ტომ ი

2017
წიგნი „ერობა – თვითმმართველობის რეფორმა საქართველოს
რესპუბლიკაში 1918“ მომზადდა პროექტის „თვითმმართველობის რეფორმა
და მისი შედგები საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში 1919-1921“
ფარგლებში საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიის მიერ.

გამოცემულია ფონდის „ღია საზოგადოება – საქართველოს“ დაფინანსებით

და მხარდაჭერით. წიგნში გამოთქმული მოსაზრება შესაძლოა არ
გამოხატავდეს ფონდის პოზიციას. შესაბამისად, ფონდი არ არის
პასუხისმგებელი მის შინაარსზე.

ავტორი: ირაკლი ხვადაგიანი

რედაქტორი: ანა მარგველაშვილი

მკვლევართა ჯგუფი: რუსიკო კობახიძე, ანა მარგველაშვილი,
დავით ხვადაგიანი, ირაკლი ხვადაგიანი

კონსულტანტი: დავით ლოსაბერიძე

სტილი და კორექტურა: ანა ჭაბაშვილი, ქეთევან გოგობერიშვილი
ყდის დიზაინი: ირაკლი ჭუმბურიძე
დაკაბადონება: მაგდა ცოცხალაშვილი

© საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია, 2017

ISBN 978-9941-0-9319-7
სარჩევი

8 წინათქმა
I კარი
მოვალეობა უფლებათა გარეშე
ერო­ბა (Земство) – შეზღუდული თვითმმართველობის
12 მოდელი რუსეთის იმპერიაში: ნორმატიული მხარე,
პრაქტიკა, პრობლემები

სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის იდე­ის პრო­პა­გან­და სა­ქარ­თვე­ლო­ში;

34 რე­ფორ­მის მოთხ­ოვ­ნის სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი კამ­პა­ნია 1870-
ი­ა­ნი წლე­ბი­დან 1905 წლამ­დე

სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის პრო­ექ­ტე­ბის გან­ხილ­ვა 1905 წელს;

54 სა­მაზ­რო და სა­გუ­ბერ­ნიო სა­ერ ­ ო­ბო
სა­თათ­ბი­რო­ებ­ ის მუ­შა­ობ­ ა

რევოლუციური თვითმმართველობები - „რესპუბლიკები“

70 საქართველოში 1905 წელს

სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის ინერ­ცი­უ­ლი პრო­ცე­სი

82 1906 წლი­დან 1917 წლამ­დე

ალტერნატიული რეალობა: თვითმმართველობის და

92 თვითორგანიზების სამოქალაქო-საზოგადოებრივი
ფორმები საქართველოში

II კარი
ცვლილებების ქარი 
რევოლუციის შემდგომი რეფორმის პროექტები
112 1917 წელი
 კა­რი III
რეს­პუბ­ლი­კა – თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­თა უბ­რა­ლო ჯა­მი 
პო­ლი­ტი­კუ­რი ტურ­ბუ­ლენ­ტო­ბა – 1918 წე­ლი;
132 სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის დი­ნა­მი­კა
სა­ქარ­თვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ რეს­პუბ­ლი­კა­ში

სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის სა­მი ეტა­პი სა­ქარ­თვე­ლოს

150 დე­მოკ­რა­ტი­ულ რეს­პუბ­ლი­კა­ში – 1918, 1919, 1920 წლე­ბი

უფლებამოსილებათა გამიჯვნის საკითხი

176 და საერობო დებულება

სა­თე­მო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბე­ბი – ტერიტორიული

198 მოწყობის საკითხი

214 ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი რე­ფორ­მის პრო­ექ­ტი

სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის ერო­ბა­თა მოქ­მე­დე­ბის

220 სა­ერ­თო ანა­ლი­ზი

1921 წლის საბ­ჭო­თა ოკუ­პა­ცია და ერო­ბა­თა მოქ­მე­დე­ბის

232 და­სას­რუ­ლი. ერო­ბა­თა ბო­ლო პო­ლი­ტი­კუ­რი აქ­ცია

ბოლოთქმა
საქართველო - ორი სახის თვითმმართველობა 

თვითმმართველობა საქართველოს დემოკრატიულ
243 რესპუბლიკასა და დღევანდელ საქართველოში
დავით ლოსაბერიძე
 დანართები
1905 წლის საერობო თათბირის ხმოსანთა განაწილების
277 ცხრილი

დროებითი დებულება ამიერკავკასიის საერობო

279 დაწესებულებებისა

სამაზრო და საგუბერნიო ერობათა ხმოსნების

284 განაწილება

286 საქართველოს საერობო არჩევნების დინამიკა

ამომრჩეველთა აქტივობა საქართველოს საერობო

287 არჩევნებზე

საქართველოს სამაზრო ერობათა ხმოსნების პარტიული

288 სტატისტიკა

სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის
290 ერო­ბა­თა კავ­ში­რის დე­ბუ­ლე­ბა

საქართველოს რესპუბლიკის
295 საერობო თვითმართველობის კანონ-პროექტი

304 კანონ-პროექტი თემის შესახებ

340 სა­ე­რო­ბო ფი­ნან­სე­ბის კა­ნონ­-პრო­ექ­ტი

სა­ქარ­თვე­ლოს ტე­რი­ტო­რი­ის ახალ სა­ად­მი­ნის­ტრა­ციო

347 ერ­თე­ულ
­ ე­ბად და­ნა­წი­ლე­ბის შე­სა­ხებ

378 საქართველოს კონ­სტი­ტუ­ცია

წინათქმა
„საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია“ (Sovlab) 2010 წლი­
დან მუშაობს საბჭოთა ისტორიის გააზრებაზე და ცდილობს, მრავალი
მიმართულებით წარმართოს თავისი კვლევითი საქმიანობა. მისი მიზანია, ამ
კვლევებზე დაყრდნობით შექმნას საგანმანათლებლო რესურსები ფართო
საზოგადოებისათვის.
თუმცა, ორგანიზაცია ძირითადად სწო­რედ საბჭოთა პერიოდს იკვ­
ლევს, ბო­ლო წლებში ის არანაკლებ ყურადღებას უთმობს XIX საუ­
კუნის საზოგადოებრივ-პოლიტიკური მოვლენებისა და საქართველოს
დემოკრატიული რესპუბლიკის (1918-1921) შესწავლასაც; სწორედ ეს
პერიოდი გვაძლევს საშუალებას, უკეთესად გავიაზროთ ის კონტექსტი,
რომელიც 1921 წლის საბჭოთა ოკუპაციას და მის შემდგომ 70-წლიან
მმართველობას უსწრებდა წინ; ამ კონტექსტის ფართოდ წარმოჩენა კი უკვე
მრავალი დღევანდელი პრობლემის გააზრებაში დაგვეხმარება.
2016 წელს ორგანიზაციამ გამოსცა წიგნი „საქართველოს დამ­ფუძნე­
ბელი კრება - 1919“, რომელიც ოთხწლიან კვლევას დაეფუძნა; 2015-2016
წლებში პარტნიორ ორგანიზაციებთან ერთად საბჭოთა წარსულის კვლევის
ლაბორატორია შეისწავლიდა პრობლემას „თემის თვითორგანიზებისა და
თანამშრომლობის გა­­მოცდილება საბჭოთა ოკუპაციამდე საქართველოში“.
შედეგად გა­მოიცა ამავე სახელწოდების ორტომეული. საქართველოს
პირველი რესპუბლიკის დროს ჩატარებული საერობო რეფორმის გაა­
ნალიზების იდეა სწორედ თემის თვითორგანიზების, როგორც ალტერ­
ნატიული თვითმმართველობის საკითხის, კვლევის დროს გაჩნდა.
წინამდებარე გამოცემა 1918-1920 წლების საერობო რეფორმას ეხება
და დაინტერესებულ მკითხველს შესაძლებლობა ექნება, გა­ე­ც­­ნოს არა
მარტო რეფორმის ჩატარების სპეციფიკასა და მის გეო­გრაფიას, მისი მიმ­
დინარეობის ძალიან საინტერესო დეტალებს მა­ზ­რების მიხედვით, არა­
მედ თვითმმართველობის საკითხებზე მიმ­დინარე მთელ დისკურსსა და
არსებულ გამოწვევებსაც XIX საუკუნის შუიდან მოყოლებული 1918 წლამ­
დე. კვლევაში ნათლად ჩანს, თუ როგორ ნატრობდნენ საქართველოს მო­
ქალაქეები თვითმმართველობის რეფორმას და როგორ ელოდებოდნენ
ხელსაყრელ მომენტს ქვეყნის დეცენტრალიზაციისათვის. მიუხედავად
იმისა, რომ ამ საკითხს მეფის რუსეთი კრიტიკულად ეკიდებოდა და არც
რეალური იმედი არსებობდა, მაშინდელი განმანათლებლები დაუღალა­
ვად მუშაობდნენ საზოგადოებრივი აზრის ჩამოსაყალიბებლად და თვით­
მმართველობისათვის მოსახლეობის მოსამზადებლად.
ერობის რეფორმის შესახებ არსებული საარქივო დოკუმენტაცია იმ­
დე­ნად დიდი მოცულობისა აღმოჩნდა, რომ ვფიქრობთ, საჭირო იქნება
საგამომცემლო სერიის გაგრძელება. კერძოდ, ცალკე კვლევის და გამო­

8
ცემის საგანია საქალაქო თვითმმართველობის თემა, ერობის რეფორმაში
ჩართულ პირთა ბიოგრაფიები და სხვ.
თვითმმართველობის საკითხები დღესაც არ კარგავს აქტუალობას
(განსაკუთრებით უკანასკნელ პერიოდში საქალაქო თვით­მმართველო­­ბას­
თან დაკავშირებული ცვლილებების ფონზე. კერძოდ, რიგი ქალაქებისა­თვის
თვითთმართველი სტატუსის გაუქმება). ამ პრობლემებით დაინტერესებუ­ლი
მკითხველი უთუოდ განსაკუთრებულ ყურადღებას მიაქცევს ქვეყნის ლამის
საუკუნის წინანდელ გამოცდილებას და ხედვას, რომელიც დღევანდელ­თან
შედარებით გაცილებით თამამი იყო.
საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის საერობო რეფორმის
კვლევა და წიგნად გამოცემა განხორციელდა ფონდ „ღია საზოგადოება
- საქართველოს“ მხარდაჭერით. გვიხარია, რომ ამ ნაშრომით 1918-1921
წლების დროინდელი კიდევ ერთი საინტერესო ისტორია გაცოცხლდა.
სამომავლოდ „საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია“ გეგმავს,
XIX საუკუნის მეორე ნახევრიდან მოყოლებული, ვიდრე 1980-იანი წლე­
ბის ბოლომდე, ეტაპობრივად მოიცვას ყველა ეპოქა და ეპოქისათვის
დამახასიათებელი სპეციფიკური თემები; შეავსოს ისტორიის ცარიელი
ფურც­ლები და ეცადოს, დასვას კრიტიკული შეკითხვები საზოგადოებაში
დისკუსიის წახალისებისათვის. გაგრ­ძელდება საქართველოს პირველი
დემოკრატიული რესპუბლიკის შესწავლაც. ეს კი ნიშნავს, რომ უახლოეს
წლებში მკითხველს არანაკლებ საინტერესო გამოცემებს შევთავაზებთ.

ანა მარგველაშვილი
საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია

9
 I კარი
მოვალეობა
უფლებათა გარეშე
ერო­ბა (Земство) – შეზღუდული თვითმმართველობის
მოდელი რუსეთის იმპერიაში:
1
ნორმატიული მხარე, პრაქტიკა, პრობლემები

„უგუნურება იქ­ნე­ბო­და რუ­სე­თი­სათ­ვის სა­ხალ­ხო წარ­მო­მად­გენლო­ბის

რა­ი­მე ფორ­მე­ბის და­სავ­ლე­თი­დან სეს­ხე­ბა; ეს ფორ­მე­ბი არა­თუ უცხოა
რუ­სი ხალ­ხი­სათ­ვის, არა­მედ ამან შე­იძ­ლე­ბა, მთე­ლი პო­ლი­ტი­კუ­რი სა­
ფუძ­ვე­ლი და მსოფ­ლმხედ­ვე­ლო­ბა მო­არ­ყი­ოს და სრუ­ლი გა­ურ­კვევ­
ლო­ბა შეჰ­ყა­როს, რომ­ლის შედ­ეგე­ბის წი­ნას­წარ გან­ჭვრე­ტაც რთუ­ლი
იქ­ნე­ბა.

გრა­ფი მი­ხე­ილ ლო­რის­-მე­ლი­ქო­ვი

Белоконский Иван, Земское движение (второе издание),
„Задруга“, Москва, 1914 г.
ფოტო: რუსეთის საერთო-საერობო ყრილობა მოკოვში, 1905 წლის ივლისი
 XIX სა­უ­კუ­ნის 50-ი­ა­ნი წლე­ბის ბო­ლო­სათ­ვის რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ა­ში ცვლი­
ლე­ბე­ბის ამინ­დი დად­გა. სა­ზო­გა­დო­ე­ბის აქ­ტი­ურ და გა­ნათ­ლე­ბულ ნა­წილ­ში
მზარ­დი ღია უკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბა უფ­რო გა­ამ­წვა­ვა იმ­პე­რი­ის მარ­ცხმა სა­ერ­თა­
შო­რი­სო არე­ნა­ზე – ყი­რი­მის ომ­ში. ომ­მა მკა­ფი­ოდ აჩ­ვე­ნა, რამ­დე­ნად ჩა­
მორ­ჩა რუ­სე­თი კონ­კუ­რენ­ტებს – ევ­რო­პულ ქვეყ­ნებს; ომის­შემ­დგომ ხან­ში
გა­სამ­ხედ­რო­ე­ბუ­ლი, შუა სა­უ­კუ­ნე­ე­ბის მსგავ­სი სა­ხელ­მწი­ფო აპა­რა­ტი­სა და
არ­მი­ის მო­ხე­ლე­ე­ბი ხში­რად მო­ქა­ლა­ქე­თა მხრი­დან აშ­კა­რა და­ცინ­ვი­სა და
ზიზღ­ის ობი­ექ­ტე­ბი ხდე­ბოდ­ნენ, რო­გორც დრო­მოჭ­მუ­ლი რე­ჟი­მის ცოცხ­ა­ლი
სიმ­ბო­ლო­ე­ბი.
პრო­ტეს­ტის მუხ­ტი ძი­რი­თა­დად სა­ზო­გა­დო­ებ­ ის პრი­ვი­ლე­გი­რე­ბულ ფე­
ნა­ში – თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა დე­მოკ­რა­ტი­ულ ნა­წილ­ში, ახ­ლად გა­ჩე­ნილ ბურ­
ჟუ­ა­ზი­ულ წრე­ებ­სა და სტუ­დენ­ტო­ბა­ში გროვ­დე­ბო­და. გა­რე სამ­ყა­როს­თან
კო­მუ­ნი­კა­ცი­ის გან­ვი­თა­რე­ბამ, სა­უ­ნი­ვერ­სი­ტე­ტო-­სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო წრე­ე­ბის
გაძ­ლი­ე­რე­ბამ და ლი­ბე­რა­ლურ­მა პრე­სამ (ცენ­ზუ­რის მი­უ­ხე­და­ვად) შეძ­ლო,
ერ­თი მხრივ, დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი იდე­ა­ლე­ბის გავ­რცე­ლე­ბა, მე­ო­რე მხრივ კი,
ქვეყ­ნის კრი­ზი­სუ­ლი მდგო­მა­რე­ო­ბის ფონ­ზე სა­ხელ­მწი­ფო და სა­ზო­გა­დო­
ებ­რი­ვი წყო­ბი­სა და ცხოვ­რე­ბის სა­უ­კე­თე­სო პრაქ­ტი­კის ნი­მუ­შად ევ­რო­პუ­ლი
მო­დე­ლის წარ­მო­ჩე­ნა. შე­დე­გად კონ­სტი­ტუ­ცი­ო­ნა­ლის­ტურ­მა მის­წრა­ფე­ბებ­მა
უკ­ვე ცხა­დად იწყო გა­მოვ­ლე­ნა.
სა­ზო­გა­დო მოღ­ვა­წე­თა ახა­ლი თა­ო­ბა თა­ვი­სი დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი დღის
წეს­რი­გით და­უ­პი­რის­პირ­და იმ­პე­რი­ა­ში გა­ბა­ტო­ნე­ბულ სლა­ვო­ფი­ლურ და
რე­აქ­ცი­ო­ნე­რულ მი­მარ­თუ­ლე­ბას, რო­მე­ლიც, ერ­თი მხრივ, გა­მო­რიცხ­ავ­და
იმ­პე­რა­ტო­რის ცენ­ტრა­ლიზ­მზე და­ფუძ­ნე­ბუ­ლი ბი­უ­როკ­რა­ტი­უ­ლი და ჩი­ნო­ვი­
ნი­კუ­რი მო­დე­ლის ალ­ტერ­ნტი­ვა­ზე ლა­პა­რაკს, ხო­ლო მე­ო­რე მხრივ, ცდი­
ლობ­და, სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ში და­ე­ნერ­გა აზ­რი, რომ რუ­სუ­ლი სა­ხელ­მწი­ფო და
სა­ზო­გა­დო­ე­ბა გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი, თვით­მყო­ფა­დი წარ­მო­ნაქ­მნია და რომ მას
სა­კუ­თა­რი, უნი­კა­ლუ­რი გან­ვი­თა­რე­ბის მო­დე­ლი სჭირ­დე­ბა; ამი­ტომ გა­რე გა­
მოც­დი­ლე­ბის სა­ხელ­მძღვა­ნე­ლოდ მი­ღე­ბა და და­ნერ­გვა რუ­სულ რე­ა­ლო­ბა­
ში სა­ხი­ფა­თოდ და არაპ­რო­დუქ­ტი­ულ ­ ად მი­აჩ­ნდათ და კა­ტე­გო­რი­უ­ლად ეწი­
ნა­აღ­მდ­ეგე­ბოდ­ნენ ევ­რო­პუ­ლი გა­მოც­დი­ლე­ბის გად­მო­ღე­ბის წი­ნა­და­დე­ბებს.
ოპო­ნენ­ტე­ბი კი გა­მუდ­მე­ბით ამ­ტკი­ცებ­დნენ, რომ რუ­სე­თის სა­ხელ­მწი­ფოს
შუა სა­უ­კუ­ნე­ე­ბის მსგავ­სი მმარ­თვე­ლო­ბის და ცხოვ­რე­ბის მო­დე­ლი თავ­და­
პირ­ვე­ლად ტი­პუ­რი აღ­მო­სავ­ლუ­რი დეს­პო­ტია იყო, რო­მე­ლიც რო­მა­ნო­ვე­ბის
მმარ­თვე­ლო­ბის შემ­დეგ ასე­ვე ტი­პურ, და­სავ­ლურ, ევ­რო­პულ ფე­ო­და­ლურ
სა­ხელ­მწი­ფოდ ტრან­სფორ­მირ­და; ამი­ტომ, თუ­კი შუა სა­უ­კუ­ნე­ე­ბის მმარ­თვე­
ლო­ბის გა­მოც­დი­ლე­ბა არ­სობ­რი­ვად არ გან­სხვავ­დე­ბო­და ევ­რო­პუ­ლი­სა­გან,
თა­ნა­მედ­რო­ვე­ო­ბა­შიც პროგ­რე­სის გზაც მსგავ­სი უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო და იმ­პე­

15
რი­ას ევ­რო­პის მსგავ­სი ნა­ბი­ჯე­ბი უნ­და გა­და­ედ­გა მო­დერ­ნი­ზა­ცი­ის­ ა­კენ.1
მო­დერ­ნი­ზა­ცი­ის პირ­ველ სა­ბა­ზი­სო სა­ფე­ხუ­რად კი ლი­ბე­რალ მო­აზ­როვ­
ნე­თა თა­ო­ბა მო­სახ­ლე­ობ­ ის ძი­რი­თა­დი მა­სის, გლე­ხე­ბის არ­სე­ბი­თად მო­ნუ­
რი მდგო­მა­რე­ობ­ ი­დან გა­მოყ­ვა­ნას, მათ­თვის სა­ბა­ზი­სო უფ­ლე­ბე­ბის მი­ნი­ჭე­
ბას და სა­ხელ­მწი­ფო მარ­თვა­ში ელე­მენ­ტა­რუ­ლი ჩარ­თვის (მო­ნა­წი­ლე­ო­ბის)
სა­შუ­ა­ლე­ბის მი­ცე­მას ხე­დავ­და. ეს მო­სახ­ლე­ო­ბის (გლე­ხე­ბის) ეკო­ნო­მი­კუ­რი
გან­ვი­თა­რე­ბის პრო­ცესს, გა­ნათ­ლე­ბა­სა და შეგ­ნე­ბის ამაღ­ლე­ბას შე­უწყობ­და
ხელს, რი­თაც მო­მა­ვალ­ში მა­თი, ახა­ლი მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბის, სა­ხით მტკი­ცე სა­
ფუძ­ვე­ლი გა­უჩ­ნდე­ბო­და გა­ნახ­ლე­ბულ რუ­სულ სა­ხელ­მწი­ფოს.
ამ­გვა­რი პროგ­რე­სუ­ლი იდე­ე­ბი მხო­ლოდ ინ­ტე­ლი­გენ­ცი­ის წრე­ებ­ში არ
ტრი­ა­ლებ­და. სა­იმ­პე­რა­ტო­რო კა­რის მა­ღა­ლი რან­გის მო­ხე­ლე­თა ფხი­ზე­ლი
და რა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი მო­აზ­როვ­ნე­ე­ბის ნა­წი­ლი, რო­მე­ლიც დე­და­ქა­ლა­ქის კომ­
ფორ­ტის ზო­ნის მიღ­მა, უშუ­ა­ლოდ სა­მუ­შაო პრო­ცეს­ში აკ­ვირ­დე­ბო­და და აწყ­
დე­ბო­და სის­ტე­მურ ხარ­ვე­ზებს – ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის ბი­უ­როკ­რა­ტი­უ­ლი მან­ქა­ნის
თვით­ნე­ბო­ბა­სა და პო­ლი­ცი­ის მო­ხე­ლე­თა ძა­ლა­დო­ბა­ზე და­ფუძ­ნე­ბულ მმარ­
თვე­ლო­ბას, აც­ნო­ბი­ე­რებ­და, რომ სის­ტე­მუ­რი ცვლი­ლე­ბე­ბი გარ­და­უ­ვა­ლი
იყო; წი­ნა­აღ­მდეგ შემ­თხვე­ვა­ში და­გუ­ბე­ბუ­ლი უკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბა გა­მო­სა­ვალს
ძა­ლა­დობ­რი­ვი გზით იპო­ვი­და და მძი­მე შე­დე­გებს მო­იტ ­ ან­და, რის წი­ნა­პი­
რო­ბე­ბიც ნელ­-ნე­ლა ცხა­დი ხდე­ბო­და.
სა­ზო­გა­დო­ე­ბის პროგ­რე­სუ­ლი ნა­წი­ლი­სა და ლი­ბე­რა­ლუ­რად გან­წყო­ბი­
ლი უმაღ­ლე­სი რან­გის მო­ხე­ლე­თა კო­ო­პე­რა­ცი­ის შე­საძ­ლებ­ლო­ბე­ბის ფან­
ჯა­რა იმ­პე­რა­ტორ ნი­კო­ლოზ პირ­ვე­ლის გარ­დაც­ვა­ლე­ბი­სა და ალექ­სან­დრე
მე­ო­რის გა­მე­ფე­ბის დროს გა­მოჩ­ნდა; ალექ­სან­დრე მე­ო­რე პირ­ვე­ლი­ვე ხა­
ნე­ბი­დან ცდი­ლობ­და, კომ­პრო­მი­სე­ბის გზით არ­სე­ბუ­ლი რე­ა­ლო­ბა შე­ეც­ვა­ლა
და მო­დერ­ნი­ზა­ცი­ის პირ­ვე­ლი ნა­ბი­ჯე­ბი გა­და­ედ­გა. 1860-ი­ა­ნი წლე­ბის პირ­
ველ ნა­ხე­ვარ­ში, მის მი­ერ გა­ტა­რე­ბუ­ლი ღო­ნის­ძი­ე­ბე­ბის2 სა­ეტ ­ ა­პო მნიშ­ვნე­
ლო­ბის გა­მო, ამ პე­რი­ოდს მოგ­ვი­ა­ნე­ბით „დიდი რეფორმების ხანად“ მო­იხ­
სე­ნი­ებ­დნენ.
დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი და ლი­ბე­რა­ლუ­რი ფრთის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბიც ინ­სტი­
ტუ­ცი­უ­რად „თავად-აზნაურთა საკრებულოებში“3 იყ­ვნენ კონ­ცენ­ტრი­რე­ბულ­
ნი. ისი­ნი სარ­გებ­ლობ­დნენ უფ­ლე­ბით, ღი­ად მი­ე­მარ­თათ იმ­პე­რა­ტო­რი­სათ­
ვის სხვა­დას­ხვა ინი­ცი­ა­ტი­ვით სა­ხელ­მწი­ფო მმარ­თვე­ლო­ბის და პო­ლი­ტი­კის
მტკივ­ნე­უ­ლი და სა­ჭირ­ბო­რო­ტო სა­კითხ­ე­ბის შე­სა­ხებ. 1860 წლი­სათ­ვის საგ­
ლე­ხო რე­ფორ­მის გა­ტა­რე­ბი­სა და „გლეხთა გათავისუფლების“ დამ­დეგს,
ეს ჯგუ­ფი სის­ტე­მუ­რად მი­უდ­გა მომ­დევ­ნო რე­ფორ­მი­სათ­ვის სა­ინ­ფორ­მა­ციო
კამ­პა­ნი­ის გა­ტა­რე­ბა­სა და ნი­ა­და­გის მო­სინ­ჯვას. თა­ვა­დაზ­ნა­ურ­თა საკ­რე­ბუ­
ლო­ებ­მა და­იწყ­ეს იმ­პე­რა­ტო­რი­სათ­ვის მი­მარ­თვე­ბის გა­და­ცე­მა და სა­ე­რო­ბო

1 Драгоманов Михайло, Земскый либерализмь в Россий (1858-1883). Женева, 21

Январь 1889 г.
2 საგლეხო რეფორმა, სასამართლოს რეფორმა, პრესის შეზღუდვის შერბილება,
საქალაქო თვითმმართველობის შემოღება და თავად ერობის დაწესება.
3 წოდებრივი წარმომადგენლობითი ორგანო, თვითმმართველობის შეზღუდული
ფუნქციებით.

16
რე­ფორ­მის პრო­ექ­ტე­ბის წარ­დგე­ნა. მა­თი სა­ერ­თო სუ­ლის­კვე­თე­ბი­სა და იდე­
ე­ბის გა­მო­ხა­ტუ­ლე­ბად, შე­იძ­ლე­ბა, ვლა­დი­მი­რის გუ­ბერ­ნი­ის თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­
თა საკ­რე­ბუ­ლოს მი­მარ­თვა მი­ვიჩ­ნი­ოთ, რო­მე­ლიც მათ 1860 წლის იან­ვარ­ში
წარ­მო­ად­გი­ნეს. მი­სი მთა­ვა­რი პუნ­ქტე­ბი იყო:
1. ად­გი­ლობ­რივ დო­ნე­ზე მკაც­რად უნ­და გა­მიჯ­ნუ­ლი­ყო ხე­ლი­სუფ­ლე­
ბის შტო­ე­ბი: ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ა, სა­სა­მარ­თლო და პო­ლი­ცი­ა.
2. მმარ­თვე­ლო­ბის მო­დე­ლი ყვე­ლა წო­დე­ბი­სათ­ვის სა­ერ­თო წე­სის
მქო­ნე უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო.
3. ამა­ვე მმარ­თვე­ლო­ბას უნ­და მი­ნი­ჭე­ბო­და სა­მე­ურ­ნეო კომ­პე­ტენ­ცია
და გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის დად­გე­ნა-­გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბის უფ­ლე­ბა. მი­სი
აღ­სრუ­ლე­ბის პა­სუ­ხის­მგებ­ლო­ბა მხო­ლოდ სა­სა­მარ­თლო­სი უნ­და
ყო­ფი­ლი­ყო და არა ცენ­ტრა­ლუ­რი აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი ხე­ლი­სუფ­ლე­
ბი­სა. ად­გი­ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­ლო­ბის არ­ჩე­ულ წარ­მო­მად­გენ­ლებს
არ უნ­და დას­ჭირ­ვე­ბო­დათ დამ­ტკი­ცე­ბა ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის მხრი­დან.
4. პო­ლი­ცი­ას უნ­და დარ­ჩე­ნო­და მხო­ლოდ და მხო­ლოდ უსაფ­რთხო­ე­
ბის დაც­ვის ფუნ­ქცი­ა. მი­სი მოქ­მე­დე­ბა მტკი­ცედ უნ­და და­ფუძ­ნე­ბო­და
კა­ნონს და შეზღ­უ­დუ­ლი­ყო ამა­ვე კა­ნო­ნის ფარ­გლებ­ში.
5. უნ­და მოწყ­ობ­ ი­ლი­ყო ნა­ფიც მსა­ჯულ­თა სა­სა­მარ­თლო.
6. უზ­რუნ­ველ­ყო­ფი­ლი უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო სა­ყო­ველ­თაო მარ­თლმსა­ჯუ­
ლე­ბა – ყვე­ლას თა­ნას­წო­რო­ბა კა­ნო­ნის წი­ნა­შე.
7. რე­გუ­ლი­რე­ბუ­ლი უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო მო­ხე­ლე­თა პა­სუ­ხის­მგებ­ლო­ბის
ფარ­გლე­ბი.
8. სა­ხელ­მწი­ფოს უნ­და ეკის­რა ხელ­შემ­წყო­ბი გა­რე­მოს შექ­მნა კერ­ძო
და სა­ხელ­მწი­ფო კრე­დი­ტე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­ვის.4

პროგ­რა­მა არ­სობ­რი­ვად სცდე­ბო­და ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­

ბის კომ­პე­ტენ­ცი­ებს და კარ­გად აჩ­ვე­ნებ­და რე­ფორ­მის­ტთა მთა­ვარ ჩა­ნა­
ფიქრს, რო­მე­ლიც რე­ფორ­მის გან­ხორ­ცი­ელ ­ ე­ბი­სა და სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­ო­ბის
გან­ვი­თა­რე­ბის კვალ­დაკ­ვალ უფ­რო ცხა­დად გა­მო­იკ­ვე­თა: წარ­მო­მად­გენ­
ლო­ბი­თო­ბის პრინ­ცი­პით და­კომ­პლექ­ტე­ბუ­ლი პირ­ვე­ლი ინ­სტი­ტუ­ცი­ებ­ ის გა­
ჩე­ნა მათ ესა­ხე­ბო­დათ იმ ნა­ბი­ჯად, რო­მე­ლიც შე­უქ­ცე­ვა­დად გა­მო­იწ­ვევ­და
მი­სი არე­ა­ლის გა­ფარ­თო­ე­ბას და სა­ბო­ლო­ოდ სა­ხალ­ხო წარ­მო­მად­გე­ნელ­
თა სა­ხელ­მწი­ფო სა­თათ­ბი­როს – „საერობო სათათბიროს“ (Земская дума)
სახეს მიიღებდა; ეს უკანასკნელი კი არსობრივად „თავადაზნაურობის
პარლამენტი“5 იქ­ნე­ბო­და, რო­მე­ლიც მა­ლე­ვე, წო­დებ­რი­ო­ბის გა­და­ლახ­ვის

4 Белоконский Иван, Земское движение (второе издание), „Задруга“, Москва, 1914 г.

5 ამ ტერმინოლოგიის შემოღებით და დამკვიდრებით რეფორმისტები აქცენტს
აკეთებდნენ რუსეთის პოზიტიურ ისტორიულ გამოცდილებაზე, რადგან შუა საუკუნეებში,
აბსოლუტიზმის განმტკიცებამდე მოქმედი საერობო საკრებულოები (Земский собор)
წარმოადგენდა იმ ტიპის მოვლენას, რომლის მოდერნიზების ელემენტად გამოყენების
იდეა სლავოფილების არგუმენტებს ასუსტებდა და პროგრესის ლოგიკურობაში
არწმუნებდა საზოგადოებას.

17
შემ­დეგ, კონ­სტი­ტუ­ცი­ურ წყო­ბა­ზე გა­და­იყ­ვან­და სა­ხელ­მწი­ფოს.
სა­ხე­ლი­სუფ­ლო წრე­ებ­ ის შიგ­ნით, რე­ფორ­მის მხარ­დამ­ჭე­რე­ბი, რა თქმა
უნ­და, სრუ­ლად არ იზი­ა­რებ­დნენ ამ სუ­ლის­კვე­თე­ბას: ისი­ნი რე­ფორ­მა­ში მო­
ნარ­ქი­ი­სათ­ვის საფ­რთხეს ხე­დავ­დნენ, მაგ­რამ სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი გან­წყო­ბა
ცვლი­ლე­ბებს მო­ითხ­ოვ­და. რე­ფორ­მის მთა­ვა­რი მხარ­დამ­ჭე­რი იყო ში­ნა­გან
საქ­მე­თა მი­ნის­ტრის მო­ად­გი­ლე და საგ­ლე­ხო რე­ფორ­მის ხელ­მძღვა­ნე­ლი,
ლი­ბე­რა­ლუ­რი შე­ხე­დუ­ლე­ბე­ბის მქო­ნე ნი­კო­ლაი მი­ლი­უ­ტი­ნი. მი­სი რწმე­
ნით, სა­ერ­თო პო­ლი­ტი­კუ­რი რე­ფორ­მა ვერ გან­ხორ­ცი­ელ­დე­ბო­და პირ­ვე­ლი
ნა­ბი­ჯის – ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი რე­ფორ­მის გა­რე­შე, რო­მე­ლიც, რა­კი ად­გი­
ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის უფ­ლე­ბას გა­დას­ცემ­და მო­ქა­ლა­ქე­ებს, ამით
გარ­კვე­ულ პრაქ­ტი­კას შექ­მნი­და და მა­სას უფ­რო გლო­ბა­ლუ­რი რე­ფორ­მი­
სათ­ვის მო­ამ­ზა­დებ­და. რე­ფორ­მის წი­ნა პე­რი­ოდ­ში, სწო­რედ მი­ლი­უ­ტი­ნის
სა­შუ­ალ
­ ე­ბით ხდე­ბო­და საკ­რე­ბუ­ლო­ებ­ ის და ლი­ბე­რა­ლუ­რი ფრთის მი­ერ
შე­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი წი­ნა­და­დე­ბა­თა პა­კე­ტის გა­და­ცე­მა იმ­პე­რა­ტო­რი­სათ­ვის. მი­ლი­
უ­ტინ­თან პი­რად სა­უბ­ არ­ში და­ფიქ­სი­რე­ბუ­ლი პო­ზი­ცი­ის თა­ნახ­მად, იმ­პე­რა­
ტო­რი არ­სობ­რი­ვად არ იყო მტრუ­ლად გან­წყო­ბი­ლი სა­ხალ­ხო წარ­მო­მად­
გენ­ლო­ბის მმარ­თვე­ლო­ბა­ში დაშ­ვე­ბის სა­კითხ­ის­ ად­მი, მაგ­რამ არ აპი­რებ­და
მის გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბას მაგ., პო­ლო­ნეთ­ში, რო­მე­ლიც მუ­დამ ამ­ბო­ხის­კენ იყო
მიდ­რე­კი­ლი. მე­ო­რე მხრივ კი, იმ­პე­რი­ის მო­სახ­ლე­ობ­ ის უდი­დე­სი ნა­წი­ლი –
„ერთგული რუსი ქვეშევრდომები“ მას ამ სა­პა­სუ­ხის­მგებ­ლო ფუნ­ქცი­ის მი­ნი­
ჭე­ბი­სათ­ვის არ მი­აჩ­ნდა საკ­მა­რი­სად მომ­წი­ფე­ბუ­ლად. ცხა­დი­ა, იმ­პე­რა­ტო­რის
პო­ზი­ცი­ა­ში ირეკ­ლე­ბო­და ის ობი­ექ­ტუ­რი ში­ში, რო­მე­ლიც გამ­წვა­ვე­ბუ­ლი ერ­
თა­შო­რი­სი და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბის გა­მო ჰქონ­და ცენ­ტრა­ლურ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას
არა­რუ­სი მო­სახ­ლე­ო­ბით დო­მი­ნი­რე­ბუ­ლი და დაპყ­რო­ბი­ლი ტე­რი­ტო­რი­ებ­ ის
მი­მართ, სა­დაც, მა­თი აზ­რით, ისე­დაც მზარ­დი სე­პა­რა­ტიზ­მის ფონ­ზე ელე­მენ­
ტა­რუ­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის გა­მო­ჩე­ნა უფ­რო გა­ამ­წვა­ვებ­და და­მო­უ­კი­დებ­
ლო­ბი­სა­კენ მის­წრა­ფე­ბებს.
მი­ლი­უტ ­ ი­ნის სა­პირ­წო­ნედ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის უმაღ­ლეს წრე­ში გა­მოჩ­ნდა
ყო­ფი­ლი სტატ­ს-სეკ­რე­ტა­რი და მი­ნის­ტრთა კა­ბი­ნე­ტის საქ­მე­თა მმარ­თვე­ლი
პი­ოტრ ვა­ლუ­ე­ვი, რო­მე­ლიც ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნის­ტრის პოს­ტზე და­წი­ნა­ურ­
და. ძა­ლა­უფ­ლე­ბის ზე­ნიტ­ში მოხ­ვედ­რამ­დე ვა­ლუ­ე­ვიც იზი­ა­რებ­და რე­ფორ­
მის­ტუ­ლი ფრთის სუ­ლის­კვე­თე­ბას, მაგ­რამ შემ­დგომ პო­ზი­ცი­ე­ბი შე­იც­ვა­ლა
და და­ა­მუ­შა­ვა კომ­პრო­მი­სუ­ლი ვა­რი­ან­ტი, რო­მე­ლიც იმ­პე­რა­ტო­რის­თვის
მი­სა­ღე­ბი აღ­მოჩ­ნდა და 1864 წლის პირ­ველ იან­ვარს (ძვ. სტი­ლით) გა­
მოქ­ვეყ­ნდა „საგუბერნიო და სამაზრო საერობო (სათემო) დაწესებულებების
დებულება“.
დე­ბუ­ლე­ბით ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის მო­ცე­მუ­ლი მო­დე­ლი
რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის ში­და მხა­რე­ებ­ში – 34 გუ­ბერ­ნი­ა­სა და 1 ოლ­ქში უნ­და გა­
ნე­ხორ­ცი­ე­ლე­ბი­ნათ, ხო­ლო და­სავ­ლე­თის გუ­ბერ­ნი­ე­ბის (პო­ლო­ნე­თი­-უკ­რა­
ი­ნა), ციმ­ბი­რი­სა და კავ­კა­სი­ი­სათ­ვის შე­სა­ფე­რი­სი მო­დე­ლის შე­სარ­ჩე­ვად და
გან­სა­ხორ­ცი­ე­ლებ­ლად სპე­ცი­ა­ლუ­რი კო­მი­სი­ე­ბი უნ­და ჩა­მო­ე­ყა­ლი­ბე­ბი­ნათ,
რომ­ლე­ბიც კვლე­ვას ჩა­ა­ტა­რებ­დნენ ამ თვალ­საზ­რი­სით და წი­ნა­და­დე­ბებს

18
შე­ი­მუ­შა­ვებ­დნენ.
ერო­ბის (Земство) დამ­ტკი­ცე­ბუ­ლი მო­დე­ლი იყო შემ­დე­გი სა­ხი­სა:6
ტე­რი­ტო­რი­უ­ლი მოწყ­ო­ბის დო­ნე­ე­ბის მი­ხედ­ვით ერო­ბის მო­დე­ლი იყო ორ­
სა­ფე­ხუ­რი­ან­ ი:
• სა­მაზ­რო
• სა­გუ­ბერ­ნიო
დე­ბუ­ლე­ბა გან­საზღ­ვრავ­და ერო­ბის შემ­დეგ ძი­რი­თად (ა­რა პუნ­ქტობ­რი­
ვად, არა­მედ არ­სობ­რი­ვად) კომ­პე­ტენ­ცი­ებს, რო­მელ­თა გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბის
უფ­ლე­ბა ენი­ჭე­ბო­და წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბით ორ­გა­ნოს სა­კუ­თა­რი მაზ­რის და
გუ­ბერ­ნი­ის ფარ­გლებ­ში:
• სა­ე­რო­ბო სა­კუთ­რე­ბის, ინ­ფრას­ტრუქ­ტუ­რი­სა და ფი­ნან­სე­ბის გან­კარ­გვა;
• სა­მე­ურ­ნეო ცხოვ­რე­ბი­სა და ვაჭ­რო­ბის და გან­ვი­თა­რე­ბის ად­მი­ნის­
ტრი­რე­ბა და ხელ­შეწყ­ო­ბა;
• გზე­ბი­სა და კო­მუ­ნი­კა­ცი­ე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბა;
• სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბის ხელ­შეწყ­ობ­ ა;
• ჯან­დაც­ვის და სა­ნი­ტა­რი­უ­ლი სის­ტე­მის გან­ვით­არე­ბა;
• დაზღ­ვე­ვის სის­ტე­მა;
• სა­სურ­სა­თო მო­მა­რა­გე­ბის პრობ­ლე­მე­ბის გა­დაწყ­ვე­ტა;
• საქ­ველ­მოქ­მე­დო და კულ­ტუ­რუ­ლი ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბა;
• ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მი­ერ გა­და­ცე­მუ­ლი (დე­ლე­გი­რე­ბუ­
ლი) გარ­კვე­უ­ლი (სა­მო­ქა­ლა­ქო და სამ­ხედ­რო) ფუნ­ქცი­ე­ბის გან­ხორ­
ცი­ელ
­ ე­ბა ად­გი­ლობ­რივ დო­ნე­ზე;
• ად­გი­ლობ­რი­ვი გა­და­სა­ხა­დე­ბის გან­საზღ­ვრა და გა­წე­რა;
• თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის სა­კითხ­ე­ბის შე­სა­ხებ ცნო­ბე­ბი­სა და წი­ნა­და­დე­
ბე­ბის წარ­დგე­ნა ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბი­სათ­ვის;
• სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბა.
ერო­ბის ფი­ნან­სუ­რი გა­რან­ტი­ებ­ ი შედ­გე­ბო­და მის გან­კარ­გუ­ლე­ბა­ში არ­
სე­ბუ­ლი ქო­ნე­ბი­სა და მის მი­ერ­ვე გა­წე­რი­ლი ად­გი­ლობ­რი­ვი „საერობო“ გა­
და­სა­ხა­დე­ბი­სა­გან. ასე­ვე ერო­ბას ჰქონ­და ქო­ნე­ბის შე­ფა­სე­ბი­სა და ქო­ნე­ბის
გა­და­სა­ხა­დის გან­საზღ­ვრის ფუნ­ქცი­აც.
ერო­ბის თი­თო­ეუ ­ ­ლი სა­ფე­ხუ­რი­სათ­ვის წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბი­თი ორ­გა­ნო
იყო ერო­ბის ხმო­სან­თა ყრი­ლო­ბა – სა­მაზ­რო და სა­გუ­ბერ­ნი­ო.
სა­მაზ­რო ერო­ბის ხმოს­ნე­ბის არ­ჩე­ვა ხდე­ბო­და სამ ჯგუ­ფად:
• მაზ­რის მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი
• ქა­ლა­ქის სა­ზო­გა­დო­ე­ბა
• სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბა
სა­მაზ­რო ხმოს­ნად შე­იძ­ლე­ბა არ­ჩე­უ­ლი­ყო და ხმა მი­ე­ცა შე­სა­ბა­მი­სი ქო­
ნებ­რი­ვი ცენ­ზის და კა­ნო­ნი­ე­რი დაბ­რკო­ლე­ბე­ბის არ­მქო­ნე მო­ქა­ლა­ქეს7,

6 დებულება საგუბერნიო და სამაზრო საერობო (სათემო) დაწესებულებათათვის.

უმაღლესად დამტკიცებული 1 იანვარს 1864 წ. ტფილისი, სტამბა წიგნების გამომცემელ
ქართველთა ამხანაგობისა. 1905 წ.
7 ასეთები იყვნენ: 25 წელზე უმცროსი ასაკის ახალგაზრდები, პასუხისგებაში
მიცემული და სამოქალაქო უფლებაჩამორთმეული პირები, გარკვეული მუხლებით

19
რომ­ლის მი­წა შე­ად­გენ­და 200 დე­სი­ა­ტი­ნას ან უძ­რა­ვი ქო­ნე­ბა – 15 000 მა­
ნეთს. ასე­ვე, სა­ზო­გა­დო­ებ­ ე­ბი­სა და და­წე­სე­ბუ­ლე­ბე­ბის ან მა­თი კავ­ში­რის წარ­
მო­მად­გე­ნელ ად­ვო­კა­ტებს, რო­მელ­თა ქო­ნე­ბის ჯა­მი შე­სა­ბა­მის კრი­ტე­რი­უმს
აკ­მა­ყო­ფი­ლებ­და.
სა­ქა­ლა­ქო სა­ზო­გა­დო­ებ­ ი­დან, ანა­ლო­გი­უ­რად – სა­ვაჭ­რო მოწ­მო­ბის ან
წარ­მო­ე­ბის მქო­ნე მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბი, რო­მელ­თა კო­მერ­ცი­უ­ლი შე­მო­სავ­ლის
წლი­ურ ­ ი ბრუნ­ვა 6 000 მა­ნეთ­ზე ნაკ­ლე­ბი არ იყო, ასე­ვე, შე­სა­ბა­მი­სი ნიხ­რის
უძ­რა­ვი ქო­ნე­ბის მფლო­ბე­ლე­ბი და სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი­სა და და­წე­სე­ბუ­ლე­ბე­ბის
წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი ად­ვო­კა­ტე­ბი.
სა­მაზ­რო ხმოს­ნე­ბის რიცხ­ვი თი­თო­ე­უ­ლი გუ­ბერ­ნი­ი­სათ­ვის შე­სა­ბა­მი­სი
ცხრი­ლით იყო გა­წე­რი­ლი.
არ­ჩევ­ნე­ბის და­საწყ­ე­ბად, მაზ­რა­ში თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა საკ­რე­ბუ­ლოს წი­ნამ­
ძღო­ლი მო­უ­წო­დებ­და ხმის უფ­ლე­ბის მქო­ნე წარ­მო­მად­გენ­ლებს, ერთ სა­ერ­
თო კრე­ბა­ზე ან რამ­დე­ნი­მე ტე­რი­ტო­რი­უ­ლი პრინ­ცი­პით მოწყ­ო­ბილ კრე­ბა­ზე
გა­მოცხ­ა­დე­ბუ­ლიყ­ვნენ და აერ­ჩი­ათ ხმოს­ნე­ბი სა­კუ­თა­რი შე­მად­გენ­ლო­ბი­დან.
სა­არ­ჩევ­ნო ყრი­ლო­ბას იგი­ვე წი­ნამ­ძღო­ლი თავ­მჯდო­მა­რე­ობ­და. ქა­ლა­ქებ­ში
ამა­ვე პრო­ცე­დუ­რას ქა­ლა­ქის მო­უ­რა­ვი ხელ­მძღვა­ნე­ლობ­და.
სა­არ­ჩევ­ნო პრო­ცე­სი გან­სხვა­ვე­ბუ­ლად მიმ­დი­ნა­რე­ობ­და სოფ­ლის სა­ზო­
გა­დო­ე­ბებ­ში: სა­სოფ­ლო ყრი­ლო­ბებ­ზე გლე­ხებს თა­ვი­ან­თი რი­გე­ბი­დან უნ­და
და­ე­სა­ხე­ლე­ბი­ნათ სა­მაზ­რო ერო­ბის ხმოს­ნე­ბის ასარ­ჩე­ვი ყრი­ლო­ბის მო­ნა­
წი­ლე-­წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი, იმ გათ­ვლით, რომ ჯამ­ში სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­
ბე­ბი­სა­გან ხსე­ნე­ბულ ყრი­ლო­ბა­ში მო­ნა­წი­ლე­ე­ბის რიცხ­ვი გლე­ხე­ბი­დან ხმის
უფ­ლე­ბის მქო­ნე­თა სა­ერ­თო რა­ო­დე­ნო­ბის მე­სა­მე­დი გა­მო­სუ­ლი­ყო და ხმის
მი­ცე­მი­სას თი­თო სა­ზო­გა­დო­ებ­ ი­დან თი­თო წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი დარ­ჩე­ნი­ლი­ყო.
შემ­დგომ უშუ­ა­ლოდ არ­ჩევ­ნე­ბის ხელ­მძღვა­ნე­ლის ფუნ­ქცია ეძ­ლე­ოდ ­ ა
მომ­რი­გე­ბელ მო­სა­მარ­თლეს, რო­მე­ლიც თი­თო­ეუ ­ ­ლი სა­მომ­რი­გე­ბე­ლო ზო­
ნი­სა ან თე­მის და სა­ბო­ქა­უ­ლოს ტე­რი­ტო­რი­უ­ლი პრინ­ცი­პით იწ­ვევ­და სოფ­
ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბის წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი ამომ­რჩევ­ლე­ბის კრე­ბას, სა­დაც ისი­
ნი სა­მაზ­რო ერო­ბის ხმოს­ნებს ირ­ჩევ­დნენ სა­კუ­თა­რი შე­მად­გენ­ლო­ბი­დან,
შე­სა­ბა­მი­სი რიცხ­ვის მი­ხედ­ვით.
სამ­თა­ვე შე­მად­გენ­ლო­ბი­დან არ­ჩე­უ­ლი ხმოს­ნე­ბი იკ­რი­ბე­ბოდ­ნენ სა­მაზ­
რო ერო­ბის ყრი­ლო­ბა­ზე; ყრი­ლო­ბას თავ­მჯდო­მა­რე­ობ­და მაზ­რის თა­ვა­
დაზ­ნა­უ­რო­ბის წი­ნამ­ძღო­ლი და მას ხმო­სან­თა მე­სა­მედ­ზე მე­ტი უნ­და და­სწ­
რე­ბო­და. ყრი­ლო­ბა შე­ა­მოწ­მებ­და არ­ჩევ­ნე­ბის კა­ნო­ნი­ერ ­ ე­ბას და სა­კუ­თა­რი
შე­მად­გენ­ლო­ბი­დან ან ხმის უფ­ლე­ბის და ცენ­ზის მქო­ნე­თა­გან აირ­ჩევ­და სა­

ნასამართლევები, სამსახურიდან გადაყენებულები სამი წლის ვადის გასვლამდე,

გაკოტრებულები, სასულიერო წოდებიდან განკვეთილები, უცხო სახელმწიფოს
ქვეშევრდომები, გუბერნიის მაღალი აღმასრულებელი ხელისუფლებისა და
პოლიციის წარმომადგენელი მოხელეები და ქალები (შესაბამისი ქონებრივი ცენზის
ქონის შემთხვევაში მათ უფლება ეძლეოდათ, კრებაზე წარმომადგენლად ოჯახის
წევრი მამაკაცი მიევლინებინათ ხმის უფლებით, თუკი ისინი არ ხვდებოდნენ ზემოთ
ჩამოთვლილი აკრძალვების კატეგორიაში. ასევე შესაძლებლად იყო მიჩნეული, რომ
ხმების დაგროვების შემთხვევაში არჩეული ყოფილიყვნენ ხმოსნად და უშაულოდ
მიეღოთ მონაწილეობა ერობის მუშაობაში).

20
მაზ­რო ერო­ბის თავ­მჯდო­მა­რეს და გამ­გე­ო­ბის ორ წევრს სა­მი წლის ვა­დით.
ერო­ბის ხმოს­ნებს ხელ­ფა­სი არ ეძ­ლე­ო­დათ. მათ­ვე უნ­და ემ­სჯე­ლათ გამ­
გე­ო­ბის გარ­და, ერო­ბის სხვა მო­ხე­ლე­თა სა­ჭი­რო­ებ­ ე­ბის, თავ­მჯდო­მა­რი­სა და
გამ­გე­ო­ბის წევ­რთა გა­სამ­რჯე­ლოს ოდე­ნო­ბის შე­სა­ხებ. ყრი­ლო­ბა იკ­რი­ბე­ბო­
და სპე­ცი­ა­ლუ­რად დად­გე­ნილ დროს, წე­ლი­წად­ში ერ­თხელ, სა­მაზ­რო – 10
და სა­გუ­ბერ­ნიო – 20 დღის (ან, სა­ჭი­რო­ე­ბის შემ­თხვე­ვა­ში, მე­ტი) ვა­დით, სა­
დაც გამ­გე­ო­ბი­სა­გან ჩა­ი­ბა­რებ­და ანაგ­რიშს შეს­რუ­ლე­ბუ­ლი სა­მუ­შა­ოს შე­სა­ხებ.
პრო­ცე­სის მა­კონ­ტრო­ლებ­ლად ყრი­ლო­ბა ირ­ჩევ­და სა­რე­ვი­ზიო კო­მი­სი­ას.
ან­გა­რი­შის მი­ღე­ბის შემ­დეგ ყრი­ლო­ბა და­სა­ხავ­და შემ­დე­გი წლის გეგ­მას და
იშ­ლე­ბო­და.
მე­ო­რე სა­ფე­ხუ­რის წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბა – სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბის ყრი­ლო­
ბა შედ­გე­ბო­და სა­მაზ­რო ერო­ბის ხმო­სან­თა­გან, რომ­ლე­ბიც ანა­ლო­გი­უ­რად
ირ­ჩევ­დნენ სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბის თავ­მდჯო­მა­რე­სა და თა­ნა­შემ­წე­ებს.
გარ­და კომ­პე­ტენ­ცი­ე­ბის ვიწ­როდ სა­მე­ურ­ნე­ო-­კულ­ტუ­რუ­ლი პრო­ფი­ლი­სა,
ქო­ნებ­რი­ვი ცენ­ზის და მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა­ში ფაქ­ტობ­რი­ვად წო­დებ­რი­ვი შეზღ­უდ­
ვი­სა (არ­სე­ბუ­ლი სა­არ­ჩევ­ნო სის­ტე­მით ერო­ბა რე­ა­ლუ­რად სა­მი წო­დე­ბის­
გან – თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბის, ვა­ჭარ­-მრეწ­ვე­ლე­ბი­სა (ბურ­ჟუ­აზ­ ი­ა) და გლეხ­თა­
გან კომ­პლექ­ტე­ბო­და, სა­დაც ხმო­სან­თა უმ­რავ­ლე­სო­ბა თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბის
წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი იყო), ერო­ბის ამ მო­დე­ლის არას­რულ­ყო­ფი­ლე­ბას და
კომ­პრო­მი­სუ­ლო­ბას გა­ნა­პი­რო­ბებ­და მი­სი და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა ცენ­ტრა­ლუ­რი
ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის და ად­გი­ლობ­რი­ვი ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის
მი­მართ, კერ­ძოდ:
• სა­მაზ­რო ერო­ბის გამ­გე­ო­ბის არ­ჩე­ულ თავ­მჯდო­მა­რეს ამ­ტკი­ცებ­და
გუ­ბერ­ნა­ტო­რი;
• სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბი­სას – ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნის­ტრი;
• იგი­ვე­ნი აკონ­ტრო­ლებ­დნენ ორი­ვე დო­ნის ერო­ბა­თა გა­დაწყ­ვე­ტი­
ლე­ბე­ბი­სა და დად­გე­ნი­ლე­ბე­ბის კა­ნო­ნი­ე­რე­ბას;
• ამ­ტკი­ცებ­დნენ ერო­ბა­თა გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბე­ბის ძი­რი­თად ნა­წილს;
• ამ პრო­ცე­სის უზ­რუნ­ველ­სა­ყო­ფად ერო­ბე­ბი ვალ­დე­ბულ­ნი იყ­ვნენ,
ყო­ვე­ლი გად­წყვე­ტი­ლე­ბა და­უ­ყოვ­ნებ­ლივ წე­რი­ლო­ბით წა­რედ­გი­ნათ
გუ­ბერ­ნა­ტო­რი­სა და ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნის­ტრი­სათ­ვის;
• გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის კა­ნო­ნი­ე­რე­ბის შე­სა­ხებ უთან­ხმო­ე­ბის შემ­თხვე­ვა­ში
გუ­ბერ­ნა­ტორს შე­ეძ­ლო გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის შე­ჩე­რე­ბა და, თუ­კი ერო­
ბა ხელ­მე­ორ ­ ედ და­ამ­ტკი­ცებ­და იმა­ვეს, გუ­ბერ­ნა­ტო­რი მი­მარ­თავ­და
სე­ნატ­სა და ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს სა­კითხ­ის შე­სას­წავ­ლად,
მა­ნამ­დე გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა კვლავ შე­ჩე­რე­ბუ­ლი იყო;
• გუ­ბერ­ნა­ტორს შე­ეძ­ლო ერო­ბის წევ­რთა დრო­ებ­ ით დათხ­ოვ­ნა, თუ­კი
ამას სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბაც და­ად ­ ას­ტუ­რებ­და. ერო­ბის წევ­რთა გა­და­
ყე­ნე­ბის უფ­ლე­ბა ჰქონ­და სე­ნატს;
მი­უხ­ ე­და­ვად ამ ნაკ­ლო­ვა­ნე­ბე­ბი­სა, სა­ზო­გა­დო­ე­ბა და ლი­ბე­რა­ლუ­რი
პრე­სა კმა­ყო­ფი­ლე­ბით შეხ­ვდა ნა­ნატ­რი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის პირ­ველ ნა­
ბიჯს და მას ზე­მოხ­სე­ნე­ბუ­ლი ფა­რუ­ლი დღის წეს­რი­გის სუ­ლის­კვე­თე­ბით

21
„წარმომადგენლობით დაწესებულებათა სკოლა“ უწო­და.
თავ­და­პირ­ვე­ლად წო­დებ­რი­ვო­ბის ელე­მენ­ტი ერო­ბა­თა გან­ვი­თა­რე­ბის
შე­მა­ფერ­ხე­ბე­ლი ელე­მენ­ტი კი არ იყო, არა­მედ, პი­რი­ქით, მი­სი პირ­ვე­ლი
წარ­მა­ტე­ბუ­ლი ნა­ბი­ჯე­ბის გან­მსაზღ­ვრე­ლი ფაქ­ტო­რი გახ­და, რად­გან თა­ვად­
-აზ­ნა­ურ­თა წო­დე­ბის დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი, ლი­ბე­რა­ლუ­რი ფრთის ენ­თუ­ზი­აზ­მი
მა­ღა­ლი იყო და ისი­ნი ახ­ლად და­ფუძ­ნე­ბულ ინ­სტი­ტუ­ცი­ურ სივ­რცე­ში იყ­ვნენ
მო­ბი­ლი­ზე­ბუ­ლი. ერო­ბა­თა სხვა ელე­მენ­ტე­ბი კი შემ­დგომ ეტა­პებ­ზე გა­აქ­ტი­
ურ­და.
მოგ­ვი­ა­ნე­ბით, 1870-80-ი­ა­ნი წლე­ბის გან­მავ­ლო­ბა­ში, წო­დე­ბის შიგ­ნით
აშ­კა­რა გახ­და გან­ხეთ­ქი­ლე­ბა: თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა და მსხვილ მე­მა­მუ­ლე­თა
ნა­წი­ლი, რო­მე­ლიც არ აქ­ტი­უ­რობ­და ერო­ბა­ში და აბ­სო­ლუ­ტიზ­მის მომ­ხრე
იყო, ეჭ­ვის თვა­ლით უც­ქერ­და ერო­ბის მოღ­ვა­წე­თა (Земцы), სა­კუ­თა­რი კლა­
სის წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა, ე. წ. „მეორე ელემენტის“ სა­ე­რო­ბო და­წე­სე­ბუ­ლე­
ბებ­ში მუ­შა­ო­ბის შე­დე­გად მიღ­წე­ულ მზარდ წარ­მა­ტე­ბას და პო­პუ­ლა­რო­ბას;
ერო­ბის სა­მე­ურ­ნეო და ეკო­ნო­მი­კუ­რი პრო­ფი­ლის მიღ­მა აღ­ნიშ­ნუ­ლი წრე
ცხა­დად ამ­ჩნევ­და პო­ლი­ტი­კურ ქვე­ტექსტს. ისი­ნი ასე­ვე უკ­მა­ყო­ფი­ლო იყ­ვნენ
მა­თი რო­ლის იგ­ნო­რი­რე­ბი­თა და გლეხ­თა გან­ვი­თა­რე­ბი­სა და ემან­სი­პა­ცი­ის
სა­კითხ­ე­ბის გარ­შე­მო ერო­ბის მუ­შა­ო­ბის გა­მო. პა­რა­ლე­ლუ­რად, ერო­ბა­თა
ამოქ­მე­დე­ბის კვალ­დაკ­ვალ, (რად­გან წო­დებ­რივ და­წე­სე­ბუ­ლე­ბებს – თა­ვად­
-აზ­ნა­ურ­თა საკ­რე­ბუ­ლო­ებს ლი­ბე­რა­ლუ­რი ელე­მენ­ტე­ბი ჩა­მოს­ცილ­დნენ და
ერო­ბა­ში გა­ე­დინ­ნენ, რის გა­მოც ამ უკა­ნას­კნელ­მა გავ­ლე­ნა და ხმა და­კარ­
გა), საკ­რე­ბუ­ლო­ებ­ ის ერ­თგულ­მა წევ­რებ­მა 1865 წელს სცა­დეს ინერ­ცი­ით
დარ­ჩე­ნი­ლი თა­ვი­ან­თი პრი­ვი­ლე­გი­ის, იმ­პე­რა­ტო­რი­სათ­ვის პე­ტი­ცი­ით უშუ­ა­
ლოდ მი­მარ­თვის გა­მო­ყე­ნე­ბა და სა­ხელ­მწი­ფოს სა­ჭირ­ბო­რო­ტო სა­კითხ­ებ­ ის
შე­სა­ხებ აზ­რის გა­მო­სა­მუ­შა­ვებ­ლად სა­ერ­თო-­რუ­სუ­ლი წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა
ყრი­ლო­ბის მოწყ­ობ­ ის უფ­ლე­ბა ითხ­ო­ვეს. თხოვ­ნას იმ­პე­რა­ტორ­მა უა­რით
უპა­სუ­ხა. თან მი­ა­ნიშ­ნა, რომ ვერ და­უშ­ვებ­და ამ­გვარ საკ­რე­ბუ­ლოს – სა­დაც
მხო­ლოდ ერ­თი წო­დე­ბა იყო წარ­მოდ­გე­ნი­ლი, მთე­ლი ხალ­ხის სა­ხე­ლით
ლა­პა­რა­კის პრე­ტენ­ზია ჰქო­ნო­და და შემ­დგომ პირ­და­პი­რი პე­ტი­ცი­ის უფ­ლე­
ბაც კი შე­უ­ჩე­რა თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა საკ­რე­ბუ­ლოს.
თუმ­ცა იმ­პე­რა­ტო­რის ეს ნა­ბი­ჯი სრუ­ლი­ად ­ აც არ ნიშ­ნავ­და ერო­ბი­სათ­ვის
ნდო­ბის გა­მოცხ­ა­დე­ბას. ერო­ბის გარ­შე­მო მო­ბი­ლი­ზე­ბულ­მა დე­მოკ­რა­ტი­ულ­
მა ძა­ლებ­მა პირ­ველ­სა­ვე წლებ­ში უშუ­ა­ლო კომ­პე­ტენ­ცი­ე­ბის გან­ხორ­ცი­ე­ლე­
ბის და ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის არ­სე­ბულ ჩარ­ჩო­ში პრაქ­ტი­კის
გა­მო­მუ­შა­ვე­ბის გარ­და, მა­შინ­ვე და­იწყ­ეს ნი­ად
­ ა­გის მო­სინ­ჯვა შორს მი­მა­ვა­ლი
არ­სე­ბი­თი სტრა­ტე­გი­უ­ლი ნა­ბი­ჯე­ბის გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბი­სათ­ვის. კერ­ძოდ, 1866
წლი­დან­ვე პე­ტერ­ბურ­გის ერო­ბამ ღი­ად მო­ითხ­ო­ვა ერო­ბა­თა სა­კავ­ში­რო ინ­
სტი­ტუ­ცი­ის შექ­მნის აუ­ცი­ლებ­ლო­ბა, რო­მელ­საც გა­მოც­დი­ლე­ბის გა­ზი­ა­რე­ბი­სა
და ძალ­თა კო­ორ­დი­ნა­ცი­ის გარ­და, სა­ერ­თო-­სა­კა­ნონ­მდებ­ლო წი­ნა­და­დე­ბის
აღ­ძვრის უფ­ლე­ბა ექ­ნე­ბო­და. პა­რა­ლე­ლუ­რად სა­ე­რო­ბო მოღ­ვა­წე­ებ­მა გა­ა­
ჩა­ღეს კამ­პა­ნია „წვრილი საერობო ერთეულის“ აუ­ცი­ლებ­ლო­ბის შე­სა­ხებ,
რო­მე­ლიც შემ­დგომ წლებ­შიც მუდ­მი­ვი ჭი­დი­ლის სა­გა­ნი და მი­უღ­წე­ვე­ლი

22
ამო­ცა­ნა გახ­და. მი­სი სტრა­ტე­გი­უ­ლი მნიშ­ვნე­ლო­ბა მხარ­დამ­ჭე­რე­ბი­სა და
მო­წი­ნა­აღ­მდე­გე­ე­ბი­სათ­ვი­საც ცხა­დი იყო – თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის არ­სე­ბუ­ლი
მო­დე­ლი მო­სახ­ლე­ო­ბის მთა­ვა­რი ნა­წი­ლის – გლე­ხე­ბი­სათ­ვის დის­კრი­მი­
ნა­ცი­უ­ლი ხა­სი­ა­თი­სა იყო, რად­გან მა­თი წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბა მი­ნი­მა­ლუ­რი
რჩე­ბო­და. სა­ე­რო­ბო მოღ­ვა­წე­თა მთა­ვა­რი იდე­ა­ლი კი სწო­რედ გლეხ­თა მა­
სის გა­ნათ­ლე­ბა, სა­მე­ურ­ნეო წინ­სვლა და კულ­ტუ­რუ­ლი და პო­ლი­ტი­კუ­რი
ემან­სი­პა­ცია იყო. არ­სე­ბულ მო­დელ­ში მათ არ შე­ეძ­ლოთ, გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის
მი­ღე­ბის პრო­ცეს­ში სრულ­ფა­სოვ­ნად ჩარ­თუ­ლიყ­ვნენ და პრაქ­ტი­კუ­ლი უნა­
რე­ბი გა­მო­ე­მუ­შა­ვე­ბი­ნათ, „წვრილი საერობო ერთეულის“ შე­მო­ღე­ბა კი ერო­
ბას ერთ, ქვე­და და მთა­ვარ სა­ფე­ხურს უმა­ტებ­და, რო­მე­ლიც „ვოლოსტის“
– რამ­დე­ნი­მე სოფ­ლის და თე­მის გა­ერ­თი­ა­ნე­ბის თვით­მმარ­თვე­ლო­ბას წარ­
მო­ად­გენ­და, გლე­ხო­ბით იქ­ნე­ბო­და დო­მი­ნი­რე­ბუ­ლი და მათ უპირ­ვე­ლე­სი
ად­გი­ლობ­რი­ვი სა­ჭი­რო­ე­ბე­ბის მოგ­ვა­რე­ბის სა­შუ­ა­ლე­ბას თა­ვად­ვე მის­ცემ­და.
ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის კონ­ტრრე­აქ­ცი­ამ არ და­ა­ყოვ­ნა; მი­სი პირ­ვე­ლი ნა­
ბი­ჯი გახ­და ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს 1866 წლის 12 ოქ­ტომ­ბრის
ცირ­კუ­ლა­რი, რის შემ­დე­გაც სე­ნატ­მა გუ­ბერ­ნა­ტო­რებს უფ­ლე­ბა მი­ა­ნი­ჭა,
არ და­ემ­ტკი­ცე­ბი­ნათ არ­ჩე­უ­ლი ერო­ბის ხმოს­ნე­ბი, თუ მათ პი­როვ­ნე­ბებს
„არაკეთილსაიმედოდ“ ჩათ­ვლიდ­ნენ. 1867 წლის 4 მა­ისს სე­ნატ­მა და­ას­კვნა,
რომ ერო­ბა­თა ინი­ცი­ა­ტი­ვა სა­კავ­ში­რო ინ­სტი­ტუ­ცი­ის შექ­მნი­სა და სა­კა­ნონ­
მდებ­ლო წი­ნა­და­დე­ბის უფ­ლე­ბის შე­სა­ხებ კა­ნონს ეწი­ნა­აღ­მდე­გე­ბო­და, რად­
გან ერო­ბა­თა კომ­პე­ტენ­ცია მა­თი გუ­ბერ­ნი­ის ფარ­გლე­ბით იყო შეზღ­უ­დუ­ლი.
ამა­ვე წლის 13 ივ­ნისს, სა­ხელ­მწი­ფო საბ­ჭომ და­ად­გი­ნა, რომ ერო­ბას ეკ­რძა­
ლე­ბო­და გუ­ბერ­ნა­ტო­რის ნე­ბარ­თვის გა­რე­შე სხდო­მა­თა სტე­ნოგ­რა­ფი­ე­ბის
და ან­გა­რი­შე­ბის და­ბეჭ­დვა და გა­მოქ­ვეყ­ნე­ბა, ასე­ვე გუ­ბერ­ნა­ტორს უფ­ლე­ბა
მი­ე­ცა, და­ე­ხუ­რა ერო­ბის სხდო­მა, თუ­კი ის ჩათ­ვლი­და, რომ იქ არა­სა­სურ­ვე­
ლი სა­კითხი გა­ნი­ხი­ლე­ბო­და. 1868 წლი­სათ­ვის კონ­ტრო­ლი კი­დევ უფ­რო
გამ­კაც­რდა – ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტრომ 26 აგ­ვის­ტო­სა და 8 ოქ­ტომ­ბრის
ცირ­კუ­ლა­რე­ბით აც­ნო­ბა ერო­ბებს, რომ მა­თი ბეჭ­დუ­რი გა­მო­ცე­მე­ბის ტი­რა­ჟი
ზუს­ტად ერო­ბის ხმო­სან­თა რიცხ­ვის ტო­ლი უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო.
ცხა­დი გახ­და, რომ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას არ მო­უ­დუ­ნე­ბია ყუ­რადღ­ე­ბა და სა­
ე­რო­ბო მოძ­რა­ო­ბის მიღ­მა მკა­ფი­ოდ ხე­დავ­და კონ­სტი­ტუ­ცი­ო­ნა­ლიზ­მის აჩ­
რდილს.
1870-ი­ა­ნი წლე­ბის პირ­ვე­ლი ნა­ხე­ვა­რი სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­ო­ბის მწვა­ვე
ოპო­ზი­ცი­ურ რელ­სებ­ზე გა­დას­ვლი­სა და მე­ფის ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის პო­ლი­ტი­
კის სა­პა­სუ­ხო გამ­ძაფ­რე­ბის ხა­ნა იყო; რამ­დე­ნა­დაც ცენ­ტრა­ლუ­რი მთავ­რო­
ბის რეპ­რე­სი­ულ ­ ი ზო­მე­ბი სა­ერ
­ ო­ბო მოღ­ვა­წე­ებს ლე­გა­ლუ­რად არ აძ­ლევ­და
ძალ­თა კო­ორ­დი­ნი­რე­ბის სა­შუ­ა­ლე­ბას, მათ მა­ინც არა­ო­ფი­ცი­ა­ლუ­რად, კერ­
ძო ბი­ნებ­ზე და სა­ჯა­რო სივ­რცე­ებ­ში და­იწყ­ეს შეხ­ვედ­რე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბა და
სა­ერ­თო პო­ლი­ტი­კის გა­მო­მუ­შა­ვე­ბა. მე­ო­რე მხრივ, ცენ­ზუ­რაც არ უშ­ვებ­და
მა­თი იდე­ე­ბის თა­ვი­სუ­ფალ პრო­პა­გან­დას, თა­ნა­მო­აზ­რე­თა დახ­მა­რე­ბით სა­ე­
რო­ბო ლი­დე­რებ­მა მო­ა­ხერ­ხეს თა­ვი­სუ­ფა­ლი სა­ე­რო­ბო გა­ზე­თის – Вольное
слово-ს გა­მო­ცე­მის დაწყ­ებ­ ა შვე­ი­ცა­რი­ა­ში, მი­ხა­ილ
­ ო დრა­გო­მა­ნო­ვის ხელ­

23
მძღვა­ნე­ლო­ბით, რო­მე­ლიც სხვა სპე­ცი­ალ ­ ურ თუ პო­ლი­ტი­კურ გა­მო­ცე­მებ­
თან ერ­თად არა­ლე­გა­ლუ­რად შე­მოჰ­ქონ­დათ და ავ­რცე­ლებ­დნენ რუ­სე­თის
იმ­პე­რი­ა­ში. მოძ­რა­ობ­ ის რი­ტო­რი­კა ეფუძ­ნე­ბო­და ერო­ბის მუ­შა­ო­ბა­ში უკ­ვე
გა­მოვ­ლე­ნილ პრაქ­ტი­კას, რაც სა­შუ­ა­ლე­ბას აძ­ლევ­და წარ­მო­მად­გენ­ლებს,
ეჩ­ვე­ნე­ბი­ნათ, რომ მხო­ლოდ შეზღ­უ­დუ­ლი, სა­მე­ურ­ნეო პრო­ფი­ლის თვით­
მმარ­თვე­ლო­ბის მო­დე­ლი საკ­მა­რი­სი არ იყო გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­ვის და მას პო­
ლი­ტი­კუ­რი უფ­ლე­ბე­ბიც უნ­და და­მა­ტე­ბო­და, რაც თა­ვის­თა­ვად შე­უძ­ლე­ბე­ლი
იყო სა­ბა­ზი­სო პო­ლი­ტი­კუ­რი უფ­ლე­ბე­ბის უზ­რუნ­ველ­ყო­ფის გა­რე­შე მთე­ლი
იმ­პე­რი­ის მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბი­სათ­ვის; შე­სა­ბა­მი­სად, სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­ო­ბის პრო­
ფი­ლი კვლავ კონ­სტი­ტუ­ცი­ონ­ ა­ლის­ტუ­რი რჩე­ბო­და. მა­თი არა­ო­ფი­ცი­ა­ლუ­
რი პროგ­რა­მა შემ­დე­გი დე­ვი­ზის გარ­შე­მო იყო მო­ბი­ლი­ზე­ბუ­ლი: „სიტყვისა
და პრესის თავისუფლება, პიროვნების ხელშეუხებლობის გარანტია და
დამფუძნებელი კრება“. ამ სუ­ლის­კვე­თე­ბის პირ­ვე­ლი ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბი და აქ­ტი­
უ­რი დუ­ღი­ლი იმ­პე­რი­ის უკ­რა­ი­ნულ ნა­წილ­ში და­იწყ­ო, რა­საც ხე­ლი­სუფ­ლე­
ბამ რეპ­რე­სი­ე­ბით უპა­სუ­ხა: 1878 წელს ჩერ­ნი­გო­ვის სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბა­ზე
ხმო­სან­თა სა­ხე­ლით ივან პეტ­რუნ­კე­ვიჩ­მა სცა­და კრი­ტი­კუ­ლი სუ­ლის­კვე­თე­ბის
მი­მარ­თვის წა­კითხ­ვა, რის სა­შუ­ა­ლე­ბაც მას გამ­გე­ო­ბის თავ­მჯდო­მა­რემ არ
მის­ცა. სხვა ხმოს­ნე­ბი­სა და დამ­სწრე პუბ­ლი­კის აღ­შფო­თე­ბის ფონ­ზე, მან
მა­ინც წა­იკ­ ითხა მი­მარ­თვა. თავ­მჯდო­მა­რემ ჟან­დარ­მე­რია გა­მო­იძ­ ა­ხა, რო­
მელ­მაც კრე­ბა და­შა­ლა და პეტ­რუნ­კე­ვი­ჩი და­ა­პა­ტიმ­რა, რო­მე­ლიც ჩრდი­
ლო­ე­თის გუ­ბერ­ნი­ებ­ში გა­და­ა­სახ­ლეს. მომ­დევ­ნო წლებ­ში სა­ე­რო­ბო აქ­ტი­ვო­
ბე­ბის ცენ­ტრმა უკ­რა­ი­ნი­დან ჩრდი­ლო­ე­თის მხა­რებ­ში, ტვე­რის, მოს­კო­ვი­სა და
პე­ტერ­ბურ­გის გუ­ბერ­ნი­ებ­ში გა­და­ი­ნაც­ვლა. ამ დრო­ი­სათ­ვის ჩა­მო­ყა­ლიბ­და
მოს­კო­ვის „თვითმმართველობისა და საერობო კავშირის საზოგადოება“ (ე.
წ. Земский союз), რო­მე­ლიც შემ­დგომ­ში მოძ­რა­ო­ბის ინ­ტე­ლექ­ტუ­ა­ლუ­რი და
სა­ორ­გა­ნი­ზა­ციო ცენ­ტრის ფუნ­ქცი­ას ითავ­სებ­და.
1870-ი­ა­ნი წლე­ბის ბო­ლოს სა­ერ ­ ო­ბო მოძ­რა­ო­ბი­სა და მე­ფის ხე­ლი­სუფ­
ლე­ბის ურ­თი­ერ­თო­ბის დი­ნა­მი­კა სა­ფუძ­ვლი­ან მო­ლო­დინს ქმნი­და, რომ გა­
ბეზ­რე­ბუ­ლი ბი­ურ ­ ოკ­რა­ტია ერო­ბის სა­კითხს კარ­დი­ნა­ლუ­რად გა­დაწყ­ვეტ­და
და მას ინ­სტი­ტუ­ცი­უ­რად მოკ­ლავ­და, თუმ­ცა იმ­პე­რი­ა­ში გან­ვი­თა­რე­ბულ­მა
ახალ­მა მოვ­ლე­ნებ­მა ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა მძი­მე მდგო­მა­რე­ო­ბა­ში
ჩა­ა­ყე­ნა და რა­დი­კა­ლუ­რი ზო­მე­ბის მა­გი­ერ ერო­ბის მი­მართ დათ­მო­ბე­ბის პო­
ლი­ტი­კის დაწყ­ე­ბი­სა­კენ უბიძ­გა.
1870-ი­ან წლებ­ში, იმ სა­ფუძ­ველ­ზე, რა­მაც თა­ვის დრო­ზე „დიდი
რეფორმების“ ხა­ნის დად­გო­მა გა­ნა­პი­რო­ბა – კერ­ძოდ, მო­ქა­ლა­ქე­თა გა­ნათ­
ლე­ბუ­ლი, პო­ლი­ტი­კუ­რი ამ­ბი­ცი­ე­ბის მქო­ნე და რა­დი­კა­ლუ­რად გან­წყო­ბი­ლი
მა­სის ზრდამ, ამ ამ­ბი­ცი­ებ­ ის რე­ა­ლი­ზა­ცი­ის ინ­სტი­ტუ­ცი­ურ
­ ი გა­რე­მოს ჩა­მო­ყა­
ლი­ბე­ბის გაძ­ნე­ლე­ბის ფონ­ზე ახა­ლი ტენ­დენ­ცი­ე­ბი გა­ა­ჩი­ნა – სა­ზო­გა­დო­ე­
ბის ნა­წილ­მა, პო­ლი­ტი­კუ­რი მო­ბი­ლი­ზე­ბა და­იწყო და რა­დი­კა­ლუ­რი გზე­ბით
რე­ჟი­მის ცვლი­ლე­ბა­ზე ფიქ­რი და­იწყ­ო. 1860-ი­ა­ნი წლე­ბი­დან გან­ვი­თა­რე­ბუ­
ლი „ხალხოსნური“ ორგანიზაციების ბაზაზე აღმოცენებულმა პოლიტკურმა
მოძრაობამ, „ნაროდნაია ვოლიამ“ 1870-ი­ა­ნი წლე­ბის შუა პე­რი­ო­დი­დან თა­

24
ვი­სი ძა­ლის დე­მონ­სტრი­რე­ბა მო­ახ­დი­ნა – მე­ფის რე­ჟი­მის დეს­პო­ტიზ­მის გან­
მა­სა­ხი­ე­რე­ბელ მო­ხე­ლე­ებ­ზე ტე­რო­რი გა­ა­ჩა­ღა. ამან ეფექ­ტი იქო­ნია – ერ­თი
მხრივ, სა­ზო­გა­დო­ე­ბის ლი­ბე­რა­ლუ­რი ნა­წი­ლი ამ პრო­ცე­სე­ბის შორს მი­მა­
ვალ­მა პერ­სპექ­ტი­ვამ და­ა­ფიქ­რა, ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას კი პრობ­ლე­მის გა­დაჭ­რის
სხვა­დას­ხვა სცე­ნა­რის და­მუ­შა­ვე­ბი­სა­კენ უბიძ­გა.
სა­ე­რო­ბო – ლი­ბე­რა­ლუ­რი და დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი – მოძ­რა­ო­ბის წარ­
მო­მად­გენ­ლებ­მა მა­შინ­ვე არა­ო­ფი­ცი­ალ ­ უ­რად და­იწყ­ეს მო­ლა­პა­რა­კე­ბე­ბი
„ნაროდნაია ვოლიას“ და სხვა მსგავ­სი ჯგუ­ფე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლებ­თან სა­
ერ­თო პო­ლი­ტი­კის წარ­მო­ე­ბის შე­სა­ხებ; სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­ო­ბა სთა­ვა­ზობ­და
ძალ­თა გა­ერ­თი­ა­ნე­ბას ორი­ვე მი­მარ­თუ­ლე­ბი­სათ­ვის სა­ზი­ა­რო – სა­ბა­ზი­სო
პო­ლი­ტი­კუ­რი უფ­ლე­ბე­ბი­სათ­ვის ბრძო­ლა­ში, ოღონდ ისი­ნი ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ებ­ ი­
სა­გან ტე­რო­რის გზის, რო­გორც ხან­გრძლივ პერ­სპექ­ტი­ვა­ში კონ­ტრპრო­დუქ­
ტი­ულ­ ი მოქ­მე­დე­ბის, უარ­ყო­ფას მო­ითხ­ოვ­დნენ. მოძ­რა­ო­ბებს შო­რის კომ­
პრო­მი­სი ვერ შედ­გა, თუმ­ცა სა­ე­რო­ბო მოღ­ვა­წე­ებ­ ის ზე­გავ­ლე­ნით „ნაროდნაია
ვოლიას“ რამ­დე­ნი­მე რა­დი­კა­ლი მო­აზ­როვ­ნე ჩა­მოს­ცილ­და. მათ და­ა­ფუძ­
ნეს „ოპოზიციურ ელემენტთა საიდუმლო ლიგა“, რომელიც „საერობო
კავშირის სა­ზოგადოებას“ დაუკავშირდა. პარალელურად მომდევნო ხანაში
კიდევ რამდენიმე მსგავსი ლიგა ამოქმედდა, კერძოდ, „ლიბერალური“,
„სამხრეთრუსული“ და „საერობო“ ლიგები.
სა­ერ­თო მდგო­მა­რე­ობ­ ა­ზე ეფექ­ტი სა­გა­რეო პო­ლი­ტი­კა­მაც მო­ახ­დი­ნა,
1877-78 წლე­ბის რუ­სეთ­-ოს­მა­ლე­თის ომ­ში გა­მარ­ჯვე­ბი­სა და ბალ­კა­ნე­თის
ოს­მალ­თა­გან გა­თა­ვი­სუფ­ლე­ბულ სა­ხელ­მწი­ფო­ებ­ში რუ­სე­თის პრო­ტექ­ტო­
რა­ტის პი­რო­ბებ­ში ფარ­თო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის დაშ­ვე­ბამ მსგავ­სი ეფექ­ტი
წარ­მოშ­ვა, რაც თა­ვის დრო­ზე ყი­რი­მის ომ­ში მარ­ცხმა, სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­
ო­ბამ ღია პრო­პა­გან­და უმაღ­ლეს სა­ფე­ხურ­ზე აიყ­ვა­ნა და სა­იმ­პე­რა­ტო­რო
კარს მი­მარ­თვე­ბის ახა­ლი ტალ­ღა და­ატყ­და, სა­დაც ერო­ბე­ბი მო­ითხ­ოვ­დნენ,
მე­ფეს „მოწყალება მოეღო და საკუთარი ქვეშევრდომებისათვის ისეთივე
თვითგამორკვევისა და თვითმმართველობის უფლება მიეცა, როგორიც
ბულგარელებს უბოძა“. კურ­სკის სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბამ კი თა­ვი­სე­ბუ­რი 16-პუნ­
ქტი­ა­ნი „საერობო კონსტიტუციაც“ კი წა­რად­გი­ნა, რომ­ლის მე-2 პუნ­ქტი ითხ­
ოვ­და, რად­გა­ნაც ერო­ბის ხმოს­ნე­ბი თა­ვი­სუ­ფა­ლი გზით იყ­ვნენ არ­ჩე­უ­ლი,
ისი­ნი პო­ლი­ცი­ის­ ა და ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის ზე­დამ­ხედ­ვე­ლო­ბი­სა­გან გა­თა­ვი­სუფ­
ლე­ბუ­ლიყ­ვნენ და აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი რგო­ლიც მათ ჩა­მო­ეყ­ ა­ლი­ბე­ბი­ნათ;
მე-10 პუნ­ქტი კი კვლა­ვინ­დე­ბუ­რად ითხ­ოვ­და სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბის წარ­მო­
მად­გე­ნელ­თა პე­რი­ო­დუ­ლი ყრი­ლო­ბე­ბის მოწყ­ო­ბის უფ­ლე­ბას, რაც თვით­
მმარ­თვე­ლო­ბის სა­კითხ­ე­ბის გან­ხილ­ვი­სა და გა­დაწყ­ვეტ­ილე­ბე­ბის მი­ღე­ბის
სა­შუ­ა­ლე­ბა იქ­ნე­ბო­და.
იმ­პე­რა­ტორ ალექ­სან­დრე მე­ორ ­ ის კა­ბი­ნეტ­მა გამ­წვა­ვე­ბუ­ლი რე­ვო­ლუ­
ცი­უ­რი მოძ­რა­ო­ბის სა­პირ­წო­ნედ და ლე­გი­ტი­მა­ცი­ის მო­ბი­ლი­ზე­ბი­სათ­ვის ში­
ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნის­ტრის, ლი­ბე­რა­ლის რე­პუ­ტა­ცი­ის მქო­ნე და რე­ა­ლუ­რად,
რა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი პო­ლი­ტი­კო­სი­სა და იმ­პე­რი­ის მარ­თვის სის­ტე­მა­ში არ­სე­ბუ­ლი
პრობ­ლე­მე­ბის მცოდ­ნე – გრა­ფი მი­ხე­ილ ლო­რის­-მე­ლი­ქო­ვის პი­რით და­

25
იწყო სიგ­ნა­ლე­ბის გავ­რცე­ლე­ბა, რომ აპი­რებ­და ლი­ბე­რა­ლი­ზა­ცი­ის კურ­სის
გა­ტა­რე­ბას – ერო­ბა­თა უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბის გა­ფარ­თო­ე­ბას და ად­მი­ნის­ტრა­
ცი­ა­სა და პო­ლი­ცი­ას­თან ბა­ლან­სის უზ­რუნ­ველ­ყო­ფას.
სა­პა­სუ­ხოდ, მოს­კო­ვის „საერობო კავშირის საზოგადოებამ“ შეძ­ლო ყრი­
ლო­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბა, სა­დაც შემ­ხვედრ წი­ნა­და­დე­ბად წა­მო­ა­ყე­ნა სა­ყო­ველ­
თაო სა­ხალ­ხო წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა არ­ჩევ­ნე­ბის მოწყ­ო­ბა, რი­თაც და­კომ­
პლექ­ტდე­ბო­და ერ­თპა­ლა­ტი­ა­ნი სა­კა­ნონ­მდებ­ლო სა­თათ­ბი­რო ორ­გა­ნო.
ლო­რის­-მე­ლი­ქო­ვი მა­ინც სკეპ­ტი­კუ­რად მო­ე­კი­და წარ­მოდ­გე­
ნილ „საერობო დუმის“ პროექტს და საკუთარი, უფრო კომპრომისული
ვარიანტის დამუშავება დაიწყო, რომელსაც შემდგომში „ლორის-მელიქოვის
კონსტიტუციას“ უწოდებდნენ. მისი რწმენით, ევროპული გამოცდილი
ინსტიტუტების გადმონერგვა რუსეთში არ იყო სასურველი, რუსული
ისტორიული გამოცდილების მოდელი, „ზემსკი სობორი“ უკ­ვე დრო­მოჭ­მუ­
ლი იყო, ამი­ტომ მი­სი რე­ცეპ­ტი შემ­დეგ­ნა­ი­რად გა­მო­ი­ყუ­რე­ბო­და:
უნ­და მოწყ­ო­ბი­ლი­ყო „მოსამზადებელი კომისია“, რო­მელ­იც ცენ­ტრა­
ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მი­ერ და­ნიშ­ნუ­ლი ჩი­ნოვ­ნი­კე­ბი­სა და თვით­მმარ­
თვე­ლო­ბის სა­კითხ­თა მცოდ­ნე „კეთილსაიმედო“ მოქალაქეებისაგან
დაკომპლექტდებოდა. მათ მიერ შემუშავებული კანონპროექტები ­„სა­ე­რთო
კომისიას“ (იგივე „პარლამენტს“), რომ­ლის წევ­რე­ბიც იქ­ნე­ბოდ­ნენ: მო­სამ­ზა­
დე­ბე­ლი კო­მი­სი­ის წევ­რთა ნა­წი­ლი, ერო­ბე­ბის და დი­დი ქა­ლა­ქე­ბის თვით­
მმარ­თვე­ლო­ბე­ბის მი­ერ არ­ჩე­უ­ლი წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი და ერო­ბის არ­მქო­ნე
მხა­რე­ე­ბის გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი წა­მო­მად­გენ­ლე­ბი. იმ­პე­რა­ტო­რი და­ნიშ­ნავ­და
სა­ერ­თო კო­მი­სი­ის თავ­მჯდო­მა­რეს და და­ამ­ტკი­ცებ­და მათ მი­ერ შე­მუ­შა­ვე­
ბულ კა­ნო­ნებს.
„ნაროდნაია ვოლიას“ ტე­რო­რის­ტე­ბის მი­ერ იმ­პე­რა­ტორ ალექ­სან­დრე
მე­ო­რის მკვლე­ლო­ბამ წერ­ტი­ლი და­უს­ვა, რო­გორც „ლორის-მელიქო­ვის
კონსტიტუციას“, ასე­ვე ლი­ბე­რა­ლი­ზა­ცი­ის კურ­სის მო­ლოდინს. ახა­ლი იმ­
პე­რა­ტო­რის – ალექ­სან­დრე მე­სა­მის მი­ერ მოწ­ვე­ულ სა­ხელ­მწი­ფო საბ­ჭოს
პირ­ველ­სა­ვე სხდო­მა­ზე, მი­ნის­ტრთა კა­ბი­ნე­ტის რე­აქ­ცი­ო­ნერ­მა წევ­რებ­მა
პრო­ექ­ტი მი­წას­თან გა­ას­წო­რეს; ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნის­ტრი – გრა­ფი ლო­
რის­-მე­ლი­ქო­ვი, რომ­ლის რე­პუ­ტა­ცია მე­ფის მკვლე­ლო­ბამ გა­ა­ნად­გუ­რა,
ძა­ლა­უფ­ლე­ბას ჩა­მო­ა­ცი­ლეს. ალექ­სან­დრე მე­სა­მე, ში­და გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­
ბის მი­უხ­ ე­და­ვად, გარ­და­მა­ვა­ლი პე­რი­ო­დის სპე­ცი­ფი­კის გა­მო არ ჩქა­რობ­და
ერო­ბა­თა სა­კითხ­ის გა­და­ხედ­ვის დაწყ­ე­ბუ­ლი კურ­სის მკვეთ­რად შე­ჩე­რე­ბას.
მან პირ­ველ­სა­ვე სა­ჯა­რო გა­მოს­ვლებ­ში პი­რო­ბა და­დო, რომ არ შე­ეხ­ ე­ბო­
და სა­ე­რო­ბო წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბი­სა და სა­ქა­ლა­ქო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბე­ბის
პრინ­ცი­პებს, თუმ­ცა ეს მხო­ლოდ დრო­ის მო­სა­გე­ბად არ­ჩე­უ­ლი ტაქ­ტი­კა იყო;
1881 წლი­დან და­იწყო ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის კურ­სის გამ­კაც­რე­ბა და სა­პო­ლი­ციო
რე­ჟიმ­ზე დაბ­რუ­ნე­ბა. 14 აგ­ვის­ტოს დამ­ტკიც­და „სახელმწიფო წყობისა და
საზოგადოებრივი უსაფრთხოების დაცვის წესები“, რო­მელ­მაც ში­ნა­გან საქ­
მე­თა სა­მი­ნის­ტროს გა­ნუ­საზღ­ვრე­ლი ძა­ლა­უფ­ლე­ბა მი­ა­ნი­ჭა, გა­ფარ­თოვ­და
ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის (გუ­ბერ­ნა­ტორ­თა) უფ­ლე­ბე­ბი, და­იწყო პო­ლი­ცი­ის ევ­რო­პუ­

26
ლი რე­ფორ­მა (რო­გორც რე­ჟი­მის კრი­ტი­კო­სე­ბი ირო­ნი­უ­ლად შე­ნიშ­ნავ­დნენ,
ერ­თა­დერ­თი გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბუ­ლი ევ­რო­პუ­ლი რე­ფორ­მა რუ­სე­თის სი­ნამ­
დვი­ლე­ში); მთელ იმ­პე­რი­ა­ში ამოქ­მედ­და დაც­ვის გაძ­ლი­ე­რე­ბუ­ლი წე­სე­ბი და
ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ რა­დი­კა­ლუ­რი და ლი­ბე­რა­ლუ­რი ოპო­ზი­ცი­ის სა­პირ­წო­ნედ
და ტე­რო­რი­ზე­ბი­სათ­ვის სა­კუ­თა­რი მხარ­დამ­ჭე­რე­ბის – მო­ნარ­ქის­ტთა რე­აქ­
ცი­უ­ლი და სლა­ვო­ფი­ლუ­რი ჯგუ­ფე­ბის მო­ბი­ლი­ზე­ბა და­იწყ­ო.
ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტრომ ინერ­ცი­ით გა­ნაგ­რძო ლო­რის­-მე­ლი­ქო­ვის
პრო­ექ­ტის და­მუ­შა­ვე­ბა და ახა­ლი რე­ა­ლო­ბი­სათ­ვის მორ­გე­ბა. 1881 წლის
ოქ­ტომ­ბრი­დან პრო­ცე­სის ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბა და­ე­ვა­ლა ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­
ნის­ტრის ყო­ფილ თა­ნა­შემ­წეს, სა­ხელ­მწი­ფო საბ­ჭოს წევ­რსა და სტატ­ს-სეკ­
რე­ტარს, მი­ხე­ილ კო­ხა­ნოვს. შე­იქ­მნა ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის
პრინ­ცი­პე­ბის შემ­მუ­შა­ვე­ბე­ლი კო­მი­სი­ა, რო­მელ­საც 1859 წლი­დან ში­ნა­გან
საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს­თან არ­სე­ბუ­ლი სა­გუ­ბერ­ნიო და სა­მაზ­რო და­წე­სე­ბუ­
ლე­ბა­თა კო­მი­სია უნ­და ჩა­ე­ნაც­ვლე­ბი­ნა. „კოხანოვის კომისიის“ შე­მად­გენ­
ლო­ბა­ში შე­დი­ოდ­ნენ სე­ნა­ტო­რე­ბი მი­ხა­ილ კო­ვალ­სკი, ალექ­სანდრ პო­ლოვ­
ცო­ვი, სე­მი­ონ მორ­დვი­ნო­ვი და ივან შამ­ში­ნი.
ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ რე­ა­ლუ­რი და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა კო­მი­სი­ის მი­მართ მი­სი
ამოქ­მე­დე­ბის­თა­ნა­ვე გა­მო­ხა­ტა და მას სას­წრა­ფოდ ჩა­მო­არ­თვა სა­ხელ­მწი­
ფო და­ნა­შა­ულ ­ ის სა­კითხ­ე­ბის (რო­მე­ლიც ჟან­დარ­მე­რი­ის პრე­რო­გა­ტი­ვად
ცნო) და ასე­ვე წო­დებ­რი­ვი სა­კითხ­ებ­ ის გან­ხილ­ვის უფ­ლე­ბა.
კო­მი­სი­აც, თა­ვის მხრივ, მუ­შა­ო­ბას თა­ვი­დან­ვე გა­უმ­ჭვირ­ვა­ლედ და წარ­
მო­მად­გენ­ლო­ბი­თო­ბის პრინ­ცი­პის უგუ­ლე­ბელ­ყო­ფით შე­უდ­გა; მათ სა­იდ ­ უმ­
ლოდ და­იწყ­ეს რე­გი­ონ­ ე­ბი­დან „მცოდნე პირთა“ მიწ­ვე­ვა კო­მი­სი­ა­ში სა­თა­
ნამ­შრომ­ლოდ და სა­კონ­სულ­ტა­ცი­ოდ მო­მა­ვა­ლი რე­ფორ­მის პრო­ექ­ტის
და­სა­მუ­შა­ვებ­ლად. კონ­სპი­რა­ცი­ის მი­უ­ხე­და­ვად ინ­ფორ­მა­ცი­ამ მო­მა­ვა­ლი
პრო­ექ­ტის მიმ­დი­ნა­რე სა­მუ­შა­ო­ებ­ ი­სა და არ­სის შე­სა­ხებ პრე­სა­ში გა­ჟო­ნა.
ერო­ბა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის მკვეთ­რმა რე­აქ­ცი­ამ არ და­ა­ყოვ­ნა; მათ ღი­
ად გა­ი­ლაშ­ქრეს კო­მი­სი­ის წი­ნა­აღ­მდეგ, მას სა­ხალ­ხო წარ­მო­მად­გენ­ლო­
ბი­თო­ბის ფალ­სი­ფი­კა­ცია უწოდეს და მო­ითხ­ოვ­ ეს – თუ­კი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა
ნამ­დვილ წარ­მო­მად­გენ­ლებს, ერო­ბა­თა ხმოს­ნებს არ ჩარ­თავს პრო­ექ­ტის
შე­მუ­შა­ვე­ბა­ში, „მცოდნე პირების“ სა­ე­რო­ბო მოღ­ვა­წე­ე­ბად გა­სა­ღე­ბას მა­ინც
და­ა­ნე­ბონ თა­ვი­ო. ერო­ბე­ბის რე­აქ­ცი­ამ ცენ­ტრა­ლურ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას სა­შუ­ა­
ლე­ბა მის­ცა, გა­ბა­ტო­ნე­ბუ­ლი რე­აქ­ცი­უ­ლი და სლა­ვო­ფი­ლუ­რი წრე­ე­ბი­სათ­ვის
ერ­თა­დერ­თი და­საშ­ვე­ბი კომ­პრო­მი­სი – „კოხანოვის მოდელიც“ და­ე­წუ­ნე­ბი­ნა
და მი­სი და­მუ­შა­ვე­ბა შე­ეწყ­ვი­ტა, რაც ერო­ბა­თა სა­კითხ­ის უფ­რო რა­დი­კა­ლურ
და მკაცრ გა­დაწყ­ვე­ტას მო­ას­წა­ვებ­და.
ამ პო­ლი­ტი­კის გან­სა­ხორ­ცი­ე­ლებ­ლად იმ­პე­რა­ტორ­მა ში­ნა­გან საქ­მე­თა
მი­ნის­ტრად და­ნიშ­ნა გრა­ფი დმიტ­რი ტოლ­სტო­ი, რო­მელ­საც მი­ენ­დო ერო­
ბა­თა კომ­პე­ტენ­ცი­ის შეკ­ვე­ცი­სა და „კრამოლის“ გა­ნად­გუ­რე­ბის პრო­ცე­სის
დაჩ­ქა­რე­ბა. ტოლ­სტო­ი, თა­ვის გავ­ლე­ნი­ან მხარ­დამ­ჭე­რებ­სა და თა­ნა­მებ­
რძო­ლებ­თან – სი­ნო­დის ობერ­პრო­კუ­რორ კონ­სტან­ტინ პო­ბე­დო­ნოს­ცევ­სა
და ცნო­ბილ რე­აქ­ცი­ონ­ ერ და შო­ვი­ნისტ მი­ხა­ილ კატ­კოვ­თან ერ­თად არა­ო­

27
ფი­ცი­ა­ლურ და ლი­ბე­რა­ლუ­რი წრე­ებ­ ი­სათ­ვის სა­ძულ­ველ „ტრიუმვირატად“
მო­ევ­ლი­ნა რუ­სე­თის პო­ლი­ტი­კურ ცხოვ­რე­ბას. ტოლ­სტო­ი, ერო­ბე­ბი­სათ­ვის
პრაქ­ტი­კულ საქ­მი­ა­ნო­ბა­ში პრობ­ლე­მე­ბის რი­გის შექ­მნას­თან ერ­თად, და­
ნიშ­ნვის­თა­ნა­ვე შე­უდ­გა ერო­ბის სა­კითხ­ის გა­დაწყ­ვე­ტის სა­კუ­თა­რი, რა­დი­კა­
ლუ­რი პრო­ექ­ტის და­მუ­შა­ვე­ბას, რომ­ლის მი­ხედ­ვით 1864 წლის მო­დე­ლი
უნ­და გა­უქ­მე­ბუ­ლი­ყო, ერო­ბა­თა ნაც­ვლად გუ­ბერ­ნი­ის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ას­თან
უნ­და შემ­დგა­რი­ყო „სათათბირო“, იგი­ვე „მცოდნე კაცთა“ კრე­ბა, რო­მე­ლიც
იე­რარ­ქი­უ­ლად ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ას და­ე­მორ­ჩი­ლე­ბო­და. ყვე­ლა გად­აწყვე­ტი­
ლე­ბის სან­ქცია ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ას უნ­და გა­ე­ცა და „სათათბიროს“ ერ­თმე­ოდ ­ ა
უფ­ლე­ბა, ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა სე­ნატ­ში გა­ეს­ ა­ჩივ­რე­ბი­ნა.
1889 წელს გრა­ფი ტოლ­სტო­ის სიკ­ვდილ­თან ერ­თად მი­სი პრო­ექ­ტიც
არ­ქივს ჩა­ბარ­და. მარ­თა­ლი­ა, ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ ინერ­ცი­ით გან­გრძო ახალ
პრო­ექ­ტზე მუ­შა­ო­ბა, რო­მე­ლიც ტოლ­სტო­ის რა­დი­კა­ლიზ­მი­სა­გან და­ი­ცა­ლა,
მაგ­რამ 1864 წლის მო­დე­ლი ძი­რე­უ­ლად შეც­ვა­ლა.
1890 წლის 12 ივ­ნისს დამ­ტკი­ცე­ბუ­ლი ახა­ლი დე­ბუ­ლე­ბის მი­ხედ­ვით (თა­
ვად­-აზ­ნა­ურ­თა წი­ლი ხმოს­ნებს შო­რის ნა­ხე­ვარ­ზე მე­ტი უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო)
ხმოს­ნად არ­ჩე­ვის კრი­ტე­რი­უ­მე­ბი შე­იც­ვა­ლა. ხე­ლოვ­ნუ­რად გა­იზ­ არ­და წარ­
მო­მად­გენ­ლო­ბა­ში თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა პრო­ცენ­ტუ­ლი მაჩ­ვე­ნე­ბე­ლი და ერო­ბას
წო­დებ­რი­ო­ბის ხა­სი­ა­თი გა­უძ­ლი­ერ­ ა.8 გამ­კაც­რდა ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის – გუ­ბერ­
ნა­ტორ­თა ზე­დამ­ხედ­ვე­ლო­ბის მე­ქა­ნიზ­მი და ერო­ბა­თა გამ­გე­ობ­ ის თავ­მჯდო­
მა­რე და წევ­რე­ბი სა­ხელ­მწი­ფო მო­ხე­ლე­ე­ბად გა­მოცხ­ად­დნენ, რი­თაც ისი­ნი
ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის იე­რარ­ქი­ის ნა­წი­ლად იქ­ცნენ.
ამ მო­დე­ლით ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა ერო­ბა­თა აქ­ტი­ვო­ბის შე­სუს­ტე­ბას გეგ­მავ­
და, თუმ­ცა ახა­ლი სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი რე­ა­ლო­ბის გა­მო ნორ­მა­ტი­ულ­მა ცვლი­
ლე­ბებ­მა შე­სა­ფე­რი­სი ეფექ­ტი არ მო­ახ­დი­ნა და და­მა­ტე­ბი­თი ჩა­რე­ვე­ბი გახ­და
სა­ჭი­რო. ახა­ლი სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი რე­ა­ლო­ბა კი ძალ­ზე სა­ხა­სი­ა­თო და სა­
ყუ­რადღ­ე­ბო იყო – ერო­ბებ­ში თავ­და­პირ­ვე­ლად თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა დო­მი­ნი­
რე­ბის მი­უხ­ ე­და­ვად, წამ­ყვა­ნი ძა­ლა რე­ფორ­მის­ტუ­ლი ფრთა, ე. წ. „მესამე
ელემენტი“ იყო, რო­მე­ლიც მუ­დამ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის აქ­ტი­ურ, ლი­ბე­რა­ლურ
ოპო­ზი­ცი­ას წარ­მო­ად­გენ­და; ერო­ბა­თა მოქ­მე­დე­ბის 25-წლი­ან­მა პრაქ­ტი­კამ
კი, სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ცხოვ­რე­ბის არე­ნა­ზე გა­მო­იყ­ვა­ნა ახა­ლი ძა­ლა, ე. წ.
„მესამე ელემენტი“ – პრო­ვინ­ცი­ე­ბის ინ­ტე­ლი­გენ­ცი­ა, სა­ე­რო­ბო ენ­თუ­ზი­ას­ტთა
და მო­სამ­სა­ხუ­რე­თა, მას­წავ­ლებ­ლე­ბის, ექი­მე­ბის, სტა­ტის­ტი­კო­სე­ბი­სა და აგ­
რო­ნო­მე­ბის ფე­ნა, რო­გორც მო­სახ­ლე­ო­ბის წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი და უშუ­ა­ლოდ
მას­თან მო­მუ­შა­ვე ქვე­და რგო­ლი, რო­მე­ლიც თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის მოძ­რა­
ო­ბის ბა­ზი­სად, ძრა­ვად და ინ­ტე­ლექ­ტუ­ა­ლურ ბირ­თვად გა­და­იქ­ცა. ხე­ლი­
სუფ­ლე­ბის მი­ერ ერო­ბა­თა შე­ვიწ­რო­ე­ბის კამ­პა­ნი­ამ კი „მესამე ელემენტთან“
და­კავ­ში­რე­ბით უკუ­შე­დე­გი გა­მო­ი­ღო – მა­თი იდე­ე­ბის გან­მტკი­ცე­ბა, ძალ­თა
კო­ორ­დი­ნა­ცია და სო­ლი­და­რო­ბა გა­მო­იწ­ვი­ა. შე­სა­ბა­მი­სად, ხე­ლი­სუფ­ლე­ბაც
მიხ­ვდა, რომ მი­სი მთა­ვა­რი მთავარი „საფრთხე“ ამჯერად უკვე ყბადაღებული

8 რუსთა შორის; ერობა წინად და ახლა, სიტყვა (სამსონ ფირცხალავა), ცნობის

ფურცელი № 14, 18.01.1902. გვ. 2-3.

28
„მესამე ელემენტი“ გახ­და და ახა­ლი რეპ­რე­სი­უ­ლი ზო­მე­ბი მათ წი­ნა­აღ­მდეგ
უნ­და აე­მუ­შა­ვე­ბი­ნა.
„მესამე ელემენტის“ გავ­ლე­ნა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბი­სათ­ვის პირ­ვე­ლად ცხა­დი
გახ­და 1890-ი­ა­ნი წლე­ბის ეპი­დე­მი­ებ­თან და შიმ­ში­ლო­ბებ­თან ერო­ბე­ბის წარ­
მა­ტე­ბუ­ლი ბრძო­ლის კამ­პა­ნი­ის დროს, რო­დე­საც მათ მა­ლე­ვე შეძ­ლეს სა­
სურ­სა­თო მო­მა­რა­გე­ბის სა­კითხ­ის მოგ­ვა­რე­ბა და სა­ნი­ტა­რი­უ­ლი დახ­მა­რე­ბის
ქსე­ლე­ბის მოწყ­ო­ბა, ისე, რომ პრო­ცეს­ში ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის დაგ­ვი­ა­ნე­ბუ­ლი ჩა­
რე­ვის შემ­დეგ მი­სი ად­გი­ლი აღარ დარ­ჩა – პრობ­ლე­მა უკ­ვე მოგ­ვა­რე­ბუ­ლი
იყო. ამ ფაქ­ტმა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა და­აფ­რთხო – პა­სუ­ხად, სტატ­ს-სეკ­რე­ტარ­მა
ივან დურ­ნო­ვომ სა­ხელ­მწი­ფო საბ­ჭოს მოს­თხო­ვა ერო­ბებს სა­სურ­სა­თო მო­
მა­რა­გე­ბის კომ­პე­ტენ­ცია შეჰ­კვე­ცო­დათ, რაც გა­კეთ­და კი­დეც.
შემ­დე­გი დარ­ტყმა ბი­უ­როკ­რა­ტი­ამ სა­ერ ­ ო­ბო მე­დი­ცი­ნა­ზე სცა­და, ახა­ლი,
„სამკურნალო წესდების“ დამ­ტკი­ცე­ბის მცდე­ლო­ბით, რომ­ლის მი­ხედ­ვი­თაც
ყვე­ლა სა­მე­დი­ცი­ნო პერ­სო­ნა­ლი ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის გან­კარ­გუ­ლე­ბა­ში უნ­და
ყო­ფი­ლი­ყო, თუმ­ცა ერო­ბა­თა მძლავ­რი პრო­ტეს­ტის შემ­დეგ ეს მცდე­ლო­ბა
ჩა­ვარ­და.
სა­ბო­ლოო შე­ტე­ვი­სათ­ვის მე­ფის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ამ გა­დაწყ­ვი­ტა, ორ­მა­გი
დარ­ტყმა გა­ნე­ხორ­ცი­ე­ლე­ბი­ნა – სა­ე­რო­ბო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის სა­ფუძ­ვე­
ლი, ფი­ნან­სუ­რი და­მო­უკ­ ი­დებ­ლო­ბის გა­რან­ტია შე­ეკ­ვე­ცა და, მე­ო­რე მხრივ,
„მესამე ელემენტის“ ყვე­ლა­ზე სა­ძულ­ვე­ლი ნა­წი­ლის მოქ­მე­დე­ბე­ბი შე­ე­სუს­
ტე­ბი­ნა. კერ­ძოდ, ფი­ნან­სთა მი­ნის­ტრის, გრა­ფი სერ­გეი ვი­ტეს ინი­ცი­ა­ტი­ვით
დამ­ტკიც­და ახა­ლი, „უძრავი ქონების შეფასების წესები“, რომ­ლის მო­დი­
ფი­კა­ცი­ი­თაც ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა იმე­დოვ­ნებ­და, რომ, ერ­თი მხრივ, ძი­რი­თა­დი
შე­მო­სავ­ლის ნა­წი­ლის შემ­ცი­რე­ბა ერო­ბას და­ა­სუს­ტებ­და, ხო­ლო მე­ორ ­ ე
მხრივ, რად­გან ახა­ლი ცვლი­ლე­ბე­ბით ქო­ნე­ბის შე­ფა­სე­ბის კომ­პე­ტენ­ცია ცენ­
ტრა­ლურ­მა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ აი­ღო, სა­ერ ­ ო­ბო სტა­ტის­ტი­კო­სე­ბი, რო­მელ­თაც
ად­გი­ლობ­რივ უნ­და გა­ეგ­რძე­ლე­ბი­ნათ ამ ფუნ­ქცი­ის შეს­რუ­ლე­ბა, ნელ­-ნე­ლა
ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის გან­კარ­გუ­ლე­ბა­ში გა­და­ე­დი­ნე­ბოდ­ნენ, ხო­ლო უკ­მა­ყო­ფი­
ლო­ე­ბი კი სამ­სა­ხურს ჩა­მოს­ცილდე­ბოდ­ნენ. სა­ე­რო­ბო სტა­ტის­ტი­კო­სე­ბის სი­
ძულ­ვი­ლი გან­პი­რო­ბე­ბუ­ლი იყო იმ ფაქ­ტით, რომ სწო­რედ სტა­ტის­ტი­კო­სე­ბი
იყ­ვნენ მო­სახ­ლე­ო­ბას­თან ყვე­ლა­ზე მჭიდ­როდ მო­მუ­შა­ვე და და­კავ­ში­რე­ბუ­
ლი პი­რე­ბი; მათ მი­ერ ჩა­ტა­რე­ბუ­ლი კვლე­ვე­ბი და გა­ან­გა­რი­შე­ბე­ბი ედე­ბო­და
სა­ფუძ­ვლად ერო­ბა­თა მოქ­მე­დე­ბის და­გეგ­მვას, ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის და­უ­სა­ბუ­
თე­ბე­ლი პრო­ექ­ტე­ბი­სა და გა­ან­გა­რი­შე­ბე­ბის გა­ბა­თი­ლე­ბას და სა­ე­რო­ბო ბი­
უ­ჯე­ტის მთა­ვა­რი წყა­როს, ად­გი­ლობ­რი­ვი გა­და­სა­ხა­დე­ბის რა­ცი­ო­ნა­ლუ­რად
გა­წე­რას. შე­სა­ბა­მი­სად სტა­ტის­ტი­კო­სე­ბის ფე­ნა ყვე­ლა­ზე კარ­გად იც­ნობ­და
გლეხ­თა სა­ჭი­რო­ებ­ ებს და მათ­გან მრა­ვა­ლი აქ­ტი­ურ ­ ი სა­ერ­ ო­ბო ლი­დე­რი
გა­მო­დი­ო­და. ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის ჩა­ნა­ფიქ­რმა სრუ­ლად ვერც აქ გა­ა­მარ­თლა
და ნა­წი­ლობ­რივ უკუ­შე­დე­გიც გა­მო­ი­ღო; რად­გან ქო­ნე­ბის შე­ფა­სე­ბის ფუნ­
ქცია ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ამ იკის­რა, ამან შე­დე­გად მო­ი­ტა­ნა ის, რომ სა­ყო­ველ­თა­
ო­ო­ბის გა­მო ად­მი­ნის­ტრა­ცია იძუ­ლე­ბუ­ლი გახ­და, სტა­ტის­ტი­კო­სე­ბის შტა­ტი
გა­ე­ზარ­და, რომ­ლე­ბიც ად­გი­ლებ­ზე გა­ნა­ხორ­ცი­ე­ლებ­დნენ ამ და­ვა­ლე­ბას და

29
„საძულველი“ სა­ე­რო­ბო სტა­ტის­ტი­კო­სე­ბი ისეთ მხა­რე­ებ­ში გაჩ­ნდნენ, სა­დაც
მა­ნამ­დე არც ყო­ფი­ლან, ან ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის მი­ერ იყ­ვნენ გა­ძე­ვე­ბუ­ლე­ბი. ხე­
ლის­ფლე­ბამ კი­დევ სცა­და, გრა­ფი ტოლ­სტო­ის დრო­ინ­დელ ცირ­კუ­ლარ­ზე
დაყ­რდნო­ბით გა­მო­ეცხ­ა­დე­ბი­ნა, რომ სტა­ტის­ტი­კო­სე­ბი ად­გი­ლებ­ზე აუ­ცი­
ლებ­ლად ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ას უნ­და და­ემ­ტკი­ცე­ბი­ნა, მაგ­რამ ერო­ბა­თა მძლავ­
რი პრო­ტეს­ტის გა­მო ეს მცდე­ლო­ბაც ჩა­ი­ფუ­შა.
პო­ზი­ტი­უ­რი ცვლი­ლე­ბე­ბის მცი­რე ილუ­ზია კვლავ გაჩ­ნდა იმ­პე­რა­ტორ
ალექ­სან­დრე მე­სა­მის გარ­დაც­ვა­ლე­ბი­სა და მი­სი მემ­კვიდ­რის – ნი­კო­ლოზ
მე­ო­რის გა­მე­ფე­ბი­სას. მი­უ­ხე­და­ვად ახა­ლი იმ­პე­რა­ტო­რის პირ­ვე­ლი საპ­როგ­
რა­მო სიტყ­ვი­სა, სა­დაც მან ღი­ად გა­ნაცხ­და, რომ „თვითმპყრობელობის“
პრინ­ცი­პე­ბის გა­და­ხედ­ვა­სა და შე­სუს­ტე­ბას არ აპი­რებ­და, სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­
ო­ბის ლი­დე­რებ­მა ძვე­ლე­ბუ­რად, სა­ჯა­რო კამ­პა­ნი­ე­ბის გზით სცა­დეს ახა­ლი
იმ­პე­რა­ტო­რი­სა და მი­სი პო­ლი­ტი­კუ­რი გუნ­დის მი­ნი­მა­ლურ დათ­მო­ბებ­ზე და­
ყო­ლი­ე­ბა.
ამ­ჯე­რად დათ­მო­ბის მთა­ვა­რი საპ­როგ­რა­მო ელე­მენ­ტი ერო­ბა­თა კავ­ში­
რის იდეა იყო. 1896 წლის აგ­ვის­ტო­ში, ნიჟ­ნი-­ნოვ­გო­როდ­ში სა­ერ ­ ო­ბო წარ­
მო­მად­გე­ნელ­თა თათ­ბი­რის ორ­გა­ნი­ზე­ბა მო­ხერ­ხდა; ინი­ცი­ა­ტო­რებ­მა ში­ნა­გან
საქ­მე­თა მი­ნის­ტრის, ივან გო­რე­მი­კი­ნი­სა­გან მი­იღ
­ ეს ზე­პი­რი და არა­ო­ფი­ცი­ა­
ლუ­რი თან­ხმო­ბა კრე­ბის ჩა­ტა­რე­ბა­ზე, შემ­დე­გი პი­რო­ბე­ბით: შეკ­რე­ბი­ლიყ­ვნენ
მხო­ლოდ სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბე­ბის თავ­მჯდო­მა­რე­ე­ბი, შეკ­რე­ბა კერ­ძო ბი­ნა­ში
ან რეს­ტო­რან­ში მოწყ­ობ­ ი­ლი­ყო და მას პრე­სის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი არ უნ­და
დას­წრე­ბოდ­ნენ. შეკ­რე­ბამ ნა­ყო­ფი­ე­რად ჩა­ი­არ ­ ა – მას­ზე მრა­ვა­ლი სა­ჭირ­ბო­
რო­ტო სა­კითხი გა­ნი­ხი­ლეს და ფი­ნან­სთა სა­მი­ნის­ტროს წარ­მო­მად­გე­ნე­ლიც
კი და­ეს­წრო სა­კუ­თარ სფე­რო­ში რე­კო­მენ­და­ცი­ე­ბის მო­სას­მე­ნად. თუმ­ცა კრე­
ბის დად­გე­ნი­ლე­ბა­ზე, მომ­დევ­ნო ყრი­ლო­ბა პე­ტერ­ბურ­გში ჩა­ტა­რე­ბუ­ლი­ყო
1897 წელს, მი­ნის­ტრმა კა­ტე­გო­რი­უ­ლი უა­რი გა­ნაცხ­ა­და.
1890-ი­ა­ნი წლე­ბის ბო­ლოს ერო­ბებ­მა ახა­ლი კამ­პა­ნია წა­მო­იწყ­ეს ფი­ზი­
კუ­რი სას­ჯე­ლის გა­უქ­მე­ბის მოთხ­ოვ­ნით. სა­ერ ­ ო­ბო მკვლევ­რე­ბის მი­ერ მათ
ხელ­ში არ­სე­ბულ სტა­ტის­ტი­კა­ზე დაყ­რდნო­ბით მომ­ზა­დე­ბუ­ლი წიგ­ნი გა­მო­ცე­
მის­თა­ნა­ვე აიკ­რძა­ლა.
პა­რა­ლე­ლუ­რად ერო­ბამ სცა­და, მო­სახ­ლე­ო­ბის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის მხრი­
დან თვით­ნე­ბო­ბი­სა­გან და­სა­ცა­ვად უფა­სო იუ­რი­დი­უ­ლი კონ­სულ­ტა­ცი­ე­ბის
ქსე­ლი მო­ეწყ­ო, მაგ­რამ 1896 წლის ცირ­კუ­ლა­რით ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­
ტრომ ეს ნა­ბი­ჯიც არა­კა­ნო­ნი­ე­რად ცნო და აკ­რძა­ლა.
სა­უ­კუ­ნის და­სას­რულს მე­ფის რე­ჟიმ­მა სცა­და ერო­ბის ყვე­ლა­ზე წარ­მა­
ტე­ბულ მხა­რე­ზე – სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბის კომ­პე­ტენ­ცი­ა­ზეც მი­ე­ტა­ნა იე­რი­ში.
მი­სი პირ­ვე­ლი ნა­ბი­ჯე­ბი გა­დად­გა სი­ნო­დის ობერ­პრო­კუ­რორ­მა პო­ბო­დე­ნოს­
ცევ­მა, რომ­ლის ორ­გა­ნუ­ლი ზიზღი ერო­ბი­სა და თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის იდე­
ე­ბის მი­მართ სა­ყო­ველ­თა­ოდ იყო ცნო­ბი­ლი. მან ერო­ბე­ბის მი­ერ აწყ­ო­ბი­ლი,
წარ­მა­ტე­ბუ­ლი სა­ხალ­ხო (სა­ერ ­ ო) სკო­ლე­ბის ქსე­ლის და­სა­სუს­ტებ­ლად და­
იწყო ალ­ტერ­ნა­ტი­ვის – სამ­რევ­ლო სკო­ლე­ბის მოწყ­ო­ბა და მათ­თვის ბი­უჯ­ ე­
ტის გაზ­რდა.

