Professional Documents
Culture Documents
dxfn]vfk/LIfssf] sfof+no
aa/dxn, sf7df8f}_
g]kfn
dxfn]vfk/LIfssf]
lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg
@)&@
dxfn]vfk/LIfssf] sfof+no
aa/dxn, sf7df8f}_
g]kfn
b"/b[li6 (Vision)
hglxtsf nflu hjfkmb]lxtf, kf/blz+tf / lgi7f k|j4+g ug]+
ljZj;gLo ;_:yf x'g k|oTgzLn /xg] .
We strive to be a Credible Institution in Promoting
Accountability, Transparency and Integrity for the
benefit of the people
uGtJo (Mission)
;/f]sf/jfnfnfO+ ;fj+hlgs sf]ifsf] bIftfk"0f+ pkof]u ;DaGwdf
cfZj:t kfg+ :jtGq Pj_ u'0f:t/Lo ;]jf k|bfg ug]+ .
Provide Independent and Quality Audit Service to
assure our stakeholders that the public funds are
efficietly used
hjfkmb]lxtf / kf/blz+tf
hjfkmb]lxtf, kf/blz+tf / cfly+s cg'zf;g ;'zf;gsf d'Vo cfwf/ x'g\ . ;'zf;g k|j4+gsf nflu
/fHon] ljleGg gLlt tyf sfo+qmdx? th'+df u/L sfof+Gjogdf NofPsf] 5 . ah]6 tyf vr+ lgoGq0f k|0ffnL,
g]kfn ;fj+hlgs If]q n]vfdfg, ;fj+hlgs vl/b sfg'g, Psn sf]if e'QmfgL k|0ffnL, /fh:j Joj:yfkg, PsLs=t
k|0ffnLnufotsf ;'wf/sf sfo+qmdx? ;/sf/af6 nfu" u/L hjfkmb]lxtf / kf/blz+tf clej=l4 ug+ k|oTg
ePsf 5g\ . oBlk ;/sf/L gLlt tyf sfo+qmdsf] sfof+Gjog, sfg'gsf] kl/kfngf tyf hgtfdf nlIft ;]jf
ck]lIfs=t ?kdf k|jfx ug+df ;fj+hlgs ;_oGqx? k|efjsf/L b]lvPsf 5}gg\ .
;fj+hlgs lgsfox?af6 ;~rflnt sfo+sf] :jtGq / lgikIf d"Nofsg u/L ;';"lrt u/fpg'
n]vfk/LIf0fsf] k|d'v p2]Zo xf] . o;af6 hjfkmb]lxtf clej=l4 Pj_ kf/blz+tf k|j4+gdf ;xof]u k'U5 .;fj+hlgs
ljQLo Jojxf/ ;~rfngdf lhDd]jf/L tyf hjfkmb]xL kfngfsf] ;DaGwdf n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf glthfx?sf]
ljZn]if0f Pj_ ;'emfj Joj:yflksfY;_;b, ;/sf/, :yfgLo lgsfo, ljsf;sf ;fem]bf/nufot ;Dk"0f+
;/f]sf/jfnfx?nfO+ hfgsf/L u/fO+ kf/blz+tfsf] cjnDag ul/Psf] 5 . k|ltj]bgpk/ ;j+;fwf/0fsf] kx_'r ce}m
;xh agfpg jflif+s k|ltj]bg, o;sf] ;f/f_znufot cGo Joxf]/fx? n]vfk/LIf0f k|ltj]bg k]z eP kZrft\
sfof+nosf] j]e;fO6 www.oag.gov.np df /fvL ;fj+hlgs ul/Psf] 5 .
cfGtl/s lgoGq0f
ljQLo ;'zf;gsf] nflu cfGtl/s lgoGq0fsf] e"ldsf dxTjk"0f+ x'G5 . k|efjsf/L cfGtl/s lgoGq0fsf
nflu k|To]s dGqfno, ;lrjfno, ;_j}wflgs cu, ljefuLo k|d'vn] cfk"m / cGtu+tsf lgsfoaf6 ;Dkfbg ul/g]
sfo+ ldtJooL, bIf / k|efjsf/L 9uaf6 ;Dkfbg ug+ cf–cfkgf] sfdsf] k|s=ltcg';f/sf] cfGtl/s lgoGq0f
k|0ffnL tof/ u/L nfu" ug'+kg]+ Joxf]/f cfly+s sfo+ljlw lgodfjnLdf Joj:yf 5 . cfGtl/s lgoGq0f k|0ffnL
sdhf]/ ePsf] sf/0fn] o; jif+ k]ZsL vr+ 7"nf] dfqfdf j=l4 ePsf] 5 . o;af6 cfly+s sf/f]af/ tyf ef}lts
;Dkltsf] cg'udg lg/LIf0f Pj_ ;_/If0f ug]+, n]vf Pj_ clen]v cBfjlws /fVg], k|ltj]bg ug]+, lgoGq0f
jftfj/0f :yflkt ug]+, ;"rgf k|jfx Jojl:yt ug]+ sfo+ x'g ;s]sf] 5}g . cfGtl/s n]vfk/LIf0f k|efjsf/L /
ljZj;gLo gePsf] Joxf]/f aif+]gL cf}NofOP tfkgL ck]lIft ;'wf/ ePsf] 5}g .
vl/b Joj:yfkg
nfut cg'dfg 6'q\mofO+ ;f]e}m vl/b ug]+, k|lt:kw+fTds tyf kf/bzL+ ?kdf 7]Ssf Joj:yf x'g] gu/]sf],
nfut cg'dfgeGbf cTolws 36Ldf 7]Ssf aGbf]a:t x'_bf lgdf+0f sfo+ u'0f:t/ / ;dodf ;DkGg ug+ c;/
k/]sf], ljefuLo hgzlQmaf6 u/fpg ;lsg] sfddf ;d]t k/fdz+bftf ;]jfdf vr+ u/]sf] / k|fljlws ?kdf
a9L hl6n sfd;d]t pkef]Qmf ;ldltaf6 u/fPsf] b]lvPsf] 5 . lgdf+0f Joj;foLaf6 ;dodf sfd gx'_bfsf]
cj:yfdf klg clwsf_z 7]Ssfdf Dofb yk u/]sf], k"jf+g'dfg ug+ ;lsg] sfd nfut cg'dfgdf ;dfj]z gu/L
e]l/P;gaf6 u/fPsf], ;dodf sfd gubf+ ;d]t ;Demf}tfcg';f/ sf/afxL gu/]sf], q'l6k"0f+ l8hfOgsf sf/0f
lgdf+0fsf] sfo+df ;d:of b]lvPsf] 5 . vl/b tyf 7]Ssf Joj:yfkg bIftfk"j+s gx'gfn] k'_hLut vr+ x'g
g;s]sf] tyf 7]Ssf aGbf]a:t eP tfklg tf]lsPsf] ;dodf ;DkGg geO+ ;do / nfutdf ;d]t j=l4 ePsf]
b]lvPsf] 5 . ;fj+hlgs vl/bsf] sfd bIftfk"0f+ tj/n] x'g ;s]sf] 5}g .
k|fs=lts ;|f]t / ;DklQsf] ;_/If0f tyf pkof]u
;fj+hlgs lgsfodf vl/b, x:tfGt/0f Pj_ j}b]lzs j:t'ut ;xof]uaf6 k|fKt lhG;L ;fdfg tyf
;DklQsf] PsLs=t clen]v gx'_bf ;/sf/sf] s'n ;DklQ olsg x'g;Sg] cj:yf 5}g . ;/sf/L jg tyf hUufsf]
cltqmd0f ePsf], jg h_undf pknaw sf7 ;dodf lnnfd laqmL x'g g;s]sf], pkof]u x'g g;Sg] ;fdfgsf]
lnnfd laqmL gePsf,] ;/sf/L ;DklQ pkof]uljxLg ePsf], lhG;L Joj:yfkg Pj_ ;_/If0f pko'Qm 9uaf6
gePsf] sf/0f ;fj+hlgs ;DklQsf] ;_/If0f Pj_ pkof]u bIftfk"0f+ b]lvPg . o;}u/L ;fj+hlgs hldg, r'/]
;Dkbf, hn;|f]t, vfgL Pj_ h_unnufotsf k|fs=lts ;|f]tsf] Joj:yfkg / ;_/If0f ;Gtf]ifk|b 5}g .
/fh:j c;'nL
;DefJo ;a} s/bftfnfO+ s/sf] bfo/fdf Nofpg g;s]sf], sfg'gn] tf]s]eGbf 36L /fh:j c;'n u/]sf],
/fh:j aSof}tf a9\b} uPsf], d"No clej=l4 s/tk+m ;a} s/bftfn] s/ ljj/0f ga'emfPsf,] aLhspk/ cfjZos
5fglag gx'_bf ;/sf/n] d"No clej=l4 s/ lkmtf+ ug'+kg]+ [qm]l86{ ljj/0f a'emfpg] s/bftf 8]la6 a'emfpg]sf]
t'ngfdf cTolws /x]sf], gkfpg] d"No clej=l4 s/ q]ml86 bfaL u/]sf], Joj;fo;_u c;DalGwt vl/b b]vfO+
q]ml86 bfaL u/]sf], jiff}+b]lv Joj;fo 5f8]sf s/bftfn] ;d]t q]ml86 ljj/0f b]vfPsf sf/0f d"No clej=l4 s/
q]ml86 oyfy+k/s 5}g . o;af6 /fh:j c;'nLdf k|efj k/]sf] 5 . s/ k|0ffnLsf] sfof+Gjog kIf lkmtnf] /x]sf],
s/ gltg+]nfO+ sfg'gadf]lhd sf/jfxL ug+'kg+]df s/ km5|of}+6 cfof]u u7g u/L s/ gltg+]nfO+ pGd'lQm lbOPsf],
cfly+s P]gdf /fh:j 5'6 lbg] Joj:yf u/L /fh:jdf 5'6 lbg] kl/kf6L a9]sf], s/bftfdf oyfy+ sf/f]af/
b]vfpg] k|j=lQ 36]sf], y|];xf]N8eGbf a9L sf/f]af/ ug]+ s/bftf;d]t s/df btf+ x'g] gu/]sf] cflb sf/0faf6
/fh:j k|zf;gsf] k|efjsfl/tf ck]lIft ?kdf a9\g ;s]sf]] b]lvb}g . t;y+ /fh:j c;'nL a9fpg klxrfg
ul/Psf ljs=ltdf ;'wf/ u/L /fh:j k|zf;gdf yk lqmofzLntf Nofpg h?/L 5 .
;'wf/sf ;s]tx?
ljQLo Joj:yfkgdf s]xL ;sf/fTds ;s]tx? klg b]lvPsf 5g\ . o:tf ;'wf/x?df g]kfn ;fj+hlgs
If]q n]vfdfgcg'?k !% j6f lgsfoaf6 ljQLo ljj/0f k]; ePsf], cGt/f+li6\o ljQLo k|ltj]bg k|0ffnLsf]
z'?cft ul/Psf], Psn sf]if vftf k|0ffnL sfof+Gjog cflb b]lvPsf 5g\ . ;fj+hlgs ljQLo hjfkmb]lxtf sfod
u/L ljQLo ;'zf;g sfod ug+ ;'wf/sf k|of;nfO+ yk ult k|bfg ub}+ lg/Gt/tf lbg h?/L 5 .
n]vfk/LIfssf] cfrf/;_lxtf kl/dfh+g u/L sfof+Gjogdf NofOPsf] 5 . n]vfk/LIf0f ;Dkfbgdf ;xhtf,
;/ntf / Ps?ktf NofO+ u'0f:tl/otf clej=l4 ug+ o; jif+b]lv ;"rgf k|ljlwsf] k|of]u ul/Psf] 5 . sfo+d"ns
n]vfk/LIf0fsf] qmddf nfeu|fxL ;d"x / ;/f]sf/jfnfnfO+ ;d]t ;lDdlnt u/fO+ ;xsfo+ ug]+ k4ltsf] yfngL
;d]t ePsf] 5 . o;af6 n]vfk/LIf0f kl/0ffdd'vL Pj_ p2]Zod"ns x'g] ck]Iff ul/Psf] 5 . o;}u/L @)&!.&@
sf] cfly+s sf/f]jf/sf] n]vfk/LIf0f ;dodf g} ;DkGg u/L cfly+s jif+ JotLt ePsf] ( dlxgfleq k|ltj]bg ug]+
Joj:yfnfO+ lg/Gt/tf lbOPsf] 5 . h;n] ubf+ ;/f]sf/jfnfnfO+ ;dodf g} n]vfk/LIf0f glthfsf] sfof+Gjog Pj_
pkof]u ug+ ;xof]u k'Ug] b]lvG5 .
sfof+nosf] ck]Iff
;_3Lo zf;g k|0ffnL cg'?k ;fF\u7lgs ;_/rgf lgdf+0f u/L P]g lgodx?nfO+ ;_ljwfg cg's"n u/fpg],
sfg'gsf] kl/lwleq /x]/ dfq cfly+s sf/f]af/ ;~rfng ug]+, ;_3 tyf k|b]zaLrsf] cGt/;DaGw tyf
hjfkmb]lxtf / pQ/bfloTj ls6fg u/L ljQLo pQ/bfloTj;DaGwL P]g th'+df Pj_ sfof+Gjog ug'+kg]+ b]lvG5 .
;_ljwfgsf] Joj:yfcg'?k :yfgLo lgsfo;d]tsf] yk lhDd]jf/L k"/f ug+ n]vfk/LIf0f P]g lgodsf] Joj:yf
cljnDa x'g'kb+5 . cf}_NofOPsf a]?h"pk/ oyf;dod} sf/afxL rnfO+ sfg'g pNnF\3g ePsf] cj:yfdf P]g
lgodn] tf]s]adf]lhdsf] sf/afxL ul/g'kb+5 .
/fh:j sfg'gsf] sfof+Gjogsf sdL sdhf]/L Go"g ub}+ r'xfj6 lgoGq0f k|efjsf/L agfO+ c;'nL
k|lqmofdf ;'wf/ Nofpg k|lqmofut tyf ;_:yfut ;'wf/ x'g' h?/L 5 . ah]6 th'+df k|lqmofnfO+ cg'dfg of]Uo /
oyfy+ agfpg], cfly+s sf/f]af/ ;~rfngdf lgoGq0f, kf/blz+tf / cg'zf;g sfod ug]+, ;/sf/L vr+df
ldtJolotf Nofpg], cfGtl/s lgoGq0f k|0ffnL ;'b=9 agfpg], vl/b Joj:yfkgnfO+ Jojl:yt, k|lt:kwL+ Pjd\
k|efjsf/L agfpg], ;/sf/L ;DklQsf] ;b'kof]u / ;_/If0f ug]+ tyf tfn's lgsfox?af6 lgoldt cg'udg ug+]
/ lgoGq0f Joj:yf k|efjsf/L agfpg' cfjZos 5 .
;fj+hlgs ljQLo Joj:yfsf] k/LIf0f tyf d"Nofsgaf6 klxrfg ul/Psf sdhf]/Lx?sf] lgbfgdf ;Da4
lgsfox? k|lta4 eO+ nfu]df ljQLo Jojxf/df k|z:t} ;'wf/ ug+ ;lsG5 . ;fj+hlgs ljQLo k|zf;gdf
ul/Psf] hjfkmb]xLk"0f+ Pj_ kf/bzL+o'Qm ;'wf/n] ;'zf;g, ljsf; / cfly+s ;d=l4df k|ToIf ?kn] ;xof]u k'Ug
uO+ nf]stGqnfO+ ;an agfpg d2t ug]+ x'gfn] ;a} ;Da4 lgsfo Pj_ kbflwsf/Lx?nfO+ ljQLo hjfkmb]lxtf,
kf/blz+tf / ;'zf;g k|j4+gdf ;xof]u k'Mofpg cg'/f]w ub+5' .
cGTodf, ;_j}wflgs lhDd]jf/Lcg';f/ n]vfk/LIf0f sfo+ ;DkGg u/L k|ltj]bg tof/ ug+ ;xof]u ug'+ x'g]
Joj:yflksfY;_;b, ;a} ;_j}wflgs lgsfo, g]kfn ;/sf/ / dftxtsf ;a} lgsfo, n]vfk/LIf0f ;Nnfxsf/
;ldlt, ;fj+hlgs ;_:yf, ljsf;sf ;fe]mbf/, gful/s ;dfh, ;~rf/sdL+, ;xof]uL n]vfk/LIfs, cfd
gful/snufot ;a}k|lt cfef/ JoQm ub+5' . ;fy} n]vfk/LIf0f sfo+ ;DkGg u/L ;dod} jflif+s k|ltj]bg tof/
ug+df of]ubfg k'Mofpg'x'g] kl/>dL Pj_ nugzLn ;Dk"0f+ ;xof]uL sd+rf/LnfO+ ljz]if wGojfb lbg rfxG5' .
[efg'k|;fb cfrfo+{
dxfn]vfk/LIfs
1
2
3
4
n]vfk/LIf0fsf] p2]Zo, If]q / k4lt
!- ;_j}wflgs tyf sfg"gL Joj:yf Y g]kfnsf] ;_ljwfgsf] wf/f @$! df dxfn]vfk/LIfsn] ;_3Lo, k|b]z /
:yfgLo txsf ;a} ;/sf/L sfof+no / sfg'gAf/f tf]lsPsf cGo sfof+no jf ;_:yfsf] n]vf
sfg'gadf]lhd lgoldttf, ldtJolotf, sfo+bIftf, k|efjsfl/tf / cf}lrTo;d]tsf] ljrf/ u/L n]vfk/LIf0f
ug'+kg]+ Joj:yf 5 . n]vfk/LIf0f P]g, @)$* n] dxfn]vfk/LIfsn] n]vfk/LIf0f ug]+ tl/sf, If]q, k/LIf0f
ug]+ s'/fx? / ;_ul7t ;_:yfsf] n]vfk/LIf0f k|lqmof pNn]v u/]sf] 5 . ;_ljwfg, n]vfk/LIf0f P]g / cGo
sfg'gAf/f k|bQ Joj:yfcg'?k n]vfk/LIf0f ul/Psf] 5 .
@- p2]Zo Y ;fj+hlgs ;|f]tsf] k|flKt / pkof]usf ;DaGwdf n]vfk/LIf0fsf] dfWodaf6 k|ltj]bg u/L
Joj:yflksfY;_;bdfk+mt g]kfnL hgtfnfO+ ;';"lrt ug'+ n]vfk/LIf0fsf] k|d'v p2]Zo /x]sf] 5 . n]vfk/LIf0f
ubf+ b]xfosf ljifosf] k/LIf0f Pj_ ljZn]if0fdf s]lGb|t ul/Psf] 5M
o ;l~rt sf]ifnufot ljlgof]hg, /fh:j / w/f}6Lsf] n]vf tf]lsPsf] 9f_rfdf /fv]sf] / oyfy+ l:ylt
lrq0f u/]sf],
o ljlgof]hg P]gadf]lhd :jLs=t ;Ldfleq /xL tf]s]sf] sfo+ / k|of]hgdf vr+ u/]sf],
o /fh:jnufot ;d:t cfDbfgL, c;'n Pj_ bflvnf / w/f}6L cfDbfgL sfg'g;Ddt /x]sf],
o ;/sf/L ;DklQsf] clen]v, ;'k|aGw / ;_/If0fsf] kof+Kt Joj:yf u/]sf],
o ;/sf/L C0fnufot k|fKt ;xfotf /sdsf] n]vf oyfy+ /fv]sf],
o gubL, lhG;L tyf ;/sf/L ;DklQ Pj_ ;|f]tsf] xflg gf]S;fgL / b'?kof]u x'g gkfpg] u/L cfGtl/s
lgoGq0f Joj:yf u/]sf],
o cfly+s sf/f]af/ ubf+ k|rlnt P]g sfg'gsf] kl/kfngf u/]sf] Pj_ k'i6\ofO+ ug]+ k|df0f oy]i7 /fv]sf],
o :jLs=t sfo+qmdcg';f/ lgwf+l/t ;doleq k|ult xf_l;n u/]sf] .
sfo+d"ns n]vfk/LIf0f ubf+ ldtJolotf, sfo+bIftf / k|efjsfl/tf kIf;d]tsf] ljZn]if0f u/L n]vfk/LIf0f
ul/Psf] 5 . ;"rgf k|ljlw, jftfj/0fLo kIf h:tf ljz]if n]vfk/LIf0f ubf+ tL ljifo;_u ;DjlGwt sfg'gL
Joj:yf / cGt/f+li6«o c;n cEof;x?sf] cfwf/df ul/Psf] 5 .
#- If]q Y of] jif+ ;_j}wflgs cu, dGqfno, ljefu tyf sfof+no, ;_ul7t ;_:yf, ;ldlt, af]8+, sf]if,
k|flws/0f, ljZjljBfno / sfg'gn] n]vfk/LIf0f ug'+kg]+ u/L tf]s]sf] ;_:yfnufotsf] @)&!.&@ sf]]
cfly+s sf/f]af/ / k]; eP;Dd aSof}tf;d]tsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf] 5 . ;DkGg
n]vfk/LIf0fdf ljQLo tyf lgoldttf, sfo+d"ns, jftfj/0fLo / ;"rgf k|ljlwdf cfwfl/t n]vfk/LIf0f
;dfj]z 5 .
$- k4lt Y n]vfk/LIf0f P]g, @)$*, ;jf]+Rr n]vfk/LIf0f ;_:yfx?sf] cGt/f+li6\o ;_u7g [OG6f];fO+{ Af/f
k|ltkflbt n]vfk/LIf0fsf cfwf/e"t l;4fGt, ;/sf/L n]vfk/LIf0f dfgb08, n]vfk/LIf0f dfu+bz+g / c;n
cEof;sf] cg';/0f u/L n]vfk/LIf0f ul/Psf] 5 . n]vfk/LIf0f ubf+ hf]lvd d"NofÍg kZrft klxrfg ePsf
ljifox?sf] ;Gbe+df lgoGq0f k/LIf0f Pj_ ljZn]if0f u/L ;fGble+s / kof+Kt k|df0f ;Íng ug+
cfjZostfcg';f/ gd"gf 5gf}6 Pj_ lj:t=t k/LIf0fsf sfo+ljlw cjnDag u/L sfo+ ;DkGg ul/Psf] 5 .
o; cltl/Qm &$ lgsfosf] kfOnl6usf] ?kdf ljB'tLo sfo+kqdf cfwfl/t n]vfk/LIf0f ul/Psf] 5 .
%- jflif+s k|ltj]bg Y g]kfnsf] ;_ljwfgsf] wf/f @($ adf]lhd dxfn]vfk/LIfsn] cfk"mn] u/]sf] sfd
sf/jfxLsf]] of] jflif+s k|ltj]bg /fi6«klt;dIf k]; ul/Psf] 5 . o; jflif+s k|ltj]bgsf] kl/R5]bY! df
n]vfk/LIf0f ul/Psf lgsfosf] ljj/0f, kl/R5]bY@ df n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt, kl/R5]bY#
df a]?h" km5\of}+6 ug+ u/]sf] k|of; / a]?h" km5\of}+6sf ;DaGwdf k|fKt pknlaw tyf kl/R5]bY$ df
n]vfk/LIf0f ;DaGwdf eljiodf ug'+kg]+ ;'wf/sf] ljj/0f ;dfj]z ul/Psf] 5 . pQm kl/R5]bsf cltl/Qm
k|ltj]bgsf] ;f/f_z 5'§} tof/ ul/Psf] 5 .
kl/R5]b Y !
n]vfk/LIf0f ul/Psf lgsfosf] ljj/0f
;dli6ut n]vfk/LIf0f
n]vfk/LIf0f ul/Psf lgsfo/ ljifo ;_Vof /sd [?- s/f]8df{
[s{ ljQLo n]vfk/LIf0f
!- ;/sf/L sfof+no 3,829 10,43,24
@- lhNnf ljsf; ;ldlt 75 94,83
#- ;ldlt / cGo ;_:yf 576 1,34,99
$- ;_ul7t ;_:yf 48 12,41,89
[v{ sfo+d"ns n]vfk/LIf0f 30 -
[u{ ;"rgf k|ljlw n]vfk/LIf0f 7 -
[3{ jftfj/0fLo n]vfk/LIf0f 1 -
hDdf 4,566 25,14,95
of] jif+ ;jf]+Rr cbfnt, Joj:yflksfY;_;b, ;_j}wflgs lgsfox?, g]kfnL ;]gf, ;z:q k|x/L, g]kfn k|x/L,
cbfnt, dGqfno, ljefu / sfof+no;d]t # xhf/ *@( ;/sf/L sfof+nosf] !( xhf/ !@% OsfO+sf] ?-!) va+
$# ca+ @$ s/f]8 / lhNnf ljsf; ;ldlt, ljZjljBfno, ;ldlt, ;_:yf, k|lti7fgnufot ^(( OsfO+sf] ?-!$ va+
&! ca+ &! s/f]8;d]t ?-@% va+ !$ ca+ (% s/f]8sf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf] 5 . ljQLo n]vfk/LIf0fsf]
cltl/Qm #) ljifosf] sfo+d"ns, & ljifosf] ;"rgf k|ljlwdf cfwfl/t tyf ! ljifosf] jftfj/0fLo n]vfk/LIf0f
ul/Psf] 5 . n]vfk/LIf0f ul/Psf sfof+nox?sf] ljj/0f cg';"rL !, !s, !v @, $ / !$ df pNn]v 5 .
;_ul7t ;_:yf
48
;/sf/L sfof+no
3829
k'_hLut vr+tk+m ut jif+ ?-^^ ca+ ^( s/f]8 $& nfv ePsf]df of] jif+ ?-** ca+ *$ s/f]8
#% nfv eO+ ut jif+sf] t'ngfdf ##-@! k|ltztn] j=l4 ePsf] 5 .
11. vr+sf] l:ylt Y dxfn]vf lgoGqs sfof+noaf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ of] jif+sf] s'n rfn' / k'_hLut
vr+dWo] /sdsf] cfwf/df a9L vr+ ug+] kf_r dGqfno / cGosf] vr+sf] ljj/0f lgDgfg';f/ 5M
[?- nfvdf{
rfn' vr+ k'_hLut vr+
s'n rfn'
s'n k"_hLut
qm-;_- dGqfno /sd vr+sf] qm-;_- dGqfno /sd
vr+sf] k|ltzt
k|ltzt
1 lzIff dGqfno 79,80,41 23.51 1 ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft 32,36,48 36.43
2 ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno 39,83,74 11.74 2 l;_rfO+ 13,89,76 15.64
3 u=x dGqfno 39,58,70 11.66 3 ;x/L ljsf; 13,09,80 14.74
4 cy+ dGqfno 35,70,73 10.52 4 ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 7,90,39 8.90
5 /IffdGqfno 30,99,16 9.13 5 /Iff dGqfno 4,41,49 4.97
6 cGo 1,13,48,02 33.44 6 cGo 17,16,43 19.32
hDdf 3,39,40,7^ 100 hDdf 88,84,35 100
12. ;|f]tut vr+ Y dxfn]vf lgoGqs sfof+noaf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ cfly+sjif+ @)^(.&) / @)&).&!
sf] oyfy+ vr+ tyf@)&!.&@sf] cg'dfg / oyfy+ vr+sf] ;|f]tut ljj/0f lgDgfg';f/ 5M
3 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b !M n]vfk/LIf0f u/]sf lgsfosf] ljj/0f
[?-nfvdf{
@)&!.&@sf] @)&).&! sf]
@)^(.&) sf] @)&).&!sf]
;|f]t t'ngfdf@)&!.&@ sf] j=l4
oyfy+ vr+ oyfy+ vr+ cg'dfg oyfy+ vr+
k|ltzt
g]kfn ;/sf/ 3,11,43,88 3,79,91,94 4,95,18,53 4,67,67,52 23.10
j}b]lzs cg'bfg 35,22,98 34,00,05 73,38,59 38,26,73 12.55
j}b]lzs C0f 11,96,94 21,13,23 49,52,88 25,61,58 21.22
hDdf 3,58,63,80 4,35,05,22 6,18,10,00 5,31,55,83 22.18
12.1. of] jif+ g]kfn ;/sf/sf] ;|f]ttk+m ?-$ va+ ^& ca+ ^* s/f]8 vr+dWo] /fh:jaf6 ?-$ va+ !# ca+
(# s/f]8 [**-%) k|ltzt{ Joxf]l/Psf] 5 .
12.2. of] jif+ rfn'tk+m ?-# va+ #( ca+ $! s/f]8 vr+dWo] ;l~rt sf]ifdfly Jooef/ ePsf] vr+ ?-( ca+
## s/f]8 /x]sf] 5 . of] /sddf ax'kIfLo / lAkIfLo C0fsf] Aofh e'QmfgL ?-# ca+ # s/f]8;d]t
;dfj]z 5 .
12.3. of] jif+ j}b]lzs cg'bfgtk+m @$ lgsfocGtu+t #* sfo+qmdsf nflu ?-&# ca+ #( s/f]8 k|fKt x'g]
cg'dfg ePsf]df #$ sfo+qmddf ?-#* ca+ @& s/f]8 [%@-!% k|ltzt{ k|fKt ePsf] / j}b]lzs C0ftk+m
!# lgsfocGtu+t ^! sfo+qmdsf nflu ?-$( ca+ %# s/f]8 k|fKt x'g] cg'dfg ePsf]df %! sfo+qmddf
?-@% ca+ ^@ s/f]8 [%!-&# k|ltzt{ k|fKt ePsf] 5 .
13. /fh:j c;'nL Y dxfn]vflgoGqs sfof+noaf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ /fh:jsf] ;|f]tcg';f/ @)^(.&) /
@)&).&! sf] oyfy+ c;'nL tyf @)&!.&@ sf] cg'dfg / oyfy+ c;'nLsf] l:ylt lgDgfg';f/ 5M
[?- nfvdf{
@)^(.&) sf] @)&).&! sf] @)&!.&@ sf]
ljj/0f
oyfy+ c;'nL oyfy+ c;'nL cg'dfg c;'nL k|ltzt
s'n /fh:j 2,98,69,76 3,62,92,48 4,42,43,54 4,13,92,99 93.56
!- s/ /fh:j 2,59,21,49 3,12,44,13 3,74,70,60 3,55,95,55 95.00
@- u}/ s/ /fh:j [ut jif+sf] gub df}Hbft
tyf a]?h' ;d]t{ 38,72,74 49,91,37 ^^,72,94 55,89,28 83.76
#- ;f_jf lkmtf+ 75,53 56,98 1,00,00 2,08,16 208.15
utjif+sf] t'ngfdf of] jif+ /fh:j c;'nL !$-)% k|ltztn] a9]sf]] b]lvG5 . @)&!.&@ sf]
c;'nLdf ut jif+sf] gub df}Hbft tyf a]?h"af6 bflvnf ePsf] ?- % ca+ (* s/f]8 @! Nffv ;dfj]z
5 . lj:t=t ljj/0f cg';"rLY!# df pNn]v 5 . /fh:j c;'nL ;DaGwdf n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v
Joxf]/f kl/R5]bY@ sf] cy+ dGqfno v08df ;dfj]z 5 .
/Iff
30911
(6.34%)
2.4 ;/sf/L sfof{notk{m of] jif{ n]vfk/LIf0faf6 c;'n ug'{kg]{ b]lvPsf] ?=$ ca{ $@ s/f]8 %( nfvdWo]
#! lgsfocGtu{tsf sfof{non] n]vfk/LIf0fsf]
qmddf ?=* s/f]8 (& nfv c;'n u/]sf] / n]vfk/LIf0faf6 c;'nLdf of]ubfg
k|f/lDes k|ltj]bg k7fPkl5 !& lgsfocGtu{tsf /sd ?- nfvdf
sfof{non] ?=!& s/f]8 !% nfv ;Dk/LIf0fsf] j]?h" c;'nL ljj/0f /sd
qmddf #) lgsfo dftxtn] ?=@ ca{ !( s/f]8 * n]vfk/LIf0fsf] qmddf 8,97
nfv ;d]t ?=@ ca{ $% s/f]8 !& nfv / cGo k|f/lDes k|ltj]bg k7fPkl5 17,15
lgsfoaf6 c;'n ePsf] ?=!@ s/f]8 * nfv;d]t ;Dk/LIf0fsf] qmddf 2,19,08
s'n ?=@ ca{ %& s/f]8 @* nfv c;'n ePsf] 5 . cGo lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 12,08
of] jif{sf] n]vfk/LIf0faf6 c;'n ug{ afFsL b]lvPsf] hDdf c;'nL 2,57,28
?=$ ca{ ## s/f]8 ^@ nfvdWo] !) dGqfnosf]
?=# ca{ ^^ s/f]8 ^$ nfv -*$=%% k|ltzt_ / afFsL dGqfno/lgsfosf] ?=^^ s/f]8 (* nfv -
!%=$% k|ltzt_ b]lvPsf] 5 .
2.5 ;/sf/L sfof{notk{m ut jif{;Ddsf] k]ZsL ?=#( ca{ ^% s/f]8 #$ nfv afFsL /x]sf] dWo] ?=!@ ca{
*( s/f]8 $$ nfv -#@=%@ k|ltzt_ km5\of}{6 eO{ ?=@^ ca{ &% s/f]8 () nfv afFsL /x]sf] / ;f]df
of] jif{ yk ePsf] ?=@% ca{ !) s/f]8 $$ nfv ;d]t of] jif{;Dd s'n k]ZsL ?=%! ca{ *^ s/f]8 #$
nfv afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo] sd{rf/L k]ZsL ?=@ ca{ @% s/f]8 *^ nfv -$=#% k|ltzt_
df]lanfOh];g ?=!& ca{ ^$ s/f]8 ^# nfv -#$=)@ k|ltzt_, k|tLtkq ?=& ca{ @* s/f]8 $ nfv -
!$=)$ k|ltzt_ / cGo k]ZsL ?=@$ ca{ ^& s/f]8 *! nfv -$&=%* k|ltzt_ /x]sf] 5 . k]ZsL
afFsLsf] cBfjlws ljj/0f cg';"rL—* df 5 . To:t} ;ldlt, cGo ;+:yftkm{ of] jif{sf] ?=! ca{ #
s/f]8 %( nfv k]ZsL afFsL b]lvPsf] 5 .
2.6 ;/sf/L sfof{notkm{ # jif{sf] n]vfk/LIf0f / a]?h" cÍsf] t'ngfTds l:ylt lgDgfg';f/ 5M
-?= nfvdf_
k]ZsLafx]ssf] k]ZsL afx]ssf]
k|ltj]bg n]vfk/LIf0f c+s a]?h" c+s k|ltzt
a]?h" a]?h" k|ltzt
PsfpGGff} 8,04,85,73 28,75,94 3.57 15,58,34 1.94
afpGgf}+ 8,53,94,64 374057 4.38 20,41,74 2.39
lqkGGgf}+ 10,43,23,84 48,77,88 4.67 23,67,44 2.27
k]ZsL afx]ssf] a]?h" k|ltzt ut jif{ @=#( /x]sf]df of] jif{ @=@& k|ltzt /x]sf] 5 .
3. a]?h" Go"gLs/0f – ;/sf/sf] cfly{s sf/f]af/df dxfn]vfk/LIfsaf6 k6s k6s cf}+NofOPsf] q'l6nfO{
;'wf/ gu/L clgoldt sfdsf] lg/Gt/tfn] a]?h"sf] dfqf a9\g uO{ ;du|df ljQLo Joj:yfkgsf]
ljZj;gLotfdf sdL NofPsf] 5 . o:tf] l:ylt cfpgdf d"ntM sdhf]/ cfGtl/s lgoGq0f k|0ffnL,
ck|efjsf/L cfGtl/s n]vfk/LIf0f, cfly{s sfo{ljlw sfg'g tyf vl/b sfg'gsf] hl6ntf Pj+
ckof{Kttf, sdhf]/ ;'kl/j]If0f tyf cg'udg / sd{rf/LtGqdf lhDd]jf/L jxgsf] l:yltdf cfPsf] sdL
k|d'v 5g\ . clgoldt sfo{df ;+nUg JolQm pk/ Go"g dfqfdf dfq sf/afxL eO{ b08xLgtfn] k|>o
kfPsf] 5 eg] ljQLo lhDd]jf/L kfngfsf] d"Nof+sg u/L k|f]T;flxt ug]{ k|efjsf/L Joj:yf 5}g .
sd{rf/Lsf] sfo{;Dkfbg d"Nof+sgdf ljQLo lhDd]jf/L jxgsf] ;"rsfssf] Joj:yf;lxt pko'{Qm
sdhf]/Ldf ;'wf/ ug'{ h?/L 5 .
n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf ;du| Joxf]/fx?
4. n]vfk/LIf0f aSof}tf – cfly{s sfo{ljlw P]g, @)%% sf] bkmf !$ df dxfn]vfk/LIfsn] tf]s]sf] Dofbleq
n]vf / cfly{s ljj/0f bflvnf ug'{kg]{, tbg';f/ bflvnf gug]{ lhDd]jf/ JolQmnfO{ hl/afgf / ljefuLo
sf/afxL ;d]t ug{ ;lsg] Joj:yf 5 . ;/sf/L sfof{no, lqe'jg ljZjljBfno, ;+ul7t ;+:yf, ;ldlt
tyf cGo ;+:yfn] sfg'gn] tf]s]sf] ;dodf n]vf tyf cfly{s ljj/0f bflvnf gu/]sf]n] n]vfk/LIf0f
aSof}tf /x]sf] 5 . o; ;DaGwdf k|d'v Joxf]/f b]xfocg';f/ 5g\M
4.1 ;/sf/L sfof{notk{m ut jif{;Dd @ xhf/ ()# OsfO{sf] ?=$ ca{ ^$ s/f]8 ## nfv n]vfk/LIf0f
aSof}tf /x]sf]df of] jif{ !@ OsfO{n] ?=%( s/f]8 & nfvsf] n]vfk/LIf0f u/fPsf] / of] jif{sf] yk ?=!
ca{ ^* s/f]8 *% nfv ;d]t @ xhf/ (@( OsfOsf] ?=% ca{ &$ s/f]8 !@ nfv n]vfk/LIf0f aSof}tf
/x]sf] 5 . ;fj{hlgs n]vf ;ldltn] aSof}tfsf] n]vf k]; u/L n]vfk/LIf0f u/fpg lgb]{zg lbPklg
aSof}tfsf] n]vfk/LIf0f u/fPsf] 5}g . sfg'g adf]lhd sf/afxL u/L n]vfk/LIf0f u/fpg'kb{5 . o;
;DaGwL ljj/0f cg';"rL—# df 5 .
4.2 ut jif{;Dd ;+ul7t ;+:yfx?sf] ! xhf/ @)* cfly{s jif{sf] n]vfk/LIf0f aSof}tf /x]sf] dWo] of] jif{
&@^ ;DkGg eO{ $*@ cfly{s jif{sf] afFsL /x]sf] 5 . n]vfk/LIf0f u/fpg ;+:yfsf] sfo{sf/L k|d'vn]
rf;f] g/fv]sf] sf/0f n]vfk/LIf0f aSof}tf a9]sf] 5 . n]vfk/LIf0f aSof}tfsf] ljj/0f cg';"rL—$ df 5 .
/fh:j kl/rfngsf] l:ylt
of] jif{ s/ /fh:j ?=# va{ %% ca{ (% s/f]8 %$ nfv / cGo /fh:j ?=$( ca{ (! s/f]8 & nfv
;d]t ?=$ va{ % ca{ *^ s/f]8 ^! nfv c;'nL ePsf] 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgdfg';f/ 5g\M
5. /fh:j aSof}tf – ut jif{;Dd /fh:j aSof}tf ?=! va{ & ca{ () s/f]8 @@ nfv /x]sf]df of] jif{
!*=*$ k|ltzt j[l4 eO{ ?=! va{ @* ca{ @# s/f]8 #& nfv k'u]sf] 5 . aSof}tf /sddWo] cy{
dGqfnosf] !^=^# k|ltzt /x]sf] 5 . of] jif{sf] /fh:j aSof}tfdf d"No clej[l4 s/tkm{sf] aSof}tfsf]
nut sfod u/L cfly{s ljj/0fdf gb]vfPsf]n] aSof}tf /sd olsg x'g ;s]g . k|rlnt sfg'gcg';f/
bflvnf ug'{kg{] /fh:j lglZrt ;doleq bflvnf gug]{ JolQmsf] sf/f]af/ Pj+ rn crn ;DklQ /f]Ssf
u/L c;'n ug{ ;lsg] Joj:yf eP tfklg sfof{nox?n] sfg'gadf]lhd sf/afxL gu/]sf]n] /fh:j
aSof}tfdf j[l4 ePsf] 5 . lgsfout /fh:j aSof}tfsf] ljj/0f cg';"rL—!) df 5 .
6. s/ km5\of}{6 cfof]u – cfos/ P]g, @)%* n] :jo+s/ lgwf{/0f k|0ffnLnfO{ cjnDag u/]sf] / s/
lgwf{/0f lg0f{opk/ lrQ ga'‰\g] s/bftfn] ljefu ;dIf k|zf;sLo k'g/fjnf]sg / /fh:j
Gofoflws/0fdf k'g/fj]bg ug{;Sg] Joj:yf 5 .
P]gsf] bkmf !$@ n] ;fna;fnL nfu" x'g] cfly{s ;du| Joxf]/fsf] ;_lIfKt emns
P]gn] s/ nufpg], a9fpg], 36fpg] jf ldgfxf 1. sf/afxL u/L 6'uf] nufpg] /sddf j=l4 ePsf],
lbg] ;DaGwL Joj:yf u/]sf]df afx]s cGo s'g} 2. dfkb08 a]u/ cfk;L ;xdltdf s/ km5\of}+6 u/]sf],
klg P]gn] s/sf Joj:yfx?df ;+zf]wg, kl/jt{g 3. /fh:j 5'6sf] cfsf/ a9]sf],
ug{ g;Sg] Joj:yf 5 . cfos/ P]g, @)%* n] 4. ah]6 cg'dfg oyfy+ gePsf],
s/;DaGwL ljjfb ;dfwfgsf nflu ;f]xL P]gdf 5. jiff+Gtdf clVtof/L tyf vr+ u/]sf],
ePsf Joj:yf afx]s cGo s'g} Joj:yf jf 6. e}k/L vr+ kf/bzL+ gePsf],
;+:yfsf] kl/sNkgf u/]sf] 5}g . pko'{Qm ;DaGwdf 7. ;Ldf gfl3 /sdfGt/ u/]sf],
km5\of}{6 cfof]u P]g, @)## sf] cfwf/df cfof]u 8. vr+ geO+ af_sL /sd lk|mh gu/]sf],
u7g u/L ljjflbt s/sf ljifox? cfk;L 9. j}b]lzs ;xfotfsf] k|efjsf/L kl/rfng gePsf],
;xdltsf] cfwf/df 6'Ëf] nufpg] ;DaGwdf 10. j:t'ut tyf k|fljlws ;xfotfsf] n]vfk/LIf0f gu/fPsf],
cfof]un] dfkb08 to u/]]sf] klg b]lvFb}g . ljutdf 11. ;/sf/sf] ;l~rt sf]ifsf] lx;fa oyfy+ gePsf],
12. sf]if v8f u/L 7"nf] /sd lgliqmo /fv]sf],
;d]t cfof]u u7g u/L cfk;L ;xdltaf6 s/ 13. nv]fdfgdf ;a} sf/f]af/ g;d]6]sf],
km5\of}{6 ubf{ cfwf/ v'nfpg'kg]{ ;'emfp lbOPsf]df 14. ;fj+hlgs vl/b Joj:yfkg k|efjsf/L gePsf],
of] k6s klg sfof{Gjog ePsf] b]lvPg . 15. /fli6\o uf}/jsf] cfof]hgf k|ult Go"g /x]sf],
cfof]usf] sfo{ ;Dkfbgsf] k|ltj]bgsf] 16. cg'bfg /sdsf] cg'udg x'g] gu/]sf],
5fofFk|lt pknAw u/fpg cg'/f]w u/]sf]df pknAw 17. ljkb\ Joj:yfkg k|efjsf/L gePsf],
ePg . kmn:j?k g]kfnsf] ;+ljwfgn] 18. ;fj+hlgs n]vf ;ldltsf] lg0f+o sfof+Gjog gePsf],
dxfn]vfk/LIfsnfO{ k|bfg u/]sf] n]vf;DaGwL 19. ;fs+ lzv/ ;Dd]ngdf vl/b k|lqmof k|lt:kwL+ gePsf],
sfuhkq h'g;'s} avt x]g{ kfpg] clwsf/df 20. ;_3Lo ;_/rgfsf] nflu sd+rf/L of]hgf tof/ gu/]sf],
;+s'rg cfPsf] 5 . 21. ;fj+hlgs lgsfosf] nufgL hf]lvddf /x]sf],
22. ;_ul7t ;_:yfsf] n]vfk/LIf0f ;dodf gu/fPsf] .
7. /fh:j 5'6 – cfly{s P]g, @)&! n] k|rlnt
sfg'gdf h'g;'s} s'/f n]lvP tfklg g]kfn ;/sf/n] sfg'gadf]lhdsf] b:t'/, z'Ns, dx;'n / s/sf
b/x? 36fpg jf cf+lzs jf k"0f{ 5'6 lbg;Sg] Joj:yf u/]sf]] 5 .
cGt/f{li6«o c;n cEof; cg';f/ ah]6 jStJo;Fu} /fh:j 5'6sf] sf/0f /fh:jdf x'g uPsf]
sdLsf] clen]v ;+;b;dIf k]; ug{] u/]sf] 5}g . eG;f/ ljefusf] tYofÍcg';f/ ?=$( ca{ ! s/f]8 (
nfv /fh:j 5'6 lbPsf] / l3p, t]n, df]afOn cflb laqmLdf k|fKt d"No clej[l4 s/ ?=% ca{ &^ s/f]8
^^ nfv lkmtf{ lbPsf] 5 . o;/L lbPsf] /fh:j 5'6af6 ;/sf/n] ck]Iff u/]cg';f/sf] glthf k|fKt eP
gePsf] ;DaGwdf cg'udg u/]sf] b]lvPg .
8. e'QmfgLdf s/ s§L — cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf *&, ** / *( cg';f/ s/of]Uo /sd e'QmfgL ubf{
e'QmfgL ubf{s} cj:yfdf clu|d s/ s§L ug'{kg{]df @* lgsfocGtu{tsf $*# sfof{non] ?=( s/f]8 *%
nfv clu|d s/ s§f gu/L /sd e'QmfgL u/]sf 5g\ . o;}u/L ;+ul7t ;+:yf, ;ldlt / cGo ;+:yf ** n]
?=# s/f]8 %^ nfv s§f gu/]sf] ;d]t ?=!# s/f]8 $! nfv 5'6 s/ /sd Aofh;lxt c;'n x'g'kb{5 .
o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !@ df 5 .
9. s/ aLhs – d"No clej[l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf !$ df d"No clej[l4 s/df btf{ ePsf] k|To]s
kmd{n] /Ltk"j{ssf] aLhs hf/L ug'{kg{] Joj:yf 5 . ;+3Lo dfldnf tyf :yflgo ljsf;nufot $
dGqfno dftxtsf % lgsfon] aLhs gDa/ gePsf, xftn] n]v]sf aLhs k]; u/]sf] / aLhs;d]t
glnPsf] cj:yfdf ?=^ s/f]8 @# nfv d"No clej[l4 s/ e'QmfgL u/]sf 5g\ . o;k|sf/ e'QmfgL ePsf]
d"No clej[l4 s/ cfk"t{sn] laqmL lx;fadf ;dfof]hg u/L s/ ldnfg x'g'kb{5 .
10. u}/s/ /fh:j – u}/s/ /fh:j @)^(.&) sf] t'ngfdf @)&).&! df @) k|ltzt a9] klg @)&!.&@ df
!# k|ltztdfq a9]sf]n] ;du| j[l4 k|ltzt 36\bf] b/df /x]sf] 5 . ;+:yfgx?df ;/sf/n] u/]sf] C0f
nufgLsf] Aofh k|fKt gePsf], cg'dfgsf] t'ngfdf hn;|f]t If]qsf] cfo tyf /f]oN6L Go"g /x]sf] /
/fh:j c;'nLsf] nflu If]qut b/x? ;do ;fk]If k'g/fjnf]sg gePsf] sf/0f u}/s/ /fh:j j[l4 ePsf]
5}g . u}/s/ /fh:jsf If]q lj:tf/ u/L c;'nLdf k|efjsfl/tf / ;dofg's"n u}/s/ /fh:j b/df
k'g/fjnf]sg ug'{kb{5 .
ah]6 th'{df tyf vr{ Joj:yfkg
11. ah]6 th'{df tyf sfof{Gjog – ah]6 th'{df ubf{ cfjlws of]hgfsf] nIo, ;|f]tsf] pknAwtf tyf
d'n'ssf] cfjZostfnfO{ k|fyldsLs/0fnfO{ cfwf/ agfpg'kg]{df ah]6sf] ;Ldf lgwf{/0f ubf{ ;d]l6Psf]
If]qsf] ckof{Kttf, k'FhLut vr{ k|fyldsLs/0fdf lglb{i6 k|lqmof cjnDag gug'{sf ;fy} cfwf/x?
kl/dfh{g gul/Psf], ah]6 th'{df ubf{ sltko cj:yfdf pknAw ;|f]t;Fu tfbfTDotf g/fvL
;|f]t;fwgnfO{ 5g{] lsl;dn] ljlgof]hg u/]sf] sf/0fn] k'FhLut vr{df sdL, 7"nf] dfqfdf /sdfGt/ tyf
;|f]tfGt/sf] cj:yf l;h{gf eO{ sfof{Gjogdf c;/ kf/]sf] 5 . cfof]hgf :jLs[ltdf l9nfO{, dfn;fdfg
tyf k/fdz{ ;]jf vl/b Joj:yfdf b]lvPsf] hl6ntf, ;fgf cfof]hgfsf] afx'Notf, lkmN8 sfof{nox?df
Go"g hgzlQmn] ubf{ ckof{Kt cg'udgh:tf sf/0fn] cfof]hgfx? ;dodf ;DkGg x'g g;sL
nfut;d]t a9\g uPsf] 5 . :yfgLo lgsfonfO{ lbOg] cg'bfg rfn' zLif{sdf juL{s/0f u/L lgsf;f
lbFbf jf:tljs k'FhLut vr{ g;]d]l6Psf] cj:yf 5 . dGqfnosf] gfddf ah]6 Joj:yf u/L ljleGg
lgsfo Pj+ u}/;/sf/L ;+:yfnfO{ lbPsf] ;a} cg'bfg÷6«fG;km/sf] n]vfk/LIf0f dxfn]vfk/LIfsaf6 x'g]
Joj:yf 5}g . ;du|df ljQLo hjfkmb]lxtf kfngf gx'g] cj:yfsf] l;h{gf ul/g' pko'Qm gx'Fbf ;'wf/
ul/g' cfjZos 5 .
12. ah]6 cg'dfg – cy{dGqLn] ;+;bdf k]; u/]sf] @)&!.&@ sf] cfo—Joo cg'dfg ljj/0fcg';f/ k'FhLut
vr{tkm{ ?=! va{ !^ ca{ &^ s/f]8;d]t ?=^ va{ !* ca{ !) s/f]8sf] ah]6 k|:tfj u/]sf] b]lvof] .
b]znfO{ ;g\ @)@@ ;Dddf clt sd ljsl;t /fi6«af6 :t/f]Gglt u/fpg] nIf k|flKt ug{{ rfn' vr{nfO{
lglZrt ;Ldfdf /fvL k'FhLut vr{ j[l4 ug'{kg]{df s'n ah]6sf] !*=*( k|ltzt dfq k'FhLut vr{ ug{
k|:tfj u/]sf]n] o:tf] k|j[lQ cfufdL jif{df klg sfod ePdf of]hgfsf] pQm nIo k"/f x'g] cj:yf 5}g .
ljut # jif{sf] rfn" tyf k'FhLut vr{sf] cj:yf b]xfocg';f/ 5M
-?=s/f]8df_
@)^(.&) @)&).&! @)&!.&@
ljj/0f
ljlgof]hg vr{ ljlgof]hg vr{ ljlgof]hg vr{
rfn' vr{ 2,79,01 2,47,55 3,53,42 3,03,49 3,98,95 3,39,41
k'FhLut vr{ 66,13 54,^0 85,10 66,69 1,16,76 88,84
ljQLo Joj:yf 59,68 56,59 78,72 64,83 1,02,39 1,03,31
s'n vr{ 4,04,82 3,58,64 5,17,24 4,35,01 6,18,10 5,31,56
of] jif{ s'n rfn' tyf ljQLo vr{sf] c+z *#=@* k|ltzt /xL k'FhLut vr{sf] c+z !^=&@
k|ltzt dfq /x]sf]n] k"jf{wf/ ljsf; Pj+ lgdf{0fdf ck]lIft k|ult ug{ g;s]sf] l:ylt 5 . k'FhLut
vr{df j[l4 x'g'kb{5 .
13. jiff{Gtdf clVtof/L Pj+ vr{ – cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod #@-@_ df jflif{s
sfo{qmd / vr{ ug]{ clVtof/L cfly{s jif{ z'? ePsf] !% lbgleq ;DalGwt sfof{nodf k7fpg'kg]{
Joj:yf 5 . of] jif{ !* lgsfocGtu{tsf OsfO{nfO{ @)&@ cfiff9 dlxgfdf dfq ?=!% ca{ #^ s/f]8
%( nfv ah]6 yk u/L clVtof/L lbPsf] 5 .
dxfn]vf lgoGqs sfof{nosf] Psn sf]if vftfcg';f/ of] jif{sf] s'n k'FhLut vr{ ?=** ca{
&^ s/f]8dWo] cfiff9 dlxgfdf dfq ?=@* ca{ &$ s/f]8 @# nfv -#@=#* k|ltzt_ vr{ ePsf] b]lvG5 .
cy{ dGqfnon] cfly{s jif{sf] cGTodf 7"nf] /sd yk lgsf;f lbg] / ;f] dWo]af6 sfof{nox?n] k]ZsL
lbg], lk|mh gx'g] vftfdf 6«fG;km/ ug]{ Pj+ w/f}6L vftfdf /fVg] k|j[lQ oyfjt\ /x]sf] 5 .
14. e}k/L cfpg] vr{ – of] jif{ e}k/L cfpg] zLif{sdf rfn" tyf k'FhLut vr{tkm{ ?=@# ca{ $% s/f]8 *$
nfv ljlgof]hg u/]sf] 5 . ;f]dWo] cf}iflw pkrf/, b}lgs tyf e|d0f eQf, ljz]if /fxt, d'cfAhf
ljt/0fnufot sfo{sf nflu cy{ dGqfnon] k6s] lg0f{o u/L ?=!# ca{ $^ s/f]8 $ nfv yk ah]6
lgsf;f lbPsf] 5 . o;/L lbPsf] lgsf;f ut jif{sf] ?=!) ca{ !& s/f]8 &% nfvsf] t'ngfdf #@=@%
k|ltztn] a9L 5 . ;DalGwt sfo{qmd / vr{ zLif{sdf cfjZos /sd ljlgof]hg gug]{ jf sd
ljlgof]hg u/L e}k/L cfpg] zLif{saf6 lgsf;f lbg] u/]sf] b]lvof] . o;af6 sfo{qmd ah]6 sfof{Gjog
k|efjsf/L gx'g], vr{ kf/bzL{ gx'g], clen]v b'?:t gx'g] x'Fbf ;DalGwt vr{ zLif{sd} ljlgof]hg ug]{
Joj:yf ug'{kb{5 .
15. /sdfGt/ – cfly{s sfo{ljlw P]g, @)%% sf] bkmf * df ljlgof]hg P]gdf s'g} zLif{sdf /sd gk'u
ePdf ljlgof]hg P]gsf] ;Ldfleq /xL cy{ dGqfnon] /sdfGt/ ug{ ;Sg] Joj:yf 5 . o; ;DjGwdf
b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
15.1 cy{ dGqfnon] ljljw zLif{saf6 ?=#% ca{ *$ s/f]8 !@ nfv cGo zLif{sdf /sdfGt/ u/]sf] 5 .
;f]dWo] o;jif{ ;fs{ lzv/ ;Dd]ngsf] nflu ?=(( s/f]8 @& nfv / ;+ljwfgsf] hgdt ;Íngdf
?=%% s/f]8 !) nfv /sdfGt/ u/]sf] 5 . z'?df ljljw zLif{sdf /sd ca08f /fvL ;f]af6 /sdfGt/
u/L vr{ ug{ kl/kf6Ldf lgoGq0f ug'{kb{5 .
15.2 ljlgof]hg P]gcg';f/ Ps zLif{sdf ljlgof]lht /sdsf] !) k|ltztdf ga9\g] u/L /sdfGt/ ug{
;lsg]df /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]usf] nflu z'? ah]6sf] (!& k|ltzt;Dd / ul/aL lgjf/0f sf]ifdf
?=( ca{ # s/f]8 -z'? ljlgof]hgsf] t'ngfdf @)( k|ltzt a9L_ /sdfGt/ u/]sf] 5 .
15.3 of] jif{ ljleGg dGqfnocGtu{tsf #& ah]6 pkzLif{sdf ljlgof]hg ePsf] ?=!& ca{ ^* s/f]8 *)
nfv vr{ ePsf] kfOPg . vr{ gePsfdWo] cbfnt, ;'/Iff, hg ;xeflutfdf cfwfl/t sfo{qmd
nufot ^ ah]6 pkzLif{sdf ljlgof]hg ePsf] ?=! ca{ * s/f]8 !& nfv k"/} cGo ah]6 pkzLif{sdf
/sdfGt/ u/]sf] 5 . vr{ gx'g] ah]6 pkzLif{sdf ljlgof]hg u/L ah]6sf] cfsf/ j[l4 ug]{ /
ljlgof]lht k"/} /sd cGoq /sdfGt/ ug]{ sfo{df lgoGq0f ug'{kb{5 .
16. ;|f]tfGt/ – of] jif{ cy{ dGqfnon] j}b]lzs gub cg'bfg ?=^ ca{ !@ s/f]8 *& nfvnfO{ j}b]lzs
C0f tyf g]kfn ;/sf/sf] gubdf ;|f]t kl/jt{g u/]sf] 5 . To;}u/L ljBfno If]q ;'wf/ sfo{qmddf
bftfn] k|lta4tf hgfPsf]] eGbf a9L vr{ ePsf] ?=! ca{ %^ s/f]8 #$ nfv zf]wegf{ k|fKt x'g g;sL
;f] /sdnfO{ bf];|f] lzIff k'g;{+/rgf cfof]hgfsf] zf]wegf{ x'g] cg'bfgaf6 g]kfn ;/sf/sf] ;|f]ttk{m
;|f]tfGt/ u/]sf] 5 . o;/L ;|f]tfGt/ ubf{ g]kfn ;/sf/nfO{ ?=& ca{ ^( s/f]8 @! nfv yk Jooef/
kg{ uPsf] 5 .
17. vr{ geO{ afFsL /sd – cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod ## df jiff{Gtdf vr{ geO{
afFsL /x]sf] /sd lk|mh ug'{kg]{ Joj:yf 5 . of] jif{ # lgsfo dftxtsf @^ OsfO{n] ?=@* s/f]8 *@
nfv lk|mh u/]sf 5}gg\ . jiff{Gt;Dd vr{ gePsf] /sd lk|mh u/L ;l~rt sf]ifdf bflvnf ug'{kb{5 .
C0f / cg'bfg
18. ;dli6ut C0f – dxfn]vf lgoGqs sfof{non] pNn]v u/]cg';f/ @)&!.&@ ;Dd cfGtl/s C0f ?=@
va{ ! ca{ ^% s/f]8 ^* nfv / j}b]lzs C0f ?=# va{ $# ca{ @^ s/f]8 !* nfv;d]t s'n C0f
bfloTj ?=% vj{ $$ ca{ (! s/f]8 *^ nfv /x]sf] 5 . of] jif{sf] s'n ufx{:y pTkfbg -rfn' d"Nodf_
?=@! va{ @% ca{sf] t'ngfdf cfGtl/s C0f (=$( k|ltzt / j}b]lzs C0f !^=!^ k|ltzt tyf s'n
C0f bfloTj @%=^$ k|ltzt /x]sf] 5 . s]Gb|Lo tYofÍ ljefusf] @)&@ cfiff9sf] tYofÍcg';f/ s'n
hg;+Vof @ s/f]8 *# nfv #! xhf/sf] cfwf/df of] jif{;Dd k|ltJolQm s'n C0f bfloTj ?=!( xhf/
@#$ /x]sf]n] ut jif{eGbf ?=*#%.– n] sdL cfPsf] 5 .
19. j}b]lzs C0f – C0ftkm{sf] cfo Joo ljj/0fcg';f/ @)&!.&@ df j}b]lzs C0f ?=$( ca{ %@ s/f]8
** nfv k|fKt eO{ vr{ x'g] cg'dfg eP klg %& cfof]hgfdf !& bftfaf6 gub C0f ?=(* s/f]8 &#
nfv, ;f]em} e'QmfgL ?=!! ca{ @* s/f]8 (& nfv / zf]wegf{ x'g] u/L ?=!# ca{ ## s/f]8 ** nfv
;d]t ?=@% ca{ ^! s/f]8 %* nfv -%!=&@ k|ltzt_ dfq vr{ ePsf] 5 .
;f]em} e'QmfgLtk{m ah]6n] k|:tfj u/]cg';f/ # bftfaf6 ?=@ ca{ %* s/f]8 %) nfv /
zf]wegf{tkm{ # bftfaf6 ?=#& s/f]8 %! nfv k|fKt x'g] pNn]v ePsf]df k|fKt ePg .
20. j}b]lzs cg'bfg – ah]6 jStJo;fy k]; ePsf] cfo–Joo ljj/0fcg';f/ ?=$( ca{ %@ s/f]8 cg'bfg
k|fKt x'g] pNn]v ePsf]df #* sfo{qmdsf nflu ?=&# ca{ #( s/f]8 v'b ah]6 sfod u/]sf] 5 .
cg'bfg k|flKtsf] ljj/0faf6 #$ sfo{qmddf ?=#* ca{ @& s/f]8 -%@=!$ k|ltzt_ vr{ ePsf] b]lvPsf]
5 . of] jif{ $ cfof]hgfdf ?=! ca{ *^ s/f]8 #( nfv cg'bfg k|fKt x'g] pNn]v ePklg k|fKt ePsf]
5}g .
ef}lts k"jf{wf/ tyf oftfoft dGqfno dftxt # cfof]hgfnfO{ # ldq/fi6«n] cg'bfg -;f]e}m
e'QmfgL_ pknAw u/fPsf] ?=$ ca{ @& s/f]8 ^& nfv, ;+3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
dftxtsf] !(! OsfOnfO{ ljleGg bftfn] pknAw u/fPsf] cg'bfg ?=# ca{ $( s/f]8 !^ nfv;d]t
?=& ca{ &^ s/f]8 *# nfvsf] vr{sf] n]vfk/LIf0f u/fPsf 5|}gg\ .
21. j:t'ut ;xfotf – j:t'ut ;xfotfsf] ljj/0fcg';f/ of] jif{ rfn'tk{m ?=! ca{ (@ s/f]8 ^) nfv /
k'FhLuttkm{ ?=!) s/f]8 !% nfv k|fKt x'g'kg]{df qmdzM ?=%# s/f]8 *( nfv / ?=! s/f]8 (* nfv
;d]t ? %% s/f]8 *& nfv -@&=%% k|ltzt_ k|fKt ePsf] 5 .
:jf:Yo tyf hg;+Vof dGqfno dftxtsf @ OsfO{nfO{ ?-!^ ca{ $@ s/f]8 $) nfvsf]
EoflS;g k|fKt ePsf]df pQm j:t'ut ;xfotfnfO{ cfly{s ljj/0fdf ;dfj]z gu/]sf] / n]vfk/LIf0f
;d]t u/fPsf] 5}g . ;xfotfnfO{ ljQLo ljj/0fdf ;dfj]z u/L n]vfk/LIf0f u/fpg'kb{5 .
22. k|fljlws ;xfotf – cy{dGqLn] cfo–Joosf] ah]6 jQmJo;fy ;+;bdf k]; u/]sf]] k|fljlws tyf cGo
;xfotf ;DaGwL ljj/0f -Joo cg'dfgsf] tflnsfdf gk/]sf]_ df @$ dGqfnosf !%$ ;Demf}tfdf
?=@% ca{ ^& s/f]8 *& nfv k|fljlws ;xfotf k|fKt x'g] pNn]v 5 .
cfly{s sfo{ljlw P]g, @)%% sf] bkmf !$-@_ cg';f/ k|fljlws ;xfotf;DaGwL ljj/0f s]Gb|Lo
cfly{s ljj/0fdf ;dfj]z ug{'{kg]{df gu/]sf]n] ;/sf/sf] ;du| cfo–Joosf] lrq0f x'g ;s]sf] 5}g .
;fj{hlgs n]vf ;ldltaf6 k|fljlws ;xfotfsf] n]vfk/LIf0f u/fpg lgb]{zg lbP tfklg tL ;xfotfsf]
cfly{s ljj/0f Pj+ ;|]:tf k]; u/L n]vfk/LIf0f u/fPsf] 5}g . k|fljlws ;xfotfsf] cBfjlws n]vf /fvL
n]vfk/LIf0f u/fpg'kb{5 .
23. zf]wegf{– ut jif{;Ddsf] j}b]lzs C0f tkm{ ?=$ ca{ %) s/f]8 *& nfv / cg'bfg tkm{ ?=!& ca{ @#
s/f]8 @ nfv ;d]t ?=@! ca{ &# s/f]8 *( nfv zf]wegf{ lng afFsL /x]sf]df of] jif{sf] vr{ ?=#^ ca{ &!
s/f]8 $^ nfv ;d]t ?=%* ca{ ^% s/f]8 #% nfvdf zf]wegf{ k|fKt ?=@^ ca{ #^ s/f]8 *@ nfv /
lx;fa ldnfg u/]sf] ?=@ ca{ &! s/f]8 !! nfv s6fp+bf C0f tkm{ ?=* ca{ #) s/f]8 %! nfv / cg'bfg
tkm{ ?=@! ca{ @^ s/f]8 (! nfv ;d]t ?=@( ca{ %& s/f]8 $@ nfv zf]wegf{ lng afFsL b]lvPsf] 5 .
C0fsf] zf]wegf{ lng afFsL /sd ut jif{ eGbf *$=@) k|ltzt / cg'bfg zf]wegf{ x'g afFsL @#=$$
k|ltztn] a9]sf] 5 .
dxfn]vf lgoGqs sfof{non] pknAw u/fPsf] ljj/0fcg';f/ ljleGg dGqfno / /fli6«o of]hgf
cfof]u cGtu{t ;~rfng ePsf !^ cfof]hgf tyf sfo{qmddf @)&!.&@ ;Dd ?=#! s/f]8 *( nfv
zf]wegf{ lng afFsL ePsf]df tL cfof]hgfx? aGb eO;s]sf] cj:yf 5 . afFsL /sd zf]wegf{ k|fKt
ug'{kb{5 .
;l~rt tyf cGo sf]ifx?
24. ;l~rt sf]if – ;l~rt sf]ifsf] lx;facg';f/ of] jif{ /fh:j c;"nL ?=$ va{ !! ca{ (^ s/f]8, j}b]lzs
C0f ?=@) ca{ $# s/f]8, a}b]lzs cg'bfg #^ ca{ #& s/f]8, cfGtl/s C0f ?=$@ ca{ #& s/f]8 /
C0f nufgL lkmtf{ ?=@ ca{ * s/f]8;d]t ?=% va{ !# ca{ @! s/f]8dWo] ;l~rt sf]ifdfly Jooef/
ePsf] ?=( ca{ ## s/f]8, ljlgof]hg P]gåf/f vr{ ePsf] ?=$ ca{ !* ca{ (! s/f]8, ljQLo Joj:yfdf
vr{ ePsf] ?=! va{ # ca{ #! s/f]8 / e'QmfgL x'g afFsL vr{ ?=* s/f]8 36fpFbf ;l~rt sf]ifdf ?=!*
ca{ @^ s/f]8 C0ffTds -ah]6 3f6f_ b]lvPsf] 5 . ;f] /sddf ut jif{sf] ?=^! ca{ %* s/f]8 ;d]t
?=&( ca{ *$ s/f]8 C0ffTds /x]sf] 5 . ;l~rt sf]if C0ffTds x'g] u/L ah]6 vr{ ug]{ sfo{nfO{
lgoGq0f ug'{kb{5 .
25. cGo sf]if ;~rfng – ;/sf/L sfof{notk{m !( dGqfnocGtu{t ;~rfngdf /x]sf sf]ifx?df ut
jif{sf] lhDd]jf/L ?=%! ca{ ## s/f]8 %( nfv / of] jif{sf] cfDbfgL ?=(& ca{ $! s/f]8 @# nfv;d]t
?=! va{ $* ca{ &$ s/f]8 *@ nfvdWo] ?=*@ ca{ (# s/f]8 % nfv vr{ eO{ ?=^% ca{ *! s/f]8
&& nfv afFsL /x]sf] 5 . o:tf sf]ifx?df g]kfnL ;]gf sNof0fsf/L sf]if, g]kfn k|x/L sNof0fsf/L sf]if,
;z:q k|x/L an sNof0fsf/L sf]if, kqsf/ sNof0f sf]if, jftfj/0f ;+/If0f sf]if, jg ljsf; tyf
3f6u2L sf]if, 5fq lzIff sf]if, lhNnf lzIff sf]if, zflGt sf]ifnufot 5g\ .
lglZrt p2]Zo /fvL sf]if :yfkgf u/L /sd hDdf ug]{ t/ sfo{ljlw jgfO{ sfof{Gjog gugf{n]
u|fdL0f b"/;~rf/ sf]if, ;fdflhs ;'/Iff s/ sf]if, j}b]lzs /f]huf/ sNof0f sf]if / 5fqf lzIff sf]ifdf
?=!$ ca+ $$ s/f]8 ## nfv ljut jif{b]lv g} lgliqmo /x]sf] 5 . g]kfn b"/;~rf/ k|flws/0fn] u|fdL0f
b"/;~rf/ sf]if afx]ssf] ;l~rlt ?=!( ca{ ^^ s/f]8 % nfv ;l~rt sf]if bflvnf ug'{kg]{df u/]sf]
5}g . cy{ dGqfnoaf6 @)^%.$.#) df s'g} klg lgsfocGt{ut sfo{ ;~rfng sf]if /x]sf] eP aGb u/L
ljlgof]hg P]gadf]lhd vr{ ug]{ lg0{fo ePklg xfn;Dd klg o:tf sf]ifx? ;~rfngdf g} /x]sf 5g\ .
n]vf Joj:yf / n]vfdfg
26. g]kfn ;fj{hlgs If]q n]vfdfg –g]kfn ;fj{hlgs If]q n]vfdfg nfu" ug]{ dlGqkl/ifb\sf] @)^^.%.#) sf]
lg0f{ofg';f/ n]vfdfgsf] 9f+rf th'{df eO{ @)&).&! b]lv ef}lts k"jf{wf/ tyf oftfoft / dlxnf
jfnjflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfnodf k/LIf0fsf] ?kdf nfu" u/]sf] 5 . pQm n]vfdfgsf cfwf/df
of] jif{ !%s]Gb|Lo lgsfon] ljQLo ljj/0f tof/ u/]sf 5g\ .
dlGqkl/ifb\n] n]vfdfg nfu" ug]{ lg0f{o u/] tfklg ;f] cg's"n sfg'g gagfPsf], n]vfdfgsf]
9f+rf dxfn]vf k/LIfsaf6 :jLs[t gu/fPsf], ;Lw} e'QmfgL nufotsf j}b]lzs ;xfotf / lhG;L
nufot ;DklQsf] d"NofÍg u/L ;f]nfO{ ljQLo ljj/0fdf ;dfj]z ug]{ Joj:yf gu/]sf] sf/0f pQm
n]vfdfg k"0f{?kdf sfof{Gjog ePsf] 5}g . ;a} sf/f]af/nfO{ ljQLo ljj/0fdf ;dfj]z u/L g]kfn
;fj{hlgs If]q n]vfdfgnfO{ sfg'g4f/f Joj:yfkg u/L nfu" ug'{kb{5 .
