IBNU'L-ARABI VE MEVLANA ARASINDAKi BAZI ORTAK KAVRAMLAR Yard. Dog. Dr. Ekrem Demirli* OZET Ibnu!-Arabi’yle birlikte ortaya gikan ve “tasavvufun olgunluk déinemi” diye nitelenen tasavvuf anlayist, kendisinden sonraki tasavvufuun gelisimin belirledigi kadar Onceki tasavvufun 44a yorumlandig: genel bir paradigma sayilmistir, Bu bakimdan ilk suflerin tasavvut dagiinceleri ibnut-Arabi’nin yorum yontemiyle ele alinarak incelenmis, bu sayede tasavvuf tarihinde bir uyum ve ahenk aranmistr, Meviana, ibn’ I-Farrz gibi sair-sufilerin eserleri de bu eksende yoruralanarak fasavvufun bu butinedl ve geligkilerden arinmis yapisi daha gugli bir sekilde ontaya onulmustur. Bummla birlikte Meviana ve Ibniil-Arabi'nin tasavvuf anlayistannin hangi bakimlardan Griustagul ve hangi bakimlardan ayristgi girlimzde de stiren bir tartugmadir. Bu yazt, ézelliKle Mesnevi'deki ba kavramtanin fhnll-Arabi dusiincesindeki_ karsthiktanin:n arasuinimast tzerinde durmaktadir. Bu yonuyle de, daha Once “Tasayvuf Dergtsi, Meviana Sayi"sinda yaymnlanmis makalenin bir devami mahiyetindedir. ABSTRACT COLLECTIVE CONCEPTS BETWEEN IBN AL-ARABI AND MAWLANA. ‘The Mathnawi of Rumi and the Fusus al-Hikam of Ibn al-Arabi are considered the ‘monumental works of the Sufi tradition, Various commentaries on both Mathnawi and Fusus have always served (o Keep these works topical. Commentaries on Fusus did not only appear as the ‘most significant works of theoretical Sufism but also shaped the commentary tradition in general. For instance, commentary tradition of Mathnawi did not only follow Fusus commentaries but also ‘commentaries of Ibn al-Arabi's other works. Further, commentators of Mathnawi interpreted the ideas of Rumi together with the ideas of Ibn al-Arabi, However, this approach has always included the risk of reducing the thought of Rumi to the thought of fbn al-Arabi. Thus, some contemporary studies raised criticisms against Mathnawi commentators on this issue. This essays istanbul Gniversitesi itahiyat Fakilltesi, Tasavvuf Anabilim Dah, Istanbul Oniversitesi Hlahiyat Fakittesi Dergisi Sayt: 16, Yil: 2007230 Yard. Dog. Dr, Ekvem Demirli ims at expounding the intellectual relationship between Rumi and Tha al-Arabi in reference to some ideas and concepts within Fusus and Mathnawi. Giri Bir siir ile nesir aym bakig agisiyla yorumlanabilir mi? Ya da her iki tarzi kullanan bir dlslinir s6z konusu oldugunda, bunlardan birisini Gnceleyip dtekini ona gére mi yorumlayacagiz? Séz gelisi siir nesir halinde yazilmis bir yazsnin sanatsal bir forma déniistirilmesinden ibaret midir? Bu gibi sorular, tasavvuf _tarihinin on Snemli sair-sufilerinden birisi olan Mevlana ile hem siiri hem de nesri kullanan Ibniil-Arabi arasindaki nasil bir bilgi iligkisi kurmak gerektigiyle ilgili yaklasimlarda ytizyiize gelecegimiz birkag sorudur. ibnu'-Arabi kendi metinlerinde kullandsgi siir ile nesir farkindan séz ederken syle der: ‘Kitabin (Fitdbat-1 Mekkiyye) béliim baslarinda zikredilen her kaside, nesir botUmtinde ayrintili zikredilmis seyleri ézetlemek ve onlardan soz etmek amactyla zikredilmemistir. Siir, zikredildigi bélimtin agiklanmast kapsammndadir. Binaenaleyh siirden sonra gelen sézde bir tekrar yoktur. Her biluimin agiklanmasinda nesre oldugu gibi, siire de bakilsin! Siirde konunun nesir olarak séz edilmemig meseleleri vardir."' fbnii'l-Arabi_ Fuitabat-1 Mekkiyye’nin hemen her béllimtiniin basinda bir siire yer verir ve ilk bakista anlasilan sey, bu siirin boliimde