PROF. DR.

RECEP YILDIRIM’A
ARMAĞAN
PROF. DR. RECEP YILDIRIM’A
ARMAĞAN

Yayına Hazırlayanlar
Pınar PINARCIK
Bilcan GÖKCE
Mehmet Salih ERKEK
Sena COŞĞUN KANDAL
 PROF. DR. RECEP YILDIRIM’A
ARMAĞAN

Yayına Hazırlayanlar
Pınar PINARCIK
Bilcan GÖKCE
Mehmet Salih ERKEK
Sena COŞĞUN KANDAL

Yayınlayan
Şükrü Devrez

Kapak ve Kitap Tasarımı

Mustafa Can

Tasarım Uygulama
Engin Devrez

Kapak Çizimi
“Hans Jörg Kellner, Gürtelbleche Aus Urartu, 1991, Tafel 2/10”
“Buca Eğitim Fakültesi Dekanlık Binası (Rees Köşkü)”

Bilgin Kültür Sanat Şti. Ltd.

Selanik 2 Cad. 68/4 Kızılay-Ankara
Tel: 0312 419 85 67 / Sertifika No: 20193
www.bilginkultursanat.com.tr / bilginkultursanat@gmail.com

ISBN: 978-605-9636-21-6

©2017 Bilgün Kültür Sanat Yayınları

Yazarların ve yayınevinin yazılı izni olmadan
hiçbir şekilde kopyalanamaz, çoğaltılamaz.
Makalelerin sorumluluğu yazarlardadır.

Baskı: Ankara Ofset

Büyük Sanayi 1. Cadde Necatibey İş Hanı
Alt Kat No: 93/43-44 İskitler - Ankara
Sertifika No: 101793
 İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ............................................................................................................................IX

ÖZGEÇMİŞ..................................................................................................................XIII

Adnan İNCE
LÜGAT-İ Nİ’METU’LLÂH’IN SÖZ VARLIĞI ÜZERİNE.............................................1

Ahmet ÜNAL
ARİNNANDA-MYKALE DAĞI VE PURANDA-PRİENE EŞİTLEMESİ
ÜZERİNE........................................................................................................................19

Alpaslan CEYLAN
DİAUEHİ’DE BİR URARTU KALESİ: UZUNAHMET...............................................37

İbrahim ATALAY
ANADOLU’DA İLK YERLEŞMELERİN KURULMASINDA
PALEOCOĞRAFYA KOŞULLARININ ÖNEMİ..........................................................63

İlhan GENÇ
MEHMET AKİF’İN KUR’AN TERCÜMESİNE DAİR:
“CEZALET” MESELESİ Mİ?..........................................................................................79

Mehmet IŞIKLI
DOĞU ANADOLU YAYLASINDAKİ KÜLTÜREL VE POLİTİK DÖNÜŞÜMLER
(Kura-Aras Kültürel Sürecinden Urartu Dönemine Değin)............................................93

M. Murat ÖNTUĞ
SINDIRGI KAZÂSI AVÂRIZ-HÂNE DEFTERİ.........................................................109

Mustafa ŞAHİN - Semiha ŞAHİN - Merve ÇİLEK

TARİH DERS KİTAPLARINDA BİLİMİN YERİ.......................................................125

Orhan KILIÇ
OSMANLI DÖNEMİNDE MACARİSTAN’IN İDARİ TAKSİMATI........................139

Raziye ÇAKICIOĞLU OBAN

UNUTTUĞUMUZ BİR MİRAS: TÜTÜN İŞLEME SÜRECİ....................................149

Süleyman ÇİĞDEM - Osman EMİR - Hüseyin İLHAN

YÜZEY ARAŞTIRMALARI IŞIĞINDA TARİH ÖNCESİ DÖNEMLERDE
BAYBURT VE ÇEVRESİ..............................................................................................161
Süleyman ÖZKAN
TÜRKİYE MÜZELERİNDE KORUNAN ÇİVİ YAZILI TABLETLER......................173

Filiz ÇOLAK
ATATÜRK DÖNEMİ MÜLKİ İDARECİLERİNDEN FAZLI GÜLEÇ VE İZMİR
VALİLİĞİNDEKİ ÇALIŞMALARI (1935-1939).........................................................193

Ahmet BİLİR
ROMA İMPARATORLUK DÖNEMİ VE GEÇ ANTİK ÇAĞ’DA KİLİKYA
BÖLGESİ’NDE AMPHORA ÜRETİMİ......................................................................219

Cenk BERKANT
İTALYAN KÖKENLİ İSVİÇRELİ MİMAR ANTONIO CROCI’NİN (1823-1884)
İZMİR’DEKİ FAALİYETLERİ HAKKINDA DÜŞÜNCELER...................................257

Esra KAÇMAZ LEVENT

ESKİÇAĞ DÜNYASI ORDULARINDA TIBBİ TEDAVİ..........................................273

İlyas YAZAR
İSLÂM KÜLTÜR DAİRESİNDE BÂTINÎ HEZEYANLAR........................................287

Mustafa KARAGEÇİ
YÜZEY ARAŞTIRMALARI IŞIĞINDA KARS BÖLGESİ TUNÇ ÇAĞI
KALELERİ.....................................................................................................................299

Mehmet Salih ERKEK

II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE UŞAK’IN EĞİTİMDEKİ MODERN YÜZÜ:
GÜLŞEN-İ İRFÂN MEKTEBİ (1901-1922)................................................................329

Okay PEKŞEN
ASUR DEVLET EMPERYALİZMİNİN MEŞRULAŞTIRILMASI AÇISINDAN TANRI
AŠŠUR’A İSYAN OLGUSU................................................................................................355

Özden ÜRKMEZ
ESKİ İZMİR/SMYRNA’NIN ARKAİK SİMGESİ: AİOL BAŞLIĞI............................371

Pınar PINARCIK - Bilcan GÖKCE - Suat AYAKAN

GEÇ HİTİT DÖNEMİ TASVİR SANATINDA BETİMLENMİŞ
AV SAHNELERİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME..............................................389

Selcen ÖZYURT ULUTAŞ

SOSYAL ENTROPİ YASASI VE KANUNİ SULTAN SÜLEYMAN DEVRİ’NİN
TAHLİLİ........................................................................................................................413
Sena COŞĞUN KANDAL
MUSTAFA SÂTI BEY’İN MA‘LÛMÂT-I MEDENİYYE DERSİ ÜZERİNE
DÜŞÜNCELERİ............................................................................................................421

