You are on page 1of 40

LENGUA GARIFUNA

Niduheñu:
Desde hace mas de un año, las comisiones garifunas de Belize, Guatemala, Nicaragua y Honduras vienen
desarrollando, bajo el patrocinio de la UNESCO, el Proyecto Plan de Salvaguardia del Patrimonio Cultural
Intangible Garifuna, como resultado de la proclamación de la lengua, danza y Musica Garifuna como
patrimonio inmaterial de la humanidad.
Uno de los productos resultantes de este proyecto ha sido el documento " Pautas para la Standarización
Regional de la Lengua Garifuna", mismo que ha sido analizado, consensuado y aprobado por los
representantes de estos paises, para que sirva de guia para todos los amantes de la conservación de la lengua
garifuna.
Espero que vean el documento y envien sus comentarios al respecto. les saluda.
(Enviado por: Salvador Suazo)

Estandarización Regional de
la Lengua Garifuna
Por: Valeria Palacios Castillo

CAPITULO I

1. El sistema gráfico de la lengua


1.1. El alfabeto garífuna
El alfabeto o abecedario garífuna consta de veintitrés (23) letras, grafías o grafemas,
cuya representación es la siguiente:

a, b, ch, d, e, f, g, h, i, k, l, m, n, ñ, o, p, r, s,

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 1 of 40
t, u, ü, w, y,
El sistema vocálico de la lengua lo conforman los siguientes grafemas:

a, e, i, o, u, ü,
Son vocales fuertes:

aeo
Son vocales débiles:

iu
Es vocal guturo dental:

ü
El sistema consonántico lo conforma las siguientes grafías:

b, ch, d, f, g, h, k, l, m, n, ñ, p, r, s, t, w, y,
No forman parte del sistema gráfico garífuna los siguientes grafemas:

c, j, ll, q, rr, v, x, z,

1.2. Nombre de los grafemas


garífunas
Grafemas vocálicos

El nombre de los grafemas vocálicos presentes en la lengua garífuna son los siguientes:

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 2 of 40
Grafema ......... grafema

A, a, a.....(garünati)
E, e, e.....(gayumati)
I, i, i.....(gágiriti)
O, o, o.....(gararati)
U, u, u.....(máguti)
Ü, u, ü.....(gáguti)

Grafemas consonánticos

El nombre de los grafemas consonánticos de la lengua garífuna son los siguientes:

Grafema...............Nombre

..B,.b,................ba
..Ch,ch.............cha
..D,.d,...............da
..F,.f,................fa
..G,.g,...............ga
..H,.h,...............ha
..K,.k,...............ka
..L,.l,................la
..M,.m,.............ma
..N,.n,...............na

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 3 of 40
..Ñ,.ñ,...............ña
..P,.p,...............pa
..R,.r,...............ra
..S,.s,...............sa
..T,.t,...............ta
..W,.w,.............wa
..Y,.y,...............ya

CAPITULO II

2. El sistema fonético de la lengua


2.1. Aspectos generales de la
pronunciación
Para obtener una excelente pronunciación de las palabras escritas en garífuna, deberá
tomar en consideración lo siguiente:

Toda palabra que se lea en garífuna, debe pronunciarse despacio, haciendo énfasis en
cada componentes silábico.
...mua......: mu-a........./...gamisa......: ga-mi-sa
...duna.....: du-na......../...simisi......: si-mi-si
...abu......: a-bu....../...degeyawa....: de-gé-ya-wa
...ereba...: e-re-ba..../...surumilu..: su-rú-mi-lu
...idewenei.....: i-dé-we-nei
...igarihabu....: i-gá-ri-ha-bu

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 4 of 40
La pronunciación de la última sílaba de la palabra generalmente es inaudible.
...dasi.......:dasi....../...winani.....: winani
...warugu...: warugu..../...barasegu:..: barásegu
...ahari....: áhari...../...gunubu.....: gunubu
...íruni....: íruni...../...yeruga.....: yeruga
...umadaü..: umadaü../...gudemei..: gudemei
...gurasu...: gurasu..../...dimurei....: dimurei

Las palabras que llevan /r/, se pronuncian conforme nivel de influencia idiomática y
grado de aculturización circundante. En comunidades de influencia anglosajona, la /r/
utilizada tiene un sonido vibrante parecido al de la /r/ inglesa; en localidades
hispanizadas, el fonema adquiere una sonoridad similar a la /r/ castellana, y en aquellas
comunidades menos aculturizadas, conservan todavía un fonema gutural similar al de
la /r/ francesa. Veamos:

...garifuna...garinagu...garadun...bürürü
...ereba...baruru...gararaguaü...marumaruti
...yawara...búriri...abiri...waruhuyuru
...giburi...buiruhu...nürüdün...garanati
...gürigia...heririgua...wügüri...guribiyua.

Cuando la palabra termina en /..n/, la vocal que la acompaña es nasalizada. Una vocal
es nasalizada cuando la misma se pronuncia haciendo vibrar las cuerdas bucales.

...an, aban, sun, lun,


...tun, bun, an, san,
...pakün, dan, san, budan,
...badun, an ti, riban, ariran,
...nun, basein, biasun, diwein,
...galun, úmagien, choran, bugan
...ganhun, dayagan, furisun, guran,
...saundun, wein,

Cuando las palabras llevan las vocales /ai/ formando sílaba o en compañía de alguna
consonante, se pronuncian como si fueran escritas con /ei/. A continuación se presenta
un listado de algunas palabras:

...aibagua, aibuga, aiguada, abaicha,

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 5 of 40
...abaimaha, adaira, agai, áhaicha
...akaimaha, amainaha, amainira, araida
...awaira, baibai, baidi, baisawa
...faifa gaidi, gaigusi, arigai,kai
...kaima, kainaba kaisi, waiyama

Cuando las palabras llevan las vocales /au/ formando sílaba o en compañía de alguna
consonante, se pronuncian como si fueran escritas con /ou/. A continuación se presenta
un listado de palabras que contienen estos grafemas.

