You are on page 1of 25

GJ-)~OY a... G" J-<i .2.

0 (V) ;e Ok_ /

REVISTA DE
DIRE ITO
MERCANTIL
industrial, economico
e financeiro
149/150 TRiBUNAL DE .JUSTK;A
DE SAOPAUtO
BIBLIOTECA

Publicar;:ao do
Instituto Brasileiro de Direito Comercial Comparado
e Biblioteca Tullio Ascarelli
do Departamento de Direito Comercial
da Faculdade de Direito da Universidade de Sao Paulo

Ano XLVII (Nova Serie)


janeiro-dezembro/2008

Com os cumprimentos da
Editora
- - MALHEIROS
;;;:EDITORES
lOCAUZACAO ~

IE ...... _________ _

' /?...- ......... .


ru .• REVISTA DE DIREITO MERCANTIL
industrial, economico e financeiro
Nova Serie- Ano XLVII- ns. 1491150 -janeiro dezembro 2008

COMITE DE REDA<;AO: CALIXTO SALOMAo FILHO, Lmz GAsTAo PAES DE


BARRos LEAEs, MAuRo RoDRIGUES PENTEADO, NEWTON DE LuccA, PAULA
ANDREA FoRGIONI, RAcHEL SzTAJN, ANTONIO MARTiN, EDUARDO SECCHI MUNHOZ,
ERAsMo VALLADAo AzEVEDO E NovAES FRAN<;A, FRANCisco SATIRO DE SouzA
JUNIOR, HAROLDO MALHEIROS DucLERC VER<;osA, JosE ALEXANDRE TAVARES
GUERREIRO, MARCOS PAULO DE ALMEIDA SALLES, NEWTON SILVEIRA, PAULO
FERNANDO CAMPOS SALLES DE TOLEDO, PAULO FRONTINI, PRISCILA MARIA PEREIRA
CORREA DA FONSECA, VERA HELENA DE MELLO FRANCO e UINIE CAMINHA

DIRETOR EXECUTIVO: HARoLDo MALHEIROS DucLERC VER<;OSA

SECRETARl:O ADJUNTO: TARCISIO TEIXEIRA

REVISTA DE DIRE/TO MER CANTIL Assinaturas e comercializa~ao:


publica~ao trimestral de CATAVENTO DISTRIBUIDORA DE
MALHEIROS EDITORES LTDA. LIVROS S.A.
Rua Paes de Araujo, 29, conjunto 171 Rua Conselheiro Ramalho, 928
CEP 04531-940 ' :>I., . --. CEPOB-25-000·
Sao Paulo, SP - Brasil Sao Paulo, SP - Brasil
Tel. (11) 3078-720SL Tel. (11) 3289-0811
Fax: (11) 3168-5495 Fax: (11) 3251-3756

Diretor Responsavel: Alvaro Malheiros Supervisao Gratica: Vania Lucia Amato


Diretora: Suzana Fleury Malheiros Composi~ao: Svvcp-tov
Atualidades

AFFECTIO SOCIETATIS:
UM CONCEITO JURIDICO SUPERADO
NO MODERNO DIREITO SOCIETARIO
PELO CONCEITO DE FIM SOCIAL

ERASMO VALLADAO AzEVEDO E NovAES FRAN<;::A

MARCELO VIEIRA VON ADAMEK

1. Introdur;:iio. 2. Origem da expressiio no direito romano. 3. "Affectio socie-


tatis" em direito comparado e no dire ito brasileiro. 4. Conceitos e criticas. 5.
Rumo ao conceito de Jim co mum em sentido lata. 6. As criticas as tradicionais
aplicar;:oes da "affectio societatis" no direito brasileiro e a sua substituir;:iio
por urn novo paradigma: 6.1 "Affectio societatis" e exclusiio de s6cio; 6.2
"Affectio societatis" e retirada de s6cio; 6.3 "Affectio societatis" e sociedade
anonima "de pessoas"; 6.4 "Affectio societatis" e caracterizar;:iio da socieda-
de. 7. Conclusoes: rumo ao conceito de Jim comum e aos deveres de lea/dade
e colaborar;:iio.

1. Introdufiio social. Ou, ainda, o distanciamento pode


ser conseqtiencia do legitimo interesse do
A evolu<;ao do pensamento juridico - legislador intemo em pautar-se por expe-
e esta uma simples constata<;ao - pode dis- riencias vitoriosas ocorridas alhures, tri-
tanciar, de maneira pontual (e, as vezes, ate lhando, assim, caminho ja testado. No en-
mesmo de forma radical), sistemas juridi- tanto, vezes tambem hit em que o distancia-
cos fratemos, descendentes de uma mesma mento pontual de construs:oes de sistemas
familia, sendo que tal afastamento pode ter juridicos pertencentes a uma mesma fami-
as mais variadas causas e, portanto, apenas lia deve ser, em grande parte, creditado a
a analise, de caso em caso, e capaz de de- ausencia de sadio e desejavel exercicio de
nuncia-las. Vezes hit que a mudan<;a de fi- critica e reflexao em tomo das regras legais
lia<;ao de sistema no trato de certo instituto vigentes; a reverencia acritica a determina-
juridico explica-se pela influencia mais in- das construs:oes antigas que, se por ocasiao
tensa que certo pais, por condicionantes de de sua formula<;ao se revelavam adequadas
ordem politica, cultural, geografica ou eco- e auspiciosas, com a evolu<;ao da ciencia
nomica, experimenta momentaneamente de universal acabaram por se tomar ultrapas-
outra jurisdi<;ao de diversa filias:ao. Pode, sadas- sem que tal particularidade signifi-
ainda, tal fenomeno resultar de fatores ex- que que se deva, pura e simplesmente,
clusivamente intemos do pais, a impor a abandonar ou ignorar o seu estudo, muito
evolu<;ao da jurisprudencia em certo senti- pelo contrario; 1 o que nao se deve, apenas,
do, distanciando o seu direito intemo dos
demais da mesma familia, nos quais nao se 1. Pois "a memoria dos fatos passados pode
tenha imposto a for<;a da mesma realidade constituir-se em poderoso aliado do homem presen-
ATUALIDADES 109

e deixar de analisa-las criticamente, rece- das para ordens juridicas diversas -, pela
bendo-as como dogma ou verdade perfeita mesma razao, a utiliza9ao de solu96es for-
e acabada. jadas noutros tempos demanda igual ou
Em qualquer caso, ademais, a correta maior cautela por parte do exegeta, por-
compreensiio dos institutos de direito vi- quanto a aplica<;ao linear e acritica, na atua-
gente niio pode se esgotar na analise isola- lidade, de li96es e de institutos elaborados
da de textos legais. Pressupoe mais; pres- em tempos remotos, certamente conduzira
supoe a sua completa aprecia9iio no con- a equivocos ou, pelo menos, a constru96es
texto normativo em que se insere, a fim de pouco esclarecedoras.
que possa, entiio, e somente entiio, ser co- Em rela9ao ao tema objeto deste estu-
nhecido em sua inteireza. 0 estudo das do (declaradamente) provocativo - que,
quest5es de direito demanda, sempre, a in- longe de ter a pretensao de apresentar
terpreta9ao sistematica, interpreta9ao essa constru96es definitivas, pretende suscitar a
que, expandindo-se pelo plano espacial controversia e convidar os estudiosos a re-
(ou territorial), compreende o direito com- flexiio -, 0 que se buscara demonstrar e
parado (o qual, nas palavras de Rene Da- que a aplica<;ao acritica e abusada da no9ao
vid, emerita comparatista, constituiria a in- de affectio societatis, ainda em voga nodi-
terpreta9ao sistematica levada as ultimas reito societario brasileiro, e, em larga me-
conseqih::ncias ). Essa mesma analise siste- dida, incompativel com a evolu<;ao da cien-
matica, transposta para o plano temporal, cia juridica universal (o que se ilustra pela
abrange o estudo da hist6ria do direito. lembran9a da inapelavel condena9ao da
teoria da vontade do neg6cio juridico, a
No entanto, assim como o estudo do
partir de meados do sec. XIX, e pela elabo-
direito comparado e a transposi9iio de so- ra9ao da teoria do contrato plurilateral).
lu96es estrangeiras para o direito nacional Em boa parte, a insistencia na alusao a
devem necessariamente ser feitas cum gra- affectio societatis aparenta ser manifesta-
no salis2 - eis que normalmente idealiza- 91iO de certo imobilismo intelectual, que
presta reverencia a conceito de origem ro-
te. Assim, como ja se disse que quem esquece dos mana (em que pese o iluminado co mando
erros do passado esta condenado a repeti-los, e licito
dizer tambem que quem se olvida das descobertas
da "Lei da Boa Razao", de 18.8.1769, re-
do passado esta condenado a retrocesso e a penosa grade direito reinol que, ainda hoje, convi-
repetiyao do caminho ja palmilhado. Mostrando os ria ser relida). Vejamos, pois.
erros cometidos no passado, a memoria previne a
sua repetiyao no presente; revelando as virtudes das
soluyiies corretas, dispensa o trabalho de procura- 2. Origem da expressiio
las novamente- possibilita ao homem moderno que no direito romano
s6 despenda suas energias no aperfeiyoamento e na
adequayao dos frutos do conhecimento acumulado"
(Jose Ignacio Botelho de Mesquita, Teses, Estudos e
A origem da expressao affectio socie-
Pareceres de Processo Civil, vol. 1, Sao Paulo, Ed. tatis encontra-se no direito romano e, de
RT, 2005, pp. 308-309). modo mais especifico, em famoso texto de
2. A expressao latina, empregada no texto a Ulpiano (Dig., L. 17, Tit. II, 31). 3 Nesta
sinalizar a necessidade de parcim6nia ou cautela, e
normalmente atribuida a Plinio, mas, aparentemen-
te, nao e bern assim: "costuma-se dizer que provem (Renzo Tosi, Dicionario de Senten{:as Latinas e
de urn trecho de Plinio (Natura/is historia, 23, 77, Gregas, trad. Ivone Castilho Benedetti, Sao Paulo,
3), em que se tern Addito salis grano, 'acrescento Martins Fontes, 1996, n. 17.775, p. 802). 0 registro
urn grao de sal', mas nessa passagem a expressao, da origem desta expressao e feito apenas para ilus-
ainda que hiperb6lica, tern sentido concreto (trata- trar que as mudanyas de significado ou de conceito
se de uma receita de remedio); por outro !ado, em de expressoes latinas, como a que constitui objeto
latim classico realmente e difundida a expressao deste estudo, sao assaz frequentes.
Salis granum (cf. ThlL 6/2, 2196, 12-19), mas nao 3. D. 17, 2, 31: "Ut sit pro socio actio, socie-
parece existir Cum grano sa/is com o sentido atual" tatem intercedere oportet; nee enim sufficit, rem
110 REVISTA DE DIREITO MERCANTIL-149/150

fonte, porem, a affectio societatis (affectio- tio e urn consensus, mas nao instantiineo e
ne societatis) nao aparece como elemento sim prolongado; urn estado de animo con-
proprio e exclusivo da sociedade, mas tinuativo, a perseverans;a no mesmo acor-
como urn tras;o distintivo da sociedade em do de vontades". 4
relas;ao acomunhao ou condomfnio. 0 que Frise-se, pois, que, na origem, a affec-
sucedeu, porem, segundo explica Fabio tio societatis nao surgiu como pretenso
Konder Comparato, foi que "uma certa elemento constitutivo ou genetico do con-
doutrina resolveu, posteriormente, toma-lo trato de sociedade, mas somente como tra-
por diferens;a especifica do contrato de so- s;o (e, diriamos n6s, como urn dos possf-
ciedade, perdendo-se em falsos caminhos veis tras;os) a diferenciar a sociedade da
que nao deixaram de ser denunciados pe- comunhao, em especial do consortia inter
los autores contemporiineos: a affectio so- fratres- a mais antiga forma de comunhao
cietatis confundir-se-ia com os demais ele- acidental ou involuntaria entre herdeiros (a
mentos do contrato social, vale dizer, a comunhao universal de hens entre os filii
contribuis;ao dos s6cios com esfors;os ou familias, que se formava com a morte do
recursos para a consecus;ao de determina- pater familias). 5 Isso nao significava, po-
do resultado, visando a partilha dos lucros rem, que a affectio, 0 estado de animo con-
ou perdas. Nao se pode, porem, tomar a tinuativo, nao pudesse existir noutros insti-
expressao, no contexto da sentens;a de Ul- tutos, tal como efetivamente existia e ainda
piano, por mais do que ela ai significa. Se hoje existe. Tanto assim que, ja no direito
a affectio societatis e apresentada como romano, ao tratar da posse e dos seus ele-
elemento distintivo em relas;ao ao estado mentos (e, em especial, do elemento subje-
de comunhao, nem por isso se pode dai in- tivo do animus), aludia-se a affectio tenen-
ferir que ela s6 existiria, enquanto affectio, di, como sendo a intens;ao de deter a coisa.
no contrato de sociedade. Ao contrario, as Por outro lado, em materia de casamento,
fontes empregam o mesmo vocabulo, tanto tambem era feita referencia a affectio rna-
em materia de matrimonio quanto de pos- rita/is, para evidenciar a particularidade de
se. Como explicou Arangio-Ruiz, a affec- que o consentimento para a constituis;ao do
casamento nao era apenas aquele inicial,
esse communem, nisi societas intercedat. Commu- mas o que tambem se projetava no tempo e
niter autem res agi potest etiam citra societatem, ut determinava a sua permanencia. 6
puta quum non affectione societatis incidimus in
communionem, ut evenit in re duobus legata, item
si a duobus simul empta res sit, aut si hereditas vel 4. Fabio Konder Comparato, "Restri9oes a
donatio communiter nobis obvenit, aut si a duobus circula91io de a9i'ies em companhia fechada: nova
separatim emimus partes eorum, non socii futuri" et vetera", in Novas Ensaios e Pareceres de Direi-
(traduv1io livre: para que haja a actio pro socio, e to Empresarial, Rio de Janeiro, Forense, 1981, pp.
preciso que haja sociedade; porque nao basta que 37-38.
uma coisa seja comum, se nao houve sociedade. Mas 5. Para Fabio Konder Comparato, a compre-
pode fazer-se em comum alguma coisa tambem fora ensao da affectio societatis como simples estado de
da sociedade, como, por exemplo, quando concor- animo continuativo nao se presta sequer a distinguir
remos em comunhao nao por afeiv1io de sociedade, a sociedade da comunhao: "a affectio societatis as-
como sucede com a coisa legada a duas pessoas, sim interpretada em nada diferencia, em nosso en-
e tambem se uma coisa foi comprada por dois si- tender, a sociedade (pelo menos a regulada no C6-
multaneamente, ou se nos coube em comum uma digo Civil) da comunhao" (0 Poder de Controle na
heranva, ou uma doav1io, ou se de dois compramos Sociedade An6nima, 3' ed., Rio de Janeiro, Forense,
separadamente as suas partes, nao para ser s6cios). 1983, n. 37, p. 117). Essa opiniao foi mantida, ex-
Ha controversias, inclusive, sobre se as palavras plicitamente, na vigencia do C6digo Civil de 2002
"non affectione societatis" seriam mesmo do texto (0 Poder de Contra/e ... , cit., 5' ed., Rio de Janeiro,
de Ulpiano ou se constituiriam uma interpolav1io Forense, 2008, em co-autoria com Calixto Salomao
(cf.: Vincenzo Arangio-Ruiz, La Societa in Diritto Filho, n. 37, p. 157).
Romano, reimp. da 1• ed. de 1965, Napoles, Jovene 6. Vincenzo Arangio-Ruiz, La Societa in Di-
Editore, 2006, pp. 50-5! e 68-70). ritto Romano, cit., pp. 66-68. 0 mesmo sucedia com
ATUALIDADES 111

