6th Maths

Tentative Year Plan for Class VI Mathematics
No. of No. Hours No. of Periods for Tests to

No. of No of No instruc- No of
Pages in Alloted as trasaction of be con-
Name of the Chapter Periods Month working tional days periods
the per syllubus & ducted
required
S.No.
Chapter Syllabus days available
Revision
1 Knowing our Numbers 15 10 13 June(13) June 14 14 19
2 Whole Numbers 13 9 12 June(6), July(6) July 24 UT I 20 27
3 Playing with Numbers 20 15 20 July(20) August 23 23 31
4 Basical Geometrical Ideas 12 15 20 July(1), Aug(19) September 22 UT II 18 24
5 Measures of lines and angels 12 15 20 Aug(12), Sept(8) October 16 QLY 9 12

6 Intergers 12 10 13 Sept(13) November 21 UT III 17 23
7 Fractions and Decimals 22 16 21 Sep(3), Oct(12), Nov(6) December 23 16 21
8 Data Handling 12 10 13 Nov(13) January 16 HLY 16 21
9 Introduction to Algebra 12 15 20 Nov(4), Dec(16) February 22 UT IV 18 24

10 Perimeter and Area 14 15 20 Dec(5), Jan(15) March 24 24 32
11 Ration and Proportion 13 15 20 Jan(6), Feb(14) April 15 ANNUAL 8 11

12 Symmetry 10 8 11 Feb(10), Mar(1)
13 Parctical Geometry 10 20 27 Mar(27)

14 Understanding 3D and 2D Shapes 8 7 9 Mar(4), Apr(5)
Total 185 180 239 239 220 37 183 245
Unit Test 4 days

Terminal Exam 7 days
Note:This is a tentative distributive of Year Plan. Prepare a plan accordingly as per actual working days.
The plan of examination may be changed according Continuous Comprehensive Evaluation
11
13
02
01
31
22
12
27
35
34
33
32
29
28
23
21
20
18
17
15
14
10
08
06
04
03
26
25
24
19
16
09
07
05
30
State/UT Code
Goa
Bihar
Orissa
Kerala
Assam
Punjab
Sikkim
INDIA
Tripura
Gujarat
Haryana
Manipur
Mizoram
Nagaland
Rajasthan
Jharkhand
Karnataka
Meghalaya
Chandigarh
Chattisgarh
Tamil Nadu
Pondicherry
Uttarakhand
Maharashtra
West Bengal
Lakshadweep
NCT of Delhi
Uttar Pradesh
Daman & Diu
Andhra Pradesh
Madhya Pradesh
Himachal Pradesh
Jammu & Kashmir
Arunachal Pradesh
India/State/UT
Dadra & Nagar Haveli
Andaman & Nicobar Islands

80.11
87.40
86.27
92.28
74.04
86.55
93.91
71.04
73.45
67.63
73.18
75.48
91.58
79.85
66.95
82.20
63.82
67.06
76.64
86.43
76.68
83.78
68.74
75.60
82.91
86.34
77.65
79.63
87.07
87.75
69.72
79.31
77.08
67.66
80.33
70.63
Literacy Rate in India: Census 2011
90.11
96.11
92.81
82.14
92.12
96.02
82.85
89.82
81.45
82.40
78.45
78.81
77.17
93.72
86.49
83.29
73.69
87.29
73.39
80.51
85.38
90.54
81.48
90.83
78.26
91.03
86.46
91.48
82.67
92.18
88.33
87.23
79.24
75.56
86.81
80.53
Literate Persons (%) Males (%)
79.59
65.46
81.84
81.22
73.86
91.98
88.25
81.84
68.13
75.48
65.93
60.59
64.36
56.21
71.16
67.27
73.78
83.15
89.40
73.17
76.69
59.57
76.43
53.33
52.66
80.93
66.77
81.38
71.34
76.60
58.01
59.74
70.73
59.26
70.70
60.02
Females (%)
>∑D‘
Ï +·
6e ‘·s¡>∑‹
!"#$%&'()*(+,-&./012345&6'(789"$:&,-;9<=
6'(L[0 \&B"$D>(?:?30,AO 6'(L[0 \&1%1>(]"$B"CD>(?E-FG9
6H19^&/I&_à(b&E-F1KO 6HI&/I&*(9L0[,-"X
dü+#ê\≈£î\T, sêÁwüº $<ä´,|ü]XÀ<Ûäq, •ø£åD dü+düú, dü+#ê\≈£î\T, Á|üuTÑÛ ‘·« bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ eTTÁ<äD≤\j·T+
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, ôV≤’ <äsêu≤<äT. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, ôV≤’ <äsêu≤<äT.
,A"$%B"CD>(?E-FG9 *(>?( @89&,A"$%B"CD>(?E-FG9
PQ&RSTI&UV'WLM"X&J"PYZ 6HI&J,I@8KLMNO
Ábòıô|òdüsY, ø£]≈£î\+ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ $uÛ≤>∑+ ˝…ø£Ãs¡sY, sêÁwüº $<ä´, |ü]XÀ<Ûäq, •ø£åD dü+düú,
sêÁwüº $<ä´, |ü]XÀ<Ûäq, •ø£åD dü+düú, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, ôV≤’ <äsêu≤<äT.
ôV≤’ <äsêu≤<äT.
,cdOZSfe "$9g
6HI&J,IJ,I;I&"C@89G95&ñ|üHê´dü≈£î&ÉT, 6HI&,AE-Fhi1"$W&"CjkWLM"X& J"PYZ5 ø√Ä]¶H˚≥sY
sêh $<ä´, |ü]XÀ<Ûäq, •ø£åD dü+düú, Ä+.Á|ü. sêÁwüº $<ä´, |ü]XÀ<Ûäq, •ø£åD dü+düú,
ôV’≤<äsêu≤<é Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ôV’≤<äsêu≤<äT.
*(W !LMEF- G9
6H19^&/I&_à(b&E-F1KO5&dü+#ê\≈£î\T, sêÁwüº $<ä´,|ü]XÀ<Ûäq, •ø£åD dü+düú, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ôV’≤<äsêu≤<äT.
6HI&J,I&6o>(?p@89%5&6 qm'r*("X5&sêÅwü º$<ä´, |ü]XÀ<Ûäq •ø£åD dü+düú, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ôV’≤<äsêu≤<äT.
6HI&'sI&d3SC"C@89:5 ]f…ÆsY¶ ˝…ø£Ãs¡sY, q÷´ ôd’Hé‡ ø±˝Òõ, nMTsYù|{Ÿ, ôV’≤<äsêu≤<é.
70tu"$pST5&vw:=x8&dL0["$&'(6x8W5&vw:=x8& !"#$%6'(:?y,-5& !"#$%'()*(+,-&./01234&,-;9<z
6 qm'r*("XI&;I&,-\{ST5 >∑DÏ‘·+ ` kÕ+K´ø£XÊÅdüÔ$uÛ≤>∑+, ôV’≤<äsêu≤<äT $X¯«$<ë´\j·T+.
199l%*(G>(]L["$9
PQ&m>?7XI J,I&3nCST5 $<ë´ dü\Vü‰<ës¡T, $<ëúÛÑeHé kıôd’{Ï, ]k˛sY‡ ôd+≥sY, ñ<äj·T|üPsY, sê»kÕÔHé.
Ä+Á<|
ÁäÛ <ü X˚ Ÿ |
Á uü TÑÛ ‘·« |
Á #
ü T· s¡D, ôV≤’ <äsêu≤<äT
#·{≤º\qT >ös¡$+#·+&ç $<äé\¢ m<ä>±*
Vü≤≈£îÿ\qT bı+<ä+&ç $qj·T+‘√ yÓT\>±*
(i) dW6L0M6'(Le_|&6'(}0~9x8DW&nCO7e&Ux8&'(W's:z
© Government of Andhra Pradesh, Hyderabad.
New Edition
First Published 2012
All rights reserved.
No part of this publication may be reproduced,

stored in a retrieval system, or transmitted, in
any form or by any means without the prior
permission in writing of the publisher, nor be
otherwise circulated in any form of binding or
cover other than that in which it is published
and without a similar condition including this
condition being imposed on the subsequent
purchaser.
The copy right holder of this book is the
Director of School Education, Hyderabad,
Andhra Pradesh.
This Book has been printed on 80 G.S.M. SS Maplitho

Title Page 200 G.S.M. White Art Card
dW6L0M6'(Le_|&6'(}0~9x8DW&nCO7e&Ux8&'(W's:z
Printed in India
at the Andhra Pradesh Govt. Text Book Press,
Mint Compound, Hyderabad,
Andhra Pradesh.
–– o ––
( ii )
!"#$%&'()*(+,-&./01234&,-;9<z&*(}0~9%G9
"$78"99x8G9
PQ,-"XI&'sI"$ne9a5 ˝…ø£Ãs¡sY, Á|üuÛÑT‘·« ◊.m.mdt.Ç, HÓ\÷¢s¡T
6HI&RnT9I&"C1KWSe@899G95 ˝…ø£Ãs¡sY, &Ó’{Ÿ, $ø±sêu≤<é, s¡+>±¬s&ç¶
6HI&,AE-Fhi1"$W&"CjkWLM"X& J"PYZ5 ø√`Ä]¶H˚≥sY, sêh $<ä´, |ü]XÀ<Ûäq, •ø£åD dü+düú, Ä+.Á|ü. ôV’≤<äsêu≤<é
6HI&<=I;I&"C19E-F1K"X5 ôV≤&ée÷düºsY, õ.|ü.ñ.bÕ., eTT\TeT÷&ç, HÓ\÷¢s¡T
6HI&'sI&dWLcBJ"PYZ5 ôV≤&é e÷düºsY, ôdsTT+{Ÿ |”≥sY‡ ôV’≤dü÷ÿ˝Ÿ, s¡+>∑Hêj·T≈£î\ù|≥, HÓ\÷¢s¡T
6HI&R*I&6'(!LM}?o95 |æ.õ.{Ï, –]»q >∑Ts¡T≈£î\ bÕsƒ¡XÊ\, #·+Á<äX‚Ks¡|ü⁄s¡+ HÓ\÷¢s¡T
6HI&I;I/I*(K"$%SC"C@89:"C5&dü÷ÿ˝Ÿ ndæôdº+{Ÿ, eTTì‡|ü˝Ÿ ôV’≤dü÷ÿ˝Ÿ, ø£kÕŒ, $»j·Tq>∑s¡+.
6HI&'sI&*(9"aE-F1K"X5 dü÷ÿ˝Ÿ ndæôdº+{Ÿ, Á|ü.ñ.bÕ., $»j·Tq>∑sY ø±\˙, ôV’≤<äsêu≤<é.
6HI&J,I;I&*(9WLM"X& J"PYZ5 dü÷ÿ˝Ÿ ndæôdº+{Ÿ, Á|ü.ñ.bÕ., ‘·ø£ÿ•\, n˝≤+|üPsY eT+&É˝Ÿ, eTVü≤ã÷uŸq>∑sY..
6HI&*ssIm>?7XI&"$ne9_|5 dü÷ÿ˝Ÿ ndæôdº+{Ÿ, ñ.ÁbÕ.bÕ., Hê>±s¡+ eT+&É˝Ÿ, >∑T+≥÷s¡T.
6HI&R*I&\"$*sW>(?19KO+5&dü÷ÿ˝Ÿ ndæôdº+{Ÿ, õ.|ü.ñ.bÕ eTT~e]ÔbÕ˝…+, HÓ\÷¢s¡T.
6HI&I&ntW,-k_iD"$9g5 dü÷ÿ˝Ÿ ndæôdº+{Ÿ, õ.bÕ.ñ.bÕ., y˚eTT\ø√≥, Á|üø±X¯+.
6HI&'sIPYIR|I&vw:'(^&_i"$p5 dü÷ÿ˝Ÿ ndæôdº+{Ÿ, Á|ü.ñ.bÕ., »$TkÕÔHé|ü⁄sY, e÷DÏπøX¯«sYq>∑sY, ôV’≤<äsêu≤<é.
6HI&'sI&._,5 ôV≤&ée÷düºsY õ.|ü.ñ.bÕ., ≈£îe÷], Ä~˝≤u≤<é
;L[%;a(@89,-&*(>(?,A"$W&.W3W\&*(}0~9%G9
6H19Î&\6;9x8& }?6xC5 $<ëúÛÑeHé kıôd’{Ï, ]k˛sY‡ ôd+≥sY, ñ<äj·T|üPsY, sê»kÕÔHé.
6HI&WLM"X& ntK>(?ST5&$<ëúÛÑeHé kıôd’{Ï, ]k˛sY‡ ôd+≥sY, ñ<äj·T|üPsY, sê»kÕÔHé.
6HI&@89_iDWxXE-F1K"X& L0Mne5&$<ëúÛÑeHé kıôd’{Ï, ]k˛sY‡ ôd+≥sY, ñ<äj·T|üPsY, sê»kÕÔHé.
6H19Î&'(LMp6's@89&"C5&ø£eT÷´ì{Ï y˚T<∏äy˚T{Ïø˘‡ ôd+≥sY, s¡Twæyê´* dü÷ÿ˝Ÿ, ∫‘·÷ÔsY.
E-F1KOI&RnT9I&."$\5&&çbÕsYºyÓT+{Ÿ Ä|òt y˚T<∏äy˚T{Ïø˘‡ kÕº{Ïdæºø˘‡, j·T÷ìe]Ù{° Ä|òt ôV’≤<äsêu≤<é
6HI&_i"$ST& vc !|5&&çbÕsYºyÓT+{Ÿ Ä|òt y˚T<∏äy˚T{Ïø˘‡ kÕº{Ïdæºø˘‡, j·T÷ìe]Ù{° Ä|òt ôV’≤<äsêu≤<é
6HI&'sI&"$W;5&&çbÕsYºyÓT+{Ÿ Ä|òt y˚T<∏äy˚T{Ïø˘‡ kÕº{Ïdæºø˘‡, j·T÷ìe]Ù{° Ä|òt ôV’≤<äsêu≤<é
6HI& .o"C& ,=_"X5 mdt.õ.{Ï, myéT.|æ.j·TT|æmdt, #·eTfi¯¢eT÷&ç, >∑T+≥÷s¡T.
( iii ) dW6L0M6'(Le_|&6'(}0~9x8DW&nCO7e&Ux8&'(W's:z
199WLM91Kf
|æ\¢\ bÕsƒ¡XÊ\ J$‘·+ yê]<Ó’q+~q J$‘êìøÏ eTT&ç|ü&ç ñ+&Ü\ì Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh Á|üD≤[ø£
|ü]~Û |üÁ‘·+ ` 2011 (APSCF-2011) dü÷∫düTÔqï~. bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚]q Á|ür $<ë´]ú Äj·÷ kÕúsTT\˝À
ÄeX¯´ø£ HÓ’|ü⁄D≤´\qT düeTTbÕ]®+#ê\ì $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ ` 2009 ìπs›•+∫+~. M{Ï <äècÕº´, $<ä´˝À
HêD´‘·qT kÕ~Û+#·&+É ø√dü+ Á|ü‹ bÕsƒ´¡ $wüjT· +˝ÀqT $<ë´ Á|üe÷D≤\qT s¡÷bı+~+#ês¡T. C≤rj·T$<ë´
Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2005 eTÚ[ø£ ñ<˚›X¯´+ neT\T jÓTTø£ÿ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT <äèwæº˝À ñ+#·T≈£îì, sêh $<ë´
Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+ 2011 Ä<Ûës¡+>± >∑DÏ‘· bÕsƒ¡´ $wüj·T Á|üD≤[ø£ eT]j·TT bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T
s¡÷|ü⁄~<äT›≈£îHêïsTT.
|æ\¢\T ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´qT |üP]Ô#˚düTø=ì, ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· kÕúsTT˝ÀøÏ n&ÉT–&ÉT‘ês¡T. á kÕúsTT
ôdø£+&ÉØ $<ä´qT ø=qkÕ–+#·&ÜìøÏ Á|üeTTKyÓTqÆ yê]~Û>± ñ+≥T+~. |æ\\¢ T ùd«#·Ã>¤ ± ô|<ä\› ‘√, kÕe÷Á–‘√,
‘√{Ïyê]‘√ Á|ü‹#·s´¡ \T »s¡|&ü +É , $$<Ûä düìïy˚XÊ\˝À¢ Á|üÁøÏjT· ˝À¢ |üsd¡ Œü s¡+ düV≤ü ø£]+#·T≈£î+≥÷ bÕ˝§ZH˚
neø±X¯+ \_Û+#·&É+ eT÷\+>±, nH˚«wüD‘√ q÷‘·q C≤„Hêìï ì]à+#·Tø√>∑\s¡ì eTq+ >∑T]ÔkÕÔ+.
|æ\¢\T πøe\+ ìÁwæÿj·÷‘·àø£ Á>∑V”≤‘·\T>± ø±≈£î+&Ü, nuÛÑ´düq+˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\T nì uÛ≤$+∫q|ü⁄&ÉT
yê]˝À düè»Hê‘·àø£‘·, #=s¡e\qT ô|+bı+~+#·&É+ kÕ<ÛäéTe⁄‘·T+~. |æ\¢\T á <äX¯˝À ñ‘·T‡ø£‘·,
ÄdüøÏÔ, Á|ü•ï+#˚‘·‘·Ô«+, ùV≤‘·Tã<ä∆‘·, ãTTEe⁄\qT ø√s¡&É+, düyêfi¯flqT n+^ø£]+#·&É+ e+{Ï \ø£åD≤\qT
ø£*– ñ+{≤s¡T. n+<äT#˚‘· Äq+<ä<ëj·Tø£+>± |æ\¢\T $$<Ûä uÛ≤eq\qT nH˚«wæ+#·&ÜìøÏ ‘·eT kı+‘·
XË’*˝À düeTkÕ´ kÕ<Ûäq#˚j·T&ÜìøÏ M\T>± >∑DÏ‘·XÊg uÀ<ÛäqqT n_Ûeè~∆ |üs¡#ê*‡q ÄeX¯´ø£‘· ñ+~.
neT÷s¡Ôdü«uÛ≤e+‘√ ñ+&˚ >∑DÏ‘·+˝Àì uÛ≤eq\qT |æ\¢\T ns¡ú+ #˚dæø=ì, kı+‘·+>± >∑DÏ‘· C≤„Hêìï
ì]à+#·Tø=H˚ kÕeTsêú´ìøÏ ‘√&ÉŒ&˚ $<ÛëHê\qT n_Ûeè~∆ |üs¡#˚ ø±s¡´Áø£e÷ìøÏ eTq+ lø±s¡+ #·T{≤º+.
>∑DÏ‘·+˝Àì Á|ü<Ûëq $wüj·÷˝…’q dü+U≤éédüú, n+ø£>∑DÏ‘·+, ;»>∑DÏ‘·+, πsU≤>∑DÏ‘·+, πøåÁ‘·$T‹
eT]j·TT kÕ+K´ø£ XÊÁkÕÔ\qT ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· kÕúsTT˝À #˚sêÃs¡T.
á $wüj÷· \≈£î dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\qT uÀ~Û+#·&+É e\¢ düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡+, ‘ê]ÿø£ Ä˝À#·q\T,
ì‘·´dü‘ê´\qT >∑DÏ‘· uÛ≤wü˝À e´ø°Ôø£]+#·&É+, ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+XÊìï $X‚¢wæ+#·&É+, $$<Ûä s¡÷bÕ˝À¢
bı+<äT|üs¡#·&É+, ì‘·´J$‘·+˝À >∑DÏ‘êìï ñ|üjÓ÷–+#·&É+ e+{Ï ìØí‘· $<ë´ Á|üe÷D≤\T, HÓ’|ü⁄D≤´\T
n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘êsTT. |ü⁄düÔø£+˝À bı+<äT|üs¡∫q ;7e@89WPY5& 6'(@89^{W78WPY5& 6'(,-G\G9 e+{Ï
n+XÊ\≈£î n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· Ç∫Ã |æ\¢\T kı+‘·+>± H˚s¡TÃ≈£îH˚˝≤ #˚j·T&ÜìøÏ, »≥¢˝À Á|üj·T‹ï+#·&ÜìøÏ
á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ neø±X¯+ ø£*Œk˛Ô+~.
( iv )
á |ü⁄düÔø£+ düs¡fi¯yÓTÆq uÛ≤wü, |ü<äC≤\+ ø£*– e⁄+&ç |æ\¢\ y˚T<∏ädüT‡, >∑DÏ‘· uÛ≤yê\qT
ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e&ÜìøÏ ‘·<ë«sê ‘êy˚T dü«j·T+>± >∑DÏ‘· dü«s¡÷bÕ\qT @s¡Œs¡#·Tø√e&ÜìøÏ neø±XÊ\qT
ø£*ŒdüTÔ+~. |ü⁄düÔø£+˝À >∑\ $$<Ûä ñ<ëVü≤s¡D\T |æ\¢\T ‘·eT≈£î ‘êy˚T kı+‘·+>± düeTdü´\qT
‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü ‘É êsTT. M≥ìï+{Ï˙ kÕø±s¡+ #˚jT· &ÜìøÏ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T
nedüsy¡ TÓ qÆ dü+<äsê“¤\qT @s¡Œs¡#&· +É , düV‰ü j·T düV≤ü ø±sê\T n+~+#·&+É n‘·´+‘· nedüs+¡ . eT÷˝≤´+ø£q+
≈£L&Ü H˚s¡TÃø√e&É+˝À uÛ≤>∑+>± |ü]>∑DÏdü÷Ô Á|ür nuÛÑ´düq n+XÊìï ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+
<ë«sê n+#·Hê y˚ùd $<Ûä+>± n<Ûë´j·÷\qT bı+<äT|ü]#ês¡T.
Bìï s¡÷bı+~+#·&É+˝À $wüj·TìcÕí‘·T\T, #ê˝≤ø±\+>± >∑DÏ‘· nuÛÑ´düq, |ü]XÀ<Ûäq, |ü⁄düÔø£
s¡#·q˝À nqTuÛÑeeTTqï ñbÕ<Ûë´j·TT\T bÕ˝§ZHêïs¡T. yês¡+‘ê |æ\¢˝À¢ >∑DÏ‘·+ |ü≥¢ ñqï uÛÑj·÷\qT
‘=\–+#·&ÜìøÏ ø£èwæ #˚kÕs¡T. á |ü⁄düÔø±ìøÏ ‘·T~s¡÷|ü+ Çe«&ÜìøÏ düVü‰j·T düVü≤ø±sê\+~+∫q
C≤rj·T kÕúsTT $wüj·Tì|ü⁄DT\T, $X¯«$<ë´\j·÷\ Ä#ês¡T´\T, |ü]XÀ<Ûäø£ $<ë´s¡Tú\T, Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡
dü+dü\ú T, $<ë´~Û≈î£ \T, Á|ü<ëÛ H√bÕ<Ûë´j·TT\T, s¡#s· TT‘·\T, $<ë´s¡T\ú T, eTTÁ<äDdü+düú yê]øÏ |ü⁄düøÔ s£ ÷¡ |üø\£ Œq
ì|ü⁄DT\≈£î Á|ü‘˚´ø£ ø£è‘·»„‘·\T. ñbÕ<Ûë´j·T˝Àø£+ |ü⁄düÔø£+˝À bı+<äT|üs¡∫q n+XÊ\ <ë«sê $<ë´
Á|üe÷D≤\qT kÕ~Û+#˚ Áø£eT+˝À eTq:|üPs¡«ø£ Á|üj·T‘·ï+ #˚düTÔ+<äì Ä•düTÔHêïqT.
|ü⁄düÔø±_Ûeè~∆ ìs¡+‘·s¡ Á|üøÏj·T. n+<ä] ø£èwæ |òü*‘·+>± á |ü⁄düÔø£+ ‘·j·÷¬s’+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
"C&;LM%5&'(O_L0M\5&,-:&*(W*( ˇø£ ìã<ä∆‘·‘√ ≈£L&çq dü+düú>± Á|üj·T‹ïdü÷Ô eékÕú>∑‘· dü+düÿs¡D\‘√
HêDýÓTÆq bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\qT n+~+#·&ÜìøÏ ø£èwæ #˚düTÔqï~. Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>± >∑DÏ‘·Á|æj·TT\ qT+&ç
‘·–q dü\Vü‰\T, dü÷#·q\qT ÄVü‰«ìdüTÔqï~. M{Ïì |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=ì eT]+‘· HêD´‘· ø√dü+ ø£èwæ
#˚düTÔ+~.
‘˚~ : 28`01`2012 19^&/I&_à(bE-F1KO

ôV’≤<äsêu≤<é sêh $<ä´, |ü]XÀ<Ûäq, •ø£åD dü+düú
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
(v) dW6L0M6'(Le_|&6'(}0~9x8DW&nCO7e&Ux8&'(W's:z
PREAMBLE
THE PEOPLE OF INDIA, having solemnly resolved to constitute India into a

SOVEREIGN SOCIALIST SECULAR DEMOCRATIC REPUBLIC and to
secure to all its citizens:
JUSTICE, social, economic and political;
LIBERTY of thought, expression, belief, faith and worship;
EQUALITY of status and of opportunity; and to promote among them all
FRATERNITY assuring the dignity of the individual and the unity and integrity of the
Nation;
IN OUR CONSTITUENT ASSEMBLY this twenty-sixth day of November, 1949, do

HEREBY ADOPT, ENACT AND GIVE TO OURSELVES THIS CONSTITUTION.
( vi )
>∑DÏ‘·+
6e ‘·s¡>∑‹
6,-I*(WI ;a(@98 W e K8 \&,AGW '()f&*(Wl%
'(O+7@
1 eTq dü+K´\qT ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+ ! pHé 1-15
2 |üPsêí+ø±\T pHé, p˝…’ 16`28
3 dü+K´\‘√ Ä&ÉTø=+<ë+ p˝…’ 29`48
4 ÁbÕ<∏$ä Tø£ C≤´$Trj·T uÛ≤eq\T p˝…,’ Ä>∑wßü º 49`60
5 sπ K\T eT]j·TT ø√DeTT\ ø=\‘·\T Ä>∑wßü ,º ôdô|+º ãsY 61`72
6 |üPs¡í dü+K´\T ôdô|+º ãsY 73`84
7 _ÛHêï\T ` <äXÊ+X¯ _ÛHêï\T ôdô|+º ãsY, nø√ºãsY 85`106
8 <ä‘êÔ+X¯ ìs¡«Vü≤D qe+ãsY 107`118
9 ;»>∑D‘Ï · |ü]#·jT· + qe+ãsY, &çôd+ãsY 119`130
10 #·T≥Tºø=\‘·\T eT]j·TT yÓX’ Ê˝≤´\T &çôd+ãsY, »qe] 131`144
11 ìwüŒ‹Ô eT]j·TT nqTbÕ‘·eTT »qe], |òÁæ ãe] 145`157
12 kÂwüe˜ + |òÁæ ãe], e÷]Ã 158`167
13 ÁbÕjÓ÷–ø£ C≤´$T‹ e÷]Ã 168`177
14 Á‹$Trj·T ` ~«$Trj·T Äø±sê\ ne>±Vü≤q e÷]Ã, @Á|æ˝Ÿ 178`185
( vii ) dW6L0M6'(Le_|&6'(}0~9x8DW&nCO7e&Ux8&'(W's:z
C≤rj·T ^‘·+
&"$W6LMSCLT&"#CvwK"X
»q>∑DeTq n~ÛHêj·Tø£ »j·TùV≤!
uÛ≤s¡‘· uÛ≤>∑´$<Ûë‘ê!
|ü+C≤ã, dæ+<ÛäT, >∑T»sê‘·, eTsêsƒê,
Á<ë$&É, ñ‘·ÿfi¯, e+>∑!
$+<Ûä´, Væ≤e÷#·\, j·TeTTHê, >∑+>∑!
ñ#·Ã\ »\~Û ‘·s¡+>∑!
‘·e X¯óuÛÑHêy˚T C≤π>!
‘·e X¯óuÛÑ Ä•wü e÷"π>
>±ùV≤ ‘·e »j·T>±<∏ë!
»q>∑D eT+>∑fi¯<ëj·Tø£ »j·TùV≤!
uÛ≤s¡‘· uÛ≤>∑´ $<Ûë‘ê!
»j·TùV≤! »j·TùV≤! »j·TùV≤!
»j·T »j·T »j·T »j·TùV≤!!
|Á ‹ü »„
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Hê e÷‘·èuÛÑ÷$T. uÛ≤s¡rj·TT\+<äs¡÷ Hê dü¨<äs¡T\T.
H˚qT Hê <˚XÊìï Áù|$TdüTÔHêïqT. düTdü+|üqïyÓTÆq, ãVüQ$<ÛäyÓTÆq Hê <˚X¯|ü⁄
yês¡dü‘·« dü+|ü<ä Hê≈£î >∑s¡«ø±s¡D+. BìøÏ ns¡Ω‘· bı+<ä&ÜìøÏ düs¡«<ë H˚qT
ø£èwæ #˚kÕÔqT.
Hê ‘·*<¢ +ä Á&ÉT*ï, ñbÕ<Ûë´j·TT*ï, ô|<ä\› +<ä]ï >ös¡$kÕÔqT. Á|ü‹yê]‘√qT
eTsê´<ä>± q&ÉT#·Tø=+{≤qT. »+‘·Te⁄\|ü≥¢ <äj·T‘√ ñ+{≤qT.
Hê <˚X¯+|ü≥¢, Hê Á|ü»\|ü≥¢ ùdyêìs¡‹‘√ ñ+{≤qì Á|ü‹»„ #˚düTÔHêïqT.
yê] ÁX‚jÓ÷_Ûeè<äT∆˝Ò Hê Äq+<ëìøÏ eT÷˝+.
( viii )
.<..+B+D
.<..+B+D
<.G+H'!IJKG.+/LK.H'.MNO!#P!+Q
PJF0PJF0
R#$R#$
DED &'450F0.!
\‘·, ñeT áeT<Ûä´H˚ 6e ‘·s¡>∑‹˝À #˚sês¡T. bÕsƒ¡XÊ\ Äs¡+_Û+∫q s√Eq ‘·s¡>∑‹˝À >∑DÏ‘· ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
Ç{°e\ »]–q »HêuÛ≤>∑Dq $esê\T, eTq<˚X¯ »HêuÛ≤, sêÁwüº »HêuÛ≤, õ˝≤¢ CHêuÛ≤ >∑T]+∫ #·]Ã+#ês¡T. á #·s¡Ã˝À
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Ó|æŒq ø=ìï dü+K´\T ñeT≈£î ns¡∆+ ø±˝Ò<äT. kÕj·T+ø±\+ Ç+{ÏøÏ ‹]– e#·TÃq|ü⁄&ÉT ùdïVæ≤‘·Tsê\T
\‘·qT »HêuÛ≤ $esê\ >∑T]+∫ n&ç–+~.
ñeT : eTq Á>±eT »HêuÛ≤ ˙≈£î ‘Ó\TkÕ?
\‘· : ne⁄qT, Hê≈£î ‘Ó\TdüT
ñeT : m˝≤?
\‘· : eTq |ü+#êsTTr Ä|ò”düT >√&Éô|’ sêdæ
ñHêïsTT ø£<ë!
ñeT : @@ $esê\T >√&Éô|’ sêkÕs¡T?
\‘· : eTq Á>±e÷ìøÏ #Ó+~q nH˚ø£ $esê\T
ñHêïsTT. yê{Ï˝À Á|ü<Ûëq+>± eTq Á>±eT »HêuÛ≤, |ü⁄s¡Twüß\ dü+K´, Ád”Ô\ dü+K´, |æ\¢\ dü+K´,
Á>±eT+˝À >∑\ Ç+&É¢ dü+K´, yê{Ï˝À |üø±ÿ Ç+&ÉT¢, ø£#êÃ¤ Ç+&ÉT¢ yÓTTˆˆq$.
ñeT : eT], Ä $esê\T Hê≈£î ≈£L&Ü ˇø£kÕ] #·÷|üeP?
\‘· : ‘·|üŒ≈£î+&Ü.
Ç<ä›s¡÷ ø£*dæ Ç+{ÏøÏ yÓfi‚fl <ë]˝À >∑\ |ü+#êsTTr Ä|ò”düT≈£î yÓ[fl >√&Éô|’>∑\ $esê\T #·~yês¡T.
Á>±eT |ü+#êsTTr ù|s¡T : n\eT+&É
õ˝≤¢ : $»j·Tq>∑s¡+
Á>±eT »HêuÛ≤ : 7,450
|ü⁄s¡Twüß\ dü+K´ : 3,500
Ád”Ô\ dü+K´ : 3,950
|æ\¢\ dü+K´ : 1,320
Á>±eT+˝À Ç+&É¢ dü+K´ : 1,100
|üø±ÿ Ç+&ÉT¢ : 1045
ø£#êÃ¤ Ç+&ÉT¢ : 55
ñeT ø±sê´\j·T+ >√&Éô|’ >∑\ $esê\T n˙ï #·~$ ns¡∆+#˚düT≈£îqï~. ø±ì ‘·s¡>∑‹˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Ó|æŒq
\ø£å\T, ø√≥T¢ >∑T]+∫ \‘·qT n&ç–+~. m+<äT≈£î? Ä˝À∫+#·+&ç MT ùdïVæ≤‘·T\‘√ #·]Ã+#·+&ç.
1
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
KNOWING OUR NUMBERS
eTq+ øÏ+~ ‘·s¡>∑‘·T\˝À y˚\ es¡≈£î ˝…øÏÿ+#·&É+ H˚s¡TÃ≈£îHêï+. eTq+ dü+K´\qT nH˚ø£ $<Ûë\T>± yê&ÉT‘·÷
ñ+{≤+. dü+K´\˝À @~ ô|<ä›~? @~ ∫qï~? Çe«ã&çq ˇø£ dü+K´≈£î @~ n‹<ä>∑Zs¡ dü+K´, @~ n‘·´+‘· <ä÷s¡+˝À
>∑\ dü+K´ nì b˛\Ã&É+. n˝≤π> dü+K´\qT Äs√Vü≤D, nes√Vü≤D Áø£e÷\˝À neTs¡Ã&É+ H˚s¡TÃ≈£îHêï+. n<˚$<Ûä+>±
>∑Ts¡TÔ\T ñ|üjÓ÷–+∫ kÕúq$\Te\T ø£qTø√ÿe&É+, dü+ø£\q+, eéø£\q+ e+{Ï Á|üÁøÏj·T\T nH˚ø£+ #˚kÕ+.
eTq ì» J$‘·+˝À dü+K´\qT y˚\˝À¢ yê&çq @yÓ’Hê nsTT<äT dü+<äsê“¤\qT #Ó|üŒ>∑\yê?
ñ<ë : ˇø£ f…*$»Hé <Ûäs¡ `. 12,500.
M{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫ H˚s¡TÃ≈£îqï yê{Ïì eTs¡\ C≤„|üø£+ #˚düTø=ì, ‘·<äT|ü] Ç+ø± ô|<ä› dü+K´\ >∑T]+∫
‘Ó\T‡ø=ì Äq+~<ë›+!
DES H'!IJKG.+R!50T3+2(F0.UV!W+XYKZUV!
øÏ+~ dü+K´\˝À ô|<ä›dü+K´qT, ∫qï dü+K´qT ø£qT>=q+&ç.
e.dü+K´ dü+K´\T ô|<ä›dü+K´ ∫qï dü+K´
1. 3845, 485, 34, 13845 13845 34
2. 856, 1459, 35851, 23 ......... ..........
3. 585, 9535, 678, 44 ......... ..........
4. 39, 748, 19651, 7850 .......... ..........
dü+K´\˝À >∑\ n+¬ø\ dü+K´qT ã{Ïº düT\uÛÑ+>± n+#·Hêy˚dæ ô|<ä› dü+K´qT, ∫qï dü+K´qT ø£qT>=Hêï+.
kÕ<Ûës¡D+>± |ü]o*ùdÔ 5 n+¬ø\‘√ ≈£L&çq dü+K´ m|ü⁄Œ&É÷ ¬s+&É+¬ø\‘√ ≈£L&çq dü+K´ ø£Hêï ô|<ä›~ ø£<ë!
51845 eT]j·TT 41964 dü+K´\qT b˛\ÃeTì ˙ ùdïVæ≤‘·T&çì n&ÉT>∑T. Ç+<äT˝À @~ ô|<ä›~? M{Ïì
≈£L&Ü b˛\Ã&É+ ‘˚*¬ø’q |üH˚ø£<ë! |ü~y˚\ kÕúq+˝À n+¬ø\qT b˛*ùdÔ dü]. 51845 dü+K´ jÓTTø£ÿ |ü~y˚\ kÕúq+˝À [
ñqï~. n˝≤π> \1964 dü+K´ jÓTTø£ÿ |ü~y˚\ kÕúq+˝À 4 ñ+~ ø£<ë! n+<äT#˚‘· 51845 > 41964 nì #Ó|üŒ>∑\+.
eT] Ç|ü⁄Œ&ÉT #Ó|üŒ+&ç. 58672 eT]j·TT 57875 \˝À @~ ô|<ä›~? Ç#·Ã≥ ¬s+&ÉT dü+K´˝˝À n+¬ø\
dü+K´ düe÷q+ eT]j·TT |ü~y˚\ kÕúq+˝À ¬s+&ç+{Ï˝Àq÷ 5 ø£\<äT.
eTq+ Ç|ü⁄Œ&ÉT ~>∑Te kÕúq+ n+fÒ y˚\kÕúq+ #·÷dæ dü+K´qT b˛\TkÕÔ+. y˚\ kÕúq+˝À >∑\ n+¬ø\˝À 8>7
ø±e⁄q 58672 ô|<ä› dü+K´ ne⁄‘·T+~. n+<äT#˚‘· 58672 > 57875.
ˇø£y˚fi¯ y˚\ kÕúq+˝À >∑\ n+¬ø\T ≈£L&Ü düe÷q+ nsTT‘˚ @$T#˚kÕÔe⁄? e+<ä\ kÕúq+˝À n+¬ø\qT,
‘·sê«‘· |ü<äT\ kÕúq+˝À n+¬ø\T, ∫es¡>± ˇø£≥¢ kÕúq+˝À n+¬ø\T b˛\TÃ‘·÷ yÓfi≤fl*.
R,$]JH'!+B+DED
DE ^C!_+H'!IJKà+b&#%cH'!IJG.W+7GdH'!IJG.+/LK&'!UeE
i) 15432 — 15892 — 15370 — 15524 ii) 25073 — 25289 — 25800 — 25623
iii) 44687 — 44645 — 44670 — 44602 iv) 75671 — 75635 — 75641 — 75610
v) 34895 — 34891 — 34899 — 34893
SE ^C!_+H'!IJKG.+ =fg']9+"^N<.!à+hb&4i?+"^N<.!jà+=3F0.!UeE
i) 375, 1475, 15951, 4713 ii) 9347, 19036, 22570, 12300
2
kE ^C!_+H'!IJKG.+R<=fg']9+"^N<.!+h/0i?l+"^N<.!j+à+=3F0.!UeE
i) 1876, 89715, 45321, 89254 ii) 3000, 8700, 3900, 18500
\E ^C!_+H'!IJK+<.#$%J+> `m#P <+?@.=>.nKG.!7+XYKZ!UeE
i) 3854 ......... 15200 ii) 4895 ......... 4864
iii) 99454 ........ 99445 iv) 14500 ......... 14499
[E ^C!_+H'!IJKG.+R^No=3Kà+=3F0.!UeE
i) 72642 R ................................................................................
ii) 55345 R ................................................................................
iii) 66600 R ................................................................................
iv) 30301 R ................................................................................
;E ^C!_+H'!IJKG.+R!p^Kà+=3F0.!Uç.
i) q\uÛ…’y˚\ ¬s+&ÉTe+<ä\ &Óu…’“¤ R ............................................................
ii) |ü<ëï\T>∑T y˚\ ns¡yÓ’ Hê\T>∑T R ............................................................
iii) ‘=$Tà~ y˚\ @&ÉTe+<ä\T R ............................................................
iv) ns¡yÓ’y˚\T R ............................................................
qE \W+rW+kW+q+R!p^K/f+s=>tU(+T3K.?@!p^K+H'!IJKG.+=3F0.!UeE+23uCà+RAb&#%c+H'!IJW+RA7Gd+H'!IJKG.
?@.4n!50!UeE
vE =3F0.!UeE
i) Hê\T>∑T n+¬ø\ n‹∫qï dü+K´ @~?
ii) Hê\T>∑T n+¬ø\ n‹ô|<ä› dü+K´ @~?
iii) nsTT<äT n+¬ø\ n‹∫qï dü+K´ @~?
iv) nsTT<äT n+¬ø\ n‹ô|<ä› dü+K´ @~?
DEk R!50T32(F0.UV!+B+H'!IJKG.+H'w.&'+&'#%.K.W+<!#%K.W
2(KxyzT3KMNO+H'<4!7+=3F0.UV!
<.G!+{/0J|}/0!à+_?@.<+G.#%g']4!7G+^~{d+H'!#%=3Kà+H'!IJKG.+`]+6&'FLxyn2L+?@<.{!50!UeE
qe+ãs¡T HÓ\˝À 25,000 eT+~ (<ë<ë|ü⁄>±) Á|ü»\T kÕ˝≤sY»+>¥ eT÷´õj·T+qT dü+<ä]Ù+#ês¡T.
eTq sêh+˝À á dü+e‘·‡s¡+ mdt.mdt.dæ. |ü_¢ø˘ |üØø£å\ø£T (düTe÷s¡T>±) 9 \ø£å\ eT+~ $<ë´s¡T∆\T
Vü‰»s¡>∑T‘·THêïs¡T.
$XÊK|ü≥ï+ b˛s¡T˝º À áeT<Û´ä q ˇø£ HÍø£˝À (s¡e÷s¡$T>±)43,500 ≥qTï\ ÇqT|ü Kì»+ ì+bÕs¡T.
3
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
KNOWING OUR NUMBERS
ô|’ ñ<ëVü≤s¡D˝˝À yê&çq |ü<ë\T ª<ë<ë|ü⁄µ, ªdüTe÷s¡Tµ ªs¡e÷s¡$Tµ ‘√ Á|ü»\T, $<ë´s¡T∆\T ˝Ò<ë kÕeTÁ–ì
ˇø£ n+#·Hê dü+K´>± ‘Ó\T|ü⁄≥ »]–+~. ø±ì j·T<Ûës¡∆+>± #·÷dæq|ü⁄&ÉT Á|ü»\ dü+K´ ø=+#Ó+ ‘·≈£îÿe>± ˝Ò<ë
ø=+#Ó+ m≈£îÿe>± ñ+&Ée#·TÃ. K∫Ã‘·+>± 25,000 ø±qedüs¡+˝Ò<äT. á $<Ûä+>± ø=ìï dü+K´\qT yê{ÏøÏ <ä>∑Zs¡˝À>∑\
dü+K´\≈£î düe]+∫ sêj·T&É+ nH˚~ ˇø£ s¡ø£yÓTÆq n+#·Hê>± uÛ≤$+#·e#·TÃqT.
n+#·Hê nH˚~ düe÷<ÛëHê\qT düT\uÛÑ+>± >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ, düe]+#·&ÜìøÏ düVü‰j·T |ü&ÉT‘·T+~.
eTq+ kÕ<Ûës¡D+>± dü+K´\qT <ä>∑Zs¡>± >∑\ 10,100,1000, 10000 ....... yÓTTˆˆ\>∑T kÕúHê\≈£î düe]+∫
n+#·Hêy˚kÕÔ+.
øÏ+~ dü+K´\qT düMT|ü |ü<äT\ kÕúHê\≈£î düe]+#˚ $<ÛëHêìï |ü]o*+#·+&ç.
80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90
ô|’ dü+K´\˝À >∑]wü˜ dü+K´ 90, eT<Ûä´ dü+K´ 85, ø£ìwüº dü+K´ 80
81 dü+K´ 90 ø£Hêï 80 ≈£î <ä>∑Zs¡>± ø£\<äT. n+<äT#˚ 81 ≈£î |ü<äT\˝À düe]+∫q dü+K´ 80 ne⁄‘·T+~.
87 dü+K´ 80 ø£Hêï 90 ≈£î <ä>∑Zs¡>± ø£\<äT. n+<äT#˚ 87 ≈£î |ü<äT\˝À düe]+∫q dü+K´ 90 ne⁄‘·T+~.
85 dü+K´ 80 q≈£î, 90 q≈£î düe÷q<ä÷s¡+˝À ñqï~ ø£<ë! ø±ì kÕ+Á|ü<ëj·T+>± eTq+ 85 qT 90 >±
düe]+∫ sêkÕÔ+.
dü+K´\qT düMT|ü e+<ä\kÕúHê\≈£î düe]+#˚ $<ÛëHêìï |ü]o*+#·+&ç.
200 210 220 230 240 250 260 270 280 290 300
Ç+<äT˝À ø£ìwü˜ dü+K´ 200, >∑]wü˜ dü+K´ 300, eT<Ûä´ dü+K´ 250
220 dü+K´ e+<ä\˝À #·÷ùdÔ 300 ø£Hêï 200 dü+K´≈£î <ä>∑Zs¡>± ø£\<äT. n+<äT#˚ 220 ≈£î düe]+#˚ dü+K´
200 ne⁄‘·T+~.
280 dü+K´ e+<ä\˝À #·÷ùdÔ 200 ø£Hêï 300 dü+K´≈£î <ä>∑Zs¡>± ø£\<äT. n+<äT#˚ 280 ≈£î düe]+#˚ dü+K´
300 ne⁄‘·T+~.
eT] 250 ≈£î düe]+#·ã&˚ dü+K´qT >∑T]Ô+#·>∑\sê? m˝≤ nsTT+<√ ‘Ó\|ü+&ç.
eTq+ Ç<˚$<Ûä+>± y˚\˝À¢ >∑\ dü+K´\qT ≈£L&Ü düe]kÕÔ+. MTs¡T y˚\˝À¢ >∑\ ø=ìï dü+K´\qT rdüTø√+&ç.
<ä>∑Zs¡ y˚\≈£î düe]+∫, MT ùdïVæ≤‘·T\‘√ m˝≤ düe]+#· >∑*>±s√ #·]Ã+#·+&ç.
}+5(F0.!Ue
ÁøÏ+~ dü+K´\≈£î düe]+|üã&çq dü+K´\T sêj·T+&ç.
1. 48, 62, 81, 94, 27 \qT <ä>∑Zs¡ |ü<äT\kÕúHê\≈£î düe]+#·+&ç.
2. 128, 275, 312, 695, 199 \qT <ä>∑Zs¡ e+<ä\≈£î düe]+#·+&ç.
3. 7452, 8115, 3066, 7119, 9600 \qT <ä>∑Zs¡ y˚\≈£î düe]+#·+&ç.
4
à7!50!UeW+504Z!50!UeW+=3F0.!UeE
|ü~y˚\ kÕúHêìøÏ düe]+#·ã&˚ ø=ìï dü+K´\qT rdüTø√+&ç. MT ùdïVæ≤‘·T\‘√ #·]Ã+∫, yê{Ïì
düe]+#·+&ç.
DE\ xyzG}K.<Kb&+ &'G41<.=>
ˇø£ dü+K´qT kÕúq $\Te\ Á|üø±s¡+ @ $<Ûä+>± $düÔ]+∫ sêj·Te#√Ã MTs¡T Ç~es¡πø H˚s¡TÃø=ì j·TTHêïs¡T.
ˇø£ÿkÕ] MTs¡T ¬s+&É+¬ø\, eT÷&É+¬ø\, Hê\Z+¬ø\, nsTT<äT n+¬ø\ dü+K´\qT m˝≤ $düÔ]+#ês√ >∑Ts¡TÔ≈£î ‘Ó#·TÃø√+&ç.
1. 64 $düÔ]+#·+&ç |ü<äT\T ˇø£≥T¢
64 R 6 4
R (6I10) G (4I1)
R 60 G 4
2. 325 $düÔ]+#·+&ç. e+<ä\T |ü<äT\T ˇø£≥T¢
325 R 3 2 5
R (3I100) G (2I10) G (5I1)
R 300 G 20 G 5
3. 5078 qT $düÔ]+#·+&ç y˚\T e+<ä\T |ü<äT\T ˇø£≥T¢
5078 R 5 0 7 8
R (5I1000) G (0I100) G (7I10) G (8I1)
R 5000 G 0 G 70 G 8
R 5000 G 70 G 8
4. 29,500 $düÔ]+#·+&ç |ü~ y˚\T y˚\T e+<ä\T |ü<äT\T ˇø£≥T¢
29,500 R 2 9 5 0 0
R (2I10,000) G (9I1000) G (5I100) G (0I10) G (0I1)
R 20,000 G 9000 G 500 G 0 G 0
R 20,000 G 9000 G 500
+"&'F0.Ad!50!UeE
~>∑Te |ü{øºÏ ˝£ À Çe«ã&çq dü+K´\qT #·~$, kÕúq $\Te\‘√ $dü]Ô +∫ sêj·T+&ç. ñ<ëVü≤s¡D |ü]o*+#·+&ç.
H'!IJ }H'n=>9 }H'n=>9+=>&'!
21504 2× 10000 + 1 × 1000 + 5 × 100 20000+1000+500+4
+ 0 × 10 + 4 × 1
38400
77888
20050
41501
5
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
KNOWING OUR NUMBERS
R,$]JH'!+B+DES
DE ^C!_+H'!IJKG.+#%?@l=>+&'#%.KMNO+H'<4!7+=3F0.!UeE
i) 89 ii) 415 iii) 3951 iv) 4409
SE ^C!_+H'!IJKG.+#%?@l=>+<!#%KMNO+H'<4!7+=3F0.!UeE
i) 695 ii) 36,152 iii) 13,648 iv) 93,618
kE ^C!_+H'!IJKG.+#%?@l=>+2(KMNO+H'<4!7+=3F0.!UeE
i) 3415 ii) 70124 iii) 8765 iv) 4001
\E ^C!_+H'!IJKG.+H'!^Co&'n+=>&'!à+=3F0.!UeE
i) 3000 G 400 G 7 ii) 10,000 G 2000 G 300 G 50 G 1
iii) 30,000 G 500 G 20 G 5 iv) 90,000 G 9000 G 900 G 90 G 9
[E ^C!_+H'!IJKG.+}H'n=>9+=>&'!à+=3F0.!UeE
i) 4348 ii) 30214 iii) 22222 iv) 75025
DE[ RAb&#%c+H'!IJK+&'450F0.!
R=..#%.+R!p^K+H'!IJK{d!uCà+b&#%c+H'!IJs_
nsTT<äT n+¬ø\ ô|<ä›dü+K´≈£î 1 ø£*|æ‘˚, @ dü+K´ edüTÔ+~?
nsTT<äT n+¬ø\ ô|<ä› dü+K´ R 99,999
BìøÏ 1 ø£*|æ‘˚ 99,999 G 1 R 1,00,000 edüTÔ+~.
á dü+K´qT ^N+K^No n+{≤s¡T. n+fÒ 99,999 ‘·sê«‘· yÓ+≥H˚ e#˚Ã dü+K´ ^N+K^No+nqïe÷≥
nq>± 1,00,000. Ç|ü⁄Œ&ÉT #Ó|üŒ+&ç.
ˇø£ \ø£å˝À mìï |ü<äT\T ñHêïsTT?
ˇø£ \ø£å˝À mìï e+<ä\T ñHêïsTT?
ˇø£ \ø£å˝À mìï y˚\T ñHêïsTT?
Ç|ü⁄Œ&ÉT Äs¡T n+¬ø\ dü+K´qT $düÔs¡D s¡÷|ü+˝À m˝≤ sêkÕÔs√ #·÷<ë›+.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î 3,15,645 rdüTø√+&ç.
3,15,645 R 3I1,00,000 G 1I10,000 G 5I1000 G 6I100 G 4I10 G 5I1
R 3,00,000 G 10,000 G 5000 G 600 G 40 G 5
+&'uC^N+&'4!50!UeE
\ø£å\T |ü~y˚\T y˚\T e+<ä\T |ü<äT\T ˇø£≥T¢
3 1 5 6 4 5
á dü+K´≈£î ˇø£≥¢ kÕúq+˝À ª5µ, |ü<äT\ kÕúq+˝À ª4µ, e+<ä\ kÕúq+˝À ª6µ, y˚\kÕúq+˝À ª5µ, |ü~y˚\
kÕúq+˝À ª1µ, \ø£å\ kÕúq+˝À ª3µ ñHêïj·Tì >∑eTì+#·e#·TÃ. Ç|ü⁄Œ&ÉT eTq+ á dü+K´qT eT÷&ÉT\ø£å\ |ü~ùV≤qT y˚\
Äs¡Te+<ä\ q\uÛ…’ nsTT<äT nì sêkÕÔ+.
6
øÏ+~ |ü{Ïºø£˝À Ç∫Ãq dü+K´\qT ñ<ëVü≤s¡D˝À #·÷|æq $<Ûä+>± #·~$, $düÔs¡D s¡÷|ü+˝À sêj·T+&ç.
H'!IJ }H'n=>9+=>&'! 50_2(+}#$PG!
5,00,000 5I1,00,000 nsTT<äT \ø£å\T
4,50,000 4I1,00,000 G 5I10,000 Hê\T>∑T \ø£å\ j·÷uÛ…’y˚\T
4,57,000
3,05,400
3,09,390
2,00,035
eT]ø=ìï Äs¡T n+¬ø\ dü+K´\qT sêj·T+&ç. MT ùdïVæ≤‘·T&çì #·~$, $düÔ]+#·eTq+&ç. Äs¡T n+¬ø\
dü+K´˝À nìï n+¬ø\T ª9µ \T nsTT‘˚ m≥Te+{Ï dü+K´ edüTÔ+~? Bìì Äs¡T n+¬ø\ dü+K´\˝À n‹ô|<ä› dü+K´
nqe#êÃ? n‹ô|<ä› Äs¡T n+¬ø\ dü+K´≈£î ª1µ ø£\|ü+&ç. @ dü+K´ edüTÔ+<√ #·÷&É+&ç?
9,99,999 G 1 R 10,00,000 {{+&'_K^NoK.+R!u]=>.E
Bìì 7 n+¬ø\ dü+K´\˝À n‹∫qï dü+K´ nqe#êÃ?
Ç|ü⁄Œ&ÉT ÁøÏ+~ ‘Ó*Œq dü+K´\ neT]ø£qT |ü]o*+∫ |üP]Ô #˚j·T+&ç
9 G 1 R 10
99 G 1 R 100
999 G 1 R 1000
9999 G 1 R .............
99999 G 1 R ............
999999 G 1 R ..................
9999999 G 1 R 1,00,00,000
@&ÉT n+¬ø\ n‹ô|<ä› dü+K´≈£î ª1µ ø£*|æ‘˚ mì$T~ n+¬ø\ dü+K´\˝À n‹∫qï dü+K´ @s¡Œ&ç+<äì
>∑eTì+#·e#·TÃ. á dü+K´H˚ ^N+^fuC n+{≤s¡T.
mì$T~ n+¬ø\ n‹ ô|<ä›dü+K´≈£î ª1µ ø£*|æ‘˚ @ dü+K´ edüTÔ+<√ #Ó|üŒ>∑\sê?
eTq≈£î nH˚ø£ dü+<äsê“¤\˝À n‹ô|<ä› dü+K´\ Á|ükÕÔeq edüT+Ô ~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î eTq <˚X¯ $d”sÔ +í¡ 32,87,263
#·<äs¡|ü⁄ øÏ˝ÀMT≥s¡T¢, eTqsêÁwüº »HêuÛ≤ 8,46,65,533. n<˚ $<Ûä+>± bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeq ìsêàD+q≈£î nj˚T´ e´j·T+,
eékÕj·T ñ‘êŒ<äq, Á>∑Vü‰\ eT<Ûä´<ä÷s¡+, eT÷&É+¬ø\ dü+K´qT eTs=ø£ eT÷&É+¬ø\T ˝Ò<ë @yÓ’q ô|<ä› dü+K´‘√
>∑TDÏ+∫q|ü⁄&ÉT ô|<ä›dü+K´\T ekÕÔsTT.
Ç≥Te+{Ï ô|<ä›dü+K´\ >∑T]+∫ ‘Ó\T‡≈£îHêïø£ ñeT≈£î ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Ó|æŒq »HêuÛ≤ $esê\T
ns¡úyÓTÆHêj·Tì MTs¡T uÛ≤$kÕÔsê! ‘√{Ï $<ë´s¡Tú\‘√ #·]Ã+#·+&ç.
>∑DÏ‘· ñbÕ<Ûë´j·TT&çì »HêuÛ≤ >∑Dq ` 2001 eT]j·TT »HêuÛ≤>∑Dq ` 2011 $esê\T n&ç– ‘Ó\TdüTø=ì,
yê{Ïì #·~$ #·]Ã+#·+&ç. sêj·T+&ç. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ ∫es¡ |ü{Ïºø£\T |ü]o*+#·+&ç.
7
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
KNOWING OUR NUMBERS
eTq<˚X¯ Á|üdüTÔ‘· »HêuÛ≤ m+‘·? >∑‘·+˝À »HêuÛ≤≈£î (2001), Á|üdüTÔ‘· CHêuÛ≤ (2011) ≈£î m+‘· ô|s¡T>∑T<ä\
ø£qã&ç+~? @ sêÁwüº+˝À »HêuÛ≤ n‘·´~Ûø£+>± ø£\<äT? »q dü+K´˝À eTq sêÁwüº+ @ kÕúq+˝À ñqï~?
+"&'F0.Ad!50!UeE
1. MTs¡T ì‘·´J$‘· düeTdü´\≈£î dü+ã+~Û+∫ Äs¡T n+¬ø\ dü+K´\T ø£Hêï ô|<ä›yÓ’q dü+K´\T yê&˚
@yÓ’Hê nsTT<äT dü+<äsê“¤\qT ù|s=ÿq+&ç.
2. ¬s+&ÉT n+¬ø\T, eT÷&ÉT n+¬ø\T, Hê\TZ n+¬ø\T, nsTT<äT n+¬ø\T, Äs¡T n+¬ø\T @&ÉT n+¬ø\,
mì$T~ n+¬ø\ dü+K´˝˝À n‹∫qï, n‹ô|<ä› dü+K´\T sêj·T+&ç.
DE[ED b&#%cH'!IJK+xyzG+}K.<K.
"^C!_+H'!IJKG.+50#%<U{^C+"&'F0.Ad!50!UeE
m) 25240 _) 130407 dæ) 4504155&ç) 12200320
#·<äe&É+ ø£wüº+>± ñ+<ë? n+¬ø\qT kÕúq Áø£eT+˝À #·<äe&É+ ø£wüº+>± ñ+<ë?
m) 25,240 _) 1,30,407 dæ) 45,04,155 &ç) 1,22,00,320
ô|’ yê{Ïø£+fÒ M{Ïì #·<äe&É+ düT\uÛÑ+>± ñ+<ë?
ø±e÷\‘√ ô|<ä› dü+K´\qT #·<äe&É+, sêj·T&É+ düT\uÛÑeTÚ‘·T+~.
n<˚ $<Ûä+>± ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À ô|<ä›dü+K´\qT #·<äe&ÜìøÏ ø=ìï dü÷∫ø£\T yê&ÉT‘ê+. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
sê<Ûä Ç≥Te+{Ï ªdü÷∫ø£\Tµ m˝≤ ô|≥Tºø=ì ô|<ä› dü+K´\qT #·~$+<√ #·÷<ë›+. á dü÷∫ø£\T ô|<ä› dü+K´\qT
nø£åsê\˝À sêj·TT≥≈£î, $düÔs¡D #˚j·TT≥≈£î m˝≤ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êjÓ÷ |ü]o*<ë›+.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î 367 nH˚ dü+K´˝À ˇø£≥¢ kÕúq+, |ü<äT\ kÕúq+, e+<ä\ kÕúHê\˝À >∑\ n+¬ø\qT >∑T]Ô+∫
yê{ÏøÏ O, T eT]j·TT H nì dü÷∫+∫ @ $<Ûä+>± sêdæ+<√ |ü]o*+#·+&ç.
H T O $düÔs¡D
3 6 7 3I100 G 6I10 G 7I1
n<˚ $<Ûä+>± eTs=ø£ dü+K´ 1729 qT m˝≤ #·÷|æ+<√ |ü]o*+#·+&ç.
Th H T O $düÔs¡D
1 7 2 9 1I1000 G 7I100 G 2I10 G 9I1
á $<Ûä+>± á dü÷∫ø£\qT ô|<ä›dü+K´˝…’q \ø£å\T, ø√≥¢≈£î @ $<Ûä+>± ñ|üjÓ÷–+#·e#√Ã |ü{Ïºø£ #·÷ùdÔ
‘Ó\TdüTÔ+~.
^f. K^NKo . 2(K. e+<ä\T |ü<Tä \T ˇø£≥T¢
kÕúHê\T
|ü~ø√≥T¢ ø√≥T¢ |ü~ \ø£å\T \ø£\å T |ü~y˚\T y˚\T
dü+K´ 10,00,00,000 1,00,00,000 10,00,000 1,00,000 10,000 1,000 100 10 1
n+¬ø\ dü+K´ 9 8 7 6 5 4 3 2 1
1 ø√{Ï R 100 \ø£å\T 1 \ø£å R 100 y˚\T

R 10,000 y˚\T R 1000 e+<ä\T
8
eTq+ Ç|ü⁄Œ&ÉT ô|<ä› dü+K´\qT kÕúq$\Te\ |ü{Ïºø£ Á|üø±s¡+ m˝≤ sêj·÷˝À, #·<äyê˝À ñ<ëVü≤s¡D˝À
#·÷|æq $<Ûä+>± sêj·T+&ç.
|ü~ |ü~ \ø£\å T |ü~ y˚\T e+<ä\T |ü<Tä \T ˇø£≥T¢ #·~y˚ $<Ûëq+
dü+K´ ø√≥T¢
ø√≥T¢ \ø£\å T y˚\T
Hê\T>∑T ø√≥¢ |ü<ëï\T>∑T \ø£å\ eTTô|’Œ¤
41430495 - 4 1 4 3 0 4 9 5
y˚\ Hê\T>∑T e+<ä\ ‘=+uÛ…’ nsTT<äT
304512031
241800240
69697100
100091409
˙≈£î ‘√∫q ô|<ä› dü+K´˝qT sêdæ, kÕúq $\Te\ dü÷∫ø£\‘√ sêdæ #·~y˚ $<Ûëq+ sêj·T+&ç.
Ç|ü⁄Œ&ÉT ô|<ä› dü+K´\ $düÔs¡D s¡÷|ü+ sêj·T>∑\sê?
ñ<ë : 12735045 dü+K´qT $düÔ]+#·+&ç.
1,27,35,045 = 1 × 10000000 + 2 × 1000000 + 7 × 100000 + 3 × 10000
+ 5 × 1000 + 0 × 100 + 4 × 10 + 5 × 1
+}+5(F0.!UeE
øÏ+~ dü+K´\qT ø±e÷\‘√ sêdæ, $düÔ]+#·+&ç.
m) 999999999 _) 34530678 dæ) 510010051
DE[ES }=3<.+7g'dK+h^<Kj+23UV.^N
ô|<ä› dü+K´\T sêùd dü+<äs¡“¤+˝À eTq+ n|ü⁄Œ&É|ü⁄Œ&ÉT ø±e÷\T yê&É&É+ >∑eTì+#˚ ñ+{≤s¡T. Væ≤+<ä÷
dü+U≤é÷q |ü<ä∆‹˝À eTq+ ˇø£≥T¢, |ü<äT\T, e+<ä\T, y˚\T, \ø£å\T, ø√≥T¢ e+{Ï kÕúHê\qT sêkÕÔ+. y˚\qT, \ø£å\qT,
ø√≥¢qT #·<eä &É+˝À ø±e÷\T ñ|üj÷Ó –kÕÔ+. yÓTT<ä{Ï ø±e÷qT e+<ä\ kÕúq+ ‘·sê«‘· (n+fÒ ≈£î&çy|’Ó ⁄ü qT+&ç eT÷&É+ø¬ \
‘·sê«‘·) sêdæ eTT+<äTdü+K´ n+‘êªy˚\Tµ nì >∑T]ÔkÕÔ+. ¬s+&Ée ø±e÷qT eT] ¬s+&ÉT n+¬ø\ ‘·sê«‘· n+fÒ |ü~y˚\
kÕúq+ ‘·sê«‘· (n+fÒ ≈£î&çyÓ’|ü⁄ qT+&ç nsTT<äT n+¬ø\ ‘·sê«‘·) sêdæ eTT+<äT dü+K´ n+‘ê ª\ø£å\Tµ nì >∑T]ÔkÕÔ+.
eT÷&Ée ø±e÷qT ‹]– eT] ¬s+&ÉT n+¬ø\ ‘·sê«‘· n+fÒ |ü~\ø£å\ kÕúq+ ‘·sê«‘· (n+fÒ ≈£î&çyÓ’|ü⁄ qT+&ç @&ÉT
n+¬ø\ ‘·sê«‘·) sêdæ eTT+<äT $T–*q dü+K´ n+‘ê ªø√≥T¢µ nì >∑T]ÔkÕÔ+. ø±e÷\T ô|<ä›dü+K´\qT kÕúHê\ Á|üø±s¡+
#·<äe&ÜìøÏ, sêj·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
ñ<ë : @&ÉT ø√≥¢ q\uÛ…’ nsTT<äT \ø£å\ |ü~ùV≤&ÉTy˚\ nsTT<äT e+<ä\T. dü+K´qT ø±e÷\‘√ m˝≤ sêkÕÔyÓ÷
>∑eTì+#·+&ç.
7, 45, 17, 500
Ç<˚ $<Ûä+>± ø±e÷\‘√ $uÛÑõ+|üã&çq ô|<ä›dü+K´ 45,30,14,252 qT düT\uÛÑ+>± q\uÛ…’ nsTT<äTø√≥¢
eTTô|’Œ¤\ø£å\ |ü<ëï\T>∑T y˚\ ¬s+&ÉTe+<ä\ j·÷uÛ…’ ¬s+&ÉT nì düT\uÛÑ+>± #·<äTee#·TÃ.
9
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
KNOWING OUR NUMBERS
+}+5(F0.!UeE
^C!_+H'!IJKG.+50_}+R^No=3Kà+=3F0.!UeE
m) 5,06,45,075 _) 12,36,99,140 dæ) 2,50,00,350
R,$]JH'!+B+DEk
DE ^C!_+H'!IJKG.+^<K/f+},$-!7+=3F0.!Ue
i)11245670 ii) 22402151 iii) 30608712 iv) 190308020
SE ^C!_+H'!IJKG.+R^No=3Kà+=3F0.!UeE
i) 34,025 ii) 7,09,115 iii) 47,60,00,317 iv) 6,18,07,000
kE ^C!_+23uC{+R!p^Kà+=3F0.!UeE
i) Hê\T>∑T \ø£å\ j·÷uÛ…’ @&ÉT y˚\ Hê\T>∑Te+<ä\T
ii) ns¡yÓ’ \ø£å\ ¬s+&ÉTy˚\ @&ÉTe+<ä\ &Óu…“¤Ì◊<äT
iii) ¬s+&ÉTø√≥¢ j·÷uÛ…’ \ø£å\ q\uÛ…’y˚\ eT÷&ÉTe+<ä\ eT÷&ÉT
iv) ns¡yÓ’ø√≥¢ ns¡yÓ’\ø£å\ ns¡yÓ’y˚\ Äs¡Te+<ä\T
\E ^C!_+H'!IJKG.+}H'n=>9+=>&'!à+=3F0.!UeE
i) 6,40,156 ii) 63,20,500 iii) 1,25,30,275 iv) 75,80,19,202
[E ^C!_+H'!IJK+}H'n=>9MNO+H'!^Co&'n+=>&'!+=3F0.!UeE
i) 50,00,000 G 4,00,000 G 20,000 G 8,000 G 500 G 20 G 4
ii) 6,00,00,000 G 40,00,000 G 3,00,000 G 20,000 G 500 G 1
iii) 3,00,00,000 G 3,00,000 G 7,000 G 800 G 80 G 1
iv) 7,00,00,000 G 70,00,000 G 7000 G 70
;E ^C!_+H'!IJKà+s_b&#%c_+'>'+?@.=>.nG.&'FL!7+=3F0.!Uej
i) 4,67,612 ˝Ò<ë 18,71.964 ii) 14,35,10,300 ˝Ò<ë 14,25,10,300
qE ^C!_+H'!IJKà+s_+7Gd_+'<'+?@.=>.nG.+6&'FL!7+=3F0.!UeE
i) 2,00,015 ˝Ò<ë 99,999 ii) 13,50,050 ˝Ò<ë 13,49,785
vE ^fà+[W+K^NoKà+SW+&'_2(Kà+DW+&'#%.Kà+;W+^NxyzG!à+k+R!p^KG.+6!7+s2LT3+Dr
H'!IJKG.+=3F0.!UeE+h}.G+xyzT3à+s2LT3+H'!IJK.!50<50.Zj
DE; R!/0=3F0.+H'!]J<G!+h !?@+H'!]J<G!j
eTq+ dü+K´\qT #·~y˚ $<Ûëq+, sêùd $<Ûëq+ Á|ü|ü+#· <˚XÊ\≈£î _Ûqï+>± ñ+~. eTq+ 6 n+¬ø\T>∑\
dü+K´qT ª\ø£å\Tµ >±q÷, 7 n+¬ø\ dü+K´qT ª|ü~\ø£å\µ˝Àq÷ n<˚ $<Ûä+>± ø√≥T¢, |ü~ø√≥T¢ nì ‘·sê«‘· dü+K´\qT
#·<äTe⁄‘ê+. ø±ì n+‘·sê®rj·T dü+U≤é÷q |ü<ä›‹˝À ˇø£≥T¢, |ü<äT\T, e+<ä\T, y˚\T, |ü~y˚\T ‘·sê«‘· e+<äy˚\T,
10
ª$T*j·TqT¢µ nì #·<äTe⁄‘ês¡T. ˇø£ $T*j·THé n+fÒ y˚sTT y˚\T ˝Ò<ë ª|ü~\ø£å\≈£îµ düe÷q+. n<˚$<Ûä+>± |ü~
$T*j·TqT¢, e+<ä$T*j·TqT¢ ‘·sê«‘·, ˇø£ _*j·THé n+{≤s¡T. ˇø£ _*j·THé n+fÒ yÓsTT´ $T*j·Tq¢≈£î düe÷q+.
ˇø£≥¢kÕúq+‘√ yÓTT<ä*&ç Á|ü‹ eT÷&ÉT kÕúHê\ ‘·sê«‘· ø±e÷\T ekÕÔsTT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ dü+K´qT |ü]o*<ë›+. 45690255
g8]!#%BR=>,*+H'!]J<G! R!/0=3F0.+h !?@j+H'!]J<G!
4,56,90,255 45,690,255
Hê\T>∑Tø√≥¢ j·÷uÛ…’ Äs¡T \ø£å\ ‘=+uÛ…’ y˚\ q\uÛ…’ ◊<äT $T*j·Tq¢ Äs¡T e+<ä\ ‘=+uÛ…’ y˚\
¬s+&ÉTe+<ä\ j·÷uÛ…’ nsTT<äT ¬s+&ÉTe+<ä\ j·÷uÛ…’ nsTT<äT
¬s+&ÉT dü+U≤é÷q |ü<ä∆‘·T˝˝À e+<ä\ kÕúq+ es¡≈£î m≥Te+{Ï ‘˚&Ü ˝Ò<äì MTs¡T >∑eTì+#˚ ñ+{≤s¡T. MTs¡T
|ü]o*+∫q Ç‘·s¡ n+XÊ\T #Ó|üŒ+&ç.
eTq+ Ç|ü⁄Œ&ÉT ˇø£kÕ] ¬s+&ÉT dü+U≤é÷q |ü<ä∆‘·T\˝À kÕúHê\qT b˛\T<ë›+.
Væ≤+<ä÷`ns¡uŸ e+<ä |ü~ |ü~ \ø£\å T |ü~ y˚\T e+<ä\T |ü<äT\T ˇø£≥T¢
dü+U≤é÷q+ ø√≥T¢ ø√≥T¢ ø√≥T¢ \ø£\å T y˚\T
n+‘·sê®rj·T (Ä+>∑¢) e+<ä |ü~ e+<ä |ü~

dü+U≤é÷q+ _*j·THé $T*j·TqT¢ $T*j·TqT¢ $T*j·THé y˚\T y˚\T e+<ä\T |ü<äT\T ˇø£≥T¢
y˚\T
ô|’q kÕúHê\ |ü{Ïºø£ Ä<Ûës¡+>± eTq+ á dü+U≤é÷Hê\ eT<Ûä´ ø=ìï dü+ã+<Ûë\qT @s¡Œs¡#·e#·TÃ.
10 \ø£å\T R 1 $T*j·THé , 1 ø√{Ï R 10 $T*j·TqT¢ , 10 ø√≥T¢ R 100 $T*j·TqT¢ , 100 ø√≥T¢ R 1 _*j·THé
R,$]JH'!+B+DE\
DE ^C!_+H'!IJKG.+R!/0=3F0.+H'!]J<G+&'#%Aà+^<K/f+},$-!7+50_2(&'#%cAà+A4+=3F0.!UeE
i) 97645315 ii) 20048421 iii) 476356 iv) 9490026834
SE w.+Hdg8]/0.KwW+w.+MNO.!H',$-.JK+2L..,`*+ XYT+ TL!=>.+ H^N4!50.<..E+23uC{+^<K/f+},$-!7
!?@H'!]J<G!à+50#%<!UeW+=3F0.!UeE
kE ^C!_+H'!IJG.+g8]!#%+H'!]J<G!àGW+ !?@+H'!]J<G!àG+R^No=3Kà+=3F0.!UeE
i) 123115027 ii) 89643092
\E ^C!_+H'!IJG.+50_}+"&')dKMNO+ 23¡<1!UeE
krSWDq¢W\;v
i) ª$T*j·Tq¢µ kÕúq+˝À >∑\ n+¬ø .......................
ii) ªe+<ä\ kÕúq+µ˝À >∑\ n+¬ø .......................
iii) ª|ü~ $T*j·TqT¢µ kÕúq+˝À n+¬ø .......................
iv) dü+K´˝À mìï $T*j·TqT¢ ñHêïsTT? .......................
11
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
KNOWING OUR NUMBERS
DEq {/0J|}/0+H'<.H'JKà+b&#%cH'!IJK+23UV.^N
bı&Ée⁄≈£î Á|üe÷D+>± ªªMT≥s¡Tµµ (m), ãs¡Te⁄≈£î Á|üe÷D+ ªªøÏ˝ÀÁ>±eTTµµ (kg), Á<äyê\ |ü]e÷D≤ìøÏ
Á|üe÷D+ ªª©≥s¡Tµµ (l) eT]j·TT ø±˝≤ìøÏ Á|üe÷D+>± ôdø£+&ÉT (s) yê&ÉT‘·THêïeTH˚ $wüj·T+ MT≈£î ‘Ó*dæq<˚.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î eTq+ ô|ì‡˝Ÿ bı&Ée⁄qT ªªôd+{°MT≥s¡¢µµ ˝Àq÷, ã≥ºbı&Ée⁄qT MT≥s¡¢ ˝Àq÷ ø=\TkÕÔ+.
n<˚$<Û+ä >± s¬ +&ÉT Á|ü<X˚ Ê\ eT<Û´ä <ä÷sêìï øÏ˝ÀMT≥s¡˝¢ À dü÷∫kÕÔ+. ø±ì ø±–‘·+ eT+<ëìï ø=*#˚≥|ü⁄Œ&ÉT ôd+{°MT≥s¡T
Á|üe÷D+ ô|<ä›<äe⁄‘·T+<äì >∑eTì+#·e#·TÃ. á dü+<äs¡“¤+˝À eTq+ $T©¢ MT≥s¡T¢ (mm) yê&É‘ê+.
10 $T©¢MT≥s¡T¢ R 1 ôd+{° MT≥s¡T
100 ôd+{°MT≥s¡T¢ R 1 MT≥s¡T
1000 MT≥s¡T¢ R 1 øÏ˝ÀMT≥s¡T
eT] 1 øÏ˝ÀMT≥s¡T n+fÒ mìï $T©¢ MT≥s√¢ #Ó|üŒ>∑\sê?
1 øÏ.MT. R 1000 MT.
R 1000 I 100 ôd+.MT.
R 1000 I 100 I 10 $T.MT
R 10,00,000 $T.MT.
Ç<˚ $<Û+ä >± eTq+ _j·T´+ ˝Ò<ë >√<ÛTä eT\qT øÏ˝ÀÁ>±eTT\˝À ø=+{≤+. ø±ì eTkÕ˝≤ ~qTdüT\T, ø±s¡+bı&ç,
e+{Ï yê{ÏøÏ ô|<ä› Á|üe÷D≤\T nedüs¡+ ˝Ò<äT. M{Ïì Á>±eTT (g) \˝À ø=\TkÕÔ+. 1000 Á>±eTT\T R 1 øÏ˝ÀÁ>±eTT
ø£<ë! eT] 1 øÏ.Á>± n+fÒ mìï $T©¢Á>±eTT˝À ˝…øÏÿ+#·+&ç.
Ç˝≤π> ˇø£ ã¬ø{Ÿ˝À kÕ<Ûës¡D+>± 20 ©≥s¡¢ ˙s¡T |ü&ÉT‘·T+~. ø±ì ø=ã“]q÷HÓ, u§eTà\ s¡+>∑T\T yÓTT<ä\>∑T
yê{Ïì $T©¢ ©≥s¡¢\˝Àq÷, #·eTTs¡T {≤´+ø£s¡¢˝À >∑\ #·eTTs¡T, ‘·{≤ø£+˝À (]»sê«j·Ts¡T) ˙{Ïì eTq+ øÏ˝À©≥s¡¢ (kl)
˝Àq÷ ‘Ó\T|ü⁄‘ê+.
1000 ©≥s¡T¢ R 1 øÏ˝À ©≥s¡T
eT] 1 øÏ˝À©≥s¡T≈£î mìï $T©¢ ©≥s¡T¢?
+"&'F0.Ad!50!UeE
1. MT õ˝≤¢˝À >∑\ Hê\T>∑T Á|ü<ëÛ q q>∑sê\qT ‘Ó\Œ+&ç. á q>∑sê\ eT<Û´ä <ä÷sêìï øÏ.MT.\˝À
‘Ó\|ü+&ç. á <ä÷sêìï ôd+{°MT≥s¡¢˝Àq÷, $T©¢ MT≥s¡¢˝Àq÷ e´ø£Ô|üs¡#·+&ç.
2. eTq+ ª$T©¢Á>±eTTµ\ Á|üe÷D≤\˝À $ìjÓ÷–+#˚ ø=ìï edüTÔe⁄\T ‘Ó\Œ+&ç.
3. ˇø£ eT+<äT\ ô|f…º˝À 1,00,000 {≤úŸ˝…≥T¢, ø£\e⁄ ˇø=ÿø£ÿ {≤ú…¢{Ÿ 20 $T©¢Á>±eTT\T.
ãs¡Te⁄>∑\$ ñHêïsTT. nsTT‘˚ Äô|f…º˝À >∑\ {≤úŸ˝…≥¢ yÓTT‘·Ô+ ãs¡Te⁄qT Á>±eTT\˝Àq÷,
øÏ˝À Á>±eTT \˝Àq÷ ‘Ó\Œ+&ç.
4. ˇø£ ÄsTT˝Ÿ {≤´+ø£sY 20,000 ©≥s¡T¢ ô|Á{À˝Ÿ‘√ ì+|üã&ç+~. Bìì øÏ˝À©≥s¡¢ ˝Àq÷, $T©¢©≥s¡¢˝Àq÷
e´ø£Ô|üs¡#·+&ç.
12
ô|<ä›dü+K´\qT ñ|üjÓ÷–+∫ kÕ~Û+#˚ ø=ìï ì‘·´J$‘· düeTdü´\qT |ü]o*<ë›+.
6#P+D : dü∫Hé f…+&É÷\ÿsY Á|üU≤´‘· ÁøÏ¬ø{Ÿ Áø°&Üø±s¡T&ÉT. n‘·qT Ç|üŒ{Ïes¡≈£î f…dtº e÷´#Y\˝À 15,030 |üs¡T>∑T\T,
eH˚¶ e÷´#Y\˝À 18,111 |üs¡T>∑T\T #˚kÕ&ÉT. n‘·qT ¬s+&ÉT s¡ø±\ e÷´#Y\˝À kÕ~Û+∫q yÓTT‘·Ô+ |üs¡T>∑T\T mìï?
xy#$%G+£ f…dtº e÷´#Y\˝À f…+&É÷\ÿsY kÕ~Û+∫q |üs¡T>∑T\T R 15,030
eH˚¶ e÷´#Y\˝À f…+&É÷\ÿsY kÕ~Û+∫q |üs¡T>∑T\T R 18,111
¬s+&ÉT s¡ø±\ e÷´#Y\˝ÀkÕ~Û+∫q yÓTT‘·Ô+ |üs¡T>∑T\T R 33,141
6#P+S+£ ˇø£ ~q |üÁ‹ø£ 16 ù|J\‘√ s√p Á|ü#·T]‘·+ ne⁄‘·T+~. Á|ü‹ s√Eq 15,020 Á|ü‘·T\T eTTÁ~+∫q Á|ü‹
s√Eq eTTÁ~+#·ã&çq yÓTT‘·Ô+ ù|J\T mìï?
xy#$%G+£ Á|ü‹~q+ eTTÁ~‘·eTj˚T´ Á|ü‘·T\ dü+K´ R 15,020
ˇø=ÿø£ÿ Á|ü‹˝À>∑\ ù|J\T R 16
∴ 15,020 Á|ü‘·T\˝À ù|J\ dü+K´ R 15,020 I 16 ù|J\T
yÓTT‘·Ô+ ù|J\T mìï ñ+{≤jÓ÷ n+#·Hê y˚j·T&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#·+&ç. Ç~ <ë<ë|ü⁄>± 2,00,000 ù|J\T
ø±e#·TÃ. eT], >∑Dq#˚dæ #·÷<ë›+. 15,020 I 16 R 2,40,320
∴ Á|ü‹s√E 2,40,320 ù|J\T eTTÁ~‘·eTe⁄‘êsTT.
6#P+k+£ ˇø£ ôVA≥˝Ÿ˝À 15 ©≥s¡¢ bÕ\T ø£\e⁄. ˇø£ ø£|ü⁄Œ ª{°µ ‘·j·÷s¡T#˚j·T&ÜìøÏ 25 $T.©. bÕ\T nedüs¡+.
nsTTq 15 ©≥s¡¢ bÕ\‘√ mìï ø£|ü⁄Œ\ ª{°µ ‘·j·÷s¡>∑TH√ ø£qT>=q+&ç.
xy#$%G+£ ôVA≥˝Ÿ˝À >∑\ bÕ\T R 15 ©≥s¡T¢
R 15 I 1000 $T.©
ôVA≥˝Ÿ˝À >∑\ bÕ\T $T.©.\˝À R 15000 $T.©.
1 ø£|ü⁄Œ ª{°µ ‘·j·÷ØøÏ ø±yê*‡q bÕ\TR 25 $T.©. ø±e⁄q
yÓTT‘·Ô+ bÕ\‘√ ‘·j·÷s¡T #˚j·T>∑\ {° R 15000 ™ 25 R 600
∴ 15 ©≥s¡¢ bÕ\‘√ ø£|ü≈£î 25 $T.© #=|üq ‘·j·÷s¡T>± >∑\ {° R 600 ø£|ü\T
R,$]JH'!+B+DE[
1. q÷´&Û©ç ˝¢ À »]–q ø±eTHéy˝Ó ŸÔ >π yéT‡≈£î yÓTT<ä{Ï Hê\T>∑T s√E\˝À Vü‰»¬sq’ Áù|ø£≈å î£ \ dü+K´ es¡Tdü>± 15,290—
14,181, 14,235 eT]j·TT 10,578 nì qyÓ÷<Ó’+~. á Hê\T>∑T s√E\˝À Vü‰»¬s’q yÓTT‘·Ô+ Áù|ø£å≈£î\T
m+<äs¡T?
2. ˝Àø˘düuÛÑ≈£î »]–q ˇø£ mìïø£˝À ¬>\Tbı+~q nuÛÑ´]∆øÏ 5,87,500 z≥T¢, z&çq nuÛÑ´]∆øÏ 3,52,768 z≥T¢
e#êÃsTT. ¬>\Tbı+~q nuÛÑ´]∆ mìï z≥T¢ Ä~Ûø£´‘·‘√ ¬>\Tbı+<ë&√ ø£qT>=q+&ç.
3. 5, 3, 4, 0 eT]j·TT 7 \‘√ @s¡Œ&˚ ◊<ä+¬ø\n‹ô|<ä› dü+K´≈£î, n‹ ∫qï dü+K´≈£î >∑\ ‘˚&ÜqT ‘Ó\Œ+&ç.
4. ˇø£ ôd’øÏ\T ‘·j·÷Ø ø£+ô|˙ ˇø£s√E≈£î 3,125 ôd’øÏfi¯¢qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T>∑*Zq#√, p˝…’ HÓ\˝À ø£+ô|˙
‘·j·÷s¡T #˚ùd yÓTT‘·Ô+ ôd’øÏfi¯ó¢ mìï?
5. ˇø£ ôV≤*ø±|üºsY 1 >∑+≥≈£î 600 øÏ.MT. <ä÷s¡+ Á|üj·÷DÏ+#·>∑\<äT. nsTTq n~ 4 >∑+≥\˝À Á|üj·÷DÏ+#˚
<ä÷s¡+ m+‘·? MT≥s¡¢˝À ‘Ó\|ü+&ç.
13
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
KNOWING OUR NUMBERS
6. düe÷q |ü]e÷D+ >∑\ nsTT<äT _ôdÿ{Ÿ bÕ´¬ø{Ÿ ô|f…º\ ãs¡Te⁄ 8 øÏ.Á>±. 400 Á>±.ˆˆ nsTTq Á|ü‹ bÕ´¬ø{Ÿ
ãs¡Te⁄ m+‘·?
7. Á|ü‹s√p >±j·TÁ‹ Ç+{ÏqT+&ç bÕsƒ¡XÊ\≈£î q&ç∫yÓ[fl ‹]–edüTÔ+~. Ç+{ÏqT+&ç bÕsƒ¡XÊ\≈£î >∑\ <ä÷s¡+
1 øÏ.MT. 875 MT. nsTTq 6 s√E\˝À ÄyÓT q&ç#˚ yÓTT‘·Ô+ <ä÷s¡+ m+‘·?
8. ˇø£ $<ë´]∆øÏ dü÷ÿ\T j·T÷ìbòÕs¡+ wüs¡Tº ‘·j·÷ØøÏ 1 MT. 80ôd+.MT. bı&Ée⁄>∑\ ã≥º nedüs¡+. 40 MT.
bı&Ée⁄>∑\ ã≥º‘√ mìï j·T÷ìbòÕs¡+ wüs¡Tº\T ‘·j·÷s¡T#˚j·Te#·TÃqT? Ç+ø± m+‘· ã≥º $T>∑T\T‘·T+~?
9. ˇø£ ©≥s¡T ô|Á{À\T <Ûäs¡ ` 60. ˇø£ ô|Á{À\T ã+≈£î˝À s√E≈£î 750 ©≥s¡¢ ô|Á{À\T neTTà‘ês¡T. nsTTq
s√E≈£î m+‘· kıeTTà edüTÔ+~?
à7!7W+504Z!7+=3F0.!UeE
1. nVü≤à<ëu≤<é˝À ìedæ+#˚ ˙e⁄ 400 MT. <ä÷s¡+˝À >∑\ ùdºwüHé≈£î ãdüT‡˝À #˚sêe⁄. ¬s’\T˝À
15 øÏ.MT. <ä÷s¡+˝À >∑\ >±+BÛq>∑sY≈£î yÓfi≤fle⁄. nø£ÿ&É qT+&ç 8 øÏ.MT. <ä÷s¡+˝À >∑\
|æìï Ç+{ÏøÏ ø±s¡T˝À #˚sêeqTø=qTeTT.
i) MT |æìï+{ÏøÏ #˚s¡&ÜìøÏ ˙e⁄ yÓTT‘·Ô+ m+‘· <ä÷s¡+ Á|üj·÷DÏ+#êe⁄.
ii) Ç<˚ $<Ûä+>± @&ÉT s√E\T Á|üj·÷DÏùdÔ m+‘· yÓTT‘·Ô+ <ä÷s¡+ Á|üj·÷DÏ+∫q{À¢ #Ó|üŒ+&ç.
2. MT bÕsƒ¡XÊ\˝À eT+∫˙{Ïì ì\«#˚ùd ≈£î+&û 2 øÏ˝À ©≥s¡¢ kÕeTs¡ú´+ ø£\<äT. ˇø£s√E ø=+<äs¡T $<ë´s¡Tú\T 2
©≥s¡¢ #=|üq ˙s¡T ‘Ó∫Ã ì+bÕs¡T. ≈£î+&û ì+&É&ÜìøÏ Ç+ø± 600 ©≥s¡¢ ˙s¡T nedüs¡yÓTÆ‘˚ m+‘· eT+~
$<ë´s¡Tú\T Ä s√Eq ˙{Ïì rdüTø=∫Ãq{À¢ #Ó|üŒ+&ç?
<.G!+T(=>.ZMNOGd_
1. Ç∫Ãq ¬s+&ÉT dü+K´\˝À m≈£îÿe n+¬ø\T ø£*–q dü+K´ ô|<ä›~. ¬s+&ç+{Ï˝À n+¬ø\ dü+K´ düe÷qeTT
nsTTq m&ÉeTyÓ’|ü⁄ ∫es¡ ñqï n+¬ø\˝À ô|<ä› n+¬ø ñqï dü+K´ ô|<ä›~. m&ÉeTyÓ’|ü⁄ ∫es¡ ñqï n+¬ø\T
düe÷qeTT nsTTq <ëì ‘·s¡yê‘· n+¬ø\qT b˛\TkÕÔ+.
2. Ç∫Ãq n+¬ø\‘√ n‹ ô|<ä› ˝Ò<ë n‹ ∫qï dü+K´\qT sêj·TT≥≈£î n‹ ô|<ä› n+¬ø (n‹ ∫qï n+¬ø) ‘√
yÓTT<ä\Tô|{Ïº n‹ ∫qï n+¬ø (n‹ ô|<ä› n+¬ø) es¡≈£î m&ÉeT qT+&ç ≈£î&çøÏ sêj·÷*.
3. Hê\>∑+¬ø\ n‹∫qï dü+K´ 1000. Ç~ eT÷&É+¬ø\ n‹ ô|<ä› dü+K´≈£î ª1µ ≈£î ø£*|æq edüTÔ+~. n<˚
$<Ûä+>± Hê\>∑+¬ø\ n‹ ô|<ä› dü+K´ 9999 ≈£î 1 ø£*|æq ◊<ä+¬ø\ n‹ ∫qï dü+K´ 10,000 e#·TÃqT. Ç<˚
$<Ûä+>± ◊<äT, Äs¡T, @&ÉT, ......... n+¬ø\ dü+K´\≈£î ≈£L&Ü e]ÔdüTÔ+~.
4. Væ≤+<ä÷ dü+U≤é÷q+˝À ≈£î&ç qT+&ç m&ÉeT≈£î 3e, 5e, 7e, .......kÕúHê\ ‘·sê«‘· ø±e÷\T+∫q dü+K´\qT
düT\uÛÑ+>± #·<äee#·TÃ. Ä+>∑¢ dü+U≤é÷q+˝À ≈£î&ç qT+&ç m&ÉeT≈£î Á|ü‹eT÷&ÉT kÕúHê\≈£î ø±e÷\T+∫
#·<äTe⁄‘êeTT. á ø±e÷\qT 3e, 6e, 9e, ... kÕúHê\ ‘·s¡Tyê‘· ñ+#ê*.
5. ì‘·´J$‘·+˝À ô|<ä› dü+K´\qT nH˚ø£ dü+<äsê“¤\˝À ñ|üjÓ÷–kÕÔ+. õ˝≤¢˝À¢ >∑\ $<ë´s¡Tú\ dü+K´, |ü≥ºD
»HêuÛ≤, ÄdüTÔ\ ø=qT>√\T, <˚X¯+˝À >∑\ Á|ü<Ûëq q>∑sê\ eT<Ûä´ <ä÷s¡+ yÓTT<ä\>∑Tq$.
14
6. ˇø£ kÕ<Ûës¡D Á|üe÷D≤ìøÏ 1000 ¬s≥¢qT øÏ˝À‘√qT, e+<äe e+‘·TqT ôd+{°‘√qT, yÓj·Té e+‘·TqT
$T©¢\˝ÀqT ø=\TkÕÔs¡T.
1 øÏ.MT R 1000 MT., 1 MT. R 100 ôd+.MT ˝Ò<ë 1000 $T*¢MT≥s¡T¢.
7. ø=ìï Á|ü‘˚´ø£ dü+<äsê“¤\˝À K∫Ã¤‘·eTsTTq dü+K´qT #Ó|üŒ˝ÒeTT. }Væ≤+∫ dü+K´ #Ó|üŒ>∑\eTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
ˇø£ n+‘·sê®rj·T Vü‰ø° Ä≥qT m+‘·eT+~ Mø£å≈£î\T e#êÃs√ }Væ≤+∫ düTe÷s¡T 51,000 nì #Ó|üŒ>∑\+.
8. ì‘·´J$‘·+˝À sêX¯ó\T $\Te\T ‘Ó*ù|≥|ü⁄&ÉT yê{Ïì düMT|ü dü+K´\≈£î düe]+∫ ‘Ó\T|ü⁄‘êeTT. n+<äT#˚
4, 117 nH˚ dü+K´ düTe÷s¡T>± 4, 100 ˝Ò<ë 4,000 ø±e#·TÃ. <ä>∑Zs¡ e+<ä\≈£î, y˚\≈£î eTq nedüsê\≈£î
nqT>∑TD+>± dü+K´\qT düe]kÕÔ+.
9. dü+U≤´ Á|üÁøÏj·T\˝À ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À düT\uÛÑ+>± n+#·Hê y˚j·T&ÜìøÏ dü+K´\qT düe]kÕÔ+.
10. dü+K´\qT Væ≤+<ä÷ ` ns¡_ø˘ |ü<ä∆‹˝ÀqT, n+‘·sê®rj·T |ü<ä∆‹˝ÀqT #·<äe&É+, sêj·T&É+.
¤{23H'+=3<G. T+h,$]=>/#0 )( ! j
1887 - 1920
dü+U≤´ dæ<ë∆+‘ê\T s¡÷bı+~+∫q >∑D‘Ï · y˚T<Ûë$. ô|˝ò À Ä|òt sêj·T˝Ÿ
kıôd{’ ° (Ç+>±¢+&é)≈£î m+|æø¬ q’ ‘=* uÛ≤s¡rj·TT&ÉT. 1729qT sêe÷qT»Hé
dü+K´ n+{≤s¡T. Äj·Tq »qà~qyÓTqÆ &çôd+ãsY 22e ‘˚Bì >∑D‘Ï ·
~H√‘·‡e+>±, Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ »s¡T|ü⁄≈£î+{≤+.
,$]=>/"0 &',.-$ /01!+=3<G. T+¥]¦&^' =>!z +SrDDà+}UV.#%K