30
 ამ ტენ­დენ­ცი­ის სა­თა­ვი­სოდ – პო­ბე­დო­ნოს­ცე­ვის (მი­ნის­ტრთა კა­ბი­ნე­ტის
დე-­ფაქ­ტო მმარ­თვე­ლის) კე­თილ­გან­წყო­ბის გან­მტკი­ცე­ბი­სა და კა­რი­ე­რუ­ლი
წინ­სვლი­სათ­ვის გა­მო­სა­ყე­ნებ­ლად, ფი­ნან­სთა მი­ნის­ტრმა, გრაფ­მა ვი­ტემ გა­
დაწყ­ვი­ტა, სა­ე­რო­ბო გა­ნათ­ლე­ბის საქ­მი­სათ­ვის სა­ბო­ლოო წერ­ტი­ლი და­ეს­
ვა. მან სპე­ცი­ა­ლუ­რი, სა­ი­დუმ­ლო მოხ­სე­ნე­ბა მო­ამ­ზა­და, სა­დაც ასა­ბუ­თებ­და,
რომ ერო­ბა გა­ნათ­ლე­ბი­სათ­ვის გან­კუთ­ვნი­ლი ფი­ნან­სე­ბის ხარ­ჯვა­ში წარ­მა­
ტე­ბუ­ლი ვერ იყო და ამ კომ­პე­ტენ­ცი­ის სა­მი­ნის­ტროს­თვის გა­და­ცე­მის წი­ნა­
და­დე­ბა წა­მო­ა­ყე­ნა. ვი­ტემ ეს მოხ­სე­ნე­ბა, გო­რე­მი­კი­ნის გა­და­ყე­ნე­ბის­თა­ნა­ვე
წა­რუდ­გი­ნა ახალ მი­ნისტრს, დმიტ­რი სი­პი­ა­გინს და ობერ­პრო­კუ­რო­რის სიმ­
პა­თი­აც და­იმ­სა­ხუ­რა.
ამ ინ­ტრი­გის კვალ­დაკ­ვალ ყო­ფილ­მა მი­ნის­ტრმა, გო­რე­მი­კინ­მა, ერ­
თგვა­რი შუ­რის­ძი­ებ­ ა მო­აწყ­ო; გა­დად­გო­მის წინ მან იმ­პე­რა­ტორს და­სავ­ლე­
თის გუ­ბერ­ნი­ებ­ში ერო­ბის მოწყ­ობ­ ის პრო­ექ­ტი წა­რუდ­გი­ნა, ხო­ლო მა­ლე­ვე
ვი­ტეს სა­იდ ­ უმ­ლო მოხ­სე­ნე­ბამ პრე­სა­ში გა­ჟო­ნა – შე­იქ­მნა სი­ტუ­ა­ცი­ა, რო­დე­
საც ყო­ფი­ლი მი­ნის­ტრი ლი­ბე­რა­ლად წარ­მოჩ­ნდა, ამა­ვე იმი­ჯის მქო­ნე გრა­
ფი ვი­ტე კი რე­აქ­ცი­ო­ნე­რი აღ­მოჩ­ნდა. სა­პა­სუ­ხოდ, რე­პუ­ტა­ცი­ის და­სა­ცა­ვად
გრაფ­მა ვი­ტემ დი­დი ნაშ­რო­მი „თვითმპყრობელობა და ერობა“ მო­ამ­ზა­და,
სა­დაც გო­რე­მი­კინს ეკა­მა­თე­ბო­და და სა­კუ­თა­რი პო­ზი­ცი­ებ­ ის დაც­ვას ცდი­
ლობ­და, თუმ­ცა ამან ვერ შეძ­ლო მი­სი რე­პუ­ტა­ცი­ის აღ­დგე­ნა. ნაშ­რო­მის და­
დე­ბით მა­ხა­სი­ა­თებ­ლად მხო­ლოდ ვი­ტეს ის რა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი შე­ფა­სე­ბა თუ
ჩათ­ვა­ლა პუბ­ლი­კამ, სა­დაც ავ­ტო­რი, მო­მა­ვა­ლი მი­ნის­ტრთა საბ­ჭოს თავ­
მჯდო­მა­რე, გუ­ლახ­დი­ლად შე­ნიშ­ნავ­და, რომ თვით­მპყრო­ბე­ლო­ბა ისე­თი სა­
ხელ­მწი­ფო წყო­ბა­ა, რო­მელ­საც გარ­და­უ­ვა­ლად მოს­დევს ბი­უ­როკ­რა­ტი­უ­ლი
ცენ­ტრა­ლიზ­მი, რომ­ლის­თვი­საც ერო­ბა (თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა) უსარ­გებ­ლო
და მი­უღ ­ ე­ბე­ლი მმარ­თვე­ლო­ბის ფორ­მა­ა.
ამ ტენ­დენ­ცი­ებ­ ის ფონ­ზე სა­ე­რო­ბო მოღ­ვა­წე­თა მა­სა­ში მდგო­მა­რე­ო­ბა
შე­იც­ვა­ლა – ლი­დერ­თა და მოღ­ვა­წე­თა ნა­წი­ლი ძალ­თა კო­ორ­დი­ნი­რე­ბის
სა­ი­დუმ­ლო რე­ჟიმ­ზე გა­და­ერ­თო, ნა­წი­ლი არა­ლე­გა­ლურ მდგო­მა­რე­ობ­ ა­ზე
გა­და­ვი­და, ნა­წი­ლი უკ­ვე მომ­ძლავ­რე­ბულ პარ­ტი­ულ მოძ­რა­ო­ბებ­ში ჩა­ერ­თო;
გაჩ­ნდა სა­ე­რო­ბო მოღ­ვა­წე­თა ძა­ლე­ბის სხვა­დას­ხვა სა­ზო­გა­დო­ებ­რივ ორ­გა­
ნი­ზა­ცი­ებ­ში გა­და­დი­ნე­ბის ტენ­დენ­ცი­ა. დგე­ბო­და მა­თი აყ­ვა­ვე­ბის ხა­ნა და ისი­ნი
მე­ტად იყო გა­ჯე­რე­ბუ­ლი „მესამე ელემენტის“ წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბით.
„დიდი რეფორმების“ ხა­ნი­დან პირ­ველ მსოფ­ლიო ომამ­დე რუ­სე­თის იმ­
პე­რი­ის ცენ­ტრა­ლურ ნა­წილ­ში დაშ­ვე­ბუ­ლი შეზღ­უ­დუ­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­
ბის მოქ­მე­დე­ბის პრაქ­ტი­კამ რამ­დე­ნი­მე მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი დას­კვნა გა­მოკ­ვე­თა.
კერ­ძოდ, არ­სობ­რი­ვად – რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის პო­ლი­ტი­კუ­რი რე­ჟი­მის გა­მო,
ერო­ბის (თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის) გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­ვის ბრძო­ლა არ იყო ბუ­
ნებ­რი­ვი და ნორ­მა­ლურ გა­რე­მო­ში მიმ­დი­ნა­რე პრო­ცე­სი; ეს არ იყო ჯან­სა­ღი
და­ვა სა­ზო­გა­დო­ებ­რივ და პო­ლი­ტი­კურ ჯგუ­ფებს შო­რის ცენ­ტრი­სა და რე­
გი­ო­ნის კომ­პე­ტენ­ცი­ებ­ ის გა­მიჯ­ვნის შე­სა­ხებ. რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის რე­ა­ლო­ბა­ში
ერო­ბის – რო­გორც პირ­ვე­ლი სა­ხალ­ხო წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბის გა­ჩე­ნის და
გან­ვი­თა­რე­ბის სა­კითხი მუ­დამ გა­ნი­ხი­ლე­ბო­და ფუნ­და­მენ­ტუ­რი პრო­ცე­სის –

31
სა­ყო­ველ­თაო წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბი­სათ­ვის ბრძო­ლის პირ­ველ ნა­ბი­ჯად, რო­
მელ­საც არ­სე­ბუ­ლი სა­ხელ­მწი­ფო წყო­ბა ძი­რე­უ­ლად უნ­და შე­ეც­ვა­ლა. მე­ორ ­ ე
მხრივ, ერო­ბის ეს „პროექტი“ ლი­ბე­რა­ლუ­რი და დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი, ზო­მი­ე­
რი და პა­სუ­ხის­მგებ­ლო­ბით აღ­ჭურ­ვი­ლი მო­ქა­ლა­ქე­თა მა­სის პო­ლი­ტი­კუ­რი
დღის წეს­რი­გის მა­ნი­ფეს­ტა­ცი­ა იყო, რო­მე­ლიც გან­ვი­თა­რე­ბის ევო­ლუ­ცი­ურ
გზას უჭერ­და მხარს. იმ­პე­რი­ის პო­ლი­ტი­კუ­რი ცენ­ტრის შიშ­მა, თვით­მმარ­თვე­
ლო­ბის წარ­მა­ტე­ბა არ გამ­ხდა­რი­ყო მომ­დევ­ნო ნა­ბი­ჯის, პარ­ლა­მენ­ტა­რიზ­მის
გარ­და­უვ­ლო­ბის სა­ფუძ­ვე­ლი და ამის გა­მო ერო­ბის კომ­პე­ტენ­ცი­ე­ბის შეკ­ვე­
ცამ, წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბი­თო­ბის მუდ­მივ­მა შეზღ­უდ­ვამ და სა­ე­რო­ბო მოღ­
ვა­წე­თა დევ­ნამ გან­ვი­თა­რე­ბის და ცვლი­ლე­ბე­ბის ლი­ბე­რა­ლუ­რი მო­დე­ლი
ჩიხ­ში შე­იყ­ვა­ნა, რის ალ­ტერ­ნა­ტი­ვა­დაც ცვლი­ლე­ბე­ბის რა­დი­კა­ლუ­რი – რე­
ვო­ლუ­ცი­უ­რი მო­დე­ლი­ღა დარ­ჩა. იმ­პე­რი­ის მეს­ვე­უ­რე­ბი არა­თან­მიმ­დევ­რუ­ლი
პო­ლი­ტი­კის გა­მო გახ­დნენ კლა­სი­კუ­რი გან­სა­ხი­ე­რე­ბა მარ­ტი­ვი ფორ­მუ­ლი­სა,
იმა­ვე რუ­სე­თის რე­ა­ლო­ბამ რომ უკარ­ნა­ხა ავ­ტორს, ანა­ტო­ლი ლე­რუ­ა-­ბო­
ლი­უს, რო­მე­ლის თა­ნახ­მა­დაც არ შე­იძ­ლე­ბო­და ლი­ბე­რა­ლუ­რი ფორ­მე­ბის
შექ­მნა მა­თი შე­სა­ბა­მი­სი ში­ნა­არ­სით შევ­სე­ბის უზ­რუნ­ველ­ყო­ფის გა­რე­შე.

32
სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის იდე­ის პრო­პა­გან­და სა­ქარ­თვე­ლო­ში;
2
რე­ფორ­მის მოთხ­ოვ­ნის სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი კამ­პა­ნია
1870-ი­ა­ნი წლე­ბი­დან 1905 წლამ­დე

„... თვით­-მმარ­თვე­ლო­ბა ხომ ისე­თი რა­მა­ა, რომ ერ­თი ათად უმა­ტებს

კაცს ძალ­-ღო­ნეს, ერ­თი ათად უმა­ტებს ხა­ლისს სა­მო­ქა­ლა­ქო მოღ­ვა­
წე­ო­ბი­სათ­ვის. კა­ცი თა­ვის­თა­ვის გამ­გე­ბე­ლი, თა­ვი­სათ­ვის მზრუნ­ვე­ლი,
და პატ­რო­ნი და არა სხვის ხე­ლის შემ­ყუ­რა­ლი და მაც­ქე­რა­ლი სრუ­ლი
მო­ქა­ლა­ქე­ა, ჭეშ­მა­რი­ტი შვი­ლია თა­ვის ქვეყ­ნი­სა. იგი მა­შინ ად­ვი­ლად
და უბ­რძოლ­ვე­ლად არა­ვის და­უთ­მობს თა­ვი­სუფ­ლე­ბას და ავის თვა­
ლით უც­ქე­რის იმას, ვინც ეპო­ტი­ნე­ბა მის უფ­ლე­ბას, ვი­საც სურს, მო­უს­
პოს თვით­-მმარ­თვე­ლო­ბა და გაჰ­ხა­დოს ყურ­მოჭ­რილ მო­ნად.“

ალექ­სან­დრე (ყიფ­ში­ძე) ფრო­ნე­ლი

ივერია, № 148, 13.07.1890, გვ.1
ფოტო: ნიკო ნიკოლაძე (დგას მარჯვნიდან პირველი),
ოჯახთან ერთად დიდ ჯიხაიშში, საკუთარ მამულში.
გიორგი ლეონიძის სახელობის ქართული ლიტერატურის მუზეუმი.
 ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის სა­სი­ცოცხ­ლოდ აუ­ცი­ლე­ბე­ლი
მნიშ­ვნე­ლო­ბის შე­სა­ხებ პირ­ვე­ლი იდე­ე­ბი და ნი­ა­და­გის მო­სინ­ჯვა სა­ქარ­თვე­
ლო­ში თა­ობ­ ა­თა „ომის“ და გან­მა­ნათ­ლე­ბელ­თა წრე­ე­ბის მი­ერ დი­დი მო­
დერ­ნი­ზა­ცი­ის და ნა­ცი­ონ­ ა­ლუ­რი იდენ­ტო­ბის ფორ­მი­რე­ბის პრო­ცე­სის დროს,
1870-ი­ა­ნი წლე­ბის და­საწყ­ის­ში გაჩ­ნდა. ეროვ­ნუ­ლი და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბის,
კულ­ტუ­რუ­ლი თვით­მყო­ფა­დო­ბის, დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი მმარ­თვე­ლო­ბის და
„ვესტერნიზაციის“ იდე­ე­ბის პო­პუ­ლა­რი­ზა­ტო­რე­ბი მჭიდ­როდ იყ­ვნენ და­კავ­ში­
რე­ბუ­ლი იმ­პე­რი­ა­ში მიმ­დი­ნა­რე სა­ერ­თო, პროგ­რე­სის­ტულ მოძ­რა­ო­ბას­თან
და „დიდი რეფორმების“ ნა­ყო­ფის კავ­კა­სი­ა­ზე გავ­რცე­ლე­ბის შე­საძ­ლებ­ლო­
ბის გზებს ეძებ­დნენ იმი­სათ­ვის, რომ მი­ნი­მა­ლუ­რი ინ­სტი­ტუ­ცი­უ­რი ბა­ზი­სი­სა
და უფ­ლე­ბე­ბის გა­რან­ტი­ე­ბის და­ნერ­გვას სა­ფუძ­ვე­ლი შე­ემ­ზა­დე­ბი­ნა შე­უქ­ცე­
ვა­დი გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­ვის.
1870-ი­ან წლებ­ში ხალ­ხოს­ნუ­რი იდე­ე­ბის ფარ­თოდ გავ­რცე­ლე­ბი­სა და,
ზო­გა­დად, ლი­ბე­რა­ლუ­რი წრე­ე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბა-­გა­აქ­ტი­უ­რე­ბის შე­დე­გად სა­
ზო­გა­დო­ე­ბა­ში იღ­ვი­ძებ­და გან­ცდა და შეგ­ნე­ბა, რომ, რო­გორც მთლი­ა­ნად
რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ა­ში, ასე­ვე კავ­კა­სი­ა­სა და სა­ქარ­თვე­ლო­ში პროგ­რე­სის და
უკე­თე­სი მო­მავ­ლის ბე­დი მო­სახ­ლე­ობ­ ის აბ­სო­ლუ­ტუ­რი უმ­რავ­ლე­სო­ბის –
გლე­ხო­ბის გან­ვი­თა­რე­ბა­სა და კე­თილ­დღე­ო­ბა­ზე იყო და­ფუძ­ნე­ბუ­ლი. ად­
გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის და­ნერ­გვა კი იმ ინ­სტრუ­მენ­ტად ჩან­და,
რო­მე­ლიც გლე­ხო­ბას მძი­მე ეკო­ნო­მი­კუ­რი ვალ­დე­ბუ­ლე­ბე­ბის უღელს შე­
უმ­სუ­ბუ­ქებ­და, სა­ზო­გა­დო საქ­მე­ში ჩაბ­მას – სა­კუ­თა­რი სოფ­ლი­სა და თე­მის
პრობ­ლე­მე­ბის სა­კუ­თა­რი ძა­ლით მოგ­ვა­რე­ბას მი­აჩ­ვევ­და და გა­ნათ­ლე­ბი­სა­
კენ გა­უხ­სნი­და გზას.
1870-ი­ან­ ი წლე­ბი­დან აქ­ტი­ურ ­ ი პუბ­ლი­ცის­ტე­ბი­სა და სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი
ჯგუ­ფე­ბის ლი­დე­რე­ბის მი­ერ სა­ერ ­ ო­ბო რე­ფორ­მის შე­სა­ხებ სა­ინ­ფორ­მა­ციო
კამ­პა­ნი­ის გან­ვი­თა­რე­ბა და პა­რა­ლე­ლუ­რი – კონ­კრე­ტუ­ლი პრო­ცე­დუ­რუ­ლი
მცდე­ლო­ბე­ბი და­იწყ­ო. თავ­და­პირ­ვე­ლად პუბ­ლი­ცის­ტე­ბი ცდი­ლობ­დნენ, რუ­
სუ­ლი Земство-სათვის სწო­რი ქარ­თუ­ლი ტერ­მი­ნი შე­ე­სა­ბა­მე­ბი­ნათ და უპი­რა­
ტე­სო­ბას „თემს“9 – „სათემო რეფორმას“ ანი­ჭებ­დნენ, თუმ­ცა დრო­თა გან­მავ­
ლო­ბა­ში ენა­ში „ერობა“ უფ­რო დამ­კვიდ­რდა.
სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის ინი­ცი­ა­ტი­ვის პირ­ვე­ლი ეპი­ზო­დი 1871 წლი­სათ­
ვის ტფი­ლის­ში და­გეგ­მი­ლი იმ­პე­რა­ტო­რის, ალექ­სან­დრე მე­ორ ­ ის, სტუმ­რო­
ბი­სათ­ვის მზა­დე­ბას და­უ­კავ­შირ­და; ტფი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­ის სა­თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო
საკ­რე­ბუ­ლომ და­იწყო მსჯე­ლო­ბა, რა თხოვ­ნით მი­ე­მარ­თა მის­თვის. სა­ე­რო­ბო
ენ­თუ­ზი­ას­ტთა მცი­რე­რიცხ­ო­ვა­ნი ჯგუ­ფის მი­ერ შე­თა­ვა­ზე­ბულ­მა წი­ნა­და­დე­ბამ,
იმ­პე­რა­ტო­რი­სათ­ვის კავ­კა­სი­ა­ში ერო­ბის შე­მო­ღე­ბა ეთხ­ოვ­ ათ, არა­ვი­თა­რი

9 რომელიც შინაარსობრივად და ისტორიული გამოცდილების მხრივ ყველაზე

ნათლად ასახავდა თვითმმართველობის არსს.

37
მხარ­და­ჭე­რა არ პო­ვა.10 საკ­რე­ბუ­ლომ მას „პრიკაზის ვალების“11 ჩა­მო­წე­რა12
და ტფი­ლის­ში სამ­ხედ­რო სას­წავ­ლებ­ლის – კა­დეტ­თა კორ­პუ­სის გახ­სნის
თხოვ­ნა არ­ჩი­ა. ერო­ბის ალ­ტერ­ნა­ტი­უ­ლი, ასე­ვე ახალ­გაზ­რდა­თა მი­ერ მხარ­
და­ჭე­რი­ლი წი­ნა­და­დე­ბის – ტფი­ლის­ში უნი­ვერ­სი­ტე­ტის გახ­სნის ჩაგ­დე­ბა­მაც
დი­დი უკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბა გა­მო­იწ­ვია მომ­ხრე­ებ­ში და ცნო­ბი­ლი – „მამათა და
შვილთა ბრძოლის“ გამ­წვა­ვე­ბის სა­ბა­ბად იქ­ცა.
1870-ი­ა­ნი წლე­ბი­დან 1880-ი­ან­ ი წლე­ბის ბო­ლომ­დე ქარ­თულ პრე­სა­ში,
მწყობ­რად, მაგ­რამ მა­ინც შე­და­რე­ბით ფრაგ­მენ­ტუ­ლად გრძელ­დე­ბო­და სა­ე­
რო­ბო იდე­ე­ბის პო­პუ­ლა­რი­ზა­ცია და ვი­თარ­დე­ბო­და დის­კუ­სია ერო­ბის სა­სურ­
ვე­ლი მო­დე­ლი­სა და ამი­სათ­ვის სა­ზო­გა­დო­ებ­ ის მზა­ო­ბის შე­სა­ხებ. სის­ტე­მუ­რი
ცვლი­ლე­ბე­ბის სა­ჭი­რო­ებ­ ის შეგ­რძნე­ბას ქვეყ­ნა­ში დამ­ძი­მე­ბუ­ლი ეკო­ნო­მი­კუ­
რი მდგო­მა­რე­ო­ბა და სოფ­ლის სა­ვა­ლა­ლო ყო­ფა აძ­ლი­ე­რებ­და, რა­საც სა­
ე­რო­ბო ენ­თუ­ზი­ას­ტე­ბი კარ­გად იყე­ნებ­დნენ მმარ­თვე­ლო­ბის არ­სე­ბუ­ლი მო­
დე­ლის ჩა­მორ­ჩე­ნი­ლო­ბის და­სა­სა­ბუ­თებ­ლად. მა­გა­ლი­თად, ენ­თუ­ზი­ას­ტებ­მა
სა­ე­რო­ბო პრო­პა­გან­დი­სათ­ვის კარ­გად გა­მო­იყ­ ე­ნეს 1875 წელს ქუ­თა­ის­ ის
გუ­ბერ­ნი­ა­ში დაწყ­ე­ბუ­ლი სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო აღ­წე­რის (?) – საგ­ლე­ხო მი­
წე­ბის აზომ­ვის შე­დე­გე­ბი (სა­ინ­ტე­რე­სო­ა, რომ, თა­ვის მხრივ, ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა
ამ მოქ­მე­დე­ბას ერო­ბის შე­მო­ღე­ბი­სათ­ვის სამ­ზა­დი­სად წარ­მო­ად­გენ­და). აღ­
წე­რამ სტა­ტის­ტი­კის მხრივ კა­ტას­ტრო­ფუ­ლი შე­დე­გი აჩ­ვე­ნა – გა­ირ­კვა, რომ
მო­ლო­დი­ნის მი­უ­ხე­და­ვად, გლე­ხებს ნა­ვა­რა­უ­დე­ვი 4-5 ქცე­ვა მი­წა კი არა,
სა­შუ­ალ­ ოდ ნა­ხე­ვა­რი ქცე­ვაც ძლივს ჰქონ­დათ სა­კუთ­რე­ბა­ში13 და მრა­ვა­ლი
მათ­გა­ნი სა­მო­სახ­ლო მი­წა­საც კი ქი­რა­ობ­და და ამ ფონ­ზე ყვე­ლა სრუ­ლად
იხ­დი­და და­წე­სე­ბულ გა­და­სა­ხა­დებს, რაც მათ გა­ღა­ტა­კე­ბის­კენ მი­ა­ქა­ნებ­და.
მე­ურ­ნე­ო­ბი­სა და ეკო­ნო­მი­კის და­ცე­მის მი­ზე­ზად ერო­ბის მომ­ხრე­ე­ბი ბი­უ­როკ­
რა­ტი­ის გა­ბე­რილ ხარ­ჯებს და სა­ე­რო­ბო სტა­ტის­ტი­კის არარ­სე­ბო­ბას მი­იჩ­ნევ­
დნენ, რაც სა­ხელ­მწი­ფოს არ აძ­ლევ­და სა­შუ­ა­ლე­ბას, თვა­ლი გა­ეს­წო­რე­ბი­ნა
რე­ალ ­ ო­ბი­სათ­ვის, ციფ­რე­ბის დო­ნე­ზე და­ე­ან­გა­რი­შე­ბი­ნა ეკო­ნო­მი­კუ­რი სიმ­
პტო­მე­ბი და რე­ფორ­მის სა­ღი პრო­ექ­ტე­ბი გა­მო­ე­მუ­შა­ვე­ბი­ნა.
სა­ე­რო­ბო პრო­პა­გან­დის სა­დის­კუ­სიო დი­ნე­ბის ძი­რი­თა­დი წარ­მო­მად­
გენ­ლე­ბი იყ­ვნენ ნი­კო ნი­კო­ლა­ძე და გი­ორ­გი თუ­მა­ნიშ­ვი­ლი (თუ­მა­ნო­ვი),
რომ­ლე­ბიც, ამ პე­რი­ო­დი­დან მო­ყო­ლე­ბუ­ლი, მუ­დამ სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­ო­ბის
ყვე­ლა­ზე აქ­ტი­ურ მე­თა­უ­რე­ბად რჩე­ბოდ­ნენ და სა­ერ ­ ო­ბო პრობ­ლე­მა­ტი­კის
სა­უ­კე­თე­სო მცოდ­ნე­ე­ბად ით­ვლე­ბოდ­ნენ. ისი­ნი კარ­გად იც­ნობ­დნენ მას და,
ასე­ვე, მო­ნა­წი­ლე­ობ­დნენ იმ­პე­რი­ის მას­შტა­ბით სა­ე­რო­ბო ცხოვ­რე­ბის გან­ვი­
თა­რე­ბის პრო­ცე­სებ­ში და სა­უ­კე­თე­სო გა­მოც­დი­ლე­ბის გა­ზი­ა­რე­ბას და და­ნერ­
გვას ცდი­ლობ­დნენ სა­ქარ­თვე­ლო­ში.
დის­კუ­სი­ის ერ­თ-ერ­თი მთა­ვა­რი ელე­მენ­ტი იყო მსჯე­ლო­ბა, რამ­დე­ნად

10 ერობის მნიშვნელობა ჩვენში, ნ. ნიკოლაძე, მოამბე № 6, ივნისი, 1897, გვ. 28-52.

11 სახელმწიფო გადასახადი.
12 ორიოდე სიტყვა ჩვენს ახლანდელს საჭიროებაზედ; წერილი მეგობართან, ნიკ.
შაროევი. მნათობი, აპრილი, 1871 წელი.
13 დროების კორესპონდენცია, ანთიმოზ, დროება № 90, 10.08.1875, გვ. 3.

38
გა­ა­მარ­თლა ერო­ბამ რუ­სეთ­ში და, შე­სა­ბა­მი­სად, იყო თუ არა მი­სა­ღე­ბი არ­
სე­ბუ­ლი მო­დე­ლი სა­ქარ­თვე­ლოს­თვის; ასე­ვე, თა­ვის მხრივ, თვით­მმარ­
თვე­ლო­ბის უფ­ლე­ბის მი­ნი­ჭე­ბის შემ­თხვე­ვა­ში, იყო თუ არა სა­ზო­გა­დო­ებ­ ა
მომ­წი­ფე­ბუ­ლი იმი­სათ­ვის, რომ საქ­მეს შე­სა­ბა­მი­სი პა­სუ­ხის­მგებ­ლო­ბით მოჰ­
კი­დე­ბო­და.
ამ დრო­იდ ­ ან წამ­ყვა­ნი პუბ­ლი­ცის­ტე­ბის მი­ერ კარ­გად და­გეგ­მი­ლი რი­
ტო­რი­კის გზით შე­მუ­შავ­და სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის მარ­ტივ და გა­სა­გებ ენა­ზე
გა­მო­ხა­ტუ­ლი მთა­ვა­რი პოს­ტუ­ლა­ტი, რო­მე­ლიც მომ­დევ­ნო წლებ­ში წი­თელ
ხა­ზად გას­დევ­და სა­ე­რო­ბო სა­ინ­ფორ­მა­ციო კამ­პა­ნი­ას:
ად­გი­ლობ­რივ პრობ­ლე­მას ყვე­ლა­ზე კარ­გად ად­გი­ლობ­რი­ვი მცხოვ­რე­ბი
გრძნობს და მან­ვე იცის ყვე­ლა­ზე უკეთ ად­გი­ლობ­რი­ვი სა­ჭი­რო­ებ­ ე­ბი. ბი­უ­
როკ­რა­ტი­ის „მოსული“ ჩი­ნოვ­ნი­კი არ არის და­ინ­ტე­რე­სე­ბუ­ლი ცვლი­ლე­ბე­
ბით და თან სხვა ჩი­ნოვ­ნი­კის წი­ნა­შეა ან­გა­რიშ­ვალ­დე­ბუ­ლი. ად­გი­ლობ­რი­ვი
წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის ხელ­ში ად­გი­ლობ­რი­ვი გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბე­ბის მი­ღე­ბის
გა­დას­ვლით კი პრო­ცე­სი სწრა­ფი, მარ­ტი­ვი და გამ­ჭვირ­ვა­ლე ხდე­ბა, რად­გან
არ­ჩე­უ­ლი პი­რი ბი­უ­როკ­რა­ტი­ის კი არა, არა­მედ სა­ზო­გა­დო­ე­ბის, ამომ­რჩევ­
ლე­ბის წი­ნა­შეა ვალ­დე­ბუ­ლი.
სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ში არ­სე­ბუ­ლი ში­შე­ბი­სა და სკეპ­ტი­ციზ­მის, ასე­ვე ცენ­ზუ­რის
საფ­რთხის გა­მო გი­ორ­გი თუ­მა­ნო­ვი რუ­სეთ­ში ერო­ბის წარ­მა­ტე­ბის სა­კითხ­ის
გან­ხილ­ვი­სას ფრთხი­ლად გან­მარ­ტავ­და ერო­ბის მხო­ლოდ რუ­სე­თის ცენ­
ტრა­ლურ მხა­რე­ში და­ნერ­გვის მი­ზეზს; მი­სი ინ­ტერ­პრე­ტა­ცი­ით, ხე­ლი­სუფ­
ლე­ბამ ერო­ბა მის­ცა იმ მხა­რე­ებს, სა­დაც სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­ო­ბა უკ­ვე აქ­ტი­
უ­რი იყო და მას­ზე მოთხ­ოვ­ნა არ­სე­ბობ­და. საც­დე­ლი პე­რი­ო­დის გას­ვლის
შემ­დეგ კი, მუ­შა­ო­ბის პრაქ­ტი­კი­დან გა­მომ­დი­ნა­რე, ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­
ლე­ბა სა­უ­კე­თე­სო გა­მოც­დი­ლე­ბას აი­ღებ­და და და­ნერ­გავ­და კავ­კა­სი­ა­ში და
სხვა „შეერთებულ მხარეებში“. თა­ვის­თა­ვად გი­ორ­გი თუ­მა­ნო­ვი ცდი­ლობ­და,
აქ­ცენ­ტი არ გა­ე­კე­თე­ბი­ნა „განაპირა მხარეებში“ – არა­რუ­სი ეროვ­ნე­ბის მო­
სახ­ლე­ო­ბით დო­მი­ნი­რე­ბულ ყო­ფი­ლი სა­ხელ­მწი­ფო­ე­ბის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე სა­
ე­რო­ბო რე­ფორ­მის დაგ­ვი­ა­ნე­ბის მი­ზე­ზებ­ზე, რომ­ლის რე­ა­ლუ­რი – წამ­ყვა­ნი
მი­ზე­ზი, იმ­პე­რი­უ­ლი პო­ლი­ტი­კა, „დიდმპყრობელური“ და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა და
სე­პა­რა­ტიზ­მის ში­შე­ბი იყო.
რუ­სე­თის სა­ე­რო­ბო ცხოვ­რე­ბის პრაქ­ტი­კის ნა­წი­ლობ­რი­ვი წა­რუ­მა­ტებ­
ლო­ბის მი­ზე­ზე­ბის და­სა­ბუ­თე­ბი­სას თუ­მა­ნო­ვი ეთან­ხმე­ბო­და რუ­სი პუბ­ლი­ცის­
ტე­ბის მო­საზ­რე­ბას, რომ­ლის მი­ხედ­ვი­თაც 1864 წლის მო­დე­ლის მთა­ვა­რი
ნაკ­ლი იყო ხმოს­ნო­ბის ქო­ნებ­რი­ვი ცენ­ზი, რის შე­დე­გა­დაც სა­ერ ­ ო­ბო ხმოს­ნე­
ბი ძი­რი­თა­დად მე­მა­მუ­ლე­ებ­ ი, ვაჭ­რე­ბი და შეძ­ლე­ბუ­ლი გლე­ხე­ბი იყ­ვნენ, ხო­
ლო დე­პუ­ტა­ტო­ბის გზა დახ­შუ­ლი იყო გა­ნათ­ლე­ბუ­ლი, მაგ­რამ ხელ­მოკ­ლე
მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბი­სათ­ვის, რომ­ლე­ბიც ვერ მო­ნა­წი­ლე­ობ­დნენ გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის
მი­ღე­ბის პრო­ცეს­ში და არ­სე­ბუ­ლი სის­ტე­მა მაზ­რას სა­მარ­თა­ვად შეძ­ლე­ბულ
კლა­ნებს უგ­დებ­და ხელ­ში. შე­სა­ბა­მი­სად, თუ­მა­ნო­ვი სა­ჭი­როდ თვლი­და სა­
ყო­ველ­თაო ხმის უფ­ლე­ბით არ­ჩევ­ნე­ბის პრინ­ციპს, რო­მე­ლიც სა­შუ­ა­ლე­ბას
მის­ცემ­და მაზ­რა­ში უკ­ვე რამ­დე­ნი­მე (3) წლის მან­ძილ­ზე მცხოვ­რებ ადა­მი­

39
ანს, აერ­ჩია და არ­ჩე­უ­ლი­ყო და რე­ა­ლუ­რად „მესამე ელემენტი“ ჩა­რე­უ­ლი­ყო
გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის მი­ღე­ბის პრო­ცეს­ში. თუ­მა­ნო­ვი აკ­რი­ტი­კებ­და არ­გუ­მენტს
ერო­ბის წი­ნა­აღ­მდეგ, რომ თით­ქოს მან გლე­ხო­ბას გა­და­სა­ხა­დი გა­უძ­ვი­რა
– მი­სი თქმით, გა­და­სა­ხა­დე­ბის გა­წე­რის კომ­პე­ტენ­ცი­ამ­დე გლე­ხო­ბას ფიქ­სი­
რე­ბუ­ლი გა­და­სა­ხა­დი ჰქონ­და ად­გი­ლობ­რი­ვი ხარ­ჯი­სათ­ვის – 17,5 კა­პი­კი.
ახა­ლი გა­და­სა­ხა­დი კი და­ედ ­ ო მი­წის ფართს – დე­სე­ტი­ნას 10 კა­პი­კი, და
გა­და­სა­ხა­დი ამან კი არ გა­ზარ­და საგ­რძნო­ბად, არა­მედ მას­ზე სა­ხელ­მწი­ფო
გა­და­სა­ხა­დის და­მა­ტე­ბამ – 1,5-დან 2,5 მა­ნე­თამ­დე. თუმ­ცა, ამა­ვე დროს, გაზ­
რდი­ლი ად­გი­ლობ­რი­ვი გა­და­სა­ხა­დის გან­კარ­გვა ერო­ბის ხელ­ში იყო, რო­
მელ­მაც ეს თან­ხე­ბი ეფექ­ტი­ა­ნად და­ხარ­ჯა ინ­ფრას­ტრუქ­ტუ­რის, გა­ნათ­ლე­ბის
და ჯან­დაც­ვის სფე­რო­ებ­ზე, რა­მაც მა­ლე­ვე გა­მო­ი­ღო და­დე­ბი­თი შე­დე­გი. თუ­
მა­ნო­ვი ციფ­რე­ბით ასა­ბუ­თებ­და ერო­ბის ეკო­ნო­მი­კურ­-ფი­ნან­სუ­რი მოქ­მე­დე­
ბის რა­ცი­ო­ნა­ლო­ბა­სა და ეფექ­ტი­ა­ნო­ბას.
მი­სი გან­მარ­ტე­ბით, ერო­ბის წი­ნა­აღ­მდეგ პრო­პა­გან­და თა­ვადა­ზნ­ ა­უ­რო­ბის
დამ­სა­ხუ­რე­ბა იყო, რად­გან ახალ­ი სა­ე­რო­ბო გა­და­სა­ხა­დე­ბი თა­ვა­დაზ­ნა­ურ ­ ო­
ბის ქო­ნე­ბა­საც შე­ეხ­ ო, რის­გა­ნაც მა­ნამ­დე თა­ვი­სუფ­ლე­ბი იყ­ვნენ. მარ­თა­ლი­ა,
მათ­თვის ეს ხარ­ჯი უმ­ნიშ­ვნე­ლო იყო, მაგ­რამ ამ წო­დე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­
ბი ვერ ეგუ­ე­ბოდ­ნენ გა­და­სა­ხა­დე­ბის სა­კითხ­ში გლე­ხო­ბას­თან გა­თა­ნაბ­რე­ბას.
თუ­მა­ნო­ვი ხაზს უს­ვამ­და სა­ქარ­თვე­ლოს თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბის რე­აქ­ცი­ულ გან­
წყო­ბას და მი­უ­თი­თებ­და, რომ რუ­სეთ­ში სწო­რედ რომ ამ წო­დე­ბი­დან მო­
დი­ო­და პროგ­რე­სუ­ლი იდე­ე­ბი – მა­გა­ლი­თად, ისი­ნი იყ­ვნენ პროგ­რე­სუ­ლი
გა­და­სა­ხა­დე­ბის და­წე­სე­ბის შე­მო­ღე­ბის ინი­ცი­ატ­ ო­რე­ბი.
რუ­სეთ­ში ერო­ბის წა­რუ­მა­ტებ­ლო­ბის შე­სა­ხებ რი­ტო­რი­კის გაძ­ლი­ერ ­ ე­ბის
მი­ზე­ზად თუ­მა­ნო­ვი სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­ო­ბის მიღ­მა პარ­ლა­მენ­ტა­რიზ­მის აჩ­რდი­
ლის არ­სე­ბო­ბას ხე­დავ­და და მი­უ­თი­თებ­და, რომ ამ­გვა­რი გა­და­ჭარ­ბე­ბუ­ლი
იმე­დე­ბის გა­ქარ­წყლე­ბა­მაც წარ­მოშ­ვა ერო­ბის მი­მართ რუ­სეთ­ში სკეპ­ტი­ციზ­
მი, რად­გან სა­ე­რო­ბო საქ­მე ძა­ლი­ან წვრილ­მა­ნი და მო­საწყ­ე­ნი სა­მე­ურ­ნე­ო­-
ე­კო­ნო­მი­კუ­რი ამო­ცა­ნე­ბი­სა­გან შედ­გე­ბო­და. არა­და, მი­სი­ვე თქმით, მთა­ვა­რი
სწო­რედ ამ ამო­ცა­ნე­ბის გა­დაჭ­რა­ზე ორი­ენ­ტი­რე­ბა იყო:
„...ხან სა­ში­ნელ სიზ­მრებ­სა ვხე­დავთ, მი­თომ ერო­ბა დაგ­ვაქ­ცევს და დაგ­
ვა­ნე­ლებ­სო, და ხან კი ტკბი­ლად ვოც­ნე­ბობთ და ერო­ბა პარ­ლა­მენ­ტად მოგ­
ვეჩ­ვე­ნე­ბა. ორი­ვე გვა­რი სიზ­მრე­ბი მავ­ნე­ბე­ლი­ა. სიზ­მრე­ბით საქ­მეს არი­გე­ბენ
მხო­ლოდ არა­კებ­ში. გა­ვიღ­ვი­ძოთ და ვი­ფიქ­როთ ჩვენს მო­მა­ვალ­ზედ, ვი­
ფიქ­როთ სა­მაზ­რო თვით­-მმარ­თვე­ლო­ბა­ზე, რად­გან ეს არის ერ­თი იმ სა­
ძირ­კვლის ქვა­თა­გა­ნი, რო­მელ­ზე­დაც უნ­და აშენ­დეს ჩვე­ნი მო­მა­ვა­ლი დღე-­
გრძე­ლო­ბა და ბედ­ნი­ერ ­ ე­ბა.“
ამ სა­კითხ­ში თუ­მა­ნო­ვის კრი­ტი­კას იზი­არ ­ ებ­და ნი­კო ნი­კო­ლა­ძეც, რო­
მე­ლიც ეთან­ხმე­ბო­და დას­კვნას, რომ, თუ რუ­სეთ­ში ერო­ბა­თა ნა­წილ­მა თა­
ვი ვერ გა­მო­ი­ჩი­ნა, მი­ზე­ზი სწო­რედ მი­სი და­ნიშ­ნუ­ლე­ბის ფარ­გლე­ბის ვერ
გა­გე­ბი­სა და გა­და­ჭარ­ბე­ბის ტენ­დენ­ცი­ე­ბის დამ­სა­ხუ­რე­ბა იყო14 – სა­ე­რო­ბო
რუ­ტი­ნუ­ლი და წვრილ­მა­ნი საქ­მე არ აკ­მა­ყო­ფი­ლებ­და დი­დი პრე­ტენ­ზი­ის და

14 ერობის მნიშვნელობა ჩვენში, ნ. ნიკოლაძე, მოამბე № 6, ივნისი, 1897, გვ. 28-52.

40
გა­ქა­ნე­ბის მოღ­ვა­წე­ებს და მა­თი ვნე­ბე­ბი პარ­ლა­მენ­ტა­რიზ­მის­კენ მი­ი­წევ­დნენ,
რა­საც მძი­მე შე­ჯა­ხე­ბა და ბრძო­ლა მოს­დევ­და იმ­პე­რი­ის რე­ჟიმ­თან და სა­ე­
რო­ბო საქ­მე კი ფუჭ­დე­ბო­და.
„დროების“ უც­ნო­ბი პუბ­ლი­ცის­ტი იზი­ა­რებ­და ამ არ­გუ­მენ­ტებს და ასა­
ბუ­თებ­და, რომ ერო­ბის მი­მართ მი­სი გულ­გრი­ლო­ბა-­გულ­გა­ტე­ხი­ლო­ბის
გრძნო­ბის გა­ჩე­ნა გა­მოწ­ვე­უ­ლი იყო საქ­მი­სად­მი ზე­რე­ლე და­მო­კი­დე­ბუ­ლო­
ბით – თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის პრო­ცე­სი მძი­მედ მუ­შა­ობ­და და შე­დე­გი ნელ­-ნე­
ლა ხდე­ბო­და თვალ­სა­ჩი­ნო, რა­დი­კალ ახალ თა­ობ­ ას კი ეს არ მოს­წონ­და.
თუმ­ცა იგი სა­მარ­თლი­ა­ნად შე­ნიშ­ნავ­და, რომ, რად­გან ერო­ბას არ­სობ­რი­ვად
მტრობ­და ბი­ურ ­ ოკ­რა­ტი­ა, მი­სი ყო­ვე­ლი ძა­ლის­ხმე­ვა იქით­კენ იყო მი­მარ­თუ­
ლი, რომ ერო­ბის გარ­შე­მო უარ­ყო­ფი­თი ფო­ნი შე­ექ­მნა. ერო­ბის მნიშ­ვნე­
ლო­ბი­სა და სა­ჭი­რო­ებ­ ის სა­ი­ლუს­ტრა­ცი­ოდ ავ­ტო­რი მა­გა­ლითს მო­უხ­მობ­და
და ერ­თმა­ნეთს ადა­რებ­და კი­ე­ვი­სა და პოლ­ტა­ვის გუ­ბერ­ნი­ებ­ ის მდგო­მა­რე­ო­
ბას: კი­ე­ვის გუ­ბერ­ნი­ას, კულ­ტუ­რუ­ლი და გან­ვი­თა­რე­ბულ ქა­ლა­ქით, უნი­ვერ­
სი­ტე­ტით და სხვა სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო კე­რე­ბით, ასე­ვე უკე­თე­სი ჰა­ვი­სა და
მი­წის ნა­ყო­ფი­ე­რე­ბის მი­უ­ხე­და­ვად აშ­კა­რად ჩა­მორ­ჩა სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბის
მხრივ პოლ­ტა­ვის გუ­ბერ­ნი­ას­თან შე­და­რე­ბით, სა­დაც ხუთ­ჯერ მე­ტი სა­ხალ­ხო
სკო­ლა მოქ­მე­დებ­და ამ­დენ­ჯერ­ვე მე­ტი მოს­წავ­ლით. ამ უზარ­მა­ზა­რი გან­სხვა­
ვე­ბის მი­ზე­ზი კი პოლ­ტა­ვის გუ­ბერ­ნი­ა­ში ერო­ბის არ­სე­ბო­ბა იყო, რო­მე­ლიც
წარ­მა­ტე­ბუ­ლად უძღ­ვე­ბო­და სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბის საქ­მეს.15
კრი­ტი­კოს­თა ნა­წი­ლის გან­წყო­ბა­ში იკ­ვე­თე­ბო­და ასე­ვე სა­ინ­ტე­რე­სო მი­
მარ­თუ­ლე­ბა – კერ­ძოდ, ეროვ­ნუ­ლი კულ­ტუ­რის გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­ვის ერო­ბის
სარ­გებ­ლი­ან­ ო­ბის შე­ფა­სე­ბის მხრივ. იმ­პე­რი­ის შიშს, „განაპირა მხარეებში“
ერო­ბა სე­პა­რა­ტიზ­მის წა­მა­ხა­ლი­სე­ბე­ლი არ გამ­ხდა­რი­ყო, ნამ­დვი­ლად ჰქონ­
და სა­ფუძ­ვე­ლი, რად­გან არა­რუ­სულ მხა­რე­ებ­ში ელე­მენ­ტა­რუ­ლი წარ­მო­მად­
გენ­ლო­ბი­თო­ბის და ძა­ლა­უფ­ლე­ბის დე­ცენ­ტრა­ლი­ზა­ცია მხო­ლოდ დე­მოკ­რა­
ტიზ­მის პროგ­რა­მის მხარ­დამ­ჭე­რე­ბის­თვის კი არ იყო მიმ­ზიდ­ვე­ლი, არა­მედ
ნა­ცი­ო­ნა­ლის­ტუ­რი ჯგუ­ფე­ბის­თვი­საც სა­სურ­ველ ნი­ა­და­გად ჩან­და იმი­სათ­ვის,
რომ თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის კულ­ტუ­რის გან­ვი­თა­რე­ბის გზით უფ­რო ფარ­თო
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­ზე – ავ­ტო­ნო­მი­ა­ზე ეფიქ­რათ. მა­გა­ლი­თად, მსგავ­სი გან­
წყო­ბა იგ­რძნო­ბო­და „დროების“ უც­ნო­ბი პუბ­ლი­ცის­ტის სტა­ტი­ა­ში, რო­მე­ლიც
თვლი­და – მი­უ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ რუ­სე­თის ერო­ბა „ფრთაშეკვეცილი“
იყო, ნა­ცი­ო­ნა­ლის­ტუ­რი პო­ზი­ცი­ი­დან მის ამოქ­მე­დე­ბას სა­ქარ­თვე­ლო­ში სა­
სურ­ვე­ლად მი­იჩ­ნევ­და, რად­გან ერო­ბა შე­იძ­ლე­ბა გამ­ხდა­რი­ყო ერ­თა­დერ­თი
სა­ხელ­მწი­ფო ინ­სტი­ტუ­ტი, სა­დაც ქარ­თულ ენას გა­სა­ვა­ლი ექ­ნე­ბო­და16 – მი­სი

15 დროება, 1883
16 მოგვიანებით ერობის საკითხის უფრო გააქტიურების ფონზე ცხადი გახდა, რომ
ეს მოლოდინი ილუზიას წარმოადგენდა, 1897 წლისათვის, იმპერიულმა რეჟიმმა
მისი წარმომადგენელის, ვასილი ველიჩკოს პირით სამთავრობო გაზეთ Кавкaз-ში
გაახმოვანა მოსაზრებები, რომ ტფილისის გუბერნია არ იყო მზად ერობისათვის.
ერთ-ერთ არგუმენტად ავტორი მიუთითებდა ფაქტს, რომ მოსახლეობის უდიდესმა
ნაწილმა სახელმწიფო ენა, რუსული არ იცოდა, და ისინი ვერ შეძლებდნენ საერობო
დაწესებულებაში ამ ენის გარეშე მუშაობას. „ბატონი ველიჩკო და მისი აზრები ერობის
შემოღებაზე“, გ. წერეთელი. კვალი № 26, 22.06.1897, გვ. 494-496.

41
შე­ფა­სე­ბით, ქა­ლა­ქე­ბის თვით­მმარ­ვე­ლო­ბა­ში ვა­ჭარ­თა და მე­სა­კუთ­რე მო­ქა­
ლა­ქე­თა კლა­სი დო­მი­ნი­რებ­და, რო­მელ­თა უმე­ტე­სო­ბა ტფი­ლის­ში სო­მე­ხი
იყო და, შე­სა­ბა­მი­სად, სა­ქა­ლა­ქო საბ­ჭო­დან ქარ­თუ­ლი ენა ბუ­ნებ­რი­ვად გა­
ნი­დევ­ნა, ერო­ბა კი აზ­ნა­უ­რო­ბას და გლე­ხო­ბას და, შე­სა­ბა­მი­სად, ქარ­თულ
ენას გზას გა­უხ­სნი­და.17
პუბ­ლი­ცის­ტთა ნა­წი­ლი სა­ერ
­ ო­ბო პრო­პა­გან­დის გაძ­ლი­ე­რე­ბის სა­ჭი­რო­
ე­ბა­ზე აკე­თებ­და აქ­ცენტს – მა­გა­ლი­თად, მ. ქარ­თვე­ლიშ­ვი­ლი შე­ნიშ­ნავ­და,
რომ ეს პრო­ცე­სი წამ­ყვა­ნი თე­მა უნ­და გამ­ხ­და­რი­ყო ქარ­თუ­ლი პრე­სი­სათ­
ვის – ისე­დაც მცი­რე თი­თო­-ო­რო­ლა გა­მო­ცე­მას სის­ტე­მა­ტუ­რად უნ­და მი­ე­წო­
დე­ბი­ნა მკითხ­ვე­ლი­სათ­ვის ცნო­ბე­ბი ერო­ბის შე­სა­ხებ, რა­თა ყუ­რადღ­ე­ბა არ
მო­დუ­ნე­ბუ­ლი­ყო და მკითხ­ვე­ლი მო­ბი­ლი­ზე­ბუ­ლი და აქ­ტი­უ­რი ყო­ფი­ლი­ყო.
იგი პო­პუ­ლა­რულ ენა­ზე გან­მარ­ტავ­და სა­ხელ­მწი­ფო მმარ­თვე­ლო­ბის სა­ფუძ­
ვლებს, ასა­ბუ­თებ­და თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის ეფექ­ტი­ა­ნო­ბას ბი­უ­როკ­რა­ტი­ა­სა
და პო­ლი­ცი­ურ მმარ­თვე­ლო­ბას­თან შე­და­რე­ბით, ასე­ვე, და­დე­ბი­თად აფა­სებ­
და რუ­სე­თის ერო­ბის მოქ­მე­დე­ბის ოც­წლი­ან პრაქ­ტი­კას, სა­დაც გან­სა­კუთ­რე­
ბით გა­მო­ყოფ­და სა­ე­რო­ბო სტა­ტის­ტი­კო­სე­ბის ნა­ყო­ფი­ერ მუ­შა­ო­ბას და მის
მნიშ­ვნე­ლო­ბას ქვეყ­ნის გან­ვითა­რე­ბა­ში. ქარ­თვე­ლიშ­ვი­ლი სა­ქარ­თვე­ლოს
რე­ა­ლო­ბის­თვის ასე­ვე ძალ­ზე სა­სურ­ვე­ლად თვლი­და ერო­ბის შემ­დეგ მა­ხა­
სი­ა­თე­ბელ­საც:
„...ერობას კი­დევ სხვა ფრი­ად ძვირ­ფა­სი სი­კე­თე მო­აქვს იმ ხალ­ხი­სათ­
ვის, რო­მე­ლიც ამ და­წე­სე­ბუ­ლე­ბით სარ­გებ­ლობს. მე ვამ­ბობ ერო­ბის გან­
მა­ვი­თა­რე­ბელ გავ­ლე­ნა­ზე ხალ­ხის გო­ნე­ბი­სა და ზნე­ო­ბი­სათ­ვის. ად­გი­ლობ­
რივ­ნი ირ­ჩე­ვენ პირ­თა, რო­მელ­თაც უნ­და გა­ნა­გონ ად­გი­ლობ­რი­ვი საქ­მე­ე­ბი,
უკ­ვირ­დე­ბი­ან მათს ღირ­სე­ბათ და ნაკ­ლუ­ლე­ვა­ნე­ბათ; ამორ­ჩე­ულ პირ­თა
აქვთ სხდო­მე­ბი, რომ­ლებ­ზე­დაც გა­ნათ­ლე­ბულ­ნი და გა­უნ­ ათ­ლე­ბელ­ნი იყ­
რე­ბი­ან ერ­თად, ბა­ა­სო­ბენ სა­ზო­გა­დო საქ­მე­ებ­ზედ, უწი­ლა­დე­ბენ ერ­თმა­ნეთს
თა­ვი­ანთ ცოდ­ნას და გა­მოც­დი­ლე­ბას, სხვა-­და-­სხვა მხრივ იხი­ლა­ვენ საქ­მეს,
ამ­ტკი­ცე­ბენ ან არ­ღვე­ვენ წარ­მოთ­ქმულ აზ­რებს, ერ­თის სიტყ­ვით, ავარ­ჯი­შე­
ბენ გო­ნე­ბითს და ზნე­ო­ბითს ძა­ლას; ყვე­ლა ეს აღ­ვი­ძებს ხალ­ხის თვით­-ცნო­
ბი­ე­რე­ბას და ან­ვით­არებს მას.“18
იგი აკ­რი­ტი­კებ­და ქარ­თუ­ლი სა­ზო­გა­დო­ე­ბის შიშს, რომ ხალ­ხი არ იყო
მზად ამ უფ­ლე­ბის­თვის, რომ რუ­სე­თის გა­მოც­დი­ლე­ბა ად­გი­ლობ­რივს არ
შე­ე­ფე­რე­ბო­და და რომ სა­ქარ­თვე­ლო­ში მცხოვ­რე­ბი მრა­ვა­ლი „ტომი“ ერო­
ბა­ში ერ­თად ვერ იმუ­შა­ვებ­და. ქარ­თვე­ლიშ­ვი­ლი შე­ნიშ­ნავ­და, რომ, პი­რი­
ქით – იდე­ა­ლუ­რი იქ­ნე­ბო­და, თუ ერო­ბის­თვის ად­გი­ლობ­რი­ვი – „ეროვნული
მმართველობის“ სპე­ცი­ფი­კას გა­ით­ვა­ლის­წი­ნებ­დნენ, მაგ­რამ ამი­სათ­ვის ჯერ
სა­ფუძ­ვლი­ა­ნი კვლე­ვა იყო სა­ჭი­რო – რა მოთხ­ოვ­ნე­ბი და გან­სხვა­ვე­ბე­ბი არ­
სე­ბობ­და ად­გი­ლობ­რივ სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ში და მე­რე შე­და­რე­ბა, რამ­დე­ნად ვერ
იგუ­ებ­და მათ ერო­ბის 1864 წლის მო­დე­ლი, ხო­ლო მრა­ვა­ლეთ­ნი­კუ­რო­ბა
დაბ­რკო­ლე­ბა კი არა, არა­მედ შე­საძ­ლე­ბლო­ბა იყო ერ­თა შო­რის და­ახ­ლო­

17 უკანასკნელი რეფორმები, დროება № 59, 19.03.1883. გვ. 1

18 ზოგიერთი შენიშვნები, მ. ქართველიშვილი, დროება, № 62, 21.03.1885. გვ. 1-2

42
ე­ბი­სათ­ვის, რად­გან ერო­ბა­ში ისი­ნი სა­ერ­თო საქ­მი­სათ­ვის ზრუნ­ვას და თა­ნამ­
შრომ­ლო­ბას ის­წავ­ლიდ­ნენ.
ერო­ბი­სათ­ვის ხალ­ხის მო­უმ­ზა­დებ­ლო­ბის არ­გუ­მენ­ტის სა­ბო­ლოო და გა­
მა­ნად­გუ­რე­ბე­ლი პა­სუ­ხი კი ეკუთ­ვნო­და გი­ორ­გი თუ­მა­ნოვს, რომ­ლის სიტყ­
ვე­ბი რე­ფორ­მის უსაშ­ვე­ლოდ გა­ჭი­ა­ნუ­რე­ბის კვალ­დაკ­ვალ დიდ­ხანს არ კარ­
გავ­და აქ­ტუ­ა­ლო­ბას:
„... ნუ იტყ­ვით, რომ ხალ­ხი მომ­ზა­დე­ბუ­ლი არ არის თვით­მმარ­თვე­ლო­
ბი­სათ­ვი­სა­ო. ქვე­ყა­ნა­ზე ისე­თი საქ­მე არ მო­იპ­ ო­ვე­ბა, რომ­ლის­თვი­საც ერ­თბა­
შად შე­იძ­ლე­ბო­დეს მომ­ზა­დე­ბულ კა­ცე­ბის პოვ­ნა. თვით საქ­მე ჰბა­დავს მუ­შა­
კებს. თუ თვით­-მმარ­თვე­ლო­ბა არ არ­სე­ბობს ჩვენ­ში, რა­საკ­ვირ­ვე­ლი­ა, არც
ამას­თან შეჩ­ვე­უ­ლი პი­რე­ბი გვე­ყო­ლე­ბა, მაგ­რამ რო­გორც კი მოგ­ვე­ნი­ჭე­ბა
თვით­-მმარ­თვე­ლო­ბა, ხალ­ხიც გა­იწ­ვრთნე­ბა მის­თვის, შე­ეჩ­ვე­ვა. თვით­-მმარ­
თვე­ლო­ბა ჰბა­დავს და აღ­ზდის ხოლ­მე სა­ზო­გა­დო სი­კე­თი­სათ­ვის მშრო­მელ
პი­რებს: რამ­დე­ნი­მე პირ­თა ყრი­ლო­ბა უხ­სნის კაცს გო­ნე­ბას და სა­ზო­გა­დო­ებ­
რივ შრო­მას აჩ­ვევს. ერ­თი ჭკუა კარ­გი­აო ­ , ამ­ბო­ბენ რუ­სე­ბი, ორი კი უკე­თე­
სი­ო. თვით­-მმარ­თვე­ლო­ბა გა­აღ­ვი­ძებს ჩვენს მი­ძი­ნე­ბულს სა­ზო­გა­დო­ე­ბას და
თა­ვის სა­ჭი­რო­ე­ბე­ბი­სათ­ვის აზ­რუ­ნე­ბი­ნებს.“19
რუ­სე­თის ერო­ბის მოქ­მე­დე­ბის სა­ფუძ­ვლი­ა­ნი ცოდ­ნი­სა და კო­ორ­დი­ნა­
ცი­ის გა­მომ­ხატ­ვე­ლია სა­ქარ­თვე­ლო­ში სა­ე­რო­ბო პრო­პა­გან­და­ში სა­ე­რო­ბო
სტა­ტის­ტი­კის, რო­გორც ხალ­ხის სა­ჭი­რო­ე­ბე­ბის და პრობ­ლე­მე­ბის გა­გე­ბის
და პო­ლი­ტი­კუ­რი გა­დაწყ­ვე­ტის პრო­ცე­სის ბა­ზი­სის მნიშ­ვნე­ლო­ბა­ზე აქ­ცენ­ტის
გა­მოკ­ვე­თა. 1889 წელს, რო­დე­საც უმაღ­ლეს­მა მმარ­თვე­ლო­ბამ ამი­ერ­კავ­
კა­სი­ის გუ­ბერ­ნა­ტო­რებს დად­გე­ნი­ლი პროგ­რა­მით ად­გი­ლობ­რი­ვი ერე­ბის
ზნე-­ჩვე­ულ ­ ე­ბა­თა, უფ­ლებ­რი­ვი, და სხვა სა­კითხ­ე­ბის შეს­წავ­ლა და აღ­რიცხ­ვა
და­ა­ვა­ლა, ალექ­სან­დრე ფრო­ნე­ლი სკეპ­ტი­კუ­რად შე­ნიშ­ნავ­და, რომ ად­მი­ნის­
ტრა­ცი­ას არც შე­ეძ­ლო და არც იყო მო­წა­დი­ნე­ბუ­ლი, რე­ა­ლუ­რად მოჰ­კი­დე­
ბო­და სტა­ტის­ტი­კის ამ რთულ საქ­მეს. სა­დაც რუ­სეთ­ში ერო­ბა ათი­ა­თა­სო­ბით
ხარ­ჯავ­და სტა­ტის­ტი­კის წარ­მო­ე­ბა­ზე გლეხ­თა მდგო­მა­რე­ო­ბის შე­სას­წავ­ლად,
კავ­კა­სი­ა­ში ეს ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ას და­ევ­ ა­ლა, რო­მე­ლიც ამ საქ­მეს სა­ბო­ლო­ოდ
ბუ­ღალ­ტერს შე­ა­ჩე­ჩებ­და და 10 და 100 კა­ცის სა­კე­თე­ბელს მას მოს­თხოვ­
დნენ. შე­დე­გად, შე­ნიშ­ნავ­დ ა ავ­ტ ო­რი, სა­ზო­გ ა­დ ო­ე ­ბ ას წარ­მ ოდ­გ ე­ნ აც კი
არ ჰქონ­და გლეხ­თა სა­ჭ ი­რო­ებ­ ებ­ზ ე და მათ ქო­ნ ებ­რ ივ მდგო­მ ა­რ ეო­ბ ა­ზე
„...აშკარაა, რაც ამ საქ­მე­ში რუ­სე­თი­სათ­ვის სა­სი­კე­თო იყო, ჩვენ­თვი­საც ისე­თი­ვე
იქ­ნე­ბო­და, რომ ერო­ბას კავ­კა­სი­ონ­ ის ქედ­საც აქეთ გად­მო­ედ­გა ფე­ხი“.20
და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბებ­სა და აზ­რთა ნი­უ­ან­სობ­რი­ვი გან­სხვა­ვე­ბე­ბი­სა და გა­
მუდ­მე­ბუ­ლი დის­კუ­სი­ე­ბის მი­უ­ხე­და­ვად, სა­ქარ­თვე­ლო­ში სა­ერ ­ ო­ბო მოძ­რა­ო­ბის
წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა უმ­რავ­ლე­სო­ბა ძი­რი­თად პრინ­ცი­პებ­ში ერ­თი­ან­დე­ბო­და,
რო­მე­ლიც თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის სა­კითხ­ე­ბის გა­აქ­ტი­უ­რე­ბის გა­რიჟ­რაჟ­ზე, სა­
ე­რო­ბო რე­ფორ­მის პირ­ველ­მა პრო­პა­გან­დის­ტმა ნი­კო ნი­კო­ლა­ძემ მარ­ტი­

19 რა არის „ზემსტვო“ ანუ ერობა??, გ. თუმანიშვილი. ივერია, 1883, № 11, თებერვალი.

20 „უმაღლესმა მთავრობამ ამ დღეებში...“, ალ. ფრონელი, ივერია № 209, 04.10.1889,
გვ. 1.

43
ვად ჩა­მო­ა­ყა­ლი­ბა:
„ერობის ყვე­ლა­ზე უმ­თავ­რე­სი ღირ­სე­ბა ის არის, რომ ჩვენ სა­კუ­თარ საქ­
მეს ჩვენ­ვე გვავ­ლე­ვი­ნებს, ჩვენ პატ­რო­ნათ ჩვენ­ვე გვხდის და ეს გა­რე­მო­ე­ბა,
მარ­ტო ეს, ჩვენ არა­სო­დეს არ უნ­და და­ვი­ვიწყ­ოთ! – გვა­მაღ­ლებს კა­ცო­
ბის ხა­რის­ხზე, ადა­მი­ა­ნის ღირ­სე­ბას გვაძ­ლევს და გვაჩ­ვევს უმ­ჯო­ბეს, კა­ცურ
ცხოვ­რე­ბას.“21
სა­ინ­ფორ­მა­ციო კამ­პა­ნი­ით ნი­ა­და­გის მომ­ზა­დე­ბის კვალ­დაკ­ვალ პრაქ­
ტი­კუ­ლი, სა­ე­რო­ბო ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბი ახა­ლი შე­მარ­თე­ბით გა­ნახ­ლდა 1880-ი­ა­
ნი წლე­ბის და­საწყ­ის­ში. 1882-1883 წელს კო­ხა­ნო­ვის კო­მი­სი­ის ამოქ­მე­დე­ბის
პა­რა­ლე­ლუ­რად, ტფი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­ის თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა საკ­რე­ბუ­ლო­ში
ახალ­გაზ­რდე­ბის ჯგუფ­მა კვლავ და­იწყო აქ­ტი­უ­რო­ბა ერო­ბის სა­კითხ­ის გარ­
შე­მო, ჩა­მო­ყა­ლიბ­და კო­მი­სია აზ­რის გა­მო­სა­მუ­შა­ვებ­ლად და სა­ზო­გა­დო­ე­ბი­
სათ­ვის წარ­სად­გე­ნად, თუმ­ცა მი­სი მუ­შა­ო­ბა მა­ლე­ვე ჩაკ­ვდა.22 ინერ­ტუ­ლო­ბის
მი­ზე­ზი, იმ­პე­რი­აშ­ ი ალექ­სან­დრე მე­სა­მის რე­აქ­ცი­უ­ლი პო­ლი­ტი­კის დად­გო­მის
გარ­და, ად­გი­ლობ­რივ დო­ნე­ზე იყო თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა ხსე­ნე­ბუ­ლი წი­ნა­აღ­
მდე­გო­ბა, რა­საც სა­ფუძ­ვლად უფ­ლე­ბა­თა გა­თა­ნაბ­რე­ბის ში­ში ედო; ისი­ნი
ფიქ­რობ­დნენ, რომ, რად­გან პო­ტენ­ცი­უ­რად სა­ერ ­ ო­ბო გა­და­სა­ხა­დის გა­წე­რა
მა­თაც შე­ეხ­ ე­ბო­დათ, ამი­თი გლე­ხებს გა­უ­თა­ნაბ­რდებ­ოდნენ და ამი­ტომ და­
ად­გი­ნეს, რომ არ იყო სა­სურ­ვე­ლი ერო­ბა და მი­სი მომ­ყო­ლი ად­გი­ლობ­რი­ვი
გა­და­სა­ხა­დე­ბი.23
1887 წლი­სათ­ვის ქუ­თა­ი­სის გუ­ბერ­ნი­ის თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა საკ­რე­ბუ­ლო­შიც
და­ის­ვა ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის სა­კითხ­ი,24 თუმ­ცა მარ­შლის (წი­ნამ­ძღო­ლის) წი­ნა­
აღ­მდე­გო­ბის გა­მო და სა­ი­ნი­ცი­ა­ტი­ვო ჯგუ­ფის სი­სუს­ტის გა­მო იდეა ჩა­ვარ­და.
1894 წლის 30 მა­ისს (ძვ. სტ.) ტფი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­ის თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა
კრე­ბა­ზე გი­ორ­გი თუ­მა­ნოვ­მა აღ­ძრა სა­კითხ­ი, რომ საკ­რე­ბუ­ლოს კვლავ ეშუ­
ამ­დგომ­ლა უმაღ­ლე­სი მმარ­თვე­ლო­ბის წი­ნა­შე კავ­კა­სი­ა­ში, ტფი­ლი­სის გუ­
ბერ­ნი­ა­ში ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბის შე­სა­ხებ. კრე­ბამ გა­ი­ზი­ა­რა მი­სი
აზ­რი და და­ად­გი­ნა, რომ ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­ლი­ყო კო­მი­სი­ა, რო­მელ­საც თა­
ვა­დაზ­ნა­ურ­თა წი­ნამ­ძღო­ლი და­ა­კომ­პლექ­ტებ­და გუ­ბერ­ნი­ის­ ა და მაზ­რე­ბის
მარ­შლე­ბი­სა­გან – მას გი­ორ­გი თუ­მა­ნო­ვი წა­რუდ­გენ­და ამ სა­კითხ­ის შე­სა­ხებ
და­მუ­შა­ვე­ბულ მოხ­სე­ნე­ბას, რო­მელ­საც კო­მი­სია საკ­რე­ბუ­ლოს მო­რიგ ან სა­
გან­გე­ბო კრე­ბას წა­რუდ­გენ­და და მის აზრს მო­ახ­სე­ნებ­და.25 თუ­მა­ნო­ვი თა­ვის
ინი­ცი­ატ
­ ი­ვას სა­ინ­ტე­რე­სოდ და სიღ­რმი­სე­უ­ლად ასა­ბუ­თებ­და: გარ­და ერო­ბის
ზო­გა­დი უპი­რა­ტე­სო­ბი­სა ცენ­ტრა­ლი­ზე­ბულ ბი­უ­როკ­რა­ტი­ა­სა და ად­მი­ნის­ტრა­
ცი­ას­თან, რაც უკ­ვე მრა­ვალ­ჯერ კონ­კრე­ტუ­ლი ფაქ­ტე­ბით და ციფ­რე­ბით იყო

21 ერობა (Земство) მისი დანიშნულება და წესდება. ნიკო ნიკოლაძე, თბილისი, 1882

წელი.
22 რა არის „ზემსტვო“ ანუ ერობა??, გ. თუმანიშვილი. ივერია, 1883, № 11, თებერვალი.
23 თვითმმართველობა, გურგენი, საქართველოს კალენდარი 1890 წლისა (ჩყჟ),
წელიწადი მესამე, თბილისი.
24 ერობა და იმერეთის თავადაზნაურობის კრება, პ. კვალი № 21, 18.05.1897. გვ. 401-402.
25 „მოვიყვანთ მოკლედ ტფილისის გუბერნიის თავად-აზნაურთა კრების
დადგენილებას...“, ივერია, 1894.

44
გან­ხი­ლუ­ლი პრე­სა­ში, ასე­ვე ცხა­დი სი­ტუ­ა­ცი­ის და­ხატ­ვი­სა – რომ სა­დაც 30
წლის წინ რუ­სე­თის ში­და მხა­რე­ე­ბი მზად იყო რე­ფორ­მი­სათ­ვის, ახ­ლა ტფი­
ლი­სის გუ­ბერ­ნი­აც მშვე­ნივ­რად იყო მომ­ზა­დე­ბუ­ლი ერო­ბი­სათ­ვის. თუ­მა­ნო­ვი
– იმ­პე­რი­ის სა­ერ­თო, სა­ერ ­ ო­ბო მოძ­რა­ო­ბის ნი­უ­ან­სე­ბის კარ­გი მცოდ­ნე, რა
თქმა უნ­და ხე­დავ­და მე­ფის რე­ჟი­მის პო­ლი­ტი­კის კავ­კა­სი­ურ წეს­რიგ­საც, რო­
მე­ლიც რუ­სე­თის გა­მოც­დი­ლე­ბით აღ­ჭურ­ვი­ლი მოქ­მე­დებ­და კავ­კა­სი­ა­ში. კერ­
ძოდ, უმაღ­ლე­სი მმარ­თვე­ლო­ბა გა­მუდ­მე­ბით ბლო­კავ­და სა­თა­ვა­დაზ­ნა­ურ ­ ო
საკ­რე­ბუ­ლო­ე­ბის პროგ­რე­სულ წი­ნა­და­დე­ბებს გა­ნათ­ლე­ბი­სა და ეკო­ნო­მი­კის
გან­ვი­თა­რე­ბის მი­მარ­თუ­ლე­ბით და ირი­ბად მი­ა­ნიშ­ნებ­და, რომ საკ­რე­ბუ­ლო,
რო­გორც წო­დებ­რი­ვი ორ­გა­ნო, არ იყო უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლი და კომ­პე­ტენ­ტუ­რი
სა­ერ­თო-­სა­ე­რო პრობ­ლე­მე­ბის გა­დაჭ­რა­ზე ემუ­შა­ვა და პრო­ექ­ტე­ბი ემარ­თა.
მე­ო­რე მხრივ, სოფ­ლის საგ­ლე­ხო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბე­ბიც წო­დებ­რი­ვი იყო და
მას­ში ად­გი­ლობ­რი­ვი ინ­ტე­ლი­გენ­ტუ­რი ძა­ლე­ბის მო­ნა­წი­ლე­ო­ბას გა­მო­რიცხ­
ავ­და,26 თვი­თონ საგ­ლე­ხო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბებს კი სის­ტე­მუ­რი პრობ­ლე­მე­ბის
გა­მო ინ­ტე­ლექ­ტუ­ა­ლუ­რი რე­სურ­სი არ გა­აჩ­ნდა. მე­ტიც, საგ­ლე­ხო რე­ფორ­მის
შე­ყოვ­ნე­ბულ­მა და გა­ჭი­ა­ნუ­რე­ბულ­მა სი­ტუ­ა­ცი­ამ მძი­მე მდგო­მა­რეო­ბა შექ­მნა
სოფ­ლად – გლე­ხო­ბას მძი­მე ტვირ­თად აწ­ვა მათ მი­ერ არ­ჩე­ულ ­ ი სოფ­ლის
სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­თა მო­ხე­ლე­ე­ბის შე­ნახ­ვა, მა­თი გაც­დე­ნი­ლი შრო­მის ანაზღ­ა­უ­
რე­ბა სა­კუ­თა­რი ძა­ლით­ვე და ისი­ნი მუ­დამ ცდი­ლობ­დნენ, ამ თა­ნამ­დე­ბო­ბებ­
ზე, უქო­ნე­ლი და უი­ნი­ცი­ა­ტი­ვო გლე­ხე­ბი აერ­ჩი­ათ, რომ­ლე­ბიც ისე­დაც თე­მის
სარ­ჩე­ნე­ბი იყ­ვნენ და ამით მუ­შა ძა­ლა და­ეზ­ ო­გათ.27 თა­ვის­თა­ვად, მსგავ­სი
შე­მად­გენ­ლო­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლებს არა­ვი­თა­რი ინი­ცი­ა­ტი­ვის აღ­ძვრის და
გან­ვი­თა­რე­ბი­სა­კენ მის­წრა­ფე­ბის შეგ­ნე­ბა და სურ­ვი­ლი არ გა­აჩ­ნდათ. შე­სა­ბა­
მი­სად, კავ­კა­სი­აშ­ ი და სა­ქარ­თვე­ლო­ში იქ­მნე­ბო­და სი­ტუ­ა­ცი­ა, რო­დე­საც უკ­ვე
გან­ვი­თა­რე­ბის გზა­ზე მყო­ფი სოფ­ლის ინ­ტე­ლი­გენ­ცია და თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა
დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლად და ლი­ბე­რა­ლუ­რად გან­წყო­ბი­ლი ძა­ლე­ბი, ე. ი. „მეორე“
და „მესამე ელემენტი“ თა­მაშ­გა­რე მდგო­მა­რე­ო­ბა­ში რჩე­ბოდ­ნენ.
იქ­მნე­ბო­და სი­ტუ­ა­ცი­ა, რო­დე­საც – იმ­პე­რი­ის ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა ზღუ­დავ­და
თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა საკ­რე­ბუ­ლო­ებს, სა­ერ­თო სა­ზო­გა­დო­ე­ბის სა­ხე­ლით ელა­
პა­რა­კათ, მით უმე­ტეს რო­დე­საც მის შიგ­ნით დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი ძა­ლე­ბი უმ­ცი­
რე­სო­ბა­ში იყ­ვნენ, სხვა ფლან­გზე კი „მესამე ელემენტს“სა­ერ­თოდ თი­შავ­და
სოფ­ლის თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის სის­ტე­მი­დან. ამ ვი­თა­რე­ბა­ში ერ­თა­დერ­თი
გა­მო­სა­ვა­ლი ისევ სა­თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო საკ­რე­ბუ­ლო­ებ­ ის პი­რით ერო­ბის ერ­
თხმად და გა­მუდ­მე­ბით მოთხ­ოვ­ნა ჩან­და, რი­თაც ისი­ნი სა­კუ­თა­რი წო­დებ­
რი­ვი უპი­რა­ტე­სო­ბე­ბის ილუ­ზი­ი­დან გა­მოს­ვლის სიგ­ნალს მის­ცემ­დნენ სა­ზო­
გა­დო­ებ­ ას და ცენ­ტრა­ლურ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას მო­უს­პობ­დნენ საკ­რე­ბუ­ლოს
ინ­სტი­ტუ­ცი­ის წო­დებ­რი­ობ­ ა­ზე აქ­ცენ­ტით მა­ნი­პუ­ლა­ცი­ის სა­შუ­ა­ლე­ბას.
თუ­მა­ნო­ვი და საკ­რე­ბუ­ლოს ახალ­გაზ­რდა, დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი ფრთა ცდი­
ლობ­და, თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბა და­ერ­წმუ­ნე­ბი­ნა, რომ მა­თი ში­ში – სა­ერ ­ ო­ბო გა­

26 ერობის პროექტი, ივერია № 53, 07.03.1896, გვ. 3.

27 „ჩვენს წესდებულებას სასოფლო მართველობისას...“, ილია ჭავჭავაძე, ივერია №
184, 24.08.1886/ გვ. 1-2.

45
და­სა­ხა­დის და­წე­სე­ბის მი­მართ არ ქარ­წყლდე­ბო­და ერო­ბა­ზე უა­რის თქმით,
რად­გან მათ მა­ინც მო­უ­წევ­დათ ამ გა­და­სა­ხა­დის გა­დახ­და – კერ­ძოდ, ამ
დრო­ის­თვის ცენ­ტრში უკ­ვე დი­დი ხა­ნია მუ­შავ­დე­ბო­და პრო­ექ­ტი, სა­ერ­თო –
არა სა­კომ­ლო, არა­მედ მი­წის ფარ­თის და ქო­ნე­ბის მი­ხედ­ვით გა­და­სა­ხა­დის
ერო­ბის არ­მქო­ნე მხა­რე­ებ­ზეც გა­სავ­რცე­ლებ­ლად. ამი­ტომ აჯო­ბებ­და, ამ გა­
და­სა­ხა­დის ნა­წი­ლი ად­გილ­ზე დარ­ჩე­ნი­ლი­ყო, ერო­ბის ხელ­ში და გა­დამ­ხდე­
ლებს მის გან­კარგვა­ში თა­ვად­ვე მი­ე­ღოთ მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა.
თუ­მა­ნო­ვი არ­წმუ­ნებ­და სა­ზო­გა­დო­ე­ბას, რომ ყო­ვე­ლი ბჭო­ბა და ყოყ­მა­
ნი, რამ­დე­ნად შე­სა­ბა­მი­სი იყო რუ­სე­თის ერო­ბის დე­ბუ­ლე­ბა ად­გი­ლობ­რი­
ვი პი­რო­ბე­ბი­სათ­ვის, შე­სა­ბა­მი­სი კვლე­ვის, გან­ხილ­ვის და დის­კუ­სი­ის ჯაჭვს
წარ­მო­შობ­და, რაც უნუ­გე­შოდ აჭი­ა­ნუ­რებ­და პრო­ცესს. ტფი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­
ა­ში დაწყ­ე­ბუ­ლი პრო­ცე­სი ისე­დაც და­ა­ყოვ­ნა გლო­ბა­ლურ­მა ცვლი­ლე­ბამ –
ალექ­სან­დრე მე­სა­მის გარ­დაც­ვა­ლე­ბამ და ნი­კო­ლოზ მე­ო­რის გა­მე­ფე­ბამ;
მცი­რეხ­ნი­ან გარ­და­მა­ვალ პე­რი­ოდ­ში გა­ურ­კვე­ვე­ლი იყო, ახალ იმ­პე­რა­ტორს
რა და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა ექ­ნე­ბო­და სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­ობ­ ის მი­მართ. რად­გან გო­
რე­მი­კი­ნის ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნის­ტრად და­ნიშ­ვნის პირ­ველ ხა­ნებ­ში მის­გან
და­დე­ბი­თი სიგ­ნა­ლე­ბი გავ­რცელ­და სა­ე­რო­ბო სა­კითხ­ე­ბის მი­მართ, თუ­მა­ნო­
ვი მო­უ­წო­დებ­და სა­თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო საკ­რე­ბუ­ლოს, და­უყ­ ოვ­ნებ­ლივ ესარ­გებ­
ლა ამინ­დით და სა­ე­რო­ბო პრო­ექ­ტი წა­რედ­გი­ნა, რად­გან „... თუ თა­ვა­დაზ­ნა­
უ­რო­ბა გა­ით­ვა­ლის­წი­ნებს მთა­ვარ­-აზრს ერო­ბი­სას, იგი დარ­წმუნ­დე­ბა, რომ
ამ და­წე­სე­ბუ­ლე­ბის გა­რე­შე შე­უძ­ლე­ბე­ლია მი­სი სუ­ლი­ე­რი და მა­ტე­რი­ა­ლუ­რი
გან­ვი­თა­რე­ბა, და თუ არა თუ მარ­ტო მი­სი, უმი­სოდ შე­უძ­ლე­ბე­ლია მთე­ლი
მხა­რის აღორ­ძი­ნე­ბა, აყ­ვა­ვე­ბა. სა­ე­რო­ბო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბის შე­მო­ღე­ბა პირ­
ვე­ლი ნა­ბი­ჯი იქ­ნე­ბა პროგ­რეს­ი­სა­კენ, ურომ­ლი­სო­დაც ჩვე­ნი წარ­მა­ტე­ბა შე­
უძ­ლე­ბე­ლი­ა. ერო­ბამ უნ­და შეჰ­ქმნას ჩვე­ნის სოფ­ლე­ბი­სათ­ვის ის პი­რო­ბე­ბი,
ურომ­ლი­სო­დაც შე­უძ­ლე­ბე­ლია სოფ­ლის რი­გი­ან გზა­ზე და­ყე­ნე­ბა, იქა­ურ ­ ი
საქ­მე­ე­ბის მოწყ­ო­ბან“.
ვი­თა­რე­ბას ალ­ღო აუ­ღეს და სა­მა­გა­ლი­თო აქ­ტი­უ­რო­ბა წა­მო­იწყ­ეს ქუ­
თა­ი­სის გუ­ბერ­ნი­ის სა­ე­რო­ბო მოღ­ვა­წე­ებ­მაც. 1896 წელს ნ.თ.-ს ავ­ტო­რო­ბით
და­ი­ბეჭ­და მო­წო­დე­ბა, რომ ქუ­თა­ი­სის გუ­ბერ­ნი­ა­საც მი­ე­ბა­ძა ტფი­ლი­სი­სათ­ვის
და ერო­ბის პრო­ექ­ტი შე­ე­მუ­შა­ვე­ბი­ნა. მი­სი აზ­რით, სა­ზო­გა­დო­ე­ბა არ უნ­და
და­ლო­დე­ბო­და ზე­მო­დან წყა­ლო­ბას და ინი­ცი­ა­ტი­ვა თა­ვად უნ­და აე­ღო, მე­
ტიც, მის ლო­ბი­რე­ბა­ზეც კი უნ­და ეზ­რუ­ნა ცენ­ტრში და იქ „წარმომადგენელი“
გა­ე­ჩი­ნათ, რო­მე­ლიც ყო­ველ­გვა­რი სა­შუ­ა­ლე­ბით, პრო­ტექ­ცი­ი­თა და ა. შ. და­
ეხ­მა­რებო­და სა­კითხ­ის და­დე­ბი­თად გა­დაწყ­ვე­ტას.28
1897 წე­ლის 8 მა­ისს, ქუ­თა­ი­სის გუ­ბერ­ნი­ის თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა კრე­ბამ მო­
ის­მი­ნა სა­თა­ნა­დო სა­ბი­უ­ჯე­ტო გა­ან­გა­რი­შე­ბით და­სა­ბუ­თე­ბუ­ლი, ერო­ბის სა­ჭი­
რო­ე­ბის ამ­სახ­ვე­ლი მოხ­სე­ნე­ბა,29 მო­ი­წო­ნა და და­ად­გი­ნა, რომ თხოვ­ნით მი­
ე­მარ­თათ უმაღ­ლე­სი მმარ­თვე­ლო­ბი­სათ­ვის გუ­ბერ­ნი­აშ­ ი ერო­ბი­სა და ნა­ფიც

28 რამდენიმე სიტყვა ჩვენში „ერობის“ შემოღების შესახებ, ნ.თ., ივერია № 30,

09.02.1896, გვ. 3.
29 ქუთაისის თავად-აზნაურობის მოხსენება ერობის შესახებ, მოამბე № 3, მარტი, 1898
წელი, გვ. 60-78.

46
მსა­ჯულ­თა სა­სა­მარ­თლოს შე­მო­ღე­ბის შე­სა­ხებ.30 პრე­სა მო­წო­ნე­ბით შეხ­ვდა ამ
ინი­ცი­ატ­ ი­ვას და აღ­ნიშ­ნავ­და, რომ, რო­გორც იქ­ნა, საკ­რე­ბუ­ლომ გა­ამ­ არ­თლა
თა­ვი­სი მა­ღა­ლი მო­წო­დე­ბა და – „დაადგა ნამდვილ მოქალაქეობრივ გზას“.
ამ მოძ­რა­ობ­ ის წა­ხა­ლი­სე­ბი­სათ­ვის კარ­გი ფო­ნი შექ­მნა ში­ნა­გან საქ­მე­
თა მი­ნის­ტრის – გო­რე­მი­კი­ნის „გედის სიმღერამ“, რო­მელ­მაც გა­და­ყე­ნე­ბის
წინ და­იწყო ერო­ბის არ­მქო­ნე „ევროპულ“ გუ­ბერ­ნი­ებ­ში, ერო­ბის გა­ტა­რე­ბის
მო­სამ­ზა­დე­ბე­ლი სა­მუ­შა­ოე­ ­ბი. მან კავ­კა­სი­ის მთა­ვარ­მარ­თე­ბელს, გო­ლი­ცინს
აც­ნო­ბა, რომ სა­ერ ­ ო­ბო ხარ­ჯთაღ­რიცხ­ვის და­გეგ­მი­ლი ვა­დის ამო­წურ­ვამ­
დე, 1898 წლამ­დე, გა­მო­ეკ­ვლი­ათ სტავ­რო­პო­ლის გუ­ბერ­ნი­ის მდგო­მა­რე­ო­ბა
(სტავ­რო­პო­ლის გუ­ბერ­ნი­ის თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა საკ­რე­ბუ­ლომ მა­ნამ­დე თა­ვად
ითხ­ო­ვა ერო­ბის და­ნერ­გვა) და მი­ე­წო­დე­ბი­ნათ დას­კვნა, მზად იყო თუ არა
გუ­ბერ­ნია ერო­ბი­სათ­ვის – არ­სე­ბუ­ლი დე­ბუ­ლე­ბის შე­სა­ბა­მი­სად, თუ ად­გი­
ლობ­რივ, გარ­კვე­უ­ლი სა­ხეც­ვლი­ლე­ბე­ბით.31
ტფი­ლი­სის კო­მი­სი­ის მუ­შა­ო­ბა მა­ინც გა­ჭი­ა­ნურ­და, 1896 წელს, წი­ნას­წა­რი
გან­ხილ­ვე­ბის შემ­დეგ,32 მომ­დევ­ნო – 1897 წელს კო­მი­სი­ის ხელ­მძღვა­ნე­ლის
თა­ვად კ. ი. მუხ­რან­ბა­ტო­ნის გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბით, კო­მი­სი­ის მუ­შა­ო­ბას სის­ტე­
მა­ტუ­რი, ყო­ველ­კვი­რე­უ­ლი ხა­სი­ა­თი ჰქო­ნო­და და სა­ჭი­რო­ე­ბის შემ­თხვე­ვა­ში
მაზ­რე­ბის წი­ნამ­ძღო­ლე­ბიც მი­ეწ­ვი­ათ.33 მა­ლე კო­მი­სი­ამ გეგ­მის შე­სა­მუ­შა­ვებ­
ლად შე­მად­გენ­ლო­ბა და­ა­კომ­პლექ­ტა: თა­ვა­დე­ბი ილია ჭავ­ჭა­ვა­ძე და გ. ი.
ორ­ბე­ლი­ან­ ი, ა. ი. კო­ბი­აშ­ვი­ლი, გი­ორ­გი ჟუ­რუ­ლი და თა­ვა­დი გი­ორ­გი თუ­
მა­ნო­ვი.34
კო­მი­სი­ამ – კერ­ძოდ, გი­ორ­გი ჟუ­რულ­მა35 და გი­ორ­გი თუ­მა­ნოვ­მა და­
ა­მუ­შა­ვეს ერო­ბის პრო­ექ­ტი ტფი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­ი­სათ­ვის. პრო­ექ­ტის მი­ხედ­
ვით არ­სე­ბუ­ლი დე­ბუ­ლე­ბა უც­ვლე­ლად გად­მო­დი­ო­და, თუმ­ცა უნ­და შეს­წო­
რე­ბუ­ლი­ყო ად­გი­ლობ­რი­ვი პი­რო­ბე­ბის გა­მო რამ­დე­ნი­მე მუხ­ლი, კერ­ძოდ,
მი­წე­ბის სიმ­ცი­რის გა­მო ხმოს­ნე­ბის ცენ­ზი უნ­და და­წე­უ­ლი­ყო, სოფ­ლის სა­
ზო­გა­დო­ე­ბე­ბის არ­ჩე­ვა­ში უნ­და გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბუ­ლი­ყო ასე­ვე ად­გი­ლობ­რივ
სო­ფელ­თა სა­შუ­ა­ლო რიცხ­ოვ­ნო­ბა და ისე გა­მოჭ­რი­ლი­ყო სა­ზო­გა­დო­ე­ბის
საზღ­ვრე­ბი, რო­მე­ლიც ტფი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­ის შემ­თხვე­ვა­ში თე­მის საზღ­ვრებს
უნ­და დამ­თხვე­ოდ ­ ა და იმ მხა­რე­ებ­ში, სა­დაც თა­ვა­დაზ­ნა­ურ­ ო­ბა უმ­ცი­რე­სო­ბა­ში
იყო (ა­ხალ­ცი­ხე­-ა­ხალ­ქა­ლა­ქის და ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რე­ბი) ხმო­სან­თა არ­ჩე­ვა
სა­ერ­თო სა­ზო­გა­დო კრე­ბის სა­ხით მომ­ხდა­რი­ყო.36 შე­სა­ბა­მი­სად, ტფი­ლი­სის
გუ­ბერ­ნი­ის მო­დელ­ში ერო­ბის ხმოს­ნე­ბის და­კომ­პლექ­ტე­ბა­ში პირ­ველ ად­
გილ­ზე – მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი (თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბა) იდ­გე­ბო­და, შემ­დგომ სოფ­ლის

30 „28 იანვარს ქუთაისის სადეპუტატო საკრებულოში...“, კვალი № 6, 02.02.1897, გვ. 127.

31 ერობის მართველობის შემოღების შესახებ ჩვენში, მწყემსი № 12, 30.06.1897, გვ. 10-12.
32 „მკითხველს ეხსომება...“, კვალი, № 3, 03.03.1896. გვ. 161.
33 ერობა ტფილისის გუბერნიაში, ცნობის ფურცელი № 368, 06.11.1897, გვ. 2.
34 ერობის გამო ტფილისის გუბერნიაში, ივერია № 381, 25.11.1897, გვ. 2.
35 „ბ. ნ. გ. ჟურულს შეუდგენია..“, კვალი № 3, 10.01.1898, გვ. 39.
36 „ამ ჟამათ თბილსის გუბერნიის სათავად-აზნაურო კამისია მუშაობს...“, კვალი № 49,
23.11.1897. გვ. 863-864.

47
სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი და შემ­დეგ – ბე­გე­ბი, აღ­ლა­რე­ბი და
მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბი. მო­სამ­ზა­დე­ბე­ლი სა­მუ­შა­ო­ე­ბის გან­მავ­ლო­ბა­ში ერო­ბის ხმო­
სან­თა რიცხ­ვი და­ზუს­ტდა37 და შემ­დე­გი სა­ხე მი­ი­ღო:
• გო­რის მაზ­რა­ში აირ­ჩე­ოდ ­ ა 40 ხმო­სა­ნი (24 მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი­დან, 2 – ქა­
ლა­ქის სა­ზო­გა­დო­ე­ბი­დან, 14 – სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ებ­ ე­ბი­დან), სა­გუ­
ბერ­ნი­ოს­თვის, მათ­გან – 7;
• ტფი­ლი­სის მაზ­რა­ში – 25 (15 – მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი­დან, 4 – ქა­ლა­ქის სა­ზო­
გა­დო­ე­ბი­დან, 6 – სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი­დან), სა­გუ­ბერ­ნი­ოს­თვის,
მათ­გან – 4;
• ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რა­ში – 25 (9 მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი­დან, 7 ქა­ლა­ქის სა­ზო­გა­დო­ე­
ბი­დან, 9 სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი­დან), სა­გუ­ბერ­ნი­ოს­თვის მათ­გან – 4;
• თე­ლა­ვის და თი­ა­ნე­თის მაზ­რებ­ში (გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლად, რად­გან მე­
მა­მუ­ლე­ე­ბის სა­კუთ­რე­ბა ორი­ვე მაზ­რა­ში იყო გაბ­ნე­ულ ­ ი) – 30 (18
– მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი­დან, 2 – ქა­ლა­ქის სა­ზო­გა­დო­ე­ბი­დან, 10 – სოფ­ლის
სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი­დან), სა­გუ­ბერ­ნი­ოს­თვის მათ­გან – 5;
• სიღ­ნა­ღის მაზ­რა­ში – 25 (14 მე­მა­მუ­ლე­ებ­ ი­დან, 2 ქა­ლა­ქის სა­ზო­გა­დო­ე­
ბი­დან, 8 სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი­დან), სა­გუ­ბერ­ნი­ოს­თვის მათ­გან – 4;
• დუ­შე­თის მაზ­რა­ში – 25 (15 მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი­დან, 2 ქა­ლა­ქის სა­ზო­გა­დო­ე­
ბი­დან, 8 სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი­დან), სა­გუ­ბერ­ნი­ოს­თვის მათ­გან – 4;
• ახალ­ცი­ხის მაზ­რა­ში – 15 (8 ქა­ლა­ქის სა­ზო­გა­დო­ე­ბი­დან, 7 სოფ­ლის
სა­ზო­გა­დო­ებ­ ე­ბი­დან), სა­გუ­ბერ­ნი­ოს­თვის მათ­გან – 2,
• ახალ­ქა­ლა­ქის მაზ­რა­ში – 15 (8 ქა­ლა­ქის სა­ზო­გა­დო­ე­ბი­დან, 7 სოფ­
ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი­დან), სა­გუ­ბერ­ნი­ოს­თვის მათ­გან – 2.
სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბი­სათ­ვის კი მათ­გან 32 ხმო­სა­ნი აირ­ჩე­ო­და.38 შე­დე­გად,
ჯამ­ში მთელს გუ­ბერ­ნი­ა­ში, სა­მაზ­რო ერო­ბის ხმო­სან­თა შო­რის თა­ვად­-აზ­
ნა­ურ­თა (მე­მა­მუ­ლე­თა) – 95, ქა­ლა­ქის სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­თა – 35 და სოფ­ლის
სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბის 70 წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი იქ­ნე­ბო­და, რაც 1890 წლის დე­ბუ­
ლე­ბით სა­ვალ­დე­ბუ­ლო თა­ნა­ფარ­დო­ბას (თა­ვად­-აზ­ნა­უ­რო­ბა, ნა­ხე­ვარ­ზე მე­
ტი) ზუს­ტად არ შე­ე­სა­ბა­მე­ბო­და, თუმ­ცა პრინ­ცი­პუ­ლად არ გან­სხვავ­დე­ბო­და
მის­გან.
აღ­ნიშ­ნუ­ლი პრო­ექ­ტი მაზ­რე­ბის თა­ვა­დაზ­ნა­ურ­თა წი­ნამ­ძღო­ლებს და­
ეგ­ზავ­ნათ, წი­ნა­და­დე­ბით, რომ მო­ეწყ­ოთ მის გან­სა­ხილ­ვე­ლად კრე­ბე­ბი და
დად­გე­ნი­ლე­ბე­ბი სა­გუ­ბერ­ნიო კრე­ბა­ზე წარ­მო­ედ­გი­ნათ.39
წლის სა­გუ­ბერ­ნიო კრე­ბა­ზე პრო­ექ­ტის გან­ხილ­ვას დი­დი დის­კუ­სია და
სკან­და­ლი მოყ­ვა. პრო­ექ­ტის წი­ნა­აღ­მდეგ საკ­რე­ბუ­ლოს წი­ნამ­ძღოლ­მა, გ. ი.

37 თავდაპირველი გათვლით მათი რაოდენობა შემდეგი უნდა ყოფილიყო: გორის

მაზრაში აირჩეოდა – 35 ხმოსანი. ტფილისის მაზრაში – 30. ბორჩალოს მაზრაში – 25.
თელავის და თიანეთის მაზრაში – 25. სიღნაღის მაზრაში – 20. დუშეთის მაზრაში −
20. ახალციხის მაზრაში − 15. ახალქალაქის მაზრაში − 15; საგუბერნიო ერობისათვის
კი მათგან 32 ხმოსანი. ერობა ტფილისის გუბერნიაში, ცნობის ფურცელი № 363,
06.11.1897, გვ. 1.
38 Записка Тифлисской дворянской комиссий по введению земскихь учреждений в
Тифлисской губ. Тифлис, 1898 г.
39 ერობის საქმე ჩვენში, ივერია № 453, 11.02.1889, გვ. 2.

48
ორ­ბე­ლი­ან­მა გა­ილ ­ აშ­ქრა; მი­სი არ­გუ­მენ­ტე­ბი ძვე­ლი, უკ­ვე გა­და­ღე­ჭი­ლი და
მრა­ვალ­გზის უარ­ყო­ფი­ლი იყო სა­ე­რო­ბო ენ­თუ­ზი­ას­ტე­ბის მი­ერ:
• ხალ­ხი მზად არ არის ერო­ბი­სათ­ვის. გა­უნ­ ათ­ლე­ბე­ლი და ჩა­მორ­
ჩე­ნი­ლია და ერო­ბის მი­ცე­მა პი­რი­ქით, სა­წამ­ლა­ვი­ვით იმოქ­მე­დებს
მათ­ზე.
• ამას­თა­ნა­ვე ერო­ბა ძვი­რი სი­ამ­ ოვ­ნე­ბა­ა, გა­და­სა­ხა­დებს გაზ­რდის
არაპ­რო­პორ­ცი­უ­ლად – თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა სა­ზა­რა­ლოდ.
• ორ­ბე­ლი­ან­მა გა­ი­მე­ო­რა ვე­ლიჩ­კოს თე­ზა, რომ პო­ტენ­ცი­უ­რი ხმოს­
ნე­ბის (გან­სა­კუთ­რე­ბით გლეხ­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის) რუ­სუ­ლი ენის
არ­ცოდ­ნის გა­მო ერო­ბის მუ­შა­ო­ბა ვერ გა­ი­მარ­თე­ბო­და.
• ერო­ბა­ში „სხვა ელემენტი“ (სხვა ეროვ­ნე­ბის მო­სახ­ლე­ო­ბა, ძი­რი­თა­
დად სომ­ხე­ბი) გა­ბა­ტონ­დე­ბა და მრა­ვა­ლე­რო­ვა­ნი მო­სახ­ლე­ო­ბა სა­ე­
რო­ბო სა­კითხ­ებ­ ის გა­დაწყ­ვე­ტი­სას მუდ­მი­ვად კონ­ფლიქ­ტში იქ­ნე­ბა.40
დის­კუ­სია გა­ჭი­ა­ნურ­და და გაგ­რძელ­და მომ­დევ­ნო წელ­საც; 1899 წელს
მო­წი­ნა­აღ­მდე­გე­თა ბა­ნა­კი გა­ფარ­თოვ­და – კრე­ბა­ზე ერო­ბის წი­ნა­აღ­მდეგ თა­
ვა­დე­ბი ი. ს. ჭავ­ჭა­ვა­ძე და ნ. დ. ან­დრო­ნი­კაშ­ვი­ლი გა­მო­ვიდ­ნენ, რომ­ლე­ბიც
კვლავ გა­და­სა­ხა­დე­ბის თე­მას ეჭი­დე­ბოდ­ნენ: მა­თი ლო­გი­კით, თუ­კი ერო­ბას
დას­თან­ხმდე­ბოდ­ნენ, სა­ე­რო­ბო გა­და­სა­ხა­დის – თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბას და­აწ­ვე­
ბო­და თავს, რად­გან გა­და­სა­ხა­დი მი­წას და­ე­დე­ბო­და, რომ­ლის 34 % გუ­ბერ­
ნი­ა­ში მათ ხელ­ში იყო, ხო­ლო გლე­ხო­ბა კი 4 %-ს ფლობ­და. მა­თი თქმით,
უმ­ჯო­ბე­სი იყო, სა­ე­რო­ბო ხარ­ჯე­ბის ტვირ­თი კვლავ გლე­ხო­ბას დარ­ჩე­ნო­და
(რო­მე­ლიც „საკომლო გადასახადს“, მი­წის გა­და­სა­ხადს, ბე­გა­რას და სხვა
წვრილ გა­და­სა­ხა­დებს იხ­დი­და), რად­გან თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა წო­დე­ბა „მუქთა-
მჭამელა არ იყო“ და მარ­თა­ლი­ა, არა­ო­ფი­ცი­ა­ლუ­რად, მაგ­რამ კვლავ გა­ნაგ­
რძობ­და მნიშ­ვნე­ლო­ვან საქ­ვეყ­ნო სამ­სა­ხურს და შვი­ლებს სამ­ხედ­რო სამ­სა­
ხურ­ში აგ­ზავ­ნი­და.41 ეს უსუ­სუ­რი არ­გუ­მენ­ტე­ბი სა­ფუძ­ვლი­ა­ნად გა­ა­ნად­გუ­რა
ილია ჭავ­ჭა­ვა­ძემ სა­პა­სუ­ხო სიტყ­ვა­ში42 და კვლავ შე­ახ­სე­ნა მო­წი­ნა­აღ­მდე­
გე­ებს, რომ გა­და­სა­ხა­დის ში­შით ერო­ბის და­წუ­ნე­ბა უგუ­ნუ­რი საქ­ცი­ე­ლი იყო,
რად­გან წო­დე­ბა ამ ახალ გა­და­სა­ხადს მა­ინც ვერ აიც­დენ­და; ამა­ვე დროს
მან მო­ა­გო­ნა კრე­ბას რომ თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბა 1887 წლი­დან უკ­ვე იხ­დი­და ამ
„საშინელ“ სა­ე­რო­ბო გა­და­სა­ხადს, თუმ­ცა ძა­ლი­ან მცი­რეს, ამი­ტომ მის არ­სე­
ბო­ბას არც კი ამ­ჩნევ­დნენ. ახა­ლი სა­ერ ­ ო­ბო გა­და­სა­ხა­დის შემ­თხვე­ვა­ში, მარ­
თა­ლი­ა, მი­სი ოდე­ნო­ბა გა­იზ­რდე­ბო­და, მაგ­რამ იგი მი­წი­სა და შე­მო­სავ­ლის

40 „თბილისის თავად-აზნაურობა, კავკასიის სწავლა-განათლებისა და კულტურის

შუაგულში...“, მეურნე № 12-13, 13.07.1897, გვ. 1-3. შინაური მიმოხილვა, მოამბე № 1,
იანვარი, 1899 წელი. გვ. 75-86. О введений земских учреждений в Тифлисской губерний.
Туманов Г.М. Изд. Газ. Новое обозрение, Тифлись, 1897 г.
41 შინაური მიმოხილვა, მოამბე № 3, მარტი, 1899 წელი. გვ. 90-104.
42 ისევე როგორც 1897 წელს, სადაც მოწინააღმდეგეთა არგუმენტები ილია ჭავჭავაძემ
ერთი კითხვით დაანგრია – „[ერობის პროექტით] ჩვენ გვირჩევენ ჩვენივე ფულის
გამგებელნი ვიყვნეთ. ჩვენ ერობის კასას ამჟამად 600 000 მანეთს ვაძლევთ და რატომ
ჩვენ თვითონ არ უნდა ვხმარობდეთ და განვაგებდეთ ამ ფულს, როგორც ჩვენს
საჭიროებებს შეეფერება? ვის აქვს ამის რაიმე საწინააღმდეგო?“, კითხვას დარბაზმა
აპლოდისმენტებით უპასუხა. О введений земских учреждений в Тифлисской губерний.
Туманов Г. М. Изд. Газ. Новое обозрение, Тифлись, 1897 г. გვ. 51-52.

49
პრო­პორ­ცი­ულ ­ ი იქ­ნე­ბო­და და, ამას­თა­ნა­ვე, ად­გი­ლობ­რი­ვი გა­და­სა­ხა­დის ნა­
წი­ლის გან­კარ­გვა მათ ხელ­ში გა­და­ვი­დო­და.
სა­ე­რო­ბო ინი­ცი­ა­ტო­რე­ბის პროგ­ნო­ზი გა­მარ­თლდა – 1900 წლის ზაფ­
ხულ­ში, რე­ფორ­მის შე­დე­გად გა­და­სა­ხად­თა ახა­ლი სის­ტე­მა ამოქ­მედ­და; და­
წეს­და ქო­ნე­ბის ახ­ლე­ბუ­რი გა­და­სა­ხა­დი, მი­წის ფარ­თის მი­ხედ­ვით. თა­ვად­-
აზ­ნა­უ­რებ­საც შე­სა­ბა­მი­სი სა­ხელ­მწი­ფო გა­და­სა­ხა­დი და­ე­დოთ და სა­ე­რო­ბო
გა­და­სა­ხა­დის ნა­წი­ლი გა­ეზ­ არ­დათ, თუმ­ცა მი­სი გან­კარ­გვის უფ­ლე­ბა კი, რა
თქმა უნ­და, და­კარ­გეს ერო­ბა­ზე უა­რის თქმით. ამ დრო­ი­დან მო­ყო­ლე­ბუ­ლი,
ახა­ლი სის­ტე­მით იკ­რი­ბე­ბო­და სა­ხელ­მწი­ფო და სა­ე­რო­ბო (ად­გი­ლობ­რი­ვი)
გა­და­სა­ხა­დი, რო­მე­ლიც ერო­ბის არარ­სე­ბო­ბის გა­მო კვლავ ცენ­ტრა­ლი­ზე­
ბუ­ლად, მე­ფის­ნაც­ვლის (მთა­ვარ­მარ­თებ­ლის) კან­ცე­ლა­რი­ის სა­ერ ­ ო­ბო გან­
ყო­ფი­ლე­ბის მი­ერ გა­წე­რი­ლი სამ­წლი­ა­ნი პროგ­რა­მით იხარ­ჯე­ბო­და ად­გი­
ლობ­რი­ვი მო­ხ­ე­ლე­ე­ბის მი­ერ; ად­გი­ლებ­ზე ამ პრო­ცე­სის უზ­რუნ­ველ­სა­ყო­ფად
ერ­თგვა­რი სუ­რო­გა­ტე­ბი – „განმკარგულებელი კომიტეტები“ იყო ჩა­მო­ყა­ლი­
ბე­ბუ­ლი.43 ამა­ვე დროს, სა­ე­რო­ბო გა­და­სა­ხა­დი კავ­კა­სი­ის მას­შტა­ბით ჯამ­დე­
ბო­და და შემ­დეგ ნა­წილ­დე­ბო­და ყვე­ლა გუ­ბერ­ნი­ა­ზე ერ­თად;44 ეს კი ქმნი­და
უსა­მარ­თლო­ბის გან­ცდას, რო­მე­ლიც ყვე­ლა­ზე ქმე­დით არ­გუ­მენ­ტად იქ­ცე­ო­
და ერო­ბის სა­ჭი­რო­ებ­ ის და­სა­ბუ­თე­ბი­სას – კერ­ძოდ, ცალ­კე­უ­ლი გუ­ბერ­ნია
ერო­ბის გა­და­სა­ხა­დით ბი­უ­ჯეტ­ში აგ­ზავ­ნი­და იმა­ზე მეტს, ვიდ­რე შემ­დგომ იბ­
რუ­ნებ­და სა­კუ­თა­რი სა­ჭი­რო­ე­ბე­ბის და­საკ­მა­ყო­ფი­ლებ­ლად, თუნ­დაც ად­მი­
ნის­ტრა­ცი­ის ხე­ლით (მა­გა­ლი­თად, ქუ­თა­ი­სის გუ­ბერ­ნია კრებ­და 660 000 მა­
ნე­თამ­დე და მას უბ­რუნ­დე­ბო­და 330 000 მა­ნე­თამ­დე45) ანუ გან­ვი­თა­რე­ბუ­ლი
გუ­ბერ­ნი­ე­ბის შე­მო­სა­ვა­ლი იჭ­რე­ბო­და და ემა­ტე­ბო­და ნაკ­ლე­ბი შე­მო­სავ­ლის
მქო­ნე გუ­ბერ­ნი­ებს. ერ­თი მხრივ, ეს სქე­მა, შე­საძ­ლო­ა, სა­მარ­თლი­ა­ნად ჩან­
დეს ჩა­მორ­ჩე­ნი­ლი მხა­რე­ებ­ ის სუბ­სი­დი­რე­ბის თვალ­საზ­რი­სით, მარ­თა­ლი­ა,
რამ­დე­ნა­დაც ვერც ერ­თი გუ­ბერ­ნი­ის გა­დამ­ხდე­ლე­ბი თვი­თონ ვერ მო­ნა­წი­
ლე­ობ­დნენ სა­კუ­თა­რი წი­ლის გან­კარ­გვა­ში და მე­ტიც, არ ხდე­ბო­და რე­ა­ლუ­
რი კვლე­ვა ად­გი­ლობ­რი­ვი სა­ჭი­რო­ე­ბე­ბი­სა, გა­და­სა­ხა­დე­ბის მსგავს ცირ­კუ­
ლა­ცი­ას შე­დე­გი არ მოჰ­ქონ­და – ღა­რი­ბი გუ­ბერ­ნი­ე­ბი ვერ ვი­თარ­დე­ბოდ­ნენ,
შე­მო­სავ­ლი­ან­ ი მხა­რე­ე­ბი კი და­ნაკ­ლისს გრძნობ­დნენ და უკ­მა­ყო­ფი­ლო­ე­ბი
რჩე­ბოდ­ნენ.
მოგ­ვი­ან­ ე­ბით, კავ­კა­სი­ის მა­გა­ლით­ზე, ფი­ლი­პე გო­გი­ჩაშ­ვი­ლი ძალ­ზე ცხა­
დად ასა­ბუ­თებ­და ერო­ბის სარ­გებ­ლი­ა­ნო­ბის პერ­სპექ­ტი­ვას; მი­სი გა­ან­გა­რი­
შე­ბით, მა­გა­ლი­თი­სათ­ვის, თუ­კი ერო­ბის მქო­ნე მხა­რე­ებ­ში, სა­შუ­ა­ლოდ ბი­უჯ­ ე­
ტის 20 % სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბას ხმარ­დე­ბო­და, იმა­ვე საქ­მის­თვის კავ­კა­სი­ის
სა­ე­რო­ბო ბი­უ­ჯე­ტი­დან 3 % იყო გა­და­დე­ბუ­ლი; რუ­სე­თის ერო­ბე­ბი ჯან­დაც­ვა­ზე
28 %-ს ხარ­ჯავ­დნენ, კავ­კა­სი­ა­ში – 10 %-ს; ვე­ტე­რი­ნა­რი­ის საქ­მე­ზე რუ­სეთ­ში
2% იხარ­ჯე­ბო­და, – კავ­კა­სი­ა­ში – 0,9 %. სა­მა­გი­ე­როდ კავ­კა­სი­ა­ში სა­ერ ­ ო­ბო

43 ერობა და იმერეთის თავად-აზნაურობის კრება, პ. კვალი № 21, 18.05.1897. გვ. 401-402.

44 ერობა ჩვენში, პ. ს-ძე. კვალი № 16, 13.04.1897. გვ. 311-313.
45 ერობა და იმერეთის თავად-აზნაურობის კრება, პ., კვალი № 21, 18.05.1897. გვ.
401-402.

50
ბი­უ­ჯე­ტის – ხა­ზი­ნას გა­და­ეც­ ე­მო­და სა­ხელ­მწი­ფო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბე­ბის შე­სა­ნა­
ხად, რო­ცა რუ­სე­თის ერო­ბის მქო­ნე მხა­რე­ე­ბი­დან იმა­ვე და­ნიშ­ნუ­ლე­ბით სა­
შუ­ა­ლოდ 3% გა­მო­ი­ყო­ფო­და.46
სა­ბო­ლოო ჯამ­ში ერო­ბის პრო­ექ­ტის ჩაგ­დე­ბის შე­დე­გად, მხა­რე­ში შე­იქ­
მნა სი­ტუ­ა­ცი­ა, რო­მელ­საც თა­ნა­მედ­რო­ვე პუბ­ლი­ცის­ტე­ბი სხარ­ტუ­ლად ახა­სი­
ა­თებ­დნენ – „მოვალეობა იზრდება, უფლება კი ჯერ არასად ჩანს“.47
ცენ­ტრა­ლურ­მა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ მა­ინც არ მო­იმ­დუ­რა „ბრწყინვალე
წოდება“ – ტფი­ლი­სი­სა და ქუ­თა­ის­ ის გუ­ბერ­ნი­ებ­ში სა­გა­და­სა­ხა­დო კა­ნო­ნის
ამოქ­მე­დე­ბა 1903 წლამ­დე გა­და­დო და თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბას არ­სე­ბუ­ლი გა­და­
სა­ხა­დე­ბის ჩარ­ჩო­ში დაგ­რო­ვი­ლი ვა­ლე­ბი ჩა­მო­ა­წე­რა.48
1900 წლი­დან 1905 წლამ­დე სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­ო­ბა კვლავ ინერ­ცი­ით
გრძელ­დე­ბო­და – ქარ­თუ­ლი პრე­სის გან­ვი­თა­რე­ბის კვალდაკ­ვალ ერო­ბის
სა­კითხ­ის პრო­პა­გან­და უფ­რო ინ­ტენ­სი­უ­რი გახ­და, თუმ­ცა პრო­ცე­სის ინ­სტი­ტუ­
ცი­უ­რი დი­ნე­ბა კვლავ სა­თა­ვა­დაზ­ნა­ურ ­ ო საკ­რე­ბუ­ლო­ებ­ში გრძელ­დე­ბო­და და
უსაშ­ვე­ლოდ ჭი­ა­ნურ­დე­ბო­და.
ტრა­დი­ცი­ულ­ ად აქ­ტი­უ­რობ­და ქუ­თა­ი­სის გუ­ბერ­ნი­ა; 1901 წლის 4 ოქ­ტომ­
ბერს, ქუ­თა­ის­ში გა­მარ­თულ კავ­კა­სი­ის ექიმ­თა მე­ო­რე კრე­ბა­ზე, დი­მიტ­რი ნა­
ზა­როვ­მა, ქუ­თა­ი­სის ექიმ­თა სა­ზო­გა­დო­ე­ბის სა­ხე­ლით წა­იკ­ ითხა მოხ­სე­ნე­ბა
ერო­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბის შე­სა­ხებ, რო­მე­ლიც ყვე­ლა­ზე გა­მოც­დი­ლი და სა­სურ­
ვე­ლი გზა იქ­ნე­ბო­და სა­ხალ­ხო ჯან­მრთე­ლო­ბის პრო­ბლე­მე­ბის გა­და­საჭ­რე­
ლად.49
1903 წლის 3 თე­ბერ­ვალს, შო­რაპ­ნის მაზ­რის თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა კრე­ბა­
ზე კვლავ დად­გა ერო­ბის სა­კითხ­ი; მაზ­რის და გუ­ბერ­ნი­ის სა­მე­ურ­ნეო საქ­
მე­თა პრობ­ლე­მე­ბის და ინ­ფრას­ტრუქ­ტუ­რის მო­წეს­რი­გე­ბის გზად დამ­სწრე­
ებს სოფ­ლის მე­ურ­ნე­ო­ბი­სა და მრეწ­ვე­ლო­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბე­ბის შემ­სწავ­ლე­ლი
ერ­თ-ერ­თი სექ­ცი­ის ხელ­მძღვა­ნელ­მა – ვლა­დი­მერ სტა­რო­სელ­სკიმ ერო­ბის
ამოქ­მე­დე­ბა შეს­თა­ვა­ზა და წა­მო­ა­ყე­ნა წი­ნა­და­დე­ბა, საკ­რე­ბუ­ლოს შე­სა­ბა­მი­სი
თხოვ­ნით მი­ე­მარ­თა მთავ­რო­ბი­სათ­ვის;50 იდეა კვლავ თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა ნა­
წი­ლის წი­ნა­აღ­მდე­გო­ბამ შე­ა­ფერ­ხა, რომ­ლე­ბიც ვერ ურიგ­დე­ბოდ­ნენ გა­და­
სა­ხა­დის და­წე­სე­ბის სა­კითხს გზე­ბის მშე­ნებ­ლო­ბი­სათ­ვის, რად­გან გლე­ხებ­საც
და მა­თაც ერ­თნა­ი­რი ვალ­დე­ბუ­ლე­ბა უნ­და აე­ღოთ.
1903 წელს ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის ინი­ცი­ატ ­ ი­ვა კავ­კა­სი­ის სა­იმ­პე­რა­ტო­რო
სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო სა­ზო­გა­დო­ე­ბის კრე­ბა­ზეც წა­მო­ა­ყე­ნეს, სა­დაც შე­სა­ბა­
მი­სი მოხ­სე­ნე­ბა ავე­ტის სა­ა­კოვ­მა წა­რად­გი­ნა, რო­მე­ლიც მო­ი­წო­ნეს51 და შემ­

46 ნარკვევი (ჟურნალ-გაზეთებიდან), ივერია № 238, 17.10.1904, გვ. 3.

47 შინაური მიმოხილვა, ლალი (გიორგი ლასხიშვილი), მოამბე № 2, თებერვალი, 1900
წელი. გვ. 65-76.
48 შინაური მიმოხილვა, ლალი (გიორგი ლასხიშვილი), მოამბე № 7, ივლისი, 1900
წელი. გვ. 62-74.
49 „30 სექტემბერს გაიხსნა...“, კვალი № 41, 07.10.1901, გვ. 867.
50 შორაპნის მაზრის თავად-აზნაურთა კრება, ცნობის ფურცელი № 2082, 28.02.1903, გვ. 3.
51 ერობის საკითხი სასოფლო-სამეურნეო საზოგადოებაში, ცნობის ფურცელი № 2091,
09.03.1903, გვ. 1

51
დგომ­ში წიგ­ნა­დაც და­ი­ბეჭ­და.52
ამ დრო­ი­დან იწყ­ებ­ ა ად­გი­ლობ­რი­ვი სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­ო­ბის უფ­რო მჭიდ­
რო კო­ორ­დი­ნა­ცია რუ­სე­თის სა­ერ­თო პრო­ცე­სებ­თან; პრე­სა უფ­რო აქ­ტი­უ­
რად აშუ­ქებ­და ცენ­ტრში მიმ­დი­ნა­რე სა­ე­რო­ბო დის­კუ­სი­ებს და, მე­ო­რე მხრივ,
ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის სა­კითხი გა­ნა­პი­რა მხა­რე­ებ­ში ნელ­-ნე­ლა ცენ­ტრა­ლუ­რი
პრე­სის ინ­ტე­რე­სიც გახ­და. პა­რა­ლე­ლუ­რად ამ დრო­ი­დან სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­
ო­ბა გრძნობ­და რა მო­ახ­ლო­ე­ბულ დიდ სო­ცი­ა­ლურ მღელ­ვა­რე­ბა­სა და პო­
ლი­ტი­კურ კრი­ზისს, უფ­რო თა­მა­მად აყე­ნებ­და თა­ვი­სი პროგ­რა­მის ძველ და
ძი­რე­ულ პუნქტს – წო­დებ­რი­ვი ერო­ბის გა­უქ­მე­ბას და სა­ყო­ველ­თაო ხმის უფ­
ლე­ბით და­კომ­პლექ­ტე­ბუ­ლი, ფარ­თო კომ­პე­ტენ­ცი­ის მქო­ნე ად­გი­ლობ­რი­ვი
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბას.
კრი­ზისს ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბაც გრძნობ­და და და­იწყო გარ­კვე­
უ­ლი ზო­მე­ბის მი­ღე­ბა და რე­ფორ­მის და­ა­ნონ­სე­ბა; სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო
სა­ჭი­რო­ე­ბა­თა შემ­სწავ­ლე­ლი კო­მი­ტე­ტე­ბის დას­კვნე­ბი ერო­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბის­
კენ გა­და­ი­ხა­რა, მე­ო­რე მხრივ, სტატ­ს-სეკ­რე­ტარ სერ­გეი ვი­ტეს ინი­ცი­ა­ტი­
ვით იგეგ­მე­ბო­და, რომ ყვე­ლა მსგავ­სი ჯგუ­ფის – მათ შო­რის „გაღატაკების
[მიზეზთა დამდგენი] ცენტრალური კომისიის“ მი­ერ შეკ­რე­ბი­ლი უზარ­მა­ზა­რი
სა­ინ­ფორ­მა­ციო ბა­ზა და ერო­ბა­თა შე­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი პრო­ექ­ტე­ბი „ადგილობრივ
კომიტეტებს“ გა­დას­ცე­მო­და გან­სა­ხილ­ვე­ლად და წი­ნა­და­დე­ბე­ბის შე­სა­მუ­შა­
ვებ­ლად. კო­მი­ტე­ტე­ბი ერო­ბის მქო­ნე მხა­რე­ში და­კომ­პლექ­ტდე­ბო­და ერო­ბა­
თა ხმოს­ნე­ბი­სა და თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა საკ­რე­ბუ­ლოს წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი­სა­გან,
რო­მელ­თა მუ­შა­ო­ბის შე­სა­ჯა­მებ­ლად სა­ერ­თო კრე­ბა უნ­და მოწყ­ო­ბი­ლი­ყო.53

52 О необходимости введения земских учреждений в Закавказье. Сааков А.И. Тифлис, 1903 г.

53 შინ და გარედ, გან. (გიორგი ლასხიშვილი), ცნობის ფურცელი № 2334, 26.11.1903,
გვ. 2-3.

52
 სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის პრო­ექ­ტე­ბის გან­ხილ­ვა 1905 წელს;
3
სა­მაზ­რო და სა­გუ­ბერ­ნიო სა­ე­რო­ბო სა­თათ­ბი­რო­ე­ბის მუ­შა­ო­ბა

„... კითხ­ვის გარ­კვე­ვა – შე­მუ­შა­ვე­ბა გან­ზრა­ხუ­ლია რო­გორ­ღაც ცხოვ­

რე­ბის გა­რე­შე, ისევ ძვე­ლე­ბუ­რი გზით, უფ­რო შემ­თხვე­ვი­თი საბ­ჭოს
დახ­მა­რე­ბით, ვიდ­რე ნამ­დვი­ლი ხალ­ხის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის მო­ნა­წი­
ლე­ო­ბით. აქ ერ­თმა­ნეთ­ში არე­უ­ლია წო­დე­ბა და მეც­ნი­ე­რე­ბა, მრეწ­ვე­
ლო­ბა და მწერ­ლო­ბა – წარ­მო­მად­გენ­ლებს იწ­ვე­ვენ, ან სა­ხე­ლო­ბით,
ზე­ვი­დან ან კარ­ჩა­კე­ტილ არ­ჩევ­ნე­ბით! ამათ კი, რა­საკ­ვირ­ვე­ლი­ა, ვე­
რა­ვინ უწო­დებს სა­ზო­გა­დო­ე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლებს. მაშ რას ეკითხ­ე­
ბი­ან? ვინ არის ცხოვ­რე­ბის და მის მოთხ­ოვ­ნი­ლე­ბა­თა უკე­თე­სი მცოდ­
ნე, ვიდ­რე თვით ხალ­ხი? დღემ­დინ ასე­თი მხო­ლოთ ბი­უ­როკ­რა­ტია
იყო კა­ნო­ნის ძა­ლით, ხო­ლო ამას­ვე იჩე­მებ­და ცხოვ­რე­ბას მოწყ­ვე­ტი­
ლი ინ­ტე­ლი­გენ­ცი­ა. ნუ თუ დღე­ვან­დელ­მა ცხოვ­რე­ბამ კი­დევ ვერ გა­
ფან­ტა ასე­თი ცრუ მორ­წმუ­ნე­ობ­ ა? და თუ არ ჯე­რათ, მით უა­რე­სი მათ­
თვის, რად­გან ყო­ვე­ლი მა­თი ნაშ­რო­მი ყი­ნულ­ზე აშე­ნე­ბუ­ლათ უნ­და
ჩა­ით­ვა­ლოს.“
 
ნ. -ვა, (ნი­კო ელა­ვა), მო­მა­ვა­ლი ერო­ბა,
მოგ­ზა­უ­რი № 26, 17.07.1905 წ.
ცენტრში - კავკასიის მეფისნაცვალი, გრაფი ილარიონ ივანეს ძე ვორონცოვ-დაშკოვი.
1910-იანი წლები.
ფოტო: საქართველოს ეროვნული არქივი, კინო-ფოტო-ფონო დოკუმენტების
ცენტრალური სახელმწიფო არქივი.
 1905 წლის და­საწყ­ი­სი­დან, რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ა­ში კვლავ კრი­ზი­სი გა­მეფ­
და; ერ­თი მხრივ, სი­ტუ­ა­ცია წა­ა­გავ­და ყი­რი­მის ომ­ში მარცხს მო­ყო­ლილ
მოვ­ლე­ნებს, რო­დე­საც ომ­მა რე­ჟი­მის ჩა­მორ­ჩე­ნი­ლო­ბა გა­ა­შიშ­ვლა; ია­პო­
ნი­ას­თან ომ­ში სა­მარ­ცხვი­ნო მარ­ცხმა ანა­ლო­გი­ურ ­ ად წარ­მო­ა­ჩი­ნა იმ­პე­რი­ის
სის­ტე­მუ­რი კრა­ხი და მზარდ სო­ცი­ა­ლურ მღელ­ვა­რე­ბას და­მა­ტე­ბი­თი მუხ­ტი
შეს­ძი­ნა. ომ­ში მარ­ცხის შო­კუ­რი ეტა­პის გა­და­ლახ­ვამ­დე იმ­პე­რი­ის ცენ­ტრა­
ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა იძუ­ლე­ბუ­ლი გახ­და, ლი­ბე­რა­ლი­ზა­ცი­ის და დათ­მო­
ბე­ბის პოლი­ტი­კა­ზე გა­დარ­თუ­ლი­ყო – დრო­ის გაყ­ვა­ნის მიზ­ნით, ძა­ლე­ბის
მო­ბი­ლი­ზა­ცი­ი­სათ­ვის.
კავ­კა­სი­ა­შიც, სოფ­ლად გლეხ­თა მოძ­რა­ო­ბის გაძ­ლი­ე­რე­ბი­სა და ქა­ლა­
ქებ­ში რე­ვო­ლუ­ცი­ურ ­ ი მღელ­ვა­რე­ბის ნიშ­ნე­ბის გა­მო­ჩე­ნის პა­რა­ლე­ლუ­რად ამ
პო­ლი­ტი­კის ფარ­გლებ­ში – სამ­ხა­რეო მმარ­თვე­ლო­ბის რე­ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ის და
მე­ფის­ნაც­ვლად გრა­ფი ილა­რი­ონ ვო­რონ­ცოვ­-დაშ­კო­ვის და­ნიშ­ნვის შემ­დეგ,
ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის მხრი­დან გა­აქ­ტი­ურ­და ერო­ბის შე­მო­ღე­ბი­სათ­ვის მო­სამ­ზა­
დებ­ლად კონ­კრე­ტუ­ლი ღო­ნის­ძი­ე­ბე­ბის და­გემ­გვა­სა და გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბა­ზე
სა­უბ­ ა­რი. გრაფ­მა ტფი­ლის­ში გა­მომ­გზავ­რე­ბამ­დე, ცენ­ტრა­ლურ პრე­სა­ში მო­
მა­ვა­ლი სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის აუ­ცი­ლებ­ლო­ბა­ზე ილა­პა­რა­კა და და­ა­დას­ტუ­
რა მი­სი მტკი­ცე გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა, მა­ლე­ვე გა­და­ეწყ­ვი­ტა ეს სა­კითხ­ი.
ად­მი­ნის­ტრა­ცია პრე­სის სა­შუ­ა­ლე­ბით ნი­ა­და­გის მო­სა­სინ­ჯად ფრთხი­ლად
აგ­ზავ­ნი­და სიგ­ნა­ლებს სა­მო­მავ­ლო გეგ­მე­ბის შე­სა­ხებ; თავ­და­პირ­ვე­ლად
ვრცელ­დე­ბო­და ვერ­სი­ა, რომ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას გა­დაწყ­ვე­ტი­ლი ჰქონ­და,
ტფი­ლი­სი­სა და ქუ­თა­ი­სის გუ­ბერ­ნი­ა­ში „საცდელად“ შე­მო­ე­ღო ერო­ბა და შემ­
დგომ, მი­ღე­ბუ­ლი გა­მოც­დი­ლე­ბით იგი მთლი­ა­ნად კავ­კა­სი­ა­ში გა­ევ­რცე­ლე­
ბი­ნათ.54
ივ­ნი­სის ბო­ლოს გავ­რცელ­და ოფი­ცი­ა­ლუ­რი გან­ცხა­დე­ბა, რომ მე­ფის­
ნაც­ვლის საბ­ჭო აპი­რებ­და ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის სა­კითხ­ის ოფი­ცი­ა­ლურ გან­
ხილ­ვას, პა­რა­ლე­ლუ­რად კი ამ­გვა­რი გან­ხილ­ვე­ბი სა­გუ­ბერ­ნიო და სა­მაზ­რო
კო­მი­სი­ებს უნ­და მო­ეწყ­ოთ.55
სა­ზო­გა­დო­ე­ბა თავ­და­პირ­ვე­ლად გარ­კვე­ულ ­ ი სკეპ­ტი­ციზ­მით და გა­ღი­ზი­
ა­ნე­ბით შეხ­ვდა ცნო­ბას56 – სა­ე­რო­ბო სა­კითხ­ის გა­დაჭ­რის ოც­წლი­ა­ნი მცდე­
ლო­ბი­სა და ლო­დი­ნის ფონ­ზე, ასე­ვე, მთელს იმ­პე­რი­ა­ში მომ­წი­ფე­ბუ­ლი
სი­ტუ­ა­ცი­ის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით, რო­მე­ლიც 1890 წლის ერო­ბის დე­ბუ­ლე­ბის
შეც­ვლას გარ­და­უვ­ლად მი­იჩ­ნევ­და, გა­საკ­ვი­რად ჩან­და, კი­დევ რის გა­მოკ­
ვლე­ვას და გან­ხილ­ვას ცდი­ლობ­და მე­ფის­ნაც­ვლის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ა; 1890

54 „საცდელად“... , პეკ. ივერია, № 17.05.1905, გვ. 3. ერობა კავკასიაში, ვ. გ. დ., ივერია

№ 79, 09.05.1905. გვ. 4.
55 ერობა ჩვენში, გ. ცნობის ფურცელი № 2856, 08.07.1905, გვ. 1-2.
56 იქვე.