27. Psn sf]if vftf – ;/sf/L sfof{nonfO{ ljlgof]lht ah]6 ;DalGwt sfof{non] lbPsf] e'QmfgL
cfb]zcg';f/ sf]if tyf n]vf lgoGqs sfof{non] e'QmfgL ug]{ Joj:yf 5 . ah]6 sfof{Gjog, gub
Joj:yfkg, cfGtl/s lgoGq0f k|0ffnL Pj+ cfGtl/s n]vfk/LIf0fnfO{ ;an agfpg] u/L of] k4ltsf]
z'?jft ePklg bIf hgzlQm tyf ef}lts k"jf{wf/sf] oyf]lrt Joj:yfkg gx'Fbf sfo{;Dkfbg k|ltj]bg
k|0ffnLdf ce}m k|efjsfl/tf cfPsf] 5}g .
Psn sf]if vftf k|0ffnL nfu" e};s]sf]df of] jif{ &) ah]6 pkzLif{sdf v'b ah]6eGbf ?=!@
ca{&( s/f]8 $% nfv a9L vr{ b]lvg'n] Psn sf]if vftf k|0ffnLn] ;d]t lgoGq0f ug{ ;s]sf] 5}g .
28. cfof]hgf lx;fa – g]kfn ;/sf/ / bft[ /fi6«/lgsfoaLr ePsf] ;Demf}tfcg';f/ of] jif{ ^*
cfof]hgfsf] cfof]hgf lx;fasf] n]vfk/LIf0f k|ltj]bg lbg'kg]{df $) cfof]hgfsf] n]vfk/LIf0f k|ltj]bg
pknAw u/fOPsf] 5 . cfof]hgf lx;fa ;DaGwdf /fo;lxtsf] n]vfk/LIf0f k|ltj]bg pknAw u/fOPsf]
dWo] ljZj a}Í, cGt/f{li6«o ljsf; ;+:yftk{m !%, Pl;ofnL ljsf; a}}stk{m @@ / cGo
bft[/fi6«/lgsfotk{m # /x]sf] 5 . cfof]hgfx? @* n] cfof]hgf lx;fa k|df0fLs/0fsf nflu k]; u/]sf
5}gg\ . ;dod} cfof]hgf lx;fa k]z ug]{ Joj:yf ldnfpg'kb{5 .
;fj{hlgs vl/b Joj:yfkg
29. vl/b clen]v – ;fj{hlgs lgdf{0fsf nflu /sd vr{ ug]{ dGqfnon] cfk"m / dftxtsf lgsfox?sf]
vl/b u'?of]hgf jflif{s vl/b of]hgfsf] sfof{Gjog cj:yf /fli6«o uf}/jsf cfof]hgfsf] nIo k|ult
l:ylt, vl/b ljlw, 7]Ssf clen]v, ljz]if kl/l:yltdf vl/b, d"No ;dfof]hg, e]l/P;g, vl/b
;Demf}tfsf] Dofb yk nufot ;du| vl/b Joj:yfkgsf] ljj/0f tyf clen]v /fVg'kg]{df tbcg'?k
clen]v /fv]sf 5}gg\ . clen]vsf] cefjdf vl/b sf/afxLsf] cg'udg / ;'kl/j]If0f tyf u'0f:t/
lgoGq0f ug{ sl7gfO x'g] b]lvG5 .
30. vl/b;DaGwL sfg'g / sfof{Gjog – lgdf{0f sfo{df q'l6k"0f{ nfut cg'dfg tof/ x'g] u/]sf], sfo{
;Dkfbg hdfgt % k|ltzt lng] u/]sf], nfut cg'dfgsf] t'ngfdf Go"g c+s saf]n u/L 7]Ssf lnO{
;dod} sfd z'? gu/]sf], af]nkq bflvnf ug]{ clGtd ;dodf lkmtf{ lng] u/]sf], k]ZsL lnPkl5 nfdf]
;do;Dd sfd z'? gu/]sf], z'? ;Demf}tf cjlwsf] t'ngfdf cTolws cjlw Dofb yk u/]sf], sfddf
nfk/afxL ubf{ ;d]t 7]Ssf cGTo ug{ sl7gfO x'g] u/]sf], 7]Ssf cGTo ubf{ kg{ hfg] cltl/Qm bfloTj
;DaGwdf :ki6 Joj:yfsf] cefjdf cGTo ug'{kg]{ cj:yfsf 7]Ssf ;d]t cGTo gu/]sf], af]nkq :jLs[t
ePkl5 ;Demf}tf gug]{nfO{ sf/afxLsf] Joj:yf gePaf6 ;Demf}tf gu/L ;/sf/nfO{ yk bfloTj kg]{
u/]sf] h:tf ;d:ofx? ljBdfg 5g\ .
;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# nfO{ ;+zf]wg ug]{ u/L cfPsf] cWofb]zdf q'l6k"0f{ 8«OË, l8hfOg,
nfut cg'dfg tof/ ug]{ k/fdz{bftf tyf :jLs[t ug]{nfO{ lhDd]jf/ agfpg], Go"g c+s saf]n u/L
lgdf{0f sfo{ gug{] hf]lvdnfO{ sd ug{ sfo{;Dkfbg hdfgt a9fp+b} n}hfg], af]nkq bflvnf ug]{
cjlwsf] @$ 306f cufl8 dfq af]nkq lkmtf{ lng;Sg] Joj:yfn] ldnf]dtf]sf] hf]lvd Go"g u/]sf],
df]ljnfOh]zg k]ZsL 5'6[} a}Í vftfdf /fvL ;DalGwt sfo{df dfq vr{ ug'{kg]{ / ;fj{hlgs lgsfon]
cg'udg ug'{kg]{ Joj:yfn] k]ZsL /sdsf] k|of]u ;DalGwt 7]Ssfdf dfq x'g], ;Demf}tfadf]lhd sfd z'?
gu/]df, aLr}df sfd 5f8]df, ;dodf sfo{;DkGg gu/]df, cfr/0f kfngf gu/]df, k]ZsL b'?kof]u
u/]df ;fj{hlgs lgsfon] h'g;'s} avt ;Demf}tf cGTo u/L hdfgt hkmt ug]{, afFsL sfd ug{ nfUg]
/sd ;/sf/L afFsL ;/x c;'n ul/g], af]nkq :jLs[t ePkl5 ;Demf}tf ug{ gcfPdf sfnf];"rLdf
/flvg] nufotsf Joj:yf /fv]sf] lyof] . pQm Joj:yfn] ;fj{hlgs lgdf{0fdf b]lvPsf ;d:ofx? Go"g
x'g] ck]Iff ul/Psf]df pQm cWofb]z @)&@.#.@) af6 lgliqmo ePsf] 5 .
plNnlvt cGof}ntf Pj+ ;d:ofnfO{ ;Djf]wg ug{ oyflz3| ;fj{hlgs vl/b sfg'gdf
k'g/fjnf]sg u/L ;fj{hlgs vl/b Joj:yfkg k|efjsf/L agfpg'kb{5 .
31. nfut cg'dfg – ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !)-$_ df nfut cg'dfg tof/ ug]{
ljlwaf/] pNn]v 5 . ;8s ljefu dftxtsf $ OsfO{n] d]l;g ef8f, Hofnf, 9'jfgL cfbL cfO6ddf
lhNnf b//]6 tyf gD;{sf] cfwf/ a]u/ @# 7]Ssfdf ?=@ s/f]8 $@ nfv a9Lsf] nfut tof/ u/]sf],
:jf:Yo dGqfno dftxt Ps OsfO{n] :jf:Yo pks/0f vl/b ubf{ cflwsf/Ls laqm]tf / pTkfbssf]
laqmL d"No a]u/ :yfgLo ljqm]tf;Fu b//]6 dfu u/L ?=!$ s/f]8 #* nfvsf] nfut cg'dfg tof/
u/]sf], vfg]kfgL tyf 9n ljsf; dftxtsf * OsfO{n] nfut cg'dfgg} gu/fO{ ;f]nf/ h8fgafkt ?=@
s/f]8 @$ nfv vr{ u/]sf] 5 . lgodfjnLsf] Joj:yfcg';f/ nfut cg'dfg tof/ ug'{kb{5 .
32. 7]Ssf Joj:yfkg – cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ adf]lhd 7]Ssfk§f :jLs[t ug]{ sfo{ k|yd
rf}dfl;s cjlwdf ul/;Sg'kg]{ Joj:yf 5 . of] jif{ * dGqfnocGtu{t ?=^# ca{ !! s/f]8 $) nfvsf]
7]Ssf aGbf]a:t u/]sf] dWo] ?=%& ca{ &@ s/f]8 $) nfvsf] 7]Ssfk§f bf];|f] / t];|f] rf}dfl;sdf
aGbf]a:t u/]sf] kfOof] . t];|f] rf}dfl;sdf ul/Psf] 7]Ssf aGbf]a:tdWo] ?=@* ca{ %* s/f]8 @)
nfvsf] 7]Ssf cfiff9 dlxgfdf u/]sf] 5 .
33. ;Lldt k|lt:kwf{ — ;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf * -@_ df vl/b ubf{ k|lt:kwf{ ;Lldt x'g] u/L
6'qmf6'qmf kf/L vl/b sfo{ ug{ gx'g] Joj:yf 5 . P]gsf] Joj:yf ljk/Lt * dGqfnocGtu{t ;+/rgf
lgdf{0f / dfn;fdfg vl/b sfo{nfO{ ljleGg 6'qmfdf nfut cg'dfg tof/ u/L ?=^^ s/f]8 !@ nfvsf]
sfo{ k|lt:kwf{a]u/ u/fPsf] kfOof] . af]nkq a]u/ nfut cg'dfg 6'qmfO{ ;f]em} vl/b ug]{ pk/ sf/afxL
u/L o:tf] vl/b sfo{df lgoGq0f x'g'kb{5 .
34. d"No ;dfof]hg – ef}lts k"jf{wf/ tyf oftfoft dGqfnocGtu{t @* OsfO{n] ?=@# s/f]8 @) nfv lgod
ljk/Lt d"No ;dfof]hg e'QmfgL u/]sf] / l;FrfO dGqfno dftxtsf] l;S6f l;FrfO cfof]hgfn] d"No
;dfof]hgafkt z'? ;Demf}tfsf] @% k|ltztdfq e'QmfgL ug'{kg]{df @* k|ltztn] x'g] ?=%( s/f]8 @(
nfv e'QmfgL u/]sf] b]lvof] . lgod ljk/Lt e'QmfgL ePsf] /sd c;'n x'g'kb{5 .
35. k/fdz{bftf ;]jf – sfof{nosf] df}h'bf hgzlQmaf6 ug{ ;lsg] sfo{;d]t k/fdz{bftfaf6 u/fPsf] 5 . of]
jif{ % dGqfno dftxtsf #) OsfO{n] ?=! ca{ %! s/f]8 &* nfv k/fdz{bftf ;]jf lnO{ vr{ u/]sf
5g\ . ljefuLo hgzlQmaf6 u/fpg ;lsg] sfddf ;d]t k/fdz{bftf /fvL vr{ u/]sf]n] cfof]hgfsf]
nfut a9\g uPsf] 5 . cTofjZos ;]jf afx]s ljefuLo hgzlQm kl/rfng u/]/ k/fdz{bftfsf] vr{df
lgoGq0f ug'{kb{5 .
36. k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{ – ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !@! df lgdf{0fJoj;foLsf]
l9nfOsf] sf/0fn] tf]lsPsf] Dofbdf sfo{ ;DkGg ug{ g;s]df k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{ c;'n ug{'kg]{
Joj:yf 5 . rf/ dGqfno dftxtsf @^ OsfO{n] k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{ ?=!$ s/f]8 $% nfv c;'n
u/]sf 5|}gg\ . pQm /sd c;'n ug'{kb{5 .
37. slG6Gh]G;L vr{ – ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !)-&_ df lgdf{0f sfo{sf] nfut
cg'dfgdf js{ rfh{ :6fkm vr{ @=% k|ltzt / ;fgfltgf cGo vr{sf] nflu @=% k|ltzt;Dd ;dfj]z
ug{ ;lsg] Joj:yf 5 . sG6]Gh]G;L vr{ ug]{ :ki6 gLlt to gePsf] cj:yfdf ;8s / l;rfO{ ;d]t @
ljefun] ?=! ca{ %& s/f]8 *) nfv vr{ n]vsf 5g\ . To:t} # dGqfno dftxtsf ## lgsfon] ?=@
s/f]8 *@ nfv lgodfjnLn] tf]s]eGbf a9L vr{ n]v]sf 5g\ . sG6]Gh]G;Laf6 vr{ ug]{ :ki6 gLlt
th'{df u/L cBfjlws clen]v /fVg] Pj+ tf]lsPsf] ;Ldf leq /x]/ vr{ ug]{ Joj:yfsf] k|efjsf/L
sfof{Gjog x'g'kb{5 .
37.1 pkef]Qmf ;ldlt – ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ df ?=^) nfv;Ddsf] lgdf{0f sfo{ pkef]Qmf
;ldlt jf nfeu|fxL ;d"bfoaf6 u/fpg ;Sg], pkef]Qmfn] u/]sf] vr{ ;fj{hlgs ug'{kg]{ / hl6n
k|s[ltsf sfd pkef]Qmfaf6 u/fpg gx'g] Joj:yf 5 . plNnlvt ;LdfeGbf a9Lsf] sfd u/fO{ #
dGqfno dftxtsf @* OsfO{n] ?=# ca{ *# s/f]8 &* nfv, %^ OsfO{n] vr{ ;fj{hlgs gu/]sf] ?=@
ca{ %) s/f]8 *( nfv / !$ OsfO{n] hl6n k|s[ltsf ef/L pks/0f k|of]u u/L lgdf{0f sfo{ u/fPsf]
?=!! s/f]8 *% nfv b]lvG5 .
sfg'gdf ePsf] Joj:yfsf] kfngf u/L pkef]Qmf ;ldltaf6 ;DkGg x'g] lgdf{0f sfo{df u'0f:t/
/ kf/blz{tf Nofpg'kb{5 .
38. /fli6\o uf}/jsf cfof]hgf – d'n'sdf ef}lts k"jf{wf/sf] ljsf; tyf hgtfnfO{ ;]jf ;'ljwf lj:tf/ ug{ pRr
k|fyldstfdf /fvL sfof{Gjog ul/Psf /fli6«o uf}/jsf cfof]hgfx?sf] k|ult l:ylt b]xfocg';f/ /x]sf] 5MM
-?=s/f]8df_
l;= s'n nfut xfn;Ddsf] ef}lts k|ult
cfof]hgfsf] gfd z'? jif{ ;DkGg x'g] jif{ k|ltzt
g+= cg'dfg vr{
1 dWokxf8L nf]sdfu{ cfof]hgf 2064/65 2074/75 33,37 10,64 35
2 x'nfsL /fhdfu{ cfof]hgf 2066/67 2074/75 35,80 13 13
3 l;S6f l;FrfO cfof]hgf 2059/60 2070/71 25,00 10,89 56.89
4 /fgLhd/f l;FrfO cfof]hgf 2066/67 2074/75 12,63 4,93 40
5 aaO{ l;FrfO cfof]hgf 2045/46 2074/75 7,67 3,39 41
6 d]nDrL vfg]kfgL cfof]hgf 2055/56 2073/74 23,45 14,72 50
7 e]/L aaO{ 8fOe;{g 2068/69 2077/78 16,43 96 10
8 a'9Lu08sL hnljB't cfof]hgf 2069/70 2077/78 2,55,00 1,22 -
9 sf7df8f} t/fO{ kmfi6 6\ofs 2065/66 olsg gePsf] @,%),)) 1,65 2.7
10 n'lDagL If]q ljsf; sf]if 2042/43 @)&(.*) &,)) 44 -
11 pQ/ blIf0f nf]sdfu{, s0ff{nL 2064/65 2079/80 3,40 32 -
12 pQ/ blIf0f nf]sdfu{, sf]zL 2065/66 olsg gePsf] 2,06 81 22
13 pQ/ blIf0f nf]sdfu{, sfnLu08sL 2066/67 2076/77 25,46 28 -
14 kz'klt If]q ljsf; sf]if 2057/58 2067/68 2,03 8 29.2
15 dflyNnf] tfdfsf]zL cfof]hgf 2067/68 - 41,72 25,64 77.2
16 /]Nj] tyf d]6«f] ljsf; cfof]hgf 2066/67 2074/75 69,52 3,83 -
17 uf}tda'4 cGt/f{li6«o ljdfg:yn 2070/71 2073/74 6,23 79,07 7
18 kf]v/f If]qLo cGt/f{li6«o ljdfg:yn 2071/72 - 21,51 62 -
19 bf];|f] cGt/f{li6«o ljdfg:yn lghu9 2071/72 - 50 0.41 -
20 /fi6\klt r'/]–t/fO{ dw]z ;+/If0f ljsf; ;ldlt 2071/72 2072/73 1,97 1,16 23.81
21 klZrd ;]tL hn ljB't cfof]hgf - - - - -
cGo cfof]hgf eGbf pRr k|fyldstf lbO{ sfof{Gjog ug{ /fli6«o uf}/jsf] cfof]hgfsf ?kdf
cl3 a9fP tfklg lglZrt cfwf/ / dfkb08 a]u/ 3f]if0ff u/]sf] / o; k|sf/sf cfof]hgf sfof{Gjog
ug]{ 5'§} sfg'gL Joj:yf /x]sf] b]lvPg . bf];|f] k|fyldstf (P2) df k/]sf] uf}tda'4 ljdfg:ynnfO{ ;d]t
/fli6«o uf}/jsf] cfof]hgfsf ?kdf 3f]if0ff u/]sf] 5 .
/fli6«o uf}/jsf cfof]hgfdWo] sltko cfof]hgfsf] lj:t[t cfof]hgf k|ltj]bg tof/ gu/]sf],
sfof{Gjog Ifdtfsf] cefj /x]sf], :yfgLo:t/df ljjfb /x]sf], cGt/ lgsfo ;dGjosf] cefj /x]sf]
h:tf sf/0fn] tL cfof]hgf ;dodf k"/f eO{ nlIft k|ltkmn k|fKt x'g] cj:yf 5}g . lglZrt
dfkb08sf] cfwf/df dfq /fli6«o uf}/jsf cfof]hgfsf] 3f]if0ff u/L cfof]hgf ;dod} ;DkGg x'g]
cfjZos Joj:yf ug'{kg]{ b]lvPsf] 5 .
cg'bfg
39. cg'bfg – of] jif{ ljleGg ;+:yfnfO{ ;fdflhs ;]jf cg'bfg ?=! va{ @$ ca{ @& s/f]8 #$ nfv /
:yfgLo lgsfonfO{ rfn" tyf zzt{ cg'bfgsf] nflu ?=#@ ca{ (( s/f]8 &( nfv ;d]t ?=! va{ %&
ca{ @& s/f]8 !# nfv cg'bfg vr{ n]v]sf]df b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\ .
39.1 cfly{s sfo{ljlw lgodfjnLdf cg'bfg lgsf;f lbPsf] /sdsf] ;DalGwt dGqfnon] n]vfk/LIf0f
k|ltj]bg lnO{ cg'udg ug'{kg]{ Joj:yf 5 . ;fdflhs ;]jf cg'bfgcGtu{t ;zt{ cg'bfg ?=&( ca{ %
s/f]8 @! nfv;d]tsf] n]vfk/LIf0f k|ltj]bg lnO{ cg'udg u/]sf] b]lvPg . tf]lsPsf] sfo{df vr{ eP
gePsf] olsg u/L vr{ gePsf] /sd ;l~rt sf]if bflvnf x'g'kb{5 .
39.2 :yfgLo lgsfonfO{ rfn" tyf zzt{ cg'bfgsf] nflu of] jif{ ?=#@ ca{ (( s/f]8 &( nfv s[lif, kz',
:jf:Yonufotsf lhNnfl:yt sfof{no;lxt :yfgLo lgsfonfO{ pknAw u/fPsf] 5 . :yfgLo ljsf;
z'Ns sf]ifaf6 pkdxfgu/kflnsf÷ gu/kflnsfx?nfO{ ?=! ca{ %* s/f]8 yk;d]t ?=!& ca{ (!
s/f]8 cg'bfg lgsf;f ePsf] 5 . gu/kflnsf / ufpF ljsf; ;ldltn] k|fKt u/]sf] cg'bfgsf]
n]vfk/LIf0f o; sfof{noaf6 x'g] Joj:yf lyPg . afXo n]vfk/LIfsaf6 n]vfk/LIf0f x'g] u/]sf]df tfn's
dGqfnoaf6 ;f]sf] cg'udg Pj+ d"NofÍg ug'{kb{5 .
40. ;fdflhs ;'/Iff sfo{qmd — ;fdflhs ;'/Iff eQfdf ut jif{ ?=!) ca{ @^ s/f]8 (^ nfv vr{
ePsf]df of] aif{ ?=!@ ca{ @^ s/f]8 #$ nfv -utsf] t'ngfdf !*=@^ k|ltzt a9L_ vr{ n]v]sf] 5 .
pQm eQf lgwf{l/t ;dodf ljt/0f gePsf], nfdf] ;do;Dd k]ZsL afFsL /fv]sf], eQf kfpg of]Uo
gful/ssf] clen]v cBfalws gu/]sf] tyf nfeu|fxL ;d"x;Fu eQf lat/0faf6 ePsf] k|efj d"Nof+sg
x'g] gu/]sf] h:tf ;d:of b]lvPsf 5g\ . clen]v cBfjlws u/L ;dod} nfeu|fxLnfO{ ljt/0f ug]{
Joj:yf ldnfpg'kb{5 .
ljkb\ Joj:yfkgsf] k/LIf0f
k"j{ tof/L – ljsf; k|lqmofdf ljkb\ k"j{tof/L tyf hf]lvd Go"gLs/0fsf] cjwf/0ffnfO{ ;d]6\g
g;Sbf e"sDk, af9L klx/f] h:tf k|sf]kaf6 d'n'sn] a9L ef}lts tyf dfgjLo Iflt ef]Ug' k/]sf] 5 .
ljkb\ Joj:yfkgsf] k"j{tof/L, ;dGjo tyf Joj:yfkg sfo{ k|efjsf/L x'g ;s]sf] 5}g .
41. sfg'gL Joj:yf — ljBdfg b}jL k|sf]k -p4f/_ P]g, @)#( sfof{Gjogdf /x]klg ljkb\ Joj:yfkgsf]
k"j{tof/L, hf]lvd Joj:yfkg Pj+ k|ltsfo{sf] kof{Kt Joj:yf gePsf]n] k|sf]k Go"gLs/0fnfO{ ;Daf]wg
x'g] u/L sfg'g th'{df x'g'kb{5 .
42. e"sDkaf6 Iflt – ldlt @)&@.!.!@ / @( df uPsf] e"sDk / ;f] kl5sf k/fsDkgsf sf/0f u=x
dGqfnoaf6 k|fKt ljj/0f cg';f/ @)&@.!@.!% ;Dd b]xfocg';f/ Iflt ePsf] ljj/0f k|fKt ePsf] 5M
qm=;+= ljj/0f ;+Vof qm=;+= ljj/0f ;+Vof
1. d[To' 8959 2. cËeË, 3fOt] 22302
3. j]kQf 198 4. cf_lzs 3/ Iflt 776895
5. k"0f+ 3/ Iflt 298998 6. ;/sf/L ejg k"0f+ Iflt 2687
7. ;/sf/L ejg cf_lzs Iflt 3776 8. sIff sf]7f k"0f+ Iflt 18433
9. sIff sf]7f cf_lzs Iflt 7561 10. :jf:Yo ;_:yf k"0f+ Iflt 375
11. :jf:y\o ;_:yf cf_lzs Iflt 648 12. vfBfGg gi6 ePsf] d]-6g 135187
13. kz'k_lIf Iflt 54411
43. cfDbfgL vr{ – k|wfgdGqL b}jL k|sf]k påf/ sf]ifdf @)&@ cfiff9;Dd ?=!& ca{ %) s/f]8 cfDbfgL /
s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ sf]ifnfO{ lgsf;f lbPsf] ;d]t ?=!# ca+ !@ s/f]8 vr{ eO{ ?=$ ca{ #*
s/f]8 df}Hbft /x]sf] 5 . o:t} @)&@ kmfu'g d;fGt;Dd ?=@$ ca{ #$ s/f]8 cfDbfgL tyf ?=@@ ca{
&* s/f]8 vr{ ePsf] b]lvG5 . To;}u/L s]Gb|Lo b}jL k|sf]k påf/ sf]ifdf k|wfgdGqL b}ljs k|sf]k påf/
sf]if / g]kfn ;/sf/sf] cg'bfg ;d]taf6 @)&@ cfiff9 d;fGtdf ?=!@ ca{ $! s/f]8 k|fKt ePsf]df
?=!@ ca{ @^ s/f]8 vr{ eO{ ?=!% s/f]8 df}Hbft /x]sf] 5 . of] sf]ifdf @)&@ df3 d;fGt ;Dddf
?=@@ ca{ !& s/f]8 cfDbfgL tyf ?=@! ca{ @# s/f]8 vr{ eO{ ?=($ s/f]8 df}Hbft /x]sf] 5 .
/fxt tyf påf/sf] nflu s]Gb|Lo b}jL påf/ sf]ifaf6 e"sDk kZrft lgsf;f ePsf] /sd dWo]
ljleGg ( dGqfnon] ?=(# s/f]8, clt k|efljt !$ lhNnfn] ?=( ca{ !) s/f]8, k|efljt !! lhNnfn]
?=&! s/f]8, sd k|efljt ^ lhNnfn] ?=^ s/f]8 / cGo $$ lhNnfn] ?=(% s/f]8 ;d]t ?=!! ca{ &%
s/f]8 vr{ u/]sf] ljj/0f lbPsf 5g\ .
44. /fxt ;fdu|L df}Hbft tyf e08f/0f – ljkb\sf a]nf cfjZos kg]{ vfBfGg, cf}iflw, cGo p4f/ ;fdu|L
tyf p4f/sf cf}hf/ tyf pks/0fsf] e08f/0fsf nflu s]Gb|, lhNnf, gu/kflnsf tyf ufpF txdf
uf]bfd3/ :yfkgf cyjf ;'b[9Ls/0f ug]{ Joj:yf cg'?k s]Gb|Lo vfBfGg e08f/0fsf nflu vfB
;+:yfgsf] uf]bfd k|of]u ul/g] Joj:yf eP tfklg cGo ;fdfu|Lsf] nflu uf]bfd3/ :yfkgf ug]{ sfo{
u/]sf] 5}g .
45. tYofÍ tyf 3/w'/L km/s – e"sDkaf6 k"0f+ 3/ Iflt ePsf uf]/vf, wflbF, g'jfsf]6, sfe|]knf~rf]s,
sf7df08f} / bf]nvf lhNnfdf c:yfoL 6x/fsf] nflu k|lt kl/jf/ ?-!% xhf/ ljt/0f ug+ $ nfv @!
xhf/ $*% k"0f+ Iflt 3/ ;_Vof b]vfPsf]df Gofgf] sk8f ljt/0f k|of]hgdf $ nfv $@ xhf/ &!(
k"0f+ Iflt 3/ ;_Vof b]vfPsf]n] @! xhf/ @#$ a9L b]lvPsf] / /fli6«o hgu0fgf, @)^* cg';f/ wflbF,
/;'jf, g'jfsf]6, l;Gw'kfNrf]s, sfe|]knf~rf]s, bf]nvf / /fd]5fk lhNnfdf # nfv &( xhf/ *%)
3/w'/L b]lvPsf]df e"sDk kZrftsf] tYof_sdf tL lhNnfdf $ nfv ^& xhf/ %!) 3/w'/L pNn]v
u/]sf]n] *& xhf/ ^^) a9L b]lvPsf] 5 . To;}u/L lhNnf k|zf;g sfof+no, l;Gw'kfNrf]sn] k|fljlws
6f]nLn] lbPsf] k|ltj]bgdf !) ufpF ljsf; ;ldltdf ( xhf/ $%( kl/jf/ ;_Vof pNn]v ePsf]df
c:yfoL 6x/fsf] nflu /fxt ljt/0f ubf+ ! xhf/ @$% kl/jf/ ;_Vof a9L b]vfO+ k|ltkl/jf/ ?-!%
xhf/n] ?-! s/f]8 *& nfv a9L vr+ n]v]sf] 5 . cBfjlws / Jojl:yt tyofssf] cfwf/df /fxt
ljt/0f ug'{kb{5 .
46. k]ZsL – e"sDkkLl8tnfO+ /fxt ljt/0f / c:yfoL 6x/f lgdf+0f ug+ !) lhNnf b}jL k|sf]k p4f/ sf]ifn]
ufp_F ljsf; ;ldltsf] sfof+nosf ;lrjnfO+ pknAw u/fPsf] k]ZsL ?-# ca+ * s/f]8 *$ nfv
km5\of}+6 u/]sf] 5}g . pQm k]ZsL lgodfg';f/ km5\of}+6 ug'+kb+5 .
47. u}/;/sf/L ;+:yf kl/rfng – u[x dGqfnoaf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ !!! /fli6«o u}/;/sf/L ;+:yfn]
e"sDkkLl8tnfO{ ?=! cj{ @$ s/f]8 &) nfv / !@! cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfn] ?=$ ca{ $*
s/f]8 (& nfv;d]t ?=% ca{ &# s/f]8 ^& nfv gub tyf j:t'ut ;xof]u u/]sf] b]lvPsf] 5 . ;f]
afx]s ^( /fli6«o u}/;/sf/L ;+:yfn] *% sfo{qmdsf nflu ?=! cj{ !^ s/f]8 #) nfv / !%
cGt/fli6«o u}/;/sf/L ;+:yfn] !^ sfo{qmdsf nflu ?=!@ cj{ &! s/f]8 %( nfv;d]t ?=!# cj{ *&
s/f]8 *( nfv k"g:yf{kg sfo{df ;xof]u ug{ :jLs[lt lnPsf] kfOof] .
Ps u}/;/sf/L ;+:yfn] :jLs[lt k|fKt ug'{ cufj} cd]l/sL 8n/ ! s/f]8 %% nfv ;Íng
u/]sf] Joxf]/f ;dfh sNof0f kl/ifb\n] hgfPsf] 5 . u}/;/sf/L ;+:yfåf/f ;Dkflbt sfo{sf] cg'udg
ug'{kb{5 .
;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] lg0f{o sfof{Gjog tyf a]?h" km5\of}{6
48. lgb]{zgsf] kfngf – dxfn]vfk/LIfssf] jflif{s k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/f pk/ ;fj{hlgs n]vf
;ldltn] lbPsf] ;'emfp ;DalGwt dGqfnon] sfof{Gjog ug'{kb{5 . To:tf ;'emfpx? sfof{Gjog
gePsf pbfx/0f lgDgfg';f/ 5g\M
48.1 ;fj{hlgs n]vf ;ldltn] @)^#.$.$ / % df :jb]zdf pkrf/ x'g g;s] d]l8sn af]8{sf] l;kmfl/;df
ljb]zsf] ldtJooL c:ktfndf pkrf/ u/fO{ ;DalGwt /fhb"tfjf;dfk{mt e'QmfgL u/L n]vfk/LIf0f
u/fpg] / :jf:Yo tyf hg;+Vof dGqfnon] ;/sf/L vr{df :jb]z tyf ljb]zdf pkrf/ u/fPsf]
ljj/0f ;fj{hlgs ug]{ lg0f{o u/]sf] 5 . of] jif{ :jf:Yo dGqfnon] cf}iflw pkrf/ ;xfotfdf ?=$
s/f]8 #* nfv vr+ n]v]sf] 5 . pQm vr{sf] lj:t[t ljj/0f ;fj{hlgs u/]sf] b]lvPg . k|wfgdGqL tyf
50.2 g]kfnL ;]gfn] ?=! s/f]8 $% nfv d"Nosf] ;'/Iff;DaGwL pks/0f ;Dd]ng ;DkGg kZrft\ @)&@.#.!!
df dfq cfk"lt{ u/fPsf] 5 eg] ?=!* nfvsf pks/0f xfn;Dd klg cfk"lt{ u/fPsf] 5}g . k|x/L k|wfg
sfof{non]] ?=#& nfv d"Nosf df]6/;fOsnsf :k]o/ kf6{;\ ;Ddn]g ;dfkg eP kZrft\ @)&!.(.@ df
cfk"lt{ u/fPsf] 5 .
hgzlQm Joj:yfkg
51. ;+3Lo ;+/rgfsf] sd{rf/L Joj:yf – ;+3Lo ;+/rgfcg';f/ ;+3, k|fGt / :yfgLo ;lxt # txsf]
k|zf;g ;~rfng ug]{ hgzlQm Joj:yfkg ug'{kg]{ lhDdf ;fdfGo k|zf;g dGqfnosf] /x]sf] 5 .
lghfdtL lstfjvfgfaf6 k|fKt clen]vcg';f/ *@ xhf/ @*% b/jGbL /x]sf]df ;a} s]Gb|Lo txsf
sd{rf/L ePsf]n] k|b]z / :yfgLo txaf6 ;Dkfbg x'g] sfo{sf] nflu cfjZos hgzlQm of]hgf tof/
ePsf] 5}g . gofF ;/sf/L sfof{no :yfkgf, ;Fu7g ;+/rgf jf b/aGbL k'g/fjnf]sg ubf{ sfo{qmd,
sfo{af]em / pknAw dfgj ;|f]tsf] cfwf/df ;Fu7g tyf Joj:yfkg ;j]{If0f ug'{ kg]{df d'n'ssf] ;+3Lo
:j?knfO{ Wofg lbO{ ;Fu7g tyf Joj:yfkg ;j]{If0f ug]{ sfo{ ;fdfGo k|zf;g dGqfnon] yfngL
ug'{kb{5 .
52. sd{rf/L sfh – sd{rf/LnfO{ Ps jif{df # dlxgfeGbf a9L sfh v6fpg gldNg] sfg'gL Joj:yfsf]
kfngf ug{ @)&@.*.!) sf] dGqL:t/Lo lg0f{oaf6 ;fdfGo k|zf;g dGqfnon] yk lgb]{zg lbPkl5 (
s]Gb|Lo lgsfon] #(& sd{rf/Lsf] sfh lkmtf{ u/]sf 5g\ . sfhdf /x]sf sd{rf/Lsf] cBfjlws clen]v
g/fv]sf]n] ;a} sd{rf/L lglb{i6 ;dodf sfh lkmtf{ ePsf] ;'lglZrt ug]{ cfwf/ ePg . sfhdf
vl6Psf sd{rf/Lsf] clen]v Jojl:yt u/L cg'udg u/]/ sfg'g ljk/Lt ug]{nfO{ sf/afxL ug'{kb{5 .
ljljw
53. c;Lldt bfloTj – lgj[lQe/0f k|bfg ug{ of]ubfgd"ns lgj[lQe/0f sf]ifsf] Joj:yf x'g g;s]sf] sf/0f
k|To]s jif{ ;/sf/nfO{ lgj[lQe/0f vr{sf] ef/ j[l4 x'+b} uPsf] 5 . lgj[lQe/0fdf @)^(.&) df ?=!*
ca{ #) s/f]8 ( nfv, @)&).&! df ?=@$ ca{ #* s/f]8 / @)&!.&@ df ^=^* k|ltztn] j[l4 eO{
?=@^ ca{ ! s/f]8 vr{ ePsf] 5 . o:tf] vr{ s'n /fh:jsf] ^=$! k|ltzt / s'n rfn' vr{sf] &=^^
k|ltzt /x]sf] 5 . lgj[Q x'g] sd{rf/L k|To]s jif{ a9\b} hfg] / ;f]xL cg'kftdf ;/sf/sf] bfloTj ;d]t
cToflws j[l4 x'+b} hfg] cj:yf b]lvPsf]n] o:tf] bfloTj jxg ug{ of]ubfgd"ns lgj[lQe/0f sf]ifsf]
Joj:yf ul/g' kb{5 .
54. nufgL hf]lvd – ;fj{hlgs lgsfon] nufgL Joj:yfkg ubf{ ;'/lIft Pj+ a9L k|ltkmno'Qm If]qdf
nufgL ug'{ kg]{df gful/s nufgL sf]ifsf] ?=! ca{ ! s/f]8 %) nfv, sd{rf/L ;+ro sf]ifsf] ?=$@
s/f]8 #% nfv / g]kfnL ;]gfsf] sNof0fsf/L sf]ifsf] ?=#@ s/f]8 @$ nfv ;d:ofu|:t ljQLo ;+:yfdf
lgIf]k /x]sf] b]lvof] . ;d:ofu|:t ljQLo ;+:yfdf u/]sf] nufgL hf]lvddf /x]sf]n] pQm /sd lkmtf{ ug{
kxn ug'{kb{5 .
;fj{hlgs ;+:yfgx?sf] sfo{ ;Dkfbg
55. ;+ul7t ;+:yfsf] n]vfk/LIf0f – of] jif{ $$ ;+:yfsf] aSof}tf;d]t *) cfly{s jif{sf] n]vfk/LIf0f
ug'{kg]{df @& ;+:yfsf] ## cfly{s jif{sf] n]vfk/LIf0f ;DkGg eO{ !& ;+:yfsf] $& cfly{s jif{sf] afFsL
/x]sf] 5 . n]vfk/LIf0f ePsf] dWo] !( ;+:yfsf] k|f/lDes k|ltj]bg hf/L ePsf]df ;~rfns ;ldltn]
ljQLo ljj/0f k|dfl0ft gu/]sf] tyf k|f/lDes k|ltj]bg pk/ k|ltlqmof k|fKt gePsf]n] clGtd k|ltj]bg
hf/L ePsf] 5}g . ;dodf n]vfk/LIf0f gu/fpg] ;+:yf / kbflwsf/Lx?nfO{ lhDd]jf/ agfO{ cfjZos
sf/jfxL x'g'kb{5 .
56. ;+ul7t ;+:yfsf] ;~rfng glthf – n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf ;+ul7t ;+:yf, ;ldlt / cGo
;+:yfdWo] Jofj;flos n]vf /fvL jf;nft tof/ ug]{ %$ ;+:yf, ;ldlt / cGo ;+:yfsf] lx;fa o;
k|ltj]bgdf ;dfj]z u/]sf]df #* ;+:yf, ;ldlt / cGo ;+:yfsf] s'n ;~rfng d'gfkmf ?=@& ca{ %$
s/f]8 (! nfv / !% ;+:yfsf] s'n ;~rfng gf]S;fgL ?=#* s/f]8 !^ nfv / afFsL Ps ;+:yfsf] jrt
z'Go /xsf] 5 . o; ;DaGwL ljj/0f cg';"rL ^ df pNn]v 5 .
o:t} Jofj;flos n]vf g/fvL cfo–Joo lx;fa dfq} tof/ ug]{ ;+ul7t ;+:yf, ;ldlt / cGo
;+:yfsf] ^( sf] ;~rfng art ?=* ca{ #( s/f]8 &% nfv / #$ ;+:yfsf] ;~rfng gf]S;fgL ?=*$
s/f]8 #& nfv /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL & df pNn]v 5 .
57. n]vfk/LIfs lgo'lQmsf] k/fdz{ – n]vfk/LIf0f P]g, @)$* sf] bkmf &-@_ cg';f/ g]kfn ;/sf/sf]
clwsf+z :jfldTj ePsf ;+ul7t ;+:yfn] n]vfk/LIfs lgo'QmL ug{ k/fdz{ dfu ug'{kg]{ Joj:yf 5 .
n]vfk/LIfs lgo'lQm ubf{ k/fdz{ dfu ug'{kg]{ ;+ul7t ;+:yfsf] ;+Vof olsg 5}g . of] jif{ @! ;+:yfn]
@# cfly{s jif{sf] dfq n]vfk/LIfs lgo'lQm ug{ k/fdz{ dfu u/]sf 5g\ . ;dod} k/fdz{ dfu u/L
n]vfk/LIf0f cBfjlws gu/fpg] ;+:yfpk/ ;DalGwt dGqfnonaf6 cg'udg x'g'kb{5 .
Joj:yflksf—;+;b ;lrjfnosf] of] jif{{ ljlgof]hg ?=! ca{ #% s/f]8 %* nfv, /fh:j ?=@$ nfv /
w/f}6L ?=(% nfv;d]t ?=! ca{ #^ s/f]8 && nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
e'QmfgLdf s/ stL – cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf * adf]lhd of] jif{ klg Joj:yflksf—;+;b ;lrjfnosf
sd{rf/Lsf] kfl/>lds, eQfnufotsf] e'QmfgLdf s§f ug'{kg]{eGbf ?=%* nfv s/ 36L s§L u/]sf] b]lvof] . of]
/sd c;'n x'g'kb{5 . ;fj{hlgs n]vf ;ldltn] @)&@.&# b]lv k"/} s/ s§L u/]sf] hgfO{ ut jif{sf] o:tf] /sd
km5\of}{6 ug{ @)&@.(.@! df lg0f{o u/]sf] 5 .
a]?h" l:ylt – ;lrjfnosf] of] jif{ ?=# s/f]8 $@ nfv $# xhf/ a]?h" b]lvPsf]df km5\of}{6 gu/]sf]n] afFsL
/x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=%) nfv @) xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !% df 5 .
k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof{no / dftxt;d]t !@ sfof{nosf] of] jif{ ljlgof]hg ?=!@ ca{ %#
s/f]8 (@ nfv, /fh:j ?=& s/f]8 ^ nfv, w/f}6L ?=! s/f]8 @& nfv / cGo sf/f]af/ ?=!! nfv;d]t ?=!@
ca{ ^@ s/f]8 #^ nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 . pQm /sddf zflGt tyf k'glg{df{0f dGqfnosf] ?=^%
nfv, ;+3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfnosf] ?=^& nfv, ef}lts k"jf{wf/ tyf oftfoft dGqfnosf]
?=%# nfv / ;fdfGo k|zf;g dGqfnosf] ?=^@ nfv;d]t ;dfj]z 5 .
sfof{no dftxtsf cGo ;+:yf ( sf] ?= #) cj{ #& s/f]8 &! nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg – ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif{ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg . o;
;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 ul/aL lgjf/0f sf]ifn] ;Demf}tf ePsf ;fd'bflos ;+:yfx¿dWo] n]vfk/LIf0f u/fpg] / gu/fpg] ;+:yfsf]
clen]v, ;fd'bflos ;+:yfsf] gfddf / 3'DtLsf]if kl/rfngdf ePsf] vr{, df}Hbft / a}Í vftfsf]
cBfjlws clen]v of] jif{ klg /fv]sf] 5}g . k"jf{wf/ lgdf{0fsf] nflu ;fd'bflos ;+:yfnfO{ pknAw
u/fPsf] /sdsf] kl/of]hgfut ef}lts tyf ljQLo k|ult tof/ u/]sf] b]lvPg .
1.2 sf]ifsf] lgb]{lzsfadf]lhd ;xof]uL ;+:yf / ;fd'bflos ;+:yfdfkm{t ;~rflnt sfo{qmdsf] ;dGjo /
cg'udg ug{ lgo'Qm sfo{k|aGwsn] cfˆgf] sfof{no ;dosf] Go"gtd ^) k|ltzt cjlw -jflif{s !@^
lbg_ lkmN8df /xg'kg]{df of] jif{ klg ## sfo{k|aGws cf};t #@ lbgdfq lkmN8df sfo{/t /x]sf] b]lvof] .
1.3 sf]ifn] of] jif{ klg 3'DtL sf]ifsf] df}Hbft /sd, k"jf{wf/ lgdf{0fdf ePsf] nufgL, lhG;L ;fdfgsf]
df}Hbft;d]tsf] ;DklQ tyf bfloTjsf] n]vfÍg gu/]sf]n] sf]ifn] tof/ u/]sf] jf;nftn] cfly{s
cj:yfsf] oyfy{ lrq0f u/]sf] 5}g .
1.4 sf]ifn] ljleGg ;fd'bflos ;+:yfnfO{ cfo cfh{g tyf k"jf{wf/ ljsf; sfo{sf] nflu u}/;~rfng vftf
vf]nL @)^!.^@ b]lv @)^%.^^ ;Dd lgsf;f lbPsf]dWo] ;~rfng vftfdf 6«fG;km/ geO{ ;f]xL vftfdf
df}Hbft /x]sf] ?=@ s/f]8 %# nfv cfo—Joodf ;dfj]z u/]sf] 5}g .
ljutsf Joxf]/fsf] k'g/fj[lQ gx'g] Joj:yf ug'{kb{5 .
ul/aL lgjf/0f sf]if
2. sf]if ;~rfng – sf]ifn] @) jif{sf] cjlwdf ul/aLsf] :t/nfO{ !) k|ltztdf emfg]{ tyf ;x;|fAbL
ljsf; nIo k|fKt ug{ dfudf cfwfl/t sfo{qmddf k|ToIf nufgL ug]{] p2]Zo /fv]sf] 5 . of] jif{ ?=@
ca{ # s/f]8 & nfv;d]t xfn;Dd ?=@) ca{ @% s/f]8 %^ nfv vr{ u/]sf] 5 . of] sfo{qmd
@)^!.^@ df ^ lhNnfaf6 z'? eO{ @)^^.^& ;Dd &% lhNnfnfO{ ;d]6\g] pNn]v u/] tfklg of] jif{;Dd
%% lhNnfdf ;Lldt /x]sf] 5 . oL lhNnfafx]s cGo # lhNnfdf gjLg ;f]rdf cfwfl/t sfo{qmd
;~rfng u/]sf] 5 .
3. cg'udg – sf]ifsf] n]vf lgb]{lzsf, @)^^ sf] pkv08 ^-!&_ df ;d'bfoaf6 ;~rflnt sfo{qmdsf]
lx;fj lstfasf] n]vfk/LIf0f x/]s jif{ tyf kl/of]hgf ;dfKt ePsf] ldltn] ^ dlxgfleq u/fO{ sf]ifdf
k|ltj]bg a'emfpg'kg]{ pNn]v 5 . sf]ifn] xfn;Dd sfo{qmd nfu" ePsf %* lhNnfsf @* xhf/ !@^
;fd'bflos ;+:yfdfkm{t cfo{ cfh{g / ;fd'bflos k"jf{wf/ lgdf{0f kl/of]hgfsf] nflu ?=!^ ca{ #!
s/f]8 #) nfv pknAw u/fPsf] b]lvof] . pQm /sddWo] ?=!! ca{ !( s/f]8 ( nfv 3'DtL sf]ifsf]
cGo ;+:yf
g]kfn 6«i6
11. z]o/ laqmL – sfof{no / Ps k|f=ln= aLr @)^&.!.% sf] ;Demf}tfcg';f/ #) jif{sf] nflu uf]s0f{sf]
h+un If]q;lxtsf] hUuf z'? jif{ cd]l/sL 8n/ ! nfv $) xhf/ / k|To]s jif{ km/s b/ sfod u/L
clGtd jif{ cd]l/sL 8n/ @ nfv ^) xhf/;d]t cd]l/sL 8n/ %) nfv ef8f a'emfpg] u/L xf]6n
tyf uNkm l/;f]6{ ;~rfng x'Fb} cfPsf] 5 . ;Demf}tfsf] bkmf @# df sDkgLn] cfˆgf] z]o/ xf]lN8ª %!
k|ltzteGbf a9L /fVg'kg]{ pNn]v 5 . pQm sDkgLn]] Joj;fodf 3f6f Joxf]g'{ k/]sf] sf/0f bzf{O{ k"/}
z]o/ laqmL ug{ @)^&.$.!# df :jLs[lt dfu u/]sf]df 6«i6n] @)&!.(.!^ df ;xdlt k|bfg u/]sf] kfOof] .
;Demf}tfljk/Lt ;xdlt lbg ldNg] b]lv+b}g .
xf]6]n tyf l/;f]6{ ;~rfng ug]{ ;flas sDkgLn] ;Demf}tf cjlw ;dfKt x'Fbf 6«i6nfO{
x:tfGt/0f ug'{kg]{ ef}lts ;+/rgfdWo] lgdf{0f ug{ afFsL l6\jg ?d s6]h / x;{ /fOl8Ë sf];{sf] lhNnf
b/ cg';f/ x'g] nfut ?=@ s/f]8 ^ nfv @)&!.(.& df 6«i6df bflvnf u/]sf] b]lvG5 . pQm nfutdf
cf]e/x]8, slG6Gh]G;L / d"No clea[l4 s/sf] /sd ;dfj]z ug{ 5'6fPsf]n] Go"g d"NoflÍt ?=&$ nfv
;d]t c;'n ug'{kb{5 .
a]?h" l:ylt – of] jif{ sfof{no / dftxt lgsfo;d]tsf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] j]?h"sf] l:ylt
b]xfocg';f/ 5M
;/sf/L sfof{notkm{ ( lgsfodf ?=$@ s/f]8 $* nfv @ xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes k|ltj]bg
pknAw u/fPkl5 ! lgsfon] ?=() xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=$@ s/f]8 $& nfv !@ xhf/ afFsL
/x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=! s/f]8 %& nfv %! xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o; ;DaGwL ljj/0f cg';"rL
!% df 5 .
cGo ;+:yftkm{ $ lgsfosf] ?=( s/f]8 %$ nfv &* xhf/ a]?h" b]lvPsf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f
cg';"rL !^ df 5 .
lqjifL+o of]hgfn] ^ k|ltztsf] cf};t jflif+s cfly+s j=l4 b/ k|If]k0f u/]sf] eP tfklg
;dli6ut cfly+s j=l4 b/ @)&).&! / @)&!.&@ df qmdzM %-% / #-$ k|ltzt /x]sf] b]lvof] . o;}
u/L cf};t d'b|fl:kmlt b/ & k|ltzt sfod ug]+ nIo /fv]sf]df qmdzM (-! / &-% k|ltzt /x]s]f 5 .
pRr cfoft / Go"g lgof+tsf sf/0f Jofkf/ 3f6f a9]/ u|fx:y pTkfbgsf] t'ngfdf qmdzM #@-! /
##-$ k|ltzt k'u]sf] / ljk|]if0f cfDbfgL u|fx:y pTkfbgsf] t'ngfdf qmdzM @*-!& / @( k|ltzt
/x]sf] 5 . o:t} of]hgfn] s'n /fh:j u|fx:y pTkfbgsf] t'ngfdf @!-! k|ltzt x'g] cg'dfg u/]sf]df
ljut b'j} cfly+s jif+df !*-$ k|ltzt /x]sf] / k'_hLut vr+ u|fx:y pTkfbgsf] t'ngfdf ^-$$
k|ltzt x'g] nIo ePklg qmdzM #-$ / $-! k|ltzt b]lvPsf] 5 . ah]6 3f6f u|fx:y pTkfbgsf]
t'ngfdf )=%( k|ltzt sfod ug{] nIo /x] tfklg b'O{ jif{df qmdzM @=@ / $=* k|ltzt /x]sf] 5 .
o;/L t'ngfTds ljZn]if0f ubf+ ;du|df ;dli6ut cfly+s l:ylt ;s/fTds b]lvPsf] 5}g .
3. vr+ Joj:yfkg Y;fj+hlgs vr+ Joj:yfkgdf s'zntf clej=lA u/L cfly+s cg'zf;g sfod ug]+, rfn'
vr+df lgoGq0f / k'_hLut vr+df j=l4 ug]+ gLlt ;/sf/n] lnPsf]df # jif+sf] cj:yf b]xfocg';f/ 5M
[?- bz nfvdf{
@)^(.&) @)&).&! @)&!.&@
ljj/0f
vr+ k|ltzt vr+ k|ltzt vr+ k|ltzt
rfn' vr+ 24,74,55 69.00 30,34,94 69.77 33,94,07 63.85
k'_hLut vr+ 5,45,98 15.22 6,66,92 15.33 8,88,44 16.71
ljQLo Joj:yf 5,65,87 15.78 6,48,26 14.90 10,33,07 19.44
s'n vr+ 35,86,40 100.00 43,50,12 100.00 53,15,58 100.00
pko'+Qmfg';f/ ;/sf/L vr+sf] k|j=lQ / o;sf] ;_/rgf ljZn]if0f ubf+ s'n vr+df rfn' vr+sf]
c_z cf};t ^#-*% k|ltzt / k'_hLut vr+sf] c_z !^-&! k|ltztdfq /x]sf]n] k"jf+wf/ Pj_ ljsf;
lgdf+0fdf ck]lIft k|ult ug+ g;s]sf] l:ylt 5 .
4. cg'bfgsf] cg'udg Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod $![#{ df ah]6df ;dfj]z ePsf]
cg'bfg /sd cy+ dGqfnon] lgsf;f lb_bf lgsf;f lbPsf] /sdaf6 ePsf] k|ult ljj/0f lnO+ h'g
sfdsf] nflu To:tf] /sd lbOPsf] xf] ;f] sfddf vr+ u/] gu/]sf], nIocg';f/ k|ult u/] gu/]sf],
k|rlnt sfg'gadf]lhd n]vfk/LIf0f u/fP gu/fPsf] cg'udg Pj_ d"Nofsg ug'+kg]+ Joj:yf 5 . o; jif+
s=lif ljsf; a}snfO+ ?-! s/f]8 (@ nfv, ;fgf ls;fg a}snfO+ ?-( s/f]8 !) nfv, lgIf]k tyf shf+
;'/If0f lgudnfO+ ?-!@ s/f]8 % nfv / g]kfn /fi6\ a}snfO+ ?-%) s/f]8;d]t $ lgsfonfO+ cg'bfg
/fHosf]ifdf k|fKt ePsf] d"No clej=l4 s/ ?-% ca+ &^ s/f]8 ^^ nfv lkmtf+ lbPsf] b]lvG5 .
pQm lkmtf+ /sddf s"6gLlts lgof]unfO+ ?-^ s/f]8 #% nfv ;_3 ;_:yf, lhNnf ljsf; ;ldlt,
gu/kflnsf / ;/sf/L sfof+nonfO+ ?-#^ s/]f8 (@ nfv / df]afOn lgof+tstf+, k}7f/Lstf+ tyf l3p,
395553
381600
310522
285300
nIo
k|ult
61279
64854
45516
26600
5629
5000
4616
6400
cfos/ d'=c=s/ cGtMz'Ns Jofh s/ axfn s/ lzIff ;]jf z'Ns :jf:y ;]jf z'Ns
lrq g_- @
35.1 ljefu / dftxtsf sfof+nox?n] ut jif+ nIosf] t'ngfdf !)@ k|ltzt k|ult u/]sf]df of] jif+ !)!
k|ltztdfq k|ult u/]sf] 5 .
35.2 ut jif+ 3/ axfn s/tk+m ?-@ ca+ #! s/f]8 $@ nfv nIo tf]sL ?-@ ca+ #* s/f]8 * nfv c;'n
u/]sf] eP tfklg of] jif+ ?-$ ca+ %% s/f]8 !^ nfv axfn s/ c;'n ug]+ nIo /x]sf]df ?-@ ca+ ^^
s/f]8 c;'n u/L %* k|ltztdfq k|ult u/]sf] 5 . To;} u/L of] jif+ nIosf] t'ngfdf lzIff ;]jf
z'Ns (@ k|ltzt, :jf:yo ;]jf z'Ns ** k|ltzt / Aofh s/ ($ k|ltzt dfq c;'n ePsf]n] s]xL
zLif+sx?df nIocg';f/ c;'n x'g g;s]sf] cj:yf 5 .
35.3 7"nf s/bftf sfof+noaf6 k|fKt O+cfO+PdP; k|ltj]bgaf6 ?-*! ca+ @ s/f]8 !& nfv /fh:j c;'nL
ePsf] b]lvPsf]df /fh:jsf] dfl;s k|ltj]bg Pj_ /fh:jsf] cfly+s ljj/0fcg';f/ ?-*& ca+ (& s/f]8
^^ nfv c;'nL / bflvnf b]lvPsf] 5 . To;}u/L sfof+nosf] vftfdf hDdf ePsf] /fh:j ?-&@ nfv
cfly+s ljj/0fdf ;dfj]z u/]sf] 5}g .
35.4 cfGtl/s /fh:j sfof+no l;d/fnufot !^ n] c;'n u/]sf] /fh:j /sd /fh:jsf] cfly+s ljj/0f /
dfl;s k|ltj]bgaLr ?-! ca+ ^& s/f]8 %$ nfv km/s k/]sf] 5 .
80 45.49 55.18
36.85 40.1
60
40
27.07 25.43 27.14
16.35
20
0
2068/69 2069/70 2070/71 2071/72
ljut jif+sf] tyofs ljZn]if0f ubf+ ck]lIft ?kdf 8]la6 ljj/0f 36]sf] / q]ml86 ljj/0f a9]sf]
cj:yf 5 . 8]la6 /sdsf] t'ngfdf q]ml86 /sd %-@@ u'0ff ePsf] cj:yfn] d"No clej=l4 s/
q]ml86sf] cg'udgdf hf]8 lbg'kg]+ b]lvPsf] 5 . ljefun] o; jif+ lkmtf+ u/]sf] d"No clej=l4 s/
?-% ca+ &^ s/f]8 ^^ nfvnfO+ ;dfof]hg ug]+ xf] eg] 8]la6 /sdsf] t'ngfdf q]ml86 /sdsf] cg'kft
cem a9\g] b]lvG5 .
37. /fh:jsf] nut Y ljefusf] ut jif+sf] /fh:jsf] cfly+s ljj/0fcg';f/ o; jif+sf] nflu ?-#& ca+ !@
s/f]8 %& nfv nut lhDd]jf/L ;/]sf]df o; jif+sf] cfly+s ljj/0fdf ?-$! ca+ $ s/f]8 () nfv
lhDd]jf/L ;f/]sf]n] ?-# ca+ (@ s/f]8 ## nfv a9L lhDd]jf/L ;f/]sf] 5 . of] jif+ yk ePsf] nut
;d]t ?-$@ ca+ $# s/f]8 &# nfv cfufdL jif+sf] nflu lhDd]jf/L ;/]sf] 5 . o;;DaGwL k|d'v
Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
eG;f/ ljefu
103. /fh:j c;'nL Y eG;f/ ljefucGtu+tsf
sfof+non] ljut kf_r jif+df c;'n u/]sf] eG;f/
/fh:j / s'n /fh:jsf] l:ylt /]vflrqdf
b]vfOPsf] 5 . of] jif+ eG;f/ /fh:j cfofttkm+
?-&) ca+ ^$s/f]8 $! nfv, eG;f/ dx;'n
lgof+ttk+m ?-#) s/f]8 #) nfv, s=lif ;'wf/
z'Ns ?-# ca+ #& s/f]8 (& nfv,
eG;f/;DaGwL cGo cfo ?-#& s/f]8 @* nfv
;d]t ?-&$ ca+ ^( s/f]8 (^ nfv /x]sf] 5 .
ut jif+ pQm /fh:j ?-^& ca+ *& s/f]8 %!
/fh:j c;''nL ?- nfvdf
nfv /x]sf]n] of] jif+sf] /fh:j ut jif+sf] t'ngfdf
sfo+d"ns n]vfk/LIf0f
u}/s/ /fh:j
/fh:j c;'nLdf u}/ s/ /fh:jsf] of]ubfg, c;'nL tyf bfo/f lj:tf/sf] d"Nofsg ug]+ p2]Zon] ul/Psf]
sfo+d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f b]xfo adf]lhd 5g\M
117. u}/s/ /fh:j c;'nL Y ljut tLg jif+sf] ;du| u}/s/ /fh:jsf] cg'dfg tyf c;'nL b]xfo adf]lhd
/x]sf] b]lvG5M
[?- nfvdf{
cfly+s jif+ jflif{s cg'dfg c;'nL k|ltzt
@)^(.&) 37,03,25 36,80,62 99.39
@)&).&! 39,91,97 44,17,95 110.67
@)&!.&@ 48,21,83 49,91,07 103.51
lgsf;L tyf k}7f/Ldf lgodfg';f/ nfUg] /fh:j c;'n ug]+, k'/ftflTjs / k|ltalGwt ;fdfgsf] lgsf;L,
k}7f/L lgoGq0f ug]+, cj}w rf]/L k}7f/L lgoGq0f ug]+ / ofq'sf] cfjfudg tyf tL ofq'af6 cj}w j:t'sf] cf];f/
k;f/ lgoGq0f ug+] / /fh:j k|zf;g ;DaGwL sfo+ ug+ :yflkt o; sfof+nosf] eG;f/ hf_rkf; tyf d"Nofsg
k|lqmofsf] cWoog ug]+ p2]Zon] ul/Psf] sfo+d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/fx? b]xfoadf]lhd 5g\M
125. /fh:j c;'nL Y eG;f/ ljefun] @)&).&! df ?-!
;d:of
va+ %( ca+ &@ s/f]8 %# nfv / @)&!.&@ df ?-
! va+ &( ca+ @% nfv /fh:j c;'nL u/]sf] dWo] d"Nofsgdf kf/blz+tfsf nflu clwstd
o; sfof+nosf] of]ubfg @)&).&! df @-*) k|ltzt v'b|f d"No tf]Sg] Joj:yf gePsf],
/ @)&!.&@ df @-*# k|ltzt /x]sf] 5 . hf_rkf; k|lqmofdf ;xhLs/0f gePsf]
hf_rkf; kl5sf] k/LIf0f k|efjsf/L
125.1 sfof+nosf] s'n /fh:j c;'nLdWo] If]qut /fh:j gb]lvPsf],
c;'nLdf d"No clej=l4 s/ @)^(.&) df %$-%@ rf]/L lgsf;L lgoGq0fsf] nflu k|efjsf/L
k|ltzt, @)&).&! df %)-@^ k|ltzt / @)&!.&@ of]hgf agfO+ nfu" gu/]sf] .
df $$-$$ k|ltzt /x]sf] 5 . If]qut /fh:j
c;'nLdf eG;f/ dx;'n / cGtMz'Ns j=l4sf] qmddf /x]sf] 5 eg] d"No clej=l4 s/ 36\bf] qmddf /x]sf]
5 . g]kfn ;/sf/n] x/]s jif+ cfly+s P]gsf] bkmf !* adf]lhd eG;f/ dx;'n cf_lzs 5'6 lb_bf d"No
clej=l4 s/ k"0f+5'6 lbg], d"No clej=l4 s/ P]gsf] cg';'rL ! df pNn]lvt ;fdfgdf d"No clej=l4 s/
gnfUg] h:tf sf/0fx?af6 If]qut c;'nLdf d"No clej=l4 s/ 36L /x]sf] b]lvG5 .
125.2 s'n /fh:j c;'nLdWo] /fh:jdf of]ubfg /x]sf] d'Vo !) a:t'df # cfly+s jif+ dWo] @)&!.&@ df
k}7f/Ltkm+ l8h]n, k]6\f]n, kTy/ sf]Onf, ;'kf/L, Uof_;, tof/L sk8f, h'; hfd, l;d]G6 lSn_s/, cfn' /
rsn]6x? /x]sf 5g . pNn]lvt d'Vo j:t'dWo] @)^(.&) sf] /fh:j ;_sngsf] t'ngfdf @)&!.&@ df
;'kf/Ldf ?-&# s/f]8 $# nfv / h'; hfddf ?-!^
s/f]8 ^^ nfvn] j=l4 ePsf] 5 . To;}u/L @)^(.&) ;'emfp
df d'Vo !) a:t'dWo] k]o kbfy+af6 ;a}eGbf sd ?- If]qut c;'nLdf ;'wf/ x'g'kg]+,
$ s/f]8 @% nfv c;'nL ePsf]df pQm !) j:t'df hf_rkf; k|s=ofdf yk ;xhLs/0fsf] Joj:yf
ug'k+ g]+,
gk/]sf l;d]G6 lSn_s/af6 @)&).&! df ?-!^ s/f]8
hf_rkf; kl5sf] k/LIf0fnfO+ k|efjsf/L
%* nfv c;'nL ePsf] b]lvG5 . agfpg'kg]+,
126. eG;f/ d"Nofsg Y ljZj Jofkf/ ;_u7g d"Nofsg kf/bzL+ d"Nofsgsf] nflu clwstd v'b|f
k|0ffnL / eG;f/ P]g, @)^$ sf] bkmf !# adf]lhd d"No tf]Sg'kg]+,
laleGg ^ tl/sfnfO+ qmda4 ?kdf k|of]u u/L dfn rf]/L lgsf;L lgoGq0fsf] nflu jflif+s
a:t'sf] d"No lgwf+/0f ug'+kg]+ Joj:yf 5 . ef/taf6 cfsng ug]+ k|0ffnLsf] ljsf; u/L sfo+
;Dkfbg ;"rssf] Joj:yf ug'+kg]+ .
k}7f/L ePsf ;fdfgsf] ef8f / aLdfsf] aLhs k];
81 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
x'g g;s]sf] cj:yfdf sfof+non] ;f] /sd yk u/L sf/f]af/ d"No lgwf+/0f ug'+kg]+ cj:yfdf
cfoftstf+n] !@ k|ltzt yk u/L lgwf+/0f ug]+ u/]sf] / cfoft /sd ;Gbe+ d"No;"rL;_u tfnd]n
b]lv_bf sf/f]af/ /sdsf] oyfy+tf k'li6 x'g] cfwf/ b]lvb}g . cfoftstf+n] cfoft u/]sf pxL ;fdfgsf]
d"No 3f]if0ffdf ;d]t km/s k/]sf] b]lvG5 . pbfx/0fsf] nflu Ps OG6/k|fOh]hn] gL8f] kml6+kmfO8 ldNs
kfp8/ $)) u|fdsf] cfoftdf @)&).!!.!^ sf] d"Nofsg eGbf @)&!.!@.!^ sf] d"Nofsg #^-&&
k|ltztn] 36L /x]sf] kfOof] .
ctM eG;f/laGb'df /fh:j c;'nL k|efjsf/L agfpg P]gdf Joj:yf ePsf d"Nofsg ljlwx?
sfof+Gjog ug'+kb+5 . sf/f]af/ d"Nosf cfwf/df d"Nofsg ug+ g;lsg] cj:yfdf 36fpg] tyf u0fgf
ljlwsf] k|of]u tyf eG;f/ k|of]hgsf] nflu kf/bzL+ ?kdf clwstd v'b|f d"No lgwf+/0fsf] Joj:yf
ug'+kg]+ b]lvG5 .
127. rf]/L lgsf;L k}7f/L lgoGq0f Y rf]/L k}7f/Lsf] qmddf ;fdfg hkmt eO+ d'2f btf+ ePsfdWo] @)&!.&@
df * d'2fsf] bfaL d"No ?-! s/f]8 %( nfvsf] km5\of}+6 ug+ af_sL /x]sf] b]lvof] . To:t} ^* d'2fsf]
bfjL d"No ?-() nfvsf] km5\of}+6 u/] tfklg lnnfd u/]sf] b]lvPg . v'nf ;Ldfgf ePsf] sf/0f ;a}
If]qaf6 rf]/L lgsf;L k}7f/L x'g;Sg] cj:yf /x]sf], x/]s gfsfdf eG;f/sf] u:tL / k|x/Lsf] u:tL
lgoldt?kdf kl/rfng x'g g;s]sf] sf/0f ck]Iff ul/P cg'?k lgoGq0f x'g;s]sf] 5}g .
g]kfn /fi6\ a}sa}ssf] 2071.72 sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
137. ljQLo l:ylt tyf ;~rfng glthf Y ljb]zL d'b|fdf /x]sf] ljQLo ;DklQ ?-& va+ @* ca+ ^& s/f]8
%$ nfv, :jb]zL d'b|fdf /x]sf] ljQLo ;DklQ ?-%% ca+ $% s/f]8 @$ nfv / cGo ;DklQ ?-% ca+
!@ s/f]8;d]t a}ssf] hDdf ;DklQ ?-& va+ *( ca+ @$ s/f]8 &* nfv /x]sf] 5 . a}ssf] ljb]zL
d'b|fdf /x]sf] ljQLo bfloTj ?-!( ca+ !% s/f]8 @ nfv, :jb]zL d'b|fdf /x]sf] ljQLo tyf cGo
bfloTj ?-^ va+ %( ca+ ! s/f]8 $* nfv / k_'hL tyf hu]8f sf]iftkm+ ?-! va+ !! ca+ * s/f]8
@* nfv /x]sf] 5 .
ut jif+ ?-!$ ca+ @( s/f]8 *( nfv v'b art ePsf]df of] jif+ ?-!@ ca+ ($ s/f]8 %&
nfv v'b art ePsf] 5 . ut jif+eGbf ;~rfng gfkmf ?-@ ca+ !) s/f]8 #% nfvn] a9L eP klg
j}b]lzs ljlgdo gfkmfdf ?-! ca+ &) s/f]8 () nfvn] sdL cfpg' / ;'g rf_bL k'gd"+Nofsg gf]S;fg
?-! ca+ @@ s/f]8 $$ nfv /x]sf]n] o; jif+ v'b artdf sdL cfPsf] 5 . v'b artdWo] ljb]zL
ljlgod ;dLs/0f sf]ifdf ?-@ ca+ @( s/f]8 # nfv, ;'g rf_bL ;dLs/0f sf]ifdf ?-!@ s/f]8 @$
nfv, nufgL k'gd"+Nofsg sf]ifdf ?-* nfv %* xhf/ ;f/]kl5 tyf ljut jif+sf] 5'6 vr+sf] ;dfof]hg
u/]sf] ?-@! s/f]8 *! nfv kZrft\ ljt/0fof]Uo art ?-!) ca+ #( s/f]8 #( nfv sfod /x]sf] 5 .
ljt/0fof]Uo artaf6 g]kfn /fi6\ a}s P]g, @)%* sf] bkmf $! cg';f/ hu]8f tyf cGo sf]ifx?df
/sd 5'6\ofO+ af_sL] ?-& ca+ g]kfn ;/sf/nfO+ e'QmfgL ug+ 5'6\ofPsf] 5 .
138. cfGtl/s lgoGq0f Joj:yf Y o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f b]xfocg';f/ 5g\M
138.1 k|fKt ljj/0fcg';f/ ;'g nufgLtkm+ % xhf/ !** lsnf] $&$ u|fd, ;'g df}Hbft @ xhf/ ^#@ lsnf]
%^& u|fd / rf_bL ! nfv @^ xhf/ @)@ lsnf] $&* u|fd /x]sf] 5 . ljefun] pko'+Qm df}Hbftsf]
z'4tfsf] dfqfcg';f/ 6r gDa/;lxt ljj/0f /fVg'kg]+df s'n df}Hbftsf] tf}n kl/df0f / /sd dfqsf]
ljj/0f /fv]sf] 5 . s]Gb|Lo sfof+nocGtu+tsf] d'b|f Joj:yfkg ljefun] df}Hbftdf /x]sf] ;'g tyf
rf_bLsf] ef}lts k/LIf0f @)^).^! b]lv gu/]sf] Joxf]/f ut ljutb]lv cf}_Nofp__b} cfPsf]df l:ylt oyfjt\
g} 5 .