3. "Affectio societatis" em direito dades sao conhecidas e, a evidencia, nao


comparado e no direito brasileiro deixam de existir - fato que por si s6 reve-
la que a a.ffectio societatis nao e e nao pode
A noyao de a.ffectio societatis e a sua ser elemento constitutivo ou caracteristico
previsao como elemento constitutivo e ca- do contrato de sociedade - e onde, pelo
racteristico do contrato de sociedade sao, contrario, se adota o conceito mais preciso
praticamente, ignoradas nos sistemas juri- de "fim comum" (Gemeinsamer Zweck), 12
dicos mais modemos. Desconsideradas as adiante mencionado. E tao-somente no di-
invoca96es meramente secundarias e sem reito frances que ainda se encontram maio-
qualquer conteudo instrumental, o concei- res referencias ao instituto, por forya da
to de a.ffectio societatis e desprezado pelas jurisprudencia, mas mesmo la os autores
obras de direito societario mais conhecidas salientam a sua ambigiiidade, 13 propug-
da Italia,7 Espanha8 ou Portugal. 9 E com- nando por uma teoria objetiva. 14 Ademais,
pletamente abandonada na Alemanha 10 e o conceito e la empregado, com mais fre-
na Sui9a, l1 onde, evidentemente, as socie- quencia, para distinguir a sociedade de ou-
tras figuras (tarefa essa para a qual a affec-
a societas, que nao era personificada e, portanto, se tio societatis tambem nao da uma resposta
operava ad intra, levando a que o desaparecimen-
to da intens;ao de constituir e manter a sociedade,
definitiva, como o reconhecem os doutri-
conduzisse a sua extins;ao: "manet autem societas nadores :franceses), e nao com a abrangen-
eo usque, donee in eodem consensu perseverant" cia e amplitude de autentica panaceia com
(Gai. III, 151; tradus;ao livre: "mas dura a sociedade que amiude desponta em julgados de nos-
enquanto perseveram os socios no mesmo consenti-
sos tribunais.
mento"); "tamdiu societas dural, quamdiu consen-
sus partium integer perseverat" (C, 4, 37, 2; tradw;:ao Ainda assim, no direito brasileiro, a
livre: "a sociedade dura enquanto persevera integro noyao de a.ffectio societatis continua a ecoar
o consentimento das partes").
7. Cf.: Giuseppe Ferri, Manua/e di Diritto
na doutrina, que ora lhe reconhece o atri-
Commerciale, s• ed., Torino, Utet, 1992; Giuseppe buto de elemento constitutivo do contrato
Auletta e Niccolo Salanitro, Diritto Commerciale, de sociedade, distinto do consentimento
13' ed., Milao, Giuffre, 2001; Francesco Galgano,
Derecho Comercial, vol. 2, trad. Jorge Guerrero,
Colombia, Temis, 1999; e Gastone Cottino, Diritto chen Privatrecht - Obligationenrecht II (art. 530-
Commerciale, vol. 12 , t. 22, Le Societa, 4' ed., Pado- 1186 OR), 2" ed., Basel, Helbing & Lichtenhahn,
va, CEDAM, 1997. 2002.
8. Cf.: Joaquin Garrigues, Curso de Derecho 12. "Gemeinsamer Zweck", literalmente, fim
Mercantil, t. II, Bogota, Temis, 1987; eManuel Bro- comum, e conceito que compreende, para alguns,
seta Pont, Manual de Derecho Mercantil, 9' ed., Ma- simultaneamente o objeto (ou escopo-meio) e o ob-
drid, Tecnos, 1991. jetivo (ou escopo-fim) da organizas;ao societaria.
9. Cf.: A. Ferrer Correia, Lil;oes de Direito Para outros, entretanto, o objeto seria apenas meio
Comercial, Coimbra, Lex (reprint), 1994; Antonio para atingir o escopo-fim e nao parte integrante dele
Menezes Cordeiro, Manual de Direito das Socieda- (cf. Herbert Wiedemann, Gesel/schaftsrecht, Band
des, vol. I, 2' ed., Coimbra, Almedina, 2007; An- I, cit., p. 155). Na visao dialetica com que enfoca o
tonio Pereira de Almeida, Sociedades Comerciais, direito societario, Wiedemann acena ainda com uma
Coimbra, Coimbra Editora, 1997, p. 50 (o qual, no distins;ao entre fim social (Verbandszweck) e objeti-
entanto, se refere a affectio societatis enq~anto me- vo da empresa (Unternehmensziel) (op. et foe. ult.
tro do dever de lealdade); e Jose de Oliveira Ascen- cits.). Karsten Schmidt entende que o fim comum
sao, Direito Comercial, vol. IV, Lisboa, 1993. torna-se o fim social supra-individual (ilberindivi-
10. V.: Herbert Wiedemann, Gesellschafts- duel/en Verbandszweck), elemento constitutive das
recht, Band 1: Grundlagen, Munchen, C. H. Beck, sociedades (Gese/lschaftsrecht, cit.,§ 4 I 2 b, p. 60).
1980, § I, I, 1 b, pp. 8-9, e Band II: Recht der Perso- 13. Maurice Cozian, Alain Viandier e Flo-
nengesellschaften, Munchen, C. H. Beck, 2004, § 3 rence Deboissy, Droit des societes, 18' ed., Paris,
II 3, pp. 191 e ss.; e Karsten Schmidt, Gesellschafts- Litec, 2005, n. 141, p. 64; e Yves Guyon, Droit des
recht, 4' ed., Kiiln, Carl Heymanns, 2002, § 20 IV, affaires, 12• ed., Paris, Economica, 2003, n. 124, pp.
pp. 587-589. 130 e ss.
11. V.: Heinrich Honsel, Nedim Peter Vogt e 14. Paul Le Cannu, Droit des Societes, 2' ed.,
Rolf Walter, Basler Kommentar zum Schweizeris- Paris, Montchrestien, 2003, ns. 167-168, pp. 90-91.
112 REVISTA DE DIREITO MERCANTIL-149/150

exigido para a celebrayao de qualquer versos conceitos construidos pela doutrina


contrato; 15 ora a ela faz referencia para di- se tomassem bastante dispares, dependen-
ferenciar a sociedade de outros institutos; do da fun9ao ou fun9oes que o autor da de-
ora a ela se refere como elemento definidor finiyao lhe pretenda atribuir.
da extensao dos deveres dos s6cios e dado Na realidade, o problema com o con-
legitimador da transposi9iio de solu96es ceito de affectio societatis inicia-se, justa-
das sociedades de pessoas para as socieda- mente, quando se procura responder a in-
des ditas de capitais. 0 quadro toma-se ain- dagayao sobre o que a expressao significa.
da mais nefasto quando se constata que a :E que, traduzida literalmente, ela e oca e
no9iio de affectio societatis e manejada pe- desprovida de alcance, pois o elemento vo-
los tribunais, sem qualquer sistematicidade luntario existe em todo e qualquer contra-
e carregada de urn incompreensivel empi- to, sendo que, para o tradutor, a expressao
rismo, para justificar solu96es as mais dis- latina conduz ao paradoxo de pretender
pares possiveis entre si, notadamente em caracteriza-la como sendo a inten9iio, o
materia de dissoluyao parcial de sociedade animo, a vontade de constituir sociedade.
lato sensu (retirada, exclusao e dissolu9ao Contudo, como bern observou Joseph Ha-
parcial em sentido estrito), com total alhea- mel, semelhante tradu9iio leva a urn cho-
mento de outros temas fundamentais en- cante e inegavel circulo vicioso, pois "o
volvidos na questao, como os de juizo de contrato de sociedade nao pode ter por cri-
proporcionalidade e de analise de impu- teria uma affectio societatis que seja 'a
tayiiO de responsabilidade pela quebra de vontade de constituir uma sociedade'". 16
eventuais deveres de s6cio. Para desvencilhar-se deste paralogismo,
Nas linhas seguintes, procurar-se-a, alguns doutrinadores tentaram descobrir
primeiramente, demonstrar a imprecisao urn elemento objetivo, com base no qual
do conceito de affectio societatis para, na fosse possivel diferenciar a sociedade dos
sequencia, apontar o verdadeiro elemento demais contratos, mas as tentativas iniciais
cardeal do modemo direito societario e, as- a esse respeito tambem malograram.
sim, contrastar a aplicayao pratica de am- Por fim, prevaleceu na doutrina e nos
bos os institutos, tudo para tentar demons- tribunais franceses o entendimento de que
trar a superioridade do segundo sobre o a affectio societatis seria "o desejo, a von-
primeiro. tade, a inten9ao de colabora9ao voluntaria
e ativa, interessada e igualitaria". De
acordo com esta visao, os caracteres vo-
4. Conceitos e criticas
luntario e ativo serviriam para diferenciar
a sociedade: (i) da indivisao, situa9ao in-
0 conceito de affectio societatis e
voluntaria e de sujei9iio; e (ii) de diversos
equivoco. A ampliayao da fun9ao a ela ini-
contratos com clausula de participa9ao nos
cialmente reconhecida levou a que os di-
lucros (mutuo, comissao ou mandato, se-
guro e certas combina96es de venda do es-
15. Sustentando que a affectio societatis seria tabelecimento empresarial). Alem disso, o
urn elemento especifico ou constitutivo do contra-
to de sociedade: Rubens Requiao, Curso de Dire ito carater igualitario se prestaria a afastar, da
Comercial, 1" vol., 27• ed., Sao Paulo, Saraiva, 2007, sociedade, 0 Jiame de subordinayaO, que e
n. 223, p. 277; Fabio Ulhoa Coelho, A Sociedade Li- da essencia do contrato de trabalho e serve
mitada no Novo Codigo Civil, Sao Paulo, Saraiva, justamente para recusar a qualidade de s6-
2003, n. 11, p. 33; Ricardo Negrao, Manual de Dire i-
to Comercial e de Empresa, vol. 1, 5• ed., Sao Paulo,
cio ao simples empregado comissionado.
Saraiva, 2007, n. 17.9.3, p. 293; Waldirio Bulgarelli,
Sociedades Comerciais: Empresa e Estabelecimen- 16. Joseph Hamel, "L'affectio societatis",
to, 3" ed., Sao Paulo, Atlas, 1991, n. 5.5, p. 95; dentre Revue Trimestrielle de Droit Civil, 1925, t. 242 , pp.
tantos outros. 762-763.
ATUALIDADES 113

A verdade, porem, e que esta concep- elemento, que seria o de aceita9ao dos ris-
9ao Ionge esta de se revelar satisfat6ria. cos. E conclui: "volonte d'union, volonte
Assim, por exemplo, e claramente arbitni- d'accepter deliberement certains risques,
rio qualificar de colaborador ativo urn den- ce sont la, semble-t-il, les deux elements
tre os milhares de acionistas, que sequer dont la juxtaposition constitue 1' affectio
comparecem as assembleias gerais e nao societatis". 18 Por esta visao, portanto, a
tern nenhurn conhecimento dos neg6cios vontade de ligar-se a contrato de sociedade
da sociedade, ou mesmo o s6cio comandi- suporia dos agentes a inten9ao de ( 1) uniao
tario - os quais, no entanto, ninguem deixa e de (2) aceita9ao de aleas comuns. A uniao
por isso de reconhecer que sao s6cios. De implicaria, ao mesmo tempo, uma organi-
outro lado, 0 carater igualitario tambem za9ao coletiva e urn paralelismo de interes-
nao existe sempre nas sociedades, nem por ses; ela nao significaria, porem, necessa-
ocasiao dos aportes iniciais, nem durante a riamente urna colabora9ao ativa e igualita-
vida societaria: urn s6cio pode ingressar ria (de modo que, por isso, admitir-se-ia
com hens e, outro, com servi9os; urn s6cio facilmente que o comanditario seja efeti-
pode controlar a sociedade e, o outro, ser vamente s6cio). Todavia, ela excluiria o
apenas minoritario; urn s6cio pode ter di- liame de subordina9ao. Por outro lado,
reitos especiais de administra9ao, diversos quando se menciona a aceita9ao de aleas
dos reconhecidos aos demais s6cios, ou ti- comuns, tal alea nao se daria no plano das
tulos sociais atributivos de preferencias rela96es entre os s6cios, mas no que se re-
que nao se estendem aos demais - e, tam- fere a produ9a0 e a partilha de lucros.
bern aqui, nenhurna destas dessemelhan9as Tambem esta visao, contudo, e igual-
nas situa96es juridicas dos varios s6cios mente merecedora de criticas, pois, os tra-
permite excluir a existencia de sociedade. 90S que ela coloca em realce sao apenas
Nao passou despercebido a varios au- aqueles que, com superioridade, a teoria
teres, por isso mesmo, que o conceito de do contrato plurilateral explicou 19 e, em
affectio societatis e insuficiente para defi-
nir a sociedade e, por efeito, distingui-la de 18. Joseph Hamel, op. et lac. cits. (tradus;ao
outros contratos. Assim, por exemplo, Jo- livre: "vontade de uniao, vontade de aceitar delibe-
seph Hamel, depois de assinalar as insufi- radamente certos riscos, estes sao, parece, os dois
elementos cuja justaposis;ao constitui a affectio so-
ciencias do conceito de affectio societatis, cietatis").
pugnou pela analise da questao sob o pris- 19. E isso nao passou despercebido ao genio
ma da causa do contrato de sociedade: de Tullio Ascarelli. Com efeito, depois de salien-
"quel est le hilt poursuivi par les associes? tar, com agudeza, que "nos contratos plurilaterais o
C'est la le point essentiel de la definition escopo, em sua precisa configuras;ao em cada caso
concreto (por exemplo, constituis;ao de uma socie-
de ce contrat". 17 Respondendo a isso, o dade para compra e venda de livros) ejuridicamente
emerito comercialista frances lembra que a relevante. Constitui o elemento 'comum' unificador
vontade de uniao seria urn dos fatores es- das varias adesoes e concorre para determinar o al-
senciais da affectio societatis, mas nao e cance dos direitos e deveres das partes" ("0 contrato
plurilateral", in Problemas das Sociedades Anoni-
ela o linico elemento nem e exclusive da
mas e Direito Comparado, Sao Paulo, Sara iva, 1945,
sociedade. Esta vontade de uniao encon- p. 291 ), explicou o mestre italiano que essa atividade
trar-se-ia tambem noutros contratos. Por ulterior "e, no fundo, o sentido da tese tradicional,
isso, a vontade de uniao, a vontade de as- que exige a affectio societatis. Essa tese costuma
sociar-se, deveria ser acrescentado outro ser criticada (cf. Salvadori, Rivista di Diritto Civile,
1911), observando que ela imagina quase que uma
duplicas;iio do consentimento das partes. Essa tese
17. Joseph Hamel, "L'affectio societatis", cit., e, no entanto, exata quando poe em evidencia o ob-
p. 775 (tradus;ao livre: "Qual e 0 fim perseguido jetivo comum e a necessidade que o consentimento
pelos s6cios? E este o ponto essencial da definis;ao das partes vise it consecus;ao desse objetivo comum"
deste contrato"). (op. cit., nota 47, p. 291).
114 REVISTA DE DIREITO MERCANTIL-149/150