57
წლის მო­დე­ლი სა­ყო­ველ­თა­ოდ და­წუ­ნე­ბუ­ლი იყო, სრულ­ფა­სო­ვა­ნი თვით­
მმარ­თვე­ლო­ბის უფ­ლე­ბის მო­ლო­დი­ნი ჯერ კი­დევ ნაკ­ლე­ბად ჩან­და, კავ­
კა­სი­ა­ში – ტფი­ლი­სი­სა და ქუ­თა­ი­სის გუ­ბერ­ნი­ებ­ში. ერო­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბი­სა და
ხალ­ხის მზა­ო­ბის სა­კითხი უკ­ვე მრა­ვალ­ჯერ იყო და­სა­ბუ­თე­ბუ­ლი და და­ან­
გა­რი­შე­ბუ­ლი და 1864 წლის დე­ბუ­ლე­ბის სა­ბა­ზი­სო ნა­წი­ლი კი მი­სა­ღე­ბად
ჩან­და ყვე­ლა­სათ­ვის. შე­სა­ბა­მი­სად, პრო­ცე­სის ბი­ურ ­ ოკ­რა­ტი­უ­ლო­ბის, ფორ­
მა­ლო­ბი­სა და გა­ჭი­ა­ნუ­რე­ბუ­ლი ხა­სი­ათ
­ ის პროგ­ნო­ზი მა­შინ­ვე გაჩ­ნდა.
16 ივ­ლისს (ძვ.სტ.) მე­ფის­ნაც­ვლის სა­სახ­ლე­ში, ვო­რონ­ცოვ­-დაშ­კოვ­მა
ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის სა­კითხ­ის შე­სა­ხებ პირ­ვე­ლი, ოფი­ცი­ა­ლუ­რი მი­ღე­ბა-­სხდო­
მა გა­მარ­თა, რო­მელ­საც ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის უმაღ­ლე­სი წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი,
თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბის წი­ნამ­ძღო­ლე­ბი და სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბის
წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი ეს­წრე­ბოდ­ნენ.57 მე­ფის­ნაც­ვალ­მა მი­სა­სალ­მე­ბელ სიტყ­
ვა­ში და­ა­დას­ტუ­რა ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის გან­ზრახ­ვის სე­რი­ოზ­ უ­ლო­ბა და დამ­
სწრე სა­ზო­გა­დო­ე­ბას, რო­მელ­საც პო­ტენ­ცი­უ­რად მო­ნა­წი­ლე­ობ­ ა უნ­და მი­ე­ღო
ამ რე­ფორ­მის სა­ფუძ­ვლის შე­მუ­შა­ვე­ბა­ში სა­მაზ­რო საბ­ჭო­ე­ბის მოქ­მე­დე­ბა­ში
ჩარ­თვით, მო­უხ­და, გან­ზე გა­და­ე­დოთ პი­რა­დი და პარ­ტი­უ­ლი შე­ხე­დუ­ლე­ბე­ბი
და სა­ზო­გა­დო­ე­ბის კე­თილ­დღე­ობ­ ის თვა­ლით და სინ­დი­სის კარ­ნა­ხით ემუ­
შა­ვათ ამ ამო­ცა­ნა­ზე და, ამა­ვე დროს, რად­გან საბ­ჭო­ე­ბის სხდო­მე­ბი სა­ჯა­რო
იქ­ნე­ბო­და და ყვე­ლას შე­ეძ­ლე­ბო­და დას­წრე­ბა, ვო­რონ­ცოვ­-დაშ­კო­ვი დამ­
სწრე­ებს სთხოვ­და, წი­ნას­წარ მომ­ზა­დე­ბუ­ლიყ­ვნენ, რომ და­ინ­ტე­რე­სე­ბუ­ლი
პი­რე­ბი­სათ­ვის სხდო­მე­ბის ჩაშ­ლის სა­შუ­ა­ლე­ბა არ მი­ე­ცათ. მცი­რე დის­კუ­სი­ის
შემ­დეგ კრე­ბა და­იშ­ ა­ლა და სა­მაზ­რო საბ­ჭო­ე­ბის ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბის სამ­ზა­დი­სი
და­იწყ­ო.
მე­ფის­ნაც­ვლის თხოვ­ნა­ში მკა­ფი­ოდ ჩან­და, ერ­თი მხრივ, ად­მი­ნის­ტრა­
ცი­ის რე­ა­ლუ­რი ში­ში ქვე­ყა­ნა­ში აგო­რე­ბუ­ლი რე­ვო­ლუ­ცი­ურ ­ ი მოძ­რა­ო­ბის
მი­მართ, რო­მელ­საც მხო­ლოდ ერო­ბა­ზე მსჯე­ლო­ბა სრუ­ლი­ად აღარ აკ­მა­
ყო­ფი­ლებ­და, ხო­ლო მე­ო­რე მხრივ, დაკ­ვირ­ვე­ბუ­ლი თვა­ლი ად­ვი­ლად მო­
ა­ხერ­ხებ­და ვო­რონ­ცოვ­-დაშ­კო­ვის სიტყ­ვა­ში ამო­ე­კითხა სა­ე­რო­ბო პრო­ექ­ტის
გა­აქ­ტი­უ­რე­ბის მო­ტი­ვიც – ერო­ბას ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა იმ კომ­პრო­
მი­სად სა­ხავ­და, რო­მელ­საც სა­ზო­გა­დო­ე­ბის ლი­ბე­რა­ლუ­რი და არა­რა­დი­კა­
ლი დე­მოკ­რა­ტე­ბის ნა­წი­ლის კონ­სო­ლი­და­ცია უნ­და გა­მო­ეწ­ვია და ამ დი­დი
ხნის ნა­ნატ­რი ინ­სტი­ტუ­ცი­ის დაშ­ვე­ბას მათ­თვის მოქ­მე­დე­ბის არე­ნა გა­ეხ­სნა,
სა­ნაც­ვლოდ კი ისი­ნი რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოძ­რა­ო­ბის რა­დი­კა­ლუ­რი პროგ­რა­მი­
დან უნ­და ჩა­მო­ე­შო­რე­ბი­ნა.
მაგ­რამ, ამა­ვე დროს, მიმ­დი­ნა­რე სო­ცი­ა­ლურ­მა და პო­ლი­ტი­კურ­მა კრი­
ზის­მა – რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მღელ­ვა­რე­ბის ზრდი­სა და სა­ერ­თო კრი­ზი­სის გაღ­
რმა­ვე­ბამ სა­ე­რო­ბო ენ­თუ­ზი­ას­ტებს თავ­და­პირ­ვე­ლი სიფ­რთხი­ლე გა­უ­ნე­ლა;
მი­უ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ მე­ფის­ნაც­ვლის საბ­ჭოს გავ­რცე­ლე­ბულ პროგ­რა­მა­ში
მო­მა­ვა­ლი ერო­ბის წარ­მოდ­გე­ნი­ლი მო­დე­ლი თით­ქმის 1864 წლის დე­ბუ­ლე­
ბის გა­მე­ო­რე­ბა იყო, არა­ფე­რი იყო ნათ­ქვა­მი ერო­ბის დო­ნე­ებ­ზე – სა­მაზ­რო

57 კავკასიის ნამესტნიკის საბჭოს სხდომა კავკასიაში ერობის შემოღების საკითხის

გამოსარკვევად, ივერია № 121, 19.07.1905, გვ. 3-4.

58
და სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბე­ბის გარ­და და მხო­ლოდ თე­ო­რი­უ­ლად იყო მო­ხა­ზუ­ლი
„წვრილი საერობო ერთეულის“ ამოქ­მე­დე­ბის შე­საძ­ლებ­ლო­ბა. ერო­ბის მხარ­
დამ­ჭე­რებ­მა და პრო­პა­გან­დის­ტებ­მა მა­შინ­ვე და­იწყ­ეს პროგ­რა­მა-­მაქ­სი­მუმ­ზე
ფიქ­რი. კერ­ძოდ: იწუ­ნებ­დნენ „ცენზიან“ მო­დელს და სა­ყო­ველ­თაო ხმის უფ­
ლე­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბა­ზე სა­უბ­რობ­დნენ და მე­ტიც, ფიქ­რობ­დნენ მე­ოთხე სა­ფე­ხუ­
რის – სა­ოლ­ქო ერო­ბის პერ­სპექ­ტი­ვა­ზეც, სა­დაც ტფი­ლი­სი­სა და ქუ­თა­ი­სის სა­
გუ­ბერ­ნიო ერო­ბე­ბი გა­ერ­თი­ან­დე­ბოდ­ნენ. ეს მო­დე­ლი კი, ერ­თი მხრივ, ძალ­ზე
მიმ­ზიდ­ვე­ლი იყო ქარ­თუ­ლი ნა­ცი­ო­ნა­ლის­ტუ­რი ჯგუ­ფე­ბი­სა და სო­ცი­ა­ლის­ტ-
ფე­დე­რა­ლის­ტთა პარ­ტი­ი­სათ­ვის, რად­გან მა­თი პროგ­რა­მის – სა­ქარ­თვე­ლოს
ავ­ტო­ნო­მი­ის ფაქ­ტობ­რივ გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბას წარ­მო­ად­გენ­და, თუმ­ცა აშ­კა­რა
იყო, რომ ამა­ვე მი­ზე­ზით იდეა ძალ­ზე ფრთხილ და მტრულ და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­
ბას და­იმ­სა­ხუ­რებ­და ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მხრი­დან.
16 ივ­ლი­სი­სათ­ვის, პირ­ვე­ლი სხდო­მის პა­რა­ლე­ლუ­რად, პრე­სა­ში და­ი­
ბეჭ­და მე­ფის­ნაც­ვლის საბ­ჭოს მოხ­სე­ნე­ბა ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის სა­კითხ­ის შე­სა­
ხებ; მოგ­ვი­ა­ნე­ბით 3 აგ­ვის­ტოს გა­მოქ­ვეყ­ნდა ინ­სტრუქ­ცი­ა,58 სა­დაც გან­მარ­ტე­
ბუ­ლი იყო სა­მაზ­რო და სა­გუ­ბერ­ნიო59 გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი სა­თათ­ბი­რო­ე­ბი­სა
და საბ­ჭო­ე­ბის მოწყ­ო­ბის პრინ­ცი­პი, რო­მელ­თაც საპ­რო­ექ­ტო წი­ნა­და­დე­ბე­ბი
უნ­და შე­ე­მუ­შა­ვე­ბი­ნათ. საბ­ჭო­ებ­ ის და­სა­კომ­პლექ­ტებ­ლად 15 აგ­ვის­ტო­დან
1-ლ სექ­ტემ­ბრამ­დე არ­ჩევ­ნე­ბი უნ­და გა­ე­მარ­თათ:
• მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი და ვაჭ­რე­ბი (წო­დე­ბი­სა და ცენ­ზის გა­რე­შე, მხო­ლოდ
სა­ე­რო­ბო გა­და­სახ­ადის გა­დამ­ხდე­ლე­ბი, რომ­ლე­ბიც სოფ­ლის სა­ზო­
გა­დო­ე­ბა­ზე არ იყ­ვნენ მი­წე­რი­ლი. არ­ჩევ­ნე­ბი­სას ისი­ნი ქო­ნე­ბის­და მი­
ხედ­ვით გა­ი­ყო­ფოდ­ნენ ორ ჯგუ­ფად, მსხვილ და წვრილ მე­მა­მუ­ლე­
ე­ბად და აირ­ჩევ­დნენ წარ­მო­მად­გენ­ლებს – შე­სა­ბა­მი­სი კვო­ტე­ბით)
• ქა­ლა­ქის საბ­ჭო­ებს ან რწმუ­ნე­ბულ­თა კრე­ბას
• სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ებ­ ებს
სა­გუ­ბერ­ნიო საბ­ჭო­სათ­ვის წარ­მო­მად­გენ­ლებს სა­მაზ­რო საბ­ჭო­ე­ბის წევ­
რე­ბი­სა­გან აირ­ჩევ­დნენ.60 მათ გარ­და სა­თათ­ბი­რო­ებ­ ის მუ­შა­ო­ბა­ში მო­ნა­წი­
ლე­ო­ბას ად­გი­ლობ­რი­ვი მო­ხე­ლე­ე­ბიც მი­ი­ღე­ბენ, სხდო­მე­ბი კი ღია და სა­
ჯა­რო უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო. საბ­ჭო­ებს მთე­ლი ზაფ­ხუ­ლი უნ­და ემუ­შა­ვათ, რომ
15 სექ­ტემ­ბრამ­დე შე­ე­მუ­შა­ვე­ბი­ნათ დე­ბუ­ლე­ბის პრო­ექ­ტე­ბი და სა­გუ­ბერ­ნიო
სა­თათ­ბი­რო­ებ­ში შე­ჯა­მე­ბის შემ­დეგ სა­გუ­ბერ­ნიო წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი და
ცალ­კე, მე­ფის­ნაც­ვლის საბ­ჭო­სათ­ვის არ­ჩე­უ­ლი დე­ლე­გა­ტე­ბი, სა­ბო­ლო­ოდ
ცენ­ტრში ერ­თად და­იწყ­ებ­დნენ მათ შე­ჯე­რე­ბას და დე­ბუ­ლე­ბის სა­ბო­ლოო
ვერ­სი­ას შე­იმ­ უ­შა­ვებ­დნენ.

58 წესდება ამიერკავკასიაში საერობო დაწესებულებათა შემოღების შესახებ სა­­კი­თხის

განსახილველად ადგილობრივ მკვიდრთა წარმომადგენლების კრებისა და რჩევების
მოსაწვევად, ივერია № 136, 05.09.1905, გვ. 2-3.
ერობის პროექტის შესამუშავებლად წარმომადგენლების არჩევა, ცნობის ფურცელი
№ 2880, 05.09.1905, გვ. 3.
59 სამაზრო და საგუბერნიო სათათბიროები ეწყობოდა ყველა გუბერნიაში, გარდა
ზაქათალისა და სოხუმის მაზრებისა, სადაც მხოლოდ სამაზრო სათათბიროები
იმართებოდა.
60 ერობა ჩვენში, გ., ცნობის ფურცელი № 2861, 14.07.1905, გვ. 2.

59
 სა­მაზ­რო თათ­ბი­რებ­ში პირ­ვე­ლი­ვე პე­რი­ოდ­ში აქ­ტი­უ­რო­ბით და ძვე­ლი გა­
მოც­დი­ლე­ბის დამ­სა­ხუ­რე­ბით ტო­ნის მიმ­ცე­მი და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს სა­
ე­რო­ბო ენ­თუ­ზი­ას­ტთა წრე­ე­ბი გახ­დნენ, გან­სა­კუთ­რე­ბით კი ქუ­თა­ი­სის მაზ­რა.
20 აგ­ვის­ტოს ქუ­თა­ი­სის დე­პუ­ტატ­თა საკ­რე­ბუ­ლოს დარ­ბაზ­ში მო­ეწყო
ქუ­თა­ის­ ის მაზ­რის წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა თათ­ბი­რი, მაზ­რის თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა
წი­ნამ­ძღო­ლის რ. ო. ნი­ჟა­რა­ძის თავ­მჯდო­მა­რე­ო­ბით. კრე­ბას ეს­წრე­ბო­და
მე­მა­მუ­ლე­თა 6 წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი, 4 – ქა­ლა­ქის საბ­ჭო­დან და სოფ­ლის სა­
ზო­გა­დო­ე­ბა­თა 7 წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი. კენ­ჭის­ყრის შე­დე­გად აირ­ჩი­ეს წვრილ
მე­მა­მუ­ლე­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი: კ. დ. მეს­ხი, გ. ლ. ქორ­ქაშ­ვი­ლი, ივა­ნე
გო­მარ­თე­ლი, ს. გ. ყი­ფი­ა­ნი, ბ. გ. ყი­ფი­ა­ნი, ბარ­თლო­მე პ. მო­სეშ­ვი­ლი, ი. გ.
ქუ­თა­თე­ლა­ძე, ისი­დო­რე კვი­ცა­რი­ძე და ს. გო­გო­ლაშ­ვი­ლი.
კრე­ბამ მუ­შა­ო­ბა 3 სექ­ტემ­ბერს და­იწყ­ო. დის­კუ­სია ცხე­ლი და აქ­ტი­უ­რი
იყო – გრი­გოლ გვე­ლე­სი­ან­მა 1864 წლის დე­ბუ­ლე­ბა გა­ნი­ხი­ლა და შეს­
წო­რე­ბუ­ლი პროგ­რა­მის შე­მუ­შა­ვე­ბის აუ­ცი­ლებ­ლო­ბა­ზე ილა­პა­რა­კა, კერ­ძოდ
– სა­ყო­ველ­თაო წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბი­თო­ბა­ზე, ბი­უ­როკ­რა­ტი­ის ზე­დამ­ხედ­ვე­
ლო­ბი­სა­გან ერო­ბის გა­თა­ვი­სუფ­ლე­ბი­სა და კომ­პე­ტენ­ცი­ე­ბის გა­ფარ­თო­ე­ბის
სა­ჭი­რო­ე­ბა­ზე. წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა ნა­წი­ლის მო­საზ­რე­ბე­ბი გა­ახ­მო­ვა­ნა ი. დ.
ბახ­ტა­ძემ, რო­მელ­მაც ერო­ბის სა­კითხ­ის გა­აქ­ტი­უ­რე­ბა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მი­ერ
რე­ვო­ლუ­ცი­ურ ­ ი მოძ­რა­ო­ბის და­სა­შოშ­მი­ნე­ბელ მა­ნი­პუ­ლა­ცი­ად შე­ა­ფა­სა. მას
შე­ე­კა­მათ­ნენ ს. ვ. მი­ქე­ლა­ძე, მ. ა. ქი­ქო­ძე და დ. ა. მი­ქე­ლა­ძე, რო­მელ­თა
აზ­რი­თაც, ერო­ბის მი­ღე­ბის შან­სის ხე­ლი­დან გაშ­ვე­ბა უგუ­ნუ­რე­ბა იქ­ნე­ბო­და,
რად­გან არა­ვის არ წარ­მო­ედ­გი­ნა ერო­ბა თვით­მიზ­ნად, არა­მედ იგი ერ­თი
ნა­ბი­ჯი იყო პროგ­რე­სის გზა­ზე, სა­ყო­ველ­თაო წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბი­თო­ბის
მი­საღ­წე­ვად და ფუნ­და­მენ­ტუ­რი პო­ლი­ტი­კუ­რი უფ­ლე­ბე­ბის და­სამ­კვიდ­რებ­
ლად. კომ­პრო­მი­სულ ხაზს მხა­რი და­უ­ჭი­რეს ივა­ნე გო­მარ­თელ­მა და გი­ორ­გი
ზდა­ნო­ვიჩ­მა. სა­ბო­ლო­ოდ კრე­ბა შე­თან­ხმდა, რომ ერო­ბის იდე­ის წი­ნა­აღ­
მდე­გი არ იყ­ვნენ და დე­ბუ­ლე­ბის პრო­ექ­ტის მუხ­ლობ­რივ და­მუ­შა­ვე­ბა­ზე გა­
და­ერ­თნენ.61
ქუ­თა­ი­სის საბ­ჭომ პირ­ველ ეტაპ­ზე­ვე შე­ი­მუ­შა­ვა დე­ბუ­ლე­ბის პრო­ექ­ტი
რომ­ლის შე­სად­გე­ნად „ციმბირის ერობის“ პრო­ექ­ტით ისარ­გებ­ლა და ად­გი­
ლობ­რი­ვი მოთხ­ოვ­ნი­ლე­ბე­ბის მი­ხედ­ვით გა­და­ა­კე­თა.
6 სექ­ტემ­ბერს, სა­ბო­ლოო კრე­ბა­ზე, გან­ხეთ­ქი­ლე­ბა მოხ­და; სო­ცი­ალ­-დე­
მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის წევ­რი და თა­ნამ­გრძნო­ბი წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი – ­­ივა­ნე
გო­მარ­თე­ლი, ჟ. პ. კიწ­მა­რიშ­ვი­ლი, ტ. გ. ცქი­ფუ­რიშ­ვი­ლი, ისი­დო­რე კვი­ცა­
რი­ძე, პა­ტა­რი­ძე, ბახ­ტა­ძე, შუ­ბი­თი­ძე, ფა­ხა­კა­ძე და გვი­ჩია და­ჟი­ნე­ბით მო­
ითხ­ოვ­დნენ, დე­ბუ­ლე­ბის პრო­ექ­ტი დაყ­რდნო­ბო­და ძი­რე­ულ ­ ი სა­ხელ­მწი­ფო-­
პო­ლი­ტი­კუ­რი ცვლი­ლე­ბე­ბის მოთხ­ოვ­ნის დეკ­ლა­რა­ცი­ას, რად­გან არ­სე­ბულ
პი­რო­ბებ­ში ერო­ბის რე­ა­ლუ­რი გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბა შე­უძ­ლებ­ლად მი­აჩ­ნდათ.
მო­წი­ნა­აღ­მდგე­ე­ბი, რომ­ლებ­საც გი­ორ­გი ზდა­ნო­ვი­ჩი მე­თაუ­რობ­და, შე­ახ­სე­
ნებ­დნენ მათ, რომ კრე­ბის ამო­ცა­ნა კონ­კრე­ტუ­ლად ერო­ბის დე­ბუ­ლე­ბის არ­

61 ერობა კავკასიაში; ქუთაისის საერობო სათათბიროს სხდომა, ივერია № 163,

13.09.1905. გვ. 3-4.

60
სე­ბი­თი შე­მუ­შა­ვე­ბა იყო; სხვა­ნა­ი­რად მას მე­ფის­ნაც­ვლის საბ­ჭო არ მი­ი­ღებ­და.
დი­დი კა­მა­თის და ობ­სტრუქ­ცი­ის შემ­დეგ, მო­წი­ნა­აღ­მდე­გე­თა ბა­ნაკ­მა სხდო­
მა დე­მონ­სტრა­ცი­უ­ლად და­ტო­ვა და სა­თა­ნა­დო რე­ზო­ლუ­ცია გა­დას­ცა თავ­
მჯდო­მა­რეს. დარ­ჩე­ნი­ლებ­მა კრე­ბა­ზე სა­ე­რო­ბო დე­ბუ­ლე­ბის ახა­ლი პრო­ექ­ტი
და­ა­მუ­შა­ვეს, თუმ­ცა სა­ჭი­როდ ჩათ­ვა­ლეს, ნა­წი­ლობ­რივ გა­ე­ზი­ა­რე­ბი­ნათ ოპო­
ზი­ცი­უ­რი ჯგუ­ფის მო­საზ­რე­ბე­ბი და დე­ბუ­ლე­ბას და­ურ­თეს რე­ზო­ლუ­ცი­ა, სა­დაც
ისი­ნი აღ­ნიშ­ნავ­დნენ, რომ ერო­ბა – რო­გორც თა­ვი­სუ­ფა­ლი და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა,
მხო­ლოდ თა­ვი­სუ­ფალ და დე­ცენ­ტრა­ლი­ზე­ბულ ქვე­ყა­ნა­ში გა­ა­მარ­თლებ­და
სავ­სე­ბით თა­ვის და­ნიშ­ნუ­ლე­ბას. ამ გზა­ზე კი მო­ქა­ლა­ქე­ებ­ ი­სათ­ვის პირ­ვე­ლი
ნა­ბი­ჯი სა­ბა­ზი­სო პო­ლი­ტი­კუ­რი უფ­ლე­ბე­ბის მი­ნი­ჭე­ბა იქ­ნე­ბო­და. და­სას­რულ,
კრე­ბამ აირ­ჩია წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი სა­გუ­ბერ­ნიო სა­თათ­ბი­რო­სა და მე­ფის­
ნაც­ვლის საბ­ჭო­სათ­ვის: ვლა­დი­მერ მი­ქე­ლა­ძე, გ. ი. გვე­ლე­სი­ა­ნი, კ. დ. მეს­ხი,
რ. ი. ლო­მი­ნა­ძე და მ. ა. ქი­ქო­ძე.62
27 აგ­ვის­ტოს გა­ი­მარ­თა თათ­ბი­რი ყვი­რი­ლის (შო­რაპ­ნის) მაზ­რა­ში, რო­
მელ­საც რე­კორ­დუ­ლად დი­დი აუ­დი­ტო­რია – 1500 ადა­მი­ა­ნი და­ეს­წრო.
კრე­ბა­ზე რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი სუ­ლის­კვე­თე­ბა ჭარ­ბობ­და. დამ­სწრე­თა და პო­ტენ­
ცი­ურ წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა დი­დი ნა­წი­ლი – გლე­ხო­ბი­დან და აზ­ნა­უ­რე­ბის
ფე­ნი­დან, წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის არ­ჩე­ვის წი­ნა­აღ­მდეგ გა­მო­დი­ო­და, რად­გან
ერო­ბის შე­თა­ვა­ზე­ბუ­ლი მო­დე­ლი კა­ტე­გო­რი­უ­ლად მი­უღ ­ ე­ბე­ლი იყო მათ­
თვის. აზ­ნა­ურ­თა და გლეხ­თა უმ­ცი­რე­სო­ბა ასე­ვე სკეპ­ტი­კუ­რად უყუ­რებ­და
ერო­ბის პერ­სპექ­ტი­ვას, თუმ­ცა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის არ­ჩე­ვა­ზე თა­ნახ­მა იყო
და პრო­ცეს­ში მო­ნა­წი­ლე­ო­ბას უჭერ­და მხარს. ამა­ვე პო­ზი­ცი­ას იზი­ა­რებ­და
„ინტელიგენტების“ ფე­ნაც. კრე­ბა ჩიხ­ში შე­ვი­და – უმ­რავ­ლე­სო­ბის წარ­მო­მად­
გე­ნე­ლი კარ­ლო ჩხე­ი­ძე ითხ­ოვ­და, რომ კრე­ბას წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი აერ­ჩია
და ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბულ პრობ­ლე­მა­თა სია პირ­და­პირ იმ­პე­რა­ტო­რი­სათ­ვის გა­
და­ე­ცა. სვი­მონ წე­რე­თე­ლი კრე­ბას მო­ა­გო­ნებ­და, რომ აქ სა­ე­რო­ბო თათ­ბი­
რის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის ასარ­ჩე­ვად იყ­ვნენ შეკ­რე­ბი­ლი და არა მე­ფეს­თან
დე­პუ­ტა­ცი­ის გა­საგ­ზავ­ნად. კარ­პე მო­დე­ბა­ძე 1864 წლის დე­ბუ­ლე­ბის კრი­ტი­
კით გა­მო­ვი­და და კრე­ბას მო­უ­წო­და, არ და­თან­ხმე­ბო­და თვით­მმარ­თვე­ლო­
ბის იმ მო­დელს, რომ­ლის კონ­ტრო­ლი მა­ინც ბი­ურ ­ ოკ­რა­ტი­ის ხელ­ში რჩე­
ბო­და. მას და­ე­თან­ხმა კი­ტა აბა­ში­ძეც, რო­მელ­მაც სა­ზო­გა­დო­ე­ბას მო­ა­გო­ნა,
რომ 30 წე­ლი ერო­ბის მო­ლო­დინ­ში გა­ვი­და და სჯობ­და არა შეზღ­უ­დუ­ლი,
არა­მედ რე­ალ ­ უ­რი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა მო­ეთხ­ო­ვათ და ამი­თაც არ დაკ­მა­
ყო­ფი­ლე­ბუ­ლიყ­ვნენ; მან კრე­ბას ქუ­თა­ის­ში შე­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი პრო­ექ­ტის გა­ზი­
ა­რე­ბა შეს­თა­ვა­ზა, რო­მე­ლიც სა­ნი­მუ­შოდ ჩან­და იმ დრო­ი­სათ­ვის არ­სე­ბულ
მო­დე­ლებ­ში. კრე­ბის უმ­რავ­ლე­სო­ბამ გა­იზ­ ი­ა­რა ეს მო­საზ­რე­ბე­ბი და უნ­დობ­
ლო­ბა გა­მო­უცხ­ა­და თავ­მჯდო­მა­რეს – თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა წარ­მო­მად­გე­ნელს
– მარ­შალ ნეს­ტორ ხი­დირ­ბე­გაშ­ვილს. ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის წარ­მო­მად­გენ­ლებ­მა
მო­ა­გო­ნეს დამ­სწრე­ებს, რომ, თუ ისი­ნი მარ­შალს გა­და­ა­ყე­ნებ­დნენ, გუ­ბერ­ნა­
ტო­რი არ და­ამ­ტკი­ცებ­და არ­ჩე­ულ წარ­მო­მად­გენ­ლებს (12 – წვრი­ლი მე­მა­

62 ერობა კავკასიაში; ქუთაისის საერობო სათათბიროს სხდომა, ისარა, ივერია № 165,

16.09.1905. გვ. 3.

61
მუ­ლე­ე­ბი­სა­გან და 4 – მსხვი­ლი მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი­დან, წო­დე­ბის გა­ნურ­ჩევ­ლად)
და თუ უმ­რავ­ლე­სო­ბა და­ტო­ვებ­და თათ­ბირს, დარ­ჩე­ნი­ლი უმ­ცი­რე­სო­ბა აირ­
ჩევ­და ამ წარ­მო­მად­გენ­ლებს. გაფ­რთხი­ლე­ბის მი­უ­ხე­და­ვად უკ­მა­ყო­ფი­ლო
უმ­რავ­ლე­სო­ბამ კრე­ბა დე­მონ­სტრა­ცი­უ­ლად მი­ა­ტო­ვა.63 კრე­ბამ მოგ­ვი­ა­ნე­
ბით – 7 სექ­ტემ­ბრი­სათ­ვის კონ­სენ­სუ­სის მიღ­წე­ვა შეძ­ლო და სა­გუ­ბერ­ნიო
თათ­ბი­რი­სათ­ვის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბად აირ­ჩი­ა: ფი­ლი­პე კირ­კი­ტა­ძე, კარ­ლო
ჩხე­იძ­ ე, ბე­სა­რი­ონ კა­პა­ნა­ძე, სერ­გო და­ლა­ქიშ­ვი­ლი, სერ­გო რო­ბა­ქი­ძე, ნი­კო
შეყ­რი­ლა­ძე, ნი­კი­ფო­რე მა­ჩი­ტა­ძე, რო­მა­ნოზ რო­ბა­ქი­ძე, ვა­ნო საყ­ვა­რე­ლი­ძე,
კი­ტა აბა­ში­ძე, სვი­მონ გი­ორ­გის ძე წე­რე­თე­ლი და იო­სებ გუნ­ცა­ძე.64
1-ლ სექ­ტემ­ბერს, რა­ჭის მაზ­რა­ში ჩა­ტარ­და წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა კრე­ბა
სა­მაზ­რო სა­თათ­ბი­როს ასარ­ჩე­ვად. სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი­სა და მე­მა­მუ­
ლე­თა წარ­მო­მად­გენ­ლებ­მა აირ­ჩი­ეს: და­ნი­ელ რაზ­მა­ძე, ბე­სა­რი­ონ მუ­სე­ლი­ა­
ნი, ნეს­ტორ კე­რე­სე­ლი­ძე, სერ­გი ჯო­ხა­ძე, ივა­ნე ჯა­ფა­რი­ძე, კო­წია წუ­ლუ­კი­ძე,
ბე­სა­რი­ონ ბაქ­რა­ძე, ბი­ჭი­აშ­ვი­ლი, ხუ­გაშ­ვი­ლი და გა­ვა­შე­ლი. 8 სექ­ტემ­ბერს
გა­მარ­თულ სა­მაზ­რო სა­თათ­ბი­როს კრე­ბა­ზე წარ­მო­მად­გენ­ლებ­მა მი­იღ ­ ეს სა­
ერ­თო დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი სუ­ლის­კვე­თე­ბის პრო­ექ­ტი და სა­გუ­ბერ­ნიო კრე­ბი­
სათ­ვის აირ­ჩი­ეს: ნეს­ტორ კე­რე­სე­ლი­ძე, და­თა ბაქ­რა­ძე, სერ­გი ჯო­ხა­ძე, ივა­ნე
ჯა­ფა­რი­ძე და კო­წია წუ­ლუ­კი­ძე, ხო­ლო მე­ფის­ნაც­ვლის საბ­ჭო­ში დე­ლე­გა­ტად
– და­ნი­ელ რაზ­მა­ძე.65
ოზურ­გეთ­ში, გუ­რი­ა­ში – გლეხ­თა მა­სობ­რი­ვი რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოძ­რა­ო­ბის
კე­რა­ში უფ­რო ცხა­დად იგ­რძნო­ბო­და სა­ე­რო­ბო პრო­ექ­ტე­ბის გან­ხილ­ვის აც­
დე­ნა მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბის რე­ა­ლუ­რი მის­წრა­ფე­ბე­ბის და მოთხ­ოვ­ნი­ლე­ბე­ბის ხა­სი­
ა­თი­სა­გან. 28 აგ­ვის­ტოს ქა­ლა­ქის ბაღ­ში, რო­ტონ­და­ში, შე­იკ­რი­ბა ოზურ­გე­თის
სა­ზო­გა­დო­ე­ბა სა­მაზ­რო თათ­ბი­რი­სათ­ვის წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა ასარ­ჩე­ვად.
თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა წი­ნამ­ძღოლ­მა ნი­კო თავ­დგი­რი­ძემ ხალხს მო­უ­წო­და, აქ­ტი­
უ­რად ჩაბ­მუ­ლიყ­ვნენ ერო­ბის პრო­ექ­ტის შე­მუ­შა­ვე­ბა­ში. მომ­დევ­ნო ორა­ტორ­
მა კი გა­ნაცხ­ა­და, რომ „კუდშეკვეცილი“ ერო­ბის მო­დე­ლი ვერ გა­მო­ხა­ტავ­და
თა­ნა­მედ­რო­ვე სა­ჭი­რო­ე­ბებს და ხალ­ხი, სა­ზო­გა­დო­ე­ბა მხო­ლოდ თა­ვი­სუ­
ფა­ლი და სრუ­ლი უფ­ლე­ბით აღ­ჭურ­ვილ თვით­მმარ­თვე­ლო­ბას და­უ­ჭერ­და
ხმას. კენ­ჭის­ყრის შე­დე­გად დამ­სწრე­ე­ბის უმ­რავ­ლე­სო­ბა ამ მო­საზ­რე­ბას მი­ემ­
ხრო და შე­სა­ბა­მი­სი რე­ზო­ლუ­ცი­ით და­ა­ვალ­დე­ბუ­ლა არ­ჩე­უ­ლი ქა­ლა­ქის 10
წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი (მათ შო­რის 2 ქა­ლი) და 4 კან­დი­და­ტი, სა­ერ ­ ო­ბო თათ­
ბირ­ზე გა­ე­ტა­რე­ბი­ნათ მუ­შა­ობ­ ი­სას შემ­დე­გი პროგ­რა­მა:
„...ჩვენს გაგ­ზავ­ნილ წარ­მო­მად­გენ­ლებს ვა­ვა­ლებთ, მო­ითხ­ო­ვონ, რომ
და­უ­ყოვ­ნებ­ლივ შე­მო­ღე­ბულ იქ­ნას ერო­ბა, რო­მე­ლიც იქ­ნე­ბა დამ­ყა­რე­ბუ­ლი
სა­ყო­ველ­თა­ო, პირ­და­პირ, თა­ნას­წორ და ფა­რულ კენ­ჭის ყრა­ზე, გა­ნურ­ჩევ­
ლად ეროვ­ნე­ბი­სა, სქე­სი­სა, სარ­წმუ­ნო­ე­ბი­სა, სიმ­დიდ­რე-­სიღ­არი­ბი­სა. არ უნ­
და ჰქო­დეს არა­ვი­თარ ცენზს მნიშ­ვნე­ლო­ბა და უპი­რა­ტე­სო­ბა. არ­ჩევ­ნებ­ში
მო­ნა­წი­ლე­ო­ბის მი­ღე­ბა შე­უძ­ლია ყვე­ლას, ვი­საც კი ოცი წე­ლი შეს­რუ­ლე­

63 კორესპონდენცია. დ. ყვირილა. ივერია № 157, 04.09.1905, გვ. 4.

64 „შორაპნის მაზრის მცხოვრებნი...“, ცნობის ფურცელი № 2905, 10.09.1905, გვ. 3.
65 ერობის შემოღება. რაჭა, ცნობის ფურცელი № 2912, 10.09.1905. გვ. 2.

62
ბუ­ლი ექ­ნე­ბა. ერო­ბა უნ­და იქ­ნას სრუ­ლად და­მო­უ­კი­დე­ბე­ლი ად­მი­ნის­ტრა­
ცი­ა-­პო­ლი­ცი­ის­ ა­გან, უნ­და იქ­ნას დამ­ყა­რე­ბუ­ლი ნამ­დვილ დე­მოკ­რა­ტი­ულ
სა­ფუძ­ველ­ზე და სრუ­ლი­ად თა­ვი­სუფ­ლათ ფარ­თო უფ­ლე­ბე­ბით, უნ­და გა­ნა­
გებ­დეს ყო­ველ­სვე საქ­მეს და პა­სუ­ხის მგე­ბე­ლი უნ­და იყოს მხო­ლოდ თა­ვის
ამომ­რჩევ­ლე­ბის წი­ნა­შე. თუ ამ­ნა­ირ ერო­ბის მო­ცე­მა­ზე უარს გვეტყ­ვი­ან, იმ
შემ­თხვე­ვა­ში წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი პირ­და­პირ უარს ამ­ბო­ბენ სხვა ტი­პის ერო­
ბის მი­ღე­ბა­ზენ.66
28 აგ­ვის­ტოს ოზურ­გეთ­ში სოფ­ლის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი და მე­მა­მუ­ლე­ე­
ბი, დიდ­ძალ დამ­სწრე­ებ­თან ერ­თად შე­იკ­რიბ­ნენ არ­ჩევ­ნე­ბი­სათ­ვის. „მსხვილი
მემამულეების“ წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბად აირ­ჩი­ეს: ჯა­ბა ერის­თა­ვი, გრი­გოლ გუ­
გუ­ნა­ვა, ნი­კო გე­გე­ლა­იშ­ვი­ლი, მი­შა თუ­მა­ნიშ­ვი­ლი, ალექ­სან­დრე შა­რა­ში­ძე
და ერ­მი­ლე ნა­კა­ში­ძე. წვრი­ლი მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი­დან: არ­სენ მა­მუ­ლა­იშ­ვი­ლი,
დი­მიტ­რი გო­გი­ტი­ძე, ლა­დი­კო ცეცხ­ლა­ძე, ისა­აკ სა­ბაშ­ვი­ლი, ალექ­სან­დრე
ხუნ­გი­ა, ირაკ­ლი კა­ლან­და­ძე, ნი­კო თა­ვა­მა­იშ­ვი­ლი, არ­სენ წით­ლი­ძე, გი­ორ­გი
ქი­ქო­ძე, ლე­ვან­ტი გო­გი­ბე­რი­ძე, მო­სე გო­გი­ტი­ძე და ილია მგა­ლობ­ლიშ­ვი­ლი.
ქა­ლაქ ოზურ­გე­თის წარ­მო­მად­გე­ნე­ლად: სი­მონ გრი­აზ­ნო­ვი და გი­ორ­გი
ჭო­ღოშ­ვი­ლი.
სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი­დან: გი­ორ­გი ცინ­ცა­ძე (ერ­კეთ­-სუ­რე­ბი), ილა­­რი­­ონ
კა­ლან­და­ძე (ბა­სი­ლე­თი-­ჯვარ­ცხმა), და­თი­კო ვა­ჩე­იშ­ვი­ლი (ა­კე­თი), თო­მა ლო­­მი­­­
ნა­ძე (ა­ცა­ნა), თე­დო­რე კიკ­ვა­ძე (შე­მოქ­მედ­-ლი­ხა­უ­რი), ირაკ­ლი დო­ლი­ძე (ფარ­­
ცხმა­-ა­მაღ­ლე­ბა), აბი­ბო კო­რი­ფა­­ძე (ნა­ნე­იშ­ვი­ლი-­ზე­მო­ხე­თი), სე­ვას­ტი მურ­ვა­ნი­ძე
(ხვარ­ბე­თი-­გუ­რი­ან­თა), გაბ­რი­ელ მეგ­რე­ლი­ძე (ას­კა­ნა), პრო­კო­ფი ფირ­ცხა­ლა­
იშ­ვი­ლი (ლან­ჩხუთ­-ნი­გო­ი­თი), გი­ორ­გი მურ­ვა­ნი­ძე (მი­ქელ­გაბ­რი­ე­ლი-­ჩოჩხ­ა­თი),
ნოე გო­გე­ლია (ჯუ­მა­თი-­ძი­მი­თი) და მა­ხა­რო­ბელ კვა­ჭა­ძე (ჯუ­რუყ­ვე­თი-­ჩი­ბა­თი).
სა­მაზ­რო სა­თათ­ბი­როს პირ­ვე­ლი კრე­ბა 31 აგ­ვის­ტოს და­იწყ­ო, მაგ­რამ კრე­
ბა ჩა­ი­შა­ლა ტფი­ლი­სი­დან მი­ღე­ბუ­ლი ტრა­გი­კუ­ლი ამ­ბის – ქა­ლა­ქის საბ­ჭო­ში
მო­ქა­ლა­ქე­თა დარ­ბე­ვი­სა და დახ­ვრტის ცნო­ბის მი­ღე­ბის გა­მო. სა­თათ­ბი­როს
მომ­დევ­ნო დღე­ებ­ში მუ­შა­ო­ბა აღარ გა­უგ­რძე­ლე­ბია გუ­რი­ა­ში გან­ვი­თა­რე­ბუ­
ლი რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოვ­ლე­ნე­ბის გა­მო.
28 აგვის­ტოს, ზუგ­დიდ­ში, მი­ურ ­ ა­ტის სასახ­ლე­ში და­იწყო ზუგ­დი­დის მაზ­
რის სა­ე­რო­ბო სა­თათ­ბი­როს სა­არ­ჩევ­ნო ყრი­ლო­ბა, რო­მელ­ზეც 36 წარ­მო­
მად­გე­ნე­ლი უნ­და აერ­ჩი­ათ. შეკ­რე­ბილ­თა უმ­რავ­ლე­სო­ბას რე­ვო­ლუ­ცი­ურ ­ ი
მღელ­ვა­რე­ბის ფონ­ზე მა­ინც სკეპ­ტი­კუ­რი და­მო­კი­დებ­ულე­ბა ჰქონ­და ერო­
ბის პერ­სპექ­ტი­ვის მი­მართ; სოფ­ლე­ბის ნა­წილ­მა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბიც კი არ
გა­მო­აგ­ზავ­ნა. თავ­და­პირ­ვე­ლად ორა­ტორ­თა ნა­წილ­მა უმ­რავ­ლე­სო­ბა აი­ყო­
ლია მო­წო­დე­ბით, რომ ერო­ბის კამ­პა­ნია ამ­ჟა­მად დაგ­ვი­ა­ნე­ბუ­ლი და სა­თუო
იყო, რად­გან სა­ნამ რუ­სეთ­ში ერო­ბა მოქ­მე­დებ­და და კავ­კა­სია ითხ­ოვ­და,
მას ეს უფ­ლე­ბა არ მი­ა­ნი­ჭეს, ახ­ლან­დელ მდგო­მა­რეო­ბას კი ერო­ბის ძვე­ლი
მო­დე­ლი აღარ აკ­მა­ყო­ფი­ლებ­სო. შე­დე­გად, კრე­ბის დიდ­მა ნა­წილ­მა გან­ზე
გად­გო­მა და სხვა სა­ჭირ­ბო­რო­ტო სა­კითხ­ებ­ზე მსჯე­ლო­ბა არ­ჩი­ა, თუმ­ცა კა­მა­
თის შემ­დეგ მა­თი წარ­მო­მად­გენ­ლის ტ. გ. ჯგუ­ში­ას პი­რით გა­ნაცხ­ა­დეს, რომ

66 ერობის შემოღება. რაჭა, ცნობის ფურცელი № 2912, 10.09.1905. გვ. 2.

63
ერო­ბა მა­ინც სა­სურ­ვე­ლი და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა იქ­ნე­ბო­და და მი­სი დე­ბუ­ლე­ბის შე­
მუ­შა­ვე­ბა­ში ჩა­ერ­თვე­ბოდ­ნენ, რად­გან ხალ­ხის წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბა ავალ­დე­
ბუ­ლებ­და, მა­თი ინ­ტე­რე­სი გა­მო­ეხ­ ა­ტათ და და­ეც­ვათ. ზუგ­დი­დის სა­მაზ­რო
თათ­ბი­რი 30 აგ­ვის­ტოს და­იწყ­ო; კრე­ბამ უა­რი თქვა, დაყ­რდნო­ბო­და 1864
წლის მო­დელს და ახა­ლი პრო­ექ­ტის შე­სა­მუ­შა­ვებ­ლად ათ­კა­ცი­ა­ნი კო­მი­სია
ჩა­მო­ა­ყა­ლი­ბა, რო­მელ­შიც შე­ვიდ­ნენ: იო­ნა მე­უ­ნარ­გია (თავ­მჯდო­მა­რე), ტ.
ჯგუ­ში­ა, ვა­სილ ალ­ში­ბა­ი­ა, მე­ლი­ტონ გო­ბე­ჩი­ა, ნი­კო ბუ­კი­ა, ერას­ტო ქუ­თე­ლი­ა,
ან­ტონ თავ­ბე­რი­ძე, ლე­ვან აფა­ქი­ძე, ლე­ვან ჩი­ჩუა და ი. ა. პო­დო­ბე­დო­ვი (გა­
და­სა­ხად­თა ინ­სპექ­ტო­რი). კო­მი­სი­ამ სა­ხელ­მძღვა­ნე­ლოდ „ქუთაის-ციმბირის“
პრო­ექ­ტი აი­ღო, გა­და­ა­მუ­შა­ვა და 1-ლ სექ­ტემ­ბერს სა­თათ­ბი­როს წა­რუდ­გი­ნა.
სა­ბო­ლო გან­ხილ­ვი­სას მე­ლი­ტონ გო­ბე­ჩი­ამ ითხ­ოვ­ ა, პრო­ექ­ტში და­ეზ­ უს­ტე­
ბი­ნათ, რომ სა­სურ­ვე­ლი იქ­ნე­ბო­და, მე­ოთხე სა­ფე­ხუ­რის ერო­ბას ტფი­ლი­სის,
ქუ­თა­ის­ ის გუ­ბერ­ნი­ებ­ ი და ზა­ქა­თა­ლის, სო­ხუ­მი­სა და ბა­თუ­მის ოლ­ქე­ბი მო­ეც­ვა
და კავ­კა­სი­ის ერე­ბი ეროვ­ნუ­ლი პრინ­ცი­პით თვით­მმარ­თველ ერ­თე­უ­ლე­ბად
და­ე­ყო. დი­დი კა­მა­თი­სა და თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა ნა­წი­ლის მხრი­დან წი­ნა­აღ­მდე­
გო­ბის მი­უხ­ ე­და­ვად, პრო­ექ­ტში ხმოს­ნო­ბის ქო­ნებ­რი­ვი ცენ­ზი სა­ერ­თოდ გა­
უქ­მე­ბუ­ლად გა­მოცხ­ად­და. ქუ­თა­ი­სის სა­გუ­ბერ­ნიო კრე­ბა­ზე გა­საგ­ზავ­ნად აირ­
ჩი­ეს: იო­ნა მე­უ­ნარ­გია (ა­სე­ვე მე­ფის­ნაც­ვლის საბ­ჭო­ზე დე­ლე­გა­ტად), არე­ტა
დგე­ბუ­ა­ძე, პეტ­რე ან­ჩა­ბა­ძე, ტ. ჯგუ­ში­ა, ვა­სილ ალ­ში­ბა­ი­ა, მე­ლი­ტონ გო­ბე­ჩია
და ნი­კო­ლოზ ბუ­კი­ა.67
მა­ღა­ლი ინ­ტე­რე­სის, დის­კუ­სი­ე­ბის სიმ­ძაფ­რის, ყუ­რადღ­ე­ბის მო­ბი­ლი­ზე­
ბი­სა და კარ­გი ორ­გა­ნი­ზე­ბის დამ­სა­ხუ­რე­ბით (მი­უ­ხე­და­ვად მხა­რე­ში რე­ვო­ლუ­
ცი­ურ
­ ი გა­მოს­ვლე­ბის ცხე­ლი ფა­ზის დად­გო­მი­სა) ქუ­თა­ი­სის გუ­ბერ­ნი­ამ მო­ა­
ხერ­ხა თათ­ბი­რის მე­ო­რე ეტაპ­ზე გა­დას­ვლაც:
20 სექ­ტემ­ბერს ქუ­თა­ის­ში ჩა­ტარ­და სა­გუ­ბერ­ნიო თათ­ბი­რი, რო­მელ­საც
გი­ორ­გი ზდა­ნო­ვი­ჩი თავ­მჯდო­მა­რე­ობ­და. თათ­ბირ­ზე შე­ა­ჯე­რეს მაზ­რე­ბი­დან
წარ­მოდ­გე­ნი­ლი პრო­ექ­ტე­ბი; წვრი­ლი სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლის სა­კითხ­ში შე­თან­
ხმდნენ, რომ იგი სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბით გან­საზღ­ვრუ­ლი­ყო, ხო­ლო მე­
ოთხე სა­ფე­ხუ­რის ერო­ბი­სათ­ვის კი გა­დაწყ­და, რომ სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბებს უნ­
და შე­ეკ­რათ კავ­ში­რი ერთ სა­ოლ­ქო ერო­ბად, სა­მაზ­რო (სა­თე­მო) ერო­ბე­ბი კი
ერთ – კავ­კა­სი­ის სა­გუ­ბერ­ნიო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბის ქვეშ გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლიყ­ვნენ.68
სა­ე­რო­ბო თათ­ბი­რე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბა დათ­ქმულ ვა­დებ­ში და­იწყო ტფი­ლი­სის
გუ­ბერ­ნი­ის უმე­ტეს ნა­წილ­ში. სა­კითხ­ის მი­მართ ყუ­რადღ­ე­ბა აქაც მა­ღა­ლი იყო.
ტფი­ლი­სის სა­მაზ­რო საბ­ჭოს თათ­ბი­რი სექ­ტემ­ბრის და­საწყ­ის­ში, 1-ლ, 2
და 8 სექ­ტემ­ბერს ამოქ­მედ­და.69 ტფი­ლი­სის თათ­ბი­რიც ძი­რი­თა­დად გაჟ­ღენ­

67 ერობის შემოღება. ქ. ზუგდიდი, ცნობის ფურცელი № 2905, 10.09.1905, გვ. 2-3.

68 ქუთაისის საერობო სათათბირო, ისარა, ივერია № 176, 28.09.1905. გვ. 4.
69 მაზრის მემამულეთა წარმომადგენლები: ი. ს. ჯაბადარი, ა. ი. ორბელიანი, მ. ზ.
ქანანოვი, ს. ს. ფერაძე, ე. ლ. ციციშვილი, ვ. დ. თულაშვილი, ს. მ. გულისაშვილი, დ. პ.
ეპიტაშვილი, ა. ა. ქალანთარი, ი. გ. ბარათაშვილი, დ. გ. ნახუცრიშვილი, ხ. ს. ზავრიევი,
ნ. ი. საგინაშვილი, მ. პ. ისარლიშვილი, ე. ი. სვიმონიშვილი, კ. მ. ენიკოლოფიანცი და
მ. ი. ჯამბაკურ-ორბელიანი. ტფილისის ქალაქის საბჭოს წარმომადგენლები: ქალაქის
თავი ვ. ნ. ჩერქეზიშვილი, ანტონ ფურცელაძე, ა. მ. არღუთინსკი-დოლგორუკოვი,
გიორგი თუმანოვი, ექიმი მ. ვესელოვზოროვი და ნ. ოსტროგორსკი; მათი კანდიდატები

64
თი­ლი იყო სა­ყო­ველ­თაო წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბი­თო­ბის მოთხ­ოვ­ნის სუ­ლით
და კა­მა­თი ამ სა­კითხ­ის ირ­გვლივ ტრი­ა­ლებ­და. იდე­ის წი­ნა­აღ­მდე­გი იყო
ფე­რა­ძე, ხო­ლო მას ან­დრია ჭი­აბ­რიშ­ვი­ლი და გრი­გოლ რცხი­ლა­ძე იცავ­
დნენ და მის უპი­რა­ტე­სო­ბას ასა­ბუ­თებ­დნენ. მათ მხარ­დამ­ჭე­რად გა­მო­ვი­და
ქა­ნა­ნო­ვიც, რო­მელ­მაც ციფ­რე­ბით და­ა­სა­ბუ­თა, რომ 1864 წლის დე­ბუ­ლე­
ბის უც­ვლე­ლად გა­ზი­ა­რე­ბის შემ­თხვე­ვა­ში, ქო­ნებ­რი­ვი ცენ­ზის გა­მო, მაზ­რის
ამომ­რჩე­ველ­თა აბ­სო­ლუ­ტუ­რი უმ­რავ­ლე­სო­ბა ხმის გა­რე­შე დარ­ჩე­ბო­და.
კრე­ბა­ზე ასე­ვე დად­გა ენის სა­კითხ­იც – ჭი­აბ­რიშ­ვილ­მა და ვა­ლიშ­ვილ­მა დის­
კუ­სი­ის რუ­სულ­თან ერ­თად ქარ­თულ ენა­ზე წარ­მარ­თვაც მო­ითხ­ო­ვეს. თათ­
ბირ­ზე დი­სო­ნან­სი შე­ი­ტა­ნეს ჯა­ბა­დარ­მა და სა­ხელ­მწი­ფო მა­მუ­ლე­ბის წარ­
მო­მად­გე­ნელ­მა კუპ­ჩენ­კომ, რო­მელ­თაც კრე­ბას შე­ახ­სე­ნეს, რომ მათ 1864
წლის დე­ბუ­ლე­ბის გარ­შე­მო უნ­და ეტ­რი­ა­ლათ და არა ახა­ლი ჩა­მო­ე­ყა­ლი­
ბე­ბი­ნათ. კრე­ბა დე­ბუ­ლე­ბის მუხ­ლობ­რივ გან­ხილ­ვა­ზე გა­და­ერ­თო,70 თუმ­ცა
სა­ჭი­როდ ჩათ­ვა­ლა მა­ინც შე­ე­ტა­ნა მას­ში შეს­წო­რე­ბე­ბი – სა­არ­ჩევ­ნო ხმის
უფ­ლე­ბი­სა და წვრი­ლი ერ­თე­უ­ლის სა­კითხ­ებ­ში.71 მომ­დევ­ნო სხდო­მებ­ზე
დის­კუ­სია უფ­რო გა­ფარ­თოვ­და და გან­ხილ­ვის სა­გა­ნი ერო­ბის სა­ფე­ხუ­რე­
ბი გახ­და; კერ­ძოდ, ზე­და – მე­ოთხე სა­ფე­ხუ­რი, სა­ოლ­ქო ერო­ბა. ქა­ნა­ნოვ­მა
წარ­მო­ად­გი­ნა მო­საზ­რე­ბა, რომ უმ­ჯო­ბე­სი იქ­ნე­ბო­და, კავ­კა­სი­ა­ში სა­გუ­ბერ­
ნი­ო­ე­ბი­სა და კი­დევ კავ­კა­სი­ის სა­ოლ­ქო ერო­ბის მოწყ­ო­ბი­სა, ქუ­თა­ი­სის და
ტფი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­ებს, ბა­თუ­მი­სა და ზა­ქა­თა­ლის ოლ­ქებს, გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლი
სა­ერ­ ო­ბო ერ­თე­უ­ლი შე­ედ­გი­ნათ; ანუ, რე­ა­ლუ­რად ეროვ­ნუ­ლი ტე­რი­ტო­რი­ის
პრინ­ცი­პით გა­მიჯ­ნუ­ლი­ყო ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის სა­მი მთა­ვა­რი ერი – ქარ­თვე­ლე­
ბი, სომ­ხე­ბი და აზერ­ბა­ი­ჯა­ნე­ლე­ბი. ამ მო­საზ­რე­ბის (სო­ხუ­მის ოლ­ქის მი­მა­ტე­
ბით) პო­პუ­ლა­რი­ზა­ცი­ას პა­რა­ლე­ლუ­რად უკ­ვე ინ­ტენ­სი­ურ ­ ად ეწე­ო­და ნა­ცი­ო­
ნალ­ისტუ­რი მი­მარ­თუ­ლე­ბის პრე­საც. კრე­ბა­ზე ასე­ვე გაგ­რძელ­და კა­მა­თი
72

წვრი­ლი სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლის საზღ­ვრე­ბის შე­სა­ხებ და გა­მო­ით­ქვა მო­საზ­

რე­ბე­ბი, რომ ერო­ბის კულ­ტუ­რუ­ლი კომ­პე­ტენ­ცი­აც უფ­რო გა­მოკ­ვე­თი­ლი­ყო
და გა­ფარ­თო­ე­ბუ­ლი­ყო.73 19 სექ­ტემ­ბრი­სათ­ვის, ბო­ლო სხდო­მა­ზე კრე­ბამ
მი­ი­ღო დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი სუ­ლის­კვე­თე­ბით გაჟ­ღენ­თი­ლი დე­ბუ­ლე­ბის პრო­ექ­
ტი (რო­მე­ლიც მცი­რედ სა­ხეც­ვლი­ლი „ქუთაისურ-ციმბირული“ პრო­ექ­ტი იყო)
და სა­გუ­ბერ­ნიო სა­თათ­ბი­რო­ში წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბად – ს. ს. ფე­რა­ძე, ს. ნ.
ვა­ლიშ­ვი­ლი, ნ. ო. ბე­რიშ­ვი­ლი, დ. ნა­ხუც­რიშ­ვი­ლი, გი­ორ­გი თუ­მა­ნო­ვი, დ. პ.
ეპი­ტაშ­ვი­ლი და ნ. ნ. ოს­ტრო­გორ­სკი და­ა­სა­ხე­ლა,74 ხო­ლო ა. ა. ქა­ლან­თა­რი

− ვ. ს. მიქელაძე, ა. ს. ბაბოვი და ფლორენსი. სოფლის წარმომადგენელთა სია ცალკე

არ გამოცხადებულა.
70 ერობის შემოღება კავკასიაში; ტფ. საბ. კრება, ივერია № 157, 04.09.1905, გვ. 4.
71 ერობის შემოღება; ტფილისის სამაზრო საბჭოს კრება, ცნობის ფურცელი № 2901,
04.09.1905, გვ. 3.
73 ერობა და ეროვნული საკითხი კავკასიაში, სპ. ივერია № 159, 07.09.1905. გვ.1.
73 ერობის შემოღება; ტფილისის მაზრის საერობო საბჭოს კრება, ცნობის ფურცელი №
2902, 06.09.1905, გვ. 3
74 „19 სექტემბერს, ტფილისის გუბერნიის თავად-აზნაურთა საკრებულოში..“, ივერია №
168, 20.09.1905. გვ. 3.

65
და ბ. ალ­ტუ­ნი­ნი კან­დი­და­ტე­ბად. მე­ფის­ნაც­ვლის საბ­ჭო­სი კი ი. ს. ჯა­ბა­და­რი
და დ. ნა­ხუც­რიშ­ვი­ლი.75
27 აგ­ვის­ტოს და­იწყო სა­მაზ­რო საბ­ჭოს კრე­ბა თე­ლავ­ში, რო­მელ­საც წარ­
მო­მად­გენ­ლებ­თან და ად­გი­ლობ­რივ მო­ხე­ლე­ებ­თან – 50 ადა­მი­ა­ნის გარ­და
ბევ­რი მო­ქა­ლა­ქე და­ეს­წრო. კრე­ბას თავ­მჯდო­მა­რე­ობ­და მაზ­რის თა­ვა­დაზ­ნა­
ურ­თა წი­ნამ­ძღო­ლი ჩო­ლო­ყაშ­ვი­ლი, რო­მელ­მაც მი­სა­სალ­მე­ბელ სიტყ­ვა­ში
გა­ნაცხ­ა­და, თავს ბედ­ნი­ე­რად ვთვლი, რად­გან ამ­დე­ნი ხნის შემ­დეგ ერო­
ბის შე­მო­ღე­ბა გა­დაწყ­და, რის­თვი­საც ხალ­ხი უკ­ვე კარ­გა ხა­ნია მზად იყო­ო.
კრე­ბა საქ­მი­ა­ნად და და­ძა­ბუ­ლად მიმ­დი­ნა­რე­ობ­და, სიტყ­ვის თა­ვი­სუფ­ლე­ბის
გა­რან­ტი­ის მოთხ­ოვ­ნე­ბის გარ­და, წარ­მო­მად­გენ­ლებ­მა დის­კუ­სია გა­მარ­თეს
კვო­ტე­ბის გა­ნა­წი­ლე­ბის სა­მარ­თლი­ა­ნო­ბა­ზე ქა­ლა­ქი­სა და სოფ­ლის წარ­მო­
მად­გე­ნელ­თა შო­რის (ქა­ლაქ თე­ლავს – 2, მე­მა­მუ­ლე­ებს – 16, სოფ­ლის
სა­ზო­გა­დო­ე­ბებს – 3276). კრე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლებ­მა კრი­ტი­კო­სებს და­უ­სა­
ბუ­თეს, რომ ამ­გვა­რი ბა­ლან­სი იმი­სათ­ვის იყო, რომ სოფ­ლის ინ­ტე­რე­სე­ბი
არ და­ჩაგ­რუ­ლი­ყო. კრე­ბა ქარ­თულ­-რუ­სუ­ლად მიმ­დი­ნა­რე­ობ­და, თუმ­ცა რე­
ა­ლუ­რად ქარ­თუ­ლის არ­მცოდ­ნე მხო­ლოდ მი­წათ­მოქ­მე­დე­ბის სა­მი­ნის­ტროს
წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი იყო, რო­მელ­საც ცალ­კე უთარ­გმნიდ­ნენ გა­მოს­ვლე­ბის
ში­ნა­არსს და ეს შე­ფერ­ხე­ბა დამ­სწრე­თა გა­ღი­ზი­ა­ნე­ბას იწ­ვევ­და. მსჯე­ლო­
ბი­სათ­ვის კრე­ბამ ციმ­ბი­რის ერო­ბის პრო­ექ­ტი აირ­ჩია და მის გა­და­მუ­შა­ვე­ბას
შე­უდ­გა. თათ­ბი­რის მუ­შა­ობ­ ა რამ­დე­ნი­მე დღის გან­მავ­ლო­ბა­ში გაგ­რძელ­და.
სა­ბო­ლო­ოდ, გა­დაწყ­და, რომ, რად­გან მუხ­ლობ­რივ და­მუ­შა­ვე­ბას და გან­
ხილ­ვას დი­დი დრო დას­ჭირ­დე­ბო­და, აერ­ჩი­ათ მცი­რე წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა
ჯგუ­ფი, რო­მე­ლიც პრო­ექტს შე­ი­მუ­შა­ვებ­და და სა­ერ­თო კრე­ბას წა­რუდ­გენ­და
დამ­ტკი­ცე­ბი­სათ­ვის. ჯგუფ­ში აირ­ჩი­ეს: ექ­ვთი­მე მი­ქე­ლა­ძე, დი­მიტ­რი ცის­კა­
რიშ­ვი­ლი, ჭავ­ჭა­ვა­ძე, ი. ზა­რა­ფიშ­ვი­ლი, მი­ხე­ილ ვერ­მი­შე­ვი, კო­ტე ყა­ზა­ხიშ­
ვი­ლი და ენოქ დან­დუ­რო­ვი.77 ჯგუფ­მა მცი­რე ხან­ში და­ა­მუ­შა­ვა დე­ბუ­ლე­ბის
მე­ტად პროგ­რე­სუ­ლი პრო­ექ­ტი, რო­მე­ლიც კრე­ბამ მო­ი­წო­ნა 38 ხმით ერ­თის
წი­ნა­აღ­მდეგ – მე­ტიც მას თან და­ურ­თო მი­მარ­თვა, რომ ერო­ბის გან­ხორ­ცი­
ე­ლე­ბის გა­რან­ტი დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის მოწ­ვე­ვა, ხო­ლო მა­ნამ­დე კი სა­ბა­
ზი­სო პო­ლი­ტი­კუ­რი უფ­ლე­ბე­ბის უზ­რუნ­ველ­ყო­ფა უნ­და გამ­ხდა­რი­ყო. კრე­ბამ
სა­გუ­ბერ­ნიო თათ­ბი­რი­სათ­ვის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბად იგი­ვე შე­მად­გენ­ლო­ბა
აირ­ჩი­ა.78
29 აგ­ვის­ტოს სიღ­ნა­ღის მაზ­რა­ში აირ­ჩი­ეს წა­მო­მად­გე­ნელ­თა შე­მად­გენ­
ლო­ბა: 16 – სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი­დან, 4 – მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი­დან, 2 – ქა­ლაქ
სიღ­ნა­ღი­დან. თათ­ბი­რის თავ­და­პირ­ვე­ლი სხდო­მე­ბი უინ­ტე­რე­სო გა­მოდ­გა,
წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა ნაკ­ლე­ბი გაც­ნო­ბი­ე­რე­ბუ­ლო­ბის გა­მო სა­ე­რო­ბო სა­კითხ­
ებ­ში. კრე­ბის მუ­შა­ობ­ ა გა­მო­ა­ცოცხ­ლა მუ­შა­ო­ბა­ში ქა­ლაქ სიღ­ნა­ღის წარ­მო­

75 ტფ. სამაზრო კრება, ცნობის ფირცელი № 2912, 20.09.1905, გვ. 2.

76 „თელავი. 17 სექტემბერს სამაზრო საერობო საბჭოს...“ ცნობის ფურცელი № 2911,
18.09.1905. გვ. 3.
77 ერობის შემოღება; თელავი, ცნობის ფურცელი № 2901, 04.09.1905, გვ. 3.
78 ერობის შემოღება; თელავი, ცნობის ფურცელი № 2902, 06.09.1905, გვ. 3

66
მად­გენ­ლის – ლა­დო დარ­ჩი­აშ­ვი­ლის დაგ­ვი­ა­ნე­ბულ­მა ჩაბ­მამ. მან კრე­ბას სა­
ე­რო­ბო დე­ბუ­ლე­ბის ქუ­თა­ი­სუ­რი პრო­ექ­ტი გა­აც­ნო და ურ­ჩი­ა, ან უც­ვლე­ლად
მი­ე­ღოთ, ან მცი­რედ გა­და­ე­მუ­შა­ვე­ბი­ნათ. კრე­ბამ პრო­ექ­ტის გა­და­სა­მუ­შა­ვებ­
ლად კო­მი­სია გა­მო­ყო: ლა­დო დარ­ჩი­აშ­ვი­ლის, დ. ქი­ტი­აშ­ვი­ლის, დი­მიტ­რი
გო­ნაშ­ვი­ლის, პ. გე­ლაშ­ვი­ლი­სა და თო­მა კევ­ლიშ­ვი­ლის შე­მად­გენ­ლო­ბით.79
7 სექ­ტემ­ბრის სხდო­მა­ზე, კრე­ბამ ძი­რი­თა­დად მო­იწ­ ო­ნა წარ­მოდ­გე­ნი­ლი
პრო­ექ­ტი, თუმ­ცა დი­დი დის­კუ­სია მოჰ­ყვა პრო­ექ­ტში გა­მოთ­ქმულ საპ­როგ­
რა­მო წი­ნა­და­დე­ბას, რომ ერო­ბის ეს პრო­ექ­ტი იმუ­შა­ვებ­და „ვიდრე კავკასია
მოიპოებდეს სრულს ავტონომიას“. ლა­დო დარ­ჩი­აშ­ვილ­სა და სხვა სო­ცი­
ალ­-დე­მოკ­რა­ტებს შო­რის დი­დი კა­მა­თი­სა და ორ­ჯერ კენ­ჭის­ყრის შე­დე­გად
აღ­ნიშ­ნუ­ლი წი­ნა­და­დე­ბა პრო­ექ­ტში და­ტო­ვეს. სა­გუ­ბერ­ნიო კრე­ბა­ზე წარ­მო­
მად­გე­ნლე­ბად აირ­ჩი­ეს: ლა­დო დარ­ჩი­აშ­ვი­ლი, სი­მონ (?) ახ­მე­ტე­ლაშ­ვი­ლი,
კო­ტე ან­დრო­ნი­კაშ­ვი­ლი და დი­მიტ­რი გო­ნაშ­ვი­ლი.80
თი­ა­ნე­თის მაზ­რა­ში სა­ე­რო­ბო თათ­ბი­რი და­იწყო 1-ლ სექ­ტემ­ბერს. კრე­
ბას ეს­წრე­ბო­და სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­თა – 16 და მე­მა­მუ­ლე­თა – 8 წარ­
მო­მად­გე­ნე­ლი. კრე­ბის თავ­მჯდო­მა­რის, მაზ­რის თა­ვა­დაზ­ნა­ურ­თა წი­ნამ­ძღო­
ლის ნ. ზ. ჩო­ლო­ყაშ­ვი­ლის მი­სა­სალ­მე­ბე­ლი, გან­მარ­ტე­ბი­თი სიტყ­ვის შემ­დეგ
კრე­ბას დ. ქა­და­გი­ძემ მი­მარ­თა:
„... მე ღრმად ვარ დარ­წმუ­ნე­ბუ­ლი, რომ თვი­თე­უ­ლი ჩვენ­გა­ნი გან­ცვიფ­
რე­ბით აძ­ლევს თა­ვის თავს კითხ­ვებს – რის­თვის შე­ვიკ­რი­ბე­ნით, რა უნ­და
გა­ვა­კე­თოთ და სხვა. მე ასე ვგრძნობ – ამ წუთ­ში ჩვენ, წარ­მო­მად­გენ­ლებს
და არ­ჩე­ულ ­ ებს, დი­დი, დი­დი მო­ვა­ლე­ო­ბა გვა­წევს. ამ შემ­თხვე­ვამ მო­მა­ვალ
ის­ტო­რი­ა­ში უნ­და უმ­თავ­რე­სი ად­გი­ლი და­იჭ­ ი­როს. ეხ­ლა უნ­და გა­და­ვათ­ვა­
ლი­ე­როთ დე­ბუ­ლე­ბა­ნი 1864 წლ., შე­ვუ­თან­ხმოთ ეხ­ლან­დელ დროს და
შემ­დეგ ჩვე­ნი ცხოვ­რე­ბა უკე­თეს კა­ლა­პოტ­ში ჩა­ვა­ყე­ნოთ. მარ­თვა-­გამ­გე­ო­ბა
ჩვენს ხელ­ში ვარ­დე­ბა, ასე რომ, ჩვენ თვი­თონ უნ­და გა­დავ­წყვი­ტოთ მო­მა­
ვა­ლი – ავიც და კარ­გიც. მა­შა­სა­და­მე, ნუ დავ­ზო­გავთ შრო­მას და კე­თი­ლად
და­ვაგ­ვირ­გვი­ნოთ ეს საქ­მე.“81
კრე­ბა ქარ­თულ ენა­ზე მიმ­დი­ნა­რე­ობ­და. ქა­და­გი­ძის­ვე აქ­ტი­უ­რო­ბით მან
მე­ტად გა­ბე­დუ­ლი და პროგ­რე­სუ­ლი პრო­ექ­ტი წარ­მო­ად­გი­ნა, რო­მე­ლიც
გარ­და სა­ყო­ველ­თაო მოთხ­ოვ­ნე­ბის პა­კე­ტი­სა (წვრი­ლი სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­
ლი, სა­ყო­ველ­თაო წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბა, ცენ­ტრა­ლუ­რი ბი­უ­როკ­რა­ტი­ის­ ა­გან
გა­მიჯ­ვნა, სა­კა­ნონ­მდებ­ლო და ფი­ნან­სუ­რი გა­რან­ტი­ე­ბი), ქალ­თა თა­ნას­წო­რი
ხმის უფ­ლე­ბას, პროგ­რე­სუ­ლი გა­და­სა­ხა­დე­ბის შე­მო­ღე­ბას, პო­ლი­ცი­ის და­
ბა­ლი რგო­ლის ერო­ბი­სათ­ვის დაქ­ვემ­დე­ბა­რე­ბას და პრე­სი­სა და სიტყ­ვის
თა­ვი­სუფ­ლე­ბას მო­ითხ­ოვ­და. წარ­მო­მად­გენ­ლებ­მა სა­ჭი­როდ ცნეს, გას­ცნო­
ბოდ­ნენ სხვა მაზ­რე­ბის პრო­ექ­ტებს, მე­ტად­რე თე­ლა­ვის მაზ­რი­სას, რო­მელ­
თა­ნაც სა­სი­ცოცხ­ლოდ იყ­ვნენ და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი, თუმ­ცა თე­ლა­ვის პრო­ექ­ტის
გაც­ნო­ბა­ზე თავ­მჯდო­მა­რემ უა­რი თქვა. სა­გუ­ბერ­ნიო კრე­ბა­ზე წარ­მო­მად­გენ­

79 ერობის შემოღება. სიღნაღი, ცნობის ფურცელი № 2910, 17.09.1905, გვ. 2-3.

80 ერობა კავკასიაში; სიღნაღი, ივერია № 163, 13.09.1905. გვ.3-4.
81 ერობის შემოღება. თიანეთი, ცნობის ფურცელი № 2906, 11.09.1905, გვ. 3.

67
ლად აირ­ჩი­ეს: დ. ქა­და­გი­ძე, მ. ჩო­ლო­ყაშ­ვი­ლი, ვა­ნო წიკ­ლა­უ­რი და იო­სებ
ბო­ძაშ­ვი­ლი; მე­ფის­ნაც­ვლის საბ­ჭო­ში დე­ლე­გა­ტად – ალექ­სან­დრე ზა­ა­ლის
ძე ჩო­ლო­ყაშ­ვი­ლი.
ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რა­ში თათ­ბი­რი 9 სექ­ტემ­ბრი­სათ­ვის და­იწყ­ო.82
გო­რის მაზ­რა­ში თათ­ბი­რის პირ­ვე­ლი­ვე სხდო­მა ჩა­იშ­ ა­ლა, რად­გან წარ­
მო­მად­გენ­ლე­ბი არ გა­მოცხ­ად­დნენ83 მაზ­რა­ში არ­სე­ბუ­ლი მძი­მე მდგო­მა­რე­
ო­ბის გა­მო – რაც გლეხ­თა მოძ­რა­ობ­ ის ჩა­სახ­შო­ბად სა­დამ­სჯე­ლო რაზ­მე­ბის
გაგ­ზავ­ნას და მსხვილ, რე­აქ­ცი­ო­ნერ მე­მა­მუ­ლე­თა და გლეხ­თა და­პი­რის­პი­
რე­ბას მოჰ­ყვა.
სა­ერ­თო სუ­ლის­კვე­თე­ბი­სა­გან გა­მორ­ჩე­უ­ლი აღ­მოჩ­ნდა ახალ­ქა­ლა­ქის
სა­მაზ­რო თათ­ბი­რი, რო­მელ­საც 20 წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი ეს­წრე­ბო­და. მათ
1864 წლის მო­დე­ლი მო­ი­წო­ნეს, მცი­რე ცვლი­ლე­ბე­ბით და სა­ჭი­როდ ცნეს,
რო­გორც ქო­ნებ­რი­ვი, ასე­ვე გა­ნათ­ლე­ბის ცენ­ზის არ­სე­ბო­ბა. მათ მე­ფის­ნაც­
ვლის საბ­ჭო­ში წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბად აირ­ჩი­ეს84 გა­და­სა­ხად­თა ინ­სპექ­ტო­რი
კვა­ლი­აშ­ვი­ლი, ხო­ლო სა­გუ­ბერ­ნიო საბ­ჭო­სათ­ვის კი – ლო­მან­-ბეგ ფა­ლა­ვან­
დიშ­ვი­ლი, მე­ცა­ტუ­ლო­ვი, ტერ­-გრი­გო­რი­ა­ნი და ქა­ჩაზ­ნუ­ნი.
ბა­თუმ­ში, 31 აგ­ვის­ტოს85 სა­ე­რო­ბო დე­ბუ­ლე­ბის გან­სა­ხილ­ვე­ლი სა­ოლ­ქო
საბ­ჭო და­კომ­პლექ­ტდა შემ­დე­გი შე­მად­გენ­ლო­ბით: ქა­ლა­ქის მო­უ­რა­ვი თა­
ვა­დი ი. ზ. ან­დრო­ნი­კაშ­ვი­ლი, გამ­გე­ო­ბის წევ­რე­ბი – გი­ორ­გი ჟუ­რუ­ლი, გრი­
გოლ ვოლ­სკი, ზი­ა-­ბეი აბა­ში­ძე, ისა­აკ ეფენ­დი ხალ­ვა­ში და ა. არუ­ტოვ­სკი.86
თათ­ბი­რის მე­ო­რე ეტა­პი გაგ­რძელ­და 11 ოქ­ტომ­ბერს, სა­დაც შე­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი
პრო­ექ­ტი დი­დად არ გა­მო­ირ­ჩე­ო­და სხვა მხა­რე­ე­ბის წი­ნა­და­დე­ბე­ბი­სა­გან და,
ანა­ლო­გი­უ­რად, მხარს უჭერ­და ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის ერთ სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლად
გა­მო­ყო­ფას.87
სო­ხუ­მის ოლ­ქში სა­ე­რო­ბო თათ­ბი­რი პირ­ველ სექ­ტემ­ბერს და­იწყ­ო, არ­
ზა­ყან ემუხ­ვა­რის თავ­მჯდო­მა­რე­ო­ბით. პირ­ველ სხდო­მა­ზე წარ­მო­მად­გენ­
ლებ­მა ხმა­თა აბ­სო­ლუ­ტუ­რი უმ­რავ­ლე­სო­ბით უარ­ყვეს 1864 წლის დე­ბუ­ლე­
ბა და „ციმბირის პროექტს“ და­უ­ჭი­რეს მხა­რი.88 მომ­დევ­ნო სხდო­მა სო­ხუმ­ში
რე­ვო­ლუ­ცი­ურ ­ ი მღელ­ვა­რე­ბის გა­მო აღარ გაგ­რძელ­და.
სა­მაზ­რო კრე­ბე­ბი ჩა­ი­შა­ლა სე­ნა­კის, ლეჩხ­უ­მის, ახალ­ცი­ხის, დუ­შე­თის
მაზ­რებ­სა და ზა­ქა­თა­ლის (?) ოლ­ქში, სა­დაც ნა­წილ­ში რე­ვო­ლუ­ცი­ურ­მა მღე­
ლვა­რე­ბამ პიკს მი­აღ­წია და სრუ­ლი­ად სხვა რე­ა­ლო­ბა შექ­მნა, ხო­ლო და­
ნარ­ჩე­ნი მხა­რე­ებ­ ი კი სა­ერ­თო რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოძ­რა­ო­ბის ჯაჭ­ვურ რე­აქ­ცი­ა­ში

82 ერობის შემოღება; ბორჩალოს მაზრაში, ცნობის ფურცელი № 2901, 04.09.1905, გვ. 3.

83 „გორის მაზრის თავად-აზნაურთა წინამძღოლის მოადგილემ...“, ივერია № 171,
23.09.1905. გვ. 3.
84 ერობის შემოღება; ახალქალაქის მაზრაში..., ცნობის ფურცელი № 2915, 23.09.1905, გვ. 3.
85 ერობის შემოღება; ბათუმი, ცნობის ფურცელი № 2901, 04.09.1905, გვ. 3.
86 საერობო დაწესებულებათა...“, ივერია, № 157, 04.09.1905, გვ. 3.
87 საერობო რეფორმის მომზადება საქართველოში (1905-1917), კოჭლამაზაშვილი
რობერტ, მემატიანე, თბილისი, 2005 წ.
88 ერობის შემოღება, სოხუმი, ცნობის ფურცელი № 2914, 22.09.1905, გვ. 3.

68
ჩა­ებ­ნენ, რის შე­დე­გა­დაც სა­ე­რო­ბო თათ­ბი­რე­ბის აქ­ტუ­ა­ლო­ბა სა­ზო­გა­დო­ებ­ ა­
ში სრუ­ლი­ად გაქ­რა და იგი თვი­სებ­რი­ვად სხვა მო­ცე­მუ­ლო­ბამ – რე­ვო­ლუ­ცი­
ურ­მა თვით­მმარ­თვე­ლო­ბებ­მა ჩა­ა­ნაც­ვლა, რო­მელ­მაც სა­მაზ­რო თათ­ბი­რე­ბის
შე­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი ზო­მი­ე­რი პროექ­ტე­ბი პრე­სის ფურ­ცლებ­ზე გა­მოთ­ქმულ ფორ­
მა­ლურ აზ­რე­ბად აქ­ცია და პრაქ­ტი­კა­ში იდე­ა­ლუ­რი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის
გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბა სცა­და.

69
 რევოლუციური თვითმმართველობები -
4
„რესპუბლიკები“ საქართველოში 1905 წელს

„...ადამიანთა ყვე­ლა უბე­დუ­რე­ბა გა­მოწ­ვე­უ­ლია მხო­ლოდ იმით, რომ

ისი­ნი სხვე­ბი­სა­გან, ხე­ლი­სუფ­ლე­ბი­სა­გან ელო­დე­ბი­ან დახ­მა­რე­ბას და
ცხოვ­რე­ბის მოწყ­ობ­ ას, ხო­ლო რო­ცა ხე­და­ვენ, რომ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბი­სა­
გან შვე­ბას ვერ იღე­ბენ, მა­შინ იწყ­ებ­ ენ ხე­ლი­სუ­ფალ­თა გამ­ტყუ­ნე­ბას,
მათ წი­ნა­აღ­მდეგ ბრძო­ლას... სა­ჭი­როა ერ­თი რამ: ის, რა­საც აკე­თე­ბენ
ისი­ნი, გუ­რუ­ლე­ბი... მო­აწყ­ონ სა­კუ­თა­რი ცხოვ­რე­ბა ისე, რომ არ სჭირ­
დე­ბო­დეთ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა.“

ლევ ტოლ­სტო­ის წე­რი­ლი გუ­რუ­ლებს

გურიის რესპუბლიკა. გურიის გლეხთა მოძრაობა
1902-1906 წლებში, ირაკლი მახარაძე,
გამომცემლობა „აზრი“, თბილისი, 2016 წ. გვ. 92
ფოტო: გურიის “რესპუბლიკის” მეთაურები, რსდმპ გურიის კომიტეტის დაპატიმრებული
წევრები, სხვა პოლიტპატიმრებთან ერთად მეტეხის ციხის ეზოში.
მარცხნიდან; არჩილ (ჭოტი) ჯაფარიძე (?), ბენია ჩხიკვიშვილი. მარჯვნიდან - ფილიპე
მახარაძე, ისიდორე რამიშვილი
 1890-ი­ა­ნი წლე­ბი­დან მო­ყო­ლე­ბუ­ლი, XX სა­უკ­ უ­ნის საწყ­ის­ ი წლე­ბი­სათ­ვის
სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი „დუღილის“ ზრდის ფონ­ზე კავ­კა­სი­ა­სა და სა­ქარ­თვე­ლო­
ში მკა­ფიო პროგ­რე­სი­ით იზ­რდე­ბო­და და გავ­ლე­ნას იკ­რებ­და მარ­ქსის­ტულ
მსოფ­ლმხედ­ვე­ლო­ბა­ზე და­ფუძ­ნე­ბუ­ლი, თვი­თორ­გა­ნი­ზე­ბუ­ლი სო­ცი­ალ­-დე­
მოკ­რა­ტი­უ­ლი ჯგუ­ფე­ბი, რომ­ლე­ბიც მა­ლე­ვე პარ­ტი­ულ ორ­გა­ნიზ­მად იქ­ცა და
სა­კუ­თა­რი ქსე­ლის გა­ფარ­თო­ე­ბა და­იწყო სამ­რეწ­ვე­ლო ცენ­ტრე­ბი­დან – კავ­
კა­სი­ის ქა­ლა­ქე­ბი­დან რე­გი­ონ­ ებ­ში.
სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ­ ი მოძ­რა­ობ­ ა, რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის „თვით­
მპყრობელობის“ პი­რო­ბებ­ში, გან­სა­კუთ­რე­ბით გა­ნა­პი­რა – არა­რუ­სულ სა­
ქარ­თვე­ლო­ში, ახერ­ხებ­და სო­ცი­ა­ლუ­რი სა­მარ­თლი­ა­ნო­ბი­სათ­ვის ბრძო­ლის
იდე­ე­ბის გავ­რცე­ლე­ბას­თან ერ­თად მის­თვის ეროვ­ნუ­ლი ელ­ფე­რიც მი­ე­ცა,
რად­გან, მე­ფის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ი­სა და ბი­უ­როკ­რა­ტი­ის მმარ­თვე­ლო­ბა, გარ­
და იმი­სა, რომ სო­ცი­ა­ლუ­რად ჩაგ­რავ­და, ად­გი­ლობ­რივ – ეროვ­ნულ თა­ვი­
სე­ბუ­რე­ბებს უგუ­ლე­ბელ­ყოფ­და, არ უწყ­ობ­და ხელს და ხში­რად ზღუ­დავ­და
კი­დეც მო­სახ­ლე­ობ­ ის შე­საძ­ლებ­ლო­ბას, გა­ნათ­ლე­ბა მშობ­ლი­ურ ენა­ზე მი­ე­
ღო და ამა­ვე ენა­ზე ჰქო­ნო­და საქ­მის წარ­მო­ე­ბა ად­გი­ლობ­რივ დო­ნე­ზე და
სა­სა­მარ­თლო­ში. ამის გა­მო თვით­მპყრობ­ლუ­რი რე­ჟი­მის ბი­უ­როკ­რა­ტი­ა, ერ­
თი მხრივ, ნა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი მჩაგ­ვრე­ლის როლ­შიც გა­მო­დი­ო­და და, მე­ო­რე
მხრივ, მო­სახ­ლე­ო­ბა უფ­რო და უფ­რო უცხ­ოვ­დე­ბო­და სა­ხე­ლი­სუფ­ლო ვერ­
ტი­კა­ლი­სა­გან. ამი­ტომ სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტე­ბის წა­მოწყ­ე­ბუ­ლი ემან­სი­პა­ტო­
რუ­ლი მოძ­რა­ო­ბა თა­ვი­დან­ვე შე­ი­ცავ­და ეროვ­ნუ­ლი მოძ­რა­ო­ბის ელ­ფერ­საც.
მე­ფის ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა ყო­ველ­თვის ცდი­ლობ­და, თა­ვი­სი მო­წი­ნა­აღ­მდე­გე
მოძ­რა­ო­ბის ეს ელე­მენ­ტი უფ­რო გა­ე­ბუ­ქე­ბი­ნა და სო­ცი­ა­ლურ­-პო­ლი­ტი­კუ­რი
თა­ვი­სუფ­ლე­ბი­სათ­ვის ბრძო­ლა, ნა­ცი­ო­ნა­ლის­ტურ ამ­ბო­ხად და­ე­ხა­ტა.
ამ ფონ­ზე, სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი პარ­ტი­ის ლი­დე­რე­ბის მი­ერ სა­ერ­ ო­
ბო კამ­პა­ნი­ის მი­მართ გა­მოთ­ქმუ­ლი სკეპ­ტი­კუ­რი მო­საზ­რე­ბე­ბი და, გან­სა­კუთ­
რე­ბით, 1905 წლის სა­ე­რო­ბო თათ­ბი­რე­ბის მიმ­დი­ნა­რე­ო­ბი­სას გა­მოთ­ქმუ­ლი
რა­დი­კა­ლუ­რი პო­ზი­ცი­ებ­ ი და ხში­რად ბო­ი­კო­ტის ტაქ­ტი­კა, ერ­თი შე­ხედ­ვით
შე­იძ­ლე­ბა გაუ­გე­ბა­რი ჩან­დეს, რად­გან მოძ­რა­ო­ბა, რო­მე­ლიც დე­მოკ­რა­ტი­
უ­ლი სა­ზო­გა­დო­ე­ბი­სა და სა­ხელ­მწი­ფოს­თვის იბ­რძო­და, რა­ტომ იყო ად­გი­
ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის მოთხ­ოვ­ნის კამ­პა­ნი­ი­სად­მი მტრუ­ლად გან­
წყო­ბი­ლი.
სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი მოძ­რა­ო­ბის ერო­ბის სა­კითხ­თან და­მო­კი­დე­ბუ­
ლე­ბის ყვე­ლა­ზე ცხა­დი დეკ­ლა­რა­ცია იყო 1898 წელს „კვალში“ და­ბეჭ­დი­ლი
ნოე ჟორ­და­ნი­ას სტა­ტი­ა, სა­დაც იგი მოკ­ლედ და მკა­ფი­ოდ გან­მარ­ტავ­და ნე­
გა­ტი­ურ­ ი გან­წყო­ბის სა­ფუძ­ველს: სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტე­ბის აზ­რით, „ცენზიანი“
ერო­ბა, სა­დაც სა­ე­რო­ბო საკ­რე­ბუ­ლო­ში თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბას ნო­მი­ნა­ლუ­რად
მი­ცე­მუ­ლი ჰქონ­და რიცხ­ობ­რი­ვი უპი­რა­ტე­სო­ბა (1890 წლის მო­დე­ლით),
ვე­რაფ­რით იქ­ნე­ბო­და მი­სა­ღე­ბი დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი მოძ­რა­ო­ბი­სათ­ვის. მას­ში

73
ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის არ­სი იმ­თა­ვით­ვე იყო დარ­ღვე­უ­ლი,
რად­გან ერო­ბა­ში მო­სახ­ლე­ო­ბის უმ­რავ­ლე­სო­ბის მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა შეზღ­უდ ­ უ­
ლი იყო. შე­სა­ბა­მი­სად, თუ­კი კავ­კა­სია ერო­ბის ამ მო­დელს მი­იღ ­ ებ­და, იგი
თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა თვით­შე­მოქ­მე­დე­ბის ორ­გა­ნოდ გა­და­იქ­ცე­ო­და და მე­ტიც
– ქო­ნებ­რი­ვი ცენ­ზის ზღვრუ­ლი ნორ­მის არ­სე­ბო­ბის გა­მო მათ­ში სა­ერ­თოდ
ვერ მოხ­ვდე­ბო­და ამ წარ­ჩი­ნე­ბუ­ლი წო­დე­ბის ის უმ­ცი­რე­სი ნა­წი­ლი, რო­მე­
ლიც დე­მოკ­რა­ტი­ულ სუ­ლის­კვე­თე­ბას იზი­არ ­ ებ­და. ამა­ვე დროს, ჟორ­და­ნია
შე­ნიშ­ნავ­და, რომ ასე­თი პროგ­ნო­ზის მი­უ­ხე­და­ვად, რო­გორც ში­და რუ­სეთ­ში,
დრო­თა გან­მავ­ლო­ბა­ში ეს შეზღ­უ­დუ­ლი ერო­ბაც კი ძა­ლა­უ­ნე­ბუ­რად მა­ინც
გა­მო­იწ­ვევ­და მაზ­რებ­ში ეკო­ნო­მი­კურ ცვლი­ლე­ბებს და კა­პი­ტა­ლიზ­მის გან­ვი­
თა­რე­ბას და­აჩ­ქა­რებ­და, რაც სწო­რედ ამ მსხვილ მი­წათ­მფლო­ბელ – წარ­ჩი­
ნე­ბულ წო­დე­ბას შე­ა­სუს­ტებ­და და ბურ­ჟუ­ა­ზი­ას – ახალ კლასს გა­აძ­ლი­ე­რებ­
და. ჟორ­და­ნია შე­ნიშ­ნავ­და, რომ ეს ინ­სტინ­ქტუ­რი ში­ში აწუ­ხებ­და ქარ­თუ­ლი
თა­ვა­დაზ­ნა­ურ
­ ო­ბის დიდ და „რეაქციულ“ ნა­წილს, რო­მე­ლიც გაშ­მა­გე­ბით
ეწი­ნა­აღ­მდე­გე­ბო­და ყვე­ლა სა­ე­რო­ბო კამ­პა­ნი­ას.89
სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლის­ტუ­რი მოძ­რა­ო­ბა თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის სა­
კითხ­ში მის ძი­რი­თად მა­მოძ­რა­ვე­ბელ ელე­მენ­ტად გლე­ხო­ბას გა­ნი­ხი­ლავ­და.
გლეხ­თა მა­სის მი­მართ პარ­ტი­ის და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბამ და მას­თან თა­ნამ­შრომ­
ლო­ბამ მე­ტად სა­ინ­ტე­რე­სო და გარ­დამ­ტე­ხი პრო­ცე­სი გა­ია­ ­რა და დიდ­წი­
ლად გა­ნა­პი­რო­ბა შემ­დგომ­ში სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი მოძ­რა­ო­ბის წარ­მა­
ტე­ბა და მა­სობ­რი­ო­ბა.
საწყ­ის ეტაპ­ზე მარ­ქსის­ტუ­ლი იდე­ო­ლო­გი­უ­რი დოქ­ტრი­ნის ორ­თო­დოქ­
სუ­ლი გა­გე­ბის გა­მო სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტე­ბი გლე­ხებს არ აღიქ­ვამ­დნენ მო­
კავ­ში­რედ – მა­თი „წვრილმესაკუთრული“ ბუ­ნე­ბის გა­მო, რი­თაც ისი­ნი უფ­რო
„რეაქციულ“ და ბურ­ჟუ­ა­ზი­ის მო­კავ­ში­რე ძა­ლად მი­აჩ­ნდათ. სა­ქარ­თვე­ლოს
სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის ლი­დე­რის, ნოე ჟორ­და­ნი­ას ხან­გრძლი­ვი
თე­ო­რი­ულ ­ ი პრო­პა­გან­დი­სა და პრაქ­ტი­კუ­ლი მოქ­მე­დე­ბის შე­დე­გად სა­ქარ­
თვე­ლოს სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ­მა ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ამ შეძ­ლო ამ ფორ­მუ­ლის
დარ­ღვე­ვა. ახალ ხედ­ვას ორი საკ­ვან­ძო ელე­მენ­ტი და­ე­დო სა­ფუძ­ვლად:
პირ­ველ რიგ­ში, იმის გაც­ნო­ბი­ე­რე­ბა, რომ სოფ­ლის მე­ურ­ნე გლე­ხე­ბიც სო­
ცი­ა­ლურ ჩაგ­ვრას გა­ნიც­დიდ­ნენ პრი­ვი­ლე­გი­რე­ბუ­ლი კლა­სი­სა და სა­ხელ­მწი­
ფო ბი­ურ ­ ოკ­რა­ტი­ი­სა­გან და მათ­შიც იღ­ვი­ძებ­და „კლასობრივი შეგნება“ და
მე­ო­რე, სა­ქარ­თვე­ლოს გლეხ­თა პრობ­ლე­მა არ­სე­ბი­თად გან­სხვავ­დე­ბო­და
რუ­სე­თის გლეხ­თა სა­კითხ­ი­სა­გან, მი­წათ­მფლო­ბე­ლო­ბის კულ­ტუ­რის გან­სხვა­
ვე­ბი­სა და 1864 წლის რე­ფორ­მის გან­სხვა­ვე­ბუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ო­ბის გა­მო.
1900-ი­ა­ნი წლე­ბის და­საწყ­ი­სი­სათ­ვის სა­ქარ­თვე­ლოს სოფ­ლებ­ში, აღ­მო­
სავ­ლეთ და და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­ში გლე­ხო­ბას რე­ა­ლუ­რად ქა­ღალ­დზე
არ­სე­ბუ­ლი უფ­ლე­ბე­ბის გარ­და რე­ფორ­მი­სა­გან არა­ფე­რი ჰქო­დათ მი­ღე­ბუ­
ლი. რუ­სე­თი­სა­გან გან­სხვა­ვე­ბით, ისი­ნი გა­თა­ვი­სუფ­ლდნენ მი­წის გა­ცი­ლე­ბით
მცი­რე ფარ­თო­ბით,90 რო­მე­ლიც ვერ უზ­რუნ­ველ­ყოფ­და ოჯა­ხის გა­მოკ­ვე­ბას

89 ორიოდე სიტყვა ერობაზე, ნ. ჟორდანია, კვალი № 7, 08.02.1898

90 რუსეთის დღევანდელი მდგომარეობა, წერილი პირველი, გ. თ-მ- . ივერია, № 4,

74
და ათ­წლე­ულ ­ ე­ბის გან­მავ­ლო­ბა­ში გლე­ხებს უწევ­დათ, ერ­თი მხრივ, მე­მა­მუ­
ლე­ე­ბი­სა­გან, მი­წის გა­მოს­ყიდ­ვა რომ­ლის ფას­საც სა­ხელ­მწი­ფო არ არე­გუ­
ლი­რებ­და და თან მათ­გან იჯა­რით და­მა­ტე­ბი­თი ფარ­თო­ბე­ბის აღე­ბა, რომ­
ლის პი­რო­ბე­ბიც კა­ბა­ლუ­რი იყო.91
იდე­ო­ლო­გი­ურ გარ­და­ტე­ხას სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ პარ­ტი­ა­ში ხე­ლი
შე­უწყო მათ­გან და­მო­უ­კი­დე­ბელ­მა პრო­ცეს­მაც – ქა­ლა­ქებ­ში, თბი­ლის­სა და
ბა­თუმ­ში დაწყ­ე­ბუ­ლი სა­გა­ფიც­ვო მოძ­რა­ო­ბი­სა და პრო­ტეს­ტე­ბის სა­პა­სუ­ხოდ,
მე­ფის რე­ჟი­მის მი­ერ გა­ტა­რე­ბუ­ლი რეპ­რე­სი­ებ­ ის შე­დე­გად, სო­ცი­ა­ლის­ტუ­რი
მოძ­რა­ო­ბის მო­ნა­წი­ლე მუ­შებს ქარ­ხნე­ბი­დან და წარ­მო­ე­ბე­ბი­დან მა­სობ­რი­
ვად ათა­ვი­სუფ­ლებ­დნენ და ასახ­ლებ­დნენ ქა­ლა­ქე­ბი­დან; ისი­ნი იძუ­ლე­ბუ­ლი
იყ­ვნენ, მშობ­ლი­ურ სოფ­ლებს დაბ­რუ­ნე­ბოდ­ნენ და სა­ნამ კვლავ შეძ­ლებ­
დნენ სა­მუ­შა­ო­ზე გას­ვლას, სო­ცი­ა­ლუ­რი და პო­ლი­ტი­კუ­რი ბრძო­ლის გა­მოც­
დი­ლე­ბა­სა და იდე­ო­ლო­გი­ას ამ მხა­რე­ებ­შიც ავ­რცე­ლებ­დნენ. მსგავ­სი ნა­კა­
დე­ბის მოძ­რა­ო­ბამ გა­ა­აქ­ტი­უ­რა სოფ­ლად პარ­ტი­უ­ლი ქსე­ლე­ბის გა­ჩე­ნა და
საპ­რო­ტეს­ტო მოძ­რა­ო­ბის დაწყ­ე­ბა, გან­სა­კუთ­რე­ბით, ქარ­თლში, იმე­რეთ­სა
და გუ­რი­აშ­ ი.
1902 წლი­დან მო­უ­სავ­ლი­ან­მა წლებ­მა და, ზო­გა­დად, იმ­პე­რი­ა­ში მიმ­დი­
ნა­რე კრი­ზი­სულ­მა პრო­ცე­სებ­მა, გან­სა­კუთ­რე­ბით და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­
ში, სტი­მუ­ლი მის­ცა გლეხ­თა სტი­ქი­ურ მღელ­ვა­რე­ბებს, რაც ად­გი­ლობ­რი­ვი,
სო­ცი­ა­ლის­ტუ­რი მოძ­რა­ო­ბის მო­ნა­წი­ლე და თა­ნამ­გრძნო­ბი ინ­ტე­ლი­გენ­ტე­ბის
დახ­მა­რე­ბით, სოფ­ლე­ბის შე­კავ­ში­რე­ბა­სა და მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი­სათ­ვის ბო­იკ­ ო­
ტის გა­მოცხ­ა­დე­ბა­ში გა­მო­ი­ხა­ტე­ბო­და. ამ დრო­სათ­ვის, მოძ­რა­ო­ბის მთა­ვა­
რი მი­მარ­თუ­ლე­ბა იყო პრო­პა­გან­დის­ტე­ბის (ე.წ. „მოქადაგეების“) მუშაობა,
რომლებიც ორგანიზებას უწევდნენ გლეხთა გამოსვლებს საეკლესიო
გადასახადის („დრამის ფული“) და „მემამულის ღალის“ წი­ნა­აღ­მდეგ.92
სოფ­ლად რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოძ­რა­ო­ბის სა­ნი­მუ­შო მო­დე­ლად მა­ლე­ვე იქ­ცა
გუ­რი­ა, სა­დაც საპ­რო­ტეს­ტო მუხტს და სო­ცი­ა­ლის­ტურ იდე­ო­ლო­გი­ას ბა­ზად
კი­დევ ერ­თი მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი მო­მენ­ტი – მა­სობ­რი­ვი, თვი­თორ­გა­ნი­ზე­ბუ­ლი
სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბის ქსე­ლი და პროგ­რე­სის­კენ სწრაფ­ვის კულ­ტი დახ­ვდა.
1903 წლი­სათ­ვის სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის ბა­თო­მის კო­მი­ტე­ტი
იძუ­ლე­ბუ­ლი გახ­და, გუ­რი­ი­დან მთა­ვა­რი პარ­ტი­ულ ­ ი ორ­გა­ნი­ზა­ტო­რე­ბი მი­
ეწ­ვია ინი­ცი­ატ
­ ი­ვის ად­გი­ლობ­რივ დო­ნე­ზე გა­და­სა­ბა­რებ­ლად. 1903 წლის 15
ივ­ნისს ქარ­თველ­თა შო­რის წე­რა-­კითხ­ვის გა­მავ­რცე­ლე­ბე­ლი სა­ზო­გა­დო­ე­ბის
ბა­თუ­მის ქარ­თულ სკო­ლა­ში ჩა­ტა­რე­ბულ არა­ლე­გა­ლურ შეკ­რე­ბა­ზე და­ა­არ­
სეს სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის „გურიის კომიტეტი“ და შე­ი­მუ­შა­ვეს
პარ­ტი­უ­ლი ქსე­ლის ორ­გა­ნი­ზე­ბის ის პრინ­ცი­პი,93 რო­მე­ლიც უნი­ვერ­სა­ლუ­რი
მო­დე­ლის სა­ხით გავ­რცელ­და მთელ სა­ქარ­თვე­ლო­ში, სა­დაც კი პარ­ტი­ის

04.1881. შინაური მიმოხილვა, ლალი, მოამბე № 2, 02.1900. გვ. 65-76

91 საზოგადოებრივი მოძრაობა საქართველოში, 1821-1921 წ., გრიგოლ ურატაძე,
პარიზი, 1939 წ.
92 გლეხთა მოძრაობა გურიაში (პირადი მოგონებით და შთაბეჭდილებით), კავშირის
კომიტეტი, თბილისი, 1904 წ.
93 1905 წელი გურიაში, თ. ჟღენტი, გაზ. „ფუხარას“ გამოცემა, ბათომი, 1925 წ. გვ.13-14

75
გავ­ლე­ნა სწვდე­ბო­და და 1905 წლის რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი გა­მოს­ვლე­ბის დროს ეს
სის­ტე­მა თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის რე­ვო­ლუ­ცი­ურ მო­დე­ლად იქ­ცა.
ამ სის­ტე­მით მაზ­რა იყო­ფო­და რა­იო ­ ­ნე­ბად, სა­დაც რამ­დე­ნი­მე სოფ­ლის
სა­ზო­გა­დო­ე­ბა იყო გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლი. სის­ტე­მის მოწყ­ო­ბის მო­დე­ლი ქვე­მო­დან
ზე­მოთ მი­ე­მარ­თე­ბო­და. კერ­ძოდ, ყო­ვე­ლი სო­ფე­ლი პი­რო­ბი­თად იყო­ფო­
და სა­ა­თის­თა­ვოდ, ათის­თა­ვე­ბი ირ­ჩევ­დნენ ასის­თავს, რო­მე­ლიც სოფ­ლის
წარ­მო­მად­გნე­ლად ით­ვლე­ბო­და. ისი­ნი – წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი (ა­სის­თა­ვე­ბი)
ერ­თი­ა­ნე­ბოდ­ნენ რა­ი­ონ­ ის დო­ნე­ზე და წარ­მო­ად­გენ­დნენ რა­იო ­ ­ნულ კო­მი­
ტეტს, რო­მელ­თა წარ­მო­მად­გე­ნე­ლიც შე­დი­ო­და უმაღ­ლეს რგოლ­ში – სა­მაზ­
რო კო­მი­ტეტ­ში.
ამ პრინ­ცი­პით იყო მოწყ­ობ­ ი­ლი „გურიის“ და „იმერეთ-სამეგრელოს“ კო­
მი­ტე­ტე­ბი,94 რო­მელ­თა ქსე­ლი თით­ქმის მთელ და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს
ფა­რავ­და, აფ­ხა­ზე­თის ჩათ­ვლით, სა­დაც „ბათომის კომიტეტის „სოხუმის
ჯგუფი“ მოქ­მე­დებ­და.
კონ­კრე­ტუ­ლად გუ­რი­ის შემ­თხვე­ვა­ში, მაზ­რა პირ­ვე­ლად და­ყო­ფი­ლი იყო
5 რა­ი­ო­ნად. შემ­დეგ რა­ი­ონ­თა რიცხ­ვი 7-მდე ავი­და. სა­მაზ­რო – ცენ­ტრა­ლურ
კო­მი­ტეტ­თან არ­სე­ბობ­და „პროფესიონალ მომუშავეთა“ (ორ­გა­ნი­ზა­ტორ­-
პრო­პა­გან­დის­ტთა) ბი­უ­რო.
რა­ი­ონს შე­ად­გენ­დნენ რა­ი­ო­ნის წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი, ხა­ზი­ნა­და­რი და ორ­
გა­ნი­ზა­ტო­რი. წარ­მო­მად­გე­ნელს ევა­ლე­ბო­და წრე­ე­ბის ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბა,
ათის და ასის­თა­ვე­ბი­სა­გან „წრის ფუ­ლის“ ჩა­ბა­რე­ბა. ეს წარ­მო­ად­გენ­და კო­
მი­ტე­ტის მოქ­მე­დე­ბის ფი­ნან­სურ რე­სურსს, რომ­ლის გარ­და და­მა­ტე­ბით არ­
სე­ბობ­და კი­დევ შე­ი­ა­რა­ღე­ბის შე­სა­ძე­ნი ფონ­დი – ე.წ. „თოფის ფული“, რომ­
ლის მოკ­რე­ბა პროგ­რე­სუ­ლი გა­და­სა­ხა­დის პრინ­ცი­პით ხდე­ბო­და.
კო­მი­ტე­ტი აკონ­ტრო­ლებ­და „სახალხო მილიციის“ პრინციპით ჩამო­
ყალიბებულ “წითელ რაზმს“.
მოძ­რა­ო­ბის მა­სობ­რი­ო­ბი­სა და პო­პუ­ლა­რო­ბის გა­მო კო­მი­ტეტს მო­უხ­და,
პარ­ტი­ა­ში მი­ღე­ბი­სათ­ვის ბა­რი­ერ
­ ი და­ეწ­ ე­სე­ბი­ნა და ამი­სათ­ვის მათ და­მა­ტე­
ბით და­ა­არ­სეს – „დემოკრატიული წრე“, სა­დაც პარ­ტი­ის წევ­რო­ბი­სათ­ვის მო­
უმ­ზა­დე­ბელ ადა­მი­ა­ნებს იღებ­დნენ და ამ­ზა­დებ­დნენ.
1905 წლის 9 იან­ვრის მოვ­ლე­ნე­ბის შემ­დეგ მთე­ლი რუ­სე­თის იმ­პე­რი­
ის სამ­რეწ­ვე­ლო ზო­ნებ­ში დაწყ­ე­ბუ­ლ მა­სობ­რი­ვ სა­გა­ფიც­ვო მოძ­რა­ო­ბას­თან
ერ­თად სა­აშ­კა­რა­ო­ზე გა­მო­ვი­და და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­ში და, გან­სა­კუთ­
რე­ბით, გუ­რი­ა­ში უკ­ვე კარ­გად აწყ­ო­ბი­ლი და გა­მოც­დი­ლი ია­ტაკ­ქვე­შა წი­ნა­
აღ­მდე­გო­ბის ქსე­ლი და მან თან­და­თა­ნო­ბით ძა­ლა­უფ­ლე­ბა ფაქ­ტობ­რი­ვად
ხელ­ში აი­ღო.
პირ­ველ რიგ­ში, გუ­რი­ის მო­სახ­ლე­ობ­ ამ მე­ფის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის­ ა და სა­
სა­მარ­თლოს მა­სობ­რი­ვი ბო­ი­კო­ტით და შემ­დგომ უკ­ვე ფაქ­ტობ­რი­ვად, მათ­
თვის მოქ­მე­დე­ბის ბლო­კი­რე­ბის გზით რე­ა­ლუ­რი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა მო­ი­
პო­ვა და ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ი­სა და პო­ლი­ცი­ის მო­ხე­ლე­ე­ბი იძ­ლე­ბუ­ლი გა­ხა­და,
მხა­რე მი­ე­ტო­ვე­ბი­ნათ. მაზ­რა „გურიის კომიტეტის“ ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბით სა­კუ­

94 მცირე მოგონებანი, სოსიპატრე (ჭიჭიკო) ასათიანი, კავკასიონი, XII, პარიზი, 1967 წ.

76
თა­რი საქ­მე­ე­ბის გაძღ­ოლ ­ ას შე­უდ­გა.
სა­სა­მარ­თლოს ფუნ­ქცია შე­ი­თავ­სა სა­სოფ­ლო ყრი­ლო­ბამ ან მის მა­გი­ერ
არ­ჩე­ულ­მა კო­მი­სი­ამ, ან, ზოგ­ჯერ – ათი­სა და ასის­თა­ვე­ბის თათ­ბირ­მა. დამ­
ნა­შა­ვე­ებს სჯიდ­ნენ იძუ­ლე­ბი­თი სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი მუ­შა­ო­ბით ან ბო­ი­კო­ტით.
ამ დროს იყე­ნებ­დნენ სა­მე­დი­ა­ტო­რო სა­სა­მარ­თლო­ებ­საც. სა­სა­მარ­თლოს
სა­კითხ­ში კო­მი­ტეტ­მა მა­ლე­ვე შეძ­ლო ად­გი­ლობ­რივ გა­მოვ­ლე­ნი­ლი რი­გი
თვით­ნე­ბო­ბე­ბის შეზღ­უდ­ვა და, რო­გორც თა­ნა­მედ­რო­ვე­ე­ბი აღ­ნიშ­ნავ­დნენ,
მაზ­რა­ში კრი­მი­ნა­ლი მა­ლე­ვე მო­ის­პო და სა­ნი­მუ­შო წეს­რი­გი და მშვი­დო­ბი­ა­
ნო­ბა დამ­ყარ­და.
მაზ­რა­ში გაქ­რა წო­დებ­რი­ვი ურ­თი­ერ­თო­ბე­ბი. აირ­ჩი­ეს სა­სოფ­ლო კო­მი­
სი­ე­ბი – სა­სოფ­ლო გზე­ბი­სა და ხი­დე­ბის შე­სა­კე­თებ­ლად, სა­დაც ყვე­ლა წო­
დე­ბას ევა­ლე­ბო­და მო­ნა­წი­ლე­ო­ბის მი­ღე­ბა.
სა­ინ­ტე­რე­სოა სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი სუ­ლის­კვე­თე­ბის ერ­თი მო­მენ­ტიც.
მოძ­რა­ო­ბის ერ­თ-ერ­თი აქ­ტი­უ­რი მო­ნა­წი­ლე და ახალ­გაზ­რდა ორ­გა­ნი­ზა­
ტო­რი თენ­გიზ ჟღენ­ტი თა­ვის მო­გო­ნე­ბებ­ში აღ­ნიშ­ნავს: „...მოქადაგე არც
ჩვეულებრივ საუბარში, არც მიტინგზე და არც წერის დროს სიტყვა „გლეხს“
არ ხმარობდა. გურული გლეხი შეურაცხყოფილად იგრძნობდა თავს,
მისთვის რომ „გლეხი“ გეწოდებიათ. ამ დროს ხმარებაში იყო „მოქალაქე“
ან „ხალხი“.95
სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ებ­ ე­ბი ერ­თი­ა­ნად ზრუ­ნავ­დნენ პო­ლიტ­გა­და­სახ­ლე­ბუ­
ლე­ბის ოჯა­ხებ­ზე.
მსგავ­სი მა­სობ­რი­ვი და­უ­მორ­ჩი­ლებ­ლო­ბის გა­მო მე­ფის ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ
– კავ­კა­სი­ის სა­მეფ­სნაც­ვლომ – რამ­დენ­ჯერ­მე სცა­და სა­დამ­სჯე­ლო ექ­სპე­დი­
ცი­ის მოწყ­ობ­ ა, მაგ­რამ სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი აზ­რის ზე­წო­ლი­სა და მთე­ლი იმ­პე­
რი­ის კრი­ზი­სუ­ლი რყე­ვე­ბის გა­მო ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა იძუ­ლე­ბუ­ლი გახ­და, რა­დი­
კა­ლუ­რი ზო­მე­ბი არ მი­ე­ღო. 1905 წლის თე­ბერ­ვალ­ში გუ­რი­ა­ში „ვითარების
შესასწავლად“ სულ­თან კრიმ­-გი­რეი (ყი­რი­მის გი­რე­ი) მი­ავ­ლი­ნეს, რო­მელ­
საც უნ­და შე­მო­ევ­ლო გუ­რი­ის სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი და მო­ლა­პა­რა­კე­ბე­
ბის გზით უნ­და გა­ერ­კვია პრ­ობლე­მე­ბის არ­სი.
1905 წლის 22 თე­ბერ­ვლი­დან 8 მარ­ტამ­დე კრიმ­-გი­რე­ის­თან შეხ­ვედ­რებ­
ზე გუ­რი­ის კო­მი­ტეტ­მა შე­სა­ბა­მი­სი ზო­მე­ბი მი­იღ
­ ო; სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი,
რომ­ლე­ბიც შეხ­ვედ­რა­ზე დე­ლე­გა­ცი­ებს აკომ­პლექ­ტებ­დნენ კრიმ­-გი­რე­ის­თან
მო­სა­ლა­პა­რა­კებ­ლად, აუ­ცი­ლებ­ლად მო­აქ­ცევ­დნენ ხოლ­მე მას­ში სო­ცი­ალ­
-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის გა­მოც­დილ პრო­პა­გან­დის­ტ-ორ­გა­ნი­ზა­ტორს.
სულ­თნის მი­სი­ას თან ახ­ლდნენ ქარ­თუ­ლი და კავ­კა­სი­ის რუ­სუ­ლი პრე­სის
კო­რეს­პონ­დენ­ტე­ბი, რომ­ლე­ბიც დე­ტა­ლურ რე­პორ­ტა­ჟებს გა­დას­ცემ­დნენ გა­
ზე­თებს, რის შე­დე­გა­დაც გუ­რი­ის გლეხ­თა მოთხ­ოვ­ნე­ბი მა­სობ­რი­ვად ვრცელ­
დე­ბო­და მე­დი­ა­ში და სხვა მხა­რე­ე­ბის მო­სახ­ლე­ო­ბის აღ­ტა­ცე­ბას იწ­ვევ­და.
საქ­ვეყ­ნოდ ცნო­ბი­ლი გახ­და კრიმ­-გი­რე­ის შეხ­ვედ­რა სო­ფელ ბახ­ვის სა­
ზო­გა­დო­ე­ბას­თან, სა­დაც მან კი­დევ ერ­თხელ მო­ის­მი­ნა გლეხ­თა მოთხ­ოვ­ნე­
ბი, რომ­ლე­ბიც შემ­დგომ­ში პუბ­ლი­ცის­ტთა მი­ერ გა­და­მუ­შა­ვე­ბი­სა და პო­პუ­ლა­

95 1905 წელი გურიაში, თ. ჟღენტი, გაზ. „ფუხარას“ გამოცემა, ბათომი, 1925 წ. გვ. 21

77
რი­ზა­ცი­ის გა­მო „ბახვის მანიფესტის“ სა­ხე­ლით გახ­და ცნო­ბი­ლი. რე­ა­ლუ­რად
გლეხ­თა მოთხ­ოვ­ნე­ბი ყვე­ლა კო­რეს­პონ­დენ­ტმა ზო­გა­დად ჩა­ი­ნიშ­ნა და მას
ერ­თი­ან­ ი ტექ­სტუ­რი სა­ხე არ ჰქო­ნი­ა, თუმ­ცა, სი­ნამ­დვი­ლე­ში, ეს მოთხ­ოვ­ნე­ბი
სხვა არა­ფე­რი იყო თუ არა სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის პროგ­რა­მის
გა­და­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი ვერ­სი­ა, რო­მე­ლიც მა­სობ­რი­ვად იყო გავ­რცე­ლე­ბუ­ლი და
დამ­კვიდ­რე­ბუ­ლი ზე­პი­რად და წე­რი­ლო­ბით რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოძ­რა­ო­ბის მო­
ნა­წი­ლე მხა­რე­ებ­ში. პროგ­რა­მის ძი­რი­თა­დი პუნ­ქტე­ბი იყო შემ­დე­გი:

პო­ლი­ტი­კურ მოთხ­ოვ­ნა­თა ნა­წილ­ში

1. ხალ­ხის თვით­მპყრო­ბე­ლო­ბა ე.ი. მთე­ლი უმაღ­ლე­სი სა­ხელ­მწი­ფო ძა­

ლა­უფ­ლე­ბის თა­ვის მოყ­რა კა­ნონ­მდე­ბე­ლი ყრი­ლო­ბის ხელ­ში, რო­მე­ლიც
შედ­გე­ნი­ლი იქ­ნე­ბა ხალ­ხის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი­სა­გან და რო­მე­ლიც შე­ად­
გენს ერთ პა­ლა­ტას...
3. ფარ­თო ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის უფ­ლე­ბა უნ­და მი­ეც ­ ეს
იმ ად­გი­ლებს, რომ­ლე­ბიც გან­სხვავ­დე­ბი­ან ად­გი­ლობ­რი­ვი ყო­ფა-­ცოვ­რე­ბი­სა
და მი­სი მო­სახ­ლე­ო­ბის შე­მად­გენ­ლო­ბით სხვა ად­გი­ლე­ბი­სა­გან.
4. პი­როვ­ნე­ბი­სა და საცხ­ოვ­რე­ბე­ლი ბი­ნის ხელ­შე­უხ­ ებ­ლო­ბა.
5. სინ­დი­სის, სიტყ­ვის, ბეჭ­დვის, კრე­ბის, კავ­ში­რე­ბის და გა­ფიც­ვე­ბის გან­
საზღ­ვრუ­ლი თა­ვი­სუფ­ლე­ბა.
6. მი­მოს­ვლი­სა და წარ­მო­ე­ბა­თა თა­ვი­სუფ­ლე­ბა.
7. წო­დე­ბა­თა გა­უქ­მე­ბა და მო­ქა­ლა­ქე­თა სრუ­ლი სწო­რუფ­ლე­ბი­ა­ნო­ბა გა­
ნურ­ჩევ­ლად სქე­სი­სა, რე­ლი­გი­ი­სა, რა­სის და ეროვ­ნე­ბი­სა.
8. უფ­ლე­ბა უნ­და მი­ეც
­ ეს მო­სახ­ლე­ო­ბას, რომ სწავ­ლა-­გა­ნათ­ლე­ბა აწარ­
მო­ოს სა­კუ­თარ ენა­ზე. სა­ხელ­მწი­ფო და თვით­მმართ­ვე­ლო­ბე­ბის ორ­გა­ნო­ე­
ბის ხარ­ჯზე უნ­და აი­გოს ამი­სათ­ვის სა­ჭი­რო სკო­ლე­ბი. უფ­ლე­ბა უნ­და მი­ეც­ ეს
ყვე­ლა მო­ქა­ლა­ქეს, რომ თა­ვის ენა­ზე ილა­პა­რა­კოს კრე­ბებ­ზე, შე­მო­ღე­ბულ
იქ­ნეს დე­და­ე­ნა, რო­გორც სა­ხელ­მწი­ფო ენა, ყვე­ლა ად­გი­ლობ­რივ, სა­ზო­გა­
დო­ებ­რივ და სა­ხელ­მწი­ფო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბებ­ში.
9. ყო­ველ ეროვ­ნე­ბას უნ­და ჰქონ­დეს თვით­გა­მორ­კვე­ვის უფ­ლე­ბა.
10. ყვე­ლა პი­როვ­ნე­ბას უფ­ლე­ბა უნ­და ჰქონ­დეს, რომ სა­სა­მარ­თლო­ში
უჩივ­ლოს ყო­ველ ჩი­ნოვ­ნიკს სა­ჭი­რო­ე­ბის დროს.
11. შეც­ვლი­ლი იყოს მუდ­მი­ვი ჯა­რი მო­სახ­ლე­ო­ბის სა­ყო­ველ­თაო შე­ი­ა­
რა­ღე­ბის შე­მო­ღე­ბით.
12. მო­სა­მარ­თლე­თა არ­ჩე­ვა ხალხს უნ­და მი­ენ­დოს.
13. სკო­ლა გა­მო­ყო­ფი­ლი უნ­და იქ­ნეს სა­ხელ­მწი­ფო­სა და ეკ­ლე­სი­ის­ ა­გან.
14. უფა­სო და სა­ვალ­დე­ბუ­ლო სა­ერ­თო და პრო­ფე­სი­ო­ნა­ლუ­რი გა­ნათ­
ლე­ბის უფ­ლე­ბა უნ­და ჰქონ­დეს ორი­ვე სქე­სის ყო­ველ ბავშვს 16 წლამ­დე.96

96 რევოლიუციონური მოძრაობა შორპანის მაზრაში (1905 წ.), თენგიზ ჟღენტი,

სახელმწიფო გამომცემლობა, ტფილისი 1927 წ. გვ. 47-48.

78
 შრო­მი­თი უფ­ლე­ბე­ბის ნა­წილ­ში
1. 8-სა­ა­თი­ა­ნი სა­მუ­შაო დღე.
2. კვი­რა – დას­ვე­ნე­ბის დღედ.
3. „ზედმეტი“ სა­მუ­შა­ოს სრუ­ლი გა­უქ­მე­ბა.
4. ბავ­შვთა შრო­მის აკ­რძალ­ვა.
5. ქალ­თა შრო­მის აკ­რძალ­ვა.
8. სა­ხელ­მწი­ფო დაზღ­ვე­ვა მო­ხუ­ცე­ბი­სა და შრო­მის უნარ­და­კარ­გულ­თათ­
ვის, „კაპიტალისტების“ ხარ­ჯზე.
9. ნა­ტუ­რით ქი­რის გა­დახ­დის აკ­რძალ­ვა.
11. სა­ფაბ­რი­კო ინ­სპექ­ტო­რის შტა­ტის და­წე­სე­ბა სა­ხალ­ხო მე­ურ­ნე­ო­ბის
ყვე­ლა იმ დარ­გში სა­ზე­დამ­ხედ­ვე­ლოდ, სა­დაც და­ქი­რა­ვე­ბუ­ლი შრო­მა გა­მო­
ი­ყე­ნე­ბა. წარ­მო­ე­ბა­ში მუ­შა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის მო­ნა­წი­ლე­ო­ბით ნა­მუ­შე­ვა­
რი პრო­დუქ­ცი­ის ფას­და­დე­ბის კო­მი­სი­ე­ბის შექ­მნა.
12. ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის ორ­გა­ნო­ებ­თან მუ­შე­ბი­დან
ამორ­ჩე­ულ პირ­თა მი­ერ მუ­შე­ბის­თვის აშე­ნე­ბულ ბი­ნე­ბის სა­ნი­ტა­რი­უ­ლი
მდგო­მა­რე­ობის და­სა­ცა­ვად, კო­მი­სი­ე­ბის და­წე­სე­ბა...
15. სა­ხალ­ხო მე­ურ­ნე­ო­ბის დარ­გებ­ში მუ­შე­ბის და დამ­ქი­რა­ვებ­ლე­ბის წარ­
მო­მად­გენ­ლო­ბი­თი სა­სა­მარ­თლო­ებ­ ის და­წე­სე­ბა.
16. ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბე­ბის­თვის შრო­მის ბირ­ჟე­ბის და­
არ­სე­ბის და­ვალ­დე­ბუ­ლე­ბა.
გლეხ­თა სა­კითხ­ში
• საგ­ლე­ხო გა­და­სა­ხა­დე­ბის გა­უქ­მე­ბა.
• ყვე­ლა კა­ნო­ნის გა­უქ­მე­ბა, რო­მე­ლიც აბ­რკო­ლებს გლე­ხებს მი­წის სა­
კითხ­ში.
• გა­დახ­დი­ლი გა­და­სა­ხა­დე­ბის უკან დაბ­რუ­ნე­ბა გლე­ხე­ბის­თვის (მო­ნას­
ტრე­ბის და ეკ­ლე­სი­ის ქო­ნე­ბის კონ­ფის­კა­ცი­ით და სა­უფ­ლის­წუ­ლო,
სა­მე­ფო და „საკაბინეტო“ ქო­ნე­ბით); ამა­ვე ფუ­ლით კულ­ტუ­რუ­ლი
მიზ­ნე­ბი­სათ­ვის „სახალხო ფონდის“ ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბა.
• საგ­ლე­ხო კო­მი­ტე­ტე­ბის და­არ­სე­ბა.