138.2 a}ssf] cfGtl/s n]vfk/LIf0fn] ;"rgf k|ljlwsf] n]vfk/LIf0f / cGt/f+li6«o n]vfdfgsf] kfngfnfO+ cfkgf]
sfo+ If]qdf ;dfj]z u/]sf] kfOPg . cfGtl/s n]vfk/LIf0f lgb]+lzsf cBfjlws gx'g'sf ;fy} a}sn]
k|of]u u/]sf] n]vf tyf cGo ;"rgf k|0ffnLsf] ;'/Iffsf nflu ;Defljt hf]lvd Joj:yfkg ug+ of]hgf
tof/ u/]sf] 5}g .
138.3 jiff+Gtdf ?-!* s/f]8 ^^ nfvsf] cGt/zfvf sf/f]af/sf] lx;fa ldnfg x'g af_sL /x]sf] 5 . ut
jif+sf] t'ngfdf of] jif+ ldnfg x'g af_sL zfvf lx;fa ?-@ s/f]8 *@ nfvn] 36]sf] 5 . km/s k/]sf]
/sd lgoldt ?kdf le8fg u/L ;dfof]hg ug+'kb+5 .
139. nufgL Y a}ssf] s'n nufgL ?-& va+ @& ca+ #) s/f]8 #$ nfv 5 . nufgLdWo] j}b]lzs nufgLtkm+
cd]l/sL ;/sf/L 6\]h/L landf ?-!% ca+ !& s/f]8 ( nfv, ef/t ;/sf/sf] 6\]h/L landf ?-! va+
&# ca+ ** s/f]8 @! nfv, l/kf] vl/bdf ?-%* ca+ !@ s/f]8 %^ nfv, a}ssf] cfjlws lgIf]kdf ?-@
va+ *& ca+ ( s/f]8 &* nfv, ;'gdf ?-!( ca+ %@ s/f]8 &) nfv / cGodf ?-! va+ #! ca+ ()
s/f]8 (% nfv nufgL u/]sf] 5 . :jb]zL nufgLtkm+ ;/sf/L ;'/If0fdf ?-@# ca+ #( s/f]8 @( nfv,
87 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
a}s tyf ljQLo ;_:yfdf ?-@ ca+ $) s/f]8 &@ nfv [gf]S;fgL Joj:yfsf] ;dfof]hg kZrft\{,
:jb]zL a}ssf] d'2tL lgIf]kdf ?-!% ca+ &( s/f]8 & nfv, / cGodf ?-! vj+ #! cj+ () s/f]8 (%
nfv /x]sf] 5 .
140. P]gsf] kfngf Y g]kfn /fi6\ a}s P]g, @)%* sf] kfngf ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
140.1 P]gsf] bkmf &[@{ adf]lhd a}sAf/f ljleGg ljQLo tyf cGo ;_ul7t ;_:yfx?df tL ;_:yfx?sf] r'Qmf
z]o/ k'_hLsf] !) k|ltzteGbf a9L z]o/df nufgL ug+ gldNg] Joj:yf /x]sf]df @)&@ cfiff9
d;fGtdf ?-# s/f]8 *% nfv ;Ldf g3fO+ nufgL u/]sf] 5 . /fli6\o aLdf ;:yfg, gful/s nufgL
sf]if, g]kfn :6s PS;r]~h lnld6]8, /fli6«o pTkfbsTj tyf cfly+s ljsf; s]Gb|, shf+ ;"rgf s]Gb| /
s=lif kl/of]hgf ;]jf s]Gb|;d]t & ;_:yfdf u/]sf] nufgL P]gsf] kl/lwleq /x]sf] 5}g .
140.2 P]gsf] bkmf %( adf]lhd rng rNtLdf /x]sf] l;Ssfsf] /sdnfO+ df}lb|s bfloTj sfod ug+'kg+]df
u/]sf] 5}g .
140.3 P]gsf] bkmf &%[!{ cg';f/ a}sn] ;/sf/L :jfldTjsf] ;_:yfnfO+ s'g} ljQLo ;xof]u ug+ gldNg]df
u|fdL0f :jfjnDag sf]ifnfO+ aLpk'_hL :j?k ?-@% s/f]8 #$ nfv lbPsf] 5 . To:t} bkmf &%[@{
cg';f/ ;/sf/nfO+ !*) lbgeGbf a9L ;dosf] nflu /sd pknAw u/fpg gldNg]df g]kfn ;/sf/sf]
tkm+af6 lgj=lQe/0f e'QmfgL u/]sf] ?-( s/f]8 @$ nfv pQm ;do;Ldf gf3L ;s] tfklg k|fKt ug+
af_sL b]lvPsf] 5 .
141. n]vfdfgsf] kfngf Y cGt/f+li6\o n]vfdfg !( adf]lhd aLdfsL d"Nofsgcg';f/ sd+rf/L cjsfzdf
?-@ ca+ &* s/f]8 sd Joj:yf u/]sf], n]vfdfg @& adf]lhd ;xfos sDkgLx?sf] lx;fanfO+
;dfj]z u/L PsLs=t ljQLo ljj/0f tof/ gu/]sf], n]vfdfg @* adf]lhd P;f]l;o6 sDkgLx?sf]
;_lIfKt ljQLo hfgsf/Lx? ljQLo ljj/0fdf ;dfj]z gu/]sf] / n]vfdfg #( adf]lhd laqmLof]Uo
nufgLdf juL+s/0f u/]sf] /fli6\o artkqsf] ?-!& ca+ (& s/f]8nfO+ plrt d"Nodf dfkg gu/]sf]n]
n]vfdfg Joj:yfsf] kfngf ug+'kb+5 .
142. ;dy+g glnPsf] Y g]kfn ;/sf/nfO+ lbg af_sL ?-#$ ca+ %# s/f]8sf ;DaGwdf dxfn]vf lgoGqs
sfof+noaf6 ;dy+gkq lnPsf] kfOPg .
143. sd+rf/L s/ bfloTj Y cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf * tyf @& df ePsf] Joj:yfadf]lhd
sd+rf/LnfO+ k|rlnt aofhb/eGbf sd b/df lbOPsf] ;x'lnot shf+df km/s b/n] x'g] /sdnfO+
sd+rf/Lsf] s/of]Uo cfodf /fvL s/ u0fgf ug'+kg]+df ;f]adf]lhd u/]sf] 5}g . o; jif+;Dd ?-$ cj+
^^ s/f]8 ^^ nfv sd+rf/L C0f k|jfx u/]sf]df ?-! ca+ $* s/f]8 ^$ nfvdf ! k|ltzt / ?-!^
s/f]8 ** nfvdf # k|ltzt aofh c;'n u/]sf] 5 eg] af_sL ?-# ca+ ! s/f]8 !$ nfvdf aofh;Dd
lnPsf] 5}g . o:tf] ;'ljwf /sd ;DalGwt sd+rf/Lsf] s/of]Uo cfodf ;dfj]z u/L s/ bfloTj
lgwf+/0f x'g'kb+5 .
To:t} cltl/Qm eQf / ;l~rt labfafkt o; jif+ ?-^( s/f]8 !( nfv e'QmfgL ePsf]df
P]gn] tf]s]sf] cf};t b/n] s/ s§f ug'+kg]+df !% k|ltztdfq s§f u/]sf] 5 . pQm /sddf lgodfg';f/
nfUg] s/ ;DalGwt sd+rf/Laf6 c;'n u/L /fh:j bflvnf ug'k+ b+5 .
144. lgaof+hL vftfY a}sn] nufgL of]Uo ?-% ca+ $ s/f]8 ljleGg !! ljb]zL a}sx?df aofh k|fKt gx'g]
lgAof+hL vftfdf /fv]sf] kfOof] .
145. sd+rf/L;_u lng' af_sL Y a}saf6 @)^@ b]lv @)^& ;Dd cjsfz ePsf sd+rf/L;_u ?-&@ nfv @!
xhf/ lng'kg]+ b]lvPsf] /sd c;'n ug+'kb+5 .
;/sf/L sfof{no
1. cg'bfg ljt/0f — dGqfnon] of] jif{ ljleGg JolQm, ;d"x, ;xsf/L ;+:yfnufotnfO{ #( sfo{qmdsf]
nflu b]xfocg';f/ ?=!) ca{ &! s/f]8 %* nfv cg'bfg lbPsf] 5M
-? nfvdf_
d'Vo sfo{qmd ah]6 ?= vr{ ?= k|ult
ljz]if s[lif pTkfbg -/f;folgs / h}ljs dn 54967 54825 dn @&*%)) d] = 6g / pGgt jLp &*@@ d]=6g
tyf jLpdf d"No cg'bfg_
o'jfnlIft sfo{qmd -t/sf/L v]tL, Rofpv]tL, 3477 2640 &%@@ o'jf ;+nUg ePsf
df}/Lkfng / dT:okfng_
s[lif k|;f/ sfo{qmd 8042 7370 jLh j[l4 %**@ x]S6/ , Rofp jLp ljt/0f !&#^))
jf]tn, tflnd (@*) k6s ,
;xsf/L v]tL ;fgf l;FrfO tyf dnjLp 9'jfgL 2330 2080 ;fgf l;FrfO lgdf{0f dd{t #!^*, ;fgf l;FrfO l:sd
;~rfng (@
Jofj;flos s[lif tyf Jofkf/ cfof]hgf 1577 656 pkcfof] hgf ;~rfng %!&, n3' cg'bfg ;~rfng *
;fgf tyf demf}nf s[ifs cfo:t/ j[l4 cfof]hgf 3500 487 pkcfof]hgf sfo{Gjog @)), tflnd ;~rfng !)
s[lif tyf vfB ;'/Iff cfof]hgf 8248 6238 ;fgf cg'bfg !)!, kf7L ljt/0f !%)), s[ifs
kf7zfnf %*(
pRr kxf8 s[lif Joj;fo tyf lhljsf]kfh{g 1750 1750 k|:tfj 5gf}6 @$(, s[lif Joj;fo cg'bfg $)(
;'wf/ cfof]]hgf
ls;fgsf nflu pGgt jLp lahg sfo{qmd 129 129 k'/s cg'bfg (^, s[ifs kf7zfnf !#%, afv|fsf] ks]6
If]q 5gf}6 !)
kz' ljsf; ;]jf sfo{qmd 2980 1543 hd]sf] jLo{ pTkfbg ^!!))) 8f]h, lnlSj8 gfO6«f]hg
@)*,))) ln6/ ljt/0f, kz' gZn ;'wf/ !^%#%)
kz' ;]jf k|;f/ sfo{qmd lhNnf:t/ 17428 17428 pGgt kz' *!%, s'v'/f rNnf #%)&) ljt/0f / kz'
s[lqd uef{wfg $*^^(!
PsLs[t hn;|f]t Joj:yfkg cfof]hgf 2305 2226 kfgL ;Íng kf]v/L / l:k|+sn **, k"/s cg'bfg !*(,
o'jf nlIft sfo{qmd #@) hgf
afnL ljsf; sfo{qmd 1234 990 ds} jLp @!*, wfgsf] jLp #%) d]=6gdf cg'bfg /
ds} 5f]8fpg] d]l;g ljt/0f %*
pRr d"No s[lif j:t' cfof]hgf 3700 1200 k'/s cg'bfg !@! pkcfof]hgf
cGo sfo{qmdx? 8133 7596 ljleGg
hDdf 119800 107158
nfut ;xeflutfsf cfwf/df cg'bfg pknAw u/fpg] / pknAw /sdeGbf cg'bfgsf] dfu
a9L cfpg] sf/0fn] ;]jf k|jfxdf sl7gfO ePsf] dGqfnon] pNn]v u/]sf] 5 . t/ ?= ! ca{ @^ s/f]8
$@ nfv ah]6 vr{ gu/L afFsL /x]sf] b]lvof] . pko'{Qmfg';f/ cg'bfg vr{sf] :jtGq ?kdf cWoog
gePsf] tyf dGqfno ljefu h:tf s]Gb|Lo lgsfox?af6 cg'bfg kl/rfng ;DaGwdf cg'udg u/]sf]
b]lvFb}g .
96 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M s=lif ljsf; dGqfno
1.1 ljut % jif{{df pknAw u/fPsf]] s[lif cg'bfg / pTkfbg ;DaGwL ljj/0f b]xfocg';f/ 5M
s[lif ljefu
5. jLp ljt/0f — s[lif sfo{qmd ;~rfng lgb]{lzsfdf wfgsf] jLp k|ltx]S6/ %) s]=hL= / ds} jLp @%
b]lv #) s]=hL= ;Dd nfUg] pNn]v 5 . lhNnf s[lif ljsf; sfof{no, emfkfn] ?=@) nfvsf] ds} tyf
wfgsf] jLp #) xhf/ @* s]=hL= vl/b u/L ds}sf] jLp k|ltJolQm @& s]=hL= / wfgsf] jLp &) s]=hL=
;Dd ljt/0f u/]sf] 5 . ;'g;/Ln] ?=!$ nfvsf] @) xhf/ ^%) s]=hL=ds}sf] jLp vl/b u/L s[ifs
;d"x tyf ;xsf/L ;+:yfnfO{ ljt/0f u/]sf] t/ s[ifsn] a'em]sf] k|df0f gePsf], sf:sLn] ?=!) nfvsf]
!@ xhf/ ^&# s]=hL= ds}sf] jLp vl/b u/L @* s[ifsnfO{ $) s]=hL=, !! s[ifsnfO{ %) s]=hL= /
tgx'Fn] k|lt s]=hL= ?=*) sf b/n] ds} jLp vl/b u/L # s[ifsnfO{ !)) s]=hL=, @ s[ifsnfO{ @))
s]=hL=/ cGo @ s[ifsnfO{ @%) s]=hL=sf b/n] ljt/0f u/]sf] 5 . s[ifssf] hUuf olsg gu/L dfkb08
a]u/ jLp ljt/0f ug'{ plrt ePg .
6. ahf/ ;]8 lgdf{0f — s[lif pkh ahf/ :ynsf] Joj:yf tyf ;~rfng;DaGwL lgb]{lzsf, @)%# df
ahf/ :yn lgdf{0f ug'{k"j{ hUufsf] If]qkmn olsg u/L ;xsf/L ;+:yfsf] hUufdf ahf/ :yn lgdf{0f
ul/g] pNn]v 5 . lhNnf s[lif ljsf; sfof{no, ;'g;/Ln] Ps JolQmsf] gfddf /x]sf] hUufdf s[lif
j:t' ;Íng s]Gb| lgdf{0f u/]sf] hgfO{ Ps ;xsf/L ;+:yfnfO{ ?=% nfv / emfkfn] Ps ;xsf/L
;+:yfnfO{ s[lif j:t' e08f/0f u[x lgdf{0fdf ?=$ nfv hUuf wgLk'hf{ a]u/ e'QmfgL u/]sf] 5 .
lhNnf s[lif ljsf; sfof{no, ;nf{xLn] !) ahf/ ;]8 lgdf{0fdf hUufwgL k'hf{a]u/ ?=$* nfv
/ lrtjgn] P]nfgL hUufdf ahf/ ;]8 lgdf{0f u/]afkt Ps ;+:yfnfO{ ?=% nfv e'QmfgL u/]sf 5g\ .
dxf]Q/Ln] hUufwgL k'hf{ a]u/ / lgdf{0f :yn;Dd gv'nfO{ Ps lgdf{0fJoj;foLnfO{ ?=% nfv e'QmfgL
u/]sf] b]lvof] .
7. /fxt ljt/0f — /fxt sfo{qmd sfo{Gjog lgb]{lzsfsf] bkmf -v_ df b}jL k|sf]k p4f/ ;ldltsf] lg0f{o
cg';f/ lhNnfsf] nflu cfjZos kl/df0fdf s[lif ;fdu|L vl/b u/L ljt/0f ug]{ Joj:yf 5 . ;fj{hlgs
vl/b lgodfjnL, @)^$ cg';f/ af]nkqsf] dfWodaf6 s[lif cf}hf/ pks/0f vl/b u/L ljt/0f
ug'{kg]{df lhNnf s[lif ljsf; sfof{no, ;nf{xLn] of] jif{ ;'Vvf v8]/L /fxtafkt kfOk, kDk;]6, :ofnf]
6\oa'j]n, ljB'tLo df]6/ h:tf s[lif cf}hf/ tyf pks/0f #%% s[ifsn] ^ laqm]tfdfk{mt vl/b u/]sf]
lan k]; u/]cg';f/ tL laqm]tfnfO{ ?=@ s/f]8 ^^ nfv e'QmfgL lbPsf] 5 . s[lif pks/0f pknAw
u/fPkl5 ;f]sf] clen]v sfof{non] /fvL lgoldt cg'udg u/]sf] 5}g . s[ifsnfO{ JolQmut / ;fd"lxs
?kn] pknAw u/fPsf] cf}hf/ pks/0f ;b'kof]usf] Joj:yf ldnfpg'kb{5 .
To;}u/L alb{ofn] aaO{, s0ff{nL, dfgvf]nfnufotsf gbLx?df @)&!.$.@( / #) ut] cfPsf]
af9Laf6 ePsf] Ifltafkt ?=^ s/f]8 @ nfv /fxt sfo{qmddf vr{ u/]sf] 5 . k|lt:kwf{ a]u/ kDk;]6
@$#, af]l/ª !&$ / kfgL tfGg] df]6/ %! ;d]t $^* yfg vl/b u/]sf] lan k]; u/]cg';f/ sfof{non]
laqm]tfnfO{ ?=@ s/f]8 $ nfv e'QmfgL u/]sf] b]lvof] . cf}hf/ pks/0fsf] kl/rfng / pkof]udf ;j}
;b:osf] kx'Fr /x] g/x]sf] ;DaGwdf cg'udg ug'{kb{5 .
8. kmnk"mn 7]Ssf — pi0f k|b]lzo afujfgL s]Gb|, ;nf{xLn] cfFk ?=*% nfv %) xhf/, lnrL ?=@) nfv
!! xhf/ / cDaf ?=## xhf/;d]t ?=! s/f]8 % nfv ($ xhf/ laqmL d"No cg'dfg u/L @)&@.!.@*
sfo{d"ns n]vfk/LIf0f
ls;fgsf nflu pGgt jLp lahg sfo{qmd, ?kGb]xL
dWokxf8L If]qdf pGgt jLp lahgsf] pTkfbg / ljt/0f tyf ;fgf kz'kfns s[ifssf]
Jofj;foLs/0fdf k|j4{g u/L s[ifssf] hLjg:t/df lbuf] ;'wf/ Nofpg] p2]Zon] ;~rflnt sfo{qmdsf]
ldtJolotf Pj+ sfo{bIftf kIfsf] d"Nofsg ug{] p2]Zon] ul/Psf] sfo{d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v
Joxf]/f b]xfoadf]lhd 5g\M
15. ;|f]t pkof]u Y cfof]hgfsf] s'n cg'dflgt nfut ?=$ ca{ &* s/f]8 ! nfvdWo] #&=&! k|ltzt
;do JotLt x'Fbf @)&!.&@ ;Dd ;Demf}tf cg';f/sf] sfo{tflnsf adf]lhd ?=@ ca{ @^ s/f]8 (*
nfv pkof]u ug'{kg]{df hDdf ?=$@ s/f]8 *$ nfv
-nIosf] !*=*& k|ltzt / s'n nfutsf] *=(^ k|d'v sfo{;Dkfbg ;"rs (KPI)
k|ltzt_ dfq pkof]u u/]sf] 5 . pknAw ;|f]tsf] & xhf/ s[ifsnfO{ &)) jLp pTkfbg
clwstd\ pkof]u / kl/rfng ug{] tkm{ Wofg ;d"xdf ;xefuL u/fpg],
lbg'kb{5 . ! xhf/ eGbf a9L jLp k|bz{gL ug]{,
16. k|d'v sfo{;Dkfbg ;"rs Y k|d'v sfo{;Dkfbg @^ :yfgLo kz' ;sng s]Gb| :yfkgf ug]{,
;"rsdWo] cfof]hgfsf] #&=&! k|ltzt ;do @% b'Uw lrlnË s]Gb| :yfkgf ug]{,
-@)&!.&@ ;Dddf_ df @@% -@@=%) k|ltzt_ jLp !* xhf/ 3/w'/LnfO{ ljQLo ;]jfsf]
k|b{zgL ePsf, ! -#=*$ k|ltzt_ kz' ;sng s]Gb| kx'Frdf k'¥ofpg],
:yfkgf ePsf], b'Uw lr:ofg s]Gb|sf] k|ult z'Go * xhf/ s[ifsnfO{ shf{ k|jfx ug]{ .
/x]sf], ! xhf/ #() -!&=#& k|ltzt_ s[ifsnfO{ shf{
pknAw u/fO{ nIosf] @%=## k|ltzt k|ult /x]sf] 5 . oyfy{ ;fF\s]lts jLpsf] pTkfbg j[l4 u/L
ahf/Ls/0f ug]{, kz' pTkfbgsf] ljsf; / ;fgf ls;fgx?nfO{ lbuf] ?kdf ;]jf k|bfg ug]{, u|fdL0f
;/sf/L sfof{no
2. sfo+qmd ;_zf]wg Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @$ df :jLs=t sfo+qmdsf] p2]Zo,
nIo, :jLs=t ah]6 / cfjlws of]hgf cg's"n sfo+qmd ;_zf]wg u/L /fli6«o of]hgf cfof]unfO+
hfgsf/L lbg'kg]+ Joj:yf 5 . dGqfnon] ejg lgdf+0f, ;jf/L;fwg Pj_ d]l;g/L cf}hf/ vl/b ug+ ?-@
ca+ #$ s/f]8 $# nfvsf] sfo+qmd @)&!.$.#) df :jLs=t u/L lhNnf k|zf;g sfof+no &% nfO+ z'?
clVtof/L k7fPsf]df sfo+qmd ;_zf]wg gu/L % b]lv @) k6s;Dddf ?-%@ s/f]8 $! nfvsf] yk
clVtof/L lbPsf] b]lvof] . yk clVtof/L k7fpFbf ;_zf]lwt sfo+qmd :jLs=t u/L ;f]sf] hfgsf/L /fli6«o
of]hgf cfof]unfO+ lbg'kb+5 .
3. ljljw vr+ Y dlGqkl/ifb\sf] @)%).@.!# sf] lg0f+oadf]lhd zflGt ;'/Iff sfod /fVg] k|of]hgsf nflu
Ps k6sdf k|d'v lhNnf clwsf/Ln] ?-@ xhf/, u=x ;lrjn] ?-@) xhf/, u=x dGqLn] ?-%) xhf/;Dd
/ ;f]eGbf a9L k|wfgdGqLsf] :jLs=ltdf vr+ ug+ ;Sg] pNn]v 5 .
kLl8tnfO+ ljt/0f gu/L e08f/0f ubf+ ;fdu|Lx?sf] u'0f:t/df x|f; cfpg] / Dofb u'lh|g uO+ pkef]u
ug+ gldNg] cj:yf l;h+gf x'g] b]lvG5 .
8. e"sDk;DaGwL vr+ Y u=x dGqfnon] @)&@.!@.!% df tof/ u/]sf] k|ltj]bgcg';f/ @)&@.!.!@ / @(
df uPsf] ljgfzsf/L e"sDk / To;kl5sf k/fsDkgaf6 * xhf/ (%( hgfsf] d=To' ePsf], @@ xhf/
#)@ sf] cueu, !(* a]kQf, & nfv &^ xhf/ *(% 3/ k"0f+ Iflt, @ nfv (* xhf/ ((* 3/
cf_lzs Iflt, @ xhf/ ^*& ;/sf/L ejg k"0f+ Iflt, # xhf/ &&^ ;/sf/L ejg cf_lzs Iflt, !*
xhf/ $## ljBfnosf sIff sf]7f k"0f+ Iflt, & xhf/ %^! ljBfnosf sIff sf]7f cf_lzs Iflt, #&%
:jf:Yo ;_:yf k"0f+ Iflt, ^$* cf_lzs Iflt, ! nfv #% xhf/ !*& d]l6«s6g vfBfGg gi6 / %$ xhf/
$ ;o !! kz'k_IfL Iflt ePsf] pNn]v 5 .
e"sDkaf6 clt k|efljt !$, k|efljt !! tyf sd k|efljt ^ lhNnfdf d=To' ePsf, cËeË
ePsf, k'l/Psf dflg; tyf rf}kfof vf]hL, hLljtsf] p4f/ / pkrf/sf nflu tTsfn ;'/IffsdL+sf]
kl/rfng ug+ u=xdGqLsf] cWoIftfdf @)&@.!.!@ / @)&@.!.!$ df s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ ;ldltsf]
a}7s a;]sf] lyof] . a}7sn] e"sDkkLl8tsf] nflu cfjZos kg]+ /fxt ;fdu|Lsf] ;"rL u=x, cy+, pBf]u,
jfl0fHo, s=lif ljsf; / zx/L ljsf; dGqfnosf ;lrjx?n] @)&@.!.!& leq tof/ ug]+, lqe'jg
ljdfg:yn tyf cGo eG;f/ gfsfaf6 g]kfn k|j]z ePsf /fxt ;fdu|Lsf] ljj/0f / ;_Vofsf] nut
eG;f/ sfof+non] /fVg], g]kfndf cfPsf /fxt ;fdu|Lsf] dfkb08cg';f/ k|ltj]bg tof/ ug]+,
eG;f/af6 k|j]z ePsf ;fdfgsf] lhNnfut pkof]u cj:yfsf] ljj/0f tof/ u/L sfof+Gjog ug+] lg0f+o
u/]sf] 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
8.1 s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ sf]ifaf6 e"sDk kZrft\ ( dGqfnonfO+ pknaw u/fPsf] ?-! ca+ %^ s/f]8
^! nfvdWo] ?-(# s/f]8 $$ nfv vr+ ePsf] 5 . o;sf cnfjf !$ clt k|efljt lhNnfdf ?-( ca+
( s/f]8 %$ nfv, k|efljt !! lhNnfdf ?-&! s/f]8 !^ nfv, sd k|efljt ^ lhNnfdf ?-% s/f]8
*$ nfv / cGo $$ lhNnfdf ?-($ s/f]8 &( nfv;d]t ?-!! ca+ &$ s/f]8 && nfv vr+ ePsf]
5.
@)&@ kmfu'g d;fGt;Dddf k|wfgdGqL b}jL k|sf]k p4f/ sf]ifaf6 s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/
sf]ifdf ?-@@ ca+ !^ s/f]8 &^ nfv lgsf;f k|fKt eO+ ljleGg lgsfonfO+ ?-@! ca+ @# s/f]8 %#
nfv lgsf;f k7fPsf] b]lvPsf] 5 .
8.2 dGqfnon] rfdn && xhf/, lrgL @ xhf/, g"g %! nfv #( xhf/ lSjG6n, lrp/f (& nfv @%
xhf/ af]/f, rfprfp !% xhf/, la:s'6 ! nfv %# xhf/, 8«fOkm'8 $ xhf/, kfgL ! s/f]8 ## nfv
sf6'+g, 6]G6 ! nfv #* xhf/, lqkfn !) nfv (! xhf/, sDan ( nfv !( xhf/ yfg @)&@.#.!%
;Dd ljt/0f u/]sf] 5 . dGqfnon] lhNnfut cfDbfgL, ljt/0f / afF_sLsf] s]Gb|Lo clen]v tof/
ug'+kb+5 .
8.3 s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ ;ldltsf] lg0f+odf afxo ;xof]u, ;/sf/ tyf ;_:yfx?af6 k|fKt /fxt ;fdu|Lsf]
nut eG;f/ sfof+nox?n] tof/ ug+'kg]+ Joj:yf u/]sf]df s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ sf]ifn] eG;f/ sfof+no
/ lhNnf k|zf;g sfof+non] /fv]sf] clen]vsf] cfwf/df s]Gb|Lo clen]v tof/ u/]sf] 5}g .
8.4 s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ sf]ifsf] @)&@.!.!$ sf] lg0f+odf e"sDkkLl8tnfO+ ljt/0f ug+'kg]+ /fxt
;fdu|Lsf] dfkb08 th+'df ug+] lhDd]jf/L u=x, cy+, pBf]u, jfl0fHo, s=lif, zx/L ljsf; dGqfnosf
;lrjnfO+ tf]s]sf]df dfkb08 tof/ u/]sf] b]lvPg .
8.5 ;z:q k|x/L an k|wfg sfof+non] lqkfn, d]l;g/L cf}hf/ pks/0f, aof6«L, xDd/, xfO8«f]lns s6/
nufotsf p4f/ ;fdu|Ldf ?- ! s/f]8 @$ nfv / /fxt vr+df ?- #$ nfv;d]t ?-! s/f]8 %*
nfv vr+ u/]sf] 5 . vl/b u/]sf] plNnlvt ;fdfgx?sf] cfDbfgL, vr+ / af_FsLsf] lhG;L clen]v
/fv]sf] 5}g .
12.1 Sofdf] kNofu tof/L r':tf $) xhf/ ;]6 @)&!.!!.@& ;Dd cfk"lt+ ug+ Ps cfk"t+snfO+ ?-& s/f]8
*! nfvsf] sfof+b]z lbPsf]df ;f] cjlwdf ;fdfg cfk"lt+ gu/]sf]df cfk"t+snfO+ s'g} sf/afxL gu/L
@)&@.#.$ df @)&@.^.@( leq cfk"lt+ ug+ Dofb yk u/]sf] b]lvof] . cfk"t+snfO+ ?-! s/f]8 $ nfvsf
yk ^ xhf/ ;]6 ;fdfg cfk"lt+ ug+ @)&@.#.!# df e]l/P;g cfb]z lbPsf] 5 .
Sofdf] kNofu kfs+/ Hofs]6 !% xhf/ yfg @)&!.!!.@& ;Dd cfk"lt+ ug+ csf+ cfk"t+snfO+
@)&!.*.@* df ?-@ s/f]8 ^! nfvsf] sfof+b]z lbPsf]df ;f] cjlwdf ;fdfg cfk"lt+ gu/]sf]df s'g}
sf/afxL gu/L @)&@.#.% ;Dd Dofb yk u/]sf] 5 . ;f] cfk"t+snfO+ @)&!.(.@$ df ?-#( nfvsf]
yk @ xhf/ @%) yfg cfk"lt+ ug+ e]l/P;g cfb]z hf/L u/]sf] 5 .
pQm b'j} 7]Ssfdf gofF egf+ ePsf tyf x'g] hjfg tyf l;lgo/ / h'lgo/ clws=tsf nflu
cfjZos kg]+ egL e]l/P;g cfb]z hf/L u/] tfklg egf+ ePsf / x'g] k|x/L sd+rf/Lx?sf] ;_Vof k'li6
x'g] ljj/0f k]; u/]sf] 5}g .
12.2 s6g kfOG6sf] sk8f @) xhf/ ld6/ @)&!.!!.@% ;Dd cfk"lt+ ug+ @)&!.*.@^ df ?-%% nfvsf]
sfof+b]z lbPsf]df ;f] cjlwdf sfo+ gu/L @)&@.#.% ;Dd Dofb yk u/]sf] 5 . ylkPsf] Dofbdf ;d]t
sk8f cfk"lt+ gePsf]df s'g} sf/afxL gu/L ;f]xL cfk"t+snfO+ @)&@.#.!^ df ?-& nfvsf] yk #
xhf/ ld6/ sk8f cfk"lt+ ug]+ e]l/P;g cfb]z lbPsf] 5 .
s6g ;6+sf] sk8f #) xhf/ ld6/ @)&!.!!.@& ;Dd cfk"lt+ ug+ Ps cfk"t+snfO+
@)&!.*.@* df ?-$! nfvsf] sfof+b]z lbPsf]df ;f] cjlwdf sfo+ gu/L @)&@.#.% ;Dd Dofb yk
u/]sf] 5 . ;f] cjlwleq klg ;fdfg cfk"lt+ gu/]sf]df s'g} sf/afxL gu/L @)&@.#.!^ df ?-^ nfvsf]
yk $ xhf/ kf_Fr;o ld6/ sk8f cfk"lt+ ug+ e]l/P;g cfb]z lbPsf] 5 .
pQm b'j} 7]Ssfdf 7]Ssfsf] Dofb ;lsPkl5 Dofb yk gu/L e]l/P;g cfb]z hf/L ug'+
lgod;Ddt b]lvPg .
13. 7]Ssf Joj:yfkg Y ;fj+hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf @$ df l;naGbL eO+ gcfPsf], Dofbleq k];
x'g gcfPsf], af]nkq lkmtf+ lnPsf], af]nkqbftfn] k]; ug'+kg]+ sfuhft k|df0f k]; gu/]sf], cfk;df
ldn]dtf] u/L af]nkq bflvnf u/]sf] cj:yfdf dfq af]nkq /2 ug+ ;lsg] pNn]v 5 . ;z:q k|x/L an
dxfgu/Lo k|x/L sfof+non] ?-(* nfv nfut cg'dfg ePsf] sDkfp08jfn lgdf+0f ubf+ Ps ;_o'Qm
pkqmdn] ;a}eGbf sd ?-^@ nfvsf] af]nkq btf+ u/]sf]df lghn] sfo+ clwsf/ g;'Dk]sf] tyf bf];|f]
36Ljfnf csf]+ ;_o'Qm pkqmdsf] ?-&! nfvsf] af]nkqnfO+ x:tfIf/ gldn]sf] sf/0f hgfO+ d"NofÍgdf
;dfj]z gu/L t];|f] 36Ljfnfsf] ?-&^ nfvsf] af]nkq :jLs=t u/]sf] kfOof] . P]gsf] Joj:yfcg';f/
b:tvt gle8]sf] / sfo+ clwsf/ g;'Dk]sf] sf/0f dfq hgfO+ af]nkq d"NofÍgaf6 x6fpg ldNg] b]lvPg .
P]gdf ePsf] Joj:yf ljk/Lt sfo+ ubf+ ?-!$ nfv Jooef/ j9]sf] 5 . o; ;DaGwdf 5fglag u/L
;DalGwtnfO+ lhDd]jf/ agfOg'kb+5 .
15. lhG;L Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod #[s{ df sfof+non] vl/b sf/afxLsf] tof/L
ubf+ vl/b cfjZostfsf] klxrfg ug'+kg]+ Joj:yf 5 . k|x/L lgodfjnL, @)&! cg';f/ k|x/L
sd+rf/LnfO+ ljt/0f ug+ of] jif+ vl/b u/]sf] / ut jif+sf] df}Hbft;d]t ?-#! s/f]8 && nfvsf]]
kf]zfs sk8f, lxdfnL Hofs]6, lgnf] kfs+/ Hofs]6, pgL h;L+ nufotsf ;fdfg cfly+s jif+sf] cGtdf
e08f/df df}Hbft b]lvPsf] 5 . cfjZostfsf] klxrfg gu/L rflxg]eGbf a9L vl/b ug]+nfO+ lhDd]jf/
agfpg'kb+5 .
16. df}Hbft /sd lkmtf+ Y k|x/L k|wfg sfof+nonfO+ @)&@.!.!@ / @( ut]sf] e"sDkaf6 k|efljt If]qdf
/fxt ljt/0f tyf p4f/ sfo+ ug+ s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ sf]ifaf6 of] jif+ ?-!# s/f]8 k|fKt ePsf]df
?-^ s/f]8 ! nfv vr+ u/L ?-^ s/f]8 (( nfv a}s df}Hbft /x]sf] 5 . afFsL /sd s]Gb|Lo b}jL
k|sf]k p4f/ sf]ifdf lkmtf+ ug'+kb+5 .
17. ;fs+ ;Dd]ng vr+ Y ;Dd]ng ;'/Iffy+ ?-!& s/f]8 %^ nfvsf] hfd/ d]l;g, ;~rf/ ;fdu|L,
;L;L6LeL, Sofd/f, ?- !% s/f]8 @^ nfvsf] ;jf/L;fwg tyf ?-%( nfvsf] :k]o/ kf6+;\, sfof+no
;fdfg;d]tdf ?-## s/f]8 $! nfv vr+ u/]sf] 5 . ;'/Iff, ;fdl/s jf k|lt/Iff ;fdu|L cfk"lt+ ug]+
sfo+ljlw, @)^$ sf] df}h'bf Joj:yfcg';f/ ubf+ tTsfn hfd/ d]l;g cfk"lt+ x'g g;Sg] ePsf]n]
tTsfn ;fdfg cfk"lt+ ug+;Sg] kmd+, sDkgLaf6 lnlvt ?kdf b//]6 lnO+ ;f/e"t ?kdf k|efju|fxL
kmd+af6 vl/b ug+ dlGqkl/ifb\n] @)&!.&.@) df lg0f+o u/]sf] 5 . ;f]xL lg0f+osf] cfwf/df hfd/
d]l;g vl/b u/L ?-$ s/f]8 ^) nfv vr+ n]vs ] f] 5 .
18. cfof]hgf sfof+Gjog Y zflGt sf]if ;lrjfno / k|x/L k|wfg sfof+noaLr AGbsf] ;dodf &# lhNnfdf
Ifltu|:t ePsf ### k|x/L OsfOsf] k'gM lgdf+0f ug+ ePsf] ;Demf}tfdWo] xfn;Dd @^# ;DkGg eO+ #*
lhNnfsf &) k|x/L OsfO+ lgdf+0ffwLg /x]sf] kfOof] . ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod
!@) / !@! n] tf]s]adf]lhdsf] k|lqmof k"/f u/]/ dfq Dofb yk ug'+kg]+df zflGt sf]if ;lrjfnoaf6
ePsf] cfof]hgfsf] Dofb yknfO+ g} lhNnf k|x/L sfof+nox?n] vl/b ;Demf}tfsf] Dofb yk ePsf] dfgL
e'QmfgL lbg] u/]sf] kfOof] . cfof]hgfsf] Dofb yknfO+ vl/b ;Demf}tfsf] Dofb yk dfgL e'QmfgL ug+
ldNb}g .
19. k|fljlws k/LIf0f Y /fli6«o ;ts+tf s]Gb|n] @( lhNnfdf g]kfn k|x/LcGtu+tsf lgdf+0ffwLg ## ejgsf]
k|fljlws k/LIf0f u/fpFbf ?-%@ nfv vr+ u/]sf] 5 . s]Gb|n] lbPsf] k|fljlws k/LIf0f k|ltj]bg dWo]
gd"gf 5gf}6 u/L $ sfof+no ejg lgdf+0fsf] k|ltj]bg cWoog ubf+ l;d]G6sf] e08f/0f ;'/lIft tj/n]
gu/]sf], 8«OFcg';f/ 808L g/fv]sf], Knfi6/ lr/f k/]sf], :6«Sr/ lgdf+0fdf sdL sdhf]/L /x]sf], 8«OF
l8hfOgcg';f/ sfo+ gePsf] h:tf ljleGg s}lkmot pNn]v u/]sf]df ;'wf/ u/]sf] kfOPg .
20. /fh:j Y dxfgu/Lo 6«flkms k|x/L dxfzfvfn] ;jf/L uNtL ug]+ ;jf/LwgLsf] aNo" a's, ;jf/L
cg'dltkq lnO+ hl/afgfafkt /sd bflvnf u/]kl5 tL sfuhft lkmtf+ ug]+ Joa:yf ePsf]df @)^&
b]lv @)&@ ;Dddf ;jf/L uNtL ug]+ ;jf/LwgLsf] sfuhkq hkmt u/]sf dWo] @^ xhf/ %#! ;jf/L
;fwgsf ;jf/LwgLn] tL sfuhft lkmtf+ nu]sf] b]lvPg . o; ;DaGwdf oftfoft Joj:yf ljefu;_Fu
;d]t ;dGjo u/L sf/afxL 6'uf] nufpg'kb+5 .
& nfv vr+ eO+ ? ( s/f]8 &! nfv df}Hbft /x]sf] 5 . tL sf]ifsf] ljut jif+b]lv g} n]vfk/LIf0f
u/fPsf] 5}g .
22. ejg lgdf+0f Y ;fj+hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf $[!{ df ;fj+hlgs lgsfon] lgdf+0f sfo+ ug'+
cl3 To;;DaGwL :k]l;lkms]zg, of]hgf, gS;f, l8hfOg, ljz]if cfjZostf jf cGo ljj/0f tof/
ug'+kg]+ pNn]v 5 . c:ktfnn] jf8+ ejg lgdf+0f sfo+ u/fpF_bf P]gsf] plNnlvt Joj:yfsf] kfngf gu/L
hldgd'lg / e"O+tNnfsf] ;_/rgf lgdf+0fsf] ?-% s/f]8 *@ nfvsf] nfut cg'dfg @)&).!@.( df /
rf}yf] tNnf;Ddsf] ;_/rgf lgdf+0fsf] ?-# s/f]8 ! nfvsf] nfut cg'dfg @)&!.^.@& df :jLs=t u/L
af]nkqsf] dfWodaf6 sfd u/fPsf] 5 . ejgsf] nfut cg'dfg Ps}k6s gu/L k6s k6s tof/ u/L
cf_lzs ?kdf sfo+ u/fp_bf k|lt:kwf+ / u'0f:t/df ;d]t c;/ kg]+ b]lvG5 .
cWofudg ljefu
24. leiff l:6s/M of] jif+ ljefun] !! nfv @ xhf/ #@* yfg le;f :6Ls/ 5kfO+ u/]sf] 5 . ;f]dWo] #
nfv *# xhf/ !#$ yfg cWofudg ljefu / cGtu+tsf ( sfof+noaf6 g]kfnleq k|of]u ePsf] 5 .
ljefun] of] jif+ # nfv ! xhf/ () yfg le;f :6Ls/ k//fi6« dGqfnonfO+ pknaw u/fPsf] 5 .
cWofudg lgodfjnL, @)%! n] le;f lbPsf] JolQmsf] gfd, /fli6«otf, /fxbfgL gDa/ / le;f cjlw
v'n]sf] ljj/0f dfl;s ?kdf k//fi6« dGqfnon] cWofudg ljefunfO+ pknaw u/fpg] Joj:yf u/]sf]df
pknaw u/fPsf] 5}g . o;af6 le;f :6Ls/af6 k|fKt x'g'kg]+ ;a} b:t'/ k|fKt eP gePsf] osLg ug+]
cj:yf 5}g .
sfof+no Pj_ ;'/Iff lgsfonfO+ lbPsf] cfwf/df vr+ hgfOPsf]df tL lgsfox?n] ljt/0f u/]sf] e/kfO+
sfof+nodf k]; u/]sf] 5}g . ljleGg lgsfonfO+ pknaw u/fPsf] kl/df0f v'Ng] /fxt ;fdu|Lsf]
clen]v /fv]sf] klg 5}g .
26.3 lhNnf k|zf;g sfof+no, sf7df8f}_n] lhNnf k|zf;g sfof+no, emfkfaf6 k|fKt ! nfv !$ xhf/ #$&
yfg lqkfnsf] cfDbfgL tyf vr+ u/]sf] ljj/0f /fv]sf] 5}g . sfof+non] bftfaf6 k|fKt gub tyf
lhG;Lsf] cfDbfgL vr+ b]lvg] Jojl:yt clen]v klg /fv]sf] 5}g .
26.4 s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ sf]ifaf6 lhNnf k|zf;g sfof+no, eQmk'/nfO+ k|fKt ?-#& s/f]8 ^& nfv
dWo] ?-#^ s/f]8 ($ nfv vr+ eO+ ?-&# nfv afFsL /x]sf] 5 . pQm /sd s]Gb|Lo b}jL k|sf]k sf]ifdf
lkmtf+ ug'+kb+5 .
26.5 lhNnf k|zf;g sfof+no, eQmk'/af6 pknaw ljj/0fcg';f/ g]kfnL ;}lgs dxfljBfno, eQmk'/af6
k|fKt x'g cfPsf lqkfn÷6]G6 &!# yfg / !%$ a08n, ldS; cfO6d, d08L efF8fjt+g ^& af]/f /
afN6L, lrofkQL, lkmN6/ @% sf6'+gnufotsf ;fdfg g]kfn ljB't k|flws/0fsf] tflnd s]Gb| vl/kf6Ldf
df}Hbft /x]sf] 5 . pQm e08f/ :ynsf] :ynut cjnf]sg ubf+ ;fdfgx? cJojl:yt ?kdf /x]sf]
kfOof] . df}Hbft ;fdfgx? glau|g] u/L e08f/0f ug'+kb+5 .
26.6 lhNnf k|zf;g sfof+no, nlntk'/n] @! ufpF ljsf; ;ldltdf ?-!% s/f]8 #! nfv / !
pkdxfgu/kflnsf tyf # gu/kflnsfdf ?-@@ s/f]8 !) nfv;d]t ?-#& s/f]8 $! nfv c:yfoL
cfjf; lgdf+0fsf] nflu pknaw u/fPsf] 5 . g]kfn /]8qm; ;f];fO6Ln] rfkfufpF / em?jf/f;L ufpF
ljsf; ;ldltdf ?-@ s/f]8 ^! nfvsf] /fxt ljt/0f u/]sf] 5 . cGo :jb]zL tyf ljb]zL ;_3;_:yf
Pj_ bftfaf6 lhNnfsf cGo :yfgdf c:yfoL cfjf; lgdf+0fsf] nflu pknaw u/fPsf] /fxtsf] clen]v
sfof+nodf /x]sf] kfOPg .
26.7 lhNnf k|zf;g sfof+no, emfkfn] k]z u/]sf] ljj/0fcg';f/ a_unfb]z ;/sf/af6 k|fKt Ps nfv
lSjG6n rfdndWo] vfB ;_:yfg emfkfdfkm+t ljleGg @) If]qdf #( xhf/ lSjG6n ljt/0f u/]sf] / @
:yfgdf ^! xhf/ lSjG6n df}Hbft /x]sf] 5 . sf_s8leQfl:yt ;'Vvf aGb/ufxsf] OG6/df]8n oftfoft
ljsf; ;ldltdf /x]sf] p4f/ ;fdu|Lsf] @)&@.(.!) df :ynut cjnf]sgsf] qmddf uGtL ubf+ @^
xhf/ yfg anfF\s]6, !@ lSjG6n rfdn / cGo v'b|f ;fdu|L df}Hbft /x]sf] b]lvof] . ;f]sf] clen]v
sfof+non] /fv]sf] 5}g . k|fKt /fxt ;fdu|L ;dod} k|efljt If]qdf k7fO+ pkof]udf gNofPdf u'0f:t/df
x|f; cfpg] tyf kLl8tnfO+ k|fKt gx'g] cj:yf b]lvPsf] 5 .
27. e/kfO km]/abn Y lhNnf k|zf;g sfof+no, cf]vn9'ufcGtu+tsf @ ufpF ljsf; ;ldltdf /fxt
ljt/0f ubf+ /sd a'em]sf] e/kfO+df l6k]S;n] ;RofO+ ?-!! nfv e/kfO+eGbf a9L vr+ n]v]sf] 5 .
cfjZos sf/afxL u/L pQm /sd c;'n ug+'kb+5 .
28. ejg lgdf+0f Y lhNnf k|zf;g sfof+no, lrtjgn] sfof+no ejg lgdf+0f @)&!.$.#) ;Dd ;DkGg
ug+ @)^(.!.#! df ?-% s/f]8 ^# nfvsf] Ps ;_o'Qm pkqmd;Fu ;Demf}tf u/]sf]df @)&! df3
d;fGt;Dd Dofb yk ePsf] b]lvG5 . lgdf+0fJoj;foLnfO+ ut jif+;Dd ?-$ s/f]8 !% nfv e'QmfgL
ul/;s]kl5 yk Dofbleq klg sfo+ ;DkGg gu/]sf]n] @)&@.&.@( df Ps a}snfO+ hdfgt /f]Ssf /fVg
kq n]v]sf] 5 . ;Demf}tfsf] zt+adf]lhd lgdf+0f sfo+ ;DkGg ug'+kb+5 .
sfo{d"ns n]vfk/LIf0f
lhNnf k|x/L sfof+no wg'iff, lrtjg, bfF / af_s]
zflGt ;'/Iff sfod ug]+ ;Gbe+df lhNnf k|x/L sfof+nosf] hgzlQm Joj:yfkg Pj_ sfo+;Dkfbg
l:yltsf] ;DaGwdf ul/Psf] sfo+d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
29. ck/fw cg';Gwfg Y ck/fw cg';Gwfg ;DaGwdf g]kfn k|x/Laf6 ;Dkflbt sfo+sf] l:ylt b]xfo
adf]lhd 5g\M
29.1 lhNnf k|x/L sfof+no, wg'iffdf ^## dWo] !^^, lrtjgdf ! k|d'v sfo+ ;Dkfbg ;"rs (KPI)
xhf/ !*# dWo] !$, bfFdf @ xhf/ ^^) dWo] #)% / ck/fw lgoGq0f ug]+,
af_s]df ^^* dWo] !$ d'2f @)&!.&@ ;Dd cg';Gwfg zflGt ;'/Iff sfod /fVg],
;DkGg gePsf]n] km5\of}+6 x'g af_sL /x]sf] 5 . k|fs=lts k|sf]k tyf b'3+6gfsf]
29.2 k/LIf0f u/]sf $ lhNnf k|x/L sfof+no / d'2f rNg] cj:yfdf p4f/ ug]+ .
dftxt lgsfodf ;L-8L-cf/- [sn l86]n /]s8+{ /
EjfO; /]s8+/ ePsf] kfOPg . wg'iffdf * dWo] %, lrtjgdf $ dWo] # / af_s]df # dWo] @ d'2f rNg]
OsfO+df ;f]sf] ls6aS; /x]sf] 5}g .
29.3 ck/fw cg';Gwfgsf] nflu lhNnf k|x/L sfof+no, wg'iffn] hgsk'/ c~rn c:ktfndf d]l8sn hf_rsf]
nflu k7fPsf] Ps gd"gf k/LIf0fsf] nflu & lbg;Dd / lhNnf k|x/L sfof+no, af_s]n] a|fpg ;'u/sf]
k|of]uzfnf k/LIf0f ug+ s]Gb|Lo k|x/L ljlw lj1fg
k|of]uzfnfdf k7fPsf]df k/LIf0f k|ltj]bg k|fKt x'g @* ;d:of
b]lv $^ lbg;Dd nfUg] u/]sf] 5 . ef}lts k"jf+wf/sf] kof+Kt Joj:yf
gePsf],
ck/fw cg';Gwfgsf] nflu cfjZos pks/0f, ck/fw cg';Gwfgdf cfw'lgs k|ljlwsf]
;L-8L-cf/- kf]lnu|fkm 6]i6 Pj_ ck/fw cg';Gwfgsf] pkof]u / k|df0f Joj:yfkgdf sdhf]/L
qmddf k|fKt sfuhL tyf ef}lts k|df0fx?sf] plrt /x]sf] .
Joj:yfkg u/L ck/fw cg';Gwfgdf r':ttf NofO+ d'2f
;dod} km5\of}+6 ug'+kb+5 .
30. d'2f l:ylt Y k/LIf0f u/]sf] $ lhNnf k|x/L sfof+nosf] ljut # jif+sf] d'2fsf] l:ylt lgDgfg';f/
/x]sf] kfOof]M
s'ndWo]
ck/fw
ck/fw cg';Gwfg kfgLdf
cg';Gwfg s'n
lhNnf zfvfdf sfo+/t Hofg nfu" 8'a]/
tflnd k|fKt d'4f rf]/L cfTdxTof cGo
hgzlQm ;DaGwL cf}ifw eljtJo
gu/]sf]
Hofg
wg'iff 29 10 633 99 52 229 162 58 33
lrtjg 10 - 1183 169 84 363 160 208 199
bfF 11 - 2660 61 43 405 32 199 1920
af_s] 26 - 668 61 11 213 99 - 284
plNnlvt cj:yfnfO+ ljZn]if0f ubf+ cfTdxTofsf 36gf $ lhNnfdf pRr /x]sf] 5 . wg'iff,
lrtjg / af_s]df nfu" cf}ifw;_u ;DalGwt / rf]/Lsf 36gf Pj_ lrtjg / bfFdf kfgLdf 8'a]/ x'g]
eljtJo Hofg;DaGwL 36gf w]/} b]lvG5 . t;y+ ;fdflhs r]tgf clej=l4 tyf k|x/L kl/rfng u/L
ck/fwhGo lqmofsnfk /f]Sg]tkm+ cfjZos Joj:yf x'g'kg]+ b]lvG5 .
31. ef}lts ;'ljwf Y k|x/L sd+rf/L tyf y'g'jfsf] nflu Go"gtd dfgjLo cfjZostf k'Ug] u/L aof/]s tyf
zf}rfnosf] plrt ;'ljwf x'g'kb+5 . lhNnf k|x/L sfof+no, wg'iffdf !)) Ifdtfsf] aof/]s /x]sf]df
sfof+nodf lgoldt vl6g] @)) / ljz]if cj:yfdf
yk d2tsf nflu vl6g] !)) hgf;Ddsf] nflu ;'emfp
sfof+nosf] :jfldTjdf g/x]sf] Ps ;_u|xfnodf ef}lts k"jf+wf/sf] Joj:yfkg u/L ;]jf k|jfx
/fv]sf] kfOof] . ;fy} dftxt $% OsfO+dWo] @& df ug+'kg]+,
aof/]s, @* df zf}rfno / #) df d]; ejg ck/fw cg';Gwfgdf k|ljlwsf] k|of]u, k|df0f
gePsf] l:ylt 5 . lrtjgdf #)Y#% hgfsf] Ifdtf ;sng / clen]vg Jojl:yt ug'+kg]+ .
ePsf] lx/f;tdf !)) hgf;Dd y'g'jf /fVg] u/]sf],
af_s]df y'g'jf sIfsf] ;'/Iff sdhf]/Lsf sf/0f y'g'jf efu]sf] hfgsf/L k|fKt ePsf] 5 . g]kfn k|x/Lsf
ljleGg OsfOdf sfo+/t k|x/L sd+rf/LnfO+ Go"gtd dfgjLo cfjZostf k'Ug] aof/]s tyf zf}rfno /
y'g'jf sIfsf] ef}lts k"jf+wf/sf] sdL /x]sf] cj:yf b]lvG5 .
k|x/L sd+rf/L, y'g'jf tyf dlxnf y'g'jfsf] nflu ;d]t :yfg x'g] u/L ef}lts ;'ljwf
Joj:yfkg ug'+kb+5 .
cGo ;+:yf
;z:q k|x/L an sNof0fsf/L ;]jf s]Gb|
32. zf]wegf+ afFsL Y ;]jf s]Gb| ;~rfng;DaGwL sfo+ljlw, @)^^ df ldzg Joj:yfkg ug+ nfu]sf] vr+
;_o'Qm /fi6«;_3 zflGt ld;gaf6 ;f]wegf+ x'g] Joj:yf 5 . o; jif+ ld;g Joj:yfkg ug+ ?-#( s/f]8
$* nfv vr+ u/]sf] dWo] ?-@# s/f]8 *$ nfv k|fKt eO+ ?-!% s/f]8 ^$ nfv zf]wegf+ x'g afFsL
b]lvG5 . pQm /sd zf]wegf+ k|fKt ug'+kb+5 .
33. ;fdu|L cfk"lt+ Y o; jif+ zflGt :yfkgfy+ ;'8fgdf vl6Psf clws=t tyf cGo bhf+sf sd+rf/Lsf]
nflu cfjZos kg+] cfd+ k;f]+g]n Sofl/o/ [P-kL-;L-{ ;'/Iff ;fdu|Lx? af]nkqsf] dfWodaf6 cd]l/sL
8n/ @^ nfv *@ xhf/df vl/b ug+ @)&!.(.!! df xFsusf] Ps sDkgLsf] g]kfnl:yt k|ltlglw;_Fu
;Demf}tf u/]sf] b]lvG5 . pQm sDkgLaf6 pTkflbt ;fdu|L ;'8fg k7fpg k|ltaGw nfu]sf] sf/0f
ToxfFsf] a}sn] k|lttkq vf]Ng OGsf/ u/]sf]n] vl/b x'g ;s]sf] 5}g . pQm sDkgLaf6 pTkflbt
;fdu|Lx? lgof+t x'g sfg'gL c8\rg /x] g/x]sf] olsg gu/L ;Demf}tf ug'+ plrt b]lvPg .
o;}u/L of] jif+ zflGt :yfkgfy+ vl6Psf 6f]nLsf nflu v]ns'b / dgf]/~hg ;fdu|L vl/b ug+
?-%# nfv nfut cg'dfg :jLs=t u/L af]nkqsf] dfWodaf6 tL ;fdu|L !% lbgleq ?-( nfvdf cfk"lt+
ug+ @)&!.&.!) df ;Demf}tf ePsf]df ?-& nfvsf] dfq ;fdu|L cfk"lt+ u/fPsf] 5 . afFsL ;fdu|L
cfk"lt+ ug+ s]Gb|n] cfb]z lbP tfklg tL ;fdfg cfk"lt+ u/]sf] 5}g . 7]Ssf ;Demf}tfcg';f/
?-@ nfvsf] ;fdfg cfk"lt+ gu/]sf] b]lvPklg tL ;fdfg vl/b ug+ nfut cg'dfgcg';f/ ?-!@ nfv kg]+
b]lvG5 . ctM ;fj+hlgs vl/b P]g tyf lgodfjnLcg';f/ sf/afxL ug'+kb+5 .
35. clu|d s/ Y g]kfn k|x/L sNof0f sf]ifn] of] jif+ dftxtsf ;lku sDKn]S;, cfjf; tyf cltlyu=x,
x]Ny Sna, rd]gf u=x, :kf]6\; xfp;af6 ?-! s/f]8 $@ nfv ef8f cfDbfgL u/]sf]df cfos/ P]g,
@)%* cg';f/ nfUg] clu|d s/ ?-!$ nfv ;l~rt sf]if bflvnf ug'+kb+5 .
a]?h" l:ylt — of] jif{ dGqfno / dftxt;d]tsf lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt b]xfo
cg';f/ 5M
;/sf/L sfof{notk{m $!) lgsfodf ?=% ca{ @( s/f]8 *& nfv &@ xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes
k|ltj]bg pknAw u/fPkl5 ?=!* s/f]8 @$ nfv #! xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=% ca{ !! s/f]8 ^# nfv
$! xhf/ afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=$ ca{ &@ s/f]8 ** nfv ^& xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 .
o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !% df 5 .
cGo ;+:yf $ tk{m ?=$# s/f]8 (* nfv $^ xhf/ a]?h" b]lvPsf]df ?=!$ s/f]8 &^ nfv (@ xhf/
km5\of}{6 u/]sf]n] ?=@( s/f]8 @! nfv %$ xhf/ a]?h" afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=^ s/f]8 !* nfv @*
xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .
dGqfno / dftxt;d]t $@ sfof+nosf] of] jif+ ljlgof]hg ?-# ca+ #$ s/f]8 (( nfv, /fh:j
?-& ca+ ^^ s/f]8 ^) nfv, w/f}6L ?-(( nfv / cGo sf/f]af/ ?-! ca+ *! s/f]8 *@ nfv;d]t ?-!@ ca+
*$ s/f]8 $) nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg Y ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif+ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg .
o;;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 dGqfnosf] ljutsf ^ jif+sf] /fh:j ?-@% s/f]8 !* nfv / ljlgof]hg ! jif+sf] ?-@( nfv;d]t
?-@% s/f]8 $& nfv n]vfk/LIf0f gu/fO+ aSof}tf /x]sf]df of] jif+ klg n]vfk/LIf0f u/fPsf] 5}g .
;fj+hlgs n]vf ;ldltn] @)^(.!.^ df n]vfk/LIf0f u/fpg lgb]+zg lbPsf]df klg kfngf ePsf] 5}g .
To:t} of] jif{ dGqfnon] u/]sf] vr{dWo] ?=@% s/f]8 @) nfvsf] ;|]:tf k]z gePsf]n] n]vfk/LIf0f x'g
;s]g .
1.2 dlGqkl/ifb\sf] @)%!.@.@# sf] lg0f+on] lgof]usf sd+rf/Lsf] nflu 3/ef8f ;'ljwf lbg] Joj:yf
u/]cg';f/ of] jif+ ?-%^ s/f]8 &$ nfv [rfn' vr+sf] #)-(% k|ltzt{ sfof+no / sd+rf/L cfjf;sf]
nflu 3/ef8fdf vr+ ePsf] 5 . sd+rf/L cfjf;sf] nflu ef8fdf lnPsf] 3/df pknaw u/fPsf]
;'ljwf / ef8f /sddf ljljwtf b]lvPsf]n] b"tfjf; /x]sf] d'n's, kbflwsf/L, >]0fL / txcg';f/
sd+rf/LnfO+ pknaw u/fpg] /sd;lxt cfjf;sf] dfkb08 tyf gLlt th'+df u/]sf] kfOPg . :ki6 gLlt
agfO+ sfof+Gjog ug+ ;fj+hlgs n]vf ;ldltn] @)^(.!.% df lgb]+zg lbPsf]df ;f]adf]lhd ePsf] 5}g .
1.3 ljb]zl:yt g]kfnL /fhb"tfjf; tyf lgof]udf sfo+/t /fhb"tx?dWo] lghfdtL ;]jfdf /xL lgo'lQm ePsf /
cGo JolQm lgo'lQm x'_bf kfpg] tna /sddf ljljwtf b]lvPsf] x'_bf sfg'gAf/f Jojl:yt ug'+kb+5 .
1.4 cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ cg';f/ /sdfGt/ :jLs=lt a]u/ !& lgof]un] of] jif+ ?-@ s/f]8 ^#
nfv vr+ u/]sf 5g\ .
1.5 of] jif+ dGqfnon] k]z u/]sf] /fh:jsf] cfly+s ljj/0fadf]lhd #% lgof]u/b'"tfjf;af6 ?-# ca+ !%
s/f]8 @( nfv /fh:j c;'nL u/]sf]df tf]lsPsf 9f_rfsf kmf/fdx? k|of]u u/L n]vf /fVg] / cfly+s
ljj/0f tof/ ug]+ u/]sf] 5}g . dGqfnon] cfly+s ljj/0f tof/ ubf+ df:s]jf/L tyf cGo ljj/0f lnO+
b"tfjf;ut cfDbfgL, bflvnf / gub af_sLsf] clen]v /fvL k]z ug'+kg]+df pQm clen]v tyf ljj/0f
b"tfjf; tyf dGqfno;d]tn] /fv]sf] 5}g . ;fj+hlgs n]vf ;ldltn] clen]v /fvL /fh:j bflvnf ug+
@)^#.(.!! df lgb]+zg lbPsf]df kfngf u/]sf] 5}g .
1.6 sf]if tyf n]vf lgoGqs sfof+non] tof/ u/]sf] cfly+s ljj/0fcg';f/ g]kfnL lgof]u / b"tfjf;x?df
of] jif+ ?-@ ca+ @# s/f]8 $# nfv vr+ ePsf]df dGqfnon] tof/ u/]sf] cfly+s ljj/0fcg';f/ pQm
/sddWo] ?-@* s/f]8 #@ nfv df}Hbft /x]sf] b]lvof] . lgof]ux?n] a}s lx;fa ldnfgsf] ljj/0f tof/
gug]+ / ljb]zL d'b|fsf] ljlgdo b/df kl/jt+g x'g] tyf ljut jif+b]lv g} lx;fa ldnfg gu/]sf]
sf/0faf6 cfly+s ljj/0fcg';f/sf] df}Hbft / a}s df}Hbft km/s k/L olsg gePsf] Joxf]/f cf}_Nofp_b}
cfPsf]df ;'wf/ ePsf] 5}g . a}s lx;fa ljj/0f tof/ u/L df}Hbft lx;fa olsg x'g'kb+5 .
dfnkf]t sfof+nox?
4. hUufsf] d"Nofsg Y ljefun] hf/L u/]sf] Go"gtd d"Nofsg lgwf+/0f lgb]+lzsf, @)%( sf] bkmf #-!
cg';f/ k|To]s dfnkf]t sfof+non] hUufsf] Go"gtd d"Nofsg sfod ubf+ a}s tyf ljQLo ;_:yfx?n]
lwtf]afkt u/]sf] d"NofsgnfO+ ;d]t cfwf/ lng'kg]+ Joj:yf 5 . dfnkf]t sfof+no, sn_sLsf]
sfo+If]qsf % hUufwgLn]] ?- $ s/f]8 @& nfvdf vl/b u/]sf] hUuf :jldTjdf cfPsf] @ lbgb]lv @
dlxgf;Ddsf] cGt/df a}s tyf ljQLo ;_:yfx?df lwtf] /fVg kfl/t b=li6aGws lnvtdf ?-* s/f]8
#& nfv y}nL sfod u/L ?-$ s/f]8 !) nfv a9L d"Nofsg u/]sf] 5 . vl/bsf avt Go"g d"Nofsg
x'_bf /lhi6\];g b:t'/ $-% k|ltztn] ?-!* nfv / k'_hLut nfes/ % k|ltztn] ?-@) nfv 5'6 ePsf]
5 . sfof+non] sfod u/]sf] Go"gtd d"Nofsg oyfy+ sf/f]af/sf]] cfwf/df ePsf] b]lvPg .
lgb]+lzsfadf]lhd hUufsf] k|rlnt ahf/ d"NonfO+ ;d]t cfwf/ dfgL d"Nofsg ug'+kb+5 .
5. k'_hLut nfes/ – cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf @b[${ df k|fs=lts JolQmn] ?-#) nfv jf ;f]eGbf a9L
d"Nosf] 3/ hUufsf] sf/f]af/ ubf+ ePsf] k'FhLut nfedf P]gsf] bkmf (%[s{# df tf]lsPsf] b/cg';f/
/lhi6]«zg kfl/t ubf+s} avtdf k'FhLut nfes/ c;'n ug'+kg+] Joj:yf 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf k|d'v
Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
5.1 of] jif+ sn_sL, l8NnLahf/, rfalxnnufotsf #% dfnkf]t sfof+non] Pp6} lg;u+stf+n] k6s k6s
u/]sf] lg;u+nfO+ PsLs=t u/L jflif+s lg;u+df gb]vfPsf] sf/0f ?-* s/f]8 @% nfv k'_hLut nfes/
c;'n ug+ 5'6 u/]sf] b]lvPsf]n] ;f] s/ c;'n ug'+kb+5 .
5.2 ;_o'Qm :jfldTjstf+x?sf] ;_Vofsf] cfwf/df ?-#) nfvsf] b/n] 5'6 lb_bf dfnkf]t sfo+fno sn_sL /
dgd}h'sf] sfo+If]qsf $( lg;u+stf+af6 ?-## s/f]8 * nfv d"Nosf] ?-! s/f]8 ^% nfv k'_hLut
nfes/ c;'n ug+ 5'6 ePsf] 5 . To:t} dfnkf]t sfof+no l8NnLahf/ / rfalxncGtu+tsf %%
lg;u+stf+n] >Ldfg\ >LdtLaLr ;_uf]ngfdf u/]s} lbgb]lv & lbgleq ?-^) nfveGbf 36L d"No /fvL ?
!^ s/f]8 @# nfvsf] lnvt kfl/t ubf+ ?-*! nfv k'_hLut nfes/ 5'6 ePsf] b]lvof] .
6. /lhi6]\;g b:t'/ af_8kmf_8 Y :yfgLo :jfoQ zf;g lgodfjnL, @)%^ sf] lgod @!! df k|To]s
lhNnfsf dfnkf]t sfof+non] c;'n u/]sf] /lhi6\];g b:t'/dWo] cg';"rLY@^ n] tf]s]sf] k|ltzt /sd
;DalGwt lhNnf ljsf; ;ldltdf k7fpg'kg]+ / af_sL /sd ;l~rt sf]ifdf bflvnf ug'+kg]+ Joj:yf 5 .
of] jif+ af/f, lrtjg, hgsk'/nufot !* dfnkf]t sfof+non] af_8kmf_8 u/]sf] ?-@! s/f]8 ** nfv
;l~rt sf]if bflvnf ug+ af_sL b]lvG5 . To;}u/L dfnkf]t sfof+no af/f, k;f+nufot !) n] ?-!(
s/f]8 (% nfv af_8kmf_8 g} gu/L vY^ vftfdf /fv]sf 5g\ . lgodfjnLcg';f/ af_sL /sd ;l~rt
sf]if bflvnf ug'+ kb+5 .
122 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M e"ld;'wf/ tyf Joj:yf dGqfno
7. gofF gu/kflnsfsf] /lhi6\];g Y g]kfn ;/sf/Af/f of] jif+ 3f]if0ff ePsf ^! gofF gu/kflnsf tyf
If]q lj:tf/ ul/Psf @# gu/kflnsf;DaGwL ;"rgf g]kfn /fhkqdf @)&!.(.@* df k|sflzt ePsf] 5 .
dfnkf]t sfo+fnox?n] ;f]xL ldltb]lv g} gu/kflnsf If]qsf] nflu tf]s]sf] b/af6 /lhi6\];g b:t'/ c;'n
ug+'kg]+df @)&!.!).!! b]lv dfq c;'n u/]sf]n] sn_sL, l8NnLahf/, w/fg / sfjf;f]tLsf] gd'gf 5gf}6
ul/Psf @@# lnvtaf6 ?-! s/f]8 @! nfv /lh:6\];g b:t'/ c;'n ug+ 5'6 u/]sf] b]lvof] . o:tf
gu/kflnsf If]qsf ;a} lnvtx? 5fglag u/L 5'6 ePsf] /lh:6\];g b:t'/ c;'n x'g'kb+5 .
sfo{d"ns n]vfk/LIf0f
dfnkf]t sfof+no rfjlxn, eQmk'/, ;nf+xL, k;f+ / gjnk/f;L
dfnkf]t sfof+no rfjlxn, eQmk'/, ;nf+xL, k;f+ / gjnk/f;Lsf] /lhi6\]zg kfl/t k|lqmof, /lhi6]\zg
k|of]hgsf nflu hUufsf] Go"gtd d"Nofsg tyf clen]v Joj:yfkgsf] sfo+d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] k|d'v
Joxf]/f b]xfoadf]lhd 5g\ M
8. lnvt /lhi6«]zg k|lqmof Y dfnkf]t sfof{nosf] 3/hUuf /lhi6«]zg b:t'/sf] nIo Pj+ c;'nLsf] l:ylt
lgDgfg';f/ 5M
-?=nfvdf_
dfnkf]t 2069/70 2070/71 2071/72
sfof+no nIo c;'nL k|ltzt nIo c;'nL k|ltzt nIo c;'nL k|ltzt
rfjlxn tyofs pknAw gePsf] 3644 7475 205.13 5009 12787 255.28
eQmk'/ 2693 2476 91.94 3199 3807 119 3739 5385 144.02
;nf+xL 433 441 101.85 764 318 41.62 529 344 65.03
k;f+ 532 604 113.53 541 780 144.18 590 1182 200.34
gjnk/f;L 417 703 168.59 493 847 171.81 662 1309 197.73
sfof{nox?n] nIo lgwf{/0f ubf{ j:t'lgi7 cfwf/ glnPsf] sf/0faf6 /fh:j nIo / c;'nLaLr
ljut # jif{df $! b]lv @%% k|ltzt;Dd cGt/ b]lvG5 . hUuf k|zf;g sfo{ljlw, @)^) efu ! df
pNn]lvt /lhi6«]zg kfl/t ubf{ sfof{Gjog ug'{kg]{ Joj:yfx? kfngf gu/]sf pbfx/0f lgDgfg';f/ 5g\M
8.1 bkmf $=% adf]lhd /lhi6«]zgdf lng] lbg]sf] xbaGbL eGbf a9L hUuf gePsf] ;xL5fk u/fpg'kg]{df
u/fPsf] kfO{Pg . c:j:y tyf a[4a[4fx?nfO{ k|fyldstf lbO{ /lhi6«]zg kfl/t ug'{kg]{df To;k|sf/sf
;]jfu|fxLsf] nflu 5'§} Joj:yf u/]sf] 5}g .