certos pontos, a teoria do contrato associa- mento constitutive e essencial do contrato


tive aprofundou. 20 Ainda aqui, o conceito de sociedade e de sua continuidade. Por
de affectio societatis aparece como mero fim, outros a ele se referem para tratar dos
criteria de distinyiio da sociedade de outros deveres dos s6cios. E isso, nao obstante, na
contratos, e, por ser meramente descritivo, fonte romana, a sua invoca91io tenha se
nao fomece nenhum instrumento u.til para dado tao-somente para diferenciar a socie-
lidar com problemas que digam respeito a dade da comunhao, sem com isso querer
dissolu9iio da sociedade ou do vinculo afirrnar que o consenso em questao nao
contratual que une o s6cio a sociedade, ou existiria noutros tipos de contrato.
os s6cios entre si. A segunda critica ea de que a affectio
Nao surpreende, por isso mesmo, que societatis nfio e especial modalidade de
as tentativas de defini9iio da affectio socie- consentimento, distinta da exigida para a
tatis pelos doutrinadores patrios apresen- celebrar;fio de qualquer contrato. Embora
tem as mesmas deficiencias verificadas na alguns autores tenham sustentado que a in-
Franya. Assim, Waldirio Bulgarelli dizia tenyiio de forrnar e participar de sociedade
que "affectio societatis (ou animus con- supostamente nao se confundiria com o
trahendi societates ou societatis con- consentimento exigido para a conclusiio
trahendae causa) seria a intenyiio dos s6- dos contratos em geral, 23 a verdade e que
cios de reunir esforyos para a realizayiio do essa posiyiio padece do equivoco de con-
fim comum", 21 quando e certo que a inten- fundir o consentimento, de urn lado, com o
yiio da parte, enquanto tal, e dado juridica- objeto ou causa do contrato de sociedade,
mente irrelevante, em contraste com a von- ao qual se dirige a declara91io de vontade,
tade declarada (CC, art. 112); alem disso, o de outro. Ate mesmo na Franya, onde a
consentimento e elemento exigido na con- ideia de affectio societatis se alastrou em
clusao de todo e qualquer contrato; e, por direito societario, estudiosos como Geor-
fim, o elemento, que verdadeiramente inte- ges Ripert e Rene Roblot registraram que,
ressa na definiyiio apresentada, e justamen- "ala verite, il n'y a pas la un caractere par-
te o de fim comum, e nao o de intenyiio da ticulier du consentement. Tout se ramene a
parte - donde se evidencia o claro desvio dire, comme le disait d'ailleurs le droit ro-
de perspectiva, ao qual adiante serao feitas man imperial, qu'il faut !'animus contra-
maiores referencias. hendae societatis. On pourrait en dire
As criticas que podem se fazer ao autant pour tous les contrats: le consente-
conceito de affectio societatis sao varias. ment doit etre donne en connaissance de la
nature du contrat conclu". 24 Entender o
A primeira critica e a de que se trata
de conceito equivoco, cuja obscuridade e
ainda robustecida pelo emprego da mitica 23. Waldirio Bulgarelli, p. ex., afirmou cate-
goricamente que "essa intens;iio de formar e parti-
expressfio latina. 22 E que, como visto, al- cipar da sociedade niio se confunde com o simples
guns autores empregam o conceito de consenso dos contratos em geral, que sao em muitos
affectio societatis para designar e qualifi- casos supridos ate mesmo pelo silencio. A ajfectio
car o consenso exigido dos s6cios na cele- societatis, a! em de se constituir numa declaras;iio de
brayiio do contrato de sociedade. Outros vontade formal e expressa, revela uma intensidade
maior, urn plus, em relas;iio a dos demais contratos.
invocam-no para, com isso, apontar ele- Eque ela pressupoe niio apenas a vontade de ingres-
sar na sociedade, mas tambem de participar, na co-
20. Cf.: Paolo Ferra-Luzzi, I Contratti Asso- munhiio do escopo comum" (Sociedades ... , cit., n.
ciativi, 3" ed., Milano, Giuffre, 2001. 5.8, pp. 96-97). No mesmo sentido: Rubens Requiiio,
21. Waldirio Bulgarelli, Sociedades ... , cit., n. Curso ... , cit., vol. I, n. 223, p. 277; e Ricardo Negriio,
5.5, p. 95. Manual. .. , cit., vol. I, n. 17.9.3, p. 293.
22. Cf.: Maurice Cozian, Alain Viandier e 24. Georges Ripert e Rene Roblot, Traite de
Florence Deboissy, Droit... , cit., n. 141, p. 64. Droit Commercial, t. I, 14" ed., Paris, LGDJ, 1991, n.
ATUALIDADES 115

tema de outra forma, levaria ao paradoxa que vern a ser a consecur;:ao de urn fim co-
de admitir que existem tantas especiais mum.
modalidades de consentimento quanto se- A quarta critica e a de que a affectio
jam os neg6cios juridicos em geral, tipicos societatis niio e elemento que, desapare-
ou atipicos ... cendo ao Iongo da execu{:iio do contrato
A terceira critica, que consiste em de sociedade, possa determinar a sua au-
desdobramento da exposta no paragrafo tomatica extin9iio. Embora a solur;:ao pu-
anterior, e a de que a affectio societatis desse ate ser diversa na societas romana,25
niio constitui elemento constitutivo do con- da qual a modema sociedade em muito
trato de sociedade. Sobretudo entre os difere/ 6 a verdade eque a a.ffectio societa-
doutrinadores brasileiros, ainda esta em tis tambem nao eelemento essencial para a
voga a ideia de que, ao lado do requisito manutenr;:ao da sociedade - como nao o e,
geral do consenso, a a.ffectio societatis apa- de regra, para qualquer outro contrato em
receria ainda como elemento especifico (e que nao se admita o arrependimento. Joao
constitutivo) da sociedade. Contudo, tal Eunapio Borges ja afirmava, com todas as
como acabou de se p6r em evidencia, ela
nao se traduz num elemento essencial au-
25. "No direito romano classico, nao e uma
tOnomo, ou especie de consentimento, di- !mica vez e para sempre que os s6cios manifestam o
versa da exigida para a celebrar;:ao de qual- seu consentimento em permanecer naquela socieda-
quer neg6cio juridico, nem tampouco pos- de, e continuamente e todos os dias, de tal maneira
sui alguma conotar;:ao excepcional, que que, cessando a affectio, rompe-se, ipso facto, o vin-
culo contratual que os une" (Fabio Konder Compa-
nao se far;:a presente noutros tipos de con- rato, "Restri9oes it circulayao ...", cit., p. 38).
trato de durar;:ao e colaborar;:ao. E certo que 26. Antonio Menezes Cordeiro, a prop6sito,
o contrato de sociedade e contrato plurila- registra que "a conexao das atuais sociedades fez-
teral (algo que, de resto, hoje se extrai do se, contudo, com as experiencias medievais e nao
de modo direto, com as romanas. Nao era, alias,
conceito de sociedade dado pelo art. 981 fun9ao da societas criar urn ente novo, diferente
c.c. os arts. 1.026 a 1.030, todos do C6digo dos contratos nem, sobretudo, providenciar com-
Civil) e, como tal, apresenta, como urn de plexas organiza9oes, onde seriam congregados os
seus trar;:os distintivos, a comunhao de es- esfor9os ou os capitais de centenas ou milhares de
copo ~ elemento unificador das manifesta- pessoas. A 'societas' era, simplesmente, um contra-
to que traduzia uma relar;:iio de cooperar;:iio, entre
r;:oes individuais de cada s6cio e elemento duas ou mais pessoas" (Manual... , cit., vol. I, n. 6,
determinante para a definir;:ao do alcance p. 51). No mesmo sentido, Francesco Galgano, Lex
dos seus direitos e deveres. Ainda assim, Mercatoria, Bologna, II Mulino, 2001, pp. 45 e ss.
nao deixa de ser uma simples manifestar;:ao De outra parte, as sociedades por a<yoes nao deriva-
propria do consentimento exigido na cele- ram nem sequer das pr6prias sociedades medievais,
mas tern seus precedentes nas maone- emprestimos
brar;:ao de qualquer contrato, e nao uma du- publicos das cidades-Estado italianas, divididos em
plicar;:ao de urn mesmo elemento (vale di- quotas-partes de igual valor, transmissiveis e alie-
zer, nao e algo que se coloque ao lado e em naveis, designadas "toea", subscritas pelos membros
conjunto com o consentimento em geral). da comunidade e ate estrangeiros -, nas Rheederein
- associa<;oes para arma91io de navios, em que os
0 que se particulariza na sociedade nao e 0 interesses da expedi9ao naval eram divididos em
consentimento, mas a causa do contrato, quotas-partes de igual valor (tambem chamadas
"loca"), transmissiveis e alienaveis- e nas corpora-
720, p. 598 (em tradu9ao livre: "na verdade, nao ha r;:oes eclesiasticas medievais - p. ex., os mosteiros,
urn caniter particular do consentimento. Tudo se re- que eram "propriedade de Deus" e cujos membros
sume a dizer, como o dizia alhures o direito romano se sucediam sem altera<yao na titularidade ("corpus
imperial, que e necessario o animus contrahendae mysticus"), donde o embriao da personalidade juri-
societatis. Poder-se-ia dizer o mesmo com rela91io dica (cf. o esplendido estudo de Jose Luiz BulhOes
a todos os contratos: o consentimento deve ser dado Pedreira e Alfredo Lamy Filho, Notas sobre a His to-
com conhecimento da natureza do contrato conclui- ria das Companhias, em A Lei das S/A, 12 vol., 3• ed.,
do"). Rio de Janeiro, Renovar, 1997, pp. 28-30).
116 REVISTA DE DIREITO MERCANTIL-149/150

for9as, que "para a sociedade modema, do- 109, V); ou a recusa na prorroga91io do
tada de personalidade juridica e que, salvo prazo de dura91io do contrato de sociedade
quando contratada por tempo determinado, (CC, art. 1.033). Fora dai e deixando de
nao se dissolve pela so vontade de urn so- lado causas de dissolu91io estranhas aos so-
cio, nao tern sentido a contraposi91io entre cios, apenas o consenso (unanime ou qua-
a affectio societatis e o consensus. Mani- lificado) dos socios pode ter esse efeito
festado este, inicialmente, em forma regu- (CC, art. 1.033, e II; LSA, arts. 136, X, e
lar, como em qualquer contrato, produz 206, I, c). Em qualquer caso, a pura e sim-
desde logo a plenitude de seus efeitos. ples vontade de urn socio nao tern essa ap-
Mesmo que venha a faltar posteriormente tidao e, por maior razao, o mero desapare-
aquele estado de animo continuative que cimento da inten91io de continuar na socie-
caracterizava a affectio e que, urna vez ces- dade. No mais, se o desaparecimento da
sado, punha fim a societas". 27 Em tempos affectio societatis fosse fonte do direito de
mais recentes, a li91io tomou a ser repetida auto- ou hetero-desvincula91io de socio,
por Alfredo de Assis Gon9alves Neto, para ter-se-ia que foryosamente admitir que: (i)
quem "a affectio societatis nao e pressu- a exclusao nao dependeria de falta grave
posto algum, nem mesmo para a manuten- (CC, arts. 1.030 e 1.085) e poderia se dar
yiio da sociedade entre seus socios ao Ion- pela simples vontade da maioria; e, inver-
go de sua existencia. Se o fosse, os socios samente, (ii) o direito de retirada nao po-
em maioria poderiam alijar os detentores deria ter quaisquer condicionantes (CC,
da minoria do capital a qualquer tempo, arts. 1.029 e 1.077; eLSA, art. 137). Alem
impedindo-os de participar dos bons nego- disso, quer-nos parecer que, se a affectio
cios que se descortinassem para o futuro societatis fosse elemento constitutive da
(... ). 0 querer ou nao querer ficar ou per- sociedade, seria uma contradictio in adjec-
manecer vinculado a urn contrato nao e to conceber a constitui91io de sociedade
urna particularidade propria do ajuste so- com socio absolutamente incapaz (como
cietario. Nos contratos de dura91io em ge- assim tern sido admitido em sociedades
ral (como de sociedade, loca91io, fomeci- anonimas ou nas limitadas, com capital to-
mento ), a vontade de manter o vinculo talmente integralizado e sem participa91io
contratual e-lhes inerente, sendo autoriza- do incapaz na administra91io) ou, pela mes-
da a sua resolu91io unilateral, a qualquer ma razao, a manuten91io, no quadro social,
tempo, quando celebrados por prazo de socio que se tomou incapaz. 29 A bern da
indeterminado". 28 Efetivamente, o desapa- verdade, a propria participa91io de socio
recimento da inten91io de contratar por par- pessoa juridica seria constru91io artificiosa,
te de urn dos contratantes, de regra, nao por depender ou da admissao de urn auten-
interfere na sociedade. Tanto assim que, o tico pass-through volitivo ou da aceita91i0
que pode determinar a extin91io (total ou de animo pela pessoa juridica.
parcial) do contrato de sociedade, e a im-
possibilidade de consecuyao do fim social A quinta critica e a de que a affectio
ou o seu atingimento (CC, art. 1.034, II; societatis nao e baliza ou elemento de de-
LSA, art. 206, II, b); o exercicio do direito termina{:QO da extensao dos deveres dos
potestative de retirada, quando assim ad- s6cios. A doutrina, mesmo a mais autoriza-
mitido (CC, arts. 1.029 e 1.077; LSA, art. da, parece afirmar que a affectio societatis
seria metro balizador dos deveres dos so-
27. Joao Eumipio Borges, Curso de Direito
Comercial Terrestre, s• ed., 4' tir., Rio de Janeiro, 29. A incapacidade superveniente, nas socie-
Forense, 1991, n. 250, p. 271. dades simples, e apenas causa de exclusao judicial,
28. Alfredo de Assis Gonyalves Neto, Lir;oes e nao de pleno direito (CC, art. 1.030, par. lin.); nas
de Direito Societario, 2' ed., Sao Paulo, Juarez de limitadas, e discutivel se essa previsao teria aplica-
Freitas, 2004, n. 24, p. 54. yao.
ATUALIDADES 117

