zeVraklarında keştibanlanndan
gayri zahm-ı tiğ-i guzfüdan selamet ile rehide olınayub ıneydn-ı leşker-i küff§rda
sahife-i ayfi.n üzre süret-i vakı'a-i fehezemühüm bi-iznillfıh beyiin ve il.şikar ve dide-i
ulü'l-ebsiira hakikat-i masduka-i. "ve men yetevekkel alelicihi fe büve hasbuhuw'53
nümfiy§n ve bedid§.r oldı.
Beyt
Binii-yı mühiilif ber endiih tend
Tekiivür beran düşmeniin tahtend.

Çünki tamfimi-i S:ipiih-ı Müslimfini kat'-ı ümid-i zindegfiniden sonra tevfık-i

gaybdan a'dii-"yı din inhizfirnını ile nusret-i mübine ha.ize ve ganiiyim-i rnfild-kelfi.ın
ile behremend ve filiz oldılar. Niiire-i harb ve kıtal itfasından sonra ol gürüh-ı
füccfirın sahib-i i'tibiir ve serddrlarından ba'zısına suıll eylediler. Ol güne gürüh-ı
enbüh-i bu güne ayn-ı galebe-i temaında bu güruh Ozerine b i -mücib-i ziihiri rü-be­
rah-ı firar ve kendinizi semt-i edbiira düşürüp gün§. gün belalara giriftar olmanıza
bfi'is ne idi ekser hüş-ınendiin-ı vesk-i tahkik yüzünden nakl eylediler ki bu tarafın
leşk.eri firar üzre olan asker-i İsliim'ın Ozerine ayn-ı galebede iken nii-gılh bir saf
firasteki cümlesi beyaz atlara süvdren peydd ve mukaddimelerinde g§yet ile heybetlu
bir ccviin nüın§.yıln ve hüveydd ,olub ve dest-i cesdret-i peyvestinde bir alem-fişte
reside olub tiğ-i intikamın kasd-ı a'dii-yı din ile keşide eyledik. Çünki leşker-i
küffara bu güne askerin şevketi bedihi aşikar oldı. Cümlenin zann-ı galibi anın
45
1••• İnkar edenlerin kalbine korl.."U salacağız. Kur'Un--ı Kerim, Ali İmran, t S l .
4!1JA]Jah'a tevekkül edene Allah kiifidir. Kur'ı1n--ı Kerim, TaJak, 3.

283
 idris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kava-Y.Bas

üzerine oldı ki sipiı.h-ı İslılm'ın bir uğurdan giriz ve hezimeti mücerrcd hile imiş. Ve
askerlerinin n5.m-<l3rlarını kemin-g5.hdan nilııin ve bu gılne firib-i acibi nihfin-hfrnc-i
derCınlarında pinhan olan cemii'at-i mezkftre dahi bi-ın�hfrbbfi ve te'allül diliiverlik
ynzünden bu cemfi'at tarafına müteveccih• ve meyall-ı kebg-i küh-sfiriye süzülen
şehbiiz-iisa sayd-efkenliğe teveccüh eyledi. Çünki ol merd-i siihib-i i'libiirın bu
haberi ınertebe-i tevatüre bdliğ ve va'de-i sıdk-ı "festecfibe leküın enni ınümiddükuın
b i -elfin mine'l-melıliketi mürdifin. ,,�:;.ı mürdifine zuhür edib düst ve düşmanın her
birine ayne'l-yakin ma'lum oldu ki nihciniyyet-i Hazreti Mustafavi (aleyhissaldtü
vesseldın)m va'de-i takviyeti vasiyyet eyledüği ve.eh üZre rOh-ı Süleyman Paşa'yı
tasarruf ve taslitini taalluk suver-i nik htUet-i inkıt.l'ında kişver-i rna'nada rnuvdfık-ı
hak ve sıdk idi. Cendb-ı Hayy-ı Kfidire ·anın zindeganı ve sultdn-ı ciivid§nisini
keITlmet buyurdu.
Beyt-i Arabi
Ed-dehru ke'd-dehri ve'l-eyyfunu viihidetün
Ve'n-rnisu ke'n-nfisi ve'd-dünya limen aleynfi:

Tetimme-i eltftf-ı letdif-i ildhi ve bakıyye-i avn ve indyiit-ı nfi.-rnüteniihi

birle asker- i İslfün'ın halet-i nusret encfünında beşer altışar yüz kfifir- i cengi ile
araste otuz aded keşti Gelibolı ına'beri ve etrafına sür'at ve Anadolu ve Sultan
Orhan riih- ı ame<l şü<lü guzfi.tı ınesdıld ve ehl-i İslamı esir ve helak kt1sıdına azimet
eylediklerinde Gelibolı müstahfazlan gemilerin vüsülünden soma Süleyman
Paşa'nın haber-i muvahhişinden henüz habir ve agah olmadıklarından on leşker
azim eşrfirm taraf-ı deryaya vüsülünü i'lam içün Şch-zfide tarafına gönderdikleri
kimcsneler asıikir-i İslfimı matem-zede ve periş5.n görüb hayran oldılar. Amma
' hemiin ol velfida ol gaybi ve garib ve nusret-i bi reybı ve acibi ayne'l-yakin
müşdhcde ve Gelibolı ahalisini istibşiir içün birkaç nefer kfifir esir-i güın-riihı varan
adamlar ile hem-rd.h ve Gelibolı'ya irsal eylediler. Mesffular dahi leşker:..i nikbet
isrlerinin münhezim ve nigün-sar olduklarını gemilerde olan küffiira teferrüs
eylediklerincle cümlesi canlarından kat'-ı ümi<l edüb hayret-zede ve dem-beste
kaldılar.
Beyt
lniin biiz kiş kiij daha der ra hest
Fes5.ne razest ve reh kute est
Be cay-ı nahtesit ikab dilir
Ki fib-ı tcvdn huŞten avaz eb zir.

Amma çünki ol leşkeriydn-ı bahri keştilerin vüsü.lünde leşker-i küffö.r-ı

saıre ile ceng-i sdbıkaya ta'ahhüd ve birbirleriyle mev'id-i muayyenedc sipfih-ı
İslam 'ı külliyet ile defa bey' at etmişler. idi. İstim§.' hisftr ve cem 'iyyetlerinin nigü.n­
sftrlıklanndan haberdiir olub ol bad-ı mühiilifin hubub-ı nefs serd hem-deındn
sefüyinleri revfıci-i siihil-i neCB.hda bir vecihle aram ideıneyüb ale' l - fevr rü.y-ı edbii.rı
45 \•• O "Ben size birbiri peşinden bin melekle yardım ederim" diye cevap vennişti. Kur'ıln-ı Kerim,

Enfal, 9.

284
 ldıis-i Bitlisi/ HEST BiHlŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

ciinib-i firara keşide ve infryet ye'sden keşti-i şikeste-gii.n iisii. lücce-i deryfi-yı hayret
ve hasiirete galtıde olub rüz-ı hayatlan misiil-i hubiib-ii.sii sfiir btld-ı fenii ve keşti-i
vücfıdları ünunid-i hayal mevc-i felah ile reside-i siihil-i neciit oldu. Çünki te'yldiit
gaybiyye ile · ahvfü-i düşmeniin-ı din teferruka ve perişiiniyete yüz tutdu. Alaın-ı
sabık hicran ve miitem-i nev-te'kidin tccdid-i efgan ve te'yld-i fıgiinı ile hdsir Sevk­
viiriin nevmidligi imtidiid ve iştidfida. müntehi oldu. Şeh-züde-i mağfiret karibin
haber-i mevt-İ acibi ve ahbfir-ı sfıire-i feth-i garibi mfınende-i zchr ve tiryak
birbiriyle iirnizeş eylemiş idi. Tafsil-i mii.-ccrd-yı ahval ve istihbiir-ı maslahat-ı hdl
ile <lergiih-ı Orhani'yc arz eylediler.
Beyt .
Miziic-ı hılne-i kiti cinin est
Ki gilhi zehr ve gilhi' engebin est
Zeri iiyin hab-ı db cü.yi
Müsellim nist ez sengi subllbi
Cihiin ta ne şikend püşt du tayi
Bekes ned-i hed yeki çu mu meyiibi

Onsckizinci Hikiiyct
Süleyman Paşa 'nın vdlid-i mağfiret pendhı Sultdn Orhan 'a vakt-i cewinide
peyğdm vefdtı reside olduğun beycin ider.
Rubıll li-müellifihi
Bfışam be guftem ki çırağ gamniiki
Ve'y subh-ı çi didi ki giribiin çakı
Gutlend şinidem dcri'n hiik-i siyah
Hurşid-i nihftn ve mD.dcrin-i bi pfil::i.

Erbiib-ı basiret ve i'tibdr ve ashiib dil-i bidıirda ve kaziye-i müsellem ve

musaddak ve bu vakı' a mukarrer ve rnuhakkakdır ki bahiıristün-ı devlet ve kdm-riini
ve serdbisttln-ı haşmet ve sultünidc her çend ki nıhsii.r-ı günhd-yı neş.lt her subh-ı
behcet ve inbisat ve kakülüm lale ve zülf-i perç1n hin sünbül işret-giih- ı meserretde
her şam iltiydm taravetle irtibfüdadır. Amma yine her gün vakt-i çaşt-gtih rneyrln-ı
arsa-i gül-zarda hiih na-hah küliih-ı hüsrevi gül-i ferhCınde ruhsfir-ı şfih-sftre dıraht-ı
ömrü bi i'tibfu"dan heın-vfira zemin tire ile hem-viira ve hfil::-ı ve siyıih ile hiir u züre
ve heınişe cemiyet sipiih ile pür sipiih-ı lale-zar b.id-ı sabiidan sabah ve mesıi aytin ve
der-akab adern-i fetD.de pinhan ve dil-i nergis ranada bin dürlü perişani fişikiir olmak
eınr-i mukadderdir.
Beyt
Der dd ki ner üst anderin-i bağ
Yek lale ki nist ber di!eş dağ.

Bu dahi muhakkak ve rü.şendir ki her rü.z-ı zindegiini hiçbir mccma-ı

bostanda fifet-İ hazan-ı zaınfini<len ıne'rnun bir kiınesne görülmeınişdir. Ve eyyfün-ı
baharinin bektl ve devdmı muharrik berk-i rIZi-i hazfiniden masun olduğu

285
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

işidilmem_işdir. Elbette bir gün şahenşiihi-i evreng nişin şükufe-i taht-ı refi' şiih-şiir
i\zre ceste. ceste hareket sarsar-ı fenıl ile meksür ve biid�ı cüd-ı ser-bülendi dıraht
baht-ı ser ve çınar avfisıf-ı dey-m3.h ve debür ile hebden mensur o lur.
Ebydt
Şart est ki vakt-i berk rınin
Huna bih-i çekdi zeyrek-i riziin
Ruhsiire-i biiğ zer zerd gerde<l
Karnfe-i ab serd kerded
Şimşad ber iifeted ez ser taht
Nergis neccar ber nehd-i raht
Gülniime-i ğam bedest gire<l
Sima-yı semen şikest gired
çun biid-ı muhalif ame<l dur
Üftiiden berk hest ma' zfu
Der ma'reke-i cenln-i hazılni
Zahmı beôse<l gülüstiini.

Bu kelimiit-ı hasret dmi'z mukaddemat-ı şür engizden ınaksG.d oldur ki

El-kıssa: Şeh-zade Süleyman Paşa'nın gülistiin-ı feth ve zaferde gül-gonca-
i ıner§.mı bir zaın8n-ı handan ve baharistan-ı devlet ve cevfinide yevmen fe-yevmen
taze ve reyy§.n ve serfib-istan haşmet ve sultfultde gülhii-yı tevfik-i iisumılni revnek
şiken-i gül-zdr-ı cihan oldu. Lakin iidet-i kadim-i rOzgaf-ı ğaddıir ve şive-i mu'tıid
sipihr geç reftiir üzre heman ol esndda zahın-ı çeşm-i ayn-i'l-kemAl encem seyydre
giriftar ve mAtem-i ğam ferasetin sadii-yı can-_zadesi etraf-ı memdlik küfr ve imanda
iştihar bulub bi'z-zarur ol ferağ-ı musibet isr ve ol ferağ-ı kıyamet semerin ahbfir-ı
fisıirını vftlid-i İslfun pena.hının makarr-ı serir-i saltanata arz ve i'lfun ve zabt-ı mülk
ve nizfim içün Şeh-zdde-i mağfiret kari'n bir cfinişi'n ·talebiyle irsö.l-i peyğfün
eylediler. Zira ol şeh-süvfir gfizinin bu sardy-ı ınecaziden nfi-geha.Tii irtih§li ve der­
akab a5akir-i İslamın ittifakıyla feth ve kiim-kiirisi envfi'ı fitne ve 3.şubu muhtemel
ve motekarib ve kabzı ve bastı mütenfivib ve dyine-i zaın§na kabiliyeti zamanede
süret-i ihtilali mülk ve mi lleti· ınüterakk�b olmağın def'i ızdırfib-ı nüfus ve ref'i
intiziir-ı reis ve ınerus içün bir berid-i ınüsta'cil misfil-i ınüsri' ecel dergdh-ı
Orhani'ye revd.ne eylediler.
Lô cerem, 1 ol beg-i çaldkın haber-i vüsO.lü ol plldişfih-ı ınüciihidfine reside
olduğu s8'at firfik-ı ferzend-i dil bendinin ateş-i stiz3nı düdnuin-ı cful-ı ınüstemendin
ıiğıiz-ı iştial ıztıriim ve subh-ı şanı tlide-i giryfin ve dil-i pür hafekdnına hfib-ı fufim
haram oldu. Sevk-vıirfuı-ı mihnetin tavr-ı nuir-ı şik.dyetin güşdde eyledik lerini name­
i ser-i be mühr aşikiin-ı mehcfu ıisıi kendüye peçide ve nişan-ı matem ile muanven
beyazdan "ve'b-yeddat aynfıhü" 455 mazmünu sennesi çeşın-i basiret didesine resıde
olub imtiddd-ı niran-ı hicrdn ve iştidfid-ı muvıisdt-ı hırfimandan n§şi zebftnından
şu'le-ha-yı dil-süz mevtü'l-evliid-ı hırkatu'l-ekbfi<li aliiınct-i ınisiil-i du<l-ı dil- i

ı,.ı Gözleri aydınlandı.

286
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHIST / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

mazlfunfuı zebılne-keş-i suyu iiswnfuı oldu. Amma dumü'-ı hasret ve nem-niiki-i

gam-na.ki "el-kalbü yahzunü ve'l-aynü yebki"456 sünneti üzre ateş-i süzdn dil-i
suhtesine ab-ı sabır ve tahammül paşide eyleyüb giihl hücum-ı leşker-i hüınOmdan
ve ol avanda az8r-ı sipiih-ı ktlfir nih8d-ı ğumümdan "vesteinO. bi's-sabri ve's­
saHih"457 mazmünu emrine iltica ve ınutabaat buyurub tazarru' ve mündciitda vesile-i
habl-i merndüd-ı ah ve ılyin-i feryfid-ı giih ve bi-gah ile "inneını1 eşkfı ve bessi ve
huzni ilelldh"458 neflıasın mes§.mi' erbdb-ı intibah ve gfiş-ı mahremfuı bdr-giih-ı
subh-giih ile cümle-i giriftıir vdveylıi eyledi. Çünki ol matem-i cangiihın v§.sıtii- i
arüzı ile bir müddet tensik-i kavlinin c§.h ve celiilden Sultan Orhan bi't-temiim a'riiz
ve müliihaza-i mülk ve miildan külliyet ile i'maz eyledi. Cüınle ulemii-yı hakikat -
şi'fu' ve züınre-i urafa-yı tarikat-disdr-ı rüzgar emr-i hilftfet-i sultfıni.Hazreti Halık'ın
vedi'a-i e•azırnı ve bu müsted'ı1yı meru1t-ı menftzım-ı evftmir ve nevfilıi olduğu bi
iştibiihdır. Ve meyiin-ı haliiyıkda teyakkun 7,ıbt ve nigeh-bani ve ol emiinet-i kobra­
yı Yezdiinl ve bekiiya-yı meviihib-i Sübhiiniyye'yi mehiifiitdan tegafül ve imhfil ve
ihm§.li ni'met-i mülk ve malik sebeb-i zevali ve mehtlfet-i mu'ftheze-i İlfthi ve
menkıdfü-ı rütbet-i cıihın ve bii'is-i fıtrat-ı inesned-i piidişfthi olduğu bi-iştibiihdır
deyu sem-i Orhani ilka eylediklerinde sultiin-ı müşilrün-ileyh dahi niziim-ı kıyama
mus§laha irtid§.' ve imtin§.'dan sonra bi'z-zarüri havfiss ve §vfun eyyıimı bir mahall-i
icabet peniihda ittifiik-ı efvah ve elsine-i piikiin-ı dergah ile takviyet-i mülk-i lslam'a
ber vefk-i mu'tiid ve temkin sipeh-siilftri sipah-ı ciha"d içün du'd-yı isticftbet-i eser-i
''fehebli min ledünke veliyyen yerisüni"459 mazmünu Hazreti Rabbü'l-erb§.bdan
iltica ve taklid-i mesned-i serveri ve bekft-yı ömr ve din-perveri maslahatı içün
ferzend-i sa'§.det-ınend Şeh-z§.de-i adıllet nejiid gı1zi Sultfin Mur8d-ı cennet-meilbdır
ki Süleyman Paşa'nın küçük biriideridir. Hakim olduğu mahalden huzuruna da'vet
ve veliaht ve kaim-mak.funlığını . vasiyyet ve ta'yin ve mesftyıh-ı müşfik§.ne ve telkin
ve hikı1yiit ve kelimat-ı muhakkikfineden sonra evvela takviyet ve ikıimet-i İslam ve
tarnfun-ı eyyftında cihiida nasb-ı rfiyftt-ı muriikabet-i Sipı1h-ı mücahidfin ve vezdyif-i
mülatafet ve d§d ve re'iiyiiya şive-i adi ve d§.d . ile hiınftyet istirhftm ve zümre-i ulema
ve . fukara ve iühhıld ve ubb§d musılhabet ve ınutiiba'at-ı ehlullılh ile irşftd ve tefviz-i
ahd ve velayet ve tafsil-i vasiyyet içün bir meclis-i §li bünyiid buyurdı.
Beyt
Tü ser sebz-i b§.şi be şahin şehi
Ki men kerdem ez sebze balin tehi
ınazmünu Ozre güya ki mülhimdn-ı iilem-i gayb "'irci'i ild Rabbiki riidiyeten
mardiyyeten"460 sadası güş- ı ruh-ı kudsi mefidine reside ve hiitıfan-ı nişimen-i ins
"ve'l-bdkıyatu's-siilihatu hayrım ınde rabbike seveben ve hayrım emelıi"461 nevd-yı
pür tekftzftsı subh ti mesa dergdh-ı sem'i pür süruşuna şinide etdirdiler.

"'� Kalb üzülüyorgöz ağlıyor.

437 Sabır ve namazla Allah'a sığınıb }'ardım isteyin. Kuı:-'ı'in - ı Kerim, Bakara, 45.
m Ben üzüntü ve tasamı yalnız Alliih'a açarım. Kur'ı1n-ı Kerim, Yüsuf, 86.
m Katından bana bir oğul bağışla ki mirasçı olsun Kur'iin-ı Kerim, Meryem, 5.
,16() O senden sen de O"ndan hoşnud olarak Rabbine dön. Kur'ı'in-ı Kerim, Fecr, 28.
461
Baki kalacak yarnrlı işler, savab olarak da, emel olarak da Rabbinin katında daha hayırlıdır. Kuı:-'!in-ı
Kerim, Kehf, 46.

287
 İdris-i Bitlis! / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Beyt
Şdd minişin ki der sariiy-ı şebenç
Ki tevdn bı1d bI meşakkat u rene
Çist giti sariiy-ı u{ilınet u ğam
Zahmet- i o fizün u rahmet kem
Ta şebh-i ftherin ri zor nehast
Felek ender kemin mihnet nest
Ger çi cay-ı gam est an ne huri
Dest ber am zeni vu der güzefl

Ve mukteZcl-yı hale göre hemfin ol anda erkftn-ı devlet ve iiyiin-ı ehl-i hal ve
akd ittifakıyla ey§.let'-İ RCuneli'nin htİtbe-i saltanatı Şeh-zdde-i iil-i nejad gazı Sultan
Muriid'ın nam-ı nfunisi ile merküm ve mersüm buyurdı. Ol hilfrfet medb dahi vfilid- i
kfun-ydbının işareti ınücibince Rümeli azirnetinin i'diıd-ı csbdb-ı seferiyyesine
rnüb§.şeret ve• zabt-ı asa.kir ve guzdt-·ı mücrlhiddn içün refik ve mülazım ve sedd-i
sürür-ı ınülk-i dinde mukaddem olmak üzre iki ay mikddrı piiye-i serlf-i pederide
tevfikuf 've te'hir ve mesfilih-i ·saltanat ve ahkiim-ı vekalet-i hilfifet vfilid-i ındcidini
ber vetk-i dil-hiih tedbir eylcyüb ol esnada sult..1.n Orhan'ı cenne t -mekan fiyin-i
hüsrevdn-ı cihUn-gir ile berti-yı scfer-i tavil kös zen-i rnhil olub bu hakdan gerd-i
engizek-i ğubdr ta"allukundan tathi'r ve sünnet-i merdün - ı din ve piş revdn-ı ehl-i hak
ve yakin üzre t..1rik-i rıza ve teslimi piş-nihfid edüb tahsil-i ınerdat-ı ilfihi ve tekınil-i
teveccüh-i kişvcr-i nfi-ınü.tendhi<le "sôriü ila mağfiretin min Rabbiküm"462 emrini dil
u can ile icfıbet ve veliaht olan forzen<l-i <lil-bent ve a'kiib ve etb§'ı sadükat
me'iıblarını huzur-ı hüıniıyüna da'vet ve cümlesini rüşen-i adi u diıd ile tarik-i
kavirn-ı reşiida irşii<l ve ikiimct-i gaza ve cihfıd ve idfırnet-i rnukatek-i ehl-i küfür ve
indda hidayet ve dil-şiid buyurub bu menzil-i iiriyet-i hayat-ı dünya ve bu nişiıncn-i
pür afet ve indyı beca bırağub ınuntazır- ı dil fırib-i şiihi ve m�sned-i firTh-i şehen­
şahi-i viiris-i hakikisine tefviz ve ta'yin ve arüz-ı arıza.:.i ınaraz-ı mevt ile püster-i
mihnet elemden tehi halin olub unsfır-ı nebatın ınesken-i halel pezirinden arzu-yu
şevk u ğarfim ile mesned arfi-yı ruh-ı kudsi tişiyfinma azimet eyledi. Müddet-i
saltanatı hcnÜZ kırk bir seneye büliğ ve sinn-i şerifi seksene müntehi ve nefes- i
ahirinde kelirne-i tevhid ve imıin birle vedia-i canı canana teslim ve lisıin-ı halle bu
keliındt-ı pür-nikütı filcın-i gaybdan ınülakkin oldu ki
Rubd 'i
Ez mülk-i cihan çu rıhlet rnast zaruri
Aındar-ı sürüriye ki ll1 tlfıın-ı gurur
Çün kıble-i can be hak guy-i tü büd
lhrfıın dert-bı;ste berrl.yiın be huzur
Vessalatu vesselamu ala seyyidina Muhammedin ve ala ftlihi ve sahbihi
ecmaln.

ıcıı Rabbinizin mağfiretine koşuşun. Kur'fin-ı Kerim, Al-i İmran 1 33.

288
 İdris-i Bitlis!/ HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
TARİH-İ HEŞT-BİHİŞT'İN YANİ KİTAB-I SIFATİ'S-SEMANİYYENİN
KAYASIRA-İ OSMANİYYE VEKAYİ'İNİ MÜŞ'IR ÜÇÜNCÜ KETİBESİ
(DEFTERİ)DİR.

Ve bu defter bir tdli 'a ve ihi mukaddime ve on sekiz hikayeyi muhbir ve

talia, cihdn-ddrf-i esldf-ı ah!dfa intikdl eyledüğiiniin mebddi-i maksüdu hikmetini
müzekkirdir. Ve mukaddime-i ıUd sultdn-ı veldyet nejddın keyfiyet-i ciilr1:mnu
miiş 'irdir. Ve mııkaddime-i sani ol pddişdh-ı miicdhedet pendhın memdlik-i İrdn ve
gayride hem asrı olan -mü/Uk ve seldtini. aydn ve on sekiz hikdye ol şehr(vdr-ı
miicdhedet-şi 'drın mecdri-i vdktdl ve tefdsil-i gazdvdt ve filhlhdhm beydn ider.

Tfrli'a-i hürnıiyün ftdet-i neş'et-i beşeriyet Ozre veriiset-i püseri hasebiyle

hilafet ve serveri-i pederi ile ittisal-i nesk-i sırr-ı hikmeti ve intikal-i serir-i kayseri-i
millet- i peygamberinin üçüncü kayseri olan sultan-ı velayet nejat ve hfikıln-ı sddık
i'tikdd ve seıver-i seldtin-i sahib-i nasfet ve dfid ve şah-süvii.r-ı suada ve şühedd-yı
mizmdr-ı cihıid a'ni Sultan Gdzi Murfid es'adehullfihu tedld fi'l-me'fid ve yevm-i'l­
miad. Kdlellfilm tebdreke ve te§.ld ""ve hüve'llezi cealeküm halaife fi'l-ardi ve rafe'a
ba'deküm fevka bll'din derecıitin"'163 tıbkınca Hazreti Aferid-gfir ki bir hakiın-i
müdebbir-i ale'l-ıtlak ve m'alik-i kişver-i sefıd ve siyiihda te'lif-i meyfin-ı ins ve afak
içün zabıta-i hikmet ve nibıta-i rahmet ile filem-i mülk ve melekutu silsile-i feyz-i
vücüdu ile birbirine peyveste ve kemal-i kudret-i celal ve ceberuhı birle serrişte-i
halk ve emr-i dü cihdnı habl-i metin-i hesti ile birbirine beste kılınış ld cerem şumül­
ı lutf ve inayet ve vüsül-ı eser-i fadl ve inB.yet içün tensik-i nişimen-i ins u can ve
tertib-i encümen-i murdbatat-i ten u ciin-ı bir nev'le icıid eylemi} ki sakf-ı mutabbak:­
ı semdvıitı müeddıi-yı '�e beneynd fevkaküm seb'an şideden',4 4 ÜZre evc-i illiyyine
hem-ser ve heft sipihr-i devvdrın bam-ı bülendini b;ild-yı tabakiit-ı erkfih üzre
zemine mütevfifık ve beraber eylemiş ta ki rneddr-ı istirnrfir-ı zemin u zamfin ve
rnahall-i istikriir-ı mekin u mekan ola.
Nazın
Ez bl-rü'yet-i nigışte efliik
Berde ber fib ve bfid ve ateş ve hak
Zir kerdün bi-emr ve sun'i hüdfiy
Sahte çare hasın ber yek cay
Çar gevher be say-i heft ahter
Şud in vazh ra gOzareş ger
Cem'i işiin delil-i kudret-i ost
Kudreteş nakş-i bend-i hikmet-i ost

463
Sizi yeryüzünün halifeleri kılan ve kiminizi kiminize derecelerle üstün yapan O'dur. Kur'lln-ı Kerim,
'n'fun, 165.
46
�Üstünüze yedi kat sağlam gök bina ettik Kur'lln-ı Kerim, Nebe', 12.

289
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BIHIST / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

Ve bu vecihle kfu--hfme-i ebnd-yı rüzgdr tamam edviirda mevarid-i selasenin

intidş-ı meddrını harekdt-ı şebıi ne zuri-i çerh-i öli mikdör üzre menut ve ın ukimrln-ı
rub'u rneskfinun haliit-ı cünbiş ve sukütunu felek-İ• devvfirın edvdr-ı senevi ve şehri
ve yevmisi ile ilı1 yevmi'l-karar bir kararda mukarrer ve mazbüt gösterüb °'hüvellezi
ceale lekümü'l-leyle liteskünı1 fihi ve'n-nehfira mubsıran"465 buyunnuştur. Ldkin la
_ yeziilu bi hasebi'l-harekat-ı mihr-i alem-tiib ve teceddüd-i evzd'ı hurşid-i kam­
yfibdan evkat-ı leyi u nehıir gfihi mazhar-ı sa'ddet ve firOzl ve gdhi masdar-ı şekfivet
ve fire rilzi eyleyüb ol cihetden hemişe tebessüm-i subh-ı handan leb-i tecelli-i mihr­
i tab§.ndan ahyılıı-ı cih8niyıln üzre müş'ir ve hem-vdre sevk-Vfiri-i şdm-ı pür-dherdn
hurşid-i mihribılnın rütbe-i cihfuı-bdniden zir-i hak-i tire-i hicrana hubut ve sukutunu
münezzirdir.
Beyt
Çeşm-i ümmidim riih-ı handan ost
Şfun-ı edbailn dem-i hicrıin ost

Ve bu nükte-i amikın tahkiki ve istikşfif-ı gevher-i bahr-ı hakiki budur ki

çün Hazreti Rabbü'l-erbiib tertib-i ile! ve esbabda iiyine-i ıi'ışen fi!em-i gaybi süret-i
dil-güşd-yı alem-i şeh§.detde muntabık ve misdl-i iişık u mdşuk mezahir-i mülk u
melekuhı ruh ve bedene nisbet ile birbirine ınütelahik gösterüb ıa cereın cümle hdlat­
ı enfes ve ıifllkı cem'i-i suver ve eınsdlde müteŞB.bih ve mütemasil ve keyfıyat-ı
nişiin-ı insani temfisil-i kişver-i rüh.lni ile ınütekiifi ve müteşıikil halk eyledi. "Se­
nür!hlm iiyiitina fi'l-iifiiki ve fi enfüsihim hatta yetebeyyene lehüm ermehü'l­
hakku"466 tıbkınca amel oluna.

Mukaddime-i Evvel
Ol hüsrev-i mücdhedet necdt a 'ni Sultdn Alurdd.Gd,zi 'nin tefvfz-i vela)ıet-i
ahd-i pederi ile serfr-i kayseriye ciUüs-ı sa 'ddet me 'nusu ve müliik-ı meclis iclds-1
hümdyıln-ı meymenet meşhzinda. iktirdn-ı ahter-i mes 'ıid hılu 'ıyla Yıldırım
Bdyezfd'in mehd-i serir-i serveriye velddet-i sa 'ddet-mendin beydn ider.
Devfun-ı İslfun'ın mübeşşiran-ı devlet sevk-viiri-i ŞB.ın-ı iilfunın
şe·ametinden sonra ahbdr-ı hucestegi eyyıimı böyle nakl ederler ki ol sahib-i serir-i
mülk-i hakiki ve kişver-i mecazi Sultdn Orhan ravveha rühahu ve kuddise b i
nefsihinin mevt-i surisi süret-nümft-yı zuhür olub tebliğ-i peyğiim-ı ferhunde nizıim
ve .eda-yı vahy-i intizam "ve izıi beddelnıi ıiyeten mekana §.yetin vallahu e'lamu
biınıi yünezzilü"467 mazmUn-ı sadakat meşhunu tıbkınca her ehl-i dilin ınüşkilleri
hali olub serir-i şdhi-i Orhani ve pddişfihi-i hıineddn-ı Osındni'nin nüvid-i tem�in ve
istikm8l ve müjde-i istikrar ve istiklali kudüm-ı mübarek ruşüm-ı hüsrev-i bii adi u

465 Size geceyi dinlenesiniz diye karanlık ve gündüzü çalışasınız diye aydınlık yaratan Allıih'tır. Kur'iin-ı
· Keri Yıinus,67.
m,.
466 O'nun hak olduğu açığa çıkıncaya kadar varlığımızın belgelerini onlara hem dış dünyada ve hem de
kendi kendi içlerinde göstereceğiz.. Kur'in-ı Kerim,. Fussilet, 53.
467
Bir ıiyetin yerini başka bir ayetle değiştiirdiğimizde � k i All9.h ne indirdiğini gayet iyi bilir. Kur'in-ı
· Kerim,. Nabi, 101.

290
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT/ M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

dad Ebu'l-guzılt Sultan Murad ile ehl-i İslam'ın mahfel-i havas ve avamından kıfl-ı
havatır-ı giriftare bu yOzden güşii<le eylediler.
Beyt
Kfir-ı iilem zi tfı girift nizam
Ber nefes ha güşade geşt makam
Ab-ı refte be mülk baz ıimed
Kıir-ı bi revnakı nisyfir ıimed.

Binıien aleyh cümle a'yfuı-ı devlet ve cwnhur-ı erk8.n-ı saltanat ve vazı'u

şerif-i memleket bey'at-ı hil§.fet ve isınii'-ı esm<l'-ı istimiı'-ı beşaret ve sayt-ı
vasiyyet-i Orhani ve ol taze nihal-ı cihıin-bılniye tertib-i meclis ve vezfüf-i hizmet­
kiiri ve hfuı-güşıilığa ınesn1ren ikr§r ve ol piidişfilı-ı sa'idin hükm-i tefvizi ile ol
halef-i hamidi-i serir-i servi ve kaim-makıiml-i evrengi kayseri-i pederide istikriira
tebaiyet ile ve emrine itaat etmek üzre bey' at eylediler.
El-kıssa: 761 ( 1359-1360) senesinde bir dem-i ferhunde-ibtida ve huceste­
intihıida ol sult.in-ı gdzinin baht-ı ınüsaid ile taht-ı hümiiyüna sa'iidet-i me'nusu
vdki' oldu.
Namı
Efser u taht şüd be şod nilmi
Nam ver şüd serir-i hod gfiml
Bey'at-ı şehri ve sipahi kcrd
Destgiri be lutf-i şiihi kerd
Geşt ferhunde ıin serir-i bülend
Çlln birftdeş hemlm zamlın-ı ferzend. '

Ol cülusun ıneymeİ1iyyetine delil-i kıitı' ve ol evreng gerdfm-ı mesıism pür

metanetine burhdn-ı lfuni' budur ki ittifiiken ol veliide ma'an maan ruhsfu"-ı ldmi'ul­
enviir-ı ferhunde ahter-i asumanı ve did5.r-ı pür ıneserret-i püser-i tdb5.nda eser-i
mdnend-i mir'dt-ı eıiliın-İlümı1yı iskenderfuıi eyviin-ı hiineddn-ı Al-i Osmfuı'ın
küngüre-i iisuındn-fersıisından dırahşide ve cümle-i hamle-i arş-ı azimden sada-yı
beşftret-fezfıyı «iıınd nübeşşiruke bi-gulfunin aliın"468 eyvdn-ı azan-ı harim-i
sultaniye resıdeoldı.
Beyt
Gerçi ikbal bıid narnzedeş
Şadwnani şüd ez yeki besadeş
An ki der wnreş üstüv.iri d.id
Ber munldeş ümmidviiri dıid.

Ve dıinıiyıin-ı esrdr-ı nihiin dyine-i mücellii-yı keşf u iiyiinda 8lem-i gaybden

bu iki nev' rnüsa'Hdet ve te'yidin iktiriinmdan ve aruz-ı menkısat ve aybdan me'mün
iki dürlü baht-ı sa'ldin ittifakından istithaın-ı hayr§.t-ı �ini ve dünyevi ve isti'l.im-ı

.;ı;s Biz sana bilgin bir oğlun olacağını milj4eliyonız. Kur'ı'in-ı Kerim, Hicr, 53.

29 1
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BIHİŞT / M.Karataş -S.Kaya-Y.Baş

bülend-mak§mi-i süri ve manevi ve istidldl-i devfım-ı pıldişahi-i illiyylll-i aşan bu

hiinedıln-ı ill-i şilnın te'yidatını müteakib vehıdet-i hümiıyfuıdan istifüi.h eylediler.
Şin§.en-aleyh afiflin-ı hakıiyik-ı "ve aileme ddeme'l-esmfte"469 ve ddndy8n-ı dekftyık­
ı "velilldhi'I esmdül hüsn3"470 b u fadl ve iniiyet-i mezidin ınüldhazasında tezyid-i
· avn-ı Perv erd-gdr-ı harnid-i mccidi murakabet ve mündsebet-i lafzi ve ma'nevi ile ol
ahter-i tdbi'tn-ı §swnfin-ı ihsdni Yıldırım Bô.yezid ile tesmiye eyleyüb tamfuni-i
seliitin-i küfür ve lslılm 'ı ve cumhıır-ı mülük ve hükkılmı bu iki beşilret-i
İslfuniyyenin tehiyyesinin mü.b§.deret ve kdffe�i evliyd - ı devlet ve ed'iyı1-ı Hazreti
eyyiım ve leyiıl b u şi'iri inşıld eylediler.
Ebyiit-ı Mevludiyye
Mjnnet izid ril ki tiıli' şud ve bıırc-i mülk u din
Af-tiıb-ı ez subh-i iltiküm bi-sultiinin mübin
Ez subh-ı sa'iidet kevkeb-i giti firuz
Yafet iklim-i hilafet kahraman-, miıu tin
Aswniin-ı saltanat rfi df-tıibi şud mezid
Aıned ez eltdf-ı Yezdfuı §sumfin ber zemlll
Miıder giti nir-i virde yemhedunehu felek
Hiç mevludı çinin tabiin reh ez çerh-i berin
Ciinişin-i yafte Sultiin-ı din Gazi Murad
Hem derfuı-ı rüzi ki şüd ber taht-ı şfilıi cdnişln
Ya 'nf
Amed-i gevheri ez fabl-i hak bedide keş bab-ı lutf o küşte gül-i iidem-i acin
lem'a-i m1r-ı İlahi Yıldırım Hdn Bilyezid berk-i §.lem-süz düşmen-i şem'i alem-tab-ı
din şüd be taht-ı kayseri an hüsrev-i malik-i kayser-i lriıni'de kerd. ve hast - i kin-i
müşrikin. Ger küni İdris medh-i an şeQi cennet-mekfuı-ı kudsiyfuı ve h§.kiYftn
guyende pertev-i §.feri'n.

Mukaddimewi Siniye
Ol sultan-ı gdzinin mudsırı müliıkwı sdire ile keyfiyetwi muhdlefet ve süliıkün
beytin ider.
Kiilelliıh u tebareke ve teala "tilke ümmetün kad halet lehii mii kesebet ve
leküm ma kesebtüm"471 tıbkınca çünki ınülük-ı pişinin a'miilinin yad-ı diişti her tıbkı
kelamı ilahi mütedamınınwı fev§'id ve mevdiz-i na mütenfilıidir. Binaen-aleyh
hudüdwı ާm'a degin müstevli olan seliitin-i cebRbirewi İrdn'ın iCmal-i ahvalini irRd
iktiza etıneğin müterassıdan evzd'ı takallübiit-ı edvar ve müctehiddn-ı asar tevfu'ih ve
ahbilrdan menkuldür ki seliitln-i Hulagu Hani'nin şevket ve devlet ve inkıda-yı
fıtratından sonra Sultan Ebu Sa'id Hüdilbende'nin kuvvet-i akibinde memalik-i lrani
ve bildd-ı Müsliındninin mezid ve tefemıka ve perişfuıi ayan ve ol esnada teferruk-ı
büldiin ve mü'mindn ve muvahhidfuıın teşettütü bir rütbede nüındydn idi ki süret-i

461 Adem'e bütün isimeri öğretti. Kur'lln-ı Kerim, Bak.ara, 31.

41 0
Allah'ın gazel isimleri vardır. Kur'iin-ı Kerim, A'raf, 180.
471 Bunlar gelip geçmiş bir ümmettir Kendi kazandıkları kendilerine, sizin kazandığ ınız da size aittir.
Kur'ıin-ı Kerim, Bakara, 134)

292
 İdris-i Bitlisi/ HEST BİHİŞT/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

cem 'iyyet ve iltiyiirn ancak gürühi-i süreyyada bedid§.r olub o dahi evc-i sipihrde
nürnılyfuı ve nişane-i emn u emıl.n meyiin-ı tabakat-ı serada olub anın dahi cem'iyyeti
zir-i zeminde pinhan idi. Nitekim demişlerdir:
Beyi
Her güca didem kat' i kander-i iahl-i fersude esi
Reşkem ilyed ger ğamm-i hestı çuhfış asude esi:

Amma tamdm-ı diyar ve saye-i serıltin-i tük nfimda emniyet-i k§mil ve

insdf-ı şfimil ancak ol sultan gıizinin zıl§.li efzalinde hdsıl idi. Ve yevmen fe yevmen
hüsn-i ahlak ve melekdt-ı kerimesinden arsa-i mülk ve malı efZUil ve meyınenet-i
mülk kudüm-ı hümılyündan muasırlarının nüfusuna taklid ve tahkik ile iisdr-ı adalet
ve re' fet-i fiziın idi. Nitekim tarih -i cülusunda ki 761 (I 359- 1360) senesidir Sultan
Üveys b. Hasan Celayir pederinden sonra Bağd§d ve Diyafbekir ve Hüristdn
p§.dişcihı olub halk merasim-i adi u merhamet ve lev§zım-ı lıtf-ı mekremet ile
mevsüf ve zikr-i cemil ve senıi-yı b i -adil ile ma'rüf idi. Ve yine ol vakitde
Azerbiiycdn ve Irak-ı Acem 'de Em'ır Çoban oğlu Timfırtaş'ın veled-i Eşref saltanat
ile müstevli ve birfıderinden sonra Emir Hasan Çobani bilad-ı mezkürenin
hükumetinde müste'li idi. Amma Nuşirevan adi ile darbü'l-mesel olduğu gibi
mezkür dahi zulın-i bid§de öyle idi ve memalik-i mezbüre husüsan dfuu'l�müJk-i
Tebriz'de dest-i tatavvul ve ta<addiyi ehl-i İslam'm intizfı.'ı emvfıl ve bidft< atine
güş§de ve mıll-ı haramdan hazineler fım8.de eyleyüb ol memlekette kendü ile
mukdbeleye kddir hasmın bulurımamağla sipdh ve ra'iyyet dürlü dürlü fesdda
mütesaddi ve bir mertebeye vardı ki ekser ekiibir-i din ve ulema ve meşdyıh ve
a'yıin-ı mülk ve din hiin-miindan avare ve kürbet-i gurbet-i ihtiyar ve celfı-yı vatan
ile her biri diyfır-ı fillere firdr eylediler. Cümleden biri şfırilıi metdli' alldme-i ulemd-:i
zamıin mevldnfı Kudbcddin Razi ol fetretde Azerbdycdn'da Deşt-i Hdcı Turhiin'da
Canıbeg Hfin'ın yanına can atdı. Ve muktediı.-yı ehl-i hal ve alem-i kudsde tütı-i şlfi'n
mekfıl şeyh Kemal Hucendi dahi Canıbeg Hdn'ın rdbıta-i muhabbeti ile Tebriz'de
olan mesken-i bilıişt meabını terk ve varub merküın Canıbeg Hii.n'ın maşrık-i
sardyında tavattun ve bu matla' hfüır-ı me'drif işr.ikından dİrahşıin oldı.
Beyt
Eger saray cininest ve dilberan-ı sarfıy
Beyfir-ı bıide ki fariğ şevem zeher du saray.

Ol füdılilnın biri dahi Kadı Muhyiddin b. Berde'i'dir ki fünfın-ı maarif ve

ulwnu hiifız ve mesned-i tezkirede heınişe ınütesaddi-i nesfıyıh ve mevfüz idi. Bir
gün esnft-yı nesfıyilıde «el-kelfunu yecirru'l-kelam"�72. mücibince mazluman-ı
Azerbfiycfın husO.sunda serrişte-i hikayeyi keş'fde ve Melik Eşrefin zulın-ı udviınını
bi'l-muvftcehe Canıbeg Hii.n'ın sem'i hümfiyılnuna ilk& ve şinide etdirüb dedi ki
çünki Eşref zfılim-i bakıyye-i hdnedfın-ı İlhfıni ve bu 7..amfuı-ı isyfuı-ı tuğy5.nda
düşmen-i memıilik-i Müslimdnidir. ·

fü Laflafı acar.

293
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

La cerem, , mezheb-i erbı1b-ı mürüvvet ve hilüfet ve üyin-i millet-i chl-i

ma"delet ve re'fetde bu p§.dişfih-ı kRdir Ozerine ol ziilim-i muzırr ve musırrın def'i
ehabb-i ta.at ve evceb-i gurbiit-ı tatavvuatdır. Bu kelimat-ı hakikat-sim§.t Canıbeg
Hdn'ın derununa te'sir ve ınukteift-yı gayret-i sultftni ve ber iktizd-yı İıamiyyet-i
Müslimdni leşker-i azim tertib ve Azerbiiyciin'a azim ve <lerbend-i Şirvdn ve r filı -ı
Bfibü'l-ebvdb'dan ddru's-saltanat Tebrlz'e müteveccih ve cdzim oluh vusul bulduğı
gibi Melik Eşrefin mülküne muzaffer ve kati oyleyüb mazlumfuı-ı memleketi ol
sitem-katın dest-i zulmünden halas ve uleınıi ve meşıiyilı-i ınüliitafet-i gllnii gün ile
ihtisas buyurub hazdyin ve deföyin-i Eşrefiyeyi ki ol zftlim zulmen cem' eylemişti.
Tamamen zabt ve sada-yı adi ve dddını aktdr ve emsdrda rabt eylediler. Ba'zı zurefö
Eşrefin beyiin-ı halinde demişlerdir ti:
Beyt
Dedi ki çi kerd eşretCi har
O muzlime bir <lü. cdni' begdir.

Bu cihetden şeretCi har deyu şöhret-yiib olmuştur. Çünki Canıbeg Hiin

mes.ilıh-i sultani ve tanzfın-i ithaniyesine binaen Deşt-i Hacı Turhiin'a avdet eyledi.
Mernleket-i Azerbdycfin pddişfih-ı müstakilden h.ili kalıb iştihfir-ı intiş.ir-ı dsftr-ı
rna'delet dfiveri ve hisdr-ı hmniyyet ve ra'.iyyet pe�erisine bin§en ahali-i memleket
Üveysi silsile-i teveccüh ve hevd-hfihıyla Bağdfid'tan Tebriz'e da'vet ve cürnle-i
a'ydn-ı memleket ve sii,§.h-ı tayyib-hatır eyalet ile kabul ve bey'at eylediler. Sebebi
:budur ki ünıerd-yı Çobaniyye'ye addvet-i mevrOsiyye ile ına'rfıf ve hiitır-ı cwııhfır ol
gürüh-ı siteın-plşeye masrüf idi. Vaktii ki Sultan Üveys taht- ı saltanat-ı Tebriz'e
iclıis eyteyob ekser-i ıneınfilik-i Azerbdycfin ve Irak ve isfahan'a degin dest-i
4\sarrufa getürüb - on yedi sene Irak ve Acem ve Azerb.iycdn ve Hüristdn adi ve
insiitla mevsOf ve ınaknın-ı saltanat b uyurub zikr-i cemili ünviin-ı kütüb-i ahbfir ve
ser-levha-i devdvfn-i eş'Br olmuştur. Ve anın meddahan-ı zamanından birisi
efsahu'ş-şuarfi.Hoca Salman Savcı'dır ki bu terci-i bend-i beliğ dil-pesendinde bu
beyti ser-bend eyleıniş<lir.
Matla'
A.yet-i nasrullah est rü'yel-i Sultan Üveys
Geşt çO burhan - ı mübin J.y'et-i Sultdn Üvey-s.

Ve ekser divdn-ı Salman'ı ve s3.ir rntu1sırfin-ı müşartl.n-ileyhin ınedhiyle

rnuanvendir. Çünki pederi Emlr Şeyh Hasan Celdyir bir müddet meındlik-i RGm'da
seldtın-i Cengiz hiin'ı husüsan Ebu Sa'id'in niyiibet-i hükfuneti ile ser-efrdzlığı
zuhüru ve Sultı:in Orhan Gdzi'ye ınukfiri n idi. Beynlerinde heınişe muhiilesat ve
Jitustlfoatı ınüşteınil tevdrüd-ı ınürdselat ınunkatı' degil idi. Ve Sultan Üveys dahi
pederinin sünneti ilzrc meslek-i ihlas ve i'tikıidda daima münasebet-i muhabbet-i
cibilli ve fıtrat-ı asliyyi "cl-hubbu yetev§rasü." 473 tıbkınca sultfuı-ı müşiirün- ileyh
meslOk dutub ıncc§lis-i ınuhD.verRtı zikr-i cemil ve du'fi-yı �yr-ı sultdn-ı g8zıden

m Sevgi tevıirüs eder.

294
 idris-i Bitlisl/ HEŞT BlHiŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

bir an hali olmayub rfibıta-i hubb-ı kadim ihtida ve silsile-i vüdd-i kavim intibada
muhabbet ve muzdharet-i garfibet-i seby ve ınusıiherete keşide oldı. Nitekim Sultıin
Üveys oğlu Sultan Ahmed Emir Tiınfır'un memdlik-i Acem'e istilasından ıstmirı .
ihtiyıi'r-ı firiir ve hiıniiyet-i ptidişdh-ı sa'id a'ni veled-i sultan Gazi Yıldırım
Biiyezıd'e ilticfiya karar Vt.!rdi. Ve bu vökı'anın tabiri ketıbetü'l-kitab-ı Yıldırım
Hıini'de zikr olunsa gerekdir.
Ve Yıldırım Hıin ol esnı'ida Sultan Ahrned'in muhadderdtından bir duhter-i
pakize geVherini evla<l-ı kayser necfidından birine tezvic eyleyüb Sultan Üveys 776
(1374-1 375) tarihinde ecel-i müecceliyle şehr-i Tebr!z'de civar-ı rahmete vasıl
olduktan sonra büyük oğlu Sultan Hüseyin taht-ı saltanata cülus ve ibtidd-yı emirde
küçük biraderi Sultan ı\hme<l mutiiba'at etmekle memleket-i Azerbayciin'<la Eyalet-i
Sariiy ve Erdebil'i ana tefviz eyledi. Lakin Sultan Hüseyin'in tabi'at-ı cibillisi
sohbet-i zemin ile me'luf ve saltanatından Yedi sene mürur ve ekser evkiitını ülfet-i
zen§n ve muhannesasa masruf dutar idi. Elbette her kim ndkısıin ve nllkısatü'l-akl ve
dine ıniiil olur akıbet ınücfüesiit-ı ınerdan-ı din ve muhaletat-ı ferzangiln-ı memleket
ve merdüm-i hükt1met ayinden baid ve giifil olur. Anuna karındaşı Sultan Ahıned'in
letfifet-i tabı'atı ana muğdyir olmağla a'dd ve mühiilifüna be-ğfiyet gahhiir ve seff.ik
ve bd-vücO:d teveccüh-i fadl ve isti'dii<l mur§kıb ve tdlib-i haşmet-·i hüsrevi ve kesb-i
mer8.tib-i fehm ve idrak idi. Ol ecilden ekscr-i ümera ve erkıin-ı devlet müşfirün­
ileyhi zımnen saltanata hfihftn ve bin1der-i keb'irinin etvfirından gürizan idiler. Ve
Tebriz'e üç merhale mesafe olan Erdebil'den bir cemaat ile Tebriz'e ilğiir ve şeb-i
tiirde Cebel-i �urha beden-i birii.derinin Ozcrine şeb-hün ve darb-ı şimşir ile mesned-i
saltanatdan tard ve ba'i'd ve yerine ınüstakillen pfü.lişii.h-ı ekld oldı. Zabt-ı memleket
kavdnin-dfu-1 ve uluvv-ı ciih ile mezkür-ı elsine-i send ve ıneşhür-ı efvfilı oldı. Ve bu
vakı'a 784 (1382,1 384) tarihinde suret-nümii-yı zuhur olub tarih-i mezbür<la Sultan
Murfid Giizi henüZ taht-ı kayseride mütemekkin ve dyin-i cihfid-ı kişver-güşiiyi ile
tevsi'i memalik-i İsliimiyedemütc'ayyin idi. Amma sair müluk ve selatln-i İriin
zemlll ve ımuisıriin-ı sultdn- ı ınücD.hidin baid ve karib i'tiınfid-ı külliye ile müş8.rün­
ileyhin hevd-hfilılığı ınakfirnında metin ve cüınlc-i pertev-i hurşid-i adi ve ihsanından
teveccüh-i tamam ile kesb-i nam-ı niküda bir mertebe be-nam oldılar ki ol zaınd.n ın
a'zam-ı ınülükundan meınalik-i Horası:1n'da meliktln-ı Gavri husüsan Melik Hüseyin
kürb-i şehr- i Herdt'da vali olub iş88.t-ı hayr u hasenat ve müberrat ve tamir-i mesficid
ve meiibidde ikddmı sebebiyle hisiil-ı pesendide ve yümn- i ahlfik-ı hamidesi
berekfitından daima esbiib-ı mezid-i devleti mutedlif ve arsa-i emval ve memleketi
yevmen fe-yevmen mütedaif oldı. Hala iinın_ dsdr-ı feviizıl-ı tebemıatından birisi
cami-i Herfü'dır ki binfi-yı dlısi mezkür lisfin-ı du'fi ve senii-yı seyy§hdn-ı ernsfü -i
cihiindır. Ve bunun emsiili ol sultan giizi'nin zamdnında ınemiilik-i Fiiris ve
Kirmful'da ıil-i Muzaffer'den pddişfihdn-ı D.dil ve fazıl müstevli idiler. Cümleden biri
Şfih Şuca· müddet-i medid-i saltanat ve fezfiyil ve kem8.liit ile ına'rüf ve asrının
ulema ve fudala ve ıneşdyıhi zıll-ı zalil-i hiıniiyetinde mahfüf olub mefilim-i din-i
müblll ve mebani-i hayrat ve hasenatı hem-ser- i evc-i illiyyin eyledi.

295
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Beyt
N8.me-i cemşid rfi her d.id vasf-ı o beyfid
Kıssa-i dfirad ra ne buşe<l ber öb-ı revfin

Ve amma mülO.k ve hükkfun-ı Diyfirbekir zaınB.n-ı Orhani'de memdlik-i

mezkürede vali eylediler. Dikat-ı arsa-i mülk u cfih ve kıllet-i a'dfid-ı hayl u sipfih ve
taaddüd-i rnülOk-ı taV8if ile yine ol arsa-i kalflü'l- rn ecalfde asar-ı kerlmelerinden
binfi-yı hayrıit-ı vfifire ve eser-i mobeITat-ı mütekfisire bakidir ki Seldtin-i fili rnikdfu"
ve d§.nı'l-mülk-i pfidişıihdn efizım-ı emsfu"<la te'sis-i ebniye-i hayrat mütevakki'
degildir. Ez cümle Hısn-ı Key fde Şatt- ı Bağdiid üzerinde bir kantara-i metin bina
etdirmişdir ki zit-i tak-ı sipihr-i muallada vüs'at ve refat ciheti ile ol tdk-hılyı bi­
herntfuıın çifti asla bir dide ve ressam- hayal ol uk:Ud-ı mukantaratı pür irtif5.'ı levh-i
tasvire keşide eylemişdir. Ve o maküle mesacid ve medfıris a'la bina ve mebfuli-i
mefılim-i hak ve yakini dest-i yfiri-i hulüs-ı niyyet ve sıdk taviyyet ile hem ser-i sakf­
ı merfü'u sema eylemişdir.
Beyt- i Arabi
Ve min ihda fevllyidihim mebıinin
Ve min ihdii. atayiihüm d,evdınün
Ekdn1et fi'r-rika lchüın eyddün
Hiyel etvliku ve'n-niisu elhdmün

Hikiiyct-i Evvel (Birinci Hikayet) -

Aıfalıik-ı tavdif-i Rılm Sııltdn ı\1urdd Gcizi'ye ğadr murddıyla nifdkda ittifdk
ve sııltdn-ı müşdriin-ileyh ol mülıik-ı muhdlefet süİııkün def'i hiyel ve ğadrlari içün
techız-i sipdh ile teveccfih ve azimet ve Engiiriye ve bi/dd- ı sdirenin teshirin beydn
ider.
Çün.ol sultdn-ı gazinin safüa-i amaf ve ahval ve levha-i a'nuilinde safvet-i
cevhet - i dlem-tab dil ve cfııniiyyet-i nür-ı sıdk-ı kiimil cam-ı cihfin- nümfi asa
nümdyiin idi.
Feld cerem, avn ve inii.yet-i sübhani birle kemal-i tevekkül ve i'tisdmı
mizmfır-ı mücfüıedetde mübfideret ile b8.'is-i ınüsdbakat olınağın Binden-aleyh vıilid­
i mitğfiret pendhından sonra serir-i saltanat-ı şahide . kararda.de olub bir müddet
ıneyiin-ı hayl ve sipahda lutf ve merhanıet-i dil-hah üzre dil-diiri-i ra'iyyet ve sipfilı
ile tervic-i şeriat-ı risalet peniihiye riayet üzre idi. Hdsılı ol esnada mesfilıh- ı zaruri-i
mülk ve dini ve techiz-i leşker- i cihıld ve def-i ehl-i fesiid içün teveccüh buyurub
Anadolu tarafında R0miyye-i suğra ve Karaman ve sfi.ir yerlerin mülük ve
hnkk§:mından ki bu h.inedıinın bidıiyet-i zuhı1r-ı devletinden ol vakte degin hemişe
makii.ın-ı muhalefetde mübalağa ile ısrara ve vakt-i ızdırarda kerrat ile mutavaat"ve
acz iı"hiir ederler idi. Ana binden gdhl selatin-i mağfiret-şiar kuvvet-i iktidar ile
anların diyiirlannın def' ve kam'ında bir müddet mühlet-i zindegfuli ve nil-i emii.ni
bulmuşlar idi. Zira ol sultiin-ı giizlnin §.bd-i mağfür ve selfüin- i mebrO.run şive-i
mürüvvet ve ccvfüı-ınerdisin tecrübe etmişler idi.

296
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karata ş -S.Kaya- Y.Bas

Beyt
B e dira bidayet zi düşmen büd
Binii gerden nik ez-men büd
Çü gerden küşt hasım gerden zi-nün
· ÇO der düşmeni ten-i zinde-ten zi-niın

Amma ol çend vakitde devlet-i sultiinınin bir selefden bir halefe tebeddül ve
intikiili fursat-ı kalilede mesalih-i zaruri meşğalesiyle mazhar-ı izz u şeref olduğuna
taife-i mün.ifakat- pişe kü.tahi-i nazar-ı fikret ve ama-yı basar-i basiret ile ittifak-ı
kelime-i nifükda ol sultiin-ı giizıye dürlü dürlü fitne ve fesada tedbır-i ahd-i
muvafakat-endişe edüb kfilell.ihu tebiireke ve teala "el-rnünıifıküne ve'l-ınüniifikiitü
ba'duhüm min ba'din ye'mwı1ne bi'l-rnünkeri ve yenhevne ani'l-ma'nifi ve
yakbidüne eydiyehüm nesullfilıe fenesiyehüm inne'l-münafikine hüınü'l-fasikün"47·1
mazmün-ı hakikat eserine mazhar ve hemişe ikaz-ı fitneye mütesaddi ve bu devlet-i
ulydnın mülk ve cfilıına müteamz ve müteaddi olub birbirleri beyninde vesdvis-i
şeytıiniyyeye tesaddi eylediler ki sinin-i ina'hüd ve 5.yin-i ınu'tad Ozre sultan-ı g5.zi
Rfımeli canibinde sefer-i cihfid ve gazaya fizim ve mülük-ı izdm-ı Engürüs ve Serf
ve Las ve Freng'in def ve ref'ine cftzim ola. Ol mümlfıkın her biri Anadolu'da
etrdf-ı memlllike yürüyüb usül-ı memleket husüsan taht-ı Bursa ve İznik'i nehb ve
gdret ve has5.ret ile har5.b eyleyeler. Ve bu endişe-i ınünAfık5.neyi rnülük-ı küffar ve
a'dd-yı ınillet-i muhtara i'lam ve ihbar ve mülO.k-ı müşrikıln dahi husüs-ı mezbürede
şerik-i gitlib ve h§.nediin-ı Osınfiniyye'ye ğayz ve buğzfi Rümeli memleketinden
devlet-i İsliim' ın zevaline tdlib oldılar.
Beyi
Küfür ve nifak çün bin aslında murtebıt
Ehl-i nifak ve küfür bedanıd muhte!ıt.
Lanet be-her du.

Ve bu esnada hiitıfiin-ı hayr-hah ve devlet-hiihiin-ı bı-iştibiihdan bir

münezzir ve mübeşşir ile ehl-i küfür ve imanın münfifıkiin ve ınühd1ifönının
ittifakları haberi sem'i ilhan-pezir-i hümılyüna tafsil Ozre vasıl ve cemi'i tarafda gadr
murdd etdiklerine vuküf-ı tam hfisıl eyledi. Lfikin ol sultfin-ı gfizi mallende-i
g�dnfer hışm-nak ve misfil-i leys-i meğazi gayet ile dil-gir ve ciğerdarlıkda
mdnend-i nerre şir olub serapa nür-ı §f-t.-.1.bdan rnürekkeb idi. Amma lemadt-ı ruhsıl.r­
ı pür-envdrı dide-i düşmenfina rümh ve şimşir ve lakin mihribdni-i düstanede püstdn­
ı mihrden lemafit-ı t�nvirde misiil- i ser-çeşıne-i şehd ve şir idi.
Beyi
Çeşmeş çü iihii yest ki hordest şir-i şir
Dared be bürden-i dil-i ınerdüm dil-i dilir.

474Erkek olsun kadın olsun, bütün münRfiklar birbirine benzerler. Kötülüğü emredip iyilikten menederler.
(Cimrilik dolnyısıyla) ellerini de sıkı sıkı yumarlar, Allah 'ı .unutmuşlardır. Müniiftklar, iişte asıl fiisık
olanlar onlardır. Kur'lln•ı Kerim, Tevbe, 67.

297
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BIHİŞT/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Amma bu mazmGnda keliim-ı ınetin-i kavluhü teiild "cdhidi'l-küff'ara ve'l­

münı'ifı.kine veğluz aleyhim ve me 'vfilıürn cehennemu ve bi 'sel masir"475 tıbkınca
mütereddidül hfitır oldular ki aya kankı cihö.d-ı akdeın ehemın ve tiğ-i düşınen-i
perd8.z ewelen kan1(1 fırka-i vficibü'd-def'in gerdenine tecrübe eylemek elzemdir
deyu ulemd ve eimme-i fetva şuarfidan istiftd ve istifsfir buyurduklarında ba'zı
muhakkikfin-ı din-perveri ve muvaffıkfin-ı mernizım ve ınesfilih-i beşeri ile münılsib
gördüler ki defi münafıkiin şer'an ve aklen akdem ve çünki bu mülk ve devletin
bed-hiihhğında ittifak ve yek cihet-i nifak oldular. Anların defi mazarrı küffiir-ı
ak.tfirdan eheınmdir. Zira vüsul-i şer' ve zararları taındmi-i meındlik-i sultfuıl ve
ta'arruz-ı cemaat-i rnillet-i Müslürnan iye kurb-ı civiir ve amizeş-i hudOd-ı aktar ile
begdyet zahir ve dşikiir ve RCı.m eli küfffirının fesiid ve izriirlan bir emr-i meşkük ve
baid mertebe-i tahakkuk ve izhardır.
L6 cerem, sultan-ı mücahidin bu re'y-i rnettn ile def'i müfsidiin-ı mümifakat
tiyin içün teveccüh v� istiklal-i tamam ve ricfil-i behrfim intikiim ile ROmeli'nden
hareket ve Anadolu tarafına müteveccih olub haşın et-i hayl-i Sü.leyınalli ve tedfibir- i
firfi-yı cihdn-arayı cihiin-bfuıi ile dfiru'l-mülk Bursa'dan savb-ı mesiikin-i müfsidiina
kisvet-i satve t - i kahramani ve celal ile tecelli ve tamaıni-i asdkir-i sipdh-ı
ınüctihid§.n a ifiiza-i sehfib-ı ihsdni mütevafir ve mütevdli oldı. Evvel emirde meyfin-ı
ınühı'iliffinda fitne ve fesddın eğlaz- ı olan mülük ve hükkı'im-ı Karaman'ın defi zarar
ve ref'i şerleri niyeti ile ciinib-i Engüriye ve hudıid-ı Karaman'a nehzat buyurub
kişver-i Engüriye ve n evahisini ınadrab-hıydm-ı asakir-i nusret-encam ve her
tarafdan tedbir ve teddrük-i düşmcniin ve bed-hahana ihtimam ve yü.mn-i devlet-i
kdhire ve lemedn-ı hurşid-i saltanat-ı bfihire ile tamı'imi-i habı'iy.i-yı efkfir-ı
müniifıkdn ve hafayR-yı esrfir-ı bed-endişdiıi ki zulmet-fibiid-ı mehfifil ve tire-diin-ı
hatvet-halle-i dillerinde zamir-i müniri sultiiniyi inkişiif-ı mevadd-ı nifakdan
hiUiyü'z-zihn add iderler idi. Vaktii ki asiikjr-i nusret-meiisirin bir uğurdan riiyet
efrdzlığı saflıa-i izhdr üzre iişikiir olub hub-G.b-ı nesirn-i nusret ve kişver-güşı1yı
perde-pOş-i uyOb-ı nihı'ini ve köhne nikiib-ı mekr-i mestur-ı haviitır-ı zulmfinılerden
ayan ve şendyi'i şiiyi'i efkdr-ı fdsiddn ve iird-yr ffisid-i ınüfsidan rüy-ı kdrda
nuındydn oldı. Şermende-gi-i bed-hahdn efzıin ve iltiyılm-ı itilafları bi't-tamılm
noksan ve bed-endişi-i Bursa ve sfiir memleket-i sultani ki derOnlannda pinhdn idi.
Kiilellfihu tebareke ve teali\ "ve lii yehlkı.ı'l-mekru's-seyyiu illa bi ehlihi fe hel
yenzurüne illd sünnetel evvelin"H6 ınazm_ünu O.Zre heın§n ol beliyy§ta giriftar ve
güftiir-ı nii-üstüviir ve harekdt-ı bi-hencarlarından
. , hezdr-b§r bizar oldılar:
Beyt
, Gül-i hay ki ba kuh siized ne berd
Be sengi tevan zu berii vird kerd

m Kafirlerle ve münafıklarla savaş ; onlara karşı sert davran. Onların varacakları yer cehennemdir ve ne
kötü bir gidiştir. Kur'in-ı Kerim, Tevbe, 73.
46
7 Oysa pis pis kurulan kötil tuzağa ancak siihibi düşer Öncekilere uygulanan yasayı görmezler mi '!

Kur'inwı Kerim, Fiitır, 43.

298
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BiHiŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Çünki sipeh-sıildrfuı-ı memleket-i a'dfidm cem'i kesir-i giriftfir ve tevabi' ve

levahıklarından ekseri nikü nesdr oldılar. Ey sultan zabt-ı Engüriye'ye himmet ve
sipdh-ı zafer penah cfuıib-i şehr ve hisfu-ı tasarnıfa azimetde sür'at eylediler. Ve ol
veldde bir müddet mürur eyledikde Engüriye vali-i müstevli ve hdkim-i ınu'ayyen
ve müsta'ltden hdli kahnağla fiyfin-ı memleketden bir taife var idi ki anlara ahyiir
derler idi. Birbirlerinin ittifakıyla zabt ve nigeh-biinlık üzre olub ol aktarın mülGk ve
hükkfunından kat'a bir kimesneye serfurü. etmezler idi. Amma öyle bir sultan-ı
sıihib-i şevketin ol cfinibe teveccüh ve azimeti rnusamınem olduğunu bilib da'_va-yı
memleket-ddrlden indn-ı tasallut ve tasarrufu keşide ve şevfihid-i emdr§.t ile rütbe-i
tahkika reside oldular ki eger rnülük-i etraf ile olan destfu-ı sabık üzre gerden-keşi
ve hodgamlığa süluk eyleseler mendl-i halleri sair ekiffü. ve emsal ile karin-i zevıll
ve telef-i nefs ve ctih-ı celdl ve nediimet-i bi-deva ve hasfu'et-i bi-intiha ile perişan
hal olurlar. Bi'z-zaruri i'timftd-ı halk-ı hulk-ı meleki ve i'tikıid-ı aff ve mürüvvet-i
meliki-i sultan ile tebenükat-ı nezt ve ikıimet-i mutiiina ve hedılyiı-yı pıidişahane ile
kal'a-yı Engüriye'den taşra çıkıb kilid-i şehr ve hisarı dest-i ihtiyar ve kabza-i
iktidiirlan ile nüvviib-ı sultiin-ı zişiina teslim eylediler. Çünki öyle bir kal'a-yı
mu'teber hudddm-ı hümiiyUna musahhar ve emval ve ğandyim-i b i -şumılr müyesser
oldı. Ol şehriydr-ı mürüvyet-şi"§r cemaat-i mezküreye merhamet ve bahşdyiş ve sair
reaya silkinde riayet ve neviiziş eyleyüb şehr ve hisiirı bende-giin- ı siihib-i şan ve
ik.tidfira tefviz ve ol şehr-i nılfi' ve akınişe-i s0.f ve sair ınendfi' ile cılmi' olan
memleketi zer' ve dar' mahsulatla meınftlik-i mahrO.sesine idhfil ve ol vilayetin zabt
ve tensik.inden sonra vilfiyet-i Eyüge'nin teshirine be hulüsu'l-bfil teveccüh-i pür­
ıneiil eyleyüb anın dahi fethi füttihıit-ı s5.ireye munzam olub sipfth ve müciihidıina
emvıil-i zfiyi•at-ı mündfıkdn ve cih.lt-ı merdUd§.n ve mütemerridfindan ğanftyim ve
medahil-i bi-şumdr-ı rı1zi ve ol seferin ibtidılsından intihasına degin her rüz bir feth-i
cedid makrtin fırüzi oldı.
Beyi
ÇO. nize-i tO. meydn-ı 5.b-e bendet cz-ser-i dest
Bin zaman be güşiiyed hisftr-hiiy-ı metin
Şude zi hançer-i tir-i tCı mülk ra aram
Şude zi perteV-İ adlet be şer' ve din tezbin
Bu sefer-i nusret eserde tevfikfin mazhar ve muzaffer ve bir vech-i dilhiih
mur5.d-ı külli müyesser olmağla ol sultan-ı sfihib-i ünv5.n ba'dehu Rürneli küffarının
gazasına ınür5.cadt ve azimeti mukarrer oldı.