ამ მიზ­ნე­ბის შე­სას­რუ­ლებ­ლად
• ბა­ტონ­ყმო­ბის გა­უქ­მე­ბი­სას სოფ­ლის­თვის ჩა­მორ­თმე­უ­ლი მი­წე­ბის
დაბ­რუ­ნე­ბა.
• დრო­ე­ბი­თი სარ­გებ­ლო­ბის მი­წე­ბის კავ­კა­სი­ის გლე­ხე­ბის­თვის გა­და­ცე­
მა მუდ­მი­ვი სარ­გებ­ლო­ბის­თვის.
• სა­სა­მარ­თლოს­თვის უფ­ლე­ბის მი­ცე­მა, შე­ამ­ცი­როს სა­ი­ჯა­რო გა­და­სა­
ხა­დე­ბი და, სა­ერ­თოდ, გა­ა­ა­უქ­მოს კა­ბა­ლუ­რი იჯა­რე­ბი.

თა­ნა­მედ­რო­ვე, რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოძ­რა­ო­ბის ორ­გა­ნი­ზა­ტორ­თა ცნო­ბით,

ეროვ­ნულ სა­კითხ­ში გუ­რია იცავ­და რუ­სე­თის სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი მუ­

79
შა­თა პარ­ტი­ის მე­ო­რე ყრი­ლო­ბის დად­გე­ნი­ლე­ბას – რუ­სე­თის ფარ­გლებ­ში
სა­ოლ­ქო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის პრინ­ციპს.97
ხე­ლი­სუფ­ლე­ბი­სათ­ვის არა­სა­სურ­ვე­ლი რე­ზო­ნან­სის გა­მო კრიმ­-გი­
რე­ის მი­სია ვა­და­ზე ად­რე შე­ა­ჩე­რეს და იგი ტფი­ლის­ში გა­იწ­ვი­ეს. თა­ვად
„ლიბერალად“ ცნო­ბი­ლი სულ­თა­ნის შე­ფა­სე­ბი­თაც, „გურიის გლეხების
მოთხოვნებს საფრანგეთის რესპუბლიკაც კი ვერ დააკმაყოფილებდა“.
გუ­რი­ის მა­გა­ლით­მა მა­ლე­ვე მსგავ­სი ჯაჭ­ვუ­რი პრო­ცე­სე­ბი დაძ­რა მე­ზო­
ბელ – სე­ნა­კის, ზუგ­დი­დის, ქუ­თა­ი­სის, შო­რაპ­ნი­სა და ლეჩხ­უ­მის – მაზ­რებ­
ში, სა­დაც ად­გი­ლობ­რივ­მა კო­მი­ტე­ტებ­მა ნელ­-ნე­ლა და­იწყ­ეს ძა­ლა­უფ­ლე­ბის
კონ­სო­ლი­და­ცი­ა.
მა­გა­ლი­თად, სე­ნა­კის მაზ­რა­ში 1905 წლის იან­ვრი­დან გა­აქ­ტი­უ­რე­ბუ­ლი
მუ­შა­ო­ბის შემ­დეგ, ანა­ლო­გი­უ­რად ათის­თა­ვე­ბის, ასის­თა­ვე­ბი­სა და რა­ი­ო­ნუ­
ლი კო­მი­ტე­ტე­ბის ფორ­მი­რე­ბის გზით, სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ­მა პარ­ტი­ამ
ფაქ­ტობ­რი­ვი კონ­ტრო­ლი და­ამ­ყა­რა მაზ­რა­ზე.98
ასე­ვე სა­ინ­ტე­რე­სო პრო­ცე­სი გან­ვი­თარ­და შო­რაპ­ნის მაზ­რის სამ­რეწ­ვე­
ლო ცენ­ტრში – ჭი­ა­თუ­რა­ში, სა­დაც 1905 წლი­სათ­ვის, მუ­შა­თა გა­ფიც­ვე­ბის
და პო­ლი­ტი­კუ­რი ბრძო­ლის შე­დე­გად, მრეწ­ვე­ლებ­მა ზურ­გი აქ­ცი­ეს ად­მი­ნის­
ტრა­ცი­ას და კო­მი­ტეტს უკავ­შირ­დე­ბოდ­ნენ მო­სა­ლა­პა­რა­კებ­ლად და პრობ­
ლე­მე­ბის გა­დას­წყვე­ტად.99
1905 წლის 17 ოქ­ტომ­ბრის „უმაღლესი მანიფესტის“ გა­მო­ცე­მის შემ­
დეგ, სა­დაც იმ­პე­რა­ტო­რი ნი­კო­ლოზ მე­ორ ­ ე სა­ბა­ზი­სო სა­მო­ქა­ლა­ქო და პო­
ლი­ტი­კუ­რი უფ­ლე­ბე­ბის დაც­ვის და წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბი­თი ორ­გა­ნოს შექ­
მნის პი­რო­ბას დებ­და, სა­ქარ­თვე­ლოს თით­ქმის ყვე­ლა მხა­რე­ში „სახალხო
გადატრიალებების“ პრო­ცე­სი უფ­რო დაჩ­ქარ­და. მე­ფის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის გა­
რეკ­ვამ და ძა­ლა­უფ­ლე­ბის მით­ვი­სე­ბამ შე­უქ­ცე­ვა­დი სა­ხე მი­ი­ღო. გუ­რი­ა­ში კი,
რო­გორც შე­ნიშ­ნავ­დნენ, „17 ოქ­ტომ­ბრის მა­ნი­ფესტს არა­ვი­თა­რი გავ­ლე­ნა
არ მო­უხ­დე­ნია ხალ­ხზე და ეს იმი­ტომ, რომ გუ­რი­ამ ას­ჯერ მე­ტი უფ­ლე­ბე­ბი
მი­ი­ღო ბრძო­ლით, ვიდ­რე მა­ნი­ფეს­ტი იძ­ლე­ო­და“.
1905 წლის დე­კემ­ბე­რის შუა რიცხ­ვე­ბი­სათ­ვის რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი თვით­მმარ­
თვე­ლო­ბე­ბი დამ­ყარ­და სე­ნა­კის, ზუგ­დი­დის, ქუ­თა­ის­ ის, შო­რაპ­ნის და ლეჩხ­უ­
მის მაზ­რებ­ში და სო­ხუ­მის ოლ­ქში.
გუ­რი­ის მოძ­რა­ო­ბის სა­მარ­თლებ­რი­ვი ალ­ტერ­ნა­ტი­უ­ლო­ბის პი­კად იქ­ცა
1905 წლის 18 დე­კემ­ბერს, ქა­ლაქ ოზურ­გე­თის თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის არ­
ჩევ­ნე­ბი. ოზურ­გე­თის ქა­ლა­ქის არ­ჩევ­ნე­ბი და­ინ­ იშ­ნა ოთხ­ფორ­მუ­ლი­ა­ნი – სა­
ყო­ველ­თა­ო, პირ­და­პი­რი, ფა­რუ­ლი და თა­ნას­წო­რი – სის­ტე­მით. არ­ჩევ­ნებ­ში
გა­ი­მარ­ჯვეს სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ­ ი პარ­ტი­ის კან­დი­და­ტებ­მა, რო­მელ­თაც
მი­ხე­ილ (მი­ხა­კო) ახა­ლა­ძე აირ­ჩი­ეს ოზურ­გე­თის ქა­ლა­ქის­თა­ვად. იგი ფაქ­
ტობ­რი­ვად მთელს რუ­სეთ­ში პირ­ველ, დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი გზით არ­ჩე­ულ სო­

97 1905 წელი გურიაში, თ. ჟღენტი, გაზ. „ფუხარას“ გამოცემა, ბათომი, 1925 წ. გვ. 48.
98 რევოლიუციონური მოძრაობა სამეგრელოში, 1905 წ., ჟღენტი თენგიზ, სახელგამი,
ტფილისი, 1929 წ. გვ.18
99 რევოლიუციონური მოძრაობა შორპანის მაზრაში (1905 წ.), ჟღენტი თენგიზ,
სახელმწიფო გამომცემლობა, ტფილისი 1927 წ. გვ.8-9

80
ცი­ალ­-დე­მოკ­რატ ქა­ლა­ქის­თა­ვად იქ­ცა – „ოზურგეთის სვე-­ბე­დი სავ­სე­ბით
ჩა­ბარ­და ხალხს, რო­მელ­მაც ქა­ლა­ქის საქ­მე­ე­ბი ნამ­დვილ თვით­მმარ­თვე­
ლო­ბის ნი­ა­დაგ­ზე მოაწყო“.100
დე­კემ­ბრის ბო­ლოს იმ­პე­რი­ის ცენ­ტრში შე­ი­არ­ღე­ბუ­ლი აჯან­ყე­ბის მარცხს
კავ­კა­სი­ა­ში მოჰ­ყვა რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოძ­რა­ო­ბის მე­თა­უ­რე­ბის მი­ერ მი­ღე­ბუ­ლი
გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა – ბრძო­ლის შე­ჩე­რე­ბის, შე­ია­ ­რა­ღე­ბუ­ლი წი­ნა­აღ­მდე­გო­ბის
მოხ­სნი­სა და ია­ტაკ­ქვე­შეთ­ში დაბ­რუ­ნე­ბის შე­სა­ხებ, რად­გან მარ­ტო კავ­კა­სი­ას
და სა­ქარ­თვე­ლოს მე­ფის რე­ჟი­მის სა­დამ­სჯე­ლო კამ­პა­ნი­ის­ ათ­ვის წი­ნა­აღ­მდე­
გო­ბა არ შე­ეძ­ლო.
1905 წლის დე­კემ­ბე­რის ბო­ლო­დან, 1906 წლის იან­ვარ­-თე­ბერ­ვალ­ში
მე­ფის რე­ჟი­მის სა­დამ­სჯე­ლო ოპე­რა­ცი­ებ­მა მარ­შით გა­ი­ა­რა წი­ნა­აღ­მდე­გო­ბის
კე­რე­ბი, ში­და ქარ­თლი და და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს დი­დი ნა­წი­ლი, სა­დაც
სას­ტი­კი რეპ­რე­სი­ე­ბით გა­უს­წორ­დნენ რე­ვო­ლუ­ცი­ურ ­ ი აქ­ტი­ვო­ბით გა­მორ­ჩე­
ულ სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბებს.
რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოძ­რა­ობ­ ის მე­თა­უ­რე­ბის ნა­წი­ლის და­პა­ტიმ­რე­ბის შემ­
დეგ მე­ფის რე­ჟიმ­მა და­იწყო მა­თი სა­სა­მარ­თლო პორ­ცე­სე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბის
კამ­პა­ნი­ა, სა­დაც და­ცინ­ვით, საქ­მე­ებს სა­ხე­ლად „რესპუბლიკები“ დაარქვა.
1906-1908 წლების განმავლობაში ჩატარდა „გურიის რეს­პუბ­ლიკის“,
„სენაკის რესპუბლიკის“, „ზუგდიდის რესპუბლიკის“, „სო­ხუმის რესპუბლიკის“,
„სამურზაყანოს რესპუბლიკის“, „ყვირილის რესპუბლიკის“, „სვანეთის
რესპუბლიკის“ და „რაჭა-ლეჩხუმის რეს­პუბლიკის“ სა­სა­მარ­თლო პრო­ცე­სე­
ბი. მსჯავ­რდე­ბულ­თა დი­დი ნა­წი­ლი სხვა­დას­ხვა ვა­დით გაგ­ზავ­ნეს კა­ტორ­ღა­
სა და გა­და­სახ­ლე­ბებ­ში.
სა­ქარ­თვე­ლოს „რესპუბლიკების“, გან­სა­კუთ­რე­ბით „გურიის რესპუბ­
ლიკის“ სა­ხე­ლი მთე­ლი რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის­ ათ­ვის და მის ფარ­გლებს გა­
რე­თაც თა­ვი­სუფ­ლე­ბი­სათ­ვის ბრძო­ლი­სა და გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბუ­ლი დე­მოკ­რა­
ტი­ის სიმ­ბო­ლოდ იქ­ცა და სა­ზო­გა­დო­ე­ბა დიდ­ხანს იყო შთა­გო­ნე­ბუ­ლი ამ
მა­ნამ­დე უც­ნო­ბი მხა­რით, რო­მელ­მაც რე­ვო­ლუ­ცი­ის მო­ნა­წი­ლე­თა შე­ფა­სე­
ბით, „... მთე­ლი წლის გან­მავ­ლო­ბა­ში იგე­მა „დემოკრატიული რესპუბლიკა“
და სა­ხე­ლი გა­ით­ქვა არა მარ­ტო რუ­სეთ­ში, არა­მედ და­სავ­ლეთ ევ­რო­პა­ში­აც
კი… აქ თით­ქმის სრუ­ლად იყო გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბუ­ლი (რა­საკ­ვირ­ვე­ლი­ა, პა­
ტა­რა სა­მაზ­რო სა­ზო­მით) ჩვე­ნი მა­შინ­დე­ლი ძი­რი­თა­დი დე­ბუ­ლე­ბა: მე­ფის
თვით­მპყრო­ბე­ლო­ბის მა­გი­ერ – ხალ­ხის თვით­მპყრო­ბე­ლო­ბა!“.101

100 1905 წელი გურიაში, თ. ჟღენტი, გაზ. „ფუხარას“ გამოცემა, ბათომი, 1925 წ. გვ. 22
101 1905 წელი საქართველოში, თ. კალანდაძე, სახელგამი, ტფილისი, 1926 წ. გვ.11; 29.

81
 5
სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის ინერ­ცი­უ­ლი პრო­ცე­სი
1906 წლი­დან 1917 წლამ­დე

„... მაგ­რამ რო­დემ­დის ამოქ­მე­დე­ბენ სამ­ხედ­რო წე­სებს, რო­დემ­დის

იქ­ნე­ბი­ან დამ­ყა­რე­ბუ­ლი მხო­ლოდ რეპ­რე­სი­ებ­ზე? სა­ეჭ­ვო ხომ ეხ­ლა
თვით მთავ­რო­ბის­თვი­საც აღარ არის, რომ რეპ­რე­სი­ე­ბით მხო­ლოდ
ძი­რი ეთხ­რე­ბა ხალ­ხის კე­თილ­დღე­ო­ბას და რომ სა­ბო­ლო­ოდ ხალ­
ხის და­მარ­ცხე­ბა ამ სა­შუ­ა­ლე­ბით შე­უძ­ლე­ბე­ლი­ა? – დი­ახ, ეს სა­ეჭ­ვო არ
არის, მაგ­რამ დეს­პო­ტიზ­მის პრინ­ცი­პი ყო­ველ­თვის ერ­თი და იგი­ვე­ა:
ჩემს შემ­დეგ თუნ­და ქვა-­ქვა­ზე­დაც ნუ­ღარ ყო­ფი­ლა­ო. მხო­ლოდ მა­
შინ, რო­დე­საც ძლე­ულ იქ­ნე­ბა სა­ერ­თოდ რუ­სე­თის რე­აქ­ცი­ა, მხო­ლოდ
მა­შინ დამ­ყარ­დე­ბა მტკი­ცედ ჩვენს ქვე­ყა­ნა­ში­აც სა­ე­რო­ბო თვით­მმარ­
თვე­ლო­ბა, მა­ნამ­დე კი... ტყუ­ი­ლად გუ­ლის და­ი­მე­დე­ბა ისე­ვე ფუ­ჭად
ჩა­ივ­ლის, რო­გორც ფუ­ჭად ჩა­ი­ა­რა 1905 წლის სა­თათ­ბი­რო­ებ­მა.“

სა­ერ
­ ო­ბო რე­ფორ­მის მი­ვიწყ­ე­ბა, № 12, 08(21).10.1906
83
ფოტო: რუსეთის იმპერატორი, ნიკოლოზ მეორე და დიდი თავადი - ნიკოლოზ
ნიკოლოზის ძე რომანოვი. 1914 წელი.
ფოტო: მოსკოვის ფოტოგრაფიის სახლი.
 1905 წლის რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოძ­რა­ო­ბის მარ­ცხმა და მე­ფის ხე­ლი­სუფ­
ლე­ბის მი­ერ წა­მოწყ­ე­ბულ­მა სა­დამ­სჯე­ლო აქ­ცი­ებ­მა – ე.წ. „შავმა რეაქციამ“,
რო­გორც თა­ნა­მედ­რო­ვე­ე­ბი შე­ნიშ­ნავ­დნენ, ჯო­ჯო­ხე­თი­სა­კენ გა­ის­ტუმ­რა ყო­
ველ­გვა­რი ოც­ნე­ბე­ბი ერო­ბის შე­სა­ხებ.
კავ­კა­სი­ა­ში ერო­ბის სა­კითხ­ის კვლავ გა­აქ­ტი­ურ ­ ე­ბა გარ­კვე­ულ­წი­ლად ბი­
უ­როკ­რა­ტი­ულ­მა ვი­თა­რე­ბა­მაც გა­მო­იწ­ვი­ა: 1907 წლი­სათ­ვის უნ­და შედ­გე­ნი­
ლი­ყო სა­ე­რო­ბო ხარ­ჯთაღ­რიცხ­ვის მო­რი­გი სამ­წლე­დი, ამი­ტომ, წე­სით, ამ
დრომ­დე უნ­და მო­ეს­წროთ ერო­ბის პრო­ექ­ტის დამ­ტკი­ცე­ბაც.102
1907 წლი­სათ­ვის სა­ხელ­მწი­ფო საბ­ჭომ და­იწყო 1905 წელს და­მუ­შა­ვე­
ბუ­ლი მე­ფის­ნაც­ვლის მოხ­სე­ნე­ბა/­პრო­ექ­ტის გან­ხილ­ვა, თუმ­ცა ნა­წილ­-ნა­
წილ, ეტა­პობ­რი­ვად – ჯერ ტფი­ლის­ში უნი­ვერ­სი­ტე­ტის და­არ­სე­ბის სა­კითხ­ის
და­დე­ბი­თად გა­დაჭ­რას და სა­ხელ­მწი­ფო სა­თათ­ბი­როს­თვის გა­და­სა­ცე­მად
მომ­ზა­დე­ბას შე­უდ­გა. ამ ნა­ბიჯს პრე­სა უკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბით შეხ­ვდა,103 რად­გან,
კრი­ტი­კოს­თა აზ­რით, ისე­დაც პრობ­ლე­მუ­რი პრო­ექ­ტის და­ნა­წი­ლე­ბა და ბი­უ­
როკ­რა­ტი­ის ხელ­ში ჩა­ვარ­დნა მის უსას­რუ­ლოდ გა­ჭი­ა­ნუ­რე­ბას გა­მოიწ­ვევ­და.
თან უნი­ვერ­სი­ტე­ტის სა­კითხი ამ დრო­ი­სათ­ვის შე­და­რე­ბით მე­ორ ­ ე­ხა­რის­ხო­
ვა­ნი ჩან­და; ყვე­ლა­ზე მტკივნე­უ­ლი სა­კითხ­ებ­ ი – აგ­რა­რუ­ლი პრობ­ლე­მე­ბი,
გლეხ­თა დრო­ე­ბი­თი ვალ­დე­ბუ­ლე­ბა და ერო­ბა იყო, ურომ­ლი­სო­დაც ად­გი­
ლობ­რივ სა­ზო­გა­დო­ე­ბას არა­ნა­ი­რი პროგ­რე­სის იმე­დი არ უნ­და ჰქო­ნო­და.
1907 წლის დე­კემ­ბერ­ში სა­ხელ­მწი­ფო საბ­ჭოს სა­ფი­ნან­სო კო­მი­სი­ამ და­
დე­ბი­თი დას­კვნა შე­იმ­ უ­შა­ვა კავ­კა­სი­ა­ში ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის სა­კითხ­ზე.104 1908
წლი­სათ­ვის სა­ხელ­მწი­ფო საბ­ჭო გეგ­მავ­და პრო­ექ­ტის სა­თათ­ბი­რო­სათ­ვის
წარ­დგე­ნას.105 1907 წელს სა­ხელ­მწი­ფო სა­თათ­ბი­რომ წარ­დგე­ნი­ლი სა­ე­
რო­ბო ხარ­ჯთაღ­რიცხ­ვის მხო­ლოდ ერ­თი წე­ლი და­ამ­ტკი­ცა რე­ზო­ლუ­ცი­ით,
რომ ერო­ბის სას­წრა­ფოდ შე­მო­ღე­ბა იყო სა­ჭი­რო, რად­გან ერო­ბის გარ­
და ად­გი­ლობ­რი­ვი მე­ურ­ნე­ო­ბის საქ­მე­ე­ბის ვე­რა­ვინ მო­ა­წეს­რი­გებ­და. ერო­ბის
შე­მო­ღე­ბის დაჩ­ქა­რე­ბის მომ­ხრე­ე­ბი სწო­რედ მის არა­რ­სე­ბო­ბას თვლიდ­ნენ
იმის მი­ზე­ზად, რომ სო­ფე­ლი შე­უს­წავ­ლე­ლი იყო – არ არ­სე­ბობ­და სტა­ტის­
ტი­კა, მი­წი­სა და მე­ურ­ნე­ობ­ ე­ბის შე­სა­ხებ და გლე­ხო­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბებ­ზე.106 ამ
პრობ­ლე­მის შე­სარ­ბი­ლებ­ლად ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ამ სცა­და პო­ზი­ტი­ურ ­ ი ნა­ბი­ჯის
გა­დად­გმა – 1906 წელს ჩა­მო­ყა­ლიბ­და „მიწის მომწყობი კომისიები“, სა­დაც
წევ­რე­ბად გლე­ხებს ირ­ჩევ­დნენ და რომ­ლებ­საც და­ვა­ლე­ბუ­ლი ჰქონ­დათ

102 საერობო რეფორმის მივიწყება, მეგობარი № 12, 08(21).10.1906.

103 „ჩვენი პეტერბურგელი კორესპონდენტი გვატყობინებს...“, ისარი № 178,
15.08.1907.
104 ერობა კავკასიაში, ისარი № 276, 14.12.1907.
105 „ამ დღეებში კვლავ წავიკითხეთ...“, ამირანი № 120. 28.07.1908.
106 უყურადღებოდ მიტოვებული, შრომა № 92.

85
ად­გი­ლობ­რი­ვი აგ­რა­რუ­ლი პრობ­ლე­მე­ბის შეს­წავ­ლა და კა­ნონ­პრო­ექ­ტე­ბის
მომ­ზა­დე­ბა.
ამ ვი­თა­რე­ბის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით, 1908 წელს გა­ნახ­ლდა მცდე­ლო­ბა,
გაგ­რძე­ლე­ბუ­ლი­ყო სა­ერ ­ ო­ბო თათ­ბი­რე­ბი იმ მაზ­რებ­ში, სა­დაც 1905 წლის
მოვ­ლე­ნე­ბის გა­მო სა­თათ­ბი­რო­ე­ბის შეკ­რე­ბა ჩა­იშ­ ა­ლა.
1908 წლის სექ­ტემ­ბერ­ში, ტფი­ლი­სის გუ­ბერ­ნა­ტო­რის, ლო­ზი­ნა-­ლო­ზინ­
სკის ინი­ცი­ა­ტი­ვით და ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბით გო­რის მაზ­რა­ში ჩა­ტარ­და სა­ე­
რო­ბო თათ­ბი­რი. მიწ­ვე­ულ ­ ი იყო 30107 წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი;108 (მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი
– 11, სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი – 11,109 სა­ხელ­მწი­ფო მო­ხე­ლე­ე­ბი – 8). თათ­
ბირ­ზე გლეხ­თა წარ­მო­მად­გე­ნელ­მა, რუ­სულ ენა­ზე შთამ­ბეჭ­და­ვი სიტყ­ვით მი­
მარ­თა გუ­ბერ­ნა­ტორს:
„...თქვენო აღ­მა­ტე­ბუ­ლე­ბავ! იმ თა­ვი­დან ამ თა­ვამ­დე ოთხი ძა­ლა, ოთხი
სტი­ქია იყო ცნო­ბი­ლი ქვეყ­ნი­ე­რო­ბა­ზე: მი­წა, წყა­ლი, ცეცხ­ლი და ტყე. ყვე­ლა­
ნი ამათ უწევ­დნენ ან­გა­რიშს, მაგ­რამ ივიწყ­ებ­დნენ მე­ხუ­თეს; ეს მე­ხუ­თე გახ­
ლავთ გლე­ხი. გთხოვთ, ერო­ბის საქ­მის შე­მო­ღე­ბის დროს არ და­ი­ვიწყ­ოთ
ეს მე­ხუ­თე, უდი­დე­სი და უპი­რა­ტე­სი ძა­ლა და მა­საც ად­გი­ლი მის­ცეთ ერო­ბის
საქ­მე­ში“.110
თათ­ბირ­მა ნამ­დვი­ლად არ გა­ით­ვა­ლი­ს­წი­ნა გლეხ­თა წარ­მო­მად­გენ­
ლე­ბის მი­ერ წა­მო­ყე­ნე­ბუ­ლი თხოვ­ნა თა­ნას­წო­რუფ­ლე­ბი­ა­ნო­ბის შე­სა­ხებ და
სა­მო­მავ­ლო ერო­ბა­ში მა­თი რიცხ­ვი თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა რიცხ­ვთან 7/4-თან
პრო­პორ­ცი­ით გან­საზღ­ვრა. თა­ვის მხრივ, თათ­ბირ­მა სა­სურ­ვე­ლად ცნო გა­
ნათ­ლე­ბის (რუ­სუ­ლად წე­რა-­კითხ­ვის­), და ქო­ნებ­რი­ვი (სა­ე­რო­ბო გა­დას­ახა­
დის – 3 მა­ნე­თის გა­დამ­ხდე­ლე­ბი გლე­ხო­ბი­დან, მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი – არა­ნაკ­ლებ
1 თუმ­ნი­სა) ცენ­ზი. თათ­ბირ­მა სა­ჭი­როდ ცნო წვრი­ლი სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლის
მოწყ­ო­ბა, თუმ­ცა სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბა უარ­ყო.111 წვრი­ლი სა­ე­რო­
ბო ერ­თე­უ­ლი­სათ­ვის და­ად­გი­ნეს მაზ­რის და­ყო­ფა 12 ნა­წი­ლად.112
ამა­ვე წელს კავ­კა­სი­ის სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო სა­ზო­გა­დო­ე­ბა გა­მო­ვი­და
ინი­ცი­ა­ტი­ვით, ჩა­ტა­რე­ბუ­ლი­ყო მე­ურ­ნე­თა სა­ერ­თო კრე­ბა, რო­მე­ლიც ერო­ბის

107 მემამულეები (თავადაზნაურობა): გორის მაზრის მარშალი – გ.ა. თუმანიშვილი,

გ.დ. ვეზირიშვილი, ი.ირ. ციციშვილი, ვ. იოს. ფავლენიშვილი, დ.დ. ციციშვილი, მ.
ირ. ციციშვილი, რ.ი. ერისთავი, დ.ლ. ამილახვარი, ზაქარია იოსების ძე მამაცაშვილი,
კ.მ. ელიოზიშვილი და მ.რ. ზაალიშვილი. გლეხებიდან: სვ. ნოზაძე და ვ.ა. ხმალაძე
(ბორჯომი), გ.ა. ბერძენიშვილი (თორტიზა), გ.ლ. გლურჯიძე (ბერშუეთი), ნ.პ.
მაჭარაშვილი (ვაყა), ვ.ს. ახალკაცი (ოსიაური), ს. ლომეროვი (მეტეხი), დ. ნადირაძე
(ქარელი), ა. იოს. გაგნიძე (ცხვინვალი), ნ.ა. კასრაძე (ხეითი), ა.ა. ტარუაშვილი
(საქაშეთი), მ. ბიკაშვილი (თარმანეული?). მოხელეები – მომრიგებელი შუამავლები:
ა.ვ. გლუხარევი, ნ.ა. მდივანი, გ.ნ. ერისთავი, გ.ნ. ვეზირიშვილი, გ. იორ. თარხან-
მოურავი, გ.დ. კვალიაშვილი, გ.რ. ერისთავი და კაპ. აბულოვი. ასევე მიწათმოქმედების
უწყებიდან – ნ.მ. დეგტერევსკი და ტფილისის სახაზინო პალატის გამგე ვ.თ.
ოსტროვსკი.
108 თათბირი ერობის შემოღების შესახებ, ამირანი № 159, 17.09.1908.
109 ერობის საქმე ჩვენში, იმედი № 7, 19.10.1908.
110 ერობის შემოღების შესახებ თათბირი, „ამ.“, სავაჭრო გზა № 15, 19.10.1908.
111 ერობის საქმე ჩვენში, იმედი № 7, 19.10.1908.
112 ერობის შემოღების შესახებ თათბირი, „ამ.“, სავაჭრო გზა № 15, 19.10.1908.

86
პრო­ექ­ტზე იმ­სჯე­ლებ­და.113
1909 წლის ივ­ლის­ში გა­მოქ­ვეყ­ნდა მე­ფის­ნაც­ვლის ცირ­კუ­ლა­რი, რომ­ლი­
თაც ცხად­დე­ბო­და ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბა და პრო­ექ­ტიც იყო წარ­
მოდ­გე­ნი­ლი, თუმ­ცა ეს პრო­ექ­ტი სა­ხელ­მწი­ფო საბ­ჭომ გა­ნი­ხი­ლა და მი­სი
გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბა შე­უძ­ლებ­ლად ცნო „ხალხის უკულტურობისა და სიღარიბის
გამო“.114 მა­თი გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბით, სა­კითხ­ის შე­სას­წავ­ლად კვლავ მა­სა­ლე­
ბის შეგ­რო­ვე­ბა და ანა­ლი­ზი იყო სა­ჭი­რო. ამ დას­კვნას სა­ზო­გა­დო­ე­ბა აღ­
შფო­თე­ბით შეხ­ვდა, რა­მაც, ეტყ­ო­ბა, და­აჩ­ქა­რა მო­რი­გი სა­ე­რო­ბო თათ­ბი­რის
ორ­გა­ნი­ზე­ბა.
1909 წლის ოქ­ტომ­ბერ­ში ტფი­ლის­ში გა­ი­მარ­თა სა­ე­რო­ბო თათ­ბი­რი; თათ­
ბი­რის მო­ნა­წი­ლე­ებ­მა მო­ი­წო­ნეს 1905 წლის პრინ­ცი­პე­ბი, მაგ­რამ მა­თი გან­ხორ­
ცი­ე­ლე­ბა შე­უძ­ლებ­ლად ცნეს და რუ­სეთ­ში არ­სე­ბულ – 1890 წლის მო­დელს
და­უ­ჭი­რეს მხა­რი. ეს თათ­ბი­რი გა­მო­ირ­ჩე­ო­და ერ­თი სა­ხა­სი­ა­თო ელე­მენ­ტით –
ამ დრო­ი­სათ­ვის კავ­კა­სი­ა­ში გამ­ძაფ­რე­ბუ­ლი და უკ­ვე აშ­კა­რად გა­მოკ­ვე­თი­ლი
ნა­ცი­ონ­ ა­ლის­ტუ­რი დი­ნე­ბე­ბის ფონ­ზე ყვე­ლა აც­ნო­ბი­ე­რებ­და, რომ ელე­მენ­ტა­
რუ­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბაც კი მო­მა­ვა­ლი ეროვ­ნუ­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის
წი­ნა­მორ­ბე­დი შე­იძ­ლე­ბა გამ­ხდა­რი­ყო, ამი­ტომ თათ­ბი­რის მო­ნა­წი­ლე კავ­კა­
სი­ის ერ­თა წარ­მო­მად­გენ­ლებს შო­რის გა­მო­იკ­ვე­თა დი­დი კონ­კუ­რენ­ცი­ის და
და­პი­რის­პი­რე­ბის სიმ­პტო­მე­ბი. კერ­ძოდ, სომ­ხუ­რი პო­ლი­ტი­კუ­რი წრე­ე­ბის წარ­
მო­მად­გენ­ლე­ბი ცდი­ლობ­დნენ, რომ მო­მა­ვა­ლი სა­ე­რო­ბო თვით­მმარ­თვე­ლო­
ბა, ერ­თი მხრივ, ქა­ლა­ქის „სომხური ბურჟუაზიისათვის“ სა­სარ­გებ­ლო ყო­ფი­
ლი­ყო, ხო­ლო მე­ო­რე მხრივ, პრო­ვინ­ცი­ე­ბის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი გა­და­მიჯ­ვნის
სა­კითხი და­ეძ­რათ, რა­თა სო­მხუ­რი ეთ­ნო­სი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბებ­ში ყველ­გან
უმ­ცი­რე­სო­ბა­ში არ დარ­ჩე­ნი­ლი­ყო.
თათ­ბირ­მა სა­სურ­ვე­ლად ცნო მცი­რე სა­ერ ­ ო­ბო ერ­თე­უ­ლის შე­მო­ღე­ბა.115
მაგ­რამ ცხა­რე დის­კუ­სი­ის და კონ­სენ­სუ­სის მი­უ­ხე­და­ვად თათ­ბი­რის შე­დე­გე­ბის
გარ­დაქ­მნა სა­ერ ­ ო­ბო კა­ნონ­პრო­ექ­ტად აღარ გაგ­რძე­ლე­ბუ­ლა.
რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის ტრა­გი­კუ­ლი „ტრადიციის“ გა­სამ­ყა­რებ­ლად სა­ე­რო­
ბო სა­კითხ­ის გა­აქ­ტი­უ­რე­ბა კვლავ დი­დი სა­ერ­თა­შო­რი­სო კონ­ფლიქ­ტის
მომ­წი­ფე­ბის ფა­ზას და­ემ­თხვა. მცი­რე ძვრე­ბი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის სა­კითხ­
ში რე­ფორ­მის და­საჩ­ქა­რებ­ლად სა­ხელ­მწი­ფო სა­თათ­ბი­რო­შიც გა­მოჩ­ნდა
– 1913-1914 წლებ­ში სა­ხელ­მწი­ფო სა­თათ­ბი­რომ გან­სა­ხილ­ვე­ლად მი­ი­ღო
„ოქტიაბრისტთა“ ფრაქ­ცი­ის მი­ერ შე­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი116 ახა­ლი სა­თე­მო თვით­
მმარ­თვე­ლო­ბის კა­ნონ­პრო­ექ­ტი, თუმ­ცა იგი რუ­სე­თის ში­და ერო­ბე­ბის წვრი­
ლი ერ­თე­ულ ­ ის სა­კითხ­ის მო­წეს­რი­გე­ბა­ზე იყო ორი­ენ­ტი­რე­ბუ­ლი და კავ­კა­სი­
ას მხედ­ვე­ლო­ბა­ში არ იღებ­და.117

113 სოფლის მეურნეთა კრება, ამირანი № 167, 26.09.1908.

114 ე. იოსელიანი, ძველი კითხვა ახალ პირობებში; ერობა ამიერ-კავკასიაში,
მოსავალი № 6, 01.08.1909.
115 ტფილისი, 18 ოტქომბერი… ქართველი ერი № 2, 18.10.1909.
116 რუსეთის ლიბერალური საზოგადოება... , მერცხალი № 93, 20.11.1913.
117 სათემო თვითმმართველობა და ჩვენი კანონმდებლობა, კოლხიდა № 29,
03.05.1914.

87
 1914 წელს პირ­ვე­ლი მსოფ­ლიო ომის დაწყ­ე­ბას მო­ყო­ლილ­მა კრი­ზი­სის
სიმ­პტო­მებ­მა იმ­პე­რი­ის ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას და­ა­ნახ­ვა, რომ სა­ზო­გა­დო­ე­ბის თვი­
თორ­გა­ნი­ზე­ბის სა­ხელ­მწი­ფო ინ­ტე­რე­სე­ბი­სათ­ვის დაშ­ვე­ბი­სა და გა­მო­ყე­ნე­ბის
გზას უნ­და დას­დგო­მო­და. ცენ­ტრმა ბო­ლოს და ბო­ლოს და­უშ­ვა ერო­ბა­თა
და ქა­ლა­ქე­ბის შე­კავ­ში­რე­ბა მწვა­ვე სა­სურ­სა­თო კრი­ზი­სის მოგ­ვა­რე­ბი­სა და
ზურ­გში ეკო­ნო­მი­კუ­რი სტა­ბი­ლუ­რო­­ბის შე­ტა­ნის, ასე­ვე ფრონ­ტის მხარ­და­სა­
ჭე­რი რე­სურ­სე­ბის მო­ბი­ლი­ზე­ბის­თვი­საც.
კავ­კა­სი­ის მე­ფის­ნაც­ვლად და ფრონ­ტის სარ­დლად დი­დი მთავ­რის, ნი­
კო­ლოზ ნი­კო­ლო­ზის ძე რო­მა­ნო­ვის და­ნიშ­ვნას მა­ლე­ვე ამ სუ­ლის­კვე­თე­ბით
გა­ჯე­რე­ბუ­ლი კონ­კრე­ტუ­ლი ახა­ლი ნა­ბი­ჯე­ბი მოჰ­ყვა.
1915 წლის 8 ივ­ლი­სის მე­ფი­სნაც­ვლის ცირ­კუ­ლა­რით მოხ­და სოფ­ლის
სამ­მარ­თვე­ლო­ებ­ ის რე­ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ა, რო­მელ­საც, მი­სი­ვე თქმით, ერო­ბის შე­
მო­ღები­სათ­ვის უნ­და შე­ემ­ზა­დე­ბი­ნა ნი­ა­და­გი. პა­რა­ლე­ლუ­რად, სა­ხელ­მწი­ფო
სა­თათ­ბი­როს „ლიბერალურმა ფრთამ“ მათ დე­პუ­ტატს, მი­ხე­ილ პა­პა­ჯა­ნოვს
და­ა­ვა­ლა სა­მო­მავ­ლო სა­ე­რო­ბო დე­ბუ­ლე­ბა­ზე მუ­შა­ო­ბა.118 ახა­ლი სის­ტე­მით
გა­უქ­მდა არ­სე­ბუ­ლი სა­სოფ­ლო ყრი­ლო­ბე­ბი და ყვე­ლა სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­
ე­ბის სოფ­ლე­ბი ცალ­-ცალ­კე ირ­ჩევ­დნენ „ოცისთავებს“, რომ­ლე­ბიც ად­გენ­
დნენ სოფ­ლის ყრი­ლო­ბას და ირ­ჩევ­დნენ მა­მა­სახ­ლი­სის თა­ნა­შემ­წეს, ხო­ლო
მათ­გან გაგ­ზავ­ნი­ლი წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი ერ­თად ირ­ჩევ­დნენ სა­ზო­გა­დო­ე­ბის
მა­მა­სახ­ლისს.119 რამ­დე­ნი­მე სა­ზო­გა­დო­ებ­ ას ეძ­ლე­ოდ­ ა უფ­ლე­ბა, შე­კავ­ში­რე­
ბუ­ლი­ყო სა­ერ­თო პრობ­ლე­მე­ბის გა­და­საჭ­რე­ლად, თუმ­ცა ამ სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­
ბის მოქ­მე­დე­ბა­ზე ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის ზე­დამ­ხედ­ვე­ლო­ბა ძვე­ლე­ბუ­რად მკაც­რი
რჩე­ბო­და.120 ქარ­თუ­ლი სა­ზო­გა­დო­ე­ბა გა­ო­რე­ბუ­ლი გრძნო­ბით შეხ­ვდა ამ
ცვლი­ლე­ბას – მო­მა­ვა­ლი სა­ერ ­ ო­ბო თათ­ბი­რის ფონ­ზე ეს გარ­კვე­ულ იმე­დებს
აღ­ძრავ­და, თუმ­ცა პრინ­ცი­პუ­ლი გარ­და­ტე­ხის ელე­მენ­ტის არარ­სე­ბო­ბის გა­მო
მას სა­მარ­თლი­ა­ნად უწო­დეს „წვრილი საერობო ერთეულის სუროგატი“.121
1916 წლის 26 აპ­რილს ტფი­ლის­ში დი­დი ზარ­-ზე­ი­მით და­იწყო სა­ე­რო­ბო
თათ­ბი­რი, რო­მელ­საც 143 წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი ეს­წრე­ბო­და (რუ­სი – 60, ქარ­
თვე­ლი – 38, სო­მე­ხი – 24, მუს­ლი­მი (ა­ზერ­ბა­იჯ­ ა­ნე­ლი) – 21), თუმ­ცა გლე­
ხე­ბის დე­ლე­გა­ტე­ბი თათ­ბირ­ზე არ და­უშ­ვი­ათ, რის გა­მოც მე­მარ­ცხე­ნე პრე­სა
თა­ვი­დან­ვე სას­ტი­კად აკ­რი­ტი­კებ­და ამ თათ­ბირს, რად­გან ერო­ბის სა­კითხ­ზე
მსჯე­ლო­ბა­ში „დემოკრატიის ხმა არ ისმოდა“ და მა­თი წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი,
კარ­ლო ჩხე­ი­ძე, წი­ნას­წარ აცხ­ა­დებ­და, „ცენზიან“ ერო­ბას ჩვენ მხარს არ და­
ვუ­ჭერ­თო.122 ყრი­ლო­ბის პა­რა­ლე­ლუ­რად ისი­ნი სას­ტი­კად აკ­რი­ტი­კებ­დნენ
სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­დე­რა­ლის­ტთა პარ­ტი­ას, რო­მელ­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბიც და­
ე­თან­ხმნენ 1890 წლის მო­დელს, თუმ­ცა სა­გა­და­სა­ხა­დო ცენ­ზის მა­გი­ერ მი­წის

118 ერობა ჩვენში, ახალი კვალი № 11, 13.07.1915.

119 ახალი სასოფლო კანონი, თანამედროვე აზრი № 192, 24.10.1915.
120 ერობა. ერობის ისტორია კავკასიაში. ვ.ღ. ერთობა № 182, 28.08.1918.
121 ერობა საქართველოში, თედო ღლონტი, ტფილისი, 1915 წ. გვ. 90.
122 საერობო თათბირის გამო, კვალი № 20, 25.04.1916.

88
მფლო­ბე­ლო­ბის ცენ­ზის პრინ­ცი­პის დაც­ვას ცდი­ლობ­დნენ.123 ფე­დე­რა­ლის­
ტებს ამ კრი­ტი­კა­ზე სა­პა­სუ­ხოდ ის არ­გუ­მენ­ტი მოჰ­ქონ­დათ, „ან ყვე­ლა­ფე­რი,
ან არა­ფე­რის“ – პო­ლი­ტი­კა მი­უ­ღე­ბე­ლია და გა­მო­სა­ვა­ლი „ევოლუციურობის
პროცესის“ მი­ყო­ლა­ში მდგო­მა­რე­ობ­სო.124
ტფი­ლი­სის თათ­ბირ­ზე, დის­პუ­ტი­სას აშ­კა­რად ჩა­მო­ყა­ლიბ­და ორი მო­წი­
ნა­აღმ­დე­გე ბა­ნა­კი – ერ­თი მხრივ, ქარ­თუ­ლი მე­მარ­ჯვე­ნე პო­ლი­ტი­კუ­რი ძა­
ლე­ბი, რომ­ლე­ბიც აზერ­ბა­ი­ჯა­ნელ ნა­ცი­ო­ნა­ლის­ტურ ჯგუ­ფებს შე­უ­კავ­შირ­დნენ
და მტკი­ცედ ითხ­ოვ­დნენ 1890 წლის მო­დელს, ხო­ლო მათ სომ­ხუ­რი პო­ლი­
ტი­კუ­რი წრე­ე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი და­უ­პი­რის­პირ­დნენ, რო­მელ­თათ­ვი­საც
ად­გი­ლობ­რივ ცენ­ზი­ან თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­ში თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა და მე­მა­მუ­
ლე­თა ელე­მენ­ტის უპი­რა­ტე­სო­ბა არ მოს­წონ­დათ.125 მა­თი კონ­ტრპრო­ექ­ტი
შემ­დეგ პუნ­ქტებს ით­ვა­ლის­წი­ნებ­და:
• ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი გა­და­მიჯ­ვნა – ეთ­ნი­კუ­რი კონ­ფი­გუ­რა­ცი­ის გათ­ვა­
ლის­წი­ნე­ბით ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი ერ­თე­უ­ლე­ბის გა­მოჭ­რა.
• ერ­თი­ან­ ი – ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის ერო­ბის შე­მო­ღე­ბა.
• დი­დი ქა­ლა­ქე­ბის ცალ­კე სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლე­ბად გა­მო­ყო­ფა.126
წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა აურ­ზა­უ­რი და უკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბა მოჰ­ყვა ერ­თა­დერ­თი
დე­ლე­გა­ტის – ვარ­თა­ნი­ან­ცის სიტყ­ვას, რო­მელ­მაც უცენ­ზო ერო­ბა და წვრი­ლი
ერ­თე­უ­ლის შე­მო­ღე­ბა მო­ითხ­ო­ვა, რა­მაც სა­ბო­ლო­ოდ და­ად ­ ას­ტუ­რა თათ­ბირ­
ზე მე­მარ­ჯვე­ნე ძალ­თა უპი­რა­ტე­სო­ბა, რაც გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა­შიც აი­სა­ხა.
ოთხი სექ­ცი­ის127 – ერო­ბის ტი­პის, სა­ცენ­ზო, სა­ბი­უ­ჯე­ტო და სა­ქა­ლა­ქო
სა­კითხ­ის სექ­ცი­ებ­ ის მუ­შა­ობ­ ის შე­დე­გად128 ხმის უმ­რავ­ლე­სო­ბით დად­გინ­და,
რომ მო­მა­ვალ ერო­ბას სა­ფუძ­ვლად 1890 წლის მო­დე­ლი უნ­და დას­დე­ბო­და
და მცი­რედ შეც­ვლი­ლი­ყო ად­გი­ლობ­რი­ვი პი­რო­ბე­ბის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით.
თათ­ბირ­მა ცენ­ზის სა­ფუძ­ვლად კავ­კა­სი­ის პი­რო­ბებ­ზე გა­და­ან­გა­რი­შე­ბუ­ლი მი­
წის შემ­ცი­რე­ბუ­ლი ნორ­მა აღი­ა­რა, ძა­ლა­ში და­ტო­ვა არ­ჩევ­ნე­ბის „კურიების“
სის­ტე­მა და გა­და­მიჯ­ვნის ერ­თი­ან­ ი – ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის სა­ე­რო­ბო ერ­თე­ულ
­ ის
და წვრი­ლი ერ­თე­უ­ლის მოწყ­ო­ბის შე­საძ­ლებ­ლო­ბა მო­ცე­მუ­ლი ეტა­პი­სათ­ვის
უარ­ყო.129
სა­ე­რო­ბო თათ­ბი­რის მი­ერ შე­ჯე­რე­ბუ­ლი სა­ბა­ზი­სო პრინ­ცი­პე­ბის შემ­დეგ
მი­სი კა­ნონ­პრო­ექ­ტად გარ­დაქ­მნის ჯე­რი დად­გა, რო­მელ­საც ბერ­ლინ­ში გა­

123 ფედერალიტები და საერობო თათბირი, ი. , კვალი № 22, 09.05.1916.

124 ან ყველაფერი ან არაფერი, გრ. გველესიანი, მეგობარი № 9, 11.10.1915.
125 ამიერ-კავკასიის ერობა და საერობო თათბირი, ახალი კვალი № 21, 02.05.1916.
126 ერობის საკითხი კავკასიაში, ეროვნული ინტერესები ერობაში. გრ. გველესიანი,
ჩვენი მეგობარი № 48, 30.04.1916.
127 ტიპის სექციის თავმჯდომარე – კოტე აფხაზი, საცენზო – დათა ნიჟარაძე, საბიუჯეტო
– გიორგი თუმანოვი, ამხანაგი -გიორგი ჟურული, საქალაქო – ალი მადრინ-ბეგ
თოფჩიბაში.
128 საერობო თათბირი (საკუთარ კორესპონდენტისაგან), ჩვენი მეგობარი № 47,
29.04.1916.
129 ახალი კვალი № 23, 16.05.1916. საერობო თათბირი (გაგრძელება), ჩვენი
მეგობარი № 59, 14.05.1916.

89
მო­მა­ვა­ლი ქარ­თუ­ლი ნა­ცი­ონ­ ა­ლუ­რი კო­მი­ტე­ტის გა­ზე­თი მძაფ­რი სარ­კაზ­
მით გა­მო­ეხ­მა­უ­რა და უც­ვლე­ლად გა­და­ბეჭ­და რუ­სუ­ლი გა­მო­ცე­მის „Новое
время“-ს პროგ­ნო­ზი კა­ნო­ნის პერ­სპექ­ტი­ვე­ბის შე­სა­ხებ:
„... კა­ნონ­-პრო­ექ­ტი­სა და მი­სი გან­მარ­ტე­ბის შედ­გე­ნას მო­უნ­დე­ბი­ან, მა­
შას­და­მე, მთე­ლი ზაფ­ხუ­ლი, მე­რე პრო­ექტს გა­უგ­ზავ­ნი­ან გუ­ბერ­ნა­ტო­რებს
(ვაი იმ თა­ვი­სუფ­ლე­ბას, რო­მე­ლიც გუ­ბერ­ნა­ტო­რე­ბის აზ­რზეა და­მო­კი­დე­ბუ­
ლი! რედ.) თა­ვი­ანთ აზ­რის წარ­მო­სად­გე­ნად. მო­ის­მე­ნენ მე­ფის მო­ად­გი­ლის
საბ­ჭო­ში. შე­მოდ­გო­მა­ზე გა­იგ­ზავ­ნე­ბა პეტ­როგ­რად­ში და, მა­შა­სა­და­მე, არა
ად­რე გვი­ა­ნი შე­მოდ­გო­მი­სა და­იწყ­ე­ბა პეტ­როგ­რა­დის ხა­ნა კა­ნონ­-პრო­ექ­ტი­
სა. სა­ნამ კა­ნონ­-პრო­ექტს სა­კა­ნონ­მდებ­ლო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა­ში შე­იტ ­ ა­ნენ, იგი
მი­ნის­ტრთა საბ­ჭომ უნ­და მო­ი­წო­ნოს. მა­შა­სა­და­მე, უპირ­ვე­ლეს ყო­ვილ­სა, უნ­
და და­ეგ­ზავ­ნოს მი­ნის­ტრებს მა­თი აზ­რის გა­სა­გე­ბად. უეჭ­ვე­ლი­ა, შე­ად­გე­ნენ
გან­სა­კუთ­რე­ბულ თათ­ბირს სხვა­დას­ხვა უწყ­ე­ბა­თა წა­რმო­მად­გენ­ლე­ბი­სა­გან.
ღმერ­თმა ჰქნას, ზამ­თარ­ში მუ­შა­ობ­ ა დას­რულ­დეს, 1917 წლის გა­ზაფ­ხულ­ზე
პრო­ექ­ტი მი­ნის­ტრთა საბ­ჭოს წა­რედ­გი­ნოს. ამ ხნის გან­მავ­ლო­ბა­ში მე­ოთხე
სა­თათ­ბი­როს ვა­და გა­უ­თავ­დე­ბა. კავ­კა­სი­ა­ში ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის სა­კითხ­ის
გან­ხილ­ვას შე­უდ­გე­ბა მე­ხუ­თე სა­ხელ­მწი­ფო სა­თათ­ბი­რო, და ისიც, უეჭ­ვე­ლი­ა,
არა პირ­ველ­სა­ვე ხა­ნა­ში, მაგ­რამ სწო­რედ ამ დროს ვა­და გა­უ­თავ­დე­ბა სამ­-
წლი­ან სა­ე­რო­ბო ხარ­ჯთაღ­რიცხ­ვას. კავ­კა­სი­ის მთავ­რო­ბა იძუ­ლე­ბუ­ლი გახ­
დე­ბა, ახა­ლი ხარ­ჯთაღ­რიცხ­ვა შე­ად­გი­ნოს შემ­დე­გი სა­მი წლი­სათ­ვის, სა­თათ­
ბი­რო, უეჭ­ვე­ლი­ა, ამ ხარ­ჯთაღ­რცხვას საჩ­ქა­როდ და­ამ­ტკი­ცებს. იგი სა­ე­რო­ბო
თან­ხებს და­ატყ­ვე­ვებს 1920 წლამ­დე. აი, მა­შა­სა­და­მე, რა დრო­ი­სათ­ვის აპი­
რე­ბენ სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბას კავ­კა­სი­ა­ში.“­130

130 მომავალი ერობა ჩვენში, ქართული გაზეთი № 9, 01.08.1916.

90
 ალტერნატიული რეალობა:
6
თვითმმართველობის და თვითორგანიზების
სამოქალაქო-საზოგადოებრივი ფორმები საქართველოში

„...ინტელიგენცია სო­ფელს გა­ურ­ბის – პა­ტა­რას შე­ის­წავ­ლი­ან რა­მეს

თუ არა მა­შინ­ვე ქა­ლაქ­ში გარ­ბი­ან, ვი­ღას რად უნ­და სო­ფე­ლი, არა
კად­რუ­ლო­ბენ სამ­შობ­ლო კე­რას­თან ნა­ყო­ფი­ერ შრო­მას... ეროვ­ნულ
საქ­მის ასა­ღორ­ძი­ნებ­ლად, სოფ­ლის ფეხ­ზე წა­მო­სა­ყე­ნებ­ლად სა­ჭი­
როა ინ­ტე­ლი­გენ­ცია სო­ფელს და­უბ­რუნ­დეს...“

კოს­ტა ამი­რა­ჯი­ბის ინ­ტერ­ვი­უ­დან, მოგ­ზა­უ­რო­ბა სოფ­ლად,

„სახალხო გაზეთი“, № 674, 14.08.1912
ფოტო: ქართველ საზოგადო მოღვაწეთა და გამომცემელთა ჯგუფი. 1915 წ.
სხედან, მარცხნიდან: ივანე როსტომაშვილი, ზაქარია ჭიჭინაძე, კოწია თავართქილაძე.
დგანან: იოსებ იმედაშვილი, მიხეილ გაჩეჩილაძე.
გიორგი ლეონიძის სახელობის ქართული ლიტერატურის მუზეუმი.
 სა­ქარ­თვე­ლო­ში სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის კამ­პა­ნი­ის პირ­ვე­ლი­ვე წა­რუ­მა­
ტებ­ლო­ბებ­მა და რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის ცენ­ტრა­ლუ­რი მმარ­თვე­ლო­ბის მხრი­
დან კავ­კა­სი­ა­ში ად­გი­ლობ­რი­ვი სა­ზო­გა­დო­ე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბის მტკივ­ნე­უ­ლი
სა­კითხ­ე­ბის და ქვე­მო­დან წა­მო­სუ­ლი ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბი­სა­და­მი გულ­გრი­ლი და
შიშ­ნა­რე­ვი გან­წყო­ბის სტა­ბი­ლურ­მა სიმ­პტო­მებ­მა, აქ­ტი­ურ მო­ქა­ლა­ქე­ებ­სა და
ინ­ტე­რეს­თა ჯგუ­ფებს სა­კუ­თა­რი მხა­რის, ქვეყ­ნი­სა და სა­ზო­გა­დო­ებ­ ის პროგ­
რე­სი­სათ­ვის ალ­ტერ­ნა­ტი­უ­ლი, არა­ფორ­მა­ლუ­რი და თვით­მოქ­მე­დე­ბა­ზე და­
ფუძ­ნე­ბუ­ლი პო­ლი­ტი­კის შე­მუ­შა­ვე­ბი­სა და პრაქ­ტი­კუ­ლი ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბის წა­
მოწყ­ე­ბი­სა­კენ უბიძ­გა.
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის ინ­სტი­ტუ­ცი­უ­რი გან­ვი­თა­რე­ბის დაბ­ლოკ­ვამ და სა­
ზო­გა­დო­ე­ბის მეტ­-ნაკ­ლებ­მა მო­ბი­ლი­ზე­ბუ­ლო­ბამ, უკ­ვე დაწყ­ე­ბუ­ლი სა­ე­რო­ბო
კამ­პა­ნი­ის და ზო­გა­დი – დე­მოკ­რა­ტი­ზა­ცი­ი­სა და გან­მა­ნათ­ლებ­ლო­ბის ასე­ვე
თვი­თორ­გა­ნი­ზე­ბუ­ლი პრო­ცე­სე­ბის ფონ­ზე, თა­ვის­თა­ვად გა­მო­იწ­ვია ის, რომ
– სა­მო­ქა­ლა­ქო-­სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ენერ­გია და ძა­ლის­ხმე­ვა, რაც ერო­ბის,
ად­გი­ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­ლო­ბის საქ­მი­ა­ნო­ბა­ში უნ­და და­ხარ­ჯუ­ლი­ყო, ერ­
თგვა­რი ალ­ტერ­ნა­ტი­უ­ლი რე­ა­ლო­ბის შექ­მნა­ზე გა­და­ერ­თო, რა­შიც – სა­თე­
მო, სა­სოფ­ლო ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბის (კერ­ძო თუ ჯგუ­ფუ­რი) გან­ვი­თა­რე­ბა, შრო­მი­თი
გა­ერ­თი­ა­ნე­ბე­ბის, კერ­ძოდ, კო­მუ­ნე­ბი­სა და კო­ო­პე­რა­ტი­ვე­ბის ფორ­მი­რე­ბა­სა
და სხვა მსგავ­სი ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბის წა­მოწყ­ე­ბა­ში აი­სა­ხა.
რე­ა­ლუ­რად, ეს პრო­ცე­სი არ იყო სპონ­ტა­ნუ­რი და თვით­დი­ნე­ბა­ზე მიშ­
ვე­ბუ­ლი. ფრაგ­მენ­ტუ­ლო­ბის, არა­კო­ორ­დი­ნი­რე­ბუ­ლო­ბის და სხვა წვრი­ლი
ნაკ­ლო­ვა­ნე­ბე­ბის მი­უ­ხე­და­ვად – თვით­მოქ­მე­დე­ბის სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი კამ­პა­
ნია 1870-ი­ან წლებ­ში, სა­ჯა­რო დის­კუ­სი­ე­ბი­სა და პუბ­ლი­ცის­ტუ­რი პო­ლე­მი­
კის გზით, საკ­მა­ოდ მწყობ­რად და დე­ტა­ლუ­რად და­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი, თა­ვი­სე­ბუ­რი
„ალტერნატიული საერობო გეგმის“ ნა­ბიჯ­-ნა­ბიჯ გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბას წარ­მო­
ად­გენ­და, რო­მე­ლიც გა­რე­მო პი­რო­ბე­ბის შე­სა­ბა­მი­სად დრო­თა გან­მავ­ლო­ბა­
ში ფარ­თოვ­დე­ბო­და და იხ­ვე­წე­ბო­და.
ამ­გვა­რი „დღის წეს­რი­გის“ მკა­ფიო მა­გა­ლი­თად, ნი­კო­ლოზ შა­რო­ევ­ ის131
მი­ერ 1871 წელს წარ­მოდ­გე­ნი­ლი გეგ­მა შე­იძ­ლე­ბა მი­ვიჩ­ნი­ოთ. სა­ქარ­თვე­
ლო­ში შექ­მნი­ლი კრი­ზი­სუ­ლი მდგო­მა­რე­ობ­ ის და მი­სი სის­ტე­მუ­რი რე­ფორ­მი­
რე­ბის პო­ლი­ტი­კუ­რი ნე­ბის არარ­სე­ბო­ბის პი­რო­ბებ­ში, ასე­ვე პრი­ვი­ლე­გი­რე­
ბუ­ლი წო­დე­ბე­ბის უნი­ა­თო­ბის ფონ­ზე, იგი სა­ზო­გა­დო­ე­ბას მო­უ­წო­დებ­და, რომ
ახა­ლი ძა­ლით ცდი­ლი­ყო, წა­მო­ეწყო ისე­თი პრო­ექ­ტე­ბი – „...რაც ხალხს
პირ­-და-­პირ გა­მო­ად­გე­ბა, რაც იმას მოს­წმენდს უზო­მო ოფლს და ცრემლს
და გა­უმ­თე­ლებს და­სუს­ტე­ბი­სა­გან დამ­ჭკნარ ჯანს, ანუ, უბ­რა­ლო სიტყ­ვი­თა
ვსთქვა, რაც იმის ცხოვ­რე­ბას გა­ა­უმ­ჯო­ბე­სებს და გა­მო­იყ­ვანს ამ ეხ­ლან­დე­

131 ფსევდონიმი; პერსონალიის დაზუსტება ვერ ხერხდება.

95
ლი უხე­ი­რო მდგო­მა­რე­ო­ბიდ­გან“.132 მი­სი აზ­რით, დი­დი ცვლი­ლე­ბე­ბი­სათ­ვის
სა­ჭი­რო იყო, რომ სა­ზო­გა­დო­ე­ბას სა­კუ­თა­რი ძა­ლე­ბით და­ე­არ­სე­ბი­ნა და გა­
ნე­ვი­თა­რე­ბი­ნა:
• კერ­ძო სა­ბან­კო-­საკ­რე­დი­ტო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბე­ბი, რო­მე­ლიც გლე­ხო­
ბის­თვი­საც იქ­ნე­ბო­და ხელ­მი­საწ­ვდო­მი;
• სა­მე­ურ­ნეო სას­წავ­ლე­ბე­ლი და სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლე­ბი სოფ­ლებ­ში;
• თა­ნა­მედ­რო­ვე სა­მე­ურ­ნეო ცოდ­ნი­სა და ტექ­ნო­ლო­გი­ე­ბის გა­მავ­რცე­
ლე­ბე­ლი სა­ზო­გა­დო­ე­ბა;
• კო­ოპ­ ე­რა­ტი­უ­ლი გა­ერ­თი­ა­ნე­ბე­ბი;
• ში­და-­სა­კო­მუ­ნი­კა­ციო გზე­ბის მომ­წყო­ბი გა­ერ­თი­ა­ნე­ბე­ბი.
შა­რო­ე­ვის პროგ­რა­მა, თა­ვის­თა­ვად იმ დრო­ის სა­ზო­გა­დო­ე­ბის პროგ­რე­
სუ­ლი ნა­წი­ლის გეგ­მი­სა და პრი­ორ ­ ი­ტე­ტე­ბის გა­მო­ხა­ტუ­ლე­ბა იყო და ამი­ტო­
მაც გა­საკ­ვი­რი არ არის, რო­დე­საც 1870-ი­ა­ნი წლე­ბი­დან 1910-ი­ა­ნი წლე­ბის
ჩათ­ვლით, სა­ქარ­თვე­ლოს სხვა­დას­ხვა მხა­რე­ებ­ში წა­მოწყ­ე­ბუ­ლი თვით­მოქ­
მე­დე­ბის ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბი პუნ­ქტობ­რი­ვად მიჰ­ყვე­ბი­ან წარ­მოდ­გე­ნილ პროგ­რა­
მას.
ამ ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბის ის­ტო­რი­ის ანა­ლი­ზი133 მკა­ფი­ოდ აჩ­ვე­ნებს თვით­მმარ­
თვე­ლო­ბის „ალტერნატიული პროექტის“ კომ­პლექ­სუ­რო­ბას და გან­ვი­თა­
რე­ბის ლო­გი­კას; კერ­ძოდ, ყვე­ლა ამ­გვა­რი ინი­ცი­ა­ტი­ვა არ იყო ცალ­მხრი­ვი,
მხო­ლოდ ერთ პრო­ფილ­ზე ორი­ენ­ტი­რე­ბუ­ლი და ცდი­ლობ­და, „გეგმის“ რამ­
დე­ნი­მე კომ­პო­ნენ­ტი აეთ­ვი­სე­ბი­ნა, მა­გა­ლი­თად, კო­ო­პე­რა­ტი­ულ სა­ზო­გა­დო­
ე­ბას კულ­ტუ­რუ­ლი გან­ვი­თა­რე­ბა და­ე­ფი­ნან­სე­ბი­ნა, კულ­ტუ­რულ და სა­მე­ურ­
ნეო ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ებს კი გა­ნათ­ლე­ბის გზით თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის ნი­ა­და­გის
შემ­ზა­დე­ბა და­ეწყ­ოთ. მე­ორ ­ ე მხრივ, ყვე­ლა მსგავ­სი წა­მოწყ­ებ­ ის ინი­ცი­ა­ტო­
რე­ბი ცალ­კე­ულ ­ ი ადა­მი­ა­ნე­ბი – ენ­თუ­ზი­ას­ტე­ბი იყ­ვნენ, რომ­ლე­ბიც სა­ე­რო­ბო
მოღ­ვა­წე-­პრო­პა­გან­დის­ტე­ბის მსგავ­სად, მუდ­მი­ვად, ოღონდ პრაქტი­კუ­ლად
იყ­ვნენ ჩაბ­მუ­ლი გან­სა­კუთ­რე­ბით სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბის
ხელ­შეწყ­ობ­ ის პრო­ცეს­ში; მა­თი და­უ­ღა­ლა­ვი შრო­მის და მონ­დო­მე­ბის შე­დე­
გად მა­ლე ერ­თი, კერ­ძო პი­რის ინი­ცი­ა­ტი­ვა – სა­თე­მო საქ­მედ ყა­ლიბ­დე­ბო­და
და მაქ­სი­მა­ლუ­რად ბევრ ადა­მი­ანს აერ­თი­ან­ ებ­და იდე­ის გარ­შე­მო.
თვით­მოქ­მე­დი სა­ზო­გა­დო­ებ­ ე­ბის წარ­მო­შო­ბის დი­ნა­მი­კა გვიჩ­ვე­ნებს, რომ
თავ­და­პირ­ვე­ლად, 1880-ი­ა­ნი წლე­ბი­დან, სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო-­კულ­ტუ­რუ­ლი
და სა­მე­ურ­ნეო გა­ნათ­ლე­ბის ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბი გან­ვი­თარ­და, რო­მელ­თაც გა­აღ­
რმა­ვეს გან­მა­ნათ­ლებ­ლო­ბის პრო­ცე­სი, რიგ მხა­რე­ებ­ში, შე­იძ­ლე­ბა ით­ქვას,

132 ორიოდე სიტყვა ჩვენს ახლანდელს საჭიროებაზედ; წერილი მეგობართან, ნიკ.

შაროევი. მნათობი, აპრილი, 1871 წელი.
133 პროექტი „თანამშრომლობა ძლიერი სოფლისთვის“ განხორციელდა ორ­
განიზაციების − „სათემო განვითარების ცენტრი“, საერთაშორისო ხელოვნების
ცენტრი − თბილისი, საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიისა და კულტურული
მემკვიდრეობის არასამთავრობო მონიტორინგის მიერ 2015-2016 წლებში ფონდ „ღია
საზოგადოება − საქართველოს“ მხარდაჭერით. პროექტის ფარგლებში მომზადდა
და გამოიცა ორტომეული პუბლიკაცია „ინიციატივა ცვლილებისათვის − თემის
თვითორგანიზებისა და თანამშრომლობის გამოცდილება საქართველოში, საბჭოთა
ოკუპაციამდე“. პუბლიკაცია აერთიანებს XIX-XX სს. თემის თვითორგანიზების ოც
სხვადასხვა მაგალითს.

96
„კულტურული რევოლუციაც“ კი გა­მო­იწ­ვი­ეს და სა­ფუძ­ვე­ლი მო­უმ­ზა­დეს პა­
რა­ლე­ლუ­რი – ეკო­ნო­მი­კუ­რი და სო­ცი­ალ ­ უ­რი ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბის და­შე­ნე­ბას.
მსგავ­სი წარ­მა­ტე­ბუ­ლი პრო­ექ­ტე­ბი­დან ერ­თ-ერ­თი მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი მა­გა­
ლი­თი წი­ნამ­ძღვრი­ან­თკა­რის სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლა იყო.
1880-ი­ან­ ი წლე­ბი­დან სა­ქარ­თვე­ლო­ში ასე­ვე დიდ პრობ­ლე­მად იქ­ცა
რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის მი­ერ რე­აქ­ცი­უ­ლი კურ­სის აღე­ბას მო­ყო­ლი­ლი რუ­სი­ფი­
კა­ცი­ის პო­ლი­ტი­კა. რო­მე­ლიც გან­სა­კუთ­რე­ბით მტკივ­ნე­უ­ლი გახ­და სა­ხელ­
მწი­ფო სკო­ლებ­ში, სა­ი­და­ნაც გა­ნი­დევ­ნა მშობ­ლი­ურ ენა­ზე სწავ­ლე­ბა. უცხო
ენა­ზე დაწყ­ე­ბი­თი გა­ნათ­ლე­ბის მი­ღე­ბამ კი სა­ფუძ­ვე­ლი გა­მო­ა­ცა­ლა ზო­გა­დი
გა­ნათ­ლე­ბის პროგ­რა­მას და, მით უმე­ტეს, მას­ზე მიბ­მულ სხვა დის­ციპ­ლი­
ნებს. აქ­ტი­უ­რი მო­ქა­ლა­ქე­ებ­ ი და სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი მოძ­რა­ო­ბის ლი­დე­რე­ბი
აც­ნო­ბი­ე­რებ­დნენ, რომ სა­ხელ­მწი­ფო გა­ნათ­ლე­ბის სის­ტე­მა ქარ­თვე­ლი მო­
წა­ფე­ე­ბის­თვის ვერ შეძ­ლებ­და წარ­მა­ტე­ბუ­ლად სა­ბა­ზი­სო გა­ნათ­ლე­ბის და
უნა­რე­ბის გა­და­ცე­მას. ამა­ვე დროს სა­ხელ­მწი­ფო არ იყო და­ინ­ტე­რე­სე­ბუ­ლი,
სას­წავ­ლო პრო­ცე­სის ნა­წი­ლად პრაქ­ტი­კუ­ლი, ტექ­ნი­კუ­რი და სა­მე­ურ­ნეო საგ­
ნე­ბი გა­ე­ხა­და, რაც აგ­რა­რუ­ლი ქვეყ­ნის გან­ვით­რე­ბი­სათ­ვის სა­სი­ცოცხ­ლოდ
აუ­ცი­ლე­ბელ სა­კითხ­ად მი­იჩ­ნე­ო­და.
სა­ზო­გა­დო­ე­ბას პრობ­ლე­მის გა­დაჭ­რის გზად კერ­ძო ინი­ცი­ა­ტი­ვის სა­ფუძ­
ველ­ზე შექ­მნი­ლი სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლე­ბის მოწყ­ო­ბა მი­აჩ­ნდა. ერ­თ-ერ­თი ასე­
თი ყვე­ლა­ზე წარ­მა­ტე­ბუ­ლი სკო­ლა ილია წი­ნამ­ძღვრიშ­ვი­ლის მი­ერ 1883
წელს გახ­სნი­ლი სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლა იყო სო­ფელ წი­ნამ­ძღვრი­ან­თკარ­ში,
რო­მელ­მაც თა­ვი­სი არ­სე­ბო­ბით და მა­გა­ლი­თით არა­ერ­თი მსგავ­სი ინი­ცი­ა­ტი­
ვის გან­ვი­თა­რე­ბა გა­მო­იწ­ვი­ა.
სკო­ლის მოწყ­ობ­ ის ინი­ცია­ტო­რი – ილია წი­ნამ­ძღვრიშ­ვი­ლი ად­რი­დან­ვე
გულ­შე­მატ­კივ­რობ­და ქვეყ­ნის კულ­ტუ­რულ გან­ვი­თა­რე­ბა­სა და და­ინ­ტე­რე­სე­
ბუ­ლი იყო გა­ნათ­ლე­ბის ხელ­მი­საწ­ვდო­მო­ბის პრობ­ლე­მე­ბით, გან­სა­კუთ­რე­
ბით სა­მე­ურ­ნეო ცოდ­ნის გავ­რცე­ლე­ბი­სა და ეკო­ნო­მი­კუ­რი გან­ვი­თა­რე­ბის
სა­კითხ­ე­ბით. 1864 წელს, საგ­ლე­ხო რე­ფორ­მის, ბა­ტონ­ყმო­ბის გა­უქ­მე­ბის
შემ­დეგ, ილია წი­ნამ­ძღვრიშ­ვილ­მა გლე­ხებს უსას­ყიდ­ლოდ გა­დას­ცა მი­წე­
ბი და არ­წმუ­ნებ­და მათ და­ე­ტო­ვე­ბი­ნათ ძვე­ლი მი­წუ­რი სახ­ლე­ბი და ახა­ლი
ტი­პის ბი­ნე­ბი აე­შე­ნე­ბი­ნათ, რის­თვი­საც უფა­სოდ ეხ­მა­რე­ბო­და სამ­შე­ნებ­ლო
მა­სა­ლით. შე­დე­გად სო­ფე­ლი მა­ლე ახა­ლი, და­გეგ­მი­ლი ტი­პის და­სახ­ლე­ბად
გარ­და­იქ­მნა.
1880 წელს ილია წი­ნამ­ძღვრიშ­ვილ­მა თა­ნა­მო­აზ­რე­ებ­თან ერ­თად და­ა­მუ­
შა­ვა პროგ­რა­მა სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლი­სათ­ვის, რომ­ლის და­არ­სე­ბა­საც სა­კუ­თა­
რი ხარ­ჯით აპი­რებ­და წი­ნამ­ძღვრი­ან­თკარ­ში. პროგ­რა­მა სა­დის­კუ­სი­ოდ პრე­
სა­ში და­იბ­ ეჭ­და და კრი­ტი­კის გზით და­იხ­ვე­წა. ინი­ცი­ა­ტო­რებ­მა ისარ­გებ­ლეს
შემ­თხვე­ვით, რად­გან გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის მიმ­ღებ პი­რად იმ მო­მენ­ტის­თვის
დრო­ე­ბით მა­თი თა­ნა­მო­აზ­რე მუ­შა­ობ­და და სკო­ლის გახ­სნის უფ­ლე­ბა მი­ი­
ღეს. 1883 წლის 4 ივ­ნისს, ქარ­თუ­ლი სა­ზო­გა­დო­ებ­ ის თან­დას­წრე­ბით, სკო­
ლა სა­ზე­ი­მოდ გა­იხ­სნა. მიმ­დე­ბა­რე სოფ­ლე­ბის გლე­ხო­ბაც დი­დი ინ­ტე­რე­სით
შეს­ცქე­რო­და ახა­ლი სკო­ლის და­არ­სე­ბის ზე­იმს, რო­მე­ლიც არაგ­ვის ხე­ო­ბა­ში

97
პირ­ვე­ლი სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა იყო.
ილი­ამ სკო­ლას სა­კუ­თა­რი მა­მუ­ლის 500 დე­სე­ტი­ნა გა­დას­ცა, რო­მე­ლიც
სა­უ­კე­თე­სო სა­ვარ­გუ­ლებს წარ­მო­ად­გენ­და და, ასე­ვე, ტყი­ან ნაკ­ვეთ­საც მო­ი­
ცავ­და. ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე აშენ­და სკო­ლის და სა­მას­წავ­ლებ­ლო ნა­წი­ლის, მოს­
წავ­ლე­თა პან­სი­ო­ნის, დი­რექ­ცი­ის და მას­წავ­ლე­ბელ­თა საცხ­ოვ­რებ­ლის და
სა­ხე­ლოს­ნო­ე­ბის შე­ნო­ბე­ბი. აღ­სა­ნიშ­ნა­ვია რომ არ­ქი­ტექ­ტორ­-მშე­ნებ­ლებ­მა
სა­მუ­შაო უსას­ყიდ­ლოდ შე­ას­რუ­ლეს. სკო­ლის ასა­შე­ნებ­ლად კი სოფ­ლის
გლე­ხო­ბა მუ­შა­ობ­და. სკო­ლის მა­მულს უკ­ვე წი­ნას­წარ მომ­ზა­დე­ბუ­ლი ჰქონ­და
თა­ნა­მედ­რო­ვე ტი­პის მა­რა­ნი, ასე­ვე რამ­დე­ნი­მე წე­ლი­წად­ში გა­კეთ­და აუ­ზი,
რო­მე­ლიც სარ­წყავ ფუნ­ქცი­ას ას­რუ­ლებ­და. ყვე­ლა ამ სა­მუ­შა­ო­ზე ილია წი­ნამ­
ძღვრიშ­ვილ­მა 30 000 მა­ნე­თი და­ხარ­ჯა.
სკო­ლის მთლი­ან ხარჯს (მათ შო­რის პან­სი­ო­ნე­რი მოს­წავ­ლე­ე­ბის, რომ­
ლე­ბიც გლე­ხე­ბის ოჯა­ხე­ბი­დან იყ­ვნენ და უფა­სოდ სწავ­ლობ­დნენ) ილია წი­
ნამ­ძღვრიშ­ვი­ლი ფა­რავ­და. პირ­ვე­ლი „რევიზიის“ შემ­დეგ სტუმ­რებ­მა შუ­ამ­
დგომ­ლო­ბა აღ­ძრეს ქარ­თველ­თა შო­რის წე­რა-­კითხ­ვის გა­მავ­რცე­ლე­ბე­ლი
სა­ზო­გა­დო­ე­ბის წი­ნა­შე სკო­ლის სა­ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ე­ბით მო­სა­მა­რა­გებ­ლად,
სა­ზო­გა­დო­ე­ბამ მა­ლე სკო­ლას სა­კუ­თარ ბიბ­ლი­ო­თე­კა­ში არ­სე­ბუ­ლი ყვე­ლა
წიგ­ნის თი­თო ეგ­ზემ­პლა­რი გა­უგ­ზავ­ნა. ხო­ლო ია­კობ გო­გე­ბაშ­ვილ­მა სა­თა­ვა­
დაზ­ნა­უ­რო ბანკს სთხო­ვა, სკო­ლას ფი­ნან­სუ­რად დახ­მა­რე­ბო­და, რაც ილია
ჭავ­ჭა­ვა­ძის ძა­ლის­ხმე­ვით, და­დე­ბი­თად გა­დაწყ­და. ბან­კმა სკო­ლას ყო­ველ­
წლი­უ­რი სუბ­სი­დია და­უ­ნიშ­ნა 5 000 მა­ნე­თის ოდე­ნო­ბით.
სკო­ლის სას­წავ­ლო პროგ­რა­მა ჰარ­მო­ნი­უ­ლად იყო შერ­წყმუ­ლი პრაქ­
ტი­კუ­ლი, სა­მე­ურ­ნეო მე­ცა­დი­ნე­ობ­ ე­ბის კურ­სთან. ზაფ­ხუ­ლის სე­ზონ­ზე მოს­
წავ­ლე­ე­ბი სას­წავ­ლო დღეს იწყ­ებ­დნენ ექ­ვსის ნა­ხევ­რი­დან. დღის პირ­ველ
ნა­ხე­ვარ­ში თე­ო­რი­ულ მე­ცა­დი­ნე­ობ­ ა ჰ­ქონ­დათ, შეს­ვე­ნე­ბის შემ­დეგ კი დარ­
გე­ბის მი­ხედ­ვით მუ­შა­ობ­დნენ ნაკ­ვე­თებ­სა და სა­ხე­ლოს­ნო­ებ­ში. თი­თო­ე­ულ
მოს­წავ­ლეს გა­მო­ყო­ფი­ლი ჰქონ­და სა­კუ­თა­რი სას­წავ­ლო-­საც­დე­ლი ნაკ­ვე­თი,
რო­მელ­ზე­დაც წლის გან­მავ­ლო­ბა­ში მუ­შა­ობ­და, პრაქ­ტი­კულ უნარ­-ჩვე­ვებს
იძენ­და და ცდი­ლობ­და, სა­უ­კე­თე­სო მო­სა­ვა­ლი მო­ე­წი­ა. ზამ­თრის სე­ზონ­ზე
სას­წავ­ლო დრო და პრაქ­ტი­კუ­ლი მე­ცა­დი­ნე­ობ­ ა სე­ზო­ნის შე­სა­ბა­მი­სად იყო
მოწყ­ო­ბი­ლი. სკო­ლას ჰქონ­და სა­ნერ­გე სად­გუ­რი. აქ გა­მოყ­ვა­ნი­ლი ათა­სო­
ბით ნერ­გი მიმ­დე­ბა­რე სოფ­ლის მო­სახ­ლე­ო­ბას ურიგ­დე­ბო­და (წე­ლი­წად­ში
6 000 ნამ­ყე­ნი). მუ­შა­ობ­და სა­ფუტ­კრე, სა­აბ­რე­შუ­მე, ხე­ხი­ლის ბა­ღი, ბოს­ტნე­ბი
და საყ­ვა­ვი­ლე. მოს­წავ­ლე­თა პირ­ველ­მა გა­მოშ­ვე­ბამ აით­ვი­სა სკო­ლის სა­ვე­
ნა­ხე ნაკ­ვე­თე­ბი და ად­გი­ლობ­რი­ვი და ამე­რი­კულ­-ევ­რო­პუ­ლი ვა­ზის ჯი­შე­ბი
გა­ა­შე­ნა (ქარ­თუ­ლი – რქა­წი­თე­ლი, მწვა­ნე და თავ­კვე­რი. ევ­რო­პუ­ლი – სე­მი­
ლი­ო­ნი, კა­ბერ­ნე-­სე­მი­ლი­ონ­ ი, თეთ­რი და შა­ვი მუს­კა­ტი, თეთ­რი და წი­თე­ლი
პი­ნო, პედ­რო და სხვა). სკო­ლამ მო­სა­ვა­ლი მი­ი­ღო1­890-ი­ა­ნი წლე­ბის და­
საწყ­ის­ში და სა­კუ­თა­რი ღვი­ნო­ებ­ ის წარ­მო­ე­ბა და­იწყ­ო, წე­ლი­წად­ში მო­სა­ვა­
ლი 48 000 ლიტრს აღ­წევ­და.
სკო­ლის ამოქ­მე­დე­ბის და წარ­მა­ტე­ბუ­ლი მუ­შა­ობ­ ის შემ­დეგ, 1886 წელს
ილია ჭავ­ჭა­ვა­ძემ სა­ზო­გა­დო­ებ­ ას პრე­სით მო­უ­წო­და წი­ნამ­ძღვრი­ან­თკა­რის

98
სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლის დახ­მა­რე­ბი­სა­კენ, რა­საც და­დე­ბი­თი გა­მოხ­მა­უ­რე­ბა მოჰ­
ყვა და სხვა­დას­ხვა პი­რის შე­წი­რუ­ლო­ბებ­მა სკო­ლი­სათ­ვის 12 682 მა­ნე­თი
შე­ად­გი­ნა.
მხარ­და­ჭე­რის სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი კამ­პა­ნია გაგ­რძელ­და შემ­დგომ წლებ­
ში­აც – 1889 წელს სკო­ლას მძი­მე პე­რი­ო­დი და­უდ­გა, რო­დე­საც ზამ­თარ­ში
მო­ულ­ ოდ­ნე­ლად, ხან­ძა­რი გაჩ­ნდა, დი­რექ­ცი­ი­სა და მას­წავ­ლებ­ლე­ბის კორ­
პუ­სი გა­ა­ნად­გუ­რა. ქარ­თულ­მა და სომ­ხურ­მა ტფი­ლი­სურ­მა პრე­სამ და­იწყო
ფარ­თო კამ­პა­ნია სკო­ლის აღ­დგე­ნი­სა და გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­ვის შე­მო­წი­რუ­
ლო­ბე­ბის შე­საგ­რო­ვებ­ლად, რო­მელ­მაც წე­ლი­წად­ზე მეტ ხანს გას­ტა­ნა, მთე­
ლი კავ­კა­სია მო­იც­ვა და რე­გი­ონ­ ის საზღ­ვრებ­საც გას­ცდა. სხვა­დას­ხვა და­
ბა­ში, სო­ფელ­სა და ქა­ლაქ­ში იმარ­თე­ბო­და თე­ატ­რა­ლუ­რი წარ­მოდ­გე­ნე­ბი,
მუ­სი­კა­ლუ­რი და ლი­ტე­რა­ტუ­რუ­ლი სა­ღა­მო­ე­ბი, შეგ­რო­ვი­ლ თან­ხას სკო­ლას
უგ­ზავ­ნიდ­ნენ; მა­გა­ლი­თად, სკო­ლას გა­უგ­ზავ­ნეს შე­მო­წი­რუ­ლო­ბა ჩრდი­ლო­
ეთ კავ­კა­სი­იდ
­ ან, ხუ­მელ­გა­ში მცხოვ­რე­ბი ქარ­თვე­ლე­ბი­სა­გან, ზა­ქა­თა­ლი­დან,
„გურიის ამხანაგობის“ მუ­სი­კა­ლუ­რი ორ­კეს­ტრის მი­ერ გა­მარ­თუ­ლი კონ­ცერ­
ტი­დან და ა.შ. შეგ­რო­ვილ­მა დახ­მა­რე­ბამ სკო­ლას სა­შუ­ა­ლე­ბა მის­ცა, სწრა­
ფად აღედ­გი­ნა დამ­წვა­რი კორ­პუ­სი და სწავ­ლა სრუ­ლი დატ­ვირ­თვით გა­ეგ­
რძე­ლე­ბი­ნა.
სკო­ლამ პირ­ვე­ლი ნა­კა­დი 1889 წელს გა­მო­უშ­ვა. რამ­დე­ნი­მე მოს­წავ­ლემ
მა­შინ­ვე შეძ­ლო სწავ­ლის გაგ­რძე­ლე­ბა რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის სა­უ­კე­თე­სო აგ­რო­
ნო­მი­ულ სას­წავ­ლე­ბელ­ში, ყი­რიმ­ში, ნი­კი­ტის სა­ბა­ღოს­ნო სკო­ლა­ში. სკო­ლამ
მცი­რე ხან­ში შეძ­ლო, მო­ე­ზი­და მოს­წავ­ლე­ე­ბი სა­ქარ­თვე­ლოს სხვა­დას­ხვა
მხა­რი­დან. 1883 წლი­დან 1913 წლამ­დე მან 623 მოს­წავ­ლე მო­ამ­ზა­და.
სკო­ლის სა­ხე­ლოს­ნო­ე­ბი და ლა­ბო­რა­ტო­რია დრო­თა გან­მავ­ლო­ბა­ში ივ­
სე­ბო­და ახა­ლი ტექ­ნი­კით. ვი­თარ­დე­ბო­და სას­კო­ლო ბიბ­ლი­ოთ ­ ე­კა, სა­დაც
პე­და­გო­გე­ბის­თვის 3447 წიგ­ნი იყო და­ცუ­ლი, მოს­წავ­ლე­თათ­ვის კი – 655.
სკო­ლას­თან მოწყ­ო­ბი­ლი იყო მუ­ზე­უ­მი, სა­დაც სხვა­დას­ხვა თვალ­სა­ჩი­ნო­ე­ბა
იყო და­ცუ­ლი, რო­მე­ლიც სას­წავ­ლო პრო­ცეს­ში გა­მო­იყ­ ე­ნე­ბო­და.
ამა­ვე დროს წი­ნამ­ძღვრი­ან­თკა­რის სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლა გახ­და გა­მოც­დი­
ლე­ბის გა­ზი­ა­რე­ბის კე­რა სა­ქარ­თვე­ლო­ში შემ­დგომ წლებ­ში დაწყ­ებ­ უ­ლი სა­
მე­ურ­ნეო გა­ნათ­ლე­ბის ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბი­სათ­ვის. ილია წი­ნამ­ძღვრიშ­ვი­ლი ჩა­დი­
ო­და ახ­ლად და­არ­სე­ბულ მე­ურ­ნე­ო­ბებ­ში, აკ­ვირ­დე­ბო­და მათ გან­ვი­თა­რე­ბას
და სა­კუ­თა­რი გა­მოც­დი­ლე­ბით სა­სარ­გებ­ლო რჩე­ვებს უზი­ა­რებ­და.
მსგავ­სი კე­რე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბის მი­უ­ხე­და­ვად, წი­ნამ­ძღვრი­ან­თკა­რის სკო­
ლა 1921 წლამ­დე სტა­ბი­ლუ­რად მუ­შა­ობ­და და შემ­დგომ­ში წარ­მა­ტე­ბუ­ლი
აგ­რო­ნო­მე­ბი­სა და მე­ურ­ნე­ებ­ ის მთე­ლი თა­ო­ბე­ბი აღ­ზარ­და. სკო­ლა იმ­დე­ნად
მიმ­ზიდ­ვე­ლი იყო მი­სი გან­ვი­თა­რე­ბუ­ლი ბა­ზით, რომ იქ ხში­რად სა­მე­ურ­ნეო
სკო­ლის პე­და­გო­გე­ბიც კი გა­დი­ოდ­ნენ პრაქ­ტი­კას. ილია წი­ნამ­ძღვრიშ­ვი­ლი
ღრმად მო­ხუ­ცე­ბუ­ლიც არ წყვეტ­და სკო­ლა­ზე ზრუნ­ვას.
ანა­ლო­გი­უ­რი, თუმ­ცა უფ­რო ფარ­თო პრო­ფი­ლის და უაღ­რე­სად წარ­მა­
ტე­ბუ­ლი ინი­ცი­ა­ტი­ვა გუ­რი­ის სა­ხალ­ხო ბიბ­ლი­ო­თე­კის მოქ­მე­დე­ბას უკავ­შირ­
დე­ბა, რო­მელ­მაც ძი­რე­უ­ლი ცვლი­ლე­ბე­ბი გა­მო­იწ­ვია მხა­რე­ში და შე­უქ­ცე­ვა­

99
დი პროგ­რე­სის საწყ­ი­სი გახ­და.
გუ­რი­ა­ში, სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო ინი­ცი­ატ­ ი­ვის გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბა და ბიბ­ლი­
ო­თე­კე­ბის ქსე­ლის აწყ­ობ­ ა სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი იდე­ებ­ ის მქო­ნე ენ­თუ­
ზი­ას­ტე­ბის ჯგუფ­მა (მას­წავ­ლებ­ლე­ბი: ისი­დო­რე რა­მიშ­ვი­ლი, არ­სენ წით­ლი­ძე
და ლავ­რენ­ტი წუ­ლა­ძე) და­იწყ­ო. მათ სჯე­რო­დათ, გა­ნათ­ლე­ბის ხელ­მი­საწ­
ვდო­მო­ბით სხვა, უფ­რო მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი პრობ­ლე­მე­ბიც გა­და­იჭ­რე­ბო­და და
კარ­გად ინ­ფორ­მი­რე­ბუ­ლი მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბი უკე­თე­სად შეძ­ლებ­დნენ მო­ბი­ლი­ზე­
ბას, და სა­ზო­გა­დო­ებ­რივ­-პო­ლი­ტი­კურ ცხოვ­რე­ბა­ში ჩარ­თვა­საც და სა­კუ­თა­რი
უფ­ლე­ბე­ბის­თვის ბრძო­ლა­საც. გუ­რი­ის სა­ხალ­ხო ბიბ­ლი­ო­თე­კის ინი­ცი­ა­ტი­ვა
1890-ი­ან წლებ­ში გაჩ­ნდა. ორ­გა­ნი­ზა­ტო­რებ­მა თავ­და­პირ­ვე­ლად შე­მო­წი­რუ­
ლო­ბე­ბის შეგ­რო­ვე­ბა და­იწყ­ეს და ინ­ფორ­მა­ცია პრე­სის მეშ­ვე­ო­ბით გა­ავ­რცე­
ლეს. ასე­ვე, აწყ­ობ­დნენ სპე­ცი­ა­ლურ კულ­ტუ­რულ ღო­ნის­ძი­ე­ბებს თან­ხე­ბის
მო­ბი­ლი­ზე­ბის მიზ­ნით, სოფ­ლებ­ში მარ­თავ­დნენ თე­ატ­რა­ლურ წარ­მოდ­გე­
ნებს და ასე ეტა­პობ­რი­ვად აგ­რო­ვებ­დნენ რე­სურ­სებს ბიბ­ლი­ო­თე­კი­სათ­ვის.
ღო­ნის­ძი­ე­ბებ­ზე და­უღ ­ ა­ლა­ვად ესა­უბ­რე­ბოდ­ნენ დამ­სწრე­ებს გა­ნათ­ლე­ბის
მნიშ­ვნე­ლო­ბა­ზე. ინი­ცი­ა­ტი­ვას მარ­თლაც ბევ­რი მხარ­დამ­ჭე­რი გა­მო­უჩ­ნდა,
რო­გორც თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა ისე მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბი­სა და გლე­ხე­ბის მხრი­დან.
ხან­გრძლი­ვი დის­კუ­სი­ის შემ­დეგ გუ­რი­ის პირ­ვე­ლი სა­ხალ­ხო ბიბ­ლი­ო­თე­კა
გა­იხ­სნა სო­ფელ აკეთ­ში, დის­კუ­სი­ის მთა­ვარ თე­მას კი ის წარ­მო­ად­გენ­და, რომ
ბიბ­ლი­ო­თე­კა მაქ­სი­მა­ლუ­რად ხელ­მი­საწ­ვდო­მი ყო­ფი­ლი­ყო სოფ­ლე­ბის მაცხ­
ოვ­რებ­ლე­ბი­სათ­ვის. მი­უ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ სო­ფე­ლი აკე­თი ამ მხრივ სრუ­
ლი­ად შე­სა­ბა­მი­სი ად­გი­ლი არ იყო, ბიბ­ლი­ო­თე­კის გახ­სნა მა­ინც გა­დაწყ­და,
რად­გან ერ­თ-ერ­თი ინი­ცი­ა­ტო­რი, არ­სენ წით­ლი­ძე, სწო­რედ აკე­თის სკო­ლა­ში
მუ­შა­ობ­და. ბიბ­ლი­ო­თე­კას კი მუდ­მი­ვად ესა­ჭი­რო­ე­ბო­და მეთ­ვალ­ყუ­რე­ო­ბა.
შე­ნო­ბა ბიბ­ლი­ოთ ­ ე­კი­სათ­ვის გლე­ხი ნი­კო ქუ­რი­ძი­სა­გან შე­იძ­ ი­ნეს. აღ­სა­
ნიშ­ნა­ვი­ა, რომ, რო­დე­საც გამ­ყიდ­ველ­მა ინი­ცი­ა­ტი­ვის შე­სა­ხებ შე­იტყ­ო, სახ­
ლი ნა­ხე­ვარ ფა­სად გა­ყი­და. მრა­ვალ­მა გა­მომ­ცემ­ლო­ბამ (დე­და­ქა­ლაქ­ში)
უფა­სოდ გა­დას­ცა წიგ­ნე­ბი აკე­თის ბიბ­ლი­ო­თე­კას. შე­მო­წი­რუ­ლო­ბებს იღებ­
დნენ კერ­ძო პი­რე­ბიც. 1893 წლის 22 აგ­ვის­ტოს სა­ზე­იმ­ ოდ გა­იხ­სნა გუ­რი­ის
სა­ხალ­ხო ბიბ­ლი­ო­თე­კა. აღ­სა­ნიშ­ნა­ვი­ა, რომ გახ­სნას მაზ­რის ად­მი­ნის­ტრა­
ცი­ის არ­ცერ­თი წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი არ ეს­წრე­ბო­და. ეს ფაქ­ტი გა­მო­ხა­ტავ­და,
ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის ზო­გად, ცივ და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბას მსგავ­სი სა­ზო­გა­დო­ებ­რივ­-
სა­მო­ქა­ლა­ქო ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბის მი­მართ.
მი­უ­ხე­და­ვად დაბ­რკო­ლე­ბე­ბი­სა (ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის მხრი­დან, ფი­ნან­სუ­რი
უზ­რუნ­ველ­ყო­ფი­სა თუ სხვა მო­ტი­ვე­ბის გა­მო) ბიბ­ლი­ო­თე­კამ თა­ვი­სი არ­სე­
ბო­ბის მან­ძილ­ზე მნიშ­ვნე­ლო­ვან შე­დე­გებს მი­აღ­წი­ა. ინი­ცი­ა­ტო­რე­ბი­სათ­ვის კი
იმ­დე­ნად აქ­ტუ­ა­ლუ­რი იყო გა­ნათ­ლე­ბის ხელ­მი­საწ­ვდო­მო­ბა და, ზო­გა­დად,
მო­სახ­ლე­ო­ბის გა­ნათ­ლე­ბა­ზე ზრუნ­ვა, რომ გა­დაწყ­ვი­ტეს, თა­ვად შე­მო­ევ­
ლოთ სო­ფ­ლე­ბი და გლე­ხე­ბამ­დე წიგ­ნე­ბი მი­ე­ტა­ნათ. ბიბ­ლი­ო­თე­კის და­არ­
სე­ბის მო­ნა­წი­ლე სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი ზა­ქა­რია ჩი­ჩუა სა­ინ­ტე­რე­სოდ აღ­წერს
ბიბ­ლი­ო­თე­კის მი­ერ მოკ­ლე დრო­ში გა­მოწ­ვე­ულ სო­ცი­ა­ლურ ცვლი­ლე­ბებს:
„... ერთ მშვე­ნი­ერ დღეს, პაპ­ნა­ქე­ბა სიცხ­ის დროს, ხვირ­ჯი­ნის ორ­თა­ვე

100
თვლე­ბი სხვა­დას­ხვა წიგ­ნე­ბით გა­იმ­სო, თქვენს უმორ­ჩი­ლეს მო­ნას აჰ­კი­დეს
და სო­ფელ­-სო­ფელ წიგ­ნე­ბის და­სა­რი­გებ­ლად აა­ღო­ღეს. ვიტყ­ვით და თქვენ
კი სატ­რა­ბა­ხოდ ნუ ჩა­მო­მარ­თმევთ, რომ ხვირ­ჯინ აკი­დე­ბულს სო­ფელ­-სო­
ფელ ორ­ღო­ბე­ებ­შუა მი­მა­ვალს თა­ვი მოგ­ვწონ­და, ვი­ნა­იდ ­ ან სხვი­სი გო­ნე­ბის
ნა­წარ­მო­ე­ბი და ცოდ­ნა დაგ­ვქონ­და და თა­ნაც ამ ცოდ­ნას ვა­რი­გებ­დით, ამ
კუთხ­ის და იმ კუთხ­ის ამ­ბებს ვგე­ბუ­ლობ­დით, ვის რა წიგ­ნი აინ­ტე­რე­სებ­და
და ეხა­ლი­სე­ბო­და ვტყო­ბი­ლობ­დით და სა­ცა კი მი­ვი­დო­დით თუ­თი­ყუ­ში­ვით
გა­ვი­ძა­ხო­დით: წიგ­ნე­ბი იკითხ­ეთ, ცოდ­ნა შე­ი­ძი­ნეთ და ჩვენს ხვირ­ჯინს მოვ­
ხსნი­დით თავს, ამო­ვი­ღებ­დით წიგნს და გუ­ლუხვ მას­პინ­ძელს უნ­დო­და თუ
არ უნ­დო­და, ხმა მაღ­ლათ უკითხ­ავ­დით: „ვინ დას­თვა­ლოს ზღვა­ში ქვი­შა და
ან ცა­ზე ვარ­სკვლა­ვე­ბი“ ... და ა. შ. ... მე­ტად კარ­გი სა­ნა­ხა­ვი იყო, დღე­საც
სა­სი­ა­მოვ­ნო მო­სა­გო­ნა­რი­ა, რომ მე­ტად­რე კვი­რა­-უქ­მე­ებ­ში და საქ­მის დღე­
ებ­ში­აც სა­ღა­მო­ო­ბით ქალ­-ვაჟ­ნი და და­სა­რის­ტი­ა­ნე­ბუ­ლი გლე­ხე­ბი ბიბ­ლი­ო­
თე­კის გვა­რი­ან მოგ­რძო მა­გი­დის ირ­გვლივ ის­ხდენ და ხმა­მაღ­ლათ წიგ­ნის,
თუ გა­ზე­თის მკითხ­ველს გულ­მოდ­გი­ნეთ, ბე­ჯი­თად და სა­სო­ე­ბით ყურს უგ­
დებ­დნენ. ასე გე­გო­ნე­ბო­დათ, ღრმათ მორ­წმუ­ნე­ნი საყ­დარ­ში თავ­მოყ­რი­ლან
და სუ­ლის სა­ო­ხათ მქა­და­გებ­ლის სიტყ­ვებს ის­მე­ნე­ნო“.
არ­სე­ბო­ბის პირ­ველ წლებ­ში­ვე, ბიბ­ლი­ო­თე­კის ეფექ­ტი­ა­ნო­ბა ცხა­დი გახ­
და. სა­ი­ლუს­ტრა­ცი­ოდ, პრე­სა­ში გაშ­ლი­ლი დის­კუ­სი­ის ფონ­ზე, რამ­დე­ნად
მი­ზან­შე­წო­ნი­ლი იყო გუ­რი­ის სა­ხალ­ხო ბიბ­ლი­ო­თე­კის აკეთ­ში გახ­სნა, საქ­
მის მო­თა­ვე­ე­ბი დრო­გა­მოშ­ვე­ბით ათავ­სებ­დნენ ბიბ­ლი­ო­თე­კის მუ­შა­ო­ბის სტა­
ტის­ტი­კურ ცნო­ბებს, რო­მელ­თა თა­ნახ­მა­დაც, მა­გა­ლი­თად, 1895 წელს, ორი
თვის გან­მავ­ლო­ბა­ში, ბიბ­ლი­ოთ ­ ე­კით 21 სოფ­ლი­დან 315 ადა­მი­ან­მა ისარ­
გებ­ლა, მომ­დევ­ნო ორ თვე­ში კი 200-მა მკითხ­ველ­მა 600-მდე ერ­თე­უ­ლი
გა­ი­ტა­ნა წა­სა­კითხ­ად. გა­მოქ­ვეყ­ნე­ბუ­ლი ან­გა­რი­შე­ბის მი­ხედ­ვით, მომ­ხმა­რე­
ბელ­თა რიცხ­ვი სტა­ბი­ლუ­რი იყო, და­ფარ­ვის ზო­ნა კი თა­ნაბ­რად სწვდე­ბო­და
გუ­რი­ის ყვე­ლა მხა­რეს, უფ­რო მე­ტიც, ბა­თუ­მი­და­ნაც კი გა­იტ ­ ა­ნეს წიგ­ნი წა­სა­
კითხ­ად. ამა­ვე დროს, კო­ლექ­ტი­უ­რი კითხ­ვის გა­მო, მკითხ­ველ­თა რე­ა­ლუ­რი
რიცხ­ვი 10-ჯე­რაც აღე­მა­ტე­ბო­და ფიქ­სი­რე­ბულ მომ­ხმა­რებ­ლებს. მომ­დევ­ნო
წლებ­ში თა­ვი იჩი­ნა სხვა სა­ხის პრობ­ლე­მებ­მა: ერ­თი მხრივ, პრე­სა­ში გაშ­
ლი­ლი ხსე­ნე­ბუ­ლი დის­კუ­სი­ის კვალ­დაკ­ვალ, და­მა­არ­სებ­ლებ­მა მო­წი­ნა­აღ­
მდე­გე­ებს მო­უ­წო­დეს, რომ, თუ­კი ისი­ნი უკ­მა­ყო­ფი­ლო­ნი იყ­ვნენ სა­ხალ­ხო
ბიბ­ლი­ო­თე­კის სი­შო­რით და ეს აწუ­ხებ­დათ, თვი­თონ­ვე ეთა­ვათ სა­კუ­თარ
სოფ­ლებ­სა და და­ბებ­ში სამ­კითხ­ვე­ლო­ე­ბის გახ­სნა. ამ არ­გუ­მენ­ტმა და გუ­
რი­ის, აკე­თის სა­ხალ­ხო ბიბ­ლი­ოთ ­ ე­კის პირ­ვე­ლი წლე­ბის წარ­მა­ტე­ბამ, ერ­თი
მხრივ, მა­გა­ლი­თი მის­ცა სხვა ენ­თუ­ზი­ას­ტებს, ხო­ლო, მე­ო­რე მხრივ, ობი­ექ­
ტუ­რი მოთხ­ოვ­ნი­ლე­ბა გა­ა­ჩი­ნა სოფ­ლებ­ში ლი­ტე­რა­ტუ­რის გავ­რცე­ლე­ბა­ზე,
რა­საც აკე­თის ბიბ­ლი­ო­თე­კა უკ­ვე ვე­ღარ აუ­დი­ო­და და მა­ლე­ვე გუ­რი­ის სოფ­
ლე­ბი სამ­კითხ­ვე­ლო­ე­ბის ქსე­ლით და­ი­ფა­რა; შე­საბ­მი­სად, აკეთ­ში გახ­სნი­ლი
„გურიის სახალხო ბიბლიოთეკა“ იქ­ცა იმ წყა­როდ, რო­მელ­მაც შე­უქ­ცე­ვა­დი
გა­ხა­და გა­ნათ­ლე­ბის გავ­რცე­ლე­ბა გუ­რი­ა­ში და, თა­მა­მად შე­იძ­ლე­ბა ით­ქვას,
კულ­ტუ­რულ რე­ვო­ლუ­ცი­ას და­უ­დო სა­ფუძ­ვე­ლი.

101
 მსგავ­სი, უკ­ვე კომ­ბი­ნი­რე­ბუ­ლი ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბის 1890-ი­ა­ნი წლე­ბი­დან უკ­ვე
სა­ზო­გა­დო­ე­ბის ყო­ველ­დღი­უ­რო­ბის ნა­წი­ლი და ერ­თგვა­რი მო­დაც კი გახ­და,
რა­საც პრე­სის აქ­ტი­უ­რი მხარ­და­ჭე­რა და სის­ტე­მა­ტუ­რი პრო­პაგა­ნდა უმაგ­
რებ­და ზურგს; ქარ­თუ­ლე­ნო­ვა­ნი გა­მო­ცე­მე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბა და გავ­რცე­ლე­
ბა ნელ­-ნე­ლა შე­საძ­ლე­ბელს ხდი­და, სხვა­დას­ხვა რე­გი­ო­ნე­ბი ერ­თმა­ნეთ­თან
და­ე­კავ­ში­რე­ბი­ნა და სა­უკ­ ე­თე­სო გა­მოც­დი­ლე­ბის გა­ზი­ა­რე­ბი­სათ­ვის შე­ეწყო ხე­
ლი; ამ პე­რი­ო­დი­დან იქ­მნე­ბო­და და აქ­ტი­უ­რად მუ­შა­ობ­და სხვა­დას­ხვა ფორ­
მის სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბი, კავ­ში­რე­ბი, ასო­ცი­ა­ცი­ე­ბი. პრო­ცე­სებ­ში
მე­ტად და მე­ტად აქ­ტი­უ­რად ერ­თვე­ბო­და სოფ­ლის მო­სახ­ლე­ო­ბაც; ხში­რად
სოფ­ლის თე­მი თა­ვად იწყ­ებ­და კულ­ტუ­რულ­-სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო ინი­ცი­ა­ტი­
ვებს (სამ­კითხ­ვე­ლოს, სკო­ლის და­არ­სე­ბა, თე­ატ­რის მშე­ნებ­ლო­ბა, ქვეყ­ნის
მას­შტა­ბით სხვა­დას­ხვა კულ­ტუ­რულ­-სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო და საქ­ველ­მოქ­მე­
დო ინი­ცი­ა­ტი­ვის მხარ­და­ჭე­რა) და მარ­თავ­და კამ­პა­ნი­ას მა­ტე­რი­ა­ლურ­-ფი­
ნან­სუ­რი რე­სურ­სე­ბის მო­ბი­ლი­ზე­ბის მიზ­ნით.
სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი და კულ­ტუ­რუ­ლი ცხოვ­რე­ბის ასე­თი გა­მო­ცოცხ­ლე­ბის
კარ­გი მა­გა­ლი­თი გახ­და ქი­ზი­ყი; მე-19 სა­უ­კუ­ნის მი­წუ­რულს სამ­კითხ­ვე­ლოს
გახ­სნის იდეა წა­რმო­იშ­ვა სიღ­ნა­ღის მაზ­რის სო­ფელ ქვე­მო მაჩხ­ა­ან­შიც134,
სა­დაც ქვე­მო მაჩხ­ა­ან­ ის ახალ­გაზ­რდო­ბამ საქ­ველ­მოქ­მე­დო წარ­მოდ­გე­ნე­ბის
გა­მარ­თვის გზით ქარ­თუ­ლი სამ­კითხ­ვე­ლოს და­არ­სე­ბა მო­ა­ხერ­ხა. ამა­ვე სო­
ფელ­ში, ად­გი­ლობ­რი­ვი ინი­ცი­ატ ­ ი­ვით და დი­დი სა­ზო­გა­დობ­რი­ვი კამ­პა­ნი­ის
შე­დე­გად მო­სახ­ლე­ო­ბამ იმ დრო­ი­სათ­ვის მე­ტად თა­ნა­მედ­რო­ვე და მას­შტა­
ბუ­რი სა­ხალ­ხო თე­ატ­რის აშე­ნე­ბა და ამოქ­მე­დე­ბა შეძ­ლო.
თუმ­ცა არ­სე­ბობ­და პი­რუ­კუ გა­მო­ცდ­ილე­ბაც, რო­დე­საც ქვე­ყა­ნა­ში შექ­
მნი­ლი მცი­რეხ­ნი­ა­ნი, ხელ­საყ­რე­ლი სი­ტუ­ა­ცი­ი­სას წა­მოწყ­ე­ბულ­მა სუფ­თად
სა­მე­ურ­ნეო და სო­ცი­ა­ლურ­მა ინი­ცი­ა­ტი­ვამ, უმოკ­ლეს დრო­ში კულ­ტუ­რუ­ლი
ძვრე­ბიც მო­ი­ტა­ნა თან და უნი­კა­ლუ­რი გა­მოც­დი­ლე­ბა შექ­მნა სოფ­ლის აბ­სო­
ლუ­ტუ­რი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის კუთხ­ით. ეს მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი ეპი­ზო­დი სო­
ფელ გულ­გუ­ლას კო­მუ­ნის ის­ტო­რი­ას უკავ­შირ­დე­ბა.
ლევ ტოლ­სტო­ის ფი­ლო­სო­ფი­უ­რი შე­ხე­დუ­ლე­ბე­ბის მიმ­დე­ვარ­მა, სოფ­
ლის მკვიდ­რმა ივა­ნე კო­ლე­ლიშ­ვილ­მა სო­ფელ გულ­გუ­ლა­ში (თე­ლა­ვის მაზ­
რა) „ტოლსტოველთა“ მსგავ­სი კო­მუ­ნის შექ­მნა გა­დაწყ­ვი­ტა მე­ო­ცე სა­უკ­ უ­ნის
და­საწყ­ის­ში და მი­უ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ ძა­ლი­ან მცი­რე ხანს იარ­სე­ბა, თა­ნა­
მედ­რო­ვე სა­ზო­გა­დო­ე­ბის დი­დი ყუ­რადღ­ე­ბა და სიმ­პა­თია და­იმ­სა­ხუ­რა. 1862
წელს და­ბა­დე­ბუ­ლი ივა­ნე კო­ლე­ლიშ­ვი­ლი სო­ფელ გულ­გუ­ლა­ში გახ­და
სოფ­ლის გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­ვის სა­ჭი­რო საქ­მის ინი­ცი­ა­ტო­რი და მოგ­ვი­ა­ნე­ბით
კო­მუ­ნის სუ­ლის ჩამ­დგმე­ლი. 1890-ი­ან წლებ­ში, სოფ­ლის მძი­მე ეკო­ნო­მი­კუ­
რი მდგო­მა­რე­ო­ბის გა­მოს­წო­რე­ბის მიზ­ნით, თა­ნა­სოფ­ლე­ლე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­
ბით, მან წა­მო­აყ­ ე­ნა სა­ერ­თო-­სა­სოფ­ლო მა­რა­ნი-­სარ­და­ფის შექ­მნის იდე­ა, სა­
დაც გლე­ხე­ბი და­აგ­რო­ვებ­დნენ ზედ­მე­ტი მო­სავ­ლი­სა­გან და­ყე­ნე­ბულ ღვი­ნოს
და მი­სი რე­ალ ­ ი­ზა­ცი­ის შემ­დეგ მი­ღე­ბულ ფულს შე­ნა­ტა­ნის პრო­პორ­ცი­ულ ­ ად

134 „სოფელი ქვემო მაჩხაანი − ქიზიყის კულტურულ-ეკონომიკური ცენტრი“,

თამარ სიხარულიძე, ინიციატივა ცვლილებისათვის − თემის თვითორგანიზებისა და
თანამშრომლობის გამოცდილება საქართველოში საბჭოთა ოკუპაციამდე, 2015 წ. გვ 49.