...aubaü, aubura, aucha, auchira


...aufuda, aufuri, aunaba, aunaha
...auluha, ausera, auweni, auyada
...abaucha, abauha, achauha, adaura
...agaucha, agauchagua, alaucha, áraucha
...arauda, ásauha, awauha, gaunu, lauweru

De igual manera, las palabras que llevan /aun/ se pronuncian como si fuesen escritas
con /oun/, tales como:

aundara, aundaha, aungura, aunguru, aunli, aunwere, abauncha, abaunha,


aunwenbun, añaunda, añaundagua, añaunguru, araunra, amañaunra,
ariñaun, gaunbiri, haun, ñaunguati, saunburu. saundun,

2.2. Reglas básicas de


pronunciación
Pronunciación de monosilabas:
Las palabras que contienen una silaba se pronuncian con una sola emisión de voz.
Ejemplo:

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 6 of 40
Le, to, ha, ma, ni ti, ri, san, che, da, dan, fan, hel, sun, ya, ye, gen, ka, un, nun,.
bun, lun, tun, nan, ban.

Pronunciación de bisílabas:
Las palabras que llevan dos sílabas se pronuncian con énfasis fonético en la primera
sílaba (de la izquierda). He aquí algunos ejemplos:

ahü, amu, ari, ata, aüdü, baba, baidi, balu, ida, bira, buyei, dasi, daüguaü
dema, duru, ebu, egi, fedu, fusu, giadi, guchu, megu, mibi, sandi, sabun, watu,
wira, yuwa, yaya, panu.

Pronunciación de trisílabas:
Las palabras que llevan tres sílabas se pronuncian con énfasis fonético en la segunda
sílaba.

abiri, abuni, achiba, achiga, adari, adüga, agare, agülei, agusa, alagan, amidi,
anaba, anasi, arufun, awasi, babichu, baligi, barana, binadu, darara, denesi,
dugunu, dumari, chumagü ebegi.

Pronunciación de polisílabas:
Las palabras que llevan cuatro o más sílabas se pronuncian con énfasis fonético en la
segunda sílaba.

abachaha, abadira, abaimaha, abasiha, abinaha, abuduha, abuseira, achatiha,


adariha, agadeira, agañeiha, agayuma, akutiha, anutari, arandara, barasegu,
baribabu, basinigü, bugudura, dabuyaba, adügüdara, egeburiha, eweneduha,
idiñeburi, ubuñahabu,

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 7 of 40
Pronunciación de palabras con
patioku
El patioku o circunflex (^) es el signo que se usa tanto para eliminar la concurrencia de
dos vocales iguales en una sola palabras como para alargar el sonido de la vocal
afectada. Su uso es de vital importancia en la ortografia de la lengua, porque de ello
depende la correcta escritura, pronunciación y significado de muchas palabras. Veamos
algunos ejemplos:

áchara : esconder, ádara : empujar,


ásara : peluque, aráwaha : llamar (Int),
anaha : (yo), estoyédera : remojar,
incha : pulga, daariha : ver/mirar,
íngini : hedor, achuragua : censurar/criticar,
águra : botar, áhuha : azadon,
earásura : terminar/concluir,
agüra : amarrar/atar,
ádüra : aplastar, achâra : fallar,
adâra : abrir, ásâra : levantarse,
áwâha : abostezar, anâha : llevar/traer (int)
edêra : endurecer, încha : indicar/superar,
árîha : adormitar, íngîni : tren,
achûragua :hechar, (…)agûra : tocar,
ahûha : suzurrar/(del rio),
ásûra : ponerse recto,
ágüüra : morder, adüüra : cortar.

2.3. Variación alofónica de las


vocales
http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM
Page 8 of 40
La confluencia de dos vocales iguales en una palabra conforma una variación de sonido,
cuya representación gráfica se presenta de la siguiente manera:

[ â ] ..... [ ê ] ..... [ î ]..... [ ô ] ..... [ û ] ..... [ üü


]
Veamos algunos ejemplos:

Alófonicos.............Sin circunflex..............Con circunflex


......[ â ]..........agaanba, dimaasu....../.....agânba, dimâsu...
......[ ê ]..........mekeeti, semeeti......./.....mekêti, semêti...
......[ î ]..........diisi, ahiira............/.....dîsi, ahîra......
......[ ô ]..........achoora, papichooti./.....achôra, papichôti
......[ û ]..........uunsu, aduura........./.....ûnsu, adûra......
......[ üü ].........adüüra, ágüüra........./.....adüüra, ágüüra...

Observe, que la concurrencia de dos vocales iguales han sido reemplazadas por las
formas /â/, /ê/, /î/, /ô/, /û/, excepto la /üü/ que permanece inalterable, ya que su
representación gráfica ofrece muchas dificultades.
Dada la dificultad en colocar patioku sobre la /ü/ (ya sea con máquina de escribir o por
computadora), se recomienda entonces, simbolizar el alargue de este sonido haciendo
uso de doble grafema /üü/. Este procedimiento también debe usarse cuando se requiera
de la acentuación de este grafema.

3. Reglas básicas de escritura


3.1. Aspectos generales de la
escritura
Las reglas básicas de la escritura garífuna, incluyen los siguientes aspectos:

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 9 of 40
Uso de letras mayúsculas
Se escriben con letras mayúsculas:
· La primera letra de un escrito, encabezado, título, idea o frase.
Ejemplo:
Mariei
Ligia liribai agaferuni tidan ligilisi ligibugien fádiri.

· La primera letra de una palabra seguida de un punto (seguido o aparte). Ejemplo:


Ñündütina aríahai, madai numuti. Danbai nudin tubiñe Yama, ñei hariñega nun, luagu
giribuha lan lagairaun.

· La primera letra de nombres propios, obras, lugares, hechos o sucesos de gran


trascendencia:
Nombres propios: Beliu, Yásigu, Yeidana, Kanuta, Nusi, Waiña.
Obras : Adamuri Garifuna, Haun damusianu, Da Núbebe.
Lugares : Dugamachu, Lawán, Másiga, Funda, Labuga.
Sucesos : Auweguni Durugubuti Lidan Irumu Darândi Sedü

Uso de palabras compuestas


Las palabras compuestas de dos vocablos que tienen otro significado se escriben con
separación de guiones.

luagu biama : luagu-biama


luagu ürüwa : luagu-ürüwa
luagu gádürü : luagu-gádürü
biama hati : biama-hati
ürüwa hati : ürüwa-hati
widü hati : widü-hati
gádürü hati : gádürü-hati
nefu hati : nefu-hati
seingü hati : seingü-hati
dîsi hati : dîsi-hati

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 10 of 40
sisi hati : sisi-hati
ûnsu hati : ûnsu-hati
sedü hati : sedü-hati
dûsu hati : dûsu-hati