İkinci Hikiiyet
Sultdn ı\ıfurdd Gdzi'nin Rılmeli lıılffdrımn gazdsma ibtidd -yz tevecciihii ve
Rılmeli aktdrınm hisdr-ı bisydr \le kz/d ' u bukd 'ının feth ve teshirine avn ve indyet-i
gird-gdr ile muva.ffClk ve mazhar olduğun beydn ider.
El-kıssa: Çünki ol şehriyiir-ı iili-tebdr Anadolu memleketinin ta'zib ve
te'dibinden fariğ oldı. Furüğ-ı fif-tdb-ı nazar,.ı himmeti Rüıneli küff5.r ve
muiinidiinının fıkr-i gazasına tabiin olub yedi yilz allınış üç (Miladi, 1361-1362)
senesinde dllrü'l-rnülki Bursa'da kışlayıp tehiyye-i esbiib-ı cilıii.d içün aktar ve

299
 ldris-i Bitlisi/ HEST BİHİŞT/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

emsfu'a evfunir-i v8cibü'l-itaa iblüğ ve evfıyil-i bahar-ı huceste asarda baht-ı ınes'fı<l
ve resın-i ma'hıid Ü.Zre ınüstekarr-ı hiliifetden niyet-i mücahi�et ile nehzat ,ve ol
sefer-i hayr encftmın bidayetinde meydn-ı muasker-i müciihidiinda envii'ı tertib-i
fi.yine ınazhar- ı tevfik ve tensık-i ahk§mı kavfüıin- i seyyidü'l-en'3m aleyhissalatu
vesselama tatbik ile ibtid§. zamfin-ı ecdfid-ı cennet-ıneiidının muasker-i
hüm§yünlarında kadıasker nasbı kanun olmayub her bir sefer vaki' oldukça kat'ı
huswnat-ı şer'iyyeyi d§ru's-saltanat kadısı ki müldzım-ı leşker-giih idi, takdim
eyledi. Ve zamfuı-ı cedd-i büzürg-viir-ı cennet-karan- Osmfuı Beg'in ferzendfuı-ı
sa'§det-şi'fuından Orhan Beg emirü'l-. ümeriilık ile pfidişah-ı vakt mansub ve zaman­
ı saltanat-ı Orhani'de Süleyman Paşa bu mesnede mensub idi. Lfikin bu sultan-ı
gıizinin hadd-i bulüğa reside evlfidı bulunınamağla ınesned-i emir-i -Omerdyı ve ·
sipeh-siilfui-yi n izam idi. Ve hem çinin-i kadı-ı şehrin leşker-giihda faysal-ı kazaya
. içün tevkifi na-mülayim idi. Mes§.lih-i eviimir u ahkama . intizam içün şeriiyi'i
intiziim Mevlana Halil Candarlu ki daru'l-mülk Bursa'da kadı, birader-i bOzürg-var
ve valid-i saltanat mediirına vakt-i hficetde mütek§.di idi. Erbiib-ı amftyime takdim ve
muasker-i mücfihidıinda kadıasker nasb ve mesned-i emirü'l-ümenilığı dahi hassaten
Lala Şahin'e ki mine'l-mehdi ile'l-laht müldzemet-i sultaniye müddveınet ve
ubı1diyıit-ı lahika ile daima mülıizıın ve mukdiın idi. Meydıin-ı mübftrezetde cümleye
müsdbakat ve müb§.deret buyurub nıesned-i erniru'l-ümerdyı ve sipeh- ddride ser­
efrıize ve tertib-i cunüd u as§kir ve tens'ik.-i mühimmfit-ı sipıih-ı müciihedet me§ş ile
sair ürnerii-yı iziimdan mümtaz ve nazar-ı ikram ile mazhar.:ı i'zıiz eyledi. Ve sultıin­
ı rnoşarün-ileyh bu azimetin bidiiyet-i şürü'unda sipeh- ddri- i askere ıiğıiz ve
memfilik-i Anadolı'den leşker- i enbO.h ve bisydr ve keşti-i küh kirdaf ve menikib-i
bfid-ı reftar ile Gelibolı rna.'berinden RUIIleli tarafına mıinend-i rüzgar güzar ve
Rüıneli memleketini muasker-i guzat ile mecma'ı cünüd-ı ıisumdn kird.ir eyleyüb
meyfin-ı mülk ve sipfilıda ahkfim-ı kaza imza-yı sultaniyi icra ve iın"za eylediler.
Çünki ol sultdn-ı zişfinın nevfihi-i Bolayır' ı kudiim-ı meymenet lüzumu ile teşrif ve
biraderi mağfur Şeh-zılde Süleyman Paşa'nm rnerkad-i rnünifini ziyaret ve türbe-i
şerifine buk'a tertibine mü.biideret ve rühdniyyet- i tervihi içün mezar-ı münevveri
kurbunda envı1'ı hayrat ve sadakat mütevali ta'yin buyurub sabıkan meydfin-ı
dilaveri ve pişrevdn- ı kişver-güşıiları merhum ınücfilıedet-şiı1rın rfihıiniyyetinden
istimdiid-ı himmet ve cüınle-i ınetdlib-i kişver-giri ve din-peıveri ve devii'i-i teshir.:.i
memfilik - i kfifiriye niyyet-i hdlis ve safvet-i havdtır ile azimet ve evvel-i şürü'u
Nitvar dernekle ma'rfıf ehl-i küfür ve inddm b ilıidından bir şehir idi ki müstakıllen
Tekvfırı var idi. Amma satvet-i sipiih-ı sultaniden tekvür- ı mağrurun dil-i kfınna
ru'b-ı hiras müstevli olub kal'a ve hisarın ol asker-i zafer peykere teshirini mukarrer
bilü.b kuwet-i akliyyesinden nilşi izhdr-ı tazarru' ve niyaz ile ınukfiteleden
mukaddem nüvvfib-ı sultandan ikdam ile talib-i eman ve istislam ve kemıil-i
rnürüvvet-i merhamet-i sultana üınmidvai olmağla tesliın-i mülkden sonra iltizarn-ı
ilticfi-ı hiınfiyet ile merfihin-i bi-mezfihim-i sultfiniden nevfiziş-i eşfük-ı hüsrevdne ve
bahşfiyiş ve ihsön-ı bi-diriğdne ile manzür ve mesrur olub kal'a ve hisar dfilıil-i
ddru'l-İslılm ve cüınle-i aceze ve reaya mihıid-ı emn ve emıinda rnukziyyü'l-merfirn
oldı.

300
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

Beyi
Etrii!Cı bilıldeş şüd ba-akl mOzeyyen
Esbab-ı murıld-ı tü şüd ez feth-i müheyya

Ba'dehu Çorlu teshirine teveccüh buyurub lakin şehr-i mezbürun Tekvürı

bir kdfir-i anld ve merid olınağla sipah-ı İslam ile ınuhiisama ve muk§.teleye
mübilderet eyleyüb çendan ki tavassut-ı rnuslihun ile tarik-i sulha ilk8. eylediler.
Gfış-ı hOşu istimd'ı nesiiyih-i pür mesiilihden pür hevfi-yı asaın m-ı samam-ı asli ve
çeşm-i mülahazası müşi1hede-i sOret-i saliıhda mübtelii-yı amii-yı cibillı olmağla
ınüeddd-yı "'fe-esammehüm ve e'rnd ebsı1rahüm ,,.m ruhsdr-ı bi-enviirında rneşhüd-ı
dide-i ulü'l-ebsiir olub amii-yı biitınisinden kör-bahti-i zahiri süret-nümii-yı zuhür
olub bir vecihle kabül-ı zimmet ve hanic eylemedi. Nitekim bir gün ol p§dişah-ı
agah ve keramet-peniih sehınü'l-gaybdan kadeh-i muğliyy ile fayiz ve ihbar-ı
muğayyebat-ı mukıman rnele-i a·ıa ile hılyiz idi. Elbette asiikir-i İslam bu gün hfil-i
ilkiı.-yı iıarb u cengde küffiir-ı hisarı tir-i baran ile hedef- i sihiı.rn-ı gaza etsünler.
Cfiyiz ki istikamet sehm-i sa'fidet-i İslfiın'dan bu gire güruha misiil-i ceın'iyet-i
hisarı bir tir-i tedbir ile güşiide eylemek ihtimiildır deyu buyurduklarında na-giih
ittifakat-ı tevf'ıkatdan hlll-i cengde bir rnücahid-i zerrtn çenkin şastından bir had-nek
rndnend-i nesr-i tfiir-bal ve per- i ikbal güşfide ve ol kdfir-i bed-nihddın merdümün
çeşm-i kec-bfiline isabet ve ol tir-i siiyid-i sariri lisfin-ı hal ile bu nükteyi beyan ve
zeban-ı hitab ile ol müşrike kalellfihu subhiinehu ve teala "ma esiibeke min hasenetin
fe minalldh ve mıi esıibeke min seyyietin fe min nefsik ve ersalndke li'n-nfisi rasO.len
ve kefil billahi şehiden"� 78 mazrnO.nunu beyan eyledi. TekvO.r-ı kür ğadr u rnekrden
udiil ile isti'miin eyleyUb gflyıl ki ol sehm-i gaybi tekvıir-ı mağrurun körlüğüne bir
pişrev-i yekta ve fursat-ı nusret-i zafer- ş iardan bir beıid idi ki züınre-i müciihidfuıa
dideler rüşen haberini inha eyledi.
Ld cerem, , muktezfi-yı vıicibü'I-imtiniil kalellfihu teala azze ve celle "yd
eyyühe'n-nebiyyu harridi'l-mü'ıninine ale'l-kıtdli in yekün minküm ışrüne siibirO.ne
yağlibu ınieteyni ve in yekün minküm ·m ietün yağlibu elfen minellezine keferı1 bi­
ennehüm kavmün la yefkahün"�79 ile teshir-i kal'aya hükm-ı na'rnfi ve rnübiirizfin
gazd-yı garraya ikdiim ile iğrii b1.:Ly unnağla sipiih-ı şeca'at-penfilı ınfulend-i şuiı.'ı
basar-ı tarfetü'l-aynde kule-i kal'aya reside Ve habl-i rnetin-i kernend-i sa'id-i
mesiiidi ol hisdr-ı küh-kirdiirın kemerine keşide ve ·tekvür-ı lain-i çeşm-i hün-fillld ve
baht-ı kür ve kebüd ile kal'adan ihrac ve cevari ve ğılm&n havari timsaliyle esir ve
ecniis-ı ğaniiyim ve envii'ı nefiyim ile seyr oldılar. Ve ol p§dişah-ı ğayyürun fermiin­
ı viicibü.'l-iz'fulı mı1cibince ol tekvür-ı mağrur ve dil-kı1nın ser-i murdarını beden-i
zulmanisinden cüda ve sdyir serddrıin-ı mü.şrikine jbret-nümii olmak içün gönderdi.

477
Allıih'ın sağır kıldığı ve gözleri kör ettiği bunlardır. Kur'in-ı Kerim, Muhammed, 23.
47' Sana ne iyilik gelirse Allôh'tnndır, sana ne kötolnk dokunursa kendindendir. Ey Peygamber l Seni
insanlara peygamber gönderdik, şııhid olarak Allıih yeter. Kur'in-ı Kerim, Ni<ıa, 79.
479 Ey Peygamber! Mil'miinleri savaş için coştur. Sizin sabırlı yimi kişiniz onlardan iki yüz kişiyi yener.

Sizin yaz kişiniz, inkar edenlerden bin kişiyi yener. Çünkil onlara aanlayışsız bir gilnihtur. Kur'in-ı
Kerim, EntaL 65.

301
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BİHIŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Beyt
Mülkü iin tüst tiğ-igüvdh est der meyıin
Ber hasın huviş mi gOzftr an in zamiin-ı güvdh

Ba'deh u ol hısn-ı küfriyi ol kdfir-i müteın erridin h8n-mı3.n-ı dil-i virfıni gibi
kal' ve kam'-ı bünyıinıyla viran ve ol mu' finidin kilisa v� ın e'fibidini hdk ile yeksfin.
eyleyüb ol kişver-i kafiri diihil-i mülk-i millet-i peygamberi olduktan sonra Misillili
Hisdrı'na müteveccih oldı. Çünki melik-i 'mülkün hududu mudarib-i hıyiiın-ı İslam
oldı. Ol yerin tekvürı Çorlu Tekvünnun kör bahllığından ibret almış idi. Dervaze-i
kal'a-yı nıy-ı leşker-i ls!am 'a güşiide ve kili<l-i <lefiiyin ve hazayin ve mefiilih-i kura
ve medayini tayyib-i hatır ile nüwiib-ı sultana piş-nihad eyleyüb şive-i akılane ile
ser u can ve rnillını halıls u dzdd eyledi.
Beyi
Ger kal'a-yı heftum tesyaret be tü keyvan
Sad yar firü ddri ez dn kal' a zi hall-i riih

Ol süret-i teshirden s6nra Çorlu'ya bir merhale mesafe olan Burgaz

Kal'asına nehzat ve bi-hikmetihi teald anın dahi müstahfızları fasil-i kal'ayı
eyıniindan h§.li olan beden-i bi-canları gibi rnuaddal ve viran bırakub ol sultfin
giizinin hubıib-ı nesim-i fethinden ıneyiin�ı leşker-i enbüh-ı küffarda zürnre-i zubfib
fisd teferruka ve perlş3ni vfiki' oldı. Çünki leşker-i İslam derfin-ı kal'ada olan
haneleri kavlühü teı1l3 ''fehiye hdviyetün alı1 urüşihfi ve bi'rin muattalatin ve kasrin
meşid"480 vefkınca ağyafdan hfili buldılar. Ol hisdr_ın büny8d ve dsdrın ı arsa-i
rüzgardan külliyet ile- kal' ve ol küffar-ı makhünn m_es8kinini bih ve bünyfinından
kam' eyleyüb zib u ziynet al§.yin-i İslam hulüs ittisdf ve ı:iyin-i rna'dilet ve ittis§.f ile
tezyin eylemek Ozre eınr- i sultfini cdri ve ta'yin olundu.

Üçüncü Hikayet
Ol şehr(vdr-ı gayret-şidrın Edirne ve Dimetoka feshirine azimet ve
tevecciih-i vdhidedeJetihlerine muvaffak .ve mazhar-ı rlusret olduğun beydn ider.
Ebydt li-mııellifihi
Be imd§.di ki subh-ı rümi veş
Müjde-i feth dad ta be-habeş
Ger hurü.c-ı siptih-ı husr ve Rüm
Zulınet-i küfr mi-şeved ma'dU.ın
Nllr-ı imfin çu tafet ez ilıneş
Hiik-i reh-i geşt küfr der-kademeş
Ez tekazii-yı baht ve firüzi
Geşt şehrii fütııh-ı nevrüzi
Şah-ı giizi ınur8d-ı kişver gir
Küşt handiin-ı leb ez kelfün-ı beşir

480
Artık çatılan çökmüş, kuyuları metrük, saraylan bomboş kalmıştır. Kur'in-ı Kerim, Haoo, 45.

302 ·
 idris-i Bitlisi/ 1-IEŞT BİI-IİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Şükr fadl-ı hü<lii-yı kerd iiviize

Ger tu fadl iduz bende niyiiz
Tac-ı şdhi nihdde-i be-serem
Ser firfizi çi saz buded kerem
Ger resfilli serm ber evc-i sipihr
Menem dn zerre ger tu cuyiın mehr
Dürretü't-tac men pza-yı tu bes
Saye-i haşmet-i ez ridd-yi tu bes
Ez tu dılrem ümmid h8 bisyiir
Evveleş lutf-i tu der iiher kar
Niyeteın şüd gaza be-riih-ı hüdiiy
Rılh-ı tevfik rii yürnn be nüıniiy
Şahi-i mülk ger çi şüd cii hem
Hidmet-i din-i Mustafa hii hem
Kerde der d!n çi cehd hı\-selefeın
Ger be huyem cihıid nfi-hii.lefem
Gerde em niyyet-i cihıld emsfil
Ki küneın bezi der gazıi ser u mili
· Çün şinidi zemen-i münaciitem
Hud ber iiver be lutfhficB.tern
Hiiciitem fin ki ez keramet huviş
Feth ve nusret dihi til biş ez biş
İn du'd kerd hüsrev-i gftzi
Rayet efraht ez ser efrazi
Feth ve ikbiil hem reş pıiyiin
Der rikiibeş hem du'ii gıiyiin
Niigihdn-ı hiitıfi zi-alem-i gayb
Müjde diideş yensuru hak bi-reyb
Kiinçe mi hastı zi-hak beddua
Geşt hiisıl zi avn-i luti�, hüdii
Hest vakt-i du'fi kunfıri-ı İdris
Be her iin şah-ı kişver-i takdis
Niiın-ı şehrıi çu mi kini ıneşhür
Şerh-i in feth rii be kun menşur

Kitab-ı müstetiib-ı rabbü'l-erbiibda ceniib-ı seyyidü'l-ınürsel!n (sallalliıhu

tealıi aleyhi ve ala filihi ve sahbihi ecmain) hazretleri kfilellı1hu teb8.reke ve teala
"hüvellezi eyyedeke bi-nasrihi ve bi'l-mü'minine ve ellefe beyne kuhibihim lev
enfakte mii fi'l-ardi ceınian mii ellefte beyne kulıibihim ve liikinna'1-liıhe ellefe
beynehürn innehü azızün hakim"481 hitabıyla muhatab olduğut\dan istifade olunur ki

m Seni ve inananları yardımıyla destekleyen, kalplerini uzlaştını.n O"dur. Eğeryeryüzilnde olan herşeyi
sarfetsen bile, sen onların kalblerini uzlaştıramazdın, ama All:i.h onları uzlaştırdı. Doğrusu O güçlüdür,
hakimdir. Kur'ıin-ı Kerim. Enfü.� 62-63.

303
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / MKarataş-S.Kaya-Y.Baş

her çend ki her bir ş§.h ve gedanın ni '. ınet-i nusret ve mü'neti kanun- ı kavlühü teala"
'Ve men nasru illa rnin ındill3hi 'l-azfzi'l-hakiın" 482 ınu'cizesine münhasırdır. Amma
zahiren tertıb-i ilel ve esbiib-ı ddl ile zuhür-ı ianet elbette bir vasıtfi-i ihvfın-ı fıllfih
veyahud huddfim ve sipöhdan tedvun-ı ensfir-gfiha rnevküfve muhtiicdır.
El-kıssa: Hüsrev-i müc8hidıin a'nl Gi1zi Sultan Orhan'ın zamrln-ı sa'3.det
iktirfuıında Şeh-zfide-i cennet-mekan Süleyman Paşa niyet-i gaza ile Rfııneli
· cfuıibine fizim ve erkfin-ı devlet-i Orhani ve a'yfuı-ı a'vdn-ı millet-i Müslirn§.ni'den
müteaddid sipeh- saldr-ı ndm-dfir-ı rüzgar rnüşarün-ileyhe müldzım ve mukaddemat - ı
a'mal-i kdr-fenniiyi rumh v e şimşir v e mudvenet v e hizmet-kıira v e cdn sipdri<le
muhdim ve dillf idiler. Ve zürnre-i mezbıire<len meyfin-ı vüzera ve nüvv8b-ı kirfimda
rütbet ve mekftnet ve ulüvv-i ınakfım ile ber-ter iki mücfihid-i nik.U-siyer var idi. Biri
Hiicı İlbeg'i ki tavr-ı riyfiset-i sipfih ve memleketde mahz-ı akıldan dirayet ve. tarh-ı
siyaset ve şeca'atde rnukaddime-i leşkt."fide mtlnend-i tiğ-i Hindi meyftn-ı küfftir-ı
RUmda sür'at ve sirftyet ile darbü'l-meseli mecfılis-,i ruvat-ı rivftyet idi.
Beyt-i Arabi
El-Mer'u yefnfı ve yebga zikruhu ebeden
Bi'ş-şerri şerrün ve'l-ma'rUfı ına'rüfün

Ve biri dahi Emir Evrenos Gfizi ki- teddbir-i sdyib ve memleket giride sfini-i
dsaf-ı Süleyman ve Firüz-i cengi-i ınetlrik ve teshir-i bilfid-ı küffür-ı memalikde
nfisıh-ı diistiin-ı Rüstem destan idi.
Beyt
Ray-ı o puşte bfin-ı rftyet-i şfih
Rlly-ı o kıble-i emir u sipdh

Ve Süleyman Paşa ol iki müdebbir ve kdr-ddn ile deryadan Rfımeli ciinibine

ubfu edeliden beru günde bir memleket ve h isar teshiriyle rnesnir ve e§di-i din ve
devlet üzerine mansur olmaları ile Şeh-zdde-i müşfirtln-ileyhin her tarafının fethini
bu iki mücfihid makdm ve sipeh-dfir-ı leşker-i İslfim'ıri birinin uhde-i ihtimamına
tefviz ve Malkara şehri canibinden tamfuni-i diyiir-ı k0h-sfu" ve hisar ile m asür olan
bi13.d-ı üstüvfirı Hdcı İlbeg'i ve İpsala canibinden cümle-i viliiyet-i derya-bar ve ol
diyfinn tum§ıni-i mediiyin ve hisdrını Evrenos Beg'e der-uhte ve mü.fevviz etıneğin
mfıma-ileyhimanın her biri bir tarafdan tevsi'i diiire-i Müslüınani de feth-i kişver-i
metillib-i emfilli ile mefirik-i gazti ve cihddda vazife-i içtihadı eda ve kemfil-i satvet
ve hirds ve celal ve şevket ve baslan havatır-i mülılk-ı pür-vesvasa bir mertebe te'sir
eyledi ki Süleyman Paşa'nriı irtihdl ve Sultan Orhan'ın serir-i serveriden mukarenet­
i intikalinden sonra Rılmeli memleketinin imtidiid-ı fetret ve ızdıi."db-ı sipiih ve
ra'iyyeti tasarruf-ı ehl-i İsldın'a dilhil olub ma'a-hazil ınemleket-i vafire ve eınsfir-ı
küft'ar- ı ınütek§sire nisbet ile asdkir-i İslam cenb-i a'ddd-ı mülılk ve ecnfidın öşr-i
aşiri olamaz iken yine bir sene mikdarı meındlik-i İslfuniyeyi hücum-ı müşrik.Undan
mahfüz ve mümtaz ve ol ınüddetde kerrat ile r.iydt-ı nusret ve feth-i ınübini melfüıin-

4
u Gereken yardım a�cak güçlO ve hiikim olan AIL'lh katındandır. Kur'3n-ı Kerim, Al-i İmrfuı, 126.

304
 İdıis-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

i a'dfi-yı dinde ser-efraz eyleyüb Süleyman Paşa·nın eyydm-ı matem ve gazasında

mülük-i berri ve bahri ile ceng-i azim ile muzaffer ve li-haza pdy-ı taht-ı Orhanı'den
inkıtıi'ı maiınet ve imdiid ile muztar iken yine bu kadar kişver-i gazd ile ınusahhar
eylediler. Ve bu evkıitda ki Sultan Murad Giizl deryadan ubür eyleınişdi. Miftiih-ı
devlet-i kişver-güşfiyi ile günde bir kal'a ve haftada bir buk'a fethiyle mansllf ve
muzaffer olub 762 (1360- 136 1 ) tarihinde Hacı İ lbeg'i Nehr-i Meriç kenarında vaki'
bir hisar teshirine muvaffak ve mazhar ve histir- ı mezbılru kendü leşker- i zafer­
eserine mesken ve ınakarr eyleyüb anlar dahi gecede bir nfihiyeye ilgdr ve akın
etmeleriyle rnahall-i mezbfıre DimetOka'ya katib olmağın hfikimi izdiyiid-ı esbfib ve
leşker ile süret-i zahirde Hacı İlbeg'i'ye giilib görtlnüb hudüd-ı memleketdc>ıı define
tedbir ve darb-ı şimşir ile talih oluh bir gece çeşın-i baht-ı lslam·ı hiib-ı gaflet ile
alı1de olan dtde-i dil ve bahtına kıyfis ile Hrlcı İlbeg'e ve asdkir- i İslam'a su-i kast ile
şeb-hün eyledi. L8kin çünki arş-ı ınu'all§.dan ınülhiındn-ı gaybi ehl-i İslam'ı ol şeb-i
deycür<la mdnende-i huriisan-ı seheri dgfih eylediler. Hdkim-i dil-künın leşker-i .
küfrisi vüsülünden sonra Hdcı İlbeg'i kal'adan taşra çıkub küffiir ile cenge dhenk ve
hfikim-i iisim kayd ve bend-i hisiir-ı asdkir-i nusret-şiara giriftar oldı.
Beyt
Her ki kast-ı tü kerd haste şeved
Düşmene! hiid be hiid şikeste şeved

Ve tek.---..,fır-ı ınesfür katlinden havf ve tazarru ve ibtihdl ile şehir ve kal'ayı

Hrlcı İlbeg'i'ye teslime dyin-i millet ve kişi Ozre eymdn-ı muğallaza ile isti'rndl
eyledi. Çünki ğayta-i mülk u mal ve saldh-ı hal ve melli tekvürın ibkdsında olıllağla
tutub kal'anın tiZerine getürdi. Ve her haseb-i ınev'ü<l kara ve şehri ol mühlet ve
emfin şartınca der dest-i tasarruf ve güne ınahsüd-ı seldtin olan bir kişvere vech-i
eshel ile malik ve mutasarrıf olub tekvür - ı ınakhfuun çendi'n sale ebvfıb-ı hazrl.yin
güşfid ve zürnr�-i mücdhidan envfi'ı ecnfi.s ve ganfiyimi kıyrl.s ve emtia-i giriin-mdye
ile sdhib-i servet ve senndye-i ziydd oldılar. Ve bu feth-i karib çekungi-i vakıa-i
garibin sıhhat-i keyfiyetini bdr-gdh-ı pddişiih-ı nusret-pen8ha arz ve i'larn eylediler.
01 sultdn-ı zi-şdn ol vakitde Çorlu ve Misillili teshirine müteveccih ve bu arzu-yı
baidü'l-vüsüla muvaffak olrnağla bu ni'met-i ğayri müterakkibenin süret-nümii,-yı
zuhür olmasından te'yid-i İldhiyenin şükıünü. zeb8n-ı kal ve lisrln- 1 hdl ve dil u cfın
ve cevdrih ve erktin ile tarıka-i krllell8hu tebdreke ve tedla "bel cezfiü' l -ihsfuli illıl'l­
ihsdn"483 Ozre takdim eyleyüb bu ma'nayı bu şehr-i Edirne'nin fethine mukaddiıne-i
vdcibü'l-intac eyledi. Zira ol sultdn-ı ğayyüruiı Rümeli seferinden matlub-ı küllisi
mutlak Edirne fethi olub sdyir fütuhat ol matlubun husulunda ı:rüstetir idi. Egerçi ol
kişver-i hurrem ve nazire-i ravza-i İrem zamı1n-ı tasallut-ı küffar ve vakt-i hükılınet-i
eşrfirda zfihiren gdyet tardvet ile reşk-i baharistı1n idi. Amma sebze-.2ar-ı bahari
vücfıd-ı habfiset filud kavluhu teala inneme'l-ınüşrikfıne necesün fcld yakrabü'l­
mescide'l-harfiıne ba'de fimihim hdzd"484 ınazınfınu Uzre hadrii-i deminden nümü-
83
� İyiliğin karşılığı ancak iyilik değil midir'! Kur'ı'in - ı Kerim. Rahman, 60 .
.ıs-1 Doğrusu puta tapımlar pistirler, bu sebeple, bu yılhırdan sonra �foscid-i Ifariim'a yaklaşmasınlar.
Kur'ı'in-ı Kerim, Tevbe, 28.

305
 İdris-i Bitlisi/ HEST BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya- Y.Baş

d§r olub Egerçi arsa-i RO.melinde burılc-ı şehristan-i süri dıiire-i gül-i sadberk iisıi
şikufte ve handan idi. Lfikin dest-i müşrik§.nda ke ravdatin fi'l-mezileti ınısdakınca
murdfır idi.
Li-miiellifihi beyi
Hem çü. bağ-ı İrem huceste diyar
Leyk sakin eler u heme eşrdr

lttifilken hemen ol vi!iide ki Diınetoka şehri Hiicı İ!beg'inin.dest-i şeca'at

peyvesti ile meftfıh ve mücılhi<lfuı mesrür . oldı. Evrenos Beg dahi me'mfıriyeti
sebebiyle kıla'-i seviihil-i deryadan teshir kal'a-yı Gebeş'i fütCıhat-1 saireye zam ile
mansür oldı. Çünki ol piidişah-ı al-i ciih bu fursatda memleket-i Rürneli'ne siiye
enddz-ı - devlet ve ikb§.1 ve ser-i n1h-ı asker-i zafer peykerinde vdki' olan viliiyatın
tertib-i nizamı ile emiikin ve ·mesfildne alem-efraz-ı şevket ve iclal olub kal'a-yı
Çorlu ve Misillili'yi ol vilfide ın usahhar ve kfifiriin-ı Burgaz ki kal'a-yı bırakıb firar
etmişler idi. Esas ve bünyadını h§ke berfiber yıkıb ve yakıb külliyet ile hakister
eylediler. Ve memleketinin iki tarafından ahy3r-ı üınerd ve küberii ahbiir-ı fOtühat- ı
külliye reside ve Diınetoka'nın teShiri ol sultan-ı zi-şfinın ınaksüd-ı küllisi olmağla
Hacı İlbeg'in rasülünden ınesfüni'i beşiiret-ınecfimi'ine şinide olundı. Evrenos Beg
dahi Gebeş Kal'ast'nı _feth eyleyüb bii.r-gah-ı bülend ünvfin-ı sultana mülfızemete
mübdderet ve Hii.cı İlbeg'i. dahi Diınetoka şehrini zabt ve İstiin-bllsi-i sultana
musö.ra'at eyleyüb ol sultiin-ı ğayyür Burgaz Kal'asını yıkdurub yakdınnak üzre emr
eyledügi haletde din ve devletin ol iki rükn-i rekini ınuasker-i hüm§yüna reside ve.
ecniis-ı ğanfiyimin envii'ı nefayisin<lcn rcsm-i nüzül ve ikiiınet üzre pi'ş-i nazar-ı
sultrl.na keşide eylediler.
Beyi
Besi kenc-i der pdy-ı hüsrev feşiined
Zi şükr u zi şükrdne biiki ne mdyed

Sultfuı-ı siihib-i taht ve taca· ol erkdn-ı devletin kudllın-ı nusret-lüzüm ve

hedıiyii-yı fütüh-ı unıfun undan meserret ve ibtihdc ziydd ber ziydd oldı. Çünki ol
piidişiih-ı zafer peniihın bu seferden ımıksfıd-ı küllisi Edirne fethi idi. Biniien-aleyh
Lala Şahin'i b a'zı ümera ve asdkir-i nusret-meiisir ile aciileten Edirne f ethine
gönderib. ve kendileri bizzat yevm-i mezblirda teshirine müteveccih oldukları
Babaeski'den leşker-i ınüciihidiin-ı dahi reviine eylediler. Lala Şahin dahi ber u biil-ı
ikbdl-i sultan ile ıniinend-i şehbiiz-ı şikdri senıt-i şikfira pervdz eyleyüb Edirne
Tekvürı dahi müşdrün-ileyhin teveccühünü istimd' eyledikde ınisal- i zdğ-ı siyah
kararub leşker-i İsliını ile ccng etmek Ozre Sazludere'ye degin mukiibele ve
nıukateleye ügdz ve mahall-i nıezbfırede sipdh- ı küfr ve imiin ve asker-i cdhid.in ve
muvahhidı1n beyninde ceng-i azim peyveste · ve tarafeynden terkib-i tabiiyi'-i
ınüted§de ve erkdn-ı müteiinide-dsd. her biri taraf-ı dherin sufüfunu şikeste eylediler.
Bir mertebe ki iki tarafdan dahi ser-i serddriin hiik ve hüne ğaletiin ve ser-nigfın ve
· diına'ı k§fir ve Müslüman lahın ve dem-i akfu-ib gibi birbirleriyle dmizeşde hem
renk-i reng-i bukalemun oldı.

306
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BlHiŞT / M.Karalaş'S.Kaya-Y.Bas

Beyt
Dil-i dilirine beyni rneydn-ı nize ve tir
Ber ıimed huş vu handan çinan çe gonca zi-hılre
Zi halka-hayı zerre hun pür diliin-ı cüşiln
Çinan çe ez ger zülf-i renk-i çehre-i yare

Bu mutaraha-i dilirön ve mükıiveha-i ser-ı sinanda n§.-gdh nesiın-i feth ve

firO.zi cıinib-i ehl-i 1sldın'dan ve zide ve dide-i a'dd ğubdr- ı ma'rekeden remedide
olub piiy-ı k�rarı semt-i firdra keşide ve rıly-ı edbdrı cdnib-i hızlan-ı ruhsdra keşide
eyleyüb hakim-i mesfür hezar rnekr ve telhis ile meyıl.n-ı ma'reke<len der-kenar ve
derün-ı hisiira degin karar eylemeyüb tamdmi-i leşker-i murdfirını mücfihiddn-ı
şeca'at-şi0 dr esnii-yı firl:lrda evrdk-ı hazfin-dide gibi ağuşte-i hdk u hfın ederek der­
vdze-i şehre degin tekvür-ı makhCıru tafikub eylediler. Ve küffdr-ı fi"rdri zir-i kadem-i
semend-i mü.c§hidiin ve pı1y-ı tevsen-i mübfirizdndan pıi-mal ve Lala Şahin beşdret-i
fütuh-ı İslam ve hezimet-i küfför-ı liftın i'liimıyla ser-i serddriin-ı küffarı har-vfir-ı
rikfib-ı müstetab-ı sultftn-ı kiim-ydba irsdl eyleyüb heındn ol leşker-i mansur ile azm­
i hisdr ve sür ve Edime'nin cihat-ı sitte ve ceviinih-i erbaasın mahsür ve tekvCır-ı
inakhürun sü.ret-i za'f ve ıztırarını rne5aıni'i nüvvfib-ı sulttiniyye ihs§s ve itmdın-ı
mer§ın içün makdeın-i hüın§yün-ı zafer rnakrunu Edime sahrasına iltiıniis eyledi. Ve
sultfin-ı ğayyur dahi salah-ı vakt ve müşdveret-i erkdn-ı devlet ile Lala Şahin'i
rnüte§kıben sa'fidet ve İclal ile Edime tarafına müteveccih oldı. Çünki lemadt-ı
mahice-i rı1yat-ı sultanı Edirne hisdrının der u divdrında bedid§r ve şaşa:'a-i sav§rim­
i sinan şihiib kirdiiri ol tire bahtanın didesin<le iişikiir ol<lı. Guyii ki kiilelliihu tebareke
ve tedl§ "nfu'ulldhi'l-mükadetü.'l-leti tettaliu ale'l-efideti"'185 kabilinden denln-ı
düdmdn-ı küffdrda ateş-i süzıin nürndydn oldı. Evvel-i fasl-ı baharda nehr-i Meric'in
tuğyfuıı vakti olmağla tekvür- ı mezkfuun her tarafda kcştiler hdzır ve pinhan idi.
Hemdn ol gece ehi u iyal ve nefdyis ve emv§lini alıb keştiye süvfir ve sdhil-i
seldmete firar eyledi.
Beyt
Har§b küşt zi zeyl-i fen§ ınebani-i o
Fetiid keşti- i umreş diruzi bahr-i fena

Ales's-sabfilı ki tekvCınn firdnndan haberdar oldılar. Ahali-i şchr ve hisdr

kabül-ı zimmet ile makfim-ı istiğfarda karar edüb ebvdb-ı kal'a ve hisdrı rüy-ı leşker­
i İslfun'a güşdde eylediler. O güne mfil u mendi ile plfaste ve cev§ri ve ğılrndn ile
draste şehir dahi ol sultfuı-ı gazinin hayta-i teshir ve havza-i iktiddnna diihil olmağla
Dimetoka'dan hareket ve ol canibe alem-efrı1z-ı azimet olub Lala Şahin tcrbiyet-i
hüsrevdne ve merhaınet-i pddişfihdne ile ınahsud-ı akran ve eşfük-ı erfök-ı sultaninin
lem'a-i hurşid-i nazarı sahife-i ruhsı1rına taban oldı. Ol şehriydr-ı nusret-şiar dahi
Edirne'yi Lala Şahin ve sipB.h- ı din-i mübine mesken ta'yin ve ba'dehu Diınetoka ve
ol buk'a-i bd-safü.nın temaşasına azimet eyledi. Ve şehr-i mezbünın fezd-yı dil-güşii

4
.., O kalplerin içine işleyecek, Allıih'ın tutuşturulmuş bir ateşidir. Kur'iin•ı Kerim, Hümeze. 6•7.

307
 İdris-i Bitlisi/ HEST BİHİŞT / M.Karatas-S.Kava-Y.Bas

ve mesken ve me'vdsı pesendide-i tab'-ı hürn.iyünu olmağla müstekan-ı taht-ı

hilafeti anda müniisib görüb taht-giih-ı saltanat eyledi.
Beyt-i Arabi
Biliidulliihi fı'd-dünyii kesirun
Ve liikin ardunii bcledü'l-kirfüni

Ol vakitlerde Edime şehri henüz gereği gibi ma'mur degil idi. Amma bu
h8.ned3.n-ı hiliıfet-fişiyiinın zamiin- ı devletinde bimctoka'dan sonra Edime şehri
dfiru's-saltanat olub bu hüsrevfuı-ı mülk-i eyınftnın zıll - ı emn ve em§.nın<la mecma'ı
itırii'nan ve mesken-i kuttan ve sükkiin oldı. Ve firar eden tekvfırın namı Endirne
olınağla kesret-i isti'malden niışi Edirne deyu şöhret-şiar' oldı. Ve ol kfıfir-i
makhürun ol diyiırda eser-i hükfunetinden ancak ndmı kalıb devlet-i İslfım'a
muhalefetinden naşi kendüyü hızlıln-ı ebediyye ile bed-niim eyledi.

Dö rdünci Hikiyet
Dest-i erl«in-ı hildfet-i sııltdni birle Rıimeli memleketi hükkdmmdan inh·zd 'ı
bildd ve kıld 'ın fütıihdtı ve hıısıısan şehr-i Filibe ve Zağra ve Gümü/cine ve ol
bilddm vildyetleri taht-ı tasarruf-ı İs/dm 'a dcihil olduğun beycin ider.
Siibıka-i infiyet-i ezeli ve rı'ibıta-i hiddyet-i leınyczeH ki nılrn-ı devlet ile
rnu1teber ve meşhür ve lisdn-ı ebnii-Yı dehr ve ehl-i ziihirde baht-ı mdder-zı1d ile
müfe�ser ve mczk.Or<lur. Her gfih ki bir ınazhar-ı -sa'ddet ve ikbal ile ol neş'e-i asli
nih§n-hdne-i kuvvet ve kabiliyyet-i cibilliden mecıili-i fil ve ayfinda cilve-ger ve
çehre-gü.şiiyi-i nakkaş-ı sun' anın peyker-i huceste metalibini sahife-i rü.zgdrda vech­
i ahsen üzre muharrer ve egerçi rüy-i teveccüh ve aiimet ve viche-i müntehii-yı
himmet rney.in-ı şeb-i tarda feth-i husün-i üstüvfir gerdüne beraber eyleye. Elbette
intac-i tebdşir- i sabdh ile ebvdb-ı felah ve deriçe hfiy-ı efrılhı kdlelliihu teiilfi (azze ve
celle) "mil. yeftahilliihu li'n-nfisi min rahmetin feld mümsike lehe ve ına yümsik fela
mürsile lehü min ba'dihi ve hüve'l-az1Zü'l-hakim" 486 mazmün-ı meymunu üzre anın
rüy-i ikbaline güşdde iderler. Nitekim infill-ı iltifat ve azimet ve zımdın�ı iğrarri ve
nusreti ber kişver-i baidül husülün teshiri me'mOluyle ınasrı'.if ve nazar- ı tedbir ve
fıkreti reh-nüımlni- i mürşid-i takdir ile bir maksüdu mÜteazirul vüsülün tahsili içün
zimam-ı ihtiydrı ma1tuf ider. Hin-i fevz-i nusretde müntehii-yı amfili ve vakt-i
fursatda te'bidılt-ı asumfiniden netdyic-i enfös-ı kudsi istinasi ihtimali ile 11l e ecidü
nefesi'r-rahıniini"�87 mühibbinden mütenessiın. ve gül-zfir-ı amfili misfil-i nesiın-i
sabiih bir nefha-i seheri ile mütebessim olub levahız-ı enzdr-ı kimya fisdr-ı nike
kiinün-ı hurşid-i iniiyet-i iliihi terbiyet yafta-i kfir-hfille-i iksir-i masir- i kavlühü tefila
"Hüvellezi cealeküm halaifc'l-ardi ve refea ba'deküm fevka ba'din derecatin
liyeblüveküm finıd atfiküm inne Rabbeke seriu'l-ikfib ve innehü le-gaffıru'r-rahlll1" 488

1'6
Allah'ın insanlara verdiği rahmeti önleyecek yoktur. O'nun önlediğini de ardından salıverecek yoktur. O
güçlüdür, Hakimdir. Kur'in-ı Kerim, F:itır, 2.
mşüplıesiz ben Ralımfuı'ın nefesini hissediyorum.
ı�wVerdikleriyle denemek için sizi yeryüzünün halifeleri kılan ve kiminizi kiminize derecelerle üstün
yapan O'dur. Doğrusu Rabbinin ceznlandmnası s�ratlidir. Şüphesiz O bağışlar, merhamet eder. Kur'ıin-ı

308
 İdris-i Bitlisi / HEST BİHİST/ M.Karataş-S.Kava-Y.Baş

tıl3-yı hfilis-dsd kfunil ayar ve vücO.d-ı makbülonı nazar-ı sayr-i feydz raste bfizar-ı
rfizgdrda sim-i hdm mertebesiyle s&hib-i itibi1r eder.
Beyt
Her kes ki der hiınayet-i an padişah bfıd
Kılreş heme muvdfık-ı tab u rıza büd.

Egerçi ınez8.hir-i devlet-i sultani cümleten menzfir-ı ez ayn-ı iniiyet-i

rahmanilerdir. Amma iksir-i a'zam öyle bir piidişah-ı kerdmet-penfilıın nazar-ı
terbiyet-i kimya eseridir ki mülahaza-i enzar-ı niyeti ikiimet-i nev§.mis-i ilfilıiyeye
maksO.r ve rnatlab-ı a1ldyı himmeti hizmet ve mütebeat-i cenıib-ı risiilet-penahi aleyhi
efdalü's-salati ve's-seldm 1a mahsü.r olub hemişe cümle-i hayl u haşem Ve zümre-i
sipfilı ve huddeme kendülerini hizmet-kfu'-ı şeriat-ı Nebevi ve ferıniin-berdfiri-i
ahkfun-ı tarikat-ı Mustafavi'ye mecbur tutub maksad-ı aksıisı teftih-i memdlik-i biHid
ve tefslh-i mediihil-i muraddan mücerred tahsll-i merdat-ı Rabbü'l-ibiid olur. Ve
mahz-ı tekmıl-i iiyin-i şer' ve reşô.d ile ref-i kavfillin-i küfür ve ilhiid eden padişaha
istiliihı lisiln-ı nübüwet ile mücahid fi sebililliih derler. Ve kiiffe-i ehlülliih anın
te'yid-i nusreti içün niyıiz-meİıd-i dergıih-ı iliihi oltİrlar. Kema kale Rasıllulliihi
(sallalliihu teiilii aleyhi ve iilihi ve sellem) "men kate!e liyekılne keliın etalliihi hiye'l­
ulyil fehüve fi- sebilillah" 489 sadaka Rasülullii.h. Belki cemi-i a'vfuı ve ens§.r ve sipfilı­
ı nusret-şidr anı züınre-i evliyii-ullfihda muhakkak ve neş1e-i filii ve uhrida metalib-i
sürl ve maneviye muvaffak tutarlar. Kemi\ kiilelliihu (tebiireke ve teala) "innehüm
lehümü1l-mensürüne ve inne cündend lehümü'l-gdlibün 11490 dmennii.
Beyt
ümidha zikiibe-i kO.yeş reva şeved
Her cd neved ğub.ir-ı reheş tütiyd şeved

El-kıssa: Ol sultan-ı gıizi Edirne ve Dirnetoka fetihlerine muvaffak ve

niz8.m-ı memleket içün bir müddet ol tarafda ikdmet iktiza ve mağraz-ı teshirde olan
iiher vililydtı tedriç ile zabt içün ümera ve hükkfun ve asakir-i mücahidfuıın ba'zıyla
Lala Şahin'i ser- asker ve memalik-i Rümelinin cı1nib-i şimı11 v.e mesakin-i diyfu"-ı
cibdl olan Zağra ve Filibe misıil ba'zı yerlere ve Evrenos Beg1in ser-askerliği ile dahi
ba'zı guzat-ı İsldm'ı yine Rümelinde vaki' diyfu"-ı deryı1-bar ve Germfr ve GUmülcine
ve tevfibi1 semtlerine ta'yin ve irsfil buyurub bu asakir-i mısret meBsirden her birisi
kfuıfuı-ı ma'hüd Ozre bir �aç vilayete akın ve üsı1rfi sim u zer-i bi-hisab ile ganimet-i
vafire nail aldılar. 763 (1 361-1362) tarihinde Evreııos Beg Gümülcine eyaletini
tamamen musahhar ve itaat eyleyen reayayı kabül-i zimmet ile mukarrer ve hıfz ve
hirasete muhtaç olan kıla' ve buk'a mu'temedün aleyh muhafızlar ta'yln ve bilad-ı
mezkürenin feth-i sebebiyle mendfi-i din ve dünyıl ile hiiyiz ve zikr-i cemil ve du'ı1-
yı ceztl ile mu'tenim ve fü.iz oldı. ftsfir-ı hayrat ve bekaya-yı teberruatından · hala bir
kaç aded buk'a-yi zibil bii-kayıddır ki ebna-yı sebilden mü'min ve kafire ta'yln-i

Kerim, En'am, 165.

m Allah'ın adını yüceltmek için mücıidele eden Allah yolundadır.
.m Bizim ordumuz şüphesiz galip gelecektir. Kur'in-ı Kerim, Saffat. 173.

309
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-8.Kaya-Y.Bas

nefekat ve mat'umat verilüb senede v8fir kirnesne bekıiyıi-yı sadakat ve

mukarraratından yerler ve götürürler. Zuher-i 8.hiret içün ecr-i cezil ve ınesfibfü-ı bi­
tebdili a'kfibına kfıfi k§lelldhu (subhfinehü ve tefilii azze ve celle) "ve feddalallfihu'l­
mücdhidine biemviilihiın ve enfüsilıiın ale'l-kdidi'ne dereceten ve küllen va'dcllfihü1l­
hüsnıi ve feddalalldhü'l-ınücdhidine ale'l-kaidine ecran aziınıi""191 mazmün-ı sadfıkat
meşhünı muktezdsınca ol mübfiriz-i dlndfirın hem .asırlarına nisbet ile rüchdnına
bürhiin-ı.viıfidir.
Beyt
Kererneş der guşüd hfin endaht
Lutfeş fiviize der cihfin endaht
MD.nde ciivid-i nam o be-cihıin
Zfı furOzende baht - ı ferzendiin.

Ve hemfin ol esndda Lala Şahin ıuübdrizan-ı dlll ile cfınib-i şimale

rne'mO.rlar idi. Vildyet-i Zağra yine etfiyib-i ınes§kin-i beled§n ve garfiyib-i
ıneddyin-i wnrfindır. Feth ve teshir eyleyüb şehr-i ınezbür letafet-i aq ve hev§. ve
kesret-i fevakih ve simiire ve vüs'at - i vucll.h-ı maişet - i rüzgiir ile nemüdar- ı- siat-i
rahmet ve ni'met-i Rabbu'l-ibdd-ı kavlühü tefilii "İrarne z§.ti'l-iınfid elleti lem yuhlak
mislühii fi'l-biliid" 492den bir tirnsdldir. Hüb-rüydn-ı cevdri ve ğılrniini adedde gül-i
şüküfe-i eşcfirdan bisyiır ve şemdil-i dil-firib-i sünbül-müydn nisv§nı tariivet ve behii
ile muhayyir-i akl�ı ulü'l-ebsdrdır.
Şi'ir-i Arabi
Şehren lehü binatmihi ve nesimihi
Sıfaten tuhfiki cennetu'r-rıdvan.

Çünkü Lala Şahin ve tüfekfisına ol kişver-i dil-güşfi ve ınillk-i pür-ni'ınet-i

bi-rnüntehı1 müyesser ve musahhar ve zabta sezdvar olan kıla'a rnuhafızfin mukarrer
oldı. Müşfu-ün-ileyh nedyim-i bi-kıyfis ve gandyiın-i ecnds ve gılmfindn-ı dil-rub§ ve
kenizfin-ı malı-sima ile gelüb ınuasker-i hüm§.yüna mülhak ve sipeh-diiri ve hizrnet­
kfu-lığı ol pddişdh-ı , §.lern-pen§.hın zaınir-i münirinde muhakkak olub kuvvet ve
şevket-i as§.kir-i İslfim ve vüs'at-i rnemleket-i ıpübfirizfin mikddın-ı bir rütbeye bfiliğ
oldı ki vücüh ile mahsüd-1 seldtin-i rüzgar ve tasallut ve iktidfir ile kdhir- i a'dfi-yı din
ve küffıir oldılar. Sultfuı Gfizi şükrdne-i vufü.r-ı ni'rnet-i mütevdli ve sipiıs-ı tevfikat-ı
hfili ve mfili ile bast- ı mfiide-i ihsfin ve ifz§l ve neşr-i han-ı in'ı1m ve nevı1lde
rnüb§.lağa buyurub ğanfiyiın etrdfdan ehl-i ilın ve kemal ve erbfib-ı fazl ve efddle
hadd-i kifafdan efzün in'iiın eyledi.

491
••• Allah mal ve canlanyla cihıid edenleri oturanlardan üstün kılmıştır.Allah hepsine _de cenneti

va'debniştir. Ama Allah oihıid edenleri oturanlara, büyük ecirler, dereceler, mağfiret ve rahmetle üstün
kılmıştır...., Kur'ı1n-ı Kerim, Nisa, 96.
491
Ey Muhammed! Rabbinin, hiçbir memlekette benzeri ortaya konmayan sütunlara sıihib İrem şehrinde
oturan Ad milletine ne ettiğini gönnedin mi? Kur'iın-ı Kerim, Fecr, 7-9,

310
 i<lris-i_ Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Li-müellifi/ıi Beyt
Kalem zı-v.isf-ı kerernhclş-ı k§.sırast ez-an ki
Kesi nedide z ı -dest:- i indyeteş taksir.

Ol esnada ulemıl-yı asrdan mevldnd Kara Rüstem niimında bir §lim-i fi.kıl ve
mesfiil-i ulüm-ı Şer'iyye ve Fer'iyyede kfunil ve fazıl ol sultfin-ı sahib-i ün':finın sayt­
i lutf ve ihsfin ve ciizibe-i ehl-i dfuıiş ve irfanı ile diyaf-ı Karaman'dan §.sitan-ı
hüsrev-i giti-sitıine şitaban olm'uşdı. Bir gün edfi-yı hams-ı mukarrerat-ı sultanide
kfilellfihu (tebfireke ve tealfi) uve'lemU ennema ğanimtum minallahi min şey'in fe­
enne lilldhi huınusehu ve lirrasüli velizil-kurba vel-yetfuna ve1l-mesakini vebni's­
sebili11 ·193 nass-ı kerimi Uzre kadı'asker-i sultfuıt Mevlılnıi Kara Halil ile mubfilıe.se ve
mukılvehe ve taksirıitı mesdmehat-ı erkan-ı devlet ve müm§-ileyhe hami ve cümle-i
ümera ve hükkiim ganaiın-i küfför- ı liiimın humsum almak bıibında kitab ve
sünnetden delfül-i vfifire iriid ve bu kelam meşru' ve ma'kül-i rneclis-i hümiiyün-i
Sultdni'de makbul olub nass-ı kitab-ı kadim ve hadis-i şerif-i Rasül-i Kerim
(aleyhissaldtu vetteslım) mücibince tama.mi- gandyimi zabt humsunı mevland-yı
mı1mii-ileyh Kara Rüstem'e takdim ile tefviz puyurdı. Ol eyyamda ecnds-ı ganimet
kesret ve vefret üzre olmağla her bir re's esirin humsı mukaddeınii. yoz yirmi beşer
dirhem-i Osm§ni iken bu defa asıl baha yalnız yirmi beşer akçe ki herbir gulfun ve
kenizenin nakradan beş akçe ve rub'-i dirhem hums ile mukarrer buyuruldı. Ana
göre kıyıis mümkündür ki sair emvdl ve ecnas ne derece de olmuş olur ki ber gulfun­
ı Yüsuf-nejfid ve ber kenizine ki peri-zdd b u derıihim-i ma'düde ve bidii'at-i miziicat
ile milzdyede olmuş ona ma'lfımdur ki sair meta' dahi ne mİkd§.r baha ve i'tibfir ve
mücıihidfuıa ne rütbede iktidıir ve ehl-i imfuıa ne mertebe niam-i b i-şümftr-i rüzi ve
ne denlu istila ve firüzi mukadder ve müyesser olmuşdur.
Şi 'ir-i Arabi
Erdni'd-dehru min dsftrihi aceben
Ma in semi'tu bihi fi-siilifi'l-ürneın.

Elhasıl, çünki sultanın Rümelinde tevakkufu hadd-i imtidade keşide ve

tarih-i şuhür ve eyyfun 764 (1 362-1363) senesine reslde oldı. Padişah-, alem-penilh
ve asa.kir ve sipfiha muhabbet-i mesiikin ve evtfuı ve cfuıib-i Bursa'ya meyl-i avdet
giilib ve nümiiyiin ve tfiife-i askeriden herkes ki niiil-i ganiiyim-i firavfuı olmuşlar idi.
Vatan-ı me'luflarında mu'iişeret ve istirahata tdlib oldılar. Ve ol şehriyılr-ı gayret­
şi'ıir dahi "merretün ceyşün ve merretün ayşun" 494 darbü' l-meseli üzre mu'iivenet ve
müsii'adet buyurub çilnki hatır-ı atın Rümeli memleketi g§.ilesinden fariğ ve
mutma'in oldı. Ümera-yı izam hususan Lala Şahin ve Evrenos Beg ve Hacı İlbeg'iyi
ser u kılr-ı cihad ve gaziiya ta'yin ve işaret ve kendül,eri leşker-i siiire ile Anadolu'ya
mu'avedet buyurdılar.

493 Eğer Allah'a ve •hakkı batıldan

ayıran o günde, iki topluluğun karşdaşbğı o günde-- kulumuz
Muhammed' e indirdiğimize inanıyorsanız, bilin ki ele geçirdiğiniz ganimetin beşte biri Alİah'ın,
Peygamberin ve yakınlarının, yetimlerin dı1şkünlerin ve yolculanndır... , Kur'ıin•ı Kerim, Enfal, 41.
494 Bir savaş, bir yaşam.

311
 İ<lris-i Bitlisi / HEST BİHİST / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

Beyt
Sipehi ra ki zı-ikbfil-i tu rehber biişed
Çün felek ber-heme iifük muzaffer biişed.

Ba'dehu Lala Şahin'i Filibe'ye ve. sftir ümera ve ecnftdın her birini birer
semtin teshirine me'rnılr ve kendüleri deryftdan ubfu ve dfüü'l-mülk-i Bursa'da serir- i
hilı1fetde istirahat ve huzür eyleyüb refakaf:-i hümfryCm ile cela-yı vatan eyleyen
askeri taifesini esb§b ve tecemmülat-ı bı-hesab ile mesakin ve meniizillerine şad ve
hurrem müraca'ata ruhsat ile müsii'adet buyurdı ol ptidişıih-ı zafer-pen§.hın Anadolu
· tarafını:ı. teveccüh-i pür-şerefinden sonra Lala Şahin ber-muceb-i emr-i · sultani
RO.meli askerini cem' ve Filibe'nin feth ve teshirine müteveccih oldı. Ve ol yerin
hakiminin ismi Filisboli yani bisyftr düst demekdir ki Filibe andan müştakdır. Bi­
hani.dihi teala ası1kir-i İslam siihib-i kuwet olmalarıyla tekvür-ı mezkür bir vecihle
mukabele ve rnuhfrsaillaya k§.d ir olamadığından bizzarüre derUil-i kal 1ada mahsür. ve
mütehassin ve imtiddd-ı muhdsaradan sonra asiikir-i nusret-ıne§.Sirin galebesi
kendüye müteyakkin olmağla can ve ındl ve ehl ve iyalden istiııu1n ve teslu.n-i kal'a
ile ahd u peyman ve Lala Şahin dahi eınfuı verüb rnesfür vech-i eshel ile ebvdb-ı
kara ve şehri rü.y-ı guzdt ve rnüciihidrlna güşd4.e ve tevdbi' ve levahikiyle hisdrdan
çıkub seref vildyetleri canibine teveccüh-i niydz ile murahhas ve mecaz oldı.
Şi'ir-i Arabi
Eynel mefer ve ld meferre lehu
Ve lehu muhita n -ı sera ve'l-mfi.

. Ve ser-asker-i müşarün-ileyh beşfiret-i feth- i mezbüri huddı1m-ı sultana arz

ve müb drizfuıdan bir cemıi'at-i sahib-i şecı1'at i kar.aya muhafız ta1yin ve kendusı sdir
ümera ve ecniid ile Edime'ye avdet eyledügi 760 (l 358-1359) tarihinde idi ki ol
memleket- i pilr-ni'meti teshir ve inemdlik-·i İslamiyye'ye zam eyledi. · şehr-i mezbür
memleket-i Rllrneli vustwıda mahfüf ve meviidP ve mezii.ri1 -i bl-şüındr ile tamiimi-i
kura ve mesiikini müşteınil fevakih ve s�drdır. Ve iki küh-sdrın beyninde bir sahra
guşa.da vaki1 olmuşdur. Ve ol fezii-yı dil-güşfının mabeyni envd'-ı mahsülat ve zird'at
ile ·rna1rnür ve Meriç demekle meşhı1r olan nehr-i azim meyfine..:i şehirden güzer ve
azübet ve letB.fetde nehr-i Fırat'dan şirin-terdir·. Ve sahrB.-yı mezbürenin
hasdyisinden birisi zin1'ati pirinçtir ki tamfuıii-i Rllmeli'nin pirinci ol mevddi1 ve
mezdriden nakl olunur. Ve ol menlti'-i pür nevdfi'in bdsılından hisse-i hassı sultani
senede kırk yük pirine ve dört bin dirhem-i Osrndnl mukarrer ve ınu1ayyendir. Ve ol
sultfuı-ı gdzinin bekdyd-yı hayrat ve_ fisaf-ı ataydsından meydn-ı şehirde nehr-i
mezbOrun Ozerinde bir cisr-i kaviyyü'l-bünyiin viiki' olınuşdur- ki lisfin tavsif ve
zeb}in ta'rif ile ınümteni'ul-beyfuıdır. Ancak icındl-i evsafı budur ki tü.len iki ok
menzili ve arzda iki araba karşu karşuya gelub ıney8n-ı cisirde ınüsddefe etseler
bild-teşvlş ve bl-tereddüd birbirinden geçüp giderler. Ve cisr-i mezbünın ibkô-yı
iırn1rfitı içün çendin-i huddfim ve abid vakf ve her sale bir meblağ-i ihracat ve ıslah

312
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

meremmiitına ınu1ln ve meh8.m-ı kıyamı içün bir nazır-i emin ta'yin eylemişdir. "Ve
hAz8 hasenetün min hasenfıtihi ve fıyetün min ftyfit-i sadakatihi ve hayrt1tihi" 495
Li-müellifihi Beyi
in-çunin k'e-iisiin şod ez-püleş ubür-i küh u deşt
Der kıyamet h§hed e z -pül-i sırat asan güzeşt

Beşinci Hikıiyet
Miilllk- ı kfif/drm Siref memleketi hdMmi Destbıitek 'in ittifdkıyle Edirne'yi
tahribe niyyeli ile hiiclim ve leşker-i blôm'a istisdle azım ve nehb ve gdret-i
mücdhiddna cdzim ve mfibdrizdn-1 din-i miibin miilıik-i cebdbire ve le'inin miicerred
bir şeb-hlln ile def ve he/dklerine muvaffak ve mazhar ve sultdn-1 muzaffer
Bursa'dan meded-i İsldrn'a azimet ve hfn-i tevecciihde Biğa Kal'asmı feth ve
mıısahhar eylediiğün beytin ider.
Vakta ki Filibe hfikimi tckvfır-ı dil-kür_istimı:ln ile ehl ve iyalin alub pişvii­
yı güınrahı:ln olan Siref hakimi Destbı1tek'in yanına varub Lala Şahin'den şikayet ve
hftkim-i rnesfü.re ilticii-yı hiınftyet eyledi. MesfOrun dahi gayret-i cahiliyesi mezküre
bıi'is-i himıiyet ve ri'dyet ve mücdhidii.nın müdafa'at ve rnuhdsamat ve chl-i İslam'ın
tedrnir-i vefret ve din- i atıl ve fiyin-i bdtıllarını tervic içün rnemdlik-i Bosna ve Eflil:k
ve Diydr- ı Engürüs keferesinin tam§.mi-i saniidıd ve cebdbiresi ile ittifak ve yek:-dil
ve yek-cihet olmak ilzre ahd ve peyıniine ve kuvvet-i bazu ve iktidiirlarına i'tirniid ve
istiğna ile Lala Şahin'in Rfuneli'nden defini giiyet ile eınr- i eshel sandılar. Amma ol
b§tıllar bundan giifıller ki infiyet-i mezid-i Rabbfini ve vikı:lyet-i te'yid-i Sübhani
mücahidı:ln ve muvahhidı:lna mu'in ve hem-vöre karıb ve karindir.
Elhasıl, 766 (1364- 1365) tarihinde mesfür Destiput tamiimı-i mUlük diyiır-ı
küffıir ve mikdiir-ı aded-i mur u m.lr-i leşker-i eşriir ve mu'asker-i bisydri mukiibil
sipihr-i devvfir-ı tertib ve ta'yih ve Rümeli'nden kal'-ı bünyiin-ı ehl-i im§.na niyyet ve
leşker-i sultani Anadolu'ya ihraca azi:met ve sadii-yı galgale ve hurüş-i kös-i kü.ş­
kOnbed-i kerdü.ne velvele-enddz olub kasd-ı ser-i serverfin-ı ehl-i imi'in ile düş-i
dahhıik-i sirtan-ı rnüşrikftnda tire ve sindn-ı su'bcin-saz nüıniiyıin oldı.
Beyi
Be-rüz-ı iin ki zi-per haş u ceng u niile- i kös
Bela ve fitne-i hufte zi-hiib serber kerd
Zebdn-ı ta'ne zi-cevşen der-an kerd sitdn
Leb-i hüsam tebessüm zi-şekl-i miğfer kerd.

Lala Şahin ol müşrikdn-ı hı-dinin hucümundan habir ve guzat-ı

rnuvahhidllli ol melıi1inin öşri oldığını yakinen anlayub ol cema'at-i kalile ile bil­
muvacehe kuvvet-i mukabele ve mukdtele bir vecihle mümkün olmaduğun bilüb
memleket ve ra'iyyeti dahi bila ra'iyyet ve himfiyet bırakamayub sultan-1 siihib-i
ünvfuı tarafından istianet taleb Edime'ye cünüd-ı sultaninin vurüduna müterakkıb idi.
egerçi piş-i zahir binan resm u adet ve nezd-i kfır-dilall-ı pUr-cehfıletde meb_iidi-i

495
Bu onun iyiliklerinden bi iyilik olup hayrat ve sadakasının işaretlerinden bir işarettir.

313
 t<lris-i Bitlisi/ HEŞT BİHIŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

şekfivet ve sa'fidetin müşıihedesinden ol mülük-i sehm-nakin ınağlübiyet ve ol

gürüh-i enbüh-ı bf-p§kin makhüriyet ve mübiiriz-i pişegrin-ı çaltlkın nusrct ve
makdüriyeti ınuhfil kabilinden görünür idi. Amma ehl-i tslfün'ın vusük-i i'tiınfid-ı
temamı imddd-ı gaybi ve eltaf-ı İlfih iye-i bi-reybiye kanün-ı mu'tad üzre ma'hüd
olub ol rntıbfirizfin-ı din-i mübinden her biri sem1 -i intibah ve yakfn ile sadd-yı
bende-i pervert ve nevd-yı merhamet-güsteri-i kalellfihu (teb4reke ve te'ıilfi) "emmen
yuctbü'l-mu<ltarre izfi de'cihu ve yekşifü's-s0.e ve yec'alüküm hulefüe'l-ar<li e-ilahun
196
ma'allahi kalilen ınfi tezekkenlnw rnazmünını istimfi' eylediler. Ol esndda a'dfi-yı
dinin Edime'ye iki mCrhale mesafeye vüsıll ve Nehr-i Meric kenarında itnab-ı
hiy3m-ı şevketi tmübı ;lf-tiibe keşide eyledikleri ve iki üç güne degin neviizili
fisumdni ve belayı zamanı gibi Edime'ye vtisıl ve şehir ve kal'ayı hilk ile yeksıin
etmek ÜZre niyyet ve asıikir- i İsHim'ın dıiire-i hisıirda inhisarından sonra ihılta-i
küfftln hlln-htir ve vufün ternkfn ve iktidar ile rıih-ı necat ve karar bir Vecihle
mümkün olınayub kat'a bir taraf<lan bu karı düşviir tedbir ile ilac-pezir olmaya deyu
ittifakları haberi Lala Şahin'e sıhhat üzre reslde oldı. Çünki ol sultan-ı gayyi1r-i reh­
nümfın dahi deryadan ubı1r eyleıncyüb ol leşkerin iın<ltld ve i'.ineti temenna muhal ve
fıkr-i dfır -ıi-dür idi. Ol vtikı'a-i füci'anın ilaç ve çaresi budur ki heınıin mcvcüd
bulunan leşker-i muzaffer-i İslam ile ki ancak on bine baliğ olur idi. Bu fıtne-i pür­
şerin det'-i zararında ınütevfifık ve dil u canı rfih-ı Hüdfi'da feda ve bu hadisenin
kayd ve tedbirini kanün- ı tevekkül üzre tarıka-i muvalatda müttefik olalım nitekim
demişlerdir.
Beyi
Biyii tö. heme ten bc-küşten <lehim
Mebiida ki fursat be-düşmen <lehim.

Cümle sipeh-siilılnin-ı mübfirizan bu babda ittihiid ve Lala Şahin dahi

sanlidıd-i guziitın ittifükıyle azm-i kıtiil-i küffdra bil-µmvöcehe meyiin-ı bend-i
merdiinegi olub ümeradan Hiicı İlbeg'i ol serhadde kiir-ı gazfiya mukayyed ve
tediibir-i rezınde akranından. e'raf ve erşed oldığına bimien cüınle-i ümerfinın
münfisib gönneleriyle ınüıntl-ileyh kendü teviibi'iyle mukaddime-i leşker ve
küffiirdan dil dutub ve nüınıiyıln oldıklan mahallere didebanı ve re'y-i savftb-nürnfisı
mühtedi oldığı vecih ÜZrc keyfiyet-i nhvdli asker-i İslam'a vukü.'ı ÜZre i'Hiına ta'yin
olundı. Zira ümiddir ki bu gürüh- i ftcizdn ve zürnre-i mü'minıin nusret ile muzaffer
ve mir'ıit-ı İsl§.ın'dU sfıret-i zafer cilve-ger ola.
Beyt
Bcsa kutl k'u-rü ne-yiibi kilid
Güşiiyende tii ki iiye<l bedid.

El-kıssa: Hılcı İlbeg'i semend-i azme süv§r ve tevsen-i tevekküle üstüvfir

olub leşker-giih-ı küffarın kenarına degin.ilğiir eyleyüb bir ceın'iyyet-i sipiih gördi ki
196
Yoksa darda kalana, kendisine yakardığı zaman karşılık veren, başındaki sıkıntıyı gideren ve sizi
yeryüzünün - sahipleri yapan mı? Allah'ın yanında başka bir tanrı mı? Pek kıt dilşünüyon;unuz. Kur':ln-ı
Kerim. Nem 1 62.

3 14
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş- S.Kaya- Y.Baş

sipiihlığı ınağsub5.n-ı HU<l§.'nm şam-ı edb§rından ziyil<le hevl-nak ve iltiydm ve

irtib8.tda muy-i julide-i küffdr<lan tab-n§k ve ol gürfrh-ı sutühun enbühu ve ol siyah-ı
dilftnın haşmet ve esbdb-ı bi-şukü.hı asker-i İsldm'a nisbet ile mertebe-i ed'afdan
efzı1n ve ted'if:-i uşunit-ı alfifdan birı1ndur. Bir rütbe ki eger tamd.mi küffar faraza bir
gece hdb-ı gaflet ve dalfiletde bulunub ma'a hdzfı. cümlesi kayd-i seliisil ve iğlal ile
mukayyed olsalar dahi mücılhidiinm ol cemii'at-i kaliline birkaç günde katilleri
makdtir ve bir vecihle ınuk<ltele ve mukabele meysG:r degildir. Sırf endişe ve
teemmül ve karar ve sabr ve _tahammül ile ma'fınct ve fazl-i tlıihi'<len gayre tevessül
ve pen§h ancak pendh-ı sipıih-ı tevekkül ve tebettüle şitiib eyledi.
Beyi
COz tevekkül cüz ki teslim u rıdıi
Der-gam u rahat tJ.eme mekr est u <lıi
Der-hazer şüriden ez-şfır u şerest
Rev tevekkül kun tevekkül bihterest.

Amma çünki bir gün ve bir gece pusudan leşker-i küffarın evda1ına nigiih
ile <lcrfıni ah eyleyüb nd-gdh ilkfi-yı haviitır-ı Rahmdni ve ilhfim-ı mübeşşirfin-ı
alem-i rühıini ile kalbine bu ma1na ldyih oldı ki bu cemfi'at-i cebiibire-i küffilr ve
kaydsıra-i sdhib-i iktidar bu ınuctlhidfuı- ı kalilü'l-mikdfir oldığun muhakkak ve
ınüsd.' adet- i esbdb hasebiyle piş-i nazar-i kütdh beynlerinde mü'minlni mağlılb ve
kendüleri galebeye muvaffak olmak zan eylediler. Lakin elbette tuğydn-ı ğınil-yı
kavlühü teala "inne1l-insane le-yetğ8. en rciihü'steğnii"�97 mazım1nı üzre zor-ı bdzU-yı
devlet ·ve şevketlerine mağrfır ve· subh ve şanı ınustağrik-i bahr-i fısk ve fucür olub
küfür ve ilha<lları mukteziı.sınca geceleri mest ve gündüz mahmur olub sırr-ı mestür-i
kalellahu teftla "men lem yec1alilliihü lehü nı1ren femı1 lehü ınin nü.rin" 498
rnasadakınca Umil olmayub her gece sabtlha degin ınest-i cam-ı işret "en-nevmü
ehu'l-mevti"-1 99 muktczfısınca caıne nikbete ecsfid-ı fersüde ve kulOb-ı gdfil ve
pejmürdeleri püster-i rahat ve naz ve mesncd-i na'im ve .i'2azda rahat ile
ğunOdedirler. Şimdi ınün§sib htll budur ki fursat el vermiş iken ümidvfui-i zuhür-i
nusret-i B:lri ve gardyib-i kudret-i Peıver<l-gdri ile hemftn kendü kalilü'l -aded
cemii1atırnız ile şeb-hün edüb bu gürüh-ı muhakkiriınizi sevdd-ı azam sipah-ı şaın­
iltiyıima veıüb şeb-i pür-zuliirnın livd-yı Abbftsi-nümdsını bu leşker-i rriuhtasarın
mukaddimesinde nüıntlyiin ve şem'-i hiddyet-encdnı şamın berk-i ROınh ve
şimşi'rinden firüzftn edelim. Üıniddir ki hiınmet-i cünüd-i şeb-i hizdn ve meded-i
teveccüh- i rüşen-daınirftn ehl-i imdn ile piş-i dideınizde riih-ı nusret ay.in ve nazar-ı
ihlasımızda tarik-i feth ve zafer nüındy§n ola,
Beyi
Hüdayem der-in kar yari dehad
Zı-çeşm bedeın rest-gfiri dehıid

497
Amma insanoğlu kendini müstağni sayarak azgınlık eder. Kur'İln•ı Kerim, Alak, 6•7.
498
Allah'ın nil:rvemıediği kimsenin nllru olmaz. Kur'İln•ı Kerim, nllr, 40.
...
4911
Uyku ölümfın kardeşidir.

315
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

deyub ol babda beviltın-i ehl-i hakdan istimdii.d ve bu kıir-ı pür-hatarın irtikabında

deıüni teveccüh ve tevekküli piş-i nih§.d eyleyüb kendünün kalılü'l-aded a'vdn ve
ensannı altı kısım ve herbir kısmını leşker-gfih-ı küffarın bir semtine ğiriyO. vahşet
bırnkınağa ta'yin eyledi. İttifaken bir şeb-i ınuzliın-i pür-baranda ki hubub-i riyah-ı
avfisıf ve pertev-i berk-i hfitıf galgale-i diltr<ln-ı ğurr.ftn ile hem-ftvfiz ve siyeh-baht-i
küff&re tariki-i şeb dern-sfiz ve amii-yı hasarlarına ınukftrin ve Zulmet-i sehfib perde­
puşi-i mücfüıidfuı ve çeşm-i bende-i mü.şrikande mukılrin olub ol kfifirfin-ı anüd-baht
ğunCıde ve ol mestami-yi gaflet ecsdd-ı fersüde ile heybet-i sit-i şirftn ve fiv8z-ı
dilirftn-ı rnücfihiddn ile ayn-ı ınesti-i serfisime-keyde bir uğurdan biddr ve
bakiyyetü1l-leyl şerabdan medhü.ş§.ne ve bu b§.d e-i merd-i efkenden vehm u ızdıraba
düşüb şeş cihetden hun1ş ve avaz-ı nef'ır ile bihOş olub şam-ı tire-bahtı ve gfiyet
siyahi ve suhtide asla bir kirnesneyi görmeyüb herkes kendü menzilinde kıyas eyledi
ki her tarafdan düşmen hucüm ve hiib-gahlanna şeb-hün eylediler ol ki dilir ve
sühib-i şimşir idi. Tfğ-i bf..piiki keşide ve her kime musddif ve resfde oldı ise tiğ-i bi­
dıriğ ile serini bidde eyledi. Ve ol ki galebe-i havf ve hirdsdan nılşi muharebeye
rİı.ecfili yok idi. Ba'zısı kendüyi Nehr- i Meric'e pertiib ve ba'zısı süvfire ziydde halfts
ve necat ümidi ile bir köşeye fırdr ve şitdb v.e düşmen leşkeri olmak zannıyla sabaha
degin birbirlerini tu'me-i tiğ-i heliik ve iiğuşte-i hün ve hfik eyleyüb hakikat-i vfikı'a
ve keyfı.yet-i hadiseden figfih olamadılar. Tfi bir vakte degin ki bi-emrihi tefila azze
ve cell e ınücfihidıinın şaın-ı elem ve hengfrm-ı gamını zuhür-ı nür-i subh-i maksüd
ile encöma reside ve pertev-i hurşid-i �uriid- ı mü'ınindn ufuk-i küh-endılhdan
dırahşide ve imtidfid supuyde-dem-i subh-i s§.d ık-ı tiğ-i zulınet-perdiiz işrakı,niyfrm-ı
ufukdan keşide ve hucfım-ı leşker-i huınfım şfım-ı alamdan herkes hiilas ve giizilerin
sı,ıbh- i sa'ddetlerinden mahiçe-i a'lüm-ı zafer-i'lfunları huceste-rO.zi ile sipihr- i .
firO.ziye ser-i ser-efrfiz ve bu nevfi-yı şinide oldılar ki
Beyt
Dila der- mülk-i şeb-i hayran ger-an endfıh ne-gurizi
Dem-i fursat-ı beşfirenhfi bi-yfibi ez-sabfih fihir

mazmünı üzre mfımfi-ileyh Hilcı İlbeg'i kendünün tevıibi'-i ma'düdı öyle mu'asker-i
küffıiri nümüne-i kalellfihu teala "hasiden ke-en lem teğne bi'l-erns( kezfilike
nufassilü' l-fiyati li-kavınin yetefekkerfın'1 500 eyleyüb müc§hidfuı kabza - i şimşire
yapışmadan leşker-giih-ı küffarda püşte püşte kOştegiini ağuşte-i hun u hiik ve ekseri
Nehr-i Meric'de garka-i bahr-ı helak olub müteveccih-i nar-ı cahiın ve ba'zısı dahi
elrdfa giriziin ve serger-dfin ve giriftfir-ı azıib-ı elim olmuş gördüler. Ve emval ve
hazfiyin-i bi-had ve kıyfis ve esb ve ester ve araba ve envfi'-ı ecnfis bilfi-sfihib kalmış
zabt eylediler. Bu te' y.idat-ı Sübhdni ve bu vakı'il-i nevfizil-i fisumaninin zuhOr-ı
envii1 - ı gariiyib ve acayibi �ümleye bfi'is-i hayrat zebdn-ı şükür ve sitayişi misfil-i
seyf-i meslül niyiim-ı dehandan keşide eyleyüb dediler ki

0
� •••Ve orayı hiç bir şey bitinnemişe çevirmişiz; bir gün önce bir şey yokmuş gibi olmuştur. l)Qşünen
millet için, §yetleri böylece uzun uzun açıklıyoruz. Kur':'in-ı Kerim, Yunus, 24.