Sena COŞĞUN KANDAL

STREET DOGS OF ISTANBUL IN THE EYES OF AMERICAN TRAVELERS......435

İlknur GÜRGEN
APHRODİTE’İN KÖKENLERİ...................................................................................447

Onur Sadık KARAKUŞ

DİON KHRYSOSTOMOS’UN HAYATI VE PRUSA AD OLMYPUM KENTİ........459

Sibel KÜÇÜKKÜLAHLI
VI. TBMM HÜKÜMETİ DÖNEMİNDE (1939-1943) SOSYAL VE KÜLTÜREL
ALANDAKİ GELİŞMELER.........................................................................................469

Beste TOMAY
ARKAİK DÖNEM ÇEŞME YAPILARI ÜZERİNE BİR
DEĞERLENDİRME.....................................................................................................481

Evrensel Barış BERKANT

DENİSOVA MAĞARASI: ALTAY DAĞLARINDA 3 FARKLI İNSAN
TÜRÜNÜN BULUŞMA NOKTASI.............................................................................499

Ezgigül DOĞAN
UR’DAN HARRAN’A TANRI SİN KÜLTÜ’NÜN GELİŞİMİ....................................527

Hatice DEĞİRMENCİOĞLU
PERSLER’DE AT VE ATIN KULLANIM ALANLARI...............................................545

Nurgül DEMİRTAŞ
ARES’İN DİKE TARAFINDAN YARGILANMASI:
Syedra Sikkeleri Üzerinde Mitolojik Bir Sahne .........................................................567

İbrahim ATALAY
SEVGİLİ CAN ŞENLİĞİM, DOSTUM VE KARDEŞİM RECEP YILDIRIM...........577

Abdullah MARTAL
İÇİMİZDEN BİRİ: RECEP YILDIRIM.......................................................................579

İlhan GENÇ
BUCA’DA BİR DOSTLUK ABİDESİ: “ÜSTAT” RECEP YILDIRIM........................583
 İTALYAN KÖKENLİ İSVİÇRELİ MİMAR
ANTONIO CROCI’NİN (1823-1884) İZMİR’DEKİ
FAALİYETLERİ HAKKINDA DÜŞÜNCELER

Cenk BERKANT*

[SOME CONSIDERATIONS ON THE WORKS OF SWISS-ITALIAN

ARCHITECT ANTONIO CROCI IN IZMIR]

ABSTRACT
The architect Antonio Croci was born in Mendrisio on April 7th 1823. In 1837,
he applied to the Brera Academy of Fine Arts in Milan where he studied or-
nament, architecture, aesthetics and perspective. The documents kept in the
historical archive of the Municipality of Mendrisio show that he was in Istan-
bul on October 24th, 1847. According to the biography written by Ambrogio
Croci, Antonio’s great-grandson, and published in the “Corriere del Ticino” in
1937, the architect had built a mosque and a synagogue in Izmir, the city where
he had lived. In this paper, we introduce a discussion on the synagogue and
mosque built by Antonio Croci in Izmir.
Key words: Antonio Croci, 19th Century Architecture, İzmir, Mosque, Syna-
gogue.

Osmanlı İmparatorluğu’nda XVIII. yüzyıldan itibaren görülmeye

başlanan sanat ve mimarlık alanındaki Batılılaşma çabasında ilk ola-
rak ögeler plansız ve parçalar halinde alınırken, Avrupa’yı model alan
değişim isteği 1839 tarihli Tanzimat Fermanı ile yeni bir boyut kazan-
mıştır. Osmanlı, Tanzimat’la sadece Batı’nın teknik, siyaset, yönetim
biçimi değerlerine ortak olmayı kabul etmekle kalmıyor, aynı zamanda
onun Dünya görüşünü, hayat anlayışını, duygu ve düşüncelerini ifade-
de kullandığı araçları da benimsemeye başlıyordu. Bu araçlardan biri
olan mimarlığa Tanzimat bürokrasisi özel bir önem vermiştir. Tanzimat
döneminde siyasi iktidarı elinde tutanların başta Mustafa Reşit Paşa
olmak üzere, daha fermanın ilanından önce, mimarlıkla ilgili önerileri
olmuştur. Öncelikle başkent İstanbul olmak üzere kâgir inşaata geçil-
mesi, her türlü özel yapı üretiminin teşvik edilmesi, Avrupa’dan birkaç
mimar getirtilmesi, mimarlık eğitimi için Avrupa’ya gençler gönderil-
mesi, kentlerin geliştirilmesi, yolların düzene sokulması bu öneriler
arasındadır. Gaspare Fossati ve kardeşi Giuseppe Fossati, William Ja-
mes Smith, Giovanni Battista Barborini, August Jasmund gibi mimarlar

* Yrd. Doç. Dr., Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bö-
lümü, Muğla, Türkiye, cenkberkant@gmail.com