Uso de nombres propios de otros


idiomas
Los nombres de personas de origen extranjero, se escriben tal como aparecen en el
idioma original:

Angel, Casimiro, Salvador, Pascual, César, Venancio, Jorge, Sergio, Pablo,


Virgilio, Horacio, Celso, Cecilio, Michael, John, Peter, Newton, Jeffrey,
George, Gianluca, Pierluigi, Suazo, Castillo, Jerry, Johnnie,

Uso de la /m/ como fonema de las


palabras
Se escribe con /m/ dentro de una palabra, cuando la sílaba que la contiene se antepone
a la consonante /p/, tales como:

piampiamu, atampura, atampuha, karampu, kiampotu, lampa, lampu,


pompu, tempá, tompu, pímpina, pámpana, pilampó, suampu, kompé,
kampüleini,

Palabras de doble escritura e igual


significado

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 11 of 40
Son palabras que se escriben con adición o supresión de grafías pero tienen el mismo
significado. Ejemplo:

anihán : nihán
abuha : ubuha
anuhán : nuhán
aniha : iniha
anihain : nihain
anuha : unuha
anuhain : nuhain
anite : inite, inte
anitiga : híntiga
anutuga : húntuga
aniliga : haniliga
añalaga : hañalaga

3.2. Palabras que se escriben con


/ai/ versus /ei/

Se escriben con /ai/:


Todos los verbos conjugados en tercera persona del singular masculino (es decir, todos
los verbos en infinitivo cuando van unidos al sufijo pronominal /…i/. Veamos:

arihai, adügai, íridai, arabachai, áfarai, ibihai, ichigai, araidai, élechai,


ácharai, aramudai, anügai, abudai, ébechai, agúarai, ídehai, aigai, ébedai,
abaichai, adigirai, áyeihai, aibugai, añaladai, áhiachai, agumadirai,

Cuando el verbo está en gerundio o presente contínuo (es decir, cuando el verbo en
infinitivo va unido al sufijo progresivo /..ina/):

arihaina, adügaina, íridaina, arabachaina, áfaraina, ibihaina, ichigaina,

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 12 of 40
araidaina, élechaina, ácharaina, adarihaina, anügaina, abudaina, ébechaina,
agúaraina, idehaina, aigaina, áyeihaina, aibugaina, añaladaina, áhiachaina,
agumadiraina.

Cuando el verbo conjugado en Imperativo va unido al sufijo pronominal /..i/:

arihanai, adüganai, araidanai, áfaranai, arihabai, adügabai, araidabai


áfarabai, arihalai, adügalai, araidalai, áfaralai, arihatai, adügatai, araidatai,
áfaratai, ariha wamai, adüga wamai, araida wamai, áfara wamai, ariha
humai, adüga humai, adüga hamai, araida hamai.

Del comportamiento anterior se deduce a nivel gramatical que: todas las palabras que
llevan unidas las vocales /ai/ formando sílaba o unidas a una consonante, suenan como
si fueran escritas con /ei/. Por añadidura, se puede afirmar que, tambien:

Se escriben con /ai/

aibagua, aibaha, aibürüha, aibuga, aibuguni, aifi, aiga, aigagüda, aigaha,


aiganaün, aiguada aigini, aigiri, aiguaha, aiganabegi, aiganagai, aigagua,
abaicha, abaichagua, abaiha, abaimaha, adaira, adairagua, adánimaida,
afaicha, agai, agaidinaü, againdagua, agaira(ü), agumaira, aruwaiha, ahaicha,
aguluwaida, akaimaha, amainira, araini, arainira, arigai, arigailaü, araida,
araidagua, araidaha, araira, arairagua, asaidira, awaira, awairagua,
awairida, baidi, baisawa, dagaina, dandai, dugai,

Se escriben con /ei/


Las palabras que llevan énfasis fonético en la sílaba anterior a la sílaba que lo contiene.
Este es uno de los mecanismos que se deben utilizar para diferenciar palabras que
llevan /ei/ de los vocablos que se escriben con /ai/. Veamos:

abuyeiha, adaneida, adaseira, adaseiha, adayeira, adideira, adineira,

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 13 of 40
adureida, afayeira, afayeiha, agadeira, agadeiha, agañeira, aganeiha,
ahimeida, aluweira, amudeira, amudeiha, amuñeira, ananeiha, arideiha,
arünei, asuñeira asaleiha, aseiha, aseira, awadeira, awadeiha, awireih, áyeiha,
ayudeira, ayudeiha, badinei, badisei, barasei, berenfei, buyei, daseiti, dayeiti,
derenei, dibasei, dibunei, dideiti, digenei, dimurei, diriyei, dureiti, durugei,
eneini, ebeseira, edeneira, emegeira, esedeiha, emeleiha, emenei, esemeiha,
eseneiha, eseñeira, eseñeiha, fayeiti, fuledei, furendei, furesei, gamasei,
gasfiyei, gürewei, gudemei, gudumei, gumesei, ibasei, ibiñei, idiñei, iñeñei,
iwiyei, murisei, nenei, nidundei, sidihei, sigenei, suñeitu, ufemei, ugunei,
umenei, uniñei,

Tambien se escribe con /ei/:


Las palabras que llevan adjunto el sufijo instrumental /..gülei/:
abuidagülei, amaharagülei, ebeluragülei, adundehagülei, auchahagülei,
aunabagülei, awairagülei, áluguagülei, ayudeihagülei, abürühagülei,
abiñaragülei, ánharagülei,

3.3. Palabras que escriben con /au/


versus /ou/
Se escriben con /au/
Todas las palabras que suenan como /ou/ ya sea al inicio, enmedio o al final de las
palabras.

adauragua, afigauha, araudaha, aubagien, aubura, aucha, auchira, aufuda,


aufuri, aunaba, aubawagu, aufudaha, aunigiha, auseragua, auchigida,
auweha, auyawaha, arauchaguwa, gauwediti, kauguda, larauga, yaudiga.

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 14 of 40
Y el uso de palabras con /ou/ ?
Analicemos las siguientes palabras que a nivel fonético suenan como /ou/.

lere : lereuga ... abalabaha : abalabahauwa


liwiye : liwiyeuga ... áfaraha : afarahauwa
íchâha : íchâhauwa ... aguyemeha : aguyemehauwa
agüriaha: aguriahauwa ... ayubiaha : ayubiahauwa
íweruha : iweruhauwa ... auburaha : auburahauwa
agibiha : agibihauwa ... ayudeiha : ayudeihauwa

Se puede deducir que las palabras que suenan como /ou/, a nivel gramatical deben
ser escritas con /au/
o con /eu/
. De igual manera se puede inferir que los
grafemas /ou/ no se utilizan en la fonética garífuna.