316
 İdris-i Bitlisi/ HEST BİHİŞT/ M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

Beyt
Çı1 der tiiriki-i şanı u veğa ker<led ecel güm-rıih
Süy-ı can-ı bed-endişdn çırağdn ez-sinan gerded
Be-cay-ı dem zı-kı1ın-ı püt-diliin ateş zede birim
Be-cB.y-ı huy-ı zı-enddm adü.yet-i hün revan gerded.

Bakiyyetü's-suyfıf olub pinhan olan melii'ini dahi kavluhu teala" "uktülü'l­

maşrikin.e kiiffeten kema yukatilünekum k§.ffeten11 50 1 hükmı üZre arza-i tiğ-i intikam
ve sanfidtd-i kefere ve fecereden kusur kalanları dahi tu'me-i şimşir-i niheng-i
intikam ve ser-i serdfu-fın-ı mu'asker-i müşrik.an ile bi-hadd ve şümfir esb u esteri
pür-b§.r eyleyüb nümüne içün ordu-yı İslclm'a getür<liler. Zabt ve istifü.-yı emvıil ve
meğfulim-i bisyara ve ihı1ta-i ğamlyim-i bi-şüınfü endaze iktidfu'lanndan ziyiide
oldığun bilüb bu feth- i garib beşdreti ile mu'asker-i mücahid§na vilsfil ve tamiimi-i
leşkeriydnı ol esbii.b v� esasın zabtı içün getürdiler. Amma Hficı İlbeg'in mücerred
tevdbi'iyle bu gtine harikulade hikdyesi hfir-vdr-ı ser-bırlde-i küffar şevfihid-i emaret
gördiler ise hilaf-ı cereyan adetdir deyu i'tiınfid eylemediler. Bizzat ser-asker olan
Lala Şahin'i sdir-i sipeh-salı1rfin ve leşkeriyan ile mahall-i rna'reke varub re'yi'l-ayn
görmek murdd ve cümle-i mücfilıidaflın ittifakı ve Hacı İlbeg'in delaleti ile·el-iin Sirf
Sunduğu (Sırp Sındığı) meşhur olan mahal idi. Varub reslde ve nakl ile şinide
eyleyüb i'timdd etmedikleri keyfiyetin ed'afını süret-i vuk:ü1da ınüşfihede eylediler.
Ve leşkeriyana had ve kıyfisdan efzün emval ve ganRyim ve ecndsa nfiil ve siilirnen
ve ğdnimen meskenlerine avdet ve v:.isıl oldılar. Amma bu feth-i garib ve nusret-i
karibin Hacı İlbeg'iye nasıb oldığundan mağbüt-i ümera ve mahsüd-i serddnin
olmağla egerçi Lala Şahin süreta arz-ı ş§dwnani eyledi. Amma husüs-ı mezbürde
kendünün kafa medha!i bulumnaduğundan naşi ğayz ve hasede düşüb Hacı İlbeg 'i
tesmlm eyledüği ol vaktin ravilerinden rivdyet olunmuşdur. Fe amma zikr-i ceınıl ve
ecr-i-cezıli kalellahu teala "ve 13 tehsebennellezine kutilCı fi-sebılilliihi emvatcn bel
ehyiiun inde R.abbihim yurzekün11502 zümresinde hayat-ı ebedl-yi Ehl-i beyt-i
Rasfilulliih (sallallilhu te'illıi aleyhi ve ala iilihi ve sellem) Hazretlerinde silk-i
şühedfi-yı mesmüında 1 1men kutHe dfıne ırzıhi fe hüve şehldün" 503 derecesine malik
ve mazhar-ı devlet-i sermedi oldı.
Beyi
Her ndmverl ki i n -cihan daşt
Bed-ahd-i kesi zı-hemrehiin daşt
Direst ki in-cihdn çunln est
Der-pineş meges der enku binest
Ya 'ni
Bu cihıln-ı fani kangı kimesneyi ndm-ver görürse elbette akrfinında bir bed
ahde mus§defe eder. Zira bu don)'anın ddet-i kadiınesindendir ki nfişi bi-_niş olamaz.

j()l··· Topyekiln sizinle savaşan müşriklerle siz de topyelı.-ün savaşın ..., Kur'ı'in-ı Kerim, Tı;;vbe, 36.
$0Z All.ih yolunda öldürülenleri ölü saymayın, bilakis Rableri kalında diridiirler, nzıklandınlmaktadırlar.
Kur'ı'.in- ı Kerim, Al-i İmriin, 169.
j()'Kim namusunu korumak için öldürülürse şehid olur.

317
 idris-i Bitlisi / HEST BlHiŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Hemiin Cenfrb-ı Kibriya - cümleyi tevfika mazhar ve fütüh§.t ile muzaffer

eyleye. Amin. Malüm olaki mukaddemii Lala Şahin ol sultiin-ı seliitinden Rümeli'ne
imddd taleb etmekle ol şehriyfir-ı gayret-şi1 §r dahi techiz-i asakir-i vfifire ile
ddrülınülk-i Bursa'dan hareket ve esnd-yı rı1hde müddetler ile arzuınend oldığı Biğa
Kal'ası kurbüne reside oldıkda küffarın Rümeli'nde cem.'iyetinin tahminen dahi
zamanı var deyu iniin- ı azimeti Biğa Kal'ası fethinde keşide eyleyüb ol şurü.'-i
gaztida bu kal'alai"ı teshir ve ba'dehu Rümeli tarafına · teveccüh münösibdir deyu
vüzera ve erkdn-ı devlet ile mo.şdvere buyurub zira bir kaç defa kal'a-i mezbüre
fethine niyyet etmiş idi. Liikin ba'zı mevfmi' sebebi ile al3-hıllihi dunnağla bu
azimet-i hüsrevdne ve himmet-i pRdişiihiine ile ol dd'iye-i tasmim ve cevfuı-ı
cengaver Gelibolı ve Aydıncık taraflarından müretteb zevra�lar ile kal'a-i
mezbürey� revan ve cı1nib-i bahriyeye nigeh-bfuı olmak Uzre emr-i ali sudfır eyledi.
Ve kendüleri bizzat feth- i kal'aya niyyet ve azimet gazavat-ı tslam'a yağmaya izin ve
ruhsat verdi. Bi-emrilldhi te'iıla azze ve celle eyiidi-i tevfık ebvdb-ı rnuğlak-i kal'ayı
rfıy-i mücfıhid§.na güşdde ve ınu1§.nidfın-ı küffllr- ı kadimi tu'rne-i tiğ-i kalır ve helak
ve me'§.bid ve kilisalannı mesllcid-i 1s15.m olmak üzre bünyfid ve kal'anın tevfıbi' ve
leviihıkını ri'dyet-i ra'iyyet ile ma'mür- dbiid eyledi. Hernfuı bu kal'anın fethi gününde
Siref leşkerinin haber-i feth ve inhizıimı ve asker-i İslam'ın galebesi peyğfim-ı ordu­
yı hüm§.yüna reside olub feth-i leşker-i İslfu.n-ı müsenna ve bu-beş§.ret ile ol sult§n-ı
filı-şiinın nusret ve zllferi ınühennd oldı. Çünki sultiin-ı müş§.rün-ileyhin Rı1meli'rie
teveccühünden mukaddem matlubı hiisıl oldı. Hemfin mansür ve muzaffer Bursa
canibine avdet ve serir-i hilıifet-rnasirine ric'at buyurdı.
Beyi
Ta k i haber resid ber-ehl-i memleket
K'inek sipfih-ı nusret-i şah-ı cihdn resid

Altıncı Hikaye!
Ol sultdn-ı miibdrizdn-ı cihddm intizdm-ı devlet ve imtiddd-ı zıll-i ihsdn ve
addlet ve bast-ı hdn-ı ma'delet ve keyfiyet-i zabt - ı memleket ve te 'lif-i kulub-1 ibdd ve
inşd-yı buk'a-ı hayrdt ve istind-yı imdrdt-ı dli biinydd ve Bursa-yı cennet-dsdda şeh­
zddegdn-ı bahtiydrinin sıir-ı hitdn-ı piir-iinvdnım beydn ider.
Hak Sübhdnehu ve teald (celle şiinuhu ve dmıne nevaluhu) Hazretleri her
kimin ki bed-i fıtrat- ı tayyib e-i bahtiydrisin rnelekat-ı kudsi ve ahlak-ı Rahınö.ni birle
ınanzfır ve ibtidö.-yı neş'e-i cibillet-i sa'iidet-ydr püsen-i sıföt-ı hamide-i insani ile
maksüd ve mecbür eyleye. Bi-iştibiih ve reyb ve bi-lühfık ınünkadat ve ayb-ı cehre-i
dil-rüşeni saykal-ı sıdk ve ihlas ile mücella ve mir'fıt-ı ruhsdre-i hasenat ve peyker-i
et,al-i ferhunde-IIledlini tevcih-i himmet-i b ülend ve tenzih-i niyyet-i ercürnend ile
iiyine-i süret-i kalelliihu tebftreke ve teala "ve li küllin vichetün hüve muvelliha
festebikü'l-haynit eyne md tekünu ye'li bikuınulHihu cemi'an innallfihe ala külli
şey'in kadir1150'1 ınazmün-ı mu'ciz-nü.mfını hükmünce pür-behcet ve baha eyleye.
Elbette fileın-i süretde hemişe net8yic-i a'ınfil-i siilihfitını m üste'kıb-ı zikr-i cemil ve

.rot Herkesin yöneldiği bir yön varclır. Hayırlı işlerde birbirinizle yarışın. Nerede olursanız olun Allah sizi
bir araya toplar. Allah.şüphesiz her şeye kadirdir. Kur'in- ı Kerim, Bakara, 148.

318
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

müstevcib-i fazl-ı ceme kılub kişveri mÜlk-i şehftdetde hulüs ve akayid ve niyyatını
vesile-i mak3m-ı ser-bülen<li ve sebeb-i uluvv-i ercüınendi ile kavluhu teala " ve li
küllin deractltün mirnma amilfı ve le yuveffiyennehuın a'ınıllehurn ve hwn ıa
yuzlarnün ıı505 vafkınca m1il-i derece-i a'la eyler.
Beyi
Seril.-yı i4n tırazed esfis-ı hayr nihed
Bin a - yı zulm kuned halvet ra emiin bahşed.

El-kıssa: Ol sultftn-ı müciihid ve g;izi ve hakikat ve istihkak ile hüsrev-i

mülk-i rnecıizinin ınuktezı1-yı güher-i fıtrat-ı asli ve ikti23-yı safvet-i tinet-i ezeli
Ozre 767 (1 365-1 366) senesinde müsii'adet-i tevfık-i lemyezeli-birle uınur-ı hilafeti
kernal- i istikiimete muvaffak ve te1yidat-ı tali1-i sa'§det metiili'-i cibilli-birle nice
memleket kafiri memalik-i mahrüsesine mülhak oldı. Bir müddet darü'l-mülk
Bursa'da müteveccih-i intizfim-ı mü.Ik ve din ve mütesaddi-i itmdm-ı mesii.lih-i
• mü.slimin olub mehemm-i evvelin ve matlab-ı nuhustin ser-encftm-ı eyyfim-ı devlet
ve saltanatının itmdmını metB.lib-i siiireye takdim ile zabt ve nesak memalik-i
eslafiyeye ikdfun edüb işii'at-i adli ve ihsan ve i'lfi-yı me'filim-i Şer' ve imı1n ve
takviyet ve terbiyet-i eiınıne-i ulemii-yı refi'üş-şı1nı şedd-i suğür-i dinde dest-i iktidı1r
ile şurür-i mü.fsidinden misı11-i hısn- ı ı1henin-i muhkem ve metin huddı1m ve abidinin
sahte-i pür-siyaset be's-i şedidini emsii.r ve aktara nasb-ı riyaset içün ta'yin eyleyüb
ri'§.yat-ı rfi'at-ı ra'iyyet ve him§.yet-i humat-ı millet-i Şeri'at-pendh merhamet ve
1 indyet ve zülfil-i refahiyyet vikfiyetinde kemal- i emniyyet ile istirahat ve zümre-i
ehlüllah ve şehri ve sipiihdan cürnle-i erbiib-ı cfıh envii'-ı imtinı1n ve efzal ile mer'i ve
kı1ffe-i aceze vezir-i destan-ı dest-i tetavül ziber-destan.dan keff-i emfında me'mün ve
mahmi idiler. Ve sadi1-yı genn ve ata-yı şayi'inin iştihar ve neval ve sehfı-yı
meti1bi'inin fisfir-ı · İntişarı sebebiyle dergfih-ı lslaın-melaz ve bılr-gdh-1 · haliiyık-ı
me1ı1di ol eyyi1mda "el-menhelü'l-azbu kesirü'z-züh8.m" 506 mısdakınca mevrid-i
vukü<l-i emdn ve funal ve menzil-i cünüd-i. de'avôt ve ınedehfit-ı 18.-yezal olmağın
etraf-ı alemden ulemfi-yı dli-makdrn ve fudelii ve fukard-i endın zıll-i ınerhamet-i
müstedfunına iltica ve penfilı-ı ınürı1'iit ve ınurakabetinde mesken ve menca
edinmekle talebe-i ulüın ve me'fu"ifve ınüste<ldn-1 zevdrif ve avdrifin vüs'at-i ına'dş
ve fushat-fezii-yı inti'aşıyle hatta dil-güşa-yı Bursa hamahalliihu tedlıi be'sen. Ve
Bursa'da v§.lid-i cennet-ınekôn Sultan Orhan (aleyhimahme ve'r-ndvdn) inşa
buyurdukları mes§kinde sakin olan nasın giiyet izdihiimından niişi hemişe
beynlerinde mundza'at vdki' oldığundan tevsf-i ddire-i lsliim ve arsa-i mülk ve din
ve tefsih-i fezd-yı memleket-i Müslimiini dyin-i seldtin-i pişin ol p§dişfih-·ı alern­
penahın h§tır-ı cennet-fushatinde cilve-ger ve aziınet-i tecdid-i sünnet-i kudsi-me'i1<lı
ile hem-vare tevsen-i aziınet-cihtid ve niyyet-i teshir-i bil8d-ı ehl-i küfür ve indd
cevelan-gfilı-ı ciydd-ı hinıınet ve cilve-giih-ı ecn8d-ı töhmetinde muzmer idi. A�nma

505
İşlediklerinden ötilrıl herkesin bir derecesi vardır. Herkese işlediklerinin karşılığı ödı:nir. Kendilerine
haksızlık yapılmaz. Kur'Wl-ı Kerim, Ahkaf, 19.
05
� Soğuk su taşlık yerden çıkar.

3 19
 İdris-i Bitlisi / HEST BİHIST / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

ehl-i ulCım ve fukaraya kemal-i i'tikrldından mimdr-ı hiıncm-i aliyycsin tfrife-i

mezbfirenin ta'mif-i me'dliın ve tertib-i mesfilih ve menazımına sarf itler idi.
Şi 'ir-i Arabi
Ve kun lis-s.ilihine ehan ve ehlen
Ve kun frl-hayri ınikdfünen rnuciben

mazmCını üzre züınre-i rnerkCımenin teshil-i emr-i ma'ı1ş ve tekmtl-i rnerasım-ı

inti1 aşını cümle-i metıllib-i p§.diş§hdne ve arzü-yi hüsrevfınesine takdim ve hdtır-ı
hatirinde hemişe bu ma'na mukarrer ve mütemekkin idi ki i'd3d-i cünü.d-ı ma'nevide
ki havdss-ı ib§.dullahdır. Teksfr-i · a'dctd-ı imdiid-ı stiriden rnurcld-ı hayl ve sipıihdır.
Tezyid-i ictihdd babında gtiyet ihtimüm tasmim eder idi.
Li-mııellifihi
Der-in hardbe-i,düny§ imareti endiiz
Ki zikr-i hayr bi-maned zi-tu be-uınr-i dırdz.

Ve ol sultfin-ı safi-i'tiküdın ve pfidişılh-ı melaik-intibfihın cümle-i garftyibi

mük§şefat ve mu'§yenat ve acüyib-i sev§nih-i halat-ı gaybiyye ve kerfirnatından
hdtır-ı fig§hına sunfıh eden keyfiyet-i acibedir ki nakl-i sikiit-ile sabitdir.
El-kıssa: Bir gün ol şehriyfir - ı nfun-dfir arzfı-yi şikar ile şehr-i Bursa'dan
deşt ve kfıh-siira inıin-ı keşide ve Kabluca nıim mahelle reside ve seınend-i fihu­
hardrni bir kusfend-i sahrayı ve remidenin akibinden cibö.l ve sahdri cist u cu ile
tevsen-i büd-ı kiti pdy-ı peymdyı devdyin<le ve el-ıin imfirAt-ı hayrat-ı ma1 müre ve
Kabluca demekle meşhı1r mahalde kusfend-i müstemendin hiilet-i ızdırdbın<lan
res§yende olub bi-emrilldhi teala azze ve celle ol şikfu--ı dil-şikar ol pddişıih-ı agdha
lisftn-ı fasih ve zebftn-ı sarih ile hitab edüb II ıiyd Hakk Subhfı.nehu ve teala Hazretleri
seni rnücerred kasd-.ı izrdr-ı mahlük ve azdr-ı bende-gful içün mi halk eyledi? Yoksa
Halık-ı Perverd-gfir ib§det ve ibfidına faiden aid olsun içün mi deyu söyleyub ve
ğdj'ib olunca ol sult8n- ı 8g8hın dil-i gayb-intibahı la1b ve lehb-i fıleınin halfit ve
lezzatında faide olmaduğun fehm edüb nefs-i nefisini · hakaretle atıb _ ve gdyib ve
derhal heınfın ınekfin-ı ınezbı'.irede keıniyyet-i sebkir-i hevö. ve hevesden nuzı'.il ve tek
ve tenha hiilet-i merkılmı teernmü.l ve istiğfar ve niyiiz ile biir-g8h-ı çare-saze tazarru'
ve tevessül ve ümerii ve nüvvdb o şelıriyftr-ı valıi-tebtiri te'§kub ile mahall-i mezbüre
bilft-mücib z§hir mütefekkir ve müteemmil görünce müteaccib olmalarıyla erkful-ı
devlete hitab buyurdılar ki bu mahalde bana bir hal-i garibe ve ahval-i acibe zuhür
eyledi. Aciileten bir ınimar- ı mühendis-asar tedfirük ve ihzar etınelO.�ün ki heman bu
cay-ı giihda ta'mir-i imfirfü ve hayrat bir eser-i niyyeti zamiriınden güzer ve bu
d§'iye levhft-i derünumd� "ken-nakşi fil-hacerdir11 507 deyu ferman ve erkful-ı devlet
ve a'yiin-ı saltanat cümleten bu mevki'-i şehr ve abadanf<len dür ve bu ınevdı1'
mahall-i gayr-i meskün ve ma'rnürdur. - Ulema ve fukara bir vecihle karar ve
mütemekkin ve şehrin dahi erbab-ı istihkfikına bunda mutavattın olmak gayr-i
-mümkündür deyu ittifö.k eylediler. Amma ol sultdn-ı zaman tekrar tercüınan-ı

07
� Taşa yapılan nakış gibidir.

320
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya -Y.Bas

mülhirniin-ı gaybiye ile bu mekfin tevfık-i H.ilık-ı ins u can ve an-karibü'z-zamfuı

şehr ve bdzdr ve metaf-ı müs3fmln-ı -aktiir ve mağbüt - i seyrfin-giih-ı her diyar ve
emsiir olur deyu buyurdılar. Çünki ol hüsrev-i zi-ş§.n ol matlubun h usüluna ziyılde
talih ve ol vecihle intifa'-ı mahluk ve tahsil-i nzfi-yı Halık'a derüni rağib oldı.
ittitlikiit-ı haseneden ol esnada İstanbul hakimi Yalakabad vilayetini nehb ve giiret
ve ehl-i İsHim1a ihfuıet kastlı ile müteaddid keştiler ile bir mikdiir harbi kilfir
göndennekle bi-tevfıkihi teala mahall-i rnezbürede olan cemft'at-ı İslam küffaf-ı
eşrfirı tamfunen esir ve mukayyed ve ekserini mes§lih-i mülkiye içlln mahbOsen vaz'­
ı zindan etmişler idi. İttifüken birisi bir mimdr-ı kfirddn ve mühendis-i pehliVan
bulumnağla kayddan halas ve ol pfidişilh-ı !sliim-peniihın dilhiihı üzre bevii'is-i süri
ve ma'nevi ve fevaid-i dini ve dünyevi müliihazasıyla Bursa'nın hdricinde el-yevm
Kabluca deyu r11eşhfır olan rnevzi'de bünydn-ı hayrat ve irniirdtı erkfuı-ı birr ve takva
ile rna1rnür etmek içün mühendis-i mezbOn riı.e'mOr ve metbü1 ve rnerğüb olmak Ozre
ferrnı'in-ı cihiin-muta' şeref-yafte sudıir olub bir mescid-i şerif ve bir rnedrese-i latif
ve bir hdn-gfrh-ı rnünifi ınoşternil bir binayı refi' ve mümtaz ve eşraf-ı nev'-i insana
iirfirn-gdh ve tarh-ı rnesfikin ve men§zil ile ser-fırôz eylediler.
Beyt
Be-rüzi ki rOzgıir der anca bina nihı1d
Bercis kur'a-hii zed u hurşid falha.

Piş-bünyiin-ı _iikıbet-endiş ve iiziide-diliin afiyet-pişe katında ınuhakkakdır

ki her çend bir imiirel-i dil-güşiı ki bu hariib-iibiid menzil-i dünyada bünyad edeler.
Bind-yı ebdıin-ı insani gibi zam8n-ı kalilde ma'rOz-i 8fet-i har8bi ve esib fenıi bulur.
Ve eyvan-ı bihişt-<lsı'i ki selatin-i rCıy-i zemin ser-firılz ve şeref ve şerefini tarh-ı
kubbe-i zer:i nigdr-ı sipihr ile mümtaz eyleyeler. Kim fursat-ı rüzgar ile bı1mdn-ı
hardbe-zfire dşiyfı-endüh-i inii olur.
Beyt
Kef-i gül der-heme rOzi zi-mey nist
Ki ber-vey hün-ı çendin fidemi n1st
Beyt
Pasbfinl mikuned der-kasr-i kayser ankebüt
Bum nevbet mlZened der-kal'a-i Efrasyiib.

Amma bir imdrdt-i pfidişahiin-ı dil-agah kendü rneniim ve ılriim-gfilılan içün

fezii-yı cennet-fushat merd5.t-ı İldhı'de binfi. ve mcnzil- i ubılr ve· gOzer-gah kalellahu
tebiireke ve teı1la "ve rna tukaddimü li-enfusikurn min hayrin tecidOhu indelliihi
innellfilıe bİrna te'ınelOne basir 11 508 mısd3kınca tarh ve büny3d eyleyeler. Bek§. ve
sebat ta'biri ile haiz olmak reva ve .i'tiıniid-ı kavluhu tefila (azze ve celle) "vel­
bfikiyalil's-sfilihiitu hayrım inde Rabbike seviiben ve hayrun meredda11 509 mazınOn-ı

0
' ' ... Allah'a gilzel ödünç takdiminde bulunun, Kendiniz için yaptığınız iyiliği daha iyi ve daha büyük ecir
olarak Allah katında bulunıunuz. Allah'tan ba�ışlanma dileyin. Allah elbette bağışlar ve merhamet eder.
Kur'iln-ı Kerim, Müzemmil, 20.
509
... Ama baki kalacak yararlı işler, sevab olarak da Rabbinin katında daha hayırlıdır.

321
 ldris-i Bitlisi /HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya- Y.Baş

münifi takriri ile faiz olur demek sezadır. Zira elbette ol devlet-i ınüste<l8m ve
sa'ddet ile yevmü1l-kıydm'ın istifası hasebiyle tahsil ve tekmili inş3-yı hayriit-ı cftriye
ve ibd8-yı sadakat-ı siiı:iyeye mü.nhasırdır. Zira "izcl mate ibnü Ademe inkata'a
aıneluhu illa an selfisin veledün salihun yed'ü lehu ve ilmun yentefi'u bibi ve
sadakdtün cfu"iyetün" 5 10 rnukteziismca ol sultan-ı merhdmet-şi'fira hem saltanat-ı süri
ve menzilet-i ma'nevi ve hem sa'ddet-i dünyevi ve uhrevi müyesser ve mukadder
olmuş olur ki mesned-i hiliifetde zamdn-ı istiklftlinden beru alamet-i istimffu"-ı
devlet-i dini ve dünyevi ol imfu'iit-i hayrfitın tarih-'i inşiisın<lan tarih-i kitfıbe gelince
yOz elli senedir ki ol zat-ı mekremet-sıfatın neşr-i mea5ir-i atıfetiyle fevfizil-i sadakat
ve fezfiyil-i hasenatından cümle cihıit-ı inı1yet ve eltaf ve mudfiltil-i evfıisı ol buk'ada
umürn rnüsliınine rnahsüs ve iınzıi-yı ehlüf-ı hilafet-ittisaf ve tenfiz-i ulema ve
kudat-ı cernilü'l-evsdfıyle mümzi ve ınensüs olmuşdur. Ve gıiyet refü.hiyet ve ma1 lşet
ve vüs'at-i erzak.dan hem-va.re erbtib-ı istihkak etrdf-ı memalik-i tifakdan cem'iyyet-i
sevdb-üs.i ol buk'a-i cennet-meıibın harirninde ol sultan-ı kerimin ddire-i hün-ı
nd'lın ine müctemi' ve mukim olmuşlardır. Nitekim ol buk'anın mahalli ki menzil­
gfilı-ı ehlüllfih ve biini-i müşdrün-ileyhin pertev-i sıdk ve ihlfisın<lan mevrid-i
kalellahu teala 11 efemen essese bünyB.nehu ala takva minellB.hi ve ridvünin hayrun" 5 1 1
dur. Ol şehen-şiih-ı agahın milcib-i ahbilr-ı beşaretle bir şehr-i p0r-dekfikln ve bazar­
gahı müştemil meüif-ı acibe ınakrün ve �ir hammam-ı Hüdfi-ılferin ve bir mahalli-i
dil-hdh ki pir ve cevdn-ı Bursa'nın tavfif-gfihi belki subh u şam erbılb-ı mu'fişeretin
mesire-gBhıdır. Ve hammam-ı ın ezbürun şerh-i letıifet ve nezafeti Ketibe-i kitab-ı
Orhailfde Bursa'nın havfis ve evsfifı zikrinde mezkür ve ol mekıin ve mekinin tafsil
ve icmali rnestürdur.
Beyt
Çün revak-ı sipihr-i bi-bünyiid
Hesi ber-iib u hak u ateş u biid
Hfiiıe behr-i ahiret-i tü bi-s.iz
Menzil ez-çar muhtelif perdiiz.

Ve ol binfi-yı hayrın bevti'is-i rnukaddemfitından birisi ol sultdn-ı dgiihın

süret-i mukiişefe ve keyfiyet-i icfibet-i de'dvat ve keramiitı kavl-i sahih ile mezkür-i
efvtih ve sıhhati el-yevm müşahede ile ma'lüın ve bl-iştibiihdır. Cünıleden biri bu
eser-i garibedir ki nakl olunur. Ol sultan-ı bülend-ikbal tekmil-i imilretde dest-i
sa'tidet-i peyvestine bir şehbıiz-ı Huma pervaz olub derun-i buk'aya teşrif
buyurdukda ol şahin-i habaset-ayin ol bina-yı kudsı-hevanın küngüre-i cennet­
dsiisına pefVdze meyi ve fiğ.iz ve bir çUb Ozerine oturur. Ol Humii-yı evc-i sa'fidet
a'ni pil.dişfilt-ı ıili-himmet her çend işfiret ve da'vet eder ise bir vecihle hubüt ve
nıızille rağbet ve biizdilrıln dahi bir dorlo tedbir ile mahall-i ınezbiirden
indiremeyince ol şehriyfir-ı gayret-şi'§r gadab-nıik olub süret-i tehevvürde zebfuı - ı

ltO insanoğlu öld:Oğil zaman amel defteri kapanır. Ancak kendisine dua eden bir evlôd, kendisinden sonra
insanların faydalanabi!Cceği ilmi bir eser veya sadaka-i cariye bırakanın amel defteri kapanmaz.
511
Yapısını Allah'tan sakınmak ve onun hoşnutluğuna ermek için yapan kimse mi daha hayırlıdır ?....,
. Kur'ıin-ı Kerim. Tevbe, 109.

322
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş"S.Kava- Y.Baş

sddık-beyfin ile ol murğ-i ınu1iinide nefrin ve beddua edüb buyunnuşlar ki İlahi

kendü yerinde kuruyub btcan kalasın. Tarih-i mezbürdan ilıi-h8ze'l-rln hemfuı ol vaz'
ile kadıd olub kıyafetiyle kalmışdır.
Netice: Ol sul_tfin-ı siidik.ü1l-i'tikiidın isticiibet-i da'avatı şübheden müberra
ve evkdt-ı rühanisinin cezbe-i Rahrndnisi şek ve iştibdhdan ınuarrddır.
Li-mııellifihi Beyi
Dıleş büd ez-safa mir'fit-ı enver
Be-ihlas-ı derfın hurşid-i haver
Zebiineş der-suhen çün subh-i sadık
Dem-i o der-du'a ber-bild-i sabık
Ma1 1üm ola ki tarih-i mezbfuda bir fasl-ı hurrem-bahar ve vakt-i tarılvet-i
gül-zarda ki şehr-i cennet-dsii-yı Bursa nümü-dar:.ı firdevs-i a'la ve misfil-i
Cennetü'l-me'viidır. Şeh-Z3degfu1-i fıli-tebıir ve bahtiyiir ve chlaf-ı düdmıin-ı hildfet­
i.ktidfir a'ni Yıldırım B8yezid ve biraderleri Ya'küb Çelebi ve Savcı Çelebi'nin sür - i
hitanlarına niyyet ve Sünnet-i Hazreti İbrahim (aleyhissaliitu vesselam) Hazretlerine
ri'iiyet içün bezl-i hiin-ı Halil ile it'iim ve in'§.m-ı haviis ve iivıima himmet buyunıb
şillcr§.ne-i bi-girii.n-ı kalelldhu teala "ve emdedn§.kum bi-emv§.lin ve benine ve
ce'almiküm eksera nefıran" 512 muktezasınca kelıim-ı mevfilıib-i intizam ve ihsıin-ı
malıi-keldm ile leb-cünbıin-ı teşekkür-i ni'met olub encümen-i sür-i pür-behcet ve
sün1r behem peyvest ile niş�rnen-i meclisdn.-ı riyfiz-ı insi ol rnehdfil-i pür-meserret
ile şikest eyledi. Mesela nesim-i bdd-ı saba deşt-i hfiverden ol bezm-i meserret­
güster tehiyyesiyle subh u mesa müliizım-ı huzür ve biid - ı şimal ğuduvv-i 85alde
aksii-yı diyaf-ı server�en ol mahfel-i hurreme arz.-ı mübfideret ve hubür eyleyüb
sarir-i harüs-i seheri bu nevii-yı hoş-edıiya fiğfiz eyledi ki
Li-müellifihi Beyi
Der-sür-i hitıin ki be-her şeh-zdde bUd
Esbiib-ı neşat cümle iimiide bıld
Şod hufte surilhi çü bedest-i saki
Zıinübe revan çü hün-i o bade büd.
Yedinci Hikaye!
, Edirne şehri ol sultdn-ı gdzfnin rniistekarr-i hildfeti içiin dlern�i gaybın
zuhllr-i işdret ve ta'yı'ni menzil ve mahall-i evreng-i ser-firdzi ve dd'iye-i
meymenetde mukarenet-i feth-i kasaba-i Çirmen ve intizdm-ı imdret ve cibddcini ve
iltiycim-ı re 'aJ'd ve sipdh-ı su/tdnı' ve siikkdn ve sekene ve teskfn ve kutneyi beydn
ider.
Li-müellifihi Ruba'i
An ra ki iniiyet-i il§.hest karin
Binası dileş çü çeşm-i o zahir b in
Der her çı saliih-ı din u dünyilş bıid
Mülhem şeved o b°"hayr u her kiir-ı yakin.

fü ... Mallar ve oğullarla size yardım edecek ve sizin sayınızı arttıracağız. Kur'ıin-ı Kerim, İsra, 6.

323
 İdris-i Bitlisi/ HEST BiHIŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

Çün Hazreti Vehhdb bi-minnet. Ve Feyyaz-ı mevahib-i bi-rni'net n i'met-i

celilü'l-kadr-ı saltanat-ı seıveri ve atiyye-i kübrft-yı hilafet ve din- perveriyi kalellahu
teaıa "le-yestehlifennehuın fi'l-ardı kemestehlefellezine min kablihim'' 513
mukteziisınca seldtlıı ve hulefü-yı Al-i Osmiin halfen-ba'de-selefin her biri sa'.idet-i
dini ve dünyevi ile mazhar-ı mezid-i mecd ve şeref olub sipds-ı hakda hak-sipds ve
şükr-i kavli ve fi'liyi takdim ile muhterem ve müşerref olmuşlardır.
Feld cerem, Hakk Subhıinehu ve tealı1 "le-in şekertüm le-eztdennekuin" 514
va'de-i kerimesi hasebince yevmen-fe-yeVrnen si'at-i ni'met-i şahi ve bestat-ı mülk
ve pddişfilıilerin mütez§.'if ve her birini havarı-ı mebsut mülket ve simı1t-ı bisfit- ı
haşmet ü.zre tevdli-i neval-i ikbal ile müteellif eylemişdir. Ma'a zalik rütbet-i
hilö.fetlerin zinet-i libds-ı takva ve dindar! ile ınisfil-i gülben-i pö.kize dfunfin-ı
gülistfill-ı cihanda draste ihtişfim-ı eyı'ilet-i zahirilerini safü-yı bı'itın-ı vilayet ile
hurşid-i alem-ar� gibi piraste eylemişdir.
Beyt Arabi
Ve fıhim nücümü'-ardin ınecden ve fit'aten
lzii vahidün yehfa fe-yazheru viihidün:

Nitekim bu sultiin-ı giizi-fi-sebililliih ve piidişah-ı mükiişif-i dil ve ıneli\ik­

intibıih ki fırüzi-i ıne'ö.rik ve kar-zfir rnüsfi'adet-i baht-ı kfirn-kfu- ile zamir-i rnüniri
filem-i envilrdan bir ınir'dt-ı tfib-dfir ve hatır-ı hatiri ınatla'-ı ilhfiındt-ı Perverd-gfir idi.
Ekser evkdtı zuhür-ı hayr ve şer ve vukü.1-1 vdkı'fit-ı rnühimmatdan ınukaddern-i
mülhirnfin-ı gaybdan sebk-i ihb§.r ile tenbih ve ihbfir süret-nümıi-yı zuhür olur idi.
Beyt
Zamir-i rüşeneş ayine ist k'ender- vey
Hemi nomayed imrüz sfuet-i ferda

El-kıssa: Bu kabilden bir mevki' temsil oldır ki 767 ( 1365- 1 366) senesinde
sür-ı hitdn- ı şeh-zddeg§.ndan tamam ve Kabluca-i Bursa1da bünydd-ı imfu-ö.t ve hayrat
hüsn- i hitam buldı. Ol şehriyfu--ı gayret-şi'fu- tekrar takdiın-i fariza-i cihfid içün ret'-i
a'laın-ı nusret-encfun-ı İslam ile niukaddeına ıiı.akarr-ı hilafet olan Dirnetoka'ya
nehzat ve itmfim-ı mesdlih ve ıneham ve endişe-i umür-ı cumhfu ile techiz-i leşker
ve viliiyet küffü.r-ı liftmdan ahz-i intikam içün bir eyyam ol ınakı1mda tevakkuf ve
aram eyleyüb Kasaba-i ǵ"men · ve tev§.bi1i Nehr-i Meric k�narında Edime ve
Dimetoka1ya bir merhale mesdfe olub lakin henÜZ dest-i tasarruf-i küffarda olmağla
kurb-i civar hasebi ile ol buk'a-i hurremin teshirinde ihınıil-i tavr- ı cihön-güşftyiden
begftyet ba'id göıürunekle hiınınet-i hüsrevdne ve gayret-i pddişahfille asfikir-i !slam1 1
ol tarafa irsate da'i ve ol kişverin fethine sa'i olub asfikir-i ınücdhidı1n �al'a-i
Çinnen'i rnis&l-i cürrn-i zemin mahsür-ı d&ire-i gerdün eyleyüb etraf ve cevfinibden
misRI-i sav§.'ik-i dsumfuü burüc-ı kal'aya seng ve top vetir-i baran ve her gün pfıy-i

m ... Onlardan öiıcckileri halef kıldığı gib� onları da yeryüzüne halef kılacağına. .., Kur'all-ı Kerim, nôr,
54.
514 Eğer şükrederseniz nimetlerimi nrttınnm. Kur'ıin-ı Kerim, İbrahim, 7.

324
 İdris-i Bitlis! / HEST BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

barutı ateş-i harb ve şu'l� darb-ı tiğ ve sin§.n ile firüzan ve niiire-i kahraınan- ı
devletden Çinnen Hükimi'nin mfunelekin süziin eylediler.
Beyi
Çi zahın-hii ki ber-iiverd-i tiğ tu ber-hasm
Çi şu'le hast ki zed nize-i tu ber-a'dii

Ba'dehu tekvür-ı mezkı1r gfıyet acz ve ızdırardan nigeh-biı.nl-i mülk.den

me'yüs ve haib ve şefü1at ve darfi'at ile akd-i zimmet ve emftna tdlib ve mücerred
ibkii-yı zindegiini ve mühlet-i emdnl cümle-i rnetdlibe takdim ve şehir ve kal'ayı
nüvviib-ı sultiin-ı gftlibe teslime rıza-ddde ve ebv.ib-ı hisarı rüy-i ehl-i lslam'a güş§.de
eyledi. Ba'dehu ol piidişıih-ı nusret-pendh Diınetoka'da birkaç karar ve muviineset ve
ülfet ve rnucfüeset-i uleıniı.-yı §gfilı ve fuddla-yı ehlulliih evkiit- güZdr iken nd-giih bir
gece hiJ.let-i ınenfim ve hin-i ret1-i.huceb-i cismdnide vurüd-ı feyz ve ilhiim ile rüya­
yı sdliha kabilinden dide-i kalb ilci bir vakı'a-i garibe müştihede ve sem 1-i ser ile bu
sadayı istiınd' eyledi ki hey'atı insfiniycde bir şahs-ı nG.rdni nümiiydn ve mihribiini
yOzünden ol pddişiih-ı 3g3ha bil-muviicehe hitab cdub der ki "Sana ınüstekarr-ı
ınesned-i hilfıfet ve serveri olınağa sezfı-vfir bir mahall-i ınakbü.l göstenneğe hem
san" ınevtan-i mübdrek ve meymün ve hem sipdh-ı İsliiın 1a ve müc§hidiina inkıdii-yı
e1sdr ve kurüna degin ınerci'-i ıne'ınfu:ı. ola. Ol şehriyiir-ı iili-tebiir bu kelaın-ı hayr­
hfihaniye rağbet ve ikbal edince şahs-ı mezbG.r sultdni bir makfuna reh-nümün olur ki
bu hiinedı1n-ı kadimin sariiy-ı devlethiinesine rnensfrb ve sultdn-ı gdzi'nin henüZ iisfir­
ı tayyibesi anda ber-cı1 ve mensüb olan Edirne sahrı1sıdır. Ve ol kimesne tekrar
sultı1na bu makı1mda kendune hdsseten bir mesken-i me'vd büny§.d ve ber nişiınen
mahsı1s ve ra'na tarh ve iıbd<l eyle deyu ernr ve tenbih edub ol şehriy.3.r-ı kerfunet­
şi'§.r hdbdan bıdiir ve dide-i ş�hün nevm-i z§hiriden güşı1de olunca bu keyfiyeti
iŞHrat-ı dlem-i gaybiden tefeül ve ita'at-i cmr-i ma'ncvi ile teemmül eyleyüb ale's­
sabiih vüZerd ve erkiin-ı devlet huzü.r-ı hümılyü.neyi fufım-gfih ve nakl-i vfikı' a-i
sultfuıi ile i'lam-ı beşdret- i ilhi.imdan müteyakkız ve i.igdh oldılar. Heıniin fenndn-ı
cihdn-mutfi; şeref-yafte-i sudür oldılar. Edime teveccühünde bir dahi tevakkufgayr-i
mümkündür. Alel-acelc mahall-i rneşhüdun müşiihedesinde ınusiira'at buyurub dide-i
hissi fozd-yı ma'hüdull mülahazasına düşdükde dil ve dide sult.1nın şahidleri ol
viikı'arun süret-i vukü.'una şehfidet eyleyüb fi'l-hal rnahall-i rnezbürede tarh-ı bünyfid­
ı devleth§.niye dğdz ve erkiin- ı devlet ve a'yiin- ı hazretin her birine ol fezanın
havalisinde birer mesken ve rne'vfi ta'yin ile fiğdz eyledi. Ve tarih-i mezbürda şehr-i
Edirne tamamen bi-bftru ve hisiir ve etraf ve ekniifı pür-bdğ ve bustdn ve geşten-firı1
idi. Mi'ınfir-ı hirnmet- i sultan ol ınekdnın a'lfi-yı bünyfinıyle bu hfuıeddnın makarr-ı
seriri içün gdyet ihtirniiın buyurdılar. Ra' iyyet ve sipiihdan etraf-ı şehr ve his8rda
günden güne bir ınecma1-ı azim ziydde ve cevdnib-i erba'adan siiye-i kirpfis-gerdün-i
esds-ı sultiiniye rü-nihiid olub ıneydB.n-ı şehri inşd-yı buyut ve mesftkin- i dil-firib ve
bindyı buk'a ve erbii'-ı acib ile fushat ve vüs'at ve fursat-ı kalilde ol kişvcr-i iıniiret­
pezir bir mazarr-ı letafe t -mesir ve cami1-i ınehdsin ve ol mecma'ın derim ve birünı
a'd§.l-i buk'a ve enfa1 -i rnesdkin ile bir şehr-i şchlf oldı.

325
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kava-Y.Bas

Beyt
Şehri ılrdste çüq. kiirgeh-i ingiliyfm ?
Hasse çün bağ şeved ez-ruh-i gülhar rengin
Heme etriif çimen ha vü serfiser heme bağ
Semen vü yasemen nergis vü scrv vü nesrin

Çünki zaınir-i ınünir-i sulttlna infük-ı drıi-yı kiir-zö.r ile ldyih ve ınuktezfi-yı
mülhem-i gayb ile vazıh ol<lı ki R.Grneli'nin <ldrü's-saltanatı ol şehristıln ve ber­
haseb-i salıih-ı mülki ve meali ol buk'a-i vdsi'ül-feza ve ol kişver-i reföhiyet- iktizd
biliid-ı sdireye nisbet ile taht-g3h-ı pfidişiih olmağa vucılh ile enfa' ve racih ve
mütevdzih oldı. Zira esbıi.b-ı ma'dş-ı mesiilih-i zindegdni ve inti'aş ol yerde firavan
ve erzfuı ve ber-haseb-i vaz'-ı beledi vust-i memleket ve meyıin-ı ma'mfıre-i
beledfinda vıiki' olınağın hem-vdre-i cemi'-i buk'aın nakl-i envd'-ı ıneta'ı ol yere asan
ve elvdn-ı evkfit ve mat1ümat ve fevtlkih ve esmii.r nefs-i şehr ve tevii.bi'inde karibü't­
temlvül bi-had ve,bi-piiyiindır. Ve luhO.m ve dusümdan yeka kat'a kıllet ve zarü.ret
v�ki' olmaz. Zira ciinib-i şiım11isinden Kara Boğdan ve Efltlk ve Deşt-i Türkistan
Moğolistan vil:lyetleridir ve ctlnib-i cenübını rnuttasıl-ı deryfi-bdr ve me'ılbir-i Freng
ve Mısır ve diyör-ı Mağrib ve Arabistan ve cdnib-i şarkisinin her tarafdan beş
merhale mesafe tamôınen vildyet ve kasaba-i ına'ım1re ile muttasıl ddrü1 l-hilafet-i
Kostantiniyye ve bender-gı.lh-ı deryd-yı şimal vr Halic ve Rüm ve F.rengistan ve
taraf-ı garbisinden otuz günlük mestlfo vildyet-i ına1rnıire-i Rllıneli'dir ki cümlesi
ni'met-i gllnd-gün meıuh1dur. Ve etrfıf-ı �ehr sera.ser murğ-ziir ve çimen-zii.r-ı hurrenı
ve enhar ve çıra-gdh-ı sıüır-i leşkeri ve hayvanat ve behdyime b,.ris-i zindegdni
tenper-i verdy içün bildd-ı srlireden vucüh ile enfa 1 ve evfü ve ptldiştlhtlne sipeh-drlr
ve seldtin-i pür-leşker ve hizmet-kara pdyitaht olınağa sezd-v§.r ve evla ve nüzhct-i
besiitin ve bfiğat ve kesret-i tenıcttü1dt ve teneğğüınat cihetiyle cdy-ı sukün içün efzal
ve a'ladır.
Şi 'ir-i Arabi
Ve bcldetün min biladi' r - Rumi tayyibetun
Rublluha an na'iıni'l-huldi tetebesseınu
Ravdün ınin riyfidi'l-mecdi ınuhdamın ve vdnibuha
Md zale yentebitu fihi'l-izzu ve'l-keremu.

Çünki ol sultdn-ı dli-şan111 Anadolu'da serir-i adalct-mestri var idi.

Mcnuilik-i Rüıneli'nde c.lahi Edime'yi püy-ı taht ve darü's-saltanat eyleyüb ol
zarnful<lan ilc'l-Un bu hünedfinm g·ayret-dyini ilhdk-ı iınfirat ve tedd'uf-i ftyine-i
ashfib-ı ciih ile kesret-i imriin yevmen-fe-yevmen fuzlln oldı. Ümiddir ki bu
hfinedfinın sfiye-i pfidişiihdn-ı sdhib-i ünvdnında ild-ahiri'z-zaıntln gün-be-gün efzun
ola. Ve ol sariiy-ı cennet-fisfinın hucestegi-i imiirat ve meymenet iınrlratından ve
E<lirne'yi darü's-saltanat etmenin ınübfireki ferhundeliginin alfünet-i evvel oldır ki
vaktfi ki ol sarily-ı dil-güşii.da imdrüt-ı kusür manzar ve tertlb-i nesimin-i cennet­
esere mübfi<leret ve ihtiıuı.lm buyurdılar. Ümcrfi-yı iz§ıri ve leşkeriydn-ı İslarn'dan bir
cemfi'ati teveccüh-i gazfi ve cihdda ıne'ni..ür ve ol cümleden Timürtaş Beg'i

326
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kay a -Y.Baş

ınüc8hiddndan bir gürüh ile Yanboli ve Yenice-i Kızılağaç ki Edime'nin biliid-ı

şimdlisinden<lir ana ta'yin ve ·bir cemii'at dahi Lala Şahin'e refakate ta'yin ve cdnib-i
sahrii-yı İhtiman ve Kasaba-i Samakoh ki ma'den-i kebir-i iihendir. TaraC ve
yağmaya müte'ayyin buyurdı. Vaktii ki Timfırtaş Kızılağaç'a hazır ve ol yerin küffarı
bir dürlü mükdvcmete kadir olamadıklarından niişi ale'l-fevr tesltm-i mülke razı
oldılar. Çünki mahall- i ınezbılr hayta-i zabt ve teshlre dahil oldı. Ba'dehu Yanboli'ye
müteveccih ve ol diyarın küffıirı i'tiındd-ı b§.r ve hisar ile makılın-ı şekdvetde
muhdlefet ve nız-i merre ceng ve cidale mübfideret ederler idi. Amma bir fasl-ı
baharda mücfıhiddn-ı muhdfizdn müşrikftne mükdvaha ve mundza1 a ile sarf-ı
ihtimam ve tfib-ı teınmCız ve gdyet genniyet-i hevadan me'kfıliit ve meşrfıbdtlan bir
vecihle anla kabil olmayub kendide olrnağla bizzarüre yemin cfinib ile ol vartadan
haldsı cümle-i metdlibe takdün ve öyle bir memleket-i ma'ınfırı hfilı- nfi-hiih dest-i
tasarruf-i nüvvfıb-ı sultii.n'a teslün ve cemii'at-ı gfiziydna ğarnlyim-i la-yuhsa ve gayet
emiini rüzi ve nasılı ve vucılh ile salimen ve ğanimen müldzemet-i dergıih-ı sultiina
avdet ve kilid-i fütüh-ı bil.ad ve envii-ı ceviiri ve gılmdn-ı peri-nejdd ile tehiyye-i
sariiy-ı cedide sür'at eylediler.
Beyi
Zı-ğılmdn u cevdri geşt rnemlfı
Heme ordu-yı şeh çCm deşt- i meynfı

Ve Lala Şahin dahi seby ve gdrete azimet ve viliiyet-i Samakov ve sahni-yı

İhtirnan'ı yağma ve gıir�t ve envıi'-ı nefö.yis ve teberrükat ve cevıiri ve gılmdn-ı peri­
sıfat ile pdy-ı taht-ı sultan ve mübdrek bddi-i menzil-i a<lıilet-mektina mübdderet
eyledi Çünki ol dıir- ı saltanatın bünyıinı her vecihle sezdyı tahsin ve pesendide-i
cümle-i erkiin ve guzat ve leşkeriyfin oldı. Etraf-ı ınemıilik-i küfür ve irniinda. ol
rnakdm-ı rnübtirekeyi tehniye ve tebrike rüsl ve resiiyil-ı tevdrde ve kevkeb-i mes 'Cıd
ikbftl beyt-i şerefde hoş-hali ile tali' ve hurşid-i sipihr-i din ve devlet evc-i burc-i
ebhet ve celalde nazar-ı iltifat ile ii.föka ldmi' ve bu fütCıhat-ı aliyye ile leşker-i
İslı1ın'a behcet ve meserret mütezciyid ve sal-i şürCı'unun tarihi 768 (1366-1367)
senesinde vfiki' olub zebiin-ı zamii.n sultiinın tac-ı serveri ile taht-ı kayserlden
ınemiilik-i ehl-i ünfina lutfve ihsanı babında bu mc<lh ile leb-cünbfin oldı ki
Nazm
Lekad elbesalliihü'l-biliide ve ehleha
Be-şahsuke tacen ve bi'l-cemdli rnurassa'an
Bakiye! bekiiü'd-dehri tere! ve tebki
Feına'l-föhru in tesurre ve tenfe'an

Sekizinci Hikiyet
Ol sultdn-ı gdzi'nin Rıimeli'nde miitevdliyeten beş sene ikdmet ve tafsil-i
fiitıihat ve Aydos ve Vize ve Kırkkilfaa ve Hayrebolıı teveccllh-i zdt- ı hildji! t -simat ile
teshi'r oldığun beydn ider.
Ma'lfım ola ki ol sultii.n-ı zi-şiinın kamln- ı ihy8-yı sünnet-i cihfid ve Byin-i
memdüh ınu'tadından aksii-yı ınatlab ve müntehii.-yı muradı ınücfihed�t-ı ehl-i k��ü_!'

327
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BIHIST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

ve iniid ile iktisab-ı fazilet iktizfi-yı kalellıihu teba!eke ve teiila "lfi yestevi'l-ka1 idfıne
mitıe'l-mü'minine ğayri uli'd-darari ve'l-mücfthidOne fi-sebilillahi bi-emvfılihim ve
enfusihim" 5 15 olmağla cümle-i selfttin-i rü.y-i zemine tercih ve tevfıki bi-reyb ve
iştibiih olub serir-gerdün-i masfrinde hurşid-i münir-3s3 asla tereddüdden ftsüde
olınayub hem-va.re fikr-i tiğ ve şimşir ve endişe-i tedbir-i harb ve darb cdygir-i
zainir-i münir idi.
Beyi
Çı şah u çi salar-ı leşker bud
Ki nazik-i ten u nazperver blid
Ld cerem, rüz-i rahat ve neşatı hengfim-ı intiz!lm-ı ma'reke ve _ci<l31 ve
eyyfun-ı istirahat ve inbisiitı saff-ı kıtalde güziir ve serir-i hilılfetde istiknirı
zamfinında bir sene kadar mütevıiliyeten taht-ı dftrü'l-mülk Bursa'da karar etmez idi.
El-kıssa: 767 (1365-1366) senesi evahirin<le tecd\d-i ayin-i gazaya niyyet
ve Rümelrne azimet ve şiddet-i şita sebebiyle 767 senesi şuhürundan 778 (1376-
1377) senesine degin_ D3.rü'n-nasr Edirne'de ikamet ve Ui-yez§l ittisaı.:i mühimmat
kişver-goşd ve tevfirüd-i muhdrebat- ı rezm-fizmdyiden dfirü'l-ınülk Bursa'ya avdete
fursat mümkün olmayub bi-tevfıkihi tedlfi altı sene müddetde bu kadar memalik ve
vilayfü-ı pür-mal ve inenfa'at zamime-i hük.iimet ve eyalet nüvvdb-ı sultiini ve
hezftrdn nüfüs-i nakısa-i beşeri zulınet-i şirk-i kfifiri'den halfis olub mazhar-ı nfır - i
MüsliıniinJ oldı. Fütühdt-ı mezkılrenin ba'zısı tcveccüh-i zfit-ı hilmfiyı.inla kabül-i
teysir ve ba'zı medfiyin ve husün dahi sipfih-ı İslam-penfih kuvvet-i bazü-yi iktidar
ile teshir etmişler idi. Amma 769 ( 1 367-1368) senesinde Edime sarayı henüz teşkil
olmadığından ol şehriydr-ı nusret-şi1ıir Dimetoka'da kışlayub evvel-i Ç>ahar-ı huceste­
fisfu'da leşkcriydn-ı etraf ve mübı'iriziin- ı me'fu"ik mesfif ile alem-efrfiz-ı himmet ve
Aydos semtine azimet buyurdılar. Aydos Hiikimi rnük§.vemete adem-i kudretinden
nfiŞi sulh ve istislfimı cüınle-i umüruna takdim ve memleket ve kal'ayı bi-ceng ve
ciddl ehl-i İslfün'a teslim eyledi. Ba'dehu Karirnibfid semtine nehzat ve bir vech-i
suhület ana dahi nail' ve ba'dehu rü'yet-i nusret sirfiyet ile Sözeboli cfinibine azimet
ve hdkiıni hisiinet-i hisarına i'tinuiden evvel-emirde itfi'atdan imtina' etmekle asakir:­
i nusret-mcfisir hisdrı mahsfu eyleyüb bir kaç gün hucüm-ı leşker-i mücdhidı1ndan
kuvvet-i mükfiveınetleri cümlenin ma'ICnnı oldıkdan sonra tekvfu-ı mezküre bünyı1d­
ı kfin tevsik-i bünyan ahd u emful ve kabül-i ziınmet-i ehl-i iman eyleyüb ol hisar
dahi chl-i 1sldm'a müselleni ve hdkimi hatar-gı1h-ı tereddüd ve infid der-silk-i
bendegi-i sult.1.n-ı mekremet-nejada dahil olub kal'a ve hisar ümend-yı ınü'minfina
musahhar ve vildyet-i küffiir akd-i zimmet ve htlraca mukarrer olub sultan-ı k8m-rfuı
ınahall-i ınezbüreden hareket ve Edirne'ye vüsıll ve bünyfuı-ı sardy itmfuna ermekle
ve şevket ve İclal ile devlet-hfine-i hümfiyüna nuzül buyurdılar.
Beyt
Mfihi ez-burc-i şeref dmed bedid
Biirekolliihu goft u rii her ki dk!.

fü İnananlardan, özürsüz olarak yerlerinde oturanlar ile, miil ve canlarıyla Allah yolunda cihiid edenler
birbirine eşit_değildir. Kur'ı'in-ı Kerim, Nisa, 95.

328
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

Ol sultfin-ı zı-şan mesrur ve şddiln-ı darti1s-saltanat Edime1de nızfun-ı

mesalih-i memleket ve intizam-ı umfır-ı saltanata ikdam ve 770 (1368-1369)
senesinde anda kışlayub rnuvfuıeset ve sohbet-i ulemd ve meşılyih evkdt-güZfir ve
evvel-baharda ki hüsrev-i çaimin burc-i şerefden rüy-i zemine tali' ve ihtirfin- ı şıküfe
ve nesrin felek-i ahdar-i çimenden nTh-ı' ehl-i mülk ve dine 15.mi' oldı. Tekrar ol
şehriyfır-ı gayret-şi1fırm havdtır-ı hurşid-i işriikında devd'i-i kişver-güş§yı ve bd'is-i
giti-peymB.yı numayan ve fif-tdb-ı iilem-tab-fısii Kırkkilisa cfınibine şitdb ve şevket ve
iclfil ile hınlmful olub hiyı1m-ı haşmet ve ikbal ile etrdf-ı hisdr-ı hem-renk sipihr-i
devvdr ve cümle-i sipfilı ve ra'iyyet-i küffi1r-ı siyahi taht-ı nft-hem-vftr ve bir keşti-gi­
i rüzgar ile metanet-i hisara i'timild ve muhalefet ve,irnid eylediler. Amma ol sultfuı-ı
zaman rfiy-i kalır ve sakat-ı padişahiden ki mir'at-ı kahraman-ı İlahidir. 01 güriih-i
bi-ikbii.lin istisfiline fenndn buyurub müddet-i kalilede cünüd-ı mansfır-ı İslam kal'a
ve süra galebe ile ol kişver- i bihişt-dsd ve buk'a-i hoş-heva ki kesret-i fevı1kih ve
esmfir ve azübet-i ab-ı hoş-güvfu' ile mümt§.z ve mesken peıi-rfıyiln-ı dil-nevazdır.
Zor-ı bazu ile kabza- i tasarruf-ı gıiziyfina musahhar ve cevıiri ve ğılmfin v� sfiir
ğanfiyim ve ecnfis-ı bi-kıyas ile mansfu ve muzaffer ve şehr ve memleket levdmi1-.i
nür-i İslam ile kudfıre t-i zulilm-ı küfürden halas olub ol . kavm-i pür-cehlin çihil
kilisası zühhiid-ı cihôddan kırk nefer kiınesneye ihtisas olub htilul-i ehl-i hidfiyet ile
giriftfu'fin-ı selasil ve eğlal ol tekvfu-ı pür-dalalin kaydından ôzfid ve asker-i İslfim
şevk ve ğardm ile peyg§.r-ı hisarı fethine müteveccih-i dil-şiid · oldılar. Ol hisfir-ı
üstüvfu' dahi leked-küb-i sutürfin ile beraber h§k ve mu'anid§.n-ı Kırkkilisa ve
mütemerridfu1-ı her du cfiyi tu'me-i tiğ-i helfik eylediler.
Beyi
Ser-i düşmen cüdfi bilı ez-ten-i o
Be-zir-i hak bihter mesken-i o

Ve mukaddema riiyat-ı mansı'.)r-i İslam Kırkkilisa1yı · mahsı'.ir eyledügi

zamii.nda ol sultfin-ı zi-şfin Mih§.loğlu mir-i nfim-dfiri askeri taifesinden bir cemıi'ata
serdfir ve Vize Kal'ası muhafazasına me'm.Or ve mezbfrr dahi varub karayı mahsur ve
gün:b e -gü.n ceng ve cidfil ile küffarı tazyik ve tad'if ve ol sultdn-ı gayyOr sfiir wnürda
tevfık ve der-akab Vize'ye bizzat hirfunfin ve otuz gün kadar rnütevfiliyeten
leşkeriyfinı muharebeye fennfin buyurrnağla Vize Hıikimi husfrınetden ficiz ve zebün
ve istilılak-i tevabi' ve hdlet - i za'f-ı muhfifizandan nfişi hisfirdan külliyet ile nıe'yfıs
ve mağbün olub taleb-i istiındn ve ol sultdn-ı keıiınü'ş-şdn dahi mal ve canını af ve
ilısfin ve tekvfu-ı nıesfür kal'ayı nüvvdb-ı kfinı-yfiba teslim ve zıll-� merharnet-i
Mü.sliınfinlyi cümle-i §.mfı.line takdim eyledi. Vize Kal'ası bir mahall-i dil-güşfi ve
hoş-heva ve vesi 1ü'l-fezöda vfiki' olub etrafı cüy-bfu'-ı latif ve ğarib ve besatin-i
bisyfu'-ı dil-fırib ve şehr-i Kostantiniyye'ye iki merhale karib ve Edime ile anın
rnfibeyni tarnfunen ınevfizi1-İ pür-menıifi' ve germfi-yı tabistanda sel.itine ıne'ınen-i
tenezzüh ve ma'kul ve nişinlen-i nıakbO.l olınağla kabz-ı küffarın tasarrufunda ol
pişvd-yı mülük-i eşrfirın ma'raz-ı ta'arruzunda idi . Ol sultan-ı sahib-i ünvıin meydn- ı
ehl-i !sliiın'da merdönelik ile ına'rüf olan şir-i nıerd niim bir guldm-ı hassına rnahsüs
ve dil-dverdndan bir cemıi'at ile ol serhaddin ınuhfifazasına mensüs buyurdı. Çünki

329
 i<lris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

ol şehriyiir-ı nusret-şi'dr bu fütü.hfit-ı azime ile mazhar-ı indyet-i Peıverd-gfir ol<lı.

Muktezıl-yı hubb-i vatan ve mesiikin ye hevii-yı me'men ve ıneviitm ile diirü'l-mül.k
Bursa'ya azim ve asdkir-i Rü.meli'ni Lala Şahin'in serdarlığı ile sahrd-yı Ahtiman ve
Samakov taraflarına me'rnO.riyete cd.zim olub müşfirün-ileyh dahi ber-ımiceb-i
fermdn-ı cihiin-ınuta_ı tamfüni-i ümera ve leşkeriyfin ile ol diyarın fethine niyyet ve
azimet eyleyÜb esnd-yı riih ve güzer-giih-ı sip.lhda Derbend demekle ıneşhı1r olan
ma'ber-i küffıir-ı bed-kirdfir
Beyi
Etmez rakib-i dive ateş-i filı-ı tişe kdr
Kiifir binfisıdır der u divan suht olur

mazmünı üZre bir divıi.r- muhkem ile üstüvdr ve bir dergiih-ı metin ve fili pdy-diı.r
etmeleriyle ol serdfir-ı ndnı-dfir nazar-ı himmetini fethine masrüf ve dil-ılveni:riı
teshire ma'tüf eyledi. Çünki kuvvet-i devlet-i İslam metfuıet-i küffar-ı liiinıdan
efzı1ndur. Bir sadme-i muciddcin ile ol sedd-i sedıdi hedm ile meyaneden reP ve
muhafızlarmdan bir cemd1at bende-eyddi-i helak ve der-zindü.n-ı tdrik-i hdk eyleyüb
derbendden güzılr ve sür'at ile devide ve acaleten sahrd-yı Ahtirnan'a resicle olub ol
yerde asla bir ferd mükfivemete kfidir olamayub cüınle-i sekene gerden-i ita1 ati
silsile-i har8.c-güzRn ve silk-i hizmet-kdriye keşide eylediler. Ba'dehu Samakov ve
teviibi'i teshiri dd'iyesiyle İhtiman etrfifından Çamurlu Sahriisı'na erişdiklerinde
asker-i İslfim'ın ed'fif-ı mudii1 afı leşker-i küffar muh§faza-i memleket scvdasıyle
guz8.t-ı rnuvahhidine rnuk:8.bele ve Çamurlu Sahrfisı'nda fırka-i küfr ve İslam
beyninde mukiitele olub tarafeynden kati çok adem telef olundı. egerçi leşker-i Las
gByetde kavi-dil ve memleketlerinUe istizhiir-ı himiiyet ve a'vfuı ve ensdrlanıia
irnddd ve i'tiındd ederler idi. Amma bi-tevfikihi teiilii asker-i İsldm muzaffer ve
mansür ve leşker-i küffar münhezim ve ınakhür oldı. Lala Şahin ihtida Sarnakov
Vilayetine vüsOl bulub tevdbi' ve -levdhıkını teshir eyledi. Küffar-ı bed-kirdiir her
tarafdan me'yüs olucak guziii-ı İslfün ile mus§.lahaya talih Ülub destür-i ına'hüd Ozre
kabül-i cizye ile neviiziş-i sultiiniye mazhar ve şerr-i müfsidfuıdan muhdfazat içün
ümenü.-yı mu'temed ta'yin ve mukarrer eylediler. Ve Lala Şahin zabt olunan
mernleketden mu'dvedet ve ber-müceb-i eınr- i sultani Filibe Şehri'ni eyaleti ile
kendüye makarr-ı hükümet eyleyüb ale'l-fevr sünnet-i sultiini üzre techiz-i leşke r -i
dher ve henüz ıneşilm-ı canlarına büy-i irniin reside ve dehRn-ı iz'anlanna şerbet-i
İslam çeşide olunmayan etrafı nehb ve giiret içün asker ta'yin ve cevfinib-i erbaadan
talibiin-ı gaza ve cihad sipiih-ı İslfirn'a nasır ve mu'in oldılar. Lala Şahin sene-i
ınezbürede asker-i İsldm ile Filibe'de kışlayub evvel-baharda ol leşker-i cerrar ile
sahrii-yı hoş-heva Saruyar ve mevddi'-i erba'a-ı diydr fethine müteveccih oldı ki
kişver-i ınezbür Rômeli cib'alinin a'zamı olan Cebel-i Deylemiyye'nin da.meninde
vdki' olmuşdı. Çünki vildyet-i mezkürenin sükkiim muti-i ehl-i İslam ve hiih-nil-hiih
gerden-i itfi'ati cizye ve harfica ram eyleyüb niiil-i merdın oldılar. Ba'dehu Lala Şahin
vufüd-ı cünılda ınes'üd, ü'l-vürüd ile Vildyet-i Sofya'yı nehb ve giiret ve şeb-gir- i
bülend eyleyüb ale's-sabfih ki sefide dem subh diyaf-ı rnezbürenin ufukuna tali' ve
eşia-i hurşid-misfil penfih-ı nôrfini leşker-i zulmet-i küfri dafi1 oldı.

330
 ldris-i Bitlisi / HEST BlHiŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

Beyi
Sipeh-diir bii-feth demsıiz geşt
Be-mal u ganimet-i diğer biiz geşt

Ve ol memleketde kesret 07..re ernvfil ve esbıib ve esirfuı-ı ın§hrürn ve bi­

hisıiba millik ve hdyiz oldılar ki muhfifazasında aciz kaldılar. Ve ba1dehu ol
mahalden nehzat ve salimen ve gdnirn-en makarr-ı hükfuneti olan Filibe'ye mu'ılvedet
eyledi. Ve bu füttihatın haber-i meserretini ganimetden h§sıl olan nefayis ve
teberrükfit ile darü'l-mülk Bursa'da rikıib-ı müstetdb-ı hümfiytina irsdl ve ithaf ve
asker-i İslam bu güne te'yi<lat-ı mülki ve ıniili ve takviyet-i Millet-i Nebevi
mübeşşiriit ve beşiiriit-ı mütevali 772 (1370-1371) tarihinde vaki' oldı. " Vallahu
raüfün bi'l-ibüd 516.

Dokuzuncu Hikıiyet
Ol sultıln-ı bülend Unvanın 773 (1371-1372) tarihinden 776 (1374- 1375)
tarihine varınca Rü.ıneli'nde viiki' olan fütuhat ve nefs-i nefis-i hüm8yün ile feth-i
vildyet-i Kostantiniyye ve Siroz ve Kavala ve Dirama ve Zihne ve Kara-i Borlı ve
İskete ve Maruliye ki sa,y-ı ümed-i ız§.m ile ınütetftbi' oldı. Hazreti Hak subhdnehu
ve Teala hazretleri çünki ol sultftn-ı zi-şiinın zat-ı kerlrnü's-sıfatmı kudret-i kdmilesi
birle ber haseb-i asl-ı cibillet-i kalellühu tebdreke ve teiila "fıtratellfihi'lleti fatara'n­
nase aleyhfi la tebdile li-halki'llfihi Z8.like'<l-dinU'l-kayyimu veHikinne eksera'n-nftsi la
ya'leınün" 517 üzre melekat-ı kerime ve ahlfik-ı aziıneye rneftfu ve cümle-i umCır-ı din
ve devletde nazar-ı himmetini ittib;i1 ve istikriir-ı kavdnin-i millet- i Nebeviyye'ye
. manzfır eylemiş idi. Ma'a hdzd her emr-i dini ve dü.nyevi ki ukde-i ukala bir eşkali
zamir-i ınünirinde menvi idi. Ta'lim-i erbftb-ı tahkik ile mühtedi ve tctblln-i ashiib-ı
tasdik ile ınuktedı oldı ki kiile'llahu Subhanehu ve teiilii " fes'elü ehle'z-zikri in
küntüm la ta'lemfuı" 51 8 mazmün-ı mu'ciz-nümünı Ozre bu melekiit-ı kudsiye ve sıfat­
ı ünsiyye esbftb-ı devlet-i zahiri ve ma'ddt�ı ceın1iyyet-i memlekct-girl hasebince
cümle-i mü.lük-ı asr Uzre layık ve rficih ve firüze-i baht ve tftli'den her bir nehzat ve
azimetde efkiir-ı sdyibesi vucühla ndcih ve pençe-i dest-i iktiddrı miinende-i miftah-ı
meğıilik-i husün-i masllni fatih idi.
Beyt-i Arabi
Ve kuntu husfüne'l-rneliki vallıihu daribun
Ve enle libiiu'd-dini vallıihu ıikıdün
Ve teda 1l-hus0lu'l-ınusahharfini fi'd-duri ·
Ve hablüke fi a'nakı hinne kaliiidon.

516 Allah kullarına karşı merhametlidir. Kur'iin-ı Kerim, Bakara, 207.

m ... Zira Allah'ın yaratışında değişme yoktur. İşte dosdoğru din budur, fakat insanlann çoğu bilmezler.
Kur'lln-ı Kerim, Rtim, 30.
m Bilmediğinizde bir bilene sorun. Kur'iin-ı Kerim. Nahl, 43.

331
 İdris-i Bitlisi/ HEST BİHİST / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

Bu mukaddemiita binden emr-i ınühimmeye kavlühü teala (azze ve celle)

"ve cfilıidü fı'llilhi hakka cihddihi hüve1c.ıtebfiküm 11519 tefsiri mücibince ol pddişdh-ı
dgdhın hdtır-ı fütınna bu ma'na ldyıh oldı ki irnlyet-i Rabbü'l- erbfibın vücO.d-ı esbfib-ı
müsdadat ile vech-i ahsen Ozre fethi müyesser olan rneınalik-i kfifirinin te'hir- i
teshirinde ve teftih-i emclkinde ihmalden ehl- i İslam'a mehdfet ve zarar rnü.terakkıb
ve müntazırdır. Ve ol devai ve rnesfiinin tevkif ve tesvifi b u istitıl'at ve iktidiirın
küfrfuı-ı ni'meti ve devlet ve ihtiyfu-ın tazyl'i fursatıdır.
Beyt
Çeşm kiti tüyi me-rev der-hiib
Fursat ez-dest-i mlfeved dery§.b.