5(HG8 +XYH'` *+xy!&§E
,$]=>/0+ "&',$-./01!+ SrDS+ G.+ ?@9C/0+ H'!</0¨=>!?
"&'^NuC!7!_E
15
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
KNOWING OUR NUMBERS
+,-./01*2**3435
!"#$%&'()*
567 !89101*&
eTq+ edüTÔe⁄\qT ˝…øÏÿ+#·&Üìï Ç+‘·≈£î eTT+<äT ‘·s¡>∑‹˝ÀH˚ H˚s¡TÃ≈£îHêï+. edüTÔe⁄\qT ˝…øÏÿ+#˚≥|ü⁄&ÉT
1, 2, 3, ..... dü+K´\T nedüs¡eTÚ‘êsTT. Ä dü+K´\ dü$T‹ì düVü≤» dü+K´\T n+{≤s¡T. düVü≤» dü+K´\ dü$T‹ì
N = {1, 2, 3, 4, .....} nì dü÷∫kÕÔ+.
düVü≤» dü+K´\ >∑T]+∫ H˚s¡TÃ≈£îH˚≥|ü⁄&ÉT, @<Ó’Hê ˇø£ düVü≤» dü+K´≈£î ª1µ ì ø£*|æ‘˚ Ä ‘·sê«‹ düVü≤» dü+K´
edüTÔ+<äì ‘Ó\T‡≈£îHêïeTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ª16µ ≈£î ª1µ ì ø£*|æ‘˚ ª17µ edüTÔ+~, ø±ì Ç~ ≈£L&Ü ˇø£ düVü≤»dü+K´j˚T
n<˚ $<Ûä+>± ‘·|üŒ @<Ó’Hê ˇø£ düVü≤» dü+K´ qT+&ç ª1µ ì rdæy˚ùdÔ, kÕ<Ûës¡D+>± düVü≤» dü+UÒ´ edüTÔ+~. ñ
<ëVü≤s¡D≈£î 25 nH˚ düVü≤» dü+K´ qT+&ç ª1µ ì rdæy˚ùdÔ 24 edüTÔ+~, Ç~ ≈£L&Ü ˇø£ düVü≤» dü+K´j˚T.
@<Ó’Hê ˇø£ düVü≤» dü+K´≈£î ‘·sê«‘· >∑\ dü+K´qT ñ‘·Ôs¡ dü+K´ n˙, n˝≤π> ˇø£ dü+K´≈£î >∑\ eTT+<äT
dü+K´qT |üPs¡« dü+K´ n˙ n+{≤s¡T.
ñ<ëVü≤s¡DøÏ, 9 jÓTTø£ÿ ñ‘·Ôs¡ dü+K´ 10
9 jÓTTø£ÿ |üPs¡« dü+U´ 8
Ç|ü⁄&ÉT, Ç∫Ãq dü+K´\≈£î |üPs¡« dü+K´, ñ‘·Ôs¡ dü+K´\‘√ ÁøÏ+~ |ü{Ïºø£qT |üP]+#·+&ç.
:';6<!&6 <!=!>?3<!&@/ ,.A32**&,B*3<!&@/3C !"#DE3<!&@/F ,.A3G1#$EG13<!&@/CHG1I#D3<!&@/F
1. 13
2. 237
3. 999
4. 26
5 9
6 1
MT ùdïVæ≤‘·T\‘√ #·]Ã+#·+&ç.
1. @ düVü≤» dü+K´≈£î ñ‘·Ôs¡ dü+K´ ˝Ò<äT?
2. @ düVü≤» dü+K´≈£î |üPs¡« dü+K´ ˝Ò<äT?
565 !"#$%&'()*
düVü≤»dü+K´\˝À ª1µøÏ |üPs¡« dü+K´ ˝Ò<äT nì MTs¡T ‘Ó\T‡ø=H˚ ñ+{≤s¡T. ª0µ qT düVü≤» dü+K´\ dü$T‹øÏ
#˚s¡Ã>± |üPsêí+ø±\ dü$T‹>± @s¡Œ&É‘êsTT.
|üPsêí+ø±\qT ÁøÏ+~ $<Ûä+>± dü÷∫kÕÔ+.
W = {0, 1, 2, 3, ...}
16
"! #$%&'()*
3Z[39K01*&\]
1. ø£ìwü˜ |üPsêí+ø£y˚T~?
3J^_Q&Q`3918a&Q32*801**3#$01*&\]
1. düVü≤» dü+K´\˙ï |üPsêí+ø±˝Ö‘êj·÷?
2. |üPsêí+ø±\˙ï düVü≤» dü+K´˝Ö‘êj·÷?
56b !"#$%&'()c*3<!&d>/3e#@f g3<!hQ&91*i
ˇø£ düs¡fi¯πsKqT ^j·T+&ç. <ëìô|’ ˇø£ _+<äTe⁄qT >∑T]Ô+∫, <ëìì ª0µ #˚ dü÷∫+#·+&ç. ª0µ ≈£î ≈£î&çyÓ’|ü⁄q
M˝…’qìï _+<äTe⁄\qT düe÷q <ä÷sê\˝À >∑T]Ô+∫, yê{Ïì 1,2,3,4,... \T>± dü÷∫+#·+&ç. @yÓ’Hê ¬s+&ÉT es¡Tdü
_+<äTe⁄\ eT<Ûä´ <ä÷sêìï Á|üe÷D <ä÷s¡+ n+{≤s¡T. dü+U≤´πsKô|’ mìï |üPsêí+ø±˝…’Hê ≈£î&çyÓ’|ü⁄q >∑T]Ôdü÷Ô b˛e#·TÃqT.
|üPsêí+ø±\ dü+U≤´ πsK :
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ... ...
ô|’q Çe«ã&çq dü+U≤´πsKqT >∑eTì+#·+&ç. <ëìô|’ >∑\ @ dü+K´¬ø’Hê, ñ‘·Ôs¡ dü+K´ <ëìøÏ @ yÓ’|ü⁄q
ñ+≥T+<√ #Ó|üŒ>∑\sê? 3 jÓTTø£ÿ ñ‘·Ôs¡ dü+K´ 4, 3 ø£+fÒ 4 ô|<ä› dü+K´ Ç~ 3≈£î ≈£î&çyÓ’|ü⁄q ñ+≥T+~.
eT], dü+U≤´πsK ô|’ >∑\ ˇø£ dü+K´≈£î ≈£î&çyÓ’|ü⁄q >∑\ dü+K´\ìïj·TT m\¢|ü&ÉT Ä dü+K´ ø£+fÒ ô|<ä›
dü+K´\ì #Ó|üŒ>∑\e÷?
MT ùdïVæ≤‘·T\‘√ #·]Ã+∫ ÁøÏ+~ |ü{Ïºø£qT |üP]+#·+&ç.
:';6<!&6 <!&@/)* <!&d>/e#@3f g3VW)3jklc& <!&@/)32*,-B/3<!&m&,-B&
1. 12, 8 12,8 øÏ ≈£î&çyÓ’|ü⁄q ñ+&ÉTqT 12 > 8
2. 12, 16
3. 236, 210
4. 1182, 9521
5. 10046, 10960
<!&d>/3e#@f g3<!&';)c&
|üPsêí+ø±\ dü+ø£\Hêìï dü+U≤´ πsKô|’ dü÷∫+#·e#·TÃ. 2 eT]j·TT 3 dü+K´\ dü+ø£\q+ ÁøÏ+~ πsKô|’
dü÷∫+#·ã&ç+~. 1 1 1
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ... ...
2≈£î 3qT ø£\TbÕ*, ø±ã{Ïº ô|’q #·÷|æq $<Ûä+>± dü+U≤´πsK ô|’ 2‘√ Äs¡+_Û+∫, <ëìøÏ ≈£î&çyÓ’|ü⁄q ˇø£
Á|üe÷D <ä÷s¡+‘√ 3 kÕs¡T¢ ø£~*‘˚ 5ì #˚s¡T≈£î+{≤+.
ø±e⁄q 2 + 3 = 5
n+<äTe\¢ @ dü+K´qT ø£\TbÕ\Hêï, dü+U≤´ πsKô|’ eTq+ ≈£î&çyÓ’|ü⁄≈£î ø£<äT\T‘ê+.
17
J&:,-B: !,KLM3: !N-O*G1E&3P$89K3HQG13 !& RST U23G1#DVWX343VWSYG1&
<!&d>/e#@f g3 2/2';)c&
6 qT+&ç 2qT rdæy˚j·T&É+ dü+U≤´ πsK ô|’ m˝≤ #·÷bÕ˝À |ü]o*<ë›+.
1 1
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ... ...
6 qT+&ç 2qT rdæy˚j·÷*, ø±ã{Ïº ô|’q #·÷|æq $<Ûä+>± dü+U≤´πsKô|’ 6‘√ Äs¡+_Û+∫, <ëìøÏ m&ÉeT yÓ’|ü⁄q
ˇø£ Á|üe÷D<ä÷s¡+ ¬s+&ÉT kÕs¡T¢ ø£~*‘˚ 4 ì #˚s¡T≈£î+{≤+. ø±e⁄q 6`2 R 4
nq>± eéø£\q+ #˚j·÷\+fÒ dü+U≤´πsKô|’ m&ÉeT yÓ’|ü⁄≈£î ø£<äT\T‘ê+.
3Z[39K01*&\]6
øÏ+~ yê{Ïì dü+U≤´πsKô|’ dü÷∫+#·+&ç.
1. 5 + 3 2. 5 - 3 3. 3 + 5 4. 10 + 1
<!&d>/e#@f g3 VW*S'(#D&
Ç|ü⁄&ÉT dü+U≤´πsKô|’ |üPsêí+ø±\ >∑TDø±sêìï |ü]o*<ë›+. 2I4 ì ø£qT>=+<ë+. 2I4 nq>± 2 Á|üe÷D≤\T
4e÷s¡T¢, Bìì dü+U≤´πsKô|’ #·÷<ë›+.
2 2 2 2
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ... ...
ª0µ e<ä› Äs¡+_Û+∫, Á|ü‹kÕ] 2 Á|üe÷D≤\T, 4 kÕs¡T¢ ≈£î&çy|’Ó ⁄ü ≈£î ø£<\ä e˝…qT. n|ü⁄&ÉT MTs¡T 8 ì #˚sT¡ ≈£î+{≤s¡T.
ø±e⁄q 2 × 4 = 8
3: !01*Xn&91&\]
dü+U≤´ πsKqT|üjÓ÷–+∫ ÁøÏ+~ yê{Ïì ø£qT>=q+&ç.
1. 5 sêyê\+fÒ 8 qT+&ç @ dü+K´qT rdæy˚j·÷*?
2. 1 sêyê\+fÒ 6 qT+&ç @ dü+K´qT rdæy˚j·÷*?
3. 8 sêyê\+fÒ 6øÏ @ dü+K´qT ø£\bÕ*?
4. 30 sêyê\+fÒ mìï 6\T nedüs¡+?
sêE eT]j·TT >±j·TÁ‹ ø£*dæ dü+U≤´πsKqT ‘·j·÷s¡T#˚XÊs¡T.
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
sêE eT]j·TT >±j·TÁ‹ ˇø£ Ä≥ Ä&ÉT‘·THêïs¡T. eTT+<äT>± ˇø£ dü+U≤´ πsKqT ^#ês¡T. >±j·TÁ‹ dü+U≤´πsK ô|’
düTqï e<ä› ÁbÕs¡+_Û+∫ eT÷&ÉT kÕs¡T¢ eTT+<äT≈£î <ä÷ø±*. yÓTT<ä{ÏkÕ] 3 n&ÉT>∑T\T ¬s+&ÉekÕ] 8 n&ÉT>∑T\T eT]j·TT
eT÷&ÉekÕ] 5 n&ÉT>∑T\T #=|üq <ä÷øÏ‘˚ ∫es¡≈£î >±j·TÁ‹ dü+U≤´πsKô|’ mø£ÿ&çøÏ #˚s¡T‘·T+~? >±j·TÁ‹ 16
n&ÉT>∑T\ì düe÷<Ûëq+ #Ó|æŒ+~.
>±j·TÁ‹ düe÷<Ûëq+ dü]jÓÆTq<äì ˙e⁄ uÛ≤$düTÔHêïyê? >±j·TÁ‹ e÷s¡ZeTTqT dü+U≤´ πsKô|’ dü÷∫+#·TeTT.
dü+ø£\q, eéø£\Hê\ Ä<Ûës¡+>± á Ä≥qT ˙ $TÁ‘·Tì‘√ ø£*dæ Ä&ÉTeTT.
18
"! #$%&'()*
+N->/<!&343567
76 'Y&o3P$'(/)^_3p[3<!G1/& (T) p[3+<!G1/& (F) +<!G1/3P$'(/)c*3<!8V(3#$01*&\]6
i) |üPs¡« dü+K´ ˝Òì ˇø£ düVü≤» dü+K´ ø£\<äT.
ii) ª0µ ø£ìwü˜ |üPsêí+ø£eTT.
iii) |üPsêí+ø±\˙ï düVü≤» dü+K´\T.
iv) dü+U≤´πsKô|’ ≈£î&çyÓ’|ü⁄q >∑\ |üPsêí+ø£eTT <ëìøÏ m&ÉeTyÓ’|ü⁄q >∑\ |üPsêí+ø£+ ø£+fÒ ô|<ä›~.
v) dü+U≤´πsKô|’ m&ÉeTyÓ’|ü⁄q >∑\ |üPsêí+ø£eTT <ëìøÏ ≈£î&çyÓ’|ü⁄q >∑\ dü+K´ ø£+fÒ ô|<ä›~.
vi) dü+U≤´πsKô|’ ø£ìwü˜ |üPsêí+ø±ìï dü÷∫+#·˝ÒeTT.
vii) dü+U≤´πsKô|’ >∑]wü˜ |üPsêí+ø±ìï #·÷|ü>∑\eTT.
56 5q32*801**3rU)32*,-B/3sAn3 !"#$%&'()*&t>#**u
b6 <!&d>/e#@3c* !0vhw&Q3'Y&o3P$tYA3';c*Vxc&\]6
i) 6+7+7 ii) 18 - 9 iii) 5×3
r6 'Y&o3?G1)^_3p3 !"#$%&';&32*#x';3<!&@/y;z3<!&d>/e#@3f g3y;z\]Pvg !{c3H&i*&ou
i) 895; 239 ii) 1001; 10001 iii) 10015678; 284013
|6 ';A}!~3 !"#$%&'(An3<!&d>/e#@f g391h !&\]6
U6 <, > )^_3<!80v*c3VW*#D*Ic*3d>)^_3#$01*&\]6
i. 8 .......... 7 ii. 5 .......... 2
iii. 0 .......... 1 iv. 10 .......... 5
q6 <!&d>/e#@f g37730v**';3HG1I#D3<!&@/c*32*801**3|30v**';3 !"#DE3<!&@/c*3<!hQ&91&\]6
56r !"#$%&'()3,-B#$)*
|üPsêí+ø±\ <Ûäsêà\T eTq≈£î dü+K´\qT Ç+ø± u≤>± ne>±Vü≤q #˚düTø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT. |üPsêí+ø±\
<Ûäsêà\qT ø=ìï+{Ïì |ü]o*<ë›+.
@yÓ’Hê ¬s+&ÉT |üPsêí+ø±\qT rdüTø=ì yê{Ïì ø£\T|ü⁄<ë+. eT] yê{Ï yÓTT‘·Ô+ |üPsêí+ø£eTe⁄‘·T+<ë? eT]
ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T rdüTø=ì dü]#·÷&É+&ç.
MTs¡T #˚ùd ≈£L&çø£\T Ç˝≤ ñ+&Ü* :
2 + 3 = 5, ˇø£ |üPsêí+ø£+
0 + 7 = 7, ˇø£ |üPsêí+ø£+
20 + 51 = 71, ˇø£ |üPsêí+ø£+
0 + 1 = 1, ˇø£ |üPsêí+ø£+
0 + 0 = 0, ˇø£ |üPsêí+ø£+
Çø£ÿ&É, @ ¬s+&ÉT |üPsêí+ø±\ yÓTT‘·ÔyÓTÆHê m\¢|ü&ÉT ˇø£ |üPsêí+ø£eTì >∑eTìkÕÔ+.
19
@<Ó’Hê ˇø£ »‘· |üPsêí+ø±\ yÓTT‘·Ô+ ˇø£ |üPsêí+ø£+ ø±ì »‘· ñ+≥T+<ë? n≥Te+{Ï |üPsêí+ø±\ »‘·\T
ndü\T ñ+&Ée⁄ nì eTqeTT >∑eTìkÕÔ+. ø±ã{Ïº |üPsêí+ø±\ dü$T‹ dü+ø£\q+‘√ dü+eè‘· <Ûäsêàìï bÕ{ÏdüTÔ+~. BìH˚
|üPsêí+ø±\ dü+ø£\q+˝À dü+eè‘· <Ûäs¡à+ n+{≤s¡T.
eT] |üPsêí+ø±\ dü$T‹ >∑TDø±s¡+˝À ≈£L&Ü dü+eè‘· <Ûäsêàìï bÕ{ÏdüTÔ+<˚yÓ÷ dü]#·÷<ë›e÷? |üPsêí+ø±\
>∑TDø±sê\≈£î ◊<äT ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«+&ç.
MTs¡T #˚dæq >∑TDø±sê\T Ç˝≤ ñ+{≤sTT.
5 × 6 = 30, ˇø£ |üPs¡í dü+K´
11 × 0 = 0, ˇø£ |üPs¡í dü+K´
16 × 5 = 80, ˇø£ |üPs¡í dü+K´
10 × 100 = 1000, ˇø£ |üPs¡í dü+K´
7 × 16 = 112, ˇø£ |üPs¡í dü+K´
@ ¬s+&ÉT |üPsêí+ø±\ \ã›yÓTÆHê ˇø£ |üPsêí+ø£y˚Tqì ‘Ó\TdüTÔ+~. ø±ã{Ïº, |üPsêí+ø±\ dü$T‹ >∑TDø±s¡+˝À
dü+eè‘· <Ûäsêàìï ø£*– ñ+≥T+~.
ø±ã{Ïº |üPsêí+ø±\ dü$T‹ dü+ø£\q+ eT]j·TT >∑TD≤ø±sê\˝À dü+eè‘·+ <Ûäsêàìï bÕ{ÏdüTÔ+<äì #Ó|üŒe#·TÃ.
3J^_Q&Q`3918a&Q`3#$01*&\]6
1. |üPsêí+ø±\ dü$T‹ eéø£\q+˝À dü+eè‘· <Ûäsêàìï bÕ{ÏdüTÔ+<ë? ñ<ëVü≤s¡D\qT |ü]o*+∫, U≤∞\qT
|üP]+#·+&ç.
7 - 5 = 2 ˇø£ |üPsêí+ø£+
5 - 7 = ` 2 ˇø£ |üPsêí+ø£+ ø±<äT
..... - ..... = .....
..... - ..... = .....
M˝…’qìï ñ<ëVü≤s¡D\T rdüTø=ì dü] #·÷&É+&ç.
2. |üPsêí+ø±\ dü$T‹ uÛ≤>±Vü‰s¡+˝À dü+eè‘· <Ûäsêàìï bÕ{ÏdüTÔ+<ë? á
|ü{Ïºø£qT |ü]o*+#·+&ç.
6 ÷ 3 = 2, ˇø£ |üPsêí+ø£+
5
5 ÷ 2 = ˇø£ |üPsêí+ø£+ ø±<äT
2
..... ÷ ..... = .....
..... ÷ ..... = .....
eT] ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T rdüTø=ì ìsê∆]+#·+&ç.
<!*cn3G3N->VW=!#D&
6™2 qT ø£qT>=+<ë+.
6 qT 2 ‘√ uÛ≤–+#·&É+ nq>± 6 qT+&ç 2 qT eT∞¢, eT∞¢ rdæy˚j·T&É+.
20
"! #$%&'()*
6-2=4 1e kÕ]
4 - 2 = 2 2e kÕ]
2- 2 = 0 3e kÕ]
ø±e⁄q, 6™2 R3
3™0 |ü]o*<ë›+.
Çø£ÿ&É eTq+ 0qT eT∞fl, eT∞fl 3˝À qT+∫ rdæy˚j·÷*.
3-0=3
3-0=3
3-0=3
á $<Û+ä >± #˚d÷ü bÔ ˛‘˚ m|üŒ{Ïø° n+‘·+ ñ+&É<Tä . ø±e⁄q 3™0øÏ düs¬ q’ K∫Ã‘·yTÓ qÆ |ò*ü ‘êìï eTq+ bı+<ä˝eÒ TT.
düTqï#˚ uÛ≤>∑Vü‰s¡+ ìs¡«∫+|üã&É<äT.
3Z[39K01*&\]6
1. 12™3 eT]j·TT 42™7\qT ø£qT>=q+&ç.
2. 6™0 eT]j·TT 9™0 düe÷Hê\T ne⁄‘êj·÷?
!"#$%&'(^_3<RlG1/&G1#D3C[A2*01*F3,-B#D&
ÁøÏ+~ yê{Ïì |ü]o*+#·+&ç.
2 + 3 = 5 ; 3 + 2 = 5
ô|’ dü+<äsê“¤\˝À 2G3 eT]j·TT 3G2 düe÷q+.
¬s+&ç+{Ï˝À ˇπø $\Te 5 e∫Ã+~. n˝≤π> Ç~ #·÷&É+&ç.
7 + 8 = 15 ; 8 + 7 = 15
7G8 eT]j·TT 8G7 düe÷q+. Çø£ÿ&É ≈£L&Ü |òü*‘·+ 15 e∫Ã+~.
Çø£ÿ&É, ˇø£ »‘· |üPsêí+ø±\qT ≈£L&˚ Áø£eT+ e÷]Ãq|üŒ{Ïø°, yê{Ï yÓTT‘·Ô+ ˇπø $<Ûä+>± ñqï~.
Bìì eT]ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\‘√ dü]#·÷&É+&ç. 10G11, 25G10.
nq>±, ¬s+&ÉT |üPsêí+ø±\qT @ Áø£eT+˝ÀHÓ’Hê ≈£L&É e#·TÃqT. ø±ã{Ïº, |üPsêí:ø±\ dü$T‹ dü+ø£\q+˝À
dæú‘·´+‘·s¡ <Ûäsêàìï ø£*Z ñ+≥T+~. BìH˚ |üPsêí+ø±\ dü+ø£\q+˝À dæú‘·´+‘·s¡ <Ûäs¡à+ n+{≤s¡T.
:'Y&o3 !t>)c*3 !8&91&\]6 3
4
4 3
rb75 br75
ˇø£ »‘· |üPsêí+ø±\qT Áø£eT+ e÷]Ã >∑TDÏ+∫Hê ˇπø \ã›+ edüTÔ+<äì >∑eTì+#ê+ ø£<ë.
BìH˚ 6I5, 7I9 yÓTTˆˆq ñ<ëVü≤s¡D\‘√ #˚dæ #·÷&É+&ç.
ø±ã{Ïº, |üPsêí+ø±\ dü$T‹ dü+ø£\q, >∑TDø±sê\˝À dæú‘·´+‘·s¡ <Ûäsêàìï ø£*Z ñ+≥T+~.
21
3: !01*Xn&91&\]6
1. |üPsêí+ø±\˝À eéø£\q+ dæú‘·´+‘·s¡ <Ûäsêàìï bÕ{ÏdüTÔ+<ë? ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\‘√ dü] #·÷&É+&ç.
2. |üPsêí+ø±\˝À uÛ≤>∑Vü‰s¡+ dæú‘·´+‘·s¡ <Ûäsêàìï bÕ{ÏdüTÔ+<ë? ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\‘√ dü] #·÷&É+&ç.
<!&';)c`3VW*S'(#$)^_3<!=!>91#D3,-B#D&
i. (3 + 4) + 5 = 7 + 5 = 12
ii. 3 + (4 + 5) = 3 + 9 = 12
ø±e⁄q (3 + 4) + 5 = 3 + (4 + 5)
eTq+ (i) ˝À yÓTT<ä≥ 3, 4\qT ≈£L&ç, yÓTT‘êÔìøÏ 5ì ø£*bÕ+. (ii) ˝À yÓTT<ä≥ 4,5\qT ≈£L&ç, yÓTT‘êÔìøÏ 3ì
ø£*bÕ+. ø±ì, ¬s+&ç+{Ï yÓTT‘·Ô+ ˇπø $<Ûä+>± düe÷q+>± e∫Ã+~.
BìH˚ |üPsêí+ø±\ dü+ø£\q+˝À düVü≤#·s¡ <Ûäs¡à+ nì n+{≤+. Ç˝≤+{Ï$ 10 ñ<ëVü≤s¡D\qT sêdüTø=ì ô|’
<Ûäsêàìï dü]#·÷|ü+&ç. |òü*‘ê\T düe÷q+>± ñqï≥T¢ >∑eTì+#êsê?
3×2 3×2 3×2 3×2 4×3 4×3
(3×2) × 4 = (3×2) Hê\T>∑T ¬s≥T¢ 2 × (4×3) = (4×3) ≈£î ¬s{Ïº+|ü⁄

|ü≥+ (a) |ü≥+ (b)
|ü≥+ (a) eT]j·TT |ü≥+ (b)\˝Àì #·Tø£ÿ\ >∑&ÉT\qT ˝…øÏÿ+#·+&ç. m+‘· e∫Ã+~. ¬s+&ÉT |ü{≤\˝À >∑&ÉT\
dü+K´ düe÷q+. |ü≥+ (a) ˝À Á|ü‹ >∑~˝À 3I2 >∑&ÉT\THêïsTT. ø±ã{Ïº yÓTT‘·Ô+ >∑&ÉT\ dü+K´ (3I2)I4 R 24.
|ü≥+ (b) ˝À Á|ü‹ >∑~˝À 3I4 >∑&ÉT\THêïsTT. ø±e⁄q yÓTT‘·Ô+ >∑&ÉT\ dü+K´ 2I(4I3) R 24.
ø±e⁄q, (3I2)I4 R 2I(4I3)
>∑TDø±s¡+˝À ≈£L&Ü |òü*‘·+ ˇø£fÒ nH˚ ‘Ó\TdüTø=Hêï+.
BìH˚ |üPsêí+ø±\ >∑TDø±s¡+˝À düVü≤#·s¡<Ûäs¡à+ nì n+{≤+.
ø±e⁄q |üPsêí+ø±\T, dü+ø£\q+, >∑TDø±s¡+ düVü≤#·s¡<Ûäsêàìï bÕ{ÏkÕÔj·Tì #Ó|üŒe#·TÃ.
3Z[39K01*&\]6
<!8391h\&\]6
i. (5 × 6) × 2 = 5 × (6 × 2)
ii. (3 × 7) × 5 = 3 × (7 × 5)
22
"! #$%&'()*
H,.=!>#DS47 196 + 57 + 4 ø£qT>=q+&ç.
jk,-Bc3 196 + (57 + 4)
= 196 + (4 + 57) [dæú‘·´+‘·s¡ <Ûäs¡à+]
= (196 + 4) + 57 [düVü≤#·s¡ <Ûäs¡à+]
= 200 + 57 = 257
Çø£ÿ&É, dæú‘·´+‘·s¡, düVü≤#·s¡ <Ûäsêà\qT ø£*|æ dü+ø£\q+˝À ñ|üjÓ÷–+#êeTT.
eT], Ç˝≤ dæú‘·´+‘·s¡, düVü≤#·s¡ <Ûäsêà\qT ñ|üjÓ÷–+#·&É+ e\¢ düeTdü´\ kÕ<Ûäq düT\uÛÑeTe⁄‘·T+<äì MTs¡T
uÛ≤$düTÔHêïsê?
H,.=!>#DS45 5 × 9 × 2 × 2 × 3 × 5 ì ø£qT>=q+&ç.
jk,-Bc3 5×9×2×2×3×5
=5×2×9×2×5×3 [dæú‘·´+‘·s¡ <Ûäs¡à+]
= (5 × 2) × 9 × (2 × 5) × 3 [düVü≤#·s¡ <Ûäs¡à+]
= 10 × 9 × 10 × 3
= 90 × 30 = 2700
Çø£ÿ&É dæú‘·´+‘·s¡ düVü≤#·s¡ <Ûäsêà\qT ø£*|æ >∑TDø±s¡+˝À ñ|üjÓ÷–+#ê+. eT], Ç˝≤ dæú‘·´+‘·s¡, düVü≤#·s¡
<Ûäsêà\qT ñ|üjÓ÷–+#·&É+ e\¢ düeTdü´ kÕ<Ûäq düT\uÛÑeTe⁄‘·T+<äì $÷s¡T uÛ≤$düTÔHêïsê?
3Z[39K01*&\]
dæú‘·´+‘·s¡, düVü≤#·s¡<Ûäsêà\qT|üjÓ÷–+∫ ÁøÏ+~ yêìì dü÷ø°Îø£]+#·+&ç.
i) 319G69G81 ii) 431G37G69G63
iii) 2I(71I5) iv) 50I17I2
3J^_Q&Q`3918a&Q`3#$01*&\]6
(8™2)™4 R 8™(2™4) ne⁄‘·T+<ë?
uÛ≤>∑V‰ü sêìøÏ düV≤ü #·s¡ Hê´j·T+ e]ÔdTü +<ë? eéø£\HêìøÏ düV≤ü #·s<¡ säÛ à¡ + e]ÔdTü +Ô <˚y÷Ó
dü]#·÷&É+&ç.
:'Y&o3P$tYA3 !8&91&\]6
= +
5×4 2×4 3×4
>∑fifl¯ ø±–‘êìï ø£‹]Ô +#·+&ç. Çø£ÿ&É, 5I4 >∑fiø¢¯ ±–‘êìï 2I4 eT]j·TT 3I4 nH˚ s¬ +&ÉT eTTø£ÿ\T>± $uÛõÑ +#·&+É
»]–+~.
23
ø±e⁄q 5 I 4 R (2 I 4) G (3 I 4)
R 8 G 12 R 20 eT]j·TT 5 R 2G3 ø±e⁄q
∴ 5 I 4 R (2G3) I 4 nì #Ó|üŒ>∑\+.
n<˚ $<Ûä+>±, (5 G 6) I 7 R (5 I 7) G (6 I 7)
11 I 7 R 35 G 42 R 77
¬s+&ÉT düe÷qeTì eTq+ #·÷&Ée#·TÃ. BìH˚ $uÛ≤>∑ Hê´j·TeTT n+{≤s¡T.
$uÛ≤>∑ Hê´j·÷ìï ñ|üjÓ÷–+∫ ø£qT>=q+&ç. 2 I (5G6) — 5 I (7G8), 19I7 G 19I3
H,.=!>#DS3b3
12I75 $uÛ≤>∑ Hê´j·÷ìï ñ|üjÓ÷–+∫ ø£qT>=q+&ç.
jk,-Bc3 12 × 75 = 12 × (70 + 5) = 12 × (80 - 5)
= (12 × 70) + (12 × 5) (˝Ò<ë) = (12 × 80) - (12 × 5)
= 840 + 60 = 900 = 960 - 60 = 900
3Z[39K01*&\]6
25 × 78; 17 × 26; 49 × 68 + 32 × 49 $uÛ≤>∑ Hê´j·÷ìï ñ|üjÓ÷–+∫ ø£qT>=q+&ç.
G1G12h&L&3C<!&';)c&`3VW*S'(#D&F
düVü≤» dü+K´\ dü$T‹˝À ª0µ ˝Ò<äT, ø±ì |üPsêí+ø±\ dü$T‹˝À ª0µ ˇø£ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq dü+K´. dü+ø£\q+˝À
ª0µ≈£î ˇø£ Á|ü‘˚´ø£‘· ñ+~. 7,5\qT ≈£L&ç‘˚ eTq≈£î 12 nH˚ dü+K´ edüTÔ+~. ¬s+&ÉT |üPsêí+ø±\‘√ ≈£L&çq |òü*‘·+
≈£L&Ü |üPsêí+ø£+ ne⁄‘·T+~. nìï dü+<äsê“¤\˝À Ç~ düeTà‘·e÷? #·÷<ë›+.
2 + 0 = 2
9 + 0 = 9
0 + 11 = 11
..... + 25 = 25
ˇø£ |üPsêí+ø±ìï düTHêïqT ø£*|æ‘˚, n<˚ |üPsêí+ø£+ edüTÔ+~.
düTHêïqT |üPsêí+ø±\ dü+ø£\HêìøÏ ‘·‘·‡e÷+X¯+ ˝Ò<ë dü+ø£\q ‘·‘·‡e÷+X¯+ n+{≤s¡T.
>∑TDø±s¡+˝À 1 jÓTTø£ÿ Á|ü‘˚´ø£‘·qT ÁøÏ+~ neT]ø£˝À |ü]o*+#·+&ç.
øÏ+~ |ü{Ïºø£qT |ü]o*+#·+&ç.
1 × 9 = 9
6 × 5 = 30
6 × 4 = 24
5 × 1 = 5
11 × 1 = 11
2 × 3 = 6
ô|’ |ü{Ïºø£˝À ˇø£ |üPsêí+ø±ìï 1 #˚ >∑TDÏùdÔ e#˚Ã |òü*‘·+ n<˚ |üPsêí+ø£+ ne⁄‘·T+<äì >∑eTì+#·e#·TÃ. 1ì
|üPsêí+ø±\ >∑TDø±sêìøÏ ‘·‘·‡e÷+X¯+ n+{≤s¡T. BìH˚ >∑TDø±s¡ ‘·‘·‡e÷+X¯+ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
24
"! #$%&'()*
+N->/<!&343565
76 ZQac3<!2h9$#D3J,-.#D&V(3 !G$)c*3VWSY&91y;z&\39v !&\]6
i. 28 × 19 = 532 nsTT‘˚ 19 × 28 =
ii. 1 × 47 = 47 nsTT‘˚ 47 × 1 =
iii. a × b = c nsTT‘˚ b × a =
iv. 58 + 42 = 100 nsTT‘˚ 42 + 58 =
v. 85 + 0 = 85 nsTT‘˚ 0 + 85 =
vi. a + b = d nsTT‘˚ b + a =
56 G1wc3[,-B&V(3X8w32h#D*a'xA3Pv**G$IAn3';c*Vxc&\]6
i. 238 + 695 + 162 ii. 154 + 197 + 46 + 203
b6 G1wc3[,-B&V(3X8w32h#D*a'xA3)N>An3';c*Vxc&\]6
i. 25 × 1963 × 4 ii. 20 × 255 × 50 × 6
r6 'Y&o3P$tY3[)*2c*3';c*Vxc&\]6
i. 368 × 12 + 18 × 368 ii. 79 × 4319 + 4319 × 11
|6 G1wc3,-B#$)c* !0vhw&Q3'Y&o3P$tY3)N>)c*3';c*Vxc&\]6
i. 205 × 1989 ii. 1991 × 1005
U6 ';3k)3P$/k83H,B01*&3|U3i#D3k)c*`3jk01*&:G1&3rr3i#D3k)c*3';32<!X3VW=!A'Y3<!#D !#$
9KjkI\*63';3i#D*3k)3,-B#D `6 b3+#**GK`3+G1A'Y3';3#y;z3s&G13\m*32<!*I&ou
q6 91&,Bc3753i*3 !{<!I'()c*`3PKS*373i*3 !{<!I'()c*3'x$n#D*63';3i*3 !{<!I';&3,-B#D `6 7|3+#**GK`
,B*'(S,.#D*A'Y3P$#D*3s&G13\m*3ZP$Eu
6 ?G13 !#D*a2**6
i. 3+1991+7 = 3+7+1991 [ ] a. dü+ø£\q ‘·‘·‡e÷+X¯eTT
ii. 2×68×50 = 2×50×68 [ ] b. >∑TDø±s¡ ‘·‘·‡e÷+X¯eTT
iii. 1 [ ] c. dü+ø£\q+˝À dæú‘·´+‘·s¡ <Ûäs¡à+
iv. 0 [ ] d. dü+ø£\q+ô|’ >∑TDø±s¡+ $uÛ≤>∑ Hê´j·TeTT
v. 879×(100+30) = 879×100+879×30 [ ] e. >∑TDø±s¡+˝À dæú‘·´+‘·s¡ <Ûäs¡à+
56r !"#$%&'()^_3+2*8';)*
#·Tø£ÿ\‘√ dü+K´\qT ÁbÕ<∏ä$Tø£ C≤´$Trj·T Äø±sê\T>± neTs¡Ã&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï<ë›+. #·Tø£ÿ\qT >∑fi¯fl ø±–‘·+
ô|’ ¬s+&ÉT nøå±\ô|’ düe÷q<ä÷s¡+˝À ñ+#ê*. (i) πsK (ii) Bs¡È #·‘·Ts¡Ádü+ (iii) #·‘·Ts¡Ádü+ (iv) Á‹uÛÑT»+ nH˚
Äø±sê\qT rdüTø=+<ë+. Á|ü‹ dü+K´qT á Äø±sê\˝À @<√ ˇø£ Äø±s¡+>± neTs¡TÃ<ë+. (Ç$ ø±≈£î+&Ü, y˚πs
Äø±sêìï rdüTø√sê<äT.)
25
|üPsêí+ø±\qT ÁbÕ<∏ä$Tø£ C≤´$Trj·T Äø±sê\T>± #·Tø£ÿ\‘√ neTs¡Ãe#·TÃ. ÁøÏ+~ yê{Ïì |ü]o*+#·+&ç.
• Á|ü‹ dü+K´qT #·Tø£ÿ\ πsK>± #·÷|üe#·TÃ.
2 qT Ç˝≤ #·÷|üe#·TÃ
3 qT Ç˝≤ #·÷|üe#·TÃ yÓTTˆˆq$.
• ø=ìï dü+K´\qT Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕ\T>± #·÷|üe#·TÃ.
6 dü+K´qT Ç˝≤ #·÷|üe#·TÃ.
á Bs¡È #·‘·Ts¡Ádü+˝À ¬s+&ÉT n&ÉT¶ es¡Tdü\T, eT÷&ÉT ì\Te⁄ es¡Tdü\T ñHêïj·Tì >∑eTì+#·+&ç.
• 4 ˝Ò<ë 9 e+{Ï ø=ìï #·‘·Ts¡ÁkÕ\T>± neTs¡Ãe#·TÃ.
4 9
á $<Ûä+>±, Ç+ø± @ dü+U´\qT #·‘·Ts¡ÁkÕ\T>± neTs¡Ãe#·TÃ? Çø£ÿ&É ˇø£ neT]ø£qT >∑eTì+#·e#·TÃ.

4 = 2 × 2 Ç~ ˇø£ es¡Z dü+K´.
9 = 3 × 3 Ç~ ≈£L&Ü ˇø£ es¡Z dü+K´.
Bì ‘·sê«‘· #·‘·Ts¡Ádü+>± neTs¡Ã >∑*π> dü+K´ @~?
eTq+ 16 nì düT\uÛÑ+>± #Ó|üŒe#·TÃ. 16 R 4I4. Ç~ ≈£L&Ü ˇø£ es¡Z dü+K´. ‘·sê«‹ 3 dü+K´\T
#·‘·Ts¡Ádü+>± neTs¡Ã>∑*π> yê{ÏøÏ dü÷∫+#·+&ç. #·‘·Ts¡ÁkÕ\T>± ø±q≥Te+{Ï Bs¡È #·‘·Ts¡ÁkÕ\T>± neTs¡Ã>∑*π> 5
dü+K´\qT dü÷∫+#·+&ç.
• ø=ìï dü+U´\qT Á‹uÛÑTC≤\T>± neTs¡Ãe#·TÃ.
3 6
Á‹uÛÑT»+˝Àì ¬s+&ÉT uÛÑTC≤\T düe÷q+>± ñ+&Ü\ì >∑eTì+#·+&ç. ÁøÏ+~ qT+&ç Á|ü‹ es¡Tdü˝À #·Tø£ÿ\ dü+K´
4,3,2,1>± ñ+&Ü*. m\¢|ü&É÷, ô|’ es¡Tdü˝À e÷Á‘·+ ˇø£{Ï ñ+≥T+~. (ˇπø os¡¸+ ñ+~ ø±ã{Ïº)
‘·sê«‘· neTs¡Ã>∑*π> Á‹uÛÑT»+ @~? Ä ‘·sê«‘· @~? #Ó|üŒ+&ç.
Çø£ÿ&É @<Ó’Hê neT]ø£qT >∑eTì+#êsê? Á|ü‹ es¡Tdü˝Àì #·Tø£ÿ\ dü+K´qT |ü]o*+#·+&ç, neT]ø£ >∑T]+∫
Ä˝À∫+#·+&ç.
Ç|ü⁄&ÉT, ÁøÏ+~ |ü{ÏºqT |üP]+#·+&ç.
dü+K´ πsK Bs¡È #·‘·Ts¡Ádü+ #·‘·Ts¡Ádü+ Á‹uÛÑT»+
2 ne⁄qT ø±<äT ø±<äT ø±<äT
3 ne⁄qT ø±<äT ø±<äT ne⁄qT
4 ne⁄qT ne⁄qT ne⁄qT ø±<äT
5
.....
25
26
"! #$%&'()*
3: !01*Xn&91&\]6
1. @ dü+K´\qT πsK>± e÷Á‘·y˚T #·÷|üe#·TÃ?
2. @@ dü+K´\qT Bs¡È #·‘·Ts¡ÁkÕ\T>± #·÷|üe#·TÃ?
3. @@ dü+K´\qT #·‘·Ts¡ÁkÕ\T>± #·÷|üe#·TÃ?
4. @@ dü+K´\qT Á‹uÛÑTC≤\T>± #·÷|üe#·TÃ? ñ<ë : 3, 6, ...
<!&@/)3+2*8';
neT]ø£\T, düeTdü´\ |ü]cÕÿsêìøÏ düT\uÛÑ‘·s¡ e÷sêZ\qT dü÷∫kÕÔsTT. ÁøÏ+~ yê{Ïì |ü]o*+#·+&ç.
1. 296 + 9 = 296 + 10 - 1 = 306 - 1 = 305
2. 296 - 9 = 296 - 10 + 1 = 286 + 1 = 287
3. 296 + 99 = 296 + 100 - 1 = 396 - 1 = 395
4. 296 - 99 = 296 - 100 + 1 = 196 + 1 = 197
eTs=ø£ neT]ø£qT #·÷<ë›+.
1. 65 × 99 = 65 ( 100 - 1) = 6500 - 65 = 6435
2. 65 × 999 = 65 (1000 - 1) = 65000 - 65 = 64935
3. 65 × 9999 = 65 (10000 - 1) = 650000 - 65 = 649935
4. 65 × 99999 = 65 (100000 - 1) = 6500000 - 65 = 6499935 yÓTTˆˆ q$.
Çø£ÿ&É, ˇø£ dü+K´qT 9, 99, 999, ... s¡÷|ü+˝À qTqï dü+K´‘√ düT\uÛÑ $<Ûëq+˝À >∑TDÏ+#·&Üìï >∑eTì+#·e#·TÃ.
Ç˝≤+{Ï düT\uÛÑ e÷sêZ\qT eTH√>∑DÏ‘· düeTdü´\qT kÕ~Û+#˚ kÕeTsêú´ìï ô|+#·T‘êsTT.
øÏ+~ neT]ø£qT |ü]o*+#·+&ç. Ç~ ˇø£ dü+K´qT 5, 15, 25 ... \‘√ >∑TDÏ+#˚ e÷sêZìï dü÷∫düTÔ+~. (Bìì
Ç+ø± eTT+<äT≈£î $düÔ]+#·&ÜìøÏ Ä˝À∫+#·+&ç).
10 460
a. 46 × 5 = 46 × = 230 = 230 × 1
2 2
b. 46 ×15 = 46 × (10 + 5)
= 46 × 10 + 46 × 5 = 460 + 230 = 690 = 230 × 3
c. 46 × 25 = 46 × (20 + 5)
= 46 × 20 + 46 × 5 = 920 + 230 = 1150 = 230 × 5 .....
+N->/<!2**34356b
1. øÏ+~ neT]ø£qT |ü]o*+#·+&ç.
1×8+1 =9
12 × 8 + 2 = 98
123 × 8 + 3 = 987
1234 × 8 + 4 = 9876
12345 × 8 + 5 = 98765
‘·sê«‘· e#˚Ã Hê\T>∑T k˛bÕHê\T sêj·T+&ç. á neT]ø£ ‘·sê«‘· dü+K´\≈£î m˝≤ edüTÔ+<√ #Ó|üŒ>∑\sê?
27
2. ÁøÏ+~ neT]ø£qT |ü]o*+#·+&ç.
91 × 11 × 1 = 1001
91 × 11 × 2 = 2002
91 × 11 × 3 = 3003
‘·sê«‘· e#˚Ã @&ÉT k˛bÕHê\T sêj·T+&ç. |òü*‘·+ dü]jÓÆTq<˚H˚yÓ÷ dü] #·÷&É+&ç.
143 × 7 × 1, 143 × 7 × 2 ... e+{Ï neT]ø£\ |òü*‘ê\≈£î Á|üj·T‹ï+#·+&ç.
3. 13680347, 35702369, 25692359 dü+K´\qT 9 ‘√ >∑TDÏ+∫, m≥Te+{Ï neT]ø£ edüT+Ô <√ |ü]o*+#·+&ç.
2*c&3K#D*ay;zcno6
1. ˝…øÏÿ+#·&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚ dü+K´˝…’q 1, 2, 3 ... dü+K´\qT düVü≤» dü+K´\T n+{≤s¡T.
2. Á|ü‹ düVü≤» dü+K´≈£î ñ‘·Ôs¡ dü+K´ ø£\<äT. 1 ‘·|üŒ, düVü≤» dü+K´\ìï{Ïø° |üPs¡« dü+K´ ø£\<äT.
3. düVü≤» dü+K´\ dü$T‹øÏ düTHêïqT #˚]Ã‘˚, |üPsêí+ø±\ dü$T‹ W = {0, 1, 2, ...}
4. Á|ü‹ |üPsêí+ø±ìøÏ ñ‘·Ôs¡ dü+K´ ø£\<äT. düTHêï ‘·|üŒ, |üPsêí+ø±\ìï{Ïø° |üPs¡« dü+K´ ø£\<äT.
5. düVü≤» dü+K´\˙ï |üPsêí+ø±\e⁄‘êsTT ø±ì |üPsêí+ø±\˝À düTqï ‘·|üŒ $T–*qe˙ï düVü≤» dü+K´˝Ò.
6. dü+U≤´πsKô|’ |üPsêí+ø±\qT dü÷∫+#·e#·TÃ. dü+ø£\q+, eéø£\q+, >∑TDø±s¡ Á|üÁøÏj·T\qT dü+U≤´πsKô|’
düT\uÛÑ+>± #˚j·Te#·TÃ.
7. dü+U≤´πsKô|’ dü+ø£\q+ #˚j·T&ÜìøÏ ≈£î&ç yÓ’|ü⁄≈£î ø£~*‘˚, eéø£\q+ #˚j·T&ÜìøÏ m&ÉeTyÓ’|ü⁄≈£î ø£<äT\T‘ê+.
>∑TDø±s¡+ #˚j·T&ÜìøÏ düTHêï qT+&ç düe÷q <ä÷sê\˝À ≈£î&çyÓ’|ü⁄≈£î ø£<äT\T‘ê+.
8. |üPsêí+ø±\T dü+ø£\q, >∑TDø±sê\˝À dü+eè‘· <Ûäsêàìï bÕ{ÏkÕÔsTT. ø±ì eé\ø£q, uÛ≤>∑Vü‰sê\˝À dü+eè‘·
<Ûäsêàìï bÕ{Ï+#·e⁄.
9. düTHêï‘√ uÛ≤>∑Vü‰s¡+ ìs¡«∫+|üã&É<äT.
10. |üPsêí+ø±\˝À dü+ø£\q ‘·‘·‡e÷+X¯+ düTqï eT]j·TT >∑TDø±s¡ ‘·‘·‡e÷+X¯+ ˇø£{Ï.
11. |üPsêí+ø±\T dü+ø£\q, >∑TDø±sê\˝À dæú‘·´+‘·s¡ <Ûäsêàìï bÕ{ÏkÕÔsTT.
12. |üPsêí+ø±\T dü+ø£\q, >∑TDø±sê\˝À düVü≤#·s¡ <Ûäsêàìï bÕ{ÏkÕÔsTT.
13. |üPsêí+ø±\˝À dü+ø£\q+ $÷<ä >∑TDø±s¡+ $uÛ≤>∑ Hê´j·÷ìï ø£*Z ñ+≥T+~.
14. |üPsêí+ø±\ dæú‘·´+‘·s¡, düVü≤#·s¡, $uÛ≤>∑ Hê´j·÷\T dü+K´\qT düT\uÛÑ+>± >∑DÏ+#·&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
eTq≈£î ‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚ >∑Dq˝À yê{Ïì ñ|üjÓ÷–kÕÔ+.
15. dü+K´\ neT]ø£\T ÄdüøÏÔø£s¡+>± ñ+&É&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, sê‘· düeTdü´\≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÜÔsTT. n˝≤π> dü+U≤´
<Ûäsêà\qT Ç+ø± u≤>± ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÜÔsTT.
28
"! #$%&'()*
W#$VOG0.!+B++D
L'!NOP/Q+ RS.TU!#V!
DEF &'450G0.!
Vü‰dæì ‘·q |ü⁄{Ïºqs√E dü+<äs¡“¤+>± ‘·q ‘√{Ï $<ë´s¡Tú\≈£î #ê¬ø¢≥T¢qT |ü+#ê\ì nqTø=qï~. ÄyÓT ‘·+Á&ç
125 #ê¬ø¢≥T¢ ñqï u≤≈£î‡qT rdüTø=ì e#êÃs¡T. ÄyÓT ‘·s¡>∑‹˝À 25 eT+~ $<ë´s¡Tú\THêïs¡T.
Vü‰dæì ‘·q düVü≤#·s¡ $<ë´s¡Tú\+<ä]øÏ düe÷q dü+K´˝À #ê¬ø¢≥T¢ e#˚Ã $<Ûä+>± |ü+|æD° #˚j·÷\ì nqTø=qï~.
yÓTT<ä≥>± Á|ür $<ë´]úøÏ ¬s+&˚dæ #=|üq #ê¬ø¢≥T¢qT
|ü+#·T<ëeTì nqTø=qï~. ø±ì ¬s+&˚dæ #ê¬ø¢≥T¢ #=|üq
|ü+∫‘˚ ø=ìï #ê¬ø¢≥T¢ $T–*q$. n+<äT#˚ ákÕ] Á|ür
$<ë´]úøÏ eT÷&˚dæ #ê¬ø{¢ Ÿ #=|üq |ü+∫‘˚ á dü+<äs“¡ +¤ ˝À
≈£L&Ü ø=ìï #ê¬ø¢≥T¢ $T>∑\&É+ >∑eTì+∫+~. ∫es¡>±
Á|ü‹ $<ë´]úøÏ 5 #ê¬ø¢≥T¢ #=|üq |ü+∫q dü+<äs¡“¤+˝À
#ê¬ø¢≥T¢ $T>∑\˝Ò<äT.
H˚s¡T>± düe÷<Ûëq+ ø£qT>=H˚ neø±X¯+ ñ+<ë?
Ä˝À∫+#·+&ç. 125™25 #˚ùdÔ eTq≈£î ø±e\dæq dü]jÓTÆ q
düe÷<Ûëq+ \_ÛdTü +Ô ~. ø±ì ˇø£ dü+K´qT Ç∫Ãq dü+K´‘√
uÛ≤–+#·T≥≈£î düeTdü´qT #˚j·T≈£î+&ÜH˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|ü
ã&ç+<ë, ˝Ò<ë nì ‘Ó\TdüTø=q&ÜìøÏ øÏ+~ ‘·s¡>∑‘·T\˝À
ˇø£ dü+K´ uÛ≤–+|üã&É&ÜìøÏ ø±e\dæq ìj·Te÷\qT ªuÛ≤»˙j·T dü÷Á‘ê\Tµ >± H˚s¡TÃø=Hêïs¡T. á bÕsƒê´+X¯eTT˝À
2,3,5,6,9 eT]j·TT 10 jÓTTø£ÿ uÛ≤»˙j·T dü÷Á‘ê\qT »„|æÔøÏ ‘Ó#·TÃø=+<ë+. eT]j·TT á ‘·s¡>∑‹˝À 4,8 eT]j·TT 11
jÓTTø£ÿ uÛ≤»˙j·T dü÷Á‘ê\qT neT]ø£\qT ñ|üjÓ÷–+∫ H˚s¡TÃø=+{≤s¡T.
DEH ,$IJKG0./3+L'M"/0!
29 dü+K´qT rdüTø=+<ë+. 29 qT 4 #˚ uÛ≤–ùdÔ eTq≈£î 7 uÛ≤>∑|òü\+>±, 1 X‚wü+>± edüTÔ+~. 29, 4 #˚
ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+<äì MTs¡T #Ó|üŒ>∑\sê? m+<äTe\q?
24 qT 4 #˚ uÛ≤–+∫ uÛ≤>∑|òü\+ eT]j·TT X‚wü+qT ‘Ó\Œ+&ç.
24, 4 #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&çq<ë? m+<äT#˚‘·?
ˇø£ dü+K´, eTs√ dü+K´#˚ uÛ≤–+|üã&çq|ü&ÉT X‚wü+ ª0µ nsTT‘˚ Ä dü+K´ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ç+<äì
n+{≤+.
ˇø£ dü+K´ eTs√ dü+K´#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+<ë? ˝Ò<ë? nì |ü]o*+#·&ÜìøÏ eTqeTT ñ|üj÷Ó –+#˚
$<Ûëq+qT ªªuÛ≤»˙j·T‘ê dü÷Á‘·+µµ n+{≤+.
øÏ+~ ‘·s¡>∑‘·T\˝À eTqeTT H˚s¡TÃø=qï uÛ≤»˙j·T‘ê dü÷Á‘ê\qT |ü⁄q'X¯Ãs¡D #˚düTø=+<ë+.
29
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
PLAYING WITH NUMBERS
DEHEF H+GX..TYZ+,$IJKG0./3+L'M"/0!+[
Ç#·Ã≥ Çe«ã&çq dü+U≤´ |ü{Ïºø£qT #·÷&É+&ç
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
31 32 33 34 35 36 37 38 39 40
41 42 43 44 45 46 47 48 49 50
51 52 53 54 55 56 57 58 59 60
61 62 63 64 65 66 67 68 69 70
71 72 73 74 75 76 77 78 79 80
81 82 83 84 85 86 87 88 89 90
91 92 93 94 95 96 97 98 99 100
2 jÓTTø£ÿ >∑TDÏCeTT\ìï+{Ï˙ ø={Ïºy˚j·T+&ç. MTs¡T ø={Ïºy˚dæq dü+K´\˝À @<Ó’Hê ˇø£ neT]ø£qT >∑eTì+#êsê?
MTs¡T C≤Á>∑‘·Ô>± |ü]o*ùdÔ 2 #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&˚ dü+K´\˝À ˇø£≥¢ kÕúqeTT˝Àì n+¬ø 0,2,4,6 ˝Ò<ë 8 >±
ñ+≥T+~.
\TY+L'!NO+\TY]+^ _àb!cde+W!fT+ghHhih;+cj#V+k+W=..b5Q+ +L'!NO+f=!RS.+5(+e)lmn'!?o+,$Ip!&'qRS./0.!rE
+st+5(G0.!RuE
953,9534, 900, 452 dü+K´\T 2 #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&É‘êj·÷? MT düe÷<Ûëq+qT uÛ≤>∑Vü‰s¡
|ü<ä∆‹ <ë«sê dü]#·÷&É+&ç.
DEHEH+D+GX..TYZ+,$IJKG0./3+L'M"/0!
Ç|ü&ÉT 3 jÓTTø£ÿ >∑TDÏC≤\qT eè‘êÔ\‘√ #·÷|ü+&ç. MTs¡T 21,27,36,54 yÓTT<ä\>∑T dü+K´\qT eè‘êÔ\‘√
#·÷|ü⁄‘ês¡T. á $<Ûä+>± #·÷|üã&çq dü+K´\˝À MTs¡T @<Ó’Hê Á|ü‘˚´ø£ neT]ø£qT ˇø£≥¢ kÕúqeTT˝Àì n+¬ø\T ø£*–
ñ+&É≥eTT >∑eTì+#êsê? ˝Ò<äT! ˇø£≥¢kÕúq+˝À (ˇπø n+¬ø) >∑\ dü+K´\˙ïj·T÷ 3 #˚ uÛ≤–+|üã&Ée#·TÃ, ˝Òø£b˛e#·TÃ.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î 27 eT]j·TT 37 dü+K´\˝À ˇø£≥k¢ ÕúqeTT˝À ˇπø n+¬ø 7 qT ø£*j
Z T· THêïsTT. 27, 3 #˚ uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+~.
37,3 #˚ uÛ≤–+|üã&É<äT.
21, 36, 54, 63, 72, 117 dü+K´\˝Àì n+¬ø\ yÓTT‘·Ô+qT ≈£L&É+&ç.
2+1=3 5 + 4 = ______ 7 + 2 = ______
3 + 6 = _____ 6 + 3 = ______ 1 + 1 + 7 = ______
ô|’ yÓTT‘êÔ\˙ïj·T÷ 3#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT#·Tqï$.
n+<äT#˚ \TY+L'!NOcde+W!fTP+2X../0!v h+D5(+e)lmn'!?o+,$Ip!&'qRu/+( +L'!NO+D+5(+e)lmn'!?o+,$Ip!&'qRS.b.E
tM=>.+<w/3vPcd+50M&8b+L'!NOPb.+x+eG0.<.!/Q+L'450MRS!Ru
30
L'!NOP/Q+ RS.TU!#V!
+st+5(G0.!Ru
1. á ÁøÏ+<ä Çe«ã&çq dü+K´\T 3#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&É‘êj·÷? uÛ≤–+|ü≈£î+&ÜH˚
|ü]o*+∫ ‘Ó\|ü+&ç.
i) 45986 ii) 36129 iii) 7874
DEHED ;+GX..TYZ+,$IJKG0./3+L'M"/0!
dü+U≤´ |ü{Ïºø£˝À 6 jÓTTø£ÿ >∑TDÏC≤\qT (I) >∑Ts¡TÔ‘√ #·÷|ü+&ç.
@<Ó’Hê Á|ü‘˚´ø£‘·qT Ä dü+K´\˝À >∑eTì+#êsê?
ne⁄qT, nìï dü+K´\÷ 2 eT]j·TT 3 \#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&Ü¶sTT.
yyHh+DP5(+e)lmn'!?o+,$Ip!&'qR(+L'!NOPKz+;+5(+e)lmn'!?o+,$Ip!&'qRS/3=..{{E
+"&'G0.Az!50!Ru
1. 7224, 6#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+<ë m˝≤?
2. 6 #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&˚ @y˚ì Hê\Z+¬ø\ dü+K´\≈£î ¬s+&ÉT ñ<ëVü≤s¡D*e«+&ç.
3. 6 #˚ uÛ≤–+|üã&ç, 2 eT]j·TT 3\#˚ uÛ≤–+|üã&Éì @<Ó’Hê dü+K´ ø£\<ë? m+<äT≈£î?
DEHEi+++|+GX..TYZ+,$IJKG0./3+L'M"/0!
dü+U≤´ |ü{Ïºø£˝À 9 jÓTTø£ÿ >∑TDÏC≤\qT ( ) >∑Ts¡TÔ‘√ #·÷|ü+&ç. á dü+K´\˝À @<Ó’Hê Á|ü‘˚´ø£ neT]ø£qT
>∑eTì+#êsê! (dü÷#·q : n+¬ø\ yÓTT‘·Ô+)
9 jÓTTø£ÿ >∑TDÏC≤\˝Àì n+¬ø\ yÓTT‘·Ô+ 9 #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î 81 qT |ü]o*ùdÔ
81 ˝À n+¬ø\ yÓTT‘·Ô+ 8G1 R 9, n<˚ $<Ûä+>± 99˝À 9G9 R 18, 9 #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+~.
yy\TY+L'!NOcde+W!fTP+2X../0v!+|+5(+e)lmn'!?o+,$Ip!&'qRu/(+ +L'!NO+|+5(+e)lmn'!?o+,$Ip!&'qRS./0.!rE{{
+st+5(G0.!RuE
1. 9846, 9 #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+<ë? |üØøÏå+#·+&ç.
2. uÛ≤>∑Vü‰s¡+ #˚j·T≈£î+&ÜH˚ 8998794, 9 #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+<ë? ‘Ó\T|ü+&ç?
3. 786, 3 eT]j·TT 9\ #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+<ë? |üØøÏå+#·+&ç.
DEHE}+++}+GX..TYZ+,$IJKG0./3+L'M"/0!
20,25,30,35,40,45,50 dü+K´\ìïj·T÷ 5 #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&É‘êj·÷?
53, 5 #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+<ë? m+<äT#˚‘·?
ˇø£≥¢ kÕúqeTT˝À 0 ˝Ò<ë 5 >∑\ dü+K´\˙ïj·T÷ 5 #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&É‘êj·Tì MTs¡T #Ó|üŒ>∑\sê?
5785, 6021, 1000, 101010, 9005 dü+K´\qT rdüTø=ì 5 #˚ uÛ≤–+|üã&˚ dü+K´\qT }Væ≤+#·+&ç. n˝≤π>
uÛ≤>∑Vü‰s¡ |ü<ä∆‹ <ë«sê MT düe÷<Ûëq+qT dü]#·÷&É+&ç.
31
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
DEHE;+Fg+GX..TYZ+,$IJKG0./3+L'M"/0!
10 jÓTTø£ÿ >∑TDÏC≤\ìï+{Ïì dü+U≤´ |ü{Ïºø£˝À ' ' >∑Ts¡TÔ‘√ dü÷∫+#·+&ç.
MTs¡T @$T >∑eTì+#ês¡T?
1. dü+K´\ìïj·T÷ ˇø£≥¢kÕúq+˝À ª0µ qT ø£*Zj·TTqï$.
2. dü+K´\ìïj·T÷ 2 eT]j·TT 5#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+#·ã&çq$.
W,$IOL'!+DEF
FE x+"TC!#%+s<1qRub+L'!NOPcd+HhD+<.4G0..+;+5(+e)lmn'!?o+,$Ip!&'qR(+L'!NOcjt~
(i) 321729 (ii) 197232 (iii) 972132 (iv) 1790184
(v) 312792 (vi) 800552 (vii) 4335 (viii) 726352
HE x+"TC!#%+s<1qRub+L'!NOPcd+}+<.4G0..+Fg+P5(+e)lmn'!?o+,$Ip!&'qR(+L'!NOPb.+?@.4v!50!RuE
25, 125, 250, 1250, 10205, 70985, 45880
10 #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&˚ dü+K´\˙ïj·T÷ 2 eT]j·TT 5 \#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&É‘êjÓ÷, ˝Ò<√ |üØøÏ+å #·+&ç.
DE x+"TC!#%+s<1qRub+&'CTYb.+D<.4G0..+|+GX..TYZ+,$IJKG0./3+L'M"/3Pb.&'GXMp!7+&'4!50!RuE
L'!NO L'!NOPcde+W!fTP+2X../0v! ,$Ip!5(+L'!NO
3 9
72 ................................................................
197 ................................................................
4689 ................................................................
79875 ................................................................
988974 9 + 8 + 8 + 9 + 7 + 4 = 45 ne⁄qT ne⁄qT
iE Fh|h+k+W!fTPb.+\TY_`4+<M"/02(.+6&'GXMpL'Mv+=3G0.?@P+<.MRS!fTP+L'!NOPb.+=3G0.!Ruh+x+L'!NOP.
|+5(+e)lmn'!?o+,$Ip!&'qRS/3GXM+cj#Q+&'4!50!RuE
}E HhDh}h;h|+W!fTPcd+FHDi}b.+e)lmn'!?o+,$Ip!5(+23Ce+=3G0.!Ru~
FHDi}+b.+2Xb.TY+ b.!Ru+ <=>.L'+ "TY<.!cd+=3G0.?o+=>Rub+L'!NOb.+HhDh}h;h|+Pcd+t+e)lmn'!?o
,$Ip_`vGXM+/XP.&'!RuE
;E Dhih}+W!fTPb.&'GXMp!7+=3G0.P?@.+f=!RS!fTP+L'!NOPb.+=3G0.!Ruh+ +L'!NOP.+HhDh}h;+<.4G0..+|
P5(+e)lmn'!?o+,$Ip!&'qRS/3GXMh+cj#Q+&'4!50!RuE
E x+TC!#%+s<1qRub+L'!NOPcd+I+L'Pa !cd+e!&'qR(+W!fT/Q+=>Rub+L'!NO+D+5(+e)lmn'!?o+,$Ip!&'qR(]].^
?@4n'+cj#V+TYen'+tP.<+TYb+W!fTP/Q+&'4!50!RuE
(i) __ 6724 (ii) 4765__ 2 (iii) 7221__ 5
kE FHD+bY++TYen'+L'!NOb.+YRu/(+=>Rub+L'!NO+}+5(+e)lmn'!?o+,$Ip!&'qRS./0.!r~
|E H};+b.!Ru++TYen'+L'!NOb.+L82(Lv+<7b+L'!NO+Fg5(+e)lmn'!?o+,$Ip!&'qRS./0.!r~
32
L'!NOP/Q+ RS.TU!#V!
DED To=>9I!ToP.
Á|üdüTÔ‘· bÕsƒê´+X¯+˝À 2,3,5,6,9, 10 dü+K´\ uÛ≤»˙j·T‘· dü÷Á‘ê\qT H˚s¡TÃø=Hêï+. Ç|ü⁄Œ&ÉT ªø±s¡D≤+ø£
uÛ≤eqµqT H˚s¡TÃø=+<ë+.
<˚$ e<ä› 6 HêD≤\Tqï$. yê{Ïì es¡Tdü\˝À, Á|ür es¡Tdü˝ÀqT düe÷q dü+K´˝À HêD≤\T ñ+&˚ $<Ûä+>±
neTsêÃ\ì nqTø=+~. 6 HêD≤\qT <˚$ nH˚ø£ $<Ûë\T>± neT]Ã+~. yê{Ïì |ü]o*<ë›+.
L'!#%=>!+F+[ Á|ü‹ ì\Te⁄ es¡Tdü˝À ˇø£ HêD…eTT ñ+&˚ $<Ûä+>± neT]ùdÔ
ì\Te⁄ es¡Tdü\ dü+K´ R 6
yÓTT‘·Ô+ HêD≤\T R 1I6 R 6
L'!#%=>!+H+[ Á|ür ì\Te⁄ es¡Tdü˝À ¬s+&˚dæ HêD≤\T+&˚ $<Ûä+>± neT]ùdÔ
yÓTT‘·Ô+ HêD≤\T R 2 I 3 R 6
L'!#%=>!+D+[ Á|ür ì\Te⁄ es¡Tdü˝À eT÷&˚dæ HêD…eTT\T+&˚ $<Ûä+>± neT]ùdÔ
yÓTT‘·Ô+ HêD≤\T R 3I2 R 6
L'!#%=>!+i+[ Á|ür ì\Te⁄ es¡Tdü˝À 6 HêD…eTT\T+&˚ $<Ûä+>± neT]ùdÔ
yÓTT‘·Ô+ HêD≤\T R 6 I 1 R6
ô|’q ù|s=ÿqï dü+<äsê“¤\˝À e÷Á‘·y˚T 6 HêD≤\qT neTs¡Ã>∑\+.
á neT]ø£\ e\q 6qT ¬s+&ÉT dü+K´\ \ã›+>± 6 R 1 I 6, 6 R 2 I 3, 6 R 6 I 1 >± Áyêj·Te#·Ãì
<˚ì >∑eTì+∫+~.
6 R 2 I 3 qT+&ç 2 eT]j·TT 3 6 qT ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–kÕÔj·Tì #Ó|üŒ>∑\+. n+<äT#˚ 2, 3\qT 6≈£î
ø±s¡D≤+ø±\T>± #Ó|üŒe#·TÃ. 6 R 1 I 6 qT+&ç 6 eT]j·TT 1\qT 6 jÓTTø£ÿ ø±s¡D+ø±\T>± #Ó|üŒe#·TÃ.
1, 2, 3, 6 e÷Á‘·y˚T 6 jÓTTø£ÿ ø±s¡D≤+ø±\T.
yy\TY+L'!NOb.+e)lmn'!?o+,$Ip!5(+<.=Q+L'!NOb.+ +L'!NO+GX..TYZ+To=>9I!TY!{{+W!I=>.E
eTs√ $<Ûä+>± #ÓbÕŒ* n+fÒ ˇø£ dü+K´qT ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+#˚ dü+K´\qT Ä dü+K´ ø±s¡D≤+ø±\T>±
#Ó|üŒe#·TÃ. Ç#·Ã≥, 1,2,3, 6, \T 6 jÓTTø£ÿ ø±s¡D≤+ø±\T. n<˚ $<Ûä+>± 1, 19\T 19 jÓTTø£ÿ ø±s¡D+ø±\T. 5, 16
jÓTTø£ÿ ø±s¡D≤+ø£+ ø±<äT. m+<äT#˚‘· ? á øÏ+~ |ü{Ïºø£qT |ü]o*+#·+&ç.
L'!NO To=>9I!ToP.
12 1, 2, 3, 4, 6, 12
18 1, 2, 3, 6, 9, 18
20 1, 2, 4, 5, 10, 20
24 1, 2, 3, 4, 6, 8, 12, 24
ô|’ |ü{Ïºø£qT >∑eTìùdÔ eTq+ á øÏ+~ n+XÊ\qT >∑eTì+#·e#·TÃ.
(i) Á|ür dü+K´≈£î ª1µ ø±s¡D≤+ø£+ Ç~ dü+K´ jÓTTø£ÿ ø±s¡D≤+ø£+\ìï+{Ï˝Àq÷ ∫qï~.
33
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
(ii) Á|ür dü+K´ <ëìø£<˚ ø±s¡D≤+ø£+ Ç~ Ä dü+K´ jÓTTø£ÿ ø±s¡D≤+ø£eTT\ìï+{Ï˝À ô|<ä›~.
(iii) Á|ü‹ ø±s¡D≤+ø£+ Ä dü+K´≈£î düe÷q+ ˝Ò<ë Ä dü+K´ ø£+fÒ ∫qï~.
(iv) Á|ür dü+K´≈£î >∑\ ø±s¡D≤+ø±\T |ü]$T‘·+. (˝…øÏÿ+#·<ä>∑Z~).
+st+5(G0.!RuE
(i) 80 jÓTTø£ÿ ø±s¡D≤+ø±\T sêj·T+&ç?
(ii) ˇø£ dü+K´ jÓTTø£ÿ ø±s¡D≤+ø±\˙ï Ä dü+K´qT ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–kÕÔj·÷? 28 jÓTTø£ÿ
ø±s¡D≤+ø±\qT ø£qT>=q+&ç? uÛ≤>±Vü‰s¡ |ü<ä∆‹ <ë«sê dü] #·÷&É+&ç.
(iii) 15, 24 jÓTTø£ÿ ø±s¡D≤+ø£+ 3. á dü+K´\ uÛÒ<ëìøÏ ≈£L&Ü 3 ø±s¡D≤+ø£+ ne⁄‘·T+<ë?
DEi "&'#$Vb+L'!NOP.h+L'!G0..TYv+L'!NOP.
øÏ+~ |ü{Ïºø£˝À dü+K´\T, yê{Ï ø±s¡D≤+ø±\T Çe«ã&Ü¶sTT. n˝≤π> ˇø£ dü+K´≈£î mìï ø±s¡D≤+ø±\THêïjÓ÷
‘Ó*ù| dü+K´ ≈£L&Ü Çe«ã&ç+~. |ü]o*+#·+&ç.
L'!NO To=>9I!TY! To=>9I!ToP+L'!NO
1 1 1
2 1, 2 2*
3 1, 3 2*
4 1, 2, 4 3
5 1, 5 2*
6 1, 2, 3, 6 4
7 1, 7 2*
ô|’ |ü{Ïºø£˝À @j˚T dü+K´\T πøe\+ ¬s+&ÉT ø±s¡D≤+ø±\qT e÷Á‘·y˚T ø£*Zj·TTHêïsTT.
2, 3, 5, 7 dü+K´\T πøe\+ ¬s+&ÉT ø±s¡D≤+ø±\qT e÷Á‘·y˚T ø£*Zj·TTHêïsTT. (* >∑Ts¡TÔ‘√ #·÷|üã&çq$).
1 eT]j·TT n<˚ dü+K´ M{ÏøÏ ø±s¡D≤+ø±\T.
F+<.4G0..+W#(+L'!NO+To=>9I!ToP.?o+?@b+L'!NOPb.+yy"&'#$Vb+L'!NOP.{{+W!I=>.E
@ dü+K´\T ¬s+&ÉT ø£+fÒ m≈£îÿe ø±s¡D≤+ø±\T ø£*Zj·TTqï$? 4,6 ... yÓTT<ä\>∑T dü+K´\T ¬s+&ÉT ø£+fÒ
m≈£îÿe ø±s¡D≤+ø±\T ø£*Zj·TTqï$. M{Ïì yL'!G0..TYv+L'!NOP.{ n+{≤s¡T.
10 ø£+fÒ ô|<ä›yÓ’q 5 dü+j·TTø£Ô dü+K´\qT ‘Ó\Œ+&ç?
ˇπø ˇø£ ø±s¡D≤+ø£+ ø£*Zq dü+K´ @~?
ª1µ πøe\eTT ˇπø ˇø£ ø±s¡D≤+ø£+ ø£*Zj·TT+~. 1 Á|ü<Ûëq dü+K´ ø±<äT eT]j·TT dü+j·TTø£Ô dü+K´ ø±<äT.
+"&'G0.Az!50!RuE
1. ø£ìwüº Á|ü<Ûëq dü+K´ @~?
2. ø£ìwüº dü+j·TTø£Ô dü+K´ @~?
3. ø£ìwüº uÒdæ dü+j·TTø£Ô dü+K´ @~?
4. dü]dü+j·TTø£Ô dü+K´\T, uÒdæ dü+j·TTø£Ô dü+K´\qT nsTT<˚dæ #=|üq sêj·T+&ç.
5. 1 Á|ü<Ûëq dü+K´ ø±<äT, dü+j·TTø£Ô dü+K´ ø±<äT. ø±s¡D≤\T ‘Ó\T|ü+&ç?
34
L'!NOP/Q+ RS.TU!#V!
ø±s¡D≤+ø±\qT ø£qT>=q≈£î+&Ü 1 qT+&ç 100 es¡≈£î >∑\ Á|ü<Ûëq dü+K´\qT ø£qT>=H˚+<äT≈£î ˇø£ düT\uÛÑyÓTÆq
$<Ûëq+ ñ+~. Bìì ªªms¡{ÀdüÔ˙dtµµ nqT >∑DÏ‘· XÊgy˚‘·Ô, Áø°düTÔ |üPs¡«+ 3e X¯‘êã›+˝À ø£qT>=Hêïs¡T.
á |ü<ä∆‹ì |ü]o*<ë›+. 1 qT+&ç 100 es¡≈£î >∑\ dü+K´\qT sêj·T+&ç.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
31 32 33 34 35 36 37 38 39 40
41 42 43 44 45 46 47 48 49 50
51 52 53 54 55 56 57 58 59 60
61 62 63 64 65 66 67 68 69 70
71 72 73 74 75 76 77 78 79 80
81 82 83 84 85 86 87 88 89 90
91 92 93 94 95 96 97 98 99 100
_`b!+F+[ 1 Á|ü<Ûëq dü+K´ eT]j·TT dü+j·TTø£Ô dü+K´ ø±<äT ø£qTø£ 1 qT I >∑Ts¡TÔ‘√ dü÷∫+#·+&ç.
_`b!+H+[ 2qT eè‘·Ô+‘√ dü÷∫+∫, 2 jÓTTø£ÿ >∑TDÏ»eTT\qT (I) >∑Ts¡TÔ‘√ dü÷∫+#·+&ç.
_`b!+D+[ 3qT eè‘·Ô+˝À dü÷∫+∫, 3 jÓTTø£ÿ >∑TDÏC≤\qT (I) >∑Ts¡TÔ‘√ dü÷∫+#·+&ç.
_`b!+i+[ 5qT eè‘·Ô+‘√ dü÷∫+∫, 5 jÓTTø£ÿ >∑TDÏC≤\qT (I) >∑Ts¡TÔ‘√ dü÷∫+#·+&ç. ˇø£y˚fi¯ Ç|üŒ{Ïπø (I)‘√
dü÷∫+∫ ñ+fÒ Ä dü+K´qT e~*y˚j·T+&ç.
_`b!+}+[ á $<Ûëq+qT nìï dü+K´\≈£L e]Ô+|üCÒdü÷Ô |üP]Ô #˚j·T+&ç.
eè‘·Ô+˝À ñqï dü+K´\˙ï Á|ü<Ûëq dü+K´\T ª1µ ø±≈£î+&Ü (I) >∑Ts¡TÔ‘√ #·÷|üã&çq dü+K´\T dü+j·TTø£Ô
dü+K´\T.
+"&'G0.Az!50!RuE
1. ¬s+&Ó+¬ø\ ˇø£ Á|ü<Ûëq dü+K´qT ‹|æŒ sêj·T>± e∫Ãq dü+K´ ≈£L&Ü Á|ü<Ûëq dü+UÒ´ ne⁄‘·T+<ë!
}Væ≤+#·+&ç. (>∑eTìø£ : 2 n+¬ø\ dü+K´\qT rdüTø=ì |ü]o*+#·+&ç, ø±s¡D≤\qT #·]Ã+#·+&ç).
2. 311 Á|ü<Ûëq dü+K´. Bì˝À n+¬ø\qT ‘ês¡T e÷s¡T #˚dæ eTs√ ¬s+&ÉT Á|ü<Ûëq dü+K´\qT
ø£qT>=q+&ç.
DEiEF &'=>L'=>+"&'#$Vb+L'!NOP.+cj#V+_`&TY+"&'#$Vb+L'!NOP.
3 eT]j·TT 8 |ü]o*+#·+&ç.
3 jÓTTø£ÿ ø±s¡D≤+ø±\T 1 eT]j·TT 3
8 jÓTTø£ÿ ø±s¡D≤+ø±\T 1, 2, 4 eT]j·TT 8
3 eT]j·TT 8 jÓTTø£ÿ ñeTà&ç ø±s¡D≤+ø£+ ª1µ e÷Á‘·y˚T.
yF{+<M"/02(.+6<.Ru+To=>9I!TY!?o+?@P+L'!NOPb.+&'=>L'=>+"&'#$Vb+L'!NOP.+cj#V++_`&TY+"&'#$Vb+L'!NOP.
W!I=>.E+¬s+&ÉT »‘·\ kÕù|ø£å ˝Ò<ë |üs¡düŒs¡ Á|ü<Ûëq dü+K´\qT sêj·T+&ç. yê{Ï jÓTTø£ÿ ñeTà&ç ø±s¡D≤+ø£+ ‘Ó\T|ü+&ç.
35
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
6#V'I=>9+F[ ¬s+&ÉT kÕù|ø£å Á|ü<Ûëq dü+K´\T 4 eT]j·TT 5\qT rdüTø√+&ç.
á ¬s+&ÉT dü+K´\T Á|ü<Ûëq dü+K´˝ÒHê?
_`#$%b+[ ˝Ò<äT, 4 Á|ü<Ûëq dü+K´ ø±<äT. 5 e÷Á‘·y˚T Á|ü<Ûëq dü+K´.
n+<äT#˚ yyWez+"&'#$Vb+L'!NOP.+_`&TY+"&'#$Vb+L'!NOP.E+Toe+_`&TY+"&'#$Vb+L'!NOPcde+Wez+L'!NOP.
"&'#$Vb+L'!NOP.+To<{{
TY<P+"&'#$Vb+L'!NOP.
2 uÛÒ<ä+>± >∑\ Á|ü<Ûëq dü+K´\qT ø£e\ Á|ü<Ûëq dü+K´\T n+{≤s¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î : (3,5) — (5,7) — (11,13)
— (41,43) yÓTT<ä\>∑Tq$.
ø£e\ Á|ü<Ûëq dü+K´\˙ï kÕù|ø£å Á|ü<Ûëq dü+K´\e⁄‘êj·÷. Ç$ MT $TÁ‘·T\‘√ #·]Ã+#·+&ç.
+st+5(G0.!RuE
á ÁøÏ+<ä Çj·T´ã&çq dü+K´\˝À $$<Ûä kÕù|ø£å Á|ü<Ûëq dü+K´\ »‘·\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 eT]j·TT 10
W,$IOL'<..+DEH
FE x+TC!#%+s<1qRub+L'!NOPY+To=>9I!ToPez!Ce+=3G0.!RuE
i) 36 ii) 23 iii) 96 iv) 115
HE x+TC!r+23Ccd+_`&TY+"&'#$Vb+L'!NOcjt~
i) 18 eT]j·TT 35 ii) 216 eT]j·TT 215
iii) 30 eT]j·TT 415 iv) 17 eT]j·TT 68
3. 1 eT]j·TT 20 eT<Ûä´˝ÀqTqï >∑]wüº Á|ü<Ûëq dü+K´ @~?
4. 10 eT]j·TT 30 eT<Ûä´˝À qTqï Á|ü<Ûëq eT]j·TT dü+j·TTø£Ô dü+K´\qT ‘Ó\Œ+&ç.
5. 17 eT]j·TT 71 Á|ü<Ûëq dü+K´\T. ¬s+&ÉT dü+K´\T ˇπø n+¬ø˝…’q 1 eT]j·TT 7\qT ø£*Zj·TTqï$.
1 eT]j·TT 100\ eT<Ûä´ qTqï á $<ÛäyÓTÆq eTs√ ¬s+&ÉT »‘·\ Á|ü<Ûëq dü+K´\qT ‘Ó\Œ+&ç.
6. 20 ø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± ñqï eT÷&ÉT »‘·\ ø£e\ Á|ü<Ûëq dü+K´\qT sêj·T+&ç.
7. ¬s+&ÉT Á|ü<Ûëq dü+K´\ \ã›eTT 35 nsTTq Ä dü+K´˝Ò$?
8. 36qT ¬s+&ÉT Á|ü<Ûëq dü+K´\ yÓTT‘·Ô+>± ‘Ó\Œ+&ç.
9. 100 ˝À|ü⁄>∑\ 7 es¡Tdü dü+j·TTø£Ô dü+K´\qT sêj·T+&ç.
10. 53qT eT÷&ÉT uÒdæ Á|ü<Ûëq dü+K´\ yÓTT‘·Ô+>± sêj·T+&ç.
11. e´‘ê´dü+ 10>± >∑\ ¬s+&ÉT Á|ü<Ûëq dü+K´\qT ‘Ó\Œ+&ç?
12. 20 ø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± ñ+&ç yê{Ï yÓTT‘·Ô+ 5 #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&˚ $<Ûä+>± ñqï eT÷&ÉT »‘·\ Á|ü<Ûëq
dü+K´\qT sêj·T+&ç?
36
L'!NOP/Q+ RS.TU!#V!
DE} "&'#$Vb+To=>9I!TY+t,$-Jb
@ dü+K´HÓ’Hê nsTTq <ëì ø±s¡D≤+ø±\ \ã›+>± sêùdÔ Ä ªdü+K´ jÓTTø£ÿ ø±s¡D≤+ø£ $uÛÑ»q »]–+~µ nì
n+{≤s¡T. dü+K´ jÓTTø£ÿ ø±s¡D≤+ø±\T ø£qT>=H˚ Á|üÁøÏj·TqT ªªø±s¡D≤+ø£ $uÛÑ»qµµ n+{≤s¡T.
ˇø£ dü+K´ jÓTTø£ÿ ø±s¡D≤+ø£ $uÛÑ»q nH˚ø£ $<Ûë\T>± #˚j·Te#·TÃ. ñ<ëVü≤s¡D≈£î 24qT á øÏ+~ $<Ûä+>±
ø±s¡D≤+ø±\ \ã›+>± sêj·Te#·TÃ.
(i) 24 = 1 × 24 (ii) 24 = 2 × 12 (iii) 24 = 3 × 8
(iv) 24 = 4 × 6 (v) 24 = 2 × 2 × 2 × 3
(ii), (iii) \ã›eTT\˝À ˇø£ ø±s¡D≤+ø£+ Á|ü<ëÛ q dü+K´, eTs=ø£{Ï dü+j·TTø£Ô dü+K´. (iv) ø±s¡D≤+ø±\ \ã›+˝À
¬s+&ÉT ø±s¡D≤+ø±\T dü+j·TTø£Ô dü+K´\T n<˚ $<Ûä+>± (v) ø±s¡D≤+ø±\ \ã›+˝À nìï ø±s¡D≤+ø±\T Á|ü<Ûëq dü+K´\T.
(i) ø±s¡D≤+ø±\ \u›+˝À ˇø£{Ï, dü+j·TTø£Ô dü+U´.
(v) ø±s¡D≤+ø±\ \ã›+˝À nìï ø±s¡D≤+ø±\T Á|ü<Ûëq dü+K´\T ø£qTø£ á |ü<ä∆‹ì yy"&'#$Vb+To=>9I!TY+ t,$-Jb{{
n+{≤s¡T.
Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤+ø£ $uÛÑ»q˝Àì ø±s¡D≤+ø±\qT eTs¡˝≤ ø±s¡D≤+ø£ \ã›+>± $uÛÑ»qqT #˚j·T˝ÒeTT.
DE}EF "&'#$Vb+To=>9I!TY+t,$-Jb+&'#%A
FE ,$I?o'=>+ &'#%A+[ 42 jÓTTø£ÿ Á|ü<Ûëq ø±sêD≤+ø£ $uÛÑ»q |ü<ä∆‹˝À k˛bÕHê\T á øÏ+~ 2 42
$<Ûä+>± ñHêïsTT. 3 21
ø±s¡D≤+ø£ $uÛÑ»q #˚j·÷*‡q dü+K´qT ø£ìwüº Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤+ø£+#˚ uÛ≤>±Vü‰s¡eTT #˚j·÷*. 7 7
|ò*ü ‘·eTT 1 e#˚Ã+‘· es¡≈î£ $$<Ûä Á|ü<ëÛ q dü+K´\‘√ es¡Tdü>± uÛ≤>∑V‰ü s¡eTT\qT ø=qkÕ–+#ê*. 1
42 R 2I3I7
HE <wTY+ &'#%A+ [ 60 jÓTTø£ÿ ø±s¡D≤+ø±\qT Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤+ø£ $uÛÑ»q |ü<ä∆‹˝À ªø±s¡D≤+ø£ eèø£åeTTµqT
^j·T&É+ <ë«sê #˚j·Te#·TÃ.
x+&'#%Acd+_`b<..P.+[
_`b!+F+[ 60qT ¬s+&ÉT dü+K´\ \ã›+>± sêj·T+&ç. 60
_`b!+H+[ 4 eT]j·TT 15 jÓTTø£ÿ ø±s¡D≤+ø£ $uÛÑ»q #˚j·TTeTT. <ëìøÏ >∑\
4 15
ø±s¡DeTT 4 eT]j·TT 15\T dü+j·TTø£Ô dü+K´\T.
_`b!+D+[ nìï ø±s¡D≤+ø±\T Á|ü<Ûëq dü+K´\T>± e÷s¡Tq+‘· es¡≈£î á 2 2 3 5
|ü<ä∆‹ì ø=qkÕ–+#ê*.
60 jÓTTø£ÿ Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤+ø£ $uÛÑ»q 60 R 2I2I3I5
+st+5(G0.!RuE
1. uÛ≤>±Vü‰s¡ |ü<ä∆‹qT|üjÓ÷–+∫ 28 eT]j·TT 36 jÓTTø£ÿ Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤+ø±\qT ø£qT>=q+&ç.
2. ø±s¡D≤+ø£ eèø£åeTT <ë«sê 42 jÓTTø£ÿ Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤+ø±\qT ø£qT>=q+&ç.
W,$IOL'!+DED
1. 90 jÓTTø£ÿ ø±s¡D≤+ø£ eèø£å+˝À ˝À|æ+∫q dü+K´\qT sêj·T+&ç. 90
90 30 ?
10 9 10 ?
2 ? 3 ? ? ?
37
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
2. uÛ≤>±Vü‰s¡ |ü<ä∆‹˝À 84qT Á|ü<Ûëq ø±sêD≤+ø±\ \ã›+>± ‘Ó\Œ+&ç?
3. Hê\T>∑T n+¬ø\ >∑]wüº dü+K´qT sêdæ, <ëìì Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤+ø±\ \ã›+>± Áyêj·T+&ç.
4. H˚qT ˇø£ ø£ìwü˜ dü+K´qT. H˚qT Hê\T>∑T $_Ûqï Á|ü<Ûëqø±s¡D≤+ø±\ \u≤∆ìï. H˚qT mes√ ø£qT>=q+&ç
m˝≤>√ #Ó|üŒ+&ç.
DE; _`<MbO+To=>9I!ToP.
á øÏ+~ |ü{Ïºø£qT |ü]o*+#·+&ç.
L'!NO 12 18
To=>9I!ToP. 1, 2, 3, 4, 6, 12 1, 2, 3, 6, 9, 18
12, 18 jÓTTø£ÿ kÕe÷q´ ø±s¡D≤+ø±\T 1,2,3, 6 (Ç$ ø±≈£î+&Ü ¬s+&ç+{ÏøÏ Ç‘·s¡ ø±s¡D≤+ø±\T @yÓ’Hê
ñHêïsTT |ü{Ïºø£˝À |ü]o*+#·+&ç).
s7b+L'!NOP+To=>9I!ToPcd+6<.Ru?o+6bz+To=>9I!ToPb.+ +f=!RS.+L'!NOP+yy_`<MbO+To=>9I!ToP.{{
W!I=>.E
20 eT]j·TT 24 jÓTTø£ÿ kÕe÷q´ ø±s¡D≤+ø±\qT ‘Ó\T|ü+&ç.
DE;EF ?@4n'+_`<MbO+To=>9I!TY!+[+?@E_ÈTo
ô|’ |ü{Ïºø£ qT+&ç 12 eT]j·TT 18 jÓTTø£ÿ kÕe÷q´ ø±s¡D≤+ø±\T 1,2,3, 6, eT]j·TT á ø±s¡D≤+ø±\˝À
>∑]wüº ø±s¡D≤+ø£+ @~? 6 ø£<ë! n+<äT#˚ 12, 18 jÓTTø£ÿ >∑]wüº kÕe÷q´ ø±s¡D≤+ø£+ 6.
f=!RS.+cj#V+W!/0TY!j+ YZ<+L'!NOP+GX..TYZ+_`<MbO+To=>9I!ToPcd+?@4n'+ L'!NOb.+?@4n'+ _`<MbO
To=>9I!TY!+?@E_ÈTo+cj#V+?@4n'+_`<MbO+,$IJTY<..+?@E_È,$I+W!I=>.E
DE;EH ?@E_ÈTob.+TYb.?U(+&'#%A
FE "&'#$Vb+To=>9I!TY+t,$-Jb+&'#%A
12, 30, 36 dü+K´\ jÓTTø£ÿ >∑.kÕ.ø± qT Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤+ø£ $uÛÑ»q |ü<ä∆‹ <ë«sê ø£qT>=qe#·TÃ.
2 12 2 30 3 36
2 6 3 15 3 12
3 3 5 5 2 4
1 1 2 2
ø£qTø£ 12 = 2 × 3 × 2 1
30 = 2 × 3 × 5
36 = 2 × 3 × 2 × 3
12, 30, 36 \ jÓTTø£ÿ kÕe÷q´ ø±s¡D≤+ø£+ R 2I3R6
n+<äT#˚ 12, 30, 36 \ jÓTTø£ÿ >∑]wüº kÕe÷q´ ø±s¡D≤+ø£+ (>∑.kÕ.ø±) R 6
+st+5(G0.!Ru
12,16 eT]j·TT 28 jÓTTø£ÿ >∑.kÕ.ø± qT ø£qT>=q+&ç.
38
L'!NOP/Q+ RS.TU!#V!
2. ,$I?o'=>+&'#%A+#V1=3+?@E_ÈTo+b.+TYb.?Ub.]E
á |ü<ä∆‹ì Á^≈£î >∑DÏ‘· XÊgy˚‘·Ô ªj·T÷øÏ¢&éµ ø£qT>=Hêïs¡T. Ç∫Ãq dü+K´\˝Àì ô|<ä› dü+K´qT, ∫qï dü+K´#˚
uÛ≤–+#ê*. e∫Ãq X‚w+ü ‘√ yÓTT<ä{Ï $uÛ≤»ø£+qT uÛ≤–+#ê*. s¬ +&Ée X‚w+ü ‘√ s¬ +&Ée $uÛ≤»ø±ìï uÛ≤–+#ê*.
á $<Ûä+>± X‚wü+ 0 e#˚Ã+‘· es¡≈£î uÛ≤>±Vü‰s¡+ #˚j·÷*. ∫e] $uÛ≤»ø£+qT >∑]wü˜ kÕe÷q´ ø±s¡D≤+ø£+>±
|ü]>∑DkÏ ÕÔsT¡ .
6#V'I=>9+H : 56 eT]j·TT 64 jÓTTø£ÿ >∑.kÕ.ø±qT ø£qT>=qTeTT.
_`#$%b+[ 56) 64 (1
-56
8
∫e] $uÛ≤»ø£+ 8) 56 (7
-56
X‚wü+ 0
∫e] $uÛ≤»ø£+ 8, X‚wü+ 0
n+<äT#˚ 56 eT]j·TT 64 jÓTTø£ÿ >∑.kÕ.ø± 8
6#V'I=>9D+[ 40,56 eT]j·TT 60 jÓTTø£ÿ >∑.kÕ.ø±qT ø£qT>=qTeTT.
L'<.L'O+_`#$%b+[
_`b<..+F+[ yÓTT<ä≥>± @yÓ’Hê ¬s+&ÉT dü+K´\ >∑.kÕ.ø±qT ø£qT>=Hê*.
40, 56 \ jÓTTø£ÿ >∑.kÕ.ø± qT ø£qT>=+<ë+.
40) 56 (1
-40
X‚wü+ 16) 40 (2
-32
∫e] $uÛ≤»ø£+ 8)16 (2
16
X‚wü+ 0
40,56 \ jÓTTø£ÿ >∑.kÕ.ø± 8
_`b!+H+[ Ç|ü&ÉT eT÷&Ée dü+K´‘√ yÓTT<ä{Ï ¬s+&ÉT dü+K´\ jÓTTø£ÿ >∑.kÕ.ø±, ‘√ ‹]– >∑.kÕ.ø± qT ø£qT>=Hê*
60 eT]j·TT 8 \ jÓTTø£ÿ >∑.kÕ.ø±qT ø£qT>=+<ë+. 8 < 60 ø±ã{Ïº
8) 60 (7
-56
∫e] $uÛ≤»ø£+ 4) 8 (2
-8
X‚wü+ 0
8 eT]j·TT 60 \ jÓTTø£ÿ >∑.kÕ.ø± 4
_`b!+D+[ Ç∫Ãq eT÷&ÉT dü+K´\ jÓTTø£ÿ >∑.kÕ.ø± 4
nq>± 40,56 eT]j·TT 60 \ jÓTTø£ÿ >∑.kÕ.ø± 4
39
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
+st+5(G0.!Ru
28,35 eT]j·TT 49 \ jÓTTø£ÿ >∑.kÕ.ø±qT ø£qTø√ÿ+&ç.
+ cd7!7h+504!7+=3G0.!Ru
(i) ¬s+&ÉT es¡Tdü dü+K´\T (ii) ¬s+&ÉT es¡Tdü dü]dü+K´\T
(iii) ¬s+&ÉT es¡Tdü uÒdæ dü+K´\T mqTïø=ì yê{Ï >∑.kÕ.ø±qT ø£qTø=ÿ+&ç.
MTs¡T @$T >∑eTì+#ês¡T? MT ùdïVæ≤‘·T\‘√ #·]Ã+#·+&ç.
6#V'I=>9+i : ¬s+&ÉT {≤´+ø£s¡¢˝À es¡Tdü>± 850 ©≥s¡T¢, eT]j·TT 680 ©≥s¡¢ øÏs√dæHé ñqï~. ¬s+&ÉT {≤´+ø£s¡¢˝À
ñqï øÏs√dæHéqT ø=\e>∑*π> >∑]wüº kÕeTs¡ú´+ >∑\ ø=\ bÕÁ‘· jÓTTø£ÿ kÕeTs¡ú´+ m+‘·?
_`#$%b+[ ¬s+&ÉT {≤´+ø£s¡¢˝À ñqï øÏs√dæHéqT ø=\e>∑*π> bÕÁ‘· kÕeTs¡ú´+ {≤´+ø£s¡¢ kÕeTs¡úéTTqT K∫Ã‘·+>± uÛ≤–+#˚
$uÛ≤»ø£eTT ø±yê*. á kÕeTs¡´ú + ($uÛ≤»ø£+) >∑]wü+º >± ñ+&Ü*. nq>± ø=\‘· bÕÁ‘· jÓTTø£ÿ >∑]wüº kÕeTs¡´ú +
850, 680 \ jÓTTø£ÿ >∑.kÕ.ø± ø±yê*. 850, 680 \ jÓTTø£ÿ >∑.kÕ.ø±170.
n+<äT#˚ ¬s+&ÉT {≤´+ø£s¡¢˝Àì øÏs√dæHéqT ø=\e>∑*π> bÕÁ‘· jÓTTø£ÿ >∑]wüº kÕeTs¡ú´+ 170 ©≥s¡T¢. yÓTT<ä{Ï
{≤´+ø£sY˝Àì øÏs√dæHéqT 5 kÕs¡T¢ ¬s+&Ée {≤´+ø£sY˝Àì øÏs√dæHé 4 kÕs¡T¢ ø=\e >∑\TZ‘·T+~.
W,$IOL'!+DEi
FE x+ TC!r+ L'!NOP+ GX..TYZ+ ?@E_ÈTo+ "&'#$Vb+ To=>9I!TY+ t,$-Jb+ &'#%A+ <.4G0..+ ,$I?@'=>+ &'#%A+ #V1=3
TYb.?Ub.<..E
i) 18, 27, 36 ii) 106, 159, 265
iii) 10, 35, 40 iv) 32, 64, 96, 128
2. 504, 792 eT]j·TT 1080 \ jÓTTø£ÿ ñeTà&ç ø±s¡D≤+ø±\˝À >∑]wüº dü+K´qT ø£qTø√ÿ+&ç.
3. ˇø£ >∑~ jÓTTø£ÿ ø=\‘·\T es¡Tdü>± bı&Ée⁄ 12 MT., yÓ&É\TŒ 15 MT. eT]j·TT m‘·TÔ 18MT. >∑~ jÓTTø£ÿ
ø=\‘·\ìï+{Ïì K∫Ã¤‘·+>± ø=\e>∑*π> fÒ|ü⁄ jÓTTø£ÿ >∑]wüº bı&Ée⁄qT ø£qTø√ÿ+&ç.
4. |üs¡düŒs¡ Á|ü<Ûëq dü+K´\T 4 eT]j·TT 15 jÓTTø£ÿ >∑.kÕ.ø±qT á øÏ+~ $<Ûä+>± ø£qT>=qe#·TÃ.
4 R 2 I 2 eT]j·TT 15 R 3 I 5
¬s+&ç+{ÏøÏ kÕe÷q´ Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤+ø£+\T ˝Òe⁄. n+<äT#˚ 4 eT]j·TT 15 \ jÓTTø£ÿ >∑.kÕ.ø± ª0µ. á
düe÷<Ûëq+ dü]jÓÆTq<˚Hê? dü¬s’q~ ø±ì#√, dü¬s’q >∑.kÕ.ø±qT ‘Ó\Œ+&ç?
DE+_`<MbO+?@.9C IP.
4 eT]j·TT 6 jÓTTø£ÿ >∑TDÏC≤\T
4 jÓTTø£ÿ >∑TDÏC≤\T = 4, 8, 12, 16, 20, 24, 28, 32, 36, ....., ....., .....
6 jÓTTø£ÿ >∑TDÏC≤\T = 6, 12, 18, 24, 30, 36, 42, 48, ....., ....., .....
4 eT]j·TT 6 jÓTTø£ÿ kÕe÷q´ >∑TDÏC≤\T = 12, 24, 36, ....., ....., .....
40
L'!NOP/Q+ RS.TU!#V!
DEEF TYen'+_`<MbO+?@.9CJ!+[+TYE_È?@.
4 eT]j·TT 6 jÓTTø£ÿ kÕe÷q´ >∑TDÏC≤\T R 12, 24, 36, ....., ....., .....
ø£ìwüº kÕe÷q´ >∑TDÏ»+ R 12
nq>± kÕe÷q´ >∑TDÏC≤\˝À ø£ìwüº dü+K´ R 12
4 eT]j·TT 6 jÓTTø£ÿ ø£ìwüº kÕe÷q´ >∑TDÏ»+ (ø£.kÕ.>∑T) R 12
6#V'I=>9+}+: ¬s+&ÉT >∑+≥\T ÁyÓ÷>∑T‘·THêïsTT. yÓTT<ä{Ï >∑+≥ Á|ür 3 ì$TcÕ\≈£î ¬s+&Ée >∑+≥ Á|ür 4 ì$TcÕ\≈£î
ÁyÓ÷>∑T‘·THêïsTT. m|ü&ÉT ¬s+&ÉT >∑+≥\T ø£\dæ ˇπøkÕ] ÁyÓ÷>∑T‘êsTT?
_`#$%b+[ yÓTT<ä{Ï >∑+≥ Á|ür 3 ì$TcÕ\ ø=ø£kÕ] ÁyÓ÷>∑T‘·T+~.
nq>± yÓTT<ä{Ï >∑+≥ 3 6, 9, 12, 15, 18, 21, 24, ....., ..... (3jÓTTø£ÿ >∑TDÏC≤\T) ì$TcÕ\ ø=ø£kÕ]
ÁyÓ÷>∑T‘·T+~. ¬s+&Ée >∑+≥ Á|ür 4 ì$TcÕ\ ø=ø£kÕ] ÁyÓ÷>∑T‘·T+~.
nq>± s¬ +&Ée >∑+≥ 4 8, 12, 16, 20, 24, ..... ..... (4 jÓTTø£ÿ >∑TDÏC≤\T) ì$TcÕ\ ø=ø£kÕ] ÁyÓ÷>∑T‘·T+~.
¬s+&ÉT >∑+≥\T ø£*dæ 12 ì$TcÕ\T, 24 ì$TcÕ\T,............... (3 eT]j·TT 4 jÓTTø£ÿ ñeTà&ç >∑TDÏC≤\T)≈£î
ÁyÓ÷>∑T‘êsTT. ô|’ ¬s+&ç+{Ï˝À ø£ìwüº $\Te (ø£.kÕ.>∑T) R 12 ì$TcÕ\T
n+<äT#˚ ø£kÕ>∑T qT á øÏ+~ $<Ûä+>± #Ó|üŒe#·TÃ.
f=!RS.+cj#V+W!/0TY!j+YZ<+L'!NOP+?@.9C IPcd+TYen'+6<.Ru+?@.9C <..b.+ +L'!NOP+yyTYen'+_`<MbO
?@.9CJ<..{{+W!I=>.E
Á|ürkÕØ nìï dü+K´\ >∑TDÏC≤\T sêj·T&ÜìøÏ ã<äT\T>± ø£ìwüº ñeTà&ç >∑TDÏ»+qT >∑T]Ô+∫ ø£.kÕ.>∑T >±
sêj·÷*.
DEEH TYE_È?@.b.+TYb.?U(+t#$Vb!
FE "&'#$Vb+To=>9I!ToP+&'#%A/Q+TYE_È?@.
36 eT]j·TT 60 dü+K´\ jÓTTø£ÿ ø£.kÕ.>∑TqT Á|ü<ëÛ q ø±s¡D≤+ø£ \ã›+ |ü<‹∆ä ˝À kÕ~Û+#˚ $<Ûëq+qT |ü]o*<ë›+.
_`b!+F+[ Ç∫Ãq dü+K´\T 36 eT]j·TT 60 \qT Á|ü<Ûëq dü+K´\ \ã›eTT>± sêj·÷*.
36 jÓTTø£ÿ ø±s¡D≤+ø£+\T = 2 × 2 × 3 × 3
60 jÓTTø£ÿ ø±s¡D≤+ø£+\T = 2 × 2 × 3 × 5
_`b!+H+[ ¬s+&ç+{Ï jÓTTø£ÿ ñeTà&ç ø±s¡D≤+ø±\qT rdüTø√yê* 2I2I3
_`b!+D+[ ¬s+&ç+{Ï˝À $T–*q ø±s¡D≤+ø±\qT rdüTø√yê* 3 eT]j·TT 5
_`b!+i+[ ¬s+&ÉT dü+K´\ jÓTTø£ÿ ñeTà&ç ø±s¡D≤+ø±\T, $T–*q ø±s¡D≤+ø±\ \ã›+qT ø£.kÕ.>∑T>± rdüTø√yê*.
nq>± 36 eT]j·TT 60 jÓTTø£ÿ ø£.kÕ.>∑T = (2 × 2 × 3) × 3 × 5 = 180
+"&'G0.Az!50!Ru
1. á øÏ+~ yê{Ï ø£.kÕ.>∑T ø£qTø√ÿ+&ç.
i) 3, 4 ii) 10, 11 iii) 5, 6, 7 iv) 10, 30 v) 4, 12, 24 vi) 3, 12
ô|’ |òü*‘ê\ qT+&ç MTs¡T @$T >∑eTì+#ês¡T?
41
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
yys7b+ f=!RS.+ L'!NOPcd+ 2X..#%C+ L'!NO+ f=!RS<+ #Ve+ ?@.9CJ2X.¡/(+ + L'!NOP+ TYE_È?@.+ 2X..#%C+ L'!NO
W</0.!rE{{
HE ,$I?@'=>+&'#%Acd+TYE_È?@.
24 eT]j·TT 90 \ ø£.kÕ.>∑T qT ø£qTø√ÿ+&ç.
_`b!+F+[ Ç∫Ãq dü+K´\qT ˇø£ n&ÉT¶ es¡Tdü˝À neTs¡Ã+&ç. 2 24, 90
_`b!+H+[ ø£˙dü+ s¬ +&ÉT dü+K´\qT uÛ≤–+#· >∑\ Á|ü<ëÛ q dü+K´‘√ uÛ≤–+#ê*. uÛ≤–+|üã&Éì 3 12, 45
dü+K´qT øÏ+~øÏ n˝≤π> rdüTø√yê*. 4, 15
_`b!+D+[ n˝≤π> Á|ü<Ûëq dü+K´\‘√ uÛ≤–dü÷Ô, ∫e] es¡≈£î 1 e÷Á‘·y˚T kÕe÷q´ ø±s¡D≤+ø£+>± ñ+&˚ es¡≈£î
uÛ≤>∑Vü‰s¡+ ø=qkÕ–+#ê*.
_`b!+i+[ uÛ≤»ø£eTT\T eT]j·TT ∫es¡>± $T–*q dü+K´\ \ã›+ Ç∫Ãq dü+K´\ ø£.kÕ.>∑T
ø±e⁄q ø£.kÕ>∑T R 2 × 3 × 4 × 15 = 360
6#V'I=>9+;+[ 21,35, 42 \ ø£.kÕ.>∑T ø£qTø√ÿ+&ç.
_`#$%b+[ 7 21, 35, 42
3 3, 5, 6
1, 5, 2
21,35, 42 \ ø£.kÕ.>∑T R 7 × 3 × 5 × 2 = 210
+ cd7!7h+504!7+=3G0.!RuE
@ dü+<äs¡“¤+˝À ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘· ø£+fÒ m≈£îÿe dü+K´\ ø£.kÕ.>∑T Ä dü+K´\ \ã›eTT ne⁄‘·T+~.
W,$IOL'!+DE}
1. á øÏ+~ dü+K´\ ø£.kÕ.>∑T Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤+ø£ \ã›+ |ü<ä∆‹ ñ|üjÓ÷–+∫ ø£qT>=q+&ç?
i) 12, 15 ii) 15, 25 iii) 14, 21
iv) 18, 27 v) 48, 56, 72 vi) 26, 14, 91.
2. á øÏ+~ dü+K´\ ø£.kÕ.>∑T qT uÛ≤>∑Vü‰s¡ |ü<ä∆‹˝À ø£qT>=q+&ç.
i) 84, 112, 196 ii) 102, 119, 153 iii) 45, 99, 132, 165
3. @ ø£ìwüº dü+K´≈£î 5qT ≈£L&çq Ä dü+K´ 12, 14 eT]j·TT 18\ #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+~?
4. @ >∑]wüº eT÷&É+¬ø\ dü+K´qT 75,45 eT]j·TT 60 \#˚ uÛ≤–ùdÔ
i) X‚wü+ düTqï edüTÔ+~? ii) X‚wü+ Á|ü‹ dü+<äs¡“¤+˝À 4 e#·TÃqT?
5. eT÷&ÉT fÒ|ü⁄\T 64 ôd+.MT, 72 ôd+.MT, 96 ôd+.MT ø=\‘·\T ø£*Zj·TTHêïsTT. @ ø£ìwüº ø=\‘·qT eT÷&ÉT
fÒ|ü⁄\T K∫Ã‘·+>± ø=\e>∑\e⁄.
6. eT÷&ÉT s¡ø±\ q÷HÓ\T 32 ©≥s¡T¢, 24 ©≥s¡T¢, 48 ©≥s¡T¢ j·TTHêïsTT. eT÷&ç+{Ïì K∫Ã‘·+>± ø=\e&ÜìøÏ
ø±e\dæq ø=\‘· bÕÁ‘· jÓTTø£ÿ >∑]wüº |òüTq |ü]e÷D+ m+‘·?
7. Á|ükÕ<äT, sêE e÷¬sÿ{Ÿ˝À á HÓ\ yÓTT<ä{Ï ‘êØKTq ø£*XÊs¡T. Á|ükÕ<äT eT÷&ÉT s√E\ø=ø£kÕ], sêE
Hê\T>∑T s√E\ ø=ø£kÕ] e÷¬sÿ{Ÿ≈£î yÓfi≤Ôs¡T. @ s√Eq eTs¡˝ Á|ükÕ<äT, sêE e÷¬sÿ{Ÿ˝À ø£\TdüTø=+{≤s¡T?
42
L'!NOP/Q+ RS.TU!#V!
DEk TYE_È?@.+<.4G0..+?@E_È,$IE+P+<.#$%O+L'!q!#$%!
18 eT]j·TT 27\qT rdüTø=+<ë+.
18 ì Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤+ø±\ \ã›+>± Áyêj·T>± R 2I3I3
27 R 3I3I3
18 eT]j·TT 27\ ø£.kÕ.>∑T R 3 × 3 × 3 × 2 = 54
18 eT]j·TT 27 \ >∑.kÕ.uÛ≤ R 3I3 R 9
ø£.kÕ.>∑T I >∑.kÕ.uÛ≤ = 54 × 9 = 486
18, 27 \ \ã›+ = 18 × 27 = 486
f=!RS.+L'!NOP+Pq!h+23C+TYE_È?@.h+?@E_È,$IE+P+Pq¢!bY+L'<Mb!E
6#V'I=>9++[ 8 eT]j·TT 12 \ jÓTTø£ÿ ø£.kÕ.>∑T ø£qT>=q+&ç. ø£.kÕ>∑T, >∑.kÕ.uÛ≤\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Û+ä ñ|üj÷Ó –+∫
>∑.kÕ.uÛ≤ ø£qTø√ÿ+&ç.
_`#$%b+[ 8, 12 jÓTTø£ÿ ø£.kÕ>∑T R 2I3I4 R 24 4 8, 12
ø£.kÕ.>∑T. I >∑.kÕ.uÛ≤. R Ä ¬s+&ÉT dü+K´\ \ã›+ nì eTq≈£î ‘Ó\TdüT 2, 3
>∑.kÕ.uÛ≤. = ¬s+&ÉT dü+K´\ \ã›+