257
Tanzimat döneminden başlayarak 19. yüzyıl Osmanlı kültür ortamına
dışarıdan katılmış, Osmanlı’nın yeni mimarlık anlayışının başrol oyun-
cuları olmuşlardır. Giorgio Domenico Stampa, Alexandre Vallaury, Del-
fo Seminati, Giulio Mongeri gibi İstanbul doğumlu Levanten mimarlar
ise mevcut Osmanlı kültür ortamının içinde yetişmiş ve tüm mimarlık
uygulamalarını burada gerçekleştirmişlerdir. Yukarıda sözünü ettiğimiz
her iki grup mimar da Osmanlı yönetiminden aldıkları görevlerle resmi
yapılar yapmış, dönem mimarisinin belirlenmesinde etkin olmuşlardır1.
XIX. yüzyılın ikinci yarısı ve XX. yüzyılın başlarında kendi ülkesinde
mimarlık eğitimi alıp, İstanbul ve İzmir gibi iş olanaklarının bulunduğu
kentlerde uzun yıllar kalarak meslek yaşamlarını buralarda gerçekleş-
tirmiş yukarıda sözünü ettiğimiz ilk grup mimarlar kendi ülkelerinde
tanınmazlar, oralarda yapıları ya yoktur ya da birkaç örnekle sınırlıdır.
Doğal olarak Batılı mimarlık tarihi yayınlarına da konu olmamışlardır2.
Makalemize konu olan Antonio Croci (Res. 1) de bu gruba girmektedir.
Bundan önceki çalışmalarımızda da İzmir’de inşai faaliyetlerde bulun-
muş Avrupalı mimarları ele almıştık. Bunların biyografilerini ilk defa
oluşturmuş ve kentteki tespit edebildiğimiz eserlerini ortaya koymuştuk.
Ege Üniversitesi’nde gerçekleştirdiğimiz Yüksek Lisans tezimizde3 bütün
kariyerini İzmir’de geçiren Fransız mimar Raymond Charles Péré’yi4 ele
almıştık. 1902’de İzmir’e gelip kariyerinin önemli bir bölümünü İzmir’de
geçirmiş ve Péré gibi hiçbir yayına konu olmamış İtalyan mimar-mü-
hendis Luigi Rossetti5, İtalya Padova Üniversitesi’nde İzmir’de çalışmış
1 Can 2015, 135-137.
2 Prof. Dr. Cengiz Can bu tespitini İtalyan kökenli İsviçreli mimar Gaspare Fossati
hakkında kaleme aldığı yazısının giriş bölümünde, Avrupalı mimarların Tanzimat
dönemi mimarlığına katkılarını tartışırken yapmıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Can
2015, 135.
3 Berkant 2005.
4 Raymond Charles Péré (Mont de Marsan, 1854 – İzmir, 1929). Fransız mimar, res-
sam ve restoratör. Babası Jean Péré, inşaat işleriyle uğraşan bir ustaydı. Çocukluk
yıllarından ilk gençliğine kadar babasının yanında çalışan ve yetişen Raymond,
daha sonra mimarlık okumak için Bordeaux Güzel Sanatlar Akademisine kaydol-
muştur. Raymond Charles Péré 1880 yılında İzmir’e gelmiş ve 1883 yılında şehirde
bir mimarlık bürosu açmıştır. İzmir’deki önemli işleri arasında St. Polycarpe kilisesi-
nin genişletilme ve restorasyonu (1894-1899), Saat Kulesi (1901), Ayşe Mayda köşkü
(1903), Karşıyaka St. Helene kilisesi (1904) ve Fransız Hastanesi için inşa ettiği ek
binadır (1908). Detaylı bilgi için bkz. Berkant 2015, 177-186.
5 Luigi Rossetti (Modane, 1876 – Borriana, 1949) Torino Kraliyet Mühendislik
Okulu’nda (La Reale Scuola d’Applicazione per gli Ingegneri) İnşaat mühendisliği
eğitimi alan Rossetti mezuniyetten sonra 1902 yılında İzmir’e gelmiş ve Fransız
mühendisler C. De Mazières ve P. Vial ile birlikte çalışmaya başlamıştır. Rossetti’nin
katılımı ile Entreprise de travaux publics C. De Mazières, P. Vial & L. Rossetti
ingénieurs–architectes şirketi kurulmuştur. Bu yeni şirketin en önemli işlerinden biri
Halkapınar-Yeni Liman tramvay hattıdır. Luigi Rossetti’nin İzmir’deki en önemli

258
İtalyan mimarlar üzerine gerçekleştirdiğimiz doktora tezimizin6 bir bö-
lümünü oluşturmaktadır. Makalemize konu ettiğimiz Antonio Croci’nin
İzmir’de geçirdiği yıllar ise hala aydınlatılmayı beklemektedir.
Önceleri Mimar Antonio Croci’nin ismi sadece ansiklopedik sa-
nat ve mimarlık sözlüklerinde kısa bir madde olarak geçmekteydi7.
Croci’den bahseden ilk bilimsel yayın 1926 yılında Fiorindo Bernasconi
tarafından kaleme alınan ve sanat tarihinde yer almış Ticino’lu usta sa-
natçı ve mimarları konu edindiği kitabıdır. Bernasconi bu eserinde An-
tonio Croci’nin unutulmuş bir mimar olduğunu, hiçbir mimarlık tarihi
metninde ismi geçmediğini, hâlbuki Croci’nin dehasını yansıtan önemli
eserleri olduğunu belirtir8. 1972 yılına gelindiğinde ise mimar Antonio
Croci’nin memleketi Mendrisio’da kendisi için tasarladığı konutu Villa
Carlasch’ın yeni inşa edilecek bir okula arsa tahsis edebilmek için yıkıl-
ma tehlikesine karşı konuyu ele alan mimar ve öğretim üyeleri Fabio
Reinhart ve Bruno Reichlin tarafından yazılan bir makaleyle unutul-
maya yüz tutmuş bu kıymetli mimarın biyografisinin oluşturulmasına
başlanmıştır9. Mimar Antonio Croci hakkında en güncel yayınlar 201010
ve 201211 yıllarında Graziella Zannone Milan tarafından yapılmıştır.
Ayrıca yine Graziella Zannone Milan tarafından İsviçre Lozan Teknik
Üniversitesi’nde (École Polytechnique Fédérale de Lausanne) gerçekleşti-
rilmiş, Mimar Antonio Croci’nin hayatını ve eserlerinin analizini konu
alan (yayımlanmamış) bir doktora tezi12 de mevcuttur.
Antonio Croci ve yukarıda isimlerini zikrettiğimiz Gaspare (1809-
1883) ve Giuseppe (1822-1891) Fossati kardeşler İtalyan kökenli, İs-
viçre vatandaşıdırlar. Antonio, 7 Nisan 1823’te Giovanni Croci ve
projesi İtalyan ortaçağ canlandırmacı üslubunda tasarladığı 1904 tarihli Alsancak
Domeniken Kilisesi olarak da bilinen SS. Rosario Kilisesi’dir. Ayrıca, İzmir’de
1906 tarihli İtalyan Kız Okulu’nun inşaatını yürütmekle sorumlu mühendis olarak
çalışmış, Kraliçe Elena Öksüzler Yurdu’nu inşa etmiştir. İzmir’de bir mimarlık bürosu
bulunan ve kariyerinin önemli bir bölümünü İzmir’de geçirdiğini düşündüğümüz
Rossetti, Kuzeybatı İtalya’daki Biella iline bağlı Borriana kasabasında 8 Mart 1949’da
ölmüştür. Detaylı bilgi için bkz. Berkant 2011b, 1-16.
6 Berkant 2011a, 147-164.
7 C. Brun, Schweizerisches Künstler-Lexicon, Frauenfeld, 1905, Cilt: 1, 329; U.
Thieme-F. Becker, Allgemeines Lexicon der Bildenden Künstler, Leipzig, 1913, Cilt:
8, 140; Dictionnaire historique et biographique de la Suisse, Neuchâtel, 1921-1934,
Cilt: 2, 610; M. Guidi, Dizionario degli artisti ticinesi, Roma, 1932, 100; G. L. Kannès,
Dizionario biografico degli italiani, Roma, 1960, 222-223; Dizionario enciclopedico di
architettura e urbanistica, Roma, 1968-1969, 113; Kaynak: Zannone Milan 2012a, 93.
8 Bernasconi 1926, 190.
9 Reichlin ve Reinhart 1972, 207-220.
10 Zannone Milan 2010, 87-97.
11 Zannone Milan 2012a, 93-99.
12 Zannone Milan 2012b.

