Literaturuli Meskheti 2019 April 04

”დადგით მესხეთში აკვნები, აღზარდეთ კვლავ რუსთაველი” გიორგი ლეონიძე
№4 (244)
აპრილი
2019 წელი
ფასი 40 თეთრი
გამოცემის ოცდამეერთე წელი ”LITERATURULI MESKHETI” ”ЛИТЕРАТУРУЛИ МЕСХЕТИ”
მუხრან მაჭავარიანი - 90 იოსებ გრიშაშვილი - 130

შენი ღვაწლია, სამშობლოსადმი
რამაც აქამდეც კი მოაღწია:
სვეტიცხოველი... როგორც მებრძოლი, ეს მართალია,
ხანძთა... მე არ ვყოფილვარ, ძვირფასო, წინათ;
ვარძია ჩემში რითმამ და თოფის ფალიამ
და ისიც, – თანამოსაგრედ ვერ იქორწინა.
რაც მტერს
წარუტაცნია. მაგრამ თუ ატყდა ომი ფიცხელი,
შემოანგრიეს მზა ჯებირები,
კალმის მაგივრად ხმალს ვტაცებ ხელსა,
შენ –
პოეტებს აქაც გავეჯიბრები.
სისხლო ჩემო –
შენი დინება „ეს მთა ჩემია! ეს ხე ჩემია!” –
ვეფხისტყაოსნით ხშირად მიგრძვნია... მე ვიმეორებ ყოველ განთიადს,
სიტყვა, და თუ რამ კარგი გადამრჩენია, –
*** რომელიც გეჩოთირება – „ეს მთა ჩემია! ეს ხე ჩემია!” – ისიც სამშობლოს დროშად ანთია!
შენ – ვცდილობ – გაშორო, – მე ვიმეორებ ყოველ ცისმარე. იოსებ გრიშაშვილი
სისხლო ჩემო – სად არ დაღვრილო... რაც შემიძლია.
სხვის მიწის ხვეჭა არა გვჩვევია,
შენ – ჩვენ საკუთარი ჩვენიც ვიკმარეთ.
შენ –
სად არ გხვრეპდა შავი ყორანი...
სისხლო ჩემო –
ვინ გაგაკვირვოს, „ეს მთა ჩვენია! ეს ხე ჩვენია!”
სისხლო ხნიერო,
ვინ გაგაკვირვოს, – მე ვიმეორებ ყოველ განთიადს.
დაუცხრომელი და უცნაურო...
ნადიდგორალი, საბედნიეროდ, თუკი რამ კარგი გადამრჩენია,
ნაშამქორალი. საბედნიეროდ, – ისიც სამშობლოს დროშად ანთია.
ჰაი, ჰაი, რომ
შენ – კიდევ ხმაურობ! სამშობლოს დროშა, როგორც
სისხლო ჩემო – მუხრან მაჭავარიანი ფოლადი,
ერთი მიზნისკენ ჩვენს გულებს
იკრებს...
გულო! მებრძოლებს გაუტოლადდი,
თოფის ლულაზე აწყობდე ფიქრებს!
ჩემს სიცოცხლეში ზამბახზე მძიმე