102
გა­ი­ნა­წი­ლებ­დნენ, ან სა­ერ­თო საქ­მის გან­ვი­თა­რე­ბას მო­ახ­მარ­დნენ. მარ­ნის
მშე­ნებ­ლო­ბი­სათ­ვის სა­ჭი­რო თან­ხე­ბის მი­სა­ღე­ბად მან მი­წათ­მოქ­მე­დე­ბის სა­
მი­ნის­ტროს მი­მარ­თა, მი­სი შუ­ამ­დგომ­ლო­ბა უპა­სუ­ხოდ დარ­ჩა და ღვი­ნის
„კომუნალური მეურნეობის“ შექ­მნის იდეა ჩა­ი­შა­ლა.
ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა არა­თუ ხელს უწყ­ობ­და, ხში­რად საკ­მაო
დაბ­რკო­ლე­ბებს უქ­მნი­და ნე­ბის­მი­ე­რი თვით­მოქ­მე­დი ჯგუ­ფის ინი­ცი­ა­ტი­ვას,
და­მო­უკ­ ი­დებ­ლად ემოქ­მე­დათ თე­მის კე­თილ­დღე­ობ­ ი­სათ­ვის. ხე­ლი­სუფ­ლე­
ბა ივა­ნე კო­ლე­ლიშ­ვილს ავიწ­რო­ებ­და აქ­ტი­უ­რი სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო მუ­შა­ო­
ბის, მი­სი ავ­ტო­რი­ტე­ტი­სა და თა­ვი­სუ­ფა­ლი აზ­როვ­ნე­ბის გა­მოც. მი­უ­ხე­და­ვად
ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მხრი­დან შექ­მნი­ლი დაბ­რკო­ლე­ბე­ბი­სა, იგი მა­ინც არ წყვეტ­
და გლე­ხე­ბის სა­მე­ურ­ნეო გა­ერ­თი­ა­ნე­ბის იდე­ის და­მუ­შა­ვე­ბას, რაც მო­ა­ხერ­ხა
კი­დეც 1905 წელს, რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოძ­რა­ო­ბის დროს. გარ­კვე­უ­ლი ფა­რუ­
ლი მო­სამ­ზა­დე­ბე­ლი სა­მუ­შა­ოე­ ­ბის ჩა­ტა­რე­ბის შემ­დეგ, 1906 წელს სო­ფელ
გულ­გუ­ლა­ში ჩა­ტარ­და სოფ­ლის ყრი­ლო­ბა, სა­დაც ივა­ნე კო­ლე­ლიშ­ვილ­მა
დამ­სწრე სა­ზო­გა­დო­ე­ბას კო­მუ­ნის და­არ­სე­ბა ამ­ცნო და გლე­ხებს მო­უწ­ ო­და
შე­ერ­თე­ბოდ­ნენ ამ წა­მოწყ­ე­ბას:
„... ხომ ხე­დავთ, რომ ჩვენ­თვის არა­ვინ ზრუ­ნავს, ჩვენ თვი­თონ ვიზ­რუ­
ნოთ ჩვე­ნი თა­ვის­თვის. სი­ღა­რი­ბის და გა­ჭირ­ვე­ბის წა­მა­ლი მე ძა­ლი­ან ბევ­რი
ვე­ძე­ბე, მაგ­რამ ვე­რა ვი­პო­ვე რა, გარ­და ერ­თო­ბი­სა, გარ­და ძმო­ბი­სა, გარ­და
ამ­ხა­ნა­გო­ბი­სა. ცალ­-ცალ­კე რომ ვიყ­ვნეთ, ჩვენ გა­ჭირ­ვე­ბას, ჩვენ და­ბე­ჩა­ვე­
ბას ვერ მო­ვუვ­ლით, რად­გან ჩვე­ნი გა­ჭირ­ვე­ბა დი­დი­ა, და ერ­თმა­ნე­თის­გან
გა­ცალ­კე­ვე­ბუ­ლებს ძა­ლა არ შეგ­ვწევს. ყვე­ლას ერ­თად – კი ძა­ლი­ან გაგ­ვი­
ად­ვილ­დე­ბა ჩვე­ნი ჭრი­ლო­ბე­ბის მოვ­ლა, რო­გორც ერთ კა­მეჩ­თან ერ­თად
მე­ო­რე­საც უბამთ ხოლ­მე უღელ­ში და ისი­ნი ერ­თად ეწე­ვი­ან ჭა­პანს, ისე ჩვენც
უნ­და მო­ვიქ­ცეთ.“
მან დამ­სწრე გლე­ხებს ქო­ნე­ბის გა­ერ­თი­ა­ნე­ბი­სა­კენ და ერ­თობ­ლი­ვი შრო­
მი­სა­კენ მო­უ­წო­და. მარ­თლაც დამ­სწრე 190 კომ­ლი­დან 70 ოჯახ­მა მა­შინ­ვე
გა­ნაცხ­ა­და თან­ხმო­ბა. ასე და­იწყო მუ­შა­ო­ბა გულ­გუ­ლის კო­მუ­ნამ, რო­მელ­საც
„ერთობა და ძმობა“ ეწო­დე­ბო­და. ერ­თობ­ლი­ვი ფი­ზი­კუ­რი შრო­მა, მე­ვე­ნა­
ხე­ო­ბა და ხორ­ბლის წარ­მო­ე­ბა, მე­ფუტ­კრე­ო­ბა, მე­აბ­რე­შუ­მე­ო­ბა, ხელ­საქ­მე
– ფარ­და­გე­ბის, ხა­ლი­ჩე­ბის და წინ­დე­ბის ქსო­ვა, მე­სა­ქონ­ლე­ო­ბა-­მეფ­რინ­ვე­
ლე­ო­ბა – ეს იყო კო­მუ­ნის საქ­მი­ან­ ო­ბა. სა­ღა­მო­ო­ბით ტარ­დე­ბო­და კო­მუ­ნის
კრე­ბე­ბი, ასე­ვე გარ­კვე­უ­ლი პე­რი­ოდ­ უ­ლო­ბით წევ­რთა სა­ერ­თო კრე­ბე­ბი. კო­
მუ­ნის წარ­მა­ტე­ბა უცხო პი­რებ­საც იზი­დავ­და, რომ­ლე­ბიც ამ გა­მოც­დი­ლე­ბის
გა­საც­ნო­ბად მთე­ლი სა­ქარ­თვე­ლო­დან ჩა­მო­დი­ოდ­ნენ და ასე­ვე ად­გი­ლობ­
რი­ვი, აქამ­დე ეჭ­ვით გან­მსჭვა­ლუ­ლი გლე­ხე­ბიც და­არ­წმუ­ნა გა­ერ­თი­ა­ნე­ბის
სის­წო­რე­ში. კო­მუ­ნის ფარ­გლებ­ში არა მხო­ლოდ სა­მე­ურ­ნე­ო, რა­მედ კულ­
ტუ­რულ­-სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო პროგ­რა­მაც მუ­შა­ობ­და – ყვე­ლა დამ­კვირ­ვე­ბე­
ლი აღ­ნიშ­ნავ­და, რამ­დე­ნად სწრა­ფად მო­ის­პო სო­ფელ­ში სა­ყო­ფაცხ­ოვ­რე­ბო
კრი­მი­ნა­ლი, ლო­თო­ბა და რო­გორ გა­აქ­ტი­ურ­დნენ კო­მუ­ნის წევ­რი ქა­ლე­ბი,
რო­მელ­თაც ცალ­კე შრო­მი­თი ჯგუ­ფი ჰქონ­დათ ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­ლი და ძა­ლი­
ან ცდი­ლობ­დნენ, სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბის წა­მოწყ­ებ­ ას. კო­მუ­ნარ­

103
თა რიცხ­ვი მა­ლე 120 კომ­ლამ­დე გა­ი­ზარ­და. მათ მო­ა­ხერ­ხეს მი­წის და­მა­ტე­
ბი­თი ფარ­თო­ბე­ბის იჯა­რით აღე­ბა და საქ­მი­ა­ნო­ბის გა­ფარ­თო­ე­ბა.
კო­მუ­ნის იდე­ას და საქ­მი­ა­ნო­ბას არა მხო­ლოდ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა უყუ­რებ­
და ეჭ­ვის თვა­ლით და მტრუ­ლად. კო­მუ­ნის წარ­მა­ტე­ბა სა­ხი­ფა­თოდ მი­აჩ­ნდა
სოფ­ლის შეძ­ლე­ბულ გლე­ხო­ბა­საც, რო­მელ­თაც სა­კუ­თა­რი დი­დი მა­მუ­ლე­ბი
ჰქონ­დათ და რომ­ლე­ბიც და­ქი­რა­ვე­ბულ შრო­მას იყე­ნებ­დნენ; მტრუ­ლი გან­
წყო­ბე­ბის პა­რა­ლე­ლუ­რად, 1906 წლის პო­ლი­ტი­კუ­რი ვი­თა­რე­ბაც და­ემ­ ა­ტა –
რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოძ­რა­ო­ბა და­მარ­ცხდა და ე.წ. „შავი რეაქციის“ ხა­ნამ მაზ­რის
ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ას თა­ვი­სუფ­ლად მოქ­მე­დე­ბის სა­შუ­ა­ლე­ბა და­უბ­რუ­ნა., რო­მე­
ლიც აქამ­დე პა­სი­უ­რად, მაგ­რამ ეჭ­ვის თვა­ლით უყუ­რებ­და უკონ­ტრო­ლო სა­
მე­ურ­ნეო და პო­ლი­ტი­კურ წარ­მო­ნაქმნს და ინი­ცი­ა­ტო­რის – ივა­ნე კო­ლე­ლიშ­
ვი­ლის მო­წო­დე­ბებს, რომ გლე­ხებს თა­ვად ეზ­რუ­ნათ თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის
გან­ვი­თა­რე­ბა­ზე. მაზ­რის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ამ „პრობლემის“ მო­საგ­ვა­რებ­ლად
თა­ნა­სოფ­ლე­ლებ­სა და კო­მუ­ნის წევ­რებს შო­რის არ­სე­ბუ­ლი და­ძა­ბუ­ლო­ბა
გა­მო­იყ­ ე­ნა და მხა­რე­ე­ბი ერ­თმა­ნეთს მე­ტად და­უ­პი­რის­პი­რა. გან­ხეთ­ქი­ლე­ბა
ფი­ზი­კურ და­პი­რის­პი­რე­ბამ­დეც მი­ვი­და, ივა­ნე კო­ლე­ლიშ­ვი­ლი და­ა­პა­ტიმ­რეს,
ხო­ლო კო­მუ­ნა დაშ­ლი­ლად გა­მო­აცხ­ა­დეს.
მსგავ­სი კარ­დი­ნა­ლუ­რი ცვლი­ლე­ბე­ბის წარ­მა­ტე­ბუ­ლი, თუმ­ცა უფ­რო ხან­
გრძლი­ვი და კომ­პლექ­სუ­რი მა­გა­ლი­თი სო­ფელ ავ­ლე­ვის მო­დერ­ნი­ზა­ცი­ას
უკავ­შირ­დე­ბა, რომ­ლის ინი­ცი­ა­ტო­რიც კონ­სტან­ტი­ნე (კოს­ტა) ამი­რა­ჯი­ბი იყო.
მან ახალ­გაზ­რდო­ბი­დან­ვე გა­დაწყ­ვი­ტა, საზღ­ვარ­გა­რეთ მი­ღე­ბუ­ლი ცოდ­ნა
და გა­მოც­დი­ლე­ბა თა­ვის სო­ფელ­ში გა­მო­ე­ყე­ნე­ბი­ნა. იგი სამ­შობ­ლო­ში დაბ­
რუნ­და და სოფ­ლის მო­დერ­ნი­ზა­ცი­ის რთულ გზას და­ად­გა.
ამი­რა­ჯი­ბის მთა­ვა­რი მი­ზა­ნი იყო ქარ­თლში მე­ურ­ნე­ო­ბე­ბის გა­ნახ­ლე­ბა
გლე­ხებს შო­რის თა­ნა­მედ­რო­ვე ტექ­ნო­ლო­გი­ე­ბი­სა და სა­მე­ურ­ნეო მიდ­გო­მე­
ბის პო­პუ­ლა­რი­ზა­ცია და სხვ. მრა­ვა­ლი წე­ლი დას­ჭირ­და ინი­ცი­ა­ტორს მიზ­ნის
მი­საღ­წე­ვად; შეხ­ვდა ბევ­რი დაბ­რკო­ლე­ბა, უწევ­და თავ­და­პირ­ვე­ლი მიდ­გო­
მე­ბის გა­და­ფა­სე­ბა და საქ­მის ხე­ლახ­ლა დაწყ­ე­ბა. შე­იქ­მნა თა­ნა­მედ­რო­ვე სა­
სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო ტექ­ნი­კის პარ­კი, რა­საც მომ­დევ­ნო ნა­ბი­ჯე­ბიც მოჰ­ყვა:
სა­მე­ურ­ნეო ამ­ხა­ნა­გო­ბის და­ფუძ­ნე­ბა, რა­მაც სოფ­ლის მცხოვ­რებ­თა შე­მო­სავ­
ლე­ბი გა­ზარ­და; სო­ფელ­ში ქსე­ნო­ნის, სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლი­სა და
სა­ხე­ლო­ბო კურ­სე­ბის გახ­სნა, სა­დაც სწავ­ლა ძი­რი­თა­დად ქარ­თულ ენა­ზე
მიმ­დი­ნა­რე­ობ­და; სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლის პან­სი­ო­ნის მოწყ­ო­ბა, სა­დაც ცხოვ­რობ­
და 200-მდე მოს­წავ­ლე მთე­ლი სა­ქარ­თვე­ლო­დან; სა­ხე­ლოს­ნო­ებ­ ის გან­ვი­
თა­რე­ბით გაჩ­ნდა შე­მო­სა­ვა­ლი სხვა იდე­ე­ბის გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბი­სათ­ვის და სა­
გან­მა­ნათ­ლებ­ლო წრე­ებ­ ი­სა თუ სკო­ლის შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბი­სათ­ვის.
შემ­დეგ დღის წეს­რიგ­ში თა­ვი­სუ­ფა­ლი დრო­ის პრობ­ლე­მა დად­გა: კერ­
ძოდ, თუ რო­გორ უნ­და მოხ­მა­რე­ბო­და იგი მოს­წავ­ლე­თა სუ­ლი­ერ გან­ვი­თა­
რე­ბას. შე­დე­გად, გა­იხ­სნა მუ­სი­კა­ლუ­რი წრე, შე­იქ­მნა ავ­ლე­ვის სა­სოფ­ლო-­სა­
მე­ურ­ნეო სკო­ლის ორ­კეს­ტრი, იმარ­თე­ბო­და კონ­ცერ­ტე­ბი, რა­მაც თით­ქმის
მთე­ლი სო­ფე­ლი მი­ი­ზი­და და ჩარ­თო სოფ­ლის კულ­ტუ­რულ ცხოვ­რე­ბა­ში;
მოგ­ვი­ა­ნე­ბით ეკ­რან­ზე დი­ა­ფილ­მებ­საც უშ­ვებ­დნენ, სკო­ლა­ში თე­ატ­რა­ლუ­რი

104
სცე­ნაც მო­ეწყო და დრა­მა­ტუ­ლი წრეც ამუ­შავ­და.
1915 წლი­სათ­ვის ავ­ლე­ვი საჩ­ვე­ნე­ბელ ევ­რო­პუ­ლი ტი­პის სო­ფელს წარ­
მო­ად­გენ­და. სო­ფელ­ში მოქ­მე­დებ­და სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო და საკ­რე­დი­ტო
ამ­ხა­ნა­გო­ბა, კო­ო­პე­რა­ტი­ვი, ელექ­ტრო­სად­გუ­რი, რო­მე­ლიც ელექ­ტრო­ე­ნერ­
გი­ით ამა­რა­გებ­და სკო­ლას, სა­ხე­ლოს­ნო­ებს, სა­ხერხ და ხორ­ბლის სა­ლეწ
მან­ქა­ნებს, სო­ფელ­სა და წის­ქვილს. სა­მე­ურ­ნეო ამ­ხა­ნა­გო­ბას მოწყ­ო­ბი­ლი
ჰქონ­და მან­ქა­ნა­-ი­ა­რა­ღე­ბის საც­დე­ლი სად­გუ­რი, საც­დე­ლი მინ­დვრე­ბი ნა­თე­
სე­ბი­სათ­ვის, ხე­ხი­ლის ბა­ღი, სა­ფუტ­კრე, ქი­მი­უ­რი ლა­ბო­რა­ტო­რი­ა, ცხენ­თსა­
შე­ნი და ეტ­ლე­ბის სად­გუ­რი.
ჩა­მოთ­ვლი­ლი კონ­კრე­ტუ­ლი მა­გა­ლი­თე­ბის მსგავ­სი – ეკო­ნო­მი­კუ­რი
ცვლი­ლე­ბე­ბის და გან­ვი­თა­რე­ბის გზით გრძლვა­დი­ა­ნი მწყობ­რი და ევო­
ლუ­ცი­ურ ­ ი გან­ვი­თა­რე­ბის სცე­ნა­რი უფ­რო და უფ­რო პო­პუ­ლა­რუ­ლი გახ­და
1900-ი­ან­ ი წლე­ბის და­საწყ­ი­სი­სათ­ვის, რა­საც სა­ქარ­თვე­ლო­ში კო­ო­პე­რა­ცი­
უ­ლი მოძ­რა­ო­ბის ბუ­მი და ნახ­ტო­მი­სე­ბუ­რი გან­ვი­თა­რე­ბა მოჰ­ყვა. ამ დარ­
გის პერ­სპექ­ტი­ვას ზურგს უმაგ­რებ­და წი­ნა ათ­წლე­უ­ლე­ბის გა­მოც­დი­ლე­ბაც,
რო­მე­ლიც ცხა­დად აჩ­ვე­ნებ­და, რომ სა­ქარ­თვე­ლოს დი­დი ნა­წი­ლის სოფ­
ლის მე­ურ­ნე­ო­ბის წარ­მო­ე­ბას შე­ეძ­ლო, არა თუ ად­გი­ლობ­რი­ვი სა­ჭი­რო­ე­
ბე­ბი და­ეკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბი­ნა, არა­მედ დი­დი კა­პი­ტა­ლის დაგ­რო­ვე­ბაც მო­ეტ ­ ა­ნა
და კომ­პლექ­სუ­რი გან­ვი­თა­რე­ბის სა­ფუძ­ვე­ლი გამ­ხდა­რი­ყო. ამის – მრა­ვალ­
პრო­ფი­ლი­ან­ ი გან­ვი­თა­რე­ბი­სა და წარ­მა­ტე­ბუ­ლი კო­ო­პე­რა­ტი­ვის – ნა­თე­ლი
მა­გა­ლი­თი ქუ­თა­ი­სის გუ­ბერ­ნი­ის პირ­ველ მე­აბ­რე­შუ­მე­თა ამ­ხა­ნა­გო­ბას, მის
ინი­ცი­ა­ტორს – ნეს­ტორ წე­რე­თელს და სო­ფელ კუ­ხი­სა და გუ­ბის გა­ნვი­თა­რე­
ბას უკავ­შირ­დე­ბო­და.
ნეს­ტორ წე­რე­თელ­მა ლა­მის ოც­წლი­ან­ ი თავ­და­უ­ზო­გა­ვი მუ­შა­ო­ბით მო­ა­
ხერ­ხა ხო­ნის მიმ­დე­ბა­რე სა­სოფ­ლო თე­მე­ბის – კუ­ხის და გუ­ბის გა­მო­ცოცხ­
ლე­ბა და პო­ზი­ტი­უ­რი სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ცვლი­ლე­ბე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბა სოფ­
ლის დო­ნე­ზე. აღ­ნიშ­ნულ­მა მრა­ვალ­პრო­ფი­ლი­ან­მა მუ­შა­ო­ბამ რე­გი­ონ­ში
საკ­მა­ოდ დი­დი ეკო­ნო­მი­კუ­რი და სო­ცი­ა­ლუ­რი ძვრე­ბი გა­მო­იწ­ვი­ა. ნეს­ტორ
წე­რე­თე­ლი თა­ვად სო­ფელ გუბ­ში და­ი­ბა­და და გა­ნათ­ლე­ბის მი­ღე­ბის შემ­
დეგ სა­კუ­თა­რი სოფ­ლის გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­ვის ბრძო­ლა და­იწყ­ო. 1883 წელს
გახ­სნა ვაჟ­თა სას­წავ­ლე­ბე­ლი, სა­დაც თვი­თონ იყო მას­წავ­ლე­ბე­ლი. გარ­და
სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბი­სა, იგი ზრუ­ნავ­და სოფ­ლად კულ­ტუ­რულ­
-სო­ცი­ა­ლუ­რი ცხოვ­რე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბა­ზე. აწყ­ობ­და თე­ატ­რა­ლურ დად­გმებს,
ბეჭ­დავ­და სტა­ტი­ებს ქარ­თულ პრე­სა­ში ხო­ნის თე­მის პრობ­ლე­მე­ბის შე­სა­ხებ,
მათ შო­რის, ბევრს წერ­და სა­მე­ურ­ნეო გა­ერ­თი­ა­ნე­ბე­ბის და ამ­ხა­ნა­გო­ბე­ბის
სა­კითხ­ებ­ზე და მათ მნიშ­ვნე­ლო­ბა­ზე. 1883 წელ­სვე ხონ­ში გახ­სნა წიგ­ნის მა­
ღა­ზი­ა. რე­გი­ო­ნებ­ში ქარ­თუ­ლი წიგ­ნე­ბი და ქარ­თუ­ლე­ნო­ვა­ნი პრე­სა ხში­რად
ხელ­მი­უწ­ვდო­მე­ლი იყო; წიგ­ნის მა­ღა­ზია კი სწო­რედ ქარ­თუ­ლე­ნო­ვა­ნი ლი­
ტე­რა­ტუ­რით მა­რაგ­დე­ბო­და. მი­სი­ვე ინი­ცი­ა­ტი­ვით სო­ფელ გუბ­ში გა­იხ­სნა სა­
სოფ­ლო სკო­ლა; სა­კუ­თარ სახ­ლში კი ჰო­მე­ო­პა­თი­ურ აფ­თი­აქს ამუ­შა­ვებ­და.
იმი­სათ­ვის რომ სოფ­ლის მე­ურ­ნე­ო­ბა სა­თა­ნა­დოდ გან­ვი­თა­რე­ბუ­ლი­ყო
და მო­სახ­ლე­ო­ბის შრო­მას შე­სა­ბა­მი­სი მო­გე­ბა მო­ე­ტა­ნა, სოფ­ლებს სარ­წყა­

105
ვი არ­ხის გაყ­ვა­ნა ესა­ჭი­რო­ებ­ ო­დათ. თვი­თონ თე­მი და ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა ამ
თვალ­საზ­რით საკ­მა­ოდ პა­სი­უ­რი იყო. ინი­ცი­ა­ტი­ვა ნეს­ტორ წე­რე­თელ­მა თა­
ვის თავ­ზე აი­ღო და მრა­ვალ­წლი­ა­ნი მუ­შა­ო­ბის შე­დე­გად (რო­მელ­საც თან
მრა­ვა­ლი დაბ­რკო­ლე­ბა ახ­ლდა) სოფ­ლად 78 კი­ლო­მეტ­რის სიგ­რძის ცხე­
ნის­წყა­ლის არ­ხი გა­იჭ­რა, რო­მე­ლიც 25 000 მო­სახ­ლის 12 000 დე­სე­ტი­ნა
ფარ­თობს რწყავ­და.
ნეს­ტორ წე­რეთ­ლის ძა­ლის­ხმე­ვით სოფ­ლებ­ში ამოქ­მედ­და სკო­ლის საც­
დე­ლი მე­ურ­ნე­ო­ბა; და­იწყო ფუტ­კრის მო­შე­ნე­ბა: მე­ფუტ­კრე­ო­ბა მან ჯერ თვი­
თონ შე­ის­წავ­ლა და ამ პრო­ცეს­ში შემ­დეგ მოს­წავ­ლე­ე­ბიც ჩარ­თო. სას­წავ­ლო
პრო­ცე­სი პრაქ­ტი­კულ გაკ­ვე­თი­ლებს ეფუძ­ნე­ბო­და და მა­ლე სკო­ლას­თან სა­
ფუტ­კრე მე­ურ­ნე­ო­ბაც ამოქ­მედ­და.
მოგ­ვი­ა­ნე­ბით მან სოფ­ლად სა­სოფ­ლო ბან­კის (სოფ­ლის შემ­ნახ­ველ­-გამ­
სეს­ხე­ბე­ლი ამ­ხა­ნა­გო­ბა) და­არ­სე­ბაც გა­დაწყ­ვი­ტა. საწყ­ის­ ი კა­პი­ტა­ლი მე­წი­ლე­
ე­ბის, სოფ­ლის მო­სახ­ლე­ო­ბის შე­ნა­ტა­ნე­ბით იქ­მნე­ბო­და; მე­წი­ლე­ე­ბი სესხს
შე­ღა­ვა­თით იღებ­დნენ და, გარ­და ამი­სა, ბან­კი­დან შე­ნა­ტა­ნის შე­სა­ბა­მი­სი
სარ­გე­ბე­ლიც ერ­გე­ბო­დათ. ბან­კმა ლა­მის 10 წე­ლი სტა­ბი­ლუ­რად იმუ­შა­ვა,
რის შე­დე­გად, ამ­ხა­ნა­გო­ბის წევ­რთა რიცხ­ვი 27-დან 400-მდე გა­იზ­ არ­და. აღ­
ნიშ­ნულ­მა ბან­კმა 20 წელ­ზე მეტ ხანს იარ­სე­ბა.
წლე­ბის მან­ძილ­ზე ეტა­პობ­რი­ვად გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბულ მრა­ვალ­მხრივ საქ­
მი­ა­ნო­ბას 1895 წელს, მე­აბ­რე­შუ­მე­თა სა­მე­ურ­ნეო გა­ერ­თი­ა­ნე­ბის „ქუთაისის
გუბერნიის მეაბრეშუმეთა პირველი ამხანაგობის“ და­ფუძ­ნე­ბაც მოჰ­ყვა. ამ­ხა­
ნა­გო­ბის დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი თავ­და­პირ­ვე­ლად სულ 24 მო­ქა­ლა­ქე იყო. წევ­რთა
რა­ო­დე­ნო­ბა ერ­თი წლის მან­ძილ­ზე 400-მდე გა­იზ­ არ­და. დად­გე­ნი­ლი პაი 10
მა­ნეთს შე­ად­გენ­და. ამ­ხა­ნა­გო­ბის საქ­მი­ან­ ო­ბა­ში აქ­ტი­უ­რად მო­ნა­წი­ლე­ობ­დნენ
ქა­ლე­ბი.
„...დიდს აღ­ტა­ცე­ბა­ში მო­გიყ­ვანთ აგ­რეთ­ვე აბ­რე­შუ­მის ქარ­ხა­ნა­ში მო­
მუ­შა­ვე სოფ­ლის გო­გო­ე­ბი, რო­მელ­ნიც ქსო­ვის შე­სას­წავ­ლად და­ია­ ­რე­ბი­ან
ქარ­ხა­ნა­ში და რო­მელ­თაც ცო­ტა­ო­დე­ნად კი­დეც შე­უს­წავ­ლი­ათ ქსო­ვის საქ­
მე, რის­თვი­საც ყო­ველ დღი­უ­რი გა­სამ­რჯე­ლო ფა­სიც ეძ­ლე­ვათ ქარ­ხნი­დამ.
ასე მაღ­ლა დგას ჩვე­ნი სოფ­ლის გლე­ხის გო­ნე­ბა, რომ მას შე­უძ­ლი­ან, ყვე­
ლა­ფე­რი მა­ლე და გა­უ­ჭირ­ვებ­ლად შე­ით­ვი­სოს, თუ მას თქვენს მა­გა­ლითს
და­ა­ნახ­ვებთ, საქ­მეს აჩ­ვე­ნებთ და არა ცა­რი­ე­ლის სიტყ­ვე­ბით გა­მო­უ­ჭე­დავთ
ყუ­რებს...“135
გა­ერ­თი­ა­ნე­ბას სო­ფელ კუხ­ში გა­მარ­თუ­ლი ჰქონ­და აბ­რე­შუ­მის პარ­კის
საშ­რო­ბი სარ­და­ფი, ძაფ­სახ­ვე­ვი და­ნად­გა­რე­ბი. პრო­დუქ­ცია ევ­რო­პის (მარ­
სე­ლი, ლი­ო­ნი) ბა­ზარ­ზეც გა­დი­ო­და და საკ­მა­ოდ კარ­გი რე­პუ­ტა­ცი­აც შე­ი­ძი­ნა.
1900 წელს ამ­ხა­ნა­გო­ბის ნა­წარ­მმა პა­რი­ზის სა­ერ­თა­შო­რი­სო სა­სოფ­ლო-­სა­
მე­ურ­ნეო გა­მო­ფე­ნა­ზე ბრინ­ჯა­ოს მე­და­ლი მო­ი­პო­ვა, ხო­ლო 1901 წელს კავ­
კა­სი­ის სა­ი­უ­ბი­ლეო გა­მო­ფე­ნა­ზე ოქ­როს მე­და­ლი და­იმ­სა­ხუ­რა. 1903 წლი­
სათ­ვის ამ­ხა­ნა­გო­ბას 2000-მდე წევ­რი ჰყავ­და და წლი­უ­რი ბრუნ­ვა 3 000 000
მა­ნეთს შე­ად­გენ­და. ნეს­ტორ წე­რე­თე­ლი უშუ­ა­ლოდ ხელ­მძღვა­ნე­ლობ­და

135 კორესპონდენცია. ს. კუხი. ივანე გორდაძე, „ივერია“ № 45, 27.02.1896.

106
ტო­ნო­ბით აბ­რე­შუ­მის პარ­კის ექ­სპორტს ევ­რო­პა­ში, მარ­სე­ლი­სა და ლი­ო­ნის
ბაზ­რებ­ზე.
1910-ი­ან­ ი წლე­ბის დამ­დეგს კო­ო­პე­რა­ცი­ულ­მა მოძ­რა­ო­ბამ ფარ­თო და
მა­სობ­რი­ვი სა­ხე მი­ი­ღო. კო­პე­რა­ტი­ვე­ბი არ­სდე­ბო­და თით­ქმის ყვე­ლა რე­გი­
ონ­ში; იწყ­ე­ბო­და სამ­ზა­დი­სი მათ ერ­თი­ან ქსე­ლად ჩა­მო­სა­ყა­ლი­ბებ­ლად და
ვი­თარ­დე­ბო­და დარ­გობ­რი­ვი პრე­სა – გა­მო­დი­ო­და სპე­ცი­ა­ლუ­რი პე­რი­ო­დუ­
ლი გა­მო­ცე­მა, ჟურ­ნა­ლი „კოოპერაცია“, რო­მე­ლის მეშ­ვე­ო­ბი­თაც მკითხ­ვე­
ლი ეც­ნო­ბო­და ევ­რო­პუ­ლი ქვეყ­ნე­ბის გა­მოც­დი­ლე­ბა­სა და მიღ­წე­ვებს კო­ო­
პე­რა­ტი­ვე­ბის მუ­შა­ო­ბის სფე­რო­ში.136
გან­ვი­თა­რე­ბის ამ ეტა­პი­სათ­ვის, უკ­ვე შე­საძ­ლე­ბე­ლი გახ­და, სა­მე­ურ­ნე­ო­
-ე­კო­ნო­მი­კურ პროგ­რეს­ზე მზრუნ­ვე­ლი და სა­ერ­თო-­მა­კო­ორ­დი­ნი­რე­ბე­ლი
სა­ზო­გა­დო­ე­ბის ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბაც. ამ ამო­ცა­ნის სა­კუ­თარ თავ­ზე აღე­ბა ვერ
შეძ­ლო კავ­კა­სი­ის სა­იმ­პე­რიო სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო სა­ზო­გა­დო­ე­ბამ, რო­მე­
ლიც 1850-ი­ა­ნი წლე­ბი­დან არ­სე­ბობ­და იმი­სათ­ვის, რომ სა­მე­ურ­ნეო ცოდ­ნა
გა­ევ­რცე­ლე­ბი­ნა სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ში; რე­ა­ლუ­რად კი, სა­ზო­გა­დო­ე­ბა ჩა­კე­ტილ,
ბი­უ­როკ­რა­ტი­ულ და­წე­სე­ბუ­ლე­ბად ჩა­მო­ყა­ლიბ­და, რო­მელ­საც, რო­გორც
თა­ნა­მედ­რო­ვე­ე­ბი აღ­ნიშ­ნა­ვენ, არ ჰქონ­და მჭიდ­რო კონ­ტაქ­ტი მიზ­ნობ­რივ
ჯგუფ­თან – სოფ­ლის მო­სახ­ლე­ო­ბას­თან.
ამ სი­ტუ­ა­ცი­აშ­ ი, აუ­ცი­ლე­ბე­ლი გახ­და ალ­ტერ­ნა­ტი­უ­ლი ინი­ცი­ა­ტი­ვის გან­
ვი­თა­რე­ბა. შე­დე­გად, 1910 წელს შე­იქ­მნა ქარ­თუ­ლი სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო
სა­ზო­გა­დო­ე­ბა. მი­სი დამ­ფუძ­ნებ­ლე­ბი და წევ­რე­ბი იყ­ვნენ, რო­გორც პრაქ­ტი­
კო­სი მე­ურ­ნე­ე­ბი, ასე­ვე თე­ორ ­ ე­ტი­კო­სე­ბი და გან­მა­ნათ­ლებ­ლე­ბი, რომ­ლე­ბიც
კარ­გად აც­ნო­ბი­ე­რებ­დნენ სა­მე­ურ­ნეო ცოდ­ნის გავ­რცე­ლე­ბის მნიშ­ვნე­ლო­ბას.
შექ­მნის მო­მენ­ტში სა­ზო­გა­დო­ებ­ ას 88 წევ­რი ჰყავ­და, ორი წლის შემ­დეგ კი
უკ­ვე 222.
დაბ­რკო­ლე­ბე­ბის (რო­გორც პო­ლი­ტი­კუ­რი, ასე­ვე ლო­კა­ლუ­რი) მი­უ­ხე­და­
ვად, ინი­ცი­ა­ტო­რე­ბი ცდი­ლობ­დნენ, ბო­ლომ­დე მი­ეყ­ვა­ნათ დაწყ­ე­ბუ­ლი საქ­მე
სა­ქარ­თვე­ლოს სხვა­დას­ხვა სო­ფელ­ში. მათ არა­ერ­თი წი­ნა­აღ­მდე­გო­ბის გა­
და­ლახ­ვა და მძი­მე შრო­მა უწევ­დათ. მუ­შა­ობ­დნენ სა­კუ­თარ მე­ურ­ნე­ობ­ ებ­ში
და ამით მა­გა­ლითს აძ­ლევ­დნენ სოფ­ლის მცხოვ­რებ­ლებს, წარ­მარ­თავ­დნენ
და­მა­ტე­ბით სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო საქ­მი­ა­ნო­ბას გლე­ხე­ბი­სათ­ვის. სა­ზო­გა­დო­ე­
ბა გან­სა­კუთ­რე­ბით აქ­ტი­უ­რად ქარ­თლში და კა­ხეთ­ში მუ­შა­ობ­და, ქარ­თლში
– მე­ხი­ლე­ო­ბის, ხო­ლო კა­ხეთ­ში – მეღ­ვი­ნე­ო­ბის გან­ვი­თა­რე­ბის თვალ­საზ­
რი­სით. 1912 წლი­სათ­ვის სა­ზო­გა­დო­ე­ბამ მო­ა­ხერ­ხა ქარ­თლში და კა­ხეთ­ში
აგ­რო­ნო­მე­ბის მი­მაგ­რე­ბა, რის­თვი­საც ისარ­გებ­ლეს 1914 წლი­დან რე­გი­ო­ნებ­
ში (მაზ­რებ­ში) მოქ­მე­დი სა­ერ ­ ო­ბო ინ­სტრუქ­ტო­რე­ბის კად­რე­ბით, რომ­ლე­ბიც
მრა­ვალ­ჯერ და­პი­რე­ბუ­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის შე­მო­ღე­ბამ­დე, ფორ­მა­ლუ­
რად მო­სამ­ზა­დე­ბელ სა­მუ­შა­ოე­ ბს ას­რუ­ლებ­დნენ და სა­ერ ­ ო­ბო ხარ­ჯი­დან ფი­
ნან­სდე­ბოდ­ნენ.
სა­ზო­გა­დო­ე­ბას ჰყავ­და მმარ­თვე­ლი საბ­ჭო და სხვა­დას­ხვა დარ­გობ­რი­ვი

136 დიანა კაკაშვილი, „მეცხვარეთა ამხანაგობა − მწყემსი“, „ინიციატივა

ცვლილებისათვის − თემის თვითორგანიზებისა და თანამშრომლობის გამოცდილება
საქართველოში, საბჭოთა ოკუპაციამდე, 2015 წ., გვ. 85

107
სექ­ცი­ა: კო­ო­პე­რა­ტი­უ­ლი, სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო კულ­ტუ­რე­ბის, მე­სა­ქონ­ლე­
ო­ბი­სა და ტექ­ნი­კუ­რი. სა­ზო­გა­დო­ე­ბა გა­მოს­ცემ­და სა­კუ­თარ ჟურ­ნალს და სი­
ახ­ლე­ე­ბი­თა და პრაქ­ტი­კუ­ლი რჩე­ვე­ბით ამა­რა­გებ­და მკითხ­ველ მე­ურ­ნე­ებს.
სა­მე­ურ­ნეო სა­ზო­გა­დო­ე­ბა, გარ­და წევ­რე­ბის მი­ერ გა­წე­უ­ლი პრაქ­ტი­კუ­ლი
საქ­მი­ა­ნო­ბი­სა, თე­მა­ტუ­რი გა­ზე­თე­ბი­სა და სა­ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ე­ბი­სა, თა­ვა­დაც
ყი­დუ­ლობ­და და აწყ­ობ­და საც­დელ­-საჩ­ვე­ნე­ბელ მე­ურ­ნე­ობ­ ებს. ცოდ­ნის მი­
ღე­ბას სოფ­ლად მცხოვ­რე­ბი გლე­ხე­ბი სწო­რედ ამ ნაკ­ვე­თებ­სა და მათ­თან
არ­სე­ბულ სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლებ­ში ახერ­ხებ­დნენ. რამ­დე­ნა­დაც სა­სოფ­ლო-­სა­
მე­ურ­ნეო სა­ზო­გა­დო­ებ­ ა თა­ვად ვერ გას­წვდე­ბო­და სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლე­ბის და­
ფუძ­ნე­ბა­სა და შე­ნახ­ვას, იგი სხვა­დას­ხვა სა­ხით, მათ შო­რის სა­თა­ვა­დაზ­ნა­ურ ­ ო
ბან­კთან შუ­ამ­დგომ­ლო­ბით უჭერ­და მხარს კერ­ძო ინი­ცი­ა­ტი­ვით არ­სე­ბუ­ლი
სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლე­ბის არ­სე­ბო­ბა­სა და გან­ვი­თა­რე­ბას. დარ­გის გან­ვი­თა­რე­ბი­
სათ­ვის კო­ო­პე­რა­ცია ინ­ტე­რეს­თა ჯგუ­ფებს შო­რის საკ­მა­ოდ ინ­ტენ­სი­უ­რი იყო.
ეს ყო­ვე­ლი­ვე, 1870-ი­ან წლებ­ში გა­მო­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი „ალტერნატიული
გეგმის“ უკ­ვე პრაქ­ტი­კუ­ლი გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბა, ერ­თი მხრივ, სა­მოქ­მე­დო კე­
რებ­ში არა­ფორ­მა­ლუ­რი თვით­მმარ­თვე­ლი, მო­ბი­ლი­ზე­ბუ­ლი და აქ­ტი­უ­რი
მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბის გამ­რავ­ლე­ბას, ეკო­ნო­მი­კუ­რი, კულ­ტუ­რულ და სო­ცი­ა­ლურ
პროგ­რესს გა­ნა­პი­რო­ბებ­და, მე­ორ ­ ე მხრივ კი სა­შუ­ა­ლე­ბას აძ­ლევ­და სა­ე­
რო­ბო აქ­ტი­ვის­ტებ­სა და პრო­პა­გან­დის­ტებს, ამ მა­გა­ლი­თებ­ზე დაყ­რდნო­ბით
მუ­დამ და­ე­სა­ბუ­თე­ბი­ნათ და შე­ეხ­სე­ნე­ბი­ნათ ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბი­
სათ­ვის, რომ სა­ზო­გა­დო­ე­ბა არა­თუ მზად იყო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბი­სათ­ვის,
არა­მედ ფაქ­ტობ­რი­ვად უკ­ვე თა­ვად უძღ­ვე­ბო­და სა­კუ­თარ ცხოვ­რე­ბას:
„ამაში არ არ­სე­ბობს აღა­რა­ვი­თა­რი ეჭ­ვი, რომ ჩვე­ნი სოფ­ლის მთე­ლი სა­
მე­ურ­ნეო და ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი ცხოვ­რე­ბა მედ­გრად მო­ითხ­ოვს ერო­ბას. თუ
რამ­დე­ნად მედ­გა­რია ეს მოთხ­ოვ­ნი­ლე­ბა სჩანს იქი­და­ნაც, რომ სა­ზო­გა­დო­ე­ბა
ვე­ღარ კმა­ყო­ფილ­დე­ბა არ­სე­ბულ და­წე­სე­ბუ­ლე­ბით და თვი­თონ ჰქმნის ისეთ
კერ­ძო ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ებს, რო­მელ­ნიც, თუმ­ცა ფერ­მკთა­ლად, მაგ­რამ მა­ინც ძალ­
-ღო­ნის მი­ხედ­ვით ას­რუ­ლე­ბენ ერო­ბის ფუნ­ქცი­ებს. აი­ღეთ ყვე­ლა ჩვე­ნი კერ­
ძო სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ნი, სას­კო­ლო თუ სხვა სა­კულ­ტუ­რო, აი­ღეთ ჩვე­ნი სა­სოფ­
ლო-­სა­მე­ურ­ნეო სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ნი, რო­მელ­თა უმ­თავ­რე­სი არე­ნა სო­ფე­ლი­ა,
მი­აქ­ცი­ეთ ყუ­რადღ­ე­ბა მათ სკო­ლებს, მათ საც­დელ მინ­დვრებს, მათ ინ­სტრუქ­
ტო­რებს, აი­ღეთ აგ­რედ­ვე წვრი­ლი საკ­რე­დი­ტო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა­ნი, მა­თის პა­ტა­
რა სეს­ხით; და­სას­რულ, აი­ღეთ მთავ­რო­ბის მოღ­ვა­წე­ო­ბა, რო­მე­ლიც იძუ­ლე­
ბუ­ლია ჩა­ე­რი­ოს საქ­მე­ში სხვად­სხვა კო­მი­სი­ებ­ ით, რომ სოფ­ლის მე­ურ­ნე­ო­ბა
მო­აწ­ ეს­რი­გოს და, და­სა­რულ, იმა­ვე მთავ­რო­ბი­სა­გან გა­მარ­თუ­ლი „სიეზდები“,
რო­მელ­თაც აზ­რა­და აქვთ სა­მე­ურ­ნეო და სამ­რეწ­ვე­ლო დარ­გის მო­წეს­რი­გე­ბა.
გა­ნა ეს იმას არ ამ­ტკი­ცებს, რომ ერო­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბა მომ­წიფ­და.“137
მე-19 სა­უკ­ უ­ნის მი­წუ­რუ­ლი­სა და მე-20 სა­უკ­ უ­ნის და­საწყ­ის­ ის ზე­მოთ მოყ­
ვა­ნი­ლი მა­გა­ლი­თე­ბი კარ­გად აჩ­ვე­ნებს, თუ რამ­დე­ნად მრა­ვალ­მხრი­ვი და
კომ­პლექ­სუ­რი სა­მუ­შა­ოს გა­წე­ვა უხ­დე­ბო­დათ იმ ადა­მი­ა­ნებ­სა და ინ­ტე­რეს­თა
ჯგუ­ფებს, რომ­ლე­ბიც სოფ­ლი­სა და თე­მის სო­ცი­ა­ლურ­-ე­კო­ნო­მი­კურ გან­ვი­

137 „ერობის მოლოდინში“, ა – ი., „კლდე“ № 10, 18.11.1912, გვ. 1-3.

108
თა­რე­ბას ცდი­ლობ­დნენ; სწო­რედ ეს კომ­პლექ­სუ­რო­ბა და დარ­გობ­რი­ვი გა­
დაკ­ვე­თა წარ­მო­ად­გენ­და ერ­თგვარ ნი­შანს იმი­სა, თუ რო­გო­რი უნ­და ყო­ფი­
ლი­ყო ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის კომ­პე­ტენ­ცი­ე­ბი და რამ­დე­ნად
ხელ­საყ­რელ ნი­ა­დაგს იპო­ვი­და იგი, რომ იმ­პე­რი­ის ცენ­ტრა­ლურ ხე­ლი­სუფ­
ლე­ბას, თუნ­დაც შეზღ­უ­დუ­ლი სა­ხით, და­ეშ­ვა კავ­კა­სი­ა­სა და სა­ქარ­თვე­ლო­ში.

109
 II კარი
ცვლილებების ქარი
 რევოლუციის შემდგომი რეფორმის პროექტები
1
1917 წელი

„თვითმართველობა ერ­თათ ერ­თი ფორ­მაა ხალ­ხის მარ­თვე­ლო­ბის,

ად­გი­ლობ­რივ ად­მი­ნის­ტრა­ტი­ულ მარ­თვა-­გამ­გე­ო­ბის. იგი იმა­ვე დროს
სა­ფუძ­ვე­ლი­ა, რო­მელ­ზე­დაც შენ­დე­ბა დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი წეს­-წყო­ბი­ლე­
ბა. თა­ვი­სუ­ფალ რუ­სეთ­ში იგი უნ­და გახ­დეს ერ­თათ ერთ წარ­მო­მად­
გენ­ლათ ცენ­ტრა­ლურ მთავ­რო­ბის, მის ხელ­ში უნ­და მო­იყ­ ა­როს თა­ვი
ყვე­ლა ფუნ­ქცი­ებ­მა, რო­მელ­ნიც ძვე­ლი რე­ჟი­მის დროს სხვა და სხვა
ბი­ურ
­ ოკ­რა­ტი­ულ უწყ­ე­ბებს შო­რის იყო გა­ნა­წი­ლე­ბუ­ლი­.“

ძვე­ლი ნაშ­თე­ბი, ერ­თო­ბა № 37, 02.05.1917 წ.

ფოტო: ჯარისკაცთა და მოქალაქეთა მიტინგი, 1917 წელი.
საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა, ეროვნული ფოტომატიანე,
გიორგი ვასაძის კოლექცია.
 1917 წლის დად­გო­მას პირ­ვე­ლი მსოფ­ლიო ომით გა­დაღ­ლი­ლი სა­ზო­
გა­დო­ე­ბა ავი წი­ნათ­გრძნო­ბით შეხ­ვდა; ეკო­ნო­მი­კუ­რი კრი­ზი­სი, სოფ­ლე­ბის
დაც­ლა ფრონ­ტზე გაწ­ვე­უ­ლი შრო­მი­სუ­ნა­რი­ა­ნი მა­მა­კა­ცე­ბი­სა­გან და მე­ურ­ნე­
ო­ბის და­ცე­მა, შიმ­ში­ლის აჩ­რდი­ლის გა­მო­ჩე­ნის საფ­რთხეს თვალ­სა­ჩი­ნოს
ხდი­და. რე­ა­ლო­ბას აც­დე­ნი­ლი ცა­რის­ტუ­ლი რე­ჟი­მი კი უკ­ვე უკა­ნას­კნე­ლი ძა­
ლე­ბით ცდი­ლობ­და ვი­თა­რე­ბის შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბას – მი­ნის­ტრე­ბი ელ­ვის სის­წრა­
ფით იც­ვლე­ბოდ­ნენ; რე­ფორ­მე­ბის გა­ტა­რე­ბის ნაც­ვლად კი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა,
„ზურგში“ პატ­რი­ო­ტუ­ლი მო­ტი­ვე­ბით და­რაზ­მუ­ლი და თვი­თორ­გა­ნი­ზე­ბუ­ლი
ქსე­ლე­ბის – სა­ე­რო­ბო და ქა­ლაქ­თა კავ­ში­რე­ბის ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბის მოქ­მე­დე­
ბა­შიც საფ­რთხეს ხე­დავ­და და მა­თი შეზღ­უდ­ვი­სათ­ვის სინ­ჯავ­და ნი­ა­დაგს.138
ამას­თან, კავ­კა­სი­ა­ში მზად­დე­ბო­და ად­მინ­ისტრა­ცი­უ­ლი ცვლი­ლე­ბა – სა­მე­
ფის­ნაც­ვლოს გა­უქ­მე­ბა და სა­გე­ნე­რალ­გუ­ბერ­ნა­ტო­როს შე­მო­ღე­ბა.139
ამ ფონ­ზე ილუ­ზი­ე­ბი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის რე­ფორ­მის იდე­ის წარ­მა­ტე­
ბის შე­სა­ხებ ცო­ტა ვინ­მეს თუ ჰქონ­და; ამის მი­უ­ხე­და­ვად სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი
ინ­ტე­რე­სის ფო­კუს­ში მა­ინც მკა­ფი­ოდ იყო მოქ­ცე­უ­ლი 1916 წლის სა­ე­რო­ბო
თათ­ბი­რის უკა­ნას­კნე­ლი ეტა­პის პე­რი­პე­ტი­ე­ბი: მე­სა­მე და უკა­ნას­კნე­ლი მცდე­
ლო­ბა, რომ კავ­კა­სი­ას ნა­ნატ­რი ერო­ბა მი­ე­ღო; ამ პრო­ექტს ჯერ კი­დევ დი­დი
ბი­ურ
­ ოკ­რა­ტი­ულ­ ი ლა­ბი­რინ­თე­ბის გავ­ლა ელო­და წინ:
მე­ფის­ნაც­ვლის მი­ერ ცხა­დად გა­მო­ხა­ტუ­ლი პო­ზი­ცი­ით, რომ კავ­კა­სი­ის
ერო­ბის საქ­მე სა­ბო­ლო­ოდ – და­დე­ბი­თად – უნ­და გა­დაწყ­ვე­ტი­ლი­ყო, პეტ­
როგ­რად­ში გაგ­ზავ­ნი­ლი პრო­ექ­ტი სა­ხელ­მწი­ფო საბ­ჭოს გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბით
გან­სა­ხილ­ვე­ლად გა­და­ე­ცა უწყ­ე­ბა­თა­შო­რის კო­მი­სი­ას, რო­მელ­საც მე­ფის­ნაც­
ვლის რწმუ­ნე­ბუ­ლი, სე­ნა­ტო­რი მი­ლი­უ­ტი­ნი თავ­მჯდო­მა­რე­ობ­და. ამ წი­ნას­წა­
რი გან­ხილ­ვის შე­დე­გად პრო­ექ­ტი კვლავ მი­ნის­ტრთა საბ­ჭოს უნ­და დაბ­რუ­ნე­
ბო­და,140 რო­მე­ლიც მო­წო­ნე­ბის შემ­თხვე­ვა­ში მას სა­ხელ­მწი­ფო სა­თათ­ბი­როს
(დუ­მას) გა­დას­ცემ­და ან ხე­ლახ­ლა და­აბ­რუ­ნებ­და გან­სა­ხილ­ვე­ლად.141 თე­
ბერ­ვლის და­საწყ­ის­ში უწყ­ებ­ ა­თა­შო­რი­სი საბ­ჭო პრო­ექ­ტის გან­ხილ­ვას ნე­ლი
ტემ­პით შე­უდ­გა142 – ძი­რი­თა­დი დე­ბუ­ლე­ბე­ბი კა­მათს არ იწ­ვევ­და,143 თუმ­ცა
ნა­თე­ლი იყო, რომ პრო­ცე­სი გა­ჭი­ა­ნურ­დე­ბო­და მე­ო­რე­ხა­რის­ხო­ვან სა­კითხ­
ებ­ზე აზ­რთა სხვა­დას­ხვა­ო­ბის გა­მო. მი­უ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ საბ­ჭომ მე­ფის­

138 საზოგადოებრივი ორგანიზაციების წინააღმდეგ, თანამედროვე აზრი № 8,

11.01.1917. ირონიულია, რომ თავად სტატიაც სასტიკად არის ცენზორის მიერ
დაჩეხილი.
139 რეფორმა კავკასიაში, თანამედროვე აზრი № 16, 20.01.1917
140 კავკასიის ერობა, თანამედროვე აზრი № 10, 13.01.1917.
141 საერობო პროექტის ბედი, თანამედროვე აზრი № 10, 13.01.1917.
142 ერობა კავკასიაში, თანამედროვე აზრი № 31, 08.02.1917.
143 თათბირი კავკასიის ერობაზე, საქართველო, № 34, 14.02.1917.

115
ნაც­ვლის თხოვ­ნის გა­მო წი­ნას­წარ და­ი­ჭი­რა თა­და­რი­გი და გა­ნაცხ­ა­და, რომ
გა­და­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი პრო­ექ­ტი სა­კა­ნონ­მდებ­ლო პა­ლა­ტას გა­და­ე­ცე­მო­და გან­სა­
ხილ­ვე­ლად,144 პრო­ცე­სი ნე­ლა მი­ი­წევ­და წინ – მომ­დევ­ნო სხდო­მებ­ზე, უფ­რო
საკ­ვან­ძო სა­კითხ­ე­ბი, კერ­ძოდ, ერო­ბის ფი­ნან­სუ­რი კომ­პე­ტენ­ცი­ებ­ ი იქ­ცა სა­კა­
მა­თოდ.145 საბ­ჭოს უკა­ნას­კნე­ლი – მერ­ვე სხდო­მა პეტ­როგ­რად­ში 1917 წლის
თე­ბერ­ვლის ბო­ლო კვი­რა­ში გა­ი­მარ­თა, სა­დაც სა­ინ­ტე­რე­სო, სიმ­პტო­მა­ტუ­
რი გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა მი­იღ ­ ეს: ერ­თი მხრივ, სა­მაზ­რო ერო­ბებს იუ­რი­დი­უ­ლი
დახ­მა­რე­ბის მოწყ­ო­ბის უფ­ლე­ბა მის­ცეს და, ამა­ვე დროს, მთე­ლი სა­ე­რო­ბო
მუ­შა­ო­ბის და სა­კან­ცე­ლა­რიო საქ­მის რუ­სულ ენა­ზე წარ­მო­ებ­ ის მოთხ­ოვ­ნა
შე­მო­იტ­ ა­ნეს (ად­გი­ლობ­რი­ვი ენე­ბის დაშ­ვე­ბით, და­უ­ყოვ­ნებ­ლივ რუ­სუ­ლად
თარ­გმნის პი­რო­ბით).146
სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ში პრო­ცე­სის მი­მართ დო­მი­ნი­რებ­და რამ­დე­ნი­მე ტი­პის
სკეპ­ტი­კუ­რი პო­ზი­ცი­ა, რო­მელ­თაც სხვა­დას­ხვა პო­ლი­ტი­კუ­რი პარ­ტი­ე­ბი ახ­
მო­ვა­ნებ­დნენ სა­კუ­თა­რი იდე­ო­ლო­გი­ურ ­ ი თვალ­თა­ხედ­ვი­დან გა­მომ­დი­ნა­რე.
ყვე­ლა­ზე მარ­ტი­ვი პე­სი­მის­ტუ­რი გან­წყო­ბის სა­ფუძ­ველს კრი­ტი­კოს­თა ნა­წი­
ლი პრო­ცე­სუ­ა­ლურ ნორ­მებ­ში ხე­დავ­და – მე­ფის­ნაც­ვლის ხათ­რით დაჩ­ქა­
რე­ბის მი­უ­ხე­და­ვად, უწყ­ე­ბა­თა­შო­რის საბ­ჭოს დრო­უ­ლა­დაც რომ და­ემ­თავ­
რე­ბი­ნა პრო­ექ­ტის გა­და­მუ­შა­ვე­ბა, იგი სა­ხელ­მწი­ფო საბ­ჭოს­გან (რო­მელ­საც
და­ცინ­ვით „რეფორმათა სავანეს“, ანუ გან­სას­ვე­ნე­ბელს ეძახ­დნენ) უნ­და გა­
დას­ცე­მო­და სა­ხელ­მწი­ფო სა­თათ­ბი­როს, რო­მე­ლის დღის წეს­რიგ­შიც იდ­გა
მსოფ­ლიო ომ­თან და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი მძი­მე და ფუნ­და­მენ­ტუ­რი სა­კითხ­ე­ბი და
გა­ზაფ­ხუ­ლის სე­სი­ა­ზე კავ­კა­სი­ის ერო­ბი­სათ­ვის დრო ფი­ზი­კუ­რად არ დარ­ჩე­
ბო­და, ზაფ­ხუ­ლის­თვის კი დუ­მას უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბის ვა­და უმ­თავ­რდე­ბო­და
და ძნე­ლი სათ­ქმე­ლი იყო, მას მოქ­მე­დე­ბის დროს გა­უ­ხან­გრძლი­ვებ­დნენ თუ
ახა­ლი არ­ჩევ­ნე­ბი და­ინ­ იშ­ნე­ბო­და.147
ნა­ცი­ო­ნა­ლის­ტუ­რი მი­მარ­თუ­ლე­ბის ჯგუ­ფე­ბი პე­სი­მიზ­მის სა­ბაბს ხე­დავ­დნენ
მე­ფის ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მხრი­დან მი­კერ­ძო­ე­ბა­ში სომ­ხუ­რი „ბურჟუაზიული და
ლიბერალური“ პო­ლი­ტი­კუ­რი წრე­ე­ბის მი­მართ, რომ­ლე­ბიც, სა­ერ ­ ო­ბო თათ­
ბი­რი­დან მო­ყო­ლე­ბუ­ლი, რე­ფორ­მის უმ­რავ­ლე­სო­ბის მი­ერ შე­თან­ხმე­ბუ­ლი
მო­დე­ლის მთა­ვა­რი და შე­ურ ­ ი­გე­ბე­ლი ოპო­ნენ­ტე­ბი იყ­ვნენ.148 სომ­ხურ პო­
ლიტი­კურ ინ­ტე­რეს­თა ჯგუ­ფე­ბის ხედ­ვა ეფუძ­ნე­ბო­და შიშს, რომ სომ­ხუ­რი მო­
სახ­ლე­ო­ბა სა­მო­მავ­ლო სა­გუ­ბერ­ნიო და სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში უმ­ცი­რე­სო­ბა­ში
აღ­მოჩ­ნდე­ბო­და მა­თი არა­კომ­პაქ­ტუ­რო­ბის გა­მო. შე­სა­ბა­მი­სად, მა­თი პროგ­
რა­მის მთა­ვა­რი კომ­პო­ნენ­ტე­ბი უმ­რავ­ლე­სო­ბის მი­ერ არ­ჩე­ულ ­ ი – რუ­სე­თის
ერო­ბის 1890 წლის მო­დე­ლის წო­დებ­რი­ვი და ცენ­ზის უარ­ყო­ფა და სა­ყო­
ველ­თაო არ­ჩე­ვი­თო­ბა (დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პრინ­ცი­პი), იყო კავ­კა­სი­ის მხა­რის

144 კავკასიის ერობა, თანამედროვე აზრი № 38, 17.02.1917.

145 კავკასიის ერობა, თანამედროვე აზრი № 40, 19.02.1917; კავკასიის ერობის
გარშემო, თანამედროვე აზრი № 42, 22.02.1917
146 კავკასიის ერობა, თანამედროვე აზრი № 44, 24.02.1917.
147 საერობო პროექტის ბედი, თანამედროვე აზრი № 17, 21.01.1917.
148 კავკასიის ერობა, საქართველო № 40, 21.02.1917.

116
ახა­ლი ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი გა­და­მიჯ­ვნა,149 იმი­სათ­ვის რომ სომ­ხუ­რი მო­სახ­
ლე­ო­ბის ბა­ლან­სი და­ცუ­ლი ყო­ფი­ლი­ყო. ისი­ნი, ასე­ვე, და­მა­ტე­ბით ცდი­ლობ­
დნენ, სა­მაზ­რო ერო­ბა შე­ეც­ვა­ლათ „საუბნოთი“ (ან „სააგრონომოთი“), რო­
მე­ლიც მო­სახ­ლე­ო­ბის ეთ­ნოგ­რა­ფი­უ­ლი მა­ხა­სი­ა­თებ­ლის ფორ­მა­ზე იქ­ნე­ბო­და
მორ­გე­ბუ­ლი და მათ გა­მიჯ­ნავ­და – მა­გა­ლი­თად, ერ­თი და იმა­ვე მაზ­რის
ბა­რის მო­სახ­ლე მე­სა­ქონ­ლე-­მომ­თა­ბა­რე აზერ­ბა­ი­ჯა­ნე­ლებს და მთი­ა­ნი რე­
გი­ო­ნის მე­ურ­ნე სომ­ხებს. მსგავ­სი კარ­დი­ნა­ლუ­რი აც­დე­ნე­ბის გა­მო პრო­ცე­სი
ჩიხ­ში შე­ვი­და. ოპო­ნენ­ტე­ბი „საუბნო“ ერო­ბას ფან­ტას­ტი­კის სფე­როს მი­ა­კუთ­
ვნებ­დნენ. მარ­თა­ლი­ა, მო­წი­ნა­აღ­მდე­გე ბა­ნა­კის ნა­წი­ლი­სათ­ვის გა­და­მიჯ­ვნაც
არ ჩან­და პრინ­ცი­პუ­ლად მი­უ­ღე­ბელ მოთხ­ოვ­ნად, მაგ­რამ მა­თი უარ­ყო­ფი­თი
პო­ზი­ცია ეფუძ­ნე­ბო­და ხედ­ვას, რომ­ლის თა­ნახ­მა­დაც ამ ძა­ლებ­მა 1890 წლის
ჩა­მორ­ჩე­ნილ მო­დელს მხა­რი და­უ­ჭი­რეს რე­ფორ­მის დაჩ­ქა­რე­ბის სა­ბა­ბით,
რომ სა­ბო­ლო­ოდ თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის და­ნერ­გვის გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა მი­ე­
ღოთ, თუნ­დაც ძალ­ზე შეზღ­უ­დუ­ლი, გა­და­მიჯ­ვნა კი იქ­ნე­ბო­და ხან­გრძლი­ვი
და რთუ­ლი პრო­ცე­სი, რო­მე­ლიც ერო­ბის სა­კითხს კვლავ გა­ურ­კვევლ მო­მა­
ვალ­ში გა­და­ა­ნაც­ვლებ­და.
სო­ცი­ალ­ ის­ტუ­რი ბა­ნა­კის ერო­ბის სა­კითხ­ის ხედ­ვა პრინ­ცი­პუ­ლი და რა­
ცი­ო­ნა­ლუ­რი ჩან­და; ერ­თი მხრივ, ისი­ნი აკ­რი­ტი­კებ­დნენ კონ­კუ­რენტ ქარ­
თულ, ნა­ცი­ო­ნა­ლის­ტუ­რი ელ­ფე­რის პარ­ტი­ებს, რომ­ლებ­მაც, მა­თი მო­საზ­რე­
ბით, არა კომ­პრო­მი­სის, არა­მედ რე­ა­ლუ­რი ში­ნა­გა­ნი მის­წრა­ფე­ბე­ბის გა­მო
გაც­ვა­ლეს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის პრინ­ცი­პე­ბი წო­დებ­რი­ვად
პრი­ვი­ლე­გი­რე­ბულ 1890 წლის ერო­ბის მო­დელ­ზე და ვერ აც­ნო­ბი­ე­რებ­დნენ,
რომ, მი­უხ­ ე­და­ვად მო­კავ­ში­რე­ე­ბის პოვ­ნი­სა აზერ­ბა­ი­ჯა­ნე­ლებ­სა და ჩრდი­
ლო­კავ­კა­სი­ელ ­ ებს შო­რის და სა­ე­რო­ბო თათ­ბირ­ზე უმ­რავ­ლე­სო­ბით გა­მოს­
ვლი­სა, მა­თი პო­ზი­ცია ვერ იყო უფ­რო სიმ­პა­თი­უ­რი, ვიდ­რე მო­წი­ნა­აღ­მდე­გე
– სომ­ხუ­რი ძა­ლე­ბის პრო­ექ­ტი, რო­მელ­საც მი­ემ­ხრო ცენ­ტრის ლი­ბე­რა­ლუ­
რი სა­ზო­გა­დო­ე­ბაც, რად­გან სომ­ხუ­რი მო­დე­ლი დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი პრინ­ცი­
პის აფი­ში­რე­ბას ახ­დენ­და, „უმრავლესობისა“ კი დის­კრი­მი­ნა­ცი­ულ­-წო­დებ­
რივს. ამა­ვე დროს ნათ­ლად ჩან­და, რომ უმაღ­ლე­სი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბი­სათ­ვის
გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის მი­ღე­ბის მო­ტი­ვი მთე­ლი ნა­ხე­ვა­რი სა­უკ­ უ­ნის მან­ძილ­ზე
არა­სო­დეს ყო­ფი­ლა მო­სახ­ლე­ობ­ ის რე­ა­ლუ­რი გან­წყო­ბა და მზა­ო­ბა თვით­
მმარ­თვე­ლო­ბი­სათ­ვის და მას მხო­ლოდ პო­ლი­ტი­კუ­რი მი­ზან­შე­წო­ნი­ლო­ბა
გა­ნა­პი­რო­ბებ­და. კავ­კა­სი­ის შემ­თხვე­ვა­ში კი მსგავ­სი – ნა­ცი­ო­ნა­ლის­ტუ­რი ან­
ტა­გო­ნიზ­მის დე­მონ­სტრი­რე­ბა ცა­რის­ტულ რე­ჟიმს კარგ სა­ილ ­ უს­ტრა­ციო მა­
სა­ლას აძ­ლევ­და რე­ფორ­მის გა­და­დე­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბის და­სა­სა­ბუ­თებ­ლად.150
უწყ­ე­ბა­თა­შო­რის საბ­ჭოს მუ­შა­ო­ბა ჯერ არ ჰქონ­და დას­რუ­ლე­ბუ­ლი, იმი­
სათ­ვის, რომ სა­ხელ­მწი­ფო საბ­ჭო­სათ­ვის მი­ემ­ არ­თა და სა­ხელ­მწი­ფო სა­თათ­
ბი­როს­თან პრო­ექ­ტის გა­დაგ­ზავ­ნის თა­და­რი­გი და­ეჭ­ ი­რა, რო­დე­საც გამ­წვა­
ვე­ბუ­ლი კრი­ზი­სის გა­მო იმ­პე­რა­ტორ­მა 26 თე­ბერ­ვალს ახ­ლად შეკ­რე­ბი­ლი

149 ნ. ნიკოლაძის წერილი „რუსკაია ვოლიას“ 33-ე ნომერში, ერობა კავკასიაში,

საქართველო № 32, 10.02.1917 კავკასიის ერობა, თანამედროვე აზრი № 44,
24.02.1917.
150 კარლო ჩხეიძე, ერობა კავკასიაში, თანამედროვე აზრი № 41, 21.02.1917

117
დუ­მა და­ითხ­ო­ვა. პეტ­როგ­რად­ში მღელ­ვა­რე­ბა უკ­ვე გარ­ნი­ზონს მო­ე­დო,
რომ­ლის მო­თოკ­ვაც სა­პო­ლი­ციო რე­ჟიმ­მა ვერ შეძ­ლო. 27 თე­ბერ­ვალს დუ­
მამ ძა­ლა­უფ­ლე­ბა ხელ­ში აი­ღო – შექ­მნა დრო­ე­ბი­თი აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი კო­
მი­ტე­ტი და იმ­პე­რა­ტორს ულ­ტი­მა­ტუ­მი წა­უ­ყე­ნა. რო­მა­ნო­ვე­ბის მმარ­თვე­ლო­
ბამ არ­სე­ბო­ბა შეწყ­ვი­ტა და რუ­სეთ­მა ახალ ერა­ში შე­ა­ბი­ჯა.
პირ­ველ მარტს, ტფი­ლის­ში გა­ზეთ „თანამედროვე აზრის“ რე­დაქ­ცი­ა­ში
მოს­კო­ვი­დან სას­წრა­ფო დე­პე­შა მო­ვი­და,151 რო­მე­ლიც მე­ორ ­ ე დღეს­ვე უკ­ვე
ლე­გენ­დად გა­და­იქ­ცა: Мтавробадзе скончался. Оповестите всех. Ган.152
სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ­მა პარ­ტი­ამ მა­შინ­ვე და­იწყო სა­ორ­გა­ნი­ზა­ციო
მუ­შა­ო­ბა – მე­ფის რე­ჟი­მის და­ცე­მის შე­სა­ხებ ინ­ფორ­მა­ცი­ის გავ­რცე­ლე­ბა და
დრო­ე­ბი­თი მთავ­რო­ბის მხარ­დამ­ჭე­რი ძა­ლე­ბის კო­ორ­დი­ნა­ცი­ა. 2 მარ­ტი­დან
ტფი­ლის­ში და­იწყო მა­სობ­რი­ვი სა­ზე­ი­მო დე­მონ­სტრა­ცი­ე­ბი. 3 მარტს მე­ტე­ხის
ცი­ხი­დან პო­ლი­ტი­კუ­რი პა­ტიმ­რე­ბი გა­ა­თა­ვი­სუფ­ლეს.
დრო­ე­ბი­თი მთავ­რო­ბის პა­რა­ლე­ლუ­რად, პეტ­როგ­რად­ში ჩა­მო­ყა­ლიბ­
და მუ­შა­თა და ჯა­რის­კაც­თა დე­პუ­ტა­ტე­ბის საბ­ჭო, რო­მე­ლიც ფაქ­ტობ­რი­ვად
რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მა­სის და მე­მარ­ცხე­ნე პო­ლი­ტი­კუ­რი პარ­ტი­ე­ბის ინ­ტე­რე­სე­ბის
გა­მომ­ხატ­ველ ორ­გა­ნოდ იქ­ცა, გან­სხვა­ვე­ბით დრო­ე­ბი­თი მთავ­რო­ბი­სა­გან,
სა­დაც ცენ­ტრის­ტე­ბი და ლი­ბე­რა­ლე­ბი ჭარ­ბობ­დნენ. ამ დრო­ი­დან და­იწყო ე.
წ. „ორხელისუფლებიანობის“ ერა.
ამ ფაქ­ტო­რის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით, და, ასე­ვე, კავ­კა­სი­ის და ტფი­ლი­სის
სპე­ცი­ფი­კუ­რი მდგო­მა­რე­ო­ბის გა­მო, სა­დაც ყვე­ლა­ზე ძლი­ე­რი და მა­სობ­რი­ვი
პარ­ტი­უ­ლი ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბის ქსე­ლი სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ („მენშევიკების“
ფრაქ­ცი­ა) პარ­ტი­ას ჰქონ­და, 4 მარტს, კავ­კა­სი­ის მე­ფის­ნაც­ვალ­მა და ფრონ­
ტის სარ­დალ­მა, დიდ­მა მთა­ვარ­მა ნი­კო­ლოზ ნი­კო­ლო­ზის ძემ სა­სახ­ლე­ში
მი­ი­ღო სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის ლი­დე­რე­ბი – ნოე ჟორ­და­ნია და
ნოე რა­მიშ­ვი­ლი და მათ ან­გა­რი­ში ჩა­ა­ბა­რა პეტ­როგ­რად­სა და კავ­კა­სი­ა­ში
არ­სე­ბუ­ლი მდგო­მა­რე­ო­ბის, მი­სი, რო­გორც ფრონ­ტის სარ­დლის, გეგ­მე­ბის
შე­სა­ხებ და კმა­ყო­ფი­ლე­ბა გა­მოთ­ქვა სა­ზოგა­დო­ებ­რი­ვი წეს­რი­გის დაც­ვის გა­
მო.153 მო­ქა­ლა­ქე­ებ­მა ეს ძა­ლა­უფ­ლე­ბის ფორ­მა­ლუ­რად გა­და­ცე­მის ჟეს­ტად
აღიქ­ვეს.
პა­რა­ლე­ლუ­რად, პირ­ველ­სავე დღე­ებ­ში ჩა­მო­ყა­ლიბ­და მუ­შა­თა დე­პუ­
ტა­ტე­ბის საბ­ჭოს სა­არ­ჩევ­ნო, სა­ორ­გა­ნი­ზა­ციო კო­მი­სი­ა, რო­მელ­მაც უხელ­
მძღვა­ნე­ლა დე­ლე­გატ­თა არ­ჩე­ვის პრო­ცესს მუ­შა­თა ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბი­დან154
და უკ­ვე 4 მარ­ტი­სათ­ვის მუ­შა­თა დე­პუ­ტა­ტე­ბის საბ­ჭო შე­იკ­რი­ბა და აირ­ჩია

151 ვასო წულაძე, პატარა ამბები, კავკასიონი XII, პარიზი, 1967 წ.

152 მთავრობაძე გარდაიცვალა. შეატყობინეთ ყველას. გან (გოგიტა ფაღავას
ფსევდონიმი). სამხედრო ცენ­ზურისათვის გვერდის ასავლელად მოსკოვში მყოფმა
ვიქტორ ნოზაძემ და გოგიტა ფაღავამ ასე მოახერხეს რევოლუციის შესახებ
ინფორმაციის გადაცემა თბილისში სოციალ-დემოკრატიული გაზეთის რედაქციისათვის.
153 სოც.-დემოკ. პარტიის წარმომადგენლები ნამესტნიკთან, თანამედროვე აზრი № 52,
05.03.1917
154 ნოე ჟორდანია, ჩემი წარსული, „სარანგი“, თბილისი, 1990 წ.

118
აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი კო­მი­ტე­ტი,155 ამა­ვე დღეს შედ­გა მუ­შა­თა დე­პუ­ტა­ტე­ბის საბ­
ჭოს, ქა­ლა­ქის თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის დე­პუ­ტატ­თა და პო­ლი­ტი­კურ პარ­ტი­ა­თა
წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის კრე­ბა, სა­დაც ჩა­მო­ყა­ლიბ­და გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლი ორ­გა­ნო
– აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი კო­მი­ტე­ტი, რო­მელ­საც ად­გი­ლობ­რი­ვი მარ­თვა-­გამ­გე­ო­
ბა უნ­და გა­ნე­ხორ­ცი­ე­ლე­ბი­ნა.156 მან თა­ვი კავ­კა­სი­ის დრო­ე­ბით მმარ­თვე­ლად
გა­მო­აცხ­ა­და და მი­მარ­თა დრო­ებ­ ით მთავ­რო­ბას, იგი ეც­ნო უფ­ლე­ბა­მო­სი­
ლად ად­გი­ლობ­რივ საქ­მე­ებ­ში. აღ­მას­კომ­მა აირ­ჩია სა­მი წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი
კო­მი­სა­რი, რომ­ლე­ბიც პა­რა­ლე­ლუ­რად თავ­მჯდო­მა­რე­ე­ბად ით­ვლე­ბოდ­ნენ:
ნოე ჟორ­და­ნი­ა, ალექ­სან­დრე ხა­ტი­სო­ვი და ოფი­ცე­რი პო­პო­ვი.157 მუ­შა­თა
საბ­ჭომ მა­ლე­ვე და­ამ­ყა­რა კავ­ში­რი და და­იწყო ზე­გავ­ლე­ნის მო­პო­ვე­ბა ტფი­
ლის­ში ორ­გა­ნი­ზე­ბულ ჯა­რის­კაც­თა საბ­ჭო­ზე, ამა­ვე დროს პარ­ტი­ე­ბის წარ­
მო­მად­გენ­ლებს და­ა­ვა­ლა, და­ეწყ­ოთ სოფ­ლად ემის­რე­ბის დაგ­ზავ­ნა ახა­ლი
დრო­ებ­ ი­თი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის ორ­გა­ნო­ე­ბის ჩა­მო­სა­ყა­ლი­ბებ­ლად.158 გან­სა­
კუთ­რე­ბუ­ლი ყუ­რადღ­ებ­ ა გა­მახ­ვილ­და აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს სოფ­
ლებ­ზე. გა­დაწყ­და სპე­ცი­ალ ­ უ­რი – „მოწინავე მუშებისაგან“ და­კომ­პლექ­ტე­ბუ­
ლი – ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ის შექ­მნა ამ მიზ­ნის გან­სა­ხორ­ცი­ე­ლებ­ლად.159
მი­უ­ხე­და­ვად სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის („მენშევიკების“ ფრთის)
კონ­სტრუქ­ცი­ულ ­ ი გან­წყო­ბი­სა160 დრო­ე­ბი­თი მთავ­რო­ბის მი­მართ, ამ უკა­ნას­
კნელ­მა არ ჩათ­ვა­ლა სა­ჭი­როდ, კავ­კა­სი­ა­ში უკ­ვე თვი­თორ­გა­ნი­ზე­ბულ ად­გი­
ლობ­რი­ვი დრო­ე­ბით მმარ­თვე­ლო­ბას დაყ­რდნო­ბო­და. მან კავ­კა­სი­ის გან­
სა­კუთ­რე­ბუ­ლი კო­მი­ტე­ტი – ე.წ. „ოზაკომი“ (Озаком – Особый Закавказский
Комитет) ჩა­მო­ა­ყა­ლი­ბა, ამი­ერ­კავ­კა­სი­ა­ში გავ­ლე­ნის მქო­ნე 4 პარ­ტი­ის – სო­
ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტე­ბის, მუ­სა­ვა­თის, დაშ­ნაკ­ცუ­ტი­უ­ნის და სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­დე­
რა­ლის­ტთა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის მიწ­ვე­ვით, სა­თა­ვე­ში კი კონ­სტი­ტუ­ცი­ურ­-
დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი პარ­ტი­ის წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი ვა­სილ ხარ­ლა­მო­ვი ჩა­უყ­ ე­ნა.
მომ­დევ­ნო თვე­ე­ბის კრი­ზი­სის ფონ­ზე „ოზაკომმა“ ფიქ­ტი­ურ ­ ი ორ­გა­ნოს სა­ხე
მი­ი­ღო, რო­მელ­საც და­მო­უ­კი­დებ­ლად არ ჰქონ­და რე­სურ­სი და ავ­ტო­რი­ტე­ტი
მმარ­თვე­ლო­ბის­თვის და იძუ­ლე­ბუ­ლი იყო, გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის აღ­სრუ­ლე­ბის­
თვის მუ­შა­თა და ჯა­რის­კაც­თა საბ­ჭოს აღ­მას­კო­მი­სათ­ვის მი­ე­მარ­თა,161 რო­მე­
ლიც ძა­ლა­უფ­ლე­ბის ფაქ­ტობ­რივ მფლო­ბე­ლად დარ­ჩა.
სოფ­ლად ად­გი­ლობ­რი­ვი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის დრო­ე­ბი­თი ორ­გა­ნო­ე­ბის
მოწყ­ო­ბა წა­რი­მარ­თა შემ­დე­გი პრინ­ცი­პით: მაზ­რე­ბი და­ი­ყო რა­ი­ო­ნე­ბად, სა­
დაც რამ­დე­ნი­მე სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბა ერ­თი­ან­დე­ბო­და. სა­რა­იო ­ ­ნო ყრი­
ლო­ბა­ზე მო­სახ­ლე­ო­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი – რწმუ­ნე­ბუ­ლე­ბი ირ­ჩევ­დნენ
რა­ი­ო­ნის საბ­ჭოს, ის, თა­ვის მხრივ, – აღ­მას­რუ­ლე­ბელ კო­მი­ტეტ­სა და კო­მი­

155 მუშათა დეპუტატების საბჭო, თანამედროვე აზრი № 53, 07.03.1917

156 ქალაქის აღმასრულებელი კომიტეტი, თანამედროვე აზრი № 53, 07.03.1917
157 ქალაქის აღმასრულებელ კომიტეტში, თანამედროვე აზრი № 55, 09.03.1917
158 მუშათა დეპუტატების საბჭოში, თანამედროვე აზრი № 56, 10.03.1917
159 მუშათა დეპუტატების საბჭოში, თანამედროვე აზრი № 59, 14.03.1917
160 სოც. დემოკრატების კრება, თანამედროვე აზრი № 59, 14.03.1917
161 ნოე ჟორდანია, ჩემი წარსული, „სარანგი“, თბილისი, 1990 წ.

119
სარს, სა­რა­ი­ო­ნო საბ­ჭოს წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი კი ერ­თად ირ­ჩევ­დნენ მაზ­რის
აღ­მას­კომ­სა და სა­მაზ­რო კო­მი­სარს.162 სა­მაზ­რო კო­მის­რე­ბის ხელ­ში მო­იყ­ ა­რა
თა­ვი დრო­ე­ბით­მა ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ულ­მა მარ­თვა-­გამ­გე­ო­ბამ, სა­სა­მარ­თლო
ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა კი დრო­ებ­ ით მო­სა­მარ­თლე­ებს გა­და­ე­ცათ, რომ­ლე­ბიც იუს­
ტი­ცი­ის მი­ნისტრს უნ­და და­ემ­ტკი­ცე­ბი­ნა სა­მაზ­რო კო­მის­რე­ბის წარ­დგე­ნით.163
ამა­ვე დროს და­იწყო მზა­დე­ბა გლეხ­თა დე­პუ­ტა­ტე­ბის ყრი­ლო­ბის ჩა­სა­ტა­
რებ­ლად; 20 მა­ისს ჩა­ტარ­და მუ­შა­თა და გლეხ­თა დე­ლე­გა­ტე­ბის164 ყრი­ლო­
ბა, რო­მელ­ზეც ვერ შეძ­ლეს დას­წრე­ბა კავ­კა­სი­ის ყვე­ლა მხა­რის წარ­მო­მად­
გენ­ლებ­მა და ამი­ტომ, უკ­ვე 19 ივ­ნი­სი­სათ­ვის, შე­სა­ბა­მი­სი სა­ორ­გა­ნი­ზა­ციო
მუ­შა­ო­ბის შემ­დეგ მე­ო­რედ ჩა­ტარ­და ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის გლეხ­თა სრუ­ლი ყრი­
ლო­ბა.165 ყრი­ლო­ბა ერთ კვი­რა­ზე მეტ ხანს გაგ­რძელ­და – მი­სი მთა­ვა­რი
გან­სა­ხილ­ვე­ლი სა­კითხ­ე­ბი იყო მი­წის რე­ფორ­მის სა­მო­მავ­ლო პრინ­ცი­პე­ბი,
ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის მოწყ­ო­ბა და ნა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი სა­კითხ­ის
გა­დაჭ­რა, რომ­ლე­ბიც აი­სა­ხა ყრი­ლო­ბის დრო­ე­ბი­თი მთავ­რო­ბი­სად­მი მი­მარ­
თვა­ში, სა­დაც ყრი­ლო­ბა მი­ე­სალ­მე­ბო­და დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის მოწ­ვე­ვის
გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბას და კრე­ბი­სა­გან მო­ითხ­ოვ­და ამ სა­კითხ­ე­ბის გა­დაწყ­ვე­ტის
წა­მო­ყე­ნე­ბას. ყრი­ლო­ბამ აირ­ჩია დე­პუ­ტა­ტე­ბი, რომ­ლე­ბიც შე­უ­ერ­თდნენ მუ­
შა­თა და ჯა­რის­კაც­თა დე­პუ­ტა­ტე­ბის საბ­ჭოს შე­მად­გენ­ლო­ბას, შე­ავ­სეს და
გარ­დაქ­მნეს ის მუ­შა­თა, ჯა­რის­კაც­თა და გლეხ­თა დე­პუ­ტა­ტე­ბის საბ­ჭოდ.166
მი­უ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ ყო­ფი­ლი იმ­პე­რი­ის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე ანარ­ქი­ის
დაწყ­ე­ბის, ეკო­ნო­მი­კუ­რი კრი­ზი­სის გამ­წვა­ვე­ბი­სა და პირ­ვე­ლი მსოფ­ლიო
ომი­დან უმ­ტკივ­ნე­უ­ლოდ გა­მო­თიშ­ვის სა­კითხ­ის ჩიხ­ში შეს­ვლას მო­ყო­ლი­ლი
მზარ­დი უკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბის თავ­მოყ­რა მძი­მე პერ­სპექ­ტი­ვებს უქად­და გარ­და­მა­
ვალ პე­რი­ოდ­ში მყოფ ქვე­ყა­ნას, დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის მოწ­ვე­ვის იმე­დე­ბი,
რო­მე­ლიც ყვე­ლა სა­ჭირ­ბო­რო­ტო სა­კითხს კონ­სენ­სუ­სით გა­დაწყ­ვეტ­და, ჯერ
კი­დევ კა­ლა­პოტ­ში აყე­ნებ­და პრო­ცესს. დრო­ებ­ ი­თი მთავ­რო­ბა და პო­ლი­ტი­
კუ­რი ძა­ლე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბი­თი ორ­გა­ნო­ე­ბი აგ­რძე­ლებ­დნენ მუ­შა­ო­ბას
ფუნ­და­მენ­ტუ­რი რე­ფორ­მე­ბი­სათ­ვის პირ­ვე­ლი ნა­ბი­ჯე­ბის გა­და­სად­გმე­ლად.
სა­სი­ცოცხ­ლოდ აუ­ცი­ლე­ბე­ლი რე­ფორ­მე­ბის სი­ა­ში, გან­სა­კუთ­რე­ბით კავ­
კა­სი­ა­ში, ერ­თ-ერთ მო­წი­ნა­ვე ად­გილ­ზე იდ­გა თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის სა­კითხ­ი.
„ბიუროკრატ მთავრობაძის“ მი­ერ ათ­წლე­უ­ლე­ბის მან­ძილ­ზე დაბ­ლო­კი­ლი
ერო­ბის სა­კითხ­ზე მუ­შა­ობ­ ა რე­ვო­ლუ­ცი­ის მო­ნა­პოვ­რის – სა­ყო­ველ­თაო არ­
ჩევ­ნე­ბის უფ­ლე­ბის, ერ­თა თვით­გა­მორ­კვე­ვის და დე­მოკ­რა­ტი­ის გა­რან­ტი­ე­
ბის ფონ­ზე, ერ­თი მხრივ, ეი­ფო­რი­ულ გან­წყო­ბას ქმნი­და,167 მაგ­რამ, ამა­ვე
დროს, წამ­ყვა­ნი პო­ლი­ტი­კუ­რი ძა­ლე­ბი აც­ნო­ბი­ე­რებ­დნენ, თუ რა სა­პა­სუ­

162 რევოლიუცია პროვინციაში, ერთობა № 61. 02.06.1917

163 ადგილობრივ დაწესებულებათა გარდაქმნა, ერთობა № 12. 29.03.1917
164 მუშათა და გლეხთა სიეზდი, ერთობა № 47. 16.05.1917
165 გლეხთა ყრილობა, ერთობა № 72. 14.06.1917
166 ვენე აღათიაშვილი, ამიერ კავკასიის გლეხთა დელეგატების სიეზდი, ერთობა
№ 83. 28.06.1917
167 ძველი ნაშთები, ერთობა № 37, 02.05.1917

120
ხის­მგებ­ლო იყო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის დო­ნე­ზე მა­თი გავ­ლე­ნის სა­არ­ჩევ­ნო
გზით ასახ­ვა168 და გა­ზაფ­ხუ­ლი­დან­ვე პო­ლი­ტი­კუ­რი ჭი­დი­ლის არე­ნად სა­ქა­
ლა­ქო არ­ჩევ­ნებ­სა და სა­მო­მავ­ლო სა­ერ ­ ო­ბო არ­ჩევ­ნებს მი­იჩ­ნევ­დნენ დიდ
რე­პე­ტი­ცი­ად დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის არ­ჩევ­ნე­ბი­სათ­ვის.
გა­ნახ­ლე­ბუ­ლი – თა­ვი­სუ­ფა­ლი და დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი ერო­ბის ჩა­მო­ყა­
ლი­ბე­ბის ინი­ცი­ა­ტი­ვის დაძ­ვრის პრო­ცე­სი „ოზაკომის“ სა­შუ­ა­ლე­ბით და­იწყ­ო:
1917 წლის 13 ივ­ნისს ნოე რა­მიშ­ვილ­მა „ოზაკომის“ სა­თათ­ბი­როს წა­რუდ­
გი­ნა მოხ­სე­ნე­ბა კავ­კა­სი­ა­ში ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის შე­სა­ხებ, რის შე­დე­გა­დაც
სა­თათ­ბი­რომ და­ად­გი­ნა, რომ კავ­კა­სი­ა­ში სა­ჭი­რო იყო რუ­სეთ­ში არ­ჩე­უ­ლი
ერო­ბის მო­დე­ლის შე­მო­ღე­ბა, რო­მე­ლიც „ოთხფორმულიანი“ (პირ­და­პი­რი,
სა­ყო­ველ­თა­ო, თა­ნას­წო­რი და ფა­რუ­ლი) კენ­ჭის­ყრით იქ­ნე­ბო­და არ­ჩე­უ­
ლი. ასე­ვე, აუ­ცი­ლებ­ლად ჩა­ით­ვა­ლა წვრი­ლი სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლის შე­მო­
ღე­ბაც.169 „ოზაკომის“ მი­მარ­თვის შემ­დეგ დრო­ებ­ ით­მა მთავ­რო­ბამ ში­ნა­გან
საქ­მე­თა მი­ნის­ტრის პი­რით მზად­ყოფ­ნა გა­მოთ­ქვა ერო­ბის რე­ფორ­მის და­უ­
ყოვ­ნებ­ლივ გან­ხორ­ცი­ელ ­ ე­ბის შე­სა­ხებ და აც­ნო­ბა, რომ და­იწყო მოქ­მე­დე­ბა
პრო­ექ­ტის შე­სა­მუ­შა­ვებ­ლად;170 ამი­სათ­ვის ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს­თან
ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბულ სპე­ცი­ა­ლუ­რად შექ­მნილ სა­გან­გე­ბო სა­თათ­ბი­როს სა­თა­ვე­
ში ჩა­უდ­გა ბო­რის ვე­სე­ლოვ­სკი და „ოზაკომის“ წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი მი­იწ­ვია
სა­თა­ნამ­შრომ­ლოდ.171 სა­თათ­ბი­რომ ამ ფორ­მა­ტი­სათ­ვის გა­მო­ყო კო­მი­სი­ა,
სა­დაც მი­იწ­ვი­ეს პო­ლი­ტი­კუ­რი, ნა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი და ად­გი­ლობ­რი­ვი ორ­გა­ნი­ზა­
ცი­ე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბიც. მა­თი უმე­ტე­სო­ბა პეტ­როგ­რად­ში იმ­ყო­ფე­ბო­და
სა­გან­გე­ბო თათ­ბირ­ზე დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის არ­ჩევ­ნე­ბის წე­სის შე­სა­მუ­შა­
ვებ­ლად. კო­მი­სი­ამ შე­მად­გენ­ლო­ბა­ში შე­იყ­ვა­ნა დარ­გის სპე­ცი­ა­ლის­ტე­ბიც. ივ­
ლის­-აგ­ვის­ტოს გან­მავ­ლო­ბა­ში სა­თათ­ბი­რომ და­ა­მუ­შა­ვა ერო­ბის ძი­რი­თა­დი
დე­ბუ­ლე­ბე­ბი, რო­მე­ლიც გან­სა­ხილ­ვე­ლად და ად­გი­ლობ­რი­ვი პი­რო­ბე­ბის მი­
ხედ­ვით გარ­და­საქ­მნე­ლად „ოზაკომს“ გად­მო­უგ­ზავ­ნა:
„...1. ად­გი­ლობ­რი­ვი ცხოვ­რე­ბის სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ხა­სი­ა­თის საქ­მე­ე­ბი
და მა­თი მარ­თვა-­გამ­გე­ობ­ ა ერო­ბა­თა ხელ­ში რჩე­ბა, რო­მე­ლიც ამ სფე­რო­ში
მოქ­მე­დობს და­მო­უ­კი­დებ­ლათ.
2. ერო­ბა­თა უფ­ლე­ბა და მო­ვა­ლე­ო­ბა გა­ნი­საზღ­ვრე­ბა იმ წე­სე­ბით, რომ­
ლის თა­ნახ­მად ში­და გუ­ბერ­ნი­ებ­ში არ­სე­ბუ­ლი ერო­ბა­ნი მოქ­მე­დე­ბენ.
3. ერო­ბა­თა კომ­პე­ტენ­ცია გა­ფარ­თო­ვე­ბუ­ლი იქ­ნე­ბა ად­გი­ლობ­რი­ვი პი­
რო­ბე­ბის მი­ხედ­ვით (მაგ. წყლის საქ­მე­თა გამ­გებ­ლო­ბა).
4. ერო­ბა იქ­ნე­ბა სა­გუ­ბერ­ნიო ან სა­ოლ­ქო, სა­მაზ­რო და სა­სოფ­ლო.
5. სა­გუ­ბერ­ნიო და სა­მაზ­რო ერო­ბა­ნი არ­სდე­ბი­ან ახალ ად­მი­ნის­ტრა­ტი­ულ
საზღ­ვრებ­ში (ი. სა­გან­გე­ბო აზ­რი ად­მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი გა­და­მიჯ­ვნის შე­სა­ხებ).
6. წვრილ სა­ე­რო­ბო ერ­თე­ულს სა­ფუძ­ვლათ და­ე­დე­ბა ერ­თი ეროვ­ნე­ბით
და­სახ­ლე­ბუ­ლი ოლ­ქი, რამ­დე­ნა­თაც ეს შე­საძ­ლე­ბე­ლი იქ­ნე­ბა. მცხოვ­რებ­თა

168 დემოკრატიული თვითმმართველობა, ერთობა № 14, 31.03.1917

169 ერობა კავკასიაში, ერთობა № 71, 13.06.1917
170 ერობა კავკასიაში, ერთობა № 83, 28.06.1917
171 ერობა კავკასიაში, ერთობა № 87, 04.07.1917

121
რიცხ­ვი უნ­და აღ­წევ­დეს 10-დან 15 ათა­სამ­დე. სა­სურ­ვე­ლია არ­სე­ბუ­ლი სოფ­
ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­თა არ და­ყო­ფა.
7. წვრილ სა­ერ ­ ო­ბო ერ­თე­უ­ლე­ბათ ტე­რი­ტო­რი­ის და­ნა­წი­ლე­ბა და აგ­
რეთ­ვე სხვა წი­ნას­წა­რი მუ­შა­ო­ბის მო­სამ­ზა­დებ­ლათ მაზ­რა­ში ერო­ბის შე­მო­
ღე­ბის შე­სა­ხებ – ყო­ველ მაზ­რა­ში სდგე­ბა სა­გან­გე­ბო კო­მი­სი­ა. სა­კითხ­ის სა­
ბო­ლოო გა­დაჭ­რა სა­სოფ­ლო ერო­ბა­თა შე­სა­ხებ ენ­დო­ბა სა­ე­რო­ბო კრე­ბებს.
8. ერო­ბის არ­ჩევ­ნე­ბი ხდე­ბა პრო­პორ­ცი­ო­ნა­ლუ­რი ხმის მი­ცე­მის სის­ტე­
მით, ხმის მი­ცე­მა უნ­და მოხ­დეს წე­რი­ლო­ბით. ამ წე­სით­ვე ხდე­ბა არ­ჩევ­ნე­ბი
სა­სოფ­ლო ერო­ბი­სა. იმ ად­გი­ლებ­ში, სა­დაც მომ­თა­ბა­რე ხალ­ხი ცხოვ­რობს,
არ­ჩევ­ნე­ბი ხდე­ბა იმ ალა­გას, სა­დაც ეს ხალ­ხი არ­ჩევ­ნე­ბის დროს იქ­ნე­ბა და­
ბი­ნა­ვე­ბუ­ლი.
9. რა­თა ერო­ბის აღ­მას­რუ­ლე­ბელ ორ­გა­ნო­ში უზ­რუნ­ველ ყო­ფი­ლი იქ­ნას
სხვა­დას­ხვა სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი, პო­ლი­ტი­კუ­რი თუ ეროვ­ნუ­ლი ჯგუ­ფე­ბის წარ­
მო­მად­გენ­ლო­ბა, და­საშ­ვე­ბია უმ­ცი­რე­სო­ბის სურ­ვი­ლის თა­ნახ­მად, პრო­პორ­
ცი­ო­ნა­ლუ­რი წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბა, უკე­თუ ეს უმ­ცი­რე­სო­ბა ხუთ კაც­ზე ნაკ­ლე­ბი
არ არის.
10. იმი­ერ კავ­კა­სი­ის ყვე­ლა სა­გუ­ბერ­ნიო ქა­ლა­ქე­ბი გა­მო­ყო­ფილ იქ­ნან
და­მო­უ­კი­დე­ბელ სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლე­ბათ, რო­მელ­თაც მი­ენ­ ი­ჭე­ბა სა­მაზ­რო
ერო­ბა­თა უფ­ლე­ბა­ნი. ყვე­ლა სა­მაზ­რო ქა­ლა­ქე­ბი და აგ­რეთ­ვე მაზ­რა­ში მდე­
ბა­რე ქა­ლა­ქე­ბი, თუნ­დაც ამ უკა­ნას­კნე­ლებ­ში დიდ­-ძა­ლი მცხოვ­რებ­ნი ცხოვ­
რობ­დენ, სა­მაზ­რო ერ­თე­უ­ლე­ბათ არ გა­მო­იყ­ ო­ფი­ან, ვი­ნა­იდ ­ ან ასე­თი საშ­
ვა­ლე­ბით შე­საძ­ლოა ქა­ლაქ­თა და მაზ­რის მცხოვ­რებ­თა შო­რის არ­სე­ბუ­ლი
ეკო­ნო­მი­ურ ­ ი და სა­მე­ურ­ნეო კავ­ში­რი და­ირ­ღვეს.
11. ბა­ქოს სამ­რეწ­ვე­ლო რა­ი­ონ­ ი და­მო­უ­კი­დე­ბელ სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლად
არ გა­მო­იყ­ ო­ფა და არც შე­იძ­ლე­ბა ქა­ლაქ ბა­ქოს შე­უ­ერ­თდენ ეს რა­იო ­ ­ნე­ბი,
ვი­ნა­იდ
­ ან, ასეთ შემ­თხვე­ვა­ში კითხ­ვა და­ის­მე­ბო­და ამ რა­იო ­ ნ­ში სა­ქა­ლა­ქო
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის შე­მო­ღე­ბის შე­სა­ხებ, რა­იც ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის საქ­მეს
გა­ა­ჭი­ა­ნუ­რებ­და. ამას­თან, მუდ­მი­ვი მიჯ­ნის უქონ­ლო­ბა სა­წარ­მო­ვო რა­ი­ო­ნე­ბი­
სა და მაზ­რი­სა­გან და მაზ­რის ფი­ნან­სი­უ­რი ხელ­მოკ­ლე­ო­ბა სა­წარ­მო­ვო რა­ი­
ო­ნე­ბის გა­მოკ­ლე­ბით, გვი­კარ­ნა­ხებს სა­წარ­მო­ვო რა­იო ­ ­ნე­ბის და­მო­უ­კი­დე­ბელ
სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლე­ბათ არ გა­მო­ყოფ­ვას...“ 172

კო­მი­სი­ის მუ­შა­ობ­ ი­სას ახა­ლი სიმ­წვა­ვით იფეთ­ქა მე­სა­მე სა­ე­რო­ბო თათ­

ბი­რის ნა­ან­დერ­ძევ­მა „გადამიჯვნის“ სა­კითხ­მა: სომ­ხურ­მა პო­ლი­ტი­კურ­მა
და სა­ზო­გა­დო­ებ­რივ­მა წარ­მო­მად­გენ­ლებ­მა კა­ტე­გო­რი­უ­ლად მო­ითხ­ო­ვეს
ერო­ბის შე­მო­ღე­ბამ­დე ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი საზღ­ვრე­ბის შეც­ვლა – სა­ე­რო­
ბო არ­ჩევ­ნე­ბის პრინ­ცი­პის ცვლი­ლე­ბამ მათ პო­ზი­ცი­ას დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლო­ბის
ელე­მენ­ტი მო­ა­ცი­ლა და აშ­კა­რად გა­ა­შიშ­ვლა ნა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი ან­ტა­გო­ნიზ­მი
– რო­გორც არ­სე­ბუ­ლი ფაქ­ტი ამი­ერ­კავ­კა­სი­ა­ში. კერ­ძოდ, სომ­ხუ­რი წარ­მო­
მად­გენ­ლო­ბა მო­ითხ­ოვ­და, გა­და­მიჯ­ნუ­ლი­ყო ერევ­ნის და ელი­სა­ვე­ტო­პო­ლის
გუ­ბერ­ნი­ე­ბი, სა­დაც ცალ­-ცალ­კე სომ­ხუ­რი მო­სახ­ლე­ო­ბა უმ­ცი­რე­სო­ბა­ში იყო
აზერ­ბა­ი­ჯა­ნულ­თან შე­და­რე­ბით, ხო­ლო საზღ­ვრე­ბის შეც­ვლის შემ­თხვე­ვა­ში

172 ამიერ-კავკასიის ერობა, ერთობა № 148, 17.09.1917

122
და, ასე­ვე, ყარ­სის გუ­ბერ­ნი­ი­დან სომ­ხუ­რი მო­სახ­ლე­ო­ბით დო­მი­ნი­რე­ბუ­ლი
რამ­დე­ნი­მე მაზ­რის ერევ­ნის გუ­ბერ­ნი­ა­ზე მი­მა­ტე­ბით, ასე­ვე ტფი­ლი­სის გუ­
ბერ­ნი­ის ახალ­ქა­ლა­ქი­სა და ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რე­ბის და­მა­ტე­ბით იქ­მნე­ბო­და
ორი ახა­ლი გუ­ბერ­ნია – ერევ­ნი­სა და გან­ძა­კის, სა­დაც უმ­რავ­ლე­სო­ბას სომ­
ხუ­რი მო­სახ­ლე­ო­ბა წარ­მო­ად­გენ­და. შე­სა­ბა­მი­სად, ამ პრო­ექ­ტით სამ­ხრეთ
კავ­კა­სი­ის სა­მი მთა­ვა­რი ერი მეტ­-ნაკ­ლე­ბად ისაზღ­ვრე­ბო­და კომ­პაქ­ტუ­რი
გან­სახ­ლე­ბის მი­ხედ­ვით: ქარ­თვე­ლე­ბით დო­მი­ნი­რე­ბუ­ლი რჩე­ბო­და ტფი­ლი­
სის გუ­ბერ­ნია ორი მაზ­რის გა­მოკ­ლე­ბით და ზა­ქა­თა­ლის ოლ­ქით, ქუ­თა­ი­სის
გუ­ბერ­ნი­ა, ბა­თო­მის ოლ­ქით და ყარ­სის გუ­ბერ­ნი­ის ორი „ნაშთი“ მაზ­რით,
ხო­ლო სამ­ხრეთ აღ­მო­სავ­ლე­თით კი ელი­სა­ვე­ტო­პო­ლის გუ­ბერ­ნი­ის ნაშ­თი
და ბა­ქოს გუ­ბერ­ნი­ა, სა­დაც აზერ­ბა­ი­ჯა­ნუ­ლი მო­სახ­ლე­ო­ბა იყო უმ­რავ­ლე­
სო­ბა­ში.173 დი­დი კა­მა­თის მი­უ­ხე­და­ვად გა­და­მიჯ­ვნის ეს პრო­ექ­ტი სა­თათ­ბი­
როს მცი­რე კო­მი­სი­ამ ასე­ვე მი­ი­ღო და „ოზაკომს“ გა­და­უგ­ზავ­ნა გან­სა­ხილ­
ვე­ლად.174
გა­და­მიჯ­ვნის სა­წი­ნა­აღ­მდე­გო არ­გუ­მენ­ტე­ბი დი­დად პრინ­ცი­პუ­ლი არ
იყო. იგი გა­მომ­დი­ნა­რე­ობ­და ნა­ცი­ო­ნა­ლის­ტუ­რი ხედ­ვი­დან, რომ­ლის­თვი­საც
მი­უ­ღე­ბე­ლი იყო ახა­ლი ხე­ლოვ­ნუ­რი საზღ­ვრე­ბის შექ­მნა მხო­ლოდ ერ­თი
სუ­ბი­ექ­ტის სა­სარ­გებ­ლოდ. ერო­ბის რე­ფორ­მის პრო­ცეს­ში ჩარ­თულ მხა­რე­
თა უმე­ტე­სო­ბა აც­ნო­ბი­ე­რებ­და, რომ ხან­გრძლი­ვი დის­კუ­სი­ის გაგ­რძე­ლე­ბა
გა­და­მიჯ­ვნის სა­კითხ­ზე პრო­ცე­სის პა­რა­ლი­ზე­ბას გა­მო­იწ­ვევ­და.175 გა­და­მიჯ­
ვნის წი­ნა­აღ­მდეგ ორი ძი­რი­თა­დი კონ­ტრარ­გუ­მენ­ტი გა­მო­ით­ქვა: პირ­ველ
რიგ­ში, ეჭ­ვის ქვეშ დად­გა სტა­ტის­ტი­კუ­რი მო­ნა­ცე­მე­ბი176 რო­მე­ლიც გუ­ბერ­
ნი­ებ­ ის მო­სახ­ლე­ო­ბას აღ­წერ­და, რად­გან პირ­ვე­ლი მსოფ­ლიო ომის გა­მო
ცვლი­ლე­ბე­ბი აშ­კა­რა იყო, ასე­ვე ცა­რიზ­მის ნა­ცი­ონ­ ა­ლუ­რი პო­ლი­ტი­კის გა­მო
ეროვ­ნე­ბა­თა და­ხა­სი­ა­თე­ბა სპე­ცი­ფი­კუ­რად ხდე­ბო­და და მე­ო­რე – საზღ­ვრე­
ბის დად­გე­ნა და გამ­ჯვნა ძა­ლი­ან რთუ­ლი და საფ­რთხი­ლო საქ­მე იყო და
აუ­ცი­ლებ­ლად ად­გი­ლობ­რი­ვი მო­სახ­ლე­ობ­ ის მჭიდ­რო მო­ნა­წი­ლე­ობ­ ას მო­
ითხ­ოვ­და და არა საქ­მის „პეტროგრადის კაბინეტებში გადაწყვეტას“, რი­სი
მო­ხერ­ხე­ბაც სწო­რედ რომ ერო­ბის გა­რე­შე რთუ­ლი ჩან­და.177
„ოზაკომმა“ გა­ით­ვა­ლის­წი­ნა აღ­ნიშ­ნუ­ლი არ­გუ­მენ­ტე­ბი და მტკივ­ნე­
უ­ლი კომ­პრო­მი­სის გა­მო­ნახ­ვას შე­ე­ცა­და; 14-15 ოქ­ტომ­ბერს ტფი­ლის­ში
„ოზაკომის“ წევ­რის, აკა­კი ჩხენ­კე­ლის ინი­ცი­ა­ტი­ვით და თავ­მჯდო­მა­რე­ო­ბით
გა­ი­მარ­თა სა­ე­რო­ბო თათ­ბი­რი, სა­დაც დე­ბუ­ლე­ბის რამ­დე­ნი­მე პრო­ექ­ტი გა­
ნი­ხი­ლეს. რო­გორც მო­სა­ლოდ­ნე­ლი იყო, ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის ერ­თა წარ­მო­მად­
გენ­ლებს შო­რის კონ­სენ­სუ­სი ვერ შედ­გა. უმ­რავ­ლე­სო­ბამ მო­ი­წო­ნა ნოე რა­
მიშ­ვი­ლის პრო­ექ­ტი და და­ამ­ტკი­ცა შე­სა­ბა­მი­სი რე­ზო­ლუ­ცი­ა:

173 საგუბერნიო და სამაზრო გადამიჯვნის შესახებ ამიერ-კავკასიაში, ერთობა № 120,

11.08.1917
174 ამიერ-კავკასიის ერობა, ერთობა № 148, 17.09.1917
175 გ.ვ. (გრიგოლ ვეშაპელი), კავკასიის გადამიჯვნა და ერობა, საქართველო № 205,
19(2).09.1917
176 ამიერ-კავკასიის ერობა, ერთობა № 148, 17.09.1917
177 ამიერ-კავკასიის ერობა, ერთობა № 169, 13.10.1917

123
 1. დრო­ე­ბი­თი მთავ­რო­ბის დეკ­რე­ტით მთელ ამი­ერ­კავ­კა­სი­ა­ზე და­უ­ყოვ­
ნებ­ლივ უნ­და გავ­რცელ­დეს ერო­ბის სა­ერ­თო დე­ბუ­ლე­ბა­ნი (მომ­ხრე
– 32, წი­ნა­აღ­მდე­გი – 2, თა­ვი შე­იკ­ ა­ვა – 4)
2. ამა­ვე დეკ­რე­ტით და­ე­ვა­ლოს ამი­ერ კავ­კა­სი­ის სა­გან­გე­ბო კო­მი­ტეტს,
და­უყ­ ოვ­ნებ­ლივ შე­მო­ი­ღოს ერო­ბა იმ გუ­ბერ­ნი­ებ­სა და ოლ­ქებ­ში, სა­
დაც სა­ჭი­რო არ არის ად­მინის­ტრა­ტი­ულ ­ ი გა­და­მიჯ­ვნა (მომ­ხრე – 30,
თა­ვი შე­ი­კა­ვა – 9)
3. დეკ­რეტ­ში უნ­და იყოს აღ­ნიშ­ნუ­ლი, რომ სა­დაო გუ­ბერ­ნი­ებ­სა და ოლ­
ქებ­ში ერო­ბის შე­მო­სა­ღე­ბათ სა­ჭი­როა წი­ნას­წა­რი ად­მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი
გა­და­მიჯ­ვნა; სა­დაო გუ­ბერ­ნი­ე­ბათ და მაზ­რე­ბათ ით­ვლე­ბა: ერევ­ნის
გუ­ბერ­ნია სავ­სე­ბით, გან­ჯის გუ­ბერ­ნია არე­ში­სა და ნუ­ხის მაზ­რე­ბის
გა­მოკ­ლე­ბით, ყარ­სის ოლ­ქი­დან მხო­ლოდ ყარ­სი­სა და ყა­გიზ­მა­ნის
რა­ი­ო­ნე­ბი (округъ), თფი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­ი­დან ბორ­ჩა­ლოს და ახალ
ქა­ლა­ქის მაზ­რე­ბი (მომ­ხრე – 32, წი­ნა­აღ­მდე­გი – 2)
4. და­მა­ტე­ბა (კო­ტე აფ­ხა­ზის ინი­ცი­ა­ტი­ვით. მომ­ხრე – 36, წი­ნა­აღ­მდე­გი
– 5): იმა­ვე დეკ­რე­ტით და­ე­ვა­ლოს ამი­ერ­-კავ­კა­სი­ის სა­გან­გე­ბო კო­მი­
ტეტს, ად­მი­ნის­ტრა­ტი­ულ გა­და­მიჯ­ვნის შე­სა­ხებ დეკ­რე­ტის გა­მო­ცე­მის
შემ­დეგ ერ­თი თვის გან­მავ­ლო­ბა­ში გა­დას­ჭრას სა­დაო ოლ­ქებ­ში ად­
მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი გა­და­მიჯ­ვნის სა­კითხი და შე­მო­ი­ღოს ამ ოლ­ქებ­ში
ერო­ბა.
მთლი­ან­ ად რე­ზო­ლუ­ცია 27 ხმით 9-ის წი­ნა­აღ­მდეგ მი­იღ ­ ეს. დაშ­ნაკ­ცუ­ტი­
უ­ნის წარ­მო­მად­გენ­ლებ­მა თა­ვი­ან­თი პრო­ექ­ტის წა­მო­ყე­ნე­ბის შემ­დეგ, რო­დე­
საც მან ვერ მო­ი­პო­ვა მხარ­და­ჭე­რა, თათ­ბი­რი დე­მონ­სტრა­ცი­ულ ­ ად და­ტო­ვეს.
თათ­ბირ­მა გა­დაწყ­ვი­ტა, ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი გა­და­მიჯ­ვნი­სათ­ვის ჩა­მო­ეყ­ ა­ლი­­
ბე­ბი­ნა კო­მი­სი­ა, სა­დაც სა­მი­ვე ერის პარ­ტი­ე­ბის მი­ერ დე­ლე­გი­რე­ბუ­ლი ხუთ­-
ხუ­თი წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი შე­ვი­დო­და.178
„ოზაკომმა“ ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს აც­ნო­ბა გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა,
რა­ზეც მის­გან თან­ხმო­ბა მი­ი­ღო.179
თათ­ბი­რის გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბამ კი­დევ უფ­რო გა­აღ­რმა­ვა ნა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი
ან­ტა­გო­ნიზ­მი და და­ძა­ბუ­ლო­ბა ერ­თა შო­რის. პრე­სა­ში მწვა­ვე დის­კუ­სი­ის პა­
რა­ლე­ლუ­რად180 აშ­კა­რა გახ­და, რომ გა­და­მიჯ­ვნის კო­მი­სი­აც ქა­ღალ­დზე­ვე
და­ას­რუ­ლებ­და არ­სე­ბო­ბას, რად­გან პრო­ცე­სით უკ­მა­ყო­ფი­ლო სომ­ხურ­მა
მხა­რემ სცა­და, და­ებ­ლო­კა კო­მი­ი­სის წევ­რო­ბის ქარ­თვე­ლი კან­დი­და­ტე­ბი
ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ი­დან, რა­მაც მდგო­მა­რე­ობ­ ა უა­რე­სად და­
ამ­ძი­მა.
ამ პე­რი­პე­ტი­ებ­ ის კვალ­დაკ­ვალ, ტრან­სფორ­მა­ცი­ას გა­ნიც­დი­და წამ­ყვა­ნი
– სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის ტაქ­ტი­კაც, რო­მე­ლიც მუ­დამ კომ­პრო­
მი­სის ძი­ე­ბა­ში იყო და მე-20 სა­უ­კუ­ნის და­საწყ­ი­სი­დან­ვე აც­ნო­ბი­ე­რებ­და, თუ

178 ერობა ამიერ კავკასიაში, ერთობა № 172, 17.10.1917

179 ერობა კავკასიაში, პეტროგრადი. ერთობა № 170, 14.10.1917
180 ა. ერზინკიანი, ერობის საკითხი და დაშნაკცაკანები, ერთობა № 181, 27.11.1917 –
№ 185, 01.11.1917

124
რამ­დე­ნად შე­უქ­ცე­ვა­დი იყო და რა მძი­მე რე­ა­ლო­ბას შექ­მნი­და ამი­ერ­კავ­კა­
სი­ა­ში ნა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი ან­ტა­გო­ნიზ­მის გაძ­ლი­ე­რე­ბა. თე­ბერ­ვლის რე­ვო­ლუ­ცი­ის
მომ­დევ­ნო უახ­ლო­ეს დღე­ებ­ში სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რატ­თა ლი­დერს, ნოე ჟორ­
და­ნი­ას კავ­კა­სი­ის სა­მო­მავ­ლო ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი და ეროვ­ნუ­ლი მოწყ­ო­
ბის სა­კუ­თა­რი პრო­ექ­ტი ჰქონ­და, სა­დაც გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბუ­ლი იყო სა­მი ერის
მი­ერ თა­ნაბ­რად ათ­ვი­სე­ბუ­ლი სივ­რცე­ე­ბის პრობ­ლე­მა და დი­დი ქა­ლა­ქე­ბი­
სა, რო­მელ­თაც ცალ­კე, თა­ვი­სუ­ფალ ერ­თე­უ­ლე­ბად გა­ნი­ხი­ლავ­და.181 მი­უ­
ხე­და­ვად პარ­ტი­ის შიგ­ნით დის­კუ­სი­ის დროს ამ პრო­ექ­ტის უარ­ყო­ფი­სა, ნოე
ჟორ­და­ნი­ამ ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის მუ­შა­თა და გლეხ­თა დე­ლე­გა­ტე­ბის მა­ი­სის ყრი­
ლო­ბა­ზე პრო­ექ­ტის გა­და­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი ვერ­სია წა­ი­კითხა მოხ­სე­ნე­ბის სა­ხით,
რო­მელ­შიც შემ­დე­გი მო­საზ­რე­ბა იყო გა­მოკ­ვე­თი­ლი: რე­ვო­ლუ­ცი­ის წამ­ყვა­
ნი ძა­ლი­სათ­ვის – მუ­შე­ბი, გლე­ხე­ბი­სა და პრო­ლე­ტა­რი­ა­ტი­სათ­ვის სა­სი­ცოცხ­
ლოდ აუ­ცი­ლე­ბე­ლი იყო ეროვ­ნუ­ლი კულ­ტუ­რის გან­ვი­თა­რე­ბა, და სა­კუ­თარ
ენა­სა და წეს­-ჩვე­უ­ლე­ბებ­ზე და­ფუძ­ნე­ბა, რის­თვი­საც ფარ­თო ად­გი­ლობ­რი­
ვი თვით­მმარ­ვე­ლო­ბა იყო აუ­ცი­ლე­ბე­ლი. მი­სი აზ­რით, რად­გან ამი­ერ­კავ­
კა­სი­აშ­ ი სა­მი ერი იყო დო­მი­ნან­ტი – ქარ­თვე­ლე­ბი, სომ­ხე­ბი და „თათრები“
(აზერბაიჯანელები), უნ­და შექ­მნი­ლი­ყო სა­მი ეროვ­ნუ­ლი (ე­როვ­ნულ­-ტე­რი­
ტო­რი­უ­ლი) თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა, ხო­ლო იმ ზო­ნებ­ში, სა­დაც ეს ერე­ბი შე­
რე­უ­ლი იყ­ვნენ, შე­სა­ბა­მი­სად შე­რე­უ­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა „ეროვნული
კულ­ტუ­რუ­ლი კავ­ში­რე­ბი“ უნ­და ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­ლი­ყო. ეროვ­ნუ­ლი თვით­
მმარ­თვე­ლო­ბე­ბის კომ­პე­ტენ­ცია კი ცენ­ტრა­ლუ­რი მთავ­რო­ბის გა­დაწყ­ვე­
ტი­ლე­ბე­ბის ად­გილ­ზე გან­ხორ­ცი­ელ ­ ე­ბა და ად­გი­ლობ­რი­ვი კულ­ტუ­რუ­ლი,
სა­მე­ურ­ნე­ო, ვაჭ­რო­ბა-­მრეწ­ვე­ლო­ბის, სა­სა­მარ­თლოს და ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის
გაძღ­ო­ლა იქ­ნე­ბო­და.182
სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის ეს სიფ­რთხი­ლე და სა­კითხ­ი­სად­მი
არა­ერ­თგვა­რო­ვა­ნი და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა გა­მო­ხა­ტუ­ლი იყო პარ­ტი­ის სა­არ­ჩევ­
ნო პლატ­ფორ­მა­შიც (რუ­სე­თის დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის­თვის); ასე­ვე ერ­თი­ა­ნი,
პარ­ტი­ის ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ის დო­კუ­მენ­ტებ­შიც ეროვ­ნუ­ლი სა­კითხი
საკ­მა­ოდ ფრთხი­ლად გა­ნი­ხი­ლე­ბო­და; არ იყო წარ­მოდ­გე­ნი­ლი ეროვ­ნუ­
ლი სა­კითხ­ის გა­დაწყ­ვე­ტის კონ­კრე­ტუ­ლი ფორ­მუ­ლა და მხო­ლოდ ერ­თა
თვით­გა­მორ­კვე­ვის უფ­ლე­ბას და ფარ­თო ად­გი­ლობ­რივ თვით­მმარ­თვე­ლო­
ბას უჭერ­და მხარს. თუმ­ცა ასე­ვე ხაზ­გას­მუ­ლი იყო ნა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი ან­ტა­გო­
ნიზ­მის პრობ­ლე­მა და რუ­სე­თის სა­ხელ­მწი­ფოს ერ­თი­ა­ნო­ბის შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბის
სურ­ვი­ლი.183 ამა­ვე დროს სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პრე­სა კიცხ­ავ­და დრო­ე­
ბით მთავ­რო­ბას,184 რომ­ლის ხის­ტმა და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბამ ფი­ნე­თის სე­იმ­ ის და
უკ­რა­ინ­ ის რა­დის მი­მართ მდგო­მა­რე­ო­ბა უფ­რო გა­არ­თუ­ლა.

181 ვასო წულაძე, მოგონებანი, კავკასიონი XIII, პარიზი, 1968 წ.

182 ეროვნული საკითხი, ერთობა № 70, 13.06.1917
183 დამფუძნებელ კრების საარჩევნო პლატფორმა (რ.ს.დ.მ.პ. საორგანიზაციო
კომიტეტის მიერ შემუშავებული), ერთობა № 154, 24.09.1917, № 155, 26.09.1917.
რუსეთის სოციალ-დემოკრატიულ მუშათა პარტიის ამიერ-კავკასიის ორგანიზაციათა
საოლქო კომიტეტის საარჩევნო პლატფორმა, ერთობა № 117, 22.10.1917.
184 დროებითი მთავრობა და დამორჩილებული ერები, ერთობა № 118, 09.08.1917

125
 ეროვ­ნუ­ლი სა­კითხ­ის ხედ­ვა­ში ტრან­სფორ­მა­ცი­ის ერ­თ-ერ­თი გა­მო­ხა­ტუ­
ლე­ბა სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის ჩარ­თუ­ლო­ბა იყო აპ­რილ­ში და­არ­
სე­ბულ სა­ქარ­თვე­ლოს ინ­ტერ­პარ­ტი­ულ საბ­ჭო­ში, რო­მე­ლიც ქარ­თუ­ლი პარ­
ტი­ე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბით, სა­კო­ორ­დი­ნა­ციო ორ­გა­ნოს წარ­მო­ად­გენ­და
სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რატ­თა საგ­რძნო­ბი უმ­რავ­ლე­სო­ბით. რუ­სე­თის პო­ლი­ტი­კურ
ცენ­ტრში გან­ვი­თა­რე­ბულ­მა მოვ­ლე­ნებ­მა სექ­ტემ­ბრი­დან ინ­ტერ­პარ­ტი­ულ
საბ­ჭოს და­ნიშ­ნუ­ლე­ბა და ავ­ტო­რი­ტე­ტი გა­უმ­ყა­რა.
1917 წლის 25 ოქ­ტომ­ბრის (7 ნო­ემ­ბრის) ბოლ­შე­ვი­კუ­რი გა­დატ­რი­ა­ლე­
ბის შემ­დეგ ვი­თა­რე­ბა რა­დი­კა­ლუ­რად შე­იც­ვა­ლა და ყვე­ლა კომ­პრო­მი­სუ­ლი
გა­დაწყ­ვე­ტის გზა უკი­დუ­რე­სად შე­იზღ­უ­და. გაქ­რა გა­ნახ­ლე­ბუ­ლი ერ­თი­ა­ნი სა­
ხელ­მწი­ფოს რწმე­ნა, უკა­ნას­კნე­ლი იმე­დე­ბი რუ­სე­თის დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის
ამა­რა დარ­ჩა, მსოფ­ლიო ომის ფრონ­ტებ­ზე მა­სობ­რი­ვი დე­ზერ­ტი­რო­ბის გა­
მო ფრონ­ტი გა­ირ­ღვა და ში­და პრობ­ლე­მე­ბის და­მა­ტე­ბით სა­გა­რეო ინ­ტერ­
ვენ­ცი­ის საფ­რთხე რე­ა­ლუ­რი გახ­და.
11 ნო­ემ­ბერს, ტფი­ლის­ში, ევ­გე­ნი გე­გეჭ­კო­რის თავ­მჯდო­მა­რე­ო­ბით შედ­გა
თათ­ბი­რი – რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბის, პო­ლი­ტი­კუ­რი პარ­ტი­ე­ბის, ამი­
ერ­კავ­კა­სი­ის ერ­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის, სამ­ხედ­რო მა­ღალ­ჩი­ნოს­ნე­ბის და
უცხო სა­ხელ­მწი­ფო­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის დას­წრე­ბით, რო­მელ­საც უნ­და
ემ­სჯე­ლა კავ­კა­სი­ის მმარ­თვე­ლო­ბის მოწყ­ო­ბის სა­კითხ­ზე.185 კა­მა­თის შემ­დეგ
თათ­ბირ­მა გა­დაწყ­ვი­ტა, არ ეც­ნო ბოლ­შე­ვი­კუ­რი გა­დატ­რი­ა­ლე­ბის გზით შედ­
გე­ნი­ლი საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა და კავ­კა­სი­იდ ­ ან არ­ჩე­უ­ლი დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი
კრე­ბის დე­პუ­ტატ­თა შე­მად­გენ­ლო­ბით მო­ეწყო ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის დრო­ე­ბი­თი
მთავ­რო­ბა. 15 ნო­ემ­ბრი­დან ამოქ­მედ­და „ამიერკავკასიის კომისარიატი“,
რო­მელ­მაც მზა­დე­ბა და­იწყო ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის სე­ი­მის მო­საწ­ვე­ვად. პა­რა­ლე­
ლუ­რად კო­მი­სა­რი­ატ­მა მაზ­რებ­ში უც­ვლე­ლად და­ტო­ვა უკ­ვე ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­
ლი დრო­ე­ბი­თი მმარ­თვე­ლო­ბის სის­ტე­მა, სა­მაზ­რო კო­მის­რე­ბის და კო­მი­ტე­
ტე­ბის სა­ხით.186
22 ნო­ემ­ბერს, ტფი­ლის­ში და­იწყო საქარ­თვე­ლოს ეროვ­ნუ­ლი ყრი­ლო­
ბა, სა­დაც დე­ლე­გა­ტე­ბად მიწ­ვე­ულ­ ი იყ­ვნენ მუ­შა­თა, ჯა­რის­კაც­თა და გლეხ­თა
დე­პუ­ტა­ტე­ბის საბ­ჭოს წევ­რე­ბი, ქა­ლა­ქე­ბის საბ­ჭო­ე­ბის წევ­რე­ბი, პო­ლი­ტი­კურ
პარ­ტი­ა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი, სა­თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო საკ­რე­ბუ­ლოს წევ­რე­ბი, სა­
მაზ­რო კო­მი­ტე­ტე­ბის წევ­რე­ბი, სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბის დე­ლე­გა­
ტე­ბი, ერ­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი და ა. შ. ეროვ­ნულ­მა საბ­ჭომ დეკ­ლა­რა­ცი­ის
სა­ხით კვლავ ერ­თი­ან რუ­სეთ­ზე ორი­ენ­ტა­ცია აღი­ა­რა, თუმ­ცა აღ­ნიშ­ნა, რომ
დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის დე­პუ­ტა­ტე­ბი­სათ­ვის პროგ­რა­მად სა­ქარ­თვე­ლოს
სრულ თვით­მმარ­თვე­ლო­ბას ითხ­ოვ­და, სა­კუ­თა­რი სა­კა­ნონ­მდებ­ლო კრე­ბით.
ყრი­ლო­ბა სა­ჭი­როდ ცნობ­და გა­და­მიჯ­ვნას ურ­თი­ერ­თთან­ხმო­ბის ნი­ა­დაგ­ზე
და უმ­ცი­რე­სო­ბე­ბის დაც­ვის გა­რან­ტი­ებს, ასე­ვე აცხ­ა­დებ­და, რომ რუ­სე­თის
დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის დაბ­რკო­ლე­ბის შემ­თხვე­ვა­ში უფ­ლე­ბას იტო­ვებ­და,

185 თათბირი ამიერ კავკასიაში მმართველობის მოწყობის შესახებ, № 195, 12.11.1917

186 ამიერ კავკასიის ადგილობრივ მთავრობის ორგანიზაცია, საქართველო № 224,
12(25).11.1917, № 225, 13(26).11.1917

126
მო­ეწ­ვია კავ­კა­სი­ის ან ცალ­კე ერე­ბის დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბა, მა­ნამ­დე კი
ეროვ­ნუ­ლი სა­კითხ­ის დაც­ვი­სათ­ვის ეროვ­ნულ საბ­ჭოს და­ა­კომ­პლექ­ტებ­და.187
ეროვ­ნულ საბ­ჭო­ში სა­ე­რო­ბო სექ­ცი­აც ჩა­მო­ყა­ლიბ­და.
პა­რა­ლე­ლუ­რად, ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის კო­მი­სა­რი­ატ­მა 27 ნო­ემ­ბერს გა­მოს­ცა
დეკ­რე­ტი ამი­ერ­კავ­კა­სი­აშ­ ი ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის შე­სა­ხებ:
„1) სა­ე­რო­ბო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის შე­მო­ღე­ბის დე­ბუ­ლე­ბა ვრცელ­დე­ბა
მთელ ამი­ერ კავ­კა­სი­ა­ზე.
2) იმ გუ­ბერ­ნი­ებ­ში, ოლ­ქებ­ში და მაზ­რებ­ში, სა­დაც ად­მი­ნის­ტრა­ტი­ულ გა­
დამ­ჯვნის სა­კითხი არ აღიძ­ვრე­ბა, შე­იძ­ლე­ბა და­უ­ყოვ­ნებ­ლივ შე­მო­ღე­ბულ
იქ­ნას ერო­ბა.
შე­ნიშ­ვნა: ამ მხრით ად­მი­ნის­ტრა­ტი­ულ საზღ­ვრე­ბის შე­სა­ხებ უნ­და ჩა­ით­
ვა­ლოს: ბა­ქოს, ქუ­თა­ი­სის და შა­ვი ზღვის და ბა­თუ­მის გუ­ბერ­ნი­ა, და­ღეს­ტნის
ოლ­ქი და სო­ხუ­მის და ზა­ქა­თა­ლას მხა­რე. თფი­ლი­სის, სიღ­ნა­ღის, თე­ლა­ვის,
თი­ო­ნე­თის, დუ­შე­თის, გო­რის და ახალ­ცი­ხის მაზ­რე­ბი, არე­ში და ნუ­ხის მაზ­რა
გან­ჯის გუ­ბერ­ნი­ა­ში. ყარ­სის ოლ­ქის, ადა­გა­ნის და ოლ­თის მხა­რე.
3) ამ დეკ­რე­ტის გა­მო­ცე­მის დღი­დან ერ­თი თვის გან­მავ­ლო­ბა­ში ამი­ერ
კავ­კა­სი­ის კო­მი­სა­რი­ა­ტი სწყვეტს ად­მი­ნის­ტრა­ტი­ულ გა­და­მიჯ­ვნის სა­დაო სა­
კითხ­ებს და წი­ნას­წარ ამის ნე­ბას იღებს ქარ­თველ­თა, სო­მეხ­თა და მუ­სულ­
მან­თა ნა­ცი­ო­ნა­ლურ საბ­ჭო­ე­ბი­დან და და­უ­ყოვ­ნებ­ლივ შე­მო­იღ ­ ებს იქ ერო­ბას.
შე­ნიშ­ვნა: სა­და­ოთ აღი­არ ­ ე­ბუ­ლია ერევ­ნის გუ­ბერ­ნი­ა, გან­ჯის, ყა­ზა­ხის, ჯე­
ვან­ში­რის, შუ­შის, ზან­გე­ზუ­რის და ჯა­რი­ა­გი­ნის მაზ­რე­ბი, ყარ­სის და ყა­გიზ­მა­ნის
მხა­რე და ახალ­ცი­ხის და ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რე­ბი... “188
გა­და­მიჯ­ვნის და­საწყ­ებ­ ად გა­დაწყ­და კო­მი­სი­ის შედ­გე­ნა, სა­მი ერის სამ­-სა­
მი წარ­მო­მად­გენ­ლის სა­ხით.189
თა­ვის მხრივ, სა­ქარ­თვე­ლოს ეროვ­ნულ­მა საბ­ჭომ, ერო­ბის შე­სა­ხებ შემ­
დე­გი რე­ზო­ლუ­ცია მი­ი­ღო:
„... 1) ერო­ბა ერ­თი უდი­დე­სი და აუც­ლე­ბე­ლი სა­ჭი­რო­ე­ბა­თა­გა­ნია ჩვე­ნი
სოფ­ლი­სა.
2) რომ ამ სა­ჭი­რო­ე­ბამ თა­ვი იჩი­ნა გან­სა­კუთ­რე­ბით აწინ­დე­ლი ომის
დროს, რო­მელ­მაც გა­მო­იწ­ვია რუ­სეთ­ში და ჩვენ­შიც ნორ­მა­ლურ ეკო­ნო­მი­ურ
ცხოვ­რე­ბის რა­დი­კა­ლუ­რი დარ­ღვე­ვა და სხვა­თა შო­რის უკი­დუ­რე­სი სა­სურ­
სა­თო კრი­ზი­სი.
3) რომ ერო­ბის შე­მო­უ­ღებ­ლო­ბა დი­დათ აფერ­ხებს ჩვე­ნი ქვეყ­ნის წინ­
სვლას და გან­ვი­თა­რე­ბას, სა­ჭი­რო­და სცნო:
1. და­უ­ყოვ­ნებ­ლივ შე­მო­ღე­ბულ იქ­მნას სა­ქარ­თვლო­ში სამ სარ­თუ­ლი­ა­­ნი
ერო­ბა:
ა. მცი­რე სა­ე­რო­ბო ტე­რი­ტო­რიული ერ­თე­უ­ლი, ად­გი­ლობ­რი­ვი პი­რო­ბე­
ბის მი­ხედ­ვით.
ბ. სა­მაზ­რო და

187 საქართველოს თვითმმართველობა, ერთობა № 204, 25.11.1917

188 დეკრეტი ამიერ კავკასიაში ერობის შემოღების შესახებ, ერთობა № 206, 28.11.1917
189 ერობის შემოღების გარშემო, ერთობა № 206, 28.11.1917

127
 გ. სა­გუ­ბერ­ნი­ო, ანუ სა­ოლ­ქო.
2. ერო­ბა შე­მო­ღე­ბულ უნ­და იქ­მნას სა­ყო­ველ­თაო (გა­ნურ­ჩევ­ლად სქე­
სი­სა), პირ­და­პირ, თა­ნას­წორ, ფა­რულ და პრო­პორ­ცი­ო­ნა­ლურ სა­არ­ჩევ­ნო
უფ­ლე­ბა­ზე.
3. ერო­ბას უნ­და მი­ე­ნი­ჭოს არა მარ­ტო სა­მე­ურ­ნეო ფუნ­ქცი­ე­ბი, არა­მედ
სა­ხელ­მწი­ფო მარ­თვე­ლო­ბის უფ­ლე­ბე­ბიც ად­გი­ლობ­რივ სა­ჭი­რო­ე­ბა­თა და­
საკ­მა­ყო­ფი­ლებ­ლად, – კერ­ძოდ, თვით­-და­ბეგ­ვრი­სა და სა­ვალ­დე­ბუ­ლო
დად­გე­ნი­ლე­ბა­თა გა­მო­ცე­მის უფ­ლე­ბა.
4. სა­ე­რო­ბო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა­თა დად­გე­ნი­ლე­ბის გა­სა­ჩივ­რე­ბა ფორ­მა­ლუ­
რი კა­ნო­ნი­ე­რე­ბის მხრივ შე­უძ­ლი­ან სა­სა­მარ­თლო­ში ყო­ველს მო­ქა­ლა­ქეს და
იუ­რი­დი­ულ პი­როვ­ნე­ბას, უმაღ­ლე­სი მეთ­ვალ­ყუ­რე­ო­ბა ფორ­მა­ლუ­რი კა­ნო­ნი­
ე­რე­ბის ფარ­გლებ­ში მოქ­მე­დე­ბი­სა ეკუთ­ვნის მთავ­რო­ბის ად­გი­ლობ­რივ კო­
მი­სართ, რო­მე­ლიც გა­ა­სა­ჩივ­რებს სა­სა­მარ­თლო­ში.
5. ერო­ბის და­უ­ყოვ­ნებ­ლივ შე­მო­ღე­ბა­ზე ზრახ­ვა და მი­სი გან­ხორ­ცი­ე­ლე­
ბა, ზე­მო აღ­ნიშ­ნულ პი­რო­ბა­თა დაც­ვით, მი­ენ­დოს სა­ქარ­თვე­ლოს ეროვ­ნულ
საბ­ჭოს.
6. და­უ­ყოვ­ნებ­ლი მი­ღე­ბულ იქ­ნას ზო­მე­ბი რა­თა თბი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­ის
7 უდა­ვო მაზ­რა­ში და­უ­ყოვ­ნებ­ლივ შე­მო­ღე­ბულ იქ­მნას ერო­ბა და სა­და­ვო
მაზ­რე­ბის გა­მო არ შე­ჩერ­დეს არც სა­გუ­ბერ­ნიო სა­ე­რო­ბო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა­თა
შე­მო­ღე­ბა თბი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­ა­ში, არც სა­მაზ­რო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა­თა ახალ­ქა­
ლა­ქის მაზ­რა­ში­.“190
დად­გე­ნი­ლე­ბის და დეკ­რე­ტის თა­ნახ­მად, მაზ­რებ­ში სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­
ბი­სათ­ვის მო­სამ­ზა­დე­ბე­ლი სა­მუ­შა­ოე­ ­ბის და­საწყ­ე­ბად მოქ­მე­დე­ბას შე­უდ­გნენ.
პა­რა­ლე­ლუ­რად ახ­ლოვ­დე­ბო­და რუ­სე­თის დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის გახ­სნის
დღე, რო­მელ­საც სიცხ­ა­დე უნ­და შე­ეტ ­ ა­ნა ბუნ­დო­ვან მო­მა­ვალ­ში.
1918 წლის 8 იან­ვარს ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის კო­მი­სა­რი­ატ­მა და­ამ­ტკი­ცა დრო­ე­
ბი­თი სა­ე­რო­ბო დე­ბუ­ლე­ბა.191 არ­ჩევ­ნე­ბი­სათ­ვის ფორ­მა­ლუ­რად ყვე­ლა­ფე­რი
მზად იყო.