cios; criterio definidor da intensidade dos mann, uma descri9ao sociol6gica das so-
direitos dos s6cios. Antonio Pereira deAl- ciedades (soziologischen Beschreibung
meida, por exemplo, sustenta que, na so- der Verbiinde), juridicamente compreen-
ciedade, "o s6cio esta adstrito a urn dever sivel ademais, apenas com rela9ao as so-
de lealdade e colabora9ao, que constitui ciedades de pessoas ou as associayoes de
urn dever acess6rio de conduta em materia carater ideal. 32 Urge, por isso, corrigir o
contratual e urn dever geral de respeito e desvio de perspectiva que se encontra in-
de agir de boa-fe" e que, portanto, "este sito na sua aplica9ao, dando enfoque ao
dever e tanto mais alargado quanto maior que realmente interessa: o conceito de fim
for a affectio societatis do tipo societario". 30 comum.
Tambem esta afirmayao (que parece decor-
rer mais de urna tentativa de encontrar al-
guma utilidade ao velho conceito), nao 5. Rumo ao co neeito de jim co mum
procede e esta eivada de vicio de perspec- em sentido lato
tiva: nao e a affectio societatis que define a
extensao dos deveres dos s6cios; quem o Por tudo o que ficou exposto anterior-
faze o objetivo comum e, de maneira mais mente, entende-se que o conceito de affec-
mediata, a forma societaria escolhida. Diz- tio societatis, elaborado para urna outra rea-
se que ha desvio de perspectiva pois, em lidade, merece ser abandonado (ou, quan-
ultima analise, nao e possivel afirmar que do menos, relegado a quadrante meramen-
os direitos de s6cio sao mais estritos por- te descritivo); a sua supera9ao, na realida-
que se trata de sociedade onde predomina a de, ja deveria terse dado quando da elabo-
affectio societatis; o que ~e pode, ao inver- rayao da teoria do contrato plurilateral, a
so, e constatar que, por serem os direitos qual ja p6s as claras 0 fato de que, diferen-
de s6cio mais estritos, predomina entre temente dos contratos de escambo, no con-
eles a affectio societatis (aqui entendida a trato de sociedade as partes tern nao apenas
expressao como sin6nimo imperfeito de interesses contrastantes, no ato de consti-
intuitus personae). tuiyao, mas visam sobretudo urn fim co-
mum, e esse fim comum e o elemento de
Pelo exposto, parece possivel con- convergencia das manifesta96es de vonta-
cluir, juntamente com Maurice Cozian e de dos s6cios. Ap6s a teoria do contrato
Alain Viandier, ser "a affectio societatis plurilateral, o modemo direito societario
mais urn sentimento do que urn conceito caminhou para a elabora9ao da teoria do
juridico"/ 1 ou que o termo representa, na contrato associativo, de urn lado, e para a
verdade, como observa Herbert Wiede- depura9ao do estudo do fim comum, de
outro. Neste contexto, a insistencia da dou-
30. Antonio Pereira de Almeida, Socieda- trina patria em continuar a falar em affectio
des ... , cit., p. 50. De modo algo diverso, Fabio Kon- societatis constitui urn autentico retroces-
der Comparato destacou que "a affectio societatis
e, portanto, n1io urn elemento exclusivo do contrato so; urna involu9ao.
de sociedade, distinguindo-o dos demais contratos, 0 modemo direito societario encon-
mas urn criterio interpretativo dos deveres e respon- tra, no fim social, a sua estrela polar. 33
sabilidades dos s6cios entre si, em vista do interesse
comum. Quer isto significar que a sociedade n1io e
a {mica rela91io juridica marcada por esse estado de (no original: "l'affectio societatis est plus un senti-
animo continuativo, mas que ele comanda, na so- ment qu'un concept juridique").
ciedade, uma exacerba91io do cuidado e diligencia 32. Herbert Wiedemann, Gesellschaftsrecht,
pr6prios de urn contrato bonae fidei" ("Restri9oes it Band I, cit., pp. 8-9.
circula91io ...", in Novas Ensaios e Pareceres de Di- 33. 0 belo registro e de Herbert Wiedemann:
reito Empresarial, cit., p. 39). "Die wichtigste Voraussetzung zur Begriindung ei-
31. Maurice Cozian e Alain Viandier, Droit nes Gesellschaftsverhiiltnisses ist die Vereinbarung
des societes, s• ed., Paris, Litec, 1992, n. 200, p. 65 eines von allen Beteiligten anerkannten und fiir aile
118 REVISTA DE DIREITO MERCANTIL-149/150

Com efeito, a tematica do modemo entre os seus membros (CC, art. 981), algo
direito societario abrange o estudo das as- que nao pode jamais suceder na associas;ao
socias;oes em sentido amplo (CC, art. 44, § (CC, art. 53), sob pena de desnatura-la em
22 ), isto e, das associas;oes em sentido es- sociedade.
trito e das sociedades, e isto pela simples e Analisando as funs;oes que o fim co-
boa razao de que ambas as especies de or- mum em sentido amplo exerce nas organi-
ganizas;oes associativas sao, antes de tudo, zas;oes societarias - equivalente ao sina-
organizas;oes finalisticas, organizas;oes que lagma nos contratos bilaterais -, a doutrina
se caracterizam pelo fen6meno de coope- aponta ter ele eficacia constitutiva e efica-
ras;ao entre dois ou mais sujeitos para a cia funcional. 34
consecus;ao de certos fins comuns: "consti-
Diz-se que tern eficacia constitutiva
tuem-se as associas;oes pela uniao de pes-
(konstituierende Wirkung), na medida em
soas que se organizam para fins nao eco-
que o fim comum e elemento constitutivo
n6micos" (CC, art. 53); e "celebram con-
das organizas;oes societlirias: nao ha socie-
trato de sociedade as pessoas que recipro-
dade ou associas;ao sem fim comum pro-
camente se obrigam a contribuir, com bens
prio, que nao se confunde com o fim indi-
ou servis;os, para o exercicio de atividade
vidual porventura perseguido pelos seus
econ6mica e a partilha, entre si, dos resul-
integrantes (o qual nao conflita nem exclui
tados" (CC, art. 981).
aquele fim comum). 35 0 fim social eo mo-
Em sentido amplo, o fim comum tor da uniao entre duas pessoas, porque
abrange o escopo-meio (ou objeto) e o es- duas pessoas fazem melhor do que uma.
copo-fim (ou objetivo). Na realidade, o As partes sao livres para estabelecer o fim
escopo-meio ou objeto (empresa, no caso social, que pode ser econ6mico, ideal, pas-
da sociedade empresaria) e a atividade a sageiro, duradouro etc. Tambem sao livres
qual a organizas;ao societaria se dedica, para estabelecer as contribuis;oes, que po-
servindo, entre outras coisas, para distin- dem ser das mais variadas especies de bens
guir as sociedades empresarias das socie- ou ate, em certos casos, de servis;os. Pouco
dades nao-empresarias (CC, art. 982, ca- importa o fim que cada urn persegue indi-
put). Por outro lado, o escopo-fim ou fina- vidualmente: isso nao interfere com a fina-
lidade e elemento que serve para distinguir lidade comum a todos. Serve o fim social,
as sociedades das associas;oes em sentido desse modo, para a definis;ao da forma ju-
estrito: nas sociedades, a finalidade e a ridica da organizas;ao societaria (se asso-
partilha dos resultados da atividade social cias;ao ou sociedade) e, portanto, para a de-
finis;ao das disposis;oes normativas aplica-
verbindlichen Gesellschaftszwecks. Die gemeinsa- veis. Alias, justamente porque se trata de
me Zielvorgabe - der Polarstern des Gesellschaft -
ist ein dem ubrigen Vertragsrecht fremdes, fUr das
Gesellschaftsverhaltnis aber gerade konstituieren- 34. As linhas seguintes baseiam-se na expla-
des Rechtselement" (Gesellschaftsrecht, Band II, na ..ao de Herbert Wiedemann (Gesellschaftsrecht,
cit., § 2 III, 1, p. 122; em tradu.. ao livre: "0 mais Band I, cit., pp. 9-11).
importante pressuposto para a constitui..ao de uma 35. A doutrina registra discussoes acerca de
rela ..ao societ:iria e o acordo em torno de urn fim qual seria o fim comum em sociedades ditas inter-
social aceito por todos os participantes e para todos nas e, tambem, nas sociedades constituidas para
vinculante. A comurn determina.. ao do fim- a estre- deter e administrar o seu proprio patrimonio (sobre
la polar da sociedade - e urn elemento estranho ao o tema: Karsten Schmidt, Gesellschaftsrecht, cit.,
restante direito contratual, mas diretamente consti- § 4 III, pp. 66-74; e Werner Flume, Allgemeiner
tutivo para a rela..ao societ:iria"). A identificac;:ao do Teil des Biirgerlichen Rechts, 1" Band - I" Teil:
fim social como a "estrela polar do universo socie- Die Personengesellschaft, Berling/Heidelberg/New
t:irio" j:i havia sido apontada por Wiedemann no vol. York, Springer-Verlag, 1977, § 3 III, pp. 45-48). Os
I do seu Gesellschaftsrecht (cit., p. 17). A prop6sito, que negam haver ai fim comum recusam sejam elas
v. a traduc;:ao do trecho em questao, feita por urn dos autenticas sociedades; nao afirmam, porem, que ha-
signat:irios do presente estudo na RDM 143/67. veria sociedade sem fim comum.
ATUALIDADES 119

elemento constitutivo, o legislador previu cio pode ser excluido da participa9iio nos
mecanismos de seu controle no processo lucros (CC, art. 1.008).
de constitui9iio das organiza96es societa- Alem de ser elemento constitutivo, o
rias, seja por parte dos 6rgaos encarrega- fim social tambem e dotado de eficacia
dos do registro dos atos sociais (Lei n. funcional (fimktionelle Wirkung), pois: (i)
8.93411994, art. 35, I e III; LRP, art. 115; e fixa as diretrizes da politica social; (ii) de-
EA, arts. 12 , I e II, e 16) seja por parte de termina os direitos e deveres dos s6cios
6rgaos de controle do mercado de capitais (em especial a sua intensidade), delimitan-
(CVM) ou pelo controle de atividades re- do, assim, as esferas individual e coletiva;
guladas (tais como Conselhos Regionais, e (iii) dirige os estagios da vida social.
Banco Central e agencias reguladoras ).
Sendo elemento constitutivo da organiza- Com efeito, as rela<;oes entre os s6-
yiio societaria, a ele se refere o legislador, cios e entre estes e a sociedade e marcada
tanto ao tratar da constitui9iio da sociedade pela finalidade comum.
(CC, arts. 53, 981, 997, II e VII; LSA, art. Em primeiro Iugar, o fim social fixa
22 ), como de sua dissolu<;iio (CC, arts. 51, as diretrizes da politica social, tanto para
§ 22 , e 1.034, II; eLSA, art. 206, II, b)- o os 6rgaos administrativos como para os 6r-
que permite afirmar que, como elemento gaos deliberativos. Para os primeiros, de
constitutivo da sociedade, o fim comum forma muito mais acentuada: os adminis-
serve de parametro dissolut6rio da socie- tradores tern o dever de perseguir a finali-
dade ou dos vinculos individuais que unem dade social, e nao podem deixar de faze-lo
os seus membros aos demais e a organiza- (LSA, art. 154), sob pena de responder por
<;iio societaria. Nao e de se estranhar, por perdas e danos (CC, art. 1.016; eLSA, art.
isso mesmo, que a continuidade ou perma- 158). Para os 6rgaos deliberativos, ha
nencia da organiza9iio societaria sujeita-se maior discricionariedade: em principio, es-
a controle extemo de efetiva permanencia tao obrigados a seguir as finalidades so-
do fim comum, de que e exemplo a atribui- ciais (havendo ate uma presun9iio de que
yiio de legitima<;iio ativa ao Ministerio Pu- tal ocorra), mas e claro que tal pode nao
blico para pedir a dissolu<;iio e a liquida<;iio suceder, e e por isso que a lei permite a
de associa96es que, de fato, estejam exer- anula9iio de delibera96es discrepantes
cendo atividades ilegais (DL n. 6111966, (CC, arts. 48, par. un, 166, II, e 1.010, § 32 ;
arts. 22 , I, e 32 ). Ainda no tema, vale obser- LSA, arts. 115, § 42 , e 286). 36 No entanto,
var que a consecu9iio ou a impossibilidade
de consecu<;iio do fim social pode autorizar
a dissolu<;iio da sociedade, contudo, ainda 36. Segundo Herbert Wiedemann, "representa
aqui, a dissoluyiiO nao e automatica (nao se o fim social urn metro normativo para a conduta da
administra91io e dos s6cios restantes. Para a admi-
trata de hip6tese de dissolu9iio de pleno di- nistra91io, ele serve como itinenirio [ou guia] e como
reito, mas apenas de causa de dissolu9ii0 limite; quem dele abusa age contrariamente ao dever
judicial) e, sim, concedida em considera- e se torna responsavel pelos danos causados. Alem
<;iio ao interesse comum dos s6cios, os disso, o fim social concretiza o desenvolvimento
quais, conforme o caso e em harmonia com e o dever de lealdade dos s6cios individualmente:
uma [sua] viola91io torna ilicitas as delibera9oes
o procedimento legalmente previsto, po- sociais" (Gesellschaftsrecht, Band II, cit., I III §
dem optar pela altera<;iio do fim comum, 22 , p. 123; no original: "Zum zweiten stellt der Ge-
caso o escolhido nao possa mais ser atingi- sellschaftszweck einen normativen Masstab fiir das
do, ou a consecu9iio de outro, no caso de Verhalten des Geschiiftsfiihrung und der iibrigen
Mitglieder dar. Fiir die Geschaftsfiihrung dient er
atingimento do inicial. A importancia do
als Wegweiser und Wegbegrenzung; wer ihn mis-
fim social, comum a todos, revela-se clara- sachtet, handel! pflichtwidrig und macht sich scha-
mente, outrossim, na veda9iio da assim denersatzpflichtig. Dariiber hinaus konkretisiert der
chamada sociedade leonina - nenhum s6- Gesellschaftszweck die Forderungs- und Treuepfli-
120 REVISTA DE DIREITO MERCANTIL-1491150