Ve li-haza ol sultdn-ı gazinin mir'at-ı devlet ve iiyine-i nasiye-i savletinde

sOret-i fütO.hat-ı müteakib ve tevfıkfit-ı ınütenasib nümdyfin olub hizmet-i din-i İslılm
sebebiyle mutlaka müstekarr-i serir-i hilafet ve makılm-ı istirahatda aram eylemedi.
El-kıssa: 773 (1371 -1 372) senesi şıiliur unda memiilik-i Rüıneli'nde hudüd-ı
küff§rda emr-i cihdda ikdam üzre olan ba'zı sipahdılrfuı-ı be-namın istid1a ve
ibrfimları ile ınündsib gördükleri teveccüh-i hürnayün hadd-i teC8.vüz etmekle
Binaen-aleyh fasl-ı dil-güşd-yı bahar ve sultdn-ı gül-evreng ştih-sfu"-ı gül-zarda
bedıdiir oldıkda
Beyt
Ab rii şod çeşm-hii rüşen ki şiihen-şılh-ı gül
Ber-serir-i şevket dmed taze-rüy ve şod kfun

ınazmünı üzre ol şehriydr-ı gayret-şi'af diıhi cenüb-i ınemdlik-i Rfım'dan diydr-ı

şimdlinin müteveCcih-i ınerzbfimı olub Bursa'yı bihişt-8.sddan devlet ve ikb§l ile
Rümeli'ne iizim ve ba'zı yerlerin fethine şevket ve iclal ile cılzim oldı. E z -cümle
eyıllet-i Kostantiniyye'de ba'zı biliid ki Lala Şahin'in dest-i tasarrufunda idi. Ber­
muktezR-yı mesdlih-i dini ve mülki ol mukaddemat-ı fütühat-ı külliyeyi itmdma
reside ve ol vilayat-ı letafet siımitın cümlesini pfidişah-ı İslam'ın dest -i tasarruf-ı
nuviibına keşide eylediler. Ma'lüm ola ki ol vakitde Bulgar vilayeti tekvünna
Kostantin derler idi. Kesret-i emval ve esbdb-ı mülükdne ve tedbinit-ı ınüteferrisiine
ile mülük.-i küffdr beyninda ınümtılz-ı akrdn olmağla Lala Şahin'in mücerred
istisiiline kddir olaınayub ve tarih-i ınezbürdan bir sene mukaddem Samakov ve
Ahtirnan vilayetlerini egerçi giiret etmişdi. Amma henüz re'dyd ve sükkdna temşit ve
teskin veremediğünden ol sultıin-ı gı1zi fütühat-ı mezküreyi tekmil ve vilayat-ı
mezbürenin zabtını tahsile meyyal ve cdzim ve evvela Kostantin memleketinin
teshirine azim oldı ki el-yevm Köstendil demekle mevsOm ve meşhüddın. Ve ol bir
memleketdir ki ınemalik-i Rüıneli'nin vustunda bir küh-istı1n-ı aziıne mahfüfdur. Ve
memer ve meddhili gdyet ile düşvdr ve ol ıneydnede havassı ı'ilem-pesend-i meddyin
ve kasabılt-ı dil-bend-i bisyfirdır . Ve memleket-i ınezbOrenin hudüdunda ki Samakov
ve Ahtiman'dır. Şehr-i Filibe'ye iki merhale mesafedir. Ve ol eyiiletde hin-i iktiziida

519
Allah uğrunda gereği gibi cihıid edin. O sizi seçmiş..., Kur'iin-ı Kerim, Hac, 78.

332
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kava-Y.Baş

hayl ve sipdha niifı.1 kişver-i aziıneler vaki' olmuşdur. Ez-cümle Sofya şehridir ki
mecma'-ı asfikir ve zaımln-ı mülük.-i küffar ve İsliim'da muasker içün mak8m-ı
mu'ayyen ve mahall-i mukarrerdir. Ve biri dahi - Kasaba-i Ilıcadır ki bir cdy-i pür­
Qdsıl-ı fevakih ve siındr ve me'ddin-i sim ve zer-i bisyiir olan vildyetleri ınüştemildir.
Çünki ol şehriyfir-ı ılli-tebi\r isıibet-i re'y-i siiyib ve deliilet-i ikbiil-i metıilib ile
haşmet ve şevket-i Süleymani ve cem'iyyet-i sip§h-ı zafer-pem1h-ı Müslimiini birle
ol semte müteveccih oldı. Memalik-i mezbürenin tekvürı olan Kostantin memleket- i
vücüdi teveccüh-i zfit-ı sultani ve satvet-i leşker-i Müslimiinlnin dehşetinden
mütezelzil olub bll11-i zeval-i mülk ve mal ve havf-ı intikiil-i esbiib-ı zindegiini hal
ve mealinden rüz ve şeb hl:lb-ı rahatını feriiğdt idüb erkdn-ı devlet ve a'yan-ı
memleketi ile müşiivere ve muhdvere eyleyüb dedi ki böyle pı1dişah-ı azimü1 ş-şanın
bizzat teveccühüyle ki hem sahib-i şimşir ve hem te'yid-i re'y ve tedbirde bi-nazirdir.
Mu'fidiit ile mu'iiraza ve mukatele tarik-i akıldan dür ve rubfth-ı şir-i jiyan ile
pençel�mek kanı1n-ı hur<lmendiden gdyet mehcurdur. Amma çünki mü'min ve
kafirin tevatür ve tevafuk-i keldmıyla ol sultiin-ı keriınü'l-ahlak mürüvvet-i ceviin­
merdi ile meşhü.r-i dfük ve meleke-i merhamet ve şefkat ile meydn-ı mülük-i dindar
ve saniidid-i küffarda müsellem-i ale'l-ıtlakdır. Mülük-i küfriden hiç bir ferd anınla
mu'ilnedeye b aş kaldırmadı ki ayakdan düşmeye. Ve hiç ahad anınla tarik-i
müsfilemet ve mülayemete sulü.k eylemedi ki encfünında peşimftn ve nadim ola.
Beyt
Kaza mütabe'at-i re'y-i rüşeneş nekuned
Ki viicibest tetebbü' tarik-i evld ra

Bu güne müdde'iyıit cl\mle-yi kazilyil-yı meşhurilt ve bedihiyatdan olmağla

ukelfi-yı memleket ve uzeınfi-yı devletden herkes bu re'y üzre muvfifakat ve bu
tedbiri tercih sdyir ara ve müşfiveret eylediler. Kostantin dahi teberrükftt ve heddyd­
yı pddişiihdne ile tertib-i esbftb ve tuhaf-ı layika-i hüsreviine ile biir-gah-ı cihftn­
penfih-ı sultaniye rü-be-rfih ve mefati-i kılii' ve mekfüid-i bukfi'ı <laıniıne-i sair
hediiyil-yı mali eyleyob hulüs-i niyyet ile kabül- i kılıide-i ubudiyet ve keıner -bend-i
meyfin- ı 4izrnet olub ebvfib-ı husun ve esvfirı ruhsfire-i ikbal-i şehriyfire bi't-tav' vc'r­
nza güŞS.de eyledi. Çünki mesfür tekvfu dsitiin büsi-i sultan ile bu vecih üzre ser­
rıraz ve rnanzür-i nazar-ı ikram ve i'zftZ ve akrfinına rficih olub fisfir- ı hulus akideti
kabü.l-i cizye ve harfic ve akd-i zimmet ile ldyih ve vdzıh oldı. Ol şehriyiir-ı
mekreme t -şi'dr dahi kalelliihu tcalii ııve in-cenehü. li's-silmi fecnah lehfi ve tevekkel
alelldh11 520 emr-i vficibü'l-imtisiil üZre rnesiilih-i mülki ve dini cihetiyle mesfüri sfiyir
erbfib-ı emfin ve tdbi'fin-ı ehl-i iman gibi m ahsüs lutf ve ihsiin ve teşrifat ve inıiyat
ile zübde-i eınsdl ve akrdn eyleyüb memleket-i mezbüreye vaz'-ı cizye ve harfle ile
cfuıib-i diirü1 l-mülk-i sultana avdet ve tekrar memfilik-i Anadolu'ya sıiye-endfiz-ı
cen§.h-ı merhfunet oldı.

510 Eğer onlar banşa yanaşırlarsa, sen de yanaş ve Allih 'a güven. Kur'ıin-ı Kerim, Enfal, 61.

333
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Beyt
Şehr-i Bursa ez-kudCtm-i mevkib-i sultail-ı din
Şod bihişt u hılk-i rfihcş geşt çün ınii-i ma'in

Çünki sultiin-ı zi-şıln dfirü1l -mülk-i Bursa'da askeri taifesinin mesıikinlerine

çend vakit insirfifa ruhsat verü.b kanün-i ma1hüd ve nesk-i mu'tad Ozre bast-ı bisiit-ı ·
adalet ve neşr-i mevdid-i efdal ve mekreınet ile nizam verdi. Nd-grlh Rı1meli
cdnibinden Vize h§kimine haber geldi ki Kostantin ba'zı leşker gön<leıüb kurb-i
civfinn<la olan Vize vildyeti'ni giiret ve hisrlnet-i İstanbul'a i'timfül-ı vusılk ile vaz'-ı
küstah-fıneye cesfıret ey lemiş.
Beyt
Düşmen-an cıi ki ateş efrüzed
Hinnen-i akl u afiyet süzed

Ld cerem, , ol ptldişdh-ı gayyünın ateş-i gazıib ve suhti heyecan eyleyüb

ale'l-fevr cem'-i asdkir-i mücfilliddna fennı:1n eyleyüb acaleten Gelibolı ma'berinden
ubür ve Malkara'ya nuzül ve Rfuneli'nin O.mera ve sipdhsiildrlanmn ihzfu-ına emr-i
Cihdn-muta' şcref-yafte-i sudür olub ber-mfıceb-i emr-i vacibfı'l-ittibd' Lala Şahin ve
Evrenos Beg sfiyir sipiihsdlar3n ve lcşkeriydn ile nevdhi-i Malkafa'da mevkib-i
sultfini1yi istikbal eylediler. Anadolu ve Rı1ıneli askerleri kavluhu tedla (azze ve
celle) "ınerace'l-bahreyni yeltekiyfin" 521 misdli iki deryfi-yı ınevvfıc birbirine ınülaki
olub ol kadar sipdh-ı gencayiş nevfihi-i İstanbul'dan ziyfide idi. Ve İstanbul
hfikiminin tedılıük-i fitne ve fesddında ·oı lcşker- i enbfıhe ihtiyaç yok idi. Ol sultiin-ı
zi-şan Kostantin tekvünnun küstJ.hlığına ahz-i intikfim içün zat-ı hildfet-simfitı ile
irtikfib buyurdılar. Ve Rfııneli askerinin ekseri ile Lala Şahin'i nevdhi-i İpsala'<lan
Firecük şehri fethine ta'yin ve kendüleri bizzat nevdhi-i İstanbul ve tevfibi1inde vdki'
kıld' ve husünun teshirine niyyet ve azimet eyleyüb ibtidd-yı emirde Kal'a-i İncegöz
ki İstanbul'a bir merhale mesafedir. Şevket ve İclal ile vüsfıl ve nuzül eyleyü.b
me<ldr-ı hisfirı leşker-i bi-şüm§.r ile ddhil-i hayta-i inhisar ve fi'l-hiil iisfire-i naire-i
harb ve kıtal ile derfın-i ınustahfızfini sfızfin-ı ateş-i kfir-zdr eyleyüb iki üç gün içre
kal'ayı kabzfi-i teshire alub ahfılisinin nisvfin ve siğafmı esir ve ğalizfin ve keb§.irini
tu'me-i niheng-i şimşir eyleyüb ba'dehu havzii-i İstanbul'dan ciinib-i Çatalburgaz'a
müteveccih Ve kal'anın h3.kiıni ve küt-viilı gerçi rnüteınerridler idi. Lakin fi'l-hiil
teslim-i hisara mübiidcret eylediler. Ve heınfin ol -hinde ki sultan öyle bir feth-i
mübin riı-nümfi oldı. Hüsn-i ittifiikfitdan Lala Şahin dahi Ferecük'i feth ve musahha�
ve ol zaferin teysirini ınes§.ıni'-i hüıniiyO.na tebşir ve kendü dahi der-akab leşker-i
zafer-şi'ılı ile rnulfrzemet - i mevkib-i sultfina müteveccih oldı. Ve Nevahi-i
İncegöz'de İstanbul levfihikinden Bolvine demekle mevsı1ın bir kal'a-i filler ,var idi ki
el-an Tanrı Yakduği demekle ma'riifve kahr-i Hüdii ile mehdümdur. Sebebi budur ki
ol sultt.1.n-ı gayyür ve ol hisfu"-ı üstüvıirın teshirine hinunet ve onbeş gün kadar ceng
ve cidal eyledi. Liikin mahtübe-i feth tutıık-i ihticiibdan rfi-nümii olmaduğundan

mAcı ve tatlı sulu iki denizi birbirine kavuşmamak üzre saltvenniştir. Kur'ôn-ı Kerim, Rahman, 19.

334
 idris-i Bitlisi / HEŞT BiHiŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

ayine-i hı1tır-ı sultani bir mikdör muğber olub bir gün kem3l-i teveccüh ile zcbfin- ı
du'ii ve nefrini bu takrir ile güşftde eyledi ki meğer Tanrı bu kal'ayı yahaydı. Bi­
emrill§.hi tealfi güyfi ki bu kelime alem-i gaybdan bir ihbdr ve in dyet-i gird-giir'a
keınal-i tevekkülden bir iş'fir idi. Zira sultiin-ı müşıirün-ileyh irntidfid-ı rnuhdsaradan
tab'-ı hümfiyOnu. sıkılub hisfir-ı mezbü.re bir ınikdiir asker ·musallat ve kendusi irnin-ı
azlmeti Karadeniz sdhilinde bir yay laka ına'tüfve bir dıraht-i iilinin sdyesinde evkat­
ı tenezzühe ve sohbct- i cem'iyyet ha.tın içün ınasrüf buyurur iken mübeşşirin
mute'§.kib huceste-pcyğfün ve mulekkin telkin-i ilhfim ile rnuhfisarfiya me'mür
askerden reside oldılar ki ber-nıuktezil-yı iddi'a-yı sultfuıi Cenftb-ı Hak celle şfinuhu
hazretleri ki sami'-i i<l<lia ve kddir-i ınutlakdır. Müşiirün-ileyhin ihlas ile itdüği
nefrini sem'-i icabet ile kabül ve ol hisar-ı üstüvdr bi-ım1ceb-i zdhiri yck-piire bih ve
bünyfrdından mehdüm ve ahfili-i kal' arun hdli ki kavluhu teıild azze ve celle nve kem
kasemnd min karyetin kdnet zdlirneten ve cnşe'rui ba'dehd kavmen §.herin" 522
semtine mevsüm idi. Anların meskenine dahi kıyas ile rna'him olub bu haber-i feth-i
gaybinin vurfrd-ı zuhürı ol sdhib-i şu'üra bd1 is-i sün1r ve hubür olduğundan bu dırnht
halii bize me'men ve menzile-i şecere-i eymendir. Ba'de-izin buna Devletlu Kavak
desünler deyu fermfin eyledi. Ve dıraht-ı mezbürun sayc-i meymünundan teberrük
ve teyemmün istid'a ederler. Ve nazar-ı kimya-eserleri berekatından ser-sebz ve
berp§ ve isın-i ınezkfu ile rneşhür-i cuınhür ve vech-i ıneşrüh Ozre ber-cfidır.
Beyi li-müellifihi
Zı yüınn-i iltifat-ı nik-bahti
Sezed in ser-fir§zi ra dırahti
.Dıraht - i vfidi-i eymen çünin bO.d
Ki çeşın-i Müsa ra nür bi-nemüd.

Ba'dehu ol pıidişdh-ı nusret-penfih kal'a-i ınezbürenin fethinden sonra

ahıllisinin ekseri re'ıiyd olınağla Lala Şahin'i ta'yin ve ınüşdrün-ileyh dahi ümid-i
istimfilet ile herkesi rnakiim-ı . me'lüfundan temkin ve teskin . eyleyüb kal'ayı
iktizasına göre zabt ve derünunda mahfüz ve mazbut olan emviil-ı ınühiilifün ve
cihdt-ı a'yiin-ı ınüşrikfuıdan vükeld-yı sultfuıi ve sipdh-ı Müslimdni vucüh- ı ne'ılyim
ile hfiyiz ve h§.zırdn ve ğiıibdn-ı mücahidfin ol gan§.yimden hissemend ve fıiyiz
oldılar. Nitekim kütüb-i ahbfrrda ba'zı ahydrdan rnenküldur ki as�eri taifesinden bir
kiınesne ganimetden bir altun tas alub sftyirin havfından 11:(istür zehebeke" 523
mazmüm üzre tasbazlık eyleyüb başına giymiş amma sultitn bindber-i gOzer-gahda
şabs-ı ınezbürun başında hiliif-ı adet bir külah müşahede eyleyüb bu ne kulahdır ki
başına giymişsin. Ve niçün zir-i destarikde setr eylemişsin deyu sual eyledikde
mezbı1r dahi tab'-ı kerimi ve hulk-ı azim-i sultana i'tiınıid ile
Beyi
Rasti mO.ceb-i nzı1-yı Hüdılst
Kes ne-dideın ki gurn şod ez-rfih-ı rfist

m Halkı zalim olan nice kasabaları kırıp geçirdik ve onlardan sonra başka milletler var ettik. Kur'lln-ı
Kerim, Enbiya, 11.
m Albnını tak.

335
 idris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

diyerek fi'l-hal külahı başından çıkarub padişahımın devletinden bu külaha miil-ı

ganiınetden miilik olub siiyirden hıfz içün başıma giydim deyu ceviib-ı b d -saviib
verdiği çO.n şehriydr-ı mürüvvet-şi\ir mezbürW1 vaz'-ı dil-pesendinden mahzüz olub
efendisine sadiikat ve edebinden nöşi ol, külahı ınezbCtre ihsan ve lisfin-ı hdl ile
Beyt
Edeb tacist ez-nür-i tıah'i
Penıih ber-ser her O. her cd ki hahi

deyu bu)'urub gdyet inbisdtından erkdn-ı devlete hitiiben "kdşki ekser-i ğul§.miin ve .
çakeranın külahı bu uslüb üzre olmak mümkün olaydı. Ve huddiim-ı Hassa başlarına
bu güne tiic giyeler idi deyu biıyurdukda erkiln-ı devlet dahi ferman buyururlar ise
külah-ı nemedin-i sefid ki ğulfönfuı-ı hassanın libfisıdır. Zer-dilzi ile rnilzeyyen ve
envft' -ı nuküş-i matbü.' ile ınüberhen olunmak mümkündür dcyu cevfıb verdiklerinde
sultıin-ı ınüşiirün- ileyh dahi vech-i ıneşrüh ÜZre ol külah-ı zerdüz olmak Uzre emr
eylediler. Ve ba'z'ı müverrihin kavline göre bu vaz'-ı matbfı1un hud üsı ve ana usküf
deyu tesmiye olunmak Uzre ol zamfindan kalmışdır. Amma ba'zının kavlince zarnfin­
ı Orhani ve şeh-zfide merhüın Süleyman Paşa'ya nisbet ederler. N itekiın
mukaddeınilt-ı kitab-ı Orhanl'de nıezkürdur. Ve bu vekiiyi'in zııhurı 774 (1372-1373) .
senesinde vfiki' olub ol sultii.n-ı zi-:şfuı sene-i rnezbürede gaz§.vatdan ffiriğ ve
Edirne'de kışlayub ·vezir- i azaın'ı olan Hayreddin Paşa'yı rneınleket-i Rürneli'nin
t.araf -ı garbisinde vfiki' diyfir-ı deryfi-b§re karili Mora ve İskete ve Maruliye kıla' ve
buk81ının fcth ve teshtrleri içün irsal eyledi. Ve müş8.rün-ileyh ilm ve kemfıl ile
zübde-i akriin ve akl ve tedbirde müşiir-bi'l-benfin idi. L8.kin fenn.-i sipfilısalfiri ve
· saf-şikenlikde Evrenos Beg andan ziyade olub müddet-i medide ol serhadlarda nice
gazalar idüb çenddn kıla' ve medfiyin feth ve teshir cylemişdi. Anı dahi Hayreddin
Paşa'ya refakate ve sair ümera ve sipfihsiilari asfikir-i nusret-mefisir ile anlara
mutii.ba'ata işdret buy.urdı. Vaktfi ki varub Güınülcine'ye reside oldılar, Hayreddin
Paşa anda mütemekkin.olub Evrenos Beg ba 'zı asker ile Borlı ve İskete kal',alarına
teveccüh eylemeği mündsib gördüler. Cfiiz ki tedbirdt-ı sfiibe ve efkfir-ı sakibe ile ol
biladın fethi müyesser ola. Çünki Evrenos Beg ol tarafın ahvalinden her vecihle
habir ve tavr-ı sipiihdiiflde heın-dilir ve hem sfihib-i re'y ve tedbir idi. Ol iki kal'ayı
teviibi'iyle hüsn-ı tedbir ve tarik-i sulh ile teshir eyledi. Ve fihiili ve sekenesini bi't­
temaın in'fün ve ihsfin ile ınutayyib ve şfidfin ve ikisini dahi kendüye makar - ve
mekiin eyleyüb cümle kılfi1 ve mevddi'a zabit ve mutemed nige h -bfinlar ta'yin ve
Maruliye'ye müteveccih oldılar. Ol yerin hfikiınesi Maruliye ntirn bir Nasraniye-i
mu1annide idi. Her ne kadar' ki rnus§laha ile tesltm-i mülke delalet ve terğib
eylediler. Mesfürenin Siroz hfikimine karfibet-i kurbiyesi olmağla ana istinfıden
imtina' ve mutfıba'at-i ehl - i İslfun 1dan irtiddd ve irtidfi' eyledi. Bizzarüri hisdrını
rnahsür ve kirfiren ve mirfiren cenge mübiişeret ile feth-i kal'aya teshir-i btizıi-yi zor
eylediler. Mezbfue kar-ı ınerdfinegi zuhOra getürüb muharebe ve ınukateleden rü­
gerdful olrnayub ınüddet-i ınuhdrebe ve muh§.sara iıntid§.d bulub kat'a bir tarafdan
ınülük-i küffar ve akvfım-ı civfirdan bir dürlü imddd erişınedüğünden rni-çdr ol dahi

336
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BiHIŞT/ M.Karata ş -S.Kaya-Y.Baş

sulha mail ve ba'zı şurüt lizre kal'ayı teslime ktiil ve kal'a-i rnezbfue el-yevm
Avrathisiirı demekle meşhur bu tarik ile kabza-i tasarruf-i ehl-i İslama dahil olub ol
vilRyetden ğanii.yim-i v§fıre ve eınvdl- ı mütekiisire hii.sı l oldı. Ve Hayreddin Paşa
cevdri ve ğilın8.n-ı miih- ruhsfir ve nukOd-ı ecniis-ı bi-şürnı'irdan muhayyir-i ulü'l­
ebsfir idi. Hwns-ı beytü'l-miil içün kabz· ve biir- giih-ı cihiin-peniiha mürılca'at ve
Hazi'ne-i Amire'yi nuküd-ı sürh ve sefid ve emtia ve ecniis-ı rnüfid ile ınfilamal
eyleyüb dergıih-ı islam-penfilı cevıiri ve ğılmfuı- ı hür-ser şüst peri-peykerden reşk-i
nigiiristan-ı lrem ve bağ-ı bihişt oldı. Bu fütilh-ı ferhunde-sunilh 770 (1 368-1369)
senesinde müyesser ve med§hil ye men§fi'i ile musahhar oldı. Ve hemiin ' ol vakitde
tevfifuk-i tevfik ile Hayreddin Paşa avdet etmezden mukaddem· pddişıih-ı nusret­
penıih ümerii-yı dilfrver-pişeden Kara Balabii.n demekle ma'rüf kimesneyi bir mikd3r
asker ile Siroz Kal'ası fethine ta'yin ve irsal ve varub bir müddet muhdsara eyleyüb
bir tarik ile fethi mümkün olmayub Hayreddin . Paşa dahi mahall-i me'ınüreden
giruye avdet ve Kara Balabdn'ın ahvalini mükedder .ve uınürunı müşevveş görmekle
taraf-ı şehriyfu'idell bir rnikddr guzftt ile Lala Şahin Siroz semtine me'mfu ve ol
tarafa müteveccih ve evvela Kavala Kal'asını teshir ve ol yerde vdki' ma'den-i simi
zabt ve ba'dehu Dırama Karasının ihtimii.m-ı tam ile fethi müyesser ve andan dahi
Zihne Kal'ası fethine azimet ve feth eyledüği kıl§.' ve bukd'ın re'dyii. ve sükk§.nını
mülayemet-i mihribani birle istimiilet ve isti'mdn ve herkes kendü mekı1n-ı
kadiminde itmi'nı1n- ı hfttır ile iskiin ve mazhar-ı emn ve enıdn ve tamiimi-i ahiili
memleket-i dil-hiihları üzre mutayyib ve şfrdiin eyleyüb tıbd'-ı nıukimfin-ı dür ve
nezdiki eydlet-i ehl-i tslam'a meyyal ve terğib eyledik.den sopra· Siroz'a müteveccih
oldı. Çünki cevfuıib ve etrdf silk-i tasarruf-ı nüvvfrb-ı sultii.niye münselik olmuş idi.
Tam3mi-i nüfüs-ı İslfun'ın rızasıyla Siroz'un dahi hfikim ve mahkllmı hıih nft-hdh
sulha rızii-dfrde ve ebviib-ı fethi rfıy-i ehl-i İslfrm'a güşiide eylediler. Siroz dahi taraf­
ı lslfun'dan zabt ve eyıllet ve şehirden herbir mahallin zabtına birer kimesne ta'yin ve
eh-i zimmeti hardc-ı ınu'ayyeneye mukarrer ve md-beynlerinde vaz'-ı kanün-ı
mu'teber ile nizdrn veıüb ba'dehu Karaferye fethine azimet ve anı dahi tarika-i ahd u
peymdn ve adet-i istimfin üzre akd-i zimmet ve emiin ile cümlesini istimiilet ve
tamfuni-i eyalete vaz'-ı cizye-i Şer'iyye ile mülk ve mdla munsıf ve rnu'teınid zabitler
ta'yin ve cem1-i envfi1-ı ğandyiın ile enfes ve a'ld olanı h isse-i sultiini içün efniz ve
iniin-ı azimeti şevk ve ğar§rn ile savb-ı hizmet-i pfidişdh-ı lslaın1a ma'tfıf eyledi. Bu
fütilhiit-ı karibe dahi 776 ( 1 374-1375) senesinde sılret-nüma-yı zuhur oldı.
Beyt
Tab'ı giti rast şod der ahd-i tu zansan ki bfiz
Ne-şeved siyt- i mühiilif hiç kes ez-hiç ca
Her ki riı ber-dergehet bi-nihiid kiireş şod çıl zer
H8k-i dergdhet meger dftred havdss-ı kimya.

Onİıncu Hik3yet
Sııltdn Murdd Gdzf'nin memleket-i Siref'e azimeti ve lasoğlrı 'mm
mu'drazaya ikddmı ve tevfiki galebe-i sipdh-ı sultdni ve ittifdk ve teshir - i memleket-i

337
 tdris,i Bitlisi/ HEST BtHiST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Niş ve itd'at-i Las- ı şerri'n-nas be -kabzil-i hardc-ı se sdle ve ('?tindm-1 leşker-i

Alüslinıdni beydnındadır.
Rubfi'i li-müellifihi
Ey dil zı-ccfü-yı çerh-i gamgin ne-şevi
Der-baht meded-kuned tu hodbin ne-şevi
Der-nih- ı taleb tu ta ne bini sahti
Ffıyiz be-murfidi dünyfi vü din ne-şevi.

Delil- i deva emr-i devlet ve ikb§.l ve aldmet-i rütbet-i cfilı_ vü celıil oldur ki
gabi mukbilfin-ı sa'ddet-ınendi müsfr'adet-i tali' esnasında nH-i ınetdlibe musiidefet
ile metd'ib ve ınesıilibe mübeddel ve kiim-rdni-i baht-ı mu'iizıd halinde peymdne-i
meclis-i meserret ve neşfitı zahın-i çeşın-i zamane-birle halel-pezir olur. Hikmeti
budur ki taki gurCır-ı nefs-i hodgfün ol tenbih-i rnüşfikaneden ziiyil olub gaffot-i nefs­
i hod-perest huşyari-i akl-ı akıbet-endişe mütebeddil ola. Zira
Beyt
Ger heme vakt-i bi-eleın başi
Devletet ra be-çeşın:- ı zahın konend
Ya 'ni
Eger bu rG:zgiirda bütün evkdtın elemsiz geçerse devletine ynraınaz nazar
isi1bet eller. Zira ukelii demişler ki
Beyt
Akıl ne şad olur bu cihiinda ne gam çeker
Cahil hem işe şiid olayım der elem çeker

Ma'lüm ola ki devlet-mendiin rüz-i ezelıyeyi <liiima mihnet ve bela ile

imtihan ederle'r. Amma tarik-i dinde ki kalell5.hu tebdreke ve teala "ve le
nebluvennekum hatta na'lemc'l-mücühidine mink.um ve's-sabirine ve nebluve
ahb8rakum" 524 ve ınakbulan-ı inzar-ı Hak azze ve celleyi hem-vtlre arüz-i aldın ve
meşiikdan tarik-i rızada hı1li komazlar. Amma tiilib-i dünyD.-yı dfın kıbelinden ·ki
kavluhu teala azze ve celle "ve la teku fi- d aykin mimma yemkurün'1525 mazmünı
üzre mihnet- i rılzgtlr ınüceb-i agfüıi-i dildir.
Beyi
Tahammül eyleyelim cevr-i rüzgiire gönül
Bu gıişıtl41 bize gi1h gfıh lazımdır
Beyt
Beher bigami ra nist
Derd ve mihnet cüzı-a<lemi ra nist

,ı.ıAı:ıd olsun ki sizi, içinizden cihıida çıkanları ve sabredenleri meydllna çıkarana ve haberlerinizi
açıklaynna kadnr deneyeceğiz. Kur'fı.n-ı Kerim. Muhammed, 3 1 .
msabret senin sabrın nncak Allah'ın yardımıylndır. Onlar;_ı üzülme kurdukları düzenlerden de endişe
etme. Kur'i'in-ı Kerim, Nahl, l 27.

338
 ldris-i Bitlisi/ HEST BlHiST/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Ma'a hdzfi cemi'-i enbiya ve evliya ki düstan-ı Hüd8'dırlar. Hemişe güne

güne beliyyat ve mihan ile rnüıntehin ve . mübtelci olub rfıh-ı Hak'da asla sahti ve
meşakkatdan beri olmamışlardır. Binfien-aleyh çünki ol şehriydrı_ vala-tebar ve
gayret-şi'dr rfih-ı din-i Nebevi ve nizfün-ı kavfinin-i Mustafavi'de ihlas-ı kdınil ile
cihıida ikddrn ve kenduyi mesned-i hildfetde hfidim-i Şeri'at ve mu'in- i İslam etmiş
idi. Bi-şübhe ceıni'-i halat-ı dünyevi ve uhrevisi mutfibık-ı hal-i enbiyd olmak iktiza
edüb zikr-i cemili kalellahu teala "ela inne evliyii-allfihi 1§. havfun aleyhim vela hum
yahzenfın" 526 silkinde intizıim ve itmfim bulmak muktazidir.
El-kıssa: Nitekim 777 (1375-1376) senesinde viiki' fasl-ı bahar-ı huceste- ·
§sfu-da ol sultfin-ı gclzi d5.rü'l-mülk Bursa'dan şevket ve · iclıil ile hareket v,c
ROmeli'nde vaki' memleket-i Sirefe azimet ve bu azimet<le sfiyir gaz5.ya · nisbet ile
murtid-ı hümdyünı mücerred tahsıl-i rızd-yı Hak ve kurbet-i mutlak idi.
la cerem, , bu det,a rfıh-i Hüdfı'da güne güne · meşakkat çekub ibtidii-yı
halde "el-beliiu müekkelün ale'l-enbiyai sümmc ale'l-evliyfıi sümıne ale'l-emseli fe'l­
emselü" 527 muktezfisınca bir kaç dürlü musibet ile ınusib oldı. Çünki ferzend-i dil­
bendi Yıldırım Bfıyezid Bursa'da taht-ı saltanata nasb ve Timürtaş Beg'i ınuriikabet-i
ahval içün refakatine ta'ylll buyurub kendüleri haşmet- i estls-ı vtlfire-i pfıdişiihdne ve
leşker-i mütekfısire-i hüSrevfıne ile Rfımeli'ne müteveccih ve Gelibolı ma'berinden
ubür ve bild-tevakkuf memleket-i Siref'e müteveccih ve azim ve Lasoğlu'nun
istis.lline cfızinı oldı. Ol k5.fir nıücfihid-i asfikir-i nusret-metisir ile sulttin-ı zi-şiinın
süret- i teveccühünden figfih olunca btirü-yi vücüd-i habdset-iilfıdi mütezelzil olub
erkdn-ı hayra vali ile müşdveret ve ol beliyycnin def-i tedbirinde nıüb5.deret eyleyüb
cümlenin re'yi anın üZerine karar-ddde oldı ki mukdbele ve ınu'draza tariki ile bu
güne sipdh-ı bt-hesfib nusret-i pena.ha mükdvemet ve böyle p5.<lişiih-ı şücii'-ı
müeyyed ile n1-be-n1 ceng ve müciidelet muvfıfık-ı akl maslahat iktiziimız degildir.
Mün.lsib olan budur ki emval ve esb8b ve re·aya ve sekeneyi birer mahall-i
müstahkem ve cibıll-i bülende nakl ve memleketi hfili bırağub derbendleri sed ve
bend ve kendümiz yolları muhöfaza ve her tarafın me<löhilinde hfızır ve önıdde durub
mutlaka ecnös-ı me'kCılfıt ve akviitdan ınemleketde kat'a bir nesne alıkomayalım.
Çünki bir böyle leşker-i azim memleket-i harabeye dahil olalar. Adeın'i cihet-i
ma'§.şdan kalıt ve killete giriftar ve bizfır olub fasl-ı zeınistan karib olduk.da girüye
müteveccih ve erböb-ı tenfi' umdan olan herkes vatanlarına teveccüh ederler. Ol vakit
biz dahi anları te1 dkub ederek menzil-be-menzil ahz-i intikam ve ddrü's-saltanat
Edime'yi tahrib ederiz deyu memleketlerin bu uslub üzre tahliye ve mfı yehtac olan
esbiibdan ari eylediler. Zira yakinen bildiler ki böyle bi leşker-i zafer-kirdıir ki
cümlesi ciim-ı düstaneden hün-hftri-i a<lüvv ile şir-gir ve mükiiveınet-i husemftda
çaşni-i şerbet-i zafer ile dilir olmuşlardır. Bu velada anlar ile mecal-i mükiivemet
emr-i muhiil ve böyle askerin ınukdbelesinde ümid-i firüzi ve zafer tesvilat-ı vclun
ve hayaldir. Zira

mİyi bilin ki Allah'ın dostlanna korku yoktur, onlar üzülmeyeceklerdir. Kur'iin-ı Kerim, Yunus, 62.
mBela ve musibetlerönee peygamberlere sonra evliyalara sonra sırayla onlara benzeyenlere verilir,

. 339
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Beyt
Külah-ı küşe-i hurşid çün bedıd iiyed
Sitare ha be-hakikat furü nihend külah
Ya 'nf
Yıldızlar ilf-tdb-ı dlem-tdbın şu1lesinden muhfi ve nd-bedid olurlar.

Çünki ol sultan-ı bülend-ünvfin leşker-i enbüh . ile ol vilayete resi<le ve ol

kRfiriin-ı anide niyyet-i gaza ile tiğ-i cihadı keşide eyledi. Kat'a bir menzilde bir
kimesne rnak8.m-ı mukabelede dide ve bir mahalde cıiy-i ma'mO.re ve ftsdr-ı imfirete
reside olmadı. Ol şehriyfir-ı gayyOr dört ay mikddrı o güne rnemleket-i hardbede
mütereddid ve mütevakkıf olub ruhsfire-i maksü.<lu derfın-i nihfuı-hdne-i men' ve
ihticdbdan bir vecihle rü-nümft olmadı. Amma ümidvfiri-i kftlelliihu Subhfınehu ve
te8lı1 11ve mekerü ve mekeralldhu vallfilm hayrü'l-rndkirin" 528 mazmim-ı gü.zini Ozre
h§.tır-ı mütereddid-i sultani teskin buldı.
Beyt
Zamıine çü ftciz nevdzi kuned
Be tund ejdeha mür bdzi' koned
Ya 'ni
Zamdne acizlere i 1fi.net ederse, karınca �jder ile muld' abeye kddir olur.

Amma askeri tdifesi kesret-i girüdafi _ ve istimrfir-ı kıllet ve e1sfir ve gil.yet

1
za f-1 kuvvet ve fevt-i kuvvetinden vucüh ile sehti vC meşakkate girift.ar ve bi-mecfil
ve ziyildesiyle muzdaribü'l-ahviil olmalarıyla leşkeriyiin şikayete frğfiz ve vakt-i şita
dahi hulul etmekle vOzerd ve umerfi ve a:yan-ı devlet ve erkdn-ı saltanat husüs-ı
mezbürede müşılvere ve ol varta-i pür-meşakkat ve kem namüsi rnüciihidiinın
tedbirinde muhavere eyleyüb ba'zı ukeld-yı erkfin ve üıneril.-yı huşınendfin ittifak
edüb çünki tfüfe-i küffil.r cibal-i şahikaya tahasşun ve muhkem derbendlerde
teınekkün eylediler. Bir vecihle üzerlerine reh-ydh-ı zafer olrntik emr-i ınuhfi.ldir.
Çünki bu etriifda hengiim-ı tevakkuf teng ve akddın-� tevsen-i azmi bu küh-istfi.nda
musddif-i seng oldı. Lasoğlu'nın Semendire'ye karib bir kal' a-i mu'teberi vardır ki
Niş demekle meşhı1r ve kesret-i esbfib-ı ma'işet 'ile ma'ınurdur. Sipdh-ı İslfün'ın
ınet§.lib-i ınuğlekatından anı güşitde etmekle bu mahınasa ve tengi dee ve hfitır-ı
asker-i nusret-şi'drın ink.ibazını ret1 içün kal'a-i mezbfue teshirinc müteveccih olmak
ınün§.sibdir deyu biir-gfih-ı ptidişfih-ı alcın-perniha arz eylediklerinde ol şehriydr-ı
figfilıın dahi re'y-i iileın-iirfisı bu tedbir Uzre takrir ve sadd-yı dil-güşd-yı k.ilelHihu
tciil§. "ve 15. tahzen aleyhim ve la teku ti-daykin mimına yeınkurün" 529 mazmünı
fileın-i gaybdan bu mühimmatın teshirini tebşir ve tamfirni-i sipfih ve ş8.ha baht-ı
müsii'id ile bu tedbir-i dil-pezir ve havatır-ı ehl-i İslam ol kal'a-i pür-ganimet ve
meı:nleket-i pür-ni'metin teshirine ınütevafık ve ınüteldhik olub vakta ki kal'a-i Niş'e
karib olub kal'a-i mczbüri kesret-i esbiib-ı ına1işet ve vucO.h-ı rızk-ı ınevfür ile

mOnlar tuzak kurarlar, Allah da tuzak kurar. .-\tlalı tuzıık kuranların en hayırlısıdır. Kur'lln- ı Kerim, Ali
lrnran, 54.
mEy Muhammed ! onlnrn üzülme, hilelerine karşı da sıkılma. Kur'Hn- ı Kerim, Nemi, 70.

340
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

ma'mür gördiler. egerçi hisdnet-i hisar ve rnet§net-i sür ve div8.r ile ol emsıir ve
diyarın muhkem.:.terini idi. Lakin ol yerin hükkfunı his8.r-ı mezbür reh-gü.zer-i
mücahidfuldan dür-dür mülahazasıyla muhafazaya kı1dir kimesne bırakmayub re'dyd
ve şehrinin esbdb ve ernvdlıyla derfin-i kal'ayı ınalfunal eylemişlerdi. Her ayine
meddr-ı hisar asilkir-i mansfue ile mahsür ve hdtın fatır-ı sultani feth ve teshirine
maks-Qd ve ın dbeynde ınuhdrebe-i azime vaki' tarafeynden v§fir kimesne iizim-i
beydbfin-ı ecel olub bir gün re'y-i savdb-nümı1-yı sultan meyı1n-ı leşker-i
mücahidaD.da nehb ve gfiret içün rnüniidi etdirüb mob§riziin-ı dinin ba'zısı iktis3.b-ı
erİı.val ve esbı1b ve ba'zısı tahsil-i ecr ve saviib içün ceİıg ile yürüyüş ve bala ve pest
ve sahn1 ve deştden kal'aya hucüm ve haşr-i isiire-i niran-ı haşm-engiz ve arbede
cO.yide bir na'ra-i mahşer- hiz ile
lvlısra ' li-mütercimihi
Azız Allah Allah kopdi mıh tak-ı zebercedden.

El-kıssa: Hisdra yüıi.ldiler amma sür-ı rnezbürun küfffu'-ı rnakhürı

muhafaza ve müdı'ifa'asında envı1'-ı ihtimam ile akdfim ve ceviinib-i erba'asından
muztarrı'ine müm.iina'fita ibram etdirdiler. Lakin ber-mazmün-ı hukm-i kaza meşhfuı­
i cenfib-ı Perverd-gı'ir bi-çün kalellahu tebfu'eke ve tefilfi 11 innemı1 emnıhü iza eriide
şey'en en yekule lehü küıl fe yekün 11530 mısdakınca çwlki rnucahidiin-ı İslam teshir-i
kal'aya zor-ı temam ile ikdılm eyleyince kftfirfuı-ı müdebbir hisıir bedenlerinden can
verüb hısn-ı adem_ ve fenaya tahassundan gayri çare bularnayub acz ve ızdm1rdan
sonra mukıibele ve mok.ıivemetden bizzarüri n§.dim olub sipfth-ı İslam zor- ı bftzu asl­
ı kal1ayı teşhir ve derünunda mazbCıt olan emv§.1 ve ğanftyim ile seyr ve bi-had ve bi­
şüm§.r. cevafi ve ğılmıin-ı mah-ruhsıir esir eyleyüb silk-i ubO.diyet ve silsile-i rakabe-i
keşide ve esbiib�ı harb ve kıtal ve esas ve aıfıt-ı ricftl dest-i mübıirizftna bir mertebe
reside oldılar ki leşker-i İslaıll'ın kuvvet-i sabıkı mertebe-i ed1af ve mudii.'af ve
iktidarları alaf ve ulfıfe müteiilif olub mukaddema mertebe-i kahta baliğ olan esbab-ı
ma'ftş-ı nusretden sonra merhamet-i İlfıhiye berakfitından had ve pfiyftru tecdvUz
eyledi. Çünki ol haber-i musibet-eser Lasoğlu ve tev§.bi1 inin can-ı bed-endişine
misfil-i Niş-i zehr alfıcİ halide ve asker- i islam'ın galebe ve kam-riinlığı keyfiyeti güş­
i hüş ile şinide oldılar. Akvfun-_ı Las-ı pür-vesvftsın can-ı bi-ftr§.m ve dil-i ber­
fildmlarına ru'b ve bas-ı pür-hirds kftr-ger ve havdtır-ı müşrikfuıın tereddüd ve
ızdırdbı maraz-ı mühlik-i hafekalla müncer olub derün-i dalalet-ıneşhünlarında bu
ma'nd hüveydft oldı ki bu sfuet mukaddime-i envd 1-ı feth ve nusret rnüte'akib ve
tali'a-i kişver-güşiiyı ve beşaret-i mütenasib olmak iktiza eder deyu imza eyleyüb
Lasoğlu tamdmi-i huşmend.in ve a'y.in ve müte'ayyin.in-ı memleket ve sip§.hını cem'
ve istişare ve sultfuı-ı müşiiıün-ileyh ile keyfiyet-i suluk ve kalır ve gadabdan isticare
içün kendü kendüye istihare hdkim ve mahkümun re'y ve tedbiri anın üzerine
karardiide oldı ki bu pıi.dişiih-ı zı-şfuı i.le ba'deizin isti'fa ve istiğfiire tiilib ve tarıka-i
eman ile ebvab-ı tazarru' ve tahaşşu'ı güşiide eylemek müniisibdir deyu teberrükat-ı
ed§.yd-yı hüsrevane ile baf-gah-ı sultana mu1 temed ve mu'teber elçiler ferist§.de ve
530
Bir şeyi dilediği zaman O'nun buyruğu sadece o şeye "ol" demektir. Hemen olur. Kur'ıin•ı Kerim,
Yasin, 82.

341
 idris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karatıış-S.Kava-Y.Baş

cebr-i ına fı1t ve ted8.rük ve taksirfine bünyfid-ı ına'zeret nihiıde eyleyerek in'ikad-ı
rabıtii-i ihl&s-ı can-sipfiri ve inkıyrld-ı akd:..i zimmet ve hizmet-kari içün üç senelik
hardcı def'aten Hazine-i Aınirc'ye_ irsfile kabıll ile kenduyi şennindeki isyan ve ser­
etkendeki hizlandan halas ve cihet-i hassd-i suttan içün senede elli vukiyye nakra-i
hds ki her vukiyyesi dört yüz dirhemdir ta'ahhud ve erkful-ı devletin d�hi her birine
ana göre ta'ahhüdiit ve üç senelik hisselerin an-nakd deraten edfi eyledi. Ol şehriydr­
ı merhamet- şi'drın neşeat- ı afv ve bahşayişi gfilib olınağıu tekvür-ı mesfOnın
metalibini telakki ile hiisıl ve sfür hanic-güZfir olan müliık silkine diihil eyleyüb
nüvvfib-ı kfön-yıibı meşğale-i kıir-ziirdan muriıca'ata ferman buyurub vilayet ve
hisfira mündsib muhfifızlar ve Zabitler nasb ve ta'yin ve kusür-ı memleketi
Lasoğlu'na müsellem eyledi. Çünki sipah-ı müciihid.in ıneşfikk-ı seferiye ve
muffirakat-ı evtan sebebi ile ziyfi<le zahmet çekmişler idi. tstifü-yı ğan8.yirn-i vafi ve
rneniifi1 ve nc'fiyim-i kfi.fiden sonra şegaf ve ğanim ile mevatın ve mesiikinlerine
isti<l'ii-yı avdet ve murdca'at ve ricd- y ı merhamet eylediklerinde ol pftdişiih-ı adfüet­
penfilı dahi herkesi vatanlarına istirahat içün ınakfirnlarına ric'ata icfizet ve insinifa
ruhsat verüb kendüleri dahi şevket ve icliil ile <lfirü'l-ınülk Bursa'ya avdet buyurdılar.
Beyt
Dırahşande tiget adu-süz bad
Direfş u sin§n ez hı furüz bdd
Çünın bad kahter be-kamet şeved
Heme d�hl-i alem be-n§ınet şeved
Ya 'ni
Senin yıldırıcı kılıcın düşmeni yakıcı ve mızrağının temreni senin kuvvetin
sebebi ile aduv üZerine muzaffer ola. Böyle olsun ki yıldızın ınuffidınca ola dlemin
cümleten dahli senin niiınına ola.

Onbirinci Hikdyet
Ol sııltdn-ı gdzinin 778 (/376-1377) senesiyle 783 (1381-1382) senesi
mdbeyninde siiret-nümd-yı zuhıir olan vekayi'-i piir-mendfi'i ve memleket-i Sasmıir
gazdsına azimet ııe keyfiyet-i nehzatım ve Yıldırım Bdyezi'd Sultdn'ın tali'-i hiima)lln
ve baht-i mes'iıd ile sıir-i piir-sünir anisisin beydn ider.
D§.nd-y.in-ı encümen-i huşınendi ve hibret ve bindyfuı-ı havddis-i hayr ve
şerri ve ccrn'iyet ve' fetret nazarında mübeyyen ve ınüberhendir ki cümle-i selatin-i
cihfin-dılrın te'yid-i devleti ve hav§kin-i k8ın-kdnn te'bid-i haşmeti gdhi teysiriit-ı
beşfiyir-i feth-i mübin ve giihi tebşin1t-ı berhur-d8.ri evlfid ve benin iledir. Zira mülk
ve maldan tahsil-i kam ınüte1alik-i haldir. Ve tekmil-i nihai ikbal-i ferzend-i ftli­
nejfid-ı hoş-fi'aldir. Ve b8r-giih-ı fushat-şahdnda ,akıbet - i medl asl-ı berümend bir
şecere-i ser-efzddır. Lfikin semere-i temettü'i · nec§bet- i veled-i mümtazdır. Ve arsa-i
ordu-gfih-ı p§dişdhdnda heınişe ·sufüf-ı asftkir-i yemin ve yesar ınenzile-i sab.ih-ı
necahdadır. Amma kuvvet-i kalb-i hüsrevfin istizhaf- ı evldd-ı saltanat-nej§d iledir.
Beyt
Bud ferzend-i nfır-i çeşrh-i devlet
Bud ferzend-i berr u bfrl-i savlet

342
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kava-Y.Baş

Her ıiyine sel3tın-i kiim-kii.r a'dı1n-ı hilafetin terbiyct ve tervicll1e rfiğib ve

dıraht-ı mosmer-i saltanatın semeretü'l-fuddını ber-hur<lıirl-i ömr ve zindegiini içtin
tedrlc ile mertebe-i kemale erişdirmek vdcibdir. Zira elbette· kanün-ı Sünnet-i tıaht
üzre serB.bistdn-ı saltanatında ancak ol nih§.1-i yôr-fiver ile metfilib-i dmfili ezh5.r-ı
bah8r- ı cevfuıiden şikufte ve demfuı ve ıneyve-i zindegiininin şemdyiminden gonca-i
gülistfuı-ı sultanisi mütebehhic ve handan ola.
Li-müellifihi Beyi
Gonca-i makbfiz ra dil vft-şeved cz-hurremi
Bevey ez-gül ger zened bdd-ı bahiireş her-rneşfun.

El-kıssa: Nitekim ol piidişah-ı mülki-nejiid Giizi Sultan Muriid'ın riyaz-ı adi

ve d§.dında egerçi her subh devlet-i feth ve . fir uzi gülleri handıin ve gülben-i
şevketinde çendin-i nev-bftde-i gülşen-i behrüzi nümayan idi. Amma bostan-ı cfilı ve
celal ve asl-ı rasih-i ma'delet ve efdalın hurrem-terin-i envii.r ve ağsfin-ı dil-bend-i
sa•adet asar ı şeh-zdde-i siihib-i tetyid-i Sultiin Yıldırım B8.yezld olmağla nazar-ı
himmetini ol çırağ-ı firüzanın tekmiline masrüf ve dfıdmfuı- ı Al- i Osmiin'ın şecere- i
tayyibesinin kamet-i istikilmetine mevkuf dutar idi. Ma'a haza herbir azimet-i
pfıdişdhdnede Şeh-ziide-i müşiirün-ileyhi taht - ı saltanata kaim-makiim ve ol halef-i
sıdkın §vdze-i hiliifeti cftygir-i havfitır-ı bas ve anım idi.
Velhasıl 777 (1375-1 376) senesinde diirü'l-ınülk Bursa'dan hareket ve
bildd-ı kiifiriyede mülük-i izftm-ı küffii.rdan Sasmenus nam kiifirin memleketinde
Yanboli Niğbolu ve Silistre c§.nibine gazaya niyyet ve deryadan ubür ve azim-i
.nıemleket-i mezkür oldı. Bu haber-i hevl-engiz hubıib-ı nes§.yiminden kftfir-i
mesfürun kişver-i vücüdı mfinende-i beden-i mahrnüın girift8I'-ı teb ve tab ve re'fıyii
ve sükkftn-ı vilayete avaze-i kıydmetden bir alfünet-i pür-azftb rü-nümft-yı zuhür
olub ınesfür husıis-ı mezbürı a'yftn-ı devlet vemüte"ayyinfuı-ı memleketi ile
müşılvere ve şehri ve sipB.hisini dahi cem' ve uınür-ı ınezkürı tedebbür ve
muhiivereden sonra cümlenin ittifakıyle Siref h dkirni olan Lasoğlu'nun mesleğine
suluk ve envii'-ı teberrüldit-ı layika ve esnfif-ı heddyfi-yı fnyika ile üç senelik cizyeyi
defaten edıiya uh de-i zimmeti gerden-i mutava'ata kabfıl ile memleketinin ğasb ve
tahribine şüfll'dan mukaddem resiiyil-i şefil1at ve zirft1ati sultfuı-ı cevfin-merdin piş­
gfilıına arz ve iltica ve asRkir-i lslılm memleketine şürü'dan mukaddem mevkib-i
hümiiyfrnı hezar havf ile istikbal ve ınuhlisfine ve hadimıine hediiya-yı ubüdiyyet
ihliisı bar-gfilı-ı sult§niye teslimi takdim cümle-i §mal idi. Mesfüruiı bu hareketi
hdtır-ı hümilyfina bR'is-i bast-ı merhamet ve akr§n ve emsalinden ziydde mazhar-ı
lutf ve him§yet olunub izhılr-ı fermiin-berdiiri ve harac-gilzii.rı muktezfısınca sefer
vaki' oldukca kendü askeri ile mu'asker-i İsliim'da rnevcü.d ve evıimir ve neviihi-i
sultanide ferman-berdar olmak şartıyla memleketinin hükumetini kendüye mukarrer
buyurub sa'§det ve ikbiil ve şevket ve icl§.1 ile Dılrü' s-saltanat Edirne'ye avdet ve
sene-i mezbüre zeınistfuunda Rürneli'nde tevakkufi sebebi ile nice umü.r-ı devlet
ravnak-pezir-i nizam ve Rümeli1nin ahvali intizam buldı.

343
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya- Y.Bas

Beyt
Üst k'ez-tal'at-ı u çeşm-i felek geşt karır
Üst k'ez-devlet-i o ınülk-i cihiin yiift karar
Ya 'ni
Anın tal'atından çeşın-i felek rüşen olub devletinden cihıin mülki karar
buldı.

Evvela uınCır-ı dlil ve dünyada mahfuet ile mümtiiz-ı akran ve zabt ve rabt-ı
rnemleketde zübde-i devran olan Timılrtaş1 1 Ernirü'l-ümeralık rütbesiyle ser-efriiz-ı
akran eyleyüb m0mı1-ileyh amel-i esbfib-ı seferiyede kemal-i ictihB.d izhar ve meyan­
ı sipiih-ı sult§nide el-yevm mukarrer ve cari olan bir nice kamın anın icad ve
§.sfu'ındandır. Evvela Rümeli küfffinnın beyninde bir leşker-i azim ihtira1 eyledi ki
selatin-i izı1m seferler inde bizzarüri iktiZii eder idi ki hiilfı Voynuk dedikleri taifedir
ki dfilıil-i diirü'l-İslıimdır. Ve taife-i mezbüre millet-i İslfun'ın Rümili'nde
zuhurundan mukaddem kadimi sipahilik ve leşker-keşlik ederler idi. Şimdi dahi
miziic-ı sipiihdfu'i ·ve dilfiverlik ile kendü.lerini .leşker- i İsldm'ın silkine diihil
eylemişlerdir. Zira mesfürlerin mizfi.c-ı tabi'ilerinde ınezellet-i ra'iyyeti ve mahkfuni
gayet ile düşvfu.' ve küffar ile ınukabel� ve mu'drazada bunların sipfihi olması her
vecihle müfid ve esds ve esbdb-ı pfi.dişfilıi ve cebe-hfi.ne' ve koru ınuhfifazası ve
istabl-ı §mire hini.setine mu' lll. ve ınukarrerdirler. Timürtaş'ın zamdn-ı emdretinde bu
ihtira' her vecihle memdüh ve ınüstahsen olmağla ile'l-dn memfilik-i Rı1ıneli1nde
taife-i ınesfü.re bir cemfi'at defterde merküın ve mestur ve öşr ve resminden mu'af ve
müsellem ve hizmetleri mukabelesinde vech-i ına'dşları ta'yin olurunuşdur. Ve
tavfiyif-i alemden Arab ve Acem ve Türk ve Deylem misali sipahi oğlanı namıyla
bir taife dahi tertib ve icad eylemişdir ki daima selatin-i rnücfilıedet-fiyinin
merdfuıelikleri �ebebiyle layık ve mündsib olan ınenösıb ve ınerfitib ile behremend
ve füyiz ve kdm-yfib ve ha.izlerdir ve içlerinden biri bi-emrilldhi teald fevt oldukda
evlfid-ı sığar ve kibfu-lar ı kalur ise nzk-ı mukarrer ve maktüat-ı pederiden hilfif-ı
şeriat ve rnen§.fi-i kdnunu ınürüvvetdir. Elbette ya rnertebe-i pederi veyahut kdbiliyet
ve istidiidına göre ziydde terakki edegelmişlerdir. Ve tfüfe-i rnezbüreye sufüf-ı
kıtiilde livfi-yı ınu'allft-yı sult§ni kurbunda rnakfi.ın ta'yin etmişlerdir. Ve bu misillü
kavfuıin-i vfifire metin ve kav§.nin-i saltanat-dyin ınümfi-ileyh Emtru:ı-omerd
TimOrtaş'dan menkul ve elhak bu teddbir - i kdr- azrndyı ve tarikri.- i sipeh-ddri ve
memleket-firfiyisi delil-i makbül ve ma'kfıldur.
Beyt
Çü bild re'y-i siiyib iı şimşir
Bi-koni mülk u din heme teshir.

Elhfisıl; Çünki Rümeli1nin İnOhiınmat-ı leşkerisi Timürtaş'ın teveccüh-i

akilane ve ihtimBm-ı hllş-mendfinesiyle hüsn-i hitdm buldı. Sultdn-ı gfizi dahi
mehfim-ı asaki r -i cihfid ve nizfirn-ı guzfit ve as§.kir -i b ildda kem§.1 mertebe intizam ve
taınfuni-i huddfun-ı izfun ve havfiss ve ıivfuna lutf ve in'fün edüb ba'dehu ddrü'l-mülk
Bursa'ya teveccüh ve taht-ı iili-baht-ı saltanatda mütemekkin oldl;1,kdan sonra etrfif-ı

344
 İdris-i Bitlisl/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

memiilikden rusül ve resıiil mütevdrid oldı. İttifaken tarilı-i mezbü.rde Gerrniyiinili

hakimi giiyetleriyle nezdık-i vildyet ve mücdvir-i memiiJik ve eyalet idi. Fe-arnma
kendüye za'f-ı piri müstevli olınağla Ya'küb nıim bir oğlunun her vecihle akıl ve
feriiset ve rüşd ve kiyıisetine i'tim§d ile ddiına huzüruna da'.vet ve umür ve husüs-ı
memleketde nasihatlar edüb ve der idi ki eger bekd-yı mülk-i pederi ve beyne'l-akran
daiye-i servertde isen gerekdir ki benden sonra hemişe Al-i Osman ve bu h.inedfin-ı
kavi-bünydnın tar1k-i sıdk ve ihlas ve hizınet-kfırlıklanna mll.fakabet ve rabaka-i
mutdba'atlarından gerden-keş olmayasın. Zira anların keyfiyet-i de'b-i
em§ratlarından ma 1lılmdur ki devdm-ı ikbal-i devlet ve kıydm-ı mülk ve İclal ve
şevketleri yevmen-fe-yevmen müterakki ve efzOn ve meymenet-i takviyet-i dlll ve
bereket-i hizmet-i Şeri'at-ı metin ile besfüat-ı memleket-i şfıhileri istidiı.ınet' ve
imtidiida makrlln olmadadır. Hurdmend- i mukbel olana siı.bıka-i ezeliyye mutaba'at
ve şılyi'at ve inılyet-i lem-yezeliye lazım ve erbiib-ı devlet-i ebediyeye cümle-i
meviiki'de mur§.fakat ve muvafakat akla müliiyimdir.
Beyi
Piriı.n-ı suhan be-tecrü.be güyend gut1emct
Hfin ey puser ki pir şevi pend güş kun

deyu ol nasihat-i ınüşfikane ve vasiyet-i pederiineyi ferLend-i dil-bendine ilkd ol

dahi sem'-i kabili ile isğd eyleyo.b .tekrar oğluna dedi ki mddfiınfi ki benim
hayatımdan mühlet-i cilz'iye bakidir. Ol hanedan ile tahıik-i silsile-i ülfet ve te'yi'd
ve temhıd ile ilkd-yı muviı.salatda vech-i münfisib budur ki muhadderat-ı avüik-i
sulbiyemizden birini ol sultfuı-ı gfizinin ferzend-i sa'fidet-mendine namzed ve
Germiyiı.nili memleketinden ba'zı ol muhadderenin cihazına mukarrer ve müekked
eyleyüb tarh-ı bünydd-ı hem-hllllegi ve yegfuıegi eylemek tedbir-i akıliine ve re'y-i
hakimdnedir deyu müşdvere ve valid ve veled beyninde muhfivereden sonra hizmet-i
sultana irsal-i r asü.le mübdderet ve ülfet-i kardbeti mdbeynde sebeb-i nisbet ve
muhdlat ve ıninvfil-ı meşrüh üzre ta'ylll-i rasül-i kiird.in ve fasihü1l-beydndan sonra
nüvvdb-ı sultana bu vecih üzre i'lam eyledi ki zarnir - i mllnire vazıhdır ki benim
zaınün-ı şebı1bıın piı.yiin-ı şibe reside oldı. Elhamdu lillılhi tedlıl. .
Liikin bu pirlik vaktinde ol hfınedfına nisbe�-i hulO.s-i akideden nfişi
derfinuında rnuhabbet-i aziıne cdy-girdir. Bu dem-i ahirde ricdmız oldur ki oğlum
Ya'kü.b'ı ol sultdn-ı zi-şfin rikiib-ı müstetabında hizmet-kftrhğa kabül ve hemşiresini
dahi Şeh- zılde Yıldırım Biiyezid'in hareın-sardy-ı hadr-i haşmet ve tutuk-i ismet ve
iffetine makbfıl ·ve şehr-i Kütahiye ve viliiyet-i Simav ve Kal'a-i Eğrigöz ve
Tavşanlu' yi ol m ahbübe-i mahtfıbenin cihiizi içün ma'kül buyuralar. Ve bu rabıta-i
vuslatdan ümiddir ki evlad ve a'kfib-ı hayrat ve mesdlihi mukadder ve me'mıll ola.
Beyi
Ger kabül-i tu şeved ez-men-i bi-dil ser u zer
Heme piş- i tu firistem ma'a şey'in fi.her.

Çünki elçi-i mezbO.r ddrü's-saltanat Edirne'de hiz.met-i sultdn'a vüsıll ve edfi­

yı peyğiim me'miil eyledi. Ol padişah dahi istihare ve isti'iinet-i bar-giih-ı Rabbü'l

345
 tdris-i Bitlisi / HEŞT BiHtST / M.Karataş-S.Kava-Y.Baş

erbdb ve riftyet-i müşiivere-i ulü'l-elb§,b eyleyüb cümlesi bu ülfet ve illiydrnın

istihsfinında müttefiku'l-kelciın olub bu re'yi se\/abın muvafakatında bu kelamı
hikmet -intizılını teşebbüs eylediler ki ihtiliif-ı eslaf ve' fevaid-i hulefa ve eşrfifdandır
ki "izfi eradte en tezevvecc bi-imraetin fenzur il§ ebiha ve ehiha fe-inneh§
r§bıtatün" 531
Feki cerem, Genuiyalloğlu'nun ıne'muli makbul-ı tab-ı hümfiyün olub
rasül - i mezbüri nazar-ı eşfak ve eltaf ile manzur buyurub ol bezm-i dil-nevfizın
s€ı.zkiirlığına niyyet ve nevdziş-i forLend-i ercümen<linin ınukaddemdtı ser-efnizlığma
bir vakit ta'yin ve 780 ( 1 378-1 379) tarihinde diirtı'l-mülki Bursa'ya azimet ve
evvelen ınerfisim-i da'vat-ı §mm ve saldyı meclis-i meserret ve iltiydma cüınle-i
selatin ve hükkciın-ı İslam 1a takdim ile rasüldn-ı ferzendc-peyfrm me'mür ve ınülük-ı
iz§.mdan herkesi kurb-ı civdr hasebiyle sevfrbık-ı muhabbete binaen ıneftCır ve
mahsüs eyleyüb ceın'u frher ki bünyfrn-ı muhalesat ve muvalatı bu'd-i menzil ile
kurb e. t-i muhabbet-i ruhiini üzre müessis ve merstis idi. Misdl- i Sultq.rı- ı Mısır· ve
Şiim ki ol sultdn-ı ali-şiin ile makdm-ı ihlas-ı ma'ncvi ve uhuvvet-i uhrevidc daima
muvatat üzre idiler. Ve civfir-ı diydr-ı Rüm'da olan gerek münafıka.11-ı mesturü'l­
adiive ve gL"fek evliydyı halisü'l-veldde mesela Aydın ili ve Menteşeili ve
Kastamonu ve Karaman hdkimlerinin cümlesine tebcrrükfü ve hedfiydyı merğube ile
elçiler gönderüb sünnet-i kadim ve k5.nün-ı müstakim üzre izhdr-ı rnuhabbet-i İslami
ile ol kiir-ı hayr asardan haberdfir ve ol ceın1 iyyet-i ınübfirckin miadını fezfiyı her
dem bahar Bursa'da mevsirn-i bahar-ı meserret iisfira ta'lik buyurub vilzeri1 ve erkan
ile evvel-i bahara tedfırük-i esbdh-ı bl-e1dad ve esfıs-ı tecemmülat-ı ta'd&dın hdzır ve
fünfide olması çrm ol mccma'ı selatin ınefidın cürnle-i ınesalih-i itmam ve ol bezm-i
cennet inttsiibm. tekmil-i havfiyicine ihtimam buyurub kfüe'lldhu tebı'ireke ve tefifii.
"len tern1lü'l-birre hatta tünfikü. mimınd tühibbün ve md tünfikfı min şey'in
füinnellfihe bibi alim" 532 mukteziisınca ebvdb-ı hazfiyin çend sftle-yi güşddc eyledi.
Beyt
Güşdd ez kunc-i der her gene r§zi
Zı diba geşt her kOhl tırfizi
Riyiihln zir,i pii vü bade (174 b ) der-dest
Dcr-dn sahra bey§sudcnd sennest
Felek rd rişte der rninfi keşidend
Der ün meydfin-ı ınind glln çemidend

Şeh-z§de Yıldırım Beyiizıd'ın sür-i ziföf-ı pür- sürOmnda Sultan Murfı.d

Gdz[nin rczm-fizmfilığının vasfını beyan itler kuvvet-i tevfık-i reh-nüınfın ve
tnüsd'adet- i tali1 -i hüımiyün ile bir vakitteki sulta.11-ı çar baliş kerdün-ı burc-ı
şerefden rlly-i ğabra ve ınurğ-i zdrde cilve-i bendt-ı nebatata dide-guşa ve hüsrev , ve
evreng-nişln- i rnülk-i bahari bünyfid hacle-s8.zi harem-sardy-ı gül-zfiri kemal-i
taravet üzre teınfişada idi.

�
31
Bir kadınla evlenmek İstediğin zaman onun babasına ve kardeşine hı.ık. Çünki o (onlara) bağlıdır.
mAllah yolunda sevdiklerinizden infük etmedikçe iyiliğe eımiş olmazsınız. Allah şüphesiz kendi yolunda
infiik ettiğinizi bilir. Kur'ıin-ı Kerim, Ali İmran, 92.

346
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kava-Y.Baş

Beyt
Keşide bcr-ser-i her küh-s§ri
Zumurrud:g(in bisiit-ı mergz§ri

mazmllnı üzre sahrii-yı ruh-efzii-yı Bursa'da ber-fezii-yı dil-güş§da ki zir- i tiik-ı

rninılda suhn- i ıninü.den ber-nurnılne ve fushat-i dünyiida mecma'-i güler-hiine
sinbere ve mfilı-ı rOyün-ı peri-peykerdir. Ol encümen-i sürü.r ve nişiınen-i huzllnın
tarh-ı bünyiid ve büny§nını bir mahall-i dil-afiida ihtiyfir eylediler ki letdyi(ve
nien§zırda merğüb-i fihi neva.zir ve nezfıfet ve mehılzırda reşk ihzdr- ı hav§tırdır. Ve .
bast-ı bisılt- ı inbisfrt ve ibtihlıc ve neşr- i mevayid-i meniifı'-i imtizdcı ol cdy-i ferah­
(ezii ve tarh-ı zftda iimtide eylediler.
Beyi
Zemineş gül-i kfih-siiri <lehed
Zemistan nesim-i bahllri dehed.

Husüsan zarniin-ı ra'ndyi-i arn-ı rub'-i rebi'-i ve ıiviin-ı zibfiyi-i ecsdın-ı tabi'i
idi. Elhak bir t\ırsat idi ki ol sultlln-ı nik-rniırıın lutf-i ahlak ve tib-i e'rdkın<lan ol
eyyfün-ı pür-nizamda her ferdin zebfınında sad8-yı sarfihi-i mey-i t§b ve leb-i caın-ı
şer§bdan ğayri telh-i kfuni yok idi. O dahi madde-i sad güne meserret ve şfidukiimi
ve bfi'is-i çendin nevii-yı hoş-dılı ve dfist-kfunı idi. Ve hiç bir ruhsfirede nişfin-ı
inkıbaz-ı turş , rfıy-nümfiyfuı degil idi. Meğer ki flly-i sehfıb-ı nisyfin ve çehre-i iber
giryfuıda lakin o dahi ınüeddl-i hiinedfuıi-i goncd-i gülistan ve müntehi-i tebessüm-i
ezhdr-ı bostan idi.
Beyi
Derü ve cuz nevü-ra ne- yübi hazin
Derü. ve cuz sabfi ra neb§şed makfün
Maküıni ki ez hdk bllseş kunend
Mülü.k u melaik mu'attar ıneşfiın.

Ve bu beyfin-ı hikmet-niştlnın cami1 iyyeti içün ki "adlü's-sultftni hayrun

men hadaba'z-zamfill" 533 tıbkınca ol halet ve fiviin ve ru'ilnet-i şehrisliin ve zaıniin-ı
mütevfifık ve tev'eım1n olub ınülk-i baharın ferhundeliği tevdniiyi-i şeh-zade-i
Çeınştd-ınekfindan nüını1-diir ve ınuhadderfit-ı serfi-perde-i gül-zfir ile iıntiz8c-ı serv
ve cı1y-bfir mcyıln-ı ihtirfinda m3nende-i ferkaddn-ı bihişt-i nişiin-kıriin sa'deynden
bir eş'dr idi.
Beyı
Peri-peyker-i cevfilldn cüınle dil-hoş
Be-hem bi-nişeste bfı.-cem' periveş

medlulunca cümlesi ıuezdhir-i cemal ile cilve-giih-ı bağ ve gülistanda hud-noındlık

makamına gelmişler. Ve 3yat-ı cemal-i mülayemet ile takrir ve makal-i bülbül-i

msultanın adftleli zamanın şerefinden hayırlıdır.

347
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

haseb-i hfıl ile tertemiz ve hoş-nürnfüıkda ser-funed olmuşlar idi. Ve ıneşdta-i sabıi
nev-an1sıin-ı harem-sarfiy-ı çimeni iiniste eyleyüb meclis-i simfı'-ı andelib3n-ı riyıiz-ı
cinrlna· dönüb rnahbübe-i nazik-endfirn gonca-i işveger-i levıili-i ğaletfin-ı matardan
tac-ı mükellel-i hüsrevisini pür dürri gevher eylemiş ve mücmere kerdı:1.n-ı sabfi üd-i
süzi-i lale ile mecli's-i sürüra b uhfu içün alık.erler afrü.hte ve lahlaha-kerdlln-ı şimal
sebeb-i tib-i•meşfün ve tayib-i nişiınen-i bihişti-ınakfim içün anber- sarfiy-ı mücmer- i
Şekayik-i Nu'maniye'ye endühte eylemiş idi.
Beyt
Büy-i an mey §yed ez-lutf-i hevii k'ender çemen
Mürde ra gence bahşed kuvvet-i neşv u nemfi.