არ წარმომითქვამს სიტყვა და
ლექსი,
პეპელას ფრთებზე გამოვიძინე,
მინანავებდა სიოს ალერსი.
ესსე
შეწირული ორაგულივით
დე, რეზო! და მაყურებინე ამ ვარდებზე, ბატონ ივანე კეკუას ედგა სრული ოდა მათი მდგომარეობა ჩემთვის გაურკვევე- ში, სოფელში სურათების მოპარვის
რეზო (ემელიანე) სული რომ მოვითქვა, ბიჭოო! – ჩემთვის ხუთი ოთახით. სამზარეულო, დიდი ლია ურთიერთკავშირის შეწყვეტასთან მცდელობები არ შენიშნულა. ივანეს
საყვარელმა ბერიკაცმა შემდგომ მუხ- მოცულობის. იქვე მარანიც, ბეღელი დაკავშირებით. ბატონი სამსონ კეკუას სიკვდილის შემდეგ, მისი ძმის ქვრივს
ადამია ლებზე ასწლოვანი დაკოჟრილი ხელის ქვედა (ჯიხურით) და ბაღუ – ხულა, სამ მოგონებიდან ყურადღებით ვიწერ, რომ ვინმე ჩიქობავა, წარმოშობით უბრალო
მტევნები მშვიდად დაიწყო და დინჯად მომცრო სათავსოდ გადატიხრული. მა- ივანეს გაზრდილის ოჯახშიც ინახებოდა გლეხი, ჩაესიძა, რომელიც არაფრით
(დასასრული. დასაწყ. წინა ნომერში) შეუდგა სულმდიდარ ეროვნულისა და შინ მათი ოჯახი ცნობილი იყო კეთილ თურმე ნიკალას სურათები. დიდი მო- არ აღემატებოდა კეკუების გვარს და,
ფრიად საინტერესო, გარდასულ დროთა და პურმარილიან ხალხად და საკმაოდ წონება გახლდათ ჩვენთან, ხალხში, ფი- კიდევაც, მის ხელში, სახლ-კარი უღვ-
მართლაც, მეორე დღეს მოვემზა- ამბის მოყოლას, რასაც სიტყვასიტყვით ეკლესიურ-მორწმუნენი იყვნენ. უახ- როსმანის ნახატებზე და ძალიან ბევრნი თოდ მოეშალა. უვარგისი ჩასიძებულის
დეთ ოჯახი: ასაკოვანი დედა მინადორა გთავაზობთ: ლოესი სალოცავი გახლდათ ეკის იოანე მოდიოდნენ სანახავად. ეკის სკოლის მას- უყურადღებობასა და უყაირათობაზე
ხორავა, შვილები, მედეა და მაია, ნანი – შვილო, რეზო! ცნობილი და კარგი ნათლისმცემლის სახელობის ეკლესია წავლებელი, წარმოშობით ქუთაისელი, დღესაც მსჯელობენ სოფელში, საუბე-
– მეუღლე და გახარებულნი შევეგებეთ კაცი იყო ივანე კეკუა, ადრე გარდაიცვა- – ბაზილიკა. ივანე კეკუა თბილისში ბრეგვაძე კოლია, ღრმად მოყვარული დუროდ, ოჯახის დაწვასა და ხანძრის
ეზოში მოციქულივით დინჯად შემოსულ ლა, დაახლოებით დიდ სამამულო ომამ- ცხოვრობდა და მუშაობდა 60 წლის გან- ყოფილა ნიკალას ნამუშევრების. მას სუ- გაჩენაზე. ბატონი სამსონი იგონებს, –
ბატონ სამსონს. ლამაზად მოპირკეთე- დე; საფლავის ქვაზე აწერია ზუსტი თა- მავლობაში, ელიზავეტინსკაიას ქუჩაზე. რათების დასათვალიერებლად ხშირად სურათები დაახლოებით რვა, შეიძლება
ბულ ჭასთან, ყვავილების ხეივანში, ხის რიღი, რომელიც შემდეგში მოსანახულე- ეს სახლი შემდეგში მოსაძებნია: ძველ მოჰყავდა მასწავლებელ-მოსწავლეები მეტიც ყოფილიყო. ამ დიდი, ულამაზესი
ჩრდილში ჩამოვსხედით. იქვე ტაბაკი ბელია. მისი ამ ქვეყნიდან წასვლის მერმე თბილისში იდგა ხუთსართულიანი სა- და ინტელიგენციის წარმომადგენლები. მეგრული ოდის სამ ოთახში ყველა ნახა-
და მოკრძალებული სუფრაა გაშლილი, ოჯახში დარჩენილა რძალი, გარდაცვ- სახლე, სადაც ბატონ ივანეს ჰქონია ეკის მაშინდელი ადგილობრივი ექიმი, ტი ლამაზად ყოფილა გამოფენილი და
გამჭვირვალე გრაფინში ორნახადი არ- ლილი ძმის მეუღლე. ივანეს ძმას ერქვა სამი ოთახი თავისი კორიდორით. ივანეს გვარად ხუნჯუა აპოლონი სილოვანის დარაბებიანი კარ-ფანჯრებით საიმედოდ
ყით, პატარა ჭიქებით და... მამაპაპურად იოსები. სამი ძმა გარკვეული დროის გან- შვილი არ ჰყავდა და ძმისშვილი ღვიძლი ძეც. ძალიან შეყვარებული იყო ფიროს- დაცული. ბატონ ივანეს ჰქონია იმ დრო-
დავილოცენით. ჩვენი ეზოს ბინადარი მავლობაში ერთად ცხოვრობდა. იოსების შვილივით გაზარდა, რომელიც შემდეგ მანის სურათებზე. ასე რომ, ყოველდღე ისათვის ამსახველი მრავალი ფოტოკო-
ნაგაზი, მოშორებით, მუშმულის ხის შვილიც უდროოდ გამოეცალა ოჯახს და მუსიკალურ სასწავლებელში მუშაობდა ხალხი მოდიოდა ჯგუფ-ჯგუფად ამ დი- ლექცია, ალბომი და თავადაც ჩამოუტა-
ქვეშ იწვა და ყურაცქვეტილი, თვალს არ ქვრივი დარჩენილა მარტოდმარტო. ბუხჰალტრად. იქიდან გადავიდა შვილე- დებული ნახატების სანახავად. ნია ფოტოაპარატი. ძველებურ ოჯახს
აშორებდა სტუმარს. ამ დროს ბატონი კეკუების ოჯახი სოფელ ეკში, მა- ბით და ივანეს ეკში წამოსვლის შემდეგ როგორც ბატონი სამსონი გვამც-
სამსონი მეუბნება: – ცოტა ხანს დამაცა- შინ შეძლებულ მოსახლედ ითვლებოდა. გადასახლდა ჩერნიშევსკის N17-ში. მერე ნობს, ბატონ ივანეს ცხოვრების პერიოდ- გაგრძელება მე-2 გვ.
2 ლიტერატურული მესხეთი ესსე 2019 წელი, აპრილი
ღირდა ივანეს სუფრასთან თამადობა. ტრაქტატებს შორის, შესრულებულს გიორგი მაქაცარიას კარგად გავაწმენდი- ლია. იგი ხელოვნების მუზეუმის კოლექ-
დასაწყისი გვ. 1 მისი სიტყვამოუბრობა შეშლილსაც ქაღალდზე, რომელიც წარმოადგენ- ნე, რომელიც ამჟამად ჩემი კოლექციის ციაშია დაცული.
მოაჭკვიანებდა. ერთ-ერთი ქეიფის ჟამს, და პლანეტის უზარმაზარ სიმდიდრეს. სრულყოფილი ღირსება და მშვენებაა, ამ საოცარი და უკეთილშობილესი
რომ უხდებოდა, ისეთი ავეჯით ჰქონიათ ღვინომორეული ახალგაზრდა, ეტყობა, ჭკუათხელი თუ ჩლუნგი შვილობილი, შვილო, რეზო! – კმაყოფილი ღიმილით ისტორიიდან გამომდინარე, ყველა ქარ-
გაწყობილი სახლი. – პირადად ივანეს ნი- შარიანი, გაჯიქდა, მაგიდიდან გადმოხ- უფრო გაზრდილი, ყველს, ხორცს, გაფ- მითხრა. ამ ამაღელვებელ მშვენიერ თველი ვეთაყვანებით და ვემადლიერე-
კალასეული კოლექციიდან ჩხეიძის პორ- ტა და რომელიღაც სუფრის წევრს და- ცქვნილ კვერცხს ან სხვადასხვა სამომხ- ამბავს ყველას უყვებოდა საოცრად კე- ბით ზდანევიჩების გვარს.
ტრეტით ძლიერ დაინტერესებული ვი- ემუქრა გაშიშვლებული ხანჯლით. მაშინ მარებლო ოჯახურ პროდუქტებს ახვევ- თილი პაპუნა. მის მერმე ბევრმა წელმა 2006 წელია, შუაგულ პარიზში, ინვა-
ყავი, – ყვება ბატონი სამსონი – ჩხეიძეს ბატონმა ივანემ მიმართა ღვინისაგან და და ასე შეუგნებლად ანადგურებდა. განვლო. დღეს ნიკო ფიროსმანაშვილის ლიდების სახლთან ახლოს, გალერეისტ
ჰქონია თეთრი წვერი, ჩოხა-ახალუხით ტვინამღვრეულს: – თქვენ, ყმაწვილო, აგრეთვე მოვლენა ვან გოგის, ბოლო სურათი „კრუხი წიწილებით” ეროვნულ ვალენტინა კალინინას ატელიეში, პარი-
და მხარზე მოხურული თეთრი ნაბადით ახლავე ჩააგეთ ხანჯალი ქარქაშში. სა- საუკუნეების ფერმწერ მზეს, მხატვრის საგანძურს წარმოადგენს და მილიონი ზელ მხატვართა შერეული გამოფენაა.
და ამ სურათს შორიდან რომ შეხედავდი, ხელი რა გქვია, სტუმარო?! მას უპასუხ- ერთ-ერთ შედევრს, რომელიც ჩვენთ- დოლარი ღირს, თუ მეტი არა... აქ ჩემი ოთხი სურათიც იყო ექსპონი-
ნაბადის მორთულობა, ოქროსავით ბზი- ნია: – ჩარიქა, ბატონო! ბატონ ივანეს ვის გაურკვეველი პიროვნების ოჯახურ არ დავაყოვნოთ და გავაგრძელოთ რებული. ანსამბლ „მზიურის” ყოფილ
ნავდაო, მაგრამ ჩიქობავას უხეირობით, მიუმართავს ხუმრობით: – ბიჭო, ჩარი- საკუთრებას წარმოადგენდა, შემდეგ თხრობა – საქართველოს ხელოვნე- მომღერალ ნაირა ბოლღაშვილთან და
უცებ სახე შეუწუხდა მოხუცს და ამჟა- ქიანი კი არა, კრუშკიანიც არ ყოფილხა- ტრაგიკულად საქათმის კარის მაგივრად ბის მუზეუმში თხუთმეტ წელიწადს მის ფრანგ მეუღლესთან რამდენიმე წე-
მადაც დაუვიწყარ წყრომას გამოხატავს რო. ასეთი თბილი იუმორით და თავისი რომ იყენებდნენ, ოჯახის უვიცმა პატარა ვმუშაობდი, როგორც მოგახსენეთ, ლია ვმეგობრობ. შესასვლელ დარბაზში
ბატონი სამსონი; კეკუების სოფლის მაღალი ავტორიტეტით დაუშოშმინებია ჯერ მხატვარ-რეს- ქალბატონ ნაირასთან ერთად ვდგავარ
მუზეუმ-ოჯახი ხანძარმა რომ შთანთქა, ღვინისგან გახელებული კაცი. ამდაგვა- ტავრატორად, მერმე და ვსაუბრობთ. ამ დროს სალონში შე-
სოფლის საზოგადოებას საერთო გლოვა რი მრავალი სხვა საინტერესო შეხვედრა გადამიყვანეს ახალი მოვიდნენ მშვენიერი ქალბატონები.
გამოუცხადებია და ეროვნული განძის ჰქონია ხალხთან. ბატონი ივანე განუსხ- ქართული ხელოვნების კეთილშობილმა ნაირამ მოკრძალებით
დაღუპვის დონეზე განუცდიათ (უფრო ვავებლად ერთნაირად პატივს სცემდა განყოფილებაში, ქალ- მოიწვია ისინი და ჩემი თავიც წარუდ-
დიდი იშვიათობა რა უნდა დაღუპული- და გულისმიერად ექცეოდა ყველას. ალ- ბატონ ქეთევან ბაგრა- გინა, მერმე ერთ-ერთზე მეუბნება, –
ყო). ბატონი სამსონი გულისწყრომით ბათ ამიტომაც აირჩია დიდმა ნიკალამ ტიშვილთან, უფროს თქვენს წინაშეა კირილე ზდანევიჩის
ყვება, რომ – იმ უბედურების მომტანმა სამეგობროდ ივანე კიკვაძე-კეკუა. მეცნიერ-მუშაკად და, ქალიშვილიო, და... პარიზში მუდმივად
ხანძარმა მხატვრის რამდენიმე სურათი, ბატონ ივანესგან გადმოცემით, ნი- პარალელურად, მუდ- ცხოვრობსო. რა თქმა უნდა, ჩვენთან, იმ
ჩვენდა სამწუხაროდ, შთანთქაო, მაგრამ კალა სოფელ ეკში არასოდეს ჩამოსულა, მივი გამოფენის დარბა- წუთებში, მშვენიერება იდგა, როგორც
ზუსტ მონაცემს ვერ მოგცემთ, რადგან მხატვარზე მოგონებები, ქება-დიდება, ზების ექსპოზიციასაც წმიდანი, რადგან ჩვენი კირილე ზდანე-
ჩიქობავას მფლობელობის ჟამს ყველა- მირზაანის დონეზე, სოფელ ეკშიც გახლ- ჩვეული კორექტურით ვიჩის შვილია, ჩემ თავს ვეუბნებოდი. იმ
ფერში ჩახედული არ ვიყავიო. ეტყობა, დათო... ვაკონტროლებდი. იმ დღესაც გალერეაში გამაცნეს გენერალ
ამ კაცის უზნეობას, ახლო ნათესავი, ივანე და სამსონი მკვიდრი ბიძაშ- წლებში ჩვენთან ბევრი დუდაევის უერთგულესი პირადი დაც-
ბატონი სამსონ კეკუა, რა თქმა უნდა, ვილები ყოფილან. ბატონი ივანე გარ- ხელოვნებათმცოდნე ვის უფროსიც და სამახსოვრო ფოტო-
უკიდურესად გაუღიზიანებია. მძიმედ დაცვლილა 78 წლის ასაკში და სამახ- მეცნიერი და მხატვარი ებიც გადავიღეთ.
ამოისუნთქა ბრძენმა მოხუცმა და ყვება: სოვრო საფლავის ქვა ბატონ სამსონს მოდიოდა. აგრეთვე, დავუბრუნდეთ ბატონ კირილეს.
– ბოლოს, მას, სახლის სახურავის უვარ- შეუწირავს ბიძაშვილის მოსაგონებლად. ხშირად გვეწვეოდა წარმოდგენილი მაქვს, მხატვარი და ფი-
გისობის გამო, რომელიც დაძველებული ივანეს დაკრძალვის დღეს ბევრი თბილი- ხოლმე ღრმად განათ- როსმანის აღმომჩენი, უაღრესად გამარ-
ყავრით იყო გადახურული, აწვიმდა. ბა- სელიც ჩამოსულა, რომლებიც კეთილად ლებული, უნიჭიერესი, ჯვებული და მდიდარი, სამეგრელოდან
ტონ სამსონს რამდენჯერმე შემოუთა- იგონებდნენ გარდაცვლილს, კეთილი ფიროსმანზე გადაგე- თბილისში რომ ჩამოვიდოდა, ნიკალას
ვაზებია, აუცილებლად ყველა სურათი პატრონის სიცოცხლის ჟამს, ოდა-სახლ- ბული და დიდი მხატვ- ორი სურათით და სიახლე ამბავსაც ხომ
ჩემ სახლში გადავიტანოთ, თუ არა, სა- ში ნიკალას ყველა სურათი მაღალ დონე- რის, მირზაანის სახლ- ჩამოიტანდა, – ფიროსმანის სურათ-შე-
უბედუროდ, გაფუჭდებაო, მაგრამ ჩიქო- ზე დაცული და მოვლილი გახლდათო. მუზეუმის დამაარსე- დევრები უკვე იყიდება სოფელ ეკშიო
ბავას, სახლის იმდროინდელ პატრონს, მერე ხდება ამ შედევრების ბედის გამ- ბელ-აღმშენებელი, და შეძენის რამდენიმე მსურველიც გა-
ცივი უარი უთქვამს და დაუყოლებია, – რუდება. ბებია, მამის დედა, როცა დაქვ- შემდეგში გენერალური მოჩნდებოდა, ეჭვს გარეშეა, ბატონი კი-
რა მნიშვნელობა აქვს, ჩემთან იქნება თუ რივებულა, ჭირზე, ივანეს კახური ღვინო დირექტორი, ბატონი რილეც გაემგზავრებოდა ხელმეორედ,
შენთანო. ეტყობა, ამ ნახატების ღირსება გამოუგზავნია თურმე კასრებით და ასე
არაფერს წარმოადგენდა მისთვის. ეხმარებოდაო ახლობლებს: სოფელ ეკში
ფიროსმანის შემოქმედების უმძიმე-
შეწირული
ოცდაოთხ ივნისს ტარდებოდა დიდი რე-
სი მზეღრუბლიანი ბედი სამეგრელოშიც ლიგიური ზეიმი იოანე ნათლისმცემლის
გაჰყვა. ეკლესიასთან დაკავშირებით და ივანე
ნიკალას სურათები ბატონ ივანეს განსაზღვრულ დროს, ყოველ წელს,
სენაკის მაზრაში, მატარებლით ჩამო- საჩუქრებით ჩამოვიდოდა. ასევე სახლ-
უტანია, ნახატები საგულდაგულოდ ში ჰქონია ჩასახედი უცხოური აპარატი
შეხვეულ-შეფუთული ყოფილა და სა- და სხვადასხვა ზომის ყუთებით ჩამო-
კუთარი თავივით უვლიდა თურმე, უტანია თავისი დროის თბილისური და
მთელი სიცოცხლის განმავლობაში. იმ ანზორ მაძღარაშვილი. ზოგჯერ დინ- მაგრამ უბედურება და სტიქიური მოვ-
პერიოდში ბატონ ივანეს სახლში დიდი მამალი და კრუხ-წიწილა ჯად მობრძანდებოდა მეცნიერ-აკადე- ლენები ქვეყნად თავიანთი ეშმაკეული
წვეულებებიც ეწყობოდა და სურათები მიკოსი ვახტანგ ბერიძეც; იშვიათად, თარიღით მოქმედებენ, საუბედუროდ,
ყოველმხრივ დაცულ მდგომარეობაში მაგრამ გამოცხადებასავით შემოივლი- უკვე ფერფლად ქცეულიყო ფიროს-
იყო. ცოტა ხნით შეჩერდა, ჩაფიქრდა ბა- და ბატონი ლადო გუდიაშვილი, გენი- მანის უნიკალური შედევრები, რითაც
ტონი სამსონი, მერმე ყვება თვით ბატო- ალური მხატვარი და ჩემი პირადი მას- სამუდამო სევდა და წუხილი შავ ფენად
ნი ივანეს მოგონებას: – პირველად დიდ წავლებელი. შემდეგ, თხოვნა-მოლაპა- მოეფინა ქართულ, ისედაც ნაწამებ, მი-
მხატვართან შეხვედრა ასე ყოფილა: რაკების შედეგად, ერთი თვე სახელოს- წას. სამეგრელოში, როგორც თბილისსა
ბატონი ივანე იმჟამად თბილისში შეძლე- ნოშიც მობრძანდებოდა, რადგან დიდი და კახეთში, ბოლომდე ვერ უპატრონეს
ბულ ვაჭრად ითვლებოდა. ჰქონდა დიდი მხატვრის ფერწერულ პორტრეტზე დიდ ნიკალას, ვერც აწ გარდაცვლილი
მოცულობის სარდაფ-სამიკიტნო და ვმუშაობდი, ბედმა გამიღიმა და უწყვე- ბატონი ივანე კეკუას მაღალმა სიკეთე-
ვაჭრობდა შერეული ღვინის მასალით, ტად ერთი თვე, ყოველდღე, დანიშნულ მადლმაც ვერ გვიშველა და, ვერც ნააბ-
– იქნებოდა კახური, იმერული თუ ჭა- დროს, მუზეუმში მეახლებოდა. ბატონი რაგალის საგანგებო ყურადღებამაც,
ჭის არაყი. ერთ მშვენიერ დღეს, მაღალი ლადოს მეუღლეს, დიდ ქალბატონ ნი- სამწუხაროდ, თავადვე დრომაც მწარედ
აღნაგობის, სქელი, ჩამოშვებული შავი ნას უკვირდა, – ბატონო რეზო, ლადო დაიგვიანა...
ულვაშებით, ხმელ-ხმელი, სანდომიანი როგორ დაგთანხმდა პოზირებაზე!? ეს გამაოგნებლად, თითქმის ყველა
სახის, კეთილი, მორჩილი გამომეტყვე- ხომ პირველი შემთხვევააო. მე კი ღიმი- გენიის პირმშო სულიერ შემოქმედებას
ლების კაცი ჩემთან დინჯად შემოვიდა ლით ვდუმდი. ბატონი ლადოს ხსენებუ- თავისი მწარე და ღირსეული ბედი თან
და მეგობრულად მთხოვა, ერთი ჩარექა ლი ფერწერული პორტრეტი, ტილოზე სდევს: ფიროსმანის ურთულესი და
ღვინო. მეც არ მიღალატა გუმანმა და შესრულებული, ამჟამად ფიროსმანაშ- უმძიმესი ცხოვრება შემოქმედებაშიც
პატივისცემით, ალალად მივართვი კა- ვილის სახლ-მუზეუმში ინახება სოფელ ხომ სუფთა, კამკამა ბუნებრივ ტბაზე,
ხური და „ზაკუსკაც”. მის მერე ჩემთვის მირზაანში. როგორც გიამბეთ, მათგან მოწმენდილ ცასავით ირეკლებოდა და
ცნობილი გახდა, რომ ეს კაცი იყო მხატ- მრავალი საუბრიდან დამამახსოვრდა ნორმალურ არსებობას არ სწყალობდა
ვარი, რომელიც, თავისი ბრწყინვალე უამრავი მწარეც და კარგი ისტორიაც უახლესი გარემო.
ადამიანური სიკეთით, ყველას აყვარებ- მსოფლიო მოვლენების გამომსახველი ბავშვმა ტილო-ნახატი იქიდან ჩამოხსნა, ნიკო ფიროსმანაშვილზე, თუ რამდენი თუ შენ, ადამიანო, სხვისი ტკივილიც
და თავს. როგორც ივანეს გადმოცემით დიაპოზიტივის მსგავსი სურათები. ხეს მიაყუდა და სათამაშო მშვილდ-ის- ნახატია დაღუპულ-განადგურებული, გტკივა და მასავით განიცდი როგორც
მახსოვს, ფიროსმანი იყო უსწავლელი, მხცოვან ბატონ სამსონ კეკუასთან რით სროლაში სამიზნედ იყენებდა. წუ- ზეთის ფერებით მინაზე შესრულებუ- ეროვნულს, ასევე პიროვნულს, მაშინ
მაგრამ უჭკვიანესი ბრძენი კაცი და ხატ- მოკლე საუბარი ჩავიწერე ძველსენაკში თიერად შევჩერდები ისევ ფრიად პატა- ლი, თხელ მუყაოზე, თუნუქზე, იმათ- ხარ მაცხოვარივით სიკეთით სავსე, თუ
ვისას საოცრებებს ქმნიდა, რითაც ყვე- 1997 წელს, 25 ივლისს. რა, მაგრამ დიდმნიშვნელოვანი წარსუ- გან მხოლოდ ერთი გადარჩა, მაგრამ არადა, უკეთურობა გფლობს...
ლა განცვიფრებაში მოვყავდით. შემდეგ რა თქმა უნდა, ბევრად მეტი მოგო- ლის თბილისურ მოგონებასთან. პაპუნა კოროზიისაგან როდემდე ვიხსნით, როგორც ბოროტებას მოაქვს ტან-
ნიკალა ხშირად შემოდიოდა ჩემთანო. ნების ჩაწერა შეიძლებოდა, მაგრამ მო- წერეთელმა – (ბატონი პაპუნა გახლდათ გაურკვეველია, რადგან უბრალო ჯვა, ასევე დიდ სიყვარულს და მშვენი-
და მეც მეგობრულად, უფრო ნათესაურ ვერიდე ასი წლის ადამიანს და მშვიდად მეცნიერ-ხელოვნებათმცოდნე, ფერწე- რკინის მასალისგანაა დამზადებული. ერებასაც ახლავს მოუსვენრობა, ხიფა-
დონეზე ვუმასპინძლდებოდიო. ზოგჯერ თავის სახლამდე მივაცილე. რული სურათების კეთილმოყვარული, აგრეთვე უნიკალური მხატვრობა კედ- თი, უმძიმესი შემთხვევები და, ხშირად,
ძმაკაცურად ყველაფერში მეხმარებოდა – შვილო, რეზო, – გამოთხოვებისას გადამრჩენელ-შემგროვებელი, საზოგა- ლებზე, ბევრი საუკეთესო აბრა და უბედურებაც. ამქვეყნიური გაუსაძლისი
კიდევაც. რომ გავიგე, ნიკო სამხატვრო მითხრა, – მომავალში კიდევ ვისაუბროთ დო მოღვაწე და აკაკი წერეთლის, ახლო შედევრ-ნატურმორტი გაქრა, რამდე- მრავალმხრივი ტვირთია ნებისმიერი
მასალებით სიღარიბეს განიცდიდა, ხან- მაგ თემაზეო. მეორე ზაფხულს, სოფელ- ნათესავი) – გამაოგნებელი შემთხვევითი ნიმე მათგანი თუ გადარჩა, მადლობა გენიალური ხელოვანის და მეცნიერის
დახან გარკვეულ თანხასაც ვაძლევდი, ში რომ ჩავედი, ბატონი აღარ დამხვდა, ამბავი მომიყვა ჩემთან სტუმრობისას, ღმერთს და იმ ბრძენ-სიკეთით სავსე ცხოვრებაც.
რათა შეეძინა საჭირო ფერები, მუშამბა სამწუხაროდ, გარდაცვლილა, იმქვეყნად ხელოვნების მუზეუმის სახელოსნოში: ადამიანებს, ვინც იზრუნა ფიროსმანის სიცოცხლის ბოლოს ნიკალამ წა-
და ჩარჩოები. მის მერე უფრო დაიწყო ბრძანდებოდა, მარადიულობაში... – შვილო, გთხოვ, ყური დამიგდე ნახატების აღმოჩენა-გადარჩენაზე. მებულ, უმზეო, კაცთაგან გამეტებულ
ჩვენი ახლო მეგობრობაო. მზე, თავისი უსაზღვროობიდან კარგად. ბატონი ივანეს გარდაცვალების შემ- მარტოობაში დალია სული და ისე გა-
– მე რითი გცე პატივი, ჩემო ივანე? – გამომდინარე, უდიდესი ფუნქციონე- – დიახ, ბატონო პაპუნა, – მივუგე. დეგ, ღმერთივით კაცს, უთუოდ, გულ- მოეთხოვა წუთისოფელს. სარწმუნოა,
შემიძლია მხოლოდ სურათები გაჩუქოო, რია სისტემისა. უფალი კი მის ირგვლივ – ერთ დღეს, ადრე დილით, გავედი მა უგრძნო და სოფელ ეკში სტუმრად მდუმარედ მინებებულს, სიკვდილი მძი-
– მითხრა ნიკალამ. მანაც არ დაიშურა და უკიდეგანო მოაზროვნე სიყვარული სახლიდან, ოჯახურ საქმეზე მივდი- ჩასულა მხატვარ-კოლექციონერი და მედ არ განუცდია. ლეონარდო და ვინჩის
თავის საუკეთესო რამდენიმე სურათი, და სიკეთეა. ორთავეში, ცალ-ცალკე, ოდი და, ვხედავ, შუახნის ქურთის ქალი ფიროსმანის სურათების შემგროვებე- და „ჯოკონდასი” არ იყოს, მხატვრის შე-
დროთა განმავლობაში, მისახსოვრა. ასე სრულიად განსხვავებული სიცოცხლეა მარდად ხვეტავს ქუჩას, ხელში პატარა ლი, ჩვენთვის სათაყვანებელი კირილე დევრები კი თავისთვის იდგა არხეინად,
დიდხანს გრძელდებოდა ჩვენი კეთილ- და უზარმაზარი სიბრძნისეული ძალაა, ჭუჭყიანი მუყაოც უკავია, რა თქმა უნდა, ზდანევიჩი, საეჭვო მდგომარეობაში არ- მარადიული სულით სუნთქავდნენ და
კაცური მეგობრობა. ბატონი სამსონი, ამიტომაც ისინი სამყაროში ძალიან ხში- შეგროვილი ნაგვის ასაღებად, რაზეც სებული ნახატების მოსანახულებლად. ირგვლივ დროსა და სივრცეს ღმერ-
რომელიც გახლავთ თითქმის ასი წლის, რად ურთიერთდამოუკიდებლად მოქმე- რაღაც მუქ-ნათელი, წითელ-ყვითელი სიცხიანი ზაფხული ყოფილა, სენაკიდან თივით ფლობდნენ, ნიადაგ პლანეტის
სრულიად საღი გონებით, იგონებს, – დებენ, მაგრამ კოსმიური მთლიანობის ფერები შევნიშნე. ქალბატონთან ახლოს მთაგორიან სოფელ ეკამდე შვიდი თუ საგამოფენო დარბაზები ელოდა ლუვ-
ივანესათვის ყველაზე ძვირფასი თბილი- ჰარმონია არ ირღვევა. ღმერთი უთუოდ მივედი, ის ისევ განაგრძობდა თავის საქ- რვა კილომეტრი მარტოს ფეხით უვლია. რიდან დაწყებული. ნიკალა უკვე მიწად
სური მოგონებანი ფიროსმანაშვილთან მრავალ სხვა, ფუნქციურ უსასრულობის მეს და ვთხოვე, თქვენი მუყაო გაიმეტეთ როგორღაც მოუხერხებია და შედა- იყო ქცეული, ხარბგაუმაძღარის, ასევე
შეხვედრა-ურთიერთობით განისაზღვ- თვისებასაც ფლობს, რომლებსაც ჩვენ და მე დამითმეთ-მეთქი. რებით პატარა ზომის ორი მუშამბაზე უხვად გამცემის, რომელიც მუდამჟამს
რებოდაო, სიკვდილამდე მხატვარი ნიკა- ვერანაირად ვერ ვწვდებით და მეცნი- – ეს ხომ ძველისძველი გაფუჭებუ- შესრულებული ფერწერული სურათი სამაგიეროს ითხოვს, ნებისმიერ ცოც-
ლა იყო მისი კაცურ-კაცობის კულტი და ერულადაც ამოუხსნელია ყოველმხრივ. ლი მუყაოა, რათ გინდა, აჰა, წაიღე, კაცო! შეუძენია. ალბათ, ბატონი სამსონის ხალთაგან, ძალიან ძვირად ღირებულს:
საოცრებათა მოგონების წყაროო... წარმოიდგინეთ, მეგობრებო, მსოფ- – მითხრა და მომაჩეჩა. მეც, რატომღაც, მოგონებებში გულ-წყრომით ნახსენებ, არავითარი შეღავათი მისგან. აღებ-მი-
ფიროსმანი ისეთი სანდო კაცი გახ- ლიოს ხელოვან გენიოსთა ცხოვრების მაშინვე გუმანით მივხვდი და ვგრძნობ- ჩასიძებულ, ვინმე ლოთი ჩიქობავასაგან. ცემის დიდი ოსტატია პლანეტის ძირი-
ლდათ, რომ, ზოგჯერ, სავაჭრო სარ- ისტორიაში ეპიზოდურად როგორი დი, უკვე ჩემს საკუთრებად ქცეული, ერთ-ერთი მუშის პორტრეტი, ფეხოსან თადი მარად ცოცხალი მასა...
დაფის გასაღებსაც ვუტოვებდი, რათა ურთიერთმსგავსებებია აღორძინების ფიროსმანის ნახატი მეკავა ხელში. უმალ ფიგურეს, ზურგით შეშის მორები რომ რატომღაც ნიკალას უმეტეს სურა-
ჩემთვის საიმედო პიროვნებად ვთვლიდი ხანის ტიტანი მხატვრის და მრავალმხ- დავბრუნდი სახლში. სურათ-ნახატი მიაქვს, ამჟამად ინახება ნიკო ფიროსმა- თებში მარტოობის განწყობილება სევ-
და თავად ივანეც ხომ კეთილშობილი და რივი მეცნიერის, ლეონარდო და ვინჩის ფრთხილად გავასუფთავე და ფიროსმა- ნაშვილის სახლ-მუზეუმში, კახეთში, სო- დითა და ურვითაა დატვირთული, თუმ-
შეგნებული მეგობარი ბრძანდებოდა, – გენიალურ-გრაფიკულ ნახატებს, ფან- ნაშვილის „კრუხი წიწილებით” აღმოჩნ- ფელ მირზაანში. მეორე, თითქმის იმავე ცა რა გასაკვირია...
დაუმატა ბატონმა სამსონმა. ას კაცზე ტასტიურ მეცნიერულ აღმოჩენებს თუ და, შემდეგ შენს ძმაკაცს, რესტავრატორ ზომის თემა ერთნაირია? დასაზუსტებე- ღმერთივით წმიდა, მართალი,
2019 წელი, აპრილი ლიტერატურული მესხეთი 3
ესსე
შეწირული ნიკალა, თავისი ბუნებით, ყოვლად მიუწვდომელი მთლიანობაა სულიერ-ანდამატური გემოვნება თით- მწვერვალზეა მთამსვლელის მუხლე- ლიანობა ზეციური გაგებით, გონმტკი-
კოსმოსის ჩამოსხმული ცოცხალი, ნერვ- უსაზღვრო შემოქმედებითი თავისუფ- ქოს უხილავად მოედინ-გაედინება; ბით და ხელის მტევნებით აზიდული და ცედ დამაჯერებელი ფაქტია.
სისხლიანი, გულ-გონ-ძლიერ სულიერი ლებით. ამ ნახატებში ნავარდობს ღვთი- დარბაისელი გენია ტიციანი, დელაკ- ღვთიურ-საოცრებათა უმცირესი მხატ- თავისთავადი და მწარედ კრიტიკულ-
უკეთილშობილესი ფორმა-მოდელია, ური, მიუწვდომელი ნიჭი და ადამიანთა რუა, კრანახი, ბრეიგელი, გოლბეინი, ვრული მნიშვნელობის ელემენტიც ზე- მბორგავი ბუნება, ყველაფერს შობს, შემ-
აქედან გამომდინარე, მიუწვდომელია ამ პირველყოფილი უშუალობა, სადაც ად- ბოსხის ზღაპრულ-მითოსური სამყარო; ციურ სიდიადეს ემსახურება. დეგ მიყოლებით შლის და სპობს. ამ სახის
გენიის მთის მწვერვალივით დაბინდული რეული და ჩვენი საუკუნის ხელოვნების შემდეგ კვლავ წამოვიდეთ ჩვენი საუკუ- როგორც მილიონობით წლის წი- დინება მუდმივია, აქ გახლავთ მისი გან-
ბუნება. ჩემეული ხედვით თუ ჭეშმარი- ყველა მიმდევრობის შემადგენელი მო- ნისკენ: სეზანი, გოგენი, ვან გოგი, რე- ნანდელ, სრულიად ველურ ტანშიშველ ვითარების საიდუმლოებათა სხვადასხვა
ტად სულიერი მართალი შეგრძნებით, ლეკულები ტრიალებს, ანუ ქმნილების ნუარი, დეგა, მანე, მონე, პისარო, ტუ- მხატვართან, ასევე ნიკო ფიროსმანაშ- პროცეს-დონე და წარსულ-აწმყო-მო-
ნიკალას უმეტესი ფერწერული შედევრე- მარადიული სიახლეა. ლუზ ლოტრეკი, ვლამინკი და ფიროს- ვილთან ერთად მაღალი ღმერთი დღე- მავლის ამსახველი სიძველე-სიახლეები.
ბი უნიკალურ ხატთა თვისებებისაა. სუ- აქედან გამომდინარე, ამ უხსოვარდ- მანი; დანარჩენები თქვენვე მოიგონეთ ნიადაგ ხატავდა და კოსმიური სიყვა- ადამიანმა და მისმა გენიამ თავისივე
რათში მონაწილე ნებისმიერი ცოცხალი როინდელი სარკოფაგისეულ, ჩაჟანგულ და ისიამოვნებთ... რულით ერთობოდა... ამ შემთხვევაში, მონაპოვარნი თვითონვე თავდადებით
არსების თვალები კი კეთილშობილურ- კლდოვან ნახატებში, როგორც საოცრე- ნუ გვაკვირვებს, მეგობრებო, ამ- მეგობრებო, ურთულესი თემით წარვ- უნდა იხსნას-შეინახოს, რადგან ბუნება
წმიდანურია. ბა ვარსკვლავეთური მოვლენისათვის, დაგვარი შედარებები, რადგან მეცნი- დექი თქვენს წინაშე. ყოველივე ზევით და კოსმოსი წმიდათაწმიდა მტრული
ფერწერის ხელოვნების ისტორიაში, მკვეთრ-განსხვავებითი წარმოუდგენელი ერულადაც მტკიცდება, რომ ათასობით გაშლილ-განხილული გენიათა ფერ-ხაზ- ურთიერთგანწყობაა. ეს ორი საპირისპი-
უძველესიდან დღემდე მოყოლებული, უცხო მიწიერი ერთიანობაა და ველურ- წლის შემდეგაც მეორდება გავლენითი ფორმათა წარმოსახვითი მოვლენები რო პოლუსი როგორც ბუნება-კოსმოსში,
მსოფლიოში რამდენიმე მხატვარი გა- წმინდანური ინტუიციისმიერი ფორმათა ფორმა-სხივებით ნაღდი ბუნებრივი და მხატვრული სიზუსტით ლიტერატურუ- ასევე ადამიანებშიცაა.
მოკვეთილად თვითმყოფად, ურთულეს, ღვთიური თამამ-სტილიზირებაა რო- მართალი ნაწარმოებები, განურჩევლად ლად რომ გააშუქო, უფალივით უნდა უკიდურესად დადებითად გვაშინებ,
სტილისა და ფორმისა, ასევე ფუნდამენ- იყო ხელოვნებათმცოდნე და ფილოსო- ნიკალა, რადგან შენეული სიმაღლე ყველა
ტური აზრების, მაღალი მხატვრული სა- ფიურად მოაზროვნე ჩამწვდომი მწერა- გენიოსისგან განსხვავებული და არნახული
ხე-შინაარსით და ყველგან მყოფი მუსი- ლი. უთუოდ საკვირველი აზრია, მაგრამ უსასრულობით მიუწვდომელ-წრიულია.
კალურ-პოეტური ბგერებით, რადგანაც ყოველგვარი ხელოვნების შედევრი, აქვე არ გამოვრიცხოთ ჩვენდამი მი-
საკვირველი მთლიანობაა მათში ვარსკ- სულიერი უკუსვლაცაა გალაქტიკისა და მართებაში დროის ყოველმხრივ მიუდგო-
ვლავეთისა ნებისმიერი უსასრულობის უფლის უსასრულობისაკენ... მელი სტიქიური უმკაცრესი პრინციპები,
მრავალ დროსთან ერთად. კოსმოსი ხომ ხელოვნების მოყვარულო და კეთი- ის ცალკე მისდათავად მონაწილეობით
სტიქიურად მარადიულობის უწყვეტი ლო მკითხველო, ამ შემთხვევაში ჩემი მი- სვლაში შობს, ზრდის, ამწიფებს, აბე-
დინებაა; ხოლო თემათა განახლებულო- ზანი გახლდათ შედევრთა ორ უძლიერეს რებს და გარდაცვალებით ისტუმრებს,
ბით, ვინც სრულიად სიახლე მხატვრულ ფონდებით დაჯგუფებათა სულიერ-სის- მთლიან ქვეყნად, როგორც ცოცხალ
ქმნილებას აღმოაჩენს, ის უკვე ზეგენიაა. ტემურ გრძნობათა უხილაობითი ჩვენე- არსებებს, ასევე საგნებს, ნივთებს და
უთუოდ ნიკო ფიროსმანაშვილი, თავის- ბა, რომელია მათგან უფრო მიუწვდომ- ხელოვნების ნებისმიერ ნიმუშს; სევდის
თავადობის, გამოკვეთილი ინდივიდუ- ლობა, ძნელი დასადგენია, რადგან მათი- მომგვრელად თუ საკვირველ მომლოდი-
ალურობის დამოუკიდებელი, მიუღწევა- ვე მხატვრულ ქმნილებათა გარემოცვაში ნე რელიგიებსაც, მხოლოდ უფალს არ
დი ხელოვნების შეუდარებელი მეუფეა... არსებობს სულიერი და გონებრივი იდუ- ეკარება არაფერი... ამდაგვარ გარდუ-
მილიონობით წლებიდან მოყოლებული, მალთვისებიანი სულ-გონ-ოცნებისმი- ვალობებთან დაკავშირებით ადამიანმა
თუ რამე უმნიშვნელოვანესი შეუქმნია ერად დამათრობელი გემოვნება. აი, ამ დროულად უნდა გამოსტაცოს ხელოვნე-
ადამიანს ხელოვნებაში, ყველასგან მრა- ზეციურ მზისფერ გალერეაში არიან გა- ბის ქმნილებანი ყოველთა წამშლელ-მომ-
ვალმხრივ გამორჩეულია და მხოლოდ დანაწილებულნი ჩვენი პლანეტის სხვა- სპობს, ნებისმიერი მეცნიერული მიდგო-
ერთადერთი განუმეორებელი სახეა უკვ- დასხვა ეპოქისა და ეროვნების გენიები. მით და აურაცხელი სიმდიდრე-ოქროც
დავი შედევრებისა. აქედან გამომდინარე, თქვენთვის პირადული სულიერი სახის რომ მიახარჯოს, წარმოიდგინეთ, კაცთა
უფლება მაქვს, თამამად ვთქვა, რომ ნი- რომელი თვისებაა შინაგანად ახლოს, მოდგმას ძალუძს, ისეთი საოცრების
კალა მართლაც უზენაესთა შემოქმედი თავისუფალი ნებით მასვე ეახლებით, მარადიულად შენახვა, როგორც ვენერა
გვყოლია ქვეყნად მთლიანობისა. მერმე ურთულეს მოვლენა მეორესთან მილოსელია, ლეონარდოს „ჯოკონდა”,
ახლა ორიოდე სიტყვა ვთქვათ „ჯო- იმავე მისწრაფებებით გამოცხადდებით, ბიბლია, რუსთაველის „ვეფხისტყაოსანი”
და ადამიანური კომედია... ძნელზე ძნელ-
იდუმალებაა წარმავალ რელიგიათა შე-
ორაგულივით...
ნარჩუნება, ანუ როგორც ჩამავალ მზეს
ვერ შეაჩერებ, სამწუხაროა...
ნიკო ფიროსმანაშვილი უდიდესი
ეროვნული სულიერ-განძეული სიმდიდ-
რე, ხალხთა მარადიული სულის მკურნა-
ლი და იშვიათი ფერწერული სამკაული
რომაა, კოსმოს-ღვთისგან გვებოძა.
საზოგადოება და დღევანდელობა კი
მიუწვდომელ-ღვთიურგემოვნებიანია. გორც ადამიანების სხეულების, ასევე ღირსეულად ვერ პატრონობს მას. ნუ
ყოველი სურათის, ნახატის რითმული ცხოველ-ფრინველთა. დავივიწყებთ, კეთილმა ვაჭარმა ივანე
ფერი, ურთიერთშერწყმული ფორმა, შესაძლებელია, ბევრ თანამედრო- კეკუამ თავისი კოლხურ-მეგრული ოდა
ჰარმონიულად გამდინარე გარდამავალი ვე ევროპელ უდიდეს მხატვარს, შემოქ- ნიკალას ფერწერული სურათების მუ-
ხაზი, რომელსაც ახლავს ანდამატური მედებითი დონით თუ ბუნებრივ-გაბე- ზეუმად რომ გარდაქმნა და ამდაგვარი
გრძნობა, მუსიკალურ-პოეტურია და ნა- დულ ფორმათა გამომხატველობით, ეროვნულ-ზეკაცური მოქმედება გვეამა-
წარმოების მთლიანი განწყობილება ღამე პირდაპირობითაც ჩრდილავდეს, რად- ყება ყველას... ამხელა ისტორიულსა და
წყნარი მდინარის ზედაპირზე მოთამაშე გან იქ, იმ ბნელეთის ფრესკის შექმნის მშვენიერ დიდ ქალაქში კი, ფიროსმანის
მთვარის გამოსახულებასავითაა. მომენტებში, პირველყოფილ შემქმნელ სურათების მუდმივი გამოფენისათვის
ნიკო ფიროსმანაშვილის ფერწე- შეგირდთან ერთად მთავარი მონაწი- ცალკე საკადრის სახლს ვერ ვიმეტებთ.
რული ქმნილებები კი, რაღაც მაგ ფორ- ლე უფალი უმთავრესს მიუთითებდა. არადა, თბილისში რამდენიმე კეთილმოწ-
მის-სახისმიერი ნაწარმოების, ღვთიურ შედარებისთვის – მაისში, მოწმენდილ ყობილი შენობა-სასახლე საქართველოს-
ელემენტ-გემოვნებაზე უფრო ძლიერი ცაზე სავსე, ვერცხლად ქცეულ მთვა- თვის მცირედსარგებლიანი საქმიანო-
სიცოცხლით სავსე ბუნების მდუმარე რეს რომ უყურებ, უზომოდ გიზიდავს, ბისთვისაა განკუთვნილი და თითქმის
შიდა ფარულ-დიადურ-მოკრძალებული სულიერად გამშვიდებს, გამაღლებს შეურაცხყოფილი ოთახ-დარბაზების
სამყაროა, უხილავ-მიმალული, მაგრამ, და სიცოცხლეს გაყვარებს, შინაგან-შე- სამართლიანი საჩივრიანი წივილ-კივილი
სადღაც, ბობოქარი, იდუმალ სურნელო- მოქმედებითი აზროვნების ჰარმონიას ცის სიღრმეებამდე გადის... საჰარის გა-
ვან ბინდმოცული უღრმესი კოსმიურო- გიმდიდრებს და საამო რომანტიკულ მოქვაბულის უნიკალური ფრესკები ხომ
ბისა; ამ შემთხვევაში თუ არ მოვიშველიე, ოცნებებში შეჰყავხარ, რითაც მთლიანი მარადიულ სიბნელეშია ჩაკეტილი; არა-
უშორესი და უთვალსაჩინოესი უსაზღვ- შენი სხეულ-შემადგენლობით გარემო- ნაკლებ მდგომარეობაშია გენიალური
რო მაგალითი ასეულობით ათასწლოვან ჭუჭყისგან იწმინდები; ამ სახისაა ბუნე- ფიროსმანის ეროვნული შედევრ-განძიც,
წარსულში მიმავალისა, ვერ მივუახლოვ- ბისმიერი ორთავე, მოძრავი და უძრავი რადგანაც ფონდების ხანგრძლივ პატიმ-
დები ფიროსმანის გენიაზე მთავარ სათქ- შემოქმედებითი სახება. მეორე მშობ- რობაშია მოქცეული. არადა, რა ემართე-
მელს. ლიურ მონათესავე ნაპირზე არიან ისე- ბა ქართველ ხალხს, ღვთის წყალობით
პლანეტის ფარული უბედურება- თი დიდი და გამორჩეული მხატვრებიც, შექმნილ სულიერ სიმდიდრეს და მარა-
ვირის ხიდი
ტრაგედიაა, რომ საჰარის ბუნებრივი რომელთა ზემოთ ხსენებული მხატვ- დიულ დიდებას საკადრისად არ პატრო-
გამოქვაბულის ნეოლითური ხანის შე- რულ-ზეციურ-შემეცნებითი სულისმი- ნობს, თანამედროვე ნაღდ ხელოვანთ კი
დევრ-ფრესკები, ქვესკნელურ სიბნელე- ერი გაურკვეველი შრეებიდან ნერწყვმ- კონდაზე”, ამ ღვთისმიერ ქმნილებაში ოღონდ, გონებრივიდან სულიერთან ტო- ახლოსაც არ იკარებს; ერის ამაზე დიდი
ში იმყოფებოდა მილიონობით წლის გან- დენი გემოვნება, წვიმის შემდგომი მზის შედევრის უმთავრესი და განუზომელი ნალური გადართვით, მაგრამ ორივეს- წყევლა განა არსებობს?!
მავლობაში; ხოლო ზოგადად, მისი არსე- სხივებივით მოედინება. მაგალითისთ- ნიშან-თვისება იმის იქითაა, რითაც ხარ თან ერთად ურთიერთობით როდესაც მსოფლიოს უიშვიათესი მუზეუმის,
ბობა, შეიძლება შევადაროთ ზეციურ ვის, დავიწყოთ ეგვიპტური კედლის აღტაცებულ-დატყვევებული, პლანე- ხელმძღვანელობთ, იდეალური ბრძენი ლუვრის, არსებობის ისტორიაში, მხო-
განძთა მარადიულ მეხსიერებას, თუმცა მხატვრობით, სანდრო ბოტიჩელი, ელ ტაზე უპირველეს ხელოვნების ქმნი- დამთვალიერებელ-გამგებ-შემფასე- ლოდ მწვერვალ-გენიოსების პერსონა-
მათ შორის დიდი განსხვავებაა. და მაინც, გრეკო, ამედეო მოდილიანი, ხოკუსაი, ლებას, ანგელოზის ფრთებგაკრულს, ბელი ხართ. ნებისმიერ შემთხვევაში, ლური გამოფენები მოწყობილა, – რემბ-
საჰარის ფრესკები უძველეს გენიათაგან სპარსული მინიატურები, მატისი, პი- უფლის ცრემლიც რომ არ აკლია და ხელოვნების მიუვალ ნაწარმოებებთან რანდტი, ტიციანი, ბოტიჩელი, რუბენსი,
უსასრულობის შემნახველი ფონდების კასო, ლადო გუდიაშვილი და კიდევ სრულიად ნამცეცა ზედმეტს, მიწიერ- პირისპირ შეხვედრისას მრავალმხრივი ვანდეიკი, ველასკესი, დელაკრუა, გოია,
მშვენიერებითი მოზიდვაა მიწიერებისა, რამდენიმეს დასახელება შეიძლება. ზეციურსაც რომ ვერ უპოვნი. აქვე ემოციურ-შეგრძნებითი სირთულეები არ ნიკო ფიროსმანაშვილი და კიდევ რამდე-
თავისი ადამიანური ალალმართალი თე- ხოლო ფიროსმანისეული, მდუმარე აღვნიშნოთ ანტიკური ხანის ერთ-ერთი აგცდებათ უსაზღვრო სიამოვნებასთან ნიმე. პირადად ერთ დროს რემბრანდტის,
მატიკით. ეჭვგარეშეა, რომ ის კოსმოსისა შორეულიდან ამომავალი თავდახრილი სათუთ საოცრებათაგანი, პრაქსიტე- ერთად... ტიციანისა და ბოტიჩელის გამოფენების
და უფლის გრძნეული განძეულია, რაც მშვენიერება დაახლოებითი შემოქმე- ლის აფროდიტე, შემდეგ მზე-ვარსკვ- ვიმეორებ, ახალშობილი შიშველი ხშირი სტუმარი გახლდით. ყოველივე ეს
სამყაროში და ჩვენს პლანეტამდე ღვთი- დებითმიერობაა, როგორც დაგისახე- ლავი, ვენერა მილოსელი და ღმერთი ბალღივით მხოლოდ მატერიალურად დიდი მოვლენა ხომ ოქროს გასაღებია
ური ძალებით დაუსრულებელ გადაად- ლეთ, საჰარას გამოქვაბულის მილიონ ფიდიასი – და მეუფეთ-მეუფება ქანდა- უღარიბესმა მხატვარმა განუსაზღვ- წმიდა ნიკოს ქმნილებათა სამომავლოდ
გილებებს დაემორჩილა... წლებ მონისლული, მარად ცოცხალი კებისა. ანტუან ბურდელის ბეთჰოვე- რელი ღირებულების შემოქმედებითი კეთილად წარმართვისა ღია საგანძურ-
როგორც მოგახსენეთ, საჰარაზე ნახატები. ასევე სხვადასხვა კონტინენ- ნის ბიუსტთა მეცხრე სიმფონიისეული ნიჭის სულიერი სიმდიდრე დაუტოვა ში შენახვა-შენარჩუნებისადმი. როგორც
ჩაკირულ ქვა-გრანიტებად, ნეოლითუ- ტის არქაული, უძველესი ხანის კულ- ზეციურსახება, როდენის უზარმაზარი სრულიად საქართველოს და მთლიან შემოგჩივლეთ, ამდაგვარი გულგრილი,
რი ხანის მსოფლიოში მხოლოდ უმზეო ტურა ცივილიზაციების უნიკალური წონა სივრცეში „მოაზროვნე”, დესპიოს კაცობრიობას: ხელოვანთა შორის უკადრისი მოქმედება იგივეა, ქვეყნად
ერთთაგანი ბნელეთური მუზეუმია ის- ქმნილებანია, როგორც ქანდაკებაში, უმშვენიერესი ქმნილებები, ისევ ვან წმიდა ნიკო, ფერმწერი, თვით უფრო უძიროდ გადაშენებისა.
ტორიამდელი ხელოვნებისა, უდიდეს ასევე მხატვრობაშიც. მოვყვეთ ადრე- გოგის, ფერწერული ავტოპორტრეტე- ღვთივ შეწირვა იყო ზეციური. უზე- აქვე მინდა დავასრულო ჩემი გულ-
ლოდთა კედლოვან გამოქვაბულის გან- ულიდან გვიანდელისკენ: აცტეკების, ბი. მათში ხომ ვერაფერს შეამჩნევთ ნაესსა და გენიოსს შორის ჩემი ზოგა- მართალი გარჩევა, მოგონება, მოთქმა-
მარტოებით მხატვრობაში. განსაკუთრე- მაიას კულტურა, იანკების, შუმერული, ოდნავადაც ცალკე ნაწილგამოყო- დი გაგებით საკვირველი განსხვავებაა. წუხილი ნიკო ფიროსმანაშვილის შემოქ-
ბით და გამორჩეულად ვერ ვიმსჯელებთ უძველეს-კოლხური, ეგვიპტურ-ასირი- ფილს. კოსმიური სრულყოფილებისა უფალი თითქოსდა გეჩვენება, ერთი მედებასთან მიმართებაში – ამ საშინელ
იმ უნიკალურ ფრესკად აღვლენილ, ული, ანტიკა-კლასიკა და ასე შემდეგ, და მთლიანობის მხოლოდ უძლიერესი, მიუწვდომელი სულის მქონეა თავისი და მრავალ უმძიმეს სტიქიურ თუ ადა-
კლდე-მიწისქვეშა ნახატ საოცრებებზე, თანამედროვე მოდერნამდე: კანდინს- უახლოეს-შორეული ნათება იფრქვევა უკიდეგანობით. გენიოსს კი ორი უნაკ- მიანურ ბედ-პროცესთაგანს, საუბედუ-
ასევე მის რომელიმე მხატვრულად გა- კი, სალვადორ დალი, მოქანდაკე მური, მათგან. ვიმეორებ, მაგ ზეციურ დასშია ლო სულიერება ახლავს, საკუთარი და როდ, ვერ გაჰქცევია თბილისი და ვერც
მოკვეთილ სახე ნიუანსურ თუ მკვეთრ ხუან მირო, მარკ შაგალი, კაზიმირ მა- ზეცისეული ნიკო ფიროსმანაშვილის მისგან შექმნილი შედევრებისა – თი- მისი კახეთ-სამეგრელო.
იდუმალ თვისობრივ ღირსებებზე, რათა ლევიჩი, ჯეკსონ-პოლაკი. მეგობრებო, სრულიად მონოლითური ქმნილების თოეულად ყოველ ღვიძლ ქმნილებაში და მაინც, საბოლოოდ უფალთან და
ყოველივე, თითქოსდა, არაჩვენეულ-ადა- არ გადაგტვირთავთ, ისე, შუა საუკუ- უნაკლო სულიერების ფერწერული მო- თანაბრად გადანაწილებული; თუმცა, შედევრებთან მებრძოლი დრო, დრამა და
მიანურ შედევრებში, როგორც საოცრე- ნეებიდან მოყოლებულს რამდენიმეს დუდუნე ჯანსაღი ორგანიზმი. ლეონარ- უთუოდ გაბედულად, ბოდიშის მოხ- ტრაგედია დამარცხებულია...
ბა გონდამაბნეველი ვარსკვლავეთური დავასახელებ: მაზაჩო, მიქელანჯელო, დო და ვინჩისა არ იყოს, ნიკალას ნე- დით, გადავთქვამ და სამყაროსეული სრულიად სევდიან-დაღვრემილი
ქმნილებისათვის, თვითმყოფადურად ლეონარდო და ვინჩი, რაფაელი, რემბ- ბისმიერი სურათ-ნახატი შედევრია და მრავალსულიანობა ორივეშია. ნუ გიკ- ნაწარმოები
დამახასიათებელი წარმოუდგენელი რანდტი, ველასკესი, გოია, ელ გრეკო- თითოეული ნაწარმოების ყოველგვარი ვირთ, მეგობრებო, ეს ცნება. თუ ქალი, მივუძღვენი გენიალური მხატვრის
კონკრეტული უთამამეს დინამიკათა ხაზ- ში კი უთუოდ მკვეთრად ხაზგასმული იდუმალი მომაჯადოებელი განზომი- ბავშვის მომლოდინე, ორსულიანია, ასი წლის იუბილეს.
ფორმა-პროპორციათა გამოვლენით, მთის წყაროსთან გამავალი ნიავივით ლებიანობა ერთ მიუწვდომელ დიდების მაშინ უფლისა და გენიოსის მრავალსუ- ძველი სენაკი - თბილისი
4 ლიტერატურული მესხეთი 2019 წელი, აპრილი
პოეზია
მიხარია, როცა ვხედავ, მიჯრით როგორ მადლობელი ვარ, უფალო, ყოვლისა ჩემს ფიქრიან ღამეებში სევდის
ზოია ვაშაკიძე დგანან მთები, დამბადებელო! დღესასწაულია.
სიყვარულით ვივსები და მარტოსულის რომ შემიძლია შენგნით ქმნულ ქარიშხლების სველი სუნთქვით
უფალს გვერდით ვდგები! სამყაროს ლექსით ვეფერო; მომყვებიან ჩემი წლები...
მინდა უთხრობდეს საუკუნეებს კაცთათვის ცათა და მიწის უკვდავ ჩემს სტრიქონებს ჰგვანან ქარში
შენს ქებულობას ჩემი ლექსები... ღმერთო, შეგთხოვ, გაგვიმრავლო, ფერების შემქმნელო. დაზნექილი მწვერვალები.
მე შენით ვიშვი, შენით ვცოცხლობ და კეთილგულა სიტყვის მთქმელი. მარადიულო ნათელო, სამყაროს
შენით იცოცხლებს ჩემი ფესვები... როცა სიკეთით ვართ სავსე, უკეთ დიდო ფერმწერო! ღრუბლებიან მთის იქიდან მზე წამოსვლას
დავალთ, უკეთ ვმღერით. ჩემკენ ლამობს...
და მინდა დარჩეს უწმინდეს ფურცლად ვფიქრობ, ხესაც სამეგობროდ აქვს *** ვებრალები ჩემი ქვეყნის ტკივილიან
ეს სიყვარული დიდი და წრფელი, გაწვდილი ტოტი – ხელი. ავქარებთან ბრძოლა გვმართებს, აღარ დღეთა გამო.
მინდა ჩემს შემდგომ თაობებს ვუთხრა, იქნებ, ახლა, ეს ნიავიც, ჩემდა გვარგებს გვერდზე დგომა, ღვთიურ შუქის მოძალება შენ ინებე,
რომ ცოდვათაგან ხარ ჩემი მხსნელი. გასახარად მღერის... უნდა ვთესოთ რწმენის თესლი, მაცხოვარო.
ზაფხულში თუ შემოდგომას. სამშობლოს თავისუფლებით რომ
რომ შენ ხარ ძალა ბოროტის მძლევი, გადამირჩინე ვენახი უნდა შევძლოთ უფლის შვილთა მალხინო, გამახარო.
რომ სიბრძნე არის შენი მზის ცნობა, შეყვარება, სულში წვდომა,
მიდიან შავი ღრუბლები, ო, ნეტავ, სიყვარულში არ არსებობს, არც მანძილი მიწას მართმევს მეზობელი,
უგალობებენ საუკუნენი
საით მიდიან, და არც ზომა. შიგნიდანაც არის მტრობა.
შენი დიდების მარადისობას!
სად გაწვიმდება ნეტავი, სად მზეა, ან შენ გვემშობლე, ქართველებმა, რომ
სად ბინდია? საკმეველის კვამლით ქარი, ჩამოუვლის შევიძლოთ ერთად დგომა.
*** მწადია ყველგან მზე იყოს, სამყარო
„მე ვარ ვენახი ჭეშმარიტი და მამაჲ ჩემი მთებს... არყიანს. შენ გვემშობლე, აგვაცილე, ქარიშხლიან
განა დიდია, კარგად უწყი, მაცხოვარო, სიყვარული დღეთა რყევა.
მოქმედი არს”. არსად არ უნდა ჩაინგრეს, ძლივს რომ გვაკლია. სიყვარულით თუ ვიცხოვრებთ, მტერი
(იოანე 15:1) ანაგები ხიდია. კიდევ კარგი, აქვე ახლოს, ტაძრის კარი ვეღარ მოგვერევა.
რომ გვაქვს ღია,
შენთვის შექმნილ სადიდებელს, შევადარებ ცვალებადია ამინდი, კვლა მტრობა აქ მზე არის, აქ ზარია, შენი ხატიც ქარებისგან ფრთებდალეწილს,
ბრილიანტებს, ხშირზე ხშირია, ხომ აქვეა. მეწვის ძარღვი, მეწვის გული,
ვიცი, უფრო დიდი შუქით უნდა ვქმნიდე მაწვალებს ფიქრი ტიალი, რატომ ბომბავენ მაგრამ მჯერა, ღმერთო, შენით,
სიტყვებს საქებს. სირიას? მოვა ჩემი გაზაფხული!
მეუფეო, კაცთმოყვარევ, შეგთხოვ,
შენს მადლს ნუ მომაკლებ, სამადლობელი უფალს
რადგან გულწრფელობის ტაძარს,
სიყვარულის ფიჭით ვაგებ. ვინ არის რომ შენი სახე ხატზე
სრულად გამოსახოს,
შენ იმდენი მგოსანი გყავს, მე ვერ ვიტყვი ყოვლის მძლეო, ინებებ და
სიტყვას ახალს, სამოთხედ ხდი ყამირს, ახოს,
შენ ისეთი მნათობი ხარ, ისეთ მაღალ ნეტავ იმას, ვისაც შენით ერგო ყოფნა
მთაზე დგახარ, შენთან ახლოს,
იქნებ ჩემი სიტყვის სხივით, ვერც შევიძლო ნეტავ იმას, ვისაც ძალუძს, შენი
შენი ნახვა, წმინდა სახე ნახოს.
ვეღარ შევძლო საკადრისად, ჩემს
განცდათა გამოსახვა. ინებებ და თოვლი მოდის, ინებებ და
გაწვიმდება.
მაგრამ გწამდეს, ეს პწკარები წმინდაა და ეს სტიქია, ღვარცოფები, შენით არის,
გულწრფელია, შენით ხდება.
ვით კარიბჭე დიდი ტაძრის, შენ საქებად ინებებ და მაღალ მთებზე ნისლი გადაეფინება,
ვარ გულღია. შენით არის, რომ ჩურჩულით მოვლეს ბაღი
ყველა ბგერა ჩემი სიტყვის მესახება ზეფირებმა.
ვარდად, იად,
მათი სუნთქვის შუქ-ალები შენკენ მოდის, შენით არის კაცი ბრძენი,
კრძალვით კრთიან. ზნეკეთილი შენით არის,
შენი ნებით იმოსება ეს მთა-ბარი
ზოგჯერ ვფიქრობ, დაშრა წყარო, ყვითლით, მწვანით...
ამოთავდა შუქ-ჩრდილები, შენ ახარებ დედების გულს,
მაგრამ ისევ, ვით ფუტკრის სკა, შვილთმრავლობით, მათი სწავლით,
სიტყვის თაფლით ავივსები. ქვეყნად არაფერი ხდება, შენს გარეშე,
ისევ ვამბობ სადიდებელს, ისევ ცისკენ გვერდის ავლით...
ვიხედები,
შენი ნებით მთა ამაღლდა... ისურვე და
მინდა მისწვდეს შენს ტახტრევანს ჩემი გაჩნდა ზღვები...
გულის ტკბილი ხმები. ამ მირიად კაცთა შორის, ბრძენო,
ბრძნობით განსხვავდები,
შენ ვაზი ხარ, მე კი ლერწი, სიყვარული შენით სუნთქავს დედამიწა, ნათოვარი,
გვაქვს ფოთლებად, ნაწვიმები...
ლამპრად მიმიძღვება მე წინ, აქ იები ააყვავე... მთებს უმრავლე არწივები...
შენი ბრძნული ათი მცნება.
ვრჩები მე შენს სიყვარულში, უკეთესი ვარდზე ცვარის მწვეთებელო,
სხვა ვერ ვნახე, სიყვარულით ჩემო მზრდელო,
ვიცი, შენ თუ გეყვარები, შემიყვარებს შენ მომიძღვენ ტკბილი ქნარი,
მევენახეც. სალექსო და სასიმღერო.
გულტკბილი ხარ, უძლეველი, კაცთა
*** მკვდრეთით აღმდგენელო.
შენით წვიმს და... შენით თოვს და... სნეულთათვის სალბუნი ხარ, მკურნალო,
ეს ღრუბლებიც შენით არის... მაცოცხლებელო!
ასე ვფიქრობ რა ხანია, რაც შენი მზე
შევიცანი. ეს სინათლე შენით ჩნდება, რომ იფრქვევა
შენით არის ჩემი ყოფა, ეს სტრიქონიც ბაღებზედა...
ჭიანჭველა შენი ნებით ტვირთს აღმართზე
შენით არის,
ეზიდება.
ჩემი ოცნებების ბაღი, შენით ხარობს... ესეც შენი ნება არის, მე რომ შენზე
შენით ჰყვავის. სიტყვას ვბედავ,
აქვე წირავს პატრიარქი, ხატთან გმადლობთ, მადლით რომ მაპურებთ,
კაცსა ბრძენსა შენ გარეშე, ნიჭი თქმისა მწყინს, ასეთ ლამაზ სამყაროს, ლოცვად რომ დამდგარა, ბრძენო, შენ და შენი დედა!
არ ეძლევის, რომ ასე ბევრი მწვირე აქვს, შენი რწმენით, სიყვარულით,
თავად ბრძენო, მამავ ჩემო, ხარ ტკივილთა ეშმაკი ლაღობს... ნებივრობს, სულმაღალს სანთელივით რომ დამდნარა... ჩაგჩურჩულებ საგალობელს
ჩემთა მძლევი. ყოფა მწირი აქვს. ქართლის სული მისი სიბრძნით,
შენ გარეშე ჩემს შენდობას, სულის ღმრთისმშობელს
იქცა რწმენის დიდ ბაღნარად,
დახსნას შეძლებს ვერვინ, ტერაქტები და ომები, სამყაროს ჯანყად მოილოცავს საქართველოს, მისი გული
ბედნიერი ვარ მე, როცა, მოედვა, მივემთხვევი შენს კალთას და
კარით-კარად.
სიხარულის მაქვს ნამცვრევიც... ერაყი დაბომბილია, სიმშვიდე ვეღარ ჩაგჩურჩულებ საგალობელს...
ვპოვეთა. მინდა შენს თბილ ხატთან ვკრთოდე
დგას, ლოცულობს ხელაპყრობით,
მადლის დაუნახაობა კაცთა მიერ გზა გაუნათე სავალი, სინათლის საღამოდან საღამომდე.
ღვთიურ რწმენით, ღვთიურ წესით, მაქვს მრავალი სათხოვნელი, ხშირად
არის ცოდვა, მძებნელ-მპოვნელთა... ნათლავს, როგორც იოანე, რწმენით
ცოდვა არის სხვათა ჭირის ვერ გაგება, ღმერთო, ინებე მშვიდობა, მშვიდობა ცრემლი დგება თვალში.
ნათლავს უწმინდესი. შეგთხოვ, მშვიდობა სუფევდეს,
განზე დგომა. ყველგან, ყოველთა! საქართველოს ტკივილებით იღვენთება,
განა ქვეყნად ძალუძს ვინმეს, რომ შენს წილხვდომილ ქვეყანაში.
იწვის, კვნესის,
არ ჰქონდეს რამ შეცდომა, გადამირჩინე ვენახი, ზვარი და მისი წმინდა გულის ფეთქვა კაცთმოყვარე
კაცმა სიყვარულისათვის უნდა ოქროს მტევანი, გულმზიანო, გულნათელო, დაიფარე
უფალს ესმის! საქართველო.
შეძლოს წვა და ბრძოლა. ინებე ჩვენი კურნება, განქარვა
შეცოდებანის. მტარვალთ აღარ დაანებო, ეს ზურმუხტი
არ ეგების ყოფა საზღვრო, მხოლოდ გვაშორე უმეცრება და ძალ-ღონის მთა და მდელო.
სატკივარით, წყენით, უქმად დებანი,
შენ გვემშობლე, მაცხოვარო შენ ქართველთა ნუგეშინო, მოუბარო
კეთილისა არ დანახვა, ბრმად სვლა კაცსა აჟღერე სიყვარულისთვის ჩვენი ქნარი მოდის წვიმა... მოდის თოვლი... ცაში ტკბილბაგეთი,
არ ეგების. და ებანი. ფერთა ხმაურია... შეგვაწიე ლოცვა ქართველთ,
მადლს აფრქვევდეს მაღლით ღმერთი!
ნავს, რომ „განიყო სახელი ზემო ქარ- უკუნეებიდან ბევრი უბედურება ყარსის მხარის, არტაანისა და ოლ- დაბრუნებოდა. ის გაერთიანებული
ვაჟა ლორთქიფანიძე თლისა სამად. არამედ აწ ოძრახოს დაატყდა თავს. მათ დარბევა-დაწი- თისის ოლქები. მხარეში სულ 1160 ქვეყნის შემდგომი ხელშეუხებლო-
საქართველოს მეცნიერებათა წილს, გურიის მთამდე და არსიანის ოკებაში თითქოს ერთმანეთს ეჯიბ- სოფელი შედიოდა. ამ სოფლების მი- ბისა და დაცვის ვალდებულებასაც
ეროვნული აკადემიის ნამდვილი მთამდე, უწოდებენ სამცხეს”. რებოდნენ ბიზანტიელები, სპარსე- ხედვით მოცემულია ყოველი კომლის კისრულობდა. სამწუხაროდ, რუსეთ-
წევრი, აკადემიკოსი. სამცხეს უძველესი ცენტრები ლები, არაბები, ოსმალო-თურქები, უფროსის სახელი, მამის სახელი და, მა თავისი პირობა გაცილებით გვიან
საქართველოს დემოგრაფთა იყო ოძრხე და აწყური. ამჟამად სა- მონღოლები. მიუხედავად ამისა, ზოგჯერ, პროფესიაც კი. ეს ყველა- „შეასრულა”, მხოლოდ მაშინ, როდე-
ასოციაციის პრეზიდენტი. ხელწოდება – ოძრხე მხოლოდ მატი- ამ ისტორიულმა მხარემ უდიდესი ფერი საშუალებას იძლევა ზუსტად საც ის მისი ინტერესების საგანი გახ-
ანეთა ფურცლებზეა შემორჩენილი. როლი შეასრულა ერთიანი საქართ- გავარკვიოთ მხარის ეროვნული შე- და: მხოლოდ საქართველოს სრული
სამცხე-ჯავახეთი საქართველოს თავის დროზე კი ციხე-ქალაქი ოძრხე, ველოს სახელმწიფოებრიობის და მადგენლობაც. დგინდება, რომ სამც- დაპყრობის შემდეგ, ჯერ 1828 წელს,
უმნიშვნელოვანესი მხარეა. ისტო- როდესაც ახალციხის საფაშო აიღო
რიულად იგი ზემო ქართლში – მეს- აწყური. მე-19 ს. და შემდეგ 1877-1878 წლებში, რო-
ხეთში შედიოდა. ამ მხარემ უდიდესი დესაც თურქები აჭარიდან განდევნა.
როლი ითამაშა ჩვენი სამშობლოს სამწუხაროდ, ეს, რუსეთმა, არა
პოლიტიკური და კულტურული და- საქართველოს ინტერესებიდან გა-
წინაურების საქმეში. მესხეთი სამხ- მომდინარე, არამედ მხოლოდ და
რეთ-დასავლეთ საქართველოს ზოგა- მხოლოდ საკუთარი, კოლონიზატო-
დი სახელწოდებაა და იგი უძველესი რული ინტერესებიდან გამომდინარე
დროიდან მოიცავდა სამცხეს, ჯავა- გააკეთა. სამცხე-ჯავახეთის აღების
ხეთს, ტაოს, კლარჯეთს, არტაანს, შემდეგ, ის მყისიერად შეუდგა მხა-
ერუშეთს, შავშეთს, კოლას, აჭარას, რის კოლონიზაციას. 1828 წელს,
ბასიანს, ჭანეთს, აბოცს, ლიგანის რუსეთის შესვლისთანავე, იქ მცხოვ-
ხევსა და სპერს. მესხეთის სახელ- რები ძირძველი, მკვიდრი ქართ-
წოდება წარმოდგება ქართველური ველი მოსახლეობა აჰყარეს და მათ
ტომების – მესხებისაგან, რომლებიც ნაცვლად ერზრუმის ვილაიეთიდან
აქ უძველესი დროიდან ცხოვრობდ- აყრილი სომხური მოსახლეობა ჩა-
ნენ. სამცხეს სამთავროს გაზრდისა ასახლეს. მათი რაოდენობა დაახლო-
და მის მფლობელთა საგვარეულო- ებით 25 ათასი იყო. 1832 წლისთვის,
სათვის ათაბაგთა სახელის დამკვიდ- ახალქალაქის მაზრაში მოსახლეობის
რების შემდეგ, მესხეთი საათაბაგოდ უმრავლესობას უკვე სომხები შეად-
იწოდებოდა და XV საუკუნიდან სამ- გენდნენ. დაახლოებით ამ პერიოდში-
ცხე-საათაბაგო მთელი მესხეთის სი- ვე ჩაასახლეს ახალქალაქის მაზრაში
ნონიმი გახდა. თარაქმები ქვემო ქართლიდან, ბერძ-
ათაბაგის სახელი პირველად თა- ნები – ერზრუმიდან და რუსეთიდან
მარ მეფის დროს დაწესდა, როდესაც გადმოსახლებული ე.წ. „სტაროვუ-
მესხეთში გამგებლად ივანე მხარგრ- რები”, მათ შორის „დუხობორები” და
ძელი (1188-1214) დაინიშნა, ხოლო „მალაკნები”. ასევე, მცირე რაოდენო-
1334 წელს მეფე გიორგი V-მ (გიორგი ბით – მომთაბარე ქურთები.
„ბრწყინვალე” – 1314-1346) ათაბაგო-
სამცხე-ჯავახეთის დემოგრაფიული მიმოხილვა