259
Maria Zolla çiftinin dört çocuğunun en küçüğü olarak İsviçre’nin Ti-
cino Kantonu’nun Mendrisio kentinde dünyaya gelmiştir. Ailenin
kökeni İtalya’nın kuzeyindeki Varese kentine dayanır13. İlk eğitimini
Mendrisio’da almıştır. Antonio Croci 2 Mart 1837’de yılında 14 yaşın-
dayken, 12 yaş ve üzerindeki öğrencilerin başvurabildiği, Milano’daki
Brera Güzel Sanatlar Akademisi (Accademia di Belle Arti di Brera) Ka-
bul komisyonuna başvurmuştur14. İtalya’da mimarlık eğitiminin XIX.
yüzyılın II. yarısından itibaren teknik üniversitelere devredilmesinden
önce bu eğitim Güzel Sanatlar akademilerinde verilmekteydi15.
Önce Gaspare Fossati (1809-1883), ardından Giuseppe Fossati
(1822-1891) ve Antonio Croci’nin (1823-1884) mimarlık için Mila-
no’daki Brera Akademisi’ni (Res. 2) seçmelerinin sebebi İsviçre’de mi-
marlık eğitimi veren kurumların XIX. yüzyılın ortalarından itibaren
faaliyete geçmesidir. Mimarlık eğitimi veren Lozan Teknik Üniversitesi
(École Polytechnique Fédérale de Lausanne) ve Zürih Teknik Üniversi-
tesi (Eidgenössische Technische Hochschule Zürich) 1855’de açılmışlar-
dır. Bunlardan önce çok kültürlü bir yapısı olan İsviçre’nin Almanca
konuşulan kantonlarındaki öğrenciler genellikle Frankfurt’taki Güzel
Sanatlar Akademisi’ni (Städelsches Kunstinstitut), Fransızca konuşulan
kantonlarındaki öğrenciler Paris’teki Güzel Sanatlar Akademisi’ni (Eco-
le des Beaux-Arts de Paris), İtalyanca konuşulan Ticino kantonundaki
öğrenciler ise Kuzey İtalya’daki akademileri tercih ediyorlardı. Bunların
önemli bir kısmı Milano’daki Brera Akademisi’ni tercih ederken, Parma
Güzel Sanatlar Akademisi (Accademia di Belle Arti di Parma) ve Pavia
Üniversitesi (Università di Pavia) daha geri plandaki tercihler olarak ka-
lıyorlardı. Milano Teknik Üniversitesi’nin (Politecnico di Milano) kuru-
luşu için ise 1865’e kadar beklemek gerekecekti16.
Brera Akademisi’ne resim eğitimi almak için gelenler önce akade-
minin bünyesinde yer alan Figür Okulu’ndan (Scuola di Figura), mi-
marlık okumaya başlamadan önce ise Süsleme Okulu’ndan (Scuola
d’Ornamenti) bir yıl ders almak zorundaydılar. Süsleme Okulu’nda
antik ve modern mimari süsleme örneklerinin önce çizimlerinin yapıl-
ması ardından da alçıdan modellere uygulanması konularında dersler
veriliyordu17. Antonio Croci, Ticino’lu Profesör Ferdinando Albertolli
yönetimdeki Süsleme Okulu’nda çok kısa bir zaman geçirip, kayıt def-
13 Archivio Parrocchiale di Mendrisio (APM), Status animarum, nr. 46; APM, Ruolo della
popolazione di Mendrisio compilato a tutto ottobre 1845, nr. 95;(Archivio di Sato di
Ticino) ASTİ Cronologia della famiglia Croci’den aktaran Zannone Milan 2012a, 97.
14 Archivio Storico dell’Accademia di Brera (ASAB), G IV 21, nr. 108’den aktaran Zan-
none Milan 2012b, 277.
15 Zannone Milan 2012b. 21.
16 Zannone Milan 2012b, 21.
17 Ricci 1992a, 22.