Ve mutribiin-ı hoş-nevfı-yı belabil ve nağme-sar§.yiin-ı mOlayim-sadıi-yı

anadil tefrih-i haviitır-ı ehl-i dil içün gül-i şebnem-dideden def-i pür-celaeil-i der-gef
ve hüzeyr-i nesim-i seheri ve sarir- i evr8k-ı şeceri sahife-i stne-i pür-elemden nakş-ı
gamı mahv ve her-taraf etmiş idi.
Beyt-i Arabi
Vc'r-rı1<lu mine'l-lna ğannen
Min fartin teferrede'l-belabilu

Ve ol sultfin-ı gfizi bu mülk-i mecdzide gayet hüsn-i mu'fişeretden ber­

haseb-i iktizft-yı zaman ve ber-ınO.ceb-i devii.' i-i sa< adet-nişfin ol bezın-g5.h-ı niş§.t ve
nilzhet-gfih-ı inbisfitda mücdhidfin-ı zafer-şi'fir ·içün bir mecma'-ı rengin ve bir
meclls-i hüsrev-dyin tertib ve tezy_ll1 buyurub serfi<likat-ı azamet ve ikbdl ve serfi­
perde-i şevket ve iclali n0zhet- gı1h-ı çemen ve nazar-gdh-ı ınuhadderat-ı gülşende
ser-efrfiz ve şir- i dilfin-ı me'arik-i cihfida atdyfi-yı klls-ı hoş-dılı ve düst-kfimi ile
ikrdm ve i'zdz eyledi. End.mil-i mücahidin ki rnisfil-i ına<lrab-i ubüdu hem-vüre terk-i
can-ı küffıirı dıirib ve pcnçe-i şir-i merdfuı-ı dln ki ınftnend-i deste-i düd tıi seg-i fark­
i düşmıinıina gfilib idi. Ol bezm-i işretde dest ve pençe-i mutribıin gibi gerden - i tilat-ı
surO.da hamfiil ve keff-i derbd bistat- ınübiirizı1n neke-henı-vı1re rüz-i ma'rekede sağır
hdlı gibi sipcr-i zahm-i mihnet idi. Ol vakitde rnisal-i canı mina tula-yı musaffa ve
siın-i rnez3hib-i sahbiidan h3rnil olub şehye ve suheyl ciydd-ı ferydd çektiçiik-i istine
ve rimtih ol vakitde zemzemc-i ceng ve üd Uzre hoş-nevılyı ile avaz ve andelıb§.n ve
kwnari şdh-sfu-ı surude surüd-ı hod-sitayiye ftğtiz eylemişler idi.
Beyt
Şeyhe-i ebreş tıl der ham gerdıln çün şeb
Gulğul-ı bezm tu der mahfel-i keyviin biişed

Çünki iktizfi-yı nezıiket-i ıniziic-f zaman ve istid 1ft-yı letafet-i mevsim-i

gülistan ile ol sultdn-ı ftli-şan-ı şıid-revıin- ı kfun-rfini ve şevket ve hiyfim-ı haşmet ve
kudret ile misfrl-i gül-i sad-berk fezfi-yı dil-güşdyı Bursa1yı fir§.ste ve erkfin-ı devlet
ve a'ydn hazretine aded-i kevdkib-i Rswnanı ve şumar-ı tevdli'-i metali'-i zamı1nidir.
Ufuk-i şehristan-ı çimen ve dcvr-i ddire-i kişver-i mesür-i gülşende meratib ve
menfisıbına göre birer mahall-i mündsib piriiste buyurdı. Mfişfiallah arsa-i rüy-i

348
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

zemin ve harim-i hildfet-llyinde mecma1-ı keviikib-i mes1 üd-fis§. bir mu1asker ve

mahzar peyda ve hfıtır-ı güşftde-i erbdb-ı keşfde misı11-i cern'iyyet-i me'iili-i
ktidsiyete kemal-i intizam ile hüveydii oldı.
Beyi
Şod harim-i dergeh-i u mecma'-ı ikbal u baht
Şod zernln u dsitfineş ma'den-i cah u celal

Baht-ı mukbÜfilldan hümiiyün ber-rüz-i fırüz ve şevk ve muviisalat-ı

ma'şukandan efzün bir sa'at-i behrO.z.da ol sultfuı-ı zi-şfil1 cem'iyyet ve mül§kat-ı
rasülan-ı mülük ve selatin ve iclds-ı feristddegfin-ı erbfib-ı mülk ve din içün ol
nüzhet-gah-ı sipiihda bir encümen- i dil-nişin Ve bir nişimen-i nazenin ta'yin ve
havdşi serir-i şiihı ki asl-ı hilkatden ziyü.r-ı adi ve ihsan ile mOzeyyen idi. Tekellüfiit­
ı zdhir ile hilye-i zer ve ceviihir-i zer-i murassa' ve tezyin buyurdı.
Beyi
Cihdn nimi zi.:behr-i nik nam ist
Diğer nimi zı-behr-i şdd kfim ist

Ve ol sultıln-ı din-i Müslimani vakt-i çaşt-giih-ı sultanide biir-giih-ı devlet-i

kdm-riini ve cilve-gdh-ı meserret ve şadumı1niye hirfiın§.n ve bıila-yı taht-ı sultani1 de
haşmet-i sultfini ve şevket ve satvet-i İskenderfini birle temkin ve karar buyurdılar.
Beyi
Sezed ki akd-i süreyyii felek zı-gerden-i hiş
Be-pıiy-i taht-i tu behr-i nisiir bi-gişılyed
Huceste rüz-ı kesi kıl be-yümn-i tali'-i sa1d
Nazar be-tal'at-i iin _şehriyılr be-güşiiyed

Huddıl.m-ı Haremeyn-i Şer'ifeyn zfidehumalliihu tekrlmen ve ta'zimen. Ve

kendüye ziyfide muhabbet ve ınusafatından niişi Sultdn-ı Mısır1ın rastilunı rusül ve
vfiridin- i sfiireden ehakk ve ekrem ve sulı1k-i fiberin san§.did elçilerinin cümlesine
takdim ve ınura'atında mubiilağa ile ta'zim ve tekrtm eyleyüb rasül-i mezkür dahi
Sultdn- ı Mısır'ın ndme-i mestürunı adıib ve erkfuı ile muvficehe-i sultıina teslim
eyledi. Ve huy0.1-i Süleymani kısmından film-çeşm ve mfilıi-dem u mür-mcydn ve
gürSüm çend&n-ı esb-i Arabi ve beddvi ve sair emti'a-i giriin-mdye-i Mısri ve
akmişe-i nefise-i İskenderi ve ecnds-ı nefayis ve ğariiyib-i sultani huzür-ı hümfiyüna
ar, eyleyüb ba'dehu mülfık ve hükkılın-ı siiirenin elçilerini birer birer piş-gılh-ı
sultfuıi'den güzer ve piş-keşlerini teslimden sonra vüZerii ve erkfin-ı devlet-i
sultfininin piş-keşlerini dahi tertib-i meriitib ve menfısıb ile aız eylediler. Cümleden
biri Rümeli1nin ümerfı-yı izfimından olan Evrenos Beg'in hedey§.sını ki meyfuı-ı
ümerd-yı ınücfihid§.nda sahib-i rütbet-i külli olrnağla evvelen yüz aded ğuliim-ı
Yüsuf-nej§.d ki her biri reşiikat-ı kadd sabfihat-ı hadd ile bir timsal-i serv-fizdd ve
misdl-i gül-i nev-şikütle b d-midfid ki eger Aziz-i Mısır anların hüsn-i dil-firiblerini
görseydi manend-i Züleyha inan-ı ihtiyıin elinden gider idi. Ve yilz aded dahi
kenizek-:i ebkfir-ı kevd'ib-i peri-çehre ve mişkin-i devdyib ki fi'l-ıneseli eger zühre-i

349
 ldris-i Bitlisi / REST BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

zehra bir gün ol rnahnılerin meyıine-i mecrna1 ına üfüide olaydı mıinend-i şu'a fif-t3b-ı
sera.sime olub zir-i pafarına ser-nihdde olur idi. Zik.r olunan yüz aded meqılük
mahsüd-i mülükun her on adedinin elinde tula-yı _mesbük-i Mağribi'dcn zer- i
meskCık ile ber-i sim-i tabak-ı ser-şiir ve on aded ğulfim-ı ılherin dahi ellerinde birer
tabak-ı simin nakra-i sikke-ddr-ı tmn iim-ayar ki nl1.m-ı ndml-i sultan gdzi ile n5.ın-dö.r
idi. ve seksen aded ğulfun-ı fi.herin ellerinde nakre-i hamdan meşrabe ve ibrik ve
k§se ve kadeh-i zenin ve piyale ve cam-ı murassa' ki ta'btrden bırfındur. Gfıyii ol
mecma'-ı hümdyOn kalelltihu sübhdnehu ve tefi.la azze ve celle ''yetüfu aleyhim
vildllmın muhalledıln bi-ekvfibin ve ebfirika ve ke'sin min ma'in" 53·1 hakıkat keldm-ı
hikmet-dyininden alem-i süretde bir timsal olub aşina ve big§.ne den ol vai-ı piş­
keş-i pddişfıhfuıe ve ol mücfthid-i dli nühmetin nesiir-ı teberrükatını her kim gördi ise
hez§.r zeban ile tahsin ve uluvv-i himmet ve semdhetine aferin eylediler. Ve Evrenos ·
Beg1in o güne servet ve tevfinayisinden ol sultfin-ı bülend-ünvfuun ndmus-i himmet
ve haşmet ve menzilet-i kudret ve şevketi cümlenin ma'lılını oldı.
Beyi
Be-sfikinfin-ı zemin kerde end bang u nidd
fyfücöviriin-ı felek fanzur u ile1 l-dsiir.

Çünki fiyin- i piş-keş ve nesar itındma reside ve bisfü-ı hfin-ı in 1fim ve it'arn
keşide oldı. Elvön-ı ni'ınet-i bihiştiyfin ve esnllf-ı et'ime-i nev1 -i insan bir rütbeye
böliğ oldı ki güya fisumdndan mıi'id"e-i Musa sofra-i zemine nfizil veyahud hftn-ı
Halil'i irs ile piş-gdh-ı sultan-ı dgdha vfisıl oldı. Çünki meclis-i mu'dşeret ve
meserret ve sohbet ve huzü.r ve muvdneset hüsn-i hıtdm bul<lı. Rasulıin-ı mülük ve
hükkfüna mürdca'ata ruhsat ve etrafından gelen müsdfirıina dahi mu' dvenete icazet
verilüb Evrenos Beg'in getürdigi mecınü.' -ı teberrükiit ve tuhaf ve cevdhiri ve
ğulemılnı bi't-temam Mısır'dan gelen elçiye in'fün ve sultdn-ı Mısır'dan gelen atları
dahi Evrenos Beg1 e ihsan eyledi. Ve mülük-i saireden hedayıi ve saçuları temarµıyla
ulemıi-yı kirdm ve meşdyih-i izfima ve sfiir ehlüllfiha taksim buyurub bir fülü.s-i
ahmer ve bir re's esb ve ester ve ecnfis-ı siiireden kendüleri içün kat'a kabul
eylemediler.
Beyi
Bft-vücü.d-i cüd-ı tab1 u hüsn-i ahlakeş çü. hulk.
Her düra gül-zfir-ı lutf ebr-i ihsfin yafte
Kıssa-i Yü.suf cihfin derka'r-i çfth endfihte
Nfüne-i Hatem felek der-tayy-i nisyan yfifte.

tstifö-yı mcrftsiın ve layim-i anisunı ve meserret ve istiksfi-yı leviizım-ı

işretden sonra taht-ı fili-baht-ı kavuslde Bursa Kadısı ve sair uleınfı ve kudfit ve
ümenfi ve mu'teınidlln ve sikiitdan bir ceınd'at ile halile-i cemilesini hern-rfih ve
a'yfın-ı devlet ve cahiddn-ı Mir-i alem Aksungur Ağa'yı menkfıhasiyla ve Şeh-zdde
Yıldırım hiin'ın ddyelerinden ba'zı resm ve riih bilür mu'teber hatunları ve huddfün-ı

.ı34Ölümsüz gençler yanlarında, baş nğrı.sı ve dönmesi venneyen bembeyaz bir kaynaktan doldurulmuş
kiıseler, ibrikler... , Kur'iln-ı Kerim, Vakı'a, 17-18.

350
 İdris-i Bitlisi/ HEST BİHİŞT/ M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

.
havılssdan ba'zını intihılb ve memleket-i pederiden harern-sardy-ı şeh-zilde-i serir-i
Kayseriyye nakl-i ariıs içün ta' ylll buyurdı. Germiytlnoğlu dahi Kütahiye tertib-i
meclis velime-i nikfih ve tensik.-i encümen-i meserret u efrah etmekle feristdde-g§n-ı
sultan ve cemıl'at-ı hatyiin Kütahiye'ye bir merhale karib ber-cdy-ı Hurrem'de nuzü.l
eyleyüb Germiyftnoğlu dahi havılss-ı erkdn ve fimme-i ekiibir ve a'y5:nı istikbıile
ta'yin ve ihtiraın-ı temam ile tak<lim-i merdsim-i nuzul kudüm-i ikdiim ve vaztfe-i
i'zfun ve tarika-i iclıil ve ikrdında mübalağa ile ol rası'.'ıl-i huceste-nuzG.lun pür-vebiil
tair-i kuds1 meviiridini gerd-i riihdan piik eyleyUb dedi ki
Beyi
Merhaba tiiir-i fernıh-pey ve ferhunde-peydm
Hayr makdem çi hab er yar-ı koca riih kudiim
Yii'Rab in-kafile ra luttCi ezel bedraka biid
Ki ez u hasın be-dam funede ma'ştıka be-kam

mazmünı üzre huddclrn-ı sultiininin her birini esnıif-ı eltaf-ı güna-gün ile mernnün
eyleyüb istirahat-ı ınet5.'ib-i rahdan sonra bir rüz-i firüz ve bir sa1at-i behrı1zda
istikrfu'-ı velime-i nik§h içün bir meclis-i ali tertib ve feristadegdn-ı sultanın sağir ve
kebirini hil1at-i fahire ile ilbfisıyle tatyib eyleyüb cümlesini mahsüd-ı akrfuı ve her
birine şerbet-i hod-gdmı ihsan eyledi. Çünki ol ınahtübe-i hücre-i eyalet ve
mahcübe-i hodr-i cdh ve celtiletin eyytlm-ı teslimi itıntlrna reside ve heng8ın-ı techizi
encdma keşide OI<lı. Genniyfuıoğlu duhter-i pakize-güherini kavın ve kabilesinden
dür ve mufürakat esnasında muriika.b et ve gani-güsfu'i ve nigeh-dfu-i ve ri1ayet-i hatırı
içün kendü hud<lı1m-ı havdssdan Paşacık nıim rnu'ternedi ve cyyfun-ı sabii<lan ol
güher-i sadef-i ismeti terbiye eyleyen menkühasını ma'an ta1 yin ve mühin1m8.t-ı
hassasının ziındm-ı ihtiyarını anların kabza-i iktidfirına tefviz ve Bursa Kadısı
huzürunda Şeh-zdde Yıldırım han'ın mürebbileri olan Aksungur ve menkılhasının
yedlerine teslim-i Şeri eyledi.
Beyi
ya Rab an tevekkül-i handan ki superdi be-mencş
Mi-sipfu'em be-ttı ez-çeşm-i hasüd-i çeınenes

mazmünuyla suri'ıda dğtlz eylediler. Çünki ber-haseb-i ına'hOd ve kanı1n-ı mev'üd

Kütahiye ve Simav ve Eğrigöz ve Tavşanlu Vildyetlerini duhter-i mezbüreye cihaz
olmak üzre Sungur Ağa'ya rucü.' ve mefütih-i kıl§.'ı teslim ve ımlmii-ileyh dahi zikr
olunan şehirlere kendü tarafındaıi birer mu'temed §dem zabit ve ta'yin eyledi. Çünki
ol nev-arüs-i düdmdn-ı devlet ıncnzil-gah-ı şeh-zadeye duhul ve harem-sarfiy-ı
muvasalata mevsül oldı. Şeh-zii.de-i af-tfib-ı eşrı1fına sadef-i burc-i şerefde mdnende­
i dürr-i yekta ve misal-i kevkeb-i nehari mesned-i serverkle bi-çift ve hem ta idi. Bu
takrib ile ber-muktezii-yı hikmet iktizii-yı kalelliihu sübhiinehu ve teiilil "ve ce'alnil
lehürn ezviicen11535 üzre bir ah-ı tala'at ile ihtilat ve izdivfic ve 8.mizeş-i şir ve şeker­
misal bir şirin-leh ile ittisal ve imtizfıc eyle<li. Güyfı ki şeh-z8de--i iili-nejii.d derya-yı

münlara eşler verdik. Kur'eln-ı Kl'rim, Ra'd. 38.

351
 İdris-i Bitlis[/ HEŞT BiHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y:Baş

aşk mahbüb-i canide lem'a-i berk-i yemiini eyledi ki dide-i emdnide te 1bide olmağla
iiğaz veya işr3.k-ı nür - ı muhabbet idi ki tavr-ı tecellıde temdyül-i ihtiraz eyleyüb
kevkeb-i ferhfınde-i fiswnfin bir burcun derecesinde zühre-i peri-çehre ile iktiran
belki mihr-i ınünir-i felek-haşmet halvet-hdne-i harirn-i ismetinde deriçe�i subh-i
devletden nümdyan ve a'ylln-ı .ilemiyıin ü.zre taban oldı.
Beyi
Habbezfi zin-i sürQ.r-ı işret u sür
Geşte çeşm-i bed-ez-harlmeş dür
Mutrib-i bezm-i bülbül sermest
Gül be-raks-ı saba feşaned dest
Ez-nihıin-hfine eş-peri rüyftn
Cilve-i husu ra şüde ciiyfin
Her geddyi rnümetti' ez-didar
Dest-i şeh hem be-gerden-i dil-dar.

Ve ol meclis-i iş ve ş§.dumıini ve ol sohbct-i nıu'fişeret ve kdm-rilnide

sultan-ı gfizi afüyif-i ınuhadderfit-ı hicle-i hilafet ve seni-perde-i şerfifetden birini ki
nev-bdde-i nihfil-i sultfuıi veya küre-i gülistan-ı hılnedfin-ı Osmdni idi. Karaman
hfikimi Ali Beg'in izdivacına namzed buyun.ıh ilkd-yı ülfet ve hem-hılnegi ve ret'-i
huceb-i bigfinegi içün anı izz-i milzaheret ile meşmül-i lutf ve ihsfın eyledi. Zira ol
sultıln-ı zt-şfinın Ali Beg'den terakkub-i ihlfis ve hizmet-kfiri ve vezfi.yif-i ta1 at­
gü.zdriye ümidvfir idi. L§.kin dkıbet hiltlf- ı me'mtil bir zelle sudılr edüb cez3-yı fi'li ile
mücazat olundı.
Beyt
Bfi-her •ki bi-nemlldem vefa didem cefüyi akıbet
Şükür nekerd ez-hiç ger-in baht-i rifi-hoşnüd-ı men

Onikinci Hikiiyet
780 (/378-1379) tarihinden 786 (/384- 1385) tarihine gelince Anadolu
memleketinde Begşehri ve Seydişehri ve Yalvaç ve Karaağac ve Isparta ve
Rıimeli'iıde ı\lanastır ve Pir/ipe ve Karlıili fiinihdtın beydn ider.
Li-miiellifıhi beyt
An ra ki hakk mu'in şod ve ikbal yaverast
Her basar- ı teş niş§.ne-i yek feth-i digerest

Çünki humR-yı feth ve ikbiil anların ser-i cibfil-i hdneddnlannda dşiyfuı ve

tair-i ferhunde-bal . te'yidat-ı zül-celal o kdr-ı unekii rnatdr-ı dlldmfuılarında kabül-i
sukün ve itrni'nfin eyleye. Her maksad ki nihan-hfine-i gaybden müsfi'adet-i kuwet-i
sa'ddct ile fezfi-yı şehddetde rfı-nümfi olur. egerçi ol sfuet-i te'yidide zfihir bine bir
matlab-ı cedid görünüyor. Amma hakik.atda ol matlab-ı ·a'ld bir fi.her maksadın bd'is-i
ternhfd-i mukaddimesi olub matlab-ı aladan ecel ve evla ve mesfi.be-i tc'lif-i kayfi.sira
ile müsta'kfib-i fevftyid-i lii-yuhsa olur. Nitekim ol şehriyfir - ı vfila-teb5.ra bir sılret-i
rnuvfisalatda ki Şeh-zftde Yıldırım Bfiyezid ile Genniydnili hakiminin sabiyyesi

352
 İ<lris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

beyninde v§ki' olup bu kadar şehr u vilıiyet duhteri ile amade ve feristade eyledi. Ve
hakikat üzre damadına vermiş idi. Çünki şeh-zdde-i cihiin-gir güş-i ilhiim-pezir ile
va'de-i sıdk-ı kalellahu sübhfuıehu ve tedld "ve'adekuınullfihu meğıinime kesireten
te'huzılneha fe-accele leküm hiizihi ve keffe eydiye'n-nasi anküm. ve li-tekfine §.yeten
lil-mü'minine ve yehdiyekum sinitan ınüstekirna(' 536 §v§zesin şinide ve bu ma'na
hatır-ı hakdyık-ı medsirine reside oldı ki "haberü'n-nisii el-heniyyetü te'ayyene
ehluhii ale'l-lş"�3 7 hadis-i sahih ve beşfiret-i sarilıdir. Ve rnen k:Oha-i hümdyün
kademin rneyrneneti kelam-ı fasih ile kaziyye-i sabitdir.
Beyt
Sariiy-ı cihdn ra be-tedbir bii-nüst
Bin§.-yı kerem ra be-tahkik bft-nist

mazmilnı üzre ol perde-nişin-i ismet ve mahcıibe-i tutuk-i izzetin meymenet-i

kudıim-ı ferhİ.ınde-rusıimı evvela temellük-i emvıil-i külli ve tasarruf-i memıilik-i
Genniy3nili ki ol iltiy3ının ma'iyyeti ile kavluhti teala azze ve celle "ve meğfillime
kesiraten te'huzüneha fe�accelelekum hdzihi" 538 işareti hasebince ceın'iyyeti ziydde
olub ol memleketin rehgüziirında kalelliihu tebdreke ve tedlfi 11 ve uhrii lem tekdiri'ı
aleyh§. kad ehdtalldhu bihd ve kdnelldhu ald kü.lli şeyin kadira" 539 mazmün-ı mu'ciz­
nüınünı üzre mücerred letaif-i İliihiyyenin müsii'adetiyle nice &her şehirler dahi
müyesser ve musahhar oldı.
El-kıssa: 783 (138 1 -1382) tarihinde ki ol sultiin-ı bülend-ünvan mülük ve
hükkfundan tevfirüd eden elçilerin mur§.ca'ata izin ve ruhsat verüb hin-i vediida
Ham idili hakiminin elçisine Karaman hrlkimi Ali Beg'in ba'zı etvar-ı nd-pesendidesi
b§.'is-i ğubdr-ı hiitırımız olmağla biraderimiz Hüseyin Beg kendü taht�ı tasarrufunda
olan vil3yatdan Karaman hudüdına karib bir iki kal'a ve hisiir bey'-i Şer'iye ile bize
furuht eyleyüb hakkında olan muhabbet ve ın eveddetin izdiyiidına bıi'is olmak
me'ınül ve tarafımızdan ba'zı askeri taifesine ınahall-i ikamet ve sukün ve
memleketimizin hudfıdı dahi bu takrib ile keyd-i a'dıidan me'ınün ve masün olmak
ınatlübumuzdur. Ve rnüdde'dnın cevdbına rnuterakkibiz deyu lisdnen tenbih
buyurdılar. Elçi-i mezbfu varub peyğa111-ı hüınfiyünı ınir-i mümıi-ileyhe i'lfim
eyledik.de ol dahi Karaman ahıilisinin ekseriya ta'addi ve memleketine bi-muceb
ta'arruzundan dil-gir ve rencide-hatır olmağla iltiınds-ı pfidişfihfineyi hüsn-i telakki
ile kabül ve sultfin-ı dli-şan ol esndda muktezd-yı hüsn-i ittifak ve müsd'ade-i devlet
·
ile eltaf-ı diydr-ı Rfun ve eşref-i emsdr ve merzbfun olan Kütahiye şehrinin seyr ve
temaşasını arzusı ile ol cdnibe gü.zdr eyledi. Ve şehr-i mezbür Hamidili'ne karib

5J11 Allah size ele geçireceğiniz bol bol ganimetler va'adetmiştir. İnananlar iyin bir belge olması, sizi doğru
yola eriştirmesi için bunları size hemen venniş ve insanların size uzanan ellerini önlemiştir. Kur'ıin-ı
Kerim, Fetih, 20.
537Hanımlann yumuşak sözleri beylerini hayata bağlar.
538
Allah size ele g_eyireceğiniz bol bol ganimetler va'adelmiştir. İnananlar için bir belge olması, sizi doğru
yola eriştirmesi için bunlan size hemen vermiş ve insanların size uzanan ellerini önlemiştir. Kur'lln-ı
Kerim, Fetih, 20.
539
Bundan bAfikn sizin giicUnilzün yetmediği fakat Allah'ın sizin için sakladığı ganimetler de varılır. Allah
her şeye Kadir olandır. Kur'ı'in-ı Kerim, Fetih, 21.

353
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BlHİŞT / M.Karataş-S.Kaya -Y.Baş

o!mağla müşiırün-ileyh Hüseyin Beg tevcccüh-i hümılyünı kendü memleketinin

kasdına haml eyledi. Halbuki mir'iit-ı zam�-i sultftnide ol süret bir vecihle cilve-ger
degil idi. Amma mir-i mezbürun zan n - ı füsidi mücib-i devai oldı.
Lci cerem, havf-ı nehzat ve bfm-i satvet-i sultanfden izht\r-ı hulOs ve
kemdl-i mutavaat ile rikftb-ı müstatabe bir iidemini irsal memfilik-i Ham idili ve ba'zı
kılii1ını teslime rızfi-ddde olub bu ına'nii rnülk-i hatır-ı pfidişfthiye bd'is-i inbisat
ohnağla bir kaç şehrin harid ve furuhtuna sarahaten mübiişir ve müciihir olub haber
gönderdi ki Begşehri ve Seydişehri ve Yalvaç ve Karaağaç ve lsparta'yı bey'-i Şer'i
ile mübilyaaya tiilib ve rağibiz. Hüseyin . Beg dahi husfıs-ı mezbfuda sebkat etmiş idi.
tnan-ı ihtiyarı va1de-i ma1hfıdeden munsarıf edemeyüb hiih ve nfi-h§.h biHid-ı
mezkfueye vekil-i sultaniye bey'i Şer'iyye furuht ve ol yerler dahi mülkiyet-i Şeri ve
saltanat-ı tav1 i ile nüvvfib-ı kfun-yfiba ınensiıb ve meded-i baht-ı mes1üd ile o güne
bilad-ı riiniida dahi livii- y ı saltanat ve ikbiil mensüb olub ol şchriyiir-ı viılii tebiir
emlak-ı cedidin fevziilden sonra ddrü'l-mülk Bursa'ya avdet ve nOzhet-i hatır ve
n usret-i v3.fir-i batın ve zahir ve sohbet-i ehlü'll3.h ve havdss-ı ibadullah ile evkat­
güziir olub 784 (1382- 1 383) senesi şuhürunda kiinün-ı mı.rtıid ve iktiziiyı tabi' at-ı
mader-zftd ile hfttır-ı kudsi menfizınnda merdsiın-i cihı1da ikddm-ı tam ve
Rürneli'nde ba'zı bev5.is ile Manastır ve Pirlipe ve tevii.bi ve ol vildy3.tın dı1' iye-i
fethi sfiret-nümdyı zuhfu olub ol mesfildn-i tayyibenin arsasını vücü.d-ı habdset-alud­
ı küffardan musaffa ve i1Iayı a'lilm-ı Şerı< at-ı garra içün Rfımeli sipahilerinin
mahiyeti ile Eıniru'l-ümerd Gazi Timfırtaş'ı rne'mfu ve mfr-i mezbı1r ber haseb-i
işHret-i sultani ve azünet-i tak-viyet-i din-i Müsliındni ile vilftydt-ı mezbürenin gaza­
yı bil§.dına müteveccih ve c§.zinı ve as§.kir-i ınüc§.hidail-ı nusret-me'ilsır ile ol
mediiyin,.i ma 1mfuenin teshfrine azim oldı. Evet ibtidB.yı emirde Pirlipe şehri
gurü.bwıa nuzül ve sur ve hisdrinı sipah-ı nusret-penfthı İslam ile mahsur eyleyüb
muhfifızfin-ı hisftr-ı mezkür mukaddemat-ı akli takdimi ile keliınat-ı sulh ve emılnı
der-meyan ve şehir ve karayı teslim eylediler. Ba'dehu bir mikdı1r asker ile
Manastır'a nuhdet v e anı dahi muhasara ve bir müddet hisB.r-ı rnezbürun
derbendinden bir vecihle gOzcr ve fethi müyesser olmayub mir-i mir8n-ı mfım.a-ileyh
guzdt-ı lslam1a ernr-i fetihde tevbih ve ikd§.rn eder idi. Akıbet içtihad-ı tamdm ve
sa'y-ı n usret encam ile cemdl-ı şdhid-i fütahıit-ı ceyb-i ictihdddan nl-nümıi ve darb-ı
tığ-i cihiin-güşii-yı müciihidan ile ve kişver dahi musahhar'l din-i Nebevi ve ol şehri
rfuı8nın dahi b§.ın ve deri mahfilf-i zuhfu-ı nfu-ı millet-i Mustafavi olub kös-i nfimus­
ı ilahi güş-i nfiküs-i melahi ve menahiyi azan-ı iz'an ve ısğd-yı kelime-i tevhid ve
imfuı ve zebWl-ı tiğ ve sinan ilkd-yı n ür-ı şehddet ve tehlil ile sine-i tire dilfuı-ı pü.r
tadlilde cevelan eyledi.
Beyt
Şude Rümh-i tu kilid-i deriin feth u zafer
Dem-i tlğ-i tü sabiih-ı şeb-i küfrest u daliil
Gerd-i hayl-i tü şude dide-i nusret rii kuhul
Per-i tir-i tO. şode tar-i nusret ra bal

354
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Kariıtas-S.Kaya-Y.Bas

Memleket-i Manastır Rümeli'nde bir şehr-i dil-pezir ve viliiyet ve nevfilıisi

ni'met-i elvan ile ınemlü' ve mendfi' ile bi-nazir idi. Hayta-i daire-i İsliim ve havza-i
ehl-i ündna müyesser ve leşkeriyfin-1 mücdhidfuı gandyim-i s§.mit ve na.tık ve
rneğdnim ve teb emıkfü-ı ldyık ile füiz ve faik oldular. Ba'dehu vilayet-i İstilib ve
Karlıili teshlfine azimet ve ol vildyatın ahiilisini tiziye silk-i inkiydda <luhfil ve tavk-ı
ezdyı cizye ve haracı kesirden imtisdle kabıll ve ol vil.lyiitı mUzfihaınet-i
müh8.liffından pak ve saf ve Manastır ve Pirlipe'ye muzaf eyleyüb ol yerlerde dahi
şi'iir-ı İslam iişikiir oldı. Ve ba'dehu hcmiin ol leşker-i muzaffer ile Seliinik ve
teviibi-i semtine müteveccih ve iki üç gün kadir ol hisılr Ozerinde rnuhfu"ebfit ve
mukdtelat-ı mütet§bi 1 olub §.kıbet Timurtaş hisarı mezbür-ı ahenin-i divann kesret-i
leşker-i eşraflndan ndşi teshiri havsala-i iktidarından ziyd<le ve tedbir-i teshiri
rnüddet-i medi'deye muhtaç olduğun istifham ve guzfit-ı tslfun'a dahi Manastır ve
Pirlipe mukdtelesinden fiziır-ı bisyar reside ve su'übet derbendden dahi ziyiide
zahın e t -keşıde olınalanyla Seliinik h isarından kalkub tevabi' ve leviihıkını tebaiyyet­
i İslam'a da'vet eyledi. Mutava'at-ı hizmet-kdriyyeye meyl eyleyenleri ni'met-i emn
ve emdn hoşdil ve şfrduman ve temerrüd ve ınuhiilefet edenler ehil ve iydlini esir ve
nehb ve giiret ile ahvdllerini peri'şfuı eyleyüb sayt-ı celadet ve merdiineligi ile
taınami-i viliiyiit- ı Frengler reh-niik oldı. Ve 780 (1378-1379) senesi şuhfırunda ol
sultan-ı gfizinin mir'ılt-ı zami'r-i ınünirinde ma'reke-i meğfizide cevelan etmek
dfı'iyesi cilve-ger olub Rfııneli'nin ba'zı bildd-ı küfrisine -niyyet ve diiru'l-mülk
.
Bursa1dan şevket ve iclal ile nehzat eyledi. Ve ol azimetin sevk-i şevki ile dery§dan
ubOr ve sa' &det ve ikbdl ile d§ru's-saltanat Edime'ye siiye-endaz-ı icl8.l olub erkdn-ı
devlet ve a'yan hazretleriyle meciimi'i muhiiverat ve mecdlis-i müş§.veratda ittifüken
hem-civar olan mülük-ı küffarın her tarafdan gazdsına müteallık mükaleme ve
cebabire-i ehl-i küfr ve dalillin her biri nii-meded ihliik ve istihlak olub erbiib-ı
salahın ittifakı re'y ve tedbiri muktezası ve ol sultiin-ı sılhib-i re'y ve şimşirin tedbir-i
dil-peziri iktizasınca bu ma'na muttefekun aleyh oldı ki Vilfiyet-i Bosna ve Diyaf-ı
Arnavut hakiminden gayri kurb-i civdrda sdhib-i iktidfir bir kimesne k�lmadı ki el­
yevm gerden-i mutdva1atı silsile-i hardc-gü.zdriden keşide eyleye ve ıı.nlann kalır ve
ref'inde ve bizzat hareket-i hümfiyüna muhtdc ola. Lakin çünki ol iki memleket dahi
su'Obet-i müdiihil ve ınubii'adet-i menfizil ve ınerılhilinden nfişi ve ahalisinin dilaveri
ve istihkılm-ı kılfil ve İıisdrı sebebiyle det'a-i üldda rRyet-i mansüre-i sultani bi­
,
im tidıld-ı zaman teshirine imkan ve sdir vildyet-i küffara nisbet ile ve suhület ile
mahkfim-i ahkfun-ı İslam olmak tiziye mutasavver degildir. Ancak muktezR-yı hal-i
vakte göre pRdiŞfih-ı filem-penılh bu sene-i mübdrekede taht-ı saltanatda müks-i dram
buyurub ba'zı bende-gan-ı gOzin ve hRdimfin-ı dirin-i sadfikat-fiyinden ki kirii.ren ve
miıiiren şedii.yid-i umür-ı dünya ve din-Rzrnüde olanlardan intihab ve her sene ol iki
rnemleketden birinin teshirine ta'yin buyurub ve mukaddem§. bir mikdfu- guzat-ı
tahrib-i mülke tahris buyunıla ki fiitihan-ı biliidın kanün-ı mu'tıldlan budur ki
dehkan-ı kdrdfin-fisR bir sene rical-i cid§.lin nihal-i a'lfun ve rimahları ser-zemin
a'dii-yı dine garaz idüb kader-i makdür usfıl-i devha-i külii bıh ve bünyiidından bir
kende ve anların tavd-ı rfisih şirk ve ilhfidların n\enküs ve perıikende ederler. Şiiyed

355
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BIHIST / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

ki mürür-ı eyyam ve şuhür ile semere-i tevhıd ve imdn zuhür eyleye. Nitekim
demişler
Beyt
Zı-baği ki pişiniyiin kiiştend
Pes dyendeg5.n meyve berdiiştend
Ya'n
Mukaddema gelen ukelii iikıbet-endişlik edüb bağ ve bağçe dikdiler, sonra
gelenler meyvesiz zevklendiler.
Bu mukaddemiita binaen şehriyiir-ı viilii-tebiir taht-ı ali tahtında sa'iidet
karar ve Timürtaş Beg'i tamdmi-i askeriyıin-ı rnübdrizfuı ve şah-suverdn-ı rüz-i
meydan ile Arnavutluk gaztisına ta'yin ve müşarün-ileyh dahi azimete şün1' ve ba'zı
kıld'a müteveccih ve askeri taifesini nehb ve gllret etrafa me'mür ve kendüsi ba'zı
kimesne ile kıl§.' ve hisarın fethi tedbiri ile mesrur olub egerçi olmemleketin metii'ib
ve mesıi'ibi hadd-i takrirden fizfuıdur. Amma hemişe kuvvet-i fırüzi-i millet-i İsliim'a
müd8fa'at-ı şimşir ve metanet ve hisfuıet-i tedbirden dahi efzündur. Akıbet hwnii-yı
bülend-peıvdz-ı ikb§.l ve meded-i "himmetü'r-ricdli tekla'ü'l-cibı1le"540 ile su1fıbet - i
cibal-i şahika ve tellıllda vaki' husfın ve kılıl'-ı dli-rnebiini kabza-i tasarruf-i eyrndna
rnusahhar ve rnuasker-i ınüciihiddn kesret-i cevılri ve ğılrn§n ile- nümü-dfu'-ı cennet-i
l'ldvıln ve mdlik-i emv§.1 ve gandyim-i bihad ve pdyfuı oldılar. Ve cevari ve ğıtın:anın
humsunı rik§.b-ı müstet:ab içün mazbut ve memleket-i mezbürenin ekser hükk§.ınım
cizyeye merbüt eyleyüb ol yerlerin medahil ve me'dbirini ki meğıllik-i su'fıbet ile
mesdüd idi Asakir-i İsldm'ın ınürür ve ubünına suhfılet içün dil-hah Ozre güşB.de
eyleyüb cem'iyyet-i h.itırı ve asker-i nusret-mea5ir ile rik!lb-ı kfrm-yfrba mürdca'at
eylediler.
Beyt
Memleketi ra ki bu kalır mıve şeb0hün berü
Beyda-i sahn-i felek der-kef-i devran şikesi
·
Çerh be-dahl-i c"ihıln mdl-i türa şüden zarnıln
rnal-i zamiin her-felek ez-reh-i noksan şikest.

Ve se�e-i mezbüre zernistanında itrndrn-ı azimet-i gaza ve cihdd ve istiftfilı­

ı mu'azzemilt-ı biliid-ı ehl-i ibdd içün hizmet-i sultanide muHizım oldılar. Vakta ki
mevsim-i bahar huceste-8.s§ reside ve arsa-i giti tekrar avfiza-i sıyah hezar güş
alemine bu sada-yı p�-nevd-yı şinide etdirdi ki
Beyt
Haymehii-güsterden ezhiir-ı ber-etriif-ı deşt
Goncahii çün kiisıriitü't-tarfi fi tahti'l-hıyilm

mazinllnu üzre ol sultfuı- ı gfizi iisiyab-ı meğazi ile temılrn-ı sipdh-ı ROmeli ve
Anadolu ma'iyyeti. ile Timilrtaş Beg'i Bosna eydleti fethine ser-askerliğe ıne'mür ve
mezbür dahi mesrüren müteveccih-i cihiid ve gaza olub vildyet-i Bosna diyfu'-ı

40
' İnsanların himmeti dağı ortadan kaldırır.

356
 tdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Hersek'den akreb olmağla evvela Arnavutluk semtine sür1at ve revende ve her n e

mahalle reside oldu ise dest-i garat ile bil§. ta1b dest-i tasarruf-ı İslam ile güşdde ve
reh-güzerde v§.ki' ba'zı kılı1'ı muhdsara ve rnukfttele ile hayta-i teshire keşide
eyleyüb ekser meıniilikini yağın a ve tı1riic ile harfib ve ınecfil"i-i ğadir ve ebna nümü­
daf-ı siriib ve ba'dehu diyiir-ı Hersek'e püyıin ve ol memleketi dahi ateş-i nehb ve
ğaret-i süzi1n ve ğamlyiın-i bi-hadd ve pdyiin ile ferdh-rn'.ik ve handan oldular.
Netice-i kelam; Guzat-ı İslam Bosna eyaletinden ed'iif-ı rnudii'af cev§.ri ve
ğulemiin-ı sim-endam ile nail-i ınerfun oldular ki, her biri hüsn-i hısiil ve letafet-i .
cemal ile memalik-i küffdr-ı sairenin üs§riisına kıyfıs-ı kıymet ve bahıida biri on
yeririe ad olunur idi. Bu ganimet ile cümle-i ümera ve serdaran fevaid-i dini ve
dünyeviden behremende ve mansü.r ve hursende avdet ve dfilu's-saltanat Edime'de
atebe-i büsi-i sultfin-i kfün-ran mazhar-ı lutf ve ,ihsfin oldular. Avdet-i askerden soma
Bosna ve Hersek vildyetlerinin cümle-i mülük ve hükkamı kabü.1-ı zimmet-i her-s§.le
ile dergah-ı cih8n-penfiha arz-ı ubü.diyyet ve ademler irsal eylediler.

Onüçüncü Hikfiyet
Sultdn Aıfurdd-ı sdhib-i adi ve dddın saği'ı· oğlu vdlid-i ,rıdcidinin ğıydbında
akd ve Bursa'da taht-ı saltanata ciilıis iddiası ile ;sydn ve ol pddişdh�ı gayret pendh
seferden miirdcadt ve muktezdyı "İnnehu ld yühibbtı'l-ji!sdd'ı5J1 üzre defi fitne-i
evldd tedarikiin beydn ider.
Kfilelldhu tebfireke ve tefild "innemfi emv8lüküm ve evla.düküm fitnetün
vallfihu imlehu ecrun azim 11 H2 fehvci-yı hakdyık müeddiismdan fiyine-i kalb-i selim
ve mir1i1t-1 tab-ı müstakime bu rna'na cilve-nümci olur ki egerçi sfuet-i zdhirde rneyl-i
hfüır-ı (erzend ve rndla ziyfide olur amma dlem-i ma'nfida bu iki tealluk-ı süri rnü.cib­
i rnihnet-i bi-şurnftr belki sebeb-i fitne-i rüzgfirdır.
Beyt
Adü.-yı hiş-rfi ferzend hfin'i
Zi-hod bigiine hişiivend hfini
Ya 'nl
Düşmenine oğul ve kendünden biğaneyi akraba add edersin. Amma liiyık-ı
ernvıil-ı tayyibe ki bedfihat-i nlyic ve riibihdir.

"Ni'me el-malu' s -siilihu li'r-racüli's-siilih 11543 muktezfisınca selatin-i adalet

. ayinin rnal-ı hazdyini ınaünet-i iktisüb-ı ın esalih ve indifa-ı ınefüsid ve mekfibihdir.
Fe amma neş'e-i insaninin· meyl-i tabi'isi cüz'iden hayvani hükmünde olan evlfid ve
a'kiibıdır. L§kin şuğl-i evkdt-ı ta'at ve ibıiddt ve metülib-i ulviye ve sa'iidet-i
ebediyeden hirfimfin-ı nefse bii'is ve biididir. Nitekim ihbiir-ı sadiikat-asar-ı Nebevi
(sallalahu aleyh i ve sellem)den menküldur ki sahabe-i kiram (ndvanulliihi teala
aleyhim ecma'in)den ba'zısı ehi ve evladı muhıllcfet-i dini ve utfıfet-i pederi ve

mşüphesiz Allah bozgunculuğu sevmez. Kur'lln-ı Kerim, Bakara, 205.

m... Mallannız ve evliidlnnnız aslında bir sınamndır. Büyük ecir Allah'ın katındadır... , Kur'ı'in-ı Kerim,
Enfal, 28.
43
5 Siilih bir insan için s.ilih miil ne güzeldir.

357
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

ferzendiyi izhar ile nih- ı Hakk ve gazii-yı fi-sebilillahdan ınen'e sebeb olmalarıyla bu
ftyet-i kerime evlfıdın fitne olduğum ınüş'ir cümle ibfıdın evladı şanında şeref-yfifte-i
nuzQ:l oldı. Kalelliihu sübhfinehu ve tedla azze ve celle 11yfi eyyuhellezine fiınenO inne
min eznlcikum ve evli1dikuın aduvven leküm fahzerühüın ve in ta1 fil ve tesfehü ve
teğfirfı fe innelliihe Ğafürun Rahimün'1544. Ve ol güne evlfidın nümO-dfiri sultfin
selfıtin-i ıne'ddın-cihad Gazi Sultfin Murfid'ın miinende-i zuhfır eyledi.
El-kıssa: 787 ( 1 385) senesi şuhiırunda çµnki o şehriyiir-ı gaza iş'ar-ı kanun­
ı mu'ta<l üzre ddrü's-saltanat Bursa'<lan sa'fidet ve ikbal ile hareket ve niyyet-i cihdd
ile ROıneli'ne azimet eyledi. Muktezii-yı hal-i vakte göre muhfifazat-i memleket ve
murdkabet-i serlf-i saltanat içün ferzendiın-ı kdrn-rdnından Yıldırım Biiyezid"i
merniilik-i Anadolu'da Gerrniyı:inili ve Hamidili ma'iyyeti ile makarr-ı hükU:met-i
KÜ.tahiye'ye ta'yin ve ortanca oğlı Ya'kU:b Çelebi'ye Karesiili'ni taklid ve dartı.'1-mülk
Bursa'nın ınuhiifazatını dahi ba'zı leşkeriydn mülözemetiyle sağir oğlı Savcı Beg'e
tefviz buyurub kendüleri asiikir-i viifir ile RCımeli cfuıibinde gazdya müteveccih olub
amma ol şehriyiir-ı gayret-şi'firm çend rUZe ğiybeti mU:ceb-i küst§hi-i nufuzunı
i"tiınfid ve bii'is-i isılre-i meviidd-ı fesfid oldı.
Beyt
Zinhar ez-karin-i bed zinhiir
Ve kına Rabbena azıibe'n-niir

mazrnU:nuıa mühfilif Savcı Beg ba'zı ınüfsidlere hem meclis ve karib ve ber haseb-i
fıtrat-ı asli kemal-i akıldan dahi bi-nasib idi.
Elhasıl, rnesti-i sahbii-yı ğurür-i · sürfui ve fitne-i perveri şcyatin-i inse
ıneftün ve bed-en<llşi-i eşkiya ile ınahulyii-i "eş-şebfibetu 'şu' betun mine'l-cun0ne'' 545
makrfın olub bir uğurdan rnüliihaza-i iktidfu'-ı cüz'i' ve ihtiyfir-ı pederiden ki vfılid-i
ıntlcidinin af-tiib-ı iileın-tab-ı devletinden bir pertev idi. Akıbet dimiiğında mevfidd-ı
sefeh ve cunün müteharrik ve taht-ı saltanatın dii'iye-i istiklaliyle müternellik olub
bir gün fiyin-i selatin üzre serlf-i kayseriyeye cOlOs ve ba'zı müfsidfin ile akd-i bi'at-i
saltanat me'nlls eyleyüb ınenfibir ve rnehdfilde niim-ı sfimi-i sultiini kendü ismine
tebdile mübiişeret ve hazdyin ve einviil-ı sultaniyeyi itl§.f ve idfi'at ve ol bidd'at ile
erbdb-ı şekiivetden bir cernd'at teddrüküne mübiideret ve ol kavın-i eşriirın idlfiliyle
izrfir-ı ra'iyyet ve ahz-ı mfil-ı memlekete ichiir ve ısrar eyledi. Ve mü.caleset-i nüfüs-i
habisedcn ınüvfrneset-i tib.i'-ı hasise ki müldhaza-i avakibden dide-i bahti kör ve
tedbir-i saliih-ı hal ve nıüldan meheurdur. O güne küstahlığa ikdfun ile "sahatü'r­
Rabbi fı-sahati'l-vdlidi" 5'16 bi-be4relikden fi.kr eylemeyüb vfilidine ak viilidü.'l-hisiiın
oldı.
Beyt
Her ki ez-düşmendn be-sazed dfist
Felek ez-düşmendn-ı doşmen-i ost

mEy İnananlar ! Eşleriniz ve 9ocuklannızdan size düşmanlık edenler olur, onlardan sakının; ama siz
affeder, suçlarını örter ve bağı.şlarsanız bilin ki Allah da bağışlar ve acır. Kur'in-ı Kerim, Teğahün, 14.
s�, Gençlik delilikten bir şubedir.
6
'� Allah'm gadnbı ba banın gadabındadır.

358
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kava-Y.Biıs

Ta Zl hod-rıiy-i ve hod-kar iiyi

Ger neyufti be-hod nemi ıiyi
Ya 'ni
Her kimesne ki düşmenlerinden düst ediniyor felek anın düşmenlerinin
düşınenidir. Bir adem ki hod-pesen!ik ve hod-ilralığından düşmeye kendüye
gelemez.

Vakt<"i ki bu hikiiyıit-ı müşevveş ve haber-i muvahhişin tafsili sultan-ı

agahın gfış-i intibahına reside ve feızend-i ukOkunun_ hukOk-ı pederide o gfme bi­
edebliği şinide oldı. Fi'l-fevr darü'l-mülk Edime'den hareket ve Anadolu tahtı
canibine sür'at ile özim ve ol gürı1h-ı. müfsidfuıın def'i niyyeti ile müteveccih ve
cdzim olub Gelibolı ma'berinden ubüra ve Savcı Beg'e hükm-i viicibü11-iz'ı1n şeref­
yafte-i sudur oldı ki istikbıil-i zıit-ı hümdyün içün Bursa1dan hareket ve Biğa
Kasabasına degin gelüb mahall-i mezbürde murdd-ı hüınfiyünuınuz şikfir-ı azim ile
birkaç gün tebdil-i hevd ve ferzendimiz dahi bulunub zevk ve safa ile vakta ki
ferrniin-ı pddişıihi ınüşfirün-ileyhe resic:le oldı. İsğa eylemeyüb dalal-ı kadimi üzre
emre muh§lefet ve itıl'atdan ser-keşide ve tavr-ı güm-rahlde kalelliihu sübh§nehu ve
teala "yun§devne min mekHnin ba'idin" 5 � 7 avazesin guş-i gat1et ile şinide eyleyüb
cem'-i leşker-i müteferrikü'l-3.kibe ve tehiyye-i esb:ib-ı harb ve kıtalde mübalağa
eyledüği rütbe-i - hakikate baliğ oldukda sultan-ı gayyür dfirü'l-ınülk Bursa'ya
müteveccih ve azim ve ferzend-i fikının der-i fesadına cıizim oldı. Çünkü riiyat-ı
nusret dydtı sultanı Kite sahrasına reside oldu. Savcı Beg dahi leşker-i isyi'ın ve
sipah-ı bağy ve tuğyanı ile Nilüfer Suyı kenarında saf-keşide olub mılnende-i şimşir­
i meslül mukıibele ve mukftteleye mübdşeret ve rüy-i hurşid-misal-i sulta.ne eyyılm-ı
baharda berk-i kem-bckıi esdtiğ-i a.Zar ve in§dı niyfüu-ı fesdddan keşide eyledi.
Beyi
Der-berk bin ki geh geh tığ efgend be-ınerdüın
Hiisıl-ı ez-in çı bfişed na-pay darbuden.

Erbıib-ı , uküle muhakkakdır ki katrenin nümılyiş-i vücfıdı mevc-i ummanın

latınesini görünceye değindir. Ve zerrenin nümılyfin olması 3.f-tiib-ı §.lem-efrı'.iz
vücO:d-ı h§ksfirını reh-gOzer- i rnezelletden ı1stmu1n-ı rirata keşide edinceye değindir.
Beyt
Vücüd-ı zerre deryıi-yı ummiin
Beher ınevci şeved her lahza pinhan
Çu zerre piş-i hurşid-i cihan-tilb
Şeved peyda geh1 vü giih niiyilb.

Ld cerem, ol şehriydr-ı gayret-şi'dnn asker-i zafer-kird§nnın ikdfuunından

ol gürüh-ı nikbet-encfünın ikddrn-ı sebdtı rnütezelzii ve fi-tarfetü'l - ayn ol ıeŞker-i
mfu-misı11 sadınet-i huyül-i Süleymani'den kalelliihu tebfireke ve teıllfi "udhulfı.

47
' ••• Sanki bunlara uzak bir mesafeden sesleniliyor da anlamıyorlar. Kur'ı'in-ı Kerim, Fussilet, 44.

359
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

mesii.kineküın ıa yahtimenneküm Süleymanu ve cünüduhu11548 ferydd ve fig§nıyla

gürizftn ve pdy-mıil ve şeh-zdde bu ulusun tendibdd-ı nefsi kalır ve gadab-i
sultaniden berk-i şüküfe-i seheri gibi lerztin ve cern'iyyet-i leşkeri perakendesi ki
enbüh-i zübftbdan bir misal idi. _Hubüb-ı enfüs dil-fiverfindan fil-hıll perişfuı olub şeh­
zfideyi küstahlık ve bı-edebliği cezasıyla giriftfir ve viilid-i me�hamet-şi'§rının
huzüruna ihzfir eylediler. Ve kfir-hı1ne-i fesadın ser-i fitne ve ukük ve infrdın
muharriki olan gürüh-ı erfizilin cüffilesini mudheze-i pddiş§halle, ile mu'ateb olunub
ferzend-i günahkfirına bi'l-ınuvficehe ve bi'l-müşdfehe hitdb ve itab eyledi. Lıiklll
çünki ol sultfin'- ı keriınü.'t-tab' herntşe afv ve safu-ı cemile mfiil ve mehr ve atüfet-i
pedei"i dahi mcrkümun bahşayiş-i gündhına ıiyid oldı. Ol ·şehriyar- ı merhamet-şi'iirın
muradı şeh-zade eyİedüği zelel ve hataya mu'terif ve nadim olub kalellahu. übhiinehu
ve teii.la 11 Rabbena ta tudhiznd in-nesinfi ev ahte'nii.11549 mazmün-ı meymfınıyla
istiğfar ve tebdhi a'mal ve kabdyih-i et'tiline i 1tirafve ikrar etmekle afv ve avatıf-ı bi­
dirlğaneye mahsfıs ve sezii-vdr görüb ve nesdyih-i müşfikane ve pend-i hayr-hahfuıe
ile müteeddib buyunnak olmağın
Beyt
Der-halfeın re'y-i tu çiin şod hiliif
Der-ruh-i men tığ keşi ez-ğiliif
Ey püser-i ez-rdh-·ı mühalif tebfib
Tiğ me-keş ziin ki menem iif-tab

mazmü.nunca vftfir nasihatlar eyledikde şeh-z§.de-i mezbü.r asl-ı fıtratda akl-i vadiden
mehcü.r ve mahrüm ve dalalet-i kadimindcn na' t - i zalüni.. ve ceh0l ile mevs0f ve
mevsüm olınağla viilid-i lazımü1l-itii' asının rnukdbele-i cevdbında keliiniit-ı küstfilı­
fine-i pür-şenfr'ate ikdftm ve fışina ve bi-giineye suhnfuı-ı bi-edebdne zebfuı-guşii-yı
melam idi. Her fiyine çı1n fiyet-i isyiin nö.-fenniin-ı bi.rdderi kavluhu tedlıi "innehu
amelun ğayru salihin" 550 nıisiye-i bahtında meşh0<l ve istid'ft-yı ıne5alih- i mülk ve
_ millet alız ve edeb-i bcliğine mersüd oldı ki egerçi öyle bir evliid-ı nür-dide olur.
Ldkin ana ülfet ve merhametinden kat'-ı nazar- ı mürüvvet olunub külliyet ile didc-i
i'tibdrdan sakıt olur. Ve o güne ı:nazhar-ı fesiidi şer ve darnru ibiidullahdan det'i
lazım gelür . . L5.kin atüfet-i cibilli ve rabıtd- i asli henliz kati ve helakine ruhsat,
venneyüb öyle bir asl-ı beruınendin ifna ve i1damı mahını11-i hatır-ı· merhaınet­
mefrsiri degil idi.
Beyt
Ab danl ki çıra çilb furı1 ıni-ne-burd
Hayfeş iiye<l zi rilburden perverdesi hiş
Ya 'ni

•• Ey kanncalar yuvalarınıza girin. Süleyman'ın ordusu farkına varmadan sizi ezmesin. Kur'lln-ı
3
·
q

Kerim., Neml,18.
19
� Ey Rabbimiz ! Bizi unuttuklanmızdnn ve hatalarımızdan dolayı muaheze etme. Kur'lln- ı Kerim,
Bakara; 286.
�,o Şüphesiz o Sıilih olmayan bir iştir. Kur'in�ı Kerim, l-lud, 46.

360
 . İdıis-i Bitlisl / HEŞT BİHiŞT) M.Karalas-S.Kaya-Y.Bas

Su ,ağacı gark etmediğinin aslı budur ki kendü perverdesi olduğı içün

kıymaz.

La cerem, ol ferzend-i nft-pesendin çeşm-i cihdn-biniyi battal eyleyüb

rneyl-i dhenin ile serrişte-i şu'a-ı basarım fil- hdl kat' etdirmek Ozre re'y-i münir-'i
sultan karar-d§de oldı ki nazar-ı akl ile mülahaza ki nü.r-i dtdede ınertebe-i elem
olur. Ve bu ol amelin cezasıdır ki kendü pederinin nO.r- i didesine iltizam eylemiş idi.
Ve bu meslek-i muaheze ve mucdz.atdır ki kelfun-ı kadimde vdrid olmuşdur.
Kalelliihu tebiireke ve teala "fe in-akebtum fe akibü. bi-misli mii-ükibtum bihi" 551
sadekallfilıu'l-azim ve bellağe Rasüluhü1l-kerı'm ve nahnu ala zıilike mine'ş-şahidin.
Kilr-hane-i sallanatda eyledüği vaz'-ı küstiih-an e ve ol süretcle ceza iktiza eyledi. Ve
mücdzat-ı amel-i ferzendde kanfın-i adi Ozre hareket ve ceza-yı mislün bi-misl
kavlinden udill eylemedi.
Beyt
Ne her ki şonidiın der- ömr-i hiş
Ki bed fi'! ra nikl ıimed be-plş

Ondördünci Hikiiyet
A.ıfeymenet-i kahire-i sultdni ve Balabdn-ı yekin dest-i ictihddı birle Sofya-i
piir-safdnın fethi ve hdkiminin leşker-i İs/dm ile mııkdtelesi ve asdkir-i
miicdhiddndan bir şahsın ihtimdmıyle giriftdr olduğun beytin ider.
Çünki ol sultan-ı giizlye teviirüd-i esbab-ı feth ve ikbal ve te'addüd-i
fütühat-ı me'ftrik ve kıtal ile uslüb-i gayr-i mükerrer üzre bir mülk ve k�verin teshiri
müyesser ve· kılfi.' ve husün-ı küffı1r tedric ile guzı1t-ı İslam'a musahhar olmada idi.
Bir vakitden beru ki Lala Şahin leşker-i guzdtı ale't-tevfili Filibe'den Sofya ve
nevı1hisinin n�hb ve gdretine müstevli ve makfim-ı teınerrüd ve iniidda olan ı1h§.lisini
asla havf ve hirfisdan hiiU koınadıklan ecilden tamfuni-i bilfid7 ı kafiri birbirleriyle
ihtilat ve galebe-i pas ve bas ile ihtiyat Ozreler idi. Ve _li-h§za cümlenin mu'anidi
Sofya tekvüri idi ki rı1z ve şeb hisdrını muh§fazaya sa'i ve meınleket-i serfin istizhdrı
ile hem-vfire ehl-i İslam ile ceng· ve ciddle da'i idi. egerçi asker-i İslfun memleket-i
Sofya ve nevı1hisini ekseri nehb ve gfiret ile harfib ve yebfib etmişler idi. Fe amma
teshir- i şehr bend ve hisdra mültefit olmuşlar idi. Lfikin ol kişver-i ndzeninin teshir
ve fethine derüni. arzu-ınend ve müteveccihler olub herkes tekvO.r-ı mesfürun
istisiiline bir dürlü tedbirde idiler. Zira Rümeli'nde ol şehr-i dil-güşıi ve fezii-yı
ferfih-fezfi sayf ve şitfida selatlll-i izam ve mücı1hidin-i İslfun'a kesret- i merfüi' ve
azübet-i meşftri'den ndşi her vecihle münfisib ve sezadır. Ol hatta-i seldtin-i izfiın-ı
Al-i Osmfuı'ın bah§ristiin-ı adl ve ihsfuunda husüsan sultün-ı selatin zamftnında
"halledellfihu zılalc hilfifetehu ala ınefarik-i ehl-i imfuı" 552 bir gül-zar-ı şikufte ve
hand§ndır. Lakin şikufteliği hemişe gülerhan-ı malı-sima iledir. Ve meyfın-ı buk'a- ı
cennet-mekanda mümtaz-ı büld§ndır. Amma ser ve cüy-b8.ri nazik-i endı1mdn-ı ra'na
ve hirfimiindır. Ve dil-fıribi-i sahrdsı bihişt-i mev'llddan bir misfil ve dil-güşfi-yı

m Eğer ceza vermek isterseniz size yapılanın aynıyla mukabele edin..., Kur'ıin-ı Kerim, Nahl, 126.
m Allıih hiliifetiİıin gölgesini ehl-i imanın cemiiatleri üzerinde diıim eylesin.

36 1
 İdris-i Bitlisi / HEST BIHiST / M.Karataş-S Kava-Y.Baş

fez§sı mesken-i maksüd ve vatan-ı ma'hüdden timsaldir. Ve niam-ı gfuıa-gün meiikil

ve meşdrib-i efr§.d-ı insani ve belki müştehiydt-ı envıl'-ı hayvaniden rnesel-i niam-ı
cennet-i ndvdn-ı bi-baha ve firavfindır Ve ol buk'a-i cennet-mekanın vüs'at-i erzak-ı
pir ve cevfini fushat-i mahal ile misdl-i ni1ınet-i bağ-ı cinfuıdır. Ve i'tidiil - i hevft-yı
adalet-iktizası sebebiyle sükkfuıı cümleten mail-i �alalı ve takva ve ınülayeınet-i
meşreb-i mihribdni ytizünden azba-i gaın-dideye rfıd-i dşina ve meskenlerini hfin­
,mdn olanlara vatan ve me'vfidır. tlı1ve-i lctdfet-i kCıh ve hfırnüni ve damlıı:ıe-i hüsn-i
men§t ve buk'a-ı me'mı1ni oldur ki hübi- i vaz1-ı mCnzili bir cibal-i bülendin
kurbünde bir sahrfi-i hoş-hevfidır ki bi-aynihi meınfilik-i lriiniden mRilen<le-i şehr-i
Hemedfın ve kuh-i Elvend1dir. Ve nezfıfet-i kulel-i cibal ve kus8ri mistil-i inen8Zil-i
Tebriz ve suhendir. Ol gülistanın deın-i seyr-i hariminde bülbül-i natıka tercüman-ı
lisiinü'l-vakt ile bu diistiinı beyan eyledi.
Li-müellifihi Ebydt
Hoşa Sofiya ve tib-i neşımeş
Ki can-ı kudsiyiin biişed mukımeş
Hevfiyeş ei-fezR-yı !llem-i kuds
Demed der-can- ı ddem ez-deın-i kuds
Zı-ıtr-i ınüşk-_i hoş bu ser-zeınineş
Ki ber rüste semen ber ya semineş
Bedeşt-i gülşeneş geşt-i ğaziiliin
Be-cevlan her taraf s!lhib-ceınıil!ln
Mezilk-ı aşk ba-iin ehl-i kişver
Mülayim çaşnl çün şır u şeker
Ruh-i hüban tin-cd atem-efrıiz
Ve'z-işan-ı aşıkan-ra rüz-i firüz
Meğer ınir'at-ı can-ruhsllr işdnest
Ki rüy-i can u zan ruhsar rahşdnest
Ferişte-hü cevdnaneş peri-rüy
Heme pi'rdn melek-sfma vü hoş-hüy
Be-hüsn-i hulk ve hüsn-i halk mevsuf
Be-tavr-i merdomi ıneşhüd u ına'rüf
Be-ta'at rağbet-i pir u cevfuıeş
Melek-sıret gürühi der-miyiineş
Heıne.cı1yll-yı zevk-i ilın-i Tevhid
Mülayim-meşrebiin-ı blkayd u taklld
Ber-iin kişver musallat asuman-sa
Buved kühi murevveh can-ı !sa
Der-dn damdn-ı küh 5.n şehr u gulgeşt
ÇU gül-zar deıntin der-diimen-i deşt
Be-daman-ı kuheş çün kebg-i killi-sar
Hirfimiin mehveş-şan- ı lale-ruhs§:r
Saba her ki vezed zan-ı gülşen u küh
Beriired gerd-i zan kilh-i endüh

362
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Beyiid-ı şehr-i Tebriz u şehendeş

Be-bestem dil deriin küh-i bülendeş
Z ı -eşk-i hun beyild-ı küh-i serhilb
Bi-şustem çeşm-i hod zdn-ı küh-i' pür-db
Kuneın bü her seher biid-i saba ra
Çü fiverd-nekhet-fydriin-ı ına ra
Mera-hem-dem saba şod her seher-giih
Der-an küh-sar giih-ı midhot-i şah
Sipdh-ı ma'delet der-ser-firfizi
Çırağ-ı hanedan-, şah-ı gazi
Hümiiyıln tali', in-dşiyfrne
Penfilı-ı Şer1 u devlet der-zamane
Şehen-şahi ki asreş hem çü idesi
Melilz-i mülk-i Sultan Bayezideşt
Müheyya bad mülk-i Şer' u lsİilın
Be-ahd-i adl-i an-şah-ı pür-in'iim.

Ol sultful-ı gazinin zaınful-ı sa'ddet-ikİirdnında ehl-i İsliim Sofya ve teviibi'i

teshiri tedbirinde ziyadesiyle keşiikeşte iken müellefe-i kulübdan fenn-i şikarda
ındhir bir kimesne ıneydn-ı İsldm'dan firfir tarikıyla ğıybet ve Sofya hdkiminin
yanına varub süret-i hakdan arz-ı ihlas ve bu tarz ile musdhib-i hdss olub kesret ve
devfun-ı ihtilat sebebiyle tekvı1r-ı mezkOr merkfunu kendüye hem rfih ve daima
şikfir-gfilıa götürür idi. Bir gün adet-i me'lfıf üzre yine sayd-giihda ikisi ma'an sair
rüfeka ve huddamdan tenha bir şikiin taakkub ettiler. Merd-i mezbür henÜZ bir
cevdn-ı nev haste ve gayet tevaJla ve urnür-ı diniyyede sılff-nihad ve pak-i'tikad
olmağla ale'l-gafle tekvür-ı mesfCıru muhkem kayd ve bend ve bir esbe süvı1r ve
sürat ile Filibe'de muasker-i İslam'a yetişdirüb ol takrib ile meyiin-ı İsliim'da tekrar
rütbet ve i'zfiz ve akran ve emsfilinden ziyade riayet ile müsellem ve mümtaz olub
güya ki guziita Sofya'nın miftah-ı kilidini getordi. Müciihidiin dahi ol şevk ile hemiln
Sofya teshirine müteveccih ve cfizim ve hakim-i mesfür muhabbetiyle azim olub ol
tedblf-i silyib ile şehr ve hisara bild-ta'fib nilil ve öyle bir şehr-i ra.118 böyle bir latife-i
Hüdii-yı birle havza-i İslfun'a dfihil oldu. Ve ol leşker-i zafer peyk.erin serdarı
hav§.ss-ı sultaniden İnce Balaban demekle ma'rüf gazi idi. Ba'de'l-feth ol memleketin
ta'mir ve tervihine bir mertebe ihtimam eylediler ki hdla gerek seldtin-i izilm ve
gerek sair asilkir-i İslam'a vucü.hla hin-i iktiz§.da makfim-ı §ramdır.
Mısra
Tii bii<l çünin biid çünin hahed büd

Onbeşinci Hikaye!
Sultdn Alurdd Gdzi sipdh-ı guzdt ve mfi.cdhidin ile Rümeli hııdlidunda
gazdya müteveccih olduğu eyydmda Karaman hdkimi Ali Beğ'in bağy ve h,ğydna
cesdret ve sııltdn-ı miişdriirı-ileyh def-ijitne vefesddına miirdcadt ve tevfik-ifeth ve

363
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHIST / M.Karataş-S.Kaya- Y.Baş

nusret ve itd 'at-i husemd-i bed-hilkat ve ihtitdm-ı sefer ile serir-i izzet ve temkine-i
sa 'ddet ile avdet/erin beydn ider.
Uslüb-ı sulük-ı "la vefüe li'l-mülük""'dan muhakkakdır ki beyne'l-mülük
ve'l-hükkfun heın-vdre zate rnüsddifet ve meyan ve elban-ı zevi'l-ihtiramda ilti)'iim
ve ülfet zimiirn-ı eyyam mahz -salfilı-ı vakt ve rnuktezii-yı höl üzre d§irdir·. Yoksa
safa-yı hdtır-ı vefa cüy-ı ve ınuhabbet-i bi-zevale mebni degildir. Zira düsti-i ehl-i
dünya mihriban-ı pfre zrll-i dehr-i gaddfu-dan bir misal ve dil-rubai acüze-i
mekkardan bir timsaldir.
Beyt
Dosti ger berd-yı dfn nebüd
Dilberdn düsti eml11 nebüd .,
Ve ebniı-yı zamanenin şi'ıirı hem-vara bı-vefiilık ve mülük ve hükkfunın
binii-yı karlan ekseriya birbirlerine ğaddarlıkdır.
Şi 'ir-i Arabi
Seeltü ani'd-dünya bi terfiyeti ğddir
Ve ihlal-i zi-fazlın fe-kdlet huzi'l-azrıl
Zevi1l-uzri1l-evlddi ve inni ehabbehüın
Ulü' l-ızzı'l-evlildi li-darrati'l-uhni.

El-kıssa: Ebniı-yı zamanın ınesıilib ve mesdvisinin zikrinin zıihir-i terin­

mis8.li Karaman hiikiıni Ali Beg'in mecfiri-i ahval ve a'mıilidir ki ol sultiın-ı bülend
ünvfin ile sfıret-i zfihirde makıim-ı muhabbet ve hizmet-karında olub cümle-i
muhlisfin-ı sıidıkü'l-akideden görünür idi. Ve sultan-ı sfrdıku'l-i'tikıid muktezıi-yı
safvet-i fıtratdan nfişi Ali Beg1in tesvilıit ve temevvülüne fırifte olmağla silk-i ehl-i
ihlıis ve zUmre-i erbfib-ı ihtisasda rna'düd tutup kemal-i iltiyıim ve sa'ıidet mutfilıaret
ile ser-efrı1z ve dıi'iye-i yegiinegi ve niyyet-i hem-hıinegi ile ınuhadderfit-ı serii­
perde-i hil§.fetden bir duhter-i piikize-güher ile mülfık-i sfiireden mümtaz buyurmuş
idi. Ta b.ir vakte degin ki ol sultanü.'l-ınücıihidin niyyet-i gaz.fi ve cihfid ve tahliye-i
vil§.yı1t ve ınuhafizfin- ı ecn§.ddan Rfuneli'ne hin-i teveccühünde hakim-i
Karaman'dan tevsik-i ahd ve eymdne binfien özr ve tuğydn mülfihazasında olınayub
memalik-i İslamiyye'ye bir vecihle mUzilhemet me'mül etmez idi. Amma 788 (1 386)
senesinde ol şehriyfir-ı gayret-şifir tekrar gazfiya müteveccih ve d3.ru's-saltanat
Edirne'de i'diid-ı esbab-ı kıtale teveccüh eyledi. Ve mukaddema Çitroz ve Çayhisıır'ı
ve Yenişehir teshirine ba'zı mücahidin ve Evronos Beg1 in ma'iyyetiyle Hayreddin
Paşa'yı ıne'mılren irsıil etmişdi. Lfikin Hayreddin Paşa Yenice-i Vardar'da bi­
eınrillahi teiilfi azze ve celle rnaraz-ı mevt ile mertebe-i şehfidete ndil oldu. Kem§.
kdle'n-Nebiyyu (sallallıihu tefilti aleyhi ve filihi ve sahbihi ve sellem): "men şiiellfihe
eş"şehiidete belleğahü mendzile'ş-şühedlli ve in miite alii firiişihi 11 554 el-hadis.
Hayreddin Paşa'nın haber-i vefatı sem'i hümayuna reside oldukda öyle rükn-i
devletin fevtine "ki vuffır-ı ilın-i fukdhet ve keın§.1-i akl ve dirdset ile ziyddesiyle
tehassür ve hamyaze çeküp paye-i vezaretini kebir oğlu Ali Paşa k i ol vakitde Kadı-
553 Hükümdarlarda vefa olmaz
�H Kim Allah'tan şehıidct istese o kimse yatağında da ölse Allah onu şehit mertebesine eriştirir.

364
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

asker idi. Veraset ve liyiiklltı hasebiyle ana ihsan buyurub ffieyıln-ı sipah ve ecnıld ve
ümerci-i cihddda pederinin yerine sefere irsal eyledi ki metrükiit ve cihet-i _pederiyi
veraseten ve veziiyif-i sipeh-dfu-lde kıyam eyleye. Ol esnada Hamidili serhaddinden
haber geldi ki Karaman hakimi Ali Beg isyan ve tuğyana mübaşeret ve şimşir-i ğadr
ve tiğ-i kalır ve mekr ile kat'ı silsile-i muv�salet ve hall-i akd - i peyman ve Ulfet
eyleyüb silk-i bed-ahdiin ve müfsidandaki lisiin-ı vahy ile kiile'lliihu tebiireke ve
te§la "ellezine yenkudfıne ahde'llfilıi min ba'di mis§kıhi: ve yaktaüne rnd emarallahu
bih,i en yü.sale ve yüfsidüne fi'l-ardi ülaike hümü'l-h§sirün." 5 55 ünvıinıyla mezkfudur.
Kendüyi meslül eyleyib ol sultiin-ı adilin Hamid oğlu Hüseyin Beg'den Hamidilinde
v§.ki' bey' eyledüğil ba'zı yerler husüsan Beyşehr'i ve Seydişehr'i ve Yalvaç ve
Karaağaç v� tevfrbini nehb ve ğaret ve temellük tarikıyla zabt ve andan gayri viifir-i
memfilik-i si.ıltaninin dahi kasd-ı merhamet ve ta'amız ve bi-mehabbd memalik ve
emviil-i Müslürnaniye mütearrızdır.
Şi'ir-i Arabi
Kad hasa min ehl-i'n-nifüki usdbeten
Ve hem eşeddi ez§ ınine1l-küffiiri

Ve o esndda Mısır Sultanının dahi muhabbet ve iltiyiimı müştemil

1
nfunesiyle bir
. mutantan elçisi gelüb ünvfin-ı namede "sultiin-ı guzdt ve l-müciihidin"
deyu tahrir ve sefer ve cihdd ve gazdya ınurftfakat ve ınuvdfakat temennasıyla
kavluhu teala azze ve celle "ya-leyteni küntü meahüın fe-efüze fevzen aziınti" 556
rna'nösını temennd ve im§ eyleyub nefüyis-i ataya ve teberrükat ve garılyib-i emtia
ve ecniis-ı mısriyyat ve sdfiydtü'l-ciydd kabilinden bi-aded-i esb-i Arabi-nejdd ve
şimşir-i Mısri erbtib-ı gazd ve cihdd içün ithaf ve edd-yı levılzım-ı ihl§s ve ilkd- y ı
merftsiın-i ihtisas ile peygdm-ı rabt-ı silsile-i itilaf ve iltiyfimda ikdam eylemiş.
Beyi
Çü hiihi ki der kadr-i viilfi resi
Zı hulk u tevazu be-bdlfi resi.