8.2 /lhi6«]zg kmfF6n] ;Dkfbg ug'{kg]{ sfo{ / ;]jfu|fxLnfO{ k'¥ofpg'kg]{ ;]jfx? ;DaGwdf sfof{no k|d'vn]
lg/LIf0f u/L cfjZos lgb]{zg lbg'kg]{ Joj:yf ePsf]df ;f]sf] sfof+Gjog ePsf] b]lvPg .
8.3 /lhi6«]zg kfl/t k|lqmof k/Dk/fut k|0ffnLdf ;~rfng eO/x]sf]n] ;]jfu|fxLx? sfof{nosf] ljleGg
kmfF6df k'Ug'kg]{ l:ylt 5 . kmfF6af6 ul/g] sfo{x? xft] clen]vdf cfwfl/t ePsf] sf/0f ;]jfu|fxLnfO{
;]jf k|fKt ug{ c;lhnf] / ;do nfUg] x'Fbf tflnd k|fKt hgzlQmsf] Joj:yfkg u/L Pp6} :yfgaf6
;]jf pknAw u/fpg]tkm{ Wofg lbg'kb{5 .
9. clen]v Joj:yfkg Y hUuf k|zf;g sfo{ljlwsf] bkmf ^=!$ adf]lhd sfof{non] k|To]s 7]nLdf /x]sf
;|]:tfsf] kl~hsfsf] 5'§} /lhi6/ / 7]nLsf] l;nl;n]af/ gDa/cg';f/ clen]v Jojl:yt u/]sf] b]lvPg .
s]xL df]7x? k'/fgf ePsf / b/fhleq /fVg] 7fp_ geO{ aflx/ cnkq cj:yfdf /x]sf] 5 . vf]h]sf]
;dodf lnvt kfpg] u/L cfly{s jif{ut 7]nL gDa/ ldnfO{ /fv]sf] b]lvPg . To:t} df]7 le8fpFbf,
bflvn vf/]h ubf{ jf df]7 ;|]:tf;DaGwL cGo sfd ubf{ ;DalGwt sd{rf/L afx]s cGo JolQmn] ;d]t
rnfpg] u/]sf] kfOPsf]n] ;|]:tfsf] ;'/Iff Joj:yf k|efjsf/L 5}g .
;/sf/L sfof+no
;8s ljefu
2. clVtof/L tyf vl/b Joj:yfkg Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod #@-@_ df cfly{s
jif{ z'? ePsf] !% lbgleq jflif{s sfo{qmd / clVtof/L k7fpg'kg]{ / lgod @)[#{ df 7]Ssf :jLs[t
ug]{ sfo{ k|yd rf}dfl;sdf ;DkGg ug'+kg]+ pNn]v 5 . ljefun] dftxt lgsfonfO{ k'FhLuttkm{ ?=#^
ca{ $^ s/f]8 ## nfvsf] clVtof/L lbPsf] dWo] @)&@ cfiff9df ?=# ca{ %$ s/f]8 %( nfv /
@)&@÷#÷@* df ?=@ ca{ !# s/f]8sf] clVtof/L lbPsf] 5 . ljefu dftxtsf %* sfof+noaf6 k|fKt
ljj/0fcg';f/ of] jif+ ?-$! ca+ %* s/f]8 @# nfv d"Nosf] # xhf/ &*# vl/b ;Demf}tf ePsf]dWo]
k|yd, bf];|f] / t];|f] rf}dfl;sdf qmdzM !)-&^, @%-%$ / ^#-&) k|ltzt ePsf] 5 . cfiff9df dfq
%^-^# k|ltzt ;Demf}tf ePsf] b]lvG5 . sfof+nox?df ;dod}} clVtof/L k|fKt gePsf] sf/0f pko'+Qm
sfo+ lgwf+l/t ;dodf ;~rfng x'g ;s]sf] 5}g .
ljefu dftxt *$ OsfO+af6 k|fKt k'_hLut vr+sf] ljj/0fcg';f/ ?-@% ca+ ^@ s/f]8 % nfv
vr+ u/]sf]df t];|f] rf}dfl;sdf ?-!& ca+ ( s/f]8 *& nfv [^& k|ltzt{ / cfiff9df ?-( ca+ (!
s/f]8 %# nfv [#( k|ltzt{ vr+ u/]sf] 5 . jiff+Gtdf xtf/df sfd u/fp_bf sfdsf] u'0f:t/df c;/
kg]+ b]lvPsf]n] lgoddf ePsf] Joj:yfcg';f/ ;dod} vl/b Joj:yfkg ug'+kb+5 .
3. k/fdz+ ;]jf Y ;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf @( cg';f/ sfof{nosf] cfˆg} hgzlQmaf6 x'g]
sfdsf nflu k/fdz{ ;]jf lng gldNg]df ;+efJotf cWoog, l8hfOg, nfut c'gdfg, af]nkq sfuhft
tof/L cflb sfo{ k/fdz{bftfdfkm{t u/fO{ ljefu / dftxt !$ OsfO{n] ?=## s/f]8 ^* nfv vr{
u/]sf 5g\ . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDg 5g\M
3.1 ljefu tyf dftxt lgsfodf xfOj] OlGhlgo/, lhcf]6]lSgsn OlGhlgo/, xfO8«f]lnlhi6 h:tf hgzlQm
pknAw x'FbfxF'b} k'n tyf ;8ssf] ;DefJotf cWoog, lj:t[t ;j]{If0f, l8hfOg tof/L h:tf sfo{ afXo
k/fdz{bftfaf6 u/fPsf] 5 . ljefuLo hgzlQmsf] pkof]u gu/L k/fdz{bftfaf6} sfd u/fPsf] dgfl;a
b]lvb}g . o;df ;'wf/ x'g'kb{5 .
3.2 ;DalGwt vr{ zLif{sdf sfo{qmd ;dfj]z u/L ah]6 dfu ug'{kg]{df ;fj{hlgs lgdf{0f zLif{sdf k/fdz{
;]jf;DaGwL sfo{qmd ;dfj]z u/L ljefun] ?=^ s/f]8 !$ nfv / dftxt !$ OsfO{n] ?=% s/f]8 *#
nfv vr{ n]v]sf] 5 . c;DalGwt zLif{sdf sfo{qmd ;dfj]z u/L ah]6 dfu ug]{ sfo{df lgoGq0f
x'g'kb{5 .
/]n ljefu
42. /]ndfu+ lgdf+0f Y d]rL dxfsfnL ljB'tLo /]ndfu+ / sf7df8f}_ pkTosfdf d]6\f] /]ndfu+ lgdf+0f sfo+nfO+
/fli6\o uf}/jsf] cfof]hgf 3f]if0ff u/L /]Nj] tyf d]6\f] ljsf; cfof]hgfdfkm+t @)^^.^& b]lv sfd z'?
ePsf] 5 . l;d/fYalb+af; v08sf] !)* lsnf]ld6/sf] lj:t=t cfof]hgf k|ltj]bg tof/ eO+ 6\ofs j]8
lgdf+0f ug+ @)&).&! df g} vl/b Joj:yfkg eP tfklg jftfj/0fLo k|efj d"NofÍgsf] :jLs[ltdf
l9nfO{ ePsf] / d'cfJhf b/df :yfgLosf] lrQ ga'emL sfddf cj/f]w cfPsf]n] ef}lts k|ult z"Go
b]lvPsf] 5 . l;d/fYa'6jn / a'6jnYn'lDagL v08sf] @^& lsnf]ld6/sf] lj:t=t cfof]hgf k|ltj]bg
tof/L sfo+ / sf7df8f} pkTosfdf d]6\f] /]n ;~rfngsf] ;DefJotf cWoog sfo+ ;DkGg ePsf] 5 .
xfn;Dd ;DefJotf cWoog tyf 8L-kL-cf/-tof/Ldf ?-! ca+ * s/f]8 #@ nfv, hUufsf] d'cfJhfdf
138 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno
?-! ca+ (* s/f]8 *! nfv, 6\ofs j]8 lgdf+0fdf ?-%$ s/f]8 @# nfv / cGo vr+ ?-@@ s/f]8
#* nfv;d]t ?-# ca+ *# s/f]8 &$ nfv vr+ u/]sf] b]lvG5 .
o:t} hnkfOu'8LYsfs8letf, hf]ujgLYlj/f6gu/, hogu/Yalb+af;, gf}tgjfYe}/xjf /
?k]l8ofYg]kfnuGh;d]t % lns dfu+ ef/t ;/sf/af6 lgdf+0f ug+ ;g\ @)!) df ;xdlt ePcg';f/
hf]ujgLYlj/f6gu/ / hogu/Yalb+af; v08sf] lgdf+0f sfo+ eO/x]sf] 5 . k"j+YklZrd k"/} dfu+sf]
lj:t=t cfof]hgf k|ltj]bg tof/Lsf] sfo+ ;DkGg gePsf]n] lgdf+0f sfo+sf] nfut / ;dofjlw olsg
ePsf] 5}g .
43. k/fdz{ vr{ — cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @@ df k|:tfljt cfof]hgfsf] ;DefJotf
cWoog / jftfj/0fLo k|efj d"NofÍg ug'{kg]{ Joj:yf 5 . l;d/f td;l/of v08df /]ndfu{ lgdf{0f ug]{
sfdsf] lj:t[t cfof]hgf k|ltj]bg tof/ u/L Ps ljb]zL k/fdz{bftfnfO{ ?=## s/f]8 $@ nfv e'QmfgL
ePsf] 5 . pQm v08sf] jftfj/0fLo k|efj d"NofÍg / lj:t[t ;j]{If0f ug{ jg tyf e"–;+/If0f
dGqfnodf ;xdlt dfu u/]sf]df ;lrj:t/sf] @)&).(.@@ sf] lg0f{oaf6 ;xdlt k|bfg u/]sf] 5 .
;xdltkqdf l;d/f–td;l/of, l;d/f–kyn}of–x]6f}8f–td;l/of / rGb|lgufxfk'/–lghu9–x]6f}8f–
gf/fo0fu9–td;l/of ?6sf] ;DefJotf cWoog ug'{kg]{, k;f{ jGohGt' cf/If / lrtjg /fli6«o lgs'~h
If]qsf] jg tyf h}ljs ljljwtfdf sd Iflt kg]{] ?6 PnfOG6d]G6nfO{ sfof{Gjog ug{ k|fyldstf lbg'kg]{
pNn]v 5 .
;f] ;xdltcg';f/ jg If]q sd kg]{ rGb|lgufxk'/–lghu9–x]6f}8f–gf/fo0fu9–td;l/of /
l;d/f–kyn}of–x]6f}8f–td;l/of ?6sf] cWoog gu/L a9L jg If]q kg]{ l;d/f–td;l/of ?6sf]
8L=kL=cf/= tof/ ug]{ sfo{sf] nflu @)^(.!@.!( df ;Demf}tf / @)&!.@.@( df ;DkGg u/L pQm /sd
vr{ n]vs ] f] kfOof] . lghu9–x]6f}8f–gf/fo0fu9–td;l/of ?6sf] ;DefJotf cWoog ug{ Ps ljb]zL
k/fdz{bftf;Fu ?=!) s/f]8 * nfvsf] ;Demf}tf @)&@.$.* df ePsf] 5 . ;DalGwt lgsfo;Fu
;dGjo / :jLs[lt glnO{ lj:t[t ;j]{If0f u/fPaf6 ;f] sfo{df ePsf] vr{ ?=## s/f]8 $@ nfv
k|ltkmnljxLg x'g] b]lvPsf] 5 .
44. a9L e'QmfgL — l;d/f jlb{jf; v08df /]ndfu{sf] 6«ofs j]8 lgdf{0f sfo{sf Ps lgdf{0f
Joj;foLnfO{ kfFrf} lan;Ddsf] ?=! s/f]8 ^# nfvaf6 rf}yf} lan;Dd e'QmfgL ePsf] ?=! s/f]8 %@
nfv 36fO{ ?=!! nfv e'QmfgL lbg'kg]{df ?=@! nfv e'QmfgL lbPsf]n] a9L e'QmfgL ePsf] d"No clej[l4
s/;d]t ?=!) nfv c;'n x'g'kb{5 .
sfo+d"ns n]vfk/LIf0f
l8lehg ;8s sfof+no nlntk'/ / lzjk'/
l8lehg sfof{nox?sf] lgdf{0f sfo{ Joj:yfkgsf] ldtJolotf Pj+ sfo{bIftf kIfsf] d"Nofsg ug]{
p2]Zon] ul/Psf] sfo{d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/fx? b]xfoadf]lhd 5g\M
45. lj:t[t ;e]{If0f / 8«OË l8hfOg Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @@[!{ ljk/Lt
l8lehg ;8s sfof+no, nlntk'/n] pkTosf ;8s lj:tf/ cfof]hgf cGtu+t ;8s lj:tf/ tyf gfnL
;'wf/ sfo+sf] $ 7]Ssfdf ?-@@ s/f]8 !# nfv /
lzjk'/n] c3f+vf_rL / slknj:t' lhNnfsf & 7]Ssfdf k|d'v sfo{;Dkfbg ;"rs [KPI{
?-@ s/f]8 *& nfv ;d]t ?-@% s/f]8 lj:t=t #^-%^ ls-ld- sfnf]kq] ;8s lgdf+0f
;j]+If0f, 8\OF, l8hfOg tof/ gu/L cfof]hgf ug]+,
sfof+Gjog u/]sf 5g\ . lj:t=t ;j]+If0f, 8«OË, l8hfOg %@-(^ ls-ld- u|fe]n ;8s lgdf+0f ug]+,
/ :k]l;lkms]zg cg';f/ dfq ;8s lgdf+0f sfo+ u'0f:t/ lgoGq0f ug]+ .
ug'+kb+5 .
139 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno
46. n]g tyf km'6kfy Y l8lehg ;8s sfo+fno, nlntk'/af6 lgdf+0f ePsf ;8ssf] n]g :6fG88+ tyf
km'6kfy ;DaGwdf b]lvPsf s]xL d'Vo Joxf]/f b]xfoadf]lhd 5g\M
46.1 k'Nrf]s OlGhlgol/Ë sn]h–av'G8f]n–lu|gljr xf]6n, zfGtf ejg–k|x/L kf]i6–l/Ë /f]8 ;8s, dlxnf
k|lzIf0f s]Gb|–rqmky ;8s /f]8 :6fG88+ cg';f/ @ jf # n]gsf] x'g'kg]+df * ld6/ cyf+t\ @ n]geGbf
! ld6/ a9L agfPsf] kfOof] .
46.2 ;8ssf] km'6kfysf] dfkb08 tf]s]sf] kfOPg . sfof+non] !-% b]lv @ ld6/;Dd k'm6kfy sfod ug]+
pNn]v u/] tfklg nugv]n–k|ofukf]v/L–Ujfsf]+ ;8s cjnf]sg ubf+ sltko :yfgdf agfPsf] 5}g eg]
sltko :yfgdf !-%) ld6/;Dd k'm6kfy sfod u/]sf] 5 .
To;}n] km'6kfy ljgfsf ;8sn] k}bnofq'sf] ;d:of
lgjf+w / ;'/lIft cfjfudgdf c;/ kg]+ tyf lj:t[t ;j]{If0f / 8\OË l8hfOg ljgf 7]Ssf
tf]lsPsf] dfkb08 eGbf km/s x'g] u/L ;8s ;Demf}tf x'g',
lgdf+0f ugf+n] cgfjZos vr+ x'g] b]lvPsfn] o; tf]lsPsf] cjlwdf lgdf{0f sfo{ ;DkGg gx'g',
tkm+ ;DalGwt lgsfosf] Wofg hfg'kb+5 . u'0f:t/ k/LIf0f / lgoGq0f k|efjsf/L gx'g' .
47. e]l/P;g Y ;fj+hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf
%$[!{ df vl/b ;Demf}tf ubf+sf] avt k"jf+g'dfg ug+ g;lsPsf] kl/l:yltdf sf/0f v'nfO+ clwsf/
k|fKt clwsf/Ln] e]l/P;g ug+ ;Sg] Joj:yf 5 .
47.1 l8lehg ;8s sfof{no, nlntk"/sf] l/Ë–/f]8–Ujfsf]{–Odf8f]n ;8s lj:tf/sf] sfd ug{ lgdf{0f
Joj;foL;Fu ?=& s/f]8 (! nfvsf] ;Demf}tf eO+ jif{ gjf}_ lan;Dd ?=% s/f]8 @ nfv e'QmfgL ePsf]
5 . 7]Ssfsf] lan ckm SjflG66Lsf] sfddWo] :6f]g d]l;g/Lsf] kl/df0f $)@=%^ 3gld6/ /x]sf]df
e]l/P;g :jLs[t gu/L # xhf/ $( [^%&-$) k|ltzt a9L{ 3gld6/sf] k|lt 3gld6/ ?=* xhf/ @
;on] hDdf ?=@ s/f]8 %) nfv e'QmfgL u/]sf] b]lvof] .
47.2 l8lehg ;8s sfof+no, lzjk'/n] ;'/xL gbL k'n lgdf+0f sfo+df k'nsf] l8hfOg ubf+ k'n ;_/If0f
sfo+df cfjZos kg]+ kl/df0f g/fv]sf] sf/0f z'? ;Demf}tf cs ?-$ s/f]8 $$ nfvdf ?-^# nfv
[!$-!( k|ltzt{ e]l/P;g cfb]z :jLs=t eO+ k'nsf] nfut ?-% s/f]8 & nfv k'u]sf] 5 .
nfut cg'dfg ubf+ kof+Kt Wofg gk'¥ofPsf sf/0f e]l/P;g ug'+kg]+ cj:yf b]lvPsf] 5 . ctM
lgdf+0f sfo+sf] nfut cg'dfg tof/Ldf kof+Kt Wofg glbg] kbflwsf/LnfO+ lhDd]jf/ agfpg'kg]+ b]lvG5 .
48. Dofb yk Y l8lehg ;8s sfof{no, lzjk'/cGtu{t ab{uL3f6 k'n lgdf{0fsf nflu @)^$.!!.!% df
7]Ssf ;Demf}tf u/]sf]df lgdf{0f Jofj;foLn] Dofb yksf nflu @)&).!.!& df lbPsf] lgj]bg pk/ *
dlxgf;Dd s'g} sf/afxL gu/L dxflgb]{zsaf6
clGtd k6ssf nflu egL @)&!.#.@% ;Ddsf] ;'emfp
Dofb yk ePsf]df () k|ltzt sfd ;DkGg lj:t[t ;j]{If0f / 8\OË l8hfOg tof/ u/L
ePsf] hgfO{ @)&!.#.@% eGbf kl5 yk cfly{s 7]Ssf Joj:yfkg ug'{kg]{,
bfloTj ga9\g] u/L @)&@.#.@% ;Dd k'gM Dofb tf]lsPsf] cjlwdf lgdf{0f sfo{ ;DkGg ug'{kg]{,
yk u/]sf] 5 . clGtd k6s egL Dofb yk ePsf] u'0f:t/ k/LIf0f / lgoGq0f k|efjsf/L agfpg'kg]{ .
7]Ssfdf k"j{ lgwf{l/t Ifltk"lt{ gnufO{ k'gM Dofb
yk u/]sf] b]lvof] . o:tf] cj:yfdf k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ glng] u/L k"gM Dofb yk ug]{ kbflwsf/LnfO{
lhDd]jf/ agfpg'kb{5 .
49. u'0f:t/ lgoGq0f Y k'n tyf ;8s ;DaGwL dfkb08, @)%* / ;8s ljefuaf6 hf/L u/]sf] u'0f:t/
cfZj:ttf of]hgf adf]lhd lgdf+0f sfo+sf] u'0f:t/ lgoGq0f / Joj:yfkg ug'+kb+5 .
;/sf/L sfof{no
2. j}b]lzs ;xfotf Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @& df sfof+non] ljb]zL ;_3,
;_:yf, Ph]G;L jf /fi6«af6 s'g} klg lsl;dsf] gubL jf lhG;L ;xfotf k|fKt ubf+ jf k|fKt ug]+
;Demf}tf ubf+ /fli6«o of]hgf cfof]usf] k/fdz+ / cy+ dGqfnosf] :jLs=lt lng'kg]+ Joj:yf 5 . k|fKt
ljQLo ljj/0fdf bftfaf6 #) kl/of]hgfsf] nflu ?-&% s/f]8 $ nfv t];|f] klIfo e'QmfgL ePsf]
pNn]v 5 . pQm sf/f]af/sf] ;Demf}tf Pj_ ;|]:tf n]vfk/LIf0fsf nflu k]; ePsf] 5}g . o; ;DaGwdf
b]lvPsf cGo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
cGo ;_:yf
/fli6\o v]ns'b kl/ifb\
3. cfGtl/s n]vfk/LIf0f Y kl/ifb\sf] cfly+s k|zf;g;DaGwL lgodfjnL, @)^@ sf] lgod !* df kl/ifb\sf]
cfGtl/s n]vfk/LIf0f ug+ s]Gb|Lo sfof+nodf Ps cfGtl/s n]vfk/LIf0f OsfO+ :yfkgf eO+ sd+rf/L
sfo+/t /x]sf] cj:yfdf ;d]t kl/ifb\ / ;f] cGtu+tsf sfof+nox?sf] cfGtl/s n]vfk/LIf0f u/]sf] 5}g .
lgodsf] Joj:yfadf]lhd cfGtl/s n]vfk/LIf0f ug'+kb+5 .
147 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M o'jf tyf v]ns'b dGqfno
4. d"nkfgL lqms]6 d}bfg Y d"nkfgL lqms]6 d}bfgsf] nfuL v]ns'b kl/ifb\ / g]kfn lqms]6 ;_3af6
@)&).&! ;Dd Kof/flk6;lxtsf] cGt/f+li6«o:t/sf] lqms]6 d}bfg lgdf+0f ug]+ sfo+qmd /x]sf] b]lvG5 .
lgdf+0f sfo+dWo] eL-cfO+-kL-k]ljlnof]g ejgtkm+ ?-$ s/f]8 vr+ ePsf]df @)&!.&.!$ df lqms]6
d}bfgsf] df6f] k/LIf0f k|ltj]bgaf6 To; 7fp_df Kof/flk6 agfpg g;lsg] Joxf]/f bzf+Psf] sf/0f csf]+
7]Ssf Joa:yfkg u/]sf]n] pQm sfo+df ePsf] vr+ pkof]uljxLg aGg uPsf] 5 .
kl/ifb\n] ;f]xL If]qdf csf]+ Kof/flk6;lxtsf] lqms]6 d}bfg lgdf+0fsf] nflu ?-!^ s/f]8 ((
nfvdf 7]Ssf Joj:yf u/]sf] 5 . t/ d}bfg lgdf+0f ul/g] If]qsf] ^ /f]kgL hUufsf] d'cfJhf ljt/0f ug+
g;s]sf] / pQm d}bfgsf] nfut cg'dfg k"j+ g} ;DefJotf cWoog / df6f] k/LIf0f ug'+kg]+df ;f] gePsf]
sf/0f k6sk6s nfut cg'dfg ;_zf]wg ug'+k/]sf] tyf cltqmldt 3/ hUufsf] Joj:yfkg gu/L 7]Ssf
Joj:yfkg u/]sf] sf/0f lgdf+0f sfo+df l9nfO+ x'g] b]lvPsf] 5 . o;af6 lgdf+0fsf] nfut vr+df ;d]t
c;/ kg]+ x'_bf ;dodf g} Wofg lbO+ pko'Qm Joj:yfkg ug'+kb+5 .
5. sd+rf/L kbk"lt+ Y kl/ifb\sf] sd+rf/L ;]jf, zt+;DaGwL lgodfjnL, @)^* sf] lgod #^ df kb l/Qm
geO+ jf l;h+gf geO+ s'g} sd+rf/L lgo'Qm u/L tna v'jfPdf To;/L v'jfPsf] tna eQfsf] /sd
lgo'Qm ug]+ clwsf/Laf6 c;'npk/ ul/g] Joa:yf 5 . kl/ifb\sf] :jLs=t b/aGbLdWo] s/f/tk+m @%)
/xg] pNn]v 5 . t/ kl/ifb\n] kb l/Qm tyf l;h+gf gePsf] cj:yfdf ;d]t sd+rf/L s/f/df lgo'Qm
u/L #*@ sd+rf/LnfO+ ?-% s/f]8 %^ nfv vr+ u/L :jLs=t ah]6eGbf ?-&^ nfv a9L vr+ u/]sf] 5 .
kl/ifb\sf] (! cf}_ af]8+ a}7saf6 v'nf lj1fkg u/L ;dfj]zL cfwf/df sd+rf/L kbk"lt+ ug]+ lg0f+o
ePsf]df ;f] lg0f+osf] cg';/0f u/L kbk"lt+ ePsf] 5}g . sd+rf/L kbk"lt+df lgodfjnLn] u/]sf] Joa:yf
kfngf ug'+kb+5 .
6. ;qf}_ Pl;ofnL v]ns'b Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod #! df ;fj+hlgs lgsfon] !)
nfv ?k}_ofeGbf a9L nfut cg'dfg ePsf] dfn;fdfg jf ;]jf vl/b ubf+ af]nkqsf] dfWodAf/f vl/b
ug'+kg]+ Joj:yf 5 . kl/ifb\n] ;qf}_ Pl;ofnL v]ns'b sfo+qmd ;~rfngdf ?-^ s/f]8 ^! nfv vr+
u/]sf] 5 . sfo+qmd ;~rfng ubf+ k|rlnt lgodsf] kfngf x'g] u/L kl/ifb\cGtu+t ljefux?dfkm+t
sfo+qmd ;~rfng ug'+kg]+df sfo+;Dkfbg tyf Joa:yfkg ;ldlt u7g u/L ljleGg v]n ;_3nfO+ k]ZsL
lbO+ sfo+ u/fPsf], clkml;on tyf sd+rf/L @& sf] 5gf}6df dfkb08 to gu/L 5gf}6 u/]sf], v]n
sfo+qmddf xjfO+ l6s6, kf]zfs, v]n ;fdu|L;d]t ?-@ s/f]8 ^^ nfv a/fa/sf] sfo+ ljleGg ;_3sf]
gfddf k]ZsL lbO+ sfo+ u/fPsf] / len]h vr+ ?-! s/f]8 !! nfv ;f]e}m Ps ljb]zL ;_:yfnfO+ e'QmfgL
u/]sf] 5 . lgodsf] kfngf gu/L vr+ ug]+ kl/kf6Ldf lgoGq0f x'g'kb+5 .
7. k"jf+wf/ lgdf+0f Y g]kfn ;/sf/n] /fli6\o v]ns'b kl/ifb\nfO+ lbPsf] cg'bfgdWo] ?-^( s/f]8 %& nfv
v]ns'b;DaGwL ef}lts k"jf+wf/ lgdf+0ftkm+ lgsf;f lbPsf]df kl/ifb\n] ?-!% s/f]8 @) nfv ljleGg
lhNnf v]ns'b ljsf; ;ldltnfO+ lgsf;f lbPsf] 5 . ;f] lgsf;fdWo] ?-$ s/f]8 %$ nfv lgdf+0f
sfo+sf] k|ultsf] cfwf/df geO+ s]jn ah]6 lk|mh gug]+ p2]Zon] cfly+s jif+sf] cGtdf dfq lgsf;f
lbPsf] 5 . o;/L lgsf;f lbg] sfo+df lgoGq0f ug'+kb+5 .
a]?h" l:ylt Y of] jif+ dGqfno / dftxt;d]tsf lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt
b]xfocg';f/ 5M
dGqfnosf] ?-! s/f]8 ** nfv (( xhf/ a]?h" b]lvPsf]df km5\of}+6 gu/]sf]n] af_sL /x]sf] 5 .
o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !% df 5 .
cGo ;_:yf Pssf] ?-!* s/f]8 $ nfv *$ xhf/ a]?h" b]lvPsf]df km5\of}+6 gu/]sf]n] af_sL /x]sf] 5 .
o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .
;/sf/L sfof{no
2. ah]6 tyf clVtof/L — cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @) df k|To]s sfof{non]
cfufdL jif{sf] nflu rflxg] ah]6 tyf sfo{qmd tfn's lgsfodf k]z ug'{kg]{ / lgod @! df To;/L k];
ePsf]df tfn's sfof{non] hfFr u/L clGtd ?k lbg'kg]{ Joj:yf 5 . g]kfnL ;]gfsf OsfO{x?sf] nflu
cfjZos kg]{ ah]6 tfn's sfof{non] tof/ ug]{ u/]sf] sf/0f rfn' vr{tkm{ of] jif{ !^ OsfO{nfO{ z'?df
?=@ ca{ &^ s/f]8 $& nfv clVtof/L k7fPsf]df @) k6s;Dd yk u/L ?=# ca{ #$ s/f]8 *# nfv
/ k'FhLuttkm{ !&# OsfOnfO{ ejg lgdf{0f tyf k'FhLut ;'wf/sf] nflu ?=! ca{ !^ s/f]8 *( nfvsf]
clVtof/L ljsf; lgdf{0f tyf :yklt dxflgb]{zgfnodf k7fPsf]df cfiff9;Dd @! k6s yk clVtof/L
k7fO{ ?=^! s/f]8 $@ nfv ah]6 sfod u/]sf] b]lvof] .
149 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]bY@M /Iff dGqfno
g]kfnL ;]gfsf ljleGg u0fx?nfO{ OGwg zLif{sdf ?=$ nfv @( xhf/b]lv ?=#% nfv $!
xhf/;Dd / sfof{no;DaGwL vr{sf] nflu ?=! nfv $ xhf/b]lv ?=!@ nfv ^) xhf/;Dd ah]6
pknAw u/fPsf] 5 . lgodfjnLcg';f/ k|To]s sfof{noaf6 ah]6 tyf sfo{qmd k|fKt u/L ah]6 th'{df
ug]{ / :jLs[t ah]6sf] clVtof/L cfly{s jif{sf] z'?df pknAw u/fpg] Joj:yfsf] kfngf ug'{kb{5 .
3. /sdfGt/ — cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !( -!_ df sfof{non] tfn's sfof{nosf]
lgb]{zg / cy{ dGqfnon] lgwf{/0f u/]sf] ah]6 l;df tyf ah]6 lbUbz{g / kl/kqsf] cwLgdf /xL
cfkm\gf] p2]Zo cg'?ksf] sfo{ ;Dkfbg ug]{ nIo lgwf{/0f u/L ;f] sf] cfwf/df cfufdL jif{sf] nflu
ah]6 th'{df ug'{ kg]{ Joj:yf 5 . of] jif{ g]kfnL ;]gfsf nflu ;jf/L ;fwg vl/bdf ?=!% s/f]8sf]
ah]6 Joj:yf ePsf]df ;Def//yL ljefu -k|fKtL_ nfO{ tLg k6s /sdfGt/ u/L ?=! ca{ # s/f]8 $*
nfv yk u/]]sf] ;d]t ?=! ca{ @& s/f]8 $! nfv vr{ u/]sf] 5 . pQm vr{dWo] ;}lgs xjfO{
dxflgb]{zgfnon] x]lnsf]K6/sf] kf6{; vl/bdf ?=@# s/f]8 (# nfv, ;Def//yL ljefu -k|fKtL_ n] ;fs{
;Dd]ngsf] nflu ;jf/L;fwg vl/bdf ?=* s/f]8 ^& nfv / x]lnsf]K6/ vl/bdf ? ($ s/f]8 *! nfv
;d]t ?=! ca{ # s/f]8 $* nfv vr{ u/]sf] 5 . ljut jif{ x]lnsf]K6/ vl/b eO;s]sf]n] of] jif{
ah]6df ;dfj]z u/L e'QmfgL lbg'kg]{df /sdfGt/af6 yk ug{' ah]6 l;4fGt ljk/Lt 5 .
4. l;nfO{ vr{ — g]kfnL ;]gfn] ;a} txsf ;]gfnfO{ gofF sfof{no kf]zfs k|To]s @ jif{df k|ltJolQm s6g
;6{ @ / k}06 ! sf] sk8f pknAw u/fO{ ;f]sf] l;nfO{ Hofnf k|ltJolQm ?=$%).— n] pknAw u/fpg]
@)^(.(.# df lg0f{o u/]sf] 5 . ;f] lg0f{ocg';f/ sk8f k|fKt ePkl5 l;nfO{ vr{ e'QmfgL ug'{kg]{df
sk8f k|fKt gx'+b} !$ sfof{non] ?=@* nfv e'QmfgL u/]sf] kfOof]] . pQm Joxf]/f n]vfk/LIf0faf6 pNn]v
u/]kl5 $ sfof{non] ?=* nfv a]?h" vftfdf bflvnf u/]sf 5g\ . afFsL sfof{non] e'QmfgL u/]sf]
?=@) nfv;d]t c;'n ug'{kb{5 .
5. /fzgsf] nfut cg'dfg — ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod ** df /fzg Joj:yf
ug'{kg]{ lgsfon] k|To]s jif{sf] efb| d;fGtleq g]kfn /fi6« a}Íaf6 k|sflzt x'g] ;DalGwt If]qsf]
pkef]Qmf d"No;"rL, s[lif pkhsf] d"No lgwf{/0f ug]{ ;/sf/L lgsfon] k|sflzt u/]sf] d"No;"rL, ;8s
;'ljwf, :yfgLo ahf/ b/ tyf ut jif{sf] vl/b ;Demf}tf b//]6sf] cfwf/df nfut cg'dfg tof/ u/L
:jLs[ltsf] nflu k|d'v lhNnf clwsf/L cWoIf /x]sf] ;ldltdf k7fpg'kg]{ Joj:yf 5 . /fzg 7]Ssfsf]
nfut cg'dfg b/sf] ljZn]if0f ubf{ ;dfg ef}uf]lns cj:yf, ;8s tyf ahf/sf] kx'Fr ePsf t/fO{sf
!* lhNnfdWo] dxf]Q/Ln] k|lt gk|mL k|ltlbg ?=(%.$( sfod u/]sf] 5 eg] ;nf{xLn] ?=!@).—,
leqLdw]zsf l;Gw'nLn] ?=!)(.@% / pbok'/n] ?=!@(.*!, lxdfnL lhNnf d':tfËn] ?=@#(.%% /
dgfËn] ?=#$&.$@, kxf8L lhNnfsf DofUbLn] ?=!%!.($ / afun'Ën] ?=!&^.%$, /f]Nkfn] ?=!($.&^ /
?s'dn] ?=@^^.$#, tyf pkTosfl:yt nlntk'/, sf7df8f}+ / eQmk'/n] qmdzM ?=!#^.)%, ?=!#).^$ /
?=!@#.)( sfod u/]sf] 5 . ;'ljwf / ef}uf]lns kx'Fr ;dfg ePsf lhNnfdf klg nfut cg'dfg b/df
ljljwtf b]lvPsf]n] nfut cg'dfg oyfy{k/s agfpg'kb{5 .
6. ;Lw} vl/b — ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod #! df ;fj{hlgs lgsfon] bz nfv ?k}ofF
eGbf a9Lsf] dfn;fdfg, ;]jf jf s'g} lgdf0f sfo{ u/fpFbf af]nkqsf] dfWodaf6 vl/b ug'{kg]{ Joj:yf
5 . of] jif{ ;Def//yL ljefu -k|fKtL_, ;}lgs xjfO{ dxflgb]{zgfnonufot !) sfof{non] ?=( s/f]8
&* nfvsf] kf]zfs ;jf/L;fwg / sDKo'6/ kf6{;nufotsf ;fdu|L af]nkq gu/L ;Lw} vl/b u/]sf 5g\ .
lgodfjnLn] u/]sf] Joj:yfsf] kfngf x'g'kb{5 .
s0ff{nL sl/8f]/ ;8s cfof]hgfdf ut jif{;Dd ;8s ljefun] vr{ u/]sf] ?=@# s/f]8 ^#
nfv ;d]t tflnsfdf ;dfj]z 5 .
cfof]hgfsf] xfn;Ddsf] ;~rfng l:ylt b]xfocg';f/ 5g\M
14.1 jflif{s sfo{qmd tyf k|ult ljj/0fdf $ j6} cfof]hgfsf] ;DkGg ug]{ ldlt / @ ;8s cfof]hgfsf]
nfut v'nfPsf] 5}g . ;f]dWo] hfh/sf]6—8f]Nkf b'g} ;8ssf] lj:t[t ;j]{If0f @)^& df u/]sf] lyof] eg]
cGo ;8ssf] lj:t[t ;j]{If0f u/L 8«OË, l8hfOg tof/ u/]sf] 5}g . ;8s cfof]hgfsf] lj:t[t 8«OË,
l8hfOg;lxtsf] nfut cg'dfg tof/ gu/]sf] sf/0f g]kfnL ;]gfaf6 ;~rfng eO/x]sf] ;8s
cfof]hgfx?sf] s'n nfut / ;DkGg ug]{ cjlw olsg ug{ ;lsg] l:ylt 5}g .
14.2 jflif{s sfo{qmddf $ ;8s cfof]hgfdf !! nfv (^ xhf/ 3gld6/ df6f] sl6Ë ug]{ nIo /x]sf]df
?=#( s/f]8 (& nfv HofdL Hofnf vr{ u/L !@ nfv (# xhf/ 3gld6/ sl6Ë u/]sf] 5 . ;f]dWo]
sflnu08sL sl/8f]/df $^=&$ k|ltzt / hfh/sf]6—8f]Nkf ;8sdf *#=$( ;d]t & nfv *^ xhf/
3gld6/ -cf};tdf ^)=&^ k|ltzt_ s8f rtfg sl6Ë u/]sf] b]vfPsf] 5 . ;8s cfof]hgfx?sf] lj:t[t
8ªOË, l8hfOg tyf nfut cg'dfg tof/ u/L r]g]hjfOh df6f], g/d rtfg tyf s8f rtfg sl6u
ug'{kg]{ kl/df0f v'nfpg'kg]{df nfut cg'dfg tof/ gu/]sf] / jflif{s sfo{qmddf klg df6f] jf rtfgsf]
sfo{d"ns n]vfk/LIf0f
jL/]Gb| c:ktfn
c:ktfnsf] :jf:yo ;]jf k|jfxsf] sfo+d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f b]xfoadf]lhd 5g\M
19. ljBfyL+ zoof cg'kft Y g]kfn d]l8sn sfplG;nn] lgwf+/0f u/]sf] dfkb08cg';f/ Pshgf Pd-aL-aL-
P;- ljBfyL+sf] nflu c:ktfndf ^ la/fdL zoof x'g'kb+5 . dfkb08cg';f/ c:ktfndf /x]sf] $(!
zoofsf] cfwf/df *@ dfq ljBfyL+ egf+ ug'+kg]+df !#) ljBfyL+ egf+ u/]sf] b]lvof] . c:ktfndf kof+Kt
zoof gePsf] sf/0faf6 Jojxfl/s cEof; kof+Kt
x'g g;sL u'0f:t/Lo lrlsT;s pTkfbg ug]+ p2]Zo ;d:of
xfl;n ug]+ sfo+df c;/ kg]+ b]lvG5 . t;y+ g]kfn ljBfyL+ / zoofsf] cg'kft gldn]sf],
d]l8sn sfplG;nn] tf]s]sf] dfkb08 k"/f ug'+kb+5 . pkrf/hGo pks/0fsf] Joj:yf x'g
g;s]sf],
20. la/fdLsf] ;3gtf Y g]kfn d]l8sn sfplG;nn]
nfut cg'dfgeGbf a9L d"Nodf cf}iflw
lzIf0f c:ktfnsf] ?kdf ;~rflnt c:ktfndf zoof vl/bsf] ;Demf}tf u/]sf] .
pkof]u b/ Go"gtd &) k|ltzt x'g'kg]+ dfkb08
lgwf+/0f u/]sf] 5 . c:ktfnaf6 k|fKt 8fO6 vl/b;DaGwL ljj/0fdf cg'dflgt b}lgs la/fdL ;_Vof
#)) pNn]v 5 . s'n zoof ;_Vof $(! dWo] ;/b/ #)) zoof la/fdL /xg] cfwf/df la/fdLsf]
;3gtf [zoof pkof]u{ k|ltzt ^! dfq /x]sf] b]lvof] . dfkb08cg';f/ zoof Joj:yfkg ug'+kb+5 .
;/sf/L sfof{no
jg ljefu
2. jg cltqmd0f — of] jif{ ;Dd ^@ lhNnfsf &$) :yfgdf ! nfv @! xhf/ @#$ 3/w'/Ln] ($ xhf/
*&! x]S6/ jg cltqmd0f u/L #) xhf/ !($ 3/ 6x/f lgdf{0f u/]sf] b]lvG5 . a9\bf] cltqmd0f
lgoGq0f ug{ jg cltqmd0f lgoGq0f /0fgLlt, @)^* th'{df u/L sfof{Gjogdf NofP tfklg cltqmd0f
x6fpg] sfo{df pNn]Vo k|ult ePsf] kfOPg .
;+ul7t ;+:yf
b l6Da/ skf]+/];g ckm g]kfn lnld6]8
skf+]/];gsf] @)&!.&@ sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
17. ljQLo l:ylt tyf ;~rfng glthf Y skf+]/];gsf] o; jif+sf] k'_hL sf]if ?-! s/f]8 ^! nfv
hu]8f sf]if ?-#^ s/f]8 *) nfv, ;l~rt gf]S;fgL ?-!# s/f]8 # nfv, l:y/ ;DklQ ?-!(
s/f]8 & nfv, v'b rfn' ;DklQ ?-^ s/f]8 #! nfv / g]6jy+ ?-@% s/f]8 #* nfv /x]sf] 5 .
ut jif+;Ddsf] ;l~rt gf]S;fg ?-!^ s/f]8 *& nfv /x]sf]df of] jif+ ?-# s/f]8 *$ nfv
gfkmf eO+ ;l~rt gf]S;fgL ?-!# s/f]8 # nfv k'u]sf] 5 .
18. cfGtl/s lgoGq0f Joj:yf Y o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/fx? b]xfocg';f/ 5g\M
18.1 ;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# tyf ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] ljlw Pj+ k|lqmofcg';f/
sf7 bfp/fsf] s6fg, kf]n vl/b tyf sf7 lr/fgsf] sfo{ k|lt:kwf{Tds / sfo{ cg'ejnfO{
k|fyldstfdf /fvL vl/b k|lqmof cjnDag ug'{kg]{df u/]sf] b]lvPg . sfo{ kl/df0fnfO{ ;–;fgf
6'qmfdf ljefhg u/L sfo{sf] cg'ej g} gePsf laqm]tf jf cfk"lt{stf{af6 ?=&# nfvsf]] uf]lnof
sf7, ?=@ s/f]8 !$ nfvsf] bfp/f tyf ?=! s/f]8 %( nfvsf] -;fu/gfy jg kl/of]hgf afx]s_
kf]n vl/b tyf cfk"lt{, ?=$^ nfv lr/fg pTkfbg Hofnf / ?=@! nfv 9'jfgL ef8f vr{ n]]v]sf]
5 . o;} u/L :yfgLo kqklqsfdf % b]lv !% lbg] ;"rgf k|sflzt u/L ?=@) s/f]8 *@ nfvsf]
! nfv @$ xhf/ #^$ 3glkm6 uf]lnof sf7 laqmL u/]sf] 5 .
18.2 skf]{/];gdf @)&@ cfiff9 d;fGtdf k]ZsL ;fk6L w/f}6L tyf c;'n ug{ af_sL /x]sf] ?=!% s/f]8
%# nfvsf] jiff{g'qmdsf] ljj/0f tyf ;DalGwt kIfx?af6 df}Hbft ;dy{gkq glnPsf]n] ;f]sf]]
oyfy{ l:ylt olsg ug{ ;lsPg .
18.3 ljut jif{x?b]lv c;'n ug{ afFsL k]ZsL, ;fk6L / w/f}6L ?=! s/f]8 ^& nfv tyf ljleGg !%
sd{rf/Lsf] gfddf pknAw u/fPsf]] cf}iflw pkrf/ k]ZsL ?=@^ nfv;d]t hDdf ?=! s/f]8 (#
nfvsf] c;''nLtkm{ s'g} sf/afxL u/]sf] 5}g . c;'n x'g g;Sg] o:tf] z+sf:kb lx;fadf vr{
Joj:yf gu/]sf]n] ;f] xb;Dd sDkgLsf] sf/f]af/sf] glthf tyf cfly{s cj:yfsf] ;xL lrq0f
u/]sf] 5}g .
18.4 skf]{/];gsf] @)&@ cfiff9 d;fGtsf] gub tyf a}s df}Hbft ?=#( s/f]8 !) nfvdWo] sf7df8f}+
l:yt % ljleGg l8kf]sf] a}Í df}Hbft ?=!^ nfvsf] a}Í lx;fa ldnfg u/]sf] 5}g . To:t} cGo %
a}Í df}Hbftsf] ;DalGwt a}Íaf6 df}Hbft ;dy{gkq ;d]t lnPsf] 5}g . zfvf lx;facGtu{t
@)%).%! b]lv @)&!.&@ ;Dd lng'kg]{ ?=$$ nfv tyf lbg'kg]{ ?=@) nfv;d]t v'b lng'kg]{
?=@$ nfvsf] zfvf lx;fa ldnfg u/]sf] 5}g . ljut jif{b]lv ;lrj:t/Lo lg0f{osf] cfwf/df
cfos/ cl3sf] d'gfkmfaf6 %) k|ltzt /sd lhNnf jg ljsf; sf]ifdf Joj:yf u/L bfloTj
b]vfPsf] ?=!) s/f]8 $% nfvnfO{ cfo lx;fadf ldnfg gu/]sf] l:ylt 5 . pko'{Qm
sf/0fx?af6 sDkgLsf] @)&@ cfiff9 d;fGtsf] cfly{s ljj/0fn] sDkgLsf] bfloTj, sf/f]af/sf]
glthf tyf cfly{s cj:yfsf] ;xL lrq0f u/]sf] kfOPg .
161 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M jg tyf e"Y;_/If0f dGqfno
18.5 ljut jif{b]lv s]Gb||Lo sfof{nosf] gfddf ?=# s/f]8 % nfv tyf zfvfx?sf] ?=*& nfv;d]t
?=# s/f]8 (@ nfv ;DalGwt kIfx?af6 k|df0f;lxt e'QmfgLsf] nflu dfu bfaL gu/]sf]
cj:yfdf ;f] /sd cfDbfgL afFwL lx;fa ldnfg ug'{kg]{df bfloTjdf b]vfp_b} cfPsf] 5 . bfloTj
lx;fa ldnfg ug'{kb{5 .
18.6 g]kfn ;/sf/sf] @)%*.!@.@^ sf] lg0f{ocg';f/ jg h+unsf] 9nfk8f tyf ;'v8 v8f ?vx?af6
pTkfbg x'g] sf7dWo] skf]{/];gnfO{ %) k|ltzt sf7 bfp/f pknAw x'g] b]lvG5 . skf]{/];gn] g}
s6fg d'5fg Pj+ ;Íng u/L laqmL ljt/0f ug]{ u/L jg If]q 5'6\ofO{ jg ljefun] ;dod}
skf]{/];gnfO{ x:tfGt/0f ul/lbg] Pj+ %) k|ltzt sf7 bfp/fsf] k|ToIf s6fg d'5fgsf] nfut
/sd dfq} lnP/ lhNnf jg sfof{nonfO{ pknAw u/fpFb} cfPsf] 5 . ;f] lg0f{o cGtu{t
@)&!.&@ df skf]{/];gn] # nfv $* xhf/ 3glkm6 uf]lnof sf7 tyf !%@=#% r§f bfp/fnfO{
d"No clej[l4 s/ aLhs hf/L gu/L, dfu kmf/fd tyf /l;b e/kfO{ glnO{ lhNnf jg sfof{no
/ pkef]Qmf ;ldltnfO{ x:tfGt/0f u/]sf] 5 . k|rlnt P]g lgodsf] kfngf u/L sf7 bfp/f
x:tfGt/0f ug'{kb{5 .
18.7 sDkgLsf] ;DklQ, sfof{no ejg, clkm; kmlg{r/, pks/0f, ldn d]l;g, ;jf/L;fwg cflb h:tf
l:y/ ;DklQ ?=! s/f]8 # nfv, jg ljefu tyf jg kl/of]hgfaf6 k|fKt % ;jf/L;fwg tyf
sf7sf] clGtd df}Hbft ?=!% s/f]8 #% nfvsf] hf]lvd Joj:yfkgsf] nflu aLdf u/fPsf]] 5}g .
;DklQsf] aLdf u/L hf]lvd Go"gLs/0f ul/g'kb{5 .
a]?h" l:ylt — of] jif{ dGqfno / dftxt;d]tsf lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt b]xfo
cg';f/ 5M
;/sf/L sfof{notk{m !%@ lgsfodf ?=$% s/f]8 %% nfv &$ xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes k|ltj]bg
pknAw u/fPkl5 ?=@ s/f]8 &( nfv #) xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=$@ s/f]8 &^ nfv $$ xhf/ afFsL
/x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=^ s/f]8 #$ nfv %% xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !% df
5.
;ul7t ;+:yf, cGo ;+:yf / ;ldlt @( tk{m ?=!) s/f]8 @@ nfv #( xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes
k|ltj]bg pknAw u/fPkl5 ?=! nfv (@ xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=!) s/f]8 @) nfv $& xhf/ a]?h"
afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=#^ nfv * xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .
;/sf/L sfof+no
zx/L ljsf; tyf ejg lgdf+0f ljefu
2. ljz]if1 ;]jf Y s/f/ ;]jf lgb]+lzsf, @)%( sf] bkmf # df ;j]+If0f, l8hfOg, u|flkms h:tf sfdsf]
;]jf s/f/df lng;Sg] Joj:yf 5 . ljefun] ljleGg lgdf+0f sfo+sf] l8hfOg, ;j]+If0f sfo+sf] nflu %
kbdf ljz]if1 k|fljlwsnfO+ lhNnfsf] b//]6sf] cfwf/df di6/f]ndf xflh/ u/fO+ ?-#) nfv kfl/>lds
vr+ u/]sf] 5 . ljz]if1 cfjZos eP k|lt:kwf+Tds tl/sfaf6 sfo+ ljj/0f tof/ u/L ;]jf s/f/df
lng'kg]+df ;Dkflbt sfdsf] ljj/0f ;d]t g/fvL di6/f]naf6 sfd nufpg' plrt b]lvPg .
3. lgdf+0f :yn Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod ^[#{ df lgdf+0f :ynsf] Joj:yf geO+
lgdf+0f sfo+sf] vl/b sf/afxL z'? ug+ gx'g] Joj:yf 5 . kf6g c:ktfnsf] k'/fgf] ejgdf /]S6f]lkml6F
ug]+ sfo++ Ps ;_o'Qm pkqmdaf6 @)&!.%.( ;Dddf ;DkGg ug+ @)^(.%.!) df ;Demf}tf ePsf] 5 .
;Demf}tf ePsf] @& dlxgf kl5dfq lgdf+0f :yn vfnL u/fPsf]n] yk bfloTj l;h+gf gug]+ tyf
k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ glng] u/L @)&@.$.!@ ;Dd Dofb yk u/]sf] 5 . xfn;Dd d"No ;dfof]hg ?-!!
nfv e'QmfgL eO;s]sf] 5 . lgdf+0f :ynsf] Joj:yf gu/L 7]Ssf Joj:yf ug'+ lgodfjnL cg's"n
b]lv_b}g .
4. s/ aLhs Y d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf !$ df d"No clej=l4 s/df btf+ ePsf] k|To]s
kmd+n] d"No clej=l4 s/ lgodfjnL, @)%# sf] cg';"rL–% adf]lhdsf] 9frf=df l;nl;n]af/
gDa/;lxtsf] lk|G6]8 aLhs hf/L ug'+kg]+ Joj:yf 5 . zx/L ljsf; tyf ejg lgdf+0f ljefucGtu+t
169 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M zx/L ljsf; dGqfno
!% l8lehg sfof+non] /Ltk"j+ssf] s/ aLhsa]u/ ?-! s/f]8 #% nfv / s/ aLhsa]u/
?-!$ nfv d"No clej=lA s/ /sd e'QmfgL lbPsf 5g\ . xftn] gDa/ n]v]sf], lan gePsf], aLhs
gDa/ gePsf] cj:yfdf lbOPsf] d"No clej=lA s/ /fh:j vftfdf bflvnf ePsf] ;'lglZrt ul/g'kb+5 .
5. aLdf Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !!@ df ?-!) nfveGbf a9Lsf] lgdf+0f sfo+
ubf+ d]l;g, cf}hf/ jf Knf06 nufotsf] aLdf u/fpg'kg]+ Joj:yf 5 . l8lehg sfof+no k;f+n] qmdfut
# sfo+sf] la8 8s'd]G6df k|f]lehgn ;ddf aLdfsf] Joj:yf ePsf]df ;Demf}tfdf x6fPsf] / l8lehg
sfof++no sfe|]knf~rf]sdf ^, uf]/vfdf @, bfFdf @, ;'v]+tdf !, 8f]6Ldf ^ / a}t8Ldf & 7]Ssfdf ?-$&
s/f]8, !& nfvsf] lgdf+0f sfo+sf] aLdf u/]sf 5}gg\ . l8lehg sfof+no sfe|]knf~rf]sn] ^, Onfdn]
$, df]/Ën] #, uf]/vfn] !#, h'Dnfn] %, af=s]n] $ tyf a}t8Ln] & lgdf+0f sfo+sf] Dofb yk ubf+ ?-%(
s/f]8 ^* nfvsf] lgdf+0f sfo+sf] aLdfsf] cjlw a9fPsf] b]lvPg . lgodfg';f/ aLdf ug]+ / lgdf+0f
sfo+sf] Dofb yk ubf+ aLdf cjlw yk ug]+ Joj:yfsf] kfngf ug'+ kb+5 .
6. sfnf] ;"rL Y l8lehg sfof+no, sf7df8f_}n] ;fF\nf k|fylds :jf:yo s]Gb| ejg lgdf+0f sfo+ ?-%
s/f]8 @^ nfv saf]n ug]+ Ps ;_o'Qm pkqmdaf6 u/fpg @)&!.&.!) df ;Demf}tf ePsf] b]lvof] .
;Demf}tfcg';f/ df]lanfOh];g k]ZsL pknaw u/fO;s]kl5 d'Vo ;fe]mbf/n] gSsnL sfuhft k];
u/]sf] 7x/ u/L sfof+non] @)&@.@.!( df 7]Ssf /2 u/L k'gM k|lt:kwf+af6 ?-% s/f]8 %( nfv
saf]n ug]+ csf]+ ;_o'Qm pkqmdaf6 sfo+ u/fpg @)&@.^.@$ df ;Demf}tf u/]sf] 5 . ;flas 7]Ssf
eGbf ?-#$ nfv a9L bfloTj yk x'g] u/L gof= 7]Ssf ePsfn]] ;fj+hlgs vl/b P]g tyf lgodfjnL
cg';f/ lgdf+0f Joj;foLnfO+ sfnf] ;"rLdf /fVg sfof+non] n]vL k7fPsf]df ;fj+hlgs vl/b cg'udg
sfof+non] s'g} sf/afxL u/]sf] hfgsf/L ePg .
7. slG6Gh]G;L vr+Y sfof+non] ug]+ vr+sf] lx;fa b'?:t x'g'kb+5 . l8lehg sfof+no, Onfdn] ?-*#
nfv, wgs'6fn] ?-@ s/f]8 @( nfv, df]/Fn] ?-#* nfv, cf]vn9'ufn] ?-!* nfv, uf]/vfn] ?-(%
nfv, 8f]6Ln] ?-@^ nfv / a}t8Ln] ?-!^ nfv slG6Gh]G;Ldf vr+ n]v]sf]df 7]Ssfut cBfjlws
clen]v /fv]sf 5}gg\ . clen]v tof/ u/L n]vfk/LIf0fdf k]; x'g'kb+5 .
PsLs=t lhNnf :jf:yotkm+sf] ah]6df zx/L ljsf; tyf ejg lgdf+0f ljefusf]
@)&!.!@.@^ sf] kl/kqcg';f/ !-# k|ltzt sG6]Gh]G;L ljefun] clVtof/Ldf stf u/]sf]n] #-&)
k|ltztdfq l8lehg sfof+non] vr+ ug+ kfpg] Joj:yf 5 . l8lehg sfof+no, cf]vn9'ufn] ?-@ nfv,
sfe|]knf~rf]sn]] ?-@( nfv, ;'v]+tn] ?-#$ nfv, /f]Nkfn] ?-* nfv, 8f]6Ln] ?-!* nfv, k;f+n] ?-*
nfv / wg'iffn] ?-#& nfv a9L vr+ u/]sf]]n] c;'n ug'+kb+5 . o; ;DaGwdf ;fj+hlgs n]vf ;ldltn]
@)&@.(.#) df cfOGbf ;Ldfleq /xL vr+ ug]+ / a9L vr+ ePsf]df ;DalGwtaf6 c;'n ug]+ lg0f+o
u/] tfklg ;f]sf] sfof+Gjog ePsf] 5}g .
8. sfo+qmd th'+df / ljlgof]hgY ljz]if ef}lts of]hgf sfo+qmdcGtu+t of] jif+ ljleGg l8lehg
sfof+noaf6 ?-!% s/f]8 %# nfv vr+ ePsf] 5 . ljefucGtu+t l8lehg sfof+non] ljleGg dlGb/
kl/;/ ;'wf/ tyf dd+t, ;fd'bflos ejg lgdf+0f, ;fd'bflos lgdf+0f ;'wf/h:tf sfdsf nflu
clwsf_zdf ?-! nfvsf sfo+qmd :jLs=t u/L vr+ u/]sf 5g\ . lj:t=t 8«OF l8hfOg tyf ;j]+If0f
a]u/ ah]6 tyf sfo+qmd :jLs=t ug'+sf] :ki6 cfwf/ b]lvPg .
9. af]nkq ;RofOPsf] Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL @)^$, sf] lgod %([${ df af]nkq;DaGwL
sfuhft ;RofOPsf] jf s]/d]6 u/]sf]df ;f]sf] Joxf]/f af]nkqbftf jf lghsf] k|ltlglwsf] /f]xj/df
pNn]v u/L d'r'Nsf tof/ ug'+kg]+ Joj:yf 5 . l8lehg sfof+no, k;f+n] af/fl:yt /fdk"jf+ :jf:Yo
rf}sL ejg lgdf+0fsf] $ cfO6ddf ?- !! nfv, k;f+sf] dw'jg dyf]n :jf:yo rf}sL ejg lgdf+0fsf] !
cfO6ddf ?-!& nfv tyf lrtjgn] bfxfvfgL x]Nykf]i6 ejg lgdf+0fsf] !! cfO6ddf ?-!@ nfv
a9\g] u/L af]nkqsf] d"No;"rLsf] csdxndf pNn]v ul/Psf] cfO6dx?df cf]e//fOl6F u/L b/
170 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M zx/L ljsf; dGqfno
;RofPsf] kfOof] . lgodadf]lhd d'r'Nsfdf s}lkmot pNn]v gePsf]df kl5 yk ug+ ldNg] b]lv_b}g .
o; ljifodf 5fglag u/L olsg x'g'kg]+ b]lvG5 .
10. yk bfloTj Y l8lehg sfof+no, sf7df8f}_n] uf]6Lv]n :jf:Yo rf}sL ejg lgdf+0f sfo+ ?-! s/f]8 !*
nfv @)^&.(.$ ;Dd ;DkGg ug+ Ps lgdf+0f Joj;foL;=u @)^^.#.@$ df ;Demf}tf ePsf] b]lvG5 .
pQm lgdf+0f sfo+ ;DkGg u/fpg k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ nufpg] u/L @)&).^.* ;Dd Dofb yk ePsf]
5 . ;f] cjlwdf klg sfo+ ;DkGg gu/]sf]n] 7]Ssf tf]8L sfnf] ;"rLdf /fVg] / af=sL sfd cGo
k|lqmofaf6 ug]+ @)&!.!!.@) sf] lg0f+oadf]lhd k'gM af]nkqaf6 csf]+ Ps lgdf+0f Joj;foL;_u ?-!
s/f]8 @! nfvdf ;Demf}tf ePsf] b]lvof] . yk bfloTj / k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ ?-&& nfv ;flas
lgdf+0f Joj;foL;_u c;'n ug]{ lg0f{o ePsf]n] pQm /sd c;'n ug'+kb+5 .
11. cw'/f] 7]SsfY b'jfsf]6 :jf:yo rf}sL lgdf+0fsf nflu ?-! s/f]8 @! nfv saf]n ug]+ Ps lgdf+0f
Joj;foL;_u l8lehg sfof+no, sf7df8f_}n] !* dlxgfdf sfo+;DkGg u/fpg @)^(.#.@* df ;Demf}tf
u/]sf] b]lvof] . lgdf+0f Joj;foLn] ut jif+;Dd ?-^& nfv e'QmfgL lnO;s]kl5 af=sL sfd gu/]sf]n]
@)&@.#.# df 7]Ssf tf]8\g] lg0f+o ePsf] 5 . hdfgt ?-!& nfv a}s;_u dfu u/]sf]df k|fKt ePsf]
5}g .
l8lehg sfof+no, wg'iffn] ^ k|fylds ljBfno ?-@ s/f]8 (! nfvdf @)^(.*.! ;Dd lgdf+0f
ug+ Ps lgdf+0f Joj;foL;_u @)^*.%.@ df ;Demf}tf u/]sf] b]lvG5 . lgdf+0f Joj;foLnfO+ @)&).!!.!(
;Dd ;DkGg sfo+sf] ?-%( nfv e'QmfgL eO;s]kl5 afFsL sfd ug+ rf;f] gb]vfPsf]n] sfof+non] $
jif+ cl3sf] df]lanfOh];g k]ZsLdWo] ?-$* nfv c;'n u/L bflvnf u/]sf] b]lvof] . ;fj+hlgs vl/b
lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !@! cg';f/ k"j+lgwfl/t Ifltk"lt+ ?-@( nfv tyf af=sL k]ZsL ?-* nfv
c;'n u/L afFsL sfd ;DkGg u/fpg'kb+5 .
12. c;'n ug'+kg]+ Y sfof+non] ;Demf}tfsf zt+adf]lhd lan /sd e'QmfgL ug'+kb+5 . zx/L ljsf; tyf
ejg lgdf+0f ljefu / cGtu+t l8lehg sfof+no !% n] lgdf+0f Joj;foL tyf pkef]Qmf ;ldltnfO+
gfkL ljj/0feGbf a9L kl/df0fsf], ;Demf}tfeGbf a9L b/df / lan e/kfO+eGbf a9L ?-#) nfv gkfpg]
e'QmfgL u/]sf] 5 . of] /sd c;'n ug'+kb+5 . ;fy} sfo+;Dkfbg hdfgt hkmtsf] ?-#$ nfv /fh:j
bflvnf gu/L w/f}6Ldf /fv]sf] / clu|ds/ bflvnf gu/]sf] ?-( nfv;d]t ?-$# nfv /fh:j bflvnf
ug'+kb+5 .
13. lana]u/ e''QmfgL Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod #^ df s'g} /sdsf] e'QmfgL lb_bf
/Lt k'u] jf gk'u]sf] hf=r ug'+kg]+ Joj:yf 5 . zx/L ljsf; tyf ejg lgdf+0f ljefucGtu+t ljleGg
* l8lehg sfof++non] lgdf+0f Joj;foLnfO+ k|f]lehgn;dsf] ?kdf aLdfsf] k|df0f, k|of]uzfnf k/LIf0f
tyf lgdf+0fcg';f/sf] gS;f lan ;_nUg gu/]sf] cj:yfdf ?-$# nfv e'QmfgL u/]sf] 5 . lgod
ljk/Lt e'QmfgL ePsf] /sd c;'n x'g'kb+5 .
14. k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt++Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !@! df lgdf+0f Joj;foLsf]
l9nfOsf] sf/0fn] tf]lsPsf] Dofbdf sfo+ ;DkGg ug+ g;s]df k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ c;'n ug'+kg]+
Joj:yf 5 . zx/L ljsf; tyf ejg lgdf+0f ljefu / cGtu+t !! l8lehg sfof+non] lgdf+0f sfo+df
l9nfO+ u/]afkt ljleGg lgdf+0f Joj;foLaf6 ?-# s/f]8 @% nfv c;'n ug]+ lg0f+o u/]sf]df ?-@^
nfvdfq c;'n eO+ ?-@ s/f]8 (( nfv afFsL /x]sf] 5 . k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ /sd c;'n ug'+kb+5 .
vfg]kfgL of]hgfx?sf] nflu kof+Kt ah]6 ljlgof]hg gx'_bf ;dodf of]hgf ;DkGg geO+
ck]lIft k|ltkmn k|fKt gx'g] l:ylt b]lvPsfn] ;dod} of]hgf ;DkGg x'g] u/L ah]6 Joj:yf x'g'kb+5 .
25. ;~rfng gePsf] of]hgfY vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ l8lehg sfof+no, k;f+n] lgdf+0f u/]sf ! nfv
ln6/ Ifdtfsf !) cf]e/x]8 6}_sLsf] lgdf+0f sfo+ @)^!/^@ b]lv @)&!/&@ ;Dd ;DkGg ePsf] b]lvof] .
l8kaf]l/F, cf]e/x]8 6}_sL, sfof+no tyf zf}rfno ejgnufotsf] k"jf+wf/ lgdf+0fsf sfo+ k"/f eP
tfklg @ of]hgf cf_lzs ?kdf ;~rfng eO+ af=sL cfof]hgf ;~rfng x'g ;s]sf] 5}g . k|fKt
ljj/0fcg';f/ & of]hgfsf] cf]e/x]8 6}_sL lgdf+0fdfdfq ?-@ s/f]8 $# nfv vr+ ePsf] 5 .
pkef]Qmfsf] ;xeflutf ;d]t /xg] ljt/0f, kfOknfOg / ljB'tLs/0fsf] sfo+ af=sL /x]sf]n] of]hgf
;~rfng x'g g;s]sf] sfof+non] hjfkm lbP tfklg s/f]8f}_ nufgL eO;s]sf of]hgf ;~rfng gx'=bf
vfg]kfgL ljt/0f ug]+ ;/sf/sf] p2]Zo k|flKt geO+ nufgL v]/ uO/fv]sf] cj:yf b]lvG5 .
26. sfo+;Dkfbg hdfgt Y of] jif+ Vffg]kfgL tyf ;/;kmfO l8lehg/;jl8lehg sfof+no kfNkf, ?kGb]xL,
af=s]nufot !@ n] #! 7]Ssfdf ?-! s/f]8 @( nfvsf] ! dlxgfb]lv ! jif+ 36L cjlwsf] hdfgt
:jLsf/ u/]sf] b]lvof] . 36L cjlwsf] hdfgt :jLsf/ ug'+ ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf]
lgod !!)[${ ljk/Lt b]lvPsf] 5 .
27. l8k6\o'aj]n Y vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ l8lehg sfof+no, slknj:t'n] a'9L vfg]kfgL of]hgfsf] lgdf+0f
sfo+ ug+ ?-$& nfv saf]n ug]+ Ps lgdf+0f Joj;foL;=u ;Demf}tf u/]sf] kfOof] . l8kaf]l/F ubf+ @$*
ld6/;Dd kfgL ;tx ge]l6P tfklg ?-#% nfv e'QmfgL u/]sf] b]lvG5 . ;Demf}tfg';f/ of]hgf c;kmn
ePdf af]/xf]n si6dfq Joxf]g'+kg]+df df]lanfOh];g, l8df]lanfOh];g tyf ;fO+6 8]enkd]06 vr+;d]t
Joxf]/]sf]n] ?-* nfv c;'n ug+'kg]+ b]lvG5 .
28. ljkb Joj:yfkg Y of] jif+ e"sDkaf6 Iflt ePsf vfg]kfgL ;_/rgfsf] dd+t ;Def/ tyf lzlj/df
vfg]kfgL Joj:yfnufotsf sfo+ ug+ ljefunufot !$ lhNnfsf vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ l8lehg/
;jl8lehg sfof+nosf] nflu zx/L ljsf; dGqfnoaf6 ?-!) s/f]8 / l;Gw'kfNrf]s lhNnfsf] nflu
lhNnf ljsf; ;ldltaf6 ?-%% nfv pknaw u/fPsf] b]lvof] . ljkb Joj:yfkgdf ?-^ s/f]8 ^%
nfv vr+ u/L ?-# s/f]8 () nfv lkmtf+ u/]sf] 5 .
sfo+d"ns n]vfk/LIf0f
ejg lgdf+0f dfkb08 tof/L / sfof+Gjog
e"sDk, cfunfuL tyf cGo b}jL k|sf]kaf6 ejgx?nfO+ oyf;Dej ;'/lIft /fVgsf] nflu ejg lgdf+0f
sfo+nfO+ lgoldt ug+ ejg lgdf+0f dfkb08 tof/L / sfof+Gjog ;DaGwdf sfo+bIftf Pj_ k|efjsfl/tfsf]
kIfaf6 d"Nofsg ug]+ p2]Zon] ul/Psf] sfo+d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f b]xfoadf]lhd 5g\M
45. ejg ;_lxtf sfof+Gjog Y g]kfn ;/sf/ [sfo+ljefhg{ lgodfjnL, @)&@ df zx/L ljsf; dGqfnon]
ug'+kg]+ sfo+x?dWo] ejg ;_lxtfsf] tof/L / sfof+Gjog k|efjsf/L agfpg] pNn]v 5 . ;fljsdf
gu/kflnsfsf] ;_Vof %* /x]sf]df @)&!.!.@% df
!## / @)&@.^.! df @!& k'u]sf] 5 . pQm k|d'v sfo+;Dkfbg ;"rs [KPI{
gu/kflnsfdWo] ejg;_lxtf kfngf ug]+ gu/kflnsf ejg;_lxtf / dfkb08 ljsf; ug]+,
!# [^ k|ltzt{ /x]sf] hfgsf/L k|fKt ePsf] 5 . ejg;_lxtf sfof+Gjog ug]+,
ejg;_lxtf sfof+Gjog ug+ gu/kflnsfdf ;fwg ;|f]t ejg lgdf+0f cg'udg ug]+ .
kof+Kt gx'g', zx/L ljsf; dGqfnosf] ;_lxtf nfu"
ug]+ ;lqmotf Go"g x'g', ;j+;fwf/0f hgtfn] ejg;_lxtf kfngf ug'+eGbf hl/afgf ltg+ ;xh dfGg',
ejgsf] l8hfOg / lgdf+0fdf Ps} k|fljlwssf] ;_nUgtf /xL bf]xf]/f] hf_rsf] Joj:yfdf sdL x'g' cflb
sf/0fn] ;_lxtf sfof+Gjog x'g ;s]sf] b]lvPg . ejg;_lxtf nfu" ePsf] !) jif+ JotLt ePklg ;f]
cjlwdf s]jn ^ k|ltzt gu/kflnsfdf dfq ;_lxtf sfof+Gjog ePsf]n] gu/kflnsfnfO+ ;fwg ;|f]t
;DkGg agfO+ ;_lxtf sfof+Gjog ug'+kb+5 .
sfo{d"ns n]vfk/LIf0f
zflGt sf]if ;lrjfno
lj:t=t zflGt ;Demf}tf, @)^# kZrft b]zdf zflGt sfod ug+ AGAaf6 lj:yflktsf] k'gM:yfkgf ug+
;xof]u ug]+, ;_ljwfg lgdf+0fsf] nflu cfjZos ;xof]u, zflGt ;'/Iff k|j4+g tyf ;'b=9Ls/0f, ef}lts ;_/rgfsf]
k'glg+df+0f nufotsf sfo+ ug+ kl/rflnt zflGt sf]ifsf] sfo+d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf Joxf]/f
b]xfoadf]lhd 5g\M
10. ;|f]t Joj:yfkg Y ljleGg * ljsf; ;fem]bf/ bft= /fi6\ tyf lgsfo;_u ljleGg ;dodf ePsf
;Demf}tf cg';f/ ?-!) ca+ *! s/f]8 &* nfv pknaw u/fpg] ;Demf}tf ePsf]df @)&!.&@ ;Dddf
185 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M zflGt tyf k'glg+df+0f dGqfno
?-( ca+ ^* s/f]8 @# nfv k|fKt eO+ ?-& ca+ &( s/f]8 *# nfv vr+ ePsf] / ?-! ca+ ** s/f]8
$) nfv af_sL /x]sf] 5 . g]kfn ;/sf/tkm+sf] ?-!@ ca+ !# s/f]8 @ nfv k|fKt eO+ ?-( ca+ !@
s/f]8 ^) nfv vr+ ePsf] / ?-# ca+ $@ nfv af_sL /x]sf] 5 . sfof+Gjog lgsfodf af_sL /x]sf]
?-$ ca+ ** s/f]8 *@ nfvdWo] ?-@ ca+ *@ s/f]8 %^ nfv sf]ifdf lkmtf+ k|fKt eO+ ?-@ ca+ ^
s/f]8 @^ nfv sfof+Gjog lgsfod} af_sL /x]sf] 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f b]xfo cg';f/
5g\M
10.1 ;_o'Qm ljQLo ;xof]u [JFA{ cGtu+t zflGt Joj:yfkgcGtu+tsf sfo+ ;~rfng ug+ ljsf;
;fem]bf/x?;_u ;Demf}tf ePsf]df :yfgLo r'gfj gePsf] / dlxnf afnaflnsf;DaGwL /fli6\o
sfo+of]hgf [!#Y!%{ c'g;f/ sfo+ x'g g;s]sf] sf/0f gj]+lhog ;xof]u ?-& s/f]8 k|fKt ePsf] 5}g
eg] Ifdtf ljsf;sf] sfo+qmd ;~rfng x'g g;s]sf sf/0f hd+g / 8flg8faf6 ?-$@ s/f]8 %! nfv
k|fKt x'g ;s]sf] b]lvPg .