3.4. Palabras que se escriben con


/aun/ vrs /oun/
Se escriben con /aun/:
Cuando los verbos en infinitivo van unidos al sufijo pronominal /..un/:
arihaun, adügaun, íridaun, arabachaun, áfaraun, ibihaun, íchigaun,
araidaun, élechaun iñuraun, adarihaun, anügaun, abudaun, ébechaun,
adaüraun, akalahaun, aigaun, ébedaun, abaichaun, adigiraun, akutihaun,
íbigaun, aramudaun, áhiachaun agumadiraun,

Cuando el verbo conjugado en Imperativo va unido al sufijo pronominal /..un/:


arihanaun, adüganaun, araidanaun, áfaranaun, arihabaun, adügabaun,

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 15 of 40
araidabaun, áfarabaun, arihalaun, adügalaun, araidalaun, arihataun,
adügataun, araidataun, áfarataun, ariha wamaun, araida wamaun, adüga
humaun, araida humaun, ariha hamaun, adüga hamaun, araida hamaun,
áfara hamaun,

Cuando el verbo conjugado en imperativo (caso anterior) se entrelaza con el entrefijo


optativo /..muga../.

arihanamugaun, adüganamugaun, araidanamugaun, ígiranamugaun,


arihabamugaun, adügabamugaun, ariadabamugaun, ígirabamugaun,
arihalamugaun, adügalamugaun, araidalamugaun, ígiralamugaun,
arihatamugaun, adügatamugaun, araidatamugaun, ariha wamamugaun,
adügah umamugaun, ígira humamugaun, adüga hamamugaun, araida
hamamugaun, ígira hamamugaun,

Cuales se escriben con /oun/ ?

Habiendo observado el comportamiento de las palabras arribas enunciadas, se concluye


que a nivel gramatical no existe ningun vocablo garífuna que sea escrito con este
fonema.

4. Reglas básicas de acentuación


4.1 Acentuación conforme número
de sílabas
Las palabras de origen garífuna se acentúan de acuerdo al número de silabas que la
conforman. No se le olvide que la enumeración de las sílabas en garífuna comienza de
izquierda a derecha.

Palabras monosílabas:
Las palabras que contienen una sola sílaba nunca llevan acento.

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 16 of 40
da, dan, le, to, ha, dei, nun, bun, lun, tun, waun, hun, haun, ma, me, san, lan,
nan, sun, ya,

Palabras bisílabas
Las palabras que llevan dos sílabas, se acentúan en la segunda sílaba. Veamos la
siguiente lista de palabras:

anhán, âyé, âyí, bâmí, baré, barín, bulón, chagá, busó, cheiní, chugú, dimí,
diná, fedé, furé, fuló, fiyú, fulún, gâñé, garún, gulín, hagán, hará, higán, hebé,

Palabras trisílabas:
Las palabras que llevan tres sílabas generalmente se acentúan en la primera sílaba,

excepto aquellos vocablos que comienzan con /aun/ o con diptongos.

Son palabras trisilabas.


ábuna, ábuti, áchara, áchuga, ádina, áfara, áfuacha, áfura, ágani, ágawa,
águru, águda, águiraü, águru, águyu, áhari, áhina, áhücha, áhünei, aula,
álüda, áluda, áluga, álura, anura, árabu, árada, áraga, árani, áriabu, ásura,
áseiha, ásüda, ásueha, ásuera,

Palabras polisílabas:
Las palabras que llevan cuatro o más sílabas se acentúan en la primera sílaba, excepto
aquellas que comienzan con diptongos. Observe la siguiente lista de palabras:

ábürüga, ábulugu, ádidiha, áfiyuha, áfügücha, áfulacha, áfunada, áfurida,


áfurugu, álügüda, áluduha, álugucha, Amalia, ámanicha, ámuñegü, árügüda,
ásiñara, ásügüra, átunura, áwagacha, básigidi, éñegecha, éñegeha, íbehabu,

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 17 of 40
ídiburi,

4.2. Acentuación de sufijos y


partículas
Se acentúan los sufijos /..ná, /..bá, /..lá, /..tá/. (excepto cuando forman parte del verbo
decir) así como las partículas wamá, humá y hamá cuando hacen las veces de
expresiones imperativas. Ejemplos:

adüganá, furesebá, aramudalá, redeitá, arihaná, neibá, itaralá, lumatá,


auseraná, duaribá, ariñegalá, araudatá, subudi wamá, gañei humá, giribu
hamá, maudin wamá, ígira humá, dise humá, írida wamá, ya humá, hamaun
humá.
Nota: Las palabras escritas en letras mayúsculas no deben acentuarse.

5. Diptongos y Triptongos
5.1. Diptongos
A la combinación de dos vocales (una fuerte y una débil, una débil y una fuerte o dos
vocales débiles) dichas en una sola sílaba, es a lo que se llama diptongo. En la lengua
garífuna existen doce (12) diptongos, ellos son:

ai, aü, au, ue, ei, iü, ua, ia, ie, iu, ui, uo,

Se escriben con /ai/

failedu, haiwata, sadawai siñagai mabaiti gaidi, uragai, waibayawa, faini,

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 18 of 40
wairiti, saini, damasigai, agaidanaü, faigedu, faiñei, gaigusi, guagai, kaisi,
aibagua, aibuga, adaira, agaidinaü, againdagua, agaira(ü) agumaira,

Se escriben con /au/

agauni, agaucha, arauda, árauha, ásaura, raula, sarau, waunu, saudieru,


mausanti, gaubagu, adauragua, afigauha, araudaha, aubura, aucha, auchira,
aufuda, aufuri, aunaba auburagua, auchaha, aufudaha, aunigira, ausera,

Se escriben con /aü/

abiñagaü, abiriwaü, adaüra, agaraüda, agaraüha, agürügaü, aguraü, akutaü,


amanaü, arünaü, aüdü(bu), daüguaü, gimugaü, héweraü, iawanaü, iawaü,
úduraü, ugudinaü, umadaü, uraü, úyawaü, íñanaü, isasaü, iyadaü, mabuigaü,