os 6rgaos deliberativos tern, pelo menos, a ro, de outra parte, que os s6cios nao estao
possibilidade de alterar o tim social - sen- obrigados a contribuir para o tim social
do que, nas sociedades de pessoas, tal mu- com todas as suas economias, ao contrario
dan<;a pressupoe a unanimidade (ou maio- do que ocorria com a sociedade universal,
ria qualiticada nas associa<;oes, nas socie- que nao existe mais no direito brasileiro
dades limitadas, nas sociedades an6nimas (CC-1916, arts. 1.367 e 1.368) e, em direi-
e nas cooperativas) e isso demonstra que to comparado, talvez apenas tenha urn pa-
os s6cios tambem estao vinculados ao tim ralelo nos kibutzes do direito israelita.
social (e muito discutivel se a tinalidade Em terceiro Iugar, o tim social ainda
social pode ser moditicada por maioria; dirige os estagios da vida da sociedade,
note-se bern, 0 objetivo, e nao 0 objeto ). porque a sociedade em constitui<;ao, a so-
Alem disso e em segundo Iugar, ainda ciedade constituida e a sociedade em liqui-
no plano funcional, o tim social determina da<;ao requerem providencias legais ade-
os direitos e deveres dos s6cios, e delimita, quadas a cada urn desses estagios em vista
com isso, a esfera individual da esfera so- do tim social - o que bern se evidencia das
cial. Note-se: o conteudo dos deveres dos inumeras prescri<;oes legais especiticas
s6cios, nomeadamente o dever de lealdade para as etapas de constitui<;ao e de liquida-
(e o seu desdobramento no dever de cola- <;ao (ex.: LSA, arts. 87, § 22 ; 136, VI; e
bora<;ao) e determinado em fun<;ao do tim 206, par. un.). 39
social. 37 E evidente que o dever de lealda- Deste rapido apanhado, o que se ob-
de e diverso se se tratar de uma sociedade serva e que, muitas das fun<;oes que outro-
de pessoas ou sociedade an6nima. 38 E cla- ra se pretendia reconhecer aaffectio socie-
tatis, efetivamente, nada tern que ver com
cht der einzelnen Mitglieder; ein Verstoss macht a inten<;ao ou animo das partes contratan-
Gesellschafterbeschliisse rechtswidrig''). tes, mas, sim, dizem respeito ao tim co-
37. Assim, aponta Herbert Wiedemann, que mum, que determinou a uniao das pessoas
"o dever de lealdade compreende a orienta91io das
rela9oes juridicas societarias para uma correta cola- em vista de sua explora<;ao.
bora91io de todos os participantes a fim de atingir o Nas linhas seguintes, procurar-se-a
fim social" (Gesellschaftsrecht, Band II, cit., 3 II§ 3, colocar em evidencia os equivocos que re-
p. 192; no original: "Die Treuepflicht beinhaltet die
Ausrichtung der gesellschaftlichen Rechtsverhiilt-
nisse auf ein korrektes Zusammenwirken aller Be- 194; no original: "Ihre Intensitiit (...) richtet sich im
teiligten zur Erreichung des Gesellschaftszwecks"). Einzefall nach der Realstruktur des Verbandes").
Friedrich KUbler entende, inclusive, que a denomi- 39. Uma outra intera91io entre fim social e
nay!io "dever de lealdade" nem seria das mais signi- estagio de dissolu91i0 e destacada por Friedrich KU-
ficativas, por nao real9ar adequadamente a rela91io, bler, na seguinte passagem de sua conhecida obra:
esta sim fundamental e necessaria, entre os deveres "La disoluci6n de Ia sociedad implica su transici6n a
dos s6cios eo fim social: "Este deber se ha denomi- Ia fase de liquidaci6n. Se trata de un procedimiento
nado tradicionalmente 'deber de lealtad'. El termino de modificaci6n del fin social o transformaci6n: no
(anclado en Ia concepcion feudal-estamental) no es afecta a Ia identidad de Ia sociedad (...); pero en Iugar
demasiado afortunado, puesto que non hay que po- del fin social original entra en juego el de Ia liquida-
ner el acento en Ia relaci6n personal entre los socios, ci6n; Ia sociedad activa se convierte en una sociedad
sino mas bien en el fin comun acordado, en las nece- en liquidaci6n (.. .). Tras Ia disoluci6n, pero antes de
sidades funcionales de Ia organizaci6n creada para Ia extinci6n, Ia sociedad en liquidaci6n puede volver
alcanzar colectivamente dicho fin, yen Ia responsa- a convertirse en una sociedad activa, por medio de
bilidad que se asume dentro de este marco en rela- Ia (nueva) modificaci6n contractual del fin social,
ci6n con intereses (patrimoniales) ajenos" (Derecho retomandose el inicialmente pactado o acordandose
de Sociedades, trad. Michele Klein, s• ed., Madrid, uno nuevo" (Derecho de Sociedades, cit., p. 117). A
Fundaci6n Cultural del Notariado, 2001, pp. 61-62). liyiio e particularmente interessante, por enquadrar
38. A intensidade do dever de lealdade a opera91io de reversiio da liquidayiio como ato deal-
"orienta-se, no caso concreto, de acordo com a real tera91io do fim social, tirando-se dai conseqiiencias
estrutura da organiza91io societaria" (Herbert Wie- praticas importantissimas em materia de quorum de
demann, Gesellschaftsrecht, Band II, cit., 3 II§ 3, p. delibera91io e direito de recesso.
ATUALIDADES 121

sultam da aplicavao do superado criterio ao s6cio. 41 Configura medida de direito es-


da affectio societatis na soluvao de proble- trito e de carater excepcional que, a par de
mas concretos e, ao mesmo tempo, apontar sujeitar-se aos principios da proporcionali-
de que forma tais problemas poderiam ser dade e da razoabilidade (obstando, com
melhor equacionados pela sua analise do isso, possa ser utilizado por encomenda
ponto de vista do fim comum. contra urn s6cio especifico, tendo por base
condutas identicas as dos demais ou, a for-
tiori, menos graves do que outras toleradas
6. As criticas as tradicionais aplicafoes
ou consentidas no seio social 42), s6 se legi-
da "affectio societatis" no direito
brasileiro e a sua substituifiio
41. A aproximas;ao do poder de exclusao ateo-
por um novo paradigma
ria da resolus;ao do contrato, na linha do que pro-
pugna a doutrina majoritaria, e valida do ponto de
No direito societario brasileiro, a no- vista estrutural do instituto, mas, de certo, expoe-se
vao de affectio societatis e usualmente in- a contestas;oes, quando a amilise se atem ao prisma
funcional, conforme bern salientou Carolina Cunha:
vocada, de maneira casuistica e sem siste-
"Na verdade, enquanto o direito de resolus;ao e atri-
maticidade ou balizas claramente estabele- buido a urn sujeito para tutelar o seu interesse em se
cidas, para genericamente fundamentar desvincular, ele proprio, de urn contrato, o direito
decisoes envolvendo a exclusao ou a reti- de exclusao de s6cio e atribuido a urn sujeito para
tutelar o seu interesse em operar a desvinculas;ao
rada de s6cios; legitimar a aplicavao de
alheia. 0 direito de resolus;iio confere ao respectivo
institutos tipicos de sociedades de pessoas titular o poder de se libertar de urn vinculo juridi-
para certas sociedades an6nimas fechadas; co, aparecendo a extinyao da vincu!ayao quanto ao
e distinguir relavoes juridicas societarias outro contraente como mero reflexo ou conseqiien-
cia do exercicio desse poder - porque, no ambito de
de outras de distinta natureza. Nas linhas urn contrato bilateral, decaindo a posis;ao juridica
seguintes, procurar-se-a demonstrar que de uma das partes, nao tern sentido nem 16gica a
estas aplicavoes da novao de affectio socie- manuten9iio da posis;ao jurfdica da outra parte (...).
tatis sao equivocas e pouco precisas, razao Por conseguinte, o instituto da resolw;:ao confere a
urn contraente a faculdade de auto-desvinculGI;:i:io e
pela qual, justamente por isso, podem e de-
salvaguarda, em boa medida, o interesse da contra-
vern ser estruturadas a partir de outros con- parte em permanecer vinculada. Nada mais distante
ceitos, capazes de fomecer soluvoes mais do que sucede no quadro do direito de exclusiio, me-
consentaneas e claras. diante o qual a sociedade produz a hetero-desvin-
cular;i:io de urn s6cio, sacrificando, em toda a linha,
o interesse deste em conservar a respectiva posis;ao
6.1 "Affectio societatis" juridica. A estabelecer urn paralelo no campo do di-
reito das sociedades, o simetrico do direito de reso-
e exclusiio de s6cio lus;iio deveria ser, isso sim, o direito de exoneras;iio
conferido a urn s6cio, e nunca o direito de exclusiio
A exclusao constitui modalidade de de urn s6cio" ("A exclusao de s6cios em particular
extinvao do vinculo societario do s6cio em nas sociedades por quotas", in Problemas do Direito
das Sociedades, obra coletiva, Coimbra, Almedina,
relavao a sociedade e aos demais s6cios40 2002, p. 216).
e, de acordo com a doutrina majoritaria, 42. Na aferi9ao da justa causa, "acima de
uma especial modalidade de resoluvao do tudo, ha de ser levado simultaneamente em conta,
contrato de sociedade por fato imputavel consoante o principio da igualdade de tratamento, o
comportamento dos demais s6cios" (Thomas Raiser
e Rudiger Veil, Recht der Kapita/gesel/schaften, 4'
40. Significativamente, a exclusao de s6cios ed., Miinchen, Franz Vahlen, 2006, § 30, n. 73, p.
encontra expressa previsao no art. 1.030 do C6digo 490). Com analogo registro, em direito comparado:
Civil, dentro da "Se9ao V - Da resolu9ao da socie- Karsten Schmidt, Miinchener Kommentar zum Han-
dade em relas;ao a urn s6cio" do capitulo da discipli- delgesetzbuch, Band 2: Handelsgesel/schaften und
na da sociedade simples; e no art. 1.085 do mesmo stille Gesel/schaft, 2• ed., Miinchen, C. H. Beck/
c6digo, na "Se9ao IV - Da resolus;ao da sociedade Vahlen, 2006, § 140, n. 21, p. 749 (para quem "ni:io
em relas;ao a s6cios minoritarios" do capitulo de re- se admitem diferenciar;oes arbitrarias" na avalia-
gencia da sociedade limitada. s;iio da justa causa para fins de exclusao); e Friedrich
122 REVISTA DE DIREITO MERCANTIL-149/150

tima desde que atendidos os pressupostos direito societario brasileiro a exclusao


(materiais e procedimentais) estabeleci- tern, como elemento comum de justifica-
dos, de maneira cogente, em lei (CC, arts. c;ao, o nao cumprimento ou a impossibili-
1.030 e 1.085) e sempre como ultima ra- dade de o s6cio adimplir os seus deveres
tio43 (cedendo espac;o a outras medidas ca- essenciais, inviabilizando ou colocando
pazes de eliminar o problema verificado no em risco a continuidade da propria ativida-
seio social44 ). Em toda hip6tese, no atual de social. 45
Na vigencia da antiga disciplina so-
KUbler, Derecho de Sociedades, cit., p. 401 (salien- cietaria, e verdade, formou-se em nossos
tando que, "al valorar Ia concurrencia de una justa tribunais e, por efeito, ecoou em parcela
causa en Ia persona del socio en cuesti6n habra que
tener en cuenta, en su caso, Ia situaci6n de los demas consideravel da doutrina, o entendimento
socios"). No direito brasileiro, v.: Edmar Oliveira de de que a quebra da affectio societatis seria
Andrade Filho, Sociedade de Responsabilidade Li- apta a legitimar a medida extrema de ex-
mitada, 2004, n. 9.1, p. 208; Tarsis Nametala Sarlo clusao de s6cio. Conquanto essa orienta-
Jorge, Manual das Sociedades Limitadas, Rio de
Janeiro, Lumen Juris, 2007, p. 275; e Pontes de Mi-
c;ao fosse ja entao juridicamente claudican-
randa, Tratado de Dire ito Privado, t. I, 2' ed., Rio de te, prosperou, em larga medida, por se
Janeiro, Borsoi, 1954, § 92, n. 5, pp. 394-395- para apresentar como uma justificativa facil,
quem "existe, para as assemblt~ias e demais corpos genericamente invocavel para fundamen-
de codecisao, principio de direito privado (...), se-
gundo 0 qual nao se podem tratar diferentemente
tar a decisao de qualquer causa, possibili-
alguns ou algum membro, se eram todos eles, antes, tando, com isso, se deixasse de apreciar e
tratados igualmente (...). E o principia de igualdade enfrentar as sempre intrincadas particulari-
perante as assembteias, diretoria e demais 6rgiios, dades do caso concreto, como isso se im-
ou principia de igualdade de tratamento social (...). punha.
As deliberar;:oes que o infringem sao invalidas, por
ilicitas". Para outros temas envolvendo o principio Pois bern. Com a entrada em vigor do
da igualdade de tratamento no direito das socieda- a~al C6digo Civil, que seguramente tor-
des, vale conferir a tese de Juan Ignacio Ruiz Peris non mais estritas as possibilidades de ex-
(lgualdad de Trato en Derecho de Sociedades, Va-
lencia, Tirant lo Blanch, 2007). clusao de s6cio, parte significativa da dou-
43. E o que se tern por absolutamente assen- trina patria mais modema passou a susten-
te no moderno direito societario alemiio (v.: Adolf tar, com razao, que mio mais basta a sim-
Baumbach e Alfred Hueck, GmbH-Gesetz, 16' ed.,
MUnchen, C. H. Beck, 1996, Anh § 34, nota 6, p.
412; Adolf Baumbach e Klaus J. Hopt, Handelsge- rang, wenn es den Beteiligten zuzumuten ist. Die-
setzbuch, 29' ed., MUnchen, C. H. Beck, 1995, § 140, ser Grundsatz beherrscht bis heute die Rechtspre-
nota 4, pp. 513-514; Friedrich KUbler, Derecho ... , chung".
cit., p. 123; Karsten Schmidt, Gesellschaftsrecht... , 45. A exclusao pressupoe justa causa; falta
cit., § 50 III, pp 1.461-1.462; Herbert Wiedemann, grave (CC, arts. 1.030 e 1.085); "gravi inadempien-
Gesellschaftsrecht, Band II, cit., § 5 I 3, p. 406; e ze" (CC it., art. 2.286); "wichtigen Grund" (HGB
Thomas Raiser e RUdiger Veil, Recht der Kapitalge- § 140). E esta deve conectar-se necessariamente a
sellschaften, cit., § 30, n. 62, p. 486). E noutros sis- relar;:ao societaria. Para Karsten Schmidt, "a justa
temas, como o nosso (cf: Renato Ventura Ribeiro, causa deve estar relacionada com o prosseguimento
Exclusiio de Socios nas Sociedades Anonimas, Sao da relar;:ao societaria" (Miinchener Kommentar zum
Paulo, Quartier Latin, 2005, n. 4.3, p. 175). Handelgesetzbuch, Band 2: Handelsgesellschaften
44. Karsten Schmidt lembra que "a exclusao, und stille Gesellschaft, cit., § 140, n. 17, p. 747; no
mesmo quando exista uma justa causa, nao pode ser original: "Auf die Fortsetzung des Gesellschaft-
desproporcionada (proibir;:iio do excesso). Urn meio verhaltnisses muss der wichtigen Grund bezogen
mais brando tern primazia, se e de se exigir aos par- sein"). De igual modo, Giuseppe Ferri salientava:
ticipantes. Este principio domina ate hoje a juris- "Deve tratar-se de inadimplemento grave e inerente
prudencia"' (Miinchener Kommentar zum Handelge- as obrigar;:oes que originam para o s6cio, como tal, a
setzbuch, Band 2: Handelsgese/lschaften und stille sua qualidade, e nao tambem a uma condis:ao diver-
Gesellschaft, cit., § 140, n. 28, p. 751). No original: sa" (Manuale di Diritto Commerciale, cit., n. 163, p.
"Die Ausschliepung darf, auch wenn ein wichtiger 293; no original: "Deve trattarsi di inadempimento
Grund vorhanden ist, nicht unverhaltnismapig sein grave e inerente ad obblighi che derivino al socio in
(Ubermapverbot). Ein milderes Mittel hat Vor- tale sua qualita, e non anche in una veste diversa").
ATUALIDADES 123