10.2 ljleGg sfof+Gjog lgsfonfO+ cfof]hgf ;~rfngsf] nflu lbPsf] /sddWo] @)&@ cfiff9 d;fGtdf
af_sL /x]sf] ?-@ ca+ ^ s/f]8 @^ nfv sf]ifdf lkmtf+ ug'+kb+5 .
ctM zflGt Joj:yfkg cGtu+t ;~rflnt sfo+qmddf cfjZos ;|f]t Joj:yfkg tyf
lgodfg';f/ lgsf;f vr+ ug'+kb+5 .
11. of]hgf sfof+Gjog Y sf]ifaf6 ljleGg sfof+Gjog lgsfodfkm+t ^% cfof]hgf ;~rfng ug+ ?-@# ca+
%$ s/f]8 *% nfv ah]6 :jLs=t ePsf]df @)&@ cfiff9;Dddf ?-!( ca+ @) s/f]8 ^% nfv
lgsf;f / ?-!^ ca+ !# s/f]8 (! nfv vr+ u/L ah]6sf] t'ngfdf ^*-%# k|ltzt ljQLo k|ult
ePsf] 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
11.1 @)^# df3df zflGt sf]ifsf] :yfkgf eP kZrft ljleGg lgsfoaf6 sfo+qmdx? ;~rfng x'_b}
cfPsf]df @)&@ cfiff9 d;fGt;Dddf b'O+ r/0fdf ^% cfof]hgf ;~rfng ePsfdWo] $% cfof]hgf
;DkGg ePsf / @) cfof]hgf ;~rfngdf /x]sf 5g\ .
11.2 ljleGg lgsfoaf6 $ sfo+If]q [Sni6/{ cGtu+t ^% cfof]hgf ;~rfng ePsf]df ! sfo+If]q [Sni6/{
sf] k|ult $#-%& k|ltzt / cGosf] %^-!! b]lv ($-$@ k|ltzt /x]sf] b]lvG5 .
11.3 /fli6\o ckfu sf]ifaf6 ;~rflnt AGA k|efljt ckfutf ePsf JolQmsf] k'g:yf+kgf ;]jfdf s'n nfut
?-% s/f]8 @@ nfvdWo] #!-#* k|ltzt, zflGt tyf k'glg+df+0f dGqfnoaf6 ;~rflnt AGA k|efljt
ckfutf ePsf / ljz]if ;xof]u cfjZos kg]+ k"j+ n8fs' dlxnf nlIft ;xof]udf s'n nfut ?-%$
s/f]8 $^ nfvdWo] )-%% k|ltzt / dlxnf ;zlQms/0f tyf k'g:yf+kgfsf] nflu :jfldTj clej=l4
sfo+df $!-^^ k|ltzt, k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifbsf] sfof+noaf6 ;~rflnt dfgj clwsf/;DaGwL
of]hgf tyf gLlt sfof+Gjog ug+ /fHosf ;DalGwt lgsfosf] Ifdtf / ;_oGqsf] ;jnLs/0f ug]+
sfo+df ?-!! s/f]8 &) nfvdWo] &-&& k|ltztdfq ljQLo k|ult ePsf] 5 .
11.4 ;lrjfnon] sf]ifaf6 ;~rflnt cfof]hgfsf] ef}lts tyf ;]jfut kl/df0f v'Ng] nIo / k|ultsf] PsLs=t
clen]v g/fv]sf]n] xfn;Ddsf] s'n ef}lts k|ult l:ylt t'ngf ug+ ;lsg] cj:yf /x]sf] b]lvPg .
k|ult sd /x]sf If]qsf cfof]hgfsf] lgwf+l/t ;dofjlwdf sfd ;DkGg gugf+n] ;DalGwt
;]jfu|fxLn] nlIft ;]jf tyf ;'ljwf gkfpg] x'_bf c'w/f sfdx? k"/f u/L nIo cg';f/sf] k|ltkmn
pknJw u/fpg]tkm+ zflGt sf]if ;lrjfno / ;DalGwt sfof+Gjog lgsfon] Wofg lbg'kb+5 .
a]?h" l:ylt Y dGqfno / dftxt & lgsfodf ?-%^ s/f]8 $$ nfv * xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes
k|ltj]bg pknaw u/fPkl5 ?-@* xhf/ km5\of}+6 u/]sf]n] ?-%^ s/f]8 $# nfv *) xhf/ af_sL /x]sf] 5 .
;f]dWo] ?-@# nfv %$ xhf/ k]ZsL af_sL /x]sf] 5 .
186 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
lzIff dGqfno
dGqfno / dftxt;d]t !#@ sfof+nosf] ljlgof]hg ?-&$ ca+ @# s/f]8 ! nfv, /fh:j ?-! ca+ @!
s/f]8 ** nfv, w/f}6L ?-^ s/f]8 #! nfv;d]t ?-&% ca+ %! s/f]8 @) nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf]
5 . pQm /sddf zflGt tyf k'g+lgdf+0f dGqfnosf] ?-@ s/f]8 &* nfv;d]t ;dfj]z 5 .
dGqfnodftxtsf ;_ul7t ;_:yf !*%, ;ldlt %, cGo ;_:yf &@ ;d]t @^@ sf] ?-@^ ca+ %$ s/f]8
(* nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg Y ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif+ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg . o;
;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 ljb]zL ljZjljBfnosf] ;DaGwgdf g]kfndf pRrlzIff ;~rfng ug+ ut jif+;Dd cg'dlt k|fKt u/]sf
*& lzIf0f ;_:yfn] ;DalGwt ljZjljBfnoaf6 u'0f:t/ lgwf+/0f k|df0fkq k|fKt u/]sf], z}lIfs
k|df0fkq ;dsIftf lgwf+/0f u/]sf] / lng kfpg] z'Nsnufotsf ljifonfO+ sfg'gdf ;dfj]z u/L
;~rfngsf nflu cg'dlt lbg'kg]+ ;'emfj lbOPsf] lyof] . ;f] ;'emfjcg';f/ ;'wf/ gu/L of] jif+ yk !@
lzIf0f ;_:yfnfO+ pRrlzIff ;~rfng ug+ cg'dlt lbPsf] 5 . ;fj+hlgs n]vf ;ldltn] ;d]t pQm
;'emfjsf] cg';/0f ug+ lgb]+zg lbPsf]df ;f]sf] sfof+Gjog ePsf] 5}g .
1.2 lghL nufgLdf k|fljlws dxfljBfno ;~rfng ug]+ :jb]zL nufgLstf+ eP !) k|ltzt / ljb]zL
nufgLstf+ eP @) k|ltzt lgMz'Ns 5fqj=lQ sf]6f g]kfn ;/sf/nfO+ pknaw u/fpg'kg]+df
OlGhlgol/utk+m #^, gl;+Ë tyf cGotkm+ #@ / s=lif, kz'lrlsT;f tyf jg lj1fgtkm+ @! ;d]t *(
sn]hn] of] jif+ klg 5fqj=lQ pknaw u/fPsf 5}gg\ .
1.3 lzIff gLlt tyf sfo+qmd th'+df, sfof+Gjog, cg'udg / d"Nofsg sfo+sf] ;'wf/df k=i7kf]if0f k|fKt ug+
l;sfO+ pknlAwsf] pkof]u u/]sf] cfZj:ttf x'g] cfwf/a]u/ of] jif+ klg sIff # / % sf ljBfyL+sf]
/fli6\o pknlAw k/LIf0fsf nflu ?-! s/f]8 $# nfv vr+ u/]sf] 5 .
1.4 ljZjljBfno cg'bfg cfof]u P]g, @)%) cg';f/ ljZjljBfnonfO+ dfq cg'bfg lbg] Joj:yf ePsf]df
ljZjljBfnosf] dfGotf gkfPsf] s}nfnLl:yt d]l8sn sn]h k|j4+g ljsf; ;ldltnfO+ ut jif+ ?-$ s/f]8
&% nfv cg'bfg lbPsf]df ;f] /sd g} pkof]u gePsf] cj:yfdf k'gM of] jif+ ?-# s/f]8 %& nfv cg'bfg
pknaw u/fPsf] 5 .
ljutsf Joxf]/f k'g/fj=lQ gx'g] Joj:yf ug'+kb+5 .
;/sf/L sfof{no
2. PsAf/ k|0ffnL Y lghL nufgLdf ;~rfng ul/g] k|fljlws dxfljBfno;DaGwL cfwf/e"t gLlt, @)^#
cg';f/ k|fljlws dxfljBfno vf]Ng rfxg] ;_:yfn] cfwf/e"t dfkb08, k|lqmof, cfwf/ / zt+x? k"/f
u/]kl5 pRr k|fljlws lzIff k|jw+g tyf cg'udg ;ldltn] ;~rfng ug+ l;kmfl/; u/]df dGqfnon]
dg;fokq k|bfg ug]+ Joj:yf 5 . tTkZrft\ ljZjljBfnosf] ;DaGwgkq / ;DalGwt sfplG;nsf]
cg'dltkq k|fKt u/L sIff ;~rfngsf] nflu ;DalGwt dxfljBfno;_u dGqfnon] ;Demf}tf ug]+
Joj:yf 5 . dGqfnoaf6 dg;fokq k|fKt u/]sf t/ ljZjljBfnoaf6 ;DaGwg k|fKt gu/]sf Pd-aL-
aL-P;- !$, OlGhlgol/u #^, gl;+u aL8LP; tyf cGo k|f]u|fd #@ / Plu|sNr/ e]6]g/L P08 km/]i6\L
187 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5b] @M lzIff dGqfno
!* ;d]t !)) ;_:yf /x]sf b]lvPsf] 5 . dGqfnoaf6 dg;fokq k|fKt u/] tfklg ljZjljBfnoaf6
;DaGwg k|fKt ug+ g;s]sf sf/0f c:ki6tf l;h+gf ePsf] 5 . dg;fo kq / ;~rfng :jLs=ltsf]
ljBdfg Joj:yfnfO+ kl/dfh+g u/L PsAf/ k|0ffnL nfu" ug+'kg]+ b]lvG5 .
3. ljkb\ Joj:yfkg vr+ Y of] jif+ @)&@ j}zfv !@ df uPsf] ljgfzsf/L e"sDk / tTkZrft\sf
k/fsDkgaf6 ePsf] Iflt Go"gLs/0fsf] ;fy} p4f/df ;~rflnt sfo+qmd ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f
lgDgfg';f/ 5g M
3.1 k|wfgdGqL b}jL k|sf]k p4f/ sf]if ;~rfns ;ldltsf] @)&@.@.* sf] lg0f+ofg';f/ ?-#) s/f]8 lzIff
If]qdf ePsf] Iflt Go"gLs/0fsf] ;fy} p4f/ sfo+df tTsfn pkof]u ug]+ u/L dGqfnonfO+ k|fKt ePsf]df
vr+ x'g g;sL pQm /sd df}Hbft /fv]sf] 5 .
3.2 e"sDkaf6 clt k|efljt !$ lhNnf / cGo lhNnfdf ;d]t ( xhf/ #%# ;fd'bflos ljBfnosf] @@
xhf/ $)! sIff sf]7f k"0f+?kn], !$ xhf/ @$ sIff sf]7f clws, !* xhf/ ($@ sIff sf]7f ;fdfGo
Pj_ # xhf/ &&# zf}rfnodf Iflt k'u]sf] b]lvPsf] 5 . Ifltu|:t ;fd'bflos ljBfnosf] k9fO+ ;'rf?
ug+ lgDg lqmofsnfksf nflu ?-! ca+ ^@ s/f]8 %) nfvsf] sfo+qmd ;~rfng ug+ ?-! ca+ #@
s/f]8 !% nfv ;DalGwt ljBfnonfO+ lgsf;f lbPsf] b]lvG5 .
[/sd ?-nfvdf{
lqmofsnfk nIo [;_Vof{ k|ult [;_Vof{ ah]6 /sd lgsf;f /sd
Ifltu|:t ljBfno sIffsf]7f ;/;kmfO - 3,127 3,65 31,68
c:yfoL l;sfO+ s]Gb| lgdf+0f 3,446 2,367 68,94 48,40
zf}rfno lgdf+0f 1,098 919 10,98 9,00
kLl8t ljBfyL+nfO+ kf]zfs / emf]nf 4,61,306 4,34,743 4613 43,07
hDdf 1,62,50 1,32,15
pko'+Qm sfo+qmd ;~rfng ug+ ;DalGwt ;_:yf / ljBfnon] tf]lsPadf]lhdsf] lqmofsnfk
;~rfng u/]sf] cfZj:t x'g] cfwf/ k|:t't u/]sf 5}gg\ .
3.3 lhNnf lzIff sfof+no l;Gw'kfNrf]s, bf]nvf, /;'jf;d]t @( n] c:yfoL l;sfO+ s]Gb| tyf zf}rfno
afkt ?-@! s/f]8 $! nfv, cTofjZos Joj:yfkgafkt ?-!^ s/f]8 *) nfv / kf]zfs tyf emf]nf
cg'bfgafkt ?-@^ s/f]8 (& nfv;d]t ?-^% s/f]8 !* nfv lgsf;f lbPsf]df ;Da4 lgsfon]
k|fljlws k|ltj]bg tof/ u/L /sd ;b'kof]u ePsf] k'li6 u/]sf] 5}g .
4. k':tsfno / u'?s'n Y dGqfnon] sfo+qmd, sfo+k|ult, n]vfk/LIf0f k|ltj]bgnufot vr+ ePsf]
cfZj:t x'g] sfuhft tyf cg'udg Pj_ d"Nofsga]u/ $! k':tsfno tyf u'?s'n / !% ljBfnosf
nflu of] jif+ ?-@ s/f]8 @! nfv cg'bfg pknAw u/fPsf] 5 . lzIff;DaGwL sfo+ ug+ lhNnf lzIff
sfof+no /x]sf] cj:yfdf k':tsfno / u'?s"n lzIff k|jw+gsf nflu dGqfnoaf6 ;f]em} lgsf;f lbg'
plrt b]lvPg .
5. 5fqf lzIff sf]if Y ljBfno Pj_ SofDk;df cWoog/t 5fqfx?nfO+ 5fqj=lQ pknaw u/fpg] p2]Zon]
dlGqkl/ifb\sf] @)^@.#.@( sf] lg0f+ofg';f/ :yfkgf ePsf] 5fqf lzIff sf]ifdf dGqfnon] of] jif+ hDdf
u/]sf] ?-@ s/f]8;d]t jiff+Gtdf ?-#( s/f]8 &$ nfv df}Hbft /x]sf] 5 . sf]if :yfkgf eP tfklg
xfn;Dd pkof]udf gcfPsf]n] pQm /sd /fh:j bflvnf x'g'kb+5 .
6. cg'bfg Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL,@)^$ sf] lgod $![#{ cg';f/ ah]6df ;dfj]z u/L dGqfnon]
cg'bfg lgsf;f u/]sf] ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
lzIff ljefu
9. sfo+qmd :jLs=t Y lgMz'Ns kf7\ok':tssf nflu hgs lzIff ;fdu|L s]Gb|n] tf]s]sf] b/n] x'g] ah]6
sfod u/L ;f]xLcg';f/ lhNnf lzIff sfof+nox?sf] sfof+nout sfo+qmd :jLs=t ug'+kg]+ Joj:yf
sfo+qmd sfof+Gjog k'l:tsfdf pNn]v ePsf]df ljefun] a9L b/df sfo+qmd :jLs=t u/]sf] 5 .
ljBfontxsf $& nfv (% xhf/ !)( ljBfyL+sf] nflu hgs lzIff ;fdu|L s]Gb|n] tf]s]sf] b/sf]
cfwf/df ?-! ca+ @& s/f]8 %) nfv dfq lgsf;f ug'+'kg]+df ljefun] sfo+qmd :jLs=t u/]sf] cfwf/df
189 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5b] @M lzIff dGqfno
?-! ca+ #^ s/f]8 !& nfv lgsf;f u/]sf]n] ?-* s/f]8 ^& nfv a9L lgsf;f x'g uPsf] 5 . pQm
/sd olsg u/L c;'n ug'+kg]+ b]lvG5 .
10. lzIfs b/aGbL Y ljefuaf6 k|fKt ljj/0fadf]lhd lzIfssf] txut b/aGbL b]xfoadf]lhd 5M
b/aGbL
qm-;_- ljBfnosf] tx hDdf
;fwf/0f /fxt
1 k|fylds 78,911 21,331 100,242
2 lgDg dfWolds 16,224 9,337 25,561
3 dfWolds 12,725 6,990 19,715
s'n hDdf 1,07,860 37,658 1,45,518
plNnlvt ! nfv $% xhf/ %!* b/aGbLdWo]] /fxttkm+sf] #& xhf/ %^* b/aGbL :jLs=ltsf]
k|df0f ljefu;_u /x]sf] kfOPg . k|fylds txdf &( xhf/ #(# lzIfs sfo+/t /x]sf]n] :jLs=t
b/aGbLeGbf $*@ a9L lzIfs sfo+/t 5g\ . dlxnf lzIff sf]6fnfO+ ;fwf/0ftkm+ ;dfof]hg ub}+
hfg'kg]+df x'g g;s]sf] sf/0f b/aGbLeGbf a9L lzIfssf] nflu Go"gtd tna :s]n ?-!& xhf/ &#)
sf] cfwf/df jif+e/Ldf ?-!! s/f]8 !! nfv a9L vr+ x'g uPsf] b]lvG5 . b/aGbLeGbf a9L lzIfs
/fVg] sfo+ lgoGq0f ug'+kb+5 .
11. b/aGbL ldnfg Y ljefun] u/]sf] ljBfnout ljBfyL+ / df}h'bf lzIfs b/aGbL ljZn]if0fadf]lhd
sf7df8f}_df ! xhf/ @%$, emfkfdf *(%, df]/udf %%$, lrtjgdf %%$, nlntk'/df %!^,
:ofFhfdf %)#, eQmk'/df $*# / kfNkfdf $@* ;d]t [#^ lhNnfdf k|fylds txdf{ ( xhf/ ^&(
b/aGbLeGbf a9L lzIfs sfo+/t /x]sf] b]lvG5 . b/aGbLeGbf a9L lzIfssf] nflu ?-@ ca+ @# s/f]8
( nfv tna eQfafkt vr+ ePsf] b]lvG5 .
lhNnf / ljBfnout ljBfyL+ ;_Vofsf] cfwf/df lzIfssf] b/aGbL ;_Vof olsg u/L a9L
b/aGbL ePsf] lhNnf Pj_ ljBfnoaf6 36L b/aGbL ePsf lhNnf Pj_ ljBfnodf b/aGbL ldnfg ug+
cfjZos sf/afxL ug'+kb+5 . ;fy} b/aGbL a9L ePsf lhNnfnfO+ k|fylds txdf k|lt ljBfyL+ sf]if
tna cg'bfg k|bfg ug]+ sfo+ lgoGq0f ug'+kb+5 .
ljBfno ;dfof]hg sfof+Gjog lgb]+lzsf, @)&) df tf]s]adf]lhd ljBfyL+ ;_Vof gePsf]
b]lvPdf lhNnf lzIff clwsf/Lsf] l;kmfl/;df lhNnf lzIff ;ldltn] To:tf] ljBfno aGb u/L csf]+
kfos kg]+ ljBfnodf ;dfof]hg ug+ ;Sg] Joj:yf 5 . cWoog ul/Psf % lhNnfdf ljBfyL++ lzIfs
cg'kft gldn]sf] pbfx/0f lgDgfg';f/ 5g\M
tna e'QmfgL
qm-;_- lhNnf ljBfno ;_Vof ljBfyL+ ;_Vof lzIfs ;_Vof
[/sd ?-nfvdf{
! ?kGb]xL !# #*@ #) ^(
@ bf]nvf @) !(( #@ &$
# nlntk'/ !! !*( @* ^%
$ df]/ª % ^% ( @!
% sfe|]knf~rf]s ^ $! !# #^
hDdf @^%
lgb]+lzsfcg';f/ ljBfno ;dfof]hg / b/aGbL ldnfg ug'+kb+5 .
12. z'Ns lgwf+/0f Y ;_:yfut ljBfno dfkb08 tyf ;~rfng lgb]+lzsf, @)^( adf]lhd ljefun] of] jif+
pkTosfl:yt !^ ;_:yfut ljBfnosf] z'Ns / 5fqj=lQ ;DaGwdf cg'udg u/] tfklg ljBfnosf]
juL+s/0f gu/]sf], :jLs=teGbf a9L z'Ns lnPsf], tf]s]adf]lhd 5fqj=lQ k|bfg gu/]sf] nufotsf sdL
190 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5b] @M lzIff dGqfno
sdhf]/L b]lvPsf]df ;'wf/ ug+ nufPsf] kfOPg . ;fy} o:tf ljBfnon] lng] z'Ns lgwf+/0f ug+ sfo+bn
u7g u/]sf]df z'Ns lgwf+/0f ePsf] 5}g . ;_:yfut ljBfnon] lng kfpg] z'Ns lgwf+/0f u/L
cg'udgaf6 b]lvPsf sdhf]/L ;'wf/ u/fpg'kb+5 .
13. clVtof/L Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ adf]lhd dftxt sfof+nonfO+ ;dod} ah]6 vr+ ug]+
clVtof/L k7fpg'kg]+df ljefun] c;f/ dlxgfdf dfq ?-# ca+ $@ s/f]8 *# nfv clVtof/L k|bfg
u/]sf] 5 . dGqfnon] ;dod} clVtof/L k7fP tfklg ljefun] l9nf] u/]sf] sf/0f ljBfnosf] ef}lts
;'ljwf lj:tf/sf] sfo+qmd g} k|efljt ePsf] 5 . c;f/ dlxgfdf clVtof/L lbg] sfo+ lgoGq0f ug'+kb+5 .
sfo+d"ns n]vfk/LIf0f
lhNnf lzIff sfof+no wgs'6f, ;nf+xL, k;f+, gjnk/f;L / ;'v]+t
;a}sf nflu lzIff sfo{qmdcGt{ut ;fd'bflos ljBfnox?sf] z}lIfs u'0f:t/ Pj+ cg'bfg kl/rfng
l:yltsf] sfo{bIftf tyf k|efjsfl/tfsf] kIfaf6 ul/Psf] sfo{d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/fx?
b]xfoadf]lhd 5g\M
29. ljBfyL{ ;+Vof — lhNnf lzIff sfof{no % af6 k|fKt ljj/0fcg';f/ ljut # jif{sf] ;fd'bflos
ljBfnox?sf] ljBfyL{ ;+Vofsf] l:ylt lgDgfg';f/ /x]sf] 5M
ljBfyL{ ;+Vof 36L÷a9L 36L÷a9L ∞
lhNnf
2069 2070 2071 ljBfyL{ ;+Vof -@)^( sf cfwf/df_
wgs'6f 39906 37462 34184 (5722) (14.33%)
;nf{xL 206966 199183 117005 (89961) (43.47%)
k;f{ 107811 110979 109755 1944 1.80%
gjnk/f;L 13490 137068 125978 8922 (6.61%)
0
;'v]{t 10483 93043 94090 (10748) (10.25)
8
pko'{Qm ljj/0fcg';f/ z}lIfs ;q @)^( sf] t'ngfdf @)&! df wgs'6f, gjnk/f;L / ;'v]{t
lhNnfdf ljBfyL{ ;+Vof qmdzM !$=##, ^=^! / !)=@% k|ltztn] 36\bf] b/df /x]sf] 5 . k;f{ lhNnfdf
eg] !=*) k|ltztn] ljBfyL{ ;+Vof a9]sf] 5 . oBlk z}lIfs ;q @)&) sf] t'ngfdf @)&! df !=!)
k|ltztn] 36]sf] 5 . ;fy} ;nf{xL lhNnfdf $#=$& k|ltzt ljBfyL{ 36\g'df ljBfnox? aGb x'g' tyf
jf:tljseGbf a9L ljBfyL{ b]vfpg] k|j[lQ lgoGq0f x'g' /x]sf] hgfPsf] 5 . ctM z}lIfs l:yltdf
;'wf/sf nflu ljBfnosf] z}lIfs Joj:yfkg bIftfdf clej[l4 ug'{kg]{ b]lvG5 .
30. ljBfyL{ lzIfs — lzIff lgodfjnL, @)%( cg';f/ ljBfyL{ lzIfs cg'kft lxdfnL e]udf $)M!, kxf8L
e]udf $%M! / t/fO{ e]udf %)M! x'g'kg]{ Joj:yf 5 . To;}u/L ;a}sf nflu lzIff sfo{qmdcg';f/ ;f]
cg'kft #)M! k'¥ofpg] pNn]v 5 .
30.1 z}lIfs ;q @)&! df ;fd'bflos ljBfnodf ljBfyL{ lzIfs cg'kft k|To]s ! lzIfs a/fa/ ljBfyL{
;+Vof wgs'6fdf @@, ;nf{xLdf %!, k;f{df %$, gjnk/f;Ldf #) / ;'v]{tdf %( /x]sf] kfO{of] .
30.2 cWoog ul/Psf lhNnfaf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ lzIfs ljBfyL{sf] Go"gtd / clwstd ;+Vofsf
cfwf/df ! lzIfs a/fa/ wgs'6fsf] hLjg ;'wfno df=lj= vf]s'df !)$ / l;+xb]jL k|f=lj= a]nfxf/fdf
lqe'jg ljZjljBfno
ljZjljBfno cGtu{t s]Gb|Lo sfof{no, s]Gb|Lo ljefu #*, cg';Gwfg s]Gb| $, cflËs SofDk; ^) /
cGo sfof{no @@ nufot !@% lgsfo ;~rfngdf /x]sf 5g\ .
51. cfly{s ljj/0f — ljZjljBfnon] s]Gb|Lo sfof{no / dftxtsf cflËs SofDk; tyf lgsfo;d]tsf]
PsLs[t jf;nft / ljQLo ljj/0f @)&@.!@.)@ df dfq k]; u/]sf] 5 . ljZjljBfno / cGtu{tsf
lgsfon] k'FhLut ;DklQsf] ljj/0f v'Ng] ;DklQ vftf, k]ZsL, bfloTj tyf w/f}6Lnufot s]Gb|Lo sf]ifsf
199 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5b] @M lzIff dGqfno
vftfx? cBfjlws /fv]sf 5}gg\ . o;af6 ljZjljBfnosf] ;du| cfo–Joo Pj+ ;DklQ tyf bfloTjsf]
l:ylt olsg ug{ ;lsg] cj:yf 5}g .
52. n]vfk/LIf0f Y ljZjljBfnosf] cfly+s Joj:yfkg tyf ;~ro sf]if;DaGwL lgod, @)%) sf] lgod
$@ df k|To]s cfly+s jif+sf] cfoYJoosf] ljj/0f tof/ u/L n]vf cBfjlws /fvL cfGtl/s
n]vfk/LIf0f u/fpg'kg]+ Joj:yf 5 . o; jif+ ljZjljBfnocGtu+tsf !@% lgsfon] cfGtl/s
n]vfk/LIf0f u/fO+ cfly+s ljj/0f k]; ug'+kg]+df ^& lgsfon] dfq pknaw u/fPsf 5g\ . ljZjljBfno
/ cGtu+tsf lgsfox?sf] cfGtl/s n]vfk/LIf0f u/fO+ @)&@ kf}ifleq clGtd n]vfk/LIf0fsf nflu
cfly+s ljj/0f k]; ug+ cg'/f]w ul/Psf]df cfGtl/s n]vfk/LIf0f ;DkGg u/L cfly{s ljj/0f k];
gu/]sf]n] /lhi6«f/sf] sfof{no, Joj:yfkg ;+sfo l8gsf] sfof{no, lrlsTzf zf:q cWoog ;+:yfg
l8gsf] sfof{no / k/LIff lgoGq0f sfof{no nufot %* lgsfosf] n]vfk/LIf0f x'g ;s]g .
cfly{s jif{ @)##.#$ b]lv ut jif+;Ddsf] aSof}tf #%! dWo] of] jif+ #@ OsfOn] cfly+s
ljj/0f k]; u/L n]vfk/LIf0f u/fPsf 5g\ . :yfkgf sfnb]lv g} n]vfk/LIf0f gu/fPsf lgdf+0f ;fdu|L
pTkfbg s]Gb|, Sofk6]l/of, ;~rosf]if, :jf:Yo ljsf; kl/of]hgf, s=lif tyf kz' ljsf; cg';Gwfg
lgb]+zgfno ;d]t #!( OsfOn] of] jif+ klg aSof}tf n]vfk/LIf0f u/fPsf 5}gg\ . ;fj+hlgs n]vf
;ldltn] @)^( j}zfvdf tLg dlxgfleq aSof}tf n]vfk/LIf0f u/fpg lgb]+zg lbPsf] eP tfklg ;f] sf]
kfngf ePsf] 5}g .
53. ljZjljBfno sf]if Y lqe'jg ljZjljBfno P]g, @)$( sf] bkmf @$ df ljZjljBfnosf] Ps sf]if
/xg] Joj:yf 5 . sf]ifdf ljZjljBfno cg'bfg cfof]uaf6 o; jif+ rfn"tkm+ ?-$ ca+ ^* s/f]8 @(
nfv / k'_hLuttkm+ ?-@# s/f]8 *@ nfv;d]t ?-$ ca+ (@ s/f]8 !! nfv cg'bfg k|fKt ePsf] b]lvof] .
åGå, zflGt / ljsf; cWoog ljefun] Ps ljb]zL ;/sf/;Fu ;Lw} ;Demf}tf u/L b'O{ sfo{qmd ;~rfng
ug{ ?=*) nfv pknAw u/fPsf]df ;f] /sd ljZjljBfnosf] s]Gb|Lo vftfdf hDdf gu/L ;Lw} vr{
u/]sf] 5 . o; afx]s cGo ;|f]taf6 k|fKt cfDbfgLsf] n]vfk/LIf0f u/fpg] gu/]sf]n] sf]ifsf] cfDbfgL
vr{sf] oyfy{ l:ylt olsg x'g ;s]sf] 5}g .
54. sf]ifdf hDdf Y lqe'jg ljZjljBfno cfly+s Joj:yfkg tyf ;~ro sf]if;DaGwL lgod, @)%) sf]
lgod ^ df lgoldt zLif+sb]lv afx]s cGo cfDbfgL ePdf ;f]af6 () k|ltzt;Dd vr+ u/L af=sL
/sd ljZjljBfno sf]ifdf hDdf ug'+kg]+ Joj:yf 5 . of] jif+ ljZjljBfnocGtu+tsf @( OsfOn] cGo
cfDbfgL b]vfPsf] ? #& s/f]8 %& nfvsf] !) k|ltztn] x'g] ? # s/f]8 &^ nfv ljZjljBfno sf]ifdf
hDdf u/]sf] b]lvPg .
55. w/f}6L Y lqe'jg ljZjljBfno cfly+s Joj:yfkg tyf ;~ro sf]if;DaGwL lgod, @)%) sf] lgod
@$ df vr+ geO+ af_sL /x]sf] /sd s]Gb|Lo sfof+nosf] sf]ifdf lkmtf+ ug'+kg]+ Joj:yf 5 . To;/L af_sL
/x]sf] /sd w/f}6Ldf /fVg ldNg] b]lvb}g . OlGhlgol/F SofDk;, yfkfynLn] o'lge;+n 6]l:6F\u d]l;g
vl/b ug+sf] nflu k|fKt ?-#% nfv, df]/ª ax'd'vL SofDk; lj/f6gu/n] pRr lzIff kl/of]hgf
cGtu+tsf] sfo+s|d ;~rfng ug+ ut jif+g} k|fKt u/]sf] ? %$ nfv, jg lj1fg cWoog ;_:yfg,
kf]v/f SofDk;n] s]Gb|Lo lgsf;f Pj_ bf];|f] pRr lzIff kl/of]hgfaf6 k|fKtdWo] art ?-@^ nfv /
dx]Gb| ax'd'vL SofDk;, bfFn] ? $* nfv;d]t ? ! s/f]8 ^# nfv lkmtf+ gu/L w/f}6Ldf ;f/]sf] 5 .
lgodn] gldNg] sf/f]af/ ug]+ kl/kf6L lgoGq0f x'g'kb+5 .
56. k]ZsL Y lqe'jg ljZjljBfno cfly+s Joj:yfkg tyf ;~ro sf]if;DaGwL lgod, @)%) sf] lgod
@^[#{ df klxnf] k]ZsL km5\of}+6 geP;Dd k'gM k]ZsL glbOg], lgod #$ df tf]lsPsf] Dofbleq k]ZsL
km5\o}f+6 gu/]df Dofb gf3]sf] ldltn] jflif+s !@ k|ltztsf b/n] aofh lng] / To:tf] lzIfs sd+rf/L
pk/ ;]jf zt+;DaGwL lgodadf]lhd cfjZos sf/afxL ul/g] pNn]v 5 . ljZjljBfno / cGtu+t
@& lgsfodf of] jif+;Dd sd+rf/L k]ZsL ? @ s/f]8 !* nfv / cGo k]ZsL ?-!* s/f]8 (% nfv
200 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5b] @M lzIff dGqfno
;d]t ?-@! s/f]8 !# nfv k]ZsL af_sL /x]sf] 5 . lgodsf] Joj:yfadf]lhd cfjZos k|lqmof
cjnDjg u/L ;dodf g} k]ZsL km5\of}+6 u/fpg'kb+5 .
57. a9L vr+ Y lqe'jg ljZjljBfno cfly+s Joj:yfkg tyf ;~ro sf]if;DaGwL lgod, @)%) df
:jLs=t a]u/ ljlgof]lht ah]6eGbf a9L vr+ ug+ gx'g] Joj:yf 5 . of] jif+ aSof}tf;d]t n]vfk/LIf0f
ul/Psf !)! dWo] !* lgsfon] w/f}6L tyf cGo df}Hbftjf6 tna eQf;d]tsf zLif+sdf :jLs=t
ah]6eGbf ? #% s/f]8 $@ nfv a9L vr+ u/]sf 5g\ . s]Gb|Lo sfof+nosf] :jLs=lt a]u/ ljlgof]lht
/sdeGbf a9L vr+ ug+ gx'g] / To:tf] vr+sf] Jooef/ w/f}6L /sddfly kg]+ ljBdfg kl/kf6L lgoGq0f
x'g'kb+5 .
58. a}s lx;fa ldnfg Y lqe'jg ljZjljBfno cfly+s Joj:yfkg tyf ;~ro sf]if;DaGwL lgod, @)%)
sf] lgod @$[!!{ df ;_u7g jf lgsfo k|d'vn] lx;fa lstfa /Ltk"j+s /fvL ;DalGwt lgsfodf k];
ug'+kg]+ Joj:yf 5 . cfly+s sf/f]jf/ ;~rfng ubf+ a}s lx;fa le8fg u/L lx;fa ldnfg ug'+kg]+df
n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsfdWo] @$ lgsfon] ? !! s/f]8 %) nfvsf] a}s lx;fa ldnfg ljj/0f tof/
u/]sf 5}gg\ . a}s lx;fa ldnfg u/L jf:tljs a}s df}Hbftsf] olsg ug'+kb+5 .
59. e'QmfgLdf s/ — cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf *&, ** / *( adf]lhd kfl/>lds cfo, ;]jf z'Ns,
ef8f / 7]Ssfsf] /sd e'QmfgLdf s/ nfUg] Joj:yf 5 . of] jif{ n]vfk/LIf0f ul/Psf ^& dWo] !(
lgsfon] /sd e'QmfgL ubf{ ? @& nfv s/ s§f u/]sf 5}gg\ . pQm /sd ;DalGwtaf6 c;'n u/L
;l~rt sf]if bflvnf ug'{kb{5 .
60. ;DaGwg — lqe'jg ljZjljBfno ;+u7g tyf z}lIfs k|zf;g;DaGwL lgod, @)%) sf] lgod #&*
cg';f/sf] k|lqmof k'¥ofPsf] cj:yfdf ljZjljBfnoaf6 ;DaGwg lbg ;lsg] Joj:yf 5 . ;DaGwg
;DaGwdf lgDgfg';f/sf] Joxf]/f b]lvPsf] 5M
60.1 Ol~hlgo/LË cWoog ;+:yfgcGtu{tsf !) sn]hnfO{ !& jif{b]lv c:yfoL ;DaGwg lbPsf]df of]
jif{;Dd klg :yfoL ;DaGwg jf c:yfoL ;DaGwg cjlw yk gu/L ;~rfngd} /x]sf] 5 . ;DaGwg
k|fKt sn]haf6 k|fKt x'g'kg]{ ;]jf z'Nssf] clen]v cBfjlws u/L p7fpg afFsL z'Ns c;'n ug'{kg]{
Joxf]/f ut jif{sf] k|ltj]bgdf pNn]v ul/Psf]df of] jif{ klg ;'wf/ ePsf] 5}g .
60.2 lqe'jg ljZjljBfnosf] o; jif{sf] jflif{s sfo{qmddf ;DaGwg, Joj:yfkg, gjLs/0f, hgzlQm
Joj:yfkg;d]tsf] sfo{ljlw lgdf{0f u/L sfof{Gjog ug]{ pNn]v ePsf]df ;f] ePsf] 5}g .
61. b/aGbL / kbk"lt{ — lqe'jg ljZjljBfno lzIfs sd{rf/L ;]jf;DaGwL lgod, @)%) sf] lgod $ df
lzIfs tyf sd{rf/Lsf] b/aGbL tf]lsg'kg]{ / ;]jf cfof]uaf6 l;kmfl/; eO{ cfPsfnfO{ lgo'lQm lbg]
Joj:yf 5 . ;fy} ;f]xL lgodfjnLsf] lgod !) df ljZjljBfno ;]jf;DaGwL s'g} kb l/Qm ePdf ;f]
kbdf ;]jf cfof]un] tf]s]sf] sfo{ljlw k"/f u/L tf]lsPsf] kbflwsf/Ln] Ps k6sdf ^ dlxgfb]lv !
jif{;Ddsf] nflu c:yfoL / @ jif{;Dd s/f/df lgo'lQm ug{ ;lsg] Joj:yf 5 . ;]jf cfof]unfO{ kb
l/Qm ePsf] ;"rgf lbO{ lgodsf] Joj:yfadf]lhd kbk"lt{sf] k|lqmof cufl8 ga9fO{ !% lgsfon] %@^
lzIfs / !)$ sd{rf/L s/f/df egf{ u/L ?=@# s/f]8 %^ nfv tna eQf vr{ n]v]sf 5g\ . o:tf]
vr{df lgoGq0f u/L b/aGbL lgwf{/0f / lgoldt kbk"lt{ Joj:yfsf] sfof{Gjog ug'{kb{5 .
g]kfn ;+:s[t ljZjljBfno
ljZjljBfnocGtu{t s]Gb|Lo sfof{no, k/LIff lgoGq0f sfof{no, cg';Gwfg s]Gb|, ;Dks{ sfof{no, ;]jf
cfof]usf] sfof{no, cfo'j]{b cWoog ;+:yfg l8g sfof{no, ljBfkL7 !#, ;+:s[t dfWoflds ljBfno @ / cGo
sfof{no # ;d]t @$ sfof{no /x]sf 5g\ .
62. cfly{s ljj/0f – ljZjljBfnon] s]Gb|Lo sfof{no / dftxtsf lgsfo ;d]tsf] PsLs[t jf;nft / ;f]
;Fu ;DalGwt ljQLo ljj/0f tof/ u/L tf]s]sf] ;dodf dxfn]vfk/LIfssf] sfof{nodf k]; ug'{kg]{df
201 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5b] @M lzIff dGqfno
k]; u/]sf] 5}g . ljZjljBfno / cGtu{tsf ;a} lgsfon] k'FhLut ;DklQsf] ljj/0f v'Ng] u/L ;DklQ
vftf /fv]sf 5}gg\ . ljZjljBfno ;]jf cfof]usf] ut jif{sf] / !@ lgsfon] of] jif{sf] cfly{s
sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0f;d]t u/fPsf 5}gg\ . o;n] ubf{ ljZjljBfnosf] ;du| cfo–Joo Pj+ ;DklQ
tyf bfloTjsf] oyfy{ cj:yf olsg ug{ ;lsPg .
63. w/f}6L tyf bfloTj – n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf ljZjljBfno / cGtu{tsf !# lgsfodf ? @# s/f]8
$( nfv w/f}6L ljut jif{b]lv afFsL /x]sf] 5 . k|of]hg ;dfKt ePsf] w/f}6L /sd olsg u/L
lgodfg';f/ km/kmf/s ug'{kb{5 .
64. k]ZsL – ljZjljBfnosf] cfly{s k|zf;g;DaGwL lgod, @)^& sf] lgod ## df tf]lsPsf] cjlwleq} k]ZsL
km5\of}6 ug'{kg]{ / gu/]df afFsL /sddf jflif{s !) k|ltztsf b/n] Aofh;d]t lng] Joj:yf 5 . of]
jif{;Dd kbflwsf/L, sd{rf/L / ;+:yfsf] gfddf /x]sf] ?=# s/f]8 $& nfv k]ZsL km5\of}{6 u/]sf] 5}g .
65. cfo'j]{b ljsf; sf]if — cflus ljBfkL7 jf ;DaGwg lng] SofDk;af6 cWoog ug]{ ljBfyL{af6 lzIf0f
cg'bfgafkt egf{ ubf{ lnPsf] z'Ns s]Gb|Lo sfof{nosf] cfo'j]{b ljsf; sf]ifdf hDdf ug'{kg]{ Joj:yf 5 .
t/ cfo'j]{b ljBfkL7 / hgtf ljBfkL7n] ? @& nfv df}Hbft /fvL s]Gb|Lo sf]ifdf bflvnf u/]sf] 5}g .
;f] /sd sf]ifdf bflvnf x'g'kb{5 .
66. hUufsf] pkof]u – ljZjljBfnosf] :jfldTjdf /x]sf] ! xhf/ ##^ laufxf hUufaf6 o; jif{ klg
cfocfh{g u/]sf] b]lvPg . sl/j %)) laufxf hUufdf df]xL /x]sf] / cGo hUuf ljleGg JolQmaf6
@)%* b]lvg} cltqmd0f eO{ cfDbfgL k|fKt x'g g;s]sf] hjfkm k|fKt ePsf] 5 . hUufsf] ;b'kof]u ug{
h?/L b]lvPsf] 5 .
67. hUuf ef8f — ljZjljBfno / Ps k|f=ln= aLr sfof{no kl/;/sf] pQ/tkm{sf] *) laufxf hUuf
jflif{s ?= ^ nfvdf k|ltjif{ !) k|ltztsf b/n] j[l4 x'g] u/L !) jif{sf] nflu @)^(.$.! b]lv ef8fdf
lbg] u/L ;Demf}tf ePsf] 5 . pQm k|f=ln=n] @)&@.&# sf] hUuf ef8f ?=* nfv @)&! r}qleq clu|d
a'emfpg'kg]{df a'emfPsf] 5}g . Joj;foLn] 7]Ssf cjlw / axfn /sddf k'glj{rf/ u/L kfpF egL lgj]bg
lbPsf] / ;ldlt u7g eO{ k|ltj]bg k]; ePsf]df sfof{non] ! jif{;Dd klg lg0f{o ug{ ;s]sf] 5}g\ .
pQm hUufdf /x]sf] cfFk au}Frfaf6 k|fKt x'g] cfDbfgL;d]tsf] lx;fa u/L ;d;fdlos ef8fb/ lgwf{/0f
ug'{kg]{df ;f]cg';f/ u/]sf] b]lvPg . o;af6 ljZjljBfnosf] ;Defljt yk cfo 36\g uPsf]n] ljBdfg
hUufsf] ef8fb/df k'g/fjnf]sg x'g'kg]{ b]lvPsf] 5 .
o;}u/L a]nem'08Ll:yt ## laufxf hUuf :yfgLo Ps JolQmnfO{ jflif{s ?=% nfv $$ xhf/sf
b/n] !) jif{sf] nflu k|To]s jif{ !) k|ltzt j[l4 x'g] zt{df ;Demf}tf u/L ef8fdf lbPsf] 5 . k|To]s
jif{sf] cfiff9 d;fGtleq ef8f k|fKt x'g'kg]{df ? !# nfv afFsL g} b]lvPsf]n] ;f] /sd c;'n ug'{kb{5 .
68. a9L vr{ — ljZjljBfnon] g]kfn ;/sf/af6 k|fKt ug]{ cg'bfg / cfˆg} ;|f]tsf] cfDbfgL ;Ldfleq /xL
vr{ ug'{kb{5 . of] jif{ ljZjljBfnon] cfDbfgLeGbf a9L vr{ u/L ?=@ s/f]8 * nfv 3f6f b]vfPsf] ;d]t
hu]8f sf]iftkm{ ?=$ s/f]8 @@ nfv C0ffTds b]lvPsf] 5 . k|fKt cg'bfg / cfDbfgL /sdsf] ;Ldfleq /xL
ah]6 tyf sfo{qmd ;~rfng gu/]sf] sf/0f hu]8f sf]ifsf] C0ffTds /sd a9\b} uPsf] 5 .
;'b"/klZrdf~rn ljZjljBfno
;'b"/klZrdf~rn ljZjljBfnocGtu{t s]Gb|Lo sfof{no, ;]jf cfof]usf] sfof{no, k/LIff lgoGq0f
sfof{no, l;4gfy ax'd'vL SofDk; tyf $ ;+sfosf l8gsf] sfof{no;d]t * lgsfo ;~rfngdf /x]sf 5g\ .
69. cfly{s ljj/0f — s]Gb|Lo sfof{no, dftxtsf cflËs SofDk; / lgsfo;d]tsf] o; jif{ PsLs[t
jf;nft / ;f];Fu ;DalGwt ljQLo ljj/0f @)&@.!!.@) df dfq k]; x'g cfPsf] 5 . ljZjljBfno /
cGtu{tsf ;a} lgsfon] k'FhLut ;DklQsf] ljj/0f v'Ng] u/L ;DklQ vftf, k]ZsL, cGo ;DklQ, bfloTj
/ w/f}6Lnufot s]Gb|Lo sf]ifsf vftfx?;d]t cBfjlws /fv]sf] 5}g . o;af6 ljZjljBfnosf] ;du|
cfo–Joo Pj+ ;DklQ tyf bfloTjsf] l:ylt olsg ug{ ;lsPg .
202 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5b] @M lzIff dGqfno
70. ;DklQ Joj:yfkg — ;'b"/klZrdf~rn ljZjljBfno P]g, @)^( sf] bkmf !#-u_ df sfo{sf/L kl/ifb\n]
ljZjljBfnosf] sf]if tyf rn ;DklQsf] ;~rfng, /]vb]v / ;+/If0f ug]{ u/L tf]s]sf] 5 .
ljZjljBfno / l;4gfy ax'd'vL SofDk;, dx]Gb|gu/aLr SofDk; ;dfof]hg tyf x:tfGt/0f ;DaGwdf
ePsf] ;xdltcg';f/ l;4gfy ax'd'vL SofDk;df @)^( r}q d;fGtdf /x]sf ;Dk"0f{ rn crn
;DklQ, ;fk6L tyf C0f, :jfldTj tyf bfloTj lng] lbg] u/L b'O{ kIfaLr ;xdlt ePsf]df pQm
SofDk; ljZjljBfnodf ;dfof]hg ePtf klg ;DklQ tyf bfloTj ljZjljBfnodf x:tfGt/0f ePsf]
5}g . ;xdltcg';f/ ;DklQ tyf bfloTj x:tfGt/0f u/L clen]vfÍg ug'{kb{5 .
dWoklZrdf~rn ljZjljBfno
dWoklZrdf~rn ljZjljBfnocGtu{t s]Gb|Lo sfof{no, k/LIff lgoGq0f sfof{no, cg';Gwfg s]Gb|, l8g
sfof{no % / ljifout % SofDk;;d]t !# lgsfo ;~rfngdf /x]sf 5g\ .
71. ljZjljBfno sf]if — dWoklZrdf~rn ljZjljBfno P]g, @)^( sf] bkmf #@ cg';f/ ljZjljBfnosf]
cfˆgf] Pp6f 5'§} sf]if /xg] / pQm sf]ifdf g]kfn ;/sf/, ljZjljBfno cg'bfg cfof]u, JolQm jf
;+:yf, pBf]u, Jofkf/, cGt/f{li6«o ;+3;+:yfaf6 k|fKt ;xof]u z'Ns jf cGo s'g} ;|f]taf6 k|fKt /sd
hDdf x'g] Joj:yf 5 . sf]ifdf ljZjljBfno cg'bfg cfof]uaf6 o; jif{ rfn'tkm{ ?=* s/f]8 %) nfv
/ k'FhLuttkm{ ?=* s/f]8 %) nfv;d]t ? !& s/f]8 cg'bfg k|fKt ePsf] 5 . ljBfyL{ z'Nsaf6 k|fKt
?=! s/f]8 *@ nfv @( xhf/ afx]s cGo ;|f]taf6 /sd k|fKt ePsf] 5}g .
72. n]vfk/LIf0f — dWoklZrdf~rn ljZjljBfonn] ut jif{sf] tyf kf]v/f ljZjljBfno / n'lDagL af}4
ljZjljBfnon] of] jif{ klg cfly{s ljj/0f tyf ;|]:tf k]; u/L n]vfk/LIf0f u/fPsf 5}gg\ .
pRr dfWolds lzIff kl/ifb\
73. ;DaGwg Y pRr dfWolds lzIff P]g, @)$^ adf]lhd kl/ifb\n] of] jif+;Dd # xhf/ ^%( pRr
dfWolds ljBfnonfO+ c:yfoL ;DaGwg k|bfg u/]sf]df s'g}klg ljBfnonfO+ :yfoL ;DaGwg lbPsf]
5}g . kl/ifb\n] @)^(.&) sf @)) cfj]bsdWo] ^# nfO+ / @)&).&! sf && cfj]bsdWo] %# nfO+
;DaGwg k|bfg u/L hDdf @&& cfj]bsdWo] !!^ nfO+ of] jif+ c:yfoL ;DaGwg k|bfg u/]sf] b]lvPsf]
5 . ;DaGwg;DaGwL lg0f+o ug+ b'O+ jif+eGbf a9L ;do nfu]sf] b]lvG5 . ;DaGwg;DaGwL lg0f+o
;dod} ug'+kg]+ b]lvG5 .
74. kf7\oqmd Y pRr dfWolds lzIff P]g, @)^$ adf]lhd kl/ifb\n] of] jif+;Dd sIff !! / !@ sf] !%(
laifosf] kf7\oqmd tof/ kf/]sf] 5 . To;dWo] (@ sf] kl/dfh+g u/]sf] hgfP tfklg ;f] k'li6 x'g] u/L
:jLs=t u/]sf] ldlt / kl/dfh+g u/]sf] ldlt b]lvg] u/L clen]v /fv]sf] 5}g . v]ns'b lj1fg, jftfj/0f
cWoognufot ljleGg ^ ljifosf] kf7\oqmd :jLs=ltsf] nflu dGqfno k7fPsf]df :jLs=lt x'g @ jif+
nfu]sf] 5 . o;af6 kf7\oqmd tof/L / kl/dfh+gdf c;/ kg]+ ePsf]n] ;dod} :jLs=ltsf] Joj:yf
ug'+kb+5 .
a]?h" Y of] jif+ dGqfno / dftxt;d]t #($ lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt
b]xfocg';f/ 5M
;/sf/L sfof+notk+m ?-# ca+ *# s/f]8 $( nfv !% xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes k|ltj]bg
pknaw u/fPkl5 ?-# s/f]8 %^ nfv (# xhf/ km5\of}+6 u/]sf]n] ?-# ca+ &( s/f]8 (@ nfv @@
xhf/ af_sL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?-!# s/f]8 !& nfv ^) xhf/ k]ZsL af_sL /x]sf] 5 . o;;DaGwL
ljj/0f cg';"rL !% df 5 .
;_ul7t ;_:yf, cGo ;_:yf / ;ldlttkm+ of] jif+ ?-@ ca+ !) s/f]8 @! nfv $ xhf/ a]?h" b]lvPsf]df
k|f/lDes k|ltj]bg pknaw u/fPkl5 ?-^* nfv @@ xhf/ km5\of}+6 u/]sf]n] ?-@ ca+ ( s/f]8 %@
nfv *@ xhf/ af_sL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?-!# s/f]8 @^ nfv #) xhf/ k]ZsL af_sL /x]sf] 5 . o;
;DaGwL ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .
203 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
>d tyf /f]huf/ dGqfno
dGqfno / dftxt;d]t $! sfof{nosf] of] jif{ ljlgof]hg ?=*^ s/f]8 #@ nfv, /fh:j ?=@ s/f]8
$% nfv, w/f}6L ?=*! s/f]8 ^@ nfv / cGo sf/f]af/ ?=!@ ca{ $! s/f]8 &@ nfv;d]t ?=!$ ca{ !@ s/f]8
!! nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg Y ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif+ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg . o;
;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 dGqfnon] /f]huf/ k|j4{g sfo{qmddf cGt/f{li6\o >d ;+u7gnufot $ ;+:yfaf6 ;Lw} e'QmfgL ePsf]
?=@! s/f]8 $@ nfvsf] of] jif{ klg n]vfk/LIf0f u/fPsf] 5}g .
1.2 /fli6«o:t/sf]] sNof0fsf/L sf]ifdf @)&@ cfiff9;Dd k|lti7fgx?af6 k|fKt af]g;afktsf] ?=& ca{ (@ s/f]8
%! nfv df}Hbft /x]sf] b]lvG5 . sf]ifn] k|To]s k|lti7fgjf6 k|fKt x'g'kg]{, k|fKt ePsf] / k|fKt x'g afFsL
/sd v'nfO{ n]vf /fVg'kg]{df of] jif{ klg a}Í ljj/0fsf cfwf/df bflvnf ePsf] /sdnfO{ cfDbfgL
b]vfPsf] 5 .
1.3 ;fdflhs ;'/Iff s/af6 c;'n ePsf] ?=* ca{ * s/f]8 *@ nfvdWo] o; jif{;Dd ?=%! s/f]8 **
nfv ;fdflhs ;'/Iff sf]ifnfO{ lgsf;f lbPsf]df of] jif{ klg P]g gag]sf] sf/0f Aofh;lxt sf]ifdf
?=%& s/f]8 #$ nfv lgliqmo /x]sf] 5 .
ljutsf Joxf]/f k'g/fj[lQ gx'g] Joj:yf ug'{kb{5 .
j}b]lzs /f]huf/ k|j4{g af]8{
2. clen]v tyf vr{ Y j}b]lzs /f]huf/ lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @^-!_ df j}b]lzs /f]huf/df hfg]
sfdbf/x?af6 k|ltJolQm ?=! xhf/ c;'n u/L j}b]lzs /f]huf/ sNof0fsf/L sf]ifdf hDdf ug]{ / ;f]
/sd sfdbf/sf] ;xof]udf vr{ ug{ ;lsg] Joj:yf 5 . of] jif{ sf]ifsf] cfDbfgL ?=# ca{ ^( s/f]8 %
nfvdWo] ?=#* s/f]8 %$ nfv vr{ eO{ ?=# ca{ #) s/f]8 %! nfv df}Hbft /x]sf] 5 . sf]ifaf6
dGqfnosf] cltly ;Tsf/df ?=@ nfv, j}b]lzs /f]huf/ ljefusf] ef}lts k"jf{wf/ ljsf; /
;'b[9Ls/0fdf ?=%^ nfv;d]t ?=%* nfv vr{ u/]sf] 5 . k|rlnt sfg'g cg'?k /fVg'kg]{ b}lgs
cfDbfgL vftf, /l;b lgoGq0f vftf / a}Í bflvnf clen]v g/fvL a}Í ljj/0fsf] cfwf/df dfq sf]ifdf
cfDbfgL b]vfPsf] 5 . p2]Zo / sfo{If]q ljk/Lt vr{ ug{] sfo{ lgoGq0f u/L clen]v;d]t b'?:t
ug{'kb{5 .
3. n]vfk/LIf0f Y af]8{sf] @)&!.&@ sf] ljb]z e|d0f, ;jf/L;fwg vl/b, OGwg vr{ / s/f/sf sd{rf/Lsf]
lgo'lQm;Fu ;DalGwt ?=^ s/f]8 #* nfvsf] ;Ssn ;|]:tf k]z gePsf]n] n]vfk/LIf0f x'g ;s]sf] 5}g .
a]?h" l:ylt – of] jif+ dGqfno / dftxtsf $! lgsfo;d]tsf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt
b]xfocg';f/ 5M
;/sf/L sfof{notk{m @% lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 ?=!$ s/f]8 ! nfv &% xhf/ a]?h" b]lvPsf]df
k|f/lDes k|ltj]bg pknAw u/fPkl5 ! lgsfon] ?=!% nfv &^ xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=!# s/f]8 *%
nfv (( xhf/ km5\of}{6 ug{ afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=$ s/f]8 !* nfv # xhf/ k]ZsL a]?h" /x]sf] 5 .
o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !% df 5 .
;ldlt
5. ;Lldt k|lt:kwf+ Y ;fj+hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf ( df vl/b ubf+ k|lt:kwf+ ;Lldt x'g] u/L 6'qmf
6'qmf u/L vl/b ug+ gx'g] pNn]v 5 . To:t} ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod #![!{ df
;fj+hlgs lgsfon] ?-@) nfveGbf a9L nfut cg'dfg ePsf] lgdf+0f sfo+ u/fp_bf af]nkqsf] dfWodAf/f
ug'+kg]+ Joj:yf 5 . af}4gfy If]q ljsf; ;ldltn] of] jif+ ?-&$ nfvsf] $ lgdf+0f tyf dd+t sfo+nfO+ !*
6'qmf agfO+ ;f]em} ;ldlts} ;b:odfkm+t sfo+ u/fPsf] 5 . k|lt:kwf+ ;Lldt x'g] u/L vl/b sfo+ 6'qmfpg' /
;ldlts} ;b:onfO+ /sd lbO+ lgdf+0f tyf dd+t u/fpg' sfg'g;Ddt gb]lvPsf]n] ;'wf/ ug'+kb+5 . ;ldltn]
cfOGbf lgodfg';f/ sfo+ ug]+ hgfPsf] 5 .
206 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;_:s=lt, ko+6g tyf gful/s p8\8og dGqfno
6. a9L k]ZsL Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !!# [@{ df lgdf+0f Joj;foLnfO+ k]ZsL lb_bf
;Demf}tf /sdsf] @) k|ltzteGbf a9L gx'g] u/L lbg;Sg] Joj:yf 5 . d]rL kxf8L If]q ko+6g k|j4+g
ljsf; ;ldlt, Onfdn] sGofd If]q kfs+ tyf Eo'6fj/ KjfOG6df l;_l9 lgdf+0fsf] nflu Ps lgdf+0f
Joj;foLnfO+ ;Demf}tf cssf] *^ k|ltztn] x'g] ?-!@ nfv #) xhf/ k]ZsL lbPsf] b]lvof] . ;fy} lgdf+0f
;DkGg x'g g;sL ?-!$ nfv @) xhf/sf] sfo+ cw'/f] eO+ k]ZsL;d]t af_sL /x]sf] 5 . lgodn] tf]s]eGbf
a9L k]ZsL lbg]pk/ sf/afxL u/L af_sL sfo+ ug'+kb+5 .
7. n]vfk/LIf0f aSof}tf Y of] jif+ gf/fo0flx6L b/af/ ;_u|xfno, kz'klt If]q ljsf; sf]if, n'lDagL ljsf;
sf]if, a=xQ/ hgsk'/ If]q ljsf; kl/ifb\, g]kfn k|1f k|lti7fg, g]kfn ;uLt tyf gf6\o k|1f k|lti7fg,
OR5's ;f_:s=lts k|lti7fg, kj+tLo k|lzIf0f k|lti7fg ljsf; ;ldlt, b]j3f6 If]q ljsf; ;ldlt,
a'9flgns07 If]q ljsf; ;ldlt ;d]t !) OsfO+sf] n]vfk/LIf0f af_sL /x]sf] 5 .
a]?h" l:ylt — of] jif{ dGqfno / dftxt;d]tsf lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt b]xfo cg';f/
5M
;/sf/L sfof{notk{m !% lgsfodf ?=!) s/f]8 *# nfv &) xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes k|ltj]bg
pknAw u/fPkl5 ?=! s/f]8 $( nfv (* xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=( s/f]8 ## nfv &@ xhf/ afFsL /x]sf]
5 . ;f]dWo] ?=# s/f]8 #^ nfv @) xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !% df 5 .
;ul7t ;+:yf / ;ldlt !^ sf] ?=& s/f]8 #% nfv *) xhf/ a]?h" b]lvPsf]df km5\of}{6 gu/]sf]n] afFsL /x]sf]
5 . ;f]dWo] ?=! s/f]8 %& nfv (! xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .
;/sf/L sfof+no
2. n]vfk/LIf0f Y ;fdflhs ;'/Iff sfo+qmdaf6 of] jif+ ! dxfgu/kflnsf, !! pkYdxfgu/kflnsf, !*
gu/kflnsfdf lgsf;f uPsf] ?-(@ s/f]8 *# nfv, :yfgLo zf;g tyf ;fd'bflos ljsf;
sfo+qmdaf6 dxfgu/kflnsf, pkYdxfgu/kflnsf tyf gu/kflnsf ;d]t !(! OsfOsf] nflu lgsf;f
uPsf] ?-() s/f]8 *! nfv, k|fljlws ;xfotfafktsf] ?-$) s/f]8 # nfv, ax'kIfLo ;xfotfaf6
:yfgLo k"jf+wf/ ljsf; tyf s=lif ;8s ljefucGtu+t u|fdL0f vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+, u|fdL0f kx'_r
208 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
;'wf/ sfo+qmd, emf]n'u]k'n If]qut sfo+qmdnufot !@ sfo+qmdsf] ?-@ ca+ @# s/f]8 *% nfv /
a]nfot ;/sf/ [8L-Pkm-cfO+-8L-{ af6 jftfj/0fd}qL :yfgLo zf;g sfo+qmdsf] nflu @@
pkYdxfgu/kflnsfnfO+ pknAw u/fPsf] ?-#$ s/f]8 %) nfv;d]t ?-$ ca+ *@ s/f]8 @ nfvsf]
n]vfk/LIf0f u/fPsf] 5}g .
3. :yfgLo lgsfosf] n]vfk/LIf0f Y of] jif+ g]kfn ;/sf/af6 ufp_ ljsf; ;ldlt / gu/kflnsfnfO+
cg'bfg pknaw u/fPsf] qmdzM ?-& ca+ #) s/f]8 $! nfv / ?-$ ca+ #( s/f]8 @@ nfv u/L
s'n ?-!! ca+ ^( s/f]8 ^# nfv tyf :yfgLo ljsf; z'Ns sf]ifaf6 ljleGg sfo+qmd ;~rfng ug+
pkYdxfgu/kflnsf tyf gu/kflnsfx?nfO+ pknaw u/fPsf] ?-! ca+ %* s/f]8 *! nfv;d]t
?-!# ca+ @* s/f]8 $$ nfvsf] n]vfk/LIf0f :yfgLo :jfoQ zf;g P]g, @)%% cg';f/ k]zfut
n]vfk/LIfsaf6 ug]+ Joj:yf /x]sf]n] o; sfof+noaf6 n]vfk/LIf0f ul/Psf] 5}g .
4. ;|]:tf k]; gePsf] Y lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, sf7df8f}_, tfKn]h'F, k;f+, ;f]n'v'Da' / bf]nvfn]
?-# s/f]8 () nfv, h'Dnfn] ljZj vfB sfo+qmdaf6 ;f]e}m e'QmfgL ePsf] ?-(% nfv / j:t'ut
;xfotfafktsf] !!@-% d]l6\s6g rfdn / l;Gw'kfNrf]sn] e"sDkaf6 sfof+no ejg / ;|]:tf gi6
ePsf] sf/0f b]vfO+ lhNnf ljsf; ;ldltsf] sf]if / #$ ah]6 pkzLif+saf6 vr+ n]v]sf] ?-$@ s/f]8
^% nfvsf] ;|]:tf k]; gu/]sf]n] n]vfk/LIf0f x'g ;s]g .
5. ;fdflhs ;'/Iff sfo+qmd Y o; sfo+qmddf of] jif+ ?-!@ ca+ @^ s/f]8 #$ nfv vr+ ePsf] 5 . o;
;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
5.1. ;fdflhs ;'/Iff eQf sfo+qmd ;~rfng sfo+ljlw, @)^( sf] bkmf !^ df eQf kfO/x]sf] JolQmn]
ljleGg sf/0fn] gkfpg] ePdf nut stf / ljj/0f tof/ u/L gu/kflnsf / ufp_ ljsf; ;ldltn]
k|To]s jif+sf] kf}if / h]7 dlxgfleq lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+nodf / ;f] sfof+non] k|To]s jif+sf]
df3 / c;f/ dlxgfleqdf dGqfnodf k7fpg'kg]+ / ;f]xL kmf/fddf el/Psf] ljj/0fnfO+ cfwf/ dfgL
cfufdL jif+sf nflu jflif+s ah]6 k|:tfj ul/g] Joj:yf 5 .
dGqfnosf] cg'udg tyf d"Nofsg k|ltj]bgcg';f/ s'n @! nfv ^) xhf/ %&^ hgf
nfeu|fxLdWo] of] jif+ &% xhf/ *#@ hgf [#-% k|ltzt{ sf] nut stf u/]sf] b]lvof] . of] jif+ #(
lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, ! dxfgu/kflnsf, & pkYdxfgu/kflnsf / * gu/kflnsfdf *
nfv ^& xhf/ !)) nfeu|fxL /x]sf]df s;}sf] klg nut stf u/]sf] kfOPg . dGqfnodf k]; ePsf]
ljj/0fsf] cfwf/df lgsf;f x'_bf d=To' ePsf, a;fO+ ;/]sf / % jif+ pd]/ k"/f ePsf nfeu|fxLsf]
gfddf klg /sd lgsf;f x'g;Sg] cj:yf 5 . ctM dGqfnon] sfo+ljlwcg';f/sf] ljj/0f lnO+ nut
cBfjlws u/L lgsf;f lbg] Joj:yf ug'+kb+5 .
5.2. ;fdflhs ;'/Iff sfo+qmd ;~rfng sfo+ljlw, @)^( cg';f/ clGtd ls:tfsf] k]ZsL cfiff9sf] @^ leq
km5\of}+6 ug'+kg]+ Joj:yf 5 . of] jif+ lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, dsjfgk'/, c3f+vf_rL,
l;/xfnufot %@ n] ;fdflhs ;'/Iff sfo+qmddf u/]sf] vr+dWo] ?-@ ca+ *% s/f]8 ^^ nfv k]ZsL
km5\of}+6 u/]sf 5}gg\ . tf]lsPsf] ;dodf kmf_6jf/L k]; u/L k]ZsL km5\of}+6 gu/fpg]nfO+ sf/afxL
ug'+kb+5 .
5.3. of] jif+ @ xhf/ @%) ufp_ ljsf; ;ldltsf] ;fdflhs ;'/Iff eQf k|fKt ug]+sf] d"n clen]v / e/kfO+
k/LIf0f ubf+ nutdf gfd gePsf JolQmsf] gfddf eQf ljt/0f u/]sf], d"n nut ;_VofeGbf a9L
JolQmnfO+ ljt/0f u/]sf], % jif+ pd]/ k'u]sf blnt afnaflnsfsf] gfddf eQf ljt/0f u/]sf], d"n
clen]v;_u le8fg ug+ g;lsg] u/L ekf+O+ tof/ u/]sf], h]i7 gful/s, Psn dlxnf / blnt h]i7
gful/ssf] nut / e/kfO+ 5'tf5't} g/fvL Ps} 7fp_df /fv]sf], s]xL JolQmsf] gfddf bf]xf]/f] e'QmfgL
ePsf], k|df0fkq gDa/, nut / e/kfO+ le8fg x'g g;s]sf] s}lkmot b]lvPsf] 5 . lhNnf ljsf;
209 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
;ldltsf] sfof+no, afh'/f, kj+t, wg'iff, ;'g;/L, hfh/sf]6, ?s'd, s}nfnL, x'Dnf, a}t8L, ?kGb]xL /
sf7df8f}_sf gd'gf 5gf}6df k/]sf #/# ufp_ ljsf; ;ldltdf pko+'Qm cj:yf b]lvPsf]n] e'QmfgL ePsf]
;fdflhs ;'/Iff eQf ?-( s/f]8 !# nfv / cGo ;Dk"0f+ ufp_ ljsf; ;ldltsf] eQf ljt/0fsf] ;Dk"0f+
clen]v / ekf+O sfof+noaf6 5fglag u/L jf:tljs vr+ olsg ug'+kb+5 .
5.4. lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, d':tfF, t]x|y'd, wflbF, ;f]n'v'Da', c3f+vf_rL, s~rgk'/, /f}tx6 /
;Nofgsf !* ufp_ ljsf; ;ldltdf nut gePsf, d=To' eO;s]sf / a;fO+ ;/]sfnfO+ ?-!* nfv
e'QmfgL lbPsf] b]lvof] . of] /sd c;'n ug'+kb+5 .