Se escriben con /ei/

aburemei, agülei, áhünei, anufudei, bebeidi, erebei, ebenenei, echeinira, edei,


edeiha, emeidi, emeiliha, erei, badisei, hiñei, idewesei, idiñei, ífei, ilemei,
ílewei, iñei, isedei, ísebei, isibusei, salei,

Se escriben con /ia/

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 19 of 40
biama, adandiaha, áhiacha, ahiachagua, áhiaha, amuriaha, ariahadí,
aturiaha, damusianu, durudia, dimidia, fiafia, beluria, garüdia, giara(ti),
íbiaha, ibiagua, kiapu, surusia, agüriaha, agunbiaha, gürigia, mafia,
anuriaha, budagia,

Se escriben con /ie/

abaniegua, arügieti, budaliegu, fiesu, fiedu, furumie, ganiesi, ibidie(ti), hieru


insieni, gániesi, ñeigien, magadie(ti), saudieru, rieli,

Se escriben con /iu/

ásiura, asiuraguwa, ásiuha, ibiumaü, áriunaü, áhiuha, ahiuhani, faradiu,


bungiu, gürabiu iubudiri, iumaü, iumaru, ídiumaü, áhiuha, fisiu, áwiura,
marüdiu,

Se escriben con /iü/:


Comprende todos los verbos conjugados en segunda persona del plural:

adügatiü, ñündühadiü, arihatiü, ayanuhatiü, auseradiü, anabahadiü,


aunahadiü, aunahañahandiü, arumugatiü, maunahangidiü, adügatiü,
adügadiü, ámuradiü, hauhadiü, manabunnagidiü, mariahannágidiü,

Se escriben con /ua/:

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 20 of 40
abaniragua, ubugua, áchuaha, afuacha, básuati, duari, haliluati, ariñagua,
guada, guagai, élechagua, kuahi, aritagua, emeragua, áhüchagua,

Se escriben con /ue/:

ásuera, áhanbue, ásueha, adunue, guguedi, guebi, fuedu, fuefuru, hásuere,


guedi, gueru, gurasue, músue, rasue, adunue, uedifu, suedi, suesi, sueweti,
dugurue,

Se escriben con /ui/:

águiraü, asabuiha, akuisira, asufuira, buidu(ti), buiruhu, háwuiya, iyawuini,


muisepu, mabuigaü, ubuiduri, atuituiha, ubuidumei, iyabuini, uhabuila,
wuisili, abuidaha, amuisera, abuidaha, águiraü,

Se escriben con /uo/:

aniguogu, áchuogua, afiyuoguwa, agiluogua, demebuogu, abuogua, átuogua,


gabayuogu, abayuogua, áfuogua, achaguogua, igibuogu, adabuogua,
adiñuogua, yuobu, weyuogu, adiñuogua, lichüguogu,

5.2. Triptongos
El triptongo ocurre cuando en una sílaba concurren tres vocales: una fuerte enmedio de

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 21 of 40
dos vocales débiles. En la lengua garífuna existen tres (3) clases de triptongos:

uai, uaü, iei,

Se escriben con /uai/:

idemuai, (..)uai, (..)uaigien, luaidügü,

Se escriben con /uaü/:

megeiguaü, bulieiguaü, damuriguaü, sügüguaü, gararaguaü, guririguaü,


umadaguaü, safaguaü, daüguaü, bunaguaü, sânsiguaü, busuguaü, chülüguaü,
digiguaü, eñeguaü, hüchaguaü,

Se escriben con /iei/:

abulieida(gua), farieiguaü, afurieida, amarieida, mariei, bulieiguaü, fadigiei,


furieigi, magadiei, farieiguaü, arügiei, awarieida,

6. Morfología de la lengua
6.1. Prefijación
La prefijación es un procedimiento de incalculable valor en la formación de palabras y
oraciones dentro de la lengua garifuna. Los prefijos son letras o sílabas que se

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 22 of 40
anteponen a los vocablos en sustantivos, adjetivos, pronombres y verbos para calificarlo
y determinarlo. Se clasifican en: prefijos pronominales, privativo y atributivo.

6.1.1. Prefijos pronominales


Son grafemas o prefijos que indican posesión o pertenencia, se usan tanto con
sustantivos como en verbos conjugados en presente progresivo, y su representación
gráfica es el siguiente:

n..... : mi (s)............................
b..... : tu (s).............................
l..... : su (s) (de él).................
t..... : su(s) (de ella)................
w(a).. : nuestro(s), nuestra(s)......
h..... : vuestro(s), vuestra(s)......
h(a).. : su, sus (de ellos, de ellas)

Veamos algunos ejemplos:

nibagari, badari, lúmari, tebegi, wiri, hisandi, habuni, nisimisin, bigamisan,


lisadilin, tisadaran, wamulun, hubafun, hakefun, nabirite, bisagüte,
lubungiute, tagusate, warufunte, hisabunte, harânsute, nidunari, bubenari,
luweyuri, tidüburi, wírumudiri, hiubudiri, hayamasiri, numada, bagaira,
láguira, tigala, wayawa, hiricha habisa, nechun, bírun, laruman, tigundan,
wemegen, hilügün, hamidan, nidede, biduhe, lenege, talagante, wege, hefeinte,
hamene, nariha, babinaha, laturiaha, takutiha, waibuga, halîha, hadüga,

6.1.2. Prefijo privativo


Es el prefijo que se utiliza para negar un hecho. Para ello, bastará con agregar al

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 23 of 40
sustantivo, verbo o adjetivo el prefijo privativo m(a)... que significa: sin, no,
carece(r) de..

maseinsunti, mayanuhanti, magalasun, míriti, mamadati, madariti, marünati,


mayahunti, magurasunti, marihinti, madaüragunti, maguchuntu,
magabanantu, minsiñegutu, mechebeleguntu, magânbuntu, mausantu,
mamaritu,

Tambien se puede negar un hecho cuando implica situación dada. Para lo cual, bastará

con agregar al sustantivo, verbo o adjetivo, el prefijo m(a)...nga: sin:


maseinsunga, mayanuhanga, meremuhanga, madügünga, mátunga,
meseriwinga, mawandunga, maudinga, mayusunga,

6.1.3. Prefijo atributivo


Es el prefijo que se utiliza para expresar atributo, disponibilidad o tenencia de algo.
Para ello, bastará con anteponer al sustantivo, verbo o adjetivo el prefijo atributivo

/g(a)../ que significa: tener, disponer de, poder .., saber .., con ....
gaseinsunti, mayanuhanti, gadaritu garünati, gayaditi, gagurasunti,
gamadagutu, gaguchungili,

6.2. Sufijación
La sufijación en la lengua garifuna constituye otro procedimiento de enorme
importancia en la formación de sustantivos, adjetivos y verbos.