ø£.kÕ.>∑T.
8 ! 12
= =4
24
ø±e⁄q, 8 eT]j·TT 12 \ >∑.kÕ.uÛ≤ R 4
+ cd7!7h+504!7+=3G0.!Ru
¬s+&ÉT |üs¡düŒs¡ Á|ü<Ûëq dü+K´\ ø£.kÕ.>∑T, eT]j·TT >∑.kÕ.uÛ≤\qT ø£qT>=q+&ç
W,$IOL'!+DE;
FE x+TC!r+L'!NOP+TYE_`?@.h+?@E_È,$IPb.+TYb.TQZ!Ru~
i) 15, 24 ii) 8, 25 iii) 12, 48
yê{Ï eT<Ûä´ dü+ã+<Ûä+qT dü]#·÷&É+&ç.
2. ¬s+&ÉT dü+K´\ jÓTTø£ÿ ø£.kÕ.>∑T 290 eT]j·TT yê{Ï \ã∆+ 7250 nsTTq yê{Ï >∑.kÕ.uÛ≤ m+‘·?
3. ¬s+&ÉT dü+K´\ \ã∆+ 3276. yê{Ï >∑.kÕ.uÛ≤ 6 nsTTq ø£.kÕ.>∑T m+‘·?
4. ¬s+&ÉT dü+K´\ >∑.kÕ.uÛ≤ 6 eT]j·TT ø£.kÕ.>∑T 36. Ä dü+K´\˝À ˇø£ dü+K´ 12 nsTTq ¬s+&Ée dü+K´
m+‘·?
43
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
DE| ihk+<.4G0..+FF+GX..TYZ+,$IJKG0./3+L'M"/3P.
eTqeTT 2,3,5,6,9, 10 jÓTTø£ÿ uÛ≤»˙j·T‘ê dü÷Á‘ê\qT H˚s¡TÃø=Hêï+. Ç|ü&ÉT 4,8, eT]j·TT 11 \ jÓTTø£ÿ
uÛ≤»˙j·T‘ê dü÷Á‘ê\qT ø£qT>=+<ë+.
DE|EF i+GX..TYZ+,$IJKG0./3+L'M"/0!
á øÏ+~ neT]ø£qT >∑eTì+#·+&ç.
L'!NO scI+=3Lv i5(+e)lmn'!?o+,$Ip!&'qRS./0.!#V~
100 100 ne⁄qT
600 6 × 100 ne⁄qT
1000 10 × 100 ne⁄qT
10000 100 × 100 ne⁄qT
100000 1000 × 100 ne⁄qT
ô|’ |ü{øºÏ q£ T >∑eTìùd,Ô 100, 4#˚ uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+~ (100R 25I4) eT]j·TT 600,1000,10000,100000
dü+K´\T 100 jÓTTø£ÿ >∑TDÏC≤\T>± e´ø£Ô|üs¡#·ã&çq$. n+<äT#˚ á dü+K´\ìïj·T÷ 4#˚ uÛ≤–+|üã&É‘êsTT.
dü]dü+K´\ìïj·T÷ 2#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&É‘êj·Tì eTq≈£î ‘Ó\TdüT.
dü] dü+K´\ìïj·T÷ 4#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&É‘êj·÷?
á øÏ+~ yê{Ïì >∑eTì+#·+&ç.
126 dü]dü+K´, 2#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+~.
126qT 126 R 100G26 >± sêj·Te#·TÃ.
MT≈£î ‘Ó\TdüT 100, 4#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+<äì, ø±ì 26, 4#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&É<äT.
n+<äT#˚ dü]dü+K´\ìïj·T÷ 4#˚ uÛ≤–+|üã&ÉTqì #Ó|üŒ˝ÒeTT.
n<˚ $<Ûä+>± uÒdædü+K´\T 4#˚ uÛ≤–+|üã&Ée⁄.
ø£qTø£ eTq+ nìï dü+K´\≈£î e]Ô+#˚ $<Û+ä >± 4 jÓTTø£ÿ uÛ≤»˙j·T‘ê dü÷Á‘êìï øÏ+<ä Çe«ã&çq ñ<ëVü≤s¡D\qT
|ü]o*+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
ñ<ëVü≤s¡D >± 76532qT |ü]o*<ë›+!
76532 = 70000 + 6000 + 500 + 30 + 2 >± sêj·Te#·TÃ.
100 jÓTTø£ÿ >∑TDÏC≤\T 100, 1000, 10000 \T 4#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&É‘êsTT. n+<äT#˚ yê{Ïì
Á|ürkÕ] 4#˚ uÛ≤–+|üã&ÉTHê?˝Ò<ë? nì |ü]o*+#·e\dæq nedüs¡eTT ˝Ò<äT. n+<äT#˚ dü+K´ jÓTTø£ÿ ∫e] ¬s+&ÉT
n+¬ø\‘√ @s¡Œ&çq dü+K´ nq>± 32 qT |ü]o*ùdÔ dü]b˛‘·T+~. 32, 4 #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+<ë? eTq≈£î
‘Ó\TdüT 32, 4#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+~. (32 R 4I8)
n+<äT#˚ 76532, 4#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+~.
44
L'!NOP/Q+ RS.TU!#V!
6#V'I=>9+k+[ 56496, 4#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+<ë? |ü]o*+#·+&ç.
_`#$%b+[ 56496 = 50000 + 6000 + 400 + 96
50000,6000,400 dü+K´\T 100 jÓTTø£ÿ >∑TDÏC≤\T. á dü+K´\T 4#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&É‘êsTT.
eTq+ 96, (∫e] ¬s+&ÉT n+¬ø\‘√ @s¡Œ&çq dü+K´) 4#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+<ë? ˝Ò<ë? nqï<ëìì
|ü]o*+#ê*.
96 R 4I24 ø£qTø£ 96, 4#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+~.
ªªˇø£ dü+K´ jÓTTø£ÿ ∫e] ¬s+&ÉT n+¬ø\‘√ (ˇø£≥¢,|ü<äT\ kÕúqeTT˝Àì) @s¡Œ&çq dü+K´ 4#˚ ìX‚Ùwü+>±
uÛ≤–+|üã&ç‘˚ Ä dü+K´ 4#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+~.µµ
?@<.eTY+[ô|’ ìj·TeT+ 100 ø£+fÒ ô|<ä›dü+K´\≈£î e]ÔdüTÔ+~, ∫qïdü+K´\≈£î uÛ≤>±Vü‰s¡ |ü<ä∆‹˝À uÛ≤»˙j·T‘·qT
|ü]o*+#·e#·TÃ.
+st+5(G0.!Ru
1. 100000, 4#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+<ë? m+<äT#˚‘·?
2. 2#˚ uÛ≤–+|üã&ç, 4#˚ uÛ≤–+|üã&Éì ¬s+&É+¬ø\ dü+K´\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*eTTà.
DE|EH+k+GX..TYZ+,$IJKG0./3+L'M"/0!
4 jÓTTø£ÿ uÛ≤»˙j·T‘ê dü÷Á‘ê\qT H˚s¡TÃø=Hêï+. dü+K´qT $düÔ]+∫ <ëì Ä<Ûës¡+>± |ü]o*+#êeTT. 10,
4jÓTTø£ÿ >∑TDÏ»+ ø±<äT. n+<äT#˚ 100qT rdüTø=ì 100 ø£+fÒ ô|<ä›yÓ’q dü+K´\qT 100 jÓTTø£ÿ >∑TDÏC≤\T>±
e´ø£Ô|ü]#ê+. n+<äT#˚ ∫e] ¬s+&É¬ø\ dü+K´ 4#˚ uÛ≤–+|üã&ç‘˚ Ä dü+K´ 4#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+~. n<˚
$<Ûä+>± 10, 8 jÓTTø£ÿ >∑TDÏ»+ ø±<äT. 100qT >∑÷]Ã Ä˝À∫<ë›+.
8#˚ 100, ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+<ë? uÛ≤–+#·ã&É<äT.
1000, 8#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+<ë? ne⁄qT.
eTq≈£î ‘Ó\TdüT 1000 ø£+fÒ ô|<ä› dü+K´qT 1000 jÓTTø£ÿ >∑TDÏ»+ >±qT ˝Ò<ë 1000 >∑TDÏ»+q≈£î ø=+‘·
yÓTT‘·Ô+ m≈£îÿe>±qT #·÷|ü >∑\TZ‘ê+.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î 4825 R 4I1000G825
n+<äT#˚ ∫e] eT÷&ÉT n+¬ø\‘√ @s¡Œ&çq dü+K´ 8 #˚ uÛ≤–+|üã&çq Ä dü+K´ 8#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+~.
6#V'I=>9+|+[ 93624, 8 #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+<ë? |ü]o*+#·+&ç.
_`#$%b+[ 93624 = 90000 + 3000 + 600 + 20 + 4
eTq≈£î ‘Ó\TdüT 1000, 8 #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+~.
n<˚ $<Ûä+>± 90000 eT]j·TT 3000, 1000 jÓTTø£ÿ >∑TDÏC≤\T n+<äT#˚
á ¬s+&ÉT dü+K´\T 8#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&É‘êsTT.
n+<äT#˚ 8 jÓTTø£ÿ uÛ≤»˙j·T‘·qT |ü]o*+#ê\+fÒ ˇø£ dü+K´ jÓTTø£ÿ ∫e] eT÷&ÉT n+¬ø\‘√ @s¡Œ&çq
dü+K´qT |ü]o*ùdÔ dü]b˛‘·T+~.
45
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
yyi+cj#V+W!/0TY!j+YZ<+W!fTP.+?@P+L'!NO+GX..TYZ+<!#%P.h+&'#%.P.h+\TY]^_àb<..cde+W!fTP/Q+=>Rub
L'!NO+k+5(+e)lmn'!?o+,$Ip!&'qRub5Q+s7b+L'!NO+i+5(+YR£+e)lmn'!?o+,$Ip!&'qRS./0.!rE{{
+st+5(G0.!RuE
1. 76104, 8 #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+<ë?
2. 100 eT]j·TT 200 \ eT<Ûä´ >∑\ dü+K´\˝À 8#˚ uÛ≤–+|üã&˚ dü+K´\qT sêj·T+&ç.
DE|ED FF+GX..TYZ+,$IJKG0./3+L'M"/0!
á øÏ+~ |ü{Ïºø£˝Àì U≤∞\qT |üP]+#·+&ç
L'!NO ,jL8+_à3Pcde L'4_à3Pcde /(R£ s7b+L'!NO
W!fTP+2X../0v! W!fTP+2X../0v! FF+5(+,$Ip!&'qRS.
YRu2X¤&'+b.!Ru YRu2X¤&'+b.!Ru /0.!#V~
29843
90002
80927
19091908 8+9+9+9=35 0+1+0+1=2 35-2=33 ne⁄qT
83568
ô|’ |ü{Ïºø£ qT+&ç @$T >∑eTì+#ês¡T?
Á|ü‹ dü+<äs¡“¤+˝À á ‘˚&Ü ª0µ ˝Ò<ë 11 jÓTTø£ÿ >∑TDÏ»eTT. n+<äT#˚ á dü+K´\ìïj·T÷ 11 #˚ ìX‚Ùwü+>±
uÛ≤–+|üã&É‘êsTT.
ø±ì 83568 ˝À ‘˚&Ü 12 n+<äT#˚ 83568, 11 #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&É<äT.
\TY+ L''IJL'!NOcd+YRu+ b.!Ru+ RS<.2X¤&'Y/0M+W!fT+<r+W!fTb.+L'.TUe+ +W!fTP+2X../0v!
Yb.?U3E+/0=31/0+<r+2(L8b+W!fTP+2X../0v!b.+TYb.?U3E+x+2X../3vP+,$j#%!+FF+5(+,$Ip!50qRu/(+ +L'!NO
FF+5(+e)lmn'!?o+,$Ip!&'qRS./0.!rE
6#V'I=>9+Fg+[+11 #˚ 6535, ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+<ë?
_`#$%b+[ 6535 ˝À uÒdæ kÕúHê\˝Àì n+¬ø\ yÓTT‘·Ô+ R 5G5 R 10
dü]kÕúqeTT\˝Àì n+¬ø\ yÓTT‘·Ô+ R 3G6 R 9
¬s+&ÉT yÓTT‘êÔ\ eT<Ûä´ ‘˚&Ü R 10`9 R 1
1, 11 #˚ uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+<ë? ˝Ò<äT
n+<äT#˚‘· 6535, 11 #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&É<äT.
6#V'I=>9+FF+[ 1221, 11 #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+<ë?
_`#$%b+[ 1221 ˝À uÒdækÕúq+˝Àì n+¬ø\ yÓTT‘·Ô+ R 1G2 R 3
dü]kÕúq+˝Àì n+¬ø\ yÓTT‘·Ô+ R 2G1 R 3
¬s+&ÉT yÓTT‘·Ô+\ eT<Ûä´ ‘˚&Ü R 3`3 R 0
n+<äT#˚ 1221, 11 #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+~.
46
L'!NOP/Q+ RS.TU!#V!
+"&'G0.Az!50!RuE
1221 nqTq~ ªª~«eTTK dü+K´µµ (bÕ*Hé Á&√yéT dü+K´\T) ~«eTTK dü+K´ nq>± @ yÓ’|ü⁄ qT+&ç
nq>± ≈£î&ç qT+&ç m&ÉeT yÓ’|ü⁄ ˝Ò<ë m&ÉeT qT+&ç ≈£î&çyÓ’|ü⁄ e÷]Ã Áyêj·T>∑ dü+K´ e÷s¡<äT.
n+<äT#˚ Á|ür dü] n+¬ø\T >∑*Zq ~«eTTK dü+K´, 11#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+~.
6 n+¬ø\ ~«eTTK dü+K´qT sêj·T+&ç.
W,$IOL'!+DE
FE x+TC!r+23ecd+i5(+e)lmn'!?o+,$Ip!&'qR(+L'!NOcjt~
i) 572 ii) 21,084 iii) 14,560
iv) 1,700 v) 2,150
HE x+TC!r+L'!NOP.+k+5(+e)lmn'!?o+,$Ip!&'qRS/3G0M+&'¥TC!50!RuE
i) 9774 ii) 5,31,048 iii) 5500
iv) 6136 v) 4152
DE x+TC!r+L'!NOP.+FF+5(+e)lmn'!?o+,$Ip!&'qRS/3G0M~+L'450MRS.<..~
i) 859484 ii) 10824 iii) 20801
iE x+TC!r+L'!NOPcd++L'!NOP.+i+<.4G0..+kP+5(+,$Ip!&'qRS/3=..~
i) 2104 ii) 726352 iii) 1800
5. 289279 dü+K´≈£î @ ø£ìwüº dü+K´qT ≈£L&çq 8#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+~?
6. 1965 dü+K´ qT+&ç @ ø£ìwüº dü+K´qT rdæy˚ùdÔ 4 #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+~?
7. 1000, 1100 \ eT<Ûä´ >∑\ dü+K´\˝À 11 #˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&˚ dü+K´\qT sêj·T+&ç.
8. 1240 q≈£î düMT|ü+˝À >∑\ 11 jÓTTø£ÿ >∑TDÏ»+qT sêj·T+&ç?
9. 105 q≈£î <ä>∑Zs¡>± ñqï dü+K´\˝À @ dü+K´ 4#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+~?
<.b!+(=>.TUbzt
1. >∑TDÏC≤\T, ø±s¡D≤+ø±\T, uÛ≤»ø±\qT >∑÷]Ã H˚s¡TÃø=Hêï+. Ç∫Ãq dü+K´\˝À ø±s¡D≤+ø±\T, >∑TDÏC≤\qT
m+|æø£ #˚j·T&É+ H˚s¡TÃø=Hêï+.
2. á øÏ+~ n+XÊ\qT ø£qT>=ì, H˚s¡TÃø=Hêï+.
i) Á|ü‹ dü+K´ <ëìø£<˚ ø±s¡D≤+ø£+. eT]j·TT 1 Á|ü‹ dü+K´≈£î ø±s¡D≤+ø£+.
ii) ˇø£ dü+K´qT ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+#˚ dü+K´ Ä dü+K´≈£î ø±s¡D≤+ø£+.
iii) ˇø£ dü+K´ jÓTTø£ÿ Á|ü‹ ø±s¡D≤+ø£+ Ä dü+K´≈£î düe÷q+>± >±ì ˝Ò<ë ‘·≈£îÿe>± >±ì ñ+≥T+~.
iv) Á|ü‹ dü+K´ <ëì ø±s¡D≤+ø±ìøÏ >∑TDÏ»+.
v) dü+K´ jÓTTø£ÿ Á|ü‹ >∑TDÏ»+ Ä dü+K´≈£î düe÷q+>± >±ì ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe>± >±ì ñ+≥T+~.
vi) Á|ü‹ dü+K´ <ëìø£<˚ ˇø£ >∑TDÏ»+.
47
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
3. i) 1 ‘·|üŒ, $T–*q dü+K´\˝À 1 eT]j·TT n<˚ dü+K´ ø±s¡D≤+ø£+>± >∑\ dü+K´\qT Á|ü<Ûëq dü+K´\T
n+{≤s¡T. ¬s+&ÉT ø£+fÒ m≈£îÿe ø±s¡D≤+ø±\qT ø£*Zq dü+K´\qT dü+j·TTø£Ô dü+K´\T n+{≤s¡T. 1
Á|ü<Ûëq dü+K´ ø±<äT, dü+j·TTø£Ô dü+K´ ø±<äT.
ii) 2 ø£ìwüº Á|ü<Ûëqdü+K´ 2 dü] Á|ü<Ûëq dü+K´. 2 $TqVü‰ $T–*q nìï Á|ü<Ûëq dü+K´\T uÒdædü+K´˝Ò.
iii) ª1µ e÷Á‘·y˚T ñeTà&ç ø±s¡D≤+ø£+>± >∑*Zq dü+K´\qT |üs¡düŒs¡ Á|ü<Ûëq dü+K´\T ˝Ò<ë kÕù|ø£å
Á|ü<Ûëq dü+K´\T n+{≤s¡T.
iv) ˇø£ dü+K´qT eTs√ dü+K´ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–ùdÔ ¬s+&√dü+K´ ø±s¡D≤+ø±\˙ï yÓTT<ä{Ï dü+K´≈£î ≈£L&Ü
ø±s¡D+ø±\T.
v) ˇø£ dü+K´ ¬s+&ÉT |üs¡düŒs¡ Á|ü<Ûëq dü+K´\#˚ uÛ≤–+|üã&ç‘˚, yê{Ï \ã›+‘√ ≈£L&Ü Ä dü+K´
uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+~.
4. 2,3,4,5,8,9,11 \ jÓTTø£ÿ uÛ≤»˙j·T‘ê dü÷Á‘ê\qT >∑÷]Ã H˚s¡TÃø=HêïeTT.
i) dü+K´ ∫e] n+¬ø nq>± ˇø£≥¢ kÕúqeTT˝Àì n+¬øqT |ü]o*+∫ 2,5,10 jÓTTø£ÿ uÛ≤»˙j·T‘·qT
#Ó|Œü e#·TÃ.
ii) dü+K´˝Àì n+¬ø\ yÓTT‘·Ô+qT ø£qT>=ì 3,9 jÓTTø£ÿ uÛ≤»˙j·T‘·qT #Ó|üŒe#·TÃ.
iii) dü+K´˝Àì ∫e] ¬s+&É+¬ø\T, eT÷&É+¬ø\T |ü]o*+∫ 4,8 jÓTTø£ÿ uÛ≤»˙j·T‘·qT #Ó|üŒe#·TÃ.
iv) uÒdækÕúq+˝Àì n+¬ø\ yÓTT‘·Ô+, dü] kÕúq+˝Àì n+¬ø\ yÓTT‘·Ô+\ ‘˚&ÜqT ø£qT>=ì 11 jÓTTø£ÿ
uÛ≤»˙j·T‘·qT #Ó|üŒe#·TÃ.
5. ¬s+&ÉT dü+K´\T ˇø£ dü+K´#˚ uÛ≤–+|üã&ç‘˚, Ä dü+K´\ yÓTT‘·Ô+, uÛÒ<ä+ ≈£L&Ü Ä dü+K´#˚ uÛ≤–+|üã&ÉT‘·T+~.
6. i) ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe dü+K´\ jÓTTø£ÿ ø±s¡D≤+ø±\˝À >∑]wüº+>± ñqï $\TeqT >∑]wüº
kÕe÷q´ uÛ≤»ø£+ n+{≤s¡T.
ii) ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe dü+K´\ jÓTTø£ÿ >∑TDÏC≤\˝À ø£ìwüº+>± ñqï $\TeqT ªªø£ìwüº
kÕe÷q´ >∑TDÏ»+µµ n+{≤s¡T.
7. ¬s+&ÉT dü+K´\˝À ˇø£{Ï eTs=ø£<ëì >∑TDÏ»+ nsTTq, ô|<ä› dü+K´ Ä dü+K´\ ø£.kÕ.>∑T. ne⁄‘·T+~.
8. ø£.kÕ.>∑T., >∑.kÕ.ø±\ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûëìï ø£.kÕ.>∑T. I >∑.kÕ.ø± R ¬s+&ÉT dü+K´\ \ã›+>± sêj·Te#·TÃ.
#%/3v"/(G0.+=3<.50!"#%+To"&TY=¦+,$I=>/0#()§!
Áø°.X¯. 1905 ` 1986
dü+K´\‘√ nH˚ø£ Á|üjÓ÷>±\T #˚dæq ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT.
;Fi+qT yTo"&TY=¦+L8a=3!TY!{ n+<äTs¡T.
áj·Tq &ÓyÓ÷¢ dü+K´\T eT]j·TT ôd˝ŸŒ¤ dü+K´\qT s¡÷bı+~+#ês¡T.
48
L'!NOP/Q+ RS.TU!#V!
Q#$RLN0.<..+B+S
"DE#F%G.HI+JKLG.MN0.+,$K<OP.
STU+&'450N0.!
ì‘·´ J$‘·+˝À eTq+ nH˚ø£ s¡ø±\s≠q edüTÔe⁄\qT #·÷dü÷Ô ñ+{≤e≠.
eTq Ç+{À¢ ñ+&˚ s¡ø£s¡ø±\ edüTÔe⁄\T, e+≥ kÕe÷qT\T, $_Ûqï Äø£è‘·T\˝À
ñ+&˚ uÛÑeHê\T, ∫Á‘ê\T, u§eTà\T - - - Ç˝≤ Á|ür~ eTq≈£î düT|ü]∫‘·y˚T.
Ç+{Ïe≠+<äT y˚ùd e≠>∑TZ\qT MT¬s|ü&És≠Hê ≈£åîDí+>± >∑eTì+#êsê? #˚‘·T\ô|’
eTq+ y˚düT≈£îH˚ >√]+{≤≈£î Äø£è‘·T\qT C≤Á>∑‘·Ô>± >∑eTì+#êsê? á Äø£è‘·T\T m˝≤ y˚kÕÔs¡T?
á nìï edüTÔe⁄\T Äø£è‘·T\T $$<Ûä s¡ø±\s≠q C≤´$Trj·T Äø±sê\‘√ ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&ç e⁄+{≤s≠.
MT Ç+{À¢ì f…*$»HéqT >∑eTì+#·+&ç. <ëì ‘Ós¡ n+#·T Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡+˝À ñ+≥T+~. Ç<˚ $<Ûä+>± Á|òæCŸ,
ô|ì‡˝Ÿ&Éu≤“, n–Zô|f…º, Ç≥Tø£ yÓ≠<ä\>∑Tqe˙ï Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø£è‹˝À ñ+&É{≤ìï eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ. eT] eTq+
˙s¡TÁ‘êπ> >±¢düT, u§≥Tº_fi¯fl, |ü⁄e⁄«, ã+‹ yÓ≠<ä\s≠qe˙ï ≈£L&Ü >∑eTì+∫ ñ+{≤s¡T. n~ @j˚T Äø±s¡+ ø£*–
e⁄Hêïs≠? á n<Ûë´j·T+˝À eTq+ $$<Ûäs¡ø±\s≠q C≤´$Trj·T Äø±sê\ uÛ≤eq\qT H˚s¡TÃ≈£î+<ë+.
STVT++W!#%.<X
ˇø£ ô|ì‡˝Ÿ‘√ ø±–‘·+ô|’ ˇø£ #·Tø£ÿqT ô|≥º+&ç. ô|ì‡˝ŸqT eT]+‘· |ü<äTqT>± #ÓøÏÿ ø±–‘·+ô|’
#·Tø£ÿqT+∫‘˚ n~ e≠q|ü{Ï<ëìø£+fÒ eT]+‘· ∫qï~>± e⁄+≥T+~. <ë<ë|ü⁄ ø£+{ÏøÏ ø£qã&Éq+‘·
∫qï#·Tø£ÿqT |ü]o*+#·+&ç. n˝≤+{Ï ∫qï#·Tø£ÿ _+<äTe⁄qT dü÷∫düTÔ+~. _+<äTe⁄\≈£î ø=ìï ñ
<ëVü≤s¡D\qT Ä˝À∫+#·TeTT _+<äTe⁄ nqTq~ ˇø£ kÕúHêìï dü÷∫düTÔ+~.
<ä÷s¡+>± ñ+&˚ Äø±X¯+˝Àì qø£Áå ‘ê\T eTq≈£î _+<äTe⁄\e˝Ò nì|ækÕÔs≠. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh|ü≥+˝À ôV≤’ <äsêu≤<é
kÕúHêìï eTq+ ˇø£ _+<äTe⁄‘√ dü÷∫kÕÔe≠. ˇø£ |ü≥+˝À ˝Ò<ë ∫Á‘·+˝À _+<äTe⁄\ <ë«sê kÕúHêìï dü÷∫+#˚
eT]ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T Ä˝À∫+#·+&ç.
ôV≤’ <äsïu≤<é
A B
_+<äTe⁄qT Ä+>∑¢ ô|<ä› nø£ås¡+‘√ dü÷∫kÕÔs¡T.
Á|üø£ÿ ∫Á‘·+˝ÀA, B eT]j·≠ C e∂&ÉT _+<äTe⁄\T. yê{Ïì _+<äTe⁄ 'A', _+<äTe⁄ 'B' C
eT]j·≠ _+<äTe⁄ 'C' nì #·<äTe⁄‘êeTT.
+YG+5(N0.!Z[
Á|üø£ÿqTqï Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü+˝À Hê\T>∑T _+<äTe⁄\Tqï$. yê{Ïì ù|s¡¢‘√ dü÷∫+#·+&ç.
49
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
ST\+]=^K_!Z`<.. ER
AS
ER
ˇø£ ø±–‘·e≠qT rdüTø=ì Á|üøÿ£ |ü≥+˝À #·÷|æq $<Û+ä >± eT&Ée+&ç. ø±–‘·|⁄ü eT&É‘q· T
>∑eTì+#·T. á eT&É‘· ˇø£ πsU≤K+&É uÛ≤eq ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~
Ç|ü&ÉT ø±–‘êìï ‘Óse¡ +&ç. ø±–‘·e≠ eT<Û´ä ˝À eT&Ée&É+
e\¢ @s¡Œ&çq eT&É‘· ≈£L&Ü ˇø£ πsU≤K+&Üìï dü÷∫düTÔ+~ nì #Ó|üŒe#·TÃ. πsU≤K+&Ée≠
|ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=qq+‘· eT+<ëìï ø£*– e⁄+≥T+~.
ˇø£ ø±–‘·e≠ô|’ MT H√≥T|ü⁄düøÔ ±ìï ˝Ò<ë ô|ì‡˝Ÿu≤ø˘‡ ñ+∫ <ëì n+#·T yÓ+ã&ç ô|ì‡˝Ÿ‘√
ˇø£ ^‘·qT ^j·T+&ç. MTs¡T^dæq á ^‘· ˇø£ πsU≤K+&Üìï dü÷∫düTÔ+~. á πsU≤K+&É+ ¬s+&ÉT ∫e] _+<äTe⁄\T
ø£*–e⁄+≥T+~. yê{Ïì ù|s¡T‘√ dü÷∫+#·+&ç.
ˇø£ <ës¡+ rdüTø=+&ç. ‹qï>± ˝≤>∑+&ç. Bìì πsU≤K+&É+ uÛ≤eq‘√
A B
b˛\Ã+&ç. Bì ∫es¡\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
ˇø£ ø±–‘·+ô|’ @es≠Hê s¬ +&ÉT _+<äTe⁄\TA eT]j·≠ B \qT ñ+#·+&ç. MT≈£î M\s≠q nìï $<Ûë\T>±A,B
\qT ø£\|ü+&ç. M{Ï˝À A qT+∫B ≈£î ø£ìwüº<ä÷s¡+ @~? á ø£ìwüº <ä÷sêH˚ï πsU≤K+&Ée≠ AB nì n+{≤s¡T. Bìì
AB ˝Ò<ë BA .‘√ dü÷∫kÕÔs¡T.
STST a'=>bc]=_
AB sπ U≤K+&Üìï rdüTø√+&ç. á sπ U≤K+&É|⁄ü s¬ +&ÉT ∫e] _+<äTe⁄\ >∑T+&Ü A B
A yÓ’|ü⁄ eT]j·≠ B yÓ’|ü⁄ nq+‘·+>± n<˚ ~X¯˝À bı&ç–+#·+&ç. Ç~ ˇø£ düs¡fi¯πsKqT
dü÷∫düT+Ô ~.
nq+‘·+>± πsU≤K+&Üìï Çs¡TyÓ’|ü⁄˝≤ bı&ç–+#·{≤ìï eTq+ ø±–‘·+ô|’ ^j·T˝Òe≠. ø±ã{Ïº πsU≤K+&ÜìøÏ
Çs¡TyÓ|’ ⁄ü ˝≤ s¬ +&ÉT u≤D+ >∑Ts¡T\Ô qT ñ+#·T‘ê+. ˇø£ düsfi¡ sπ¯ K AB ì ( AB ) >± Áyêj·Te#·TÃ.n<˚ $<Û+ä >± düsfi¡ sπ¯ K\qT
l, m, n yÓ≠<ä\>∑T Ä+>∑¢ ∫qï nø£åsê\‘√ ≈£L&Ü dü÷∫+#·e#·TÃ. düs¡fi¯πsKqT kÕ<Ûës¡D+>± πsK nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
+YG+5(N0.!Z[T
ˇø£ õjÓ÷uÀs¡Tq¶ T rdüTø√+&ç. s¬ +&ÉTy˚T≈£î\qT mqTïø=ì yê{ÏøÏ ˇø£ <ësêìï >∑{>ºÏ ± ø£≥+º &ç.
MTs¡T Ç|ü&ÉT ˇø£ πsU≤K+&Üìï @s¡Œ]#ês¡T. e≠&ç y˚j·Tã&çq ¬s+&ÉT y˚T≈£î\T πsU≤K+&ÜìøÏ
¬s+&ÉT ∫e] _+<äTe⁄\T ne⁄‘ês≠. Ç|ü&ÉT á yÓ≠‘·Ô+ <ës¡+ ˇø£ düs¡fi¯πsKqT dü÷∫düTÔ+~.
m+<äTø£+fÒ <ësêìï ¬s+&ÉT y˚T≈£î\ ∫es¡\ qT+&ç n<˚ ~X¯˝À ¬s+&ÉT yÓ’|ü⁄˝≤ bı&ç–+#·e#·TÃ.
STdT HC=>9<e
ˇø£ {≤]ÃqT+&ç yÓ\Te&˚ ø±+‹ øÏs¡D≤\T, dü÷s¡´øÏs¡D≤\T eT]j·≠ ø±+‹øÏs¡D≤\T
n˙ï ªøÏs¡De≠µ nH˚ C≤´$Trj·T uÛ≤eqqT dü÷∫kÕÔs≠. øÏs¡De≠ nqTq~ πsK˝Àì ˇø£
uÛ≤>∑e≠qT dü÷∫düTÔ+~. øÏs¡De≠ ˇø£ (‘=*) _+<äTe⁄ qT+&ç
ãj·T\T<˚] ìπs›•‘· ~X¯˝À nq+‘·+>± kÕ>∑T‘·÷ b˛‘·T+~.
ø±ã{Ïº øÏs¡D≤ìøÏ ˇπø ˇø£ ∫e] _+<äTe⁄ ñ+≥T+~.
@<äs≠Hê ˇø£ πsKô|’ A nqTq~ _+<äTe⁄ nqT≈£î+<ë+.A ≈£î Çs¡TyÓ’|ü⁄˝≤
! !
B,C \T ñ+fÒ AB, AC \T ¬s+&ÉT øÏs¡D≤\T ne⁄‘ês≠. C A B
50
"DE#FG% .HI+JKLG.MN0.+,$K<OP.
fg7!7h+504i!7+=3N0.!Z[T
!
Á|üøÿ£ |ü≥+˝À OA øÏsD¡ e≠ O e<ä› ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ Æ A eT]j·≠ B _+<äTe⁄\ >∑T+&Ü b˛s≠+~.
! !
á OA øÏs¡D≤ìï OB nì Áyêj·Te#êÃ? O A B
!
øÏs¡D+ OA qT AO nqe#êÃ? m+<äT≈£î? ø±s¡D≤\T sêj·T+&ç.
Q,$KLa'<e+j+STU
1. ÁøÏ+~ _+<äTe⁄\qT ø£\|ü+&ç. |ü≥+˝À @s¡Œ&çq πsU≤K+&Ü\qT ù|s¡¢‘√ dü÷∫+#·+&ç.
i. P ii. A
Q T
B C
R S
2. Á|üø£ÿ ∫Á‘êìï #·÷dæ ÁøÏ+~yê{Ïì Áyêj·T+&ç.

A D
i) @yÓ’ì ◊<äT _+<äTe⁄\T
O
ii) @yÓ’Hê ◊<äT πsU≤K+&Ü\T
iii) @yÓ’Hê e∂&ÉT øÏs¡D≤\T
B C
iv) @yÓ’Hê ¬s+&ÉT πsK\T.
3. øÏ+<ä Ç∫Ãq _+<äTe⁄\ >∑T+&Ü mìï πsK\qT ^j·Te#√Ã ‘Ó*|æ <ëìøÏ dü]b˛j˚T ∫‘·TÔ|ü≥e≠ ^j·T+&ç.
i) ˇø£ _+<äTe⁄ ii) ¬s+&ÉT $_Ûqï _+<äTe⁄\T
4. øÏ+~yê{Ï˝À @$ ì]∆wü˜eTs≠q bı&Ée⁄qT ø£*– e⁄+{≤s≠?
i) πsK ii) _+<äTe⁄ iii) πsU≤K+&Ée≠ iv) øÏs¡De≠
5. øÏ+<ä Çe«ã&çq yê{ÏøÏ ∫e] _+<äTe⁄\T mìï e⁄+{≤s≠?
i) πsU≤K+&Ée≠ ii) øÏsD
¡ e≠ iii) sπ K
6. dü‘·é≠ ˝Òø£ ndü‘·é≠ nì >∑T]Ô+∫ Áyêj·T+&ç.
i) ˇø£ düs¡fi¯πsK≈£î ‘·T~ _+<äTe⁄\T+&Ée⁄ ( )
ii) πsK˝À øÏs¡De≠ ˇø£ uÛ≤>∑e≠ ( )
iii) πsU≤K+&Ée≠ ì]wü˜eTs≠q bı&Ée⁄qT ø£*– e⁄+&É<äT ( )
iv) πsU≤K+&ÜìøÏ ˇπø ∫e] _+<äTe⁄ e⁄+≥T+~ ( )
v) ˇø£ _+<äTe⁄ qT+∫ eTq+ mìï πsK\s≠Hê ^j·Te#·TÃ ( )
7. |ü{≤ìï ^dæ ù|s¡T‘√ dü÷∫+#·+&ç.
i) P _+<äTe⁄qT ø£*– ñqï πsK
ii) R _+<äTe⁄ >∑T+&Ü b˛j˚T πsK.
51
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
ST; <"HI<e
∫qï |æ\¢\T ^dæq ÁøÏ+~ ∫Á‘ê\qT >∑eTì+#êsê? øÏ+~ yê{Ïì #·÷&É+&ç.
A
(i) (ii) (iii) (iv) (v) (vi) (vii)
Ç$ nìïj·≠ eÁø£πsK\≈£î, eÁø±\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T.

(i) eT]j·≠ (ii) |ü{≤\qT |ü]o*+#·+&ç. á ¬s+&ç+{Ï˝À uÛÒ<ëìï >∑T]Ô+#·+&ç. ¬s+&Ée |ü{≤ìï dü+eè‘·
eÁø£e≠ nì yÓ≠<ä{Ï |ü{≤ìï $eè‘· eÁø£e≠ nì n+{≤e≠.
(iii) eT]j·≠ (vii) e |ü{≤\T |ü]o*+#·+&ç. á |ü{≤\˝Àì eÁø±\T yê{Ïqy˚ K+&ç+#·T≈£î+≥÷ <ë{Ï yÓfi≤fls≠.
ø±ì (i), (ii), (iv), (vi) |ü{≤\ eÁø±\T yê{Ïqy˚ K+&ç+#·Tø=ì <ë{Ï yÓfi¯fl≥+ ˝Ò<äT. @<äs≠Hê eÁø£e≠ <ëìq<˚
K+&ç+∫ <ë{Ï yÓfi¯flì#√ Ä eÁø±ìï kÕ<Ûës¡D eÁø£e≠ nì n+{≤s¡T.
ì‘·´J$‘· |ü]uÛ≤wü˝À eÁø£e≠ nqTq~ düs¡fi¯πsKqT dü÷∫+#·<äT. ø±ì >∑DÏ‘·+˝À düs¡fi¯πsK ≈£L&Ü eÁø£y˚T.
+ fg7!7+504i!7+=3N0.!Z[T
1. øÏ+<äìe«ã&çq Ä+>∑¢ nø£åsê\˝À dü+eè‘·eÁø£e≠, $eè‘·eÁø±\qT >∑T]Ô+∫ Áyêj·T+&ç.
2. ô|’q Çe«ã&çq Ä+>∑¢ nø£åsê\˝À @~ düs¡fi¯ eÁø£e≠?

+"&'N0.Ak!50!Z[T
M{Ï˝À @$ düs¡fi¯ eÁø±\T? @$ ø±e⁄?
lm'n,$-.oP.
á |ü{≤\qT >∑eTì+#·+&ç.
(i) (ii) (iii) (iv) (v)

52
MTs¡T @$T >∑eTì+#ês¡T? n$ dü+eè‘· |ü{≤˝≤? nìï |ü{≤\qT ˇø£<ëì‘√ ˇø£{Ï b˛*Ã #·÷&É+&ç.(i), (ii),
(iii) eT]j·≠ (iv) |ü{≤\T (v) e |ü≥+‘√ $uÛÒ~düTÔHêïs≠. yÓ≠<ä{Ï Hê\T>∑T |ü{≤\T |ü]$T‘·eTs≠q πsU≤K+&Ü\#˚
@s¡Œ&Ü¶s≠. á |ü{≤\qT lm'n,$-.oP. nì n+{≤e≠.
|ü]$T‘·eTs≠q πsU≤K+&Ü\#˚ @s¡Œ&çq düs¡fi¯dü+eè‘· |ü{≤\qT ãVüQuÛÑTE\T nì n+{≤s¡T.
@es≠Hê |ü~ $_Ûqï Äø±sê\T >∑\ ãVüQuÛÑTE\T ^j·T+&ç.
dü]
Vü≤<
ˇø£ bÕs¡Tÿ jÓ≠ø£ÿ dü]Vü≤<äT› >√&É bÕs¡Tÿì e∂&ÉT uÛ≤>±\T>± $uÛõÑ düT+Ô ~. äT›
n$ i) bÕs¡Tÿ n+‘·s¡ (˝À|ü*) uÛ≤>∑e≠, ii)bÕs¡Tÿ dü]Vü≤<äT›>√&É eT]j·≠ n+‘·s¡+
iii)bÕs¡Tÿ u≤Vü≤´ (ãj·T{Ï) uÛ≤>∑e≠. dü]Vü≤<äT› <ë≥ì<˚ bÕs¡Tÿ˝ÀìøÏ b˛˝Òs¡T.
n<˚ $<Ûä+>± ˇø£ dü+eè‘·|ü≥e≠ ‘·˝≤ìï e∂&ÉTuÛ≤>±\T>± u≤Vü≤´+

$uÛÑõdüTÔ+~.
i) |ü≥+ ˝À|ü* (n+‘·s¡) uÛ≤>∑+ ii) |ü≥+ dü]Vü≤<äT› iii) |ü≥+ ãj·T{Ï (u≤Vü≤´) uÛ≤>∑+
ˇø£ |ü≥+ jÓ≠ø£ÿ dü]Vü≤<äT›‘√ ≈£L&çq ˝À|ü* uÛ≤>±ìï "DE!/0<e nì n+{≤s¡T.
Q,$KLa'<e+j+STV
1. düs¡fi¯ eÁø±\≈£î m<äTs¡T>± ( ) {Ïø˘ #˚j·T+&ç.
(i) (ii) (iii) (iv) (v)
2. øÏ+~yêì˝À dü+eè‘· eT]j·≠ $eè‘· |ü{≤\T @$?
(i) (ii) (iii) (iv) (v)

3. øÏ+~ |ü≥+˝À n+‘·s¡+>±, u≤Vü≤´+>± eT]j·≠ dü]Vü≤<äT›ô|’ ñ+&˚ _+<äTe⁄\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
K J
A
E C
G
B
F I
D
4. øÏ+~yêìì ñ|üjÓ÷–+∫ e∂&ÉT düs¡fi¯dü+eè‘· |ü{≤\qT ^j·T+&ç.
i) düs¡fi¯πsK\T e÷Á‘·y˚T ii) πsK\T eT]j·≠ eÁø£πsK\T ¬s+&ç+{Ïì ñ|üjÓ÷–+∫.
53
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
STpT Hq9<e
á ∫Á‘ê\qT |ü]o*+#·+&ç.
B
O A
∫Á‘·+ 1 ∫Á‘·+ 2 ∫Á‘·+ 3

e∂\\T ñqï Á|ü‹#√≥ ø√D≤\T @s¡Œ&É‘ês≠. ˇø£≥e ∫Á‘·+˝À OA,OB \qT 12
øÏs¡D≤\T>± }Væ≤+#·Tø√+&ç. á ¬s+&ÉT øÏs¡D≤\T ˇø£ ñeTà&ç _+<äTe⁄ O qT ø£*– ñHêïs≠. 1011 1 2
n|ü&ÉT á ¬s+&ÉT øÏs¡D≤\T ˇø£ ø√D≤ìï @s¡Œs¡TdüTÔHêïs≠ nì n+{≤+. e∂&Ée ∫Á‘·+˝Àì 9 3
8 4
‘·\T|ü⁄qT >∑eTì+#·+&ç. ‘·\T|ü⁄qT |üP]Ô>± e∂dæq|ü&ÉT n~ >∑&|É ‘ü √m˝≤{Ï ø√D+qT @s¡Œs¡T#·T≥ 7 6 5
˝Ò<äT. ‘·\T|ü⁄qT ‘Ó]∫q|ü&ÉT n~ >∑&É|ü‘√ ø√D+ #˚j·T≥+ eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ. ‘·\T|ü⁄
kÕúq+ e÷s¡T‘·Tqï ø=~› ø√D+ e÷s¡{≤ìï eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ.
ˇø£ >√&É >∑&çj·÷sêìï rdüTø=ì düeTj·T+ e÷s¡T‘·Tqï|ü&ÉT <ëì˝Àì e≠\T¢\ eT<Ûä´ ø√D+ e÷s¡T‘·÷
ñ+&É{≤ìï eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ.
ø√D≤ìï @s¡Œs¡TdüTÔqï ¬s+&ÉT øÏs¡D≤\qT Ä ø√De≠ jÓ≠ø£ÿ uÛÑTC≤\T nì n+{≤s¡T.
B ! !
|üø£ÿ |ü≥e≠˝À OA eT]j·≠ OB øÏs¡D≤\qT ø√De≠ jÓ≠ø£ÿ ,$-.JKP. nì O qT
r=>s<e nì n+{≤s¡T. 'O' e<ä› ø√De≠ @s¡Œ&ç+~. ø±ã{Ïº <ëìì ø√D+ AOB ˝Ò<ë ø√D+
O BOA ‘√ dü÷∫kÕÔsT¡ .ø=ìïkÕs¡T¢ á ø√D≤ìï ∠AOB ˝Ò<ë ∠BOA ( AOB " ˝Ò<ë BOA" )‘√
A
≈£L&Ü dü÷∫kÕÔs¡T. ˝Ò<ë ∠O n+{≤s¡T.
Á|üø£ÿ |ü≥+˝À X _+<äTe⁄ ø√D+ jÓ≠ø£ÿ n+‘·s¡+˝Àq÷, Z _+<äTe⁄ ø√D+ jÓ≠ø£ÿ u≤Vü≤´+˝Àq÷ eT]j·≠ S
_+<äTe⁄ ∠PQR ø√D+ ô|’q ñ+~ nì n+{≤e≠.
ø±e⁄q ø√De≠ ‘·˝≤ìï e∂&ÉT uÛ≤>±\T $uÛÑõdüTÔ+<äì #Ó|üŒe#·TÃ. n$ ø√De≠
jÓ≠ø£ÿ n+‘·s¡e≠, ø√De≠ jÓ≠ø£ÿ uÛÑT»e≠\T, ø√D+ jÓ≠ø£ÿ u≤Vü≤é≠. P Y
Y _+<äTe⁄qT >∑eTì+#·+&ç. á _+<äTe⁄ mø£ÿ&É e⁄+~? Z
! ! S X
QP eT]j· ≠ QR øÏ s ¡ D ≤\qT bı&ç – +∫ #· ÷ ùdÔ Y _+<ä T e⁄ ø√De≠ jÓ ≠ ø£ ÿ Q
R
n+‘·s¡+˝À edüTÔ+<ë? n<˚ $<Ûä+>± ø√DuÛÑTC≤\qT bı&ç–ùdÔ M _+<äTe⁄ n+‘·s¡+˝À
ñ+≥T+<ë?
Q,$KLa'!+j+ST\
1. |ü≥e≠qT #·÷dæ ø√D≤\T, osê¸\T, eT]j·≠ uÛÑTC≤\qT >∑&ÉT\˝À ì+|ü+&ç.
i ii iii iv v
ø√De≠ ∠AOB D C
os¡¸e≠ O
! # ! A O B
uÛTÑ C≤\T OA , OB
54
2. |ü≥+˝Àì ø√D≤\qT ù|s¡¢‘√ dü÷∫+#·+&ç.
D
A C
B
3. |ü≥+˝À ÁøÏ+~ Çe«ã&çq nìï ìã+<Ûäq\qT ‘·è|æÔ|ü]#˚ _+<äTe⁄\qT >∑T]Ô+#·+&ç. F E
i) ∠DOF ø√De≠ n+‘·s¡+˝À A eT]j·≠ B _+<äTe⁄\T
ii) ∠EOF ø√De≠ jÓ≠ø£ÿ u≤Vü≤é≠˝ÀA eT]j·≠ C _+<äTe⁄\T
iii) ∠DOE ø√De≠ô|’ _+<äTe⁄B O
D
4. øÏ+~|ü{≤\˝À @s¡Œ&çq ø√D≤\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
STtT "A,$-.u<e
+YG+5(N0.!Z[T
ø=ìï n–Z|ü⁄\¢\qT rdüTø=ì yê{Ï düVü‰j·T+‘√ ÁøÏ+<ä #·÷|æq $<Ûä+>± düs¡fi¯ dü+eè‘·
|ü{≤\qT >∑T]Ô+∫ ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
ˇø£ dü+eè‘·|ü≥+ ‘·j·÷s¡T#˚j·T{≤ìøÏ ø£˙dü+ mìï n–Z|ü⁄\¢\T ø±yê*? ø£˙dü+ eT÷&ÉT

¬s+&ÉT n–Z|ü⁄\¢\‘√ eTq+ dü+eè‘·|ü≥+ m+<äT≈£î ‘·j·÷s¡T #˚j·T˝Òe≠?
<vZ`.+]=^K_!ZwP5(+ x=>yZ(+ a'=>bca'!<z/0&'{K|k+"A,$-.u<e+Q|+Q!{K=>.T+<.4N0..+ ]=^K+_!ZwPO.+,$-.JKP.
Q!{K=>.T
AB, BC eT]j·≠ CA πsU≤U+&Ü\#˚ @s¡Œ&çq á Á‹uÛÑTC≤ìï >∑eTì+#·+&ç. Çø£ÿ&É A, B,eT]j·≠ C
\qT Á‹uÛÑT»+ ABC jÓ≠ø£ÿ osê¸\T nì n+{≤s¡T.A,B eT]j·≠ C osê¸\ e<ä ∠BAC, A
P ∠ ABC, ∠ ACB \T @s¡ Œ &Ü¶ s ≠. Á‹uÛ Ñ T »e≠ ABC qT
V ∆ABC nì kÕ<Ûës¡D+>± dü÷∫kÕÔ+.
T O
A ãVüQuÛÑTõ ns≠q Á‹uÛÑTC≤ìøÏ ≈£L&Ü n+‘·s¡+, u≤Vü≤´+
S
B ÁbÕ+‘ê\T+{≤s≠. B C
Q C R
U
Á|ü ø£ÿ Á‹uÛÑT»+˝Àì _+<äTe⁄\qT |ü ] o*+#·+ &ç.
O nH˚ _+<äTe⁄ Á‹uÛÑT»+ n+‘·s¡+˝À ñ+~. Á‹uÛÑT»e≠ n+‘·s¡+˝À ñqï $T–*q _+<äTe⁄\T @$? P
_+<äTe⁄ Á‹uÛÑT»+ ô|’ ø£\<äT. Á‹uÛÑT»+ô|’q n+fÒ <ëì πsU≤K+&Ü\ô|’q @j˚T _+<äTe⁄\THêïs≠?
55
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
T nH˚ _+<äTe⁄ Á‹uÛÑT»+ jÓ≠ø£ÿ u≤Vü≤´+˝À ñ+~. n<˚$<Ûä+>± Á‹uÛÑT»e≠ ãj·T≥ ñqï Ç‘·s¡_+<äTe⁄\T
@$?
ø±ã{Ïº ˇø£ ‘·\+˝Àì Á‹uÛÑT»e≠ Ä ‘·˝≤ìï e∂&ÉT uÛ≤>±\T>± $uÛÑõdüTÔ+~. n$
(i) Á‹uÛÑT»+ jÓ≠ø£ÿ n+‘·s¡+ (ii) Á‹uÛÑT»+ (iii) Á‹uÛTÑ »+ jÓ≠ø£ÿ u≤Vü≤´+
Á‹uÛÑT»+ eT]j·≠ <ëì n+‘·sêìï ø£*|æ Á‹uÛÑTC≤ø±s¡ ÁbÕ+‘·+ nì n+{≤s¡T.
+YG+5(N0.!Z[
y˚s¡Ty˚s¡T ø=\‘·\T >∑\ ø=ìï ÁkÕºe≠ø£ÿ\qT rdüTø√+&ç. e∂&ÉT ÁkÕº\ eT<Ûä´ <ësêìï |ü+|æ
$$<Ûäs¡ø±\ Á‹uÛÑTC≤\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç. Ä Á‹uÛÑTC≤\ |ü{≤\qT H√{Ÿ|ü⁄düÔø£+˝À y˚j·T+&ç.
ST}T 50/0.=>.~u<e
Á|üø£ÿ |ü≥e≠˝Àì düs¡fi¯dü+eè‘· |ü{≤\qT |ü]o*<ë›+. e∂&ÉT
πsU≤K+&Ü\#˚ @s¡Œ&çq düs¡fi¯dü+eè‘· |ü{≤ìï Á‹uÛÑT»e≠ nì n+{≤eTì
eTq≈£î ‘Ó\TdüT. Hê\T>∑T πsU≤K+&Ü\#˚ @s¡Œ&˚ düs¡fi¯dü+eè‘· ãVüQuÛÑTõì,
#·‘·Ts¡T“¤»e≠ nì n+{≤e≠. |ü≥e≠ (i) Á‹uÛÑTC≤ìøÏ, |ü≥e≠ (ii) (i) (ii)
#·‘·Ts¡T“¤C≤ìøÏ ñ<ëVü≤s¡D\T.
D C Çø£ÿ&É ABCD ˇø£ #·‘·Ts¡T“¤»e≠ eT]j·≠ AB, BC, CD AD \qT #·‘·Ts¡T“¤»+
jÓ≠ø£ÿ Hê\T>∑T uÛTÑ C≤\T nì n+{≤e≠. A, B, C eT]j·≠ D \T #·‘T· s¡T“¤»+˝Àì
Hê\T>∑T ø√D≤\T. m<äT{Ï osê¸\s≠q A, C eT]j·≠ B, D \qT ø£*ù| πsU≤ K+&Ü\T
A B
AC BD \qT ¬s+&ÉT ø£sêí\T n+{≤s¡T.
Á|üø£ÿ|ü≥e≠˝Àì #·‘·Ts¡T“¤»e≠˝À ùw&é #˚j·Tã&çq ÁbÕ+‘·e≠ #·‘·Ts¡T“¤»e≠ C
jÓ≠ø£ÿ n+‘·sêìï, ùw&é #˚j·Tì ÁbÕ+‘·+ #·‘·Ts¡T“¤»+ u≤Vü‰´ìï dü÷∫düTÔ+~.
AB uÛÑT»+ jÓTTø£ÿ n_ÛeTTK (m<äT{Ï) uÛÑT»eTT DC . D
B
BC , CD eT]j·TT AD uÛÑTC≤\ n_ÛeTTK uÛÑTC≤\T @$?
AB uÛÑT»+ jÓTTø£ÿ Ädüqï uÛÑTCeTT\T BC eT]j·TT AD A
BC , CD eT]j·TT AD uÛÑTC≤\ Ädüqï uÛÑTC≤\T @$?

∠A jÓTTø£ÿ
n_ÛeTTK ø√DeTT ∠C n<˚$<Ûä+>± Ç‘·s¡ n_ÛeTTK ø√D≤\ »‘·\T @$?
∠A jÓTTø£ÿ Ädüqï ø√D≤\T ∠B eT]j·TT ∠D. n<˚ $<Ûä+>± Ç‘·s¡ Ädüqï ø√D≤\ »‘·\T @$?
+ fg7!7h+504i!7+=3N0.!Z[
A, B, C eT]j·TT D \T @yÓ’Hê Hê\T>∑T _+<äTe⁄\T. A, B, C \T eT÷&ÉT ˇπø D
sπ Kô|’ ñHêïsTT. Hê\T>∑T sπ U≤ K+&Ü\T AB , BC , CD eT]j·TT AD \#˚ _+<äTe⁄\qT
ø£*|æ‘˚ ˇø£ #·‘·Ts¡T“¤»eTT @s¡Œ&ÉT‘·T+<ë? ø±s¡D≤\T ‘Ó\T|ü+&ç. A B C
56
Q,$KLa'!+STS
1. A, B, C, D nH˚ Hê\T>∑T _+<äTe⁄\‘√ ˇø£ #·‘·Ts¡T“¤C≤ìï ^j·T+&ç. ù|s¡T‘√ dü÷∫+#·+&ç.
2. PQRSˇø£ #·‘·Ts¡T“¤»e≠ ns≠‘˚
i) QR uÛÑT»e≠q≈£î n_Ûe≠KuÛÑT»e≠ ____________.
P S
ii) ∠P jÓ≠ø£ÿ n_Ûe≠K ø√De≠____________.
iii) PQ jÓ≠ø£ÿ Ädüqï uÛÑTC≤\T ____________. Q
R
iv) ∠S jÓ≠ø£ÿ Ädüqï ø√D≤\T ____________.
3. |ü≥+˝À dü÷∫+∫q _+<äTe⁄\T ÁøÏ+<ä ‘Ó*|æq $<Ûä+>± >∑T]Ô+#·+&ç.
i. #·‘·Ts¡T“¤»+ n+‘·s¡+˝Àì _+<äTe⁄\T
C
ii. #·‘·Ts¡T“¤»+ô|’ _+<äTe⁄\T T P
iii. #·‘·Ts¡T“¤»+ jÓTTø£ÿ u≤Vü≤´_+<äTe⁄\T D S R B
STU <z/0<.. Q
A
E
á ∫Á‘ê\qT #·÷&É+&ç.
ˇø£ ø±–‘·+ô|’ #˚‹>±E düVü‰j·T+‘√ ô|ì‡˝ŸqT|üjÓ÷–+∫ >±E yÓ+ã&ç ^‘· ^j·T+&ç. eTq≈£î ˇø£ >∑T+Á&Éì
Äø±s¡e≠ \_ÛdüTÔ+~. á Äø±s¡e≠ eè‘·Ô uÛ≤eqqT dü÷∫düTÔ+~. á s¡÷|ü+˝À ñqï Äø±sêìï eè‘·Ôe≠ nì n+{≤s¡T.
á Äø±s¡+ ø£*–q eT]ø=ìï edüTÔe⁄\qT >∑Ts¡TÔ≈£î ‘Ó#·TÃø√+&ç.
ˇø£ ôd’øÏ˝Ÿ #·Áø±ìï rdüTø=ì <ëì˝Àì ôd’øÏ˝Ÿ #·Áø£+ #·Te«\ bı&Ée⁄\qT ø=\e+&ç. C
nìï ôd’øÏ˝Ÿ #·Áø£+ #·Te«\ bı&Ée⁄\T düe÷q+>± ñHêïs≠ nì eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ. eT<Ûä´˝À
ñ+&˚ _+<äTe⁄qT πH!"#%<e nì eT]j·≠ eÁø£|ü⁄ n+#·T bı&Ée⁄qT <z/0+&'4$ nì, πø+Á<äe≠ O
qT+∫ eè‘êÔìøÏ >∑\ <ä÷sêìï 23LE=><e nì n+{≤e≠.
A B
Á|üøÿ£ eè‘·+Ô ˝Àì øπ +Á<ëìï, yê´kÕsê∆\qT |ü]o*+#·+&ç. nìï yê´kÕsê∆\T düe÷qe≠>±
ñ+{≤j·÷? á |ü≥+˝À O qT πø+Á<äe≠ nì, OA , OB eT]j·≠ AC \qT eè‘·Ô+ jÓ≠ø£ÿ yê´kÕs¡úe≠\T nì
n+{≤s¡T.
+YG+5(N0.!Z[
ø±–‘·+ô|’ ˇø£ eè‘êÔìï ^dæ <ëì n+#·T yÓ+≥ ø£‹Ô]+#·+&ç. <ëìì |ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>±
dü>±ìøÏ eT&É∫ ‹]– Hê\T>∑e uÛ≤>±ìøÏ eT&Ée+&ç.
ø±–‘êìï ‹]– ‘Óse¡ +&ç. eè‘·+Ô eT<Û´ä ˝Àì _+<äTe⁄qT >∑T]Ô+#·+&ç. <ëìì O ‘√ dü÷∫+#·+&ç. á _+<äTe⁄qT
eè‘·Ô+ jÓ≠ø£ÿ πø+Á<ä+ nì n+{≤s¡T. Ç<˚ $<Ûä+>± eè‘·Ô+˝Àì yê´kÕsê∆\qT >∑T]Ô+#·+&ç. ˇø£ eè‘·Ôe≠˝À mìï
yê´kÕsê∆\qT eTq+ ^j·T>∑\+?
57
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
AC nqTq~ eè‘·Ô+ô|’q ¬s+&ÉT _+<äTe⁄\qT ø£*ù| @<äs≠Hê πsU≤K+&Ée≠.
Á|üø£ÿ |ü≥e≠˝À eè‘·Ô+ô|’ ñ+&˚ ¬s+&ÉT _+<äTe⁄\qT ø£*ù| πsU≤K+&Ée≠ eTs=ø£<ëìì D
>∑T]Ô+#·+&ç. CD ≈£L&Ü n˝≤+{Ï πsU≤K+&Ée≠. ˇø£ eè‘·Ô+ô|’ ñ+&˚ ¬s+&ÉT _+<äTe⁄\qT C
O
ø£*ù| πsU≤K+&Üìï JKL nì n+{≤s¡T. ø±ã{Ïº á eè‘·Ô+˝À AC eT]j·≠ CD \T ªC≤´µ \T A
ne⁄‘ês≠. ø±ì AC C≤´ ≈£î ˇø£ Á|ü‘˚´ø£‘· ñ+~. á C≤´ eè‘·Ô πø+Á<ä+ 'O' >∑T+&Ü
b˛‘·T+~. eè‘·Ô πø+Á<ä+ >∑T+&Ü b˛j˚T C≤´qT 23La'<e nì n+{≤s¡T.
+YG+5(N0.!Z[T
ˇø£ eè‘êÔìï ^dæ n+<äT˝À ø£˙dü+ 5 C≤´\T ^j·T+&ç. M{Ï˝À ø£˙dü+ ˇø£≥s≠Hê eè‘·Ô πø+Á<äe≠
qT+&ç b˛e⁄q≥T¢>± ^j·T+&ç. Ä C≤´\qT ù|s¡¢‘√ dü÷∫+∫ ÁøÏ+~ |ü{Ïºø£qT |üP]+#·+&ç.
Áø£. dü+K´ C≤´ bı&Ée⁄ πø+Á<äe≠ qT+∫ b˛‘·T+~ (ne⁄qT/ ø±<äT)
1.
2.
3.
4.
5.
eè‘·Ô πø+Á<äe≠ qT+∫ b˛j˚T C≤´ n+fÒ yê´dü+ $T–*q C≤´\ ø£+fÒ m≈£îÿe bı&Ée⁄ ñ+&É{≤ìï eTq+
>∑eTì+#·e#·TÃ.
‹]– eTq+ eè‘êÔìï >∑eTì<ë›+. AC nqT πsU≤K+&Ée≠ eT<Ûä´ _+<äTe⁄ O.
ø±ì Ç+<äT˝Àì OA eT]j·≠ OC \T ¬s+&ÉT eè‘·Ô yê´kÕsê∆\T nì eTq≈£î ‘Ó\TdüT.
ø±ã{Ïº OA bı&Ée⁄ G OC bı&Ée⁄ R AC bı&Ée⁄ nì eTq+ #Ó|üŒe#·TÃ.
ˇø£ eè‘·Ô yê´düe≠ <ëì yê´kÕsê∆ìøÏ ¬s+&ÉT¬s≥T¢.
+ fg7!50!Z[+<.4N0e+504i!50!Z[
ˇø£ eè‘·Ôe≠˝À eTq+ mìï yê´kÕ\T ^j·T>∑\+? nìï yê´kÕ\T düe÷qeTs≠q bı&Ée⁄qT
ø£*–e⁄Hêïj·÷? MT ñbÕ<Ûë´j·≠&ç eT]j·≠ ùdïVæ≤‘·T\‘√ #·]Ã+∫ |òü*‘·+ #Ó|üŒ+&ç.
Á|üø£ÿ |ü{≤ìï >∑eTì+#·+&ç. ˇø£ eè‘·Ô+ô|’ ñ+&˚ ¬s+&ÉT _+<äTe⁄\T C eT]j·≠ D \
C D
eT<Ûä´ ñ+&˚ eè‘·ÔuÛ≤>±ìï 53&'<e nì n+{≤s¡T. eT]j·≠ á #êbÕìï
$ #˚ dü÷∫kÕÔs¡T. Ç+ø=ø£ #êbÕìï >∑T]Ô+#·+&ç.
CD
n+‘·se¡ TT eè‘·Ô+ô|’ eT]ø=ìï #êbÕ\T ^dæ ù|s¡T‘√ dü÷∫+#·+&ç.
u≤Vü≤´+ eè‘·Ô+ ˇø£ düs¡fi¯ dü+eè‘·|ü≥+ ø±ã{Ïº n~ ‘·˝≤ìï ‘·q dü]Vü≤<äT›
(|ü]~Û) ‘√ ø£*dæ eè‘·Ô n+‘·s¡e≠ eT]j·≠ eè‘·Ô u≤Vü≤é≠>± $uÛÑõdüTÔ+~.
eè‘·Ô+‘√ ≈£L&çq eè‘·Ô+ jÓ≠ø£ÿ n+‘·sêìï <z/3H=>+"DE!/0<e+n+{≤s¡T.
58
<z/0!+NeHI+Y/0=>+,$K?P.
ˇø£ #ê|üe≠ #˚‘· eT]j·≠ ¬s+&ÉT yê´kÕsê∆\ #˚‘· #·T≥ºã&çq ÁbÕ+‘êìï eè‘·Ôe≠ jÓ≠ø£ÿ aHI=+(‹C≤´+‘·s¡e≠)
nì n+{≤s¡T.
ˇø£ C≤´ eT]j·≠ #ê|üe≠ #˚‘· #·T≥ºã&çq eè‘·ÔÁbÕ+‘êìï eè‘·Ôe≠ jÓ≠ø£ÿ _!Z`<e nì n+{≤s¡T. eè‘·Ô+
jÓ≠ø£ÿ C≤´ eè‘êÔìï ¬s+&ÉT K+&Ü\T>± $uÛÑõdüTÔ+~.
ˇø£ yê´düe≠ eT]j·≠ #ê|üe≠ #˚‘· #·T≥ºã&çq eè‘·Ô ÁbÕ+‘êìï Q=><z/0+_!Z`<e nì n+{≤s¡T.
n\Œ eè‘·ÔK+&É+
A n\Œôdø±ºsY B A B ns¡úeè‘·Ô K+&É+
C≤´ A B
O
n~Ûø£ ôdø±ºsY ns¡úeè‘·Ô K+&É+
n~Ûø£ eè‘·ÔK+&É+
Q,$KLa'<e+STd
1. ˇø£ eè‘êÔìï ^dæ n+<äT˝À πø+Á<äe≠, yê´kÕs¡∆e≠, yê´düe≠ eT]j·≠ #êbÕìï >∑T]Ô+#·Te≠
2. eè‘·ÔÁbÕ+‘êìï s¡+>∑T\‘√ ùw&é #˚j·T+&ç B C
i) ôdø£ºsYqT ms¡T|ü⁄s¡+>∑T‘√ A O
ii) n\Œeè‘·Ô K+&Üìï |üdüT|ü⁄s¡+>∑T‘√
D E
3. ªdü‘·é≠µ ˝Ò<ë ªndü‘·é≠µ ‘Ó\Œ+&ç.
i) ˇø£ eè‘·Ô+˝À ˇπø πø+Á<äe≠ >∑T]Ô+#·>∑\e≠ ( )
ii) eè‘·Ôyê´düe≠ yê´kÕsê∆ìøÏ ¬s+&ÉT¬s≥T¢ ( )
iii) #ê|üe≠ nqTq~ eè‘·Ô+˝À ˇø£ uÛ≤>∑+ ( )
iv) nìï C≤´\T ˇπø bı&Ée⁄qT ø£*– e⁄+{≤s≠ ( )
v) yê´kÕsê∆\T n˙ï düe÷qeTs≠q bı&Ée⁄ ø£*– e⁄+&Ée⁄ ( )
4. ˇø£ eè‘êÔø±s¡ ø±–‘êìï rdüTø√+&ç. <ëìì ¬s+&ÉT düe÷q uÛ≤>±\≈£î eT&Ée+&ç. eT&É‘· yÓ+≥ >√{Ï‘√ ^dæ
‹]– ø±–‘êìï ‘Ós¡e+&ç. MT≈£î eè‘·Ôyê´düe≠ eT&É‘· ø£ì|æ+∫+<ë? Ç<˚ ø£è‘ê´ìï y˚s¡T y˚s¡T s¡ø±\T>±
eè‘êÔìï dü>±ìøÏ eT&Ée≥+ <ë«sê #˚j·T+&ç. mìï yê´kÕ\qT MTs¡T >∑eTì+#ês¡T?
<.O!+(=>.iIOkT
1. _+<äTe⁄ ˇø£ kÕúHêìï dü÷∫düTÔ+~. kÕ<Ûës¡D+>± <ëìì Ä+>∑¢ uÛ≤wü˝Àì ô|<ä› nø£ås¡+‘√ dü÷∫kÕÔs¡T.
2. ¬s+&ÉT _+<äTe⁄\qT ø£\|ü&É+ e\¢ πsU≤K+&Ée≠ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. n~ ˇø£ ì]∆wü˜eTs≠q bı&Ée⁄qT ø£*–
e⁄+≥T+~.
3. ˇø£ πsU≤K+&É+ jÓ≠ø£ÿ ¬s+&ÉT ∫e] _+<äTe⁄\ yÓ’|ü⁄ nq+‘·+>± bı&É–+#·&É+ <ë«sê πsK @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
Bìì düs¡fi¯πsK nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
59
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
4. ˇø£ _+<äTe⁄ qT+&ç ÁbÕs¡+uÛÑeTs≠ ˇø£ ~X¯˝À yÓfi‚¢ πsK˝Àì uÛ≤>±H˚ï øÏs¡De≠ nì n+{≤s¡T.
5. ô|ì‡˝Ÿ ø=qqT m‘·Ô≈£î+&Ü ^dæq @<äs≠Hê |ü{≤ìï kÕ<Ûës¡D+>± eÁø£e≠ nì n+{≤s¡T. á $<Ûä+>±
düs¡fi¯πsK ≈£L&Ü ˇø£ eÁø£y˚T.
6. ˇø£ eÁø£e≠ <ëìq<˚ <ë≥ì#√ n~ düs¡fi¯ eÁø£+.
7. eÁø±\T dü+eè‘·, $eè‘· nì ¬s+&ÉT s¡ø±\T.
8. ˇπø ñeTà&ç _+<äTe⁄ qT+&ç ÁbÕs¡+uÛeÑ Ts≠q s¬ +&ÉT $_Ûqï øÏsD¡ ≤\T ø√D≤ìï @s¡Œs¡TkÕÔs≠. ñeTà&ç _+<äTe⁄qT
os¡¸e≠ nì n+{≤s¡T. ¬s+&ÉT øÏs¡D≤\qT uÛÑTC≤\T nì n+{≤s¡T.
9. Á|ür ø√D+ ‘·˝≤ìï n+‘·s¡e≠, dü]Vü≤<äT› eT]j·≠ u≤Vü≤´+ nì e∂&ÉT uÛ≤>±\T>± $uÛÑõdüTÔ+~.
10. e∂&ÉT πsU≤K+&Ü\#˚ @s¡Œ&çq düs¡fi¯ dü+eè‘· |ü{≤ìï Á‹uÛÑT»e≠ nì n+{≤s¡T.
11. Á‹uÛÑTC≤ìøÏ e∂&ÉT uÛÑTC≤\T, e∂&ÉT osê¸\T, e∂&ÉT ø√D≤\T ñ+{≤s≠.
12. dü]Vü≤<äT›‘√ ≈£L&çq Á‹uÛÑT»+, <ëì n+‘·sêìï Á‹uÛÑTC≤ø±s¡ ÁbÕ+‘·e≠ nì n+{≤s¡T.
13. #·‘·Ts¡T“¤»e≠ Hê\T>∑T πsU≤K+&Ü\#˚ @s¡Œ&ÉT düs¡fi¯dü+eè‘· |ü≥e≠.
14. ˇø£ dæús¡_+<äTe⁄≈£î düe÷q <ä÷s¡+˝À ñ+&˚ nìï _+<äTe⁄\#˚ @s¡Œ&çq düs¡fi¯ dü+eè‘· eÁø±ìï eè‘·Ôe≠ nì
n+{≤s¡T.
15. eè‘·Ôe≠ jÓ≠ø£ÿ yÓ≠‘·Ô+ bı&Ée⁄qT eè‘·Ô |ü]~Û nì n+{≤s¡T. eè‘·Ô |ü]~Ûô|’ ø=+‘·uÛ≤>±ìï #ê|üe≠ nì
n+{≤s¡T.
16. eè‘·Ô+ô|’ì @es≠Hê ¬s+&ÉT _+<äTe⁄\qT ø£\T|ü>± @s¡Œ&çq πsU≤K+&Üìï C≤´ nì n+{≤s¡T. yê´düe≠
≈£L&Ü ˇø£ C≤´ ne⁄‘·T+~.
17. eè‘·Ô yê´düe≠ yê´kÕsê∆e≠q≈£î ¬s+&ÉT ¬s≥T¢.
18. eè‘·Ô #ê|üe≠ eT]j·≠ ¬s+&ÉT yê´kÕsê∆\#˚ #·T≥ºã&çq ÁbÕ+‘êìï Á‹C≤´+‘·s¡e≠ ˝Òø£ ôdø£ºsY nì n+{≤s¡T.
19. eè‘·Ô+ C≤´ eT]j·≠ #ê|üe≠#˚ #·T≥ºã&çq ÁbÕ+‘êìï eè‘·Ô K+&Ée≠ nì n+{≤s¡T.
20. Á|ü‹yê´düe≠ eè‘êÔìï ¬s+&ÉT ns¡∆eè‘êÔ\T>± $uÛÑõdüTÔ+~.
N0.HCZ+"a'.
365 BC
Á^≈£î ‘·‘·«y˚‘·Ô eT]j·TT >∑DÏ‘· XÊgE„&ÉT. C≤´$T‹ì Áø£eT |ü<ä∆‹˝À
‘ê]ÿø£eTT>± s¡÷bı+~+∫ ªª~ m*yÓT+{Ÿ‡µµ nH˚ |ü⁄düÔø±ìï sêXÊ&ÉT.
áj·Tq s¡÷bı+~+∫q C≤´$T‹ì ªªj·T÷ø°¢&çj·THéµµ C≤´$T‹ n+{≤s¡T.
60
X#$YZG0.<..+B+D
J=MU.+<.4G0..+QW9<..U+QTU/0U.
DEF+&'450G0.!
ÁbÕ<Ûä$Tø£ ªC≤´$Trj·T uÛ≤eq\Tµ nH˚ n<Ûë´j·T+˝À eTq+ πsK\T, ø√DeTT\T, Á‹uÛÑTC≤\T, #·‘·Ts¡T“¤C≤\T
eT]j·TT eè‘êÔ\T ˝≤+{Ï uÛ≤eq\T H˚s¡TÃ≈£îHêï+. á C≤´$Trj·T |ü{≤\T nH˚ø£ πsU≤K+&Ü\T eT]j·TT ø√DeTT\#˚
@s¡Œ&Ü¶sTT. á |ü{≤\T, yê{Ï˝Àì πsU≤K+&Ü\T, ø√D≤\T y˚s¡T y˚s¡T |ü]e÷D≤\˝À ñHêïsTT. kÕ<Ûës¡D+>± eTq+
πsU≤K+&Ü\ bı&Ée⁄\qT ã{Ïº eT]j·TT ø√DeTT\ ø=\‘·\qT ã{Ïº b˛\TÃ‘ê+.
&'H!+DEF
nsTT‘˚ nìï düeTj·÷˝À¢ Ç~ kÕ<Ûä´+ ø±ø£b˛e#·TÃ. ø=ìï πsU≤K+&Ü\T eT]j·TT ø√D≤\ ø=\‘·\T ø£+{Ï‘√
#·÷dæ b˛\Ã˝Òq+‘· <ä>∑Zs¡ <ä>∑Zs¡>± ñqï|ü&ÉT yê{Ïì K∫Ã‘·+>± ø=\e&ÜìøÏ eTq≈£î Á|ü‘˚´ø£eTsTTq |ü]ø£sê\T
ø±yê*. á n<Ûë´j·T+˝À eTq+ πsU≤K+&Ü\qT eT]j·TT ø√D≤\qT m˝≤ ø=\yê˝À H˚s¡TÃ≈£î+<ë+.
DEI J=KLM!NO!+GP..QRS+QTU/0
ˇø£ |ü⁄düÔø£+, jÓTTø£ÿ n+#·T bı&Ée⁄ f…*$»Hé ‘Ós¡, Ç≥Tø£ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï n+#·T\T Ä edüTÔe⁄\ jÓTTø£ÿ
n+#·T\ yÓ+≥ ^dæq πsU≤K+&Ü\ e˝Ò ñ+{≤sTT. eTq+ nH˚ø£ |ü{≤\˝À πsU≤ K+&Ü\T #·÷kÕ+. ^#ê+.
Á‹uÛÑT»eTT eT÷&ÉT πsU≤K+&Ü\#˚, #·‘·Ts¡T“¤»+ Hê\T>∑T πsU≤K+&Ü\ @s¡Œ&ÉT‘·T+<äì eTq≈£î ‘Ó\TdüT.
πsU≤K+&ÉeTT nH˚~ ¬s+&ÉT ∫e] _+<äTe⁄\T ø£*–q πsK˝Àì ˇø£ uÛ≤>∑+. πsU≤K+&ÜìøÏ ∫e] _+<äTe⁄\T
ñqï+<äTe\q <ëìì eTq+ ø=\ee#·TÃ. Ä ø=\‘·H˚ <ëì ªbı&Ée⁄µ nì n+{≤eTT. eTq+ ªbı&Ée⁄µ qT ¬s+&ÉT
πsU≤K+&Ü\qT b˛\TÃ≥≈£î ñ|üjÓ÷–kÕÔeTT.
B ¬s+&ÉT πsU≤K+&Ü\ ªbı&Ée⁄µqT eT÷&ÉT s¡ø±\T>± b˛\Ãe#·TÃ.
m) |ü]o\q _) ø±–‘·+ô|’ ÁfÒdæ+>¥ |ü<ä›‹ dæ) C≤´$T‹ |ü]ø£s¡+
A C D
ñ|üjÓ÷–+∫ &'H!+DEI ˝Àì AB , CD πsU≤K+&Ü\qT |ü]o*+#·+&ç.
&'H!+DEI D
@ sπ U≤K+&É+ m≈£îÿe bı&Ée⁄qT ø£*– ñ+<√ A B

#Ó|üŒ>∑\sê?
C D
AB π s U≤K+&É e TT CD A B
πsU≤K+&ÉeTT ø£+fÒ m≈£îÿe bı&Ée⁄qT ø£*– C
e⁄+~ nì düT\uÛÑ+>± #Ó|üŒe#·TÃ. &'
H !+DEV
ø±ì |ü≥+ 5.3 ˝Àì AB , CD πsU≤K+&Ü\ »‘·\qT düT\uÛÑ+>± b˛\Ã˝ÒeTT. m+<äTe\¢?
61
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
á ¬s+&ÉT πsU≤K+&Ü\qT m˝≤ b˛\Ãe#·TÃ? Ä˝À∫+#·+&ç eT]j·TT #·]Ã+#·+&ç.
AB , CD πsU≤K+&Ü\qT ÁfÒdæ+>¥ ù||üsY ˝Ò<ë ñ*¢ bıs¡ ø±–‘·+ô|’ ^dæ, ˇø£<ëìô|’ ˇø£{Ï ñ+#·+&ç. yê{Ï
∫e] _+<äTe⁄\T @ø°uÛÑ$+#êj·÷? ` ` `
Ç<˚ $<Ûä+>± PQ, RS \qT b˛*Ã ¬s+&ç+{Ï bı&Ée⁄\T düe÷qeTì #Ó|üŒe#·TÃ
DEIEF[LZ\.A+&'4QR=3U].&'GP^_!7+àU.bH
¬s+&ÉT πsU≤K+&Ü\ bı&Ée⁄\qT K∫Ã‘·+>± b˛\Ã&ÜìøÏ eTq≈£î dü] nsTTq kÕ<ÛäHê\T nedüs¡+. MT C≤yÓTÁ{°
u≤ø˘‡˝Àì ø=\e÷ì (ùdÿ\T) eT]j·TT $uÛ≤–ìì ñ|üjÓ÷–+∫ bı&Ée⁄qT m˝≤ ø=\yê˝À Ç|ü&ÉT ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
á |ü]ø£sê\qT MTs¡T m|ü&ÉsTTHê #·÷XÊsê? yê{Ïì ñ|üjÓ÷–+#êsê? M{Ïì C≤Á>∑‘·Ô>± |ü]o*+#·+&ç.
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
SCALE
ø=\e÷ì
&'H!+DEg $uÛ≤–ì
ùdÿ\T (ø=\e÷ì) jÓTTø£ÿ ˇø£ n+#·T 15 düe÷q ô|<ä› $uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#·ã&ç ñ+≥T+~. Ç+<äT˝Àì Á|ür
$uÛ≤>∑eTT 1 ôd+{°MT≥s¡T (1 cm) qT dü÷∫düT+Ô ~. Á|ür ôd+.MT ‹]– 10 düe÷q ∫qï $uÛ≤>±\T>± $uÛõÑ +#·ã&ç ñ+
≥T+~. Á|ür ∫qï $uÛ≤>±ìï 1 $T©¢MT≥s¡T (1 mm) nì n+{≤s¡T.
ùdÿ\T qT|üjÓ÷–+∫ ˇø£ πsU≤K+&ÉeTT bı&Ée⁄qT m˝≤ ø=\TkÕÔs√ Ç|ü&ÉT H˚s¡TÃ≈£î+<ëeTT.
A B
4.5 ôd+.MT.
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
SCALE
ùdÿ\T ˝Àì düTHêï $uÛ≤>±ìï A e<ä› ñ+#·+&ç. Ç|ü&ÉT B e<ä› >∑\ ùdÿ\T $uÛ≤>±ìï >∑T]Ô+#·+&ç. á
ø=\‘·H˚ πsU≤K+&ÉeTT bı&Ée⁄>± #Ó|üŒe#·TÃ.
Çø£ÿ&É AB bı&Ée⁄ R 4.5 ôd+.MT.
>∑eTìø£ : ˇø£y˚fi¯ A _+<äTe⁄qT ùdÿ\Tô|’ 1ôd+.MT e<ä› ñ+∫‘˚ B _+<äTe⁄ 5.5 ôd+.MT e<ä› @ø°uÛÑ$düTÔ+~.
n|ü&ÉT AB bı&Ée⁄ R 5.5`1 R 4.5 ôd+.MT ne⁄‘·T+~.
+ cd7!7e+504b!7+=3G0.!Nf
ùdÿ\TqT|üj÷Ó –+∫ sπ U≤K+&ÉeTT jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄ ø£qT>=H˚≥|ü&ÉT ‘·|ü ˇ|ü ‘·|ü
@ @ <√cÕ\T MTs¡T ≈£qT>=+{≤s¡T?

ˇø£ ô|ì‡˝Ÿ jÓ T Tø£ ÿ bı&É e ⁄qT eTq+ ø£ q T>=Hê* nì
nqT≈£î+<ë+ ! n|ü&ÉT |ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>± eTq ø£+{Ï <äèwæº dü]j·TsTTq
62
=J MU.+<.4G0..+QW9<..U+QTU/0U.
dæú‹˝À ñ+&Ü*. n+fÒ ô|ì‡˝Ÿ ∫e] _+<äTe⁄ eT<Ûä´ \+ã+>± ñ+&˚ dæú‹˝À eTq ø£qTï ñ+&Ü*. ø√D°j·T+>± ˇø£
edüTÔe⁄qT #·÷&É≥+ e\¢ @s¡Œ&˚ ø=\‘·˝Àì <√cÕìï ìyê]+#·&ÜìøÏ eTq+ á C≤Á>∑‘·ÔqT rdüT≈£î+{≤+.
á <√cÕìï ìyê]+#·&ÜìøÏ eTq+ $uÛ≤–ìì ñ|üj÷Ó –kÕÔeTT. $uÛ≤–ìì ñ|üj÷Ó –+∫ K∫Ã‘·eTsTTq ø=\‘·qT
m˝≤ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s√ Ç|ü&ÉT eTq+ H˚s¡TÃ≈£î+<ë+.
A B
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
SCALE
&'H!+DED
$uÛ≤–ìì ‘Ós¡e+&ç. $uÛ≤–ì jÓTTø£ÿ ˇø£ uÛÑT»eTT ∫es¡ ø=qqT A e<ä› ñ+∫ <ëìì ¬s+&Ée uÛÑT»+ jÓTTø£ÿ
∫e] ø=qqT B e<ä›≈£î e#˚Ã es¡≈£î ‘Ós¡e+&ç. $uÛ≤–ìì C≤Á>∑‘·Ô>± ô|’øÏ ˝Ò|æ <ëì uÛÑTC≤\ dæú‹ì e÷s¡Ã≈£î+&Ü ùdÿ\Tô|’
ˇø£ ø=q ª0µ e<ä› ñ+&ÉTq≥T¢. ¬s+&Ée ø=q ùdÿ\Tô|’ eTs=ø£ $uÛ≤>∑+ô|’ ñ+&˚ $<Ûä+>± ñ+#ê*. ¬s+&ÉT ∫e] ø=q\
eT<Ûä´ <ä÷sêìï >∑T]Ô+#·+&ç. AB jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄ m+‘·?
y˚s¡T y˚s¡T πsU≤K+&Ü\qT rdüTø=ì yê{Ï bı&Ée⁄\qT ø=\e+&ç
+"&'G0.Ah!50!NfE
1. ˇø£ b˛düTºø±s¡T¶qT rdüTø=ì <ëì bı&Ée⁄ yÓ&É\TŒ\qT ùdÿ\T eT]j·TT $uÛ≤–ìì ñ|üjÓ÷–+∫
ø=\e+&ç. nìï b˛dtºø±s¡T¶\T ˇπø ø=\‘·\ ø£*– e⁄+{≤j·÷?
2. ∫qï ô|ì‡˝Ÿ, s¡ã“sY ˝≤+{Ï @esTTHê eT÷&ÉT edüTÔe⁄\T rdüTø√+&ç. yê{Ï bı&Ée⁄\qT ø=\e+&ç.
X,$LZi'!+DEF
1. MT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝Àì πsU≤K+&Ü\qT ø£*– e⁄qï @yÓ’Hê nsTT<äT edüTÔe⁄\qT ñ<ëVü≤s¡D\T>± Çe«+&ç.
ñ<ë ˆˆ q\¢ã\¢ n+#·T.
2. ¬s+&ÉT πsU≤K+&Ü\qT b˛\TÃq|ü&ÉT ùdÿ\T ø£+fÒ $uÛ≤–ìì ñ|üjÓ÷–+#·&É+ y˚T\T. m+<äT≈£î?
3. øÏ+~|ü≥+˝À Çe«ã&çq düs¡fi¯πsK˝Àì πsU≤K+&Ü\qT ø=\e+&ç. ø=\‘·\qT ã{Ïº Äs√Vü≤D Áø£eT+˝À
sêj·T+&ç.
A B C D E
πsU≤K+&ÉeTT AB AC AD AE BC BD BE CD CE DE
4. X‚«‘· eT]j·TT πscÕà\T AB πsU≤K+&É+ eT<Ûä´_+<äTe⁄qT á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± dü÷∫+#ês¡T.
A B A B
C C
X‚«‘· sπ wüà
Ç<ä›]˝À mes¡T dü]>± >∑T]Ô+#ês¡T? AC , CB bı&Ée⁄\qT ø=*∫ dü]#·÷&É+&ç.
5. á ÁøÏ+~ |ü≥eTT\T ø=ìï uÛÑTC≤\T>± >∑\ ø=ìï πsU≤K+&ÉeTT\T
Çe«ã&çq$. n˝≤àsê ˇø£ πsU≤K+&ÉeTT˝À bı&ÉyÓ’q n+#·TqT ø£*– ñqï$.
nsTT‘˚ $T>∑‘ê |ü≥eTT\ πsU≤K+&ÉeTT\T ø£qT>=qTeTT.
63
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
DEV QW9!+GP..QRS+QTU/0
ì‘·´J$‘·+˝À eTq+ ø√D≤\T ø£*– ñqï nH˚ø£ edüTÔe⁄\qT #·÷dü÷Ô ñ+{≤+.
ø£‘ÓÔs¡˝Àì uÒ¢&ÉT\T <ä÷s¡+>± »]π> ø=~› yê{Ï eT<Ûä´ ø√D+ ô|s¡>∑≥+ eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ. ¬s+&ÉT πsU≤K+&Ü\
eT<Ûä´ ˝Ò<ë ¬s+&ÉT øÏs¡D≤\ eT<Ûä´ ø√D+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. y˚s¡Ty˚s¡T s¡ø±\sTTq ø√D≤\qT ø£*– ñqï $$<Ûä edüTÔe⁄\≈£î
ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«+&ç.
øÏ+~ |ü≥+ (1) ˝À #·÷|æq $<Ûä+>± ì\ã&É+&ç. MT m&ÉeT #˚sTTì ø£<ä\Ã≈£î+&Ü n<˚ dæú‹˝À ñ+∫ ¬s+&Ée
#˚‹ì n+fÒ ≈£î&ç#˚‹ì HÓeTà~>± ô|’øÏ ˝Ò|ü+&ç. MT ≈£î&ç#˚‹ì e÷s¡TÃ‘·÷ ñqï|ü&ÉT MT X¯ØsêìøÏ, MT ≈£î&ç#˚‹øÏ
eT<Û´ä >∑\ ø√D+ e÷s¡T‘·÷ ñ+&É{≤ìï MTs¡T >∑eTì+#·e#·TÃ. á ø√D≤\qT @j˚T ù|s¡‘¢ √ |æ\TkÕÔs√ Ç|ü&ÉT ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
+QRj/0Z<..
øÏ+~ ∫Á‘ê\qT >∑eTì+#·+&ç.
i ii iii iv v
|ü≥+ (i) ˝À X¯ØsêìøÏ, #˚‹øÏ eT<Ûä´ ø√D+ @s¡Œ&É˝Ò<äT á ø√D+qT X¯Sq´ø√D+ n+{≤s¡T.
|ü≥+ (iii) ˝À MT #˚sTT X¯ØsêìøÏ \+ã+>± e⁄+~. X¯ØsêìøÏ, #˚‹øÏ eT<Ûä´ ø√D+ 900. á ø√D≤ìï \+ãø√D+ nì
n+{≤s¡T.
|ü≥+ (ii) ˝À MT X¯ØsêìøÏ, #˚‹øÏ eT<Ûä´ø√D+ \+ãø√D+ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe . Ç˝≤+{Ï ø√D≤\qT n\Œø√D≤\T nì
n+{≤s¡T.
|ü≥+ (iv) ˝À X¯ØsêìøÏ, ≈£î&ç#˚‹øÏ eT<Ûä´ø√D+ \+ãø√D+ ø£+fÒ m≈£îÿe. á ø√D≤ìï n~Ûø£ø√D+ nì n+{≤s¡T.
|ü≥+ (v) ˝À X¯ØsêìøÏ, ≈£î&ç#˚‹øÏ eT<Ûä´ ø√D+ ¬s+&ÉT \+ãø√D≤\ yÓTT‘·Ô+ n+fÒ 1800. á ø√D≤ìï düs¡fi¯ø√D+
nì n+{≤s¡T.
Ç|ü&ÉT eTq+ ˇø£ >∑&çj·÷s¡+˝Àì eTTfi¯fl eT<Ûä´ @s¡Œ&˚ ø√D≤\qT |ü]o*<ë›+. >∑+≥\ eTT\T¢qT Ä<Ûës¡+>±
#˚düTø=ì düe´~X¯˝À eTTfi¯fl eT<Ûä´ ø√D≤ìï ø=\T<ë›eTT.
64
=J MU.+<.4G0..+QW9<..U+QTU/0U.
12 >∑+≥\ düeTj·÷q >∑+≥\ eTT\T¢, ìeTTcÕ\ eTT\T¢‘√ @ø°uÛÑ$düTÔ+~.
n+<äT#˚‘· yê{ÏeT<Ûä´ ø√D+ düTHêï 00 >± rdüT≈£î+<ë+.
11 12 1 11 12 1 11 12 1
10 2 10 2 10 2
9 3 9 3 9 3
8 4 8 4 8 4
7 6 5 7 6 5 7 6 5
i ii iii
1. @ >∑&çj·÷s¡+˝Àì eTT\T¢\ eT<Ûä´ n\Œø√D+ ñ+~?
2. @ >∑&çj·÷s¡+˝Àì eTT\T¢\T n~Ûø£ø√D≤ìï dü÷∫düTÔHêïsTT?
(Ç#·Ã≥ ∫qïeTTfi¯ó¢qT Ä<Ûës¡+>± #˚düTø=ì, ô|<ä›eTTfi¯ófl ÁuÛÑeTD≤ìï #˚düTÔqï<äì uÛ≤$+#ê*)
+QRj/0Z<..
¬s+&ÉT ÁkÕº\qT rdüTø=+&ç.
ˇø£ ÁkÕº jÓTTø£ÿ ˇø£ ∫es¡qT eTs=ø£ ÁkÕº jÓTTø£ÿ ∫es¡ô|’ L Äø±s¡+˝À ñ+∫ ˇø£
>∑T+&ÉTdü÷~ì >∑T#êÃ*. Ç~ \+ãø√D≤ìï |üØøÏå+#˚ kÕ<Ûäq+>±
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. á kÕ<ÛäHêìï OA øÏs¡D+ yÓ+ã&ç |ü≥+˝À
!
B
dü÷∫+∫q $<Ûä+>± osê¸\T @ø°uÛÑ$+#˚≥≥T¢>± ñ+#ê*. ∠AOB
ø√DeTT \+ãø√D+ ø£+f… ‘·≈î£ ÿe>± ñ+~. ø±e⁄q &'H!+DE;
O A n~ n\Œø√DeTT nì #Ó|üŒe#·TÃ.
D
&'H!+DEl á kÕ<ÛHä êìï OC ô|’ osê¸\T @ø°u$ÑÛ +#˚≥≥T¢
!
|ü≥+˝À #·÷|æ+∫q $<Ûä+>± ñ+#·+&ç. Ç|ü&ÉT ∠COD >∑eTì+#·+&ç.

∠COD \+ãø√D+ ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+~. ø±e⁄q Ç~ n~Ûø£ ø√DeTT. C
O &'H!+DEk
+"&'G0.Ah!50!NfE
1. ÁkÕº\‘√ ‘·j·÷s¡T#˚dæq \+ãø√D |üØøå± kÕ<ÛäqeTT qT|üjÓ÷–+∫ ÁøÏ+~ ø√D≤\qT b˛*Ã n\Œ,
n~Ûø£, \+ãø√D≤\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
(i) (ii) (iii) (iv)

2. n\Œø√D≤\qT, n~Ûø£ø√D≤\qT ø£*–e⁄qï @esTTHê ◊<äT ì‘·´J$‘· dü+<äsê“¤\qT / edüTÔe⁄\qT
ñ<ëVü≤s¡D\T>± Áyêj·T+&ç.
3. ¬s+&ÉT πsK˝#˚ @s¡Œ&˚ MT≈£î ‘√∫q @esTTHê ø=ìï ø√D≤\qT ^j·T+&ç. ÁkÕº \+ãø√D |üØøå±kÕ<Ûäq+‘√ @$
\+ãø√D≤˝À, @$ n\Œ ø√D≤˝À, @$ n~Ûø£ ø√D≤˝À >∑T]Ô+#·+&ç.
65
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
dü‘·´ eT]j·TT X‚«‘·\≈£î OA qT Ç∫Ã 450 ø√DeTTqT ^j·TeTì #Ó|æŒ]. yês¡T Ä ø√D≤ìï á ÁøÏ+~ $<Ûä+>±
!
y˚s¡Ty˚s¡T>± ^XÊs¡T.
B O A
45°
45°
O
A B
dü‘·´ (∠AOB = 450) X‚«‘· (∠AOB = 450)
dü‘·´ eT]j·TT X‚«‘·\T ^dæq ô|’ ø√D≤\T ¬s+&É÷ dü]j·TsTTqyê? yê{ÏeT<Ûä´ ‘˚&Ü˝Ò$T{Ï?
dü‘·´ ^dæq ø√D+˝À OA n|üdüe´~X¯˝À ø£~* OB ì 450 ø√D+‘√ #˚]+~. Ç˝≤+{Ï ø√D≤\qT
! !
n|üdüe´~X¯ø√D≤\T nì n+{≤s¡T. M{Ïì <Ûäqø√D≤\T nì <Ûäq >∑Ts¡TÔ‘√ dü÷∫kÕÔs¡T. dü‘·´ ^dæq ø√D+ G450.
X‚«‘· ^dæq ø√D+˝À OA düe´~X¯˝À (>∑&çj·÷s¡|ü⁄ eTTfi¯ófl ø£~˝Ò ~X¯˝À ø£~* 450 ø√D+‘√ OB ì #˚]+~.
! !
Ç˝≤+{Ï ø√D≤\qT düe´~X¯ ø√D≤\T nì n+{≤s¡T. M{Ïì ãTTDø√D≤\T nì ãTTD>∑Ts¡TÔ‘√ dü÷∫kÕÔs¡T. X‚«‘· ^dæq
ø√D+ ` 450.
+ cd7!7e+504b!7+=3G0.!Nf
Á|üøÿ£ ∫Á‘·+˝À OA Çe«ã&çq~. ∠AOB, eT]j·TT ∠AOC \T s¬ +&ÉT ø√D≤\T
!
A C
O
nsTTq M{Ï˝À @~ düe´~X¯ø√D+? eT]j·TT @~ n|üdüe´~X¯ø√D+? Ä˝À∫+∫ MT

O
ùdïVæ≤‘·T\‘√ #·]Ã+#·+&ç. B A
+QRj/0Z!
1. >±EqT|üjÓ÷–+∫ ˇø£ eè‘êÔìï ù||üsYô|’ ^dæ <ëìì n+#·TyÓ+ã&ç ø£‹Ô]+#·+&ç.
2. eè‘êÔìï ¬s+&ÉT düe÷q uÛ≤>±\T>± eT&ç∫
ø£‹Ô]+#·+&ç. $÷≈£î ns¡úeè‘·Ô uÛ≤>∑+ edüTÔ+~.
|ü ≥ +˝À #· ÷ |æ q $<Û ä + >± ns¡ ∆ e è‘êÔ ì ï bÕ‹ø£ uÛ≤>∑+
eTs=ø£kÕ] (bÕ‹ø£ uÛ≤>±ìøÏ) eT&Ée+&ç. Bìì
eè‘·ÔbÕ<ä+ n+{≤s¡T. 90°
45
°
3. ø±–‘êìï ns¡∆eè‘êÔìøÏ ‘Ós¡e+&ç. ns¡›eè‘·Ô+˝À

|ü ≥ +˝À #· ÷ |æ q $<Û ä + >± ˇø£ eT&É ‘ · q T Ä<Ûës¡πsK
>∑eTì+#·e#·TÃ. á eT&É‘· yê´kÕìøÏ \+ã+>±
900 ø√D+‘√ ñ+≥T+~. eT&É‘·ô|’ 900 nì Áyêj·T+&ç.
4. ‹]– ns¡∆eè‘êÔìï bÕ‹ø£ uÛ≤>±ìøÏ eT&Ée+&ç. á bÕ‹ø£ uÛ≤>±ìï Ç+ø=ø£kÕ] |ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>±
eT&Ée+&ç.
450\ ø√D+‘√ MTs=ø£ eT&É‘·qT >∑eTìkÕÔs¡T. 900 G 450 R 1350 ø√D+‘√ eTs=ø£ eT&É‘·qT >∑eTìkÕÔs¡T.
5. ø±–‘êìï Äs¡∆eè‘êÔìøÏ ‹]– ‘Ós¡e+&ç. 450 \qT >∑T]Ô+#·+&ç.
66
=J MU.+<.4G0..+QW9<..U+QTU/0U.
6. 900 \≈£î eTs=ø£ yÓ’|ü⁄ n|üdüe´~X¯˝À ñqï eT&É‘·qT 1350 \T>± >∑T]Ô+#·+&ç. 90°
5°
45
13
°
7. Äs¡e∆ è‘êÔìï ‹]– bÕ‹ø£ uÛ≤>±ìøÏ, bÕ‹ø£u≤Û >±ìï ‹]– s¬ +&ÉTkÕs¡T¢ eT&Ée+&ç. ø±–‘êìï
5°
90° ‘Ó]∫ #·÷&É+&ç.
13
45
8. 450 ø√D≤ìøÏ, uÛ÷Ñ $TøÏ eT<Û´ä ˝À ˇø£ eT&É‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~. Bìì 22½0 >± >∑T]Ô+#·+&ç.
½°
°
22½
157
°
10
n<˚ $<Ûä+>± 1350 \ ø√D≤ìøÏ uÛÑ÷$TøÏ eT<Ûä´ ˇø£ eT&É‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~. Bìì 157
2
>± >∑T]Ô+#·+&ç.
Ç|ü&ÉT eTq+ ˇø£ ø√De÷ìì ‘·j·÷s¡T #˚XÊ+. Bì düVü‰j·T+‘√ <ë<ë|ü⁄>± ø=ìï ø√D≤\qT ø=\e>∑\+.
DEVEF++QW9<^m
eTq+ ÁkÕº\‘√q÷, ø±–‘ê\‘√q÷ ‘·j·÷s¡T#˚ùd ø√De÷ì, ø√D≤\qT \+ãø√D+ Ä<Ûës¡+>± b˛\Ã&ÜìøÏ,
ø=ìï s¡ø±\ ø√D≤\qT ø=\e&ÜìøÏ e÷Á‘·y˚T ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÜsTT.
n+<äT#˚ ø√D≤\qT eT]+‘· K∫Ã¤‘·+>± düT\uÛÑ+>± ø=\e{≤ìøÏ eTq≈£î ˇø£ kÕ<Ûäq+ nedüs¡+. á ø√D≤\qT
ø=*#˚ kÕ<ÛäHêìï QW9<^m nì n+{≤s¡T.
ø√De÷ìì ˇø£ k Õ] C≤Á>∑ ‘ · Ô > ± >∑ e Tì+#· + &ç . Ç~
Äs¡∆eè‘êÔø±s¡+>± e⁄+≥T+~. ÁøÏ+~ uÛ≤>∑+˝À yê´dü+ yÓ+≥ ˇπø πsK
^j·Tã&ç e⁄+≥T+~. <ëìì Ä<Ûës¡eTT nì n+{≤s¡T. Ä<Ûës¡πsK≈£î
\+ã+>± ñqï πsK e<ä› 900 >∑T]Ô+#·ã&ç e⁄+≥T+~. Ä<Ûës¡πsK,
\+ãπsK ø£\TdüT≈£îH˚ #√≥TqT øπ +Á<ä_+<äTe⁄ nì n+{≤s¡T. ø√De÷ì
#ê|üeTT yÓ+≥ 00 \ qT+∫ 1800 \ es¡≈£î ø√D≤\T düe´~X¯˝À eT]j·TT n|üdüe´~X¯\˝À >∑T]Ô+#·ã&ç ñ+{≤sTT.
düe´~X¯˝À ø√D≤\T >∑T]Ô+#·ã&ç ñqï ùdÿ\TqT ãj·T{Ï ùdÿ\T nì, n|üdüe´~X¯˝À ø√D≤\T >∑T]Ô+#·ã&ç ñqï ùdÿ\TqT
˝À|ü* ùdÿ\T nì n+{≤s¡T. ãj·T{Ï ùdÿ\Tô|’ 00 qT+∫ 1800\ es¡≈£î 180 düeTuÛ≤>±\T>± >∑T]Ô+#·ã&ç e⁄+≥T+~.
ˇø=ÿø£ÿ düeTuÛ≤>±ìï 10 (&çÁ^) nì n+{≤s¡T. ãj·T{Ï ùdÿ\Tô|’ 100 ø√DeTTqT ô|+#·T‘·÷ $\Te\T 1800 <ëø±
>∑T]Ô+#·ã&ç e⁄+{≤sTT. 00 \ ø√D+qT Ä<Ûës¡πsK Çs¡TyÓ’|ü⁄˝≤ dü÷∫düTÔ+~.
Ç|ü&ÉT eTq+ ø√De÷ìì ñ|üjÓ÷–+∫ ø√D≤\qT m˝≤ ø=\yê˝À H˚s¡TÃ≈£î+<ë+.
+i'<Zn)o+QW9<.. pa`q]<.. X&'i'<Zn)oQW9<..
1. Ç∫Ãq ø√DeTT n\Œø√De÷? n~Ûø£ ø√De÷? B
B
>∑T]Ô+#·+&ç.
2. ø√De÷ì πø+Á<ä_+<äTe⁄qT ø√DeTT jÓTTø£ÿ os¡¸eTT
e<ä› ñ+#ê*. O
A
O
A
3. ø√De÷ì πø+Á<ä_+<äTe⁄ ø√D+ jÓTTø£ÿ os¡¸eTTô|’
qT+∫ Á|üø£ÿ≈£î »s¡>∑≈£î+&ÉTq≥T¢>±, ø√De÷ì,
Ä<Ûës¡πsK, Ç∫Ãq ø√D+ jÓTTø£ÿ ˇø£ øÏs¡DeTT
@ø°uÛÑ$+#·Tq≥T¢>± ø√De÷ìì dü]#˚j·÷*.
67
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
B 4. ø√De÷ì jÓTTø£ÿ ùdÿ\T 00 qT+∫ #·÷dü÷Ô ô|’øÏ B
sêyê*.
5. ø√DeTT jÓTTø£ÿ ¬s+&Ée øÏs¡DeTT ø√De÷ì jÓTTø£ÿ 50°
50°
A
O ùdÿ˝ŸqT mø£ÿ&É ø£\TdüT≈£î+≥T+<√, Ä ø√DeTT O
A
$\TeqT >∑T]Ô+#ê*. n+<äT#˚ ∠AOB R 500.
QC!n+&'rCsQR+50#%<!NfE
ø√DeTT ø√D+ ø=\‘·
X¯Sq´ ø√DeTT 00
\+ãø√DeTT 900
düs¡fi¯ø√DeTT 1800
dü+|üPs¡íø√DeTT 3600
n\Œø√DeTT 00 eT]j·TT 900 \ eT<Ûä´
n~Ûø£ø√DeTT 900 eT]j·TT 1800 \ eT<Ûä´
|üsêes¡Ôq ø√DeTT 1800 eT]j·TT 3600 \ eT<Ûä´
+"&'G0.Ah!50!Nf
1. øÏ+~ yêì˝À @~ ô|<ä›ø√DeTe⁄‘·T+<√ }Væ≤+#·+&ç? MT ùdïVæ≤‘·T\‘√ #·]Ã+#·+&ç.
ø√De÷ìì qT|üjÓ÷–+∫ |òü*‘êìï dü]#·÷&É+&ç.
1 2
2. øÏ+~yêì˝À @$ n\Œø√D≤\T? yê{Ï $\Te\T Áyêj·T+&ç.
(i) (ii) (iii) (iv) (v)
68
=J MU.+<.4G0..+QW9<..U+QTU/0U.
3. øÏ+~yêì˝À @$ n~Ûø£ø√D≤\T? ø√De÷ìì ñ|üjÓ÷–+#·≈£î+&Ü >∑T]Ô+#·+&ç.
(i) (ii) (iii) (iv) (v)

4. @yÓ’Hê ¬s+&ÉT n\Œø√D≤\qT, ¬s+&ÉT n~Ûø£ø√D≤\qT ^j·T+&ç.
5. øÏ+~ ø√D≤\˝À n\Œø√D≤\T, n~Ûø£ø√D≤\T, \+ãø√D≤\T, düs¡fi¯ø√D≤\T, eT]j·TT |üsêes¡Ôq ø√D≤\qT
y˚s¡T #˚dæ Áyêj·T+&ç.
400, 1400, 900, 2100, 440, 2150, 3450, 1250, 100, 1200,
890, 2700, 300, 1150, 1800
X,$LZi'<..+DEI
1. dü‘·éTT ˝Ò<ë ndü‘·éTT nsTTqyê{Ïì >∑T]Ô+#·+&ç. ndü‘·éTT nsTTq yê{Ïì dü]#˚dæ dü‘·éTT
nj˚T´≥≥T¢>±Áyêj·T+&ç.
i) \+ãø√DeTT ø£+fÒ ‘·≈£îÿesTTq ø√DeTT n\Œø√DeTT ( )
ii) 1800 \ ø√DeTT ˇø£ \+ãø√DeTT ( )
iii) 900 \ ø√DeTT ˇø£ düs¡fi¯ø√DeTT ( )
iv) 1800 \ ø£+fÒ ô|<ä› 0 eT]j·TT 3600 ø£Hêï ∫qï ø√DeTT |üsêes¡Ôq ø√DeTT. ( )
v) dü+|üPs¡í ø√DeTT n+fÒ 3600. ( )
2. Á|üø£ÿ|ü≥eTT˝À @$ n\Œø√D≤\T? @$ n~Ûø£ø√D≤\T? ø√De÷ìì ñ|üjÓ÷–+#·≈£î+&Ü 4 3
#Ó|üŒ+&ç. ‘·s¡Tyê‘· ø√D≤\qT ø=*∫ yê{Ï $\Te\T sêdæ dü]#·÷&É+&ç.
3. øÏ+~ ø√D≤\qT ø=\e+&ç. M{Ï˝À $TøÏÿ* ô|<ä› ø√D+ @~? yê{Ï $\Te\T sêdæ
1 2
$TøÏÿ* ô|<ä› ø√D+ ø£+fÒ ô|<ä›<äsTTq ˇø£ ø√D≤ìï ^j·T+&ç.
C D P
B E F
A Q R
∠ABC = .......... ∠DEF = .......... ∠PQR = ..........
4. øÏ+~ Ç∫Ãq düeTj·÷\˝À >∑&çj·÷s¡+˝Àì eTTfi¯fl eT<Ûä´ø√D+? @ s¡ø£|ü⁄ ø√DeTe⁄‘·T+<√ ìsê∆]+#·+&ç.
(∫qïeTT\T¢qT Ä<Ûës¡+>± rdüTø√+&ç).
i) ñ<äj·T+ 9 >∑+≥\T ii) kÕj·T+Á‘·+ 6 >∑+≥\T iii) eT<Ûë´Vü≤ï+ 12 >∑+≥\T
iv) eT<Ûë´Vü≤ï+ 4 >∑+≥\T v) sêÁ‹ 8 >∑+≥\T
69
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
5. øÏ+<ä Ç∫Ãq yê{Ïì »‘·|üs¡#·+&ç. Ä ø√D≤\≈£î dü]j·T>∑T u§eTà\qT ^j·T+&ç.
"?@^&t+++u "?@^&t++v
n\Œø√DeTT 900
\+ãø√DeTT 2700
n~Ûø£ø√DeTT 450
|üsêes¡Ôqø√DeTT 1800
ø√DeTT 1500
DEg+M!NO]+J=MU.e+U!wJ=MU.+<.4G0..+i'<^!/0=>+J=MU.
DEgEFM!NO]+J=MU.
á ∫Á‘ê\˝Àì ø£Ás¡\qT, s√&É¢qT eTqeTT düs¡fi¯πsK\T>± uÛ≤$ùdÔ, ô|’ ∫Á‘ê\˝Àì πsK\T K+&ÉqπsK\T nì
n+{≤s¡T.
¬s+&ÉT $_ÛqïπsK\T mìï ñeTà&ç _+<äTe⁄\qT ø£*–e⁄+{≤sTT?
+"&'G0.Ah!50!Nf
1. @<äsTTHê ˇø£ ‘·\+˝À ¬s+&ÉT y˚s¡Ty˚s¡T πsK\qT ^j·T+&ç. n$ ˇø£{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe _+<äTe⁄\
e<ä› K+&ç+#·T ≈£î+{≤j·÷?
2. ¬s+&ÉT $_ÛqïπsK\≈£î ¬s+&ÉT ˝Ò<ë eT÷&ÉT ñeTà&ç _+<äTe⁄\T+{≤j·÷?
l
¬s+&ÉT y˚s¡Ty˚s¡T πsK\T l,m nqTq$ P nqT _+<äTe⁄ e<ä› ø£\TdüT≈£î+fÒ P e<ä› l,m πsK\T
K+&ç+#·T≈£îHêïsTT nì n+{≤eTT. ¬s+&ÉT K+&Éq πsK\≈£î ˇπø ñeTà&ç _+<äTe⁄ e⁄+≥T+~. P
Ä πsK\qT K+&Éq πsK\T n+{≤s¡T. m