5.5. lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, d'u'n] !$ ufpF ljsf; ;ldltaf6 k|fKt tyofssf] cfwf/df tof/
u/]sf] ljj/0f @)&!.!@.@( df dGqfnodf k7fPsf] 5 . ;f]xL ljj/0fsf] cfwf/df ;fdflhs ;'/Iff eQf
lgsf;f lbg'kg]{df km/s kf/L ?=@! nfv a9L lgsf;f lbPsf] /sd c;'n ug'{kg]{ b]lvof] .
6. lk|mh Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod ##[s{ df vr+ x'g g;sL af_sL /x]sf] /sd
sf]if tyf n]vf lgoGqs sfof+nodf lkmtf+ ug'+kg]+ Joj:yf 5 . :yfgLo ljsf; k|lzIf0f k|lti7fg /
cGtu+t s]Gb|n] ut jif+sf] ;d]t ?-! s/f]8 *( nfv, lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no ?kGb]xL,
df]/F, sfe|]knf~rf]snufot !% n] ?-% s/f]8 @( nfv / lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no
sf7df8f}_, sfe|]knf~rf]s / ?kGb]xLnufot !( n] lhNnf ljsf; sf]ifdf 6\fG;km/ u/]sf] ?-* s/f]8
&$ nfv;d]t ?-!% s/f]8 (@ nfv lkmtf+ u/]sf 5}gg\ . ;f] /sd ;l~rt sf]if bflvnf ug'+kb+5 .
7. lbuf] ljsf; sfo+qmd Y cf7 lhNnfsf clt ;LdfGts=t ;d'bfo [af]6], s'dfn, dfemL / blnt{ nfO+
;fdflhs tyf cfly+s ?kdf ;zQm agfO+ ul/aL Go"gLs/0f ug]+ p2]Zo /x]sf] of] cfof]hgf @)&@.!).^
af6 ;dfKt ePsf] 5 . cfof]hgfdf ut jif+sf] ?-# s/f]8 $@ nfv ;d]t ?-!# s/f]8 $@ nfv vr+
ePsf]df b]lvPsf Joxf]/f lgDgadf]lhd 5g\ M
7.1. dGqfno / k/fdz+bftfaLr ePsf] ;Demf}tfdf k|f]lehgn ;dsf] /sd jf:tljs lanadf]lhd e'QmfgL
ul/g] pNn]v 5 . cfof]hgfn] k|f]lehgn ;daf6 lan, e/kfO+ a]u/ of] jif+ ?-@ s/f]8 % nfv e'QmfgL
u/]sf] 5 .
7.2. cy+ dGqfnoaf6 k|sflzt sfo+;~rfng lgb]+lzsf, @)&) df tf]lsP afx]ssf ljifo / b/eGbf clws
b/df vr+ ug'+k/]df cy+ dGqfnosf] k"j+:jLs=lt lnP/ dfq vr+ ug'+kg]+ Joj:yf 5 . cfof]hgfn] of] jif+
% tflnd, uf]i7L tyf cGo sfo+qmddf cy+ dGqfnosf] :jLs=lt glnO+ dfkb08eGbf ?-$& nfv a9L
vr+ u/]sf] 5 .
8. ;'gf}nf xhf/ lbg sfo+qmd Y b]zsf !% lhNnfsf @(@ ufp_ ljsf; ;ldltdf :yfgLo ;d'bfosf afn
tyf dft= s'kf]if0fnfO+ Go"gLs/0f ug+ cfjZos j:t' tyf ;]jfsf] cfk"lt+sf nflu ljZj a}ssf] $)
ldlnog cd]l/sL 8n/ ;xfotfaf6 of] cfof]hgf ;g\ @)!@ cS6f]a/b]lv @)!& dfr+;Ddsf nflu
;~rfngdf /x]sf] 5 . cfof]hgfdf ut jif+sf] ?-!* s/f]8 #) nfv;d]t ?-^* s/f]8 @@ nfv vr+
ePsf] 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\ M
8.1. cfof]hgfn] vl/b u/]sf] ?-! s/f]8 #$ nfv d"Nosf !#* Nofk6k, !% lk|G6/ / !% o"-kL-P;-
;DalGwt ufp_ ljsf; ;ldlt tyf lhNnf ljsf; ;ldltdf x:tfGt/0f gu/L @)&@.!).@( ;Dd
cfof]hgfdf g} df}Hbft /fv]sf] b]lvof] .
8.2. cfof]hgf sfof+Gjog sfo+ljlw, @)&) n]] ;a} sfo+qmd cfly+s jif+leqdf ;DkGg ug'+kg]+ / sfo+ k|ult
cg';f/ # ls:tfdf /sd lgsf;f lbg'kg]+ Joj:yf u/]sf] 5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, l;/xfn]
!$ ufp_ ljsf; ;ldltsf] nflu ?-# s/f]8 &% nfvsf] sfo+qmd :jLs=t u/]sf]df ;a} ufp_ ljsf;
;ldltn] zf}rfno lgdf+0f, # uflj;n] kz'hGo kf]if0f, @ uflj;n] x}08kDk tyf @ uflj;n] kf]if0f
sfo+qmd ;DkGg u/]sf 5}gg\ .
210 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
8.3. :yfgLo lgsfo cfly+s k|zf;g lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !%%[w{ df pkef]Qmf ;ldltnfO+ u/]sf]
lgdf+0f sfo+sf] d"Nofsg / gfkL lstfa tyf clGtd sfo+;DkGg k|ltj]bgsf] cfwf/df e'QmfgL lbg]
Joj:yf 5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, /f}tx6 / dxf]Q/Ln] !@ ufp_ ljsf; ;ldltdf 6\o'aj]n
h8fg, ljBfno ;/;kmfO+ / ;'/lIft kfgL k|of]usf] nflu wf/f h8fgh:tf ef}lts lgdf+0f;d]tsf]
sfo+df gfkL lstfa / sfo+;DkGg k|ltj]bga]u/ ?-^^ nfv e'QmfgL u/]sf] 5 . jf:tljs sfdsf]
cfwf/df vr+ n]Vg'kb+5 .
sfo+d"ns n]vfk/LIf0f
;:k]G;g j=h l8lehg, nlntk'/
;8s oftfoft k'Ug g;s]sf] :yfgdf nfdf] t/Lsf] emf]n'Ë] k'n lgdf{0f u/L cfjfudgdf ;xhtf
Nofpg] p2]Zon] ;:k]G;g j[h l8lehg, nlntk'/af6 ;~rflnt sfo{qmdx?sf] sfo{d"ns n]vfk/LIf0faf6
b]lvPsf k|d'v Joxf]/f b]xfoadf]lhd 5g\ M
52. of]hgf 5gf}6 tyf sfof{Gjog Y emf]n'Ë] k'n If]qut sfo{qmd lgb]{lzsf, @)^^ sf] #=! df emf]n'Ë]
k'nsf] dfu ;sng Pj+ k|fyldstf lgwf{/0f u/L lhNnf kl/ifb\af6 :jLs[t u/fO{ jflif{s sfo{qmd tof/
ug'{kg]{ Joj:yf 5 . ljut # jif{df dfu k|fKt ePsf s'n %)$ dWo] pQm k|lqmof k"/f ePsf (* /
k|lqmof k'/f gePsf $)^ 5g\ . of] jif{ !)) k'n ;e]{If0f Pj+ $) k'nsf] gofF lgdf{0f k|lqmof z'?
u/]sf]df k'n lgdf{0fsf] k|fyldstf lgwf{/0f u/]sf] 5}g .
53. ;dGjo Y emf]n'u] k'n cfof]hgf :jLs=lt tyf ;~rfngdf cGo lgsfo;_u ;dGjo x'g'kb+5 .
53.1. cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @@-!_ k|d'v sfo+;Dkfbg ;"rsx? (KPI)
adf]lhd cfof]hgfx?sf] :jLs[lt k|lqmof cjnDag gu/L
nfdf] t/Lsf] emf]n'Ë] k'n lgdf{0f
?=* s/f]8 !) nfvsf] # cfof]hgf sfof{Gjg u/]sf]n]
lgdf{0f Joj;foLn] df]lanfOh];g k]ZsL ?=! s/f]8 ^@ nfv emf]n'Ë] k'nsf] ;+efJotf cWoog
lnP/ klg /fli6«o lgs'Ghleq k/]sf]n] :jLs=lt gePsf], emf]n'+Ë] k'nsf] ;e]{If0f
s0ff+nL gbLn] b'j} lsgf/ s6fg u/]sf]n] :kfg a9]sf], hUuf j[xt tyf lgoldt dd{t ;Def/
ljjfb / k|;f/0fnfO+g ;fg'+kg]+] h:tf ;dGjosf] cefjsf ug]{ .
sf/0faf6 lgdf{0f sfo{ z'? x'g ;s]sf] 5}g .
53.2. hut e~HofË :ofËhf / u'jf/ vf]nf bfËdf @ k'n lgdf{0f ug{ lgdf{0fJoj;foL;Fu ;Demf}tf u/L
df]lanfOh];g k]ZsL pknAw u/fPkl5 pQm k'nx? Ps ;xsf/L ;+:yf tyf P;f]l;P;gn] lgdf{0f
ul//x]sf]n] 7]Ssf ;Demf}tf cGTo u/]sf] 5 . lgdf{0f sfo{df ;dGjo gePsf sf/0f af]nkq cfXjfgb]lv
df]ljnfO{h]zg k]ZsL lbg];Ddsf] r/0fdf cgfjZos vr{ ePsf] 5 .
vl/b sfo+ z'? ug'+ cufj} lgsfox?aLr ;dGjo x'g'kb+5 .
54. ;e]{If0f tyf lgdf{0f Y emf]n'Ë] k'n lgdf{0fsf] nflu k|To]s jif{ sfof{non] k/fdz{bftfaf6 lj:t[t ;e]{
8\OF l8hfOg u/fO+ lgdf{0f k|lqmof z'? x'g] u/]sf] 5 . sfof{noaf6 k|fKt kl5Nnf] rf/ jif{sf]
tYofÍcg';f/ ;e]{ l8hfO{g ;DkGg ePsf] @%& k'ndWo] &^ lgdf{0f r/0fdf /x]sf 5g\ eg] afFsL !*!
sf] nfut ?=@ ca{ !) s/f]8 &! nfv /x]sf]df ;|f]t olsg gePsf]n] lgdf+0f sfo+ clglZrt ePsf] 5 .
;dodf lgdf+0f gx'_bf k'gM ;e]+If0f ug'+kg]+ eO+ yk vr+ ug'+kg]+ cj:yf cfpg] b]lvG5 .
lhNnf ljsf; ;ldltsf] cfGtl/s cfo @)&!.&@ df g]kfn ;/sf/sf] cg'bfgsf] t'ngfdf !
k|ltztb]lv ^ k|ltzt;Dd dfq /x]sf]n] cfGtl/s cfo j[l4 ug'{kb{5 .
64. kl/df0f lgoGq0f Joj:yf — ljleGg If]qaf6 p7fpg kfpg] 9'uf, lutL, afn'jfsf] clwstd kl/df0fsf]
xbnfO{ ;"rgf Pj+ af]nkq;DaGwL sfuhftdf pNn]v gu/]sf], pTvgg\ ePsf] kl/df0f / ;f]afktsf] s/
/sd v'Ng] clen]v lhNnf ljsf; ;ldlt, kfNkfn] /fVg] gu/]sf]n] jif{el/df bf]xg u/]sf] kl/df0f /
;f]afkt 7]s]bf/n] c;'n u/]sf] s/ /sd olsg x'g ;s]g . o;af6 ;Demf}tfdf tf]lsPsf] b/df dfq
7]s]bf/n] z'Ns p7fPsf] ;DaGwdf ljZj:t x'g ;lsPg . jftfj/0fLo k|efj d"Nofsgaf6 tf]lsPsf]
kl/df0f ;Demf}tfdf pNn]v u/L ;f]sf] ;Ldfleq dfq bf]xg ug{ kfpg] Joj:yf ug'{kb{5 .
65. sf]Onf tyf r"g9'Ëf vfgL — lhNnf ljsf; ;ldlt, kfNkfdf r"g9'uf tyf sf]Onf vfgLx? /x]sf]df
b]jLgu/, bf]efg, sf_rn / d:ofd uf=lj=;=af6 r"g9'Ëf tyf b]p/fnL uf=lj=;=af6 sf]Onf pTvgg\ u/L
lhNnfaflx/ lgsf;L ug]{ ;DaGwdf vfgL tyf e"ue{ ljefun] Ohfht lbPsf]df lhNnf ljsf;
;ldltnfO{ olsg tYofÍ k|fKt x'g] gu/]sf] / vfgL ljefuaf6 kfpg'kg]{ %) k|ltzt /f]oN6L /sd k|fKt
u/]sf] 5}g . ;d"xut 5nkmn x'Fbf !)÷!@ ufpF ljsf; ;ldltdf pTvggsf] nflu Ohfhtkq lnO{
223 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
;s]sf] / b}lgs %)) l6«k/df aflx/ hfg] u/]sf]n] lgsf;Lsf] clen]v /fvL ;f]adf]lhd cfDbfgL ug{
;s]sf] b]lvPg .
66. dfnkf]t /sd — :yfgLo :jfoQ zf;g P]g, @)%% sf] bkmf %%-v_ adf]lhd ufp_ ljsf; ;ldltn]
dfnkf]t jf e"lds/ af6 p7]sf] /fhZjsf] @% k|ltzt /sd lhNnf ljsf; ;ldltnfO{ a'emfpg'kg]{df
;nf{xL, kfNkf / h'Dnfn] uf=lj=;=af6 k|fKt x'g'kg]{ /sdsf] clen]v g/fv]sf]n] clen]v /fvL /sd
k|fKt ug'+kb+5 .
of]hgf 5gf}6 tyf sfof{Gjog
67. cfjlws of]hgf tof/ gu/]sf] — :yfgLo :jfoQ zf;g P]g, @)%% sf] bkmf !(%-!_ adf]lhd lhNnf
ljsf; ;ldltn] lhNnfsf] ljsf;sf] nflu cfjlws of]hgf tof/ u/]sf] b]lvPg . ;dli6ut
cfjZostfx?sf] klxrfg u/L cfkgf] lhNnfsf] ljsf;sf nflu cfjlws of]hgf tof/ x'g'kb{5 .
68. cfof]hgf ;~rfng — o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ /x]sf] 5M
68.1. lgjf{rg If]q ljsf; sfo{qmd -;~rfng sfo{ljlw_ lgodfjnL, @)%* sf] lgod $ -!_-u_ df Ps
lgjf{rg If]qdf a9Ldf afx|j6f;Dd sfo{qmd 5gf}6 ug{ ;Sg] Joj:yf 5 . lhNnf ljsf; ;ldlt
;nf{xLn] If]q gDa/ ! sf] !#, # sf] !% / $ sf] !* / kfNkfn] If]q gDa/ ! sf] !% / @ sf] !( of]hgf
5gf}6 u/L k|To]s If]qdf ?=$! nfv ^^ xhf/ nufgL u/]sf]n] lgodn] tf]s]eGbf a9L ;+Vofdf of]hgf
;~rfng u/]sf] 5 . tf]lsPsf] ;+VofeGbf a9L gx'g] u/L of]hgf 5gf}6 ug'{kb{5 .
68.2. lhNnf ljsf; ;ldlt, kfNkfn] @)&!.&@ df ?=! nfv;Ddsf !$) of]hgfdf ?=%^ nfv, ?=! nfvb]lv
# nfv;Ddsf !^( of]hgfdf ?=@ s/f]8 @^ nfv, # nfvb]lv % nfv;Ddsf *# of]hgfdf ?=@ s/f]8
*) nfv, ?=% nfvb]lv ?=!) nfv;Ddsf %# of]hgfdf ?=@ s/f]8 *@ nfv / ?=!) nfv eGbf
dflysf $( of]hgfdf ?=^ s/f]8 %^ nfv vr{ u/]sf] 5 . o;/L w]/} ;+Vofdf ;fgf of]hgf ;~rfng
u/]sf]n] nufgL k|ltkmno'Qm / ldtJooL x'g] b]lvb}g .
68.3. :yfgLo lgsfo ;|f]t kl/rfng tyf Joj:yfkg sfo{ljlw, @)^( sf] bkmf !! -@_ df cfly{s ;fdflhs
Pj+ ef}lts k"jf{wf/ ljsf;cGtu{t ljlgof]hg ePsf] /sdaf6 lhNnf ljsf; ;ldltn] kfFr nfveGbf sd
nfutsf sfo{qmd jf cfof]hgf 5gf}6 ug{ gkfOg] Joj:yf 5 . of] jif{ ?=% nfveGbf 36Lsf] ;nf{xLn]
?=# s/f]8 *$ nfvsf] !(% of]hgf, kfNkfn] ?=$
s/f]8 *^ nfvsf] #(@ of]hgf, h'Dnfn] ?=! s/f]8 ;d:of
@) nfvsf] *( of]hgf / emfkfn] ?=! s/f]8 *) cfGtl/s cfo Go"g x'g',
nfvsf] !!@ of]hgf 5gf}6 u/L vr{ u/]sf] 5 . cfo 7]Ssf gnfUg' tyf aSof}tf /xg',
Go"g /sdsf of]hgf ;~rfng ug'+,
68.4. lhNnf ljsf; ;ldlt, kfNkfcGt{ut 5gf}6 ;DkGg ePsf of]hgf x:tfGt/0f gx'g',
ul/Psf !) ufpF ljsf; ;ldltn] sfo{ljlwn] ljlgodfjnL gagfO+ ljz]if sf]if ;~rfng ug'+,
tf]s]eGbf sd nfutsf of]hgf 5gf}6 u/L ;fdflhs ;'/Iff clen]v cBfjlws gx'g' .
@)^(.&) df !@) of]hgfdf ?=%@ nfv,
@)&).&! df !#% of]hgfdf ?= %& nfv /
@)&!.&@ df !@@ of]hgfdf ?=%! nfv /sdsf] of]hgf sfof{Gjog u/]sf]n] cToflws k|ltkmn k|fKt x'g]
7"nf of]hgf 5gf}6 u/L sfof{Gjog ug'{kb{5 .
69. of]hgf th'{df Y :yfgLo :jfoQ zf;g P]g, @)%% sf] bkmf !(%-@_ df /fli6«o of]hgf cfof]u / g]kfn
;/sf/sf] ;DalGwt dGqfnon] lhNnf ljsf; ;ldltnfO{ sflQs dlxgfleq cg'bfg / cfjZos gLlt
tyf dfu{bz{gx? pknAw u/fpg'kg]{ Joj:yf ePsf]df @)^(.&), @)&).&! / @)&!.&@ sf] nflu
kl/ifb a;]sf] ;do;Dd ah]6 l;lnË tyf dfu{bz{gx? k|fKt gePsf]n] ut jif{sf] k|fKt /sdnfO{
cfwf/ lnO{ of]hgf th'{df u/]sf] 5 . lhNnf ljsf; ;ldlt, emfkfn] @)^(.&) df $!(, @)&).&! df
*#$ / @)&!.&@ df ! xhf/ $$, kfNkfn] @)^(.&) df #^(, @)&).&! df @!* / @)&!.&@ df
@!%, ;nf{xLn] @)&!.&@ df ! xhf/ !(, / h'Dnfn] @)&!.&@ df ! xhf/ @^ of]hgf ah]6 olsg
224 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
gu/L of]hgfsf] gfddfq pNn]v u/]sf] 5 . ah]6 /sd olsg u/]/ dfq kl/ifbaf6 of]hgf kfl/t
ug'+kb+5 .
70. dd{t ;+ef/ vr{ Y :yfgLo lgsfo cfly{s k|zf;g lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !%%-%_ -h_ df
pkef]Qmf ;ldltn] lhDdf lnPsf] sfo{ ;DkGg ePkl5 /]vb]v / dd{t;+ef/sf] lhDd]jf/L ;d]t tf]sL
cfof]hgfsf] :jfldTj pkef]Qmf ;dltnfO{ x:tfGt/0f ug'{kg]{ Joj:yf 5 . lhNnf ljsf; ;ldlt,
kfNkfn] ?=!@ nfv, ;nf{xLn] ?=#) nfv / emfkfn] ?=$( nfv dd{t;+ef/ sf]ifaf6 vr{ u/]sf] 5 .
dd{t;+ef/sf] lhDd]jf/L tf]sL pkef]Qmf ;ldltnfO{ lhDd]jf/ gagfPsf]n] Jooef/ yk ePsf] 5 .
71. sf]if ;~rfng Y :yfgLo lgsfo ;|f]t kl/rfng tyf Joj:yfkg sfo{ljlw, @)^( sf] bkmf $^-!_ df
kl/ifbaf6 sf]if ;~rfng ;DaGwL ljlgod :jLs[t u/fO{ ljz]if sf]ifx? :yfkgf ug{ / /sd ljlgof]hg
ug{ ;lsg] Joj:yf 5 . ljlgodfjnL :jLs[t gu/fO{ * ljz]if sf]ifdf lh=lj=;= kfNkfn] ?=! s/f]8 %(
nfv cfDbfgL / ?=^& nfv vr{ u/]sf], ;nf{xLn] ?=*@ nfv cfDbfgL / ?=%* nfv vr{ u/]sf] /
h'Dnfn] ?=%! nfv cfDbfgL u/]sf]df vr{ u/]sf] 5}g . ljlgodfjnL :jLs[t u/]/ sf]if ;~rfng
ug'{kb{5 .
72. yk bfloTj Y ;fj{hlgs v/Lb P]g, @)^# sf] bkmf %(-#_-v_ df v/Lb ;Demf}tf adf]lhdsf] sfd
lgdf{0f Joj;foLn] gu/]sf] sf/0faf6 ;f] sfd ug{ nfUg] yk vr{ jfkt lghn] Joxf]g'{kg]{ Joj:yf 5 .
lhNnf ljsf; ;ldlt, ;nf{xLn] Ps ;+o'Qm pkqmd lgdf{0f Joj;foL;Fu ?=&% nfvdf @)^#.!@.!( df
;Demf}tf eO{ @)^%.%.!* ;Dd ;DkGg ug'{kg]{ ?=$) nfv a/fa/sf] sfd u/]kl5 @)&).!.@( sf]
lg0f{on] 7]Ssf tf]8]sf] / afFsL ?=#% nfvsf] sfo{ ug{ ?=&& nfvsf] nfut cg'dfg tof/ u/L pkef]Qmf
;ldlt;Fu @)&!.@.@@ df ;Demf}tf u/]sf] 5 . yk bfloTj k/]sf] ?=$@ nfv ;fljs lgdf{0f
Joj;foL;Fu c;'n ug'{kb{5 .
73. ;d"xut 5nkmn — emfkf, kfNkf / h'Dnf lhNnf ljsf; ;ldlt / cGtu{t 5gf}6 ul/Psf !
gu/kflnsf / @( uf=lj=;=sf ! xhf/ Ps ;/f]sf/jfnf;Fu ;d'xut 5nkmn ubf{ cfGtl/s cfosf
gofF ;|f]t klxrfg ug{'kg]{, k|fs[lts ;|f]t pkof]uaf6 /fhZj k|fKt ug'{kg]{, 3/w'/L s/ p7fpg'kg]{ / 9'Ëf
lu§L, afn'jfsf] rf]/L lgsf;L eO{ /x]sf]n] lgoGq0f u/L cfodf j[l4 ug'{kg]{ egfO{ cfPsf] 5 . To:t}
cfof]hgf 5gf}6 tyf ;~rfng ;DaGwdf pkef]Qmf ;ldlt u7g ePtfklg Go"g ;xeflutf x'g] u/]sf],
of]hgfsf] dfu cToflws cfpg] / of]hgf ;+Vof w]/} x'g], k|fyldstf cg';f/sf of]hgf 5gf}6 gx'g],
>dbfg gh'6\g], of]hgf x:tfGt/0f gx'g] / uf=lj=;= ;lrj / k|fljlwsnfO{ w]/}j6f uf=lj=;=sf]
lhDd]jf/L tf]lsPsf]n] sfof{Gjogdf ;d:of /x]sf] / ah]6sf] cefjn] of]hgfx? cw'/f] /x]sf] h:tf
hjfkm k|fKt ePsf] 5 .
74. k|ZgfjnL — lhNnf ljsf; ;ldlt emfkf, kfNkf / h'Dnf cGtu{t !*) ;/f]sf/jfnf;Fu 5gf}6 ul/Psf
cfof]hgfx? :yfgLo cfjZostfadf]lhd eP gePsf] egL ;f]lwPsf]df #@ k|ltztn] gePsf] hgfPsf
5g\ . o;}u/L $& k|ltztn] k|fyldstf lgwf+/0f gu/L cfof]hgf 5gf}6 ePsf], $@ k|ltztn] c'gudg
gePsf] / ;DkGg cfof]hgf lgoldt ;~rfng gePsf] egL $^ k|ltztn] hjfkm lbPsf 5g\ . o;af6
:yfgLo cfjZostf / k|fyldstfadf]lhdsf cfof]hgf 5gf}6 u/L ;~rfng ug'+kg]+ / lgoldt cg'udg
ug'+kg]+ b]lvG5 .
;fdflhs ;'/Iff sfo{qmd
75. cBfjlws gfdfjnL Y ;fdflhs ;'/Iff sfo+qmd ;~rfng sfo+ljlw, @)^( sf] bkmf !( df cg';"rL !#
cg';f/sf] 9fFrfdf ut cfly{s jif{df eQf kfpg] nlIft ;d"xsf] gfdfjnL rfn' cfly{s jif{sf] cflZjg
dlxgfleq tof/ u/L ;DalGwt ufpF ljsf; ;ldlt÷gu/kflnsf, ;+3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf;
dGqfno, dlxnf afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno / ;DalGwt lgsfox?df clgjfo{ ?kdf
k7fO{ cfkgf] j]j;fO6df /fVg'kg]{ Joj:yf ePsf]df ljj/0f tof/ u/L dGqfnonufot ;DalGwt
;ldlt
:yfgLo ljsf; sf]ifsf] ;lrjfno
78. nufgL Y :yfgLo ljsf; sf]ifaf6 C0f lng] ;fd'bflos ;_:yfn] sf]if;_u ePsf] ;Demf}tfadf]lhd
lgwf+l/t efvfdf sf]ifnfO+ a'emfpg'kg]+ C0f /sdsf] ;f_jf, aofh / ;]jf z'Ns tyf l9nf ePsf]df
xhf+gfafktsf] /sd a'emfpg'kg]+ pNn]v 5 . :yfgLo ljsf; sf]ifsf] ;lrjfno af_s], tfKn]h'F, ?kGb]xL,
/;'jf, aemfF\, wg'iff / alb+ofn] u/La;_u ljZj]Zj/nufotsf sfo+qmddf of] jif+;Dd ?-% s/f]8 #
nfv C0f nufgL u/]sf]dWo] ut aif+;Ddsf] C0f nufgL ?-^ s/f]8 !# nfv c;'n ug+ af_sL /x]sf] 5 .
;lrjfnon] ;f_jf, aofh c;'npk/ ug+ sf/afxL gu/]sf]n] pQm /sd hf]lvdsf] l:yltdf 5 .
79. sf]ifsf] lgliqmotf Y :yfgLo afl;Gbfsf] cfo cfh+g j=l4 ug+sf nflu ufp_ ljsf; sfo+qmdcGtu+t C0f
nufgLsf nflu pknAw ah]6nfO+ lglb+i6 ju+df nufgL u/L pknAw ;|f]tsf] pkof]u ug'+kg]+df :yfgLo
ljsf; sf]ifsf] ;lrjfno wg'iff, l;/xf / sf:sLn] ?-! s/f]8 !) nfv C0f nufgL gu/L lgliqmo
/fv]sf] kfOof] . p2]Zocg';f/ /sd pkof]u ug'+kb+5 .
226 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
a]?h" l:ylt — of] jif{ dGqfno / dftxt;d]tsf lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt b]xfo
cg';f/ 5M
;/sf/L sfof{notk{m !&( lgsfodf ?=& ca{ #^ s/f]8 #& nfv $& xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes
k|ltj]bg pknAw u/fPkl5 ?=!@ s/f]8 ^& nfv *@ xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=& ca{ @# s/f]8 ^( nfv
^% xhf/ afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=$ ca{ ^) s/f]8 ^$ nfv % xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL
ljj/0f cg';"rL !% df 5 .
;ul7t ;+:yf, cGo ;+:yf / ;ldlt !$@ tk{m ?=@ ca{ &! s/f]8 $^ nfv @) xhf/ a]?h" b]lvPsf]df
k|f/lDes k|ltj]bg pknAw u/fPkl5 ?=! s/f]8 ! nfv !& xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=@ ca{ &) s/f]8 $%
nfv # xhf/ afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=$# s/f]8 (% nfv ^^ xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL
ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .
sfo{d"ns n]vfk/LIf0f
l;FrfO l8lehg, ?kGb]xL / s~rgk'/
l;_rfO of]hgfsf] lgdf+0f, dd+t ;Def/ tyf Joj:yfkg ug]+ sfo+sf nflu :yflkt l;FrfO ljsf;
l8lehg ?kGb]xL / s~rgk'/sf] of]hgf ;~rfng tyf sfof+Gjogsf] d"NofÍg ug]+ p4]Zon] ul/Psf] sfo+d"ns
n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] k|d'v Joxf]/fx? b]xfoadf]lhd 5g\M
24. of]hgfsf] sfof+Gjog Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @@ df ;_efJotf cWoog u/]/
dfq of]hgf ;~rfng ug+'kg]+ Joj:yf 5 .
24.1 l8lehg sfof+no, ?kGb]xLcGt+ut @)^^.@.@) b]lv ;~rflnt k|d'v sfo+;Dkfbg ;"rs [KPI{
uh]8L l;_rfO of]hgfsf] z'? nfut ?-% s/f]8 #! nfv ;_zf]wg l;_rfO of]hgfsf] lgdf+0f ug]+,
u/L @)^&.!.@$ df ?-^ s/f]8 &# nfv k'MofPsf] lyof] . ;fy} dd+t ;Def/ ug]]+,
@)^(.&) df of]hgf ;DkGg eP kZrft\ af9L /f]syfd;DaGwL lbuf] Joj:yfkg ug]+ /
sfo+ Joj:yfkg gu/]sf]n] @)&).$.@$ df af9Ln] of]hgfsf] l;_lrt If]qsf] j=l4 x'g'kg]+ .
x]8jS;+ glhs af_w eTsfO+ s6fg u/]sf] sf/0faf6 ?-@ s/f]8
dGqfno / dftxtsf ;d]t (! sfof+nosf] ljlgof]hg ?-# ca+ ^* s/f]8 ## nfv, /fh:j ?-^ ca+ &
s/f]8 &( nfv, w/f}6L ?-% s/f]8 #@ nfv;d]t ?-( ca+ *! s/f]8 $% nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 .
dGqfno dftxtsf ;_ul7t ;_:yf, ;ldlt, cGo ;_:yf;d]t && sf] ?-@ ca+ !$ s/f]8 !) nfvsf]
n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg Y ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif+ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg . o;
;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 b"/;~rf/ P]g, @)%# sf] bkmf $%[#{ df g]kfn b"/;~rf/ k|flws/0fnfO+ k|fKt /sdn] sfo+ ;~rfng
ug+ gk'u ePdf g]kfn ;/sf/;_u dfu ug+ ;Sg] / ;/sf/n] pknaw u/fPsf] /sd a9L ePdf lkmtf+
ug'+kg]+ pNn]v 5 . k|flws/0fsf] s'n ;l~rlt ut jif+ ?-@$ ca+ #$ s/f]8 $( nfv /x]sf]df of] jif+
?-@( ca+ *# s/f]8 %^ nfv k'u]sf] 5 . pQm ;l~rltdWo] u|fdL0f b"/;~rf/ ljsf; sf]ifdf ?-!)
ca+ !& s/f]8 %! nfv / cGo ;l~rlt ?-!( ca+ ^^ s/f]8 % nfv /x]sf] 5 .
P]gsf] bkmf $%[#{ sf] Joj:yfadf]lhd u|fdL0f b"/;~rf/ ljsf; sf]ifafx]ssf] ;l~rlt ?-!(
ca+ ^^ s/f]8 $ nfv ;l~rt sf]if bflvnf ug'+kb+5 .
1.2 dGqfnon] of] jif+ ;dfj]zL sfo+qmd k|sfzg tyf k|;f/0f u/]afkt uf]/vfkq ;_:yfgnfO+ ?-% s/f]8
%) nfv, g]kfn 6]lnlehgnfO+ ?-&) nfv, /]l8of] g]kfnnfO+ ?-%) nfv, g]kfn kqsf/
dxf;_3cGt+utsf ( lhNnf ;ldltnfO+ ejg lgdf+0f ug+ ?-$% nfv, ljleGg k|sfzg k|;f/0f ;Da4
;_:yfnfO+ ?-@ s/f]8 ^! nfv;d]t ?-( s/f]8 &^ nfv ;zt+ cg'bfg / !) ;_:yfnfO+ ?-! s/f]8 (%
nfv k'_hLut cg'bfg pknaw u/fPsf]df plNnlvt /sdaf6 ePsf] sfdsf] cg'udg u/]sf] b]lvPg .
kqsfl/tf cg'bfg ;xof]u;DaGwL lgb]+lzsf, @)^# cg';f/ k|lt;_:yf a9Ldf ?-! nfv;Dd
cg'bfg pknaw u/fpg ldNg]df dGqfnon] of] jif+ & ;_:yfnfO+ ?-@@ nfv a9L cg'bfg pknaw
u/fPsf] 5 . tL ;_:yfn] cg'bfg /sdsf] k|ult k|ltj]bg Pj_ vr+sf] ljj/0f k]; u/]sf 5}gg\ .
1.3 x'nfs ;]jf ljefu / ljZj x'nfs ;_3aLrsf] ;Demf}tfcg';f/ ljleGg d'n'saf6 ODaofn]G; rfh+ tyf
6ld+gn 8\o'hafktsf] /sd lng' lbg'kg]+ Joj:yfcg';f/ ;g\ @)!$ ;Dd g]kfnn] #! d'n'saf6 ?-^(
nfv lng'kg]+ / #@ d'n'snfO+ ?-^% nfv lbg'kg]+ b]lvPsf] 5 . xfn;Ddsf] lng' lbg'kg]+ lx;fa
cBfjlws ug+'kb+5 .
1.4 cfly+s P]g, @)&! adf]lhd g]kfndf k|bz+g x'g] ljb]zL rnlrqx?df lnOg] rnlrq ljsf; z'Ns
cfGtl/s /fh:j ljefun] c;'n u/L tf]lsPsf] k|ltzt rnlrq ljsf; af]8+df k7fpg] Joj:yfcg';f/
of] jif+ af]8+nfO+ ?-$ s/f]8 #@ nfv k|fKt ePsf] 5 . af]8+n] rnlrq ljsf; z'Nsafkt k|fKt x'g'kg]+
/sdsf] cBfjlws clen]v /fv]sf] 5}g .
cfly+s P]g, @)&! sf] bkmf !@ sf] cg';"rL %[!#{ df ljsf; z'Nssf] @% k|ltzteGbf a9L
k|zf;lgs sfo+df vr+ ug+ gkfpg] pNn]v 5 . af]8+n] of] jif+ k|zf;lgs sfo+df ?-!^ nfv a9L vr+
u/]sf] 5 . sfg'gsf] kfngf x'g'kb+5 .
1.5 ;f;]s ;"rgf /fhdfu+ cfof]hgf ;g\ @))( df z'? u/L @)!) df ;DkGg ug]{ nIo /x]sf]df z'?
cjlwsf] t'ngfdf $%) k|ltzt ;dofjlw j=l4 e};Sbf;d]t ;DkGg ePsf] 5|}g . cfof]hgfsf] lgdf+0fdf
of] jif+;Dd ?-#@ s/f]8 *) nfv vr+ x'_bf k/fdz+ ;]jfdf nfutsf] ztk|ltzteGbf a9L x'g] u/L ?-&
241 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno
s/f]8 @$ nfv vr+ u/]sf] 5 . lgdf+0f vr+sf] t'ngfdf k/fdz+ ;]jfdf cTolws vr+ ePsf]n]
lgoGq0f ug'+kb+5 .
1.6 /fli6«o k|;f/0f lgodfjnL, @)%@ sf] lgod !* df P]g, lgodfjnL jf Ohfhtkqdf plNnlvt
zt+adf]lhd gu/]df dGqfnon] cg'dltkq /2 Pj_ oGq jf pks/0f cfkgf] lgoGq0fdf lng;Sg]
Joj:yf 5 . of] jif+ !)) jf6 Ifdtfsf #$( Pkm-Pd-n] /]l8of] oGq [nfO;]G;{ gjLs/0f gu/fO+
k|;f/0f u/]sf 5g\ . dGqfnoaf6 Ohfhtkq gjLs/0f gu/fpg] ;_:yfx?sf] ;DaGwdf 5fglag ug+'kb+5 .
1.7 /fli6\o k|;f/0f lgodfjnL [rf}yf] ;_zf]wg;lxt{, @)%@ sf] lgod !![!{ df sfo+qmd k|;f/0f ug]+
;_:yfn] k|;f/0f z'Ns g]kfn ;/sf/nfO+ a'emfpg'kg]+ Joj:yf 5 . sfo+qmd k|;f/0f ug]+ ;_:yf / /fh:j
a'emfpg af_sL ;_:yfsf] cBfjlws clen]v /fv]sf] 5}g . of] jif+ n]vfk/LIf0f ePsf dWo] s]jn
g]6js+dfkm+t sfo+qmd k|;f/0f ug]+ sf7df8f}_ lhNnfl:yt %)) b]lv % xhf/;Dd nfOg Ifdtf ePsf *
k|;f/0f ;_:yfn] cfo ljj/0f tyf /f]oN6L lx;fa k]; gu/]sf]n] xfn;Dd p7\g'kg+] k|;f/0f z'Ns c;'n
ePsf] b]lvPg .
1.8 b"/;~rf/ P]g, @)%# sf] bkmf #@[@{ tyf lgodfjnL, @)%$ sf] lgod @^ adf]lhd b"/;~rf/ ;]jf
;~rfng ug+] JolQmn] cfk"mn] saf]n u/]sf] jf jflif+s s'n cfDbfgLsf] $ k|ltztn] x'g] /sd
/f]oN6Lsf] ?kdf g]kfn ;/sf/nfO+ a'emfpg'kg+] / lgod #! df b"/;~rf/ ;]jf ;~rfng ug+] JolQmn]
lk|mSj]G;L k|of]u ubf+ /]l8of] lk|mSj]G;L gLlt lgwf+/0f ;ldltn] tf]lslbP adf]lhdsf] b:t'/ g]kfn
b"/;~rf/ k|flws/0fdfk+mt g]kfn ;/sf/nfO+ a'emfpg'kg+] Joj:yf 5 . of] jif+ /f]oN6Lafkt ?-# ca+ &*
s/f]8 %$ nfv / lk|mSj]G;L b:t'/afkt ?-! ca+ *& s/f]8 ^^ nfv /fh:j cfh+g u/]sf] 5 . b"/;~rf/
;]jf ;~rfng ug+] lgsfon] a'emfpg'kg+] /f]oN6L / lk|mS]jG;L b:t'/sf] clen]v /fvL k|fKt x'g'kg]+ /fh:j
olsg x'g'kb+5 .
1.9 b"/;~rf/ P]g, @)%# sf] bkmf $( df ;"rgf tyf ;~rf/dGqLsf] cWoIftfdf /x]sf] ;ldltn] /]l8of]
lk|mSj]G;L gLlt lgwf+/0f ug]+, lk|mSj]G;L af_8kmf_8 ug]+, /]l8of] lk|mSj]G;Lsf] d"No gLlt to ug]+,
cGt/f+li6\o tyf ax'p2]ZoL ;dGjosf] nflu gLlt to ug]+ Joj:yf 5 . ;ldltn] @)^(.&.( b]lv nfu"
x'g]u/L /]l8of] lk|mSj]G;L ;DaGwL gLlt, @)$( ;d]t hf/L u/]sf] 5 . hf/L gLltcg';f/sf Joj:yfx?sf]
k"0f+ kfngf gePsf] Joxf]/f cf}_NofPsf]df of] jif+;d]t ;'wf/ u/]sf] kfOPg .
1.10 Joj:yflksfY;_;b ;fj+hlgs n]vf ;ldltsf] @)^&.(.@( sf] lg0f+ofg';f/ @ hL- / # hL- nufotsf]
lk|mSj]G;L ljt/0f;DaGwL gLlt, b'?kof]u lgoGq0f;DaGwL cj:yf / /f]oN6L c;'nLnufotsf ljifodf
cWoog ug+ ul7t ;ldltn] lbPsf] k|ltj]bg ;d]tsf] cfwf/df lk|mSj]G;L ;DaGwL ug'+kg]+ Joj:yfx?sf]
;DaGwdf o; jif+ ;d]t k"0f+ kfngf ePsf] 5}g .
1.11 rnlrq ljsf; af]8+sf sd{rf/L tyf kbflwsf/Lsf] ;]jf zt{ ;'ljwf;DaGwL sfg'gL Joj:yf gePsf]
df clws=t txsf] tna eQf k|fKt ug]+ &, ;xfos:t/sf] ;'ljwf k|fKt ug]+ !) / cGo txsf] !@ ;d]t
@( sd+rf/L / kbflwsf/L @ sf] nflu tna eQf / ;'ljwfdf of] jif+ ?-! s/f]8 & nfv vr+ ePsf] 5 .
sd+rf/L egf+ ;DaGwL sfg'gL Joj:yf x'g'kb+5 .
1.12 g]kfn ;/sf/sf] dftxt /x]sf] d'b|0f ljefudf ljleGg lgsfon] 5kfO+;DaGwL sfdsf] e'QmfgL gu/L
afFsL /fv]sf] dWo] of] jif+;Dd ?-(! nfv &$ xhf/ p7\g afFsL 5 .
ljutsf Joxf]/f k'g/fj=lQ gx'g] Joj:yf ug'+kb+5 .
2. nf]s sNof0fsf/L lj1fkg – ljB'lto cfd ;~rf/ dfWodx?nfO{ ljt/0f ul/g] nf]s sNof0fsf/L
lj1fkgsf] dfkb08 lgb{]lzsfdf k|;f/0f ;Dk/LIf0f ;ldltn] nf]s sNof0fsf/L lj1fkgsf] lgdf{0f tyf
k|;f/0fsf] lj:t[t k|ltj]bg cw{jflif{s ?kdf dGqfnodf k]; ug{'kg{] / :yflgo ;dGjo ;ldltsf]
l;kmfl/;sf] cfwf/df lj1fkgsf] /sd e'QmfgL x'g'kg{] Joj:yf 5 . of] jif{ lhNnf ;dGjo ;ldltsf]
cf}iflw k|of]uzfnf
36. pks/0f vl/b – ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod ^@ cg';f/ af]nkqsf] k|fljlws kIfsf]
d"NofÍg ubf{ :k]l;lkms]zgcg';f/ ;f/e"t ?kdf k|efju|fxL af]nkq dfq :jLs[t ug'{kb{5 . xfO{
k/km/d]G; lnlSj8 qmf]df]6f]u|fkmLnufot ^ pks/0f vl/b;DaGwL 7]Ssfdf ^% k|ltzt dfq
:k]l;lkms]zg k"/f ePsf], sf]ndn]Gy gldn]sf] h:tf Joxf]/f af]nkq d"NofÍg ;ldltn] pNn]v u/]
tfklg To:tf af]nkqx? :jLs[t u/L ?=! s/f]8 %! nfvsf] pks/0f vl/b u/]sf] 5 . vl/b u/]sf
pks/0fx? u'0f:t/o'Qm 5 eGg] s'/fdf ;'lglZrt x'g ;lsPg . o; ;DaGwdf 5fglag ug'{kb{5 .
37. ;fdu|L cfk"lt{ – k|of]uzfnfn] l8 ;f]n'zg 6]i6 ljy lelhan k|f]6f]ld6/ vl/b ug{ k|lttkq vf]Ngsf]
nflu @)&@.#.@! df g]kfn /fi6\ a}ÍnfO{ ;Demf}tf cÍ ?=$( nfv -$# xhf/ o'/f]_ e'QmfgL u/]sf] 5 .
;Demf}tfcg';f/ @) k|ltztn] ?=( nfvdfq k]ZsL lbg ldNg]df ?=$) nfv a9L k]ZsL lbPsf]] b]lvof] .
:yfgLo 7]Ssf ePsf]n] k|lttkq vf]Ng] bfloTj cfk"t{ss} ePsf] b]lvG5 . pQm pks/0f @)&@.#.#!
;Dd k|fKt x'g'kg]{df @)&@.!).#) ;Dd k|fKt gePsf]n] ljlgdo gf]S;fgL / eG;f/ dx;'n e'QmfgL ug{
cfk"t{snfO{ g} lhDd]jf/ agfO{ pks/0f cfk"lt{ ug'{kb{5 .
sfo{d"ns n]vfk/LIf0f
hg:jf:yo sfof+no wg'iff, sf:sL, kfNkf, h'Dnf / s}nfnL
cfwf/e"t tyf k|fylds :jf:Yo ;]jfnfO+ ;j+;fwf/0f hgtfsf] kx'_r;Dd k'MofO+ ax';_Vos hgtfsf]
:jf:Yosf] :t/df j=l4 ug+ / cfw'lgs lrlsT;f k|0ffnLsf ;'ljwfx? hgtf;Dd k'Ug] cj;/ k|bfg ug]+ p2]Zon]
PsLs=t?kdf :jf:Yo ;DaGwL ljleGg sfo+qmd ;~rfng ug+ :yflkt lhNnf hg:jf:Yo sfof+no wg'iff, sf:sL,
kfNkf, h'Dnf / s}nfnLsf] :jf:Yo ;]jf k|jfx ;DaGwdf ul/Psf] sfo+d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f
lgDgfg';f/ 5g\M
k|d'v sfo+;Dkfbg ;"rsfs (KPI)
47. lgMz'Ns cf}iflw sfo+qmd Y g]kfn :jf:Yo If]q ;'wf/ lgMz'Ns :jf:Yo pkrf/ ;]jf k|bfg,
sfo+qmdY@ cg';f/ cTofjZos :jf:Yo ;]jf ;a} k|fylds ;'/lIft dft=Tj sfo+qmd ;~rfng,
:jf:Yo s]Gb|, :jf:Yo rf}sL tyf pkY:jf:Yo rf}sLdf ufp_3/ lSnlgs ;~rfng,
lgMz'Ns k|bfg ug]+ Joj:yf cg';f/ &! k|sf/sf cf}iflw
cTofjZos cf}iflw tyf pks/0fsf]
ljt/0f u/]sf] b]lvG5 . pQm lgMz'Ns cf}iflw ljt/0f Joj:yfkg .
;DaGwdf $ lhNnfsf $) :jf:yo ;_:yfsf] l:ylt cWoog
ubf+ kfNkfdf Uofli6\s /f]unfO+ cfjZos kg]+ cf}iflw $ b]lv $% k|ltzt;Dd pknaw u/fPsf],
wg'iffdf cfO/g tyf k|lth}las cf}iflw Go"g cfk'lt+ e} ;]jf k|jfxdf sl7gfO+ ePsf], s}nfnLdf
257 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M :jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno
cfjZos cf}iflwdWo] s]xL cf}iflw ck'u ePsf] / xflQkfOn] /f]usf] cf}iflw !) nfv #) xhf/ ^&)
rSsL df}Hbft /x]sf], wg'iffdf k|lth}las nufot & k|sf/sf cf}iflwsf] Dofb ;dfKt ePsf] tyf
sf:sLdf !) k|sf/sf Dofb ;lsg] qmddf /x]sf] ?-@( nfvsf tyf Pdf]S;Ll;lng, sf]6\Ldf]S;fhf]n
nufot ?-#@ nfvsf] / h'Dnfsf] Ps :jf:Yo rf}sLdf Pdf]S;Ll;lng ( xhf/ !)) rSsL Dofb
;dfKt ePsf] b]lvPsf] 5 . df}Hbft l:ylt, cfjZostf tyf ljkb Joj:yfkg, cf}ift df}Hbft :t/,
cfsl:ds cfb]z:t/, cf}iflw k|fKt x'g] / ljt/0f ;do, clwstd / Go"gtd pkof]u:t/ ;d]tnfO+
cfwf/ dfgL cfjZostf klxrfg gu/]sf] tyf :jf:Yo ;_:yfdf cg'udg pk;ldlt u7g gu/]sf]n]
cf}iflw Joj:yfkg k|efjsf/L 9un] ePsf] 5}g .
48. :jf:yo ;_:yf Y g]kfn :jf:Yo If]q ;'wf/ sfo+qmdY@ df # xhf/b]lv % xhf/ hg;_Vofdf Pp6f
:jf:Yo rf}sL / %) xhf/ hg;_Vofdf Ps k|fylds :jf:Yo s]Gb| :yfkgf ug]+ gLlt /x]sf] 5 . wg'iff
lhNnfdf s'n hg;_Vof & nfv && xhf/ $!^ /x]sf]df % k|fylds :jf:Yo s]Gb| / (* :jf:Yo rf}sL
/x]sf]n] & xhf/ %$& df ! :jf:Yo ;_:yf /x]sf] / s}nfnL lhNnfdf s'n hg;_Vof * nfv #) xhf/
@#) /x]sf]df $ k|fylds :jf:Yo s]Gb| / #& :jf:Yo rf}sL /x]sf]n] @) xhf/ @%) df ! :jf:Yo
;_:yf /x]sf] 5 . sf:sL lhNnfsf !) :jf:Yo rf}sLn] ;]jf lbg] hg;_Vofsf] cg'kft 36Ldf ! xhf/
!*$ b]lv a9Ldf & xhf/ *^$ hgf;Dd /x]sf], kfNkf lhNnfsf] ! :jf:Yo rf}sLsf] ;]jf k|jfx ug]+
hg;_Vof ^ xhf/ !*@ /x]sf] tyf s}nfnL lhNnfsf ^ :jf:Yo rf}sLsf] ;]jf k|jfx ug]+ hg;_Vof !)
xhf/ !#) b]lv $$ xhf/ %^$ ;Dd /x]sf] 5 . tL ;_:yfx?df ! :jf:Yo rf}sLn] Go"gtd ! xhf/
!*$ b]lv a9Ldf $$ xhf/ %^$ ;Ddsf] pkrf/ ug'+kg]+ l:ylt b]lvPsf]n] g]kfn :jf:Yo If]q ;'wf/
sfo+qmdY@ cg';f/ hg;_Vofsf] rfk / cfsf/nfO+ cfwf/ dfgL :jf:Yo ;_:yf :yfkgf ul/g'kb+5 .
49. /f]u lgoGq0f Y :jf:Yo rf}sL, pk:jf:Yo rf}sLaf6 k|bfg ul/g] cfwf/e"t :jf:Yo ;]jf cGtu+t
emf8fkvfnf /f]u lgoGq0f / pkrf/, Zjf;k|Zjf; /f]u lgoGq0f / pkrf/ cflb k|d'v ;]jfx?
;~rfng ug'+kg]+ Joj:yf 5 . lgoGq0ffTds ;]jf cGtu+t emf8fkvfnf tyf :jf; k|:jf; /f]u ;DaGwL
$ lhNnfsf] ljut # jif+sf] pkrf/sf] l:ylt lgDgfg';f/ 5M
emf8fkvfnf :jf; k|:jf;
lhNnf
2069/70 2070/71 2071/72 2069/70 2070/71 2071/72
wg'iff - 11999 11218 - - 17905
sf:sL 15661 16210 14225 22230 20537 18756
kfNkf 2153 1861 1747 4498 4094 3882
h'Dnf 4526 4243 3517 10103 8051 9096
pQm tyofscg';f/ h'Dnf lhNnfdf Zjf;k|Zjf; /f]u afx]s cGo pkrf/ ;]jf 36\bf] cj:yfdf
/x]sf] 5 . ;d"x 5nkmnsf] qmddf :jf:Yo rf}sL /
pk :jf:yo rf}sLdf kof+Kt ;fwg;|f]tsf] sdL /x]sf] ;d:of
pNn]v u/]sf]n] ;fwg;|f]t tyf hgzlQmsf] pko'Qm cf}iflw Joj:yfkg k|efjsf/L gx'g',
Joj:yf u/L ;]jf k|efjsf/L agfpg'kg]+ b]lvPsf] 5 . hg;_Vofsf] cg'kftdf :jf:yo ;_:yf
50. cglws=t lgdf+0f Y g]kfn ;/sf/, dlGqkl/ifbsf] gx'g',
lg0f+oaf6 ;/sf/L :jfldTjdf /x]sf] hUuf s'g} ;_3 aly+F ;]G6/sf] ;]jf k|efjsf/L gx'g',
;_:yfnfO+ lbg /f]s nufPsf] / :jf:Yo;_:yf Joj:yfkg ue+jtL k/LIf0f / k|;"lt ;]jf k|efjsf/L
tyf ;~rfng lgb]+lzsf, @)^# df ;d]t :jf:Yo gx'g' .