6.2.1. Sufijos en la formación de

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 24 of 40
sustantivos
gülei -/-.
Es el sufijo que transforma el verbo en vocablos que expresan actividades e
instrumentos. Ejemplos:

abiñara : abiñaragülei, -/- aunaha : auna(ha)gülei: -/- abuida : abuidagülei,


alaira : alairagülei, -/- abinaha : abina(ha)gülei, -/- awaira : awairagülei,
ábaraha : abara(ha)gülei, -/- amahara : amaharagülei,
ánhara : anharagülei, -/- agaraniha : agarani(ha)gülei, -/- ebelura :
ebeluragülei,
átabaha : átaba(ha)gülei, -/- adíara : adíaragülei, -/- ayudeiha :
ayudei(ha)gülei,
adilira : adiliragülei,-/- adimureha : adimure(ha)gülei, --- adügüra :
adügüragülei,
ayanuha : ayanu(ha)gülei, -/- asuriduha : asuridu(ha)gülei

ni -/-.
Es el sufijo que convierte verbos en sustantivos verbales.

eweridiha : eweridihaní, -/- abimeha : abimehaní, -/- aritagua : aritaguní,


ayumaha : ayumahaní, -/- awauragua : awauraguní, -/- aranaha : aranahaní,
íweruha : íweruhaní, -/- amudiha : amudihaní, -/- amudira : amudiruní,
ábunaha : ábunahaní, -/- áfagua : áfaguni, -/- auwe : auwení
auweha : auwehaní, -/- ariñaha : ariñahaní, -/- egemedeha : egemedehaní,
asabuiha : asabuihaní, -/- agideneha : agidenehaní, -/- agumaira : agumairuní,
aiga : aiginí, -/- ariha : arihiní, -/- ewegeha : ewegehaní,
araudaha : araudahaní, -/- akutiha : akutihaní, -/- ausera : auseruní,

raü -/-.
Es el sufijo que expresa idea de disminución o pequeñez del sustantivo en referencia,
ejemplos.

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 25 of 40
irahü : irahüraü ------- úguchin : uguchinraü nitu : níturaü -------- numada:
numadaraü

gu
Es el sufijo que forma el plural de los sustantivos que denotan parentesco o
familiaridad, ejemplos:

umadaü : umadagu ------ íledi : íledigu


nibe : níbegu ----- isâni : isânigu
búmari : búmarigu ----- ani : ánigu
igunferaní : igunferanigu ----- nibase : nibasegu
garifuna : garinagu ----- uguchili : agüburigu

6.2.2. Sufijos en la formación de


adjetivos
ti ~ tu
Son los sufijos que sirven para transformar sustantivos en adjetivos nominales.

El sufijo /..ti/
se usa para el singular masculino, mientras que /..tu/ para el
singular femenino:

gudemei :gudemeti/gudemetu
ufemei :ufemeti/ufemetu
dibunei :dibuneti/dibunetu
duari :duariti/duaritu
benefaü :benefati/benefatu
derenei :dereneti/derenetu
maguali :magualiti/magualitu

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 26 of 40
sumadi :sumaditi/sumaditu
demebuogu:demebuoguti/demebuogutu
iyedemei:iyedemeti/iyedemetu
hemeni :hemeniti/hemenitu
sinini :sininiti/sininitu

El sufjo ti ~ tutambien se utilizan para convertir verbos en adjetivos verbales.


Veamos algunos ejemplos:

akutiha :akutihati/akutihatu
ídeha :ídehati/ídehatu
araida :araidati/araidatu
araidaha:araidahati/araidahatu
amudiha :amudihati/amudihatu
adüga :adügati/adügatu
auwe :auweti/auwetu
auchaha :auchahati/auchahatu
ásaha :ásahati/ásahatu
ariñaha :ariñahati/ariñahatu
arumaha :arumahati/arumahatu
abinaha :abinahati/abinahatu

habuti ~ habutu
Son los sufijos que convierten sustantivos en adjetivos propensivos.

Se usa habuti para el singular masculino, y habutu para el singular


femenino, ejemplos:

gudemei :gudemehabuti/gudemehabutu
:magudemenihabuti/magudemenihabutu
hemeni :hemenihabuti/hemenihabutu
:memenihabuti/memenihabutu
ínsieni :hínsienhabuti/hínsienhabutu

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 27 of 40
:mínsienhabuti/mínsienhabutu
agibeda :gibehabuti/gibehabutu
:mibehabuti/mibehabutu
barasei :barasehabuti/barasehabutu
:mabarasenhabuti/mabarasehabutu
agarida :gárihabuti/gárihabutu
:magarihabuti/magarihabutu

duati ~ duatu
Son los sufijos que convierten sustantivos en adjetivos obsesivos.

Se usa duati para el singular masculino, y duatu para el singular femenino,


ejemplos:

gürigia :gürigiaduati/gürigiaduatu
irahü :irahüduati/irahüduatu
garifuna:garifunaduati/garifunaduatu
chumagü :chumagüduati/chumagüduatu
warau :warauduati/warauduatu
râbá :râbáduati/râbáduatu
rabichi :rabichiduati/rabichiduatu
wügüri :wügüriduati/wügüriduatu
würi :würiduati/würiduatu
hiñaru :hiñaruduati/hiñaruduatu

gua
Es el sufijo que expresa el numero de veces consecutivas en que una cantidad ocurre al
mismo tiempo. Veamos:

biamagua, ürüwagua, gádürügua, seingügua, sisigua, sedügua, widügua,


nefugua, keinsigua, weingua,

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 28 of 40
ñu ~ ña
Son los sufijos que forman el plural de los adjetivos.