260
terlerinde de yazdığı gibi yüksek kavrama kapasitesi ve başarılı çizimle-
riyle 21 Aralık 1837’de akademinin Profesör Carlo Amati yönetiminde-
ki Mimarlık Okulu’na (Scuola d’Architettura) geçiş yapmıştır18. Antonio
Croci 1843 yılına kadar eğitimini burada sürdürecektir19. 1837 yılında
Gaspare Fossati’nin kardeşi Giuseppe Fossati’nin de Brera Akademisi
Mimarlık Okulu’na kayıtlı olduğu görülür. O yıllarda akademideki mi-
marlık eğitimde Neo-Klasik mimarinin öncü mimarı, başta Milano’daki
La Scala Tiyatrosu olmak üzere Kuzey İtalya’nın Lombardia bölgesinde
Neo-Klasik stilde önemli eserler inşa etmiş Giuseppe Piermarini’nin
(1734-1808) etkilerinin devam ettiği bilinmektedir. Profesör Carlo
Amati de bu Neo-Klasik geleneğin en ateşli savunucularından biriydi20.
Brera’daki Mimarlık Okulu’nda Neo-Klasik ağırlıklı bir sanat eğitimiy-
le birlikte mimarlık mesleğine uygun spesifik bir formasyon verilirdi21.
Akademinin Mimarlık Okulu’na kaydolan öğrenciler başlangıçta (Ja-
copo Barozzi) Vignola’nın ünlü eserinde ele aldığı mimari düzenleri
çiziyor ve bunları gölgelendiriyorlardı. Çalışmalarına Andrea Palladio,
Leon Battista Alberti’nin önemli yapılarının ve Julien-David Le Roy (The
Ruins of the Most Beautiful Monuments of Greece) ile Nicholas Revett
ve James Stuart’ın (The antiquities of Athens) kitaplarından alıntılanmış
Yunan tapınaklarının çizimleriyle devam ediyorlardı. Ayrıca içinde bu-
lundukları dönemin ünlü yapılar üzerine çalışmalar yapıyorlardı22.
Antonio Croci’nin Brera Akademisi’ndeki eğitimine dönecek olur-
sak, 11 Kasım 1841’de ise Profesör Carlo Amati’nin tavsiyesiyle Pers-
pektif Okulu’na kabul edilmiştir. Buraya 1844 yılına kadar devam ede-
cektir23. Perspektif Okulu’na Mimarlık Okulu’nda en az 1 yıl okumuş
olanlar ya da mimari düzenler ve geometri bilgisini ispat edebilenler
kabul ediliyordu. Burada bir yüzeyin üstündeki bir cismin yukarıdan
görünümünün nasıl çizileceği öğretiliyordu. Öğrenciler Perspektif Oku-
lu’ndaki eğitimlerini tamamladıklarında üç boyutlu cisimlerin nasıl çi-
zilip, modelleneceği ve gölgelendirileceği bilgisine sahip oluyorlardı24.
1842 yılında Brera Akademisi’nde Estetik Okulu (Scuola di Estetica) ku-
rulmuştur. Bu okulun amacı öğrencilerin estetik konusunda yetenekle-
rini teorik olarak geliştirmektir. Bu okul 1863 yılında yerini Sanat Tarihi
18 ASAB, Scuole, Ornato, 2.20 ve Scuole, Architettura, 2.1’den aktaran Zannone Milan
2012a, 97.
19 Zannone Milan 2012b, 23.
20 Ricci 1992b, 258-259.
21 Tea 1941, 134.
22 Tea 1941, 323.
23 ASAB, Elenco generale degli allievi ammessi alla Accademia 1841-1852’den aktaran
Zannone Milan 2012b, 25.
24 ASAB, Statuti e Regolamento interno dell’I. R. Accademia di Belle Arti di Milano-
Venezia, Milano 1842, s. 30’dan aktaran Zannone Milan 2012b, 26.

261
eğitimine (Corso di Storia dell’Arte) bırakacaktır25. Buraya da kaydını
yaptıran Croci sadece 1 dönem devam etmiştir26.
Brera Akademisi’nde öğrencileri motive etmek için, eğitim sırasında
ele alınan temalarda yarışmalar düzenleniyordu. Antonio Croci, 1843
yılında akademinin öğrencileri arasında geleneksel olarak düzenlediği
II. Sınıflar için “Üç nefli bir kilisesinin cephesi” temalı mimarlık yarış-
masında birincilik ödülü almıştır27 (Res. 3). Bu yarışmada jüri üyelik-
lerini akademinin hocaları ve aynı zamanda dönemin ünlü mimarları
olan Carlo Amati, Ferdinando Albertolli ve Luigi Canonica gibi isimler
yapmıştır28. Antonio Croci, 1844 yılında Milano Bienali’ne akademinin
öğrencileri adına “Milano Sant’Ambrogio Bazilikası Ön Avlusu’nun Gö-
rünümü” ve “Palladio tarafından tasarlanan (Venedik) Rialto Köprüsü”
başlıklı suluboya çalışmalarıyla katılmıştır29. 1845’te II. sınıflar için dü-
zenlenen “San Francesco Kilisesi’nde bulunan bir vazo parçası” temalı
Rölyefli Süsleme yarışmasında ikincilik mansiyonu kazanmıştır30.
Antonio Croci, Brera’yı bitirdikten sonra akademi mezunları arasın-
da bir gelenek olan Roma’da Rönesans, Barok ve özellikle de Antik Roma
mimarisi yapıtlarını inceleyerek, çizimlerini yapmıştır 31. Croci’den önce
aynı akademiyi bitiren Gaspare Fossati de bu amaçla Roma’da bulun-
muştur32. Antonio Croci’nin Roma’da ne kadar kaldığı bilinmemekte-
dir. Fakat Mendrisio Belediyesi Tarihi Arşivi’ndeki (Archivio Storico
Comunale di Mendrisio-ASCM), askerlik yoklaması kayıtlarına göre 24
Ekim 1847’de İstanbul’da bulunduğu görünmektedir33. İsviçre’nin Tici-
no Kantonu’nun İtalyanca yayın yapan gazetelerinden Gazzetta Ticine-
se 18 Aralık 1858 tarihli nüshasında genç ve yetenekli mimar Antonio
Croci’nin yurda geri döndüğünü haber vermiştir34. Şimdiye kadar oluş-
turulmuş Antonio Croci biyografisinde 24 Ekim 1847 ile İsviçre’ye geri
dönüş yaptığı 18 Aralık 1858 tarihleri arasında bir boşluk görünmekte-
dir. İsviçre’nin Bellinzona kentindeki Kanton Arşivi’nde (Archivio Can-
tonale di Bellinzona) bulunan Croci ailesinin soy ağacına ait kayıtlarda
Antonio Croci’nin ismi karşısında –tarih belirtmeksizin- İzmir’de ika-
25 Ricci 1992b, 264-265.
26 Zannone Milan 2012b, 26.
27 ASAB, G IV 25, 546’dan aktaran Zannone Milan 2012a, 97.
28 Reichlin ve Reinhart 1972, 207
29 Esposizione delle opere degli artisti e dei dilettanti nelle gallerie dell’I. R. Accademia
di Belle Arti per l’anno 1844, Milano 1844, s. 7 ve s. 58.’den aktaran Zannone Milan
2012b, 28-29.
30 ASAB, G IV 25, 604’den aktaran Zannone Milan 2012b, 27.
31 Brun 1905, 329’dan aktaran Zannone Milan 2012b, 27.
32 Can 2015, 138.
33 ASCM, SE2, Militari’den aktaran Zannone Milan 2012b, 39.
34 Gazzetta Ticinese, 18 dicembre 1858’den aktaran Zannone Milan 2012b, 39.