ბა ყვარყვარე ჯაყელს უბოძა. შემდ- „მოკიდებული კლდესა ღადოსა” მნიშ- ხე-საათაბაგოს სამცხე-ჯავახეთის მოსახლეობის
გომ, 1463 წელს, გიორგი VIII-ს დროს, ვნელოვან როლს ასრულებდა სამც-
მაჰმადიანი მესხები მოსახლეობის რაოდენობის შესახებ მეტ-ნაკლებად
ყვარყვარე II-მ ეს მხარე საათაბაგოდ ხის ცხოვრებაში. იგი დაუარსებია 95%-ზე მეტს დაზუსტებული ოფიციალური მონა-
აქცია და დამოუკიდებელ ტერი- ქართველთა ლეგენდარულ ეთნარქს ქართველები ცემები XIX საუკუნიდან მოგვეპოვე-
ტორიულ ერთეულად გამოაცხადა. – ოძრხოსს. ძველი წელთაღრიცხ- შეადგენდნენ. ბა. რუსეთის იმპერიის მიერ სხვადას-
გერონტი ქიქოძე წერს, რომ „მე-15 ვის III საუკუნიდან ოძრხე სამცხისა „დავთარი” ხვა წლებში ჩატარებული კამერალუ-
საუკუნის მეორე ნახევარში საქართ- და აჭარის ერისთავის რეზიდენციას კონფესიური რი აღწერების, ე.წ. საოჯახო სიებისა
ველოს ტერიტორიაზე საბოლოოდ წარმოადგენდა. VIII საუკუნიდან ის კუთვნილების და 1897 წელს ჩატარებული პირველი
ჩამოყალიბდა ოთხი პოლიტიკური თანდათან კარგავს მნიშვნელობას. გარკვევის სა- საყოველთაო აღწერის მონაცემების
ერთეული: ქართლის, კახეთის, იმე- რაც შეეხება ქალაქ აწყურს, ის XI-XII შუალებასაც მიხედვით, სამცხე-ჯავახეთის მოსახ-
რეთის სამეფოები და სამცხე-საათა- საუკუნეებში ერთ-ერთი მნიშვნელო- იძლევა – ყოვე- ლეობის რაოდენობა შემდეგი იყო:
ბაგო”. ვანი პუნქტი იყო. XI საუკუნიდან, ლი მუსლიმის 1800 წელს – 37 ათასი; 1832 წელს
უფრო ადრე კი, უძველეს დროში, ასევე მნიშვნელოვანი ხდება ახალ- სახელს გაკე- – 65 ათასი; 1865 წელს – 86,8 ათასი;
როგორც აღვნიშნეთ, მესხთა ტომი ციხე. მისი წარმოშობის შესახებ უშუ- თებული აქვს 1886 წელს – 122,6 ათასი; 1897 წელს
ძლიერ პოლიტიკურ გაერთიანებას ალო ცნობები არ მოგვეპოვება, მაგ- სპეციალური – 141,5 ათასი.
წარმოადგენდა. ძველი წელთაღრიც- რამ მის არსებობას IX საუკუნიდან ნიშანი, რომელ- ცნობილია, რომ XX საუკუნეში,
ხვის XI საუკუნიდან მოყოლებული, ვარაუდობენ. როგორც ჩანს, ახალ- თა ელემენტა- საბჭოთა კავშირში პირველი საყო-
მუსკები, თაბალები და ქაშაკები, ციხეს ადრე „ლომსია” ერქვა. ასე რული დათვლის ველთაო აღწერა ჩატარდა 1926 წელს
რომლებიც მერმინდელ მესხთა, ფიქრობდა ვახუშტი ბატონიშვილი: საფუძველზე და შემდეგ, აღწერები საშუალოდ
იბერთა და კოლხთა წინაპარი ქართ- „არს ახალციხე ქალაქი... (ამას ვგო- დგინდება, რომ ყოველ 10 წელიწადში ერთხელ ტარ-
ველური ტომები იყვნენ, უკვე პოლი- ნებ ლომსიად, ვინაითგან, ისახელე- 1595 წლისათ- დებოდა. ბოლო აღწერა საბჭოთა კავ-
ტიკურ ასპარეზზე ჩანან. ბის რა ახალციხე ცხოვრებისა შინა, ვის მხარის მო- შირში 1989 წელს ჩატარდა. ზოგიერ-
რა თქმა უნდა, მესხების რაოდე- არღარა მოიხსენების მერმე ლომ- სახლეობის 95- თი ამ აღწერის მიხედვით, სამცხე-ჯა-
ნობის შესახებ შორეულ წარსულში სია)”. ახალციხე შემდეგ საუკუნეებში 97% ქრისტიანი ვახეთის მოსახლეობის რაოდენობა
არაფერი ვიცით, მაგრამ ჩვენამდე სამცხის მნიშვნელოვანი ადმინისტ- იყო. იმას, რომ, შემდეგნაირად გამოიყურება: 1926
მოღწეული წყაროების მიხედვით თუ რაციული, კულტურული და სავაჭრო იმ პერიოდში და წელს – 175,9 ათასი, აქედან სამც-
ვიმსჯელებთ, შეიძლება გარკვევით ცენტრი გახდა. ახალციხეს, როგორც XVIII საუკუნის ხეში – 97 ათასი; ჯავახეთში – 78,9
ითქვას, რომ იმ პერიოდისათვის მეს- აკადემიკოსი პარმენ ზაქარაია აღ- დასაწყისშიც, ათასი; 1939 წელს – 228,7 ათასი,
ხთა ტომი საკმაოდ მრავალრიცხოვა- ნიშნავს, ფაქტიურად ორი ცხოვრება სამცხე-ჯავა- აქედან სამცხეში – 129,4 ათასი, ჯა-
ნი უნდა ყოფილიყო. ჯერ ერთი, მათი ჰქონდა. ერთი, როდესაც მას ქართ- ხეთის მოსახ- ვახეთში – 99,2 ათასი; 1959 წელს –
სამფლობელო რამდენიმე სამეფოდ ველები აშენებდნენ და განაგებდ- ეროვნული, კულტურული ცნობი- ლეობის უმრავლესობა ქრისტიანი 176,3 ათასი, აქედან სამცხეში – 81,3
იყო გაყოფილი, მეორეც – ისინი მა- ნენ, ხოლო მეორე – როცა აქ ფაშები ერების ჩამოყალიბებაში. ქართველები იყვნენ, რასაც ვახუშტი ათასი, ჯავახეთში – 95 ათასი; 1989
შინდელი ერთ-ერთი უძლიერესი და ბატონობდნენ. სანამ ჩვენს ძირითად მესხეთი ყოველთვის საქართ- ბატონიშვილიც ადასტურებს. წელს – 196,5,3 ათასი, აქედან სამც-
უძველესი სახელმწიფოს – ასურეთის თემას გავაგრძელებდეთ, გვინდა აქ ველოს განუყოფელი ნაწილი იყო და „დავთრის” მიხედვით შეიძლე- ხეში – 89,5 ათასი, ჯავახეთში – 107
დაპყრობასაც ბედავდნენ. ერთი, ჩვენი აზრით მნიშვნელოვანი მისი მოსახლეობის დიდ უმრავლესო- ბა, მიახლოებით, სამცხე-ჯავახეთის ათასი.
მესხების შესახებ არსებული უძ- მოსაზრება გამოვთქვათ. სწორედ ამ ბას ყოველთვის ქართველები შეად- მოსახლეობის რაოდენობაც დავად- XXI საუკუნეში, დამოუკიდებელ
ველესი ისტორიული წყაროებიდან უდიდესი და ურთულესი ისტორიის გენდნენ. სამართლიანად აღნიშნავს გინოთ. ჩვენი გაანგარიშებით, 1595 საქართველოში 2002 წელს ჩატარე-
ირკვევა, რომ ისინი ეკონომიკურად მქონე ქართულ ციხეს, რომლისგა- სერგი მაკალათია, რომ ძველი სამც- წელს ის დაახლოებით 40 ათასამდე ბული პირველი საყოველთაო აღწე-
და კულტურულად დაწინაურებულნი ნაც თვით ქალაქის სახელიც წარ- ხე-ჯავახეთის მოსახლეობის ეთნიკუ- უნდა ყოფილიყო, ხოლო მთლიანად რის მიხედვით, სამცხე-ჯავახეთში
იყვნენ და კარგად განვითარებული მოდგება, რატომღაც, 2012 წელს, რი შემადგენლობა „წმინდა ქართუ- სამცხე-საათაბაგოში – 100 ათასამ- ცხოვრობდა 207,6 ათასი ადამიანი,
საქალაქო ცხოვრებაც კი ჰქონდათ. რესტავრაციის შემდეგ, უწოდეს ლი იყო, იგი მეტყველებდა ქართულ დე. რა თქმა უნდა, ეს მხოლოდ სავა- აქედან სამცხეში – 112,3 ათასი, ჯა-
უძველესი უცხოური წყაროების მი- რაბათი. სამწუხაროდ, ეს არასწორი კილოზე და თავისი ტიპით, ყოფა- რაუდო და მიახლოებითი გათვლებია, ვახეთში – 95,3 ათასი.
ხედვით, ისინი დახელოვნებული მი- ტერმინი თანდათან უფრო მკვიდრ- ცხოვრებით და ხასიათით არ განსხ- რადგან სამცხე-ჯავახეთის მაშინ- საქართველოში 2014 წელს ჩატა-
წათმოქმედები იყვნენ, აშენებდნენ დება. როგორც ცნობილია, რაბათი ვავდებოდა შიდა და ქვემო ქართლის დელი მოსახლეობის ზუსტი განსაზ- რებული მეორე საყოველთაო აღწე-
ვაზს, აყენებდნენ ღვინოს, იცოდნენ ძველი არაბული სიტყვაა და ის შუა მოსახლეობისაგან”. ღვრა თანამედროვე ტერიტორიის რით, სამცხე-ჯავახეთში ცხოვრობდა
მადნეულის დამუშავება. მესხებს საუკუნეებში გამაგრებულ სამხედ- ფასდაუდებელ მონაცემებს გვაწ- ფარგლებში თუ შეუძლებელი არა, 160,504 ადამიანი, ანუ წინა აღწერას-
ჰქონდათ თავისი მნიშვნელობითა რო ბანაკს აღნიშნავდა, რომელსაც ვდის აკადემიკოს სერგი ჯიქიას მიერ უაღრესად რთულია. თან შედარებით 47 094 ადამიანით
და სიმდიდრით მეზობელ ქვეყნებ- სწორკუთხა ფორმა და კოშკებიანი დამუშავებული უმნიშვნელოვანესი აკადემიკოს ვ. ჯაოშვილის არა- (ე.ი. 22%) ნაკლები. აქედან სამცხე-
შიც კი განთქმული ქალღმერთ ლევ- კედლები აქვს. ძირძველ ქართულ დემოგრაფიული ძეგლი, 1595 წელს პირდაპირი გაანგარიშებით, 1770 ში – 90 943, ანუ წინა აღწერასთან
კოთეას ტაძარი. ამ ტაძრის შესახებ, ციხეს რაბათი გაცილებით გვიან, თურქების მიერ ჩატარებული მხარის წელს სამცხე-ჯავახეთში მოსახლე- შედარებით 21 375 ადამიანით (ე.ი.
ისტორიის „მამად” წოდებული ჰერო- სამხრეთ საქართველოს დაპყრობის აღწერის შედეგად შედგენილი „გურ- ობის რაოდენობა 34 ათასი იყო. 19,03%) ნაკლები. ჯავახეთში – 69
დოტე აღნიშნავს, რომ მოსხიკეთში შემდეგ უწოდეს თურქებმა. მაშინ ნა- ჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთა- ქართველი მეფეები არ ეგუებოდ- 561, ანუ წინა აღწერასთან შედარე-
(მესხეთში) არის ლევკოთეას ტაძა- წილობრივ შეიცვალა ციხესიმაგრის რი”. როგორც ცნობილია, ოსმალთა ნენ ისტორიული, ძირძველი ქართუ- ბით 25 709 ადამიანით (ე.ი. 36,9 %)
რი და იგი ოდესღაც მდიდარი იყო, ფუნქციაც და ის გარკვეული სავაჭ- მიერ მესხეთის სამთავროს დაპყრო- ლი მხარის დაკარგვას და გამუდმე- ნაკლები.
მაგრამ ჩვენს დროში გაძარცვული რო, საქმიანი ცენტრის ფუნქციებსაც ბა მთლიანად 1578 წელს დასრულდა. ბით ცდილობდნენ მის დაბრუნებას. ვფიქრობთ, სამცხე-ჯავახეთის
იქნაო. აკადემიკოსი სიმონ ჯანაშია ასრულებდა. ეს სახელწოდება – რა- მათ გააუქმეს ქართული სახელმწი- ცნობილია, რომ ერეკლე II-ის რუ- დემოგრაფიული განვითარების თუნ-
ვარაუდობდა, რომ გაქრისტიანების ბათი, სულ მცირე პერიოდის მანძილ- ფო ხელისუფლება და მესხეთს „გურ- სეთთან დაახლოებისა და ხელშეკ- დაც მოკლე, საგაზეთო მიმოხილვისას
შემდეგ სწორედ ლევკოთეას ტაძ- ზე გამოიყენებოდა, მაშინ როდესაც ჯისტანის ვილაიეთი”, ანუ საქართვე- რულების გაფორმების ერთ-ერთი არ შეიძლება ასევე მოკლედ მაინც
რის ადგილას ააშენეს განთქმული ქართული, ნამდვილი სახელი მას, ლოს პროვინცია უწოდეს. ახალციხის მთავარი მიზეზი და მიზანი სწორედ არ შევეხოთ ისეთ მნიშვნელოვან
ღვთისმშობლის სახელობის აწყურის მთლიანობაში, სულ ცოტა, 800-900 საფაშო ოსმალებმა 24 თემად, ანუ სრულიად საქართველოს გაერთიანე- ისტორიულ ფაქტს, როგორიც იყო
ტაძარი. წელი ჰქვია. გაუგებარია, რა მიზნებს სანჯაყად დაჰყვეს და თითოეულ ბა და აღდგენა იყო. ეს მიზანი საგან- 1944 წლის მასობრივი დეპორტაცი-
ისტორიული მესხეთის, ანუ ზემო ემსახურებოდა ისტორიული ქართუ- მათგანს თავიდან ქართული წარმო- გებოდ აღინიშნა კიდეც გეორგიევს- ები სამცხე-ჯავახეთიდან. როგორ
ქართლის მნიშვნელოვანი ნაწილია ლი ციხისათვის კვლავ რაბათის სახე- შობის, დიდგვაროვანი სანჯაყბეგები კის ტრაქტატში. როგორც გერონტი მზადდებოდა ეს პროცესი, რა იყო
სამცხე-ჯავახეთი. სახელწოდება ლით მოხსენიება. ეს ხომ ისტორიულ ჩაუყენეს სათავეში. „გურჯისტანის ქიქოძე აღნიშნავს, რუსეთის დედო- მისი უშუალო მიზეზები და რეალური
„სამცხე”, როგორც, ჩვენი აზრით, სიმართლეს პირდაპირ ეწინააღმდე- ვილაიეთის დიდი დავთრის” მიხედ- ფალი ეკატერინე II ერეკლე მეფეს მოტივები, როგორია მისი შედეგები,
სამართლიანად აღნიშნავენ, მესხთა გება! ვფიქრობ, ამ არცთუ „უწყინარი ვით, სამცხე-ჯავახეთში შედიოდა აღუთქვამდა, რომ ომის შემთხვევა- ეს ურთულესი საკითხებია და ცალკე
ტომის სახელისაგან წარმოდგება: შეცდომის” გამოსწორებაზე ყველამ დღევანდელი საქართველოს ექვსი ში – იარაღით, საზავო მოლაპარაკე- კვლევასა და პასუხს მოითხოვს. ჩვენ
სა-მესხე – სა-მცხე. არის მოსაზრება, ერთად უნდა ვიზრუნოთ. მუნიციპალიტეტი (ახალციხის, ადი- ბის დროს – დიპლომატიური გზით, მხოლოდ ზოგიერთ მათგანზე მოკ-
რომ სამცხეს ადრე ოძრხე ეწოდებო- სამცხე-ჯავახეთს, ისე როგორც, გენის, ასპინძის, ბორჯომის, ნინოწ- შეეცდებოდა, რომ ქართლ-კახეთს
და. ვახუშტი ბატონიშვილი აღნიშ- საერთოდ, მესხეთს, ადრეული სა- მინდისა და ახალქალაქის), აგრეთვე, სამცხე-საათაბაგო და საინგილო გაგრძელება გვ.9
ტიის გაძლიერებისა და გაბრწყინების ადგილი. ხეთი”. მესხეთის ასევე დიდ გულშემატკივარს ძლიერ ქართულ ერთეულში, თურქული პოლი-
კუკური მეტრეველი მესხეთი იყო ბევრი საქვეყნოდ ცნობილი სასუ- ილია ალხაზიშვილს კი სჯეროდა, რომ „ნამდვი- ტიკურ-ეკონომიკური სისტემის შემოღება დაიწ-
ლიერო თუ სახელმწიფო მოღვაწის სამშობლო, ლი საქართველო, ეს ზემო ქართლიაო”. ყეს. მესხეთის მმართველი ათაბაგები შეეცადნენ
ცნობილი მითის მიხედვით, დევგმირი ამირა- ან სამოღვაწეო ასპარეზი. აქედან გაითქვეს სა- აი, მართლაც , რა იყო „დიდებული მესხეთი”, მოხარკეობის ხარჯზე თურქებს გარიგებოდნენ,
ნი კავკასიონის ქედზეა მიჯაჭვული, მაგრამ არც ხელი გრიგოლ ხანძთელმა, იოანე პეტრიწმა, გრი- რითაც თანაბრად უნდა იამაყოს მესხეთის ყველა რათა ქვეყნად ქრისტიანული სარწმუნოება და
კავკასიონზე და, მესხეთის გარდა, საქართველოს გოლ ბაკურიანისძემ, პეტრე იბერმა, გენიალურმა ისტორიული თემის თუ პროვინციის თითოეულმა ქართული სოციალურ-პოლიტიკური სისტემა
სხვა არცერთ კუთხეში, არ გვაქვს კონკრეტული შოთა რუსთაველმა, იოანე შავთელმა, სარგის მცხოვრებმა, ყოველმა ქართველმა! ხელშეუხებლად შენარჩუნებულიყო, მაგრამ თურ-
მთა, რომელიც ამირანის სახელთანაა დაკავ- თმოგველმა, ბეშქენ და ბექა ოპიზარებმა, ბიძინა მესხეთმა, მის შემადგენელ ქართულ პრო- ქებს ამის მოთმენა არ შეეძლოთ. მათ ყოველ მარ-
შირებული. მხოლოდ მესხეთში გვაქვს ერთის და შალვა ახალციხელ-თორელებმა,.. მესხეთშია ვინციებთან ერთად, დღევანდლამდე ათასი ჭირ- თლმადიდებელში, იმ დროს ჩრდილოეთიდან სა-
მაგივრად ორი ასეთი მთა, ერთი მადგანი სამც- შემონახული ქართველთათვის უსაყვარლეს თა- ვარამი გამოიარა. მუდამ ქართველებით დასახ- ბედისწეროდ დაძრული რუსეთი ელანდებოდათ,
ხეში – „ახალციხის ამირანის გორაა” და, მეორე, მარ მეფესთან დაკავშირებული უამრავი ლეგენდა ლებულ მის სამხრეთ პროვინციებში ბიზანტიის ამიტომ, იმთავითვე, მესხეთში პოლიტიკურ ექს-
ჯავახეთში – „ახალქალაქის ამირანის გორა”. თუ ისტორიული ამბავი. მესხეთის მოსახლეობაში დამკვიდრების შემდეგ პირველად გაჩნდნენ სომ- პანსიასთან ერთად, სარწმუნოებრივი ექსპანსიაც
ორივე მათგანი არქეოლოგიურად შესწავლილია (განსაკუთრებით თურქეთის შემადგენლობაში ხებით და ბერძნებით დასახლებული პატარ-პატა- გააძლიერეს. ეკლესია და სამღვდელოება მოსპეს,
და დადასტურებულია უძველესი გორა–ნამოსახ- მოხვედრილი მესხეთის სამხრეთ პროვინციების) რა კოლონიები, შემდეგ, ლაზების მსგავსად, ბევრ- ან განდევნეს, უმწყემსოდ დარჩენილი მესხეთის
ლარები, და, იქნებ, შემთხვევით სულაც არ არიან მოსახლეობა მანამდე აცვეს ჯვარს, ვიდრე მისი
დაკავშირებული ამირანის ლეგენდასთან? იქნებ დიდი ნაწილი არ გაათათრეს, ან არ გააქციეს. ათა-
ამირანი, სულაც, სამხრეთ კავკასიონის მთებშია ბაგებს საკუთარ მამულებს მხოლოდ გამაჰმადი-
მიჯაჭვული? ამირანის შესახებ შემორჩენილია ანების და ფაშობის პირობით აძლევდნენ. ქვეყნის
ჯავახური ლეგენდის ერთი, – შედარებით გულუბ- და საკუთარი ღირსებებისთვის ასეთ უთანასწო-
რყვილო, ვარიანტიც: ამირანი ყოფილა დევგმირი, რო ბრძოლაში ათაბაგები დამარცხდნენ. მათი
რომელიც თვით უფალი ღმერთისგან ყოფილა მო- დიდი ნაწილი გამაჰმადიანდა, გადაჯიშდა და
ნათლული, მაგრამ შემდეგში ისე გათამამებულა, მთელი მესხეთი (სამცხე-საათაბაგო) ჩილდირის
რომ თვით ღმერთთან მოუნდომებია გატოლება საფაშოდ, ხოლო ბოლოს – ახალციხის საფაშოდ
და დაჭიდება, რის გამოც განაწყენებული ღმერ- (ფაშალიკად) გადაიქცა. ოსმალებმა საქართ-
თის რისხვა და სასტიკი სასჯელი დაუმსახურებია. ველოსაგან მთლიანად მოწყვეტილი მესხეთი 24
ლეგენდის მიხედვით ვითომდაც, ახალქალაქის თემად – სანჯაყად დაჰყვეს და თითოეულ თემს
სამხრეთით მდებარე პატარა და კოხტა ვულკა- მმართველად მუსულმანი სანჯაყბეგი დაუნიშნეს.
ნური მთის გულში არსებული გამოქვაბულის ერთადერთი მათ მემკვიდრეობითობის უფლება
შუაგულში მდებარე პაწია გორაზე მიუჯაჭვებიაო დაუტოვეს.
მამაზეციერს გაკადნიერებული დევგმირი. მიჯაჭ- მესხეთში ოსმალო დამპყრობლების დამკვიდ-
ვულ ამირანს ერთი პატარა პიტიკი (ლეკვი) უზისო რებამ, პოლიტიკურმა და სარწმუნოებრივმა ძალა-
გვერდით ერთგულად, რომელიც დღენიადაგ ლო- დობამ, დიდი რაოდენობით ადგილობრივი მოსახ-
კავსო ჯაჭვს და როდესაც იქამდე გაათხელებს, ლეობის დაღუპვა, ბევრის კიდევ საქართველოს
რომ სადაცაა უნდა გაწყდეს და გათავისუფლდე- სხვა, შედარებით დაცულ კუთხეებში, იძულებითი
სო დევგმირი, მოცვივდებიან იქვე, შორიახლოს მიგრაცია და ადგილზე დარჩენილი მოსახლეობის
მომუშავე მჭედლები და თავიდან აჭედავენო კატასტროფული შემცირება გამოიწვია, ასობით
ამირანს ოხრები. მეორე ვარიანტით, გოლიათი სოფელი და ქალაქი მოსახლეობისაგან დაიცალა.
ამირანი მისულა ამ მთასთან და მიუმართავს მის- ჯერ კიდევ 1595 წელს, ოსმალების მიერ „გურჯის-
თვის: – მთაო, მომეცი შენი ძალა, რომ, როგორც ტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”-ს შედგენისას,
ტოლსა და სწორს, შეგეჭიდოო... გახსნილა გან- სამცხე-ჯავახეთის 1160 სოფლიდან 368 უკვე
რისხებული მთა და შიგ უშიშრად შესული ამირა- უმოსახლოდ იყო დარჩენილი. ძნელი დასაჯერე-
ნი პირდაპირ მჭედლების პირისპირ აღმოჩენილა, ბელია, მაგრამ იმ დროს არცერთი კომლი აღარ
რომლებიც მთის შუაგულში იარაღის ჭედვით ცხოვრობდა ისეთ ცნობილ სოფლებში, როგორე-
ყოფილან დაკავებულნი. სწორედ მათ მიაჭედესო ბიცაა: ბაკურიანი, წაღვერი, კორტანეთი, ლიკანი,
ამირანი უმსხვილესი ჯაჭვით პატარა კლდოვან ფაფა და სხვა! თურქების გაბატონებამ ძალიან
ისტორიული მესხეთის
გორაზე. ამირანს ვერაფრით დახმარებია ამ ამბის იმდენად დიდი იყო თამარ მეფის პოპულარობა, მა მესხმაც განიცადა იძულებით ელინიზაცია და დამღუპველად იმოქმედა მთლიანად მესხეთის
თვითმხილველი და გამომტანი მონადირე, მაგრამ რომ, თითქმის ყოველი მეორე ღირსშესანიშნავი ამითაც შემცირდა იქ წმინდა ქართველების პრო- და, განსაკუთრებით, სამცხე-ჯავახეთის რიცხობ-
ჯავახებს სჯერათ, რომ ხუთშაბათობით იხსნებაო ადგილი თუ ძეგლი, თამარის სახელს ატარებს. ცენტი. მე-8 საუკუნეში დაიწყო არაბების სასტიკი რივ და ეროვნულ შემადგენლობაზე.
ზოგჯერ ამირანის გორის პირი და, გარკვეული მესხეთი იყო მოყოლებული ფარნავაზიდან ბევრი შემოსევები, რომელმაც თითქმის სამ საუკუნეს ძირძველი ქართველი ქრისტიანი მოსახ-
პირობების დაცვის შემთხვევაში, შეიძლება გო- სახელოვანი ქართველი მეფის საზაფხულო-სა- გასტანა და, რომელმაც, განსაკუთრებით დაცალა ლეობის ძალად გამუსულმანებასთან ერთად
რის შიგნითაც კი აღმოჩნდეს გულადი ქომაგი და აგარაკო ადგილი. მესხეთს უკავშირდება კოხ- და დააქცია მესხეთი. სავალალოდ გაუკაცრიელე- მესხეთს უდიდესი ზიანი მოუტანა ტყვეთა მო-
ამირანის შესაძლო გამომხსნელი. ტას შეთქმულება და ცოტნე დადიანის საარაკო ბულ მხარეში, მომდევნო საუკუნეებში, დასავლეთ ტაცების, მათი ყიდვა-გაყიდვის საზიზღარმა
ამ ლამაზი მითების და ლეგენდების სათა- გმირობის ამბავი. მესხეთს ახსოვს ჯაყელების საქართველოდან და ქართლიდან გადმოსულმა პრაქტიკამ. ახალციხის ფაშების დაცვის მიზნით
ვეებთან მყოფი უძველესი ქართველების: კარ- თავდადებული ბრძოლა ეროვნული თვითმყოფა- მოსახლეობამ ნელ-ნელა შეავსო ზემო ქართლის ახალციხესა და ნაწილობრივ ახალქალაქში, მუდ-
დუხების, მოსინიკების, მოსხების, ზაბახების, დობის, ქართული ტრადიციული მმართველობის დაცლილი ტერიტორიები. მომძლავრდა ქვეყანა მივად მდგარი დაქირავებული ლეკებისაგან
ტაოხების, სამყოფი, საცხოვრებელი ადგილები, შენარჩუნებისათვის და, მოგვიანებით უკვე, მათი და სწორედ აქ დაიწყო არაბების წინააღმდეგ გან- შემდგარი რამდენიმე ათასიანი რაზმის წევრების
მთაგორიანი მდინარეებით და ტბებით მდიდარი, ძალად გამუსულმანებაც, ზოგიერთი ათაბაგის მათავისუფლებელი მოძრაობა, რასაც სათავეში და ადგილობრივი გადაგვარებულებისაგან შემდ-
ულამაზესი მიწები, კაბადოკიიდან კავკასიონამ- თუ ათაბეგის ანტისახელმწიფოებრივი მოქმედე- ჩაუდგნენ ტაო-კლარჯელი ბაგრატიონები. ხანგრ- გარი შერეული მარბევალი ჯგუფების თავაწყ-
დე ყოფილა თავის დროზე გადაჭიმული. საკუთ- ბა და სამარცხვინო ღალატიც. აქ, მესხეთში, აშენ- ძლივი ომების და დიდი მსხვერპლის ფასად მაინც ვეტილმა და დაუსჯელმა თარეშმა ხომ სიცოცხ-
რივ მესხების და სხვა ქართველური ტომების და ქართული მატერიალური კულტურის განუ- მოხერხდა არაბების ბატონობისაგან მისი გან- ლე გაუმწარა მესხეთის ჯერ კიდევ გადარჩენილ
ეთნოგენეზისის და ისტორიული გეოგრაფიის მეორებელი ძეგლები: ოთხთა, ბანა, იშხანი, ოშკი, თავისუფლება და აქედან დაიწყო საქართველოს ქრისტიანულ სოფლებში ადგილობრივ ქართველ
საკითხები მეცნიერების მიერ ჯერ-ჯერობით ხახული, ხანძთა, ტბეთი, სხალთა, წყაროსთავი, გაერთიანება. ამას მოჰყვა ჩვენი მოძლიერებით მოსახლეობას. ლეკიანობის გამო ბევრი სოფელი
ბოლომდე არ არის შესწავლილი. მესხებს ზოგი კუმურდო, საფარა, ზარზმა, შორეთი, ჭულე, ტი- გაღიზიანებული ისევ ერთმორწმუნე ბიზანტიის მთლიანად გადაიწვა და განადგურდა. ჯავახეთის
იბერიულ-ქართველური ტომების ძლიერ გაერთი- მოთესუბანი, შეუდარებელი ვარძია. მესხეთში ამაოხრებელი სადამსჯელო ექსპედიციები, რო- ქრისტიანი მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი
ანებად მიიჩნევს, ზოგიერთი მკვლევარი, კიდევ, აიგო უძველესი აბულის და შაორის მეგალითური მელმაც მიწასთან გაასწორა, განსაკუთრებით, მე-19 საუკუნის დასაწყისში ოსმალეთის ქართ-
მათ შორის ანტიკურიც (მაგ. ჰეკატოს მილეთელი, ციხეები, შუა საუკუნეების მიუდგომელი ციხე- კოლა-არტაანი და ჯავახეთი. მაგრამ, მიუხედავად ველობაზე უკანასკნელი და ყველაზე სასტიკი
ძვ. წ.549-472წ.) მესხებს კოლხური ტომების წარ- სიმაგრეები: არტანუჯი, თორთომი, ქაჯის ციხე, ყველაფრისა, მესხეთი მაშინაც კი დიდწილად შემოტევის დროს გათათრდა. ამიტომაც იყო, რომ
მომადგენლებად სთვლის. ფლავიუსი (ახ. წ. 39- მგელციხე, თმოგვი, ხერთვისი, აწყური... უამ- ქართველებით დასახლებულ რეგიონად დარ- რუსების შემოსვლისთანავე ჯავახეთის ახლად
95წწ.) მათ კაბადოკიელებად მოიხსენიებს. ყველა- რავი ქარვასლა და ხიდი. მესხეთის ეკლესია-მო- ჩა. X-XI საუკუნეებში ჩაეყარა საფუძველი და, გამუსულმანებული მოსახლეობის დიდი ნაწილი,
ფერი საბოლოოდ მომავალში გაირკვევა, მაგრამ, ნასტრებში და სასულიერო ცენტრებში დაიწერა მთელი საქართველოს მსგავსად, XII-XIII საუკუ- ე.წ. „დვენამა”, რუსების მუქარით შეწუხებული,
რაც ცალსახად ცხადია, მამაცი და გონიერი მესხი და გადაიწერა უამრავი ქართული ხელთნაწერი ნეებში დაუდგა მესხეთის აყვავების ხანა. მაშინ შურისძიების შიშით, აიყარა მშობლიური მიწაწყ-
მოსახლეობა თავისი ნიჭით, ბეჯითი შრომით და წიგნი. აქ დაიწერა უკვდავი „ვეფხის ტყაოსანი”! აშენდა უამრავი სასახლე, ციხე, საქარავნე გზა, ლიდან და პირველ „მოჰაჯირებად” ქცეული ოსმა-
გმირული ბრძოლით, უძველესი დროიდან მოყო- ოდითგანვე მესხ მოღვაწეთა და მწერალთა ენა, ხიდი, სარწყავი არხი, ეკლესია-მონასტერი. ამის ლეთში გადაიხვეწა.
ლებული ქმნიდა გასაოცარ ისტორიას და განუმე- საუკეთესო ქართულად ითვლებოდა. აქ დაიწერა მერე მონღოლები მოევლინნენ მთლიანი საქარ- პროფ. შოთა ლომსაძის გათვლით, მე-19 სა-
ორებელი ქართული სულიერი და მატერიალური და მოიჭედა უამრავი ხატი და უნიკალური ქარ- თველოს მსგავსად მესხეთსაც, ყველაზე დიდ უკუნის დასაწყისში, რუსეთ-თურქეთის ომების
კულტურის ძეგლებს. თავისი გეოგრაფიული თული ჭედური ხელოვნების ნიმუში. მესხეთში სასჯელად. თემურ-ლენგის რვაგზის ლაშქრობამ შედეგად გათავისუფლებული ისტორიული მესხე-
მდებარეობის, ნიჭიერი და შრომისმოყვარე მო- არსებულ უნიკალურ ქრისტიანულ კულტურის ამოაგდო მთელი ქვეყანა. „სამცხე-საათაბაგოდ” თის ნაწილში, სამცხე-ჯავახეთში, სომხების ჩამო-
სახლეობის წყალობით, მესხეთი ყოველთვის იყო ძეგლებზე შემოგვრჩა უამრავი და საოცრად ღი- წოდებული მაშინდელი მესხეთის გამგებელი-ფე- სახლებამდე, ომამდელი მოსახეობის ერთი მეხუ-
ერთ-ერთი დაწინაურებული ეკონომიკურად და რებული ლაპიდარული და ფრესკული წარწერები, ოდალები – ჯაყელები, ბევრს ეცადნენ და მონ- თედი, ომებში გაწყდა, ნახევარზე მეტი თურქეთსა
კულტურულად განვითარებული კუთხე საქართ- რომლებშიც საქართველოს ტრაგიკული ისტორია ღოლებთან გარიგების ხარჯზე, გარკვეულწილად და საქართველოს სხვა რეგიონებში გადაიხვეწა,
ველოსი. აქედან შემოვიდა საქართველოში წმინდა ქრონოლოგიურადაა აღწერილი. მესხეთი ქართუ- დაიცვეს კიდეც ეს კუთხე და მოსახლეობა უფრო მთლიანობაში დაიკარგა დაახლოებით 60 000
ნინო – „მოქცევაი საქართველოსის” შემომქმედი. ლი მევენახეობა-მეღვინეობის ერთ-ერთი აკვან- მეტი დაზიანება-გაპარტახებისაგან. შემდგომ მკვიდრი ქართველი. ადგილზე მოსახლეობის მხო-
მესხეთის მიწას ახსოვს აქაურ სიმდიდრეს და სი- თაგანიცაა. უნიკალურია დღემდე შემორჩენილი მესხეთის საზღვრებში ლაზეთიც კი მოაქციეს, ლოდ მესამედიღა იყო დარჩენილი.
ლამაზეს დახარბებული ათასი ჯურის ველური მესხური ტერასული მეურნეობის კულტურა და მაგრამ საქართველოს ფეოდალური დაქუცმა- 1829 წელს სამცხე-ჯავახეთის ქართველები-
თუ განვითარებული უძლიერესი იმპერიების „მერცხლის ბუდოვანი” ბანიანი მესხური ოდა-სახ- ცებულობის პირობებში, ნებსით თუ უნებლიედ, საგან გამოხშირულ მესხურ სოფლებში ერზრუ-
დამპყრობლები, – რომაელები, ბერძნები, ბიზან- ლები. ქართველთა სულიერების და სიძლიერის საერთო სახელმწიფოებრიობის საწინააღმდეგო მელი და ბაიაზიდელი სომხების გადმოსახლების
ტიელები, სპარსელბი, არაბები, თურქ-სელჯუ- მამტკიცებელი, ამ განუმეორებელი მატერიალუ- პროცესებში გაეხვივნენ და იზოლაციაში აღმოჩ- შედეგად (მთლიანად გეგმით გათვალისწინებუ-
კები, მონღოლები, ყიზილბაშები, ოსმალები და რი და სულიერი საგანძურის ესოდენ მდიდარი ნდნენ. XV-XVI საუკუნეებში სამცხე საათაბაგოს ლი 5000-ის ნაცვლად, 14 044 სომხური ოჯახი,
რუსები. მიუხედავად განუწყვეტელი თავდასხ- ისტორიული კუთხის მნიშვნელობა, ალბათ, ყვე- სპარსეთი და თურქეთი ეცილებოდნენ ერთმა- დაახლოებით 90 000 სული იქნა ჩამოსახლებუ-
მებისა და გაუთავებელი ბრძოლებისა, მაინც მეს- ლაზე ხატოვნად შეაფასა ცნობილმა ქართველმა ნეთს, ვიდრე 1578 წლიდან მესხეთში საბოლოოდ ლი), რის შედეგადაც ხელოვნურად შეიცვალა
ხეთიდან დაიწყო საქართველოს გამთლიანება, აქ საზოგადო მოღვაწემ ალ. ფრონელმა (ყიფშიძე): ოსმალები არ შემოვინენ. XVI საუკუნის ბოლოს მესხეთის დემოგრაფიული სიტუაცია და მივი-
დაირწა ქართული ცივილიზაციის აკვანი. მესხეთს „მესხეთი საქართველოსთვის იგივეა, რაც საბერძ- და XVII (1578-1639) საუკუნის დასაწყისში, მას ღეთ ეროვნული შემადგენლობის მხრივ, საქართ-
უკავშირდება საქართველოს ისტორიის უმნიშვნე- ნეთი მსოფლიოსათვისო!” ასე წერდა მესხეთის შემდეგ რაც მესხეთი ოსმალებმა საბოლოოდ ველოში ერთ-ერთი ყველაზე ჭრელი რეგიონი,
ლოვანესი მოვლენები, მასთანაა დაკავშირებული მე-19 საუკუნის დროინდელი ყოფით შეწუხებუ- დაიპყრეს და დაიმორჩილეს, უძველეს, ტრადიცი- რაც მაშინვე გახდა მრავალი სახელმწიფოებრი-
ბევრი ქართველი სახელოვანი მეფის სახელი. მეს- ლი პატრიოტი თავის ნაშრომში „დიდებული მეს- ულად პოლიტიკურ-კულტურულად ყოველთვის ვი პრობლემის გამომწვევი მიზეზი. გასაკვირია,
ხეთია ქართველ მეფეთა – ბაგრატიონთა დინას-
მაგრამ, მიუხედავად რუსული ადმინისტრაციის ქის და ნინოწმინდის მუნიციპალიტეტების ტერი- ხელი იყო მესხეთი. ლახალი ადმინისტრაციული დანაწილებისას,
მიერ შემოერთებულ მესხეთში, ქართველების ტორიებს აერთიანებს. მართლაც, V-VI-საუკუნეებში ზემო ქართ- ამიერკავკასია რუსებმა დაყვეს ოთხ გუბერ-
უხვად განდევნის, გარუსების, გამაჰმადიანების, აი რა იყო ისტორიული მესხეთი და რა დარ- ლი – მესხეთის სახელით, ალბათ უკვე იყო ცნო- ნიად და ახალციხის მაზრის სომეხი კოლონისტე-
ან გასომხების მცდელობებისას (რა მიზნითაც ჩა დღეს! აი რანი და რამდენნი ვიყავით და რანი ბილი, რადგან, როგორც იმდროინდელი ბერძენი ბის და მათი ლობისტი დიდვაჭარ-მოხელეების
სკოლებში და ეკლესიებში ქართულის სწავლება ვართ დღეს!.. ისტორიკოსი პროკოფი კესარიელი წერს, მესხები მცდელობით, ახალციხის მაზრის ერთი დიდი
და წირვაც კი აკრძალეს და მის მაგივრად რუ- მიუხედავად იმის, რომ ასე ჩამოგვიჭრეს და „ძველითგანვე იბერთა ქვეშევრდომი” არიანო ნაწილი, იმავე ახალციხის მაზრის სახელით,
სული, თურქული და სომხური შემოიღეს), მე-20 დაგვიპატარავეს სამშობლო, მიუხედავად იმის, (ვიქტორ ნოზაძე, „საქართველოს აღდგენისათვის ქუთაისის გუბერნიაში შეიყვანეს, ხოლო მეორე
საუკუნის დასაწყისისთვის მესხეთში ქართული რომ ასე ცოტანი დავრჩით, დღესაც არ გვანე- ბრძოლა მესხეთის გამო”. 1986, გვ. 4). თამარის ნაწილი – ახალქალაქის უბანი – თბილისის გუ-
ელემენტი ჯერ კიდევ მძლავრობდა. 1917 წლის- ბებენ თავს და მიმდინარეობს ფარული თუ ღია მეფობის პერიოდში (1184-1210) ივანე მხარგრ- ბერნიაში, მაგრამ არა როგორც დამოუკიდებე-
თვის მესხეთში მცხოვრებთა საერთო რაოდენო- ბრძოლა ასე „დაცოტავებული” მესხეთის და ძელი მესხეთის გამგებლად (ათაბაგად) დაინიშნა, ლი – ახალქალაქის მაზრა, არამედ, როგორც
ბა 419 000-ია, აქედან ქართველი 268 000 იყო, მესხების რელიგიური თუ კუთხურობის ნიშნით ხოლო 1334 წელს გიორგი ბრწყინვალემ ერთგუ- ალექსანდროპოლის მაზრის კუთვნილი ერთი
რაც მთელი მოსახლეობის 64 პროცენტს შეად- დასაპირისპირებლად და დასაქსაქსად. დღესაც, ლების ფიცი ჩამოართვა და ათაბაგობა უბოძა უბანი. „ასე ხელოვნურად და დაუსაბუთებლად
გენდა. მაზრების და ოლქების მიხედვით ასეთი ძირითადად გაუთვითცნობიერებელ საზოგადო- ყვარყვარე (I) ჯაყელს. მოყოლებული აქედან, მოიწადინეს ვითომ ეთნიკური სომხური მაზრის
სურათი გვქონდა: ახალციხის მაზრაში თანა- ებაში და არასპეციალისტებში, ყოფით საუბრებ- მესხეთი საათაბაგოდ გადაიქცა, ხოლო მას შემ- შექმნა საქართველოს ისტორიულ მიწაწყალზე”
ფარდობა მთელ მოსახლებასა და ქართველებს ში თუ სოციალურ ქსელებში, ხშირად იმართება დეგ რაც 1463 წელს ყვარყვარე მეორემ გიორგი (შ.ლომსაძე „სამცხე- ჯავახეთი”, 2011, გვ 210).
შორის ასე გამოიყურებოდა: 72000/66000, ანუ ცხარე კამათები მესხეთის, მესხების, სამც- მერვეს დროს დამოუკიდებლობა გამოაცხადა, ფაქტიურად, ეს იყო ჯავახეთის მესხეთისგან და
92%; ახალქალაქის მაზრაში – 101 000/22 000, ხე-ჯავახეთის და მცდარი ტერმინის – „მესხეთ- ამ კუთხეს სამცხელი ფეოდალები ჯაყელები და- დანარჩენი საქართველოდან ჩამოცილების პირ-
ანუ 22%; ბათუმის ოლქში: 82000/74000 - 90%; ჯავახეთის” თაობაზე. ამასთან დაკავშირებით ეუფლნენ და მესხეთს სამცხე-საათაბაგო დაერქ- ველი მცდელობა, რომლის არც ეკონომიკურ-
ართვინის ოლქში: 61000/56000 - 92%; ფოცხო- ჩვენ უკვე არაერთხელ გავაკეთეთ განმარტება, ვა. XVI საუკუნის ბოლოს და XVII საუკუნის და- მეურნეობრივი და არც ისტორიული საფუძველი
ვის უბანში – 15000/15000- 100% („ვ.ნოზაძე, „სა- მაგრამ რადგან „გაუგებრობა” ისევ გრძელდება, საწყისში (1578-1639), მას შემდეგ რაც მესხეთი არ არსებობდა. სომხური ლობის ინტერესებით
ქართველოს აღდგენისათვის ბრძოლა მესხეთის ასეთი ვრცელი შესავალის მერე, კიდევ ერთხელ (სამცხე-საათაბაგო) ოსმალებმა დაიპყრეს და წაქეზებული და მცდარი საკუთარი ინტერესე-
გამო”.1986,გვ10-11). აქ არ შედის ლაზისტანის გვსურს ამ საკითხებში მეტი სიცხადის შეტანა. დიდი ხნით დანარჩენ საქართველოს ჩამოაცი- ბით მოქმედი რუსეთის მთავრობა მალე დარწ-
მოსახლეობა, რომლის შემოერთებაც პირველი დედამდინარის – მტკვრის გასწვრივ გაშენე- ლეს, ჯერ ჩილდირის საფაშოდ, ხოლო შემდეგ მუნდა ამ ნაბიჯის უგუნურებაში, რომლითაც
მსოფლიო ომის დროს იგეგმებოდა. მაგრამ ოქ- ბული და განვრცობილი ქართლი ისტორიულად ახალციხის საფაშოდ (ფაშალიკად) გადააქციეს. მთელი მხარის ისტორიულად ჩამოყალიბებული
ტომბრის რევოლუციამ ეს იდეა დაასამარა. სამ ნაწილად იყოფოდა. შიდა ქართლი, ქვემო ქართული კულტურის სავანის, ისტორი- სამეურნეო ურთიერთობები მნიშვნელოვნად
1918-1919 წლებში თურქების კიდევ ორ- ქართლი და ზემო ქართლი. როგორც ბრძანებს ული ქართული მიწა-წყლის – მესხეთის გამოხ- მოიშალა, დაზიანდა და 1849 წლის ხელახალი
ჯერ შემოსვლამ და ე.წ. „ბოლო გაქცევებმა”, ზედ ქართული საისტორიო წყაროების საუკეთესო სნის სამსაუკუნოვანი ბრძოლა 1828 წლის ადმინისტრაციული გადანაწილებისას ეს შეც-
თანდართულმა ეპიდემიებმა, მესხეთში ბევრი მცოდნე და უპირველესი ქართველი გეოგრაფი აგვისტოში, ახალციხის აღების შემდეგ, 1929 დომა თავადვე გამოასწორა –ახალქალაქის უბა-
ადამიანის სიცოცხლე შეიწირა. დემოგრაფიული ვახუშტი ბატონიშვილი, „ხოლო ქვეყნისა ამისა სა- წელს, ანდრიანოპოლში დადებული ზავით, ნა- ნი დაუბრუნეს ახალციხის მაზრას, შემდეგ ახალ-
სურათი კიდევ უფრო დაამძიმა 1944 წლის 14-15 ხელი არს საკუთარი ქართლი, ამის-თვის რამეთუ წილობრივ დამთავრდა. ზავი არ პასუხობდა ქალაქიც მაზრად გადააკეთეს და 1868 წლიდან
ნოემბერს მესხეთიდან გამაჰმადიანებული მეს- არს წილივე ქართლოსისა”. ქართველთა ეთნარ- არც 1828 წელს რუსეთ-თურქეთის ომის დროს ორივე ახალციხის და ახალქალაქის მაზრა შე-
ხების 220 სოფლის მოსახლეობის (86 000 სული. ქის ქართლოსის სიკვდილის შემდეგ მისით სა- სამხრეთის ფრონტზე მოპოვებულ წარმატებას უერთეს თბილისის გუბერნიას. ამის შემდეგაც
მათ შორის 76 000 გამაჰმადიანებული ეთნიკუ- ხელდებული ქართლი - საქართველო, მის მეუღ- (რომელშიც დიდი იყო რეგულარულ ნაწილებში რამდენჯერმე (1913, 1918, 1924 წლებში) კიდევ
რად ქართველი) შუა აზიის რესპუბლიკებში დე- ლეს თავიანთი შვილებისათვის დაუნაწილებია და და მოხალისეთა რაზმებში მეომარი ქართველე- იყო ახალქალაქის მაზრის – ჯავახეთის საქარ-
პორტაციამ. განსაკუთრებით მძიმე სიტუაცია უფროსი შვილისთვის მცხეთოსისთვის მიუცია”. ბის ღვაწლი) და არც ისტორიულ სამართლიანო- თველოდან ჩამოცილების მცდელობა, მაგრამ
შეიქმნა ჯავახეთში, სადაც 390 სოფლიდან ტფილისისა და არაგვის დასავლეთი, ფანავრის ბას. მაშინ დაპყრობილი ახალციხის საფაშოს 24 ყოველთვის უშედეგოდ მთავრდებოდა. რუსეთ-
დღეისათვის 280-მდე ნასოფლარადაა ქცეული, ტბის დასავლეთის ქვეყანა,... ზღვამდე სპერი- სანჯაყიდან საქართველოს დაუბრუნდა 10 სან- თურქეთის 1877-1878 წლების ომის შემდგომ,
ხოლო დასახლებული 117 სოფლიდან მხოლოდ სა, და ტაოსა და კლარჯეთს შორისის მთამდე, ჯაყი, მათგან სამის ტერიტორია არასრულად: მესხეთის დანარჩენი ნაწილიც იქნა შემოერთე-
36-ში ცხოვრობენ ქართველები; ბევრ მათგანში. – ამან მცხეთოს უწოდა ტფილისის და არაგვის ქობლიანის, ოძრხის (აბასთუმანის), ახალციხის, ბული, სახელდობრ: აჭარა-ქობულეთი, შავშეთი,
სომხებთან ერთად, დანარჩენ სოფლებში მხო- დასავლეთს, ლიხის მთამდე და ტაშის-კარამდე, აწყვერის, ასპინძის, ხერთვისის, ახალქალაქის კლარჯეთი, კოლა-არტანი და ტაოს ჩრდილოეთი
ლოდ სომხები, მცირედ ნაწილში ბერძნები და შინა-ქართლი; და ფანავრის დასავლეთს ზღვამდე (არასრულად), ჭაჭარაქის, ფოცხოვის (ნაწილი) ნაწილი – ოლთისი. აქედან პირველ სამს – ბათუ-
დუხობორები ცხოვრობენ. ბოლო აღწერის მასა- უწოდა ზემო ქართლი..” (ვახუშტი ბაგრატიონი, და პალაკაციოს (ჩილდირის ნაწილი). ეს, ფაქ- მის ოლქი ეწოდა, ხოლო ერუშეთი, არტანი და
ლებზე დაყრდნობი,თ ჩვენი გათვლებით, ამჟამად „საქართველოს გეოგრაფია”, წ. I „აღწერა სამცხი- ტიურად, სამცხეს, ჯავახეთს და თორს უდრიდა. ოლთისი ყარსის ოლქში გაერთიანდა. სამწუ-
საქართველოს შემადგენლობაში დარჩენილი სა”, გვ.2). მცხეთოსმა ზემო ქართლი თავის მხრივ ყოფილი ახალციხის საფაშოს შემოერთებულ ხაროდ, 1921 წლის ყარსის ხელშეკრულებით,
ისტორიული ჯავახეთის ტერიტორიაზე ქართვე- დაუნაწილა თავის ნაშიერთ, უფლოსს, ოძრახოსს, ნაწილში რუსებმა, ძირითადად, ხელუხლებელად მათი ნაწილი ისევ თურქეთის ხელში აღმოჩნდა.
რუსების მიერ შემოღებული მმართველობის ეს
ფორმა, ფაქტიურად, 1930 წლამდე, არც საქარ-
თველოს დამოუკიდებელი რესპუბლიკის და არც
საკითხისათვის საბჭოთა კავშირის პირობებში არ შეცვლილა.