El sufijo ñu se usa para el plural masculino y ña para el plural femenino;


ejemplos:

gudemeti :gudemetiñu///gudemetiña
dibuneti :dibunetiñu///dibunetiña
benefati :benefatiñu///benefatiña
magualiti :magualitiñu///magúalitiña
sumaditi :sumaditiñu///sumaditiña
akutihati :akutihatiñu///akutihatiña
ídehati :ídehatiñu///ídehatiña
araidati :araidatiñu///araidatiña
araidahati :araidahatiñu///araidahatiña
adundehati :adundehatiñu///adundehatiña

gien
Es el sufijo adverbial que se usa para indicar dirección o procedencia.

haliagien, ñeigien, lumagien, disegien, yaragien munadagien, balisigien,


árabugien, luaigien, lubagien, ligibugien, larigien, lubadugien lúgabugien,
ünabugien, laugien, labugien, iñugien, yâgien, lidangien, luaidigien, laubagien,
anagügien, lanagangien, mañaligien,

(u)n
Este sufijo indica acción direccional o destino; acompaña tanto a nombres, adverbios de
lugar como gentilicios.

girigaun, kaimaun, hagaun, lumaun, anhaun, yahaun, yaraun, yagütaun,

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 29 of 40
yagüraun, diseun, munadaun, arabun, dunahaun, nubiñeun, mafiaugatin,
ñeihin, baugudin, lidaun, luagun, lubaraun,

(u)ga
Es el sufijo que hace referencia a una situación generalizada. Se usa con adjetivos,
veamos algunos ejemplos:

Lanarime :lanarimeuga//// lere : lereuga


liwiye : liwiyeuga//// mala(ti) : malauga
lara : larauga//// lidili : lidiliga
lidüdü : lidüdüga//// huya : huyauga(ti)
maniti : maniga(ti)//// luburuwan : luburuwaniga
lamuña : lamuñauga //// lidere : lidere(na)uga

na
Es el sufijo que expresa el lugar de procedencia. Ejemplos:

Meriga : merigana //// Indura : indurana


Balisi : balisina //// Mañali : mañalina
Yurumain : yurumaina //// Wéwerugu : wéweruguna
Budaliegu : budalieguna //// Salibia : salibiana
Giriga : girigana //// Másiga : másigana
Wadimalu : wadimaluna //// salu : sáluna
Bayeira : bayeirana //// Sebunu : sebununa
yâgien : yâgienna //// yétegien : yétegienna

agai

Es el sufijo que expresa conjunto o colección de una misma especie.

bímina : biminagai //// gudi : gudiagai


awasi : awasiagai //// arânsu : arânsuagai

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 30 of 40
wewe : weweagai //// dübu : dübuagai
mabi : mabiagai //// duna : dunagai
fáluma : falumagai //// muna : munagai

6.2.3. Sufijos en la formación de


verbos en imperativo

Sufijos Imperativos
Para formar verbos en el Modo Imperativo, bastará con al agregar al verbo en infinitvo
los siguientes sufijos imperativos y partículas :

..ná, ..bá, ..lá, ..tá, wamá, humá, hamá,

Su uso y su aplicación, es el siguiente, veamos algunas combinaciones:

----------------------------------------------------------------------
Infi- Impe- Verbos en modo imperativo
nito rativo 1 2 3 4 5
----------------------------------------------------------------------
ariha ná arihaná adarihaná iridaná aduganá igiraná
adariha bá arihabá adarihabá iridabá adugabá igirabá
irida lá arihalá adarihalá iridalá adugalá igiralá
alügüda tá arihatá adarihatá iridatá adugatá igiratá
adüga wamá arihawamá adarihawamá iridawamá adugawamá igirawamá
igira humá arihahumá adarihahumá iridahumá adugahumá igirahuma
badisei hamá arihahamá adarihahamá iridahamá adugahamá igirahamá

Sufijos Pronominales
Los verbos en imperativo tambien se conjugan haciendo uso de sufijos pronominales.

Son sufijos pronominales:

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 31 of 40
..na, ..bu, ..i, ..un, ..wa, ..ü, ..ña,
Su uso y su aplicación, es el siguiente, veamos algunas combinaciones:

----------------------------------------------------------------------
Sufijo
impe- promo-
rativo minales 1 2 3 4 5
----------------------------------------------------------------------
ariha na arihana adarihana iridana adugana igirana
adariha bu arihabu adarihabu iridabu adugabu igirabu
irida i arihai adarihai iridai adugai igirai
alügüda un arihaun adarihaun iridaun adugaun igiraun
adüga wa arihawa adarihawa iridawa adugawa igirawa
igira ü arihaü adarihaü iridaü adugaü igiraü
badisei ña arihaña adarihaña iridaña adugaña igiraña

Combinación de los sufijos


imperativos y pronominales
Los verbos en imperativo tambien se conjugan haciendo uso de sufijos imperativos y
pronominales. Son:

Sufijos Imperativos: ná, bá, lá, tá, wamá, humá, hamá.

Sufijos Pronominales: na, bu, i, un, wa, u, ña

Veamos algunas combinaciones usando el imperativo del verbo ariha:


--------------------------------------------------------------------------------
1 2 3 4 5 6 7
--------------------------------------------------------------------------------
arihaná arihabana arihalana arihatana arihawama arihahumana arihahamana
arihanabu arihababu arihalabu arihatabu arihawamabu arihahumabu arihahamabu
arihanai arihabai arihalai arihatai arihawamai arihahumai arihahamai
arihanaun arihabaun arihalaun arihataun arihawamaun arihahumaun arihahamaun
arihana arihabawa arihalawa arihatawa arihawama arihahumawa arihahamawa

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 32 of 40
arihanau arihabau arihalau arihatau arihawamau arihahumau arihahamau
arihanaña arihabaña arihalaña arihataña arihawamaña arihahumaña arihahamaña

Con el Sufijo Sub-Juntivo n. Tenemos:


arihanan arihaban arihalan arihatan arihawaman arihahuman arihaman

Estas demostraciones dieron lugar a la validación [ por la comisión educativa garifuna


de Honduras ], el uso de :

[ ai ] en lugar de [ ei ]

[ au ] en lugar de [ ou ]

[ aun ] en lugar de [ oun ]

6.3. Entrefijos
Los entrefijos existentes en la lengua garífuna son las siguientes:

yuma, bele, tima y tuma.


yuma ~ bele
Son los entrefijos que se utilizan para convertir adjetivos calificativos en adjetivos
derivados. Veamos algunos ejemplos:

funayumati funayumatu funabeleti funabeletu


suruyumati suruyumatu surubeleti surubeletu
segeyumati segeyumatu segebeleti segebeletu
dinguyumati dinguyumatu dingubeleti dingubeletu
wuriyumati wuriyumatu wuribeleti wuribeletu
haruyumati haruyumatu harubeleti harubeletu

tima ~ tuma

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 33 of 40
Son los sufijos que expresan el grado superlativo de los adjetivos. Veamos:

iñu: iñutimati iñutimatu iñutumatu


gudemei: gudemetimati gudemetimatu gudemetumatu

6.4. Estudio de las partículas

6.4.1. Partículas enfáticas


Particulas enfáticas son las partículas que se utilizan a manera en énfasis en una
situación real y/o subordinada. y,

