Tehnika Telekomunikacija IV PDF

Javna ustanova
Mješovita srednja elektrotehniĉka škola Tuzla
Sejfudin Agić
TEHNIKA
TELEKOMUNIKACIJA
za završne razrede
elektrotehniĉke
škole
-Interna skripta-
Tuzla, septembar/rujan 2013.
Tehnike
VF prenosa 1
poglavlje
Neposredno po završetku Prvog svjetskog rata u Evropi, kao i u Americi, mnogo

se radilo na uvoĎenju tzv. višekanalne telefonije na visokim frekvencijama.
Ova tehnika je poznata i pod nazivom visokofrekventan (skraćeno VF)

telefonija. Godine 1919. pušten je u saobraćaj prvi trokanalni visokofrekventni
sistem na relaciji Berlin-Hanover (Njemačka).
U početku su visokofrekventni sistemi (VF sistemi) primjenjivani samo na dugim

vezama, jer su u tom slučaju troškovi za ureĎaje mnogo manji od troškova za
nove linije.
Kada se započelo sa polaganjem meĎumjesnih telefonskih kablova, počelo se

razmišljati o mogućnosti njihovog višestrukog korištenja posredstvom VF
ureĎaja. Osnovni problem koji je tom prilikom trebalo riješiti je porast slabljenja
tokom prenosa po kablovskim paricama sa porastom frekvencije struje koja se
prenosi.
NAUČITE NOVE POJMOVE
 Analogni signali
 VF prenos
 VF ureĎaji
 VF sistemi
 Podmorski telekomunikacioni kablovi
TEHNIKE VF PRENOSA 2
1. TEHNIKE VF PRENOSA
Moţda je danas prerano tvrditi da se telekomunikacione električnih rezonantnih kola u cilju razdvajanja struja
mreţe mogu porediti sa nervnim sistememom ţivih bića, različitih frekvencija.
meĎutim, sve govori da se ide upravo tim pravcem. U to vrijeme dolazi do epohalnih pronalazaka kojima
Naime, savremeno ljudsko društvo odlikuje se potrebom zapravo započinje era elektronike i telekomunikacija u
za brzom i racionalnom razmjenom poruka na velikoj pravom smislu riječi. Englez Fleming 1904. godine
udaljenosti u skoro svim oblastima ljudske djelatnosti. Da pronalazi vakuumsku elektronsku cijev sa dvije elektrode
bi zadovoljili povećanu teţnju za prenosom poruka i – diodu, a 1906 godine Amerikanac Li De Forest
odgovorili sve većim potrebama, telekomunikacione patentira elektronsku cijev sa tri elektrode – triodu.
mreţe moraju se neprekidno proširivati i modernizovati. Kombinujući mogućnosti ove dvije elektronske cijevi
(dioda – ispravljač, detektor, modulator i trioda –
A sve je počelo prije nepunih 150 godina. Odmah po pojačavač, oscilator) u osnovi je riješen problem prenosa
pronalasku stabilnih izvora struje, i pošto su konstruisani poruka na proizvoljna rastojanja. Ujedno, stekli su se
telegraf (Morze, 1884. godine) i telefon (Bel, 1876. uslovi da se riješi problem prenosa više različitih signala
godine), postavljeni su teme-lji tzv. prenosu signala u po zajedničkom vodu, tim prije što je već bilo riješeno
analognom obliku. Električni signali – nosioci poruka – višestruko korištenje prostora za otpremanje i prijem
proizvedeni u predajniku prenose se direktno, što je dalje signala na različitim talasnim duţinama. Čim je ovako
moguće, u prvobitnom obliku. Posredstvom vodova sada nešto bilo moguće izvesti u prostoru, nije bilo razloga da
je bilo moguće na velike udaljenosti, po ravnici, preko se ne moţe ostvariti i posredstvom bakarnih provodnika
brda i dolina, kroz šume i planine prenostiti poruke bez koji imaju daleko pogodnije karakteristike nego slobodni
obzira na vrijeme, godišnje doba i doba dana. prostor.
Ostvareni dometi u to doba (shodno vremenu u kome su Ovakve pretprostavke je prvi praktično potvrdio Rumer
ostvareni) ne zaostaju mnogo za savremenim (1908. godine) kada je eksperimentalno dokazao
dostignućima. Kao primjer moţe se navesti telefonska mogućnost prenosa šest telefonskih razgovora po
veza London-Emden-Berlin-Varšava-Odesa-Kerč- zajedničkom prenosnom putu, i to u isto vrijeme. Tom
Teheran- Karači-Kalkuta (Od Engleske do Indije) prilikom je ustanovljeno da za prenos vodovima nisu
dugačka više od 10 000 km. Ova linija izvedna je potrebne tako visoke frekvencije kao za beţični prenos.
vazdušnim vodom sa 68.706 drvenih uporišta (stubova),
a izgraĎena je za samo dvije godine (1867-1869). Istovremeno se na istom problemu radio i za potrebe
armije USA. G.O.Skvajer uspio je da realizuje dvije
Ovakva rješenja i pored svih atraktivnosti odmah su istovremene telefonske veze po istoj parici kabla duţine
ukazala na dva osnovna nedostatka: 11 km. Jedna telefonska veza bila je u prirodnom
niskofrekventnom (skrać-eno NF) poloţaju, a druga
- utrošak bakra za vodove je veoma veliki jer je pomjerena u više frekventno područje.
vrijedio princip jedna veza – jedan vod,
- zbog neizbjeţnih gubitaka na vodovi-ma za prenos, Neposredno po završetku Prvog svjetskog rata u Evropi,
prenos sloţenijih električnih signala, npr. telefonskih kao i u Americi, mnogo se radilo na uvoĎenju tzv.
signala ograničen je na vrlo kratke relacije. višekanalne telefonije na visokim frekvencijama. Ova
tehnika je poznata i pod nazivom visokofrekventan
Prvi koraci prema racionalnijem iskorištenju vodova za (skraćeno VF) telefonija. Godine 1919. pušten je u
prenos učinjen je 1882. godine upotrebom tzv. saobraćaj prvi trokanalni visokofrekventni sistem na
fantomskih veza. Fantomska veza ili fantomski vod relaciji Berlin-Hanover (Njemačka).
omogućava da se iz dva dvoţična voda, spregnuta na
odreĎeni način, dobije treći fantomski vod. Ovaj vod je u U početku su visokofrekventni sistemi (VF sistemi)
pogledu saobraćaja potpuno nezavistan od dvoţičnih primjenjivani samo na dugim vezama, jer su u tom
vodova koji ga formiraju. Potrošnja bakra se time slučaju troškovi za ureĎaje mnogo manji od troškova za
smanjila za 33% po jednoj vezi. nove linije. Kada se započelo sa polaganjem
meĎumjesnih telefonskih kablova, počelo se razmišljati o
Problem ograničenja dometa zbog postojanja gubitaka mogućnosti njihovog višestrukog korištenja posredstvom
na vodu riješili su na različite načine Mihajlo Pupin (USA) VF ureĎaja. Osnovni problem koji je tom prilikom trebalo
i Krarup (Danska). Rješenje koja je predloţio Pupin i riješiti je porast slabljenja tokom prenosa po kablovskim
danas je aktuelno i poznato je kao "pupinizacija". paricama sa porastom frekvencije struje koja se prenosi.
Primjenjujući ovo rješenje, već 1905. godine ostvarena je
telefonska veza izmeĎu Njujorka i Filadelfije (USA) Pravo rješenja problema naĎeno je u tzv. linijskim
duţine 145 km. pojačavačima, čiji je zadatak da svojim pojačanjem
kompenzuju uneseno slabljenje prenosnog puta.
Istraţivanja usmjerena ka boljem i efikasnijem Povećano troškovi zbog dodavanja pojačavača
iskorištenju vodova za prenos išla su i u drugim pravcima kompenziran su kroz povećanje broja VF kanala. Ovim je
koje su trasirali Nikola Tesla i Pupin. Tesla još 1893. NF način prenošenja signala u telefonskom saobraćaju za
godine radi na problemima električne rezonancije i velika rastojanja potpuno izgubio svaki značaj. Došlo je,
mogućnosti njene primjene na prenos signala. Pupin dakle, do stadija kada je prestalo podešavanje VF
1905. godine daju prijedlog praktičnog rješenja ureĎaja prema karakteristikama postojeće kablovske
Tehnika telekomunikacija za završne razrede Elektrotehničke škole

TEHNIKE VF PRENOSA 3
linije, već je tehnika prenosnih sistema počela da diktira relaciji Londo-Njujork. Kao detalj treba navesti da sekcija
uslove koje treba da ispuni prenosi put. ovog kaba na dionici Njufaundlend-Nova Škotska leţi na
dubini od preko 3.000 metara. Kojim brzinom se razvijala
Prenos kablovima u današnje vrijeme još uvijek tehnika podmorskih telekomunikacija moţe se zaključiti
preovladava u višekanalnim telefonskim vezama na bazi iz podatka da je već 1977. godine podmorski kabl
frekventnog multipleksa. Rastuće potrebe za kanalima PENCAN-1 omogućavao prenos 5.520 telefonskih kanala.
dovele su do upotrebe koaksijalnih parica, čija je gornja
granična frekvencija primjene 60 MHz i koje imaju U oblasti beţičnog prenosa posredstvom ultrakratkih
kapacitet od 10.800 telefonskih kanala širine od po 4 talasa (tzv. radio-relejni prenos) i posebno satelitskih
kHz. Ako pomeneno podatak da u eksploataciji ima komunika-cija, vidna je ekspanzija iz godine u godinu.
kablova i sa 20 koaksijalnih parica, jasno je da se radi o Prvi put je, uz korištenja ultrakratkih talasa, prenijet
moćnim prenosnim sistemima sa ogromnim kapacitetima govorni signal iz Amerike u Evropu 15. maja 1959.
prenosa. godine. Kao pasivni reflektor korišten je zemljin prirodni
satelit -Mjesec. Samo šest godina kasnije vještački steliti
Poseban interes za kablovske veze velikih kapaciteta iz generacije INTELSAT I imaju kapacitet od 240
postoji u preko okeanskom saobraćaju. Prva tzv. telefonskih kanala. Kapacitet prenosa najnovije
električna veza izmeĎu Evrope i Amerike ostvarena je generacije INTELSAT VI je 500.000 telefonskih kanala.
1868. godine kada je preko sjevernog Atlantika poloţen
prvi telegrafski kabl, da bi se zatim slični kablovi polagali Na osnovu prikazanog istorijskog razvoja
u more širom zemaljske kugle. Usavršavanje tehnike talekomunikacija, prateći uglavnom samo razvoj
polaganja podmorskih kablova, tehnologije telefonije, moţe se zaključiti da se ne radi o
elektrotehničkih materijala i elektronike omogućilo je da meĎumjesnim ili meĎunarodnim mreţama već o
se 1956. godine pusti u eksploataciju prvi podmorski svjetskoj mreţi veza u kojoj je sredinom 90-ih godine
telekomunikacioni kabl TAT-1 kapaciteta 48 telefonskih bilo 521.867.000 telefona sa tendencijom porasta od 24
kanala. Time je prvi put ostvarena telefonska veza na miliona telefona godišnje.

Višekanalni prenos
frekventnim 2
multipleksom poglavlje
Ostvarenju višekanalnog prenosa, na primjer, telefonskih signala, na bazi

frekventnog multipleksa i po zajedničkom prenosnom putu potrebno je riješiti
tri osnovna problema:
1. postupak transponovanja telefonskih signala u visoko frekventni (VF) opseg,

2. meĎusobno razdvajanje telefonskih kanala i grupa kanala u području visokih
frekvencija,
3. razdvajanje dva samostalna smjera prenosa, tj. odvajanje smjera predaje od
smjera prijema.
Princip rada jednokanalnog VF ureĎaja je slijedeći: govorne struje iz

pretplatničkog telefona T (koji moţe biti direktno vezan na VF ureĎaj ili preko
centrale) dolaze u VF ureĎaj kroz diferencijalni transformator. U njemu se
govorne struje dijele na dva dijela, pošto je slabljenje u smjeru izlaz-ulaz
beskonačno, pri čemu se jedan dio struje troši na impedansi pojačavača u
prijemnom dijelu, dok drugi dio odlazi u modulator gdje se uz pomoć noseće
struje iz oscilatora prebacuje u viši frekventni opseg.
Novodobijeni govorni signal pojačavamo i dovodimo u otpremni pojasni

(kanalski) filtar koji propušta samo ţeljeni korisni opseg, dok sve ostale struje
veoma slabi. Modulisani govorni signal sad odlazi preko linijske skretnice na
liniju kao VF telefonski kanal.
 Transponovanje signala
 Frekventni multipleks
 Modulator i demodulator
 Vremenski multipleks
 Dvoţično-četvoroţična veza
VIŠEKANALNI PRENOS FREKVENTNIM MULTIPLEKSOM 5
2. VIŠEKANALNI PRENOS FREKVENTNIM MULTIPLEKSOM

Pri ostvarenju višekanalnog prenosa, na primjer, sagledati na školskom primjeru ostvarivanja prenosa dva
telefonskih signala, na bazi frekventnog multipleksa i po telefonska signala po zajedničkom prenosnom putu.
zajednič-kom prenosnom putu potrebno je riješiti tri
osnovna problema: Potrebno je, naime, omogućiti korištenje zajedničkog
prenosnog puta za prenos dva nezavisna telefonska
1. postupak transponovanja telefonskih signala u visoko signala – s1 i s2,
frekventni (VF) opseg, u skladu sa frekventnim planom prikazanim na slici 2.1.
2. meĎusobno razdvajanje telefonskih kanala i grupa
kanala u području visokih frekvencija,
3. razdvajanje dva samostalna smjera prenosa, tj. s1
odvajanje smjera predaje od smjera prijema.
f (kHz)
Prvi problem rješava se najjednostavnije primjenom 0,3 3,4
amplitudske modulacije.
s2
Drugi problem riješen je standardiza-cijom većeg broja
snopova telefonskih kanala, kako po broju, tako i po f(kHz)
njihovom poloţaju na frekventnoj osi (primarne, 0,3 3,4
sekundarne i tercijarne grupe).
Slika 2.1. Dva telefonska signala
Treći problem u tehici višekanalnog prenosa analognih u istom frekventnom opsegu
signala ba bazi frekventnog multipleksa, problem
odvajanja smjera predaje od smjera prijema, znatno je Rješenje postavljenog problema prikazano je na
sloţeniji za rješavanje. Zbog specifičnosti VF ureĎaja koji frekventnom planu – slika 2.2.
ovakav prenos omogućavaju, problem dvoţične i
četvoroţične veze je prilično sloţen. Najlakše se moţe
s1 s1
0,3 3,4 F-0,3 F-3,4 F+0,3 F+3,4
s2
0,3 3,4
Slika 2.2 Dva telefonska signala frekventno razmaknuta
2.1. FREKVENTNA RASPODJELA govornih frekvencija iz NF područja u viši frekventni

opseg.
KANALA
Drugim riječima, modulator vrši transponovanje govornih
Princip višekanalnog telefonskog prenosa kao i osnovne frekvencija u viši frekventni opseg i na osnovu takve
sastavne elemente jednog tipičnog VF telefonskog njegove funkcije moţe se zaključiti da svaki multipleksni
ureĎaja objasnićemo kroz prenos dva, gornja, telefonska VF ureĎaj mora sdrţavati onoliko modulatora na
kanala, koji treba da se istovremeno prenose po istoj predajnoj strani koliko ima predajnih kanala.
telefonskoj liniji, što je prikazano na slici 2.3.
Transponovane govorne frekvencije pretplatnika 2A
Dva pretplatnika su obiljeţena sa 1A i 2A. Telefonski odlaze na liniju i prostiru se zajedno sa NF govornim
pretplatnik 1A šalje govorne struje direktno na liniju, dok signalima pretplatnika 1A. Znači, po istoj liniji prenosimo
telefonski pretplatnik 2A takoĎer treba da šalje svoje istovremeno dva govorna signala izmeĎu kojih sad neće
govorne struje na liniju, ali bi time po istom prenpsnom doći do ometanja i uzajamnog miješanja, jer su oni
putu došlo do uzajamnog miješanja, tj. govorni signali bi frekventno rasporeĎeni jedan pored drugog.
se izmiješali i u prijemnoj stanici ih ne bismo mogli
razdvojiti. MeĎutim, pri ovom prenosu se javlja jedan drugi
problem, a to je kako spriječiti da govorne struje
Da bismo izbjegli ovo miješanje frekvencija na liniji, kod pretplatnika 2A ne doĎu u aparat pretplatnika 1A i
pretplatnika 2A se postavlja pomoćni ureĎaj M obrnuto. Ovaj problem je riješen pomoću dva filtra, kao
(modulator), čiji je zadatak da izvrši prebacivanje što je prikazano na slici 2.3.
Komunikaciona tehnika za III razred elektrotehničke stručne škole

Slika 2.3. Uproštena šema za prenos jednog NF i VF kanala
NF filtar kod pretplatnika 1A ima zadatak da na liniju i sa što su: oscilator, modulator, filtri, diferencijalni
linije propušta samo frekvencije govornog NF signala transformator, pojačavače, demodulator i dr.
(frekvencije od 0-4 kHz, dok će sve ostale frekvencije
iznad 4 kHz veoma slabiti. Na taj način govorne Da bismo shvatili suštinu procesa u jednom VF ureĎaju
frekvencije pretplatnika 2A, koje su na frekvencijai iznad razmotrimo ukratko uloge pojedinih dijelova sa slike 2.4.
4 kHz, ne mogu da doĎu do pretplatnika 1A. Sa druge
strane, VF filtar kod pretplatnika 2A propušta samo Oscilator proizvodi struju odreĎene visoke frekvencijai
frekvencije iznad 4 kHz, a sa njima i transponovani koja se naziva noseća struja i koja sluţi za formiranje
govorni opseg frekvencija. Zato NF govorne struje jednog VF kanala, što znači da se za svaki NF kanal
pretplatnika 1A na mogu doći u aparat pretplatnika 2A. koristi druga noseća frekvencija pri obrazovanju
odgovarajućeg broja VF telefonskih kanala.
Na slici 2.3. prikazan je i prijemnik analizirane
telefonske veze. Prijemnik se sastoji od dva telefonska Modulator, kao što smo već napomenuli, ima zadatak da
aparata 1B i 2B. Sa linije dolaze zajednički dva telefonska izvrši transponovanje - prebacivanje normal-nog
kanala, od kojih je jedan NF kanal, a drugi VF kanal govornog opsega u odgovarajući viši frekventni opseg i
dobijen modulacijom, tj. prebacivanjem u viši frekventni on to čini tako što vrši utiskivanje NF signala u visoko-
opseg. frekventnu govornu struju, što je suština modulacije.
Da bi se uspostavila veza izmeĎu odgovarajućih Filtri na otpremnoj strani sluţe da bi se iz spektra koji je
pretplatnika na prijemu i predaji, na prijemnoj strani nastao u postupku modulacije izdvojili samo one
moraju da se strogo odvoje pojedini frekventni opsezi frekvencije koje su potrebne za prenos govornog signala,
kanala. To radimo sa filtrima koji su identični onima na kao i za razdvajanje pojedinih kanal radi smanjenja
predajnoj strani a koji izdvajaju NF kanal prema aparatu meĎusobnog uticaja.
(pretplatniku) 1B i VF kanal prema pretplatniku 2B.
Transponovani VF kanal koji se dovodi pretplatniku 2B je Linijska skretnica je u stvari kombinacija NF i VF filtra, a
neupotrebljiv, pošto se nalazi izvan mogućnosti prijema sluţi za razdvajanje fizičkog NF kanala i jednog ili više VF
ljudskog uha, te je potrebno da se taj transponovani telefonskih kanala.
opseg frekvencija ponovo vrati u NF opseg, tj. da se
dobiju normalne govorne frekvencije. Taj zadatak obavlja Demodulator je sastavni dio prijemnog dijela VF ureĎaja
ureĎaj koji se naziva demodulator, a sam proces se i u njemu se vrši suprotan postupak od postupka
naziva demodulacija. modulacije, tj. vraćanje VF govornih struja u prirodni NF
poloţaj.
S obzirom da se telefonski saobraćaj obavlja u oba
smjera, to svaki VF ureĎaj sadrţi predajni i prijemni dio Pojačavači bilo govornih ili VF govornih struja sluţe da se
koji su fizički odvojeni, što znači da VF multipleksni izvrši dovoljno pojačanje signala bilo u samom VF
telefonski ureĎaji rade na četvoroţičnom principu. Razlog ureĎaju ili na liniji, pa ih zbog toga ima raznih vrsta i
je taj što svaki VF multipleksni ureĎaj sadrţi i nelinearne karakteristika.
elemente kao što su pojačavači, modulatori i
demodulatori, koji mogu da rade samo u jednom pravcu Diferencijalni transformator ili račvalica omogućava
prenosa, tj provode samo u jednom smjeru. prelaz sa dvoţične veze na četvoroţičnu i obratno, jer
Na slici 2.4. data je blok šema jednokanalnog VF smo napomenuli da jedan VF telefonski ureĎaj
telefonskog ureĎaja, istovremeno sa jednim kanalom u pojedinačno posmatran radi četvoroţično, ali se
prirodnom govornom opsegu. Da bi se obavile operacije ravnopravno moţe priključiti na dvoţični ili četvoroţični
kao što su transponovanje govornog opsega u viši vod.
frekventni opseg i vraćanje u normalni poloţaj, svaki VF
telefonski ureĎaj treba da ima više sastavnih dijelova kao

Slika 2.4. Blok šema jednokanalnog VF ureĎaja
Pored navedenih elemenata svaki VF ureĎaj bez obzira kanal u okviru sistema čini posebnu vezu. Drugim
na broj kanala sadrţi odgovarajuće ureĎaje za riječima, svaki od N kanala posjedovaće svoj modulator,
signalizaciju, poziv i kontrolu, kao i ureĎaje za napajanje pojačavač, filtar, VF opseg, kao i druge neophodne
električnom energijom. elemente potrebne za dupleksnu, odnosno četvoroţični
rad (prijem i predaja), kao što je prikazano na slici 2.4.
Princip rada prikazanog jednokanalnog VF ureĎaja je
slijedeći: govorne struje iz pretplatničkog telefona T (koji Način izgradnje multipleksnih telefon-skih ureĎaja zavisi
moţe biti direktno vezan na VF ureĎaj ili preko centrale) još i od usvojenih normi i pravila za formiranje
dolaze u VF ureĎaj kroz diferencijalni transformator. U frekventnih grupa, namjene ureĎaja, vrste prenosnog
njemu se govorne struje dijele na dva dijela, pošto je puta i drugih faktora.
slabljenje u smjeru izlaz-ulaz beskonačno, pri čemu se
jedan dio struje troši na impedansi pojačavača u
prijemnom dijelu, dok drugi dio odlazi u modulator gdje
se uz pomoć noseće struje iz oscilatora prebacuje u viši
frekventni opseg. Novodobijeni govorni signal
pojačavamo i dovodimo u otpremni pojasni (kanalski)
filtar koji propušta samo ţeljeni korisni opseg, dok sve
ostale struje veoma slabi. Modučisani govorni signal sad
odlazi preko linijske skretnice na liniju kao VF telefonski
kanal.
U prijemnom smjeru VF govorni signal preko linijske

skretnice dolazi prvo u pojasni filtar gdje se oslobodi
nepoţeljnih produkata koji su se pojavili u toku prenosa,
zatim se demoduliše, tj. prebacuje u normalni govorni
opseg i pojačava, pe preko diferencijalnog
transformatora šalje prema pretplatniku direktno ili preko
telefonske centrale.
Pošto je nakon modulacije prirodni govorni opseg ostao

prazan, on sada moţe da se iskoristi za prenos
kompletnog fizičkog govornog kanala. Pri tome govorne
struje iz aparata T1 preko linijske skretnice odlaze Slika 2.4. Blok šema višekanalnog VF ureĎaja
direktno na liniju i prenose se nazavisno od VF
telefonskog kanala. Tako, npr. zavisno od načina formiranja frekventnih
grupa postoje ureĎaji sa kapacitetom od 3-12-24-60-
U opštem slučaju princip izgradnje VF multipleksnih 120-...-2700 kanala. Prema vrsti prenosnog puta
telefonskih ureĎaja na bazi frekventne raspodjele kanala, razlikuju se VF ureĎaji za rad po vazdušnim vodovima,
za istovremeni prenos N telefonskih kanala, bazira na simetričnim kablovima, koaksijalnim kablovima i
slaganju N jednokanalnih VF ureĎaja, pri čemu svaki usmjerenim radio-relejnim vezama.

Prema namjeni, VF ureĎaji mogu da se grupišu na oni Na slici 2.5. prikazan je princip rada ureĎaja sa
koji sluţe za komercijalne telefonske veze, profesionalne vremenskom raspodjelom signala koji omogućava
veze, privredne veze, specijalističke sluţbe itd. istovremeno korištenje linija za N poruka.
Kao što se vidi na slici, na svaki segment distributora

2.2. VREMENSKA RASPODJELA predajnog ureĎaja Pr dovode se električni signali S1, S2,
KANALA ...Sn, od N različitih predajnih aparata Pd1, Pd2, ...Pdn. Pri
prolazu četkice predajnog i prijemnog distributora po
U slučaju grupisanja po principu vremenske raspodjele odgovarajućim segmentima, električni signali svake date
signala, prenos različitih poruka po liniji ostvaruje se poruke se prenose na liniju prema odgovarajućim
uzastopno, tj. po vremenskom redoslijedu, a ne prijemnim aparatima.
istovremeno.
Na taj način predaja signala svakog odgovarajućeg
Zbog toga i prijemni i predajni ureĎaj sadrţe distributore kanala se ostvaruje jedanput za svaki obrt četkice
(rotacioni prekidač), čije se četkice okreću sinhrono i distributora, što znači da umjesto neprekidnog toka
isngazno, periodično obrazujući električno kolo izmeĎu signala preko svakog ulaznog kanala u prijemni aparat
odgovarajućih segmenata predajnih i prijemnih ureĎaja. stiţe povorka impulsa. Ovojnica (anvelopa) ove povorke
će tada odgovarati kontinualnom signalu odgovarajućeg
kanala.
Slika 2.5. Princip rada VF ureĎaja na bazi vremenskog multipleksa
Da bi prijemni ureĎaj na osnovu povorek impulsa koje

dobija sa linije mogao da obrazuje neprekidni izlazni
signal, neophodno je da brzina obrtanja četkice
distributora bude dovoljno velika. U tom slučaju svaki Prema
prijemni aparat će primati impulse u reletivno kratkom centrali
intervalu vremena, pa će i anvelopa pribliţno odgovarati VF
obliku ulaznog neprekidnog signala. Primjena grupisanja
po metodi vremenske raspodjele u VF vezama postala je
moguća tek razvojem impulsne tehnike, pa su ovi ureĎaji
relativno novijeg datuma.
3,5 dB
2.3. DVOŢIĈNO-ĈETVOROŢIĈNI
Slika 2.6. Dvoţična veza na niskofrekventnoj strani
PRENOS VF ureĎaja
Prema onome što je do sada rečeno, VF ureĎaj se Četvoroţična veza na niskofrekventnoj strani (slika 2.7)
priključuje, s jedne strane, na niskofrekventni lokalni povoljnija je od dvoţične jer se isključivanjem
vod, a s druge strane na zajednički meĎumjesni vod. diferencijalnog transformatora postiţe mnogo veća
Strana na kojij se priključuje lokalni vod naziva se stabilnost cjelokupnog sistema veze.
niskofrekventna strana VF ureĎaja, a druga
visokofrekventna ili linijska strana VF ureĎaja. Četvoroţični princip se primjenjuje najčešće za
priključivanje VF ureĎaja na meĎumjesnu centralu. Pri
2.3.1. DVOŢIĈNO-ĈETVOROŢIĈNA VEZA ostvarivanju četvoroţične veze mora se voditi računa da
nivo signala na mjestu priključenja VF ureĎaja ostane isti
NA NF STRANI VF UREĐAJA kao i u sistemu dvoţične veze. Zbog toga se neizbjeţno
slabljenje od oko 3,5 dB, koje unosi diferencijalni
Svaki kanal VF ureĎaja vezuje se najčešće dvoţičnom transformator u propusnom smjeru, zamjenjuje fiksnim
vezom (slika 2.6) na centralu, pretplatnika ili na drugi VF slabljenjem atenuatora.
ureĎaj radi ostvarenja tzv. tranzitne veze. Prelaz sa
dvoţične veze na četvoroţičnu ostvaruje se upotrebom
diferencijalnih transformatora.

nedostatak ovakve veze je gubitak jednog dijela

2.3.2. DVOŢIĈNO-ĈETVOROŢIĈNA VEZA frekventnog prostora, od f2 do f3, koji mora da se
NA LINIJSKOJ STRANI VF UREĐAJA obezbijedi za normalan rad filtera za pravac, čija
karakteristika slabljenja ima konačnu strminu (nije
idealna).
Na linijskoj strani VF ureĎaja moguće su slijedeće
varijante veze:
Četvoroţična veza sa istIm frekventnim
- dvoţična veza sa istom frekventnim poloţajem poloţajem kanala
kanala u oba smjera prenosa,
- dvoţična veza sa različitim frekventnim
Ovakva veza (slika 2.10) najviše se primjenjuje kod
poloţajem kanala u oba smjera prenosa,
kablovskih linija velikog kapaciteta. Kao prenosni put
- četvoroţična veza sa istom frekventnim
najčešće se koriste koaksijalni kablovi, pa se time
poloţajem kanala u oba smjera prenosa, i
eliminiše uticaj preslušavanja koje bi inače bilo veliko.
- četvoroţična veza sa različitim frekventnim
poloţajem kanala u oba smjera prenosa.
VF ureĎaj Linijski pojačavači VF ureĎaj
Dvoţična veza sa istim frekventnim poloţajem

kanala
Kod ovog tipa veze krajnje stanice su iste, u oba smjera

se prenose isti frekventni opsezi, a prelaz sa dvoţične
veze na četvoroţičnu i obrnuto izvodi se posredstvom
diferencijalnih transformatora. Na slici 2.8 prikazana je
blok šema jedne takve veze koja u VF tehnici nije više u
upotrebi.
Slika 2.10. Četvoroţična veza sa istom frekventnim poloţajem
VF ureĎaj VF ureĎaj kanala u oba smjera prenosa
Četvoroţična veza sa različitim frekventnim

poloţajem kanala
Ovaj tip veze (slika 2.11) koristi se najčešće na

privremenim vezama, kada se ne isplati postavljati kabl
koji omogućava VF saobraćaj po sistemu – isti opseg u
oba smjera prenosa.
Slika 2.8. Dvoţična veza sa istom frekventnim poloţajem kanala
u oba smjera prenosa VF ureĎaj Linijski pojačavači VF ureĎaj
Dvoţična veza sa različitim frekventnim

poloţajem kanala
Ovaj tip veze (slika 2.9) često se primjenjuje u svim

varijantama upotrebe VF ureĎaja radi višestrukog
korištenja zajedničkog prenosnog puta.
Za rad po vazdušnim vodovima ovo je i jedino

prihvatljivo rješenje. Slika 2.11. Četvoroţična veza sa različitim frekventnim
poloţajem kanala u oba smjera prenosa
VF ureĎaj VF ureĎaj
2.4. LINIJSKI POJAĈAVAĈI
Poznato je da se niskofrekventna telefonska veza, u

najprostijem slučaju, ostvaruje tako što se dva
sagovornika meĎusobno poveţu dvoţičnim vodom.
Poznato je i to da govorne struje slabe u toku prenosa i

da je to slabljenje utoliko veće ukoliko je vod duţi. U
Slika 2.9. Dvoţična veza sa različitim frekventnim poloţajem jednom trenutku slabljenje biva tako veliko da je prenos
kanala u oba smjera prenosa telefonskog signala nemoguć i to je znak da se duţ
prenosnog puta moraju postaviti pojačavači.
Razdvajanje predajnog i prijemnog frekventnog opsega
vrši se u ovom slučaju filtrima za pravac. Jedini Ideja o postavljanju pojačavača duţ trase nije nova. U
početku se na telefonskim vezama za veća rastojanja

eksperimen-tisalo sa povećanjem dometa na bazi njihov broj, zavisi od gornje granične frekvencije
predajne snage i utrošeno je dosta vremena i sredstava multipleksnog signala koji se prenosi.
na konstruisanju mikrofona izuzetnih snaga. Ovakav
prilaz rješavanju problema pokazao se kao potpuno Dakle, što je gornja granična frekvencija viša,
pogrešan. Naime, dok je snaga mikrofona rasla po pojačavačke dionice su kraće, i obrnuto. U tabeli 2.1. je
geometrijskoj progresiji, ostvareni domet je rastao vrlo dat pregled rastojanja za različite VF sisteme i
sporo. Zbog svega ovog prihvaćeno je rješenje da se duţ koaksijalne kablove sa malom koaksijalnom paricom
telefonske trase na odreĎenim rastojanjima postave 1,2/4,4 mm i normalnom koaksijalnom paricom 2,6/9,5
pojačavači sa zadatkom da kompenzuju slabljenje mm.
prenosnog puta i svih pasivnih četvoropola na vezi. Kako
tokom procesa prenosa signala dolazi neizbjeţno do Tabela 2.1.
amlitudkih i faznih izobličenja, pojačavači duţ linije
raspolaţu (po potrebi) i organima za korekciju pomenutih
izobličenja. Kako pojačavači, bez obzira na tehnologiju Duţina dionice
Sistem i [km]
izrade, funkcionišu samo u jendom smjeru, to iziskuje Frekventni
broj NF
postavljanje odvojenih pojačavača - za svaki smjer kanala
Opseg [kHz]
prenosa posebno. 1,2/4,4 2,6/9,5
2.4.1. POJAĈAVAĈI NA VF TRASAMA V 300 60 – 1 300 8 -

V 960 60 – 4 028 4 9
Prenos većih snopova telefonskih kanala na bazi V 1 260 60 – 5 516 4 9
V 2 700 312 – 18 400 2 4,5
frekventnog multipleksa predstavlja poseban problem u
V 3 600 312 – 18 400 2 4,5
pogledu projektovanja linijskih pojačavača i neizbjeţnog V 10 800 4 332 – 59 684 - 1,5
kompromisa izmeĎu optimalnog tehničkog rješenja i
ekonomičnosti njihove primjene. Radi boljeg objašnjenja
problema posluţiće slijedeći primjer. Potrebno je, naime, Potreba za velikim brojem linijskih pojačavača duţ VF
po koaksijalnoj parici tipa 2,6/9,5 i duţine 100 km trase uslovljava i njihova konstruktivna rješenja. U
obezbijediti prenos 2700 telefonskih kanala koji početku, linijski pojačavači su smještani u posebne
zauzimaju frekventni opseg od 12 MHz. podzemne objekte (kućice).
Pri graničnoj frekvenciji od 12 MHz koaksijalna parica MeĎutim, razvojem elektronike i tehnologije dimenzije
tipa 2,6/9,5 mm unosi slabljenje od 8,3 dB/km, što znači pojedinih komponenata i sklopova su se toliko smanjile
da koaksijalna dionica duţine 100 km suprotstavlja da je moguće kompletan linijski pojačavač (za oba
prenosu 2700 kanala slabljenje od 830 dB, smjera prenosa), sa svim pratećim sistemima, smjestiti u
Preojektovanje pojačavača koji bi se postavio na kraj omanji kofer. Zbog toga se danas linijski pojačavači
date veze i koji bi imao pojačanje od -830 dB očigledno grade isključiva za tzv. podzemnu montaţu.
da nema nikakvog smisla.
Drugo rješenje bi bilo da se projektuju dva pojačavača,

svaki sa pojačanjem od -415 dB, i postave na 50. i 100.
kilometru date dionice. Ukoliko pretpostavimo da je nivo
na ulazu u vezu -15 dB, znači da bi pojačavač na 50
kilometru trebalo da kompenzuje slabljenje od -15 + 415
= 400 dB. Ako se prisjetimo da je 60 dB ekvivalentno
snazi od 1MW, znači da bi trebalo raspolagati
pojačavačima fantastične snage reda 1031 MW.
Slijedeće rješenje koje se nameće jeste da se projektuje

10 linijskih pojačavača, svaki sa pojačanjem od –83 dB i
koji bi bili na meĎusobom rastojanju od 10 km, ili koristili
20 linijskih pojačavača od kojih bi svaki imao sopstveno
pojačanje od –41,5 dB, ili 30 pojačavača na
meĎusobnom rastojanju od 3,33 km i sa sopstvenim
pojačanjem od –27,67 dB itd.
Zadnje navedeno rješenje pokazalo se najoptimalnije s

obzirom da je dozvoljene snaga šuma u tom slučaju oko
30 pW/km, što je u okviru dozvoljenih normi i preporuka.
Kako se u praksi najčešće realizuju liniski pojačavači za
koaksijalne kablove sa pojačanjem od 30 do 35 dB,
standardizovano je i njihovo meĎusobno rastojanje koje,
u opisanom slučaju iznosi oko 4,5 km.
Na osnovu izloţenog primjera moţe se zaključiti da je

razmak linijskih pojačavača duţ VF trase, a samim tim i Slika 2.12. Podzemni linijski pojačavač

Kućište takvog pojačavača, prikazano na slici 2.12 je 2.4.2. NAPAJANJE ENERGIJOM

metalni lonac, zaštićen od korozije i sa mogućnošću LINIJSKIH POJAĈAVAĈA
hermetičkog zatvaranja, na kome postoje predviĎeni
otvori za uvoĎenje kablova i za montaţu samog
pojačavača. Kao što je već rečeno, broj podzemnih linijskih
pojačavača duţ VF trase je veoma veliki. Logično se
Rad ovakvih linijskih pojačavača je automatski i njima se postavlja pitanje kako svakom od pojačavača obezbijediti
upravlja sistemom daljinske kontrole. energiju neophodnu za njegov rad?
Podzemni pojačavači sa istosmjernim radnim naponom

od oko 20 V , za sisteme V 200 do V 10 800, zahtijevaju
relativno malu snagu za napajanje, koja, u zavisnosti od
tipa, iznosi 1 do nekoliko W.
Zbog velikog broja pojačavača na jednoj relaciji bilo bi

previše skupo obezbjeĎivati potrebnu snagu iz lokalnih
baterija ili mreţe ili nekog drugog izvora. Zato se linijski
pojačavači daljinski napajaju posredstvom telekomuni-
kacionog kabla iz nekoliko tačaka, s tim da struje
napajanja protiču kroz unutrašnje provodnike istih
koaksijalnih parica, koje prenose i telekomunikacione
signale.
Filtri za odvajanje (ili sistem blikade) struje napajanja,

koji postoje u tačkama iz kojih se vrši napajanje i u
svakom daljinski napajanom pojačavaču, odvajaju struju
napajanja od telekomunikacionih signala.
Daljinsko napajanje moguće je izmjenič-nom ili

istosmjernom strujom. Svaka varijanta ima svoje
prednosti i nedostatke. Ono što je ovim sistemima
zajedničko je da od 6 do 12 linijskih pojačavača, lijevo i
desno od posmatranog, nemaju sopstveni izvor energije
već je dobijaju sistemom daljinskog napajanja.
Na slici 2.14. dat je raspored sekcija daljinskog napajanja

za sistem V900 (fmax= 4MHz) i za sistem V 2700 (fmax=
12MHz).
Ukoliko se daljinsko napajanje izvodi istosmjernom

Slika 2.13. Montaţa podzemnog linijskog pojačavača i posude sa strujom, mora se iz jedinice za daljinsko napajanje
6 i 3 muĎupojačavača krenuti sa dovoljno velikim naponom jer ne postoji
mogućnost za kasnije transformisanje.
Slika 2.14. Redoslijed sekcija daljinskog napajanja za sisteme V 960 i V 2 700

Napon na krajevima sekcije daljinskog napajanja U slučaju daljinskog napajanja izmjeničnom strujom
izračunava se u tom slučaju kao zbir napona na svaki linijski pojačavač ima sopstvenu mreţnu jedinicu sa
pojedinim linijskim pojačavačima i pada napona duţ filterskom skretnicom (FS) i ispravljačem (I), kao što je
linije. Koliko će iznositi taj napon zavisi, prema tome, od prikazano na slici 2.15.
duţine dionice koju treba napajati, kao i od karakteristika
kablovske izolacije da izdrţi visoke napone (reda stotinak Filterskom skretnicom odvaja se struja za napajanje od
volti), bez opasnosti od oštećenja. telekomunikacionog signala. Neizbjeţni pad napona,
uslijed prenosa kompenzuje se transformatorom. Dio
Savremeni prenosni VF sistemi koriste uglavnom energije se ispravlja ispravljačem i koristi za napajanje
daljinsko napajanje tzv. konstantnom strujom, pa je tako posmatranog linijskog pojačavača, a drugi dio preko
kod sistema V 960 struja napajanja I = 60 mA, dok je za filterske skretnice usmjerava se dalje na vod za prenos
sistem V 2 700 ta struja I = 90 mA itd. prema slijedećem linijskom pojačavaču.
Slika 2.15. Princip daljinskog napajanja izmjeničnom strujom
PITANJA
Da bi se ova neţeljena pojava smanjila na najmanju
1. Objasni način funkcionisanja VF multipleksnog moguću mjeru, duţ VF trase postavljaju se posebni
ureĎaja. sklopovi kojima se koriguju prenosne karakteristike
2. Koja je uloga i kako funkcioniše diferencijalni sistema. Ovi sklopovi su najčešće pasivni dvopoli i
transformator? četvoropoli, koji se nazivaju korektori. Razlikujemo
3. Kakva je funkcionalna razlika izmeĎu filtera za korektore amplitudskih i korektore faznih izobličenja.
pravac i linijskih filtera?
4. Koje se varijante povezivanja VF ureĎaja 2.5.1. AMPLITUDSKI KOREKTORI
primjenjuju u odnosu na njihovu linijsku stranu?
5. Koje verijante daljinskog napajanja mogu da se
primjene na VF trasama. Da bi se otklonila izobličenja i da bi kvalitet prenosa
signala ostao u dozvoljenim granicama, koriste se
amplitudski korektori uz pomoć kojih se slabljenje
2.5. AMPLITUDSKI I FAZNI prenosnog puta ili pojačanje pojačavača čine nezavisnim
KOREKTORI od frekvencije. Amplitudski korektori se obično
postavljaju ispred pojačavača, pri čemu se od njih
zahtijeva da imaju karakteristiku slabljenja u funkciji
Poznato je da su telekomunikacioni sistemi prenosa frekvencije recipročnu karakteristici slabljenja prenosnog
sastavljeni od pojedinih sklopova od kojih svaki puta do tog pojačavača.
predstavlja funkcionalnu cjelinu. Za takav sklop, imajući
u vidu njegovu namjenu, mogu se uvijek odrediti dva
ulazna i dva izlazna kraja. Od ulaza do izlaza, na signalu
se uvijek obavljaju odreĎene operacije za koje je sklop
namijenjen.
Signal koji se prenosi kroz takav sistem veze, prije svega

govorni signal, sastoji se od spektra komponenata
različitih amplituda i frekvencija. Kako su ovi signali
podvrgavani, duţ prenosnog puta, različitim uticajima,
njihov spektar na emisionoj strani i strani prijema nisu
niti podudarni,a niti slični.
Ova promjena amplitude i faze signala u funkciji

frekvencije naziva se izobličenje. Slika 2.16. Korigovanje karakteristike slabljenja prenosnog puta

Uslijed ovog reciprociteta karakteristika slabljenja - konstantno (ravno),

korektorom se vrši izjednačavanje, pa na njegovom - linearno(strmo), i
izlazu dobijemo karakteristiku slabljenja koja ne zavisi od - nelinearno (ispupčeno).
frekvencije (slika 2.16)
Na slici 2.17 prikazani su načini vezivanja amplitudskih

korektora. Pored već pomenutih načina vezivanja
korektora ispred pojačavača, on se moţe uključiti i u kolo
negativne povratne sprege pojačavača.
Moţe se, dakle, zaključiti da je osnovna uloga

amplitudskih korektora da slabljenje kako prenosnog
puta tako i nekog drugog elementa u prenosnom putu
Slika 2.18. Dvopolni korektor
učini nezavisnim od frekvencije. Inače, za sve tipove
amplitudskih korektora potrebno je poznavati:
- radno slabljenje korektora, i

- uslov prilagoĎenja ulazne i izlazne impedanse
korektora.
Slika 2.19. Četvoropolni korektor
Za korekciju navedenih slabljenja koriste se i korektori

odgovarajućih karakteris-tika slabljanja radi postizanja
ukupnog slabljenja koje treba da je nezavisno od
frekvencije.
Zbog toga razlikujemo tri tipa korektora:
- ravni,
Slika 2.17. Način vezivanja korektora - strmi i
- ispupčeni korektor.
Pošto je korektor najčešće četvoropol sastavljen od RLC
elemenata, za radno slabljenje moţe se primjeniti relacija I pored upotrebe amplitudskih korektora, ipak ostaje
koja vrijedi za svaki četvoropol, tj.: izvjesni procenat linearnih amplitudskih izobličenja koja
nije moguće izbjeći. Zato je CCITT propisao maksimalnu
vrijednost ovih izobličenja po jednom prenesenom
P1
adB  10 log . govornom kanalu.
P2
2.5.2. FAZNI KOREKTORI

Kada je u pitanju prilagoĎenje ulazne i izlazne
impedanse, ovakva vrsta korektora priključuje se na
impedanse sklopova koje su u radnom opsegu aktivne U nekim prenosnim sistemima neće bit faznih izobličenja
(ne zavise od frekvencije), te je osnovni zahtjev za ovaj iako je faza prenesenih signala proporcionalna
tip korektora dat relacijom: frekvenciji, tj. ukoliko je vrijeme prenosa signala
konstantno i ne zavisi od frekvencije. Samo u tom
slučaju komponenete jednog sloţenog signala dati će na
Z ul  Z izl  R 2  const. izlazu iz sistema istu talasnost kao i na ulazu, u sistem,
naravno ou neizbjeţno vremensko pomjeranje. Ovaj
Prema načinu izvoĎenja, sve amplitudske korektore zaključak moţe se analizirati na jednostavnom primjeru,
moguće je svrstati u dvije grupe, i to: ako se posmatra prostoperiodičan signal:
1. Dvopolne ili serijske korektore (slika 2.18), koji se ut   Umax sint  0 .
najčešće uključuju ili u kolo baze tranzistora ili u kolo
negativne povratne sprege pojačavača,
Faza ovog signala je:
t  0 ,
2. Četvoropolne korektore (slika 2.19) koji se priključuju
izmeĎu prenosnog puta i pojačavača.
dok se vrijeme prostiranja ovog signala dobije kao:
Inače, slabljenje u funkciji frekvencije moţe da bude:

 Inače, za fazne korektore najčešće se koriste ukršteni i

   t  const.
 premošteni T-četvoropoli (slika 2.21).
Dakle, da ne bi bilo faznih izobličenja, potrebno je da

fazna karakteristika sistema bude linearna funkcija u
posmatranom frekventnom opsegu. Primjer takve fazne
karakteristike prikazan je na slici 2.10.
Slika 2.21. Fazni korektor u obliku ukrštenog četvoropola
2.6. ATENUATORI
Posebna vrsta četvoropola izvedenih isključivo od

termogenih otpornosti u vidu T, Π ili premoštenih T-ćelija
Slika 2.20. Korigovana fazna karakteristika
naziva se atenuator, odnosno oslabljivač (slika 2.22)
Pošto se sastoje isključivo od termogenih otpornosti,

Zbog svega ovog prave se fazni korektori koji imaju atenuatori ne unose nikakva linearna izobličenja. Vrlo
zadatak da unesu u prenosni sistem takav fazni stav da često se koriste u telekomunikacionim ureĎajima za
on u kombinaciji sa faznom karakteristikom prenosnog prilagoĎavanje opterećenja, podešavanje nivoa signala,
sistema, na izlazu iz korektora, daje faznu karakteristiku formiranje vještačkog voda i sl.
koja ej linearna funkcija frekvencije.
Slika 2.22. Tipovi ćelija atenuatora
Svakako da se pri eksploataciji atenuatora mora voditi 2. Kakva je uloga faznog korektora?
računa o uticaju parazitnih kapaciteta i induktivnosti koji 3. Zašto se ćelije atenuatora ne projektuju za slabljenje
se ne mogu izbjeći, a naročito dolaze do izraţaja pri preko 35 dB?
višim frekvencijama. Zbog toga se ćelije atenuatora
nikad ne prave za slabljenje preko 35 dB, a ukoliko je
potrebno veće slabljenje – ćelije se vezuju kaskadno. 2.7. PILOTSKA KONTROLA
I REGULACIJA NIVOA
Atenuatori mogu da budu fiksni, polupromjenljivi ili
promjenljivi. Fiksni i polupromjenljivi atenuatori se Brojni su uzroci zbog kojih ekvivalentno slabljenje neke
koriste na mjestu gdje j epotrebno unijeti odreĎeno veze tokom vremena mijenja svoju vrijednost. Varijacije
slabljenje, koje je jednako slabljenju nekog dijela ureĎaja izlaznog nivoa na kraju prenosnog sistema ili dionice
ili prenosnog puta. neke veze najčešća su posljedica:
Promjenljivi atenuatori, poznatiji kao potenciometri, sluţe
za podešavanja nivoa snage nekog signala i nalaze veliku - promjene nivoa na mjestu priključenja kablovske
primjenu u korekcionim i regulacionim kolima. linije i to na oba kraja veze,
- temperaturnih promjena u toku dana i noći, ili izmeĎu
PITANJA godišnjih doba,
1. Na koji način karakteristika slabljanja prenosnog voda - starenja konstruktivnih elemenata i sl.
ili pojačanje pojačavača mogu da se učine nezavisnim
od frekvencije?