Ol sultftn-ı iili-şiina öyle bir resul-i meymenet şumulün vurüd-ı vüsulünden

inbisfi.t-ı tam hdsıl ve ınuhölefet-i ınünafikdndan niişi olan ğubiir-ı hatır- ı fatırı ztiil
oldu. Meclis-i sürOrda elçi-i mezbüra ikrdrn-ı mevfilreden soma hil'at-i hüsrevfuıe ve
hüsn-i cemal ile her biri yegfuıe-i zamane ceviiri ve gılınıln ve nuküd-ı surh ve sefid-i
b i -gırfuıe ile hoşnud buyurub menzil-i seldınet ve ınakıim-ı ikametine mürdcaiita
ruhsat verdiler.
Beyt-i Arabi
Fe-kfile lehu ehlen ve sehlen ve merhaben
Ve husne me§.b dyede haberun c.iinibün

m Onlar Allah'la yapılan sözleşmeyi kabulden soıira bozarlar, Allah'm birleştirmesini buyurduğu şeyi
ayınrlar ve yeryüzünde bozgunculuk yaparlar; zarara uğrayanlar işte onlardır. Kur1in-1 Kerim, Bakam,
27.
6
" . .. Keşki onlarla beraber olsaydım ve ben de bılyük bir başarı kazansaydım. Kur'iin-ı Kerim, Nisa, 73.

365
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BiHiŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

deyüb ba'dehü ol şehriyfü- ı gayret-şiar eşkiyil-i Karaman ve ol muzclhir-i bağy ve

tuğyiinın defi fesfui ve habıiset ve refi inıid ve mazarratına niyet ve azimet ile
asiikir-i Rümeli ve Anadolu'ya eviirnir-i v8cibü'l-iz18Il şeref-yafte-i sudur olub
seriidikat-ı devlet ve ikbali ol semte revftne ve serhad olan Kütahiye'ye nehzat
buyurub Rümeli Beglerbeğisi olan_ Ti'mürtaş Beg'e taını'iıni-i guzfit-ı mücdhidfin
mikdiiın ve sipah-ı ınülı1k ve hükkfün Ve leşker-kcş-i kdfıran ve muti'anın cümlesini
rnu'asker-i hürruiyüna yetişdinnek üzre fenn8n-ı fili-şiin sfidır oldı. Müş§.rün-ileyh
dahi ber- müceb-i emr-i dli tamdmi-i asker-i İsldın ve leşker-i küffar-ı muti' ve ehl-i
zimmeti cem' ve Siref hiikimi olan tfüfe-i Las'dan iki bin aded cebe-pfış ve gayriden
<lahi buna kıyıis ordu-yı hünı.iyCma yetişdirdi. Ve ol pddişıih-ı filem-pendhın şeh­
zfidegim-ı sfihib-i ünvıinı ve sair ümerıi ve erkanı Anadolu'nun avn- ı Hak ile
müeyyed tamaıni-i sipdh-ı bi-aded ve cünO.d-ı lft-yu' ad ile müretteb gelüb sahrd-yı
vesi'-i Kü.tahiye mdnende-i behıiriz-i hfıtır olub mahall-i mezbür kesret-i leşkeriyıin-ı
fihen püşla leme'.ln-ı tiğ ve sinamlan hfi.let-i c ü.ş ve hurüşda dery.1-yı Umman'a döndi.
Şi 'ir-i Arabi
Be-ceyşü'l-hiişi bi'l-feresfuli hatta
Zanentü1l-berre bahren min silahin
Beyt
. Cihön der-cihfin leşker draste
Zı-pulad güyi ber-iiraste

Çünki a'ldm ve niyfit-ı sipiih- ı mansOr ve akvd.m-ı temıim-ı kabıiyil ve

aşıiyir-i nezdik ve dür mu'asker-i sulu1nlye peyveste ve teddrük-i ğabn ve hasfu"et ve
cebr-i mefö.sid ve ces§.ret-i Karaınaniyane cü.mle-i sipıihi ve leşkeri ve tamfünf-i
a'yfin-ı memleket ve şehri kemer- i merddnegi ile meyfın beste olub ol sult§.n-ı s!lhib-i
şevket memleket-i Karaın3.n'a hırfimlln ve ol hudüdun küh ve sahrflsı ınehiın-i vufü<l­
ı cünlld-ı bi-girfin oldı. Kiıraman hakimi ınezkür Ali Beg teveccüh-i sultfininin
istiıncl'ından ziyadesiyle peri'şiin ve hareket-i nfi-hem-vfirından pişmfin olub
Beyt
Çı tedbir iin k.lr- ı bed- kerde em
Günah ez ki girem ki hod-kerde em

mazmCını Ozre nfilii.n oldı. Amma ol beyt-i uzma ve mefsede-i kübrii.nın ıslahı içün
cümle ümera ve sanii.did-i izfiın ve ser-haylan-ı kabiiyil ve aşiiyir ve akvii.mına ki
serdöriin - ı Turgudlu ve cem§' at-ı Tatar ve Tllrkırtall ve Samağarlu ve B ayburdlu ve
Aybeki ve Alrnalu ve s§irlerini cem' eyleyüb cümle-i a'yful ve a'vfinıyla müşavere
eyledi ki çünki sultall-ı zi-şfin bu güne ihtişam ile ahz-i intikam içon bu diyafa cfizim
ve · kesret-i asdkir ve a'v§.n ve ensiir ile bu hudüd ve aktara fizim oldı. Müniı.sib olan
tenezzül ve teşeffu' ve tezellül ve tazarru' tarlki ile rikfib-ı kfim-y3.ba bir elçi
gönderelim. İhtimaldir ki sünnet-i kadlm ve ınerhamet-i tab'-ı kerimi muktezfisınca
bu hiddet ve şiddetden feriiğat etdirelim. Ve illa iltimiisımız h1n-i kabulde vaki'
olmaz ise hele bari elçimiz ol tarafın keyfiyet-i ahvöline kem3.l-i vuki'ıf tahsil eder.
Beyfin-ı hiilfitdan sonra muktezfi-yı vakte göre in.in - ı azimeti bir semte ma'tılfederiz.

366
 İdıjs-i Bitlisi / HEŞT BİHİST / M.Karataş-S.Kava-Y.Baş

Cümlenin ittifrlkıyla bir rnu'teber elçi tedarük ve takd'im-i merdsim-i isti1 ziir ve
istiğfar ile rikab-ı şehriyar-ı kam-kara irsal eyled_iler. Çünki ol vakitde Ali Paşa
vezlr-i azam ve akl ve ilrn ile erkfuı-ı siiireye mukaddem ve urnılr-ı cumhur mülk ve
malda sıihib-i i'tib§.r ve ted§bir- i siiire<le müşir ve müşfu- idi. Elçi-i merkümun
vüsülunda erkiin- ı devlet ile tertib-i encümen-i müşdveret ve Ali Beg'in şefaat ve
dariiatının adem-i kabuliyetinde envfi'i muhdveret eyledikten sonra keyfiyet-i ahvdli
huzfir-ı hümdyüna arz eyledi ki saltanat-ı şfilıi kftr-hfıne-i İlfıh1den bir zılldır. Bende­
g§.ndan her kim ki ma'siyet-i aziıne ve cürm-i kebire cesaret ve yevmen- fe-yevmen
isyfuı ve hığyfin üZre ib§.dullaha kasd-ı hasfiret eyleye elbette anı muktezd-yı adl ve
tekfizfı-yı akl ile kabılyih- i a'm8liyle müciızat eylemek muktezi ,;e muazzem�t - ı
ıriefasidde dsıir-ı' sı1-i dkıbet v e anın h§.met v e hiitimeti dmme-i enama müte'addi
olmağın afv iğmrlzında tek8sü1 münıisib degildir. Zira kalelliihu tebdreke ve teala 11
vallahu lii yııhibbü'l-fesad" 557
Beyt
1nsdf ki şimşir-i tu bil-an-heme tizi
Bd-hasm-i sitemgiiri besi-kerd mudara

Bir bed-ahd ki sultdn-ı müciihidrln .ile kerrat ile te'kid-i ahd ve peym5.ndan
sonra tekrarına izhaf-ı isydn ihtiyar ve guzıit-ı muvahhidinin küffiir ile gaziiya hin-i
teveccühünde müS81adet-i a'dd-yı din ve mu'dvenet-i müşrikin eyleyüb bahusus ol
sultan-ı zi-ştinın ciinib-i cihiid-ı müşrikfuıe çend rtıze ğıybetde hakk-ı kurb-i civfıri
ferfumiş ve kasd-ı memleket-i sultani ve nehb ve gii.re t - i emvdl-i Müslimdni eyleye.
Tel vücü.d-ı kuvvet ve şevket anın mt.laheze ve ukfibetinde afv ve ihmal tavr-ı din­
peıveri ve memleket-i dfirtden dUI' ve hukfı.k-ı re'dyd ve aceze-i ehl-i imanın
istihliisında te'hir ve iınhiil namtis-i hilafet-i İlfilıı'dc mezmtim ve ınehcürdur. Belki
bu vekdyi' eınsdlinin fikıbet-i kUnnda musdhele ını1cib-i ihtilal-i ahviil-i mülk ve
müd8hil-i miil ve ınüeddi-i zevdl-i refö.hiyet-i re'öy§ ve aceze-i memdlik-i hal ve
maldır.
Beyt
Ôzr-i düşmen ra nemi bdyed şınid
Merğ-i hı-vakti sereş biiyed berid
Ôzr-i düşmen bed-ter ez cürmeş büd
ÖZr-i nadan zehriveş der-can reved

Ol tedbir- i sadık re'y-i sultaniye muvafık ve murftd-ı hümftyüna mutabık

olmağın elçi-i fuzfila redd-i me'mfıl ve nefy-i mes'ü.l ile bil-müşdfehe cevfib vertib
buyurdı ki Ali Beg'e tarafımızdan ri'ayet ve imlyetde taksirat olunmayub
mültefıtimiz idi. Rfıy5.t-ı mansfıre-i tsl8.ın fi-seb11illôh cihada müteveccih iken
memleke_t-i İslfuniyye'ye ta'amızat-ı fahiş ile sü.-i kasd eylemek şive-i Müslimdni'de
revıl ve muvahhidini işd'a-i fitne ve fesiid ile sefer-i gazddan men' ve giru
döndürrneğe bii'is olmak seza ve da1va-yı imiin ederler iken nakz-i ahd ve eymdn ile

m Allah bozgunculuğu sevmez.

367
 İdris-i Bitlisi/ HEST BIHIŞT / MKarataş-S.Kaya-Y.Baş

tahrib-i bilıid ve ta'zib-i ibiida sebeb olmak emr- i Hüdd mıdır? Ba'de1l-yevm anın
tezvirat ve ahd ve peymfuuna bir vecihle i'tim.id olunmaz. Zira
Beyt
Ez-nefs-i bedan çeşın-i niküyi netuv§n daşt
Hergiz ne-dehed net'-i ascl zehr-i hela hel
Elçi-i ınezbür müldhaza-i na-ümidi ve ye1s ve zevdl-i hirfis ve be'sden soma
huzür-ı sult.ftnide suhan§.n-ı küstiih-dne ve kelimat-ı bi-edebfineye ıiğıiz ve rasü.l ve
mürselin zamtr-i pür-nifakında menvi olan her ne ise izhar edüb dedi ki bezm-i
iltimftsımız kıyas eylemek ki leşker- i bl-gırfuı ve sip5.h-ı diltrfuı ve tevcccüh-i sultan
ile bize ·havfve hinis tari ola.
Beyt
Ne şiınşir-i tenha tu dari bedest
_Ki nui-ra heman-ı zür u şimşir hest

Elçi-i mezbfırun kelimat-ı küstiih-dne ve harekat-ı bi-edebiinesinden . ol

sultan-ı zi-şiinın mchebb-i kahr ve gadabı dem-be-dem fiıüzdn ve fil-fevr meclis-i
huzürdan tard ve avdetine ferrnfin ve işiiret-i kalellahu tebfi.rcke ve teala II irci'
ileyhirn felene'tiyennehum bi-cünOdin ,lfi kibele lehum bih8 ve le nuhricennehum
minhfi. ezilleten ve hum sağirOn" 558 mazmunun beyan buyurdı.
Beyt
Be-cfiyi resiindi ki cünbeın zi-cfıy
Nediıred per- i peşşe bi\-pil-piiy

Ve elçinin akibinde bahr- i mevviic-ı sipiih- ı mu�afferi ve hubüb-ı nes8yim-i

feth-i mübin ve çünbiş-i riy8h-i kalır ve kin ile müteharrik ve menzil-be-menzil
Kararnanoğlı'nın makarr-ı eyfilet ve mecına'-ı habaseti olan Konya semtine rayat-ı
nusr.et fiyat ile mus§ra'at buyurdı. Vakla ki elçi Ali Beg'e vüsOI ve mümfı-ileyh
elçiden keyfiyet-i ahvdli nfi-ümidi ve kat'-ı ricaya karar- dfide ve tam§.mi- i sür ve
hisfırı cfi-be-cfi üstüvfir eyleyü.b aıniide ve taınfini.i-i sanfidid-i Tatar ve Türkffian ve
Varsak ve gayriden istiındiid ve hdric-i şehirde kaf-ı ceın'iyet bünyRd eyledi. Ve ol
şehriyfır- ı nusret-fisdr dahi leşkeriyfuı-ı sabii sereyiin ile Yiirispin'denınekle meşhür
olan sahraya siiye-endiiz-ı şevket ve ikbal ve tertib-i asakir-i nusret-me'iil ile fırfim­
giih-ı sultan-ı iilem-penfih olan kalb-i sipfihda ba'zı mukarrebfın-ı havfıss ile azcbfin
taifesini Mikiz ve Ya'küb Çelebi ve Saruca Paşa ve Balaban Beg ve llyiis Beg ve
Müstecab Beg ve bunun emsalini Anadolu meymeneye ta'yin ve Yıldırım Hfin ve
Firı1z Beg ve Hoca Beg ve TamG:niyc ve leşkeriyfin-ı Las1 dan iki bin nefer leşker-i
fihen-libfisa müyesserde yer gösterülüb ve Kara Tiınür Beg'i dahi ümerd-i Rüıneli ve
leşker- i hdssa ve tevfibi'i ile asker-i mansüreye düm-dfir ta'yin eyleyüb bu siyfik üZre
sunüf-ı lcşker-i meldik iJ:nddda tertib ve ba'dehu İnfin-ı azimeti istisfil-i aduvv-i
mufinide ma'tü.f eylcyüb zamfine sür-ı mahşer-engizden nişan verüb taraf - ı küh ve
sahradan iki derya-yı zehhiir birbirine mülaki oldılar.

m Onlara dön. And olsun ki güç yetiremeyecekleri bir ordu ile gelir onları oradan alçalmış ve küçük
düşmüş olanı� çtkannz..., Kur'lln- ı Kerim, Nem� 37.

368
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BiHiST/ M.Karatas-S.Kava-Y.Baş

Ebydt
Bi-cüşidend ez-her su suvaran
Dilirfin-ı neberd u ndm-dfiriin
Kemer ha beste be-her rezın u peygiir
Dilirfini heme çı1n nize serddr
Zı-ber-tir u kerndn u kiş u kırbdn
Şüde pır-i felek hayran u lcrzıin
Zi-gerdfuı siper-diired keıudnkeş
Cihfuı pür şüd çünan gez tir-i türkeş
Fez8-yı deşt-i pehrniver şode teng
Zı-envd'-ı silah u alet-i ceng
Bedin siin leşkeri b§-siiz u iiyin 1
Zi-kln ebrfi-yi merdi kerde pür-çın

Vakta ki Karaman h§kimi rnerküın Ali Beg taıniimi-i a'van ve ensiir ile
ğubdr-ı ınevkib-i sultaniye , dide-i cihiin-bllli ile dide ve §viize-i kös-i devlet-i cihiin­
biiniyi güş-i bi-sürüşiyle şinide oldı. Konya'nın hdricinde ınukdbele-i şehriyiirlde
. sufı1f-ı mu'drazayi fıraste ve istihkiim-ı hisiira i'timiid ile mukübele ve nıukatele
riciiline piraste eyleyUb meyfuı-ı askeriyi ferrinde karar ve cernd'at-i Turgudlu ve
Tatar ve Türkman ve Varsak ve Bayburdlu'ya güruh güruh her bir kabilenin
serverleri ile ıneymene ve nteyserede cdy-i karar ve cümlesi mB.nende-i siba'-ı darr
ve misfil-i haşenlt-ı merdüm-ftz§r hisdnet-i mahall-i karar ve metanet-i his§.ri penôh
edinüb ol fezd-yı pür-fitne ve aşub ve sahrd-yı kıyfunet-uslub<la iltika-i fcrikayn ve
teldkl-i saffeyn bünyd<l olunub ni1al-i esb-süvfirfuıdan zuhür eden zebfuıe-i şirB.r-ı
kerre-i nare keşide ve telatum-i tufan-ı hün-rizden ol arsada mevc-i hun her bir
kenara reslde olub gOyfi b8zfı-yi dil-iiverfuı kemend-i sayylld-ı ecel idi ki her b dbda
yed-i tüli gösterüb husemd-yı diirn-ı intikdma keşlde veyahud nevk-i siniin-ı
mübariz8n-ı münkd ve ınürğiin-ı ulü'l-ecniha-i melaike-i asuman idi ki a'd§nın
hubüb-ı newllsini bir lahzada rüy-i zeminden çeşide eyleyüb ser-i ser-daranın
iltikiimından kat'a errnlde olınayub gdliben şeh-süvdrdn-ı meydiin-ı veğiinın suheyl-i
esbdni bdd-ı saba ile hemde-mülk eyleyüb kef-i mübiirizfuıda leın1a-i süheyl-i suyüf-i
Yem§ni tiğ-i cihdn-gir-i hurşid1den nümO.- d§r idi ki zıll-ı zulınet-zedii-yı husemfi-yı
ma'raz-i zev§lde tire-d.fin-ı h3ke bırakdılar. Ve dil-fiverdn-ı müc§hid ve rezm­
iizrnfiyfin-ı ıne'arik her bir tarafdan ced ve sa1y ile izhdr-ı ınerddnegi ile dil-şiid ve
darbet-i tiğ-i cihan-gUşii ile ebviib-ı fütuhatı cümlenin ruhsiirına güşiid eylediler.
Beyi
Giti zı-ferr-i devlet-i fennfuıidih-i cihan
Ki did arsa-i İrem u ravza-i cinfuı
An her taraf ki çeşm kuni cilve-i zafer
Der her sada ki gCış-kuni müjde-i eın§n.

Hatta düşmen tarafından Cernd'at- i Varsak ve Tatar Şeh-zdde Yıldırım

Bayezid'in mukabelesinde vaki' ve ol cem8'atlerin cevdndn-ı sinB.n-fisd bdrdn-ı

369
 ldris-i Bitlis\/ HEST BİHİST / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

Nisan1da cilve-künfuı olub güya ki her bir tir-i düşman sehm-i sa"tl<let idi ki ttlli•-i
bergeşte-i adüdan gürizfin olub burc-i kavs-i bende-gfute tahvil veya bir tftyir- i ikbal
idi ki kafes-i kiş ve kurbanlarından pcrvfiz-ı kenfin şeh-ziide-i 3.lemiydnı.n siych-i
huddıiınını iişiyıln-ı ümıni<li ile bal-güşa-yı ikbal idi. Amma ol pehluvıln-ı zaman
tevfirüd-i sih§.ından mfinende-i siper-i kat'a çin-i cebin izhılr eylem·eyüb belki dem­
be-dem av§ze-i fethi ziydd ve bir uğurdan berk-i lfimi' ve şihfib-ı sıltı' gibi tiğ-i sfiika­
kirdilr ile meyfin-ı ·can-ı düşınentlne ilkii-yı füeş-i sOzan nümdydn ve cümlesinin
hinnfin-ı zindegfinlsi " şirdre-i satvet-i kahramani ile süziin eyledi. Civfir-ı erba'adan
serdiirfin-ı sipıih ol merd-i meyd§nın saf-şikeni ve galebesin gördüğün gibi cümlesi
tahrik-i çavuş-i gayret ve namus ile yerlerinden hareket ve misiil-i lerne'dn-i şimşir-i
dehşfin- ı ser-i düşmenfrne degin asla ram eylemediler. Şeh-z§de Yıldırım Han kendü
mukabelesinde olan gürfıh-ı makhür eyledügini görilb Tımürtaş Beg dahi ittifüken
Karaman hakimi Ali Beg'in mukabilinde bulunmağla o dahi ınuteveccih oldukda ol
asakir-i mansOrenin sadematından Ali Beg'in pay-ı sebatı mütezelzil ve rdyat-ı
devleti leb-i sipiihdan taraf-ı fillere müntakil ve Rürneli dilaverlerinin darb-ı şimşir-i
hün-rizinden tab ve tevan- ı ik§meti za'f-ı kalb ve kesr etrafa mütebeddil olub ümmid
tahassün-i hisar ile şehr-i Konya'ya firiir eyledi. Bu fursat-ı nusrete binaen cevfınib-i
etrdfdan deryfi-yı leşker-i nfim-diir ınisdl-i bahr-i zehhfir semt-i a'dfiya seyyal ve hlı
kuh- ı §.benin rneyl-i tabi ile bir sfi'atde ser- i a'dfiya meyyal oldı. Sipdh-ı düşmen
mfinend-i har ve hfış§k ol seyl-i tend revin havdssından perişün ve sadme-i gürz-i
girdn-ı delirail ile ser-i serdıinin niy-ı hdkde galtdn oldı.
Beyt
Envftr-ı af-tflh çü peyda şevc<l ve şark
Peyda büd ki çend şcved revnak-ı süha.

Ld cerem, b u halde tamtlıni-i Karamaniyfin ınakhü.r ve sipfihilerin kalb ve

cendhını meksür olub Ali Beg niın-küşte-gfin-ı ına'rcke bir cemii'at-i ma'düd ile " e l ­
firfuu mimınen l d yutaku mine11-ınürseline" 559 bahanesiyle semt-i hisara firfira ve
tam§mi-i ümera . ve ser- hayil<len-i iziimı silsile-i üsdr ve kayd-i hasdre giriftar ve ol
leşker-i murdiirın taıniiml-i emval ve esbıibı reside-i dest-i asfikir-i nusre t -şi'fir olub
ol şchriyar-ı vdld-tebdr bu foth-i aziınin şükrancsiyle leb-cünban-ı haınd-i Perverd­
gdr ve şükür-sezfu-ı indyet ve lutf-i bi-şüm§r oldı. Ve ol ma'reke-i rnübfirizdnda §sfir­
ı ınerddn�gi süret-nümd-yı zuhCır ve saff-ı cidiilde hasmını makhür edenleri mezid-i
in'füu ve ihsdn ile melhüz ve tertib-i ındli ve cfihi ve mülatafat-ı elvfin-ı şfihi birle
mahzüz buyurub sıla ve cd'izeleri ol cengde Şeh-zUde Yıldırım Hfin'a müsellem oldı.
Ba'dehu çünki Timürtaş Bcg Karamanoğl'nın muviicehesinde izhfir- ı · mcrdailegi
etmiş idi. Sultfin-ı amimü' l-ihsfin anın cihrlt-ı emvfilini "el-mülkü limen galebe ve's­
scyfu limen selcbe" 560 kfi'idesi Ozre müşdrün-ileyhe erztlni kılub mertebe ve ciihını
etzün ve Rümeli'nin ınelikü1l-ümerfilığın1 rütbe ve vezdrete ınakrün eyleyub ·
hfınedail-ı Al-i Osınfin'da Beglerbeğilik ile vezdret ibtidd Tiınürt.1ş'a müyesser ve
Divfin-ı Mülk ve Divıin-ı Asker'<le ikisi dahi ana mukadder oldı.
5s9 Güçyetirilemeyen şeyden kaçmak daha önceki peygamberlerin sünnetlerindendir.
s60 Mülk gıllib olanın, kılıç da kuşananındır.
-

370
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİST / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

Beyt
Her ki ra feth u zafer peyğiim diid
Geşt kdreş cümle ber-vefk-i murdd
Her ki ra hem-rah biişed lutf-i yar
Galib ayed der-miyiin-ı kiir-ziir.

Ve ba'dehu ol sult3n-ı bülend-ünvan ümera ve askeriy8.n ınikdılr-ı sa'y ve

akdfimınca meziihir-i lutf ve in'fun eyleyüb dil-dart-i asfikir ve cünüddan sonra
Konya şehrini• muhasara ve Karamaniy.in-ı bdği ve hdkim-i tağilerinin ıneca.1-i
hayatların muhal ve tamdmi-i re'ıiyfr-yı memleketi merahim-i eltdf-ı sultani-birle
hoş-hal buyurub askeriyfuıdan bir ferd-i fukaraya dest-i tetavül ile te'addiye kadir
olamayub ancak leşkeriyıin tfüfe-i Las'dan ol ma'rek'ede ba'zı te'addi zuhfu etmekle
det1-i zulın içün birkaç neferin cezasını siydseten tertfu ve saire mllcib-i ibret oldılar.
Çünki iihiili-i memleket sultiin-ı sdhib-i ma'deletin dsdr-ı merhametinden
müreffehü'l-bal oldular. Konya hisarına bir uğurdan ceng ve cidfil içün hucOm
eyleyance Ali Beg devlet-i kahire-i sultdninin feth-i hisara . muvaffak ve istisdl ve
diim8n-ı hüküıneti dest-i sifük:-i kahraman sultan ile muhakkak olacağını teyakkun
edinab leşkeriyfin ve ınuhilfiziin-ı hisara dsiir-ı za'f §şikfir ve al§ınet-i galebe-i
şehriy§r gdyet ile bedidfu- olmağla şem1yi'-i harekat-ı nfi-hem-vfinndan inakfiırİ.-ı
isti'zfirde peşlm8n olub lakin şennendegi-i kabfiyih-i eealinden ndşl kat'-ı üınmld-i
necat etmişdi. Anımı:,. yine ol şehriydr- ı merhamet-şi18.rın melekat - ı ıneleki -sıfdt ve
ahlak-ı hamıdet-simatına binden afv ve ihsan ümmıdi le iftihfırü' l-havfıtln ve
bakiyyetü'l-hav§.kin ol sultdn-ı selatinin sabiyyesi olan Sultan Hatun'u vesi'le-i iştişfa'
ve darı1'at ve vasıt8-i afv-ı harekat-ı pür-şenfı'at eyleyüb ulema ve eimme ve ehl-i
fazl ve kemalden bir cemd'at ile rikfıb-ı müstetdba irsal eyledi. MezbOrc-i müşıirün­
ifeyha hizmet-i peder-i mihribdnına vasıl olunca ınehr-i ferzendi ve pederi tazarru'
ve şefa'at-i bisyfir · ile müteharrik olub cdnib-i şuhürundan 5.yine-viir-ı alude-i gub::1r
olan dil-i rahim ve hfitır-ı hamirn-i şehriydriyi ab-ı kerih ve zari ile musaffa ve
mücella eyleyüb dedi ki
Beyt
Ey ketimi kin-i kine-hfiy-i cihdn
Mahv gerded piş-i afvet yek-zaman
Cuz zı�afv-i tiı kira başed sened
Her ki bii-emr-i tiı baki kuned
Gaflet u küstah-i in-ınücriıniin
An zuhfır-ı afv-ı tust ey afv dan
Ez Ğaffır!-i tu ğufriip-i çeşm-i sir
RU behfin ber-şiriin- i afv-i tu şir
Men ki başem ta ki güyem afv kon
Ey tu sultan-ı haliise in-zernen
Ger zerrem men laf-k'fuı şah-ı cihan
Behremend-i afv-kerdfuı-ı mücrimfin.

371
 İdris-i Bitlisi /REST BIHlŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

Feld cerem, _sultiin-ı siihib-i kerem ber haseb-i 11 sılü.' l -erhiim 11 isti'taf ve
istirham ile feızend-i dil-bendini şad-kiiın ve iltiıniisını kabül ile kalellahu tebiireke
ve te'filıl "fasfehi's-safha1l-cemil11 561 muktezasınca Ali Beg'in cerdyiın-i gOzeştesini
atv ile ·niiil-i meram eyledi. Ve Ali Beg dahi hisardan çıkub piiy-i büsi-i sultan ile
ser-firdz ve tecdid-i uhG.d-ı .ihlas ve te'kid-i mevdsik ve tefvfz-i eyıilet-i Karaman ile
ihtisas ve destür-ı sdbık Ozre ınümtöz-ı akrdn olmak mukarrer oldı. Çünki ol sultan-ı
piik-fa'iil afv ve sıdk-ı akviil ile müsellem-i seliitin-i siihib-i ikbal idi. Ali Beg dahi
avıitıf-ı şahdniye i'timıld ile takbil-i bfu--gdh-ı selatin-i pendha mübdderet ve lisiin-ı
i' ti2ar ile bu nağmeyi surO.da mübdşeret eyledi.
Beyt
Ez-men kune §.yed ve men ılnem
Ve zı tu kerem fiyed ve tevfuıi.

Ol sultanı kerllllüş-şfuı dahi ınümd-ileyhin ruhsfu-e-i ker-B.lfıdunı ğub&-i

hicdb-ı sdbıkdan zülal-i efddl-i lahik ile mücella ve likdm-ı tevsen-i kalır ve intikô.m­
ı süb-i muaheze. ve ikabdan des_t-i lutf ve merhamet ile keşide ve muzik-ı havf ve
hirdsdan füshat-gfih-ı emn ve emiina reside buyurub teşrif-i eyiilet-i ınülk-i
mevrü.siyle n:ı.üşerref ve mek§.lid-i hüküınet ve dardy'isi ile . şeref ve tecdid-i ahd ve
misak ve te'kid-i mebfini-i muhdlesat ve ittifak eyledi. Çünki ıneal-i hal bu süretde
karar-ddde oldı. Ol şehriyB.r-ı gayret-şi'ıir dahi şevket ve İclal ile savb-i mürfica'ata
nehzat buyurdılar. Ve tarik-i mu' §.vedetde Hamidoğlu'ndan bey' eyledüği tamfimi-i
Vil§.yet-i Begşehri ve Seydişehr'i ve s§.ir bildd-ı kıld'ın herbirini sipeh-ddrtindan birer
merd-i mevsük ve şecd'at-şi'fu" ve mu'önz-ı piş·eg§.n-ı rüzgarda sipiıriş buyurub lutf ve
merhamet-i aslisi ÜZTC Hüseyin Beg'e ta'arruz etdinneden fariğ- olub buyur<lılar ki
Hamidoğlu'nun hükümeti ancak bir iki kasabaya münhasırdır. Kusürunı biz bey'-i
Şer'iyle almışızdır. Şimdi ana ta'arruz eylemek tarik-i mürüvvetden ba'id ve
Karamanoğlı'nın .lkıbet-i nifakı ana tenbih-i cediddir ki "es-saidu men ittekaza bi­
ğayrihi" 562 üzre hareket ve şevket ve icldl ile Bursa'yı bihişl-ds5ya ınürdca'at ve
leşkeriyfin etrdfa insir§fa izin ve ruhsat verdiler. "vel-avnu mine11lfihi1l-Vedüd
minhÜ.'l-bed'u ve ileyhi ye'üd'' 563.

Onaltıncı Hikiyet
Asker-i muzajfer-i sultdninin Karaman seferinden avdetinden sonra
Lasoğlu 'nun niivvdb-i sııltdni ile zııhılr-ı isydnı ve Lala Şahin'in vildyet-i Las'a
tevecciihi ve leşker-i İsldm'ın kesri ve lııı}Jdr-ı murddrın dej'-i mezdn·ı içiin Vezir Ali
Paşa'nın imddd-ı tevecciihı"yle Las-ı şerri'n-ndsın feth-i kıld' ve bııkd'ma muvaffak
olduğun beytin ider.
Li-müel/ifıhi Ebydt
Anha ki be-desti rutliz end bedan
İrnüı ne şevi zı-ğayr-i ashdb-ı eman
.ı61 ••• O halde yumuşak ve iyi davran..., Kur'i'i.n-ı Kerim, Hicr, 85.
Mutlu olan kimse başkas ı tarafından uyarılan kimsedir. (Uyanlarla hareket etmeyen mutlu olmaz)
1 1
-�
563
Yardım Vedud olan Allah'tandır. Herş � ondan gelmiş ve dönO.ş O'nadır.

372
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Eymıln çü ne bini an kesi düst mikti.n

Tasdik-i vefa mekun tu ez-bı-eyın§.n

Çünki ol sultfuı-ı giiziye Karaman seferinde tfiife-i Las'dan iki bin aded cebe
bılş-i heın-rah ve her bılbda envfi'-ı hizmet-kari ve can-sipiiri zuhfua getüıüb neviihi-i
Konya1ya zafer-yfrb oldukdan sonra cemii'at-i mesfü.re cadde-i fennfuı-d§.riden udül
ile ba�zı Müslümanlara sü-i kasd ile hiliif-ı ıne'mül harekfit-ı nii-pesend etmeleriyle
muahezıi t - ı beliğ ile mağdGb ve diid-hiihi sitemide-gi içün menkGb ve mas!Gb oldılar.
Ld cerem, , ol müşrikfuı-ı anüd ve zalimfuı-ı merdüd muasker-i hüımiyünda
kabahatleri sebebiyle mu1 aheze olunduklarını ad§.vet-i asliyyeleri Uzre sine-i pür­
kine diıinelerinde hemişe muhtefi tutub cümlesinin derün-i dalalet-i meşhünunda
adfivet-i dini ve dünyevi menvi idi. Bir vakte degin ki asker-i sultani sefer-i
Karaman'dan rikdb-ı hümiiyüna avdet ve cümle-i nas husüsan leşkeriy8.n-ı Las kendü
makftmla.I"ına ric'ate ruhsat ve ferman buyurdı. Ol gürüh- ı mekruh dahi seferden
avdetlerinde muiiheze-i siibıka-i sultaniyi müniifakat yüzünden ba'zı haşiye ilhakıyle
mülGk-i daliilet-suliikleri olan Lasoğlu'na teşekki ve ikaz-ı fitne ve fesiid ile tekvfu:,
mesffu:ı mutaba'at-i harfic-gOzıiri ve fennfuı-berd§.riden . peşiıniin ve muhalefet ve
isyıin ve tuğyana azim ve dizim etdirüb bir vecihle ikaz-ı fitne-i azime bfi'is oldılar
ki bildd;.ı İslıimiyeyi nehb ve gfiretden ve dürlü dürlü ta'arruz ve azar ve hastlrete
cesaret eylediler.
Beyt
Asmıin kine-i dirine-i erb§.b-ı vefa
Der-derün daşt be-devrfuı-i tu binln dverd.

Vakta ki Las-i pür-vesvıisın süret-i te'addi ve isyanı mir'at-ı zaınir-i müru'ri­

i sultdnide sfi.ret-nümii-yı zuhfi.r oldı. Ale1l-fevr yirmi bin süvfir-ı mübfiriz-kar ile
Lala Şahin memdlik-i mühaliffuıesi sür1at ile gazaya gönderni.egi mütlasib gördiler.
Mebiidii ki müliik-i küffar emr-i muhiilefetde muvafakat ve musiidefet eyleyeler.
Çünki asker-i İsldm'ın teveccühi gazı1ya mukarrer ve Lasoğlu ol ına1iyyetden
mükedder olub bizzarOri mültik-i s§hib-i i'tiba.I'-ı küff'ardan istimd§.d ve istinsar ve
bek8.yii-yı kayıisire-i- izıim ve a1zam-1 hükkfun olub hem-civarı olan Bosna
memleketinin kralıyla husüs-i mezbürede bdb-ı guft ve şinid ve rnaslahat-i müfidi
güşılde ve meded ve isti'ilııet içün peyğiim ve elçi feristiide eyledi. Kral-ı b ed -fa'iil
dahi mesfürun kabül-i iltimıisıyle ıideınini nev§.ziş ve mesfilri ol sultan-ı zi-ş8nın
sı1bıkan hariic-güza.I'lığı ta'nında envd'-ı tevbihat-ı serzenişden sonra imdad ve
istimftlet-i bisydr ile bu ma'nayı tasrih eyledi ki meyfin-ı mülük ve kayiisırd-i Millet-i
Mesıhi'de bu tezellül. ve sığar ve fllrü-ı teni-i kabıhi içün mukaddema
Müslim§.nlardan irtikiib eyledik ve bi-mÜlfilıaza-i namüs kiş ve fiyin-i !sevide
gerden-i mütdbe'atı silsile-i akd-i zimmet-i Muhammediyfuıe niçün teslim eyledik.
Eger anların defi İçQn leşker ve sipiiha ihtiyiic olur ise cümle müliik-i Mesihlye
birbirlerimizin ittifiikıyle rfız-i mes8fda asker-i bisyar ile iınd3d etmek emr-i
mukarrerdir. Çünki Bosna Kraliyle Lasoğlu beyninde bu ahd ve misak istihkam
bulub cilınle-i hatj.c-gü2ariin sultanın iğv8 ve idl8line şurü ve bu silsile meyfuı-ı

373
 idris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

ınülOk-i küffıir<la kabıll-ı iltiyfün-ı tam ve bu rc'y-i bıltılı cüınle-i hem-kişiin ile <ler­
meyfin ve pô.dişdh-ı 1slrlın ile izhdr-ı adô.vet ve niföka ittifak ve yek-cihet-i muhalefet
ve şikiik oldılar. Cümle-i hanic-güz.lrii.ndan birisi Yanboli ve Nigbolı ve sfiir
viliiytltm valisi Susmanus idi ki müd<let- i ınedfd ile ol pddişfih-ı ğayyfırun mü.tftba'at
ve ınutava'atında olub kenduyi zümrc-i ınuhlisii.ndan a<ld itler idi. Lflkin ınülCık-i
Nas§.ramn husıls-i mezbılr�e itbffikından sonra "el-küfru milletun vahidetün" 564
mazmün-i <lalalet-meşhüni)'le hareket ve münfisebet-i asli ve fıtrat-ı cibilltsi
mukteziisınca sfiir müşrikin-i la'in ile fitne ve fes.idda müşlireket eyledi. Biri dahi
Arnavutluk'da vaki' İskenderiyye hfikimi idi ki müddct-i ıuedideden_beıu mültezim-i
harfic-ı sultiini idi. Lakin kurb-i civfir ve vasıtii-i klş ve tebdr ile Bosna kraliyle
tarik:a-i dCısti ve heın-sayeligi da'i olub amma havf -i zeval-i memleketden ndşi
sultıinü'l-müciihidin ile sfuet-i zahirde inkıyfide sa'i idi. Lfikin ıuuktezii-1/1 fıtrat ve
nifak-ı ziiti ile kalellıihu subhfuıehu ve teıil§. "'ve iza lekullezlne fimenCı katli. funenna
ve izd halev ilıi şeyatinihiın: ktllü inna meaküın innemii nahnu müslehziün"565
mazrnün-ı sadakat ıneşhfi.nuna makrfi.n hdlet-i ittifak-ı müşrik.inde Susmanus-ı la'lll
hem kişleriyle muvıifakatı .ihfö ve sıireten ol şehriyfir-ı gayret-şifir ile tarik-i yek
ciheti izhfir ve ceın' iyyet-i küffar ve 'ide-i asniiında leşker-i İslam ile Lala Şahin'in
teveccühünde sfi.ret-i ınuhlis.lnda rikfib-ı hümfryüna rü mala sür'at ve hatır-ı saf ve
zaınir-i bi-inhirfif-ı sultanide kendüyü süret-i muvafakat ve reh-nümfi.ni-i leşker-i
İslam 'ı iltizfim ve vildyet-i Bosna'yı ahz-ı intikfim sfırctinde pii-mfil-ı asıikir-i İslfün
olmağa ikdfirn ve ihtimfim eyleyü.b piidiş.ih-ı alem pemi.hı mesfiirun tavr-ı ihliisda
hareketi makbul ve tedbir-i tedmir-i izlal-i küffarda zdhiren rnüveccih ve ma'kfıl
görünüb akıbet anı Lala Şahin ve leşker-i _ tsliim'a mukaddime-i asker ta'yin
buyurdular. Amma tiibi-i _hanntls olan Las-ı pür-vesvfis ve ol iblis-i pür mekr ve
telhis zdt-ı habaset sıfatı ınukfezfisınca kel8.rn-ı Hazreti Ali (kerramalliihu vechehu
ve radiyalliihü. teala anhü) hazretleri rnazrnôn-ı sadakıit meşhünı üzre ki buyunnuştur
Şi 'irü Arabi
Emrnfi lakidü fani mesestü tenehhuden
Ehlen ve şi' aten fi' d-dini efcurü
Fekad bR yeüni felem yuviifiku bey'atehüm
Ve mıikin1ni fi'l-a'dd-i iz ıneken.1.

01 la'in-i bi-din mühfilif-i i'tiınfid-ı sult§ni ve ınuğdyir-i emniyet-i leşker-i

Müslimfini özr-i pinh§ni ile hareket ve izhiir-ı muhabbet-i kıizibe ile as8.kir-i İslfim'ı
Bosna vildyetine delalet ve nehb ve gfrrcte cesaret itdürüb ol emirde va.fır yerlyriıl
miil-ı ğan.iyiminden serv u ziyfıde cevclri ve ğılman esir ve serddrlarından bir
miktarını giriftaf-ı bend u zencii eylediler. Çü.nki guzat-ı İslam ol şevk ve ğardm ile
şirin-kam oldular. Dü.şmeniin-ı sitem-kar ve mündfıkdn-ı gadddrdan gflfil bulunub
Lala Şahiıl bin kada·r merd-i meydan ile bir mahalde tenha bulunmağla askeri taifesi
dahi herkes zevk-i ğanfiyiın ile mukayyed iken Bosna Kralı İskenderiyye hiikimi ile

564
Küfür tek millettir.
'
63
İnananlara rastladıkları zaman, "inandık" derler, elebaşlarıyla başbaşa kaldıklarında '•biz şüphesiz
s,izinleyiz, onlarla sadece alay etmekteyiz" derler. Kıır'in-ı Kerim, Bakara, 14.

374
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.K arataş-S.Kaya-Y.Baş

mutaraha-i sabıkaya binaen müterassıd-ı fursat ve guzdtın o güne vakt-i gafletine

dlde-rüz-ı munikabet olm alarıyla für satı ganimet bilüb üç bin kadar merd-i
mükemmel güm-nih ile ın ekr-ı hile-i rübil hfine birle zuhür ve Lala Şahin'in üzerine
hücüm edüb asker perakende bulunmağın kimesne imdfida yetişmeyüb ol güruh-ı
kalilü'l-aded ile cenge ınübılşeret ve bi-ernrillfilıi teala azze ve celle guzat pilyidiir
olamadılar. Ve askerin mediihil ve meh§rici dahi ekseriya suübet üzre olub rneydiin-ı
ma'rekenin mahall-i cengi dahi gayet ile teng olmağla guzılttan kat'i vıifıri şeref­
ydb-ı rütbe-i şehadet ve Lala Şahin tek ve tenha ol mehlekeden taşraya sür'at ve
yirmi bin gfizlden ancak beş bin mikdarı kiınesne hezıir zahmet ile selamet bulub
zahın-ı çeşm-i zamllile-i gad<lilr ve keyd-i a'dil-yı mekkfir rnücfilıidfuı-ı kıir-zara kıir
eyledi.
Beyt
Çeşm-i zahm-ı necfüişfuı berside
Rilzgar-ı intikam huviş keşide.

Çünki ol sultan-ı mücahidin ol esnada ferfiğ-ı bal ile nevRhi-i Bursa'dan

Yenişehir sahrasında bir müddet evkılt-ı ferhunde sa'atı ten nür-ı arüs bah§.-yı
müte'addide ve münRkehat-ı müteceddideye sarf etmede idi. Zira Kostantiniye valisi
akdem-i kayRsıre-i meınalik-i Rüın ve uluw-ı CRh ile meyfin-ı mülük-ı küffarda
lakaddüm ile mevsüın idi. Mabeynlerinde t arika-i mülayemet ve irtibat vaki' olub
mesturun üç aded duhter-i meh-peykerini def'aten birini bi'n ':'nefs kendülere ve
ikisini dahi ild ferzend-i sa"Rdet-rnendine münRkehıi ve birkaç gün · da'vet-i pür
sürü.ra meşgül olub umfir-ı diniyye bir mikdıir te'hlr olmuş idi. Ma' a hıizıi eyyfun-ı
mezburede Yıldırım Biiyezid'in üç aded ferzend-i dilberini dabi müte'iikiben
sünnete himmet ve sürür-ı neş§t ile bast-ı bisıit-ı inbisfıt buyurub birkaç gün mekr-i
zamfuıe-i gadd§rdan ve na'm§-yı tegiifülde bulunub mukteza-yı tabi'at-ı beşeri ile
iltiyfi' -ı lezzfit-ı hissi ve istiffi-ı müştehiydt-ı nefsi ile sarf-ı evkat buyurdular. Gdliba
gayret-i tlilhi güşild-ı çeşm-i ibret ve iigiihi içün iki dürlü müsiihele ve ihrnillin
müciiziitıyla ki Hazreti Zü'I-Celal'in birkaç günde te'yidine mazh ar olınuşdu.
Mülhim-i fileın-i gayb ol sultan-ı zi-şdna ol rnakflmlden zevı1cir-i iifat ve ibtilii-yı
mehiifiit ile tenbih ve i'lilın eyledi. Evvela ol iki emirden biri budur ki İstanbul
hakimi olan aduw-i din- i Nebevi ile emr-i dünyevi içün tarh-ı irtibdt-ı düstı ve biri
dahi hatır- ı hümıiyfinun müddet-i medid ile tenezzühiit-ı cismani ve vülü'-ı lezziit ve
temettu'fit-ı bedeni sebebiyle masiilih-i millet-i Müslirnaniden g§.fil ıa cerem h§.tıf-ı
gaybi kiilelliihu tebfu'eke ve teala azze ve celle ''ve mil. asdbeküm rnin musibetin fe­
bi-mıi kesebet eydiküın ve ya'fü an kesir ve md entüm bi-mu'cizine fi'l-ardi ve mfi
leküm min dünillfilı.i min veliyyin velii nasir"566 mazrnO.n-ı pür nezirini gU.ş-ı hfış-ı
sultfuıiyeye ta'zir ve teşhir içün ilkii eyledi. Amma ol padişiih-ı din peniih çünki
mü'eyyedün min ındilliih ve muhlis-i havii.ss-ı evliyii-ı agah idi. Ahbar ve riviijıiit-ı
muvabhiş ve hikiiyiit-ı nıüşevviş ve vUsOI bulduğu gibi ol şehen-şiih-ı iigdh makilm-ı

™ Başınıza gelen herhangi bir musibet ellerinizle işlediklerinizden ötilıüdar. O, yine de çounu affeder.
Yeryüzünde O'nu dciz bırakamazsınız. Allah'tan başka bir dostunuz da yardımcınız da yoktur. Kur'ıin-ı
Kerim, Şüni, 30·31.

375
 idris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

özür ve istiğfarı pen§.h ve müteveccih-i urnılr-ı din ve tahsil-i nzii.ullı1hda meti:n olub
re'y-i hümdyünu cebr-i küsılr-ı ehl-i İslam ve tertib-i cer8.hati'l-emr abede-i esnci.m
üzre karnr-d5.de ve vüzerfi-yı fil-i mikdılr ve üınerR-yı kibiir ve etrfif ve ekndfdan
tamı1mi-i as8kir- i nusret measir ile defi meddr-ı küffara teveccüh içün Yenişehir
sahrfisında ·müctemi' ve amfide olub evvela Şeh-zdde Yıldırım Bfiyezıd dahi kendü
askeri ile bu gazd-yı ekberde bulunmak üzre me'mü.r ve da'vetine fermdn-ı cih5.n­
mutii.' şeref-yafte-i sudOr ve ba'<lehu destür-ı ma'hüd üzre mülük ve hükkiım-ı küfr !
ve İslfun mecma'ı müciıhidfin ve mu'asker-i mü'minatıda mevcü<l bulunmaları içün
tebliğ-i ahkftm ile i'lftm olunub mülfık-ı izftm-ı küffiiri ki sftbıkan silk-i ita'at ve
fennfin-d§.ri ve seferler vaki' oldukça hem-r§hi ve hizm'et-k§ri ederler idi. Cümlesine
ftdernler gönderilü.b cümleden biri Nigbolu hakimi olan Susmanus dahi taleb ve
ihlası ve nifakı tecrübe olunmak içün bu gazı1ya da'vet olunduk.da mesfı1r izhıir-ı
muhalefet ve cadde-i inkıyıiddan bin"ı.n hareket ve varan elçiye inef cevdb ile
mel'anet eyleyüb bu stiret mir'at-ı zaıni'ri sultaniye gayet ile hilRf-ı Rçlet göründi.
Zira mezkürun hakkında ol şehriyfir-ı merhamet-şi' arın elt8.f-ı s8.bıkı ed' af u muza' af
olmağla küfrfin-ı ni'rnet bir vecihle ıne'mul degil idi. Amma ınukarrer- i ukelfi ve
müsellcm-i urefüdır ki ekseriya ebnft-yı zaman misıil-i zenfin-ı b i -vefa-ve kem fursat
dururlar. Bir fırka ki asl-ı cibilletde adüvv-i millet u dindir anlardan hakik.at-ı dCısti
me'ınCıl ve ümmid-i imddd ve idnet-i kdlelldhu tebıireke ve teıila "ve ma kfine lehünı
min evliyde yensurünehüm min dünilli'thi ve men yudlilillı1hü fernfi lehCı min
sebi1" 567 keHim-ı hikmet nizfimı medJCıldür.
Fel§. cerem, ol sultıin-ı muhakkık tiıhkik-i münafık ve muvafık ve
temeyyilzü. dü-rı1yı1n ve muhlisfı.n-ı sii.dık içü.n müciddıine ol ı1siyfin-ı bi ser-encfimın
istfsRlinin fikir ve ikd§mına ihtimam ve şikeste dilRn-ı . İslam'ın hayr-ul-tlmmı içün
Vezir Ali Paşa'yı otuz bin rnerd-i dilir ile tali'a-yı asdkir-i nusret-meö.sir ta'yin ve
Gelibolı'dan Rı1meli'ne ubür ve ınevkib-i kevfı.kib-i men§kıb-ı sultani dahi
mü.tefikıben gelinceye degin Susınanus'un memleketi tahrib ve mümkün olan kıla'
ve buk§.'ının feth ve teshir içün tenbih buyurub müşfirün-ileyh dahi misal-i bftd-ı
sür'at ile ihtida dı1ru's-saltanat Edirne'ye ve ale'l-fevr bi-sebk ınukaddemiit ve
a'dftya tahsıl-i vukCıfdan mukaddem dilinin- ı IUZ-ı ceHidet ve memleket giri ve
mübarizan-ı mefuik-diliriden beş bin adet merd-i mükemmel ve güzide ma'iyyeti ve
rayat-ı nusret-ayıit-ı İslfun ile Timürtaş oğlu Bahşi Beg'i revdne ve livd.-yı nusret u
zaferi meydınin-i du'd-yı ehlullfilı ile meyan-ı mücfilıidıin- ı fi-sebililHiha efrahte
eyleyüb Susmanus'un teshfr-i memleketi içü.n gönderi.lb _ibtidft Pirevadi Kal'ası
fethini tenbih eyledi. Anlar dahi misdl-i berk-i hatıf ve sevdyık-ı asumanı dil-i
zulmani - i küffardan tarik bir şeb-i deycürda hisdrın etrafında inan keşide ve
mütedkıben güruh gürüh guzdt-ı muvahhidin imdfrda reside olub hem;in ol sevfid-ı
şfunda ki sipahi ve leşker ile iltiydın bulmuş idi. Cevfinib-i hisfuı tamamen ihata ve
dilirfuıdan Hüseyin nüm bir gazı ale'l-fevr şeb-i revftn-ı tevfirık resminde destiydri-i
tedbir-i saib ve re'y-i muvdfık ile keınend-i tevfik-i ilahi ve rühfiniyyet-i Cenfib-ı
Risalet Pendhl (sallalliihu teala aleyhi ve alihi ve sahbihi ve sellem)den alaka-i
567
Onların, Alliih'tan başka kendilerine yardım edec.ek dostları da yoktur. Alliih'ın saptırdığı kimsenin
çıkar yOlu olmaz. Kur'in-ı Kerim, şura, 46.

376
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya -Y.Baş

istimd8.d ile biila-yı küngüre-i kal'aya suüd ve guzı1tdan birkaç kimesneyi dahi der­
akab yukarıya çıkarub bir nev'le ki çeşm-i sitıire ve güş-ı felek esir anların rllijen ve
hırdmişini ne görmüş ve ne işitmişdir. Hılsılı muhafızfuı- 1 kal'a hdb-ı gatletde iken
cümlesinin başlarım kesib kal 'ayı tamfuni-i emval ve esyfib ,ve ricıil ve nisvfuıını
eyı1di-i tasarrufa idhal ve ale's-sabfi.h ol fursat ve nusretin müjdesini Ali Paşa'ya irsdl
eyleyüb ba'dehu Susmanus'un kılıi'ı sı1iresi fethine· müteveccih oldular. Müşıirün­
ileyh <lahi bedraka-i feth�i karib ve reh-nümfrni-i nasr:.ı ğaıib ile kal'a-yı mezkfueye
frzim ve muhfıfaza içün mu'temed kimesneleri ta'yine dizim ol<lu. Ve andan şevket-i
tamam ve behcet-i bı-infısıim ile hareket ve Tımova Kal'ayı fethine azimet ve
müddet-i kalile de anı dahi tevabi' ve levfilııkı birle kilid-i te'yidatıyla hayta-i teshire
keşide eyleyüb ol esn�da Şuınnu Kal'ası mustahfızları havflarından n§.şi miftah-ı
kal'ayı Ali Paşa'ya karşı irsal ve taleb-i eman-ı istisal ve kabül-ı akd-i zimmet ile
istımiln eylediler. Çünki tevdrüd-ı te'yidat-ı Sübhani birle leşker-i İslilm' ın ahvali
gün be gün nizfım buldı. Ve mahcı1be-i tutuk-ı izzet feth ve f'ırüzi birkaç gün dide-i
müc5hidlllden mütevdri olmağla tekrar vech-i ahsen üZre cilve-nürnii oldı.
Beyt
Çend nlz eylese de suy-ı hiliife.cerey!ln
Yine mecra-i kadiın-i bulur fib-ı ihsfın
.Ebyıit
Ziihiren kiir-ı tü vıran mi kuned
Leyk h5.r-ı ninin- 1 gülistan mi kuned
Ağaldir ol sitem hdrıyle mfinend-i hezıir
Bir dil-i gül gibi güldürmen dilerse rfıJ:giir.

Hemiin ol esnada rnübeşşirfuı-ı devlet ve ikbfil sultan gcizinin Gelibolı'dan

şevket ve iclal ile Rümeli'ne uburunun haber-i meserret eseri ile vasıl ve beşanit-ı
taakub-ı füt-0.hat ve telahuk-ı tc'yidı1t ile temami-i memiilik-i !slamiyye'ye sürı;ir-ı
tam hiisıl olub Ali Paşa ol vilayatda feth oluınan kıl§' ve bukii'ın cümlesini zaPt ve
kefere-i ka1'a ve hisiira rnuh8.fıziin ve zabıtan nasb ve ta'yin ve ol memleketleri
şunlr-ı a'dddan ernln ve Edirne'ye degin istikbal-i rikiib-ı kiim-yilba mübfıderet ve
müceddeden <lide-i devletini mutalaa-i talaat-i hümdyün ile mazhar-ı . envıir-ı
meserret eyleyüb izz-i ·b isıit-ı yevmi ve arz-ı tafsıl-i hidemıi.tdan sonra stınüf ve
tahsinat ve enva'ı teşrifat ve in'fıınıit ile ser-efrı1z ve her vecihle nfül-i ikrdm ve i'zfiz
olub tekrar işfüet-i aniyye-i sultani birle Nigbolu ve Tavuslu şehirlerinin fethine
müteveccih ve tevfik-i Rabbftni ve istizhfu--ı devlet-i sultani ile günde bir buk'a ve
kişverin fethine muvaffak oldı.
Rubai
Tavus-ı mun1d çün be-cevelan bini
Der cilve-i baht akl hayran bini
Her dem b e murad dil-i b eyabi kıimi
Çün iimed ikbal zi devran bini

377
 idris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

Onycdinci Hikfiyet
Susmamıs 'un irtikıib-ı bağy ve tıığydndan peşıf11dn ve Ali Pa_şa )la teve.�sül
ile taleb-i afv ve ihsdn ve ikinci defa da hııdddm-ı sultdna keyfiyet-i irtidddı ve Ali
Paşa 'mn ol hddiseye tedarükii ve mesfiiıım feth-i memdliki mııkdrenetiyle avn-i
Yezddm''ye mazhar olduğun beydn ider.
Ebydt
Sünnetalliihi ka<l halet min kabl
Ez ezel beste ta ebe<l in habl
Ger tekô.zü-yı lutf-ı subhani
Hesi yek neş'e cah-ı sultanı
Her kira ber föniht rdyet-ı taht
Bes küşt ber firür-ı taht o raht
Her kerd o be lutf-ı be-nevdzed
Dest-i kalır keseş ni<liired
Nur-ı ınihrcş çü ber tev§fedet füş
Kü cihdneş tamam düşmen bdş
Çün şeved bahr- ı lutf-i o mevviic
Katre ni ez-hubııb bahşed tiic
Der sadef katre rii zi bahr-i amim
Ey men ez mevc kerde der yetim
Hest deryii-yı cüdi o pür der
Leyk ğavsaş-bü<l meşakkat pür
Mevc deryfi-yı lutf o §.mest
Mevc ınevec haft-ı raft-ı na kames:
Ez çi bfila ve zir <ldret mevc
Ta ki geşti bestlhil-i dred mevc
Mevc-i deryt1 çil hest pis tu bülcnd
Ta ne kerdi be rifatcş hursend
Hem ne bdşi pes,püstiş hfii.f
Ki nema.yed be hfil-i hod v·dkıf
Mevc-i bahr-i kerem yekl hestıset
Zan pey ser-i bülendiş pestiset
Şudem ma ne çü. bahr-ı geştı rnürd
Devlet an mevc hfi ki yiiri kerd
Mevc-i deryii hüş bfıd ez bdd
Ki revet bcr sefine bfid-ı munid
Devlet tiz hem. çı1 tüfün est
Mevc behter ki hafet u hfzfin est
Devlet tiz reste hiz bü.d
Devlet iim be ki if tu hız büd.

Edvfir-ı felek-i ikbal ve meddr-ı kevkeb-i cfih ve celfilden her bir devir ve
kerdeşde ba'zı şahsın Egerçi ahter-i devlet-i mes'üd-ı tfili'i evc-i burc-ı mes'üda

378
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

suO<l<la terakki ve zirve-i felek-i izz-ı şerefden pertev-i fırCızi ve furfr-ı behrfizi
encümen-i bahtını mii-dfinuna müterakki gösterir. Anıma her bir devv§r anda
seyyare-i sa'di hadid-i ınudfırfit üzre zaruri müriir ve harekfi.t-ı asuınıinide intikal ve
dereciit-ı irtifö'ı ber halet-i inhitat ile cümlc-i iifökda süret-nüm.i-yı zuhCtr olur.
Mesela murğ-i zerrin bdl hurşid-i her çend ki rfız-ı merre aşiyall-ı diiire-i irtifö'da
cevelanger ve seyyardır amma ufuk-ı arL Ozre her subh-ı şanı her bir zerreye gllzfu-i
vardır. Belki o krlr-ı tıili-i ba sa'iidet ki şıkk-ı asumıin-ı nusretde pervaz ede. Der­
akab per u balı ber kabz u bast<lan duçiirdır. Elbette her bir inşiriih-ı kalbl ki gayet
pezir ola bilhassa ber inkıbaz ziihir ve her kabz ve dil-tcngi ki nihayet bula elbette
şigufte-gi-i inbisiitı biihir olur.
Şi 'ir-i Arabi
Ehvenu be-sarfü1d-dehri enne lehu
Hadden izfi feevınetehu inkesiren
Veşrah lehu sadren fela cez1a
Tübdi be}dyatl vela bataran.

El-kıssa: Bu kelihn-ı hikınet.;encfündan ınurad oldur ki çünki ol sultö.n-ı

gazının cereyiin-ı ahvalinden sonra ınuktezd-yı tab'-i rahat iktizası Uzre sür- i pür­
sürür- i arılsi akibinde kesr-i asa.kir ile şikeste-hdtır iken der-akab ref-i liva-yı
. şadumfini ve bast-ı cenfih-ı feth ve emiini ile tekrar ol şehbıiz-ı nesr-şik§nn pür­
vebali yani rdyiit-ı İsliim-ı nusret-medllr vildyet-i RCuneli'ne sfiye-cndfiz-ı vikdyet ve
a'lfün-ı din-peıviiri ve sancak-ı sa"iidet-güsteri gaza ve cilııid içün hudüd-ı vilayete
nehzat buyurub Vezir Ali Paşa sa'iidet ve ikbal ile müste'id ve ınesrür ve tekrar
diyiir- ı Susrnanus ü.Zerine azlmete me'mür olunub tevfik-i avn-i tldhi ve yümn-i
teveccüh-i pJ.d işfihi birle müş.iirün-ileyh ile asiikir-i zafer-meiisir gün- be-gün ol
havalide sa'ddet-i fütuh-ı cedide riı-nümı:1-yı zuhür oldı. Ve dest-i gayb çehre-i
nusrat ve bahtiyiiriden perde-i tevdriyi dem-be-dem güşdde ve mesfürun ınülk-i
vesi'ini dil-ı makbüzi gibi teng ve ber-bdd ·eyleyüb zeval-i mülk ve ıniilının zahm-i
dil-düz-i ihbari ile ciğer-i murdiinnı laht eylediler. Çünki vurı1d-ı şehriydriden
mukaddem Ali Paşa Şumnu Kal'asını muhfisara etmişdi. Fil-fovr yine tekınil-i emre
murdca'at ve andan fursat ile dahi feth eyleyüb emval ve esbtib-ı ınütekiisire ile be­
nıim olub kal'a-i ınezbüreye sipiih-ı İslfun ile istihkfun verüb ol yerden Tırnova
Kal'ası'na teveccüh ve anın dahi dest-i tevfik ile ebvıib-ı teshirin güşdd ve mesalilı-i
kal'aya mur§d üzre nizfım veıüb tevıibi' ve kura ve nıev§di'ini muzfihemet-i
küffardan iiri eylediler. Bu esnıida mübeşşirfln-ı te 1yid-i ilahi ve menhiyiin-ı pclye-i
serir-i şahi ve müteakiben mev§kib-i kevdkib menflkibin haber-i vüsulüni götürdiler.
Şehbdz-ı bül�nd-peıvılz azıiyiın-i sultani ki hemişe müşrikdnın_ sayd-ı garıiyib:i
hayatına müterassıd idi. Yanboli ve Tavuslu sahnlsına zıll-ı felek iltiyiim amma
sfiye-endôz-ı şevket ve ihtişam olub ilıtimfim ve ictihfid içün esbRb-ı istisdl-i ehl-i
küfür ve erbRb-ı nifak ve ilhddı §mdde eyleyüb Susmanus Nehr-i Tuna sdhilinde
Niğbolu Kal'asına tahassun ve istilıkdmına i'tim§den henOz Ali Paşa ve kıla1 ve
buk§.'ına ikdam üzre olan asdkire serfurü. eylemediği haberi sem'-i hümfiyün'a ilkd
olundukda heyecan-ı buhdr-ı gadab-ı kahraman-ı sultani ve temevvüc-i deryfi-yı

379
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş- S.Kaya-Y.Bas

leşker-i Müslimftni'den her tarafda bir tufan cuşii.n ve sufüf-i asdkir-i zafer-kirdiir
azm-i hün-rizl-i küfffu-a hal-i inhidfırda suyül-i
.
cibiil-misfıl ·keıh-sal'ı hfıkle .yeksan
ey�
Beyi
Zemin haste geşt e z -hırô.m-ı sitür
Ez-fin kfıh ta der-ser-efgend şür
Meğer mevkib-i şdh bCıd asuman
Ki nii-süde ber-cfıy-ı hod yek zaman.

Susınanus'un bu haber-i hevl-engiz ve tahkik-i eser rüz-i rustfilıizin

istimd'ından iltihiib-ı diı' ve sirişk-i didesi db ve ateş- m isal memzüc olub can-ı bi-tıib
ve tevfıni keştı-i müsteğrik gibi mütereddid ve muzdarib oldı.
Ld cerem, ekser memdlik ve kılö.'ı bundan akdem Ali Paşa kabza-i
iktid§.nmızdan alız ve kabz eyledi. Şimdi ol sultiin-ı azimüşşan bizzat nefs-i nefıs-i
hümı1yünu ile leb-riz-i gadab ve muaheze kasdıyle bu diy8.re azimet eyledi. Bu bir
kal'a her çend üstüvfu" olsa dahi sad§.mat-ı kahr-ı sultfiniye takat getüremeyüb p3y­
ddr olamaz. Ve fursat-ı kalflde ahz-i intikam eyler. mal ve can ve ırzıınızın bir
vecihle halası mümkün olmaz deyu tefekkür eyleyüb çünki ol şehriyiir-ı merhdınet­
şi1 ftrın hüsn-i hulk ve bahşayiŞi mesbCıkü' l -mesel olmuş olmadığı cümlenin
ma'lumudır. Ana binden mestür Susmanı.is hezfil istiğfdr ve istfzfir ve ta'ahhüd-i
hidemat ve tekabbül-i ubı1diyyat ve tazarru' ve ztir i ve tezellül-i hfik-i sfiri birle tekrat
Ali Paşa'yı vesile-i istihliis ve vasıta-i bende-gi ve ihlas eyledi.
Şi 'ir-i Arabi
Ve lev ıa recdü'l-afvi m� 'ışte sa'aten
Ve lev lii reciü'l-lutfi lemıi etehecce'u

Mü.şdrün-ileyh dahi' mesfüre hadf-i rilh- 1 saviib ve refık-i tarik-i necfit ve

hüsne-me'iib oluh dergiih-ı cihfin-penfiha götürdı. Ve hwı ve mal ve ırzını ta'ahhud
eyledi. Mesfı'ır dahi kadir olduğı mertebe hediiyii ve teberrükiit-ı li\yika ve tuhaf ve
mensı1kat-ı rı1yika ile hariic ve cizye-i çend-sale ve haziiyin ve emval delalet-i
devlet- i sultiini ve reh-nüını1nl-i merhame t -i hüsrev-i mülk-i Süleyınani birle
rriu'asker-i hümfiyı1na vüsfıl bulub tiğ-i zebiin-ı i'tiziiri şimşir-i abdiir-ilsii bir dühn ve
destiir-ı kefen-viirını der-gerden eyleyüb ser-gerden-keşliği hak-i rfilı-ı pfidişfih-ı
iilem-peniiha pii-miil edüb dedi ki
Beyt
Budem du tfi zi rene benefşe-sıfat kunfuı
Ez-hiik-i p.ly-i tu bed-rayem çil sebze ser.

Ve el-hak ol hi1l-i pür-ehviil ve hayf ve mui1heze-i kabilyilı-i a'.mfüde ki

vücüd-ı habiiset-iiluduru cenub-i Umman şevket ve celftl-i sultfuılde müJelaşi ve
ğr4tide ve satvet ve heybet-i ıneclis-i hüm&yfın ve şermendegl-i günah-ı güna­
gündan cünbiş-i deryiidan ilbcür-i bl-pehnfi gibi lerzlde olub a'miil-i nil-savfib ve
günah-ı b i -hisiibdan ol mahfıl-i pür-şikfıhda kendüyi mahşer-i yevm-i hisiibda izdıriir

380
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

ve ızdırabda gördi. Fe amma sultiin-ı muliitefet-şi'dr ol mücrim ve günahkarın sırr-ı

i'tizarını zemin-i darfı'atden dest-i merhamet ile ret'1 ve afv ve lhs!ln ile mazhar-ı
iltifat-, b1-giran eyleyüb nesiiyih-i müşfikane ve keliınat-ı dil-firibane ile dil-i pür­
havfıru rnutma'in ve hiitır-ı pür-havf ve hir§sını dağdağa-i tabi'at-i pür-vesvasını
"hayrü'n-n8si men yenfe'u'n-niise" 568 mazmfım üZre teskin buyurub tekrar destür- ı
sil.bık ve kanfın-ı ma'hO.d Ozre eyalet ve memleketini tevsik-i uhü.d ile kendüye erzdni
ve teşrifiit-ı hüsrevfuıe . ve iniiyfit-ı p<idişfilıfuıe ile ser-efrdz- ı ali ve edfinl buyurdı.
Beyi
Çü şeh haşem glred bi-gerd ez rişt
ÇO. baz fi.metli macera der-nüvist.

Amma şehriyilr-ı gayret-şi' ar serhadd-i İslam'ı haviidis-i zamaneden emin

olmak üzre leşkeriyfuı-ı ehl-i imal1ı tavtin ettirmek içün Susmanus'un
mütesarrıfatından olan Silistre Kal'asmı taleb eyledikde mesfür huzür-ı nüvvdb-ı
sultanide hüsn-i telakki ile kabül etmeğin kal'a-i mezbürenin tasamıfve temellük.üne
Ali Paşa me'mfu olundı. Amma Susınanus mu'asker-i sultdniden avdete me'zfın ve
memleketine dahil olduğı gibi Silistre'ye varub kal1aya gdyet ile istihkam verdi. Her
çend Ali Paşa ddem gönderdi ise varan kimesnelere cevab-ı ye's verdi. Ali Paşa dahi
mesfı1run nakz-ı ahdini istim§.' edince mukaddema mezbO.re vasıta-i emdn olmağla
ciinib-i sultandan mahcüb olub keyfiyet-i ahvalini nüvviib-ı kam-yaba arz eyledikde
kalelli'ihu tebiireke ve teiilii 11 fe men nekese fe inne md ycnkusu ala nefsihi ve men
evfa bimii dhede aleyhullahe feseyu1 tihi ecran azünen" 569 muktezasınca ol küfrfin-ı
ni'met olan kiifır-i bed-ahdin tam§.mi-i viliiyat ve kıl.i' ve bukii'ını hayta-i teshll'e
getünnek içün ümera ve asiikirden bir cemii'at-i nusret-meRsir ile tekrar Ali Paşa
me'mür olundı. Müşiirün-ileyh dahi fermdn-ı cihfin-ınuta' O.Zre Şumnu ve Zihne
Kal'alarının fethine niyet eyleyo.b muhdsara etmezden mukaddem miftah-ı kaliayı
istikbale geto.rmeleriyle bilR-ta'b tevabi' ve levahıkıyla feth ve zabt ve ba'dehu
Kosova Tekvfuına ita'at ve inkiyii_da mübdderet etmek ü.zre fidem gönderdik.de ol
kafir-i mütemerrid muhalefet ve varan kimesneye ihanet etdinnekle vezlr-i müşafün­
ileyh dahi mübiiriziin-ı nam-ddrdan Toğan Beg nılmında merd-i meydiinı şehbllz-ı
şikar! gibi birkaç bin merd-i dilir ile ilğar ve nehb ve garete ta'yin eyledi. Mümii­
ileyh dahi ahRli-i memleketin hin-i gafletinde mahall-i mezbüreye reside ve peyğftm
ve tarılc ile ğandyim-i bisyfir ve üsiira-yı bi-şümfui dest-i tetftvule keşide eyleyüb ol
yerin hakiminin küstahi ve bi-edebliği sebebiyle vdcib olan cezasını tertib eylediler.
Tekvür-ı mesfı1r re'ftyft-yı memleketin ahvalini peıiş§.n ve viliiyatını eser dbftddniden
fttıl ve bdtıl görüb üserayı ashdbına red ve kendü kal'alanndan Ceterhezar Kal'asını
mukabelede teslim etmek ÜZfe Ali Paşa'ya adem gön<lerüb müşiirün-ileyh dahi süret­
i zahirde ricasını kabül ve zabt eyledi. Üsarayı geri vermedi. Bu yüzden ol kafirin
deriıni suhte ateş-i nedamet oldı. Ve ba'dehu Ali Paşa Hırvatiyye'ye müteveccih ve
anı dahi hı-tevakkuf felh ve teshir ve ba'dehu Nehr-i Tuna sahiline nehzat ve Tuna
561
İnsanların en hayırlısı insanlara faydalı olandır.
... Verdiği bu sözden dönen, ancak kendi aleyhine dönmüş olur. Allah'a verdiği sözü yerine getirene
569

Allah büyük ecir verecektir. Kur'lln�ı Kerim, Fetih. ıo.