ვიდრე სსრკ-ს მოკავშირე რესპუბლიკებში, მათ
შორის, საქართველოშიც, არ მოხდა ტერიტო-
რიების ადმინისტრაციულ რაიონებად დაყო-
ფა. დღეისათვის ისტორიული მესხეთის ტერი-
ტორიის მნიშვნელოვანი ნაწილი თურქეთის
რესპუბლიკის შემადგენლობაშია მოქცეული,
ხოლო საქართველოს შემადგენლობაში დარჩე-
ავტორის ფოტოები ნილი მესხეთის ნაწილი – აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკისა და ექვსი მუნიციპალიტეტისაგან
(ბორჯომი, ახალციხე, ადიგენი, ასპინძა, ახალქა-
ლაქი, ნინოწმინდა) შემდგარ სამცხე-ჯავახეთის
რეგიონს მოიცავს.
არც ოსმალების (სანჯაყები), არც რუსების
(ოკრუგები და მაზრები), არც საბჭოთა კავშირის
(რაიონები) და არც დამოუკიდებელი საქართვე-
ლოს (პრეფექტურები და მუნიციპალიტეტები)
პირობებში თითოეული სახელმწიფოს პოლიტი-
კურ ინტერესებზე მორგებული „სრულიად მეს-
ხეთის“ და დღეს საქართველოს შემადგენლობა-
ში დარჩენილი მისი ნაწილის სამცხე-ჯავახეთის
ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული საზღვრები,
ზუსტად არასდროს არ ემთხვეოდა და არც დღეს
ემთხვევა მესხეთის ცალკეულ პროვინციებს შო-
რის საუკუნეების განმავლობაში მთელი რიგი
ისტორიულ-გეოგრაფიული და ეთნიკურ-ეკო-
ნომიკური ფაქტორებით ჩამოყალიბებულ ცვა-
ლებად, მაგრამ ძირითადად მდგრად ისტორიულ
საზღვრებს. იგივე შეიძლება ითქვას ეპარქიების
საძღვრებზეც. ეს, ცხადია, იწვევს გარკვეულ
ლები მთელი მოსახლეობის 12-15%-ს შეადგენენ, ჯავახოსს – მათ ძეთა თავისთა და ასე დაერქვათ: დატოვეს მანამდე არსებული ადმინისტრაცი- გაუგებრობას, მეტადრე ამა თუ იმ თემის მო-
ე.ი დაახლოებით მეექვსედს. სამცხე, გურია, ლიგანი, შავშეთი, არტანუჯი, ული დაყოფა და სანჯაყ ბეგებს და კომენდატებს სახლეობაში, რომლებიც დღევანდელი ადმი-
ასე და ამგვარად, ერთ დროს „დიდებული მეს- ფანასკერტი, ოლთისი, ტაო, ჯავახეთი, არტა- ჩააბარეს ათივე სანჯაყის მმართველობა. 1833 ნისტრაციული დაყოფის მიხედვით თავიანთ
ხეთის” მკვიდრი, მრავალ ჭირ-ვარამ გამოვლილი ნი, ერუშეთი, კოლა, პალაკაციო, თორთომი, ხა- წელს საქართველოს მაშინდელმა მმართველმა ტერიტორიებიანად აღმოჩნდნენ სხვა, უფრო
მესხი ქართველები ბევრჯერ განადგურდნენ, ხული, ისპირი, ფორჩხა, ბაიბურდი და ჭანეთი,... – ბარონმა როზენმა ახალციხის საფაშოს დრო- მრავალრიცხოვანი თემის ადმინისტრაციული
სისხლისგან დაიცალნენ და დაცოტავდნენ, მერე არამედ ბაგრატიონთ მეფობასა შინა ყოველთა ებით მმართველობას დაავალა – საქართველოს ერთეულის შემადგენლობაში. ჩვენი რეგიონის
ისევ მოშენდნენ, მაგრამ ბოლო საუკუნეებში მეს- ამათ ალაგებთა და ქვეყანათა კრებით ეწოდა მ ე სამოქალაქო გუბერნატორის – ფალავანდოვის რიგი მუნიციპალიტეტები მოიცავენ ერთდრო-
ხეთში განვითარებული მოვლენების გამო ერთ ს ხ ნი (იქვე. გვ.3-4). მაშასადამე, თუ გავყვებით მიერ ახალციხის მხარეში შეგროვილი მასალების ულად როგორც ისტორიული სამცხის და თო-
დროს საქართველოს მოწინავე და აყვავებული ვახუშტის მიერ მოყვანილ ბიბლიურ ხაზს, ქართ- გათვალისწინებით, – მოემზადებინათ სანჯაყე- რის, ისე ისტორიული ჯავახეთის ტერიტორიებს,
კუთხე ნასოფლარებით და ნაოხრალებითაა სავ- ლოსიანთა უფროს ძმას, მცხეთოსს, თავისი მემ- ბად დანაწევრებული მხარის ორ – ახალქალაქის რაც მოცემული კონკრეტული მუნიციპალიტე-
სე, ხოლო გადარჩენილ სოფლებში და ქალაქებში, კვიდრეობით მღებული ქართლის ნაწილისთვის (ახალქალაქის, ხერთვისის, ჩილდირის) და ახალ- ტის სხვადასხვა (სამცხის ან ჯავახეთის) ზონაში
თვალშისაცემია ეთნიკური სიჭრელე. ასეთი ხან- თავფარავნის ტბიდან შავ ზღვამდე უწოდებია ციხის (ახალციხის, ფოცხოვის, აწყვერის, ქვაბ- განლაგებული სოფლების მოსახლეობაში ხში-
გრძლივი, სავალალო მოვლენების გამო, სამწუ- ზემო ქართლი, რომელიც პატარ-პატარა ადგი- ლიანის, ჭეჭერაქის, აბასთუმნის, ასპინძის სანჯ.) რად იწვევს თავიანთ თემობრივ კუთვნილებაში
ხაროდ, „სრულიად მესხეთის” მხოლოდ ნაწილია ლებად და ქვეყნებად დაუყვია და დაურიგებია ოლქად გამსხვილების პროექტი, რომელთაგან დაეჭვებას და აღრევას. ამას კიდევ ემატება
დღევანდელი დამოუკიდებელი საქართველოს თავისი მემკვიდეებისთვის. საქართველოში ბაგ- თითოეულში მოსახლეობის და ტერიტორიების რიგი პრობლემები, რომელთა გამოც მოსახლე-
რესპუბლიკის შემადგენლობაში დარჩენილი. ის- რატიონთა დინასტიის გამეფების შემდეგ ზემო რაოდენობა თითქმის თანაბარი იქნებოდა. ვერც ობა სერიოზულ გაუგებრობებში ეხვევა. მათი
ტორიული ზემო ქართლის – იგივე მესხეთის შე- ქართლის ამ პატარ-პატარა ქვეყნებისთვის, კრებ- ეს პროექტი განხორციელდა და არც სომხების და არა მარტო მათი დანარჩენი მესხეთსგარეთა
მადგენელი პროვინციებიდან: – თორი, სამცხე, სით უწოდებიათ „მესხნი”, ანუ ზემო ქართლის- მოთხოვნა ახალციხისა და ახალქალაქისათვის ქართველების დაბნეულობის ყველაზე მთავარი
ჯავახეთი, აბოცი, არტანი, კოლა, შავშეთი, ერუ- თვის უწოდებიათ მესხეთი. მაშასადამე, უნდა სახელების გადარქმევის თაობაზე და 1840 წლის წყარო მაინც მე-19 საუკუნის პირველ ნახევარში
შეთი, კლარჯეთი, ამიერ და იმიერ ტაო, ოლთისი, ჩავთვალოთ, რომ თავიდანვე ზემო ქართლი შედ- 10 აპრილის დადგენილებით, საერთოდ, გაუქმ- ქართულ პუბლიცისტიკასა და ყოფა-ცხოვრება-
სპერი, იმერხევი, აჭარის ნაწილი, – მხოლოდ პირ- გებოდა დიდი თუ პატარა ადგილებისა და ქვეყნე- და ახლციხის საფაშოს დროებითი მმართველო- ში შემოსული თუ ხელოვნურად შემოგდებული
ველი სამი – თორი, სამცხე და ჯავახეთი შედის ბისგან: სამცხე, ჯავახეთი, თორი, არტანი, კოლა, ბა და მის ნაცვლად შეიქმნა ერთი – ახალციხის მცდარი ტერმინის _ „მესხეთ-ჯავახეთის“ დამკ-
საქართველოს დღევანდელი ადმინისტრაციულ- ერუშეთი. შავშეთი, პალაკაციო, ისპირი, არტა- მაზრა, რომელიც ახლად შექმნილი იმერეთის ვიდრებაა. ამ თემასთან დაკავშირებით ქვემოდ
ტერიტორიული დაყოფით „სამცხე-ჯავახეთი” სს ნუჯი, ფანასკერტი, ოლთისი, თორთომი, ხახული, გუბერნიაში შეიყვანეს. ახალციხის მაზრა, თა- ვრცლად მივაპყრობთ თქვენს ყურადღებას.
სახელით ცნობილ რეგიონში, რომელიც ბორჯო- ტაო, ბაიბურდი, ჭანეთი, ფორჩხა, ლიგანი, აჭარა, ვის მხრივ, სამ – ახალქალაქის, ხერთვისის და
მის, ახალციხის, ადიგენის, ასპინძის, ახალქალა- გურიის ნაწილი, რომელთა საერთო კრებსითი სა- აბასთუმნის უბნებად იყოფოდა. 1846 წლის ხე- გაგრძელება იქნება
ნახევარში ახალციხის, ანუ ჩილდირის საფაშო- დროს ვილაიეთის სიფაჰიების მეთაურის ბაირა- ფრონტის მეოთხე სამხედრო დაჯგუფება რი-
ჯაბა სამუშია ში იყო მოქცეული. მიუხედავად იმისა, რომ ცი- ღის ქვეშ უნდა გამოსულიყვნენ, მაგრამ უკვე ონის ნაწილი იყო, რომელსაც ბათუმზე ლაშქ-
(გაგრძ. დასაწყ. იხ. N 1-3) ხე-ქალაქ არტანუჯს უკვე დაკარგული ჰქონდა სამი ათეული წლის შემდეგ 1733-1734 წლებში რობა ევალებოდა და ზღვიდან შემოტევის დროს
თავისი ძველი ბრწყინვალება, იგი მაინც მნიშვ- არტანუჯი ჩილდირის ვილაიეთში მდებარე კა- რუსეთის არმიის დაცვა. ომის გამოცხადებიდან
ისქანდერ-ფაშას მიერ არტანუჯის გარე- ნელოვან როლს თამაშობდა სამხრეთ საქართვე- ზადაა დასახელებული. კაზა სანჯაყში შემავა- 6 დღის შემდეგ 30 აპრილს რუსეთის ჯარებმა ქ.
მოცვისას ერთი საყურადღებო დეტალია გა- ლოს პოლიტიკურ ცხოვრებაში. ლი მცირე ადმინისტრაციული ერთეულია. რო- ბაიაზეთი დაიკავა. პარალელურად დაიწყო კავ-
სათვალისწინებელი. წერილობითი წყაროები- არტანუჯი სანჯაყი იყო, ანუ ლივა, რომე- გორც ვხედავთ, არტანუჯის სტატუსი, რაღაც კასიის ფრონტის სხვა მონაკვეთებზე სამხედრო
დან კარგადაა ცნობილი, რომ ისქანდერ-ფაშას ლიც, თავის მხრივ უფრო პატარა ადმინისტ- მიზეზით, შეცვლილა, თუმცა 1746 და 1768 მოქმედებები. 10 მაისს გენერლებმა გეიმანმა
მიერ არტანუჯის გარემოცვას საკმაოდ შეუშ- რაციულ ელემენტებად – ნაჰიეებად იყოფოდა. წლებში გაცემულ სიგელებში არტანუჯი კვლავ და დეველმა ალყა შემოარტყეს ქ. არტაანს. 17
ფოთებია საათაბაგოს მმართველი ქაიხოსრო. არტანუჯში ასეთი ოთხი ნაჰიე შედიოდა – სა- ვილაიეთში შემავალ სანჯაყად იხსენიება. მაისს 2 საათზე ქალაქი დაეცა. ივნისში რუსეთის
მას დახმარების თხოვნით ირანის შაჰისთვის კუთრივ არტანუჯისა, იშხნის, ტაოსკარისა და XVIII საუკუნის I ნახ. არტანუჯის ცხოვრე- ჯარები ყარსის ციხეს მიუახლოვდნენ. ამ დროს
მიუმართავს. ფარსადან გორგიჯანიძე ამ ამბავს ხუმსის. ბა ჩვეული რიტმით მიმდინარეობდა. ის დოკუ- დასავლეთ საქართველოში საბრძოლო მოქმე-
ასე მოგვითხრობს: „ქაიხოსროვ ათაბაგს არზა ოსმალთა პერიოდის არტანუჯისა და მისი მენტები (ოსმალური საბუთების ქართულად დებები მიმდინარეობდა ციხისძირისა და სოხუმ-
მოეწერა და მეფე ლვარსაბისაგან ეჩივლა და ოლქის შესახებ უნიკალურ ცნობებს გვაწვ- თარგმანისა და გამოცემის საქმეში ფასდაუდე- ოჩამჩირის მიმართულებით, სადაც თურქებმა
ლორის ბატონების შერმაზანისა და ვახუშტი- დის ჯაბას დავთარი. ამ კანუნ ნამეს მიხედვით, ბელია ნ.შენგელიას ღვაწლი. ამ საშურ საქმეს დესანტი გადასხა.
საგან ეჩივლათ, რომე ზოგი რამე ჩემი ქვეყა- დგინდება ისტორიული არტანუჯის ხევის სოფ- დღეისათვის მისი მოწაფეებიც განაგრძობენ. 1877 წლის ზამთარში რუსეთ-თურქეთის
ნებისაგან დაიჭირესო და ჩემს თემს არბევენო ლების უმრავლესობის სახელი. დღეისათვის, არტანუჯის შესახებ რამდენიმე ოსმალური დო- კავკასიის ფრონტზე მნიშვნელოვანი ცვლილე-
არტანუჯი
და აზრუმის ბეგლარბეგი სკანდარფაშა ჩემზედ ნაწილი ამ სოფლებისა უკვე ნასოფლარებია და კუმენტი გამოაქვეყნა ნ. გორგაძემ), რაც ჩვენს ბები მოხდა. 14 დეკემბერს არტაანის რაზმი
წარმოსრულაო და არტანუჩის ციხეს გარე შე- შავშეთში შეიჭრა და საღამოს სოფელი ხევი
მოსდგომიაო. ვითაც ყაენის ერთგული და ნამსა- დაიკავა. მეორე დღეს რუსეთის ჯარებმა ხერთ-
ხური იყო, ხელმწიფემ თვითან შაქისით ილღარი ვისი აიღო. შავშეთ-კლარჯეთისაკენ მოქმედე-
ქნა და დიდის ლაშქრით სამცხეს მოვიდა. მესხთ ბას გენ. კომაროვი სარდლობდა. 16 დეკემბერს
თავადები, ქაიხოსროვ ყორყორეს შვილის ურჩ- მოსახლეობამ არტა-
ნი და მეფის ლვარსაბის მიმდექნი აიყარნეს და ნუჯი უბრძოლველად
ციხეთა და ქვაბთა შიგან დაიხიზნეს”. მემატი- გადასცა რუსეთის
ანეს ამ ცნობიდან კარგად ჩანს, რომ გასაჭირში ჯარს, მეტიც, ხალ-
მყოფ ქაიხოსროს შაჰ-თამაზი „გამოსარჩლებია”. ხი, საერთო, ზეიმით
ირანის შაჰს სამხრეთ საქართველოში ულაშქრია შეხვდა რუსების შე-
ათაბაგის „მხარდასაჭერად”, მაგრამ საინტერე- მოსვლას. სამხედრო
სო ის არის, რომ შაჰ-თამაზს არც კი უცდია არ- ნაწილებს მეჯლისის
ტანუჯის ციხის უკან დაბრუნება. როგორც ჩანს, და ყადას წევრები
ოსმალებს კარგად უნდა ჰქონოდათ კლარჯეთი- შეეგებნენ. არტანუ-
დან არტაანისაკენ არსებული გადასასვლელები ჯის შემდეგ რუსების
ჩაკეტილი და არც შაჰ-თამაზის ინტერესებში ჯარმა ზემო და ქვე-
იყო ქართველთა გამო თურქ-ოსმალებთან კონ- მო ბაცა აიღო და ბა-
ფრონტაციაზე წასვლა. ირანის შაჰს ქართლის თუმისაკენ მიმავალ
მეფე აინტერესებდა და ამიტომაც ქაიხოსროს გზაზე გავიდა. გენ.
„დაცვის” საბაბით სწორედ მას შეუტია სამცხე- კომაროვმა 26 დეკემ-
ჯავახეთში. ისქანდერ-ფაშამ ვერ აისრულა წა- ბერს ენირაბათი და-
დილი და ვერ შეებრძოლა შაჰ-თამაზს, მაგრამ, იკავა და ფაქტიურად
სამაგიეროდ, იგი ოსმალთა ისტორიაში არტანუ- თავისი კონტროლი
ჯის ციხე-ქალაქის აღებით შევიდა. დააწესა. არტანუჯის
არტანუჯის დაკავებისთანავე თურქ-ოსმა- აღმოსავლეთ სექ-
ლებმა ქალაქში გარნიზონი ჩააყენეს. ისქანდერ- ტორში და კლარჯეთ-
ფაშას ბრძანებით, არტანუჯში 1551 წელსვე არტაანის გადასასვ-
ჯამე ააგეს. ეს სალოცავი დღესაცაა მოღწეული. მათი სახელებიც დავიწყებული. რამდენიმე სო- ხელთაა, ამ პერიოდში მომხდარ მხოლოდ ერთ ლელზე. 1878 წ. იანვარში რუსეთის ჯარებმა
1553 წელს 27 დეკემბრიდან არტანუჯი მოხ- ფელს თურქებმა სახელიც გადაარქვეს, XVII სა- სკანდალურ ამბავზე მოგვითხრობს. სამხედრო მოქმედებები განაახლეს დასავლე-
სენიებულია როგორც სანჯაყი. 1554 წ. სანჯაყ- უკუნეში არტანუჯის ხევი ასე გამოიყურებოდა: 1733-1734 წლებში არტანუჯის კაზას მო- თის მიმართულებით ართვინისა და შემდეგ
ბეგი იყო სინან-ბეი. 1555 წ. იგი შეცვალა მეჰ- არტანუჯის ნაჰიეში შედიოდა სოფლები: არ- სახლეობას უსაფუძვლოდ შეაწერეს ზედმეტი კი ბათუმის მიმართულებით. 3 იანვარს აიღეს
მედ-ბეიმ. 1558 წ. დაინიშნა ჰასან-ბეი. ტანუჯი, ზირაკში, ახიზა, ძველი, ჭირკიზი გადასახადი. ამას არტანუჯის კაზაში შემავალი სოფ. ჯოჯო, 4-ში სოფ. ახიზა და გორგოთყანა,
ვინაიდან არტანუჯის და, სერთოდ, ტაო- დოლისუბანი (დოლისყანა? ჯ.ს.), ნახე, ხავ- სოფლების მოსახლეობის პროტესტი გამოუწვე- 7 იანვარს – გუმიშყანა. ართვინისაკენ ბრძოლის
კლარჯეთის დაპყრობაში მნიშვნელოვანი როლი თი, მაწალახეთი, კლარჯეთი, სამაკარი, ტანზო- ვია. საქმე შარიათის სასამართლომდე მისულა. წარმოებისთვის აუცილებელი იყო სოფელ დო-
ითამაშა არზრუმის ვილაიეთმა, დასაწყისში, თი, ნორგიელი, გორაშეთი, ჭედილა. სალაჩური, საბოლოოდ, გადასახადის საკითხის გარშემო ლისყანის მიდამოების ხელთგდება, რამეთუ აქე-
ოსმალთა მიერ ოკუპირებული ქართული მიწები შავგულარი, ჩილდირი, ხუნამისი (?) მეიდანი, ატეხილი დავა არტანუჯელთა გამარჯვებით დან შესაძლებელი იყო ართვინისაკენ გაჭრა. 9
არზრუმის ბეგლარბეგს დაუქვემდებარეს. ახ- ძაღლისხევი (?), ჩარა, კონდრომი, არნაული, დასრულდა და დამატებითი უკანონო გადასახა- იანვარს პოლკოვნიკმა ჭავჭავაძემ და პოდპოლ-
ლად წარმოქმნილი არტანუჯის სანჯაყიც არზ- ოპიზა, სხა, ჯალდიეთი, კარსნა // კარანია (კარს- დიც ამოუკვეთეს. კოვნიკმა იოსელიანმა დოლისყანის დაკავება
რუმის ვილაიეთში გაერთიანდა. ნია ჯ.ს.), ვართალია. არტანუჯის სანჯაყში შემავალი სოფლე- და თურქთა დიდძალი სამხედრო ალაფის აღება
1578 წელს ამიერკავკასიაში ილაშქრა ლალა ტაოსკარის ნაჰიეში შედიოდა: ქივი, ფულუ- ბი სხვადასხვა სახის ბეგარას იხდიდნენ. XVIII შეძლეს. აქედან გზა ართვინისაკენ ხსნილი იყო.
მუსტაფა ფაშამ. ოსმალებმა მოახერხეს მთელი რი, ალდქოსი, მალაქესი, ნიაკომი, ქივითი, საუკუნის 30-იან წლებში არტანუჯის კაზას სწორედ იმ დროს, როდესაც რუსეთის ჯარებ-
სამხრეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს და- კინეპოსი, არკუნისი, ქარაშუთი, არგნისი, მცხოვრებთა სახელმწიფო ბეგარის ნაწილიდან მა ართვინის მიდამოები დაიკავეს და ქალაქის
მორჩილება. განსაკუთრებით ძლიერი იყო სამ- ნაბდენევი; ოსმალთა იმპერია არზრუმის, ვანის, ველირის, აღების სამზადისი დაიწყეს, კავკასიის ფრონტ-
ცხე-ჯავახეთის დამცველთა წინააღმდეგობა. იშხნის ნაჰიეში შედიოდა: ურეკი, იშხანი. შეჰრანის ციხის იანიჩარებს აძლევდა ზამთრის ზე მოვიდა ცნობა მეომარი მხარეების დაზავე-
მტერმა ბრძოლით აიღო ქაჯის ციხე, ვილისა, ჯაბას დავთარის გარდა ჩვენთვის ცნობი- ტანსაცმლის, გამოზამთრებისათვის ხორცის და ბის თაობაზე. დაიწყო თურქეთ-საქართველოს
თეთრციხე და მგელციხე. ლალა მუსტაფა ფაშას ლია ასევე არტანუჯის ნაჰიეში შემავალი სხვა სარგოს თანხას. ამ პერიოდის არტანუჯელთა საზავო მოლაპარაკების ხანგრძლივი ეტაპი.
ძირითადმა ძალებმა ჩილდირის ველზე დაიბანა- სოფლების სახელებიც. გადასახადი ხმარდებოდა ფოთის ციხის იანიჩა- 1878 წლის 3 მარტს სან-სტეფანოს ხელშეკრუ-
კა. სწორედ აქ გაიმართა გადამწყვეტი ბრძოლა XVIII ს. დასაწყისში, ბარათის მიხედვით რებსაც გამოსაზამთრებელი პროდუქტისათვის ლებით მცირე აზიასა და კავკასიაში რუსეთმა
ოსმალებსა და ყიზილბაშებს შორის. ეს უკანას- დგინდება არტანუჯის ნაჰიეში შემავალი ექვსი და სარგოს თანხისთვის. მნიშვნელოვანი შენაძენი მიიღო – ყარსი, კოლა-
კნელნი ოსმალების ამიერკავკასიაში გაბატო- სოფლის სახელი*: ჯარუდი, ორბური, კუსურ- არტანუჯის და, საერთოდ, აჭარა, შავშეთ- არტაანი, ოლთისის უბანი, კლარჯეთი, შავშეთი,
ნების წინააღმდეგნი იყვნენ და ლალა მუსტაფა ველი, ომურხანი, ზემო ალურჰადისი, ქვემო კლარჯეთის, კოლა-არტაანის, ტაოს ჩრდ. ნაწი- აჭარა, ბაიაზეთი, ალაშკერტის ველითა და მისი
ფაშას შეჩერებას ცდილობდნენ. ჩილდირის ალურჰადისი.* ამ დოკუმენტში ნახსენებია ასე- ლის (ოლთისის უბნის) რუსეთის იმპერიის მიერ გარემომცველი ტერიტორიით სოღანლუღის
ბრძოლაში ოსმალებმა ბრწყინვალე გამარჯვება ვე სოფ. ჩილდირი, რომელიც „ჩილდირის ვილა- შემოერთება 1877-78 წწ. რუსეთ-თურქეთის მთაგრეხილამდე. 1878 წლის 13 ივნისიდან 13
მოიპოვეს. თბილისისაკენ გზა ხსნილი იყო. 24 იეთის ჯაბას დავთარშიც” გვხვდება. ბარათის ომის დროს მოხდა. ეს ფაქტი სრულიად სამარ- ივლისამდე ბერლინში მიმდინარეობდა ევროპის
აგვისტოს ოსმალებმა თბილისი დაიკავეს. აქე- გამომცემელს მიაჩნია, რომ დოკუმენტში მოხსე- თლიანად შეიძლება ჩაითვალოს XIX ს. საქართ- სახელმწიფოთა კონგრესი, რომელზედაც მოხ-
დან ლალა მუსტაფა ფაშამ გზა კახეთისაკენ და ნიებულმა სოფ. ჩილდირმა მისცა სახელწოდება ველოს ისტორიის ერთ-ერთ გამორჩეულ მოვ- და სან-სტეფანოს ზავის კორექტირება. ცვლი-
შირვანისაკენ აიღო. ჩილდირის (ახალციხის) საფაშოს. არტანუჯის ლენად. ლებები შეეხო მცირე აზიასა და კავკასიასაც.
1578 წლის კამპანიის შედეგად ოსმალებმა ნაჰიეში შემავალი სოფ. ჩილდირი და ჩილდირის 1877 წ. აპრილის შუა რიცხვებში რუსეთის საბოლოოდ, ბერლინის კონგრესის მიხედვით,
თითქმის მთელი ამიერკავკასია ჩაიგდეს ხელში. ველი, რომელზეც მოპოვებული გამარჯვების იმპერატორი ალექსანდრე II კიშინიოვში ჩავი- რუსეთს გადაეცა აჭარა ქ.ბათუმთან ერთად,
მართალია, შირვანსა თუ ქართლ-კახეთში თურ- აღსანიშნავად დაარქვა სულთანმა ახალ საფა- და და თურქებთან მომავალი ომის სამზადისს ართვინი და მთლიანად კლარჯეთი, შავშეთი,
ქთა ბატონობა დიდხანს არ გაგრძელებულა, შოს – ვილაიეთის სახელი, სხვადასხვაა. შეუდგა. 24 აპრილს კიშინიოვში იმპერატორმა კოლა-არტაანი, ოლთისის მხარე (ტაოს ნაწილი),
მაგრამ 1578 წლიდან ოსმალებმა სამუდამოდ 1756 წლის სიგელში არტანუჯის გარდა მოხ- ხელი მოაწერა თურქეთთან ომის მანიფესტს. ყარსი. ალაშკერტის ველი და ბაიაზეთი კვლავ
მოიკიდეს ფეხი სამხრეთ საქართველოში. 1579 სენიებულია, ასევე რამდენიმე სოფელი: კუნდე- გენერალურ შტაბს, წინასწარი გეგმით, საბრ- თურქებმა დაიბრუნეს. ამდენად, 1877 წლის 16
წელს სულთანმა დაპყრობილ საათაბაგოს ტე- რუმი*, ჰუსური, კუნდურუია*, ბარდრური, ხარ- ძოლო მოქმედებები უნდა გაეშალა ბალკანეთ- დეკემბრიდან ფაქტიურად, ხოლო 1878 წლის 13
რიტორიაზე ჩილდირის (ახალციხის) საფაშო და- ბედდუმი, ორუზი*. ზე და კავკასიაში. იმპერატორმა ბალკანეთზე ივლისიდან ოფიციალურად, არტანუჯი რუსე-
აარსა, მაგრამ თავიდან სამხრეთ საქართველოს ეს ორივე სოფელი, შესაძლებელია ერთი მოქმედი არმიის სარდლობა ჩააბარა თავის ძმას თის იმპერიის შემადგენლობაში შევიდა. მცირე
ქართული მიწები ძირითადად ორ ნაწილად იყო სოფლის სახელიც იყოს. ვინაიდან ბარათის გა- გენერალ-ადიუტანტ ნიკოლოზ ნიკოლოზის ძეს აზიასა და კავკასიაში ახლად შემოერთებული
გაყოფილი. საათაბაგოს აღმოსავლეთი ნაწილი მომცემელმა ნ.გორგაძემ ისინი ორ სოფლად (უფროსი), ხოლო ამიერკავკასიაში მოქმედი ჯა- ტერიტორია რუსეთის იმპერიამ ორ მსხვილ ად-
ახალციხის საბეგლარბეგოში იყო გაერთიანე- მიიჩნია, ჩვენც ასე ვტოვებთ. „ჩილდირის ვილა- რები კი მეორე ძმას მიხეილ ნიკოლოზის ძეს. მინისტრაციულ-ტერიტორიულ ერთეულში გა-
ბული, ხოლო დასავლეთი ნაწილი – არზრუმ- იეთის ჯაბას დავთარში” არის სოფ. კონდრომი. 24 აპრილს (ძვ. სტ. 12. IV.) დილის 5 საათ- აერთიანა. აჭარისაგან შავშეთისაგან და კლარ-
ში. არტანუჯი, როგორც ითქვა, 1551 წლიდან იქნებ კუნდერუმი/კუნდერუია, იგივე სოფ. კონ- ზე რუსეთის ჯარებმა გადალახეს რუმინეთის ჯეთისაგან შექმნეს ბათუმის ოლქი, რომელიც
არზრუმის ფაშას ემორჩილებოდა. ასეთი და- დრომია. საზღვარი და გეზი მდ. დუნაისაკენ აიღეს. 1886 წ. ქუთაისის გუბერნიას შეუერთდა. კოლა-
ყოფა შენარჩუნებული იყო 1595 წლისთვისაც, 1768 წ. ბარათშიც იხსენიება არტანუჯისა ამავე დროს სამხედრო მოქმედებები დაიწყო არტაანისა და ტაოს ოლთისის ნაწილი ყარსის
როდესაც ოსმალებმა აღწერეს სამცხე-საათა- და ტაოსკარის ნაჰიეში შემავალი სოფლები. კავკასიაში. სამხედრო გეგმის მიხედვით, კავკა- ოლქში გაერთიანდა.
ბაგო და ამის შედეგად შექმნეს „გურჯისტანის არტანუჯის ნაჰიე: ბაშუსქუთი, დისლუსექი- სიის ფრონტს დამხმარე როლი ეკისრებოდა ამ ამრიგად, საქართველოს შემოუერთდა სამი
ვილაიეთის დიდი დავთარი”. ამ უნიკალურ დო- ნი, ქოსა (იგივე-დემურჯი ქოი). სტრატეგიული გეგმის მიხედვით ოსმალეთის საუკუნის წინ დაკარგული თავისი ტერიტორია
კუმენტში საკმაოდ ნათლად ჩანს თუ როგორ ტაოსკარის ნაჰიე: ალუსი, ბაღათ აბუსასირ სამხედრო ძალები ორ ნაწილად იყოფოდა და და, მათ შორის, მნიშვნელოვანი ქართული ცი-
იყო დაყოფილი ადმინისტრაციულ-ტერიტო- ვირქი,* ჰარჯიაქ ჩირაქი*. ბალკანეთზე მათი კონცენტრირება შეუძლებე- ხე-ქალაქი არტანუჯი. დიდი ილია ამ მოვლენას
რიალური თვალსაზრისით ჩილდირის საფა- ბარათში მოხსენიებული ეს ორი ტოპონიმი ლი ხდებოდა. კავკასიაში რუსეთის არმია ოთხ ასე აფასებდა: „ბერლინის ხელშეკრულებამ ჩვენ
შო, ანუ იგივე გურჯისტანის ვილაიეთი. მასში გამომცემელმა ნ.გორგაძემ მიიჩნია სოფლების ნაწილად იყო დისლოცირებული. ერთი დიდი სიკეთე შეგვძინა... ჩვენი ძმები, ჩვე-
8 სანჯაყი შედიოდა: ახალციხის, ხერთვისის, სახელად. ამიტომაც ჩვენ ასევე ვტოვებთ, მაგ- ველაზე სამხრეთით რუსეთის არმია ერე- ნი სისხლხორცი, ჩვენთან ერთად „მებრძოლი
ახალქალაქის, ჩილდირის, ფოცხოვის, პეტრეს, რამ არ გამოვრიცხავთ, რომ ეს იყოს არა სოფ- ვან-იგდირს შორის იყო კონცენტრირებული და შავის ბედისა”, ჩვენის გმირების ბუდე, ჩვენის
ფანაკისა და დიდი არტაანის ლივა. არტანუჯი ლების დასახელებები, არამედ სახნავ-სათესი მის მთავარ მიზანს ბაიაზეთის აღება და შემდეგ უწინდელის განათლების და სწავლის აკვანი,
და მასთან ერთად კლარჯეთი, ტაოს უმეტესი ადგილისა და სოფლის მიკროტოპონიმს წარ- მთავარ ძალებთან ერთად შემდეგ არზრუმისა- ჩვენი ძველი საქართველო, დღეს ჩვენ შემოგ-
ნაწილით, ჯერაც არზრუმის ვილაიეთში იყო მოადგენდეს. უშუალოდ ბარათში აღნიშნულია, კენ ლაშქრობა წარმოადგენდა. ცენტრში გან- ვიერთდა, და თუ კარგად მოექცევიან – ვის ხელ-
მოქცეული. ქართული მიწების ერთ ვილაიეთში რომ „სათესველი ახლოსაა ბაღათ აბუსასირ ლაგებული იყო კავკასიის მოქმედი კორპუსის თაც აწ იმათი ბედია, ჩვენთან იქნება კიდეც სა-
მოქცევა XVII საუკუნის I ნახევარში უნდა მომხ- ვირქთან და ჰარჯიაქ ჩირქთან, ექვემდებარება ალექსანდროპოლის ნაწილი, სადაც მდებარეობ- მუდამოდ... ეხლა ჩვენ ერთი დიდი და უდიდესი
დარიყო (ზოგიერთი მეცნიერი ფიქრობს, რომ ეს ხსენებულს (ე. ი. ტაოსკარის ნაჰიეს). და კიდეც მთავარსარდლის ლორის-მელიქოვის მოვალეობა გვაწევს: ძმებს ძმურად უნდა დავხ-
გაერთიანება შეიძლება განხორციელებულიყო XVIII საუკუნის არტანუჯის სანჯაყის ად- შტაბი. აქედან ჩაფიქრებული იყო რუსეთის ვდეთ ყველგან და ყოველიფერში; უნდა იმათთ-
1578 ან 1580 წლებში). ევლია ჩელების ცნობით, მინისტრაციულ ტერიტორიალურ დაყოფაში არმიის გაჭრა ყარსის მიმართულებით და ამ ვისაც ვიზრუნოთ, – როგორც ჩვენთვის, იმათთ-
1646 წლისთვის, ჩილდირის ვილაიეთში უკვე 13 გარკვეული ცვლილებები შეიმჩნევა. 1703 წელს უმნიშვნელოვანესი ქალაქის დაკავება. უშუ- ვისაც თავი გამოვიდოთ, როგორც ჩვენთვის. თუ
სანჯაყი შედიოდა და მათ შორის არტანუჯიც. არტანუჯი კვლავინდებურად სანჯაყის და იმავე ალოდ ამ ტერიტორიაზე ჯარი თავმოყრილი იყო ჭირში ვუძმეთ, ჭირში მივეშველენით, – ჩვენის
ესენია: ოლთისი, ხერთვისი, არტანუჯი, ჭაჭა- სახელწოდების ნაჰიეს ცენტრს წარმოადგენდა. ახალქალაქი-ახალციხის სექტორში, საიდანაც ერთმანეთის დაურღვეველის კავშირის გაბმა
რაქი, არტაანი, ფოცხოვი, მაჭახელა, ახალციხე, ამ წელს გაცემულ სიგელში აღნიშნულია, რომ სურდათ არმიას კოლა-არტაანისა და ართვინის უეჭველია”.
ფერთექრექი, ლივანა, მცირე ლივანა, აჭარა და არტანუჯის სანჯაყის მცხოვრებნი ლაშქრობის მიმართულებით დაეწყოთ ლაშქრობა. კავკასიის (დასასრული იქნება)
შავშეთი. ამიერიდან არტანუჯი XIX საუკუნის I
ხალხური რეწვის ოსტატებს მეტი ყურადღება სჭირდება