Zbog svega ovoga kvalitet veze neće biti stalan već će moţe obezbijediti bez posebnih sklopova – regulatora
povremeno biti bolji ili lošiji. Sklopovi poznati opod nivoa.
nazivom regulatori nivoa imaju zadatak da nivo na vezi
odrţavaju u dozvoljenim granicama.
2.7.1. PRINCIPI REGULACIJE NIVOA
Da to nije tako jednostavno vidi se iz slijedećeg primjera.
Da bi predviĎena regulacija mogla da funkcioniše, na
Naime, prema normama CCITT devijacija ekvivalentnog
vezi mora postojati signal čiji su nivo i frekvencija veoma
slabljenja tokom vremena na telefonskoj vezi
precizno odreĎeni. Ta preciznost odgovara preciznosti
meĎunarodnog karaktera ne smije biti od 1 dB.
kola kojim se signal generiše. Prema tome, iz posebnog
generatora dobija se tzv. pilotski signal ili kraće pilot.
S druge strane, poznato je da za telefonsku vezu duţine
2500km ostvarenu koaksijalnim kablom sa paricom
Za razliku od signala koji je rezultat na primjer razgovora
normalnog prečnika 2,6/9,5mm pri 12MHz ukupno
dva pretplatnika i koji se mijenja kao slučajni signal
slabljenje veze iznosi 2500·9dB/km = 22500dB.
nastao iz brojnih govornikovih glasova različitih
Istovremeno varijacija slabljenja moţe da dostigne i
amplituda i frekvencija, pilotski signal je deterministički
±20% na 100km.
signal kontrolisanog oblika i moţe se prepoznati kroz
vezu.
Logično je, prema tome, da se odrţavanje varijacije
ekvivalentnog slabljenja unutar propisane tolerancije ne
Princip automatske regulacije nivoa prikazan je na slici
2.23.
Slika 2.23. Princip automatske regulacije nivoa
Generator pilotskog signala uključuje se u vezu naponom, a razlika ta dva napona dovodi na regulacioni
posredstvom diferencijalnog transforma-tora i pilotski element. Zadatak ovog elementa je da ostvari promejnu
signal prepazi isti put kao i grupa telefonskih signala koju pojačanja ili slabljenja u sklopu za regulaciju nivoa (RN).
taj signal kontroliše. Pošto je nivo pilotskog signala mali, Promjenljivi element moţe bit izveden na razne načine –
njegov generator nije mnogo opterećen pa mu se kao mehanički, digitalni, MOSFET regulator i sl.
stabilnost povećava. Ovim se izbjegava mogućnost da
izvjesna odstupanja pilotskog signala po amplitudi i 2.7.2. GENERISANJE PILOTSKOG
frekvenciji dovedu do greške u samoj regulaciji nivoa.
SIGNALA
Na mjestu prijema (na drugom kraju kontrolisane dionice
veze) pilotski signal se izdvaja uskopojasnim filtrom (PF) Svi pilotski signali u VF sistemima se dijele na:
te dolazi u pilotski prijemnik (PP). Tu se pilot obično
pojača pojačavačem (P) i ispravi ispravljačem (I). - sinhronizacione,
Ispravljani napon dovodi se do jedinice za procjenu - linijske, i
odstupanja (PO) gdje se uporeĎuje sa jednim fiksnim - grupne (referentne).

UREĐAJI ZA PILOTSKU KONTROLU I REGULACIJU NIVOA 16
Sinhronizicioni piloti ne učestvuju u procesima regulacije VF prenosnom sistemu moţe biti primjenjena jedna ili
nivoa i korekcije linearnih amplitudnih izobličenja već se više grupnih regulacija.
koriste za uporeĎivanje i podešavanje frekvencija
osnovnih oscilatora krajnjih stanica. Zbog toga U Telekom mreţi BiH obavezna je uvijek primjena
generisanje sinhroni-zacionih pilota mora da bude grupnih regulatora u tercijarnoj i kvaternarnoj grupi.
izvedeno iz osnovnih oscilatora. Frekvencije sinhro- Grupni piloti su takoĎer sinusni signali konstanten
nizacionog pilota odreĎene su preporukama CCITT-a, amplitude, čija frekvencija obično odgovara sredini
posebno za nacionalne, a posebno za meĎunarodne opsega grupe kojoj pripada.
veze. Na primjer, u mreţi Telekoma BiH primjenjuju se
sinhronizacioni piloti frekvencije 60 Hz za sisteme do 960 Na slici 2.24 prikazan je poloţaj pilota primarne grupe.
kanala i 300 Hz za sisteme kapaciteta preko 960 kanala. Stabilnost frekvencije grupnih pilota odgovara stabilnosti
frekvencije linijskih pilota, iako za grupne pilote vrijede
Linijski piloti upravljaju radom automatske linijske dodatni uslovi. Naime, preporuka CCITT-a koja se odnosi
regulacije i korektorima za korekciju linearnih na projektovanje pilotskih filtara sadrţi i zahtjeve u
amplitudskih izobličenja, a moţe da ih bude jedan ili više. pogledu stabilnosti frekvencije grupnih pilota. Ovi
Linijski piloti su sinusni signali konstantnih amplituda i zahtjevi dati su u tabeli 2.2.
frekvencije koja se odabira tako da se oni obično nalaze
na krajevima prenosnog opsega. Otpremaju se zajedno Dozvoljeno
sa sloţenim signalom višekanalnog sistema, tj. sa Vrsta pilota odstupanje
multipleksnim signalom. (HZ)
Piloti primarne grupe 84,08 kHz i
±1
84,14 kHz
Generisanje linijskih pilota moţe biti iz posebnih izvora ili Piloti sekundarne grupe 411,92 kHz ±1
iz generatora signala – nosilaca, pogodnim Piloti tercijarne grupe 1552 kHz ±2
umnoţavanjem i djeljenjem frekvencija osnovnog Piloti kvarternarne grupe 11096 kHz ±10
oscilatora. Inače stabilnost frekvencija linijskog pilota ne
mora da bude jednaka strabilnosti frekvencije signala - Tabela 2.2.
nosioca jer je uslovljena jedino promjenama tokom
vremena. Pored regulacione uloge grupni piloti vrše i indikaciju
uslova prenosa grupe, a prilikom prekida prenosnog puta
Grupna regulacija nivoa pomoću tzv. grupnih daju alarm.
(referentnih) pilota se izvodi na nivou primarne,
sekundarne, tercijarne i kavaternarne grupe. Ova
regulacija dopunjava rad linijske regulacije i na jednom
Slika 2.24. Poloţaj pilota primarne grupe
2.7.3. STEPEN ZA REGULACIJU NIVOA masu i zapreminu, a i snaga potrebna za njegovo

grijanje je mala.
Ako se analizira postotak regulacije nivoa signala,
Da bi od termistora postala kontrolna komponenta,
očigledno je da sklop za regulaciju mora sadrţati
njegov element za grijanje mora se napajati
komponentu kojom je moguće kontrolisati napon ili
kontrolisanom strujom.
struju nastalu kao posljedicu promjene nivoa pilotskog
signala, a time i izlaznu veličinu (npr. pojačanje).
Termistori, temperaturno osjetljivi nelinearni otpornici,
predstavljaju samo praktičnu realizaciju otkrića Majkla
U savremenoj elektronici postoji mnogo takvih
Faradeja još davne 1850. godine. Faradej je prvi otkrio
komponenata, a obično se od jnih zahtijeva vrlo širok
da srebro-sulfid, na primjer, ima negativan temoeraturni
dinamički opseg u pogledu promjene neke veličine,
koeficijent (otpor mu se zagrijavanjem smanjuje).
stabilnost u radu u širokom temperatur-nom rasponu i sl.
Jedna takva komponenta je i termistor.
U kolima za regulaciju nivoa termistor moţe biti
upotrebljen kao komponenta koja kontroliše slabljenje
Termistor je otpornik sa relativno širokim rasponom
atenuatora ili koja odreĎuje pojačanje pojačavača. Pošto
temperaturnog koeficijenta (pozitivnog PTC ili negativnog
se u prvom slučaju nepotrebno gubi snaga, drugo
NTC). Prikladan je za regulacioni element jer ima malu
rješenje primjene termisotra je prihvatljivije.

UREĐAJI ZA PILOTSKU KONTROLU I REGULACIJU NIVOA 17
Princip regulacije pojačanja pojačavače termistorom gdje je R'e – ekvivalentnina otpornost emitora, a rezultat
prikazan je na slici 2.25. gdje je pojačavač na slici je paralelne veze fiksnog otpornika Re (koji odreĎuje
izveden kao stepen sa malom izlaznom impedansom, čije baznu struju tranzistora) i otpora termistora Rt, pri čemu
je pojačanje: je Re>>Rt.
U R
A  izl  C
Uul R ,e
Slika 2.25. Regulacija pojačanja pojačavača termistorom
Termistor kontroliše struju koja teče kroz njegov grijaći Napomenuto je da se u kolima za regulaciju nivoa
element, uslijed čega dolazi do promjene otpora termistor moţe koristiti i kao element za kontrolu
termistora za 1000 puta (slika 2.26). slabljenja atenuatora. Postupak kojim se to izvodi
prikazan je na slici 2.27 koja predstavlja atenuator u
obliku premošćene T-ćelije sa dva termistora T1 i T2.
Slika 2.27. Kontrola slabljenja atenuatora termistorima
Slika 2.26. Karakteristika R=f(If) termistora Da bi prikazana ćelija imala funkciju promjenljivog
atenuatora, potrebno je obezbijediti promjenu otpornosti
Ukoliko nivo signala na vezi na primjer poraste, struja R1 i R2 termistora a da pri tome, i pored promjene
kroz grijaći element se priomijeni te se promijeni i otpor sopstvenog slabljenja, ne doĎe do poremećaja postojećih
termistora za nekoliko kilooma, što dovodi do smanjenja prilagoĎenja u kolu. Da bi se obezbijedio navedeni uslov,
pojačanja pojačavača. mora se omogućiti da zbir struja zagrijavanja termistora
bude konstantan, tj.
Ako se nivo signala na vezi smanji, cijeli proces se odvija
obrnuto i pojačanje pojačavača se poveća. If1+If2=const.

3
18
Modulacije i
demodulacije
poglavlje
Modulacija i demodulacija su dva vrlo vaţna postupka koji se primjenjuju pri

prenosu podataka. Pod podatakom koja se prenosi popodrazumijevaju se
govor, muzika, slika, Morzeovi znaci, kompjuterski podaci, komande za
daljinsko upravljanje itd. Prvi korak pri prenosu je pretvaranje podatake u
odgovarajeći električni signal. Na primjer, pri prenosu govora ovaj se pomoću
mikrofona pretvara u električni signal koji je istog oblika, kao i zvuk koji djeluje
na membranu mikrofona.
Svi postupci modulacije mogu da se, prema obliku nosioca, podijele u dvije
grupe. U prvu grupu svrstavaju se postupci u kojima je nosilac kontinualan
signal u obliku sinusoide a u drugu – postupci kod kojih je nosilac u obliku
povorke periodično ponavljanih impulsa.
Demodulacija je postupak kojim se u prijemniku iz modulisanog signala izdvaja

podataka, odnosno signal kojim je u predajniku ostvarena modulacija. Pojam
demodulacije se često poistovjećuje sa pojmom detekcije, ali to, strogo
govoreći, nije ispravno. Pod detekcijom se podrazumijeva postupak kojim se
modulišući signal izdvaja iz modulisanog signala pomoću asimetrično provodnog
sklopa, bez upotrebe lokalnog oscilatora.
 Analogne i impulsne modulacije

 KAM signal
 PCM ureĎaj
 Demodulacija
 Detekcija
MODULACIJE I DEMODULACIJE 25
3. MODULACIJE I DEMODULACIJE
Modulacija i demodulacija su dva vrlo vaţna postupka bio moguć, jer na mjestu prijema ne postoji mogućnost
koji se primjenjuju u telekomunikacijama pri prenosu da se od više signala koji realizuju predajnici stvaraju u
podataka u obliku signala. Pod podacima koji se prenosi prijemnoj anteni izdvoji samo jedan.
popodrazumijevaju se govor, muzika, slika, Morzeovi
znaci, kompjuterski podaci, komande za daljinsko Svi ovi problemi riješeni su primjenom modulacije i
upravljanje itd. Prvi korak pri prenosu je pretvaranje demodulacije. Pogledajmo kako se modulacija i
podataka u odgovarajući električni signal. Npr. pri demodulacija primjenjuju u radio prenosu. Osnovni dio
prenosu govora ovaj se pomoću mikrofona pretvara u svakog radio predajnika je oscilator koji stvara
električni signal koji je istog oblika, kao i zvuk koji djeluje visokofrekventni (VF), napon sinusnog oblika. Ono po
na membranu mikrofona. čemu se pojedini predajnici razlikuju je upravo
frekvencija ovih oscilatora. Modulacija se obavlja tako što
Ovaj signal, u svom izvornom obliku, tj. u obliku u se, u stepenu koji se naziva modulator, amplituda
kakvom se javlja na izlazu iz mikrofona, moţe da se nosioca mijenja tako da je proporcionalna trenutnoj
prenese do mjesta prijema pomoću električnih vodova. U vrijednosti podatake koja se prenosi. Taj, amplitudski
principu, to je najjednostavniji prenos i za njega se kaţe modulisan signal se pojačava i vodi u emisionu antenu.
da se obavlja u svom prirodnom opsegu frekvencija. Pod njegovim dejstvom oko antene se stvara
promjenljivo elektromagnetno polje koji se u obliku
Ovaj električni signal mogao bi da se prenese i beţičnim talasa širi u okolni prostor. Tako problem u vezi sa
putem, pomoću električnih talasa. Ako bi se dovoljno dimenzijama više ne postoji, nosilac ima vrlo veliku
pojačan signal odveo u emisionu antenu, oko nje bi se frekvencija pa je njegova talasna duţina relativno mala i
stvorilo elektromagnetno polje istog oblika kao što je antene ne moraju da budu suviše veliki dimenzija. Na
podataka. Elektromagnetni talas se širi u okolni prostor i mjestu prijema, promjenljivo elektromagnetno polje u
pod njegovim dejstvom se na mjestu prijema, u prijemnoj anteni indukuje napon. Jasno je da je to VF
prijemnoj anteni, indukuje napon istog oblika kao što je napon čija je frekvencija konstantna i jednaka frekvenciji
podataka koja se prenosi. I u ovom slučaju prenos se nosioca predajnika i da mu se amplituda mijenja u skladu
obavlja u svom prirodnom opsegu frekvencijai. Ali, nije sa prenošenom podatakom. Naravno, u prijemnoj anteni
teško da se uvide veliki nedosataci ovakvih ,,direktnih“ postoji više signala različitih frekvencija, koje stvaraju
sistema prenosa. U slučaju ţičanog prenosa jasno je da različiti predajnici, ali se selekcija samo jednog od njih
bi kroz jedan vod mogao da se obavlja samo jedan obavlja pomoću oscilatornih kola. Izdvojeni signal samo
prenos. Za veći broj istovremenih prenosa bio bi jednog predajnika se u prijemniku vodi u stepen u kome
neophodan vići broj parica vodova. Pri ,,direktnom“ radio se izvodi demodulacija i na čijem se izlazu dobija
prenosu, je praktično nerješivi problem u tome što, električni signal kojim je u predajniku izvoĎena
duţina antene mora da je veća od jedne desetine talasne modulacija.
duţine signala koji se prenosi da bi antena efikasno
zračila elektromagnetnu energiju. To znači da bi pri Modulacija i demodulacija se, osim u radio tehnici,
prenosu govora duţina antene trebalo da je oko sto koriste i pri prenosu vodovima jer omogućuju veći broj
kilometara. Ali, čak i kad realizacija ove antene ne bi bila istovremenih nezavisnih prenosa poruka preko istog
problem, istovremeni beţični prenos više podataka ne bi voda.
a) b)
Slika 3.1 Modulacije a) analogne - nosilac u obliku sinusoide, b) impulsne - nosilac u obliku povorke impulsa

3.1. ANALOGNE MODULACIJE Dakle, mijenjanje amplitude nosioca u funkciji o

amplituda modulišućeg signala rezultira modulacijom
amplitude.
Svi postupci modulacije mogu da se, prema obliku
nosioca, podijele u dvije grupe. U prvu grupu svrstavaju Kompletan proces moţemo prikazati na slikama koje
se postupci u kojima je nosilac kontinualan signal u slijede.
obliku sinusoide a u drugu – postupci kod kojih je nosilac
u obliku povorke periodično ponavljanih impulsa, kako je
prikazano na slici 3.1.
Nosilac u obliku sinusoide ima tri karakteristična

parametra. To su amplituda, frekvencija i faza.
Modulacija je postupak kojim se jedan od parametara
nosioca mijenja u skladu sa podacima (NF signal) koja se
prenosi.
Slika 3.3. Vremenski prikaz govora
Ako se u skladu sa NF signalom mijenja amplituda to je
amplitudska modulacija (AM), ako se mijenja frekvencija Modulišući signal ljudskog glasa, slika 3.3, modulira
to je frekventna modulacija (FM), a ako se mijenja faza – amplitudu nosioca, slika 3.4, što rezultira modulacijom,
fazna modulacija (PM). slika 3.5.
Podataka koja se prenosi, tzv. modulišući ili NF signal je

U1... To je, u slučaju prenosa govora, napon na izlaznim
priključcima mikrofona.
Nosilac u obliku sinusoide je U0. Amplitudski (UAM),

frekvencijski (UFM) i fazno modulisan signal (UPM) se
dobijaju kada se signalom U1 izvodi odgovarajuća
modulacija nosioca U0. Slika 3.4. Nosilac – VF signal
Povorka impulsa koji se periodično ponavljaju ima,

takoĎe, tri parametra. To su amplituda impulsa, duţina
trajanja impulsa i poloţaj impulsa. Prema tome, koji se
od ovih parametara mijenja pod dejstvom modulišućeg
signala, razlikuju se tri vrste modulacije: impulsna
amplitudska modulacija (IAM), impulsna modulacija po
trajanju (ITM) i impulsna poloţajna modulacija (IPM).
Posebnu vrstu impulsne modulacije predstavlja impulsna
kodna modulacija (IKM). Ove tri vrste modulisanih Slika 3.5. Modulirani signal
signala, zajedno sa modulišućim signalom U1 i nosioca
U0, prikazani su na slici 3.1.b.
Slika nam prikazuje kratak isječak svega nekoliko μs, da
dobijemo predodţbu kako izgleda proces mješanja dva
3.2. AMPLITUDSKA MODULACIJA signala. A slika ispod pokazuje nam kombinaciju prve i
treće slike kako bismo na najjednostavniji način vidjeli
Na slici 3.2 moţemo vidjeti primjer kada se vrši kako ljudski glas (podebljana linija) modulira amplitudu
modulacija prostoperiodičnog signala signale 10 kHz i VF nosioca.
signala 80 kHz u AM modulatoru. Osim zbira i razlike
modulator je na izlazu dao i signal od 80 kHz koji je
doslovno 'prošao' kroz modulator
Slika 3.6. Miješanje dva signala.
Pogledajmo sada spektralnu karakteristiku i izgled AM

signala na sljedećem primjeru. Ljudski glas širine 3 kHz,
slika 3.7, pomješati ćemo u AM modulatoru sa nosiocem
frekvencije 100 kHz. Na izlazu iz modulatora dobivamo
100 kHz nosilac i gornji i donji bočni pojasa (sidebanda)
Slika 3.2. Spektar AM sinusoidnog signala
svaki širine 3 kHz.

smo sa prijemnikom doći 3kHz ispod, tako da je

prijemnik bio podešen na 1122kHz. Na slici se moţe
vidjeti gornji i donji bočni pojas koji su identični, ali
spektralno zaokrenuti. Jaki signal u sredini izmeĎu njih je
nosilac.
U dvanaestoj sekundi prestaje muzika, ali kao što vidimo,

nosilac i dalje ostaje, a bočni pojasevi nestaju u
dvanaestoj sekundi. To je upravo glavna karakteristika
AM modulacije.
3.3. FREKVENTNA MODULACIJA

Slika 3.7. Govor
Pri proučavanju amplitudske modulacije smatrali smo da
Rezultat modulacije vidimo na slici 3.8. je nosilac dat izrazom:
U 0 = U 0 cos f t
0
Početna faza ovog napona nije uzimana u obzir jer ona

nije bila od značaja. Kako to nije slučaj, napisaćemo
kompletan izraz za nosilac:
U 0 = U 0 cos ( f0 t+) = U 0 cos 
gde je sa obiljeţena početna faza a sa ( f0 t+)

0.
Postotak kojim se menja ugao φ skladu s podatakom
koja se prenosi, naziva se ugaona modulacija.
Slika 3.8. Moduliran signal (AM)
Pri tome se razlikuju fazna (PM) i frekvencijska (FM)
Slika 3.7 pokazuje spektralni signal ljudskog glasa širine modulacija.
3 kHz. Horizontalna linija (x-osa) na slici 3.7 označava
frekvenciju, a vertikalna (y-osa) amplitudu signala. Ako se uskladu sa podatakom mijenja faza nosioca, tj.
ako je:
Kao što se vidi na slici 3.8, od jednog signala, dobili smo
dva, od kojih je lijevi (onaj koji se nalazi od 97-100 kHz) k1 U 1 cos f1 t =m a x . cos f1 t,
spektralno zaokrenut naopačke, dok je desni (100-103
kHz) zadrţao potpuno istu spektralnu karakteristiku
za signal se kaţe da je fazno modulisan.
kakvu je imao kada je bio u audio području (0-3 kHz).
Ako se u skladu sa podatakom koja se prenosi, mijenja
Pogledajmo sliku 3.7 i usporedimo je sa desnim bočnim
učestalost nosioca, tj. ako je:
pojasom USB na slici 3.8. Kao što vidimo oni su identični.
Signal u sredini (onaj najjači) na 100 kHz jest signal
nosioca (CW - carrier wave). f = f2 + k2 U 1 cos f1 t = f0 + F f1 t
Za signal se kaţe da je frekvencijski (ili frekventno)

modulisan. U predhodnim izrazima za  i f , U 1 cos
f1 t predstavlja podataku koja se prenosi a k1 i k2
koeficijenti proporcionalnosti čija veličina zavisi od vrste
stepena u kome se obavlja modulacija. Izraz m a x
predstavlja maksimalnu promjenu faze i naziva se
maksimalna devijacija faze, a F je maksimalna
promjena frekvencija koja se naziva maksimalna
devijacija frekvencije.
Na slici 3.10 prikazani su U0, nosilac modulišući signal U1,

i frekventno modulisani signal UFM. Fazno modulisan
signal ima isti oblik kao signal UFM, samo što je u odnosu
Slika 3.9. AM modulirani signal radija na frekvenciji 1125 kHz na njega fazno pomjeren. U stvari, obje modulacije se
uvijek javljaju zajedno, jedna bez druge ne moţe
Pogledajmo sada konkretan primjer. Slika 3.9 nam postojati.
prikazuje AM modulirani signal radija na frekvenciji Pogledajmo malo detaljnije oblik FM signala na slici
1125kHz. Da bismo prikazali kompletan AM signal, morali 3.10.b. Za vrijeme od t0 do t1 se frekvencija nosećeg

signala povećava i u trenutku t1 ona je maksimalna: 3.3.1. SPEKTAR UGAONO

f=f0+F. Poslije toga od t1 do t2, frekvencija se MODULISANIH SIGNALA
smanjuje i u trenutku t2 ona je f=f0. Frekvencija se i
dalje smanjuje, od t2 do t3, i u trenutku t3 ona je
minimalna: f = f0-F. Spektar ugaono modulisanih signala se znatno razlikuje
od spektra AM signala.
Kada modulaciju ostvaruje čisti ton frekvencije f1, tada

spektar AM ima samo tri komponente: nosilac f0, f0-f1 i
f0+f1.
Kada isti prost ton ostvaruje frekventnu modulaciju, tada

spektar FM signala ima beskonačan broj bočnih
komponenata, simetrično rasporeĎenih oko noseće
frekvencije
Frekventne komponenata donjeg bočnog opsega su:

f0-f1, f0-2f1, f0-3f1, f0-4f1,... , a frekvencije gornjeg
bočnog opsega su: f0+f1, f0+2f1, f0+3f1, f0+4f1,...,
Ovakav spektar je prikazan na slici 3.12.
Slika 3.10. Frekvencijska modulacija: a – nosilac (noseći signal),

b – modulišući NF signal, c – FM-signal
Zatim se ponovo povećava tako da u trenutku t 4 postaje

jednaka f0, u trenutku t5 je ponovo maksimalna itd.
Na slici 2.11 prikazano je kako se pri frekventnoj

modulaciji mijenja frekvencija nosioca: ona se povećava i
smanjuje na isti način kao što se povećava i smanjuje
trenutna vrijednost modulišućeg signala.
Maksimalno odstupanje od srednje frekvencije f0, tj.

devijacija F se mijenja tokom stvarnog prenosa: jači Slika 3.12. Spektar FM – signala u slučaju kada modulaciju vrši
prost signal frekvencijai f1
zvuk koji se snima mikrofonom proizvodi veće F.
Jasno je da je prenos ovakvog spektra beskonačne širine
U radio difuziji, maksimalna vrijednost devijacije
praktično neostvarljiv. MeĎutim, prenos kompletnog
ograničena je na Fmax=75kHz. Očigledno frekvencija
spektra nije neophodan. Kao što se vidi na slici,
predajnika se mijenja u granicama od f0-Fmax do
amplitude bočnih komponenti se smanjuju pri
f0+Fmax, s tim što ona ove krajnje vrednosti dostiţe pri
udaljavanju od f0 a sve komponente čije su amplitude
najjačem modulišućem signalu,a to znači da je širina
vrlo male mogu da se zanemare, a da to nema
spektra FM signala jednaka:
praktičnog uticaja na kvalitet prenosa.
B = 2Fmax
Teorijska razmatranja i praktična provjeravanja su
pokazala da komponente čije su frekvencije veće od
f0+5f1 i manje od f0-5f1 imaju tako male amplitude da se
nihovo odsustvo praktično ne zapaţa. Jednostavno
rečeno, i tada ovih komponenata nema, slušalac ne
zapaţa nikakvo pogoršanje u kvalitetu muzike, govora i
slika koji se prenose.
Kada se ove komponente zanemare, širina spektra FM

signala, prema slici 6.12:
B =10 f1
U slučaju radio difuzije, najviša zvučna frekvencija koja

se prenosi je f1max=150 kHz.
Slika 3.11. Fekventna modulacija: a – modulišući (NF) signal,
b – promjena frekvencije nosioca

3.3.2. FREKVENTNI MODULATOR slici 3.13b, kapacitivnost mikrofona mijenja u skladu sa

trenutnom veličinom pritiska koji stvara zvuk.
Frekventna modulacija se ostvaruje tako što se kao
Frekvencija oscilatora je data Tomsonovim obrascem:
jedna od komponenti oscilatornog kola oscilatora u kome
se stvara nosilac U0 koristi neka reaktivna komponenta,
čija se kapacitivnost mijenja u skladu sa trenutnom 1
f0 
vrijednošću modulišućeg signala U1. L C t  C KM 
Najčešće, to je kapacitivna (varikap) dioda ali postoje i U kome je sa Ct Obiljeţene kapacitivnost trimer
druge komponente. Kao ilustracija principa ostvarivanja kondenzatora, a sa CKM kapacitivnost mikrofona.
frekventne modulacije, na slici 3.13a. je prikazana
elektična šema jednog jednostavnog FM predajnika. Dok nema zvuka, kapacitivnost mikrofona je CO. Kad se,
prema slici 3.13b, u trenutku t0, pojavi zvuk,
Tranzistor T i komponente oko njega obrazuju oscilator. kapacitivnost mikrofona počinje da se mijenja u skladu s
Sa KM je obiljeţen kondenzatorski mikrofon. On se trenutnom vrijednošću zvučnog pritiska. Prema slici,
sastoji od dvije metalne ploče koje obrazuju kondenzator kapacitivnost se mijenja u granicama od:
kapacitivnosti C0. Jedna ploča je masivna i nepokretna, a CKMmin=C0-∆C do, CKMmin=C0+C, pa se i frekvencija
druga u obliku tanke elastične membrane. Kada postoji mijenja u skladu sa trenutnom vrijednošću zvučnog
zvuk, pod dejstvom promjenjivog zvučnog pritiska, pritiska, čime je ostvarena frekventna modulacija.
membrana osciluje i pri tome se pribliţava i udaljava od
nepokretne ploče. Usljed toga se, kao što je prikazano na
Slika 3.13. a – elektična šema FM predajnika, b – zavisnost kapacitivnosti kondenzatorskog mikrofona od zvučnog pritiska
ZADACI: ostvaruje u opsegu 520–1600kHz. To znači da bi u ovom

opsegu moglo da se smjesti samo sedam FM radio
1. Frekvencija napona (slika 3.1) je f0=92MHz a predajnika. U slučaju stereofonskog radio prenosa,
amplituda modulišućeg signala (slika 3.1c) U1=3V. Kolika situacija je još gora. Spektar stereofonskog FM
je frekvencija FM signala (slika 3.1.b) u trenucima t2 i t4. predajnika je širok B=250 kHz, pa bi u radiodifuziono
područje srednjih talasa moglo da se smjesti samo četiri
Bez obzira na amplitudu modulišućeg signala, frekvencija predajnika.
FM signala je u trenucima kada modulišući signal prolazi
kroz nulu jednaka frekvenciji nosioca kada nema 3.4. DEMODULACIJA I DETEKCIJA
modulacije. Prema tome frekvencija predajnika u
trenucima t2 i t4 je f=f0=92MHz.
Demodulacija je postupak kojim se u prijemniku iz
2. Zašto se frekvencijska modulacija ne koristi i za modulisanog signala izdvaja podataka, odnosno signal
radiodifuziju na srednjim talasima? kojim je u predajniku ostvarena modulacija.
Zbog širine spektra FM signala. Pojam demodulacije se često poistovjećuje sa pojmom

detekcije, ali to, strogo govoreći, nije ispravno. Pod
Širina spektra monofrekventnog FM predajnika je detekcijom se podrazumijeva postupak kojim se
B=150kHz, a radiodifuzija na srednjim talasima se modulišući signal izdvaja iz modulisanog signala pomoću

asimetrično provodnog sklopa (neki nelinearni element, - kolektorski detektor i

dioda ili tranzistor), bez upotrebe lokalnog oscilatora. - emiterski detektor
Prema vrsti modulisani signala detektori se dijele u dvije
grupe: Ako se detektor realizuje sa FET-ovima onda je to
detektor kod koga se detekcija obavlja u kolu odvoda
- detektori amplitudno modulisanih signala i (drejna – D).
- detektori ugaono modulisanih signala.
3.4.1.1. Diodni detektor
Od ovih drugih, detaljnije će biti razmotreni samo FM
detektori jer se oni koriste i pri detekciji fazno
modulisanih signala. Naime, da bi jedan FM detektor Električna šema serijskog diodnog detektora prikazana je
postao PM detektor dovoljno je da se na njegov izlaz na slici 3.16a.
doda tzv. integrator, a to je prosto kolo koje se sastoji od
jednog otpornika i kondenzatora.
Slika 3.14. blok – šema detektora AM signala
b.
Slika 3.16 Serijski diodni detektor: a) električna šema,

b) napon na ulazu (uAM) i izlazu (uC) detektora
Slika 3.15. - blok – šema detektora FM signala.
Sa uAM je označen amplitudno modulisan napon, a sa u2
Blok šeme AM i FM detektora prikazani su na slikama
– podataka koja se dobija na izlazu detektora. Struja
3.14 i 3.15. Na izlazu iz AM detektora dobija se signal
punjenja kondenzatora C je iD, a i2 – struja praţnjenja.
koji je po obliku isti kao obvojnica ulaznog signala UAM.
Dioda D provodi struju samo dok je napon izmeĎu anode
Signal na izlazu iz FM detektora prati promjene
i katode pozitivan. Za vrijeme dok je katoda pozitivna u
frekvencije izlaznog signala, tj. on se mijenja na isti
odnosu na anodu, otpornost diode je vrlo velika i kroz
način kao i frekvencija izlaznog signala UFM. Uočimo da
nju ne protče struja (popularno se kaţe da je dioda tada
se postupak FM detekcije sastoji iz dva odvojena procesa
zakočena).
obrade i to: prvo se FM modulisani signal pretvara u AM
modulisani signal i onda se vrši detekcija sa istim
Prema slici 3.16. napon izmeĎu anode i katode jednak je
detektorom kao pri AM detekciji.
razlici uAM-u2 pa dioda provodi samo za vrijeme kada je
uAM>u2. Na slici se vidi da je u2=uC, tj. da je izlazni
3.4.1. DETEKCIJA AM SIGNALA napon jednak naponu na kondezatoru.
Osnovni dijelovi svakog AM detektora su nelinearni Pri uključenju prijemnika kondezator C je prazan i napon
elemenat (asimetrično prvodan sklop) i filtar propusnik na njemu jednak je nuli. Kako napon uAM (slika 3.16b)
niskih frekvencija. U praktičnim rješenjima, kao raste, kroz diodu teče stuja iD i kondezator se puni.
nelinearni elemenat najčešće se koristi dioda. Filtar se Napon na njemu uC raste po liniji OA.
uvijek izvodi pomoću otpornika i kondenzatora.
U trenutku koji odgovara tački A, naponi uAM i uC postaju
Detektori sa diodama mogu da se izvedu u obliku: jednaki i dioda se zakoči. Zakočena dioda se ponaša kao
prekid u kolu i kondezator i otpornik bivaju ,,odsječeni“
- serijskog diodnog detektora i od lijevog dijela kola, tj. od napona uAM. Zato će
- paralelnog diodnog detektora kondezator početi da se prazni preko otpornika. Struja
praţnjenja je i2. Usljed toga se napon uC smanjuje po
Ako se detektor realizuje sa bipolarnim tranzistorima liniji AB.
razlikujemo:

U trenutku koji odgovara tački B, uAM i uC postaju jednaki 3.4.2. DEMODULACIJA AM SIGNALA
i dioda se otvara, ponovo teče struja iD i kondezator se
dopunjava. Napon uC se povećava po krivoj BC. U tački C
dioda se ponovo zakoči i kondezator se prazni po liniji 3.4.2.1. Produktni demodulatori
CD, pa se ponovo dopunjava po liniji DE itd.
Pokazano je da se AM-2BO signal dobija mnoţenjem
Kao što se vidi, ovim naizmjeničnim praţnjenjem i nosioca i modulišućeg signala.
dopunjavanjem kondezatora postiţe se napon uC prati Kako se AM-2BO signal dobija potiskivanjem jednog
obvojnicu signala uAM. Na prvi pogled izgleda da je bočnog opsega AM-2BO signala u tzv. produktnom iil
napon uC prilično izobličen i da ne predstavlja vjernu ring modulatoru, a KAM signal moţe da se dobije tako
sliku podatake kojom se izvodi modulacija. MeĎutim, to što se AM-2BO signalu doda nosilac, jasno je da za svaki
je posljedica loše razmjere korištene pri crtanju slike što AM signal moţe da se kaţe da se on dobija mnoţenjem
se najbolje vidi na jednom primjeru. nosioca i modulišućeg signala. Taj postupak mnoţenja se
obavlja u stepenu koji se naziva produktni modulator.
Uzmimo da je noseća frekvencija napona uAM jednaka
f0=450kHz, a da je frekvencija podataka f1=4,5kHz. U
tom slučaju je f0=100f1 pa je T0=T1/100. Perioda
nosećeg signala je 100 puta manja od periode
modulišućeg signala, što na slici 3.16 ni pribliţno nije
postignuto jer bi tada bilo nemoguće detaljno prikazati
kako se kondezator puni i prazni.
Error! Slika 3.18. Blok šema produktnog demodulatora.
Stepen u prijemniku u kome se na istom principu, a to

znači mnoţenjem modulisanog signala i jednog VF
signala čija je frekvencija f0, dobija podataka, naziva se
produktivni demodulator. Njegova principska šema
prikazana je na slici 3.18. Na produktni demodulator,
obiljeţen sa X, dovode se amplitudski modulisan signal
u0 koji se stvara u samom prijemniku, a čija je
frekvencija jednaka frekvenciji nosioca AM signala.
Njihovim mnoţenjem se na izlazu dobija signal koji

predstavlja podataku kojom se u predajniku izvodila
modulacija.
3.4.2.2. Demodulator AM-2BO signala
AM-2BO signalu se, pri njegovom stvaranju u modulatoru

predajnika, nosilac ne ukida u potputnosti. Ostavlja mu
se nosilac ali sa mnogo manjom amplitudom nego što bi
Slika 3.17. a) naponi na ulazu i izlazu detektora kada je
je imao u slučaju KAM signala. Ovaj nosilac se naziva
frekvencija f0=18f1 b) stvarni oblici napona na detektora
pilotski signal.
AM signal na slici 3.17a bliţi je stvarnoj slici nego signal
Blok šema demodulatora AM-2BO signala prikazan je na
na slici 3.16, ali se vidi da T0=T1/100 ni sada nije
slici 3.19.
postignuto. Ipak se zapaţa da je sada "talasanje" napona
uC znatno manje i da je ovaj napon po obliku mnogo bliţi
Na blok u kome se signali mnoţe dovode se modulisani
obvojnici ulaznog signala. Prava slika AM signala, onako
signal i signal iz osciloskopa. Pomoću filtra se izdvaja
kako se vidi na osciloskopu prikazana je na slici 3.17b.
pilotski signal i njime se sinhronizira oscilator tako da je
Na njoj je i napon uC. Na osnovu predhodnih razmatranja
njegova frekvencija potpuno ista kao i frekvencija
jasno je da ovaj napon istog oblika kao i obvojnica.
nosioca modulisanog signala.
Na taj način je ostvarena detekcija AM signala. Na izlazu
Na izlazu iz bloka u kome se obavlja mnoţenje, pored
iz detektora se dobija napon koji je istog oblika kao i
signala u1 koji predstavlja podataku, se dobijaju i neki
napon kojim je u predajniku izvoĎena modulacija.
drugi signali čija je frekvencija znatno veća od
frekvencije podataka.

Slika 3.19. Blok šema produktnog demodulatora AM-2BO signala
Ovi signali se otklanjaju pomoću filtra propusnika niskih

frekvencija (R-C element – tzv. integrator), tako da se na
izlazu dobije signal podatake kojim je u predajniku
izvoĎena modulacija.
3.4.2.3. Demodulator AM-1BO signala

Slika 3.20. Prenosna karakteristika FM detektora – S kriva
Demodulacija AM-1BO signala moţe takoĎe da se obavi
pomoću kola prikazanog na slici 3.19.
Kada nema modulacije frekvencija nosioca je konstantna
i jednaka je f0 pa je izlazni napon jednak nuli.
MeĎutim, kako se ovi AM signali koriste najčešće samo
za prenos govora, zahtjevi u pogledu frekvencije i faze
U trenutku t0 počinje modulacija i na izlazu detektora
regenerisanog nosioca u0 nisu tako strogi kao kod
pojavljuje se signal čija se frekvencija mijenja u ritmu NF
demodulatora AM-2BO signala pa moţe da se koristi i
signala – podataka, slika 3.20.
neki pristojniji, nesinhronizovani oscilatori. Obično postoji
mogućnost da se njegova frekvencija ručno podešava i
Prema slici 3.20, u trenutku t0 se na izlazu detektora
tako ostvari optimalan prijem.
pojavljuje NF napon koji se pri porastu frekvencije
povećava, a smanjuje se kada se i frekvencija smanjuje.
3.4.2.4. Demodulator KAM signala U trenucima kada je promjena frekvencijai maksimalna,
uiz prolazi kroz maksimum. Da bi izlazni signal bio
Mada KAM signal ima nosioca, u produktni demodulator neizobličen, dio S-krive koji se koristi mora da bude što
ipak mora da se dovede i signal iz lokalnog oscilatora. je mogućno više linearan. Frekventno rastojanje izmeĎu
krajnji tačaka S-krive koji je linearan naziva se propusni
Frekvencija i faza ovog signala moraju da budu isti kao opseg, označen sa B na slici 3.20.
frekvencija i faza nosioca pa se i demodulacija KAM
signala obavlja pomoću kola prikazanog na slici 3.19, na U monofonskim radio prijemnicima i TV prijemnicima
isti način kao i demodulacija AM-2BO signala. propusni opseg ne smije da bude manji od 150 kHz a u
stereofonskim prijemnicima od 250 kHz.
3.4.3. DETEKCIJA FM SIGNALA
Postoji više vrsta FM detektora ali je za sve njih
zajedničko da se sastoje iz dva dijela, što je prikazano na
FM detektor je sklop koji iz frekventno modulisanog slici 3.21. Prvi dio je onaj u ome se prvo FM signal
signala izdvaja podatak, tj. NF signal kojim je u pretvara u AM signal, a u drugi onaj u kome se u AM
predajniku vršena modulacija. detektor izdvaja NF signal. U ovom drugom dijelu se
uvijek koristi gore opisani serijski diodni detektor.
Kao što je prikazano na slici 3.13 promjena noseće
frekvencije FM signala je nelinearno srazmjera veličini
modulišućeg signala. To znači da prenosna karakteristika
FM detektora mora da je takva da je veličina napona na
njegovom izlazu linearno srazmjerna promjeni
frekvencije ulaznog VF signala.
U idealnom slučaju, linija koja predstavlja zavisnost uiz

od frekvencije ulaznog signala je prava linija.
Slika 3.21. Blok šema FM detektora
MeĎutim, u praksi ta zavisnost manje više odstupa od
idealizovanog oblika i prenosna karaktaristika je najčešće
u obliku slova S, pa se naziva S-kriva, slika 3.20.

3.4.3.1. FM detektor čiji je nosilac u obliku povorke prvougaonih impulsa, koja

sa razdešenim oscilatornim kolom je prikazana na slici 3.1.
Povorka impulsa ima tri karakteristične veličine:

Princip rada FM detektora najlakše moţe da se razumije
na vrlo prostom detektoru, prikazanom na slici 3.22a. - amplitudu U0,
Ulogu FM-AM pretvarača obavlja oscilatorno kolo, čija je - duţina trajanja impulsa  i
rezonantna frekvencija malo veća od noseće frekvencijai - periodu ponavljanja T
FM signala, kao što je prikazano na slici 3.22b.
Svaka od ovih veličina se moţe mijenjati pod dejstvom
Kad nema modulacije, frekvencija je f0 i napon na podataka (NF signala) koji se prenose.
krajevima kola ima amplitudu Ua. Kada, u trenutku t0,
frekvencija počinje da se povećava, i amplituda napona Ako se pod dejstvom NF signala mijenja amplituda, a
na oscilatornom kolu se povećava, jer je kolo sve bliţe ostale dvije veličine ostaju nepromijenjene, to je
rezonanciji. U trenutku maksimalnog povećanja impulsna ampitudna modulacija – IAM.
frekvencije, amplituda napona je najveća.
Ako se mijenja trajanje impulsa tako da je  srazmjerno
Na slici 3.22b. ona je tada jednaka Ub. Kada se trenutnoj vrijednosti signala podatake, dobija se
frekvencija smanjuje, i amplituda napona na impulsna modulacija po trajanju - ITM.
oscilatornom kolu se smanjuje. Oblik napona na
krajevima oscilatornog kola prikazan je na slici 3.22b. I na kraju, kada se u ritmu podataka – NF signala impuls
pomjera u odnosu na poloţaj kada nema modulacije, to
To je AM napon koji se vodi na AM detektor, na čijem se je impulsna poloţajna modulacija – IPM.
izlazu dobija signal koji je po obliku isti kao signal kojim
se u predajniku ostvaruje modulacija. Sve tri vrste impulsne modulacije prikazane su na slici
3.23. Na slici 3.23a je nosilac, periodična povorka
pravougaonih impulsa. NF signal kojim se ostvaruje
modulacija prikazana je na slici 3.23b, a amplitudno
modulisana povorka – na slici 3.23c.
Slika 3.22. Detekcija FM signala: a-elektična šema detektora,

b-rezonantna kriva paralelnog oscilatornog kola, Slika 3.23. Impulsne modulacije a) nosilac, b) modulišući signal,
c) napon na oscilatornom kolu c) IAM signal, d) ITM signal, e) IPM signal
To je povorka impulsa, jednakog trajanja i periode

3.5. IMPULSNE DE/MODULACIJE ponavljanja kao i noseći signal čija se amplituda mijenja
u skladu sa podatakom koja se prenosi. Na slici 3.23c,
U uvodnom dijelu ovog poglavlja smo vidjeli da se širina (trajanje) impulsa se mijenja u skladu sa
modulisani signali mogu, prema vrsti nosioca, podijele u podatakom.
dvije grupe.
Duţina trajanja impulsa nije više konstantna već je
U prvu grupu se svrstavaju signali čiji je nosilac srazmjerna trenutnoj vrijednosti podatake. Impulsna
kontinualan signal u obliku sinusoide a u drugu - signali poloţajna modulacija prikazana je na slici 3.23d.
Jednostavno rečeno, impuls se pomijera lijevo – desno u

skadu sa podatakom. Odstupanje od srednjeg poloţaja je

srazmjerno trenutnoj vrijednosti podatake. Ovaj sloţeni napon se sastoji od NF napona istog oblika
kao i napon kojim se u modulatoru izvodi modulacija i
3.5.1. DETEKCIJA IAM SIGNALA više VF napona čija je frekvencija jednaka ili veća od
frekvenciji ponavljanja impulsa. VF komponente se
potiskuju pomoću još jednog filtra propusnika niskih
Detekcija IAM signala se obavlja pomOću filtra frekvencijai, a NF signal u1 vodi na potrošač.
propusnika niskih frekvencija, koji se u impulsnoj
elektronici naziva integrator impulsa, kako je prikazano Pomoću kola prikazanog na slici 3.24a. moţe da se izvodi
na slici 3.24. i detekcija ITM signala.
Kada na ulazu integratora postoji impuls, kroz otpornik R Kondezator se puni za vrijeme dok na ulazu postoji
teče struja i1, kondezator S se puni i napon na njemu impuls. Ali, što je impuls širi, kondenzator se duţe puni, i
raste. Kada na ulazu nema impulsa, kondezator se prazni obrnuto, što je impuls uţi, kondenzator se puni kraće
kroz potrošač Rp i napon na njemu se smanjuje. vrijeme. Usljed toga, napon na kondenzatoru raste pri
povećenju širine impulsa i smanjuje se pri smanjenju
Napon na kondezatoru je u obliku "testeraste" linije, širine. To znači da napon na kondenzatoru i sada prati
kako na slici 3.24b, koja prati obvojnicu IAM signala. oblik napona koji se u predajniku izvodi modulacija.
Detekcija IPM signala se izvodi indirektnim putem.
Najprije se IPM signal pretvori u ITM a zatim se ovaj

detektuje na opisani način.
3.5.2. IMPULSNA KODNA MODULACIJA
Impulsna kodna modulacija - IKM ili PCM – eng. Pulse

Code Modulation je posebna vrsta modulacije koja se po
svojoj osnovnoj filozofiji bitno razlikuje od svih do sada
opisanih vrsta modulacije.
Ona se koristi u digitalnim (cifarskim) sistemima kroz

koje se prenose brojevi koji predstavljaju veličinu
odbiraka (uzoraka) podatake koja se prenosi.
Blok šema prenosa pomoću IKM signala prikazana je na

b. slici 3.25. Sa u1 je obiljeţen signal podataka koji se
prenose, a sa u0 – nosilac u obliku povorke pravougaonih
Slika 3.24. Detekcija IAM signala a) šema detektora – četvrtastih impulsa.
b) oblici napona u detektoru.
Slika 3.25. Blok šema prenosa pomoću impulsne kodne modulacije

U IAM modulatoru se obavlja impulsna amplitudska Povorka impulsa, kao na slici 3.26a, poslije kvantizacije,
modulacija tako da se na njegovom izlazu dobija IAM dobija oblik kao na slici 3.26b.
signal, koji je prikazan na slici 3.26a na kojoj su impulsi
prikazani u obliku debljih uspravnih linija čija je visina Kao što se vidi, prvi impuls u ovom slučaju ima
jednaka trenutnoj vrijednosti signala u1. amplitudu 3 V, drugi 4V, treći 5V, četvrti 7V itd., što
predstavlja zaokruţene vrijednosti njihovih amplituda sa
slike 3.26a. Prema tome, jednostavno rečeno,
kvantizacija je zaokruţivanje na bliţu cijelu vrijednost.
Time se problem konstrukcije kodera i dekodera veoma

uprošćava jer se sada radi samo sa cijelim brojevima iz
skupa od nule do osam, a ne sa beskonačno mnogo
brojeva iz istog skupa. Ali to uprošćavanje ima i
nedostatke.
Obvojnica IAM-Q signala na slici 3.26b nije ista kao

obvojnica IAM signla na slici 3.26a. Kada bi se ove
obvojnice nacrtale na istoj slici pa zatim oduzele, dobio
bi se sloţeni signal, koji se naziva greškom ili
izobličenjem kvantizacije. Ovaj signal se na mjestu
prijema manifestuje kao šum, pa se naziva i šum
kvantizacije.
Šum je neizbjeţan pratilac svakog prenosa, ali on moţe

da se toleriše ako je dovoljno puta manji od korisnog
signala. To vaţi i za šum kvantizacije. Prenos je
zadovoljavajućeg kvaliteta ako je šum kvantizacije
jednak ili manji od neke odreĎene veličine koja zavisi od
potrebnog kvaliteta prenosa.
Prema slici 3.26a, maksimalna amplituda signala koji se

prenosi je umax=4V i tada je postojanje od "vrha do vrha"
jednako 2umax=8V. Ova amplituda je u posmatranom
primjeru podijeljena na osam dijelova od po 1V. Svaki od
ovi dijelova se naziva korakom kvantizacije. Ako se broj
dijelova obiljeţi sa q, a korakom kvantizacije sa U, tada
Slika 3.26. Impulsna kodna modulacija a) podataka u IAM
je:
signalu, b) kvantizirani IAM signal, c) IKM signal 2 umax==qU
Ovi impulsi bi mogli da se vode u slijedeći stepen tzv. Iz dosadašnjih izlaganja je jasno da je šum kvantizacije u
koder na čijem bi se izlazu redom, jedna za drugim, toliko manji ukoliko je i korak kvantizacije manji,
pojavljivale grupe impulsa koje bi u kodiranom obliku odnosno ukoliko je broj kvantizacionih nivoa q veći.
predstavljale brojeve 2,75; 3,92; 5,31; 6,75 itd. što su u
stvari, amplitude impulsa u trenutcima t1, t2, t3, t4 itd. Kvantizirani signal, slika 3.26b, se zatim pretvara u grupe
Ovi bi se brojevi mogli dalje prenositi na mjesto prijema, impulsa. Svaka od grupa predstavlja binarni broj čija je
gdje bi se pomoću detektora ponovo dobila povorka kao veličina jednaka amplitudi impulsa koji predstavlja
na slici 3.24, čijom bi se detekcijom dobio signal dotična grupa. To pretvaranje u stepenu koji se naziva
podatake u1. analogno – digitalni konvertor ili pretvarač, koji je na slici
3.25 obiljeţen sa A/D.
Ali, samo po sebi je razumljivo da bi i koder, koji u
predajniku pretvara napone u brojeve, i dekoder u On ima jedan ulaz, izmeĎu tačke i i mase i više izlaza: u
prijemniku koji treba te brojeve da pretvori u datom primjeru tri, izmeĎu tačke 1 i mase, tačke 2 i
odgovarajuće napone, bili veoma komplikovani mase i tačke 3 i mase.
elektronski ureĎaji. Razlog tome je što, pri prenosu
signala govora, muzike i slično, signal u1 moţe da ima Na ulazu se dovodi analogni signal, a na izlazu se
bilo koju vrijednost u granicama od 0 – 8 V, a to znači da dobijaju tri signala koji zajedno predstavljaju binarni broj
treba napraviti elektronski ureĎaj koji će razlikovati jednak trenutnoj veličini napona na ulazu. Npr. kada se u
beskonačno mnogo različitih amplitudskih vrijednosti. trenutku t1 na ulazu u A/D konventor pojavi napon od
Takav ureĎaj još ne postoji. 3V, tada će napon na noţici 1, izmeĎu nje i mase, biti
0V, na noţici 2 će biti 5V, a na noţici 3 takoĎe 5V.
Zbog toga se, kao što je prikazano na slici 3.25, IAM
signal vodi u stepen koji se naziva kvantizer i na slici je Napon od 5V predstavlja binarnu jedinicu a napon od 0V
obiljeţen slovom Q. U kvantizeru se vrši obrada ulaznog binarnu 0 pa je na izlazu iz konvertora binarni broj 011,
IAM signal tj. obavlja se njegova kvantizacija. koji je ekvivalentan dekadnom broju 3.