¬s+&ÉT πsK\T ˇø£ ñeTà&ç _+<äTe⁄qT ≈£L&Ü ø£*–˝Òe⁄ nì nqTø√+&ç. Ä πsK\T m˝≤ ñ+{≤sTT?
Ä˝À∫+#·+&ç.
¬s+&ÉT πsK\T ˇø£ _+<äTe⁄ e<ä› K+&ç+#·T≈£îqï|ü&ÉT n$ ø√D≤\qT @s¡Œs¡TkÕÔsTT.
70
=J MU.+<.4G0..+QW9<..U+QTU/0U.
DEgEI U!wJ=MU.
øÏ+~ K+&Éq πsK\qT >∑eTì+#·+&ç. n$ $$<Ûäs¡ø±\sTTq ø√D≤\qT @s¡Œs¡TdüTÔHêïsTT.
á K+&Éq πsK\T @s¡Œs¡#˚ ø√D≤\˝À ø=ìï n\Œø√D≤\T, ø=ìï n~Ûø£ø√D≤\T. K+&Éq πsK\T \+ãø√D≤\qT
@s¡Œ]ùdÔ yê{Ïì \+ãπsK\T nì n+{≤eTT.
ô|’ ∫Á‘ê\˝À n+#·T\ yÓ+≥ ñqï πsU≤K+&Ü\qT >∑eTì+#·+&ç.

n$ \+ãø√D≤\qT @s¡Œs¡TdüTÔHêïj·÷? n$ ˇø£<ëìø=ø£{Ï K+&ç+#·T≈£î+≥THêïj·÷?
l
¬s+&ÉT πsK\T 900 \ ø√D+‘√ K+&ç+#·T≈£î+fÒ yê{Ïì |üs¡düŒs¡+ \+ãπsK\T nì n+{≤eTT.
m
Çø£ÿ&É l nqTq~ ‘m’ πsK≈£î \+ã+>± e⁄+~. Bìì l ⊥ m nì dü÷∫kÕÔeTT.
+ cd7!7e+504b!7+=3G0.!Nf
1. ˇø£y˚fi¯ l ⊥ m nsTT‘˚ eTq+ m ⊥ l nì #Ó|üŒe#·TÃHê?
2. ˇø£ πsK≈£î mìï \+ãπsK\T ^j·Te#·TÃ?
3. Ä+>∑¢ nø£åsê\˝À @j˚T nø£åsê\T \+ãπsK\ s¡÷|ü+ ø£*–e⁄HêïsTT?
DEgEVi'<^!/0=>+ J=MU.
QC!n+7"/3U].+&'4xy!50!NfE
¬s’\T|ü{≤º\T, ùdÿ\T jÓTTø£ÿ n+#·T\qT $<äT´‘YyÓ’s¡T¢ >∑eTì+#·+&ç. á »‘·\˝À ñqï Á|ü‘˚´ø£‘· @$T{Ï?
yê{ÏjÓTTø£ÿ n+#·T\T >∑eTì+#·+&ç. á »‘·\˝À ñqï Á|ü‘˚´ø£‘· @$T{Ï? yê{Ï jÓTTø£ÿ ~X¯e÷s¡Ã≈£î+&Ü yê{Ïì
bı&ç–ùdÔ n$ mø£ÿ&ÉsTTHê ø£\TdüT≈£î+{≤j·÷?
ˇπø ‘·˝≤ìøÏ #Ó+~q ¬s+&ÉT K+&ç+#·Tø=qì πsK\qT düe÷+‘·s¡ πsK\T n+{≤s¡T.
á ∫Á‘·+˝Àì l eT]j·TT m πsK\T düe÷+‘·s¡ πsK\T
l
M{Ïì l ||m >± Áyêdæ l, m ≈£î düe÷+‘·s¡eTT nì #·<äTe⁄‘êeTT. MT ‘·s¡>∑‹
m
>∑~˝À düe÷+‘·s¡ πsK\qT dü÷∫+#˚ ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\qT Çe«+&ç.
71
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
+"&'G0.Ah!50!NfE
ˇø£ ø±–‘·+ô|’ ÁøÏ+<ä dü÷∫+∫q $<Ûä+>± ¬s+&ÉT πsK\qT ^j·T+&ç. n$
ˇπø<ëì ø=ø£{Ï K+&ç+#·T≈£î+{≤j·÷? yê{Ïì düe÷+‘·s¡ πsK\T nì nqe#êÃ?
ø±s¡D≤\T ‘Ó\|ü+&ç.
s¬ +&ÉT düe÷+‘·s¡ sπ K\qT ^j·T+&ç. yê{ÏeT<Û´ä ø√D+ m+‘·? MT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, ùdïVæ≤‘·T\‘√ #·]Ã+#·+&ç.
X,$LZi'!+DEV
1. øÏ+~yêì˝À @$ \+ãπsK\qT, düe÷+‘·s¡ πsK\qT dü÷∫kÕÔjÓ÷ ‘Ó\|ü+&ç. @$ ¬s+&ç+{Ï˙ dü÷∫+#·y√
sêj·T+&ç.
i) øÏ{Ïø° jÓTTø£ÿ ì\Te⁄ ø£&û¶\T ii) ¬s’\T |ü{≤º\T
iii) Ä+>∑¢+˝Àì V nø£ås¡+ iv) q\¢ã\¢ jÓTTø£ÿ m<äT¬s<äTs¡T n+#·T\T
v) ‘·\T|ü⁄ jÓTTø£ÿ Á|üø£ÿÁ|üø£ÿ n+#·T\T
2. MT jÓTTø£ÿ C≤yÓTÁ{° u≤ø˘‡˝Àì eT÷\eT{≤ºìï rdüTø=ì ø±–‘·+ô|’ <ëì n+#·T\ yÓ+ã&ç ^j·T+&ç. \+ã+>±
ñqï n+#·T\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
D C
3. ABCD ˇø£ Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü+. AC eT]j·TT BD \T ø£sêí\T nsTT‘˚ á
|ü≥+˝Àì düe÷+‘·s¡ πsK\T, \+ãπsK\T, eT]j·TT K+&ÉqπsK\ »‘·\qT
>∑T]Ô+∫ yê{Ïì M\sTT‘˚ >∑Ts¡TÔ\qT|üjÓ÷–+∫ Áyêj·T+&ç.
i) düe÷+‘·s¡ πsK\T ii) \+ãπsK\T iii) K+&ÉqπsK\ »‘·\T A B
<.]!+z(=>.b{R|]h\
1. s¬ +&ÉT sπ U≤K+&Ü\qT |ü]o\q, ÁfÒd+æ >¥ #˚jT· ≥+ eT]j·TT C≤´$T‹ |ü]ø£sê\qT|üj÷Ó –+#·≥+ <ë«sê b˛\Ãe#·TÃ.
2. ¬s+&ÉT πsU≤K+&Ü\qT ùdÿ\T eT]j·TT $uÛ≤–ìì ñ|üjÓ÷–+∫ b˛\Ãe#·TÃ.
3. πsU≤K+&Ü\ bı&Ée⁄\qT ôd+.MT. eT]j·TT $T.MT \˝À ø=\TkÕÔs¡T. 1 cm = 10 mm
4. ø√De÷ìì ø√D≤\T ø=\e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–kÕÔeTT. ø√De÷ì ˇø£ ns¡úeè‘êÔø±s¡|ü⁄ |ü]ø£s¡+. Bì #ê|ü+
1800 düe÷q uÛ≤>±\T>± >∑T]Ô+#·ã&ç ñ+≥T+~. ˇø=ÿø£ÿ uÛ≤>±ìï ˇø£ &çÁ^ (10) n+{≤s¡T.
1
5. ø√D≤ìï ø=*#˚ Á|üe÷D+ &çÁ^ (10). Ç~ ˇø£ ÁuÛÑeTDeTT˝À e uÛ≤>∑+.
360
6. 900 \qT \+ãø√DeTT nì, 1800 \qT düs¡fi¯ø√DeTT nì n+{≤s¡T.
7. 900 \ ø£+fÒ ‘·≈£îÿyÓ’q ø√D≤ìï n\Œø√DeTT nì n+{≤s¡T.
8. 900 \ ø£+fÒ m≈£îÿe 1800 \ ø£+fÒ ‘·≈£îÿyÓ’q ø√D≤ìï n~Ûø£ø√DeTT nì n+{≤s¡T.
9. düs¡fi¯ø√DeTT ø£+fÒ m≈£îÿyÓ’q ø√D≤ìï |üsêes¡Ôq ø√DeTT nì n+{≤s¡T.
10. ˇø£ ñeTà&ç _+<äTe⁄qT ø£*–q ˇπø ‘·˝≤ìøÏ #Ó+~q ¬s+&ÉT πsK\qT K+&Éq πsK\T nì n+{≤s¡T.
11. \+ãø√DeTT‘√ K+&ç+#·T≈£îH˚ K+&Éq πsK\qT \+ãπsK\T n+{≤s¡T.
12. ˇπø ‘·˝≤ìøÏ #Ó+~, K+&ç+#·Tø√ì πsK\qT düe÷+‘·s¡πsK\T n+{≤s¡T.
13. ¬s+&ÉT düe÷+‘·s¡ πsK\≈£î ñeTà&ç _+<äTe⁄ ñ+&É<äT.
72
=J MU.+<.4G0..+QW9<..U+QTU/0U.
M#$NKF0.<..+B+;
&'G=>+H I'!JKL.
;DE &'450F0.!
s¡|ò”øÏ yêfi¯fl Hêqï>±s¡T Á|ü‹HÓ\ ` 100 bÕ´¬ø{ŸeT˙>± ÇkÕÔs¡T. n‘·&ÉT Ä &ÉãT“qT n‘·ì neTà≈£î Ç∫Ã
Á|üryês¡+ Ks¡TÃ\≈£î rdüT≈£î+≥÷ ñ+{≤&ÉT. ‘·q <ä>∑Zs¡ rdüT≈£î+≥Tqï, ÇdüTÔqï &ÉãT“ $esê\qT m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT ˇø£
Áø£eT|ü<ä›‹˝À s¡|ò” ‘·*¢ ˇø£ |ü⁄düÔø£+˝À qyÓ÷<äT #˚dü÷Ô e⁄+≥T+~.
ˇø£ HÓ\˝À s¡|ò” yÓTT<ä{Ï yês¡+˝À ` 50, ¬s+&Ée yês¡+˝À ` 20 eT÷&Ée yês¡+˝À ` 30 rdüT≈£îHêï&ÉT.
n‘·ìøÏ Hê\Ze yês¡+˝À ` 20 nedüs¡eTj·÷´sTT. ø±ì n|üŒ{Ïπø s¡|ò” Ç∫Ãq &ÉãT“ n+‘ê Ks¡TÃ nsTT+<äì ‘·*¢
#Ó|æŒ+~. ]ø±s¡T¶ #·÷|æ+∫+~. ‘·q≈£î á kÕ]øÏ &ÉãT“ ÇùdÔ ‘·sê«‘· HÓ\ Ç#˚Ã bÕ´¬ø{ŸeT˙ qT+&ç ‘·–Z+#·Tø√e#·Ãì s¡|ò”
‘·*¢øÏ #Ó|æŒ ` 20 rdüT≈£îHêï&ÉT. ‘·*¢ n+<äT≈£î n+^ø£]+∫ &ÉãT“ Ç∫Ã, ‹]– Ä$esê\qT ]ø±s¡T¶˝À qyÓ÷<äT
#˚d+æ ~.
`20 `30 `20 `50 yÓTT‘·+Ô
kıeTTà
4e yês¡+ 3e yês¡+ 2e yês¡+ yÓTT<ä{Ï HÓ\˝À yÓTT<ä{Ï yês¡+
20 10 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
yÓTT<ä{Ï HÓ\ qyÓ÷<äT $esê\T
eTs¡Tdü{ÏHÓ\ yÓTT<ä{Ï ‘˚Bq, s¡|ò” ‘·+Á&ç n‘·ìøÏ ` 100 j·T<Ûë$~Û>± bÕ´¬ø{ŸeT˙ Ç#êÃ&ÉT. <ëìì s¡|ò” ‘·*¢øÏ
Ç#êÃ&ÉT. s¡|ò” ‘·*¢ <ä>∑Zs¡ n‘·ì &ÉãT“ m+‘· ñ+≥T+<√ #Ó|üŒ+&ç? n~ ` 80 ø£<ë! m+<äTø£+fÒ >∑‘·HÓ\˝À n<äq+>±
Ç∫Ãq ` 20 qT ` 100 qT+&ç ‘·–ZùdÔ n<˚ edüTÔ+~ ø£<ë !
n<˚s√E kÕj·T+ø±\+ s¡|ò” e÷eTj·T´ e∫Ã ‹]– yÓfi¯SÔ n‘·ìøÏ ` 50 <ë#·Tø=eTàì Ç#êÃ&ÉT. s¡|ò” #ê˝≤
dü+‘√wæ+∫, <ëìì ≈£L&Ü ‘·*¢ e<ä›H˚ ñ+#·eTì #Ó|æŒ $esê\T qyÓ÷<äT #˚j·TeTHêï&ÉT. ‘·*¢ <ä>∑Zs¡, s¡|ò” &ÉãT“ m+‘·
ñqï<√ Ç|ü⁄Œ&ÉT }Væ≤+∫ #Ó|üŒ+&ç. n~ ` 130 nsTT+~ ø£<ë! m˝≤? Ä˝À∫+#·+&ç. ‹]– eTs¡˝≤ ˇø£ÿkÕ] qyÓ÷<äT
$esê\T |ü]o*+#·+&ç.
`100 `50
2e HÓ\˝À yÓTT<ä{Ï yês¡+ e÷eTj·T´ Ç∫Ãq &ÉãT“\T
20 10 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130

¬s+&Ée HÓ\ qyÓ÷<äT $esê\T
ô|’q ù|s=ÿqï qyÓ÷<äT $esê\T |ü]o*+∫, ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T #Ó|üŒ+&ç.
1. s¡|ò”øÏ n‘·ì ‘·+Á&ç Á|ü‹HÓ˝≤ m+‘· bÕ´¬ø{ŸeT˙ ÇkÕÔ&ÉT?
2. s¡|ò” >∑‘·HÓ\ Hê\T>∑T yêsê\˝À yÓTT‘·Ô+ m+‘·Ks¡TÃ ô|{≤º&ÉT?
3. s¡|ò” ‘·*¢ Hê\Ze yês¡+˝À m+‘·&ÉãT“ n|ü⁄Œ>± Ç∫Ã+~?
73
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
4. HÓ\ Hê\Ze yês¡+˝À n|ü⁄Œ>± Ç∫Ãq &ÉãT“qT s¡|ò” ‘·*¢ @$<Ûä+>± qyÓ÷<äT #˚dæ+~?
5. dü+U≤´πsKô|’ düTqï≈£î ≈£î&çyÓ’|ü⁄q >∑T]Ô+∫q `20 \≈£î, m&ÉeT yÓ’|ü⁄q >∑T]Ô+∫q `20 \≈£î ‘˚&Ü @$T{Ï?
6. s¡|ò” áHÓ\˝À Ç∫Ãq `100\qT, n<˚$<Ûä+>± `50 \qT dü+U≤´πsKô|’ n‘·ì ‘·*¢ @$<Ûä+>± qyÓ÷<äT
#˚dæ+~?
;DO P..9I'!JKL.+Q&'RST.+UV#$%!?W+M<I'=><.X/3=..
dü+U≤´πsKô|’ Çs¡TyÓ’|ü⁄˝≤ ‘·*¢ qyÓ÷<äT #˚dæq `20 ˇπø $\TeqT ‘Ó*j·TCÒj·T&É+˝Ò<äì ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T
ø£<ä÷! düTqï ø£Hêï ‘·≈£îÿe $\Te >∑\ dü+K´\T, m≈£îÿe $\Te >∑\ dü+K´\T ˇø£fÒ ø±<äì eTq+ &ÉãT“ Ç#·TÃq|ü⁄&ÉT,
n|ü⁄Œ>± rdüT≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT >∑eTì+#ê+.
á $<Ûä+>± eTq ì‘·´J$‘· |ü]dæú‘·T\˝À ˝≤uÛÑ qcÕº\˝Àq÷, uÛÑ÷‘·, uÛÑ$wü´‘Y ø±˝≤\˝Àq÷, >∑]wü˜, ø£ìwü˜
ñc˛íÁ>∑‘·\ qyÓ÷<äT˝Àq÷ Ç≥Te+{Ï dü+K´\ nedüsêìï >∑T]Ô+#·e#·TÃ. n+<äT#˚ s¡|ò” ‘·*¢ düTqï≈£î m&ÉeTyÓ’|ü⁄q
qyÓ÷<äT #˚dæq dü+K´\qT (n+fÒ düTHêï ø£Hêï ‘·≈£îÿyÓ’q dü+K´\T) eTq+ s¡TDdü+K´\T n+{≤+. M{Ïì `1, `2,
`3, `4, ... (`10, `20, `30) nH˚ >∑Ts¡TÔ\‘√ dü÷∫kÕÔ+.
I'.]b
P..9d/0efg! #$h% 3/0efg!
-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4
eTq+ ì‘·´J$‘·+˝À ãTTD dü+K´\qT m˝≤ ñ|üjÓ÷–kÕÔyÓ÷ #·÷&É+&ç.
6#N+E+Y ˇø£ yê´bÕs¡+˝À ` 200 qwüº+qT (`200) n˙, ` 200 ˝≤uÛ≤ìï (G200) n˙ dü÷∫kÕÔs¡T.
6#N+O+Y 00 C ñc˛íÁ>∑‘· ø£Hêï n~Ûø£+>± ñqï<ëìì ª<ÛäHê‘·àø£+µ >±q÷, 00 C ñc˛íÁ>∑‘· ø£Hêï ‘·≈£îÿyÓ’q <ëìì
ªs¡TD≤‘·àø£+µ>± >∑T]ÔùdÔ
00 C ñc˛íÁ>∑‘· ø£Hêï 30C ‘·≈£îÿeqT `30 C >±q÷,
00 C ñc˛íÁ>∑‘· ø£Hêï 30 C m≈£îÿeqT G30 C >±q÷ ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T.
+ZV+5(F0.!S[D
e÷qdü, X‚«‘·, yê] neTàe<ä› ` 50 eT]j·TT ` 20 #=|ü⁄Œq n|ü⁄Œ>± rdüT≈£îHêïs¡T. á
$wüj·÷ìï dü+U≤´πsK ô|’ m˝≤ dü÷∫kÕÔs¡T? ˇø£y˚fi¯ yêfi¯¢ Hêqï >±s¡T ` 100 bÕ´¬ø{ŸeT˙ ÇùdÔ n|ü⁄Œ
rs¡Ã>± me]e<ä› n~Ûø£+>± &ÉãT“ ñ+≥T+~?
;D\ P..9I'!JKL].+/^_`&+<.4ab+6#Nc'd=>9L.
1. ˇø£ |üøÏå Äø±X¯+˝À düeTTÁ<ä ‘·\+ ø£Hêï 25MT. m‘·TÔ˝À
m>∑Ts¡T‘·T+&É>± ˇø£#˚|ü düeTTÁ<ä+˝À 2MT.
500 MT
˝À‘·T˝À á<äT‘·Tqï~.
25 MT 2. ˇø£ |üs¡«‘·+ô|’q 5000 MT. m‘·TÔ˝À
düeTTÁ<ä eT≥º+ ˇø£ C … + &Ü m>∑ T s¡ y ˚ j · T ã&ç q ~. Ä|ü s ¡ « ‘·
|üs¡«‘·bÕ<ä+ 25 MT
2 MT bÕ<ëìøÏ ~>∑Teq 25MT. ˇø£ >∑T&Üs¡+
y˚j·Tã&ç ñqï~.
74
&'G=>+H I'!JKL.
3. o‘êø±\+˝À ˇø£ sêÁ‹ &Ûç©¢˝À 50C ñc˛íÁ>∑‘· qyÓ÷<äT ø±>± Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ ˝À >∑\ ≈£îÁ|ò” q+<äT düTHêï
ø£Hêï 60 &çÁ^\T ‘·≈£îÿe qyÓ÷<äT nsTT+~.
+ ij7!50!S[+B+504k!50!S[D
<Ûäq, s¡TD dü+K´\qT ‘Ó*ù| eT]ìï ì‘·´J$‘· düeTdü´\qT ‘Ó*|æ #·]Ã+#·+&ç.
eTq+ á $<Ûä+>± <Ûäq dü+K´\T, ãTTD dü+K´\T, eT]j·TT düTqï\qT ø£*|æ ª|üPs¡ídü+K´\Tµ nì ‘Ó\T|ü⁄‘ê+.
ádü+K´\ dü$T‹ì ‘Z’ nH˚ nø£ås¡+‘√ dü÷∫kÕÔ+. (ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À 'I' ‘√ dü÷∫kÕÔs¡T)
Z = {..., -3, -2, -1, 0, 1, 2, 3, ...}
+"&'F.0 Ab!50!S[
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À »qe] HÓ\˝À $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À qyÓ÷<äjT˚ ´ ñc˛íÁ>∑‘ê $esê\T ùdø£]+∫,
yê{Ïì |üPs¡dí +ü K´\‘√ dü÷∫+#·+&ç.
;Dl &'G=>HI'!JKL].+I'!mdK+n=Jo&p+I'q7!50.r
Ç|ü⁄Œ&ÉT, s¡|ò” ‘êqT <ë#·T≈£îqï &ÉãT“qT, ‹]– rdüT≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT ‘·q ‘·*¢ @$<Ûä+>± $esê\T qyÓ÷<äT #˚dæqB
ns¡∆+ #˚düTø√>∑*>±&ÉT ø£<ä÷! I'.]b
P..9+I'!JKL. #$]% +I'!JKL.
-10 -9 -8 -7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
düTqï≈£î ≈£î&çyÓ’|ü⁄q >∑\ dü+K´\˙ï <Ûäq |üPs¡ídü+K´\T (düVü≤» dü+K´\T) n˙, m&ÉeTyÓ’|ü⁄q >∑\ dü+K´\˙ï
ãTTD dü+K´\ì n+{≤s¡T. ªdüTqïµ nH˚~ <ÛäHê‘·àø£+ ø±<äT, ãTTD≤‘·àø£+ ø±<äT. MTs¡T ≈£L&Ü n+^ø£]kÕÔsê? m+<äT≈£î?
ô|’q #·÷|æq dü+U≤´πsKqTã{Ïº »yê_e«+&ç.
1. düTqï≈£î n‹<ä>∑Zs¡˝À >∑\ <Ûäq|üPs¡ídü+K´@~?
2. düTqï≈£î m&ÉeTyÓ’|ü⁄q mìï ãTTD dü+K´\T+{≤sTT?
3. (`2), (`1) \˝À @~ ô|<ä›~?
4. 3, (`5) \˝À @~ ∫qï~?
5. <ÛäHê‘·àø£+, ãTTD≤‘·àø£+ ø±ì |üPs¡ídü+K´ @~?
+ZV+5(F0.!S[D
ˇø£ ì\Te⁄ πsKqT ^∫, <ëìô|’ ÁøÏ+~ |üPs¡ídü+K´\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
`5,4,`7,`8,`2,9,5,`6,2
M,$dKI'!+B+;DE
1. øÏ+~ yêø±´\qT >∑Ts¡TÔ\‘√ |üPs¡ídü+K´\T>± ‘Ó\|ü+&ç.
i) 3000 MT. m‘·TÔ˝À $e÷q+ m>∑Ts¡T‘·Tqï~ ( )
ii) ˇø£ #˚|ü ˙{Ï eT{≤ºìøÏ 10 MT≥s¡¢ ~>∑Teq ø£\<äT. ( )
75
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
iii) ôV’≤<äsêu≤<äT˝À ñc˛íÁ>∑‘· 00C ø£Hêï 350 m≈£îÿe ñqï~. ( )
0
iv) 0 ôd+{°Áπ>&é ñc˛íÁ>∑‘· e<ä› ˙s¡T |òüT˙uÛÑ$düTÔ+~. ( )
0
v) me¬sdüTº •Ks¡+ô|’ »qe] HÓ\˝À dü>∑≥T ñc˛íÁ>∑‘· 0 C ø£Hêï 36 &çÁ^\T ‘·≈£îÿe ( )
vi) »˝≤+‘·sêZ$T düeTTÁ<äeT{≤ºìøÏ 500 MT. ~>∑Teq ø£\<äT ( )
0 0
vii) &Ü]®*+>¥ ˝À p˝…’ HÓ\˝À dü>∑≥T ñc˛íÁ>∑‘· 0 C ø£Hêï 19 C ‘·≈£îÿe ( )
viii) »qe] HÓ\˝À $XÊK|ü≥ï+˝À dü>∑≥T n‘·´\Œ ñc˛íÁ>∑‘· 180C ( )
2. @yÓ’Hê ◊<äT s¡TD|üPs¡ídü+K´\qT sêj·T+&ç.
3. @yÓ’Hê ◊<äT <Ûäq|üPs¡ídü+K´\qT sêj·T+&ç.
4. ~>∑Te |üPs¡ídü+K´\qT dü+U≤´πsKô|’ >∑T]Ô+#·+&ç. -4, 3, 2, 0, -1, 5
5. dü‘·ýÓ÷, ndü‘·ýÓ÷ ‘Ó\Œ+&ç. ndü‘·´ yêø±´ìï dü‘·´ yêø£´+>± sêj·T+&ç.

i) dü+U≤´πsKô|’ (`7) dü+K´ (`6) dü+K´≈£î ≈£î&çyÓ’|ü⁄q ñ+≥T+~. ( )
ii) ªdüTqïµ nH˚~ <Ûäq|üPs¡ídü+K´ ( )
iii) 9 nH˚~ dü+U≤´πsKô|’ düTqï≈£î ≈£î&çyÓ’|ü⁄q >∑\ dü+K´ ( )
iv) `1 nH˚|üPs¡í dü+K´ `2 q≈£L, ª0µ ≈£î eT<Ûä´ ñ+≥T+~. ( )
;Ds &'G=>HI'!JKL+"fg<.!
|üeHé, Vü≤Øwt nH˚ ùdïVæ≤‘·T\T Ç<ä›s¡T yê] Á>±eT+˝À >∑\ u≤$˝À ˙{Ïì |ü]o*dü÷Ô
ñ+{≤s¡T. Ä u≤$˝À ñqï yÓT≥T¢ Ä<Ûës¡+>± y˚dü$ ø±\+˝À ˙{ÏeT≥º+ m˝≤‘·>∑TZ‘·Tqï~?
esê¸ø±\+˝À m˝≤ ô|s¡T>∑T‘·Tqï<√ |ü]o*+#ês¡T. á ˙{Ï kÕúsTT\qT @$<Ûä+>± >∑T]ÔùdÔ
u≤>∑T+≥T+<√ nì #·]Ã+#·>± yê]øÏ #·ø£ÿì Ä˝À#·q e∫Ã+~. H˚\u≤$ì b˛*j·TT+&˚ ˇø£
;ø£s¡TqT rdüTø=ì <ëì‘√ u≤$qeT÷Hê ‘·j·÷s¡T#˚kÕs¡T. m≈£îÿe>± dæús¡+>± ñ+&˚ ˙{Ï kÕúsTTì
ªdüTqïµ‘√ >∑T]Ô+∫, ‘·sê«‘· yÓT≥¢ dü+K´qT ã{Ïº ÁøÏ+<ä≈£î `1, `2, `3, ... á $<Ûä+>±q÷, ô|’øÏ
G1, G2, G3, .... n˙ >∑T]Ô+∫ ˇø£ ø±–‘êìï ;ø£s¡T≈£î n+{Ï+#ês¡T. á ;ø£s¡T˝À ˙{ÏkÕúsTTì
ô|+#·&ÜìøÏ, ‘·–Z+#·&ÜìøÏ Ç+≈£î |æ\¢s¡T ñ|üjÓ÷–+#ês¡T. Ç|ü⁄Œ&ÉT #Ó|üŒ+&ç.
1. ;ø£s¡T˝À ˙{Ïì y˚ùdÔ @eTÚ‘·Tqï~?
2. ª0µ kÕúsTTe<ä› qT+&ç ˙{Ïì ‘=\–ùdÔ ˙{ÏkÕúsTT m˝≤ e÷s¡T‘·Tqï~?
eTs¡\ eTs=ø£kÕ] dü+U≤´πsKô|’ |üPs¡ídü+K´\qT m˝≤ >∑T]ÔkÕÔs√ |ü]o*<ë›+.
-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4
dü+U≤´πsKqT ã{Ïº 4 > 2 n+fÒ 4 dü+K´ 2 ≈£î ≈£î&çyÓ’|ü⁄q ø£\<äT. 2 > 0 n+fÒ 2 dü+K´, düTqï≈£î
≈£î&çyÓ’|ü⁄q ñqï≥T¢. n˝≤π> 0 nH˚~ `3≈£î ≈£î&ç Á|üø£ÿq ø£\<äT. n+<äT#˚ 0> `3. Bìì ã{Ïº dü+U≤´πsKô|’ ≈£î&çyÓ’|ü⁄≈£î
b˛e⁄ø=\B dü+K´$\Te ô|s¡T>∑T‘·÷ ñqï~ ø£<ä÷! n<˚$<Ûä+>± m&ÉeTyÓ’|ü⁄≈£î b˛e⁄ ø=\B ‘·>∑TZ‘·Tqï<äì uÛ≤$+#·e#·TÃ.
n+<äT#˚ -3 < -2, -2 < -1, -1 < 0 eT]j·TT 0 < 1, 1 < 2, 2 < 3 Ç˝≤ Áyêj·Te#·TÃ.
76
&'G=>+H I'!JKL.
+ZV+5(F0.!S[
ô|’ ne>±Vü≤q Ä<Ûës¡+>± ÁøÏ+~ U≤∞\qT '< ' ˝Ò<ë ' > ' >∑Ts¡TÔ\‘√ U≤∞\T |üP]+#·+&ç.
0.........`1— `3............`2— 5........6— `4...........0
M,$dKI'!+B+;DO
1. øÏ+<äìe«ã&çq |üPs¡ídü+K´\ eT<Ûä´ ' > ' ˝Ò<ë ' < ' >∑Ts¡TÔ\qT+∫ b˛\Ã+&ç.
i) `1 ....... 0 ii) `3 .......... `7 iii) `10 ...... G10
iv) 0 ....... `5 iv) `100 ........ 99 vi) 0 ......... 100
2. øÏ+<ä |üPs¡ídü+K´\qT Äs√Vü≤D, nes√Vü≤D Áø£e÷\˝À sêj·T+&ç.
i) `7, 5, `3 ii) `1, 3, 0 iii) 1, 3, `6 iv) `5, `3, `1
3. dü‘·ýÓ÷, ndü‘·ýÓ÷ ‘Ó\|ü+&ç. ndü‘·´ yêø±´\qT dü‘·´ yêø±´\T>± e÷s¡Ã+&ç.
i) dü+U≤´πsKô|’ ªdüTqïµ dü+K´ (`3) q≈£î ≈£î&çyÓ’|ü⁄q ñ+≥T+~ ( )
ii) (`12) eT]j·TT (G12) nH˚$ dü+U≤´ πsKô|’ ˇø£ |üPs¡ídü+K´qT dü÷∫kÕÔsTT. ( )
iii) Á|ü‹ <Ûäq |üPs¡ídü+U´ ªdüTqïµ ø£+fÒ ô|<ä›~. ( )
iv) `5 < 8 ( )
v) (`100) > (G100) ( )
vi) `1 < `8 ( )
4. ~>∑Teìe«ã&çq dü+K´\ eT<Ûä´q>∑\ |üPs¡ídü+K´\qT ‘Ó\|ü+&ç. dü+U≤´ πsKô|’ >∑T]Ô+#·+&ç.
i) `1 eT]j·TT 1 ii) `5 eT]j·TT 0
iii) `6 eT]j·TT `8 iv) 0 eT]j·TT `3
5. ˇø£s√E dæe÷¢˝À ñc˛íÁ>∑‘· `40 C eT]j·TT n<˚s√Eq ≈£îÁ|ò” `60C >± qyÓ÷<äT nsTTq~. nsTTq Äs√E
@q>∑s¡+˝À n‘·´+‘· #·*>± ñqï~? m˝≤?
+ZV+5(F0.!S[D
sêCÒwt≈£î>∑\ øÏsêD≤ <äTø±D+ jÓTTø£ÿ uÛÑeq+ ô|’ uÛ≤>∑+q≈£î yÓ[fl
Ä&ÉTø√e&ÜìøÏ ˝Ò<ë #·T≥TºÁ|üø£ÿ\ ÁbÕ+‘ê\T #·÷&É&ÜìøÏ yÓT≥T¢ ñHêïsTT. n<˚
$<Û+ä >± øÏsêD≤ kÕe÷qT¢ ì\«#˚jT· &ÜìøÏ ÁøÏ+<äu≤Û >∑+˝À >=&ÍHé≈î£ b˛e&ÜìøÏ ≈£L&Ü
yÓT≥T¢ ñHêïsTT. Á|ü‹s√E sêCÒwt ≈£L‘·Ts¡T Vü‰dæì, dü÷ÿ\TqT+&ç e#êÃø£, yÓT≥T¢
møÏÿ y˚T&ÉMT<ä Ä&ÉT≈£î+≥T+~. n<˚ $<Û+ä >± sêÁ‹y˚fi˝¯ À¢ kÕe÷qT¢ >=&ÍHé˝À düs&›¡ ÜìøÏ
‘·q‘·+Á&çøÏ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~. Á|üø£ÿ|ü≥+˝À @$<Ûä+>± ô|’øÏ, ÁøÏ+<ä≈£î >∑\ yÓT≥¢≈£î
|üPs¡ídü+K´\#˚ >∑T]Ô+∫q $<Ûä+ >∑eTì+#·+&ç. ÁøÏ+~ yêø±´\≈£î dü]j·T>∑T
|üPs¡ídü+K´\‘√ >∑T]Ô+#·+&ç.
77
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
i) uÛÑeq+ ‘·\+ qT+&ç 7 yÓT≥T¢ ô|’øÏ yÓ[fl+~.
ii) uÛÑeq+ ‘·\+ qT+&ç 3 yÓT≥T¢ ÁøÏ+<ä≈£î ~–+~.
iii) ô|’øÏ 5 yÓT≥T¢ møÏÿ, eTs¡˝≤ Ç+ø± 3yÓT≥T¢ ô|’øÏ møÏÿ+~.
iv) ÁøÏ+<ä≈£î >=&ÍHé≈£î 4 yÓT≥T¢ ~–, eTs¡˝≤ eTs=ø£ 3 yÓT≥T¢ ÁøÏ+<ä≈£î ~–+~.
v) ÁøÏ+<ä≈£î 5 yÓT≥T¢~–, nø£ÿ&É qT+&ç 10 yÓT≥T¢ô|’øÏ møÏÿ+~.
vi) ô|’øÏ 8 yÓT≥T¢ møÏÿ, nø£ÿ&É qT+&ç 9 yÓT≥T¢ ÁøÏ+<ä≈£î ~–+~.
MTs¡T Áyêdæq »yêãT\qT MTùdïVæ≤‘·T˝‘√ |ü]o*+|ü#˚düTø=ì, #·]Ã+#·+&ç.
;D; &'G=>H+I'!JKL+I'!fgL]!+<.4F0..+<K<fgL]!
r+ ST.tgu!#N!
|ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>± 10 ≈£L˝Ÿ Á&ç+ø˘ eT÷‘·\qT ùdø£]+#·+&ç. á
eT÷‘·\qT ô|’yÓ’|ü⁄, ÁøÏ+<äyÓ’|ü⁄\T>± s¡+>∑Ty˚dæ ô|’yÓ’|ü⁄eT÷‘·≈£î (G1) >±q÷ ÁøÏ+~
yÓ|’ ⁄ü eT÷‘·≈î£ (`1) >±q÷ >∑T]Ô+#·+&ç. á|ü~ eT÷‘·\qT ø£*|æ ˇπøkÕ] y˚jT· eTì
˙ ùdïVæ≤‘·Tì‘√ #Ó|ü⁄Œ. eT÷‘·\T ÁøÏ+<ä≈£î |ü&É>±H˚, (G1) eT]j·TT (`1) \T>± ñ+&˚ »‘·\qT ‘=\–+#·eTq+&ç.
$T–*q eT÷‘·\qT ˝…øÏÿ+#·+&ç. ñ<ëVü≤s¡D≈£î 4 »‘·\T @s¡Œ&É>±, $T–*q eT÷‘·\qT ˝…øÏÿ+#·+&ç. ñ<ëVü≤s¡D≈£î 4
»‘·\T @s¡Œ&É>±, $T–*q ¬s+&ÉT eT÷‘·\T ªªô|’yÓ’|ü⁄µµ ñ+fÒ ˙ ùdïVæ≤‘·TìøÏ (G2) bÕsTT+≥T¢ e∫Ãq≥T¢ ˝…ø£ÿ.
ˇø£ y˚fi¯ 3»‘·\T @s¡Œ&É>± 4 eT÷‘·\T ªªÁøÏ+<äyÓ’|ü⁄µµ ñ+fÒ ÄyÓT≈£î (`4) bÕsTT+≥T¢ e∫Ãq≥T¢
˙≈£î, ˙ ùdïVæ≤‘·TìøÏ e∫Ãq bÕsTT+≥¢qT dü+U≤´πsKô|’ qyÓ÷<äT #˚j·T+&ç. á $<Ûä+>± me]øÏ yÓTT<ä{Ï>±
10 bÕsTT+≥T¢ ekÕÔjÓ÷ yês¡T ¬>*∫q≥T¢ ˝…ø£ÿ.
0 2 -4 0
MT ]ø±s¡T¶ MT ùdïVæ≤‘·Tì ]ø±s¡T¶
dü+U≤´πsK\qT |ü]o*+#êsê?
78
&'G=>+H I'!JKL.
¬s+&ÉT <Ûäq|üPs¡ídü+K´\T e∫Ãq|ü⁄&ÉT (G3) G (G1) R 4. ˝≤>∑, ¬s+&ÉT s¡TD|üPs¡ídü+K´\T e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT
(`3) G (`2) R `5 ˝≤>∑ ø£*bÕs¡T ø£<ë! Ç|ü⁄Œ&ÉT ˇø£<Ûäq|üPs¡ídü+K´, ˇø£ ãTTD|üPs¡ídü+K´qT m˝≤ ø£\T|ü⁄‘ês√
eT÷‘·\ Ä≥‘√ #·÷<ë›+. (G1) G (`1) R 0 ø±e⁄q (G1), (`1) e#˚Ã »‘·\qT ‘=\–+∫ ‘·sê«‘· $T–*q ø£|ü⁄Œ\qT
|ü]o*+#·+&ç.
6#N+Y i) (-3) + (+2) = (-1) + [(-2) + (+2)]
= -1 + 0
= -1
ii) (+4) + (-2) = (+2) + [(+2) + (-2)]
= (+2) + 0
= +2
á $<Ûä+>± #˚j·T&É+ e\q dü+U≤´πsK nedüs¡+ ˝Ò≈£î+&ÜH˚ Ä≥<ë«sê düT\uÛÑ+>± dü+ø£\q+ #˚j·T>∑\s¡T.
+ZV+5(F0.!S[D
øÏ+~ yêì $\Te\T ø£qT>=q+&ç
i) `7 G 8 ii) `3 G 5 iii) `3`2 iv) G7`10
;D;DE I'!mdKn=Jo&p+&'G=>HI'!JKL].+I'!fgL]!+5(F0..r
dü+U≤´πsKô|’ |üPs¡ídü+K´\qT @$<Ûä+>± dü+ø£\q+ #˚kÕÔs√‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
1. 2 eT]j·TT 3 \qT dü+U≤´πsKô|’ ø£\T|ü⁄<ë+.
2 3
-7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7
dü+U≤´πsKô|’ ªdüTqïµ qT+&ç 2 kÕúHê\T ≈£î&çyÓ’|ü⁄≈£î yÓfi‚Ô 2≈£î #˚s¡‘ê+. nø£ÿ&ÉqT+&ç 3kÕúHê\T ≈£î&çyÓ’|ü⁄≈£î yÓfi‚Ô
5≈£î #˚s¡‘ê+. n+<äT#˚ 2G3 R 5 n>∑TqT.
2. (`4) eT]j·TT (`3) ø£\T|ü⁄<ë+.
-7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7
-3
-4
dü+U≤´πsKô|’ yÓTT<ä{ eTq+ ªdüTqïµ qT+&ç 4 kÕúHê\T m&ÉeT≈£î yÓfi‚Ô (`4), nø£ÿ&É qT+&ç 3 kÕúHê\T eTs¡˝≤
m&ÉeTyÓ’|ü⁄≈£î yÓfi‚Ô (`7) #˚s¡‘ê+. n+<äT#˚ (`4) G (`3) R (`7) n>∑TqT.
79
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
3. (G6) eT]j·TT (`2) \qT ø£\T|ü⁄<ë+. dü+U≤´πsKô|’ yÓTT<ä≥ eTq+ ªdüTqïµ qT+&ç ≈£î&çyÓ’|ü⁄≈£î 6kÕúHê\T
yÓ[fl, nø£ÿ&É qT+&ç 2 kÕúHê\T m&ÉeTyÓ’|ü⁄≈£î yÓfi‚Ô 4 e<ä›≈£î #˚s¡‘ê+. +6
-7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7
n+<äT#˚ (G6) G (`2) R (G4) n>∑TqT. -2
4. (`5) eT]j·T (G3) qT ø£\T|ü⁄<ë+. dü+U≤´πsKô|’ yÓTT<ä{Ï ª0µ qT+&ç 5kÕúHê\T m&ÉeTyÓ’|ü⁄≈£î yÓfi‚Ô (`5) ≈£î
#˚s¡‘ê+. nø£ÿ&ÉqT+&ç 3kÕúHê\T ≈£î&çyÓ’|ü⁄≈£î yÓfi‚Ô (G3) eTq+ `2 ≈£î #˚s¡‘ê+.
n+<äT#˚ (`5) G (G3) R `2
+3
-7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7
-5
5. düT˙‘· 3≈£î `3qT ø£*|æ+~. yÓTT<ä≥ ªdüTqïµ qT+&ç ≈£î&çyÓ’|ü⁄≈£î 3 kÕúHê\T (G3) yÓ[fl+~. nø£ÿ&É qT+&ç
m&ÉeTyÓ’|ü⁄≈£î 3kÕúHê\T (`3) yÓ[fl+~. ÄyÓT mø£ÿ&çøÏ #˚]q≥T¢ uÛ≤$+#ê*?
+3
-7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7
-3
dü+U≤´πsKqT ã{Ïº 3G(`3)R0 nì ‘Ó\TdüTÔ+~.
Ç<˚$<Ûä+>± eTq+ 5≈£î `5 qT ø£*|æq yÓTT‘·Ô+ ªdüTqïµ ne⁄‘·T+~. n+<äT#˚ 1 eT]j·TT `1 — 2 eT]j·TT
`2 e+{Ï dü+K´\qT |üs¡düŒs¡+ ø£*|æ‘˚ ªdüTqïµ edüTÔ+~. M{Ïì ˇø£<ëìø=ø£{Ï dü+ø£\q $˝Àe÷\T n+{≤s¡T.
n+<äT#˚ @y˚ì ¬s+&ÉT y˚πs«s¡T dü+K´\ yÓTT‘·Ô+ ªdüTqïµ nsTTq yê{Ï˝À ˇø£ <ëìì, eTs=ø£ <ëìøÏ dü+ø£\q $˝ÀeT+
n+<äTs¡T.
7 jÓTTø£ÿ dü+ø£\q $˝ÀeT+ @~?
`8 jÓTTø£ÿ dü+ø£\q $˝ÀeT+ @~?
+"&'F0.Ab!50!S[D
1. dü+U≤´πsKqT|üjÓ÷–+∫ ÁøÏ+~ yê{ÏøÏ kÕ<Ûäq ø£qT>=q+&ç.
i) (`3) G 5 ii) (`5) G 3
MTs¡T Ç≥Te+{Ï eT] ¬s+&ÉT Á|üX¯ï\T ‘·j·÷s¡T #˚dæ, dü+U≤´πsK‘√ kÕ~Û+#·+&ç.
2. ÁøÏ+~ yê{ÏøÏ kÕ<ÛäqqT dü+U≤´πsKqT|üjÓ÷–+#·≈£î+&Ü kÕ~Û+#·+&ç.
i) (G5) G (`5) ii) (G6) G (`7) iii) (`8) G (G2)
Ç≥Te+{Ï eT] nsTT<äT Á|üX¯ï\T ‘·j·÷s¡T#˚dæ kÕ~Û+#·+&ç.
80
&'G=>+H I'!JKL.
fC!v23wCa+&'4x_!50!S[D
i) 3G2R5 20G6R26 30G22R52
8G16R24 9G10R19 20G14R34
@$T |ü]o*+#ês¡T? ¬s+&ÉT <Ûäq|üPs¡ídü+K´\ yÓTT‘·Ô+ eTs=ø£ <Ûäq|üPs¡ídü+K´ n>∑TqT.
ii) `4`6 R (`4) G (`6) R `10 — `8`12 R (`8) G (`12) R `20 — `3`9 R (`3) G (`9) R `12
@$T >∑eTì+#ês¡T? ¬s+&ÉT ãTTD|üPs¡ídü+K´\ yÓTT‘·Ô+ eTs=ø£ ãTTD|üPs¡ídü+K´ n>∑TqT.
iii) 15G(`17) R `2 — `23G4 R `19 — `11G16 R 5 — `12G12 R 0
ô|’ düeTdü´\T |ü]o*ùdÔ ˇø£ <Ûäq|üPs¡ídü+K´ eT]j·TT ˇø£ãTTD|üPs¡ídü+K´\ yÓTT‘·Ô+ ˇø£ <Ûäq|üPs¡ídü+K´
˝Ò<ë ˇø£ ãTTD|üPs¡ídü+K´ ˝Ò<ë ªdüTqïµ ø±e#·TÃ.
ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T #·÷<ë›+.
6#N+E+Y (`10) G (G14) G (`5) G (G8) yÓTT‘·Ô+ m+‘·?
yz#$%]+Y <Ûäq|üPs¡ídü+K´\qT, ãTTD|üPs¡ídü+K´\qT düeT÷Vü‰\T>± #˚dæ kÕ~Û<ë›+.
(`10) G (G14) G (`5) G (G8) R ((`10) G (`5)) G ((G14) G (G8))
R (`15) G (G22) R G7
6#N+O+Y (`20), (`82), (`28) eT]j·TT (`14) \ yÓTT‘·Ô+ m+‘·?
yz#$%]+Y (`20) G (`82) G (`28) G (`14) R `144
6#N+\+Y 25 G (`21) G (`20) G (G17) G (`1) \ yÓTT‘·Ô+ m+‘·?
yz#$%]+Y 25 G (`21) G (`20) G (G17) G (`1) R (25G(G17)) G ((`21)G(`20)G(`1))
R (G42) G (`42) R 0
M,$dKI'!+B+;D\
1. øÏ+~ |üPs¡ídü+K´\qT dü+U≤´πsK düVü‰j·T+‘√ ø£\|ü+&ç.
i) 7G(`6) ii) (`8)G(`2) iii) (`6) G (`5) G (G2)
iv) (`8) G (`9) G (G17) v) (`3) G (`8) G (`5) vi) (`1) G 7 G (`3)
2. øÏ+~ |üPs¡ídü+K´\qT dü+U≤´πsK ˝Ò≈£î+&Ü ø£\|ü+&ç.
i) 10G(`3) ii) (`10) G (G16) iii) (`8) G (G8)
iv) `215 G (G100) v) (`110) G (`22) vi) 17 G (`11)
3. dü+ø£\q+ #˚j·T+&ç
i) 120 eT]j·TT `274 ii) `68 eT]j·TT 28
iii) `29, 38 eT]j·TT 190 iv) `60,`100 eT]j·TT 300
81
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
4. dü÷ø°åàø£]+#·+&ç.
i) (`6) G (`10) G 5 G 17 ii) 30 G (`30) G (`60) G (`18)
iii) (`80) G (G40) G (`30) G (G6) iv) 70 G (`18) G (`10) G (`17)
;D;DO &'G=>HI'!JKL+<K<fgL]!
eTq+ ¬s+&ÉT |üPs¡ídü+K´\T 5 eT]j·TT (`2) \qT dü+U≤´πsKô|’ ø£*|æq|ü⁄Œ&ÉT 5 qT+&ç 2 kÕúHê\T
m&ÉeTyÓ’|ü⁄≈£î yÓfi≤fl+.
n|ü⁄Œ&ÉT eTq+ ª3µ qT #˚sê+. n+<äT#˚‘· 5 G (`2) R 3.
-7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7
-2
n+fÒ <Ûäq|üPs¡ídü+K´qT ø£\T|ü⁄q|ü⁄Œ&ÉT ª≈£î&çyÓ’|ü⁄≈£îµ, s¡TD|üPs¡ídü+K´qT ø£\T|ü⁄q|ü⁄&ÉT ªm&ÉeTyÓ’|ü⁄≈£îµ eTq+
dü+U≤´πsKô|’ dü+K´\T e÷]Œ&ç #˚düTÔHêï+. Ç<˚$<Ûä+>± |üPsêí+ø±\ eéø£\q+˝À ≈£L&Ü 5 qT+&ç 2 rdæy˚dæq|ü⁄&ÉT
eTq+ m&ÉeTyÓ’|ü⁄≈£î e÷sêÃ+. n+<äT#˚ 5`2R3 nsTT+~. eTq+ Ç|ü⁄Œ&ÉT ÁøÏ+~ ñ<ëVü≤s¡D |ü]o*<ë›+.
6#N+l+Y 6 qT+&ç `5 qT rdæy˚j·T+&ç.
yz#$%]+Y 6 qT+&ç `5 qT rdæy˚j·T&ÉeT+fÒ (`5)≈£î m+‘·ø£*|æ‘˚ 6edüTÔ+<√ ‘Ó\TdüTø√e&Éy˚T.
ÁøÏ+~ dü+U≤´πsKqT |ü]o*+#·+&ç.
- (-5)
-7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
`5 nH˚~ 6 qT+&ç 11 j·T÷ì≥¢ <ä÷s¡+˝À ñqï~. nq>± (`5) ≈£î 11 ø£*|æ‘˚ yÓTT‘·Ô+ ª6µ ne⁄‘·T+~.
n+<äT#˚ 6`(`5) R 11
6 qT+&ç `5qTrdæy˚j·T&ÉeT+fÒ, 6≈£î 5qT (`5jÓTTø£ÿ dü+ø£\q $˝ÀeT+) ø£\|ü&Éy˚T ne⁄‘·T+~.
nq>± 6`(`5) R 6G5 R 11
n+<äTe\q ˇø£|üPs¡ídü+K´ rdæy˚j·T&ÉeT+fÒ, <ëì dü+ø£\q$˝Àe÷ìï ø£\|ü&Éy˚T ne⁄‘·T+~.
3`(`3) R 6
Ç<˚$<Û+ä >± 4`(`2) m+‘· ne⁄‘·T+~? dü+U≤´πsKô|’ MTs¡T m&ÉeTyÓ|’ ⁄ü ≈£î dü÷∫kÕÔsê? ≈£î&çy|’Ó ⁄ü ≈£î dü÷∫kÕÔsê?
MTs¡T m&ÉeTyÓ’|ü⁄≈£î 2 kÕúHê\TyÓfi‚Ô ª2µ≈£î #˚s¡T‘ês¡T. n|ü⁄Œ&ÉeTq+ 4`(`2)R2 nì #ÓbÕŒ*. ø±ì Ç~ dü‘·´+ø±<äT.
m+<äTe\q n+fÒ 4`2R2 eT]j·TT 4`(`2) 4`2 n>∑TqT. n+<äT#˚ 4`(`2) ø=s¡≈£î 4 qT+&ç ≈£î&çyÓ’|ü⁄≈£î ¬s+&ÉT
kÕúHê\T yÓfi≤Ô+. Ç~ 4`(2) q≈£î e´‹πsø£+. ˇø£ dü+<äs¡“¤+˝À 6qT #˚]‘˚ eTs=ø£ dü+<äs¡“¤+˝À 2≈£î #˚s¡‘ê+.
82
&'G=>+H I'!JKL.
6#N+s+Y (`7) ` (`9) $\TeqT dü+U≤´πsK <ë«sê ø£qT>=q+&ç.
yz#$%]+Y (`7) ` (`9) nq>± (`7) G 9 (`9 jÓTTø£ÿ dü+ø£\q $˝ÀeT+ 9 ø±e⁄q)
- (-9)
-7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7
(-7)
n+<äT#˚ dü+U≤´πsKô|’ (`7) qT+&ç 9 j·T÷ì≥T¢ ≈£î&çyÓ’|ü⁄≈£î yÓfi‚Ô eTq+ ª2µ ≈£î #˚s¡‘ê+.
n+<äT#˚ (`7) ` (`9) R `7G9R2 n>∑TqT.
+ZV+5(F0.!S[
i) `5`(`3) ii) `7`(G2) iii) `7`(`5)
iv) 3`(`4) v) 5`(G7) vi) 4`(`2)
+ ij7!7{+504k!7+=3F0.!S[D
3`3 R 0
3`2R1 Çø£ÿ&É 3 qT+&ç rdæy˚ùddü+K´qT >∑eTì+#·+&ç. á $\Te ‘·>∑TZ‘·÷e⁄+fÒ,
3`1R2 |òü*‘·+˝À ô|s¡T>∑T<ä\ ø£ì|ædüTÔ+~ ø£<ä÷!
3`0R3 Ç≥Te+{Ï |òü*‘·+ nìï |üPs¡ídü+K´\≈£L dü‘·ý˚THê?
3`(`1) R 4
3`(`2) R 5
3`(`3) R 6
6#N;+Y (`13) qT+&ç (`6) qT rdæy˚j·T+&ç.
yz#$%]+Y (`13) ` (`6) R (`13) G ((`6) jÓTTø£ÿ dü+ø£\q $˝ÀeT+)
R `13 G 6 R `7
6#N+|+Y (`8) qT+&ç (G8) qT rdæy˚j·T+&ç.
yz#$%]+Y (`8) ` (G8) R (`8) G ((G8) jÓTTø£ÿ dü+ø£\q $˝ÀeT+)
R `8G(`8) R `16
6#N+}+Y (`6) ` (G7) ` (`24) dü÷ø°åàø£]+#·+&ç.
yz#$%]+Y (`6) ` (G7) ` (`24)
R (`6) G ((G7) jÓTTø£ÿ dü+ø£\q $˝ÀeT+) G ((`24) jÓTTø£ÿ dü+ø£\q $˝ÀeT+)
R (`6) G (`7) G (G24) R `13G24 R 11
83
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
M,$dKI'!+B+;Dl
1. ø£qT>=q+&ç
i) 40`(22) ii) 84`98 iii) (`16)G(`17)
iv) (`20) ` (13) v) 38 ` (`6) vi) (`17) ` (`36)
2. øÏ+~ U≤∞\qT >, < ˝Ò<ë R >∑Ts¡TÔ\‘√ ì+|ü+&ç.
i) (`4) G (`5) ............. (`5)`(`4) ii) (`16) ` (`23) ........... (`6) G (`12)
iii) 44 ` (`10) ........... 47 G (`3) iv) (`21) G (`22) ............ (`22) G (`21)
3. øÏ+~ U≤∞\qT |üP]+#·+&ç.
i) (`13) G .......... R 0 ii) (`16) G 16 R ................
iii) (`5) G .......... R `14 iv) .......... `16 R `22
4. dü÷ø°åàø£]+#·+&ç.
i) (`6) ` (5) ` (G2) ii) (`12) G 42 ` 7 ` 2
iii) (`3) G (`6) G (`24) iv) 40 ` (`50) ` 2
<.]!+h(=>.ktgu]bV
1. yê´bÕs¡+˝À qwüº+, düTqï &çÁ^\ ø£Hêï ‘·≈£îÿe ñc˛íÁ>∑‘·, |üPs¡«ø±˝≤\T, düeTTÁ<ä eT≥º+q≈£î ~>∑Teq e+{Ï
n+XÊ\≈£î dü+K´\T>± ‘Ó\T|ü⁄q|ü⁄Œ&ÉT ãTTD|üPs¡ídü+K´\T yê&ÉT<ë+.
2. <Ûäq|üPs¡ídü+K´\T1, 2, 3,.. ãTTD|üPs¡ídü+K´\T `1, `2, `3,... eT]j·TT düTqïqT |üPs¡ídü+K´\T n+<äTs¡T.
|üPs¡ídü+K´\ dü$T‹ì 'I' ˝Ò<ë 'Z' nø£ås¡+‘√ dü÷∫kÕÔs¡T.
Z = {..., -3, -2, -1, 0, 1, 2, 3, ...}
3. |üPs¡ídü+K´\ dü+ø£\q+, eéø£\q+\qT dü+U≤´πsKô|’ dü÷∫+#·e#·TÃqT.
4. ¬s+&ÉT <Ûäq|üPs¡ídü+K´\ yÓTT‘·Ô+ eTs=ø£ <Ûäq|üPs¡ídü+K´ n>∑TqT.
5. ¬s+&ÉT ãTTD|üPs¡ídü+K´\ yÓTT‘·Ô+ eTs=ø£ ãTTD|üPs¡ídü+Kń>∑TqT.
6. ˇø£<Ûäq, ˇø£ãTTD |üPs¡ídü+K´\qT ø£\T|ü⁄q|ü⁄&ÉT ô|<ä›dü+K´ qT+&ç ∫qï dü+K´qT rdæy˚dæ, ô|<ä›dü+K´
jÓTTø£ÿ >∑Ts¡TÔ ô|&É‘ê+.
7. ¬s+&ÉT |üPs¡ídü+K´\ rdæy˚‘· nq>± rdæy˚j·Te*‡q dü+K´ jÓTTø£ÿ dü+ø£\q $˝ÀeT+ ø£\|ü&Éy˚T.
&'G=>H+ I'!JKL/~+/0<qz
˙{Ï ø√dü+ yÓ<äT≈£î‘·Tqï ˇø£ ø£|üŒ 30 MT ˝À‘·Tq >∑\ q÷‹˝À |ü&ç+~. n~ ô|’øÏ
sêe{≤ìøÏ Á|üj·T‹ï+∫+~. Á|ü‹s√E 3 MT #=|üq ô|’øÏ #˚]‘˚ Ä sêÁ‹øÏ 2 MT
øÏ+<ä≈£î C≤πs~. á $<Ûä+>± Á|üj·T‹ïùdÔ mìï s√E\˝À ø£|üŒ q÷‹ u…’{ÏøÏ sê>∑\<äT.
84
&'G=>+H I'!JKL.
J#$KLM0.<..+B+N
D$E3FG.+B+#%)H!)I+D$E3FG.
NOP &'450M0.!
sêeTT ˇø£ j·÷|æ˝Ÿ |ü+&ÉTø=ì ‘·q $TÁ‘·T&ç‘√ düe÷q+>± |ü+#·Tø√yê\qT≈£îHêï&ÉT. n+fÒ Ä
j·÷|æ˝ŸqT ¬s+&ÉT düe÷q uÛ≤>±\T #˚dæ sêeTT ˇø£ uÛ≤>∑+ rdüTø=ì ‘·q $TÁ‘·TìøÏ sTT+ø=ø£ uÛ≤>∑+
sTTyê«\qTø=+≥THêï&ÉT. ªªMTs¡T q\T>∑Ts¡T ùdïVæ≤‘·T˝…‘’ ˚ n|ü⁄Œ&ÉT @+#˚kÕÔe⁄?
nì πscÕà n‘·ìï Á|ü•ï+∫+~. n|ü⁄Œ&ÉT sêeTT eTs¡˝≤ Á|ür dü>∑uÛ≤>±ìï
¬s+&ÉT düe÷q uÛ≤>±\T>± #˚dæ ªªˇø=ÿø£ÿ eTTø£ÿ yÓTT‘·Ô+ j·÷|æ˝Ÿ˝À mqïe
uÛ≤>∑+µµ nì πscÕàqT n&ç>±&ÉT.
n|ü⁄Œ&ÉT πscÕà á Hê\T>∑T düe÷q uÛ≤>±\qT ø£*|æ‘˚ yÓTT‘·Ô+ j·÷|æ˝Ÿ @s¡Œ&ÉT‘·T+~ nì
#Ó|æŒ+~. ø±ã{Ïº Á|ür eTTø£ÿyÓTT‘·Ô+ j·÷|æ˝Ÿ˝À 1/4 e uÛ≤>∑eTT.
ø±ã{Ïº <˚ìHÓH’ ê s¬ +&ÉT düe÷q uÛ≤>±\T #˚ùdÔ Á|ür uÛ≤>∑eTT yÓTT‘·eÔ TT˝À dü>e∑ TTqT dü÷∫düT+Ô ~ nì #ÓãT‘êeTT.
(ÁøÏ+<ä sTT∫Ãq |ü{≤\T #·÷&É+&ç)
yÓTT‘·Ô+ uÛ≤>∑eTT #·Tø£ÿ\ ^‘· yÓ+ã&ç ø£‹Ô]+#·TeTT.
1 1
2 2
NOQ D$RF<..
_ÛqïeTT nq>± ˇø£ yÓTT‘·ÔeTT˝À ø=+‘·uÛ≤>∑+ ˝Òø£ ˇø£ düeT÷Vü≤+˝À ø=ìï.
5
ˇø£ _ÛqïeTT. Bìì eTq+ ªª5 u…’ 12µµ nì #·<äTe⁄‘êeTT.
12
Bì˝À 12 <˚ìì dü÷∫düTÔ+~? yÓTT‘·Ô+ ˝Ò<ë ˇø£ edüTÔe⁄ mìï düe÷q uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+|üã&ç+<√ ‘Ó*ù|
dü+K´. eT] 5 <˚ìì dü÷∫düTÔ+~? eTqeTT rdüT≈£îqï ˝Ò<ë m+#·Tø√ã&çq düe÷q uÛ≤>±\ dü+K´qT Ç~ dü÷∫düTÔ+~.
Bì˝À 5qT \eeTT nì, 12 qT Vü‰s¡eTT nì n+{≤s¡T.
3 4
7
˝À \yêìï 15 ˝À Vü‰sêìï ‘Ó\|ü+&ç.
+"&'M0.AF!50!STO
1. øÏ+~ yê{Ïì |ü≥s¡÷|ü+˝À dü÷∫+#·+&ç.
3 2 1 5
i. ii. iii. iv.
4 8 3 8
85
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
FRACTIONS AND DECIMALS
2. øÏ+~ |ü{≤\˝À ùw&é #˚j·Tã&çq uÛ≤>±ìï dü÷∫+#˚ _ÛHêï\T sêj·T+&ç.
(i) (ii) (iii)

á _ÛHêï\˙ï ˇø£{Ïø£Hêï ‘·≈£îÿe eT]j·TT yÓTT‘·Ô+˝À uÛ≤>±\T. M{Ïì "UV<.D$E3FG. n+{≤s¡T.
_Ûqï+˝À \e+ ø£Hêï Vü‰s¡+ m≈£îÿe nsTT‘˚ <ëìì Áø£eT_Ûqï+ n+{≤eTT.
+WX+5(M0.!STO
1. @yÓ’Hê ◊<äT Áø£eT _ÛHêï\qT Áyêdæ, yê{Ïì ∫Á‘·s¡÷|ü+˝À #·÷|ü+&ç.
1
2. Á|üø£ÿq sTT∫Ãq |ü{≤ìï #·÷dæ sêDÏ Bì˝À #Ûêj·÷eè‘· ÁbÕ+‘·+ nì
4
#Ó|æŒ+~. sTT~ dü]jÓÆTq<˚Hê? MT düe÷<ÛëHêìøÏ ø±s¡D≤ìï $e]+#·+&ç.
J&'"UV<.+D$E3FG.+Y
3 5 7 8
_Ûqï+˝À Vü‰s¡+ ø£Hêï \e+ m≈£îÿe>± ñ+fÒ <ëìì n|üÁø£eT _Ûqï+ n+{≤s¡T. , , , yÓTT<ä\>∑Tq$ BìøÏ
2 2 3 2
ñ<ëVü≤s¡D\T.
á _ÛHêï\˝À Vü‰s¡eTT, \eeTT ø£Hêï m≈£îÿy√, ø±<√ dü]#·÷&É+&ç. @yÓ’Hê ◊<äT n|üÁø£eT _ÛHêï\qT Áyêj·T+&ç.
sT÷ n|üÁø£eT _ÛHêï\qT |ü≥s¡÷|ü+˝À m˝≤ dü÷∫kÕÔs¡T?
ZUV+6#K['\=>9+50]#K^!O
Bì˝À Á|ür eè‘·ÔeTT ˇø£ yÓTT‘êÔìï dü÷∫düTÔ+~. eTq≈£îqï ¬s+&ÉT
yÓTT‘êÔ\˝À Á|ür eè‘êÔìï ¬s+&ÉT düe÷q uÛ≤>±\T #˚j·Tã&Ü¶sTT. yÓTT‘·Ô+ eT÷&ÉT
3
ns¡ düe÷q uÛ≤>±\T ùw&é #˚j·Tã&çHêsTT. ø±e⁄q Bìì nì dü÷∫kÕÔeTT.
2
ø±ã{Ïº n|üÁø£eT _ÛHêï\qT dü÷∫+#ê\+fÒ eTq≈£î ˇø£{Ï ø£Hêï m≈£îÿe yÓTT‘êÔ\T ø±yê\ì >∑eTì+#·e#·TÃqT.
+WX+5(M0.!ST
1. øÏ+<ä Çe«ã&çq yê{Ïì n|üÁø£eT_ÛHêï\T>± dü÷∫+#·+&ç.
(i)
86
(ii) (iii)
2. øÏ+~ _ÛHêï\qT |ü≥s¡÷|ü+˝À dü÷∫+#·+&ç.

7 5 7
, ,
4 3 6
NOQOQX.")I<.+D$E3FG.
5
n|üÁø£eT _ÛHêï\ $\Te ˇø£{Ï ø£Hêï m≈£îÿe ñ+≥T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î qT rdüTø=+fÒ <ëì˝À ◊<äT dü>∑uÛ≤>±\T
2
1
ñHêïsTT. <ëìì eTq+ Ç˝≤ dü÷∫kÕÔeTT. (5 × )
2
ô|’ |ü{≤\ìï{Ïì ø£*|æ‘˚ ¬s+&ÉT yÓTT‘êÔ\T eT]j·TT ˇø£ dü>∑+.

1 1 5
nq>± 2 G . Bìï 2 nì ÁyêkÕÔeTT. n<˚ $<Ûä+>± ˝À Á|ü‹ yÓTT‘êÔìï 3 düe÷q uÛ≤>±\T #˚ùdÔ
2 2 3
1 5 1 1 1 1 1 1
ˇø=ÿø£ÿ uÛ≤>∑eTT ≈£î düe÷qeTT. R G G G G R (5I )
3 3 3 3 3 3 3 3
1 1 1 2
eT÷&ÉT \T ˇø£ yÓTT‘·ÔeTT ne⁄‘·T+~. (3 I ) R 1. $T–*q ¬s+&ÉT \T ø£*|æ‘˚ n>∑TqT.
3 3 3 3
5 2 2
ø±e⁄q R1G R1 n>∑TqT.
3 3 3
á $<Ûä+>± Á|ür n|üÁø£eT _ÛHêïìï $TÁX¯eT _Ûqï+>± #·÷|üe#·TÃqT.
+WX+5(M0.!STO
øÏ+~ yê{Ïì $TÁX¯eT _Ûqïs¡÷|ü+˝À Áyêj·T+&ç.
7 8 9 13 17
, , , ,
2 5 4 5 3
87
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
NO_O G<<..+<.4M0..+['`=><..
1 1 5 3 2
@yÓ’Hê ¬s+&ÉT |üPsêí+ø±\qT , , , , \ e+{Ï s¡÷|ü+˝À #·÷|æ‘˚ n$ _ÛHêï\qT dü÷∫kÕÔsTT. á
2 3 4 4 3
dü+<äs¡“¤+˝À Vü‰s¡+˝À ªdüTqïµ ñ+&Ésê<äT. (m+<äT≈£î?)
+"&'M0.AF!50!STO
1. øÏ+~ _ÛHêï\˝Àì Vü‰sê\qT Áyêj·T+&ç.
1 2 7 19 7 11 1 8
, , , , , , ,
3 5 2 3 29 13 7 3
2. øÏ+~ _ÛHêï\qT Áø£eT eT]j·TT n|üÁø£eT _ÛHêï\T>± $&É>={Ïº Áyêj·T+&ç. n|üÁø£eT _ÛHêï\qT $TÁX¯eT
_ÛHêï\T>± Áyêj·T+&ç.
1 2 8 3 5 1 9 8
, , , , , , ,
3 7 3 5 3 9 5 7
NOa b'!c\Ld=ef&g+ D$E3FG.
eTqeTT _ÛHêï\qT ≈£L&Ü dü+U≤´πsKô|’ #·÷|üe#·TÃqT.
1
ˇø£ dü+U≤´πsKqT ^dæ <ëìô|’ qT >∑T]Ô+#·T<ëeTT.
2
1
nH˚~ ª0µ ø£Hêï m≈£îÿe eT]j·TT ª1µ ø£Hêï ‘·≈£îÿe nì eTq≈£î ‘Ó\TdüT. ø±e⁄q n~ ª0µ eT]j·TT ª1µ \
2
eT<Ûä´ e⁄+≥T+~.
1
0 1 2 2 (0, 1 \ eT<Û´ä qTqï U≤∞ì s¬ +&ÉT düe÷q uÛ≤>±\T
2 2
1 2
#˚j·T+&ç. ˇø£ uÛ≤>±ìï nì, ¬s+&Ée uÛ≤>±ìï nì #·÷|ü+&ç.
2 2
1 2 3
n<˚ $<Ûä+>± eT]j·TT R 1 \qT ÁøÏ+~ $<Ûä+>± dü+U≤´πsKô|’ dü÷∫+#·e#·TÃqT.
3 3 3
1
0 1 2 3 2 [ˇø£ j·T÷ì{ŸqT eT÷&ÉT düe÷q uÛ≤>±\T
3 3 3
1 2 3
#˚j·÷*. yÓTT<ä{Ï uÛ≤>±ìï nì #·÷|ü+&ç. ¬s+&Ée uÛ≤>∑+ , eT÷&Ée uÛ≤>∑+ R 1 ne⁄‘·T+~.
3 3 3
1 2 3 2 5
, , , eT]j·TT \qT ÁøÏ+~ $<Ûä+>± dü+U≤´πsKô|’ dü÷∫+#·e#·TÃqT.
5 5 5 2 5
0 1 2 3 4 1 2 [ ˇø£ j· T ÷ì{Ÿ ◊<ä T dü e ÷q uÛ ≤ >±\T>±

5 5 5 5
#˚jT· ã&ç+~.]
88
4 4 1
qT dü+U≤´πsKô|’ m˝≤ dü÷∫kÕÔeTT? ˝À Hê\T>∑T e uÛ≤>±\T e⁄HêïsTT. Ç~ ˇø£{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe.
3 3 3
4 1
qT dü+U≤´πsKô|’ #·÷|ü&ÜìøÏ 1 ‘·s¡Tyê‘· eTs=ø£ euÛ≤>∑+ ø±yê*.
3 3
4 3 1 1
0 1 1 2 ! 1 !
3 3 3 3 3
1 ‘·s¡Tyê‘·, 1, 2 \ eT<Ûä´ U≤∞ì 3 düe÷q uÛ≤>±\T #˚j·÷*. (Vü‰s¡+ 3 ø±ã{Ïº)
9
eTqeTT qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+fÒ Bì˝À ‘=$Tà~ 1/4 e uÛ≤>±\T e⁄HêïsTT. n|ü⁄Œ&ÉT sT÷ dü+K´qT
4
dü+U≤´πsKô|’ sTT˝≤ dü÷∫kÕÔeTT.
0 1 2 3
1 2 3 4 5 6 7 8 9
4 4 4 4 4 4 4 4 4
1
ø£qTø£ sT÷ dü+K´, dü+U≤´πsKô|’ 2 ‘·s¡Tyê‘· e⁄+≥T+~. eT]j·TT Bìì 2 nì ÁyêkÕÔeTT.
4
+WX+5(M0.!STO
1. øÏ+~ yêìì dü+U≤´πsKô|’ #·÷|ü+&ç.
7 5 7 9
(i) (ii) (iii) (iv)
6 2 5 6
2. øÏ+~ dü+K´\˝À dü+U≤´πsKô|’ @$
(i) 1 ø£Hêï eTT+<äT e⁄+{≤sTT? (ii) 1, 2\ eT<Ûä´ e⁄+{≤sTT?
17 11 1 7 7 6 9 9
, , , , , , ,
8 4 3 9 5 11 2 5
J,$\Lb'!+B+NOP
1. øÏ+~ yêì˝À @$ Áø£eT_ÛHêï\T?
3 2 1 8
(i) (ii) (iii) (iv)
2 5 7 3
2. øÏ+~ yêì˝À @$ n|üÁø£eT _ÛHêï\T?

2 7 9 13 7
(i) (ii) (iii) (iv) (v)
7 11 11 2 3
ô|’yêì˝À n|üÁø£eT _ÛHêï\T dü+U≤´πsKô|’ mø£ÿ&É e⁄+{≤jÓ÷ sêj·T+&ç.
89
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
3. øÏ+~ yêìqT+&ç $TÁX¯eT _ÛHêï\qT y˚s¡T#˚dæ sêj·T+&ç.
3 2 7 3
(i) (ii) 1 (iii) (iv) 2
5 7 2 5
4. øÏ+~ n|üÁø£eT _ÛHêï\qT $TÁX¯eT _ÛHêï\T>± e÷]Ã sêj·T+&ç.
7 11 9 27
(i) (ii) (iii) (iv)
3 2 4 4
5. øÏ+~ $TÁX¯eT _ÛHêï\qT n|üÁø£eT _ÛHêï\T>± e÷]Ã sêj·T+&ç.
2 2 2 7
(i) 1 (ii) 3 (iii) 10 (iv) 8
7 8 9 9
NOh b'<]R+D$E3FG.
øÏ+<ä Hê\T>∑T _ÛHêï\T dü÷∫+#·ã&çq $<ÛëHêìï #·÷&É+&ç.
1 2 3 4
4 8 12 16
2 1
eTqeTT C≤Á>∑‘>Ô· ± |ü]o*ùdÔ ˝Àì \eVü‰sê\T ˝Àì \eVü‰sê\≈£î s¬ {Ï+º |ü⁄ e⁄Hêïj·Tì >∑eTì+#·e#·TÃqT.
8 4
3
n<˚$<Ûä+>± ˝Àì \eVü‰sê\T 1/4 ˝Àì \eVü‰sê\≈£î 3 ¬s≥T¢.
12
1 2 3 4 1
nì eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃqT. sTTe˙ï ≈£î düe÷q+.
4 8 12 16 4
1
nq>± sTTe˙ï ≈£î düe÷q _ÛHêï\T.
4
nq>± sTT∫Ãq _ÛqïeTT˝Àì \eVü‰sê\qT ˇπødü+K´#˚ >∑TDÏ+#·>± eTq≈£î sT÷ düe÷q _ÛHêï\T @s¡Œ&É‘êsTT.
1 2 6 9 12
q≈£î düe÷q _ÛHêï\T , , , .
3 6 9 12 16
NO; D$E3FG+UVij'k+=>]&'!
1 2 3 4 1
, , , , .... yÓTT<ä\>∑T düe÷q _ÛHêï\˝À nH˚~ ø£ìwü˜ s¡÷|ü+. 1/3 ø£ìwü˜ s¡÷|ü+ m+<äTø£+fÒ
3 6 9 12 3
Bì \eVü‰sê\T ø£ìwü˜ |ü<ë\˝À e⁄HêïsTT. nq>± yê{ÏøÏ kÕe÷q´ ø±s¡D≤+ø±\T ˝Òe⁄.
2 7 17 1 3
ñ<ëVü≤s¡D≈£î , , , , yÓTT<ä˝…’qe˙ï ø£ìwü˜ s¡÷bÕ\T.
3 3 7 5 11
5 2 16 3
ø±˙ , , , yÓTT<ä˝…’qe˙ï yê{Ï ø£ìwü˜ s¡÷|ü+˝À ˝Òe⁄.
10 4 36 9
90
+"&'M0.AF!50!STO
1. ø£ìwü˜ s¡÷|ü+˝ÀqTqï @yÓ’Hê 5 _ÛHêï\qT Áyêj·T+&ç.
2. ø£ìwü˜ s¡÷|ü+˝À˝Òì @yÓ’Hê 5 _ÛHêï\qT Áyêj·T+&ç.
3. ÁøÏ+~ _ÛHêï\qT yê{Ï ø£ìwü˜ s¡÷|ü+˝ÀìøÏ e÷s¡Ã+&ç.
7 15 11 7
(i) (ii) (iii) (iv)
28 90 33 22
NON b'l\Am+Xl\A+D$E3FG.
5
ˇø£ >∑DÏ‘· |üØø£å˝À >∑]wü˜ e÷s¡Tÿ\T 25. sêeTT≈£î 5 e÷s¡Tÿ\T e#êÃsTT. Bìì eTq+ >± ÁyêkÕÔeTT.
25
10 21
n˝≤π> sêE≈£î eT]j·TT s¡$øÏ e#êÃsTT.
25 25
eTT>∑TZ]˝ÀqT s¡$øÏ m≈£îÿe e÷s¡Tÿ\T e#êÃsTT.
ˇπø Vü‰s¡eTT ø£*–q _ÛHêï\qT düC≤‹ _ÛHêï\T n+{≤s¡T. M{Ïì b˛\Ã&É+ #ê˝≤‘˚*ø£.
Vü‰sê\T düe÷q+>± ˝Òì _ÛHêï\qT $C≤‹ _ÛHêï\T n+{≤s¡T.
1 1 2 6
ñ<ëVü≤s¡D≈£î , \T $C≤‹ _ÛHêï\T. eT]j·TT , \T $C≤‹ _ÛHêï\T.
3 7 4 12
2 6
ìC≤ìøÏ , \T düe÷q _ÛHêï˝Ò ø±ì $C≤‹_ÛHêï\T.
4 12
J,$\Lb'!+B+NOQ
1. øÏ+~ düeT÷Vü‰\˝À düC≤‹ _ÛHêï\T @$?
2 3 4 1 2 4 3 4 7
(i) , , (ii) , , (iii) , ,
7 7 7 9 9 9 7 9 11
2. düC≤‹ _ÛHêï\ düeT÷Vü‰\qT ◊~+{Ïì Áyêj·T+&ç.

3. øÏ+~ yê{Ï˝À düC≤‹ _ÛHêï\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
2 5 1 4 1 3 2 1 7 8 2 7
(i) , , , (ii) , , , (iii) , , ,
3 3 3 6 7 5 5 9 8 7 8 5
+ no7!7m+504p!7+=3M0.!ST
düe÷q _ÛHêï\e⁄‘·÷, düC≤‹ _ÛHêï\T ≈£L&Ü nj˚T´ _ÛHêï\T e⁄+&Ée⁄ nì s¡|ò” nHêï&ÉT. MTs¡T
n‘·ì‘√ @ø°uÛÑ$kÕÔsê? MT düe÷<ÛëHêìøÏ $es¡D sTTe«+&ç.
91
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
NOq D$E3FG+ =r['\9+<.4M0..+J<=r['\9+"UV<.!
dü+U≤´ dü$T‘·T\˝Àì dü+K´\qT b˛*Ãq|ü⁄&ÉT ø=ìï ô|<ä›$, $T>∑‘ê dü+K´\ ø£+f… eT]ø=ìï ∫qï$ ñ+{≤sTT.
7 nH˚ dü+K´ 19 ø£Hêï ∫qï~ eT]j·TT 3 ø£Hêï ô|<ä›~. n˝≤π> 3 nH˚~ `5 ø£Hêï ô|<ä›~. _ÛHêï\qT ≈£L&Ü eTq+
sTT˝≤ düT\uÛÑ+>± b˛\Ãe#·TÃqT. ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\ düVü‰j·T+‘√ Bìì ns¡∆+ #˚düT≈£î+<ë+.
7 9 5
bÕsƒX¡ Ê\˝À ìs¡«Væ≤+∫q ˇø£ |üØø£˝å À düTsπ wt≈î£ , d”‘≈· î£ , sêπøwt≈î£ e÷s¡Tÿ\T e#êÃsTT. eTT>∑T]Z ˝ÀqT
10 10 10
9 7 9
d”‘·≈£î m≈£îÿe e÷s¡Tÿ\T e#êÃsTT. ø±e⁄q nH˚~ ø£Hêï ô|<ä›~. n+fÒ 10 düe÷q uÛ≤>±\˝À 9 düe÷q
10 10 10
uÛ≤>±\T rdüTø√e&É+. Ç~ 10 düe÷q uÛ≤>±\˝À 7 düe÷q uÛ≤>±\T rdüTø√e&É+ ø£Hêï m≈£îÿe. Çø£ÿ&É Vü‰sê\T
düe÷q+ ø±e⁄q düT\uÛÑ+>± #Ó|üŒ>∑*>±eTT.
3 1 3 7 9 5 5
ñ<ëVü≤s¡D≈£î , \˝À ô|<ä›~. eTqeTT , , \qT Äs√Vü≤D Áø£eT+˝À #·÷|ü&ÜìøÏ ,
2 2 2 10 10 10 10
7 9
, nì sêkÕÔ+. M{Ïì nes√Vü≤D Áø£eT+˝À #·÷|ü>∑\sê?
10 10
+WX+5(M0.!STO
ÁøÏ+~ _ÛHêï+ø±\˝À >∑]wü˜ eT]j·TT ø£ìwü˜ _ÛHêï\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
1 3 2 5 1 13 11 5
(i) , , , (ii) , , ,
7 7 7 7 9 9 9 9
1 5 17 9
(iii) , , ,
3 3 3 3
NOqOPXl\A+D$E3FGR.+stG.pu
2 3
sTT|ü⁄Œ&ÉT eT]j·TT \qT b˛\Ã+&ç. @~ ô|<ä›<√ #Ó|üŒ>∑\sê? dü+K´\qT #·÷&É>±H˚ eTq+ #Ó|üŒ˝ÒeTT.
3 5
yÓTT<ä{Ï<ëì˝À 2 uÛ≤>±\T, ¬s+&Ée <ëì˝À 3 uÛ≤>±\T e⁄HêïsTT. ˇø£ _Ûqï+˝Àì düe÷q uÛ≤>±\T ˇπø˝≤ e⁄+{≤sTT
ø±ì y˚s¡Ty˚s¡T _ÛHêï\˝Àì düe÷q uÛ≤>±\T y˚s¡T y˚s¡T>± e⁄+{≤sTT.
2 3
Ç≥Te+{Ï $C≤‹ _ÛHêï\qT b˛\Ã&ÜìøÏ yÓTT<ä{ yê{Ïì düC≤‹ _ÛHêï\T>± e÷sêÃ*. ø±ã{Ïº eT]j·TT \qT
3 5
eTq+ sT÷ ÁøÏ+~ $<Ûä+>± e÷s¡TkÕÔeTT.
2 2 5 10
= " = (düC≤‹ _Ûqï+>± e÷s¡Ã&É+)
3 3 5 15
3 3 3 9
= " =
5 5 3 15
9 10 3 2
ø±e⁄q < n+<äTe\q <
15 15 5 3
92
7 3
eT]jÓTTø£ ñ<ëVü≤s¡D #·÷&É+&ç. , \˝À @~ ô|<ä›~?
9 11
yÓTT<ä{ yê{Ïì düC≤‹ _ÛHêï\T>± e÷]ÃÁyêj·T>±
7 11 77 3 9 27
" "
9 11 99 11 9 99
77 7 7 3
ô|<ä›~ n+fÒ ô|<ä›~. # .
99 9 9 11
M{ìï+{Ï˝À eTqeTT s¬ +&ÉT _ÛHêï\ Vü‰sê\T düe÷q+ #˚kÕeTT. Vü‰sê\T düe÷qyÓTqÆ |ü⁄&ÉT, uÛ≤>±\ |ü]e÷D≤\T
≈£L&Ü düe÷qeTe⁄‘êsTT. n|ü⁄Œ&ÉT eTq+ düe÷q uÛ≤>±\qT b˛\Ãe#·TÃqT. @ _Ûqï+˝À \e+˝Àì düe÷q uÛ≤>±\T
m≈£îÿe e⁄+{≤jÓ÷ n<˚ô|<ä› _Ûqï+ nì ‘Ó\TdüTÔ+~.
+WX+5(M0.!STO
øÏ+~ yêì˝À @~ ∫qï _ÛqïeTT?
2 3 7 5 3 1 5 2
(i) , (ii) , (iii) , (iv) ,
5 7 8 4 11 2 6 3
NOqOQ =r['\9+<.4M0..+J<=r['\9+"UV<.!
eTq+ dü+K´\qT m&ÉeTqT+&ç ≈£î&çøÏ Áø£eT+>± $\Te ô|s¡T>∑T‘·÷ e⁄+&˚≥≥T¢ ÁyêkÕÔeTT. BìH˚ eTq+ Äs√Vü≤D
Áø£eT+ n+{≤s¡T.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î 1, 3, 7, 8, 12 \T Äs√Vü≤D Áø£eT+˝À e⁄HêïsTT.
n<˚$<Ûä+>±
2 3 7 16 2 3 7 16
, , , \T ≈£L&Ü Äs√Vü≤D Áø£eT+˝À e⁄HêïsTT. n+fÒ $ $ $
5 5 5 5 5 5 5 5
1 1 1 1
n˝≤π> , , , \T ≈£L&Ü Äs√Vü≤D Áø£eT+˝À e⁄HêïsTT.
7 6 5 4
+WX+5(M0.!STO
øÏ+~ _ÛHêï+ø±\qT Äs√Vü≤D Áø£eT+˝À sêj·T+&ç.
1 13 11 5 15 2 5 3 24
(i) , , , , (ii) , , ,
7 7 7 7 7 3 6 9 18
2 1 5 7 1 1 1 1 1
(iii) , , , (iv) , , , ,
3 2 6 12 5 2 8 3 12
eTqeTT sT÷ dü+K´\qT m&ÉeTqT+&ç ≈£î&çøÏ Áø£eT+>± $\Te ‘·>∑TZ‘·÷ e⁄+&˚≥≥T¢ ÁyêùdÔ <ëìì nes√Vü≤D
Áø£eT+ n+{≤s¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î 100, 85, 83, 74, 61 \T nes√Vü≤D Áø£eT+˝À e⁄HêïsTT.
93
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
11 7 5 3 1
n˝≤π> , , , , \T nes√Vü≤D Áø£eT+˝À ñHêïsTT.
2 2 2 2 2
1 1 1 1
Ç+ø± , , , \T ≈£L&Ü nes√Vü≤D Áø£eT+˝À e⁄HêïsTT. m+<äTø√ ø±s¡D+ #Ó|üŒ>∑\sê?
4 5 6 7
MT ùdïVæ≤‘·T\‘√ #·]Ã+#·+&ç.
+WX+5(M0.!STO
øÏ+~ yêìì nes√Vü≤D Áø£eT+˝À Áyêj·T+&ç.
1 13 11 15 3 1 2 3 5
(i) , , , , (ii) , , ,
9 9 9 9 9 6 3 9 6
1 9 3 9 1 2 3 5
(iii) , , , (iv) , , ,
5 5 5 5 6 3 9 6
NOv D$E3FG+b'!UVGR<..+wxVySTUVz
øÏ+~ yêìì ≈£L&É+&ç.
1 1 1
ñ<ëVü≤s¡D 1. + = = + =
4 4 2
1 1 2
2. + = = + = =1
2 2 2
+WX+5(M0.!STO
øÏ+~ yê{Ïì dü÷ø°åàø£]+#·+&ç.
1 5 1 2 1 2 3 13 5
i. ! ii. ! iii. ! ! iv. !
4 4 3 3 7 7 7 6 6
NOvOPXl\A+D$E3FG+b'!UVGR<..
øÏ+~ <ëìì #·÷&É+&ç.
1 1
+ =?
2 3
sTTø£ÿ&É eTq+ \yê\qT ø£\|ü˝eÒ TT. m+<äTe\q? eT] eTq+ @+ #˚j÷· *? sTT≥Te+{Ï _ÛHêï\qT ø£\|ü&ÜìøÏ
yÓTT<ä≥ yê{Ïì ˇπø Vü‰s¡eTT ø£*–q düe÷q _ÛHêï\T>± e÷sêÃ*.
1 1 3 3 1 1 2 2
" "
2 2 3 6 3 3 2 6
1 1 3 2 5
ø±e⁄q ! !
2 3 6 6 6
94
M{Ïì |ü≥s¡÷|ü+˝À m˝≤ dü÷∫+#·e#·TÃH√ #·÷<ë›+.
1 1
! +
2 3
¬s+&ÉT |ü{≤\˝Àì uÛ≤>±\T düe÷q+ ø±<äT. ø±ì dü+ø£\q+ #˚j·÷\+fÒ eTq≈£î düe÷q uÛ≤>±\T ø±yê*.
ø±e⁄q yÓTT<ä{Ï <ëìì eT]eT÷&ÉT n&ÉT¶ uÛ≤>±\T>± $uÛÑõkÕÔeTT.
3
n|ü⁄Œ&ÉT eTq≈£î edüTÔ+~.
6
2
eT]j·TT ¬s+&Ée |ü{≤ìøÏ n<˚$<Ûä+>± eTq≈£î e edüTÔ+~.
6
5
á ¬s+&É÷ Ç|ü&ÉT ø£\|ü&ÜìøÏ M\T>± ñHêïsTT ø£\T|ü>± yÓTT‘·Ô+ edüTÔ+~.
6
1 5
! qT |ü]>∑DÏ+#·+&ç.
6 3
5 10 1 5 1 10 11
nì ÁyêkÕÔeTT. ø±e⁄q ! !
3 6 6 3 6 6 6
+WX+5(M0.!ST
á øÏ+~ _ÛHêï\qT ≈£L&É+&ç.
1 1 1 3 7 1 2 5 1 7
(i) ! (ii) ! ! (iii) ! ! (iv) !
2 5 2 2 2 3 6 6 3 5
NOvOQX.")I<.+D$E3FG+b'!UVGR<..
1 2
2 eT]j·TT 1 \qT eTq+ m˝≤ dü+ø£\q+ #˚kÕÔeTT?
3 3
8 5
yê{Ïì n|üÁø£eT _ÛHêï\T eT]j·TT \T>± e÷]Ã ø£\|ü&É+ ˇø£ |ü<ä∆‹.
3 3
yê{Ïì eTq+ á øÏ+~ |ü<ä∆‹˝À ≈£L&Ü dü+ø£\q+ #˚j·Te#·TÃqT.
2 2 1 2 3
2 !1 = 2 !1! ! = 3 !
3 3 3 3 3
Çø£ÿ&É eTq+ |üPsêí+ø£ uÛ≤>±\qT, _Ûqï uÛ≤>±\qT $&ç$&ç>± dü+ø£\q+ #˚kÕeTT. eTs¡\ Ä¬s+&ç+{Ïì dü+ø£\q+
3
#˚j·T>± eTq≈£î 3 ! = 3G1 R 4 edüTÔ+~
3
95
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
1 1
Ç|ü⁄Œ&ÉT eTq+ 2 , 3 \qT ¬s+&ÉT |ü<ä∆‘·T\˝À dü+ø£\q+ #˚<ë›+.
8 6
1 1 1 1
P<+&'#%{A+Y 2 !3 = 2!3! !
8 6 8 6
1" 6 1" 8
= 5! !
8" 6 6"8
6 8
= 5! !
48 48
14 7 7
= 5! = 5! 5
48 24 24
17 19
Q<+&'#%{A+Y ¬s+&ç+{Ï˙ n|üÁø£eT _ÛHêï\T>± e÷s¡Ã>±, eTq≈£î ! edüTÔ+~.
8 6
17 17 6 102
düe÷q düC≤‹ _ÛHêï\T>± e÷]Ã Áyêj·T>± = "
8 8 6 48
19 19 8 152
= "
6 6 8 48
102 152 254 127 7
% !
48 48 48 = 24 = 5 24
NOP| <L<UVGR<..+w}b82(/0z
3 1
7 qT+&ç qT rdæ y˚j·T+&ç. sT÷ ¬s+&ÉT dü+K´\ Vü‰sê\T düe÷q+ ø±e⁄q n$ düC≤‹ _ÛHêï\T. eTqeTT
7
1 1 1
eT÷&ÉT e uÛ≤>±\qT, Hê\T>∑T e uÛ≤>±\qT+&ç rdæy˚j·T>± ˇø£ e uÛ≤>∑+ $T>∑T\T‘·T+~.
7 7 7
4 3 4-3 1
% & = =
7 7 7 7
sTT|ü⁄Œ&ÉT Vü‰sê\T y˚s¡Ty˚s¡T>± e⁄qï _ÛHêï\qT ñ<ëVü≤s¡D>± rdüTø√+&ç.
3 2
qT+&ç ì rdæy˚j·T+&ç.
10 9
3 2
&
10 9
eTqeTT ô|’q #Ó|æŒq |ü<ä∆‹˝À Bìì #˚j·T˝ÒeTT.
yÓTT<ä≥ M{Ïì düC≤‹ düe÷q _ÛHêï\T>± #˚j·÷*.
3 3" 9 27 2 2 " 10 20
;
10 10 " 9 90 9 9 "10 90
27 20 27 & 20 7
n|ü⁄Œ&ÉT & edüTÔ+~.
90 90 90 90
96
+WX+5(M0.!STO
1. øÏ+~ _ÛHêï\qT dü+ø£\q+ #˚j·T+&ç.
2 3 7 2 3 2
(i) ! (ii) ! (iii) !
5 5 10 10 4 6
2.. øÏ+~ _ÛHêï\qT eéø£\q+ #˚j·T+&ç.
3 2 2 1
(i) qT+∫ (ii) qT+∫
5 7 5 9
J,$\Lb'!+B+NO+_
1. #Ûêj·÷eè‘· ÁbÕ+‘ê\qT _ÛHêï\T>± dü÷∫+#·+&ç. Ä _ÛHêï\ eT<Ûä´ '<', '=', '>' \˝À dü]jÓÆTq >∑Ts¡TÔ\qT
ñ|üjÓ÷–dü÷Ô yê{Ïì Äs√Vü≤D ˝Ò<ë nes√Vü≤D Áø£eT+˝À sêj·T+&ç.
i)
ii)
2 4 8 6
2. , ,
6 6 6
eT]j·TT 6
\qT dü+U≤´πsKô|’ >∑T]Ô+#·+&ç. yê{Ïì Äs√Vü≤D Áø£eT+˝À sêj·T+&ç.
3. øÏ+<ä sTT∫Ãq |ü{≤\qT |ü]o*+∫ øÏ+<ä ìe«ã&çq düeTdü´\˝Àì Á|ür »‘· _ÛHêï\ eT<Ûä´ '<' ˝Ò<ë '>', '='
>∑Ts¡TÔ\˝À dü]jÓÆTq <ëìì e⁄+#·+&ç.
0 1
1 1
0 2
2 2
0 3
3 3
0 4
4 4
0 5
5 5
0 6
6 6
97
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
1 1 3 2 2 2
i) ii) iii)
6 3 4 6 3 4
6 3 5 5
iv) v)
6 3 6 5
Ç≥Te+{Ï eTs=ø£ 5 düeTdü´\qT ‘·j·÷s¡T #˚dæ MT $TÁ‘·T\qT kÕ~Û+#·eTì #Ó|üŒ+&ç.
4. dü]jÓÆTq >∑Ts¡TÔ\‘√ ì+|ü>∑\s¡T. ('<', '=', '>')
1 1 2 3 3 2
i) ii) iii)
2 5 4 6 5 3
3 2 3 6 7 3
iv) v) vi)
4 8 5 5 9 9
5. øÏ+~yê{ÏøÏ »yêãT\T Áyêj·T+&ç. yê{Ïì m˝≤ kÕ~Û+#ês√ k˛bÕHê\qT MT H√{Ÿ |ü⁄düÔø£+˝À sêj·T+&ç.
5 4 9 5
i) nH˚~ ≈£î düe÷qe÷? ii) nH˚~ ≈£î düe÷qe÷?
9 5 16 9
4 16 1 4
iii) nH˚~ ≈£î düe÷qe÷? iv) nH˚~ ≈£î düe÷qe÷?
5 20 15 30
2
6. 100 ù|J\Tqï ˇø£ ø£<∏ä\ |ü⁄düÔø£+˝À e]¸‘· 25 ù|J\T #·~$+~. \*‘· n<˚ ø£<∏ä\ |ü⁄düÔø£+˝À e+‘·T
5
#·~$+~. mes¡T Ä |ü⁄düÔø±ìï ‘·≈£îÿe #·~yês¡T?ø±s¡D+ ‘Ó\|ü+&ç.
7. á øÏ+~ _ÛHêï\qT dü]jÓÆTq dü+ø£\qeTT ˝Ò<ë eéø£\qeTT>± sêj·T+&ç.
i) ..... =
ii) ..... =
iii) ..... =
8. dü÷ø°åàø£]+#·+&ç.
1 1 8 3 7 5
i) + ii) + iii) -
18 18 15 15 7 7
1 21 12 7 5 3
iv) + v) - vi) +
22 22 15 15 8 8
2' 3( 1 0 12
vii) 1 & )1 * viii) + ix) 3-
3+ 3, 4 4 5
98
9. U≤∞\˝À dü]jÓÆTq _ÛHêï\qT |üP]+#·TeTT.
7 3 3 5
i) - = ii) - =
10 10 21 21
3 3 5 12
iii) - = iv) + =
3 6 27 27
2 1
10. qπs+Á<ä Ç+{Ï ˝Àì ‘·q >∑~ >√&É≈£î 3
e+‘·T ô|sTT+{Ÿ y˚kÕ&ÉT. n‘·ì ‘·eTTà&ÉT ]‘˚wt 3
e+‘·T >√&É≈£î
ô|sTT+{Ÿy˚dæ n‘·ìøÏ düVü‰j·T+ #˚kÕ&ÉT. Ç<ä›s¡÷ ø£*|æ m+‘· uÛ≤>±ìøÏ s¡+>∑T y˚kÕs¡T?
5
11. ˙Vü‰≈£î ˇø£ ãT≥º˝Àì 7
e+‘·T ns¡{Ï|ü+&ÉT¢ Çe«ã&Ü¶sTT. nsTTq ãT≥º˝À $T–*q ns¡{Ï|üfi¯flqT dü÷∫+#·T
_ÛHêïìï Áyêj·T+&ç.
7 1
12. MT≥s¡T¢ bı&Ée⁄ ø£*–q ˇø£ ø£&û¶ ¬s+&ÉT eTTø£ÿ\T>± $]– b˛sTTq~. ˇø£ eTTø£ÿ MT≥s¡¢ bı&Ée⁄ e⁄qï,
8 4
¬s+&Ée eTTø£ÿ bı&Ée⁄qT ø£qT>=qTeTT.
1
13. bÕsƒ¡XÊ\ Äes¡D #·T≥÷º q&ç∫ sêe&ÜìøÏ πsDT≈£î 2 ì$TcÕ\ ø±\+ |ü&ÉT‘·T+~. n<˚|üì #˚j·T&ÜìøÏ
5
7
dæï>∑ú≈£î ì$TcÕ\ ø±\+ |ü&ÉT‘·T+~. Ç<ä›]˝À mes¡T ‘·≈£îÿe ø±\+˝À Á|üj·÷DÏ+#ês¡T? m+‘· ‘·≈£îÿe? Ä
4
‘·≈£îÿeqT _Ûqï s¡÷|ü+˝À Áyêj·T+&ç.
NOPP #%)H!)HG.
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
sT÷ ô|ì‡˝Ÿ bı&Ée⁄ m+‘·? ............... ôd+.MT.
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
á #˚|ü bı&Ée⁄ 4 ôd+.MT. ø£Hêï m≈£îÿe eT]j·TT 5 ôd+.MT. ø£Hêï ‘·≈£îÿe. eT] sT÷ #˚|ü bı&Ée⁄ m˝≤
ø£qT>=+{≤e⁄?
Ç~ ø£qT>=q&ÜìøÏ eTq+ 4, 5 \ eT<Ûä´<ä÷sêìï 10 düe÷q uÛ≤>±\T #˚j·÷*.
99
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0!
Ç|ü⁄Œ&ÉT MTs¡T sT÷ #˚|ü bı&Ée⁄qT #Ó|Œü >∑\sê? Bì bı&Ée⁄ ............ ôd+.MT. eT]j·TT ......... ∫qï uÛ≤>∑eTT.
á ∫qï uÛ≤>±H˚ï eTq+ $T©¢ MT≥sY n+{≤eTT. nq>± #˚|ü bı&Ée⁄ 4 ôd+.MT. eT]j·TT 2 $T.MT. Á|ü‹ ˇø£
ôd+.MT.˝À 10 düe÷q uÛ≤>±\˝À Á|ür uÛ≤>∑eTT ˇø£ $T©¢ MT≥s¡T. eTqeTT ùdÿ\TqT e⁄|üjÓ÷–+#˚≥|ü⁄&ÉT düe÷q
uÛ≤>±\T #˚dæq ∫qï uÛ≤>±\qT ≈£L&Ü ˝…øÏÿkÕÔeTT.
ô|’ ñ<ëVü≤s¡D˝À, #˚|ü bı&Ée⁄
2 2
4 eT]j·TT uÛ≤>∑eTT = 4 ôd+.MT.
10 10
eT] sT÷ #˚|ü ‘√ø£ bı&Ée⁄ m+‘·?
Bì bı&Ée⁄ 1 ôd+{°MT≥sY ø£Hêï ‘·≈£îÿe. Ç+ø±sTT~ 10 ∫qï uÛ≤>±\˝À 8 ∫qï uÛ≤>±\≈£î düe÷qeTT.
1 1 1 1 1 1 1 1 8
n|ü⁄&ÉT n~ + + + + + + + = ôd+.MT.
10 10 10 10 10 10 10 10 10
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
|ü≥+˝À n–Z|ü⁄\¢qT #·÷dæ, <ëìbı&Ée⁄qT ø=*∫, ôd+.MT.\˝À eT]j·TT $T.MT.\˝À ‘Ó\|ü+&ç.