190 ეროვნული ყრილობის რეზოლუციები, 7. ერობა, ერთობა № 207, 29.11.1917

191 ერობის გარშემო, ერთობა № 6, 10.01.1918

128
 კა­რი III
რეს­პუბ­ლი­კა –
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­თა
უბ­რა­ლო ჯა­მი
 1
პო­ლი­ტი­კუ­რი ტურ­ბუ­ლენ­ტო­ბა – 1918 წე­ლი;
სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის დი­ნა­მი­კა
სა­ქარ­თვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ რეს­პუბ­ლი­კა­ში

„...ჩვენი წეს­წყო­ბი­ლე­ბა დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი­ა, დე­მოკ­რა­ტია კი ორ ძა­ლას

ეყ­რდნო­ბა ქა­ლაქს და სო­ფელს – გაძ­ლი­ე­რე­ბა სოფ­ლის და ქა­ლა­ქის
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­თა, აი, ჩვე­ნი მთავ­რო­ბის საზ­რუ­ნა­ვი საქ­მე. სა­დაც
ეს თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­ნი ძლი­ერ­ნი არ არი­ან, იქ დე­მოკ­რა­ტია სუს­
ტი­ა. მაგ., ამე­რი­კა­ში კო­მუ­ნა ყვე­ლა­ფე­რი­ა, იქ თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­ნი
ყვე­ლა­ზე უფ­რო ძლი­ე­რი­ა. საფ­რან­გეთ­ში, რო­გორც ბურ­ჟუ­ა­ზი­ულ დე­
მოკ­რა­ტი­ულ სა­ხელ­მწი­ფო­ში, სა­ში­ნე­ლი ცენ­ტრა­ლიზ­მია გან­ვი­თა­რე­
ბუ­ლი. ყვე­ლა დემ. ქვეყ­ნებ­ში არის მიდ­რე­კი­ლე­ბა ამე­რი­კის კო­მუ­ნი­სა­
კენ და სცდი­ლო­ბენ და­ახ­ლო­ვე­ბით მა­გის­თა­ნა თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის
შექ­მნას. არა დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი ქვეყ­ნე­ბი კი საფ­რან­გე­თის ცენ­ტრა­ლიზ­
მის­კენ მი­ის­წრაფ­ვი­ან.­“

ნოე რა­მიშ­ვი­ლის სიტყ­ვა სა­ქარ­თვე­ლოს

ერო­ბა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის მე­ო­რე ყრი­ლო­ბა­ზე;
ერ­თო­ბა № 213; 20.09.1919
133
ფოტო: ნოე ჟორდანია (ცენტრში) ფრონტზე, 1918 წლის გაზაფხული.
საქართველოს ეროვნული არქივი, კინო-ფოტო-ფონო დოკუმენტების ცენტრალური
სახელმწიფო არქივი.
 Караул устал192 – 1918 წლის 5 იან­ვარს, პირ­ველ და უკა­ნას­კნელ სხდო­
მა­ზე, ანარ­ქის­ტი მატ­რო­სის, ჟე­ლეზ­ნი­ა­კო­ვის „რკინის არგუმენტმა“ წერ­ტი­ლი
და­უს­ვა რუ­სე­თის დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის არ­სე­ბო­ბას და თან მი­ა­ყო­ლა თით­
ქმის მთე­ლი წლის გან­მავ­ლო­ბა­ში ნა­ფე­რე­ბი იმე­დე­ბი, რომ სრუ­ლი­ად რუ­
სე­თის კა­ნო­ნი­ე­რი წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი გა­დაწყ­ვეტ­დნენ ყვე­ლა იმ მტკივ­ნე­ულ
და სამ­კვდრო-­სა­სი­ცოცხ­ლო პრობ­ლე­მას, რო­მელ­თა რიცხ­ვიც თე­ბერ­ვლის
შემ­დგომ გა­ნუხ­რე­ლად იზ­რდე­ბო­და.
ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის პო­ლი­ტი­კუ­რი ელი­ტის უმ­რავ­ლე­სო­ბის მი­ერ გა­მო­ჩე­ნი­
ლი პო­ლი­ტი­კუ­რი ალ­ღოს სის­წო­რე და­დას­ტურ­და – ბოლ­შე­ვი­კუ­რი დიქ­ტა­
ტუ­რის პი­რო­ბებ­ში რუ­სე­თის ერ­თი­ა­ნო­ბის შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბი­სა და სა­ხელ­მწი­ფო­ებ­
რი­ვი მოწყ­ო­ბის სა­მარ­თლებ­რი­ვი გზით გა­დაწყ­ვე­ტის გეგ­მა დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი
კრე­ბის იდე­ას­თან ერ­თად გა­ურ­კვე­ვე­ლი, უი­მე­დო ვა­დით გა­და­იდ ­ ო. ამი­ერ­
კავ­კა­სი­ის პო­ლი­ტი­კურ ძა­ლებს უფ­რო მკაც­რი რე­ა­ლო­ბი­სათ­ვის თვა­ლის
გას­წო­რე­ბა და მხო­ლოდ სა­კუ­თარ ძა­ლებ­ზე დაყ­რდნო­ბის გარ­და­უ­ვალ და
არა­სა­სი­ა­მოვ­ნო სა­ჭი­რო­ე­ბას­თან გამ­კვლა­ვე­ბა­ზე მო­უ­წი­ათ ფიქ­რი, რის­თვი­
საც ძალ­თა კონ­სო­ლი­და­ცია იყო აუ­ცი­ლე­ბე­ლი.
კრი­ზი­სუ­ლი მდგო­მა­რე­ობ­ ის შეგ­რძნე­ბას რამ­დე­ნი­მე ფაქ­ტო­რი გა­ნა­პი­
რო­ბებ­და; რე­ვო­ლუ­ცი­ის წყა­როს – ყო­ფი­ლი იმ­პე­რი­ის მო­სახ­ლე­ობ­ ის სა­მი
ძი­რი­თა­დი პრობ­ლე­მის – ომის, მი­წი­სა და ეროვ­ნუ­ლი თვით­გა­მორ­კვე­ვის
სა­კითხ­ის მო­წეს­რი­გე­ბი­სათ­ვის რე­ა­ლუ­რი ნა­ბი­ჯე­ბი არ გა­დად­გმუ­ლა. მო­
სახ­ლე­ო­ბის ძი­რი­თა­დი ნა­წი­ლი, გლე­ხო­ბა, უკ­ვე ფეთ­ქე­ბად­სა­ში­ში მა­სა იყო
– მა­თი ოჯა­ხის წევ­რე­ბი კვლავ მსოფ­ლიო ომის ფრ­ონტზე იღუ­პე­ბოდ­ნენ,
შიმ­ში­ლო­ბა ძლი­ერ­დე­ბო­და, მი­წით და ქვეყ­ნის ბუ­ნებ­რი­ვი რე­სურ­სე­ბით
სარ­გებ­ლო­ბის ახა­ლი პრინ­ცი­პი გა­ურ­კვე­ვე­ლი იყო, ძვე­ლი კი აღარ მოქ­
მე­დებ­და. ეს ვი­თა­რე­ბა ნა­ყო­ფი­ერ ნი­ა­დაგს ქმნი­და იმი­სათ­ვის, რომ გლეხ­
თა მა­სას ზურ­გი შე­ექ­ცია ახა­ლი დრო­ებ­ ით აღ­ძრუ­ლი იმე­დე­ბი­სათ­ვის და
„რევოლუციის მონაპოვარი“ ეჭ­ვქვეშ და­ე­ყე­ნე­ბი­ნა, რე­აქ­ცი­ულ ­ ი ძა­ლე­ბი­სათ­
ვის მოქ­მე­დე­ბის თა­ვი­სუფ­ლე­ბის მი­ცე­მით ან სა­კუთ­რივ ანარ­ქი­ულ ­ ი გა­მოს­
ვლე­ბით. 193

ამ ფონ­ზე, გა­ცი­ლე­ბით რთუ­ლი იყო კავ­კა­სი­ის, რო­გორც ფრონ­ტის­პი­რა

რე­გი­ო­ნის, მდგო­მა­რე­ო­ბა; ჩა­მოთ­ვლილ პრობ­ლე­მებს ამ­წვა­ვებ­და ეროვ­ნუ­
ლი ან­ტა­გო­ნიზ­მიც, რომ­ლის რე­გუ­ლი­რე­ბის მცდე­ლო­ბე­ბიც გარ­და­მა­ვალ პე­
რი­ოდ­ში ჩიხ­ში შე­ვი­და. ფრონ­ტზე დე­ზერ­ტი­რო­ბა უკ­ვე მა­სობ­რივ სა­ხეს იღებ­

192 „ყარაული დაიღალა“ (რუს.). პეტროგრადის თავრიდის სასახლის (რომელშიც

სრულიად რუსეთის დამფუძნებელი კრება იყო განთავსებული) დამცველი
ბოლშევიკური რაზმის უფროსის ლეგენდარული სიტყვები, რომლითაც მან აიძულა
კრების თავმჯდომარე, სხდომა დაესრულებინა.
193 ნოე ჟორდანიას სიტყვა წარმოთქმული სეიმის 15 თებერვლის სხდომაზე, ერთობა
№ 40, 18.02.1918.

135
და და გარ­და ფრონ­ტის გა­შიშ­ვლე­ბი­სა და ოს­მა­ლე­თის არ­მი­ის­ ათ­ვის გზის
გახ­სნი­სა, დაბ­რუ­ნე­ბუ­ლი ჯა­რის ნა­წი­ლე­ბის ანარ­ქი­უ­ლი გა­მოს­ვლე­ბი ჯერ
კი­დევ შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბულ, მაგ­რამ მყი­ფე პო­ლი­ტი­კურ სტა­ბი­ლუ­რო­ბას ემუქ­რე­
ბო­და.
ამ მდგო­მა­რე­ობ­ ი­დან გა­მოს­ვლი­სათ­ვის შე­მუ­შა­ვე­ბულ გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბას
– ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის­თვის შექ­მნი­ლი­ყო ად­გი­ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­ლო­ბის ორ­გა­
ნო და მას და­მო­უ­კი­დებ­ლად ემუ­შა­ვა ყვე­ლა პრობ­ლე­მის გა­და­საწყ­ვე­ტად,
თა­ვი­სი არ­გუ­მენ­ტე­ბი ჰქონ­და, თუმ­ცა კრი­ტი­კაც პო­ლი­ტი­კუ­რი სპექ­ტრის
უკი­დუ­რე­სი მე­მარ­ცხე­ნე და მე­მარ­ჯვე­ნე ფრთე­ბი­დან მწვა­ვე იყო. ინი­ცი­ა­ტო­
რებს, ყვე­ლა­ზე გავ­ლე­ნი­ან კავ­კა­სი­ურ პარ­ტი­ებს (სოციალ-დემოკრატები
(„მენშევიკები“), „დაშნაკცუტიუნი“ და „მუსავათი“) პო­ლი­ტი­კუ­რი ნა­ბი­ჯის სის­
წო­რის მთა­ვარ არ­გუ­მენ­ტად ის ჰქონ­დათ, რომ ამ დრომ­დე ამი­ერ­კავ­კა­სი­
ა­ში მოქ­მე­დი დრო­ე­ბი­თი მმარ­თვე­ლო­ბის არც ერ­თი ორ­გა­ნო და ახა­ლი
ინ­სტი­ტუ­ცი­ე­ბი არ იყო მო­სახ­ლე­ო­ბის სრუ­ლუფ­ლე­ბი­ა­ნი წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი
– მუ­შა­თა, გლეხ­თა და ჯა­რის­კაც­თა საბ­ჭო­ე­ბი კლა­სობ­რი­ვი იყო, ეროვ­ნუ­
ლი საბ­ჭო­ე­ბი კი ნა­ცი­ო­ნა­ლურ ინ­ტერ­ესებს გა­მო­ხა­ტავ­დნენ და არც ესე­ნი
იყ­ვნენ სა­ყო­ველ­თაო არ­ჩევ­ნე­ბის გზით და­კომ­პლექ­ტე­ბუ­ლი. არ­სე­ბულ პო­
ლიტ­იკურ კრი­ზისს კი სწო­რედ სა­ყო­ველ­თაო არ­ჩევ­ნე­ბის გზით ჩა­მო­ყა­ლი­
ბე­ბუ­ლი, მო­სახ­ლე­ო­ბის უმ­რავ­ლე­სო­ბის ნდო­ბით აღ­ჭურ­ვი­ლი დე­პუ­ტა­ტე­ბის
ერ­თო­ბა სჭირ­დე­ბო­და,194 რო­მე­ლიც სა­კა­ნონ­მდებ­ლო და მმარ­თვე­ლო­ბით
ფუნ­ქცი­ებს აი­ღებ­და. მე­ო­რე მხრივ, ეს ერ­თო­ბა ვერ მო­ეწყ­ო­ბო­და ცალ­-ცალ­
კე კავ­კა­სი­ის ერე­ბის­თვის, რად­გა­ნაც მთა­ვა­რი კითხ­ვა სწო­რედ იყო ეროვ­ნუ­
ლი ტე­რი­ტო­რი­ე­ბის „გამოჭრა“, რომ­ლებ­ზე­დაც შემ­დეგ შე­საძ­ლე­ბე­ლი იქ­ნე­
ბო­და ეროვ­ნუ­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბა.
ამ სა­ფუძ­ველ­ზე რუ­სე­თის და­მფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის კავ­კა­სი­ის საარ­ჩევ­ნო
ოლ­ქი­დან არ­ჩე­ულ­მა დე­პუ­ტა­ტებ­მა სა­ორ­გა­ნი­ზა­ციო სა­მუ­შა­ო­ე­ბის შემ­დეგ
ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის სე­ი­მის და­კომ­პლექ­ტე­ბის პრინ­ცი­პე­ბი და სე­იმ­ ის რეგ­ლა­მენ­
ტი გან­საზღ­ვრეს. ოლ­ქის ამომ­რჩე­ველ­თა რა­ოდ ­ ე­ნო­ბი­დან სა­არ­ჩევ­ნო მეტ­
რის გა­და­ან­გა­რი­შე­ბის შემ­დეგ მათ რიცხვს პარ­ტი­ულ ­ ი სი­ე­ბი­დან და­ე­მა­ტა
მომ­დევ­ნო ნომ­რე­ბი და 1918 წლის 10 თე­ბერ­ვლი­დან სე­ი­მი მუ­შა­ო­ბას შე­უდ­
გა 155 დე­პუ­ტა­ტის შე­მად­გენ­ლო­ბით.195 მან 12 მარ­ტის­თვის ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის
კო­მი­სა­რი­ა­ტის ფუნ­ქცი­ე­ბი ამო­წუ­რუ­ლად ცნო და და­ა­კომ­პლექ­ტა ამი­ერ­კავ­
კა­სი­ის მთავ­რო­ბა.196
მიუ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ სე­ი­მი­სა და ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის მთავ­რო­ბის ძი­რი­
თა­დი ამო­ცა­ნა იყო ოს­მა­ლეთ­თან მოშ­ლი­ლი ფრონ­ტის გა­მაგ­რე­ბა და სა­
ზა­ვო მო­ლა­პა­რა­კე­ბე­ბის გზით მხა­რის უსაფ­რთხო­ე­ბის უზ­რუნ­ველ­ყო­ფა, იგი
პა­რა­ლე­ლუ­რად შე­უდ­გა სხვა ფუნ­და­მენ­ტუ­რი რე­ფორ­მე­ბი­სათ­ვის პირ­ვე­ლი
ქმე­დი­თი ნა­ბი­ჯე­ბის გა­დად­გმას – შე­ი­მუ­შა­ვა მი­წის რე­ფორ­მის პრო­ექ­ტი,197

194 დამფუძნებელი კრება თუ სეიმი, ერთობა № 16, 21.01.1918

195 სეიმი, ერთობა № 31, 08.02.1918
196 მთავრობის შედგენა, ერთობა № 58, 13.03.1918
197 მიწის საკითხი, ერთობა № 51, 04.03.1918

136
გა­ნა­ახ­ლა მუ­შა­ო­ბა გა­და­მიჯ­ვნის­თვის და გა­ნაგ­რძო კო­მი­სა­რი­ა­ტის მი­ერ გა­
და­ბა­რე­ბუ­ლი სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის ცხოვ­რე­ბა­ში გა­ტა­რე­ბა. სე­იმ­ში და­არ­სდა
ად­გი­ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­ლო­ბი­სა და თვით­მმარ­თვე­ლო­ბე­ბის კო­მი­სი­ა.
1918 წლის 18 თე­ბერ­ვალს და­არ­სდა ერო­ბის შე­მომ­ღე­ბი ინ­სტრუქ­ტო­
რის სამ­დივ­ნო (კან­ცე­ლა­რი­ა)198 ჯერ კი­დევ მოქ­მედ ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის კო­მი­
სა­რი­ატ­თან, რო­მელ­მაც და­იწყო სა­მაზ­რო სა­ერ ­ ო­ბო კო­მი­სი­ე­ბის მოწყ­ო­ბა
– სა­მაზ­რო აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი კო­მი­ტე­ტე­ბის შე­მად­გენ­ლო­ბე­ბი­დან, მაზ­რე­ბის
სხვა რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი და სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ორ­გა­ნი­ზა­ციე­ბი­დან და მა­თი მო­
მა­რა­გე­ბა, რო­გორც სა­ხელ­მძღვა­ნე­ლო დო­კუ­მენ­ტე­ბით (სა­ე­რო­ბო დე­ბუ­ლე­
ბა (1918 წლის 25 იან­ვა­რი), დე­ბუ­ლე­ბის ამოქ­მე­დე­ბის ინ­სტრუქ­ცი­ე­ბით (1918
წლის 29 იან­ვა­რი), სა­არ­ჩევ­ნო დე­ბუ­ლე­ბი­თა და ინ­სტრუქ­ცი­ებ­ ით (1918 წლის
24 იან­ვა­რი), ასე­ვე სა­ერ ­ ო­ბო ინ­სტრუქ­ტო­რე­ბის დაგ­ზავ­ნით პრო­ცე­სის კო­
ორ­დი­ნა­ცი­ი­სათ­ვის. მთა­ვარ სა­ე­რო­ბო ინ­სტრუქ­ტო­რად და­ინ­ იშ­ნა ვიქ­ტორ
199

თევ­ზა­ი­ა, მის თა­ნა­შემ­წედ კი ტი­ტე მარ­გვე­ლაშ­ვი­ლი. 20 თე­ბერ­ვალს ამი­ერ­

კავ­კა­სი­ის ში­ნა­გან საქ­მე­თა კო­მი­სარ აკა­კი ჩხენ­კე­ლის ინი­ცი­ა­ტი­ვით მოხ­და
ინ­სტრუქ­ტო­რე­ბის შეკ­რე­ბა და სა­მოქ­მე­დო გეგ­მის შე­მუ­შა­ვე­ბა.200
რად­გან სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის გა­ტა­რე­ბა კავ­კა­სი­ა­ში ნუ­ლი­დან იწყ­ე­ბო­და
და არ იყო გა­მოკ­ვე­თი­ლი არც წვრი­ლი სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლე­ბის მო­ხა­ზუ­
ლო­ბა (მხა­რე­ე­ბის სპე­ცი­ფი­კი­სა და არას­ტან­დარ­ტუ­ლო­ბის გა­მო), რო­მე­ლიც
სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბებს უნ­და დაყ­რდნო­ბო­და და არც სა­გუ­ბერ­ნიო თუ სამ­
ხა­რეო ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის სა­კითხ­ი, გა­დაწყ­და, რომ პირ­ველ ეტაპ­ზე ჩა­ტა­
რე­ბუ­ლი­ყო სა­მაზ­რო ერო­ბე­ბის არ­ჩევ­ნე­ბი, ხო­ლო შემ­დგომ კი სა­გუ­ბერ­ნიო
(სამ­ხა­რე­ო) და წვრი­ლი სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლე­ბი­სა. თუმ­ცა იყო გა­მო­ნაკ­ლი­
სე­ბიც; მა­გა­ლი­თად, სე­ნა­კის მაზ­რის აღ­მას­კომ­მა მთა­ვა­რი ინ­სტრუქ­ტო­რის
სამ­დივ­ნოს ორ­გა­ნი­ზე­ბამ­დე და­იწყო მზა­დე­ბა სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბი­სათ­ვის,
სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბის ყრი­ლო­ბებ­ზე და გა­მო­კითხ­ვებ­ზე გან­საზღ­ვრა
წვრი­ლი ერ­თე­უ­ლე­ბის სა­არ­ჩევ­ნო საზღ­ვრე­ბი და გა­დაწყ­ვი­ტა, რომ სა­მაზ­
რო და წვრი­ლი ერ­თე­უ­ლე­ბის არ­ჩევ­ნე­ბიც ერ­თდრო­უ­ლად ჩა­ეტ ­ ა­რე­ბი­ნა.201
სა­ე­რო­ბო კო­მი­სი­ებ­ ი მო­ეწყო სე­ნა­კის, ქუ­თა­ის­ ის, გო­რის, ტფი­ლი­სის და
თე­ლა­ვის მაზ­რებ­ში.202 აპ­რი­ლი­სათ­ვის უკ­ვე კო­მი­სი­ე­ბი ყველ­გან ამოქ­მედ­და
(ბა­თუ­მის ოლ­ქშიც), გარ­და სო­ხუ­მის და ზა­ქა­თა­ლის ოლ­ქე­ბი­სა.203 გან­სა­კუთ­
რე­ბით აქ­ტი­ურ ­ ი მუ­შა­ო­ბა გა­ჩაღ­და და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­ში, სა­დაც სა­
ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი და პარ­ტი­უ­ლი ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბი უკ­ვე მო­ბი­ლი­ზე­ბუ­ლი იყ­ვნენ
რე­ფორ­მი­სათ­ვის.
სა­ერ
­ ო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბი ფაქ­ტობ­რი­ვად ჩა­შა­ლა კა­ტას­ტრო­ფულ­მა სა­გა­რეო
გარ­თუ­ლე­ბამ, რო­მელ­მაც მთლი­ან­ ად მხა­რის დე ფაქ­ტო და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბა

198 ერობა (მოხსენება ერობის შესახებ), საქართველოს რესპუბლიკა, № 22, 29.01.1919

199 ერობის გარშემო, ერთობა № 58, 14.03.1918
200 Организация самоуправления, Кавказский город № 5-6, 15.07.1918, ст. 38.
201 ერობის გარშემო (წერილი სენაკის მაზრიდან), ანდრო, ერთობა № 16, 21.01.1918
202 ერობის გარშემო, ერთობა № 67, 23.03.1918
203 ერობა (მოხსენება ერობის შესახებ), საქართველოს რესპუბლიკა, № 22, 29.01.1919

137
და­ა­ყე­ნა კითხ­ვის ნიშ­ნის ქვეშ. ოს­მა­ლეთ­მა ისარ­გებ­ლა ფრონ­ტის გა­შიშ­ვლე­
ბით და იან­ვრის და­საწყ­ის­ში ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის კო­მი­სა­რი­ა­ტი­სა­გან სა­ზა­ვო მო­
ლა­პა­რა­კე­ბე­ბის დაწყ­ე­ბა ითხ­ოვ­ ა, რა­ზეც კო­მი­სა­რი­ატ­მა უპა­სუ­ხა, რომ მას ეს
უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბა მხო­ლოდ რუ­სე­თის დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის ამუ­შა­ვე­ბის
შემ­დეგ მი­ე­ცე­მო­და. კრე­ბის გა­რეკ­ვის შემ­დეგ ოს­მა­ლეთ­მა კვლავ მი­მარ­თა
ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის კო­მი­სა­რი­ატს, ჩარ­თუ­ლი­ყო გერ­მა­ნი­ა­სა და ბოლ­შე­ვი­კურ
ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას­თან ბრეს­ტ-ლი­ტოვ­სკში მიმ­დი­ნა­რე სე­პა­რა­ტი­ულ სა­ზა­ვო
მო­ლა­პა­რა­კე­ბებ­ში, რა­ზე­დაც კვლავ უა­რი მი­იღ ­ ო, რად­გან ამი­ერ­კავ­კა­სია
არ ცნობ­და ბოლ­შე­ვი­კუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის ლე­გი­ტი­მუ­რო­ბას. მას შემ­დეგ,
რაც ოს­მა­ლეთ­მა ბრეს­ტ-ლი­ტოვ­სკის ზა­ვით ბოლ­შე­ვი­კე­ბი­სა­გან მი­იღ ­ ო ყარ­
სის, არ­და­გა­ნის (არ­ტა­ა­ნის) და ბა­თუ­მის მხა­რე­ე­ბი, მან ელ­ვი­სე­ბუ­რი მა­სი­
რე­ბუ­ლი შე­ტე­ვით და­იწყო ამ მი­მარ­თუ­ლე­ბით ფრონ­ტის გარ­ღვე­ვა. ამი­ერ­
კავ­კა­სი­ის სე­იმს ამ დროს უკ­ვე შე­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი ჰქონ­და სა­ზა­ვო პი­რო­ბე­ბი და
და­კომ­პლექ­ტე­ბუ­ლი იყო დე­ლე­გა­ცი­აც, რო­მელ­საც ეს პი­რო­ბე­ბი უნ­და და­
ეც­ვა ოს­მა­ლეთ­თან მო­ლა­პა­რა­კე­ბებ­ზე. პი­რო­ბე­ბი მაქ­სი­მა­ლის­ტუ­რი და მო­
ცე­მულ მო­მენ­ტში უკ­ვე უნი­ა­და­გო იყო, ომამ­დე­ლი – 1914 წლის საზღ­ვრის
შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბა და „ოსმალეთის სომხეთისთვის“ ავ­ტო­ნო­მი­უ­რო­ბის გა­რან­ტი­ა.
შე­ტე­ვის პა­რა­ლე­ლუ­რად ოსმალეთი და­ჟი­ნე­ბით მო­ითხ­ოვ­და, ერ­თი მხრივ,
ბრეს­ტ-ლი­ტოვ­სკის ზა­ვის პი­რო­ბე­ბის ცნო­ბას და და­კა­ვე­ბუ­ლი ტე­რი­ტო­რი­ე­
ბის და­დას­ტუ­რე­ბას, მე­ორ ­ ე მხრივ კი ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის დე­ლე­გა­ცი­ის­ ა­გან მო­
ითხ­ოვ­და სა­კუ­თა­რი – და­მო­უ­კი­დე­ბე­ლი – სტა­ტუ­სით მო­ნა­წი­ლე­ო­ბას სა­ზა­ვო
მო­ლა­პა­რა­კე­ბებ­ში. აპ­რი­ლის და­საწყ­ის­ში ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის ეროვ­ნუ­ლი სა­ჯა­
რი­სო შე­ნა­ერ­თე­ბის და მო­ხა­ლი­სე­ებ­ ის წი­ნა­აღ­მდე­გო­ბამ ოს­მალ­თა არ­მი­ის
შე­ტე­ვა მცი­რე ხნით შე­ა­ჩე­რა გუ­რი­ის საზღ­ვარ­ზე, მეს­ხეთ­ში და ერევ­ნის მი­
სად­გო­მებ­თან.
1918 წლის 22 აპ­რილს ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის სე­იმ­მა, ახა­ლი – ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის
ფე­დე­რა­ცი­უ­ლი, დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის და­ფუძ­ნე­ბა ამ­ცნო სა­ზო­გა­
დო­ე­ბას, აირ­ჩია ახა­ლი მთავ­რო­ბა და სა­ზა­ვო მო­ლა­პა­რა­კე­ბე­ბი გა­ნა­ახ­ლა
ოს­მა­ლეთ­თან. ამ­ჯე­რად ოს­მა­ლეთ­მა ისარ­გებ­ლა ხელ­საყ­რე­ლი ვი­თა­რე­ბით
და ახ­ლად და­არ­სე­ბულ სა­ხელ­მწი­ფოს ახა­ლი, ბრეს­ტ-ლი­ტოვ­სკის ზა­ვი­სა­
გან გან­სხვა­ვე­ბუ­ლი პი­რო­ბე­ბი წა­უ­ყე­ნა – უკ­ვე ახალ­ცი­ხის, ახალ­ქა­ლა­ქის,
ერევ­ნის მაზ­რის დი­დი ნა­წი­ლი და ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის რკი­ნიგ­ზის კონ­ტრო­ლი
მო­ითხ­ო­ვა. მო­ლა­პა­რა­კე­ბე­ბი ჩიხ­ში შე­ვი­და, ერ­თი მხრივ, ოს­მა­ლე­თის კა­
ტე­გო­რი­უ­ლო­ბის და ასე­ვე ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის ერ­თა შო­რის პო­ზი­ცი­ე­ბის აც­
დე­ნის გა­მო. აზერ­ბა­ი­ჯა­ნუ­ლი მხა­რე ოს­მა­ლო­ფი­ლუ­რი გან­წყო­ბე­ბის გა­მო
აქ­ტი­ურ
­ ად არ ეწი­ნა­აღ­მდე­გე­ბო­და ულ­ტი­მა­ტუ­მის პი­რო­ბებს და ანე­ლებ­და
დე­ლე­გა­ცი­ის შიგ­ნით ერ­თი­ა­ნი პო­ზი­ცი­ის ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბის პრო­ცესს. მო­ლა­პა­
რა­კე­ბე­ბის პა­რა­ლე­ლუ­რად, სა­ქარ­თვე­ლო­ში ბოლ­შე­ვი­კუ­რი პარ­ტი­ის ორ­გა­
ნი­ზა­ცი­ე­ბი ამოქ­მედ­დნენ, რომ­ლებ­მაც გა­მო­ი­ყე­ნეს კრი­ზი­სუ­ლი მდგო­მა­რე­ო­
ბა და მზარ­დი უკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბა რე­გი­ო­ნებ­ში რე­ფორ­მე­ბის დაგ­ვი­ა­ნე­ბის გა­მო
და და­იწყ­ეს შე­ი­ა­რა­ღე­ბუ­ლი გა­მოს­ვლე­ბი ძა­ლა­უფ­ლე­ბის ხელ­ში ჩა­საგ­დე­
ბად. ოს­მა­ლეთ­მა მომ­დევ­ნო სტრა­ტე­გი­უ­ლი სამ­ხედ­რო წინ­სვლა და­იწყო

138
სამ­ხრე­თით, კვლავ გა­არ­ღვია ფრონ­ტი, გა­ვი­და აზერ­ბა­იჯ­ ა­ნის ტე­რი­ტო­რი­
ა­ზე და სამ­ხრე­თი­დან და­ე­მუქ­რა თბი­ლისს. ბა­თუმ­ში ჩიხ­ში შე­სულ მო­ლა­პა­
რა­კე­ბებ­ში გარ­და­ტე­ხა შე­ი­ტა­ნა ოს­მა­ლე­თის უარ­მა გერ­მა­ნუ­ლი სარ­დლო­ბის
წარ­მო­მად­გე­ნე­ლის – ოტო ფონ­ ლო­სო­ვი­სად­მი, ყო­ფი­ლი­ყო შუ­ა­მა­ვა­ლი
მო­ლა­პა­რა­კე­ბებ­ზე. ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის დე­ლე­გა­ცი­ის ქარ­თველ­მა წარ­მო­მად­
გენ­ლებ­მა სა­ი­დუმ­ლო მო­ლა­პა­რა­კე­ბე­ბი წა­მო­იწყ­ეს უშუ­ა­ლოდ ლო­სოვ­თან,
რო­მელ­მაც გა­მოთ­ქვა მზად­ყოფ­ნა, გერ­მა­ნია გამ­ხდა­რი­ყო გა­რან­ტი ოს­მა­
ლე­თის სამ­ხედ­რო წინ­სვლის შე­ჩე­რე­ბი­სა და ზა­ვის მიღ­წე­ვა­ში, თუმ­ცა ამი­
ერ­კავ­კა­სი­ის ფე­დე­რა­ცი­ის დე­ლე­გა­ცი­ის შე­უ­თან­ხმებ­ლო­ბის გა­მო ამას ვერ
შეძ­ლებ­და, თუ­კი ცალ­კე, ახა­ლი სა­ხელ­მწი­ფო­ე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლებ­თან
არ და­ი­ჭერ­და საქ­მეს.
1918 წლის 26 მა­ისს, თბი­ლის­ში ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის სე­ი­მის ბო­ლო სხდო­
მა­ზე, სე­ი­მის ფრაქ­ცი­ებ­ ის წარ­მო­მად­გენ­ლებ­მა და პრე­ზი­დი­უმ­მა ამი­ერ­კავ­კა­
სი­ის ფე­დე­რა­ცი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის და­სას­რუ­ლი და­ა­დას­ტუ­რა. იმა­ვე დღეს,
იმა­ვე დარ­ბაზ­ში, 5 სა­ათ­სა და 10 წუთ­ზე სა­ქარ­თვე­ლოს ეროვ­ნუ­ლი საბ­
ჭოს თავ­მჯდო­მა­რემ, ნოე ჟორ­და­ნი­ამ, სა­ქარ­თვე­ლოს და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბის
დეკ­ლა­რა­ცია წა­ი­კითხ­ა. მან სა­ქარ­თვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის
და­ბა­დე­ბა ამ­ცნო სა­ერ­თა­შო­რი­სო სა­ზო­გა­დო­ებ­ ას, ხო­ლო მის­მა დე­ლე­გა­
ცი­ამ ფოთ­ში სას­წრა­ფოდ გა­ა­ფორ­მა ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბე­ბი გერ­მა­ნი­ის სამ­ხედ­
რო წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბას­თან, რის შე­დე­გა­დაც გერ­მა­ნი­ის დიპ­ლო­მა­ტი­უ­რი
ზე­წო­ლით ოს­მალ­თა არ­მი­ის შე­ტე­ვა სა­ქარ­თვე­ლოს მი­მარ­თუ­ლე­ბით შეწყ­
და. პა­რა­ლე­ლუ­რად, ახ­ლად და­ბა­დე­ბუ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის გან­კარ­გუ­ლე­ბა­ში
გა­და­სულ­მა სა­ხალ­ხო გვარ­დი­ის და ეროვ­ნუ­ლი ჯა­რის ნა­წი­ლებ­მა შეძ­ლეს
რე­გი­ო­ნებ­ში ბოლ­შე­ვი­კუ­რი გა­მოს­ვლე­ბის აღ­კვე­თა.
სა­ქარ­თვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კა და­მო­უ­კი­დე­ბე­ლი სა­გა­
რეო პო­ლი­ტი­კუ­რი მოქ­მე­დე­ბე­ბი­სა და სა­ხელ­მწი­ფო­ებ­რი­ვი ინ­სტი­ტუ­ტე­ბის
მშე­ნებ­ლო­ბის ახალ ერა­ში გა­და­ვი­და.
და­მო­უკ­ ი­დებ­ლო­ბის გა­მოცხ­ა­დე­ბით შექ­მნილ­მა ახალ­მა რე­ა­ლო­ბამ ჩა­
ვარ­დნი­ლი სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის სა­კითხს და­მა­ტე­ბი­თი აქ­ტუ­ა­ლო­ბა შეს­ძი­ნა.
ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის დაშ­ლამ, ომით და ში­და ანარ­ქი­ით გა­მოწ­ვე­ულ­მა კრი­ზის­მა
თვალ­ნათ­ლივ აჩ­ვე­ნა სოფ­ლად რე­ფორ­მე­ბის დაჩ­ქა­რე­ბის სა­სი­ცოცხ­ლო აუ­
ცი­ლებ­ლო­ბა.
დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის და­ფუძ­ნე­ბამ თა­ვი­სი კო­რექ­ტი­ვე­ბი შე­ი­
ტა­ნა ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის რე­ფორ­მის სა­კითხ­ში; პირ­ველ
რიგ­ში, ცხა­დი გახ­და, რომ გა­და­მიჯ­ვნის პრობ­ლე­მა დღის წეს­რი­გი­დან მო­იხ­
სნა. ახალ­გაზ­რდა რეს­პუბ­ლი­კას მძი­მე სა­ერ­თა­შო­რი­სო პი­რო­ბებ­ში უწევ­და
თა­ვი­სი ეროვ­ნუ­ლი საზღ­ვრე­ბის დაც­ვა და და­კა­ნო­ნე­ბა, მაგ­რამ რეს­პუბ­ლი­
კის ტე­რი­ტო­რია მა­ინც არ იყო მო­ნო­ეთ­ნი­კუ­რი, ამი­ტომ სხვა ერე­ბის გან­
ვი­თა­რე­ბის უფ­ლე­ბე­ბის გა­რან­ტი­ე­ბის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბა კვლავ აქ­ტუ­ა­ლურ
თე­მად რჩე­ბო­და. მე­ორ ­ ე მხრივ, სა­ზო­გა­დო­ებ­ ა­სა და პო­ლი­ტი­კურ სპექ­
ტრში გა­მო­იკ­ვე­თა მზად­ყოფ­ნა, დაწყ­ე­ბუ­ლი­ყო ყო­ფი­ლი ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის
სა­ხელ­მწი­ფო სტრუქ­ტუ­რე­ბი­სა და ძვე­ლი კავ­კა­სი­ის ბი­უ­როკ­რა­ტი­უ­ლი და­

139
წე­სე­ბუ­ლე­ბის ლიკ­ვი­და­ცია და ახა­ლი რეს­პუბ­ლი­კის მაქ­სი­მა­ლუ­რად რა­ცი­
ო­ნა­ლუ­რი სა­ხელ­მწი­ფო აპა­რა­ტის მოწყ­ო­ბა,204 რის მთა­ვა­რი რე­ცეპ­ტიც იყო
დე­ცენ­ტრა­ლი­ზა­ცია და უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბე­ბის თვით­მმარ­თვე­ლო­ბი­სათ­ვის
დე­ლე­გი­რე­ბა.205
დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა – ერო­ბა კი, რო­მე­ლიც, რო­გორც
ად­გი­ლობ­რი­ვი წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბა, ყვე­ლა­ზე გაც­ნო­ბი­ე­რე­ბუ­ლი იქ­ნე­ბო­და
სოფ­ლის სა­ჭი­რო­ე­ბებ­ში, უპი­რო­ბოდ მი­იჩ­ნე­ო­და იმ ორ­გა­ნოდ, რო­მელ­საც
ექ­ნე­ბო­და გა­დამ­წყვე­ტი ხმა და ავ­ტო­რი­ტე­ტი რე­გი­ო­ნებ­ში მტკივ­ნე­უ­ლი რე­
ფორ­მე­ბის გა­სა­ტა­რებ­ლად.
1918 წლის 28 ივ­ნისს, სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის მთავ­რო­ბამ ში­
ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნისტრს და­ა­ვა­ლა, მაქ­სი­მა­ლუ­რად და­ეჩ­ქა­რე­ბი­ნა ერო­ბე­
ბის მოწყ­ო­ბის საქ­მე.206 გა­ნახ­ლდა სა­ე­რო­ბო ინ­სტრუქ­ტო­რე­ბის მუ­შა­ო­ბა და
დაშ­ლი­ლი სა­მაზ­რო კო­მი­სი­ებ­ ის ხე­ლახ­ლა ორ­გა­ნი­ზე­ბა. პა­რა­ლე­ლუ­რად
პრე­სა­ში გა­ჩაღ­და კამ­პა­ნია სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის მნიშ­ვნე­ლო­ბის პო­პუ­ლა­
რი­ზა­ცი­ის­ ა და ახა­ლი ერო­ბის სა­ბა­ზი­სო პრინ­ცი­პე­ბის გან­მარ­ტე­ბი­სათ­ვის. სა­
არ­ჩევ­ნო პრო­ცესს კვლავ ერო­ბის მთა­ვა­რი ინ­სტრუქ­ტო­რი – ამ­ჯე­რად უკ­ვე
ტი­ტე მარ­გვე­ლაშ­ვი­ლი – ხელ­მძღვა­ნე­ლობ­და, ხო­ლო ყო­ფი­ლი მთა­ვა­რი
ინ­სტრუქ­ტო­რი – ვიქ­ტორ თევ­ზაია – პრო­ცესს პარ­ლა­მენ­ტის თვით­მმარ­თვე­
ლო­ბის კო­მი­სი­ი­დან ადევ­ნებ­და თვალ­-ყურს.
სა­ე­რო­ბო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის დე­ბუ­ლე­ბა, რო­მე­ლიც ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის
კო­მი­სა­რი­ატ­მა და­ამ­ტკი­ცა 1918 წლის იან­ვარ­ში, და­მო­უ­კი­დე­ბე­ლი სა­ქარ­
თვე­ლოს პი­რო­ბებ­შიც მცი­რე­დი კო­რექ­ტი­ვე­ბით და­დას­ტურ­და მო­მა­ვა­ლი
ერო­ბის სა­ფუძ­ვლად. ეს რე­ა­ლუ­რად 1905 წელს შე­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი „ციმბირის
ერობის პროექტი“ იყო207 – ტომ­სკის უნი­ვერ­სი­ტე­ტის პრო­ფე­სო­რე­ბის, იუ­
რის­ტე­ბი­სა და სა­ე­რო­ბო საქ­მის სპე­ცი­ა­ლის­ტე­ბის მი­ერ მომ­ზა­დე­ბუ­ლი, რაც
„რეაქციის“ პერიოდში „თაროზე“ დარ­ჩა. 1917 წლის თე­ბერ­ვლის რე­ვო­ლუ­
ცი­ის შემ­დეგ, დრო­ე­ბი­თი მთავ­რო­ბის კო­მი­სი­ამ ეს მო­დე­ლი აი­ღო სრუ­ლი­ად
რუ­სე­თის სა­ე­რო­ბო დე­ბუ­ლე­ბი­სათ­ვის; კო­მი­სი­ა­ში მუ­შა­ობ­დნენ208 ძვე­ლი სა­
ე­რო­ბო მოღ­ვა­წე­ებ­ ი – პრო­ფე­სო­რი ან­დრეი ავი­ნო­ვი, ბო­რის ვე­სე­ლოვ­სკი,
დი­მიტ­რი პრო­ტო­პო­პო­ვი და თა­ვა­დი გი­ორ­გი ლვო­ვი.
დე­ბუ­ლე­ბით,209 ერო­ბა ტო­ვებ­და იმ­პე­რი­ის დრო­ინ­დე­ლი სტე­რე­ო­ტი­პუ­
ლი – სა­მე­ურ­ნე­ო-­კულ­ტუ­რუ­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის ჩარ­ჩოს და სრულ­ფა­
სო­ვა­ნი ად­გი­ლობ­რი­ვი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა ხდე­ბო­და, სა­კუ­თა­რი პო­ლი­ტი­კუ­რი,
ეკო­ნო­მი­კუ­რი უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბით და ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ულ ­ ი აპა­რა­ტით.
გან­საზღ­ვრუ­ლი იყო ერო­ბის შემ­დე­გი სა­ფე­ხუ­რე­ბი:
• სა­გუ­ბერ­ნიო (ან სამ­ხა­რე­ო)

204 მართვა-გამგეობის რეორგანიზაცია, ერთობა № 111, 01.06.1918

205 სახელმწიფო დაწესებულებანი და მომავალი ერობა, ერთობა № 127, 21.06.1918
206 ერობა, ერთობა № 133, 29.06.1918
207 ერობა კავკასიაში, ნაზაროვი დიმიტრი, ქუთაისი, 1918 წ.
208 Организация земства в Закавказье, Туманов Г.М., Тифлис, 1918
209 Временное положение о земских учреждениях в Закавказье, Тифлис, 1918..

140
 • სა­მაზ­რო (ან სა­ოლ­ქო)
• წვრი­ლი სა­ე­რო­ბო ერ­თე­ულ ­ ი (სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბა)
ერო­ბის კომ­პე­ტენ­ცი­ე­ბის სპექ­ტრი საკ­მა­ოდ ფარ­თო იყო – მმარ­თვე­ლო­
ბი­თი, სა­მე­ურ­ნე­ო, ინ­ფრას­ტრუქ­ტუ­რუ­ლი, კულ­ტუ­რუ­ლი და სო­ცი­ა­ლუ­რი:
• ად­გი­ლობ­რი­ვი გა­და­სა­ხა­დე­ბის და­წე­სე­ბა და მოკ­რე­ბა. სა­ხელ­მწი­ფო
გა­და­სა­ხა­დე­ბის მოკ­რე­ბის უზ­რუნ­ველ­ყო­ფა;
• ად­გი­ლობ­რი­ვი უძ­რა­ვი ქო­ნე­ბის, სა­კუთ­რე­ბის და კა­პი­ტა­ლის მარ­
თვა;
• სა­სურ­სა­თო მო­მა­რა­გე­ბის საქ­მე, პირ­ვე­ლა­დი მოხ­მა­რე­ბის საგ­ნე­ბით
მო­მა­რა­გე­ბის უზ­რუნ­ველ­ყო­ფა. კო­ო­პე­რა­ცი­ის წა­ხა­ლი­სე­ბა;
• ყვე­ლა სა­ხის სატ­რან­სპორ­ტო კო­მუ­ნი­კა­ცი­ე­ბის, გზე­ბის მარ­თვა და
გან­ვი­თა­რე­ბა;
• კო­მუ­ნი­კა­ცი­ე­ბის – ფოს­ტა-­ტე­ლეგ­რა­ფის გან­ვი­თა­რე­ბა;
• გა­რე­მოს დაც­ვა – ბუ­ნებ­რი­ვი რე­სურ­სე­ბის მარ­თვა და სტი­ქი­ურ უბე­
დუ­რე­ბებ­თან ბრძო­ლა;
• სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბა;
• გან­სახ­ლე­ბა, საცხ­ოვ­რე­ბე­ლი გა­რე­მოს გა­უმ­ჯო­ბე­სე­ბა;
• შრო­მის დაც­ვა. შრო­მის ბირ­ჟის ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბა და ა. შ.; სო­ცი­ა­ლუ­რი
დახ­მა­რე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბა;
• იუ­რი­დი­უ­ლი და­ხმა­რე­ბის უზ­რუნ­ველ­ყო­ფა;
• დაზღ­ვე­ვი­სა და ჯან­დაც­ვის სის­ტე­მის გან­ვი­თა­რე­ბა;
• სოფ­ლის მე­ურ­ნე­ობ­ ის და ვაჭ­რო­ბის გან­ვი­თა­რე­ბა;
• ვე­ტე­რი­ნა­რუ­ლი და­ხმა­რე­ბის უზ­რუნ­ველ­ყო­ფა;
• წვრი­ლი კრე­დი­ტის და შემ­ნახ­ველ­-გამ­სეს­ხე­ბე­ლი სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბის
მოწყ­ო­ბა;
• სა­მაზ­რო სტა­ტის­ტი­კის წარ­მო­ე­ბა;
• უსაფ­რთხო­ე­ბის დაც­ვა და წეს­რი­გის უზ­რუნ­ველ­ყო­ფა;
• სამ­ხედ­რო­ვალ­დე­ბულ­თა მო­ბი­ლი­ზა­ცი­ის უზ­რუნ­ველ­ყო­ფა;
• სხვა გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი კა­ნო­ნით გა­და­ცე­მუ­ლი უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბე­ბი.
ერო­ბას მი­ე­ცა ასე­ვე ად­გი­ლობ­რი­ვი ქო­ნე­ბის­თვის ფას­და­დე­ბი­სა და გას­
ხვი­სე­ბის უფ­ლე­ბა; ვალ­დე­ბუ­ლე­ბე­ბის და­წე­სე­ბის, ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბე­ბის და­დე­
ბის, სა­სა­მარ­თლო­ში სა­მო­ქა­ლა­ქო მხა­რედ გა­მოს­ვლის და სხვა ერო­ბებ­თან
და იუ­რი­დი­ულ პი­რებ­თან ურ­თი­ერ­თო­ბის დამ­ყა­რე­ბის უფ­ლე­ბა. ერო­ბის საქ­
მი­ა­ნო­ბა­ზე ფორ­მა­ლუ­რი ზე­დამ­ხედ­ვე­ლო­ბის ფუნ­ქცია მაზ­რის და გუ­ბერ­ნი­ის
კო­მი­სარს და­ე­კის­რა (სა­ნამ ეს უკა­ნას­კნე­ლი ას­რუ­ლებ­და დრო­ე­ბი­თი ად­მი­
ნის­ტრა­ტო­რის უფ­ლე­ბას). ერო­ბის გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის გა­სა­ჩივ­რე­ბა ნე­ბის­მი­
ერ მო­ქა­ლა­ქეს შე­ეძ­ლო სა­სა­მარ­თლო­ში. ერო­ბის ბი­უ­ჯე­ტის წყა­როს წარ­
მო­ად­გენ­და ად­გი­ლობ­რი­ვი ქო­ნე­ბის, სა­ვაჭ­რო, სა­ბა­ჟო გა­და­სა­ხა­დე­ბი და
ცალ­კე სა­ე­რო­ბო გა­და­სა­ხა­დე­ბი.
სა­არ­ჩევ­ნო დე­ბუ­ლე­ბის მი­ხედ­ვით, „ოთხფორმულიანი“ – სა­ყო­ველ­­თა­ო,
თა­ნას­წო­რი, პირ­და­პი­რი და ფა­რუ­ლი – არ­ჩევ­ნე­ბის გზით, პრო­პორ­­ცი­ულ ­ ი
სი­ე­ბით აირ­ჩე­ოდ­ნენ სა­სოფ­ლო სა­ზო­გა­დო­ებ­ ის ერო­ბის ხმოს­­ნე­ბი. სა­მაზ­რო

141
დო­ნე­ზე ანა­ლო­გი­უ­რად არ­ჩე­უ­ლი ხმოს­ნე­ბი კი შემ­დგომ სა­კუ­თა­რი შე­მად­გე­
ნობ­ლი­დან აირ­ჩევ­დნენ სა­გუ­ბერ­ნიო (სამ­ხა­რე­ო) ერო­ბის ხმოს­ნებს. სა­სოფ­
ლო, სა­მაზ­რო და სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბა­თა ხმოს­ნე­ბი სა­კუ­თარ ყრი­ლო­ბებ­ზე
აირ­ჩევ­დნენ ხმო­სან­თა საბ­ჭოს თავ­მჯდო­მა­რეს, მის ამ­ხა­ნაგ­სა და მდი­ვანს (1
წლის ვა­დით), ასე­ვე აკომ­პლექ­ტებ­დნენ აღ­მას­რუ­ლე­ბელ ორ­გა­ნოს – გამ­
გე­ო­ბას, რომ­ლის თავ­მჯდო­მა­რეს და წევ­რებს სა­კუ­თა­რი შე­მად­გენ­ლო­ბი­დან
ირ­ჩევ­დნენ ან გა­რე­შე პი­რებს იწ­ვევ­დნენ ხოლ­მე. ხმო­სან­თა საბ­ჭო აუ­ცი­ლებ­
ლად უნ­და შეკ­რე­ბი­ლი­ყო წე­ლი­წად­ში ერ­თხელ მა­ინც, არა უგ­ვი­ა­ნეს ნო­ემ­
ბრი­სა.
პირ­ვე­ლი ცვლი­ლე­ბა, რო­მე­ლიც დე­ბუ­ლე­ბამ გა­ნი­ცა­და, გახ­და სა­გუ­ბერ­
ნი­ო ერო­ბის სა­ფე­ხუ­რის გა­მო­რიცხ­ვა, რად­გან სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის
სივ­რცი­სათ­ვის ეს უკ­ვე ჩა­ით­ვა­ლა ზედ­მეტ რგო­ლად, რო­მე­ლიც ფუნ­ქცი­ა­
თა გა­ო­რე­ბას გა­მო­იწ­ვევ­და.210 მე­ორ ­ ე მხრივ, წვრი­ლი სა­ერ ­ ო­ბო ერ­თე­უ­ლის
არ­ჩევ­ნე­ბის გა­და­ვა­დე­ბის ფორ­მა­ლუ­რი სა­ბა­ბის უკან უფ­რო ფუნ­და­მენ­ტუ­რი
პრობ­ლე­მა იდ­გა, ვიდ­რე კრი­ზი­სულ პი­რო­ბებ­ში ქვე­და სა­ფე­ხურ­ზე სა­არ­ჩევ­
ნო პრო­ცე­სის ორ­გა­ნი­ზე­ბი­სათ­ვის ავ­ტო­რი­ტე­ტუ­ლი ორ­გა­ნო­ე­ბის არარ­სე­
ბო­ბა. რე­ა­ლუ­რად პრობ­ლე­მა, რომ­ლის­თვი­საც ვერც ერ­თი მი­მარ­თუ­ლე­
ბის პრე­სა ვერ ახერ­ხებ­და თვა­ლი აე­რი­დე­ბი­ნა და მიჩ­ქმა­ლა, იყო სა­ე­რო­ბო
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის ორ­გა­ნო­ე­ბის პირ­ვე­ლი ეტა­პის გან­ვი­თა­რე­ბის­თვის
აუ­ცი­ლე­ბელ ელე­მენ­ტის – სოფ­ლე­ბის დო­ნე­ზე გა­მოც­დი­ლი, აქ­ტი­უ­რი და
მო­ბი­ლი­ზე­ბუ­ლი ინ­ტე­ლი­გენ­ტუ­რი ძა­ლე­ბის – სიმ­წი­რე. მა­თი რა­ოდ ­ ე­ნო­ბა ამ
დრო­ი­სათ­ვის მაზ­რის დო­ნი­სათ­ვის საკ­მა­რი­სი იყო, მაგ­რამ და­მა­ტე­ბით, ზე­
და – სამ­ხა­რეო ერო­ბის სა­ფე­ხუ­რის შე­მო­ღე­ბა ისე­დაც შეზღ­უდ ­ უ­ლი ძა­ლე­ბის
და­ფან­ტვას და და­სუს­ტე­ბას გა­მო­ი­წვევდა.
ნა­ხე­ვარ­სა­უ­კუ­ნო­ვა­ნი გა­მოც­დი­ლე­ბით და­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი დე­ბუ­ლე­ბის ძი­რი­
თა­დი ნა­წი­ლის მი­მართ სა­ზო­გა­დო­ებ­ ი­სა და პო­ლი­ტი­კუ­რი სპექ­ტრის მხრი­
დან არ ყო­ფი­ლა ფუნ­და­მენ­ტუ­რი კრი­ტი­კა და უკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბა, თუმ­ცა წარ­
მოდ­გე­ნი­ლი მო­დე­ლით გან­სხვა­ვე­ბუ­ლი პო­ლი­ტი­კუ­რი ბა­ნა­კე­ბი მა­ინც არ
იყ­ვნენ ბო­ლომ­დე კმა­ყო­ფი­ლი.
კრი­ტი­კოს­თა ლი­ბე­რა­ლუ­რი ნა­წი­ლი, მათ შო­რის ძვე­ლი სა­ე­რო­ბო მოღ­
ვა­წე­ე­ბი (მა­გა­ლი­თად, გი­ორ­გი თუ­მა­ნო­ვი) სკეპ­ტი­კუ­რად იყ­ვნენ გან­წყო­ბი­ლი
მი­სი ერ­თი პრინ­ცი­პუ­ლი მა­ხა­სი­ა­თებ­ლის, კერ­ძოდ, ხმო­სან­თა არ­ჩე­ვის წე­
სის – ხმო­სან­თა სი­ე­ბის პარ­ტი­უ­ლი ნიშ­ნით წარ­დგე­ნის შე­საძ­ლებ­ლო­ბი­სა და
პრო­პორ­ცი­ულ ­ ი არ­ჩევ­ნე­ბის მი­მართ211. მა­თი არ­გუ­მენ­ტი იყო შემ­დე­გი: ერო­
ბა პირ­ველ რიგ­ში საქ­მი­ა­ნი – სა­მე­ურ­ნეო და კულ­ტუ­რუ­ლი და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა­ა.
მას­ში თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის სპე­ცი­ა­ლის­ტებ­მა და ამ სფე­როს პრაქ­ტი­კულ­მა
ენ­თუ­ზი­ას­ტმა მოღ­ვა­წე­ებ­მა უნ­და იმუ­შა­ონ. პარ­ტი­უ­ლი პრინ­ცი­პით შედ­გე­ნი­
ლი სი­ებ­ ის დაშ­ვე­ბა კი ერო­ბის არ­ჩევ­ნებს პარ­ტი­ულ ­ ი ჭი­დი­ლის არე­ნად გა­
და­აქ­ცევს და, შემ­დე­გად, იგი მუ­დამ კონ­ფრონ­ტა­ცი­ის სივ­რცე იქ­ნე­ბა და არა

210 სახელმწიფო დაწესებულებანი და მომავალი ერობა, ლაშხაური ვ., ერთობა

№ 142, 10.067.1918
211 ერობა კავკასიაში, ნაზაროვი დიმიტრი, ქუთაისი, 1918 წ.; Организация земства в
Закавказье, Туманов Г.М., Тифлис, 1918

142
თა­ნამ­შრომ­ლო­ბი­სა. ამა­ვე დროს, პარ­ტი­უ­ლო­ბის გა­მო, ერო­ბის შე­მად­გენ­
ლო­ბა­ში მოხ­ვდე­ბი­ან არას­პე­ცი­ა­ლის­ტე­ბი, რომ­ლე­ბიც ვერ შეძ­ლე­ბენ სა­მე­
ურ­ნეო საქ­მე­ე­ბის გაძღ­ოლ ­ ას. ძველ მოღ­ვა­წე­თა და ლი­ბე­რა­ლუ­რად გან­
წყო­ბილ ძალ­თა მხრი­დან ერო­ბა­ში „პარტიების“ კრი­ტი­კა ერ­თი შე­ხედ­ვით
საკ­მაო სა­ფუძ­ველს აჩენ­და სკეპ­ტი­ციზ­მი­სათ­ვის, რად­გან მათ მსჯე­ლო­ბას
ზურგს უმაგ­რებ­და რუ­სე­თის პირ­ვე­ლი ერო­ბის გა­მოც­დი­ლე­ბა, რო­მელ­შიც
„პარლამენტარიზმის“ ვნე­ბა კონ­ტრპრო­დუქ­ტი­უ­ლად მი­იჩ­ნე­ო­და, თუმ­ცა, შე­
იძ­ლე­ბა ით­ქვას, რომ ისი­ნი ნაკ­ლებ ყუ­რადღ­ე­ბას უთ­მობ­დნენ, ან მე­ტის­მე­
ტად ფრთხი­ლად უყუ­რებ­დნენ ახალ რე­ა­ლო­ბას – სა­დაც ერო­ბა გა­მო­ვი­და
ვიწ­რო სა­მე­ურ­ნეო ჩარ­ჩო­დან და გახ­და სრულ­ფა­სო­ვა­ნი ად­გი­ლობ­რი­ვი
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა, რო­მელ­საც პო­ლი­ტი­კუ­რი ფუნ­ქცი­ე­ბიც და­ეკ­ ის­რა, აქ
კი პარ­ტი­უ­ლი თა­ნა­მო­ნა­წი­ლე­ობ­ ის გა­მო­რიცხ­ვა შე­უძ­ლე­ბე­ლი იყო. მარ­თა­
ლი­ა, სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პრე­საც შე­ნიშ­ნავ­და, რომ მო­ცე­მულ მძი­მე
ვი­თა­რე­ბა­ში ფარ­თო ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის და­ნერ­გვას და
ად­გი­ლობ­რივ „პარლამენტებს“ შე­საძ­ლო­ა, რეს­პუბ­ლი­კის ერ­თი­ა­ნო­ბის შეგ­
რძნე­ბა და ქვეყ­ნის პარ­ლა­მენ­ტის ფუნ­ქცი­ებ­ ის გა­ო­რე­ბა გა­მო­ეწ­ვი­ა, მაგ­რამ
ისი­ნი იმედს ამ­ყა­რებ­დნენ პო­ლი­ტი­კურ ძალ­თა შეგ­ნე­ბა­სა და კა­ნო­ნი­ერ ჩარ­
ჩო­ზე, რო­მე­ლიც ცენ­ტრი­სა და მხა­რე­ე­ბის უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბებს გა­მიჯ­ნავ­და
და ად­გი­ლობ­რი­ვი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა სწო­რედ ად­გი­ლობ­რი­ვი საქ­მე­ე­ბის მოგ­
ვა­რე­ბა­ზე მო­ახ­დენ­და კონ­ცენ­ტრი­რე­ბას.212
უკი­დუ­რე­სი მე­მარ­ცხე­ნე ბა­ნა­კი­დან, რო­მელ­საც ბოლ­შე­ვი­კე­ბი წარ­მო­ად­
გენ­დნენ, სა­ე­რო­ბო სა­კითხ­ებ­ზე დის­კუ­სი­ა­ში მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა არ და­ფიქ­სი­რე­ბუ­
ლა. ისი­ნი ოფი­ცი­ა­ლუ­რად არ ცნობ­დნენ ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­
ბის დე­მოკ­რა­ტი­ულ მო­დელ­თან მა­თი ინ­ტე­რე­სე­ბის თან­ხვედ­რას.
მე­მარ­ჯვე­ნე-­ნა­ცი­ონ­ ა­ლის­ტუ­რი ბა­ნა­კი­დან 1918 წლის ზაფ­ხუ­ლი­სათ­ვის
მხო­ლოდ ტექ­ნი­კუ­რი ხა­სი­ა­თის კრი­ტი­კა ის­მო­და, რომ­ლის მი­ხედ­ვი­თაც გა­
და­ტა­ნი­ლი და ჯერ კი­დევ მწვა­ვედ მიმ­დი­ნა­რე კრი­ზი­სუ­ლი მდგო­მა­რე­ო­ბის
გა­მო სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის ჩა­ტა­რე­ბა არა­ხელ­საყ­რე­ლი და ნა­ად­რე­ვი იყო
და უნ­და გა­და­ე­დოთ.213 ამ მო­საზ­რე­ბის კონ­ტრარ­გუ­მენ­ტი კი ის იყო, რომ
სწო­რედ ერო­ბებს უნ­და და­ერ ­ ე­გუ­ლი­რე­ბი­ნათ ამ კრი­ზი­სის ყვე­ლა­ზე მწვა­ვე
დი­ნე­ბე­ბი რე­გი­ო­ნებ­ში – მი­წის სა­კუთ­რე­ბი­სა და სურ­სა­თის პრობ­ლე­მის, ად­
გი­ლობ­რი­ვი სა­სა­მარ­თლოს და ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის ეფექ­ტი­ა­ნად მუ­შა­ო­ბის სა­
კითხ­ე­ბის გა­დაწყ­ვე­ტით. ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­რატ კრი­ტი­კოს­თა ნა­წი­ლი კი უახ­
ლოვ­დე­ბო­და ლი­ბე­რა­ლუ­რი კრი­ტი­კის ძი­რი­თად პუნქტს – „პარტიულობის“
არა­სა­სურ­ვე­ლო­ბას ად­გი­ლობ­რივ თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­ში. ისი­ნი ხელ­ზე იხ­
ვევ­დნენ მმარ­თვე­ლი სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბას,
ჩაბ­მუ­ლი­ყო სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნებ­ში (სა­დაც მი­სი გა­მარ­ჯვე­ბის შან­სი მა­ღა­ლი
იყო) და ემუ­შა­ვათ რე­გი­ო­ნე­ბის სა­ერ­თო ეკო­ნო­მი­კუ­რი გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­
ვის და არა რე­გი­ონ­ ებ­ში გარ­კვე­უ­ლი კლა­სე­ბის ინ­ტე­რე­სე­ბის და­სა­ცა­ვად
(რო­გორც ნა­ცი­ონ­ ა­ლის­ტი კრი­ტი­კო­სე­ბი წარ­მო­სა­ხავ­დნენ სო­ცი­ა­ლის­ტუ­რი

212 ერობა და ჩვენი ტაქტიკა, ერთობა № 142, 10.07.1918

213 ეროვნული საბჭო, საქართველო № 155, 08.08.1918

143
იდე­ო­ლო­გი­ის ფორ­მუ­ლას). ეს ეწი­ნა­აღ­მდე­გე­ბო­და სო­ცი­ა­ლის­ტურ იდე­ო­
ლო­გი­ას, ამ პარ­ტი­ის უპ­რინ­ცი­პო­ბას გა­მო­ხა­ტავ­და და, შე­სა­ბა­მი­სად, ისი­ნი
ამომ­რჩევ­ლე­ბის­თვის სან­დო ძა­ლად არ უნ­და ჩათ­ვლი­ლიყ­ვნენ. ამას­თა­ნა­
ვე, ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი კრი­ტი­კა სკეპ­ტი­კუ­რად აფა­სებ­და სო­ცი­ალ­-
დე­მოკ­რატ­თა კომ­პე­ტენ­ცი­ას თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის და ეკო­ნო­მი­კურ­-სა­მე­ურ­
ნეო სა­კითხ­ებ­ში.214
პრინ­ცი­პუ­ლი გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის შე­სა­ბა­მი­სად, სა­მაზ­რო კო­მი­სი­ებ­მა მუ­შა­
ო­ბა გა­აძ­ლი­ე­რეს სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის ჩა­სა­ტა­რებ­ლად, რომ­ლის პირ­ვე­ლი
ეტა­პი ივ­ლის­-სექ­ტემ­ბერ­ში მიმ­დი­ნა­რე­ობ­და, ძი­რი­თა­დად და­სავ­ლეთ სა­ქარ­
თვე­ლოს მაზ­რებ­სა და აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს ცენ­ტრა­ლურ ზო­ნა­ში.
მე­მარ­ჯვე­ნე კრი­ტი­კის სა­ფუძ­ვლი­ა­ნო­ბა არ­ჩევ­ნე­ბის პრო­ცეს­მა და­ა­დას­ტუ­რა;
რიგ მაზ­რებ­ში სრუ­ლად ან ცალ­კე­ულ სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­ქებ­ში არ­ჩევ­ნე­ბი რამ­
დენ­ჯერ­მე გა­და­ა­ვა­დეს. სა­ბო­ლო­ოდ სა­არ­ჩევ­ნო პრო­ცე­სი, სა­გა­რეო გარ­თუ­
ლე­ბე­ბის და პო­ზი­ტი­უ­რი შე­მობ­რუ­ნე­ბე­ბის ფონ­ზე, რის შე­დე­გა­დაც ერო­ბის
რე­ფორ­მის გა­ტა­რე­ბა გა­ნა­პი­რა მაზ­რებ­შიც გახ­და შე­საძ­ლე­ბე­ლი, რაც მა­ნამ­
დე არ კონ­ტროლ­დე­ბო­და სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის მი­ერ, 1919 წლის
გან­მავ­ლო­ბა­შიც გაგ­რძელ­და.
პა­რა­ლე­ლუ­რად ცენ­ტრა­ლურ­მა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ და­იწყო მზა­დე­ბა სა­
ე­რო­ბო მშე­ნებ­ლო­ბის ძალ­თა მო­ბი­ლი­ზე­ბი­სათ­ვის: 1918 წლის 30 ივ­ნისს
თბი­ლის­ში, კავ­კა­სი­ის ქა­ლაქ­თა კავ­ში­რის ინი­ცი­ა­ტი­ვით, ქალ­თა მე­სა­მე გიმ­
ნა­ზი­ა­ში გა­იხ­სნა სპე­ცი­ა­ლუ­რი (ფა­სი­ა­ნი, 20 მა­ნე­თის ღი­რე­ბუ­ლე­ბის) კურ­სე­ბი
ქა­ლა­ქე­ბის თვით­მმარ­თვე­ლო­ბი­სა და ერო­ბე­ბის მოღ­ვა­წე­თათ­ვის (უწყ­ე­ბე­ბის
მი­ერ მივ­ლე­ნი­ლი მსმე­ნე­ლე­ბი­სათ­ვის კურ­სე­ბი უფა­სო იყო. ში­ნა­გან საქ­მე­
თა სა­მი­ნის­ტრომ კურ­სე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბა 1 800 მა­ნე­თით და­ა­ფი­ნან­სა). მას­ზე
ჩა­ე­წე­რა 42 მსმე­ნე­ლი,215 აქე­დან მხო­ლოდ 15 იყო გა­მოგ­ზავ­ნი­ლი პრო­ვინ­
ცი­ე­ბი­დან (მათ შო­რის ყვე­ლა­ზე მე­ტი – სამ­ტრე­დი­ი­დან) კურ­სე­ბი 15 დღის
გან­მავ­ლო­ბა­ში (98 სა­ლექ­ციო სა­ა­თი) გრძელ­დე­ბო­და. თბი­ლის­ში თავ­მოყ­
რი­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბი­სა და სხვა­დას­ხვა მო­მიჯ­ნა­ვე დარ­გის სა­უ­კე­თე­სო
სპე­ცი­ა­ლის­ტე­ბი (ნი­კო ელი­ავ­ ა, პ. მ. არ­ღუ­თინ­სკი, ეზერ­სკი, ა. კა­ლი­უჟ­ნი, ი.
ჟორ­და­ნი­ა, აზა­ტი­ა­ნი, დარ­მა­ნი, ია­ნო­ვი­ჩი, ბა­კუ­ნი­ნი, გეპ­შტე­ი­ნი, სმირ­ნო­ვი
და სხვ.) მსმე­ნე­ლებს უკითხ­ავ­დნენ ლექ­ცი­ებს სპე­ცი­ა­ლუ­რად და­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი
პროგ­რა­მის მი­ხედ­ვით, რომ­ლის თე­მა­ტი­კაც კარ­გი ილუს­ტრა­ციაა ახ­ლად
და­ბა­დე­ბუ­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბე­ბის ამო­ცა­ნე­ბის სიმ­ძი­მის აღ­საქ­მე­ლად და
მი­სი ფარ­თო კომ­პე­ტენ­ცი­ის წარ­მო­სად­გე­ნად:

I გან­ყო­ფი­ლე­ბა – (10 სა­ათ

­ ი)
სა­ზო­გა­დო დე­ბუ­ლე­ბე­ბი სა­ქა­ლა­ქო და სა­ე­რო­ბო თვით­მარ­თვე­ლო­ბი­
სა. მი­სი სხვა­დას­ხვა მხა­რე­ე­ბი და ერ­თმა­ნეთ­თან და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა. წვრი­
ლი სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლი და სოფ­ლის მმარ­თვე­ლო­ბა. თვით­მარ­თვე­ლო­ბის

214 ერობა და პოლიტიკა, ს. დ-ნი., საქართველო №149, 27.08.1918, №150, 28.08.1918

215 ქართველი − 26, რუსი − 7, სომეხი − 3, ბერძენი − 2, ოსი −1, თურქი −1. უმაღლესი
განათლებით − 5, საშუალო − 21, პროფესიული − 5, დაწყებითი − 8, საშინაო − 3.

144
მთავ­რო­ბას­თან და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა. სა­არ­ჩევ­ნო სის­ტე­მა. ეროვ­ნე­ბა­თა წარ­
მო­მად­გენ­ლო­ბა. თვით­მარ­თვე­ლო­ბის ორ­გა­ნო­ე­ბი: გამ­გე­ო­ბა, რა­იო ­ ­ნუ­ლი
ორ­გა­ნო­ე­ბი, აგენ­ტე­ბი და მა­თი ურ­თი­ერ­თშო­რის და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა, მოქ­მე­
დე­ბის წე­სი.
II გან­ყო­ფი­ლე­ბა – (28 სა­ა­თი)
სხვა­დას­ხვა უწყ­ებ­ ა­თა საგ­ნე­ბი, მუ­ნი­ცი­პა­ლუ­რი პო­ლი­ცია (1 ს.), სა­ხალ­ხო
ჯან­მრთე­ლო­ბა (6 ს.), გა­ნათ­ლე­ბა (4 ს.), შრო­მის ნა­ყო­ფი­ერ ­ ე­ბის და სხვებ­
თან და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბა (6 ს.), სა­ზო­გა­დო მუ­შა­ო­ბა და სა­სურ­
სა­თო დახ­მა­რე­ბა (2 ს.), კო­ოპ­ ე­რა­ტი­ვებ­თან და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა (2 ს.), შრო­
მის დაც­ვა (1 ს.), მზრუნ­ვე­ლო­ბა იმ პი­რებ­ზე, რომ­ლებ­საც შრო­მის უნა­რი არ
აქვთ (2 ს.), მუ­ნი­ცი­პა­ლუ­რი წარ­მო­ებ­ ე­ბი: სა­კუ­თა­რი მე­ურ­ნე­ო­ბა, კონ­ცე­სი­ურ
­ ი
და შე­რე­უ­ლი. მი­ზა­ნი ორ­ნა­ი­რი­ა: შე­მო­სა­ვა­ლი და რამ­დე­ნათ ხელ­მი­საწ­ვდო­
მია216 (2 ს.), სტა­ტის­ტი­კა და მი­სი მი­ზა­ნი. ორ­გა­ნო­ე­ბი და სა­შუ­ა­ლე­ბა სტა­ტის­
ტი­კუ­რი გა­მოკ­ვლე­ვე­ბი­სათ­ვის და და­მუ­შა­ვე­ბა ცნო­ბე­ბის (2 ს.)
III გან­ყო­ფი­ლე­ბა – (30 სა­ა­თი)
მუ­ნი­ცი­პა­ლუ­რი ფი­ნან­სე­ბი. შე­მო­სავ­ლის წყა­რო­ე­ბი: და­ბეგ­ვრა და ქო­ნე­
ბის ექ­სპლო­ა­ტა­ცი­ა. სა­ქა­ლა­ქო და სა­ე­რო­ბო ხარ­ჯთ-აღ­რიცხ­ვის შედ­გე­ნა. გა­
და­სა­ხა­დე­ბის მოგ­რო­ვე­ბის წე­სი და მი­სი ხარ­ჯვის გეგ­მა: რე­ვი­ზი­ა. ან­გა­რი­ში.
IV გან­ყო­ფი­ლე­ბა – (30 სა­ა­თი)
ერო­ბა­თა და ქა­ლაქ­თა კავ­ში­რი, მა­თი მი­ზა­ნი და მნიშ­ვნე­ლო­ბა (1 ს.). ამი­
ერ­კავ­კა­სი­ის ქა­ლაქ­თა კავ­ში­რი. მი­სი და­ნიშ­ნუ­ლე­ბა და მიმ­დი­ნა­რე მუ­შა­ო­ბა.

დას­კვნა
(1 ს.) ერო­ბის და ქა­ლაქ­თა რო­ლი მიმ­დი­ნა­რე მო­მენ­ტში­.“ 217
კურ­სის ლექ­ცი­ე­ბის და­სას­რუ­ლის შემ­დეგ, პლე­ხა­ნო­ვის სა­ხე­ლო­ბის მუ­
შა­თა კლუბ­ში სა­ღა­მო­ობ­ ით იმარ­თე­ბო­და დის­კუ­სია ლექ­ტო­რებ­სა და მსმე­
ნე­ლებს შო­რის.218 კურ­სის ნაკ­ლო­ვა­ნე­ბის მი­უ­ხე­და­ვად, კერ­ძოდ, მსმე­ნელ­თა
დიდ ნა­წილს, რომ­ლე­ბიც პრო­ვინ­ცი­ე­ბი­დან იყ­ვნენ გა­მოგ­ზავ­ნი­ლი, პა­რა­ლე­
ლუ­რად სხვა სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი და პო­ლი­ტი­კუ­რი ფუნ­ქცი­ე­ბი და და­ვა­ლე­ბე­
ბიც ჰქონ­დათ, რის გა­მოც სა­სურ­ველ­ზე მეტ დროს ვერ უთ­მობ­დნენ მე­ცა­დი­
ნე­ო­ბებს, კურ­სის მნიშ­ვნე­ლო­ბა უდა­ვოდ დი­დი იყო და შე­დე­გიც პო­ზი­ტი­ურ ­ ი
ჰქონ­და. პრე­სის შე­ფა­სე­ბით, სა­ლექ­ციო კურ­სის მთა­ვა­რი მიღ­წე­ვა სწო­რედ
დარ­გის სპე­ცი­ა­ლის­ტთა და ენ­თუ­ზი­ას­ტთა კო­ორ­დი­ნი­რე­ბა გახ­და:
„...არ შე­იძ­ლე­ბა ით­ქვას, რომ ამ კურ­სე­ბის მნიშ­ვნე­ლო­ბა გა­ნი­საზღ­ვრე­
ბო­დეს მარ­ტო იმით, რომ მოგ­როვ­და 40 კა­ცი და შე­ით­ვი­სა 50 წლის პრაქ­

216 სტილური შეცდომაა, უნდა იყოს: შემოსავლიანობა და ხელმისაწვდომობა.

217 ერობის და ქალაქის საქმეების შემსწავლელი კურსები, ერთობა № 126,
20.06.1918. Хроника. Краевой комитет СОГОРА. Курсы по земскому и городскому
самоуправлению. Кавказский город № 3-4, 15.06.1918, Ст. 30-31.
218 ლექცია, ერთობა № 145, 13.07.1918.

145
ტი­კით შე­ძე­ნი­ლი სხვა­დას­ხვა ახა­ლი აზ­რე­ბი და ცოდ­ნა თვით­მარ­თვე­ლო­ბის
დარ­გში. გვგო­ნი­ა, რომ უმ­თავ­რე­სი მნიშ­ვნე­ლო­ბა ამ კურ­სე­ბი­სა ის არის,
რომ მან ერ­თად თა­ვი მო­უ­ყა­რა სა­ქა­ლა­ქო მო­მუ­შა­ვეთ, რო­გორც პრაქ­ტი­
კებს, ასე­ვე თე­ო­რე­თი­კებს, სხვა­დას­ხვა შე­ხე­დუ­ლე­ბე­ბის და მი­მარ­თუ­ლე­ბის
მქო­ნეთ. რო­ცა თი­თე­ულ­მა მათ­გან­მა გა­მოს­თქვა თა­ვი­სი ნამ­დვი­ლი აზ­რი
და შე­ხე­დუ­ლე­ბა, გა­მო­ირ­კვა, რომ ამ სხვა­დას­ხვა მი­მარ­თუ­ლე­ბის და შე­
ხე­დუ­ლე­ბა­თა ხალხს ჰქო­ნია სა­ერ­თო ენა, აზ­რი და მი­ზა­ნი. აღ­მოჩ­ნდა,
რომ რუ­სე­თის სა­ე­რო­ბო მოღ­ვა­წე­თა დაკ­ვირ­ვე­ბა და გა­მოც­დი­ლე­ბა უნ­და
გა­მო­ყე­ნე­ბულ იქ­ნას ამი­ერ­-კავ­კა­სი­აშ­ ი. ამ რი­გათ კურ­სე­ბის მე­ო­ხე­ბით შე­
იქ­მნა მჭიდ­რო ორ­გა­ნი­ზა­ცია ქა­ლაქ­თა კავ­შირ­თან და ჟურ­ნალ „კავკასიის
ქალაქთან“. ამ ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ამ მიზ­ნად და­ი­სა­ხა მთე­ლი რი­გი სა­კითხ­ე­ბის მო­
წეს­რი­გე­ბა ახ­ლო მო­მა­ვალ­ში, – რო­გო­რი­ცა­ა: ორ­გა­ნი­ზა­ცია სა­რე­დაქ­ციო
კო­ლე­გი­ის, რო­მე­ლიც და­ბეჭ­დავს მთელ რიგ სტა­ტი­ებს ერო­ბის და ქა­ლა­ქის
თვით­მარ­თვე­ლო­ბის საქ­მე­ებ­ ის შე­სა­ხებ, მო­ამ­ზა­დებს პროგ­რა­მას სპე­ცი­ა­ლუ­
რი კურ­სე­ბის მო­საწყ­ო­ბათ და სხვ. მო­ლა­პა­რა­კე­ბას გა­მარ­თავს რუს სა­ე­რო­
ბო მოღ­ვა­წე­ებ­თან, რა­თა ჩვენ­მა ახალ­მა თვით­მარ­თვე­ლო­ბებ­მა ისარ­გებ­
ლონ რუ­სე­თის გა­მოც­დი­ლე­ბით და სხ. ერ­თი სიტყ­ვით, დაწყ­ე­ბუ­ლია დი­დი
საქ­მე და სწო­რედ იმ დროს, რო­ცა ეს აუ­ცი­ლებ­ლად სა­ჭი­რო იყო, შეს­დგა
ჯგუ­ფი, რო­მე­ლიც პა­სუხს გას­ცემს ყვე­ლა იმ მოღ­ვა­წეთ, რო­მელ­ნიც შეხ­ვდე­
ბი­ან ცხოვ­რე­ბა­ში რა­ი­მე გა­უ­გე­ბარ სა­კითხ­ებს და ამის შე­სა­ხებ შე­ე­კითხ­ე­ბი­ან
ბი­ურ
­ ოს, რო­მე­ლიც არ­სე­ბობს ჟურ­ნალ „კავკასიის ქალაქთან“...“ 219
სას­წავ­ლო ინი­ცი­ა­ტი­ვას მა­ლე­ვე გა­მო­უჩ­დნენ მიმ­დევ­რე­ბი – კერ­ძოდ,
აგ­ვის­ტოს და­საწყ­ის­ში სა­ხალ­ხო უნი­ვერ­სი­ტეტ­თა თბი­ლი­სის სა­ზო­გა­დო­ე­ბამ
სექ­ტემ­ბრის­თვის სა­ქა­ლა­ქო და სა­ე­რო­ბო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის საქ­მე­თა
შემ­სწავ­ლე­ლი 2,5 თვი­ა­ნი კურ­სე­ბი გა­მო­აცხ­ა­და.220
კურ­სე­ბის პროგ­რა­მა შემ­დე­გი იყო:
„...სახელმწიფო მარ­თვი­სა და თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის ზო­გა­დი სწავ­ლე­
ბე­ბი. თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის ის­ტო­რი­ა: ინ­გლი­სი, საფ­რან­გე­თი, გერ­მა­ნი­ა,
რუ­სე­თი. რუ­სე­თის სა­ე­რო­ბო და სა­ქა­ლა­ქო მოქ­მე­დი დე­ბუ­ლე­ბე­ბი. ად­გი­
ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის ფი­ნან­სე­ბი (სა­გა­და­სა­ხა­დო სა­მარ­თლის
გან­ვი­თა­რე­ბა). ად­გი­ლობ­რი­ვი ფი­ნან­სე­ბის მოქ­მე­დი დე­ბუ­ლე­ბა (სა­ფი­ნან­სო
სა­მარ­თა­ლი, ბი­უ­ჯე­ტი, კონ­ტრო­ლი). სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი მე­ურ­ნე­ო­ბე­ბის სა­ბა­
ზი­სო ბუ­ღალ­ტე­რი­ა. სა­ქა­ლა­ქო და სა­ე­რო­ბო სტა­ტის­ტი­კა. ად­გი­ლობ­რი­ვი
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბე­ბის ორ­გა­ნო­თა მოქ­მე­დე­ბა.
ა) კე­თილ­მოწყ­ო­ბა: საცხ­ოვ­რებ­ლის სა­კითხ­ი; ქუ­ჩე­ბი და გზე­ბი; გზე­ბის
კე­თილ­მოწყ­ობ­ ა; სა­კო­მუ­ნი­კა­ციო სა­შუ­ალ­ ე­ბე­ბი – ტე­ლეგ­რა­ფი, ტე­ლე­ფო­ნი,
ფოს­ტა; მო­სახ­ლე­ო­ბის ენერ­გო­მო­მა­რა­გე­ბა; სა­ხან­ძრო და სა­დაზღ­ვე­ვო საქ­მე;
ბ) სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბა: სას­კო­ლო; არა­სას­კო­ლო; ბიბ­ლი­ო­თე­კე­ბი; მუ­
ზე­უ­მი;

219 ერობის და თვითმართველობის კურსები, ერთობა №167, 09.08.1918.

220 Хроника. Общественная самодеятельность. К открытию курсов по местному
самоуправлению. Кавказский город №7-8, 15.08.1918, Ст. 44.

146
 გ) ჯან­დაც­ვა: ზო­გა­დი ჰი­გი­ე­ნა და პრო­ფი­ლაქ­ტი­კა; სა­ექ­ ი­მო საქ­მე; მო­
სახ­ლე­ო­ბის სპე­ცი­ფი­კურ გა­დამ­დებ სენ­თან ბრძო­ლა; სა­ქა­ლა­ქო ჰი­გი­ე­ნის
სპე­ცი­ფი­კუ­რი სა­კითხ­ე­ბი – ბავ­შვთა სიკ­ვდი­ლი­ა­ნო­ბა (სას­კო­ლო ასა­კის ბავ­
შვებ­ზე ზრუნ­ვა);
დ) შრო­მის დაც­ვა: უმუ­შევ­რო­ბა; შრო­მის ბირ­ჟა და სამ­დივ­ნო; სა­ზო­გა­
დო­ებ­რი­ვი სა­მუ­შა­ოე­ ­ბი; პენ­სია და დაზღ­ვე­ვა; ე) იუ­რი­დი­უ­ლი დახ­მა­რე­ბა
ვ) მე­ურ­ვე­ო­ბა: ად­გი­ლობ­რი­ვი მე­ურ­ვე­ო­ბა; დაზღ­ვე­ვის სპე­ცი­ა­ლუ­რი სა­ხე­
ო­ბე­ბი, ავად­მყო­ფო­ბის შემ­თხვე­ვა­ში; სი­ღა­ტა­კე და პროს­ტი­ტუ­ცი­ა;
ზ) სა­ხალ­ხო მე­ურ­ნე­ო­ბის ხელ­შეწყ­ო­ბა: კო­ო­პე­რა­ცი­ა; კრე­დი­ტი; სოფ­ლის
მე­ურ­ნე­ო­ბის გა­უმ­ჯო­ბე­სე­ბის ღო­ნის­ძი­ე­ბე­ბი;
თ) ქა­ლა­ქის და ერო­ბის და­წე­სე­ბუ­ლე­ბე­ბი და სა­წარ­მო­ე­ბი; მუ­ნი­ცი­პა­ლუ­
რი წარ­მო­ე­ბა; ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბე­ბის კერ­ძო-­სა­მე­ურ­ნეო
ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბი; მი­წის სა­კითხი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­ში და ნა­წი­ლობ­რივ სა­
ქა­ლა­ქო სივ­რცე­ში“.221
არ­ჩევ­ნე­ბის პირ­ვე­ლი ეტა­პის და­სას­რუ­ლის და ერო­ბა­თა ამოქ­მე­დე­ბის
პა­რა­ლე­ლუ­რად მწვა­ვედ დად­გა სა­ე­რო­ბო ბი­უ­ჯე­ტის სა­კითხ­ი. ეკო­ნო­მი­კუ­რი
კრი­ზი­სის ფონ­ზე ახ­ლად ფე­ხად­გმუ­ლი ერო­ბის ად­გი­ლობ­რი­ვი სახ­სრე­ბით
ფი­ნან­სუ­რი უზ­რუნ­ველ­ყო­ფა სა­ეჭ­ვო ჩან­და. მი­უ­ხე­დავდ იმი­სა, რომ დის­კუ­
სი­ის მი­ხედ­ვით ცენ­ტრა­ლუ­რი ბი­უ­ჯე­ტი­დან სეს­ხის მი­ცე­მა ცუ­დი სიმ­პტო­მი
იქ­ნე­ბო­და თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის საქ­მის­თვის,222 მო­ცე­მუ­ლი მო­მენ­ტი­სათ­ვის
ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტრომ მა­ინც სა­ჭი­როდ ჩათ­ვა­ლა პირ­ვე­ლი სეს­ხის
მო­ბი­ლი­ზე­ბა ერო­ბე­ბი­სათ­ვის.223
15 ნო­ემ­ბერს, ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს სა­ე­რო­ბო გან­ყო­ფი­ლე­
ბა­ში ჩა­ტარ­და თათ­ბი­რი, სა­დაც სა­მაზ­რო გამ­გე­ო­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის
მო­ნა­წი­ლე­ო­ბით გა­ი­მარ­თა მსჯე­ლო­ბა ერო­ბე­ბი­სათ­ვის ქო­ნე­ბის გა­და­ცე­მის
სა­კითხ­ებ­ზე.224 თათ­ბი­რი გაგ­რძელ­და 21 ნო­ემ­ბერს, სა­დაც კვლა­ვაც იყო
მსჯე­ლო­ბა ერო­ბის კომ­პე­ტენ­ცი­ებ­ზე სა­ბი­უ­ჯე­ტო და სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბის
სა­კითხ­ებ­ში.225
პა­რა­ლე­ლუ­რად და­იწყო მზა­დე­ბა სა­ე­რო­ბო გამ­გე­ო­ბის აპა­რა­ტის მოწყ­
ო­ბი­სათ­ვის. თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის პრო­ცე­სე­ბის კო­ორ­დი­ნა­ცი­ის­ ა და, ასე­ვე,
სა­მეც­ნი­ე­რო ანა­ლი­ზი­სათ­ვის. გა­დაწყ­და, რომ ყვე­ლა სა­მაზ­რო ერო­ბას საქ­
მის წარ­მო­ე­ბა ერ­თი­ა­ნი პრინ­ცი­პით, სტან­დარ­ტი­ზე­ბუ­ლად ჰქო­ნო­და მოწყ­ო­
ბი­ლი; მათ უნ­და ეზ­რუ­ნათ სტა­ტის­ტი­კის აპა­რა­ტის შექ­მნა­ზე და მა­სა­ლე­ბის
მი­წო­დე­ბა­ზე ცენ­ტრა­ლუ­რი ანა­ლი­ტი­კუ­რი ორ­გა­ნო­სათ­ვის.226
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის საქ­მის სა­მეც­ნი­ე­რო ანა­ლი­ზის და სის­ტე­მა­ტი­ზა­

221 Программа курсов по местному самоуправлению. Устр. Тиф. Об-вом Народных

Университетов. Кавказский город № 7-8, 15.08.1918, Ст. 26.31.
222 კიდევ ერთხელ ერობაზე, ერთობა № 236, 02.11.1918.
223 დახმარება ერობას, ერთობა № 241, 08.11.1918.
224 თათბირი, ერთობა № 247, 15.11.1918.
225 თათბირი ერობაზე, საქართველოს რესპუბლიკა № 98, 22.11.1918.
226 საქმის წარმოება ერობებში, ჭუმბურიძე ბ., ერთობა № 252, 21.11.1918.

147
ცი­ის მა­გა­ლი­თი აჩ­ვე­ნა თა­ვად მთა­ვარ­მა სა­ე­რო­ბო ინ­სტრუქ­ტორ­მა, ტი­ტე
მარ­გვე­ლაშ­ვილ­მაც, რო­მელ­მაც ერო­ბა­თა არ­ჩევ­ნე­ბის პირ­ვე­ლი ეტა­პის შე­
მა­ჯა­მე­ბე­ლი მოხ­სე­ნე­ბა­-ან­გა­რი­ში წა­რუდ­გი­ნა ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს.
მოხ­სე­ნე­ბა დე­ტა­ლუ­რად იყო და­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი, რო­გორც ნა­რა­ტი­უ­ლად, ასე­ვე
სტა­ტის­ტი­კუ­რი და ფი­ნან­სუ­რი გა­ან­გა­რი­შე­ბე­ბის თვალ­საზ­რი­სით.227
1918 წლის ბო­ლო­სათ­ვის და­იწყო მზა­დე­ბა ერო­ბა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­
ბის პირ­ვე­ლი ყრი­ლო­ბის ჩა­სა­ტა­რებ­ლად, სა­დაც მიმ­დი­ნა­რე სა­კითხ­ებ­თან
ერ­თად ფუნ­და­მენ­ტუ­რი სა­კითხი – ერ­თი­ა­ნი ცენ­ტრის სა­ჭი­რო­ე­ბა – უნ­და გა­
დაწყ­ვე­ტი­ლი­ყო.

227 ერობის შემოღების საქმის დასრულება, საქართველოს რესპუბლიკა № 19,

25.01.1919.

148
 სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის სა­მი ეტა­პი სა­ქარ­თვე­ლოს
2
დე­მოკ­რა­ტი­ულ რეს­პუბ­ლი­კა­ში – 1918, 1919, 1920 წლე­ბი

„... ერო­ბა, სა­ყო­ველ­თაო არ­ჩევ­ნებ­ზე აგე­ბუ­ლი, ეს მკვიდ­რი სა­ძირ­კვე­

ლია დე­მოკ­რა­ტიზ­მის. პა­რა­ლა­მენ­ტი კი მი­სი გვირ­გვი­ნი­ა. პირ­ვე­ლის
გა­რე­შე – მე­ო­რე ჰა­ერ­ში გა­მო­კი­დე­ბუ­ლი დარ­ჩე­ბა, პირ­ვე­ლი უმე­ორ
­ ე­
ოთ და­უმ­თავ­რე­ბე­ლი შე­ნო­ბა იქ­ნე­ბა, რო­მელ­საც სა­ხუ­რა­ვი არა აქვს
და ქარ­-წვი­მის სა­თა­რე­შოთ არის მი­ნე­ბე­ბუ­ლი...“
ერ­თო­ბა, № 158, 25.07.1918
151
ფოტო: მთავარი საერობო ინსტრუქტორი - ტიტე მარგველაშვილი. ფოტოკოლაჟი.
“საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია”, საზოგადოებრივი არქივი, ტიტე
მარგველაშვილის კოლექცია.
 სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბის კონ­კრე­ტუ­ლი ღო­ნის­ძი­ებ­ ე­ბის გა­
ნახ­ლე­ბის შე­სა­ხებ სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის ეროვ­ნულ­მა საბ­ჭომ 1918
წლის 27 ივ­ნისს იმ­სჯე­ლა და და­ად­გი­ნა, რომ ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტრო
და­უყ­ ოვ­ნებ­ლივ შეს­დგო­მო­და არ­ჩევ­ნე­ბი­სათ­ვის მზა­დე­ბას. ამა­ვე დღეს, რეს­
პუბ­ლი­კის მთავ­რო­ბამ და­ა­ვა­ლა ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს, გა­ნე­ახ­ლე­
ბი­ნა მუ­შა­ო­ბა არ­ჩევ­ნე­ბის ჩა­სა­ტა­რებ­ლად იმ მაზ­რებ­ში, სა­დაც არ­სე­ბუ­ლი
პო­ლი­ტი­კუ­რი პი­რო­ბე­ბი შე­სა­ფე­რი­სი იქ­ნე­ბო­და. ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­
ტრომ, თა­ვის მხრივ, მთა­ვარ სა­ერ ­ ო­ბო ინ­სტრუქ­ტორს მოს­თხო­ვა მდგო­
მა­რე­ო­ბის დად­გე­ნა – თუ რო­მელ მაზ­რა­ში რა ეტაპ­ზე იყო გა­ჩე­რე­ბუ­ლი
სა­არ­ჩევ­ნო სამ­ზა­დი­სი, რა ბი­უ­ჯე­ტი იქ­ნე­ბო­და სა­ჭი­რო ახა­ლი პი­რო­ბე­ბის
გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით და ა. შ.
3 ივ­ლისს მთავ­რო­ბამ ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნის­ტრი­სა­გან მო­ითხ­ო­ვა მოხ­
სე­ნე­ბის წარ­დგე­ნა არ­სე­ბუ­ლი მდგო­მა­რე­ო­ბის შე­სა­ხებ. მთა­ვარ­მა სა­ერ ­ ო­ბო
ინ­სტრუქ­ტორ­მა, ტი­ტე მარ­გვე­ლაშ­ვილ­მა 10 ივ­ლისს ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­
ნისტრს წა­რუდ­გი­ნა დე­ტა­ლუ­რი ან­გა­რი­ში, სა­დაც გა­ა­ნა­ლი­ზე­ბუ­ლი იყო 1918
წლის პირ­ვე­ლი ნა­ხევ­რის მწვა­ვე კრი­ზი­სის გა­მო ჩაშ­ლი­ლი სა­არ­ჩევ­ნო პრო­
ცე­სის გა­ნახ­ლე­ბის ღო­ნის­ძი­ე­ბე­ბის სირ­თუ­ლე­ე­ბი და და­სა­ხუ­ლი იყო კონ­კრე­
ტუ­ლი გეგ­მე­ბი სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის მაზ­რე­ბის ძი­რი­თად ნა­წილ­ში
სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის ვა­დე­ბის შე­სა­ხებ.228
1918 წლის და­საწყ­ის­ში დი­დი ენ­თუ­ზი­აზ­მით დაძ­რუ­ლი სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­
ნე­ბის პრო­ცე­სის ჩაშ­ლის ძი­რი­თა­დი მი­ზე­ზი იყო გა­ზაფ­ხულ­ზე ოს­მა­ლე­თის
ფრონ­ტის კა­ტას­ტრო­ფით გა­მოწ­ვე­ულ ­ ი შო­კი და ანარ­ქი­ა, რა­საც ში­და უწეს­
რი­გო­ბე­ბი – ბოლ­შე­ვიკ­თა შე­ი­ა­რა­ღე­ბუ­ლი გა­მოს­ვლე­ბი და კრი­მი­ნა­ლურ
დაჯ­გუ­ფე­ბა­თა თა­რე­ში და­ერ­თო. ერ­თი მხრივ, ამ მდგო­მა­რე­ო­ბამ სა­ერ­თოდ
გა­მო­ა­ცა­ლა აქ­ტუ­ა­ლო­ბა თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის არ­ჩევ­ნებს, რად­გან რეს­პუბ­
ლი­კის არ­სე­ბო­ბა ბეწ­ვზე ეკი­და, მე­ო­რე მხრივ კი, ობი­ექ­ტუ­რად მან მო­შა­ლა
უკ­ვე ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­ლი სა­მაზ­რო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­ტე­ტე­ბი, რად­გან თა­ნამ­
შრო­მელ­თა დიდ­მა ნა­წილ­მა ფრონტს მი­ა­შუ­რა, ნა­წი­ლი კი სა­ო­მა­რი ვი­თა­
რე­ბის გა­მო სხვა­დას­ხვა სა­პა­სუ­ხის­მგებ­ლო სა­მუ­შა­ო­ებ­ზე და­იფ
­ ან­ტა.
სი­ტუ­აც
­ ი­ის გან­მუხ­ტვის შემ­დეგ სა­ე­რო­ბო კან­ცე­ლა­რი­ამ ივ­ნი­სი­დან, მთავ­
რო­ბი­სა და ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნის­ტრის და­ვა­ლე­ბით, ხე­ლახ­ლა და­იწყო 16

228 მთავარი საერობო ინსტრუქტორის მოხსენებები შეჯერებულია შემდეგი

წყაროებიდან: საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური
საისტორიო არქივი, ფონდი № 1863 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის
შინაგან საქმეთა სამინისტრო), ანაწერი № 1, საქმე № 931, გვ. 5-8. ერობა (მოხსენება
ერობის შესახებ), საქართველოს რესპუბლიკა № 22, 29.01.1919. მთავარი საერობო
ინსტრუქტორის მოხსენებები შეჯერებულია შემდეგი წყაროებიდან: საქართველოს
ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური საისტორიო არქივი, ფონდი №
1863 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა სამინისტრო),
ანაწერი № 1, საქმე № 931, გვ. 5-8. ერობა (მოხსენება ერობის შესახებ), საქართველოს
რესპუბლიკა № 22, 29.01.1919.

153
მაზ­რა­ში (სა­დაც გა­ზაფ­ხუ­ლის­თვის სა­მაზ­რო კო­მი­ტე­ტე­ბი უკ­ვე მოწყ­ო­ბი­ლი
იყო ზა­ქა­თა­ლი­სა და სო­ხუ­მის ოლ­ქე­ბის გარ­და. ახა­ლი ეტა­პი­დან მუ­შა­ო­ბის
აღ­დგე­ნა ოს­მალ­თა ოკუ­პა­ცი­ის გა­მო ვერ მო­ხერ­ხდა ბა­თუ­მის ოლ­ქში, ხო­
ლო აფ­ხა­ზე­თის სტა­ტუ­სის გა­ურ­კვევ­ლო­ბის გა­მო სო­ხუ­მის ოლ­ქში მუ­შა­ო­ბა
1918 წლის მე­ო­რე ნა­ხევ­რი­დან და­იწყ­ო) დაშ­ლი­ლი აპა­რა­ტის აღ­დგე­ნა. ამ
ეტაპ­ზე ეს საქ­მე გა­ცი­ლე­ბით რთუ­ლი აღ­მოჩ­ნდა, რად­გან რიგ მაზ­რებ­ში,
მა­გა­ლი­თად, გო­რი­სა და ქუ­თა­ი­სის, სა­მაზ­რო სა­ე­რო­ბო კო­მი­ტე­ტე­ბი 1918
წლის გა­ზაფ­ხუ­ლის შემ­დეგ უკ­ვე სამ­ჯერ­-ოთხ­ჯერ და­ი­შა­ლა და აღ­დგა, რაც
ძალ­ზე ამ­ძი­მებ­და ად­გი­ლობ­რი­ვი სა­ზო­გა­დო­ე­ბის გან­წყო­ბას და ანე­ლებ­და
ენ­თუ­ზი­აზმს ერო­ბის იდე­ის გარ­შე­მო მო­ბი­ლი­ზე­ბი­სათ­ვის.
1918 წლის გა­ზაფ­ხუ­ლის­თვის სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბამ
მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი გან­სხვა­ვე­ბა აჩ­ვე­ნა და­სავ­ლეთ და აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­
თვე­ლოს რე­გი­ო­ნებს შო­რის თვით­მმარ­თვე­ლო­ბი­სათ­ვის მზა­ო­ბის თვალ­
საზ­რი­სით; კერ­ძოდ, და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­ში, სა­დაც ად­გი­ლობ­რი­ვი
ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბის კულ­ტუ­რა უკ­ვე საკ­მა­ოდ მძლავ­რი იყო, მთა­ვარ გავ­ლე­ნი­
ან პარ­ტი­ებს მტკი­ცე ორ­გა­ნი­ზა­ცი­უ­ლი ქსე­ლე­ბი ჰქონ­დათ მოწყ­ო­ბი­ლი და
ად­გი­ლებ­ზე „ინტელიგენტთა“ ძა­ლე­ბიც საკ­მა­რი­სი იყო, არ­ჩევ­ნე­ბის ორ­გა­
ნი­ზე­ბა სწრა­ფი ტემ­პით და დი­დი ენ­თუ­ზი­აზ­მით მი­დი­ო­და, სა­ე­რო­ბო არ­
ჩევ­ნე­ბის მთა­ვა­რი ინ­სტრუქ­ტო­რის კან­ცე­ლა­რი­ას კი თა­ვი­სი მუ­შა­ო­ბის ძი­
რი­თა­დი ენერ­გია მი­მარ­თუ­ლი ჰქონ­და აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს­კენ,
სა­დაც პრო­ცე­სი შე­და­რე­ბით მძი­მედ ვი­თარ­დე­ბო­და. გა­ზაფ­ხუ­ლის კრი­ზი­სის
შემ­დეგ კი მდგო­მა­რე­ობ­ ა რა­დი­კა­ლუ­რად შე­იც­ვა­ლა: და­სავ­ლეთ სა­ქარ­
თვე­ლოს მთა­ვარ – ზუგ­დი­დის, სე­ნა­კის, ქუ­თა­ი­სის, შო­რაპ­ნის, რა­ჭი­სა და
ლეჩხ­უმ­ ის – მაზ­რებ­ში ბოლ­შე­ვი­კურ­მა შე­ი­ა­რა­ღე­ბულ­მა გა­მოს­ვლებ­მა და
პოს­ტსა­ო­მარ­მა კრი­მი­ნო­გე­ნულ­მა მდგო­მა­რე­ო­ბამ ზო­გა­დი სო­ცი­ა­ლურ­-პო­
ლი­ტი­კუ­რი ფო­ნი სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბის­თვის უკი­დუ­რე­სად
ნე­გა­ტი­უ­რი გა­ხა­და, პო­ლი­ტი­კუ­რად ყო­ველ­მხრივ მო­წი­ნა­ვე მაზ­რა, ოზურ­
გე­თი (გუ­რი­ა) კი ოს­მალ­თა ინ­ტერ­ვენ­ცი­ით მი­ყე­ნე­ბუ­ლი ზა­რა­ლის გა­მო უკი­
დუ­რეს ეკო­ნო­მი­კურ კრი­ზის­ში იყო ჩა­ვარ­დნი­ლი, რაც ძალ­ზე არ­თუ­ლებ­და
მუ­შა­ობ­ ის გა­ნახ­ლე­ბას. აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­ში – გო­რის, დუ­შე­თის
და ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რებ­ში ანარ­ქი­ულ­მა გა­მოს­ვლებ­მა და ბოლ­შე­ვი­კურ­მა
ამ­ბოხ­მა ვი­თა­რე­ბა კა­ტას­ტრო­ფამ­დე და­ამ­ძი­მა. შე­დე­გად, 1918 წლის ზაფ­
ხუ­ლი­სათ­ვის, სა­არ­ჩევ­ნო პრო­ცე­სი­სათ­ვის მზა­ო­ბის მაჩ­ვე­ნე­ბე­ლი და­ე­ცა და
გა­თა­ნაბ­რდა სა­ქარ­თვე­ლოს ორი­ვე მხა­რე­ში.
მდგო­მა­რე­ო­ბის შე­მო­საბ­რუ­ნებ­ლად მთა­ვარ­მა ინ­სტრუქ­ტორ­მა შემ­დე­გი
მარ­ტი­ვი რე­კო­მენ­და­ცი­ე­ბი მი­ა­წო­და სა­მი­ნის­ტროს:
სა­ჭი­რო იყო, რომ სა­მი­ნის­ტროს მაქ­სი­მა­ლუ­რად დრო­უ­ლად გა­და­ე­ცა
სა­მაზ­რო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­ტე­ტე­ბის მდივ­ნე­ბი­სათ­ვის სა­არ­ჩევ­ნო ბი­უ­ჯე­ტის
თან­ხე­ბი და დრო­ე­ბით გა­ე­თა­ვი­სუფ­ლე­ბი­ნა არ­მი­იდ ­ ან თუ სა­პა­სუ­ხის­მგებ­ლო
თა­ნამ­დე­ბო­ბე­ბი­დან სა­ერ­ ო­ბო ინ­სტრუქ­ტო­რე­ბის და კო­მი­ტე­ტის მო­სამ­სა­ხუ­
რე­ე­ბი, რო­მელ­თაც უნ­და ეტ­ვირ­თათ არ­ჩევ­ნე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბის მთა­ვა­რი სიმ­
ძი­მე. მთა­ვა­რი ინ­სტრუქ­ტო­რის დაკ­ვირ­ვე­ბით, კრი­ზი­სის შემ­დგო­მი ანარ­ქი­ის

154
და ად­გი­ლობ­რი­ვი სა­ზოგ­ადო­ებ­ ე­ბის სუ­ლი­ე­რი და­ცე­მის მიუ­ხე­და­ვად, მაზ­
რებ­ში მა­ინც იყო მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი რე­სურ­სი საქ­მის გა­მო­სას­წო­რებ­ლად; მაზ­
რე­ბის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ა­ში დამ­კვიდ­რდნენ ახა­ლი კად­რე­ბი, რომ­ლე­ბიც ძალ­
ზე შთამ­ბეჭ­დავ ძა­ლას წარ­მო­ად­გენ­დნენ თა­ვი­ან­თი პრინ­ცი­პუ­ლო­ბი­თა და
ენერ­გი­უ­ლო­ბით, თუმ­ცა გარ­შე­მო გა­მე­ფე­ბუ­ლი ანარ­ქი­ის­ ა და ინ­დი­ფე­რენ­
ტუ­ლო­ბის გა­მო ისი­ნი პა­სი­უ­რობ­დნენ და სა­ჭი­რო იყო მა­თი წა­ხა­ლი­სე­ბა სა­
ხელ­მძღვა­ნე­ლო მი­თი­თე­ბე­ბის დო­ნე­ზე, ად­გი­ლობ­რი­ვი ორ­გა­ნი­ზა­ტო­რე­ბის
კად­რის გაძ­ლი­ე­რე­ბით – ძვე­ლი სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის ინ­სტრუქ­ტო­რე­ბით.
ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის ამ ახალ კად­რებს შე­ეძ­ლოთ მთავ­რო­ბის გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­
ბე­ბის უს­წრა­ფე­სად გა­ტა­რე­ბა რე­ა­ლო­ბა­ში, თუმ­ცა გა­მოც­დი­ლე­ბა ნაკ­ლე­ბი
ჰქონ­დათ და ამი­ტომ უკი­დუ­რე­სად მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი იყო გა­მოც­დი­ლი ინ­
სტრუქ­ტო­რე­ბის დაბ­რუ­ნე­ბა სა­მუ­შა­ო­ზე.
მე­ო­რე ელე­მენ­ტი კი, რა­საც სა­ერ ­ ო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის წარ­მა­ტე­ბა უნ­და უზ­
რუნ­ვე­ლე­ყო, იყო ში­და ანარ­ქი­ის აღ­კვე­თა, რო­მელ­მაც რამ­დენ­ჯერ­მე ჩა­შა­
ლა არ­ჩევ­ნე­ბი რიგ მაზ­რებ­ში.
ტი­ტე მარ­გვე­ლაშ­ვი­ლი და­მაბ­რკო­ლე­ბელ ფაქ­ტო­რად პარ­ტი­ულ კონ­კუ­
რენ­ცი­ას­ აც მი­იჩ­ნევ­და; მი­სი აზ­რით, პო­ლი­ტი­კუ­რი პარ­ტი­ე­ბის კურ­სი და ჟი­ნი,
მხო­ლოდ „საკუთარი ხალხი“ ჰყო­ლო­და ყველ­გან ხელ­მძღვა­ნელ პოს­ტებ­ზე,
ძალ­ზე აფერ­ხებ­და სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის საქ­მეს, რად­გან, რო­დე­საც მაზ­რის
ად­მი­ნის­ტრა­ცია ომი­სა და კრი­ზი­სის გა­მო და­ფან­ტუ­ლი გა­მოც­დი­ლი სა­ე­რო­
ბო მუ­შა­კე­ბის ჩა­ნაც­ვლე­ბის აუ­ცი­ლებ­ლო­ბის წი­ნა­შე დგე­ბო­და, საქ­მის პრო­
ფე­სი­ო­ნა­ლო­ბა­ზე მე­ტად პარ­ტი­ულ ლო­ია­ ­ლო­ბას ანი­ჭებ­და ხოლ­მე უპი­რა­
ტე­სო­ბას. შეგ­ვიძ­ლია ვი­ვა­რა­უ­დოთ, ამ კრიტ­იკულ მო­საზ­რე­ბას სა­ფუძ­ველს
ტი­ტე მარ­გვე­ლაშ­ვი­ლის პარ­ტი­უ­ლი და იდე­ო­ლო­გი­ურ ­ ი (ე­როვ­ნულ­-დე­მოკ­
რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ი­სად­მი) კუთ­ვნი­ლე­ბა აძ­ლევ­და, რო­მე­ლიც, ნა­წი­ლობ­რივ,
ერო­ბის ლი­ბე­რა­ლ მოღ­ვა­წე­თა მსგავ­სად, ალ­მა­ცე­რად უც­ქერ­და ერო­ბის
საქ­მის „გაპოლიტიკურებას“ და მას პრო­ფე­სი­ულ ჩარ­ჩო­ში გა­ნი­ხი­ლავ­და.
თუმ­ცა მთა­ვარ სა­ერ ­ ო­ბო ინ­სტრუქ­ტო­რად მუ­შა­ო­ბის ინ­ტენ­სი­უ­რი გა­მოც­დი­
ლე­ბა მას სა­შუ­ა­ლე­ბას აძ­ლევ­და, ამ ფაქ­ტორ­ზეც გა­ე­მახ­ვი­ლე­ბი­ნა კრი­ტი­კუ­
ლი მზე­რა.
ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს და მთა­ვა­რი სა­ე­რო­ბო ინ­სტრუქ­ტო­რის
კან­ცე­ლა­რი­ის მი­ერ გა­ტა­რე­ბუ­ლი შე­სა­ბა­მი­სი ღო­ნის­ძი­ე­ბე­ბის შემ­დეგ ივ­ნის­
-ივ­ლი­სის გან­მავ­ლო­ბა­ში სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის ძი­რი­თად ნა­წილ­ში
სა­მაზ­რო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­ტე­ტე­ბი აღ­დგა და არ­ჩევ­ნე­ბის ჩა­ტა­რე­ბის დღე­ებ­ იც
და­ი­ნიშ­ნა. ორ­გა­ნი­ზა­ცი­უ­ლად მაზ­რებ­ში პრო­ცესს სა­მაზ­რო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­
ტე­ტე­ბი წარ­მარ­თავ­დნენ. ერო­ბის სა­არ­ჩევ­ნო სა­მაზ­რო კო­მი­ტეტს სა­მაზ­რო
აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი კო­მი­ტე­ტი აკომ­პლექ­ტებ­და 15 კა­ცის შე­მად­გენ­ლო­ბით.
მას­ში შე­დი­ოდ­ნენ: პარ­ტი­ე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი; ქა­ლა­ქე­ბის თვით­მმარ­
თვე­ლო­ბე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი; მაზ­რის აღ­მას­კო­მის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი;
სა­გა­და­სა­ხა­დო ინ­სპექ­ტო­რი; სა­სურ­სა­თო კო­მი­ტე­ტე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი;
სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო სა­ზო­გა­დო­ე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი; კო­ო­პე­რა­ტი­ვე­
ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი.

155
 სა­მაზ­რო კო­მი­ტე­ტი ირ­ჩევ­და თავ­მჯდო­მა­რეს, თავ­მჯდო­მა­რის ამ­ხა­ნაგს
და მდი­ვანს. მაზ­რებ­ში არ­ჩევ­ნე­ბის ინ­სტრუქ­ტო­რე­ბის გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი შტა­
ტი არ არ­სე­ბობ­და. სა­მაზ­რო ინ­სტრუქ­ტორს ირ­ჩევ­და სა­მაზ­რო კო­მი­ტე­ტი,
რომ­ლე­ბიც გა­ნი­ხი­ლავ­და ყვე­ლა მიმ­დი­ნა­რე სა­კითხს და გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­
ბებს კი ინ­სტრუქ­ტო­რი აღას­რუ­ლებ­და.
ყო­ვე­ლი მაზ­რის არ­ჩევ­ნე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბი­სათ­ვის ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­
ნის­ტროს გა­მო­ყო­ფი­ლი ჰქონ­და თან­ხა 6 000-დან 8 000 მა­ნე­თამ­დე, თუმ­ცა
მაზ­რის სი­დი­დის და სხვა ად­გი­ლობ­რი­ვი პი­რო­ბე­ბის გა­მო და­საშ­ვე­ბი იყო
თხოვ­ნა თან­ხის და­მა­ტე­ბის შე­სა­ხებ და ძი­რი­თად შემ­თხვე­ვებ­ში ასეც ხდე­
ბო­და. ეს თან­ხა ეგ­ზავ­ნე­ბო­და სა­მაზ­რო კო­მი­ტეტს, რო­მე­ლიც ვალ­დე­ბუ­ლი
იყო, თვე­ში ორ­ჯერ მთა­ვა­რი ინ­სტრუქ­ტო­რი­სათ­ვის ან­გა­რი­ში მო­ემ­ზა­დე­ბი­ნა.
არ­ჩევ­ნე­ბის მთა­ვარ სა­ორ­გა­ნი­ზა­ციო საქ­მეს და ხარ­ჯებს აკონ­ტრო­ლებ­და
სა­მაზ­რო კო­მი­ტე­ტი, რო­მე­ლიც უნიშ­ნავ­და ანაზღ­ა­უ­რე­ბას სა­მაზ­რო ინ­სტრუქ­
ტო­რებს. კო­მი­ტე­ტის წევ­რე­ბი ანაზღ­ა­ურ ­ ე­ბას არ იღებ­დნენ.
გა­ნახ­ლე­ბულ­მა პრო­ცეს­მა კი­დევ ერ­თი დაბ­რკო­ლე­ბა აჩ­ვე­ნა სა­ორ­გა­ნი­
ზა­ციო მხა­რე­ში. კერ­ძოდ, მაზ­რებისთვის ბი­უ­ჯე­ტის თან­ხე­ბის გა­მო­ყო­ფი­სას
გა­რე­მო პი­რო­ბე­ბის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით, მთავ­არი ინ­სტრუქ­ტო­რი სიფ­რთხი­
ლის გა­მო იძუ­ლე­ბუ­ლი იყო, თან­ხე­ბი გა­და­ერ ­ იცხა სა­ხელ­მწი­ფო ბან­კის და
ხა­ზი­ნის სა­შუ­ა­ლე­ბით. ხა­ზი­ნის გა­და­რიცხ­ვე­ბი კი ად­გილ­ზე არ ნაზღ­ა­ურ­დე­
ბო­და ხოლ­მე. ამის გა­მო, ინ­სტრუქ­ტორ­მა მი­მარ­თა ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­
ნის­ტროს, რომ მას მო­ეთხ­ო­ვა ხა­ზი­ნი­სათ­ვის – შეს­ვლის­თა­ნა­ვე, და­უ­ყოვ­ნებ­
ლივ აე­ნაზღ­ა­უ­რე­ბი­ნა მთა­ვა­რი ინ­სტრუქ­ტო­რის გა­და­რიცხ­ვე­ბი. პრობ­ლე­მის
მოგ­ვა­რე­ბამ­დე მთა­ვა­რი ინ­სტრუქ­ტო­რი იძუ­ლე­ბუ­ლი იყო, ფუ­ლი სა­გან­გე­
ბოდ და­ქი­რა­ვე­ბუ­ლი კუ­რი­ე­რის სა­შუ­ა­ლე­ბით მი­ე­წო­დე­ბი­ნა სა­მაზ­რო კო­მი­
ტე­ტე­ბის­თვის.
სა­მაზ­რო კო­მი­ტე­ტე­ბის და სა­მაზ­რო ინ­სტრუქ­ტო­რის მთა­ვარ ამო­ცა­ნას
წარ­მო­ად­გენ­და მაზ­რებ­ში სა­არ­ჩევ­ნო სი­ე­ბის და­ზუს­ტე­ბა და მომ­ზა­დე­ბა. რუ­
სე­თის დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის არ­ჩევ­ნე­ბის დროს და­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი სი­ე­ბი უკ­ვე
უვარ­გი­სი იყო, ამი­ტომ მთე­ლი საქ­მე ხე­ლახ­ლა, დაჩ­ქა­რე­ბუ­ლი პი­რო­ბებ­
ში იყო გა­სა­კე­თე­ბე­ლი. სა­ჭი­რო გახ­და აღ­მწერ­თა კად­რე­ბის მო­ბი­ლი­ზე­ბა,
მა­თი მომ­ზა­დე­ბა და შემ­დეგ უკ­ვე უშუ­ა­ლოდ აღ­წე­რის ჩა­ტა­რე­ბა. აღ­წე­რის
პრო­ცესს ძალ­ზე არ­თუ­ლებ­და მწი­რი ფი­ნან­სე­ბი, რის გა­მოც აღ­მწე­რებს ხში­
რად ფე­ხით და სა­კუ­თა­რი ხარ­ჯით უწევ­დათ სოფ­ლე­ბის შე­მოვ­ლა; ასე­ვე,
გა­და­ტა­ნი­ლი ანარ­ქი­ის კვა­ლი მო­სახ­ლე­ო­ბა­ში, რო­მე­ლიც გულ­გრი­ლად და
უნ­დობ­ლად უც­ქერ­და ერო­ბის საქ­მეს და რიგ მაზ­რებ­ში კრი­მი­ნალ­თა თა­
რე­ში, რომ­ლე­ბიც ძალ­ზე მტრობ­დნენ სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბის
პრო­ცესს.
შე­სა­ბა­მი­სად, სა­მუ­შა­ოს პრინ­ცი­პი­დან გა­მომ­დი­ნა­რე, სა­არ­ჩევ­ნო ბი­უ­ჯე­ტის
ძი­რი­თა­დი ხარ­ჯე­ბი იყო შემ­დე­გი: სა­კან­ცე­ლა­რიო ხარ­ჯე­ბი; მდივ­ნის ჯა­მა­გი­
რი; სა­მაზ­რო ინ­სტრუქ­ტო­რის ჯა­მა­გი­რი; სა­არ­ჩევ­ნო სი­ე­ბის შედ­გე­ნის ხარ­ჯე­ბი;
ინ­სტრუქ­ტო­რის მგზავ­რო­ბა მაზ­რა­ში: მან­ქა­ნა, ცხე­ნი, დღი­უ­რი სარ­გო და სხვ.;
დე­პე­შე­ბი: ში­და სა­მაზ­რო და მი­მო­წე­რა მთა­ვარ სა­ე­რო­ბო ინ­სტრუქ­ტორ­თან.

156
 თა­ვად არ­ჩევ­ნე­ბის პრინ­ცი­პი შემ­დეგ­ნა­ირ ­ ი­ად იყო გან­საზღ­ვრუ­ლი სა­
არ­ჩევ­ნო დე­ბუ­ლე­ბით: სა­მაზ­რო ერო­ბის არ­ჩევ­ნე­ბი ტარ­დე­ბო­და მაზ­რა­ში
„ოთხფორმულიანი“ სის­ტე­მით. არ­ჩევ­ნებ­ში მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა ზო­გა­დი დე­ბუ­ლე­
ბით გან­საზღ­ვრუ­ლი გა­მო­ნაკ­ლი­სე­ბის გარ­და, და­მა­ტე­ბით ეზღ­უ­დე­ბო­დათ
სამ­ხედ­რო მო­სამ­სა­ხუ­რე­ებს. სა­მაზ­რო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­ტე­ტი ყოფ­და მაზ­რას
სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­ქე­ბად (რა­ი­ონ­ ე­ბად) ამომ­რჩე­ველ­თა რიცხ­ვის და გე­ოგ­რა­
ფი­ულ­ ი ხა­სი­ა­თის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით. თი­თო­ე­ულ ოლ­ქში სა­შუ­ა­ლოდ 5 000-
მდე ამომ­რჩე­ვე­ლი უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო გან­საზღ­ვრუ­ლი. სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­ქე­ბის
გან­საზღ­ვრის შემ­დეგ აკომ­პლექ­ტებ­დნენ სა­ოლ­ქო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­სი­ებს,
ამ­ზა­დებ­დნენ ამომ­რჩე­ველ­თა სი­ებს და ოლ­ქე­ბის შიგ­ნით ად­გენ­დნენ და
ხსნიდ­ნენ სა­არ­ჩევ­ნო უბ­ნებს. მსურ­ვე­ლებს არ­ჩევ­ნებ­ში მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა შე­ეძ­
ლოთ, რო­გორც პარ­ტი­უ­ლი სი­ებ­ ით, ასე­ვე კერ­ძო ჯგუ­ფე­ბად და ინ­დი­ვი­დუ­
ა­ლუ­რი კან­დი­და­ტის დო­ნე­ზე. ერ­თსა და იმა­ვე პირს შე­ეძ­ლო, წარ­მოდ­გე­ნი­
ლი ყო­ფი­ლი­ყო კან­დი­დატ­თა სი­ა­ში ან კან­დი­და­ტად მხო­ლოდ ერთ ოლ­ქში.
სა­კან­დი­და­ტო სი­ებ­ ი უნ­და წა­რედ­გი­ნათ სა­ოლ­ქო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­სი­ი­სათ­
ვის. სი­ებს თან უნ­და დარ­თვო­და კან­დი­და­ტე­ბის წე­რი­ლო­ბი­თი თან­ხმო­ბა
და მა­თი მო­ნა­ცე­მე­ბი – პრო­ფე­სია და საცხ­ოვ­რე­ბე­ლი ად­გი­ლის მი­სა­მარ­თი.
არ­ჩევ­ნე­ბის დღე ცხად­დე­ბო­და გან­საზღ­ვრუ­ლი წე­სით და არ­ჩევ­ნე­ბი უნ­
და ჩა­ტა­რე­ბუ­ლი­ყო ყვე­ლა ოლ­ქში ერ­თდრო­უ­ლად, ერ­თი ან რამ­დე­ნი­მე
დღის გან­მავ­ლო­ბა­ში, თუმ­ცა გა­რე­მო პი­რო­ბე­ბის გა­მო ცალ­კე­ულ ოლ­ქებ­ში
არ­ჩევ­ნე­ბი შე­იძ­ლე­ბა გა­და­ე­ვა­დე­ბი­ნათ. არ­ჩევ­ნე­ბის დღის და­ნიშ­ვნი­სას ცხად­
დე­ბო­და სა­კან­დი­და­ტო სი­ე­ბის ნომ­რე­ბიც და შე­მად­გენ­ლო­ბაც. არ­ჩევ­ნე­ბის
ჩა­ტა­რე­ბის და ხმის დათ­ვლის შემ­დეგ, თუ­კი სა­მაზ­რო კო­მი­ტეტ­ში სა­ჩი­ვა­რი
არ შე­ვი­დო­და, გან­საზღ­ვრულ ვა­და­ში კო­მი­ტე­ტი ამ­ტკი­ცებ­და და აცხ­ა­დებ­და
შე­დე­გებს, და მაზ­რის არ­ჩე­ულ ხმო­სან­თა პირ­ველ ყრი­ლო­ბა­ზე წა­რად­გენ­და
ვრცე­ლი მოხ­სე­ნე­ბის სა­ხით, რის შემ­დე­გაც არ­ჩევ­ნე­ბის დო­კუ­მენ­ტა­ცი­ას –
საქ­მე­ებს გა­და­ა­ბა­რებ­და სა­მაზ­რო ერო­ბას.229
წი­ნა­სა­არ­ჩევ­ნო პრო­ცე­სი სა­ქარ­თვე­ლოს მაზ­რებ­ში რამ­დე­ნი­მე თა­ვი­
სე­ბუ­რე­ბით ხა­სი­ათ­დე­ბო­და. მათ­ში ყვე­ლა­ზე მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი და საკ­ვან­ძო
სა­კითხი გახ­და სა­არ­ჩევ­ნო ბლო­კე­ბის თე­მა. სა­არ­ჩევ­ნო სამ­ზა­დი­სის გა­ნახ­
ლე­ბის­თა­ნა­ვე სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი მუ­შა­თა პარ­ტი­ის
გუ­რი­ის კო­მი­ტე­ტი­დან, რო­გორც ში­და­პარ­ტი­ულ დის­კუ­სი­ებ­ში, ასე­ვე პრე­სა­
შიც, წა­მო­ვი­და ინი­ცი­ა­ტი­ვა – სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნებ­ში სა­ქარ­თვე­ლოს და­მო­
უ­კი­დებ­ლო­ბის „ნიადაგზე მდგომი“ სო­ცი­ა­ლის­ტუ­რი პარ­ტი­ე­ბი არ­ჩევ­ნებ­ში
ერ­თი­ა­ნი სი­ით გა­სუ­ლიყ­ვნენ, რა­თა კონ­კუ­რენ­ცი­ას ისე­დაც მცი­რე ძა­ლე­ბის
და­ნა­წევ­რე­ბა არ გა­მო­ეწ­ვია და სა­მაზ­რო ერო­ბებ­ში მე­მარ­ჯვე­ნე ძა­ლებს
და რეს­პუბ­ლი­კის წი­ნა­აღ­მდეგ გან­წყო­ბილ ელე­მენ­ტებს ნაკ­ლე­ბი გავ­ლე­ნა
დარ­ჩე­ნო­დათ. ში­და დის­კუ­სი­ის შემ­დეგ, აგ­ვის­ტო­ში სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­
უ­ლი მუ­შა­თა პარ­ტი­ის კავ­კა­სი­ის სა­ოლ­ქო კო­მი­ტეტ­მა გა­დაწყ­ვი­ტა, მხა­რი

229 რადგან სამაზრო ერობათა უმრავლესობის არქივები 1921 წლის საბჭოთა

ოკუპაციის შემდეგ დაიკარგა, სამაზრო არჩევნების სტატისტიკის დამუშავება და ანალიზი
მხოლოდ მთავარი საერობო ინსტრუქტორის კანცელარიის დოკუმენტებით და პრესის
მასალებით გახდა შესაძლებელი და ამის გამო იგი არასრულია.