Malo kasnije, u trenutku t2, na izlazu konvertora će se kojim bi se istovremeno prenosili impulsi sa sva tri izlaza
pojaviti naponi koji predstavljaju binarni broj 100 A/D konvertora. Kada se zna da je u praksi broj izlaza
(dekadno 4), a još malo kasnije, u trenutku t3, naponi znatno veći od tri, jasno je da bi takav prenosni sistem
koji predstavljaju binarni broj 101 (dekadno 5) itd. bio izuzetno sloţen.
Dekadno 8 je binarno 1000, što znači da se pomću A/D Zato se iza A/D konvertora stavlja tzv. P/S,
konvektora sa tri izlazna priključka, kao na slici 3.25, ne paralelno/serijski, pretvarač na čijem se izlazu dobija
moţe vjerno prikazati impuls čija je amplituda 8 V. povorka impulsa koji predstavljaju binarne brojeve, u
grupama od po tri impulsa.
U praksi je korak kvantizacije znatno manji nego u ovom
primjeru. Veza izmeĎu broja kvantizacionih nivoa q i Ova povorka, čija je amplituda u datom primjeru jednaka
broja izlaza A/D pretvarača n data je izrazom: 5V, prikazana je na slici 3.26. Impulsi su uspravne pune
linije isprekidane linije samo označavaju mjesto gdje u
q<2n dotičnom bajtu (niz od 8 bita se naziva bajt) nema
impulsa jer je to binarna nula.
U telefonskom prenosu zadovoljavajući kvalitet se postiţe
sa q=256, pa A/D konvertor ima osam izlaza. Zbog pomenutog nedovoljnog broja izlaza A/D konvertor,
sedmi impuls je prikazan kao da mu je amplituda 7V, a
Pema slici 3.25 za prenos signala od IKM predajnika do ne 8 V, što se na primjeru manifestuje kao izobličenje
IKM prijemnika neophodan je trostruki prenosni sistem amplitudne NF signala - podataka.

Komutacioni
sistemi 4
poglavlje
Osnovni zadatak telekomunikacione mreţe je da omogući prenošenje poruka od

mjesta gdje one nastaju do mjesta gdje su upućene tj. odredišta. Pri tome
poruke mogu biti različite vrste: govorne, pisane, telekomande, podaci iz
računara i dr. U zavisnosti od toga telekomunikacione mreţe se dijele na
telefonske, telegrafske, telekomandene, mreţe za prenos podataka itd. Novijeg
datuma su telekomunikacione mreţe tzv. integrisanih sluţbi, koje omogućavaju
prenošenje poruka različitih vrsta na čemu počiva Internet.
Telekomunikaciona mreţe se sastoji od:
 učesničkih aparata (telefon, faks, računar)

 spojnih puteva
 komutacionih sistema
Postoji više vrsta telekomunikacionih sistema. To su:
 lokalni komutacioni sistemi

 komutacioni sistemi prvog nivoa
 komutacioni sistemi drugog nivoa
Osnovni elementi komutacionog sistema su:
 učesnički pribori (UP1-UPn)

 spojni organi (SO1-SOk)
 prenosnici (PN1-PNm)
 komutacioni polje (KP) i
 upravljački organ (UO)
 Komutacija govornih kanala

 Komutacioni sistem
 Telefonski saobraćaj
 Signalizacija komutacionih sistema
 Signalizacija pri prenosu opdataka
KOMUTACIONI SISTEMI 38
4. KOMUTACIONI SISTEMI
Osnovni zadatak telekomunikacione mreţe je da omogući MeĎutim, korisnik moţe biti i automat (računar). U oba
prenošenje poruka od mjesta gdje one nastaju do mjesta slučaja upotrijebićemo termin korisnik telekomunikacione
gdje su upućene tj. odredišta. Pri tome poruke mogu biti mreţe. Za poruke koje se razmjenjuju izmeĎu učesnika u
različite vrste: govorne, pisane, telekomande, podaci iz telekomunikacionoj mreţi koristiće se termin učesničke
računara i dr. U zavisnosti od toga telekomunikacione poruke.
mreţe se dijele na telefonske, telegrafske,
telekomandene, mreţe za prenos podataka itd. Novijeg Pod spojnim putevima u telekomunikacionim mreţama
datuma su telekomunikacione mreţe tzv. integrisanih podrazumijevaju se tehnička sredstva koja omogućavaju
sluţbi, koje omogućavaju prenošenje poruka različitih prenos poruka izmeĎu različitih tačaka mreţe. Njima se
vrsta na čemu počiva Internet. ostvaruju veze učesničkih aparata sa komunikacionim
sistemima i obrnuto, kao i komunikacionih sistema
meĎusobno.
4.1. ORGANIZACIJA I ELEMENTI
TELEKOMUNIKACIONE MREŢE Komutacioni sistemi su tehnička sredstva koja
omogućavaju usmjeravanje puteva u telekomunikacionoj
Telekomunikaciona mreţe se sastoji od: mreţi izmeĎu učesnika koji imaju potrebu za razmjenom
poruka. To podrazumijeva da kad prestane potreba za
- učesničkih aparata (telefon, faks, računar) razmjenom poruka, izmeĎu dva korisnika, da se veza,
- spojnih puteva putem ovih sistema, raskine. MeĎutim, u specijalnim
- komutacionih sistema slučajevima uspostavlja se veza i tri ili više
korisnika/učesnika. Proces uspostavljanja i raskidanja
Primjer organizacije jedne telekomunikacione mreţe dat veza u komuntacionim sistemima naziva se
je na slici 4.1. Učesnički aparati su predajnici i prijemnici komutacionim procesom. Ili samo komutacijom, pa otuda
poruka. Uobičajeno je da su funkcije predaje i prijema potiče i njen naziv.
objedinjene u jednom istom aparatu. Svaki aparat ima
svog korisnika, npr. čovjeka koji se sluţi aparatom.
Slika 4.1. Organizacija telekomunikacione mreţe

4.1.1. HIJERARHIJA KOMUTACIONIH Učesnički pribori su organi kojima se spreţu učesnički

SISTEMA aparati sa komuta-cionim poljem radi ostvarivanja
prilagoĎenja u električnom smislu. S druge strane
pomoću njih se vrši razmjena svih signala koji nose
Na slici 4.1. se vidi da u telekomunikacionoj mreţi postoji
upravljačke poruke, a potrebni su za ostvarivanje i
više vrsta telekomunikacionih sistema. To su:
raskidanje veze odgovarajućih učesnika. Svi putevi ovih
signala, koji vode prema upravljačkom organu, označeni
 lokalni komutacioni sistemi
su isprekidanim linijama.
 komutacioni sistemi prvog nivoa
 komutacioni sistemi drugog nivoa
Sponji organi učestvuju u uspostavljanju i raskidanju
lokalnih veza tj. veza učesničkih aparata priključenih na
Na lokalne komutacione sisteme povezani su učesnički
posmatrani komutacioni sistem.
aparati odgovarajućim spojnim putevima. Ako treba
uspostaviti vezu izmeĎu učesnika koji su povezani na na
različite lokalne komutacione sisteme, to se moţe
ostvariti meĎusobnim povezivanjem svih lokalnih
komutacionih sistema u telekomunikacionoj mreţi.
MeĎutim, u slučaju mreţe sa većim brojem ovakvih
komutacionih sistema, njihovo povezivanje po principu
svaki-sa-svakim postaje neekonomično.
Tada se uvode komutacioni sistemivišeg hijerarhijskog

nivoa.
Uloga komutacionog sistema prvog nivoa je da ostvari

komutacioni proces za sve lokalne komutacione sisteme
povezane na njega. Time omogućuje i ostvarivanje veza
izmeĎu korisnika u različitim lokalnim komutacionim
sistemima.
Komutacioni sistem drugog nivoa sluţi da se na njega

odgovarajućim spojnim putevima povezuju grupe
komutacionih sistema prvog nivoa, za koje on obavlja
komutacioni proces. Na taj način ostvaruje se veza
korisnika koji su povezani na različite lokalne
keomutacione sisteme, a pripadaju različitim
komutacionim sistemima prvog nivoa.Da bi veze mogle Slika 4.2. Blok šema komutacionog sistema
da se ostvauju izmeĎu učesnika u cijeloj
telekomunikacionoj mreţi, svi komutacioni sistemi Prenosnici su organi kojima se spreţe komutaciono polje
drugog nivoa povezani su meĎusobno odgovarajućim sa spojnim putevima koji vode prema drugim
spojnim putevima. komutacionim sistemima. Drugim riječima to su organi
čijim posredstvom se ostvaruju dolazne i odlazne veze
U slučaju velikih telekomunikacionih mreţa uvode se još učesnika, kao i trenzitne veze.
viši hijerarhijski nivoi. Tako na primjer u javnoj
meĎumjesnoj telefonskoj mreţi u Bosni i Hercegovini Komutaciono polje spregnuto je sa svim učesničkim
postoje: priborima, prenosnicima i spojnim organima. Njegova
funkcija je da ostvari komutacioni proces za učesnike koji
 krajnje telefonske centrale, koje odgovaraju to traţe, odnosno da uspostavi vezu izmeĎu aparata
lokalnim komutacionim sistemima pozivajućeg i traţenog učesnika, omogućujući na taj
 čvorne telefonske centrale, prvi nivo način razmjenu učesničkih poruka, a po završetku ove
 glavne telefonske centrale, drugi nivo razmjene da raskine vezu. Upravljanje komutacionim
 tranzitne telefonske centrale procesom obavlja upravljački organ.
 meĎunarodne telefonske centrale
Upravljački organ spregnut je sa svim ostalim organima
komutacionog sistema što mu omogućava da vrši
4.2. BLOK ŠEMA KOMUTACIONOG upravljačku funkciju u komutacionom sistemu. Postoje
SISTEMA različiti principi organizacije obavljanja upravljačkih
funkcija, počevši od decentralizovanih pa do jednog
centralizovanog upravljačkog organa.
Osnovni elementi komutacionog sistema, prikazani na
slici 4.2, su: Osim organa prikazanih na slici 4.2. postoje organi koji
imaju pomoćnu ulogu u ovom procesu, kao što su: izvori
 učesnički pribori (UP1-UPn) za napajanje, razdjelnici, organi za ispitivanje ispravnosti
 spojni organi (SO1-SOk) rada i sl. Ili specijalni organi kao što su: brojači tarife,
 prenosnici (PN1-PNm) prijemnici i predajnici signala koji nose upravljačke
 komutacioni polje (KP) i poruke itd.
 upravljački organ (UO)

4.2.1. KOMUTACIONO POLJE

 Korak-po-korak
Komutaciono polje obavlja osnovnu funkciju  Krozbar birač
komutaciong sistema – komutacioni proces. Zbog toga  Sa diskretizovanim komutacionim elementi
se posvećuje posebna paţnja organizaciji i realizaciji
komutacionog polja u svakom komutacionom sistemu. Birač korak-po-korak je elektro-mehanički sklop, koji
omogućava prespajanje jednog ulaza na jedan od više
Prema obliku organizacije, načinu grupisanja i izlaza. Krozbar birač je elektromehanički sklop, čija se
povezivanja osnovnih komutacionih sklopova konstrukcija zasniva na radu elektromagnetnog relea. U
komutaciona polja dijelimo na: komutacio-nom smislu on sadrţi m ulaza, od kojih svaki
moţe da se prespoji na n izlaza. Odgovarajuće
 jednokaskadna komutaciona polja, i komutaciono polje dobije se prespajanjem meĎusobno
 višekaskadna komutaciona polja povezaih krozbar birača.
Na slici 4.3. prikazan je primjer jednokaskadnog Diskretizovani komutacioni elemementi su mehaničke ili
komutacionog polja. električne komponenete koje se grupišu u module u
obliku komutacionih matrica. Mogu biti elektromehanički
(rid-relei) i elektronski (tiristori).
2. Princip vremenske raspodjele koji se zasniva na

uspostavljanju veze izmeĎu ulaza i izlaza
komutacionog polja signalima u diskretnom obliku
(digitalnom obliku) uz eventualni vremenski pomjeraj.
Komutaciono polje na principu vremenske raspodjele se

sastpji od poluprovodničkih komponeneti. Koristi se
postupak impulsne kodovane modulacije (Pulse Code
Modulation) – PCM. To je postupak u kome se analogni
signal prevodi u digitalni oblik (digitalizacija). Digitalno
Slika 4.3. Jednokaskadno komutaciono polje komutaciono polje realizuje se obično različtitm
kombinacijama vremenske i prostorne komutacije.
Za njega je karakteristično da se veza od nekog ulaza do
nekog izlaza ostvaruje preko jedne komutacione tačke. U
njoj se nalazi komutacioni element, koji je na slici 4.3. SAOBRAĆAJ U KOMUTACIONOM
principski predstavljen prekidačem. SISTEMU
Na slici 4.4. predstavljeno je višekaskadno komutaciono
Pod saobraćajem se podrazumijeva u komutacionom
polje.
sistemu ukupno zauzimanje svih elemenata, sklopova i
većih funkcionalnih cjelina u ovom sistemu, koji će se sa
aspekta saobraćaja zvati organima. Pri tome ovo
zauzimanje moţe biti namjerno ili nenamjerno,
kratkotrajno ili dugotrajno, pri uspostavljenoj ili
neuspostavljenoj vezi učesnika.
Saobraćaj nastaje kao neposredna poteba učesnika za

meĎusobnim komuniciranjem te su oni u stvari izvor
saobraćaja.
Slika 4.4. Višekaskadno komutaciono polje Svako zauzimanje komutacionog ssitema od izvora
saobraćaja naziva se pozivom. Pri tome se poziv moţe
Ono se sastoji od više komutacionih matrica poredanih u završiti uspostavljanjem veze sa drugim učesnikom, ali
n kaskana. Matrice susjednih kaskada povezane su tzv. ne mora.
meĎuvezama.
Veličina saobraćaja se mijenja u toku vremena što je
Realizacija komutacionog polja zasniva se na dva posljedica više faktora; namjene i lokacije komutacionog
osnovna principa: sistema, strukture učesnika, doba dana i noći, dana u
sedmici, godini itd. Zbog toga je uveden tzv. čas
1. Princip prostorne raspodjele koji se svodi na to da se najvećeg opterećenja, definisan kao perdiod vrenema od
veza izmeĎu ulaza i izlaza ostvaruje u originalnom 60 uzastopnih minuta za vrijeme kojeg je veličina
obliku i relanom vremenu, bez kašnjenja. saobraćaja najveća.
Postoji više načina izvoĎenja komutacionog polja na Veličinu saobraćaja definiše srednji broj istovremeno
ovom principu što je posljedica tehnološkog razvoja zauzetih organa i to je poznato kao saobraćajna
komunikacija. Poseban značaj imaju komutaciona polja vrijednost. Jedinica saobraćajne vrijednosti je erling
realizovana biračima tipa: (označava se sa E). Po definiciji organ koji je ukupno

zauzet neko vrijeme t u posmatranom intervalu vremena  kapacitetu, malog, srednjeg i velikog kapaciteta,
T ima saobraćajnu vrijednost t/T erlinga.  realizaciji komutacije, sa vremenskom i prostornom
raspodjelom u komuta-cionom polju,
Postoji više načina da se izrazi vrijednost saobraćaja a  upravljanju, sa centralizovanim ili decentralizovanim
jedan koji se često koristi je: upravljačkim organima, tj. direktnim, registarsko-
A = ctm markerskim i programskim upravljanjem.
gdje je: A - vrijednost saobraćaja, c – broj poziva u 4.5. SIGNALIZACIJA SA OKOLINOM

jedinici vremena, tm – srednje vrijeme zauzeća organa
izraţeno u jedinici vremena Pod okolinom komutacionog sistema podrazumijevaju se
svi učesnici koje komutacioni sistem opsluţuje. Signali
4.4. PODJELE KOMUTACIONIH koji nose upravljačke poruke se pojavljuju pri procesu
uspostavljnja i raskidanja veza izmeĎu učesničkih
SISTEMA aparata.
Najbrojniji su sistemi za komutaciju govornih učesničkih U zavisnosti od toga kako su učesnici spregnuti sa
poruka. tzv. telefonski komutacioni sistemi. Negovorni komutacionim sistemom, posmatrani signali se mogu
komutacioni sistemi su telegrafski ali naglim razvojem podjeliti na dvije vrste:
računarske tehnike postaju veoma aktuelni sistemi za
komutaciju podataka, paketa podataka i poruka u  signali za rad komutacionog sistema sa
računarskim mreţama (internet). učesničkim aparatima,
 signali za meĎusobni rad komutacionih sistema
Podjelu komutacionih sistema moţemo izvršiti na u telekomunikacionoj mreţi.
nekoliko različitih osnova:
4.5.1. SIGNALI ZA RAD SA UĈESNIĈKIM
 prema vrstu učesničke poruke, telefonski, telegrafski,
telekomande itd. APARATIMA - TELEFONIMA
 prema načinu uspostavljanja veze, manuelni,
poluautomatski i automatski, Na slici 4.5. prikazan je princip razmjene signala izmeĎu
 prema hijerarhijskom mjestu u mreţi, lokalni, prvog komutacionog sistema (KS) i učesničkog aparat (UA). Pri
hijerarhijsko nivoa itd. tome je sa UAp označen pozivajući učesnički aparat, a sa
 vrsti elemenata i sklopova, koračni, krozbar, UAt traţenu učesnički aparat.
elektronski itd.
Slika 4.5. Razmjena signala pozivajućeg i traţenog učesničkog aparata
U toku uspostavljanja i raskidanja veze izmeĎu ova dva veze. Komutacioni sistem, ukoliko ima mogućnosti da
učesnička aparata KS sa svakim od njih razmijeni opsluţi ovog učesnika, šalje prema UAp signal potvrde. U
odreĎeni broj signala. Svaki od ovih signala ima različito suprotnom slučaju KS šalje signal odbijanja.
značenje, jer nosi različitu upravljačku poruku.
U slučaju da postoje uslovi za uspostavljanje veze, KS
Procedura uspostavljanja veze dva učesnička aparata šalje signal najave prema UAt i očekuje od njega signal
započinje kada UAp uputi signal najave, kojim odziva. Pri prijemu ovog signala KS šalje prema UAp
obavještava KS da ţeli da započne sa uspostavljanjem signal odziva, čime je veza UAp – UAt uspostavljena.

Prekid prethodno uspostavljene veze UAp – UAt moţe se 4.5.2. SIGNALI ZA RAD KOMUTACIONIH
inicirati sa obje strane pri čemu inicijator prekida šalje SISTEMA
signal rskidanja prema KS, a ovaj šalje odgovarajući
isgnal prema drugom učesničkom aparatu. MeĎutim, kod
Na slici 4.6. prkazan je princip meĎusobne razmjene
nekih sistema je prekid veze jednostran zbog uvedenih
signala izmeĎu dva komutaciona sistema. Sa KSp i KSt su
prioriteta. Tako npr. U javnoj telefonskoj mreţi pozivajući
označeni komutacioni sistemi pozivajućeg, odnosno
učesnik plaća za ostvarenu vezu, pa ima i prioritet za
traţenog učesnika.
njenom prekidu.
Slika 4.6. Razmjena signala izmeĎu dva komutaciona sistema
Signalizacija na releciji učesnički aparat – komutacioni - komutacioni sistem – telefonska centrala.

sistem, kako za pozivajućeg tako i za traţenog učesnika
odgovara skupu signala prikazanom na slici 4.5. Upravljački signali koji se prenose od telefonskog aparata
prema telefonskoj centrali dobiju se prekidanjem toka
Posmatrajući signale na relaciji učesnički aparat – istosmjerne struje u signalizacionoj petlji. Pri tome
komutacioni sistem i komutacioni sistem – komutacioni signalizacionu petlju obrazuju učesnički vod (UV) tj. vod
sistem moţe se zapaziti da oni, po sadrţaju poruke koje koji veţe telefonski aparat i telefonsku centralu.
nose, mogu da se podijele u dvije grupe:
Upravljački signali od telefonskog aparata pozivatelj su:
 upravljačke signale, koji učestvuju u procesima
uspostavljanje i raskidanja veza, a nazivaju se još i - signal najave
linijski signali, i - signal raskidanja,
 adresne signale, koji nose poruke o adresama Upravljački signali od telefonskog aparata onog koga se
učesnika. U većini komutacionih sistema ove poruke poziva su:
su cifre, koji sus sastavni dijelovi pozivnih brojeva
učesnika. Pri tome se pod pozivnim brojevima - signal odziva,
podrazumijevaju adrese učesnika komutacionog - signal raskidanja.
sistema, odnosno telekomunikacione mreţe po
kojima se ovi meĎusobno razlikuju. Nazivaju se još i U slučaju automatske telefonske centrale poruke o
registarski signali. pozivnom broju traţenog učesnika prenose se skupovi
adresnih signala od automatskog telefonskog aparata
(ATA). Postoji više načina za generisanje adresnih
4.6. SISTEMI SIGNALIZACIJE signala.
Pod sistemima signalizacije podrazu-mijevamo skupove Na slici 4. 7. su prikazani adresni signali koji se dobiju
signal koji omogućavaju razmjenu upravljačkih poruka tehnikom prekidanja signalizacione petlje za slučaj ATA
prema unaprijed definisanim uslovima. sa brojčanikom. Ovi signali nose adresene poruke o
izabranom pozivnom broju 32.
4.6.1. TELEFONSKI SISTEMI
SIGNALIZACIJE Pozivni broj se sastoji od tzv. biračkih cifara, od kojih
svaka predstavlja poseban signal. Ovaj se sastoji od
biračkih impulsa, čiji broj odgovara brojnoj vrijednosti
U slučaju telefonije vrijede nazivi za:
odgovarajućeg dijela adresne poruke.
- telekomunikaciona mreţa – telefonska mreţa,
- učesnički aparat – telefonski aparat,

Svaki birač impulsa se sastoji od impulsa i pauze.

Normalna vrijednost vremena impulsa tj. bezstrujnog Minimalna vrijednost pauze izmeĎu cifara iznosi 200 ms.
stanja (BS) u petlji učesničkog voda je 62 ms, a pauza
izmeĎu impulsa tj. strujno stanje (SS) u je 38 ms.
Slika 4.7. Adresni signali telefonskog aparata sa brojčanikom
Na slici 4.8. prikazano je ako se formiraju adresni signali vrijednosti (fn), a druga skupu viših vrijednosti (fv). Na
u slučaju ATA sa tastaturnim biranjem na principu ovaj način je moguće znatno brţe birati nego u slučaju
tehnike više frekvencija. Pritiskom na taster kodira se ATA sa brojčanikom jer je minimalno potrebno vrijeme
adresni signal na taj način što se šalju dvije unaprijed za raspoznavanje primljenih frekvencija na prijemnom
odreĎene frekvencije, od kojih jedna pripada skupu niţih dijelu automatske telefonske centrale je 40 ms.
Slika 4.8. Adresni signali telefonskog aparata sa tastaturom
Upravljački signali od telefonske centrale prema U javnoj telefonskoj mreţi danas se uglavno koriste dva
telefonskom aparatu su: tipična sistema signalizacije:
- pozivni signal, koji ima odreĎene električne
karakteristike potrebne za pobudu akustičkih  sistem signalizacije tipa D1,
indikatora (najčešće zvona) u telefonskom aparatu  sistem isgnalizacije tipa R2.
traţenog učesnika, i
- tonski signali, (signal slobodnog biranja, zauzeto, Na slici 4.9. prikazan je sistem signalizacije D1 tipa. U
kontrola poziva idr.), koji se šalju prema ovom sistemu signalizacije koristi se tehnika prekidanja
telefonskom aparatu onog koji poziva. signalizacione petlje.
4.6.2. SIGNALIZACIJA TELEFONSKIH Signali se meĎusobno razlikuju po vremenu trajanja, pri

čemu njihovo značenje zavisi i od trenutnog stanja veze.
CENTRALA Registarski signalči su u ovom slučaju adresni signali,
signali stanja učesnika i signali blokade, dok su ostali
Sitemi signalizacije koji se primjenjuju pri meĎusobnom linijski signali. Signalizacija je sa potvrdom tj. za poslati
radu automatskih telefonskih centrala znatno su sloţeniji signal očekuje se potvrda od druge ATC. Sami nazivi
od sistema signalizaicje telefonskog aparata.

signala dovoljno govore o njihovim funkcijama, odnosno U tabeli 4.1. prikazan je skup linijskih signala. Ovi signali
upravljačkim porukama koje nose. se mogu primjeniti u dvije varijante:
a) analognoj varijanti, kada se prenos vrši uključivanjem
Drugi je sistem signalizacije tipa R2. Upotrebljava se u (UK) i isključiva-njem (ISK) frekvencije 3825 Hz, koja
evropskim zemljama i to kako u nacionalnom, tako i u se nalazi izvan govornog opsega,
internacionalnom telefonskom saobraćaju. b) digitalnoj varijanti, predviĎenoj za PCM sisteme za
prenos, u kojoj se koriste 2 bita za signale unaprijed
(af i bf) i 2 bita za signale unazad (ab i bb).
Slika 4.9. Sistem telefonske signalizacije tipa D1
Analogna varijanta Digitalna varijanta

Signali Smijer Unaprijed Unazad
Unaprijed Unazad
af bf ab bb
Signal slobodan ↔ UK UK 1 0 1 0
Signal najave → ISK UK 0 0 1 0
Signal potvrde ← ISK ISK 0 0 0 1
Signal raskidanja → UK ISK 1 0 0 1
Signal raskidanja ← ISK UK 0 0 1 1
Signal blokiranja → UK ISK 1 0 1 1
Tabela 4.1. CCITT R2 sistem signalizacije, linijski signali

4.6.3. TELEGRAFSKI SISTEMI Slobodan teleprinter šalje kontinuiran stop potencijal.

SIGNALIZACIJE Početak svake telegrafske riječi označen je start
impulsom, odnosno start potencijalom u trajanju 20 ms.
Slijedećih 5 vremenskih intervala od po 20 ms zauzimaju
U slučaju telegrafije telekomunikaciona mreţa se naziva 5 elementarnih signala (bita), kojima se koduje
tekegrafskom mreţom, učesnički aparat teleprinterom, a telegrafski znak (slovo, broj ili neki znak), koji u ovom
komutacioni sistem telegrafskom centralom. slučaju predstavlja učesničku poruku (na slici je prikazan
primjer poruke 10010).
Teleprinteri koriste dva stanja toka istosmjerne struje u
petlji učesničkog voda za kodiranje poruka, kako Na kraju telegrafske riječi je stop impuls, odnosmo stop
učesničkih tako i upravljačkih. To su strujno i bezstrujno potencijal minimalnog vremena trajanja 30 ms. Njagova
stanje, prikazana start i stop potencijalima. Pri tome je duţina trajanja se razlikuje od ostalih impulsa u okviru
start - negatinog potencijala, a stop -pozitivnog telegrafske riječi, da bi se razdvojile pojedine telegrafske
potencijala. riječi kada se naĎu u nizu.
Na slici 4.10. prikazana je tehnika formiranja telegrafskih Ima teleprintera koji koriste 8 elementarnih signala za
riječi koje se koriste u Evropi. kodovanje telegrafskog znaka, ali je princip signalizacije
sličan.
Slika 4.10. Teleprinterski signal sa petobitnim kodom
4.6.4. SIGNALIZACIJA PRI PRENOSU komutacionog sistema (a u sličnom obliku i izmeĎu

PODATAKA terminala-računara).
Na početku formata nalazi se meĎa – znak za

U slučaju da su učesničke poruke podaci, kao npr. kod raspoznavanje rama podataka. Za njim slijdede dijelovi
prenosa različitih podataka internetom, oni se obično formata u koje se smještaju upravljačke poruke - adresa
šalju u obliku kraćih paketa podataka. Svakom od voih nastanaka poruke (onaj ko ju je stvorio), adresa
paketa potregno je pridruţiti odreĎene upravljačke odredišta poruke (onog kome je upućena) i adresa puta
poruke i na taj način dobiju se tzv. ramovi podataka. kojim treba proći poruka sa upravljačkim podacima.
Razmjena ovakvih ramova podataka obavlja se po Iza ovog se smješta učesnička poruka, koja ima oblik
unaprijed definisanoj proceduri, koja se naziva paketa podataka. Na kraju je dio za ispitivanje greške pri
protokolom. prenosu.
Na slici 4.11. prikazan je opšti slučaj formata rama

podataka koji se šalje od jednog do drugog
4.11. Uopšteni format za prenos podataka
Sika 4.12 HDLC formata za prenos podataka

UPRAVLJAČKI ORGANI KOMUTACIONIH SISTEMA 46
Na slici 4.12. prikazan je primjer formata koji se koristi u

tzv. HDLC (High level data link control (eng.))protokolu pri
prenosu podataka. Ovaj format nije vezan za neku
odreĎenu duţinu ili metodu prenosa, što ga čini
univerzalnim.
Ram podataka koji se prenosi ograničen je sa obje strane

meĎom. To je osmobitna riječ specifičnog sadrţaja:
01111110. Iza početne meĎe slijede dvije osmobitne
riječi u kojima su smejštene upravljačke poruke, u prvoj
o adresi odredišta, a druga je poijeljena na dva dijela i
nosi podatke o nekoj komandi koju treba izvršiti na
odredištu i duţini učesničke poruke. Slijedi poruka u
obliku paketa podataka od n bita. Zadnjih 16 bita ispred
završne meĎe sluţe za provjeru ispravnosti primljene
poruke (provjera greške u prenosu).
Provjera ispravnosti prijema poruke obavlja se pomoću

cikličkih kodova. To su kodovi kod kojih se cikličkim
pomjeranjem jedne kodne riječi dobija neka druga kodna
riječ. Ukoliko se pri prijemu dobije različita kodna riječ od
poslane znači da je došlo do greške u prenosu. Na
osnovu ovako detektovane greške moţe se traţiti
ponovno slanje učesničke poruke od izvora prema
odredištu.
4.7. UPRAVLJAĈKI ORGANI

KOMUTACIONIH SISTEMA
Osnovna najmjena komutacionog sistema je opsluţivanje

poziva izmeĎu učesnika u komutacionom procesu. Slika 4.13. Prikaz etapa i faza opsluţivanja poziva u ATC
Pri opsluţivanju poziva komutacioni sistem treba obaviti Osnovne upravljačke funkcije pri opsluţivanju poziva su
iz radnji ili operacija koje moraju biti unaprijed neophodne za izvršavanje osnovne funkcije komutacio-
definisane. To su funkcije komutacionog sistema. Sve nog sistema – obavljanje komutacionog procesa,a to su:
funkcije komutacionog sistema mogu se podijeliti u dvije
grupe: a) detekcija poziva učesnika - signal koji dolazi od
pozivatelja,
 izvršne funkcije, i b) prijem adresnih signala, poruka i njihovo skladištenje,
 upravljačke funkcije. c) identifikacija i ispitivanje stanja traţenog učesnika –
na osnovu primljene adresne poruke,
Izvršne funkcije neposredno izvršavaju komutacioni d) traţenje i uspostavljanje naĎenog puta kroz
proces, tj. to su one funkciej koje učestvuju u komutaciono polje,
uspostavljanju i raskidanju puteva preko kojih se obavlja e) slanje signala najave prema traţenom učesniku,
razmjena učesničkih poruka. Upravljačke funkcije f) slanje signala zauzet učesnik, organ – ako se veza n
učestvuju samo posredno u izvršavanju komutacionog emoţe uspostaviti,
procesa, tj. one upravljaju ostvarivanjem izvršnih g) nadgledanje uspostavljne veze u cilju detekcije
funkcija. signala od učesnika u vezi,
h) raskidanje veze i osloboĎenje putaa kroz
Kada poziv doĎe u komutacioni sistem, započinje komutaciono polje, kao i svih ostalih zauzetih organa
njegovo opsluţivanje. U toku ovog opsluţivanja izvršni komutacionog sistema.
podsistem prelazi iz jednog stanja u drugi, a sve prelaske
definiše i sprovodi upravljački podsistem. I tako čitav Sa stanovišta stanja posmatrane veze u komutacionom
proces obuhvata više etapa opsluţivanja. sistemu osnovne upravljačke funkcije se mogu svrstati u
tri grupe:
Na slici 4.13. dat je primjer opsluţivanja lokalnog poziva
tj. poziva koji zahtijeva uspostavljanje lokalne veze u  funkcije koje se odnose na učesnika (slučaj
automatskoj telefonskoj centrali. pod a),
 funkcije koje se odnose na vezu (slučaj pod g),
Naznačeni su svi signali koje ATC razmjenjuje sa  funkcije koje se odnose na postupak
okolinom tj. sa pozivaju-ćim učesnikom (PU) i traţenim uspostavljanja i raskidanja veze (slučajevi pod
učesnikom (TU). Proces opsluţivanja lokalnog poziva b, c, d, e, f, h).
obuhvata šest etapa opsluţivanja, pri čemu etapa 4. ima
pet faza opsluţivanja, a etapa 6. dvije faze opsluţivanja.

4.7.1. UPRAVLJAĈKI ORGANI Kao što znamo, sa stanovišta rada upravljačkog organa
funcije koje se odnose na opsluţivanje poziva su: prijem
upravljačkih poruka, obrada priljenih poruka, skladištenje
Razmotrimo sad princip organizacije i način gradnje
potrebnih podataka i predaja upravljački poruka.
upravljačkih organa u zavisnosti od različitih kriterija:
načina opsliivanja, raspodjele upravljačkih funkcija i
Polazeći od ove podjele dolazimo do opšteg oblika
primjenjenih tehnika.
organizacije upravljačkog organa, koji je prikazan na slici
4.14.
Opšti model upravljačkog organa komutacionog sistema Pri čemu su: SKu – ulazna spreţna kola, SKi – izlazna
definiše se na bazi upravljačkih funkcija koje ovaj organ spreţna kolai UB – upravljački blok.
obavlja.
Slika 4.14. Opšti oblik organizacije upravljačkog organa
Ulazna spreţna kola prihvataju signale koji nose prethodnom vremenukoji su uklonjeni sa ulaza. To znači
upravljačke poruke iz okoline upravljačkog organa i da postoji memorijski element za privremeno skladištenje
prevode ih u oblik koji moţe da koristi upravljački blok. podataka koje nosi ulazni signal. Povezivanjem
kombinacione mree i memorijskog elementa dobije se
Izlazan spreţna kola imaju suprotnu ulogu, tj. prihvataju tzv. sekvencijalna mreţa, koja u opštem slučaju ima oblik
upravljačke signale iz UB i prevode ih u oblik koji moţe prikazan na slici 4.16.
da koristi okolina upravljačkog organa. Pri praktičnim
realizacijama upravljačkih organa često se ulazna i Pored ulaza i izlaza, čiji je broj isti kao u prethodno
izlazna spreţna kola objedinjuju. definisanoj kombinacionoj mreţi postoji i k memoriskih
elemenata. Polazeći od toga da svaki memorijski
Upravljački blok obavlja prijem i predaju signala koji nose elementa moţe da se naĎe u dva stanja (binarno 0 ili
upravljačke poruke, obradu poruka i skladištenje binarno 1), moguće je memoristai K=2k stanja.
podataka.
Signali na ulazima i izlazima spreţnih kola mogu imati

različite oblike, ali oni moraju biti usklaĎeni sa oblicima
koje raspoznaje i s kojima operiše UB. Obično su to
signali u binarnom obliku.
4.7.1.1. Upravljaĉki blok
Najprostiji oblik upravljačkog bloka je kombinaciona

mreţa. Ona je sastavljena od logičkih elemenata, a na
slici 4.15 prikazan je opšti model kombinacione mreţe
koja ima m ulaza (xi ... xm) i n izlaza (yi ... ym).
Slika 4.16 Sekvencijalna mreţa
Slika 4.15. Prikaz kombinacione mreţe

4.7.2. OSNOVNI ELEMENTI
Za kombinacionu mreţu je karakteristično da je signal na UPRAVLJAĈKIH ORGANA
nekom izlazu funkcija signala na ulazima i to u
posmatranom vremenu. Pri tome je signali na ulazima i Upravljački organ ili upravljački blok (slika4.15) čine dvije
izlazima mogu uzimati vrijednosti binarno 0 ili binarno 1. grupe elemenata. Jedna grupa se sastoji od tzv. logičkih
elemenata, od kojih je izgraĎena kombinacina mreţa.
MaĎutim, kod većine upravljačkih blokova signal na Drugu grupu sačinjavaju memorijski elementi, koji ulaze
nekom izlazu nije samo funkcija signala na ulazima u u sastav sekvencijalne mreţe.
posmatranom vremenu, već i signala u nekom

4.7.2.1. Logiĉki elementi NE funkcija, koja definiše komplementarnu (inverznu)

vrijednost posmatrane promjenljive x ima oblik
Logičkim elementima se ostvaruju osnovne logičke
funkcije. Osnovni princip rada logičkih elemenata zasniva f3  X
se na zakonima logičke algebre, koja se naziva i Bulova
algebra (John Bool – englaski matematičar). Ova Rješavanje različitih logičkih izraza zasniva se na primjeni
disciplina tretira probleme funkcija koje su primjenljive prethodno navedenih logičkih funkcija. Pri tome postoji
na binarne brojeve. niz pravila logičke algebre koji se mogu naći u
odgovarajućim tablicama.
Pod binarnom promjenljiom se podrazumijeve
promjenljiva koja moţe imati dva stanja koja se Tehnike realizacije i principi izgradnje osnovnih logičkih
označavaju sa binarnim brojevima 0 i 1. elemenata mogu biti različiti.
Osnovne logičke funkcije su: X Y X·Y X+Y X

0 0 0 0 1
 I funkcija
0 1 0 1 1
 ILI funkcija
1 0 0 1 0
 NE funkcija
1 1 1 1 0
I funkcija, za dvije promjenljiva X i Y ima oblik:
Tabela 4.2. Pregled osnovnih logičkih operacija
f1 = X·Y,
Tako npr. logičke elemente moţemo realizovati u:
i u zavisnosti od vrijednosti ovih promjenljivih, dobija se
razliučit rezultat funkcije, što je prikazano u tabeli 4.2. a) relejnoj tehnici,
b) diodnoj tehnici, ili
ILI funkcija, za dvije promjenljiva X i Y ima oblik: c) tranzistorskoj tehnici.
f2 = X+Y, Na slici 4.17.a, b i c prikazane su električne šeme logičkih

elemenata koji odgovaraju logičkim funkcijama I, ILI i
a rezulatat je takoĎer prikazan u tbeli 4.2. NE, a realizovane su u nakoj od gore navedenih tehnika.
Na slici 4.17.d prikazani su simboli pojedinih logičkih
elemenata.
Slika 4.17.a. Logički elementi I, ILI i NE izvedeni u relejnoj tehnici Slika 4.17.b. Logički elementi I i ILI izvedeni u diodnoj tehnici
Slika 4.17.c. Logički elementi NI i NILI u tranzistorskoj tehnici Slika 4.17.d. Simboli I, ILI, NE, NI i NILI elemenata
4.7.2.2. Memorijski elementi vrijeme i poslije toga izvadi, odnosno, stavi na

raspolaganje radi daljeg korištenja. Uobičajeni termin za
unošenje podatka je upisivanje u memorijski element, a
Osnovna osobina memorijskog elementa je da u njega
za njegovo vaĎenje čitanje memorijskog elementa.
mţe da se unese odreĎeni podatak, sačuva odreĎeno

Za posmatranu namjenu koriste se memorijski elementi

koji imaju dva stanja. Prebacivanje iz jednog u drugo Koristi se više različitih tehnika za relaizaciju memorijskih
memorijsko stanje obavlja se signalima na ulazu (moţe elemenata upravljačkih organa komutacionih sistema. Na
biti jedan ili više ulaza), u obliku impulsa koji odgovaraju slici 4.18.a prikazana je varijanta izvoĎenja memorijskog
binarnim vrijednostima 0 i 1. elementa u relejnoj tehnici, a na slici 4.18.b prikazan je
princip korištenja feritnog jezgra kao memorijskog
Signal na izlazu pokazuje jedno od dva moguća stanja elementa. Za ovu namjenu koristi se feritno jezgro koje
memorijskog elementa. To znači da se u logičkom smislu ima pribkliţno pravougaonu histerezisnu petlju tj.
i na ulazu i na izlazu memorijskog elementa nalaze zavisnost magnetnog fluksa – Φ, od struje pobude – I.
binarne prmjenljive. Prema tome memorijski elementi su To omofućava da jezgro ima dva stanja kojaodgovaraju
u tom smislu kompatibilni sa logičkim elementima i mogu binarnim vrijednostima 0 i 1.
se sa njima direktno sprezati.
Slika 4.18.a. Memorijski element izveden relejnom tehnikom, releom s jednim i dva namotaja
Slika 4.18.b. Prestenasto feritno jezgro kao memorijski element

Polu/Elektronski
komutacioni sistemi 5
poglavlje
Poluelektronski komutacioni sistemi su predviĎeni za široku oblast primene.

Koriste se za centrale svih nivoa, od mjesnih i krajnjih do tranzitnih i
meĎunarodnih centrala. U zavisnosti od namjene razlikuju se i rješenja mada u
svim njima ima dosta zajedničkog.
Metaconta 10 C je automatski telefonski sistem sa programiranim upravljanjem

pomoću računara a u komutacionoom delu tj. govornim kolima primjenjuje i rid
rele sa hermetičkim zatvorenim kontaktima.
Sistem AXE 10 je komutacioni sistem za upravljanjem na bazi uskladištenog -

memorisanog programa, a namenjen za mjesne i meĎunarodne centrale
uključujući i tranzitne centrale. Komutaciona mreţa ovog sistema se sastoji od
stupnjeva biranja izraĎenh rid releima u vidu matrica, na pločama sa
štampanim kolima.
Sistem SI 2000 zadovoljava i ispunjava sve zahtjeve u modernim

telekomunikacijama. Telefonske centrale iz familije SI 2000 su modularni i
potpuno programski upravljani komutacioni sistemi. Raspodjela baza podataka,
procesiranja i kontrole postignuta je veća upotrebljivost centrale.
 Ukrsna tačka govornog multipleksa

 Komutaciona matrica
 Pretplatnički stepen
 Rid rele
 Prenaponska zaštita
POLUELEKTRONSKI I ELEKTRONSKI KOMUTACIONII SISTEMI 51
5. POLUELEKTRONSKI I ELEKTRONSKI KOMUTACIONI SISTEMI
Razvoj elektronike i digitalne tehnike te pojava novih daleko se lakše realizuju centrale velikih kapaciteta tj.
elektronskih elemenata i njihova široka primena u raznim centrale su vrlo velikim brojem vodova, velikim
oblastima dovela je do primene istih i u raznim saobraćajem i velikim brojem poziva.
komutacionim sistemima.
Elastičnost sistema: Primjena principa programiranog
U prvo vreme ovi elementi su se primenjivali u cilju upravljanja čine poluelektronske sisteme veoma
poboljšanja već postojećih rešenja klasičnim elementima. elastičnim. Oni se vrlo lako prilagoĎavaju postavljenim
Očigledne prednosti koje su postignute njihovom zahtjevima.Tokom eksplatacije mogu se na vrlo
primenom dovele su do vrlo obimnih teorijskih jednostavan način vršiti izmene pojedinih funkcija,
istraţivanja u cilju razvoja elektronskih komutacionih uvoĎenjem novih saobraćajnih zahtjeva, uspostavljanje
sistema. veze najpovoljnijim spojnim putevima i sl. Čak i kod
oţičenih programa ove izmjene se sprovode dosta brţe i
Razvoj elektronskih komutacionih sistema išao je u dva lakše nego kod klaasićni sistema.
smjera:
- razvoj potpuno elektronskih sistema i PrilagoĎavajje na zajednički rad: Zahvaljujući svojoj
- razvoj poluelektronskih sistema. elastičnosti ovi sistemi se vrlo lako prilagoĎavaju za
zajednički rad sa drugim sistemima, tako da su problemi
MeĎutim, istraţivanjima se došlo do zaključka da je sa u vezi uvoĎenja ovih sistema u postojeće mreţe svedene
raspoloţivim elementima teško realizovati potpuno na minimum.
elektronske sisteme i postići odgovarajući kvalitet, prije
svega u govornim kolima. Radi toga su se sve svjetske Ušteda u prostoru: Primjenom elektronskih komutacionih
firme, u ovom periodu, orijentisale na razvoj sistema postiţe se i znatna ušteda u prostoru za smeštaj
poluelektronskih sistema. Pri tome se za govorna kola ureĎaja. Ova ušteda u odnosu na klasične sisteme moţe
koriste razni elektromehanički elementi kao što su: biti veća ili manja što zavisi uglavnom od uptrebljenih
elemenata i rešenja koja su primjena nagovorna kola.
- krozbar birači
- minijaturizovani birači, Pouzdanost u radu: Zahvaljujući izboru sastavnih
- razne vrste relea--rid, erid, SK i dr, komponenata, tehničkim rešenjima u okviru sistema,
dupliranju glavnih sklopova sistema prije svega u okviru
dok se za upravljanje se koriste elektronski elementi sistema, upravljačkih organa, načinu kontrole u cilju
odnosno računari i procesori. utvrĎivanja eventualnih grešaka i načinu njihovog
otklanjanja pluelektronski komutacionisistemi su veoma
Elektronski komutacioni sistemi su odavno prošli fazu pouzdani u radu.
razvoja i eksperimentalnog rada i već se široko
primjenjuju. Tarifni ureĎaji: Ovi ureĎaji koji poluelektronski sistema
imaju vrlo široke mogućnosti. Zaduţenje pretplatnika kao
Poluelektronski komutacioni sistemi su predviĎeni za i razni drugi podaci u vezi sa tarifom vrše se u okviru
široku oblast primene. Koriste se za centrale svih nivoa, memorije i na način veoma pogodan za prenos istih u
od mjesnih i krajnjih do tranzitnih i meĎunarodnih centar za obradu. Zahvaljujući tome otpada potreba da
centrala. U zavisnosti od namjene razlikuju se i rješenja se u centralama ugraĎuju individualni pretplatničkih
mada u svim njima ima dosta zajedničkog. brojači kao i neki dopunski ureĎaj za registrovanje razni
podataka u vezi sa tarifiranjem.
Opšta karakteristika svih poluelektronskih komutacionih
sistema je sistem upravljanja. Upravljanje je Odrţavanje: Poluelektronski komutacioni sistemi
centralizovano a u osnovi je elektrnsko sa računarima ili zahtevaju manji broj osoblja za odrţavanje nego klasični
bez njih. Sem toga ono je i programirano. sistemi.Jedan deo toga osoblja moraju biti
visokokvalifikovani i specijalizovani stručnjaci za ovu
Na osnovu tehničke dokumentacije, obavljenih podataka vrstu tehnike. MeĎutim,takvi stručnjaci mogu sluţiti za
i praktičnih rezultata rada poluelektronskih komutacionih odrţavanje večeg broja centrala odnosno za odreĎena
sistema dolazi se do niza prednosti u odnosu sa klasične područja.
komutacione sisteme.
Način odrzavanja ovi sistema dosta se razlikuje od
Brzina rada: Zahvaljujući upotrebljenim elementima odrţavanja klasičnih sistema.Izvesne pogodnosti
poluelektronski komutacioni sistem postiţu vrlo veliku doprinose efikasnijem odrţavanju. IzmeĎu ostali su
brzinu u radu čime se stvaraju mogućnosti za bolje slijedeće:
iskorištenje telekomunikacione mreţe.
- sistemi vrše automatsko samoispitivanje ispravnosti
Povećanje saobraćajnih mogućnosti: Kod svih rada i omogućuju lokaciju eventualnih grešaka.
komunatacioni sistema postoje odreĎena ograničenja u Podaci o greškama daju se u štampanom obliku.
pogledu kapaciteta, veličine saobraćaja i propousne - otklanjanje grešaka vrši se u većini slučajeva
moći. Kod poluelektronski sistema te granice su zamenom neispravnog dijela, najčešće pločice sa
neuporedivo veće nego kod klasični sistema, odnosno