38!
 ldris-i Bitlisi/ HEST BIHiŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

ilzerinde Susmanus'un vaki' olan kılti.1 ve bukd'ının cümlesini kabza-i tasarrufuna

getürüb Susmanus-i menhüs dahi Niğb olu Kal' ası'nın istihkiimına i'timrlden ehi ve
iyal ve esbfib ve emvfiliyle ana tahassun ve sadme-i kahraman-ı mücfthidfindan ndşi
anda mütehassin oldı. Ali Paşa dahi ol leşker-i müeyyed ve asker-i pür- iddet ve aded
ile dfüre-i hisdn ınfulend-i fezfı-yı felek-i devvfir mahsür eyleyüb ictihiid ve ihtimam
ile tesh"ırine ikdam eyledi. Susmanus leşker-i zafer-şi1ftr-1 İslam1a takat getüremeyüb
teshfr olacağuı tahkik etmeğin ve ka9fıyilı-i efiil ve şenfiyi'-i a'mfll nakz-i ahidde
kerreten-ba'de-uhra ve muhalefet-i mev'fıd-i sultfuılye merreten-ba'de-0.la etdiği
küstahlığa binden kal'a fethinden sonra bir <lürlü tazarru' ve teşeffü' süd-mend olmaz.
Lakin yine hüsn-i ahliik-ı sultanfye i'timiiden ki mütehallikün bi-hulkilliih ve
kalellfihu teala "fa'fü vesfehü hatta ye'tiyalldhu bi-emrihi innellAhe alıi külli şey'in
kadir11 �70 mısdakınca bl-tekellüfüne ehl ve iyıiliyle kal1adan çıkub tekrar cerayim-i
gOzeştesini afv etdinnek üzre rü.y-i i'tiz§r ve istiğfari vezir-i müşfuün-ileyhin dest ve
p§.yına tazarru' ve tehaşŞu• ile sayide eyledi. Ve Ali Paşa dahi kal1 a - yı m�zbü.reyi
zabt ve ıneriisinı-i istihkamı itmfundan sonra mesfılri evlad ve iyaliyle Tavuslu'd!l
mu'asker-i hüınayün'a getürüb keyfiyet-i ahvali zamir-i münir-i sultaniye izhar ve
evvel-emirde Susmanus1un hakkında isti'taf-i sultıin- ı sfihib-i insafa vasıta idi. Tekrar
bu defa dahi destür-i sabık üzre hulk-i keriın-i şchriyariye i'tiındden mezbürun yine
hun ve ırzını afv ile rica eyledi. egerçi Susınanus sabıkan etdiği bed-kfirlığından nfi.şi
külliyet ile afuvdan ıne'yüs olub dide-i ümmidvfiri ve çeşrn-i hı1n-bdri deryd-yı eşk-i
nedamet ve tufan-ı hfın- db ve tezelzül ve ızdırdbda küşti-i hubdb-dsd bir fena ve
harfib ve dil-i pür-hün ve can-ı rnahzı1nunı katre-i şebnem ve hubdb menzilesinde
lücce-i bahr-i itiib yahud dergeh-i gOzer-i seyliib-ı çeşme-i iif-tiibda ma'raz-ı tereddüd
ve ızdınibda bir zerre mülahaza eyleyüb dedi ki ya oldur ki alılde-gi-i me'fisi küfür
ve tuğyan ve ercfis-ı encfis-ı bağy ve küfranımı cü.y-bfir-ı tiğ-i ıibddr ile tathlr
veyahud sultiin-ı amimü'l-ihsfinın lfiyık-ı ştin-ı meşreb-i deryii-sani levs-i küdürfit
vücü.dunı ummdn-ı bi-ptly§n-ı ğufr§nda taharet eylemek muktazi ola. Ve dil-i
ümmidvfiri ve pür-bim ve ızdırfirına bu mazrnünı güzfir eyledi ki
Beyt
Sad bfir be-imtihan gunelı ha.hem kerd ,
Tfi cünn-i ınenest biş ya rahmet- i tu
Şi 'ir-i Arabi
İlfihi le-in cellet ve cemmet hatteti
Fe afvuke an zenbi ecellu ve evse'u.

Amma çünki ol . piidişfih-ı merhamet-pemih fıtrat-ı müstakim üzre heınişe

merhamet ve mihribfuıi birle rneftür ve izhfir-ı melek3t-ı sübhıini ile mecbul ve
mecbür idi. Ol asi-i günahktlrın ayn- i tereddüd-i havatır-i bi-kararı ve mevc-i hizy-i
girye-i su-güv§.ride ahv5.l-i pür-melaline şefkat ve bende-gfin-ı günahkdr hakkında
merharnet-i amın-ı Perverd-gfir muktezasınca amel buyurub buyurdı. Zira Hadis-i
Nebevi (sallalliihu te'iilii aleyhi ve alihi ve sahbihi ve sellem)den defü'alle
�10•
Allah'ın emri gelene kadaronlan affedin, geçin Allah muhakkak her şeye kadirdir. Kur'iin�ı Kerim,
••

Bakara, 109.

382
 idris-i Bitlisi/ HEST BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

işidilmişdir ki 11ın§ esarre ınenisteğfere ve in il.de fi-yevmin seb'ine merreten" 57 1

sadeka Rasillulliih ve sadeka Habibulliih.
Li-müellijihi Beyi
Ez-Hüdii mağfiret taleb her dem gerçi iilfıde dilmeni be-günah
Ta be-hefüid tevbe tevbe-i tu hesi makbul der-harim-i İlah.

Amenna. Tekrar ol şehriyfir-ı viila-teb§r Susrnanus'un cürmüm afv ve ihsiin

ve h11n ve ırz ve ehi ve iyiiliyle ernfuı verdi. Ldkin tarnclmi-i vildyatın zabt ve rabtmı
hükkfun-ı İslam'a teslim ve her bir mahalle taraf-ı devletden bir emini ta'yln ile
takd!m eyledi.

Onsekizinci Hikayet
Sultdn Afurdd Gdzi'nin l?ii.meli etrdfinda ekser miilıik-i tevdyifi küffdr ve
tiiife-i Freng-i eşrdr ile azimet-i cihdd ve kdr-zdr ve sanddid.- i miişrikin-i le'ı'n
üzerine istisdl ile mazhar-ı tevflk-i gird-gdr ve asdkir-i murddr-ı kiijfdra galebe ve
isti/d ve güYUh-ı meknlhıın inkisdr ve firdrından sonra bir kdjir-i giriftdrm elinden
cdm-ı hoş-giivcir-1 şerbet-i şehddet ile şi'rin-kdm ve kdm-kdr olduğun beydn ider.
Kemii fil-haberi an Seyyidi'l-beşer (sallallilhu te'iilii aleyhi ve iilihi ve
sahbihi ve sellem) "innehu aksimu billahi azze ve celle bi-kavlihi vellezi nefs u
Muhammedin b i -yedihi lev redet in e'azze ve tJ-sebilillahi fe ektülü swnme e 1azze ve
ektülü."572 El-hadıs.
Rubd'i li-miie/(fihi
Diinem çil şehıd aşk-i tu zinde bild
Ci'ın katl-i tura hemişe cüyende bild
Ger tiğ-i tu demidem resed rahat-i dil
V'an rahat dem-be-dem hoş ayend bild.

Nükte-diinfin-ı ruınüz-i esrfir-ı kelfun-ı Nebevi ve müşahidfin-ı müşfilıedet-i

süri ve ma'neviye mestür ve muhtefi degildir ki mu'asker-i heyiikil-i unsuri eşbö.ha
teveccüh-i sipah-ı erviihdan matlab-i a'Ia ganimet-i ma'rifet-i Rabbı1ni ve kemaliit-ı
nefsani tahsiline münhasırdır. Alem-i mülk-i şehiidetde tavattun ve temeddün-i ehl-i
şekavet ve sa'ii.detden maksad-i aksa efr§d-ı insanlden bir cem'iyyet ve encümenin
iltiyam ve intizfunı üzerine mübeyyindir. Meciiıni'-i ta'at ve ib§d§.tda nitekim bu
müdde'inin sıdkına kalellfilıu tebfu"eke ve teala 11 ve ma halaktü'l-cinne ve'l-inse illa li­
ye'budfuıe" 573 ınazmün-ı hakikat rneşhünu şfilıid-i vazıh ve burhiin-ı rficihdir. Ve illa
erkfin-ı tabiiyi'den bir ictima'ın te'lifi ki elbette iftirak ve infikfike iktirfin-pezirdir.
Kaçan şiiyeste-i meşiyyet-i Hak!m-i Habirdir. Ve bir sohbetin terkib ve tertib-i ülfeti
ki encam-ı tefemık ve şeml-i hicriina müntehi ola. Nice sultiin-ı mülk takdirin sezii­
viir-ı maslahat-ı hikmeti olur.

mBir kimse günde yetmiş: defa istiğf8r etse de ısniretmiş olmaz

571 Allıih'a ve Muhammed'in nefsi kudret elinde olana yemin ederim ki: Allılh yolunda öldürülmeyi sonra

diriltilmeyi sonra tekrar öldürülmeyi dilerim.

m Cinleri ve insanlan ancak Bana kulluk etmeleri için yartmışımdır. Kur'in-ı Kerim, ZıiriyiiL 56.

383
 İdris-i Bitlisf / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

Beyi
fü;-dn hicran kuned azar-ı her sadr
Ki gerded vasl-rd efz.On beret.:.i kadr. .

Çün irtibiit-ı kar-h8.ne-i ubüdiyyet ve bendegide-i imtiyiiz-ı mezdhir ve

.şehfrdet ferhundegi şerfiyit-i ubüdiyyetin ikametine ·menfıt ve Hazreti lflühiyetin
rev§.bıt- ı ta'atına meşrütdur.
Feld cerem, herbir sa' fidet-ınend ki efdal ve e1 zam-i ibfidatın irtikfibına
ikdam ve aksfim-ı ubüdiyatın itmfunını iltizıimda ihtimiim eyledi. Yakın ki Hazreti
İzzet ve Azzet kelimetuhunun harlm-i kurbiyetinde mesned-i düı ve devletde rieat-i
menzilete müstahak ve seza-var ve bdr-gah-ı pfidişfih-ı bfi-azı1metde resfryil-i kabı11-i
hizmet ile aksft-yı medfiric-i himmetin kiirn-kı'.ir olur.
Beyi
Ademi ber-haseb-i himmet-i hiş efzdyed
Her çi endişe denin bended u çen<liin gerded.

Lakin ebvıib-ı ubt1diyyı1t ve_ hidemfttın teveccühat ve garamlltı merRtibinde

mütefavilü'l-ekdardır. Ve her bir melldegi ve hizmet-kafiye enzRr-ı sultfuı- ı sahib-i
iktiddrda i'tibdratdan bir rütbe niu'ayyendir ki kalellau teala "küllü şey'in indehü bi­
mikdaf" 574 elbette bir ibddet ki cemi1-i cevdrih ve erkan ile olunur. Sıdk- ı dil ve
hulı1s-ı kalbe mak.rfın olur. Yoksa bir ubüdiyet ki garaza mebni olub cevdrih ve
e'zanın ba'zısıyle veyahud ancak lis§:nen ol dahi ba'zı evkdt ve ahydnda ola nice
ubüdiyyet olur. Zira kavluhu teala azze ve celle 11 ellezllle yucdhidfi.ne fi -sebilillahi
bi-emvalihirn ve enfusihim a'zamu dereceten indellahi ve ulaike hüınü'l-fiiizfrn" 575
medlüli bu müdde1a-yı ali-derecatın sıdkına güv§.hdır. "Ve kefa billahi şehiden" 576 ve
mahsüsfuı-ı dergfıh-ı aleın-penah ve manzfu3.nı biir-giih-ı kfilellii.hu teala 11 künü.
ibiidellfilı"ın zaınir-i rnünirinde mukarrer ve müberhendir ki ınücdhede-i fi..
sebilillahdan ekmel ve etem hiç -bir ib§.det mümkün degildir. Ve k§.r- ı hatir-i "men
kiine lilliih"da hiç bir hizmet bezi ve can gibi efdal ve ehemm degildir. Zira
müciihidfuı-ı rfilı- ı Hüda ve sdlik:3.n - ı rnesatik-i Hüdd'ya ınerhale-i evvelde mülahfiza­
yı can-fedayı lazım ve hadls-i 11 el-Il).ücahidü men cfihede nefsehu" 577 bu ma'nayı hfiki
ve hdkimdir.
Beyi
Ey dil mc-cı1 süd zı-sevdd-yı vasl-ı düst
Ke-evvel der-lıı mu'3.mele cfin-rd ziyfuı resed.

O gı1ne mübfı.rizdn-ı meyd8.n-ı cihfrd elbette cürnle-i bedfi'at-i dünyfi-yı nfı­

pdy-dfui gfiyet ile bı-i'tibfir görüb ber-haseb-i zfihir kllfffir-ı eşriir ile gazavat-ı �ih3.d-ı

574 Onun katında her şey bii-ölçüye göredir. Kur'iin- ı Kerim, Ra'ad, 8.
m İnanan, hicret eden ve Allah yolunda mallanyla, canlanyla oihiıd eden kimselere Allah katında en
büyük dereceler varclır. İşte kurtulanlar onlardır. Kur'lln-ı Kerim, Tevbe, 20.
j16
Ş.ihid olarak Allıih yeter. Kur'ı'ın-ı Kerinı, Nisd, 79.
m Mücahid nefsiyle cihiid eden kimsedir.

384
 İdris-i Bitlis\/ HEŞT BİHİŞT / M.Karatas- S.Kava-Y.Baş

nefis<len nümıi-dfu- olmağla a'dd- yı millet-i muhtar ile mehiilik ve muhdreb8.ta

ikddm-ı şi'iir-i mübdrizfin-ı mikdiimından bir iş'§rdır.
ui cerem, rütbe-i şeh§det ki kabül-i ınücfih edet ve ibddetden ınuhbirdir.
Ve mal ve canı tarik-i Hak'da fedii etmek ki ii<let-i ehl-i sa'ddetdir. Hem-vdre ol
sultanın nazar-ı kibriyasındaki nihdn-hllile-i ğuyübı bina ve ser§yir-i havfitır ve
kulılbı dfınfidır. Vech-i m eşrCıh üzre olan ibfidiit-ı canı be-gdyet makbul ve mergı1b
ve muhlis8n-ı s§.dıku'l-i'tikddın bu güne hidemat ve ubudiyfitı dergfih-ı samediyet ve
ehl-i Hak ve Muhibb-i mutlak katında giiyet ile mahbübdur.
Beyt
Tü ra be-mülk dyed tehniyet konem rüzi
Ki tü be-merdi vü ber-hişten zafer yıibi
Eger bela vü meşakkat resed tıl hoş mi baş
. Ki geh büd ki bela ra be siper yiibi.
Ve ancak bu fadl-i amim ve bu mevhibet-i azimin vasıttisıyle seliitin-i iziiın­
ı Al-i Osındn ve kayasıra-i ehl-i irndnın sıiir şah8I1-ı cihan üzerine vucfıhla tefaddul
ve rüchanı nüındyan ve bu ına'na mukadderndt-ı bedihi ve rnüşahediit ile v§zıhü.'l­
bürhıindır. Amma carni'iyyet-i fazılet-i cihıid ve sa'ıidet ve saltanat-ı mülk b d -vüs'at­
i kalelldhu tebfu'eke ve teala azze ve celle "lillezine ehsenü'l-husnii ve ziyfidetün velıi
yerhaku vucCıhuhum katerün vela zilletün" 578 bu ddstiinm haseb-i beyanı üzre ol
sultfuı-ı rnücahiddn Gdzi Sultan Muriı.<l1ın nakl-i ahbfu'ında zikr olunsa gerekdir. Ve
ıriücmel-i tafsıl ve fasıl-i rn.ocıneli budur ki
El-kıssa: 79 1 (1388-1 389) senesi şuhılrında çonki ol piidişfilı-ı agahın
dyine-i hdtır-ı rnünir ve ol şehen-şah-ı melaik-sipfilı ve · gfü-intibiihın zamir-i rnihr-i
tenvirinde ki sıfdt-ı dili mir'at-ı envör-ı mağfiretillfih ve se[ıne-i sine-i bi-kinesini
rnişküt-i kavluhu tefild "uliı.ikellezine hedahumulldh" 579dır.' Tabiş-i me'iini hakfiyık-i
ınebiini-i kalellahu tebfu-eke ve teala 11ve katilühi.ırn hatta lfi tekı1ne fitnetün ve
yeküne 1d-dinu lilldh 11580dır. Bu sOret-i ziba-irtisfun ve bu ınaksad-ı iı'lfi-intiziı.m-l)ezir
idi ki çün avn ve infiyet-i izdi ve sa'ddet-i müsfi'adet-i Din-i Muhammedi (sallallahu
te'iilii aleyhi ve iilihi ve sahb ihi ve sellem) berekiitiyle ekser diyilr-ı Rüm ve ol biliid- ı
daliilet-rusfıın zulınet-i küfür ve daldlet-i kadimi ve ilhı1d ve tariki--i şirk ve iniiddan
cilve-gfilı-ı hurşid-i iman ve öriim-giih-ı adl ve ihsfuı-ı sultanide mahall-i emn ve
eınıin ve mustakarr-i sekine ve itmi'rnin olmuşdı. Liikin etrdf-ı hudüd-ı rnemleket-i
Müslimönide ve cün0d-i nii-pdk-ı rnülfık-i küffar ve ercfis-ı encfis-ı şeydtin-i ins ve
ebiilise-i eşrfirdan ba'zı evkdtda sdkinön-ı dfirü1l-!slarn1 a teferruka-i hatır ve perişfini-i
rnoteva'tir reside · olub vahşet-i hern-sdyegi ve mukarenet ve dehşet-i rnuhiilatat ve
rnuk.irenetden nıişi kavluhu te'ata azze ve celle "vel-ciiri'l-cunübi ve's-sfilıibi bi'l-

s7ı tyi davrananlara daima daha iyisi ve üstünü verilir. Onlann yüzlerine ne bir karalık ve ne de zillet
bulaşL.., Kur'ıin-ı Kerim., Yunw, 26.
579 İşte bunlar Allah'm doğru yola eriştirdikleridk..., Kur'ıin-ı Keri
m, En'am, 90.
550 .. Yeryüzünde fitne kalmayıncaya ve din Allah'ın oluncaya kadar onlarla savaşın. Kur'ı'.in-ı Kerim,

Bakara, 193.

385

;
 ldris-i Bitlisi/ HRST BİHİŞT/ M.Karatıış-S.Kaya-Y.Baş

cenbi vebni1s-sebil'1 581 üzre diyfir-ı İslfun'ın §.yende ve reven<lesine daima ta'arruz ve
melam ve ma'raz-ı izfir ve atamdan hfili degiller idi. Nitekim demişlerdir.
ı\ılısra
Heın-sfiye-i bed-i mebdd kes-rfi

ld cerem, sezfi-vfir-i mesned-i hil§.fet- i ilahi ve şii.yeste-i fermfin-vdri-i

ahkiim-ı ev§.mir ve nevfihi olmak iktizıi eyledi ki şükrdrie-i ni'ınet ve kudret-i
pfidişfıhi ve sipıls-ı atii.yıl-yı fütı1hiit-ı nii-müternihi birle ale'd-devfun hizınet-i din-i
İsliim1da veziiyif-i ictihıidi itrniima ihtimam ve müstemirren leyiili ve eyyamda gaza
ve cihıid ile a'dfi-yı liıimdan ahz-i intiktlmı ikdıim<la hrl.b-ı aramı nefsine haram
eyleye. Zira şive-i hiliifet ve şiihi zıll-i azamet ye kudret-i ilahidir. Mesalim-i dm ve
mendzır-ı cumhı1r - ı müslirnlllde tesiihül ve teğfrfül-i mezrnüm ve melüm ve melfihi
ve menfrhı<le sarf-ı evktit kiş-i p§dişılhide nii-müb8rek ve şO.mdur.
Beyt
Mürde dilist hiisıl-ı battiil-ı pişigdn
Ez-kiir-ı hayr �lzed dunbiil-i kiirgir
Ger mt-zeni tu hod zı-hurd laf-ı zi'reki
Fani güziir dest pey-i p8mdfid gir

Bu mülahaza mukaddeıniita biniien ashtib-ı re'y ve tedbir ile ınüşiiveret ve

muktezfi-yı takdirin esbfib-ı ddisine mutabık öyle tasmim-i azimet ve tasrif infin-ı
himmet buyurdı ki memdlik-i Susmanus'un feth ve teshir ve bilad-ı İslamiyye ve
mülk-i ınahrüsiyye ilhfikından sonra izhaf-ı infid ve ısrar eden sair ınüliık-i küffardan
ahz-ı intikam eylemek v§.cib_ oldı. Cümleden biri Siref hdkimi Las ki akd-i zirnmet-i
hizmet-kaıiden sonra isyıin ve n&-fermıin-dıiriyeye cçsafet etmiş idi. Ve biri dahi
Bosna Kralı ve biri dahi İskenderiyye-i Arnavut ki mukaddem§. Lala Şahin'in
teveccühünde on-onbeş kadar guzfitın telef olmasına b§.'is olduklarından gayri
pfidiş§.h-ı İslfiın ile mu'fivedat ve rnukdvehRta müttefıku' l-kelime olub biliid-ı
İslam.iyeyi azimet ile taraf taraf leşker-i azfm cem' etmişler idi.
Ld cerem, Şer'an ve aklen müc:ihiddnın keıner-i niimüs-i sdbıkı ve
mu'finidfinın fitne ve fesiidının tedfüiik-i def ve rePi zimmet-i hirnmet-i hüsrevtineye
her vecihle lazım gelmekle tarafeyn-i küfür ve İslfun'dan mülk-i din bfibında
mu'§raza ve muhfisama derece-i a'lıiya kfiirn oldı. Ve ol rüzgdnn ser-i fitnesi ve ol
akvfun-ı bedkdrın ikdfiınına b d'is-i külli ve sebeb-i iğvd-yı küffdr-ı vesviis-i şerrü'n­
niis olan Las idi ki gayz ve kin ve şenfiyi'-i ef'fil ve mehdrdt-ı kabdyih-i akvdl ve
a'mı'ili kulüb-i ehl-i ıman dzurde husü.san zamir-i münir-i sultfuı-ı ınücdhidfinda
mütemekkin ve ciiy-gir ve her vecihle tavattun-pezir olmuş idi. Ve derCın-i havfttır-ı
mü'minfindan bu kıflın güşddı kilid-i şimşir-i kişver-güşfidan gayrı ile mutasavver
· ctegil idi. Ve sultan-ı gdzi evvel bahai-d a diyfir-ı küffara nehzat Rsfin olub herkes
etrfif-ı memdlikden esbfib-ı cihdd ve gazaya sa'i olsun içün sene-i mezbfue
zemistiinında Filibe'de temekkün eyledüğünden der ün- i mülilk-i küffarda ızdırilb-ı

m ,.. Yakın komşuya arkadaşa ve yolcuya. .., K.ur'ı'in-ı Kei-im. _Nisa, 36.

3'86
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

tam peydii ve gaz3-yı ı::kbere teveccüh-i kfifir ve Müslüman katında hüveydd

olınağla Las-ı pür-vesvas etraf- :1 meınalik-i küffar ve seldtin-i din-i Mesihiyyeye bu
vakı'a hudüsı haberiyle elçiler gönderdi ki bu dera pddişıih-ı İslam benim mülk ve
mö.lıma istis§le dziın ve zindegdni hayl ve sipiihımın zevaline diziİn olmağla herkes
hükümet ve mertebesi kadar bu bela ve mihnet-i bi-deviiya giriftar olmak iktizii eder.
İmdi münfisib olan budur ki cümleniz bu husüsda benimle müttefik ve melik ve
leşkeriniz mikdiirı müteviifık olasız ki ben dahi piidişılh-ı İslam ile meyddn-ı
mübdrezete hazır olub ümmiddir ki anın sipah ve memleketi intiza' ve memalik-i
Rfımeli'nden kat'-ı nizi etdirüb yine destür- i s8bık Ozre tasamıf-i Millet-i
Mesihiyyede karar ve gayret-i din"-i İseviyye ile can ve dilden merdılnegi izhar
eyleyelim. Bu takdirde evvela Bosna Kralı ki resm ve rah ve rütbet ve cah ile
hükkfun-ı sı'iireden.ekber ve kesret ve kudret ile ol elrdfın cümle-i mülı1kundan bişter
ve pişter idi. Ve adılvet-i cedid ve hün-hari-i müc8.hidfuı-ı şehidi da'iye-i husGınet-i
ehl-i İsldm'da leviizım-ı mu'8dat ile ale'd-devam ihtimdmda olub Las'ın husfis-ı
mezbürde muhalefet ve ilka-yı dağdağa-yi tuğyii.n ve vesvas ve iğni-yı
müfsiddnesine b d1is Bosna Kralı olub daima ol de'iivinin itınfunına ibram ve asker-i
lslarn'ın inhizdmında firfız-i cengi ile kesb-i ndm etmiş idi. Ve ol iki ser-hayl-i ehl-i
fesdd sair mülük-i bilildın dahi ehl-i İ�lilm1la husGınet ve infidına sebeb olub selatin-i
Freng ve Eng!lrüs ve Eflak ve Arnavut ve akviim-ı Sakaliyye ki şimdi Leh ve Çeh
demekle mevsümdur. Cümlesi imddda ittifak ve tavaif-i pddişahiin elraf ve afilkdan
iki yüz bin leşker-i müşrik:in-i düzeh-mekin ile esbdb-ı mü.k§vemet ve muh§.saıueti
müretteb ve müheyya ve liv3.-yı gadr ve mu'§diltı beraber semk-i sima eylediler. Ve
Las-ı şerrü1n-nıls irntinan ve tuğyanı moş'ir ve mu'anven bir mektub ve birfiderim
deyu tahrir eyleyüb rikfib-ı müstetab-ı sultana gdyet mu'teber ve mutantan bir elçi
irsal eyleyüb demiş ki "istima'ımız oldı ki padişah biraderimiz kendü memleketinin
serhaddine gelmiş ve tecdıd-i husümet ve ceng ve ciddi ve mükdvemet iddia eder
imiş. Ma'lum ola ki biz dahi anın memleket ve saltanatına istisill niyyeti ve rü-be-rü
rnukıltele ve mücıidele içün esbdb-ı kıtali ın üheyyfı etmişizdir. eger biraderimiz dahi
rnerd ise cem'i leşker ve esıis-ı kıtalde mutlaka süret-i ihmal gösterrneyüb ve
ferzendlerinf ve erkfin-ı devlet ve a'yfuı-ı saltanatdan bir ferdi alıkoymayub ma' an
getüre ki biz dahi temfun-ı ferzendfin ve a'yiln ve ensarıın ile bu mesilfde amadeyim.
Ya odur ki bira.derime b u cd.nibden ferdğ-ı tam hiisıl olub mülkün bir tarafında karar
kani1 ola veyahud biz anın evlad ve etbfı'ının bünyB.d-ı fesiidını Rı1meli
memleketinin evldd ve e�nfidından katı' ve kıiml olub destür-i kadim Ozre dyin-i
mezheb-i ' Muhammedı'yeye tfıbi' olmadan mfini' oluruz. Zira dil - i bi-nünna bu
ma'na ayan ve bu hadis-i kudsinin mazmünı nü.mdyiin olmamış ki "emma türidü ve
ıa yekiınü illd mı1 yüridü" 582
Beyt
Ne her cıiy ınerkeb tuvdn t§hten
Ki in-ca siper biiyed endii.hten.

m Senin iriide ettiğini o irıide etmedikçe meydana gelmez.

387
 idris-i Bitlisli HEST BIHiŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Ve ber-haseb-i kelfun-ı hikmet-mazmfın-i kalell5.hu tebfireke ve teala "kale

in teshen1 fe innfi neshenı mink.um kemii tesherün fe sevfe ta1lem0n" 583dur. Ve ol
sultfuı-ı gflzi Las'ın elçisini huzür- ı hüındyüna da'vet ve envfi'-ı ıneröhim ve -müliitafet
ile ahval-i Las'dan stıal buyurdı. Ve cevfib-ı peyğfiında muktezfi-yı hd.l ve makilrna
müniisib icrii-yı kelam b uyurdı ki inşiialliihü'l-aziz evvel-i fosl-ı balırda ki kudret'.i
Perverd-g§r ile kuvvet-i nfuniye leşker-i engizi-i gül ve reyhfina bünyilda mübfişeret
ve sipıih- ı kdfir-necıid berf ve sennfiyı rüy-ı zcmihden defa mübilderet eyleye. Biz
dahi tamı1mi-i leşker-i İslfun ve ferzendfuı-ı hilfifet-makfiınımız ile niyyet-i gazıi-yı
ekber ve ol kılfir-i sitem-kiir ile Kosova sahrfisında mukıibele ve ınukiiteleye 8zim ve
takdir -i Hak ve Kiidir-i Mutlak'ın meşiyyetine rıza ve teslfıne c3zim olmuşuzdur.
lY!ısra'
Ta der-miydne hfiste-i gird-giir çist.

Ve ol birdder-i n§.der-bir§.der dahi kddir oldığı mertebe kavluhu teala azze

ve celle 11vellezlllc keferü. ba'duhum evliy§.u ba'din illii tefalO:hü tekün fitnetün fil­
ardi ve fes§.dün kebirun" 584 zümresinden olan ashfib-ı re'y ve şimşir ve a'vfin ve
ensa! - ı pür-tezvirini cem1 eyleyüb mahall-i mezbü.rede vaktine hfizır olsun. Her ne
mukadderiit-ı liahiyyedir vaktiyle zuhur eylemek emr-i bedihıdir. Elbette ferikaynin
ahvdlinin faysali bir tarafa netice-pezir olur.
Beyt
Ber3ni ki gam ber-dil-i men guın§.r i
Men ez-ğam netersem biya ta çi dtiri

deyub elçiyi envd'-ı in1fimat-ı pfidişah8.ne ve kelam-ı leyyin-i fikilfuıe ile mutayyibü'l­
hatır ni.u'iivedete izin ve r uhsat buyurdı.
Şi'ir-i Arabi
Ve techelu eydiyen§. ve yalık.um u raeyrnl
Ve neşt�m u b i1l-efal lii-bi1t-tekellümi

Çünki elçi Las'a vüsôl v� meclisine duhül eyledi. Meclls-i hümiiyCın kemal
üzre vasfve beyfin ve ol şehriyfir-ı sadakat-şi'fu"ın kuvvet-i kalb ve i'tik§.d ve imddd-ı
nıtebi1l-ib§.da kemfil-i i'timfidını ayan eyledi. Las-ı hann§.s dahi eş-şürO.' -ı mülzem
üzre hareket lazım ve cem'-i leşker ve tertib-i esfis-ı harbe cftzim olub tam§.mi-i hem­
kişail ile ebvilb-ı mürfiselat-ı nfi-savfibı güşiid ve mülük-i kcfere-i ehl-i ini1d rüz-i
mesfifda ıne'an bulunmaları ilzre ahd ve misak eylediler. Ve bu emr- i azimin
fikrinden hiib-ı r ahatı rüyada bile göremez oldılar.
Beyt
Çü rüz der-ğam-ı hfşend u şeb ğunilde be-hilb
Zı-kar-i akıbet-i hod seher haber yabed.

m ... Bizimle alay ediyorsunuz ama alay ettiğiniz gibi biz de sizinle alay edeceğiz. Siz bileceksiniz
Kur'iin- ı Kerim, Hud, 39.
m İnkii.r edenler birbirinin dostlarıdır. Eğer siz aranızda dost olmazsanız yeryüzünde kargaşalık, fitne ve
büyük bozgun çıkar. Kur'iin.ı Kerim, Enfal, 73.

388
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Feld cerem, ol sult3n-ı s8.hib-i himem-i gayret ve hamiyyet-i diniyyeden

niişi tertib-i cüm1d-ı İslam ve müluk-i hükkıim etriifdan techiz-i askere ikdam ile iki
ferzend-i ercümend ve halef-i sa'fidet-mendini a'ni şeh-z.ide-i şir-dıl-i kişver-sitfuı ve
çeşm-i hussfi.d ve a'ddya ınfinend-i berk-i taban nümüne-i tiğ ve sin§.n mazhar-i be's-i
şedid Sultan Yıldırım Bfiyezid ki genniyyet-i bfiztir-ı ına'rekede bir sa'ika-i satı'-ı
cihfuı-sıiz ve bir şihiib-ı lami' -i ateş efzıln lclkin dide-i düstane hand&n ve behcet­
endOz çeşm-i düşmenrulda berk-i hirmen- sOz idi.
Beyt
Çün felek ber-heme cihah firuz
Çil meh-i tal'ateş cihiin-efruz.

Ve halef-i uhrii Ya'kub Çelebi idi ki misiil-i ına'na-yı "sebakat rahmeti ala
ğadabi" 585 ki şive-i sipeh-diiride tarra-i devleti r3yfit-ı nusret fiferin-kafden bir rü'yet
ve vadi - i ahliik-ı kerimiine ve merdüın-d3ride dest-i mifsiili iiyiit-ı efzal-i Perverd­
gardan bir ayet idi. Ve ol sultan-ı ali-şan ol iki nihıll-i ikbalini Anadolu
memleketinde seriibistan-ı cllh ve celalinde nizdrn-ı mülk ve millete ihtimiim içlin
kdim-makiim bırakmış idi. Çünki bu gazd-yı ekberde nefir-i dm ve gayret-i d1I1-i
İslam içlin piidişiih ve taındmi-i ınü1ıniniine ihtimfun-ı taıniiın iktiza eyledi. Ol
ferzendfuı - ı hildfet-ınakiim mu'asker-i hüındyıina ihzdr buyurulub ve cüınle-i rnülük
ve hükk§.m ceviihir-i ehl-i İsldın'a emr-i dli-şiin ile irsiil-i peygam olundı. Ezcümle
Kastamonu hakimi İsfendiyıir Beg ve Germiydnili hakimi Ya'kilb Beg ve Aydın ve
Sdruhıinili ve Menteşe ve Ham idili hiikimleri ve · seferler vaki' oldukca rnurafakat ve
muvafakat eylemek Ozre rna'hü.d ve fenniin-berdiiride mutabaat ile mev'ud olan
mülük-ı küffar ve tam§.rni-i bilıida salii-yı gazıi ve cihiid içün fenniin-ı cihan-muta'
şeretyafte-i sudur oldı. Ve el-hakk gayret-i tslamiyye ile ınuhlisiin-ı müciihede­
kird5.r ve deliran-ı mübiirezet-şi'dr bisyıi.r-ı etriif-ı bilö.d ve ernsardan ınu"asker-i
İslfiın-ınedara hiizır oldılar. ve cünüd-ı iliihi ve asakir-i ricdl-i gaybi bl-had ve inhd
kiilellfilm teı1ld azze ve celle "ve eyyedeküm bi-clinü.din lem-terevhii." 586 tıbkınca ol
sipiih- ı İslıim-penıi.ha muavenet içün heın-rfih oldılar. Evvel-i fasl-ı baharda ol
sultan-ı dinin mecma'-ı zafer fiyini zümre-i nusret-dyin kavlühü teald ııhasbükelldhü
ve menittebeake ınine'l-mü1minin 11587 mısdakınca ve gdyet sipfilı-ı muntazam-ı pür
temkin birbirine reside ve ınukavviyat-ı te1yid-i dindari kö.lellahü tebareke ve teiilii
"13 tehaf inneke ente'l-a'la." 588 ile dlem-i gaybdan nüvid-i beşiir8.t ve fütühıit güş-i can
ile şinide olundı. Çünki hevii-yı bahar mülıiyemet ve itidiile mfiil ve arsa-i gül-zö.rda
tek32a-yı n1zgfir-ı leşker engizi-i sebze-zıire terndyül eyledi. Muriid-ı hümdyün nehr­
i Meriç'den ubür ve ac8.leten riiyıit-ı fütüh§.tı mev'id-i kıtiile scr-efrdz eylemek iktiza
eyledi. Egerçi her- çend sipıih-ı a'dd be-haseb-i i'ddd ve imdtld-efzfın idi. Amma
mukaddiınetü'l-ceyş ve külliyet-i piş-rev ve leşker-i İslam eylemek murad eylediler.

m Merhametim gadabımın önüne geçmiştir.

586 •
•• Ve onları senin görmediğin orduarla destekedik. Kur'ıin-ı Kerim, Tevbe, 40. )

m Alah sana ve sana tabi ollan mü'minlere veter. Kur'ıin-ı Kerim, Enfal 64.
5
11Korkma·şüphesiz sen en yücesin.

389
 idris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Ldkin nehr-i Meriç giiyet tuğyrln<la olub bahr-i mevvdc-ı asfikir ve nik gOzeri
müteazzir olmağla ol deryd-yı leşkerin telakkisi ile hdlet-i kavluhu tefila "ınerace'l­
bahreyni yeltakiyıin" 589 müşahede olundı. Bizzarure Filibc nevdhisinde çend-rüz
tevakkuf ve acaletü'l-vakti reh-nüınüni-i baht ve tftli' ve iktizd-yı ·"el-vaktü seyfü'l­
kiitİ"' 590 ile talid-i mücfihidıin-ı din ve mukaddiıne-i leşker-i zafer dyin olmak üzre
Yahşi Beg veled-i Timürtaş'ı çendin-i sipeh-dfir-ı şecd'at -şidr ve beş bin cevanfın-1 1
ma'reke ve kµr-zar rna'iyyeti ile ta'yin ve ol esnada serhaddi memfilik-i küff§.r olan
Şehirköy'ı canibine irsal buyun.lı. Ol çfibük süvdrfuı-ı şi'r-dil-i vasf şikendn-ı mukii.til
dahi musara'atda ınisdl-i ba'di sarsar ve şeb-hizlikde manen<le-i nesim-i seher ol
diyara güzer ve ol vild.yetin mahzarından nehb ve gfiret ve ganimet-i bisyllr ile serian
geru mu'§.vedet eyleyüb mekr-i küffar ve keyd-i eşrardan mahall-i muhatara ve
tenknı1-yı tunık ve mesalik<len selamet buldular. Amma çünki derün-i las-ı pür­
vesvas bu haber-i teferrukadan tabi-i bir.is oldı. Derbend-i hatar-nfik ve gOzer­
g§hları ser vu guzfüın getürdükleri üsfirdyı geru red ve kendülerini şehid ve esir
etmek üzre süvdn1n-ı hun-har ol şeh-süvfu"ların akıbinde irsal eyledi. Amma
kiilellahu Teala 0ve ınfi keydü'l-k1lfirine illa fı dala.1" 591 keldnı-ı hakikat encfunı
tıbkınca ol mehal-ı tcnk-ıneciilda küffilr-ı .ehl-i daliil yetişmezden mukaddem
gdriiınfin-ı leşker-i İslam mRnend-i subh-ı sadık şeb-glf-i bülend itıneğin ba'<l-ı seheri
evrdk-ı gül ve reyhanı koparır gibi cevfiri ve gılınfuu koparıb vardılar. Küff§.r-ı
murdar guzdtın isrlerim.le gubfir-ı tehassürden gayrı nesneye reside ve dide-i hayret
ve çeşm-i hasr_etlerine gub.ir-ı sitün1n-ı gfiziyfindan özge bir şeyi keşide edemediler.
Ve ınekdl-ı ınelalet-ınefili birbirleriyle kıl u kfil eylediler.
ı\1ısra '
Çün be gerdeş nemi resi va gen.l

Çünki leşker-i muzaffer ınu'asker-i hüın.lyfına reside ve ol seferin envfi'ı

ganii.yiın p!ş-giı h -ı sullfuıa keş!dc eylediler.
Ld cıirem, ol vakıadan sonra bevais-i ceng u cidfil ve esbfib-ı nizfi.'ı kıtfile
ınübdderet ve rü be rıi mukateleye ınübfişeret göründi. Ve sultfuıü'l-mücahidffi
tahrik-i rikab-ı azimet ve sahrfi-yı Ahtiman-ı ınadrab hıyfim-ı zafer fcrcdm
veınusfira'at-ı a'dft veınusdra'at-ı husamddan mübarezetde ikdfun b uyurdı.
Beyt
Be biram suy-ı hicd tfi tiğ-i tıi cihan rd
Safi kune<l zi a'd.l hem çim zaınir-i fikıl

ınazmü.nu üzre menzil be menzil teveccüh ve sü.b -ı matluba ınusıl olan iki tarik ki
biri Sofya ve biri dahi Kostantiniyye yoludur anı ihtiyar buyurdı. Zira o yerin hakimi
Kostantin'i ddhil-i silk-i mutifin ve hariic-güzfir-ı sultan olmağla husü.s-ı ınezbü.rda
ınülük-ı küffdr ile ittifakdan imtina edüb tarik-i müstakime ınutav8'at ve cadde-i
kavim-i istikıiınetden inhirdf eyleıneyüb ol velfrde kanun�ı ına'hG.d Uzre makfi.ın-ı
589
Acı ve tatlı sulu iki denizi birbirine kavuşmamak ilzre salıverdik. Kur'in-ı Kcnlll, Rahman, 19.
590
Zaman keskin bir kılıçtır.
s9 ı • Amma inkı'ircılann hilesi elbette boşa gidı:r. Kur'ıin-ı Kerim, Mü'min 25.

390
 İdris-i Bitlisı / HEST BiHiST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

inkıyad<la bulunınağla nlyat-ı mansure-i sultani anın vilayeti hududuna vüsCıl

buldukda mevakib-i ikbiılin merdsim-i istikbdlini takdime sür'at ye sultan ve erkftn-ı
devlet içün hulus-ı niyyet birle ecnfi.s-ı nhnet iimıide ve müterakkıb-ı nuzül ve
ikdmet oldu. Ve vilayetin her bir kasaba ve kurasında ziyafet-i mihınfinc.ldri ınüheyyd
ve pbüdiyydt-ı muhlisdneyi rnüş'ir• tuhaf-ı pfidişdhiine ve hedfiyii-yı hüsrcvfuıeyi piş­
gdh-ı nazar-ı şehriyfiriye arz ve kendüsü ınakrlm-ı mülD.zemetde olub askerini sipiih-ı
İslam'a mülhak eyledi. Mezkllrtın bu hizmet-i makbO.ldnesi miz.:1c-ı hümfiyüna gfiyet
ile müstahsen görünmekle hem teşriföt-ı p5.di�iihdne ve hem in'dmılt-ı müntefifineye
erza'rıi buyurdu. Çün nehzat-ı .hüm§yün-ı sultan ve mübtlrek rusılm-ı rnücfihiddnın
ahbdr-ı teveccühü rnecrna'ı rnüşrik"dnın gCış-ı bi sürüşuna reside ve sipfih-ı rnelaik
iştibiih tmftb-ı hıyftrn-ı iclfili <liimen-i cebel-i Deylerniyye'de asuman-ı kıtale keşide
eylediler. Ve leşker-i küffarın' ve feth-i ta'diid ve şevket ve iktidfirının a'dfi<l-ı
esbıibında vechen mine'l-vucılh kusuru yok idi. Ve yedi pii<lişiih-ı güm-rah leşker­
gahdiı. hazır ve fiber mülük-ı küffiirm· 'serddr-ı niim-<ldrları müretteh asker ile
mecma'ı Las'da mu'üvin ve nfisır idiler. Amma şevkct-i din-i Nebevi ve ru'b-ı hinls­
ı sipfih-ı Mustafavi derün-ı rnüşrikine teslf-i azını eyledi. Ma'a haza adedde ehl-i
İslam asker-i küffö.r-ı lifiının bir mb'u degil idi. Kalellfihu subhilnehu ve tefila
"senülki fi kulubillezine keferii'r-ru'be buna eşrakıl bill,ihi mii lem yünezzil bihi
· sultfinen"592 va'd-i sıdk-ı hasebince hiitır-ı bi fumğlarına perişı:1ni tamdın elverdi.
GCıyfi ki teveccüh-i sultan biid-ı subh idi. Çerağ-ı tire ve vczani muzdarib eyledi. Ve
dvaze-i kine hahi-i mücı:lhidfin siydh-ı şir8n-ı pi"şe-i hevl-nfik idi. Reme-i hCık ve
kirazi velvele nii.k eyleyüb kavlühü tefüı:i. azze ve celle "ke-ennehüm hurnumn
rnüstenfiratün ferrat min kasveratin"593 mazmünu Ozre zilinre-i müşrikan- ı
müteferrik eyledi.
Beyi
Be güş hükm-i şeh ve intizfır-ı fenniineş
Zafer güşiide büd çeşm u feth beste meyfin
Aceb ıneddr ki bi-çdre kuşt leşker-i hasm
Çfı tiğ-i tir-i tü ctkencd saye bcr sereşan.

Hı:isılı cüm1e-i mülük-ı kefere müşavere ve pfıdişfih-ı İslam ile mudnede ve

muhavereye dğfiz eylcyüb her biri re'y-i bfıtıh muktezôsınca ırad-ı delayil-i bi-hfisıl
eyleyüb ba'zısı cünü.n-ı muvahhidine· istikbrlle karar-dfide olub dedi ki Egcrçi
Müslimfinlann askeri sü.ret-i zfihirde kalildir amma ileri geldükçe kesir olurlar ve
bizim leşkerirniz kesret i.izre olduğundan kılkt-i ma•öşdan nfişi gittikçe katil olur
ba'zısı leşker- i İslam'ın keyfiyet-i ahval ve kesret ve kılletine tahsil- i vuküf ve
sultı:i.nın ihmrlline serzenişi müş'ir elçi &önderelim şrl.yet ki guzfit-ı tslfün tehevvüre
gelüb tiziyye azimet iderler ise hatar-nı:lk mahallerde tazyik . edüb belki ehl-i İslfun'a
galebe eyleyelüm deyu ol re'y-i bdtılda karar eylediler. Rasül-ı fazCıl hizmet- i
sultfuıa vüsü.l bulub bil-ınuvı:lcehe birkaç keliımit-ı bi-edebane ile hareket eyleyüb
59
ı Hakkında hiçbir delil indinncdiği şeyi Al\ı'ı.h'a ortak koşmalarından ötürü, inkiir edenlerin kalbine
korku salacağız. Kur'iirİ-ı Kerim, Al-i İmnin. l 5 l .
593
Arslandan ürkerek kaçan yabani merkeplere benzerler. Kur':in-ı Kerim, lVlüddessir, 50-5 t.

39 1
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BiHIŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

dedi ki eger muradı�ız teshir-i memleket ve ceng ve mübiirezet ise mahall-i

ma'rekeye gelmekden te'hire mücib ne ve eger rOz-kfiri teğafül ·Ve te'allül ile
geçürrnek ise bizler ileri gclüb kuvvet-i merd8negi ve zor azrndlığı anlara gösterelim
deyu iblı1ğ-ı peyğfirn eyledi. Ol la'inin kelirnfü -ı nd-berciisından pfidişiih-ı kiim-yiibın
ateş-i .gayret ve gadabı iltihab ve titbiş-i şimşir cihiin efn)zi leıne'fü-ı iif-tiib-asfi
ıztırdba gelüb elçinin huzO.nında risdkir-i İslaın1 ın tecellüd ve iktidfirını arz eyleyince
eger leşkerden muriid bi�i tahvif jse bizim dahi sipcihınıız sizin ed'iif ve mudaifidir
deyu cevfib verdik.de hfitır-r şehriyiir beğdyet mütezeccir ve zaınir- i ılyine-gerdfu-i
nefs-i serd kıifir<len ınütekedder olub ol vecihle hitdb buyurdılar ki eger kesret-i ade<l
mücib-i galebe ve istılfı olaydı niçün leşker-i bi-hesab pişe ve zub3bın- güıüh-ı
enbOhu bfid-ı sarsardan mü.tezellil ve mütezelzil olur idi. Ve eger.izdiyıid-ı esb.lb ve
ruünet-i cevdnl ve şebdb bfi'is-i devfim-ı istila kıvfim-ı erkdn-ı bekıi olaydı şah-ı
şük.Ofe-i ra'nil ve a'sıin-ı gülben-i zıbıi ma'rüz-ı tesıirıf-ı b3d-ı hazan ve makhür-ı terk
ve taz-ı zemistdn olmaz idi. El-hamdü lillıihi teala ki hem işe züınre-i ashii.b-ı iman bii.
vücüd kıllet-ı a'ddd ve kesret-i ezddd ile erbdb-ı hızlan üzerine mansı'.lr ve hem-vara
kilnün-ı sev§bık-ı duhllf ile kale'lldhu teald azze ve celle "Kad kdne leküm dyetün fi
fieteyni'l-tekatfi fietün tük.itilü fi sebili'llahi ve uhrd kfiliratün yerevnehüın
misleyhi.m ra'ye'l-ayn vallahu yüeyyidü bi-nasrihi men yeşdu inne fi zdlike le-ıbraten
li-uli'l-elbab" 594 fiyet- i meşhürı tdrih-i eyyam ve şuhfudan bu umür-ı mezkfırayı
müzekkirdir. Eger leşker-i İsldın dahi adedde mecına'-ı kıllete mensubdur ve şirdn-ı
pür savlet dahi şikdr-g3hda kclle-i hundr- ı vahşiden kem-ter görünür. Ve eger
mücıihidii.n-ı di'n dahi ber haseb-i zilhir vii.fir görünmez. Amma :k,eyfiyyet-i r0zg8r<la
z5.r ve kuvvet ve makiim-ı hasın ve peygiirda ciimi" iyyet-i Rabbü vahid ya_'dilü elfen
a'da üzerine ol noksanlık ile ğalib olurlar. Muhatabiit-ı •şiriine ve mükdlemdt-ı
dilirdneden sonra elçi-i ınesffıra mu' §.vcdete izin ve ruhsat ve Kosova sahrasında
ta'yin-i ınakdın-ı ınükdvemet ve der-akab kahr-ı a'da-yı dine niyyet ve ol ınelce-i
mahşer-intizfima azimet etmek üzre erkfin-ı devlet ve a'yftn celadet ve savlet ile tarh­
ı esbfıb-ı ceng ve cidal ve uslüb-t sufüf-ı rO.z-ı kıtal babında ınUşdveret içün asdkir-i
İsldın'm tamdıni-i sipeh-sülfir ve serdfir-ı nfün-d§rların cem'iyyet- i hav§tır-ı ehlu'lliih
gibi ıneclis-i hümfiyOna cem' eyledikde Evrenos Beg tavfüf-i küffarın her bfr
cenginde nusrcte muvaffak ve şfid-kiiın ve her bir gürfıh-ı ınekrüh-ı eşrarın esas-ı
esbfib-ı kıtalinde tahsil-i vuküf etmeğin evvelen ınüşfirün-ileyhe feth-i kelam ile
hitab buyurdu ki bu keyfiyyetde olan düşmandn pür kuvvet ve tavan ile ne gfıne
mukatele ve rfız-ı ına'rekede ne vecihle mukiibele ınündsibdir Evronos Beg dahi arz­
ı du'd ve senddan sonra ceviib verdi ki çünki ol kavın-i makhürun ınev1 id ve makam­
ı muharebesi karib olmuştur. Tiziyye ınahall-i kar-ziira mübıi.deret ve bir mündsib
yer der-dest itmek ına'kuldür. Amma rCız-ı cengde cemıiat-i küffiinn mukfibelesinde
tc'enni ve teemmül ve tedric ile evladır. Zira leşker-i kü.fffir mdnende-i dendan- ı
bunar birbirine muttasıl ve gürüh-t melfün misiil-i küh-i .lhenin hadld-i metin ile
sedd-i sedid olmuşlardır . . Keüiyib sufuflanna bir vecihle zafer mümkün olmayub

59�Kı rşı karşıya gelen iki topluluğun durumlarında sizin için ibret vardır, biri Allah yolunda savaşanlardır,
ı
diğeri inkiircı lardı r ki bunlar karşı tarafı gözleriyle kendilerinin iki misli görüyorlıırdı. Allah diledigini
yardımıyla destekler. Bunda görebilenler için ibret vardır. Kur'iın-ı Kerim, Al-i İmran, 13.

392
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BiHiŞT/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

d.arb-ı şimşir ile ol sedd-i sedtd müteferrik ve mütezelzil olmaz. Amma leşker-i
eşr§r<lan ba'zısı arzu-yı mübii.rezet ve saf şikenlik ile ehl-i İslam üZerine yürüyeler.
İndyet-i te'yid-i Rabbiini birle kahırleri asan ve iidet-i kadimeleri üzre sel§sil ve ağlal
ve cebe ve cevşen ile birbirlerine beyd olan küffar hücüm-ı şeh-süvdr§ndan pedşiin
olmaları emr-i mukarrerdir deyu müttefik ve bu re'y-i sddık zarni'r-i sultiina muvafık
görünüb ale's-sabiıh nehzat-ı askere ferman buyuruldı. Ve Evronos Beg pilşil yiğit ve
bir kaç müb§.riz-i müsellah ile rnukacldime-i leşker ve esnii-yı rB.hda vftki' olan kCıh
ve derbendi açrnağa mukarrer eylediler. Müşiirün-ileyhim güzer-gfih-ı memer-i
tengnilsına vüsül buldular. İttifiikan tilife-i müşrikinden üç aded lain hasmına dide
dfız-ı intizar olan ejder-i hün-hii.r gibi muhafaza-i derbendde üstüviir dururlar. İbtidii
Evronos Beg fizım-ı gahr-ı husamıi ve taraf-ı a'dıidan dahi mtıkiibeleye bir kaç lain
pey<lii ve mdbeynlerinde müb.iirezete mübiişeret olunub Evronos Beg tir enddzhkda
k§.le'llfilıu teb8reke ve teala "Ve ına rameyte iz rameyte velakinne'llahe ram§.11595 kı1r­
hfillesinden muallim çdbük destlikde şihflm-ı sfüb asa mümtaz ve müsellem olmağın
kiifır-i mübfu"izin sanduka-i sine-i pür kinine bir tir-i pür-tiib eyledi ki tabakflt-ı cisim
ve canından sehm-i kazii gibi gUzer ve miinenae-i tir-i pertiib-ı der sd'at pic ve tab ile
üftiide-i hdk-i helak ve ba'dehu bir kfüir-i aher dahi mukabeleye mübiideret ve ftnın
vücüd-ı nil-pııkından dahi dünyayı piik eyledi sair ğaziler dahi yetişüb ale'l-fevr sekiz
aded lain ittifak-ı mücdhidiin ile üfüide-i cdh-ı zemıri ve kusO.n firiir ve giriftiir
olanları huzür-ı hümayüna götürdüler. Husüs-ı mezbür mukaddiıne-i fütühiit-ı liıhika
olduğunda şübhe kalın ayub ve öyle derbend-i hatar-nilk tevfik-i Müfettihu'l-ebvab
ile rüy-ı ehl-i İslıim'a güşdde olub eshel vecihle teng mly-ı birn ve hiras ve mahall-i
havf ve be's ubür ve Morova suyundan dahi geçub haşmet-i tam ve savlet-i tamam
ile bir münfısib fezaya nuzül ve ın übfu"iziin-ı meydiin-ı dilıiveri husarniinın
karşusunda ceveliina başladılar.
Beyt
Astin e fşiin alem der raks ber avaz-ı kils
Pay-kubiln ez tezelztil hem çü asiln killi u deşt.

Mülük-ı küfffu"-ı lifim ınüşiihede-i va'z-ı İslam ve ınüla.haza-i keyfiyyet ve

kemiyyet-i leşker-i nusret encfundari sonra her biri ehl-i imiinın tahkir ve tahfifini
eyhiim ve lftf-ı gOzaf ile va'de-i rfız-i mesdfe ikddm eylediler.
Elhasıl: Liıs'ın hilher-ziidesi Vılkoğlı gorüh-ı eşriırın beyninde diliri ve
kesret-i teviıbi' ilernüte'ayyin idi. Mecma'-ı rnülOk-ı küfr1de ki Bosna kralı ve
Arnavut hakimi ve leşker-i Frengin sipeh-saliirı ve Boğdan ve Eflak ve Engürüs
sipeh-siildrları beyninde yalnız kendü etbiiıyla rüz-ı ma'rekede bi'n- nefs pddişiih-ı
İsldm ile muarazaya da'vd-yı merddnigi eyleyüb ve Lds dahi mecma'-ı küffarda didi
ki her kim padişah-ı !sla.11111 tutub getorür ise tevdbiıyle on aded kara ve duhterimi
kendüye veririm. Ve Bosna kralı dahi tevdbi' ve levdhıkıyla beş aded kal'a ikrar ve
sair rnülılk-ı küffiirdan her biri ta' ahhüdiit-ı in 1iirn eyleyüb ve kendü rnübiirızlarını
rnuhfiveret ve dilfiveriye ikdam e tmege ihtimiirn eylediler.

m ... Attığın zaman da sen atmamıştın, fakat Allah atmıştı. Kur'!ln-ı Kerim, Enfal, 17.

393
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş- S.Kava-Y.Bas

Ebydt
Hasm§.n çu hurüş-i o şunıdend
Der harb sitade saffkeşldend
Sal8r-ı kabile biisipı1hi
Ber şod beser neziire gıihf
Sahra heme nize did u hançer
Afak girifte mevc-i leşker
Ez na're-i kus u n§.le-i rn1y
Dil der-ten mürde mişed ez-cıiy.

Ve sultiin-ı ınucahidin dahi Şeh-ziide Ytl<lınm Biiyezi<l ile bir küh-ı

bülendin Uzerine çıkub leşker-i husaıminın keyfiyyet ve kemiyyetin ve esbab ve
dlatm tahmin ve mecm§.' müşrik.ine im'iin-ı nazar ve kuvvet-i basar ile nigeran
oldular. Heviim ve haşeriit deşt-i sahradan ezyed bir gurüh-ı enbüh-ı pur şiküh
gördüler ki şeb-i yeldd-yı hicrandan mehib idi. Ve leşker-i İslam ve esbfib-ı mesafın
kılletine ve gürilh-ı müşrildnin kesretine nisbet ile ehl - i imfin öşri ancak olduğundan
teessüf ve ta'accüb edüb küffar ile husüs-ı kfir-ziirda ınüşfivere eylediklerinde ba'zı
kıir-dffnfin-ı küffarın atları deveden ürküb ve şekl-i mu'acceb kUvluhü teala azze ve
ce11e "Ve ile'l-ibili keyfe hulikat" 596 masdükunca cüınle-i huyul ve mer§.kib-i
müşrikiin hirasan ve perişan olurlar. Evvelen mukaddime-i leşkerde saf saf develeri
yürüdüb akibindc piyfrde ve süviiri yürüsün hal minval-i meşrüh iizre olunca emn
püş olan küffar bi1 z-zarür birbirlerinden müfarakat ve geıilye firdr iderler. •
Mü.c§hidı1n dahi te'fikub iderek ve merddne-gi izh§r ve kafalarından darb-ı gürz-i
gıran ile düşurub hiikla yeksan i_<jerler deyu munasib gördüklerinde ol şehriyar-ı
gayret-medar halefi hil§.fet-şi'drı 'Yıldınrn Beyazid1e husüs-ı mezbO.rda senin hdtınna
ne güne hutür ve fehın v·e fet..'lnetin bu kıfü rnüşkil küşfinın fethi n e güne
müyesserdur deyu fenndn eyledikde şeh-ziide-i müş3rün-ileyh takdiın-i merfisiın-i
du'ı1dan sonra bihaındillahi teı1lıi tartk..:ı dtn-i hakda · eben 'an ceddin sa1y ve kuşiş
itmede yüz ve heınişe te'yid-i İlfihi birle a'ddyı mülk ve millete mansı1r ve muvaffak
olub hem-viira iiinet-i indyct-i Keıiın-i Mennan ile kdlelliihu subh§.nehu ve teala
11 Lekad nasaraküınülliihu fı ınevatıne kesiratin ve yevme Huneynin iz a'cebetküm

kesratüküm 11 597 ünvclnıyla · ınulk-i tevfikda füyık.- ve fiilih ve husı1ma Ozeriµe ğalib ve
rficih olmuşuzdur. Şimdi dahi eltdf-ı nilıdni-i Yezddni'den ümidvarız ki asdkir-i
1slam şunk-ı gurür-ı eiididen vikiiye-i Saınedanisinde sıyanet ve Hazreti Risiilet­
peniih (sallalahu teala aleyhi ve dlihi ve sahbihi ve sellern) Hazretlerinin irndı1d-ı
rühantycti ile ebvdb-ı fütfıhfü kuvvet-i bazu-yu ricfilullı1h ile ıneftfıh ola. Edı1-yı
kelam eyledügi tab'ı hümiiyüna beğdyet pesendide olub berhur-dari-i örnr ve
devletine du"iidan sonra Vezir Ali Paşa'dan bu husüsta sual eyledi. Meğer Ali Paşa
ol vakitde bir gece taata teveccühden sonra gfiyet huzü1 ve huşiı' ile ol fitne-i

6
Devenin nasıl yaratıldığına ..., Kur'iın-ı Kerim, Ğaşiye,17.
l� ••
m And olsun ki Allah size birçok yerlerde ve çokluğunuzun sizi böbürlendiği fakat-faydası da olmadığı,
yeryüzünün geniş olmasına rağmen size dar gelip de bozularak arkanıza döndüğllnüz Huneyn günOnde
yardim etmişti. Kur'ıin-ı Kerim, Tevbe, 25.

.394
 İdris-i Bitlisi I HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

uzmanın hususunda Mushaf-ı Mecid'den tefe'ül eyleyüb ittifiikan kalellahu tebareke

ve tedla nya eyyühe'n-Nebiyyu cdhi<li'l-küffdra ve'l-mün§.fıkine veğluz aleyhim ve
me'v§.hüm cehennem ve bi'se1l-rnasir" 598 nass-ı mübi'ni mutabık-ı hiil görünüb ol
faldan gayet ile hurrem ve şfid-kfiın ve asakir-i İslfim'ın mansü.r ve muzaffer
olmasına i'tirnfid-ı tam eylemiş idi.
ıWzsra
Mübarek bfıd fiil-i hi.ırrem zeden

Bu fiilı salah-endişi ile padişah-ı İslam-peniiha nakl ve bu işaret-i pür

beş§ret ile cevdb veıüb dedi ki yümn-i himmet-i ehlu'llıih ile deveye i'timdd
mühiilif-i i1tikd<l ve ba1dehu vezir-i ıiher Tiınürtaş Beg'e sual buyuruldukda müşfu-ün­
ileyhin fezz-i sipeh-diiride efkdr-ı sılyibesi kemdlinde olm&ğla cevabında dedi ki:
egerçi küffarın bdr-girlefi develerden remide ve gürfıh-ı mekri'i.hları perakende
olmak ınütevakki1 ve muntazırdır. Lakin leşker-i ahen-puş-i küffara ve darbet-i top
ve· tüfeng-i ateş-barlarından develerin dahi remide olması eınri mukarrerdir. Ne'üzu
billdhi te§la cger develer bir kerre remide olub ginıye fir§r iderler ise leşker-i !sldm
birbirinden müteferrik olub ol halde doşmen-i din meyddn-ı ma'rekede mübarezete
ınob§.deret ederler ise· tedbirimize peşiman olub h'in -i husümet-i 31diida in§n-ı tedbir
elden gitmiş olur deyu söyleyince tam§mi-i erkdn-ı devlet rfı-be-rü cenge c§zim ve
ertesi gün harb ve kıtale tlzım olmağı musamınem ve yevrn-i mezbürun akşamına
rayat-ı nfıriini-i İslam ınukdbele-i leşker-i zulınet-fezıi-yı küfürde mu"all§ ve
müsellem idi. Ol sultdn-ı mücahidfuı ve ol hakfuı-ı rüşen - dil-i ehl-i imı1n ol fitne-i
kebir-ı mülk ve d'in ve hücfım-ı küffı1r-ı lainin def-i tedıirikinde olub zulmet - i şeb-i
deycürda dil-i pür nüru ile tariki-i ğamdan cüyA-yı halas ve ol tüfilıı-ı mevc-i bizden
hdtır-ı efkıir-ı ümid-i necat ile tiilib-i keşti niyı1z-mendi ve ihlds oldı. Amma leyle-i
mezbfıre kesret-i suffıf-ı asa.kirden zemin ve zemende asar-ı zulüınfit ve küdfırat
mOrnfiyfin ve ıiyiin idi.
Beyi
Şeb-i hem çfı rüz - i kıyamet der an
Der emn beste-i reh-i fitne baz
Sitare kerre-kerde ber-kArhd
Furü duhte leb be-rnismıirhii
Şebi ve çi şeb ejdehii-yı siyah.
Furü beste zulmet pes u piş-i rdh

Ol piidişah-ı agah güriih-ı mekrfıh-ı a'diinın galebe ve hücüın-ı enbfıhundan

dil-ı püf endüh ile küşe-i tenh§yide tazarru' ve niyiiza dğıiz eyleyüb bu gece ve zan
olan sarsar-ı zulmaninin kesret-i gubarı ferdd-yı rüz-ı cengde mücahidfrnın perÇem-i
dleın-i feth ve ikbaline mücib-i ıztırab ve şemse-i livd-yı tslam'ın dfıst ve düşmen
nazarında ink.işdfına bd'is olur deyu biir-g3h-ı seldtin-peniih-ı ulühiyyete teveccüh ve
rıly-ı tazamı1 ve tahaşşu1 1 hak-ı niyiız-ınendi ve ihldsa s3.'ide eyleyüb gürüh-ı �hl-i
98
� Ey Peygamber ! İnkiircdarla, iki yüzlülerle savaş, onlara karşı sert davran..., Kur'an-ı Kerim, Tevbe,
73.

395
 İdris-i Bitlisi / HEST BiHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

irniin fevz ve nusret ile vik.iye-i sübhaıiide emn ve ernan ve tefernıka-i müşrik.anın
izliil ve hızlanı temenn§sı ile İlişimen-i tenh§.yide der tealluk- ı alıiyık-i cismfrni ve
haşmet-i sult8nfyi dest-i ınübd.reki birle beste ve a1 zd-yı zfihirisin tehfiret-i süri ile dil­
ı saf aki'desi gibi tathlf ve §reste ve işdret- i 11 e l-vudüu silahu mü1 minin11 599
muktezasınca çar endiimını çftr pare-i sildh-ı taharet ile azm-i feVz ve neciih ve
cezm-i feth ve feldh ile müse llah ve nihfuı-hö.ne-i sinesin md-sivddan hali ve edd-yı
salat ve neva.fil ve taatdan sonra dest-i <lu'ı1-yı rnfuıeridi mir'at-ı çehre-i rnaksüda
beraber güşfit eyleyüb kavluhu teiil§. 11 üdüni estecib leküm" 600 va'de-i sıdk-ı intimfisı
muktezö.sınca rüy-ı sudl-i dergfilı-ı efdıile nilıfide ve arz-ı hficat ve ref-i müniicdtda bu
vecihle tazarrfı' ve zari ve eşk-i remı1di-yi çehre-i ubı1diyyete rnüteviiıi eyleyüb dedi
· ki: lliihi sen ol piidişiih-ı yektiisın ki cüıııle-i bende-garı gerek kafir ve gerek
MüslirnD.na ancak sen ümid-gı1h ve serran ve darran ve şiddet ve rehada cümle-i
ibiida püşt ve penahsın zümre-i mü'minfin hatır-ı perişı1ni rahmet�i bi-<liriğinden
mahrum eylemeyüb lütfunla nevdziş ve i1lam-ı din-i hak ve millet-i tsliim'ın fezfi-yı
fethine nusretde ser-efriiz ve cem'iyyet-i şikeste dilfim şurCır-ı düşmen-i ğalizu'l­
kalbden zir-i dest-i himiiyetinde mahfuz ve mümtaz eyle.
Ebydt
Çu mil ber za 'f-ı hod der bendiinim
· Ki bi-güzarim hizmet-i n§.tüvfrnim
Tu bfi çendin inayet hd ki diiri
Daifan ra kuca zayi' gilzdri
Eger hahi be-ma hazz der keşiden
Zi fennilnet ki hfilıed ser-keşiden
Ve ger kerdi zı muşt-ı hak hoşnüd
Tura ne büd ziyan miira büd süd
Halıisi dih ki rüy ez hod bi tabim
Be hizmet-i gerdenet tevfık yiibim
Der an sii'at ki mii m§niın u hü.yi
Zi bahşiiyiş fer ı1 rne-gilzar müyi.

Hüdfiya alime's-sım ve'l-hafiyydtsın ve dfind-yı zamfiyir-i erbılb-ı hiicfitsın.

Bu bende-i hakiri hizınet-i dinde me'mür ve bu mücahidfin-ı millet-i Nebevi'den bu
cemaatın serverlikde mesrür eyledin. Her bir aziınet-i cihı1d ve teveccüh-i içtihad ve
tevsfi bilfid ve izlal-i ehl-i infidda maksad-ı aksa ve matlab-ı a'lam ancak tahsil-i
nza-yı Hak ve tekmil-i iiyin-i peygaınber-i mutlakdır. Şimdi bu ikdamda ğaraz- ı
külli ikfünet-i nfimus-ı İslam ve bu gürüh-ı enbuh-ı abede-i esniim ile rnükdvemet
rnaslahat-ı dm içündür. Zirıi müddet-i mediddir ki eyyftm-ı devlet ehl-i tmfinda
sevfibık-ı a'sar ve sevfilif-i ezmandan _beru a'dd-yı dinin bu gune ceın'iyyeti bir
vakitde vfiki' olınayub ve çeşm-i neyyirin-i felek mukdbele- i hak ve bfitılı bu vecihle
görmüş degildir. Maa hiiza leşker-i a'da-yı dinin a'dadı ed-iif- ı mudaaf-ı mücahidin
ve sipıih-ı müşrik.inin ta'dıldı nisbet-i mütefüvit ile ma beyn-i §laf ve mieteyn o lu b

,w Abdt:ı.t mü'minin silahıdır.

600
Dua edip isteyin Ben cevab vereyim. Kur'iin-ı Kerim, Ğafü, 50.

396
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

mahall-i ordu-g3h ve arsa-i ma'rekede bir sahn1-yı gerd-nak var idi ki tarafeynin
beyninde galebe-i ğub§.rdan ehl-i küfr ve zOmre-i İslam birbirinden fark olunmaz idi.
O cihetden - sultdn giizlnin ınir'dt-ı zamir- i müniri bu fikrin ğubdrından ınu'ber ve
müterfikim ve gfiyet ile hirdsdn idi. Zira bu güne rüz-i pür kerd ve ğubdrda hubılb-ı
riyfih Ganib-i ınühdlifden ve zan olur ise leşker-i galib ile kılr-ı küçük asan olmaz. Ve
cemf-i zamfinda galebe-i sipiih iındtid-ı btld-ı muvafık iledir. Ve lisfill-ı Arab ve
Acein'de
ı\1ısra '
İzıl hebbet bike'r-riyılhu feğtenimhii
kelamı meşhüd ve mezkılrdur.
Beyi
Ez bes ki ber ılmed be-felek-gerd-i dü leşker
Çün düde-i amber bi-şod ln kubbe-i ha<lrii.

Ve ol şehriyfu-ı ihlds-şifu' bu h3dise-i bi-ihtiyfira binöen hln-i best-ı keff-i

daavfit ve münficaat ve ayn-ı istid'ı'i-yı ref-i beliyyat ve husülü ınetalib ve h§catda
Cen8b-ı Kadiyül höcat ve Mucibü'd-daavat' a tazamı'u niyaz ile nölfuı ve ebr- i Siyah
didesinden kat8:fdt-ı eşk-i ruhsdre ğubiir ·aıüduna bdrdn iderek dedi ki "İldhi vechi
kerimin hürmeti ve habib-i hamimin şeriatı bereketi hakkı çün bu züınre-i
mücfihidfuı-ı din ve mücehhizön-ı sipfih-ı hak ve yakinin ruhsiirelerin bu arsa-i
ma'reke ve cih§.dda ğub§r ölüde-i gam . ve endüh eyleme ve gurre-i garraların bu arsa­
gdh-ı gazdda şeref-i fev� ve nusret ile ser-firdz eyle.
Beyt
Ab berin iiteş-i bı-diid de-rıl
Zir-i tırdz-ı hiik nişiin bdd-rd

Egerçi istiğnii-yı ceberüt-ı ulühiyet ehl-i küfür ve imfuıın tercıhinden

efzfındur aınmii erbdb-ı tevhidin ashdb-ı küfür ve isydna galebe etmek ümid-i
füzündur.
Beyi
Küfür u dinend zi rehet. pü.yiin
Vahdehu lii şerlke leh güyiin.