262
met etmekte olduğu bilgisi yer almaktadır35. Mimar Antonio Croci’nin
yeğeni, Ticino Kantonu senatörü ve gazeteci Ambrogio Croci’nin (1882-
1942) 12 Ekim 1937 tarihli Corriere del Ticino gazetesinde yer alan ma-
kalesindeki iddiasına göre Antonio Croci İzmir’de bir cami ve bir sina-
gog inşa etmiştir36.
1847 yılı Antonio Croci’nin İstanbul’da bulunduğu ve aynı zamanda
Tanzimat’ın önemli devlet adamı Mustafa Reşit Paşa’nın ilk sadrazam-
lığının ilk yılıdır. Mustafa Reşit Paşa’nın Fossati kardeşlerin en büyük
destekçilerinden biri olduğu bilinmektedir. İtalyan asıllı İsviçreli mi-
marların İstanbul’da önemli projeler almalarında, Avrupa kültürüne
olan hayranlığı ile bilinen Reşit Paşa’nın rolü büyüktür. 1847 yılı aynı
zamanda Gaspare Fossati’nin İstanbul’daki bilinen ilk konut tasarımı
olan Reşit Paşa Sahil Sarayı’nın ve Ayasofya restorasyonunun başlan-
gıç tarihidir37. Bir yandan da Darülfünun’un inşası devam etmektedir.
Gaspare Fossati’nin ekibinde kardeşi Giuseppe Fossati, kayınbiraderi
Alessandro Rusca, eniştesi ressam-dekoratör Antonio Fornari ve birçok
İtalyan asıllı sanatçı ve usta yer almıştır. Fossatiler’in bu ekip çalışması
İstanbul’da mimarlık eğitimi görmüş uzmanlardan yararlanma döne-
mini başlatmıştır38. Projenin başındaki mimarla aynı dil ve kültürden
gelen ekip üyeleriyle birlikte gelişen bu programlı değişimin sonucunda
İstanbul’da Batılı stilde birçok yapı inşa edilmiştir. Fossati kardeşler Os-
manlı Devleti için pek çok resmi projeyi, Avrupa Devletleri için elçilik
binalarını ve İstanbul’da yaşayan Hıristiyan nüfus için çeşitli kilise pro-
jelerini gerçekleştirdikleri gibi, başkentin önde gelen bürokratları ve Le-
vanten aileleri için konut projeleri de yapmışlar, arkeolojik alanları in-
celemişler, restorasyon projeleri yürütmüşlerdir. 1850’de bu inşaatların
şantiyelerini gören Lamartine burada taş ve mermer ustaları, ressamlar,
dekoratörler, bahçıvanlar ve işçilerden oluşan 300-400 kişilik bir ekibin
çalıştığını yazmıştır39. 1847 yılında Gaspare Fossati liderliğinde başla-
yan Ayasofya restorasyonu 1858 yılına kadar devam etmiştir40. 1858’de
Reşit Paşa’nın ölümü, bir dönemin sonu olduğu kadar, Fossati kardeş-
lerin İstanbul’daki kariyerlerinin de bitimine işaret etmektedir. İtalyan
mimarlar, destekçileri ve hamileri Mustafa Reşit Paşa’nın vefatından
sonra Osmanlı İmparatorluğu’nda büyük projeler alamamış, bir süre
sonra İtalya’ya dönmek zorunda kalmışlardır. Ancak ülkelerine dönme-
den önce Mustafa Reşid Paşa’nın Bayezid Meydanı’nda bulunan türbesi-
ni tasarlamışlardır. Fossati kardeşlerin gerçekleştirdikleri bütün bu işler
35 ASTi, Bellinzona, Cronologia della Famiglia Croci’den aktaran Zannone Milan 2012b, 43.
36 Corriere del Ticino, 12 ottobre 1937’den Zannone Milan 2012b, 39.
37 Can 2015, 143.
38 Can 2015, 144.
39 A. Lamartine, Nouveau Voyage en Orient, Paris, 1863, s. 48-49’dan aktaran Can 2015,
144.
40 Doğan 2009, 1.

263
Batılılaşma gayretleri içindeki Osmanlı Devleti’ndeki sosyal, kültürel ve
mimari devinime de iyi bir örnek teşkil etmektedir41.
Fossati kardeşler ile aynı dil ve kültürden olup, onlar gibi Brera
Akademisi’nde (Gaspare 1822-1827, Giuseppe 1837-1839 yıllarında42)
Neo-Klasik mimarlık formasyonu alan Antonio Croci de 1847’den itiba-
ren İstanbul’da bulunmaktadır. Bununla birlikte Fossati kardeşler ve An-
tonio Croci’nin İsviçre’ye geri dönüşleri de aynı yıla (1858) rastlamak-
tadır43. Henüz aralarındaki yazışmalar veya birlikte çalıştıklarına dair
herhangi bir belge ortaya çıkmamasına rağmen Croci’nin Fossatiler’in
ekibi içinde bir süre çalışıp ardından İzmir’de mimari faaliyetlerde bu-
lunduktan sonra Fossatiler ile memlekete geri dönmüş olabileceği hipo-
tezi44 göz önünde bulundurmaya değer gözükmektedir.
Mimar Antonio Croci’nin İsviçre’ye döndükten sonra gerçekleştirdi-
ği önemli işleri arasında XVI. yüzyıl yapısı Valais Kantonu’na bağlı Er-
nen’deki St. Georg Kilisesi’nin Neo-Gotik stile dönüştürülmesi projesi45
(1869), yine aynı kantona bağlı Lax’taki Santa Anna Kilisesi’nin inşası46
(1874), Mendrisio’daki Villa Argentina47 (1873) (Res. 4) ve aynı kent-
te başyapıtı olarak nitelendirilen kendi konutu Villa Carlasch48 (1875)
(Res. 5) yer almaktadır. Antonio Croci 2 Aralık 1884’te öldüğünde hiç
çocuğu olmadığından mimarın bütün çizim ve planlarının bulunduğu
arşivi kardeşi Giuseppe Croci’ye intikal etmiştir. Daha sonra maalesef
bu arşiv bölünmüş ve bir kısmı kaybolmuştur. Antonio Croci’nin mi-
rasçılarından ve eskicilerden Giovanni Maria Staffieri ve Fabio Reinhart
tarafından toplanabilen belgeler İsviçre’nin Bellinzona kentindeki Tici-
no Kanton Arşivi’ne bağışlanmıştır ve burada muhafaza edilmektedir49.
Makalemizin bundan önceki paragraflarında Antonio Croci’nin en
son oluşturulan biyografisinde 1847 ile İsviçre’ye döndüğü 1858 yılları
arasında bir boşluk bulunduğunu ve yeğeni Ambrogio Croci’nin iddiasın-
dan bahsetmiştik. 1841 İzmir yangını, kentin tarihi çarşısı Kemeraltı’nın
bir bölümünü ve Yahudi Mahallesi ile birlikte pek çok Sinagogu yakıp
kül etmiştir. Olay büyük bir felaket olarak hafızalara kazınmıştır. Binler-
ce ev, 2407 dükkân, 14 han, 12 cami, 30 mescit, 14 medrese, 14 mektep,
41 Özlü 2015, 75.
42 Giuseppe Fossati, Brera’da sadece 2 yıl mimarlık eğitimi alıp 1839’da o sırada
İstanbul’da Rus elçilik binasını inşa etmekte olan ağabeyi Gaspare Fossati ile çalış-
maya gelmiştir. Detaylı bilgi için bkz. Can 1994b, 327.
43 Can 1994a, 326.
44 Zannone Milan 2012b, 36.
45 Zannone Milan 2012b, 62.
46 Zannone Milan 2012b, 78.
47 Zannone Milan 2012b, 174.
48 Zannone Milan 2012b,198.
49 Zannone Milan 2010, 87-88.