მიუხედავად იმისა, რომ უკვე რადღებას იმსახურებდა. და ეს არცაა და შინამრეწველობის სწრაფი დაკ- ოსტატებად ითვლებოდნენ ყაუხჩიშ- (თუ არ ვცდები, გასულ წელს მათმა
სოლიდური ასაკის ვარ, ჩემი სპეცი- გასაკვირი, რომ მათი ნამუშევრები ნინება გამოიწვია, მივიწყებას მიეცა, ვილები; ქვისა და ხის კარგი ხუროები რიცხვმა 8 მილიონს გადააჭარბა), რე-
ალობიდან გამომდინარე (ისტორი- არამარტო საქართველოს სხვადასხვა შეიძლება ითქვას, ხელოსნობის და გამოდიოდნენ ბალიაშვილებისა და ალური მოცულობა იმის შანსსაც იძ-
კოსი, ჟურნალისტი), ერთობ დიდი მხარეში იყიდებოდა, არამედ მის საზ- შინამრეწველობის ყველა დარგი. ამ- ლიჩელების გვარიდან. ლევა, რომ კულტურული და ისტორი-
ინტერესი მაქვს უფრო ახლოს ვიც- ღვრებს გარეთაც უკონკურენტოდ ჟამად, თითქმის ყველგან, საძებნია ბორჯომის ხეობაში ხის დამუშა- ული ძეგლების დათვალიერებასთან
ნობდე ჩემი სამშობლოს თითოეულ საღდებოდა. მეთუნეც, ხის ჭურჭლის მხვეწავიც, ვების ოსტატები იყვნენ არსენიძე- ერთად მათ შევთავაზოთ ხალხური
კუთხე-კუნჭულს. თითქმის მთელი ხეზე კვეთის, ტიკების, რუმბე- ფარდაგ-ჯეჯიმის მქსელავი, მჭედე- ები, ბლიაძეები (ახალდაბა), ხრიკა- რეწვის შესანიშნავი ნიმუშები, რომ-
საქართველო შემოვიარე, მაგრამ სამ- ბის, ქუდის ოსტატების, ქვისა და ხის ლი და სხვა ხელობის ოსტატები. ძეები, არბოლიშვილები (ტიმოთესუ- ლებიც, სხვათა შორის, უცხოელ ტუ-
ცხე-ჯავახეთს სხვა ხიბლი აქვს. აქ ხუროები, ოქრომჭედლები, სელის ფაქტია, დღესაც როგორც ჭირ- ბანი), რომლებსაც უნიკალური ხის რისტებში ყოველთვის დიდი მოთხოვ-
ხომ ქართულ სახელმწიფოებრიობას ზეთის გამომხდელები, თაფლის ცვი- დება ქართულ სოფელს ზემოთ აღნიშ- სახარატო ჩარხებიც კი ჰქონიათ. ნით სარგებლობდა და გარკვეული
ეყრებოდა საფუძველი, აქ ხომ მრა- ლის და კოპტონის დამამზადებლები, ნული ხელოსნები, რომელთა ნაწარმი სხვა ხელოსნებთან ერთად ბორჯო- ფინანსების მოზიდვის საშუალებაცაა
ვალი საუკუნის განმავლობაში იქმნე- ურმების, სალეწი და სახვნელი იარა- არა მარტო საიმედოობით გამოირჩე- მის ხეობაში კარგად იყო წარმოდგე- ადგილობრივ შინამრეწველთათვის.
ბოდა ქართული ხუროთმოძღვრების ღების გამკეთებლები, ქურქების და ოდა, არამედ ეკოლოგიურადაც სუფ- ნილი ყავრის გამოხდა, მეკევრეობა გარდა ამისა, მათი ხელობით შვილე-
არაერთი მსოფლიო მნიშვნელობის ხურჯინების, სქელი ტომრების, ე.წ. თა მასალისაგან მზადდებოდა, ახლა და სხვ. ბი, შვილიშვილებიც, დაინტერესდე-
ძეგლი, კულტურის კერა. აქ დაირწა „ჯვალოს“ ტომრების, ფარდაგების არ იტყვით, როგორი დიზაინით გა- მკითხველს ბოდიშს ვუხდი სათქ- ბოდნენ, არ დაიკარგებოდა მდიდარი
დიდი შოთა რუსთაველის აკვანი და და ჯეჯიმების შემკერნი, აგრეთვე მოირჩეოდა ინდივიდუალურად შექმ- მელის ასე განვრცობისთვის, მაგრამ ტრადიციები და მოსახლეობის მიგრა-
რომელი ერთი ჩამოვთვალოთ. მხარე, უნაგირების, კურტნების, ქსოვილე- ნილი ესა თუ ის ნივთი, სამეურნეო თუ საჭიროდ მივიჩნიე მცირე ისტორი- ციაც შემცირდებოდა.
რომელიც ქართული კულტურის არა ბის მოსაჩითი ყალიბების, საჩითავე- საბრძოლო იარაღი?! ული ექსკურსით მიმენიშნებინა იმ სამცხე-ჯავახეთში ადრეც და
მარტო მნიშვნელოვანი ძეგლებით, ბის, გუთნეულის საჭაპანე ღვედე- საინტერესოა ისიც, რომ ჩვენი მხა- მთავარი აზრისთვის, რომ სამცხე-ჯა- ახლაც ყველაზე დიდი ბაზრობები
არამედ მათი სიმრავლითაც გამოირ- ქ.ახალციხეში იმართება, სადაც, ტრა-
ჩევა, _ სადაც არ უნდა გაიხედო _ დიციულად, უხვადაა წარმოდგენილი
ბორჯომში, ახალციხეში, ადიგენში, მხარის დოვლათ-ბარაქა, შინამრეწვე-
ასპინძასა თუ ახალქალაქში, ყველ- ლებსაც გამოაქვთ ხოლმე მცირე რა-
გან ქართველი კაცის დიდი ჯაფის ოდენობით თავის ნახელავი, მაგრამ
შედეგად შემორჩენილა ხელთუქმ- ეს საკმარისი არ არის.
ნელი ისტორიული თუ კულტურის ვფიქრობ, ასეთ ბაზრობაზე, ასევე
არაერთი ნაგებობა, ქართული მართ- რაბათის მიმდებარედ, ხალხური რეწ-
ლმადიდებლური ეკლესიის საკულტო ვის ოსტატებსაც უნდა შევუქმნათ სა-
ნაგებობები _ ტაძრები, მონასტრები, თანადო პირობები. კარგი იქნება თუ
ვარძიის გრანდიოზული კომპლექსი, რამდენიმე წელი მათ ბაზარში დგო-
რომელიც ერთ დიდ ციხე-ქალაქად მის საფასურსაც არ გადავახდევი-
მოიაზრებოდა იმდროინდელ საქართ- ნებთ და საექსკურსიო მარშრუტებში
ველოში. კლდეში ნაკვეთ ქალაქს ხომ, ასეთ ბაზრობებსაც შევიტანთ.
თავდაცვით ობიექტებთან ერთად, ადვილი მისახვედრი უნდა იყოს,
გააჩნდა იმდროინდელი ქალაქის ყვე- რომ (ქალ-ვაჟის დაქორწინებისა არ
ლა ატრიბუტი _ წყალგაყვანილობა იყოს) წვრილ მეწარმეთა და ვიზი-
და საკანალიზაციო ქსელი, ეკლესია- ტორთა ნებსით თუ უნებლიედ შეხ-
მონასტრები და სხვ. ვედრა, შედეგს გამოიღებს და ორივე
ვარძიის კომპლექსი უთუოდ იყო მხარე კმაყოფილი დარჩება.
და დღესაც ინარჩუნებს როგორც დიახ, ჩვენი ვალია უფრო მეტად
საინტერესო კულტურული ძეგლის, დავფიქრდეთ მხარის პრობლემებზე,
შუა საუკუნეების ხუროთმოძღვრე- ვისაც ეს უშუალოდ ევალება, მეტი
ბის, მხატვრობისა და საინჟინრო საქ- მუშაობა მართებთ. ბოლო 25-30 წლის
მის მაღალი დონის სტატუსს. მოვლენებმა თითქოს დააბეჩავა ადა-
სწორედ ასპინძაში, ვარძიაში, ჩემ- ბის, მაღალხარისხიანი ლითონისაგან რის წინაპრების ხალხურ რეწვასთან ვახეთი ისტორიულად, ძველთაგანვე მიანები, უმეტესად სხვისი ხელის
მა ხშირმა სტუმრობამ (სადაც ბევრი სხვადასხვა სახის საბრძოლო იარა- ერთად კარგად ჰქონდათ განვითა- ითვლებოდა ქვეყნის ეკონომიკური და შემყურენი გახდნენ და ხელის განძ-
მეგობარი შევიძინე) განაპირობა ის, ღების მწარმოებლები იმდროინდელი რებული ვაჭრობა, რის მეშვეობითაც კულტურული განვითარების ეტალო- რევაც აღარ უნდათ. ასე რომ არ იყოს,
რომ „შოთაობის“ თითქმის ყოველწლი- საზოგადოების დამსახურებული პა- მჭიდრო კავშირს ინარჩუნებდნენ არა ნად და საზომად. ამის დასტური, რო- ამდენი მოუხნავ-დაუთესავი მიწა ისე-
ური საზეიმო ღონისძიების მონაწილე ტივისცემით სარგებლობდნენ. მარტო საქართველოს სხვა ეკონომი- გორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ის მრავალი დაც მცირე მიწიან კუთხეს, არ უნდა
გამხადა და, ალბათ, სანამ ფიზიკურად აღსანიშნავია ისიც, რომ მაშინ- კურ ცენტრებთან, არამედ საკმაოდ აქ- სხვადასხვა დანიშნულების მატერი- ჰქონდეს (გავიხსენოთ ჩვენი წინაპ-
შემეძლება, ყოველთვის დავესწრები დელი ხალხური რეწვის ოსტატები ტიურად ურთიერთობდნენ ოსმალეთსა ალური და კულტურული ძეგლია, რები, მთის ფერდობებზე ტერასებს
ამ მართლაც ეროვნულ დღესასწაულს, მისდევდნენ აგრეთვე მეთუნეობას და და მცირე აზიის სხვა ქვეყნებთანაც, რომლებიც ასე უხვადაა წარმოდგენი- რომ აკეთებდნენ), ამდენი ჯან-ღონით
სადაც მრავალ სტუმართან ერთად, ხის დამუშავებას. ხისგან ამზადებდ- რაც გამოცდილების ურთიერთგაზი- ლი ჩვენს კურთხეულ მხარეში. სავსე ახალგაზრდობა მზესმუმზირის
დაინტერესებული ადამიანი, სტუმარ- ნენ გობებს, ვარცლებს, ჩანახებს, არების გარდა მნიშვნელოვან ფინან- ისტორიის გახსენება, თავისთა- ჭამით, კარტის თუ დომინოს თამაშით
თმოყვარე მასპინძელსაც გაიცნობს, ტაბლებს, საწყლე კუტალებს, შინდის, სურ შემოსავლებსაც მატებდა ვაჭარ- ვად, ცუდი არაა, მაგრამ, ვფიქრობ, არ უნდა იკლავდეს თავს ე.წ. „ბირჟებ-
რომელიც ასპინძის მუნიციპალიტეტ- იფნის და თხილის წნელისაგან წნავდ- ხელოსნებს. ამასთან, სხვადასხვა ნედ- ისტორიული გამოცდილება ქვეყნის, ზე“, სადაც მხოლოდ სხვისი განქიქე-
ში არსებული დიდი თუ პატარა სოფ- ნენ კალათებს, გიდელებს, გოდრებს, ლეულის გაცვლაც სარგებელს იძლე- მხარის, თითოეული მუნიციპალიტე- ბით არიან დაკავებულები და სხვის
ლების ხალხური რეწვის ოსტატებსაც ლასტებს და სასიმინდე ძირებს. ოდა, იხვეწებოდა ოსტატობის დონეც. ტის, თითოეული დაბა-სოფლის, თი- თვალში წერტილს ეძებენ და საკუ-
შეგახვედრებს. შუაფეოდალური ხანიდან მო- ისტორიამ მრავლად შემოგვინახა თოეული ოჯახის სასიკეთოდ უნდა თარში დირესაც ვერ ხედავენ.
პირადად მე, ყოველთვის მაინ- ყოლებული, თითქმის XX საუკუნის ვაჭარ-ხელოსანთა ცნობილი გვარები, გამოვიყენოთ. მე მაინც იმედი მაქვს, რომ უახ-
ტერესებდა ხალხური რეწვის ოს- 20-იან წლებამდე, ზემო ქართლში, რომლებიც თაობებს გადასცემდნენ მიუხედავად იმისა, რომ ხალხური ლოეს წლებში, ბევრი რამ სასიკეთოდ
ტატების ნამუშევრები, რომელთა განსაკუთრებით ჯავახეთში, ძალიან თავიანთ გამოცდილებას, ოსტატო- რეწვის ტრადიციები მივიწყებას ეძ- შეიცვლება, ქართველი კაცი კარგად
გამოფენები ყოველთვის იმართება გავრცელებული ყოფილა ქვის მხატვ- ბას. მათი შთამომავლები დღესაც ლევა და, თითქოს, წვრილ ხელოსანთა აწონ-დაწონის თავის შესაძლებლო-
და მათ უპირობოდ ატყვიათ ისტორი- რული დამუშავება-გამოქანდაკებლო- სახლობენ სამცხე-ჯავახეთში. ასე მიერ წარმოებულ ნივთებს ფართო ბებს, უნარ-ჩვევებს და სხვისი შემყუ-
ული ქარტეხილების კვალი და ძველი ბა, რომლის შესანიშნავმა ნიმუშებმა მაგალითად: თავის დროზე რუმბების მოხმარება აღარ აქვს, სულაც არ ნიშ- რეობის ნაცვლად ხელში აიღებს თა-
ბრწყინვალებით დღესაც იპყრობს ჩვენს დრომდე შემოინახა თავი და და ტიკების შემქმნელი ოსტატები ნავს იმას, რომ ასეთი მნიშვნელოვანი ვის გადარჩენის სადავეებს და ოჯახ-
დამთვალიერებელთა ყურადღებას. მასზე ასახული ორნამენტები ქართ- იყვნენ გამოჩენილი ისტორიკოსის მი- დარგი და მდიდარი ტრადიციები, არ საც და ქვეყანასაც გააძლიერებს.
ასპინძელ და, საერთოდ, სამცხელ ველი კაცის შრომისმოყვარეობაზე და ხეილ თამარაშვილის წინაპრები, კერ- ავაღორძინოთ და არ შევინარჩუნოთ.
და ჯავახელ ოსტატთა ნამუშევრები, მიწის მუშაკობაზე მიუთითებს. ძოდ, პაპა სოლომონი და მამა პეტრე. ვფიქრობთ, დღეს, როცა საქართ- თემურ ხუხუნაიშვილი,
როგორც ხელოვნების უნიკალური გასული საუკუნის მეორე ნახევ- ისინი საკუთარი ხელით დამზადებულ ველოში და, მით უმეტეს, სამცხე-ჯა- საქართველოს დამსახურებული
ნიმუშები, ყველა ეპოქაში საზოგა- რიდან ფართოდ გავრცელებულმა ტიკებსა და რუმბებს თვითონვე ასა- ვახეთში, ვიზიტორთა რიცხვი წლიდან ჟურნალისტი.
დოების სხვადასხვა ფენის დიდ ყუ- ფაბრიკულმა ნაწარმმა ხელოსნობისა ღებდნენ იმერეთში; ქუდის ცნობილ წლამდე მნიშვნელოვნად იზრდება ქ.ბორჯომი
სამცხე-ჯავახეთის დემოგრაფიული მიმოხილვა