Amma bu bende-i ficiz ve fakir ki cem'i kesif ve dil ş•ikestegdn-ı kesirin

saltanatı ile müttehem ve sipeh-sdl{!rı ecndd-ı cihdd ile müsellem ve ınüıntaz meyan­
ı efriid-ı insanide bu perverde-i dest- i merhametin olan abd-i ahkarı ism-i gı'.izi ve
resm-i rnücahid-i rrieğdzi birle meyfuı-ı merniilik-i küfr ve İsliirnda nice yıllar ser­
efröz eyledin. Şimdi ricam oldur ki beni bu varta-i pür fitne ve ıilfundan tufeyl-i riih-ı
dlll ve fedii-yı Müslimin eyleyüb b u bende-i rnüstedirni destur-ı ına'hUd üzre imlyet-i
kadiminden rnahrüm eylemeyüb rütbe-i şehiidet-i bii sa'iidet ile mesrfu ve kiim-kiir
eyleyüb rılyiit-ı lsliim'ı bu defa dahi hiik-ı hiiride nlkü nesar eyleme.
Şi 'ir-i Arabi
İlfilıl abdüke'l-ılsi atiike

397
 tdris-i Bitlisi/ HEŞT BlHiŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Mukmen li'z-zunübi lekad deiike

Fe in terharn fe-ente lizdke ehlün
Ve in tedrud femen yerham siviike.

Çünkj___ol sultdn-ı g§zi ve sılhib-i gayret ol şeh-i tarde Hazreti Aforfd-gdr'a

girye ve z§ri birle bu gılne arz - ı hficet eyledi. İzhdr-ı gfiyet acz ve niydzdan sonra
seccdde-i niyazda ser-i mübfirekinin lemhatu'l-basar bfıl in-i zfinüya nih§de eyleyüb
kernfil-i rfişen-dili ve safö-yı i'tikiid<lan nfişi ebvfıb-ı nihfin-hfine-i gaybi nd-gfih
güşd<le ve meymenet-i ihlas zamir ve ddd-ı fufid-ı müniri sebebiyle ol lahza dlem-i
ma'nfıda müşdhe<le eyledi ki melfiike-i semaviden bir melek nfizil oldı. Güya
müekkel-i katarfit veyahud mukarrebinden bir ferişte-i pıikize sıfat idi. Sultfin-ı
sdhib-i itikii.da dedi ki; senin cümle-i milndcatını Hazreti Aferi<l-gfır-ı bende-nevaz
ic.iibete ınakrun eyleyüb defter-i hfrcıitın zuyfır-ı kabül ile meşhfın oldu dedik<le ol
pfidişıih-ı .iigfıh bu ınadni-i rühfıninin müŞ8hedesiyle dehşet ve izzet-i kibriyıi-i
sübhfini ve ş.iid-rnıini-i idrıiki eındnisinden derhal bidar ve tamfüni-i ceviirih ve
a'ziisını vakf-ı şükr-i Perverd-gdr eyledi. İstid'd eyledüğü hıiciitdan ibti<lıi fisuıniin-ı
feyz-i Rahmfiniden bfirfin-ı rahmet nılzil ve ğub8r-ı endüh-ı kulub-ı havatırdan zail
olduğun görüb tahkik eyledi ki sair müdde'iyiit ve hiiciitı dahi husül-pezlr olmuşdur.
Beyt
Çü giti <ler-i rfışeni bdz kerd
Cihan b§zi-i tarfe dğiiz kerd.

Hikiiyet-i leşkeriyiin-ı tarafeyn ve iltihdm-ı cı1nibeynin ıney8nında

rnukrllerne-i tığ ve şimşir ile mukdtele-i azim vuküunun şüni'ındadır ki "ferikun fi'l­
cenneti ve ferikun fi'S-se'ir" 60 1 gürü.hundan ale's-sabıih ki hüsrev-i sipihr serii-perde-i
haşmet-i Abb§siden taşra haraıuide ve livfi-yı mu'alld-yı cihıin-efnizi biild-yı sakf-ı
fısumiı.ne keşide eyleyü.b leşker-gfıh-ı nücfuuun arsa-i pür hücüıuu şemse-i rdyet-i
nürfinisinden tfibdn ve rimah-ı şud-ı tif-tılb lemeı1n tiğ-i pür iltihab ile gevher -i şeb-i
çır§ğ emdn ds§r-veş ve fün1ztln · eyledi Tarafoyn-i leşkeriy<ln-ı ınuk8bil ve siprlh-ı
mukiitil-i ehl-i hakk ve güriıh-ı bdtıl sufüf-ı asiikiri iireste ve iki ciinibden dahi
birbirlerine kasd ile kemer-i kin-i meyi1n-ı gayrete beste eyleyüb cenge mübfişeret
eylediler.
Beyt
Zi bisydri-i leşker ez her dücJ.y
Furu best guyende rıi dest u p§y
Dü rüye sitddend ber-cay-ı ceng
NCtmCıdend ber plş-i destan direng.

Aınma·kuffarın yed-i mü.lı1k-ı dli mikdfin ma'an bulunmağla mukaddem bir

gece birbirleriyle müşfivere ve asker-i İsldm medar ile muhavere bdbında guft u güy­
ı blsyar ve §det-i küfr ve dalal-i kadimeleri Ozre m1ş-ı şarab-ı murdar eyleyüb her

601
... İnsa:nlann bir kısmı cennete bir kısmı da çılgın alevli cehenneme girer. Kur'iın•ı Kerim, Şura, 7.

398
 ldris-i Bitlis!/ HEST BIHİŞT/ M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

biri ceng ve kıt§l husiısunda zu'm-ı fösidince bir re'y eyledi. Las oğlu ki
mD.beynlerinde re'y ve tedblf ile mümtüz ve <lerece-i temkin ve i'ziizda idi. Amma ol
piidişiih-ı İslam penfih ki bir gece halvet-hiıne-i ta'iıtda Hazreti Aferid-gftr'a tazarru'
ve münacaatda i<lL Ol gece kefere ve fecerc- i mağn1r hD.let-i irtik:db-ı fısk ve fücı.".ırda
leşker-i müsliınin-i kalilü'l-mikd§r der heıniin üzerlerine şeb-hllll eyleyüb perişfin
edeler deyu ınüh1k-ı bed-sülük-i ıntinende hük müttefiku'l-kelfün oldular.
Mısra
Zchi tasavvu batıl zehi hriyiil- i muhal.

Amma ol yedi zebdniyye cehennemden Yorgi nfim bir kel.fır ki kesret-i

hademe ve haşem ile müstezhir ve ümmid-vtire ve elli bin merd leşkeri üzerine
rnifizil'l-ernr ve sahib-i ihtiyar idi. Hin-i müşdvere-i müşrikanda dedi ki: Şeb-hıln
etdigimüz takdirde ekser leşker-i Müslimfuıiin tarika-i firar ile varta-i helfil<' ve
üsardan der kenar olub tarik-i şeb-i siyahda küh ve sahranın kemin-g�1hını penöh
edinüb halas olurlar. Anların gürüh-ı muhakkiri bu nehengdn-ı derya-yı sipdhın
ancak çaşt-gdhıdır. Sayd-ı şikfir:.ga4dan peride ve kabza-i daqı-gdhdan remlde
eylemek neden iktiza eder.
Beyt
Ber an hlfe merdüm şikest averim
Heme server tinşfm be-dest averlm

deyu gfıyet gurur-ı enbO.h-ı sipfıh-ı mağrura itimat ve nihayet gaflet ve cehıiletden
60
niişi "el-abdü yüdebbiru valldhu yukaddiru" 2 kelamından gfıfil, ceng ve kıtali ılher
güne te'hir eylediler. Ve sutüf-ı leşkerin her bir mahalline bir saniidid takrir
eylediler. Ol gürüh-ı mePün-ı meftfinun a'zam-ı mülfikü olan Lasoğlı Arguni
cümlenin intikiiliyle kalb-i leşkere mündsib ve ınesfürun kızkarındaşı oğlu olan
Vılkoğlı'nı ki dilaveri ve sipch-d8ride ebnd-yı cinsine tebahhur ve tecebbür ile galib
idi. Gün1h-ı müşrik.inin taraf-ı yeminine ve· Bosna kralını ve levent oğlunu ol
memleketin sipah-ı güm-rii.hıyla cilnib-i yesii.ra ta'y'in ve Engürüs ve Eflak ve Bulgar
ve Arnavut ve Çeh ve Leh saniididlerini kendü cenii.hın şikeste biiline alub cümle-i
ıuelain-i pür hased ve kini arzu- y u hün-hılıi-i İslam ile kadeh-nüş-i şarab-ı rengiz ve
semıesti-i cdh-ı ser-veriden-i şecii'at ve tehevvür-i drizi ile akdfün-ı ikddmı piş-i
nihdd idüb leşkerinin teınami-i huddfün ve sıbyıinını kernal-i nahvet ve hod-bini ile
esir ve tıiröc-ı ehl-i İslam ile mev'ı1d-ı kdm eylediler. Ta bir mertebe mest-i cam-ı
ğurür idiler ki her bir piyade ve süvari Müslümanları esir etdikde bend eylemek içün
birer tıniib ına'an götürmek üzre terbiye eylediler ki aldıkları esiri Frengistan'a
furuht ve babalarından kadeh-i dı1st-ı kfun-ı alub meciilis-i işret ve şdd-kclmide nuş-i
müdiim eyleyeler. Amma müluk-ı kefere beyninde hezeliyyiit ve latiiif ile meşhür,bir
şahs-ı hezziil var idi ki, envii'ı küstiih-iine ile diledüğü latifeyi inid ider idi. Ol
tediirük eyledikleri tıniib husfısunda mecma'-ı dınada demiş ki ol nesneyi ki kirıiren
ve mirfu"en görüb ve niikillerden �şitrnişizdir ki leşker-i Türk gdyet cür'et ve kesret-i

601
Kul tedbir alır Allah takdir eder.

399
 ldris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas -S.Kaya-Y.Bas

cesiiret<len nrlşi tevaü:.i küffftn daima silsile-i iakıyyet ve kayd-i zincir.:i ubü.diyycte
çeke gelmişler. Amma hiçbir vakitde ınübarizan-ı Türk'ü kayd-i keın end-i küffarda
kiın esne görüb ve işitmiş degildir. Tehiyye ve csbiib-ı zafer-i İslfun iyyat içün tındbı
dahi müheyya eyleyüb kirm-pile yani ipek kurdu gibi kondu heliikiniz içün örülınüş
bükülmüş resenleri ma'an götürdünilz, ciiy-ı ta'accüb d€:gil midir.?
Beyt
Bes§. fıili ki ez-biiziçe berhast
Çü ahter der güzeşt an föl şod rast.

Ol sultiin-ı ğazi sufüf-ı erbiib-ı fütühiit-ı meğiiziyi müretteb eyleyüb iki

ferzend-i sa'iidet-mende ve sair ürnerii ve erkiin-ı ercümendi ketılyib-i cihiiddan
ebvfrb-ı feth ve nusret güşddl içün bir ketibede karar-düde ve yemin ve yesdrdan
çfrvişı1n-ı saf firı1lığa amade ve cüınle-i ümera ve hükkfirn perçem-i a'lfim ve tarra-i
riiyftt-ı İsldm'ı tebessüm-i fütuh ve nusret ile güşıide eylediler.
Beyt
Heıne -bii dlet u esbiib-ı bi-mer
Kadem der feh nihftde tac ber ser
Süvfiriin-ı tiğ-i berk-efşön keşide
Her ber tin ser-beser dendan keşide
Giriv-i kOz dtlde mürd ni gılş
Dimô.ğ-ı zindegô.n rii burde ez hıiş
Furı1 beste der an gavga-yı°Türkan
Zi-bfing-i nfı-yı Türki nfiy-ı Türkan.

Ve sultan gazi kalb-i leşker-i fütıih Uzre menzil e ruhda alem-i :llem-5.fa-yı
cihadı fisumfin-ı. te'yid-i Rabbü'l-ibada efrahte ve ferlend-i ercümendi Şeh-zô.de
Yıldırım_ B:lyezid'i Saruca Paşa ve ba'zı üınerô. ve hükkfun ve bir cemaat ile
rneymeneye ve İnce Balab§n ve Hoca Balabiin ve bir cem' -i fıher ile ferzend-i diğeri
olan Sultfın Ya'kfıb Çelebi'ye sancak-ı ınihr-işrak ihsan ve ın eysereye ta'yin
buyurdı. Ve Gazi Evrenos Beg'e mücfıhiddn-ı eminin cenfıh-ı yüıunasında kalellfihu
tebfırcke ve tefılii '<ve ashfıbü'l- yemini ınii ashô.bü'l-yeınin"603 nass-ı mübini tıbkınca
ınukaddiıne-i leşker ve üınerfi-yı izamdan Subaşı Eyne Beg'i dahi cenfıh-ı yüsr:lya
mukarrer ve siiyir ınülük-ı hükkam-ı İslfim'ı kalb-i sipfillın etrafında kurb-i sultanide
hiilet-i iktirfulda kevô.'ib-i su'Üd §sa ictima' ve cfinib-i yemin-i pfidişiihide sfihib-i
re'y ve tedbir Vezir Ali Paşa kaim ve Eınir-i fıli_-mikdftr Timürtaş Beg dahi cfinib-i
yesiinnda mufidfıtta mülazım olub esbfıb-ı top ve tüfenk ile sufüf-ı yeniçeri ve piyiide
bir mertebe ınüretteb oldular ki sipihr-i Cevşen pı1şun fil-i Mahmı1di'yi ol silsile-i
güşiide kiidir olamaz idi. Ve hayl ve haşeın ve ordu-hazar ve sair müte'allikfı.t-ı
asakir-i nusret me'fısiri kafa-yı leşkerde bir mürulsib mahalde bırağub iki bin cevdn-ı
tir endaz ki tir-i dil-düzleri sihıim-ı kaia gibi ç_erh-i devvfırd an güzeran \_'C kevkeb-i
semayı nazar-ı dakikleriiıde halka-i zerrin-i af-tab asa nişfine-i nürnfiyıin zann ederler

rol Defteri sağdan verilenler, ne mutlu o defteri sağdan verilenlere. Kur'in-ı Keri 27.
m. Vakı 'a,

400
 İdris-i Bitlisi/ REST BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

idi. Mukaddime-i leşkerde mukarrer ve ol cümleden yemin ve yesfu"a peyker-i aded-i

tiğ-i end§z taayyün eylediler ki ibtida anlar cenge mübfışeret ve husamd üZerine bir
uğurdan her tarafdan tir-i bfirfin mukiiteleye ınübfideret eyleyeler ki sihftm-ı zere­
güşd ve tir-i bela ile saff-ı metin ve kfıh-ı dhenin- i güriih-ı müşriki'ni birbirinden
tefrik ve perakende eyledikleri gibi ınübllrizıin-ı cevşen-püş ve şir-i dilfin-ı pür-hurü.ş
nusret-i İslam ile ol gürüh-ı kavi-fisfulın akibindell keınfinden berceste olan tır-i d.sfi
meyddn-ı sa'.idet ve mizmdr-ı şehıidetde izh3r-ı merdanegi eyleyeler. Kalellfilıu
tebafeke ve teala azze ve celle şiinuhu "ve men-nasru illd min ındillfihi'l-Azizi'l­
Hakim"604.
Beyi
Dehd bahteşıin firzfı rd nüvid
Kuned sehmeşfin mağz-i fikret tebah
Kef u şast başed b e-fenna neşiin
Dil u desteşan mukassiın-i her-sipfilı.

Evrenos Gfizi izn-i hüındyün ile meydiin-ı ına'rekeye gelüb küffür-ı la'ine
tır-bdrfin etmek üzre müciihidfin-ı din ve tir-endıizan-ı dılrbine sala eyleyince taraf-ı
kiifiriden mukaddemiin-ı ıneydiini tiğ-i cevşen-şiken ve tir-i merd dk.en ile ütlade-i
hfil<-ı helak eylediklerinde sipfih-ı fihen-pOş-i müşrikfin-ı kulzüm-i ınevvfic-ı sim-db-
5.sii telatüm-i sarsar-i ıztırftb olub ol hun-i sirtdn tiğ-i hurde bir uğu�dan sol kolda
olan tir-endfizlar_ın üzerine hücı1m ve terii.küm-i rimfih ve tezdhüm-i sipfih ile
mücahidiin-ı meysere'yi tazyik ve piydde ve süvii.rilerini Ordubazar üzerine
dökdüler. Leşker-i İslam'm deve-ve katırları birbirine muhkem bes�e ve ahmdl ve
eskal bir mertebe peyveste idi ki içlerinden ubı1r muhal ve ol hayl ve çeşınin
akibinde bir dırahtistan-ı tenk mecal vaki' olmağla zümre-i küfr ve İsldm'<lan ol
zedtl bürdde üftade-i hak-i helak olub guziitın bir gürüh-ı azlıni şeref-yılb-ı rütbe-i
şeh.ldet ve serdı'irların ekseri gark-ı ab-ı tü.ffin-ı melfünet oldılar.
Beyt
Sitem bı'ir key ber ser- i hün keşii.n
Cenfih-ı sipeh ra be gerdün keşan
Çu an meysere geşt revin hisar
Bi-şod meymene hem çüruln üstüv8r.

Çünki ol berk-i tabende-i pür nur a'ni Şeh-ziide-i ğayytlr Sultan Yıldırım
Bayezid cdnib-i yesfirda olan şikesteligi mu'8yene eyledi. Hücfun-ı gayret-i cibilli ve
galebe-i himmet-i İslfiml birle infin- ı tevsen-i tehevvür ve şeca'at i ıneydfin-ı
mübfu-ezetde zabt edemeyüb mdnend-i berk-i hütif nıerkeb-i müs8raatı mey8n-ı
merdfuı - ı dine sürüb ınücfihidünın mehzCırnan ve ıµağlübtlnına yetişüb lemean-ı berk­
i şimşir-i Yıldırım Hı'ini misı'il-i şihdb-ı fisuımini ebsı'ir-ı küffarı luyre-i gerdi tefrik ve
perişiini ve zulmet-i ğubaf-ı ma'rekeden çeşm-i hayret-i düşıneniin güın-rdhın sefid
ve siyahi kalelliihu tebafeke ve teiila "Yekfidu'l-b erku yahtafu ebs8rahüm küllemı1

604
Yardım ancak Aziz ve Hakim olan Allah ·tandır. Kuı-':ıin-ı Kerim. Al-i İmran, 126.

401
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

edile leh.ilin rneşev fıhi ve izii ezlame aleyhim kiimCı ve lev ştiellfrhü lezehebe
bisem'ihim ve ebs§rihim innellfrhe ala külli şey'in kadir"605 ma'na-yı mübini süret­
nürnd-yı zuhur olub Yıl<lınm - Bdyezid'in sipfihının hiddet-i berik-i leınefin- ı şimşir
cihfin-güşii ve şiriir-ı nifil-ı esbfrn-ı berk-iisfisından hinnfin-i can-ı küfför-ı murdar
hakister-i ateş-i sOzfin ve iltihab-ı suyüf ve rimfihdan ol ıllüşrikfin-ı bu lehebfin
giriftfir-ı nfir-ı nirfin oldılar.
Beyt
Direfş-i sinaneş çll firüz şod
Dırahşend tlğeş adüv-süz şod.
Şeh-zılde-i ceviin-bahtın iktlfim-ı meşhüdne ve ihtimfün-ı dilirfmesin görüb
saır ümera ve sipeh-sıilariin dahi her tarafdan tevscn-i iniı.n-ı rnübılrezeti sufüf-ı
düşmene matuf ve muavenetine cedd-i tam �·e s8.y-ı tanıdın masrı1f eylediler. Ve
Evronos Beg ve Bahşi Beg vele<l-i Timürtaş ve Lala Şahin ve İsa Beg ve Saruca
Paşa ve Atabe Beg Subaşı ve Kara Mukbel ve İnce Balabfuı ve Hoca Balaban ve
Maycşlr Merd ve Sencar Subaşı ve sair sipeh-ddrdn ceviinib-i erba'adan bir uğurdan
düşmene karışub deryd-yı leşkcr-i küffür-ı darb-ı tiğ-i füeş-bfir ile füüde-i ğubdr- ı
hasar ve ser-hfınini bi-şümfir-ı küffür-ı gül-i Rürni'nin külah-ı s,erhi misal ser-i
rimfihda fişikfir ve bir haınle-i ştrfine ve sadme-i dilirdne ile · a'lam-ı ser-efrfiz-ı
küffarı meyfin- ı abde ına'küs olan dıraht fisfi ser-nigün ve men.küs eyleyüb sip3h-ı
eşrdrın yedi aded pfidişiih-ı bi.lzürg-vaf�ı murdıirını makhür ve . andan zamiında o
gı1ne mccmfı'ı azimi perfş5.n ve kayd-ı silsile-i giriftdri ile ıneksür eylediler. Ol
sahrfıda zlf-i kümbed-i hadrd<la ser-i server3n-ı a'dd<lan peşte asa çen<lin kubbe
beraber tak-ı mimi ve enddze-i a'lfim-ı dsumfın sfiy-i İslam ile husemıi- i dinin
ınefarık ve mcğafirinden yadigar-ı arsa-i veğfi olub müşrikfın -ı h§.sirden bir cemfi'at-i
kesire atlarına i'timıiden mcyiin-ı ma:'rekeden fir5.r ihtiyfir ve şah-süvfirfin-ı meydfin-ı
gazfı esbiin-ı bfid-pfı ve cihfin peyma ile mcsfürları te' iikub ve reside ve kdrib-i
gerden-güşıl-yı halka fihenin-i şiınştre keşide eyleyüb ve şiiyeste-i rakıyyet olanlarını
kayd-ı silsile-i bende-giye namze<l ve uzmnfi-i cebfıbire ve küberfi-i kayfisireyi hdk-i
pdy-i sultfina geturdilcr. Ve küffdrın kayd ve bend-i müciı.hiddn içün müheyyfi ve
ma'an götürdükleri tıniı.b ve resenler ile dest ve gcrdcnlerin beste ve giriftiir-ı dam
olmuş şikiir-ıisci muhkem pcyvestc ve her tarafdan
ı\,Jısra '
Piçide şcvcd be pdy-i herkes ameleş
sadasını işitdiler. Vakt-i asırdan akşama karibe degin hfıl minvr11-i meşrG.h ÜZre
geçüb sultiı.nü'l-müciı.hidin bu feth-i azim-i İslfüniyftndan bc-ğdyet şiiddn oldı.
Beyi
Her ki rfi feth u zafer peyğfun dıid
Piş-i o yeksfın murfıd u nfı-muriı.d
Her ki pd bcndfın-ı o şod vasl-ı yar
O netersed ez hclfı.k-ı kfır zfır.

&ıJ Şimşeğin çakması neredeyse gözlerini alır, anlan aydınlattıkça ışığında yürilrlcr ve üzerlcrinc karanlık
bıL�ınca dumklarlar. Allah dileseydi işitme ve görmelerini gederirdi. Doğnısu Allah her şcye Kadirdir.
Kur'ı'i n-ı Kerim. Bakara, 20.

402
 İdris-i Bitlisi / HEST BIHIST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Fe-emmd ol sultfuı-ı safi cinfula ol encfiz-ı va'de-i sıdk ve isticiibe-i da'vet-i

hakda hayret elverüb kişver-i ma'na ve mülk-i dil-i dfiniisında kendü kendüye
tefekkür eylediler. Ol leyle-i müniicatda Hazreti Kadıyyü'l-hiicatdan istid'a eyledi ki
müddeiyat ve mültemisfinın ekseri zuhfu eyleyüb lakin cümle-i münftcıit ve
makfisıddan idrak-i sa'§det şehadet olunacak bir emr göremedi. Belki esbiib-ı fidl
dahi ki galebe-i sipıih- ı küffar ve imti_dfid-ı ceng ve kı1r-zdr encama resi'de oldı. Ol
ıztır§b ve efk§.rda hatır-ı fa.tın bir vecihle armide olmadı. Bir vakte degin ki nilıfuı­
hdne-i alem-i gaybden bir sfuet-i ğayr-i ma'hOd bedıdar ve Hazreti İzzet (azze
şa'nuhu) hazretleri hilaf-ı ıneslek-i evhfun ·her muktez�-yı takdir bir hfidise- i ğaribe
izhfir eyledi.
Ebydt
Çil vakt ki vakt iiyed be-hatır
Nihfuıihd kunend ez perde 23hir
Kadem der nih ki çı'.ın refti residi
Hemiin inkdr k'in rehra ne<lidi
Der niz hayıne çıbendi bend ber-pfiy
Gulü-ra zin tınab suht be-güşay
Zı mihnet reset her kes çeşm ber-best
Bedin tebdır tüti ez kafes rest

Hikiyet-i Hiitımet ve Hiitımet-i Hikiyet-i Sultiin Murid Hin

Ve keyfiyet-i idriik-ı sa'iidet-i şehadet bii intikıil-i o be-m ülk-i hakiki an
cihiin ve nhleteş ez-in sarrl-yı mecazi be-9iviir-ı rahmet-� Rahman ğarayib-i kdr­
hô.ne-i takdir ve acfiyib-i vek3yi-i seldtin-i sdhib-i mefu-ik ve şimşirdendir ki küffdrın
yedi aded mülük ve sipeh-sıildrrln ının inhiziimından sonra ol sultan-ı gii.zi şevket ve
sekine ile henüZ kalb-i leşker-i İslam'da karar-dö.de ve a'dfi ve rnühiilifön-ı din ve
devlet üZerin e rnansür ve muzaffer olub güruh güruh maktü.ldn ':·c esiriin-ı kü.fförı
temaşa eder idi. Ve şah-ziidegfin ekser üınerd ve asker ile firiir edenleri taakub ve
ser-i seıverdn-ı müşrikrln-ı ser-nizede nüınü.-ddr ve düşrnendn-ı dini güruh gürü.h esir
ve giriftdr eylediler. Ol esniida kavın-i eşrfirın sanadid-i izam ve siba'ı seb'a - i
uzmanın a'ydnından ki ına'reke-i kıtalde erbiib-ı dal.ilin pişvası ve istildhat-ı kMiride
baban-ı bUzürg Miloş Nikola d"enmekle ma'rüf bir kiifir ki esnii-yı ma'rekede zahm­
hurda-i tiğ-i guziit olub Utlade-i hiik ve galatide-i hun olub lakin henUz can-ı na-pakı
cesed-i mürdfinndan çıkınayub ve ehl-i İsldm'dan bir kiınesne be-şahsa bilememiş
idi. Çıınki ol velade liva-yı zafer-iktizii-yı sultiini mesfür Miloş'a karib ve ol dahi
kendü katline müttehi ve meyfin-ı ekfö ve akran ve miibeyn-i cvliya-yı şeytanda
izhar-ı merdiinegi etmeği derfm-ı dalalet meşhünunda muhtefi tutub ser ve rılyın hak
ve hfuıe ğalita ve murğ-i nim bisınil asa sekerfit-ı mevt ile tahinde olarak pfiy-ı alem­
i suıtaniye müteveccih ve diid-hdhfille dedi ki: Ben Müslüman oldum. Ve ptidiş<lha
sırrani sözüm var. Hak-i pdy-i rahş-i hümdyüna çehre-i ubüdiyyetimi süyide eylesem
gerekdir deyu feryiida başlayub çılvişiin her çend ki darb ve alet ile ma'ni oldular.

403
 İdris-i Bitlisl/ HEŞT BİHİŞT / MKarataş-S.Kaya-Y.Baş

Bir vecihle def ve ref ideme<liler. Amma çünki ol şehriy.ftr-ı ınerhamet-şh1rın

mehamid-i hüsn-i ahldkı meşhfu-ı tav8if-i afak idi. Muktezft-yı ınerhamet-i aslı ve
şefkat-i cibilli üzre çdvişfuı ve mfınifuu ol kiifir-i lainin men'inden men' ve pdy­
büsunu ve ğaraz-ı müdde'isine izin ve ruhsat buyurdı. Ol münfıtik-ı kadim ve muti'-i
şeytdn-ı racim meger üsUlnde bir zehr atud hançer pinhan eylemiş. Piiy-büs-i
hüm§.yüna hin-i takarrübde ol sultfın-ı sdhib-i hiıneınin şikeın-i pür-hikemine bir
darb-ı muhkem havale eyledi.
Beyt
Be şeh zed yeki darb-i pehlü güzar
Ki ez hün zemin geşt çün lalezar
Der üftdd sultan be-ftn zahm-i tiz
Zi giti ber iimed yeki rustehiz.

Her çentl ki ol kdfir-i mutinid_kendüyü i'tikfül-ı fösidi ile meyfın-ı küffar ve

füccfirda bu kiir-ı meşhfırun ikdfimıyla niim-dilr eyledi. Ol sultfuı-ı ınücfihidfuı dahi
meydn-ı hüsreviin-ı cihiinda derece-i şehadet ile mesrür olub sfuet-i mev'fıd-i
kaziyye-i ma'hüd-i kalellahu tebdre.ke ve tedlii "ve yevme neb'asü fi külli ümmetin
şehiden aleyhim ınin enfüsihim ve ci'nii b ike şehiden ala haülai"606 ınazmfınu lizre
ol yevın-i kıyamet asada meşhür olub sa•fidet-i şehadete restde ve ihtizar-ı · ömür
müdfun-ı iktisarda fiyet-i nevmidi-i ye's-i kalellfilm subhdnehu ve tealıi "İn
yeınsesküın karhun fekad messe'l-kavıne karhun mislühu ve tilke'l-eyyfirnu
7
nüdi.ivilühd beyne'n-nds"60 güş-i hüşiyle peyğfun-ı sür0şdan şinide olınuşdı. Bu
husüsta giiyet ile münbasıt ve ferhfuı oldı. Zira leyle-i nıübareke-i mezkfırede Cenab­
ı viihibü'l-atayadan niyftz-ınend olduğı inhizam-ı küft"ar-ı lifun ve nusret ve iftihdr-ı
asiikir-i tsliim ve netice-i rütbe-i şehıidet-i tam ile be-nam olub reffilcat-i zümre-i ehl­
i hak ve silk-i rüfekii-yı kavlühü tedlii azze ve celle "Ve men yütıillahe ve�r-rasüle
fe-üldike mea'llczlne en'aınelldhü aleyhim mine'n-Nebiyyine ve's�sıddıkine ve'ş­
şühedd-i ve's-sıilihine ve hasüne üldike refıkan"608 rnısdakınca silk-i suadö ve
şühedii rnakbı1Unde hayat-ı ebedi ve hem-rfihi-i eiınme-i hüdd ve hulefa-yı din-i
Muhammediye münselik ve dahil ve maksad-ı aksdsı olan mübeşşirat-ı lutf ve
merahim-i ilahi birle ki kalellahü tealii "lnnellahe la yuhlifü'l-m1iid"609dır. Saltanat-,
sermediye nıiil oldı.
Beyt
Her şlr dil ki hodni der aşk küşt rüzi
Der kiş-i aşk biiziin b dşed şehidi vu ğdzi

606
Her ümmele bir şahit getirdiğimiz ve ey ituhammed, seni de bunlara şahit getirdiğimiz vakit durum lan
na.�ıl olacak. Kur'ıin-ı Kerim. Nisa, 41.
«1 Eğer siz bir yara aldıysanız şüphesiz o topluluk da benzeri bir yara almıştır. İnsanlnr arasında bu
7

günleri bazen lehe bazen aleyhe döndürür dururuz.. Kur'ıln-ı Kerim, Al-i İmran, 140.
608
Kim Allah"a w peygambcro ita'at ederse işte onlar Allah'ın ni"metine eriştirdiği peygamberlerle,
sıddikler, şehidler ve iyilerle beraberdirler. Onlar ne iyi arkadaştırlar ! Kur'ı'ill-ı Kerim, Nisa, 69.
«1 Şüphesiz ki Allah verdiği sözden caymaz. Kur'iln-ı Kerim, Al-i İmran, 9.
9

404
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Ol viikıa-i facianın vuküında halef-i hildfet-şifir sultan-ı said Yıldırun

Biiyezid kurb-i livii- y ı sultanide bulunmağla hükm-i işiiret-i sultanı ve liyakat ve
istihkdk-ı hildfet-i rahmani mesned-i pfidişı1hı-i İsliimiy§n ve serir-i servi-i
mücdhidfuı ol neyyir- i a'zam hakkında erzani görülüb erkı1n-ı devlet ve a'yan
Hazreti Yıldırım Hanı viilid-i mağffırunun huzür-ı sa'adet-mağfüruna götürdüler. Tii
· ki bir muvacehe ve bi'l-müşiifehe a'yin-i Hulefa-yı Riişidin ve aded-i sel§.tin-i pişin
üzre müşarün-ileyhe tefvız-i ahd-i vilayet buyurdı. Ve tekiiza-yı diii-i ahd-i bi-ğaraz­
i kavluhu teala "siirifr ilii mağfiratin min Rabbiküm ve cennetin arduhe's-semdv§.tu
ve'l-ard, u< iddet li'l-müttekin"6 1 0 muktezasınca da'vet-i hakka lebbeyk-i iciibet ile
leb-cünbiin-ı kabul ve saray-ı faniyi cilve-giih-ı cemill-i bakiye tebdil eyledi.
Ebydt
Şah-ı Giizı Muriid-ı kişver gir
Gerd hem din u mülk rd teshir
Geşt sahih kıran be kişver-i din
Yaft karin be saltanat temkin
Sal-i sı ve yeküm şehadet yatı
Ey hoş iin şah k'in sa'iidet yatı
Ger çi Gazı Murad şod zi-cihan
Şod cihfin heın-çünfuı ve bihter ez-dn
Mülk-i din hod niziirn gired biiz
Ey hoşa hill şeh be-mahfıl-i riiz
Her ki ra hem çü Y ıldırırn halef est
Mülk u dıneş hemışe ba-şeref est
.Yıldırım Biiyezıd-i iili-kadr
Ber-sipihr-i hilafet amed be-der
Berk-i tiğaş çii iif-tab-ı munır
Mi şeved hasm-sı1z ve iilem-gll"
Küfr ra hdn-mılıı be-suzılııed
Bahr u ber-rii be-hem bi-suzaned
O şihab-ı mürur u evladeş
Çü kevakib ki asuman zddeş
Hem çü in mihr-i şem' hem-nfuneş
Refte ber-fark-i ferkiidiın kiimeş
Hüsrev-i vakt Bii.yezid-i dılvvwn
Mülk ve millet zı-şah! hlllTem
Halk u Halık hem ez u rdzi
Bad müstakbeleş bih ez-miizı
Bismillahirrahmılııirrahinı
Levha-i nürist ve levh-i kadir
Besmele ünvan kitab-ı Hüdast
Mufattih-i lem 'a-i subh-i hüdiist
610
Rabbinizin mağfiretine ve Allah'a karşı gelmekten sakınanlar için hazırlanmış eni gökler ve yer kadar
olan cennete koşuşun. Kur'ıiq.-ı Kerôn, Al-i İmran, 133.

405
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / MKarataş-S.Kaya-Y.Baş

Her çı ne Bismillah ez-arı ınatla'est

Ger çi büd pençe-i mihr ekta' est
Tiicverfın-ı tac-ı ser-ez-vey kunend
Nfiıne siyahan rakaıneş tay kunend
Tdc-ı kelam erçi ki ez-hamdelest
Dürret-i fuı -tac veli besmelest
Ayet-i rahmet ki büd der-keliim
Besmele şod muntahab-ı fin taınıim
Çar kelime Besmele ra dade zeyn
Allah ez-ı1n çar çü insan-ı ayn
Nokta vu harfeş heme çun hat u hiil
Yatt ez-dn çehre-i ma'ni cemöl
Nokta şude merdümek-i çeşm-i can
Geşte süveydiı.-yı dil cz-vey ayan
Baş bfrd nahl-i nev-i nev-bahar
K'ü bişukufte çü gül e z -şiih-siir
Temre-i ez-nahl hemdn noktast
Meyve-i şirin dil an noktast
Nahl be-pa baş zı-bağ-ı bihişt
Ber-tek-i ön menba'-ı havra sirist
Rahnc-i stnest ber-endiim-ı nahl
Süreti ez-bism u ber u nfun-ı nahl
Asi çil isrn ez-rakarn-ı mim-i üst
Hırz-ı muhib fimed u def-i lldüst
Çar kelime besmele u ism-i zat
Çar hurüfest ve der-i filiyat
Şod elif ez subh-i sa'iidet delll
Lem'a-i nü.rest ki şod ınüstezi:l
Ez-şeb-i kaderst rakarn-ı larn-ı u
Nür-ı tecellf niger ez-şam-ı U
Lam-ı diğer geşte çü. şfim-ı berat
zın du zalamest ayfuı nü.r-i zat
Revzane-i dlern-i kudseş çıl h5st
Revzane-i rnihr be-pişeş suhdst
Rahınet-i u arn muhib ve adılst
V'er çi Rahimest be-halk-ı cihön
Has be-Rahmfined veli mü'ıninan
Meymenet-i ism u sıfüt-ı Hüddy
Çunki şüd. ez-Besmele enır reh-nü.m8.y
Harnd-i Hüdfivend b e-cay-ı averem
Td rehed e z -ebteri in-defterern
Hem zi sip8s-ı hak u medh-i rasOl
Cii kuned in name be-sadri kabili

406
 İdris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

ÇQ.n ne-konem şükr ve tevfik-i hak

Ger heme ashiib bi burdem sebak
Heşt- B ihişt ez suhan engihtem
Şır-i fesiihat be-şeker rihtem
Heşt şehen-şiih-ı müciihid-şiiir
Geşte medih suhiinem-rii medar
Geşte b e-her Heşt-Bihişt'i nalın
Zikr-� yeki şah-ı mücrlhid mukim
Va'de-i cennet çü gaza pişe nist
Süret u ma'nfr behem ll1 cast riist
Gerde emr-i ihya nefes çfin mesih
Zikr-i sal8tın-i güzeşte sarih
Zinde şude cümle ez in name em
Ab-ı hayat est derin hrlme em
Şah-ı zaman çü nüvisem sipiis
Feyz-i rneani resedem bi-kıyiis
MCbde-i din perveri vü futh-i Rfıın
BCıd çü Osmiin-ı vela-rusüın
Kayseri ez küfr bedin kerde nakl
Mülk güşadest be-şimşir u akl
Refte be-meydan-ı ğazii zı ibtidii
Heft halef kerde be-ü iktida
Şod felek zilt-ı burüc-i u meğer
Ez akabeş heft sipihr-i diğer
Rfrz-i fuzün geşte derin hfuıediin
Arsa-i İslıim ve şehi her zaman
Devlet-i lI1 kavın be-din perverist
Hüd ne çizi servi-i serserist
Safha-i tarih-i furü' u usul
Yafte tii defter- i riibi' vüsül
Kayser-i çiirem çü be-şiihı nişest
Kevkebe-i küfr behem der-şikest
Küfr çü zuhnet şud u o iif-tab
Recın-i şeyatin şude zü çün şihab
Kıne-i o şehre be-Han Bayezıd
Yıldırnneş geşte ihn zi ehl-i did
Büd çü hurşid be-çiiruın-ı sipihr
Tiğ feşan uded? ve ayn-ı mihr
Lem'a-i tığaş çü şihiib-ı ınübin
Zulınet-i işrdk supurd ez zemin
"- Ez eser-i havf zi-hün-riz-i ceng
Bıld Beni Asfar ezü zerd reng
Ez deni-i tiğaş şude surh ve tari
J

407
 ldris-i Bitlisi / HEST BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Zerdi- i ruhsfir-ı Beni Asfari

Tevsen-i azmeş şode berk-i cihfin
Lem'i sinfineş çu bela ru'igehftn
Büd cihan-gir ter ez iif-tilb
Tiğ-i cihiideş şude ıniilik-rikfib
Arsa-i İslam fuzüde be-tiğ
Feyz-feşiin geşte der u hem çO miğ
Siihet-i meydiin-ı cihiitleş fesih
Teng dil ez vey heme kavm-i Mesih
Cizye deheş Engürüs u hem Freng
Dı:ide harfic si hod bi-direng
Biiz besi mülk 'der İran-zemin
Ez-adüvv üstad be-şimşir-i kin
Hem çı1 Timür tln şeh-i siihib kıran
Gerd musahhar heme mülk-i cihan
Memleket-i maşrık ve Türan zemin
Gerd be-!ran heme zir-i nigin
Hiist ki mülk-i Arab u Rüm hem
Tılbi'i ferman küned ez piş u kem
Yıldırım fin şah-i ğayyür-ı ceri
Ar nüınüdeş zı reh-i serverf
K'ez Ti'ınür u ar u mezellet burd
Ya ziber-desti-i ü ğam hord
Şiih-ı Acem Ahmed Sultan Üveys
Kerd firfir ez Timür ez rfih-ı keys
Burd pen§.hi beder-i kayseri
D§.d peneh Kaysereş ez serveri
Td ki Timür diid be-Kayser peyfim
Goft zi-men'bfid be Kayser-i sel.im
Düşınen-i men,şah-ı Acem bıld Veys
Gayr-i mutfem be cihan nfst kes
O şeh-i gılzist meneş mu'tekid
Der- i reh-i !slam men u ra mumid
O be-hiliifem be-çı ray iivered
B a -a. duvveın lutf be-cay-ı avered
Züd fırist an aduvv-i hire-rft
Rfilı-ı medd-i piş-i hod a n -tire n1
Nist be-mülk-i tu mera hiç kar
Haşm-ı minkiz? ve yekıirem medar
Tali' u bahtem çO cihan-gir geşt
Pış-i sipiihem çi büd kuhve deşt
Kasıd-ı Timür çü be-sultan resid
Berk sıfat kahr-i nihiideş çehid

408
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BIHIŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

Guft be-pasuh ki bi-rev ey resıil

Baz megO in suhn-i nii-kabul
Men niyern an hasın ki tersem zı-ceng
Hem güzerem nist zı-niinu1s u neng
Hiç cevD.n-nıerd be-mihmrln-ı hlş
Ğadr va daşet zi-kem ya be-zi-biş
Ger çı tu yi TimOr yani hadid
Yıldırım em hest _ve hadidem hadid
Ger hL şevi azim-i ceng §veri'
Şükr niyem kem zi-tO der-leşkeri
Fitne ber - engiht çü çerh-i deni
Gerd müheyya sebeb bOved ni
Geşt mukabil dü şeh-i kiim-kar
Leşker şan her du binin ez-şumiir
Geşt dü derya behem iimihte
Mevc-i bela kühveş engihte
Mevc zı dü keşti-i kayser şikest
Tiınür· ez an bahr be-lengir birest
Tevsen-i sultan-ı lskender-hisdl
Hord tskender be-miylln-ı cid.il
Şah futiide çu şihab-ı mübin
Yıldırım 'ö.sd zi sema her-zemin
Hasın cuda tid çO ez-ydr-ı kiş
Yiift zafer der dom Oftad kiş
Did yeki mütlis ez dn rezm-gfth
Dürri girfil1-mı1ye futdde b e -rah
Gevher-i yekta vo dürr - i şiih-viir
Yiift ganimei çfı der iln kdr-ziir
Kadr-i güher büd zi-kadreş çü biş
· Ber diliirevan tuhfe ber şah-i hiş
Çün Timür iin gevher-i şahfine yaft
V'ez ruh-ı o nür-ı sa'ddet bi-taft
Kerde yaklll kiin güher- i serverist
Belki dürr-i tac - ı siyeh kayserist
Geşt zafer hem-deın-i ikbal-i o
Leşker- i kayser heme pd-miil-i o
Çünki behreş be-ma'ünet nevaht
Dest-i tasallut çO alem ber-feraht
Ez-sitem-i leşkeri-i an zolum
Zir u zeber geşt heme mülk-i Rürn
Gerçi nigO.n şod alem-i kayseri
Maned bii-hiliif şeh-i an servefl
Baz be-tevf'ık-i Hüda-yı Kerim

409
 İdris-i Bitlisi/ HEST BlHiŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Mülk be-in kavın şode müstakim

Nesl-i pileş heme şahdn-ı din
Cümle şode hfis be-fazl-ı ınübin
Ayet-i ikbal-i hemin hfinedün
Hest ayfuı ez-rfıh-ı ş3h-ı cihan
Hüsrev-i İslam be-hulk-i haınid
Şah-ı seliilin-i cihan Biiyezid
Nevbet-i şahı çü be-sultan futiid
Devlet u din geşt be-devreş ziydd
Rfıyet-i din ra be-felek-i ber-ferfiht
Ehl-i cihan ra be-adalet nevaht
Saye-i o bfid be-şahı medid
Bfrd fuzı1n devlet u uınrcş mezid.
Kalelliihu tebiireke ve teala ve kelamuhü's-sıdku ve kavluhü'l-hakk "ve
keziilike nekussu aleyke mine'l-enbtii rnd kad sebek"611

611
İşte böylece sana geçmiş olayları anlatırız. Kur•an-ı Kerim, Taha,' 99.

410
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya- YB�s

iNDEKS
Ali Paşa, 57,225, 362,365, 370, 374,
375, 376, 377,378, 379,392,398
A AI-i Selçük, 71,81, 90, 93, 243
Abaka Hiin, 9 1 , 121 Ali Şir, 182, 189
Abdulbaki Sa'di Bin Ebubekir Vehbi-i Almalu, 364
Vani, 57 Alparslan, 82
Abdülmelik Mervan, 1 18 Amiisiyye, 83, 84, 223
Abdurrahman Giizi, 77. 126,231, 233, Amnidi!i, 26 1 . 262
234,237 Anadolu, 7, 9, 10, I l, 12, 13, 14, 15, 16,
Abdurrahman _Kadı, 186 17, 23,25, 26, 3 1 , 34, 38, 263, 269,
Acem, 56, 59,60, 63,71. 72, 79,82,83, 277, 279, 282, 294,295, 296, 297, 309,
84, 224. 226, 244, 274, 291, 292, 293, 310, 3 I 1, 324, 33 1 , 332, 350, 354, 356,
342,395, 406 357, 364, 366, 387
Acliin Beg, 258, 259 Anahor, 262
Aclanoğlu, 260 Anamur, 261
Adaliye, 227 Angurus, 391
Ağca Koca, 186,237 Antalya, 227
Ağca liman, 269 Arabistan, 324
Ağnboz, 277 Anitük, 126
Ahi Hüseyin, 203 Argun, 77, 92, 121
Ahi Şemseddin, 197, 203, 2 1 9 A rgun· Hfuı, 92
Ahlat, 71, 72, 77, 84 Arnavut, 353, 384, 385, 39 I, 397
Ahmed Hiiıı", 9 1 , 92, 121 Arnavutluk, 354, 355,372
Ahtiman, 328, 330 Arpa Hiin, 225
Ak Balbancığı, 196 Artuk, 77
Ak Sungur, 268 Ashab-ı Kehf, 84, 269
Ak Timür, 133. 135, 181, 196 Atabe Beg Subaş ı, 400
Akbaş, 77, 240 Ayii Ki!0s, 25 1
Akça Hoca, 77 Ayakonya, 269
Akhisar, 174. 177, 187, 191 Ayaslıığ, 226
Akova, 192 Ayasofya, I 18
Aksaray, 84 Aybeki, 364
Akşehir, 226 Aydın, 226, 344, 387
Aksungur Ağa, 348 Aydıncık, 227, 258, 316
Aktuluk, 77 Aydos, 232, 233, 235, 237, 239, 325, 326
Akyazı, I 86, 23 l Ayir, 77
Aldeddin Çelebi, 219, 220, 221 Aykut Alb, 77, 126, 133, 135, 139, 155,
Aldeddin Paşa, 105, 163,207, 242, 245 163, 174, 179, 182, 191
Alaşehir, 85 Aytoğdı Alb, 196
Alb Suyı, 187 Azerbiiyciin, 71, 9 1 , 122, 225, 226, 291,
Ali Beg, 241, 350, 35 I, 362, 364, 365, 292, 293
366, 367, 368, 369, 370-
Aı-i Mervan, 1 18 B
AI-i Osmiin, 20, 21, 32, 57, 62, 71, 75,
77, 80, 90, l l 1, 1 17, 168, 190, 192, Babaeski, 304
215, 216, 226, 236, 240, 244, 272,289, Bağdiid, 88, 225,291, 292, 294
322, 341, 343, 368, 383 Bah8.üddin Muhammed, 87

411
 İdris-i Bitlisi / HEŞT BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Baş

Bahr-i Freng, 274 Çavuş Köyü. 177

Bahşi Beg, 374, 400 Çayhisiir, 362
Bahşilu, 77, 240 Cebel-i Surha, 293
Balabin Beg, 366 Çeh, 274, 385, 397
Balabfuıcıkoğlı, 268 Çektemur, 77
Balıkesri, 227, 258 Celaleddin Devvfuıi, 43
Basak, 77 Çemişgezek, 89
Baybeğ, 77 Cemşıd, 1 10, 1 13, 160, 230
Bayburdlu, 364, 367 Çemştd, 345
Baysu, 77 Cengiz Hin, 83, 89, 121, 223
Baysungur, 77 Ceterhezar, 379
Baytemur, 77 Çevdaroğlı, 179, 181, 183
Begşehri, 350. 352, 370 Cezire, 277
Belgay, 77 Çimpi, 267,268
Beni Asfar, 405 Çimıen, 32 l, 322
Beni Mervfuı, l l 7 Çitroz, 362
Bergama, 227, 259, 260 Çoban Beg, 223
Beşiri, 226 Çorlu, 275, 299, 300, 303, 304
Biğa, 3 i l, 3 16, 357
Bilecik, 77, 125, 141, 144, 147, 150, 1 5 1,
152, 153, 154, 155, 161, 163 D
Boğdan, 274, 324, 391 Davganıış, 77
Bolayır, 269, 279, 280, 298 Ddvud-i Kayseri, 224
Bolu, 231 Derbeud, 328
Bolvine. 332 Derviş Tarôd, 106
Borlı, 329,334 Destbiitek, 3 1 1
Bosna, 3 1 1 , 353, 354, 355, 371, 372, 384, Devletlu Kavak, 333
385, 391. 397 Deylcmiyye, 328,389
Bozhöyilk, 77 Deymenus, 196
Bulgar, 171 , 275, 277, 330,397 · Deymiş Hoca, 223
Burgaz, 300, 304 Dilşfıd Hatıın, 225
Buısa, 20, 2 1 , 76, 162, 169, 1 70, 174, Dımaşk, 122
179, 180, 1 8 1 , 193, 196, 198, 199, 200, Dimetoka, 300, 303,304,305, 306,307,
203, 207, 227, 228, 229, 230, 243, 256, 322, 323,326
257, 261, 262, 295, 296, 297, 309, 3 10, Dindar, 72, 165
3 1 1 , 316,317,3 18, 320, 32 1 , 322, 326, Dirama, 329
328,329, 330, 332, 337, 340, 341, 342, Dırama, 335
344, 345, 346, 348, 349, 352, 353, 355, Diyarbekir, 7 1 , 83, 84, 225 , 29 1 , 294
356,357, 370,373 Domanic, 130
Durluk, 77
C
Cafer Beg, 82
E
Çamurlu Sahriisı, 328 Ece Beg, 261, 267, 269, 270,274
Çruıdarhı Mevlana Kara Halil, 203., 207 Ede Balı, 100, 105, 106, 163, 207
. Canıbeg Hin, 291, 292 Edime, 300, 303,304,305, 306,307,
Canik, 84 3 1 0, 3 1 1, 32 1 , 322,323, 324, 326, 327,
Çatalburgaz, 332.

4 12
 idris-i Bitlisi / HEŞT BlHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

334, 337,341, 343, 353, 355, 357, 362, Freıig, 82,237,241, 244, 253,266,275,
374, 375 295, 324, 381, 385
Edremid, 258 Frengistan, 397
Edrenus, 193, 196, 197, 198,261
Eflak, 188, 198,274,275 , 3 1 1 ; 324, 385,
391, 397 G
Efrasyilb, 82, 3 1 9 Ğabir, 77
Eğirdir, 227 Galyus, 174
Eğrice, 130 Grlzi Çelebi, 93, 123
Eğrigöz,343, 349 Gazi Fazıl, 267
Elbistan, 84 Gô.zi/t.,faJımıidHdıı, 52, 56
Elvend, 360 G&:iMıırad, 230, 237,244
Emir Baycu, 90 Gebeş, 304
EmirCehllec:ldin Karatay!, 89 Gelibolı, 75, 76,240, 264, 270,272,273,
Emir Çoban, 223, 291 277,282, 298, 3 1 6, 332, 337, 357, 374,
Emir Gıyılseddin Muhammed, 223, 225 375
Emir Hasan, 225, 291 Gemce, 174
Emir Şeyh Hasan Celayir, 225,226,292 Gemıir, 307
Emir Timiir, 226, 293 Germiyiiniİi, 133, 141, 182, 189, 343,
Engüriye, 75, 226, 294, 296, 297 350, 351, 356,387
Engürlis, 274 Germiyiinoğlu, 344, 349
Erdebil, 293 Geyve, 1 74, 178, 179, 187,252
Erfahşed, 77 Gıyfiseddin Keyhüsrev, 86, 9 1
Enneni Sazan, 240 Gök Alb, 77
Ermeniyye, 7 1 , 72, 227 Gövnük, 143, 146, 252,253, 254
Ertuğrul, 72, 74, 75, 76, 77, 80, 8 1 , 125, GĞcbeğ, 77
141 , 146 Gümillcine, 306, 307,334
Eızincan, 89,223 Gümüşlı Künbed, 207
Eskişehir, 77, 97, 98, 136, 138, 140, 163, Gündüz A!b, 77, 80, 98, 130, 133, 138,
181 163
Eşref, 7 1 , 29 1 , 292 Gündüz Beg, 77
Evrenos, 169, 170, 267, 302, 304, 307, GUntoğdi, 72
309,332, 334,347,348,390, 398, 399
Eyalet-i Yunan, 223
Eyne Beg, 398 H
Eyüge, 297 Habur, 83
Hiicı Hekim, 24
F Hacı l!beg , 258, 259, 261, 268,302,303,
304,309, 3 12, 3 14, 3 l 5
Ffu-is, 226, 293 Hdcı Turhfut, 29 l, 292
Ferilmurz, 80, 81, 92, 123 Ham, 70
Filibe, 306, 307, 3 10, 3 1 1 , 328,329,330, Hamid, 77, 226, 363
359, 361, 384,388 Hanıidili, 351, 352, 356, 363, 387
Filisboli, 3 10 Hamidoğlu; 370
Filülı, 272 Harezıuiyfuı, 7 1
Fırat, 62, 223, 224, 3 1 0 Harmankaya, 98, 140, 147
Firecük, 332 Hasan Alb, 77, 133, 135, 139, 163
Firiiz Beg, 366 Hayrebolu, 275, 325

413
 İdris-i Bitlis! / HEŞT BİHİST / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

Hayreddin Paşa, 334, 362 İs, 62, 63, 64, 65, 68, 69, 10, 77
Hcmed3.n, 360 İs bin İshak, 62, 63, 77
Hcrakliye, 134 İsfiıhan, 226, 292
Hercke, 241 İsfendiyar, 182. 387
Herezen, 226 İsfendiyar Beg, 227, 387
Hersek, 355 İshak, 57, 62, 63, 64, 65, 1 19
Hicaz, 64 İshak bin İbffihiın, 62; 77
Hindistan, 70 İshak Efendi, 57
Hirakliye, &4 İskender, 58, 65, 236, 264,407
Hısn-ı Keyf, 226, 294 İskenderiyyc, 372
Hı�n-ı Keyffi, 13 İskete, 329, 334
Hızır, 65, 75, l05 Isparta, 350, 352
Hoca Balabfuı, 400 İsrail, 63, 82
Hoca Beg, 366 İstanbul, 32, 76, 84, 85, 102, 136, 196,
Hoca Salman Savcı, 292 199,229, 232,236,237, 238, 239. 240,
Hor,226 241 , 247, 248, 249, 274,277, 3 19,332,
Horasan, 7 1, 122,223, 226, 293 373
Hulagu Han, 90, 1 2 1 , 224 İznikmid, 233, 236, 237, 241, 242, 252
Hulefa- i Ben-i Abbas, 83 İzzeddin Keykavus. 91
HUristarı, 29 L, 292
Hunnuz, 77
Hüsameddin Sal.iir-ı Musuli, 85
K
Hüseyin Beg, 351, 363, 370 Kabluca, 1 8 1 , 3 18, 322
'Hüseyin Vaiz el-Kfişifi, 33 Kadı Adudiiddin, 224
Kadı Muhyiddin b. Berdc'i, 29 l
I Kalanus, 146, 148
Kalavun, 238
lbn-i İdris Hosameddin Bitlisi, 56 Kalığ, 77
İbriihlm Halı\, 63 Kandilli çam, \30
İdri� 25, 26, 27, 29, 30, 3 1 , 32, 33, 56, Kandıra, 23 1 , 240
57, 6 1 , 2 10, 290, 301 Kandırt, 237
İdris İbn-i Hosiimeddin Bitlisi, 156 Kfinuni Sultan Süleyman, 33
İdris-i Bitlisi, 25, 26 , 27, 29, 30, 3 1 , 32, Kapacak, 192
33 Kara Abdurrahman, 236
İhtiman, 325 Kara Ali, 174, 179, 187, 238
İletüs, 259 Kara Balaban, 335
İlyas Beg. 366 Kara Habeş, 187, 189, 1 9 1 , 23 1
İnce Balaban. 398,400 Kara Hasanoğlı, 268
İncegöz. 332 Kara Mukbel, 400
ineNikola, 124, 125, 133, 155 Kara Mürsel, 77,241
İnegöl, 76, 124, 125, 127, 128, 129, 133, Kara Rüstem, 309
155, 163 Kani Teke, 77
İnöni, 97, 163 Kara Tekin, 187
İpsala, 275, 302, 332 Kara Timür Beg, 366
Irak, 7 1, 122,225, 291, 292 Karaağac, 350
iriiıı, 60, 62, 7 1, 79, 82, 83, 87, 89, 92, Karaca Dağ. 7 5
121, 122, 123 , 2 17, 223, 224, 287, 290, Karacahisiir, 77, 128, 129, 130, 132, 133,
293,406 \34, 138, 141 , 148, 156, 162, 18 l

414
 ldris-i Bitlisi/ HEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Karaferye, 335 Komırlıisdn, 270, 273

Karagözhis3.r, 179 Konya, 82, 84, 87, 88, 89, 133, 134, 226,
Karahan, 77 366, 368, 369, 37 1
Karahisıir, 133, 135, 137, 147, 182 Köprühisıir, 164, 165, 166
Karaman, 92, 223, 226, 294, 296, 309, Köse Mihal, 98, 143, 145, 146, 148, 149,
344, 350, 351,36 1 , 362, 364, 367, 368, 150, 151, 152, 176, 186, 197, 198, 199,
370,371 229
Karamanoğlı, 366, 370 Kosova, 379, 386, 390
Karaoğlan, 77, 203 Kostantiniyye, 59, 75, 84, l02, 1 17, 118,
Karaoğlanoğh, 268 241,274,277, 324, 327, 329,330,388
Karayito, 77 Kötüıilm Biiyezid, 227
Karesijli, 123, 227, 258,259, 261, 263, Koyunhisıir, 166, 172,238
264, 265, 267, 269, 356 Krilsı1s, 259
Karlıili, 350,353 Kulca, 127
Kastamonu, 93, 123, 227, 344, 387 Kulcahisôr, 128
Kavala, 329, 335 Külegi (Gelegi). 191
Kaya Alb, 72, 77 Kumari, 77
Kayı Han, 70, 72, 77, 80, 1 1 5 Kumral Abdal, l07, 108. l09
Kaylığa, 77 Kunıdere, 178
Kayser Masyilmfis, 84 Kütahiye, 77, 343, 349, 351, 356, 364
Kayseriye, 84, 90
Kaziibad, 223
Kazhan, 77 L
Kazvin, 223 Lakonya, 236
Kefe, 93, 274 Lala Şahin, 298, 304, 305, 307, 308, 309,
Kemah, 89, 223, 225 3 10, 3 1 1, 3 12, 3 1 5, 3 16, 325, 328, 330,
Kemal Hucendi, 29 l 332,333, 335, 359, 370, 37 1, 372, 384,
Ken'an, 66 400
Kerasteci, 192 Larende, 227
Keşiş Dağı, 18 1 Las, 275, 277, 295,328,336, 339, 364,
Kestel, 169, 170, 173 366, 369, 370, 371, 384, 386,389,397
Kılıçarslan-ı Sfuıi, 80, 86 Lasoğlu, 335, 337, 338, 339, 340,341,
Kınık, 82 370, 371
Kmm, 274 • Lazkiyc, 85
Kırkkilisa, 325, 327 Leblebuci, 174
Kinniin, 226, 293 Leh, 274, 385, 397
Kirmasiyye, 259
Kite, 169, 170, 173,357
Kızıl Boğa, 77 M
Kızılağaç, 325 Mağnisa, 227
Kızılca Tuzla, 258 Mağrib, 84, 324
Kızlıboğa, 77 Mahmiıd Alb, 77
Klukonya, 273
Mahmüd Şebistari, 27, 42
Kob Sorkun, 146
Mıikedon, 236
Kocai/i, 183, 186, 23 1
Malatya, 84
Konrapa, 231, 237 Malhii, 102
KonurAlb, 126, 1 86, 187, 189, 19 1 , 231; Malkara, 275, 302, 332
233, 237 Manastır, 350, 352, 353

415
 ldris-i Bitlisi / 1-IEŞT BİHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Baş

Manderus, 169 Mudumı, 253

Manyas, 258 Muizzüddin Keykavus, 85, 86
Mardin, 13, 14, 15, 34, 226 Musa, 225, 348
Marmara, 164, l 66 Musa Hfin, 225
Manıliye, 329, 334 Müstecıib Bcg, 366
Matroıe, 143,231,252 Musul, 86
Miiverô.ünnehr.. 18, 82
Mayeşir Merd, 400
Mekçe, 177
N
Mekke,32 Nahur, 77
Melik Arslanşfih, 84 Nasırtıddin Mübllrekşdh, 83
Melik Balaban, 71 Nasııilddinüllllh, 88
Melik Eşref, 71, 225,291, 292 Nasu, 77
Melik Gıyaseddin, 84, 223, 226 Nefce (Benefce)hisllr, 179
Melik Gıyfiseddin Keyhüsrev, 84 Niğbolu, 341, 377, 380
Melik Hüseyin, 226, 293 Niğde, 84
Melik Kutbeddin, 84 Niksar, 83, 223
Melik Muizzüddin Kayserşfih, 84 Nikyfis, 85
Melik Muzaffereddin Tuğnılşah, 84 Nilüfer, 162, 357
Melik Niisır, 224 Niş, 336,338, 339
Melik Niziimeddin Argunşiih, 84 Nuh Nebi, 70, 77, 268
Melik Nureddinşiih, 84
Melik Sancarşiih, 84
Melik SUleymanşiih, 84 o
Melikşiih, 82, 84 Oğuz, 63, 7 1 , 77, 114, 1 15, 1 19
Menlşa, 92 Oğuz Hiiıı, 63, 7 1 , 1 15
Menteşe, 226, 387 Ordubazar, 399
Menteşeili, 226, 344 Orhan Beg, 75, 105, 123, 156, 158, 159,
Meriç, 303, 3 I O, 387 160, 161, 162, 169, 1 8 1 , 183, 1 84, 185,
Mesleme, l l 8 186, 187, 188, 189, 190, 191, 193, 196,
Mevlana Celaleddin, 87,244, 271 197, 198, 199, 200, 202, 203,204,207,
Mevliind Celıileddin Muhammed�i Rfımi, 214, 2 [9, 220, 224, 226, 228, 229, 231,
87 232,235, 236,237, 238, 240, 241 , 243,
Mevlanıi Halil Candarlu, 298 245, 247, 248, 250,258,259, 264, 298
Mevl:1nil Kara Halil, 245, 309 Orhan Han. 189, 226, 249, 251,258
Mevlevi, 87 Osman Beg, 62, 7 1, 77, 80, 81, 82, 92,
Meyyafarikin, 83 93, 94, 95, 97, 98, 99, 102, 104, l06,
Mihılliç, 227, 259 107, l08, l09, 110, 114, 115, 1 1 6, 12 1,
Mihiiloğlu, 327 122, 123, 124, 125. 126, 127, 128, 129,
Mihmad, 78 130, 1 3 1 , 132, 133, 134, 135, 136, 137,
Mikail, 82 138, 139, 140, 141, 143, 144, 145, 146,
Mikiz, 366 147, 148, 149, 150, 1 5 1 , 152, 153, 154,
Miloş. 401 155, 156, 158, 161, 162, 164, 165, 167,
Miloş Nikola, 401 169, 170.. 171, 173, 174, 175, 176, 177.
Misillili, 300,303, 304 179, 180, 181, 182, 183, 184, 186, 193,
Mısır, 224, 226, 274,324, 344, 347, 348, 194, 196,200,202, 206, 207, 214, 219,
363 223,224,227, 228, 231, 247, 255, 298
Mora, 277, 334

416
 İdris-i Bitlis! / REST BİHİŞT / M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

Osman Beg Gazi, 62, 77, 125, 142, 219, Samakoh, 325
228 Samandıra, 231
Oynaşhisan, 182 Sanıarra, 83, 123
Samsa Çavuş, 77, 146, 177, 189
p Saraycık, 77
Saru Yatıı, 73, 77, 80, 127, 133
Paşacık, 349 Saruca Paşa, 366,398,400
Pınarhisar, 258 Saruğ, 77
Pir Hfuı, 225 Siimhan, 123,227
Pirevadi, 374 Sarukaya, 146
Pirlipe, 350, 352, 353 Sasm0r, 340
Savcı Beg, 356, 357
Savcı Çelebi, 321
R Savulmuş Çavuş, 77
Rükneddin, 83, 9 1 Şehirköy, 388
Rum, 56, 57, 59, 60, 62, 63, 70, 73, 74, Seliinik, 277, 353
75, 77, 78,79, 80, 81, 82, 83, 84, 89, Selç0k, 7 1 , 82
90, 91, 92, 1 12, 1 13, 1 17, 1 18, 1 19, Selç0kiyiin, 71, 226
120, 121, 123, 145, 157, 167, 171, 181, Semendire, 338
194, 214, 216, 223, t24, 225, 229, 236, Sencar Subaşı, 400
237, 243, 244, 247, 250, 253, 259, 262, Seydikonağı, 277
265, 270, 272, 274, 292, 294,300, 324, Seydişehri, 350,352
330,344, 35 1 , 373,383, 405, 406, 407 Şeyh Abdurrewık-ı Kiişi, 224
Rııme/i, 262, 263, 264, 265, 269, 270, Şeyh Ede Balı, 94, 99, 142, 197 203 .
274, 277, 286, 295, 296, 297, 302, 303, Şeyh HUsdmeddin Ennevi, 87
304,306, 309, 3 !O, 3 1 1 , 3 16, 324, 325, Şeyh Mahnı0d, 77, 197
326, 328, 329,330, 332, 334, 337, 341, Şeyh San1 fun, 95
342, 347,350,352, 353, 354, 356, 359,
°
Şeyh Şehabeddin, 89
36 1 , 362, 364, 366, 368, 374, 375,377, Şeyh Selahaddin Zerkfibi, 87
381, 385 Şeyh Şemseddin Tebrizi, 87
RUmiyye-i r.uğra, 294 Şeyhülislam Şeyh Ede Balı, 219
Rus. 274, 275 Seyyid Bu_rhaneddin Muhammed Tinnizi
' '
Rüstem, 159, 161, 182,302,309 87
Silistre, 34 1, 379
Simav, 343, 349
s Simre, 226
Sadi, 50, 56 Siret; 3 1 1 , 3 1 6, 335,337,341, 364,384
Sadreddin Konevl, 87 Sıroz, 329,334
Şiih Muzaffer, 226 Sırp Sındığı, 315
Şirvan, 292
Şiih Şucii', 293
Sakaliyye, 385 Sivas, 84, 89, 90
Şalih, 77 Sivrihisiir, 164
Saltuk Alb, 77, 182, 203 Sofya, 328, 331, 359, 361, 388
Sam, 70, 77,250 Sögütli, 77
Sorkün, 146
Şiim, 64, 71, 79.82, 90, 1 18, 121, 122,
Sudan, 70
223, 225, 274, 290, 344
Samağarlu, 364 Süleyman bin Kutalmış, 82

417
 idris-i Bitlisi / REST BiHİŞT / M.Karataş-S.Kaya-Y.Bas

Süleyman Paşa, 162, 237, 244, 248, 249, Susmanus, 372, 374,376, 377, 378, 379,
252, 2 61, 263, 264, 2 65, 270, 275, 276, 381, 384
2 82, 283, 2 84, 2 85, 298, 302, 334 Suygur, 77
Silleymanşiih, 72, 77, 84, 85
Sultan Ahmed, 293
SultanAlaeddin, 7 1 , 73, 75 , 80, 8 1 , 84,
T
86, 88, 89, 92, 123, 132, 133, 137, 142 Tacik, 93
Su/tii,ı Bôyezid, 58, 11 1 Twniiniye, 366
Sultan Celaleddin, 7 1 , 82 Targal, 78, 164
Sultan Cel1ileddln Harzemşah, 7 1 Tarh, 77
Sultan Celaleddin-i Harzemşiih, 7 1 Tarüs, 198, 199
Sultan Deymiş Hoca, 223 Tatar, 75 , 76, 89, 90, 1 14, 179, 1 8 1 , 184,
Sultan Ebu Sa'ld, 93, 223, 225 364, 36 6, 367
Sultan Ebu Sa'ld HUdôbende, 93, 122, Tavşanlu, 343, 349
223 , 22 6 , 290 Tavuslu, 375,377, 380
Sultan Gazan, 92, 12 1, 122, 123, 223 Tebriz, 10, 12, 27, 28, 29,30, 31, 1 21,
Sultan Gıyiiseddin Keyhüsrev, 80, 89, 90 224,226 , 291, 292, 293, 36 0, 36 1
Sultan Hatun, 369 Teke, 226
Sultan !.Mahmud, 8, 50, 5 1 Tekvı1rpınar, 179
Sultan İzzeddin Keykavus, 84 Timilr, 3 66, 406,407
Sultan Mahnnld, 52, 56, 7 1 Tlmilrtnş, 223, 224, 225, 241, 244, 255 ,
Sultan Mehmed Hôn, 56 2 68, 291, 324,337, 342, 3 5 2,353, 3 54,
Sultan Mehmed-i Sani, 1 18, 136 364, 36 8, 374, 388,393, 398,400
Sultan Mes'ild, 83, 92, 123, 226 Tire, 22 6
Sultan Muhammed, 122, 223 Tırhala,-258
Sultan Muhammed Gazı; 226 Tımova, 375,377
Sultan Muhammed HUdfilıende, 1 22 , 223 , Toğan Bcg, 379
22 6 Tokat, 83, 223
Sultan Murad, 285, 286, 288, 289, 293, Tomaniç, 77
294, 297.303, 33 5 , 341, 344, 35 5, 356, Trablus, 32
361,381, 383,401 Trabzon, 84, 191
Sultan Mustafa Hfut, 56 Tuğra., 77
Sultan Orhan, 211, 214, 2 1 7, 230, 251, Tuktemur, 77
2 54, 255 , 25 8, 25 9, 2 61, 263, 265, 279, Tunu, 377, 379
282, 283, 285, 288, 292, 302, 3 17 Turah, 77
Sultan Orhan Gazı, 2 11, 230, 254, 2 55 , Türin, 60, 62, 63, 71, 79, 83, 89, 217
258, 261, 263 , 292 Turgut Alb, 77, 126 , 135, 139, 163, 197,
Sultan Rükneddin, 85, 9 1 203
Sultan Üveys, 225, 291, 292,293, 406 Türkistin, 62, 63, 70, 114, 324
Sultan Veled, 87 TUrkmfuı, 182, 364 , 366
Sultan Ya'küb Çelebi, 398 Turmuş, 77
Sultan Yıldırım Bılyezid, 244, 341 Tursun Beg, 258,25 9
SultanönU, 76, 237 Tursun Fakih, 207
Sultanüyügı, 77 Tuzla, 277, 280
Şumnu, 375
Sungur Ağa, 349
Sungur Tekin, 72 u
Ulcaytu, 1 22

418
 İdris-i Bitlis! / HEŞT BİHİŞT/ M.Karatas-S.Kaya-Y.Bas

Ulubad, 173,258, 259, 261 Yarhisiir, 150, 154, 155, 1 56, 161, 163
Ulubad Suyı, 173 Yaşu, 77
Üveys, 226, 293 Y8.vcu Beg, 80
Yavuz Sultan Selim, 32, 33
V Yemiini, 1 14,367
Yenice Taraklı, 145
Varsak, 366,367 Yenice-i Kızılağ3ç, 325
Vidin, 169 Yenice-i Tarçıkçı, 143, 146
Vılkoğlı, 391, 397 Yenice-i Varciar; 362
Vize, 325, 327,332 Yenişehir, 76, 163,-169, 177, 237, 362,
373
Yezid, 1 18, 130, 226
y Yıldırım Bılyezid, 288, 290, 293, 321,
Ya'küb, 63, 64, 65, 66, 68, 69, 321, 343, 337,340,343,350, 356, 367, 373, 392,
356 398,399,403
Ya'kiib Beg, 387 Yıldırım Hiin, 244, 290,293, 366, 368
Ya'kiib Çelebi, 321, 366, 387 Yusuf, 20, 64, l 0 1 , 104, 160, 1 88 , 235,
Yafes, 70 263,285,309,347,348
Yahşi Beg, 388
Yahşi Fakih, 207
Yalakabiid, 3 19
z
Yalakova, 239, 240, 248 Zağra, 306, 307, 308
Yalvaç, 350,352,363 Zahir-i Faryabi, 84
Yam, 70 Zeynep Hatun, 32
Yamak, 77 Zihne, 329, 335, 379
Yanboli, 325 , 34 1 , 372, 377

419