264
8 hamam ve 7 sinagog yangından etkilenmiştir50. A. Galante’ye göre Ya-
hudi mahallesinde çok büyük zarar meydana gelmiştir. Şalom Sinagogu
dışında tüm sinagoglar yanmış51 ve yangın bu sinagogun kapısı önünde
mucizevi bir şekilde durmuştur. Sinagogdaki İbranice bir mermer yazıt,
bu mucizeyi dile getirmektedir52. XIX. yüzyılda Frankolar olarak adlan-
dırılan İtalyan asıllı Yahudilerin kentteki Yahudi cemaatinde söz sahibi
olmalarıyla birlikte sinagoglarda değişimler yaşanmıştır. İtalyan etkisi
olarak da adlandırılan bu durum klasik merkezi plan şemasından bazili-
kal plan şemasına geçiş şeklinde olmuştur53. Doç Dr. Mine Tanaç Zeren’e
göre, 1841 yangınından etkilenen sinagoglardan Mahazike Tora (Tsont-
sin-Sonsino) 1850 yılında, Etz Hayim ise 1851’de restore ettirilmiş ve ya-
pının plan kurgusu değiştirilmiştir. Sinyora Giveret Sinagogu (Res. 6) ise
Yeruşalmi Ailesi tarafından yeniden inşa ettirilmiştir. Bu sinagogun da
yeniden inşasında plan kurgusunda değişiklikler yapılmış, İtalyan etkisi
altında merkezi plandan, bazilikal plana (Res. 7) dönüştürülmüştür54.
Kemeraltı’nda sinagoglar bölgesine çok yakın olan Kestanepazarı
Camii55 de 1841 yangını sonucunda harap olmuş olmalıdır. XIX. yüzyı-
lın II. yarısı içinde bugünkü cami inşa edilmiştir56. Yapı, dış görünümü-
ne de yansıyan ilginç kubbe ve tonoz kombinasyonu, büyük askı kemer-
leri içinde oluşturulmuş pencere örgüsü ve anıtsal görünümüyle dikkati
çekmektedir (Res. 8). Prof. Dr. Hakkı Önkal bu yapı ile 1854-55 tarihli
İstanbul Dolmabahçe Camii arasında bir esinlenme ilişkisi kurmakta
ve bu yapıyı XIX. yüzyılın ikinci yarısının ortalarına tarihlemektedir57.
Sinyora Giveret Sinagogu ve Kestanepazarı Camii, Batı etkili plan şe-
maları ve dış cephe tasarımlarıyla Tanzimat reformlarının getirdiği yeni
anlayışa uygun yapılar olarak dikkati çekerler. Brera Akademisi gibi za-
manın en iyi mimarlık okullarından birinde eğitim almış olan mimar
Antonio Croci’nin İzmir’de ikamet ettiği ve bu kentte bir cami ve bir
sinagog inşa etmiş olduğu konusunda verilen bilgilerin Sinyora Giveret
Sinagogu ve Kestanepazarı Camii’nin yeniden inşa edildikleri tarihlerle
örtüşmesi aralarında ilginç bir ilişki kurmamıza neden olmaktadır. Şim-
dilik kaydıyla, her iki yapının, Antonio Croci tarafından yapılmış ola-
bileceklerini düşünmekle birlikte hala cevap bekleyen soruları bundan
sonra yapacağımız yeni çalışmalarla aydınlatılabilmeyi umut ediyoruz.
50 Baykara 1974, 87.
51 Galante 1985, 205.
52 Bora 2016, 31-32.
53 Tanaç Zeren 2010, 165.
54 Tanaç Zeren 2010, 168-173.
55 Kestanepazarı Camii hakkında bilgi için bkz. Aktepe 2003, 35-38; Kuyulu Ersoy
2013, 119.
56 Çobanoğlu 2002, 312.
57 Önkal 2012, 118.