štampanim kolima koje su na principu utikačke (linijska kola, prenosnici i spojni vodovi), signalnog i
jedinice. komutacionog multipleksa preko koga se uspostavlja
- vrši se automatsko mjerenje saobraćaja, registruju veza organa.
razni statistički podaci o saobraćaju, kao i razni drugi 2. Elektronskih perifernih upravljačkih kola koja sadrţe
podaci koji se mogu koristiti za ocjenu kvaliteta kola za prikupljanje podatake iz komutacionog
rada, saobraćaja uopšte kao i za planiranje. multipleksa i pripadajućih perifernih telefonskih
organa, kao i kola pomoću kojih se na osnovu
Pored ovih osobina i odreĎenih prednosti koje su instrukcije primljenih od centralnog procesora, vrši
zajedničke za poluelektronske sisteme bez obzira na to upravljanje svih markerskih i drugih prekidačkih
gde su primenjene postoje i posebne mogućnosti procesora.
odnosno prednosti zavisno od primjene. Tu se prije 3. Centralnog procesorskog sistema koji se sastoji od
svega misli na primjenu sistema za lokalne telefonske dupliranih procesora koji rade u realnom vremenu
centrale na koje su priključeni pretplatnici i na na principu podjele opterećenja. Svaki procesor
meĎumjesne telefonske centrale. obuhvata memoriju i logička kola pomoću kojih
obavlja slijedeće funkcije :
Navešćemo neke od mogućnosti kod primene ovih
sistema za lokalne telefonske centrale: - prikuplj podatke o stanju prikljčaka, prenosnika,
spojnih slogova, linkova,
- mogućnost kategorizacije pretplatnika, - otkriva promjenu njihovog stanja,
- prioritetne veze, - za svaki poziv odreĎuje dopunske podatke, kao
- ograničenje biranje, što su kategorija pretplatnika, podaci o
- biranje skraćeneim pozivnim brojevima, uplaćivanju i dr.,
- prenošenje poziva, - odabira prigodan slobodan put kroz multipleks,
- naknadni pozivi i dr. šalje komande z
- a markiranje i provjerava pravilno izoĎenje istih.
Kao što se i predhodno vidi poluelektronski sistemi
pruţaju niz prednosti u odnosu na klasične sisteme. Pored toga centralnih procesori su programirani za
Mnoge svjetske firme razvile su posebne sisteme iz ove izvršavanje operacija koje su u vezi sa eksploatacijom i
oblasti. Svaki sistem je po svojoj konstrukciji, odrţavanjem centrale kao što su: testiranje razgovora,
mogućnostima i osobinama nešto drukčijim u odnosu na rutinska ispitivanja, praćenje saobraćaja i rada i dr.
ostale. PTT uprave se u svom izboru rukovode svojim
potrebama i zahtjevima i pri tome se opredjeljuju za onaj 4. Ulazno izlaznih ureĎaja koji omogućuju osoblju za
sistem koji im po njihovoj procjeni najvise odgovara. odrţavanje da komunicira sa sistemom (teleprinter,
čitač trake, bušač trake, magnetske trake itd.)
U nastavku ćemo dati prikazi sistema automatskih pomoću ovih ureĎaja vrši se odrţavanje sistema,
telefonskih centrala koji su bili u prmjenjeni u našoj ispitivanje i praćenje kao i unošenje svih izmjena,
zemlji. kojima se u toku eksplotacije ukaţe potreba.
To je sistem Metaconta 10-C, koji je razvila Belgijska Na slici 5.1 je prikazana uproštena blok šema
firma Bell telephone Mfg Co iz Antverpena, a koja se organizacije sistema Metaconta 10 C. Na njoj su
nalazi u sistemu svjetskog koncerna ITT. prikazani osnovni sastavni dijelovi lokalne centrale ovog
sistema.
Pored ovog sistema prikazaćemo i elektronsku telefonsku
centralukoja se danas koristi tzv. Sistem AXE, koju je 5.1.1. KOMUTACIONI DIO
razvila firma LM Ericsson iz Švedske.
5.1. SISTEM METACONTA 10 C Osnovni element komutacionog dijela čini rid rele koji je
sa svojim mehaničkim i hermetičkim zatvorenim
Metaconta 10 C je automatski telefonski sistem sa kontaktima vrlo pogodan za brze elektronske sisteme
programiranim upravljanjem pomoću računara a u upravljanja.
komutacionoom delu tj. govornim kolima primjenjuje i rid
rele sa hermetičkim zatvorenim kontaktima. To je sistem Osnovne osobine ovih relea su slijedeće:
koji se moţe primjenjivati za lokalne, čvorne, glavne,
tranzitne i meĎunarodne telefonske centrale. U zavisnosti - velika brzina rada, ispod 2 msec,
od mjesta primenjivanja zavisi i opremljenost mada su - neosjetljivost na uticaje vanjske temperature,
osnovna rešenja ista bez obzira na mjesto primjene. vlage, prašine i sl.,
- mali kontaktni otpor,
Sistem se sastoji iz 4 osnovna dela : - zanemarivi šum uslijed komutacija,
- dugi vijek trajanja.
1. Komutacionog dijela centrale – tj. govornog
multipleksa koji se sastoji iz više stupnjeva sa
pripadajućim telefonskim perifernim organima

Slika 5.1. Principska šema telefonske centrale Metaconta 10 C
Ovi relei se mogu, kao i ostale elektronske komponente,

montirati na ploče sa štampanim kolima u vidu utikačke
jedinice.
Slika 5.2. Ukrsna tačka govornog multipleksa
Relei koji u osnovi imaju 3 ili 5 kontakata u zavisnosti da

li se radi o 2-ţičnim ili 4-ţičnim vezama, zajedno sa
ostalim elemetima – diodama za markiranje i otpornicima
stvaraju ukrsne tačke govornog multipleksa, kako je
prikazano na slici 5.2.
Slika 5.3. Standardna matrica 4x4 ukrsnih tačaka

Vidimo sa slike da ova ukrsna tačka ima rele sa tri Odgovarajućom kombinacijom standardnih matrica 4x4
kontaka i to dva kontakta se koriste za prespajanje mogu se dobiti matrice sa većim brojem ulaza, odnosno
govornih ţila, a treći kontakt je vezan u seriju sa izlaza. Tako se mogu dobiti matrice sa 4 ulaza i 8 izlaza,
pobudnim namorajem i sačinjava kolo za drţanje. tj. matrice 4x8 itd.
Dioda za markiranje svakog ukrsnog mjesta vezana je za Na slici 5.5 je dat simboličan prikaz matrice 4x8. na
spojnu tačku izmeĎu namotaja i kontakta za drţanje. sličan način se realizuju i matrice drugih kapaciteta u
Preko nje se na namotaj dovodi pobudni napon pri pogledu broja ulaza i izlaza.
markiranju i uspostavljanju veze. Otpornik vezan u
paralelu sluţi za ograničavanje naponskih udara. Standardne matrice 4x4 grupišu se u grupe od više
matrica i postavljaju na ploče sa štampanim kolima, koje
Ukrsne tačke su grupisane u standardne matrice 4x4=16 čine utikačke jedinice. Na slici 5.6 je prikazana utikačka
tačaka koje predstavljeju elementarne jedinice od kojih jedinica sa standardnim matricama 4x4, što predstavlja
je izraĎen čitav komutacioni multipleks. komutacionu matricu.
Na slici 5.3. data je šema standardne matrice 4x4. Radi

bolje preglednosti na šemi su uz elemente matrice
prikazane ţile za drţanje h i ţile za markiranje m.
Odvojeno su prikazane govorne ţile a i b sa kontaktima
c1 i c2.
Na slici 5.4 je dat simboličan prikaz jedne matrice 4x4 tj.

matrice sa 4 ulaza i 4 izlaza. Svaki ulaz moţe biti spojen
sa svakim izlazom. Istovremeno se mogu prespojiti 4
veze. Na slici su prespojene veze označene krugovima.
Slika 5.6. Komutaciona matrica
Komutacioni multipleks je baziran na tri osnovna

principa:
- princip modularne graĎe, prema kome su svi
priključci centrale podjeljeni na osnovne linijske
module,
- upotreba binarno organizovanih komutacionih
matrica, koje su sastavljene od matrica 4x4.
Ovim je postignuto optimalno prilagoĎavanje na
centralni procesor,
- princip grupisanja i maĎusobnog povezivanja
komutacionih matrica po principu da su linkovi
kroz stepene centrale odreĎeni identitetom
dvije krajnje tačke spojnog puta.
Slika 5.4. Simboličan prikaz matrice 4x4
U zavisnosti od broja ulaza i izlaza u okviru komutacionih
stepeni, uzima se odgovarajući broj matrica, koje
omogućavaju realizaciju potrebnog broja ulaza i izlaza.
Kod većih kapaciteta matrice se grupišu u ravnine čiji
broj zavisi od kapaciteta, tj. ukupnog broja ulaza i izlaza.
5.1.2. CENTRALNI PROCESORI
Funkcije centralnog procesorskog sistema su već

predočene i to je zapravo najvaţniji dio centrale. Od
procesora zavise mogućnosti, brzina i pouzdanost
sistema. Svaki procesor prestavlja zaseban ureĎaj, koji
na osnovu uskladištenog programa obrraĎuje podatke.
On obuhvata memoriju registre podataka, upravljačku

jedinicu i dr. U sastavu procesora se koriste integrisana
kola koja omogućuju veliku radnu brzinu. okviru sistema
Slika 5.5. Simboličan prikaz matrice 4x8

Metaconta 10 C se primenjuju dva tipa procesora. To su

procesori tipa ITT1600 i ITT3200.
Prvi tip se primjenjuje u lokaknim i kombinovanim

centralama, a drugi u meĎumjesnim centralama većih
kapaciteta i u meĎunarodnim centralama.
Izbor tipa procesora se vrši na osnovu saobraćajni

podataka za krajnji kapacitet centrala. Procesorski sistem
je organizovan na principu podjele opterećenja tako da
svaki procesor preuziman podjednak dio saobraćaja.
Ispitivanje pretplatničkih priključaka i prenosnika u cilju
otkrivanja novih poziva, procesori vrše izmjenično. Dok
jedan procesor pravlja ispitivanjem drugi obraĎuje
pozive, koji su prethodno detektovani i obrnuto.
Slika 5.8. Štampana ploča precesora sa integralnim kolima
Na slici 5.7 dat je prikaz principa rada procesora na bazi
podele opterećenje. 5.1.3. SOFTVER
U okviru procesorskog sistema postoje razni softveri na

osnovu koji procesori obavljaju odreĎene funkcije.
Postoje:
- radni programi,
- ispitni programi
- programi za automatsku regeneraciju sistema,
Slika 5.7. Raspodjela opterećenja procesora Metaconta 10 C - programi za praćenje saobraćaja i rada centrale
- dijagnostički i kontrolni programi i dr.
Kao što se sa slike vidi, aktivnosti procesora su
podjeljene u dve osnovne grupe, tj. na ispitivanje i Svi navedeni softveri nemaju istu vaţnost. Nekih od njih
obradu poziva. Ove aktivnosti se vrše naizmjenično su priritetni, kao što su npr. radni programi za obradu
zahvaljujući sistemu prekida programa. Jedan sat prekida poziva. Ovi programi su stalno prisutni u memoriji i
programe svakih 14 msec. Satovi koji su pridodati obezbjeĎuju pravilno odvijanje telefonskog saobraćaja a
procesorima A i B su fazno pomjereni za 7 msec. U pored toga vrše odreĎene kontrolne operacije. Pored
svakom vremenskom intervalu od 14 msec, prva toga ti programi prikupljaju statističke podatke, pomoću
polovina, od 7 msec, se koristi za operaciju ispitivanja a kojih se moţe ustanovit ponašanje pojedinih ili organa
druga polovina za obradu primljenih podataka. centrale u odnosu na telefonski saobraćaj. U ovu grupu
programa i programi za rutinska ispitivanja pojedinih
Kako se periodi ispitivanja neizmjenično smjenjuju djelova centrale i pravilnost njihovog rada. Kod montaţe
proizilazi da svaki procesor preuzima polovinu centrale oba procesora se mogu koristiti za ispitivanje
saobraćajnog opterećenja. Kad god jedan procesor kod proširenja, za ispitivanje se moţe koristiti samo
otkrije jedan poziv, procesoru šalje podataku o identitetu jedan procesor dok drugi radi na obradi telefonskog
pozivajućeg pretplatnika ili prenosnika. Slične podatake saobraćaja. Procesor koji se koristi zaispitivanje novo
koje se odnose na tog pretplatnika ili prenosnik, šalju se montirane opreme nalazi se u stanju pripravnosti koje
čim doĎe u vezi sa njim do bilo kakve vaţnije promjene mu omogućuje da automatski prekine ispitivanje i preĎe
npr. priključenje znaka centrale, prespajanje veze, na obradu poziva u slučaju pojave bilo kakve smetnje na
javljanje pozvanog pretplatnika, prekidanje veze. prvom procsoru.
Zahvaljujući ovakvom sistemu rada svaki procesor je u

svakom trenutku upoznat sa stanjem veza koje
5.2. SISTEM AXE
uspostavnja drugi procesor. Na taj je način automatski
sprečeno da se jedan procesor angaţuje za veze koje Sistem AXE 10 je komutacioni sistem za upravljanjem na
uspostavlja drugi procesor. U izuzetnim situacijama, ako bazi uskladištenog - memorisanog programa, a
je potrebno jedan procesor moţe preuzeti kontrolu nad namenjen za mjesne i meĎunarodne centrale uključujući
cjelokupnim saobraćajem centrale, tj. i na vezama koje i tranzitne centrale. Komutaciona mreţa ovog sistema se
uspostavlja drugi procesor. sastoji od stupnjeva biranja izraĎenh rid releima u vidu
matrica, na pločama sa štampanim kolima.
Na slici 5.8 je prikazana štampana ploče, koja je dio
memorije procesora. Sistem AXE 10 koristi način upravljanja sa dva
hijerarhijska nivoa. Viši nivo je centralni procesor a niţi
regionalni procesori. Broj regionalnih procesora zavisi od
kapaciteta centrala.
Centralni procesor obraĎuje kompleksne operacije dok
regionalni procesori obraĎuju prostije operacije i one
koje se ponavljaju

5.2.1. BLOK ŠEMA SISTEMA AXE 10

Oznake na šemi su one koje koristi firma Ericsson, a u
okviru komutacionog djela centrale postoje tri stupnja:
Na slici 5.9. je data osnovna šema sistema AXE 10, na
kojoj su prikazni sastavni djelovi sistema:
SSN – pretplatnički stupanj
GSN – grupni stupanj
- komutacioni dio
TSN – mreţa i signalizacija
- dio za obradu podataka tj. za upravljanje sa
najbitnijim slogovima.
Slika 5.9. Struktura sistema AXE 10
U sistemu AXE 10 je primjenjena modularna gradnja. - TSC – podsistem za upućivanje i kontrolu

saobraćaja,
U pretplatnićkom stupnju SSN koriste se moduli za 2000 - CHS – podsistem za tarifiranje,
priključaka a u grupnom stupju GSN modul ima 512 - OMS – podsistem za funkcionisanje i
ulaza i 512 izlaza. odrţavanje.
Sistem AXE 10, se na najvišem nivou dijelu na dva SSS podsistem kontroliše stanje pretplatničkih vodova,
osnovna sistema: uspostavjla i raskida veze u pretplatničkoj mreţi,
otprema i prima signale i od preplatnike.
- APT 210 - komutacioni sistem
- APZ 210 - sistem za upravljanje GSS podsistem ima zadatak da uspostavlja veze kroz
grupni birački stupanj izmeĎu organa SSS i TSS.
Komutacioni sistem APT 210 TSS posistem kontroliše stanje spojnih vodova prema
drugim centralama, otprema i prima signale tj. upravlja
signalizacijom sa drugim centralama.
Komutacioni sistem APT 210 ima 6 podsistema: TCS podsistem ima zadatak da kontroliše uspostavljanje i
- SSS – pretplatnički podsistem , raskidanja govornih veza. TCS memoriše i analizira cifre
- GSS – podsistem grupnog stupnja , primljene od SSS i TSS i na osnovu memorisanih
- TSS – podsistem za spojne vodove i podataka o kategorijama pretplatnika, pravcima,
signalizaciju,

tarifama i dr., odlučuje o tome kako poziv treba da bude IOS sistem prestavlja vezu čovjek – mašina. Preko njega
obraĎen. se predaju razne komande i nareĎenja, unose i uzimaju
razni podaci i sl.
CHS podsistem vrši tarifiranje obavnjenih razgovora. Ako
je tarifiranje na bazi tarifnih impulsa, CHS otprema ove MAS sistem kontroliše rad APZ-a i njegove funkcije se
impulse za svaki razgovor preko TSC-a ka pretplatničkoj koriste za dijagnozu, analizu i korekciju grešaka. APT I
vezi ili ka spojnom vodu ili ka internom brojaču. Ukoliko APZ prikazan je na slici 5.10.
se koristi sistem tarifiranja sa zapisivanja tzv. toll
ticketing CHS skuplja potrebne podatke za svaki razgovor 5.2.2. MATERIJALNA STRUKTURA AXE 10
i bijleţi npr. na magnetnoj traci.
OMS podsistem ima zadatak da kontroliše rad APT i da Materijalna struktura sistema prikazana je na slici 5.11.
preduzima potrebne mjere ako nastupi greška. OMS je Nju karakteriše hijerarhijska podela u opremi komutacije,
takoĎe odgovoran za statistiku saobraćaja i dr. regionalnih i centralnog procesora. Zajednički rad ova tri
tipa opreme odvija se preko sistema sabirnica – basova.
Postoji bas sistem izmeĎu centralnog i regionalnih
Sistem za upravljanje APZ 210 procesora – RPB, na koji su priključeni svi regionalni
procesori i EM bas sistem izmeĎu svakog regionalnog
Sistem za upravljanje i uspostavljanje APZ 210 ima 4 procesora i odgovarajućeg komutacionog dijela koji su
podsistema: prikazani na slici 5.11.
- RPS - regionalni procesorski sistem,

- CPS - centralni procesorski sistem,
- IOS - sistem ulaz/izlaz,
- MAS - sistem za odrţavanje.
-
Slika 5.11. Materijalna struktura sistema AXE 10
5.2.3 KOMUTACIONI SISTEM APT 210
Komutacioni sistem APT 210 izvršava komutacione

funkcije sistema AXE kao i funkcije eksplatacije
odrţavanja. Struktura APT 210 je nezavisna od toga da li
Slika 5.10. Sistemi APT i APZ 210
se centrala koristi kao mjesna ili meĎumjesna centrala.
RPS sistem obraĎuje proste, rutinske, često ponavljanje
Kao što je već rečeno APT 210 se sastoji od šest
operacije. Regionalni dio za APT je memorisan i izvršava
podistema. Svaki od ovih podsistema se sastoji od
se od RPS-a. RPS je podjeljen na izvjestan broj
funkcionalnih blokova, a ovi od više funkcionalnih
regionalnih procesora – računara RP od kojih svaki
jedinica. Na slici 5.12 je dat prikaz funkcinalne strukture i
kontroliše dio ATP-a
sistema APT 210 kao cjeline, zatim podsistemima SSS i
funkconalnog bloka AJ, u okviru podsistema SSS.
CPS sistem izvršava sloţene operacije. Centralni dio
programa za APT je memorisan i izvršava se od CPS-a.
CPS se sastoji od jednog dupliciranog centralnog
procesora CP koji rade sinhrono.

AJM – kolo centralne logike. Ono koordinira funkcije

obrade poziva kao i funkcije odrţavanja spoljnog
relejskog sloga AJ.
Slična je situacija i sa ostalim pod sistemima odnosno

funkcinalnim jedinicama. Modul EM je osnovna
konstruktivna jedinica sa kojom se izraĎuje komutaciono
dio centrale i u sebi sadrţi odreĎen broj identićni organa
ili birača. U ramu modula ima mjesta za šesnaest organa
i zajedničkih kola za ispitivanjae i upravljanje kao i za
priključak basova. maksimum šezdeset četiri modula EM
moţe biti kontrolisan od dupliciranog regionalnog
procesora RP. Modul EM prestavlja najveću baznu
jedinicu na koju moţe uticati pojedinačna greška.
Sistem napajanja je decentralizovan što znači da svaki

modul i svaki procesor ima sopstvenu opremu za
napajanje (pretvarače i sl.).
5.2.3.1. Obrada poziva
Radi ilustracije postupka obrade poziva, opisa će se

slućajevi odlaznih,dolaznih i internih poziva pretplatnika.
Za ovaj opis će se koristiti slika 5.13.
Odlazni pozivi: Poziv od pretplatnika se signalizira na

linijskom slogu LIC. Poslje ispitivanja kategorije
pretplatnika i ako se radi o telefonskom aparatu sa
Slika 5.12. Funkcionalna struktura APT 210 brojčanikom veza se uspostavlja kroz SSN do slobodnog
relejskog sloga AJC. Ako poziv dolazi do telefonskog
Funkcionalni blok AJ je uzet samo kao primjer. Ovaj blok aparata sa tastaturom uspostavlja se dopunska veza do
se sastoji iz tri djela, tri funkcionalne jedinice: AJC, AJR i slobodnog kodnog prijemnika KRD i prosljeĎuje kroz
AJM. GSN. Emitovane cifre sa telefonskog aparata detektuju
AJC - oprema relejskog sloga koja sadrţi kola za prijem se ispitivanjem od AJC i memorišu se u RE. Poslije
impulsa, biranja, signala podizanja i spuštanja prijema i analize dovoljnog broja cifara odabira se jedan
mikrotelefonske kombinacije tj. otvaranja i zatvaranja odlazni prenosnik OTC i rezerviše slobodan put do njega
telefonskog aparata od strane pretplatnika A, zatim kolo od AJC u GSN.
za napajanje pozivajućeg pretplatnika i za emitovanje
tonskih signala. Ukoliko sistem signalizacije na snopu zahtjeva kodni
otpremnik, npr. ako se koristi MFC-multifrekventni kod,
AJR – kolo regionalne logike. Ono ispituje i upravlja odabira se slobodan CSD koji se spaja sa OTC preko
radom AJC, kao na slici 5.12. GSN. Prenos cifara se vrši od GSD preko GSN i OTC pod
kontrolom bloka RE.
Slika 5.13. APT 210 – upućivanje prometa

Ukoliko se koristi integrisani sistem linijske i registarske podsistema SSS prolazi da kroz grupni stupanj ne prolazi
signalizacije (npr. kod sa dekadskim impulsima), signali ni struja napajanja ni pozivna struja. Na osnovu toga
se prenose direktno od OTC pod kontrolom programa. grupni stupanj se moţe realizovati kao analogni ili kao
Pošto je emitovanje signala završeno SCD se oslobaĎa, a numerički stupanj.
AJC i OTC povezuje preko grupnog stupnja GSN. Isto
tako je i obezbjeĎena veza kroz komutacionu
mreţu.Tokom razgovora AJC i OTC su pod nazorom
bloka CL.
Interni pozivi: Postupak do prijema cifara od pozivajućeg

pretplatnika je isti kao kod odlaznih poziva. Pošto su cifre
primjene ispituju se cifre katregorija B – pozvanog
pretplatnika to vrši RE pozivajući CSD. Zajedno sa
kategorijom potvrĎuje se i poloţaj na komutacionom
djelu koji odgovara pozvanom broju. Zatim se ispituje
stanje B pretplatnika i ako je slobodan, odabira se
slobodan BJC a istovremeno se uspostavnja veza u GSN i
SSN. Ako je broj zauzet šalje se signal zauzeća iz AJC.
Dolazni pozivi: Ovi pozivi dolaze preko prenosika ITC u

kojem se i detektuju. Ako se radi o dekadskom ili nekom
drugom obliku integrisane signalizacije, impulsi se
primaju i ITC. Akjo se koristi MFC signalizacija na ITC se
priključuje preko grupnog stupnja prijemnik koda CRD.
Broj se prenosi u blok RE koji dobija kategoriju i poloţaj
na multiplu od CSD.
Pošto se osčobodi prijemnik koda uspostavlja se veza do

B pretplatnika na isti način kao kod internog poziva. Slika 5.14. Šema komutacione matrice sa 8x8 rid relea
5.2.4. KOMUTACIONA MREŢA
Rid rele: Je osnovni element za komutacionu mreţu. Uz

pomoć rid relea formiraju se matrice montirane na
pločama sa štampanim kolima. Na jednoj štampanoj
ploči ima mesta za 64 rid relea sa opremom za
upravljanje i odrţavanje. Zapravo jedna takva ploča
prestavlja osnovnu matricu sa 64 ukrsne tačke tj.
matricu 8x8 sa 8 ulaza i 8 izlaza.
Matrice drugih velićina se formiraju djeljenjem osnovne

matrice 8x8 npr. u dvije matrice 8x4. Tri takve štampane
ploče mogu biti vezane na način da obrazuju dve matrice
8x12. Kombinacijom se mogu dobiti i matrice 16x8 i dr.
Slika 5.15. Komutaciona matrica 8x8
Princip rada i odrţavanje rid relea moţe se pratiti na slici
5.14, a na slici 5.15 je fotografija komutacione matrce
Pretlatnički stupanj: Modul pretlatničkog stupnja SSN je
8x8.
izraĎen za 2048 pretplatnika. Postoje 4 standardne
konstrukcije u zavisnosti od veličine saobraćaja po
Da bi se izvršilo spajajnem jedne unakrsne tačke,
pretplatniku. U zavisnosti od toga biraju se i konstrukcije
prethodno se programom odreĎuju kordinate x i y kojih
matrica.
ima 8, preko kojih se napaja tranzistor TR i tirstora Th1.
Rele ukrsne tačke, tj. rid rele, privlači u seriji sa TH1
Grupni stupanj: Grupni stupanj gradi se u modulima koji
izmeĎu +5V i -8V. Rele ostaje privučen pomoću struje
se sastoje iz blokova sa tri podstupnja, od kojih svaki
drţanja izmeĎu TH0 – 0V i Th1 – 8V. Prekidanje veze se
ima 512 ulaza i 768 ili 1152 izlaza. Ovi blokovi sluţe za
vrši kratkim spajanjem tiristora.
odlazni, odnosno za dolazni saobraćaj. Po konstrukciji su
identični a oznake su im:GSNO i GSNI.
Kod ovog sistema se komutiraju samo dvije ţile tj. ţile a i
obzirom da je drţanje i prekidanje elektronsko.
Na slici 5.16 dat je modul grupnog biračkog stupnja iz
koga se vidi na koji se način, uz upotrebu odgovarajućih
Birački stupnjevi: Jedna od karakteristika AXE sistema je
matrica, realizuje odgovarajući broj ulaza i broj izlaza.
razdvojenost komutacione mreţe u 2 podsistema:
preplatnički stupanj u okviru podsistema SSS i grupni
Alternativa 1. predstavnja modul sa 512 ulaza i 768
stupanj biranja u okviru podsistema GSS. S obzirom da
izlaza, a alternativa 2. modul sa 512 ulaza i 1152 izlaza.
se napajanje pretplatnika kao i otpremanje poziva vrši iz

Razlika izmeĎu njih je zapravo u tipu matrice u 5.3. SISTEM SI 2000

podsistemu.
Sistem SI 2000 zadovoljava i ispunjava sve zahtjeve u

modernim telekomunikacijama. Telefonske centrale iz
familije SI 2000 su modularni i potpuno programski
upravljani komutacioni sistemi. Raspodjela baza
podataka, procesiranja i kontrole postignuta je veća
upotrebljivost centrale.
Sistemi odreĎuju slijedeće karakteristike:
- modularnost,
- digitalizacija,
- programsko upravljanje,
- upotreba modernih nastavnih dijelova,
- jednostavna montaţa.
Modularnost:
Telefonsku centralu SI 2000 su sastavljene od:
- materijalna oprema
- programska porema
Materijalnu opremu SI 2000 dijelimo na:

Slika 5.16. Modul grupnog stupnja
- sistemsku materijalnu opremu,
5.2.5. SISTEM ZA UPRAVLJANJE APZ 210 - aplikativnu materijalu opremu.
Sistemsku materijlnu opremu čine elementi koji su

Sistem za upravljanje APZ 210 je konstruisan sa ciljem zajednički za različite aplikacije, dok je aplikativna
da se dobije jednostavna eksploatacija, velika materijalna oprema namjenjena za izvršivanje tačno
pouzdanost i veliki kapacitet poziva i upućivanja. odreĎenih funkcija.
U ovom sistemu postoji centralni procesor CP i više Programsku opremu SI 2000 djelimo na:
regionalnih procesora RP. Regionalni procesori su preko
posebnih basova RPB spojeni sa centralnim procesorom, - sistemsku programsku opremu,
kao što se vidi na slici 5.11. - apikativnu programsku opremu.
Zajednički rad centralnog procesora i regionalnig Sistemska programska oprema predstavlja jezgro znanja
procesora se vrši pomoću poruka – signala koje se sistem i omogućava upotrebu materijala ne opreme te
prenose preko basova. Ne postoji direktan rad izmeĎu realizaciju kompleksniih aplikativnih funkcija. U
regionalnih procesora. Regionalni procesori upravljaju aplikativnoj programskoj opremi je sadrţana sva logika
radom organa priključenih na njih, kao što su biračke za izvršavanje funkcija telefonske centrale i nezavisna je
jedinice, razni relejski slogovi, prenosnici i ulazno izlazni od materijlne opreme.
organi.
Ukoliko ţelimo proširiti funkcije centrale, dodamo joj
Centralni procesor uporavlja sloţeniji funkcijama. odgovarajuću aplikativnu opremu – novo znanje. U
Centralni procesto je dupliciran. Ojbe polovine rade skladu sistema SI 2000 se nalazi veći broj fizičkih
paralelno a kao cjelina sinhrno. PoreĎenjem rezultata (materijalna oprema) i logičkih (programska oprema)
jedne i druge polovine omogućeno je otkrivanje grešaka. modula.
Regionalni procesori su takoĎe duplicirani, budući da se
svaki telefonski organ priključuje na dva procesora. Odgovarajući fizički i logički modul zajedno čine
funkcionalni modul, koji samostalno realizira sve funkcije,
Centralni procesor poseduje centralno – upravljačku predviĎene za manji broj priključaka (terminala). To su
jedinicu sa memorijama i izvršnim programima. Izvršni moduli, koji izvršavaju osnovne telefonske funkcije.
programi tesno saraĎuju sa opremom centrale i Pored osnovnih, postoje još i funkcije opšteg značaja,
opremom za obradu. koje su realizovane u zajedničkim modulima.
Centralno-upravljačka jedinica se sastoji iz više Razlikujemo slijedeće funkcionlne module:
samostalnih funkcionalnih jedinica koje su priključene na
zajednički bas. Slični kao i centralni procesor, regionalni - pretplatnički modul,
procesori posjeduju centralno – upravljačku jedinicu sa - administrativni modul,
memorijama i izvršnim programima. I oni se sastoje iz - grupni komutacioni stepen,
više samostalnih funkcionalnih priključenih na zajednički - mreţni modul,
bas. - tarifni modul.

Ovi funkcionalni moduli su osnovni elementi sistema. U sistemu SI 2000 su upotrebljeni mikroelektronski
Dizajn SI 2000 omogućava modularnu gradnju sistema elementi, izgraĎen po najsavremenijim tehnologijama.
od 32 pretplatnička modula, te do 4 administrativna ili
tarifna modula. U sistem su ugraĎeni sljedeći moderni elementi:
Digitalizacija : - standardni mikroprocesor,

- standardna HC i HCT MOS integrisana kola,
Digitalni prenos govora u telekomunikacijama otvara - standardna LS TTL itegrisana kola.
mogućnost zajedničkog prenosa govora i podataka. Zbog
toga je u centrale iz familije SI 2000 uvedena digitalna Montaţa centrala:
komunikacija u PCM obliku, koja treba da omogući
uključenje sistema SI 2000 u savremene Konstrukcija sistema SI 2000 omogućava vrlo
telekomunikacione mreţe. jednostavnu montaţu centrala na terenu, jer su centrale
istestirane još u fabrici.
Pretvaranje analognih signala govora u digitalnim PCM
uzorke se vrši pomoću A/D pretvarača, smještenih u Montaţa centrala se odvija u sljedećem redoslijedu:
samim modulima. Pretvaranje se vrši po A zakonu
(CCITT), sa frekvencijom odmjeravanja 8kHz. Kolo za - montaţa centrale SI 2000 (stalaka),
multipleksiranje daje 32-kanalni PCM signal. Za govor je - montaţa razdjeljnika,
upotrebljeno 32 kanala, koji serijski prenose 8-bitni - montaţa ispravljača,
paralelni PCM kod na grupni komutacioni stepen. PCM - montaza dodatne opreme,
signal iz zajedničkog komutacionog stepena se - povezivanje napajanja
demultipleksira i dekodira u analogni signal pomoću D/A - povezivanje centrale i razdjeljnika (sa
pretvarača u modulima. standardnim kablovima sa konektorima),
- testiranje cjelog sistema (sa testnim
Sistem SI 2000 je programski upravljena telefonska programima),
centrala, u kojoj računar, sa odgovarajućom - kvalitativno preuzimanje,
programskom opremom upravlja sistemom. Pored toga, - asistenca kod uključenja i praćenja prometa.
preko sistema za komuniciranje sa čovjekom, sistem
pruţa mogućnost jednostavne interakcije i upliva u rad i Kapacitet centrale je 32/34/0-606/0/3-0/0 priključaka tj.:
upravljanje centrale. UvoĎenje računara je, na taj način,
omogućilo uvoĎenje novih funkcija za kontrolu i - 32 javna prenosnika,
administriranje sistema, što omogućava optimalnije - 34 prenosnika prečnih veza,
iskorištenje sistema, a samim time i mreţe. - 0 PLB prenosnika,
- 606 internih priključaka,
Za sistem sa izuzetnim kompleksnim funkcijama, nije - 0 utikačkih jedinica za MFC prijemnike i
preporučljiv sistem sa centralizovanim upravljanjem. predajnike,
Zbog toga je sistem SI 2000 sistem sa potpuno - 3 posrednička aparata,
razdjeljenim upravljanjem. Na taj način se, kompletnost - 0 analognih mreţnih prenosnika,
upravljanja podjeli u veći broj jednostavnih, meĎusobno - 0 digitalnih mreţnih prenosnika.
nezavisnih sistema upravljanja, pri čemu se,
istovremeno, izvrši i decentrizacija kontrole obrade i baza Zbog testiranja multipleksa ko ON-line diagnostike, u
podataka. svakom modulu ASM upotebljen je jedan priključak samo
u svrhu testiranja, (C7- priključak).
Distributivnost:
Za smještaj opreme su predviĎene tri prostorije i to:
Prednost sistema sa raspodjeljenim upravljnjem u
odnosu na centralizovane sisteme je u:
- prostorija za telefonsku centralu, rezdjeljnik i
ispravljač,
- većoj pouzdanosti rada,
- prostorija za akomulatorsku bateriju i
- lakša upotrebi i odrţavanju,
- prostorija za posredničke aparate
- većoj fleksibilnosti,
Centrala SI 2000/024 biće namještena u prostoriji u
Za postizanje gore navedenih prednosti je, u sistemu SI
jedan red stalaka, zajedno sa 300/300 djelnim
2000, svakoj manjoj grupi priključaka (pretplatnika,
razdjelnikom. Kablovi za povezivanje centrala – razdjelnik
prenosnika), odnosno, pojedinim specifičnim funkcijama
vode se u limenom koritu K- 210. Kablovi za priključenje
dodijeljen mikroračunar. Na taj način, mikroračunar je
posredničkih aparata i audio alarma vode se u PVC koritu
sastavni elemenat svakog funkcionalnog modula.
40x40 mm (u prostoriji posredničkih aparata). Kablovi
Procesne mogoćnosti ovih mikroprocesora su ograničene,
ispravljač- centrala vode se u PVC koritu 40x40 mm do
ali je istovremeno, ograničen i njihov negativan uticaj na
razdjeljnika i u koritu K- 210 od razdjeljnika do centrale.
rad sistema – ukiliko jedan mikroračunar otkaţe, iz rada
ispada samo jedan dio priključaka.
Upotreba modernih sastavnih dijelova:

napona je zavisna od vrste voda i od udaljenosti udara

od centrale.
a)
b)
Slika 5.17. primjer zauzeća ranţirane raglete (32 x 2)
5.3.1. PRENAPONSKA ZAŠTITA

PRIKLJUĈAKA
c)
Visokonaponski udari mogu se pojaviti u pretplatničkoj
telefonskoj centrali preko spoljnih vodova, zbog sljedećih
razloga:
1. atmosferska praţnjenja,
2. kontakt telefonskog voda sa mreţom jake struje,
3. kratki spoj u mreţi jake sruje,
4. longitudinalne i transverzalne smetnje inducirane u
telefonskim vodovima zbog uključivanja i
isključivanja visoko – energetskih ureĎaja, visoko
naponskih dalekovoda, elektrovuče itd.
Slika 5.18. Prenaponske zaštite gasnim odvodnicima
Najviše udara prouzrokuju atmosferska razelektrisanja. i varistorima (PTC)
Zato je centrala, koja je zaštićena od atmosferskog
razelektrisanja, istovremeno zaštićena i od uticaja
kratkog spoja u mreţi jake struje, a budući da gasni U zavisnosti od vrste voda moţemo očekivati sledeće
odvodnici imaju napon paljenja 230V, centrala je maksimalne napone vodova na razdjeljniku.
zaštićena od uticaja kontakta telefonskog voda sa
mreţom jake struje. 1. Vazdušni vod – napon udara od 15 kV,
2. kombinacija vazdušnog voda i kabla – napona udara
Na slici 5.18. moţemo vidjeti blok-šeme zaštita kod od 3 – 5 kV,
krone: 3. nadzemni kabl – napon udara do 3 kV,
4. kod kratkog spoja mreţe ake struje je indukovani
Naponski udar u linijama indukuju struje kroz napona u nadzamnom kablu do 3kV,
atmosferske slojeve i razne objekte, kao i uzemljenje u 5. struja kroz zemlju (grom) indukuje u kablu, koji je
blizini vodova. Mogu ga indukovati takoĎe i struje, koje po cijeloj duţini u zemlji, napon 1 kV.
se šire od tačke udara groma u zemlju, ili udara koji se
širi po susjednom vodu. Sa gasnim odvodnicima i varistorima potrebno je zaštititi
javne vodove, po potrebi i lokalne vodove, ako postoji
Naponski udar moţe imati strminu 5 kV/s. Širi se na obje opasnost prenaponskog udara po tačkame od 1. do 5.
strane voda: strmina sa duţinom voda naglo pada. Visina Zaštita se ugradi izmeĎu ţile a i zemlje i ţile b i zemlje.

Peteropolni zaštitni modul omogućava prenaponsku Udari visokog napona mogu se pojaviti u ATC preko
zaštitu pojedine telefonske linije u longitudinalnom i vanjskih linija zbog: atmosferska praţnjenja, dodir linije
transverzalnom pravcu. Simetrični gasni tropolni sa mreţom jake struje, kratki spojevi u mreţi jake struje.
odvodnik sluţi za grubu zaštitu protiv longitudinalnih Zaštita se izvodi neposredno na razdjeljniku na rastavnoj
udara i dodatno riješava problem nesimetričnih smetnji regleti. Zaštita se ugradi izmeĎu ţile a i zemlje, te
na a i b grani. izmeĎu ţile b i zemlje.
Prenaponski zaštitni modul pritiskanjem namjestimo u 5.3.2. GLAVNI RAZDJELNIK

rastavnu regletu. Kontakti na rastavnoj regleti se otvore
(K). Na taj način dobijemo četveropol sa dvije tačke (a,b)
i dvije izlazne tačke (a',b'). Peti kontakt je jači i sluţi za Za centrale SI 2000 predviĎen je razdjelnik zidnog tipa
povezivanje elemenata zaštite na zemlji. sa:
Zaštitni modul ima bitno bolju karakteristiku u - primarnom stranom za priključenje izlaza iz
komparaciji sa trpolnim, koji štiti centralu samo protiv pretplatničke telefonske centrale, koji se zaključuje
srednje jakih longitudinalnih smetnji. Simetriju i fini na 20-dijelnim ranţirnim regletama, slike 5.20 i 5.21,
izlazni napon obezbjeĎuju dva ili tri varistora na izlazu (pretplatnički priključci) i na 20-dijelnim ranţirnim
modula. regletama (javni prenosnici) i
Na slici 5.19. su prikazane krone reglete sa zaštitom: - sa sekundarnom stranom gdje završavaju javni
vodovi i interna instalacija na rastavnim regletama
(a, b ţila je zajednička, c ţila za uzemljenje).
Slika 5.19. Krone regleta sa prenaponskom zaštitom
U slučaju prenaponskog udara obezbjeĎuju vrlo brzo Slika 5.20. 20-dijelna ranţirna regleta
reagiranje varistora (reda nsec), dok veliku energiju
odvajaju na zemlju, sporiji a energetsko jači gasni
odvodnici (reagiraju nakon 200 nsec).
Vazdušne prigušnice usporavaju prelaz prenaponsko

impulsa na izlaz zaštitnog peteropolnog modula i
istovremeno sluţe kao strujni osigurač. U slučaju brzih
promjena induktivitet prigušnica i kapacitet varistora
tvore efikasan LC filter. Gušenje peteropolnog modula
iznosi 0,05dB u frekventnom području 0 – 120kHz.
Propisano gušenje je 0,1dB u govornom frekventnom
području 0,3 – 3,4kHz.
Najmanje jednom godišnje treba kontrolisati napon

paljenja gasnih odvodnika. Kontrolu treba izvršiti pred
kraj aprila, dakle pred početak olujnog razdoblja.
Odvodnike kontrolišemo takoĎe u slučaju štete, koju je

prouzrokovao udar na razdjelniku ili u centrali. U tom Slika 5.21. 20-dijelna ranţirna regleta, dimenzije
slučaju uzrik je pokvaren odvodnik (oštećenje prilikom
montaţe ili gubitak hermetičnosti zbog fabričke greške). Na glavnom razdjelniku je potrebno priključiti i
uzemljenje, čiji otpor mjeren na priključnoj tački na
Kod uzemljenja mora biti otpor uzemljenja manji od 2Ω i razdjelniku ne smije da iznosi više od 5 Ω.
prolaziti paralelno sa kablom javnih vodova.

Slika 5.24. Blok šema razdjeljnika
5.3.3. NUMERACIJA
Raspodjela pozivnih brojeva lokalnih pretplatnika i

vezivanja brojeva u noćnom spoju (NS) vrši se kod
montaţe sa ranţiranjem priključaka po zahtjevima
investitora.
Slika 5.22. Zauzeće razdjelnika krone sa strane mreţe i centrale
Raspodjela moţe da se vrši na više načina i to:
Za ispitivanje rada pretplatničke automatske telefonske
- po opravdanosti s obzirom na telefonski
centrale predviĎen je ispitni ormarić pomoću kojeg se
saobraćaj,
moţe ispitivati besprijekornosti javnih vodova interne
- po sluţbama,
instalacije kao i telefonskog aparata.
- u skladu sa organizacijom.
Na slikama 5.23 i 5.24 se vide detalj i blok šema
Invenstitor treba u vremenu ranţiranja glavnog
razdjeljnika:
razdjeljnika da obezbjedi montaţnoj ekipi spisak
telefonskih pozivnih brojeva i opravdanost pojedinih
brojeva u telefonskom saobraćaju.
Lokalni pretpjatnici imaju dvocifranu numeraciju i to

00...99, a pozivni broj posredničkog mjesta je 11.
Slika 5.23. Razdjeljnik, detalj
Slika 5.25. Raspored analognih pretplatnika na regletama krone

5.3.4. IZBOR I UREĐENJE PROSTORIJA kod novogradnji moraju prostorije biti prirodno osušene.
Prije početka montaţe potrebno je izvršiti sve instalacije
radove (rasvjeta, klimatizacija prostorija). Ako su
Da bi se izbjegao uticaj okoline na rad telefonske
potrebni naknadni radovi po montaţi centrale, potrebno
centrale, potrebno je pripremiti prostorije u skladu sa
je centralu dobro zaštititi od vlage i prašine.
ovim uputstvima. Na centralama kod kojih je moguće
proširenje, mora biti prostorija predviĎena i za buduća
U prostorijama za male i srednje centrale (do 300
proširenja do zahtevanog (prediĎenog) konačnog
priključaka) poţeljno je, a u prostorijama za velike
kapaciteta centrale.
centrale obavezno je ugraditi automatske dojavljivače
poţara. U prostorijama za srednje i velike centrale
trebaju biti namješteni ručni aparati za gašenje poţara
(CO2 ili halon).
Da bi se onemogoćilo plavljenje prostorija centrale

porebno je izbjegavati:
- voĎenje vodovodnih i kanalizacionih cjevi kroz

prostorije , njhove zidove i plafone,
- postavljanju sanitarija izmeĎu prostorija centrale,
- prodiranje podzemnih voda u prostorije, ako su
prostorije centrale u podzemlju ili podrumu,
- treba da kanali za polaganje kablova kod prelaza
kroz zid dobro dihtuju.
Podovi moraju imati betonsku podlogu pokrivenu sa

takvim plastičnim materijalom koji se lako čisti. Da bi
izbegli posledice poplave iz susjednih prostorija podovi u
prostorijama centrale treba da su bar za 5cm viši od
ostalih prostorija.
U prostorijama za akumulatorske baterije od 250 Ah

poţeljno je, a kod većih obavezno, predvidjeti
predprostor u kojem bi bio umivaonik sa tekućom
vodom, te prostor za posudu sa kiselinom, destiliranom
vodom i pribor za odrţavanje. Vrata se moraju otvarati
na vanjsku stranu. Podovi u prostorijama akumulatorskih
batarija moraju biti prekriveni sa keramičkim pločicama ili
sa drugim materijalom otpornim na kiselinu. Moraju biti
izraĎeni u obliku plitke kade, a to se postiţe sa
oblaganjem zidova jednakim materijalom kao podovi u
visini 10cm te postavljanjem pragova. U prostoriji mora
biti predviĎen skupljač prolivene kiseline najmanje
zapremine od 3 litra.
Slika 5.26. Kompletna centrala SI 2000 u radu Iz prostorija je potrebno odvoditi vodoni i isparenja
sumporne kiseline. Zbog toga je potrebno predviddjeti
Centrala se ne treba montirati: ventilaciju koja omogućava najmanje 5-puta izmjenu
vazduha i gasova na sat.
- na nezaštićenim mjestima gdje postoji mogućnost
poplava ili jakog uticaja vlage i toplote, Sve električne instalacije moraju odgovarati propisima za
- u prostorijama gdje postoji mogućnost zagaĎenja od eksplozivno ugroţene prostore.
prašine, dima ili štetnih plinova,
- na mjestima gdje se pojavljuju stalne ili povremene
Okolina mora imAti odreĎene karakteristike, da centrala
vibracije koje bi mogle uticati na rad centrale,
radi sa pouzdanošću i ţivotnim dobom od 15 godina.
- na mjestima gdje bi mogle atmosverske neprilike
onemogućiti odrţavanje klimatskih uslova u samoj
Da bi postigli zahtjevnu pouzdanost i ţivotno doba 15
centrali,
godina , ne smije prosjek temperature na duţe vrijeme
prelaziti +25 °C.
Minimalna visina prostorija za telefonsku centralu mora
biti 2,4m. MeĎusobni raspored prostorija (tel. Centrala,
Radni uslovi su: T=+(15 – 25) °C, vlaţnost H=20 – 80%
ispravljači, razdjelnik, baterije) mora biti takav, da je
postavljanje kablova što jednostavnije.
Električno osvjetljenje prostorija potrebno je izvesti kao:
Zidovi i plafoni prostorija za telefonske centrale trebaju
- glavno i dodatno
uraĎeni tako, da se mogu čistiti (disperzijske boje). Kod

Glavno osvjetljenje treba izvesti tako da je moguće u najmanjoj seoskoj centrali i u najvećoj lokalnoj ili
prostorijama i bez dnevne svjetlosti. Izvori svjetlosti tranzitnoj centrali, na primjer u gusto naseljenim
moraju biti postavljeni na plafonu izmeĎu redova stakala gradskim područjima. Modularnost i otvorenost
i imati boju svjetlosti slično dnevnoj. materijalne i programske opreme omogućava
prilagoĎenje sistema za uključenje u bilo koju okolinu.
Dodatno osvjetljenje se izvodi pomoću prenosnih i fiksnih Jedan od faktora koji pridonosi njegovoj prilagodljivosti,
svjetiljki. Fiksne svjetiljke se upotrebljavaju za je upotreba distribuiranih procesora, sa lokalnim
osvjetljenje radnog mjesta mehaničara. Prenosne funkcijama. Zajedničke funkcije obraĎuje koordinacioni
svjetiljke se upotrebljavaju za osvljetljenje kod procesor. EWSD omogućava telefonskoj mreţi da se
otklanjanja grešaka na centrali. To osvjetljenje mora postepeno razvija u digitalnu mreţu sa integrisanim
odgovarati zahtjevima za vrlo lako osvjetljenje. uslugama tzv. ISDN (Integrated Services Digital Network
).
U prostorijii centrale mora biti odgovarajući broj utičnica
za priključenje instrumenata, prenosih svjetiljki i ostalih EWSD odgovara meĎunarodnim standardima i
ureĎaja. preporukama, koje propisuje CCITT (Comité Consultatif
International Téléphonique et Télégraphique) i CEPT.
Utičnice za lemilice i prenosne svjetiljke mogu se izvesti i
za istosmjerni napon 24V il 48V. Na tim utičnicama Učestvovanje Siemensovih stručnjaka u studijskim
obavezno mora biti vidna oznaka napona. grupama ovih organizacija, garantuje dobar tok
informacija izmeĎu procesa standardizacije i razvoja.
Utičnice za 220V, 50Hz moraju imati zaštitni kontakt.
Primjeri primjene standarda CCITT su:
5.4. SISTEMI EWSD  doslijedna upotreba programskog jezika CHILL
(CCITT High Level Language) i
EWSD je sposoban i prilagodljiv digitalni elektronski  upotreba jezika MML (Man-Machine Language)
komutacioni sistem za javne komunikacione mreţe. za komunikaciju čovjek-sistem,
Odgovara svim savremenim zahtjevima, a svojim  sistem signalizacije po zajedničkom kanalu br. 7
sastavom će činiti to i u budućnosti. Tehnologija i i ugraĎena mogućnost za dograĎivanje ISDN-
arhitektura sistema EWSD baziraju se na bogatim funkcija pretstavljaju uključenje CCITT
iskustvima sa područja telekomunikacija i računarstva. standarda u sistem,
Otkad se je godine 1981 pojavio na svjetskom trţištu,  osim toga, zahtjevima za lokalni komutacioni
EWSD je stekao veliki ugled zbog svoje pouzdanosti, sistem (local switching system general
ekonomičnosti i brojnih funkcija, koje se nudi requirements LSSGR), koji upotrebljavaju u
pretplatnicima. SAD.
EWSD je sistem, koji je univerzalan u pogledu veličine, Na slici 5.27 je prikazan vanjski izgled jedne EWSD
osobina, usluga i mreţa. Pogodan je za upotrebu u centrale.
Slika 5.27. EWSD centrala
5.4.1. FUNKCIJE EWSD poglavlju su nabrojane značajne funkcije sistema i

funkcije za analogne pretplatnike.
EWSD sa svojim brojnim funkcijama nudi sve, što
Funkcije sistema:
očekujemo sa savremenog telefonskog sistema. U ovom

FUNKCIJE EWSD 67
 EWSD nudi korisniku mnoge funkcije, koje o direktni poziv sa zakašnjenjem

pridonose univerzalnosti, prilagodljivosti i kvaliteti
komutacionog sistema. Obseg funkcija sistema i  Naručivanje poziva
njihovo jednostavno uvoĎenje dokazuju visoki o automatsko buĎenje, jednokratno
tehnički nivo komutacionog sistema EWSD. o automatsko buĎenje, abonentsko
Strategija integrisanog nadzora:  Ograničenje poziva

o ograničenje odlaznih poziva
 EWSD automatski otkriva greške i smetnje u radu o ograničenje odlaznih poziva, aktivira
materijalne i programske opreme i pokreće pretplatnik
postupak za odstranjivanje grešaka. Zbog toga o ograničenje dolaznih poziva
glavni djelovi sistema su udvostručeni. Strategija
integrisanog nadzora obuhvata nadzor nad radom i  Odsutan pretplatnik
javljanje, analizu i dijagnozu grešaka. o odsutan pretplatnik, preusmjeravanje na
telefonisticu
Uključenje u postojeću mreţu: o odsutan pretplatnik, preusmjeravanje na
izabrani broj
 EWSD moţemo uključiti u bilo koju postojeću o odsutan pretplatnik, preusmjeravanje na
mreţu. Od samog početka naručita vaţnost je bila najavnu sluţbu
posvećena prilagodljivosti relevantnih parametara. o odsutan pretplatnik, preusmjeravanje na
To je bio i jedan od razloga, da su sistemi različite najave
signalizacije bili uvedeni u periferne procese.  Ne smetaj
Unaprijed su predviĎene promjene numeracije, o ne smetaj
tarifnih zona, pravaca i tarifiranja.
 Završenje poziva
Alternativno usmjerenje: o poziv sa čekanjem
o poziv sa prioritetom
 Odlazna veza se moţe uspostaviti preko osnovnog
pravca ili preko jednog od sedam alternativnih Usluge kod tarifiranja:
pravaca. Broj raspoloţivih pravaca, koji vode do
odreĎenog cilja, moţe se mjenjati s obzirom na dio  tarifni brojač kod pretplatnika (16 kHz)
dana. Sistem odabire pravac na osnovne  novčani aparat
informacije o izvoru i cilju poziva. Prenosnik o
odreĎenom pravcu se odabire na zaporedni, Poziv u slučaju nuţde:
slučajni ili ciklučni način.
 poziv u slučaju nuţde
Zapisivanje tarifnih podataka. EWSD nudi dvije
mogućnosti za registovanje tarifnih podataka: Poziv sa više pretplatnika:
 periodično tarifiranje (pojedinačno, višestruko ili  drţanje trećega u meĎuvezi

povremeno) PPM, (Periodic Pulse Metering),  konferencijska veza tri pretplatnika
 različite oblike automatskog zapisivanja podataka
za obračun AMA: (Automatic Message Accounting), Usluge za pretplatničku centralu:
 centralizovano zapisivanje podataka za obračun
CAMA (Centrelized Automatic Message Accounting),  direktno biranje u pretplatničkoj centrali
 vlastito zapisivanje podataka na obračun LAMA  pretplatnička centrala/sekvencijalno zauzeće
(Local Automatic Message Accounting) prenosnika
 pretplatnička centrala/proizvoljno zauzeće
U centrali mogu da se upotrebe obje ili jedna metoda. prenosnika
Mjerenje saobraćaja: Administrativne usluge:
 Mjerenje saobraćaja obuhvata registraciju,  hvatanje poziva

zapisivanje i nadzor. Registrovanje podataka o
pretplatniku počinje i vrši se preko programa za Razne usluge:
obradu poziva. Programi za upravljanje i odrţavanje
vrše ispis (''snimanje'') podataka. Programe  hvatanje zlonamjernih poziva
pokrećemo sa MML ukazima i mogu se, prema
potrebi, puniti u glavnu memoriju koordinacionog Dodatne usluge:
procesora.
 dvojnički priključak
Funkcije za analogne pretplatnike:  vod za prenos podatka
 observacija pretplatnika
 Brzo uspostavljenje veze  pozivi bez tarifiranja
o skraćeno biranje  opravdanost 1 i 2 u vanrednim uslovima
o direktni poziv  DTMF multifrekvencijsko biranje

FUNKCIJE EWSD 68
5.4.2. HADWARE SISTEMA EWSD To je postignuto sa:

 jednostavnom i savremenom arhitekturom,
 modularnom mehaničkom izvedbom,
Materijalna oprema predstavlja fizičke komponente
 upotrebom odgovarajućih tehnologija
sistema. Karakteristika savremenih komutacionih sistema
materijalne opreme,
kao što je EWSD je modularna, pouzdana, prilagodljiva i
 dosljednim obezbjeĎenjem kvaliteta materijalne
visoko kvalitetna materijalna oprema, koja omogućava
opreme.
prilagoĎenje novim tehnologijama i racionalnu
Na slici 5.28. je prikazana jedna EWSD centrala.
proizvodnju.
Slika 5.28. Izgled EWSD centrale
5.4.2.1. Arhitektura EWSD
Slika 5.29. Upravljački sklopovi i arhitektura EWSD sistema

FUNKCIJE EWSD 69
Na slici 5.29 je prikazana arhitektura tipičnog EWSD Upravljački sklopovi podsistema nezavisno izvode skoro
sistema. sve zadatke, koji se odnose na njih (LTG – i npr. brinu za
prijem brojeva, registrovanje tarifnih podataka, nadzor i
Arhitektura materijalne opreme omogućava mnoge izvršavaju druge funkcije).
prilagodljive kombinacije podsistema. Interfejsi su jasno
definisani. Ovo je osnova za ekonomičnu primjenu Kod sistemskih i koordinacijskih funkcija (npr.
sistema EWSD na svim područjima aplikacija. dodjeljivanje pravaca i zona) potreban je još i
koordinacioni procesor (coordination procesor CP.).
5.4.2.2. Blok šema sistema EWSD
Slika 5.30. prikazuje blok šemu sistema EWSD sa funkcijskim jedinica.
Slika 5.30. Blok šemu sistema EWSD sa funkcijskim jedinica
Pojedine oznake imaju slijedeća značenja:

CCG - Glavni generator takta Ovisno od aplikacije, EWSD sistem raspolaţe sljedećim
CCNC- Upravljanje signalizacione mreţe po tipovima LTG jedinica:
zajedničkom kanalu
CCNP - Procesor upravljanja signalizacionog polja po LTG:DLU; za priključenje analognih prenosničkih linija
zajedničkom kanalu preko A/D konvertora i digitalnih prenosničkih linija sa ili
CP - Koordinacijski procesor bez MFC signalizacijom, kao i digitalnih pretplatničkih
CSC - Zajednički signalizacioni kanali jedinica – DLU povezanih sa sistemima PCM, sa ili bez
DLU - Digitalna pretplatnička jedinica ton-frekvencijskog biranja.
GP - Grupni procesor
MB - Bafer za poruke (mjesto u memoriji za obradu LTGB:DSB; za priključenje digitalnih posredničkih mjesta.
poruka)
O&M - Upravljanje i odrţavanje LTGC; a priključenje analognih prenosničkih linija (preko
SN - Komutaciono polje A/D konvertora) i digitalnih prenosničkih linija (PCM30)
sa MFC signalizacijom ili bez nje.
LTG - pretplatničko/prenosna jedinica
DLU - digitalna pretplatnička jedinica DLU: za priključenje udaljenih i/ili lokalnih pretplatničkih
linija na centralu EWSD sistema, preko primarnih
digitalnih prenosnih sistema (PDC). Priključna jedinica u
Pretplatnička/prenosna jedinica ima 120 ulaza za
centrali je već pomenuta LTGB:DLU. Digitalna
priključenje 120 digitalnih prenosniih linija (do 4 PCM30
pretplatnička jedinica (DLU) ima do 976 ulaza za
primarnih sistema).
pretplatničke linije.