157
და­ე­ჭი­რა ამ ინ­იცი­ა­ტი­ვი­სათ­ვის და რე­კო­მენ­და­ცია მის­ცა სა­მაზ­რო კო­მი­ტე­ტებს,
ემ­სჯე­ლათ, სა­სურ­ვე­ლი იქ­ნე­ბო­და თუ არა, ბლო­კი შე­ეკ­რათ სა­ქარ­თვე­ლოს სო­
ცი­ა­ლის­ტ-ფე­დე­რა­ლის­ტთა სა­რე­ვო­ლუ­ციო პარ­ტი­ა­სა და სა­ქარ­თვე­ლოს სო­
ცი­ა­ლის­ტ-რე­ვო­ლუ­ცი­ო­ნერ­თა პარ­ტი­ას­თან და ად­გი­ლობ­რივ გა­და­ეწყ­ვი­ტათ
ეს სა­კითხ­ი.230 სა­ოლ­ქო კო­მი­ტე­ტის პო­ზი­ცი­ით, ერ­თი­ა­ნი სი­ით გა­მოს­ვლა
და მაზ­რებ­ში თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­ში მო­მუ­შა­ვე ძა­ლე­ბის კონ­სო­ლი­და­ცია სა­
ქარ­თვე­ლოს და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბის მომ­ხრე სო­ცი­ა­ლის­ტურ პარ­ტი­ებს შო­რის
მი­სა­სალ­მე­ბე­ლი იყო, თუმ­ცა იგი არ მი­იჩ­ნევ­და სა­სურ­ვე­ლად სა­ქარ­თვე­ლოს
ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ პარ­ტი­ას­თან თა­ნამ­შრომ­ლო­ბას, რად­გან ერო­
ბა – ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა სრულ­ფა­სო­ვა­ნი პო­ლი­ტი­კუ­რი
ორ­გა­ნო (და არა შეზღ­უდ ­ უ­ლი სა­მე­ურ­ნე­ო­-ე­კო­ნო­მი­კუ­რი და კულ­ტუ­რუ­ლი
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა) იყო და მას­ში პო­ლი­ტი­კუ­რი იდე­ე­ბის შე­ჯა­ხე­ბას და
ბრძო­ლას აუ­ცი­ლებ­ლად ექ­ნე­ბო­და ად­გი­ლი.
არ­ჩევ­ნე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბის და სხვა­დას­ხვა მაზ­რა­ში გა­ჭი­ა­ნუ­რე­ბის კვალ­
დაკ­ვალ, რო­გორც ად­გი­ლობ­რი­ვი სპე­ცი­ფი­კი­დან გა­მომ­დი­ნა­რე, ასე­ვე,
ზო­გა­დად პარ­ტი­ებს შო­რის ურ­თი­ერ­თო­ბე­ბის გამ­წვა­ვე­ბის გა­მო, სა­ე­რო­ბო
არ­ჩევ­ნე­ბის პირ­ველ ეტაპ­ზე სო­ცი­ა­ლის­ტუ­რი პარ­ტი­ე­ბი ყველ­გან სრულ­ფა­
სო­ვა­ნი ბლო­კით არ გა­მო­სუ­ლან. ამ მხრივ გა­მო­ნაკ­ლი­სე­ბი იყ­ვნენ ინი­ცი­ა­
ტო­რი – გუ­რია (ო­ზურ­გე­თის მაზ­რა) და შო­რაპ­ნის მაზ­რე­ბი, სხვა მაზ­რებ­ში
ბლო­კი ძი­რი­თა­დად სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტებ­სა და სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­დე­რა­ლის­
ტებს შო­რის შე­იკ­რა, ხო­ლო მე­მარ­ჯვე­ნე ძა­ლებ­მა მხო­ლოდ სიღ­ნა­ღის მაზ­
რა­ში შეძ­ლეს ერ­თი­ა­ნი სი­ით გა­მოს­ვლა – სა­ქარ­თვე­ლოს ეროვ­ნულ­-დე­
მოკ­რა­ტი­ულ­მა პარ­ტი­ამ, მი­წის მე­სა­კუთ­რე­თა ეროვ­ნულ­მა პარ­ტი­ამ და
რა­დი­კალ­-დე­მოკ­რატ გლეხ­თა პარ­ტი­ამ.
სა­არ­ჩევ­ნო კამ­პა­ნია ძი­რი­თა­დად ზე­პი­რი აგი­ტა­ცი­ის, დე­მონ­სტრა­ცი­ე­ბი­სა
და ვი­ზუ­ა­ლუ­რი სა­შუ­ა­ლე­ბე­ბის – პლა­კა­ტე­ბის და ა. შ. გა­მო­ყე­ნე­ბით მიმ­დი­ნა­
რე­ობ­და. ეროვ­ნუ­ლი პრე­სის პრობ­ლე­მა ის იყო, რომ ცენ­ტრა­ლი­ზა­ცია მას
ხელს უშ­ლი­და, აქ­ტი­უ­რი მე­დი­უ­მი ყო­ფი­ლი­ყო სა­არ­ჩევ­ნო აგი­ტა­ცი­ის­ ათ­ვის,
რად­გან სხვა­დას­ხვა მაზ­რებ­ში არ­ჩევ­ნე­ბი სხვა­დას­ხვა დროს იყო და­ნიშ­ნუ­
ლი, ხში­რად იც­ვლე­ბო­და თა­რი­ღე­ბი და დე­და­ქა­ლა­ქის პრე­სა ად­გი­ლობ­
რი­ვი კო­რეს­პონ­დენ­ტე­ბის ქსელ­ზე დაყ­რდნო­ბით ძი­რი­თა­დად მხო­ლოდ
პრო­ცე­სის მიმ­დი­ნა­რე­ობ­ ა­სა და შე­დე­გებს აშუ­ქებ­და. იმ მაზ­რებ­ში, სა­დაც
ად­გი­ლობ­რი­ვი გა­მო­ცე­მე­ბი არ­სე­ბობ­და, მა­გა­ლი­თად, ქუ­თა­ი­სის მაზ­რა­ში,
ქუ­თა­ი­სუ­რი გა­მო­ცე­მე­ბი სა­არ­ჩევ­ნო პე­რი­ოდ­ში აქ­ტი­უ­რად იყ­ვნენ ჩაბ­მუ­ლი
სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნებ­ში მო­ნა­წი­ლე­ობ­ ის პო­პუ­ლა­რი­ზა­ცი­ა­ში და, ასე­ვე, ეწე­
ოდ­ნენ კონ­კრე­ტუ­ლი პარ­ტი­უ­ლი სი­ე­ბის აგი­ტა­ცი­ას. ისი­ნი გა­ნაგ­რძობ­დნენ
სა­ბა­ზი­სო ცოდ­ნის გავ­რცე­ლე­ბას ერო­ბის შე­სა­ხებ, აკ­ვირ­დე­ბოდ­ნენ წი­ნა­სა­
არ­ჩევ­ნო პრო­ცესს, არ­ჩევ­ნე­ბის მიმ­დი­ნა­რე­ობ­ ას და შე­დე­გებ­საც აც­ნობ­დნენ
მკითხ­ვე­ლებს. მათ­ზე დაყ­რდნო­ბით ცენ­ტრა­ლუ­რი პრე­სა უფ­რო ახერ­ხებ­და
დე­ტა­ლუ­რად ეც­ნო­ბე­ბი­ნა სა­მაზ­რო არ­ჩევ­ნე­ბის შედე­გე­ბი რეს­პუბ­ლი­კის სხვა
მხა­რე­ე­ბი­სა და დე­და­ქა­ლა­ქის მკითხ­ვე­ლე­ბი­სათ­ვის. ქუ­თა­ის­ უ­რი პრე­სა ინ­ტე­

230 ერობა და ჩვენი პოლიტიკა, ერთობა № 179, 24.08.1918.

158
რე­სით აკ­ვირ­დე­ბო­და და აშუ­ქებ­და სა­ერ ­ ო­ბო არ­ჩევ­ნებს მე­ზო­ბელ მაზ­რებ­
შიც: შო­რა­პან­ში, სე­ნაკ­სა და ოზურ­გეთ­ში, ასე­ვე რა­ჭა­სა და ლეჩხ­უმ­ში.
სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის პირ­ვე­ლი ეტა­პი 1918 წლის აგ­ვის­ტო­დან დე­კემ­
ბრამ­დე გაგ­რძელ­და. დე­კემ­ბრი­სათ­ვის არ­ჩევ­ნე­ბი ჩა­ტარ­და და სა­ე­რო­ბო
მუ­შა­ო­ბა და­იწყო 12 მაზ­რა­ში. 1919 წლის 25 იან­ვარს ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­
ნის­ტროს მთა­ვა­რი სა­ე­რო­ბო ინ­სტრუქ­ტო­რის კან­ცე­ლა­რი­ამ მუ­შა­ო­ბა და­ას­
რუ­ლა, დე­ტა­ლუ­რად შე­ა­ჯა­მა არ­ჩევ­ნე­ბის სტა­ტის­ტი­კა, ხარ­ჯთაღ­რიცხ­ვა და
დო­კუ­მენ­ტა­ცი­ა, გა­ა­ა­ნა­ლი­ზა შე­დე­გე­ბი და აპა­რა­ტის ლიკ­ვი­და­ცია გა­მო­აცხ­ა­
და. დარ­ჩე­ნილ მაზ­რებ­ში სა­არ­ჩევ­ნო მუ­შა­ო­ბა სა­მაზ­რო კო­მი­ტე­ტებ­მა ავ­ტო­
ნო­მი­ურ­ ად გა­აგ­რძე­ლეს.
მთა­ვა­რი სა­ერ­ ო­ბო ინ­სტრუქ­ტო­რის გა­ან­გა­რი­შე­ბით, სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­
ბის პირ­ველ ეტაპ­ზე:
მთავ­რო­ბის მი­ერ გა­მო­ყო­ფი­ლი 238 000 მა­ნე­თი­დან, და­იხ­ არ­ჯა 219 570
მა­ნე­თი. თი­თო მაზ­რა­ზე სა­შუ­ალ ­ ოდ – 12 915 მა­ნე­თი. ერ­თი ხმოს­ნის არ­
ჩე­ვი­სათ­ვის გა­წე­უ­ლი სა­მუ­შაო სა­­შუ­ა­ლოდ – 539 მა­­­­ნე­­­­თი. თი­თო მაზ­რა­ში
არ­ჩევ­ნე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბა­ზე სა­შუ­ა­ლოდ და­იხ­ არ­ჯა – 20 დღე. პირ­ველ ეტაპ­
ზე აირ­ჩი­ეს 407231 ხმო­სა­ნი. თი­თო ხმოს­ნის არ­ჩე­ვის­­თ­ვის გა­წე­უ­ლი სა­მუ­შაო
დრო – 16 სთ. 48 წუ­თი. ამომ­რჩე­ველ­თა სა­ერ­თო რიცხ­ვი – 740 597232; მო­
ნა­წი­ლე­ო­ბა მი­იღ­ ო – 235 318.
აქ­ტი­ვო­ბა: პირ­და­პი­რი გა­ან­გა­რი­შე­ბით – 31,77 %. სა­შუ­ა­ლო გა­ან­გა­რი­
შე­ბით:233 და­ახ­ლო­ე­ბით – 36,89 %. სო­ცი­ა­ლის­ტურ­მა ბლოკ­მა234 მი­ი­ღო –
185 957 ხმა; ედპ – 21 669; ს/რ – 16 676;
№ 1-მა გა­იყ­ვა­ნა 256 ხმო­სა­ნი235; № 2 – 45; № 3 – 28
არ­ჩევ­ნე­ბის მე­ორ­ ე ეტა­პი 1919 წლის თე­ბერ­ვალ­-მარ­ტში, აფ­ხა­ზეთ­ში (4
მაზ­რა) და ივ­ნის­-ივ­ლის­ში და ოქ­ტომ­ბერ­ში – ბორ­ჩა­ლოს, თი­ა­ნე­თი­სა და
ახალ­ცი­ხის მაზ­რებ­ში ჩა­ტარ­და. ამ დრო­ის­თვის სა­ქარ­თვე­ლოს დამ­ფუძ­ნე­ბე­
ლი კრე­ბის არ­ჩევ­ნე­ბის­თვის (1919 წლის თე­ბერ­ვა­ლი) და­ზუს­ტდა და და­იხ­
ვე­წა სა­არ­ჩევ­ნო სი­ე­ბი. ერო­ბა ამოქ­მედ­და 7 მაზ­რა­ში.
აფ­ხა­ზე­თის არ­ჩევ­ნე­ბის სტა­ტის­ტი­კის არარ­სე­ბო­ბის გა­მო მხო­ლოდ ბორ­
ჩა­ლო-­თი­ან­ ე­თი­-ა­ხალ­ცი­ხის არ­ჩევ­ნე­ბის შე­დე­გე­ბის ანა­ლი­ზი სა­ინ­ტე­რე­სო
ცვლი­ლე­ბებს აჩ­ვე­ნებს აქ­ტი­ვო­ბის ზრდის თვალ­საზ­რი­სით. ამომ­რჩე­ველ­თა
სა­შუ­ალ
­ ო აქ­ტი­ვო­ბა გა­ი­ზარ­და – პირ­და­პი­რი დათ­ვლით – 69,01 %-მდე, ხო­
ლო სა­შუ­ალ ­ ო გა­ან­გა­რი­შე­ბით – 65,45 %-მდე.

231 დაზუსტებული სტატისტიკით 406.

232 უცნობია ლეჩხუმის მაზრის სტატისტიკა და რაჭის მაზრის ჩასავლის ოლქის
სტატისტიკა.
233 ცალკეული მაზრების აქტივობის პროცენტის საშუალო ჯამი პირველი ეტაპის 11
მაზრაში (ლეჩხუმის გამოკლებით).
234 როგორც ზემოთ აღინიშნა, ბლოკი პირობითია, ყოველთვის არ აერთიანებდა ს/დ,
ს/ფ და ს/რ პარტიებს და არც ყველა მაზრაში იყო ს/დ და ს/ფ პარტიების ერთიანი სია,
ამიტომ საერობო ინსტრუქტორის ჯამურ სტატისტიკაში ეს ციფრი ზუსტი არ არის.
235 ყველა პარტიის კორექტირებული სტატისტიკა (ბლოკების გარეშე): ს/დ – 250; ს/ფ
– 81; ედპ – 34; ს/რ – 32;

159
 სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის უკა­ნას­კნე­ლი ეტა­პი 1920 წლის ივ­ლის­-აგ­ვის­ტო­ში,
ახალ­ქა­ლა­ქის მაზ­რა­ში ჩა­ტარ­და. ამა­ვე წლის იან­ვარ­ში მო­რი­გი – მე­ო­რე
არ­ჩევ­ნე­ბი ჩა­ტარ­და ზუგ­დი­დის მაზ­რა­ში.
ახალ­ქა­ლა­ქის მაზ­რის (ა­სე­ვე 1919 წელს – ახალ­ცი­ხის) არ­ჩევ­ნე­ბის სტა­
ტის­ტი­კის ანა­ლი­ზი ობი­ექ­ტუ­რად აჩენს კითხ­ვებს. ერ­თი მხრივ – ოს­მა­ლეთ­
თან სა­ო­მა­რი მოქ­მე­დე­ბე­ბის გა­ხან­გრძლი­ვე­ბის გა­მო გა­და­ვა­დე­ბუ­ლი არ­
ჩევ­ნე­ბი ბო­ლო სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბი იყო და, შე­იძ­ლე­ბა ვი­ფიქ­როთ, რომ
სა­ე­რო­ბო მუ­შაკ­თა ძა­ლე­ბი სრუ­ლად იყო მო­ბი­ლი­ზე­ბუ­ლი ამ მხა­რე­ებ­ში სხვა
მაზ­რე­ბის გა­მოც­დი­ლე­ბი­სა და პრაქ­ტი­კის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით. ასე­ვე გა­სათ­
ვა­ლის­წი­ნე­ბე­ლია ის ფაქ­ტო­რიც, რომ 1919 წლის შე­მოდ­გო­მა­ზე, ამ მაზ­რა­ში
სა­ქარ­თვე­ლოს დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის არ­ჩევ­ნე­ბის და­მა­ტე­ბი­თი ტუ­რის ჩა­
ტა­რე­ბის შემ­დეგ, სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბა გა­ად­ვილ­და და მო­სახ­
ლე­ო­ბაც მო­ტი­ვი­რე­ბუ­ლი იყო ად­გი­ლობ­რი­ვი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის ასარ­ჩე­ვად,
თუმ­ცა აქ­ტი­ვო­ბის პრო­ცენ­ტი – 94,93 % იმ­დე­ნად მა­ღა­ლი მაჩ­ვე­ნე­ბე­ლი­ა,
რომ კრი­ტი­კულ შეს­წავ­ლას სა­ჭი­რო­ებს.
რამ­დე­ნა­დაც მთა­ვა­რი სა­ერ ­ ო­ბო ინ­სტრუქ­ტო­რის მი­ერ და­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი
სტა­ტის­ტი­კა, მი­სი კან­ცე­ლა­რი­ის მი­ერ შე­ნა­ხუ­ლი დო­კუ­მენ­ტე­ბი სა­მაზ­რო არ­
ჩევ­ნე­ბის შე­სა­ხებ და პრე­სის მა­სა­ლე­ბი არ­ჩევ­ნე­ბის მიმ­დი­ნა­რე­ო­ბის შე­სა­ხებ
1918 წლი­დან 1920 წლამ­დე, გვაძ­ლევს სა­შუ­ა­ლე­ბას, გა­ვა­ა­ნა­ლი­ზოთ სტა­
ტის­ტი­კა, შეგ­ვიძ­ლი­ა, თი­თო­ე­ულ ­ ი მაზ­რის არ­ჩევ­ნე­ბის შედ­ეგე­ბი შე­ვა­ჯა­მოთ
მცი­რე რე­ზი­უმ­ ე­ე­ბით.

1918 წე­ლი – პირ­ვე­ლი ეტა­პი

თბი­ლი­სის მაზ­რა

სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბი­სათ­ვის მზა­დე­ბა ყვე­ლა­ზე ად­რე თბი­ლი­სის მაზ­რა­ში

და­იწყ­ო. 1918 წლის ად­რე გა­ზაფ­ხუ­ლის მოვ­ლე­ნე­ბის დროს სა­მაზ­რო სა­
არ­ჩევ­ნო კო­მი­ტე­ტის მუ­შა­ო­ბა მხო­ლოდ რეს­პუბ­ლი­კა­ში შექ­მნი­ლი სა­ერ­თო
მდგო­მა­რე­ო­ბის გა­მო შე­ფერ­ხდა. მა­ი­სი­დან მან მუ­შა­ო­ბა გა­ნა­ახ­ლა.236 სა­ე­
რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბი ივ­ლი­სის და­საწყ­ი­სი­სათ­ვის იყო და­ნიშ­ნუ­ლი, მაგ­რამ ტექ­
ნი­კუ­რი სირ­თუ­ლე­ე­ბის გა­მო გა­და­ი­დო და სა­მაზ­რო კო­მი­სია იძუ­ლე­ბუ­ლი
გახ­და, არ­ჩევ­ნე­ბი სხვა­დას­ხვა ოლ­ქში სხვა­დას­ხვა დროს და­ე­ნიშ­ნა.237 ყვე­
ლა­ზე გვი­ან არ­ჩევ­ნე­ბი ჩა­ტარ­და ყა­რა­ი­აზ­ ის ოლ­ქში, რად­გან ად­გი­ლობ­რი­
ვი მო­სახ­ლე­ო­ბის – აზერ­ბა­ი­ჯა­ნე­ლე­ბის უმე­ტე­სო­ბა სა­ზაფ­ხუ­ლო სა­ძოვ­რებ­ზე
იყო გა­სუ­ლი.238
ზო­გა­დი მო­ნა­ცე­მე­ბი: სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის სა­მაზ­რო ინ­სტრუქ­ტო­რი –
მი­ხე­ილ იშ­ხა­ნო­ვი; არ­ჩევ­ნე­ბის დაწყ­ე­ბა – 14 ივ­ლი­სი; არ­ჩევ­ნე­ბის და­სას­რუ­

236 ერობის გარშემო, ერთობა № 93, 11.05.1918.

237 ერობის გარშემო, ერთობა № 136, 03.07.1918.
238 არჩევნები საერთოთ კარგათ მიდის…, საქართველოს რესპუბლიკა № 45,
19.09.1918.

160
ლი – 15 ნო­ემ­ბე­რი; სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­ქე­ბი მაზ­რა­ში – 5; სულ ამომ­რჩე­ვე­ლი
– 42 000; ხმა მის­ცა – 18 316; აქ­ტი­ვო­ბა – 43,6 %.
შე­დე­გე­ბი: № 1 – სო­ცი­ა­ლის­ტუ­რი ბლო­კი: სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ალ­-დე­
მოკ­რა­ტი­უ­ლი მუ­შა­თა პარ­ტი­ი­სა (ს/დ) და სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლისტ – ფე­
დე­რა­ლის­ტთა სა­რე­ვო­ლუ­ციო პარ­ტი­ის (ს/ფ) გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლი სია – 13 883
(75, 79 %); № 2 – სა­ქარ­თვე­ლოს ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტია და
უპარ­ტიო კან­დი­და­ტე­ბი – 4431 (24, 19 %);
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა: № 1 – სო­ცი­ა­
ლის­ტუ­რი ბლო­კი – 34 (ს/დ – 25, ს/ფ – 9); № 2 – ედპ – 11 (ედპ – 6 და
უპა­რ­­ტი­ო­ე­ბი 5); უპარ­ტიო – 1239; სულ – 45.
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­
ქე­ბის მი­ხედ­ვით: გა­რე­უ­ბა­ნი (11 ხმო­სა­ნი) № 1 – 7 ხმო­სა­ნი, № 2 – 4 ხმო­სა­ნი
(უ­პარ­ტი­ო); სარ­თი­ჭა­ლა (17 ხმო­სა­ნი) № 1 -13 ხმო­სა­ნი, № 2 – 4 ხმო­სა­ნი.
მან­გლი­სი (5 ხმო­სა­ნი) № 1 – 4 ხმო­სა­ნი, № 2 – 1 ხმო­სა­ნი (ს/ფ240). ბე­ლოკ­ლი­
უ­ჩი­ნის­-აღ­ბუ­ლა­ხის (7 ხმო­სა­ნი) – № 1 – 6 ხმო­სა­ნი, № 2 – 1 ხმო­სა­ნი. ყა­რა­ი­ა­
ზის (5 ხმო­სა­ნი) № 1 – 3 ხმო­სა­ნი, № 2 – 2 ხმო­სა­ნი (ედპ-1, უპარ­ტიო – 1.241)

სე­ნა­კის მაზ­რა

არ­ჩევ­ნე­ბი და­ნიშ­ნუ­ლი იყო 28 ივ­ლისს, მაგ­რამ ტექ­ნი­კუ­რი სირ­თუ­ლე­

ე­ბის გა­მო გა­და­ი­დო 4 აგ­ვის­ტო­სათ­ვის.242 4 აგ­ვის­ტოს არ­ჩევ­ნე­ბი შედ­გა
ყველ­გან, მარ­ტვი­ლის ოლ­ქის გარ­და. ბოლ­შე­ვი­კუ­რი გან­წყო­ბის და სხვა­
დას­ხვა კრი­მი­ნა­ლუ­რი ჯგუ­ფე­ბის თა­რე­შის ფონ­ზე ბევ­რმა ამომ­რჩე­ველ­მა ში­
შის გა­მო ვერ შეძ­ლო მო­ნა­წი­ლე­ო­ბის მი­ღე­ბა, რად­გან ხსე­ნე­ბუ­ლი ძა­ლე­ბი
მო­ქა­ლა­ქე­ებს ატე­რო­რებ­დნენ და არ­ჩევ­ნებ­ში მო­ნა­წი­ლე­ო­ბის შემ­თხვე­ვა­ში
ან­გა­რიშ­სწო­რე­ბით ემუქ­რე­ბოდ­ნენ.243
ზო­გა­დი მო­ნა­ცე­მე­ბი: სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის ინ­სტრუქ­ტო­რი – და­ვი­თაია;
არ­ჩევ­ნე­ბი და­იწყ­ო: 4 აგ­ვის­ტოს; არ­ჩევ­ნე­ბი დამ­თავ­რდა: 4 აგ­ვის­ტოს (გარ­და
მარ­ტვი­ლის ოლ­ქი­სა); მაზ­რა გა­ყო­ფი­ლი იყო 6 სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­ქად; სულ
ამომ­რჩე­ვე­ლი – 55 500; ხმა მის­ცა -16 624; აქ­ტი­ვო­ბა – 29,95 %;
შე­დე­გე­ბი: № 1 – სო­ცი­ა­ლის­ტუ­რი ბლო­კი: სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ალ­-დე­
მოკ­რა­ტი­უ­ლი მუ­შა­თა პარ­ტი­ი­სა (ს/დ) და სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­

239 ფარი-ხანუმ სოფიევა შემდეგ შევიდა ს/დ პარტიაში

240 მანგლისის ოლქში სოციალ-დემოკრატიული და სოციალისტ-ფედერალისტთა
პარტია ცალ-ცალკე, ბლოკის გარეშე მონაწილეობდა;
241 აქ და ყველგან საერობო არჩევნების შედეგების სტატისტიკა შეჯერებულია
შემდეგი საარქივო საქმეებიდან: საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს
ცენტრალური საისტორიო არქივი, ფონდი № 1863 (საქართველოს დემოკრატიული
რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა სამინისტრო), ანაწერი № 1, საქმე № 469 გვ. 134-161, №
907, № 1068.
242 სენაკის მაზრის საერობო საარჩევნო კომისია… , ერთობა № 159, 30.07.1918.
243 ვინ გაიმარჯვა? (საერობო არჩევნები სენაკის მაზრაში), ერთობა № 177,
22.08.1918.

161
დე­რა­ლის­ტთა სა­რე­ვო­ლუ­ციო პარ­ტი­ის (ს/ფ) გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლი სია – 10 354
(62,21%); № 3 – სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლის­ტ-რე­ვო­ლუ­ცი­ო­ნერ­თა პარ­ტია
(ს/რ) – 4 726 (28,42%); № 2 – სა­ქარ­თვე­ლოს ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი
პარ­ტია (ედპ) – 1 306 (7,85%).
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა: № 1 – სო­ცი­ა­
ლის­ტუ­რი ბლო­კი – 25 (22 ს/დ, 3 ს/ფ); № 3 – ს/რ – 10; № 2 – ედპ – 2;
უპარ­ტიო – 1; სულ – 38.
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­
ქე­ბის მი­ხედ­ვით: ქ. ფო­თი (4 ხმო­სა­ნი): № 1 – 2 ხმო­სა­ნი, № 2 -2 ხმო­სა­ნი. ქ.
ახა­ლი-­სე­ნა­კი (2 ხმო­სა­ნი): № 1 – 1 ხმო­სა­ნი, № 2 – 1 ხმო­სა­ნი.
I ოლ­ქი (თეკ­ლა­თი, ჭა­ლა­დი­დი, ძვე­ლი-­სე­ნა­კი, ნო­სი­რი, გე­ჯე­თი), (5
ხმო­სა­ნი): № 1 – 4 ხმო­სა­ნი, № 3 – 1 ხმო­სა­ნი.
II ოლ­ქი (უ­შა­ფა­თი, ფოცხ­ო, ლე­ძა­ძა­მე, ნო­ქა­ლა­ქე­ვი, ეკი), (5 ხმო­სა­ნი):
№ 1 – 5 ხმო­სა­ნი.
III ოლ­ქი (ა­ბე­და­თი, ჯა­ლე­ვი, ლე­ხა­ინ­დრა­ვო, ბან­ძა, ნა­ხუ­ნა­ვო), (5 ხმო­
სა­ნი): № 1 – 3 ხმო­სა­ნი, № 3 – 2 ხმო­სა­ნი.
IV ოლ­ქი (სე­ტე­თი, სა­მი­ქა­ო, აბა­შა, ონ­ტო­ფო), (6 ხმო­სა­ნი): № 1 – 4 ხმო­
სა­ნი, № 3 – 2 ხმო­სა­ნი.
V ოლ­ქი (ნა­ეს­ ა­კო­ვო, ქვა­თა­ნა, მა­რა­ნი, სუ­ჯუ­ნა), (6 ხმო­სა­ნი): № 1 – 4
ხმო­სა­ნი, № 3 – 2 ხმო­სა­ნი.
VI ოლ­ქი (მარ­ტვი­ლი, თა­მა­კო­ნი, სალ­ხი­ნო, ნაგ­ვა­ზა­ო, კი­წი­ა, კინ­ჩხა) (6
ხმო­სა­ნი): № 1 – 3 ხმო­სა­ნი, № 3 – 3 ხმო­სა­ნი.

ოზურ­გე­თის მაზ­რა

თავ­და­პირ­ვე­ლად ოზურ­გე­თის სა­ე­რო­ბო სა­მაზ­რო კო­მი­ტე­ტი შედ­გა 1918

წლის 20 იან­ვარს. მან მუ­შა­ობ­ ა ივ­ნის­ში გა­ნა­ახ­ლა, და­ი­ქი­რა­ვა ინ­სტრუქ­ტო­
რი და შე­უდ­გა არ­ჩევ­ნე­ბი­სათ­ვის მზა­დე­ბას. მაზ­რა და­ი­ყო ოთხ სა­არ­ჩევ­ნო
ოლ­ქად. თი­თო­ე­ულ­ში შე­იქ­მნა სა­ოლ­ქო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­სი­ე­ბი, რომ­ლებ­მაც
ინ­სტრუქ­ტო­რის ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბით ყვე­ლა სო­ფელ­ში ჩა­მო­ა­ყა­ლი­ბეს სა­
არ­ჩევ­ნო სა­სოფ­ლო კო­მი­სი­ე­ბი. არ­ჩევ­ნე­ბის გა­სა­ად­ვი­ლებ­ლად სა­არ­ჩევ­ნო
ყუ­თი და­იდ­გა ყვე­ლა სო­ფელ­ში. არ­ჩევ­ნე­ბი და­ი­ნიშ­ნა 18-20 აგ­ვის­ტო­სათ­ვის.
სა­კან­დი­და­ტო სი­ებ­ ის პირ­ვე­ლი ვერ­სია გა­მოქ­ვეყ­ნდა პირველ აგ­ვის­ტოს,
შეს­წო­რე­ბუ­ლი სი­ებ­ ი – 8 აგ­ვის­ტოს.244 ოზურ­გე­თის მაზ­რა­ში ყვე­ლა სო­ცი­ა­
ლის­ტუ­რი პარ­ტია ბლო­კით, ერ­თი­ა­ნი სი­ით გა­მო­ვი­და.
ზო­გა­დი მო­ნა­ცე­მე­ბი: სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის სა­მაზ­რო ინ­სტრუქ­ტო­რი – ყა­
რა­მან ქარ­ცი­ვა­ძე; სა­მაზ­რო სა­ე­რო­ბო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­ტე­ტის თავ­მჯდო­მა­რე
– ვიქ­ტორ ღლონ­ტი; მდი­ვა­ნი – მი­ხე­ილ სა­ბაშ­ვი­ლი; ოზურ­გე­თის სა­ოლ­
ქო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­სი­ის თავ­მჯდო­მა­რე – ყა­რა­მან ქარ­ცი­ვა­ძე; ლან­ჩხუ­თის

244 საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური საისტორიო

არქივი, ფონდი № 1863 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა
სამინისტრო), ანაწერი № 1, საქმე № 912.

162
ოლ­ქის – ლუ­კა კვი­ტა­იშ­ვი­ლი; ჩო­ხა­ტა­უ­რის – ავ­თო ცინ­ცა­ძე;245 არ­ჩევ­ნე­ბი
და­იწყ­ო: 18 აგ­ვის­ტოს; არ­ჩევ­ნე­ბი დამ­თავ­რდა: 20 აგ­ვის­ტოს; მაზ­რა გა­ყო­
ფი­ლი იყო 4 სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­ქად; სულ ამომ­რჩე­ვე­ლი – 53 454; სულ ხმა
მის­ცა – 36 725; აქ­ტი­ვო­ბა 68,72 %.
შე­დე­გე­ბი: № 1 – სო­ცი­ა­ლის­ტუ­რი ბლო­კი: სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ალ­-დე­
მოკ­რა­ტი­უ­ლი მუ­შა­თა პარ­ტი­ის (ს/დ), სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­დე­რა­
ლის­ტთა სა­რე­ვო­ლუ­ციო პარ­ტი­ი­სა (ს/ფ) და სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლის­ტ-
რე­ვო­ლუ­ცი­ო­ნერ­თა პარ­ტი­ის (ს/რ) გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლი სია – 36 073 (95,5 %);
№ 2 – სა­ქარ­თვე­ლოს ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტია (ედპ) – 651 (1,7 %).

სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა: № 1 – სო­ცი­ა­

ლის­ტუ­რი ბლო­კი – 27 (ს/დ – 17, ს/ფ – 5, ს/რ – 5); სულ – 27.
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ოდ
­ ე­ნო­ბა სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­
ქე­ბის მი­ხედ­ვით: ქა­ლა­ქი ოზურ­გე­თი (2 ხმო­სა­ნი): № 1 – 2 ხმო­სა­ნი; ოზურ­
გე­თის (7 ხმო­სა­ნი): № 1 – 7 ხმო­სა­ნი; ჩო­ხა­ტა­ურ­ ის (9 ხმო­სა­ნი): № 1 – 9
ხმო­სა­ნი; ლან­ჩხუ­თის (9 ხმო­სა­ნი): № 1 – 9 ხმო­სა­ნი.

თე­ლა­ვის მაზ­რა

თე­ლა­ვის სა­მაზ­რო სა­ერ ­ ო­ბო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­ტე­ტი 1918 წლის 25 მარტს

ჩა­მო­ყა­ლიბ­და შემ­დე­გი შე­მად­გენ­ლო­ბით:
ზო­გა­დი მო­ნა­ცე­მე­ბი: სა­მაზ­რო სა­ე­რო­ბო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­ტე­ტის თავ­
მჯდო­მა­რე – კო­ტე ან­დრო­ნი­კაშ­ვი­ლი; თავ­მჯდო­მა­რის ამ­ხა­ნა­გი – ი. ბა­კუ­რი­
ძე; მდი­ვა­ნი – გაბ­რი­ელ ცის­კა­რიშ­ვი­ლი.
კო­მი­ტე­ტის წევ­რე­ბი: ქა­ლა­ქის თვით­მმარ­თვე­ლო­ბი­დან – ვ გ. ტერ­-ა­რუ­თი­
ნო­ვი; ქა­ლა­ქის მუ­შა­თა დე­პუ­ტა­ტე­ბის საბ­ჭო­დან – ჩან­გაშ­ვი­ლი და გო­გიშ­ვი­ლი;
სა­ად­გილ­მა­მუ­ლო კო­მი­ტე­ტი­დან – ნ. ან­დრო­ნი­კაშ­ვი­ლი; სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­დე­
რა­ლის­ტთა პარ­ტი­ი­დან – ი. ბა­კუ­რი­ძე; ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ი­
დან – გი­ორ­გი ციც­ქიშ­ვი­ლი; „დაშნაკცუტიუნიდან“ – გა­ბე­ლო­ვი.246
სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის სა­მაზ­რო ინ­სტრუქ­ტო­რი – ექ­ვთი­მე მი­ქე­ლა­ძე; არ­
ჩევ­ნე­ბი და­იწყ­ო: 20 აგ­ვის­ტოს; არ­ჩევ­ნე­ბი დამ­თავ­რდა: 8 სექ­ტემ­ბერს.
მაზ­რა და­ყო­ფი­ლი იყო 5 სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­ქად; სულ ამომ­რჩე­ვე­ლი – 14
419; ხმა მის­ცა – 8 410; აქ­ტი­ვო­ბა – 58,32 %.
შე­დე­გე­ბი: № 1 – სო­ცი­ა­ლის­ტუ­რი ბლო­კი: სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ალ­-დე­
მოკ­რა­ტი­უ­ლი მუ­შა­თა პარ­ტი­ი­სა (ს/დ) და სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­
დე­რა­ლის­ტთა სა­რე­ვო­ლუ­ციო პარ­ტი­ის (ს/ფ) გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლი სია – 7 836
(93,17 %); № 2 – სა­ქარ­თვე­ლოს ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი პარ­ტია (ედპ)
– 544 (6,46 %).

245 ერობის გარშემო, ერთობა № 161, 01.08.1918

246 საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური საისტორიო
არქივი, ფონდი № 1863 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა
სამინისტრო), ანაწერი № 1, საქმე № 896.

163
 სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა: № 1 – სო­ცი­ა­
ლის­ტუ­რი ბლო­კი – 24 (ს/დ – 17, ს/ფ – 7); სულ – 24.
სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­ქე­ბის და­სა­ხე­ლე­ბა:247 ქ. თე­ლა­ვის, ყვარ­ლის, ნა­ფა­რე­უ­
ლის, იყალ­თოს. წი­ნან­დლის.

ქუ­თა­ი­სის მაზ­რა

ქუ­თა­ის­ ის მაზ­რა­ში ანარ­ქი­ი­სა და სხვა ტექ­ნი­კუ­რი პრობ­ლე­მე­ბის გა­მო

არ­ჩევ­ნე­ბი რამ­დენ­ჯერ­მე გა­და­ი­დო. არ­ჩევ­ნე­ბი ძალ­ზე გა­ჭი­ა­ნურ­და ტყი­ბუ­
ლის ოლ­ქში, სა­დაც ყა­ჩა­ღი მორ­ჩა­ძის თა­რე­ში არ აძ­ლევ­და ად­მი­ნის­ტრა­ცი­
ას სა­შუ­ა­ლე­ბას, არ­ჩევ­ნე­ბი ჩა­ე­ტა­რე­ბი­ნა, რის გა­მოც პრო­ცე­სი ოქ­ტომ­ბრამ­დე
გაგ­რძელ­და, სა­ბო­ლო­ოდ ჩაშ­ლი­ლად გა­მოცხ­ად­და და ქუ­თა­ის­ ის სა­მაზ­რო
ერო­ბა ტყი­ბუ­ლის ოლ­ქის 3 ხმოს­ნის გა­რე­შე შე­უდ­გა მუ­შა­ო­ბას.
ქუ­თა­ი­სის მაზ­რა­ში სო­ცი­ა­ლის­ტუ­რი ბლო­კი სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რატ­თა და
სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­დე­რა­ლის­ტთა პარ­ტი­ებ­მა მო­აწყ­ეს, თუმ­ცა, მა­გა­ლი­თად, სამ­
ტრედი­ის ოლ­ქში ისი­ნი ცალ­-ცალ­კე გა­მო­ვიდ­ნენ.248
ზო­გა­დი მო­ნა­ცე­მე­ბი: სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის სა­მაზ­რო ინ­სტრუქ­ტო­რი –
კუპ­რაშ­ვი­ლი; სა­ე­რო­ბო სა­მაზ­რო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­ტე­ტის მდი­ვა­ნი – ნუ­ცუ­
ბი­ძე; არ­ჩევ­ნე­ბი და­იწყ­ო: 22 აგ­ვის­ტოს; არ­ჩევ­ნე­ბი დამ­თავ­რდა: 26 ოქ­ტომ­
ბერს (ტყი­ბულ­ში, ჩა­ი­შა­ლა); მაზ­რა და­ყო­ფი­ლი იყო 8 სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­ქად;
სულ ამომ­რჩე­ვე­ლი – 120 456; ხმა მის­ცა – 38 307; აქ­ტი­ვო­ბა – 31,80 %;
შე­დე­გე­ბი:
№ 1 – სო­ცი­ა­ლის­ტუ­რი ბლო­კი: სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­
ლი მუ­შა­თა პარ­ტი­ი­სა (ს/დ) და სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­დე­რა­ლის­
ტთა სა­რე­ვო­ლუ­ციო პარ­ტი­ის (ს/ფ) გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლი სია – 35 597(86 %)
№ 2 – სა­ქარ­თვე­ლოს ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტია (ედპ) – 3 683
(10 %)
№ 3 – სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლის­ტ-რე­ვო­ლუ­ცი­ო­ნერ­თა პარ­ტია (ს/რ) – 2
017 (5 %)
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა: № 1 – სო­ცი­ა­
ლის­ტუ­რი ბლო­კი – 33 ( ს/დ – 22, ს/ფ – 11); № 2 – ედპ – 7; № 3 – ს/რ – 2;
სულ – 42 (45-დან).
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ოდ ­ ე­ნო­ბა სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­
ქე­ბის მი­ხედ­ვით: ქა­ლა­ქი ქუ­თა­ი­სი (14 ხმო­სა­ნი): № 1 – 10 ხმო­სა­ნი, № 2 – 4
ხმო­სა­ნი; ქუ­თა­ის­ ის ოლ­ქი (6): № 1 – 4 ხმო­სა­ნი, № 2 – 1 ხმო­სა­ნი, № 3 – 1
ხმო­სა­ნი; სამ­ტრე­დია (6): № 1 – 5 ხმო­სა­ნი, № 2 – 1 ხმო­სა­ნი; ბაღ­და­თი (5):
№ 1 – 5 ხმო­სა­ნი; ხო­ნი (5): № 1 – 5 ხმო­სა­ნი; ვა­ნი (3): № 1 – 2 ხმო­სა­ნი,
№ 2 – 1 ხმო­სა­ნი; სვი­რი (3): № 1 – 2 ხმო­სა­ნი, № 2 – 1 ხმო­სა­ნი; ტყი­ბუ­ლი
(3) – ჩა­ი­შა­ლა.

247 ოლქების მიხედვით ხმოსანთა რიცხვი გაურკვეველია.

248 საერობო არჩევნები სამტრედიის რაონში, ერთობა № 182, 28.08.1918.

164
 შო­რაპ­ნის მაზ­რა

შო­რაპ­ნის მაზ­რა­ში სა­მაზ­რო სა­ერ­ ო­ბო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­სია ყვე­ლა­ზე ად­

რე – 1917 წლის დე­კემ­ბერ­ში ჩა­მო­ყა­ლიბ­და. გა­ზაფ­ხუ­ლის დამ­დე­გამ­დე მან
რამ­დე­ნი­მე სხდო­მა გა­მარ­თა, მაგ­რამ 15 მა­ის­ ამ­დე პრაქ­ტი­კუ­ლად ვერ ამოქ­
მედ­და. ამ დრო­ი­დან სა­მაზ­რო ინ­სტრუქ­ტო­რი იწყ­ებს აქ­ტი­ურ მოქ­მე­დე­ბას.
მაზ­რა და­იყ­ ო სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­ქე­ბად და უბ­ნე­ბად. ჩა­მო­ყა­ლიბ­და სა­ოლ­ქო
და სა­უბ­ნო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­სი­ე­ბი. მაზ­რა­ში სო­ცი­ა­ლის­ტურ ბლოკ­ში სო­ცი­ალ­
-დე­მოკ­რა­ტე­ბი, სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­დე­რა­ლის­ტე­ბი და სო­ცი­ა­ლის­ტ-რე­ვო­ლუ­ცი­
ო­ნე­რე­ბი გა­ერ­თი­ან­დნენ.249
ზო­გა­დი მო­ნა­ცე­მე­ბი: სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის სა­მაზ­რო ინ­სტრუქ­ტო­რი –
ვლა­დი­მერ სუ­ლაქ­ვე­ლი­ძე; სა­მაზ­რო სა­ერ ­ ო­ბო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­სი­ის თავ­
მჯდო­მა­რე – გრი­გოლ საყ­ვა­რე­ლი­ძე; არ­ჩევ­ნე­ბი და­იწყ­ო: 1-ლ სექ­ტემ­ბერს;
არ­ჩევ­ნე­ბი დამ­თავ­რდა: 15 სექ­ტემ­ბერს; მაზ­რა გა­ყო­ფი­ლი იყო 6 სა­არ­ჩევ­ნო
ოლ­ქად; სულ ამომ­რჩე­ვე­ლი – 185 254 (18 471);250 ხმა მის­ცა – 19 787 (19
767); აქ­ტი­ვო­ბა – 10,68%.
შე­დე­გე­ბი:
№ 1 – სო­ცი­ა­ლის­ტუ­რი ბლო­კი: სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­
უ­ლი მუ­შა­თა პარ­ტი­ის (ს/დ), სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­დე­რა­ლის­ტთა
სა­რე­ვო­ლუ­ციო პარ­ტი­ი­სა (ს/ფ) და სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლის­ტ-რე­ვო­ლუ­ცი­
ო­ნერ­თა პარ­ტი­ის (ს/რ) გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლი სია – 16 657 (16675)
№ 2 – სა­ქარ­თვე­ლოს ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტია (ედპ) – 4 112
(4 092)
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა: № 1 – სო­ცი­ა­
ლის­ტუ­რი ბლო­კი – 34 (ს/დ – 17, ს/ფ – 14, ს/რ – 3); № 2 – ედპ – 10; სულ
– 44.
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­
ქე­ბის მი­ხედ­ვით: ქა­ლა­ქი ყვი­რი­ლა (1 ხმო­სა­ნი): № 1 – 1 ხმო­სა­ნი; ყვირი­ლის
(7 ხმო­სა­ნი): № 1 – 5 ხმო­სა­ნი, № 2 – 2 ხმო­სა­ნი; ჩხა­რის (9 ხმო­სა­ნი): № 1
– 8 ხმო­სა­ნი № 2 – 1 ხმო­სა­ნი; საჩხ­ერ ­ ის (9 ხმო­სა­ნი): № 1 ხმო­სა­ნი – 7, №
2 – 2 ხმო­სა­ნი; ჭი­ა­თუ­რის (9 ხმო­სა­ნი): № 1 – 5 ხმო­სა­ნი, № 2 – 4 ხმო­სა­ნი;
ხა­რა­გა­უ­ლის (9 ხმო­სა­ნი): № 1- 8 ხმო­სა­ნი, № 2 – 1 ხმო­სა­ნი.

სიღ­ნა­ღის მაზ­რა

ზო­გა­დი მო­ნა­ცე­მე­ბი: სა­ერ

­ ო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის სა­მაზ­რო ინ­სტრუქ­ტო­რი –
ბერ­ძენიშ­ვი­ლი; არ­ჩევ­ნე­ბი და­იწყ­ო: 15 სექ­ტემ­ბერს; არ­ჩევ­ნე­ბი დამ­თავ­რდა:
სექ­ტემ­ბერი; მაზ­რა გა­ყო­ფი­ლი იყო 5 სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­ქად; სულ ამომ­რჩე­ვე­

249 საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური საისტორიო

არქივი, ფონდი № 1863 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა
სამინისტრო), ანაწერი № 1, საქმე № 927.
250 არჩევნების შედეგების კალკულაციაში არის მცირე აცდენა სამაზრო კომიტეტის
ანგარიშსა და მთავარი საერობო ინსტრუქტორის მიერ შედგენილ ცხრილს შორის.

165
ლი – 54 861; ხმა მის­ცა – 12 703; აქ­ტი­ვო­ბა – 23,15 %.251
შე­დე­გე­ბი:
1 – სო­ცი­ა­ლის­ტუ­რი ბლო­კი: სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი
მუ­შა­თა პარ­ტი­ი­სა (ს/დ) და სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­დე­რა­ლის­ტთა
სა­რე­ვო­ლუ­ციო პარ­ტი­ის (ს/ფ) გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლი სია – 10 173 (80,08 %)
№ 2 – ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­რა­ტე­ბი: სა­ქარ­თვე­ლოს ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­რა­ტი­
უ­ლი პარ­ტი­ა, მი­წის მე­სა­კუთ­რე­თა ეროვ­ნუ­ლი პარ­ტია და რა­დი­კალ­-დე­მოკ­
რატ გლეხ­თა პარ­ტია – 2 523 (19, 86 %)
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა: № 1 – სო­ცი­ა­
ლის­ტუ­რი ბლო­კი – 37 (ს/დ – 25, ს/ფ – 12); № 2 – ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­რა­ტე­ბი
(ედპ, ე/პ, რ/დ) – 6; სულ – 43
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­
ქე­ბის მი­ხედ­ვით: ქვე­მო მაჩხ­ა­ა­ნის (17 ხმო­სა­ნი): № 1 – 15 ხმო­სა­ნი, № 2 – 2
ხმო­სა­ნი; გურ­ჯა­ა­ნის (10 ხმო­სა­ნი): № 1- 8 ხმო­სა­ნი, № 2 – 2 ხმო­სა­ნი; ქო­
და­ლოს (6 ხმო­სა­ნი): № 1 – 6 ხმო­სა­ნი; ლა­გო­დე­ხის (6 ხმო­სა­ნი): № 1 – 5
ხმო­სა­ნი, № 2 – 1 ხმო­სა­ნი; ქა­ლა­ქი სიღ­ნა­ღი (4 ხმო­სა­ნი): № 1 – 3 ხმო­სა­ნი,
№ 2 – 1 ხმო­სა­ნი.

გო­რის მაზ­რა

გო­რის მაზ­რა­ში სა­ე­რო­ბო სა­მაზ­რო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­ტე­ტი მო­ეწყო 1918

წლის გა­ზაფ­ხულ­ზე. 5 მარტს მთა­ვა­რი სა­ე­რო­ბო ინ­სტრუქ­ტო­რის თა­ნა­შემ­
წის, ტი­ტე მარ­გვე­ლაშ­ვი­ლის ვი­ზი­ტის შემ­დეგ 7 მარტს გო­რის სა­მაზ­რო აღ­
მას­კო­მის სხდო­მა­ზე, მი­სი­ვე თა­ნა­დას­წრე­ბით, და­იწყო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­ტე­ტის
ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბა. მუ­შა­ობ­ ის შე­ფერ­ხე­ბის გა­მო კო­მი­ტე­ტის პრე­ზი­დი­უმ­ ი მხო­
ლოდ 17 აპ­რილს აირ­ჩი­ეს. მაზ­რა­ში ანარ­ქი­უ­ლი გა­მოს­ვლე­ბის მი­უ­ხე­და­ვად
კო­მი­ტე­ტი მა­ინც ცდი­ლობ­და, აქ­ტი­უ­რად ემუ­შა­ვა. გა­ნი­საზღ­ვრა სა­არ­ჩევ­ნო
ოლ­ქე­ბი, და­იწყო რე­გის­ტრა­ტო­რე­ბის მომ­ზა­დე­ბა. მუ­შა­ო­ბა კვლავ გა­ნახ­
ლდა ივ­ნის­ში, რო­დე­საც ინ­სტრუქ­ტორ­მა თბი­ლი­სი­დან არ­ჩევ­ნე­ბის დაჩ­ქა­
რე­ბის მი­თი­თე­ბა მი­ი­ღო. კო­მი­ტეტ­მა ამომ­რჩე­ველ­თა აღ­წე­რის და­საჩ­ქა­რებ­
ლად მას­წავ­ლე­ბელ­თა კავ­შირს სთხო­ვა, არ­და­დე­გებ­ზე მყო­ფი პე­და­გო­გე­ბის
კად­რე­ბი და­ეხ­მა­რე­ბი­ნა ამ საქ­მი­სათ­ვის. თი­თო რე­გი­ონს 3 რე­გის­ტრა­ტო­რი
მი­ა­მაგ­რეს, რომ­ლებ­მაც დაჩ­ქა­რე­ბუ­ლი ტემ­პით, დი­დი ენ­თუ­ზი­აზ­მით შე­ას­
რუ­ლეს და­ვა­ლე­ბა, ხში­რად სა­კუ­თა­რი ხარ­ჯის და­მა­ტე­ბი­თაც კი. არ მო­ხერ­
ხდა აღ­წე­რის ჩა­ტა­რე­ბა მხო­ლოდ ჯა­ვის მხა­რე­ში, ად­გი­ლობ­რი­ვი ოსე­ბის
წი­ნა­აღ­მდე­გო­ბის გა­მო. ზო­გა­დად, პოს­ტკრი­ზი­სუ­ლი მდგო­მა­რე­ო­ბის გა­მო
სა­არ­ჩევ­ნო აღ­წე­რა ვერ იყო სრულ­ყო­ფი­ლი; სი­ა­ში მხო­ლოდ 90 000-მდე
ამომ­რჩე­ვე­ლი აღი­წე­რა, მა­შინ რო­ცა მო­სახ­ლე­ო­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა 500 000-ს

251 საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური საისტორიო

არქივი, ფონდი № 1863 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა
სამინისტრო), ანაწერი № 1, საქმე № 469

166
შე­ად­გენ­და.252 არ­ჩევ­ნე­ბი და­ნიშ­ნუ­ლი იყო აგ­ვის­ტო­სათ­ვის, მაგ­რამ ტექ­ნი­
კუ­რი პრობ­ლე­მე­ბის გა­მო გა­და­ი­დო ჯერ 8 სექ­ტემ­ბრის,253 შემ­დეგ კი 15
სექ­ტემ­ბრი­სათ­ვის და სხვა­დას­ხვა ოლ­ქებ­ში კი­დევ გა­ჭი­ა­ნურ­და.
ზო­გა­დი მო­ნა­ცე­მე­ბი: სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის სა­მაზ­რო ინ­სტრუქ­ტო­რი –
მა­რი­ამ (მა­შო) კა­პა­ნა­ძე; სა­მაზ­რო სა­ე­რო­ბო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­ტე­ტის თავ­
მჯდო­მა­რე – მი­ხე­ილ კო­ბე­რი­ძე; თავ­მჯდო­მა­რის ამ­ხა­ნა­გი – დ. ხუ­ციშ­ვი­ლი;
მდი­ვა­ნი – მ. კინ­წუ­რაშ­ვი­ლი; არ­ჩევ­ნე­ბი და­იწყ­ო: 15 სექ­ტემ­ბერს; არ­ჩევ­ნე­ბი
დამ­თავ­რდა: 23 ოქ­ტომ­ბერს; მაზ­რა გა­ყო­ფი­ლი იყო 8 სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­ქად;
სულ ამომ­რჩე­ვე­ლი – 92 451; ხმა მის­ცა – 46 744; აქ­ტი­ვო­ბა – 50,56 %254
შე­დე­გე­ბი:
№ 1 – სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი მუ­შა­თა პარ­ტია (ს/დ) –
43 593 (93,25%)
№ 2 – სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­დე­რა­ლის­ტთა სა­რე­ვო­ლუ­ციო
პარ­ტია (ს/ფ) – 2 243 (4,79 %)
№ 3 – სა­ქარ­თვე­ლოს ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტია (ედპ) – 622
(1.33 %)
№ 4 – სომ­ხე­თის რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი ფე­დე­რა­ცია „დაშნაკცუტიუნი“ – 286
(0,61 %)
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ოდ ­ ე­ნო­ბა: № 1 – ს/დ – 36
№ 2 – ს/ფ – 2; № 3 – ედპ – 1; № 4 – „დაშნაკცუტიუნი“ – სულ – 40.
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­
ქე­ბის მი­ხედ­ვით: ქა­ლა­ქი გო­რი (5 ხმო­სა­ნი): № 1 – 1 ხმო­სა­ნი, № 2 – 2
ხმო­სა­ნი, № 3 – 1 ხმო­სა­ნი, № 4 – 1 ხმო­სა­ნი; ცხინ­ვა­ლი (5 ხმო­სა­ნი): №
1 – 5 ხმო­სა­ნი; მეჯ­ვრის­ხე­ვი (5 ხმო­სა­ნი): № 1 – 5 ხმო­სა­ნი; ახალ­ქა­ლა­ქი (5
ხმო­სა­ნი): № 1 – 5 ხმო­სა­ნი; ქა­რე­ლი (5 ხმო­სა­ნი): № 1 – 5 ხმო­სა­ნი; გო­მი (5
ხმო­სა­ნი): № 1 – 5 ხმო­სა­ნი; ბორ­ჯო­მი (5 ხმო­სა­ნი): № 1 – 5 ხმო­სა­ნი; ხა­შუ­რი
(5 ხმო­სა­ნი): № 1 – 5 ხმო­სა­ნი.

დუ­შე­თის მაზ­რა

დუ­შე­თის მაზ­რა­ში არ­ჩევ­ნე­ბის მთა­ვა­რი ხე­ლის შემ­შლე­ლი პი­რო­ბე­ბი –

დუ­შე­თის ამ­ბო­ხე­ბის შემ­დეგ გა­მე­ფე­ბუ­ლი აპა­თია და, მე­ო­რე მხრივ, მაზ­რა­ში
მძვინ­ვა­რე გრი­პის – „ისპანკის“ ეპი­დე­მია იყო, რა­მაც ამომ­რჩე­ველ­თა და­ბა­
ლი აქ­ტი­ვო­ბა გა­ნა­პი­რო­ბა. ამის მი­უ­ხე­და­ვად, დუ­შე­თის არ­ჩევ­ნე­ბი სა­ინ­ტე­
რე­სო იყო მწვა­ვე პარ­ტი­უ­ლი კონ­კუ­რენ­ცი­ის თვალ­საზ­რი­სით; სო­ცი­ალ­-დე­
მოკ­რა­ტე­ბი და სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­დე­რა­ლის­ტე­ბი, რომ­ლე­ბიც აქამ­დე ერ­თი­ა­ნი
ბლო­კით გა­მო­დი­ოდ­ნენ სხვა მაზ­რებ­ში, დუ­შე­თის მაზ­რა­ში ერ­თმა­ნეთს და­

252 მ. კობერიძე, გორის მაზრა. პროვინცია. ერთობა № 201, 20.09.1918

253 გორის ამბები, ერთობა № 188, 04.09.1918
254 საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური საისტორიო
არქივი, ფონდი № 1863 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა
სამინისტრო), ანაწერი № 1, საქმე № 469

167
უ­პი­რის­პირ­დნენ და სხვა მაზ­რებ­შიც – ზუგ­დი­დის გარ­და, ეს პარ­ტი­ე­ბი გა­ერ­
თი­ა­ნე­ბუ­ლი სი­ით აღარ გა­მო­სუ­ლან. წი­ნა­სა­არ­ჩევ­ნო აგი­ტა­ცია მი­მარ­თუ­ლი
იყო, რო­გორც ამომ­რჩე­ველ­თა აქ­ტი­უ­რო­ბის გაზ­რდის, ასე­ვე კონ­კუ­რენ­ტი
პარ­ტი­ის დის­კრე­დი­ტა­ცი­ი­სა და კონ­ტრა­გი­ტა­ცი­ის­კენ. სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­დე­რა­
ლის­ტე­ბის პარ­ტი­ის წი­ნა­სა­არ­ჩევ­ნო კამ­პა­ნი­ა­ში ცენ­ტრი­დან ჩა­მო­სუ­ლი ლი­
დე­რე­ბიც მო­ნა­წი­ლე­ობ­დნენ.255 მაზ­რა­ში ამომ­რჩე­ველ­თა აქ­ტი­უ­რო­ბა მა­ინც
და­ბა­ლი აღ­მოჩ­ნდა. თავ­და­პირ­ვე­ლად არ­ჩევ­ნე­ბი ოქ­ტომ­ბრის ბო­ლოს იყო
და­ნიშ­ნუ­ლი, იგი ჯერ 10, შემ­დეგ 12 ნო­ემ­ბრის­თვის გა­და­ი­დო.256 სა­ბო­ლო­
ოდ არ­ჩევ­ნე­ბის პრო­ცე­სი 15 ნო­ემ­ბერს და­იწყ­ო. არ­ჩევ­ნე­ბი მხო­ლოდ ჯარ­
თა­ლის თემ­ში ჩა­ი­შა­ლა.
ზო­გა­დი მო­ნა­ცე­მე­ბი: სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის სა­მაზ­რო ინ­სტრუქ­ტო­რი –
მან­ჯგა­ლა­ძე; სა­მაზ­რო სა­ე­რო­ბო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­ტე­ტის თავ­მჯდო­მა­რე – ირ.
ურუ­შა­ძე;257 არ­ჩევ­ნე­ბი და­იწყ­ო: 15 ნო­ემ­ბერს; არ­ჩევ­ნე­ბი დამ­თავ­რდა: 26
ნო­ემ­ბერს; მაზ­რა გა­ყო­ფი­ლი იყო 6 სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­ქად; სულ ამომ­რჩე­ვე­
ლი – 33 644; ხმა მის­ცა – 9 025; აქ­ტი­ვო­ბა – 26,52 %.
შე­დე­გე­ბი:
№ 1 – სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი მუ­შა­თა პარ­ტია (ს/დ)- 7
602 (84,23%)
№ 2 – სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­დე­რა­ლის­ტთა სა­რე­ვო­ლუ­ციო
პარ­ტია (ს/ფ) – 1 403 (15,54 %)
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ოდ ­ ე­ნო­ბა: № 1 – ს/დ – 20;
№ 2 – ს/ფ – 5; სულ – 25.
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­ქე­
ბის მი­ხედ­ვით: ქა­ლა­ქი დუ­შე­თი (1 ხმო­სა­ნი): № 2 – 1 ხმო­სა­ნი; ბა­ზა­ლე­თის (5
ხმო­სა­ნი): № 1 – 2 ხმო­სა­ნი, № 2 – 3 ხმო­სა­ნი; მცხე­თის (6 ხმო­სა­ნი): № 1 – 5
ხმო­სა­ნი, № 2 – 1 ხმო­სა­ნი; ქსნის (6 ხმო­სა­ნი): № 1 – 6 ხმო­სა­ნი; ქვე­შე­თის (7
ხმო­სა­ნი): № 1 – 7 ხმო­სა­ნი.

ზუგ­დი­დის მაზ­რა

ზუგ­დი­დის მაზ­რა­ში სა­ე­რო­ბო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­ტე­ტი ყვე­ლა­ზე გვი­ან, 1918

წლის ნო­ემ­ბერ­ში ჩა­მო­ყა­ლიბ­და.258 მაზ­რა მთე­ლი წლის გან­მავ­ლო­ბა­ში ვერ
ახერ­ხებ­და კრი­ზი­სუ­ლი მდგო­მა­რე­ობ­ ი­დან გა­მოს­ვლას. მძი­მე ეკო­ნო­მი­კუ­რი
ვი­თა­რე­ბა და კრი­მი­ნა­ლე­ბის თა­რე­ში თან ერ­თვო­და უკი­დუ­რეს ან­ტა­გო­ნიზმს
წამ­ყვან პარ­ტი­ებს შო­რის. სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის­თვის მაზ­რა­ში სო­ცი­ა­ლის­ტუ­

255 უნინი, საერობო არჩევნები დუშეთის მაზრაში, ერთობა № 262, 03.12.1918.

256 დუშეთის მაზრაში, ერთობა № 234, 31.10.1918.
257 საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური საისტორიო
არქივი, ფონდი № 1863 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა
სამინისტრო), ანაწერი № 1, საქმე № 910.
258 საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური საისტორიო
არქივი, ფონდი № 1863 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა
სამინისტრო), ანაწერი № 1, საქმე № 906.

168
რი ბლო­კი შეკ­რეს სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტებ­მა და სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­დე­რა­ლის­
ტებ­მა, რა­თა რო­გორ­მე შე­ე­სუს­ტე­ბი­ნათ სო­ცი­ა­ლის­ტ-რე­ვო­ლუ­ცი­ო­ნერ­თა
გავ­ლე­ნა. დამ­კვირ­ვებ­ლე­ბის შე­ფა­სე­ბით, არ­ჩევ­ნებ­ში ძი­რი­თა­დად მაზ­რა­ში
გა­მე­ფე­ბუ­ლი „ბოლშევიკური სულისკვეთების“ მო­წი­ნა­აღ­მდე­გე მო­ქა­ლა­
ქე­ე­ბი და ამ გან­წყო­ბის მომ­ხრე­ე­ბი და­უ­პი­რის­პირ­დნენ ერ­თმა­ნეთს.259 არ­
ჩევ­ნე­ბის შე­დე­გე­ბის დათ­ვლი­სას სო­ცი­ა­ლის­ტ-რე­ვო­ლუ­ცი­ო­ნერ­თა პარ­ტი­ამ
წა­ლენ­ჯი­ხის შე­დე­გე­ბის გა­ბა­თი­ლე­ბა მო­ითხ­ო­ვა, თუმ­ცა სა­ოლ­ქო კო­მი­სი­ამ
ეს არ გა­იზ­ ი­არ­ ა და სა­მაზ­რო კო­მი­ტეტ­მა არ­ჩევ­ნე­ბის შე­დე­გე­ბი და­ამ­ტკი­ცა.
ზო­გა­დი მო­ნა­ცე­მე­ბი: სა­მაზ­რო სა­ე­რო­ბო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­ტე­ტის თავ­
მჯდო­მა­რე – ვ. კო­ბა­ხი­ძე. შეც­ვა­ლა – მუ­ჯირ­მა; მდი­ვა­ნი – გ. ან­ჯა­ფა­რი­ძე;
არ­ჩევ­ნე­ბი და­იწყ­ო: დე­კემ­ბერ­ში; არ­ჩევ­ნე­ბი დამ­თავ­რდა: დე­კემ­ბერ­ში; სულ
ამომ­რჩე­ვე­ლი – 65 728; ხმა მის­ცა – 21 995; აქ­ტი­ვო­ბა – 33,46 %260; მაზ­რა
გა­ყო­ფი­ლი იყო 6 სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­ქად.
შე­დე­გე­ბი:
№ 1 – სო­ცი­ა­ლის­ტუ­რი ბლო­კი: სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­
ლი მუ­შა­თა პარ­ტი­ი­სა (ს/დ) და სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­დე­რა­ლის­
ტთა სა­რე­ვო­ლუ­ციო პარ­ტი­ის (ს/ფ) გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლი სია – 11 633 (53,7 %)
№ 3 – სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლის­ტ-რე­ვო­ლუ­ცი­ო­ნერ­თა პარ­ტია (ს/რ) – 8
608 (39,13 %)
№ 2 – სა­ქარ­თვე­ლოს ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტია (ედპ) – 1 724
(7,88%)
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა: № 1 – სო­ცი­ა­
ლის­ტუ­რი ბლო­კი – 17 (ს/დ – 9, ს/ფ – 8); № 3 – ს/რ – 12; № 2 – ედპ – 1;
სულ – 30.
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­
ქე­ბის მი­ხედ­ვით: ქ. ზუგ­დი­დი (1 ხმო­სა­ნი): № 1 – 1 ხმო­სა­ნი; ზუგ­დი­დის I
(ნი­კო­სი­ა, ცა­ი­ში, დარ­ჩე­ლი, კო­კი, კა­ხა­თი, აბას­თუ­მა­ნი, შამ­გო­ნ­ა, ანაკ­ლი­ა,
ნა­რა­ზე­ნი, ოი­რე­მე, გი­თი­ა­ნი?) (6 ხმო­სა­ნი): № 1 – 2 ხმო­სა­ნი, № 3 – 4 ხმო­
სა­ნი; ზუგ­დი­დის II (ყუ­ლის­კა­რი, კორ­ცხე­ლი, ჭაქ­ვინ­ჯი, ახა­ლი ხი­ბუ­ლა, ძვე­
ლი ხი­ბუ­ლა, რი­ყე, ჭკა­დუ­აშ­ ი, ლედ­გე­ბი­ე, ზუგ­დი­დი) (5 ხმო­სა­ნი): № 1 – 2
ხმო­სა­ნი, № 3 – 3 ხმო­სა­ნი; წა­ლენ­ჯი­ხის I (ჯვა­რი, ჯგა­ლი, ფა­ხუ­ლა­ნი, ლი­ა,
ჭა­ლა, ობუ­ჯი) (6 ხმო­სა­ნი): № 1 – 5 ხმო­სა­ნი, № 3 – 1 ხმო­სა­ნი; წა­ლენ­ჯი­ხის
II (ლე­სი­ჭი­ნე, ლე­წურ­წუ­მე, ახუ­თი, ჭო­ღი, ნა­ფიჩხ­ა­ვო, კირ­ცხი, ჩხო­როწყ­უ,
მუ­ხუ­რი) (5 ხმო­სა­ნი): № 1 – 3 ხმო­სა­ნი, № 3 – 2 ხმო­სა­ნი; რე­დუტ­-ყა­ლეს
(ყუ­ლე­ვის) (ხე­თა, ხორ­გა, ხო­ბი, ქა­რი­ატ ­ ა, ნო­ჯი­ხე­ვი, ხორ­ში, ზა­ნა, ქვა­ლო­ნი,
სა­ჯი­ჯა­ო, რე­დუტ­-ყა­ლე) (7 ხმო­სა­ნი): № 1 – 4 ხმო­სა­ნი, № 2 – 1 ხმო­სა­ნი, №
3 – 2 ხმო­სა­ნი.

259 ზუგდიდი. პროვინცია, მანი, ერთობა № 282, 28.12.1918

260 საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური საისტორიო
არქივი, ფონდი №1863 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა
სამინისტრო), ანაწერი №1, საქმე №469

169
 რა­ჭის მაზ­რა

რა­ჭის მაზ­რაში, არჩევნებისას გრიპის ეპი­დე­მია მძვინ­ვა­რებ­და და დიდ­

თოვ­ლო­ბა იყო. სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი და სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­დე­რა­ლის­ტთა
პარ­ტი­ე­ბი მსჯე­ლობ­დნენ ბლო­კის შეკ­ვრის შე­საძ­ლებ­ლო­ბა­ზე, თუმ­ცა ხმო­
სან­თა რიცხ­ვის გა­ნა­წი­ლე­ბა­ში უთან­ხმო­ე­ბის გა­მო ბლო­კი არ შედ­გა (სო­ცი­
ა­ლის­ტ-ფე­დე­რა­ლის­ტებს სთა­ვა­ზობ­დნენ 7 ად­გილს 25-კა­ცი­ან სი­ა­ში, ისი­ნი
კი 12-ს ითხ­ოვ­დნენ). რე­პორ­ტი­ორ ­ ი შე­ნიშ­ნავ­და, გა­რე­მო პი­რო­ბე­ბის გათ­ვა­
ლის­წი­ნე­ბის მი­უ­ხე­და­ვა­დაც, თუ რამ­დე­ნად მცი­რე იყო აქ­ტი­ვო­ბა ამომ­რჩე­
ველ­თა შო­რის – თუ­კი 1917 წელს რუ­სე­თის დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის არ­ჩევ­
ნებ­ში 23 206-მა ამომ­რჩე­ველ­მა მი­ი­ღო მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა, სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნებ­ში
ამის მე­სა­მე­დი თუ ჩა­ე­ბა­ო.261 პირ­ველ ეტაპ­ზე არ­ჩევ­ნე­ბი ჩა­იშ­ ა­ლა ჩა­სავ­ლის
ოლ­ქში, სა­დაც ოსე­ბი ცხოვ­რობ­დნენ კომ­პაქ­ტუ­რად, თუმ­ცა მოგ­ვი­ა­ნე­ბით აქ
არ­ჩევ­ნე­ბი შედ­გა და დარ­ჩე­ნი­ლი 2 ხმო­სა­ნიც აირ­ჩი­ეს.
ზო­გა­დი მო­ნა­ცე­მე­ბი: სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის სა­მაზ­რო ინ­სტრუქ­ტო­რი –
კონ­სტან­ტი­ნე ჯა­ფა­რი­ძე; არ­ჩევ­ნე­ბი და­იწყ­ო: 8 დე­კემ­ბერს; არ­ჩევ­ნე­ბი დამ­
თავ­რდა: დე­კემ­ბერ­ში; სულ ამომ­რჩე­ვე­ლი – 22 760; ხმა მის­ცა – 6 674 (ჩა­
სა­ვა­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბის გარ­და); აქ­ტი­ვო­ბა – 29,32 %; მაზ­რა და­ყო­ფი­ლი
იყო 5 სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­ქად.
შე­დე­გე­ბი:
№ 1 – სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი მუ­შა­თა პარ­ტია (ს/დ) –
5 820 (87,20 %)
№ 3 – სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­დე­რა­ლის­ტთა სა­რე­ვო­ლუ­ციო
პარ­ტია (ს/ფ) 703 (10,53 %)
№ 2 – სა­ქარ­თვე­ლოს ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტია (ედპ) – 151 (2,26 %)
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა: № 1 – ს/დ – 21 ;
№ 3 – ს/ფ – 4; სულ – 25;
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­
ქე­ბის მი­ხედ­ვით: ონის (7 ხმო­სა­ნი): № 1 – 6 ხმო­სა­ნი, № 3 – 1 ხმო­სა­ნი;
უწე­რის (3 ხმო­სა­ნი): № 1 – 3 ხმო­სა­ნი; ამ­ბრო­ლა­უ­რის (7 ხმო­სა­ნი): № 1 – 6
ხმო­სა­ნი, № 3 – 1 ხმო­სა­ნი; სად­მე­ლის (6 ხმო­სა­ნი): № 1 – 5 ხმო­სა­ნი, №
3 – 1 ხმო­სა­ნი; ჩა­სა­ვა­ლის (2 ხმო­სა­ნი): № 1 – 1 ხმო­სა­ნი, № 3 – 1 ხმო­სა­ნი.

ლეჩხ­უ­მის მაზ­რა

მძი­მე ზამ­თრის პი­რო­ბებ­ში სა­კო­მუ­ნი­კა­ციო გზე­ბის ჩა­კეტ­ვის და 1918

წლის დე­კემ­ბერ­ში სა­ქარ­თვე­ლო-­სომ­ხე­თის ომის გა­მო შექ­მნი­ლი მდგო­მა­
რე­ო­ბის ფონ­ზე ლეჩხ­უ­მის მაზ­რა­ში სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის შე­სა­ხებ ძალ­ზე მწი­
რი ცნო­ბე­ბია ხელ­მი­საწ­ვდო­მი. არ­ჩევ­ნე­ბის შე­დე­გებ­ზე ინ­ფორ­მა­ცი­ის ფრაგ­
მენ­ტე­ბი ლეჩხ­უმ­ ის მაზ­რი­დან დაბ­რუ­ნე­ბუ­ლი სა­ქარ­თვე­ლოს პარ­ლა­მენ­ტის
დე­პუ­ტა­ტის, ზა­ქა­რია გუ­რუ­ლის მოხ­სე­ნე­ბი­და­ნაა ცნო­ბი­ლი. მი­სი შე­ფა­სე­ბით,

261 შ. ბერუკაშვილი, ერობის არჩევნები რაჭაში, ერთობა № 3, 04.01.1919.

170
წი­ნა­სა­აჩ­ ევ­ნო პრო­ცესს და პარ­ტი­ულ აგი­ტა­ცი­ას ძალ­ზე მწვა­ვე და არა­სა­
სურ­ვე­ლი სა­ხე ჰქონ­და, თუმ­ცა სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ­მა პარ­ტი­ამ მა­ინც
მო­ახ­ ერ­ხა უმ­რავ­ლე­სო­ბის მო­პო­ვე­ბა.262
ზო­გა­დი მო­ნა­ცე­მე­ბი: არ­ჩევ­ნე­ბი და­იწყ­ო: 15 დე­კემ­ბერს; არ­ჩევ­ნე­ბი დამ­
თავ­რდა: ძი­რი­თად ოლ­ქებ­ში – 20 დე­კემ­ბე­რი. ბო­ლო ეტა­პი ჩა­ტარ­და 1919
წლის 20 იან­ვარს, ზე­მო სვა­ნეთ­ში; მაზ­რა გა­ყო­ფი­ლი იყო 3 (?) სა­არ­ჩევ­ნო
ოლ­ქად; ამომ­რჩე­ველ­თა რიცხ­ვი და აქ­ტი­ვო­ბა უც­ნო­ბი­ა; უც­ნო­ბია ასე­ვე პარ­
ტი­ა­თა მი­ერ მი­ღე­ბუ­ლი ხმე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა.
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა: № 1 – ს/დ – 19;
№ 2 – ს/ფ – 2; № 3 – ედპ – 2; სულ – 23263;
ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­ქე­ბის მი­ხედ­ვით: ცა­გე­რის ოლ­ქი
(10 ხმო­სა­ნი?); ლა­ი­ლა­შის ოლ­ქი (8 ხმო­სა­ნი?); ზე­მო სვა­ნე­თი (5 ხმო­სა­ნი)

1919 წე­ლი – მე­ო­რე ეტა­პი

აფ­ხა­ზეთ­ში სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის სტა­ტის­ტი­კის ნაკ­ლე­ბო­ბის გა­მო, მხო­

ლოდ მა­თი ჩა­ტა­რე­ბის მი­ახ­ლო­ე­ბი­თი დრო და არ­ჩე­ულ ხმო­სან­თა რა­ოდ ­ ე­
ნო­ბე­ბია ცნო­ბი­ლი. აფ­ხა­ზეთ­ში ერო­ბე­ბის არ­ჩევ­ნე­ბი 1919 წლის თე­ბერ­ვალ­
-მარ­ტში და­იწყო და ძი­რი­თად ოლ­ქებ­ში დად­გე­ნილ ვა­დებ­ში დას­რულ­და.

გუ­მის­თის მაზ­რა

ზო­გა­დი მო­ნა­ცე­მე­ბი: არ­ჩევ­ნე­ბი და­იწყ­ო: იან­ვარ­ში; არ­ჩევ­ნე­ბი დამ­თავ­

რდა: თე­ბერ­ვალ­ში; სულ ამომ­რჩე­ვე­ლი – 14 275264.
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ოდ ­ ე­ნო­ბა: ს/დ – 30; ს/ფ – 1;
ს/რ – 5; ედპ – 2; სულ – 38 . 265

262 (ს.დ.), საერობო არჩევნები ლეჩხუმში, ერთობა № 281, 27.12.1918.

263 საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური საისტორიო
არქივი, ფონდი № 1863 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა
სამინისტრო), ანაწერი № 1, საქმე № 1068
264 აქ და ქვემოთ აფხაზეთის მაზრების ამომრჩეველთა ციფრი მოყვანილია
საქართველოს დამფუძნებელი კრების არჩევნების სტატისტიკური ცნობებიდან.
265 აქ და ქვემოთ აფხაზეთის მაზრების ერობების ხმოსანთა სტატისტიკა მოყვანილია
საქმიდან – საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური
საისტორიო არქივი, ფონდი №1863 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის
შინაგან საქმეთა სამინისტრო), ანაწერი №1, საქმე №1068

171
 კო­დო­რის მაზ­რა

ზო­გა­დი მო­ნა­ცე­მე­ბი: არ­ჩევ­ნე­ბი და­იწყ­ო: თე­ბერ­ვალ­ში; არ­ჩევ­ნე­ბი დამ­

თავ­რდა: ?; სულ ამომ­რჩე­ვე­ლი – 13 886.
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა: ს/დ – 14; უპარ­
ტიო – 5; ს/რ – 2; ედპ – 3; რსდმპ (ბოლ­შე­ვი­კი) – 1; სულ – 25.

სა­მურ­ზა­ყა­ნოს მაზ­რა

ზო­გა­დი მო­ნა­ცე­მე­ბი: არ­ჩევ­ნე­ბი და­იწყ­ო: თე­ბერ­ვა­ლი; არ­ჩევ­ნე­ბი დამ­

თავ­რდა: მარ­ტი; სულ ამომ­რჩე­ვე­ლი – 23 178.
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა: ს/დ – 26 (23).266
ს/ფ – 6 ; ს/რ – 4 (8); ედპ – 2 (1); სულ – 38267.

გუ­და­უ­თის მაზ­რა

ზო­გა­დი მო­ნა­ცე­მე­ბი: არ­ჩევ­ნე­ბი და­იწყ­ო: 13 მარტს; არ­ჩევ­ნე­ბი დამ­თავ­

რდა: 21 მა­ისს; სულ ამომ­რჩე­ვე­ლი – 13 549.
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა: ს/დ – 17; უპარ­
ტიო – 5; გა­ურ­კვე­ვე­ლი – 9; სულ – 31268.
სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­ქე­ბი: გუ­და­უ­თის და გაგ­რის. გუ­და­უ­თა­ში ჩა­ტარ­და არ­
ჩევ­ნე­ბი 13 მარტს, გაგ­რა­ში, ნა­წილ­ში 20 აპ­რილს, დარ­ჩე­ნილ ნა­წილ­ში 21
მა­ისს.

ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რა

ბორ­ჩა­ლოს სა­მაზ­რო სა­ე­რო­ბო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­ტე­ტი აქ­ტი­ურ მუ­შა­ო­ბას

1919 წლის მა­ი­სი­დან შე­უდ­გა. კო­მი­ტე­ტი ეკა­ტე­რი­ნენ­ფელ­დში (ბოლ­ნი­სი)
იყო გან­თავ­სე­ბუ­ლი.269
ზო­გა­დი მო­ნა­ცე­მე­ბი: სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის სა­მაზ­რო ინ­სტრუქ­ტო­რი – გ.
ბარ­ტყუ­ლაშ­ვი­ლი; არ­ჩევ­ნე­ბი და­იწყ­ო: 8 ივ­ნისს; არ­ჩევ­ნე­ბი დამ­თავ­რდა: 21
ივ­ნისს (წალ­კა­ში); სულ – 42 661; ხმა მის­ცა – 21 585 (გა­ბა­თი­ლე­ბუ­ლი ხმე­
ბის გა­მოკ­ლე­ბით); აქ­ტი­ვო­ბა – 50,59 %; მაზ­რა და­ყო­ფი­ლი იყო 5 სა­არ­ჩევ­
ნო ოლ­ქად.

266 კავკასიის ქალაქი, № 4, 01.03.1919. ქრონიკა. სამურზაყანოს სამაზრო ერობაში, გვ. 44.
267 საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური საისტორიო
არქივი, ფონდი № 1863 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა
სამინისტრო), ანაწერი № 1, საქმე № 1068.
268 საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური საისტორიო
არქივი, ფონდი № 1863 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა
სამინისტრო), ანაწერი № 1, საქმე № 1068.
269 საერობო არჩევნები, ერთობა № 100, 05.05.1919.

172
 შე­დე­გე­ბი:270 სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი მუ­შა­თა პარ­ტი­ის
(ს/დ) და „ჰუმმეთის“ (ე­ნერ­გია – აზერ­ბა­ი­ჯა­ნის მუს­ლიმ­თა სო­ცი­ა­ლის­ტუ­რი
პარ­ტი­ა) გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლი სია271 – 8 689 (40,25 %); უპარ­ტი­ო­თა სხვა­დას­ხვა
ჯგუ­ფე­ბი – 6 557 (30,37 %); სო­ცი­ა­ლის­ტი-­კო­ლო­ნის­ტე­ბი (ა­ხალ­შე­ნე­ბი) – 1
426 (6,6 %); სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლის­ტ-რე­ვო­ლუ­ცი­ონ­ ერ­თა პარ­ტია (ს/რ)
– 4 637 (21,48 %).
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა: ს/დ და „ჰუმმეთის“
გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლი სია – 18 (ს/დ – 7, ჰუმ­მე­თი – 11); უპარ­ტი­ოთ ­ ა სხვა­დას­ხვა
ჯგუ­ფე­ბი – 7; სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლის­ტ-რე­ვო­ლუ­ცი­ო­ნერ­თა პარ­ტია (ს/რ)
– 5; სო­ცი­ა­ლის­ტი-­კო­ლო­ნის­ტე­ბი (ა­ხალ­შე­ნე­ბი) – 2; სულ – 32.
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­
ქე­ბის მი­ხედ­ვით: შუ­ლა­ვე­რი (5 ხმო­სა­ნი):272 № 1 – ს/დ – 5 ხმო­სა­ნი; ბორ­ჩა­
ლო (5 ხმო­სა­ნი): № 1 – ს/დ – 4 ხმო­სა­ნი, № 2 – სო­ცი­ა­ლის­ტი კო­ლო­ნის­ტე­ბი
(ა­ხალ­შე­ნე­ბი) – 1 ხმო­სა­ნი; ეკა­ტე­რი­ნენ­ფელ­დი (5 ხმო­სა­ნი): № 1 – ს/დ – 4
ხმო­სა­ნი, № 2 – სო­ცი­ა­ლის­ტი კო­ლო­ნის­ტე­ბი (ა­ხალ­შე­ნე­ბი) – 1 ხმო­სა­ნი;
ბაშ­კი­ჩე­თი (5 ხმო­სა­ნი): № 1 – ს/დ – 5 ხმო­სა­ნი; წალ­კა (12 ხმო­სა­ნი): № 1
– უპარ­ტი­ო­თა ჯგუ­ფი -1 ხმო­სა­ნი, № 2 – უპარ­ტი­ო­თა ჯგუ­ფი – 1 ხმო­სა­ნი, №
3 – ს/რ – 5 ხმო­სა­ნი, № 4 – უპარ­ტი­ო­თა ჯგუ­ფი – 3 ხმო­სა­ნი, № 5 – უპარ­ტი­
ო­თა ჯგუ­ფი – 2 ხმო­სა­ნი.

თი­ა­ნე­თის მაზ­რა

თი­ა­ნე­თის მაზ­რა­ში სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის სამ­ზა­დი­სი 1918 წლის ნო­ემ­

ბრი­დან და­იწყ­ო.273 თუმ­ცა მუ­შა­ობ­ ა გა­ჭი­ა­ნურ­და და 1919 წლის ივ­ნი­სამ­დე
სა­მაზ­რო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­ტე­ტი არ ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­ლა.274 მი­სი მოწყ­ო­ბის შემ­
დეგ არ­ჩევ­ნე­ბი მა­ლე­ვე ჩა­ტარ­და.
ზო­გა­დი მო­ნა­ცე­მე­ბი: სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის სა­მაზ­რო ინ­სტრუქ­ტო­რი –
და­ვით ჩხე­იძ­ ე; არ­ჩევ­ნე­ბი და­იწყ­ო: ივ­ლის­ში; არ­ჩევ­ნე­ბი დამ­თავ­რდა: 3 აგ­
ვის­ტოს; მაზ­რა გა­ყო­ფი­ლი იყო 3 სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­ქად; სულ ამომ­რჩე­ვე­ლი
– 13 000; ხმა მის­ცა – 6 340; აქ­ტი­ვო­ბა – 48,76 %
შე­დე­გე­ბი:
№ 1 – სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ­ ი მუ­შა­თა პარ­ტია (ს/დ) – 4 799.

270 ბორჩალოს მაზრის არჩევნების შედეგები გაანალიზებულია და სტატისტიკა

კორექტირებულია შემდეგი მონაცემების შეჯერებით: Выборы в Борчалинское уездное
земское собрание, Земская жизнь, კავკასიის ქალაქი, № 11-12, გვ. 86. ერობის არჩევნები
ბორჩალოს მაზრაში, ერობა, საქართველოს რესპუბლიკა № 132, 19.06.1919.
271 სხვადასხვა ოლქებში პარტიებს სხვადასხვა ნომრები ჰქონდათ მინიჭებული.
272 ხმოსანთა რიცხვი აღებულია – კავკასიის ქალაქი, № 7-8, 15.05.1919. ქრონიკა.
არჩევნები ბორჩალოს მაზრაში, გვ. 55. სავარაუდოდ, ცნობაში არასწორად არის
მოყვანილი წალკის ოლქში ასარჩევ ხმოსანთა რიცხვი – 7, 5-ის ნაცვლად, და წალკის
ოლქის მონაცემი.
273 ერობა, ერთობა № 257, 27.11.1918.
274 ერწო-თიანეთი. პროვინცია, ერთობა № 127, 12.06.1919.

173
 № 3 – სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­დე­რა­ლის­ტთა სა­რე­ვო­ლუ­ციო
პარ­ტია (ს/ფ) – 895
№ 2 – სა­ქარ­თვე­ლოს ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი პარ­ტია (ედპ) – 646
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა: № 1 – ს/დ – 15;
№ 3 – ს/ფ – 7; № 2 – ედპ – 3; სულ – 25275.
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­
ქე­ბის მი­ხედ­ვით: ერ­წო-­თი­ა­ნე­თი (13 ხმო­სა­ნი): № 1 – 8 ხმო­სა­ნი, № 2 – 2
ხმო­სა­ნი, № 3 – 3 ხმო­სა­ნი; ახ­მე­ტა (6 ხმო­სა­ნი): № 1 – 6 ხმო­სა­ნი ფშავ­-ხევ­
სუ­რე­თი (6 ხმოსანი): № 1 – 1 ხმო­სა­ნი, № 2 – 1 ხმო­სა­ნი, № 3 – 4 ხმო­სა­ნი.

ახალ­ცი­ხის მაზ­რა

ზო­გა­დი მო­ნა­ცე­მე­ბი: სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის სა­მაზ­რო ინ­სტრუქ­ტო­რი –

პ.ი. ჩხენ­კე­ლი; არ­ჩევ­ნე­ბი და­იწყ­ო: 26 ოქ­ტომ­ბერს; არ­ჩევ­ნე­ბი დამ­თავ­რდა:
26 ოქ­ტომ­ბერს; სულ ამომ­რჩე­ვე­ლი – 31 177; სულ ხმა მის­ცა – 29 970; აქ­
ტი­ვო­ბა – 97,02 %;
შე­დე­გე­ბი:276 სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი მუ­შა­თა პარ­ტია
(ს/დ) – 30 570 (98,05 %); სომ­ხე­თის სა­ხალ­ხო პარ­ტია (ე­როვ­ნულ­-დე­მოკ­
რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ა) – 604 (1,93 %).
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნილი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა: ს/დ – 31; სომ­ხე­
თის სა­ხალ­ხო პარ­ტია – 2; სულ – 33277.

1920 წე­ლი – მე­სა­მე ეტა­პი

ზუგ­დი­დის მაზ­რის მო­რი­გი, მე­ორ

­ ე სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბი

ზო­გა­დი მო­ნა­ცე­მე­ბი: არ­ჩევ­ნე­ბი და­იწყ­ო: 25 იან­ვარს; არ­ჩევ­ნე­ბი დამ­

თავ­რდა: 25 იან­ვარს; სულ ამომ­რჩე­ვე­ლი – 65 728; ხმა მის­ცა – 20 782;
აქ­ტი­ვო­ბა – 31,61 %; მაზ­რა გა­ყო­ფი­ლი იყო 6 სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­ქად.
შე­დე­გე­ბი: სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი მუ­შა­თა პარ­ტია
(ს/დ) – 10 436 (50,21 %); სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლის­ტ-რე­ვო­ლუ­ცი­ო­ნერ­თა
პარ­ტია (ს/რ) – 5 863 (28,21 %); სა­ქარ­თვე­ლოს ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი
პარ­ტია (ედპ) – 2 890 (13,90 %); სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­დე­რა­ლის­
ტთა სა­რე­ვო­ლუ­ციო პარ­ტია (ს/ფ) – 1 593 (7,66 %).

275 საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური საისტორიო

არქივი, ფონდი №1863 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა
სამინისტრო), ანაწერი №1, საქმე №1068
276 საერობო არჩევნები ახალციხეში, ერთობა № 245, 26.10.1919. საერობო
არჩევნების შედეგები ახალციხეში, ერთობა № 250, 02.11.1919.
277 საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური საისტორიო
არქივი, ფონდი №1863 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა
სამინისტრო), ანაწერი №1, საქმე №1068

174
 სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა: ს/დ – 16; ს/რ – 9;
ედპ – 3; ს/ფ – 2; სულ – 30278.

ახალ­ქა­ლა­ქის მაზ­რა

ზო­გა­დი მო­ნა­ცე­მე­ბი: სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის სა­მაზ­რო ინ­სტრუქ­ტო­რი –

პ.ი. ჩხენ­კე­ლი; არ­ჩევ­ნე­ბი და­იწყ­ო: 4 ივ­ლისს; არ­ჩევ­ნე­ბი დამ­თავ­რდა: 23
აგ­ვის­ტოს; სულ ამომ­რჩე­ვე­ლი – 25 000; ხმა მის­ცა – 23 734; აქ­ტი­ვო­ბა –
94,93 %.
შე­დე­გე­ბი:279 სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი მუ­შა­თა პარ­
ტია (ს/დ) – 16 627 (70,05 %); სომ­ხე­თის რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი ფე­დე­რა­ცია
„დაშნაკცუტიუნი“ – 5 744 (24,20%); სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლის­ტ-რე­ვო­ლუ­
ცი­ო­ნერ­თა პარ­ტია (ს/რ) – 749 (3,15%); სა­ქარ­თვე­ლოს ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­
რა­ტი­ულ ­ ი პარ­ტია (ედპ) – 644 (2,71 %).
სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში გაყ­ვა­ნი­ლი ხმოს­ნე­ბის რა­ოდ ­ ე­ნო­ბა: ს/დ – 22; დაშ­ნაკ­
ცუ­ტი­უნ­ ი – 7; ს/რ – 1; ედპ – 1; სულ – 31.280

278 საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური საისტორიო

არქივი, ფონდი №1863 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა
სამინისტრო), ანაწერი №1, საქმე №1068. არჩევნები ზუგდიდის მაზრაში, ერთობა № 27,
05.02.1920. ზუგდიდის საერობო არჩევნები (დეპეშა), ერთობა № 29, 07.02.1920.
279 ერობის არჩევნები ახალქალაქის მაზრაში, ერთობა № 153, 09.07.1920.
280 საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური საისტორიო
არქივი, ფონდი № 1863 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა
სამინისტრო), ანაწერი № 1, საქმე № 1068

175
 უფლებამოსილებათა გამიჯვნის საკითხი
3
და საერობო დებულება

„...დემოკრატიულ სა­ხელ­მწი­ფო­ში ამოძ­რა­ვე­ბუ­ლი უნ­და იყოს დი­დიც

და პა­ტა­რაც, შეძ­ლე­ბუ­ლიც და შე­უძ­ლე­ბე­ლიც, ნას­წავ­ლიც და უს­წავ­
ლე­ლიც. თი­თე­ულ ­ ი პი­როვ­ნე­ბა უნ­და გრძნობ­დეს, რომ ის სა­ზო­გა­დო
საქ­მე­შია ჩარ­თუ­ლი, სხვას­თან ერ­თად საქ­მობს, ას­რუ­ლებს თა­ვის და­
ნიშ­ნუ­ლე­ბას და მო­ნა­წი­ლე­ო­ბას იღებს სა­ერ­თო პა­სუ­ხის­მგებ­ლო­ბა­ში.
ეს მო­ქა­ლა­ქე­ობ­რი­ვი გრძნო­ბა ჯერ კი­დევ აკ­ლია ჩვენს მო­ქა­ლა­ქე­ებს.
ხში­რათ გა­ი­გო­ნებთ საყ­ვე­დუ­რებს, მთავ­რო­ბამ ესა და ეს ვერ გა­ა­კე­
თა­ო. არა­ვინ არ ფიქ­რობს, რომ, თუ მთავ­რო­ბამ ვერ გა­ა­კე­თა ეს,
იქ­ნე­ბა მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბის ბრა­ლიც არის.“

ერო­ბა და სო­ფე­ლი, ერ­თო­ბა № 88, 21.04.1920

177
ფოტო: თბილისის სამაზრო ერობის თავმჯდომარე - დავით ონიაშვილი და დავით
სულიაშვილი (?).
“საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია”, საზოგადოებრივი არქივი, მაია
მთვარაძის კოლექცია.
 სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბი ჯერ კი­დევ შუა ფა­ზა­ში იმ­ყო­ფე­ბო­და, რო­დე­საც
1918 წლის 15 სექ­ტემ­ბერს, ქა­ლაქ ახალ­-სე­ნაკ­ში, სე­ნა­კის მაზ­რის ერო­ბის
ხმო­სან­თა პირ­ვე­ლი ყრი­ლო­ბა გა­იხ­სნა. ამით სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის
ერო­ბა­თა პრაქ­ტი­კუ­ლი მოქ­მე­დე­ბის ათ­ვლა და­იწყ­ო. პრე­სამ ფარ­თოდ გა­
ა­შუ­ქა ეს ღირ­სშე­სა­ნიშ­ნა­ვი მოვ­ლე­ნა, ფო­ტოგ­რა­ფებ­მა კი ფირ­ზეც ასა­ხეს
ის­ტო­რი­ულ ­ ი მნიშ­ვნე­ლო­ბის კრე­ბა.
ერო­ბა­თა არ­ჩევ­ნე­ბის დას­რუ­ლე­ბის პა­რა­ლე­ლუ­რად ყვე­ლა მაზ­რა­ში
შედ­გა ხმო­სან­თა ყრი­ლო­ბე­ბი, რომ­ლებ­მაც აირ­ჩი­ეს გამ­გე­ო­ბე­ბი, სა­მოქ­მე­
დო ამო­ცა­ნე­ბი გან­საზღ­ვრეს და ჩა­მო­ა­ყა­ლი­ბეს გამ­გე­ო­ბის აპა­რა­ტი. თი­თო­
ე­ულ­მა ერო­ბამ მას­ზე და­კის­რე­ბუ­ლი ამო­ცა­ნე­ბის შე­სა­ბა­მი­სად შექ­მნა კო­მი­
სი­ე­ბი (სა­ნი­ტა­რი­უ­ლი, სას­კო­ლო, ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი და ა. შ.). გან­საზღ­ვრა
მო­სამ­სა­ხუ­რე­თა შტა­ტი და მუ­შა­ობ­ ას შე­უდ­გა.
გან­ვლი­ლი კრი­ზი­სუ­ლი პე­რი­ოდ ­ ი­სა და ახალ­და­ბა­დე­ბუ­ლი რეს­პუბ­
ლი­კის მძი­მე გა­მოწ­ვე­ვე­ბის გა­მო ერო­ბებს მუ­შა­ო­ბის დაწყ­ე­ბა აბ­სო­ლუ­ტუ­
რად მო­უმ­ზა­დე­ბელ სა­კა­ნონ­მდებ­ლო გა­რე­მო­ში მო­უხ­დათ. ამ დრო­ის­თვის
არ იყო გა­მორ­კვე­უ­ლი ად­გი­ლობ­რი­ვი და ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის
უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბე­ბი, არ არ­სე­ბობ­და კონ­სენ­სუ­სი წვრი­ლი სა­ე­რო­ბო ერ­
თე­ულ ­ ის – თე­მის მოწყ­ობ­ ის პრინ­ცი­პებ­ზე და მით უმე­ტეს, არ არ­სე­ბობ­და
არა­ნა­ი­რი პრაქ­ტი­კა და სა­კო­ორ­დი­ნა­ციო სივ­რცე იდე­ებ­ ის და ახა­ლი გა­მოც­
დი­ლე­ბე­ბის გა­სა­ზი­ა­რებ­ლად ერო­ბა­თა ყო­ველ­დღი­უ­რი მუ­შა­ო­ბის შე­სა­ხებ.
1918 წლის სა­ე­რო­ბო დე­ბუ­ლე­ბა უკ­ვე ვე­ღარ პა­სუ­ხობ­და ახალ რე­ა­ლო­ბას.
სწო­რედ ამი­ტომ მა­ლე­ვე და­იწყო ამ პრობ­ლე­მე­ბის გა­დაწყ­ვე­ტი­სათ­ვის კონ­
კრე­ტუ­ლი ღო­ნის­ძი­ე­ბე­ბის გა­ტა­რე­ბა.
1918 წლის 21-22 ნო­ემ­ბერს ერო­ბა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი ნოე რა­მიშ­
ვი­ლის თავ­მჯდო­მა­რე­ო­ბით შე­იკ­რიბ­ნენ ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტრო­ში
გა­ერ­თი­ა­ნე­ბულ თათ­ბირ­ზე, სა­დაც ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მხრი­დან
წარ­მოდ­გე­ნი­ლი იყ­ვნენ ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტრო და ფი­ნან­სთა სა­მი­
ნის­ტრო, თა­ვი­სი ქვე­უწყ­ე­ბე­ბით, ერო­ბე­ბის მხრი­დან კი ოზურ­გე­თის, გო­რის,
სე­ნა­კის, შო­რაპ­ნის, ქუ­თა­ი­სის, რა­ჭის, თე­ლა­ვის და ქა­ლა­ქე­ბის და სა­მაზ­
რო აღ­მას­კო­მე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი.281 თათ­ბი­რის ძი­რი­თა­დი სა­კითხ­ე­ბი
ეხე­ბო­და ერო­ბა­თა კომ­პე­ტენ­ცი­ე­ბის გარ­კვე­ვას. კერ­ძოდ, გა­ნი­ხი­ლე­ბო­და
შემ­დე­გი სა­კითხ­ე­ბი: სა­ე­რო­ბო დე­ბუ­ლე­ბის კო­რექ­ცია სა­გუ­ბერ­ნიო და­წე­
სე­ბუ­ლე­ბე­ბის გა­უქ­მე­ბის გა­მო, ერო­ბის ბი­უ­ჯე­ტი, ერო­ბე­ბის­თვის ქო­ნე­ბის
გა­და­ცე­მა, რეს­პუბ­ლი­კის ტე­რი­ტო­რი­ის ახა­ლი ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ულ ­ ი და­ყო­ფა,

281 ბერეჟიანი, გიორგი გაგლოევი, პოლიკარპე გოგიაშვილი, იოსებ სალაყაია, გ.

დუნდუა, მიხეილ ახალაძე, გრიგოლ სოღორაშვილი, ვლადიმერ ემუხვარი, გრიგოლ
ურატაძე, ვ. პაპავა, რუბენ ყიფიანი, ზაქარია ბიჭაშვილი, ვ. კალანდარიშვილი, ვ.
ფერაძე (ადლერის ქალაქისთავი), ს.ცერაძე, გაბრიელ ცისკარიშვილი, ალექსანდრე
ჩიქავა, გ. მიქავა, ზაქარია გურული.

179
ერო­ბის წვრი­ლი ერ­თე­უ­ლის და გა­და­სა­ხა­დე­ბის ამ­კრეფ­თა სა­კითხ­ი, სა­ე­
რო­ბო სტა­ტის­ტი­კა და სა­ერ ­ ო­ბო ცენ­ტრის სა­კითხ­ი...
თათ­ბირ­ზე გა­დაწყ­და მთე­ლი რი­გი სტრა­ტე­გი­ულ ­ ი სა­კითხ­ებ­ ი, კერ­ძოდ,
შე­თან­ხმდა, რომ:
• ყვე­ლა და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა, რომ­ლე­ბიც სა­ე­რო­ბო გა­და­სა­ხა­დე­ბის ხარ­ჯზე
არ­სე­ბობს, ერო­ბებს გა­და­ეც­ ეს;
• და­გეგ­მი­ლი მი­წის ერ­თდრო­უ­ლი გა­და­სა­ხა­დის ერო­ბის­თვის გათ­ვა­
ლის­წი­ნე­ბუ­ლი ნა­წი­ლი გა­ი­ზარ­დოს 30 %-ით;
• 6 მი­ლი­ონ მა­ნე­თამ­დე გა­ი­ზარ­დოს მთავ­რო­ბის სეს­ხი ერო­ბე­ბის­თვის;
• სა­მაზ­რო მი­ლი­ცია ერო­ბას უნ­და გა­და­ე­ცეს;
• ყვე­ლა სა­სურ­სა­თო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბე­ბი და სა­სურ­სა­თო საქ­მე ერო­ბებს
გა­და­ე­ცეს;
• კა­ნონ­პრო­ექ­ტი კო­ო­პე­რა­ტი­ვე­ბის შე­სა­ხებ მხო­ლოდ ერო­ბე­ბის მი­ერ
გან­ხილ­ვის შემ­დეგ დამ­ტკიც­დეს.
ამ შე­თან­ხმე­ბა­თა შო­რის, სა­ე­რო­ბო ცენ­ტრის ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბის შე­სა­ხებ
დას­მულ სა­კითხ­თან და­კავ­ში­რე­ბით გა­მოთ­ქმუ­ლი მო­საზ­რე­ბე­ბის მი­ხედ­ვით
დად­გინ­და, რომ მსგავ­სი ცენ­ტრი სა­მი­ნის­ტროს დაქ­ვემ­დე­ბა­რე­ბა­ში უნ­და ყო­
ფი­ლი­ყო, შემ­დე­გი ფორ­მუ­ლი­რე­ბით – „ორგანო, რო­მე­ლიც შე­ა­ერ­თებს მაზ­
რე­ბის სა­ე­რო­ბო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბებს, იქ­ნე­ბა ცენ­ტრა­ლუ­რი სა­ე­რო­ბო გამ­გე­ო­ბა,
რო­მე­ლიც და­ექ­ვემ­დე­ბა­რე­ბა ში­ნა­გან საქ­მე­თა სამინისტროს“.282 ამ გან­წყო­
ბის მხარ­და­სა­ჭე­რად, პა­რა­ლე­ლუ­რად პრე­სა­ში მა­ლე­ვე გაჩ­ნდა ფრთხი­ლი
პრო­პა­გან­და,283 რომ ცენტრს არ უნ­და მო­ეხ­დი­ნა მთავ­რო­ბის კომ­პე­ტენ­ცი­
ე­ბის დუბ­ლი­რე­ბა და რომ სრუ­ლი­ად და­მო­უ­კი­დე­ბე­ლი ცენ­ტრი შე­იძ­ლე­ბა
საფ­რთხის შემ­ცვე­ლი გამ­ხდა­რი­ყო რეს­პუბ­ლი­კის სტა­ბი­ლუ­რო­ბი­სათ­ვის.
1918 წლის 16 დე­კემ­ბერს თბი­ლის­ში შე­იკ­რი­ბა სა­ორ­გა­ნი­ზა­ციო ბი­ურ ­ ო
პირ­ვე­ლი ყრი­ლო­ბის მო­საწ­ვე­ვი სა­მუ­შა­ო­ე­ბის და­საწყ­ე­ბად. მის შე­მად­გენ­
ლო­ბა­ში შე­დი­ოდ­ნენ თბი­ლი­სის, გო­რი­სა და თე­ლა­ვის სა­მაზ­რო ერო­ბე­ბის
წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი: და­ვით ონი­აშ­ვი­ლი, ბე­სე­ლი­ძე, ვა­სო ცა­ბა­ძე, მი­ხე­ილ
ახა­ლა­ძე, კო­ტე ან­დრო­ნი­კაშ­ვი­ლი და სო­კო­ლო­ვი. მათ და­ად­გი­ნეს, რომ
პირ­ვე­ლი ყრი­ლო­ბი­სათ­ვის მზა­დე­ბა­ში იან­ვრის პირ­ვე­ლი რიცხ­ვე­ბი­დან ჩა­
ერ­თოთ სე­ნა­კის, ოზურ­გე­თი­სა და ქუ­თა­ი­სის ერო­ბე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი
და და­იწყ­ეს ყრი­ლო­ბის პროგ­რა­მის გან­საზღ­ვრა, რო­მე­ლიც შემ­დე­გი პუნ­
ქტე­ბი­სა­გან შედ­გე­ბო­და:
1. ერო­ბა­თა ფი­ნან­სე­ბი;
2. სა­ნი­ტა­რი­უ­ლი საქ­მე;
3. სა­სურ­სა­თო საქ­მე;
4. ერო­ბის მცი­რე ერ­თე­უ­ლი;
5. ერო­ბი­სა და ცენ­ტრა­ლუ­რი მთავ­რო­ბის და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა;
6. ერო­ბის ცენ­ტრა­ლუ­რი ორ­გა­ნო და კონ­სტრუქ­ცი­ე­ბი.284

282 ერობათა წარმომადგენლების თათბირი, ერთობა № 257, 27.11.1918

283 ერობათა კავშირის შესახებ, ერთობა № 256, 28.11.1918
284 ერობის საერთო ყრილობის შესახებ, ქრონიკა, კავკასიის ქალაქი № 15-16,

180
 ყრი­ლო­ბა­ზე და­სას­წრე­ბად ყვე­ლა სა­მაზ­რო ერო­ბის ხმო­სან­თა საბ­ჭოს
უნ­და აერ­ჩია ორ­-ო­რი დე­ლე­გა­ტი, ხო­ლო, თუ მა­თი არ­ჩე­ვა არ მო­ეს­წრე­ბო­
და, მა­შინ ყრი­ლო­ბას გამ­გე­ო­ბის ერ­თი წევ­რი და საბ­ჭოს პრე­ზი­დი­უმ­ ის ერ­თი
წევ­რი უნ­და დას­წრე­ბოდ­ნენ.285
ყრი­ლო­ბის დათ­ქმულ დრომ­დე, ერო­ბე­ბის პირ­ველ­მა პრაქ­ტი­კამ და­
მა­ტე­ბით აჩ­ვე­ნა სა­კა­ნონ­მდებ­ლო სა­კითხ­ე­ბის აქ­ტუ­ა­ლო­ბა; ცხა­დად გა­მო­
იკ­ვე­თა ორი მთა­ვა­რი პრობ­ლე­მა: მე­სა­მე სა­ფე­ხუ­რის, სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბის
გა­უქ­მე­ბის გა­მო მაზ­რე­ბი დარ­ჩნენ კავ­ში­რის გა­რე­შე და 1918 წლის დე­ბუ­ლე­
ბის ნაკ­ლუ­ლო­ბის გა­მო ერო­ბის სა­ბი­უ­ჯე­ტო უფ­ლე­ბა ჰა­ერ­ში იყო გა­მო­კი­დე­
ბუ­ლი.286 შე­სა­ბა­მი­სად, სა­ქარ­თვე­ლოს ერო­ბა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის 1-ლი
ყრი­ლო­ბის (21-27 თე­ბერ­ვა­ლი, 1919 წე­ლი) დღის წეს­რი­გში სა­ბი­უ­ჯე­ტო სა­
კითხი და ცენ­ტრის სა­კითხი თა­ვი­დან­ვე მკა­ფი­ოდ იყო გან­საზღ­ვრუ­ლი.
თბი­ლი­სის სა­მაზ­რო ერო­ბის ბი­ნა­ში გა­მარ­თულ ყრი­ლო­ბას ეს­წრე­ბოდ­
ნენ შემ­დე­გი სა­მაზ­რო ერო­ბე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი:
სიღ­ნა­ღის – ალექ­სან­დრე მჭედ­ლიშ­ვი­ლი და მი­ხე­ილ კლი­მი­აშ­ვი­ლი,
გო­რის – მი­ხე­ილ ახა­ლა­ძე, ოზურ­გე­თის – გი­ორ­გი ბე­რე­ჟი­ა­ნი და პლა­ტონ
კვირ­კვე­ლი­ა, ზუგ­დი­დის – ლეო შენ­გე­ლა­ი­ა, ქუ­თა­ი­სის – გრი­გოლ სო­ღო­
რაშ­ვი­ლი, თბი­ლი­სის – და­ვით ონი­აშ­ვი­ლი და ისი­დო­რე სტუ­რუ­ა, ლეჩხ­უ­მის
– ალექ­სან­დრე მი­თა­იშ­ვი­ლი, რა­ჭის – და­ვით ლობ­ჟა­ნი­ძე, დუ­შე­თის – და­ვით
ჩხე­ი­ძე და ნი­კო­ლოზ ჩი­მა­კა­ძე, თე­ლა­ვის – კო­ტე ან­დრო­ნი­კაშ­ვი­ლი და ლე­
ვან ვახ­ვა­ხიშ­ვი­ლი, შო­რაპ­ნის – პო­ლი­კარ­პე გო­გი­აშ­ვი­ლი და სე­ნა­კის – იო­
სებ სა­ლა­ყა­ი­ა.287
ყრი­ლო­ბამ288 მო­ის­მი­ნა ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს წარ­მო­მად­გენ­
ლის, გი­ორ­გი ნა­ნე­იშ­ვი­ლის მოხ­სე­ნე­ბა ერო­ბა­თა „მატერიალური“ კომ­პე­ტენ­
ცი­ე­ბის შე­სა­ხებ; სა­მი­ნის­ტროს პო­ზი­ცი­ით, ეს სა­კითხი არ უნ­და გამ­ხდა­რი­
ყო კონ­ფლიქ­ტის წყა­რო და მი­სი გა­დაწყ­ვე­ტა შრო­მის გა­ნა­წი­ლე­ბას უნ­და
და­ფუძ­ნე­ბო­და. სა­მი­ნის­ტროს პო­ზი­ცი­ით, ერო­ბა­თა კომ­პე­ტენ­ცი­ე­ბი გა­მარ­
ტი­ვე­ბულ რა­ცი­ო­ნა­ლურ მმარ­თვე­ლო­ბას უნ­და და­ფუძ­ნე­ბო­და. სა­გუ­ბერ­ნიო
და­წე­სე­ბუ­ლე­ბე­ბის გა­და­ცე­მის შემ­დეგ, თუ­კი ერო­ბე­ბი გა­რე­მო­ებ­ ე­ბის გა­მო
სიძ­ნე­ლე­ებს წა­აწყ­დე­ბოდ­ნენ, თა­ვად უნ­და გა­მო­სუ­ლიყ­ვნენ ინი­ცი­ა­ტი­ვით და
შე­ექ­მნათ კავ­ში­რე­ბი სხვა ერო­ბებ­თან და ჩა­მო­ე­ყა­ლი­ბე­ბი­ნათ დრო­ე­ბი­თი სა­
კავ­ში­რო ორ­გა­ნო­ე­ბი შე­თან­ხმე­ბის სა­კითხ­ებ­ზე ზე­დამ­ხედ­ვე­ლო­ბი­სათ­ვის. ამ
ორ­გა­ნო­ებს ასე­ვე უნ­და ჰქო­ნო­დათ სა­შუ­ა­ლე­ბა, რე­კო­მენ­და­ცი­ე­ბით მი­ე­მარ­

15.12.1918. გვ. 22
285 ერობათა წარმომადგენლების თათბირი, ერთობა № 6, 10.01.1919
286 ერობათა წარმომადგენლების ყრილობა, ერთობა № 41, 21.02.1919
287 ერობათა წარმომადგენლების ყრილობა, კავკასიის ქალაქი № 2, 01.02.1919. გვ.
44. საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო
საისტორიო არქივი, ფონდი № 1921 (საქართველოს რესპუბლიკის ერობათა კავშირის
კომიტეტი), ანაწერი № 1, საქმე № 21
288 პრეზიდიუმი – დავით ონიაშვილი (თავმჯდომარე), ამხანაგები – ვასო ცაბაძე და
მიხეილ კლიმიაშვილი, მდივნები – ლეო შენგელაია და დავით ლობჟანიძე.

181
თათ ერო­ბე­ბი­სათ­ვის, გა­ეგ­ზავ­ნათ ცირ­კუ­ლა­რე­ბი და ინ­სტრუქ­ცი­ებ­ ი და ა.შ.289
ეს მოხ­სე­ნე­ბა ყრი­ლო­ბამ გა­დას­ცა ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ულ კო­მი­სი­ას. შე­სა­ბა­
მი­სი სა­კითხ­ე­ბის და­სა­მუ­შა­ვებ­ლად ყრი­ლო­ბამ ჩა­მო­ა­ყა­ლი­ბა ად­მი­ნის­ტრა­
ცი­უ­ლი (და­ვით ონი­აშ­ვი­ლი, მი­ხე­ილ კლი­მი­აშ­ვი­ლი, გი­ორ­გი მაღ­ნა­რა­ძე),
აგ­რო­ნო­მი­უ­ლი და სას­კო­ლო კო­მი­სი­ე­ბი.
ყრი­ლო­ბა­ზე დის­კუ­სი­აც ძი­რი­თა­დად ხსე­ნე­ბუ­ლი ორი მთა­ვა­რი სა­კითხ­ის
გარ­შე­მო გა­იშ­ ა­ლა. სა­ბი­უ­ჯე­ტო უფ­ლე­ბა­თა პა­კე­ტის შე­სა­ხებ ყვე­ლა ორა­ტო­
რი თან­ხმდე­ბო­და, რომ მი­სი შე­მუ­შა­ვე­ბა-­და­ნერ­გვის გა­რე­შე ერო­ბის იდეა
კრა­ხის­თვის იყო გან­წი­რუ­ლი და სა­ჭი­რო იყო, ერო­ბას კა­ნო­ნის ფარ­გლებ­ში
მკა­ფი­ოდ გა­წე­რი­ლი და მის მიზ­ნებს მორ­გე­ბუ­ლი შე­მო­სა­ვა­ლი ჰქო­ნო­და.
და­ვით ონი­აშ­ვილ­მა ყრი­ლო­ბას შემ­დე­გი სა­მოქ­მე­დო გეგ­მა შეს­თა­ვა­ზა:
• და­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი­ყო კა­ნო­ნი ერო­ბის ფი­ნან­სუ­რი შე­მო­სავ­ლის შე­სა­ხებ.
მას­ში გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბუ­ლი უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო პუნ­ქტი, რომ­ლის მი­
ხედ­ვი­თაც მი­წის ყიდ­ვა-­გა­ყიდ­ვის გა­და­სა­ხა­დი ერო­ბას უნ­და დარ­ჩე­
ნო­და;
• და­გეგ­მი­ლი, პირ­ვე­ლი ერ­თჯე­რა­დი – ე. წ. „ერთდროული“ და, ასე­
ვე, სა­აქ­ცი­ზო გა­და­სა­ხა­დი­დან გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბუ­ლი მე­ხუ­თე­დის ნაც­
ვლად ერო­ბას მი­ნი­მუმ 2/5 წი­ლი დარ­ჩე­ნო­და;
• ერო­ბას მის­ცე­მო­და „საფუთო გადასახადის“290 და­წე­სე­ბის უფ­ლე­ბა;
• მომ­ხდა­რი­ყო მი­წის ფონ­დის ახა­ლი აღ­წე­რა-­შე­ფა­სე­ბა, რა­თა მას­ზე
და­ფუძ­ნე­ბუ­ლი­ყო ახა­ლი სა­ერ ­ ო­ბო გა­და­სა­ხა­დის გან­საზღ­ვრა.
ყრი­ლო­ბის მო­ნა­წი­ლე­თა მო­საზ­რე­ბე­ბის აც­დე­ნა ძი­რი­თა­დად სა­გა­და­სა­
ხა­დო სის­ტე­მის მო­დელ­ში ჩან­და. ერო­ბა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის უმე­ტე­სო­ბა
თვლი­და, რომ უნ­და გა­მიჯ­ნუ­ლი­ყო სა­ხელ­მწი­ფო და სა­ე­რო­ბო გა­და­სა­ხა­დე­
ბი, სა­ხელ­მწი­ფოს „პროგრესული გადასახადების“ ნა­წი­ლი უნ­და და­ე­ტო­ვე­
ბი­ნა თა­ვის­თვის, ერო­ბებს კი – „რეალური“. ად­გი­ლობ­რი­ვი, ქო­ნე­ბის, მი­წის
და მრეწ­ვე­ლო­ბის გა­და­სა­ხა­დე­ბი ერო­ბას უნ­და დარ­ჩე­ნო­და და გა­რე­მო­ე­
ბე­ბის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით, და­მა­ტე­ბით, ერ­თჯე­რა­დი გა­და­სა­ხა­დე­ბის გა­წე­რის
უფ­ლე­ბაც მას­ვე უნ­და ჰქო­ნო­და. კა­მა­თის ძი­რი­თა­დი პუნ­ქტი სა­ხელ­მწი­ფო
და სა­ე­რო­ბო გა­და­სა­ხა­დე­ბის გა­მიჯ­ვნის დე­ტა­ლებ­ში იყო. კერ­ძოდ, დე­ლე­
გატ­თა ნა­წი­ლი თვლი­და, რომ ამ ეტაპ­ზე, სა­ნამ სა­ხელ­მწი­ფო არ დაძ­ლევ­და
კრი­ზი­სულ ეტაპს და არ გან­ვი­თარ­დე­ბო­და, გა­და­სა­ხა­დე­ბის რა­ი­მე მდგრად
მო­დელ­ზე ლა­პა­რა­კი ნა­ად­რე­ვი იყო. ეს ფრთა ასე­ვე გა­მოთ­ქვამ­და შიშს,
რომ პირ­ველ ეტაპ­ზე ერო­ბებს გა­უ­ჭირ­დე­ბო­დათ თა­ვი­ან­თი ბი­უჯ­ ე­ტის შევ­სე­ბა
და ისი­ნი მა­ინც რეს­პუბ­ლი­კის ბი­უ­ჯე­ტი­დან სეს­ხზე იქ­ნე­ბოდ­ნენ და­მო­კი­დე­ბუ­
ლი და გან­სხვა­ვე­ბუ­ლი მიდ­გო­მა გა­და­სა­ხა­დე­ბის ამო­ღე­ბი­სას – გა­ნა­წი­ლე­ბა
სა­ე­რო­ბოდ და სა­ხელ­მწი­ფოდ – არ იქ­ნე­ბო­და სა­სურ­ვე­ლი, რად­გან არ­სობ­
რი­ვად ყო­ვე­ლი მათ­გა­ნი სა­ხელ­მწი­ფო ინ­ტე­რე­სე­ბის და­საკ­მა­ყო­ფი­ლებ­ლად
მუ­შა­ობ­და და ერო­ბა, რო­გორც სა­ხელ­მწი­ფო მმარ­თვე­ლო­ბის ნა­წი­ლი, თა­
ვი­სი ბი­უ­ჯე­ტი­თაც სა­ხელ­მწი­ფო ბი­უ­ჯე­ტის ნა­წი­ლად უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო აღ­ქმუ­

289 ერობათა წარმომადგენლების ყრილობა, ერთობა № 44, 25.02.1919

290 კომერციული ტვირთების ტრანსპორტირების გადასახადი წონის მიხედვით.