ele alnacak hususlarin bir dzeti oldugudur. Yiizeysel bir okuma, bu beklentiyi hakh gikartarak giirleri nesirde anlatilan genis konularin Ozeti saymaya imkan verir. Ancak fbnii'l-Arabi, biyle bir yaniigiya kars1 okuru ikaz etmek igin siiti bir Gzetleme aract olarak kullanmadigina dikkat ceker. ibnt't-Arabf'nin bu yaklasimt, tasavvuf tarihinde ‘énemli bir literatiir teskil eden manzum eserlere bakista hesaba katmak gerekir. Konu Mevlana Celaleddin Rumi ve onun manzum eserleri, ézellikle bunlarm arasinda en énemli ve milessiri say:lan Mesnevi oldugunda, bu yaklagim ayri bir veghe kazamir. Mesnevi’yi okurken sdyle bir soru sormak anlamlt goriinmektedir: Manzum bir escr olan Mesnevi’ye sorulacak sorular ve bunlardan beklenecek cevaplar ile Ibnii'l-Arabi’nin -séz gelisi- Pitubat-1 1 Be, Suad e-Hakim, ibnit'lArabt Sézligii(gev. Ekrem Demirli, Kabalcs, 2005), s. 588, Istanbul Oniverstesi tlahiyat Fakiltesi Dergisi Sayt: 16, Yel: 2007 L :Fe iBNU'L-ARABE VE MEVLANA ARASINDAKI BAZI ORTAK KAVRAMLAR 231 Mekkiyye ve Fustisu'lHikem gibi mensur eserlerine ya da Sadreddin Konevi’nin Miftahu’l-gayb’ine vb. sorulacak sorular ile aynt mi olacaktur? Soruya verilecek ‘evet’ ya da ‘haytr’ seklindeki her iki cevap farkh sorunlara yol acabilir. Cevap ‘hay’ ise, o zaman sorun, siirin mabiyeti, iglevi iizerinden kapsamhi bir arasturma yapmak gerekir. Ote yandan, manzum eserlerin nasil bir igerige sahip oldugu, onlarin olusan tasavvuf nazariyatindaki yerinin ne oldugu lizerinde durmak gerekir. Cevap ‘evet’ ise, ortaya gikacak iJk soru gudur: Acaba Mesnevi’yi manzum bir Fustisu’l-Hikem veya Fitihat1 Mekkiyye mi kabul edecegiz? Oyle ise manzum eserleri, mensur yazilmig digiince ve bilgilerin gesitli amaglarla siir tarzinda yazilmis eserler mi sayacagiz? ‘Tasavvuf siz Konusu oldugunda éne gikan gaye, ilk dénemden itibaren “sari” dilin de dogmasina yo! acan sorunlarla ilgilidir.? Siinni tasavvufun tesekktil sitreciyle birlikte tasavvuf, kendi terimlerini geligtirmeye baslarken, suri ve 6zel yéniint korumak igin mecazlarla Oriili bir dil kullanmay: da siirdiirmtisti. Siir de bu slrece katki saglayan bir arag gorevi gérmiistiir. Sufilerin giiri yaygin bir sekilde kullanmig olmalar, 6ncelikle bu isart gelenekle arasindaki_iliskiyle agiklanabilir. [bnii'l-Arabr’yle birlikte tasavvuf, islam ilimleri igerisinde daha merkezi bir yer elde edinirken, ilk sufilerde ortaya cikan igart dilin yerini 6zellikle Konevi’nin de katkilartyla- daha nesnel bir dil almisu. yeni dénemde tasavvuf -upkt ibn Sina’nin tasavvurunda Metafizik’in Szel ilimlerle iliskisinde istlendigi gérev gibi- biitiin tarihi siireci ve gecirdigi asamalartyla tasavvufu {slam ilimleriyle irtibat ve iligkileri dahilinde ele almayt bir zoruntuluk saymistt, Bu bakas agistyla yeni dénem tasavvufu, genellikle nesir tarzim kullanmig olmasma ragmen, manzum ya da mensur bitin tasavvufu yorumlayacak genel bir paradigma olarak kendini sunmustu. Oyleyse yukarida dile getirdigimiz soru, Ibnii'l-Arabi énciilginde tesekkiil etmig tasavvuf ekoldyle Mevlana’nin diistinceleri arasindaki iligkiyi oldugu kadar ayn zamanda Mesnevi’yi hangi zeminde cle alacagimiz probleminin genel cercevesini belirleyecek bir sorudur. Mesnevi sarihleri, genellikle manzum eserler ile mensur eserler arasimda Snemli bir fark gérmeyerek siiri 2 Bukonuda blz, Ekrem Denizli, Sadzeddin Konevi'de Bilgi ve Varhk (Lstanbul Lz yayameilik, 2005) s. 35 vd. Istanbul Universitesi ilahiyat Fakiiltesi Dergisi, Says: 16, Yil: 2007 I i