FUNKCIJE EWSD 70
SN - Komutaciono polje 5.4.3. DISTRIBUIRANO UPRAVLJANJE

U EWSD SISTEMU
Komotuciono polje – SN primjenjuje vremensku
komutaciju, koja meĎusobno povezuje digitalne kanale
Slika 5.29 prikazuje raspored najznačajnijih upravljačkih
po bilo kojoj sekvenci, te posjeduje strukturu ''vrijeme-
sklopova u sistemu. Način distribuiranog upravljanja
prostor-vrijeme''. Kapacitet komutacionog polja moguće
smanjuje potrebu po koordinaciji i komunikaciji meĎu
je optimizirati u skladu sa veličinom centrale.
procesorima i na taj način povećava dinamičku
sposobnost sistema EWSD. Prilagodljivost, koju
CP - Koordinacijski procesor omogućava distribuirano upravljanje, olakšava uvoĎenje
i promjene funkcija i njihovo dodjeljivanje specifičnim
Zahtjevi komutacije uvjetuju primjenu različitih tipova pretplatnicima.
koordinacijskih procesora (CP). Potrebno je napomenuti,
da su za upravljanje i odrţavanje sistema isto tako 5.4.3.1. Digitalna pretplatniĉka jedinica
potrebne i vanjske memorije te ulazno/izlazni ureĎaji
(O&M ureĎaji).
Na slikama 5.31 i 5.32 su prikazani priključenje i
struktura digitalne pretplatničke jedinice.
CCNC - upravljanje signalizacione mreţe po
zajedničkom kanalu DLU sluţi za priključenje:
Upravljanje signalizacione mreţe po zajedničkom kanalu  analognih pretplatnika,

je podsistem EWSD sistema. Omogućuje adekvatnu  ISDN pretplatnika,
upotrebu prenosa poruka u pravilnim sekvencama, u  analognih pretplatničkih telefonskih centrala (PBX),
skladu sa preporukama CCITT-a za sistem signalizacije  ISDN pretplatničkih telefonskih centrala.
No.7.
Slika 5.31. Priključenje digitalnih pretplatničkih jedinica
Slika 5.32. Digitalna pretplatnička jedinica - DLU

FUNKCIJE EWSD 71
DLU mogu biti priključeni kao sastavni dio centrale ili 5.4.3.2. Pretplatniĉko-prenosne jedinice
udaljeno u blizini grupa pretplatnika.
LTG su interfejsi za povezivanje sa komutacionim poljem.
Obje spomenute mogućnosti, koje su funkcijski i
Na linijsku stranu LTG moţemo priključiti:
jednokovrijedne prikazene su na slici 5.31.
 neposredno: digitalne prenosničke vodove i/ili
ISDN linije sa primarnim dostupom,
Najznačajnije funkcijske jedinice i njihove meĎusobne
 preko DLU: pretplatničke linije i/ili ISDN linije sa
veze prikazene su na slici 5.32.
osnovnim dostupom
 preko signalnih A/D pretvarača analogne
DLU su namjenjeni za koncentraciju pretplatničkog
prenosničke vodove.
saobraćaja. Dodavanjem odgovarajućeg broja
pretplatničkih linija i PDC mogu se prilagoditi očekivanom
LTG mogu raditi sa svim standardnim sistemima
saobraćaju.
signalizacije (D1/D1, D1/R2, D4/R2, D2/D2 i br. 7). Za
jako udaljene veze (npr. preko satelita) predviĎena je
Radi sigurnosti je svaki DLU povezan na dva različita
mogućnost ugraĎivanja eho prigušivača.
LTG. DLU su povezani na LTG preko dva ili četiri
primarna digitalna prenosna sistema (PDC).
LTG prevodi sve različite signalizacije i linijske protokole
u interni protokol meĎuprocesorskih komunikacija
PDC prenose korisničke i upravljačke informacije te
sistema EWSD. To znači da je LTG signalno nezavisan
informacije o upravljanju i odrţavanju.
interfejs prema komutacionom polju, koji omogućava
jednostavno uvoĎenje dodatnih ili izmjenjenih protokola
Za prenos upravljačkih informacija (signalizacija, poruke i
signalizacije i istovremeno obezbjeĎuje nezavisnost
komande) i informacija o upravljanju i odrţavanju
programske opreme u CP od tipa signalizacije.
izmeĎu DLU i LTG upotrebljava se sistem signalizacije br.
7 po preporukama CCITT.
Najznačajnije funkcijske jedinice LTG sa odgovarajućim
meĎusobnim vezama prikazane su na slici 5.33.
Slika 5.33. Pretplatničko prenosna grupa
5.4.3.3. Komutaciono polje Parametri vremenskih i prostorskih stepena (4/4, 16/16,

8/15, 15/8, slika 5.34) uvijek predstavljaju broj 8-Mbit / s
Komutaciono polje sistema EWSD sastavljeno je od magistrala, od kojih svaka ima 128 kanala.
vremenskih i prostornih komutacionih stepena.
Veze kroz vremenske i prostorske stepene se komutiraju
U vremenskim komutacionim stepenima bajtovi, koji se pomoću upravljačkih sklopova komutacionog stepena
komutiraju, mjenjaju vremenski frekventne pojaseve i (switch group control SGC) u skladu sa informacijama iz
magistrale, dok se u stepenima prostorske komutacije koordinacionog procesora. Uspostavljanje veze kroz
mjenjaju samo magistrale bez uticaja na vremenske komutaciono polje je na pojednostavljen način prikazana
frekventne pojaseve. na slici 5.35.

FUNKCIJE EWSD 72
Najveća konfiguracija komutacionog polja u sistemu Njegov saobraćajni kapacitet je do 25.200 erlanga.
EWSD omogućava priključenje 504 LTG. Komutaciono Širimo ga dodavanjem utičnih modula i kablova, a ako je
polje je sastavljeno od samo 7 različitih modula. potrebno i dodavanjem novih stalaka.
Slika 5.34. Jednodimenzionalna predstava komutacionog polja podjeljenog na vremenske T i prostorne S stepene
Slika 5.35. Uprošten prikaz veze kroz komutaciono polje
5.4.3.4. Koordinacioni procesor

U procesoru CP 113 (slika 5.36) rade paralelno dva ili
Koordinacioni procesor – CP obraĎuje bazu podataka i više jednakih procesora, koji djele opterećenje. Nazivno
izvodi konfiguracione i koordinacione funkcije. opterećenje n procesora je podjeljeno na n+1 procesor.
Najznačajnije funkcije, koje vrši koordinacioni procesor To znači, ukoliko jedan procesor ispadne iz rada, rad se
su: nastavlja bez ograničenja (reţim redundance sa n+1
procesora).
 upravljanje i administriranje svih programa i
podataka o centrali i preplatnicima, Glavne funkcionalne jedinice multiprocesora su slijedeće:
 obrada primljenih podataka za odraĎivanje cilja,
usmjeravanje, izbor puta, tarifiranje,  bazni procesor (base processor BAP) za
 komunikacija sa centrima upravljanja i odrţavanja, upravljanje, odrţavanje i obradu poziva,
 nadzor svih podsistema, prijem poruka o greškama,  procesor poziva (call processor CAP), namjenjen
analiza podataka o nadzoru, greškama, obrada za obradu poziva,
alarma, otkrivanje, lokalizacija i neutralizacije  zajednička memorija (common memory CMY),
grešaka i promjena konfiguracije,  ulazno / izlazni kontroler (input / output
 omogućavanje komunikacije čovjek-mašina. controller IOC)
Srce koordinacijskog procesa je CP 113-multiprocesor,  ulazno /izlazni procesori (iput / output
koji se moţe širiti po stepenima. Njegov maksimalni processors IOP).
kapacitet obrade poziva je preko 1.000.000 BHCA.

PROGRAMSKA OPREMA 76
Slika 5.36. Koordinacioni procesor 113
Pored navedenih procesora koordinacioni procesor (slika  ulazno / izlazne terminale za upravljanje i
5.36) sadrţi još slijedeće jedinice: odrţavanje,
 eksternu memoriju EM (external memory) u kojoj
 bafer poruka MB (Message buffer) za koordinaciju su zapisani:
saobraćaja internih meĎuprocesorskih poruka,
 centralni generator takta CCG (central clock  programi i podaci koji ne moraju biti uvjek u
generator) za sinhronizaciju centrale i po potrebi memoriji koordinacionog procesora,
telefonske mreţe,  kopija svih rezidentnih programa i podataka u
 nadzornu ploču sistema SYP (system panel) za slučaju ponovnog startanja tj. obnavljanja akcija.
prikaz internih alarama sistema, poruka i
opterećenja koordinacionog procesora,
Slika 5.37. Upravljanje mreţom sa signalizacijom po zajedničkom kanalu
5.4.3.5. Upravljanje mreţom sa za prenos poruka (message transfer part MIP), a gornji
signalizacijom po zajedniĉkom kanalu nivoi su različiti korisnički djelovi (user part UP).
Korisnički djelovi se mjenjaju s obzirom na tip aplikacije

CCITT je pri formiranju signalizacije br.7 upotrijebio
(npr.telephone user part TUP=MUP = mobilni korisnički
princip podjele na nivoe. Kod te podjele donji nivoi sluţe
dio). Zajedničke funkcije MTP-a obraĎuje CCNC, dok su

različiti korisnički djelovi ugraĎeni u programsku opremu 5.4.4. MEHANIĈKA KONSTRUKCIJA

odgovarajućih LTG.
Kod mehaničke konstrukcije za EWSD upotrebljava se
Na CCNC moţemo povezati najviše do 254 signalizacije
modularni sistem SIVAPAC.
kanala preko digitalnih linkova. Digitalni linkovi su od
LTG do CCNC izvedeni preko polustalnih veza. Radi veće
Osnovne jedinice su:
sigurnosti CCNC ima udvostručen procesor (common
channel signalling processor CCNP), koji je sa
 utični moduli,
koordinacionim procesorom povezan preko
 okviri modula,
udvostručenog sistema sabirnica.
 stalci,
 redovi stalaka,
CCNC ima modularnu strukturu, kako je prikazano na
 kablovi.
slici 3.10 i njegovu veličinu postepeno prilagoĎavamo
potrebama u mreţi.
Moduli, prikazani na slici 5.38, su standardnog formata i
montirani su vertikalno u okvirima. Čeona ploča moţe
Funkcije CCNC zavise od njegovog poloţaja u signalnoj
imati konektore, indikatore i utične elemente za kontrolu.
mreţi. U izvornoj ili ponornoj centrali radi kao signalna
Na zadnjoj strani modula se nalaze konektori sa
tačka (signalling point SP), a u tranzitnim centralama kao
opruţnim kontaktima.
signalna prenosna tačka (signalling transfer point STP).
Slika 5.38. Obje strane memorijske ploče
Okviri modula, prikazani su na slikama 5.39 i 5.40, Okviri modula su namještani u stalcima. Vrata se
zdruţuju module u cilju formiranja konstrukcione oţičene otvaraju komotno što omogućava nesmetani dostup do
jedinice. Sastavljeni su od zadnje ploče (back plane), sastavnih djelova sistema. Jednostavne spone povezuje
veznih šina, bočnih djelova i voĎica za module. Zadnja stalke u redove, a istovremeno omogućavaju i električne
ploča se sastoji od višeslojne štampane ploče i noţastih priključke.
konektora.
Slika 5.39. Okvir modula EWSD

Slika 5.40. Okvir modula u stalku EWSD centrale
Stalci mogu stajati neposredno na podu ili pak na SDL - Specification and Description Language
uzdignutom podu, što omogućava kablaţu ispod poda MML - Man – Machine Language
kao i dovod rashlaĎenog vazduha. Ukoliko nije predviĎen LSSGR - Local Switching System General Requirement
dupli pod, potrebno je namjestiti kabelske police iznad PPM - Periodic Pulse Mereting
samih redova. AMA - Automatic Message Accounting
Kablovi su opremljeni konektorima. Proizvodi ih fabrika u CAMA - Centrelized Automatic Message Accounting
traţenoj duţini. Dobavljaju se na objekte sa već LAMA - Local Automatic Message Accounting
pričvršćenim konektorima. CAP - Call Processor
CMV - Common Memory
5.4.4.1. Tehnologija materijalne opreme IOC - Input/Output Controller
IOP - Input/Output Processors
CCG - Central Clock Generator
Upotrebom visoko kvalitetnih elemenata koji rade sa SYP - System Panel
visokom rezervom kapaciteta, kompjuterski poduprtim EM - External memory
inţenjeringom (computer-aided engineering CAE) i MTP - Message Transfer Part
najmodernija visokoautomatizovana proizvodna tehnika MUP - Mobilni korisnički dio / Mobile User Part
omogućavaju visoku pouzdanost, dugi vijek trajanja, CCNC - Common Channel Signalling Processor
malo prostora i jednostavno odrţavanje sistema EWSD. SP - Signalling Point
Dosljedna strategija nabavke i strogi nadzor ulaznih STP - Signalling Transfer Point
materijala garantuju, da je kvalitet elemenata na CAE - Computer – Aided Engineering
visokom nivou, a to znači i dugi vjek trajanja. LTG - Pretplatničko/Prenosnička Jedinica
DLU - Digitalna Pretplatnička Jedinica
U sistemu EWSD se najviše koriste standardni elementi. CCG - Glavni Generator Takta
Pojedine aplikacije zahtjevaju specijalne komponente po CCNC - Upravljanje Signalizacije Mreţe
narudţbi. Na taj način se smanjuje broj potrebnih CP - Koordinacijski Procesor
elemenata (ušteda prostora) i povećava se kapacitet CSC - Zajednički Signalizacioni Kanal
DLU - Digitalna Pretplatnička Jedinica
Korištene skraćenice imaju slijedeća značenja: GP - Glavni Procesor
MB - Bafer za poruke
ISDN - Integrated Services Digital Network

5.4.5. Software sistema EWSD
Slika 5.41. Arhitektura programske opreme (CP)
Osnovne karakteristike programske opreme u sistemu Materijalna oprema je podvrgnuta brzim tehnološkim
EWSD su visok kvalitet i pouzdanost, veliki kapacitet za promenama. Zbog toga je programska oprema sistema
rad u relnom vremenu i prilagodljivost kod izvedbe EWSD razvijena tako, da je sto manje zavisna od
dodatnih funkcija. materijalne opreme.
To je postignuto pomoću: Zbog distribuiranog upravljanja, svaki procesor ima svoju

programsku opremu. Za svaki procesor vazi da je
 prilagodljive modularne arhitekture programske programska oprema podijeljena na aplikativno nezavisni i
opreme, aplikativno zavisni dio.
 efikasne tehnologije programske opreme na bazi
CHILL jezika, Operativni sistemi
 doslijednog obezbeĎivanja kvaliteta programske
opreme.
5.4.5.1. Arhitektura programske opreme
Upotreba programske opreme (programi i podaci), kako

je prikazano na slici 5.41, koja se puni u memorije
procesora, omogućava veliku fleksibilnost sistema EWSD.
Samo procesori, koji imaju malo funkcija i ne zavise od
aplikacija, npr. upravljačke jedinice za komutaciono polje i
bafer poruka, sadrţe programe, koji se nalaze u
permanentnoj memoriji (ROM).
Programske oprema, koja se puni i sadrzi specifične

podatke za centralu, predstavlja aplikativni programski
sistem – APS (APS - Application Program System).
Zbog bezbednosti svaki APS ima svoju kopiju u

udvostručenoj eksternoj memoriji centrale.
Slika 5.42. Programske ljuske za procesor

UPRAVLJANJE I ODRŢAVANJE SOFTVERA 77
Svaki procesor u sistemu EWSD ima sopstveni operativni

sistem, ciji kapacitet zavisi od zadatka, koje izvrsava CHILL:Izvorni moduli programske opreme sistema EWSD
procesor i resursa kojima upravlja. Svi operativni sistemi su napisani u jeziku visokog nivoa CHILL, koje je
moraju da vrse svoje funkcije pod uslovima realnog tandardizovao CCITT. Taj jezik omogućava struktuirano
vremena, zato rade sa prekidima sa obzirom na prioritete. programiranje i modularnu strukturu. Programi, koji su
Na slici 5.42 je prikazana programska ljuska za EWSD napisani u CHILL-u, lako se čitaju, proširuju i odrţavaju.
procesor. CHILL je kao moderan programski jezik visokog nivoa
Operativni sistem koordinacionog procesora (CP) čine: osnova za veliku prenosivost programske opreme sistema
EWSD.
 Izvršni programi koji se sastoje od :
- dijela za rasporeĎivanje, 5.4.6. UPRAVLJANJE/ODRŢAVANJE
- dijela za administriranje vremenskih kontrola,
- dijela za upravljanje memorijom, SOFTWERA
- ulazno i izlaznog dijela.
U sistemu EWSD su funkcije, koje se odnose na
 Zaštitni programi, čije su najznačajnije funkcije: upravljanje i odrţavanje, organizovane u skladu sa
- odreĎivanje funkcionalne konfiguracije sistema preporukama CCITT. Planirane su tako da vode i
pri uspostavljanju ove konfiguracije, uspješno podupiru operatore kod upravljanja i odrţavanja
- zapisivanje i obrada zaštitnih poruka iz centrala. U sistemu EWSD se za komunikaciju koristi MML
periferije i iz procesa koordinatnog procesora, jezik, koji je standardizovao CCITT. Jezik je jednostavan i
- ponovno uspostavljanje radnog sistema nakon olakšava rad osoblja za terminalima. Osim toga MML se
grešaka u materijalnoj opremi i otklanjanju koristi za komuniciranje sa sistemom kod uključenja
posljedica tih grešaka u programskoj opremi, centrale, kod prijemnih testova i kod proširenja centrale.
koje ne moţemo neutralizirati sa korisničkim Centar za upravljanje i odrţavanje softverom EWSD je
programima prikazan na slici 5.43.
Telekom operater moţe da se odluči izmeĎu funkcija

Korisnička programska oprema upravljanja i odrzavanja u samoj centrali ili u centru za
upravljanje i odrţavanje. Oba načina se mogu
Korisnička programska oprema izvršava funkcije obrade upotrebljavati u istoj telekomunikacionoj mreţi. U slučaju
poziva, administriranje i odrţavanje, a isto tako potrebe, moguć je jednostavan prelaz iz jednog u drugi
omogućava pripadajuće baze podataka, koje su potrebne način upravljanja o čemu presuĎuje sam telekom
za odreĎene aplikacije. Nove funkcije (npr. posebni operater.
sistem signalizacije) ili čitavi paketi funkcija (ISDN, OSS,
CCS ili mobilni radio), mogu se lako uvesti u EWSD sa Lokalno upravljanje i odrţavanje
dodavanjem novih podsistema ili dodavanjem
odgovarajućih varijanti podsistema.
Ovaj način se preporučuje ukoliko je centrala EWSD prva
digitalna centrala u odreĎenom području telefonske
Tehnologija programske opreme mreţe (digitalno ostrvo). Zadatke upravljanja i odrţavanja
izvodimo u centrali sami sa opremom, koja obuhvata
Za tehnologiju programske opreme sistema EWSD tablo – SYP (System Panel), udvostručeni terminal za
karakteristično je slijedeće: upravljanje i odrţavanje – OMT (Operation and
- metodologija izrade programske opreme Maintenance Terminal) i ureĎaj sa magnetnom trakom
(software engineering production plan SEPP) (magnetic tape device MTD). Drugu opremu dodajemo po
- standardizirani opisni i izvedbeni jezici (SDL, potrebi.
CHILL).
Centralizovano upravljanje
Programska oprema u sistemu EWSD je bila razvijena u
skladu sa metodologijom izrade te opreme. To osigurava
Upravljanje i odrţavanje centrala EWSD, koje su
jednoobrazan i sistemski pristup i omogućava racionalni
priključene na Centar za upravljanje i odrţavanje, je
razvoj, kompletnu dokumentaciju i prije svega kvalitetnu
zajedničko za više centrala. Zadaci upravljanja i
programsku opremu, koja je jednostavna za odrţavanje.
odrţavanja su koncentrisani po tipovima na pojedinim
OMT, gdje ih obraĎuje specijalizovano osoblje. Pri
Opisni i izvedbeni jezici centralizovanom upravljanju i odrţavanju nema stalnog
osoblja u centralama, zato se takav način upravljanja
SDL: Značajno pomagalo kod razvoja programske opreme isplati čak i za mali broj centrala. Pomoću terminala, koji
je specifikacijski i opisni jezik SDL, standardizovan u su u centru za upravljanje i odrţavanje, osoblje ima
CCITT. Pogotovo je pogodan za jednostavan opis procesa dostup do svake centrale, a svakom operatoru u
i izvršnih sekvencija, za koja su značajna stanja, dogaĎaji, pojedinoj centrali su omogućene sve funkcije, koje su
činovi i prelazna stanja. Razvojna okolina omogućava raspoloţljive u centralama koje nisu priključene na centar
razvojnom osoblju sistema EWSD, da pomoću računara za upravljanje i odrţavanje.
razvija i administrira dijagrame u SDL-u.

Slika 5.43. Centar za upravljanje i odrţavanje
5.4.7. PRIKAZ STANJA SISTEMA Sistemski tablo ima svaka EWSD centrala, a ako je
upravljanje i odrţavanje centralizovano svaka centrala
Stanje centrala, koje su povezane na centar za ima sistemski tablo u Centru za upravljanje i odrţavanje.
upravljanje i odrţavanje, prikazuje se na video jedinici u
centru (i u centrali) za upravljanje i odrţavanje, kako je ObezbjeĎivanje kvaliteta
prikazano na slikama 5.44 i 5.45. Prikaz stanja sistema
daje podatke osoblju centra za upravljanje i odrţavanje o Mjere za obezbjeĎivanje kvaliteta prate centralu EWSD
greškama u centrali. Prikazi stanja na ekranu su od same proizvodnje do puštanja u saobraćaj. Sva
organizovani u tri nivoa. Prvi nivo daje opštu sliku stanja odgovorna odjeljenja drţe se pravila o obezbjeĎivanju
svih centrala, koje upravljamo iz centra za upravljane i kvaliteta. Visoki nivo pouzdanosti i raspoloţivost brojnih
odrţavanje. Ako se na bilo kojoj od tih centrala pojavi centrala EWSD po cijelom svijetu, je dokaz, da njihov
alarm, operator moţe traţiti sledeći prikaz(drugi nivo), kvalitet odgovara najvišim standardima.
koji omogućava grubu ocjenu greške. N bazi podataka iz
trećeg nivoa, operator moţe da odredi pokvareni
podsistem.
ObezbjeĎivanje kvaliteta materijalne opreme
Sistemski tablo Razvojni propisi i Simensove specifikacije osobina

upotrebljenih elemenata, zajedno sa specifikacijama
Sistemski tablo prikazuje alarme i stanja centrale, a sistema i tačno odreĎenom metodologijom izrade
pored toga još i alarme u zgradi centrale (npr. poţar, materijalne opreme(hardware engineering production
stanje napojnih i klima ureĎaja i ulaz neovlašćenih lica u plan HEPP) obezbjeĎuju programiran kvalitet EWSD
zgradu ili kontejner). centrala. Osobine elemenata sistematično provjeravamo
(ulazna kontrola). Svi potpuno opremljeni moduli se

podvrgavaju vizuelnim pregledima, a nakon toga se još testiranje stalaka se vrši u testnoj centrali. Zadnji test je
ispituju električnim testovima na automatskom ispitnom rad centrale pod strogim radnim uslovima, a time se
ureĎaju kojim upravlja računar. Istu opremu smanjuje nogućnost otkazivanja centrale u početnom
upotrebljavamo i za jednostavne i jeftine ispravke periodu rada
grešaka na pločama vraćenim na popravku. Automatsko
Slika 5.44. Prikaz stanja sistema EWSD centrale
Slika 5.45. Prikaz stanja sistema EWSD centrale
ObezbjeĎivanje kvaliteta programske opreme Faze provjere po pojedinim razvojnim stepenima su

slijedeće:
Upotreba jezika visokog nivoa CHILL i SDL u toku razvoja
i ispitivanja je značajan faktor pri obezbjeĎivanju  provjera razvoja:
kvaliteta obimne programske opreme sistema EWSD.
Stručnjaci vrše precizne provjere dali je programski
Upotrebom CHILL-a izrada programske opreme postaje proizvod u skladu sa funkcijskim specifikacijama.
mnogo lakša i brţa. Provjeravaju se svi interfejsi, koji su isto tako kodirani u
CHILL. U projektnoj biblioteci skladište se svi podaci
Administrativna odvojenost razvojnih i kontrolnih (parametri), koji su povezani sa radom interfejsa.
odjeljenja omogućava objektivnu procjenu kvaliteta
programske opreme. Razvoj programske opreme bazira  provjera kodiranih modula:
se na ispitnoj metodologiji izrade programske opreme
(software engineering production plan SEPP). Osnovno Stručnjaci pregledaju kode programskih modula i izvrše
načelo te metode je da svakom prethodno definisanom provjeru tih modula. Prije svega provjeravaju da li je
razvojnom stepenu slijedi provjeravanje. Taj usmjereni koda funkcionalno pravilna i dali je u skladu sa pravilima
postupak efikasno smanjuje broj grešaka u programskoj programiranja. Ako je to potrebno, ustanovljava se i
opreme. usklaĎenost sa uslovima rada u realnom vremenu.
 sloţeni test:

Odvija se na modelu centrale sa sastavljenim upustvom Odvija se na modelu centrale i vrše ga odjeljenje koje je
za ispitivanje, koje je sastavljeno tako da se otkriju sve nezavisno od razvojnog odjeljenja. Sistemski test
neusklaĎenosti istovremenog rada različitih programskih pokazuje kako se ponaša u sistemu cijela programska
modula. oprema. Sistem mora ostati stabilan i reagovati
kontrolirano u slučaju simuliranog saobraćajnog
 sistemski test: preopterećenja i simuliranih grešaka.
5.4.8. EWSD – TEHNIĈKI PODACI
Podaci o sistemu
Krajnji kapaciteti centrala:
broj pretplatničkih priključaka do 250.000
broj prenosnika do 60.000
kapacitet komutacije (Erl) do 25.000
Seoske centrale:
broj pretplatničkih linija do 7.000
Kontejnerske centrale (12- metarski kontejner):
broj pretplatničkih linija do 6.000
Komutacijski centri mobilnih telefona:
broj mobilnih telefona (na komutacioni centar) do 65.000
Digitalna pretplatnička jedinica:
broj pretplatničkih linija do 944
Posrednička mjesta:
broj digitalnih posredničkih mjesta na centralu do 300
Broj pokušaja uspostavljanja poziva u toku glavnog saobraćajnog sata (BHCA)
po CCITT prep. Q. 504 više od 1.000.000
Koordinacioni procesor:
kapacitet memorije do 64 Mbyte
kapacitet adresiranja do 4 Gbyte
Eksterna memorija:
magnetska traka/80 Mbyte do 4
magnetski disk/337 Mbyte do 2
Signalizacija po zajedničkom kanalu:
signalizacijskih kanala do 254
Radni napon:
negativni istosmjerni napon - 48V ili - 60V
Prenosne karakteristike:
CCITT, prep. Q. 507, Q. 517
Rad i pouzdanost:
CCITT, prep. Q. 504, Q. 514
Usmjeravanje i tarife
Do 7 direktnih pravaca i 1 put poslednjeg izbora sekvencijalno ili slučajno unutar prenosničke grupe
Broj prenosničkih grupa po centrali:
dolaznih do 1.000
odlaznih do 1.000
dvosmijernih do 1.000
Registracija tarife
AMA (CAMA,
svi standardni načini
LAMA) , IARSTAT
Tarife:
tarifne zone do 127
broj 6 tarifa po zoni do 6
promjena tarife na na 15 min
Tarifni brojači i podaci: u CP memoriji
Čuvanje tarife automatski: na dvostruki MMD
Brojači tarife 8 puta dnevno
Prenos datoteka u sistem za obradu. Zapis na magnetnoj traci/preko kanala za prenos podataka

TEHNIČKI PODACI 81
Dimenzije
Stalci
visina/standard 2.450 mm
visina/kontejner 2.000 mm
dubina 500 mm
širina 770 mm
visina kablovske rešetke 2.600 mm
udaljenost izmeĎu redova stalaka 1.200 mm
za prolaz od prednje strane do prednje strane 700 mm
širina prolaza u kontejneru 550 mm
teţina po metru reda stalaka 450 kg
teţina po metru reda stalaka/kontejner 380 kg
Uzdignuti pod
ploča 600x600 mm
visina min. 300 mm
Uslovi okoline
temperatura 5 - 40 C
relativna vlaţnost 10 - 80 
Interfejsi
Signalizacija:
R2/R2, D4/R2,
svi standardni sistemi signalizacije D1/R2, D1/D1,
D2/D2 i br. 7
Karakteristike pretplatniĉke linije
2.000 Ω / 20 kΩ k
Dekadno biranje:
5 - 22 impulsa/s
Biranje tastaturom:
DTMF po preporuci CCITT Q. 23
Ispitivanje pretplatničkih linija i digitalnih prenosnika se opreme – ATE za ispitivanje prenosnika, smještene u
vrši pomoću ispitne opreme u centrali sastavljene iz: LTGB i Opreme za ispitivanje prenosa i mjerenje nivoa
Ispitne jedinice – TU za ispitivanje pretplatničkih linija (M:TEM:LE)
ugraĎene u svakoj DLU jedinici, Automatske ispitne
5.4.9. STANDARDNE PRETPLATNIĈKE USLUGE U SISTEMU EWSD
Naziv % Tarifni brojač kod pretplatnika -

Skraćeno biranje - Govornica -
Pozivanje bez biranja 5 Područje hitnog poziva -
Pozivanje bez biranja sa time-outom 5 Drţanje veze-meĎupoziv 5
Automatsko buĎenje-jednokratno 5 Konferencijska veza sa tri učesnika 5
Automatsko buĎenje višekratno 5 Direktno biranje u kućnu centralu -
Ograničenje odlaznih poziva pod kontrolom Telekoma 10 Zasjedanje vodova po redoslijedu -
Ograničenje odlaznih poziva pod kontrolom pretplatnika - Zasjedanje vodova-slučajno -
Ograničenje dolaznih poziva 10 Presretanje poziva -
Odsutan pretplatnik, preusmjeravanje na telefonisticu 10 Identifikacija zlonamjernih poziva -
Odsutan pretplatnik, preusmjeravanje na bilo koji broj 10 Dvojnički priključak -
Odsutan pretplatnik,preusmjeravanje na najavu 10 Linija za prenos podataka -
Odsutan pretplatnik, preusmjeravanje na jednu od 4 Posmatranje pretplatnika
10 -
predefinirane snimljene poruke
Ne smetaj, preusmjeravanje na najavu - Poziv bez tarifiranja -
Poziv sa čekanjem 5 Prioritet u uslovima katastrofe -
Prioritetni priključak 5 Tonsko biranje -

STANDARDNE PRETPLATNIČKE USLUGE U SISTEMU EWSD 82
5.4.10. EWSD CENTRALA TUZLA
Na slici 5.47 je dat kao praktični primjer EWSD centrale u Tuzli.
Slika 5.47. Pregledni nacrt EWSD Tuzla

STANDARDNE PRETPLATNIČKE USLUGE U SISTEMU EWSD 83
Na slici 5.48 je dat plan slabljenja za centralu sa slike 5.47.
Slika 5.48. Plan Slabljenja EWSD Tuzla

Sistemi za prenos
signala 6
poglavlje
Svi sistemi profesionalni radio veza djele se u dvije velike grupe:
1. sistemi nepokretnih ili fiksnih radio veza, i

2. sistemi pokretnih ili mobilnih veza.
U nepokretne ili fiksne radio veze spadaju različiti sistemi radio veza u kojima
predajne i prijemne stanice imaju fiksan geografski poloţaj. Ovakve veze sluţe
javnom telefonskom i telegrafskom saobraćaju, prenosu televizijskog, muzičkog
programa, faksimila i podataka. One se nalaze takoĎe u eksploataciji posebnih
organizacija kao što je vojska, različiti oragani uprave, aeronautička sluţba,
novinske agencije meteorološka sluţba i drugi.
Pri planiranju telekomunikacionih prenosnih mreţa postavlja se uvijek pitanje

na koji se idelani način mogu upotpunjavati beţični i kablovski prenosni put.
Beţični put sa usmjerenom UKV-radio vezom ima u odreĎenim slučajevima
znatne prednosti
Iznalaţenje i realizacija novih spojnih puteva uvijek su predstavljali jedan od

glavnih domena u oblasti naučnih istraţivanja u telekomunikacijam. Lansiranje
prvog satelita 1957. godine od strane SSSR-a, zatim počev od 1960. godine, niz
poslatih telekomunikacionih satelita od strane SAD te sovjetski
telekomunikacioni satelit Molnija pokazali su da se otvara nova era u
telekomumikacijama.
Mobilni sistemi telekomunikacija, uz upotrebu prenosnih radio primopredajnika,

se koriste još od prvih dana nastanka radio tehnike, ali prava eksplozija
masovnih mobilnih veza desila se tek kad se pojavila mobilna telefonija koja je
bila dostupna prosječnom čovjeku, prosječnom kako u pogledu tehničkog
znanja tako i u pogledu materijalnih mogućnosti.
 Jonosfera
 Talasovodi
 Geostacionarna orbita
 Transporderi
 Celularni komunikacioni sistemi
SISTEMI ZA PRENOS SIGNALA 85
6. SISTEMI ZA PRENOS SIGNALA

Radio talasima se, prema meĎunarodnoj definiciji Union - Metarski talasi i ultrakratki talasi, čija je frekvencija
internationale des Telecommunications – UIT1 nazivaju izmeĎu 30 MHz i 3 000 MHZ, prostiru se ili direktno po
elektromagnetni talasi2 čija je frekvencija niţa od 3000 liniji optičke vidljivosti, na vrlo kratka rastojanja do oko
GHz. 150 km ili se veze na velike distance ostvaqruju
pomoću supcesivnih skokova od tačke do tačke.
S obzirom na neke osnovne karakteristike u njihovom Emitovane snage su vrlo male, ispod 50 W.
prostiranju, izvršena je podjela i dati nazivi, prikazani u
tabeli 6.1. Veza izmeĎu frekvencijai i talasne duţine data Dva su ozbiljna nedostatka koji karakterišu sisteme radio
je obrascem: veza:
c I) nestabilnost polja na mjestu prijema, i
f ,
 II) pojava smetnji uslijed bilo kakvih električnih
gdje je: f - frekvencija, procesa u okolnom prostoru ili uslijed
λ - talasana duţina, interferencija sa drugim sistemima radio
c - fazna brzina prostiranja talasa. veza.
Ona je u slobodnom prostoru, kao što je poznato, ravna Frekvencija

Skraćenica Talasna
brzini prostiranja svjetlosti i iznosi: za opseg duţina
(3-30) kHz VLF ili 4 (100-10) km
m (30-300) kHz LF ili 5 (10-1) km
c  3  10 . (300-3 000) kHz MF ili 6 (1000-100) m
s (3-30) MHz QF ili 7 (100-10) m
(30-300) MHz VHF ili 8 (10-1) m
Prema načinu na koji se radio talasi prostiru brzinom (300-3000) MHz UHF ili 9 (100-10) cm
svjetlosti od predajnika do prijemnika, razlikujemo tri tipa (3-30) GHz SHF ili 10 (10-1) cm
talasa i to: (30-300) GHz EHF ili 11 (10-1) mm
(300-3 000) GHz 12 (1-0,1) mm
- jonosferski talas,
- površinski talas, i Tabela 6.1. Podjela elektromagnetnih talasa
- direktan talas.
I) Uslovi prostiranja su diktirani mnogim faktorima koji
Jonosferski talas se prostire ka gornjim slojevima ne zavise od nas. Tako pojava sunčanih pjega,
zemljine atmosfere. Ovdje, nailazeći na jonizovane intenzitet jonizacije gornjih slojeva atmosfere,
čestice moţe da se reflektuje i ponovo vrati na zemlju. vlaţnost, pritisak i temperatura, vjetrovi, dan i noć,
doba godine, promjena pogodnosti tla i mnogi drugi
Površinski talas se prostire duţ površine zemlje, slijedeći faktori doprinose da se procesima i uslovima
pri tom njenu prirodnu zakrivljenost. prostiranja te odreĎivanju karakteristika spojnog
puta treba prići sa velikom paţnjom. Stoga se uvjek
Direktan talas se prostire po liniji optičkog vidika. prilikom projektovanja ovakvih veza radi sa
izvjesnim rizikom. On moţe da se smanjuje do
Najduţe veze se ostvaruju pomoću jonosferskih, a zatim ţeljenih vrijednosti, no uz znatne dodatne investicije.
površinski talas. Najjednostavniji je u pogledu prostiranja I tada, ostaće uvjek jedan procenat vremena, npr. u
direktni talasa. jednom mjesecu, u kom se dozvoljava da veza ima
loši kvalitet od onoga koji se traţi. Stoga se ove veze
Uopšte uzevši mogu se iznijeti slijedeći zaključci: tako i projektuju. Zahtjev za kvalitet se formuliše
tako što se unaprijed zna da veza u toku jednog
- Mirjametarski talasi, frekvencije izmeĎu 10 – 300 KHz, odreĎenog procenta vremena smije da ima odnos
prostiru se na razdaljina duţ zamlje koje mogu da signal/šum manji od neke zadane vrijednosti. Ako je
iznose i nekoliko 1000 kilometara pod uslovom da je taj procenat vremena tp, a zahtjevani odnos
snaga emitovanog VF signala reda 500 KW i više. signal/šum aN , onda će u toku 100%tp vremena
odnos signal/šum biti bolji od aN .
- Hektametarski talasi, frekvencije izmeĎu 300 – 3000
KHz, prostiru se na srednje razdaljine od 800 – 1200 II) Drugi nedostatak, pojava smetnji i interferencije sa
km, ako su emitovani snagom od 0,5-1 KW. ostalim sistemima radio veza, neminovno je vezana
za pojavu slobodnog prostiranja radio talasa kroz
- Dekametarski talasi, frekvencije u opsegu 3-30 MHz, sredinu u kojoj se nalaze svi sistemi radio veze.
prostiru se na vrlo velike razdaljine na zemlji
posredstvom refleksije od jonizovanih slojeva Obrazovanje radio kanala izmeĎu dvije tačke, a koji bi
atmosfere, pod uslovom da su emitovani snagom 2 – bili neosjetljivi na ove smetanje i interferencije, moţe se
50 kW. ostvariti na dva načina.
Prvi i najsnaţniji predstavlja raspodjela raspoloţivih

frekvencija. Ako se svakom od sistema dodjeli
1
MeĎunarodna unija za telekomunikacije odgovarajuća radna frekvencija onda će se moći
2
elektromagnetni talasi = emt realizovati nezavisni spojni putevi, zahvaljujući

selektivnosti predajnika i prijemnika. Selektivnost se aeronautička sluţba4, novinske agencije meteorološka

zasniva na raspodjeli po frekvencija. Svi sistemi u sluţba i drugi.
prostoru tada mogu da se shvate kao multipleks sa
frekventnom raspodjelom kanala. Veza će se ostvariti Shodno nekim njihovim zajedničkim osobinama,
izmeĎu onih koji rade na kanalima kojih imaju isti nepokretne radio veze mogu se podjeliti u tri grupe:
frekventni poloţaj.
- sistemi veza na kilometarskim i dekametarskim
Raspodjela kanala u prostoru i kosmosu je dogovor talasima,
izmeĎu zemalja. Tako je 1947. godine donesena u - sistemi radio relejnih veza, i
Atlantik Sitiju, u okviru UIT, Konvencija o radiju, kojom - sistemi radio veza preko satelita.
je izvršena raspodjela frekvencija niţih od 30 GHz.
Kasnije, 1963. godine u Ţenevi, Vanredna U pokretne ili mobilne radio veze spadaju oni sistemi
administrativna konferencija o radiju proširila je ovaj radio veza kod kojih su jedna ili obje stanice pokretne.
opseg na frekvencije do 40 GHz, uključujući sisteme Ove radio veze se takoĎer mogu podjeliti u tri grupe:
kosmičkih veza.
- pomorska mobilna sluţba,
Raspodjela je izvršena na dva osnova. Cijela planeta - aeronautička mobilna sluţba, i
Zemlja je podjeljena u tri regiona, u kojima se - zemaljska mobilna sluţba.
frekvencijai mogu ponavljati. Drugi osnov za raspodjelu
predstavljaju vrste radio veza, klasificirane prema Sem ovih navedenih grupa u zvaničnim dokumentima,
njihovom karakteru i tipu sluţbe. Na osnovu ove naročito onim koji se odnose na raspodjelu frekvencijai,
Konvencije, prijavljuju se IFRB3 sve frekvencije pojedinih susreću se i radio meteorologija, radio astronomija, radio
radio veza iz pojedinih zemlja. I pored toga, danas je navigacija i radio amaterske veze.
došlo do prenaseljenosti u spektru radio talasa. Masovna
produkcija sredstava radio veza i ogroman broj korisnika Izloţićemo detaljnije osnovne principe i karakteristike
su generirali ovakvo stanju. Dakle, ovom pitanju se mora pojedinih sistema radio veza.
posvetiti posebna paţnja i tehnički i administrativno ga
rješavati na drugi način. Kosmičke veze i postavljanje
6.1.1. SISTEMI RADIO RELEJNIH VEZA
telekomunikacioni satelita predstavljaju jedanu
mogućnost u tom cilju.
Pri planiranju telekomunikacionih prenosnih mreţa
postavlja se uvijek pitanje na koji se idelani način mogu
Drugi način za izbjegavanje smetnji i interferencija
upotpunjavati beţični i kablovski prenosni put. Beţični
predstavlja usmjereno zračenje radio talasa. Zahvaljujući
put sa usmjerenom UKV-radio vezom ima u odreĎenim
oblicima antena i antenski sistema, radio talasi mogu da
slučajevima znatne prednosti, na primjer:
se prostiru tako da njihov glavni dio bude koncentrisan u
vidu snopa koji podsjeća na svjetlosni. Jasno je da se
- lako se savladavaju geografske prepreke
ovakve veze, u manjoj ili većoj mjeri, pribliţavaju vezama
- izgradnja usmjerene veze izvodi se najčešće brţe od
po fizičkim vodovima. Uz odgovarajuće planiranje ovih
polaganja kablova
veza, smanjuje se mogućnost meĎusobnih interferencija
- postojanje usmjerene UKV-radio veze zadaje promjeni
i smetnji.
strukture mreţe manje problema
- usmjerena veza moţe biti ekonomičnija
U ovom radu ćemo se osvrnuti na pojedine
- kod naročito velikih zahtjeva za sigurnošću i
karakteristične sisteme radio veza, drţeći se pri tome
pouzdanošću veze upotpunjavaju se paralelno uključe-
njhove meĎunarodne klasifikacije.
nje usmjerene i kablovske veze, jer mogući uzroci
smetnji (npr. Prekid kabla ili feding) nisu meĎusobno
6.1. FIKSNE I MOBILNE RADIO VEZE zavisni
Pokazalo se da je posljednjih godina porast radio-veza

Svi sistemi profesionalni radio veza djele se u dvije velike
veći nego općeniti porast kablovskih veza u dalekim
grupe:
mreţama. Prema mogućnostima njihove izgradnje postoji
1. sistemi nepokretnih ili fiksnih radio veza, I
u odnosu prema kablovskim vezama bitna razlika: broj
2. sistemi pokretnih ili mobilnih veza.
kablovskih veza moţe se povećavati po volji, naprotiv,
broj radio kanala po smjeru je ograničen. Pored toga
U nepokretne ili fiksne radio veze spadaju različiti sistemi
ipak se otvaraju nova područja radio kanala.
radio veza u kojima predajne i prijemne stanice imaju
fiksan geografski poloţaj. Ovakve veze sluţe javnom
Oba načina prenosa, meĎutim, odgovaraju istim
telefonskom i telegrafskom saobraćaju, prenosu
zahtjevima za kavalitet, a kod radio-veze dolazi još u
televizijskog, muzičkog programa, faksimila i podataka.
obzir izbor radio frekvencije. Budući da radio veza ne
One se nalaze takoĎe u eksploataciji posebnih
unosi linearna izobličenja i da je već an njemu
organizacija kao što je vojska, različiti oragani uprave,
predviĎena automatska regulacija nivoa, ti ssitemi obično
nisu opskrbljeni pilotskom opremom i sloţenim
korektorima. Osim toga, razmak izmeĎu multipleksnih i
radio-ureĎaja obično je neznatan i u najnepovoljnijem
3
IFBR - International Frequency Registration Board
4
Tijelo za meĎunarodnu registraciju frekvencija Veze izmeĎu aerodroma

slučaju ne prelazi jednu dionicu pojačala od oko 9-10

km. Multipleksnim sistemima nije potrebno vrlo skupo
predajno i prijemno linijsko pojačalo.
Veza izmeĎu multipleksnog i radio dijela obično je