265
 BİBLİYOGRAFYA
Aktepe 2003 M. Aktepe, İzmir yazıları: camiler, hanlar,
medreseler, sebiller, İzmir Büyükşehir Bele-
diyesi, İzmir.
Baykara 1974 T. Baykara, İzmir Şehri ve Tarihi, Ege Üni-
versitesi Matbaası, İzmir.
Berkant 2005 C. Berkant, İzmirli Bir Mimar: Raymond
Charles Péré, Ege Üniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, İzmir.
Berkant 2011a C. Berkant, L’Impero Ottomano e l’Italia, le
relazioni in architettura: Il caso di Smirne,
(Osmanlı İmparatorluğu ve İtalya, Mima-
ri İlişkiler Işığında İzmir Örneği), Padova
Üniversitesi (Università di Padova) Sanat
Tarihi Doktora Okulu (Scuola di dottorato
di ricerca: Storia e Critica dei beni artistici,
musicali e dello spettacolo) Tezi. Padova.
Berkant 2011b C. Berkant, “İtalyan Mühendis Luigi Ros-
setti (1876-1949) ve İzmir’deki Eserleri”,
Sanat Tarihi Dergisi, 2011, Cilt: 20, Sayı: 2,
1-16.
Berkant 2015 C. Berkant, “Raymond Charles Péré”, Türk
Mimarisinde İz Bırakanlar, Cilt: I, Afşar
Matbaacılık, Ankara, 177-186.
Bora 2016 S. Bora, “İzmir’de Yahudi Kültürel Mira-
sı: İbranice Yazıtlar”, Cihannüma, Tarih
ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, Cilt: 2,
Sayı:1, 15-36.
Bernasconi 1926 F. Bernasconi, Le maestranze ticinesi nella
storia dell’arte, Lugano.
Can 1994a C. Can, “Fossati, Gaspare Trajano”, Dünden
Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul,
Cilt: 3, 326.
Can 1994b C. Can, “Fossati, Giuseppe”, Dünden Bugü-
ne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul, Cilt: 3,
327.
Can 2015 C. Can, “Gaspare Fossati”, Türk Mimarisin-
de İz Bırakanlar, C. I, Afşar Matbaacılık,
Ankara, 135-144.
Croci 1937 A. Croci, “Arch. Antonio Croci Mendrisio”,
Corriere del Ticino, 12 ottobre 1937.
Çobanoğlu 2002 A. V. Çobanoğlu, “Kestanepazarı Camii”,
TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 25, 132-133. 
Doğan 2009 S. Doğan, “Sultan Abdülmecid Döneminde

266
 İstanbul-Ayasofya Camii’ndeki Onarımlar
ve Çalışmaları Aktaran Belgeler”, Bilig,
Sayı: 49, 1-34.
Galante 1985 A. Galante, Histoire des juifs d’Anatolie, les
Juifs d’Izmir, Isis, İstanbul.
Kuyulu Ersoy 2013 İ. Kuyulu Ersoy, “Dinsel Yapılar Mimarisi:
Cami ve Mescitler”, İzmir Kent Ansiklope-
disi, Mimarlık, Cilt: 1, 88-137.
Önkal 2012 H. Önkal, “Kestanepazarı Camisi”, İzmir
Kültür ve Turizm Dergisi, S: 16, 110-118.
Özlü 2015 N. Özlü, “Fossati Biraderler”, Türk Mimari-
sinde İz Bırakanlar, Cilt: 3, Afşar Matbaacı-
lık, Ankara, 61-75.
Reichlin, ve Reinhart 1972 B. Reichlin - F.Reinhart, “Antonio Croci:
architetto (1829-1884)”,I nostri monumenti
storici: bollettino per i membri della Società
di Storia dell’Arte in Svizzera, n. 23, 207-
220.
Ricci 1992a G. Ricci,”La formazione di un giovane arc-
hitetto all’Accademia di Belle Arti di Brera”,
Gaspare Fossati 1809-1883 (Ed. L. Pedrini
Stanga), Lugano, 21-27.
Ricci 1992b G. Ricci, “L’architettura all’Accademia di
Belle Arti di Brera: insegnamento e dibatti-
to”, L’architettura nelle Accademie riforma-
te. Insegnamento (Ed. G. Ricci),, dibattito
culturale, interventi pubblici, Milano, 253-
281.
Tanaç Zeren 2010 M. Tanaç Zeren, İzmir’de Sefarad Mimarisi
ve Sinagoglar, Yalın Yayıncılık, İstanbul.
Tea 1941 E. Tea, L’Accademia di Belle Arti a Brera,
Milano, Floransa.
Zannone Milan 2010 G. Zannone Milan, “Antonio Croci 1823-
1884. “Architetto ticinese tra tradizione e
cultura cosmopolita”, Percorsi di Ricerca,
2010, Sayı: 2, 87-97.
Zannone Milan 2012a G. Zannone Milan, “Antonio Croci, Mend-
risio 1823-1884. Architetto fra tradizione
e cultura cosmopolita”, Percorsi di Ricerca,
2012, Sayı: 4, 93-99.
Zannone Milan 2012b G. Zannone Milan, Antonio Croci (1823-
1884), Architetto tra tradizione e cosmopo-
lita, Lozan Teknik Üniversitesi (École Poly-
technique Fédérale de Lausanne), Mimarlık
Doktora Programı (Programme Doctoral
en Architecture) Tezi, Lozan 2012.

267
 Resim 1: Antonio Croci (18213-1884)
Kaynak: Zannone Milan 2012b, 10.

Resim 2: Milano, Brera Güzel Sanatlar Akademisi

Kaynak: http://www.wakeupnews.eu/wp-content/uploads/2014/09/MilanoPalBrera.jpg

268
Resim 3: Antonio Croci’nin “Üç nefli bir kilisesinin cephesi” temalı mimarlık yarışma-
sında birincilik ödülü kazandığı çizimi. Kaynak: Zannone Milan 2012b, 28.

Resim 4: Antonio Croci, Villa Argentina, 1873, Mendrisio-Ticino Kantonu-İsviçre.

Kaynak: http://www.ticinonews.ch/ticino/263209/quali-interventi-a-villa-argentina

269
 Resim 5: Antonio Croci, Villa Carlasch, 1875, Mendrisio-Ticino Kantonu-İsviçre.
Kaynak: http://www.fotomengani.ch/index.php/galleria/casa_croci_mendrisio

Resim 6: Sinyora Giveret Sinagogu, Giriş Cephesi, İzmir.

Kaynak: İzmir ve Kültür ve Turizm Dergisi, Sayı:29, s. 43.

270
 Resim 7: Bazilikal Planlı Sinyora Giveret Sinagogu içinden görünüm
Kaynak: http://www.tarkem.com.tr/kemeralti-bina/signora-giveret-sinagogu

Resim 8: Kestanepazarı Camii, İzmir.

Kaynak: http://www.panoramio.com/photo/51569852

271