Comprende los vocablos: mama, san, gia, iná y ti.


mama
Es la partícula que sirve para negar la veracidad de un hecho.

mama au larihubai tugura buga


mama ligia meme le luma lígita
mama nadügün
mama wagia arihubalin
mama niduhe to : ésta no es mi pariente

san
Es la partícula interrogativa que se utiliza para interrogar de manera enfática.

hagaun san buguchun


hagai san bamulen
hagaña san biduheñu
ka me san budin ñei
ka san uagu tayahuaha

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 34 of 40
gia
Es la partícula interrogativa que hace énfasis en una acción de manera consultativa.

ida biña gia


ka gia uagu bayahua
maudin bubai gia
maudinbá gia
hagai gia niseinsun

iná
Es la partícula admirativa que hace énfasis sobre la veracidad de una acción en forma
categórica.

iná gúndantibu
iná wuribatibu
iná chuti bau
mama niduhe to, iná túguta

ti
Es la partícula interrogativa que hace énfasis sobre un hecho de una forma enfática.
Ejemplos:

ka ti uagu maudin bubai


ka ti uagu madügün bubalin
hagai ti biseinsun
kaba ti au bagañeiha simisi
kaba ti uagu babinaha luma

6.4.2. Partículas dubitativas


Son las partículas que se usan para expresar situaciones dudosas.

Comprenden: funa, nege, ma y ñaun.

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 35 of 40
funa
Partícula dubitativa que se utiliza en oraciones que indican preguntas dudosas de un
hecho consumado, ejemplos:

hagai funa búguchi ?


halia funa laganauwa ?
ka funa uagu layahua ?
ka funa asügürübai ?
ka funa nuagubai ?
hagai funa ?

nege
Es la partícula que se utiliza para expresar duda o la posibilidad de que alguna acción
se realice:

Ligia nege adügübalin


maudinbai nege ariahaun
lúdiba nege haruga
tuguya nege iweruhabalin seinsu ligia
añahain nege uduraü lubiñe Kawi

ma
Es la partícula admirativa que se utiliza para hacer enfasis en hechos dudosos pero
verificables, ejemplos:

arihabá, ma garawon !
ma niña bun !
ma itara liña !
ma sandiñaun búguchun !

ñaun

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 36 of 40
Es la partícula que se utiliza para hacer énfasis en las oraciones dubitativas, ejemplos:

baibuga ñaun átagua


ligia ñaun adügübalin
ka san ñaun lariñegubai bun
laibuga ñaun tubiñe libe to
ligiaba ñaun iridahauwa

6.4.3. Partículas admirativas


Son las partículas que se usan para hacer énfasis en la acción admirada;

Y comprenden : ireme, giñe, rei, úwaga y mama.


ireme
Hace énfasis sobre la cosa admirada de una forma nostálgica. Ejemplos:

¡ ireme diseti waiyasu !


¡ ireme wairiti banügün !
¡ ireme diseti Yurumain !
¡ ireme buidutu bidunigun !

giñe
Es la partícula que hace relativo énfasis sobre la situación de un hecho o suceso.

¡ ibuidutu giñe bidunigun !


! buiti giñe teremuhan Meri!
! wuribati giñe busan !
¡ málüti giñe bahayarún !

rei
Es la particular que hace énfasis sobre un hecho o una acción que ocurre de manera
inesperada. Ejemplos:

¡ masaliti rei Nawali !


¡ gariñegaditi rei garifuna !

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 37 of 40
¡ chülüti rei ananeiha tun !
¡ hauti rei haigin garinagu !
¡ dibuneli rei buga !

úwaga
Hace énfasis sobre un hecho o una acción negativa de manera categórica. Ejemplos:

¡ úwaga lumausan !
¡ úwaga masali ban !
¡ úwaga mateimurún lan !

mama
Es la particular que expresa satisfacción de manera categorical sobre un hecho o
acontecimiento. Ejemplos:

¡ mama nigundan lau !


¡ mama tidibunen !
¡ mama tididein irahü tugia !
¡ mama lubuidun tusan !
¡ mama tumagadien !

6.4.4. Partículas imperativas


Son las particulas que expresan de manera categórica la realización de un mandato.

Comprende gu, tia, higán, hagán, an ti, a gia y an


san.
gu
Es la particular que se usa para ratificar las consecuencias de un hecho de una forma
categorical. Ejemplos:

ligia gu maudin nubai


ligia gu nadisedunbai
wuribati gu busan

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 38 of 40
ludiba gu ariahana
hanarimeti gu lawadigimaridun

tia
Es la partícula que sirve para ratificar y/o advertir sobre las consecuencias de un hecho
de una forma moderada. Ejemplos:

ligia tia maudin nubai


maudinbá tia ñei
chülüba tia haruga
anihain tia hadan
ariaha tumutina tia

higán y hagán
Es la partícula que expresa mandato de manera categórica. Ejemplos:

chülüba tia, higán


maudinbá tia, higán
duaribá tia hawai, higán
chülühuma tia, hagán
maudin humá tia, hagán

an y ti
Es la particular interrogativa que hace cuestionamientos de una forma categórica.
Ejemplos:

an ti maudingidibu lubai
an ti manügün bubalin
an ti mayabin lubai buma
an ti madügün lubalin
an ti maudin bubai

a gia
Es la particular interrogativa que hace cuestionamientos en un tono moderado.

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 39 of 40
Ejemplos:

a gia amürü, ka uagu bayahua


a gia madügün lubalin
a gia maigingidibu lubai
a gia matunbagili lubai barani
a gia maudingidibu lubai

an san
Es la particular interrogativa consultativa que hace preguntas de una forma moderada.
Ejemplos:

an san Neli, arihabâru


an san bugune, aransebâru
an san faluma, hürüwaru
an san amürü, ibidieti bun

fin
REGRESAR

http://www.angelfire.com/ca5/mas/gobi/LENG/g01.html 3/8/17, 8A32 PM


Page 40 of 40

You might also like