četvoroţična. Frekventno područje je u skladu s
osnovnim grupama CCITT-a i super-grupama, tako da je
moguće jednostavno prespajanje izmeĎu tih sistema i
kablovskih sistema. Jedna od karakteristika tih sistema je
i nizak predajni i prijemni nivo signala.
Slika 6.1. Primcipski prikaz radio-relejne veze
Izraz usmjerena veza ili takoĎer radio-relejna veza
definisan je kao kompleks ureĎaja sposobnih da se
ostvari jedna radio-veza u oba smjera (i što je normalno
višekanalno) izmeĎu dvije čvrste tačke.
Takva veza uopšteno se ostvaruje s u opsegu

mikrotalasa (SHF opseg) za koje se zahtijeva optička
vidljivost izmeĎu predajne i prijemne stanice. Ako, zbog
nekih prirodnih zapreka, ne postoji takva optička
vidljivost, ili je udaljenost izmeĎu dvije krajnje stanice
prevelika, potrebno je postavljati meĎustanice sa
zadatkom da prime predani signal, da ga zatim pojačaju i
onda pretvore u frekvenciju različitu od one primljene, i Slika 6.2. Radio-relejna veza sa meĎustanicama
da ga predaju slijedećoj stanici.Smatra se normalnim da
je domet talasa, tj. razmak izmeĎu dvije susjedne
stanice, oko 50 km, odnosno zavisi od frekvencije.
U biti svaka radio-relejna veza sadrţi dvije vrste ureĎaja:

- radio-ureĎaj koji omogućava spojni put izmeĎu
dvije meĎumjesne telefonske centrale,i
- višekanalni ureĎaj čiji je zadatak da izvrši
prethodno pripremanje kanala koji će se prenijeti
putem radio veze. Slika 6.3. RRV sa većim brojem meĎustanica
Na oba kraja te vrste veze nalaze se predajnik i Na još većim udaljenostima postavlja se veći broj radio-
prijemnik, koji imaju zajedničke antene (slika 6.1). relejnih ureĎaja (stanica), slika 6.3.
Antene i sami ureĎaji postavljaju se na istaknutim Osnovna struktura jedne radio-relejne veze prikazana je
mjestima s dobrom opričkom vidljivošću. Na mjestima na slici 6.4.
gdje takvi uslovi ne postoje postavljaju se meĎustanice
(slika 6.2).
Slika 6.4. Struktura radio-relejne veze
Slika 6.5. Prikaz jednog antenskog ureĎaja

ADSL TEHNOLOGIJE 88
Takva veza sastavljena je od krajnjih stanica KS1 i KS2, i Antenski ureĎaji za širokopojasne sisteme usmjerenih
dvije radio stanice RS1 i RS2, a te se stanice sastoje od veza moraju imati što bolji odnos signal/šum. Primjer
otpremnika (Ot) i prijemnika (Pr). tipične izvedbe antenskog ureĎaja prikazan je na slici
6.6. To je parabolična antena prečnika 3m na
Na slici 6.5. prikazana je antena prečnika 3 m s nosačem rešetkastom čeličnom stupu. Signal se do antene dovodi
na vrhu zgrade PTT, za 960 kanala radio-relejne veze. talasovodima.
Slika 6.6. Primjer izvedbe antenskog ureĎaj
Na slici 6.7. prikazan je ureĎaj radio-relejne veze za 960

kanala
Slika 6.7. UreĎaj radio-relejne veze za 960 kanala
Na slici 6.8. prikazan je primjer jednog antenskog

sistema za 960 kanala. Slika 6.8. Antenski sistem za 960 kanala
Dakle, radio relejne veze rade u opsegu metarskih, - Drugi razlog u prilog izbora vrlo visokih frekvencija je
decimetarskih i centimetarskih talasa. Nazivaju se i veze činjenica da, npr. širina opsega centimetarski talasa
na ultra kratkim talasima (UKT). Ako je talasna duţina iznosi 27000 MHz. U tako širokom opsegu frekvencijai
manja od 25 cm, često nose naziv mikrotalasne veze ili moguće je smjestiti ogroman broj kanala, jer npr.
veze na hiperfrekvencijama. jedan od najširih spektara prenošeni signala za TV
signal, iznosi svega 5 MHz.
Visoke frekvencije iz području mikrotalasa, za rad ovih
veza, su iskorištene iz slijedećih razloga: - Treći razlog jeste činjenica da u ovom opsegu ne
postoje niti industrijske niti smetnje atmosferskog
- Na prvom mjestu, zahvaljujući malim talasnim praţnjenja.
duţinama, moguće je graditi antenu na drugom
principu od onoga na kom se grade antene za duge, Postoji i vrlo ozbiljn nedostatak koji sobom nosi primjena
srednje ili kratke talase. Mogu da se realizuju antene ovih frekvencijai. Uslijed refleksije od površine zemlje ili
za koje vaţe principi geometrijske optike. Radijator refleksije koja nastaje zbog nehomogenosti u atmosferi,
vrlo mali dimenzija, postavljen u ţiţu paraboloidalnog na mjesto prijema dolaze uvijek direktan talas i
reflektora, zrači radio talase tako da se oni poslije reflektovani talas. Rezultantno polje zavisi od njihovog
refleksije od ovog metalnog reflektora prostiru ka meĎusobnog faznog stava. Kako se uslovi refleksije
udaljenoj tački u vrlo usko snopu. Zato se ove veze mjenjaju tokom dana i noći, godišnjih doba i
nazivaju i Hertzovim kablovima. Zahvaljujući jakoj atmosferskih prilika, prijemno polje stalno varira. Pojava
usmjerenosti, dovoljne su vrlo male snage predajnika iščezavanja polja na prijemu, naziva se feding. Ta
za ostvarenje veze. Npr, na frekvencijaima većim od iščezavanja mogu biti tako velika da doprinose još većem
4000 MHz, često se susreću predajnici čija je izlazna skraćenju duţine pojedinih dionica od onog koji zahtjeva
snaga manja od 1 W. Iste antene se koriste i za uslov optičke vidljivosti. Stoga, praktično, srednje duţine
prijemnike. pojedinih dionica – skokova, iznose od 40 – 70 km.
Slika 6.9. Plan frekvencija i raspodjela radio kanala u opsegu od 4 GHz
Izbor radio kanala nije sasvim slobodan. S obzirom na to Radio relejne veze su namjenjene u principu pranosu
da su mreţe radio relejni veza veoma razvijene i da takvih signala koji imaju vrlo širok spektar. Njima se
povezuju mnoge zemlje, CCIR (Comité consultatif prenose multipleksni telefonski signali, TV signali sa
international des radiocommunications – MeĎunarodni signalima koji odgovaraju tonskom kanalu, veći broj
konsultativni komitet za radio) je dao preporuke koje se nezavisni progaramski kanala (muzika), radarski signali ili
odnose na plan frekvencija radio kanala. Drţeći se njega, se ostvaruje prenos podataka koji zahtjeva veliku brzinu.
moguće je spajanje ureĎaja različite proizvodnje. Radi Prema tome, radio relejni sistem je tako izgraĎen da on
ilustracije na slici 6.9. prikazana je raspodjela radio vjerno prenosi neki, bilo kakav signal čiji je osnovni
kanala u opsegu frekvencijai čiji je nominalni naziv opseg ograničen frekvencijaom fmax. Npr, istim sistemom
opsega 4 GHz. moţe se prenijeti multipleksni signal dobijen iz VF
ureĎaja za 1800 telefonskih kanala ili jedan TV signal sa
Kao što se vidi, ukupno ima 6 pari frekvencija na kojima 4 tonska kanala.
je moguće realizovati 6 dupleksnih radio kanala.
Frekvencija predaje i prijema na jednoj stanici, npr. f3 i Vaţno je uočiti da sistem radio relejne veze u stvari
f3' uvijek se razlikuju za 213 MHz. zamjenjuje fizički vod sa pojačavačima, dakle,
predstavlja ono što smo nazvali linijom veze.
Za dupleksnu vezu (veza u oba smijera) je potreban par
frekvencija f1-f1'. Često se takav par naziva dupleksnim Najnoviji radio relejni sistem, razvijen u Bell-
radio kanalom. Pravilo o izboru frekvencijai na relejnoj labaratorijama, radi u opsegu od 13 GHz. Male je
stanici je jednostavno: oba predajnika moraju da rade na zapremine i sa antenom u obliku lijevka. UreĎaj i antena
istoj frekvencija isto kao i oba prijemnika s tim što se te se postavljaju na stubove koji se postavljaju duţ
dvije frekvencije razlikuju. Ne taj način eleminiše se autoputeva na rastojanju od nekoliko kilometara.
mogućnost preslušavanja. Kapacitet sistema iznosi 1200 telefonski kanala. Ovakvo
rješenje podsjeća na klasično rješenje, gdje se duţ
Dakle, gledajući vezu sa više relejni stanica, poloazeći od puteva postavljao fizički vazdušni vod na uporištima.
A ka B, na sukcesivnim dionicama biće frekvencije f1, f1'
itd. Na tim istim dionicama u suprotnom smjeru veze Mikrotalasi se sa vrlo malim gubitkom snage reflektuju
koriste se frekvencije f1', f1 itd. Na jednoj trasi moţe se od metalnih pvršina, otprilike onako kako se reflektuje
ralizovati najviše 6 paralelnih dupleksnih radio kanala u svjetlost od ogledala. Stoga se često postavljaju ravne
opsegu od 4 GHz. metalne površine – reflektori, čije su dimenzije 9x7 m2,

izmeĎu dvije susjedne stanice, kad izmeĎu njih ne veličini tih masa, a obrmuto proporcionalna kvadratu
postoji direktna optička vidljivost. Izborom podesne njihovog meĎusobnog rastojanja, ne moţemo a da se ne
tačke za reflektor, prepreke se tako mogu zaobići. zapitamo: Kako je onda moguće da manja masa ne
"padne" na tu veću, s obzirom da je ova veća masa
Početkom razvoja radio relejnih veza postojala je dilema privlači k sebi?
o tome da li je bolje za spojni put uzimati koaksijalne
kablove ili radio relejne veze. Danas, zahvaljujući
vanrednim naprecima postignutim u tehnologiji izrade
mikrotalasnih komponenata i primjeni poluprovodnika ta
dilema je otpala. Isti kvalitet prenosa moţe da se
dostigne korištenjem oba spojna puta. U ovoj ili onoj
situaciji, jedan od njih moţe da ima lokalne prednosti.
Npr, sigurno je da je sistem televizijskih predajnika koji
sluţe difuziji ovoga programa, bolje napajati TV signalom
prenesenim radio relejnim vezama, pošto se ovi
predajnici nalaze na istaknutim kotama gdje je teško
dovesti koaksijalni kabal.
Sigurnost u radu radio relejni sistema rješava se Slika 6.10. Mjesec

postavljanjem rezervnih, aktivnih ureĎaja. Oni su
indentični onim glavnim i rade na drugom paru Odgovor je začuĎujući: Tijela manje mase kontinualno
frekvencija. "padaju" na tijelo veće mase (Zemlja, Mars, Venera,
Jupiter, i Saturn na Sunce, a Mjesec kontinualno "pada"
Ako feding nastupi na glavnom snopu, pošto on zavisi od na Zemlju!), ali nas od eventualne katastrofe spašava
frekvencije, mala je vjerovatnoća da će nastupiti činjenica da se ta tijela istovremeno kreću "na stranu" sa
istovremeno i na rezervnom. Tada se, elektronskim dovoljno velikom brzinom da izbjegnu pad i udar o
automatskim sklopom koji reaguje na jače od 2 primljena Sunce, odnosno o Zemlju! To se dešava konstantno
polja, uključuje u vezu onaj sistem u kom ne postoji zahvaljujući kretanju tih planate po putanjama oko
feding. Ti prelazi su vrlo brzi, reda 100 ms i ne utiču na centralnog tijela, čime se izbjegava "pad". Za svako
kvalitet prenosa signala. drugo tijelo koje bi se našlo u svemiru, koje se ne bi
kretalo po nekoj putanji i ne bi imalo neophodnu
Izloţeno objašnjava razloge koji su doveli do razgranate ugaonu brzinu, palo bi na Sunce (ili Zemlju) i tamo bi ili
mreţe radio relejnih veza u svijetu. Pomoću njih su na sagorjelo ili se stopilo sa tim tijelom.
kotinentima povezane gotovo sve zemlje. Zahvaljujući
ovome, učinjen je ogroman skok u razvoju telefonskog i
telegrafskog saobraćaja, a prenos dogaĎaja televizijom,
praktično je izbrisao sve geografske razdaljine koje su
donedavno izgledale ne premostive.
Veza sa prijemnikom se uspostavlja tako što je pravac

zračenja predajne antene orijentisan pod nekim
elevacionim uglom ka troposferi. Ovdje, uslijed uvijek
prisutnih nehomogenosti, dolazi do disperzije talasa i
relativno veoma mali dio snage se reflektuje prema
Zemlji. Osvjetljivim prijemnikom, signal moţe da se
primi. Tako se ovim vezama mogu jednim skokom Slika 6.11. Orbita mjeseca
premostiti razdaljine od nekoliko stotina kilometara.
Njima se prenose multipleksni telefonski i televijski U slučaju kad bi u nekom trenutku prestalo dejstvo
signali. Podesne su za veze preko mora i nepristupačnih gravitacione sile, tijelo koje orbitira oko nekog drugog
terena. Takva je, npr, veza na francuskoj juţna obala sa tijela, izletjelo bi sa orbite i pravolinijski odletjelo, pa
Alţirom i Italije sa Sardinijom. slobodno moţemo reći da upravo gravitaciona sila i drţi
tijelo na orbiti.
6.2. SATELITSKE RADIO VEZE
6.2.1. PRIRODNI SATELITI
Što je uopšte satelit? To je neko tijelo koje se obrće
Kao što znamo, u svemiru postoji mnogo zvijezda od
izvjesnom brzinom oko nekog drugog tijela, po nekoj
kojih je jedna i Sunce. Pretpostavlja se da one sve imaju
putanji. Pri tom ono prvo tijelo takoĎer moţe da se
oko sebe svoje prirodne satelite, kao što Sunce ima
okreće i oko svoje ose, a moţe imati i tijelo koje se
Zemlju. TakoĎer, sasvim je moguće da i ti njihovi sateliti
okreće oko njega, tj. svoj satelit ili više njih. Da ne
imaju neke svoje satelite kao što Zemlja ima Mjesec.
bismo išli dalje od našeg planetarnog sistema,
Naučnici su izračunali da bi umjetni satelit, koji bi
posmatrajmo mjesec kao zemljin prirodni satelit.
orbitirao na udaljenosti 6.400 km od površine Zemlje
morao imati ugaonu brzinu od oko 27.200 km/h
Ako poĎemo od Njutnovog zakona gravitacije koji kaţe
(8km/s), da ne bi pao nazad na Zemlju.
da se dva tijela koja imaju izvjesnu masu meĎusobno
privlače tzv. gravitacionom silom koja je propoircionalna

Tek otkrićem i usavršavanjem raketne tehnike, takvo pa prvi sateliti lansirani s takvim zadatkom. Prvi ruski
nešto je postalo moguće, pa su Rusi (bivši SSSR) 1957. satelit Sputnik I lansiran 1957. je bio opremljen i sa
lansirli prvi umjetni satelit – Sputnik, što je izazvalo radio-predajnikom. I prvi američki satelit Score, lansiran
pravu paniku meĎu Amerikancima. Naime, oni su se 1958. je imao je magnetofon sa snimljenim porukama.
bojali da bi Rusi iz takvog satelita mogli bacati bombe na
njih! Strah je bio bezrazloţan, jer takva bomba, koja bi NASA je 1960. lansirala Echo satelit koji je trebao da igra
se pokušala "ispustiti" sa Sputnika, bi imala istu toliku ulogu pasivnog reflektora za radio-komunikacije. Odmah
ugaonu brzinu kao i on, pa bi i ona ostala na istoj orbiti i nakon njega, iste 1960. lansiran je Courier 1B koji je bio
na taj način izbjegavala pad, odnosno sudar sa Zemljom. prvi aktivni repetitorski komunikacioni satelit u svijetu.
Telestar je bio prvi aktivni direktno komunikacioni i
Nakon Sputnika, nekoliko godina kasnije USA je lansirala meĎunarodni satelit koji je pripadao NASI, Bell
svoj satelit, a Rusi su lansirali satelit sa Jurijem laboratories, British Post Office, France Natoinal Post i dr.
Gagarinom, čovjekom koji je prvi orbitirao oko Zemlje.
Nakon toga Amerikanci su poslali Dţona Glena u orbitu Sateliti se mogu podijeliti po više različitih kriterija, ali je
itd. najuobičajenije podijeliti ih prema udaljenosti njihove
orbite od površine zemlje. Po tom kriteriju postoje:
1. LEO - nisko orbitni

2. MEO - srednje orbitni
3. GEO - visoko orbitni
Slika 6.12. Solarni sistem
6.2.2. UMJETNI SATELITI
Još 1945. godine pisac naučne fantastike Artur Klark, je

objavio "Odiseja u svemiru", u kjo je tvrdio da bi satelit,
koji bi orbitirao na visini od 36.000 km zahtijevao 24 h
vremena za jedan obilazak oko Zemlje, tj. upravo toliko
koliko i Zemlji treba da se okrene oko svoje ose.
Takav satelit bi bio u sinhronizmu sa okretanjem Zemlje,

Slika 6.14. Orbite satelita
pa je orbita kojom bi se on kretao nazvana geosinhrona
ili geostacionarna. Uz to, ako bi orbitirao u orbiti koja je
GEO sateliti orbitiraju na visinama od oko 30.000 km i
iznad ekvatora, posmatraču na Zemlji bi izgledalo kao
više, a prednost im je u tome što je za pokrivanje čitave
da satelit stalno stoji na jednom mjestu. To nije bilo
površine Zemlje potrebno samo nekoliko takvih satelita.
moguće ostvariti sve do 1963. god.
MeĎutim, imaju manu koja u nekim primjenama stvara
velike teškoće, a radi se o velikom vremenskom
kašnjenju signala od 0,24 s i ograničen je broj mjesta u
orbitama na tim visinama. Znatno su skuplji nego da se
problem riješi sistemom radio-relejnih veza.
MEO sateliti orbitiraju na visinama 10.000 – 21.000 km,

a prednost u odnosu na GEO im je u manjem vremenu
kašnjenju signala od 0,06-0,14 s, jer su bliţi Zemlji. Za
pokrivanje čitave Zemljine površine potrebno ih je
desetak. Mana im je što je odnos izmeĎu kašnjenja i
broja satelita ispod optimuma i troše dio svojih resursa i
na pokrivanje nenaseljenih površina (npr. okeana).
Poloţaj ovih satelita se mijenja u odnosu na tačku na
Zemlji. Danas nema mnogo takvih satelita u orbiti.
LEO sateliti obećavaju veliku propusnu moć i malo

Slika 6.13. Sputnik I vremensko kašnjenje signala od 0,03 s, jer orbitiraju na
visinama 800 – 2.400 km. Mana što ih je potreban velik
Od samih početaka satelitske tehnologije vidjelo se da broj da bi pokrili čitavu površinu Zemlje (desetine i
će njen najveći značaj biti u oblasti telekomunikacija, stotine!). TakoĎer troše dio svojih resursa na pokrivanje

nenaseljenih prostora. Postoji nekoliko vrsta LEO satelita Prvi lansirani sateliti imali su malu snagu od nekoliko W
sa različitim propusnim moćima. Mali sluţe za slanje do 10 W. Danas se lansiraju sateliti snage do 150 W. Što
poruka, a veliki za razne druge primjene. Pojedinačni je veća snaga emitovanja potrebna je manja antena za
sateliti se umreţavaju u tzv. Satelitske mreţe, npr. prijem signala.
Globstar ili Iridium.
Na nebu se, koliko je poznato, nalazi oko 8.700 satelita,
Postoje još i platforme Hale na velikoj visini. To su neke od kojih je samo dio aktivan.
letilice koje lebde na visini od 21.000 km iznad
nepomične tačke na Zemlji. O njima se ne govori često, 6.2.3. TELEKOMUNIKACIONI SATELITI
a za sada se zna da su im misije istraţivačke, mada nije
isključeno da su i špijunske. Takva letilica je Skystation.
Prvi pokušaj da se za telekomunikacione svrhe iskoristi
satelit je bio onaj kad se kao reflektor-repetitor pokušao
Osim klasifikacije satelita prema visini orbite od površine
iskoristiti Mjesec. Taj eksperiment je uspio i Mjesec je
zemlje, ponekad se radije koristi klasifikacija s obzirom
uspješno odigrao ulogu reflektora, ali od praktične
na njihovo relativno kretanje u odnosu na zemlju. Po toj
primjene nije bilo ništa. Zbog toga je u orbitu 1960.
klasifikaciji sateliti mogu biti: sinhroni, subsinhroni i
lansiran Echo koji se pokazao boljim od Mjeseca jer je,
stacionarni.
s obzirom na materijal od kog je bio načinjen, bolje
reflektovao signal koji je poslan sa Zemlje i tako ponovo
Sinhroni satelit je takav satelit čiji je period obrtanja oko
vraćen na Zemlju gdje su ga mogle primiti sve stanice u
Zemlje jednak srednjoj zvjezdanoj periodi obrtanja
vidnom polju satelita.
Zemlje oko njene ose (23h 56min). Ravan njegove orbite
moţe da ima, u principu, bilo kakvu inklinaciju, tj. nagib
ravni putanje prema ekvatorijalnoj ravni Zemlje.
Subsinhroni satelit je takav satelit kod koga je srednja

zvjezdana perioda obrtanja Zemlje oko sopstvene ose
jednaka cijelom multiplu srednje zvjezdane periode
obrtanja satelita oko Zemlje. Npr. Ruski sateliti Molnia
imaju period obrtanja 12 sati.
Stacionarni satelit je sinhroni satelit čija inklinacija orbite

je jednaka nuli, a orbita mu je kruţna sa centrom u
centru Zemlje. Ovog tipa je satelit Intelsat I, koji se
nalazi na visini od 36.000 km, a ravan orbite mu se
poklapa sa ekvatorijalnom ravni Zemlje.
Postoji i klasifikacija prema oblasti primjene. Tako

moţemo reći da postoje:
- telekomunikacioni sateliti koji sluţe za protok

informacija, Slika 6.15. Echo
- radiodifuzni koji sluţe za emitovanje radio i TV
programa MeĎutim, ni ovaj pasivni satelit nije zadovoljio, s obzirom
- metorološki sateliti za prikupljane podataka o da je signal koji je stigao sa njega bio veoma slab, a
promjenama u atmosferi pokrivenost Zemlje signalom je bila veoma ograničena i
- vojni i špijunski sateliti koji sluţe u svrhu prikupljana kratkog vremena trajanja.
podataka za obranu!!!
- sateliti koji sluţe u naučne svrhe i Iz tih eksperimenata se zaključilo da se sateliti neće moći
- mješoviti. uključiti u sistem telekomunikacija ako ostanu pasivni, pa
im je dodat primo-predajni sistem. Dodatno je trebalo
Satelit se sa Zemlje lansira u orbitu pomoću rakete. riješiti i pitanje kontinuiteta vidljivosti satelita iz pojedinih
Orbita je trajektorija koju satelit opisuje u prostoru pod tačaka na Zemlji.
uticajem prirodnih sila kao što su gravitacija prema
Zemlji i drugim tijelima. LEO sateliti
Tijelo koje u glavnini utiče na kretanje satelita naziva se Nisko-orbitni sateliti obično kruţe po kruţnim orbitama
glavnim tijelom, što je u našem slučaju Zemlja. Vektor koje su na oko 150 km iznad površine Zemlje, a vrijeme
poloţaja satelita u odnosu na centar glavnog tijela i obilaska oko Zemlje mu je oko 90 minuta.
vektor njegove brzine obrazuju ravan orbite. Ugao
nagiba ove ravni prema referentnoj ravni naziva se Ako je satelit u niskoj orbiti, on će rotirati oko Zemlje
inklinacija orbite. Referentnu ravan obično predstavlja vrlo kratko vrijeme. Ako je na višoj orbiti trebat će mu
ekvatorijalna ravan glavnog tijela, tj Zemlje. Apogej više vremena da obiĎe Zemlju.
predstavlja tačku orbite koja je najviše udaljena od
centra Zemlje, a perigej njenu tačku čije rastojanje od Prvi sateliti su kruţili po niskim eliptičnim orbitama.
centra je najmanje. Visina apogeja i perigeja mjere se od Lansiranjem u više orbite ta elipsa postepeno postaje
površine Zemlje.

kruţnica, a vrijeme kruţenja se postepeno povećava do oko svoje ose jednaka multiplu srednje zvjezdane
24 sata. Zbog male visine njihove orbite oni su vidljivi periode obrtanja satelita oko Zemlje. Nalaze se na
samo sa površine Zemlje radijusa od oko 1000 km od visinama 9.600 – 19.000 (21.000) km, sa periodom
podsatelitske tačke. Uz to, ovi sateliti mijenjaju svoj obrtanja oko Zemlje od 2-12 h. Prednosti su im umjereni
poloţaj u odnosu na zemlju veoma brzo i mora ih biti troškovi lansiranja, a mane veće vrijeme kašnjenja nego
mnogo tako da čine satelitske konstelacije koje sadrţe LEO.
od 66 satelita (Iridium) do 720 (Microsoft Paul Allan).
LEO satelitski sistemi imaju značajne prednosti u odnosu

na geostacionarne satelitske sisteme kod pruţanja
mobilnih satelitskih usluga. Korisniku se omogućuje
pokretljivost, upotreba mobilnih ureĎaja malih dimenzija
i male snage.
Mreţa LEO satelita koji su postavljeni u orbitu na oko

650 km se naziv Iridijum i sadrţi 66 satelita (trebalo je
biti 77 zbog čega je dobila ime po rednom broju iridijuma
u periodnom sistemu). Orbitira u 6 ravni koje su
odvojene uglovima od 300, a u svakoj ima 11 satelita.
Slika 6.17. Molnia
U ovu grupu satelita spada i MOLNIA, koji je lansiran iz

potrebe da se u Rusiji pokriju sjeverna područje zemlje
koja nije mogao pokriti geostacionarni sistem. On doduše
ima vrijeme obilaska 12 sati i nalazi se na visini od oko
21.000 km (gornja granica MEO orbitiranja), za razliku
od drugih MEO satelita koji su u znatno niţim orbitama i
obilaze Zemlju za 2-4 h.
Slika 6.16. Sistem nisko-orbitalni satelita
Globalstar sistem je drugi vaţan sistem na LEO

orbitama. On će omogućiti pouzdan rad i ukoliko poneki
satelit u konstelaciji otkaţe (za razliku od
geostacionarnog gdje se to gotovo nikad ne dešava).
Vrijeme ophodnje mu je 113 minuta, pa 12.7 puta obiĎe
Zemlju za 24 sata. Ipak, to mijenjanje poloţaja satelita u
odnosu na tačku na Zemlji neće uticati na kvalitet veze,
jer će simultana upotreba do tri satelita omogućiti Slika 6.18. Eliptična orbita satelita Molnia
kvalitetnu vezu.
Orbita MOLNIA satelita je tako dizajnirana da satelit troši
Ovaj sistem se sastoji od 56 satelita, 48 aktivnih i 8 najviše vremena iznad dalekih sjevernih predjela, a za to
rezervnih. Sateliti su smješteni u 8 orbitalnih ravni sa po vrijeme njegova sjena se pomiče sporo. Njegov period je
6 satelita na visini od 1.414 km pod uglom od 520. pola dana, tako da satelit je na raspolaganju za rad iznad
ciljane oblasti 8 sati.
Inače LEO sateliti su omiljeni za primjene u mobilnim
sistemima, za razliku od geostacionarnih koje preferiraju GEO sateliti
za prenos TV signala i prenos podataka velikom brzinom.
GEO sateliti se nalaze na visini od 36.000 km iznad
MEO sateliti Zemlje, gdje su ugaona brzina satelita i ugaona brzina
okretanja Zemlje iste, tj. period obrtanja je 24 h. Zbog
Srednje-orbitni (MEO) sateliti su relativno malobrojni. I toga se moţe smatrati da se satelit u odnosu na zemlju i
MEO su kao i LEO subsinhroni sateliti koji su tako ne kreće, mada postoji neko malo "klizanje" zbog uticaja
lansirani da je srednja zvjezdana perioda obrtanja Zemlje drugih nebeskih tijela.

Prednosti ovog sistema su što jedan satelit pokriva 42%

Zemljine površine i što ima konstantan poloţaj u odnosu
na odreĎenu tačku na Zemlji. Zbog toga su u sistemu
potrebna 3 satelita da bi pokrila čitavo područje Zemljine
površine (osim polarnih). Geostacionarni satelit se okreće
oko zemlje jednom dnevno, iznad ekvatora.
Slika 6.21. Tragovi prekrivanja signalom
TakoĎe moţemo da koristimo satellite kao prenosne -

Slika 6.19. GEO satelit relejne sisteme kojim šaljemo signale bilo gdje na Zemlji.
Na slici 2.10. prikazano je preklapanje tragova
Nedostaci su veliko vrijeme kašnjenja signala (koje je prekrivanja koji potiču od četiri različita satelita. Ako bi
bitno u telefoniji, ali nije u prenosu podataka i TV tehnici ţeljeli poslati signal iz Afrike ka jugoistočnoj Aziji mogli
i nekim drugim namjenama), skupe zemaljske stanice i bi ili preskakati signalom odreĎeno područje ili
nepokrivenost polarnih područja . preusmjeriti signal koristeći veći broj satelita.
Slika 6.22. Preklapanje tragova prekrivanja
6.2.4. PRIMJENA SATELITA
Sateliti su uvedeni prvenstveno iz potrebe za globalnim

Slika 6.20. Tri geostacionarna satelita komunikacijama, mada su im dati i razni drugi zadaci.
Ali, bez obzira na to, njihova primarna uloga je da
Ovaj satelitski sistem je pogodan za primjenu u obezbijede komunikaciju izmeĎu bilo koje dvije tačke, ne
komunikacijama jer antene na Zemlji, koje moraju biti samo na površini zemlje, već i ispod površine okeana,
usmjerene ka satelitu, rade efikasno bez potrebe da pa u izvjesnoj mjeri i u kosmosu.
imaju skupu opremu za traganje za satelitom. Ušteda je
tolika da opravdava veća ulaganja za troškove lansiranja
Telefonija
na tako veliku udaljenost od površine zemlje.
Prva, ali još uvijek najvaţnija primjena komunikacionih
Danas u orbitama ima najviše geostacionarnih
satelita je u oblasti internacionalne telefonije. Sa fiksnog
komunikacionih satelita i to oko 2/3 od ukupnog broja.
telefonskog aparata pozivi se upućuju zemaljskoj stanici
odakle se oni šalju geostacionarnom satelitu.
Komunikacijski sateliti kao što je EchoStar nalaze se u
geostacionarnoj orbiti. To znači da se satelit nalazi uvijek
Ovaj satelitski sistem je pogodan za primjenu u
iznad jedne tačke na Zemlji. Područje na Zemlji koje
komunikacijama jer antene na Zemlji, koje moraju biti
"vidi" satelit naziva se trag prekrivanja signalom-
usmjerene ka satelitu, rade efikasno bez potrebe da
footprint.
imaju skupu opremu za traganje za satelitom, pa se zato
i koristi u fiksnoj telefoniji.
Na slici 2.9. prikazan je trag prekrivanja koji se odnosi na
Afrički kontinent. Korisnik signala u Africi moţe da koristi
Ručni celularni telefoni u urbanim sredinama ne koriste
ovaj satelit da bi komunicirao sa bilo kim drugim u Africi
satelitske telekomunikacije. Umjesto toga oni koriste
pristup zemaljskim baznim stanicama, bez obzira da li se

radi o prijemnim ili odašiljačkim stanicama. Kod čime se postiţe pokrivanje znatno veće teritorije. TV
pruţanja mobilnih satelitskih usluga LEO satelitski signal se šalje posredstvom relejnih predajnika.
sistemi imaju značajne prednosti u odnosu na
geostacionarne satelitske sisteme. Korisniku se
omogućuje pokretljivost, upotreba mobilnih ureĎaja
malih dimenzija i male snage. U ovom slučaju LEO
sateliti su primjer korištenja satelita od strane čovjeka.
Mobilna telefonija nam je donijela i novi tehnološki
sistem - lični sistem za komunikaciju (PCS). U kompletno
razvijenom PCSu osoba nosi samo telefon. Taj telefon je
sposoban za prenos glasa ili podataka bilo gdje u svijetu.
Nekoliko kompanija je zasluţno za razvoj jednog vida ove
tehnologije, koristeći satelite u niskoj orbiti (LEO). Ovaj
sistem obezbjeĎuje usluge hand-held telefonima od
1998.
Slika 6.24. Trag prekrivanja signalom sa satelita
Ovakvo rješenje nije baš efikasno u planinskim

područjima, pa se počelo za drugačijim rješavanjem
ovog problema koje je omogućila satelitska tehnika. Ona
je omogućila veliku teritorijalnu pokrivenost televizijskim
signalom, kvalitet tona i slike je neuporedivo bolji,
smetnje i ostale pojave prisutne kod zemaljske televizije
praktično i ne postoje, a broj programa koji se mogu
pratiti prelazi nekoliko hiljada u analognom ili digitalnom
domenu.
Slika 6.23. Pokrivanje područja signalom
Satelitski prenos TV signala koristi predajnik i predajnu
Najpoznatiji satelitski sistemi za ovu namjenu su Iridijum antenu na vještačkom Zemljinom satelitu. Predajnik nije
i Globalstar, oba na LEO orbitama, koji se koriste u snaţan (50 – 100 W) pa je zbog toga signal na mjestu
mobilnoj telefoniji. Pri tom satelit neće direktno spajati prijema veoma slab (10-17 W/m2). Zato se mora koristi
korisnike nego nastoje iskoristiti postojeće javne prijemna antena sa velikim pojačanjem (35 – 50dB) i
telefonske mreţe, analogni i digitalni celularni sistem, pa pojačavač u sklopu konvertora frekvencije (55 – 60 dB).
će se prebacivati poziv izmeĎu korisnika i zemaljske Frekvencije koje se koriste za satelitsku televiziju su u
stanice(gateway) ili direktno sa satelita, ako je okviru C opsega (3,7 – 4,2 GHz) i u okviru Q opsega
sagovornik korisnik Globalstara. (10,7 – 12,75 GHZ) sa tendencijom širenja na K opsegu
(20 GHz).
Radio-televizija
Komunikacijski sateliti se u svemiru ponašaju kao
Prijem TV programa moţe se obavljati posredstvom prenosne - relejne stanice. Ljudi ih koriste da bi prenijeli
klasičnog sistema prenosa ili posredstvom satelitskih poruke sa jednog kraja svijeta na drugi. Ove poruke
sistema komuniciranja. Kod klasične televizije predajnik mogu da budu telefonski pozivi, TV slika internet
se nalazi na zemlji, sa antenom koja je uzdignuta iznad konekcija...
površine zemlje, da bi se obezbijedio veći domet i
potrebna jačina signala. Kod satelitske televizije
predajnik se nalazi na vještačkom Zemljinom satelitu.
Televizijski signali se emituju ka elektromagnetni talas sa

Zemlje do satelita, a zatim se vraća na Zemlju. Da bi TV
signal stigao do nekog veoma udaljenog korisnika na
globusu, potrebno je koristiti bar četiri antene:
- antenu zemaljskog predajnika,
- prijemnu antenu na satelitu,
- predajnu antenu na satelitu i
- prijemnu antenu na Zemlji.
Da bi se domet klasičnog prenosa TV signala povećao i Slika 6.25. Komunikacioni satelit kao prenosna stanica
izvan dometa predajnika, 60 – 150 km, grade se mreţe
repetitora na svakih 100 – 300 km jedan od drugoga, Na satelitu se nalazi prijemna antena koja prima signal iz
studija na Zemlji, koji on preko predajnika i predajne

antene vraća na Zemlju, pokrivajući tim signalom znatno ostalih telekomunikacionih servisa, korišteni za
veću oblast nego što je to mogao sistem relejnih veza. emitovanje većeg broja TV programa.
Vaţno je istaći da kod satelitskog prenosa signala
današnja tehnika omogućava da je povećanjem snage Televizijski programi se mogu svrstati u grupu onih koji
predajnika na satelitu moguće smanjenje dimenzija i se mogu slobodno gledati bez plaćanja pretplate i na
prijemnih antena, tako da se danas neki satelitski grupu kodiranih koji se mogu pratiti samo preko sistema
programi mogu primati antenama prečnika od 40 cm. sa dekoderom, što podrazumijeva plaćanje.
Emitovanje i prenos radio i televizijskog programa je Plaćanje pretplate se realizuje posredstvom kupovine
samo jedan dio funkcije satelita od posebnog interesa. dekoder kartice koja se ubacuje u dekoder. Od poznatijih
Tokom 90-tih godina u svijetu je postojalo preko 300 programa koji su kodirani spomenut ćemo MTV,
geostacionarnih satelita, pri čemu su neki od njih, pored Discovery, TV1000 itd.
Slika 6.26. Pojedinačni – osnovni prijem satelitskog signala
Slika 6.27. Zajednički satelitski sistem

Osim što ih moţemo svrstati u ove dvije grupe, GPS - Globalni Pozicioni Sistem
programe moţemo razvrstati i po sadrţaju i to na dječije,
filmske, muzičke itd. Glibalni Pozicioni Sistem - GPS je najprije zamišljen kao
sistem za vojno i civilno pozicioniranje i navigaciju.
Kako se zemaljski televizijski satelitski sistem sastoji od Razvijen, kontrolisan i odrţavan od Ministarstva obrane
antene, konvertora i satelitskog prijemnika, to će SAD, GPS postaje moćan sistem za pozicioniranje na
kvalitet slike i zvuka, ali i komfora, zavisiti od kvaliteta tih Zemlji, dostupan svima i svugdje. GPS signali su
komponenata. Antena fokusira primljeni signal besplatni i pokrivaju čitavu Zemlju. On omogućuje
konvertoru koji će ga primiti i dalje obraditi. Od korisnicimana na moru, kopnu i u vazduhu odreĎivanje
njegovog kvaliteta zavisi kvalitet signala. 3D pozicije, brzine i tačnog vremena 24 h dnevno, bez
obzira na atmosferske prilike, sa tačnošću većom nego
Ako je TV signal slabiji, potrebna je antena većeg bilo koji radionavigacijski sistem do sada.
prečnika. TakoĎer je bitna preciznost izrade antene, tj.
ne smije biti mehanički deformisana jer je tada fokus Ovaj sistem koristi satelite Block I i II, a do 2009. bit će
nepravilan, pa njeni efekti ne odgovaraju nominalnima. lansiran i Block III.
Najčešće se koriste tzv. offset antene koje su kod nas

prečnika 90cm i one u potpunosti zadovoljavaju.
Konvertor se postavlja u fokus antene i ima zadatak da
primi signal, pojača ga, izdvoji odgovarajuću polarizaciju
i prebaci signal iz opsega od sa desetak GHz u opseg
0,7 – 2 GHz, kako bi se mogao prenijeti koaksijalnim
kablom do satelitskog prijemnika koji se nalazi u stanu.
Prijemnik, iz dolazećeg signala, izdvaja odabrani program
i proslijeĎuje ga TV aparatu.
Pored individualnih sistema namijenjenih pojedinačnim

korisnicima, postoje i varijante za više korisnika, što se
moţe izvesti na dva načina.
Upotrebom razdjelnika (multiswitch) će u svakom stanu

moći da se koristi satelitski prijemnik i gledaju programi
sa nekoliko satelita.
Slika 6.28. Upotreba GPS za navigaciju
Takva antenska instalacija izvodi se tako da se koristi
zajednički satelitski tanjir, jedan ili dva dvostruka LNBa
Što je GPS? To je mreţa satelita koja kontinualno šalje
(konvertora), zavisno o tome koliko se ţeli pratiti satelita.
kodovane informacije pomoću kojih je omogućeno
Takav sistem, ako je na njega spojeno više zgrada,
precizno odreĎivanje poloţaja na Zemlji. Sateliti šalju
naziva se sistemom kablovske televizije. U kablovske
vrlo slabe radiosignale omogućujući GPS prijemniku da
sisteme je moguće ugraditi razne dekodere za gledanje
odredi svoj poloţaj na zemlji.
kodiranih programa. Pomoću kablovskih sistema obično
se prati 15-20 satelitskih i 5-8 domaćih programa.
U suštini, GPS omogućuje da se zabiljeţe poloţaji tačaka
na Zemlji i da se pomogne u navigaciji do tih tačaka.
Postoje i pokretni (motorni) satelitski sistemi koji nam
GPS se moţe koristiti svagdje osim na mjestima gdje ne
omogućuju praćenje programa sa svih satelita koji su
moţe doprijeti signal, a to su mjesta unutar zgrada, u
nam optički vidljivi, a to su oni izmeĎu 400 istočno i 400
tunelima, spiljama, garaţama i drugim podzemnim
zapadno. Sistem se obično sastoji od antene od 90 cm,
lokacijama, te ispod vode.
konvertora, satelitskog prijemnika i motora sa ugraĎenim
potenciometrom. Njegova prava vrijednost se vidi tek
ako ga opremimo i sa digitalnim prijemnikom i
dekoderom, jer je većina dobrih programa prešla na
digitalno emitovanje ili je kodirana.
Digitalna TV je noviji i bolji način emitovanja programa

pri čemu se otklanjaju mnogi problemi prisutni u
emitovanju zemaljske televizije, a istovremeno se
racionalnije koristi frekvencijski opseg odreĎen za
televiziju, pa se umjesto klasičnog analognog programa
moţe emitovati desetak digitalnih TV i radio programa po
istom transponderu. Da bismo to mogli, moramo nabaviti
satelitsku antenu od 90 cm, univerzalni (digitalni)
konvertor LNB i digitalni prijemnik. Ako imamo analogni
sistem sa univerzalnim LNB-om, dodaje se samo digitalni
prijemnik umjesto/uz postojeći analogni.
Slika 6.29. GPS satelit

Najčešća primjena u vazduhu obuhvata navigaciju u dimenzije (nadmorske visine), potrebna su najmanje
vazduhoplovstvu, dok na moru GPS obično koriste za četiri satelita.
navigaciju rekreativni nautičari i ribolovci.
Kad se ovi podaci kombinuju sa vremenom moţe se
Primjene na kopnu su raznovrsne. Naučnici često koriste izračunati brzina kretanja, preĎeni put, brzina penjanja ili
GPS zbog njegove mogućnosti preciznog mjerenja spuštanja, vrijeme potrebno da se stigne do cilja itd.
vremena. Geodeti ga koriste da bi bili efikasniji u svom GPS prijemnik to radi neprestano. On prima signale,
radu, jer im smanjuje vrijeme potrebno za njihova pamti, uporeĎuje, proračunava i daje nam rezultate.
mjerenja. GPS se moţe koristiti u svim rekreativnim
sportovima kao što su planinarenje, biciklizam, lovstvo Kako se koristi GPS? Opišimo sferu čiji je poluprečnik
itd. ViĎamo ih u automobilima kao sisteme za navigaciju, udaljenost od satelita do traţene tačke. Ta tačka se
zatim na brodovima i avionima. nalazi negdje na površini sfere. Ako se zatim opiše i
sfera oko drugog satelita, naš poloţaj biće suţen na
GPS sve više postaje pomagalo i u automobilu, npr. kruţnicu nastalu kao presjek dve sfere. Prijesekom sfere
pozivanje pomoći na cesti. Sofisticiraniji sistemi mogu opisane oko trećeg satelita, mogući poloţaj svodi se na
pokazati poloţaj vozila na elektronskoj karti dajući samo dvije tačke. Jedna je obično u svemiru i to
vozačima mogućnost da obiljeţe svoje poloţaje i potraţe rješenje otpada, a druga je rješenje, tj. tačan poloţaj
neku adresu, npr. ulicu, restoran, hotel ili nešto drugo. objekta.
Neki opet mogu automatski kreirati rutu i davati
uputstva za svako skretanje do traţenog mjesta. Lista poslova koje moţe obaviti GPS je duga:
- moţe da prikaţe koordinate (geografsku širinu i

duţinu) na kojima se trenutno nalazimo.
- da na displeju iscrta liniju koja predstavlja put kojim
smo prošli,
- da prikaţe vrijednost brzine kojom se krećemo,
prosječnu brzinu, maksimalnu brzinu i ukupni preĎeni
put,
- da prikaţe nadmorsku visinu tačke na kojoj se
nalazimo,
- da prikaţe sve relevantne podatke kompasa
(numerički) kao i sam kompas (grafički). Moguća je
navigacija po azimutu, navigacija ka projektovanoj
tački itd.
- da memoriše našu maršrutu sa svim podacima o
geografskim koordinatama i nadmorskoj visini tačaka
koje smo prošli,
- da nas vodi po putu kojim nikad nismo prošli, dajući
mu samo tačke kroz koje ţelimo proći, a on sklapa
trasu,
- moţe nam dati kratkoročnu prognozu vremena,
vremena izlaska sunca, preporuku najboljeg vremena
za pecanje ili lov itd.
Slika 6.30. GPS sateliti
GPS je američki sistem, a u Evropa već od 2007.
GPS ima tri segmenta: svemirski, kontrolni i korisnički. funkcionira sistem pod nazivom GALILEO. On je
eliminisao neke nedostatke koje ima GPS, npr.
Svemirski segment se sastoji od 24 satelita (21 aktivan i funkcionira i na mjestima sa lošim prijemom gdje GPS
3 za rezervu) koji su teški oko 900kg, sa snagom zakazuje. I Rusi su razvijali svoj GPS pod nazivom
predajnika od 50W. Oni su na relativno velikoj visini GLANASS, ali on nikad nije zaţivio u komercijalnom
20.000 km (12 h za obilazak) što omogućuje da pokriju smislu.
veće područje i da su kontinuirano dostupni GPS
prijemniku.
Mobilne tehnologije
Kontrolni segment kontroliše GPS satelite i upravlja
njima dajući im ispravljene orbitalne i vremenske Ovdje se radi o mobilnim prijemnicima kao što su oni
informacije. Ima 5 kontrolnih stanica širom svijeta. koje koriste vozila u pokretu. Korištenjem GPS
tehnologije kao reference, antena se automatski
Korisnički segment se sastoji od prijemnika onih koji preusmjerava ka satelitu, bez obzira gdje se vozilo na
koriste GPS, pomorci, piloti, planinari, lovci, vojnici i bilo koje je antena montirana, nalazilo. Ove mobilne
tko drugi tko ţeli znati gdje se nalazi, gdje je bio ili kuda satelitske antene su popularne kod vlasnika rekreacionih
ide. vozila. TakoĎer se koriste i za gledanje programa na LCD
ekranima montiranim na sjedala u avionu ili brodu.
Za odreĎivanje 2D koordinata, odnosno geografske širine
i duţine, potrebna su tri satelita, a za odreĎivanje treće MeĎutim, najznačajnija primjena ovih sistema je u
mornarici. Tako je još 1976. COMSAT lansirao satelit

Marisat, koji je obezbijedio mobilne usluge američkoj osnovni cilj koji postavljaju savremene telekomunikacije:
mornarici. Početkom 80-tih Evropljani su lansirali Marecs obezbjeĎenje širokopojasnog pristupa za različite
satelite koji su imali istu svrhu, a 1979. je MeĎunarodna aplikacije, svakom korisniku na svakom mjestu i u svako
moreplovačka organizacija čak inicirala osnivanje vrijeme.
MeĎunarodne moreplovačke satelitske organizacije
IMARSAT, kao što je prije toga osnovan INTELSAT. Naime, zemaljske mreţe zahtijevaju ogromna ulaganja
da bi se prekrio tzv. posljednji kilometar izmeĎu
IMARSAT je u početku iznajmljivao kapacitete na Marisat lokalnog čvora i korisnika, jer preko 2/3 od ukupnih
i Marecs satelitima, da bi 1990. lansirao svoj vlastiti investicija za telefonsku mreţu izdvaja se za taj
satelit za tu namjenu Inmarsat II F-1. Danas je u orbiti posljednji kilometar! Da bi se svakom korisniku obebjedio
već i treća generacija ovih satelita. pristup širokopojasnoj zemaljskoj infrastrukturi, potrebne
su ogromne investicije i dug vremenski period za
izgradnju.
Slika 6.31. Primjena satelita u mobilnoj komunikaciji
Pokušalo se i sa aeronautičkim satelitskim sistemima, ali Slika 6.32. Globalna mreţa za prenos podataka
se odustalo, pa danas i aeronautičari koriste usluge
Inmarsat. Tako je Inmarsat, koji je u početku zamišljen Rješenje za ovaj problem ponudile su satelitske
kao sistem za pruţanje telefonskih usluga brodovima i komunikacije, pa se u svijetu konstantno razvijaju
za praćenje pomorskog saobraćaja, postao mnogo više mnogobrojni satelitski multimedijalni sistemi koji pruţaju:
od toga. Pomoću njega je praćen čak i Zaljevski rat.
- mogućnost globalnog pokrivanja uključujući i
Očigledno, mobilne tehnologije su satelitski sistemi i ne udaljene ruralne i teško dostupne zone,
treba mješati sa sistemima celularne mobilne telefonije. - fleksibilnost u pogledu konfiguracije mreţe, koja
se moţe lako mijenjati i prilagoĎavati zahtjevima
6.2.5. SATELITSKI PRENOS PODATAKA korisnika,
- mogućnost komunikacije sa fiksnim i mobilnim
korisnicima,
Budućnost komunikacija kreće se ka stvaranju globalnih
- jednostavno pristupanje korisnika instaliranjem
informacionih mreţa koje će korisnicima obezbijediti
odgovarajuće opreme, itd.
fleksibilne multimedija servise, po zahtjevu, uvijek i na
svakom mjestu.
Planiranje i razvoj savremenih širokopojasnih satelitskih
sistema je veoma sloţen proces koji se ne moţe
Multimedija servisi omogućuju zajedničku prezentaciju
posmatrati samo sa tehničkog aspekta, već se moraju
različitih izvora podataka od kojih su najčešći: slike, glas i
uzeti u obzir i pravni i ekonomski i dr. faktori. Ovi sistemi
tekst. Ovakvi servisi uključivat će: video na zahtjev, brz
treba, u prvom redu, da zadovolje potrebe korisnika tj.
pristup Internetu, telemedicinu, teleobrazovanje, prenos
Da obezbijede multimedija servise pravovremeno,
velike količine podataka, kao i niz drugih servisa
kvalitetno i po pristupačnoj cijeni.
usmjerenih ka poboljšanju kvaliteta ţivota. Analize trţišta
pokazuju da će, u bliskoj budućnosti, zahtjevi za
U svijetu postoji više satelitskih sistema za ovu
servisima koji prenose različite vrste podataka biti veći
namjenu. Neki su se razvili dogradnjom prethodnih koji
nego zahtjevi za standardnim telefonskim servisima.
su sluţili digitalnoj televiziji. Takav je DVD/MPEG-2
(Digital Video Broadcast/Moving Picture Experts Group)
Na koji način tu moţe da pomogne satelitska
koji se razvio iz DVD-S (Digital Video Broadcast-Satellite).
tehnologija? Do sada su za prenos multimedija servisa
korišćene zemaljske komunikacione mreţe nastale
Satelitski sistem SWITCH-IN-THE-SKY koncepta se moţe
razvojem tehnike optičkih vlakana i tehnologija kao što
ponašati kao mreţa za lokalni pristup korisnika, pri čemu
su DSL (Digital Subscriber Line). Ove mreţe predstavljaju
satelit, preko pristupne (gateway) stanice samo povezuje
dobro i ekonomično rješenje za primjenu u gusto
korisnike sa zemaljskom infrastrukturom. TakoĎer moţe
naseljenim regijama. MeĎutim, one ne mogu zadovoljiti
da sluţi kao osnovna mreţa (core network).