ples alegas;ao de quebra da affectio socie- do as fors;as da tradis;ao e da inercia fas;am


tatis para legitimar o afastamento compul- reverberar o antigo entendimento.
s6rio do s6cio, 46 e essa orientas;ao ja tern A nosso ver, a mera quebra da affectio
encontrado amparo em boas e corretas de- societatis, enquanto tal, nao pode autorizar
cisoes de nossos tribunais, 47 -4 8 ainda quan- a exclusao do s6cio, e assim realmente
deve ser, pois, a se admiti-la: (1 2 ) estaria,
46. Cf. (alega9ao de quebra da ajjectio socie- de fato, instalada a possibilidade de exclu-
tatis nao autoriza a exclusao de s6cio): Alfredo de sao de s6cio por mera vontade ou capricho
Assis Gon9alves Neto, Lir;oes ... , cit., n. 128, pp. 297-
dos demais s6cios, nao obstante a doutrina
298, e Direito de Empresa, Sao Paulo, Ed. RT, 2007,
n. 405, p. 395; Arnalda Wald, Comentarios ao Novo sempre tenha, de maneira unissona, verbe-
C6digo Civil, vol. XIV, Rio de Janeiro, Forense, rado e tachado de ilegal a clausula contra-
2005, n. 702, p. 235; Fabio Tokars, Sociedades Limi- tual que a facultasse; 49 (22 ) criar-se-ia, ade-
tadas, Sao Paulo, LTr, 2007, n. 2.5.2, p. 364; Fabio mais, uma vera situas;ao de subordinas;ao e
Ulhoa Coelho, A Sociedade ... , cit., n. 46, p. 132, e
Curso de Dire ito Comercial, vol. 2, 10• ed., Sao Pau-
sujeis;ao da minoria aos designios da maio-
lo, Saraiva, 2007, n. 4.1, p. 415; Osmar Brina Correa- ria, em autentica denegas;ao da propria es-
Lima, Sociedade Limitada, Rio de Janeiro, Forense, sencia da relas;ao societaria, que nao e de
2006, n. 11, p. 162; e Plinio Paulo Bing, Sociedade subordinas;ao, e contra a propria l6gica do
Limitada, Rio Grande do Sui, Safe, 2006, n. V.l2, p. sistema legal societario - o qual, nao por
232. Com orienta9ao substancialmente convergen-
te, Adalberto Simao Filho sustenta que "a simples mero acaso, regula, de forma minuciosa, o
afirma9ao de que teria sido rompida a affectio socie- exercicio do poder de controle no ambito
tatis, sem qualquer outra explica9ao no sentido de intemo da sociedade, disciplina as hip6te-
ser esta ruptura de tal forma grave e expressiva que
coloque em risco a continuidade da empresa, nao
sera suficiente para possibilitar uma boa defesa por 49. Cf. (invalidade da clausula de exclusao va-
parte do acusado nem para justificar a causa para a zia ou imotivada): A. J. Avelas Nunes, 0 Dire ito de
delibera9ao majoritaria com fim resolut6rio do qua- Exclusiio de S6cios nas Sociedades Comerciais, 1•
dro social" (A Nova Sociedade Limitada, Sao Paulo, ed., 2' reimp., Coimbra, Almedina, 2002, pp. 237-
Manole, 2004, n. 8.2.1, p. 184). 0 reparo a ser feito 252; Alfredo de Assis Gon<;:alves Neto, Lir;oes ... , cit.,
a esta Ji9a0 e a de que nao ha propriamente graus de n. 128, p. 297; Giorgio Cian e Alberto Trabucchi,
intensidade da quebra da affectio societatis, como o Commentario Breve al Codice Civile, 6' ed., Pado-
perfodo transcrito sugere e, portanto, melhor seria va, CEDAM, 2002, p. 2.314; Giuseppe Ferri, "Delle
afirmar que existem graus de intensidade de faltas societa", in Commentario del Codice Civile- a cura
(ou de deveres sociais violados) e que apenas a ine- di Antonio Scialoja e Giuseppe Branca, Bologna,
qufvoca pratica de falta grave justifica a exclusao: Nicola Zanichelli editore, 1955, p. 247; Haroldo Ma-
o que pode ser !eve ou grave, expressiva ou inex- lheiros Duclerc Ven;:osa, Curso de Direito Comer-
pressiva, nao e a quebra da affectio societatis, mas cia!, vol. 2, Sao Paulo, Malheiros Editores, 2006, n.
o dever porventura violado, de sorte que, sendo a 1.12.3.3, p. 150; Idevan Cesar Rauen Lopes, Empre-
exclusao a ultima ratio, apenas a falta grave e que sa & Exclusiio do S6cio, l' ed., 3' tir., Curitiba, Ju-
justificaria, a luz dos primados da razoabilidade e rua, 2005, n. 2.2.2.2, p. 127; Jose Waldecy Lucena,
da proporcionalidade, a aplica<;:ao da san<;:ao ultima. Das Sociedades Limitadas, 5' ed., Rio de Janeiro,
47. Nos tribunais, v.: "Sociedade comercial. Renovar, 2003, n. 11, pp. 721-723; Miguel Reale, A
S6cio. Exclusao. Apura9ao de haveres. Cessa<;:ao da Exclusiio de Socia das Sociedades Mercantis eo Re-
ajjectio societatis. lnsuficiencia da mera alega<;:ao gistro do Comercio, in Nos Quadrantes do Direito
para compelir a retirada do s6cio minoritario. Ex- Positivo: Estudos e Pareceres, Sao Paulo, Grafica-
clusao que nao e medida de discricionariedade da editora Michalany, 1960, pp. 289-292; Modesto
maioria societaria. Necessidade de comprovar;iio Carvalhosa, Comentarios ao C6digo Civil, vol. 13,
do descumprimento dos deveres sociais para justi- Sao Paulo, Saraiva, 2003, pp. 314-315; Pontes de Mi-
ficar a medida. Culpa nao comprovada. Inadmissi- randa, Tratado de Dire ito Privado, t. I, cit., § 94, p.
bilidade da exclusao" (TJSP, 8' Cam. Dir. Priv., Ap. 403; Renata Ventura Ribeiro, Exclusiio ... , cit., n. 2.7,
82.718-4, Rei. Des. Ulia Maria Antunes Alves, v.u., pp. 193-194; Robson Zanetti, Manual da Sociedade
j. 22.11.1999, RJTJESP 227/151). Limitada, Curitiba, Jurua, 2007, p. 257; Rubens Re-
48. 0 Enunciado n. 67 do CEJ do STJ dispoe: quiao, Curso de Direito Comercial, 1° vol., cit., n.
"A quebra de ajjectio societatis niio e causa para 238-A, p. 446; e Vera Helena de Mello Franco, Ma-
a exclusiio de s6cio minoritario, mas apenas para a nual de Direito Comercial, vol. I, 2' ed., Sao Paulo,
dissolu<;:ao (parcial) da sociedade". Ed. RT, 2004, n. 2.6, p. 246.
124 REVISTA DE DIREITO MERCANTIL-149/150

ses de conflito de interesses, preve qu6runs sao da maioria faltosa pela minoria, mo-
qualificados e minorias de bloqueio, e as- demamente aceita sem contestayoes,52
segura os direitos de minoria e os direitos constituiria autentica contradictio in ter-
essenciais, e tantos outros institutos que s6 minis; e (42 ) a exclusao de s6cio, por con-
se justificam pela necessidade de regular sequencia, passaria a ser medida positiva-
as posi9oes dos s6cios e que, logicamente, mente insindicavel na via jurisdicional,53
poderiam ser postos de lado, se tudo esti-
vesse entao submetido ao jugo da pura e entre interesses da sociedade - na verdade a unica
simples maioria; 50-51 (3 2 ) a propria exclu- legitimada a exclusao - e aqueles dos s6cios, mesmo
compondo, estes, a maioria; o que, alias, e deduzido
da no~ao comum das coisas, posto que perfeitamen-
50. Cf. a prop6sito, o inovador estudo de te possivel que os interesses particulares dos s6cios
Lorenz Fastrich, Raciocinio Juridico Funcional a majoritarios se contraponham aqueles da sociedade,
Exemplo do Direito Societario, trad. Nilson Lau- defendidos, real e efetivamente, pelo s6cio minori-
tenschleger Jr., na RDM 140/52, salientando que tario, por isso mesmo excluido como obstaculo aos
a cUmsula de exclusao sem justa causa, banida do designios ultimos dos remanescentes" (TJSP, 9'
direito socieUtrio alemao desde 1977, em decorren- CC., Ap. 53.111-2, Rei. Des. Vieira de Souza, v.u., j.
cia de julgado do Bundesgerichtshof, atenta contra 9.6.1983, RJTJESP 94/197).
a "funcionalidade interna" do sistema societario. A 52. Cf. (minoria pode excluir a maioria): Fabio
exclusao, por for~a de comandos expressos de lei, Konder Comparato, "Exclusao...", in RDM 25139-
portanto, pressupoe justa causa. Por isso mesmo, "a 48; Alfredo de Assis Gon~alves Neto, Lit;oes ... , cit.,
maioria nao tern poder absoluto para determinar a n. 130, p. 303, e Direito ... , cit., n. 408, p. 397; Ar-
exclusao" (Rubens Requiao, Curso de Direito Co- noldo Wa1d, Comentarios... , cit., vol. XIV, n. 709, p.
mercia!, 1° vol., cit., n. 238-A, p. 448). "A exclusao 237; Haroldo Malheiros Duclerc Ver~osa, Curso ... ,
ad nutum, por imperio e arbitrio da maioria, e rejei- cit., vol. 2, n. 1.12.3.4, p. 157; Idevan Cesar Rauen
tada definitivamente pela doutrina e pela jurispru- Lopes, Empresa ... , cit., n. 2.2.2, p. 115; Jose Wal-
dencia, como se ve" (Rubens Requiao, "Exclusao de decy Lucena, Das Sociedades ... , cit., n. 24, pp. 770-
s6cio", in Aspectos Modernos de Direito Comercial, 774; Manoel de Queiroz Pereira Cal~as, Sociedade
32 vol., Sao Paulo, Saraiva, 1986, pp. 165-166). Pois,
Limitada no Novo C6digo Civil, Sao Paulo, Atlas,
"a nao ser assim, os s6cios minoritarios passariam
2003, n. 6.7, p. 107; Paulo Penalva Santos, Comen-
a ser nada mais do que joguetes nas maos dos ma-
tarios ao C6digo Civil Brasileiro, vol. IX, Rio de
joritarios, aos quais seria dado alija-los da socieda-
Janeiro, Forense, 2005, pp. 461-462; Priscila M. P.
de quando lhes conviesse, notadamente quando as
Correa da Fonseca, Dissolw;:iio Parcial, Retirada e
grandes oportunidades de neg6cios estivessem por
vir. Vigoraria ai a lei do capitalismo selvagem: por Exclusiio de Socia no Novo C6digo Civil, 2' ed., Sao
que dividir com mais s6cios o que pode ser repartido Paulo, Atlas, 2003, p. 48; Renato Ventura Ribeiro,
entre urn numero menor deles?" (Alfredo de Assis Exclusiio ... , cit., n. 4, pp. 198-201; Vera Helena de
Gon~alves, Direito ... , cit., n. 215, p. 246). Ou seja,
Mello Franco, Manual..., cit., vol. 1, n. 2.6, p. 245; e
"nao pode a sociedade gratuitamente expulsar qual- Plinio Paulo Bing, Sociedade ... , cit., n. V.l2.1, p. 233
quer s6cio 'por da cit aquela palha', como se dizia (indicando a dissolu~ao parcial, com o afastamento
antigamente" (Haroldo Malheiros Duclerc Ver~osa, da maioria, como solm,;ao). Nos tribunais, por todos,
Curso ... , cit., vol. 2, n. 1.12.3, p. 144). Em suma: "a confira-se o leading case publicado na RT 599179
possibilidade de exclusao de s6cio, por simples de- (TJSP, 16" CC., Ap. 88.171-2, Rei. Des. Bueno Ma-
libera~ao majoritaria, sem fundamento, como uma gano, v.u.,j. 17.4.1985).
especie de denuncia vazia do contrato social e, a 53. Analogamente, a convoca~ao da assem-
meu ver, incompativel com o estagio atual do direi- bleia para deliberar a exclusao de s6cio sob a gene-
to" (Fabio Konder Comparato, "Exclusao de s6cio rica alega~ao de quebra da a.ffectio societatis, sem
na sociedade por cotas de responsabilidade limita- a indicas;ao de suas causas, inviabiliza o pr6prio
da", in RDM25/39-47). direito de defesa, que a lei expressamente ressalvou
51. Nesta linha, vale o registro feito na seguin- ao excluendo (CC, art. 1.085, par. un.) e que a dou-
te respeitavel decisao: "Necessario, realmente, dis- trina e a jurisprudencia entendem ser pressuposto
tinguir entre o que a maioria diz serem os interesses de validade do ato. Entende-se, por isso mesmo, que
da sociedade e quais os que realmente o sao; por- o ato de convocas;ao do excluendo deve ser funda-
que apenas na perspectiva destes cumpre analisar mentado e claro, para permitir a prepara~ao da sua
o procedimento do s6cio excluido. Neste campo, as contrariedade (sobre o ponto, v.: Edmar Oliveira de
contra-razoes do recurso trazem afirma~ao rigoro- Andrade Filho, Sociedade ... , cit., n. 9.7.1, p. 220;
samente falsa, verbis: 'E o referido juizo de conve- Jose Waldecy Lucena, Das Sociedades ... , cit., n. 20,
niencia e atribuido a maioria'. Absolutamente diver- p. 748; e Renato Ventura Ribeiro, Exclusao ... , cit.,
so o entendimento da doutrina, forte no distinguir n. 2, p. 283).
ATUALIDADES 125