ზავნილ წერილში ლ. ბერია გადასახ- რეალურად დღეს რამდენია მესხე- ლი იყო 92 ათასი, დემოგრაფიული რი პირობების გამო, ვფიქრობთ, რომ
დასაწყისი გვ. 5 ლებულთა რაოდენობად ასახელებს თიდან გასახლებულთა ზუსტი რა- კანონზომიერებების გათვალისწი- გადასახლებულთა შთამომავლების
92 374 ადამიანს. ოდენობა. სამწუხაროდ ეს რაოდე- ნებით, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ რაოდენობა დღეს 130-140 ათასს არ
ლედ შევაჩერებთ ყურადღებას. დღეს
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, გა- ნობა არავის დაუთვლია და ამიტომ, ეს რაოდენობა დაახლოებით 70-75 უნდა აჭარბებდეს.
უკვე ზუსტად არის დადგენილი, რომ
დასახლების მიზეზთა რამდენიმე ახლა ვინ იცის, ვინ დათვალა
გასახლებულთა რაოდენობა დაახლო-
ვერსია სახელდება. ისინი, ხშირად, დუხობურების ოჯახი რამდენს უნდა აქედან რეალურად
ებით 92 ათასი იყო. მათ შორის ძირი-
ერთმანეთისაგან დიდად განსხვავე- დაბრუნება. უნდათ კი დღეს დაბრუ-
თადად სამი ეროვნების მოსახლეობა:
ბულია და ჩვენ მათ დასახელებასა ნება სრულიად ახალ თაობებს, რომ-
1. ქართველები; 2. თურქი ოსმანები,
და განხილვას, სამწუხაროდ, აქ ვერ ლებიც ამ პერიოდში დაიბადნენ და
თარაქმები; 3. ქურთები. გადასახლე-
მოვახერხებთ. მთავარი ფაქტი ის გაიზარდნენ, ადაპტირებულნი არიან
ბულთა შორის ძირითადად ეთნიკუ-
არის, რომ, დიდი ტრაგედია მოხდა. და უკვე ცხოვრობენ ახალ გარემო-
რად ქართველები იყვნენ. რაც შეეხე-
ადამიანები, მთელი ოჯახები, მცი- ში? და, თანაც, როგორც ამას ხშირად
ბა თარაქამებსა და ქურთებს, მათი
რეწლოვანები თუ ხანდაზმულები პროვოკაციულად თავს გვახვევენ,
რაოდენობა გაცილებით მცირე იყო.
და, მათ შორის, როგორც აღვნიშნეთ, თითქოს ყველას დაბრუნება უნდა
ჩვენ მიერ მიკვლეული, ადრე
ძირითადად, ძირძველი ქართული მო- მაინცდამაინც სამცხე-ჯავახეთში, ამ
მკაცრად გასაიდუმლოებული დო-
სახლეობა განდევნილი აღმოჩნდა სა- უაღრესად მცირემიწიან ადგილებ-
კუმენტების მიხედვით, გადასახლე-
კუთარი სამშობლოდან. ვფიქრობთ, ში? საინტერესოა, ვის და რომელ
ბა დაიწყო 1944 წლის 15 ნოემბერს,
– მათ ჰქონდათ და აქვთ მორალური მონაცემებს ეყრდნობიან მათ შორის
დილით. 1800 საათზე კი ეშელონებში
უფლება – მოითხოვონ სამშობლო- საერთაშორისო ორგანიზაციები,
უკვე ჩატვირთული იყო 27 ათასამდე
ში დაბრუნება, მაგრამ, ამასთან, ამ როცა ამ რიცხვებს ასახელებენ?
ადამიანი.
ურთულეს პროცესს აქვს არაერთი ვთვლით, რომ, როდესაც ვლა-
17 ნოემბერს 1600 საათზე, ე.ი. 2
მეტად რთული ასპექტი და არ შეიძ- პარაკობთ დეპორტირებულთა დაბ-
დღეში, უკვე დეპორტირებული იყო
ლება ისინი არ გავითვალისწინოთ: რუნებაზე, ყველა დეტალი, ყველა
81 300 ადამიანი. 1944 წლის 28 ნოემ-
ჯერ ერთი, უნდა ინახოს რეალუ- პრობლემა, კარგად უნდა იქნას შეს-
ბერს კი, ლ. ბერია უკვე წერილობით
რად – ვინ და რამდენი ითხოვს დაბ- წავლილი. მათ შორის, დასაბრუნე-
ახსენებს სტალინს, მოლოტოვს, მა-
რუნებას. კატეგორიულად არ შეიძლე- ბელთა რაოდენობა, მათი სტრუქტუ-
ლენკოვს, რომ სამცხე-ჯავახეთიდან
ბა ტერმინის – „თურქი-მესხის” ხმა- რა, მოტივაციები. უნდა გავიაზროთ
მოსახლეობის გასახლება დამთავრ-
რება. ეს აშკარად პროვოკაციულად და შევაფასოთ მთელი ამ პროცესის
და 15-18 ნოემბერს, ხოლო აჭარიდან
მოგონილი და შექმნილი ტერმინია. სამართლებრივი, სოციალური, ეკო-
– 25-26 ნოემბერს. გასახლებულია
გაცილებით სწორი და სამართლიანია დღეს ამას ზუსტად ვერავინ იტყვის. წელიწადში მაქსიმუმ გაორმაგდა. თუ ნომიკური მხარეები და კომპონენ-
სულ 91 095 ადამიანი. ცოტა მოგვი-
ვიხმაროთ ტერმინები – მესხი, მესხე- ხშირად სახელდება 300 ათასი, 200 იმასაც ვივარაუდებთ, რომ ადგილზე ტები. ამ კითხვებზე პასუხის გაცემა
ანებით, 1945 წლის იანვარში, სახ-
თელი, მესხეთელი მუსლიმი. ათასი და ა.შ. ეს აშკარად გადაჭარ- 20 ათასმა ადამიანმა მაინც ვერ ჩააღ- აუცილებელია აღნიშნული ურთულე-
კომსაბჭოში მიქოიანის სახელზე გაგ-
ასევე უმთავრესია გავარკვიოთ, ბებული რიცხვებია. თუ გასახლებუ- წია მგზავრობის დაუნდობლად მკაც- სი პრობლემის მოსაგვარებლად.
10 ლიტერატურული მესხეთი თარგმანები 2019 წელი, აპრილი
გოგლა მარად
ისეთი, რომლის შესახებაც დაუსრულებლად შვილის ნათქვამი კარგად გაიაზრა. – კომბოს-
ბორის ეკიმოვი გინდა ისაუბრო. ტოს ფოთლებს ვიდებ.
– დედა, გესმის ჩემი? ქალიშვილთან ლაპარაკი ამით დასრულდა
დილაობით მობილური ტელეფონი რე- – მესმის, მესმის... ეს შენ ხარ, შვილო? ხმა და საუბარი საკუთარ თავთან გააგრძელა: „რა
უკვდავია... კავს. შავი კოლოფი ცოცხლდება: სინათლე