1
1 ôd+.MT.˝À Á|ür uÛ≤>∑+ = 1 $T.MT. = ôd+.MT. = .1 ôd+.MT. R 0.1 ôd+.MT
10
#%)H!)I+b'!eLG+~R+XG.<G.
eTq+ ˇø£ eT÷&É+¬ø\ dü+K´qT #·~$‘˚, <ëì˝Àì n+¬ø\ kÕúq$\Te\qT ìs¡ísTT+∫ Ä dü+K´qT ø£qT>=qe#·TÃqT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î 1, 2, 5 nH˚ eT÷&ÉT n+¬ø\qT rdüTø√+&ç.
512 nH˚ dü+K´˝À 5 e+<ä\ kÕúq+˝À e⁄qï|ü⁄&ÉT <ëì kÕúq$\Te 500. n+<äTπø Ädü+K´ ◊<äTe+<ä\ |üHÓï+&ÉT.
152 nH˚ dü+K´˝À 5 |ü<äT\ kÕúq+˝À e⁄+~. ø£qTø£ <ëì kÕúq $\Te 50. n+<äTπø Ä dü+K´ q÷≥j·÷uÛ…’ ¬s+&ÉT.
125 ˝À ˇø£≥¢ kÕúq+˝À e⁄+~ ø£qTø£ Ädü+K´ q÷{Ïs¡yÓ’ ◊<äT. eTqeTT e+<ä\ kÕúq+ qT+&ç ≈£î&ç Á|üø£ÿ≈£î
yÓ[flq|ü⁄&ÉT |ü<äT\ kÕúq+ <ëì ≈£î&ç Á|üø£ÿ≈£î ˇø£≥¢ kÕúqeTT e⁄HêïsTT. nq>± eTqeTT ≈£î&ç Á|üø£ÿ≈£î »s¡T>∑T‘·Tqï|ü⁄&ÉT
<ëì kÕúq$\Te 1/10 e+‘·T ne⁄‘·T+~.
100 10 1 -1
100
ô|’ ∫Á‘·+˝À eTq+ m&ÉeT qT+&ç ≈£î&çøÏ yÓ[flq|ü⁄&ÉT $\Te\T m˝≤ e÷s¡T‘êjÓ÷ #·÷&Ée#·TÃqT. yÓTT<ä{Ï
∫Á‘·+˝À 100 Bs¡È|òüTHêø±s¡ ø£&û¶\‘√ @s¡Œs¡∫q |òüTHêìï e+<ä\ kÕúq+˝À rdüTø=ì ÁbÕs¡+_Û+#êeTT. Bìì 10
düe÷quÛ≤>±\T #˚j·T>± 10 Bs¡È |òüTHêø±s¡ ø£&û¶\‘√ Bs¡È|òüTq+ @s¡Œ&ç+~.
Bìì eTs¡\ 10 düe÷q uÛ≤>±\T #˚j·T>± 1 Bs¡È|òüTHêø±s¡ ø£&û¶ edüTÔ+~. nq>± e+<ä˝À |ü<äe e+‘·T |ü~
eT]j·TT |ü~˝À |ü<äee+‘·T ˇø£{Ï.
Ç+ø± eTq+ ≈£î&ç Á|üø£ÿ≈£î yÓ&ç‘˚ @$T »s¡T>∑T‘·T+~?
eTqeTT ô|’q #Ó|ü⁄Œø=qï #˚|ü bı&Ée⁄qT ø=*#˚ |ü≥eTTqï ñ<ëVü≤s¡D˝À eTqeTT 1ôd+.MT. ø£Hêï ‘·≈£îÿe
bı&Ée⁄qT ø=*#êeTT. nø£ÿ&É 1ôd+.MT.qT 10 ∫qï düe÷q uÛ≤>±\T #˚dæ Á|ür uÛ≤>±ìï 1$T.MT. nHêïeTT. nq>±
1
Á|ü‹uÛ≤>∑eTT ôd+.MT. ($T.MT. qT ôd+.MT.\˝À Áyêj·T>±) Bìì eTq+ <äXÊ+X¯ _+<äTe⁄≈£î ≈£î&ç#‹˚ yÓ|’ ⁄ü ÁyêkÕÔeTT.
10
1
ø£qTø£ <äXÊ+X¯ _+<äTe⁄≈£î ≈£î&ç #˚‹yÓ’|ü⁄ yÓTT<ä{Ï kÕúq+ $\Te
10
100 10 1
100 - 10 - 1-
10 10 10
5
eTq≈£î 10e uÛ≤>±\T 5 e⁄+fÒ Bìì eTq+ 0.5 nì ÁyêkÕÔeTT. nq>± yÓTT‘·Ô+ 10 uÛ≤>±\˝À 5
10
5
uÛ≤>±\T nì ns¡∆eTT = = 0.5.
10
+"&'M0.AF!50!STO
i) øÏ+~ <äXÊ+XÊ\qT _ÛHêï\T>± sêj·T+&ç eT]j·TT mìï 10 e uÛ≤>±\T e⁄HêïjÓ÷ >∑T]Ô+#·+&ç.
0.4, 0.2, 0.8, 1.6, 5.4, 555.3, 0.9
ii) øÏ+~ |ü{Ïºø£qT ì+|ü+&ç.
|ü<äT\T (10) ˇø£≥T¢ (1) |ü<äe e+‘·T (1/10) <äXÊ+X¯ dü+K´.
3 5 7
6 9 4
7 6 3
iii) øÏ+~ |ü{Ïºø£qT ì+|ü+&ç.
<äXÊ+X¯ |üPsêí+ø£ <äXÊ+X¯ <äXÊ+X¯ uÛ≤>∑+ |ü<ë\˝À Áyêj·T>±
dü+K´ uÛ≤>∑eTT uÛ≤>∑+ $\Te
8.5
14.7
23.0
5.4
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0! 101

vi) øÏ+~ πsU≤K+&Ü\ bı&Ée⁄\qT ø=*∫ øÏ+~ |ü{Ïºø£˝À ì+|ü+&ç.
M M
M
H
P C
MTs¡T ø=*∫q~ ôd+.MT eT]j·TT bı&Ée⁄ ôd+.MT\˝À bı&Ée⁄ <äXÊ+XÊ\˝À
$T.MT
πsU≤K+&ÉeTT HM
πsU≤K+&ÉeTT PM
πsU≤K+&ÉeTT CM
MT. s¡ã“s¡T
düT<ä›eTTø£ÿ
MT #˚‹ #·÷|ü⁄&ÉT y˚\T
100 ˝À uÛ≤>±ìï dü÷∫+#ê\+fÒ eTqeTT <äXÊ+X¯ _+<äTe⁄≈£î ≈£î&ç #˚‹yÓ’|ü⁄ ¬s+&ÉT kÕúHê\ es¡≈£î sêj·÷*.
5 1 1
ñ<ëVü≤s¡D≈£î = .05 nq>± 10euÛ≤>∑+ qT+&ç ≈£î&ç#˚‹yÓ’|ü⁄≈£î yÓfi¯fl>± e+<äe uÛ≤>∑+ kÕúq$\Te
100 10 100
edüTÔ+~.
1 MT≥s¡T˝À 100 ôd+.MT ñ+{≤sTT. eTqeTT 5 ôd+.MT \qT MT≥s¡¢˝À Áyêj·÷\+fÒ 0.05 MT nì
ÁyêkÕÔeTT. n˝≤π> 25 ôd+.MT \qT Áyêj·÷\+fÒ ˝Ò<ë MT≥sYjÓTTø£ÿ 100 e uÛ≤>±\˝À Áyêj·÷\+fÒ n~ 0.25
20 5 25
nq>± + = = 0.25
100 100 100
ÁøÏ+~ <äXÊ+XÊ\≈£î _ÛHêï\qT Áyêdæ <ëì˝À mìï e+<äe uÛ≤>±\T e⁄HêïjÓ÷ ø£qT>=q+&ç.
0.35, 0.08, 6.70, 23.53, 756.01
n<˚$<Û+ä >± 100ô|d’ \ü T R 1s¡÷bÕsTT nì eTq≈£î ‘Ó\TdüT. eT] 10 ô|d’ \ü T n+fÒ s¡÷bÕsTT˝À mH√ïe+‘·T?
1ô|’kÕ n+fÒ s¡÷bÕj·T˝À mqïe e+‘·T?
475 ô|’dü\T n+fÒ mìï s¡÷bÕj·T\T?
75
n~ 400 + 75 ô|’dü\T nq>± 4 + s¡÷bÕj·T\T. R ` 4.75.
100
4 s¡÷bÕj·T\ 75 ô|’dü\T ˝Ò<ë ` 4.75 nìÁyêkÕÔeTT.
30
n<˚$<Ûä+>± 5 s¡÷bÕj·T\ 30 ô|’dü\qT 5 s¡÷bÕj·T\T nq>± ` 5.30 nì ÁyêkÕÔeTT.
100
+WX+5(M0.!STO
c\GR.+&'4!50!STO
1. 325 ô|’dü\T R .............. s¡÷bÕj·T\T .............. ô|d’ \ü T R ` ..............
102
J,$\Lb'<..+B+NO+a
1. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç.
i) 0.8 jÓTTø£ÿ _Ûqï s¡÷|üeTT .........................................
ii) 15.9 ˝À |üPsêí+ø£ uÛ≤>∑eTT .........................................
iii) 171.9˝À 10e uÛ≤>∑+ kÕúq+˝Àì n+¬ø .........................................
iv) 9.8˝À 8 kÕúq $\Te .........................................
v) ˇø£ <äXÊ+X¯ dü+K´˝À |üPsêí+ø£ uÛ≤>±ìï eT]j·TT <äXÊ+X¯ uÛ≤>±ìï y˚s¡T #˚ùd _+<äTe⁄qT
......................................... n+{≤s¡T.
2. á øÏ+~ yê{ÏøÏ <äXÊ+X¯ s¡÷|ü+ sêj·T+&ç.
i) q÷≥ Çs¡yÓ’ nsTT<äT eT]j·TT 4 |ü<äe uÛ≤>±\T
ii) Çs¡yÓ’ eT]j·TT ¬s+&ÉT |ü<äe uÛ≤>±\T
iii) mì$T~ eT]j·TT 6 |ü<äe uÛ≤>±\T
3. øÏ+~ _ÛHêï\qT <äXÊ+X¯ _+<äTe⁄ qT|üjÓ÷–+∫ <äXÊ+X¯ s¡÷|üeTT˝À sêj·T+&ç.
i) 16/100 ii) 278/1000 iii) 6/100
iv) 369/100 v) 16/1000 vi) 345/10
vii) 907/100
4. øÏ+<ä ^j·Tã&çq n+¬ø\ kÕúq $\Te\qT ø£qT>=q+&ç.
i) 34.26 ii) 8.88 iii) 0.91
iv) 0.50 v) 3.03 vi) 6.74
5. øÏ+~ yêì˝À @~ ô|<ä›<√ ø£qT>=q+&ç.
i) 0.2 or 0.4 ii) 70.08 or 70.7
iii) 6.6 or 6.58 iv) 7.4 or 7.35 v) 0.76 or 0.8
6. øÏ+~ yêìì Äs√Vü≤D Áø£eT+˝ÀìøÏ e÷]Ã sêj·T+&ç.
i) 0.04, 1.04, 0.14, 1.14 ii) 9.09, 0.99, 1.1, 7
7. øÏ+~ yêìì nes√Vü≤D Áø£eT+˝ÀìøÏ e÷]Ã sêj·T+&ç.
i) 8.6, 8.59, 8.09, 8.8 ii) 6.8, 8.66, 8.06, 8.68
NOPQ #%)H!)I+D$E3FG+b'!UVGR<..+<.4M0..+<L<UVGR<..
0.3 eT]j·TT 0.4\qT dü+ø£\qeTT #˚j·T+&ç.
ˇø£ eè‘êÔìï rdüTø=ì <ëìì 10 düe÷q uÛ≤>±\T #˚j·T+&ç.
0.3qT dü÷∫+#·&ÜìøÏ 3 düe÷q uÛ≤>±\qT #Ûêj·÷eè‘·+ #˚j·T+&ç.
0.4qT dü÷∫+#·&ÜìøÏ 4 düe÷q uÛ≤>±\qT y˚πs $<Ûä+>± #Ûêj·÷eè‘·+ #˚j·T+&ç.
Ç|ü&ÉT eè‘·Ô+˝À #Ûêj·÷ eè‘·+ #˚j·Tã&çq yÓTT‘·Ô+ |ü<äe uÛ≤>±\qT ˝…ø£ÿô|≥º+&ç.
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0! 103
ˇø£≥T¢ |ü<√ e+‘·T
0 . 3
+ 0 . 4
0 . 7
ø±e⁄q 0.3 + 0.4 = 0.7

eTqeTT <äXÊ+X¯ dü+K´\qT dü+ø£\q+ #˚dæq|ü⁄&ÉT yÓTT<ä{Ï dü+K´˝Àì 10e uÛ≤>±ìï, ¬s+&Ée dü+K´˝À
10e uÛ≤>±ìï ≈£L&Ü*. n˝≤π> 100e uÛ≤>±\qT ≈£L&Ü*.
Ç|ü&ÉT MTs¡T 0.63, 0.54\qT ≈£L&É>∑\sê?
ˇø£≥T¢ |ü<√ e+‘·T e+<√ e+‘·T
0 . 6 3
+ 0 . 5 4
1 . 1 7
ø±e⁄q 0.63 + 0.54 = 1.17

+WX+5(M0.!STO
ø£qT>=q+&ç.
i) 0.39 + 0.26 ii) 0.8 + 0.07
iii) 1.45 + 1.90 iv) 3.44 + 1.58
6#K['\=>9+P+Y 3.64 eT]j·TT 5.4\qT ≈£L&É+&ç.
P<+&'#%{A+Y 3.64 G 5.4 yÓTT<ä{Ï dü+K´ ¬s+&ÉT <äXÊ+X¯ kÕúHê\T >∑\ _Ûqï+
¬s+&Ée dü+K´ ˇø£ <äXÊ+X¯ kÕúq+ >∑\ _Ûqï+.
= 364/100 + 54/10 yê{Ïì _Ûqï s¡÷|ü+˝À Áyêj·T+&ç.
= 364/100 + 540/100 ¬s+&Ée _Ûqï+˝À Vü‰sêìï 100øÏ düe÷q+ #˚j·T+&ç.
= 904/100 Vü‰sê\qT düe÷q+ #˚XÊø£, \yê\qT ≈£L&É+&ç.
= 9.04 e∫Ãq düe÷<ÛëHêìï <äXÊ+X¯ _+<äTe⁄ qT|üjÓ÷–+∫ Áyêj·T+&ç.
Q<+&'#%{A+Y 3.64 G 5.4
ˇø£≥T¢ |ü<√ e+‘·T e+<√ e+‘·T
3 . 6 4
+ 5 . 4
9 . 0 4
3.64 yÓTT<ä{Ï _Ûqï+˝À ¬s+&ÉT <äXÊ+XÊ\THêïsTT.
+ 5.40 ¬s+&Ée _ÛHêïìï ¬s+&ÉT <äXÊ+XÊ\˝ÀìøÏ e÷]Ã ≈£L&É+&ç.
9.04
104
6#K['\=>9+Q+Y dü˝≤à ‘·q bÕsƒX¡ Ê\˝Àì Ä≥\ b˛{°\≈£î kÕ<Ûqä #˚k˛Ô+~. ÄyÓT ñ<äjT· + 3.27 øÏ.MT. kÕj·T+Á‘·+
2.8 øÏ.MT. |üs¡T¬>&ÉT‘·Tqï, ˇø£ s√E˝À yÓTT‘·ÔeTT mìï øÏ.MT. |üs¡T¬>&ÉT‘·Tqï~?
~#$%R+Y 3.27 G 2.8 R ?
ñ<äj·T+ |üs¡T¬>{Ïºq <ä÷s¡+ R 3.27 øÏ.MT.
kÕj·T+Á‘·+ |üs¡T¬>{Ïºq <ä÷s¡+ R 2.80 øÏ.MT.
yÓTT‘·Ô+ |üs¡T¬>{Ïºq <ä÷s¡+ R 6.07 øÏ.MT.
6#K['\=>9+_+Y 1.23qT 2.85 qT+&ç rdæy˚j·T+&ç.
~#$%R+Y Bìì |ü{Ïºø£ s¡÷|ü+˝À sêj·T>±
ˇø£≥T¢ |ü<√ e+‘·T e+<√ e+‘·T
2 . 8 5
- 1 . 2 3
1 . 6 2 ø±e⁄q 2.85 - 1.23 = 1.62
Bì qT+&ç eTq+ <äXÊ+XÊ\ rdæy˚‘· n+fÒ e+<äe uÛ≤>∑+ qT+&ç e+<äe uÛ≤>±\qT, |ü<äe uÛ≤>±\ qT+&ç
|ü<äe uÛ≤>±\qT, ˇø£≥¢ qT+&ç ˇø£≥¢qT sT÷ $<Ûä+>± rdæy˚j·÷*. Ç~ eTq+ dü+ø£\q+˝À ø£*|æq $<Ûä+>±
e⁄+≥T+~.
6#K['\=>9+a+Y 2.89 ì 4.5 qT+&ç eéø£\q+ #˚j·T+&ç.
~#$%R+Y ˇø£≥T¢ |ü<√ e+‘·T e+<√ e+‘·T
4 . 5 0
- 2 . 8 9
1 . 6 1 ø±e⁄q 4.5 `2.89 R 1.61
J,$\Lb'<..+B+NOh
1. k˛qT ˇø£ <äTø±D≤ìøÏ yÓ[fl ˇø£ |ü*¢u…\¢+ |ü{°º (∫ø°ÿ), ˇø£ #ê¬ø¢{Ÿ ø=qTø=ÿHêï&ÉT. |ü*¢ u…\¢+|ü{°º (∫ø°ÿ)
` 0.75 eT]j·TT #ê¬ø¢{Ÿ ` 0.50. n‘·qT Ä ¬s+&É÷ ˇø=ÿø£ÿ{Ï ø=qTø=ÿqï <äTø±D<ës¡TìøÏ yÓTT‘·Ô+ m+‘·
#Ó*¢+#ê*? k˛qT yêfi¯fl neTà n‘·ìøÏ∫Ãq ` 2 <äTø±D <ës¡TìøÏ Ç∫Ãq n‘·ìøÏ m+‘· ô|’ø£eTT ‹]–
edüTÔ+~. n<˚ yêfi¯fl neTà n‘·ìøÏ ` 5 Ç∫Ãq#√ <äTø±D<ës¡T&ÉT m+‘· kıeTTàqT ‹]– ÇkÕÔ&ÉT.
2. øÏ+<ä Ç∫Ãq <äXÊ+X¯ _ÛHêï\qT ø£\|ü+&ç.
(i) 25.11 + 3.80 (ii) 14.01 + 1.1 + 1.98 (iii) 9.85 + 0.61
(iv) 2.3 + 18.94 (v) 2.57 + 3.75
3. n_Ûùwø˘ 5 øÏ.MT. 28 MT. ãdüT‡˝ÀqT, 2 øÏ.MT. 265 MT. ø±s¡T˝ÀqT, $T–*q 1 øÏ.MT. 30 MT. <ä÷sêìï
q&ç∫ Á|üj·÷D+ #˚kÕ&ÉT. nsTTq n‘·qT Á|üj·÷D+ #˚dæq yÓTT‘·Ô+ <ä÷s¡yÓT+‘·?
4. leT‹ yÓ’≈£î+sƒ¡+ ‘·q ô|<ä›e÷àsTT ø=s¡≈£î 6.25 MT≥s¡¢ ã≥ºqT, ∫qïe÷àsTT ø=s¡≈£î 5.75 MT≥s¡¢ ã≥ºqT
ø=qï~. nsTTq leT‹ yÓ’≈£î+sƒ¡+ ‘·q |æ\¢\ ø=s¡≈£î yÓTT‘·Ô+ m+‘· bı&Ée⁄ >∑\ ã≥ºqT ø=qï~?
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0! 105

<.R!+E(=>.pxVRFX
1. i) _Ûqï+ n+fÒ yÓTT‘·Ô+˝À ø=+‘· uÛ≤>±ìï dü÷∫+#·&É+. yÓTT‘·Ô+ nH˚~ ˇø£ edüTÔe⁄ ˝Ò<ë ø=ìï n˝≤+{Ï
edüTÔe⁄\ düeT÷Vü≤+ ø±e#·TÃqT.
ii) ø=ìï ˝…øÏÿ+∫q uÛ≤>±\qT _Ûqï s¡÷|ü+˝À sêùd dü+<äs¡“¤+˝À yÓTT<ä≥ nìï uÛ≤>±\T düe÷qeTì
ìsêú]+#·Tø√yê*.
5
2. 7
˝À 5qT \eeTT nì, 7qT Vü‰s¡eTT nì n+{≤s¡T.
3. _ÛHêï\qT dü+U≤´πsKô|’ dü÷∫+#·e#·TÃqT. Á|ür _ÛHêïìøÏ nqT>∑TD+>± dü+U≤´πsKô|’ ˇø£ _+<äTe⁄ e⁄+≥T+~.
4. ˇø£ Áø£eT _Ûqï+˝À \eeTT, Vü‰s¡eTT ø£Hêï ‘·≈£îÿe. \eeTT, Vü‰s¡eTT ø£Hêï m≈£îÿe e⁄qï _ÛHêï\qT n|üÁø£eT
_ÛHêï\T n+{≤s¡T. ˇø£ n|üÁø£eT _ÛHêïìï |üPsêí+ø£eTT eT]j·TT uÛ≤>±\ yÓTT‘·Ô+>± sêj·Te#·TÃ. n≥Te+{Ï
_ÛHêï\qT $TÁX¯eT _ÛHêï\T n+{≤s¡T.
5. Á|ür Áø£eT eT]j·TT n|üÁø£eT _ÛHêï\T nH˚ø£ düe÷q _ÛHêï\qT ø£*– e⁄+{≤sTT. sT÷ düe÷q _ÛHêï\qT
ø£qT>=q&ÜìøÏ, sTT∫Ãq _ÛqïeTT˝Àì \e, Vü‰sê\qT ˇπø dü+K´#˚ >∑TDÏ+#ê* ˝Ò<ë uÛ≤–+#ê*.
6. ˇø£ _Ûqï+˝À \e, Vü‰sê\≈£î 1 ‘·|üŒ sTT‘·s¡ ø±s¡D≤+ø±\T ˝Ò≈£î+fÒ Ä _Ûqï+ ø£ìwü˜ |ü<ë\˝À e⁄+<ä+{≤eTT.
7. yÓTT‘·Ô+˝À (ˇø£{Ï˝À) uÛ≤>±\qT ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ eTqeTT ˇø£ j·T÷ì{ŸqT Bs¡È |òüTq ø£&û¶‘√ dü÷∫kÕÔeTT.
1
ˇø£ Bs¡È |òüTq ø£&û¶ 10 düe÷q uÛ≤>±\T #˚j·Tã&ÉT‘·T+~. ø£qTø£ Á|ür uÛ≤>∑eTT yÓTT‘·Ô+˝À 10
e uÛ≤>∑eTT.
Bìì eTq+ <äXÊ+X¯ s¡÷|ü+˝À 0.1 sêkÕÔeTT. _+<äTe⁄ <äXÊ+X¯ kÕúHêìï dü÷∫düTÔ+~. eT]j·TT Ç~ ˇø£≥T¢
eT]j·TT |ü<äe uÛ≤>±\ eT<Ûä´˝À e⁄+≥T+~.
8. Vü‰s¡eTT 10 >∑\ Á|ür _ÛHêïìï <äXÊ+X¯ s¡÷|ü+˝À sêj·Te#·TÃqT. n˝≤π> Á|ür <äXÊ+X¯ dü+K´qT Vü‰s¡eTT 10
>∑\ _Ûqï+>± sêj·Te#·TÃqT.
1 !
9. ˇø£ ~eTàqT 100 düe÷q uÛ≤>±\T #˚ùdÔ Á|ür uÛ≤>∑eTT yÓTT‘·ÔeTT˝À e+<äe e+‘·T nq>± " # >±
$ 100 %
e⁄+≥T+~. Bìì eTq+ <äXÊ+X¯ s¡÷|ü+˝À 0.01 nì sêkÕÔeTT.
10. kÕúq $\Te\ |ü{Ïºø£˝À m&ÉeT qT+&ç ≈£î&çøÏ yÓ[flq|ü⁄&ÉT, ≈£î&ç yÓ’|ü⁄ qTqï kÕúqeTT <ëì m&ÉeT yÓ’|ü⁄ qTqï
1
kÕúq+˝À 10
uÛ≤>∑+ e⁄+≥T+~. n˝≤π> 100e uÛ≤>∑+ qT+&ç sTT+ø± ≈£î&ç yÓ’|ü⁄≈£î yÓ[flq|ü⁄&ÉT, 100e
1 1 !
uÛ≤>∑+˝À e e+‘·T " # e uÛ≤>∑+ ne⁄‘·T+~. Bìì <äXÊ+X¯ s¡÷|ü+˝À 0.001 nì sêkÕÔeTT.
10 $ 100 %
11. nìï <äXÊ+XÊ\qT πsKô|’ #·÷|üe#·TÃqT.
12. Á|ür ¬s+&ÉT <äXÊ+X¯ dü+K´\qT ˇø£ <ëì‘√ ˇø£{Ï b˛\Ãe#·TÃqT. sT÷ b˛*ø£ nH˚~ |üPsêí+ø£ uÛ≤>±\‘√
ÁbÕs¡+_ÛkÕÔeTT. sT÷ |üPsêí+ø£ uÛ≤>±\T düe÷qyÓTÆ|ü⁄&ÉT 10e e+‘·T\qT b˛\TkÕÔeTT. sTT$ ≈£L&Ü
düe÷qyÓTÆq|ü⁄&ÉT 100e e+‘·T\qT sTT˝≤ b˛\TÃ≈£î+≥÷ b˛‘êeTT.
13. sT÷ <äXÊ+XÊ\T nH˚$ eTq J$‘ê\˝À nH˚ø£ s¡ø±\T>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î <ÛäqeTT, bı&Ée⁄
eT]j·TT ãs¡Te⁄\ jÓTTø£ÿ Á|üe÷D≤\T yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì dü÷∫+#·&ÜìøÏ sTT$ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
106
I01JKL$:!::"*"M
02#=D-6E"F%&;G4H+
MNO 34>?$L$:-
dæ] yêfi¯fl Hêqï>±s¡T ˇø£ yÓTTu…’˝Ÿbò˛Hé ø=Hê\ì nqTø=Hêïs¡T. <ëìø=s¡≈£î Äj·Tq $TÁ‘·T\
qT+&ç s¡ø£s¡ø±\ yÓTTu…’˝Ÿ bò˛Hé\≈£î dü+ã+~Û+∫q $esê\qT ùdø£]+∫ ÁøÏ+~ $<Ûä+>± |ü{Ïºø£ s¡÷|ü+˝À
sêkÕs¡T.
\ø£åD≤\T yÓTT<ä{Ï s¡ø£eTT ¬s+&Ée s¡ø£eTT eT÷&Ée s¡ø£eTT
<Ûäs¡ `1500 ` 1200 ` 2000
MP3
¬øyÓTsê ! !
ã÷¢≥÷‘Y ! !
n˝≤s¡yéT
FM πs&çjÓ÷ !
>±´¬s+{° ø±\eTT 1 dü+e‘·‡s¡eTT 3 HÓ\\T 6 HÓ\\T
Ç˝≤ |ü{Ïºø£ m+<äT≈£î ‘·j·÷s¡T #˚j·÷\ì dæ] ÄyÓT Hêqï>±]ì Á|ü•ï+∫+~. <ëìøÏ Äj·Tq ªªH˚qT ˇø£ yÓTTu…’˝Ÿ
bò˛Hé ø=Hê\qTø=HêïqT ø£<ë! Hê nedüsê\≈£î @ bò˛Hé dü]b˛‘·T+<√, @j˚T bò˛Hé\˝À @j˚T kÂø£sê´\T ñHêïjÓ÷
b˛\TÃø√yê\+fÒ Ç˝≤ |ü{Ïºø£ s¡÷|ü+˝À $esê\T sêdüTø=+fÒ dü]>±Z ìs¡í+sTT+#·Tø√>∑\eTTµµ nì düe÷<Ûëq $T#êÃ&ÉT.
dæ]øÏ á ñbÕj·T+ m+‘√q∫Ã+~.
ø=ìï dü+<äs¡“¤eTT\˝À dü]jÓÆTq ìs¡íj·T+ rdüTø=qT≥≈£î $esê\qT ùdø£]+#·&É+, Ä $esê\qT Áø£eT|üs¡#·&É+
m+‘√ nedüs¡+.
PQR"F%&SL$:-"TU4:QVW:XYRZ"U4G4[L$:34\]:"U4-^HK#$_QR"àQR"b!%&+H#$_QR"U4!c?=%&!::W:"d02#=D-6E-e"I-fH!::N
ô|’ ñ<ëVü≤s¡D\˝Àì s¡ø£s¡ø±\ yÓTTu…’˝Ÿ bò˛qT\ jÓTTø£ÿ <Ûäs¡\T, eT]j·TT Ç‘·s¡ \ø£åD≤\jÓTTø£ÿ $esê\qT
nìï+{Ïì ø£*|æ <ä‘êÔ+X¯+ n+{≤+. Ç<˚ $<ÛäyÓTÆq s¡ø£s¡ø±\ <ä‘êÔ+XÊ\qT MTs¡T ì‘·´J$‘·+˝À >∑eTì+#·>∑\s¡T.
<ä‘êÔ+X¯eTT $$<Ûä dü+<äs¡“¤eTT\˝À m≥T¢ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+<√ eTs=ø£ ñ<ëVü≤s¡D <ë«sê >∑eTì<ë›+.
bÕ<äs¡ø£å\T ‘·j·÷s¡T#˚ùd ˇø£ ø£sêà>±s¡eTT jÓTTø£ÿ j·T»e÷ì ‘·eT ñ‘·Œ‘·TÔ\ neTàø±\qT ô|+#·T≥≈£î @ ø=\‘·
bÕ<äs¡ø£å\T mìï nedüs¡eTÚ‘·Tqïy√ ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î ˇø£ düπs« ìs¡«Væ≤+#ê&ÉT. 500 eT+~ nedüs¡eTT\qT ùdø£]+∫
á $<Ûä+>± |ü{Ïºø£ ‘·j·÷s¡T #˚kÕ&ÉT.
bÕ<äs¡ø£å ø=\‘· 7 8 9 10 11 yÓTT‘·Ô+
ø±e\dæq dü+K´ 42 126 278 44 10 500
ô|’ <ä‘êÔ+XÊìï #·÷dæ y˚TH˚»sY @j˚T ø=\‘·˝À >∑\ bÕ<äs¡ø£å\T m≈£îÿe, @ ø=\‘·\T >∑\ bÕ<äs¡ø£å\T ‘·≈£îÿe>±
‘·j·÷s¡T#˚j·÷\H˚ ìs¡íj·T+ #˚j·T>∑\&ÉT.
107
.-/012/340567"/34819:#$;-"<=>?5"@A#$"34-3B+C !"#$%%&'&'()()"*"'(
!"#$ "*"'(++,#,#$-$-
MNg 02#=D-6E"hUQR%&+i"W<jc02:
\øÏåà ‘·q ùdïVæ≤‘·Tsêfi¯fl‘√ $Vü‰s¡ j·÷Á‘·≈£î yÓfi≤fl\ì ‘·\∫+~. $Vü‰s¡ j·÷Á‘·˝À ùdïVæ≤‘·Tsêfi¯fl+<ä]øÏ |ü+&ÉT¢
Çyê«\ì nqTø=qï~. ‘·*¢ dü\Vü‰ô|’ me¬se]øÏ @j˚T |ü+&ÉT¢ ÇwüºyÓTÆqy√ ùdø£]+∫+~.
!KQ,D kl4m34\5"34-\]:
\øÏåà ø£eT˝≤|ü+&ÉT
Á|”‹ C≤eT |ü+&ÉT
sê<Ûä ø£eT˝≤|ü+&ÉT /34L$:)q-?$-\rN
ñeT d”‘ê|òü\+ • dü+U≤´‘·àø£ $\Te\T >∑\ <ä‘êÔ+X¯eTTq≈£î
πswüà C≤eT|ü+&ÉT ¬s+&ÉT ñ<ëVü≤s¡D\ìe«+&ç.
y˚TØ ø£eT˝≤|ü+&ÉT • $es¡D≤‘·àø£ $\Te\T >∑\ <ä‘êÔ+X¯eTT
\‘· ø£eT˝≤|ü+&ÉT q≈£î ¬s+&ÉT ñ<ëVü≤s¡D\ìe«+&ç.
>ö] ns¡{Ï|ü+&ÉT
dü˝≤à d”‘ê|òü\eTT
Ø{≤ C≤eT|ü+&ÉT
ô|’ C≤_‘êqT \ø°Î yêfi¯fleTà≈£î Ç∫Ã+~. ô|’ <ä‘êÔ+X¯eTTqT \ø°Î yêfi¯fl neTà |ü]o*+∫, n+<äs¡T
ùdïVæ≤‘·Tsêfi¯¢\˝À m+‘Ó+‘· eT+~øÏ @j˚T |ü+&ÉT¢ ÇwüºyÓ÷ ˝…øÏÿ+∫+~. $esê\qT ∫es¡≈£î á $<Ûä+>± sêdæ+~.
ø£eT˝≤|ü+&ÉT ` 4, C≤eT|ü+&ÉT `3, ns¡{Ï|ü+&ÉT `1, d”‘ê|òü\eTT ` 2.
ô|’ <ä‘êÔ+X¯|ü⁄ es¡Tdü˝À ø£eT˝≤|ü+&ÉT 4 kÕs¡T¢ e∫Ãq~. á 4 qT ø£eT˝≤|ü+&ÉT jÓTTø£ÿ ªbÂq'|ü⁄qéTTµ
n+{≤s¡T. nfÒ¢ C≤eT|ü+&ÉT bÂq'|ü⁄qéTT 3............
\ø°åà ùdïVæ≤‘·Tsêfi¯fl dü+K´ 50 nsTT ñ+fÒ ÄyÓT ‘·*¢ Ç+‘· düT\uÛÑ+>± ˝…øÏÿ+#·>∑*π><ë? Ä˝À∫+#·+&ç.
n≥Te+{Ï dü+<äs¡“¤+˝À düT\uÛÑ+>± ˝…øÏÿ+#·T≥≈£î, ìs¡íj·T+ rdüTø=qT≥≈£î eTs=ø£ |ü<ä∆‹ >∑T]+∫ #·]Ã<ë›+.
MNn 02#=D-6E"!K!UopQR%&+
2001 »HêuÛ≤ >∑Dq j·T+<äT ˇø£ >∑D≈£î&ÉT ‘·q Äyêdü ÁbÕ+‘·+˝Àì 55 ≈£î≥T+ãeTT\qT+&ç ≈£î≥T+ã
düuÛÑT´\ dü+K´\qT ùdø£]+#ê&ÉT. ‘·q ‘·<äT|ü] >∑Dq\ ø=s¡≈£î <ä‘êÔ+X¯eTTqT ≈£î~+|ü⁄ #˚dæ sêj·Te˝…qì ‘·\#ê&ÉT.
ø=+<äs¡T $<ë´s¡T∆\T $$<Ûä |ü<ä∆‘·T\˝À ≈£î~+|ü⁄ #˚dæ #·÷bÕs¡T. |üPs¡í á $<Ûä+>± sêdæq~.
≈£î≥T+ã |ü]e÷D+ >∑Dq ∫Vü‰ï\T ≈£î≥T+ãeTTa\ dü+K´
2 6
3 19
4 23
5 5
6 2
108
02#=D-6E"F%&;G4H+
s¡V”≤yéT Á|ü‹ 10 >∑Dq ∫Vü‰ï\≈£î #·T≥Tº ^‘· ^dü÷Ô á $<Ûä+>± sêkÕ&ÉT.
≈£î≥T+ã |ü]e÷D+ >∑Dq ∫Vü‰ï\T ≈£î≥T+u≤\ dü+K´.
2 6
3 19
4 23
5 5
6 2
~H˚wt Á|ü‹ 5 >∑Dq ∫Vü‰ï\≈£î #·T≥Tº ^‘· ^ùdÔ á $<Ûä+>± sêkÕ&ÉT.
2 6
3 19
4 23
5 5
6 2
#˚‘·Hé Á|ü‹ Hê\T>∑T >∑Dq ∫Vü‰ï\‘√ ˇø£ #·‘·Ts¡ÁdüeTT‘√ dü÷∫dü÷Ô, ◊<äe >∑D ∫Vü‰ïìï ø£s¡í+>± dü÷∫+∫
<ä‘êÔ+X¯eTTqT ≈£î~+|ü⁄ #˚kÕ&ÉT.
2 6
3 19
4 23
5 5
6 2
düs¡fi¯ Á|ü‹ Hê\T>∑T >∑Dq ∫Vü‰ï\qT ◊<äe >∑Dq ∫Vü≤ï+‘√ ø£≥ºø£≥Tº‘·÷ <ä‘êÔ+X¯eTTqT ≈£î~+|ü⁄ #˚dæ+~.
2 6
3 19
4 23
5 5
6 2
109
.-/012/340567"/34819:#$;-"<=>?5"@A#$"34-3B+C !"#$%%&'&'()()"*"'(
!"#$ "*"'(++,#,#$-$-
kÕ<Ûës¡D+>±, düsfi¡ ¯ #·÷|æq $<Û+ä >±, >∑Dq ∫Vü‰ï\qT dü÷∫dü÷Ô ˇø=ÿø£ÿ n+X¯eTTq≈£î ‘·–q bÂq'|ü⁄qéTT\qT
dü÷∫kÕÔeTT. á $<Ûä+>± <ä‘êÔ+X¯eTT˝Àì $$<Ûä (n+X¯eTT\T) sêX¯ó\qT yê{Ï bÂq'|ü⁄qéTT\‘√ dü÷∫+#·T≥qT
ªbÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»q |ü{Ïºø£µ n+{≤s¡T.
@0JG4H%&+"O"s10 e÷s¡Tÿ\≈£î Çe«ã&çq |üØø£å˝À ˇø£ ‘·s¡>∑‹˝Àì 25eT+~ $<ë´s¡Tú\T bı+~q e÷s¡Tÿ\T á
$<Ûä+>± ñqï$. 5, 6, 7, 5, 4, 2, 2, 9, 10, 2, 4, 7, 4, 6, 9, 5, 5, 4, 3, 7, 9,5,2,4,5, 7.
i) ô|’ <ä‘êÔ+X¯eTTqT ≈£î~+|ü⁄ #˚dæ bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»q |ü{Ïºø£e˝… #·÷|ü+&ç.
ii) ‘·s¡>∑‹˝À m≈£îÿe eT+~ bı+~q e÷s¡Tÿ˝…ìï?
iii) m+‘· eT+~ ø£˙dü e÷s¡Tÿ\qT bı+<ës¡T?
iv) 8 e÷s¡Tÿ\T bı+~q $<ë´s¡T∆˝…+‘· eT+~?
tu012W"s
bı+~q e÷s¡Tÿ\T >∑Dq ∫Vü‰ï\T $<ë´s¡T∆\ dü+K´
2 4
4 5
5 6
6 2
7 4
9 3
10 1
ii) ‘·s¡>∑‹˝À m≈£îÿe eT+~ (6eT+~) bı+~q e÷s¡Tÿ\T R 5
iii) ø£˙dü e÷s¡Tÿ\T (2e÷s¡Tÿ\T) bı+~q $<ë´s¡T∆\T R 4
iv) 8 e÷s¡Tÿ\T bı+~q $<ë´s¡T∆\ dü+K´ R 0
I81HKU4!::"MNO
1. ˇø£ |æ\¢ yêì jÓTTø£ÿ øÏ&û¶ u≤+ø˘ì ‘Ós¡∫, HêD…eTT\T nìï{Ïì ˝…øÏÿ+#·>± øÏ+~ $<ÛäeTT>± qTqï$.
v=+w!::"%&QR!:: v=+wx"U4-yK
j·÷uÛ…’ ô|’dü\T
ˇø£ s¡÷bÕsTT
¬s+&ÉT s¡÷bÕj·T\T
◊<äT s¡÷bÕj·T\T
>∑Dq ∫Vü‰ï\T ñ|üjÓ÷–+∫ <ä‘êÔ+XÊìï bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»q |ü{Ïºø£˝À sêj·T+&ç.
110
02#=D-6E"F%&;G4H+
2. 25 eT+~ $<ë´s¡T∆\≈£î ÇwüºeTsTTq s¡+>∑T\T es¡Tdü>± Ç≥T¢qï$— ˙\+, ms¡T|ü⁄, Ä≈£î|ü#·Ã, ‘Ó\T|ü⁄, ˙\+,
Ä≈£î|ü#·Ã, ‘Ó\T|ü⁄, ms¡T|ü⁄, Hê]+», Ä≈£î|ü#·Ã, ˙\+, ‘Ó\T|ü⁄, ˙\eTT, Hê]+», ˙\+, ˙\+ ‘Ó\T|ü⁄,
ms¡T|ü⁄, ‘Ó\T|ü⁄, ‘Ó\T|ü⁄, ms¡T|ü⁄, Ä≈£î|ü#·Ã, ˙\+, ˙\+, ‘Ó\T|ü⁄. >∑Dq ∫Vü‰ï\qT ñ|üjÓ÷–+∫ bÂq'|ü⁄q´
$uÛ≤»qeTTqT ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç. n‹ ‘·≈£îÿe eT+~øÏ ÇwüºeTsTTq s¡+>∑T@~?
3. kÕsêìùw<Ûä+ ô|’ ˇø£ TV #ÛêHÓ˝Ÿ yês¡T SMS b˛˝Ÿ ìs¡«Væ≤dü÷Ô ÁøÏ+~ yêì˝À ˇø£<ëìøÏ z≥T y˚j·TeTì
ø√]+~. A |üP]Ô ìùw<ÛäeTT B bÕøÏåø£ ìùw<ÛäeTT C neTàø±\T ø=qkÕ–+#ê*.
#ÛêHÓ˝Ÿ yês¡T yÓTT<ä{Ï >∑+≥˝À n+<äTø=qï SMS \T á $<Ûä+>± ñqï$.
A A B C A B B C A A
A A C C B A A C B A
A A A B B C C A A C
C B B B A A A A A C
ô|’ <ä‘êÔ+X¯eTTqT >∑Dq ∫Vü‰ï\qT ñ|üjÓ÷–+∫ bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»qeTT |ü{Ïºø£˝À #·÷|ü+&ç.
4. s¡V≤ü <ë]ô|’ ˇø£ ‘·ìF øπ +Á<äeTT e<ä› ñ<äjT· + 10 >∑+ˆˆ\T qT+&ç 11>∑+ˆˆ\ eT<Û´ä Á|üj÷· DÏ+∫q yêVü≤qeTT\T.
ø±s¡T, ˝≤Ø, ãdüT‡, ˝≤Ø, Ä{À, ˝≤Ø, ˝≤Ø, ãdüT‡, Ä{À, u…’≈£î, ãdüT‡, ˝≤Ø, ˝≤Ø, J|ü⁄, ˝≤Ø, ãdüT‡, J|ü⁄,
ø±s¡T, u…’≈£î, ãdüT‡, ø±s¡T, ˝≤Ø ãdüT‡, ˝≤Ø, ãdüT‡, u…’≈£î, ø±s¡T, J|ü⁄, ãdüT‡, ˝≤Ø, ˝≤Ø, ãdüT‡, ø±s¡T, ø±s¡T, u…’≈£î,
Ä{À. <ä‘êÔ+X¯eTTqT >∑Dq ∫Vü‰ï\qT ñ|üjÓ÷–+∫, bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»qeTT e˝… #·÷|ü+&ç.
.fH\]:0J-"s
ˇø£ bÕ∫ø£qT rdüTø=ì, <=]¢+∫, dü+K´qT sêdüTø√+&ç. Ç˝≤ 40 kÕs¡T¢ bÕ∫ø£qT <=]¢+∫ dü+K´\qT
sêdüTø√+&ç. Ädü+K´\qT bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»q |ü{Ïºø£qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
MNz 02#=D-6E!::W:"U4cA-?$:X
bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»q |ü{Ïºø£ s¡÷|ü+˝Àì <ä‘êÔ+X¯eTTqT <äèX¯´s¡÷|üeTT˝À ≈£L&Ü #·÷|üe#·TÃ. |ü≥ ∫Á‘ê\T,
ø£MTàπsU≤∫Á‘ê\T, yÓTT<ä\>∑Tq$ <ä‘êÔ+X¯eTTqT dü÷∫+#·T $<ÛëHê˝Ò.
MNzNO 34X"A/#=x:"*"34>{xW"*"F%=_+!::
ˇø£ |ü⁄düÔø±\ n\eTs¡ q+<äT >∑\ $$<Ûä |ü⁄düÔø£eTT\T, yêì dü+K´\ düMTø£s¡DeTTqT øÏ+~ |ü≥ ∫Á‘·eTT˝À
#·÷|üã&çq~. |ü]o*+#·+&ç.
$wüj·TeTT |ü⁄düÔø±\ dü+K´
‘Ó\T>∑T
Ç+^¢wüß
Væ≤+B
>∑DÏ‘·+
kÕe÷q´ XÊÁdüÔ+
kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+
111
.-/012/340567"/34819:#$;-"<=>?5"@A#$"34-3B+C !"#$%%&'&'()()"*"'(
!"#$ "*"'(++,#,#$-$-
i) @s¡ø£yÓTÆq |ü⁄düÔø±\T m≈£îÿe dü+K´˝À ø£\e⁄?
ii) @ s¡ø£yÓTÆq |ü⁄düÔø±\T n‹ ‘·≈£îÿe dü+K´˝À ø£\e⁄?
iii) n\eTs¡˝Àì yÓTT‘·Ô+ |ü⁄düÔø±\ dü+K´ m+‘·?
eTs=ø£ |ü≥∫Á‘êìï |ü]o*<ë›+. ˇø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À $$<Ûä ‘·s¡>∑‘·T˝˝Àì $<ë´s¡T∆\ dü+K´\T ÁøÏ+~ $<Ûä+>± e⁄qï$.
#$%'& )( VI VII VIII IX X
b0JK%&:x"U4-yK 28 30 35 25 22
á <ä‘êÔ+X¯eTT jÓTTø£ÿ |ü≥∫Á‘·+˝À 8e ‘·s¡>∑‹ $<ë´s¡T∆\T 35 eT+~ì dü÷∫+#·T≥≈£î 35 u§eTà\T
y˚j·T>∑\e÷? n~ nìï dü+<äs¡“eTT\˝À kÕ<Ûäý˚THê? ø±e⁄q Á|ü‹ 5 eT+~ $<ë´s¡T∆\≈£î 1 u§eTàqT dü÷∫+#·e˝…qT
nqT≈£î+fÒ, |ü≥ ∫Á‘·+ düT\uÛÑ+>± dü÷∫+#·e#·TÃ. Ç≥T¢ ª5 eT+~ $<ë´s¡T∆\T R 1 u§eTà nqT dü÷#·qqT |ü≥∫Á‘·+
jÓTTø£ÿ ùdÿ\T n+{≤eTT. kÕe÷q´+>± <ä‘êÔ+X¯eTT˝Àì bÂq'|ü⁄qéTT\ìï+{Ï jÓTTø£ÿ >∑.kÕ.uÛ≤. qT ùdÿ\T>± rdüT≈£î+{≤eTT.
ø±˙ ø=ìï dü+<äs¡“¤eTT\˝À nqTyÓ’q dü+K´qT rdüTø=ì, ùdÿ\T ø£Hêï ‘·≈£îÿe $\Te\qT dü÷∫+#·T≥≈£î ø=ìï }Vü≤q\T
#˚düTø=qe˝…qT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î,
5 eT+~ $<ë´s¡T∆\qT dü÷∫ùdÔ
q\T>∑Ts¡T $<ë´s¡T∆\qT dü÷∫ùdÔ
eTT>∑TZs¡T $<ë´s¡T∆\qT dü÷∫ùdÔ
Ç<ä›s¡T $<ë´s¡T∆\qT dü÷∫ùdÔ
ˇø£ÿ $<ë´]∆ì
dü÷∫düTÔ+<äì nqT≈£î+fÒ ô|’ <ä‘êÔ+X¯eTT jÓTTø£ÿ |ü≥ ∫Á‘·eTT ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñ+≥T+~.
#$%&'() b0JK%&:x"U4-yK
VI
VII
VIII
IX
X
.X .X'|}E~"U4-yK
@0JG4H%&+"O"s 25 eT+~ >∑\ ‘·s¡>∑‹˝Àì $<ë´s¡T∆\T $$<Ûä ø£ã&û¶

Ä≥˝≤&ÉT‘ês¡T. Ä≥>±fi¯fl dü+U≤´‘·àø£ $esê\qT |ü≥ ∫Á‘·eTT>± f…ìïø±sTT{Ÿ
#·÷|üã&ç+~. (ˇø=ÿø£ÿ $<ë´]∆ ˇø=ÿø£ÿ Ä≥qT e÷Á‘·y˚T Ä&ÉT‘ê&ÉT)
i) m+‘· eT+~ $<ë´s¡T∆\T u≤´&çà+≥Hé Ä&ÉT‘ês¡T? u≤´&çà+≥Hé
ii) @ Ä≥qT m≈£îÿe eT+~ $<ë´s¡T∆\T Ä&ÉT‘ês¡T? ÁøÏ¬ø{Ÿ
112
02#=D-6E"F%&;G4H+
iii) @ Ä≥qT n‹‘·≈£îÿe eT+~ $<ë´s¡T∆\T Ä&ÉT‘ês¡T?
iv) @ Ä≥qT Ä&Éì yês¡T m+<äs¡T?
tu012W"s i) 5 eT+~ $<ë´s¡T∆\T u≤´&çà+≥Hé Ä&ÉT‘ês¡T.
ii) m≈£îÿe eT+~ $<ë´s¡T∆\T (7eT+~) ø£ã&û¶ Ä&ÉT‘ês¡T.
iii) f…ìïø±sTT{ŸqT n‹‘·≈£îÿe eT+~ (4 eT+~) Ä&ÉT‘ês¡T.
iv) yÓTT‘·Ô+ Ä≥>±fi¯fl dü+K´ R 7 G 4 G 5 G 6 R 22
yÓTT‘·Ô+ $<ë´s¡T∆\ dü+K´ R 25
@ Ä≥qT Ä&Éì $<ë´s¡T∆\dü+K´ R 25 ` 22 R 3
@0JG4H%&+"g"søÏ+~ |ü≥ ∫Á‘·eTT ◊<äT Á>±eTeTT\˝Àì Á{≤ø£ºs¡¢ dü+K´qT #·÷|ü⁄‘·Tqï~.
ùdÿ\T : = 2 Á{≤ø£ºs¡T¢
Á>±eTeTT Á{≤ø£ºs¡¢ dü+K´

A
i) @ Á>±eTeTT˝À ‘·≈£îÿe Á{≤ø£ºs¡T¢ ø£\e⁄?

ii) @ Á>±eTeTT˝À >∑]wü˜ dü+K´˝À Á{≤ø£ºs¡T¢ ø£\e⁄?
iii) Á>±eTeTT B ø£Hêï Á>±eTeTT C q+<äT mìï m≈£îÿe Á{≤ø£ºs¡T¢ ø£\e⁄?
iv) ◊<äT Á>±eTeTT\˝Àì yÓTT‘·Ô+ Á{≤ø£ºs¡T¢ mìï?
tu012W"s i) B, E Á>±eTeTT\˝À ø£ìwü˜ dü+K´˝À (ˇø=ÿø£ÿ <ëì˝À 8) Á{≤ø£ºs¡T¢ ø£\e⁄.
ii) Á>±eTeTT D q+<äT >∑]wü˜ dü+K´˝À (20) Á{≤ø£ºs¡T¢ ø£\e⁄.
iii) Á>±eTeTT B ø£Hêï Á>±eTeTT C ˝À >∑\ n~Ûø£ Á{≤ø£ºs¡T¢ 9.
iv) ◊<äT Á>±eTeTT\˝Àì yÓTT‘·Ô+ Á{≤ø£ºs¡T¢ dü+K´ 64.
113
.-/012/340567"/34819:#$;-"<=>?5"@A#$"34-3B+C !"#$%%&'&'()()"*"'(
!"#$ "*"'(++,#,#$-$-
I81HKU4!::"*"MNg
1. ˇø£ #˚‹ >∑&çj·÷s¡eTT\ ø£sêà>±s¡eTT ˇø£ yês¡eTT˝À ‘·j·÷s¡T#˚j·TT >∑&çj·÷s¡eTT\ dü+K´ øÏ+~ $<Ûä+>±
Çe«ã&ç+~.
yês¡+ k˛eTyês¡+ eT+>∑fi¯yês¡+ ãT<Ûäyês¡+ >∑Ts¡Tyês¡+ X¯óÁø£yês¡+ X¯ìyês¡+
dü+K´ 300 350 250 400 300 275
ô|’<ä‘êÔ+X¯eTTqT |ü≥ ∫Á‘·+>± #·÷|ü+&ç.
2. ˇø£|ü+&É¢ <äTø±D≤<ës¡T&ÉT nVü≤à<é ˇø£ yês¡+bÕ≥T n$Tàq |ü+&É¢ dü+K´ øÏ+~ $<Ûä+>± Çe«ã&Ü¶sTT.
(dü÷#·q : 5 |ü+&ÉT¢ R 1 u§eTà)
yês¡+ Ä~yês¡+ k˛eTyês¡+ eT+>∑fi¯yês¡+ ãT<Ûäyês¡+ >∑Ts¡Tyês¡+ X¯óÁø£yês¡+ X¯ìyês¡+
dü+K´ 100 85 90 80 60 95 70
øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T ø£qT>=q+&ç.
i) eT+>∑fi¯yês¡+ n$Tàq |ü+&É¢qT mìï u§eTà\T dü÷∫kÕÔsTT?
ii) X¯óÁø£yês¡+ n$Tàq |ü+&É¢qT mìï u§eTà\T dü÷∫kÕÔsTT?
3. ˇø£Á>±eTeTT˝À düs¡Œ+∫ mìïø£\˝À q\T>∑Ts¡T nuÛÑ´s¡T∆\T bı+~q z≥¢ dü+K´\qT øÏ+~ |ü{Ïºø£˝À yê] yê]
>∑Ts¡TÔ\ ÁøÏ+<ä Çe«ã&çq$.
>∑Ts¡TÔ dü÷s¡T´&ÉT ≈£î+&É #Ó≥Tº >∑&jç ÷· s¡+
z≥¢dü+K´ 400 550 350 200
ô|’ <ä‘êÔ+X¯eTT dü]jÓÆTq dü÷∫ø£qT mqTïø=ì |ü≥∫Á‘·+ ^j·T+&ç.
øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T sêã{º+&ç.
i) @ >∑Ts¡TÔq≈£î n‹‘·≈£îÿe z≥T¢ \_Û+#êsTT? ii) @ >∑Ts¡TÔ >∑\ nuÛÑ´]∆ mìïø£\˝À ¬>*#ê&ÉT?
4. ˇø£ bÕsƒ¡XÊ\˝Àì $$<Ûä ‘·s¡>∑‘·T\˝Àì $<ë´s¡T∆\ ôd’øÏfi¯fl dü+K´qT øÏ+~ |ü≥ ∫Á‘·+˝À #·÷|üã&çq~.
‘·s¡>∑‹ ôd’øÏfi¯fl dü+K´
VI
VII
VIII
IX
X
ô|’ |ü≥∫Á‘·eTTqT |ü]o*+∫ ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î »yêãT*e«+&ç.
i) @ ‘·s¡>∑‹ $<ë´s¡T∆\≈£î >∑]wü˜ dü+K´˝À ôd’øÏfi¯ófl ø£\e⁄?
ii) @ ‘·s¡>∑‹ $<ë´s¡T∆\≈£î ø£ìwü˜ dü+K´˝À ôd’øÏfi¯ófl ø£\e⁄?
iii) @ ‘·s¡>∑‹ $<ë´s¡T∆\ e<ä› 9 ôd’øÏfi¯ófl ø£\e⁄?
iv) nìï ‘·s¡>∑‘·T\˝Àì $<ë´s¡T∆\ yÓTT‘·Ô+ ôd’øÏfi¯ófl mìï?
114
02#=D-6E"F%&;G4H+
5. ˇø£ <äTø±D+˝À ˇø£ s√E˝À neTTà&ÉsTTq $$<Ûä s¡ø±\ TV \ $esê\T øÏ+~ |ü≥∫Á‘·+˝À Çe«ã&Ü¶sTT.
ùdÿ\T : = 5 {Ï.$.
ø£+ô|˙ n$Tàq {Ï.$.\T
A
B
C
D
E
øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î »yêãT*e«+&ç.

i) ø£+ô|˙ A jÓTTø£ÿ TV \T mìï neTTà&ÉT b˛sTTq$?
ii) @ ø£+ô|˙ TV \ô|’ Á|ü»\≈£î m≈£îÿe yÓ÷E ø£\<äT?
iii) @ ø£+ô|˙ TV \T 15 neTTà&ÉT b˛sTTq$?
iv) @ ø£+ô|˙ TV \ neTàø±\T ø£˙düeTT>± ñqï$?
6. øÏ+~ |ü≥∫Á‘·+ <ë«sê ◊<äTeT+~ ø±]à≈£î\ HÓ\ J‘·eTT\T Çe«ã&Ü¶sTT.
ùdÿ\T : = 1000 s¡÷bÕj·T\T
ø±]à≈£î&ÉT HÓ\J‘·eTT
s¡y˚Twt
$˝≤dt
yÓ+ø£{Ÿ
~H˚wt
dü∫Hé
ô|’ |ü≥ ∫Á‘·eTT qT+&ç øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î »yêãT*e«+&ç.
i) ô|’ |ü≥ ∫Á‘·+˝À ñ|üjÓ÷–+∫q ùdÿ\T (dü÷#·q) @~?
ii) dü∫Hé jÓTTø£ÿ HÓ\ J‘·eTT m+‘·?
iii) n+<ä]˝À m≈£îÿe J‘·eTT dü+bÕ~+#·T yês¡T mes¡T?
iv) $˝≤dt ø£Hêï s¡y˚Twt J‘·eTT m+‘· ‘·≈£îÿe?
"/uwYRZm"34F
~q |üÁ‹ø£\T, eT]j·TT |üÁ‹ø£\˝Àì $$<Ûä |ü≥ ∫Á‘ê\qT ùdø£]+#·+&ç. yê{Ïì #·~$, MT
$TÁ‘·T\‘√ #·]Ã+∫, MT n_ÛÁbÕj·TeTT\qT ‘Ó\|ü+&ç.
115
.-/012/340567"/34819:#$;-"<=>?5"@A#$"34-3B+C !"#$%%&'&'()()"*"'(
!"#$ "*"'(++,#,#$-$-
MNzNgQR:_"%^H"A/#$!::
Äø±wt ‘·q Äyêdü ÁbÕ+‘·eTT˝Àì 275 eT+~ Á|ü»\ jÓTTø£ÿ $<ë´s¡Ω‘·\ $esê\T ùdø£]+∫ $uÛ≤»q |ü{Ïºø£ ‘·j·÷s¡T
#˚kÕ&ÉT.
$<ë´kÕúsTT Á|ü»\ dü+K´
ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´ 109
ôdø£+&ÉØ $<ä´ 72
Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ 56
&çÁ^ kÕúsTT 31
ÁbÕ<∏$ä Tø£ ôdø£+&ÉØ Ç+≥Øà&çjT· {Ÿ &çÁ^ |æ.õ
|æ.õ kÕúsTT 7 $<ä´ $<ä´ kÕúsTT kÕúsTT
Äø±wt ‘·qTùdø£]+∫q <ä‘êÔ+X¯eTTqT |ü≥∫Á‘·+>± #·÷bÕ\ì yÓTT<ä≥ Á|üj·T‹ï+#ê&ÉT. ø±˙ n~ m≈£îÿe

düeTj·T+ |ü&ÉT‘·T+<äì, Ç+ø£qT m≈£îÿe ‘˚&Ü\T >∑\ bÂq'|ü⁄qéTT\qT dü÷∫+#·T≥≈£î nqTe⁄>± ˝Ò<äì uÛ≤$+#ê&ÉT.
ø£qTø£ ô|’ |ü≥+˝À e˝… ø£MTàπsU≤∫Á‘·eTT>± #·÷|æ+#ê&ÉT.
kÕ<Ûës¡D+>± <ä‘êÔ+X¯eTT˝Àì $uÛÑø£Ô sêX¯ó\qT yê{Ï bÂq'|ü⁄qéTT\‘√ b˛\Ãe\dæq dü+<äs¡“¤eTT\˝À
ø£MTàπsø±∫Á‘·eTTqT ñ|üjÓ÷>±kÕÔeTT.
ˇø£ ø£MTàπsU≤ ∫Á‘·+˝À, düe÷q yÓ&É\TŒ>∑\ ø£MTà\qT ì\Te⁄>± ˝Òø£ n&É¶eTT>± ì]àdü÷Ô yê{ÏeT<ä´ düe÷q
U≤∞\T ñ+&ÉTq≥T¢>± #˚kÕÔeTT. ø£MTà\ bı&Ée⁄\T n$ dü÷∫+#˚ sêX¯ó\ bÂq'|ü⁄qéTT\≈£î nqTbÕ‘·eTT˝À ñ+&ÉTq≥T¢>±
ì]àkÕÔeTT.
".À-A"?$>-Ai"%=L$:-\rN
|ü≥ ∫Á‘·+ ø£Hêï ø£MTà πsU≤ ∫Á‘·eTT @ $<Ûä+>± yÓTs¡T¬>’q<√ #·]Ã+#·+&ç.
á ø£MTà πsU≤∫Á‘·eTT qT+&ç ªª#ê˝≤ m≈£îÿe eT+~ ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´qT e÷Á‘·y˚T ø£*– ñHêïs¡ì, j·T÷ìe]‡{°
kÕúsTT $<ä´ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe eT+~ bı+<ës¡ìµµ düT\uÛÑeTT>± ns¡∆+ #˚düTø=qe#·TÃqT.
QR:_%^HA/#$"F%=_+!::
eTq$T|ü⁄Œ&ÉT ˇø£ ø£MTàπsU≤∫Á‘·eTT m≥T¢ ì]à+#·>∑\yÓ÷ ‘Ó\TdüTø=+<ë+.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ ø±\˙˝Àì Á|ü»\jÓTTø£ÿ eè‘·TÔ\qT ‘Ó\T|ü⁄ <ä‘êÔ+X¯eTTqT |ü]o*<ë›+.
eè‹Ô ¬s’‘·T\T yê´bÕs¡T\T Áô|’y˚≥T ñ<√´>∑T\T Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑T\T ø±]à≈£î\T
e´≈£îÔ\T 40 10 15 35 5
F%=_+"tuW!::x: y 1 ôd+.MT. R 5 >∑Ts¡T e´≈£î\Ô T
9
i) ˇø£ Á>±|òü⁄ ø±–‘·eTTô|’ |ü≥+˝À #·÷|æq≥T¢>± ˇø£ øÏå‹»düe÷+‘·s¡ πsK 8
(X- nø£åeTT) ˇø£ \+ãπsK (Y-nø£åeTT) \qT ^j·T+&ç. 7
6
e´≈£îÔ\ dü+K´
ii) Y-nø£åeTT yÓ+ã&ç e´≈£îÔ\ dü+K´qT, X-nø£åeTTyÓ+ã&ç eè‘·TÔ\qT 5
4
>∑T]Ô+#·+&ç. 3
2
iii) nìï bÂq'|ü⁄qéTT\qT dü÷∫+#·T≥≈£î nqTe⁄>± Y-nø£eå TTô|’ 1ôd+.MT. 1
R 5 eT+~ e´≈£îÔ\T nqT dü÷∫ø£qT rdüTø=q+&ç. 0 ¬s’‘·T\T yï´bÕs¡+ Áô|’y˚≥T

ñ<√´>∑T\T
Á|üuÛÑT‘·«
ñ<√´>∑T\T
ø±]à≈£î\T
x eï‹Ô
116
02#=D-6E"F%&;G4H+
iv) dü÷∫ø£ _ÛqïeTT#˚ Á|ü‹ bÂq'|ü⁄qéTTqT uÛ≤–dü÷Ô ø£MTà\ bı&Ée⁄\qT ˝…ø£ÿø£≥º+&ç.
¬s’‘·T\T 40 ÷ 5 = 8 yê´bÕs¡T\T 10 ÷ 5 = 2
Áô|’y˚≥T ñ<√´>∑T\T 15 ÷ 5 = 3 Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑T\T 35 ÷ 5 = 7
ø±]à≈£î\T 5÷5=1
v) nqTyÓ’q yÓ&É\TŒ (ñ<ë : 1ôd+.MT), ˝…øÏÿ+∫q bı&Ée⁄\T >∑\ ì\Te⁄ ø£MTà\qT x-nø£åeTTô|’ ì]à+#·+&ç.
Ç<˚ $<Ûä+>± á <ä‘êÔ+X¯eTTq≈£î n&ÉT¶ø£MTà πsU≤ ∫Á‘·eTTqT ^j·Te#·TÃqT.
F%=_+"tuW!::x:
i) ÁøÏ+~ |ü≥eTT˝À #·÷|æq $<Ûä+>± ˇø£ Á>±|òü⁄ ø±–‘·eTTô|’ ˇø£ øÏå‹» düe÷+‘·s¡ πsK (X-nø£åeTT), ˇø£
\+ãπsK (Y-n≈£åeTT) \qT ^j·T+&ç.
ii) X-nø£åeTT yÓ+ã&ç e´≈£îÔ dü+K´qT, Y-nø£åeTT yÓ+ã&ç eè‘·TÔ\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
iii) nìï bÂq'|ü⁄qéTT\qT dü÷∫+#·T≥≈£î nqTe⁄>± Y-nø£åeTTô|’ 1ôd+.MT. R 5 eT+~ e´≈£îÔ\T nqT dü÷∫ø£qT
rdüTø√+&ç.
iv) dü÷∫ø£ _Ûqï+#˚ Á|ü‹ bÂq'|ü⁄qéTTqT uÛ≤–dü÷Ô ø£MTà\ bı&Ée⁄\qT ˝…øÏÿ+#·+&ç.
¬s’‘·T\T 40 ÷ 5 = 8 yê´bÕs¡T\T 10 ÷ 5 = 2
Áô|’y˚≥T ñ<√´>∑T\T 15 ÷ 5 = 3 Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑T\T 35 ÷ 5 = 7
ø±]à≈£î\T 5÷5=1
v) nqTyÓ’q yÓ&É\TŒ (ñ<ë : 1ôd+.MT) ˝…øÏÿ+∫q bı&Ée⁄\T >∑\ n&ÉT¶ ø£MTà\qT Y-nø£å+ e<ä›qT+&ç ÁbÕs¡+_Û+∫
ì]à+#·+&ç. y
1 ôd+.MT. I 5 >∑Ts¡T e´≈£îÔ\T
ø±]à≈£î\T
Á|üuÛÑT‘·«
ñ<√´>∑T\T
Áô|’y≥
˚ T
ñ<√´>∑T\T
yï´bÕs¡T\T
¬s’‘·T\T
0 x
1 2 3 4 5 6 7 8 9
e´≈£î\Ô dü +K´
I81HKU4!::"*"MNn
1. ø=ìï »+‘·Te⁄\ jÓTTø£ÿ J$‘· ø±˝≤\T á $<Ûä+>± Çe«ã&Ü¶sTT. m\T>∑Tã+{Ï ` 40dü+ˆˆ\T, m<äT› ` 28
dü+ˆˆ\T, ˇ+f… ` 50dü+ˆˆ\T, ≈£îø£ÿ ` 22 dü+ˆˆ\T, |æ*¢ ` 25 dü+ˆˆ\T, >±&ç<ä ` 45 dü+ˆˆ\T, y˚Tø£
15dü+ˆˆ\T, >∑Ti¿eTT ` 10 dü+ˆˆ\T, Äe⁄ ` 22dü+ˆˆ\T, @qT>∑T ` 70 dü+ˆˆ\T. á<ä‘êÔ+X¯eTTqT n&ÉT¶ø£MTà
πsU≤∫Á‘·+>± #·÷|ü+&ç.
117
.-/012/340567"/34819:#$;-"<=>?5"@A#$"34-3B+C !"#$%%&'&'()()"*"'(
!"#$ "*"'(++,#,#$-$-
2. ÇÁe÷Hé jÓTTø£ÿ HÓ\dü] ≈£î≥T+ã Ks¡TÃ ÁøÏ+~ $<Ûä+>± Çe«ã&çq~.
|ü<äT› Ç+{Ïn<Ó› ÄVü‰s¡eTT #·<äTe⁄\T $<äT´‘Y s¡yêD≤ Ç‘·s¡ Ks¡TÃ\T
Ks¡TÃ (`) 3000 3400 800 400 600 1200
ô|’ <ä‘êÔ+X¯eTTqT ì\Te⁄ ø£MTà πsU≤∫Á‘·eTT>± #·÷|ü+&ç.
3. $$<Ûä s¡yêD≤ kÂø£s¡éTT\ <ë«sê ôV’≤<äsêu≤<äTqT+&ç ‹s¡T|ü‹øÏ Á|üj·÷D ø±\eTT\T, ø±s¡T ` 8 >∑+≥\T,
ãdüT‡ ` 15 >∑+≥\T, ¬s’\T ` 12 >∑+≥\T, $e÷q+ ` 1>∑+≥ nì Çe«ã&ç+~. á <ä‘êÔ+X¯eTTqT ø£MTà
πsU≤∫Á‘·eTT>± #·÷|ü+&ç.
4. $<ë´s¡T∆\T ‘·eT r]ø£ düeTj·÷ìï m˝≤ >∑&ÉT|ü⁄‘ês¡T? nH˚ düπs« 120 eT+~ $<ë´s¡T∆\ô|’ »s¡T|ü>± ÁøÏ+~
$esê\T \_Û+#·ã&É‘êsTT.
Çwüº|ü&ÉT |üì Ä{˝≤&É≥+ |ü⁄düÔø±\T TV #·÷&É&+É dü+^‘·+ ∫Á‘·˝ÒKq+
#·<äe&É+ $q&É+
$<ë´s¡T∆\ dü+K´ 45 30 20 10 15
á <ä‘êÔ+X¯eTTqT dü÷∫+#·Tq≥T¢>± ø£MTàπsU≤ ∫Á‘·eTT ì]à+#·+&ç.
"/uwYRZm"34F
1. ~q |üÁ‹ø£\T, yês¡|Áü ‹ø£\T, yê´bÕs¡ Á|üø≥£ q\ ø£s|¡ Áü ‘·eTT\qT+&ç M\sTTqìï ø£MTàπsU≤
∫Á‘·eTT\qT ùdø£]+∫, MT $TÁ‘·T\‘√ #·]Ã+∫, MT n_ÛÁbÕj·TeTT\qT ‘Ó\|ü+&ç.
2. MT Äyêdü ÁbÕ+‘·eTT˝À $$<Ûä s¡ø±\ Ç+&É¢qT (|üP]fi¯ófl, ô|+≈£î{Ïfi¯ófl, RCC kÕ¢ãT >∑\
Çfi¯ó¢ .... yÓTT<ä\>∑Tq$) ˝…øÏÿ+∫, Ä <ä‘êÔ+X¯eTTqT ø£MTàπsU≤ ∫Á‘·eTT>± #·÷|ü+&ç.
!:W-"v5%&:YRZWqb
1. ˇø£ ìs¡íj·T+ rdüTø=qT≥≈£î düVü‰j·T|ü&ÉT dü+U≤´‘·àø£ ˝Òø£ $es¡D≤‘·àø£ düe÷#êsêìï ª<ä‘êÔ+X¯eTTµ n+{≤+.
2. ˇø£ <ä‘êÔ+X¯eTT qT+&ç nedüs¡eT>∑T $wüj·TeTTqT ‘·«s¡>± ns¡∆+#˚düTø=qT≥≈£î Ä <ä‘êÔ+X¯eTTqT >∑Dq
∫Vü‰ï\T ñ|üjÓ÷–+∫ bÂq'|ü⁄q´ $uÛÑ»q |ü{Ïºø£ s¡÷|ü+˝À sêkÕÔ+.
3. |ü≥ ∫Á‘·eTT\qT $es¡eTT\qT m≥T¢ sêã{≤º˝À H˚s¡TÃ≈£îHêï+. |ü≥ ∫Á‘·+˝À sêX¯ó\qT ∫qï u§eTà\‘√ >±ì
˝Òø£ bÕøÏåø£ u§eTà\‘√ >±ì dü÷∫kÕÔ+. m≈£îÿe bÂq'|ü⁄qéTT\qT dü÷∫+#·T≥≈£î nqTe⁄>± dü÷∫ø£ (ùdÿ\T)qT
ìs¡ísTT+#·Tø=+{≤+. ñ<ë : = 100 |ü⁄düÔø±\T.
4. ø£MTàπsK ∫Á‘ê\ ñ|üjÓ÷>±\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø=Hêï+. ø£MTàπsU≤ ∫Á‘·+˝Àì ø£MTà\˙ ˇπø yÓ&É\TŒqT
ø£*–j·TT+&ç yê{Ï bı&Ée⁄\T n$ dü÷∫+#˚ sêX¯ó\ jÓTTø£ÿ bÂq'|ü⁄qéTT\≈£î nqTbÕ‘·eTT˝À ñ+{≤sTT.
3BNUBN"!:G4[xvU"81H%&#$056E-
1893 ` 1972
uÛ≤s¡‘· kÕ+K´ø£XÊg |æ‘êeTVüQ&ÉT.
ø£\ø£‘êÔ˝À uÛ≤s¡‘· kÕ+K´ø£ XÊg |ü]XÀ<Ûäq dü+düúqT kÕú|æ+#ês¡T. áj·Tq
s¡÷bı+~+∫q ªC≤rj·T XÊ+|æ˝Ÿ düπs«\îµ Á|ü|ü+#· Á|üU≤´‹ bı+<ësTT.
118
02#=D-6E"F%&;G4H+
R#$Z[G0.<..+B+D
XY?@9/C +0 &'450G.0 !
DEF &'450G0.!
eTq+ Ç+‘·es¡≈£î dü+K´\qT >∑T]+∫, C≤´$Trj·T Äø±sê\qT >∑÷]Ã H˚s¡TÃ≈£îHêï+. dü+K´\q÷, yê{Ï
<Ûäsêà˝qT >∑T]+∫ ‘Ó*ù| >∑DÏ‘· XÊKqT n+ø£>∑DÏ‘·eTT nì, C≤´$T‹ Äø±sê\qT yê{Ï <Ûäsêà\qT >∑T]+∫ ‘Ó*ù|
>∑DÏ‘·$uÛ≤>±ìï πsU≤>∑DÏ‘·+ nì ‘Ó\TdüT≈£îHêï+. Ç|ü&ÉT >∑DÏ‘·+˝À ;»>∑DÏ‘·+ nH˚ eTs=ø£ >∑DÏ‘· $uÛ≤>±ìï >∑T]+∫
‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
;»>∑DÏ‘·+˝À eTq+ Á|ü<Ûëq+>± ª‘Ó*j·Tì sêX¯ó\qTµ ;Jj·T nø£åsê\#˚ dü÷∫kÕÔ+. ø=ìï >∑DÏ‘· düeTdü´\˝À
‘Ó*j·Tì sêX¯ó\qT ;Jj·T nø£så ê\‘√ dü÷∫+∫ Ä düeTdü´\qT $$<Ûä |ü<‘∆ä T· \˝À kÕ~ÛkÕÔeTT. á |ü<‘∆ä T· \qT ‘Ó\TdüT≈£î+fÒ
eTq+ ì‘·´J$‘·+˝Àì nH˚ø£ >∑DÏ‘· düeTdü´\qT eT]j·TT |üõ˝Ÿ‡qT düT\uÛÑ+>± kÕ~Û+#·e#·TÃ.
HC!I+J'!,$KL'9+&'4MN!50!OPE
<ë$Tì, øö•ø˘\T ˇø£Ä≥ Ä&ÉT‘·THêïs¡T.
øö•ø˘ : Hê dü÷#·q\T bÕ{Ï+∫, ∫e] |òü*‘·+ #Ó_‘˚, ˙ ej·TdüT‡ m+‘√ #ÓãT‘êqT.
<ë$Tì : Hê ej·TdüT‡ ˙≈£î ‘Ó\TdüTø£<ë! Bì˝À ø=‘˚ÔeTT+~?
øö•ø˘ : düπs. ˙ ùdïVæ≤‘·Tì ej·TdüT‡ rdüTø√. H˚qT Ä ej·TdüT‡ #ÓãT‘ê.
<ë$Tì : n˝≤π>. ˙ dü÷#·q\T #Ó|ü⁄Œ
øö•ø˘ : yÓTT<ä≥, ˙e⁄ rdüT≈£îqï ej·TdüT‡qT ¬s{Ïº+|ü⁄ #˚j·TT.
<ë$Tì : düπs. #˚XÊqT.
øö•ø˘ : <ëìøÏ 5 ø£\T|ü⁄. m+‘· |òü*‘·+ e∫Ã+<√ #Ó|ü⁄Œ
<ë$Tì : u≤>∑T+~. |òü*‘·+ ª27µ
øö•ø˘ : Ç~>√, ˙ ùdïVæ≤‘·Tì ej·TdüT‡ 11 dü+e‘·‡sê\T.
<ë$Tì ÄX¯Ãs¡´b˛sTT+~. ÄyÓT ø=+#Ó+ Ä˝À∫+∫ yÓ+≥H˚ n+~. ªªHê≈£î ej·TdüT‡ m˝≤ ø£qTø√ÿyê˝À
‘Ó*dæb˛sTT+~µµ.
eT]˙≈£î ≈£L&Ü Ä˝À#·q e∫Ã+<ë? MTs¡÷ Á|üj·T‹ï+#·+&ç.
DEQ R<.4HST.+B+J'U"/3T.+=>U&'HSTVW
DEQEF+R<.4HS+B+F
Á|ü M DY eT]j· T T eTÚ[ø£ eTìwæ Äø±s¡ + ˝À >∑ \ eTTU≤\qT |ü { ≤\˝À
‘·j·÷s¡T#˚düTÔHêïs¡T. yês¡T ø£fi¯ófl #·÷|æ+#·&ÜìøÏ q\¢u§≥T¢ yê&Üs¡T. eTÚ[ø£ 2 u§≥T¢ rdüTø=ì
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0! 119
eTTU≤ìï ‘·j·÷s¡T#˚dæ+~. Á|üMDY ≈£L&Ü 2 u§≥T¢ rdüTø=ì eTTU≤ìï
‘·j·÷s¡T#˚dæ, eTÚ[ø£ eTTU≤ìï ‘·j·÷s¡T#˚dæq <ëìøÏ Á|üMDY eTs=ø£{Ï
»‘·#˚XÊ&ÉT. yê]øÏ ‘√&ÉT>± yê] ùdïVæ≤‘·T&ÉT s¡V”≤+ ‘√&Éj·÷´&ÉT.
Ç˝≤ 8 eTTU≤\qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T&ÜìøÏ mìï q\¢u§≥T¢ nedüs¡+
ne⁄‘êsTT? nì s¡V”≤+ n&ç>±&ÉT. eTÚ[ø£ yÓ+≥H˚ 4 eTTU≤\˝À >∑\
q\¢u§≥T¢ ˝…øÿÏ +∫, <ëìì s¬ {Ï+º |ü⁄ #˚dæ yÓ+≥H˚ ª16µ nì #Ó|Œæ +~. u≤>∑T+~. nsTT‘˚ 69 eTTU≤\qT ‘·j÷· s¡T#˚jT· &ÜìøÏ
mìïu§≥T¢ nedüs¡eTÚ‘êj·Tì s¡V”≤+ Á|ü•ï+#ê&ÉT. Bìì ˝…øÏÿ+#·&É+ ø£wüº+>± eTÚ[ø£, Á|üMDY uÛ≤$+#ês¡T. eTTU≤\
dü+K´ ô|]π> ø=\B, Ç~ >∑DÏ+#·&É+ ø±\+ eè<Ûë nì|æ+∫+~. <ëìø√dü+ yês¡T ˇø£ |ü<ä›‹ m+#·Tø=Hêïs¡T. ÁøÏ+~
$<Ûä+>± |ü{Ïºø£ s¡÷bı+~+#·T≈£îHêïs¡T.
eTTU≤\ dü+U´ 1 2 3 .......
ø±yê*‡q u§≥T¢ 2 4 6 ........
neT]ø£ m˝≤ @s¡Œ&ç+~! 2I1 2I2 2I3 ..........
eTTU≤\dü+K´≈£î, ø±e*‡q q\¢u§≥¢ dü+K´≈£î @yÓTÆHê dü+ã+<Ûä+ MTs¡T >∑T]Ô+#êsê? M{Ï dü+ã+<Ûëìï
eTÚ[ø£ >∑T]Ô+∫+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î 1 eTTK+ ‘·j·÷ØøÏ ø±e*‡q u§≥T¢ R 2
n+fÒ 2I1 nq>± 2 I eTTU≤\ dü+K´
2 eTTU≤\ ‘·j·÷ØøÏ ø±yê*‡q u§≥T¢ R 4
n+fÒ 2I2 nq>± 2I eTTU≤\ dü+K´
3 eTTU≤\ ‘·j·÷ØøÏ ø±yê*‡q u§≥T¢ R 6
n+fÒ 2I3 nq>± 2I eTTU≤\dü+K´
BìqT+&ç eTTU≤\ dü+K´qT ¬s{Ïº+|ü⁄ #˚ùdÔ ø±yê*‡q q\¢u§≥T¢ dü+K´ edüTÔ+<äì >∑eTì+#ês¡T.
n+<äT#˚ ø±yê*‡q q\¢u§≥¢dü+K´ R eTTU≤\ dü+K´ ≈£î ¬s{Ïº+|ü⁄
BìHê<Ûës¡+>± s¡V”≤+ 69 eTTU≤\≈£î ø±yê*‡q u§≥T¢ dü+K´qT ‘Ó\TdüT≈£îHêï&ÉT.
ø±e⁄q 69 eTTU≤\≈£î ø±yê*‡q q\¢u§≥T¢ dü+K´ R 2 I 69 R 138.
DEQEQ R<.4HS+B+Q
Á‹uÛÑT»+ @s¡Œs¡T#·T≥≈£î 3 n–Z|ü⁄\¢\T nedüs¡+.
s¬ +&ÉT Á‹uÛTÑ C≤\T @s¡Œs¡T#·T≥≈£î 6 n–Z|⁄ü \¢\T nedüs+¡ Á‹uÛTÑ C≤\T @s¡Œs¡#T· ≥≈£î ø±yê*‡q
n–Z|ü⁄\¢\ dü+K´qT ÁøÏ+~ |ü{Ïºø£˝À #·÷<ë›+.
120
XY?@9/C +0 &'450G.0 !
øÏ+~ |ü{øºÏ ˝£ À Á‹uÛTÑ C≤\qT @s¡Œs¡#&· ÜìøÏ ø±yê*‡q n–Z|⁄ü \¢\ dü+K´ eT]j·TT Á‹uÛTÑ C≤\ dü+K´≈£î dü+ã+~Û+∫q
düe÷#ês¡+ Çe«ã&ç+~.
Á‹uÛÑTC≤\ dü+K´ 1 2 3 4 5 6 .......
ø±yê*‡q n–Z|ü⁄\¢\ dü+K´ 3 6 9 12 15 18 .......
neT]ø£ (|ü]o\q) 3I1 3I2 3I3 3I4 3I5 3I6 .......
Á‹uÛÑTC≤\ dü+K´≈£î ø±yê*‡q n–Z|ü⁄\¢\ dü+K´≈£î >∑\ dü+ã+<ÛëìøÏ dü÷Á‘·+ @eTÚ‘·T+~?
ø±yê*‡q n–Z|ü⁄\¢\ dü+K´ R Á‹uÛÑTC≤\ dü+K´≈£î eT÷&ÉT¬s≥T¢
DEQE\ R<.4HS+\
ˇø£ #·‘·Ts¡Ádü+ @s¡Œs¡T#·T≥≈£î 4 n–Z|ü⁄\¢\T nedüs¡+
¬s+&ÉT #·‘·Ts¡ÁkÕ\T @s¡Œs¡T#·T≥≈£î 8 n–Z|ü⁄\¢\T nedüs¡+.
eT÷&ÉT #·‘·Ts¡ÁkÕ\T @s¡Œs¡T#·T≥≈£î 12 n–Z|ü⁄\¢\T nedüs¡+. ô|’ düe÷#êsêìï ÁøÏ+~ |ü{Ïºø£˝À neT]ùdÔ @
$<Ûä+>± ñ+≥T+<√ >∑eTì+#·+&ç.
#·‘·Ts¡ÁkÕ\ dü+K´ 1 2 3 ....

ø±yê*‡q n–Z|ü⁄\¢\ dü+K´ 4 8 12 ....
neT]ø£ (@s¡Œ&çq $<Ûëq+) 4I1 4I2 4I3 ....
n+<äT#˚ ø±yê*‡q n–Z|ü⁄\¢\ dü+K´ R #·‘·Ts¡ÁkÕ\ dü+K´≈£î 4 ¬s≥T¢. (4I #·‘·Ts¡ÁkÕ\ dü+K´)
DE\ 50=>=3]
eTq+ ˇø£kÕ] 1e neT]ø£ |ü]o*<ë›+
eTTU≤\dü+K´ 1 2 3 .......
ø±yê*‡q u§≥¢ dü+K´ 2 4 6 .......
neT]ø£ (@s¡Œ&çq $<Ûä+) 2I1 2I2 2I3 ......
|ü{Ïºø£˝À eTTU≤\ dü+K´˝À e÷s¡TŒ »s¡T>∑T‘·Tqï|ü⁄Œ&ÉT (ô|s¡T>∑T≥) ø±e*‡q q\¢u§≥T¢ dü+K´≈£L&Ü e÷s¡TŒ
»s¡T>∑T‘·Tqï~ (ô|]–+~) n<˚$<Ûä+>± Á|ürdü+<äs¡“¤+˝Àq÷ ø±e*‡q u§≥¢ dü+K´, eTTU≤\dü+K´≈£î ¬s{Ïº+|ü⁄ ø±e&É+
eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ.
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0! 121
Bìì düT\uÛÑ+>±, dü÷ø£åà+>± Áyêj·T&ÜìøÏ eTq kÂø£sê´s¡ú+ eTTU≤\dü+K´qT 'm' >±, rdüT≈£î+fÒ ø±e*‡q
q\¢ u§≥T¢ dü+K´ R 2 I m Bìì düT\uÛÑ+>± '2m' nì Áyêj·Te#·TÃ.
2m n+fÒ ª2 I mµ nì >∑eTì+#ê*. Ç~ 2 G m ø±<äT.
n+<äT#˚ ø±yê*‡q q\¢u§≥¢ dü+K´ R 2m n>∑TqT.
ˇø£ eTTK+ ‘·j·÷ØøÏ m R 1 nsTT‘˚
ø±yê*‡q q\¢u§≥T¢dü+K´ 2 I 1 R 2 n>∑TqT.
¬s+&ÉT eTTU≤\ ‘·j·÷ØøÏ m R 2 nsTT‘˚ ø±yê*‡q u§≥T¢ dü+K´ 2I2 R 4 n>∑TqT.
Bìì ã{Ïº 3 eTTU≤\ ‘·j·÷ØøÏ mìï u§≥T¢ nedüs¡yÓ÷ }Væ≤+#·>∑\sê? Ç~ 6 ø£<ë!
ô|’ ñ<ëVü≤s¡D Á|üø±s¡+ eTTU≤\ ‘·j·÷ØøÏ ø±yê*‡q u§≥T¢ dü+K´ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ dü÷Á‘·+ ø£qT>=HêïeTT.
ø±yê*‡q u§≥¢ dü+K´ R 2 m
Ç#·Ã≥ 'm' nH˚~ eTTU≤\ dü+K´ nsTT‘˚, Bì $\Te\T es¡Tdü>± 1, 2, 3, 4, .... n>∑TqT.
n+<äT#˚ 'm' nH˚ ˇø£ #·s¡sê•. Ç~ dæús¡yÓTÆq $\Te ø£*– e⁄+&Éø£, nH˚ø£ $\Te\T rdüT≈£î+≥T+~. Bìì
ã{Ïº ø±yê*‡q u§≥¢ dü+K´ e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~.
Ç|ü⁄Œ&ÉT eTq+ 2 e neT]ø£qT |ü]o*<ë›+.
Á‹uÛÑTC≤\ dü+K´ 1 2 3 4 5 6 ....
ø±yê*‡q n–Z|ü⁄\¢\T 3 6 9 12 15 18 .....
neT]ø£ (|ü]o\q) 3I1 3I2 3I3 3I4 3I5 3I6 ....
Bìì ã{Ïº Á‹uÛÑTC≤\ dü+K´≈£L, yê{Ïì @s¡Œs¡#·&ÜìøÏ ø±yê*‡q n–Z|ü⁄\¢\ dü+K´≈£î dü+ã+<Ûä+ @s¡Œs¡∫
dü÷Á‘·+ ø£qT>=+<ë+.
Á‹uÛÑTC≤\ dü+K´ 'y' nsTT‘˚ ø±yê*‡q n–Z|ü⁄\¢\ dü+K´ '3y' ne⁄‘·T+~. Ç#·Ã≥ 'y' nH˚ sê•øÏ $$<Ûä
$\Te\T ÇkÕÔ+. n+fÒ y R 1, 2, 3, 4, ... n+fÒ 'y' $\Te m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~. n+<äT#˚ 'y' nH˚~
#·s¡sê•øÏ ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D n>∑TqT.
eTs¡\ ˇø£kÕ] eT÷&Ée neT]ø£qT ≈£L&Ü |ü]o*+∫ <ëì dü÷Á‘·+ ≈£L&Ü ø£qT>=+<ë+. #·‘·Ts¡ÁkÕ\T
@s¡Œs¡T#·T≥≈£î ø±yê*‡q n–Z|ü⁄\¢\ dü+K´≈£î dü]|ü&ÉT dü÷Á‘·+ ø£qT>=q{≤ìøÏ Á|üj·T‹ï+#·T. #·‘·Ts¡ÁkÕ\ dü+K´≈£î 'n'
nH˚ #·s¡sê•ì rdüTø=ì dü÷Á‘·+ sêj·T+&ç.
+"&'G0.A^!50!OPE
1. Á|üø£ÿ n–Z|ü⁄\¢\ neT]ø£≈£î ‘·–q dü÷Á‘·+ sêj·T+&ç.
2. 'H' nø£åsê\ neT]ø£≈£î ø±yê*‡q n–Z|ü⁄\¢\ dü+K´≈£î
dü÷Á‘·+ sêj·T+&ç. 'L' nø£ås¡+ Áø£eT+˝À neT]Ãq|ü⁄&ÉT á ìj·TeT+ @eTÚ‘·T+~?
122
XY?@9/C +0 &'450G.0 !
DE_ <.4`^+R<.4HST.
øÏ+~ n–Z|ü⁄\¢\ neT]ø£ |ü]o*+#·+&ç.
neT]ø£`1 neT]ø£`2 neT]ø£`3 neT]ø£`4

Äø±sê\ neT]ø£≈£î ø±yê*‡q n–Z|ü⁄\¢\ dü+K´ |ü]o*<ë›+.
@s¡Œ]#˚ Äø±sê\T 1 2 3 4 5
ø±yê*‡q n–Z|ü⁄\¢\T 4 7 10 13 .....
neT]ø£ (3I1)G1 (3I2)G1 (3I3)G1 (3I4)G1 .....
ø±yê*‡q n–Z|ü⁄\¢\ dü+K´ ø£qTø√ÿe&ÜìøÏ dü÷Á‘·+ R 3 I (#·‘·Ts¡ÁkÕ\dü+K´) G 1
#·‘·Ts¡ÁkÕ\ dü+K´ 's' nsTTq ø±yê*‡q n–Z|ü⁄\¢\ dü+K´ R (3 I s)G1
R 3s + 1
's' nH˚ #·s¡sê•ì Äø±sê\ dü+K´≈£î yê&Ü+.
+"&'G0.A^!50!OPE
øÏ+~ Äø±sê\qT neTs¡Ã&ÜìøÏ n–Z|ü⁄\¢\ dü+K´qT |ü]o*+#·+&ç.
neT]ø£`1 neT]ø£`2 neT]ø£`3 neT]ø£`4

(i) ô|’ neT]ø£˝À Á|ür Äø±sê\ düeT÷Vü‰ìøÏ ø±yê*‡q n–Z|ü⁄\¢\ dü+K´≈£î dü÷Á‘·+ ø£qT>=q+&ç.
(ii) ô|’ $<Ûä+>± ñ+&˚ 12 Äø±sê\ düeT÷Vü‰\ neT]ø£≈£î ø±yê*‡q n–Z|ü⁄\¢\ dü+K´qT ‘Ó\Œ+&ç.
#·ss¡ êX¯ó\qT dü÷∫+#·&ÜìøÏ eTq+ m, n, p, s, x, y, z e+{Ï nø£så ê\qT ñ|üj÷Ó –kÕÔ+. #·ss¡ ê•øÏ K∫Ã¤‘y· TÓ qÆ
$\Te e⁄+&É<äT. @ nø£ås¡eTT @ dü+K´qsTTHê dü÷∫+#·e#·TÃ. ô|’ ñ<ëVü≤s¡D\˝À n–Z|ü⁄\¢\ dü+K´\qT ‘Ó\T|ü&ÜìøÏ
eTq+ m,y,s e+{Ï nø£åsê\qT #·s¡sêX¯ó\T>± dü÷∫+#êeTT.
Ç≥Te+{Ï$ eT]ìï dü+ã+<Ûë\qT #·s¡sêX¯ó\qT ñ|üjÓ÷–+∫ s¡÷bı+~+#·e#·TÃ.
6#Za'K=>9+F+b sêeTTe<ä› s¡V”≤+e<ä› ø£Hêï 3 ô|ì‡fi¯ófl m≈£îÿe ñHêïsTT. s¡V”≤+ e<ä›>∑\ ô|ì‡fi¯¢qT ã{Ïº sêeTTe<ä› >∑\
ô|ì‡fi¯¢ dü+K´≈£î dü÷Á‘·+ sêj·T+&ç.
cd#$%W+b s¡V”≤+ e<ä› 2 ô|ì‡fi¯ó¢ ñ+fÒ sêeTTe<ä› ñ+&˚$ 2G3 R 5 ô|ì‡fi¯ó¢.
s¡V”≤+ e<ä› 5 ô|ì‡fi¯ó¢ ñ+fÒ sêeTe<ä› ñ+&˚$ 5G3 R 8 ô|ì‡fi¯ó¢
s¡V”≤+ e<ä› mìï ô|ì‡fi¯óflqïy√ ‘Ó*j·T<äT
ø±ì eTq≈£î ‘Ó*‡+~ sêeTTì e<ä› >∑\ ô|ì‡fi¯ófl R s¡V”≤+ô|ì‡fi¯ó¢ G3
n+<äT#˚ s¡V”≤+ e<ä›>∑\ ô|ì‡fi¯¢dü+K´qT 'n' nqT≈£î+fÒ sêeTTe<ä› >∑\ ô|ì‡fi¯¢ dü+K´ R n + 3 n>∑TqT.
Ç#·Ã≥ n = 1, 2, 3 ....... n>∑TqT. n+<äT#˚ 'n' nH˚ ˇø£ #·s¡sê•.
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0! 123
6#Z+Q+b ùV≤eT, e÷<Ûä$ Ç<ä›s¡T nø£ÿ#Ó˝…¢fi¯ó¢. e÷<Ûä$ ùV≤eTø£Hêï 3 dü+e‘·‡sê\T ∫qï~. e÷<Ûä$ ej·TdüT‡qT ùV≤eT
ej·TdüT‡‘√ b˛*Ã dü÷Á‘·+ sêj·T+&ç.
cd#$%W+b e÷<Ûä$, ùV≤eTø£Hêï 3dü+e‘·‡sê\T ª∫qï~µ nì Çe«ã&ç+~.
ùV≤eT ej·TdüT‡ 10 dü+e‘·‡sê\T nsTT‘˚ e÷<Ûä$ ej·TdüT‡ 10`3 R 7 dü+e‘·‡sê\T
ùV≤eT ej·TdüT‡ 16 dü+e‘·‡sê\T nsTT‘˚ e÷<Ûä$ ej·TdüT‡ 16`3 R 13 dü+ˆˆ
ùV≤eT ej·TdüT‡ K∫Ã‘·+>± ‘Ó*j·Tq|ü⁄Œ&ÉT, @ ej·TdüT‡qT rdüT≈£îqïq÷, e÷<Ûä$ ej·TdüT‡ ‘Ó\TdüTø√yê*.
ùV≤eT ej·TdüT‡ 'p' dü+e‘·‡sê\T nsTT‘˚ e÷<Ûä$ ej·TdüT‡ "p-3" dü+e‘·‡sê\T n>∑TqT. Ç#·Ã≥ 'p' nH˚~
#·s¡sê•øÏ ñ<ëVü≤s¡D. BìøÏ 1, 2, 3, ... e+{Ï $\Te\T ÇkÕÔ+.
BìqT+&ç 'p' = 10 nsTTq p - 3 = 7 eT]j·TT p = 16 nsTTq p - 3 = 13 nì ‘Ó\TdüTÔ+~.
R,$K[J'!+DEF
FE HC!I+ He=3TW.+f=>V=>50Og`HC+He23NhW+Rij&'kTlT+J'!m[+HSW.?nWOg`HC+J'U"/0!+=3G0.!OPE
m) T nø£åsê\ neT]ø£ _) E nø£åsê\ neT]ø£ dæ) Z nø£åsê\ neT]ø£
QE ?@Iop+6!O(+qrd[Wl+J'!m[sStu+"&'A+qrd[vwsSt+6!O(+,xlOyl+J'!m[sSt+?@T+J'!z!#$Z`HC+J'U"/0!
=3G0.!OPE
\E HC!I+ He=3T+R<.4HSsSt+He23NhW+Rij&'kTlT+J'!m[sSt+J'U"/0!+=3G0.!OPE
m) ...........
_) ...........
4. ˇø£ ô|qTï <Ûäs¡ ` 7 nsTTq 'n' ô|qTï\T ø=q&ÜìøÏ dü÷Á‘·+ sêj·T+&çç?
5. ˇø£dü+∫ <Ûäs¡ ` 90 nsTTq 'm' dü+#·T\T ø=q&ÜìøÏ dü÷Á‘·+ sêj·T+&çç?
6. 'q' |ü⁄düÔø±\T ø=q&ÜìøÏ ` 23q nedüs¡+. nsTT‘˚ ˇø=ÿø£ÿ |ü⁄düÔø£+ <Ûäs¡ m+‘·?
7. >±j·TÁ‹ <ä>∑Zs¡ ñqï |ü⁄düÔø±\ø£Hêï C≤Hée<ä› 2 |ü⁄düÔø±\T ‘·≈£îÿe ñHêïsTT. á dü+ã+<Ûëìï #·s¡sê• 'x'
ñ|üjÓ÷–+∫ #Ó|üŒ+&ç.
8. düTπswt e<ä› >∑\ |ü⁄düÔø±\ dü+K´≈£î ¬s{Ïº+|ü⁄ø£Hêï eT÷&ÉT |ü⁄düÔø±\T m≈£îÿe>± πsKe<ä› ñHêïsTT. ádü+ã+<Ûëìï
#·s¡sê• 'y' ñ|üjÓ÷–+∫ sêj·T+&ç.
9. Á|ü‹ $<ë´]∆øÏ 6 ô|ì‡fi¯¢ #=|ü⁄Œq ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |ü+#ê&ÉT. ‘·s>¡ ‹∑ ˝À $<ë´s¡T\∆ dü+K´ 'z' nsTTq ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ
mìïô|ì‡fi¯ó¢ nedüs¡+ ne⁄‘êsTT?
10. øÏ+~ |ü{Ïºø£ |ü]o*+∫, dü+ã+<Ûä+ Ä<Ûës¡+>± U≤∞\T ì+|ü+&ç.
i) x 1 2 3 4 5 9 ........
3x+2 5 ........ ........ ........
ii) a 1 3 6 7 9 8 ........
5a-1 4 ........ ........ ........
124
XY?@9/C +0 &'450G.0 !
11. øÏ+~ neT]ø£ |ü]o*+#·+&ç.
neT]ø£`1 neT]ø£`2 neT]ø£`3 neT]ø£`4 neT]ø£`5

i) Ç≥Te+{Ï 9 Äø±sê\T >∑\ neT]ø£˝À mìïπsU≤ K+&Ü\T ñ+{≤sTT? Á|ür Äø±s¡+˝À mìï πsU≤
K+&Ü\THêïjÓ÷ $&ç$&ç>± ˝…øÏÿ+#·+&ç.
ii) ô|’ neT]ø£≈£î ‘·–q dü÷Á‘·+ sêj·T+&ç.
DE{ 50=>=3)|}T/~+J'<UJ'!
n+ø£>∑DÏ‘·+˝À eTq+ dü+K´\‘√ @s¡Œ]∫q n+ø£ düe÷kÕ\T 5G4, 11`9, 3G0 e+{Ï yêìì »„|æÔøÏ
‘Ó#·TÃø√. ~>∑Te yêø±´\qT |ü]o*+#·+&ç.
{Àì ø£Hêï 5 e÷s¡Tÿ\T ‘·q≈£î m≈£îÿe e#êÃj·Tì sêeTT #ÓbÕŒ&ÉT. sêeTT≈£î mìï e÷s¡Tÿ\T e#êÃjÓ÷
#Ó|üŒ>∑\yê? ø±ì Çø£ÿ&É {Àì e÷s¡Tÿ\T eTq≈£î ‘Ó*j·Te⁄ ø£<ë!
ˇø£y˚fi¯ {ÀìøÏ 45 e÷s¡Tÿ\T e#êÃj·TqT≈£î+<ë+. n|ü⁄Œ&ÉT sêeTT≈£î e∫Ãq e÷s¡Tÿ\T 45G5 R 50. ˇø£y˚fi¯
{À˙øÏ 56 e÷s¡Tÿ\T eùdÔ, sêeTT≈£î 56G5R61 e∫Ãq≥T¢. Ç<˚ $<Ûä+>± ˇø£y˚fi¯ {À˙øÏ 'x' e÷s¡Tÿ\T eùdÔ, sêeTT≈£î
mìï e∫Ãq{À¢ #Ó|üŒ>∑\yê? ne⁄qT. sêeTT≈£î e÷s¡Tÿ\T x +5 ne⁄‘êsTT. Ç~ 'x' #·s¡sê•˝À Áyêdæq ˇø£ düe÷dü+.
eTq+ eTT+<äT #·]Ã+∫q n+XÊ\˝À 2m, 3y, 4z, 2s + 1 3s+1, 8p, n+3, p-3 e+{Ï düe÷kÕ\T
e#êÃsTT. á $<Ûä+>± #·s¡sêX¯ó\‘√ dü+ø£\q+, eéø£\q+, >∑TDø±s¡+, uÛ≤>∑Vü‰s¡ Á|üÁøÏj·T\‘√ ≈£L&çq yê{Ïì ;Jj·T
düe÷kÕ\T n+{≤s¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î p nH˚ #·s¡sê•qT+&ç 3 rdæy˚dæq 'p-3' nH˚ düe÷dü+ p qT 8 #˚ >∑TDÏ+∫q '8p'
nH˚ düe÷dü+ e#êÃsTT.
#·s¡sê•øÏ nH˚ø£ s¡ø±\ $\Te\T ñ+{≤j·Tì eTq≈£î ‘Ó\TdüT. M{ÏøÏ K∫Ã‘·yÓTÆq $\Te e⁄+&É<äT. ø±˙ Ç$
≈£L&Ü dü+K´˝Ò. n+<äT#˚ dü+U≤´ Á|üÁøÏj·T˝…’q dü+ø£\q+, eéø£\q+, >∑TDø±s¡+, uÛ≤>∑Vü‰s¡+ M{ÏøÏ ≈£L&Ü e]ÔkÕÔsTT.
eTq ì‘·´J$‘·+˝À düe÷kÕ\qT @$<Ûä+>± ñ|üjÓ÷–+#êyÓ÷ Ç~es¡πø ‘Ó\TdüT≈£îHêï+. eT]ø=ìï+{Ïì
>∑Ts¡TÔ≈£î ‘Ó#·TÃ≈£î+<ë+.
Áø£.dü+ düeTdü´ yêø£´+ ˝Ò<ë dü+<äs¡“¤+ #·ss¡ ê• ;Jj·T düe÷dü+
ñ|üjÓ÷–+∫ Á|üe#·q+
1. 'n' nqTq~ 7 #˚ uÛ≤–+#·ã&ç+~
2. ^‘·ø£Hêï ` 5 m≈£îÿe ^‘·e<ä› ` y. ñqï#√ y+5
3. #·‘·Ts¡Ádü+˝À #·T≥Tºø=\‘· uÛÑTC≤ìøÏ 4 ¬s≥T¢ ....................... ..................
4. Ä|æ˝Ÿ<Ûäs¡, C≤eT<Ûäs¡≈£î ¬s{Ïº+|ü⁄ ........................ ...................