visto que, diante da alega9ao feita pela arts. 1.030 e 1.085 do C6digo Civil exigem
maioria de que nao ha mais affectio socie- a presen9a de justa causa, caracterizada
tatis em rela9ao a certo s6cio, nao teria o por falta grave no cumprimento das obri-
juiz quaisquer condi9oes de averiguar a gayoes de s6cio; atos de inegavel gravida-
corre9ao do ato, havendo, s6 por ai, ofensa de que coloquem em risco a continuidade
ao principio inscrito no art. 5Q, XXV, da da empresa - atos esses que, nao importa o
Constitui9ao Federal, tambem aplicavel as exercicio ret6rico utilizado, nao englobam
penalidades sociais, que nao podem ser a hip6tese de obscura quebra de affectio
subtraidas do controle jurisdicional. 54•55 Os societatis.
Na realidade, a quebra de affectio so-
54. Nao obstante a advertencia pioneira de cietatis jamais pode ser considerada causa
Pontes de Miranda, feita ainda sob a egide da Cons- de exclusao. Pelo contrario, a quebra de
titui~ao de 1946, de que "a penalidade social e por affectio societatis e, quando muito, conse-
inadimplemento de dever social, de algum dos de-
veres sociais. 0 direito - que e estatal - permite
qiHlncia de determinado evento, e tal even-
que as sociedades particu1ares, de direito privado to, sim, desde que configure quebra grave
ou de direito publico, especifiquem deveres de cuja dos deveres sociais imputavel ao excluen-
infra~ao resulta a penalidade social". E, mais adian- do podera, como ultima ratio, fundamentar
te: "No direito brasileiro, que tern a regra juridica o pedido de exclusao de s6cio. 56 Em todo
do art. 141, § 4°, da Constitui~ao de 1946, decisao
social que ofenda direito do s6cio pode ser aprecia-
caso, sera indispensavel demonstrar 0 mo-
da pelo Poder Judiciario", acrescentando ainda, no tivo desta quebra da affectio societatis, e
item seguinte: "Na aplicayao da pena e preciso que nao apenas alegar a conseqiiencia, sem de-
se respeite o principia da audiencia do s6cio, que e monstrar a sua origem e o inadimplemento
o correspondente, na vida interna da sociedade, ao
de clever de s6cio que ai possa estar.
principia Nemo inauditus damnari palest, no direito
processual civile no penal. (.. .)No direito brasileiro, A quebra da affectio societatis, insis-
a clausula que pre-exclua o exame, em a~ao, pela ta-se, nao e causa de exclusao de s6cio; 0
justiya estatal ofenderia o artigo 141, § 4°, da Cons- que pode eventualmente justificar a exclu-
titui~ao de 1946, e seria nula" (Tratado de Direito
Privado, t. XLIX, 3' ed., Sao Paulo, Ed. RT, 1984, § sao de s6cios e a violayilO dos deveres de
5.186, ns. 4 e 5, pp. 127-129, grifos nossos). lealdade e de colaborayao, deveres esses
55. A doutrina entende, sem divergencias, que
a de1iberayao de exc1usao deve ser fundamentada,
para permitir ulterior controle jurisdicional (cf.: A. de fundamenta~ao do ato de exclusao (reduzido, em
J. Avelas Nunes, 0 Direito ... , cit., p. 249; Arnoldo termos praticos, a uma formalidade in6cua)?
Wald, Comentarios ... , cit., vol. XIV, n. 1.619, p. 560; 56. E o que explica o culto magistrado para-
Gastone Cottino, Diritto Commerciale, vol. 12 , t. naense Fabio Tokars: "Quando se alega que houve
2°: Le Societa, cit., n. 45.2, p. 149; Giorgio Cian e o rompimento da affectio societatis, nao se esta
Alberto Trabucchi, Commentario ... , cit., p. 2.314; propriamente expondo uma justa causa, mas sim
Idevan Cesar Rauen Lopes, Empresa & Exclusiio do uma eventual conseqiiencia de um ato originario,
S6cio, 1• ed., 3' tir., Curitiba, Jurua, 2005, n. 2.2.6, que pode ou niio ser qualificado como justa causa.
p. 144; Marcelo Fortes Barbosa Filho, C6digo Ci- Afinal, no caso de urn s6cio ser flagrado desviando
vil Comentado (obra coletiva), coord. Cezar Peluso, recursos da sociedade, e evidente que a sua atua~ao
Sao Paulo, Manole, 2007, pp. 904-905; Priscila M. P. gerara uma quebra do vinculo pessoal entre os s6-
Correa da Fonseca, "A exclusao de s6cio da socieda- cios, afetando a affectio societatis com tal intensi-
de por quotas de responsabilidade limitada", in So- dade que a manuten~ao do s6cio pode inviabilizar
ciedades par Quotas de Responsabilidade Limitada, a manuten~ao da atividade social. Mas, neste caso,
Sao Paulo, AASP, s/d, p. 78; Renata Ventura Ribei- a justa causa nao reside na que bra de affectio socie-
ro, Exclusiio ... , cit., n. 2.7, p. 197), pois "aceitar-se tatis, mas sim no desvio de recursos sociais efeti-
que a exclusao pudesse ser deliberada sem necessi- vado por urn determinado s6cio (...) Acabamos por
dade de se invocar o motivo que a determina equi- perceber que o rompimento da 'ajfectio societatis'
valeria, afinal, a negar-se ao s6cio excluido o acesso niio constitui justa causa para a afastamento de um
ao controle dos tribunais" (Priscila M. P. Correa da determinado s6cio, mas sim em eventual efeito de
Fonseca, Dissolur;iio Parcial..., cit., p. 62). Se assim um ato originario, que pode ou ntio ser qualifica-
e, poder-se-ia mesmo entender que a pura indica~ao do como justa causa" (Sociedades ... , cit., n. 2.5.2,
de quebra de affectio societatis preenche o requisito p. 364).
126 REVISTA DE DIREITO MERCANTIL-149/150

que, a depender do tipo societario e da sua mentar as solu96es no requisito da affectio


exata conformat;ao pelo metro do fim so- societatis, quando correto e tecnico seria
cial, podem ser mais ou menos alargados. burila-las a luz do conceito de fim comum
E preciso, pois, evitar o desvio de perspec- - a partir do qual se estruturam os deveres
tiva (desvio esse que, muitas vezes, resulta de s6cio, em cada caso. 58 Assim tern suce-
do equivoco de dar enfase a conseqliencia dido em tantos outros paises, que simples-
e nao a sua origem57 ). mente desprezam a no9ao de affectio e
A coloca9ao do tema, dentro de sua onde, nem por isso, a exclusao de s6cios
correta perspectiva, constitui o primeiro deixou de existir ou de se estruturar, de
passo necessario a constru9ao de solu96es forma muito mais equilibrada e racional do
juridicas harmonicas e coerentes, despro- que aquela com que se apresenta entre
vidas de urn obscuro subjetivismo. 0 que n6s.
tern gerado grande iniquidade em materia
de exclusao de s6cios e justamente 0 des- 6.2 "A.ffectio societatis"
vio de perspectiva e a insistencia, hodier- e retirada de socio
namente inexplicavel, de querer funda-
Assim como nao se mostra adequada
57. Para a propagas;ao do apontado desvio a balizar solu96es em materia de exclusao
de perspectiva, contribuem involuntariamente, por de s6cio, a novao de affectio societatis tam-
vezes, lis;oes doutrimirias corretas na sua essencia, bern nao se mostra util subsidio em tema
mas eventualmente imprecisas na sua expressao
de retirada de s6cio59 - o poder de auto-
vernacular. A ilustre mestra Vera Helena de Mello
Franco, p. ex., registra a seguinte lis;ao: "affectio desvinculat;ao que assiste ao s6cio nos ca-
societatis significa confians;a mutua e vontade de sos previstos em lei (CC, arts. 1.029 e
cooperas;ao conjunta, a fim de obter determinado 1.077), abrangendo, numa acep9ao mais
beneficia, e o elemento confians;a e da essencia da lata, tambem as hip6teses de dissolut;ao
sociedade. Por tal razao, e dever do s6cio colaborar,
mas colaborar lealmente para a consecus;ao do fim
parcial da sociedade. Na realidade, o que
comum. Se falta com este dever, rompe-se a affectio pode embasar o pedido de dissolu9ao par-
societatis e a sans;ao e a exclusao" (Manual... , cit., cial da sociedade pelo s6cio que deseja se
vol. I, p. 177). A critica que se deve fazer a tallis;ao retirar de sociedade, nao e propriamente a
e a de que a exclusao nao e sans;ao pelo rompimento quebrada affectio societatis, mas a inviabi-
da affectio societatis, mas, sim, do descumprimento
dos deveres de lealdade e colaboras;ao (ou, no caso lidade de o s6cio nela continuar, por efeito
do remisso, do dever de contribuis;ao). Por is so, a de alguma justa causa assim considerada
mens:ao a affectio societatis, no caso, e algo super- judicialmente (CC, art. 1.029, par. lin.); ou
fluo, que nada de uti! acrescenta a solus;ao do pro- por efeito de descumprimento dos deveres
blema, antes pelo contrario o envolve numa mitica
bruma exegetica que, justamente por ser perfeita-
mente dispensavel, deveria ter sido posta de !ado, 58. Tern razao Fabio Konder Comparato ao
ate para dar destaque a conexao, esta sim verda- salientar "que o problema da exclusao do s6cio s6
deira, entre exclusao e descumprimento de deveres pode ser equacionado em funs;ao desse escopo co-
sociais relevantes, como o de colaboras;ao (para a mum (...). Portanto, tudo ebalizado em funs;ao desse
consecus;ao do fim comum). E tanto assim eque esta escopo comum" ("Exclusao ...", in RDM25/341).
mesma respeitada comercialista, noutra passagem 59. Bern por isso, o Enunciado n. 67 do CEJ
da mesma obra, enfatiza, com absoluta razao, que do STJ - segundo o qual "a quebra de affectio so-
"a exclusao e admitida desde que o s6cio descum- e
cietatis nao causa para a exclusao de s6cio mi-
pra seus deveres sociais, e isto, a rigor, dever-se-ia noritario, mas apenas para a dissolus;ao (parcial) da
aplicar tanto ao majoritario quanta ao minoritario sociedade" -, ao mesmo tempo em que esta correto
(. ..). De qualquer forma, a exclusao do s6cio, com ao proclamar nao ser a mera alegas;ao de que bra de
permanencia em vida da sociedade, e medida excep- affectio societatis suficiente para justificar a exclu-
cional que, por seu rigor, deve ser amplamente justi- sao de s6cio, e equivocado ao assentar que essa que-
ficada (...). Vale dizer, e necessaria a demonstras;ao bra poderia autorizar o pedido (pelo s6cio) de reti-
do inadimplemento para que tenha Iugar a sans;ao" rada por justa causa, por meio de as;ao de dissolus;ao
(op. cit., n. 2.6, p. 245). parcial da sociedade.
ATUALIDADES 127