Većina novih i budućih širokopojasnih satelitskih sistema Irske na zapadu, te skandinavskih zemalja na sjeveru do
bit će zasnovana na ATM (Asynchronous Transfer Mode). Kanarskih ostrva na jugu. TV kuće emituju svoj program
ATM je tehnika za komutaciju i multipleksiranje, idealna ka satelitu ili preko vlastitih linkova ili preko SESAstra
za multimedijalne aplikacije, jer omogućuje integraciju Satellite Control Facilities u Betzdorfu, Luksemburg.
servisa za prenos glasa, videa i podataka, Sateliti konvertuju ove signale i šalju ih nazad na
područje Evrope uglavnom u obliku koncentričnog kruga
MeĎutim, ATM je razvijen za primjenu u zemaljskim u kome je snaga primljenog signala sa satelita jednaka,
širokopojasnim mreţama koje koriste optička vlakna i odnosno bolje reći konstantna.
samim tim omogućavaju gotovo neograničene opsege za
prenos i veoma nizak "ber" (bit-error-rate). Nasuprot
tome, satelitski linkovi imaju ograničene opsege, a česta
je i pojava paketskih grešaka. Zato implementacija ATM-
a u satelitskom okruţenju zahtjeva specifične postupke
kodiranja i kontrole greške.
U svijetu postoji nekoliko veoma ambicioznih projekata

širokopojasnih satelitskih sistema, od kojih su već neki
pušteni u rad. Takav je Skybridge.
To je širokopojasni sistem sa malim kašnjenjem za

lokalni pristup koji povezuje terminale krajnjih korisnika
za zemaljsku širokopojasnu strukturu.
Veze se uspostavljaju kroz regionalne zemaljske gateway

stanice preko konstelacije od 80 satelita u LEO orbiti na
visini od 1.469 km. Sistem radi u Q opsegu (10 – 18
GHz). To je jedini od ovih sistema koji koristi taj opseg,
inače pogodan zbog toga što ima manje slabljenje
signala pri propagaciji, posebno kad pada kiša, što
omogućava upotrebu provjerenih i široko dostupnih
tehnologija.
Drugi sistem je Teledesic, prvobitno nazvan Internet-in-

the-sky. To je širokopojasni LEO sistem koji radi u K
opsegu i koristi znatno napredniju tehnologiju od
prethodnog koja uključuje obradu signala i komutaciju
na samim satelitima.
Potreba za globalizacijom komunikacija je ogromna, a Slika 6.33. Platforma ASTRA-NET

izgradnja sveopšte zemaljske mreţne strukture i skupa i
spora. Zato je jedino rješenje razvoj globalnih Neke od usluge koje sistem ASTRA pruţa su slijedeće:
širokopojasnih satelitskih multimedija sistema. Neki od
ovih sistema bit će samo mreţe za pristup, dok će neki - Distribucija programa i to: radio i TV programa sa
predstavljati samostalne komunikacione mreţe i preko 1100 različitih programa (kanala).
dopunjavat će zemaljske širokopojasne mreţe. - Interaktivna televizija tzv. Projekat SATmode koji
pruţa slijedeće usluge: televoting, home-shopping,
Onog trenutka kada postanu operativni, svi ovi sistemi će SMS,chat i e-mail preko televizijskog interfejsa,
obezbjediti raspoloţivu infrastrukturu u svakoj tački na interaktivne igre i klaĎenje.
planeti. - Televizija visoke rezolucije HDTV-Astra postaje
začetnikom televizije visoke rezolucije na području
ASTRA Evrope, jer je prva emitovala putem satelita signal
za televiziju visoke rezolucije.
- Direct-to-Cable je jedinstven servis koji
Ovaj sistem predstavlja tipičan primjer radiodifuzijskih
omogućava operaterima kablovske televizije
satelita koji se koristi za prenos TV ili radio programa.
usluge broadband interneta.
- Internet servisi namjenjeni kućnim korisnicima-
1988. je lansiran Astra 1A satelit prvi u floti koja danas
uglavnom se svodi na omogućenje downloada
broji ukupno 13 satelita. 1996. Astra uvodi uslugu
velikim brzinama.
digitalne televizije lansiranjem satelita Astra 1E. 2001.
nastaje SES GLOBAL ujedinjenjem SESAstra i Americom
Flota Astra satelita se sastoji od 13 satelita:
čime ova firma dobija flotu od 41 operativnog satelita.
- sedam na poziciji 19.2º istočno (od Griniča)i to su 1B,
Danas ASTRA satelitski sistem nudi preko 1100 različitih
1C, 1E, 1F, 1G, 1H, 2C
analognih i digitalnih televizijskih i radio programa, te
- tri na poziciji 28.2º istočno i to su 2A, 2B, 2D
internet usluge za preko 91 miliona korisnika širom
- jedan na poziciji 5.2º istočno 1A
Evrope. Pokrivenost Evrope je od Moskve na isoku, do
- dva na poziciji 23.5º/24.2º istočno i to su : 3A I 1D

Tehničke karakteristike satelita ASTRA 1E

Datum lansiranja: 19.10.1995
Za lansiranje korištena: Ariane 4-2L, let broj 79
Mjesto lansiranja: Korou,Francuska Gvajana
Masa atelita: 3014kg
ProizvoĎač: Hughes
Orbitalni poloţaj satelita: 19.2º E
Očekivani vijek trajanja: 14 godina
Potrošnja: 4150W
Broj transpondera: 18
EIRP. 51dBW
Broj kanala 66 od 10,70 – 12,10 GHz.
ProizvoĎači satelita za SESAstra su: Boeing Satellite

Systems, Astrium i Alcatel Space. Svi oni danas vaţe za
proizvoĎače najkvalitetnijih satelita.Izrada jednog Astra
satelita traje u prosjeku 3 godine u toku koje se vrše
opseţna ispitivanja kako bi se osigurao kvalitetan rad u
svemiru.
Radni vijek jednog satelita iz Astra familije je 15-ak

godina.
IRIDIUM
Slika 6.35. Satelitski sistem Iridium
Iridium sistem koristi kombinaciju višestrukog prenosa

signala FDMA/TDMA.
Komandni centar cijelog sistema nalazi se u Virdţiniji,

SAD, a na Havajima i u Kanadi postoje tri centra za
kontrolu putanje i pozicije satelita.
GLOBALSTAR
Globalstar sistem (LEO) omogućit će pouzdan rad ukoliko

poneki satelit i prestane raditi, za razliku od
geostacionarnih sistema gdje ukoliko doĎe do kvara na
satelitu cijeli sistem koji opsluţuje taj satelit prestaje
raditi.
Slika 6.34. Satelit Irijdium
Iridium je komunikacijski satelit kojeg je razvila Motorola

(slika 4.6). Zapravo, Iridijum je dizajniran kao sistem
satelita.
U sistemu treba da postoji 66 Iridijum satelita koji bi

omogućili usluge mobilne telefonije i slanja podataka
(paging) širom svijeta. Svaki korisnik koji posjeduje
Iridijum telefon biće u mogućnosti da napravi pozive u
bilo kojem dijelu svijeta. Prije nekoliko godina Motorola
je započela lansiranje tih satelita u nisku zemljinu orbitu
LEO. 01.01.1998. na poziciji je bilo 46 satelita. Dodatna
lansiranja su nastavljena a do 1998. je planiran Globalni
servis..
Glavni dio zemaljskih stanica je komutacioni sklop

Siemens EWSD D900 baziran na GSM standardima koji je
Slika 6.36. Raspored satelita u mreţi GLOBSTAR
kompatibilan s postojećim zemaljskim telekomunikaci-
onim sistemima.

Višestruki prenos (Path diversity) je metoda prijema (komunikacija s čvorištem), L i S (komunikacija s

signala koja omogućuje kombiniranje višestrukog signala korisničkim ureĎajima).
promjenljive snage u jedinstven koherentni signal.
Pretplatnički ureĎaji omogućit će komunikaciju i s jednim Antene su tako dizajnirane da emitiraju snop od 16 zraka
satelitom, dok će 2-4 satelita biti dostupna. Mobilne na Zemljinu površinu, pokrivajući područje u promjeru od
stanice će prema potrebi mijenjati nivoe disipirane snage nekoliko hiljada kilometara (Slika 4.11).
zbog raznih interferencija ili mijenjanja snage polja, tako
da će srednja izlazna snaga biti izmeĎu 50-300mW. Kod prenosa signala koristi se kombinacija FDMA i CDMA
tehnika višestrukog prenosa, te u Globalstaru vjeruju da
S obzirom da je Globalstar sistem na niskoj orbiti (LEO) će takva tehnologija prenosa kombinirana sa tehnikom
vrijeme satelita oko Zemlje je mnogo manje od višestrukog prenosa (path diversity) rezultirati visokom
Zemljinog, tako da sateliti nisu na fiksnom poloţaju u kvalitetom signala.
odnosu na tačku na Zemlji kao kod geostacionarnih,
nego neprestano kruţe, 12.7 puta (113 min) obiĎe Zemaljske stanice su sastavni dio Globalstar sistema na
Zemlju za 24 h. Zemlji, koji uključuje kontrolne centre za upravljanje
putanjom satelita, bazama podataka i ostalim
Simultana upotreba do tri satelita omogućit će kvalitetnu postrojenjima potrebnim za neometan rad sistema.
vezu. Npr. pretplatnik koji se vozilom kreće izmeĎu Zemaljske stanice priključuju se na postojeće javne
zgrada kod upotrebe samo jednog satelita zbog prirode telefonske mreţe (PSTN), mobilne analogne (AMPS,
mikrovalova veza bi bila prekinuta, meĎutim u ovom NMT) i digitalne (GSM, PCS) mreţe.
slučaju signal dolazi sa preostala dva satelita (Slika 4.9.).
Ova tehnika prenosa ima takoĎer prednosti u tome jer
ukoliko doĎe do kvara na satelitu, sistem će i dalje raditi.
Slika 6.39. Raspored frekvencija prema vrsti veza
Početkom 1998. prvi Globalstar sateliti lansirani su u

Slika 6.37. Simultana upotreba tri satelita
svemir, te se komercijalna upotreba očekuje početkom
1999. godine. Lansiranja vrše Boeing (Seattle,
Sateliti neće direktno spajati korisnike nego se nastoje
Washington, USA), NPO Yuzhnoye (Kiev, Ukraina) i
iskoristiti postojeće javne telefonske mreţe (PSTN),
Starsem (Sureness, Francuska).
analogni i digitalni celularni sistemi, te će se prebacivati
poziv izmeĎu korisnika i zemaljske stanice (gateway ) ili
direktno preko satelita ukoliko je sugovornik korisnik Prilikom svakog lansiranja svemirsko vozilo moţe ponijeti
Globalstara. nekoliko satelita. Globalstar usluge najviše će koristiti
meĎunarodni putnici koji putuju u područja gdje nema
celularnih GSM sistema ili je mreţa slabo razvijena.
Sistem će koristiti svi koji mnogo putuju: istraţivači,
znanstvenici, političari, turisti itd.
Omogućit će se upotreba solarnih telefonskih govornica

u mjestima gdje bi uvoĎenje fiksne mobilne mreţe bilo
preskupo i neisplativo (npr. autoceste, na neprohodnim
predjelima itd.). Globalstar satelitska telefonija bit će
mnogostruko jeftinija od današnjih skupih satelitskih
telefona sa usmjerenom paraboličnom antenom. Prema
predviĎanjima očekuje se 30 miliona potencijalnih
pretplatnika.
6.2.6. SATELITSKI OTPAD

Slika 6.38. Pokrivanje površine Zemlje signalom Globalstara
Glavni dio Globalstar satelita je komunikacijski dio. Još 1996. je francuski mikrosatelit Cerise neočekivano
Sastoji se od niza antena za frekvencijska područja C zapao u probleme kad su mu počeli nekontrolisano
otpadati dijelovi. Kontrolna stanica na Zemlji nije mogla

razriješiti ovu zagonetku, jer je taj vojni istraţivački

ureĎaj do tada besprijekorno funkcionisao. Analizom Što se tiče isluţenih geostacionarnih satelita, IADC je
radarske slike ustanovilo se da je bilo došlo do sudara predloţio da se oni pomoću posljednjeg ostatka goriva
ovog satelita sa dijelom jedne stare rakete. Desilo po prebacuju na višu orbitu, iznad geostacionarne, u kojoj
prvi put da je satelitski otpad, koji je ostao u kosmosu, neće smetati aktivnim satelitima.
izazvao smetnje kod aktivnog satelita.
Što se tiče isluţenih satelita iz niţih orbita, oni se navedu
u niţe orbite tako da sagore u atmosferi.
6.3. MOBILNI TELEKOMUNIKACIONI

SISTEMI
Mobilni sistemi telekomunikacija, uz upotrebu prenosnih

radio primopredajnika, se koriste još od prvih dana
nastanka radio tehnike, ali prava eksplozija masovnih
mobilnih veza desila se tek kad se pojavila mobilna
telefonija koja je bila dostupna prosječnom čovjeku,
prosječnom kako u pogledu tehničkog znanja tako i u
pogledu materijalnih mogućnosti.
Njeni počeci spadaju u 1970. godine kada su uvedeni

sistemi MTS i IMTS. 1970/80. se uvode poboljšani
sistemi AMPS, NAMPS, GSM i DAMPS (TDMA), a 1990.
SDMA.
Slika 6.40. Satelitski otpad Interesantan podatak, koji ilustruje šta se ovoj oblasti
telekomunikacija dešavalo u proteklim 30 godina, je
Svjesni smo činjenice da se u kosmosu nalazi mnogi cijena mobilnih telefona. Na početku masovne upotrebe
isluţenih neaktivnih satelita i ostataka raketa kojima su 1970. godina, ona je bila veća od 15000 (nije greška 15
bili lansirani, te da o njima niko ne vodi brigu. A svaki hiljada) njemačkih maraka, a danas je manja od jednog
takav komad je potencijalna opasnost za „saobraćaj“ u procenta te sume. Savremeni mobilni telefon značajno
kosmosu s obzirom da im je brzina kretanja i do 30.000 nadmašuje svoje predhodnike u dimenzijama – znatno
km/h. MeĎutim, brzina kretanja tog otpada je manja od su manji, u teţini – višestruko su lakši i u mogućnostima
brzine kretanja kosmičke prašine i meteorita, ali su oni koje posjeduje. Kad se tome doda i njegova atraktivnost
izraĎeni od metala te imaju veću probojnu snagu. kao i da nisu potrebne nikakve posebne investicije u
priključenje na centralu i sl. a on svakim danom nudi
Zbog svega ovoga je osnovana agencija IACD koja se nove sluţbe, jasno je da je mobilnom telefone, odnosno
bavi problemima svemirskog otpada. Radarima i onima koji se bave ovom vrstom posla, osigurana cijela
teleskopima je do 1999. utvrĎeno da u orbitama ima budućnost.
oko 8.700 većih letećih tijela, od kojih je oko 700 u
funkciji, dok ostali predstavljaju svemirski otpad. Kakva Blok šema mobilne telefonije prikazana je na slici 9.16.
li je tek situacija danas? Cijeli sistem moţe da se podjeli na dva dijela: beţični -
radio i ţičani – klasične telefonske veze. Beţični dio je
Sudar satelita Cerise sa komadom svemirskog otpada je prikazan kao grupa od sedam šestougaonika, koji se
pokazao da je opasnost prisutna i nepredvidiva, pa su nazivaju ćelije, odakle i potiče naziv ovog sistema
naučnici simulirali jedan takav sudar koji je pokazao da celularni, ćelijski mobilni sistem (engl. cellular – ćelijski).
se proizvode udarni talasi koji stvaraju krater u Ovakav sistem je poznat pod imenom N=7-frekvencijski
materijalu koji je 4-5 puta veći od projektila, a mogu da plan.
izazovu i prsnuće zadnjeg zida cilindra.
Svaka ćelija pokriva odreĎenu površinu na kojoj se
Svemirski otpad predstavlja opasnost i za internacionalnu nalaze korisnici, a njene dimenzije zavise od
svemirsku stanicu, jer moţe oštetiti njezin zaštitni konfiguracije terena i visine na kojoj su montirane
omotač. Da bi se to spriječilo, danas se postavljaju antene baznih sistema. Isprekidanim linijama su
višeslojni omotači. prikazani dijelovi šestougaonika iz susjednih šest grupa
sa po sedam ćelija, koje se naslanjaju na grupu na slici
Za gornje stepene sagorjelih raketa koje kruţe oko 6.41.
Zemlje proizvoljno je pronaĎeno rješenje. Da ne bi
eksplodirale, s obzirom da u njima ima još nešto
U svakoj ćeliji se nalazi bazna – osnovna stanica. To je
zaostalog goriva, sa Zemlje se još jednom aktivira motor
radio primopredajnik sa kojim korisnik uspostavlja
da to potroši. Time se sprečavaju eksplozije koje razbiju
dvosmjernu radio vezu preko svoh mobilnog telefona,
ostatak te rakete u mnogo sitnijih komada od kojih svaki
koji je takoĎe radio primopredajnik.
predstavlja potencijalnu opasnosat za „saobraćaj“ u
svemiru.

Slika 6.41. – Onovni elementi celularnog komunikacionog sistama
Ove radio veze se ostvaruju djelovima UHF talasnog 6.3.1. BEŢIĈNI SERVISI
područja (300 MHz do 3 GHz). U početku, mobilne radio
veze su obavljane u opsegu od 800 MHz do 900 MHz, ali
Osnovna mana postojećih mobilnih sistema je da ne
se kasnije, sa porastom broja korisnika, prešlo i na više
mogu podrţavati servise velike širine propusnog opsega,
frekvencije.
koje zahtevaju današnji korisnici. Uporedo sa trendom
globalizacije svjetske ekonomije neophodno je da
Svih sedam baznih stanica u osnovnoj grupi povezano je
telekomunikacije obezbjedi razmjenu podataka bilo gdje i
sa MTX5, preko koga se ostvaruju veze izmeĎu svih ćelija
u bilo koje vrijeme.
i vrši biranje pozvanog broja. Npr. veza izmeĎu korisnika
koji se nalazi u ćeliji A i jednog koji se nalazi u ćeliji B ide
Današnji celularni telefoni uglavnom rade brzinom od 9
radio putem od mobilnog sistema u ćeliji A do bazne
Kb/s što je malo da bi se dobio visoko kvalitetan audio i
stanice u toj ćeliji, pa, preko optičkog kabla, do MTX i od
video signal, video konferencija u realnom vremenu ili
njega do bazne stanice u ćeliji B. iz ove stanice se
brza internet veza. Komunikaciona scena je veoma
ostvaruje radio veza sa pozvanim korisnikom ćeliji B.
šarena, u smislu da postoji mnogo različitih ureĎaja za
različite tipove mreţa.
U gusto naseljenim područjima, na MTX se priključuje
više sedmočlanih grupa ćelija, na slici su prikazana samo
Danas su u upotrebi:
tri priključka, a preko njega se ostvaruje veza izmeĎu
- analogni celularni sistemi prve generacije,
bilo koje dvije ćelije iz bilo koje dvije grupe. Kao što se
- digitalni celularni sistemi druge generacije,
vidi, MTX u mobilnoj telefoniji ima istu ulogu kao lokalna
- analogni i digitalni beţični sistemi,
telefonska centrala u klasičnoj telefoniji.
- satelitske mreţe za zemaljske, morske i
vazdušne mobilne komunikacije, i
Sa druge strane MTX je povezan sa klasičnom
- fiksne mreţe nadzemnih vodova.
telefonskom centralom koja je na slici obiljeţena sa
PSTN6. To omogućuje vezu izmeĎu mobilnih i
Uprkos činjenici da neki od novijih sistema rade na
stacionarnih telefona. Pored toga, povezivanje sa
sličnom principu, većinom su meĎusobno nekompatibilni.
klasičnom telefonskom mreţom omogućava vezu sa vrlo
Zbog ovih problema, neophodna je nova generacija
udaljenim mobilnim telefonima, recimo sa mobilnim
beţičnih servisa. Njen razvoj je u toku i ona je nazvana
telefonima u drugim regionima, drugim drţavama, na
treća generacija mobilnih komunikacionih sistema ili 3G
različitim kontinentima i sl.
sistemi.
Povezivanjem MTX rzličitih operatora - kompanija
Evolucija GSM ka UMTS sistemu odvijaće se postepeno
vlasnika grupa baznih stanica i ostalih veza, kao i
korištenjem multiplikacije kanala za jednog korisnika -
povezivanjem MTX operatora iz drugih drţava ostvaruje
HSCSD7, zatim paketiranjem kanala i uvoĎenjem
se mogućnost komuniciranja sa bilo kim unutar površine
komutacije paketa u GSM mreţu - GPRS8, kao i
koju pokrivaju sve bazne stanice.
korištenjem novih metoda modulacije kao što je 8-PSK
EDGE9 tehnologija, odnosno WCDMA10.
Samo su veze izmeĎu krajnjih korisnika i baznih stanica
Uvodenje HSCSD 1999. godine označio je prvi korak ka
isključivo beţična, odnosno radio veza. Sve ostale veze
uslugama treće generacije. HSCSD omogućava prenos
se ostvaruju na različite načine, što zavisi od konkretnih
podataka do 57.6 Kb/s u GSM mreţama ili nešto viši
uslova u svakom pojedinačnom slučaju. Znači, one mogu
ukoliko se koriste metode filtriranja i kompresije.
da budu preko koaksijalnih kablova, optičkih kablova,
preko satelita itd. 7
High Speed Circuit Switched Data
8
General Packet Radio Service
5 9
Mobile Telephone Exchange Enhanced Data for Global Evolution
6 10
Public Switching Telephone Network Wideband Code Division Multiple Access

GPRS je nova negovorna usluga dodatne vrednosti koja posjeduje u cjelini, ili mreţu posjeduju svi koji je koriste,
omogućava prenos podataka preko mobilne mreţe. Ona tako da ne postoje nikakve zabrane ili ograničenja o
je slična prenosu podataka komutacijom kanala i SMS-u. izgledu, sadrţaju i sl. onoga što je na njoj, na hiljadama
GPRS na postojeću GSM mreţu dodaje paketsku sajtova izloţeno, ili što se preko nje prenosi.
komutaciju koja omogućava slanje paketa podataka Internet obrazuju stalno priključeni - host računari, koji
brzinom do 115 Kb/s. su meĎusobno povezani preko postojećih klasičnih
telekomunikaconih kanala. Ovi kanali su vlasništvo
EDGE je tehnologija koja će omogućiti GSM operaterima pojedinih firmi i drţava, ali mreţa kao cjelina, kao što je
da koriste postojeće GSM radio područje (900, 1800, rečeno, ne pripada nikome.
1900 MHz) za pruţanje MM usluga na bazi IP-a i njima
odgovarajućih aplikacija brzinama do 384 Kb/s. Primena Prosječan korisnik priključuje se na mreţu preko
ovih tehnologija je omogućila postizanje ciljeva UMTS provajdera12, najčešće preko telefonske linije. Provajder
mreţa: maksimalnu brzinu pristupa do 2 Mb/s u lokalnim ima ureĎaj koji moţe da opsluţi veći broj korisnika, a koji
područjima, odnosno 384 Kb/s u širim područjima uz je stalno uključen i povezan sa drugim provajderima kao
punu mobilnost korisnika. i sa jednim ili više nadprovajdera čiji su ureĎaji stalno
uključeni. I nadprovajderi su povezani meĎusobno i svi
6.4. INTERNET oni zajedno, korisnici provajderi i nadprovejderi, čine
mreţu, čiji su oni čvorovi.
Internet je telekomunikaciona mreţa koja omogućuje

uspostavljanje veze izmeĎu bilo koja dva računara na
Zemlji. Kada se imaju u vidu mogućnosti računara da
piše, crta, vrše proračuni, komponuje i snima muzika,
prave i reprodukuju filmovi itd. i da sve to moţe da se
pošalje i primi preko ove mreţe jasno je koliki je njen
značaj.
Dodamo li obavljanje raznih poslovnih transakcija,

telefonske razgovore i sve ostalo što nudi klasična
telefonska mreţa, a sve to po niţim cijenama od te
mreţe, moţe da se kaţe da internet postaje izuzetno
značajan svjetski telekomunikacioni sistem.
Postoji više načina za umreţavanje – povezivanje u

sistem svih računara, ali se to najčešće ostvaruje preko
postojeće telefonske mreţe.
Sedamdesetih godina prošlog vijeka u vrijeme hladnog

rata izmeĎu istoka i zapada, traţeno je u Americi
rješenje problema ranjivosti postojeće telekomunikacione
mreţe, čiji je glavni nedostatak bila njena
centralizovanost. U slučaju uništenja ili oštećenja Slika 6.42. Internet
nekoliko centara, cijela mreţa bi postala ne upotrebljiva.
Trebalo je, koristeći dijelove postojeće mreţe, napraviti UreĎaji koji koriste provajderi kao i oni iznad njih, su
alternativnu mreţu koja ne bi bila centralizovana, tako inteligentni ureĎaji koji neprekidno prate protok
da, pri oštećenju jednog njenog dijela, ostatak nastavlja podataka i vrše potrebne intervencije, pronalazeći
normalno da radi. U tom duhu, krajem sedamdesetih najkraći i najsigurniji put od jednog do drugog korisnika.
godina, je stvoren standard za povezivanje većeg broja
udaljenih računara u jedinstvenu mreţu, pod nazivom Fizičke veze izmeĎu čvorova mreţe ostvaruju se
TCP/IP11. klasičnim telefonskim kablovima, koaksijalnim i drugim,
optičkim kablovima, radio relejnim vezama, satelitskim
U mreţu su prvi počeli da se povezuju američki vezama itd. Najbolje, najbrţe i najpouzdanije veze su
Univerziteti i naučne ustanove i postajala je sve veća. preko optički kablova, koji u ovoj oblasti,
Uskoro je počelo stvaranje mreţe u Evropi: Britanija, telekomunikacija imaju veliku budućnost.
Danska, Skandinavske zemlje, a krajem 80-tih godina
došlo je do povezivanja američke i evropske nreţe. Slično poštanskoj sluţbi koja ima razne servise: pisma,
Globalizacija i ogromno povećanje broja korisnik Mreţe paketi, slanje novca, telegrami, telefon itd. i Internet ima
su otpočeli pojavom brzih računara i modema i razne srevise, koji se koriste pomoću odgovarajućih
odgovarajućeg softvera koji su bili dostupni prosječnom programa.
korisniku, kao i pojavi standarda za hardverske
kompanije i korekciju grešaka pri prenosu podataka. Najpoznatiji i najviše korišteni programi su:
U današnjem svijetu u kome svaka stvar ima svoga - Outlook express za prijem i slanje elektronske pošte
vlasnika, Mreţa predstavlja fenomen – nju niko ne e-mail,
11 12
TCP/IP – Transmission Control Protocol / Interface Protocol. Pojedinci ili firme koje nude uslugu priključenja na mreţu.

- Internet Explorer za korištenje Web servisa, Pored velike brzine prijema poruka poslanih
- ICQ za "razgovor" sa korisnicima priključenim na elektronskom poštom, velika prednost e-mail je i
mreţu u realnom vremenu, mogućnost slanja elektronskih datoteka. Te datoteke se
- NetMeeting za telefonsku i/ili video vezu izmeĎu nazivaju MIME16. MIME je nastao da bi se omogućio
računara, itd. prenos različitih formata poruka. Npr. dokument kreiran
u Microsoft Wordu moţe biti pridodan e-mail poruci i kao
6.4.1. INTERNET SERVISI takav primljen na drugoj strani, sa svim dodacima,
tabelama i slikama koje taj tekst moţe imati.
Komponente Interneta se nazivaju Internet servisi. Neki
od najpoznatijih i najviše korišteni servisa su: 6.5. INTERNET KROZ KABLOVSKU TV
- World Wide Web – www,
Za razliku od klasičnih dial-up modema koji su godinama
- Elektronska pošta - E-mail,
sluţili za povezivanje na Internet, a koji kao
- Telnet ,
infrastrukturu koriste telefonske instalacije, kablovski
- FTP,
Internet koristi mreţu kablova koja je primarno
- Diskusije putem elektronske pošte,
namijenjena prenosu signala kablovske TV.
- Usenet novosti,
- Gopher,
Kablovska TV nastala je 40-tih godina prošlog stoljeća da
- Irc - "razgovor" putem interneta...
bi se ljudima u ruralnim i slabije signalom pokrivenim
područijima obezbijedio bolji TV prijem. Prednosti
World Wide Web kablovske TV naspram klasične antenske TV su brojne, a
očituju se prije svega u neuporedivo većem kvalitetu
World Wide Web ili skraćeno WWW je servis Interneta audio-video signala i znatno većem izboru TV programa.
koji podrţava tzv http13 – hipertekst protokol. Ovaj dio Kako je prodor Interneta u sve sfere društva
interneta je zadnjih godina doţivio najbrţi razvoj. Za to napredovao, u traţenju načina da se pristup ovoj mreţi
postoji više razloga. Www pruţa veoma jednostavan olakša i ubrza stvorene su tehnološke pretpostavke da se
korisnički interfejs. TakoĎe je moguće raditi sa postojeća infrastruktura kablovske TV iskoristi i za
multimedijom - grafičke animacije, zvuk kao i izvršavati pruţanje usluga pristupa Internetu.
razne napredne programe.
Www se pri radu oslanja prvenstveno na hipertekst.

6.5.1. MODEM ZA KABLOVSKU TV
Hipertekst je dokument koji sadrţi riječi koje vrši
spajanje na neki drugi dokument. Ove riječi se nazivaju Kablovski modemi omogućavaju brz pristup Internetu
link14 veze i korisnik ih moţe selektovati. Jedan korištenjem resursa postojećih širokopojasnih kablovskih
hipertekst dokument moţe sadrţati veze na više TV mreţa.
dokumenata. Riječi ili čak slike na Webu mogu
predstavljati veze na druge dokumente, slike, video ili Postoje dvije značajno različite klase kablovskih
zvuk. modema:
Hipertekst se kreira pomoću hipertekst jezika koji se  hibridno fiber-koaksijalni (HFC) modemi, koji su
naziva HTML15. Tzv. tagovi se smještaju u dokument da dvosmjerni ureĎaji koji rade preko HFC kabla, i
se postigne formatiranje dokumenta, veličina i oblika  stariji, jednosmjerni modemi koji rade preko
slova kao i veze na druge dokumente. Grafika takoĎe tradicionalnog koaksijalnog TV kabla.
moţe biti dio hipertekst dokumenta.
Konvencionalni jednosmjerni kablovi danas preovlaĎuju.
Web obezbjeĎuje niz podataka i usluga kao što su Bez obzira na to, svaki kablovski modem koristi jedan ili
multimedialna prezentacija, interaktivne stranice, dva TV kanala od 6 MHz.
praćenje radio i TV programa, kao i automatsko
"guranje" podataka na korisnički računar. Novi
programski jezici kao što su Java i JavaScript su još više
proširili mogućnosti weba.
Elektronska pošta E-mail
Elektronska pošta ili e-mail omogućava korisnicima Slika 6.43. Frekventni opseg kablovskog modema
Interneta meĎusobnu razmjenu poruka. Svaki korisnik
elektronske pošte na Internetu ima adresu svog Funkcija kablovskog modema je da moduliše i
"poštanskog sandučeta". Poruke poslate na Internetu demoduliše kablovski signal u tok podataka. Sličnost sa
mogu biti primljene u roku nekoliko sekundi. analognim modelima se tu završava.
Kablovski modemi takoĎe obuhvataju i:

13
Hyper Text Transfer Protocol
14
engl. links - veze
15 16
Hyper Text Markup Language Multimedia Internet Mail Extension

 tjuner da bi razdvojili signal podataka od poleĎini TV aparata ili video rekordera. Kablovska
ostatka toka koji se emituje; televizija se priključuje na taj port. Dugi interface je
 dijelove mreţnih adaptera, mostova (bridge) i najčešće 10Base-T konektor, koji kablovski modem
router-a da bi povezali više računara; povezuje sa računarom.
 softverske agente za upravljanje mreţom da bi
na taj način kablovska kompanija mogla da Korisnik moţe istovremeno primati i signal kablovske
upravlja i nadgleda njen rad; televizije i podatke preko kablovskog modema (koji se
potom prenose do PC) uz pomoć splitter-a, jer se splitter
Kablovski modem ima najmanje dva inteface-a. Prvi na strani korisnika vezuje na kablovski modem i TV
inteface je standardni F port konektor, odnosno izlaz.
kontektor za koaksijalni kabl koji je sličan konektoru na
Slika 6.44. Dualnost prijema signala kablovske TV i prenosa podataka
Kablovski modem šalje i prima podatke na dva potpuno Tipična instalacija kablovskog modema sa kanalom od 6
drugačija načina. U downstream smjeru, digitalni podaci MHz je namjenjena prenošenju podataka sa Interneta u
se moduliraju i nakon toga šalju na 6 MHz televizijski računar. Način na koji se kombinuju bitovi i bajtovi
kanal (propusni opseg) na frekvenciju izmeĎu 50 MHz i zahtjeva vezu brzine 36 Mbit-a na kanalu od 6 MHz.
750 MHz. Najčešće se upotrebljava 64 QAM (ili 256 QAM) Dakle, teorijski 36 000 000 bit/s je 1 000 puta više od 36
downstream modulacijska tehnika obezbjeĎujući brzinu 600 bit/s. MeĎutim, nekoliko činioca utiče na stvarnu
do 27 Mbit/s po 6 MHz kanalu. Ovaj signal se smješta u brzinu.
6 MHz kanal do TV signala bez ometanja distribucije
video signala kablovske televizije. Počnimo od računara, odnosno od interface-a sa
kablovskim modemom preko 10Base-T veze. Ova veza se
Upstream kanal je nešto nepouzdaniji. U dvosmjernoj zove 10Base-T, jer je njena maksimalna brzina 10 000
kablovskoj mreţi, upstream podaci se prenose na 000 bit/s (10 Mbit/s). To je manje za oko 73% od 36
frekvencijama izmeĎu 5 MHz i 42 MHz po kanalu od 2 Mbit/s. To nije jedino što usporava vezu. Signal koji
MHz (propusni opseg). U ovakvom okruţenju je prisutna pristiţe preko 6 MHz kanala u računar dolazi zajedno sa
RF interferencija i impulsni šum. Dodatno, interferencija signalima koji pristiţu u druge računare u blizini.
se često pojavljuje kod privatnih korisnika zbog
nedostatka konektora ili slabog kabliranja. Pošto Kablovski Internet signal pristiţe istim kablom koji
kablovske mreţe imaju strukturu stabla, ovaj šum se povezuje veliki broj korisnika. Teorijski, taj kabl moţe
akumulira prilikom upstream prenosa. Većina prenositi 36 Mbit/s podataka u jednu oblast. Medutim,
proizvoĎača stoga koristi QPSK ili sličnu modulacijsku koliki je maksimalni broj korisnika koji se moţe povezati,
šemu u upstream smjeru, jer je QPSK robustnija šema a da se ne izgubi na brzini? Četiri računara koja imaju 9
nego modulacijske tehnike višeg reda u slučaju Mbit/s vezu? Ili 40 korisnika koji imaju veze brzine 900
okruţenja u kojem je prisutan šum. Nedostatak ovog 000 bit/s? Moţda 400 korisnika koji imaju veze brzine 90
pristupa je to što je QPSK sporija u odnosu na QAM. kbit/s (manje od dva modema 56 kbit/s)? Svaka od ovih
kombinacija bi iscrpila mogućnosti kablovskog signala
6.5.2. BRZINA KABLOVSKOG MODEMA koji pristiţe u odreĎeno područje, a nije rijedak slučaj da
jedan kabl povezuje od 500 do 2 000 pretplatnika
kablovske televizije. Naravno, svi oni ne koriste usluge
Prilikom odreĎivanja brzine rada kablovskog modema kablovskog pristupa Internetu. Ukoliko ga ipak koriste,
mora se uzeti u obzir nekoliko činioca (kablovska mreţna veza sa Internetom neće biti mnogo bolja od veze koja
arhitektura, gustina saobraćaja, itd.). Neki činioci (ali ne se uspostavi preko 56 kbit/s modema. Osim toga,
svi) su van kontrole providera kablovskog Interneta.

"zagušenje" veze moţe nastati i na vezi izmeĎu propusni opseg ispod 30 Mbit/s. U praksi, kablovske
kompanije koja pruţa kablovske usluge i Internet mreţe. kompanije ostvaruju brzine od, tipično, 512 kB/s ka
korisniku i 128 kB/s od korisnika. Štaviše, pošto se radi o
6.5.3. KABLOVSKI I DIAL-UP PRISTUPA borbi za dobijanje usluge, performansa i brzina će
opadati sa povećanjem broja pretplatnika na datom
lokalitetu. TakoĎe, prisutan je i problem zaštite
Uprkos mogućim "zagušenjima" u 99 od 100 slučajeva dijeljenog propusnog opsega, jer stalna veza, odnosno
kablovski modem će obezbjediti daleko veće brzine i dugotrajni boravak na Internetu pored pogodnosti donosi
pouzdanost od analognih modema. Brzina download-a i neke opasnosti kao što su virusi, spam-ovi, itd. Još
(smjer od mreţe prema korisniku) teoretski moţe imati uvijek ne postoje kablovski sistemi koji šifriraju/filtriraju
vrijednost do 36 Mbit/s, meĎutim, samo nekoliko saobraćaj unutar lokalne kablovske petlje.
korisnika imat će mogućnost da pristupi Internetu
velikom brzinom. U praksi će stvarna brzina download-a
biti mnogo manja što je rezultat efekta dijeljenja medija. 6.6. ISDN
Brzina upload-a (od korisnika prema mreţi) moţe imati Izuzetno vaţna karakteristika mreţa je brzina prenosa
vrijedost do 10 Mbit/s. MeĎutim, većina proizvoĎača podataka. Brzina prenosa podataka se izraţava kao broj
modema odabrala je brzinu izmeĎu 500 kbit/s i 2,5 prenesenih bita u sekundi (bps). Brzina prenosa modema
Mbit/s kao optimalnu. Dakle, downstream kanal ima je rasla od 14,4 Kbps, 28,8 Kbps do današnjeg standarda
mnogo veću brzinu prenosa podataka u odnosu na 56 Kbps. Danas sve više na značaju dobija jedan novi
upstream prvenstveno iz razloga što Internet aplikacije način prenosa podataka prvenstveno zbog brzine koju
teţe da budu asimetrične. World Wide Web aktivnosti nudi. Riječ je o ISDN (Integrated Services Digital
potenciraju slanje više podataka u smjeru prema Network).
korisniku nego prema mreţi. Kliktaji miša (URL zahtjevi) i
e-mail poruke zahtjevaju mnogo manje propusnog ISDN je skup standarda za digitalni prenos preko obične
opsega u upstream smjeru, nego slike, audio i video koji telefonske ţice – parice. kao i preko drugih medija.
se prenose u downstream smjeru. Korisnici koji kode kuće, na poslu, u školi ili bilo gdje
drugo instaliraju ISDN adapter, umjesto modema, imaju
Kabl ima nekoliko praktičnih nedostataka u poreĎenju sa mogućnost npr. da vide web stranice brzinom oko 128
konkuretskom DSL tehnologijom. Dvije najznačajnije se Kbps.
tiču lokacije. Naime, još uvijek nisu svi stanovi oţičeni TV
kablom, neki nikada neće ni biti. ISDN zahtjeva adapter na oba kraja, tako da i onaj ko
vam omogućava pristup npr. internetu mora imati ISDN.
Ipak najveći nedostatak kablovskog pristupa Internetu je ISDN je svuda u svijetu dostupan kao jedna od usluga
dijeljenje propusnog opsega prema headend-u. Veliki telekom kompanija.
broj korisnika dijeli isti kabl kojem je ukupni, maksimalni

ADSL
Tehnologije 7
poglavlje
U tehnologiji DSL-a postoji nekoliko podvrsta, meĎutim, ona koja se danas

najčešće koristi je takozvana asimetrična digitalna pretplatnička linija (ADSL-
Asymetric Digital Subscriber Line).
Kao što joj i samo ime kaţe, osnovna karakteristika ove vrste DSL izvedbe je
asimetričnost. Upravo ona je i čini najzanimljivijom DSL izvedbom za privatne i
poslovne korisnike.
xDSL je akronim za različite izvedbe DSL-a kao što su:
ADSL (Asymmetric Digital Subscriber Line) – xDSL izvedba koju nudi BH Telecom,
HDSL (High-data-rate DSL - Brza DPL),
VDSL (Very-high-data-rate DSL),
SDSL (Single-line DSL),
RADSL (Rate-Adaptive DSL),
IDSL (ISDN DSL),
CDSL (Consumer DSL, Rockwell Corp.),
UDSL (Unidirectional DSL),
DSL Lite (Splitterless DSL).
Brzina protoka podataka od mreţe ka korisniku, preko standardne bakrene parice (promjera od 0,4
do 0,6 mm) u ovisnosti o udaljenosti, postiţe slijedeće vrijednosti:
 1,544 Mbit/s na udaljenosti do 5400 m (T1)

 2,048 Mbit/s na udaljenosti do 4800 m (E1)
 6,312 Mbit/s na udaljenosti do 3600 m (DS2)
 8,448 Mbit/s na udaljenosti do 2700 m.
 xDSL
 ADSL modem
 CAP i DMT modulacija
 Splitter
 ADSL 2+
ADSL TEHNOLOGIJE 110
7. ADSL TEHNOLOGIJE
U tehnologiji DSL-a postoji nekoliko podvrsta, meĎutim, najzanimljivijom DSL izvedbom za privatne i poslovne
ona koja se danas najčešće koristi je takozvana korisnike.
asimetrična digitalna pretplatnička linija (ADSL-Asymetric
Digital Subscriber Line). Asimetričnost, zapravo, znači mogućnost mnogo brţeg
prenosa podataka u download-u, odnosno prenosu
Kao što joj i samo ime kaţe, osnovna karakteristika ove podataka od mreţe ka korisniku nego što je to u upload-
vrste DSL izvedbe je asimetričnost. Upravo ona je i čini u, odnosno u odašiljanju podataka od korisnika ka mreţi.
Slika 7.1. Simbolički prikaz prenosa podataka ADSL tehnologijama
Većina najzanimljivijih aplikacija za korisnike na mreţi su konverzaciji – odnosno mogu da rade sa mnogo većim
asimetične (video on demand-video na zahtjev, pristup opsegom frekvencija od onog koji se zahtjeva za
udaljenim lokalnim mreţama LAN, pristup Internetu, telefonski saobraćaj.
multimedijalni pristup, home shopping, itd.), gdje puno
više informacija korisnik ''uzima'' s mreţe nego što ih u ADSL koristi višak ovog kapaciteta za prenos informacija
nju ''šalje''. Ta asimetričnost čini ADSL idealnim za ove preko ţice bez ometanja telefonskog razgovora koji se
aplikacije. odvija paralelno. Čitav mehanizam se zasniva na tome da
se odgovarajuće frekvencije veţu uz odreĎene zadatke.
ADSL podrţava brzine do 9 Mbps za skidanje (en.
downstream) i do 1024 Kbps za slanje (en. upstream) ADSL tehnologija dijeli raspoloţivi frekvencijski opseg
podataka. obične bakarne parice na tri dijela.
Prošireni standard poznat pod imenom ADSL2 podrţava Govorna signalizacija zahtjeva ograničen propusni opseg,
brzine do 12 Mbps. jer ljudsko uho moţe registrovati samo zvuke u opsegu
od 20 Hz do 20.000 Hz (ili 20 kHz) što predstavlja samo
ADSL2+ podrţava brzine do 24 Mbps. jedan dio raspoloţivog propusnog opsega bakarne
parice.
Da bi koristili ADSL potreban je modem koji podrţava
ADSL standarde (tzv. ADSL modem). Osnovni opseg koji je predviĎen za telefonski saobraćaj,
posebnim filterom, odnosno splitter-om je odvojen od
ADSL modemi su najčešće namijenjeni za Ethernet (na ostalih opsega metodom koji garantuje da će se
mreţnoj karti) ili za nešto slabiji USB priključak. telefonski razgovor odvijati i u slučaju da ADSL zakaţe.
Obično, brzina downoload-a ide od 128 kilobita po Drugi opseg frekvencija prenosi signal podataka koji šalje
sekundi (Kbps) pa sve do 24000 Kbps, sve u zavisnosti informacije od korisnika ka njegovoj osnovnoj stranici na
koja se tehnologija koristi. Internetu (upload).
Kod Asimetrične (ADSL) linije, upload (brzina slanja) je Treći propusni opseg je veza velike brzine ka korisniku
manji nego brzina downloada (skidanja), dok su kod (download), maksimalne brzine 8 Mbit/s. Na sljedećoj
simetrične SDSL linije obje stavke iste. slici se mogu vidjeti vizuelno predstavljeni frekventni
Bakarna parica moţe da prenese mnogo više opsezi koji ADSL koristi.
komunikacija nego što je sadrţano u telefonskoj

Slika 7.2. Raspored frekventnih opsega ADSL
Postoje dva konkurentska i nekompatibilna standarda za  telefonski saobraćaj se prenosi u opsegu 0 – 4

ADSL. Sluţbeni ANSI standard za ADSL je sistem koji se KHz, kao što je to slučaj u svim telefonskim
zove Discrete MultiTone ili DMT. Prema proizvoĎačima mreţama.
opreme, većina današnje instalirane ADSL opreme koristi  upstream (od korisnika prema serveru) kanal se
DMT. prenosi u opsegu 20 – 160 kHz.
 downstream (od servera do korisnika) kanal
Raniji standard zvao se Carrierless Amplitude/Phase počinje na 240 kHz i ide do nivoa koji zavisi od
(CAP) sistem, koji se uglavnom koristio na ranim velikog broja faktora (duţina linija, šum na
izvedbama ADSL-a. liniji), ali ima teoriski maksimum od 1,5 MHz.
CAP radi tako što dijeli signale na telefonskoj liniji u tri Ovaj sistem, sa tri široko razdvojena kanala,
odvojena frekventna opsega: minimizira vjerovatnoću interferencije meĎu njima,
ili izmeĎu signala na različitim linijama.
Slika 7.3. CAP standard za ADSL

Slika 7.4. DMT standard za ADSL
DMT takoĎe dijeli signale u odvojene kanale, ali ne daleko kompleksniji od CAP sistema, ali je zato mnogo
koristi dva široka kanala za upstream i downstream fleksibilniji na linijama različitog kvaliteta.
podataka. Umjesto toga, DMT dijeli podatke u 247
odvojenih kanala, pri čemu je svaki širok 4 kHz. Na neki
način moţe se smatrati da je bakarna linija podijeljena 7.1. STRUKTURA DSL MREŢE
na 247 različite 4 kHz linije i onda se svakoj pridodaje
modem. Ekvivalent ovome jesu dakle 247 modema koji Postojeća telefonska infrastruktura je stvorena
su istovremeno povezani na računar korisnika. Svaki prvenstveno za prenos glasa, tako da ova mreţa nije
kanal se nadgleda, i ako kvalitet nije zadovoljavajući – izvorno prilagoĎena za prenos podataka velikom
signal se prebacuje na drugi kanal. Ovaj sistem stalno brzinom. Zbog toga su potrebne izvjesne prilagodbe i
prebacuje signale izmeĎu različitih kanala, traţeći izmjene na postojećoj PTSN mreţi.
najbolje kanale za prenos i prijem. Neki od niţih kanala
(oni koji počinju na 8 kHz), se koriste kao bidirekcioni Da bi se ostvarila mreţa za brzi prenos podataka
kanali, za upstream i downstream podataka. Zbog bazirana na DSL uslugama, potrebno je obezbijediti
nadgledanja i sortiranja informacija na bidirekcionim nekoliko vrsta mreţne opreme.
kanalima, i čuvanja kvaliteta svih 247 kanala, DMT je
Slika 7.5. Struktura širokopojasne DSL pristupne mreţe
DSLAM (Digital Subscriber Line Access Multiplexer) je mreţu treba biti većeg kapaciteta nego što je ukupni zbir
ureĎaj na strani davaoca usluge čija je uloga da više DSL download, odnosno uplaod brzina svih korisnika na
korisničkih linija povezuje na mreţu ISP-a preko jako DSLAM-u zbog eliminacije problema zagušenja i padova
brzih veza (100 Mbit/s, 1000 Mbit/s, itd.). Ta veza na brzine u periodima kada se Internet najviše koristi.
Slika 7.6. DSLM multiplekser