ინთება, მხიარული მუსიკა ჟღერს, მერე კი ქა-
ლიშვილის ხმა მოისმის, თითქოს იქვეაო:
კი თითქოს შენი არ არის, ჩახრინწულია. ხომ
არ ავადმყოფობ? თბილად ჩაიცვი. ქალაქე-
ლები მოდურად იცვამთ. თივთიკის თავშა-
მტკივა, რა არ მტკივა... ყველაფერი მტკივა,
თითოეული ძვალი მტკივა. ისეთი ცხოვრება
გამოვიარე...”
– დედა, გამარჯობა! კარგად ხარ? ყო- ლი მოიხვიე, ყურადღებას ნუ მიაქცევ. დაე, მტანჯველი ფიქრების მოსაშორებლად
„დადგით მესხეთში აკვნები, აღზარდეთ ჩაღ! კითხვები და სურვილები? შესანიშნავია! გიყურონ, ჯანმრთელობა უფრო ძვირფასია. დედაბერი საქმის კეთებას შეუდგა. კიდევ
კვლავ რუსთაველი”! – დღესაც ექოსავით გაის- გკოცნი. კარგად, კარგად! ახლახან ცუდი სიზმარი ვნახე. რას უნდა ნიშ- რომ არ დავარდნილიყო, ცდილობდა მეტი
მის ჩვენი სათაყვანებელი გოგლას ხმა... კოლოფი ქრება, დუმდება. მოხუც კატე- ნავდეს? თითქოს ჩვენს ჭიშკართან უცნაური დრო ჭერქვეშ გაეტარებინა. მერე კი სართავ
რინას ტელეფონი აკვირვებდა, ვერ ეგუებოდა. ცხოველი იდგა – კუდი ცხენის ება, თხის სიფა- ჯარასთან ჩამოჯდა. ძენძი, მატყლის ძაფი.
ასეთი ციცქნაა – ასანთის კოლოფივით, არა- თი ჰქონდა, თავზე რქებით. ძველი სართავი ჯარას ბორბალი თანაბრად
ვითარი სადენები. დევს და უცებ დარეკავს, – დედა! – ტელეფონში მკაცრი ხმა გაისმა. ტრიალებს. ფიქრები ძაფივით იჭიმება და
აინთება და ქალიშვილის ხმა ჩაესმის. – საქმეზე ილაპარაკე და არა თხის სიფათზე. იჭიმება. ფანჯრებს მიღმა შემოდგომის დღეა,
– დედა, გამარჯობა! კარგად ხარ? წამოსვ- ჩვენ ხომ აგიხსენით: ტარიფი, ფული იხარჯე- თითქოს ბინდბუნდია, აცივდა კიდეც. ღუმელი
ლა ხომ არ გადაწყვიტე? შენ უკეთ იცი. კითხ- ბა. უნდა გაახუროს, მაგრამ შეშა ცოტაღაა დარ-
ვები არ გაქვს? გკოცნი. კარგად, კარგად! – თუ ღმერთი გწამს, მაპატიე, – დედაბერი ჩენილი. შესაძლოა გამოზამთრებამ სოფელში
ქალაქამდე, სადაც მისი ქალიშვილი ცხოვ- გამოერკვა. როდესაც ტელეფონი მოუტანეს, მოუწიოს.
რობს, ასორმოცდაათი კილომეტრია, თუმცა გააფრთხილეს, რომ მოკლედ უნდა ელაპარა- ამინდის პროგნოზს ელოდებოდა, რადიო
არც თუ ისე ადვილად გასავლელი, განსაკუთ- კა, მხოლოდ მთავარზე. დროულად ჩაირთო და მცირე დუმილის მერე
რებით – უამინდობისას. მაგრამ რა არის ცხოვრებაში მთავარი? ახალგაზრდა ქალის რბილი, ალერსიანი ხმა
წელს შემოდგომა გრძელი და უჩვეულოდ განსაკუთრებით მოხუცებულებისთვის... აკი გაისმა:
თბილი გამოდგა. ყორღანებზე ბალახი გადაყ- ღამით მართლაც დაესიზმრა ცხენის კუდი – ძვლებში გამტვრევს?..
ვითლდა, სამაგიეროდ დონის ნაყოფიერ ნაპი-
„ილაპარაკე,
რებთან ალვისა და ტირიფის ხეები კვლავაც
მწვანედ ხასხასებდა.
ფრინველების გადაფრენა გაჭიანურდა.
რა დროც არ უნდა გავიდეს, გიორგი ლეონი- გუნდს ჩამორჩენილი შავი ბატი აუჩქარებლად
მიაპობდა ღრუბლიან, ავდრიან ცას და ხმადა-
დედა,
ძის სახელი მარად უკვდავი იქნება, იგია „ჩვე-
ბალი ყიყინით ვიღაცას უხმობდა...
ნი სულის პური”, რომელიც თავისი უბადლო, ფრინველებზე რა უნდა ვთქვათ, როდე-
განუმეორებელი პოეზიით მუდამ გვახსენებს საც მოხუცმა კატერინამ, წელში მოხრილმა,
თავს – ვისი გორისანი ვართ, საიდან მოდის ჩვე- მაგრამ ჯერ კიდევ მარჯვე დედაბერმა, ვე-
ილაპარაკე...”
ნი ფესვები... ცნობილი გამოთქმისა არ იყოს, რაფრით გადაწყვიტა გამგზავრება.
– ხის სიმაღლე მიწის ზემოდან კი არ იზომება, – ვფიქრობ და ვერ გადამიწყვეტია... – და-
იჩივლა მეზობელთან. – წავიდე, არ წავიდე?..
არამედ ფესვებიდან, იმ ფესვებიდან, რომელიც ეგებ, თბილი დღეები გაგრძელდეს? რადი-
სისხლხორცეულად არის დაკავშირებული თავი- ოში ლაყბობენ: ამინდის გაუარესებას გვპირ-
სი დიდი წინაპრების სისხლით გაპოხიერებულ დებიან. მარხვა დაიწყო, კაჭკაჭები კი ეზოს
მიწასთან. ჯერაც არ გაჰკარებიან. შობას ნათლისღება
დიდი რუსთველის 800 წლის წინა საიუბი- მოჰყვება და უკვე ჩითილების დარგვაზე უნდა
იფიქრო. ტყუილუბრალოდ რატომ უნდა წავი-
ლეო პერიოდში, ნატვრად ჰქონდა გადაქცეული დე?
დიდ გოგლას, კიდევ ერთხელ მუხლი მოეყარა მეზობელი წუხდა: გაზაფხულამდე, ჩითი-
და მოფერებოდა თავის წინაპართა მიწას, თა- ლების დარგვამდე, ჯერ ძალიან შორსაა.
ვადაც მიეღო მონაწილეობა პოეზიის სახალხო – მობილა! – კატერინა ამაყად იმეორებდა
დღესასწაულში, მაგრამ... ქალაქელი შვილიშვილის ნათქვამს. ღილაკს
თითს დააჭერ და მარიას ხმა მოისმის, სხვა ღი-
და აი, ახლახან, ახალციხის ცენტრალურ რა- ლაკს დააჭერ და კოლია გელაპარაკება. რო-
იონულ ბიბლოთეკაში 120 წლის მხცოვანი პო- მელთანაც გინდა დაიჩივლე. – რატომ უნდა
ეტი დაუბრუნდა თავის ფესვებს, სადაც მისმა წავიდე? სახლ-კარი უპატრონოდ რატომ უნდა
თაყვანისმცემლებმა კიდევ ერთხელ გაიხსენეს დავაგდო, მეურნეობა...
თავისი საყვარელი პოეტი და ღირსეულად აღ- ასე პირველად არ საუბრობდა. მეზობელ-
თან მსჯელობდა, ბავშვებთანაც, მაგრამ უმე-
ნიშნეს მისი საიუბილეო თარიღი. ტესად საკუთარ თავს ეჩიჩინებოდა.
ბიბლიოთეკის დარბაზში თავი მოიყარეს უკანასკნელ წლებში გამოსაზამთრებლად და თხის საზარელი სიფათი. მოდი ახლა და ისე დროულად ითქვა ეს გულითადი სიტყ-
ახალციხის ინტელიგენციის წარმომადგენლებ- ქალაქში, ქალიშვილთან მიდიოდა. წლები თა- იფიქრე, რას უნდა ნიშნავდეს? ალბათ, კარგს ვები, რომ თავისდაუნებურად უპასუხა:
მა, საჯარო სკოლების პედაგოგებმა, მოსწავ- ვისას შვრება: ძნელია ყოველდღიურად ღუმე- არაფერს. – კი, შვილო...
ლეებმა, დიდი პოეტის თაყვანისმცემლებმა. ლის გახურება და ტალახსა და ყინვაში ჭიდან დღე გავიდა, სხვა დღეც მიჰყვა. დედაბრის – ხელები და ფეხები გტკივა?.. – ისე კით-
წყლის ზიდვა. დაეცემი, დაშავდები და ხელის ცხოვრება ძველებურად მიჰქროდა. დილაად- ხულობდა კეთილი ხმა, თითქოს მის ცხოვრე-
ღონისძიების ორგანიზატორებმა და მონა- შემშველებელი არავინაა.
წილეებმა გაიხსენეს გიორგი ლეონიძის ბიოგ- რიან უნდა ამდგარიყო, დაელაგებინა, ქათმები ბას კარგად იცნობდა.
ჯერ კიდევ ახლო წარსულში ხალხმრავა- გამოეშვა, ფრინველი და პირუტყვი დაეპურე- – საშველი არაა... ახალგაზრდობაში ვერა-
რაფია. ლამაზად გაფორმებული დეკორაციის ლი სოფელი, კოლმეურნეობის გაუქმებისთა- ბინა და თვითონაც წაეხემსა. საქმე ამოსუნთქ- ფერს ვგრძნობდი. მთელი ცხოვრება ძროხებს
ფონზე წარმოადგინეს დიდი მწერლისა და პო- ნავე ადამიანებმა დატოვეს, სხვადასხვა მხა- ვის საშუალებას არ აძლევდა. ვწველიდი და საღორეში ღორებს ვუვლიდი.
ეტის ლექსები და მის ლექსებზე შექმნილი სიმ- რეს წავიდ-წამოვიდნენ და სოფელი დაიცალა. სოფელი ოდესღაც უამრავ ოჯახს არჩენ- ფეხსაცმელი არ გვქონდა, ზამთარსა და ზაფ-
დარჩნენ მხოლოდ მოხუცები და ლოთები. და: ბოსტანი, საკარმიდამო ნაკვეთი. კარტო- ხულში რეზინის ჩექმები გვეცვა. მეტკინება,
ღერები. პურიც კი არ მოაქვთ, სხვა დანარჩენზე ლაპა-
ღონისძიება საბავშვო ბიბლიოთეკის კურა- ფილი მოჰყავდათ. ფარდული, ფარეხი, სა- აბა რა იქნება...
რაკი ხომ ზედმეტია. ხანდაზმული ადამიანის- ქათმე. საზაფხულო სამზარეულო, სარდაფი, – ზურგი გტკივათ? – ღუღუნებდა ქალის
ტორის ნაირა გოგოლაძის ორგანიზებით გა- თვის გამოზამთრება საძნელოა, ამიტომაც ფიცრული ღობე. სანამ თბილი ამინდებია, ხმა, თითქოს აჯადოებდა.
იმართა და იგი მუსიკალურად გააფორმა ივლი- მიემგზავრებოდა თავისიანებთან. მიწა ნება-ნება უნდა თოხნო. ხელის ხერხით – მტკივა, შვილო... მთელი საუკუნე დიდ
ტის ღვთისმშობლის შობის სახელობის ტაძარ- მაგრამ საკუთარ კარ-მიდამოსთან, თბილ, შეშა უნდა დახერხო – ნახშირი ძალიან გაძ- ტომრებს ზურგით დავათრევდი. როგორ არ
შეჩვეულ ბუდესთან განშორება უჭირდა. სად ვირდა. მეტკინება... ასეთია ცხოვრება...
თან არსებულმა მგალობელთა გუნდმა. წაიყვანოს ძაღლი, კატა, ქათმები? ვის მიაბა- მოღრუბლული, თბილი დღე ფრთხილად მართლაცდა იოლი ცხოვრება არ ჰქონია:
როს?.. სახლზეც გული შესტკივა. ლოთები მიიზლაზნებოდა. ხანდახან ყიყინი მოისმოდა. ომი, ობლობა, მძიმე საკოლმეურნეო ცხოვრება.
შეძვრებიან, ყველაფერს წაიღებენ. ეს შავი ბატი მიფრინავდა სამხრეთით, გუნდი ალერსიანი ხმა რადიოდან გაუთავებლად
მტკივნეულია სიბერეში სხვაგან ცხოვრე- გუნდს მიჰყვებოდა. მიფრინავდნენ, რომ გა- ლაპარაკობდა, მერე კი დადუმდა.
ბა, მართალია, ღვიძლი შვილები არიან, მაგრამ ზაფხულზე დაბრუნებულიყვნენ. სოფელში კი დედაბერმა წამოიტირა კიდევაც, თან სა-
სულ სხვანაირად ცხოვრობენ და ახალ პირო- სასაფლაოს მდუმარება გამეფებულიყო. სოფ- კუთარ თავს ლანძღავდა: „უტვინო ცხვარო...
ბებს უნდა შეეგუოს. ლიდან წასულები უკან აღარ ბრუნდებოდნენ რას ღრიალებ?”.. მაგრამ მაინც ტიროდა და
და ფიქრობდა: წავიდეს, არ წავიდეს?.. დე- – არც გაზაფხულზე და არც ზაფხულში. ტირილისგან თითქოს გულს მოეშვა.
დაბერთან სალაპარაკოდ მობილური ტელე- კიდევ ერთი დღე გავიდა. დილით მსუბუ- მოულოდნელად მელოდია აჟღერდა და
ფონი ჩამოიტანეს. ღილაკების დანიშნულებას ქად მოყინა. ხეები, ბუჩქები და მშრალი ბალახი გამოღვიძებული მობილური ტელეფონი აინ-
დიდხანს უხსნიდნენ: რომლისთვის დაეჭირა, თეთრად დათრთვილულიყო. დედაბერი გარეთ თო. დედაბერი შეშინდა:
რომლისთვის ხელი არ ეხლო. როგორც წესი, გამოვიდა, ირგვლივ იყურებოდა, სილამაზით – შვილო, შვილო... მოხდა რამე? ავად
ქალიშვილი ქალაქიდან დილაობით რეკავდა. ტკბებოდა და უხაროდა, არადა ყურადღებით ხომ არავინაა? მე კი ავფორიაქდი: უდროოდ
მხიარული მელოდია აჟღერდებოდა და კო- უნდა ყოფილიყო. იარა, იარა, წაბორძიკდა და რეკავ. ვიცი, ძვირფასი ტელეფონია, ბევრი
ლოფში სინათლე ინთებოდა. თავიდან კატე- ამოშვერილ ფესვზე მტკივნეულად დაეცა. ფული იხარჯება, მაგრამ იქ, იმ ფესვთან კი-
რინას ასე ეგონა, რომ პატარა ეკრანზე ქალიშ- დღე ცუდად დაიწყო და არეულ-დარე- ნაღამ მოვკვდი... – დედაბერი გამოერკვა: –
ვილის სახე გამოჩნდებოდა, მაგრამ მხოლოდ ულად გაგრძელდა. ღმერთო, ისევ იმ ფესვზე ვლაპარაკობ. მაპა-
ხმა მოდიოდა, შორეული და ხანმოკლე. დილით, როგორც ყოველთვის, მობილური ტიე, შვილო...
ღონისძიების დასასრულს ყველა მონაწილეს – დედა, გამარჯობა! კარგად ხარ? ყოჩაღ!
საჩუქრად გადაეცა გიორგი ლეონიძის წიგნი – ტელეფონი განათდა და მუსიკა აჟღერდა. შორიდან, მრავალი კილომეტრის მანძი-
შეკითხვები გაქვს? ძალიან კარგი. გკოცნი. – გამარჯობა, შვილო. ძალიან ცუდად და- ლიდან, ქალიშვილის ხმამ მოაღწია:
„ნატვრის ხე”. კარგად, კარგად! ვეცი, – დაიჩივლა დედაბერმა, – ალბათ ფეხი – ილაპარაკე, დედა, ილაპარაკე...
დიდი პოეტისადმი მიძღვნილ საიუბილეო შუქი ისე ქრება, აზრზე მოსვლასაც ვერ სველ ფიცარზე ამიცურდა. – ვლაყბობ კიდევაც. რაღაც ფიცარი,
საღამოზე მისასალმებელი სიტყვით გამოვიდ- ასწრებ და კოლოფიც დუმდება. – სად? ... – აღელდა ქალიშვილი. კატა... მსხლის ფესვი ფეხებში შემომიძვრა.
პირველ დღეებში დედაბერს ეს სასწაული – სად და ეზოში. კარის გასაღებად წავედი, მოხუცებს ყველაფერი ხელს გვიშლის. მსხალი
ნენ ივლიტის ღვთისმშობლის შობის სახელო- მხოლოდ აკვირვებდა. ადრე სოფელში ტელე-
ბის ტაძრის წინამძღვარი მამა იოანე, სამხარეო სადაც შენი საყვარელი მსხალი დგას. შაქა- რომ არ გიყვარდეს, აქამდე მოვჭრიდი. ორთ-
ფონი კოლმეურნეობის კანტორაში იდგა და რივითაა. კომპოტს გიხარშავთ, თორემ დიდი ქლში გაატარებ, მერე გამოაშრობ, როგორც
ადმინისტრაციის ადგილობრივი თვითმმართ- ყველაფერი გასაგები იყო: სადენები, დიდი ხნის წინ მოვჭრიდი. მსხალთან... ძველად... კვლავ სისულელეს ვჩმახავ... მაპა-
ველობის ორგანოებთან ურთიერთობის სამსა- შავი ყურმილი და, რაც მთავარია, დაუსრუ- – დედა, – ტელეფონში შორეული ხმა გაის- ტიე, შვილო. გესმის ჩემი?..
ხურის ხელმძღვანელი ეკატერინე ორჯონიკიძე, ლებლად შეიძლებოდა ლაპარაკი. ტელეფო- მა, – კონკრეტულად ილაპარაკე, რა მოხდა და შორეულ ქალაქში ქალიშვილს არა მარტო
ნი კოლმეურნეობასთან ერთად გაქრა. ახლა არა ტკბილ მსხალზე. ესმოდა, თვალებზე ხელები აეფარებინა და
განათლების, კულტურისა და სპორტის სამსა- მობილური გამოჩნდა. ღმერთს ამისთვისაც
ხურის ხელმძღვანელი ზაზა თამარაშვილი, ა(ა) – აბა, მე რაზე გელაპარაკები. იქ მიწიდან მოხუცი დედა ელანდებოდა: პატარა, წელში
მადლობა. ფესვი ამოძვრა, როგორც გველი. ძირს არ ვი- მოხრილი, თეთრ თავსაფარში. უცებ იგრძნო,
იპ კულტურის დაწესებულებათა გაერთიანების – დედა! გესმის ჩემი?! ხომ ჯანმრთელად ყურებოდი. სულელი კატა ფეხებში ამებლან- ეს ყველაფერი როგორი მყიფე და წამიერი
დირექტორი გიორგი ჟუჟუნაძე, ახალციხის სა- ხარ? ყოჩაღ! გკოცნი! და. ეს ფესვი... ზაფხულში ვალოდიას რამდენ- იყო: სატელეფონო კავშირი, მოლანდება.
განმანათლებლო რესურსცენტრის უფროსი ხა- პირის გაღებასაც ვერ მოასწრებ, რომ კო- ჯერმე ვთხოვე, – ღვთის გულისათვის, მოაშო- – ილაპარაკე, დედა... – ეხვეწებოდა და
ლოფი უკვე ჩამქრალია. რე-მეთქი. არადა, კარგად ისხამს. მხოლოდ ერთი რამის ეშინოდა: უცებ არ გამწ-
თუნა ხმალაძე და სხვ. – ეს რანაირი რაღაცაა... – ბუზღუნებდა – დედა, გეხვეწები, კონკრეტულად ილაპა- ყდარიყო ეს ხმა და ეს სიცოცხლე.
დედაბერი. – ტელეფონი კი არა, ჩიტია. ერთს რაკე. შენზე და არა მსხალზე. ნუ გავიწყდება, – ილაპარაკე, დედა, ილაპარაკე...
ზაირა კელაპტრიშვილი, დაიჭყივლებს: კარგად, კარგად... ესეც შენი რომ ეს მობილურია, ლაპარაკში ფული იხარ- თარგმნა
მთავარი სპეციალისტი საბიბლიოთეკო კარგად. აქ კი... ჯება. რამე ხომ არ მოიტეხე?
მუშაობის დარგში
აქ კი, სოფლურ ცხოვრებაში, ბევრი რამაა – თითქოს არ მომიტეხავს, – დედაბერმა აკაკი დაუშვილმა
საფლავის ქვის ეპიტაფიები