rf}sL Joj:yfkg ;ldltnfO+ ;/sf/L :jfldTjdf /x]sf]
hUufsf] :jfldTj x:tfGt/0f ug+;Sg] clwsf/ b]lv_b}g . kf]v/f pkYdxfgu/kflnsf !^ af6'n]rf}/l:yt
273
s|-;_ dGqfno/ lgsfo/sfof+nosf] gfd sfof+no a]?h" ePsf a]?h" /sd
;_Vof sfof+no
;_Vof
!@-! k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 1 1 0
!@-@ ;fj+hlgs vl/b cg'udg sfof+no 1 1 254
12.3 /fli6\o ;ts+tf s]Gb| 1 1 14163
12.5 ul/aL lgjf/0f sf]if 1 1 409662
12.6 nufgL jf]8+sf] sfof+no 1 1 0
12.7 If]qLo k|zf;g sfof+no 5 2 325
12.8 s0ff+nL ljsf; cfof]u 1 1 22
12.9 ;'b"/ klZrdf~rn ljsf; cfof]u 1 1 286
!#- cy+ dGqfno 175 90 5553771
!#-! dGqfno 1 1 19810
!#-@ dxfn]vf lgoGqs sfof+no 2 2 700940
!#-# ljefux? 4 4 346651
!#-$ C0f c;'nL Gofoflws/0f 1 1 145
!#-% C0f c;'nL k'g/fj]bg 1 0 0
!#-^ /fh:j cg';Gwfg OsfO+x? 4 1 8319
!#-& lgj=Qe/0f Joj:yfkg sfof+no 1 0 0
!#-* s'df/Lrf]s tyf s]Gb|Lo txl;n sfof+no 1 1 28
!#-( /fh:j k|zf;g tflnd s]Gb| 1 0 0
!#-!) sf]if tyf n]vf lgoGqs sfof+no / e'QmfgL s]Gb|x? 79 22 77308
!#-!! cfGtl/s /fh:j sfof+no tyf s/ bftf ;]jf s]Gb| 49 38 3696039
!#-!@ eG;f/ sfof+no 31 20 704531
!$ pBf]u dGqfno 96 64 103434
!$-! dGqfno 1 1 4366
!$-@ ljefu 4 4 62298
!$-# u'0f:t/ tyf gfktf}n sfof+no 8 3 2024
!$-$ 3/]n' tyf ;fgf pBf]u sfof+no 27 19 3529
!$-% k]6\f]lnod cGj]if0f kl/of]hgf 1 1 10068
!$-^ 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ljsf; ;ldlt[s]Gb|{ 1 1 1081
!$-& 3/]n' tyf ;fgf pBf]u k|lzIf0f s]Gb| 1 1 0
!$-* e"sDk dfkg s]Gb| 1 0 0
!$-( 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ljsf; ;ldlt 48 30 6792
!$-!) sDkgL /lhi6\f/sf] sfof+no 1 1 10486
!$-!! s]Gb|Lo sf/fuf/ sf/vfgf 1 1 481
14.12 ljz]if cfly+s If]q ljsf; ;ldlt 1 1 2296
14.13 6\ofS;L 6]Dkf] OsfO+ 1 1 13
!% pmhf+ dGqfno 8 8 658624
!%-! dGqfno 1 1 381950
!%-@ ljefu 1 1 1152
!%-# cfof]u 1 1 0
!%-$ of]hgf/cfof]hgf 5 5 275522
!^- sfg'g, Gofo, ;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf dGqfno 3 2 972
!^-! dGqfno 1 0
!^-@ Gofo ;]jf tflnd s]Gb| 1 1 972
!^-# g]kfn sfg"g ;'wf/ cfof]u 1 1 0
!&- s=lif ljsf; dGqfno 341 236 881659
!&-! dGqfno 1 1 662442
!&-@ ljefu 3 3 4119
!&-# Jofa;flos s=lif tyf Jofkf/ cfof]hgf 6 6 18207
!&-$ pRrd"No s=lif a:t' lasf; cfof]hgf 1 1 2951
!&-% /fli6\o s=lif cg';Gwfg tyf ljsf; sf]if 1 1 766
274
s|-;_ dGqfno/ lgsfo/sfof+nosf] gfd sfof+no a]?h" ePsf a]?h" /sd
;_Vof sfof+no
;_Vof
!&-^ aLp lahg u'0f:t/ lgoGq0f s]Gb| 1 1 90
!&-& s=lif ;"rgf tyf ;~rf/ s]Gb| 1 1 969
!&-* s=lif tyf kz';]jf lgb]+zgfno [If]qLo;d]t{ 24 24 31406
!&-( Jofa;flos s=lif lasf; cfof]hgf 0 0 0
!&-!) s=lif lasf; of]hgf 1 1 83
!&-!! PsLs=t hn;|f]t Joj:yfkg cfof]hgf 1 1 6202
!&-!@ ;fgf tyf dem\of}nf s=ifs cfo:t/ a=l4 cfof]hgf 1 1 2339
!&-!# pRr kxf8L s=lif ljsf; tyf hLljsf]kfh+g ;'wf/ cfof]hgf 1 1 5255
!&-!$ /fgLhd/f s\'nl/of l;rfO+ cfof]hgf 1 1 988
!&-!% a8+km\n' lgoGq0f cfof]hgf 1 1 11292
!&-!^ sa'lnotL ag tyf kz' lasf; sfo+s|d 0 0 0
!&-!& vfB k|lalw tyf u''0f lgoGq0f sfof+nox? 5 4 2934
!&-!* KnfG6, vfB tyf kz' Sjf/]]G6fO+g sfof+no tyf r]skf]i6x? 28 6 29
!&-!( s=lif tyf kz' ;]jf tflnd s]Gb| 11 7 3160
!&-@) s=lif tyf kz' k|j2+g sfo+qmd 6 4 30
!&-@! /fli6|\o tyf If]qLo k|of]uzfnf 31 12 5217
!&-@@ afuafgL lasf; s]Gb| 19 8 876
!&-@# t/sf/L lasf; s]Gb| 11 2 52
!&-@$ dT:o ljsf; s]Gb| 12 9 1197
!&-@% /]zd v]tL lasf; sfof+no 9 3 6
!&-@^ lhNnf s=lif lasf; tyf kz';]jf sfof+no 146 121 111019
!&-@& ;Ktsf]zL jf9L lkl8t k'g:yf+kgf 1 1 0
!&-@* g]kfn s=lif tyf vfB ;'/Iff cfof]hgf 1 1 225
!&-@( kz' k|hgg\ sfof+no 3 3 1013
!&-#) kz' lasf; kmfd+ 12 9 1417
!&-#! hnjfo' k|sf]k ;d'Tyfg lgdf+0f cfof]hgf s=lif Joj:yfkg tyf ;"rgf k|0ffnL 1 1 4375
!&-#@ ls;fgsf nflu pGgt ljp ljhg sfo+qmd 1 1 3000
!*- u=x dGqfno 817 410 5116341
!*-! dGqfno 1 1 5708
!*-@ /fli6\o cg';Gwfg ljefu / cGtu+t sfof+no 82 24 2115
!*-# k|x/L k|wfg sfof+no / cGtu+tsf sfof+no 423 195 691321
!*-$ ;z:q k|x/L an k|wfg sfof+no / cGtu+tsf sfof+no 102 46 210332
!*-% lhNnf k|zf;g sfof+no 75 69 4106722
!*-^ sf/fuf/ ljefu / cGtu+t sfof+no 76 52 44951
!*-& cWofudg ljefu / cGtu+t sfof+no 10 5 49199
!*-* Onfsf k|zf;g sfof+no 31 11 4881
!*-( ;Ldf k|zf;g sfof+no 9 2 0
!*-!) h'4 af?0foGq sfof+no 1 0 0
!*-!! nfu" cf}ifw lgoGq0f sfo+qmd 1 1 420
!*-!@ k|x/L lstfavfgf 1 1 573
!*-!# ;d/h_u sDkgL 1 1 103
!*-!$ /fli6\o kl/rokq Joj:yfkg s]Gb| 1 1 0
!*-!% Plss=t ;]jf s]Gb| 3 1 16
!(- k//fi6 \ dGqfno 42 39 657295
!(-! dGqfno 1 1 179848
!(-@ ljefu 3 2 218359
!(-# k//fi6\ dfldnf cWoog k|lti7fg 1 0 0
!(-$ :yfoL lgof]u / g]kfnL /fhb"tfjf; 35 35 259088
!(-% ;Ldf gfkL 6f]nL / ;Dks+ sfof+no 2 1 0
275
s|-;_ dGqfno/ lgsfo/sfof+nosf] gfd sfof+no a]?h" ePsf a]?h" /sd
;_Vof sfof+no
;_Vof
@)- ;_:s=lt, ko+6g tyf gful/s p8\8og dGqfno 28 15 93372
@)-! dGqfno 1 1 30405
@)-@ ljefu 2 2 35136
@)-# ko+6g sfof+no 7 6 10709
@)-$ /fli6\o clen]vfno 1 1 16
@)-% ;_u|xfno 9 1 42
@)-^ :df/s ;_/If0f / b/af/ x]/rfx sfof+no 5 1 150
@)-& blIf0f Plzof ko+6g k"jf+wf/ ljsf; cfof]hgf 1 1 16652
@)-* s]Gb|Lo ;f_:s=lts ;Dkbf ;_/If0f k|of]uzfnf 1 1 31
@)-( g]kfn k|ltlnlk clwsf/ /lhi6\f/sf] sfof+no 1 1 231
e"ld;'wf/ tyf Joj:yf dGqfno 311 145 665827
@)-! dGqfno 1 1 3297
@!-@ ljefu 3 3 18530
@!-# dfnkf]t sfof+no 101 70 593581
@!-$ gfkL sfof+no 105 53 34297
@!-% e"ld;'wf/ sfof+no 21 10 1615
@!-^ cfof]hgf 2 2 2159
@!-& dxfzfvf 3 3 8889
@!-* e"ld Joj:yfkg k|lzIf0f s]Gb| 1 1 84
@!-( P:6\f]gf]ldsn gfkL sfof+no 1 1 1864
@!-!) ;'s'Djf;L ;d:of ;dfwfg cfof]u 1 1 1511
@!-!! ;'s'Djf;L ;d:of ;dfwfg cfof]u,lhNnf ;ldlt 72 0 0
@@- ef}lts k'jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno 152 133 9020996
@@-! dGqfno 1 1 2914
@@-@ ljefu 3 3 1423753
@@-# If]qLo ;8s lgb]+zgfnox? 5 4 14157
@@-$ l8lehg ;8s sfof+nox? 34 34 3085333
@@-% oflGqs tflnd s]Gb| 1 1 0
@@-^ s]Gb|Lo ;8s k|of]uzfnf 1 1 0
@@-& oftfoft Joj:yf sfof+nox? 37 27 18934
@@-* x]eL OlSjKd]G6 l8lehg 7 4 1932
@@-( ;DkQL Joj:yfkg ,7]Ssf Joj:yf tyf u'0f:t/ lgoGq0f cfof]hgf 1 1 651
@@-!) sf7df08f} lbuf] zx/L oftfoft cfof]hgf 3 3 71122
@@-!! oflGqs sfof+no 10 6 676
@@-!@ ;8s cfof]hgf 46 45 3050008
@@-!# sf7df08f} t/fO+ kmf:66\ofs cfof]hgf 1 1 1076
@@-!$ jf9LhGo Ifltk'g+lgdf+0f cfof]hgf 1 1 103859
@@-!% cfof]hgf lgb]+zgfno Pl8jL 1 1 1246581
@#- dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno 85 69 331980
@#-! dGqfno 1 1 130357
@#-@ /fli6\o dlxnf cfof]u 1 1 6269
@#-# dlxnf tyf afnaflnsf ljefu 1 1 2541
@#-$ dlxnf tyf afnaflnsf sfof+no 75 63 58910
@#-% ;dfh sNof0f s]Gb| 5 1 0
@#-^ s]Gb|Lo afn sNof0f ;ldlt 1 1 132627
@#-& afn Gofo ;dGjo ;ldlt ;lrjfno 1 1 1276
@$ o'jf tyf v]ns'b dGqfno 1 1 18899
@$-! dGqfno 1 1 18899
276
s|-;_ dGqfno/ lgsfo/sfof+nosf] gfd sfof+no a]?h" ePsf a]?h" /sd
;_Vof sfof+no
;_Vof
@%- /Iff dGqfno 262 130 3091059
@%-! dGqfno 1 1 638
@%-@ ;'/Iff kl/ifb\ 1 0 0
@%-# ljefu 9 8 2461686
@%-$ dxflgb]+zgfno 4 4 382766
@%-% lgb]+zgfno 17 13 19891
@%-^ k=tgf 6 4 0
@%-& dxfzfvf 4 2 731
@%-* aflxgL 17 14 1364
@%-( u0f 96 52 4888
@%-!) u'Nd 35 3 0
@%-!! :yklt sf/vfgf / Jof6\Lx? 20 5 11
@%-!@ lzIffno tyf tflnd s]Gb|x? 24 11 0
@%-!# cGo sfof+no 28 13 219084
@^- jg tyf e"Y;_/If0f dGqfno 184 152 427644
@^-! dGqfno 1 1 8211
@^-@ ljefu 5 5 14873
@^-# If]qLo lgb]+zgfno 5 2 1627
@^-$ s]Gb|Lo:t/sf cfof]hgf 7 3 105
@^-% tflnd s]Gb 7 6 52652
@^-^ jg:klt ljefu cGtu+tsf sfof+no 10 7 597
@^-& /fli6\o lgs'~h tyf jGohGt' ;_/If0f ljefu cGtu+tsf sfof+no 18 17 110732
@^-* lhNnf jg sfof+no 74 65 213298
@^-( e"Ytyf hnfwf/ ;_/If0f sfof+no 57 46 25549
@&- jfl0fHo tyf cfk"lt+ dGqfno 8 5 61189
@&-! dGqfno 1 1 55529
@&-@ jfl0fHo ljefu 1 1 2025
@&-# g]kfn ef/t If]lqo Jofkf/ tyf kf/jfxg cfof]hgf 1 1 3635
@&-$ jfl0fHo sfof+no 5 2 0
@*- lj1fg, k|ljlw tyf jftfj/0f dGqfno 14 9 383849
@*-! dGqfno 1 1 3051
@*-@ ljefux? 3 3 34052
@*-# j}slNks pmhf+ k|j4+g s]Gb| 1 1 341367
@*-$ lj-lk-sf]O/fnf Knfg]6f]l/od tyf cJh/e]6/L ;_u|xfno 1 1 3024
@*-% a]l;g sfof+nox? 3 0 0
@*-^ /fli6\o ;"rgf k|ljlw s]Gb| 1 1 2348
@*-& If]lqo xfjfkfgL sfof+nox? 3 1 7
@*-* k|dfl0fs/0f lgoGqssf] sfof+no 1 1 0
#)- zflGt tyf k'glgdf+0f dGqfno 8 7 564380
#)-! dGqfno 1 1 543681
#)-@ ;lrjfno/cfof]hgf/sfof+no 5 4 11437
#)-# ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u 1 1 6465
#)-$ a]kQf JolQmsf] 5fgljg cfof]u 1 1 2797
#!- lzIff dGqfno 132 95 3799222
#!-! dGqfno 1 1 22127
#!-@ ljefu 1 1 14533
#!-# If]qLo lzIff lgb]+zgfno 5 4 4352
#!-$ lhNnf lzIff sfof+no 74 74 3624117
#!-% k/LIff lgoGq0f sfof+no 1 0
#!-^ kf7\oqmd ljsf; s]Gb| 1 1 1334
277
s|-;_ dGqfno/ lgsfo/sfof+nosf] gfd sfof+no a]?h" ePsf a]?h" /sd
;_Vof sfof+no
;_Vof
#!-& lzIff ;]jf cfof]u 1 1 41076
#!-* lzIfs lstfavfgf 1 1 220
#!-( s]z/ k':tsfno 1 0 0
#!-!) /fli6\o k':tsfno 1 0 0
#!-!! cgf}krfl/s lzIff s]Gb| 1 1 16395
#!-!@ lzIffsf] nflu vfB sfo+qmd [kl/of]hgf{ 1 1 55530
#!-!# lzIffsf] nflu vfB sfo+qmd OsfO+ 12 1 155
#!-!$ z}lIfs tflnd s]Gb| / pks]Gb| 29 7 437
#!-!% z}lIfs hgzlQm ljsf; s]Gb| 1 1 8623
#!-!^ Jofj;flos lzIff tyf tflnd clea=l4 kl/of]hgf 1 1 10323
#@- >d tyf /f]huf/ dGqfno 41 25 138599
#@-! dGqfno 1 1 4506
#@-@ ljefux? 2 2 18106
#@-$ ;fdflhs ;'/Iff sf]ifsf] ;lrjfno 1 1 3
#@-% Jofj;flos tyf l;k ljsf; tflnd s]Gb| 16 11 6541
#@-^ >d sfof+nox? 10 4 101
#@-& /f]huf/ ;'rgf s]Gb| 2 0
#@-* Joj;fohGo ;'/Iff tyf :jf:yo ;_/If0f cfof]hgf 1 1 113
#@-( /f]huf/ cg'dtL k|0ffnL 1 1 1554
#@-!) a}b]lzs /f]huf/ Gofolws/0f 1 0
#@-!! j}b]lzs /f]huf/ k|jw+g af]8+ 1 1 103664
#@-!@ /fli6\o :t/sf] sNof0fsf/L sf]ifsf] ;lrjfno 1 1 0
#@-!# a}b]lzs /f]huf/ ljefu zfvf sfof+nox? 4 2 4011
##- ;fdfGo k|zf;g dGqfno 2 2 5782
##-! dGqfno 1 1 5782
##-@ lghfdtL lstfavfgf 1 1 0
#$- l;_rfO dGqfno 115 114 2686906
#$-! dGqfno 1 1 0
#$-@ ljefux? 2 2 1267
#$-# If]qLo lgb]+zgfno 5 5 1708
#$-$ l;_rfO+ ljsf; l8lehg / ;jl8lehg 46 46 338256
#$-% l;_rfO Joj:yfkg l8lehg 8 8 146092
#$-^ oflGqs Joj:yfkg sfo+qmd tyf l8lehg sfof+no 4 3 30
#$-& e"ldut hn;|f]t ljsf; ;ldlt,lkmN8 sfof+no / cfof]hgf 11 11 10293
#$-* l;rfO+ ljefu cGt+utsf of]hgf/cfof]hgf 16 16 1990917
#$-( hn pTkGg k|sf]k lgoGq0f l8lehg tyf ;jYl8lehg 12 12 111522
#$-!) hgtfsf] t6jGw sfo+qmd, ;_of]hs tyf lkmN8 sfof+no 7 7 61129
#$-!! hn pTkGg k|sf]k lgoGq0f ljefu cGtu+tsf cfof]hgf 2 2 25692
#$-!2 ;Dks+ sfof+no 1 1 0
#%- ;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno 91 67 543597
#%-! dGqfno 1 1 349226
#%-@ ljefu 3 3 95458
#%-# If]qLo lgb]+zgfno 5 5 1749
#%-$ uf]Zjf/f x'nfs sfof+no 1 1 7473
#%-% lhNnf x'nfs sfof+no 69 45 18086
#%-^ ;~rf/ s]Gb| 5 5 4896
#%-& lkmnf6]lns Jo"/f] 1 1 2609
#%-* s]Gb|Lo wgfb]z sfof+no 1 1 1417
#%-( s]Gb|Lo l6s6 e08f/ 1 1 1198
#%-!) x'nfs k|lzIf0f s]Gb| 1 1 74
278
s|-;_ dGqfno/ lgsfo/sfof+nosf] gfd sfof+no a]?h" ePsf a]?h" /sd
;_Vof sfof+no
;_Vof
#%-!! ;f;]s ;'rgf /fhdfu+ cfof]hgf 1 1 60671
#%-!@ /fli6\o ;"rgf cfof]u 1 1 16
#%-!# Go"gtd kfl/>lds lgwf+/0f ;ldlt 1 1 724
#^- zx/L ljsf; dGqfno 127 119 3685323
#^-! dGqfno 1 1 202573
#^-@ ljefux? 2 2 44006
#^-# zx/L ljsf; tyf ejg lgdf+0f l8lehg 24 24 820145
#^-$ vfg]kfgL l8lehg / ;jYl8lehg 70 65 420031
#^-% If]lqo ;'kl/j]If0f tyf cg'udg sfof+no 5 5 18494
#^-^ ejg k|ljwL cg';Gwfg tyf tflnd s]Gb| 1 1 20221
#^-& s]Gb|Lo hg;fwg ljsf; OsfO+ 1 0 0
#^-* cfof]hgf/sfo+qmd 5 4 130663
#^-( kmf]x/d}nf Joj:yfkg tyf k|fljlws ;xof]u s]Gb| 1 1 10759
#^-!) cfof]hgf sfof+Gjog lgb]+zgfno[vfg]kfgL{ 1 1 637206
#^-!! d]nDrL vfg]kfgL ljsf; ;ldlt 1 1 1050163
#^-!@ pkTosf ljsf; k|flws/0f 10 10 241945
#^-!# ejg lgdf+0f ;_ef/ l8lehg 1 1 8563
#^-!$ l;_xb/jf/ ;lrjfno k'gMlgdf+0f ;ldlt 1 1 43701
#^-!% clwsf/ ;DkGg jfudtL ;Eotf Plss=t ljsf; ;ldlt 1 1 33289
#^-!^ ;_o'Qm /fi6\;_3 kfs+ ljsf; ;ldlt 1 1 3564
#^-!& sf7df08f} pkTosf vfg]kfgL ;]jf If]q ljsf; cfof]hgf 1 0 0
#&- ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno 197 179 7236965
#&-! dGqfno 1 1 80
#&-@ ljefu 2 2 177032
#&-# /fli6\o blnt cfof]u 1 1 307
#&-$ af}4 bz+g k|jw+g tyf u'Djf ljsf; ;ldlt 1 1 3988
#&-% b'u+d If]q ljsf; ;ldlt 23 15 7827
#&-^ cflbaf;L hghflt pTyfg k|lti7fg 1 1 24942
#&-& pk]lIft,pTkLl8t / blntju+ pTyfg ljsf; ;ldlt 1 1 18265
#&-* lk5l8Psf] ;d'bfo pTyfg ljsf; ;ldlt 1 1 255
#&-( afbL ;d'bfo pTyfg ljsf; ;ldlt 1 1 4533
#&-!) ljs]Gb|Lt u|fld0f k"jf+wf/ tyf lhljsf]kfh+g 1 1 16915
#&-!! :yfgLo lgsfo ljQLo cfof]u 1 1 1247
37.12 lhNnf k|fljlws sfof+no 75 66 458006
#&-!# lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no 75 75 5935635
#&-!$ :yflgo :jfoQ zf;g tyf ;fd'bflos ljsf; sfo+qmd 1 1 412890
#&-!% ;:k]G;g lj|h l8lehg 1 1 58862
#&-!^ ;fd'bflos l;_rfO+ cfof]hgf 1 1 1729
#&-!& u|fld0f k'g lgdf+0f tyf k'g:yfkgf cfof]hgf ;dGjo Osf+O+ 1 1 711
#&-!* /fli6\o d'l:nd cfof]u 1 1 1462
#&-!( :yflgo zf;g pQ/bfoL ;_oGqsf] ;lrjfno 1 1 17624
#&-@) ;'gf}nf xhf/ lbg 1 1 196
#&-@! n}_lus ;dfgtf tyf ;dfj]zLs/0f 1 1 76916
#&-@@ k_lhs/0f sfo+qmd 1 1 3394
#&-@# /fli6\o u|fld0f oftfoft ;'lb|l9s/0f cfof]hgf 3 2 12209
#&-@$ aftfj/0f d}qL :yflgo zf;g sfo+qmd 1 1 104
#&-@% k"jL+ lrtjg gbL Joj:yfkg tyf lhljsf]kfh+g ;\'wf/ cfof]hgf 1 1 1836
#*- :jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno 187 116 2236386
#*-! dGqfno 1 1 200464
#*-@ ljefu 3 3 1024770
279
s|-;_ dGqfno/ lgsfo/sfof+nosf] gfd sfof+no a]?h" ePsf a]?h" /sd
;_Vof sfof+no
;_Vof
#*-# /fli6\o :jf:yo lzIff ;"rgf tyf ;~rf/ s]Gb| 1 1 46633
#*-$ /fli6\o hg:jf:yo k|of]uzfnf 1 1 40886
#*-% /fli6\o Ifo/f]u lgoGq0f s]Gb| 2 1 134496
#*-& /fli6\o P8\; tyf of}g/f]u s]Gb| 2 2 201563
#*-* kz'klt xf]ldof] lrlsT;fno 1 1 469
#*-( /fli6\o cf}iflw k|of]uzfnf 1 1 14083
#*-!) If]qLo :jf:yo lgb]+zgfno 5 5 6404
#*-!! If]qLo d]l8sn :6f]/ 5 3 275
#*-!@ s]Gb|Lo tyf If]qLo tflnd s]Gb| 6 3 9230
#*-!# pkYIf]qLo tflnd s]Gb| 1 0 0
#*-!$ lhNnf :jf:yo tyf hg:jf:yo sfof+no 76 76 551494
#*-!% k|fylds :jf:yo s]Gb| 4 3 818
#*-!^ c~rn tyf lhNnf cfo"j]+b :jf:yo s]Gb| 75 15 4801
#*-!& cf}ifwL Joj:yf zfvf sfof+no 3 0 0
39 ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f dGqfno 45 34 32123
#(-! ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f dGqfno 1 1 3247
#(-@ ;xsf/L ljefu 1 1 125
#(-# ;xsf/L k|lzIf0f s]Gb| tyf l8lehg sfof+no 39 28 4541
#(-$ klZrd pRrkxf8L ul/jL lgjf/0f cfof]hgf 4 4 24210
$)- /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 36 17 9073
$)-! /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 1 1 0
$)-@ s]Gb|Lo tyofs ljefu 1 1 5698
$)-# /fli6\o ljsf; :jo_;]js ;]jf 1 1 0
$)-$ zfvf tyofs sfof+no 33 14 3375
s'n hDdf 3829 2456 48778797
280
cg';"rL Y ![s{
[ k|ltj]bgsf] kl/R5]b ! bkmf # ;_u ;DalGwt{
n]vfk/LIf0f ul/Psf ;_ul7t ;_:yf, ;ldlt, cGo ;_:yf / lhNnf ljsf; ;ldltx?sf]ljj/0f
qm- qm-
;_:yfsf] gfd ;__Vof ;_:yfsf] gfd ;__Vof
;_- ;_-
1. Joj:yflksf ;_;b ;lrjfno 1 6. sfg"g,Gofo,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo
1.1 ;_;b ljsf; sf]if 1 dfldnf dGqfno 3
2. k| wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 9 6.1 sfg"g lstfa Joj:yf ;ldlt 1
2.1 g]kfn 6\i6sf] sfof+no 1 6.2 s]Gb|Lo sfg"g k':tsfno ljsf;
2.2 k|wfgdGqL b}jL k|sf]k p4f/ sf]if 1 ;ldlt 1
2.3 k|wfgdGqL ;xfotf sf]if 1 6.3 dfgj clwsf/ k'/:sf/ Joj:yfkg
;ldlt 1
2.4 k|wfgdGqL /fxt sf]if 1
2.5 If]lqo b}lj k|sf]k p4f/ sf]if 5
7. s=lif ljsf; dGqfno 15
7.1 s=lif ;fdu|L sDkgL lnld6]8 1
3. cy+ dGqfno 8
7.2 s=lif ;'rgf tyf ;_rf/ s]Gb| 1
3.1 sd+rf/L ;~ro sf]if 1
7.3 dT:o ljsf; s]Gb| x]6f}8f [bf]xf]/f]
3.2 gful/s nufgL sf]if 1 dfu+{ 1
3.3 g]kfn /fi6\ a}_s 1 7.4 pi0f k|b]zLo jfujfgL s]Gb|, [bf]xf]/f]
3.4 /fli6\o afl0fHo a}_s 1 dfu+{ 1
3.5 g]kfn lwtf]kq af]8+ 1 7.5 skf; ljsf; ;ldlt 1
3.6 cfsl:ds ljdf sf]if 1 7.6 sflndf6L kmnk"mn tyf t/sf/L
3.7 o'jf:j/f]huf/ sf]if 1 ahf/ ljsf; ;ldlt 1
3.8 aLdf ;ldlt 1 7.7 rGb|8f_uL jLp jLhg tyf b'Uw
4. pBf] u dGqfno 12 ljsf; ;ldlt 1
4.1 pbok'/ l;d]G6 pBf]u 1 7.8 g]kfn s=lif cg';Gwfg kl/ifb\ 1
4.2 cf}Bf]lus Jofj;fo ljsf; k|lti7fg 1 7.9 g]kfn kz' lrlsT;f kl/ifb\ 1
4.3 x]6f}_8f l;d]06 pBf]u lnld6]8 1 7.10 kz' ljsf; kmfd+, kf]v/f [bf]xf]/f]
dfu+{ 1
4.4 s]Gb|Lo sf/fuf/ sf]if 1
7.11 kz' ljsf; kmfd+, kf]v/f [sfo+
4.5 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ljsf; sf]if 1 ;_rfng sf]if{ 1
4.6 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ljsf; 7.12 /fli6\o lrof tyf skmL ljsf; af]8+ 1
;ldlt [C0f nufgL sf]if{ 1 7.13 b'Uw ljsf; ;_:yfg 1
4.7 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ljsf; 7.14 /fli6\o ljp ljhg sDkgL lnld6]8 1
;ldlt [sd+rf/L 3/ hUuf ;fk6L 7.15 /fli6\o b'Uw ljsf; af]8+ 1
sf]if{ 1 8. u=x dGqfno 79
4.8 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ljsf; 8.1 s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ ;ldlt 1
;ldlt [l/elNju km08{ 1 8.2 lhNnf b}jL k|sf]k p4f/ ;ldlt 75
4.9 x:tsnf k|a4+g s]Gb| nlntk'/ 1
8.3 s]Gb|Lo xh sld6L 1
4.10 g]kfn cf}iflw lnld6]8 2
8.4 k|x/L sNof0f sf]if 1
4.11 k|ljlw ljsf; sf]if 1
8.5 ;z:q k|x/L jn sNof0f sf]if 1
5. pmhf+ dGqfno 2 9. ;:s=lt, ko+6g tyf gful/s p8\8og
5.1 tgx"_ xfO8\f] kfj/ sDkgL lnld6]8 1 dGqfno 17
5.2 g]kfn ljB't k|flws/0f 9.1 g]kfn gful/s p8\8og k|flws/0f 1
1 9.2 g]kfn ko+6g tyf xf]6n Joj:yfkg
k|lti7fg 1
281
qm- qm-
;_:yfsf] gfd ;__Vof ;_:yfsf] gfd ;__Vof
;_- ;_-
9.3 g]kfn jfo' ;]jf lgud 1 15.3 jg k}bfjf/ ljsf; ;ldlt 1
9.4 /fli6\o tfn ;_/If0f ljsf; ;ldlt 1 15.4 /fi6\klt r'/] t/fO+ dw]z ;_/If0f
9.5 ?? /];'uf If]q ;_/If0f tyf ko+6g ljsf; ;ldlt 1
ljsf; ;ldlt 1 15.5 /fli6\o k|s=lt ;_/If0f sf]if 8
9.6 g]kfn nlntsnf k|1f k|lti7fg 1 15.6 lb l6Dj/ skf]+/]zg ckm g]kfn 1
9.7 kf6g ;_u|xfno ljsf; ;ldlt 1 16. afl0fHo tyf cfk"lt+ dGqfno 8
9.8 kflye/f If]q ljsf; ;ldlt 1 16.1 g]kfn OG6/df]8n oftfoft ljsf;
9.9 af}4gfy If]q ljsf; ;ldlt 1 ;ldlt 2
9.10 d]rL kxf8L ko+6g ljsf; ;ldlt 16.2 Jofkf/ tyf lgsf;L k|a4+g s]Gb 3
Onfd 1 16.3 g]kfn kf/jfxg tyf uf]bfd Joj:yf
9.11 vKt8 If]q ko+6g ljsf; ;ldlt 1 sDkgL lnld6]8 1
9.12 s0ff+nL If]q ko+6g k|jw+g ljsf; 16.4 g]kfn OGxfG; Sofkfl;6L km/ 6\]8
;ldlt 1 P08 8]enkd]06 k|f]h]S6 1
9.13 xg'dfg9f]sf b/jf/ ;_u|xfno 16.5 g]zgn 6]|l8F lnld6]8 1
ljsf; ;ldlt 1 17. lj1fg,k|ljlw tyf jftfj/0f dGqfno 3
9.14 dgsfdgf If]q ljsf; ;ldlt 1 17.1 jftfj/0f ;_/If0f sf]if 1
9.15 a=xQ/ a/fx If]q ljsf; ;ldlt 1 17.2 /fli6\o ljlw lj1fg k|of]uzfnf
9.16 xn];L dxfb]j :yfg ljsf; ;ldlt 1 ljsf; ;ldlt 1
9.17 efg' hGd:yn ljsf; ;ldlt 1 17.3 g]kfn lj1fg tyf k|ljlw k|1f
10. e"ld;'wf/ tyf Joj:yf dGqfno 1 k|lti7fg 1
10.1 u'7L ;_:yfg 1 18. lzIff dGqfno 124
11. ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno 1 18.1 pRr dfWolds lzIff kl/ifb\ 11
18.2 5fqf lzIff sf]if 1
11.1 ;8s af]8+ g]kfn 1
18.3 lhNnf lzIff sf]if 72
12. dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 18.4 g]kfn ;_:s=t ljZjljBfno 1
dGqfno 5
18.5 k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos
12.1 j=4 sNof0f sf]if 1
tflnd kl/ifb\ 26
12.2 /fli6\o ckfu ;xfotf sf]if 1
18.6 ljZjljBfno cg'bfg cfof]u 1
12.3 /fli6\o :jf:yof]krf/ ;xfotf sf]if 1
18.7 ljBfyL+ ljQLo ;xof]u sf]if ljsf;
12.4 ;dfh sNof0f kl/ifb\ 1
;ldlt 1
12.5 cGt/f+li6\o wd+kq wd+k'qL lj-;- 1 18.8 ;'b'/klZrd ljZjljBfno 1
13. o'jf tyf v]ns'b dGqfno 1 18.9 s=lif tyf ag ljZjljBfno 1
13.1 /fli6\o v]ns'b kl/ifb\ 1 18.10 :jKg au}rf ljsf; ;ldlt 1
14. /Iff dGqfno 6 18.11 lqe'jg ljZjljBfno 1
14.1 g]kfnL ;}lgs, sNof0fsf/L sf]if 1 18.12 o'g]:sf]sf lgldQ g]kfn /fli6\o
14.2 g]kfnL ;}lgs ljdfg ;]jf, Jofkfl/s cfof]u 1
p8fg ljsf; ;ldlt 1 18.13 bf]>f] pRr lzIff kl/of]hgf
14.3 ax' Joj;fo pBf]u 1 sfof+Gjog OsfO+ 1
14.4 a;'Gw/f SoflG6g 1 18.14 v'nf ljZj ljBfno 1
14.5 jL/]Gb| c:ktfn, d]lG6g]G; km08 1 18.15 l8NnL/d0f k':tsfno 1
14.6 :joDe" af?bvfgf 1 18.16 d]l8sn k|jw+g ljsf; ;ldlt 1
15. jg tyf e"Y;_/If0f dGqfno 40 18.17 dbg cfl>t :d=lt k|fljlws
15.1 hl8a'6L pTkfbg tyf k|zf]wg lzIffno 1
sDkgL lnld6]8 1 18.18 ;Lk ljsf; kl/of]hgf sf7df08f}
15.2 lhNnf jg k}bfjf/ cfk"lt+ ;ldlt 28 1
282
qm- qm-
;_:yfsf] gfd ;__Vof ;_:yfsf] gfd ;__Vof
;_- ;_-
19. ;fdfGo k|zf;g dGqfno 3 23.2 c:ktfn ljsf; ;ldlt / cGo
c:kQfn 72
19.1 lghfdtL sd+rf/L c:ktfn 1
23.3 cfo'j]+j]b cf}ifwfno g/b]jL 1
19.2 sd+rf/L k|lzIf0f k|lti7fg 1
23.4 sflGt afn c:ktfn ljsf;
19.3 g]kfn k|zf;lgs k|lzIf0f k|lti7fg 1 ;ldlt 1
20. ;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno 76 23.5 ls6hGo /f]u cg';Gwfg tyf
20.1 uf]/vfkq ;_:yfg 1 tflnd s]Gb| 1
20.2 g]kfn b"/;~rf/ k|flws/0f 1 23.6 lrlsT;f lj1fg /fli6\o k|lti7fg
20.3 g]kfn 6]lnlehg 1 [jL/ c:ktfn{ 1
20.4 /fli6\o ;dfrf/ ;ldlt 1 23.7 g]kfn :jf:yo cg';Gwfg kl/ifb\ 1
20.5 rnlrq ljsf; af]8+ 1 23.8 k/f]ksf/ tyf :qL /f]u c:ktfn
20.6 k|]; sfplG;n 1 ljsf; ;ldlt 1
20.7 kqsf/ sNof0f sf]if 1 23.9 kf6g :jf:yo lj1fg k|lti7fg 1
20.8 wgfb]z 1 23.10 aL-kL-sf]O/fnf :jf:yo lj1fg
20.9 /]l8of] k|;f/ ;]jf ljsf; ;ldlt 4 k|lti7fg 1
20.10 x'nfs art a}s 63 23.11 aL-kL-sf]O/fnf d]df]l/on SofG;/
20.11 sfo+\ ;_rfng sf]if 1 c:ktfn 1
21. ;x/L ljsf; dGqfno 49 23.12 dfgl;s c:ktfn 1
21.1 cGt/f+li6\o ;Dd]ng s]Gb| ljsf; ;ldlt 1 23.13 zxLb u_ufnfn /fli6\o x=bo s]Gb| 1
21.2 clwsf/ ;DkGg jfudtL ;Eotf 23.14 z'qm/fh 6\lksn tyf ;?jf /f]u
ljsf; ;ldlt [sf]if{ 1 c:ktfn 1
21.3 u|fdL0f vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ sf]if 23.15 l;_xb/af/ a}Bvfgf ljsf; ;ldlt 1
ljsf; ;ldlt 1 23.16 :jf:yo s/ sf]if 1
21.4 hUuf ljsf; rqmsf]if 1 23.17 :jf:yo tflnd sfo+;~rfng sf]if / 27
21.5 blIf0fsfnL If]q k|aGw ljsf; ;ldlt 1 cGo
21.6 gu/ ljsf; ;ldlt 30 23.18 If]qLo c:ktfn ljsf; ;ldlt 4
21.7 vfg]kfgL dx;'n lgwf+/0f cfof]u 1 23.19 /fli6|\o Ifo /f]u s]Gb| 1
21.8 l;_xb/af/ ;lrjfno k'gMlgdf+0f ;ldlt 1 23.20 dfgj c_u k|Tof/f]k0f s]Gb| 1
21.9 sf7df08f} pkTosf vfg]kfgL 23.21 /fli6\o 6\df ;]06/ 1
Joj:yfkg af]8+ 1 23.22 /fli6\o cfo'j]+b cg';Gwfg tyf
21.10 sf7df08f} pkTossf ljsf; tflnd s]Gb| 1
k|flws/0f / lhNnf cfo'Qm sfof+no 4 23.23 /fli6\o cfo'j]+b k|lti7fg 1
22. ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 23.24 lh-kL sf]O/fnf :jf; k|Zjf; 1
67
dGqfno 23.25 s0ff+nL :jf:Yo lj1fg k|lti7fg 1
22.1 u|fld0f ljsf; k|lzIf0f s]Gb|x? 5 24. /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno
1
22.2 :yflgo ljsf; k|lzIf0f k|lti7fg 1
24.1 gof_ g]kfn lgdf+0f sf]if 1
22.3 dlxnf ljsf; k|lzIf0f s]Gb|x? 2
22.4 gu/ ljsf; k|lzIf0f k|lti7fg sf:sL 1 25. ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f dGqfno
1
22.5 :yfgLo ljsf; sf]ifsf] ;lrjfno 58
25.1 /fli6|o ;xsf/L ljsf; af]8+ 1
23. :jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno 133 26. lhNnf ljsf; ;ldlt 75
23.1 c~rn c:ktfn ljsf; ;ldlt
s'n hDdfM 699
10
283
cg';"lr ! v
k|ltj]bgsf] kl/R5]b ! bkmf %, ^ / & ;_u ;DalGwt
sfo+d"ns tyf ljz]if n]vfk/LIf0f ul/Psf sfof+nox?sf] ljj/0f
qm-;_- dGqfno/sfof+no ljifo / If]q
[s{ sfo+d"ns n]vfk/LIf0f
1. ef}lts k"jf{wf/ tyf oftfoft, l;FrfO dGqfno ;fj{hlgs vl/b Joa:yfkg
2. ef}lts k"jf{wf/ tyf oftfoft, s[lif ljsf;, ;+3Lo dfldnf tyf :yfgLo, ;fj{hlgs ;]jf k|jfx / sfo{qmd ;~rfngdf bf]xf]/f]kgf
vfg]kfgL, l;FrfO dGqfno
3. g]kfn k|zf;lgs k|lzIf0f k|lti7fg / /fh:j k|zf;g tflnd s]Gb| tflnd ;~rfng / k|efjsfl/tf
4. cy{, ef}lts k"jf{wf/ tyf oftfoft, /Iff, zx/L ljsf;, ;+3Lo dfldnf tyf a]?h" nut clen]v, km5of}{6 / cg'udg
:yfgLo ljsf; dGqfno
5. u[x dGqfno, ;8s ljefu, l;+rfO{ ljefu, s[lif ljefu, :jf:Yo ;]jf laefu ;/sf/L sfof{nodf ;jf/L;fwg pkof]u
6. k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no / u=x dGqfno lgsfo ljkb\ Joj:yfkgsf] k"j+tof/L
cy{ dGqfno
7. cy{ dGqfno u}/s/ /fh:jsf] bfo/f
8. cy{ dGqfno /fh:j 5'6sf] k|efj
9. cfGtl/s /fh:j sfof{no, sf7df8f}+ If]q g+= ! s/bftf ;]jf k|jfx / /fh:j c;'nL
10. sfs8letf eG;f/ sfof+no eG;f/ d"Nofsg tyf Jofkf/ ;xhLs/0f
s=lif ljsf;
11. ls;fgsf nflu aLp lahg sfo+qmd, cfof]hgf ;dGjo sfof+no a'6jn cfof]hgf sfof+Gjog tyf d"Nofsg
u=x
12. g]kfn ;z:q k|x/L sfof+no lrtjg, wg'iff, bfF / af_s] sfo+;Dkfbg Joj:yfsf] d"Nofsg
13. g]kfn k|x/Lsf lrtjg, wg'iff, bfF / af_s] lhNnfl:yt lgsfox? sfo+;Dkfbg Joj:yfsf] d"Nofsg
e"ld;'wf/ tyf Joj:yf
14. dfnkf]t sfof+no ;nf+xL, rfalxn, eQmk'/, k;f+ / gjnk/f;L /lhi6\]zg tyf clen]v Joj:yfkg
ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft
15. l8lehg ;8s, nlntk'/ / lzjk'/ cfof]hgf sfof+Gjog l:yltsf] d"Nofsg
16. Jofkfl/s dfu+, a]nlxof [e}/xjf{Ya'6jn sfo+;Dkfbg l:ylt tyf pknlaw d"Nofsg
/Iff
17. jL/]Gb| ;}lgs c:ktfn, 5fpgL :jf:Yo ;]jf k|jfx l:ylt d"Nofsg
zx/L ljsf;
18. zx/L ljsf; dGqfno ejg lgdf{0f dfkb08 tof/L / sfof{Gjog
19. vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ l8lehg sfof+no gjnk/f;L, sf:sL / bfF cfof]hgf 5gf}6 / sfof+Gjog d"Nofsg
20. sf7df8f}_ pkTosf ljsf; k|flws/0f, lhNnf cfo'Qmsf] sfof+no eQmk'/ sfo+qmd sfof+Gjog l:ylt d"Nofsg
zflGt tyf k'gMlgdf+0f dGqfno
21. zflGt sf]if ;lrjfno, aa/dxn -u[x, :jf:Yo, lhNnf lasf; ;ldltdf zflGt sf]if kl/rfng d"Nofsg
ePsf] sf]if kl/rfng_
lzIff
22. lhNnf lzIff sfof+no gjnk/f;L, k;f+, wgs'6f, ;nf+xL / ;'v]+t z}lIfs u'0f:t/ Pj_ cg'bfg k/Lrfng
23. k|fljlws lzIff tyf Joj;flos tflnd kl/ifb\, ;fgf]l7dL, eQmk'/ k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd kl/ifb\af6
;DaGwg
ko+6g
24. ;+:s[lt, ko{6g tyf gful/s p8\8og dGqfno kj{tf/f]x0f /f]oN6L c;'nL / pkof]u
;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf;
25. ;:k]G;g a=h l8lehg, nlntk'/ sfo+;Dkfbg l:yltsf] d"Nofsg
26. lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no emfkf, ;nf+xL, gjnk/f;L / h'Dnf cfGtl/s cfo / k'_hLut cg'bfgsf] d"Nofsg
l;_rfO
27. l;_rfO l8lehg ?kGb]xL / s~rgk'/ sfo+;Dkfbg l:ylt d"Nofsg
284
qm-;_- dGqfno/sfof+no ljifo / If]q
28. hnpTkGg k| s f] k lgoGq0f l8lehg, wg' iff / bfr' n
+ f [dxfsfnL gbL lgoGq0f of]hgf 5gf}6 tyf sfof+Gjog l:ylt d"Nofsg
cfof]hgf{
:jf:yo tyf hg;_Vof
29. lhNnf :jf:yo sfof+no wg'iff, sf:sL, kfNkf h'Dnf / s}nfnL :jf:Yo ;]jf k|jfxsf] d"Nofsg
30. aL-kL- sf] O/fnf, d] d f] l /on SofG;/ c:ktfn, lrtjg :jf:Yo ;]jf k|jfxsf] d"Nofsg
[v{ ;"rgf k|lalw n]vfk/LIf0f @)&@ sf nflu 5gf}6 ul/Psf ljifo / lgsfox?
31. ;fj+hlgs vl/b cg'udg sfof+no O+Ylal8F ;km\6j]o/sf] sfof+Gjog
32. vuf]n dxfzfvf, gfkL ljefu lhlkP; ;k6j]o/sf] sfof+Gjog
33. /fli6«o e"—pkof]u cfof]hgf-@)&).&!_ lhcfO{P; ;ˆ6j]o/sf] sfof{Gjog
34. oftfoft Joa:yf sfof+no, e]/L O+YnfO;]lG;F Joj:yfsf] sfof+Gjog
35. u|fld0f vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ sf]if lasf; ;ldlt, sf7df8f}_ n]vf ;k6j]o/sf] pkof]u
36. lhNnf lzIff sfof+ n o, /f} t x6 / alb+ of km\ Nof; l/kf]6+ ;km\6j]o/sf] sfof+Gjog
37. lhNnf ljsf; ;ldlt, k;f+ n]vf ;k6j]o/sf] pkof]u
[u{ jftfa/0fLo n]vfk/LIf0f @)&@ sf nflu 5gf}6 ul/Psf ljifo / lgsfox?
jg tyf e"Y;_/If0f
38. lhNnf jg sfof+no, af/f, lrtjg gjnk/f;L / ?kGb]xL jg Joj:yfkgsf] d"Nofsg
285
cg';"rL Y @
[ k|ltj]bgsf] kl/R5]b ! Bkmf !- ;_u ;DalGwt{
;/sf/L sfof+nosf] n]vfk/LIf0f /sd
[? xhf/df{
ljlgof]hg /fh:j w/f}6L cGo sf/f]jf/
n]vfk/LIf0f ;DkGg
s|-;_ dGqfno/ lgsfosf] gfd n]vfk/LIf0f ug'+kg+] ;DkGg n]vfk/LIf0f ug+'kg+] ;DkGg n]vfk/LIf0f ug'+kg]+ ;DkGg n]vfk/LIf0f ug'+kg]+ ;DkGg /sd
OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd
rfn' jif+MY
1 /fi6\kltsf] sfof+no 1 360267 1 360267 1 450 1 450 1 19905 1 19905 0 0 380622
2 pk/fi6\kltsf] sfof+no 1 32227 1 32227 1 44 1 44 1 778 1 778 0 0 33049
3 ;_ljwfg ;ef Joj:yflksf ;_;b ;lrjfno 1 1355849 1 1355849 1 2379 1 2379 1 9498 1 9498 0 0 1367726
4 ;jf]+Rr cbfnt 104 3110716 104 3110716 104 657606 104 657606 104 3118946 104 3118946 1 2558 1 2558 6889826
5 clVtof/ b'?kof]u cg';Gwfg cfof]u 6 709337 6 709337 6 25338 6 25338 6 49781 6 49781 1 300 1 300 784756
6 dxfn]vf k/LIfssf] sfof+no 1 341537 1 341537 1 2324 1 2324 1 2627 1 2627 0 0 346488
7 nf]s ;]jf cfof]u 16 623497 16 623497 16 153834 16 153834 16 5491 16 5491 0 0 782822
8 lgjf+rg cfof]u 76 493334 76 493334 76 1092270 76 1092270 76 20640 76 20640 1 10705 1 10705 1616949
9 dxfGofoflwjQmfsf] sfof+no 93 593571 93 593571 93 3617 93 3617 93 11755 93 11755 1 25 0 25 608968
10 Gofo kl/ifb\ 1 40894 1 40894 1 734 1 734 1 388 1 388 0 0 42016
11 /fli6\o dfgjclwsf/ cfof]u 9 108952 9 108952 9 199 9 199 9 98 9 98 1 365 1 365 109614
12 k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 13 12539210 13 12539210 13 70624 13 70624 13 12675 13 12675 2 1138 2 1138 12623647
13 cy+ 714 153273281 714 153273281 115 341781517 115 341781517 143 9215797 143 9215797 39 59232832 39 59232832 563503427
14 pBf]u 96 1530745 96 1530745 95 1044705 95 1044705 93 170123 93 170123 29 239072 29 239072 2984645
15 pmhf+ 8 2658166 8 2658166 7 1353777 7 1353777 7 1094020 7 1094020 0 0 0 0 5105963
16 sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf 5 110886 5 110886 5 50080 5 50080 5 1264 5 1264 1 16552 1 16552 178782
17 s=lif ljsf; 348 19198015 341 18881851 332 253724 325 243622 304 176062 299 173719 101 59152 101 59152 19358344
18 u=x 2660 41716669 2660 41716669 408 5502532 408 5502532 421 1104772 421 1104772 83 1500042 83 1500042 49824015
19 k//fi6\ 42 3474679 42 3349910 40 7666041 40 7666041 5 9935 5 9935 5 1818125 5 1818125 12844011
20 ;_:s=lt, ko+6g tyf gful/s p88\og 29 2574838 28 2503477 24 627921 23 604283 26 78129 25 75582 4 28145 4 28145 3211487
21 e"ld;'wf/ tyf Joj:yf 311 3397530 311 3397530 226 10789240 226 10789240 140 523852 140 523852 94 9279697 94 9279697 23990319
22 ef}lts k'jf+wf/ tyf oftfoft 152 37523120 152 37523120 125 11633131 125 11633131 120 3590731 120 3590731 66 4715676 66 4715676 57462658
23 dlxnf,afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 203 1582104 203 1582104 47 5787 47 5787 34 11769 34 11769 340 303244 340 303244 1902904
24 o'jf tyf v]ns'b 1 1380275 1 1380275 1 102012 1 102012 1 1850 1 1850 0 0 1484137
25 /Iff 587 38324043 587 38324043 220 111284 220 111284 238 751332 238 751332 2 242479 2 242479 39429138
26 jg tyf e"Y;_/If0f 1139 7058067 1139 7058067 144 1259739 144 1259739 131 1286510 131 1286510 89 382203 89 382203 9986519
27 jfl0fHo tyf cfk"lt+ 13 1055822 13 1055822 9 271482 9 271482 7 18764 7 18764 1 167250 1 167250 1513318
28 lj1fg,k|ljlw tyf aftfj/0f 50 4501131 50 4501131 11 609673 11 609673 9 72784 9 72784 4 6148192 4 6148192 11331780
29 zflGt tyf k'glgdf+0f 12 3081126 12 3081126 3 858421 3 858421 5 14455 5 14455 0 0 3954002
30 lzIff 133 75227894 132 74230126 115 1240612 114 1218786 73 63145 72 63102 0 0 75512014
31 >d tyf /f]huf/ 41 863186 41 863186 33 24514 33 24514 19 816174 19 816174 9 12417212 9 12417212 14121086
32 ;fdfGo k|zf;g 5 493918 5 493918 5 2725 5 2725 5 36657 5 36657 0 0 533300
33 l;rfO+ 115 15044853 115 15044853 104 61873 104 61873 108 1288194 108 1288194 0 0 0 0 16394920
34 ;"rgf tyf ;~rf/ 225 3683366 225 3683366 92 6077919 92 6077919 64 53199 64 53199 9814484
35 ;x/L ljsf; 1123 19495732 1123 19495732 119 2087536 119 2087536 121 1436704 121 1436704 104 4182199 104 4182199 27202171
36 ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 2477 39595357 2477 39595357 154 512373 154 512373 134 57073 134 57073 0 0 40164803
37 :jf:Yo tyf hg;_Vof 1463 23370813 1459 23269497 172 144089 171 143989 211 274660 210 269942 0 0 23683428
38 ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f 45 1010262 43 998736 36 10151 34 9822 28 9595 27 9554 6 2945 6 2945 1021057
39 /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 36 511205 36 511205 36 5173 36 5173 36 11195 36 11195 1 21000 1 21000 548573
hDdf 12355 522046474 12340 520423570 3000 396097450 2988 396041455 2810 25421327 2801 25411635 985 100771108 984 100771108 1042647768
286
ljlgof]hg /fh:j w/f}6L cGo sf/f]jf/
n]vfk/LIf0f ;DkGg
s|-;_ dGqfno/ lgsfosf] gfd n]vfk/LIf0f ug'+kg+] ;DkGg n]vfk/LIf0f ug+'kg+] ;DkGg n]vfk/LIf0f ug'+kg]+ ;DkGg n]vfk/LIf0f ug'+kg]+ ;DkGg /sd
OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd
aSof}tf
1 ;jf]+Rr cbfnt 0 0 44 2448 44 40929 0 0 0
2 lgjf+rg cfof]u 5 390 6 2 37 129 0 0 0
3 cy+ 1 499 13 1745 11 43551 1 11435 0
4 pBf]u 1 6080 7 887 1 1239 0 0 0 0 0
5 pmhf+ 22 32407 0 0 3 1708 0 0 0
6 sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf 3 274 0 0 0 0 0 0 0
7 s=lif ljsf; 18 259578 9 128 89 4951 0 0 0 0 0
8 u=x 8 11414 10 8145 78 14859 0 0 0 0 0
9 k//fi6\ 1 2875 6 251787 0 0 0 0 1 0 0 0 0
10 ;__:s=lt, ko+6g tyf gful/s p8\8og 7 2031 30 4654 25 1960 0 0 0
11 e"ld;'wf/ tyf Joj:yf 25 12212 19 13092 75 15490 2 2539 0 0 0
12 ef}lts k\"jf+wf/ tyf oftfoft 187 238203 0 0 43 44910 0 0 0 0
13 dlxnf,afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 0 0 16 283 4 146 0 0 0 0 0
14 o'jf tyf v]ns'b 4 12418 0 0 0 0 0 0 0 0 0
15 /Iff 0 35222 2 45 5 6673 0 0 0 0 0
16 jg tyf e"Y;_/If0f 13 27001 4 22881 47 27706 18 227 0 0 0
17 lzIff 68 1160155 89 21980 114 34488 0 0 0 0 0
18 >d tyf /f]huf/ 0 0 0 0 3 164 0 0 0 0 0
19 l;_rfO+ 45 75859 2 103 87 25111 0 0 0 0 0
20 ;x/L ljsf; 58 156856 2 4 55 3167 0 0 0 0 0
21 ;"rgf tyf ;~rf/ 0 0 0 0 12 3026 0 0 0
22 ;_l3o dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 229 312675 0 0 159 19334 0 0 0 0 0
23 :jf:Yo tyf hg;_Vof 283 1583718 8 584679 60 33659 2 2378 499 46856 2 3621 0 0 0 0 590678
24 ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f 5 914 176 0 12 57 0 0 0 0 0
hDdfMY 983 3930781 8 584679 495 361843 2 2378 1403 336454 2 3621 22 14201 0 0 590678
s'n hDdfMY 13338 525977255 12348 521008249 3495 396459293 2990 396043833 4213 25757781 2803 25415256 1007 100785309 984 100771108 1043238446
287
cg';"rL Y #
[ k|ltj]bgsf] kl/R5]b @ bkmf $-! ;_u ;DalGwt{
;/sf/L lgsfo /dGqfnosf] n]vfk/LIf0f aSof}tfsf] ljj/0f
[? xhf/df{
ljlgof]hg /fh:j w/f}6L cGo sf/f]jf/ hDdf
s|-;_ dGqfno/ lgsfosf] gfd
OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd
1 ;jf]+Rr cbfnt 0 0 44 2448 44 40929 88 43377
2 lgjf+rg cfof]u 5 390 6 2 37 129 0 0 48 521
3 cy+ 1 499 13 1745 11 43551 1 11435 26 57230
4 pBf]u 1 6,080 7 887 1 1239 0 0 9 8206
5 pmhf+ 22 32,407 0 0 3 1708 0 0 25 34115
6 sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf 3 274 0 0 0 0 0 0 3 274
7 s=lif ljsf; 25 575,742 16 10230 94 7294 0 0 135 593266
8 u=x 8 11,414 10 8145 78 14859 0 0 96 34418
9 k//fi6\ 2 127,644 6 251787 0 0 1 0 9 379431
10 ;__:s=lt, ko+6g tyf gful/s p8\8og 8 73392 31 28292 26 4507 0 0 65 106191
11 e"ld;'wf/ tyf Joj:yf 25 12,212 19 13092 75 15490 2 2539 121 43333
12 ef}lts k\"jf+wf/ tyf oftfoft 187 238,203 0 0 43 44910 0 0 230 283113
13 dlxnf,afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 0 0 16 283 4 146 0 0 20 429
14 o'jf tyf v]ns'b 4 12,418 0 0 0 0 0 0 4 12418
15 /Iff 0 35,222 2 45 5 6673 0 0 7 41940
16 jg tyf e"Y;_/If0f 13 27,001 4 22881 47 27706 18 227 82 77815
17 lzIff 69 2,157,923 90 43806 115 34531 1 0 275 2236260
18 >d tyf /f]huf/ 0 0 0 0 3 164 0 0 3 164
19 l;_rfO+ 45 75,859 2 103 87 25111 0 0 134 101073
20 ;x/L ljsf; 58 156,856 2 4 55 3167 0 0 115 160027
21 ;"rgf tyf ;~rf/ 0 0 0 0 12 3026 0 0 12 3026
22 ;_l3o dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 229 312,675 0 0 159 19334 0 0 388 332009
23 :jf:Yo tyf hg;_Vof 279 1,100,355 59 31381 498 47953 0 836 1179689
24 ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f 7 12,440 178 329 13 98 0 0 198 12867
hDdfM 991 4969006 505 415460 1410 342525 23 14201 2929 5741192
288
cg';"rL Y $
[ k|ltj]bgsf] kl/R5]b ! bkmf # / $ / kl/R5]b @ sf] $-@ ;_u ;DalGwt{
;_ul7t ;_:yf, cGo ;_:yf / ;ldltsf] n]vfk/LIf0f ljj/0f
[?- xhf/df{
s|-;_ n]vfk/LIf0f k|lta]bg n]vfk/LIf0f ;DkGg
dGqfno/lgsfosf] gfd aSof}tf jif+
ug'+kg]+ ;DkGg clGtd k|f/lDes /sd
1 Joj:yflksf ;_;b ;lrjfno 1 1 1
2 k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 9 9 9 30377058 0
3 cy+ 10 9 5 4 1187984284 1
4 pBf]u 37 11 11 165402 26
5 pmhf+ 2 2 1 1 1,101,221 0
6 sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf 3 3 1 2 105691 0
7 s=lif ljsf; 15 14 2 12 6205655 1
8 u=x 4 4 4 27632033 0
9 ;_:s=lt,ko+6g tyf gful/s p8\8og 33 20 20 1,039,044 13
10 e"ld;'wf/ tyf Joj:yf 2 1 0 1 1
11 ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft 13 1 1 4800122 12
12 dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 5 4 4 488394 1
13 o'jf tyf v]ns"'b 1 1 1 1593955 0
14 /Iff 6 6 6 34495604 0
15 jg tyf e"Y;_/If0f 41 41 1 40 3044761 0
16 jfl0fHo tyf cfk"lt+ 11 7 1 6 1146457 4
17 lj1fg, k|ljlw tyf aftfj/0f 3 3 3 504461 0
18 lzIff 672 262 0 262 26549725 410
19 ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f 1 1 1 0
20 ;fdfGo k|zf;g 3 3 0 3 2252233 0
21 ;"rgf tyf ;~rf/ 86 77 1 76 2141012 9
22 ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 67 67 0 67 1267479 0
23 :jf:Yo tyf hg;_Vof 134 133 0 133 24029319 1
24 zx/L ljsf; 49 46 2 44 19933553 3
25 /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 1 1 0 1 31909 0
hDdfM 1208 726 14 712 1376889372 482
289
cg';"rL %
[ k|ltj]bgsf] kl/R5]b ! bkmf # / $ ;_u ;DalGwt{
jf;nft tof/ ug]+ ;_ul7t ;_:yf, ;ldlt / cGo ;_:yf
n]vfk/LIf0f c s, a]?h" / bfloTj tyf ;DklQ
[?-xhf/df{
n]vfk/LIf0f n]vfk/LIf0f n]vfk/LIf0f ePsf] clGtd cfly+s jif+|sf] k'hL /bfloTj n]vfk/LIf0f ePsf] clGtd cfly+s jif+sf] ;DklQ
s|-;_ ;_:yfsf] gfd ug'+kg]+ ;DkGg cfly+s n]vfk/LIf0f /sd j]?h" /sd
k"_hL hu]8f sf]if ;_lrt gfmf/gf]S;fg bL3+sfnLg shf+ rfn' bfloTj Joj:yf hDdf l:y/ ;DklQ rfn' ';DkQL cGo ;DklQ hDdf
cfly+s jif+ jif+
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
1 ;_ul7t ;_:yf 624 1,215,732,176 1,694,219 28,698,832 126,769,312 -3,776,341 102,601,502 953,342,329 4,671,883 1,212,307,517 20,488,602 456,699,610 735,116,719 1,212,304,931
cy+ dGqfno 6 1172699869 0 12038972 117704695 -5483090 94762315 945500128 1921902 1166444922 2404933 441065162 722974827 1166444922
sd+rf/L ;~rosf]if 1 2071/72 1,94,44,32,47 0 4,62,80,02 0 0 1,88,36,89,63 1,44,62,82 194,443,247 32,24,73 1,92,05,55,92 2,06,51,82 194,443,247
gful/s nufgL sf]if 2 2070/71 42,81,77,29 45,00,00 38,50,18 77,18,57 34,87,52,62 5,90,69,17 42,86,75 42,817,729 79,14,25 20,94,00,75 21,08,62,29 42,817,729
g]kfn lwtf]kq af]8+ 1 2071/72 37,53,37 0 26,73,62 0 0 6,10,30 4,69,45 375,337 37,68 6,34,41 30,81,28 375,337
g]kfn /fi6« a_s} 1 2071/72 7,89,24,78,03 3,00,00,00 1,08,08,25,74 0 58,58,17,08 6,19,58,35,21 0 789,247,803 76,30,66 97,72,19,08 690,76,28,29 789,247,803
/fli6\o jfl0fHo a_}s 1 2071/72 145,81,57,53 8,58,89,72 4,34,17,39 -6,25,49,47 1,30,53,45 131,57,96,97 0 139,560,806 52,42,01 130,28,41,46 8,75,24,59 139,560,806
phf+ dGqfno 3 1,101,221 0 750,000 0 -119,104 342,274 8,947 0 982,117 407,241 13,736 561,140 982,117
tg_x" xfO8\f]kfj/ sDkgL lnld6]8 1 2071/72 1,10,12,21 75,00,00 0 -11,91,04 34,22,74 89,47 0 982,117 40,72,41 1,37,36 56,11,40 982,117
s=lif ljsf; dGqfno 8 5262374 30909 1966654 564317 373969 0 1537176 822844 5264960 2149649 2529389 583336 5262374
s=lif ;fdu|L sDkgL lnld6]8 1 2071/72 3,47,95,38 42,63,82 54,24,99 36,41,90 0 1,53,25,23 61,39,44 3,479,538 81,34,25 2,21,49,41 45,11,72 3,479,538
g]kfn kz' lrlsT;f kl/ifb\ 1 2071/72 92,68 24,16 68,04 48 0 0 0 9,268 28,50 64,18 0 9,268
g]kfn s=lif cg';Gwfg kl/ifb\ 1 2071/72 1,531,300 30318 1319918 462 3582 207338 1,531,300 1319918 186890 24492 1,531,300
/fli6\o lrof tyf skmL ljsf; af]8+ 1 2071/72 47,961 280 46296 0 2586 0 103 1562 50,547 2004 25504 20453 47,961
/fli6\o b'Uw ljsf; af]8+ 1 2071/72 194,307 311 171642 14552 7145 968 194,307 11452 95636 87219 194,307
ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno
5 4800122 9249 0 4771222 0 0 18590 10310 4800122 0 648333 4151789 4800122
;8s af]8+ g]kfn 1 2071/72 4,800,122 9,249 0 4771222 0 0 18590 10310 4800122 0 648333 4151789 4800122
jg tyf e"Y;_/If0f dGqfno 3 2438538 86574 85012 941610 117734 0 422219 741692 2308267 614472 1021029 672766 2308267
lb l6Da/ skf]+/]zg ckm g]kfn lnld6]8 1 2071/72 1,02,32,49 1,60,82 36,79,65 -13,02,71 0 16,40,02 47,52,00 892,978 19,07,04 70,22,74 0 892,978
/fli6\o k|s=lt ;_/If0f sf]if 1 2071/72 1,415,289 86574 68930 573645 248005 258217 266492 1,415,289 423768 318755 672766 1,415,289
jfl0fHo tyf cfk"lt+ dGqfno 7 402096 0 12243 57738 155230 121700 11024 44161 402096 11300 338336 52460 402096
g]kfn kf/jfxg tyf uf]bfd Joj:yf sDkgL ln- 1 2071/72 40,20,96 1,22,43 5,77,38 15,52,30 12,17,00 1,10,24 4,41,61 402,096 1,13,00 33,83,36 5,24,60 402,096
lzIff dGqfno 541 8,458,653 1311148 5836332 1343247 1508394 0 3050004 251874 11989851 5901038 572889 5515924 11989851
dWoklZrd ljZjljBfno 15 2071/72 285,483 160599 100028 0 154452 0 20878 0 275,358 100028 5127 170203 275,358
;'b'/klZrd ljZjljBfno 9 2071/72 190,548 9182 38490 210789 269336 2982 -14 521,583 103495 122753 295335 521,583
s=lif tyf ag ljZjljBfno 7 2071/72 640,541 17464 279324 0 178917 0 55492 0 513,733 279324 37288 197121 513,733
g]kfn ;_:s=t ljZjljBfno 26 2071/72 1,401,578 140246 584772 1132458 -39094 0 403062 0 2,081,198 584772 39039 1457387 2,081,198
lqe'jg ljZjljBfno 476 2071/72 5,940,503 983657 4833718 944,783 0 2567590 251888 8,597,979 4833419 368682 3395878 8,597,979
;fdfGo k|zf;g dGqfno 1 416297 3289 203602 166255 8263 0 46407 0 424527 72031 105432 247064 424527
g]kfn k|zf;lgs k|lzIf0f k|lti7fg 1 2071/72 416297 3289 203602 166255 8263 0 46407 0 424527 72031 105432 247064 424527
;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno 5 52,196 0 40,372 10,669 -4,613 0 1,097 58 47,583 16,513 31,070 0 47,583
/fli6\o ;dfrf/ ;ldlt 1 2071/72 5,21,96 4,03,72 1,06,69 -46,13 0 10,97 58 47,583 1,65,13 3,10,70 0 47,583
:jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno 4 4180191 253050 3359595 555921 124614 0 140061 0 4180191 3256563 863515 60113 4180191
aL-kL-sf]O/fnf :jf:yo lj1fg k|lti7fg 1 071/72 2933971 99776 2245076 548834 0 0 140061 0 2933971 2373580 505397 54994 2933971
:jf:yo cg';Gwfg kl/ifb\ 1 071/72 75833 14577 12540 7087 56206 0 0 0 75833 69204 5728 901 75833
kf6g :jf:yo la1fg k|lti7fg 1 071/72 1030427 138697 962019 0 68408 0 0 0 1030427 743276 287151 0 1030427
s0ff+nL :jf:Yo lj1fg k|lti7fg 1 071/72 139960 0 139960 0 0 0 0 0 139960 70503 65239 4218 139960
;x/L ljsf; dGqfno 5 15920619 0 4406050 653638 -457738 7375213 2606676 879042 15462881 5654862 9510719 297300 15462881
sf7df08f} pkTosf vfg]kfgL Joa:yfkg jf]8+ 1 2068/69 6,57,60,17 1,77,93,44 33,48,82 -20,70,56 2,81,50,69 1,19,48,45 45,18,77 6,368,961 2,81,20,32 3,41,70,29 13,99,00 6,368,961
sf7df08f} pkTosf vfg]kfgL Joa:yfkg jf]8+ 1 2069/70 9,34,46,02 2,62,67,06 31,87,56 -25,06,82 4,56,01,44 1,41,18,31 42,71,65 9,093,920 2,84,28,30 6,09,36,90 15,74,00 9,093,920
2 ;ldlt 8 4,082,488 333,611 2,687,952 147,336 479,937 156,470 573,694 124,473 4,169,862 2,222,195 1,610,699 249,594 4,082,488
cy+ dGqfno 1 2,023,165 56,512 1,702,272 0 320,893 0 0 0 2,023,165 1,550,737 472,428 0 2,023,165
ljdf ;ldlt 1 2071/72 2,023,165 56,512 1,702,272 0 320,893 0 2023165 1,550,737 472,428 2,023,165
sfg"g, Gofo, ;__ljwfg ;ef tyf ;_;bLo
dfldnf dGqfno 1 97917 0 0 53 82441 0 1552 13871 97917 11438 86479 0 97917
290
n]vfk/LIf0f n]vfk/LIf0f n]vfk/LIf0f ePsf] clGtd cfly+s jif+|sf] k'hL /bfloTj n]vfk/LIf0f ePsf] clGtd cfly+s jif+sf] ;DklQ
s|-;_ ;_:yfsf] gfd ug'+kg]+ ;DkGg cfly+s n]vfk/LIf0f /sd j]?h" /sd
k"_hL hu]8f sf]if ;_lrt gfmf/gf]S;fg bL3+sfnLg shf+ rfn' bfloTj Joj:yf hDdf l:y/ ;DklQ rfn' ';DkQL cGo ;DklQ hDdf
cfly+s jif+ jif+
sfg"g lstfa Joj:yf ;ldlt 1 2071/72 9,79,17 0 53 8,24,41 0 15,52 1,38,71 97,917 1,14,38 8,64,79 0 97,917
s=lif ljsf; dGqfno 3 564872 11525 227160 262 60646 156470 0 110419 554957 392675 70603 101594 564872
sfnLdf6L kmnkm'n tyf t/sf/L ljsf; ;ldlt 1 2071/72 408,742 4412 198555 262 167438 0 0 32572 398827 293827 36275 78640 408742
skf; ljsf; ;ldlt 1 2071/72 156,130 7113 28605 0 (106,792) 156470 0 77847 156130 98848 34328 22954 156130
;_:s=lt,ko+6g tyf gful/s p8\8og dGqfno 1 495498 17301 448903 46595 0 0 0 0 495498 176402 171096 148000 495498
g]kfn ko+6g tyf xf]6n Joj:yfkg k|lti7fg 1 2071/72 495498 17301 448903 46595 0 0 0 0 495498 176402 171096 148000 495498
;x/L ljsf; dGqfno 1 818977 248235 227558 19269 0 0 571986 164 818977 13067 805910 0 818977
u|fdL0f vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ sf]if ljsf;
818977
;ldlt 1 2071/72 818,977 248235 227558 19269 0 0 571986 164 818977 13067 805910 0
lzIff dGqfno 1 82059 38 82059 81157 15957 0 156 19 179348 77876 4183 0 82059
:jKg au}rf ljsf; ;ldlt 1 2071/72 82059 38 82059 81157 15957 156 19 179348 77876 4183 82059
3 cGo ;_:yf 13 0 53,763,517 998,434 36,240,984 143,034 8,838,396 7,641,415 770,416 129,271 53,763,516 1,181,158 38,410,630 14,171,728 53,763,516
cy+ dGqfno 4 13,261,250 180,286 446,900 143,034 4,290,736 7,641,415 739,165 0 13,261,250 2,486 6,423,906 6,834,858 13,261,250
cfsl:ds ljdf sf]if 1 2071/72 4,112,946 33723 110714 110714 3250051 0 641467 0 4112946 2486 2032968 2077492 4,112,946
o'jf tyf ;fgf |Jofj;foL :j/f]huf/ sf]if 1 2070/71 4,609,236 103129 242032 16160 496645 3825512 28887 0 4609236 0 2450004 2159232 4,609,236
o'jf tyf ;fgf |Jofj;foL :j/f]huf/ sf]if 1 2071/72 4,539,068 43434 94154 16160 544040 3815903 68811 0 4539068 0 1940934 2598134 4,539,068
s=lif ljsf; dGqfno 2 7727 65 7727 0 0 0 0 0 7727 0 7727 0 7727
kz' ljsf; kmd+, kf]v/f bfxf]/f] dfu+ 1 2071/72 7,727 65 7727 0 0 7727 7727 0 7727
u=x dGqfno 2 4,743,694 243,408 4,614,423 0 0 0 0 129,271 4,743,694 334,973 1,592,943 2,815,778 4,743,694
k|x/L sNof0f sf]if 1 2071/72 2,847,937 242092 2847937 0 0 0 0 2847937 45966 752695 2049276 2847937
;z:q k|x/L jn sNof0fsf/L ;]jf s]Gb| 1 2071/72 1,895,757 1316 1766486 0 0 0 0 129271 1895757 289007 840248 766502 1895757
;x/L ljsf; 1 32799 5782 7065 0 25264 0 470 0 32799 4628 28171 0 32799
dx;'n lgwf+/0f cfof]u 1 2071/72 32,799 5782 7065 0 25264 0 470 0 32799 4628 28171 0 32799
/Iff dGqfno 2 34124092 388409 29600720 0 4522396 0 976 0 34124092 22604 30268691 3832797 34124092
g]kfnL ;]gf sNof0fsf/L sf]if 1 2071/72 33999310 388409 29486120 0 4513190 33999310 30196490 3802820 33999310
ax' Joj;fo pBf]u 1 2071/72 124,782 0 114600 0 9206 0 976 0 124782 22604 72201 29977 124782
o'jf tyf v]ns'b dGqfno 1 0 1593955 180484 1564149 0 0 0 29805 0 1593954 816467 89192 688295 1593954
/fli6\o v]ns'b kl/ifb\ 1 2071/72 1,593,955 180484 1564149 0 0 0 29805 0 1593954 816467 89192 688295 1593954
hDdfM 645 1,273,578,181 3,026,264 67,627,768 127,059,682 5,541,992 110,399,387 954,686,439 4,925,627 1,270,240,895 23,891,955 496,720,939 749,538,041 1,270,150,935
291
cg';"rL Y ^
[k|ltj]bgsf] kl/R5]b ! bkmf #, $ / kl/R5]b @ sf] %^ ;_u ;DalGwt{
jf;nft tof/ ug]+ ;_ul7t ;_:yf, ;ldlt / cGo ;_:yf
;~rfng glthf
[? xhf/df{
292
;_:yfsf] gfd cfly+s jif+ cfo Joo v'b cfDbfgL
s|-;_ laqmL/;]jf z'Ns cg'bfg cGo cfo hDdf k|ToIf vr+ ;~rfng vr+ sd+rf/L vr+ Jofh x|f; vr+ cfos/ hDdf vr+
:jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno 2218161 845006 109236 3172403 201425 795395 1506406 0 245882 0 2749108 423295
aL-kL-sf]O/fnf :jf:yo lj1fg k|lti7fg 071/072 1403119 574004 53867 2030990 200726 364547 987033 0 180196 0 1732502 298488
g]kfn :jf:Yo cg';Gwfg kl/ifb\ 071/072 22863 41000 7386 71249 0 0 0 0 2000 0 2000 69249
kf6g :jf:yo la1fg k|lti7fg 071/072 774810 52002 45711 872523 0 401885 453715 0 55299 0 910899 -38376
s0ff+nL :jf:yo la1fg k|lti7fg 071/072 17369 178000 2272 197641 699 28963 65658 0 8387 0 103707 93934
;x/L ljsf; 341091 0 137866 478957 0 29951 16933 322989 103220 0 473093 5864
sf7df8f}_ pkTosf vfg]kfgL Joj:yfkg jf]8+ 2068/69 16,96,47 0 9,35,39 263186 0 1,20,06 80,99 14,05,53 5,11,05 0 211763 51423
sf7df8f}_ pkTosf vfg]kfgL Joj:yfkg jf]8+ 2069/70 17,14,44 0 4,43,27 215771 0 1,79,45 88,34 18,24,36 5,21,15 0 261330 -45559
2 ;ldlt 509514 417439 165178 1092131 337242 150202 169657 0 23513 0 680614 411517
cy+ dGqfno 438563 0 1637 440200 0 36557 78392 0 4357 0 119306 320894
ljdf ;ldlt 2071/72 438563 0 1637 440200 0 36557 78392 0 4357 0 119306 320894
sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf 4662 0 6826 11488 1220 3613 6102 0 1166 0 12101 -613
sfg"g lstfa Joj:yf ;ldlt 2071/72 46,62 0 68,26 11488 12,20 36,13 61,02 0 11,66 0 12101 -613
s=lif losf; dGqfno 66289 24744 8167 99200 7485 18777 36090 0 5107 0 67459 31741
skf; ljsf; ;ldlt 2071/72 9603 24744 3591 37938 7485 6789 7121 0 2385 0 23780 14158
sfnLdf6L kmnkm"n tyf t/sf/L ljsf; ;ldlt 2071/72 56686 0 4576 61262 0 11988 28969 0 2722 0 43679 17583
;_:s=lt,ko+6g tyf gful/s p8\8og dGqfno 0 26342 115904 142246 35575 32208 19683 0 12648 0 100114 42132
g]kfn ko+6g tyf xf]6n Joj:yfkg k|lti7fg 2071/72 26342 115904 142246 35575 32208 19683 12648 0 100114 42132
;x/L ljsf; 0 366353 24 366377 292962 46091 27300 0 24 0 366377 0
2071/72
u|fdL0f vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ sf]if ljsf; ;ldlt 0 366353 24 366377 292962 46091 27300 0 24 0 366377 0
lzIff dGqfno 0 0 32620 32620 0 12956 2090 0 211 0 15257 17363
:jKg au}rf ljsf; ;ldlt 2071/72 0 0 27025 27025 0 10857 211 0 11068 15957
l8NnL /d0f k':tsfno 2071/72 0 5595 5595 2099 2090 4189 1406
3 cGo ;_:yfM 11176699 1387717 3449964 16014380 1684953 7297266 815620 362173 5496 235642 10401150 5613230
cy+ dGqfno 579131 200998 537368 1317497 4638 416706 83377 362173 203 0 867097 450400
cfsl:ds ljdf sf]if 2071/72 579131 0 46994 626125 4638 290452 0 203 0 295293 330832
o'jf tyf ;fgf Jofj;foL :j/f]huf/ sf]if 2070/71 0 132002 270912 402914 0 78855 43639 208247 0 0 330741 72173
o'jf tyf ;fgf Jofj;foL :j/f]huf/ sf]if 2071/72 0 68996 219462 288458 0 47399 39738 153926 0 0 241063 47395
s=lif ljsf; dGqfno 19370 0 5158 24528 18366 1603 0 0 0 404 20373 4155
kz' ljsf; kmfd+ kf]v/f [bf]xf]/f] dfu+{ 2071/72 19370 0 5158 24528 18366 1603 404 20373 4155
u=x dGqfno 1253 0 1119953 1121206 1017289 6550 0 0 3067 14578 1041484 79722
k|x/L sNof0f sf]if 2071/72 499 772727 773226 577826 5167 2614 10164 595771 177455
;z:q k|x/L jn sNof0fsf/L ;]jf s]Gb| 2071/72 754 347226 347980 439463 1383 453 4414 445713 -97733
;x/L ljsf; 6013 0 0 6013 0 1675 1431 0 0 0 3106 2907
vfg]kfgL dx;'n lgwf+/0f cfof]u 2071/72 6013 0 0 6013 1675 1431 0 0 0 3106 2907
o'jf tyf v]ns'b 109866 1186719 0 1296585 359420 383515 0 0 0 0 742935 553650
/fli6\o v]]ns'b kl/ifb\ 2071/72 109866 1186719 0 1296585 359420 383515 0 0 0 0 742935 553650
/Iff dGqfno 10461066 0 1787485 12248551 285240 6487217 730812 0 2226 220660 7726155 4522396
g]kfnL ;}lgs sNof0fsf/L sf]if 2071/72 10369929 1778821 12148750 218493 6483881 712526 220660 7635560 4513190
ax' Joj;fo pBf]u 2071/72 91137 8664 99801 66747 3336 18286 2226 0 90595 9206
hDdfM 64497314 15669242 12790233 92956789 30399427 18189756 14652920 709029 648092 1190093 65789317 27167472
293
cg';"rL Y &
[ k|ltj]bgsf] kl/R5]b @ bkmf %^ ;_u ;DalGwt{
cfoYJoo lx;fa tof/ ug]+ ;_ul7t ;_:yf, ;ldlt / cGo ;_:yf
n]vfk/LIf0f /sd, a]?h" / ;~rfng glthf
[? xhf/df{
n]vfk/LIf0f n]vfk/LIf0f ePsf] clGtd jif+sf] ;_rfng glthf
s|-;_ ;_:yfsf] gfd ug'+kg]+ n]vfk/LIf0f n]vfk/LIf0f /sd a]?h" /sd cfo Joo of] jif+sf] art aiff+Gtsf] df}Hbft
cfly+s jif+ ;DkGg cfly+s jif+ jif+sf] z'? df}Hbft laqmL/;]jf z'Ns cg'bfg cGo cfo hDdf k|ToIf vr+ ;~rfng vr+ sd+rf/L vr+ cGo vr+ hDdf vr+
;_ul7t ;_:yf 22 26163644 1417594 5296307 1445650 10013755 5777390 17236795 224097 1548556 1790850 13089088 16652591 584204 5880511
k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 1 175424 95478 264258 0 77594 58742 136336 998 5531 32041 518 39088 97248 361506
g]kfn 6\i6sf] sfof+no 1 2071/72 175424 95478 264258 0 77594 58742 136336 998 5531 32041 518 39088 97248 361506
dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno 1 440115 40839 297356 66616 20000 56143 142759 2574 6005 79427 59533 147539 -4780 292576
;dfh sNof0f kl/ifb\ 1 2071/72 440115 40839 297356 66616 20000 56143 142759 2574 6005 79427 59533 147539 -4780 292576
lzIff dGqfno 3 16949796 732670 3187233 0 8052826 4355785 12408611 0 38286 395922 12031065 12465273 -56662 3130571
pRr dfWolds lzIff kl/ifb\ 1 2071/72 1669902 13419 917679 12000 740223 752223 71422 207482 278904 473319 1390998
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd kl/ifb 1 2071/72 5370735 205515 444510 1352613 3573612 4926225 324500 4831458 5155958 -229733 214777
ljZjljBfno cg'bfg cfof]u 1 2071/72 9909159 513736 1825044 6688213 41950 6730163 38286 6992125 7030411 -300248 1524796
;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno 1 82365 5839 73848 47166 0 3906 51072 0 13352 4367 13574 31293 19779 93627
rnlrq ljsf; af]8+ 1 2071/72 82365 5839 73848 47166 3906 51072 0 13352 4367 13574 31293 19779 93627
;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno 9 658632 42880 84605 17867 105965 218265 342097 30 21110 58515 236880 316535 25562 110167
:yflgo ljsf; k|lzIf0f k|lti7fg 1 2071/72 498875 39816 53653 6608 84594 170873 262075 0 2637 35559 198604 236800 25275 78928
u|fld0f ljsf; k|lzIf0f s]Gb 5 2071/72 88883 452 9583 0 12426 31969 44395 0 15749 7057 21682 44488 -93 9490
dlxnf ljsf; k|lzIf0f s]Gb| 2 2071/72 49389 2492 17964 8099 8945 6793 23837 30 1008 12127 12387 25552 -1715 16249
gu/ ljsf; k|lzIf0f k||lti7fg 1 2071/72 21485 120 3405 3160 0 8630 11790 0 1716 3772 4207 9695 2095 5500
:jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno 4 7410977 498009 1198762 1314001 1540370 1045459 3899830 220495 1453792 1143190 693670 3511147 388683 1587445
lj-kL-sf]O/fnf d]-Sof-c:ktfn, lrtjg 1 2071/72 2356429 43801 193853 104986 410290 664634 1179910 14837 528077 228066 405539 1176519 3391 197244