5. πsDT m‘·TÔ, ©\ m‘·TÔø£Hêï eT÷&ÉT
n&ÉT>∑T\T ‘·≈£îÿe ......................... ....................
1
6. ˙e⁄ #˚dæq s¡Hé‡
3
e+‘·T H˚qT #˚kÕqT. .......................... .....................
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0! 125
6#Za'K=>9+\+bøÏ+~ düe÷kÕ\≈£î yêø±´\qT sêj·T+&çç.
(i) 2 P (ii) 7 + x
cd#$%W+b (i) sêEe<ä› d”eT e<ä› ñqï &ÉãT“≈£î ¬s{Ïº+|ü⁄ e⁄+~ d”eT e<ä› ñqï &ÉãT“≈£î ¬s{Ïº+|ü⁄ sêE e<ä› ñ+~.
(ii) ~©|t e<ä› ø£+fÒ Hê e<ä› 7 >√∞\T m≈£îÿe>± ñHêïsTT.
6#Za'K=>9+_+b eTH√CŸ ∫≈£îÿ&ÉT $‘·ÔHê\ ø£Hêï, y˚s¡TXËq>∑ $‘·ÔHê\qT 5 m≈£îÿe>± Hê{≤&ÉT. nsTTq y˚s¡TXËq>∑
$‘·ÔHê\T mìï?
cd#$%W+b Hê{Ïq ∫≈£îÿ&ÉT $‘·ÔHê\T R m nqTø=qTeTT
n+<äT#˚ Hê{Ïq y˚s¡TX¯q>∑ $‘·ÔHê\ dü+K´ R m + 5 n>∑TqT.
R,$K[J'!+B+DEQ
FE HC!I+23He[TsSt+/0iW+J'<UcdT.+=3G0.!OPE
(i) 'q' nH˚ dü+K´qT 5 >∑TDÏdüTÔqï~. (ii) 'y' nH˚~ 4 #˚ uÛ≤–+|üã&ÉT‘·Tqï~.
(iii) p,q dü+K´\ \ã›+˝À 4ee+‘·T (iv) 'z' jÓTTø£ÿ eT÷&ÉT ¬s≥¢dü+K´≈£î 5 ø£\T|üã&ç+~.
(v) 'n' ≈£î 9 ¬s≥¢ dü+K´≈£î 10 ø£\|üã&ç+~.
(vi) y jÓTTø£ÿ ¬s{Ïº+|ü⁄ dü+K´qT+&ç 16 rdæy˚j·Tã&ç+~.
(vii) 10 #˚ y qT >∑TDÏ+∫ \u≤›ìøÏ 'x' ø£\T|üã&ç+~.
QE HC!I+J'<UcdTsSt+J'4&'Oy.+=!Oy.+23He[T.+=3G0.!OPE
x
(i) y - 11 (ii) 10a (iii) (iv) 3m + 11 (v) 2y - 5
5
3. |”≥sY e<ä› 'p' dü+K´ >∑\ ã+‘·T\T ø£\e⁄. &˚$&é e<ä› |”≥sY ø£Hêï n<˚s¡ø£yÓTÆq ã+‘·T\T eT÷&ÉT ¬s≥T¢ ø£\e⁄.
Bìì düe÷dü+>± sêj·T+&çç.
4. ^‘· e<ä› ñqï |ü⁄düÔø±\ ø£Hêï d”‘·e<ä› 3 |ü⁄düÔø±\T m≈£îÿe>± ñHêïsTT. d”‘· e<ä› >∑\ |ü⁄düÔø±\T mìï? (^‘·
e<ä› ñ+&˚ |ü⁄düÔø±\ dü+K´qT @<Ó’Hê #·s¡sê•‘√ >∑T]Ô+#·T)
5. ˇø£ ø£yê‘·T˝À Á|ü‹ es¡Tdü≈£î 5 >∑Ts¡T ôd’ì≈£î\T ñHêïs¡T. yÓTT‘·Ô+ ø£yê‘·T˝À bÕ˝§Zqï ôd’ì≈£î\ dü+K´
‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ dü÷Á‘·+ ø£qT>=qTeTT. (es¡Tdü\ dü+K´qT 'n' nH˚ #·s¡sê•‘√ >∑T]Ô+#·T)
DE; =K?@9C/0!u+H"/0.AHC+J'!z!I$!7W+J'U"/3T.
50/0.=>"J'+50..HnT/0
@<Ó’Hê uVüQuÛÑTõ jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· n+fÒ, ãVüQuÛÑTõ˝Àì nìï uÛÑTC≤\ yÓTT‘·Ô+ bı&Ée⁄ nì ‘Ó\TdüT.
#·‘·Ts¡Ádü+˝À 4 uÛÑTC≤\ bı&Ée⁄\T düe÷q+ ø±e⁄q,
#·‘·Ts¡Ádü #·T≥Tºø=\‘· R #·‘·Ts¡Ádü uÛÑTC≤\ bı&Ée⁄\ yÓTT‘·Ô+ (uÛÑT»+GuÛÑT»+GuÛÑT»+GuÛÑT»+)
R 4 I uÛÑT»+ bı&Ée⁄ R 4 I s R 4s
Ç#·Ã≥ #·‘·Ts¡Ádü #·T≥Tºø=\‘· 4s nsTTq~. 's' jÓTTø£ÿ $\Te\T 1, 2, 3, ... rdüT≈£î+fÒ ø±yê*‡q #·‘·Ts¡Ádü
#·T≥Tºø=\‘· edüTÔ+~. Ç#·Ã≥ 's' #·s¡sê• $\Te e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~. Bì $\Te dæús¡+ ø±<äT. #·s¡sê•‘√ ≈£L&çq
düe÷dü+ e\q eTq+ dü÷Á‘ê\qT düT\uÛÑ+>± >∑Ts¡TÔ+#·Tø√e#·TÃqT. eTq+ #·‘·Ts¡Ádü #·T≥Tºø=\‘·≈£î ìj·TeT+ sêXÊ+.
düeTu≤VüQ Á‹uÛÑT»+ #·T≥Tºø=\‘·≈£î ìj·TeT+ @eTe⁄‘·T+~?
126
XY?@9/C +0 &'450G.0 !
+"&'G0.A^!50!OPE
1. Bs¡#È ‘· T· s¡Ádü #·T≥Tºø=\‘· ø£qT>=q&ÜìøÏ kÕ<Ûës¡D dü÷Á‘·+ ø£qT>=q+&ç. (bı&Ée⁄≈£î l, yÓ&\É TŒ≈£î
b nH˚ #·s¡sêX¯ó\qT rdæø√+&ç)
2. #·‘·Ts¡Ádü yÓ’XÊ\´+ ø£qT>=q&ÜìøÏ kÕ<Ûës¡D dü÷Á‘·+ sêj·T+&ç. (#·‘·Ts¡Ádü uÛÑTC≤ìï s nH˚
#·s¡sê•‘√ >∑T]Ô+#·+&ç.)
3. düeT~«u≤VüQ Á‹uÛÑT» #·T≥Tºø=\‘·≈£î dü÷Á‘·+ @eTe⁄‘·T+~?
DE R!HS?@9C/0!sSt+J'!z!I$!7W+J'U"/0!
ÁøÏ+~ dü]dü+K´\ neT]ø£qT |ü]o*+#·+&ç.
2, 4, 6, 8, 10, ...
á neT]ø£˝À n e |ü<ä+ ø£qTø√ÿe&ÜìøÏ ÁøÏ+~ |ü{Ïºø£ #·÷&É+&ç.
dü]dü+K´\kÕúq+ 1e 2e 3e 4e 5e 6e 7e 8e 9e 10e
dü+K´ 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
neT]ø£ 2I1 2I2 2I3 2I4 2I5 .... 2I7 .... 2I9 ....
ô|’ |ü{Ïºø£qT ã{Ïº yÓTT<ä{Ï dü]dü+K´ 2I1, ¬s+&Ée~ 2I2, eT÷&Ée~ 2I3, ....... á neT]ø£˝À 6e, 8e,
10e ô|’ $es¡D ã{Ïº n e dü]dü+K´≈£î düe÷dü+ ‘Ó\TdüTÔ+<ë? U≤∞\T ô|’ ‘ê]ÿø£ Ä<Ûës¡+‘√ ì+|üe#·TÃ neT]ø£˝Àn
e |ü<ä+ sêj·Te#·TÃ. Ç~ 2 x n n+fÒ 2n ne⁄‘·T+~.
ø±e⁄q dü]dü+K´\ neT]ø£˝À n e |ü<ä+
2, 4, 6, 8, 10, ... nH˚~ 2n ne⁄‘·T+~.
++5(G0.!OP
ÁøÏ+~ dü+K´\ neT]ø£≈£î n e |ü<ä+ sêj·T+&çç.
i) 3,6,9,12 .............................. ii) 2,5,8,11 ..............................
iii) 1,8,27,64 ............................
DE cd<UW[+J'.HS=>9KT.
eTq+ ˇø£kÕ] eTTU≤\ neT]ø£qT >∑Ts¡TÔ≈£î ‘Ó#·TÃ≈£î+<ë+.
@s¡Œ&˚ yÓTT‘·Ô+ eTTU≤\ dü+K´ m nqTø=+fÒ, yê{ÏøÏ dü]|ü&˚ q\¢u§≥¢ dü+K´ ø£qT>=q&ÜìøÏ nedüs¡eTj˚T´
ìj·TeT+ 2m nì eTq≈£î ‘Ó\TdüT ø±e*‡q eTTU≤\ dü+K´≈£î mìï q\¢u§≥¢ ø±yê˝À eTq+ ø£qT>=qe#·TÃ. Ç+ø√
$<Ûä+>±, u§≥Tº_fi¯fl\ dü+K´ ÇùdÔ, mìï eTTU≤\T m @s¡Œ&É>∑\y√ ‘Ó\TdüTø√e#êÃ? n+fÒ, 10 u§≥Tº_fi¯fl\T ÇùdÔ,
yê{Ï‘√ mìï eTTU≤\T ‘·j·÷s¡e >∑\e⁄. 10 _fi¯fl\≈£î, eTTU≤\ dü+K´qT ‘Ó\T‡ø√yê\+fÒ, 2m R 10 ne⁄‘·T+~. m
dü+‘·è|æÔ|ü&˚ ìj·TeT+ yÓ<äø±*.
2m = 10 ø±e⁄q 'm' nH˚ #·s¡sê•ì ‘·è|æÔ |ü]#˚ $\Te @~?
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0! 127

Ç≥Te+{Ï dü+<äs¡“¤+˝À yê&çq ìã+<ÛäqqT ˇø£ düMTø£s¡D+ nqe#·TÃ. ÁøÏ+~|ü{Ïºø£qT |ü]o*ùdÔ eTq Á|üX¯ï≈£î
»yêãT \_ÛdüTÔ+~.
m 2m `z!#$%W+/0&8+R=..!#Z+R<kW.++He#%.
2 4 ø±<äT
3 6 ø±<äT
4 8 ø±<äT
5 10 ne⁄qT
6 12 ø±<äT
7 14 ø±<äT
Bììã{Ïº düMTø£s¡D+ 2m R10 nqTq~ m =5 nH˚$\Te≈£î ‘·è|æÔ #Ó+~+~. 5 ‘·|üŒ eT] @$\Te≈£î á
düMTø£s¡D+ ‘·è|æÔ #Ó+<ä˝Ò<äT.
DEEF J'.HS=>9K`HC+L.H.S.+<.4G0..+R.H.S.
eTq+ 2m = 10 nH˚ düMTø£s¡D≤ìï |ü]o*ùdÔ, Çs¡TyÓ’|ü⁄\ >∑\ düe÷kÕ\≈£î
eT<Ûä´ düe÷q‘·« >∑Ts¡TÔqT #·÷&Ée#·TÃ. á düe÷q‘·« >∑Ts¡TÔ≈£î m&ÉeT #˚‹yÓ’|ü⁄≈£î >∑\
düe÷kÕìï (2m) L.H.S. (Left hand side) nìj·T÷, ≈£î&ç#‹˚ yÓ|’ ⁄ü q>∑\ düe÷kÕìï
(10) qT R.H.S. (Right hand side) n+{≤s¡T. n+<äT#˚ düMTø£sD¡ + nq>± L.H.S. LHS RHS
$\Te, R.H.S. $\Te≈£î düe÷qeTj˚T´~ nqe#·TÃ. á dü+<äs¡“¤+>± eTq+ düMTø£s¡D≤ìï kÕe÷q´Á‘êdüT‘√

b˛\Ãe#·TÃqT. L.H.S. eT]j·TT R.H.S. \T düe÷q+ ø±q≥Te+{Ï yê{Ïì düMTø£s¡D≤\T nq˝ÒeTT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ yÓ’|ü⁄ 4G5 eTs=ø£yÓ’|ü⁄ 7 >∑\~ düMTø£s¡D+ ø±<äT. <ëìì eTq+ 4G5 7 nì ˝Ò<ë
4G5>7 nì Áyêj·Te#·TÃ. n˝≤π> x + 5>6, y-1<10 \T ≈£L&Ü düMTø£s¡D≤\T ø±e⁄
+"&'G0.A^!50!OP
1. ÁøÏ+~ düMTø£s¡D≤\˝À L.H.S. eT]j·TT R.H.S. \qT >∑T]Ô+∫, sêj·T+&çç.
m) 2x + 1 = 10 _) 9 = y - 2 dæ) 3p + 5 = 2p + 10
2. @yÓ’Hê ¬s+&ÉT kÕe÷q´ düMTø£s¡D≤\T Áyêdæ, yê{Ï jÓTTø£ÿ L.H.S. eT]j·TT R.H.S. \qT
‘Ó\|ü+&ç.
DEEQ J'.HS=>9+cd#$%W+b+J'.HS=>9+<.UT! ` G0./0^#~L'+&'#%A
~>∑Te ñ<ëVü≤s¡D |ü]o*+#·+&ç.
á n<Ûë´j·T+ ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À eTq+ <ë$Tì, øöwæø˘\ dü+uÛ≤wüD |ü]o*+#êeTT. Bì˝À ÄKs¡T|òü*‘·+ 27
nì <ë$Tì #Ó|üŒ>±H˚, øöwæø˘, ÄyÓT ùdïVæ≤‘·Tì ej·TdüT‡ 11 dü+e‘·‡sê\T nì #ÓbÕŒ&ÉT. n‘·qT m˝≤ ej·TdüT‡
#Ó|üŒ>∑*>±&√ Ç|ü⁄Œ&ÉT ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
<ë$Tì ùdïVæ≤‘·Tì ej·TdüT‡ 'x' dü+e‘·‡sê\T nqT≈£î+<ë+. <ëìì ¬s{Ïº+|ü⁄ #˚ùdÔ '2x' ne⁄‘·T+~ ø£<ë!
<ëìøÏ 5 ø£*|æ‘˚ '2x + 5' n>∑TqT. n+<äT#˚‘· <ë$Tì #Ó|æŒq ÄKs¡T|òü*‘·+ 27≈£î Ç~ düe÷q+.
nq>± 2x +5 =27.
ô|’ düMTø£s¡D≤ìï rdüT≈£î+<ë+. 'x' jÓTTø£ÿ @ $\Te≈£î Ç~ ‘·è|æÔ #Ó+<äTH√ |ü]o*<ë›+.
x nH˚~ #·s¡sê• ø±ã{Ïº, <ëìøÏ 1, 2, 3, ... $\Te\T rdüT≈£î+<ë+.
128
XY?@9/C +0 &'450G.0 !
x=1 nsTT‘˚ 2x + 5 = 2 × 1 + 5 = 7 n>∑TqT.
x = 2 nsTT‘˚ 2x + 5 = 2 × 2 + 5 = 9 n>∑TqT.
x = 3 nsTT‘˚ 2x + 5 = 2 × 3 + 5 = 11 n>∑TqT. Ç˝≤ 1, 2, 3, ... $\Te\qT x ≈£î ã<äT\T>± sêdæ
2x + 5 jÓTTø£ÿ $\TeqT dü]#·÷&É&Üìï "&'AH&'9 n+{≤+. á $<Ûä+>± x jÓTTø£ÿ $$<Ûä $\Te\T 2x + 5 = 27
düMTø£s¡D+˝À Á|ü‹πøå|æ+∫, LHS eT]j·TT RHS \qT |ü]o*<ë›+.
Á|ü‹πøå|æ+∫q $\Te LHS $\Te RHS $\Te LHS, RHS \T
x 2xG5 27 düe÷qy˚THê?
x=1 2I1G5 R 7 27 düe÷q+ ø±<äT.
x=2 2I2G5 R 9 27 düe÷q+ ø±<äT.
x=3 2I3G5 R 11 27 düe÷q+ ø±<äT.
x=4 2I4G5 R 13 27 düe÷q+ ø±<äT.
x=5 2I5G5 R 15 27 düe÷q+ ø±<äT.
x=6 2I6G5 R 17 27 düe÷q+ ø±<äT.
x=7 2I7G5 R 19 27 düe÷q+ ø±<äT.
x=8 2I8G5 R 21 27 düe÷q+ ø±<äT.
x=9 2I9G5 R 23 27 düe÷q+ ø±<äT.
x = 10 2I10G5 R 25 27 düe÷q+ ø±<äT.
x = 11 QFF{++Q Q J'<UW!
x = 12 2I12G5 R 29 27 düe÷q+ ø±<äT.
ô|’ |ü{Ïºø£qT |ü]o*ùdÔ x = 11 $\TeqT Á|ü‹πøå|æ+#·Tq|ü⁄Œ&ÉT L.H.S. eT]j·TT R.H.S. \T düe÷q+
nsTTq$. n+<äT#˚ x = 11 nH˚ $\TeqT 2x +5 = 27 düMTø£s¡D≤ìøÏ kÕ<Ûäq n+{≤s¡T.
f+50=>=3]+T.<sSt+HS+J'.HS=>9!op+L.H.S. <.4G0..+R.H.S. T.+J'<UW!+R?@.v~+#Z``+J'.HS=>9
cd#$%W+R!#%.=>.E+`v(+J'.HS=>9+<.UT!+R`+sSOg+R!#%.=>.E Ç|ü⁄Œ&ÉT MT≈£î <ë$Tì ùdïVæ≤‘·Tì ej·TdüT‡qT øöwæø˘
m˝≤ #ÓbÕŒ&√ ns¡∆yÓTÆe⁄+≥T+~. >∑DÏ‘·+˝À ∫qï∫qï kÕyÓT‘·\T, |üõ˝Ÿ‡, ì‘·´J$‘· düeTdü´\ kÕ<Ûäq\≈£î X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq
ñ|üø£s¡DyÓTÆq ;»>∑DÏ‘êìï ñ|üjÓ÷–+∫ düT\uÛÑ+>± kÕ~Û+#·e#·TÃ.
6#Z+b 3m = 15 nH˚ düMTø£s¡D≤ìï |ü]o*<ë›+.
'm' nH˚ #·s¡sê• jÓTTø£ÿ @ $\Te≈£î düMTø£s¡D+˝À L.H.S. eT]j·TT R.H.S. \T düe÷qyÓTÆHêjÓ÷ #·÷<ë›+.
Á|ü‹πøå|æ+∫q LHS $\Te RHS $\Te LHS eT]j·TT
$\Te (m) 3 (m) (15) RHS düe÷qy˚THê?
m=1 3I1 R 3 15 düe÷q+ ø±<äT.
m=2 3I2 R 6 15 düe÷q+ ø±<äT.
m=3 3I3 R 9 15 düe÷q+ ø±<äT.
m=4 3I4 R 12 15 düe÷q+ ø±<äT
m=5 \{++F{ F{ J'<UW!
m=6 3I6 R 18 15 düe÷q+ ø±<äT.
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0! 129

|ü{øºÏ ˝£ À m = 5 $\Te≈£î LHS eT]j·TT RHS \T düe÷q+ nsTTq$. n+<äT#˚ m =5 $\TeqT düMTø£sD¡ +
jÓTTø£ÿ kÕ<Ûäq n+{≤s¡T.
á $<Ûä+>± #·s¡sê• $\Te\T Á|ü‹πøå|æ+∫ kÕ<Ûäq ‘Ó\TdüTø=qT≥qT j·T‘·ï <√wü |ü<ä›‹ n+<äTs¡T.
++5(G0.!OPE
'x - 4 = 2' düMTø£s¡D≤ìøÏ kÕ<Ûäq ø£qT>=q+&ç.
R,$K[J'!+B+DE\
FE HC!I23òp+f+J'.HS=>9Kop+/T&'!OPE
i) x -3 = 7 ii) l + 5 > 9 iii) p-4 < 10 iv) 5 + m = -6
v) 2s - 2 = 12 vi) 3x +5 > 13 vii) 3x < 15 viii) 2x - 5 = 3
ix) 7y + 1 < 22 x) -3z + 6 = 12 xi) 2x - 3y = 3 xii) z2 = 4
QE HC!I+J'.HS=>9KTop+LHS+<.4G0..+RHS+TW.+/T&'!OPE
i) x-5 =6 ii) 4y = 12 iii) 2z + 3 = 7 iv) 3p = 24
v) 4 = x - 2 vi) 2a - 3 = -5
\E HC!I+J'.HS=>9KTW.+G0./0^B#~L'+&'#%Aop+cdI$!50!OPE
i) x + 3 = 5 ii) y - 2 = 7 iii) a- 2 = 6 iv) 5p = 15
v) 6n = 30 vi) 3z = 27
<.W!+v(=>.sStW^
1. eTq+ n–Z|ü⁄\¢\T ñ|üjÓ÷–+∫ $$<Ûä s¡ø±\ neT]ø£\T nø£åsê\T m˝≤ s¡÷bı+~+#·e#√Ã ‘Ó\TdüT≈£îHêï+.
ˇø£ neT]ø£˝À, |ü⁄\¢\ dü+K´≈£î, |ü{≤\ dü+U´≈£î eT<Ûä´>∑\ dü+ã+<Ûëìï sêã{≤º+. ˇø£ neT]ø£˝À $$<Ûä
|ü{≤\ eT<ä´>∑\ dü+ã+<Ûëìï ‘Ó*ù| sê•øÏ 1, 2, 3, ... yÓTT<ä\>∑T $\Te\T Ç#êÃ+. Bìì eTq+ #·s¡sê•
n˙, Bìì ˇø£ nø£ås¡+‘√ dü÷∫+#ê+.
2. #·s¡sê•øÏ nH˚ø£ $\Te\T Çe«e#·TÃ. Bì$\Te dæús¡+ ø±<äT.
3. #·s¡sê•ì ‘Ó\T|ü&ÜìøÏ kÕ<Ûës¡D+>± a, b, m, n, p, q, x, y, z yÓTTˆˆ\>∑T nø£åsê\T yê&É‘êeTT.
4. ˇø£dü+ã+<Ûëìï Á|üjÓ÷>±‘·àø£+>± ‘Ó\|ü&ÜìøÏ #·s¡sê• ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
5. #·s¡sê• ≈£L&Ü ˇø£dü+UÒ´. ø±ì Bì$\Te dæús¡+ ø±<äT. nsTTqq÷ dü+K´\‘√ #˚ùd Á|üÁøÏj·T\T nìïj·T÷
#·s¡sêX¯ó\‘√ #˚kÕÔ+.
6. #·s¡sêX¯ó\‘√ $$<Ûä Á|üÁøÏj·T\T $ìjÓ÷–+∫ eTq+ 2m, 3s+1, 8p, x/3 e+{Ï düe÷kÕ\T s¡÷bı+~kÕÔ+.
7. πsU≤>∑DÏ‘·+, n+ø£>∑DÏ‘·+\˝À >∑\ $$<Ûä dü÷Á‘ê\qT s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ #·s¡sêX¯ó\T nH˚ø£ $<Ûë\T>±
ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
8. ˇø£ #·s¡sê•‘√ s¡÷bı+~+∫q ìã+<ÛäqqT düMTø£s¡D+ nqe#·TÃ.
9. Á|ü‹ düMTø£s¡D≤ìøÏ düe÷q‘·« >∑Ts¡TÔ≈£î Çs¡TyÓ’|ü⁄˝≤ >∑\ düe÷kÕ\qT LHS eT]j·TT RHS n+{≤+.
10. düMTø£s¡D+˝À #·s¡sê•øÏ @ $\Te Á|ü‹πøå|æ+∫q|ü⁄Œ&ÉT LHS eT]j·TT RHS \T düe÷q+ n>∑TH√ Ä$\TeqT
düMTø£s¡D+ kÕ<Ûäq n+{≤s¡T.
11. düMTø£s¡D+ kÕ<Ûäq j·T‘·ï<√wü |ü<ä∆‹˝À ø£qT>=qe#·TÃqT.
130
XY?@9/C +0 &'450G.0 !
[#$IZQ0.<..+B+DE
50.L.MNOP/0P.+<.4Q0..+2UV)WXYZP.
DEFD 6GH#IJ/0!
eTq+ Ç+‘·≈î£ eTT+<äT #·]Ã+∫q ªªÁbÕ<∏$ä Tø£ C≤´$Trj·T Äø±sê\Tµµ nH˚ n<Ûë´j·T+˝À $$<Ûä s¡ø±\ Äø£è‘·T\qT
>∑T]+∫ H˚s¡TÃø=Hêï+. Ç˝≤+{Ï düeT‘·\ Äø£è‘·T\qT >∑T]+∫ #·]Ã+#˚ düeTj·T+˝À n$ ÄÁø£$T+∫q ÁbÕ+‘·+
eT]j·TT yêì dü]Vü≤<äT›\qT >∑T]+∫ Ä˝À∫kÕÔ+. $$<Ûä Äø£è‘·T\ |ü]e÷D≤\qT b˛\Ãe˝…qqï ø=ìï ø=\‘·\T
nedüs¡eTÚ‘êsTT. Ç˝≤+{Ï ø=\‘·\qT >∑T]+∫ Á|üdüTÔ‘·+ eTq+ H˚s¡TÃ≈£î+<ë+.
DEFK 50.L.MNOP/0
á øÏ+~ dü+<äsê“¤\qT |ü]o*<ë›+.
1. ˇø£ nu≤“sTT |ü≥eTT˝À #·÷|æq $<Ûä+>± eè‘êÔø±s¡u≤≥ô|’ |üs¡T¬>‘·TÔ‘·THêï&ÉT. Ç‘·&ÉT A qT+∫ ÁbÕs¡+_Û+∫
‹]– A e<ä›≈£î e∫Ãq|ü⁄&ÉT Ä |üs¡T¬>‘·Ô≥+ Ä|æy˚dæ Hê&ÉqTø=+<ë+. á dü+<äs¡“¤eTT˝À Ä nu≤“sTT |üs¡T¬>‹Ôq
yÓTT‘·Ô+ <ä÷s¡eTTH˚ Ä eè‘·Ô+ jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· n+{≤+.
2. ˇø£ e´øÏÔ ‘·q bı\+ #·T≥÷º |ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>± ø£+#Ó y˚j·÷\qT≈£îHêï&ÉT. nsTT‘˚ yÓTT‘·Ô+ m+‘·
bı&ÉyÓ’q r>∑ nedüs¡eTÚ‘·T+<√ ø£qT>=q&ÜìøÏ n‘·qT ‘·q bı\+ jÓTTø£ÿ uÛÑTC≤\ bı&Ée⁄\qT ø£qT>=Hê*.
á uÛÑTC≤\ bı&Ée⁄\ yÓTT‘·Ô+ bı\eTT jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘·qT ÇdüTÔ+~. ˇø£ dü+eè‘· |ü≥eTT˝À <ëì dü]Vü≤<äT›
jÓTTø£ÿ yÓTT‘·Ô+ bı&Ée⁄qT <ëì #·T≥Tºø=\‘· n+{≤+. eTq+ á #·T≥Tºø=\‘· nH˚ uÛ≤eqqT ì‘·´J$‘·+˝À
nH˚ø£ dü+<äsê“¤\˝À ñ|üjÓ÷–dü÷Ô e⁄+{≤+.
"&'Q0.AR!50!ST
#·T≥Tºø=\‘· nH˚ uÛ≤eqqT ñ|üjÓ÷–+#˚ dü+<äsê“¤\qT ◊~+{Ïì ù|s=ÿqTeTT
#·T≥Tºø=\‘·qT Ç+ø=ø£ $<Ûä+>± |ü]o*<ë›+.
øÏ+~ |ü{≤\qT |ü]o*+#·+&ç.
B A
D E D
B E
C C F D
C C
A C E A B
A B A B
D
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0! 131

ˇø£ r>∑qT rdüTø=ì ˇø=ÿø£ÿ |ü{≤ìøÏ nedüs¡yÓTÆq+‘· y˚Ts¡ eTTø£ÿ\T>± dü]|ü&˚≥T¢ ø£‹Ô]+#·+&ç á r>∑
eTTø£ÿ\qT ˇø=ÿø£ÿ dü+eè‘· |ü≥+ jÓTTø£ÿ nìï uÛÑTC≤\ô|’ neTs¡Ã+&ç. á $<Ûä+>± Äø±s¡+ jÓTTø£ÿ uÛÑTC≤\˙ï
r>∑eTTø£ÿ\#˚ neTs¡Ãã&çq ‘·s¡Tyê‘· yê{Ïì ‘=\–+∫ ˇø=ÿø£ÿ Äø±s¡+ jÓTTø£ÿ r>∑ eTTø£ÿ\ yÓTT‘·Ô+ bı&Ée⁄qT
ø£qT>=q+&ç. á ø=\‘· Ä |ü≥+ #·T≥÷º ˇø£kÕ] r>∑qT #·T≥Tº≥≈£î ø±e\dæq r>∑ bı&Ée⁄qT ÇdüTÔ+~. á r>∑
bı&Ée⁄H˚ Ä dü+eè‘· |ü≥eTT jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· n+{≤+.
50.L.MNOP/0+[\?]+^N_+`'!<a/0+&'L!+50.LbMc+#Id+QU..N_e+[!50.+2U!L+^N_fg4+50.LbM+A4h+=3<SidNC
"&'Q0b9C!50<P`8\+2U../0j!+#%b=>!+QU..N_e+NOP/0F
+kl+5(Q0.!ST
Á|üø£ÿ |ü{≤\ #·T≥Tºø=\‘·\T m+‘·? D 40 MT. C
i) #·T≥Tºø=\‘· = AB + .......... + .......... +..........
10 MT.
10 MT.
= ..........+.......... + .......... + ..........
A 40 MT. B
= .......... MT
A 100 MT. B
ii) #·T≥Tºø=\‘· = AB + .......... + ..........
T.
+ .......... + .......... + ..........
80 M
120
= .......... + .......... + ..........
M
E
T.
F 60 MT.
+ .......... + .......... + ..........
45
MT.
= .......... MT D 90 MT. C
πsU≤K+&Ü\#˚ @s¡Œ&çq dü+eè‘· |ü≥eTT jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘·qT ø£qT>=qT≥≈£î <ëì uÛÑTC≤\ bı&Ée⁄\ yÓTT‘·Ô+
ø£qT>=qe˝….
6#Im'Y=>9+D+n Ø‘·T 130 MT. bı&Ée⁄ 90 MT. yÓ&É\TŒ >∑\ ˇø£ bÕs¡Tÿ≈£î yÓ[fl+~.
130 MT.
ÄyÓT bÕs¡Tÿ #·T≥÷º ˇø£ #·T≥Tº ‹]–q ÄyÓT Á|üj·÷DÏ+∫q <ä÷s¡+ m+‘·? D C
fg#$%\+n Ø‘·T Á|üj·÷DÏ+∫q <ä÷s¡+ R bÕs¡Tÿ ABCD jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘·

90 MT.
90 MT.
= AB + BC + CD + DA
= 130 MT. + 90 MT. + 130 MT. + 90 MT. = 440 MT. A B
130 MT.
6#Im'Y=>9+K+n Á|üø£ÿ|ü≥+˝Àì Äø±s¡+ jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘·qT ø£qT>=qTeTT
fg#$%\+n IJ = DC = 3 MT. EF = HG = 2 MT.
AB = LK = 4 MT. FG = KJ = CB = 1 MT.
L 4 MT K
AL = BC + DE + FG + HI + JK 1 MT
I J
= 1 MT. + 2 MT. + 1 MT. + 2 MT. + 1 MT. = 7 MT.
2 MT
H 2 MT G
#·T≥Tºø=\‘· = AB + BC + CD + DE + EF + FG + GH + HI + IJ + JK + KL + LA
E F
2 MT
= 4 MT. + 1 MT. + 3 MT. + 2 MT. + 2 MT. + 1 MT.

3 MT
D C
+ 2 MT. + 2 MT. + 3MT. + 1 MT. + 4 MT. + 7 MT. = 32 MT. A B
132
50.L.MNOP/0P.+<.4Q0..+2U)V WXYZP.
+"&'Q0.AR!50!ST
øÏ+~ yêì #·T≥Tºø=\‘·\T ø£qT>=q+&ç?
1. ˇø£ fÒãT˝Ÿ ô|’ uÛ≤>∑eTT jÓTTø£ÿ ø=\‘·\T es¡Tdü>± 30 ôd+.MT 15 ôd+.MT 30 ôd+.MT— 15 ôd+.MT
nsTTq <ëì ô|’ uÛ≤>∑eTT jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· m+‘·?
2. ˙ ˝…ø£ÿ\ f…≈£îº‡ãTø˘ yÓTT<ä{Ïù|õ jÓTTø£ÿ ø=\‘·\T ø=\e+&ç? Bì #·T≥Tºø=\‘· m+‘·?
3. 100MT.— 70 MT. ø=\‘·\T>∑\ ˇø£ Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ bÕs¡Tÿ #·T≥÷º r>∑qT ˇø£kÕ] #·T{≤º*. 1 MT. r>∑ KØ<äT
` 20\ #=|üq nj˚T´ yÓTT‘·Ô+ Ks¡TÃ m+‘·.
DEFKFD+o=>J50/0.=>"`'<..+QU..N_e+50.L.MNOP/0 15 ôd+.MT.
D C
|ü≥eTT˝À #·÷|æq $<Ûä+>± ˇø£ ABCD Bs¡È#·‘·Ts¡ÁdüeTTqT rdüT≈£î+<ë+. Bì
10 ôd+.MT.
10 ôd+.MT.
bı&Ée⁄, yÓ&É\TŒ es¡Tdü>± 15 ôd+.MT, eT]j·TT 10 ôd+.MT nsTTq Bì #·T≥Tºø=\‘·
m+‘·?
A 15 ôd+.MT. B
Bs¡È#·‘·Ts¡ÁdüeTT jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· = 4 uÛÑTC≤\ bı&Ée⁄\ yÓTT‘·ÔeTT
= AB + BC + CD + DA
= AB + BC + AB + BC
= 2 × AB + 2 × BC
= 2 × (AB + BC) Bs¡È #·‘·Ts¡ÁdüeTT˝À m<äT¬s<äTs¡T uÛÑTC≤\T
= 2 × (15 ôd+.MT + 10 ôd+.MT) düe÷qeTT. ø±e⁄q
= 2 × 25 ôd+.MT AB = CD, AD = BC
= 50 ôd+.MT
ô|’ #·s¡Ã qT+∫
l
Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü+ jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· R bı&Ée⁄ G yÓ&É\TŒ G bı&Ée⁄ G yÓ&É\TŒ D C
Bs¡È#·‘·Ts¡ÁdüeTT jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· R 2I(bı&Ée⁄ G yÓ&É\TŒ) b b

Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü #·T≥Tºø=\‘· P = 2 (l + b)
A l B
Ç#·Ã≥ l = bı&Ée⁄ b = yÓ&É\TŒ P = #·T≥Tºø=\‘·
+"&'Q0.AR!50!ST
ÁøÏ+~ Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕ\ #·T≥Tºø=\‘·\qT ø£qT>=qTeTT.
Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü+ uÛÑTC≤\ yÓTT‘·Ô+ ø£qT>=qT≥ 2 × (l + b) qT|üjÓ÷–+#·T≥
bı&Ée⁄ yÓ&É\TŒ <ë«sê #·T≥Tºø=\‘· <ë«sê #·T≥Tºø=\‘·
20 ôd+.MT 15 ôd+.MT = 20 ôd+.MT + 15 ôd+.MT = 2×(20 + 15)
+ 20 ôd+.MT + 15 ôd+.MT = 2 × (35)
= 70 ôd+.MT = 70 ôd+.MT
0.7 MT. 0.3 MT.
22 ôd+.MT 18 ôd+.MT
12.5 ôd+.MT 7.5 ôd+.MT
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0! 133

6#Im'Y=>9+p+n 36 MT. bı&Ée⁄, 24 MT. yÓ&É\TŒ >∑\ Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ bı\eTT jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘·qT ø£qT>=qTeTT?
fg#$%\+n bı\eTT jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄ l = 36 MT.
bı\eTT jÓTTø£ÿ yÓ&É\TŒ b = 24 MT.
bı\eTT jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· = 2 (l + b)
= 2 (36 + 24) MT.
= 2 × 60 MT.
= 120 MT.
6#Im'Y=>9+q+n ˇø£ Bs¡È#·‘·Ts¡ÁdüeTT jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· 76 ôd+.MT Bì bı&Ée⁄ 26 ôd+.MT nsTTq yÓ&É\TŒ m+‘·?
fg#$%\+n Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· P = 76 ôd+.MT
Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü bı&Ée⁄ l = 26 ôd+.MT
2 (bı&Ée⁄ G yÓ&É\TŒ) R 76
2 (26 +yÓ&É\TŒ) = 76
26 + yÓ&É\TŒ = 76 ÷ 2 = 38
yÓ&É\TŒ = 38 - 26 = 12 ôd+.MT
= 12 ôd+.MT
6#Im'Y=>9+r+n ˇø£ Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ bı\+ jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄, yÓ&É\TŒ\T es¡Tdü>± 22.5 MT eT]j·TT 14.5 MT. Bì
#·T≥÷º ø£+#Ó y˚j·TT≥≈£î MT≥s¡T≈£î ` 6 e+‘·Tq m+‘· Ks¡TÃ n>∑TqT?
fg#$%\+n bı\eTT jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄ l = 22.5 MT
yÓ&É\TŒ b = 14.5 MT
bı\eTT jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· (P) = 2 (l + b)
= 2 (22.5 + 14.5) MT
= 2 × 37 MT
= 74 MT
MT≥s¡T≈£î ` 6 e+‘·Tq nj˚T´ yÓTT‘·Ô+ Ks¡TÃ
= ` (6 × 74)
= ` 444
6#Im'Y=>9;+n #·T≥Tºø=\‘· 32 ôd+.MT nj˚T´ $<Û+ä >± y˚sT¡ y˚sT¡ bı&Ée⁄\T, yÓ&\É TŒ\T >∑\ Bs¡#È ‘· T· s¡ÁkÕ\qT mìï+{Ïì
^j·T>∑\eTT. (uÛÑTC≤\ bı&Ée⁄\T <Ûäq|üPs¡í dü+K´\T)
fg#$%\+n #·T≥Tºø=\‘· R 32 ôd+.MT
32
#·T≥Tºø=\‘·˝À dü>∑eTT = ôd+.MT = 16 ôd+.MT
2
nq>± bı&Ée⁄, yÓ&É\TŒ\ yÓTT‘·Ô+ 16 ôd+.MT nj˚T´ $<Ûä+>± mìï Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕ\qT ì]à+#·>∑\yÓ÷
|ü]o*+#ê*. Ç+ø=ø£ $<Ûä+>± #ÓbÕŒ\+fÒ MTs¡T ¬s+&ÉT dü+K´\ yÓTT‘·Ô+ 16 nj˚T´ $<Ûä+>± dü+K´\ »‘·\qT
ø£qT>=Hê*. n$
(15, 1), (14, 2), (13, 3), (12, 4), (11, 5), (10, 6), (9, 7), (8, 8)
nq>± Ç˝≤+{Ï Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕ\qT ª8µ ^j·T>∑\eTT.
134
+kl+5(Q0.!ST
1. ˇø£ #·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ bòı{ÀÁù|òeTT uÛÑT»+ R 0.75 MT≥s¡T¢ <ëì #·T≥÷º s¡+>∑T ø±–‘·eTT #·T≥Tº≥≈£î
1 MT≥s¡T ø±–‘êìøÏ ` 20 e+‘·Tq m+‘· Ks¡Ã>∑TqT?
2. ˇø£ r>∑ bı&Ée⁄ 44 ôd+.MT á r>∑qT |üjÓ÷–+∫ y˚s¡Ty˚s¡T bı&Ée⁄, yÓ&É\TŒqï Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕ\qT mìï+{Ïì
ì]à+#·>∑\eTT?
3. Hê <ä>∑Zs¡ 41ôd+.MT, bı&Ée⁄ >∑\ r>∑e⁄+~. Bì‘√ bı&Ée⁄\T <Ûäq|üPs¡í dü+K´\j˚T´ $<Ûä+>± Bs¡È#·‘·TÁdüeTTqT
‘·j·÷s¡T#˚j·T>∑\Hê? ø±s¡D≤\T ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç?
DEFKFK +"N_<.=>b&'+ N_a/0.P+50.L.MNOP/0+Xs#I+"N_<bN]=>+ N_a/0.P+50.L.MNOP/0
πsU≤ K+&Ü\#˚ @s¡Œ&çq dü+eè‘· |ü{≤\qT ãVüQuÛÑTE\T n+{≤eTT. ˇø£ ãVüQuÛÑTõ a
jÓTTø£ÿ nìï uÛÑTC≤\T, nìï ø√D≤\T düe÷qyÓTÆq <ëìì Áø£eTãVüQuÛÑTõ n+{≤s¡T.
düeTu≤VüQ Á‹uÛÑT»eTH˚~ eT÷&ÉT uÛÑTC≤\T ø£*–q ˇø£ Áø£eTãVüQuÛÑTõ a a
#·‘·Ts¡ÁdüeTH˚~ Hê\T>∑T uÛÑTC≤\T ø£*–q ˇø£ Áø£eTãVüQuÛÑTõ

a
#·‘·Ts¡ÁdüeTT˝À uÛÑTC≤\˙ï düe÷q+ ø±e⁄q
#·‘·Ts¡Ádü+ jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· R uÛÑT»eTT G uÛÑT»eTT G uÛÑT»eTT G uÛÑT»eTT
R a+a+a+a
R 4a
R 4 I uÛÑT»eTT
Ç|ü⁄&ÉT uÛÑT»+ 4 ôd+.MT >± >∑\ düeTu≤VüQ Á‹uÛÑT»eTTqT |ü]o*<ë›+. Bì jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘·CqT eTqeTT
ø£qT>=q>∑\e÷?
T.
4 ôd
+.M
á düeTu≤VüQ Á‹uÛÑT»eTT jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘·
+.M
4 ôd
T.
= (4 + 4 + 4) ôd+.MT
A B
4 ôd+.MT.
= 3 × 4 ôd+.MT = 12 ôd+.MT
nq>± 'a' uÛÑT»+>± >∑\ @<˚ì düeTu≤VüQ Á‹uÛÑT»+ jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· 3 × a = 3a nì kÕe÷˙´ø£]+#·e#·TÃ.
`'<.,Ym't+"A,$-.u!+QU..N_e+50.L.MNOP/0+v+pw,$-.u!+GxSy<z
+"&'Q0.AR!50!ST
1. øÏ+~ #·‘·Ts¡ÁkÕ\ #·T≥Tºø=\‘·\qT ø£qT>=qTeTT. |ü{≤\˙ï 1 ôd+.MT Á–&é (e\) ô|’ ì]à+#·ã&çq$.
D C S R H G
Z Y
W (iv) X
A B
(i)
E (iii) F
P (ii) Q
2. ˙ |ü]düsê\˝À Áø£e÷ø±s¡ edüTÔe⁄\qT >∑T]Ô+∫ yêì #·T≥Tºø=\‘·\qT ø£qT>=qTeTT
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0! 135

k/0=>+"N_<.N]=>+ N_a/0.P.+Xs#I+k/0=>+"N_<bN]=>+{m't,$-.|P.
nìï uÛÑTC≤\T, nìï ø√D≤\T düe÷q+>± >∑\ C≤´$Trj·T Äø£è‘·T\qT Áø£e÷ø±s¡ Äø£è‘·T\+{≤s¡ì >∑Ts¡TÔ≈£î
‘Ó#·TÃø√+&ç. #·‘·Ts¡Ádü+, düeTu≤VüQ Á‹uÛÑTC≤\T Áø£e÷ø±s¡ Äø£è‘·T\≈£î ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T. nsTT‘˚ 5 uÛÑTC≤\T,
6 uÛÑTC≤\T >∑\ Áø£e÷ø±s¡ Äø£è‘·T\T (Áø£e÷ø±s¡ ãVüQuÛÑTE\T) ≈£L&Ü ø£\e⁄. Ç$ Áø£e÷ø±s¡ ãVüQuÛÑTE\T ø±e⁄q
M{Ï uÛÑTC≤\˙ï düe÷qeTT. Mì uÛÑTC≤\ bı&Ée⁄\ yÓTT‘·Ôy˚T Mì #·T≥Tºø=\‘· ne⁄‘·T+~.
Áø£eT|ü+#·uÛÑTõ (5 uÛÑTC≤\T) jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· R 5I uÛÑT»+ bı&Ée⁄
Áø£eTwü&ÉT“õ (6 uÛÑTC≤\T) jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· R 6I uÛÑT»+ bı&Ée⁄
Áø£eT nwüºuÛÑTõ (8 uÛÑTC≤\T) jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· R 8I uÛÑT»+ bı&Ée⁄ nì düMTø£]+#·e#·TÃ.
+kl+5(Q0.!ST
8 ôd+.MT. uÛÑT»+>± >∑\ ˇø£ Áø£eT|ü+#·uÛÑTõ jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘·qT ø£qT>=qTeTT.
6#Im'Y=>9+}+n 250 MT. uÛÑT»+ >∑\ ˇø£ #·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ bÕs¡Tÿ #·T≥÷º ø£+#Óy˚j·TT≥≈£î MT≥s¡T≈£î ` 20 e+‘·Tq m+‘·
Ks¡TÃ n>∑TqT?
fg#$%\+n #·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ bÕs¡Tÿ jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· R 4 I uÛÑT»+ bı&Ée⁄
R 4 × 250 = 1000 MT
1MT ø£+#Óy˚j·TT≥≈£î nj˚T´ Ks¡TÃ R ` 20
yÓTT‘·Ô+ nj˚T´ Ks¡TÃ R ` 1000 × 20 = ` 20,000
6#Im'Y=>9+~+n ˇø£ düeTu≤VüQ Á‹uÛÑT»+ jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· 54 ôd+.MT nsTTq <ëì uÛÑT»eTTqT ø£qT>=qTeTT
fg#$%\+n düeTu≤VüQ Á‹uÛÑTeTT jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· R 3I uÛÑT»+ bı&Ée⁄
#·T≥Tºø=\‘· 54 ôd+.MT.
uÛÑT»+ bı&Ée⁄ = = = 18 ôd+.MT
3 3
6#Im'Y=>9++n 24 ôd+.MT bı&Ée⁄ >∑\ r>∑‘√ á ÁøÏ+~ Áø£e÷ø±s¡ Äø£è‘·T\qT ‘·j·÷s¡T#˚dæq Á|ü‹ |ü≥+ jÓTTø£ÿ
uÛÑTC≤ìï ø£qT>=qTeTT?
i) düeTu≤VüQ Á‹uÛÑT»eTT ii) #·‘·Ts¡ÁdüeTT iii) Áø£eTwü&ÉT“õ
fg#$%\+n
i) düeTu≤VüQ Á‹uÛÑT»eTT jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· R 3 I uÛÑT»eTT bı&Ée⁄
24 ôd+.MT.
uÛÑT»+ bı&Ée⁄ = = 8 ôd+.MT
3
ii) #·‘·Ts¡ÁdüeTT 4 uÛÑTC≤\T >∑\ Áø£eTãVüQuÛÑTõ ø£qTø£ Bì #·T≥Tºø=\‘· R 4I uÛÑT»+ bı&Ée⁄
24 ôd+.MT.
= 6 ôd+.MT
4
iii) Áø£eTwü&ÉT“¤õ˝À 6 uÛÑTC≤\T+{≤sTT. ø£qT≈£ Bì #·T≥Tºø=\‘· R 6 I uÛÑT»+bı&Ée⁄
24 ôd+.MT.
uÛÑT»+ bı&Ée⁄ = R 4 ôd+.MT
6
136
[,$YZ`'<..+B+DEFD
1. øÏ+~ Äø±sê\ #·T≥Tºø=\‘·\qT ø£qT>=q+&ç?
2 H G
4 ôd+.MT.
H G ôd+.MT.
.
D 35
ôd+. 3 ôd+.MT. 2 ôd+.MT. H G
+.MT
ôd+.MT.
2
2 I
60 ôd
MT. I J E F J 4 ôd+.MT. E
6 ôd+.MT.
ôd+.MT. E
5 ôd+.MT.
C F 32 ôd+.MT. 4 ôd+.MT. F
ôd+.MT.
2
E L
D
50 ôd
4 ôd+.MT.
. 3 ôd+.MT. 2cm. C K C
.MT L C
KD D
2cm.
d+
+.MT.
ô
45
A 40 ôd+.MT. B A B A 6cm. B A 2 B
8 ôd+.MT.
ôd+.MT.
2. øÏ+~ |ü{≤\ #·T≥Tºø=\‘·\qT ø£qT>=q+&ç. á |ü{≤\ #·T≥÷º r>∑qT neTs¡Ãe˝…qqï 1 ôd+.MT r>∑ KØ<äT `
15 e+‘·Tq m+‘· Ks¡TÃ n>∑TqT.
.MT.
20 ôd+.MT.
35
30 ôd+.MT.
ôd+ ôd+.
0 MT.
3
55 ôd+.MT. 40 ôd+.MT. 30 ôd+.MT. 24 ôd+.MT.
3. 24 ôd+.MT bı&Ée⁄ >∑\ r>∑‘√ bı&Ée⁄, yÓ&\É TŒ\T |üPs¡dí +ü K´\T>± ø£\ y˚sT¡ y˚sT¡ ø=\‘·\T >∑\ Bs¡#È ‘· T· s¡ÁkÕ\qT
mìï+{Ïì ˙e⁄ #˚j·T>∑\e⁄.
4. ˇø£ |üP\#·Á‘·+ #·‘T· s¡ÁkÕø±s¡+˝À e⁄+~. Bì uÛTÑ »+ bı&Ée⁄ 3.5MT Bì #·T≥÷º 4 es¡Tdü\T ‘ê&ÉT #·T≥ºe˝…qqï
MT≥s¡T ‘ê&ÉT KØ<äT ` 15 #=|üq m+‘· Ks¡TÃ n>∑TqT.
5. 60 ôd+.MT bı&Ée⁄ >∑\ r>∑‘√ á ÁøÏ+~ Áø£e÷ø±sê\qT @s¡Œ]∫q yêì uÛÑT»+ bı&Ée⁄qT ø£qT>=q+&ç?
i) düeTu≤VüQ Á‹uÛÑTeTT ii) #·‘·Ts¡Ádü+
iii) Áø£eTwü&ÉT“¤õ iv) Áø£eT|ü+#·uÛÑTõ
6. ã+{Ï eT]j·TT ã;¢ Á|ürs√p ñ<äj·TeTT C≤–+>¥≈£î yÓfi¯ó‘ês¡T. ã+{Ï 80 MT. uÛÑT»+ >∑\ #·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡
bÕs¡Tÿ #·T≥÷º |üs¡T¬>‘·TÔ‘ê&ÉT. ã;¢ 90 MT. bı&Ée⁄, 60 MT. yÓ&É\TŒ >∑\ Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ bÕs¡Tÿ #·T≥÷º
|üs¡T¬>‘·TÔ‘√+~. Ç<ä›s¡÷ 3 kÕs¡T¢ |üs¡T¬>‹Ôq m≈£îÿe <ä÷s¡eTT |üs¡T¬>‹Ôq yês¡T mes¡T? m+‘· <ä÷s¡eTT m≈£îÿe
|üsT¡ >¬ ‘êÔsT¡ .
7. ˇø£ Bs¡È#·‘·Ts¡ÁdüeTT jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄ <ëì yÓ&É\TŒ≈£î ¬s+&ÉT ¬s≥T¢ e⁄+~. Bì #·T≥Tºø=\‘· 48 ôd+.MT nsTTq
Bs¡È#·‘·Ts¡ÁdüeTT jÓTTø£ÿ ø=\‘·\qT ø£qT>=qTeTT?
8. ˇø£Á‹uÛÑT»eTT jÓTTø£ÿ ¬s+&ÉT uÛÑTC≤\T es¡Tdü>± 12 ôd+.MT, 14 ôd+.MT eT]j·TT Bì #·T≥Tºø=\‘· 36 ôd+.MT
nsTTq eT÷&Ée uÛÑT»eTTqT ø£qT>=qTeTT?
9. á ÁøÏ+~ Äø±sê\ #·T≥Tºø=\‘·\qT ø£qT>=qTeTT
i) 3 ôd+.MT— 4 ôd+.MT— 5 ôd+.MT \ uÛÑTC≤\T >∑\ Á‹uÛÑT»+
ii) uÛÑT»eTT 9ôd+.MT \T>± >∑\ düeTu≤VüQ Á‹uÛÑT»+
iii) s¬ +&ÉT düe÷q uÛTÑ C≤\ bı&Ée⁄ 8 ôd+.MT, eT÷&Ée uÛTÑ »+ bı&Ée⁄ 6 ôd+.MT \T>± >∑*–q düeT~«u≤VüQ
Á‹uÛÑT»+
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0! 137
DEFp 2UV)WPZ<..
ÁøÏ+~ dü+eè‘· |ü{≤\qT |ü]o*<ë›+. Çe˙ï düeT‘·\+ô|’ ø=+‘· Á|ü<˚XÊìï ÄÁø£$TkÕÔsTT. Mì˝À @$ m≈£îÿe
Á|ü<˚X¯eTTqT ÄÁø£$TkÕÔjÓ÷ ˙e⁄ #Ó|üŒ>∑\yê? |ü{≤\ »‘·\qT |ü]o*+∫, m≈£îÿe Á|ü<˚X¯eTTqT ÄÁø£$T+#˚ |ü{≤ìï
( ) e÷s¡Tÿ#˚ >∑T]Ô+#·+&ç?
(a) (b) (a) (b)
(a) (b)
(a) (b)
@<Ó’Hê ˇø£ dü+eè‘· |ü≥+ ÄÁø£$T+#˚ Á|ü<˚XÊH˚ï <ëì yÓ’XÊ\´+ n+{≤+.
ô|’q ù|s=ÿqï |ü{≤\˝À @~ m≈£îÿe yÓ’XÊ˝≤´ìï ø£*–e⁄+≥T+<√ ˙e⁄ #Ó|üŒ>∑\e⁄.
nsTT‘˚ á $<Ûä+>± nìï dü+<äsê“¤\˝À #Ó|üŒ>∑\e÷?
á Á|üø£ÿ |ü{≤\qT >∑eTì+#·+&ç. Mì˝À <˚ì yÓ’XÊ\éTT
m≈£îÿe? Ç~ #Ó|üŒ≥+ düT\uÛÑy˚THê? Bìì ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î
ˇø£ Á>±|òt ù||üs¡TqT ñ|üjÓ÷–<ë›+. (i) (ii)
Á>±|òt ù||üs¡T˝À 1 ôd+.MTI 1 ôd+.MT ø=\‘·\T >∑\ #·‘·Ts¡ÁkÕ\T+{≤j·Tì eTq≈£î ‘Ó\TdüTø£<ë! á Á>±|òt ù||üs¡Tô|’
ô|’ Äø±sêìï ñ+∫ n+#·T yÓ+ã&ç ^j·T+&ç.
ˇø£ Äø±sêìï, 1 ôd+.MT uÛÑT»+ >∑\ #·‘·Ts¡ÁkÕ\#˚ |üP]Ô>± ì+|ü&ÜìøÏ
mìï #·‘T· s¡ÁkÕ\T nedüse¡ TÚ‘êjÓ÷ Ä dü+K´qT Ä Äø±s¡+ jÓTTø£ÿ yÓX’ Ê\´+ n+{≤eTì
eTq≈£î ‘Ó\TdüT.
(ii)
nsTT‘˚ á Äø±sê\#˚ ÄÁø£ $ T+#· ã &ç q
Á|ü<˚XÊ\qT |ü]o*+∫q yêì˝À ø=ìï #·‘·Ts¡ÁkÕ\˝À |üP]Ô Á|ü<˚X¯eTT Äø±s¡+ ˝À|ü˝Ò
e⁄+~. ø=ìï #·‘·Ts¡ÁkÕ\˝À dü>∑+ Á|ü<˚X¯eTT, ø=ìï+{Ï˝À dü>∑+ ø£+fÒ m≈£îÿe
(iii)
eT]ø=ìï+{Ï˝À dü>∑+ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe Á|ü<˚X¯+ Äø±s¡+ ˝À|ü\ ñ+~. kÂ\uÛÑ´+ ø=s¡≈£î
dü>∑+ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe Á|ü<˚X¯eTTqï #·‘·Ts¡ÁkÕ\qT ˝…øÏÿ+#·≈£î+&Ü e<ä*y˚kÕÔ+. dü>∑+ ø£+fÒ m≈£îÿe Á|ü<˚X¯eTT Äø±s¡+
˝À|ü˝Ò e⁄+fÒ yêìì |üP]Ô #·‘·Ts¡ÁkÕ\T>± |ü]>∑DÏ+∫ ˝…øÏÿkÕÔ+. dü>∑+ Á|ü<˚X¯+ e÷Á‘·y˚T Äø±s¡+ ˝À|ü˝Ò e⁄+&˚
n˝≤+{Ï ¬s+&ÉT #·‘·Ts¡ÁkÕ\qT ø£*|æ ˇø£ #·‘·Ts¡Ádü+>± ˝…øÏÿkÕÔ+. Ç˝≤ n+#·Hê y˚j·T&É+ e\q dü>∑+ ø£Hêï ‘·≈£îÿe
ñqï #·‘·Ts¡ÁkÕ\qT e~* y˚j·T&É+ dü>∑+ ø£Hêï m≈£îÿe ñqï #·‘·Ts¡ÁkÕ\qT |üP]Ô>± >∑Dq˝ÀìøÏ rdüTø=q&É+ dü]
‘·÷–qfÒ¢‘·T+~.
138
á $<Ûä+>± |ü≥eTT (iii) ˝Àì Äø±s¡eTT ÄÁø£$T+∫q #·‘·Ts¡ÁkÕ\qT ˝…øÏÿ+∫ øÏ+~ |ü{Ïºø£˝À ì+|ü⁄<ë+.
"N_l.!7\+"&'#()<.. 23d+`'!Z 2UV)WPZ<..
50F`!F.PX
i. |üP]Ô #·‘·Ts¡ÁkÕ\T 17 17
ii. dü>∑+ Á|ü<˚X¯+ e÷Á‘·y˚T ÄÁø£$T+#·ã&çq #·‘·Ts¡ÁkÕ\T 3 3×½
iii. dü>∑+ ø£+fÒ m≈£îÿe Á|ü<˚X¯eTT ÄÁø£$T+#·ã&çq #·‘·Ts¡ÁkÕ\T 4 4
iv. dü>∑+ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe Á|ü<˚X¯eTT ÄÁø£$T+#· ã&çq #·‘·Ts¡ÁkÕ\T 5 0
yÓTT‘·Ô+ yÓ’XÊ\éTT = 17 + 3 × ½ + 4 = 22½ #·. ôd+.MT
á $<Ûä+>± Á|ür Äø±s¡+ jÓTTø£ÿ yÓ’XÊ\éTTq÷ n+#·Hê y˚j·Te#·TÃ |ü≥eTT˝À ¬s+&Ée Äø±s¡+ jÓTTø£ÿ
yÓ’XÊ\éTTqT Ç<˚ $<Ûä+>± ˝…øÏÿ+∫ ¬s+&ç+{Ï˝À @~ m≈£îÿe yÓ’XÊ\éTT ø£*–e⁄+<√ ìs¡ísTT+#·TeTT
+"&'Q0.AR!50!ST
#·‘·Ts¡Ádü >∑fi¯flqT ˝…øÏÿ+#·T≥ <ë«sê øÏ+~ |ü{≤\ yÓ’XÊ˝≤´\T ø£qT>=qTeTT?
ˇø=ÿø£ÿ >∑&ç yÓ’XÊ\éTT 1 #·.ôd+.MT
(i) (iii)
(iv) (v)
(ii)
(vi) (vii) (viii) (ix)
+kl+5(Q0.!ST
1. Ä≈£î\qT, |üP\πs≈£î\qT >∑fi¯fl ø±–‘·+ ô|’ ñ+∫ yê{Ï n+#·T\ yÓ+ã&ç ^∫ yêì yÓ’XÊ\éTT\qT
ø£qT>=qTeTT?
2. Á>±|òt ù||üs¡T ô|’ πsFj·T Äø£è‘·T\qT ^∫, Ä Äø£è‘·T\T ÄÁø£$T+∫q #·‘·Ts¡ÁkÕ\qT ˝…øÏÿ+#·T≥
<ë«sê yêì yÓ’XÊ\éTTqT n+#·Hê y˚j·TTeTT.
DEFpFD o=>J50/0.=>"`'+ 2UV)WPZ<..
>∑fi¯fl ø±–‘·eTTqT ñ|üjÓ÷–+∫ bı&Ée⁄ 7 ôd+.MT, yÓ&É\TŒ 4 ôd+.MT ø=\‘·\T >∑\ 7 ôd+.MT.
Bs¡È#·‘·Ts¡ÁdüeTT jÓTTø£ÿ yÓ’XÊ\éTTqT ø£qT>=q>∑\e÷?
4 ôd+.MT.
1ôd+.MT uÛTÑ »+ >∑\ #·‘T· s¡ÁkÕ\qT ø£*–q >∑fifl¯ ø±–‘·eTT ô|’ ô|’ ø=\‘·\÷
ˇø£ Bs¡È#·‘·Ts¡ÁdüeTTqT ì]à+∫q n~ 28 >∑fi¯flqT ÄÁø£$T+#·≥+ >∑eTì+#·e#·TÃ.
ø£qTø£ á Bs¡È#·‘·Ts¡ÁdüeTT yÓ’XÊ\éTT R 28 #·.ôd+.MT
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0! 139
|ü≥eTTqT |ü]o*+∫q Bs¡È#·‘·Ts¡ÁdüeTT ÄÁø£$T+∫q Á|ü<˚X¯eTT˝À es¡Tdü≈£î 7 #·‘·Ts¡ÁkÕ\T #=|üq 4 es¡Tdü\T
ø£\e⁄. ø£qTø£ yÓTT‘·Ô+ #·‘·Ts¡ÁkÕ\ (>∑fi¯fl) dü+K´ R 7I4R 28
(i) (ii) (iii)
Ç#·Ã≥ 28qT Bs¡È#·‘·Ts¡ÁdüeTT jÓTTø£ÿ yÓ’XÊ\éTT. 7qT Bs¡È#·‘·Ts¡ÁdüeTT jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄, 4qT Bs¡È#·‘·Ts¡ÁdüeTT
jÓTTø£ÿ yÓ&É\TŒ >± >∑eTì+#·e#·TÃ.
øÏ+~ ø=\‘·\˝À Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕ\qT >∑fi¯fl ù||üs¡T (Á>±|òt ù||üs¡T) ô|’ ì]à+∫ n~ ÄÁø£$T+∫q >∑fi¯flqT
(#·‘·Ts¡ÁkÕ\qT) ˝…øÏÿ+#·T≥ <ë«sê Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕ\ yÓ’XÊ˝≤´ìï ø£qT>=qTeTT eT]j·TT Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕ\ bı&Ée⁄, yÓ&É\TŒ\
\u≤›ìï ø£qT>=qTeTT. |òü*‘ê\ qT+∫ ˙y˚$T }Væ≤+#·>∑\e⁄.
Áø£.dü+K´ bı&Ée⁄ yÓ&É\TŒ #·<äsê\ dü+K´ (yÓ’XÊ\´+) bı&Ée⁄ I yÓ&É\TŒ
Bs¡È #·‘·Ts¡Ádü yÓ’XÊ\´+
1. 4 3 12 4 × 3 = 12 #·. ôd+.MT.
2.
3.
ô|’ |òü*‘ê\T eT]j·TT #·s¡Ã qT+∫
o=>J50/0.=>"`'+2UV)WPZ<..+v+GxSy<z+w+2USyP.+nì ìsê∆]+#·>∑\eTT.
Ç|ü⁄&ÉT eTqeTT Á>±|òt ù||üs¡T (>∑fi¯flø±–‘·eTT) ñ|üjÓ÷–+#· ≈£î+&Ü Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü yÓ’XÊ\´+ ø£qT>=+<ë+.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î bı&Ée⁄ 6ôd+.MT, yÓ&É\TŒ 4 ôd+.MT ø=\‘·\T >∑\ Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü yÓ’XÊ\éTTqT ø£qT>=+<ë+.
Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü yÓ’XÊ\´+ R bı&Ée⁄IyÓ&É\TŒ R 6I4 R 24 #·.ôd+.MT
+"&'Q0.AR!50!ST
ˇπø #·T≥Tºø=\‘· ø£*–q ¬s+&ÉT y˚s¡Ty˚s¡T Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕ\qT ^j·TTeTT. yêì yÓ’XÊ˝≤´\qT b˛\TÃeTT n$
düe÷qy˚THê? ˇπø #·T≥Tºø=\‘· ø£*–q ¬s+&ÉT y˚s¡T y˚s¡T #·‘·Ts¡ÁkÕ\qT ˙e⁄ ^j·T>∑\yê?
+kl+5(Q0.!ST
2UV)WPZ!+N_\.?O\!STF
1. ˙ ‘·s¡>∑‹ >∑~ jÓTTø£ÿ H˚\. 2. MT Ç+{Ï˝À ˇø£ ‘·\T|ü⁄. 3. ˙ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À q\¢ã\¢.
140
DEFpFK +50/0.=>"`'+2UV)WPZ<..
4 ôd+.MT uÛTÑ »eTT>∑\ ˇø£ #·‘T· s¡ÁkÕìï rdüT≈£î+<ë+. Bìì >∑fifl¯ ø±–‘·eTTô|’ 4 ôd+.MT
(Á>±|òt ù||üsY ô|’)
|ü≥eTT˝À #·÷|æq $<Û+ä >± neT]Ã |ü]o*ùdÔ n~ es¡Tdü≈î£ 4 >∑fió¯ fl #=|üq
4 ôd+.MT
4 ôd+.MT
4 es¡Tdü\T nq>± yÓTT‘·ÔeTT 16 >∑fi¯flqT ÄÁø£$T+∫q≥T¢>± >∑eTì+#·e#·TÃ.
ø£qTø£ Bì yÓ’XÊ\éTT R 16 #·.ôd+.MT = 4 × 4 #·.ôd+.MT
Ç#·Ã≥ #·‘T· s¡Ádü uÛTÑ »eTT 4 >± >∑eTì+#·>\∑ s¡T. eT]j·TT bı&Ée⁄, yÓ&\É TŒ\T 4 ôd+.MT
düe÷q+>± >∑\ Bs¡È#·‘·Ts¡ÁdüeTTH˚, #·‘·Ts¡ÁdüeT+{≤s¡ì ≈£L&Ü >∑eTì+#·>∑\s¡T.
á |òü*‘·+ qT+&ç #·‘·Ts¡Ádü yÓ’XÊ˝≤´ìøÏ dü÷Á‘·eTTqT }Væ≤+#·>∑\yê?
+"&'Q0.AR!50!STF
#·‘·Ts¡ÁkÕ\ uÛÑTC≤\ ø=\‘·\T ÁøÏ+<ä Çe«ã&çHêsTT yêìì Á>±|òt ù||üsY ô|’ ^∫ >∑fi¯flqT ˝…øÏÿ+#·T≥
<ë«sê yÓ’XÊ\éTTqT ø£qT>=qTeTT uÛÑT»eTTIuÛÑT»eTT jÓTTø£ÿ $\TeqT ø£qT>=qTeTT? á |òü*‘ê\ qT+∫
˙y˚$T }Væ≤+#·>∑\e⁄.
i) 4 ôd+.MT ii) 6 ôd+.MT iii) 2 ôd+.MT iv) 8 ôd+.MT
ô|’ #·s¡Ã eT]j·TT |òü*‘ê\ qT+∫
50/0.=>"`'+2UV)WPZ<..+v+,$-.u<..+w+,$-.u<..+nì ìsêú]+#·>∑\eTT.
= (uÛÑT»eTT)2
6#Im'Y=>9+DE+n 144 ôd+.MT, 100ôd+.MT ø=\‘·\T es¡Tdü>± bı&Ée⁄, yÓ&É\TŒ\T>± >∑\ Á|ü<˚XÊìï bı&Ée⁄ 12
ôd+.MT, yÓ&É\TŒ 5 ôd+.MT >∑\ f…Æ˝Ÿ‡‘√ ì+|üe˝…qqï mìï f…Æ˝Ÿ‡ ø±e˝…qT?
fg#$%\+n f…Æ˝Ÿ‡ ì+|üe\dæq Á|ü<˚X¯eTT jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄ = 144 ôd+.MT
yÓ&É\TŒ = 100 ôd+.MT
f…Æ˝Ÿ‡ ì+|üe\dæq Á|ü<˚X¯eTT jÓTTø£ÿ yÓ’XÊ\éTT = 144 ôd+.MT × 100 ôd+.MT
= 14,400 #·. ôd+.MT
ˇø=ÿø£ÿ f…Æ˝Ÿ jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄ = 12 ôd+.MT
yÓ&É\TŒ = 5 ôd+.MT
ˇø=ÿø£ÿ f…Æ˝Ÿ jÓTTø£ÿ yÓ’XÊ\éTT = 12 ôd+.MT. × 5 ôd+.MT
= 60 #·.ôd+.MT
f…Æ˝Ÿ‡ ì+|üe\dæq Á|ü<˚X¯ yÓ’XÊ\´+ 14400
ø±e\dæq f…Æ˝Ÿ‡ dü+K´ =
ˇø£ f…Æ˝Ÿ yÓ’XÊ\´+ =
60
= 240 f…Æ˝Ÿ‡
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0! 141

6#Im'Y=>9+DD+n ˇø£ Bs¡È#·‘·Ts¡ÁdüeTT, ˇø£ #·‘·Ts¡ÁdüeTT #·T≥Tºø=\‘·\T düe÷qeTT. Bs¡È#·‘·Ts¡ÁdüeTT jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄,
yÓ&É\TŒ\T es¡Tdü>± 35 ôd+.MT, eT]j·TT 25 ôd+.MT nsTTq ¬s+&ç+{Ï˝À <˚ì yÓ’XÊ\éTT m≈£îÿe? m+‘·
m≈£îÿe?
fg#$%\++n+ Bs¡È#·‘·Ts¡ÁdüeTT jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· = 2 (bı&Ée⁄+ yÓ&É\TŒ)
= 2 (35 + 25) = 2 × 60 = 120 ôd+.MT
ø£qTø£ #·‘·Ts¡ÁdüeTT jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· = 120 ôd+.MT
120
#·‘·Ts¡Ádü uÛÑT»eTT = = 30 ôd+.MT
4
#·‘·Ts¡Ádü yÓ’XÊ\éTT = (uÛÑT»eTT)2 = (30)2 = 900 #·. ôd+.MT
eT]j·TT Bs¡È #·‘·Ts¡Ádü yÓ’XÊ\éTT R bı&Ée⁄ I yÓ&É\TŒ
= 35 × 25 = 875 #·. ôd+.MT
nq>± #·‘·Ts¡Ádü yÓ’XÊ\éTT, Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü yÓ’XÊ\´+ ø£+fÒ (900 - 875) #·. ôd+.MT = 25 #·. ôd+.MT m≈£îÿe.
6#Im'Y=>9+DK+n 4 MT. bı&Ée⁄, 68 ôd+.MT.\ yÓ&É\TŒ >∑\ ˇø£ Bs¡È #·‘·Ts¡ÁdüeTT jÓTTø£ÿ yÓ’XÊ\éTTqT #·. ôd+.MT.
\˝À ø£qT>=qTeTT?
fg#$%\+n Bs¡È #·‘·Ts¡ÁdüeTT jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄ R 4 MT. R 400 ôd+.MT
yÓ&É\TŒ R 68 ôd+.MT.
Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü yÓ’XÊ\éTT R bı&Ée⁄ I yÓ&É\TŒ
R 400 I 68
R 27,200 #·.ôd+.MT
6#Im'Y=>9+Dp+n 40 MT. bı&Ée⁄ >∑\ ˇø£ Bs¡È#·‘·Ts¡ÁdüeTT jÓTTø£ÿ yÓ’XÊ\éTT 1,120 #·.MT. nsTTq <ëì yÓ&É\TŒqT
ø£qT>=qTeTT?
fg#$%\+n Bs¡È#·‘·Ts¡ÁdüeTT bı&Ée⁄ R 40 MT.
Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü yÓ’XÊ\éTT R 1,120 #·.MT
ø±˙ Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü yÓ’XÊ\éTT R bı&Ée⁄ I yÓ&É\TŒ
yÓX’ Ê\´+ 1120
ø±e⁄q yÓ&É\TŒ = = = 28 MT
bı&Ée⁄ 40
6#Im'Y=>9+Dq : 5 MT. bı&Ée⁄, 4 MT.\ yÓ&É\TŒ >∑\ düú\eTT˝À 5 yÓTTø£ÿ\ bÕ<äT\T rj·Tã&çHêsTT. yÓTTø£ÿ\
bÕ<äT\˙ï 1 MT. uÛÑT»+ >∑\ #·‘·Ts¡ÁkÕ˝…’q $T–*q Á|ü<˚X¯+ jÓTTø£ÿ yÓ’XÊ\éTTqT ø£qT>=qTeTT?
fg#$%\+n düú\eTT jÓTTø£ÿ yÓ’XÊ\éTT R bı&Ée⁄ I yÓ&É\TŒ
R 5 I 4 #·.ôd+.MT
R 20 #·.ôd+.MT
ˇø=ÿø£ÿ yÓTTø£ÿ bÕ<äT jÓTTø£ÿ yÓ’XÊ\éTT R 1 I 1 R 1 #·.ôd+.MT.
5 yÓTTø£ÿ\ bÕ<äT\ jÓTTø£ÿ yÓTT‘·Ô+ yÓ’XÊ\éTT R 5 #·.ôd+.MT.
$T–*q Á|ü<˚X¯eTT jÓTTø£ÿ yÓ’XÊ\éTT R 20 ` 5 R 15 #·.ôd+.MT.
142
[,$YZ`'<..+B+DEFK
1. ÁøÏ+~ ø=\‘·\T >∑\ Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕ\ yÓ’XÊ˝≤´\qT ø£qT>=qTeTT?
i) 50 ôd+.MT eT]j·TT 20 ôd+.MT ii) 65 MT eT]j·TT 45 MT
iii) 25 ôd+.MT eT]j·TT 16 ôd+.MT iv) 7 øÏ.MT eT]j·TT 19 øÏ.MT
2. øÏ+~ ø=\‘·\T uÛÑTC≤\T>± >∑\ #·‘·Ts¡ÁkÕ\ yÓ’XÊ\éTTqT ø£qT>=qTeTT?
i) 26 MT ii) 17 MT iii) 52 ôd+.MT. iv) 8 ôd+.MT
3. ˇø£ Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ |ü≥eTT jÓTTø£ÿ yÓ’XÊ\éTT1,125 #·. ôd+.MT <ëì yÓ&É\TŒ 25 ôd+.MT nsTTq <ëì
bı&Ée⁄qT ø£qT>=qTeTT?
4. ˇø£ Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ bı\eTT jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄ 60 MT Bì yÓ&É\TŒ, Bì bı&Ée⁄˝À dü>∑eTT nsTTq <ëì
yÓ’XÊ\éTTqT ø£qT>=qTeTT?
5. ˇø£ #·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ ø±–‘·eTT jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· 40 ôd+.MT. nsTTq Bì uÛÑTC≤ìï eT]j·TT yÓ’XÊ˝≤´ìï
ø£qT>=qTeTT?
6. ˇø£ Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ bòÕ¢≥T jÓTTø£ÿ yÓ’XÊ\éTT 2400 #·.MT. Bì bı&Ée⁄, yÓ&É\TŒ\T 3:2 ìwüŒ‹Ô˝À e⁄qï Bì
#·T≥Tºø=\‘·qT ø£qT>=qTeTT?
7. ˇø£ >∑~ jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄, yÓ&É\TŒ\T es¡Tdü>± 6 MT. eT]j·TT 4 MT. nsTT‘˚ Bì H˚\+‘·{ÏøÏ ø±¬sŒ{Ÿ
|üs¡T#·T≥≈£î ø±e\dæq ø±¬sŒ{Ÿ yÓ’XÊ\´+ m+‘·? 1 #·.MT. ø±¬sŒ{Ÿ KØ<äT ` 240 #=|üq m+‘· Ks¡TÃ
ne⁄‘·T+~?
8. ˇø£ #·‘·Ts¡Ádü+ eT]j·TT ˇø£ Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕ\ #·T≥Tºø=\‘·\T düe÷q+. #·‘·Ts¡Ádü+ jÓTTø£ÿ uÛÑT»+ 72 MT.
eT]j·TT Bs¡È #·‘·Ts¡Ádü+ jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄ 80 MT. nsTTq <˚ì yÓ’XÊ\´+ m≈£îÿe? m+‘· m≈£îÿe?
9. ˇø£ #·‘·Ts¡Ádü+ jÓTTø£ÿ yÓ’XÊ\´+ 49 #·.ôd+.MT. Bì #·T≥Tºø=\‘·˝À düe÷qyÓTÆq #·T≥Tºø=\‘· >∑\ Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü+
jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄ 9.3 ôd+.MT. nsTTq Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü+ jÓTTø£ÿ yÓ&É\TŒ m+‘·? <˚ì yÓ’XÊ\´+ m≈£îÿe?
10. sêVüQ˝Ÿ≈£î 400 MT. I 200 MT. ø=\‘·\T >∑\ Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ bı\+ ø£\<äT. Ç‘·ì $TÁ‘·T&ÉT sêeTT≈£î
300 MT. uÛÑT»+>± >∑\ #·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ bı\+ ø£\<äT. á ¬s+&ç+{Ï #·T≥÷º ø£+#Ó y˚j·TT≥≈£î MT≥s¡T≈£î s¡T.
150 e+‘·Tq m+‘· Ks¡Ã n>∑TqT. 10 #·.MT.\ Á|ü<˚X¯eTT˝À ˇø£ #Ó≥TºqT Hê{Ïq me] bı\+˝À m≈£îÿe
#Ó≥¢qT Hê≥e#·TÃ? mìï m≈£îÿe #Ó≥¢qT Hê≥e#·TÃ?
11. ˇø£ Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ H˚\ jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄ <ëì yÓ&É\TŒ ø£+fÒ 20 MT. m≈£îÿe. <ëì #·T≥Tºø=\‘· 280 MT.
nsTTq <ëì bı&Ée⁄ m+‘·?
12. 240 MT. I 200 MT. ø=\‘·\T >∑\ Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ düú\eTTq≈£î ø£+#˚ y˚j·TT≥≈£î MT≥s¡T≈£î ` 30 e+‘·Tq
m+‘· Ks¡TÃ n>∑TqT?
13. 120 MT. uÛÑT»+>± >∑\ ˇø£ #·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ bı\eTTqT >∑&ç¶ yÓTÆ<ëq+>± e÷s¡TÃ≥≈£î #·<äs¡|ü⁄ MT≥s¡T≈£î ` 35
e+‘·Tq m+‘· Ks¡TÃ ne⁄‘·T+~?
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0! 143

14. á øÏ+~ dü+<äsê“¤\˝À Bs¡È#·‘·Ts¡ÁdüeTT jÓTTø£ÿ yÓ’XÊ\´+ @ $<Ûä+>± e÷s¡T‘·T+~.
i) bı&Ée⁄, yÓ&É\TŒ\T ¬s+&ÉT ¬s≥T¢ nsTTq ii) bı&Ée⁄ 2 ¬s≥T¢, yÓ&É\TŒ 3 ¬s≥T¢ nsTTq
15. á øÏ+~ dü+<äs¡“¤eTT\˝À #·‘·Ts¡ÁdüeTT jÓTTø£ÿ yÓ’XÊ\éTT @ $<Ûä+>± e÷s¡T‘·T+~.
i) uÛÑT»eTT bı&Ée⁄ ¬s{Ïº+|ü⁄ nsTTq ii) uÛÑT»eTT bı&Ée⁄ dü>∑+ nsTTq
<.\!+(=>._\RF
1. ˇø£ dü+eè‘· |ü≥+ #·T≥÷º <ëì dü]Vü≤<äT› yÓ+≥ ˇø£kÕ] ‹]– sêe&ÜìøÏ Á|üj·÷DÏ+#·e\dæq <ä÷s¡eTTH˚
<ëì #·T≥Tºø=\‘· n+{≤s¡T.
2. i) Bs¡È#·‘·Ts¡ÁdüeTT jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· R 2 I (bı&Ée⁄ G yÓ&É\TŒ)
ii) #·‘·Ts¡ÁdüeTT jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· R 4 I uÛÑT»+ bı&Ée⁄
iii) düeTu≤VüQ Á‹uÛÑT»+ jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· R 3 I uÛÑT»+ bı&Ée⁄
3. i) nìï uÛÑTC≤\T, ø√D≤\T düe÷q+>± >∑\ dü+eè‘· |ü{≤\qT Áø£eTãVüQuÛÑTE\T n+{≤eTT.
ii) ˇø£ Áø£eTãVüQuÛÑTõ jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘·, <ëì uÛÑTC≤\ dü+K´ eT]j·TT uÛÑT»eTT jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄\
\u≤›ìøÏ düe÷qeTT.
4. ˇø£ dü+eè‘· |ü≥eTT ÄÁø£$T+∫q Á|ü<˚X¯eTTH˚ <ëì yÓ’XÊ\éTT n+{≤eTT.
5. >∑fifl¯ ø±–‘·eTT ˝Ò<ë Á>±|òt ù||üsT¡ qT ñ|üj÷Ó –+∫ ˇø£ dü+eè‘· |ü≥eTT jÓTTø£ÿ yÓX’ Ê\éTTqT n+#·Hêy˚jT· T≥≈£î
á ÁøÏ+~ |ü<ä∆‘·T\qT ñ|üjÓ÷–kÕÔeTT.
i) dü>∑+ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe uÛ≤>∑eTTqï #·‘·Ts¡ÁkÕ\qT e<ä*y˚j·TTeTT.
ii) dü>∑+ ø£+fÒ m≈£îÿe uÛ≤>∑eTTqï #·‘·Ts¡ÁkÕ\qT |üP]Ô #·‘·Ts¡ÁkÕ\T>± |ü]>∑DÏ+∫ ˝…øÏÿ+#·TeTT.
1
iii) dü>∑uÛ≤>∑+ e⁄qï #·‘·Ts¡ÁkÕ\ yÓ’XÊ\éTTqT 2
#·.ôd+.MT >± uÛ≤$+∫ Ç˝≤+{Ï ¬s+&ÉT #·‘·Ts¡ÁkÕ\qT
ø£*|æ ˇø£{Ï>± ˝…øÏÿ+#·TeTT.
6. i) Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü yÓ’XÊ\éTT = bı&Ée⁄ I yÓ&É\TŒ
ii) #·‘·Ts¡Ádü yÓ’XÊ\éTT = uÛÑT»eTT I uÛÑT»eTT
iii) ˇπø #·T≥Tºø=\‘·\T >∑\ ˇø£ Bs¡È#·‘·TÁs¡dü+, ˇø£ #·‘·Ts¡Ádü+\˝À #·‘·Ts¡Ádü yÓ’XÊ\´+ m≈£îÿe>± e⁄+≥T+~.
144
O#$HRN0.<..+B+DD
JK'LAM+<.4N0..+OP.FQ/0<..
DDED 6FG#HI/0!
ì‘·´J$‘·+˝À eTq+ sêX¯ó\qT $$<Ûä s¡ø±\T>± b˛\TkÕÔeTT. e÷¬sÿ{À¢ #Íø£ yÓTT<ä\>∑T $wüj·÷\qT
b˛\TÃ≈£î+{≤+. ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\qT #·÷<ë›+.
Á|ü‹ s√E dü‘´· eT]j·TT eT<ÛTä ø£sY dü÷ÿ˝Ÿ≈î£
yÓfi‚fleTT+<äT bÕ\T ‘ê>∑T‘ês¡T. dü‘·´ ¬s+&ÉT #Ó+#ê\
#·¬øÿs¡qT ˇø£ ø£|ü⁄Œ bÕ\≈£î ø£\T|ü>±, eT<ÛäTø£sY ˇø£
#Ó+#ê #·¬øÿs¡qT ˇø£ ø£|ü⁄Œ bÕ\≈£î ø£*bÕs¡T.
me] ø£|ü⁄Œ˝Àì bÕ\T ‹j·T´>± ñ+{≤sTT? s¡T∫#·÷&É≈£î+&Ü eTq+ #Ó|üŒ>∑\e÷?
XÊs¡<ä 3 #Ó+#ê\ #·¬øÿs¡qT 2 S3+<#%T+U<#%T+VWPX+YJZ.[ cdefg+U+<#%T+S3+<#%T+&'_`'MVab.+VWS3X
ø£|ü⁄Œ\ bÕ\˝À ø£*|æ+~. eTT>∑TZ] ø£|ü⁄Œ˝ Y\W]^<+&'_`'MVab.+6S3X=..E =h iC!j &'_+6PXklm
˝Àì bÕ\ ‹j·T´<äHêìï b˛\Ã+&ç?
øÏ+~ dü+<äsê“¤ìï |ü]o*+#·+&ç.
dæ ] e<ä › 8 H√{Ÿ | ü ⁄ dü Ô ø ±\T
eT]j·TT s¡$ e<ä› 16 H√{Ÿ|ü⁄düÔø±\T
ñHêïsTT.
b˛\Ã&ÜìøÏ s¡$ yê{Ï dü+K´˝À¢ì ‘˚&Ü\‘√ b˛*Ã‘˚, dæ] uÛ≤>±Vü‰s¡+ <ë«sê b˛*Ã+~. ˇø£ sê• Ç+ø=ø£
sê•ø£Hêï m+‘· m≈£îÿe, ˝Ò<ë m+‘· ‘·≈£îÿe nì b˛\Ã&Üìï eéø£\q+‘√ b˛\Ã&É+ n+{≤+. n˝≤π> ˇø£sê•eTs=ø£
sê•øÏ mìï ¬s≥T¢ m≈£îÿe ˝Ò<ë mìï¬s≥T¢ ‘·≈£îÿe nì b˛\Ã&Éy˚T uÛ≤>∑Vü‰s¡+‘√ b˛\Ã&É+ n+{≤+.
sêX¯ó\qT eéø£\q+‘√ b˛\Ã&É+ eT]j·TT uÛ≤>∑Vü‰s¡+‘√ b˛\Ã&ÜìøÏ dü+ã+~Û+∫ eT÷&ÉT dü+|òüT≥q\qT
ñ<äVü≤]+#·+&ç. eTq+ ˇø£ $T&ÉT‘· eT]j·TT ˇø£ NeT bı&Ée⁄\qT b˛\Ã&ÜìøÏ yê{Ï bı&Ée⁄\ ‘˚&ÜqT ø£qTø√ÿe&É+
<ë«sê b˛\Ã&É+ kÕ<Ûä´+ø±<äT. 4 ˝Ò<ë 5 ôd+.MT. bı&Ée⁄+&˚
$T&ÉT‘·qT, #ê˝≤ ø=~› $T.MT. bı&Ée⁄+&˚ NeT bı&Ée⁄‘√
b˛\Ã&É+ dü]ø±<äT. yê{Ï bı&Ée⁄\ ‘˚&Ü <ë<ë|ü⁄ 4 ôd+.MT.
e÷Á‘·yT˚ ñ+≥T+~. Ç~ yê{ÏeT<Û´ä ô|<ä‘› &˚ ÜqT >∑T]Ô+|üCj
Ò T· <äT.
Bìø£Hêï ˇø£ NeT yÓqTø£ eTs=ø£ NeTqT neTs¡Ã&É+ <ë«sê
mìïNeT\ bı&Ée⁄ $T&ÉT‘· bı&Ée⁄≈£î dü]b˛‘·T+<√ b˛\Ãe#·TÃ.
Ç˝≤ 15 qT+∫ 20 NeT\ bı&Ée⁄ ˇø£ $T&ÉT‘· bı&Ée⁄≈£î
düe÷qeTe⁄‘·T+<äì uÛ≤$+#·e#·TÃ.
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0! 145
<.=nVW+6#He'o=>9P.+50pqr!qsE
ˇø£ ø±s¡T <Ûäs¡ ` 2,50,000 eT]j·TT ˇø£ yÓ÷≥s¡T u…’ø˘ <Ûäs¡ ` 50,000 yê{Ï eT<Ûä´>∑\ ‘˚&ÜqT b˛\Ã&É+
<ë«sê ‘˚&Ü ` 2,00,000 nì #Ó|üŒe#·TÃ. á ‘˚&Ü m+‘· $düÔs¡D ø£*–e⁄+<√ ns¡∆+ #˚düTø√˝Ò+. n<˚uÛ≤>∑Vü‰]ø£ b˛*ø£
2,50, 000 5
<ë«sê nq>± 50, 000 1
Á|ü‹ ˇø£ ø±s¡T <Ûäs¡≈£î eTq+ 5 yÓ÷≥s¡T u…’ø˘\qT ø=q>∑\eTì ‘Ó\TdüTÔ+~.á $<Ûä+>±, ø=ìï dü+<äsê“¤˝À¢
uÛ≤>∑Vü‰s¡+‘√ b˛\Ã&É+ nH˚ Á|üÁøÏj·T eéø£\q+‘√ b˛\Ã&É+ ø£Hêï eT]+‘· ns¡∆e+‘·+>± e⁄+≥T+<äì ‘Ó\Tk˛Ô+~.
eTs=ø£ ñ<ëVü≤s¡DqT #·÷<ë›+.
\‘· ej·TdüT‡ 3 dü+ˆˆ\T, ø£ØyéT ej·TdüT‡ 18 dü+ˆˆ Bìï+∫ ø£Ø+, \‘· ø£Hêï 15 dü+ˆˆ\T ô|<ä›. s¡V”≤yéT
ej·TdüT‡ 65 dü+ˆˆ\T, πswüà ej·TdüT‡ 50 dü+ˆˆ\T. yê] ej·TdüT‡\ ‘˚&Ü ¬s+&ÉT dü+<äsê“¤˝À¢q÷ 15dü+ˆˆ˝Ò. \‘·,
ø£ØyéT\ ej·TdüT‡\ ‘˚&Ü 15 dü+ˆˆ\T nsTTq|üŒ{Ïø° á ¬s+{Ï˙ ˇπø s¡ø£+>± b˛\Ã˝Ò+. Bqø£Hêï, ø£Ø+ ej·TdüT‡ \‘·
ej·TdüT‡≈£î Äs¡T ¬s≥T¢ nì #Ó|üŒ&É+ y˚T\T.
á $<ÛäyÓTÆq uÛ≤>∑Vü‰s¡+ <ë«sê b˛\Ã{≤H˚ï ìwüŒ‹Ô n+{≤+. á n<Ûë´j·T+˝À ìwüŒ‹Ô >∑T]+∫ $es¡+>±
‘Ó\TdüT≈£î+<ë+. Ç<˚ $<Ûä+>± b˛\Ã{≤ìøÏ eTs=ø£ ñ<ëVü≤s¡Dì e÷´|tì ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ <ë«sê |ü]o*<ë›+.
|ü{≤ìï #·÷&É+&ç.
yêdüÔe <ä÷sê\‘√ b˛*ùdÔ e÷´|ü⁄ ô|’
Á|ü<X˚ Ê\T #ê˝≤ <ä>sZ∑ >¡ ± #·÷|üã&çq$. |ü≥+˝À
N
MAP
Political
<ä÷sêìøÏ, Á|ü<˚XÊ\ eT<ä´ yêdüÔe <ä÷sêìøÏ >∑\ ùdÿ\T: 1ô:d1+MTCm.
SCALE R 100MT
= 300 Km.
dü + ã+<Û ë ìï ªªùdÿ\Tµµ ‘Ó * j· T CÒ d ü T Ô + ~.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î |ü≥+˝À 1ôd+.MT. <ä÷s¡+ 100
MT.\ yêdüÔe <ä÷sêìøÏ düe÷qeTsTT‘˚ ùdÿ\T
1ôd+.MT. R 100 MT. n+{≤s¡T. n+fÒ |ü≥+˝À
s¬ +&ÉT Á|ü<X˚ Ê\ eT<Û´ä <ä÷s¡+ yêdüeÔ +˝À 10000
e e+‘·T ñ+≥T+~. n+fÒ |ü≥+˝À 5 ôd+.MT.
>± #· ÷ |ü ã &ç q <ä ÷ s¡ + ìC≤ìøÏ 500MT.
ñ+≥T+~. eéø£\q b˛*ø£ <ë«sê #Ó|æŒqf…¢Ì‘˚
yêdüÔe <ä÷s¡+ |ü≥+˝À <ä÷sêìø£Hêï 499 MT.
95 ôd+.MT. m≈£îÿe ñ+≥T+~. ø±˙ yêdüÔe <ä÷s¡+ |ü≥+˝À <ä÷sêìøÏ 10,000 ¬s≥T¢ m≈£îÿe nì #Ó|üŒ&Éy˚T
ns¡∆e+‘·+>± ñ+≥T+~.
16 2
ø±ã{Ïº yÓTT<ä{Ï ñ<ëVü≤s¡D˝À s¡$, dæ] e<ä› ñqï |ü⁄düÔø±\ ìwüŒ‹Ô R 2 :1
8 1
Bìì 2 : 1 nì #·<äTe⁄‘êeTT.
8 1
b˛*ø£˝À es¡Tdü e÷]Ãq, dæ], s¡$ e<ä› ñqï |ü⁄düÔø±\ ìwüŒ‹Ô R 1:2
16 2
¬s+&ÉT sêX¯ó\qT b˛\TÃq|ü⁄&ÉT Ä sêX¯ó\ Áø£e÷ìï <äèwæºj·T+<äT+#·Tø√yê*.
146
+"&'N0.AX!50!qsE
ñ<ëVü≤s¡DqT |ü]o*+∫ |ü{Ïºø£qT ì+|ü+&ç.
Áø£.dü+. yÓTT<ä{Ï ¬s+&Ée b˛*ø£ dü‘·éTT ìwüŒ‹Ô es¡TdüqT e÷s¡TÃ≥ ìwüŒ‹Ô

ãT≥º˝Àì ãT≥º˝Àì Á|üe#·qeTT <ë«sê b˛*ø£
edüTeÔ ⁄\sê• edüTeÔ ⁄\sê•
1. 2 Ä|æ˝Ÿ‡ 6 Ä|æ˝Ÿ‡ yÓTT<ä{Ï ãT≥º˝Àì Ä|æ˝Ÿ‡ 1:3 ¬s+&Ée ãT≥º˝Àì 3:1
dü+K´, ¬s+&Ée ãT≥º Ä|æ˝Ÿ‡ dü+K´,
˝Àì Ä|æ˝Ÿ‡˝À eT÷&Ée yÓTT<ä{Ï ãT≥º˝Àì
e+‘·T ñ+≥T+~. Ä|æ˝Ÿ‡ dü+K´≈£î3 ¬s≥T¢
2. 500 Á>±.\ 1000 Á>±.\
sê– ÇqTeTT
3. ˇø£ T wüsYº ˇø£ ø√≥T
yÓ\ ` 200 yÓ\ `1000
DDEt ZZ#$%+"&'<p9obuv+6PX+=3)wxbP.+FGb.yz
ˇø£ #Ó≥Tº bı&Ée⁄ 13 MT.
|ü≥eTT˝À Ä #Ó≥Tº 26ôd+.MT. >± #·÷|üã&çq~.
|ü≥+˝À Ä #Ó≥Tº bı&Ée⁄ yêdüÔe bı&Ée⁄≈£î ¬s{Ïº+|ü⁄ nqe#êÃ? nq≈£L&É<äì eTq≈£î ‘Ó\TdüT. #Ó≥Tº bı&Ée⁄ 13MT.
n+fÒ 13I100 R 1300 ôd+.MT.
|ü≥+˝À bı&Ée⁄ R 26 ôd+.MT.
26 1
n+fÒ |ü≥+˝À m‘·TÔøÏ, yêdüÔe m‘·TÔ≈£î >∑\ ìwüŒ‹Ô R
1300 50
n+fÒ yêdüÔe m‘·TÔ |ü≥+˝À #·÷|üã&çq m‘·TÔ≈£î 50 ¬s≥T¢ ñ+≥T+~.
n+fÒ ªªb˛\Ãã&˚ sêX¯ó\T m\¢|ü⁄Œ&É÷ ˇπø Á|üe÷D≤\˝À ñ+&Ü*µµ kÕ<Ûës¡D+>± ¬s+&ÉT sêX¯ó\T a, b \ìwüŒ‹Ô a : b
nì sêkÕÔs¡T. a, b \ ìwüŒ‹Ô nì #·<äTe⁄‘ês¡T.
a : b ìwüŒ‹Ô˝À a, b \qT ìwüŒ‹Ô˝Àì |ü<ë\T n+{≤s¡T. a ì Á|ü<ÛäeT |ü<äeTì b ì ~«rj·T |ü<äeTì
n+{≤s¡T.
6#H+D+{ s¡|ò” e<ä› 16 mÁs¡ >√∞\T, 4 ˙\+ s¡+>∑T >√∞\T ø£\e⁄. s¡|ò” e<ä›qTqï mÁs¡ì, ˙\+ s¡+>∑T >√∞\ ìwüŒ‹Ô
m+‘·?
|Q#$%P+{ mÁs¡ >√∞\T : ˙\+ >√∞\T R 16 : 4
R4:1
mÁs¡ >√∞\T ˙\+ s¡+>∑T >√∞\≈£î Hê\T>∑T ¬s≥T¢.
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0! 147
O,$oR`'<..+B+DDED
1. |ü{Ïºø£qT ì+|ü+&ç.
Áø£.dü+K´. yÓTT<ä{Ï |ü]e÷DeTT ¬s+&Ée |ü]e÷DeTT ìwüŒ‹Ô
i) 3:5
ii)
iii)
iv)
v)
2. b˛\Ã+&ç.
m) ˙\+ >∑&ÉT\ dü+K´ mÁs¡ >∑&ÉT\ dü+K´≈£î ........................... ¬s≥T¢
_) mÁs¡ >∑&ÉT\ dü+K´ ˙\+ s¡+>∑T >∑&ÉT\ dü+K´≈£î .................... ¬s≥T¢
dæ) ˙\+ >∑&ÉT\ dü+K´≈£î, mÁs¡ >∑&ÉT\ dü+K´≈£î >∑\ ìwüŒ‹Ô ....................
3. øÏ+~ yê{Ïì kÕ~Û+#·+&ç.
m) ˇø£ bÕ\ yê´bÕ] Á|ü‹ ©≥s¡T bÕ\≈£î 250 MT.©. ˙{Ïì ø£\T|ü⁄qT. n‘·qT ny˚Tà bÕ\˝À ˙{Ï,
bÕ\ ìwüŒ‹Ôì ø£qT>=qTeTT.
_) dü‘·´ ‘·*¢ 4 øÏ˝À\ ø£+~ |ü|ü⁄ŒqT 50Á>±. $Ts¡|ü bı&çì ø=qï~. $Ts¡|ü bı&ç, ø£+~|ü|ü⁄Œ ãs¡Te⁄\
ìwüŒ‹Ô m+‘·? ø£+~|ü|ü⁄Œ, $Ts¡|übı&ç ãs¡Te⁄\ ìwüŒ‹Ô m+‘·?
dæ) sêDÏ ‘·q Ç+{ÏqT+&ç bÕsƒ¡XÊ\≈£î 30 ì$TcÕ\˝À #˚s¡∑>∑\<äT. n<˚ <ä÷sêìï ÇkÕàsTT˝Ÿ 1/2
>∑+≥˝À q&Ée>∑\&ÉT. sêDÏ q&Éø£ düeTj·÷ìøÏ, ÇkÕàsTT˝Ÿ q&Éø£ düeTj·÷ìøÏ >∑\ ìwüŒ‹Ô m+‘·?
DDEt ZZ#$%+`'!#%=3}~buv+JK'LAM
Äs¡e ‘·s¡>∑‹ #·<äTe⁄#·Tqï XÀ¢ø£, eTùV≤wt \T dü+#·sTTø£ bı<äT|ü⁄ |ü<∏äø£+˝À es¡Tdü>± ` 50, ` 100
bı<äT|ü⁄ #˚XÊs¡T. ‘·s¡>∑‹˝Àì $<ë´s¡T∆\+<äs¡÷ ø£\dæ ` 2000 \qT bı<äT|ü⁄ #˚kÕs¡T. yês¡T bı<äT|ü⁄ #˚dæq yÓTT‘êÔìï
‘·s¡>∑‹ yÓTT‘·Ô+‘√ b˛˝≤Ãs¡T.
XÀ¢ø£, eTùV≤wt bı<äT|ü⁄ #˚dæq yÓTT‘êÔ\ ìwüŒ‹Ô R 50 : 100
XÀ¢ø£, ‘·s¡>∑‹ yÓTT‘·Ô+ bı<äT|ü⁄#˚dæq yÓTT‘êÔ\ ìwüŒ‹Ô R 50 : 2000
eTùV≤wt, ‘·s¡>∑‹ yÓTT‘·Ô+ bı<äT|ü⁄ #˚dæq yÓTT‘êÔ\ ìwüŒ‹Ô R 100 : 2000
148
DDE VW/0R<..
ˇø£ >∑fi¯fl ø±–‘·+ rdüTø=qTeTT. ˇø£ bÕ∫ø£qT $düTs¡TeTT. bÕ∫ø£ eTTK+ô|’ ø£qã&çq dü+K´≈£î
düe÷q dü+K´˝À >∑fi¯¢ ø±–‘·+ô|’ >∑fi¯flqT ˙≈£îq∫Ãq s¡+>∑T‘√ ì+|ü⁄eTT.
Ç|ü⁄Œ&ÉT ˙ $TÁ‘·Tìe+‘·T : ˙ $TÁ‘·T&ÉT bÕ∫ø£ $düs¡&É+ <ë«sê e∫Ãq dü+K´≈£î
düe÷qyÓTÆq >∑&ÉT\qT n‘·ìøÏ q∫Ãq s¡+>∑T‘√ ì+bÕ*.
1. ˙e⁄ ì+|æq >∑&ÉT\ dü+K´≈£î, ˙ $TÁ‘·T&ÉT ì+|æq >∑&ÉT\ dü+K´≈£î >∑\
ìwüŒ‹Ô m+‘·?
2. ˙e⁄ ì+|æq >∑&ÉT\ dü+K´≈£î, yÓTT‘·Ô+ s¡+>∑T ì+|æq >∑&ÉT\ dü+K´≈£î
>∑\ ìwüŒ‹Ô m+‘·?
3. ˙ $TÁ‘·T&ÉT s¡+>∑Tì+|æq >∑&ÉT\ dü+K´≈£î, yÓTT‘·Ô+ s¡+>∑T ì+|üã&çq
>∑&ÉT\ dü+K´≈£î >∑\ ìwüŒ‹Ô m+‘·?
4. Ç+ø£q÷ á Ä≥˝À ìwüŒ‘·TÔ\T $T–*j·TTqïyê? ˙ $TÁ‘·Tì‘√ #·]Ã+#·TeTT.
+"&'N0.AX!50!qsE
Ç∫Ãq |ü≥eTT˝À
m) s¡+>∑T #˚j·Tã&çq, s¡+>∑T #˚j·Tã&Éì uÛ≤>±\≈£î
_) s¡+>∑T #˚j·Tã&çq, yÓTT‘·Ô+ uÛ≤>±\≈£î
dæ) s¡+>∑T #˚j·Tã&Éì, yÓTT‘·Ô+ uÛ≤>±\≈£î >∑\ ìwüŒ‘·TÔ\qT ø£qT>=q+&ç.
DDE Z$PX+`'!#%=3}~buvJ+`'<pP+JK'L/0.Mb.
øÏ+~ yêìì >∑eTì+#·+&ç.
30 3
• ˇø£ >∑~ bı&Ée⁄ 30MT. eT]j·TT yÓ&É\TŒ 20MT. nsTTq >∑~ bı&Ée⁄, yÓ&É\TŒ\ ìwüŒ‹Ô n+fÒ 3 :2
20 2
24 3
• ˇø£ $Vü‰s¡ j·÷Á‘·˝À 24 eT+~ u≤*ø£\T, 16 eT+~ u≤\Ts¡T bÕ˝§ZHêïs¡T. u≤*ø£\T, u≤\Ts¡ ìwüŒ‹Ô R
16 2
n+fÒ 3 : 2
ô|’ ¬s+&ÉT dü+<äsê“¤\˝Àq÷ ìwüŒ‹Ô 3 : 2 ne⁄‘·T+~.
• ø±e⁄q 30 : 20 eT]j·TT 24 : 16 nqT ìwüŒ‘·TÔ\qT ø£ìwü˜ |ü<ë\˝À ‘Ó*|æq 3 : 2 ne⁄‘·T+~. Ç$ `'<pP
˝Ò<ë /0.bR+JK'L/0.Mb.E
ìwüŒ‹Ô 3 : 2 nj˚T´ dü+<äsê“¤\≈£î eT]ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\qT #Ó|üŒ>∑\yê?
ˇø£ ìs¡T∆wüº ìwüŒ‹ÔøÏ nqT≈£L\yÓTÆq dü+<äsê“¤\qT sêj·T&É+ ‘·e÷cÕ>± ñ+≥T+~. 2 : 3 ìwüŒ‹ÔøÏ øÏ+~ ¬s+&ÉT
ñ<ëVü≤s¡D\T áj·Tã&Ü¶sTT. MTs¡T eTs√ eT÷&ÉT ñ<ëVü≤s¡D\T sêj·T+&ç.
• ˇø£ ã\¢ jÓTTø£ÿ yÓ&É\TŒ, bı&Ée⁄\ ìwüŒ‹Ô 2 : 3
• w”Hê e<ä› 2 >√∞\T, ÄyÓT $TÁ‘·Tsê\T wüãïyéT e<ä› 3 >√∞\Tø£\e⁄. w”Hê eT]j·TT wüãïyéT e<ä› >∑\ >√∞\
ìwüŒ‹Ô 2 : 3
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0! 149
6#H+t+{ ˇø£ >∑DÏ‘· ‘·s¡>∑‹˝À 16 eT+~ u≤\Ts¡T, 20 eT+~ u≤*ø£\T ø£\s¡T. ‘·s¡>∑‹˝Àì u≤\Ts¡ dü+K´≈£î,
u≤*ø£\ dü+K´≈£î >∑\ ìwüŒ‹Ôì ø£qT>=ì <ëìì ø£ìwü˜ |ü<ë\˝À ‘Ó\Œ+&ç.
|Q#$%P+{ nì˝Ÿ á düeTdü´H˚ Ç˝≤ kÕ~Û+#ê&ÉT.
u≤\Ts¡ dü+K´≈£î u≤*ø£\ dü+K´≈£î >∑\ ìwüŒ‹Ô R 16 : 20
16 2! 2! 2! 2 4
R
20 2! 2!5 5
nì˝Ÿ ø£ìwü˜ |ü<ë\˝À ‘Ó*Œq ìwüŒ‹Ô R 4 : 5
ˇø£ ìwüŒ‹Ô˝Àì |ü<ë\≈£î 1 ‘·|üŒ eTπs Ç‘·s¡ ñeTà&ç ø±s¡D≤+ø£eTT\T ˝Òì#√ Ä ìwüŒ‹Ô `'pVW+s¡÷|ü+˝À ˝Ò<ë
VWJK'+|ü<ë\˝À ñ+~ n+{≤s¡T.
+"&'N0.AX!50!qsE
1. øÏ+~ |ü{Ïºø£˝Àì U≤∞\qT |üP]+#·+&ç.
ìwüŒ‹Ô 1:2 2:3 5:7
ìwüŒ‹ÔøÏ 1¬s≥T¢ 1:2
2¬s≥T¢ 4:6
3 ¬s≥T¢ 15:21
4 ¬s≥T¢ 12:16
5 ¬s≥T¢ 20:25
2. |ü{Ïºø£qT |üP]+#·+&ç.
Áø£.dü+. yÓTT<ä{Ï sê• ¬s+&Ée sê• ìwüŒ‹Ô ø£ìwü˜ |ü<ë\˝À ?@.=>.M!50.V!qsg
|üP]+#·+&ç. ìwüŒ‹Ô ˇπø
s¡÷.1 R .......... ô|’dü\T 1. 20 ô|’dü\T `.1 Á|üe÷D≤\˝À
ñqï sêX¯ó\qT
1000Á>±. R ........øÏ.Á>±. 2. 800 Á>±. 1 øÏ.Á>±. b˛\Ã≥y˚T
1 >∑+≥ R ...........ì$TcÕ\T 3. 1 >∑+≥ 30ìˆˆ\T ìwüŒ‹Ô
100 ôd+.MT. R ........MT≥s¡T¢. 4. 2MT. 125 ôd+.MT.
1 ì$Twü+ R ........ ôdø£+&ÉT¢ 5. 3ìˆˆ\T 45ôdˆˆ
1$T©¢MT≥s¡T¢ R ......... ôd+.MT. 6. 30 $T.MT. 1ôd+.MT.
3. øÏ+~ |ü≥+˝À s¡+>∑T y˚j·Tã&çq, s¡+>∑Ty˚j·Tã&Éì, s¡+>∑Ty˚j·Tã&çq uÛ≤>±\≈£î >∑\ ìwüŒ‹Ôì ø£ìwü˜ |ü<ë\˝À
‘Ó\Œ+&ç.
(i) (ii) (iii)