DSLAM je smješten je u objektu davaoca usluge i korisniku koji bi inače bio izvan dometa DSL mreţe.
predstavlja kamen temeljac DSL izvedbe. Njegova uloga DSLAM podrţava više vrsta DSL izvedbi kao i više vrsta
je da vrši koncentraciju podatkovnog saobraćaja protokola i modulacija u istoj DSL izvedbi. TakoĎe, moţe
generisanog od strane korisnika, a pristiglog sa velikog obavljati i dodatne funkcije kao što su usmjeravanje i
broja DSL linija i da ih preko backbone linka spoji sa dinamičko pridruţivanje IP adresa za korisnike.
ostatkom mreţe. DSLAM omogućava usluge za paketske,
ćelijske i/ili kanalne aplikacije pomoću koncentracije Splitter je ureĎaj koji se veţe na oba kraja telefonske
saobraćaja sa DSL linija na 10Base-T, 100Base-T, T1/E1, linije i sluţi za razdvajanje DSL signala od signala
T3/E3 ili ATM izlazima. klasične telefonije ili ISDN-a.
Noviji DSLAM-ovi su otporniji na temperature i okolne Splitter-i kao djelitelji frekventnog opsega realizuju se u
uticaje. Ta pogodnost omogućava i instalaciju DSLAM- dvije izvedbe u ovisnosti od toga da li su smješteni kod
ova u udaljenim terminalima (Remote Terminals) korisnika ili uz DSLAM ureĎaj. Oni omogućavaju da
umjesto samo u centralama. Mogućnost pomicanja bakrena parica bude istovremeno upotrebljena i za
DSLAM-ova na udaljene lokacije moţe uvelike poboljšati prenos podataka velikim brzinama i za razgovor putem
kvalitetu pruţanja usluga, te omogućiti pruţanje usluge i telefonske linije.
Slika 7.7. Splitter
Postoje dvije izvedbe: se DSL terminalni ureĎaj i telefonski ureĎaji (telefoni,

fax-ovi, modemi, itd.) koji se ţele koristiti.
 pojedinačni splitter-i koji se postavljaju kod
korisnika, DSL terminalni ureĎaj (DSL Modem / DSL Router) koji se
 višestruki splitter-i koji su dizajnirani za spaja na računar i na DSL liniju, odnosno splitter sluţi za
prenos podataka. DSL terminali dolaze uglavnom u dvije
mnogostruki završetak (termination) u centrali.
izvedbe:
Splitter-i na korisničkoj lokaciji mogu biti splitter-i za  onoj koja se na računar spaja preko USB-a,
analognu telefonsku liniju (POTS) ili digitalnu telefonsku
 onoj koja se na računar spaja preko mreţne
liniju (ISDN). POTS splitter-i mogu biti pasivni ili aktivni.
Aktivni zahtjevaju vanjski izvor napajanja za obavljanje kartice.
prenosa glasa i DSL usluga preko jedne bakrene parice.
Pasivni ne trebaju energiju i imaju veće srednje vrijeme Druga izvedba je praktičnija ako se preko DSL-a na
izmeĎu pogrešaka MTBF (Mean Time Between Failures) Internet ţeli spojiti više računara, za što je potrebno
od aktivnih. Na splitter lociran na korisničkoj strani veţu obezbijediti DSL router.
Slika 7.8. Struktura ADSL
DSL router-i dolaze u različitim izvedbama – pored - eksterni.

osnovne funkcionalnosti, mnogi od njih imaju ugraĎen
switch, tako da se računari iz lokalne mreţe mogu spojiti Interni se daju u obliku kartica koje se instaliraju u
direktno na njih. računar u PCI slot.
Postoje dva tipa DSL terminalnih ureĎaja: Eksterni ureĎaji se mogu povezati na korisnički računar
putem USB, 10/100 BaseT ili drugih mreţnih interface.
- interni, i

Slika 7.9. DSL Router
7.2. PODJELA xDSL TEHNOLOGIJA 51 Mbit/s i 55 Mbit/s na ograničenom dometu linije

duţine do 300 m (1000 ft), te oko 14 Mbit/s za duţine
linije do 1500 m (4500 ft).
xDSL je akronim za različite izvedbe DSL-a kao što su:
SDSL (Symmetric DSL) – Simetrični DSL karakteriše
ADSL (Asymmetric Digital Subscriber Line) – xDSL jednaka brzina prenosa u oba smjera, sličan je HDSL-u
izvedba koju nudi BH Telecom, samo za razliku od HDSL-a koji zahtjeva 2 ili 3 parice,
HDSL (High-data-rate DSL - Brza DPL), SDSL treba samo jednu. Radi na brzinama 1,544 Mbit/s
VDSL (Very-high-data-rate DSL), (SAD) ili 2,048 (Evropa) u oba smjera.
SDSL (Single-line DSL), RADSL (Rate-Adaptive DSL) – DSL koji je prilagodljive
RADSL (Rate-Adaptive DSL), brzine prenosa. Predstavlja tehnologiju razvijenu od
IDSL (ISDN DSL), strane Westell-a gdje je software u stanju odrediti brzinu
CDSL (Consumer DSL, Rockwell Corp.), na kojoj signal moţe biti prenesen po zadatoj liniji, te
UDSL (Unidirectional DSL), podesiti brzinu isporuke prema tome.
DSL Lite (Splitterless DSL).
IDSL (ISDN DSL) – Za ovu izvedbu moţe se reći da je
xDSL tehnologije se, ovisno o vrijednostima brzina prije pogrešno nazvana, nego što je zaista vrsta DSL-a.
prenosa informacija od krajnjeg korisnika, odnosno IDSL je zbog svojih brzina (128 kbit/s) puno bliţi ISDN-u
prema krajnjem korisniku, mogu podijeliti u dvije glavne nego DSL-u.
skupine:
CDSL (Consumer DSL) – Korisnički DSL koji je razvijen
 skupinu simetričnih DSL tehnologija koje od strane Rockwell corp.-a, koji je sporiji od ADSL-a, a
omogućavaju istu brzinu prenosa podataka u oba ima tu prednost da nije potrebna instalacija splitter-a na
smjera, i korisničkoj lokaciji.
 skupinu asimetričnih DLS tehnologija kod kojih
brzina prenosa podataka ovisi o smjeru prenosa. UDSL (Unidirectional DSL) – Jednosmjerna verzija HDSL-
a.
DSL Lite (poznat još i kao G.Lite, splitterless ADSL ili
Universal ADSL) je u osnovi sporiji ADSL koji ne treba
splitter-e na korisničkoj lokaciji jer se linija dijeli u
telefonskoj centrali. G.Lite je standardiziran ITU-T
standardom G-992.2, postiţe brzine download-a od
1,544 Mbit/s do 6 Mbit/s i brzine upload-a od 128 kbit/s
do 384 kbit/s.
7.3. PRIMJENA ADSL

Slika 7.10. Pregled xDSL izvedbi
ADSL je najisplativije rješenje za ponudu novih aplikacija
ADSL (Asymmetric Digital Subscriber Line) – Asimetrični
na masovnom trţištu korištenjem postojeće bakarne
DSL predstavlja jedinu od xDSL izvedbi prisutnih u Bosni
mreţne infrastrukture. Postoje stotine obrazovnih,
i Hercegovini. Osnovna karakteristika je značajno veća
rezidencijalnih, poslovnih i vladinih aplikacija koje se
brzina download-a (8 Mbit/s) u odnosu na brzinu upload-
efikasno realizuju putem ADSL tehnologije.
a (1,5 Mbit/s).
Primjene ADSL tehnologije su brojne, na primjer:
HDSL (High bit-rate DSL) - Brzi DSL je jedna od
najstarijih izvedbi DSL-a. Osnovna karakteristika mu je
 Glas putem ADSL-a (Voice over DSL)
simetričnost, odnosno jednaka brzina prenosa je moguća
u oba smjera.
Ovo je nova tehnologija koja obezbjeĎuje voice
VDSL (Very-high-data-rate DSL) - Vrlo brzi DSL prenosi
(glasovne) usluge korištenjem ADSL-a za integraciju
podatke velikom brzinom, ali na relativno kratkim
voice i data usluga; podrazumjeva super brze
duţinama bakrene parice, gdje je brzina prenosa ovisna
o duţini parice. Maksimalna brzina download-a je izmeĎu
podatkovne i višestruke voice kanale preko jedne Ove aplikacije podrţavaju interaktivne računarske igre za
telefonske linije. više učesnika preko mreţe zasnovane na IP tehnologiji.
Nakon pretplaćivanja na ovu uslugu korisnik moţe da
 Video na zahtjev (Video on Demand) bira ţeljenu igru iz menija.
Omogućava pristup bilo kom video programu koji  Radio i TV (Broadcast Audio & TV)
korisnik ţeli da gleda, kad god to poţeli. Mogu se gledati
filmske premijere kao i filmski klasici. Moguće je otići u Ovo je aplikacija koja hvata i distribuira live TV ili audio
video obilazak nečije kuće iz snova, igrati on-line emisije preko mreţe bazirane na IP protokolu, na taj
najnoviju igricu, ili obaviti virtuelnu posjetu nekom način demonstrirajući emitovanje live putem ADSL
mjestu za odmor prije nego što se tamo stvarno i ode. superbrzog Interneta. Sa ADSL tehnologijom, audio i
Sa Video on Demand ADSL tehnologijom sve je ovo video tokovi zahvataju samo dio propusnog opsega tako
moguće, preko postojeće telefonske linije uz istovremeno da korisnici mogu da nastave surfovanje Internetom dok
primanje i upućivanje poziva. slušaju muziku CD-kvaliteta ili gledaju live TV prenos.
 Video konferencije (Video Conferencing)  Online kupovina (Online Shopping)
Ova aplikacija obezbjeĎuje alate koji poboljšavaju radne Ove aplikacije pokrivaju veliki dio proizvoda koji se
rezultate sastanaka, treninga, ili usluge koje obezbjeĎuju prodaju na Internetu: CD prodavnica u kojoj kupci prije
istovremenu komunikaciju geografski distribuiranih kupovine mogu preslušavati dijelove CD-a, prodavnica
dijelova jedne ili više firmi, nudeći face-to-face mode gdje se prodaje garderoba korištenjem Virtual
komunikaciju. Reality (VR) alata pomoću kojih je moguće pregledati
model sa svih strana (3D) prije nego što se kupi, video
 Telecommuting prodavnica u kojoj kupci mogu gledati video inserte sa
kaseta i DVD-a prije formalne kupovine. Potencijalne
Sa ovom uslugom zaposleni mogu da rade od kuće sa mogućnosti su praktično beskonačne.
punom funkcionalnošću kao da svoj posao obavljaju u
firmi. Kao telekomuter (telecommuter), radnik moţe 7.3.1. BRZINA ADSL VEZE
pristupiti virtuelnoj lokalnoj mreţi sa drugim
telekomuterima, pristupiti aplikacionim serverima, dijeliti
file-ove sa saradnicima, pretraţivati i preuzimati faksove Korištenjem ADSL tehnologije moguće je ostvariti brzinu
koji pristiţu na centralni korporacijski fax server. do 8 Mbit/s u download-u i 1,5 Mbit/s u upload-u.
Telekomuteri mogu primati e-mail i imati na raspolaganju MeĎutim, ovo je teorijska brzina – stvarna brzina
propusni opseg za primanje poruka sa voice mail prenosa će ovisiti o raznim faktorima (duţina bakarne
servera. linije, prečnik provodnika, preslušavanja, itd).
 Telemedicina (Tele Medicine) Brzina protoka podataka od mreţe ka korisniku, preko

standardne bakrene parice (promjera od 0,4 do 0,6 mm)
Ovo je aplikacija zasnovana na resursima Interneta koja u ovisnosti o udaljenosti, postiţe slijedeće vrijednosti:
omogućava korisnicima da pristupaju informacijama koje
su smještene na serverskoj bazi podataka korišćenjem  1,544 Mbit/s na udaljenosti do 5400 m (T1)
web browser-a. Ova usluga stimuliše izgradnju baze  2,048 Mbit/s na udaljenosti do 4800 m (E1)
podataka medicinskih izveštaja, omogućavajući  6,312 Mbit/s na udaljenosti do 3600 m (DS2)
korisnicima dobijanje i pregledanje informacija o  8,448 Mbit/s na udaljenosti do 2700 m
pacijentu, dijagnoza, recepata i grafičkih podataka kao
što je rendgenski snimak. Sa telemedicinom doktori se Korisnici koji se nalaze izvan ovih udaljenosti, mogu
mogu kvalitetnije brinuti o svojim pacijentima. Ljekari na postići ţeljenu ADSL vezu pomoću sistema digitalnog
taj način primaju najnovije podatke o svojim pacijentima, nositelja petlje (DLC-Digital Loop Carrier) baziranog na
iz druge bolnice ili medicinske ustanove, kao i istoriju optičkoj tehnici. Dakle, gornja (teoretska) granica
bolesti, a moguće su i konsultacije sa specijalistima. propusnosti za download na ADSU-u je oko 8 Mbit/s, a
granica za upload je znatno manja i iznosi 1,5 Mbit/s.
 Učenje na daljinu (Distance Learning)
Ove brzine su moguće u idealnim uslovima koji
Interaktivno obrazovanje obećava revolucionarne podrazumijevaju:
promjene u obrazovanju mladih i odraslih. Distance
Learning usluge podrazumjevaju interaktivne programe  kvalitetnu bakrenu paricu,
edukacije u školama, kućne dopunske obrazovne  kvalitetnu DSL opremu,
materijale za studente i učenike, obrazovno-zabavne  malu udaljenost korisničke lokacije od DSL
programe namjenjene predškolskoj djeci koji uključuju čvorišta (telefonske centrale ili drugog objekta u
elemente interaktivnog učenja i/ili jednostavne igre iz kome je instalirana pristupna DSL oprema).
kojih se dosta moţe naučiti, virtuelne učionice i još
mnogo toga. Teoretski, maksimalna udaljenost korisnika od DSL
čvorišta (ukupna duţina bakrene parice) ne bi trebala
 Interaktivne mreţne igre (Interactive Network prelaziti 4 km (neki proizvoĎači navode još i 8 km kao
Games) maksimalnu udaljenost).

U praksi se gotovo i ne moţe naći operater koji nudi veću

propusnost od 5 Mbit/s, a u Evropi je uobičajeno da
najjači paketi ADSL usluga staju na 1,5 Mbit/s.
Ovo se moţda čini malo s obzirom na makslimalan

ostvariv kapacitet, meĎutim treba uzeti u obzir da većini
korisnika puno više odgovara imati stabilnu, a nešto
sporiju vezu, nego vrlo brzu i vrlo nestabilnu. Osim toga,
1,5 Mbit/s je gotovo trideset puta brţe od modema.
Dodatni razlog za ograničavanje brzine ADSL-a
predstavljaju i potrebe operatera da svim korisnicima
budu u stanju ponuditi isiti kapacitet i nastojanje da
veliki broj korisnika sa brzim vezama ne preoptereti
infrastrukturu operatera i njegove linkove prema ostatku Slika 7.11. ADSL2+
Interneta.
ADSL2+ ima i bolju dijagnostiku od ADSL-a, odnosno

7.4. ADSL2+
posjeduje alate za riješavanje problema za vrijeme i
poslije instalacije, za “real-time “ monitoring performanci
ADSL2+ predstavlja nadogradnju na postojeću mreţu tako što ADSL2+ transiveri dostavljaju mjerenja linijske
ADSL-a koja izmeĎu ostalog omugućuje veće brzine buke, atenuacije petlji, SNR sa obje linijske strane. Ovo
upload-a i download-a od postojeće. Iako obični ADSL su izuzetno korisni alati koji će pomoći pri spreječavanju
moţe teoretski ostvariti brzine downolad-a i do 8 budućih grešaka.
Mbit/sec, realno zbog tehničkih ograničenja (kapaciteti
linkova, kvaliteti bakarnih parica, itd) ta brzina je Prva generacija ADSL transivera oprerira u tzv. Full-
značajno niţa i kreće se oko 1 Mbit/sec. Slična situacija Power mode, što znači da se električna energija koristi
je i sa upload-om koji trenuračno ima brzinu od oko 128 danonoćno, čak i kada to nije potrebno. Kada je na
Kbit/sec. Uvodjenjem ADSL2+ standarda, brzine prenosa hiljade modema uključeno, značajna količina energije
podataka bit će znatno veće. moţe biti ušteĎena ako su ti modemi u standby/sleep
modu, nešto kao računari. ADSL2+ standard donosi
Kao novi standard ADSL-a, ADSL2+ mora podrţavati menadţment energije sa dva različita moda, pri tom
odreĎene standarde koje zahtjeva regulatorna agencija, zadrţavajući “always-on” funkcionalnost za korisnika.
tako da ADSL2+ podrţava ITU G.992.5 standard.
Još jedna bitna prednost ADSL2+ standarda je što
ADSL2+ dodaje nove karakterisike koje poboljšavaju smanjuje interferenciju cross-talk. Budući da su
funkcionalnost, performancu, te pruţaju podršku za nove telefonske ţice sakupljene zajedno u skupine od 25 ili
usluge. Neke od promjena u odnosu na ADSL su više parica, moţe se desiti da se elektro signali sa jedne
značajno veća brzina protoka podataka, doseţnost, parice "preslušaju-prebace" na drugu. Ovaj fenomen se
diagnostika, konzumacija energije itd. naziva cross-talk, te moţe da uzurpira ADSL konekciju
tako što je terminira.
ADSL 2+ duplicira frekventni spektar koji se koristi za
prenos podataka, što efektivno udvostručuje maksimalne ADSL2+ je izuzetno značajan za korisnike koji regularno
brzine prenosa podataka za download. Brzine download- potiskuju limite broadband-a; grafički intezivne online
a koje je moguće dostići sa ADSL 2+ kreću se izmeĎu igre, video sadrţaje, "streaming" video klipovei online. U
20-25 Mbit/sec na distancama od oko 2 km. suštini je odličan za sve multimedijalne usluge.
ADSL 2+ rješenja su u većini slučaja multi-modalna što

znači da su operativni i kompatibilni sa ADSL, ADSL2 i
ADSL2+ čip-setovima (chipsets). Za razliku od ADSL koji
ima frekvencijski opseg za download sve do 1.1 MHz,
ADSL2+ specificira svoj frekvencijski opseg za download
sve do 2.2 MHz. Rezultat ovoga je veliko povećanje u
brzini download-a na kraćim distancama kako je to
navedeno ranije. Brzina prenosa podataka za upload-a za
ADSL 2+ je oko 1Mbit/sec u zavisnosti od kvaliteta
parice.
Ove brzine su moguće poboljšanjem modulacijske

efikasnosti, smanjejem paketskih okvira (framing
overhead), poboljšanjem kodiranja, poboljšanjem
inicijalnog stanja mašina, te dostavljajući pojačan signal
procesnih algoritama. TakoĎe, ADSL2+ povećava
doseţnost ADSL-a za oko 0,2 km, povećava imunost veza Slika 7.12. Wireless Router Extern, 4 Port Switch,
na buke i drugih smetnji, te omogućuje bonding – Ethernet, Fast Ethernet, IEEE 802.11b
mogućnost da se koristi više bakarnih parica da bi se
povećao frekvencijski opseg.

BH TELECOM
BH Line, BH Mobile 8
poglavlje
BH Telecom d.d. Sarajevo, je lider trţišta u segmentu fiksne telefonije Bosne i

Hercegovine, ima licencu za fiksnu mreţu na području cijele BiH kao jedan od
tri licencirana operatora fiksne mreţe u Bosni Hercegovini.
BH Telecoma mobilna mreţa trenutno u sistemu ima oko 800.000 korisnika, od

čega su oko 650.000 prepaid korisnici. U poreĎenju sa druga dva operatora u
Bosni i Hercegovini, BH Telecoma u pogledu broja korisnika mobilne mreţe je
na prvom mjestu.
U procesu kreiranja i pruţanja usluga na bazi prenosa podataka najveći iskorak

je napravljen u sferi usluga prenosa poruka, usluga zabave i usluga iz web-
domena.
Na jednom integralnom e-mail sistemu su implementirane i usluge:
a) e-mail to sms,
b) sms to e-mail i
c) e-mail notification (obavještenje)
 BH Line
 BH Mobile
 BIHnet
 Sms
 ADSL
BH TELECOM, BH LINE, BH MOBILE 118
8. BH TELECOM
8.1. BH LINE - planiranje i razvoj mreţe i

- planiranje i uvoĎenje novih usluga.
BH Telecom d.d. Sarajevo, je lider trţišta u segmentu BH line pruţa baznu infrastrukturu za ostala područja
fiksne telefonije Bosne i Hercegovine, ima licencu za djelovanja BH Telecoma a i za druge firme i organizacije,
fiksnu mreţu na području cijele BiH kao jedan od tri te se moţe reći da je fiksna telekominikaciona mreţa BH
licencirana operatora fiksne mreţe u Bosni Hercegovini. Telecoma kičma komunikacionog sistema drţave.
BH Telecom posjeduje 54% trţišta fiksne telefonije Infrastruktura fiksne mreţe je bazirana na kilometrima
Bosne i Hercegovine mada je trenutno, zbog objektivnih podzemnih optičkih kablova na kojima su izgraĎeni
uslova, područje djelovanja geografski ograničeno. sistemi prenosa BH Telecoma. Oni povezuju lokalne
tranzitne i meĎunarodne telefonske centrale, komutacije,
Izvršna direkcija fiksne mreţe je dio BH Telecoma sa a koriste se i za prenos saobraćaja mobilnih govornih i
najduţom tradicijom rada i usko koordinira sa sedam paketskih usluga.
regionalnih direkcija BH Telecoma, na teritoriji Federacije
BiH, sa sjedištima u: Sarajevu, Tuzli, Zenici, Mostaru, Mreţa sistema prenosa BH Telecoma d.d. Sarajevo je
Bihaću, Travniku i Goraţdu. 100% digitalna. Mediji sistema su optička vlakna i radio-
relejni sistemi. Gdje god je to moguće, planira se
Ostvareni prihod fiksne mreţe BH Telecoma iz izgradnja optičkih prstenova, na magistralnom i
2004.godine iznosi 303.881,00 KM što je 57.89% prihoda meĎunarodnom nivou, u skladu sa ITU i ETSI
od osnovne aktivnosti firme. standardima, čime se obezbjeĎuje maksimalna zaštita
telekomunikacionog saobraćaja BH Telecoma (fiksna,
BH line je novi naziv za fiksnu mreţu BH Telecoma i mobilna, paketska, iznajmljeni kapaciteti) i spremno
postali su sinonim za kvalitet i raznovrsnost usluga koje dočekivanje budućih zahtjevi za širokopojasnim
BH Telecom pruţa putem svoje fiksne mreţe. U ovom pristupom, što je evolucija postojeće infrastrukture
trenutku izvršna direkcija fiksne mreţe poseban značaj prema mreţi nove generacije NGN (New Generation
pridaje planiranju i uvoĎenju novih usluga, te podizanju Networks), a što predstavlja komunikacionu
nivoa zadovoljstva naših korisnika postojećim uslugama. infrastrukturu sutrašnjice.
Sadašnje i buduće aktivnosti su usmjerene na bolje
razumijevanje segmenta potrošača i njihovih potreba Pretplatničke pristupne mreţe su veoma vaţan segment
kako bi se usluge mogle razvijati i modifikovati shodno odgovornosti BH line – fiksne mreţe BH Telecoma. Prvi
njihovim potrebama. Nadalje se u ovom smislu treba najvaţniji zadatak u ovom segmentu je potpuna
segmentirati baza korisnika i vršiti analizu ovog eliminacija dvojnika do kraja 2005. godine.
segmenta. Jednako vaţan značaj ima i razvoj kanala
distribucije koji će definisati različite korisničke kanale i Podaci pokazuju sljedeće: broj fiksnih telefonskih
osigurati upravljanje kontaktima sa korisnicima. priključaka je 34 instalirana, a 26 korištena na 100
stanovnika. Cilj je podići nivo penetracije iznad nivoa
Pored osnovnih i dodatnih usluga fiksne mreţe, BH line regiona i pribliţiti ga nivou zemalja Zapadne Evrope, što
je jedini fiksni operator u BiH koji pruţa usluge bazirane je u skladu sa strategijom razvoja infomaciono
na platformi IN mreţe. U toku su aktivnosti integracije komunikacione infrastrukture BiH.
IVR (Interactive Voice Response) mašine i SMS/VMS-a
(Short Message Service/Voice Mail Service) u fiksnoj BH Telecom ima obavezu pruţanja univerzalne
mreţi. Još jedna novost je uvoĎenje usluge jedinstvenog telekomunikacione usluge, a to je najmanji opseg
pristupnog broja (Universal Acces Number). U junu 2005. telekomunikacionih usluga koji je dostupan cijeloj
godine je završena realizacija projekta prelaska sa javnosti po pristupačnoj cijeni na čitavom teritoriju
impulsnog na vremensko tarifiranje, što omogućava da Bosne i Hercegovine. S obzirom da najveći dio
se svim korisnicima uz račun ponudi detaljan izvještaj o investicionih troškova u izgradnji telekomunikacionih
ostvarenim pozivima. mreţa odlazi na pretplatničke pristupne mreţe, posebna
paţnja na paţna se posvećuje izboru tehnologija koja se
Osim planiranja i uvoĎenja novih usluga, osnovna zadaća primjenjuju u ovom dijelu telekomunikacionih meţa.
BH Telecoma u segmentu fiksne mreţe je kontinuirani Prilikom ovog procesa potrebno se voditi računa o
razvoj infrastrukture fiksne mreţe. zahtjevima za širokopojasnim pristupom, koje donosi
budućnosti.
Područje odgovornosti fiksne mreţe, u smislu
infrastrukture, obuhvata: Danas postoje različite vrste mreţa koje su meĎusobno
- pristupne mreţe, isprepletene i koje se koriste za prenos različitih vrsta
- komutacione sisteme i podataka. Za većinu novih usluga neophodne su daleko
- sisteme prenosa. veće brzine prenosa nego što je to bio slučaj kod
uobičajenog telefonskog kanala. Tehnologija xDSL, je ta
Relativno mali broj zaposlenika Generalne direkcije BH koja omogućava dramatično povećanje brzine prenosa
Telecoma koji radi u Izvršnoj direkciji fiksne mreţe po običnoj bakarnoj parici, predviĎenoj inače za prenos
rasporeĎene na tri segmenta rada: govornog telefonskog signala.
- upravljanje i odrţavanje mreţe,

Komutacioni sistemi fiksne mreţe BH Telecoma u vrlo brzom rastu broju korisnika ali i broju usluga, u
organizovani su na hijerarhijskom principu, tzv. plitke čemu je prevazišla onu svoju izvornu – fiksnu mreţu.
mreţe i mogu se svrstati u: Naime, mobilnost korisniku daje veći stepen slobode i za
- meĎunarodni, to je spreman i više platiti. Zato je posebna paţnja BH
- tranzit i Telecoma usmjerena na segment razvoja mobilne mreţe.
- lokalni nivo.
BH Telecoma mobilna mreţa trenutno u sistemu ima oko
BH line je uveo kombinovane tranzitno-lokalne i 800.000 korisnika, od čega su oko 650.000 prepaid
meĎunarodno – tranzitne centrale, te time smanjio korisnici. U poreĎenju sa druga dva operatora u Bosni i
dubinu mreţe, a takoĎer i broj centrale u mreţi. Ovakav Hercegovini, BH Telecoma je u pogledu broja korisnika
način organizacije mreţe pojednostavljuje odrţavanje, mobilne mreţe na prvom mjestu.
eksploataciju i upravljanje mreţom.
Značajan je ostvareni prihod u 2004. godini, od
MeĎunarodni saobraćaj se odvija preko dvije 220,000,00 KM iz ovog segmenta, što u ukupnom
meĎunarodne centrale. Nastavljen je trend povećanja prihodu firme iznosi nešto preko 40%. Treba imati u vidu
stepena digitalizacije od komutacionih sistema i do kraja naglašenu tendenciju dinamički promjene u kapacitetima
2005. godine, je značajno pribliţien planiranom stepenu svih elemenata sistema, kako zbog povećanja broja
digitalizacije od 100%. novih korisnika koje se godišnje kreće do 200.000, tako i
zbog uvoĎenja novih usluga i tehnologija. Očekuje se
Pokazatelj visokog stepena raspoloţivosti i takav trend i u budućnosti.
funkcionalnosti digitalizovane mreţe je svakako procent
javljanja ASR-a (Answer rate), koji je na nivou telekom BH Telecom d.d. Sarajevo, kroz svoju misiju i viziju ţeli
operatora u Evropi. Neostvarenih veza zbog tehničke da zadrţi lidersku poziciju u odnosu na druga dva
neispravnosti skoro da i nema, odnosno sav saobraćaj operatora sa najmanje 50% učešća na trţištu BiH.
koji nije realizovan je zbog stanja nejavljanja B korisnika Njihovi kapaciteti se zato uvećavaju za 220.000 portova
ili stanja zauzeća B korisnika. u komutacijama i HLR-u, pa je npr. ukupno dostignut
kapacitet za 990.000 korisnika krajem 2004.godine.
Implementacijom STP-a (Signaling Transfer Point) para
je BH Telecom poboljšava sve svoje servise, podigao ih U radio dijelu se sa novih 120 baznih stanica značajno
na veći nivo sigurnosti, ali i dostupnosti elemenata u poboljšala pokrivenost GSM radio signalom teritorije i
mreţi. S obzirom da novi servisi kako u mobilnoj, tako i u graĎana Bosne i Hercegovine. Krajem 2004. godine
fiksnoj mreţi zahtijevaju sve više signalizacijske podrške uveden je GPRS i već u sljedećem mjesecu ostvaren broj
to formiranje izdvojene i snaţne signalizacione mreţe, priključaka na GPRS više od 10.000 korisnika. GPRS je po
otvara se prostor za nesmetano uvoĎenje novih servisa završetku probnog rada pušten u komercijalnu upotrebu
u mreţu BH Telecoma. 17.maja 2005.godine.
U komutacionom dijelu, ID fiksne mreţe je postigla Paralelno sa instaliranjem GPRS-om u urbanim

značajan rezultat limitiranjem broja hostova, te se ne sredinama je instaliran EDGE. On omogućava kapacitet i
planira uvoĎenje novih. Sva buduća rješenja mreţe i brzine 3 puta veće os GPRS-a. EDGE je ustvari po brzini
zamjena postojećih komutacija biće izvedena u ekvivalentan ISDN priključku u fiksnoj mreţi. Testiranjem
tehnologijama udaljenih pretplatničkih stupnjeva. Na je ostvarena brzina downloada od 120 Kb/s od mogućih
polju servisa fiksne mreţe BH Telecoma ima 360 Kb/s.
implementiranu IN platformu koja omogućava pruţanje i
zahtjevnih servisa kao što je televoting. Velike Paralelno ADSL širokopojasnom pristupu u fiksnoj mreţi,
manifestacije (tipa Eurosonga) ne mogu se riješiti na razvija se i širokopojasna usluga u mobilnoj mreţi,
drugi način, tako da BH Telecom jedini operator u BiH pristup putem WLAN odnosno WiFi-a. NA hotelu Holidey
koji tehnički podrţava ovakve manifestacije već nekoliko INN i poslovnom objektu UNITIC-a u Sarajevu je
godina. montirano 40-tak antena, koje imaju funkcuje pokrivanja
GPRS signalom i mogućnost korištenja beţičnog pristupa
Tehnički aspekt pravca razvoja fiksne mreţe Internetu brzinama 2 Mb/s pa i većim.
podrazumijeva sve elemente koji utiču na tri osnovna
zahtjeva koje treba da ispuni infrastrukturu: Viziju BH Telecoma je razvoja sa poslovnog aspekta, da
se u mobilnoj mreţi ostvari pentencije od preko 70% i
- dovoljno kapaciteta, tako dostigne kapacitet za usluţivanje 1,8 miliona
- brzina prenosa tranksancije i korisnika u komutacijama.
- raspoloţivost za korištenje i aplikativnost.
Ne manje je vaţan i usvojeni princip da se svi servisi
Ovi zahtjevi se zadovoljavaju pravilnim dimenzioniranjem pruţaju i za prepaid kao i za pospaid korisnike. To znači
kapaciteta sistema u pristupu, prenosu, komutacija, a da su za sve korisnike omogućeni svi servise, i ne pravi
vodeći računa o trendovima i trţištu. se diskriminaciju meĎu korisnicima prema načinu
plaćanja, nago ih se dijeliti po veličini i vrsti servisa koje
8.2. BH MOBILE koriste odnosno po paketima.
Razvoj odnosa sa korisnicima je relativno zapostavljen i

Mobilna mreţa je u svijetu odavno pokazala svoju zasnovan na starim principima i treba ga osmisliti na
aktivnost i prihvaćanje od strane korisnika. To se ogleda modernim osnovama. Kako organizirati i osmisliti

moderne sisteme business intellgence unutar CRM-a su pristupiti svom e-mail boxu i provjeriti da li im je
noviji problemi, prvo u svijesti o konceptu ali i u pristilgla neka nova, njima vaţna poruka. Ističemo da su
organizaciji i kadrovskoj popuni. Osjeća se nedostatak pri tome sve komande i upute te sve instrukcije za rad sa
kvalitetnih stručnjaka za ove nove pristupe. elektronskom poštom na bosanskom jeziku što treba
ohrabriti i one koji se ne sluţe najbolje engleskim
Opredjeljenje je da se izvrši krupno kadrovsko jezikom da bez ustezanja, lagano i jednostavno koriste
prestruktuiranje i to u korist visoko obrazovanog kadra ovaj servis. Ovakav servis na bosanskom jeziku trenutno
prijemom mladih stručnjaka-tako da se udio VSS kadrova nudi samo BiHnet i ni jedan drugi ISP u Bosni i
vrlo brzo poveća sa sadašnjih 15% do najmanje 25% sa Hercegovini.
krajnjim ciljem da to bude 50%.
Na jednom integralnom e-mail sistemu sa gore navedim
Edukacija korisnika za pomoć u razumijevanju korištenja karakteristitikama su implementirane i usluge:
servisa i aplikacija je postao prioritet. Povećanjem broja
aplikacija sa mogućnošću njihove personalizacije to je - e-mail to sms,
višestruko usloţnjeno. - sms to e-mail i
- e-mail notification (obavještenje).
8.3. BIHnet Ovim uslugama su se uvezale dvije mreţe (Internet i
GSM/GPRS/EDGE) kako bi se krajnjim korisnicima
Brzina promjena u tehnologijama prenosa podataka je omogućilo da posredstvom svojih mobilnih aparata
nadmašila brzinu promjena u svim ostalim segmentima (ukoliko su korisnici BiHnet e-mail servisa) na iste mogu
ţivota, a primjena dostignuća koja se rezultat tih dobiti podataku o prispjeloj vaţnoj poruci u e-mail box,
promjena, iz dana u dan mijenja naše ponašanje i naše dobiju dio poruke ili cijelu poruku na mobilni aparat kroz
navike. Stalni napredak u oblasti telekomunikacijama i sms ili pak da sa mobilnog aparata putem sms editora
informatičke tehnologije, kao i porast broja korisnika pošalju poruku na e-mail ţeljenog sagovornika.
naveli su BiHnet da u protekloj godini obezbijedi široku
paletu novih usluga i servisa, kao i da izvrši neophodne Prostije rečeno, na ovaj način BiHnet je omogućio
korake potrebne za podizanje kvaliteta postojećih usluga korištenje usluge elektronske pošte proširi i na mobilne
i servisa. aparate. Podsredstvom ove usluge moguće je koristiti
elektronsku poštom i kad nismo pored personalnog
U procesu kreiranja i pruţanja usluga na bazi prenosa računara vezani na Internet mreţu. Na ovaj način sve
podataka najveći iskorak je napravljen u sferi usluga vaţne poruke elektronske pošte će nas "pronaći" u
prenosa poruka, usluga zabave i usluga iz web-domena. svakome trenutku, te nas kao poslovnog korisnika
Usluge iz ove skupine su najvećim dijelom razvijene i oslobaĎaju "vezanosti" za velik i glomazni PC koji mora
prisutne u ponudi BH Telecoma. MeĎutim, neosporna je biti konektovan na Internet.
činjenica o postojanju stalne potrebe za njihovim
daljnjim usavršavanjem i razvojem. Usluga e-mail to SMS omogućava korisnicima koji to ţele
da im se u odreĎenim mail-ovi preusmjeravaju preko
Usluge bazirane na e-mail servisu čine osnovne ponude SMS-a na njihove mobitele. Korisnik moţe dobivati te
BH Telecoma. Instaliran je potpuno novi redundatni mail-ove na SMS i u trenutku kad više ne ţeli koristiti ili
sistem za e-mail, čime su otvorene brojne mogućnosti za dobivati mailove na ovaj način, dovoljno je da preko web
razvoj novih usluga baziranih na e-mail servisu, dok je maila isključi opciju preusmjeravanje poruka na SMS.
kvalitet postojećih usluga podignut za zavidan nivo, kako
sa aspekta raspoloţivosti tako i sa aspekt sigurnosti. Posredstvom web maila sistema korisnik moţe kreirati i
aktivirati pravila koja tačo definišu odreĎene skupine ili
U okviru e-maila su implementirani najsavremenija sve e-mailove za koje sistem e-amil notifikacije šalje
svjetska rešenja u domenu antivirusne i antispam zaštite obavijest o prispjeću maila putem SMS poruke.
e-mila boksova krajnjih korisnika ovog servisa.
Nakon implementacije novog e-mail sistema za korisnike
S praktične strane je izuzetno značajno da je u okviru BiHneta, primljenom sličnih tehnoloških rješenja na
sistema implementirano automatsko, dnevno aţurno, potpuno naovoj platformi je podignut sistem sličnih
osvjeţavanje pravila za detekciju virusa i spama koji funkcionalnosti i za interne potrebe BH Telecoma.
dolaze putem e-maila. Postignuta su unapreĎenja s
aspekta usluge antispama zaštite u vidu monitoring Novi e-mail sistem za internetu mreţu BH Telecoma je
sistema koji vrši automatsku provjeru i skidanje BiHnet aktiviran od februara, 2005.godine. Pored uvoĎenja
IP adresa sa SPAM lista. potpuno novog MTA-a (MailTransverAgent), on je
opremljen i najmodernijim antivirusom antispam zaštitom
Posebna specifičnost ovog rješenja je uvoĎenja usluge kao i web pristupom mailiboxovima. Odmah nakon
web e-maila na bosanskom jeziku. Ova usluga puštanja novog mail sistema, količina virusa u mreţi BH
omogućava korisnicima BiHnet-a da im je njihova Telecoma je smanjena za 99%, dok se količina spam
elektronska pošta tj. poruke koje im dolaze kroz e-mail poruka postupno smanjila, tako da se sada kreće u
servis uvijek i svuda "pri ruci". To znači da, ako se nalaze rasponu od 5 – 10% što je zadovoljavajući prosjek.
bilo gdje sa mogućnošću konekcije na Internet, isključivo
pomoću standardnog web browsera (Microsoft Explorera, Pa dobro Evo, spojim se na Internet, i šta ću sada?
Mozille, Netscape i slično) bez postavljanja bilo kakvih Zabavljaj se!
podešenja računara ili e-mail klijenta, za tili čas mogu

Ţivot je kratak i svaki njegov trenutak treba učiniti je omogućeno praćenje velikog broja News grupa.
ugodnim. Navodno kroz igru jer igra je vrlo vaţna za Najveća novost je web-to-news interface sa kojim je
svakoga čovjeka u bilo kojoj dobi. BiHnet je od 2004. omogućeno korištenje korištenje ovog servisa putem
godine značajno radio na realizaciji ovog koncepta. BiHnet web stranice sa bilo kojeg računara, bez potrebe
za zamornim konfigurisanjem News klijenta na njima.
Vlastitim snagama su razvijeni i pušteni u funkciju: Procjena je da samo 5-10% BiHnet serveru, te da bi se
sa novim serverom taj postotak trebao znatno povećati.
 BiHnet Music servis, koji je jedinim dijelom
namjenama svim korisnicima Interneta i omogućava Od servisa i servera sa potpuno novog hardwerskom i
kontinuirano praćenje BiHneta tematskih radio softwerskom podrškom mogu se izdvojiti:
stanica,
 BiHnet Music Player Generator Playlist - FTP,
 BiHnet multiplayer game zone - Proxy,
- BiHnetov Forum (Linux, Apache, PHP,MySQL),
BiHnet Music servis omogućava korisnicima slušanje - antispam servera za BiHnet-ov mail sistem i
muzike i gledanje video clipova. BiHnet Music servis je - Real Media server.
pionirski poduhvat i jedinstveni je u okvir BiH cyber
(Internet) prostora. Interesantan je podatak da su od Instaliran je i NTP (Network Time Protocol) servis. To je
početka aprila 2005.godine, kada je servis i pušten u rad servis koji omogućava sinhronizaciju vremena na većini
korisnici kroz njega za samo nekoliko mjeseci preslušali servera u BiHnetu. Značaj servisa je uočljiv u slučaju
43.861 pjesmu! nepravilnosti rada nekih servisa, kada se jedino iz
vremenskih sinhroniziranih logova moţe rekonstruisati
U svrhu aktivnijeg pristupa igrama, priključenja softvera slijed dogaĎaja i utvrditi šta se dogodilo.
vezanog za igre, te praćenje rezultata igre, BiHnet je
razvio i aktiviriao web stranicu na kojoj je sve što je BiHnet danas ima svoju web stranicu sa svim osobinama
posvećeno mreţnim igrama i u vezi s njima, pod imenom portala, www.bih.net.ba koja se kontinuirano usavršava.
Gaming Area. Gaming Area je posvećena praćenju Rekonstrukcijom web stranice je dodato mnogo
dešavanja i razvijanju domaće scene igara. Gaming Area elemenata koji upotpunjuju novu BiHnet stranicu –
svim zainteresovanim pruţa novosti iz svijeta igara, novosti, online igre, nagradne igre, TV program,
najave naslova koji se očekuju u svijetu realizacija igara vremenska prognoza, kursna lista, itd. dodati su sasvim
koje su do sada izašle. Jedna od najvaţnijih usluga novi segmenti stranice – BiHnet Info, BiHnet Fun, BiHnet
stranica za domaću scenu jeste jednostavan pristup Mailing Liste. Nova stranica ima sekcije rezervisane
BiHnet servisima za igranje. Na Gaming Area forumu, isključivo za BiHnet korisnike.
koji predstavlja centralno mjesto za komunikaciju
posjetilaca. Komunikacija Gaming Area tima se, takoĎer, BiHnet stranica doţivljava kako organizacione i
odvija preko Gamingu Area forumu, čime su u stanju strukturalne, tako i sadrţajne promjene. Realizirana je i
odgovoriti na sve racionalne ţelje korisnika. WAP stranica BiHneta, WAP imenik, BiHnet Instant
Messaging servisa koji se koristiti uz pomoć BiHnet
Do sada su postavljena 34 servera sa najpopularnijim Komunikatora.
igrama za igrače iz Bosne i Hercegovine, ali i susjednih
zemalja. Mreţna video igre (game zone) predstavljaju BiHnet Komunikator je kompletno komunikacijsko
jedan od top trendova koji pomaţe posješenju širenje rješenje prilagoĎeno i usmjereno za Bihnet korisnike.
širokopojasnog pristupa Interneta. Klasični primjer za BiHnet Komunikator je Windows aplikacija na bosanskom
navedenu tezu jest igra "Battefield 2". Primjećena je jeziku, a korisnicima nudi: Instant Messaging, SMS, e-
njena izuzetna popularnost kod korisnika, a nakon mail notification, Auto login na BiHnet servise (Music,
puštanja pune verzije zbog posjećenosti je bilo potrebno provjera stanja računa, News, itd.).
otvoriti dodatni servera (dva isto paralelno).
Postoje tri verzije:
Vlastitim snagama je razvijen i unikatan produkt u toku
prve polovine 2005. godine – BiHnet Free Zone. Ovo  BiHnet Komunikator Lite - Besplatni program za sve
rješenje omogućava i prepoznavanje servisa koje korisnik korisnike Interneta sa bosanskog govornog područja
i u skladu s time partikularno upravljanje kvalitetom – sadrţi samo Instant Messaging;
saobraćajem pa i naplatom po vrsti servisa. Za početak
se u cilju promocije širokopojasne DLS konekjcije kroz  BiHnet komunikator – Besplatni program isključivo
ovaj proizvod stimulisao dostup do BiHnet pojedinih za BiHnet korisnike(primamo dail-up)sadrţi sve
servera (npr.game,music) bez mjerenja i naplaćivanja prethodno navedene funkcionalnosti;
ostvarenog prometa.
 BiHnet Komunikatora ADSL- Besplatni program
News usluge (praćenje i učestvovanje u diskosionim isključivo za BiHnet ADSL korisnike koji
grupama širom svijeta) je već dugo sastavni dio ponude pojednostavljuje korištenje BiHnet Free Zone, a
BH Telecoma. U cilju unapreĎivanja ove usluge koja ima sadrţi i sve ostale navedene mogućnosti.
stalnu skupinu korisnika u rad je pušten novi News
server sa mnogostruko većim diskovima prostorom i tako

LITERATURA
1. Miomir Filipović, Osnovi telekomunikacija za II, III i IV razred, Zavod za udţbenike i nastavna sredstva
Beograd, Beograd 2002.
2. Miodrag Radojlović, Radio predajnici za IV razred elektrotehničke škole, Zavod za udţbenike i nastavna
sredstva Beograb, Beograd 1996.
3. Predavanja na predmetu Komunikaciona tehnika i Primopredajna tehnika, JU Mješovita srednja
elektrotehnička škola Tuzla, školska 2005/06. godina.
4. Predavanja na predmetu Tehnika telekomunikacija i Radiotehnika, JU Mješovita škola Gračanica, školska
2004/05. godina.
5. Ratko Opačić, Elektronika II, za III razred elektrotehničke škole, Zavod za udţbenike i nastavna sredstva
Beograd, Beograd 1996.
6. Senad Četović, Boţo Ljuboja, Ţivko Marjanović, Osnovi elektronike, telekomunikacija i automatike, Svjetlost,
Sarajevo,1989.
7. I. Modlic, B. Modlic, Visokofrekvencijska elektronika – modulacija, modulatori, pojačala snage, Školska knjiga
Zagreb, 1982.
8. Praktična elektronika, Časopis za elektronike, ETŠ Nikola Tesla, Beograd, 1998.
9. Slavoljub Marjanović, Elektronika, diskretna i integrisana analogna kola, Naučna knjiga, Beograd, 1981.
10. Spasoje Tešić, Integrisana digitalana elektronika, Naučna knjiga, Beograd 1981.
11. L.W.Turner, Electronic Engineers Reference Book, Newnes-Butterworth, London, 1976.
12. Katalog firme Intel, Component Data Catalog, Santa Clara, 1998.
13. Katalog firme Motorola, Analog Devices, Data-Acquisitio Databook, Norwood, 1982.
14. C. Jung, The New Penguin Dictionary of Electronics, London 1985.
15. P. Obradović, Telekomunikacioni vodovi, Beograd, 1990.
16. International Telecommunication Union, Radio-relay systems, 1994.
17. International Telecommunication Union, Fixed-satelite service, 1994.
18. G.Lukatela, D.Drajić, D.Petrović, R.Perović, Digitalne telekomunikacije, GraĎevinska knjiga, Beograd, 1984.
19. R. Galić, Telekomunikacije satelitima, Školska knjiga, Zagreb, 1983.
20. Z. Smrkić, Mikrotalasna elektronika, Školska knjiga, zagreb, 1986.
21. www.diyaudio.com
22. www.elektronika.ba
23. www.sound.westhost.com
24. www.driverguide.com
25. www.telekomunikacije.hr
26. www.bih.net.ba
27. www.bhtelecom.ba

Tehnika Telekomunikacija IV PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tehnika Telekomunikacija IV PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Javna ustanova

Mješovita srednja elektrotehniĉka škola Tuzla

Neposredno po završetku Prvog svjetskog rata u Evropi, kao i u Americi, mnogo

Ova tehnika je poznata i pod nazivom visokofrekventan (skraćeno VF)

U početku su visokofrekventni sistemi (VF sistemi) primjenjivani samo na dugim

Kada se započelo sa polaganjem meĎumjesnih telefonskih kablova, počelo se

NAUČITE NOVE POJMOVE

Tehnika telekomunikacija za završne razrede Elektrotehničke škole

Tehnika telekomunikacija za završne razrede Elektrotehničke škole

Ostvarenju višekanalnog prenosa, na primjer, telefonskih signala, na bazi

1. postupak transponovanja telefonskih signala u visoko frekventni (VF) opseg,

Princip rada jednokanalnog VF ureĎaja je slijedeći: govorne struje iz

Novodobijeni govorni signal pojačavamo i dovodimo u otpremni pojasni

NAUČITE NOVE POJMOVE

2. VIŠEKANALNI PRENOS FREKVENTNIM MULTIPLEKSOM

0,3 3,4 F-0,3 F-3,4 F+0,3 F+3,4

Slika 2.2 Dva telefonska signala frekventno razmaknuta

2.1. FREKVENTNA RASPODJELA govornih frekvencija iz NF područja u viši frekventni

Komunikaciona tehnika za III razred elektrotehničke stručne škole

Slika 2.3. Uproštena šema za prenos jednog NF i VF kanala

Komunikaciona tehnika za III razred elektrotehničke stručne škole

Slika 2.4. Blok šema jednokanalnog VF ureĎaja

U prijemnom smjeru VF govorni signal preko linijske

Pošto je nakon modulacije prirodni govorni opseg ostao

Komunikaciona tehnika za III razred elektrotehničke stručne škole

Kao što se vidi na slici, na svaki segment distributora

Slika 2.5. Princip rada VF ureĎaja na bazi vremenskog multipleksa

Da bi prijemni ureĎaj na osnovu povorek impulsa koje

Komunikaciona tehnika za III razred elektrotehničke stručne škole

nedostatak ovakve veze je gubitak jednog dijela

Dvoţična veza sa istim frekventnim poloţajem

Kod ovog tipa veze krajnje stanice su iste, u oba smjera

Četvoroţična veza sa različitim frekventnim

Ovaj tip veze (slika 2.11) koristi se najčešće na

Dvoţična veza sa različitim frekventnim

Ovaj tip veze (slika 2.9) često se primjenjuje u svim

Za rad po vazdušnim vodovima ovo je i jedino

Poznato je da se niskofrekventna telefonska veza, u

Poznato je i to da govorne struje slabe u toku prenosa i

Komunikaciona tehnika za III razred elektrotehničke stručne škole

2.4.1. POJAĈAVAĈI NA VF TRASAMA V 300 60 – 1 300 8 -

Drugo rješenje bi bilo da se projektuju dva pojačavača,

Slijedeće rješenje koje se nameće jeste da se projektuje

Zadnje navedeno rješenje pokazalo se najoptimalnije s

Na osnovu izloţenog primjera moţe se zaključiti da je

Komunikaciona tehnika za III razred elektrotehničke stručne škole

Kućište takvog pojačavača, prikazano na slici 2.12 je 2.4.2. NAPAJANJE ENERGIJOM

Podzemni pojačavači sa istosmjernim radnim naponom

Zbog velikog broja pojačavača na jednoj relaciji bilo bi

Filtri za odvajanje (ili sistem blikade) struje napajanja,

Daljinsko napajanje moguće je izmjenič-nom ili

Na slici 2.14. dat je raspored sekcija daljinskog napajanja

Ukoliko se daljinsko napajanje izvodi istosmjernom

Slika 2.14. Redoslijed sekcija daljinskog napajanja za sisteme V 960 i V 2 700

Komunikaciona tehnika za III razred elektrotehničke stručne škole

Slika 2.15. Princip daljinskog napajanja izmjeničnom strujom

Signal koji se prenosi kroz takav sistem veze, prije svega

Ova promjena amplitude i faze signala u funkciji

Komunikaciona tehnika za III razred elektrotehničke stručne škole

Uslijed ovog reciprociteta karakteristika slabljenja - konstantno (ravno),

Na slici 2.17 prikazani su načini vezivanja amplitudskih

Moţe se, dakle, zaključiti da je osnovna uloga

- radno slabljenje korektora, i