*** მოდით, აავსეთ თასი ცრემლებით მომიგონეთ, თქვით მალიშას სახელი, საფლავზე ამოგაკითხავ
ოცი წლის ზამბახს კვლავ გაიხსენეთ წესი ბუნების, ამ ქვეყნიდან უშვილძიროდ წავედი, პატარა საჩუქარითა.
სიცოცხლე მსურდა, მოდით, ადექით ყველანი ფეხზე ღმერთო, მაინც იქ დამადგეს ნათელი.
და შესვით ჩემი არ დავიწყების. მისივე. მეორე ეპიტაფია.
მშობლების გარჯა
წავიდა უქმად. ნუგზარ ალექსანდრეს ძე
შავმა სიკვდილმა
ბესო ნინიაშვილი, აფრიამაშვილი, ***
სამაჩაბლოში დაღუპული, 2008 წელი, სოფ. უდე სოფ. არალი შენზე გლოვით მამიდავ
მაქცია მიწად,
გულზე ცეცხლი მედება,
გთხოვთ, ქვაზე დადოთ *** *** ახლა რა ვქნა უშენოდ,
ყვავილის კონა, ოცდაერთ ივლისს მე ხუთ საათზე დაუნდობელმა შავმა სიკვდილმა ხმა არ ამომეღება.
მომიგონებდეთ, გამოვეთხოვე ტკბილსა მშობლებსა, გაწყვიტა ჩემი სიცოცხლის დღენი, ტრაგიკულმა შემთხვევამ
ნუ მოსპობთ ხსოვნას. სიცოცხლე მსურდა, მინდოდა ყოფნა, ვერ გავიხარე ამ ქვეყანაზე, ალბათ ბევრი გაწვალა,
ამ ქვეყანაზე ყველამ იცოდა. ვიცოცხლე მხოლოდ 38 წელი.
ვერ წარმოიდგენთ ამას ვერასდროს, სასიკვდილოდ გაგიმეტა,
ნარგიზა შოთას ასული უკანასკნელი თხოვნაა ჩემი,
მე გული მტკივა იქით მიმავალს, აბასთუმნის მიწამა.
გიგოლაშვილი, არ დამიჩაგროთ ჩემი ვაჟები,
რა იქნებოდა, მეც მოვსწრებოდი, არ დაივიწყოთ ეს სასაფლაო, იმ დატანჯულ წუთებში
სოფ. უდე, 1979 წელი
სწავლას, ოჯახს და ცოლ-შვილს, აქ განისვენებს სტეფანე თქვენი. რომ კვდებოდი, იცოდი?
*** მომავალს. მომიყვანეთ ჩვენები
ჩემო დაიკო, დედავ და მამავ, სტეფანე პავლეს ძე ალბათ, ამას ითხოვდი.
მუხთალის ხელით განგმირულს
აწ თქვენი გული ვერ გაიხარებს, აფრიამაშვილი, ამ ანდერძის შესრულება
დედის ნუგეშს და მშვენებას,
ერთადერთ შვილის დამკარგავ მშობლებს სოფ. არალი, 1967 წელი არ გაცალა სიკვდილმა,
იმათ ერთგულს და უშურველს ვიცი, ამქვეყნად რა გაახარებს.
გიყვარდა მამის ხსენება. წაგიყოლა უსიტყვოდ,
დაგღალეთ, ცრემლად დაგღვარეთ ***
შრომაში აღზრდილს, დაფერფლილს, ტანჯულ ბედით მისჯილმა.
და მოგიკალით გულია, გაზაფხულობით როცა მინდვრები
მსურდა ოჯახის შენება, ცოცხლად მიგულეთ მე თქვენ გულებში მარგალიტის ცრემლები
აბიბინდება თეთრი იებით,
ვაგლახ, რომ ვეღარ იხილავ არა ვარ მაინც დამარხულია. წვიმასავით გებნევა,
მოდით, შვილებო, ჩემ სამარესთან
ელდარის გამოჭენებას. ჩემი თხოვნაა ბოლოს რომ, გულკეთილი ტანჯვით მოკვდი,
მეც საფლავიდან მოგეფერებით.
სახსოვრად ეს ქვა დაგფარავს ყველა ამას მებნევა.
უკვდავი ძეგლი შვილია, ნაზი ანტონის ასული შენ ოცნების გზა და ხიდს
გაგიზრდით ძმები შენს შვილებს, ნასყიდაშვილი, არ ჰქონია საყრდენი,
ჯერ ხომ ორივე ჩვილია. სოფ. არალი, 1996 წელი ნაადრევად ჩატეხილს
შვილს, მეუღლეს და ერთგულ ძმას ვერ გაგიძლო ამდენი.
ეს გისახსოვრეთ მცირედი, *** მარტო გტოვებთ მამიდავ,
მგონი ვცივდები, აღარ მაქვს ძალა, სამარეში მყოფელსა,
შენ მუდამ ჩვენთან იქნები
და ეს სიტყვებიც უკვალოდ წავა, მუდამ ემახსოვრები
არ გადავშენდეთ ვიდრემდის.
მინდა რომ გითხრათ ტკბილი სიტყვები, შენ მშობლიურ სოფელსა.
მე ხომ ორ წუთში აღარ ვიქნები.
ალექსანდრე იორდანეს დავტოვე ყველა გაოცებული,
ძე ჭაღიაშვილი, თავადაც დავრჩი მოტყუებული,
ნინო ჩილაშვილი,
სოფ. უდე, 1959 წელი გაცრეცილ გულმაც მიმტყუნა თურმე, სოფ. უდე, 1962 წელი
მე ხომ მწყუროდა დიდხანს სიცოცხლე.
*** ***
ღმერთო, ბუნების განგებავ, მერაბ ივანეს ძე ჩილინგარაშვილი, მე არ მომკვდარვარ, გარდავიცვალე,
სოფ. არალი, 2015 წელი უსასრულობის შევცურე ზღვაში,
დამსჯელო ედუარდისაო,
მე მხოლოდ ბინა გამოვიცვალე,
კერა აქციე სამარედ
*** დედამიწიდან წაველი ცაში.
მათ ახალ ოჯახისაო.
წყეული იყოს ტამიშის ხიდი,
არ გაათენე ობლის დღე, ნანული ცენტერაძე-ბაღდოშვილი,
სადაც მოვძებნე მტრის ნაღმის ძირი,
მეუღლე ლილიასაო, ადიგენი, სოფელი ბოლაჯური, 2017 წელი
ობლად დავტოვე ჩემი ცოლ-შვილი,
აკვანი შავად შემოსე, და სანუკვარი სიცოცხლე ტკბილი.
მათ შვილის გიორგისაო, ***
შესანდობარსა ცრემლთა ზღვით ჰამლეტ სტეფანეს ძე ადრე წავედი, გატკინეთ გული,
გიგონებთ, თან დუმს სანთელი, მე არ მინდოდა, ღვთის სურვილია,
ჩილინგარაშვილი,
ამქვეყნად დამწვარო ბედით, გამაგრდით ყველა, ვისაც გიყვარდით,
სოფ. არალი, 1993 წელი
აქ ჩემთან მუდამ გაზაფხულია.
იქ დაგდგომოდეთ ნათელი.
***
34-ის არც ვიყავ,
ლიკა შუბითიძე,
ედუარდ გიორგის ძე დამინთოთ წმინდა სანთელი, სოფელი ბოლაჯური, ადიგენის რაიონი,
მამულაშვილი, იცოდეთ, ყველამ იცოდეთ, რომ დამიბნელდა თვალიო,
ჯერ კიდევ აღსაზრდელები 2016 წელი
სოფ, უდე, 1959 წელი რომ იქ დამადგეს ნათელი.
რამაზ არსენის ძე ბალახაშვილი, ობოლი დამრჩა სამიო.
და ჩემი უბედურებით ***
*** სოფ. უდე ტკივილით სავსე გულები დაგვაქვს,
გაფრინდა ჩვენგან, ვით შემოდგომით *** ქმარი იკლავდა თავსაო,
სიზმრად ვეჩვენე, ვუთხარი, შენს სულს ვავედრებთ ანთებულ სანთლებს,
გაფრინდებიან მერცხლის გუნდები, ისევ სავსეა დარდით თვალები, გვინდა გვჯეროდეს, ახლა სადა ხარ,
ისინი კვლავაც დაბრუნდებიან, ვარსებობთ, ვწუხვართ და გვენატრები, ნუ კი ჩაიდენ ავსაო.
ახლა ჭირდება პატარებს ყველგან ნათელი უფლისა თან გდევს.
მე კი არასდროს არ დავბრუნდები. დავმალავთ ცრემლებს თვალებზე მომდგარს იძინე მშვიდად შენს სარეცელში,
და ჩვენ ხსოვნაში დაგტოვებთ ცოცხლად. მამის მზრუნველი ხელიო,
უდედოდ გაუჭირდებათ ნუ შეგაშინებს სიცივე, ყინვა,
ივანე ვაჟას ძე ჩილაშვილი, მოვალთ საფლავზე, აგინთებთ სანთლებს, შენაც ხომ სული ისე დალიე,
ჩუმად გიამბობთ დარდებს დამალულს, გზა გასავლელი ძნელიო.
სოფელი უდე, 2007 წელი არ დაგცდენია არცერთი გმინვა.
მოგიტანთ ლამაზ მაისის ვარდებს, რა ვუყოთ, წუთისოფელი
გულზე დაგიწყობთ ცრემლით დანამულს. სად წააჩოქებს სადაურს,
საიდუმლოა მაგ ქვეყნად, პაატა ანტონის ძე ბალახაშვილი,
*** რომ ვერ გაიგებ აქაურს.
ნინო ავთანდილის ასული სამაჩაბლოს ომის მონაწილე. სოფელი უდე,
მარტის თვეში დაბადებულის
მღებრიშვილი, 2009 წელი
უეცრად გაქრა შენი მშვენება, ლილი ივანეს ასული
სოფ. უდე
შენზე ფიქრები და ოცნებები ჩილაშვილი-ბალახაშვილისა, ***
სულ თან დაგყვება, აღარ გვშორდება. ადიგენი,1984 წელი თერთმეტი წლისას მიმტყუნა ბედმა,
***
რა მალე გაქრა შენი ცხოვრება, მოვკვდი და ახლა არავისი ვარ, ნორჩი ყვავილი დამაზრო ქარმა,
გაქრა მაგ თვალთა ბრწყინვა მშვენება, *** ცრემლით დავადნე მშრომელი დედა,
ალბათ, არავის გულისა მწველი,
ტანჯვით, ტკივილით, წახვედი ჩვენგან, ჩემო საბრალო დედაო, დარდით დავღალე ტანჯული მამა.
მხოლოდ სატკივარს მისგან მოველი, რად აწყენინე შვილსაო,
უშენოდ ყოფნა გაგვიძნელდება. ვისიც ვიყავი ცოცხალი მცველი. როცა მინდოდა სიცოცხლე ტკბილი,
ამ შენს პატარა გოგონას
ნუ დამიტირებთ ცხარე ცრემლებით, რომ არ აკარებ პირსაო. მაშინ მეწვია სიკვდილის ჩრდილი,
გია მირიანის ძე გიქოშვილი, თქვენი ტირილი არაფერს მშველის, მამაჩემს, აბა, შეხედე, გემშვიდობები მშობელო მხარე,
სოფ. უდე, 2004 წელი მხოლოდ გახსოვდეთ, საფლავის ქვაზე როგორ შებმია ჭირსაო, რა ვქნა, მშობლებო, ვერ გაგახარეთ.
სანთლის დანთება ცხედარსა შვენის. შენი ბედითა დამწვარი, შენ ჩვენში ცოცხლობ, ჩვენში არსებობ
*** ძვალთაგან ხორცი გამოირჩევა, თავ დაუხრია ძირსაო. და იარსებებ დაუვიწყარო,
კიდევ ათასჯერ გამოიდარებს, ხორცი უმალვე გადამიწდება, შემოდგომით ცივი ქარი ჩვენ მისთვის დავრჩით, რომ ხსოვნა შენსას
შენ თმებს როგორ შლისო, სიკვდილის ხელი არ გაგაკარო.
ცა დაიძრება ცრემლად და თოვლად, ღმერთო, მიცოცხლე მომგონებელი,
ჩემ გულიდან ამ ამბავსა, შმაგი და ნანა მიქაძეები
კიდევ ამოვა ვარდი, გვირილა, არც ჩემი თავი დაავიწყდება. ვიღა ამოშლისო.
მაგრამ ვაი, რომ მე ვეღარ მოვალ. პავლე ფრანცის ძე აბულაძე, ჩვენ და-ძმანი ვართ, ყველამ იცოდეს,
უბედურება გულში ჩაგვიდე,
კვლავ დაამშვენებს ცას ცისარტყელა, სოფ. უდე, 2015 წელი რატომ, რაზედა, ბედმა გვიმტყუნა, ვერ გავიხარეთ,
ვარსკვლავებს, მთვარეს, კიდევ იხილავთ, ამიერიდან მე ობოლს ის, ის აკვანი რად არ დაიქცა,
კვლავ გაგაღვიძებს დილით მზის სხივი, *** თვალი მექნება გზაზედა. რომელ აკვანშიც ჩვენ გავიზარდეთ.
მაგრამ, ვაი მე, ვეღარ მიხილავთ. ქეიფში და მუდამ ლხინში გავლიე ახლოს ვდგავარ, დაგცქერი
უსიცოცხლობა გამიჭირდება, შენ სამარის პირსაო, გიორგი რევაზის ძე ჩხიტუნიძე,
ტანჯვისა და სიხარულის დღეები,
გულს ეშინია გადავიწყების, მე აღარ ვარ, უხმოდ მიწაში ვწევარ, შემომხედე, შენს გოგონას, სოფელი ბოლაჯური, 1990 წელი.
რა ობლობა სჭირსაო.
მოდით, აიღეთ ხელში ფიალა ირგვლივ მაინც შრიალებენ ხეები. გადმოიწერა ანტონ ბალახაშვილმა
ჩემო საბრალო დედაო
და ყველამ შესვით არ დავიწყების. ვინც გაივლის ჩემი საფლავის ახლოს, გულში დამრჩები ამითა, (ტუჟუკი), 2018 წელს
ჩემი მესხეთი ისტორია ორი აბასთუმნის სახელწოდების შესახებ

ისტორიულმა ბედუკუღმართობამ მოსრა ამ სამკურნალო წყლებით
დედამიწა რომ შემოიარო, ქვეყანა, გადაწვა და გადაბუგა ერთ დროს ბაღ- უნდა აიხსნას ის გარემოება,
მხარე ვერ ჯობნის ქვეყნად ნარად ქცეული მესხეთი. გაშიშვლებულ მიდა- – გადმოგვცემს პროფ. სერგი
ვერცერთი, მოებს კიდევ ატყვია ნაჭრილობები. ყველა იარა ჯიქია, – რომ ადგილობრივი
როდი შუშდება. სამხრეთ საქართველოს დღე- მოსახლეობაც, რომელსაც ძვე-
მზით მოქარგული საქართველოში სას სტკივა დაკოდილი სხეული, – აჩეხილი ვაზი ლი სახელები „ოძრხე”, „ოცხე”
შენ დამილოცე, ღმერთო, მესხეთი. და ბაღები, ტყეები, დანგრეული ციხე-კოშკები, უკვე დავიწყებული ჰქონდა,
ტაძრები, ეკლესია-მონასტრები, სასახლეები, ამ ადგილს ეძახდა ერთადერთ
სახეშეცვლილი ისტორიული ადგილები, მი- სახელს – „ჩარმუქ”, რაც აკად.
შენ დამილოცე ჩემი ხერთვისი,
ტოვებული სოფლები, რჯულ და გვარგამოცვ- ნ.მარის მიხედვით სომხურიდან
ჩემი საფარა, ჩემი ვარძია, ლილი ქართველები, რომელთა კვალს დღესაც მოდის და ნიშნავს მინერალურ,
ღმერთო, დალოცე მათი ხელები, ყოველ ნაბიჯზე ვხვდებით. სამკურნალო წყალს.
გმირთა აკვნები ვინც დაარწია. ჩვენს სიამაყეს საზღვარი არა აქვს, როცა მაშასადამე, ოძრხე, ოცხე,
წავაწყდებით ამღერებულ, გალაღებულ ბუნე- ჩარმუქი, აბასთუმანი, ერთი და
ბას, მის დამათრობელ პეიზაჟებს, აბასთუმნის იგივე გეოგრაფიული პუნქტის
ზეცად ასწიე ციტადელები, ხეობა ერთ-ერთი ყველაზე ლამაზია საქართ- სხვადასხვა სახელია, რომელ-
ციხე-ქალაქი – ხერთვისი ჩემი, ველოში. ერთი შეხედვით ისე ჩანს, თითქოს თაც იგი ცნობილი იყო სხვადას-
მტერს აქ არ დაუდგამს თავისი ბინძური ტო- ხვა დროს. ერთ-ერთი უბანია, სადაც ხაბაზები ცხოვრობ-
კვლავ გააღვიძე მარანი, ქვევრი,
რები, თუმცა, ამ მშვენიერი ბუნების წიაღში „ვილაიეთის დიდი დავთრის” მიხედვითაც, დნენ, რის გამოც, მას „ხაბაზთუმანი” უნდა
ვაზი ქართული – ღვთის განაჩენი. ჩაბუდებულა ქართველთა ოდესღაც მჩქეფარე, დღევანდელ აბასთუმანს ოცხე ჰქვია, აქვს თა- რქმეოდა.
სიცოცხლით სავსე ცხოვრება, გამძვინვარებუ- ვისი გამაგრებული ადგილი – ციხე და თავისი ხანდაზმულ ადამიანებში არის განსხვავე-
მტკვარს გადავყურებ, თამარს ლი ურჯულოების მსხვერპლნი რომ შეიქმნენ. რაბათი. ოცხის ციხის მდებარეობა ცნობილია, ბული აზრიც იმის შესახებ, რომ ქალაქის ის
ხეობა უძველესი დროიდან მჭიდროდ ყოფილა ხოლო მისი საკმაოდ მრავალრიცხოვანი მოსახ- უბანი, სადაც ამჟამად სოფელი აბასთუმანია,
ვიხსენებ, დასახლებული იყო აბიზაძეების გვარით, რის
დასახლებული, რასაც მოწმობს უამრავი ისტო- ლეობა, 42 კომლი – დასახლებული იყო ამავე
აქ არ გაისმა – „აქა ვარ, ძია?!” რიული ძეგლი. დღეს შეცდომით წოდებული ციხესთან ახლოს, შესაძლოა ახლანდელ კუ- გამოც უბანს „აბაზთუბანი”, ანუ აბაზაძეების
გმირთა საუფლო – ჩემი ასპინძა, სახელი აბასთუმანი, ადრე ოძრხედ წოდებული, რორტ აბასთუმნის ტერიტორიაზე. უბანი უნდა რქმეოდა. აბასთუმნიდან ვერს-
„პატარა კახის” შენაკვანძია. რომელიც ანტიკურ ხანაში ქალაქს წარმოად- ჟურნალ „კვალის” 34-ე ნომერში აბასთუმ- ნახევრის სიშორეზე მართლაც ყოფილა ერთი
გენდა და სავაჭრო-ეკონომიკური და სტრატე- ნის სახელწოდების შესახებ ვკითხულობთ: „იმ სოფელი, სადაც სულ მაჰმადიან აბაზაძეებს
გიული თვალსაზრისით მეტად მნიშვნელოვანი ადგილას, საცა სამკურნალო თბილი წყლებია, უცხოვრიათ.
ღმერთო, დალოცე ხერთვისის იყო. ჰქვია ოცხე, აბასთუმანს შეცდომით ეძახიან. სახელწოდება „აბასთუმნის” შესახებ არის
ციხე, მატიანეში ქალაქი ოძრხე იხსენიება ციხი- აბასთუმანი არის პატარა სოფელი, ოცხის ხე- სხვა მრავალი გადმოცემაც, ასე მაგალითად:
თურთ. თამარ მეფის დროსაც იგი ქალაქად ით- ობის შესავალს აქ ძველად დიდი ქალაქი ყოფი- ზისერმანი – „თბილისის გუბერნიის აღწერა-
პიტალო კლდეზე ნაშენი მყარი.
ვლებოდა. ვახუშტი ბატონიშვილის მიხედვით ლა, ისე დიდი, რომ ერთი დიდი უბანი სულ ხა- ში” აბასთუმანი მოიხსენიებოდა: „აბასთუმნის
შენ დამილოცე ჩემი ასპინძა, – „მცირედ ამის ოძრახის სამხრით, არის მთის ბაზებს („პურის მცხობლებს” ეჭირათ. ეს უბანი თბილ წყლებში შახ-აბასი ბანაობდა და უცებ
მეფე ერეკლე კვარცხლბეკზე კალთას წყაროდ გამომდინარე, ფრიად დიდი იქ ყოფილა, სადაც ახლა სოფელი აბასთუმანია თავს წამოადგა დიდი ძალის მტერი. შახ-აბასმა
მდგარი. და ცხელი, მდუღარის მგზავსი, რომელსა უწო- ქალაქი. ქალაქი ურჯულოებმა ისე ააოხრეს, ჩაცმაც ვეღარ მოასწრო რიგიანათა. ასე, რომ
დებენ ოცხეს. მას ზედა არის შენი აბანო, და რომ ქვა-ქვაზე არ დატოვეს, ხალხი ამოწყვიტეს პერანგის ამხანაგი იქ დარჩა, ხალხმა დაინახა
ბანობენ მრავალნი, რამეთუ ჰკურნებს ქარით და ქალაქიც მოსპეს. ხაბაზთ უბანში შემდეგ და დაიძახა: აბასას თუბანი, აბასას თუბანიო”!
შენ დამილოცე მხრებგადაშლილი დახუთვისა და ძლიერსა, მუწუკსა და ბუგრსა, ისევ დასახლდა რამდენიმე კაცი. ეს სოფელი (თუბანი – ოსმალურად ქვედა საცვალს ჰქვია.
თვალუწვდენელი ვაიოს ველი, ძნიად საკურნებელსა მკურნალთაგან”. იქიდან არის. ძველად ამ სოფელს ეძახდნენ ხა- თითქოს აქედან მოდის სახელწოდება „აბას-
ღმერთო, ქვეყანას კვლავ ბაზთუმანს, მაგრამ მემრე აბასთუმნად თუმნისაო”).
გადააკეთეს”. ეს ისტორიული სახელები რა თქმა უნდა, აღნიშნულ ტოპონიმს, არა-
აღუზარდე, დავიწყებას მიეცა და ადგილობრივ მო- ვითარი კავშირი არა აქვს შაჰ-აბასთან, ისევე,
მსგავსი პოეტი – დიდი სახლეობაში ამ ადგილს დაერქვა სომ- როგორც არ არის სწორი ის ხალხური გადმო-
რუსთველის. ხურიდან მომდინარე სახელი „ჩერმუქ”, ცემა, რომელიც აბასთუმანში პროდუქტების
„ჩერმუგი”. სიძვირეს უკავშირდება და, თითქოს, აქ ხალხს
სამცხის განთავისუფლების შემდეგ აბაზში თუმანს ახდევინებდნენ, რის გამოც
მრავალჟამიერ, ჩემო ხერთვისო, ხსენებულ ადგილზე, სამკურნალო თვი- დაერქვა აბასთუმანიო.
ჩემო ვარძიავ, ჩემო ასპინძავ, სებების მქონე წყლების არსებობასთან ამრიგად, დროთა ვითარებაში, ნამდვილი
ამცნე ქვეყანას განახლებულმა, დაკავშირებით, დაარსებული იქნა კუ- სახელი: „ოცხე”, შეცვლილი იქნა არაეროვნუ-
რორტი, რომელსაც, წყლის აღმომჩე- ლი წარმომავლობის სახელწოდებით – „აბას-
რომ კვლავაც დგახარ შენ აქ თუმანი”. ამიტომ კარგი იქნება, თუ ისტორი-
ნებმა, ამ ადგილს უწოდეს მის მახლობ-
მასპინძლად! ლად მდებარე სოფლის – „აბასთუმნის” ული სამართლიანობა აღდგება და აღნიშნულ
სახელი; ზოგიერთი მკვლევარის ვარა- პუნქტს თავისი ძველი სახელი დაუბრუნდება.
თორნიკე ბერიძე, უდით, არც ამ სოფლის სახელი უნდა
სოფ. ოშორა იყოს სწორი, იგი იმ ისტორიული ოძხეს ნათელა მოხევიშვილი
ფოლკლორი *** ზამთრის პირს გაშიშვლდებაო,

დიდია განუზომელი, *** არ ეშინია სიცივის,
ჭრელი ბურთივით მრგვალიო, არც თავი უჩანს, არც ბოლო, ყინვას შიშველი ხვდებაო.
მან შეიფარა ამქვეყნის დაგრეხილი და სწორია, აპრილში მწვანეს იმოსავს, –
გამოცანები სიცოცხლე ათასგვარიო. სადაც მთავრდება, იქიდან გაზაფხულს ეპრანჭებაო,
***
(დედამიწა) იწყება უფრო შორია. ზაფხულს შრიალით ატარებს,
იმას რა დაედრებაო.
(გზა)
გაზაფხულს ყველაზე ადრე
აყვავდებიან ყვითლადა, *** *** (ფოთლოვანი ტყე)
და გვიან შემოდგომაზე თვითონ აქვს მოკლე სიცოცხლე, სოფლებთან ახლოს ბინადრობს, ***
დამწიფდებიან წითლადა. ცოტა ხნით აბიბინდება, ფრთოსანია და შავია, გაზაფხულზე აყვავდება,
ის რომ არ იყოს ამქვეყნად, ჩოხა-ახალუხს ატარებს, თეთრი წითური ფერითა,
(შინდი)
სიცოცხლე გაგვიჭირდება. გასიებია თავია. მთლად გაგაბრუებს სურნელით
*** ადამიანს არ შორდება, და ვერ გაძღები ცქერითა.
ბლის ნაყოფს ბალი ჰქვია და, (ხორბლის ყანა)
პანტის ხის ნაყოფს პანტაო, რომ გადირჩინოს ტყავია, შემოდგომაზე მწიფდება,
ყველას აქვს დედის სახელი *** თუ ვერ მიხვდები რა არის, წითელ-ყვითელი ფერითა,
ერთ ხის ნაყოფის გარდაო. სოფელში, ყველა ოჯახში, ჭკუით გაჯობებს ყვავია. ერთი სული აქვთ პატარებს,
ხე არის უზარმაზარი, ოდითგან ცეცხლის მცველია, როგორმე მიწვდნენ ხელითა.
(ყვავი)
ტოტებ და ფესვებ მაგარი, პირმურიანი, გულუხვი, (ვაშლი)
ნაყოფზე რაღაც ახურავს, მთავარი მასპინძელია. ***
სვანური ქუდის მაგვარი. შემოდგომაზე ჭრელდება, ზაურ ჯვარიძე,
ასპინძა, სოფელი ჭობარეთი
(მუხა და რკო) (ბუხარი)
გაზეთ „ლიტერატურული მესხეთის” ელექტრონული ვერსია შეგიძლიათ იხილოთ შემდეგ მისამართზე: www.scri.co; fcoo: ლიტერატურული მესხეთი
გაზეთის რედაქცია სარგებ-

ფიზიკური პირი ავთანდილ ბერიძე
დამფუძნებლები: ლობს თავისუფალი პრესის
სსიპ სამცხე-ჯავახეთის სახელმწიფო უნივერსიტეტი პრინციპებით და ავტორის
მოსაზრებებსა და გამონათქვა-
მებზე პასუხს არ აგებს
კომპიუტერული
უზრუნველყოფა
მერაბ ბერიძე, 5
ირმა ჯიშკარიანის
საბურთალოს 43ა lit.meskheti@gmail.com
ტელ: 2–93–27–66

Literaturuli Meskheti 2019 April 04

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Literaturuli Meskheti 2019 April 04

Uploaded by

Copyright:

”დადგით მესხეთში აკვნები, აღზარდეთ კვლავ რუსთაველი” გიორგი ლეონიძე

გამოცემის ოცდამეერთე წელი ”LITERATURULI MESKHETI” ”ЛИТЕРАТУРУЛИ МЕСХЕТИ”

მუხრან მაჭავარიანი - 90 იოსებ გრიშაშვილი - 130

ჩემს სიცოცხლეში ზამბახზე მძიმე

სამცხე-ჯავახეთის დემოგრაფიული მიმოხილვა

საკითხისათვის საბჭოთა კავშირის პირობებში არ შეცვლილა.

ხალხური რეწვის ოსტატებს მეტი ყურადღება სჭირდება

სამცხე-ჯავახეთის დემოგრაფიული მიმოხილვა

უკვდავია... კავს. შავი კოლოფი ცოცხლდება: სინათლე

საფლავის ქვის ეპიტაფიები

ჩემი მესხეთი ისტორია ორი აბასთუმნის სახელწოდების შესახებ

ფოლკლორი *** ზამთრის პირს გაშიშვლდებაო,

გაზეთის რედაქცია სარგებ-

You might also like