150
(iv) (v) (vi)
O,$oR`'!+B+DDEt
1. øÏ+~ yêì˝À ø£ìwü˜ |ü<ë\˝À ñqï ìwüŒ‘·TÔ\T @$? ˝Òì yê{Ïì ø£ìwü˜ |ü<ë\˝À ‘Ó\Œ+&ç.
i) 2:3 ii) 16:20 iii) 5:6 iv) 20:60 v) 8:15 vi) 19:2
2. ˇø£ dü+∫˝À 20 øÏ˝À\ _j·T´+ eTs=ø£ dü+∫˝À 60øÏ˝À\ >√<ÛäTeT\T ø£\e⁄. nsTTq _j·T´+ eT]j·TT
>√<ÛäTeT\ ãs¡Te⁄\ ìwüŒ‹Ô m+‘·? _j·T´+ ãs¡Te⁄≈£î, eT]j·TT ¬s+&ÉT dü+#·T\ yÓTT‘·Ô+ ãs¡Te⁄≈£î >∑\
ìwüŒ‹Ôì ø£qT>=q+&ç.
3. ˇø£ ‘·s¡>∑‹˝Àì yÓTT‘·Ô+ 32 eT+~ $<ë´s¡T∆\˝À 12 eT+~ u≤*ø£\T ø£\s¡T. nsTTq
m) ‘·s¡>∑‹˝Àì u≤\Ts¡, u≤*ø£\ ìwüŒ‹Ô m+‘·?
_) u≤\Ts¡ dü+K´≈£î yÓTT‘·Ô+ $<ë´s¡Tú\ dü+K´≈£î >∑\ ìwüŒ‹Ô m+‘·?
dæ) u≤*ø£\ dü+K´≈£î, yÓTT‘·Ô+ $<ë´s¡T∆\ dü+K´≈£î >∑\ìwüŒ‹Ô m+‘·?
4. ˇø£ #·‘·Ts¡T“¤õì ^j·T+&ç. <ëìì ø=ìï düe÷q uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#·+&ç. s¡+>∑T y˚j·Tã&çq uÛ≤>±\≈£î, s¡+>∑T
y˚j·Tã&Éì uÛ≤>±\≈£î ìwüŒ‹Ô 1 : 3 ñ+&ÉTq≥T¢>± ø=ìï uÛ≤>±\≈£î s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç.
Ç<˚$<Ûä+>± eTs√ ¬s+&ÉT |ü{≤\qT ^∫ s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç.
5. ÇÁe÷Hé 2 ©≥s¡¢ q÷HÓqT, $»jYT 500$T.©. \ q÷HÓqT ‘Ó#ÓÃqT. ÇÁe÷Hé, $»jYT\T ‘Ó∫Ãq q÷HÓ\
ìwüŒ‹Ôì ø£qT>=q+&ç.
6. nÁãVü‰+ ãs¡Te⁄ 20 øÏ.Á>±. eT]j·TT n‘·ì ‘·+Á&ç ãs¡Te⁄ 60 øÏ.Á>±. nsTTq nÁãVü‰+ eT]j·TT n‘·ì
‘·+Á&ç ãs¡Te⁄\ ìwüŒ‹Ôì ø£qT>=q+&ç. eT]j·TT Ä ìwüŒ‹Ôì ø£ìwü˜ |ü<ë\˝À ‘Ó\Œ+&ç.
2
7. sêeTT ‘·q e<ä› ñqï &ÉãT“˝À ˇø£ ø£<∏ä\ |ü⁄düÔø£+ô|’ Ks¡TÃô|f…ºqT. nsTTq sêeTT Ks¡TÃ ô|{Ïºq &ÉãT“≈£î
5
eT]j·TT yÓTT<ä≥ n‘·ì e<ä› >∑\ &ÉãT“≈£î >∑\ìwüŒ‹Ô m+‘·?
DDE VW=3J+7yP+JK'LAMuv+Z,$-!50.z
6#H++{ dæï>∑∆|ü⁄{Ïºq s√Eq ÄyÓT ‘·+Á&ç ˇø£ |üP\ >∑T‹Ôì ‘Ó#ÓÃqT. <ëì˝Àì yÓTT‘·Ô+ 18 |üP\˝À ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T,
|üdüT|ü⁄ s¡+>∑T |üP\≈£î >∑\ìwüŒ‹Ô 1 : 2 nsTTq ms¡T|ü⁄s¡+>∑T, |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T |üP\ dü+K´qT ø£qT>=q+&ç.
|Q#$%P+{ ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T |üP\≈£î, |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T |üP\≈£î >∑\ ìwüŒ‹Ô R 1 : 2
ìwüŒ‹Ô˝Àì uÛ≤>±\ yÓTT‘·Ô+ R1G2R3
yÓTT‘·Ô+ |üP\ dü+K´ R 18
3 uÛ≤>±\T R 18 |üP\T
ˇø=ÿø£ÿ uÛ≤>∑+ R 18/3 R 6 |üP\T
ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T |üP\T R 1 uÛ≤>∑+ R 1I6 R 6|üP\T
|üdüT|ü⁄ s¡+>∑T |üP\T R 2 uÛ≤>±\T R 2I6 R 12 |üP\T
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0! 151
6#H++{ ˇø£ dü«s¡íø±s¡T&ÉT ÄuÛÑs¡D≤\ ‘·j·÷Ø˝À ã+>±sêìï, sê–ì 7 : 2 ìwüŒ‹Ô˝À ø£\T|ü⁄‘ê&ÉT. ˇø£ ÄuÛÑs¡D+
ãs¡Te⁄ 45 Á>±. nsTTq <ëì˝Àì ã+>±s¡+, sê–˝ ãs¡Te⁄\qT ø£qT>=q+&ç.
|Q#$%P+{ ÄuÛÑs¡D+˝Àì ã+>±s¡+, sê–\ ìwüŒ‹Ô R 7 : 2
ìwüŒ‹Ô˝Àì |ü<ë\ yÓTT‘·Ô+ R 7G2 R 9
9 uÛ≤>±\ ãs¡Te⁄ R 45 Á>±.
1 uÛ≤>∑+ ãs¡Te⁄ R 45 ™ 9 R 5 Á>±.
ã+>±s¡+ ãs¡Te⁄ R 7 uÛ≤>±\T R 7I5 R 35Á>±.
sê– ãs¡Te⁄ R 2 uÛ≤>±\T R 2I5 R 10 Á>±.
6#H++{ πsU≤ K+&É+ AB 5 düe÷q uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#·ã&çq~.
X
A B
m) πsU≤ K+&É+ AB ì X $uÛÑõ+#·T ìwüŒ‹Ôì ø£qT>=qTeTT.
_) AB bı&Ée⁄ 15 ôd+.MT. nsTTq AX eT]j·TT XB \ bı&Ée⁄˝…+‘Ó+‘·?
|Q#$%P+{ πsU≤ K+&É+ AB qT X $uÛÑõ+#·T ìwüŒ‹Ô R 3 : 2
"&'N0.AX!50!qs
yÓTT‘·Ô+ uÛ≤>±\ dü+K´ R 3 G 2 R 5
q\T|ü⁄, ‘Ó\T|ü⁄ |ü\ø£\qT 2:5 ìwüŒ‹Ô˝À
AB bı&Ée⁄ = 15 ôd+.MT.
rdüTø=ì ˇø£ neT]ø£ #˚j·T+&ç. #ê˝≤
5 uÛ≤>±\T R 15 ôd+.MT. s¡ø±\ neT]ø£\T ñ+{≤j·Tì
15 ‘Ó\TdüTø√+&ç.
ˇø=ÿø£ÿ uÛ≤>∑+ bı&Ée⁄ R = 3 ôd+.MT.
5
AX bı&Ée⁄ R 3 uÛ≤>±\T R 3 I 3 R 9 ôd+.MT.
XB bı&Ée⁄ R 2 uÛ≤>±\T R 2 I 3 R 6 ôd+.MT.
6#H+;+{ Vü≤] eT]j·TT ‘˚» ø=+‘· kıeTTàqT ˝≤≥Ø˝À ¬>*#ês¡T. yês¡T <ëìì 5:3 ìwüŒ‹Ô˝À |ü+#·Tø=q>± ‘˚»≈£î
s¡÷.150 \T e∫Ãq$. nsTTq Vü≤]øÏ e#·TÃ yê{≤ m+‘·? ¬>*∫q yÓTT‘·Ô+ m+‘·?
|Q#$%P+{ Vü≤] eT]j·TT ‘˚»\T |ü+#·Tø=ìq ìwüŒ‹Ô R 5 : 3
‘˚» yê{≤ R 3 uÛ≤>±\T R ` 150
150
1 uÛ≤>∑+ R R ` 50
3
ø±e⁄q Vü≤] yê{≤ R 5 uÛ≤>±\T R 5I50 R ` 250
yÓTT‘·Ô+ kıeTTà R 250 G 150 R ` 400
O,$oR`'!+B+DDE
1. ˇø£dü+∫˝Àì 25 >√∞\qT sêVüQ˝Ÿ eT]j·TT øÏs¡DY\T 2 : 3 ìwüŒ‹Ô˝À |ü+#·Tø=HÓqT. nsTTq
m) øÏs¡DY≈£î e#·TÃ >√∞˝…ìï? _) sêVüQ˝ŸøÏ e#·TÃ >√∞\T mìï?
2. sπ U≤ K+&ÉeTT AB bı&Ée⁄ 14 ôd+.MT. AB ô|’ ˇø£_+<äTe⁄ X, AB qT X qT 3:4 ìwüŒ‹Ô˝À $uÛõÑ +∫q AX
eT]j·TT XB bı&Ée⁄\qT ø£qT>=q+&ç.
152
3. ^‘· eT]j·TT \ø°åà ˇø£ Ä≥˝À ` 1050 qT ¬>\T#·Tø=Hêïs¡T. yês¡T Ä yÓTT‘êÔìï 3:4 ìwüŒ‹Ô˝À |ü+#·Tø=q
<ä\∫q ˇø=ÿø£ÿ]øÏ e#·TÃ kıyÓTà+‘·?
4. ` 3600 qT dü‘·´ eT]j·TT $wüßí\≈£î 3 : 5 ìwüŒ‹Ô˝À |ü+∫q ˇø=ÿø£ÿ] yê{≤ m+‘·?
5. ¬s+&ÉT dü+K´\ yÓTT‘·Ô+ 132 eT]j·TT yêì ìwüŒ‹Ô 5:6 nsTTq Ädü+K´˝Ò$?
6. ÁøÏ+~ |ü≥eTT˝À X _+<äTe⁄ AB qT $uÛÑõ+#·T ìwüŒ‹Ôì n+#·Hêy˚j·T+&ç. yêdüÔe+>± ø=*∫ #·÷&É+&ç. MT
düe÷<ÛëqeTTqT dü]#·÷&É+&ç.
A X B
7. ˇø£ ñ<√´– sêã&ç eT]j·TT bı<äT|ü⁄\ ìwüŒ‹Ô 11:2 ñ<√´– Ks¡TÃ ` 5346 nsTTq n‘·ì sêã&ç, bı<äT|ü⁄˝…+‘·?
DDE; OP.FQ/0<..
3
øÏ+~ u§eTà\qT #·÷&É+&ç. yê{Ï Äø±sê\˝Àì e÷s¡TŒqT MTs¡T >∑eTì+#êsê?
3 6 2
6
4 4
2
(i) (ii) (iii)

ô|’q u§eTà\˝À MTs¡T >∑eTì+∫q e÷s¡TŒ\T @$T? 1, 2 |ü{≤\ Äø±sê\˝À e÷s¡TŒ\T bı+~q~. ø±˙ 3
e |ü≥+ ªªndü\Tµµ ‘√ b˛*Ãq ô|<ä›~>∑ e÷Á‘·y˚T #˚j·Tã&çq~. ø±˙ Äø±s¡+˝À e÷s¡TŒ˝Ò<äT. m+<äTø£+fÒ
|ü]e÷D+˝À e÷s¡TŒ ø£*– Äø±s¡+˝À e÷s¡TŒqT bı+<äø£ b˛e&Éy˚T.
eT÷&ÉT |ü{≤\ bı&Ée⁄, yÓ&É\TŒ\ ìwüŒ‘·TÔ\qT ø£qT>=ì #·÷<ë›+.
ndü\T |ü≥+˝À bı&Ée⁄, yÓ&É\TŒ\ ìwüŒ‹Ô R 3 : 2
yÓTT<ä{Ï|ü≥+˝À bı&Ée⁄, yÓ&É\TŒ\ ìwüŒ‹Ô R 6:2 n+fÒ ø£ìwü˜ |ü<ë\˝À 3 : 1
¬s+&Ée |ü≥+˝À bı&Ée⁄, yÓ&É\TŒ\ ìwüŒ‹Ô R 4 : 3
eT÷&Ée |ü≥+˝À bı&Ée⁄ eT]j·TT yÓ&É\TŒ\ ìwüŒ‹Ô R 6:4 ø£ìwü˜ |ü<ë\˝À 3:2. á ìwüŒ‹Ô ndü\T |ü≥+˝À ìwüŒ‹ÔøÏ
düe÷q+. ø£qTø£ eT÷&Ée |ü≥+ yÓTT<ä{Ï |ü{≤ìøÏ nqTbÕ‘·+˝À ñ+~ nì #Ó|üŒe#·TÃ. n+fÒ ìwüŒ‘·TÔ\ düe÷q‘ê«ìï
nqTbÕ‘·eTT #ÓbÕÔ+.
kÕ<Ûës¡D+>± s¬ +&ÉT |ü<ë\T 'a', 'b' \ìwüŒ‹Ô 'c', 'd' \ìwüŒ‹ÔøÏ düe÷qyÓT‘Æ ˚ 'a', 'b', 'c', 'd' \T nqTbÕ‘·+˝À
ñHêïj·Tì n+{≤+. Bìì a:b :: c : d >± sêkÕÔ+.
"VC![+6#He'o=>9P.+?@<.J!50!qsE
uÛ≤$ø£ e<ä› 28 >√∞\T $˙\ e<ä› 180 |üP\T ø£\e⁄. yês¡T M{Ïì |ü+#·Tø=Hêïs¡T. uÛ≤$ø£ 14 >√∞\qT $˙\øÏ
Ç∫Ã+~. $˙\ ‘·qe<ä› ñqï 180 |üP\˝À 90 |üP\qT uÛ≤$ø£≈£î Ç∫Ã+~. ø±˙ Ç˝≤ |ü+#·Tø√e≥+ <ë«sê ‘·q≈£î
dü]jÓÆTq Hê´j·T+ \_Û+#·˝Ò<äì $˙\ nqTø=+~. uÛ≤$ø£ ‘·q≈£î ‘·≈£îÿe >√∞\qT Ç∫Ã+<äì $˙\ nqTø=+~.
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0! 153

˙ n_ÛÁbÕj·T+ @$T{Ï?
$˙\ Ä˝À#·q dü]j˚THê? $ì eT]j·TT uÛ≤$ø£\T |ü]cÕÿs¡+ ø√dü+ $˙\ neTà |üP»qT n&ç>±s¡T.
|üP» Ç˝≤ $e]+∫+~.
uÛ≤$ø£ ‘·q e<ä› ñqï 28 >√∞\˝À 14 >√∞\qT $˙\øÏ Ç∫Ã+~.
ø±e⁄q >√∞\ìwüŒ‹Ô 14:28 R 1:2
eT]j·TT $˙\ ‘·q e<ä› ñqï 180 |üP\˝À 90 |üP\qT uÛ≤$ø£≈£î Ç∫Ã+~. ø±e⁄q |üP\ ìwüŒ‹Ô 90 : 180 R 1:2
¬s+&ÉT ìwüŒ‘·TÔ\T düe÷q+ ø±e⁄q |ü+#·Tø=qT≥˝À nHê´j·Ty˚TMT ˝Ò<äT. MTs¡T |üP» yê<äq $es¡D‘√ @ø°uÛÑ$kÕÔsê?
Ä˝À∫+#·+&ç!
6#H++{ sêE e<ä› ` 12 eT]j·TT uÛÑs¡‘Y e<ä› ` 18 ø£\e⁄. yês¡T ø£\dæ yÓTT‘·Ô+ &ÉãT“‘√ 20 ô|ì‡fi¯flqT ø=ì‘Ó#êÃs¡T.
i) uÛÑs¡‘Y Ç<ä›]øÏ #Ó] 10 ô|ì‡fi¯ófl nHêï&ÉT.
ii) sêE ‘·q≈£î 8, uÛÑs¡‘Y≈£î 12 ô|ì‡fi¯ófl nHêïs¡T.
me] ˝…ø£ÿ dü]jÓÆTq~? $e]+#·+&ç.
|Q#$%P+{ sêE, eT]j·TT uÛÑs¡‘Y\ &ÉãT“\ ìwüŒ‹Ô R 12 ™ 18
R 12 ™ 6 : 18 ™ 6
R 2:3
m) uÛÑs¡‘Y Á|üø±s¡+ ô|ì‡fi¯fl ìwüŒ‹Ô R 10 : 10
R 10 ™ 10 : 10 : 10™10
R 1:1
ô|ì‡fi¯flqT düe÷q ìwü¸‹Ô˝À |ü+#·Tø=+fÒ n~ &ÉãT“\ ìwüŒ‹ÔøÏ nqTbÕ‘·+˝À ˝Ò<äT.
_) sêE Á|üø±s¡+ ô|ì‡fi¯fl ìwüŒ‹Ô R 8 : 12
R 8™4 : 12™4 (>∑.kÕ.uÛ≤ R 4)
R 2:3
dü]jÓÆTq |ü+|üø£+ »s¡>±\+fÒ &ÉãT“\ ìwüŒ‹Ô, ô|ì‡fi¯fl ìwüŒ‹ÔøÏ düe÷q+ ø±yê*. n+fÒ sêE $es¡D
dü]jÓÆTq~. sêE≈£î 8 ô|ì‡fi¯ófl, uÛÑs¡‘Y≈£î 12 ô|ì‡fi¯ófl sêe&É+ dü]jÓÆTq~.
"&'N0.AX!50!qsE
5 >∑&ÉT\T ø£*–q >∑fi¯fl ø±–‘·+ rdüTø√+&ç.
3 >∑fi¯fl≈£î ms¡T|ü⁄s¡+>∑T, 2 >∑fi¯fl≈£î |ü#·Ãs¡+>∑TqT y˚j·T+&ç.
BqøÏ nqTbÕ‘·+˝À ñ+&ÉTq≥T¢ 10>∑fió¯ ,¢ 15 >∑fió¯ ¢ >∑\ ø±–‘·+˝À ms¡T|ü⁄, |ü#Ã· s¡+>∑T\‘√
ì+|ü+&ç.
154
DDE VW<`'.M+<p=><..
s¡$ 3 øÏ˝À\ ≥e÷{≤\T ø=+<ëeTqTø=Hêï&ÉT. ˇø£ yê´bÕ] ` 40 øÏ 5 øÏ˝À\ì #Ó|üŒ>± eTs=ø£ yê´bÕ]
6 øÏ˝À\T ` 42 #ÓbÕŒ&ÉT.
s¡$ me] e<ä› ø=Hê*? yÓTT<ä{Ï yê´bÕ] e<ä›qT+&Ü? ¬s+&Ée yê´bÕ] e<ä›qT+&Ü?
3 øÏ˝À\≈£î #Ó*¢+#·e\dæq yÓTT‘·Ô+ m+‘·?
l<˚$ s¡$ düeTdü´≈£î Ç˝≤ dü\Vü‰Ç∫Ã+~. ˇø£ øÏ˝À <Ûäs¡qT b˛\ÃeT+~.
yÓTT<ä{Ï yê´bÕ] e<ä› 1 øÏ˝À ≥e÷{≤\T yÓ\ R ` 40 ™ 5 R ` 8
¬s+&Ée yê´bÕ] e<ä› 1 øÏ˝À ≥e÷{≤\ yÓ\ R ` 42 ™ 6 R ` 7
¬s+&Ée yê´bÕ] qT+&ç ≥e÷{≤\T ø=qeTì ÄyÓT dü\Vü‰ Ç∫Ã+~. MTs¡T ÄyÓT n_ÛÁbÕj·T+‘√ @ø°uÛÑ$kÕÔsê?
¬s+&Ée yê´bÕ] e<ä› 3 øÏ˝À\ ≥e÷{≤\ yÓ\ R ` 7 I 3 R ` 21
á $<Ûä+>± eTT+<äT>± ˇø£ j·T÷ì{Ÿ $\Te ø£qT>=ì ø±e\dæqìï j·T÷ì≥T¢ $\TeqT ø£qT>=H˚ |ü<ä∆‹ì
VW<`'.M<p=>! n+{≤s¡T.
6#H++{ 12 ô|ì‡fi¯fl <Ûäs¡ ` 24 nsTTq 10 ô|ì‡fi¯fl <Ûäs¡ m+‘·?
|Q#$%P+{ yÓTT<ä≥>± 1 ô|ì‡˝Ÿ <Ûäs¡qT ø£qT>=Hê*.
12 ô|ì‡fi¯fl <Ûäs¡ R ` 24
1 ô|ì‡˝Ÿ <Ûäs¡ R 24 ™ 12 R ` 2
10 ô|ì‡˝Ÿ <Ûäs¡ R 10I2 R ` 20
ñ<ë 2 : 6 d”kÕ\ |ü+&É¢ s¡dü+ ` 210 nsTTq 4 d”kÕ\ |ü+&É¢ s¡dü+ yÓ\ m+‘·?
|Q#$%P+{ 6 d”kÕ\ |ü+&É¢ s¡dü+ yÓ\ R ` 210
1d”kÕ |ü+&É¢ s¡dü+ yÓ\ R 210 ™ 6 R ` 35
4 d”kÕ\ |ü+&É¢ s¡dü+ yÓ\qT bı+<äT≥≈£î 1 d”kÕ yÓ\qT 4 #˚ >∑TDÏ+#ê*.
ø±e⁄q 4 d”kÕ\ |ü+&É¢s¡dü+ yÓ\ R 4I35 R ` 140
O,$oR`'!+B+DDE
1. 3 j·÷|æ˝Ÿ‡ <Ûäs¡ ` 45 nsTTq 5 j·÷|æ˝Ÿ‡ yÓ\ m+‘·?
2. \ø°åà 7 |ü⁄düÔø±\≈£î ` 56 #Ó*¢+#ÓqT. πøe\+ 3 |ü⁄düÔø±\≈£î m+‘· #Ó*¢+#ê*?
3. ØHê 300 Á>±. _j·TéTT‘√ q\T>∑T]øÏ dü]|ü&Ü |ü˝≤e⁄ e+&É>∑\<äT. 7 eT+~øÏ dü]|ü&Ü |ü˝≤yé e+&ÉT≥≈£î
nedüs¡yÓTÆq _j·T´+ mìï?
4. 16 ≈£îØÃ\ <Ûäs¡ ` 3600 nsTTq ` 4500 ≈£î ø=q>∑*Zq ≈£îØÃ\ dü+K´ m+‘·?
5. dæús¡ y˚>∑+‘√ Á|üj·÷DÏdüTÔqï ˇø£ ¬s’\Tã+&ç 2 >∑+≥\˝À 90 øÏ.MT. <ä÷s¡+ Á|üj·÷DÏ+#·>∑\<äT. n<˚ y˚>∑+‘√
540 øÏ.MT. Á|üj·÷DÏ+#·T≥≈£î |ü≥Tº düeTj·TyÓT+‘·?
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0! 155
6. ≈£îe÷sY Ä<ëj·TeTT 3 HÓ\\≈£î ` 15000. Ç<˚ e+‘·Tq
m) 5 HÓ\≈£î e#·TÃ Ä<ëj·TyÓT+‘·?
_) ` 95,000 \qT mìï HÓ\\≈£î dü+bÕ~+#·>∑\&ÉT?
7. 7 MT≥s¡¢ eÁdüÔ+ yÓ\ s¡÷.294 #=|ü⁄Œq 5 MT≥s¡¢ <Ûäs¡ m+‘·?
8. ˇø£ ¬s’‘·T e<ä› >∑\ >=i…¿\T, Äe⁄\ ìwüŒ‹Ô 8:3
m) Äe⁄\ dü+K´ 180 nsTTq|ü⁄Œ&ÉT >=i…¿\ dü+K´ m+‘·?
_) >=Á¬s\ dü+K´≈£î yÓTT‘·Ô+ |üX¯óe⁄\ dü+K´≈£î >∑\ ìwüŒ‹Ô m+‘·?
dæ) yÓTT‘·Ô+ |üX¯óe⁄\ dü+K´≈£î, Äe⁄\ dü+K´≈£î >∑\ ìwüŒ‹Ô m+‘·?
9. 3, 5, 15 eT]j·TT 9 \T nqTbÕ‘·+˝À ñqïyê? M{Ï es¡düqT e÷]Ã nqTbÕ‘·+˝À ñ+&˚≥T¢ M˝…’qìï
$<Ûë\T>± sêj·T+&ç.
10. >∑&ç∫q 30 s√E\˝À ñc˛íÁ>∑‘·\T 15oC y˚Ts¡ |ü&çb˛sTTq~. Ç<˚ $<Ûä+>± ‘·>∑TZ#·÷ b˛sTTq sêuÀj˚T 10
s√E\˝À m+‘·y˚Ts¡≈£î ñc˛íÁ>∑‘· ‘·>∑TZ‘·T+~?
11. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç.
15 10
= = =
18 6 30
12. m) yÓ&É\TŒ eT]j·TT bı&Ée⁄\ ìwüŒ‹Ô 2:5 nì áj·Tã&çq~. ÁøÏ+~ |ü{Ïºø£qT |üP]+#·+&ç.
>∑~yÓ&É\TŒ(MT.\˝À) 10 ? 40
>∑~ bı&Ée⁄ (MT.\˝À) 25 50 ?
_) MT ‘·s¡>∑‹ >∑~ bı&Ée⁄ yÓ&É\TŒ\ ìwüŒ‹Ôì ø£qT>=q+&ç.
13. ^‘· HÓ\≈£î ` 12000 dü+bÕ~+#·TqT. <ëì˝À ` 3000 \qT bı<äT|ü⁄ #˚dæq
m) Ks¡TÃ, bı<äT|ü⁄ _) bı<äT|ü⁄, dü+bÕ<äqdæ) Ks¡TÃ, dü+bÕ<äq\ ìwüŒ‘·TÔ\T ø£qT>=q+&ç.
14. ˇø£ ø±sê´\j·T+˝À |üì#˚j·TT#·Tqï 45 eT+~˝À 25 eT+~ Ád”Ô\T, $T–*q yês¡T |ü⁄s¡Twüß\T nsTTq
m) Ä ø±sê´\j·T+˝Àì Ád”Ô, |ü⁄s¡Twüß\ ìwüŒ‹Ô m+‘·?
_) |ü⁄s¡Twüß\ dü+K´≈£î, Ád”Ô\ dü+K´≈£î>∑\ ìwüŒ‹Ô m+‘·?
15. ˇø£ dü+∫˝À ø=ìï |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T $TsƒêsTT\T, ø=ìï Ä≈£î|ü#·Ãs¡+>∑T $TsƒêsTT\T ø£\e⁄. Á|ü‹ ¬s+&ÉT |üdüT|ü⁄
s¡+>∑T $TsƒêsTT\≈£î 6 Ä≈£î|ü#·Ãì s¡+>∑T $TsƒêsTT\T ø£\e⁄. á düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± |ü{Ïºø£qT ì+|ü+&ç.
|üdüT|ü⁄ 4 6
Ä≈£î|ü#·Ã 6 12 24
yÓTT‘·Ô+ 8 24 40
156
VC![+"&')wXb\W]+`'<p#$HS3b.+/bL!qsE
i) Ä≈£î|ü#·Ã, |üdüT|ü⁄s¡+>∑T $TsƒêsTT\ ìwüŒ‹Ô m+‘·?
ii) |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T $TsƒêsTT\ dü+K´ 8 nsTTq|ü⁄Œ&ÉT Ä≈£î|ü#·Ã $TsƒêsTT\ dü+K´m+‘·?
iii) yÓTT‘·Ô+ $TsƒêsTT\ dü+K´ 32 nsTTq|ü⁄Œ&ÉT |üdüT|ü⁄s¡+>∑T $TsƒêsTT\ dü+K´ m+‘·?
iv) yÓTT‘·Ô+ $TsƒêsTT\ dü+K´ 40 nsTTq|ü⁄Œ&ÉT Ä≈£î|ü#·Ã $TsƒêsTT\ dü+K´m+‘·?
v) |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T $TsƒêsTT\ dü+K´ 16 nsTTq|ü⁄Œ&ÉT yÓTT‘·Ô+ $TsƒêsTT\ dü+K´ m+‘·?
16. ˇø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À #Ó|ü{Ïºq düπs«˝À Á|ü‹ 4eT+~ u≤*ø£\≈£î 5 eT+~ u≤\Ts¡T qyÓ÷<äT nsTTq≥T¢>± ‘Ó*dæ+~.
BìHê<Ûës¡+>± |ü{Ïºø£qT ì+|ü+&ç.
u≤*ø£\T 4 8
u≤\Ts¡T 15 20
yÓTT‘·Ô+ 45
i) u≤*ø£\ eT]j·TT u≤\Ts¡ ìwüŒ‹Ô m+‘·?

ii) ‘·s¡>∑‹˝Àì $<ë´s¡T∆\ dü+K´ 27 nsTTq u≤*ø£\ dü+K´m+‘·?
iii) 54 eT+~ $<ë´s¡Tú\T >∑\ ‘·s¡>∑‹˝À u≤\Ts¡ dü+K´ m+‘·?
iv) 20 eT+~ u≤*ø£\T qyÓ÷<äT nsTTq qyÓ÷<äT ø±ã&çq u≤\Ts¡ dü+K´m+‘·?
<.P!+S(=>.y\W]PX[E
1. ˇπø Á|üe÷D≤\˝À e´ø£Ô|üs¡#·ã&çq sêX¯ó\ b˛*ø£\qT ìwüŒ‹Ô n+{≤+.
2. ¬s+&ÉT sêX¯ó\T 'a', 'b' \ ìwüŒ‹Ôì á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± #·÷|üe#·TÃ.
a
i) dü+πø‘· s¡÷|ü+˝À a : b ii) uÛ≤>∑Vü‰s¡ s¡÷|ü+˝À iii) yêø£´s¡÷|ü+˝À a, b \ ìwüŒ‹Ô
b
3. a:b ìwüŒ‹Ô˝À 'a' qT ìwüŒ‹Ô yÓTT<ä{Ï |ü<äeTì 'b' ì ìwüŒ‹Ô jÓTTø£ÿ ¬s+&Ée |ü<äeTì n+{≤s¡T.
4. ìwüŒ‹Ô˝Àì |ü<ë\≈£î 1 ‘·|üŒ y˚πs ñeTà&ç ø±s¡D≤+ø£+ ˝Òì#√ ìwüŒ‹Ô ø£ìwü˜ |ü<ë\˝À ñ+~ ˝Ò<ë kÕe÷q´
s¡÷|ü+˝À ñ+~ nì n+{≤s¡T.
5. ìwüŒ‘·TÔ\ düe÷q‘ê«ìï nqTbÕ‘·+ n+{≤s¡T.
6. ˇø£ sê• $\TeqT ø£qT>=ì <ëì <ë«sê ø±e\dæqìï sêdüT\ $\TeqT ø£qT>=qT $<ÛëHêìï @ø£edüTÔ e÷s¡Z+
n+{≤s¡T.
!"#$%"&'#()*+"&',$-./01!+2345(+67/0+&'!&89: ;<+/0=>?@A+B+?@9C/0! 157

'()*+,-.%../0/12
!"#$%&
1231 456(*78-%..
•Øwü m–®_wüHé≈£î yÓfi¯fl&ÜìøÏ n<ä›+ eTT+<äT ì\ã&ç
‘·j·÷s¡e⁄‘√+~. ÄyÓT ‘·q {° wüsYº ô|’ e⁄qï yêø£´+ n<ä›+˝À
ÄdüøÏÔ ø£s¡+>± e⁄+&É&Üìï >∑eTì+∫+~.
ÄyÓT {° wüsYº ô|’ sêdæ e⁄qï eT÷&ÉT |ü<ë\T "THE
WOW FACTOR" \˝À πøe\+ "WOW" nH˚~
e÷Á‘·y˚T n<ä›+˝À wüsYº ô|’ ñqï $<Ûä+>± ø£ì|æk˛Ô+~.
ÄyÓT ‘·qe<ä›qTqï nø£åsê\ ø±s¡T¶\qT ãj·T≥≈£î
rdæ yê{Ï˝À @ nø£så ê\≈£î n<ä+› ˝À n<˚ Á|ü‹_+ãeTT+≥T+<√
qì |üØøÏå+#·&É+ yÓTT<ä\Tô|{Ïº+~.
dæ] sTT˝≤ n<ä›+ eTT+<äT $$<Ûä nø£åsê\ qT+∫ yê{Ï Á|ü‹_+u≤\qT #·÷dü÷Ô Ä&ÉTø√kÕ–+~.
9:/;<,-.&=>
ÁøÏ+~ sTT∫Ãq Á|ür nø£åsêìï yê{Ï n<ä›+˝Àì Á|ü‹_+ã+‘√ »‘·|üs¡#·+&ç. #·Tø£ÿ\ ^‘· n<ä›+
ñ+∫q kÕúHêìï dü÷∫düTÔ+~.
'?@ABC& DE#FG&H&
Ç+ø± @j˚T nø£åsê\T eT]j·TT |ü<ë\T n<ä›+˝À ny˚ Á|ü‹_+u≤ìï ø£*–e⁄+{≤jÓ÷ MTs¡T Ä˝À∫+#·>∑\sê?
158
!"#%$ &
/DE#,-.F[&;-&=>
1. #·Tø£ÿ\ ^‘· yÓ+ã&ç n<ë›ìï ì{≤s¡T>± ñ+∫ |ü{≤\ Á|ü‹_+u≤\qT >∑eTì+#·+&ç eT]j·TT
Á|ü‹_+u≤\qT ^j·T+&ç.
i. ii. iii.
MTs¡T @<Ó’Hê e÷s¡TŒqT |ü]o*+#êsê?

Á|ü‹_+u≤\˝À @s¡Œ&çq ø√D≤\T, Ç∫Ãq |ü{≤\˝Àì ø√D≤\T ˇπø $<Ûä+>± ñHêïj·÷?
Ç˝≤ |üsêes¡Ôq+ #Ó+<˚≥|ü⁄&ÉT, eTq+ n<ä›+ e⁄+∫q kÕúHêìï ~X¯qT ã{Ïº ø√D+, Ç∫Ãq ∫Á‘·+˝Àì m&ÉeT
#˚‹ yÓ’|ü⁄ø√D+, Á|ü‹_+ã+˝À ≈£î&ç#˚‹ yÓ’|ü⁄ ø√D+>±qT, n˝≤π> ÁøÏ+~ yÓ’|ü⁄øÏ e⁄qï ø√D+ ô|’ yÓ’|ü⁄øÏ e⁄qï≥T¢ >±qT
ø£ì|ækÕÔsTT.
1232/\B]^/ !"#$%&
øÏ+~ ∫Á‘ê\qT |ü]o*+#·+&ç MTs¡T @$T >∑eTì+#ês¡T?
ô|’ ∫Á‘ê\T kÂwü˜e+>± e⁄+&É&É+ e\¢ n+<ä+>± ø£ì|ædüTÔHêïsTT. á ∫Á‘êìï sTT∫Ãq #·T≈£ÿ\ ^‘· yÓ+ã&ç
eT&çùdÔ ˇø£ uÛ≤>∑+ y˚s=ø£ uÛ≤>∑+‘√ K∫Ã‘·+>± @ø°uÛÑ$kÕÔsTT. BìH˚ |üsêes¡Ôq kÂwü˜eeT˙, eTqeTT @ πsK yÓ+ã&ç
ø±–‘êìï eT&ç#êyÓ÷ Ä πsKqT kÂwü˜eπsK ˝Ò<ë kÂwü˜yêø£åeTT n˙ n+{≤s¡T.
/9:/;<,-.&=>
øÏ+<ä sTT∫Ãq ∫Á‘ê\˝À @$ kÂwü˜e |ü{≤˝À ø£qT>=q+&ç.
yÓ÷Væ≤‘Y #·Tø£ÿ\ ^‘·
yÓ+ã&ç n<ë›ìï e⁄+∫,
Á|ü‹_+ã+ e\q ∫Á‘·+
|üPs¡ÔsTT´+<ë ˝Ò<ë nì
#·÷düTÔHêï&ÉT. yÓ÷Væ≤‘Y
sTT˝≤ #˚j·T&É+
dü]jÓÆTq<äì ˙e⁄
eTqeTT Á|ür |ü{≤ìøÏ kÂwü˜e πsKqT ø£qT>=q>∑\e÷? uÛ≤$düTÔHêïyê?
159
I&D()JDE#(<KL/DE#M)N.8-O&/PQR;</4S8-/E#&ETUV W%/8-BCXYF/0/XYUZ8-&
(i)
M (ii)
G (iii)
yÓTT<ä{Ï eT]j·TT eT÷&Ée ∫Á‘ê\T kÂwü˜e |ü{≤\T. ô|’ ñ<ëVü≤s¡D˝À ªM q≈£î kÂwü˜eπsK ì\Te⁄>± e⁄+fÒ |üøÏå
∫Á‘·+˝À kÂwü˜eπsK n&É¶+>± e⁄+~.
_/`8-/Pa&H=>/%.b%../SD8Qc[/%.=>SbE#d=e./fB&=e./M)^Xgh./i?@(*c8j/i?@kZ/l#RXgm/_?VM)N: no,ap/I/\Bqr<
!"#$%\Bq/'&k^%..3/9s/'=e.tXgu/ch.%dXg/vw(*/i?@/%.phXg/x?@BCy&/Pa&H=>z/%d&=e%;-.{b.3
'?@ABQh8j/I|
ˇø£ ñ*¢bıs¡ ø±–‘·+ ô|’ Ä+>∑¢ nø£ås¡+ A ì sêj·T+&ç. Bì eT<Ûä´˝À ì\Te⁄>± ˇø£ #·Tø£ÿ\
^‘·qT ^dæ, Ä ^‘· yÓ+ã&ç ø±–‘êìï eT&Ée+&ç. ¬s+&ÉT uÛ≤>±\T @ø°uÛÑ$düTÔHêïj·÷? Ä #·Tø£ÿ\ ^‘·
kÂwü˜e πsK ne⁄‘·T+~ eT]j·TT Ä+>∑¢ nø£ås¡eTT A øÏ ì\Te⁄ kÂwü˜e πsK e⁄+≥T+~.
A
n<˚ $<Û+ä >± Ä+>∑¢ nø£så e¡ TT B øÏ kÂwüe˜ sπ KqT ø£qT>=q+&ç. <ëìøÏ n&ÉT¶ kÂwüe˜ sπ K e⁄+≥T+<äì
>∑eTì+#·>∑\+. B
/DE#,-.F[&;-&=>
Ä+>∑¢ nø£ås¡e÷\qT A qT+&ç Z es¡≈£î sêj·T+&ç. yê{Ï˝À @ nø£åsê\T
i) ì\Te⁄ kÂwü˜eπsKqT
ii) n&ÉT¶ kÂwü˜eπsKqT
iii) kÂwü˜e πsK\T ˝Ò≈£î+&Ü e⁄+{≤jÓ÷ ø£qT>=q+&ç.
/9:/;<,-.&=>
ÁøÏ+<ä sTT∫Ãq |ü{≤\˝À #·Tø£ÿ\ ^‘· kÂwü˜e πsK ne⁄‘·T+<√, ˝Ò<√ dü] #·÷&É+&ç.
160
!"#%$ &
/DE#,-.F[&;-&=>
πsU≤ kÂwü˜yêìï ø£*–q ◊<äT ∫Á‘ê\qT ^j·T+&ç.
kÂwü˜e+>± ˝Òì ◊<äT ∫Á‘ê\qT ^j·T+&ç.
?@}8-+%..
ˇø£ ø±–‘êìï rdüTø=ì, <ëìì eT<Ûä´≈£î eT&Ée+&ç.
ø±–‘êìï ‘Ó]∫, ø=ìï dæsê #·Tø£ÿ\qT #·*¢ eTs¡\ eT&Ée+&ç.
¬s+&ÉT dü>∑uÛ≤>±\qT <ä>∑Zs¡≈£î e‹Ô eTs¡\ ø±–‘êìï ‘Ós¡e+&ç.
ø±–‘·+ eT&É‘· yÓ+ã&ç kÂwü˜e πsK ñ+~ ø£<ä÷! @s¡Œ&çq |ü≥+ kÂwü˜e+>± ñ+<ë! kÂwü˜e πsK mø£ÿ&É
ñ+≥T+<√ |ü]o*+#·+&ç.
$$<Ûä s¡+>∑T dæsê\qT e⁄|üjÓ÷–dü÷Ô sTT≥Te+{Ï nH˚ø£ kÂwü˜e |ü{≤\qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
BC&XY./0/(*BC&/'%.R?@h.
ˇø£ ø±–‘êìï eT<Ûä´≈£î eT&Ée+&ç. ø±–‘êìï ‘Ó]∫ ˇø£yÓ’|ü⁄ dü>∑uÛ≤>∑+˝À s¡+>∑T dæsê˝À ˝Ò<ë $$<Ûä s¡+>∑T\
ô|sTT+≥¢˝À eTT+∫q <ësêìï neTs¡Ã+&ç. sTT|ü&ÉT ø±–‘êìï eT&ç∫ eT<Ûä´˝À <ës¡+ e⁄+∫q uÛ≤>±ìï ˇ‹Ô |ü≥Tºø=ì
<ës¡|ü⁄ø=qqT HÓeTà~>± ãj·T≥≈£î ˝≤>∑+&ç. e∫Ãq ∫Á‘êìï |ü]o*+#·+&ç. sTT~ kÂwü̃e |ü≥y˚THê? ¬s+&ÉT düs¡«düe÷q
uÛ≤>±\qT bı+<ä&ÜìøÏ Bìì mìï $<Ûë\T>± eT&Éee#·TÃqT?
'M)^+l#&/0/1231
1. ÁøÏ+<ä sTT∫Ãq |ü{≤\T kÂwü˜e |ü{≤˝À ø±<√ dü]#·÷&É+&ç. kÂwü˜e |ü≥yÓTÆq#√ <ëìøÏ kÂwü˜e πsKqT ^j·T+&ç.
161
2. ÁøÏ+<ä Ç∫Ãq |ü{≤\˝À M˝…’qìï #√≥¢ kÂwü˜yêø£åeTT\T ^j·T+&ç.
3. sTT∫Ãq |ü≥+˝À nH˚~ kÂwü˜e πsK. Ä |ü≥+ kÂwü˜e

eTj˚T´≥≥T¢ $T–*q uÛ≤>±ìï |üP]Ô#˚j·T+&ç.
4. ÁøÏ+<ä sTT∫Ãq |ü{≤\≈£î #·Tø£ÿ\^‘· kÂwü˜e πsK nj˚T´≥≥T¢ |ü{≤\qT |üP]Ô #˚j·T+&ç.
I|
á øÏ+<ä eT÷&ÉT $$<Ûä Äø±sê\T Çe«ã&Ü¶sTT. MTHêøÏå eT]j·TT sêVüQ˝Ÿ á eT÷&ÉT Äø±sê\‘√ $$<Ûä
kÂwü˜yêø±sê\qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T{≤ìøÏ Á|üj·T‹ï+#ês¡T.
á eT÷&ÉT Äø±sê\qT qø£\T
^dæ, $$<Ûä kÂwü˜e Äø±sê\qT
‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç. MT $TÁ‘·T\T
#˚dæq yê{Ï‘√ dü]b˛\Ã+&ç.
Äø±sê\T kÂwü˜e Äø±sê\T kÂwü˜e Äø±sê\T mes¡T m≈£îÿe kÂwü˜e Äø±sê\qT
(i) (ii) ‘·j·÷s¡T#˚kÕs¡T?
162
!"#%$ &
123~ H#/ !"#$%/\Bqh.
Xg/E#|&
MT e<ä› qTqï C≤´$Trj·T ô|f…º˝À ¬s+&ÉT eT÷\ eT{≤º\T e⁄+{≤sTT. <ëì˝À ˇø£
eT÷\ eT≥º+˝Àì ø√D≤\T 30º, 60º, 90º Ç≥Te+{Ï ¬s+&ÉT eT÷\ eT{≤º\qT |ü≥+˝À
#·÷|æq≥T¢ ˇø£<ëì Á|üø£ÿq ˇø£{Ï e⁄+∫‘˚ >±*|ü≥+ Äø±s¡+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
sT÷ Äø±sêìøÏ mìï kÂwü˜e πsK\T e⁄HêïsTT?
ø=ìï Äø±sê\≈£î ˇø£{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe kÂwü˜e πsK\T e⁄+{≤j·Tì uÛ≤$düTÔHêïyê?
BC7;-8-.BCDl#&
ˇø£ Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ ø±–‘êìï (b˛dtºø±sY¶ e+{Ï~) rdüTø=+&ç. <ëì bı&Ée⁄ yÓ+ã&ç
eT<Ûä´≈£î eT&Ée>± ˇø£ dü>∑uÛ≤>∑+‘√ K∫Ã‘·+>± @ø°uÛÑ$+#ê*. nsTT‘˚ sT÷ eT&É‘· yÓ+ã&ç
@s¡Œ&çq πsK kÂwü˜eπsK ne⁄‘·T+<ë? m+<äT#˚‘·?
ø±–‘·+ eT&É‘q· T $|æŒ eTs¡\ yÓ&\É TŒ yÓ+ã&ç eT<Û´ä ≈£î eT&Ée+&ç. sTT|ü&ÉT @s¡Œ&çq
¬s+&Ée eT&É‘· yÓ+ã&ç πsK ≈£L&Ü kÂwü˜eπsK ne⁄‘·T+<ë? m+<äT≈£î?
sTT˝≤ @s¡Œ&çq ¬s+&ÉT πsK\T kÂ˜wüe πsK\ì ˙e⁄ ø£qT>=Hêïyê?
ˇø£ #·‘T· s¡ÁkÕø±s¡ ø±–‘êìï rdüTø√+&ç. <ëìì eT<Û´ä ≈£î eT&Ée+&ç. eT&É‘· ‘Óse¡ +&ç.
eT&É‘· yÓ+ã&ç kÂwüe˜ sπ K ñ+≥T+<ë? m+<äT#˚‘?· s¬ +&ÉT dü>±\T düs«¡ düe÷qeTì >∑T]Ô+#·+&ç.
á ø±–‘êìï M˝…’qìï $<Ûë\T>± eT&Ée+&ç. @s¡Œ&çq kÂwü˜e πsK\qT ø£qT>=q+&ç. mìï kÂwü˜e πsK\T ñ+{≤sTT.
Ç<˚ $<Ûä+>± ˇø£ düeTu≤VüQ Á‹uÛÑT»eTT, düeT~«u≤VüQ Á‹uÛÑT»eTT\≈£î mìï kÂwü˜e πsK\T @s¡Œ&É‘êjÓ÷
Ä˝À∫+#·+&ç.
sTT≥Te+{Ï mìï eT&É‘·\T kÕ<Ûä´|ü&É‘êsTT.
ˇø£ #·‘·Ts¡ÁkÕìøÏ Hê\T>∑T kÂwü˜e πsK\T e⁄+{≤sTT.
#·‘T· s¡Ádü ì\Te⁄ n&ÉT¶ ◊eT÷\ ◊eT÷\ n+‹eT s¡÷|ü+

ø±–‘·+ eT&É‘· eT&É‘· eT&É‘· eT&É‘2·
?g8-&/?@/0/ !"#$%8-
MTs¡T kÕ«‘·+Á‘·´~H√‘·‡e+, >∑D‘·+Á‘· ~H√‘·‡yê\≈£î MT ‘·s¡>∑‹ >∑~ì m˝≤ n\+ø£]kÕÔs√ ‘Ó\TkÕ?
#·‘·Ts¡Ádü+˝À ñ+&˚ ø±–‘ê\qT |ü\T &çC…’Hé\˝À ø£‹Ô]+∫ n‹øÏ+∫ e⁄+{≤s¡T ø£<ë! eT] sT÷ &çC…’Hé\qT m˝≤
ø£‹Ô]+#ê˝À MT≈£î ‘Ó\TkÕ.
ˇø£ #·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡|ü⁄ ø±–‘êìï rdüTø=ì <ëìì ì\Te⁄>± eT<Ûä´≈£î eT&Ée+&ç. |ü≥+˝À #·÷|æq≥T¢, eT&ç∫q
ø±–‘·+ ô|’ &çC…’HéqT ^dæ n+#·T\ yÓ+ã&ç ø£‹Ô]+#·+&ç. ø±–‘êìï ‘Ós¡∫ #·÷&É>± ˇø£ kÂwü˜e πsKqT ø£*–q kÂwü˜e
|ü{≤ìï #·÷&Ée#·TÃqT.
163
ˇø£ #·‘·Ts¡Ádü ø±–‘êìï rdüTø=ì eT<Ûä´˝ÀøÏ n&ÉT¶>±qT, ì\Te⁄>±qT eT&Ée+&ç. eT&É‘·ô|’ |ü≥+˝À #·÷|æq≥T¢
ˇø£ &çC…’HéqT ^dæ n+#·T\ yÓ+ã&ç ø£‹Ô]+#·+&ç. ø±–‘êìï ‘Ó]∫ #·÷&É>± ¬s+&ÉT kÂwü˜e πsK\qT ø£*–q kÂwü˜e
|ü{≤ìï #·÷&Ée#·TÃqT.
ˇø£ #·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ ø±–‘êìï rdüTø=ì n&ÉT¶>±qT, ì\Te⁄>±qT, eT÷\>±qT eT&Ée+&ç. eT&É‘· ô|’ |ü≥+˝À
#·÷|æq≥T¢ &çC…’HéqT ^dæ n+#·T\ yÓ+ã&ç ø±–‘êìï ø£‹Ô]+#·+&ç. ø±–‘êìï ‘Ó]∫ #·÷&É>± Hê\T>∑T kÂwü˜e πsK\qT
ø£*–q kÂwü˜e |ü{≤ìï #·÷&Ée#·TÃqT. Ç<˚ $<Ûä+>± nH˚ø£ &çC…’Hé\qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
/IvS&;-&=>/0/;-R{&;-&=>
1. ø±–‘êìï Hê\T>∑T kÕs¡T¢ eT&É‘· ô|{Ïº ø£‹Ô]+∫qf…¢Ì‘˚ Ä |ü{≤ìøÏ mìï kÂwü˜e πsK\T
@s¡Œ&ÉT‘êsTT?
2. Hê\T>∑T düs¡«düe÷q ∫Á‘ê\T Á|üø£ÿÁ|üø£ÿH˚ sêyê\+fÒ ø±–‘êìï mìïkÕs¡T¢ eT&É‘· ô|{Ïº ø£‹Ô]+#ê*?
!"#$%/E#k^c[/_/:()J&Xg/`,-.%;-.{
i) |üø£ÿ |ü≥+˝À #·÷|æq ∫Á‘êìï ^j·T+&ç. m
ii) ¬s+&ÉT kÂwü˜e πsK\T ø£*–q ∫Á‘êìï eTqeTT ^j·÷*. !,m. \qT kÂwü˜e
πsK\T>± rdüTø=ì ∫Á‘êìï |üP]Ô#˚j·÷*.
m
iii) |ü≥+˝À #·÷|æq≥T¢ kÂwü˜eπsK>± e⁄+&˚≥≥T¢ eÁø±ìøÏ Á|ü‹_+u≤ìï ^j·÷*.
iv) ∫Á‘·+ |üP]Ô ø±yê\+fÒ n~ sπ K m <äècÕº´ ≈£L&Ü kÂwüe˜ +>± e⁄+&Ü*. ø±e⁄q <äècÕº´ Á|ü‹_+u≤ìï
^j·T+&ç. @s¡Œ&çq |ü{≤ìøÏ ¬s+&ÉT kÂwü˜e πsK\T ñ+{≤sTT. m
Ç<˚ $<Ûä+>± ¬s+&ÉT kÂwü˜e πsK\T ø£*– |ü{≤\T ^j·T{≤ìøÏ Á|üj·T‹ï+#·+&ç. Äs¡T kÂwü˜e
πsK\T >∑\ |ü{≤ìï ^j·T&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#·+&ç.
164
!"#%$ &
'M)^+l#&/0/1232
1. ¬s+&ÉT kÂwü˜e πsK\T ø£*–q @yÓ’Hê ◊<äT e÷qe ì]à‘· edüTÔe⁄\ ù|s¡T¢ sêj·T+&ç.
2. ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£Hêï m≈£îÿe kÂwü˜e πsK\T ø£*–q @yÓ’Hê Á|üø£è‹˝À \_Û+#˚ ◊<äT edüTÔe⁄\ ù|s¡T¢ sêj·T+&ç.
3. øÏ+<ä sTT∫Ãq Äø±sê\≈£î kÂwü˜eπsK\ dü+K´qT ø£qT>=q+&ç.
(i) (ii) (iii)
(iv) (v) (vi)
4. øÏ+~ |ü{≤\≈£î kÕ<ÛäýÓTÆqìï kÂwü˜e πsK\T ^j·T+&ç.
(i) (ii) (iii)
l#%.M^#/DFM)N.& l#%.sOM^#/DFM)N.& :"#%.M^#/DFM)N.&
(iv) (v) (vi)
l#%.M)N./;-8-.BC& "#=e. %}8-o&
165
5. ô|’ düeTdü´˝Àì düe÷<ÛëHê\qT ñ|üjÓ÷–+#·Tø=+≥÷ øÏ+~ |ü{Ïºø£qT ì+|ü+&ç.
I?gBC& !"#$%/\Bqh/l#&q+
düeTu≤VüQ Á‹uÛÑT»eTT
düeT~«u≤VüQ Á‹uÛÑT»eTT
$wüeTu≤VüQ Á‹uÛÑT»eTT
düeTuÛÑT» #·‘·Ts¡T“¤»eTT (sê+ãdt)
wü&ÉT“¤õ
eè‘·ÔeTT
6. ø=ìï eT&É‘· ô|{Ïºq ø±–‘ê\T, eT&É‘·\ô|’ ^j·Tã&çq &çC…’Hé‘√ sT÷j·Tã&Ü¶sTT. Á|ü‹ dü+<äs¡“¤+˝À Ä &çC…’Hé
ø£‹Ô]+#·>±, |üP]Ô ∫Á‘·+ m˝≤ @s¡Œ&É‘·T+<√ <ëì ∫‘·TÔ |ü{≤ìï ^j·T+&ç.
?g8-&/ch.%dXg/%.=>SbE#d=e. ?g8-&/ch.%dXg/%.R,-../'=et&Xg/%.=>SbE#d=e.
8-BCXYF/XYs/D5n?
ˇø£ >∑fifl¯ ø±–‘êìï rdüTø√+&ç. Ç≥Te+{Ï ø±–‘ê\T ø£\ |ü⁄düøÔ ±ìï MTs¡T ÁøÏ+~ ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À >∑D‘Ï · nuÛ≤´kÕìøÏ
ñ|üjÓ÷–+∫ e⁄+{≤s¡T. |ü≥+˝À #·÷|æq≥T¢, sT÷ ø±–‘·+ ô|’ eT<Ûä´˝À ì\Te⁄>± ˇø£ kÂwü˜e πsKqT ^j·T+&ç. á
ì\Te⁄ ^‘·≈£î ˇø£ yÓ’|ü⁄ ˇø£ #·<äsêìï s¡+>∑T‘√ ì+|ü+&ç. ˇø£ $<ë´]úì ì\Te⁄ ^‘·≈£î ¬s+&√ yÓ’|ü⁄ Ä #·<äsêìøÏ
kÂwü˜e+>± e⁄+&˚ #·<äsêìï >∑T]Ô+∫ s¡+>∑T‘√ ì+|üeTq+&ç. ‘·s¡Tyê‘· Ä $<ë´]ú eTs=ø£ #·<äsêìï m+#·Tø=ì s¡+>∑T‘√
ì+bÕ*. n|ü⁄&ÉT y˚s=ø£ $<ë´]ú eTs¡\ kÂwü˜e #·<äsêìï >∑T]Ô+∫ s¡+>∑T‘√ ì+bÕ*.
166
!"#%$ &
9&kZ/D5n?
MT |ü]düsê\ qT+&ç kÂwü˜e‘· ø£*–q Äø±sê\qT ùdø£]+∫ ªÁkÕÿ|tµ |ü⁄düÔø£+˝À n+{Ï+#·+&ç. n˝≤π> $$<Ûä
kÂwü˜e‘· ø£*–q eTT>∑TZ\qT ùdø£]+∫ ªÁkÕÿ|tµ |ü⁄düÔø£+˝À ^j·T+&ç. Ä neT]ø£\˝À e⁄qï kÂwü˜e πsK\qT >∑T]Ô+∫
^j·T+&ç. ÁøÏ+<ä MT≈£î ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T sêj·Tã&Ü¶sTT.
%.b&/r<BC.{@b[:
1. sTT∫Ãq |ü{≤ìï ¬s+&ÉT düs¡«düe÷q uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#˚≥≥T¢ ˇø£πsKqT ^j·T>∑*–‘˚, Ä |ü{≤ìøÏ πsU≤
kÂwü˜e+ e⁄+~ n+{≤+.
2. ø=ìï |ü{≤\≈£î kÂwü˜eπsK\T e⁄+&Éø£b˛e#·TÃqT, ø=ìï+{ÏøÏ ˇπø ˇø£ kÂwü˜e πsK e⁄+fÒ eT]ø=ìï+{ÏøÏ
¬s+&ÉT kÂwü˜eπsK\T, eT]ø=ìï |ü{≤\≈£î ãVüQfi¯ kÂwü˜e πsK\T e⁄+{≤sTT. sTTø£ÿ&É ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T
sT÷j·Tã&Ü¶sTT.
!"#$%\Bqh/l#&q+ 4(*#^BCU
kÂwü˜eπsK\T ˝Òe⁄ $wüeTu≤VüQ Á‹uÛÑT»eTT
ˇπø ˇø£ kÂwü˜eπsK düeT~«u≤VüQ Á‹uÛÑT»eTT
¬s+&ÉT kÂwü˜eπsK\T Bs¡È#·‘·Ts¡ÁdüeTT
eT÷&ÉT kÂwü˜eπsK\T düeTu≤VüQ Á‹uÛÑT»eTT
nq+‘· kÂwü˜eπsK\T eè‘·ÔeTT
3. πsU≤ kÂwü˜eeTH˚~, n<ä›+˝À |üsêes¡ÔHêìøÏ #ê˝≤ kÕMT|üéTT+~. n<ä›+˝À |üsêes¡ÔHê\qT #·÷ùd≥|ü⁄&ÉT
~X¯˝À @s¡Œ&˚ ≈£î&ç ↔ m&ÉeT e÷s¡TŒ\qT |ü]>∑Dq˝ÀìøÏ rdüTø√yê*.
4. eTq ì‘·´J$‘·+˝À kÂwü˜e‘·≈£î nH˚ø£ ñ|üjÓ÷>±\THêïsTT. ø£fi¯\T, ìsêàD s¡+>∑+, eg kÕ+πø‹ø£˝À, &çC…’q¢
‘·j·÷Ø˝À C≤´$Trj·T ‘ê]ÿø£‘·˝À, eTT>∑TZ\˝À, s¡+>∑e\T¢\T y˚j·T&É+ yÓTT<ä˝…’q $$<Ûä s¡+>±\˝À kÂwü˜e‘·
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
167
ABCD,$7.@.. E 01
!"#$%&'() *+,-./
01202 34567$7.8
ô|ì‡˝Ÿ qT|üjÓ÷–+∫ á ÁøÏ+~ Çe«ã&çq Äø±sê\qT MT H√{Ÿ |ü⁄düÔ≈£eTT˝À ^j·TTeTT.
MTs¡T ^∫q |ü{≤\T ô|’q Ç∫Ãq yê{Ïe˝Ò ñHêïj·÷? ùdÿ\T eT]j·TT ø√De÷ìì düVü‰j·TeTT‘√ yê{Ïì
ø=\e+&ç. yê{Ï ø=\‘·\T dü]>±˝Òeì Á>∑Væ≤kÕÔs¡T Ç∫Ãq |ü{≤\ e˝… K∫Ã‘·eTT>± eTqeTT ≈£L&Ü ^j·T&ÜìøÏ eTq≈£î
ø=ìï |ü]ø£sê\T ø±yê*. á n<Ûë´j·TeTT˝À eè‘·Ô˝Òœìì, ø√De÷ìì, ùdÿ\T qT|üjÓ÷–+∫ C≤´$Trj·T Äø£è‘·T\qT
ì]à+#·&É+ H˚s¡TÃø=+<ë+. C≤´$Trj·T Äø£è‘·T\qT ì]à+#˚+<äT≈£î eTqeTT|üjÓ÷–+#˚ |ü]ø£sê\T ùdÿ\T, ø√De÷ìì
eT]j·TT eè‘·Ô˝Òœì, $uÛ≤–ì nqTq$ C≤´$Trj·T ñ|üø£s¡D≤\ ô|f…º˝Àì |ü]ø£s¡eTT\T— C≤´$Trj·T ñ|üø£s¡DeTT\
ô|f…ºqT |ü]o*<ë›+.
C≤´$Trj·T ñ|üø£s¡D≤\ ô|f…º˝À @y˚T$T ñ+{≤sTT? ùdÿ\T, eè‘·Ô˝Òœì, ø√De÷ìì‘√ bÕ≥T $uÛ≤–ì
eT]j·TT eT÷\eT≥ºeTT\T ñ+{≤sTT. sπ K\T, sπ U≤K+&ÉeTT\T ø=\e&ÜìøÏ ^j·T{≤ìøÏ ùdÿ\TqT— eè‘·eÔ TT\T, #ê|üeTT\T
^j·TT≥≈£î eè‘·Ô˝Òœì— Ç∫Ãq ø=\‘·\T >∑\ ø√D≤\T ^j·T{≤ìøÏ, ø√D≤\qT ø=\e&ÜìøÏ ø√De÷ìì— Ç∫Ãq
πsU≤K+&ÉeTTqT düe÷quÛ≤>∑eTT\T>± $uÛÑõ+#·&ÜìøÏ, πsKô|’ _+<äTe⁄\qT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ $uÛ≤–ì ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
A B
$uÛ≤–ì ø√De÷ì eè‘·Ô˝Òœì
01292 :;<+=8>?@..
A eT]j·TT BnH˚ s¬ +&ÉT _+<äTe⁄\qT ø±–‘·+ô|’ >∑T]Ô+#ê+ nqT≈£î+<ë+. A B
A eT]j·TT B _+<äTe⁄\ eT<Ûä´ ø£ìwüº ãTTEe÷s¡ZeTTqT πsU≤K+&ÉeTT n+<äTs¡T. Bìì AB #˚ dü÷∫kÕÔs¡T. A, B

_+<äTe⁄\ eT<Ûä´ <ä÷s¡eTT AB jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄ n+<äTs¡T. n+<äT#˚ πsU≤K+&ÉeTT ì]úwüº bı&Ée⁄qT ø£*Z j·TT+≥T+~.
Bìì eTqeTT ø=\e>∑\+.
168
!"#$%&'() *+,-./
012920[X\] (^_G7G` :;<+=8>?@..]. a5b867.c
Ç∫Ãq ø=\‘·‘√ πsU≤K+&ÉeTTqT ì]à+#·T≥≈£î ¬s+&ÉT e÷sêZ\T ñqï$.
02 def_. e4g4h$7.@..G` : 7.8 ôd+.MT bı&Ée⁄ >∑\ πsU≤K+&ÉeTT ì]à+#ê\H˚ A 7.8 ôd+.MT
B
nqTø=+fÒ á øÏ+~ $<Ûä+>± ^j·Te#·TÃ.
ø±–‘·+ô|’ ùdÿ\TqT ø£<ä\≈£î+&Ü ô|{Ïº, 0 ôd+.MT ø=\‘· e<ä› ô|ì‡˝Ÿ qT|üjÓ÷–+∫ ˇø£ _+<äTe⁄qT ô|{≤º*.
_+<äTe⁄ø£T A nH˚ ù|s¡T ô|{≤º*. 7 ôd+.MT <ë{Ïq ‘·s¡Tyê‘· 8 ∫qï^‘·\qT ˝…ø£ÿô|{Ïº Ä kÕúqeTT˝À eTs√
_+<äTe⁄qT ô|{≤º*. Ä _+<äTe⁄≈£î B nì ù|s¡T ô|{≤º*. ùdÿ\T düVü‰j·T+‘√ A eT]j·TT B _+<äTe⁄\qT ô|ì‡˝Ÿ‘√
ø£\bÕ*. eTqeTT ø√]q 7.8 ôd+.MT bı&Ée⁄ >∑\ πsU≤K+&ÉeTT ì]à‘·eTsTT+~.
92 @iG7jklma ].34$%&'8X n
eTqeTT 5.3 ôd+.MT bı&Ée⁄ >∑\ πsU≤K+&ÉeTTqT ^<ë›+ nì nqTø=+<ë+. Bìø=s¡≈£î
op"#]@.. 0 n
l nH˚ πsKqT ^j·÷*. <ëìô|’ ˇø£ _+<äTe⁄qT >∑T]Ô+∫ A nì ù|s¡T ô|{≤º*. A
l
op"#]@.. 9 n eè‘·Ô˝Òœì jÓTTø£ÿ ˝ÀVü≤|ü⁄ eTT\T¢qT ùdÿ\T

jÓTTø£ÿ ª0µ ôd+.MT kÕúqeTT˝À ñ+∫ ô|ì‡˝Ÿ eTT\T¢qT 5.3 ôd+.MT
\ e<ä› qT+#ê*.
op"#]@.. 1 n 0
SCALE
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
eè‘·Ô˝Òœì jÓTTø£ÿ ˝ÀVü≤|ü⁄ eTT\T¢qT πsK l ô|’ qTqï _+<äTe⁄ A e<ä› qT+∫ πsKô|’ ˇø£ #ê|üeTTqT ^j·÷*.
B
#ê|üeTT, πsK jÓTTø£ÿ K+&ç‘· _+<äTe⁄qT B nì ù|s¡T ô|{≤º*. A
l
op"#]@.. q n πsKô|’ eTqeTT ø√]q 5.3 ôd+.MT bı&Ée⁄ >∑\ πsU≤K+&ÉeTT ì]à‘·eTsTTq~.
ARC+,e48 E 0120
1. 6.9 ôd+.MT. bı&Ée⁄ >∑\ πsU≤K+&ÉeTTqT ì]à+#·+&ç. ùdÿ\T eT]j·TT eè‘·Ô˝Òœì qT|üjÓ÷–+#·+&ç.
2. ùdÿ\T düVü‰j·TeTT‘√ 4.3 ôd+.MT. bı&Ée⁄ >∑\ πsU≤K+&ÉeTTqT ì]à+#·+&ç.
3. 6 ôd+.MT bı&Ée⁄>∑\ MN nH˚ πsU≤K+&ÉeTTqT ì]à+#·+&ç. <ëìô|’ O nH˚ _+<äTe⁄qT >∑T]Ô+∫ MO,
ON eT]j·TT MN bı&Ée⁄\qT ø=\e+&ç. MTs¡T @$T >∑eTì+#ês¡T.
4. AB R 12 ôd+.MT πsU≤K+&ÉeTTqT ì]à+#·+&ç. AB ô|’ C nH˚ _+<äTe⁄qT AC = 5.6 ôd+.MT.
nj˚T´ $<ÛäeTT>± >∑T]Ô+#·+&ç. πsU≤K+&ÉeTT CB jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄ m+‘·e⁄‘·T+~? <ëìjÓTTø£ÿ bı&Ée⁄qT
ø=\e+&ç.
5. AB = 12 ôd+.MT. nì Çe«ã&çq~ A B C D E
(n) ô|’ |ü≥eTT˝À á øÏ+~ yêìjÓTTø£ÿ bı&Ée⁄\qT ø=\e+&ç.
a) CD b) DB c) EA d) AD
(Ä) AE - CE = AC ne⁄‘·T+<ë?
6. AB = 3.8 ôd+.MT. MN R 3AB nj˚T´ $<Ûä+>± eè‘·Ô˝Òœì qT|üjÓ÷–+∫ MN πsU≤K+&ÉeTTqT
^j·TTeTT. ùdÿ\T qT|üjÓ÷–+∫ dü]#·÷&É+&ç.
169
M8!BCN!34BOPQ !34RCS.G7T8 UV56O WXG7 3483YKZ F@G7G7;;HIHIJ/J/EEIJIJKKLGLG7878
F@
0121 @iG7j@..]. a5b867>?8
Á|üø£ÿìe«ã&çq #·Áø£eTTqT |ü]o*+#·+&ç. <ëìjÓTTø£ÿ |ü]~Ûô|’ qTqï _+<äTe⁄\ìïj·T÷
πø+Á<ä+ qT+&ç düe÷q <ä÷s¡+˝À ñqï$. á $<Ûä+>± ñqï eT]ø=ìï Äø±sê‘·\qT #Ó|üŒ+&ç.
>±E, –HÓïjÓTTø£ÿ ô|’ uÛ≤>∑eTT, ø£+#·+ yÓTT<ä\>∑T Äø±s¡eTT\T #·Áø£eTTqT b˛*j·TT+{≤sTT. á
Äø±s¡eTT\ìïj·TT ì]úwüº |ü]e÷DeTTqT ø£*Z j·TTHêïsTT. ì]úwüº yê´kÕs¡úeTT >∑\ eè‘·ÔeTTqT
^j·T&ÜìøÏ eè‘·Ô ˝Òœì qT|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
a;VbK@..
op"#]@.. 0 n eè‘·Ô˝Òœì jÓTTø£ÿ ¬s+&ÉT eTT\T¢\ eT<Ûä´ <ä÷s¡eTTqT nedüs¡yÓTÆq+‘·>± ô|+#ê*.
yê{ÏeT<Ûä´ <ä÷s¡+ ñ<ëVü≤s¡D≈£î 3.7 ôd+.MT. ñ+&˚ $<ÛäeTT>± rdüTø=+<ë+.
op"#]@.. 9 n ô|ì‡˝Ÿ eTT\T¢‘√ ˇø£ _+<äTe⁄qT >∑T]Ô+∫ <ëìøÏ O >± ù|s¡T ô|&É<ëeTT.
op"#]@.. 1 n eè‘·Ô˝Òœì jÓTTø£ÿ ˝ÀVü≤|ü⁄ eTT\T¢qT O ô|’ qT+#ê*.
op"#]@.. q n ˝ÀVü≤|ü⁄ eTT\T¢ ø£<ä\≈£î+&Ü ô|ì‡˝Ÿ eTT\T¢qT HÓeTà~>± #·T≥÷º ø£<äbÕ*. (eè‘·ÔeTTqT
^j·T&ÉeTT ˇπø Á|üj·T‘·ïeTT˝À »s¡>±*)
!34$7./r8678>s
s¬ +&ÉT eè‘·eÔ TT\T á øÏ+<ä dü÷∫+#·ã&çq $<Û+ä >± $$<Ûä
yê´kÕs¡úeTT\‘√ ^j·T+&ç.
i) ¬s+&ÉT _+<äTe⁄\ e<ä› K+&ç+#·Tø=H˚ eè‘·ÔeTT\T (i) (ii)
ii) u≤Vü≤éTT>± düŒ]Ù+#·Tø=H˚ ¬s+&ÉT eè‘·ÔeTT\T.
ARC+,e48 E 0129
1. 4 ôd+.MT yê´kÕs¡∆+, M πø+Á<äeTT>± >∑\ eè‘·ÔeTTqT ì]à+#·+&ç.
2. X πø+Á<äeTT>±, 10 ôd+.MT yê´düeTT>± >∑\ eè‘·ÔeTTqT ì]à+#·+&ç.
3. 2 ôd+.MT, 3 ôd+.MT, 4 ôd+.MT eT]j·TT 5 ôd+.MTˆˆ yê´kÕs¡›eTT\T>± >∑\ Hê\TZ eè‘·ÔeTT\qT 'P' πø+Á<äeTT>±
^j·T+&ç.
4. ˇø£ eè‘·ÔeTTqT ^j·T+&ç. eT÷&ÉT _+<äTe⁄\T A,B eT]j·TT C \qT á ÁøÏ+<ä dü÷∫+∫q $<ÛäeTT>± >∑T]Ô+#·+&ç.
i. A eè‘·ÔeTTô|’ ñ+&Ü*.
ii. B eè‘·ÔeTT ˝À|ü\ ñ+&Ü*.
iii. C eè‘·Ô u≤Vü≤éTT˝À ñ+&Ü*.
()iG7,@.. n MTs¡T ø√]q yê´kÕs¡∆eTT‘√ eè‘·ÔeTTqT ^j·÷*. <ëìô|’ ˇø£
_+<äTe⁄qT >∑T]Ô+∫ eè‘·Ô˝Òœì düVü‰j·TeTT‘√ yê´kÕs¡∆eTTqT e÷s¡Ã≈£î+&Ü
eè‘·ÔeTTqT ^j·÷*. n~ yÓTT<ä{Ï eè‘·Ô|ü]~Ûì ¬s+&ÉT _+<äTe⁄\ e<ä›
K+&çdüTÔ+~. á ¬s+&ÉT _+<äTe⁄\ qT+&ç eTs¡\ eè‘·ÔeTT\qT ^j·÷*. á
$<ÛäeTTqT ø=qkÕ–ùdÔ eTq≈£î n+<äyÓTÆq ∫Á‘·eTT edüTÔ+~. yê{ÏøÏ s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç.
170
!"#$%&'() *+,-./
012q _8t:;=_.
¬s+&ÉT πsK\T (˝Ò<ë øÏs¡D≤\T ˝Ò<ë πsU≤K+&Ü\T) K+&ç+#·Tø=qï|ü⁄&ÉT, yê{Ï eT<Ûä´ ø√D+ 90°
\+ãø√D+ nsTT‘˚ n$ ˇø£ <ëìø=ø£{Ï \+ã+>± ñHêïj·Tì n+{≤+ ø£<ë!
Á|üø£ÿ |ü≥+˝À l eT]j·TT m πsK\T \+ã+>± ñHêïsTT. l m
ˇø£ kÕ<Ûës¡D |üP]Ô ‘Ó\¢ø±–‘·+ ˝Ò<ë MT H√≥T |ü⁄düÔø£+ jÓTTø£ÿ n+#·T\T, yê{Ï eT÷\\ e<ä›
ø£*ùd \+ãπsK\T>± ñ+{≤sTT. Ç<˚ $<Ûä+>± Ç‘·s¡ edüTÔe⁄\‘√ \+ã πsK\qT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ
Á|üj·T‹ï+#·+&ç.
02 [X\] :;=u)v w() x8BN.@y BDT;V _8t@..]. z$7..c
()iG7,@..
ˇø£ ñ*¢bıs¡ ø±–‘·eTTqT rdüTø=ì <ëì MT<ä ªlµ nqT πsKqT ^j·T+&ç.
P l
Ä πsK MT<ä P nqT _+<äTe⁄qT >∑T]Ô+#·+&ç. Ç|ü⁄&ÉT eTq≈£î ø±e\dæq \+ãeTTqT l nqT
πsK MT<ä P _+<äTe⁄ <ë«sê ^j·÷*.
P øÏ Çs¡TyÓ’|ü⁄˝≤ >∑\ πsU≤K+&ÉeTT\T ˇø£<ëì‘√ eTs=ø£{Ï @ø°uÛÑ$+#·T·q≥T¢>± P e<ä› ø±–‘êìï ì\Te⁄>±
eT&Ée+&ç.
ø±–‘·eTTqT ‘Ó]∫ #·÷&É>± P e<ä› @s¡Œ&çq eT&É‘·, ^∫q l nqT πsK≈£î \+ã+>± ñ+&ÉTqì >∑eTì+#·+&ç.
Mk{X867.| 675\867. @.5$7.. ;V$7.8>s
\+ãπsKqT @ $<ÛäeTT>± |ü]o*kÕÔs¡T? Ä πsK P _+<äTe⁄ >∑÷+&Üb˛‘·÷ ñ+&Ü*.
012q20 [X\] :;<+=8>?@..]u)v _8t e4@.}T=8>?] :;=]. a5b867.c
a;VbK op"#~V_.
op"#]@.. 0 n AB nH˚ πsU≤K+&ÉeTTqT nì ^j·÷*. A B
op"#]@.. 9 n AB jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄˝À dü>∑eTT ø£+fÒ m≈£îÿe bı&Ée⁄qT
yê´kÕs¡∆eTT>± rdüTø√yê*.
op"#]@.. 1 n A qT πø+Á<äeTT>± rdüTø=ì πsU≤K+&ÉeTT ô|’q, ÁøÏ+<ä ¬s+&ÉT
#ê|üeTT\qT eè‘·Ô˝Òœì‘√ ^j·÷*.
A B
op"#]@.. q n n+‘˚ yê´kÕs¡úeTT‘√ B πø+Á<äeTT>± #˚düTø=ì eè‘·Ô˝Òœì‘√
π s U≤ K+&É e TTô|’ q øÏ + ~
uÛ≤>∑eTT˝˝À #ê|üeTT\qT eTT+<äT
^∫q #ê|üeTT\qT K+&ç+#˚ $<ÛäeTT>±
M
^j·÷*. K+&Éq ã+<äTe⁄\qT M,N nì
A B
ù|s¡T ô|{≤º*.
op"#]@.. n M, N _+<ä T e⁄\qT P
A B
ø£\|ü⁄‘·÷ ˇø£ πsKqT ^j·÷*. MN, AB
πsU≤K+&ÉeTT jÓTTø£ÿ \+ã düeT~« K+&Éq πsK. l πsK, AB qT P
e<ä› K+&çdüTÔ+~. N
171
F@
@.;` 34BN/a 3458678>s2
[- 6O$7.8>s
AP eT]j·TT BP πsU≤K+&ÉeTT\ bı&Ée⁄\qT
ø=\e+&ç. ¬s+&É÷ düe÷q+>± j·TTHêïj·÷?
P
A B
Mk{X8X| 675\8X ;V$7.8>s

πsU≤K+&ÉeTTq≈£î \+ã düeT~«K+&ÉqπsK ^#˚ $<ÛëqeTT˝À k˛bÕqeTT`2˝À dü>∑eTT ø£+fÒ
m≈£îÿe bı&Ée⁄qT rdüTø=ì #ê|üeTT\T ^#êeTT. AB jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄˝À dü>∑eTT ø£+fÒ ‘·≈£îÿe
bı&Ée⁄qT rdüTø=+fÒ @+ »s¡T>∑T‘·T+~.
012q29 [X\] :;=(Z| :;=3 kla x8BN.@y ].8>s _8t:;=]. z$7&
A
a;VbK op"#]@.._. n
op"#]@.. 0 n l nH˚ πsKqT ^∫, A nH˚ _+<äTe⁄ πsK ô|’ uÛ≤>∑eTT˝À >∑T]Ô+#ê*. l
A
op"#]@.. 9 n A πø+Á<äeTT>± l qT K+&ç+#˚≥≥T¢ ¬s+&ÉT #ê|üeTT\qT
^j·÷*. πsK #ê|üeTT\ K+&Éq _+<äTe⁄\qT,
l M eT]j·TT N \T>± >∑T]Ô+#ê*.
M N
A
op"#]@.. 1 n n+‘˚ yê´kÕs¡e∆ TT‘√ M, N _+<äTe⁄\ qT+&ç
eTs√ ¬s+&ÉT #ê|üeTT\qT K+&ç+#˚≥≥T¢ ^∫
K+&Éq _+<äTe⁄≈£î B nì ù|s¡T ô|{≤º*. M N l
A
B
M N l
op"#]@.. q n A eT]j·TT B \qT ø£\bÕ*.
AB nqTq~ Ç∫Ãq πsK, l jÓTTø£ÿ \+ãπsK.
B
ARC+,e48 E 0121
1. PQ R 5.8 ôd+.MT πsU≤K+&ÉeTTqT ^j·TTeTT. ùdÿ\T, eè‘·Ô˝Òœì qT|üjÓ÷–+∫ PQ q≈£î A
\+ã düeT~«K+&Éq πsKqT ì]à+#·TeTT.
2. s¡$, 8.6 ôd+.MT bı&Ée⁄ >∑\ πsU≤K+&ÉeTTqT ì]à+#ê&ÉT. _+<äTe⁄ C e<ä› düeT~«K+&Éq C
πsKqT ^#ê&ÉT. nsTTq AC eT]j·TT BC\ jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄\qT ø£qT>=q+&ç.
B
3. ùdÿ\T eT]j·TT eè‘·Ô˝Òœì ì ñ|üjÓ÷–+∫ ABR 6.4 ôd+.MT πsU≤ K+&ÉeTTqT ^j·T+&ç
BìøÏ eT<Ûä´_+<äTe⁄qT ø£qT>=qTeTT.
172
!"#$%&'() *+,-./
012 (`K@&a ].34$%&'8X (`K@..]. a5b867.c
∠PQR = 40°. ø√DeTTqT ì]à+#·TeTT. Q
R
ìsêàD k˛bÕqeTT\T :
!
k˛bÕqeTT 1 : ø=+‘· bı&Ée⁄ ø£*Zq QR nH˚ øÏs¡DeTTqT ^j·TTeTT.
k˛bÕqeTT 2 : ø√De÷ìì jÓTTø£ÿ eT<Ûä´_+<äTe⁄qT Q e<ä› qT+#ê*
k˛bÕqeTT 3 : Q ≈£î düMT|üeTT˝À j·TTqï ‘O’ qT+∫ ÁbÕs¡+_Û+∫
Q
40 0 e<ä › _+<ä T e⁄qT R
>∑T]Ô+#ê*. Ä _+<äTe⁄qT P
nH˚ ù|s¡Tô|{≤º*. P
Q k˛bÕqeTT 4 : Q,P \qT ø£ \ bÕ*.

R Ç|ü&ÉT eTqeTT ø√]q ∠PQR ø√DeTT 40°
Q
@s¡Œ&ÉT‘·T+~. R
012F (`K@.. (^_G7 G%$7.a (`K@..]u)v e4@&]U%.] (`K@..]. a5b867.c

eTq≈£î ø=\‘· ‘Ó*j·Tì ø√DeTT Ç#êÃs¡T nqTø=+<ë+. Ä ø√DeTTq≈£î
düe÷qeTT nsTTq ø√DeTTqT eè‘·Ô˝Òœì ùdÿ\T qT|üjÓ÷–+∫ eTqeTT ì]à+#ê* C
(ø=\‘· ‘Ó*j·Tì) ∠A ø√DeTT Çe«ã&ç+~.

op"#]@.. 0 n l nH˚ πsKqT ^∫ <ëìô|’ P nH˚ _+<äTe⁄ qT+#ê*.
A
B
op"#]@.. 9 n A _+<äTe⁄ e<ä› eè‘·Ô˝Òœì jÓTTø£ÿ ˝ÀVü≤|ü⁄ eTT\T¢ qT+∫ ∠A l
P
ø√DeTT jÓTTø£ÿ ¬s+&ÉT uÛÑT»eTT\qT K+&çdü÷Ô #ê|üeTTqT
^j·÷*. K+&Éq _+<äTe⁄\qT B
C
eT]j·TT C \T>± >∑T]Ô+#ê*.
op"#]@.. 1 n n<˚ eè‘·Ô˝Òœì
qT|üjÓ÷–+∫ P πø+Á<äeTT>± πsK P l
Q
A l ô|’ ˇø£ #ê|üeTTqT ^∫ K+&Éq
B
_+<äTe⁄qT Q nì ù|s¡T ô|{≤º*.
op"#]@.. q n BC bı&Ée⁄qT yê´kÕs¡∆eTT>± rdüTø√yê*.
op"#]@.. n eè‘·Ô˝Òœì jÓTTø£ÿ
C R
˝ÀVü ≤ |ü ⁄ eTT\T¢ q T Q e<ä › qT+∫
#ê|ü e TTqT K+&ç + #ê*. K+&É q
_+<äTe⁄≈£î R nì ù|s¡T ô|{≤º*.
A P l
B Q
173
F@
op"#]@.. F n P eT]j·TT R \qT ø£\bÕ*. eTq≈£î ø√]q ø√DeTT ∠P
R
ì]à‘·eTe⁄‘·T+~. ∠QPR eT]j·TT ∠ABC ø√DeTT\ ˇπø ø=\‘·\qT ø£*Z
j·TT+{≤sTT.
P l
Q
012 [X\] (`K@.. $%..()f e4@.}T=8>?] :;=]. a5b867.c

ˇø£ ø±–‘·eTTqT rdüTø=ì <ëìô|’ ‘O’ nH˚ _+<äTe⁄qT >∑T]Ô+#ê*.
‘O’ _+<äTe⁄ >∑T+&Ü OA eT]j·TT OB nqT øÏs¡DeTT\qT ^j·÷*. A
! !
C
eTq≈£î ∠AOB ø√DeTT ì]à‘·eTe⁄‘·T+~. O _+<äTe⁄ e<ä› OA , OB
! !
\T @ø°u$ÑÛ +#˚≥≥T¢ ø±–‘·eTTqT eT&Éyê*. eT&Éeã&çq ÁbÕ+‘·eTT˝À ˇø£ sπ KqT

^j·÷*. <ëì OC >± >∑T]Ô+#ê*.
!
O B
OC , ∠AOB jÓTTø£ÿ kÂwüºeπsK

!
eT]j·TT ∠COB \T düe÷qy˚THê? OC , jÓTTø£ÿ kÂwüºeπsK. <ëìì eTqeTT

!
∠AOC ∠AOB
ø√DdüeT~«K+&Éq πsK>± >∑T]ÔkÕÔeTT.
M
∠MON ø√DeTTqT rdüTø=+<ë+.
a;VbK !()@.8
op"#]@.. 0 n qT πø+Á<äeTT>± #˚düTø=ì eTq≈£î kÂ\uÛÑýÓTÆq yê´kÕs¡∆eTT‘√
O
M
#ê|üeTT PQ qT ^j·÷*. #ê|üeTT OM, O
N
ON \qT P eT]j·TT Q e<ä› K+&çdüTÔ+~.
P
op"#]@.. 9 n P øπ +Á<äeTT>± PQ jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄˝À dü>e∑ TT ø£+fÒ ø=+#ÓeTT
m≈£îÿe yê´kÕs¡∆eTT‘√ Ç∫Ãq ø√DeTT
jÓ T Tø£ ÿ n+‘· s ¡ e TT˝À #ê|ü e TTqT M
O N
Q Z
^j·÷*. u§eTà P
op"#]@.. 1 n Q πø+Á<äeTT>±, yê´kÕs¡∆eTT˝À e÷s¡TŒ˝Ò≈£î+&Ü ∠MON
jÓTTø£ÿ n+‘·s¡eTT˝À eTs√ #êbÕìï eTT+<äT #êbÕìï
K+&ç+#˚≥≥T¢ ^j·÷*. ¬s+&ÉT #ê|üeTT\ jÓTTø£ÿ K+&Éq O Q N
!
_+<äTe⁄≈£î Z nì ù|s¡T ô|{≤º*. OZ
M
Z
nqTq~ ∠MON jÓTTø£ÿ ø√D düeT~« K+&ÉqπsK.
P !
op"#]@.. q n OZ , ∠MON jÓTTø£ÿ ø√D düeT~«K+&Éq πsK
∠MOZ R ∠NOZ >∑eTì+#·+&ç.
O Q N
174
!"#$%&'() *+,-./
ARC+,e48 E 012q
1. ø√De÷ìì ñ|üjÓ÷–+∫ á øÏ+~ ø√DeTT\qT ì]à+#·+&ç.
i) ∠ABC = 65° ii) ∠PQR = 136° iii) ∠Y= 45° iv) ∠
∠O = 172°
2. á øÏ+<ä Çe«ã&çq ø√DeTT\qT MT H√{Ÿ |ü⁄düÔø£eTT˝À ^∫ yê{Ï jÓTTø£ÿ ø√D düeT~«K+&Éq πsK\qT
^j·TTeTT.
012 !34GO,() (^_G7_. IJ_ (`K+_ a;VbK8

ø√De÷ìì düVü‰j·TeTT ˝Ò≈£î+&Ü ø=ìï ø√DeTT\qT Á|ü‘˚´ø£ |ü<ä›‘·T\˝À ì]à+#·e#·TÃ yê{Ïì Ç|ü⁄Œ&ÉT
|ü]o*<ë›+.
eTqeTT ø√De÷ì qT|üjÓ÷–+∫ ø√DeTT\qT ì]à+#·&ÉeTT H˚s¡TÃø=Hêï+ ø£<ë ! eè‘·Ô˝Òœì düVü‰j·TeTT‘√
ø√DeTT\qT ì]à+#·&ÉeTT m˝≤? nqï<ëìì H˚s¡TÃø=+<ë+.
01220 F (`K@..]. a5b867.c
op"#]@.. 0 n l πsKqT ^∫ <ëìô|’ ªª0µµ _+<ä
O
Te⁄qT >∑T]Ô+#·+&ç. l
op"#]@.. 9 n eè‘·Ô˝Òœì rdüTø=ì ø=+‘· yê´kÕs¡∆eTT‘√ ‘O’ πø+Á<äeTT>± ˇø£
#ê|üeTT l qT K+&ç+#˚≥≥T¢ ^∫, K+&Éq _+<äTe⁄qT A nì ù|s¡T ô|{≤º*.
op"#]@.. 1 n A qT π ø +Á<ä e TT>± #˚ d ü T ø=ì, B
l yê´kÕs¡∆eTTqT e÷s¡Ã≈£î+&Ü eTs√ #ê|üeTTqT ^j·÷*.
O A
#ê|üeTT\ K+&Éq _+<äTe⁄qT B nì ù|s¡T ô|{≤º*.
l
op"#]@.. q n OB \qT ø£\bÕ*. eTq≈£î 600 ø√DeTT ì]à‘·eTe⁄‘·T+~. O A
∠BOA = 600.
ø√De÷ìì ñ|üjÓ÷–+∫ 600 ø√DeTTqT ^j·T+&ç. ¬s+&ÉT ø√DeTT\qT B
b˛\Ã+&ç. ¬s+&ÉTq÷ düe÷qeTT>± j·TTHêïj·÷?
01229 09 (`K@..]. a5b867.@.. 60°
l
O A
1200 ø√DeTT, 600 ø√DeTTq≈£î ¬s{Ïº+|ü⁄ ø£<ë! n+<äT#˚ 1200 ø√DeTTqT
á ÁøÏ+~ $<ÛäeTT>± ì]à+#·e#·TÃ.
k˛bÕqeTT 1 : OA øÏs¡DeTTqT ^j·TTeTT. O
!
A
k˛bÕqeTT 2 : eè‘·Ô˝Òœìì O e<ä› qT+∫ ‘O’ πø+Á<äeTT>± ø=+‘· yê´kÕs¡∆eTT‘√ P
ˇø£ #ê|üeTTqT OA qT K+&ç+#˚≥≥T¢ ^∫ OA qT K+&Éq

_+<äTe⁄qT M >± ù|s¡Tô|{≤º*. O M A
175
F@
op"#]@.. 1 n M qT πø+Á<äeTT>± rdüTø=ì yê´kÕs¡∆eTT˝À (OM) Q P
e÷s¡TŒ˝Ò≈î£ +&Ü eTT+<äT #ê|üeTTqT K+&ç+#˚≥≥T¢ eTs√
#ê|üeTTqT ^∫, #ê|üeTT\ K+&Éq _+<äTe⁄qT P nì
ù|s¡T ô|{≤º*. O M A
•D op"#]@.. q n P qT øπ +Á<äeTT>± #˚dTü ø=ì, OM = OP yê´kÕs¡e∆ TT˝À

Q P e÷s¡TŒ˝Ò≈£î+&Ü eTs√ #ê|üeTTqT ^∫ K+&Éq _+<äTe⁄qT Q nì ù|s¡T
ô|{≤º*.
120° op"#]@.. n O, Q _+<äTe⁄\qT ø£*|æ D es¡≈î£ bı&ç–+#ê*. eTqeTT
O M A ø√]q ∠ABC = 1200 ø√DeTT ì]à‘·eTe⁄‘·T+~.
[- 6O$7.8>s
1800, 2400, 3000 ø√DeTT\qT ì]à+#·+&ç.