lrlsT;f lj1fg /f-k|-lj-[lj/ c:ktfn{ 1 2071/72 2342802 357200 51187 370031 625234 170876 1166141 14140 277204 704626 180691 1176661 -10520 40667
zlxb u_ufnfn Xbo s]Gb| 1 2071/72 2553978 90851 937228 838984 432000 209949 1480933 191321 643676 204615 33433 1073045 407888 1345116
lh-kL-sf]O/fnf /f- :jf- k||- s]Gb| 1 2071/72 157768 6157 16494 0 72846 0 72846 197 4835 5883 74007 84922 -12076 4418
lj1fg,k|ljlw tyf jftfj/0f dGqfno 1 446335 1879 190245 0 217000 39090 256090 0 10480 77388 53848 141716 114374 304619
g]kfn lj1fg tyf k|ljlw k|1f k|lti7fg 1 2071/72 446335 1879 190245 217000 39090 256090 10480 77388 53848 141716 114374 304619
;ldltM 151 18906668 539785 4084249 2299216 4584939 2585999 9470154 1689752 2289183 1518808 3204630 8702373 767781 4852030
s=lif ljsf; dGqfno 2 304366 618 329 4037 3000 0 7037 1659 1068 4627 0 7354 -317 12
rGb| 8f_uL b'Uw ljsf; ;ldlt 1 2071/72 304366 618 329 4037 3000 0 7037 1659 1068 4627 7354 -317 12
;_:s=lt,ko+6g tyf gful/s p8\8og dGqfno 24 543546 56279 173711 124448 199836 46343 370627 131588 122782 32813 1620 288803 81824 255535
/fli6o tfn ;_/If0f ljsf; ;ldlt 1 2071/72 31647 3807 2463 26600 2583 29183 23313 1896 0 0 25209 3974 6437
?? /];'uf ko+6g If]q ljsf; ;ldlt 1 2071/72 7537 0 437 0 7100 0 7100 5500 1458 0 0 6958 142 579
d]rL kxf8L ko+6g If]q ljsf; ;ldlt 1 2071/72 26158 3546 5 25300 853 26153 23700 1600 25300 853 858
dgsfdgf If]q ljsf; ;ldlt, uf]/vf 1 2070/71 3346 0 841 0 400 2105 2505 662 1522 1094 0 3278 -773 68
dgsfdgf If]q ljsf; ;ldlt, uf]/vf 1 2071/72 2338 7 68 0 400 1870 2270 435 1351 0 1786 484 552
g]kfn nlntsnf k|1f k|lti7fg, gS;fn, sf7df8f}_ 1 2071/72 63610 5986 8879 105 48232 6393 54730 788 35438 0 0 36226 18504 27383
jf}4gfy If]q ljsf; ;ldlt, jf}4, sf7df8f}_ 1 2071/72 76436 26445 18635 55936 500 1365 57801 20402 23828 0 0 44230 13571 32206
a=xQ/ hgsk'/ If]q ljsf; kl/ifb 1 2071/72 5814 1417 181 5500 133 5633 4618 4618 1015 1196
kf6g ;_u|fxno ljsf; ;ldlt, kf6g b/jf/, nlntk'/ 1 2071/72 27932 88 14848 8754 0 4331 13085 858 3048 9152 13058 27 14875
kflye/f If]q ljsf; ;ldlt, tfKn]h'u 1 2071/72 4929 688 809 0 3000 1120 4120 484 974 146 0 1604 2516 3325
s0ff+nL If]q ko+6g k|j+2g ljsf; ;ldlt 1 2071/72 34000 2030 797 34000 34000 30600 2171 32771 1229 2026
vKt8 If]q ko+6g ljsf; ;ldlt 1 2071/72 16941 528 3041 0 13900 0 13900 12397 2103 0 0 14500 -600 2441
xg'dfg 9f]sf b/jf/ ;+u|fxfno ljsf; ;ldlt 1 2071/72 235252 11128 120719 59653 31174 23703 114530 5000 46066 21070 1620 73756 40774 161493
xn];L dxfb]j :yfg ljsf; ;ldlt, vf]6fu 1 2070/71 2794 553 1007 1400 386 1786 1445 445 0 0 1890 -104 903
xn];L dxfb]j :yfg ljsf; ;ldlt, vf]6fu 1 2071/72 2307 903 1404 1404 1201 0 0 1201 203 1106
efg' hGd:yn ljsf; ;ldlt, tgx'[ 1 2071/72 2505 56 78 0 2330 97 2427 1821 597 2418 9 87
;x/L ljsf; 4 3109764 28837 1731612 590497 63700 723955 1378152 980822 31008 58654 91500 1161984 216168 1947780
cGt/f+li6\o ;Dd]ng s]Gb| ljsf; ;ldlt 1 2071/72 489736 3228 342252 126363 0 21121 147484 0 0 0 0 0 147484 489736
l;_xb/af/ ;lrjfno k'gMlgdf+0f ;ldlt 1 2071/72 67 0 67 0 0 0 67
sf7df08f} pkTosf ljsf; k|flws/0f 1 2071/72 1605683 0 783203 135756 0 686724 822480 779412 10990 25400 10091 825893 -3413 779790
gu/ ljsf; ;ldltx? 1 2071/72 1014278 25609 606090 328378 63700 16110 408188 201410 20018 33254 81409 336091 72097 678187
/Iff dGqfno 1 155092 13145 77043 92211 0 0 92211 60022 1846 0 1014 62882 29329 106372
g]kfnL ;}lgs ljdfg ;]jf, Jofkfl/s p8fg ljsf; ;ldlt 1 2071/72 155092 13145 77043 92211 92211 60022 1846 0 1014 62882 29329 106372
jg dGqfno 2 606223 15473 251154 246822 40360 0 287182 0 210277 10106 98658 319041 -31859 219295
/fi6\klt r'/] t/fO+ dw]z ;_/If0f ljsf; ;ldlt 1 2071/72 159254 9193 93817 40360 40360 10130 10106 98658 118894 -78534 15283
jg k}bfjf/ ljsf; ;ldlt 1 2071/72 446969 6280 157337 246822 246822 200147 200147 46675 204012
294
n]vfk/LIf0f n]vfk/LIf0f ePsf] clGtd jif+sf] ;_rfng glthf
s|-;_ ;_:yfsf] gfd ug'+kg]+ n]vfk/LIf0f n]vfk/LIf0f /sd a]?h" /sd cfo Joo of] jif+sf] art aiff+Gtsf] df}Hbft
cfly+s jif+ ;DkGg cfly+s jif+ jif+sf] z'? df}Hbft laqmL/;]jf z'Ns cg'bfg cGo cfo hDdf k|ToIf vr+ ;~rfng vr+ sd+rf/L vr+ cGo vr+ hDdf vr+
afl0fHo tyf cfk"lt+ dGqfno 3 744361 17548 607710 0 0 349836 349836 0 0 0 394525 394525 -44689 563021
g]kfn OG6/df]8n oftfoft ljsf; ;ldlt 1 2071/72 534400 16028 545919 245995 245995 288405 288405 -42410 503509
g]kfn OGxfG; Sofkfl;6L km/ 6\]8 P08 8]enkd]06 k|f]h]S6 1 2071/72 36459 0 356 18149 18149 18310 18310 -161 195
Jofkf/ tyf lgsf;L k|a4+g s]Gb| 1 2071/72 173502 1520 61435 85692 85692 87810 87810 -2118 59317
lj1fg,k|ljlw tyf aftfj/0f dGqfno 1 20484 0 15843 0 0 2306 2306 0 1687 8360 76 10123 -7817 8026
/fli6\o ljlw lj1fg k|of]uzfnf ljsf; ;ldlt 1 2071/72 20484 15843 0 2306 2306 1687 8360 76 10123 -7817 8026
;fdfGo k|zf;g dGqfno 1 1819562 23535 377433 281527 232716 531238 1045481 200589 488794 43859 40839 774081 271400 648833
lghfdtL sd+rf/L c:ktfn 1 2071/72 1819562 23535 377433 281527 232716 531238 1045481 200589 488794 43859 40839 774081 271400 648833
;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno 9 132401 1928 4105 3298 62362 73 65733 0 27041 38813 814 66668 -935 3170
/]l8of] k|;f/ ;]jf ljsf; ;ldlt 9 2071/72 132401 1928 4105 3298 62362 73 65733 27041 38813 814 66668 -935 3170
lzIff dGqfno 5 60787 209 8432 0 49768 5022 54790 0 6566 11479 5584 23629 31161 39593
bf]>f] pRr lzIff kl/of]hgf sfof+Gjog ;ldlt 1 2071/72 8983 0 -238 9251 9251 7010 7010 2241 2003
l8|NnL/d0f sNof0fL /]UdL :df/s k':tsfno ljsf; ;ldlt 4690
1 2071/72 5596 25 906 4690 2099 2091 4190 500 1406
v'nf ljZjljBfno k'jf+wf/ lgdf+0f ljsf; ;ldlt 1 2071/72 3614 7 1014 2600 2600 1739 1864 3603 -1003 11
ljBfyL+ ljQLo ;xof]u sf]if ljsf; ;ldlt 1 2071/72 2444 177 2300 127 2422 2549 4467 311 4778 -2229 71
d]l8sn sn]h k|jw+g ;ldlt 1 2071/72 40150 4450 35700 35700 639 3409 4048 31652 36102
:jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno 98 11410082 382213 836877 956376 3933197 927226 5816799 315072 1398114 1310097 2570000 5593283 223516 1060393
l;_xb/af/ a}Bvfgf ljsf; ;ldlt,sf7df8f} 1 2071/72 87864 8517 107722 30303 10506 7110 47919 9839 5872 16864 7370 39945 7974 115696
dfgl;s c:ktfn, nlntk'/ 1 2071/72 29507 11268 46833 0 0 18235 18235 0 11272 0 0 11272 6963 53796
z'qm/fh 6|lksn ;?jf/f]u, 6]s' 1 2071/72 42504 0 9923 0 0 25416 25416 0 17088 0 0 17088 8328 18251
g/b]jL cfo'j]+b cf}ifwfno 1 2071/72 156151 10136 1975 4726 68655 5592 78973 5066 68655 0 3457 77178 1795 3770
ls6hGo /f]u c-t-tf-lj-;- 1 2071/72 31781 1331 749 0 15657 182 15839 347 248 3568 11779 15942 -103 646
sflGt afn c:ktfn ljsf; ;ldlt 1 2071/72 546022 16091 89348 67380 185356 13714 266450 7560 55668 164556 51788 279572 -13122 76226
k/f]ksf/ tyf :qL/f]u c-lj-;ldlt 1 2071/72 922929 20439 260180 108116 347831 35892 491839 7957 11424 16813 394896 431090 60749 320929
Ifo/f]u s]Gb| sf7df8f} 1 2071/72 1211670 0 2192 441 604022 1841 606304 2921 4333 18385 579727 605366 938 3130
/fli6|\o cfo'j+]b k|lti7fg 1 2071/72 5911 77 0 0 3000 0 3000 599 1069 1213 30 2911 89 89
/fli6|\o cfo'j+]b cg';Gwfg tyf tflnd s]Gb| 1 2071/72 60682 3869 4668 0 28000 2043 30043 0 0 0 30639 30639 -596 4072
/fli6|\o 6|\df+ ;]G6/ 1 2071/72 119389 32033 737 12392 47000 1365 60757 7599 26397 1823 22813 58632 2125 2862
dfgj c_u k|Tof/f]]k0f s]Gb|, etmk'/ 1 2071/72 442705 42774 7144 23098 165011 34835 222944 4490 11422 2964 200885 219761 3183 10327
If]qLo c:ktfn $ 4 2071/72 2753142 84292 77688 114218 1109785 170834 1394837 79522 829648 246634 202501 1358305 36532 114220
c~rn c:ktfn !) 10 2071/72 2845717 54666 79066 365456 792630 297725 1455811 129355 164507 476855 619189 1389906 65905 144971
c:ktfn lj- ;ldlt / cGo c:ktfn &@ 72 2071/72 2154108 96720 148652 230246 555744 312442 1098432 59817 190511 360422 444926 1055676 42756 191408
cGo ;_:yf 434 58240879 272259 4055473 587165 10662884 20178703 31428752 561751 482598 182137 24504620 25027006 6401746 10457219
Joj:yflksfY;_;b ;lrjfno 1 0 0 4833 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 4833
;_;b ljsf; sf]if 1 2071/72 0 4833 0 0 0 4833
k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 4 30201634 0 538825 0 9867791 7215200 17082991 0 0 0 13118643 13118643 3964348 4503173
k|wfgdGqL b}jL k|sf]k p4f/ sf]if 1 2071/72 30193038 0 427808 9863591 7212928 17076519 0 0 0 13116519 13116519 3960000 4387808
k|wfgdGqL ;xfotf sf]if 1 2071/72 5624 0 692 3500 0 3500 0 0 0 2124 2124 1376 2068
If]lqo b}jL k|sf]k p4f/ ;ldlt 1 2071/72 700 5093 700 700 0 0 0 0 0 700 5793
k|wfgdGqL /fxt sf]if 1 2071/72 2272 0 105232 2272 2272 0 0 0 0 0 2272 107504
pBf]u dGqfno 7 165402 39348 232805 0 0 64259 64259 0 0 0 101143 101143 -36884 195921
x:tsnf k|a4+g nlntk'/ 1 2071/72 13579 800 8354 0 0 7000 7000 0 0 0 6579 6579 421 8775
s]Gb|Lo sf/fuf/ sf]]if 1 2071/72 8768 0 13193 0 0 4078 4078 4690 4690 -612 12581
3/]n' ljefu cGo sf]if 1 2071/72 56247 38000 177261 0 0 8600 8600 0 0 0 47647 47647 -39047 138214
k|ljlw ljsf; sf]if 1 2071/72 0 0 10000 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 10000
3/]n' ;ldlt k|wfg sfof+no 3/ hUuf ;fk6L sf]if 1 2071/72 14161 169 1737 0 0 7314 7314 0 0 0 6847 6847 467 2204
3/]n' ;ldlt k|wfg sfof+no C0f nufgL sf]if 1 2071/72 2388 0 17221 0 0 800 800 0 0 0 1588 1588 -788 16433
3/]n' ;ldlt k|wfg sfof+no 3'DtL sf]if 1 2071/72 70259 379 5039 0 0 36467 36467 0 0 0 33792 33792 2675 7714
sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf dGqfno 3968
3 7774 0 3013 24 3800 144 6 3800 0 0 3806 162 3175
s]Gb|Lo sfg"g k':tsfno ljsf; ;ldlt 1 2071/72 7666 0 470 24 3800 36 3860 6 3800 0 0 3806 54 524
s]Gb|Lo sfg"gL ;xfotf ;ldlt 1 2071/72 0 0 0 0 0 0 0
dfgj clwsf/ k'/:sf/ Joj:yfkg ;ldlt 1 2071/72 108 0 2543 108 108 0 108 2651
s=lif ljsf; dGqfno 3 66316 0 53662 11641 1013 0 12654 0 1463 12 8618 10093 2561 56223
s=lif ;'rgf tyf ;~rf/ s]Gb| 1 2071/72 1896 0 1296 0 600 600 250 250 350 1646
kz' ljsf; kmd+ kf]v/f sfo+ ;~rfng sf]if 1 2071/72 62593 0 51948 10645 10645 8613 8613 2032 53980
dT:o ljsf; s]Gb| x]6f}8f bf]xf]/f] dfu+ 0 2071/72 781 0 368 413 781 229 12 5 246 535 535
pi0f k|b]lzo afujfgL bf]xf]/fdfu+, ;nf+xL 1 2071/72 1046 0 418 628 628 0 984 0 984 -356 62
u=x dGqfno 78 22888339 48746 600140 0 9000 12185106 12194106 0 0 0 10694233 10694233 1499873 2100013
s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ ;ldlt 76 2071/72 22502691 47899 427924 12013805 12013805 10488886 10488886 1524919 1952843
295
n]vfk/LIf0f n]vfk/LIf0f ePsf] clGtd jif+sf] ;_rfng glthf
s|-;_ ;_:yfsf] gfd ug'+kg]+ n]vfk/LIf0f n]vfk/LIf0f /sd a]?h" /sd cfo Joo of] jif+sf] art aiff+Gtsf] df}Hbft
cfly+s jif+ ;DkGg cfly+s jif+ jif+sf] z'? df}Hbft laqmL/;]jf z'Ns cg'bfg cGo cfo hDdf k|ToIf vr+ ;~rfng vr+ sd+rf/L vr+ cGo vr+ hDdf vr+
s]Gb|Lo xh ;ldlt 1 2071/72 385648 847 172216 9000 171301 180301 205347 205347 -25046 147170
lhNnf b}jL k|sf]k p4f/ ;ldlt 1 2071/72 0 0 0 0
dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno 3 48279 3469 33871 3454 1500 9454 14408 0 5824 2622 9486 17932 -3524 30347
j=4 sNof0f sf]if 1 2071/72 15179 0 12310 0 0 2869 2869 0 683 0 683 2186 14496
cGt/b]zLo wd+k'q wd+k'qL Joj:yfkg lj-; 1 2071/72 25125 3139 16354 2500 0 6271 8771 0 4406 1018 9436 14860 -6089 10265
/fli6\o :jf:yof]krf/ ;xfotf sf]if 1 2071/72 7975 330 5207 954 1500 314 2768 0 1418 921 50 2389 379 5586
/Iff dGqfno 3 216420 13369 25997 53484 0 60976 114460 36495 451 1840 63174 101960 12500 38497
:joDe' af?bvfgf 1 2071/72 34355 13369 20648 24790 84 24874 9481 9481 15393 36041
jL/]Gb| c:ktfn, 5fpgL [d]lG6g]G; km08{ 1 2071/72 4 0 567 4 4 0 4 571
a;'Gw/f SoflG6g 1 2071/72 182061 0 4782 28690 60892 89582 27014 451 1840 63174 92479 -2897 1885
lj1fg,k|ljlw tyf jftfj/0f dGqfno 1 37642 4339 30482 0 7161 0 7161 0 4489 0 0 4489 2672 33154
jftfj/0f ;_/If0f sf]if 1 2071/72 37642 4339 30482 7161 0 7161 0 4489 0 4489 2672 33154
lzIff dGqfno 79 998430 51217 458437 0 355781 226090 581871 0 263096 3794 260174 203080 378791 837228
lhNnf lzIff sf]if 75 2071/72 209372 0 48241 0 161131 161131 147699 147699 13432 61673
5fqf lzIff sf]if 1 2071/72 397522 0 358208 0 39314 39314 0 0 39314 397522
o"g]:sf]sf lgldQ g]kfn /fli6\o cfof]u 1 2071/72 31394 1818 4108 27797 0 27797 0 19223 19223 8574 12682
l;k ljsf; kl/of]hgf 1 2071/72 323984 48795 0 323984 0 323984 249246 74738 323984 323984
dbg cfl>t :d=tL k|fljlws lzIffno 1 2071/72 36158 604 47880 4000 25645 29645 13850 3794 18514 36158 -6513 41367
;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno 144 1874050 32524 1657898 114109 20637 185978 320724 80062 20808 0 0 100870 219854 1877752
;'rgf ljefu sfo+ ;~rfng sf]if 1 2071/72 13426 0 0 0 13426
s]]Gb|Lo wgfb]z 78 2071/72 16926 1417 21892 0 7937 881 8818 0 8108 0 8108 710 22602
/fli6\o ;'rgf cfof]u ljz\]if sf]if 1 2071/72 25400 12700 12700 12700 12700 12700 0 0
kqsf/ sNof0f sf]if 1 2071/72 10000 0 0 0 0 0 0 10000
x'nfs art a}s 63 2071/72 1831724 18407 1612580 114109 0 185097 299206 80062 0 0 80062 219144 1831724
;fdfGo k|zf;g dGqfno 1 16374 300 1726 5892 3049 0 8941 0 7433 0 0 7433 1508 3234
sd+rf/L k|lzIf0f k|lti7fg 1 2071/72 16374 300 1726 5892 3049 8941 0 7433 0 0 7433 1508 3234
;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno 58 608847 43290 299936 123 125403 193269 318795 33805 98656 60103 97488 290052 28743 328679
:yfgLo ljsf; sf]ifsf] ;lrjfno 58 2071/72 608847 43290 299936 123 125403 193269 318795 33805 98656 60103 97488 290052 28743 328679
:jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno 17 1028069 14406 43274 387838 267749 36098 691685 390325 70340 108404 147431 336384 355301 398575
:jf:Yo s/ sf]if 1 2071/72 380116 3060 3 380116 0 0 380116 378978 709 397 32 0 380116 380119
sfo+ ;_rfng sf]if !^ 16 2071/72 647953 11346 43271 7722 267749 36098 311569 11347 69631 108007 147399 336384 -24815 18456
;x/L losf; 3 51394 251 38665 10600 0 2129 12729 58 6238 5362 4230 15888 -3159 35506
hUuf ljsf; rqmsf]if 1 2071/72 23751 0 23751 0 0 0 0 0 0 0 23751
clwsf/ ;DkGg jfudtL ;Eotf Plss=t ljsf; sf]if 1 2071/72 1172 1154 18 18 0 0 0 0 0 18 1172
blIf0fsfnL If]q ljsf; k|aGw ;ldlt 1 2071/72 26471 251 13760 10600 0 2111 12711 58 6238 5362 4230 15888 -3177 10583
/fli6\o of]hgf cfof]u 1 31909 21000 31909 0 0 0 0 21000 0 0 0 21000 -21000 10909
gof g]kfn lgdf+0f sf]if 1 2071/72 31909 21000 31909 0 0 0 21000 0 0 0 21000 -21000 10909
s'n hDdfMY 607 103311191 2229638 13436029 4332031 25261578 28542092 58135701 2475600 4320337 3491795 40798338 50381970 7753731 21189760
296
cg';"rL Y *
[k|ltj]bgsf] kl/R5]b @ bkmf @-% ;_u ;DalGwt{
;/sf/L lgsfosf] k]ZsL af _sL ljj/0f
[?- xhf/df{
sd+rf/L k]ZsL cGo k]ZsL
s|-;_ dGqfno/lgsfosf] gfd hDdf
utjif+;Dd of] jif+ utjif+;Dd of] jif+
df]ljnfOh];g k|lttkq cGo df]ljnfOh];g k|lttkq cGo
1 /fi6\kltsf] sfof+no 0 0 0 0 0 67500 0 0 67500
2 pk/fi6\kltsf] sfof+no 0 0 0 0 0 0 0 0 0
3 ;_ljwfg ;ef Joj:yflksf ;_;b ;lrjfno 0 5020 0 0 0 0 0 0 5020
4 ;jf]+Rr cbfnt 2142 5330 0 0 1026 52996 0 3189 64683
5 clVtof/ b'?kof]u cg';Gwfg cfof]u 0 0 0 0 0 60206 0 0 60206
6 dxfn]vfk/LIfssf] sfof+no 0 0 0 0 0 0 0 0 0
7 nf]s ;]jf cfof]u 255 32 5675 0 0 0 0 0 5962
8 lgjf+rg cfof]u 2239 11 790 0 5240 0 0 0 8280
9 dxfGofoflwjQmfsf] sfof+no 0 0 13847 0 0 33186 0 0 47033
10 Gofokl/ifb 0 0 0 0 0 0 0 0 0
11 /fli6\o dfgjclwsf/ cfof]u 0 0 0 0 0 0 0 0 0
12 k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 3615 0 1028 0 1731 0 13970 1781 22125
13 cy+ 0 366 320650 0 0 160603 0 7631 489250
14 pBf]u 1764 209 94563 0 0 3635 100171
15 pmhf+ 77 390 88397 0 974 1600 0 161450 252888
16 sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf 0
17 s=lif ljsf; 12197 10539 110331 46510 179577
18 u=x 146482 1227511 105802 554456 150889 187295 236426 3077635 5686496
19 k//fi6\ 120100 22987 0 0 91012 0 216152 15868 466119
20 ;_:s=lt ko+6g tyf gful/s p88\og 6566 1270 98270 32350 138456
21 e"ld;'wf/ tyf Joj:yf 4723 2320 40330 116539 52601 481 216994
22 ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft 28155 1452 3301997 161834 3288992 4819858 460894 1101775 13164957
23 dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 7760 105 17588 0 50036 9669 0 3723 88881
24 o'jf tyf v]ns'b 11485 0 0 0 0 0 0 0 11485
25 /Iff 11235 3043 2105517 1238054 0 2752508 201125 6311482
26 jg tyf e"Y;_/If0f 14328 15478 3706 134006 9392 0 38585 215495
27 jfl0fHo tyf cfk"lt+ 863 0 0 125 0 0 0 988
28 lj1fg,k|ljlw tyf aftfj/0f 220 0 179793 0 3275 287320 0 10241 480849
29 zflGt tyf k'glgdf+0f 2001 654 9928 268718 1700 283001
30 lzIff 82670 41148 0 0 1045877 0 0 90612 1260307
31 >d tyf /f]huf/ 174 1017 0 0 54739 986 0 39800 96716
32 ;fdfGo k|zf;g 0 350 0 0 0 0 0 5432 5782
297
sd+rf/L k]ZsL cGo k]ZsL
s|-;_ dGqfno/lgsfosf] gfd hDdf
utjif+;Dd of] jif+ utjif+;Dd of] jif+
33 l;rfO+ 17491 10200 1186849 0 71665 2021418 0 215027 3522650
34 ;"rgf tyf ;~rf/ 1064 3572 67114 12671 0 72631 157052
35 ;x/L lasf; 11919 10969 2561566 0 1129820 1984055 0 12750 5711079
36 ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 149849 54891 297783 353554 6281246 779141 88972 3683401 11688837
37 :jf:Yo tyf hg;_Vof 146923 48623 26237 296791 32279 31101 39278 410187 1031419
38 ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f 147 487 5478 8287 14399
39 /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 1581 3112 0 0 0 2540 0 0 7233
hDdf 787878 1470746 8161966 3472152 14337008 10613666 3808200 9211756 51863372
298
cg';"rL Y (
[k|ltj]bgsf] kl/R5]b @ bkmf @-$ / kl/R5]b # sf] bkmf !$ ; _u ;DalGwt{
s'n c;'nL
cfly+s jif+ @)&!.&@
[?-xhf/df{
ljlgof]hg, /fh:j / w/f}6L
qm-;_- lgsfo /dGqfno n]- k- sf] k|f/lDes k|ltj]bg ;Dk/LIf0fsf] cGo lgsfo s'n hDdf
hDdf
bf}/fgdf k7fPkl5 qmddf
1 pk/fi6\kltsf] sfof+no - 10 - 10 - 10
2 ;jf]+Rr cbfnt 750 - 3192 3942 - 3942
3 nf]s ;]jf cfof]u 58 702 760 760
4 lgjf+rg cfof]u 283 2700 2983 2983
5 dxfGofoflwjQmfsf] sfof+no 84 - 490 574 574
6 /fli6\o dfgjclwsf/ cfof]u 1 1 - 1
7 k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no - 23 14818 14841 14841
8 cy+ 386 136622 154879 291887 - 291887
9 pBf]u 183 10960 38228 49371 - 49371
10 pmhf+ 18 1869 1887 1887
11 sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf 18 - 21 39 - 39
12 s=lif ljsf; 2423 2246 19466 24135 24135
13 u=x 3382 944 31926 36252 - 36252
14 k//fi6\ 98 203 415 716 - 716
15 ;_:s=lt ko+6g tyf gful/s p88\og 20 81 101 40754 40855
16 e"ld;'wf/ tyf Joj:yf 346 - 118740 119086 - 119086
17 ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft 11386 5709 18211 35306 - 35306
18 dlxnf,afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 527 5722 6249 2489 8738
19 /Iff 453 346 - 799 28 827
20 jg tyf e"Y;_/If0f 3132 398 5412 8942 129 9071
21 jfl0fHo tyf cfk"lt+ 20 51 71 82 153
22 lj1fg, k|ljlw tyf aftfj/0f 18 - 688 706 706
23 zflGt tyf k'glgdff+0f 52 2 6 60 - 60
24 lzIff 21798 3960 126170 151928 2378 154306
25 >d tyf /f]huf/ 68 0 27 95 95
26 ;fdfGo k|zf;g 110 0 20 130 - 130
27 l;rfO+ 844 5003 5403 11250 11250
28 ;"rgf tyf ;~rf/ 457 15 23609 24081 - 24081
29 ;x/L ljsf; 902 470 1531008 1532380 1532380
30 ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 38469 3659 79113 121241 5769 127010
31 :jf:Yo tyf hg;_Vof 3359 908 6548 10815 69192 80007
32 ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f 40 0 37 77 77
33 /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 21 1223 1244 - 1244
hDdf 89706 171478 2190775 2451959 120821 2572780
299
cg';"rL Y!)
[ k|ltj]bgsf] kl/R5]b @ bkmf % ;_u ;DalGwt{
c;'n x'g af_sL /fh:j [aSof}tf{
cfly+s jif+ @)&! /&@
[?- xhf/df{
ut jif+sf]
qm-;_- lgsfo/dGqfno ut jif+ ;Ddsf] o; jif+ ;Ddsf] j=l4 k|ltzt
t'ngfdf j=l4
1 ;jf]+Rr cbfnt 8379344 11955316 3575972 42.68
2 cy+ 99197054 115690546 16493492 16.63
3 s=lif ljsf; 644 644 - -
4 u=x 3220 3220 - -
5 l;_rfO+ 111720 109439 -2281 -2.04
6 pmhf+ 36328 214300 177972 489.90
7 e"ld;'wf/ tyf Joj:yf 26476 26476 - -
8 jg tyf e"Y;_/If0f 147398 233736 86338 58.57
hDdf 107902184 128233677 20331493 18.84
300
cg';"rL Y !!
[k|ltj]bgsf] kl/R5]b @ bkmf @@ ;_u ;DalGwt{
301
cg';"rL Y !@
[k|ltj]bgsf] kl/R5]b @ bkmf *- ;_u ;DalGwt{
302
cg';"rL Y !#
[k|ltj]bgsf] kl/R5]b ! Bkmf !# ;_u ;DalGwt{
/fh:jsf] lzif+sut cfDbfgLsf] ljj/0f
cfly+s jif+ @)&!.&@
? xhf/df
303
11412 आयात 81037370 72984598
11413 बःतु िबबी र िवतरण 9438779 9181754
11414 परामशर् तथा ठे क्का 7842452 6532345
11415 पयर्टन सेवा 1790112 1751256
11416 सं चार सेवा, िवमा, हवाई उडान र अन्य सेवा 6622171 7135506
11417 बेदतार्वालाले सं कलन गन 1880211 2083711
11420 अन्त: शुल्क 55741946 53538192
11421 सुितर्जन्य पदाथर् 8959165 7163084
11422 मिदरा 12729936 12690198
11423 िबयर 6459428 6855409
11424 अन्य औ ोिगक उत्पादन 4498553 4334199
11425 अन्त: शुल्क आयात 23094864 22495301
11440 िवशेष सेवामा लाग्ने कर 1013790 1031882
11441 वैदेिशक रोजगार सेवा कर 500 2467
11442 ःवाःथ सेवा कर 508547 561661
11443 िशक्षा सेवा शुल्क- शैिक्षक सं ःथा 388430 307538
11444 िशक्षा सेवा शुल्क- वैदेिशक अध्ययन 116313 160217
11450 पुवार्धार सेवाको उपयोग तथा सवारी साधनमा लाग्ने कर 14017873 12933341
11451 सवारी साधन कर 5566261 6315416
11452 पुवार्धार सेवाको उपयोगमा लाग्ने कर 2946203 1010052
11453 सडक ममर्त तथा सुधार दःतुर 2962697 1983686
11454 सडक िनमार्ण तथा सं भार दःतुर 2542712 3624186
11500 वैदेिशक व्यापारमा आधािरत कर 80669256 74841227
11510 आयातमा लाग्ने भं सार महसुल 76619484 70526675
11511 भं सार महसुल - आयात 72593796 70525277
11512 भारतीय अन्तशुल्क िफतार् 4025191 257
11513 आयातमा लाग्ने ःथानीय िवकास शुल्क 497 1141
11520 भं सार महसुल -िनयार्त 878589 314556
11521 भं सार महसुल -िनयार्त 871430 310647
11522 िनयार्त सेवा शुल्क 7159 3909
11560 वैदेिशक व्यापारमा आधािरत अन्य कर 3171183 3999996
11561 कृिष सुधार शुल्क 2525893 3377478
11562 भं सार सम्बन्धी अन्य आय 645290 622518
11600 अन्य कर 2568741 2598386
11610 ु ानी गन
व्यवसायले भक्त 1000980 1184996
11611 कम्पनी रिज ेशन दःतुर 971845 1144028
11612 एजेन्सी रिज ेशन दःतुर 29135 40968
304
11620 ु ानी गन
व्यवसाय बाहेक अन्यले भक्त 1567761 1413390
सवारी चालक अनुमित पऽको इजाजतपऽ दःतूर,सवारीको दतार्
11621
िकताब(ब्लू बुक) दःतूर
1552971 1402391
11622 हातहितयारको इजाजतपऽ दःतूर 14790 11000
1400 अन्य राजःव 48218266 49910690
14100 सम्पि बाट ूा आय 23073774 22708693
14110 व्याज 691258 1930007
14111 िव ीय िनकायबाट ूा ब्याज 303939 183036
14112 व्यापािरक िनकायबाट ूा ब्याज 7041 700795
14113 औ ौिगक िनकायबाट ूा ब्याज 54 78
14114 सेवामुलक िनकायबाट ूा ब्याज 379126 1039891
14115 अन्य िनकायबाट ूा ब्याज 1098 6207
14120 लाभांश 14171050 13731716
14121 िव ीय िनकायबाट ूा लाभांश 5579708 7250162
14122 व्यापािरक िनकायबाट ूा लाभांश 903 17
14123 औ ौिगक िनकायबाट ूा लाभांश 30874 24141
14124 सेवामुलक िनकायबाट ूा लाभांश 8559486 6450299
14125 अन्य िनकायबाट ूा लाभांश 79 7097
14150 भाडा र रोयल्टी 8211466 7046970
14151 सरकारी सम्प ीको वहालबाट ूा आय 374402 414959
14152 क्यािसनोबाट ूा रोयल्टी 186026 206320
14153 खानी रोयल्टी 90859 97250
14154 जलॐोत क्षेऽको आय तथा रोयल्टी 2098423 1302328
14155 वन तथा वन पैदावार िबबी वापत ूा आय तथा वन रोयल्टी 1776923 1221495
14156 अन्य रोयल्टी 3684833 3804617
14200 वःतु तथा सेवा िविबबाट ूा रकम 14723367 12230584
14210 वःतु तथा िविबबाट ूा रकम 7028518 7295212
14211 कृिष उत्पादनको िवबीबाट ूा रकम 143406 143942
14212 सरकारी सम्पतीको िवबीबाट ूा रकम 78044 285047
14213 अन्य िवबीबाट ूा रकम 74132 105390
14214 दूर सं चार सेवा शुल्क 5545816 5594141
14215 टे िलफोन ःवािमत्वको शुल्क 1183838 1163937
14216 िनजी धारा वापतको शुल्क 1160 745
14217 नहर तथा कुलो उपयोग वापतको शुल्क 1404 1483
14218 ु सेवा शुल्क
िव त 718 528
14220 ूशासिनक सेवा शुल्क 7694849 4935372
14221 न्याियक दःतूर 692920 703764
305
14222 हुलाक सेवा शुल्क 341734 298477
14223 िशक्षा क्षेऽको आम्दानी 636695 603703
14224 परीक्षा शुल्क 531425 446257
14225 यातायात क्षेऽको आम्दानी 221517 225541
14226 आयात िनयार्त इजाजत पऽ दःतूर 75287 78592
14227 अन्य ूशासिनक सेवा शुल्क 5195271 2579037
14300 दण्ड जिरवाना र जफत 443385 1254293
14310 दण्ड,जिरवाना र जफत 443385 1254293
14311 न्याियक दण्ड,जिरवाना र जफत 110326 118995
14312 ूशासिनक दण्ड,जिरवाना र जफत 333059 1135298
14400 अनुदान बाहेक ःवेिच्छक हःतान्तरण 2410 4989
14410 अनुदान बाहेक ःवेिच्छक हःतान्तरण 2410 4989
14411 चालु हःतान्तरण 1029 2795
14412 पूंजीगत हःतान्तरण 1381 2193
14500 िविवध राजःव 9975330 13712131
14510 ूशासिनक शुल्क - ॅमण तथा पयर्टन 8879234 12434788
14511 राहदानी शुल्क 5511656 9391559
14512 िभसा शुल्क 2638660 2486972
14513 पवर्तारोहण र पदयाऽा ःवीकृित शुल्क 723653 552376
14514 अन्य पयर्टकह लाई लाग्ने शुल्क 5265 3881
14520 अन्य राजःव 1089535 1273338
14521 ूदुषण िनयन्ऽण शुल्क 884564 856179
14522 अन्य राजःव 204971 417158
14530 पूंजीगत राजःव 6561 4005
14531 सरकारी घर,जग्गा,गुडवील िवबीबाट ूा रकम 6561 4005
कुल जम्मा 424751561 405866156
306
cg';"rL Y !$
[ k|ltj]bgsf] kl/R5]b --- bkmf -- ;_u ;DalGwt{
lhNnf ljsf; ;ldltsf] sf/f]af/sf]
n]vfk/LIf0f ;DkGg ljj/0f
[?-xhf/df{
cfotkm+ Jootkm+
lhNnfljsf;
s|-;_ n]vfk/LIf0f /sd j]?h' /sd ut jif++sf] lhDd]jf/L ;/sf/L cfGtl/s w/f}6L
;ldlt cGo hDdf ah]6 vr+ w/f}6L cGo df}Hbft hDdf
[w/f}6L ;d]t{ cg'bfg ;|f]t rfn' jif+sf]
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
1 tfKn]h'u 766649 13545 32801 343960 30595 13891 2370 423617 343960 2689 29184 47784 423617
2 kf_ry/ 695726 8784 24999 305685 0 40068 3792 374544 342991 3190 0 28363 374544
3 Onfd 1333322 94345 38481 471858 158276 17898 21142 707655 471858 4407 187883 43507 707655
4 emfkf 2019966 68176 146410 819589 74644 72412 35144 1148199 819589 55618 142970 130022 1148199
5 ;_v'jf;ef 690777 113322 89404 272458 56050 0 7051 424963 272458 1347 81413 69745 424963
6 t]x|y'd 473623 28007 15763 210284 17919 8722 3191 255879 210284 1279 21944 22372 255879
7 ef]hk'/ 868462 39317 33119 384230 35477 11955 1338 466119 384230 2609 48623 30657 466119
8 wgs'6f 718267 21175 22398 272978 63139 12702 15573 386790 272978 12787 68110 32915 386790
9 ;'g;/L 2591492 284533 35534 417938 815090 52800 8586 1329948 417938 9100 870040 32870 1329948
10 df]/u 2628384 567898 156605 970382 124668 113634 33000 1398289 970382 22453 393865 11589 1398289
11 ;f]n'v'Da' 961865 57277 352891 433257 66355 7802 2324 862629 433257 653 18217 410502 862629
12 vf]6fu 1015004 52024 40866 477144 22344 6943 794 548091 477144 240 30395 40312 548091
13 pbok'/ 1047884 29588 21243 434733 49684 36652 1234 543546 434733 2137 88711 17965 543546
14 cf]vn9'uf 1352519 161326 16248 603839 81597 8186 1485 711355 603839 1636 51937 53943 711355
15 ;Kt/L 1738799 86711 25028 803234 38998 27517 910 895687 803234 662 64244 27547 895687
16 l;/fxf 1727047 209049 68852 777163 28401 40441 5145 920002 777163 2979 95755 44105 920002
17 wg'iff 1742698 329787 75,224 821114 32550 36537 2673 968098 768125 7922 73777 118,274 968098
18 dxf]Q/L 1508197 141793 33963 629945 63701 74396 6137 808142 629945 2989 101084 74124 808142
19 ;nf++xL 2094060 138622 47918 963781 45509 26856 3552 1087616 945060 4215 105087 33254 1087616
20 l;Gw'nL 1272687 10488 54515 152452 468578 50535 0 726080 152452 1182 447488 124958 726080
21 /fd]5fk 1261930 57170 21590 555111 97117 9125 2749 685692 555111 2904 39813 87864 685692
22 bf]nvf 910708 123005 15646 183338 280923 0 223 480130 183338 213 262673 33906 480130
23 l;Gw'kfNrf]s 1748617 677193 178210 403524 406397 41955 4803 1034889 403524 2561 485853 142951 1034889
24 /;'jf 437480 24849 11281 178854 123 54990 177 245425 178854 91 24391 42089 245425
25 wflbu 1731691 219027 104470 543889 297488 70085 2443 1018375 543889 2225 271672 200589 1018375
26 g'jfsf]6 1397747 145992 40567 591457 144951 10412 1443 788830 591457 1057 56970 139346 788830
27 sf7df08f} 2113898 288082 290679 704690 47945 382216 6171 1431701 704690 1608 266578 458825 1431701
28 nlntk'/ 1012409 173696 141489 342856 136807 69304 5163 695619 342856 3729 111694 237340 695619
29 eQmk'/ 687992 61574 191068 197924 68078 80958 2129 540157 197924 4909 136070 201254 540157
30 sfe|]knfGrf]s 1409144 64397 37832 402020 235362 62499 3887 741600 402020 1692 301664 36224 741600
31 dsjfgk'/ 1674113 192579 141773 530846 114283 187229 3240 977371 530846 3955 303714 138856 977371
32 /f}tx6 1731495 229254 37105 767969 39305 44686 11584 900649 767969 9145 90837 32698 900649
33 jf/f 1469801 192644 26,592 644094 3100 85395 8195 767376 644094 6420 78503 38,359 767376
34 k;f+ 1467865 300354 35868 618364 82189 34362 2565 773348 618364 3573 108448 42963 773348
35 lrtjg 1240408 72360 20673 539642 64064 26457 9591 660427 539642 16838 44174 59773 660427
307
cfotkm+ Jootkm+
lhNnfljsf;
s|-;_ n]vfk/LIf0f /sd j]?h' /sd ut jif++sf] lhDd]jf/L ;/sf/L cfGtl/s w/f}6L
;ldlt cGo hDdf ah]6 vr+ w/f}6L cGo df}Hbft hDdf
[w/f}6L ;d]t{ cg'bfg ;|f]t rfn' jif+sf]
36 gjnk/f;L 2241387 186580 111623 684936 269477 164410 22072 1252518 684936 20247 395309 152026 1252518
37 ?kGb]xL 1823130 178540 203189 674814 58003 198338 9169 1143513 674814 8699 199293 260707 1143513
38 slkna:t' 1828244 95558 321759 624460 147820 162750 12837 1269626 870924 9453 0 389249 1269626
39 c3f+vf_rL 886701 83680 39709 397488 23614 17787 5245 483843 397488 2734 42345 41276 483843
40 kfNkf 1258789 76883 46700 393367 182271 68424 2711 693473 393367 2846 215803 81457 693473
41 u'NdL 1462791 21229 23665 658533 11884 64496 3702 762280 658533 1782 63861 38104 762280
42 :ofuhf 1511932 89671 48705 638737 49612 70940 4826 812820 638737 2550 106530 65003 812820
43 tgx'_ 1630620 22200 72721 567386 221366 40206 89 901768 567386 6746 227441 100195 901768
44 uf]/vf 1971668 247366 148411 689009 138124 201030 3430 1180004 689009 10173 240893 239929 1180004
45 dgfu 367109 27172 50816 146901 34860 20541 272 253390 146901 107 17527 88855 253390
46 ndh'u 1077850 9843 56091 490774 25297 23651 1226 597039 490774 4230 41898 60137 597039
47 sf:sL 1369982 42763 91616 530895 25482 140703 21832 810528 530895 13752 106423 159458 810528
48 kj+t 951192 127909 81318 385160 36352 46440 4698 553968 385160 1292 92090 75426 553968
49 afUn'u 1283458 44655 33528 568309 32709 43792 1549 679887 636820 279 0 42788 679887
50 DofUbL 878337 60938 40802 283400 0 153281 827 478310 439087 1742 0 37481 478310
51 d':tfu 500860 29405 36152 181327 61019 4503 1837 284838 181327 2151 68696 32664 284838
52 d'u' 756840 31464 18533 357262 18832 4852 256 399735 357262 34 18342 24097 399735
53 8f]Nkf 906125 14608 6106 176852 245873 31723 2552 463106 176852 0 272273 13981 463106
54 x'Dnf 1021156 42645 20986 176852 312113 17331 5448 532730 176852 484 332076 23318 532730
55 h'Dnf 1174993 125220 20933 537664 38490 8199 1942 607228 537664 1526 49508 18530 607228
56 sflnsf]6 1025415 57496 8500 496697 9885 4576 3899 523557 496697 317 13344 13199 523557
57 ?s'd 1907936 132310 37296 507975 388696 56567 7648 998182 507975 4413 434662 51132 998182
58 /f]Nkf 997300 94576 24748 461901 25486 15023 1006 528164 461901 631 31352 34280 528164
59 Ko"7fg 1050699 33940 46422 450013 50139 25086 9310 580970 450013 4634 61504 64819 580970
60 bfu 1366161 142867 64750 555033 75410 59543 4676 759412 555033 4100 112366 87913 759412
61 ;Nofg 761527 41929 19970 342912 24063 14012 2010 402967 342912 1775 33843 24437 402967
62 af_s] 1349793 167330 118211 537801 65019 66988 13698 801717 537801 10927 117559 135430 801717
63 alb+of 1174678 45180 63041 511950 0 73108 9483 657582 511950 5739 62448 77445 657582
64 ;'v]+t 1203706 142758 13266 545303 41756 15334 2333 617992 545303 291 53386 19012 617992
65 hfh/sf]6 1018532 31865 14899 439920 60633 6360 2871 524683 439920 5706 63122 15935 524683
66 b}n]v 1308159 51523 55253 594129 36749 8370 983 695484 594129 2084 71715 27556 695484
67 s}nfnL 1553142 332163 5061 713040 0 97403 2703 818207 713040 526 26430 78211 818207
68 8f]6L 884875 21666 77693 397328 18778 13780 1586 509165 397328 554 55521 55762 509165
69 c5fd 1314450 73940 86468 584262 39094 4748 4823 719395 582273 704 98546 37872 719395
70 afh'/f 1051671 79754 26781 477301 39642 3900 3264 550888 477301 1687 48576 23324 550888
71 aemfu 1023944 18335 13666 477151 28694 5880 2256 527647 477151 1016 31796 17684 527647
72 bfr'+nf 628877 68914 13673 300273 6967 4534 2121 327568 300273 731 13978 12586 327568
73 a}t8L 1071378 126543 2516 512658 21040 2451 2380 541045 512658 591 19600 8196 541045
74 88]nw'/f 726571 17610 39968 247666 91348 7672 10730 397384 247666 10180 111309 28229 397384
75 s~rgk'/ 961708 36997 20295 383700 54163 33159 9296 500613 383700 8997 88693 19223 500613
s"n hDdf 94826412 8553968 4852945 36471741 7302467 3821511 423400 52872064 36906010 357444 9543839 6064771 52872064
308
cg';rL Y !%
[k|ltj]bgsf] kl/R5]b @ bkmf @, @-!, @-@ / kl/R5]b @ bkmf !@ ;_u ;DalGwt{
;/sf/L sfof+nox?sf] of] jif+sf] a]?h" juL+s/0f
ljlgof]hg, /fh:j , w/f}6L / cGo sf/f]jf/
cfly+s jif+ @)&! /&@
[? xhf/df{
a]?h"
k|f/lDes a]?h" k|ltlqmofaf6 km5of}6 af_sL a]?h"
lgoldt ug+'kg]+ k]ZsL
qm;
dGqfno/ lgsfosf] gfd bkmf ;_Vof bkmf ;_Vof bkmf ;_Vof k|df0fsf /fh:j nut
c;'n ug'+kg+] clgoldt ;f]wegf+
/sd /sd /sd sfuhft k]z lhDd]jf/L hDdf sd+rf/L k]ZsL cGo k]ZsL hDdf
ePsf] glnPsf]
gePsf] g;f/]sf]
;}4flGts nult ;}4flGts nult ;}4flGts nult
1 /fi6\kltsf] sfof+no 6 2 67597 0 0 0 6 2 67597 97 0 67500 67500
2 pk/fi6\kltsf] sfof+no 3 1 88 1 21 2 1 67 67 0 0
3 ;_ljwfg ;ef Joj:yflksf ;_;b ;lrjfno 10 20 34243 0 0 0 10 20 34243 9132 13094 6997 20091 5020 5020
4 ;jf]+Rr cbfnt 353 193 139275 1 22 10999 352 171 128276 2588 29784 34389 0 0 64173 5330 56185 61515
5 clVtof/ b'|?kof]u cg';Gwfg cfof]u 4 6 60206 0 0 0 4 6 60206 0 60206 60206
6 dxfn]vfk/LIfssf] sfof+no 4 0 0 4 0 0 0 0
7 nf]s ;]jf cfof]u 51 12 6093 1 1 398 50 11 5695 132 3345 2186 5531 32 32
8 lgjf+rg cfof]u 43 39 7323 0 3 38 43 36 7285 86 3656 3532 7188 11 11
9 dxfGofoflwjQmfsf] sfof+no 91 55 42220 3 14 3411 88 41 38809 1891 3555 177 3732 33186 33186
10 Gofokl/ifb 2 1 209 0 0 0 2 1 209 209 209 0
11 /fli6\o dfgjclwsf/ cfof]u 16 8 6431 0 0 0 16 8 6431 6 6180 245 0 0 6425 0 0 0
12 k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 93 43 424802 4 2 90 89 41 424712 2395 5994 400572 0 406566 0 15751 15751
13 cy+ 2984 1625 6548876 3 97 995105 2981 1528 5553771 1919502 12950 3452719 0 0 3465669 366 168234 168600
14 pBf]u 358 153 115969 3 10 12535 355 143 103434 18375 22688 58400 0 127 81215 209 3635 3844
15 pmhf+ 161 30 658650 3 2 26 158 28 658624 588 1711 492885 0 0 494596 390 163050 163440
16 sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf 17 5 2521 0 2 1549 17 3 972 0 972 0 0 0 972 0 0 0
17 s=lif ljsf; 2445 673 989465 4 111 107806 2441 562 881659 101652 54892 668066 0 722958 10539 46510 57049
18 u=x 2283 579 5298772 11 56 182431 2272 523 5116341 25865 79438 281823 348 361609 1227511 3501356 4728867
19 k//fi6\ 491 358 968986 12 31 311691 479 327 657295 46037 97751 258500 0 0 356251 22987 232020 255007
20 ;_:s=lt,ko+6g tyf gful/s p88\og 163 75 108370 0 4 14998 163 71 93372 707 6400 36127 0 16518 59045 1270 32350 33620
21 e"ld;'wf/ tyf Joj:yf 1156 382 669265 6 17 3438 1150 365 665827 135509 38794 436122 0 0 474916 2320 53082 55402
22 ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft 2491 941 9352887 5 74 331891 2486 867 9020996 460489 1490462 686066 0 0 2176528 1452 6382527 6383979
23 dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 387 170 415720 4 12 83740 383 158 331980 4939 12530 300964 50 313544 105 13392 13497
24 o'jf tyf v]ns'b 4 2 18899 0 0 0 4 2 18899 0 9 18890 0 0 18899 0 0 0
25 /Iff 698 93 3122515 197 33 31456 501 60 3091059 6020 15153 113210 0 128363 3043 2953633 2956676
26 jg tyf e"Y;_/If0f 1955 828 455574 3 92 27930 1952 736 427644 50871 47824 235308 0 30186 313318 15478 47977 63455
27 jfl0fHo tyf cfk"lt+ 43 20 97709 0 2 36520 43 18 61189 56203 3750 1236 4986 0
28 lj1fg,k|ljlw tyf aftfj/0f 147 42 386150 0 1 2301 147 41 383849 27206 20808 38274 59082 0 297561 297561
29 zflGt tyf k'glg+df+0f 27 43 564408 0 2 28 27 41 564380 961 14317 546748 561065 654 1700 2354
30 lzIff 1400 1357 3834915 41 111 35693 1359 1246 3799222 74049 176919 3407040 0 9454 3593413 41148 90612 131760
31 >d tyf /f]huf/ 145 46 140175 1 1 1576 144 45 138599 47 20441 76308 0 0 96749 1017 40786 41803
32 ;fdfGo k|zf;g 8 2 5848 0 1 66 8 1 5782 0 0 0 0 350 5432 5782
33 l;rfO+ 1708 392 2710487 33 34 23581 1675 358 2686906 32538 92342 315381 407723 10200 2236445 2246645
34 ;"rgf tyf ;~rf/ 312 170 544873 0 9 1276 312 161 543597 310422 91313 51943 1045 144301 3572 85302 88874
35 ;x/L lasf; 2498 933 3813124 2 36 127801 2496 897 3685323 443691 220694 1013164 0 1233858 10969 1996805 2007774
36 ;_l3o dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 2308 2378 7363747 8 76 126782 2300 2302 7236965 203848 928014 1480928 0 17770 2426712 54891 4551514 4606405
37 :jf:Yo tyf hg;_Vof 2440 1882 2255330 1 110 18944 2439 1772 2236386 398849 762793 545555 0 0 1308348 48623 480566 529189
38 ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f 250 75 32223 1 1 100 249 74 32123 1324 14716 2171 0 16887 147 13765 13912
39 /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 74 20 13719 0 1 4646 74 19 9073 153 2822 446 0 0 3268 3112 2540 5652
hDdf 27629 13654 51277664 348 968 2498867 27281 12686 48778797 4336239 4296320 14966372 0 75498 19338190 1470746 23633622 25104368
309
cg';rL Y !^
[k|ltj]bgsf] kl/R5]b @ bkmf @, @-!, @-@ / kl/R5]b # bkmf !@ ;_u ;DalGwt{
;_ul7t ;_:yf, cGo ;_:yf, ;ldlt / lhNnf ljsf; ;ldltx?sf] of] jif+sf] a]?h" juL+s/0f
cfly+s jif+ @)&! /&@
[? xhf/df{
a]?h'
k|f/lDes a]?h" k|ltlqmofaf6 km5of}6 af_sL a]?h"
lgoldt ug+'kg]+ k]ZsL
qm; dGqfno/ lgsfosf] gfd bkmf ;_Vof bkmf ;_Vof bkmf ;_Vof k|df0fsf /fh:j
c;'n ug'+kg+] clgoldt ;f]wegf+
/sd /sd /sd sfuhft k]z nut hDdf sd+rf/L k]ZsL cGo k]ZsL hDdf
ePsf] glnPsf]
;}4flGts nult ;}4flGts nult ;}4flGts nult gePsf] lhDd]jf/L
1 k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 25 15 95478 3 0 0 22 15 95478 7674 368 87436 87804 0
2 cy+ 32 50 236798 0 0 0 32 50 236798 87291 31931 51124 0 0 83055 1595 64857 66452
3 pBf]u 3 6 39348 0 0 0 3 6 39348 302 0 246 0 0 246 0 38800 38800
3 sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldn 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
4 s=lif ljsf; 490 122 43442 18 325 490 104 43117 14950 6605 17376 20 0 24001 1443 2723 4166
5 u=x 56 22 439846 0 3 147692 56 19 292154 2875 2864 224587 0 0 227451 3397 58431 61828
6 ;_:s=tL ko+6g tyf gful/s p88\og 195 77 73580 0 0 0 195 77 73580 3771 25117 28901 0 0 54018 2679 13112 15791
7 ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft 29 4 9249 0 0 0 29 4 9249 4259 4990 4990 0
8 dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 62 28 44308 0 0 0 62 28 44308 11537 13808 18963 32771 0 0 0
9 o'jf tyf v]ns'b 43 55 180484 0 0 0 43 55 180484 14134 42650 120260 0 3440 166350 0 0 0
10 /Iff 129 49 417071 12 5 2147 117 44 414924 12574 28301 322017 350318 52032 52032
11 jg tyf e"Y;_/If0f 201 137 102239 0 0 192 201 137 102047 1148 55738 23254 0 18299 97291 2551 1057 3608
12 jfl0fHo tyf cfk"lt+ 42 15 17696 1 1 148 41 14 17548 13864 58 3411 0 205 3674 10 10
13 lj1fg,k|ljlw tyf jftfj/0f 34 4 6218 0 0 0 34 4 6218 1289 0 590 4339 4929
14 lzIff 238 168 787236 2 13 3102 236 155 784134 3300 56947 587452 0 3805 648204 59440 73190 132630
15 ;fdfGo k|zf;g 49 16 41505 0 4 14381 49 12 27124 3589 3371 20139 23510 25 25
16 ;"rgf tyf ;~rf/ 46 47 40291 0 0 0 46 47 40291 221 6736 33150 0 0 39886 134 50 184
17 ;x/L ljsf; 225 37 283105 0 0 0 225 37 283105 21796 6557 1334 239504 247395 13914 13914
18 ;_l3o dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 29 30 43188 0 6 308 29 24 42880 916 2315 21930 0 0 24245 699 17020 17719
19 :jf:Yo tyf hg;_Vof 987 503 1221577 11 7 73899 976 496 1147678 89809 548349 307473 30 100 855952 9347 192570 201917
20 /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 0 1 21000 0 0 0 0 1 21000 21000 0 0 21000 0 0 0
21 g]kfn ;_:s=t ljZj ljBfno 91 55 140246 0 0 0 91 55 140246 4320 43376 92550 135926 0
22 lqe'jg ljZj ljBfno 906 688 986321 10 12 2664 896 676 983657 16007 441507 526143 0 0 967650 0 0 0
23 nlDjgL af}4 ljZj ljBfno 0 0 0 0 0
24 dWoklZrd ljZjljBfno 86 64 160599 0 0 0 86 64 160599 148 652 159799 0 0 160451 0
25 ;'b'/klZrdf~rn ljZjljBfno 46 37 10238 8 1056 46 29 9182 303 2046 6833 8879 0
26 s=lif tyf ag ljZjljBfno 110 36 17464 0 0 0 110 36 17464 82 5843 11539 17382 0
27 lhNnf ljsf; ;ldlt 2029 1261 2627254 5 34 8921 2024 1227 2618333 204287 761067 1220632 12709 1994408 19050 400588 419638
28 :yfgLo ljsf; sf]ifsf] ;lrjfno 115 94 44178 1 4 888 114 90 43290 13769 5158 20604 0 1550 27312 1049 1160 2209
s'n hDDff 6298 3621 8129959 45 115 255723 6253 3506 7874236 534215 2096354 3928153 50 279612 6304169 102009 933843 1035852
310
cg';"rL Y !&
[k|ltj]bgsf] kl/R5]b @ bkmf @-! / kl/R5]b # bkmf !# ;_u ;DalGwt{
;/sf/L sfof+notkm+ [ljlgof]hg, /fh:j, w/f}6L / cGo sf/f]jf/{
a]?h" km5\of}+6 tyf ;Dk/LIf0fsf] ljj/0f
[?-xhf/df{
%#cf}_} k|ltj]bg %#cf}_} k|ltj]bg
utjif+;Ddsf] ;_-k_sf] cg'/f]w ;Dk/LIf0f sf/afxL ug+ ut jif+ ;Ddsf]
qm-;_- dGqfno/lgsfo ;dfof]hg ;_-k-ug+ gldn]sf] of] jif+sf] yk ;Ddsf] ;Ddsf] af_sL
afsL eO+ cfPsf] ePsf] af_sL af_sL
af_sL a]?h" a]?h"dWo] k]:sL
k|lta]bg @)^@ b]lv @)&) ;Dd
1 /fi6\kltsf] sfof+no 11890 11888 11888 0 0 2 67597 67599 67500
2 pk/fi6\kltsf] sfof+no 0 0 0 67 67 0
3 ;_ljwfg ;ef Joj:yflksf ;_;b ;lrjfno 70212 64065 56948 7117 0 13264 34243 47507 5020
4 ;jf]+Rr cbfnt 496138 147132 96830 50302 0 399308 128276 527584 64683
5 clVtof/ b'|?kof]u cg';Gwfg cfof]u 11915 11900 11900 0 15 60206 60221 60206
6 dxfn]vfk/LIfssf] sfof+no 0 0 0 0 0 0 0 0 0
7 nf]s ;]jf cfof]u 9804 6718 6631 87 0 3173 5695 8868 5962
8 lgjf+rg cfof]u 1622000 1152401 1149889 2512 0 472111 7285 479396 8280
9 dxfGofoflwjQmfsf] sfof+no 42900 5319 5019 300 0 37881 38809 76690 47033
10 Gofokl/ifb 29 0 0 29 209 238 0
11 /fli6\o dfgjclwsf/ cfof]u 7260 16 16 0 0 7244 6431 13675 0
12 k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 974127 796053 763333 32720 0 210794 424712 635506 22125
13 cy+ 8838821 3459601 2005725 1453876 0 6833096 5553771 12386867 489250
14 pBf]u 480451 0 93368 81876 11492 0 398575 103434 502009 100171
15 pmhf+ 169507 105792 17789 88004 -1 151718 658624 810342 252888
16 sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf 1100 1097 1097 0 0 3 972 975 0
17 s=lif ljsf; 2514216 561309 559656 1653 0 1954560 881659 2836219 179577
18 u=x 2592735 1747749 1617567 130182 0 975168 5116341 6091509 5686496
19 k//fi6\ 1885835 702361 690912 11449 0 1194923 657295 1852218 466119
20 ;_:s=lt,ko+6g tyf gful/s p88\og 208413 22631 21942 689 0 186471 93372 279843 138456
21 e"ld;'wf/ tyf Joj:yf 1525058 386867 379001 7866 0 1146057 665827 1811884 216994
22 ef}lts k'jf+wf/ tyf oftfoft 14441276 5073608 4305586 768022 0 10135690 9020996 19156686 13164957
23 dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 191771 60187 50579 9608 0 141192 331980 473172 88881
24 o'jf tyf v]ns'b 72089 0 16360 16207 153 0 55882 18899 74781 11485
25 /Iff 6363307 3842721 3086807 111967 643947 3276500 3091059 6367559 6311482
311
%#cf}_} k|ltj]bg %#cf}_} k|ltj]bg
utjif+;Ddsf] ;_-k_sf] cg'/f]w ;Dk/LIf0f sf/afxL ug+ ut jif+ ;Ddsf]
qm-;_- dGqfno/lgsfo ;dfof]hg ;_-k-ug+ gldn]sf] of] jif+sf] yk ;Ddsf] ;Ddsf] af_sL
afsL eO+ cfPsf] ePsf] af_sL af_sL
af_sL a]?h" a]?h"dWo] k]:sL
26 jg tyf e"Y;_/If0f 906134 318866 312991 5875 0 593143 427644 1020787 215495
27 jfl0fHo tyf cfk"lt+ 59221 -1692 29189 21189 8000 0 36340 61189 97529 988
28 lj1fg, k|ljlw tyf aftfj/0f 596128 134385 121782 12603 0 474346 383849 858195 480849
29 zflGt tyf k'glgdf+0f 349539 62621 59100 3521 0 290439 564380 854819 283001
30 lzIff 11507552 3676608 3611852 64756 0 7895700 3799222 11694922 1260307
31 >d tyf /f]huf/ 208459 32162 29140 3022 0 179319 138599 317918 96716
32 ;fdfGo k|zf;g 12915 5904 5814 90 0 7101 5782 12883 5782
33 l;rfO+ 3631574 1653824 1605262 48562 0 2026312 2686906 4713218 3522650
34 ;"rgf tyf ;~rf/ 1332551 181725 167002 14723 0 1165549 543597 1709146 157052
35 ;x/L ljsf; 6864541 1603748 1550608 53140 0 5313933 3685323 8999256 5711079
36 ;_l3o dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 16474289 3011153 2357638 653515 0 14116651 7236965 21353616 11688837
37 :jf:Yo tyf hg;_Vof 6237879 2961925 2413706 548219 0 3824173 2236386 6060559 1031419
38 ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f 106359 27416 26553 863 0 79806 32123 111929 14399
39 /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 56562 20332 18006 2326 0 38556 9073 47629 7233
hDdf 90874557 -1692 31989001 27237841 4107214 643946 63635024 48778797 112413821 51863372
40 a]?h' km5of}+6 ;ldlt x:tfGt/0f [k|lta]bg
@)^! ;Dd{ 101692 0 101692 101692
hDdf 101692 0 0 0 101692 101692
s'n hDdf 90976249 -1692 31989001 27237841 4107214 643946 63736716 48778797 112515513 51863372
312
cg';"rL Y !*
[k|ltj]bgsf] kl/R5]b ! bkmf @-@ / kl/R5]b # bkmf !# ; _u ;DalGwt{
;_ul7t ;_:yf, cGo ;_:yf,;ldlt / lhNnf ljsf; ;ldlt tkm+
a]?h" km5\of}+6 tyf ;Dk/LIf0fsf] ljj/0f
o; sfof+noaf6 ePsf] ;_-k-;DaGwL ljj/0f ut jif+ of] %# cf} k|ltj]bg
qm-;_- dGqfno/lgsfo ;ldlt afsL ;_-k_-sf] cg'/f]w ;Dk/LIf0f ;_-k-ug+ sf/afxL ;Ddsf] jif+sf] ;Ddsf]
utjif+;Ddsf] afsL ;dfof]hg
x:tfGt/0f @)^@ k|ltj]bgb]lv eO+ cfPsf] ePsf] gldn]sf] ug+ af_sL af_sL yk af_sL a]?h"
1 ;_ljwfg ;ef Joj:yflksf ;_;b ;lrjfno 4833 4833 0 4833 4833
2 k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 7782 7782 0 0 0 0 7782 95478 103260
3 cy+ 1195704 1195704 731470 658062 73408 0 537642 236798 774440
4 pBf]u 95199 95199 0 95199 39348 134547
5 sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf 3509 3509 0 3509 0 3509
6 s=lif ljsf; 339765 339765 198115 154546 43569 0 185219 43117 228336
7 u=x 1350812 1350812 523997 381777 142220 0 969035 292154 1261189
8 ;_:s=lt, ko+6g tyf gful/s p88\og 3752706 3752706 79260 43915 35345 0 3708791 73580 3782371
9 e"ld;'wf/ tyf Joj:yf 549 549 0 549 549
10 ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft 270176 270176 28414 28414 0 241762 9249 251011
11 dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 309517 309517 18793 13492 5301 0 296025 44308 340333
12 o'jf tyf v]ns'b 586659 586659 1961 1205 756 0 585454 180484 765938
13 /Iff 1147011 1147011 852419 546648 63856 241915 600363 414924 1015287
14 jg tyf e"Y;_/If0f 620898 620898 32043 32040 3 0 588858 102047 690905
15 jfl0fHo tyf cfk"lt+ 102230 102230 1692 6813 1546 5267 0 102376 17548 119924
16 lj1fg,k|ljlw tyf aftfj/0f 10940 10940 0 0 0 0 10940 6218 17158
17 lzIff 3487929 3487929 548618 430242 118376 0 3057687 784134 3841821
18 >d tyf /f]huf/ 602 602 0 602 602
19 ;fdfGo k|zf;g 63621 63621 35849 35849 0 27772 27124 54896
20 l;_rfO+ 764266 764266 0 764266 764266
21 ;"rgf tyf ;~rf/ 1160347 1160347 24926 24926 0 0 1135421 40291 1175712
22 ;x/L ljsf; 1528881 1528881 9620 9620 0 1519261 283105 1802366
23 ;_l3o dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 1001885 1001885 0 1001885 42880 1044765
24 :jf:Yo tyf hg;_Vof 4148159 4148159 1003639 870532 133107 0 3277627 1147678 4425305
25 kf]v/f ljZj ljBfno 234272 234272 0 234272 234272
26 /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 0 0 0 21000 21000
27 g]kfn ;_:s=t ljZj ljBfno 210701 210701 574 574 0 210127 140246 350373
28 lqe'jg ljZj ljBfno 13982444 13982444 9224 9224 0 13973220 983657 14956877
29 nlDjgL af}4 ljZj ljBfno 1963 1963 0 1963 1963
30 dWoklZrdf~rn ljZjljBfno 5343 5343 5343 160599 165942
31 ;'b'/klZrdf~rn ljZjljBfno 7365 7365 0 7365 9182 16547
32 s=lif tyf ag ljZjljBfno 19429 19429 13 13 0 19416 17464 36880
33 lhNnf ljsf; ;ldlt 9031644 9031644 74243 36404 37839 0 8995240 2618333 11613573
34 :yfgLo ljsf; sf]if 360831 360831 0 360831 43290 404121
hDdf 45807972 0 45807972 1692 4179991 3279029 659047 241915 42530635 7874236 50404871
j]?h" km5\of}+6 ;ldltdf x?tfGt/0f 106016 106016 0 0 0 0 0
313
cg'; "rL Y !(
[k|ltj]bgsf] kl/R5]b @ bkmf @% ;_u ;DalGwt{
sf]ifsf] ljj/0f
@)&!.&@
? xhf/df
s||_- ;_ dGqfno lgsfo utjif+sf] df}Hbft o; jif+sf] cfo hDdf vr+ af_sL
1 ;jf]+Rr cbfnt 18952 3691 22643 16550 6093
1.1 Goflos k|lti7fg sf]if 18952 3691 22643 16550 6093
2 Joj:yflksf ;_; b ;lrjfno 4833 0 4833 0 4833
2.1 ;_;b ljsf; sf]if 4833 0 4833 0 4833
3 k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 803083 17219327 18022410 13157731 4864679
3.1 k|wfgdGqL /fxt sf]if 105232 2272 107504 107504
3.2 k|wfgdGqL ;xfotf sf]if 692 3500 4192 2124 2068
3.3 g]kfn 6\i6 sf]if 264258 136336 400594 39088 361506
3.4 k|wfgdGqL b}jL k|sf]if p4f/ sf]if 427808 17076519 17504327 13116519 4387808
3.5 If]qLo b}jL k|sf]if p4f/ ;ldlt Y% 5093 700 5793 0 5793
4 cy+ 495055 51628416 52123471 51082378 1041093
4.1 d'No clea=l4 s/ lkmtf+ sf]if 0 41750321 41750321 41750321 0
4.2 e_;f/ sf]if 495055 9878095 10373150 9332057 1041093
5 pBf]u 232805 64259 297064 101143 195921
5.1 x:tsnf k|j4+g sf]if 8354 7000 15354 6579 8775
5.2 s]Gb|Lo sf/fuf/ sf]if 13193 4078 17271 4690 12581
5.3 n3' 3/]n' tyf ;fgf pBf]u shf+ k|jfx d"n sf]if 177261 8600 185861 47647 138214
5.4 k|ljlw ljsf; sf]if 10000 0 10000 0 10000
5.5 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ;ldlt sf]if 1737 7314 9051 6847 2204
5.6 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ;ldlt nufgL sf]if 17221 800 18021 1588 16433
5.7 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ;ldlt 3'DtL sf]if 5039 36467 41506 33792 7714
6 s=l if ljsf; 78055 55869 133924 55754 78170
6.1 kz' ljsf; kmd+ kf]v/f, sfo+;_rfng sf]if 51948 10645 62593 8613 53980
6.2 kz' ljsf; kmd+ kf]v/f, sf]if 5112 19417 24529 20373 4156
6.3 pi0f k|b]lzs jfujfgL ljsf; sf]if, ;nf+xL 418 628 1046 984 62
6.4 kz':jf:yo 3'DtL sf]if 20577 25179 45756 25784 19972
7 u=x 1329186 1121206 2450392 1041484 1408908
7.1 k|x/L sNof0f sf]if / ;z:q k|x/L sNof0f sf]if 1329186 1121206 2450392 1041484 1408908
8 ;_:s=l t, ko+6 g tyf gful/s p8\o og 28100 0 28100 0 28100
8.1 sfo+ ;_rfng sf]if 28100 0 28100 0 28100
9 e'l d;'wf/ tyf Joj:yf 665914 8613783 9279697 8086677 1193020
9.1 e"ld Joj:yfkg ;'lb|l9s/0f sf]if 665914 8613783 9279697 8086677 1193020
10 dlxnf,afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 201176 102068 303244 116436 186808
10.1 ljpk"lh sf]if 45649 30613 76262 37711 38551
10.2 dfgj a]rljvg lj?4 sf]if 39932 4990 44922 10366 34556
10.3 zflGt sf]if 12975 1568 14543 12983 1560
10.4 jfn p4f/ sf]if 134 720 854 788 66
10.5 h]i7 gful/s sf]if 15219 262 15481 594 14887
10.6 n}lus lx_;f lgjf/0f sf]if 39044 12575 51619 3566 48053
10.7 Psn dlxnf ;'/Iff sf]if 30156 14624 44780 15466 29314
10.8 ckf_u k'g:yfkgf sf]if 1188 1022 2210 572 1638
10.9 3/]n' lx_;f lgjf/0f sf]if 470 100 570 0 570
10.10 cGo sf]if 16409 35594 52003 34390 17613
11 /Iff, 29486120 12148750 41634870 7635560 33999310
11.1 ;}lgs sNof0fsf/L sf]if 29486120 12148750 41634870 7635560 33999310
12 jg tyf e"Y;_/If0f 244336 140582 384918 241621 143297
12.1 ag ljsf;, 3f6ubLsf]if nufot 244336 140582 384918 241621 143297
13 lj1fg k|l jlw tyf jftfj/0f 30482 7161 37643 4489 33154
13.1 jftfj/0f ;_/If0f sf]if 30482 7161 37643 4489 33154
14 lzIff 406449 200445 606894 147699 459195
14.1 lhNNff lzIff sf]if 48241 161131 209372 147699 61673
14.2 5fqf lzIff sf]if 358208 39314 397522 0 397522
15 >d tyf /f]huf/ 9202431 3214792 12417223 470041 11947182
15.1 /fli6\o :t/sf] sNof0fsf/L sf]if 5927108 2000170 7927278 2183 7925095
15.2 ;fdflhs ;'/Iff sf]if 506753 66681 573434 0 573434
15.3 Joj;flos tyf l;k ljsf; tflnd s]Gb| sf]if 25837 26115 51952 25485 26467
15.4 O lk P; sf]l/of zfvf sf]if 56631 80141 136772 51179 85593
15.5 a}b]lzs /f]huf/ k|jw+g af]8+ 2657898 1032585 3690483 385398 3305085
15.6 k|Tofe"lt / cft_s lkl8t sf]if 7416 15 7431 0 7431
15.7 afnaflnsf ljsf; tyf k'gM:yfkgf sf]if 16832 3842 20674 2302 18372
15.8 afn>d lgjf/0f sf]if 3956 243 4199 0 4199
15.9 a}b]lzs /f]huf/ ljefu 0 5000 5000 3494 1506
16 ;"rgf tyf ;~rf/ 7998294 2200250 10198544 10198544
16.1 kqsf/ sNof0f sf]if 10000 10000 10000
16.2 ;"rgf ljefu sfo+ ;_rfng sf]if 13426 13426 13426
314
s||_- ;_ dGqfno lgsfo utjif+sf] df}Hbft o; jif+sf] cfo hDdf vr+ af_sL
16.3 g]kfn b'/;_rf/ k|flws/0f[u|fld0f b'/;_rf/ sf]if{ 7974868 2200250 10175118 10175118
17 ;fdfGo k|z f;g 35493 35493 35437 56
17.1 5fqa=lt sf]if 35493 35493 35437 56
18 :jf:yo tyf hg;_Vof 43274 691685 734959 716500 18459
18.1 :jf:yo s/ sf]if 3 380116 380119 380116 3
18.2 sfo+ ;_rfng sf]if 43271 311569 354840 336384 18456
19 /fli6|o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 31909 31909 21000 10909
19.1 gof lgdf+0f sf]if 31909 31909 21000 10909
hDdf 51335947 97412284 148748231 82930500 65817731
315
cg';"rL Y @)
316
317
318
319
320
321