de lealdade, boa-fee colabora9ao pelos de- remanescentes, nos casos de retirada, por
mais socios; ou em razao de qualquer outra vezes impedindo o proprio prosseguimen-
hipotese de dissoluyaO total nao-impositi- to da atividade, em razao da liquida9ao da
va, desejando os demais socios prosseguir quota do retirante.
na explora9ao da atividade social. 0 que
sucede, porem, e que, entre as situa96es de 6.3 "Affectio societatis"
exclusao, de urn lado, e de retirada ou de e sociedade an6nima "de pessoas"
dissolu9ao parcial, de outro, existem fun-
damentais diferenyaS em relayaO aquele A no9ao de a.ffectio societatis, nodi-
sobre o qual repousa eventualmente a im- reito patrio, e tambem freqiientemente in-
putayao de descumprimento de deveres so- vocada para evidenciar o tra9o distintivo
ciais: na exclusao, recai sobre o socio que entre sociedades de pessoas e sociedades
os demais desejam afastar (hetero-desvin- ditas de capital, nomeadamente para, com
culayao); na retirada, diversamente, o cani- isso, justificar a excepcional aplica9ao a
ter punitivo desaparece (ou e, em muito, estas ultimas de institutos proprios claque-
las (como a dissoluyao parcial e a exclusao
atenuado ), concedendo-se apenas o poder
de socio60). Por essa linha, afirma-se que,
de auto-desvincula9ao do socio que plei-
nas sociedades de pessoas, prevaleceria a
teia a medida, porque, a tanto, nao foi pos-
celebrayao de contrato de sociedade intui-
sivel chegar amigavelmente, sem prejuizo,
tus personae, em considera9a0 as qualida-
em todo caso, da continuidade da explora-
des pessoais dos socios, de modo que os
9ao da sociedade pelos remanescentes.
deveres de colabora9ao e lealdade entre es-
Ainda assim, a persistencia ou nao da tes seriam mais estritos e marcantes do que
inten9ao, do desejo, do animo de associar- nas sociedades ditas de capitais, onde, de
se ou se manter associado, e dado irrele- regra, sobrelevaria o intuitus pecuniae e,
vante para conceder ou nao a dissolu9ao portanto, o fen6meno associativo nao en-
parcial da sociedade (salvo, evidentemen- contraria nos atributos pessoais dos socios
te, quando a lei expressamente conceda o a sua explica9ao. 61 Assim, se numa dada
direito de denuncia imotivada pelo socio, sociedade an6nima fechada, observa-se a
hipotese em que, mesmo assim, o fator de- prevalencia dos atributos pessoais dos so-
terminante da extin9ao do vinculo societa- cios e a presen9a de regras de refor9o das
rio nao sera a inten9a0 da parte, mas 0 efei- rela9oes entre os socios, estar-se-ia diante
to que a lei da a manifesta9ao unilateral e de uma sociedade an6nima "de pessoas"62
recepticia de vontade do agente). Nao fos-
se assim e, portanto, tivesse a mera alega-
60. Sobre tais temas, v.: Mauro Rodrigues
9ao de quebra de a.ffectio societatis o poder Penteado, Disso!U<;:iio e Liquidat;iio de Sociedades,
de autorizar a retirada do socio, ter-se-ia Sao Paulo, Saraiva, 2000; Carlos Klein Zanini, A
necessariamente que reconhecer a existen- Dissolut;iio Judicial da Sociedade An6nima, Rio de
cia do direito de retirada ad nutum ate mes- Janeiro, Forense, 2005; Francisco Satiro de Souza
Jr., "Dissolu~ao de sociedades an6nimas", in Dire ito
mo em sociedades por prazo determinado, Societario: Gestiio e Controle (obra coletiva), coords.
contra a letra expressa do art. 1.029 do Co- Maria Eugenia Reis Finkelstein e Jose Marcelo Mar-
digo Civil (o qual exige a prova em juizo tins Proen~a, Sao Paulo, Saraiva, 2008, pp. 174-176;
da existencia de justa causa), bastando, e Renato Ventura Ribeiro, Exclusiio ... , cit.
61. Em situa~oes extremas, diz-se que nelas
para tanto, que 0 interessado alegue nao ha reunioes de capitais, de posi~oes acionarias, e
mais haver a afei9ao social. Verifica-se, nao de s6cios.
por esse modo, que os equivocos da cons- 62. Em belissimo estudo, Fabio Konder Com-
tru9ao do instituto da a.ffectio societatis la- parato concluiu "ser possivel falar, escusado o neo-
logismo juridico, em 'sociedades an6nimas de pes-
boram nao so contra o socio excluendo, soas', sublinhando-se, pela contradi~ao da primeira
como acima demonstrado, mas, igualmen- das- expressoes, a importiincia do intuitus personae
te, contra a propria sociedade e os socios como pressuposto integrativo do pacto societario
128 REVISTA DE DIREITO MERCANTIL-149/150

e, por efeito, poder-se-ia excepcionalmen- meramente descritivo como pressuposto


te aplicar a ela regras pr6prias de socieda- para a aplica<;ao de certa disciplina, quan-
des de pessoas. do o correto e mais preciso seria dizer que,
Ainda aqui, pon\m, a no<;ao de affec- em dada sociedade, sobrelevam as caracte-
tio societatis e equivoca. A primeira critica risticas pessoais dos s6cios na rela<;ao juri-
que se poderia fazer e a de que, na especie, dica societaria e os correlatos deveres de
affectio societatis se apresenta apenas lealdade e colabora<;ao, os quais, se falha-
como sinonimo imperfeito de intuitus per- rem, podem, em determinadas situa<;5es
sonae, e nada mais. A segunda critica, ade- limitrofes e excepcionais, justificar a trans-
mais, e a de que, mesmo para a classifica- posi<;ao de instrumentos elaborados para
<;ao das sociedades em de pessoas e de ca- outros tipos societarios.
pitais, a no<;ao de affectio societatis nao e
operacional: e antes descritiva, ao inves de 6.4 "Affectio societatis"
instrumental. Vale dizer, para os fins desta e caracteriza~iio da sociedade
classifica<;ao, a no<;ao de affectio societatis
nao surge como algo que possa auxiliar o Por ultimo, invoca-se amiude a no<;ao
interprete a solucionar os problemas con- de affectio societatis, dizendo-a essencial
cretes, mas, pelo contnirio, aparece apenas ao contrato de sociedade para, com isso,
como fruto de sua constata<;ao, ainda quan- diferenciar certas rela<;5es juridicas do
do porventura ela esteja errada. A aplica- contrato de sociedade. Retoma-se, por esse
<;ao de regras e institutos das sociedades de modo, a mais antiga concep<;ao do instituto
pessoas a determinadas sociedades anoni- em sua fun<;ao original. No entanto, con-
mas fechadas "de pessoas", a par de ser forme destacado anteriormente neste estu-
medida excepcional, e constru<;ao a ser do, a affectio societatis nao e elemento
elaborada a partir da constata<;ao empirica constitutivo da sociedade e, portanto, nao
e in concreto da intensidade dos deveres de se presta a diferenciar a sociedade de ou-
colabora<;ao e lealdade; da sobreleva<;ao tras figuras. 63 0 que pode servir para tal ta-
ou nao do elemento pessoal na rela<;ao ju-
ridica societaria. Vai dai que, ao afirmar
63. Alias, cuidando de distinguir as sociedades
que numa dada sociedade anonima fecha- de fato, Giuseppe Ferri assim observou: "Nell'ambito
da se evidencia a affectio societatis e, por della categoria delle societit irregolari rientrano le co-
isso, e possivel ao s6cio requerer a dissolu- sidette societa di fatto, quelle societit che si formano
<;ao parcial no caso de desinteligencia, o senza Ia stipula de un contratto sociale sulla base di
un comportamento concludente di una pluralita di
interprete estara incorrendo apenas num soggetti. Si tratta di fenomeni societari oltremodo
vicio de expressao, colocando urn dado comuni in pratica che si realizanno in quanto si de-
termini in fatto Ia creazione di un fondo comune per
l'esercizio in comune di un'attivitit economica al fine
(...).A 'sociedade anonima de pessoas' apresenta, as- della divisione degli utili. La giurisprudenza esige
sim algumas caracteristicas peculiares, que a distin- anche l'affectio societatis, che peraltro non erequisi-
guem das demais companhias, tanto abertas quanto to ulteriore, rna eIa rappresentazione soggetiva della
fechadas. Sao elas, comumente: I) a limitaviio it cir- prosecuzione della scopo sociale sui/a base dei requi-
culayao das ar;:oes, seja no estatuto, seja em acordo siti oggetivi e distingue Ia esistenza della societit nei
de acionistas; 2) quorum deliberative mais elevado rapporti interni ricollegandola alia effetiva riccorren-
do que o legal, para certas e determinadas questOes, za in fatto dei sudetti requisiti, e nei rapporti esterni,
tanto na assembleia geral, quanto no conselho de ricollegandola alia mera apparenza di un fenomeno
administrar;:ao, o que equivale it atribuir;:ao de urn societario" (Le Societa, 2• ed., Torino, UTET, 1985,
poder de veto a minoria; 3) a distribuir;:iio eqiiitativa pp. 113-114; grifos nossos). Em tradur;:iio livre: "No
dos cargos administrativos entre os grupos associa- ambito da categoria das sociedades irregulares en-
dos; 4) a solur;:iio arbitral dos litigios societarios. Por tram as assim chamadas sociedades de fato, aquelas
is so mesmo, ja se p6s em duvida que tais sociedades sociedades que se formam sem a estipular;:iio de urn
ainda possam ser consideradas, propriamente, an6- contrato social, it base de urn comportamento conclu-
nimas" ("Restrir;:oes...", cit., pp. 33-35). dente de uma pluralidade de sujeitos. Tratam-se de
ATUALIDADES 129

refa- que e sempre dificil e nao conta com em tomo de urn dos mais fascinantes temas
urn criterio objetivo a ser aplicado - e o do modemo direito societario, toma-se
fim comum; a causa do contrato de socie- possivel concluir que a not;:ao de affectio
dade enquanto elemento objetivo do neg6- societatis e imprecisa e equivoca, pois: (1 2 )
cio juridico. 64 No entanto, reconhece-se a intenyao, ou desejo, da parte contratante
que, qualquer que seja o criteria utilizado, e elemento que, frente adeclarayao de von-
as dificuldades sentidas pelo aplicador da tade extemada pelo agente (CC, art. 112),
lei nao sao amainadas pelo emprego de se traduz em dado juridicamente irrelevan-
qualquer criterio: sao elas pr6prias da na- te (ou, quando menos, de relevancia ate-
tureza das coisas. 65 De todas as aplicat;:oes nuada na materia, ressalvado o campo pro-
que entre n6s se faz da affectio societatis, prio que lhe e reservado em materia de vi-
esta seria, pelo menos, a mais legitima e a cios de consentimento); (22 ) a intenyao, ou
menos criticitVel. desejo, de o agente associar-se em socieda-
de nao determina nem a conclusao do con-
7. Conclusiies: rumo ao conceito trato nem a sua extinyao, pois o que pode
de jim co mum e aos deveres ter esses efeitos, se assim a lei o determi-
de lea/dade e colabora<;iio nar, e somente a sua declarayao de vonta-
de; (3 2 ) a declarat;:ao de vontade, na cele-
Ao cabo deste pequeno estudo, cujo brat;:ao do contrato de sociedade, em nada
objetivo era apenas o de instigar a reflexao difere da declarayao de vontade exigida na
conclusao de qualquer contrato e, portanto,
nao tern uma conformayao especial naque-
fen6menos societarios sobremodo comuns na pratica,
que se realizam enquanto se determine, de fato, a cria- le primeiro; (42 ) as diferenyas que existem
s;ao de urn fundo comum para o exercicio em comum entre o contrato de sociedade e outras figu-
de uma atividade econ6mica com o fim de divisao ras contratuais, assemelhadas ou nao, nao
dos lucros. A jurisprudencia exige tambem a affectio
estao na conformat;:ao do elemento volitivo
societatis, que, de resto, nao e requisito ulterior, mas
ea representar;iio subjetiva da persecur;iio do escopo dos agentes, mas, sim e precisamente, na
social sob a base dos requisitos objetivos, e distingue causa do contrato e, de maneira mais espe-
a existencia da sociedade nas relas;oes internas, ligan- cifica, na existencia de escopo comum,
do-a il efetiva ocorrencia, de fato, dos mencionados
que permite enquadrar a sociedade entre as
requisitos, e nas relas;oes externas, ligando-a il mera
aparencia de urn fen6meno societario". organizat;:5es finalisticas; e (5 2 ) o que per-
64. Com razao, Fabio Konder Comparato ja mite diferenciar, em cada caso, a existen-
sustentava, por isso mesmo, que a distins;ao entre cia de contrato de sociedade ou de outras
sociedade e comunhiio nao residiria na existencia de
affectio societatis; "a distins;ao deve ser pesquisada
figuras, nao e o consenso, mas o neg6cio
na natureza da causa, enquanto elemento objetivo juridico plurilateral de fim comum, ao qual
do neg6cio juridico" (0 Poder de Con/role na So- se tenha dirigido o consenso. Segue-se dai
ciedade An6nima, 3• ed., Rio de Janeiro, Forense, que a noyao de affectio societatis apresenta
1983, n. 37, p. 118).
65. E o que 1ucidamente registra Herbert Wie-
urn desvio de perspectiva, ao dar destaque
demann: "Die notorischen Abgrenzungsschwierig- ao elemento volitivo, quando o correto se-
keiten des Gesellschaftsbegriff lassen sich nicht, wie ria dar enfoque ao fim comum - como dis-
man zuniichst vermuten kiinnen, durch eine verbes- soja tinham se apercebido muitos estudio-
serte Gesetzessprache beseitigen, sie liegen in der
Sache selbst. Andere Rechtskreise mit unterschied-
sos que, ao tratar do consenso, puseram
lichem Ansatz kennen die gleiche Problematik" (Ge- is so em destaque. 66
sellschaftsrecht, Band II, cit.,§ 21II I, p. 125; em tra-
dus;ao livre: "As not6rias dificuldades de delimitas;ao
do conceito de sociedade nao se deixam eliminar, 66. Ja caminhavam nesta dire9ao J. X. Car-
como il primeira vista se poderia supor, atraves de urn valho de Mendonya (Tratado de Dire ito Comercial
aperfeis;oamento da linguagem juridica, elas repou- Brasileiro, vo!. III, 5• ed., Rio de Janeiro, Freitas
sam na propria coisa. Outras esferas juridicas com di- Bastos, 1958, n. 529, p. 23) e Joao Eunapio Borges
verso principio conhecem a mesma problematica"). (Curso ... , cit., n. 250, pp. 269-270).
130 REVISTA DE DIREITO MERCANTIL-149/150

Em suas fontes, a affectio societatis 0 que se observa, em ultima amilise, e a


surgiu apenas como urn tra9o distintivo en- tendencia de supera9ao do conceito de
tre a sociedade e a comunhao, mas sem que affectio societatis pelo conceito de tim co-
fosse colocada como algo exclusivo ou mum ou, talvez mais precisamente ainda,
inexistente noutras rela96es juridicas. Pos- de tim social. 67
teriormente, foi erigida equivocadamente a Portanto, o modemo direito societario
elemento distintivo do contrato de socieda- deve, a bern da evolu9ao da ciencia socie-
de, conduzindo, em ultima analise, a urn taria e da elabora9ao de solu96es precisas e
autentico paradoxo de detinir algo pelo univocas, abandonar por completo a ideia
termo detinido. Em sistemas juridicos de affectio societatis e aprofundar a analise
avan9ados e, em especial, por efeito da re- da no9ao de tim comum em sentido amplo
futa9ao da teoria da vontade, de urn lado, e (compreendendo o escopo-meio e o esco-
da atirma9ao da teoria do contrato plurila- po-tim da organiza9ao societaria, e as suas
teral, de outro, o conceito de affectio socie- intera96es com os deveres de lealdade, co-
tatis acabou por ser abandonado ou, quan- laborayao e contribui9ao). S6 assim conse-
do muito, restringido a fun96es bastante guir-se-a realmente avan9ar no trato da
especiticas; limitou-se a exercer urn papel materia e nas solu9oes para os seus proble-
descritivo, e nao propriamente funcional. mas praticos.

67. Eis que, numa sociedade unipessoal, nao


se poderia falar, a rigor, de urn fim comum.

You might also like