S
01221 @iG7jklma e4g4h$7.@..G` 1 (`K@..]. a5b867.c R
a;VbK op"#]@.._. n
600 ø√DeTTqT ^j·T&É+ H˚s¡TÃ≈£îHêïeTT ø£<ë ! <ëìì ∠AOR >± 60°
O A P
ù|s¡Tô|≥º+&ç.
600 ø√DeTTqT düeT~«K+&çq #˚dæ 300 ø√D≤ìï ì]à+#·+&ç $<ÛëqeTT˝À k˛bÕqeTT\T á ÁøÏ+~ $<ÛäeTT>±
j·TT+{≤sTT.
0122q @iG7jklma e4g4h$7.@..G` (`K@..]. a5b867.c n
Ç∫Ãq |ü{≤ìï #·÷&É+&ç
B
∠AOP = 600 ∠POQ = 600 Q P
0 0
P
eT]j·TT ∠AOQ = 120 eTq+ 90
Q
ø√D≤ìï ì]à+#ê* ø£<ë! eT]j·TT 900 R
O
600G300 nì eTq≈£î ‘Ó\TdüT. Ç+ø± M A
0 0 0 0
O M A
90 R120 `30 , n+fÒ 30 ì]à+#·&ÜìøÏ ∠POQ qT düeT~«K+&Éq
#˚j·÷*. ∠BOP = 300eT]j·TT ∠AOB = 900 Ç+ø± @ $<Ûä+>± 900
ø√D≤ìï ì]à+#·e#√Ã Ä˝À∫+#·+&ç.
op"#]@.. 0 n P qT πø+Á<äeTT>± #˚düTø=ì eTq≈£î q∫Ãq yê´kÕs¡∆eTT ˇø£ #ê|üeTTqT #ê|üeTT PQ ô|’ uÛ≤>∑eTT˝À
^j·÷*.
op"#]@.. 9 n Q qT πø+Á<äeTT>± #˚düTø=ì n+‘˚ yê´kÕs¡∆eTT‘√ eTs√ #ê|üeTT ^∫, K+&çq _+<äTe⁄qT B nì
ù|s¡T ô|{≤º*.
op"#]@.. 1 n OB øÏs¡DeTTqT ^j·÷*.
eTqeTT ø√]q ∠AOB R 900 ø√DeTT ì]à‘·eTsTTq~.
176
!"#$%&'() *+,-./
6O$7.8>s
1. eè‹Ô˝Òœì qT|üjÓ÷–+∫ 450 ø√DeTTqT ì]à+#·+&ç.
ARC+,e4@.. E 012
1. ø√De÷ìì ñ|üjÓ÷–+#·≈£î+&Ü ∠ABC R 600 ø√DeTTqT ì]à+#·+&ç.
2. ø√De÷ìì, eè‹Ô˝ÒœìqT|üjÓ÷–dü÷Ô 1200 ø√DeTT\qT ì]à+#·+&ç.
3. Çe«ã&çq ø√DeTT\qT ùdÿ\T, eè‘·Ô˝Òœì düVü‰j·TeTT‘√ ì]à+#·+&ç. yê{ÏjÓTTø£ÿ ìsêàD k˛bÕqeTT\T
sêj·TeTT. i) 75° ii) 15° iii) 105°
4 ø√De÷ìì ñ|üjÓ÷–+∫ ô|’ ø√DeTT\qT ^j·T+&ç.
5. ∠ABC R 500 ø√DeTTqT ì]à+∫ ∠ABC q≈£î düe÷qeTT nsTTq ∠XYZ ø√De÷ì qT|üj÷ Ó –+#·≈î£ +&Ü
ì]à+#ê*.
6. ∠DEF R 600 qT ì]à+#·+&ç. Bìì düeT~«K+&Éq #˚j·T+&ç.
@.]8 ~O;H.\u)v]r-
á n<Ûë´j·TeTT˝À C≤´MTrj·T Äø±s¡eTT\ ìsêàD |ü<ä∆‘·T\qT H˚s¡TÃø=Hêï+.
1. C≤´MTrj·T ìsêàDeTTq≈£î á øÏ+~ |ü]ø£s¡eTT\ qT|üjÓ÷–kÕÔ+.
i) ùdÿ\T ii) eè‘·˝
Ô œÒ ì iii) $uÛ≤–ì iv) ø√De÷ìì v) eT÷\eT≥ºeTT\T
2. ùdÿ\T, eè‘·Ô˝Òœì düVü‰j·TeTT‘√ á ÁøÏ+~ ìsêàDeTT\T #˚j·Te#·TÃ.
i) Ç∫Ãq yê´kÕs¡∆eTT eè‘·ÔeTTqT ì]à+#·T≥ ii) Ç∫Ãq bı&Ée⁄‘√ πsU≤K+&ÉeTTqT ì]à+#·T≥
iii) πsU≤K+&ÉeTT jÓTTø£ÿ qø£\TqT ì]à+#·T≥ iv) \+ãπsKqT ^j·T&ÉeTT
m. Ç∫Ãq πsKô|’ _+<äTe⁄ qT+&ç _. Ç∫Ãq πsKô|’ ii) _+<äTe⁄qT+&ç.
v) Ç∫Ãq πsU≤K+&ÉeTT jÓTTø£ÿ \+ã düeT~«K+&Éq πsKqT ^j·T&É+.
vi) Ç∫Ãq ø=\‘· ø£*Zq ø√DeTTqT ì]à+#·&É+
vii) Ç∫Ãq ø√DeTT jÓTTø£ÿ qø£\TqT ^j·T&É+.
viii) Ç∫Ãq ø√DeTT jÓTTø£ÿ düeT~«K+&Éq πsK ^j·T&É+
ix) ø=ìï Á|ü‘˚´ø£ ø√DeTT\qT eè‘·Ô˝Òœì‘√ ì]à+#·&ÉeTT
n. 900 Ä. 450 Ç.600 á. 300
@!(_G` G7@&#
Á|üø£ÿ |ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>± \+u≤\T>± #˚ùd ¬s+&ÉT πsK\ô|’ 1
ôd+.MT $uÛ≤>∑+>± 10 _+<äTe⁄\qT >∑T]Ô+#·+&ç. 1 eT]j·TT 10,
2 eT]j·TT 9, 3 eT]j·TT 8 ..... Ç˝≤ nìï _+<äTe⁄\qT 11 yÓTT‘·ÔeTT
11 e#˚Ã≥T¢ ø£\|ü+&ç. |òü*‘·+ ˇø£ eÁø£eTT. Ç≥Te+{Ï eT] ø=ìï |ü{≤\qT
Á|üj·T‹ï+#·+&ç.
177
F@
189:;%&#2##'('<=
!"#$%&#'(')*"#$%&#''+,-./0'123-4567
<=>< ?5@A&%&#B
øÏ+<ä ø=ìï edüTÔe⁄\ ∫Á‘ê\T øÏ+<ä Çe«ã&çq$
M{Ï Äø±sê\qT C≤Á>∑‘·Ô>± |ü]o*+#·+&ç. Äø±sê\qT ã{Ïº yê{Ïì eØZø£]+∫ øÏ+<ä |ü{Ïºø£ |üP]+#·+&ç.
?5CDE,F'<=><
+,-.G2## 2H5#I2J
n–Zô|f…ºe˝… ñ+&˚$
ã+‹e˝… ñ+&˚$
ø=j·T´<ä÷\eTT e˝… ñ+&˚$
bÕ∫ø£\ e˝… ñ+&˚$
{À|æ Äø±s¡eTT˝À ñ+&˚$
<=>K !"#$%&#'+,-./0#
øÏ+~ ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ Á‹uÛÑTC≤\T, #·‘·Ts¡ÁkÕ\T, Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕ\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï >∑T]+∫ H˚s¡TÃ≈£îHêï+. á
Äø±sê\˙ï ¬s+&ÉT ~X¯\˝À e÷Á‘·y˚T $düÔs¡DqT ø£*– ñ+{≤sTT. M{ÏH˚ ~«$Trj·T Äø±sê\T ˝Òø£ 2D Äø±sê\T
n+{≤+.
ô|’q Çe«ã&çq nìï |òüTHêø±s¡ edüTÔe⁄\T bı&Ée⁄, yÓ&É\TŒ eT]j·TT m‘·TÔ ˝Òø£ ˝À‘·T\T nH˚ eT÷&ÉT
ø=\‘·\T ø£*– ñ+{≤sTT. M{ÏH˚ Á‹$Trj·T Äø±sê\T ˝Òø£ 3D Äø±sê\T n+{≤+. Ç|ü&ÉT eTq+ $$<Ûä Á‹$Trj·T
˝Òø£ 3D Äø±sê\ >∑T]+∫ H˚s¡TÃ≈£î+<ë+.
178
!"#$%&#'(')*"#$%&#''+,-./0'123-4567
<=>K>< '[.G\?]5#72##'(CUBOID) osê¸\T
n+#·
T\T
Edge ‘·˝≤\T
Face
Vertices
n–Zô|f…º e+{Ï Äø±s¡eTT˝À >∑\ edüTÔe⁄\T Bs¡È|òüTqeTTq≈£î
ñ<ëVü≤s¡D\T. n–Zô|f…º ô|’ uÛ≤>∑eTTqT ˙ #˚‹‘√ ‘ê≈£îeTT. á uÛ≤>±ìï
n–Zô|f…º ‘·\+ n+{≤s¡T n–Zô|f…º≈£î mìï ‘·˝≤\T+{≤sTT?
á ‘·˝≤\ uÛÑTC≤˝Ò n+#·T\T. n–Zô|f…º≈£î mìï n+#·T\T ñ+{≤sTT? n+#·T\ eT÷\\H˚ osê¸\+{≤+. n–Zô|f…º≈£î mìï
osê¸\T+{≤sTT?
Ç|ü&ÉT ˇø£ Ç≥Tø£qT #˚‹‘√ ‘êøÏ n~ ≈£L&Ü n–Zô|f…º Äø±s¡+˝À ñ+≥T+<äì Á>∑Væ≤+#·+&ç. <ëì ‘·˝≤\qT
n+#·T\qT, osê¸\qT |ü]o*+#·+&ç.
n–Zô|f…º e˝… Ç≥Tø£ ≈£L&Ü n<˚ dü+K´˝À >∑\ ‘·˝≤\qT, n+#·T\qT, osê¸\qT ø£*– ñ+≥T+<ë? Ç~
ì»eTì ‘Ó\TdüTÔ+~.
n–Zô|f…º, Ç≥Tø£ yÓTT<ä\>∑Tq$ Bs¡È|òüTqeTT Äø±s¡+˝À ñ+&ç 6 ‘·˝≤\qT, 12 n+#·T\qT, 8 osê¸\qT ø£*–
ñ+{≤sTT.
<=>K>K''H52#?]5#72##'(CUBE)
bÕ∫ø£ Äø±s¡+˝Àì edüTÔe⁄\T düeT|òüTqeTTq≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T. ˇø£ bÕ∫ø£
‘·˝≤\qT, n+#·T\qT, osê¸\qT |ü]o*+∫ ˝…øÿÏ +#·+&ç? bÕ∫ø£\≈£î mìï ‘·˝≤\T, n+#·T\T,
osê¸\T ñ+{≤jÓ÷ #Ó|üŒ+&ç.
Bs¡È|òüTqeTTq≈£î e˝Ò BìøÏ 6 eTTU≤\T, 12 n+#·T\T, 8 osê¸\T ñ+{≤j·Tì ˙e⁄ ø£qT>=+{≤e⁄. eT]
düeT|òüTqeTTq≈£î, Bs¡È|òüTqeTTq≈£î >∑\ ‘˚&Ü ˝Ò$T{Ï? ˇø£ düeT|òüTqeTT jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄, yÓ&É\TŒ eT]j·TT m‘·TÔ\T
düe÷qeTì n<˚ Bs¡È|òüTqeTTq¬ø’‘˚ n$ düe÷qeTT ø±<äì ˙e⁄ ø£qT>=q>∑\e⁄. ô|ì‡˝Ÿ s¡ã“s¡T, bÕ∫ø£\ bı&Ée⁄,
yÓ&É\TŒ, m‘·TÔ\qT ø=\∫ dü]#·÷&É+&ç.
' ?5%&#!^BA&B_`
1. i) düeT|òüTqeTT jÓTTø£ÿ eTTK Äø±s¡y˚T$T?
ii) Bs¡È|òüTqeTT jÓTTø£ÿ eTTK Äø±s¡y˚T$T?
2. s¡y˚Twt n‘·ì >∑~˝Àì ø=ìï ô|f…º\qT mqTï≈£îHêï&ÉT. yê{Ï ∫Á‘·eTT\T
Á|üø£ÿq Çe«ã&çq$. yê{Ï˝À düeT|òüTHê˝…ìï, Bs¡È|òüTHê˝…ìï?
3. nõ‘Y 2 ôd+.MT uÛTÑ »+ >∑\ düeT |òTü Hê\‘√ Bs¡|È Tüò Hêìï ‘·j÷· s¡T#˚XÊ&ÉT.
eT] Ä Bs¡È|òüTqeTT jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄, yÓ&É\TŒ eT]j·TT m‘·TÔ\qT
ø£qT>=qTeTT.
<=>K>a'H5b?c 25 ##'(CYLINDER)
ô|’|ü⁄eTTø£ÿ, ø=j·T´ <ä÷\eTT, ø=y=«‹Ô, ≥÷úŸ˝…’{Ÿ, MT ˙fi¯flu≤{Ï˝Ÿ yÓTT<ä\>∑T edüTÔe⁄\T
dü÷úbÕø±s¡+˝À ñ+{≤sTT. ˇø£ ø=y=«‹Ôì rdæø=ì |ü≥eTT`1 ˝À #·÷|æq $<Ûä+>± ô|’ uÛ≤>∑eTT˝À
ø£‹Ô]+#·TeTT. ∫qïeTTø£ÿqT bÕs¡y˚dæ $T–*q ø=y=«‹Ôì |ü≥eTT `2 #·÷|æq≥T¢ n&É¶+>± H˚\ô|’
ñ+∫ <=]¢+#·TeTT.
|ü≥+. 1
179
+B 89L ?58MNO' ?5P9Q#R&*B'S/@AM'TUR&'?5B?VWX Y2'R&.G3Z!'('3ZWDR&B
@ ‘·\+ ô|’ Áø=y=«‹Ô <=s¡T¢‘·T+<√, Ä ‘·˝≤ìï <ëì ªªeÁø£‘·\+µµ
n+{≤s¡T. n~ <=s¡¢˝Òì ‘·˝≤ìï ªªuÛÑ÷$Tµµ n+{≤s¡T.
height
m‘·TÔ
|ü≥+˝À #·÷|æq≥T¢ <ëì m‘·T,Ô yÓ&\É TŒ (yê´düeTT) \qT #·÷&É+&ç.
yê´dü+
diameter
|üfig.2
≥+. 2 |üfig.3
≥+. 3
<=>K>='NdBe#2J'(CONE)
sêE n‘·ì |ü⁄{Ïºqs√Eq ˇø£ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq {À|æì ø=q<ä\∫Hê&ÉT. ©\qT ‘·q‘√ s¡eTàì n&ç>±&ÉT. ©\
n‘·ì‘√ ªª<ëì ø√dü+ <äTø±DeTTq≈£î yÓfi¯flqedüs¡+ ˝Ò<äT, eTqy˚T Ä {À|æì ‘·j·÷s¡T#˚düTø=qe#·TÃµµ nqï~.
MTs¡T ≈£L&Ü n˝≤+{Ï {À|æì ‘·j·÷s¡T#˚j·÷\qT≈£î+≥THêïsê? nsTT‘˚ Á|üj·T‹ï<ë›+!
ˇø£ #ês¡Tº ø±–‘·eTT ô|’ eè‘·˝Òœì düVü‰j·T+‘√ ˇø£ eè‘êÔìï ^j·T+&ç. eè‘·Ô πø+Á<äeTT qT+&ç <ëì |ü]~Ûì
ø£\T|ü⁄ ¬s+&ÉT πsK\qT |ü≥+ (ii) ˝À #·÷|æq≥T¢ ^j·÷*.
(i) (ii) (iii) (iv) (v)

ø£‘ÓÔs¡‘√ á uÛ≤>∑eTTqT ø£‹Ô]ùdÔ |ü≥+ (iii) ˝À e˝… e#·TÃqT.
C
OA,OB \qT |ü≥eTT˝À #·÷|æq≥T¢ ø£*|æ fÒ|ü⁄‘√ n‹øÏ+#·+&ç. MT≈£î
q∫Ãq Ø‹˝À <ëìï n\ø£]+#·+&ç. {À|æ ‘·j·÷¬s’+~ sêE {À|æì
‹|æŒ#·÷∫ ªªz! Ç~ ◊dtÁø°yéT ø√Hé ˝≤ ñ+~µµ nHêï&ÉT. Ç˝≤+{Ï Äø±sê\T
A O B
X¯+≈£îe⁄ Äø±sêìï ø£*–e⁄HêïsTT. nqe#·TÃ.
X¯+≈£îe⁄ Äø±sêìï Á|üø£ÿ |ü≥+˝À #·÷&Ée#·TÃ. OA ì eè‘êÔø±s¡ uÛ≤>∑ yê´kÕs¡úeTì, OC ì X¯+≈£îe⁄ m‘·TÔ nì
nqe#·TÃ.
'+fgUBUh'A&@iBU'./%&#B_`
dü÷ú|üeTTq≈£î, X¯+KTe⁄q≈£î >∑\ eTTU≤\T, n+#·T\T, osê¸\ dü+K´qT ã{Ïº yê{Ï uÒ<Ûë\qT MT
$TÁ‘·T\‘√ #·]Ã+∫ ø£qT>=q+&ç.
<=>K>j'3kld2##'(SPHERE)
ã+‘·T\T, \&É÷¶\T, >√∞\T yÓTT<ä\>∑Tq$ >√fi≤ø±s¡+˝À ñ+{≤sTT. Ç$ nìï yÓ’|ü⁄\ qT+∫
düT\Te⁄>± <=s¡¢>∑\e⁄. ì‘·´J$‘·+˝À ˙e⁄ ìeTàø±j·TqT #·÷∫ ñ+{≤e⁄. <ëìì n&ÉT¶ø√‘· ø√ùdÔ |ü≥+˝À
e˝Ò ø£ì|ædüTÔ+~. Ç~ <ë<ë|ü⁄ ns¡ú >√fi¯eTT e˝… ñ+≥T+~.
180
!"#$%&#'(')*"#$%&#''+,-./0'123-4567
'm"'AM%&#B_`
øÏ+~ |ü{Ïºø£qT ì+|ü+&ç.
,F>'H5Bn; 2H5#I2J +,-.G2## o,20B o,20B p.G#3Z#7#'2#@%&##
p.G#3Z#R&#B) 8q.G#rR&#B) 8q.G#r7#
1. u≤´≥Ø dü÷úbÕø±s¡+ × ×
2. ã+‹
3. q÷HÓ &Éu≤“
4. _ôdÿ{Ÿ bÕ´¬ø{Ÿ
5. HêD…eTT
6. >√∞
7. Hê]+» |ü+&ÉT
dü÷ú|üeTT, X¯+≈£îe⁄ eT]j·TT >√fi¯eTT ‹qïì n+#·T\T (Straight edges) ø£*– j·TT+&Ée⁄. X¯+≈£îe⁄ jÓTTø£ÿ
uÛÑ÷$T @ Äø±s¡eTT˝À ñ+≥T+~? eè‘êÔø±s¡y˚THê? dü÷ú|üeTTq≈£î ¬s+&ÉT uÛÑ÷eTT\T ñ+{≤sTT. <ëì uÛÑ÷$T @
Äø±s¡+˝À ñ+≥T+~. eT], >√fi¯eTTq≈£î m≥Te+{Ï ‘·˝≤\T ñ+&Ée⁄. Ä˝À∫+#·+&ç.
<=>K>Y '?5sE,F2##'(PRISM)
Á|üø£ÿq |ü≥ºø£eTT |ü≥eTT Çe«ã&çq~. Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À Bìì #·÷∫ ñ+{≤e⁄. Bì ¬s+&ÉT
eTTU≤\T Á‹uÛTÑ C≤ø±s¡+˝À ñ+{≤sTT. $T–*q eTTU≤\T Bs¡#È ‘· T· s¡ÁkÕ ø±s¡+˝À >±ì, #·‘T· s¡ÁkÕø±s¡+˝À
>±ì ñ+{≤sTT. Ç<˚ Á‹uÛÑTC≤ø±s¡ |ü≥ºø£eTT.
ˇø£ |ü≥øº e£ TTq≈£î uÛ÷Ñ $T Bs¡#È ‘· T· s¡ÁkÕø±s¡+˝À ñqï <ëìï Bs¡#È ‘· T· s¡ÁkÕø±s¡ |ü≥øº e£ TT n+{≤.
|ü≥ºø£eTT
Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ |ü≥ºø±ìøÏ eTs=ø£ ù|s¡T #Ó|üŒ>∑\yê?
<=>K>t ?V.G"#_u (PYRAMID)
ˇπø uÛ÷Ñ $T ø£*–, $T–*q eTTU≤\T Á‹uÛTÑ C≤ø±s¡+˝À ñ+fÒ n~ |æs$¡ T&ée⁄‘T· +~. <ëì Á‹uÛTÑ C≤ø±s¡
‘·˝≤\˙ï os¡¸eTT e<ä› ø£\TdüT≈£î+{≤sTT.
Çø£ÿ&É #·‘T· s¡ÁkÕø±s¡ |æs$¡ T&é Çe«ã&çq~. Bì uÛ÷Ñ $T #·‘T· s¡Ádü+ Á‹uÛTÑ C≤ø±s¡ |æs$¡ T&éqT
}Væ≤+∫ ^j·T&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#·+&ç.
|æs¡$T&é
,FvR&;2##
ˇø£ #ês¡Tº ø±–‘·eTT ô|’ düe÷q uÛTÑ C≤\T >∑\ ˇø£ Á‹uÛTÑ »eTTqT ^j·T+&ç.
<ëìì ø£‹Ô]+∫ y˚s¡T #˚j·T+&ç. á Á‹uÛÑTC≤qTï|üjÓ÷–+∫ Ç<˚ ø=\‘·\T >∑\
Ç+ø± eT÷&ÉT Á‹uÛÑTC≤\qT ø£‹Ô]+#·+&ç. Ä Á‹uÛÑTC≤\ n+#·T\qT ˇø£<ëì‘√
ˇø£{Ï n‹øÏ+∫ ˇø£ dü+eè‘· Äø£è‹ì bı+<ä+&ç. á Äø£è‘˚ ˇø£ wA&R&#.G#xyz
˝Òø£ w !P9Q#{6,-.G'?V.G"#_u>z
181
1P96;H5B'(''<=><
<> |,F' !P9Q#{6,-.G'?V.G"#_u'P9Qb"#' !P9Q#p2##>'[}M^'A&R&#.G#xy'1BC6B>'[~fg~
‘·˝≤\ dü+K´ : ____________
n+#·T\ dü+K´ : ____________
osê¸\ dü+K´ : ____________
K> |,F'A&R&#.G ,-.G'?V.G"#_u'P9Qb"#'A&R&#.G H5B>'[~fg~
‘·˝≤\ dü+K´ : ____________
n+#·T\ dü+K´ : ____________
osê¸\ dü+K´ : ____________
a> ,DB)'?5CDE,F7#'?5@B?5J2##
+,-.G2## 2 ,FR&f60'H5Be; H52#R&f60'H5Be; ./0'H5Bn;
=> |,F' !P9Q#{6,-.G'?5sE,F2##'|,F',_`%b?f6'TBs#B)>'8:~fg' !P9Q#{6,-.G'2##n60#'~^'TBC6.##

[.G\A&R&#.G ,-.G'2##n60#'~^'TBC6.##
‘·˝≤\ dü+K´ : ____________
n+#·T\ dü+K´ : ____________
osê¸\ dü+K´ : ____________
<=>a 45P9Q#0#
ªÁbÕ<∏ä$Tø£ C≤´$Trj·T uÛ≤eq\Tµ nH˚ n<Ûë´j·T+˝À dü+eè‘· |ü{≤\T, ndü+eè‘· ($eè‘·) |ü{≤\T >∑T]+∫
H˚s¡TÃ≈£îHêï+. øÏ+<ä Çe«ã&çq |ü{≤\qT |ü]o*+∫ @$ dü+eè‘· |ü{≤˝À? @$ ndü+eè‘· |ü{≤˝À ‘Ó\Œ+&ç?
(i) (ii) (iii) (iv) (v)
182
!"#$%&#'(')*"#$%&#''+,-./0'123-4567
πsU≤K+&Ü\#˚ @s¡Œ&˚ düs¡fi¯ dü+eè‘· |ü{≤\qT ãVüQuÛÑTE\T nì n+{≤s¡T. ø=ìï
ñ<ëVü≤s¡D\T ∫Á‘·+˝À #·÷|üã&çq$.
'm"'AM%&#B_`
1. MT H√{Ÿ |ü⁄düÔø£+˝À 10 $$<Ûä s¡ø±\ ãVüQuÛÑTE\T ^j·T+&ç.
2. n–Z|ü⁄\¢\qT >±ì, N|ü⁄s¡T|ü⁄\¢\qT ø±ì ñ|üjÓ÷–+∫ dü+eè‘· |ü{≤\qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
i) Äs¡T |ü⁄\¢\‘√ ii) ◊<äT |ü⁄\¢\‘√ iii) Hê\T>∑T |ü⁄\¢\‘√
iv) eT÷&ÉT |ü⁄\¢\‘√ v) ¬s+&ÉT |ü⁄\¢\‘√
@ dü+<äs¡“¤eTT˝À ãVüQuÛÑTõ @s¡Œ&É<äT? m+<äT≈£î?
¬s+&ÉT |ü⁄\¢\‘√ ãVüQuÛÑTõì ì]à+#·˝Òs¡ì Á>∑Væ≤+#·>∑\e⁄. ˇø£ ãVüQuÛÑTõøÏ ø£˙dü+ eT÷&ÉT uÛÑTC≤\T ñ+&Ü*.
eT÷&ÉT uÛTÑ C≤\T ø£\ ˇø£ ãVüQuÛTÑ õì Á‹uÛTÑ »eT+{≤+. ÁøÏ+~ |ü{øºÏ £ <ë«sê $$<Ûä s¡ø±\ ãVüQuÛTÑ E\qT ‘Ó\TdüTø=qe#·TÃ.
|ü{Ïºø£˝À U≤∞\qT |üP]+#·+&ç.
""89L'45P9Q#0# P9Q#{60'H5Be; 45P9Q#'?.G#
3 Á‹uÛÑT»eTT
4 #·‘·Ts¡T“¤»eTT
- |ü+#·uTÑÛ õ
- wü&ÉT“¤õ
7 dü|üÔuÛÑTõ
- nwüºuÛÑTõ
183
' ?5%&#!^BA&B_`
øÏ+<ä Çe«ã&çq |ü{≤\ eT<Ûä´ ‘˚&Ü\qT ø£qT>=q+&ç.
D
E D
E C
C
A
B A B
(i) (ii)
(i) eT]j·TT (ii) |ü{≤\˝À uÛÑTC≤\ bı&Ée⁄\qT, ø√D≤\qT, ø=\e+&ç. ˙y˚$T ø£qT>=Hêïe⁄.
<=>a>< ' ,F2#45P9Q#

nìï uÛÑTC≤\ ø=\‘·\T, nìï ø√D≤\ ø=\‘·\T düe÷q+>± >∑\ ãVüQuÛÑTõH˚ Áø£eT ãVüQuÛÑTõ n+{≤+.
ñ<ëVü≤s¡D :
H52#P645' !P9Q#p2##' nìï uÛÑTC≤\T, A&R&#.G H52##' nìïuÛÑTC≤\T, nìï ø√D≤\T

nìï ø√D≤\T düe÷q ø=\‘·\T >∑\ Á‹uÛÑT»eTT düe÷q ø=\‘·\T >∑\ #·‘·Ts¡T“¤»eTT
ˇø£ |ü+#·uÛÑTõ, wü&ÉT“¤õ, dü|üÔuÛÑTõ, nwüºuÛÑTõ\˝À uÛÑTC≤\ ø=\‘·\T, ø√D≤\ ø=\‘·\T düe÷qyÓTÆq yê{Ïì
es¡Tdü>± Áø£eT |ü+#·uÛÑTõ, Áø£eTwü&ÉT“¤õ, Áø£eTdü|üÔuÛÑTõ, Áø£eT nwüºuÛÑTõ n+{≤+.
1P96;H5B'('K
1. øÏ+~ yêì˝À @$ ãVüQuÛÑTE˝À |ü]o*+#·TeTT. @<Ó’Hê ãVüQuÛÑTõ ø±ì#√ m+<äTø√ ‘Ó\TŒeTT?
(i) (ii) (ii)
184
!"#$%&#'(')*"#$%&#''+,-./0'123-4567
2. øÏ+~ |ü{≤\˝À uÛÑTC≤\ dü+K´qT ‘Ó*|æ n~ @ s¡ø£yÓTÆq ãVüQuÛÑTCÀ ‘Ó\TŒeTT.
(i) (ii) (ii) (iv)
3. øÏ+~ |ü{≤\˝À Áø£eT ãVüQuÛÑTE\qT >∑T]Ô+#·TeTT.
2#7B'}M.G#iF7^"
1. kÕ<Ûës¡D+>± $$<Ûä n≥ºô|f…º\T |òüTqeTT ˝Òø£ Bs¡È|òüTq+ Äø±s¡+˝À ñ+{≤sTT.
+,-.GB 2##n60# 1BA&#0# ./0#
6 12 8
6 12 8
2. ø√Hé ◊dtÁø°yéTø£|t, CÀø£sY {À|æ yÓTT<ä\>∑Tq$ X¯+KTe⁄ Äø±s¡+˝À ñ+{≤sTT.

3. ô|’|ü⁄\T, {ÏqTï\T, ÄsTT˝Ÿ Á&ÉeTTà\T, ø=j·T´<ä÷˝≤\T yÓTT<ä\>∑Tq$ dü÷úbÕø±s¡+˝À ñ+{≤sTT.
4. ã+‹, \&É÷¶\T yÓTT<ä\>∑Tq$ >√fi≤ø±s¡+˝À ñ+{≤sTT.
5. ˇø£ ãVüQuÛÑTõ nH˚~ düs¡fi¯πsK\#˚ @s¡Œ&çq dü+eè‘· |ü≥eTT.
6. nìï uÛÑTC≤\ ø=\‘·\T, ø√D≤\ ø=\‘·\T düe÷qyÓTÆq{Ïº ãVüQuÛÑTõì, Áø£eTuVüQuÛÑTõ n+{≤+.
185
!"#$%$
&'()*+,-./.010
1. &2.34567.+,-8* &2.9:;.+,-8*
i 15892 15370
i 25800 25073
iii 44687 44602
iv 75671 75610
v 34899 34891
2. i 375, 1475, 4713, 15951 i 9347, 12300, 19035, 22570
3. i 89715, 89254, 45321, 1876 i 18500, 8700, 3900, 3000
4. i < ii > iii > iv >
5. i &Óu…“¤Ì ¬s+&ÉT y˚\ Äs¡Te+<ä\ q\uÛ…’ ¬s+&ÉT.
i j·÷uÛ…’ ◊<äT y˚\ eT÷&ÉT e+<ä\ q\uÛ…’ ◊<äT.
iii ns¡yÓ’ Äs¡Ty˚\ Äs¡T e+<ä\T
iv eTTô|Œ¤Ì y˚\ eT÷&ÉT e+<ä\ ˇø£{Ï
6. i 40270 i 14064 iii 9700 iv 60000
8. i 1000 i 9999 iii 10000 iv 99999
&'()*+,-./.01<
1. i 90 i 420 iii 3950 iv 4410
2. i 700 i 36200 iii 13600 iv 93600
3. i 3000 i 70000 iii 9000 iv 4000
4. i 3407 i 12351 iii 30525 iv 99999
5. i 4000 + 300 + 40 + 8 i 30000 + 200 + 10 + 4
iii 20000 + 2000 + 200 + 20 + 2 iv 70000 + 5000 + 20 + 5
&'()*+,-./.01=
1. i 1,12,45,670 i 2,24,02,151
iii 3,06,08,712 iv 19,03,08,020
2. i eTTô|Œ¤Ì Hê\T>∑T y˚\ Çs¡yÓ’ ◊<äT
186
!"#$%$
i @&ÉT \ø£å\ ‘=$Tà~ y˚\ ˇø£ e+<ä |ü~ùV≤qT.
iii q\uÛ…’ @&ÉT ø√≥¢ ns¡yÓ’ \ø£å\ eT÷&ÉT e+<ä\ |ü~ùV≤&ÉT
iv Äs¡Tø√≥¢ |ü<Ó›ì$T~ \ø£å\ @&ÉTy˚\T
3. i 4,57,400 i 60,02,775
iii 2,50,40,303 iv 60,60,60,600
4. i 600000 + 40000 + 100 + 50 + 6
i 6000000 + 300000 + 20000 + 500
iii 10000000 + 2000000 + 500000 + 30000 + 200 + 70 + 5
iv 700000000 + 50000000 + 8000000 + 10000 + 9000 + 200 + 2
5. i 54, 28, 524 i 6, 43, 20, 501
iii 3, 03, 07, 881 iv 7, 70, 07, 070
6. i 18, 71, 964 > 4, 67, 612 i 14, 35, 10, 300 > 14, 25, 10, 300
7. i 99, 999 < 2, 00, 015 i 13, 49, 785 < 13, 50, 050
&'()*+,-./.01T
1. i 97, 645, 315 i 20, 048, 421
iii 476, 356 iv 9, 490, 026, 834
3. Væ≤+<ä÷ ` ns¡uŸ dü+U≤é÷q+
i |üHÓï+&ÉT ø√≥¢ eTTô|Œ¤Ì ˇø£{Ï \ø£å\ |ü~ùV≤qT y˚\ Çs¡yÓ’ @&ÉT.
i mì$T~ ø√≥¢ ‘=+uÛ…’ Äs¡T \ø£å\ q\uÛ…’ eT÷&ÉTy˚\ ‘=+uÛ…’ ¬s+&ÉT.
n+‘·sê®rj·T (Ä+>∑¢) dü+U≤é÷q+
i ˇø£ e+<ä Çs¡yÓ’ eT÷&ÉT $T*j·Tq¢ ˇø£ e+<ä |ü~ùV≤qT y˚\ Çs¡yÓ’ @&ÉT.
i mquÛ…’ ‘=$Tà~ $T*j·Tq¢ Äs¡Te+<ä\ q\uÛ…’ eT÷&ÉT y˚\ ‘=+uÛ…’ ¬s+&ÉT.
4. i 2 i 4
iii 0 iv eT÷&ÉT e+<ä\ ¬s+&ÉT
&'()*+,-./.01U
1. 54,284 2. 2,34,732
3. n‹ ô|<ä› dü+K´ = 75430
n‹ ∫qï dü+K´ = 03457
‘˚&Ü = 71975
4. 96875 ôd’øÏfi¯ó¢ 5. 2400 øÏ.MT, 2,40,000 MT.
6. 1680 Á>±eTT\T 7. 22 øÏ.MT 500 MT.
8. 22 wüs¡Tº\T ; 40 ôd+.MT ã≥º $T>∑T\TqT 9. ` 45000
>-?5(6?4,5@AB.?4,'(C$DEF-.!"GH@.I9DE.4,-4JKL MN.DEOPQR2./.QRKSDE- 187

&'()*+,-./.<10
1. i T i T
iii F düVü≤» dü+K´\˙ï |üPsêí+ø±\T iv T
v F dü+U≤´ πsKô|’ m&ÉeT yÓ’|ü⁄q >∑\ |üPsêí+ø£+ <ëì ≈£î&çyÓ’|ü⁄q >∑\ dü+K´ ø£+fÒ ∫qï~
vi F dü+U≤´πsK ô|’ ø£ìwüº |üPsêí+ø±ìï dü÷∫+#·e#·TÃ
vii F dü+U≤´πsKô|’ >∑]wüº |üPsêí+ø±ìï dü÷∫+#·˝ÒeTT
2. 18
6 6+7 6+7+7
3. i.
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
18
18-9
ii.
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
5×1 5×2 5×3
iii.
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
4. i 239 øÏ ≈£î&ç |üø£ÿq 895 ñ+≥T+~ i 1001 ≈£î ≈£î&ç |üø£ÿq10001 ñ+≥T+~
iii 284013 ≈£î ≈£î&ç|üø£ÿq 10015678 ñ+≥T+~
6. i > ii > iii < iv >
&'()*+,-./.<1<
1. i 532 ii 47 iii C iv 100 v 85 vi d
2. i. 1095 ii 600
3. i 196300 ii 1530000
4. i 11040 ii 388710
5. i 407745 ii 2000955
6. `3000
7. `330
8. i c ii e iii b iv a v d
&'()*+,-./.<1=
1. 123456 × 8 + 6 = 987654
1234567 × 8 + 7 = 9876543
12345678 × 8 + 8 = 98765432
123456789 × 8 + 9 = 987654321
188
!"#$%$
2. 91 × 11 × 4 = 4004
91 × 11 × 5 = 5005
91 × 11 × 6 = 6006
91 × 11 × 7 = 7007
91 × 11 × 8 = 8008
91 × 11 × 9 = 9009
91 × 11 × 10 = 10010
&'()*+,-./.=10
1. 2#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+#·ã&˚$ -- ii, iii, iv, v vi, viii
3#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+#·ã&˚$ -- i, ii, iii, iv, v, vii
6#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+#·ã&˚$ -- ii, iii, iv, v
2. 5#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+#·ã&˚$ -- 25, 125, 250, 1250, 10205, 70985, 45880
10#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+#·ã&˚$ -- 250, 1250, 45880
5. 3,5 \#˚12345 ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+#·ã&ÉTqT
54321 ≈£L&Ü 3,5 \#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+#·ã&ÉTqT
7. i. 2, 8 ii. 0, 9 iii. 1, 7
8. 2 9. 6
&'()*+,-./.=1<
1. i 1, 2, 3, 4, 6, 9, 12, 18, 36 i 1, 23
iii 1, 2, 3, 4, 6, 8, 12, 16, 24, 32, 48, 96 iv 1, 5, 23, 115
2. i, ii 3. 19
4. Á|ü<Ûëqdü+K´\T - 11, 13, 17, 19, 23, 29
dü+j·TTø£Ô dü+K´\T - 12, 14, 15, 16, 18, 20, 21, 22, 24, 25, 26, 27, 28
5. 13-31, 79-97 6. (3, 5), (5, 7), (11, 13), (17, 19)
7. 5 eT]j·TT 7 8. 13, 23
9. 90 qT+&ç 96 10. (31, 11, 11); (13, 17, 23); (3, 19, 31) yÓTTˆˆq$
11. (3, 13); (7, 17); (23, 13) yÓTTˆˆq$ 12. (2, 3); (3, 7); (7, 13) yÓTTˆˆq$
&'()*+,-./.=1=
1. i i 90
90
30 3
10 9
10 3
2 5 3 3 2 5

2. 2×2×3×7
3. Hê\Z+¬ø\ n‹ ô|<ä› dü+K´ - 9999
Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤+ø±\ \ã›+ - 101 × 11 × 3 × 3
4. á dü+K´ 210 m+<äTø£q>± 210 = 2 × 3 × 5 × 7
&'()*+,-./.=1T
1. i 9 ii 53 iii 5 iv 32
2. 4 3. 3 4. No; 1
&'()*+,-./.=1U
1. i 60 ii 75 iii 42 iv 54 v 1008 vi 182
2. i 2352 ii 2142 iii 1980
3. 247
4. i 900 ii 904
5. 576 6. 8 7. 13e s√E
&'()*+,-./.=1M
1. i ø£.kÕ.>∑T = 120 i ø£.kÕ.>∑T = 200
>∑.kÕ.uÛ≤ = 3 >∑.kÕ.uÛ≤ = 1
iii ø£.kÕ.>∑T = 48
>∑.kÕ.uÛ≤ = 12
2. 25 3. 546 4. 18
&'()*+,-./.=1V
1. i, ii, iii, iv 2. ii, iv, v
3. iø±<äT ii ne⁄qT iii ne⁄qT
4. 4#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&˚$ - i, ii, iii
8#˚ ìX‚Ùwü+>± uÛ≤–+|üã&˚$ - i, ii, iii
5. 1 6. 1
7. 1001, 1012, 1023, 1034, 1045, 1056, 1067, 1078, 1089
8. 1243 9. 104
190
!"#$%$
&'()*+,-./.T10
1. i. AB, BC, AC ii. PQ, QR, RS, ST, PT
2. kı+‘·+>± ‘Ó\T|ü+&ç.
3. i. ˝…øÏÿ+|ü˝Òqìï / #ê˝≤ ii. ˇø£{Ï
4. iii. πsU≤ K+&É+
5. i. ¬s+&ÉT ii. ˇø£{Ï iii. ˝Òe⁄
6. i. T ii. T iii. F iv. F v. T
7. kı+‘·+>± ‘Ó\T|ü+&ç
&'()*+,-./.T1<
1. i., i iv
2. $eè‘· (i., v) dü+eè‘· (ii., iii., iv)
3. n+‘·s¡+ (A, B, E, G, I), dü]Vü≤<äT› (K, F, C), u≤Vü≤´+ (J, D)
4. kı+‘·+>± ‘Ó\T|ü+&ç
&'()*+,-./.T1=
! ! ! !
1. ii. BOC, O, OB, OC iii. COD, O, OC, OD
! !
iv. AOD, O, OA, OD
2. BAD, ABC, BCD, ADC
3. kı+‘·+>± ‘Ó\T|ü+&ç
4. i., iii.
&'()*+,-./.T1T
1. kı+‘·+>± ‘Ó\T|ü+&ç
2. i. PS ii. R iii. PS eT]j·TT QR iv. P eT]j·TT R
3. i. S, R ii. A, B, C, D, E iii. T, P, Q
&'()*+,-./.T1U
1. kı+‘·+>± ‘Ó\T|ü+&ç
2. kı+‘·+>± ‘Ó\T|ü+&ç
3. i. T ii. T iii. T iv. F v. F
4. kı+‘·+>± ‘Ó\T|ü+&ç

&'()*+,-./.U10
3. kı+‘·+>± ‘Ó\T|ü+&ç
4. 5 πswüà >∑T]Ô+∫q~ dü¬s’q~.
&'()*+,-./.U1<
1. i dü‘·´+
i ndü‘·´+ \+ãø√D+ ø=\‘· 90o
iii ndü‘·´+ düs¡fi¯ø√D+ ø=\‘· 180o
iv dü‘·´+
v dü‘·´+
2. n\Œø√D≤\T ∠1, ∠3
n~Ûø£ ø√D≤\T ∠2, ∠4
3. ∠ABC = 60o
∠DEF = 120o
∠PQR = 90o
∠DEF n‹ ô|<ä› ø√D+
4. i \+ãø√D+ i düs¡fi¯ ø√D+
iii X¯Sq´ ø√D+ iv n~Ûø£ ø√D+
v |üsêes¡Ôq ø√D+
5. n\Œ ø√D+ 45o
\+ã ø√D+ 90o
n~Ûø£ ø√D+ 150o
|üsêes¡Ôq ø√D+ 270o
düs¡fi¯ ø√D+ 180o
&'()*+,-./.U1=
1. i düe÷+‘·s¡ πsK\T i düe÷+‘·s¡ πsK\T iii yê{ÏøÏ @~ ø±<äT
iv düe÷+‘·s¡ πsK\T v \+ã πsK\T
3. düe÷+‘·s¡ πsK\T AB " CD , AD " BC
\+u≤\T AD " AB , AB " BC , BC ! CD , CD ! DA
K+&Éq πsK\ »‘· AC, BD
192
!"#$%$
&'()*+,-./.M10
1. i. + 3000 MT≥s¡T¢ ii. -10 MT≥s¡T¢
iii. + 35ºC iv. 0ºC
v. -36ºC vi. -500 MT≥s¡T¢
vii. -19ºC viii. +18ºC
2. (-1, -2, -3, -4, -5 ... yÓTT<ä\>∑Tq$)
3. (1, 2, 3, 4, 5 ... yÓTT<ä\>∑Tq$)
4. -4 -1 0 2 3 5
5. i. [ndü‘·´+, m&ÉeTyÓ’|ü⁄] ii. [ndü‘·´+]
iii. [dü‘·´+] iv. [dü‘·´+]
.....&'()*+,-./.M1<
1. i. < ii. > iii. < iv. > v. < vi. <
2. i. (-7, -3, 5) ii. (-1, 0, 3)
(5, -3, -7) (3, 0, -1)
iii. (-6, 1, 3) iv. (-5, -3, -1)
(3, 1, -6) (-1, -3, -5)
3. i. (dü‘·´+) ii. (ndü‘·´+ -12 ãTTD|üPs¡í dü+K´ eT]j·TT + 12 <Ûäq|üPs¡í dü+K´)
iii. (dü‘·´+) iv. (dü‘·´+)
v. (ndü‘·´+ -100 < + 100) vi. (ndü‘·´+, -1 > -8)
4. i. 0 ii. -4, -3, -2, -1
iii. -7 iv. -1, -2
-7 -4 -3 -2 -1 0
o o
5. ≈£îÁ|ò” (-6 C < 4 C)
.............&'()*+,-./.M1=
1. i. 1 ii. -10 iii. -9
iv. 0 v. -16 vi. 3
2. i. 7 ii. 6 iii. 0
iv. -115 v. -132 vi. 6
3. i. -154 ii. -40 iii. 199 iv. 140
4. i. 6 ii. -78 iii. -64 iv. 25

&'()*+,-./.M1T
1. i. 18 ii. -14 iii. -33
iv. -33 v. 44 vi. 19
2. i. < ii. > iii. > iv. =
3. i. 13 ii. 0 iii. -9 iv. -6
4. i. -13 ii. 21 iii. -33 iv 88
&'()*+,-./.V10
1. ii, iii
13
2. iv, v _Ûqï+ 6,7 \ eT<Ûä´ ñ+≥T+~.
2
7
3. ii, iv _Ûqï+ 2,3 \ eT<Ûä´ ñ+≥T+~.
3
1 26 13 92 79 9 1 1 3
4. i. 2 ii. " iii. iv. 5. i. 7 ii. 5 iii. 2 4 iv. 6
3 8 4 9 9 2 4
&'()*+,-./.V1<
1. i, i
#2 5 1 4 2$ 3 2 #7 2$
3. i % , , , " & i eT]j·TT iii % , &
'3 3 3 6 3( 5 5 '8 8(
&'()*+,-./.V1=
1. Äs√Vü≤D Áø£eT+ nes√Vü≤D Áø£eT+
1 3 4 6 6 4 3 1
i ) ) ) or * * *
8 8 8 8 8 8 8 8
3 4 6 8
i ) ) ) nes√Vü≤D Áø£eT+>± MT kı+‘·+>± ‘Ó\T|ü+&ç
9 9 9 9
-2 -1 0 1 2
2. 2 4 5 6 8
6 6 6 6 6
2 4 5 6 8
) ) ) )
6 6 6 6 6
194
!"#$%$
1 1 3 2 2 2
3. i ) i * iii *
6 3 4 6 3 4
6 3 5 5
iv " v )
6 3 6 5
1 1 2 3 3 2
4. i * i " iii )
2 5 4 6 5 3
3 2 3 6 7 3
iv * v ) vi *
4 8 5 5 9 9
5 4
5. i ø±<äT m+<äTø£q>± ø£Hêï ô|<ä›~
9 5
5 9
i ø±<äT ø£Hêï ô|<ä›~
9 16
4
4 16 16 " 4
iii ne⁄qT " ;
5 20 20
5
5
1 4 4 2 1
iv ø±<äT ø£Hêï ô|<ä›~ ; 30 " 15 * 15
15 30
2
6. e]¸‘·, m+<äTø£q>± \*‘· 100 ˝À uÛ≤>∑+ nq>± 40 ù|J\T #·~$+~.
5
7. i + i – i +
2 1 11 2 22
8. i " i iii iv "1
18 9 15 7 22
5 8 1 1 3
v vi "1 vii viii ix
15 8 3 4 5
4 8 9 7
9. i i iii iv
10 21 6 27
2 5
10. yÓTT‘·Ô+ >√&É 11. 12.
7 8
9
13. dæï>∑› ‘·≈£îÿe düeTj·÷ìï rdüTø=+~. ÄyÓT≈£î bÕsƒ¡XÊ\ Á>ö+&ÉT #·T≥Tº q&ç∫ sêe&ÜìøÏ ì$TcÕ\T
20
‘·≈£îÿe düeTj·T+ |ü{Ïº+~.

&'()*+,-./.V1T
8 8
1. i i 15 iii 7 iv |ü<äe~ v <äXÊ+X¯ _+<äTe⁄
10 10
2. i 125.4 i 20.2 iii 8.6
3. i .16 i .278 iii .06 iv 3.69
v .016 vi 34.5
8 9 5
4. i 4 i iii iv
100 10 10
3 7
v vi
100 10
5. i 0.4 i i 70.7 iii 6.6 iv 7.4 v. 0.8
6. i 0.04 < 0.14 < 1.04 < 1.14 i .99 < 1.1 < 7 < 9.09
7. i 88 > 8.6 > 8.59 > 8.09 i 8.68 > 8.66 > 8.06 > 6.8
&'()*+,-./.V1U
1. i. `1·25 ; ` 0.75 ; ` 3.75
2. i 28.91 ii 17·09 iii 10.46 iv 21·24 v 6·32
3. 8 øÏ.MT. 323 MT.
4. 12 MT.
&'()*+,-./.W10
1. i 3x ii 4 x iii 3x
2. 3n
3. i 2s i 3s
4. 7x 5. 90 x 6. ` 23
7. (x – 2) 8. 2y + 3 9. 6z
11. i 19 i 3 + 2 (n – 1)
&'()*+,-./.W1<
y pq
1. i 5q i 4 iii iv 3z+5
4
v 9n + 10 vi 2y – 16 vii 10y + x
196
!"#$%$
&'()*+,-./.W1=
1. i, iv, v, viii, x, xi, xii
2. i LHS = x – 5 RHS = 6
i LHS = 4y RHS = 12
iii LHS = 2z + 3 RHS = 7
iv LHS = 3p RHS = 24
v LHS = 4 RHS = x – 2
vi LHS = 2a–3 RHS = –5
3. i x=2 i y=9 iii a=8
iv p=3 v n=5 vi z=9
&'()*+,-./.0X10
1. 230 ôd+.MT, 48 ôd+.MT, 24 ôd+.MT, 40 ôd+.MT.
2. #·T≥Tºø=\‘· 120, 120 ôd+.MT, 120 ôd+.MT, 144 ôd+.MT. eT]j·TT r>∑ KØ<äT ` 1800, `1800,
`1800, `2160 yÓTT<ä\>∑Tq$
3. (1,11) (2,10) (3,9) (4,8), (5,7), (6,6) 4. ` 840
5. i 20ôd+.MT i 15 ôd+.MT iii 10 ôd+.MT iv 12 ôd+.MT
6. ã+{° 60 MT 7. bı&Ée⁄ R 16 ôd+.MT yÓ&É\TŒ R 8 ôd+.MT 8. 10 ôd+.MT
9. i 12 ôd+.MT i 27 ôd+.MT iii 22 ôd+.MT
&'()*+,-./.0X1<
1. i 1000 ôd+.MT2 i 2925 MT2 iii 400 ôd+.MT2 133 øÏ.MT2
2. i 676 MT2 i 289 øÏ.MT2 iii 2704 ôd+.MT2 iv 64 ôd+.MT2
3. 45 ôd+.MT 4. 1800 MT2
5. uÛÑTC+ bı&Ée⁄ = 10 ôd+.MT yÓ’XÊ\´+ = 100 ôd+.MT2
6. 200 MT. 7. 24 MT2 ; ` 5760
8. #·‘·Ts¡Ádü+; 64 MT2 9. 18.7 ôd+.MT Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü+
10. sêVüQ˝Ÿ bı\+ ø£+#Ó≈£î nsTTq Ks¡TÃ = ` 1,20,00,000
sêeTT bı\+ ø£+#Ó≈£î nsTTq Ks¡TÃ = ` 1,35,00,000
sêeTT m≈£îÿe #Ó≥T¢qT Hê≥e#·TÃ. 1000 #Ó≥T¢ m≈£îÿe Hê≥e#·TÃ.
11. 80 MT 12. ` 26,400
13. ` 432000
14. i yÓ’XÊ\´+ 4 ¬s≥T¢ ô|s¡T>∑TqT i yÓ’XÊ\´+ 6 ¬s≥T¢ ô|s¡T>∑TqT
1
15. i yÓ’XÊ\´+ 4 ¬s≥T¢ ô|s¡T>∑TqT i yÓTT<ä{Ï yÓ’XÊ\´+˝À uÛ≤>∑+ ñ+≥T+~.
4
&'()*+,-./.0010
1. i 7 : 11 iii 2 : 3 iv 5:8 v 3:5
1
2. i 2 i iii 2:1
2
3. m. 1:4 _. $Ts¡|übı&ç : ø£+~|ü|ü ø£+~|ü|ü : $Ts¡|übı&ç
dæ. 1:1 1 : 80 80 : 1
&'()*+,-./.001<
1. ø£ìwüº |ü<ë\T i, iii, v, vi
i 16 : 20 4:5
iv 20 : 60 1:3
2. _j·T´+ : >√<ÛäTeT\T _j·T´+ : yÓTT‘·Ô+
1 : 3 1 : 4
3. i. 5 : 3 ii. 5 : 8 iii. 3 : 8
5. 4:1
6. 20 : 60, ø£ìwüº |ü<ë\T 1 : 3 7. 2:5
&'()*+,-./.001=
1. i 15 i 10
2. A X = 6 ôd+.MT XB = 8 ôd+.MT
3. ^‘· = ` 450, \ø°Î = ` 600
4. dü‘·´ = ` 1350, dæ] = ` 2250
6. dü+K´\T 60 eT]j·TT 72
7. sêã&ç = ` 6534, bı<äT|ü⁄ = ` 1188
&'()*+,-./.001T
1. ` 75 2. ` 24 3. 525 Á>±.
4. 20 ≈£îØÃ 5. 12 >∑+ˆˆ
6. i ` 25000 i 1 dü+. 7 HÓ\\T
7. ` 210
8. i. 480 >=Á¬s\T ii. 8 : 11 iii. 11 : 3
o
9. ˝Òe⁄— Ä es¡Tdü e÷]Ã sêj·T>± 3, 5, 9, 15 10. 5 C
15 5 10 25
10. " " "
18 6 12 30
198
!"#$%$
12. yÓ&É\TŒ 10 20 40
bı&Ée⁄ 25 50 100
13. i. 3 : 1 ii. 1 : 4 iii. 3 : 4
14. i. 5 : 4 ii. 4 : 5
15. i. 3 : 1 ii. 24 iii. 8 iv. 30 v. 64
16. i 4:5 ii. 12 iii. 30 iv. 25
&'()*+,-./.0<1<
3. i 4 i 1 iii 2 iv 0
v 4 vi 2
5. i 3 i 1 iii 0 iv 2
v 6 vi ˝…øÏÿ+#· M\Tø±ì πsK\ eè‘·Ôπø+Á<ä+ >∑T+&Ü b˛j˚T$.
&'()*+,-./.0T10
1. ‘·˝≤\T n+#·T\T osê¸\T
4 6 4
2. F E V
5 8 5
3. X¯+K+ 1 1 1
dü÷ú|ü+ 1 2
>√fi¯+ 1 ˝Òe⁄ ˝Òe⁄
4. ‘·˝≤\T 5
n+#·T\T9
osê¸\T 6
&'()*+,-./.0T1<
1. i ø±<äT, m+<äTø£q>± ãVüQuÛÑTõ düs¡fi¯πsK\‘√ @s¡Œ&çq düs¡fi¯ dü+eè‘· |ü≥+.
iii ø±<äT, ô|’ »yêãTqT |ü]o*+∫ ‘Ó\TdüTø=qTeTT.
2. i |ü+#·uTÑÛ õ i nwüºuÛÑTõ iii wü&ÉT“¤õ iv Á‹uÛÑT»+

!"#$%&'())*+,-./012(3*)
Á|æj·TyÓTÆq ñbÕ<Ûë´sTT˙, ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î,
$<ë´_Ûe+<äHê\T eT]j·TT q÷‘·q+>± n_Ûeè~∆ |üs¡∫q q÷‘·q >∑DÏ‘· bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝ÀøÏ kÕ«>∑‘·+ .
• ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· kÕúsTT $<ä´ø√dü+ APSCF - 2011 eTÚ[ø£ dü÷Á‘ê\T, >∑DÏ‘· Ä<Ûës¡ |üÁ‘·+, ìs¡“¤+<Ûä ñ∫‘·
$<ä´Vü≤≈£îÿ #·≥+º ` 2009 Ä<Ûës¡+>± dæ\ãdtqT ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø=ì Á|üdTü ‘Ô · bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT s¡÷bı+~+#ês¡T.
• >∑DÏ‘·+˝Àì $$<Ûä XÊK˝…’q n+ø£>∑DÏ‘·+, ;»>∑DÏ‘·+, πsU≤>∑DÏ‘·+, πøåÁ‘·$T‹ eT]j·TT kÕ+K´ø£ XÊÁkÕÔ\≈£î
dü+ã+~Û+∫q $wüj·÷\qT 14 n<Ûë´j·÷˝À¢ bı+<äT|üs¡#ês¡T.
• á n<Ûë´j·÷\T >∑D‘Ï +· ˝À ìsê∆]+∫q $wüjT· HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡+, ùV≤‘·Tø°øs£ D¡ , ìs¡÷|üD\T,
$$<Ûä $wüj·÷\ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûë\qT @s¡Œs¡#·&É+, ÁbÕ‹ì<Ûä´+ e+{Ï $<ë´ Á|üe÷D≤\qT |æ\¢\T
kÕ~Û+#·&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘êsTT.
• neT]ø£\ |ü]o\q (observation of patterns), Ä>∑eTq+ <ë«sê kÕ<Ûës¡D°ø£]+#·&É+, nqT>∑eTq
Ä˝À#·q\T, ‘ê]ÿø£ Ä˝À#·q\T, $$<Ûä |ü<ä∆‘·T\˝À düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#·&É+, Á|ü•ï+#·&É+, |üs¡düŒs¡
#·s¡Ã\T, e+{Ï HÓ’|ü⁄D≤´\qT $<ë´s¡Tú\˝À n_Ûeè~∆|üs¡#˚ ~X¯>± n<Ûë´j·÷\T s¡÷bı+~+#ês¡T.
• ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À |æ\¢\T nuÛÑ´dæ+∫q kÕeTsêú´\qT Ä<Ûës¡+>± #˚düTø=ì ñ<ëVü≤s¡D\T, ø£è‘ê´\T,
düìïy˚XÊ\qT á |ü⁄düÔø£+˝À bı+<äT|üs¡#ês¡T. Bì e\¢ |æ\¢\T ñ‘ê‡Vü≤+>± ø£è‘ê´˝À¢ bÕ˝§Zì >∑DÏ‘·
n<Ûä´j·Tq+˝À Äq+<ëìï bı+<äT‘ês¡T.
• á |ü⁄düÔø£+˝À bı+<äT|üs¡∫q $<ë´ Á|üe÷D≤\qT |æ\¢\+<äs¡÷ kÕ~Û+#·&ÜìøÏ n<Ûë´j·÷\˝À dü÷∫+∫q
$<Ûä+>± #·s¡Ã˝À¢, ø£è‘ê´\˝À $<ë´s¡Tú\T ìs¡+‘·s¡+ bÕ˝§ZH˚˝≤ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø£èwæ #˚j·÷*.
• Á|ür n<Ûë´j·T+˝Àì Á|üX¯ï\ >∑T]+∫ |æ\¢\+<äs¡÷ Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ, düe÷<ÛëHê\T ø£qTø√ÿ&ÜìøÏ ‘·>∑T
Áb˛‘ê‡Vü≤+ Çyê«*. Ç≥Te+{Ï Á|üX¯ï\T $<ë´s¡Tú˝À¢ ‘ê]ÿø£, Ä>∑eTq, ì>∑eTq $<ÛëHê\˝À Ä˝À∫+#˚
$<Ûä+>± <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT.
• >∑D‘Ï · $wüj÷· \qT H˚sT¡ Ãø√e&É+˝À ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+, yê{Ïì kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#·&+É Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ $. $<ë´s¡T\ú T
yÓTT<ä≥ H˚s¡TÃø=H˚ $wüj·T+ ÄeX¯´ø£‘·qT >∑T]Ô+#·&É+, ‘·sê«‘· ne>±Vü≤q #˚düTø√e&É+ <ë«sê düeTdü´\qT
‘·eT≈£î ‘êeTT>± |ü]wüÿ]+∫ n+<äT˝Àì dü‘ê´\qT kÕ<Ûës¡D°ø£]+#·Tø=+{≤s¡T. Á|ür n<Ûë´j·T+˝À |æ\¢\T
uÛ≤eq\T @s¡Œs¡#T· ø=H˚˝≤, yê{Ïì ns¡+ú #˚dTü ≈£îì ‘·<Tä |ü] nuÛ´Ñ düq+˝À $ìjÓ÷–+#˚˝≤ Á|ü‹ n<Ûë´j·T+˝À
<äèwæº ô|{≤º*.
• dü+<äsê“¤qTkÕs¡+>± $es¡D\T, bı+<äT|ü]∫q ∫Á‘ê\T dü¬s’q ne>±Vü≤q ø£*Œ+∫ nb˛Vü≤\qT
‘=\–+#·&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘êsTT.
200
• uÛ≤eq\ô|’ ne>±Vü≤q ø£*Œ+∫q ‘·sê«‘· yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q 4456.27'()89:;;<.44=>0'()?@82(89:;; ˝≤+{Ï
nuÛ≤´kÕ\qT $düÔ è‘·+>± Ç#êÃs¡T. !"#$%&'()*+,,# nH˚~ ¬s+&ÉT eT÷&ÉT uÛ≤eq\T H˚]Œ+∫q ‘·sê«‘·
yÓqTyÓ+≥H˚ nuÛ≤´dü+ ø√dü+ ñ<˚•› +∫q~. M{Ïì |æ\\¢ ‘√ ‘·eT≈£î ‘êeTT>± >±ì, »≥¢˝À >±ì #˚sTT+#ê*.
-./&'(01)$')*+,, nH˚ nuÛ≤´kÕ\T |æ\¢˝À¢ dü‘ê´\≈£î dü+ã+~Û+∫q kÕ<Ûäs¡D°ø£s¡D\T #˚düTø√e&ÜìøÏ,
dü]#·÷düTø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT. á Áø£eT+˝À nedüs+¡ y˚Ts¡≈î£ düV‰ü j·T düV‰ü ø±sê\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T
|æ\¢\≈£î n+~+#ê*. Ç˝≤ #˚j·T&É+ e\¢ |æ\¢\T @ y˚Ts¡≈£î H˚s¡TÃ≈£îHêïs√ ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ.
• n<Ûë´j·÷˝À¢ ∫es¡>± bı+<ä|sü ∫¡ q 2(3)#4%5(6 78931",, nH˚ o]¸ø£ øÏ+<ä ñqï n+XÊ\T $<ë´ Á|üe÷D≤\qT
<äèwæ˝º À ô|≥Tºø=ì Áø√&ûø]£ +#·ã&Ü¶sTT. ø±ã{Ïº M{Ïì |æ\\¢ +<äs÷¡ dü+|üPs¡+í >± kÕ~Û+#ê*. Ç˝≤ H˚sT¡ Ãø=qï
HÓ’|ü⁄D≤´\ìï+{Ïì |æ\¢\+<äs¡÷ Á|ü<ä]Ù+#·>∑\s¡ì ìsêú]+#·Tø=qï ‘·sê«‘·H˚ ‘·<äT|ü] n<Ûë´j·T+
ÁbÕs¡+_Û+#ê*.
• n<Ûë´j·÷˝À¢ Ç∫Ãq nuÛ≤´kÕ\‘√u≤≥T ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ≈£L&Ü eT]ø=ìï düeTdü´\qT kı+‘·+>±
‘·j·÷s¡T#˚düTø√yê*. n˝≤π> |æ\¢\T ≈£L&Ü ì‘·´ J$‘·+˝À m<äTs¡j˚T´ düeTdü´\qT >∑DÏ‘êìï ñ|üjÓ÷–+∫
kÕ~Û+#˚≥T¢, kı+‘·+>± düeTdü´\T ‘·j·÷s¡T #˚ùd≥T¢ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
• ô|’ n+XÊ*ï $»j·Te+‘·+>± neT\T #˚jT· &ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·|Œü ì dü]>± >∑D‘Ï · |ü⁄düøÔ ±ìï düeT÷\+>±,
düeTÁ>∑+>±, $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± n<Û´ä j·Tq+ #˚j÷· *. Ç+<äTø√dü+ |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì nuÛ≤´kÕ\˝Àì nìï düeTdü´\qT
‘êqT #˚dæ#·÷&Ü*. Ä ‘·sê«‘·H˚ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\qT ìs¡«Væ≤+#ê*.
201
:2#;'56<=560#>?@A>B
FGHID&'J@( "K/&(' #"256L
>/)MND#2D2>/O (i) >/)CD@#./E$'&(' )
P:Q#<=)R@(S • 99,999 es¡≈£î dü+K´\ dü«uÛ≤yêìï ne>±Vü≤q #˚düTø=qT≥. dü+K´\qT n+#·Hê y˚j·T≥+.
(i) >/)CD@ dü+K´\qT b˛\Ã≥+. kÕúq$\Te\T ` |ü⁄qX¯Ãs¡D, $düsÔ D¡ . dü+jÓ÷»ø±\T, dü+»„\ $ìjÓ÷>∑+
./E$'&'() (=, <,>)
(ii) ./T5UV)8W@( • #·‘·T]«<Ûä Á|üÁøÏj·T\ô|’ |ü<ä düeTdü´\T. (>∑]wü˜+>± 6`n+¬ø\ dü+K´\T e#˚Ã es¡≈£î). bı&Ée⁄,
(iii) >/)CD@;X ãs¡Te⁄\ Á|üe÷D≤\ e÷]Œ&ç.
Y*Z(8X2*Z) • #·‘T· ]«<Ûä Á|üÁøÏjT· \˝Àì düe÷<ÛëHê\qT n+#·Hê y˚jT· &É+. (|ü<ä düeTdü´\ <ë«sê)
(iv) ./T56V • ô|<ä› dü+K´\ |ü]#·jT· +. (n) ˇø£ \ø£å eT]j·TT |ü~ \ø£\ å T es¡≈î£ (Ä) ˇø£ ø√{Ï eT]j·TT |ü~
>/)CD@( ø√≥¢ es¡≈î£ • n+‘·sê®rj·T dü+U≤´ e÷qeTT ($T*j·THé\T ....)
(v) [H4U1@( (ii) ./T5UV)8W@(
2(E&'((# G\]^)]_ • düV≤ü » dü+K´\T, |üPsêí+ø±\T.
[H4U1@( • dü+K´\ <Ûäsêà\T (dü+eè‘·, dæú‘·´+‘·s¡, düVü≤#·s¡, $uÛ≤>∑ Hê´j·÷\T, dü+ø£\q ‘·‘·‡e÷+X¯eTT,
>∑TDø±s¡ ‘·‘‡· e÷+X¯eTT).
• dü+U≤´πsK : dü+U≤´ Áø£e÷\qT |ü]o*+#·≥+. dü÷Á‘ê\qT >∑T]Ô+#·≥+, ‘·j÷· s¡T #˚jT· ≥+.
• #·‘T· ]«<Ûä Á|üÁøÏjT· \˝Àì <Ûsä êà\ $ìjÓ÷>∑+.
(iii) >/)CD@;X#Y*Z(8X2*Z)
• 2,3,5,6,9 eT]j·TT 10\ uÛ≤»˙j·T‘ê dü÷Á‘ê\qT Áø√&ûø]£ +#·≥+.
• Áø£e÷\qT |ü]o*+#·T≥ <ë«sê 4, 8 eT]j·TT 11\ uÛ≤»˙j·T‘ê dü÷Á‘ê\qT ø£qT>=q≥+.
• >∑TDÏC≤\T, ø±s¡D≤+ø±\T. dü], uÒdæ dü+K´\T. Á|ü<Ûëq, dü+j·TTø£Ô dü+K´\T. |üs¡düŒs¡ Á|ü<Ûëq
dü+K´\T.
• Á|ü<ëÛ q ø±s¡D≤+ø£ $uÛ»
Ñ q. ˇø£{Ï ø£Hêï ô|<ä<› q’Ó Á|ü‹ dü+K´qT Á|ü<ëÛ q ø±s¡D≤+ø±\ \ã›+>±
Áyêj·T≥+.
• >∑.kÕ.uÛ≤ eT]j·TT ø£.kÕ.>∑T. ø±s¡D≤+ø£ $uÛ» Ñ q |ü<‹∆ä , uÛ≤>±Vü‰s¡ |ü<‹∆ä .
• <Ûsä à¡ + : s¬ +&ÉT dü+K´\ \ã›eTT R yê{Ï ø£.kÕ.>∑T. I >∑.kÕ.uÛ≤.
• |üsd¡ Œü s¡ Á|ü<ëÛ q dü+K´\ ø£.kÕ.>∑T eT]j·TT >∑.kÕ.uÛ≤.
(iv) ./T56V#>/)CD@(
• ãTTD dü+K´\ ÄeX¯´ø£‘.· ãTTD dü+K´\ qeT÷Hê\T. ãTTD dü+K´\≈£î ì‘·´ J$‘· nedüsê\≈£î
>∑\ dü+ã+<Û+ä .
• ãTTD dü+K´\ Áø£e÷qT>∑‘+· . dü+K´ sπ U≤ô|’ ãTTD dü+K´\qT >∑T]Ô+#·≥+. dü+U≤´ Áø£e÷\qT
|ü]o*+#·≥+. dü÷Á‘ê\qT >∑T]Ô+#·≥+, ‘·j÷· s¡T #˚jT· ≥+.
• |üPs¡í dü+K´\ ìs¡«#·Hêìï ne>±Vü≤q #˚dTü ø=q≥+. dü+U≤´ sπ Kô|’ |üPs¡dí +ü K´\qT >∑T]Ô+#·≥+.
• |üPs¡í dü+K´\ dü+ø£\q, eéø£Hê\T. dü+U≤´ sπ Kô|’ á Á|üÁøÏjT· \qT dü÷∫+#·≥+. ãTTD |üPs¡í
dü+K´\qT dü+K´\≈£î ø£*|æ‘˚ yê{Ï $\Te ‘·>T∑ ‘Z T· +<äì ne>±Vü≤q #˚dTü ø=q≥+.
• |üPs¡í dü+K´\qT b˛\Ã≥+, Áø£eT+˝À ñ+#·≥+.
202
(v) [H4U1@(#2(E&'((#G\]^)]_# [H4U1@(
• _Ûqï+ n+fÒ @$T{À |ü⁄q]«eTs¡Ù #˚jT· ≥+. _ÛHêïìï yÓTT‘·+Ô ˝À ø=+‘· uÛ≤>∑+>± #Ó|Œü ≥+
• dü+U≤´πsKô|’ |ü≥ düV‰ü j·T+‘√ _ÛHêï\qT dü÷∫+#·≥+
• _ÛHêïìï ˇø£ uÛ≤>±Vü‰s¡+>± #Ó|Œü ≥+. Áø£eT, n|üÁø£eT, $TÁX¯eT _ÛHêï\T
• düe÷q _ÛHêï\T. düC≤‹, $C≤‹ _ÛHêï\T. _ÛHêï\qT b˛\Ã&É+
• _ÛHêï\ dü+ø£\q, eéø£Hê\T
• |ü<ä düeTdü´\T (øÏw¢ ºü eT]j·TT ô|<ä› >∑Dq\T ˝Ò≈î£ +&Ü)
• kÕMT|ü´‘· |ü]e÷D≤ìï n+#·Hê y˚jT· &É+ (¼, ¾.....)
• <äXÊ+X¯ _ÛHêï\ uÛ≤eq |ü⁄q]«eTs¡Ù
• <äXÊ+X¯ _ÛHêï\˝À kÕúq $\Te\T
• <äXÊ+X¯ _ÛHêï\T, kÕe÷q´ _ÛHêï\ |üsd¡ Œü s¡ e÷]Œ&ç (Äeè‘· <äXÊ+XÊ\T ‘·|Œü )
• <äXÊ+XÊ\ô|’ dü+ø£\q, eéø£\Hê\‘√ |ü<ä düeTdü´\T (¬s+&ÉT Á|üÁøÏjT· \ô|)’
(Á<äe´, uÛ≤s¡, <Ós’ ´È¡ \ô|’ düeTdü´\T)
à#<=L;b )' à#<=L;b #' ./E$'&(' )
Plm#<=)R@(S • dü+U≤´ Áø£e÷\T, |ü<ä düeTdü´\T eT]j·TT kÕ<ÛësêD°øs£ D
¡ \ <ë«sê ;C≤\ (#·ss¡ êX¯ó\) |ü]#·jT· +.
(ñ<ë : 5I1R5 yÓTTˆˆq$).
à#<=L;b #' ./E$'&(' ) • ‘·–qìï ñ<ëVü≤s¡D\‘√ neT]ø£\T Áø£e÷\T ‘·j÷· s¡T #˚jT· &É+.
• ñ<ëVü≤s¡D\ <ë«sê ne´ø£sÔ êX¯ó\ |ü]#·jT· + (ˇπø ˇø£ Á|üÁøÏjT· ‘√ ≈£L&çq{Ï$
º )
• dü], uÒdæ dü+K´\ kÕ<Ûës¡D s¡÷bÕ\T (2n, 2n+1).
• j·T‘·ï<√wü |ü<‹ ∆ä <ë«sê düMTø£sD¡ ≤\ kÕ<Ûqä
cK/d0e#2(E&'(( cK/d0e# 2(E&'((#F3(fg;'2((
F3(fg;'2((#Plm • nqTbÕ‘êìï s¬ +&ÉT ìwüŒ‘·T\Ô düe÷q‘·«+>± dü÷∫+#·&+É
<=)R@(S • @ø£edüTÔ e÷s¡eZ TT (nqT˝Àe÷qT bÕ‘·+ e÷Á‘·yT˚ )
• |ü<ä düeTdü´\T
• n+ø£ >∑D‘Ï +· ˝À ìwüŒ‹Ô, nqTbÕ‘ê\qT ne>±Vü≤q #˚dTü ø=q≥+.
5n MN#<=L;b )' -fgGh"\ (8i# jND"(0#kHN23@(

P:m#<=)R@(S • C≤´$T‹ |ü]#·jT· +. ì‘·´J$‘· dü+ã+<Û+ä eT]j·TT nq«j·T+.
(i)#-fgGh"\ (8i • düsfi¡ sπ¯ K, sπ U≤K+&É+ eT]j·TT øÏsD ¡ +. dü+eè‘· eT]j·TT $eè‘· |ü{≤\T.
jND"(0#kHN23@( • dü+eè‘· |ü{≤\ n+‘·s+¡ eT]j·TT u≤Vü≤´+
• sπ Fj·T, eÁø£sπ Fj·T n+#·T\T.
• ø√D+, os¡¸+, ø√D uÛTÑ »+.
• ø√D n+‘·s+¡ , ø√D u≤Vü≤´+
• Á‹uÛTÑ »eTT ` osê¸\T, uÛTÑ C≤\T, ø√D≤\T. Á‹uÛTÑ » n+‘·s+¡ , Á‹uÛTÑ » u≤Vü≤´+.
• #·‘·Ts¡T“¤»+. uÛÑTC≤\T, osê¸\T, ø£sêí\T. Ädüqï uÛÑTC≤\T, n_ÛeTTK uÛÑTC≤\T / ≈£î+uÛ≤ø±s¡
#·‘T· s¡T“¤C≤\≈£î e÷Á‘·yT˚ ). #·‘T· s¡T“¤» n+‘·s+¡ ` u≤Vü≤´+.
• eè‘·Ô+ πø+Á<ä+ ` yê´kÕs¡ú+ ` yê´dü+. eè‘·Ô n+‘·s¡+ ` u≤Vü≤´+. #ê|üeTT ` C≤´. ôdø£ºsY
(Á‹C≤´+‘·s+¡ ). eè‘·Ô K+&É+ ` ns¡eú è‘·+Ô . eè‘·Ô |ü]~Û.
203
(ii) 5n C@(#2(E&'(( 5n C@(#2(E&'((#8XL2((@#89@;'@(
8XL2((@#89@;'@( • sπ U≤ K+&É+ ø=\‘·
(iii) opK/2q 2(( • ø√D≤\ ø=\‘·\T
P./5U2563e )S • ø√D≤\ s¡ø±\T. n\Œ ` n~Ûø,£ \+ã, düsfi¡ ,¯ |üsêes¡qÔ eT]j·TT dü+|üPs¡í ø√D≤\T— X¯Sq´ ø√D+
• K+&Éq sπ K\T, \+ã sπ K\T, düe÷+‘·s¡ sπ K\T
(iv) -fg&rJs8i
jND"(0 opK/2q 2((#P./5U2563e )S
(v)#-0"(t&'( • |üsêes¡qÔ kÂwüy ˜ êìøÏ ‘·–q ~«$Trj·T Äø£è‘·T\qT >∑T]Ô+#·≥+ eT]j·TT |ü]o*+#·≥+.
uv"(t&'(#Y8iw;'(@ • |üsêes¡qÔ Á|üÁøÏjT· \T. kÕ<Ûës¡D ~«$Trj·T Äø£è‘·T\T Á|ü‹_+u≤\T |ü≥&º +É
F2<Wx/N3 • |üsêes¡qÔ kÂwü̃yêìï >∑T]Ô+#·&+É (nøå±\qT >∑T]Ô+#·T≥)
-fg&rJs8i# jND"(0#Pc5UzLN@(S
• sπ U≤K+&É ìsêàD+. (ùdÿ\T, eè‘·Ô ˝Òœì, ø√De÷ìì düV‰ü j·T+‘√)
• eè‘·+Ô ^j·T≥+
• \+ã düeT~« K+&Éq sπ K
• ø√D+ ì]à+#·T≥ (ø√De÷ìì‘√)
• 600, 1200 \qT eè‘·Ô ˝Òœì‘√ ì]à+#·T≥
• ø√D düeT~«K+&Éq sπ K\T (300, 450 eT]j·TT 900 @s¡Œ&ÉTq≥T¢, eè‹Ô ˝Òœì‘√)
• eè‘·Ô ˝Òœì‘√ Ç∫Ãq ø√D≤ìøÏ düe÷qyÓTqÆ ø√D≤ìï ì]à+#·T≥
• Ç∫Ãq sπ K≈£î \+ã sπ K\qT ^j·T≥+
n) sπ Kô|’ >∑\ _+<äTe⁄ e<ä› Ä) sπ Kô|’ ˝Òq{Ïº _+<äTe⁄ qT+&ç
-0"(t&'({#uv"(t&'(#Y8iw;'(@#F2<Wx/N3
• kÕ<Ûës¡D ãVüQuÛTÑ C≤\T ` |ü]#·jT· +. Áø£eT, Áø£yT˚ ‘·s¡ |ü+#·uTÑÛ E\ es¡≈î£ .
• Á‹$Trj·T Äø£è‘·T\qT >∑T]Ô+#·≥+. düeT|òTü q+, Bs¡È |òTü q+, dü÷| ú eü TT, >√fi¯eTT, X¯+KTe⁄, |ü≥øº +£
(Á‹uÛTÑ C≤ø±s¡), |æs$¡ T&é (Á‹uÛTÑ C≤ø±s¡, #·‘T· s¡Ádü)\qT |ü]düsê\˝À >∑T]Ô+#·&+É .
• Á‹$Trj·T Äø£è‘·T\ (|òTü Hê\) eT÷\ø±\T, eTTU≤\T, n+#·T\T, osê¸\T
• düeT|òTü q+, Bs¡|È Tüò q+, X¯+KTe⁄\ e\∫Á‘ê\T
8n -y ;'#<=L;b )' $'(R(|89@;'# kHN23{#2(E&'((#}r]~ ^@D)

Plm#<=)R@(S • $$<Ûä Äø±sê\ <ë«sê #·T≥Tºø=\‘· uÛ≤eq |ü]#·jT· +, ne>±Vü≤q
• ˇπø #·T≥Tºø=\‘· ø£*qZ $$<Ûä Äø±sê\T
• yÓX’ Ê\´+ uÛ≤eq. #·‘T· s¡Ádü yÓX’ Ê\´+, Bs¡È #·‘T· s¡Ádü yÓX’ Ê\´+
• Bs¡È #·‘T· s¡Ádü+ #·T≥Tºø=\‘·, #·‘T· s¡Ádü+ jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· Á|ü‘´˚ ø£ dü+<äs“¡ +¤ >±
• Bs¡# È ‘· T· s¡Ádü+ #·‘T· s¡Ádü+ #·T≥Tºø=\‘·, yÓX’ Ê˝≤´\ dü÷Á‘ê\qT ñ<ëVü≤s¡D\ <ë«sê kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#·&+É
G\;Ue)]_#c56vx/NL G\;Ue)]_#c56vx/NL
(10 >∑+≥\T) • <ä‘êÔ+X¯+ n+fÒ @$T{Ï?
• <ä‘êÔ+X¯ ùdø£sD ¡ eT]j·TT ìs¡«Vü≤D. <ä‘êÔ+X¯ ìs¡«Vü≤D ` >∑Dq ∫Vü‰ï\T ` |ü{øºÏ \£ ≈£î ñ<ëVü≤s¡D.
• |ü≥ ∫Á‘ê\T. |ü≥ ∫Á‘ê\˝À ªªùdÿ\Tµµ ÄeX¯´ø£‘.· |ü≥ ∫Á‘ê\ ìsêàDeTT eT]j·TT, $es¡D.
• ø£MTà sπ U≤ ∫Á‘ê\qT Ç∫Ãq <ä‘êÔ+XÊìø£qT>∑TD+>± ì]à+#·≥+ ø£MTàπsK ∫Á‘ê\ $es¡D.
204
:2#;'56<=0#"GID#-./2JLN@(
FGHID&'J@( "K/&(' #"256L
>/)MND#2D2>/O >/2(ogD#ogGH\3 • düe÷<Ûëq+ >∑]wü˜+>± 5 n+¬ø\ dü+U´\ e#˚Ã≥T¢ dü+U≤´ Á|üÁøÏj·T\ ô|’ |ü<ä
•#2(3#>/)CD@3( düeTdü´\T.
;r@(>/(89)GI) • $T‹, Á<äe´sê• Á|üe÷D≤\ e÷]Œ&ç
8W56LN@(#$r./d*Z) • dü+U≤´ Á|üÁøÏj·T\˝À |òü*‘êìï n+#·Hê y˚j·T&É+.
c56J./L@(#$%&'(*Z)#• kÕúq $\Te\ uÛ≤eq‘√ ô|<ä› dü+K´\qT b˛\Ã&É+
• Ç∫Ãq n+¬ø\‘√ y˚sπ «s¡T dü+K´\qT ‘·j÷· s¡T #˚dæ ô|<ä› dü+K´qT mqTïø=q&É+,
∫qï dü+K´qT mqTïø=q&É+.
2D8ie./56$'*Z) • 5 n+¬ø\ dü+K´ dü+K´qT Áyêdæ yêø£´s¡÷|ü+˝À #Ó|üŒ&É+. yêø£´s¡÷|ü+˝Àì
dü+K´qT dü+C≤„s¡÷|ü+˝À sêj·T&É+
• 5 n+¬ø\ dü+K´\qT <,>,=. >∑Ts¡TÔ\ düVü‰j·T+‘√ b˛\Ã&É+.
>/)GHI3#$%&'(*Z) • ì‘·´ J$‘·+˝À ô|<ä› dü+K´\ $ìjÓ÷>±ìï ns¡ú+ #˚düTø√e&É+.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î Á>±eT »HêuÛ≤, Ä<ëj·T+ yÓTTˆˆq$.
-fg0cGH\D#./56$'*Z) • dü+K´\qT $düÔs¡D s¡÷|ü+˝Àq÷, dü+øÏå|üÔ s¡÷|ü+˝Àq÷ ‘Ó\|ü&É+

• ˇø£≥T¢, |ü<äT\T, e+<ä\T, y˚\ düeTT<ëj·÷\‘√ dü+K´\qT dü÷∫+#·&É+.
./T5UV)8W@( >/2(ogD#ogGH\3 • ____________
8W56LN@(#$r./d*Z) • dü+eè‘·, düVü≤#·s¡, dæú‘·´+‘·s¡, ‘·‘·‡e÷+X¯eTT, $uÛ≤>∑ Hê´j·÷\qT |üPsêí+ø±

c56J./L@(#$%&(' *Z) \˝À G, `, I\ |üs¡+>± dü]#·÷&É&É+
2D8ie./56$'*Z) • düV≤ü » dü+K´\≈£î ã<äT\T>± |üPsêí+ø±\ ÄeX¯´ø£‘q· T ne>±Vü≤q #˚dTü ø=q&É+
>/)GHI3#$%&'(*Z) • ì‘·´ J$‘·+˝À |üPsêí+ø±\ $ìjÓ÷>±ìï ø£qT>=q&É+.

• N eT]j·TT W \ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûëìï ne>±Vü≤q #˚düTø=qT≥.
-fg0cGH\D#./56$'*Z) • |üPsêí+ø±\qT dü+U≤´πsKô|’ >∑T]Ô+#·T≥
>/)CD@;X >/2(ogD#ogGH\3 • uÛ≤»˙j·T‘ê dü÷Á‘ê\qT düMTø£]+#·&É+.

Y*Z(89)GI) • ø£.kÕ.>∑T eT]j·TT >∑.kÕ.uÛ≤\qT $$<Ûä dü+<äsê“¤\˝À ne>±Vü≤q #˚düTø=qT≥.
• ø£.kÕ.>∑T., >∑.kÕ.uÛ≤\qT ø±s¡D≤+ø£ $uÛÑ»q <ë«sê uÛ≤>±Vü‰s¡+ <ë«sê
ø£qT>=qT≥.
205
8W56LN@(#$r./d*Z) • uÛ≤»˙j·T‘ê dü÷Á‘ê\ yÓqTø£ >∑\ ‘ê]ÿø£‘·qT ø£qT>=qTqT.
c56J./L@(#$%&'(*Z)#• ø£.kÕ.>∑T. >∑.kÕ.uÛ≤\ eT]j·TT Ç∫Ãq ¬s+&ÉT dü+K´\ eT<Ûä´>∑\ dü+ã+<Ûëìï
dü]#·÷#·TqT. s¬ +&ÉT dü+U´\ ø£Hêï m≈£îÿe dü+K´\qT rdüTø=ì á dü+ã+<Ûëìï
|ü]o*+#·TqT.
2D8ie./56$'*Z) • #·‘·T]«<Ûä Á|üÁøÏj·T\˝À ≈£î+&É©ø£s¡D≤\qT $ìjÓ÷–+#·TqT.
>/)GHI3#$%&'(*Z) • ø±s¡D≤+ø±\ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûëìï @s¡Œs¡T#·TqT

• ì‘·´J$‘·+˝À ø£.kÕ.>∑T. eT]j·TT >∑.kÕ.uÛ≤\ $ìjÓ÷>±ìï ne>±Vü≤q
#˚düTø=qTqT.
• >∑TDø±s¡, uÛ≤>±Vü‰s¡ |ü{Ïºø£\˝À Áø£e÷ìï ø£qT>=qTeTT.
-fg0cGH\D#./56$'*Z) • ____________
./T56#V >/)CD@( >/2(ogD#ogGH\3 • |üPs¡ídü+K´\ dü+ø£\q, eéø£\q, >∑TDø±s¡ düeTdü´\qT kÕ~Û+#·TqT.
8W56LN@(#$r./d*Z) • |üPs¡í dü+K´\qT b˛\TÃqT. |üPs¡í dü+K´\qT Áø£eT+˝À ñ+#·TqT.

c56J./L@(#$%&'(*Z)#• N eT]j·TT Z \ eT<Ûä´ ‘˚&Ü\qT #Ó|ü⁄ŒqT.
2D8ie./56$'*Z) • |üPs¡ídü+K´\ dü$T‹ ÄeX¯´ø£‘·qT ne>±Vü≤q #˚düTø=qTqT.
>/)GHI3#$%&'(*Z) • N, W eT]j·TT Z \ nqTdü+<ÛëqeTTqT ø£qT>=qTqT.
-fg0cGH\D#./56$'*Z) • |üPs¡í dü+K´\qT dü+U≤´πsKô|’ >∑T]Ô+#·TqT.

• dü+ø£\q, eéø£\q dü+U≤´πsKô|’ #·÷|ü⁄qT.
[H4U1@( >/2(ogD#ogGH\3 • düC≤‹, $C≤‹, _ÛHêï\ ≈£L&çø£\T, rdæy˚‘·\T #˚j·TTqT (∫qï ˝…ø£ÿ\T).
• _ÛHêï\qT <äXÊ+X¯ _ÛHêï\qT |üs¡düŒs¡+ e÷]Œ&ç #˚j·TTqT.
• <äXÊ+X¯eTT\‘√ dü+ø£\q, eéø£\Hê\‘√ dü+ø£\q, eéø£Hê\‘√ ≈£L&çq
|ü<ä düeTdü´\qT kÕ~Û+#·TqT. ($T‹, Á<äe´sê• Á<äeéTT eT]j·TT ñc˛íÁ>∑‘·).
8W56LN@(#$r./d*Z) • ____________
c56J./L@(#$%&(' *Z)
2D8ie./56$'*Z) • ____________
206
>/)GHI3#$%&'(*Z) • _ÛHêï\T, <äXÊ+X¯eTT\T, <äXÊ+X¯ _ÛqïeTT\ eT<Ûä´ dü+<ÛëHê\T.
-fg0cGH\D#./56$'*Z) • ____________
à#<=L;b #' ./E$'&(' ) >/2(ogD#ogGH\3 • #·ss¡ ê• $\TeqT Á|ü‹øπ |

å +æ #·&+É <ë«sê düe÷düeTT\ $\Te\qT ø£qT>=qTqT.
(ˇπø Á|üÁøÏj·T‘√ ≈£L&çq düs¡fi¯ düe÷düeTT\T).
8W56LN@(#$r./d*Z) • Ç∫Ãq Áø£e÷\qT kÕ<Ûës¡D°ø£]+∫ ;Jj·T düe÷dü+>± e´ø£Ô|üs¡#·TqT.

c56J./L@(#$%&(' *Z)
2D8ie./56$'*Z) • ì‘·´ J$‘· dü+<äsê“¤\qT (düs¡fi¯yÓTÆq) ;Jj·T düe÷dü s¡÷|ü+˝Àq÷, ;Jj·T

düe÷kÕ\qT ì‘·´ J$‘· düeTdü´\ s¡÷|ü+˝ÀqT e´ø£Ô|üs¡#·TqT.
>/)GHI3#$%&'(*Z) • sêX¯ó\ $\Te ‘Ó*j·Tq|ü⁄Œ&ÉT ;Jj·T düe÷kÕ\ $ìjÓ÷>±ìï ne>±Vü≤q
#˚düTø=qTqT.
• ‘˚*ø£ dü+<äsê“¤\ <ë«sê dü+U≤´ eédüúqT, ;Jj·T eédüúqT |üs¡düŒs¡+
dü+<Ûëì+#·TqT.
-fg0cGH\D#./56$'*Z) • dü], uÒdæ dü+K´\ kÕ<Ûës¡D s¡÷bÕ\qT 2n, 2n+1 \T>± ‘Ó\TŒqT.
cK/d0e# >/2(ogD#ogGH\3 • $˝ÀeT ìwüŒ‘·TÔ\qT ø£qT>=qTqT.

F3(fg;'2(( • @ø£edüTÔ e÷s¡ZeTTô|’ |ü<ä düeTdü´\qT kÕ~Û+#·TqT.
8W56LN@(#$r./d*Z) • Ç∫Ãq ìwüŒ‘·TÔ\qT b˛\TÃqT.

c56J./L@(#$%&'(*Z)#• ìwüŒ‘·TÔ\ nqTbÕ‘· <Ûäsêàìï dü]#·÷#·TqT.
• ìwüŒ‘·TÔ\qT ø£qT>=qT≥˝À sêX¯ó\T ˇπø Á|üe÷D+˝À m+<äT≈£î ñ+&Ü˝À
$e]+#·TqT.
2D8ie./56$'*Z) • ìwüŒ‘·TÔ\qT dü+C≤„s¡÷|ü+˝À Áyêj·TTqT eT]j·TT yê{Ï düeT _ÛHêï\qT
Áyêj·TTqT.
>/)GHI3#$%&'(*Z) • nqTbÕ‘· <Ûäsêàìï nqTdü]+∫ ø±\eTT |üì, ø±\eTT ` <ä÷s¡eTT, Áyêj·T≥+,
#·<äe&É+ eT<Ûä´>∑\ dü+ã+<Ûë\qT |ü]o*+#·TqT.
• ì‘·´J$‘· düeTdü´\˝À ìwüŒ‹Ô ` nqTbÕ‘·eTT\ $ìjÓ÷>±ìï ne>±Vü≤q
#˚düTø=qTqT.
-fg0cGH\D#./56$'*Z) • ________________
207
-fgGh"\ (8i#jND"(0 >/2(ogD#ogGH\3 • ________________
kHN23@(
8W56LN@(#$r./d*Z) • ÁbÕ<∏ä$Tø£ C≤´$T‹ Äø±s¡+ ‘˚&Ü\qT (Á‹uÛÑT»+, eè‘·Ô+, #·‘·Ts¡T“¤»+) #Ó|ü⁄ŒqT.

c56J./L@(#$%&'(*Z)#• Á‹uÛÑT»+, #·‘·Ts¡T“¤C≤\qT b˛\TÃqT, ‘˚&Ü\T #Ó|ü⁄ŒqT.
2D8ie./56$'*Z) • |ü]düsê\ qT+&ç ÁbÕ<∏ä$Tø£ C≤´$Trj·T Äø±sê\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T Ç#·TÃqT.
>/)GHI3#$%&'(*Z) • |ü]düsê\ qT+&ç C≤´$Trj·T Äø±sê\qT <äè>√Z#·s¡+ #˚j·TTqT.

• eè‘·Ô+ jÓTTø£ÿ $$<Ûä uÛ≤>±\ eT<Ûä´>∑\ |üs¡düŒs¡ dü+ã+<Ûëìï ne>±Vü≤q
#˚düTø=qqT. (eè‘·Ô+, ns¡ú eè‘·Ô+, ôdø£ºsY, yê´dü+, yê´kÕs¡ú+, C≤´ yÓTTˆˆq$).
-fg0cGH\D#./56$'*Z) • ÁbÕ<∏ä$Tø£ C≤´$Trj·T Äø±sê\qT |ü≥s¡÷|ü+˝À Á|ü<ä]Ù+#·TqT.
5n C@({#8XL2((@ >/2(ogD#ogGH\3 • ì∫Ãq πsU≤K+&É+qT ø=\T#·TqT

89@;'@(
8W56LN@(#$r./d*Z) • πsU≤ K+&Ü\ bı&Ée⁄\qT n+#·Hê y˚j·TTqT, dü]#·÷#·TqT.

c56J./L@(#$%&'(*Z)#• Ç∫Ãq ø√D≤\qT eØZø£]+#·TqT
• Ç∫Ãq πsK\ »‘·qT K+&Éq πsK\T>±, \+ã πsK\T>± $uÛÑõ+#·TqT.
• ø√D≤\qT b˛\TÃqT
• n+#·Hê <ë«sê ø√D≤\ ø=\‘·\qT düe]+#·TqT
2D8ie./56$'*Z) • |ü]düsê\˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ Äø±sê\ $ìjÓ÷>±ìï, ø=\‘·\qT ø£qT>=qTqT.
>/)GHI3#$%&'(*Z) • Ç∫Ãq ø=\‘·‘√ πsU≤K+&Üìï ^j·TTqT.

• |ü]ø£sê\ <ë«sê Ç∫Ãq ø√D≤\qT ^j·TTqT.
-fg0cGH\D#./56$'*Z) • ________________
208
opK/q22(( >/2(ogD#ogGH\3 • ~«$Trj·T Äø£è‘·T\ kÂwü˜yê\qT ø£qT>=qTqT.
8W56LN@(#$r./d*Z) • kÂwü˜e, nkÂwü˜e Äø±sê\ eT<Ûä´ ‘˚&Ü\qT $e]+#·TqT.

c56J./L@(#$%&'(*Z)#• Ç∫Ãq ~«$Trj·T Äø±s¡|ü⁄ |üsêes¡Ôq kÂwü˜yêìï $e]+#·TqT.
2D8ie./56$'*Z) • ~«$Trj·T |ü{≤˝À |üsêes¡Ôq kÂwü˜yêìï yê{Ï kÂwü˜e nøå±\‘√ $e]+#·TqT.
>/)GHI3#$%&'(*Z) • |ü]düsê\˝À |üsêes¡Ôq kÂwü˜yêìï >∑T]Ô+#·TqT, |ü]o*+#·TqT.

• Á|üø£è‹˝Àì |üsêes¡Ôq kÂwü˜yêìï n_Ûq+~+#·TqT
-fg0cGH\D#./56$'*Z) • Ç∫Ãq ~«$Trj·T |ü{≤\˝Àì kÂwü˜e nøå±\qT ^j·TTqT.
-fg&rJs8i# jND"(0 >/2(ogD#ogGH\3 •________________
8W56LN@(#$r./d*Z) • Ç∫Ãq πsK\ »‘·\T \+u≤˝À ø±<√ n+#·Hê y˚j·TTqT.

c56J./L@(#$%&'(*Z)#• Ç∫Ãq πsK, ø√D düeT~«K+&Éq πsñK n>∑TH√ ø±<√ n+#·Hê y˚j·TTqT.
2D8ie./56$'*Z) • ___________________
>/)GHI3#$%&'(*Z) • ___________________
-fg0cGH\D#./56$'*Z) • πsU≤K+&É+, eè‘·Ô+, \+ã düeT~«K+&Éq πsK, ø√D+ eT]j·TT ø√D

düeT~«K+&Éq πsK\qT ^j·TTqT.
-0"(t&'({ >/2(ogD#ogGH\3 • ___________________
uv"(t&'(#Y8W5U@
F2<Wx/N3
8W56LN@(#$r./d*Z) • Áø£eTãVüQuÛÑTõ, kÕ<Ûës¡D ãVüQõ\ eT<Ûä´ uÛÒ<ë\qT $e]+#·TqT. Ç∫Ãq
c56J./L@(#$%&(' *Z) ãVüQuÛÑTõ Áø£eTyÓ÷ ø±<√ ø±s¡D≤\T #Ó|ü⁄ŒqT.
2D8ie./56$'*Z) • ___________________
209
>/)GHI3#$%&'(*Z) • ãVüQuÛÑTE\≈£î, yê{Ï ù|s¡¢≈£î eT<Ûä´ dü+ã+<Ûë\qT HÓ\ø=\TŒqT.
• |ü]düsê\˝À Áø£eTãVüQuÛTÑ õ Äø±sê\ eTTU≤\T >∑\ edüTe
Ô ⁄\qT |ü]o*+#·TqT.
-fg0cGH\D#./56$'*Z) • Áø£eTãVüQuÛÑTE\qT ^j·T&ÜìøÏ dü]jÓÆTq edüTÔe⁄\qT mqTïø=qTqT. ‘·q

m+|æø£≈£î ø±s¡D≤\T #Ó|ü⁄ŒqT.
-0"(t&'( >/2(ogD#ogGH\3 • ___________________

Y8iw;'(@3(
<=(Ee)$'R) 8W56LN@(#$r./d*Z) • Á‹$Trj·T Äø£è‘·T\ eTTU≤\T, n+#·T\T osê¸\ |üs¡+>± eØZø£]+#·TqT.
c56J./L@(#$%&(' *Z) (düeT|òüTq+, Bs¡È |òüTq+, dü÷ú|ü+, >√fi¯+, X¯+KTe⁄ |ü≥ºø£+, |æs¡$T&é)
2D8ie./56$'*Z) • ___________________
>/)GHI3#$%&'(*Z) • |ü]düsê\˝À qTqï |òüTHê\qT yê{Ï ù|s¡¢‘√ >∑T]Ô+#·TqT.

• düeT |òüTq+, Bs¡È |òüTq+ eT]j·TT dü÷úbÕ\qT yê{Ï e\q ∫Á‘ê\ eT<Ûä´
dü+ã+<Ûëìï ne>±Vü≤q #˚düTø=qTqT.
-fg0cGH\D#./56$'*Z) • Á‹$Trj·T Äø£è‘·T\qT ~«$Trj·T |ü{≤\T>± ø±–‘·+ô|’ Á|ü<ä]Ù+#·TqT.
$'(R(|89@;' >/2(ogD#ogGH\3 • #·‘·Ts¡Ádü eT]j·TT Bs¡È #·‘·Ts¡Ádü #·T≥Tºø=\‘·\ yÓ’XÊ˝≤´\ düeTdü´\qT

kHN23#2(E&'(( kÕ~Û+#·TqT.
}r]~ ^@D)#./E$'&(' ) • |ü<ä düeTdü´\qT kÕ~Û+#·TqT.
8W56LN@(#$r./d*Z) • ˇø£ |ü≥+ jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘·, yÓ’XÊ˝≤´\ ‘˚&ÜqT $e]+#·TqT.

c56J./L@(#$%&(' *Z) • Ç∫Ãq |ü≥+ jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘·qT ø£qT>=qTqT.
• ˇπø yÓ’XÊ\´+ ø£*– y˚s¡T y˚s¡T #·T≥Tºø=\‘· ø£*–q #·‘·Ts¡ÁkÕ\≈£î, Bs¡È
#·‘·Ts¡ÁkÕ\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*#·TÃqT.
• Ç∫Ãq |ü{≤\˝À ˇπø #·T≥Tºø=\‘· ø£*–q |ü{≤\qT >∑T]Ô+#·TqT.
• #·T≥Tºø=\‘· yÓ’XÊ˝≤´\qT ø£qT>=qT≥˝À <√cÕ\qT >∑T]Ô+∫ düe]+#·TqT.
2D8ie./56$'*Z) • #·‘·Ts¡Ádü, Bs¡È#·T‘·s¡Ádü+, #·≥Tºø=\‘· eT]j·TT yÓ’XÊ˝≤´\≈£î dü÷Á‘ê\qT

$e]+#·TqT.
>/)GHI3#$%&'(*Z) • yÓ’XÊ˝≤´\ Á|üe÷D≤\T eT]j·TT eT<Ûä´ dü+ã+<Ûëìï HÓ\ø=\TŒqT.
-fg0cGH\D#./56$'*Z) • ãVüQuÛÑTõ yÓ’XÊ˝≤´ìï ùw&é #˚j·TT≥ <ë«sê dü÷∫+#·TqT.
210
G\;Ue)]_#c56vx/NL >/2(ogD#ogGH\3 • neØZø£è‘· <ä‘êÔ+XÊìï eØZø£è‘· <ä‘êÔ+X¯+>± ì]à+#·TqT.
8W56LN@(#$r./d*Z) • |ü{Ïºø£˝Àì düe÷#êsêìï |ü<ë\˝À $e]+#·TqT.

c56J./L@(#$%&(' *Z)
2D8ie./56$'*Z) • ~yÓTà ∫Á‘ê\, |ü≥∫Á‘ê\ >∑TD`<√cÕ\qT b˛\TÃqT, $e]+#·TqT.
>/)GHI3#$%&'(*Z) • ì‘·´J$‘·+˝À ~yÓTà ∫Á‘ê\, |ü≥ ∫Á‘ê\ $ìjÓ÷>±ìï ne>±Vü≤q

#˚düTø=qTqT. (dü+ˆˆ\ yêØ »HêuÛ≤, yê]¸ø£ Ä<ëj·T ` e´j·÷\ |ü{Ïºø£,
e«j·TkÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\T yÓTTˆˆq$).
-fg0cGH\D#./56$'*Z) • <ä‘êÔ+XÊìï >∑Dq ∫Vü‰ï\ <ë«sê dü÷∫+#·TqT.
<ä‘êÔ+XÊìï |ü{Ïºø£\ <ë«sê dü÷∫+#·TqT.
<ä‘êÔ+XÊìï |ü≥ ∫Á‘ê\T, ~yÓTà∫Á‘ê\˝À dü÷∫+#·TqT.
211
Á>±|òt ø±–‘·+
212
>∑fi¯¢ ø±–‘·+
213
214
2(GHIDx/N1#kHa3#./Gh\8i)
-fgGh\"(8X31;'#;'56<=;'(@(#PVI - VIIIS
l kHa3#./GI5UO@#>/J#PMenuS#
s√E (Day) uÛÀ»q |ü<ësêú\ dü÷∫ (Menu)
k˛eTyês¡+ >∑T&ÉT¶, kÕ+u≤s¡T
eT+>∑fiy¯ ês¡+ ≈£Ls¡>±j·T\T
ãT<Ûäyês¡+ |ü|ü, Ä≈£î≈£Ls¡\T
>∑Ts¡Tyês¡+ >∑T&ÉT¶, kÕ+u≤s¡T
X¯óÁø£yês¡+ ≈£Ls¡>±j·T\T
X¯ìyês¡+ |ü|ü, Ä≈£î≈£Ls¡\T
Yx/56#-./2JLN@(#PFood NormsS#
Áø£eT ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· (Upper Primary)
ÄVü‰s¡ $esê\T |ü]e÷D+ Ábı{°qT\T
dü+K´ (Food Items) ø±´\Ø\T
(Á>±.\˝À) (Á>±.\˝À)
1 ÄVü‰s¡<ÛëHê´\T (>√<ÛäTeT/_j·T´+) 150 510 12
(Food Grains)
2 |ü|ü\T (Pulses) 30 100 4
3 ≈£Ls¡>±j·T\T (Vegitables) 75 30 `
4 q÷HÓ\T (Oil & Fat) 7.5 55 4
5 Ç‘·s¡eTT\T (>∑T&ÉT¶/ns¡{Ï|ü+&ÉT) yêsêìøÏ s¬ +&ÉT kÕs¡T¢ 160 12
(Any other item [Egg/Banana])
2)R8i&%(D#C56(7#F2(@(#;%u#QlQQl#PCooking Cost w.e.f.01-04-2012S#
ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· (Upper Primary)
πø+Á<ä+ sêh+ yÓTT‘·Ô+
3.49 1.16 4.65
2&'(>/(#-./8W56)#kN@#kN8i@#&r((8i#f*Z(<=(#2(E&'((#A56(2
PAge-wise Height and Weight for Boys and GirlsS#
Áø£eT u≤\Ts¡T ej·TdüT‡ u≤*ø£\T
bı&Ée⁄ ãs¡Te⁄ bı&Ée⁄ ãs¡Te⁄
dü+K´ ‘·s>¡ ‹∑ (dü+ˆˆ \˝À) (øÏ . Á>±.\˝À)
(ôd+.MT.) (øÏ.Á>±.\˝À) (ôd+.MT.)
1 VI 137.5 31.4 11 138.3 32.5
2 VII 140.0 32.2 12 142.2 33.5
3 VIII 147.0 37.0 13 148.0 38.7
215
Distribution of Population and Sex Ratio: Census 2011
State / Total Population Sex ratio
UT India / State / Union Terrory (females per
Code Persons Males Female 1000 males)
1 2 3 4 5 6
INDIA 1,210,193,422 623,724,248 586,469,174 940
1 Jammu & Kasmir 12,548,926 6,665,561 5,883,365 883
2 Himachal Pradesh 6,856,509 3,473,892 3,382,617 974
3 Punjab 27,704,236 14,634,819 13,069,417 893
4 Chandigarh 1,054,686 580,282 474,404 818
5 Uttarakhand 10,116,752 5,154,178 4,962,574 963
6 Haryana 25,353,081 13,505,130 11,847,951 877
7 NCT of Delhi 16,753,235 8,976,410 7,776,825 866
8 Rajasthan 68,621,012 35,620,086 33,000,926 926
9 Uttar Pradesh 199,581,477 104,596,415 94,985,062 908
10 Bihar 103,804,637 54,185,347 49,619,290 916
11 Sikkim 607,688 321,661 286,027 889
12 Arunachal Pradesh 1,382,611 720,232 662,379 920
13 Nagaland 1,980,602 1,025,707 954,895 931
14 Manipur 2,721,756 1,369,764 1,351,992 987
15 Mizoram 1,091,014 552,339 538,675 975
16 Tripura 3,671,032 1,871,867 1,799,165 961
17 Meghalaya 2,964,007 1,492,668 1,471,339 986
18 Assam 31,169,272 15,954,927 15,214,345 954
19 West Bengal 91,347,736 46,927,389 44,420,347 947
20 Jharkhand 32,966,238 16,931,688 16,034,550 947
21 Orissa 41,947,358 21,201,678 20,745,680 978
22 Chhattisgarh 25,540,196 12,827,915 12,712,281 991
23 Madhya Pradesh 72,597,565 37,612,920 34,984,645 930
24 Gujarat 60,383,628 31,482,282 28,901,346 918
25 Daman &Diu 242,911 150,100 92,811 618
26 Dadra & Nagar Haveli 342,853 193,178 149,675 775
27 Maharashtra 112,372,972 58,361,397 54,011,575 925
28 Andhra Pradesh 84,665,533 42,509,881 42,155,652 992
29 Karnataka 61,130,704 31,057,742 30,072,962 968
30 Goa 1,457,723 740,711 717,012 968
31 lakshadweep 64,429 33,106 31,323 946
32 Kerala 33,387,677 16,021,290 17,366,387 1,084
33 Tamil Nadu 72,138,958 36,158,871 35,980,087 995
34 Puducher.ry 1,244,464 610,485 633,979 1,038
35 Andaman & Nicobar Islands 3,79,944 202,330 177,614 878
216

6th Maths

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

6th Maths

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tentative Year Plan for Class VI Mathematics

No. of No. Hours No. of Periods for Tests to

3 Playing with Numbers 20 15 20 July(20) August 23 23 31

4 Basical Geometrical Ideas 12 15 20 July(1), Aug(19) September 22 UT II 18 24

5 Measures of lines and angels 12 15 20 Aug(12), Sept(8) October 16 QLY 9 12

9 Introduction to Algebra 12 15 20 Nov(4), Dec(16) February 22 UT IV 18 24

11 Ration and Proportion 13 15 20 Jan(6), Feb(14) April 15 ANNUAL 8 11

13 Parctical Geometry 10 20 27 Mar(27)

Total 185 180 239 239 220 37 183 245

Unit Test 4 days

Daman & Diu

Dadra & Nagar Haveli

Andaman & Nicobar Islands

All rights reserved.

No part of this publication may be reproduced,

This Book has been printed on 80 G.S.M. SS Maplitho

‘˚~ : 28`01`2012 19^&/I&_`a(bE-F1KO

THE PEOPLE OF INDIA, having solemnly resolved to constitute India into a

JUSTICE, social, economic and political;

LIBERTY of thought, expression, belief, faith and worship;

EQUALITY of status and of opportunity; and to promote among them all

IN OUR CONSTITUENT ASSEMBLY this twenty-sixth day of November, 1949, do

2 |üPsêí+ø±\T pHé, p˝…’ 16`28

3 dü+K´\‘√ Ä&ÉTø=+<ë+ p˝…’ 29`48

4 ÁbÕ<∏$ä Tø£ C≤´$Trj·T uÛ≤eq\T p˝…,’ Ä>∑wßü º 49`60

5 sπ K\T eT]j·TT ø√DeTT\ ø=\‘·\T Ä>∑wßü ,º ôdô|+º ãsY 61`72

6 |üPs¡í dü+K´\T ôdô|+º ãsY 73`84

7 _ÛHêï\T ` <äXÊ+X¯ _ÛHêï\T ôdô|+º ãsY, nø√ºãsY 85`106

8 <ä‘êÔ+X¯ ìs¡«Vü≤D qe+ãsY 107`118

9 ;»>∑D‘Ï · |ü]#·jT· + qe+ãsY, &çôd+ãsY 119`130

10 #·T≥Tºø=\‘·\T eT]j·TT yÓX’ Ê˝≤´\T &çôd+ãsY, »qe] 131`144

11 ìwüŒ‹Ô eT]j·TT nqTbÕ‘·eTT »qe], |òÁæ ãe] 145`157

12 kÂwüe˜ + |òÁæ ãe], e÷]Ã 158`167

13 ÁbÕjÓ÷–ø£ C≤´$T‹ e÷]Ã 168`177

14 Á‹$Trj·T ` ~«$Trj·T Äø±sê\ ne>±Vü≤q e÷]Ã, @Á|æ˝Ÿ 178`185

1 ø√{Ï R 100 \ø£å\T 1 \ø£å R 100 y˚\T

n+‘·sê®rj·T (Ä+>∑¢) e+<ä |ü~ e+<ä |ü~

,$]=>/"0 &',.-$ /01!+=3<G. T+¥]¦&^' =>!z +SrDD`a+}UV.#%K

(3×2) × 4 = (3×2) Hê\T>∑T ¬s≥T¢ 2 × (4×3) = (4×3) ≈£î ¬s{Ïº+|ü⁄

á $<Ûä+>±, Ç+ø± @ dü+U´\qT #·‘·Ts¡ÁkÕ\T>± neTs¡Ãe#·TÃ? Çø£ÿ&É ˇø£ neT]ø£qT >∑eTì+#·e#·TÃ.

>∑.kÕ.uÛ≤. = ¬s+&ÉT dü+K´\ \ã›+

2. Á|üø£ÿ ∫Á‘êìï #·÷dæ ÁøÏ+~yê{Ïì Áyêj·T+&ç.

Ç$ nìïj·≠ eÁø£πsK\≈£î, eÁø±\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T.

2. ô|’q Çe«ã&çq Ä+>∑¢ nø£åsê\˝À @~ düs¡ﬁ¯ eÁø£e≠?

(i) (ii) (iii) (iv) (v)

n<˚ $<Ûä+>± ˇø£ dü+eè‘·|ü≥e≠ ‘·˝≤ìï e∂&ÉTuÛ≤>±\T>± u≤Vü≤´+

(i) (ii) (iii) (iv) (v)

2. øÏ+~yêì˝À dü+eè‘· eT]j·≠ $eè‘· |ü{≤\T @$?

(i) (ii) (iii) (iv) (v)

∫Á‘·+ 1 ∫Á‘·+ 2 ∫Á‘·+ 3

4. øÏ+~|ü{≤\˝À @s¡Œ&çq ø√D≤\qT >∑T]Ô+#·+&ç.

ˇø£ dü+eè‘·|ü≥+ ‘·j·÷s¡T#˚j·T{≤ìøÏ ø£˙dü+ mìï n–Z|ü⁄\¢\T ø±yê*? ø£˙dü+ eT÷&ÉT

AB uÛÑT»+ jÓTTø£ÿ Ädüqï uÛÑTCeTT\T BC eT]j·TT AD A

BC , CD eT]j·TT AD uÛÑTC≤\ Ädüqï uÛÑTC≤\T @$?

@ sπ U≤K+&É+ m≈£îÿe bı&Ée⁄qT ø£*– ñ+<√ A B

@ @ <√cÕ\T MTs¡T ≈£qT>=+{≤s¡T?

|ü≥+˝À #·÷|æ+∫q $<Ûä+>± ñ+#·+&ç. Ç|ü&ÉT ∠COD >∑eTì+#·+&ç.

(i) (ii) (iii) (iv)

nsTTq M{Ï˝À @~ düe´~X¯ø√D+? eT]j·TT @~ n|üdüe´~X¯ø√D+? Ä˝À∫+∫ MT

3. ø±–‘êìï ns¡∆eè‘êÔìøÏ ‘Ós¡e+&ç. ns¡›eè‘·Ô+˝À

2. øÏ+~yêì˝À @$ n\Œø√D≤\T? yê{Ï $\Te\T Áyêj·T+&ç.

(i) (ii) (iii) (iv) (v)

(i) (ii) (iii) (iv) (v)

‘˚~ : 28`01`2012 19^&/I&_`a(bE-F1KO

,$]=>/"0 &',.-$ /01!+=3<G. T+¥]¦&^' =>!z +SrDD`a+}UV.#%K

l#%.M^#/DFM)N.& l#%.sOM^#/DFM)N.& :"#%.M^#/DFM)N.&

l#%.M)N./;-8-.BC& "#=e. %}8-o&

012F (`K@.. (^_G7 G%$7.a (`K@..]u)v e4@&]U%.] (`K@..]. a5b867.c