182
ლი. ოპო­ნენ­ტე­ბი თან­ხმდე­ბოდ­ნენ იმ აზ­რზეც, რომ გა­მო­სავ­ლის ძი­ე­ბი­სას
აუ­ცი­ლებ­ლად ევ­რო­პუ­ლი გა­მოც­დი­ლე­ბის გად­მო­ნერ­გვა არ იყო პა­ნა­ცეა
(რად­გან უმ­რავ­ლე­სო­ბა ზე­მოხ­სე­ნე­ბულ „პრუსიულ მოდელს“ ემ­ხრო­ბო­და)
და ად­გი­ლობ­რი­ვი სპე­ცი­ფი­კა და მო­ცე­მუ­ლი მო­მენ­ტის მძი­მე გა­რე­მოც გათ­
ვა­ლი­სწი­ნე­ბუ­ლი უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო.
ერო­ბა­თა ცენ­ტრის ორ­გა­ნი­ზე­ბის სა­კითხ­ზე მოხ­სე­ნე­ბა წა­რად­გი­ნა დი­ომ­ ი­
დე თო­ფუ­რი­ძემ. შიგ გა­ტა­რე­ბუ­ლი იყო აზ­რი, რომ ცენ­ტრის ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბა
აუ­ცი­ლე­ბე­ლი­ა. ეს დას­კვნა გამ­ყა­რე­ბუ­ლი იყო ევ­რო­პუ­ლი ქვეყ­ნე­ბის გა­მოც­
დი­ლე­ბით, მაგ­რამ სა­ჭი­რო იყო, ეს ცენ­ტრი არ გამ­ხდა­რი­ყო ცენ­ტრა­ლუ­რი
ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის კონ­კუ­რენ­ტი. მას უნ­და ჰქო­ნო­და მკაც­რად გან­საზღ­ვრუ­ლი
ფუნ­ქცი­ე­ბი – ერო­ბა­თა მო­მა­რა­გე­ბა სა­ხელ­მძღვა­ნე­ლო რე­კო­მენ­და­ცი­ებ­ ით,
ინ­სტრუქ­ცი­ე­ბი­თა და ერო­ბა­თა სა­ერ­თო სტა­ტის­ტი­კის და ზე­დამ­ხედ­ვე­ლო­
ბის წარ­მო­ე­ბა. ცენ­ტრი უნ­და და­კომ­პლექ­ტე­ბუ­ლი­ყო ერო­ბა­თა წარ­მო­მად­
გე­ნე­ლი დე­ლე­გა­ტე­ბის­გან – იმათ­გან, ვი­საც წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა ყრი­ლო­
ბა­ზე აირ­ჩევ­დნენ ცენ­ტრის წევ­რე­ბად. დის­კუ­სი­ა­ზე გა­მო­ით­ქვა აზ­რი, რომ
ერო­ბა­თა ცენტრს კავ­ში­რი უნ­და და­ემ­ყა­რე­ბი­ნა ქა­ლაქ­თა კავ­შირ­თან, ხო­ლო
ცენ­ტრა­ლურ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას­თან კონ­ფლიქ­ტის ასა­რი­დებ­ლად და ეფექ­ტი­
ა­ნი ურ­თი­ერ­თო­ბის­თვის უნ­და ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­ლი­ყო საბ­ჭო, სა­დაც ერო­ბა­თა
და ქა­ლაქ­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი შე­ვი­დოდ­ნენ და მთავ­რო­ბას­თან ერ­თად
იმ­სჯე­ლებ­დნენ ფი­ნან­სურ­-ე­კო­ნო­მი­კურ სა­კითხ­ებ­ზე. რამ­დე­ნა­დაც ამ მო­დე­
ლით ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა – დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბა – თვით­მმარ­
თვე­ლო­ბა­თა ბო­ლო დო­ნედ, „გვირგვინად“ გა­ნი­ხი­ლე­ბო­და, მომ­ხსე­ნე­ბე­ლი
წარ­მო­მად­გენ­ლებს სთა­ვა­ზობ­და იდე­ას, რომ სა­ე­რო­ბო, სა­ქა­ლა­ქო და სა­
პარ­ლა­მენ­ტო არ­ჩევ­ნე­ბი – ყვე­ლა ერ­თდრო­უ­ლად ჩა­ტა­რე­ბუ­ლი­ყო და ეს
ორ­გა­ნო­ე­ბი სინ­ქრო­ნი­ზე­ბუ­ლად და­კომპ­ლექ­ტე­ბუ­ლიყ­ვნენ.291
რო­გორც ბი­უ­ჯე­ტის სა­კითხ­ში, ისე აქაც წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა შო­რის აზ­
რთა დი­დი სხვა­დას­ხვა­ო­ბა გა­მო­იკ­ვე­თა – უმ­რავ­ლე­სო­ბა უფ­რთხო­და დი­
დი უფ­ლე­ბე­ბით აღ­ჭურ­ვი­ლი ცენ­ტრის არ­სე­ბო­ბას, რო­მე­ლიც ცენ­ტრა­ლუ­რი
მთავ­რო­ბის კონ­კუ­რენ­ტო­ბის და რუ­სე­თის ერო­ბის ცენ­ტრის შექ­მნის წა­რუ­მა­
ტე­ბე­ლი, არა­სა­სურ­ვე­ლი გა­მოც­დი­ლე­ბის ასო­ცი­ა­ცი­ებს იწ­ვევ­და და ამი­ტომ
მი­იჩ­ნევ­დნენ, რომ ცენ­ტრა­ლუ­რი ორ­გა­ნო ამ ეტაპ­ზე ერო­ბა­თა ხან­გრძლი­ვი
გა­მოც­დი­ლე­ბის დაგ­რო­ვე­ბამ­დე მხო­ლოდ ტექ­ნი­კუ­რი ბი­უ­როს სა­ხით უნ­და
ყო­ფი­ლი­ყო, რო­მე­ლიც ერო­ბა­თა სა­ერ­თო ქო­ნე­ბის გან­კარ­გვა­ზე იქ­ნე­ბო­და
ორი­ენ­ტი­რე­ბუ­ლი. პა­რა­ლე­ლუ­რად ის გა­აგ­რძე­ლებ­და ცენ­ტრა­ლუ­რი ორ­გა­
ნოს ფუნ­ქცი­ე­ბის შე­სა­ხებ მუ­შა­ობ­ ას და მხო­ლოდ ყვე­ლა ერო­ბა­ში გან­ხილ­
ვი­სა და კონ­სენ­სუ­სის მიღ­წე­ვის შემ­დეგ შე­იძ­ლე­ბა ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­ლი­ყო ცენ­
ტრის ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ა.
ერო­ბა­თა ცენ­ტრა­ლუ­რი სა­ორ­გა­ნი­ზა­ცო ბი­ურ ­ ოს და­სა­კომ­პლექ­ტებ­ლად
შე­იქ­მნა კო­მი­სია შემ­დე­გი შე­მად­გენ­ლო­ბით: ვა­სო ცა­ბა­ძე, იო­სებ სა­ლა­ყა­ი­ა,
გი­ორ­გი მაღ­ნა­რა­ძე, მი­ხე­ილ ახა­ლა­ძე, და­ვით ონი­აშ­ვი­ლი.
მი­უ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა გა­მო­ი­ტა­ნეს, ერო­ბის წარ­მო­

291 ერობათა წარმომადგენლების ყრილობა, ერთობა № 45, 26.02.1919

183
მად­გე­ნელ­თა და პრე­სის მხრი­დან მა­ინც გრძელ­დე­ბო­და ცენ­ტრის სა­კითხ­ის
კრი­ტი­კა. ისი­ნი გა­მოთ­ქვამ­დნენ შიშს, რომ ცენ­ტრა­ლუ­რი ორ­გა­ნოს შექ­მნით,
რო­მე­ლიც თა­ვის შტატს მო­ითხ­ოვ­და, ერო­ბებს ად­გი­ლებ­ზე ორ­გა­ნი­ზა­ტორ­
თა კად­რი და­აკ­ლდე­ბო­დათ და ცენ­ტრში გა­დი­ნე­ბის ისე­დაც მტკივ­ნე­უ­ლი და
არა­სა­სურ­ვე­ლი პრო­ცე­სი უფ­რო გაძ­ლი­ერ­დე­ბო­და.292
მუ­შა­ო­ბის და­სას­რულს, პირ­ველ­მა ყრი­ლო­ბამ შემ­დე­გი რე­ზო­ლუ­ცი­ით
შე­ა­ჯა­მა ცენ­ტრის და სა­ბი­უ­ჯე­ტო სა­კითხ­ე­ბი:
„ ... ცენ­ტრის ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ის შე­სა­ხებ
რად­გა­ნაც ამ ახ­ლო მო­მა­ვალ­ში გან­ზრა­ხუ­ლია შექ­მნა ერთ მთლი­ან ცენ­
ტრის, რო­მე­ლიც შე­ა­კავ­ში­რებს მთელ ერო­ბებს, ასეთ ცენ­ტრის და­არ­სე­ბამ­
დე მო­ეწყ­ოს დრო­ე­ბი­თი ცენ­ტრა­ლუ­რი ბი­უ­რო სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის
ერო­ბე­ბის, რო­მე­ლიც უნ­და შეს­დგეს ხუ­თი პი­რი­სა­გან, რომ­ლებ­საც ყრი­ლო­
ბა ირ­ჩევს ერო­ბა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი­სა­გან.
დრო­ე­ბით ბი­უ­როს ევა­ლე­ბა შემ­დე­გი:
ა) შე­მუ­შა­ვე­ბა პრო­ექ­ტის ერო­ბა­თა გა­ერ­თი­ა­ნე­ბის შე­სა­ხებ.
ბ) მი­ი­ღოს მთავ­რო­ბი­დან სა­ე­რო­ბო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა, რო­მე­ლიც ინა­ხე­ბა
სა­ე­რო­ბო ხარ­ჯზე და მთე­ლი მხა­რის­თვის სა­ერ­თო მნიშ­ვნე­ლო­ბა აქვს.
ე) 293 და­უყ­ ოვ­ნებ­ლივ მი­ი­ღოს სა­თა­ნა­დო კრე­დი­ტე­ბით სა­სურ­სა­თო საბ­
ჭო­ე­ბი, მო­მა­რა­გე­ბის კო­მი­ტე­ტი და სხვ, რომ­ლებ­საც მთავ­რო­ბა ლიკ­ვი­და­ცი­
ას უშ­ვრე­ბა.
ვ) ბი­ურ­ ო არის წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი სა­მაზ­რო ერო­ბე­ბის მთავ­რო­ბის, და­
წე­სე­ბუ­ლე­ბე­ბის და კერ­ძო პირ­თა წი­ნა­შე.
2. ბი­უ­რომ უნ­და მო­აწყ­ოს სურ­სა­თის საქ­მე ქა­ლაქ­თა და კო­ო­პე­რა­ტივ­
თა კავ­ში­რე­ბის ერ­თად თა­ნამ­შრომ­ლო­ბით. ამ მუ­შა­ო­ბა­ში ბი­უ­რო უნ­და ეყ­
რდნო­ბო­დეს სა­მაზ­რო ერო­ბებს.
შე­ნიშ­ვნა. ამ მიზ­ნის პრაქ­ტი­კულ გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბი­სათ­ვის უნ­და და­არ­სე­
ბულ იქ­ნას სა­სურ­სა­თო საბ­ჭო, რო­მელ­ში­აც ერო­ბა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი
უმ­რავ­ლე­სო­ბას უნ­და შე­ად­გენ­დნენ.
3. ბი­ურ ­ ოს წევ­რთა და მო­სამ­სა­ხუ­რე­თა შე­სა­ნა­ხი ხარ­ჯე­ბი და­ი­ფა­რე­ბა
ცენ­ტრა­ლურ სა­ე­რო­ბო ორ­გა­ნოს მი­ერ წარ­მო­ე­ბულ სა­სურ­სა­თო ოპე­რა­ცი­ე­
ბის პრო­ცენ­ტე­ბით.
შე­ნიშ­ვნა. ბი­უ­როს წევ­რებს თვე­ში 2 000 მ. ექ­ნე­ბათ. ბი­უ­როს წევ­რებს ნე­
ბა არა აქვთ, სხვა და­წე­სე­ბუ­ლე­ბებ­ში იმ­სა­ხუ­რონ.
ფი­ნან­სი­უ­რი სა­კითხ­ის შე­სა­ხებ
ერო­ბა­თა ყრი­ლო­ბამ მი­ი­ღო რა მხედ­ვე­ლო­ბა­ში, რომ ერო­ბა­ში ფი­ნან­
სი­უ­რი სა­კითხ­ის მოგ­ვა­რე­ბას პირ­ვე­ლი ად­გი­ლი უჭი­რავს, და­ად­გი­ნა:
1. ვი­ნა­ი­დან ერო­ბის შე­მო­სავ­ლე­ბი მჭიდ­როთ და­კავ­ში­რე­ბუ­ლია მის სა­
ბი­უჯ­ ე­ტო უფ­ლება­ს­თან, სა­ჭი­რო­ა, ახ­ლო მო­მა­ვალ­ში გა­მორ­კვე­ულ
იქ­ნას და კა­ნონ­მდებ­ლო­ბი­თი გზით დამ­ტკი­ცე­ბულ იქ­ნას ერო­ბა­თა

292 ერობათა ყრილობა, ერთობა № 46, 27.02.1919. კიდევ საერობო ცენტრზე,

ერთობა № 48, 01.03.1919
293 ორიგინალში ასეა.

184
 სა­ბი­უ­ჯე­ტო უფ­ლე­ბა. სა­ხელ­მწი­ფოს (ცენტრს) ეძ­ლე­ვა პროგ­რე­სი­უ­
ლი გა­და­სა­ხა­დე­ბი, ერო­ბებს კი რე­ა­ლუ­რი. ეს დე­ბუ­ლე­ბა ცხოვ­რე­ბა­
ში ტარ­დე­ბა თან და თან.
2. სა­ჭი­რო­ა, მთავ­რო­ბას­თან ერ­თათ გა­მო­მუ­შა­ვე­ბულ იქ­ნას სპე­ცი­ა­ლუ­
რი კა­ნონ­პრო­ექ­ტი ერო­ბის სა­შუ­ა­ლე­ბა­თა გა­საძ­ლი­ე­რებ­ლათ. ამის
ძა­ლით ერო­ბებს გა­და­ე­ცე­მა ნა­წი­ლი იმ თან­ხი­სა, რო­მე­ლიც ხა­ზი­ნა­ში
შე­მო­ვა მი­წე­ბის გა­ყიდ­ვი­დან აგ­რა­რუ­ლი კა­ნო­ნის თა­ნახ­მად.
3. სა­ჭი­რო­ა, კა­ნონ­პრო­ექ­ტში შე­ტა­ნილ იქ­ნას ერ­თდრო­უ­ლი გა­და­სა­ხა­
დი. ერო­ბე­ბის გან­კარ­გუ­ლე­ბა­ში გა­და­დის არა 1 მე­ხუ­თე­დი შე­მო­
სავ­ლი­სა, არა­მედ 2 მე­ხუ­თე­დი. ასე­თი­ვე შეს­წო­რე­ბა შე­ტა­ნილ უნ­
და იქ­ნეს სა­აქ­ცი­ზო გა­და­სა­ხა­დებ­ზე. ღვი­ნო­ზე ფა­სი უნ­და მო­ე­მა­ტოს
ვედ­რო­ზე 9-16 მა­ნე­თამ­დე. კა­ნო­ნი აქ­ცი­ზის შე­სა­ხებ ვრცელ­დე­ბა არა
მარ­ტო ქა­ლა­ქებ­ზე, არა­მედ იმ კუთხ­ე­ებ­ზე­დაც, სა­დაც ღვი­ნო არ მო­
დის.
4. ერო­ბებს უფ­ლე­ბა ეძ­ლე­ვათ, და­ა­წე­სონ სა­ფუ­თო გა­და­სა­ხა­დე­ბი, რო­
მე­ლიც დამ­ტკი­ცე­ბულ უნ­და იქ­ნეს სა­კა­ნონ­მდებ­ლო ორ­გა­ნოს მი­ერ.
5. სა­ჭი­რო­ა, ხე­ლახ­ლათ იქ­ნეს შე­ფა­სე­ბუ­ლი მი­წე­ბი და შე­მო­სავ­ლის
კვა­ლო­ბა­ზე და­წეს­დეს ახა­ლი გა­და­სა­ხა­დე­ბი.
6. ცენ­ტრა­ლურ სა­ე­რო­ბო ორ­გა­ნოს გა­და­ეც ­ ე­მა, ქა­ლაქ­თა კავ­შირ­თან
ერ­თად, გა­ნა­წი­ლე­ბა სა­სურ­სა­თო საბ­ჭო­ე­ბის და მო­მა­რა­გე­ბის კო­მი­
ტე­ტის ქონებისა…“294
ყრი­ლო­ბის და­სას­რულს და­კომ­პლექ­ტდა დრო­ე­ბი­თი ცენ­ტრა­ლუ­რი სა­
ორ­გა­ნი­ზა­ციო ბი­უ­რო: და­ვით ონი­აშ­ვი­ლი, ვა­სო ცა­ბა­ძე, იო­სებ სა­ლა­ყა­ი­ა,
გრი­გოლ სო­ღო­რაშ­ვი­ლი(­თავ­მჯდო­მა­რე), ისი­დო­რე სტუ­რუ­ა. მა­თი კან­დი­
და­ტე­ბი: ვიქ­ტორ ღლონ­ტი, ლე­ვან ასა­თი­ა­ნი, ლეო შენ­გე­ლა­ია­ , ალექ­სან­
დრე მი­თა­იშ­ვი­ლი.295
წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა პირ­ვე­ლი ყრი­ლო­ბი­დან მე­ო­რე ყრი­ლო­ბამ­დე
პე­რი­ოდ­ში, 1919 წლის თე­ბერ­ვლი­დან სექ­ტემ­ბრამ­დე, გაგ­რძელ­და და
გან­ვი­თარ­და ერო­ბე­ბი­სათ­ვის კომ­პე­ტენ­ცი­ებ­ ის გა­და­ცე­მის, ქო­ნებ­რი­ვი უზ­
რუნ­ველ­ყო­ფის კონ­კრე­ტუ­ლი ნა­ბი­ჯე­ბი და ცენ­ტრა­ლურ მთავ­რო­ბას­თან და­
მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბის გარ­კვე­ვის პრო­ცე­სი.
ად­მი­ნის­ტრა­ცია – 1919 წლის 28 იან­ვარს სა­ქარ­თვე­ლოს პარ­ლა­მენ­ტის
დამ­ტკი­ცე­ბუ­ლი კა­ნო­ნით სა­მაზ­რო ად­მი­ნის­ტრა­ცია და მი­ლი­ცია ერო­ბა­თა
გან­კარ­გუ­ლე­ბა­ში გა­და­ვი­და, სა­ხელ­მწი­ფო ბი­უ­ჯე­ტი­დან ხარ­ჯის 75 %-ის გა­
მო­ყო­ფით.296 სა­მაზ­რო კო­მი­სა­რი და მი­ლი­ცი­ის უფ­რო­სი სა­მაზ­რო ერო­ბის
გამ­გე­ობ­ ას უნ­და აერ­ჩი­ა, ხო­ლო სა­მი­ნის­ტრო იტო­ვებ­და მა­თი დათხ­ოვ­ნის

294 ერობათა წარმომადგენლების ყრილობა, ერთობა № 48, 01.03.1919

295 ერობის მოღვაწეთა ყრილობის დასრულება, საქართველოს რესპუბლიკა № 48,
01.03.1919 საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური
სახელმწიფო საისტორიო არქივი, ფონდი № 1921 (საქართველოს რესპუბლიკის
ერობათა კავშირის კომიტეტი), ანაწერი № 1, საქმე № 21
296 კანონი ადმინისტრაციისა და მილიციის ადგილობრივ თვითმმართველობათა
ხელში გადაცემისა, საქართველოს რესპუბლიკა № 31, 08.02.1919

185
უფ­ლე­ბას, თუმ­ცა ერო­ბას შე­ეძ­ლო, ასე­თი ნა­ბი­ჯი სა­სა­მარ­თლოს გზით გა­ე­
სა­ჩივ­რე­ბი­ნა. ამ ნორ­მამ დრო­თა გან­მავ­ლო­ბა­ში უარ­ყო­ფი­თი შე­ფა­სე­ბა გა­
მო­იწ­ვია და „ორუფლებიანობის“ შეც­ვლის სა­კითხი მომ­დევ­ნო წარ­მო­მად­გე­
ნელ­თა ყრი­ლო­ბის­თვის აქ­ტუ­ალ ­ უ­რი გახ­და.297
პა­რა­ლე­ლუ­რად, ყრი­ლო­ბის­წი­ნა თათ­ბი­რებ­ზე გა­მოკ­ვე­თი­ლი პერ­სპექ­
ტი­ვე­ბის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით, ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტრომ და­ა­მუ­შა­ვა დე­ბუ­
ლე­ბა ახა­ლი აპა­რა­ტის – ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი
ინ­სპექ­ტო­რის შტა­ტის შე­მო­ღე­ბის შე­სა­ხებ. სა­მი­ნის­ტროს და­სა­ბუ­თე­ბით, სა­გუ­
ბერ­ნიო ერო­ბის გა­უქ­მე­ბის გა­მო, რო­დე­საც მი­სი კომ­პე­ტენ­ცი­ე­ბის უმე­ტე­სო­ბა
სა­მაზ­რო ერო­ბებს გა­და­ეც ­ ა, ასე­ვე, ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის გა­და­ცე­მის გა­მო, დე­ბუ­
ლე­ბი­დან წა­იშ­ ა­ლა ერო­ბა­თა მოქ­მე­დე­ბა­ზე ზე­დამ­ხედ­ვე­ლო­ბის ელე­მენ­ტი.
თვით­მმარ­თვე­ლი ერო­ბე­ბი და მი­სი ად­მი­ნის­ტრა­ცია ვერ შეძ­ლებ­დნენ სა­
კუ­თარ თავ­ზე ზე­დამ­ხედ­ვე­ლო­ბას, ხო­ლო სა­მი­ნის­ტრო დე­ცენ­ტრა­ლი­ზა­ცი­ის
გა­მო ვერ ჩა­ე­რე­ო­და ერო­ბა­თა ყო­ველ­დღი­ურ მოქ­მე­დე­ბა­ში – მას მაზ­რებ­ში
სა­კუ­თა­რი „აგენტები“ აღარ ჰყავ­და, შე­სა­ბა­მი­სად, მან აირ­ჩია ბრი­ტა­ნე­თის
(ინ­გლი­სის) გა­მოც­დი­ლე­ბა და და­ა­არ­სა ინ­სპექ­ტო­რის შტა­ტი, რო­მელ­საც
ეყო­ლე­ბო­და ორი თა­ნა­შემ­წე ქუ­თა­ის­სა და თბი­ლის­ში სა­კუ­თა­რი მცი­რე კან­
ცე­ლა­რი­ით და „განსაკუთრებული მინდობილობის მოხელეები“, რომ­ლე­ბიც
პე­რი­ო­დუ­ლად ჩა­ა­ტა­რებ­დნენ თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­თა ორ­გა­ნო­ე­ბის რე­ვი­ზი­
ას და უზ­რუნ­ველ­ყოფ­დნენ მათ ურ­თი­ერ­თო­ბას სა­მი­ნის­ტროს­თან.298
მა­ლე­ვე, 1918 წლის ბო­ლოს და 1919 წლის და­საწყ­ის­ში, სა­მაზ­რო ერო­
ბე­ბის გამ­გე­ო­ბე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბის­თა­ნა­ვე, და­იწყო სა­მაზ­რო კო­მის­რის თა­ნამ­
დე­ბო­ბის და აპა­რა­ტის გა­უქ­მე­ბა და მი­სი გა­და­ბა­რე­ბა ერო­ბის გამ­გე­ო­ბის­
თვის. მაზ­რის კო­მის­რის სა­ზე­დამ­ხედ­ვე­ლო ფუნ­ქცი­ე­ბი ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ულ
ინ­სპექ­ტორს გა­და­ე­ცა.299
გა­უქ­მდა ყვე­ლა ძვე­ლი სა­გუ­ბერ­ნიო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბაც. მა­თი ქო­ნე­ბა და
ინ­ფრას­ტრუქ­ტუ­რა გა­და­ე­ცა ერო­ბებს. 1919 წლის მა­ის­ში გა­უქ­მდა თბი­ლი­სი­
სა და ქუ­თა­ი­სის სა­გუ­ბერ­ნიო სამ­მარ­თვე­ლო­ე­ბი. ნა­წი­ლი მო­სამ­სა­ხუ­რე­ე­ბი­სა,
რომ­ლე­ბიც სა­ე­რო­ბო საქ­მე­ებ­ში იყ­ვნენ ჩაბ­მუ­ლი, ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­
ტროს ტექ­ნი­კურ გან­ყო­ფი­ლე­ბა­ში გა­და­იყ­ვა­ნეს.300
სამ­ხედ­რო ბე­გა­რა – 1919 წლის მარ­ტში ერო­ბებ­მა გა­და­ი­ბა­რეს ყო­
ფი­ლი „სამხედრო ბეგარის“ საკ­რე­ბუ­ლოს ქო­ნე­ბა და კომ­პე­ტენ­ცი­ე­ბი.301 ამ
დრო­იდ ­ ან ახალ­წვე­ულ­თა მო­ბი­ლი­ზე­ბა მაზ­რებ­ში სა­მაზ­რო ერო­ბე­ბის დაქ­
ვემ­დე­ბა­რე­ბა­ში გა­და­ვი­და.
სა­სა­მარ­თლო – იუს­ტი­ცი­ის სა­მი­ნის­ტროს გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბით, ად­გი­ლობ­
რი­ვი სა­სა­მარ­თლო­ებ­ ის მოწყ­ო­ბა ერო­ბებს და­ე­ვა­ლათ. მათ და­იწყ­ეს მაზ­რის

297 ერობათა ყრილობა, განი, ერთობა № 197, 02.09.1919.

298 ადმინისტრატიული ინსპექციის დაარსების შესახებ, საქართველოს რესპუბლიკა №
35, 13.02.1919
299 К урпазднению должности губернского комиссара, Хроника, კავკასიის ქალაქი, №
7-8, 1919, გვ. 66
300 საგუბერნიო სამმართველოები, ერთობა № 84, 14.05.1919
301 სამაზრო ერობები, ერთობა № 68, 26.03.1919

186
სა­სა­მარ­თლო-­სა­მომ­რი­გებ­ლო უბ­ნე­ბად და­ყო­ფა და მომ­რი­გე­ბე­ლი მო­სა­
მარ­თლე­ე­ბის არ­ჩე­ვა.302 იუს­ტი­ცი­ის სა­მი­ნის­ტროს გან­კარ­გუ­ლე­ბით, ნა­ფიც
მსა­ჯულ­თა სი­ე­ბის შედ­გე­ნაც ერო­ბებს და­ე­ვა­ლათ, დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის
არ­ჩევ­ნე­ბის სი­ე­ბის ბა­ზა­ზე დაყ­რდნო­ბით.
ერო­ბე­ბის ერ­თმა ნა­წილ­მა ითხ­ო­ვა ხე­ლა­ხა­ლი აღ­წე­რა, მაგ­რამ სახ­სრე­
ბის ნაკ­ლე­ბო­ბი­სა და დრო­ის დას­რუ­ლე­ბის გა­მო მათ უა­რი ეთ­ქვათ.303
სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბა – მაზ­რებ­ში დაწყ­ე­ბი­თი, სა­შუ­ა­ლო და უმაღ­ლე­სი
გა­ნათ­ლე­ბის მოწყ­ო­ბის ვალ­დე­ბუ­ლე­ბა ერო­ბებს და­ე­კის­რათ.304 მათ კომ­
პე­ტენ­ცი­აშ­ ი გა­და­ვი­და სა­ხალ­ხო ბიბ­ლი­ო­თე­კე­ბი­სა და სამ­კითხ­ვე­ლო­ე­ბის
მოწყ­ო­ბა.
სა­ად­გილ­მა­მუ­ლო რე­ფორ­მა – ერო­ბებ­მა გა­და­ი­ბა­რეს მი­წის რე­ფორ­მის
გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბის ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბა ად­გი­ლებ­ზე, მი­წე­ბის მი­ღე­ბის კო­მი­სი­
ე­ბი (კო­მი­ტე­ტე­ბი) მა­თი ზე­დამ­ხედ­ვე­ლო­ბით მუ­შა­ობ­დნენ და სა­ხელ­მწი­ფო
მი­წე­ბის მი­ღე­ბუ­ლი ფონ­დი გა­და­დი­ოდ ­ ა ერო­ბა­თა ხელ­ში. ერო­ბე­ბი მი­წე­ბის
მი­ღე­ბის შე­მა­ჯა­მე­ბელ ან­გა­რი­შებს გა­დას­ცემ­დნენ მი­წათ­მოქ­მე­დე­ბის სა­მი­ნის­
ტროს.305 ერო­ბებ­მა და­იწყ­ეს ყო­ფი­ლი სა­ხელ­მწი­ფო კულ­ტუ­რუ­ლი მა­მუ­ლე­
ბის ნა­წი­ლის გა­და­ბა­რე­ბა და სახ­ნავ­-სა­თე­სი მი­წე­ბის, ტყე­ებ­ ის და სა­თი­ბე­ბის
ფონ­დის მარ­თვა.306
გზე­ბი და კო­მუ­ნი­კა­ცი­ებ­ ი – სა­მაზ­რო ერო­ბე­ბი ჩა­ებ­ნენ ფოს­ტა-­ტე­ლეგ­
რაფ­-ტე­ლე­ფო­ნის მოწყ­ობ­ ის პრო­ცეს­ში, კა­ნო­ნით ყვე­ლა სოფ­ლის სა­ზო­
გა­დო­ე­ბას და­ე­ვა­ლა, სა­კუ­თა­რი შრო­მი­თი რე­სურ­სე­ბის მო­ბი­ლი­ზე­ბით დახ­
მა­რე­ბოდ­ნენ უწყ­ე­ბას ქსე­ლის გაყ­ვა­ნა­ში, ად­გი­ლებ­ზე ამ პრო­ცესს ერო­ბა
უწევ­და კო­ორ­დი­ნა­ცი­ას.307 1918 წლის 5 ნო­ემ­ბრის დად­გე­ნი­ლე­ბის და შსს-ს
1918 წლის 27 დე­კემ­ბრის ბრძა­ნე­ბის თა­ნახ­მად, 1919 წლის და­საწყ­ის­ ი­დან
უწყ­ე­ბა­თა­შო­რის­მა კო­მი­სი­ამ და­იწყო გზე­ბის გა­და­ცე­მა ერო­ბე­ბი­სათ­ვის, რეს­
პუბ­ლი­კუ­რი მნიშ­ვნე­ლო­ბის სტრა­ტე­გი­ულ ­ ი სა­კო­მუ­ნი­კა­ციო გზე­ბის გა­მოკ­ლე­
ბით, მათ შო­რის რკინ­გი­ზის ხა­ზი­საც, თუმ­ცა რკი­ნიგ­ზის ინ­ვენ­ტა­რი ერო­ბე­ბის
გან­კარ­გუ­ლე­ბა­ში აღ­მოჩ­ნდა.308
წლის და­საწყ­ი­სი­დან დე­კემ­ბრამ­დე ერო­ბებს გა­და­ე­ცათ ყვე­ლა გზა, გარ­
და სვა­ნე­თის ბი­ლი­კის, ბორ­ჯომ­-ა­ხალ­ქა­ლა­ქი­სა და ბე­ზობ­და­ლის გზე­ბი­სა,
რო­მე­ლიც შსს-ს ტექ­ნი­კუ­რი გან­ყო­ფი­ლე­ბის გა­უქ­მე­ბის შემ­დეგ გზა­თა დე­პარ­
ტა­მენტს გა­და­ე­ცა.309 ერო­ბებ­მა თა­ვად და­იწყ­ეს ახა­ლი გზე­ბის და კო­მუ­ნი­კა­

302 კიდევ სასამართლოზე, ერთობა № 237, 18.10.1919

303 იუსტიციის სამინისტროსაგან, ერთობა № 96, 04.05.1919
304 Передача правительственных школъ земствам, Хроника, კავკასიის ქალაქი № 1,
15.01.1919, გვ. 86
305 საად-მამულო რეფორმა, ერთობა № 242, 24.10.1919.
306 Взаимоотношение между министерством земледелия и земством, Хроника, კავკასიის
ქალაქი № 2, 01.02.1919, გვ. 59-63
307 ფოსტა-ტელეგრაფ-ტელეფონი სოფლად, ერთობა № 175, 07.08.1919
308 გზების გადაცემა ერობებისათვის, ქრონიკა, კავკასიის ქალაქი № 1, 15.01.1919, გვ. 30
309 გზების გადაცემა ერობებისათვის, ერთობა № 285, 14.12.1919.

187
ცი­ე­ბის და­გეგ­მვა-­მშე­ნებ­ლო­ბა: სე­ნა­კის მაზ­რის ერო­ბამ – სე­ნა­კი ზუგ­დი­დის
რკი­ნიგ­ზის, ქუ­თა­ი­სი­სამ – ქუ­თა­ი­სი-­ხო­ნის, გო­რი­სამ – გო­რი-­ცხინ­ვა­ლი­სა.
სა­სურ­სა­თო საბ­ჭო და მო­მა­რა­გე­ბის კო­მი­ტე­ტე­ბი – ეს სფე­რო აღ­მოჩ­ნდა
ყვე­ლა­ზე პრობ­ლე­მუ­რი, რა­მაც გა­მოკ­ვე­თა კონ­ფლიქ­ტი ცენ­ტრა­ლურ ხე­ლი­
სუფ­ლე­ბა­სა და თვით­მმარ­თვე­ლო­ბას შო­რის. კერ­ძოდ, ერო­ბა­თა ცენ­ტრა­
ლუ­რი ბი­ურ ­ ო შე­უდ­გა მთა­ვა­რი გა­მოწ­ვე­ვის – სა­სურ­სა­თო სა­კითხ­ის მოგ­ვა­
რე­ბა­ში ინი­ცი­ა­ტი­ვის გა­და­ბა­რე­ბას. იგი მთლი­ა­ნი შე­მად­გენ­ლო­ბით შე­ვი­და
რეს­პუბ­ლი­კის მთა­ვარ სა­სურ­სა­თო საბ­ჭო­ში და შე­ე­ცა­და, მი­ე­ღო შე­სა­ბა­მი­სი
ქო­ნე­ბა და და­წე­სე­ბუ­ლე­ბე­ბი, თუმ­ცა ეს პრო­ცე­სი გა­ჭი­ა­ნურ­და სა­ორ­გა­ნი­ზა­
ციო ბი­უ­როს ლე­გა­ლუ­რი სტა­ტუ­სის გა­ურ­კვევ­ლო­ბის გა­მო. პა­რა­ლე­ლუ­რად,
ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს პრო­ტეს­ტის გა­მო მთავ­რო­ბამ დად­გე­ნი­ლე­
ბით აუკ­რძა­ლა ერო­ბებს, რა­ი­მე გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი დად­გე­ნი­ლე­ბა გა­მო­ეტ ­ ა­
ნა სურ­სა­თის დამ­ზა­დე­ბა­ზე და უბ­რძა­ნა, ხე­ლი არ შე­ეშ­ ა­ლათ სამ­ხედ­რო უწყ­
ე­ბე­ბის­თვის სურ­სა­თის ოპე­რა­ცი­ე­ბის ჩა­ტა­რე­ბი­სას.310
ამას გარ­და, ბი­ურ ­ ომ ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს­თან ერ­თად და­იწყო
მუ­შა­ო­ბა ერო­ბა­თა სეს­ხის გა­ნა­წი­ლე­ბის საქ­მე­ზე; ბი­უ­რომ მო­ამ­ზა­და გა­ან­გა­
რი­შე­ბა, რო­მელ ერო­ბებს სა­ჭი­რო­ე­ბის მი­ხედ­ვით რამ­დე­ნი პრო­ცენ­ტი უნ­და
მის­ცე­მო­და სამ­თავ­რო­ბო 3 500 000 მა­ნე­თი­დან; მათ სპე­ცი­ა­ლუ­რი ფორ­მუ­ლა
შე­იმ­ უ­შა­ვეს – სუს­ტი, ახ­ლად ორ­გა­ნი­ზე­ბუ­ლი ერო­ბე­ბის დახ­მა­რე­ბის მო­ტი­ვის
და მაზ­რის მო­სახ­ლე­ო­ბი­სა და რე­სურ­სის შე­ჯე­რე­ბით და სეს­ხის პრო­პორ­ცი­
ე­ბი შე­სა­ბა­მი­სად გან­საზღ­ვრეს.311 ბი­უ­რომ ასე­ვე და­იწყო სამ­კურ­ნა­ლო-­სა­ნი­
ტა­რი­ულ ­ ი კა­ნონ­პრო­ექ­ტის და­მუ­შა­ვე­ბა ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს­თან
ერ­თად. ბი­ურ ­ ო­ში შე­დი­ო­და ყვე­ლა თხოვ­ნა სოფ­ლე­ბი­დან სოფ­ლის მე­ურ­
ნე­ო­ბის ია­რა­ღე­ბის და პრო­დუქ­ცი­ის მი­სა­ღე­ბად.312 ბი­უ­რომ და­იწყო სა­მაზ­რო
ერო­ბე­ბის ან­კე­ტი­რე­ბა, მა­თი მუ­შა­ობ­ ის კო­ორ­დი­ნა­ცი­ის­თვის – და­ზუს­ტე­ბა –
რო­მე­ლი მაზ­რა რა ეტაპ­ზე იმ­ყო­ფე­ბო­და ერო­ბა­თა ორ­გა­ნი­ზე­ბის მხრივ.313
ბი­უ­რომ და­იწყო ცენ­ტრა­ლუ­რი ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ის დე­ბუ­ლე­ბის და­მუ­შა­ვე­ბა (და­
ე­ვა­ლათ ვ. ა. სო­კო­ლოვს და ვ. ა. ია­ნო­ვიჩს) მაგ­რამ მი­სი დას­რუ­ლე­ბა ვერ
მო­ეს­წრო წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა მე­ო­რე ყრი­ლო­ბამ­დე.314
1919 წლის თე­ბერ­ვალ­ში სა­ქარ­თვე­ლოს დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის არ­
ჩე­ვამ და 12 მარ­ტი­დან მი­სი მუ­შა­ო­ბის დაწყ­ე­ბამ თა­ვი­სი წვლი­ლი შე­იტ ­ ა­ნა
სა­ე­რო­ბო სა­კითხ­ე­ბის მო­წეს­რი­გე­ბის პრო­ცეს­ში. სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ში გაჩ­ნდა მო­
ლო­დი­ნი, რომ დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბა სა­მარ­თლებ­რივ კა­ლა­პოტ­ში ჩა­ა­ყე­
ნებ­და ქვეყ­ნის ცხოვ­რე­ბის ყვე­ლა მხა­რეს და მაქ­სი­მა­ლუ­რად გა­ა­მარ­ტი­ვებ­და
და გან­ტვირ­თავ­და ცენ­ტრა­ლურ მმარ­თვე­ლო­ბას, ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­

310 ერობები და სურსათის საკითხი, ერთობა № 149, 08.07.1919

311 Распределение между земствами правительственной ссуды в 3 500 000 рублей,
Хроника, კავკასიის ქალაქი № 7-8, 1919, გვ. 61-64
312 ერობის ცენტრალური ბიურო, ქრონიკა, კავკასიის ქალაქი № 5-6, 15.04.1919, გვ.
42-43
313 Анкета Земскаго Бюро, Хроника, კავკასიის ქალაქი № 11-12, 15.07.1919. გვ. 78
314 Судьба законопроекта о волост. Земств. Хроника, კავკასიის ქალაქი № 11-12,
15.07.1919. გვ. 87

188
მმარ­თვე­ლო­ბის სა­სარ­გებ­ლოდ.315 დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის ად­გი­ლობ­რი­ვი
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის კო­მი­სია გახ­და ყვე­ლა სა­ე­რო­ბო სა­კითხ­ის ად­რე­სა­ტი
და სა­კა­ნონ­მდებ­ლო პროცე­სის სა­ბო­ლოო გა­დაწყ­ვე­ტამ­დე დრო­ებ­ ი­თი წეს­
რი­გის გან­მსაზღ­ვრე­ლი.
ყრი­ლო­ბა­თა­შო­რის პე­რი­ოდ­ში ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტრომ სცა­და
სა­ე­რო­ბო დე­ბუ­ლე­ბის დახ­ვე­წის პრო­ცე­სის დაძ­ვრა – 1919 წლის მა­ის­ში
დე­ბუ­ლე­ბის ცვლი­ლე­ბის პრო­ექ­ტი სა­ხელ­მძღვა­ნე­ლოდ და­ეგ­ზავ­ნა სა­მაზ­
რო ერო­ბებს,316 მაგ­რამ იგი გა­მოხ­მა­უ­რე­ბის გა­რე­შე დარ­ჩა. სა­მი­ნის­ტრო­ში
არ­სე­ბუ­ლი სა­ე­რო­ბო გან­ყო­ფი­ლე­ბა კვლავ ამუ­შა­ვებ­და სა­ხელ­მძღვა­ნე­ლო
ინ­სტრუქ­ცი­ებს სა­მაზ­რო ერო­ბე­ბის საქ­მის წარ­მო­ე­ბი­სათ­ვის და ა. შ. ად­მი­ნის­
ტრა­ცი­ი­სათ­ვის და ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის ინ­სპექ­ტო­რი­სათ­ვის.
სა­ქარ­თვე­ლოს ერო­ბა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის მე­ო­რე ყრი­ლო­ბა გა­იხ­სნა
1919 წლის 11 სექ­ტემ­ბერს, თბი­ლი­სის სა­მაზ­რო ერო­ბის ბი­ნა­ზე. მი­სი დღის
წეს­რი­გი შემ­დე­გი იყო:
ა) ბი­უ­როს მოქ­მე­დე­ბის ან­გა­რი­ში;
ბ) ერო­ბე­ბის მდგო­მა­რე­ობ­ ა (მოხ­სე­ნე­ბა ად­გი­ლე­ბი­დან);
გ) ერო­ბა­თა ცენ­ტრის ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ა;
დ) სა­ე­რო­ბო დე­ბუ­ლე­ბა­ნი: ცენ­ტრის, მაზ­რის და თე­მის ერო­ბა­თა;
ე) ერო­ბე­ბის ფი­ნან­სუ­რი მდგო­მა­რე­ობ­ ა;
ვ) ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ა;
ზ) მიმ­დი­ნა­რე სა­კითხ­ე­ბი.317
ყრი­ლო­ბას ეს­წრე­ბოდ­ნენ 13 სა­მაზ­რო ერო­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი,
პირ­ველ დღე­ებ­ში არ ყო­ფი­ლან დე­ლე­გა­ტე­ბი რა­ჭი­დან და აფ­ხა­ზე­თი­დან,
თუმ­ცა მოგ­ვი­ა­ნე­ბით ისი­ნი შე­უ­ერ­თდნენ ყრი­ლო­ბის მუ­შა­ო­ბას. ყრი­ლო­ბის
თავ­მჯდო­მა­რედ და­ვით ონი­აშ­ვი­ლი აირ­ჩი­ეს, მის ამ­ხა­ნა­გე­ბად – სიო ჭან­
ტუ­რიშ­ვი­ლი და ლეო შენ­გე­ლა­ი­ა, მდივ­ნე­ბად – და­ვით ჩხე­იძ­ ე და სარ­დი­ონ
მე­ნა­ღა­რიშ­ვი­ლი.318
ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნის­ტრის, ნოე რა­მიშ­ვი­ლის მი­სა­სალ­მე­ბელ სიტყ­
ვა­ში­ვე მკა­ფი­ოდ გა­მო­იკ­ვე­თა პო­ზი­ცი­ა, რომ მთავ­რო­ბა ცალ­კე­უ­ლი მაზ­რე­
ბის არ­კო­ორ­დი­ნი­რე­ბულ მუ­შა­ობ­ ას არა­სა­სურ­ვე­ლად თვლი­და. ის ძა­ლი­ან
ფრთხი­ლად იყო გან­წყო­ბი­ლი ერო­ბა­თა სა­ბი­უ­ჯე­ტო უფ­ლე­ბის სა­კითხ­ის გა­
დაწყ­ვე­ტის მი­მარ­თაც, ერო­ბის­თვის ფარ­თო უფ­ლე­ბის მი­ნი­ჭე­ბის წი­ნა­აღ­მდე­
გი იყო და აღ­ნიშ­ნავ­და, რომ არ შე­იძ­ლე­ბა სა­ხელ­მწი­ფო და სა­ე­რო­ბო საქ­
მე­ე­ბის და­პი­რის­პი­რე­ბა და ყვე­ლა­ფე­რი უნ­და გა­მო­ვი­დეს იმ თე­ზი­სი­დან, რომ
სა­ე­რო­ბო საქ­მე იგი­ვე სა­ხელ­მწი­ფო საქ­მე­ა. მი­ნის­ტრი სა­კუ­თარ სიფ­რთხი­
ლეს ასა­ბუ­თებ­და შემ­დე­გი შე­ხე­დუ­ლე­ბით: წვრი­ლი ერ­თე­უ­ლის – თე­მე­ბის
სა­ბუ­ჯე­ტო უფ­ლე­ბაც გა­სარ­კვე­ვია და ამი­ტომ სა­მაზ­რო და სა­თე­მო დო­ნე­ზე

315 მმართველობის გამარტივება, ერთობა № 50, 04.03.1919

316 Руководство для земств, Хроника, კავკასიის ქალაქი № 7-8, გვ. 61
317 საქართველოს ერობების წარმომადგენელთა II ყრილობა, ერთობა № 202,
07.09.1919
318 რესპუბლიკის ერობათა ყრილობა, ერთობა № 206, 12.09.1919

189
უფ­ლე­ბა­თა კონ­ფლიქ­ტის გა­მო­სა­რიცხ­ად წი­ნას­წარ სა­ჭი­როა დი­დი მუ­შა­ობ­ ის
ჩა­ტა­რე­ბა.319
თა­ვის მხრივ, წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა ყრი­ლო­ბის მი­ზან­და­სა­ხუ­ლო­ბა პირ­
ველ­სა­ვე სხდო­მა­ზე გა­მო­იკ­ვე­თა, რო­დე­საც მან მხო­ლოდ ორი კო­მი­სია და­
ა­არ­სა: სა­კა­ნონ­მდებ­ლო320 და სა­ბი­უ­ჯე­ტო.321
პირ­ვე­ლი დღის სხდო­მა მძაფ­რი კა­მა­თით შეხ­ვდა ცენ­ტრა­ლუ­რი სა­ორ­
გა­ნი­ზა­ციო ბი­ურ
­ ოს ან­გა­რიშს; სა­მაზ­რო ერო­ბა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის ნა­წი­
ლი საყ­ვე­დუ­რობ­და ბი­ურ ­ ოს, იწუ­ნებ­და მი­სი შვიდ­თვი­ა­ნი მუ­შა­ო­ბის შე­დე­გებს,
აკ­რი­ტი­კებ­და მას უმოქ­მე­დო­ბის გა­მო, ადა­ნა­შა­უ­ლებ­და ერო­ბე­ბი­სათ­ვის გა­
და­სა­ცე­მი ქო­ნე­ბის მი­ღე­ბის საქ­მის ჩაშ­ლა­სა და უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბე­ბის გა­
და­მე­ტე­ბა­ში, რა­საც ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მხრი­დან უკუ­რე­აქ­ცია
მოჰ­ყვა, რაც სეს­ხის და ქო­ნე­ბის გა­და­ცე­მის დაბ­ლოკ­ვა­ში გა­მო­ი­ხა­ტა, საყ­ვე­
დუ­რობ­დნენ ასე­ვე ინ­სტრუქ­ცი­ე­ბით ერო­ბე­ბის მო­მა­რა­გე­ბის შე­უს­რუ­ლებ­ლო­
ბი­თა და სა­ერ­თო ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბის ფუნ­ქცი­ის შეს­რუ­ლე­ბის ჩაშ­ლის­თვი­
საც,322 ბი­ურ­ ოს წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი და სხვა ოპო­ნენ­ტე­ბი კი გან­მარ­ტავ­დნენ,
რომ კრი­ტი­კის სა­მარ­თლი­ან ნა­წილ­ში – პრობ­ლე­მის გა­მომ­წვე­ვი მი­ზე­ზი ბი­
უ­როს უმოქ­მე­დო­ბა კი არა, არა­მედ მი­სი „უფლებრივი“ სტა­ტუ­სის არარ­სე­
ბო­ბა გახ­და. ბი­უ­როს შექ­მნი­დან მო­ყო­ლე­ბუ­ლი, იგი არ იყო სა­მაზ­რო ერო­
ბა­თა სრულ­ფა­სო­ვა­ნი წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი, რა­მაც ჩა­შა­ლა ქო­ნე­ბის გა­და­ცე­მის
პრო­ცე­სი, რად­გან სა­ხელ­მწი­ფო უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლი იყო, ქო­ნე­ბა გა­და­ე­ცა
ცალ­კე­ულ ­ ი ერო­ბე­ბი­სათ­ვის და ბი­უ­როს კი არა­ნა­ი­რი ლე­გა­ლუ­რი სტა­ტუ­სი
არ გა­აჩ­ნდა ამ ქო­ნე­ბის მი­სა­ღე­ბად.323 ასე ჩა­ვარ­და ბი­ურ ­ ოს მცდე­ლო­ბა, მი­
ე­ღო შემ­დე­გი და­წე­სე­ბუ­ლე­ბე­ბი: სა­გუ­ბერ­ნიო სა­სა­მარ­თლო, მი­ხე­ი­ლის სა­ა­
ვად­მყო­ფო, სა­მე­ბის ინ­სტი­ტუ­ტი, მეღ­ვი­ნე­ო­ბი­სა და მე­ვე­ნა­ხე­ობ­ ის კო­მი­ტე­ტი,
სა­სოფ­ლო მე­ურ­ნე­ო­ბის მავ­ნე­ბელ ცხო­ვე­ლებ­თან ბრძო­ლის ბი­ურ ­ ო, გზა­თა
უწყ­ე­ბა, წყალ­თა გამ­გე­ო­ბა და მო­მა­რა­გე­ბის კო­მი­ტე­ტი.
ბი­უ­როს წევ­რე­ბი და­მა­ტე­ბი­თი ან­გარ­შე­ბით და ახ­სნა-­გან­მარ­ტე­ბე­ბით
ცდი­ლობ­დნენ, და­ე­სა­ბუ­თე­ბი­ნათ, რომ ამ­გვარ პი­რო­ბებ­ში მათ მა­ინც შეძ­
ლეს მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი ღო­ნის­ძი­ე­ბე­ბის გა­ტა­რე­ბა და ყვე­ლა სხვა მტკივ­ნე­უ­
ლი სა­კითხ­ის შე­სა­ხებ გა­დაწყ­ვე­ტის გეგ­მე­ბის შე­მუ­შა­ვე­ბა წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა
ყრი­ლო­ბა­ზე გა­მო­სა­ტა­ნად. მა­თი ან­გა­რი­შით ბი­უ­როს მთა­ვა­რი მიღ­წე­ვე­ბი
იყო: ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ი­სა და მი­ლი­ცი­ის რე­ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ის პრო­ექ­ტი, რო­მე­ლიც
მი­ი­ღეს, სა­ე­რო­ბო ექიმ­თა და სტა­ტის­ტი­კო­სე­ბის ყრი­ლო­ბე­ბის ჩა­ტა­რე­ბა,
დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის მი­ერ მი­ღე­ბულ დეკ­რე­ტებ­ში – სა­ფუ­თო, სა­ნი­ტა­რი­

319 საქართველოს რესპუბლიკის ერობათა წარმომადგენლების მეორე ყრილობა,

საქართველოს რესპუბლიკა № 205, 13.09.1919
320 სიო ჭანტურიშვილი, ვლადიმერ მიქელაძე, კონსტანტინე სულაქველიძე, მიხეილ
კლიმიაშვილი, დავით ონიაშვილი
321 გიორგი მაღნარაძე, ქუთათელაძე, მიხეილ ახალაძე, პეტრე ქავთარაძე, დავით
კარიჭაშვილი, მიხეილ ცეკვაშვილი, ისიდორე მალანია, ლეო შენგელაია, რაჟდენ
გაგუა
322 რესპუბლიკის ერობათა ყრილობა, ერთობა № 207, 13.09.1919
323 ერობათა მეორე ყრილობა, შთაბეჭდილება, განი, ერთობა № 207, 13.09.1919

190
ულ და ერ­თდრო­ულ გა­და­სა­ხა­დებ­ში ერო­ბე­ბი­სათ­ვის წი­ლის გაზ­რდა, სა­
სურ­სა­თო საბ­ჭო­ში მო­ნა­წი­ლე­ობ­ ით წარ­მა­ტე­ბუ­ლი ოპე­რა­ცი­ებ­ ი სურ­სა­თის
დამ­ზა­დე­ბა­ში და ა. შ. ხან­გრძლი­ვი კა­მა­თის შემ­დეგ დე­ლე­გა­ტებ­მა ბი­უ­როს
ან­გა­რი­ში მი­იღ
­ ეს და ყრი­ლო­ბა სხვა ძი­რი­თად გა­მოწ­ვე­ვებ­ზე გა­და­ერ­თო.
ყრი­ლო­ბის მოქ­მე­დე­ბა­ში საკ­ვან­ძო მნიშ­ვნე­ლო­ბა ჰქონ­და სა­მაზ­რო
ერო­ბე­ბის ერ­თწლი­ა­ნი (ძი­რი­თა­დი ნა­წი­ლის) მუ­შა­ო­ბის ან­გა­რი­შებს – ერ­
თი მხრივ, ყრი­ლო­ბის არ­სი სწო­რედ ამ გა­მოც­დი­ლე­ბის გა­ზი­ა­რე­ბა­სა და
კო­ორ­დი­ნა­ცი­ა­ში მდგო­მა­რე­ობ­და, მაგ­რამ პა­რა­ლე­ლუ­რად მოხ­სე­ნე­ბებ­მა
მაზ­რე­ბი­დან პრაქ­ტი­კუ­ლი მა­გა­ლი­თე­ბის თვალ­საზ­რი­სით აჩ­ვე­ნა სა­მი მთა­ვა­
რი სა­კითხ­ის აქ­ტუ­ა­ლო­ბა – ცენ­ტრის ორ­გა­ნი­ზე­ბის მნიშ­ვნე­ლო­ბა, სა­ე­რო­ბო
ფი­ნან­სე­ბის და სა­თე­მო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბე­ბის სა­კითხ­ის სწრა­ფად და სწო­
რად გა­დაწყ­ვე­ტის სა­ჭი­რო­ე­ბა. ასი­მეტ­რი­ამ ერო­ბე­ბის მოქ­მე­დე­ბებ­ში – რი­გი
ერო­ბე­ბის სა­მა­გა­ლი­თო პროგ­რე­სის და ზო­გი­ერ­თი ერო­ბის კა­ტას­ტრო­ფუ­
ლი ვი­თა­რე­ბის – რაც ად­გი­ლებ­ზე ფი­ნან­სუ­რი და ადა­მი­ა­ნუ­რი რე­სურ­სე­ბის
უაღ­რე­სი სიმ­წი­რით იყო გა­მოწ­ვე­უ­ლი – შე­და­რე­ბამ ყრი­ლო­ბის მო­ნა­წი­ლე­
ე­ბი და­არ­წმუ­ნა ცენ­ტრის მა­კო­ორ­დი­ნი­რე­ბე­ლი ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ის არ­სე­ბო­ბის
სა­ჭი­რო­ე­ბა­ში. თა­ვის მხრივ, ცენ­ტრის წი­ნა­მორ­ბე­დის – სა­ორ­გა­ნი­ზა­ციო ბი­
უ­როს მუ­შა­ო­ბის გა­მოც­დი­ლე­ბის მძაფ­რი კრი­ტი­კა კი ახა­ლი ცენ­ტრის ორ­
გა­ნი­ზა­ცი­ის ლე­გა­ლუ­რი სტა­ტუ­სის მაქ­სი­მა­ლუ­რად ზუს­ტად გან­საზღ­ვრას და
სა­ე­რო­ბო ფი­ნან­სე­ბის სა­ფუძ­ვლე­ბის სა­ბო­ლო­ოდ გა­მოკ­ვე­თას მო­ითხ­ოვ­და.
ფი­ნან­სურ სა­კითხ­ზე მსჯე­ლო­ბა შე­და­რე­ბით მწყობ­რად და სწრა­ფად გან­
ვი­თარ­და. სიო ჭან­ტუ­რიშ­ვი­ლის მოხ­სე­ნე­ბამ, რომ­ლის მი­ხედ­ვი­თაც მთავ­რო­
ბის მი­ერ რეს­პუბ­ლი­კის ბი­უ­ჯე­ტი­დან გახ­სნი­ლი კრე­დი­ტე­ბი და დამ­ფუძ­ნე­
ბე­ლი კრე­ბის მი­ერ გა­და­სა­ხა­დებ­ში გა­წე­რი­ლი სა­ე­რო­ბო წი­ლი სრუ­ლი­ად
არ კმა­რო­და იმ კომ­პე­ტენ­ცი­ე­ბი­სათ­ვის, რაც ერო­ბებს გა­და­ე­ცათ და ამი­ტომ
ერო­ბებს ზოგ­ჯერ თვით­შე­მოქ­მე­დე­ბა სჭირ­დე­ბო­დათ ფი­ნან­სე­ბის მო­სა­ძი­ებ­
ლად, რაც ვე­ღარ გაგ­რძელ­დე­ბო­და მო­მა­ვალ­ში, რად­გან ეს გზა ანარ­ქი­ას
გა­მო­იწ­ვევ­და. ფი­ნან­სებ­ზე მსჯე­ლო­ბი­სას ზო­გა­დად მხედ­ვე­ლო­ბა­ში იყო მი­
სა­ღე­ბი ის გა­რე­მო­ე­ბა, რომ 1917 წლი­დან 1919 წლის და­საწყ­ის­ ამ­დე რეს­
პუბ­ლი­კის მო­სახ­ლე­ო­ბის უდი­დეს ნა­წილს – სო­ფელს, არა­ვი­თა­რი გა­და­სა­
ხა­დი არ გა­უღ ­ ია და თუ­კი პირ­ვე­ლი, ერ­თჯე­რა­დი გა­და­სა­ხა­დე­ბის შეკ­რე­ბა
ეფექ­ტი­ა­ნად მო­ხერ­ხდა, ეს ერო­ბე­ბის დამ­სა­ხუ­რე­ბა იყო, რად­გან მათ და­
ე­კის­რათ ეს ფუნ­ქცია და გა­მოჩ­ნდა, რომ ად­გი­ლობ­რი­ვი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის
მი­მართ სა­ზო­გა­დო­ებ­ ა­ში უკ­ვე დი­დი ნდო­ბა არ­სე­ბობ­და. ჭან­ტუ­რიშ­ვი­ლის
წი­ნა­და­დე­ბით, მო­მა­ვალ­შიც ყვე­ლა პირ­და­პი­რი გა­და­სა­ხა­დი ერო­ბას უნ­და
დარ­ჩე­ნო­და და მას­ვე უნ­და ეკის­რა ამ გა­და­სა­ხა­დე­ბის შეკ­რე­ბა. ერო­ბებს უნ­
და დარ­ჩე­ნო­დათ ასე­ვე პრო­ცენ­ტი სა­შე­მო­სავ­ლო გა­და­სა­ხა­დი­დან და მი­წე­
ბის შეს­ყიდ­ვის შე­მო­სავ­ლის 40%. გა­მო­ით­ქვა ასე­ვე სა­ე­რო­ბო-­მუ­ნი­ცი­პა­ლუ­რი
ბან­კის და­არ­სე­ბის იდე­აც, ად­გი­ლობ­რი­ვი წარ­მო­ე­ბის წა­სა­ხა­ლი­სებ­ლად. ფი­
ნან­სთა სა­მი­ნის­ტროს კი უნ­და მო­ეხ­დი­ნა თა­ვი­სი შტა­ტის რეს­ტრუქ­ტუ­რი­ზა­ცია
და სა­გა­და­სა­ხა­დო ინ­სპექ­ტო­რე­ბი ინ­სტრუქ­ტო­რე­ბად უნ­და გარ­დაქ­მნი­ლიყ­
ვნენ, რად­გან სა­სურ­ვე­ლი იყო, ყვე­ლა სა­ხელ­მწი­ფო გა­და­სა­ხა­დის მოკ­რე­ბაც

191
ერო­ბებს შე­ეს­რუ­ლე­ბი­ნათ.324 კრი­ტი­კო­სებ­მა უფ­რო მე­ტი სიცხ­ა­დის შე­ტა­ნა
მო­ითხ­ო­ვეს გა­და­სა­ხა­დე­ბის სის­ტე­მის სა­კითხ­ში, თუმ­ცა კო­მი­სი­ის წარ­მო­მად­
გენ­ლის შე­ნიშ­ვნით, ყრი­ლო­ბას არ შე­ეძ­ლო რა­ი­მე გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის მი­ღე­
ბა, მას მხო­ლოდ რე­კო­მენ­და­ცი­ის შე­მუ­შა­ვე­ბის სა­შუ­ა­ლე­ბა ჰქონ­და და შე­სა­
ფე­რი­სი კა­ნო­ნი დამ­ფუძ­ნე­ბელ კრე­ბას უნ­და მი­ე­ღო.
ყრი­ლო­ბის რე­ზო­ლუ­ცი­ით თით­ქმის უც­ვლე­ლად შე­ჯამ­და ყვე­ლა ზე­მო­ხ­
სე­­ნე­ბუ­ლი პუნ­ქტი:

„...რეზოლუცია საფინანსო საკითხის შესახებ.

1. ყო­ველ­გვა­რი პირ­და­პი­რი სა­ხელ­მწი­ფო გა­და­სა­ხა­დი, გარ­და შე­მო­
სა­ვალ­ზე გა­და­სა­ხა­დი­სა, გა­და­ე­ცეს ერო­ბას, ხო­ლო თვით შე­მო­სა­
ვალ­ზე გა­და­სა­ხა­დი­დან კი მი­ე­ცეს მას­ვე – ერო­ბას – 40% ამ შე­მო­
სავ­ლი­სა.
2. 40 % იმ თან­ხი­სა, რო­მე­ლიც უნ­და შე­მო­ვი­დეს 23 იან­ვრის კა­ნო­ნით
გა­და­სა­ცემ მი­წის სა­ფა­სუ­რი­დან, მი­ეც
­ ეს სა­თა­ნა­დო სა­მაზ­რო ერო­ბას,
მი­წის გა­ყიდ­ვამ­დე კი, ერო­ბას მი­ე­ცეს 40% სა­ღა­ლო შე­მო­სავ­ლი­სა.
3. სა­ე­რო­ბო კავ­ში­რის კო­მი­ტეტ­მა უნ­და მი­იღ ­ ოს ენერ­გი­უ­ლი ზო­მე­ბი მუ­
ნი­ცი­პა­ლუ­რი ბან­კის და­სა­არ­სებ­ლათ.
თე­მის საბ­ჭოს უნ­და ეძ­ლე­ო­დეს გან­საზღ­ვრუ­ლი პრო­ცენ­ტი სა­ერ ­ ო­ბო გა­
და­სა­ხა­დე­ბი­სა, ამა­ვე საბ­ჭოს მი­ე­ცეს უფ­ლე­ბა იმ ხარ­ჯის თემ­ზე შე­წე­რი­სა,
რო­მე­ლიც წარ­დგე­ნი­ლი და დამ­ტკი­ცე­ბუ­ლი იქ­ნე­ბა სა­მაზ­რო ერო­ბის გამ­გე­
ო­ბის მი­ერ.“ 325
ფი­ნან­სე­ბი­სა­გან გან­სხვა­ვე­ბით, მწვა­ვე დის­კუ­სია და ემო­ცი­ე­ბის ამოფ­
რქვე­ვა გა­მო­იწ­ვია ცენ­ტრა­ლუ­რი ორ­გა­ნოს სა­კითხ­მა. მი­უ­ხე­და­ვად იმი­სა,
რომ ერ­თწლი­ა­ნი მუ­შა­ო­ბის შე­ჯა­მე­ბი­სა და პრობ­ლე­მე­ბის გა­მოკ­ვე­თის ფონ­
ზე ცენ­ტრა­ლუ­რი ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ის აუ­ცი­ლებ­ლო­ბა ელე­მენ­ტა­რულ ჭეშ­მა­რი­ტე­
ბად ჩან­და, წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი მა­ინც ვერ თან­ხმდე­ბოდ­ნენ მის უფ­ლე­ბა­
მო­სი­ლე­ბებ­სა და სტა­ტუს­ზე. ერ­თი მხრივ, ცხა­დი იყო, რომ ცენ­ტრა­ლუ­რი
რგო­ლი ყვე­ლა ერო­ბის მა­კო­ორ­დი­ნი­რე­ბე­ლი და ხელ­მძღვა­ნე­ლი უნ­და ყო­
ფი­ლი­ყო, რო­მე­ლიც რჩე­ვე­ბით და ინ­სტრუქ­ცი­ე­ბით მო­ა­მა­რა­გებ­და ერო­ბებს,
„ჩამორჩენილ“ ერო­ბებს გან­სა­კუთ­რე­ბულ მხარ­და­ჭე­რას გა­უ­წევ­და და იქ­ნე­
ბო­და ლე­გა­ლუ­რი იუ­რი­დი­ულ ­ ი პი­რი ცენ­ტრა­ლურ მთავ­რო­ბა­სა და სხვა უწყ­
ე­ბებ­თან ურ­თი­ერ­თო­ბა­ში. ამ ფორ­მუ­ლას კრი­ტი­კო­სე­ბი აფა­სებ­დნენ, რო­
გორც საფ­რთხეს მთე­ლი რეს­პუბ­ლი­კის პო­ლი­ტი­კუ­რი სტა­ბი­ლუ­რო­ბი­სათ­ვის,
რად­გან ფარ­თო უფ­ლე­ბით აღ­ჭურ­ვი­ლი ცენ­ტრი გა­და­იქ­ცე­ო­და დამ­ფუძ­ნე­
ბე­ლი კრე­ბის კონ­კუ­რენ­ტად და ამა­ვე დროს იქ­ნე­ბო­და არა­დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი

324 რესპუბლიკის ერობათა მეორე ყრილობა, 15 სექტემბრის დილის სხდომა, ერთობა

№ 212, 19.09.1919.
325 რესპუბლიკის ერობათა მეორე ყრილობა (დასასრული), ერთობა № 214,
21.09.1919. საქართველოს რესპუბლიკის ერობათა წარმომადგენლების მეორე
ყრილობა (დასასრული), № 212, 21.09.1919. საქართველოს ეროვნული არქივი,
საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო საისტორიო არქივი, ფონდი № 1921
(საქართველოს რესუბლიკის ერობათა კავშირის კომიტეტი), ანაწერი № 1, საქმე № 31,
გვ. 66

192
ცენ­ტრი, რად­გან თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის „მესამე საფეხური“ არ იქ­ნე­ბო­და მო­
ქა­ლა­ქე­თა მი­ერ პირ­და­პირ არ­ჩე­უ­ლი და გარ­კვე­ულ­წი­ლად და­ემ­სგავ­სე­ბო­
და გა­უქ­მე­ბულ სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბას. მა­თი პო­ზი­ცი­ით, თუ­კი ცენ­ტრი მსგავ­სი
ქმე­დი­თი უფ­ლე­ბე­ბით იქ­ნე­ბო­და აღ­ჭურ­ვი­ლი, აუ­ცი­ლე­ბე­ლად უნ­და შექ­მნი­
ლი­ყო მი­სი კონ­ტრო­ლი ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მხრი­დან და ამი­ტომ
ის ან ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს სა­ე­რო­ბო გან­ყო­ფი­ლე­ბად უნ­და ქცე­უ­
ლი­ყო, ან ცენ­ტრა­ლურ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას დე­ბუ­ლე­ბით მი­სი ინ­სპექ­ტი­რე­ბის
სა­შუ­ა­ლე­ბა უნ­და მის­ცე­მო­და. ეს მო­დე­ლი კი, თა­ვის მხრივ, კითხ­ვებს აჩენ­და
დე­ცენ­ტრა­ლი­ზა­ცი­ის ზო­გა­დი პრინ­ცი­პე­ბის მი­მართ. სა­ბო­ლოო კონ­სენ­სუ­სამ­
დე მის­ვლას დიდ­წი­ლად და­ეხ­მა­რა ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნის­ტრის, ნოე რა­მიშ­
ვი­ლის სიტყ­ვა, რო­მელ­მაც კვლავ და­ა­დას­ტუ­რა რეს­პუბ­ლი­კის მთავ­რო­ბის
ურ­ყე­ვი პო­ზი­ცია დე­ცენ­ტრა­ლი­ზა­ცი­ის­ ა და თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის ფარ­თო
უფ­ლე­ბე­ბის მხარ­და­ჭე­რის მი­მართ; მი­სი აზ­რით, უფ­ლე­ბა­თა მთა­ვა­რი ნა­
წი­ლი სა­ბა­ზი­სო სა­ფე­ხურს, თემს უნ­და გა­დას­ცე­მო­და, ხო­ლო ცენ­ტრა­ლუ­რი
ორ­გა­ნო სა­კო­ორ­დი­ნა­ციო რგო­ლი და ერო­ბე­ბის მთავ­რო­ბას­თან სა­ერ­თო
წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო. ხან­გრძლი­ვი კა­მა­თის შემ­დეგ გა­დაწყ­
და ცენ­ტრა­ლუ­რი ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ის შექ­მნა ხსე­ნე­ბულ ჩარ­ჩო­ში, ერო­ბა­თა კავ­
ში­რის კო­მი­ტე­ტის სა­ხით, რაც რე­ზო­ლუ­ცი­ით შემ­დეგ­ნა­ი­რად და­დას­ტურ­და:
„ ... 1) და­არ­სდეს სა­მაზ­რო ერო­ბე­ბის კავ­ში­რი, რო­მელ­საც და­ე­ვა­ლე­ბა ად­
გი­ლობ­რი­ვი ერო­ბე­ბის ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბა და ცხოვ­რე­ბა­ში გაყ­ვა­ნა იმ დად­
გე­ნი­ლე­ბე­ბი­სა, რო­მე­ლიც სა­მაზ­რო ერო­ბა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის ყრი­ლო­
ბის მი­ერ იქ­ნე­ბა გა­მო­ტა­ნი­ლი.
2) ამ მიზ­ნი­სათ­ვის არ­ჩე­ულ­ ი იქ­ნას ყრი­ლო­ბის მი­ერ 9 კა­ცი­სა­გან შემ­დგა­
რი კო­მი­ტე­ტი კო­ოპ­ტა­ცი­ის326 უფლებით.“ 327
კო­მი­ტე­ტის წევ­რე­ბად აირ­ჩი­ეს: გრი­გოლ ლორ­თქი­ფა­ნი­ძე, ისი­დო­რე
სტუ­რუ­ა, პეტ­რე ქავ­თა­რა­ძე, სიო ჭან­ტუ­რიშ­ვი­ლი, კონ­სტან­ტი­ნე სუ­ლაქ­ვე­ლი­
ძე, და­ვით ონი­აშ­ვი­ლი, ლეო შენ­გე­ლა­ია­ , ვა­სო ცა­ბა­ძე და არ­ზა­ყან ემუხ­ვა­
რი. პრე­ზი­დი­უმ­ ი შემ­დეგ­ნა­ი­რად და­კომ­პლექ­ტდა: თავ­მჯდო­მა­რე – გრი­გოლ
ლორ­თქი­ფა­ნი­ძე, ამ­ხა­ნა­გე­ბი – ვლა­დი­მერ ქუ­თა­თე­ლა­ძე და მი­ხე­ილ ცეკ­ვაშ­
ვი­ლი.328 სა­რე­ვი­ზიო კო­მი­სი­ა­ში აირ­ჩი­ეს: მი­ხე­ილ ცეკ­ვაშ­ვი­ლი, ალექ­სან­დრე
მი­თა­იშ­ვი­ლი და და­ვით კა­რი­ჭაშ­ვი­ლი.
1920 წლის იან­ვრის ბო­ლოს კო­მი­ტე­ტის პრე­ზი­დი­უმ­ ის შე­მად­გენ­ლო­ბა
შე­იც­ვა­ლა: თავ­მჯდო­მა­რედ აირ­ჩი­ეს ნი­კო­ლოზ (პარ­მენ) ჭი­ჭი­ნა­ძე, ამ­ხა­ნა­
გად – მი­ხე­ილ ახა­ლა­ძე. პრე­ზი­დი­უმ­ ის წევ­რე­ბად: მი­ხე­ილ ცეკ­ვაშ­ვი­ლი, ისი­
დო­რე სტუ­რუა და გრი­გოლ სო­ღო­რაშ­ვი­ლი.329
ყრი­ლო­ბამ ასე­ვე სა­ბო­ლო­ოდ და­ად­გი­ნა, რომ ამი­ე­რი­დან ერო­ბის
წვრილ ერ­თე­ულს უნ­და ეწო­დოს თე­მი, თე­მის ხმო­სან­თა ყრი­ლო­ბას – თე­

326 ახალი წევრის შეყვანა არჩევნების გარეშე

327 რესპუბლიკის ერობათა მეორე ყრილობა (დასასრული), ერთობა № 214,
21.09.1919. საქართველოს რესპუბლიკის ერობათა წარმომადგენლების მეორე
ყრილობა (დასასრული), № 212, 21.09.1919
328 ერობათა კავშირის კომიტეტმა ერთობა № 215, 23.09.1919.
329 ერობათა კავშირში, ერთობა № 23, 31.01.1920

193
მის საბ­ჭო და სა­მაზ­რო ხმო­სან­თა კრე­ბას – მაზ­რის სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბა.
ერო­ბა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის მე­ო­რე ყრი­ლო­ბის და ერო­ბა­თა კავ­ში­
რის კო­მი­ტე­ტის და­არ­სე­ბის შემ­დეგ შე­იც­ვა­ლა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის სა­კო­ორ­
დი­ნა­ციო შეხ­ვედ­რე­ბის ფორ­მა­ტი: მან უფ­რო ხში­რი და მცი­რე­მას­შტა­ბი­ა­ნი
ფორ­მა მი­ი­ღო ერო­ბა­თა კავ­ში­რის კო­მი­ტე­ტი­სა და ერო­ბა­თა წარ­მო­მად­გენ­
ლე­ბის თათ­ბი­რე­ბის სა­ხით.
ერო­ბა­თა კავ­ში­რის კო­მი­ტე­ტი სა­კუ­თა­რი ფუნ­ქცი­ე­ბის შეს­რუ­ლე­ბას და­
უ­ყოვ­ნებ­ლივ შე­უდ­გა: მან ჩა­მო­ა­ყა­ლი­ბა სა­ინ­სტრუქ­ტო­რო გან­ყო­ფი­ლე­ბა,
რო­მე­ლიც მო­იც ­ ავ­და შემ­დეგ მი­მარ­თუ­ლე­ბებს: სა­ე­ქი­მო-­სა­ნი­ტა­რი­ულს, სტა­
ტის­ტი­კურს, აგ­რო­ნო­მი­ულს, სა­ბე­ით­ლო­სა და სა­ბუ­ღალ­ტროს. კო­მი­ტე­ტის
ინ­სტრუქ­ტო­რე­ბი იგ­ზავ­ნე­ბოდ­ნენ სა­მაზ­რო ერო­ბე­ბის და­სახ­მა­რებ­ლად.330
ცენ­ტრში ეწყ­ო­ბო­და ტექ­ნი­კურ ძალ­თა და სა­ინ­სტრუქ­ტო­რო მი­მარ­თუ­ლე­ბე­
ბის პრო­ფი­ლის ყრი­ლო­ბე­ბი (აგ­რო­ნომ­თა, ექიმ­თა, სტა­ტის­ტი­კოს­თა და ა.
შ.) ერ­თი­ან­ ი სის­ტე­მი­სა და პროგ­რა­მის შე­სა­მუ­შა­ვებ­ლად. კავ­ში­რის კო­მი­ტეტ­
მა და­აა­ რ­სა სპე­ცი­ა­ლუ­რი კურ­სე­ბი სა­ე­რო­ბო მუ­შაკ­თა და ინ­სტრუქ­ტორ­თა
მო­სამ­ზა­დებ­ლად.
1919 წლის 21 ოქ­ტომ­ბრი­დან კო­მი­ტეტ­მა და­იწყო კონ­სულ­ტა­ცი­ე­ბი მი­
წათ­მოქ­მე­დე­ბის სა­მი­ნის­ტროს­თან, გა­და­სა­ხა­დე­ბის აკ­რე­ფის სის­ტე­მის და­
სახ­ვე­წად,331 კო­მი­ტეტ­მა გა­ნაგ­რძო ყვე­ლა იმ ქო­ნე­ბის გა­და­ბა­რე­ბის საქ­მე,
რო­მე­ლიც სა­ორ­გა­ნი­ზა­ციო ბი­უ­რომ ვერ მო­ა­ხერ­ხა.332
დე­კემ­ბრის­თვის და­მუ­შავ­და და მთავ­რო­ბამ და­ამ­ტკი­ცა თა­ვად ერო­ბა­თა
კავ­ში­რის კო­მი­ტე­ტის დე­ბუ­ლე­ბა (ი­ხი­ლე და­ნარ­თი).
1920 წლის ზაფ­ხულ­ში ერო­ბა­თა კავ­ში­რის კო­მი­ტე­ტის სპე­ცი­ა­ლურ­
მა კო­მი­სი­ამ და­იწყო სა­მაზ­რო ერო­ბე­ბის რე­ვი­ზი­ის ჩა­ტა­რე­ბა.333 მათ წლის
ბო­ლომ­დე თით­ქმის ყვე­ლა სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში იმუ­შა­ვეს (აფ­ხა­ზე­თის და
ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რის გარ­და). გან­ზრა­ხუ­ლი იყო, მი­ღე­ბუ­ლი მა­სა­ლა და სტა­
ტის­ტი­კუ­რი მო­ნა­ცე­მე­ბი შე­სა­ბა­მი­სი ანა­ლი­ზით და­ბეჭ­დი­ლი­ყო ცალ­კე კრე­ბუ­
ლად,334 მაგ­რამ ეს ვე­ღარ მო­ეს­წრო.
კო­მი­ტეტ­მა ყრი­ლო­ბის დას­რუ­ლე­ბი­დან რამ­დე­ნი­მე კვი­რა­ში და­იწყო აქ­
ტი­უ­რი მოქ­მე­დე­ბა სა­ე­რო­ბო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის ნორ­მა­ტი­უ­ლი ბა­ზის და­
მუ­შა­ვე­ბის და­სამ­თავ­რებ­ლად.
25 ოქ­ტომ­ბერს ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტრო­ში ჩა­ტარ­და გა­ერ­თი­ა­ნე­
ბუ­ლი თათ­ბი­რი, რო­მელ­საც ფი­ნან­სთა სა­მი­ნის­ტროს წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი
და ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის ინ­სპექ­ტო­რი ეს­წრე­ბოდ­ნენ. თათ­ბირ­ზე გა­დაწყ­და,
რომ, რად­გან ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტრომ აქამ­დე ვერ შეძ­ლო სა­ე­რო­
ბო დე­ბუ­ლე­ბის გა­და­მუ­შა­ვე­ბა, ეს საქ­მე კავ­ში­რის კო­მი­ტეტს გა­და­ე­ბა­რე­

330 ერობათა მოღვაწეობა, ერობა და ქალაქი, ერთობა № 195, 28.08.1920

331 ერობების ცხოვრება, მთავარ კომიტეტში, თათბირი მიწად-მოქმედების
სამინისტროში, ერთობა № 246, 29.10.1919
332 ერობების ცხოვრება, მთავარ კომიტეტში, ერთობა № 254, 07.11.1919
333 თბილისს დაბრუნდა ერობათა კავშირის კომიტეტის მიერ გაგზავნილი კომისია...
ერთობა № 181, 12.08.1920
334 ერობათა მოღვაწეობა, ერობა და ქალაქი, ერთობა № 195, 28.08.1920

194
ბი­ნა. წი­ნას­წარ გა­ნი­საზღ­ვრა დე­ბუ­ლე­ბის სა­ბა­ზი­სო პრინ­ცი­პე­ბი, კერ­ძოდ:
„ ... 1. თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა არის ად­გი­ლობ­რი­ვი მარ­თვე­ლო­ბა
2. არ­სე­ბუ­ლი სა­ქა­ლა­ქო და სა­ე­რო­ბო თვით­მარ­თვე­ლო­ბა­ნი წარ­მო­ად­
გე­ნენ მხო­ლოდ სხვა­დას­ხვა სა­ხეს ად­გი­ლობ­რი­ვი მარ­თვე­ლო­ბი­სას, რო­
მელ­ნიც გა­ნირ­ჩე­ვი­ან ურ­თი­ერთ შო­რის უფ­ლე­ბის კომ­პე­ტენ­ცი­ით;
3. თვით­მარ­თვე­ლო­ბის არ­სე­ბო­ბის ერ­თი სა­ფუძ­ველ­თა­გა­ნი უნ­და იქ­ნეს
თვით­და­ბეგ­ვრა... “335
3 ნო­ემ­ბრი­სათ­ვის მი­ხე­ილ ცეკ­ვაშ­ვილ­მა წა­რად­გი­ნა დე­ბუ­ლე­ბის სა­მუ­შაო
ვერ­სი­ა, რო­მე­ლიც კო­მი­ტეტ­მა გან­სა­ხილ­ვე­ლად მი­იღ ­ ო.336
1920 წლის იან­ვარ­ში კავ­ში­რის კო­მი­ტე­ტი­სა და ერო­ბა­თა წარ­მო­მად­გენ­
ლე­ბის თათ­ბირ­ზე დად­გინ­და, რომ თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის სა­სურ­ვე­ლი ფორ­
მა ორ­სა­ფე­ხუ­რი­ა­ნი უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო: თე­მის და სა­მაზ­რო ერო­ბის სა­ხით.337
1920 წლის ოქ­ტომ­ბერ­ში დე­ბუ­ლე­ბის ბო­ლო ვერ­სია ჯერ კი­დევ არ იყო
მზად დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბი­სათ­ვის წარ­სად­გე­ნად, რად­გან იგი სა­თე­მო დე­
ბუ­ლე­ბას­თან პა­კეტ­ში მო­ი­აზ­რე­ბო­და, რა­თა ერ­თი­ა­ნად და სა­ბო­ლო­ოდ და­
ლა­გე­ბუ­ლი­ყო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის კა­ნონ­მდებ­ლო­ბა. ამ დრო­ის მან­ძილ­ზე
სა­ე­რო­ბო მოღ­ვა­წე­თა ძი­რი­თა­დი ენერ­გია კი სა­თე­მო დე­ბუ­ლე­ბის დახ­ვე­წას
მოხ­მარ­და, რო­მე­ლიც ამ დრო­ი­სათ­ვის უკ­ვე დას­რუ­ლე­ბუ­ლი იყო. ერო­ბა­თა
კავ­ში­რის კო­მი­ტეტ­მა იგი აღარ გა­დას­ცა დამ­ფუძ­ნე­ბელ კრე­ბას, სა­ნამ სა­მაზ­
რო ერო­ბის დე­ბუ­ლე­ბაც სა­ბო­ლოო სა­ხეს არ მი­იღ ­ ებ­და.338 მი­სი და­მუ­შა­ვე­ბა
მი­ხე­ილ სმირ­ნოვს მი­ენ­დო.339
სა­ბო­ლო­ოდ დე­ბუ­ლე­ბის დახ­ვე­წა მა­ლე­ვე, ნო­ემ­ბრის პირ­ველ რიცხ­
ვებ­ში დას­რულ­და340 და 48-მუხ­ლი­ა­ნი დე­ბუ­ლე­ბის პრო­ექ­ტი და­ეგ­ზავ­ნა სა­
მაზ­რო ერო­ბებს თხოვ­ნით, რომ კო­მი­ტე­ტი­სათ­ვის გა­ეგ­ზავ­ნათ შე­ნიშ­ვნე­ბი
და რე­კო­მენ­და­ცი­ებ­ ი, რო­მელ­თა გა­და­მუ­შა­ვე­ბის შემ­დეგ კო­მი­ტე­ტი და­უ­ყოვ­
ნებ­ლივ წა­რუდ­გენ­და პრო­ექტს დამ­ფუძ­ნე­ბელ კრე­ბას.341 მას­ში ძი­რი­თა­დად
შემ­დე­გი პრინ­ცი­პე­ბი იყო გა­ტა­რე­ბუ­ლი (სრუ­ლად იხი­ლე და­ნარ­თში):
„ ... ად­გი­ლობ­რივ თვით­მარ­თვე­ლო­ბას ორი სა­ფე­ხუ­რი აქვს: პირ­ვე­ლი
სა­ფე­ხუ­რი არის წვრი­ლი სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლი (თე­მი), მე­ო­რე – სა­მაზ­რო
ერო­ბა. ტე­რი­ტო­რი­ალ ­ უ­რი საზღ­ვრე­ბი, რო­მელ­ში­აც ან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბენ სა­ე­
რო­ბო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა­ნი თა­ვის უფ­ლე­ბას და მო­ვა­ლე­ო­ბას, მყარ­დე­ბა და
იც­ვლე­ბა რეს­პუბ­ლი­კის უმაღ­ლე­სი სა­კა­ნონ­მდებ­ლო ორ­გა­ნოს მი­ერ. ცალ­
კე თე­მი იქ­მნე­ბა საზღ­ვრებ­ში, რო­მე­ლიც მჭიდ­როთ არის შე­კავ­ში­რე­ბუ­ლი

335 ერობების ცხოვრება, თათბირი შინაგან საქმეთ სამინისტროში, ერთობა № 247,

30.10.1919
336 ერობების ცხოვრება, ერთობა № 255, 08.11.1919
337 ერობათა თათბირი, ერთობა № 22, 30.01.1920
338 კანონ-პროექტი საერობო თვითმართველობის შესახებ, ერთობა № 226,
06.10.1920
339 ერობათა კავშირის კომიტეტში, ერობათა ცხოვრება, ერობა № 9, 11.1920. გვ. 46
340 კანონ-პროექტი საერობო თვითმართველობის შესახებ, ერთობა № 252, 05.11.1920
341 ერობა და ქალაქი, ერთობა № 265, 20.11.1920

195
მე­ურ­ნე­ო­ბის მხრით. სივ­რცით თე­მის საზღ­ვრე­ბი ისე უნ­და იყოს გან­საზღ­
ვრუ­ლი, რომ რა­ი­ო­ნის სი­დი­დემ არ უნ­და შე­უ­შა­ლოს ხე­ლი თე­მის მო­ქა­ლა­
ქეს, იქო­ნი­ოს მუდ­მი­ვი კავ­ში­რი მის (თე­მის) მმარ­თვე­ლო­ბის ორ­გა­ნო­ებ­თან.
ამას­თა­ნა­ვე და­ცულ უნ­და იქ­მნეს შეძ­ლე­ბი­სა­მებრ ყო­ფილ სოფ­ლის სა­ზო­
გა­დო­ე­ბე­ბის საზღ­ვრე­ბი. სა­მაზ­რო ერო­ბა ეწყ­ო­ბა ისეთ საზღ­ვრებ­ში, რო­
მე­ლიც ერ­თგვა­რად ეკო­ნო­მი­ურ მთლი­ან­ ო­ბით ხა­სი­ათ­დე­ბა... ჯერ­ჯე­რო­ბით
ად­მი­ნის­ტრა­ტულ გა­და­მიჯ­ვნამ­დე სა­ქარ­თვე­ლო 21 მაზ­რად იყო­ფა. უფ­ლე­
ბის და ვალ­დე­ბუ­ლე­ბის მა­ტა­რებ­ლად ად­გი­ლობ­რივ თვით­მარ­თვე­ლო­ბის
მი­მართ ით­ვლე­ბა სა­მაზ­რო ერ­თე­უ­ლის ყვე­ლა მცხოვ­რე­ბი. სა­მაზ­რო და­
წე­სე­ბუ­ლე­ბა­ნი თა­ვის ტე­რი­ტო­რი­ის საზღ­ვრებ­ში გა­ნა­გე­ბენ სა­ზო­გა­დო­ებ­რივ
და სა­მე­ურ­ნეო საქ­მე­ებს და ან­ხორ­ცი­ელ­ ე­ბენ ად­გი­ლობ­რივ მმარ­თვე­ლო­ბას.
გარ­და ამი­სა სა­ე­რო­ბო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბებს ევა­ლე­ბათ ფოს­ტა-­ტე­ლეგ­რა­ფის
შე­ნო­ბე­ბის აგე­ბა, ბრძო­ლა ეპი­დე­მი­ის წი­ნა­აღ­მდეგ, ად­გი­ლობ­რივ მი­მოს­
ვლის მოწყ­ო­ბა, სა­სურ­სა­თო საქ­მის მოწყ­ო­ბა და სურ­სათ­-სა­ნო­ვა­გის მი­წო­
დე­ბა მცხოვ­რებ­თათ­ვის ფარ­თო მას­შტაბ­ში, შრო­მის დაც­ვა, თვალ­ყუ­რის
დევ­ნე­ბა ვაჭ­რო­ბა-­მრეწ­ვე­ლო­ბა­ზე, ქო­ნებ­რივ სიმ­დიდ­რის დაც­ვა, ხე­ლოვ­
ნე­ბის ძეგ­ლე­ბის დაც­ვა და სხვა. თა­ნახ­მად 21 მუხ­ლი­სა, თემს ყავს საბ­ჭო
და თე­მის თა­ნა­შემ­წე­ე­ბი, ამას­თა­ნა­ვე, თა­ნა­შემ­წე ირ­ჩე­ვა იმ­დე­ნი, რამ­დე­ნი
სო­ფე­ლიც შე­დის თემ­ში. საბ­ჭო ირ­ჩე­ვა სა­ერ­თო, პირ­და­პირ, თა­ნას­წორ და
ფა­რულ კენ­ჭის ყრით და პრო­პორ­ცი­ო­ნა­ლურ წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბით. თე­მის
თა­ვი უშუ­ა­მავ­ლოდ გა­ნა­გებს მი­ლი­ცი­ას თე­მის რა­ი­ონ­ში, ახ­დენს მცხოვ­რებ­
თა რე­გის­ტრა­ცი­ას და სხვა. სა­მაზ­რო ერო­ბას ყავს სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბა და
გამ­გე­ო­ბა. სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბას თავ­მჯდო­მა­რე­ობს პი­რი, რო­მე­ლიც ერო­
ბის ხმოს­ნე­ბის წრი­სა­გან იქ­ნე­ბა არ­ჩე­უ­ლი. თავ­მჯდო­მა­რეს ირ­ჩე­ვენ ერ­თი
წლით. სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბას აქვს უფ­ლე­ბა, გა­მოს­ცეს სა­ვალ­დე­ბუ­ლო დად­
გე­ნი­ლე­ბა. ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მარ­თვე­ლო­ბა მთლი­ა­ნი­ა. ად­გი­ლობ­რივ
თვით­მარ­თვე­ლო­ბა­თა ყვე­ლა მოქ­მე­დე­ბას თვალ­ყურს ადევ­ნებს სა­ერ­თო
სა­ხელ­მწი­ფო მმარ­თვე­ლო­ბა­.“342
კო­მი­ტე­ტის დად­გე­ნი­ლე­ბით­ვე და­ი­გეგ­მა სა­ე­რო­ბო მო­ღვა­წე­თა ყრი­ლო­
ბა კა­ნონ­პრო­ექ­ტის გან­სა­ხილ­ვე­ლად.343
1921 წლის იან­ვრის ბო­ლოს ერო­ბა­თა კავ­ში­რის კო­მი­ტეტ­მა ფი­ნან­სთა
და ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნის­ტრებს, სა­ხელ­მწი­ფო კონ­ტრო­ლი­ორს და დამ­
ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის კო­მი­სი­ას სა­ე­რო­ბო ბი­უჯ­ ე­ტის კა­
ნონ­პრო­ექ­ტიც წა­რუდ­გი­ნა.344 კა­ნონ­პრო­ექ­ტის ძი­რი­თა­დი დე­ბუ­ლე­ბე­ბი შემ­
დე­გი იყო:
„ …ერობათა ფინანსებს შეადგენენ:
ა) ერო­ბა­თა წარ­მო­ე­ბი­სა­გან და მა­მუ­ლე­ბი­სა­გან შე­მო­სა­ვა­ლი
ბ) გა­და­სა­ხა­დე­ბი და
გ) ცენ­ტრა­ლუ­რი მმარ­თვე­ლო­ბის სუბ­სი­დი­ე­ბი და შემ­თხვე­ვი­თი შე­მო­სავ­ლე­ბი.

342 კანონ-პროექტი საერობო თვითმართველობის შესახებ, ერთობა № 252, 05.11.1920

343 ერობათა კავშირმა დაადგინა, ერთობა № 267, 23.11.1920
344 ერობათა საბიუჯეტო უფლებები, ერთობა № 20, 28.01.1921

196
 სა­ე­რო­ბო თვით­მარ­თვე­ლო­ბა­ნი ვალ­დე­ბუ­ლი არი­ან, მო­აწყ­ონ სხვა­დას­
ხვა წარ­მო­ე­ბე­ბი. ამას გარ­და, ერო­ბებს უფ­ლე­ბა აქვთ, მო­აწყ­ონ სამ­რეწ­
ვე­ლო, სა­ვაჭ­რო და სხვა წარ­მო­ე­ბა­ნი. სა­ხელ­მწი­ფო ხა­ზი­ნი­დან სა­ე­რო­ბო
თვით­მარ­თვე­ლო­ბებს დახ­მა­რე­ბა მხო­ლოდ იმ შემ­თხვე­ვა­ში მი­ე­ცე­მა, თუ
შე­უძ­ლე­ბე­ლი იქ­ნე­ბა სა­ჭი­რო გა­სა­ვა­ლის სა­ერ­თო ბი­უ­ჯე­ტის სა­შუ­ა­ლე­ბით
და­ფარ­ვა. სა­მაზ­რო სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბებს უფ­ლე­ბა ეძ­ლე­ვათ, შე­მო­იღ ­ ონ
სხვა­დას­ხვა სა­ხის ბე­გა­რა. მა­გა­ლი­თად, მათ შე­უძ­ლი­ათ შე­მო­იღ ­ ონ სა­სა­რე­
წაო გა­და­სა­ხა­დი, სა­გან­გე­ბო გა­და­სა­ხა­დი უძ­რავ ქო­ნე­ბა­ზე და სხვა. სა­მაზ­
რო თვით­მარ­თვე­ლო­ბას შე­უძ­ლია ისარ­გებ­ლოს აგ­რეთ­ვე ნა­ტუ­რა­ლუ­რი ბე­
გა­რით. სა­ე­რო­ბო გა­და­სა­ხა­დი წე­ლი­წად­ში ერ­თხელ წეს­დე­ბა. ამას­თა­ნა­ვე,
ქა­ღალ­დის ფუ­ლის კურ­სის შეც­ვლას­თან ერ­თად შე­საძ­ლე­ბე­ლი­ა, სა­ე­რო­
ბო პი­რო­ბე­ბის და მი­ხედ­ვით შე­იც­ვა­ლოს გა­და­სა­ხა­დის რა­ო­დე­ნო­ბაც. სა­
სა­რე­წაო გა­და­სა­ხა­დი წეს­დე­ბა ყო­ველ­გვარ ვაჭ­რო­ბა­ზე და მრეწ­ვე­ლო­ბა­ზე
შე­მო­სავ­ლის და მი­ხედ­ვით; თუ შე­მო­სა­ვა­ლი 250 000 მა­ნეთს უდ­რის, იმ
შემ­თხვე­ვა­ში სა­ე­რო­ბო თვით­მარ­თვე­ლო­ბას მი­აქვს 30%, თუ შე­მო­სა­ვა­ლი
მე­ტი­ა, იმ შემ­თხვე­ვა­ში – 50 %. სა­სა­რე­წაო გა­და­სა­ხა­დი წეს­დე­ბა ყო­ველ­გვარ
წარ­მო­ე­ბა­ზე, სა­ხა­ზი­ნო, სა­ზო­გა­დო და კერ­ძო წარ­მო­ე­ბებ­ზე სა­ხა­ზი­ნო რკი­ნის
გზე­ბის გა­მოკ­ლე­ბით. სა­სა­რე­წაო გა­და­სა­ხა­დის მა­გივ­რათ სა­ხა­ზი­ნო რკი­ნის
გზე­ბი ერო­ბის კა­პი­ტა­ლის სა­სარ­გებ­ლოდ ყო­ველ სამ­გზავ­რო ბი­ლეთ­ზე და
ბარ­გის გა­და­ტა­ნა­ზე გან­სა­კუთ­რე­ბულ პრო­ცენტს ადებს. თუ მდგო­მა­რე­ო­ბა
სას­წრა­ფო ხარ­ჯებს მო­ითხ­ოვს, ერო­ბას შე­უძ­ლია მი­მარ­თოს თვით­და­ბეგ­
ვრას, რომ­ლის გა­ტა­რე­ბაც შე­იძ­ლე­ბა იმ შემ­თხვე­ვა­ში, თუ თე­მის მცხოვ­რებ­
თა უმ­რავ­ლე­სო­ბა თან­ხმო­ბას გამოაცხადებს.“345
პა­რა­ლე­ლუ­რად, იან­ვარ­-თე­ბერ­ვალ­ში სა­ქარ­თვე­ლოს დამ­ფუძ­ნე­ბელ­
მა კრე­ბამ და­იწყო სა­ქარ­თვე­ლოს კონ­სტი­ტუ­ცი­ის ბო­ლო მოს­მე­ნა, სა­დაც
ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის­თვის ცალ­კე თა­ვი იყო გა­მო­ყო­ფი­ლი,
რო­მე­ლიც სა­ბო­ლო­ოდ ადას­ტუ­რებ­და დე­ბუ­ლე­ბის პრო­ექ­ტებ­ში ჩა­მო­ყა­ლი­
ბე­ბულ პრინ­ცი­პებს.
1921 წლის მარ­ტის­თვის, სა­ქა­ლა­ქო არ­ჩევ­ნე­ბის შემ­დეგ სა­ე­რო­ბო არ­
ჩევ­ნე­ბის რი­გი დგე­ბო­და. რეს­პუბ­ლი­კის სა­ე­რო­ბო მოღ­ვა­წე­ე­ბი დამ­ფუძ­ნე­ბე­
ლი კრე­ბის მი­ერ მუ­შა­ო­ბის დას­რუ­ლე­ბამ­დე წარ­დგე­ნი­ლი კა­ნონ­-პრო­ექ­ტე­
ბის დამ­ტკი­ცე­ბის მო­ლო­დინ­სა და წი­ნა­სა­არ­ჩევ­ნო კამ­პა­ნი­ის­ ათ­ვის მზა­დე­ბა­ში
იყ­ვნენ, მაგ­რამ 11 თე­ბერ­ვალს საბ­ჭო­თა რუ­სე­თის წი­თე­ლი არ­მი­ის თავ­დას­
ხმამ ამ პრო­ცე­სებს წერ­ტი­ლი და­უს­ვა.

345 ერობის ფინანსები, ერთობა № 14, 21.01.1921.

197
 4
სა­თე­მო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბე­ბი –
ტერიტორიული მოწყობის საკითხი

„...ჩვენ პირ­ვე­ლად და­ვა­არ­სეთ სა­მაზ­რო ერო­ბე­ბი, შემ­დეგ კი შე­უ­

დე­ქით თე­მე­ბის შექ­მნას. ასე­თი პო­ლი­ტი­კა აუ­ცი­ლებ­ლო­ბით იყო ნა­
კარ­ნა­ხე­ვი: ჩვე­უ­ლებ­რი­ვად ჯერ უნ­და მომ­ხდა­რი­ყო თე­მე­ბის მოწყ­ო­
ბა. თე­მე­ბი – ეს ის ორ­გა­ნო­ე­ბი­ა, რომ­ლე­ბიც ყვე­ლა­ზე უფ­რო ახ­ლოს
დგა­ნან ხალ­ხთან და რო­მელ­ზე­დაც ემ­ყა­რე­ბა სა­ხელ­მწი­ფო; ამი­ტომ
მე­ტი სა­ხელ­მწი­ფო­ებ­რი­ვი უფ­ლე­ბე­ბი იმათ უნ­და ეკუთ­ვნო­დეთ. მთავ­
რო­ბის სა­უმ­ჯო­ბე­სო და­საყ­რდე­ნი ორ­გა­ნო თე­მე­ბი­ა. ჩვენც გან­ზრახ­ვა
გვაქვს, გა­ვა­ფარ­თო­ვოთ თე­მე­ბის უფ­ლე­ბა და უკა­ნას­კნე­ლი სა­თა­ნა­
დო იუ­რი­დი­ულ ნორ­მა­ში ჩა­მო­ვას­ხათ. მთავ­რო­ბას არ ეში­ნია ხალ­ხის
გაძ­ლი­ე­რე­ბის, ამი­ტომ იგი ცდი­ლობს, გა­აძ­ლი­ე­როს თე­მე­ბი და შემ­
დეგ შე­ა­კავ­ში­როს ისი­ნი ძლი­ერ ერო­ბა­თა ცენ­ტრში...“

ნოე ჟორ­და­ნი­ა, მთავ­რო­ბის სა­ში­ნაო და სა­გა­რეო პო­ლი­ტი­კა

(წა­კითხ­უ­ლი თფი­ლი­სის სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ა­თა
კონ­ფე­რენ­ცი­ა­ზე 9 დე­კემ­ბერს), 1919 წე­ლი
ფოტო: ზუგდიდის სამაზრო ერობის თავმჯდომარე - ლეო შენგელაია (ქიაჩელი),
მუშაობისას. 1920 წელი.
გიორგი ლეონიძის სახელობის ქართული ლიტერატურის მუზეუმი.
 სა­მაზ­რო ერო­ბე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბის ეტა­პის დას­რუ­ლე­ბის­თა­ნა­ვე სიმ­ძი­
მის ცენ­ტრმა მთა­ვარ, სა­ბა­ზი­სო დო­ნე­ზე – სოფ­ლებ­ში გა­და­ი­ნაც­ვლა და
„წვრილი საერობო ერთეულის“ – თემის „გამოჭრაც“ დი­დი პო­ლი­ტი­კუ­რი
სა­კითხი გახ­და. მუ­შა­ო­ბის პირ­ველ­სა­ვე ეტაპ­ზე ყვე­ლა სა­მაზ­რო ერო­ბამ და
სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბამ ცალ­-ცალ­კე და­იწყ­ეს ერო­ბის წვრი­ლი ერ­თე­უ­ლის
საზღ­ვრე­ბის „გამოჭრა“, რა­საც ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა უკ­მა­ყო­ფი­ლე­
ბით შეხ­ვდა.
სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის მაზ­რებ­ში თე­მე­ბის მოწყ­ო­ბა რე­ა­ლუ­რად
1919 წლის პირ­ველ თვე­ებ­ში და­იწყ­ო. პრე­სა­ში მა­შინ­ვე გა­მო­ეხ­მა­ურ­ნენ
პრო­ცესს საქ­მი­ა­ნი კრი­ტი­კით – კერ­ძოდ, თუ რო­გორ უნ­და და­კომ­პლექ­
ტე­ბუ­ლი­ყო თე­მის აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი ორ­გა­ნო. კრი­ტი­კის სა­მიზ­ნე გახ­და
„აღმასრულებელი კოლეგია“ – თე­მის თავ­მჯდო­მა­რის და მი­სი ორი ამ­ხა­
ნა­გის სის­ტე­მა, რო­მე­ლიც ძა­ლი­ან ძვი­რადღი­რე­ბუ­ლად მი­იჩ­ნი­ეს „წვრილი
ერთეულის“ ბი­უ­ჯე­ტი­სათ­ვის და რე­კო­მენ­და­ცი­ას აძ­ლევ­დნენ თე­მებს, რომ
ერ­თი პი­რი­სა­გან შემ­დგა­რი აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი ორ­გა­ნო საკ­მა­რი­სი იქ­ნე­ბო­
და.346
სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის სა­მაზ­რო ერო­ბე­ბის წარ­მო­მად­გე­ნელ­
თა პირ­ველ ყრი­ლო­ბა­ზე ვერ მო­ხერ­ხდა კონ­სენ­სუ­სის მიღ­წე­ვა ამ სა­კითხ­ში
– დე­ლე­გატ­თა ნა­წი­ლი მო­ითხ­ოვ­და, რომ წვრი­ლი ერ­თე­უ­ლის – „თემის“
საზღვრები არსებულ „სოფლის საზოგადოებებს“ უნ­და დამ­თხვე­ო­და და
სოფ­ლის მო­სახ­ლე­ობ­ ა უკ­ვე ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­ლი და ჩვე­უ­ლი სა­სოფ­ლო
ცენ­ტრე­ბის სერ­ვი­სე­ბის კომ­პლექ­ტის – სკო­ლის, სოფ­ლის კან­ცე­ლა­რი­ის,
ბიბ­ლი­ო­თე­კის, კო­ო­პე­რა­ტი­ვი­სა და ფოს­ტის გარ­შე­მო ყო­ფი­ლი­ყო მო­ბი­
ლი­ზე­ბუ­ლი. ოპო­ნენ­ტე­ბი მი­უ­თი­თებ­დნენ, რომ თე­მის ასე უკი­დუ­რე­სად და­
ნა­წი­ლე­ბა და და­პა­ტა­რა­ვე­ბა ხარ­ჯი­ა­ნო­ბის გა­მო არ იყო რა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი.
ძალ­ზე წვრი­ლი სა­ზო­გა­დო­ე­ბა ვერ შეძ­ლებ­და და­მო­უ­კი­დე­ბე­ლი ბი­უჯ­ ე­ტის
გაძღ­ო­ლას და, ამა­ვე დროს, ად­გი­ლობ­რი­ვი „ინტელიგენტური ძალების“,
უკი­დუ­რეს შემ­თხვე­ვა­ში წე­რა-­კითხ­ის მცოდ­ნე მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბის სიმ­ცი­რეც იყო
გა­სათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბე­ლი. ამი­ტომ „თემი“ ეკო­ნო­მი­კუ­რად და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი ზო­
ნის ფარ­გლებ­ში უნ­და მოწყ­ობ­ ი­ლი­ყო რამ­დე­ნი­მე სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბის
გა­ერ­თი­ა­ნე­ბით, და მათ ცენ­ტრად ბუ­ნებ­რი­ვი – უკ­ვე ის­ტო­რი­უ­ლად ჩა­მო­
ყა­ლი­ბე­ბუ­ლი კულ­ტუ­რუ­ლი და ეკო­ნო­მი­კუ­რი ცენ­ტრა­ლუ­რი პუნ­ქტი უნ­და
გამ­ხდა­რი­ყო. წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა ყრი­ლო­ბამ სცა­და ორ­თა­ვე პო­ზი­ცი­ის შე­
ჯე­რე­ბა და და­ბა­ლან­სე­ბუ­ლი რე­ზო­ლუ­ცია მი­იღ ­ ო:
„...წვრილი საერობო ერთეულის შესახებ
1. ყრი­ლო­ბა აღი­ა­რებს, რომ წვრილ ერ­თე­უ­ლე­ბის გა­მოჭ­რის დროს
ერო­ბე­ბი უმ­თავ­რე­სად უნ­და ხელ­მძღვა­ნე­ლობ­დნენ ად­გი­ლობ­რივ

346 კოლეგია თუ ერთი პირი, ერთობა № 67, 25.03.1919

201
 პი­რო­ბე­ბის მი­ხედ­ვით.
2. წვრი­ლი ერ­თე­ულ ­ ის ძი­რი­თად ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ად მი­ღე­ბულ უნ­და იქ­
მნას არ­სე­ბუ­ლი სა­ზო­გა­დო­ებ­ ა­ნი, მხო­ლოდ, თუ ზე­მოდ აღ­ნიშ­ნუ­ლი
ად­გი­ლობ­რი­ვი პი­რო­ბე­ბის მი­ხედ­ვით მი­ზან შე­წო­ნი­ლე­ბა მო­ითხ­ოვს,
ზო­გი­ერთ სა­ზო­გა­დო­ებ­ ა­თა შე­ერ­თე­ბა და გა­და­მიჯ­ვნა და­საშ­ვე­ბი­ა.“347
თუმ­ცა მე­ო­რე ყრი­ლო­ბამ­დე გან­ვი­თა­რე­ბულ­მა პრო­ცეს­მა აჩ­ვე­ნა, რომ
რე­ზო­ლუ­ცი­ის პრინ­ცი­პე­ბი ოქ­მის ქა­ღალ­დზე­ვე დარ­ჩა, პრაქ­ტი­კა­ში კი პრო­
ცე­სი ძვე­ლე­ბუ­რად, უსის­ტე­მოდ და ად­გი­ლობ­რი­ვი ხა­სი­ა­თის გათ­ვა­ლის­წი­
ნე­ბით გაგ­რძელ­და.
ყრი­ლო­ბის­შემ­დგომ პე­რი­ოდ­ში გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი მწვა­ვე დის­კუ­სია გა­
მო­იწ­ვია გუ­რი­ის სა­მაზ­რო ერო­ბის მოქ­მე­დე­ბამ, რო­მე­ლიც პირ­ველ ყრი­ლო­
ბა­ზეც ახა­ლი მიდ­გო­მის მომ­ხრე იყო და მა­ლე­ვე, 1919 წლის ზაფ­ხუ­ლის
დამ­ლევს, უკ­ვე გა­და­მიჯ­ნა და მო­აწყო გამ­სხვი­ლე­ბუ­ლი თე­მე­ბი. ერო­ბა­თა
მოღ­ვა­წე­ე­ბის ნა­წი­ლი და პრე­სა უკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბით შეხ­ვდა ამ გა­დაწყ­ვე­ტი­
ლე­ბას; მა­თი მტკი­ცე­ბით, ეს და­არ­ღვევ­და სოფ­ლად უკ­ვე ბუ­ნებ­რი­ვად ჩა­
მო­ყა­ლი­ბე­ბულ ცენ­ტრა­ლურ ორ­გა­ნიზ­მებს, გა­ურ­თუ­ლებ­და მო­სახ­ლე­ო­ბას
სა­თე­მო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბე­ბის მომ­სა­ხუ­რე­ბით სარ­გებ­ლო­ბას და ცხოვ­რე­ბის
სა­ჭი­რო­ე­ბა მა­ინც იძუ­ლე­ბულს გახ­დი­და ერო­ბას, თე­მი კი­დევ რა­ი­ო­ნე­ბად
და­ე­ყო და საწყ­ის ნიშ­ნულს დაბ­რუ­ნე­ბო­და, რაც ზო­გად არევ­-და­რე­ვას და
ზედ­მეტ ხარ­ჯებს გა­მო­იწ­ვევ­და. კრი­ტი­კო­სე­ბი ით­ვა­ლის­წი­ნებ­დნენ, რომ სა­
ქარ­თვე­ლოს რე­გი­ონ­ ე­ბის ეთ­ნოგ­რა­ფი­უ­ლი თა­ვი­სე­ბუ­რე­ბე­ბის და ბუ­ნებ­რი­ვი
პი­რო­ბე­ბის გა­მო ერ­თი­ა­ნი სტან­დარ­ტის და­ნერ­გვა ფაქ­ტობ­რი­ვად გა­მო­რიცხ­
უ­ლი იყო, მაგ­რამ ისი­ნი ურ­ჩევ­დნენ ერო­ბებს, რომ მაქ­სი­მა­ლუ­რად შე­ე­ნარ­
ჩუ­ნე­ბი­ნათ თე­მის და­ახ­ლო­ე­ბა სა­სოფ­ლო სა­ზო­გა­დო­ე­ბის საზღ­ვრებ­თან და
გა­მო­ნაკ­ლის შემ­თხვე­ვა­ში ამ ად­გი­ლის სპე­ცი­ფი­კის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით ემოქ­
მე­დათ.348 ამ მხრივ სა­ინ­ტე­რე­სო გა­ან­გა­რი­შე­ბა და­ი­ბეჭ­და მთა­ვარ სა­ერ ­ ო­ბო
ჟურ­ნალ­ში, რო­მე­ლიც ძვე­ლი სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო აღ­წე­რე­ბის სტა­ტის­ტი­
კურ ბა­ზა­ზე დაყ­რდნო­ბით აკე­თებ­და პროგ­ნოზს, თუ რა მდგო­მა­რე­ო­ბა შე­
იძ­ლე­ბა შექ­მნი­ლი­ყო რეს­პუბ­ლი­კა­ში, თუ წვრი­ლი ერ­თე­უ­ლის ფარ­გლებს
„სასოფლო საზოგადოებებს“ და­ამ­თხვევ­დნენ; მხო­ლოდ 16 მაზ­რის (აფ­ხა­
ზე­თის ოლ­ქის გა­მოკ­ლე­ბით) ან­გა­რი­შით, თუ სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი ჩა­
ით­ვლე­ბოდ­ნენ „წვრილ ერ­თე­უ­ლად“, რეს­პუბ­ლი­კა­ში, სა­დაც 359 სა­სოფ­ლო
სა­ზო­გა­დო­ე­ბა იყო, თე­მის თავ­მჯდო­მა­რის და გამ­გე­ო­ბის წევ­რთა ჯა­მუ­რი
რიცხ­ვი 1 077-მდე იქ­ნე­ბო­და, ხო­ლო სა­თე­მო საბ­ჭოს ხმო­სან­თა რიცხვს შე­
იძ­ლე­ბა 8 975-ის­თვის მი­ეღ­წი­ა, რაც ას­ტრო­ნო­მი­ულ ციფ­რად ჩან­და შე­სა­ბა­
მი­სი ბი­უ­ჯე­ტის გა­სა­წე­რად.349
სა­ქარ­თვე­ლოს ერო­ბა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის მე­ო­რე ყრი­ლო­ბამ ცენ­

347 ერობათა წარმომადგენლების ყრილობა, ერთობა № 48, 01.03.1919

348 წვრილი საერობო ერთეულები, ერთობა № 82, 12.04.1919. ერობის წვრილი
ერთეულები ჩვენში, ზ. დათიაშვილი, ერთობა № 90, 26.04.1919. ისევ წვრილ საერობო
ერთეულზე, ერთობა № 92, 29.04.1919
349 В. Яновичъ, О введении мелкой земской единицы в Грузий, კავკასიის ქალაქი № 4,
01.03.1919

202
ტრის შე­სა­ხებ კა­მა­თის ფონ­ზე დიდ­წი­ლად ყუ­რადღ­ე­ბის გა­რე­შე და­ტო­ვა თე­
მის სა­კითხ­ი, თუმ­ცა ყრი­ლო­ბის დას­რუ­ლე­ბის შემ­დეგ მა­ლე­ვე ამ პრობ­ლე­
მამ მთლი­ა­ნად და­ი­კა­ვა სა­ე­რო­ბო სა­კითხ­ებ­ზე სა­დის­კუ­სიო სივ­რცე.
კო­მი­ტეტ­მა, პირ­ველ რიგ­ში, სა­მაზ­რო ერო­ბე­ბის ან­კე­ტი­რე­ბა და­იწყო
ერო­ბი­სა და თე­მის უფ­ლებ­რი­ვი მდგო­მა­რე­ო­ბის შე­სა­ფა­სებ­ლად. 1919 წლის
16 ოქ­ტომ­ბერს, ერო­ბა­თა კავ­ში­რის კო­მი­ტე­ტის დად­გე­ნი­ლე­ბით, სა­მაზ­რო
ერო­ბებს და­ეგ­ზავ­ნა სა­ან­კე­ტო ფურ­ცე­ლი შემ­დე­გი კითხ­ვე­ბით:
„ ...
1. რის სა­ფუძ­ველ­ზე აა­გეთ თე­მე­ბი? თუ სა­ფუძ­ვლათ და­უ­დეთ არ­სე­ბუ­
ლი სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ნი, რა მო­საზ­რე­ბით? თუ არა, რა­ტომ და­ი­ნა­ხეთ
უფ­რო მი­ზან­შე­წო­ნი­ლათ რა­მო­დე­ნი­მე სა­ზო­გა­დო­ე­ბის გა­ერ­თი­ა­ნე­ბა?
2. რო­გორ მდგო­მა­რე­ო­ბა­ში რჩე­ბა სო­ფე­ლი და არ­სე­ბობს რა­იმ­ ე შე­
მა­კავ­ში­რე­ბე­ლი თემს და სო­ფელს შო­რის? (რით შეს­ცვა­ლეთ წი­
ნან­დე­ლი ოცის თა­ვე­ბი, კე­თი­ლი, სინ­დი­სი­ერ ­ ე­ბი (sic) გა­და­სა­ხა­დის
ამ­კრებ­ნი, „სბორშიკები“ და სხვა). რა და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბაა სოფ­ლის
კრე­ბას („სხოდს“) და თემს შო­რის?
3. რა ტი­პის ორ­გა­ნი­ზა­ცია მი­გაჩ­ნი­ათ უფ­რო მი­ზან­-შე­წო­ნი­ლად სოფ­
ლი­სათ­ვის?
4. რო­გო­რი წე­სით ხელ­მძღვა­ნე­ლობ­დით თე­მის არ­ჩევ­ნე­ბის დროს და
რამ­დე­ნი ამომ­რჩე­ვე­ლი მო­უ­დი­ო­და ერთს ხმო­სანს?
5. რა უფ­ლე­ბით გსურთ აღ­ჭურ­ვოთ თე­მი? მარ­თვა-­გამ­გე­ო­ბის სა­კითხ­
ე­ბი, მი­ლი­ცი­ის მი­ღე­ბა-­დათხ­ო­ვა, სკო­ლე­ბის გამ­გებ­ლო­ბა და სხვა
სა­ე­რო­ბო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბით ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბა, ნა­ტუ­რა­ლუ­რი ბე­
გა­რის და­წე­სე­ბა და, სა­ერ­თოთ, რა უფ­ლე­ბის იძუ­ლე­ბით აპა­რატს
სცნობთ სა­ჭი­როთ, მი­ა­კუთ­ვნოთ თე­მებს?
6. რა სა­ბი­უ­ჯე­ტო უფ­ლე­ბებს სცნობთ შე­საძ­ლებ­ლათ, თემს მი­ე­ნი­ჭოს?
(თვით და­ბეგ­ვრი­სა, სპე­ცი­ა­ლუ­რი და­ბეგ­ვრი­სა და სა­მაზ­რო ერო­ბის
და სა­ხელ­მწი­ფო გა­და­სა­ხად­ზე გან­საზღ­ვრუ­ლი პროც­.-ბის და­დე­ბი­სა
და რა­ო­დე­ნო­ბა ამ პრო­ცენ­ტე­ბი­სა)
7. რა ფორ­მე­ბით გაქვთ თქვენ წარ­მოდ­გე­ნი­ლი ერო­ბე­ბის მოქ­მე­დე­
ბა­ზე კან­ტრო­ლი? (ვინ უნ­და გა­ნა­ხორ­ცი­ელ ­ ოს ეს კან­ტრო­ლი, ად­
მი­ნის­ტრა­ცი­ის ინ­სპექ­ტორ­მა თუ მაზ­რის ერო­ბის სა­ად­მი­ნის­ტრა­ციო
გან­ყო­ფი­ლე­ბამ? ეს კან­ტრო­ლი იქ­ნე­ბა მხო­ლოდ მოქ­მე­დე­ბის კა­ნო­
ნი­ე­რო­ბა­ზე, თუ მი­ზან­შე­წო­ნი­ლო­ბა­ზე­დაც?)
8. რა აზ­რის ხართ თქვენ ახალ ქა­ლა­ქებ­ზე? შე­საძ­ლე­ბე­ლია თუ არა
მა­თი მაზ­რის ერო­ბის უფ­ლე­ბით აღ­ჭურ­ვა, რო­გორც მაგ. თფი­ლი­სი),
რა­მო­დე­ნი­მეთ ქუ­თა­ი­სი, ფო­თი, სო­ხუ­მი, თუ ისი­ნი მო­ექ­ცეს მაზ­რის
ერო­ბის ფარ­გლებ­ში თე­მის უფ­ლე­ბე­ბით?
9. იყო თუ არა მაზ­რის თე­მე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის ყრი­ლო­ბა­ნი
თქვენს მაზ­რა­ში? თუ იყო, რა დად­გე­ნი­ლე­ბე­ბი გა­მო­იტ ­ ა­ნეს მათ?
10. რამ­დე­ნათ მი­სა­ღე­ბათ მი­გაჩ­ნი­ათ თქვენ რე­ფე­რენ­დუ­მის უფ­ლე­ბის
მი­ნი­ჭე­ბა, რო­გორც ეს და­სავ­ლეთ ერო­პა­ში­ა, რო­გორც მაზ­რის ერო­

203
 ბი­სათ­ვის, ისე თე­მი­სათ­ვის? (რე­ფე­რენ­დუ­მი გა­მო­იხ­ ა­ტე­ბა ამა თუ იმ
დად­გე­ნი­ლე­ბის გა­მო­ტა­ნა­ში არა მარ­ტო ამა თუ იმ ყრი­ლო­ბის მი­ერ,
არა­მედ სა­ყო­ველ­თაო კენ­ჭის ყრი­თაც და მის სა­ვალ­დე­ბუ­ლო ხა­სი­ა­
თი კა­ნო­ნი­ე­რე­ბის თვალსაზრისით).“350
1920 წლის იან­ვარ­ში, ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტრო­მაც და­იწყო სა­მაზ­რო
ერო­ბე­ბის ან­კე­ტი­რე­ბა, თუ რა ეტაპ­ზე იყო მაზ­რებ­ში თე­მე­ბის მოწყ­ო­ბა და რა
პრინ­ცი­პით მი­დი­ო­და ეს სა­მუ­შა­ო.351
1919 წლის ბო­ლოს სამ­მა გან­სხვა­ვე­ბულ­მა და სა­ინ­ტე­რე­სო იმ­პულ­სმა
გა­ა­აქ­ტი­ურ­ ა სა­თე­მო დე­ბუ­ლე­ბის შე­სა­ხებ მსჯე­ლო­ბის პრო­ცე­სი.
დე­კემ­ბრის შუა რიცხ­ვებ­ში, თბი­ლი­სის სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი ორ­
გა­ნი­ზა­ცი­ის კონ­ფე­რენ­ცი­ა­ზე, რეს­პუბ­ლი­კის მთავ­რო­ბის თავ­მჯდო­მა­რემ და
პარ­ტი­ის ლი­დერ­მა, ნოე ჟორ­და­ნი­ამ, ქვეყ­ნის სა­გა­რეო და სა­ში­ნაო პო­ლი­
ტი­კის შე­სა­ხებ წა­კითხ­ულ ან­გა­რიშ­ში გა­მო­ხა­ტა მზად­ყოფ­ნა, თე­მის უფ­ლე­ბე­
ბი სა­მარ­თლებ­რივ ჩარ­ჩო­ში ჩამ­დგა­რი­ყო და მას­ზე და­ფუძ­ნე­ბუ­ლი­ყო რეს­
პუბ­ლი­კის მთა­ვა­რი სა­ხელ­მწი­ფო­ებ­რი­ვი ინ­სტი­ტუ­ტე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბა.352
მე­ო­რე, ოღონდ გა­მო­მაფ­ხიზ­ლე­ბე­ლი იმ­პულ­სი გახ­და „ბაჩას“ (სა­ვა­რა­
უ­დოდ ბა­ჩა­ნა რა­ზი­კაშ­ვი­ლის) მწვა­ვე, კრი­ტი­კუ­ლი სტა­ტი­ა. იგი აღ­წერ­და
სოფ­ლად არ­სე­ბულ მძი­მე მდგო­მა­რე­ობ­ ას და შე­ნიშ­ნავ­და, რომ, მი­უ­ხე­და­
ვად გან­ვლი­ლი პრო­ცე­სის, მოწყ­ო­ბი­ლი კა­ნონ­მდებ­ლო­ბის და თვით­მმარ­
თვე­ლო­ბის სა­ფე­ხუ­რე­ბის ამოქ­მე­დე­ბი­სა, მას მთა­ვა­რი რამ – თვით­მმარ­თვე­
ლო­ბა­ში მო­ქა­ლა­ქე­ებ­ ის ჩარ­თუ­ლო­ბა აკ­ლდა:
„...მხოლოდ ბრმა ვერ შე­ნიშ­ნავს, რომ ჩვენ მარ­თვა-­გამ­გე­ო­ბის სის­ტე­მას
აკ­ლია დას­რუ­ლე­ბა. ჩვენ გვაქვს ცენ­ტრა­ლუ­რი მთავ­რო­ბის აპა­რა­ტი, სა­მაზ­
რო ერო­ბე­ბი, თე­მის ერო­ბე­ბი და მა­ინც არ არის დას­კვნა. არის შე­ნო­ბა,
სა­ხუ­რა­ვი, კედ­ლე­ბი და ვერ ვხე­დავთ სა­ძირ­კველს. თვით ხალ­ხი, სოფ­ლის
მცხოვ­რე­ბი, რაც შე­ად­გენს ნამ­დვილ დე­მოკ­რა­ტი­ას, სდგას გან­ზე, შე­ყუ­რებს
გამ­გე­ო­ბებს და ნაკ­ლებ მო­ნა­წი­ლე­ობ­ ას ღე­ბუ­ლობს სა­ხელ­მწი­ფოს ცხოვ­
რე­ბა­ში, მთე­ლი მი­სი მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა გა­ნი­საზღ­ვრე­ბა წე­ლი­წად­ში ერ­თხელ
ან სამ წე­ლი­წად­ში ერ­თხელ არ­ჩევ­ნე­ბით. ხალ­ხის მარ­თვე­ლო­ბას, რო­დე­
საც ის თვით ჩაბ­მუ­ლი უნ­და იყოს სა­ხელ­მწი­ფო­ებ­რივ მუ­შა­ო­ბა­ში, ჩვენ ვერ
ვხე­დავთ. აი, სწო­რედ ეს გახ­ლავთ ბი­უ­როკ­რა­ტიზ­მი, და არა ქა­ღალ­დე­ბის
დრო­ზე მი­უ­ღებ­ლო­ბა ან პა­სუ­ხის მათ­ზე დაგ­ვი­ა­ნე­ბა, რა­საც ჩვენ­ში ბი­უ­როკ­
რა­ტიზმს უწოდებენ…“353
ბა­ჩა­ნა შე­ნიშ­ნავ­და, რომ არ იყო სა­ჭი­რო ახა­ლი ფან­ტას­ტი­კუ­რი გეგ­
მე­ბის და­სახ­ვა და პრობ­ლე­მის გა­და­საჭ­რე­ლად გა­მო­სა­ვა­ლი იყო „გარეშე
დაწინაურებული ქვეყნების“ სა­უ­კე­თე­სო გა­მოც­დი­ლე­ბის გა­მო­ყე­ნე­ბა და

350 ერობების ცხოვრება, ერთობა № 241, 23.10.1919. ანკეტა, ქრონიკა, კავკასიის

ქალაქი № 16-17, 10.1919
351 ანკეტა საერობო თემების შესახებ, ერთობა № 12, 17.01.1920
352 მთავრობის საშინაო და საგარეო პოლიტიკა ( წაკითხული თფილისის სოციალ-
დემოკრატიულ ორგანიზაციათა კონფერენციაზე 9 დეკემბერს), ნოე ჟორდანია,
ერთობა № 287, 17.12.1919
353 ცოტა რამ სასოფლო მართველობაზე, ბაჩა, ერთობა № 295, 26.12.1919

204
მი­სი ად­გი­ლობ­რივ მოთხ­ოვ­ნებ­თან შე­ჯე­რე­ბა. ის აკ­რი­ტი­კებ­და თე­მის ქმე­
დი­თო­ბა­ზე იმე­დის დამ­ყა­რე­ბას და აღ­ნიშ­ნავ­და, რომ მხო­ლოდ სოფ­ლებს
შე­ეძ­ლოთ, სა­კუთ­რივ ზუს­ტად შე­ე­ფა­სე­ბი­ნათ მა­თი სა­ჭი­რო­ე­ბე­ბი და მათ მო­
საგ­ვა­რებ­ლად ხე­ლი გა­მო­ე­ღოთ შე­სა­ბა­მი­სი პი­რო­ბე­ბის შექ­მნით. ასე­თი პი­
რო­ბე­ბი კი იყო: სო­ფელს – „სასოფლო ერთეულს“ – უნ­და ჰქო­ნო­და სა­
კუ­თა­რი დე­ბუ­ლე­ბა და იუ­რი­დი­უ­ლი პი­რის სტა­ტუ­სი, სა­კუ­თარ ფარ­გლებ­ში
სა­ვალ­დე­ბუ­ლო დად­გე­ნი­ლე­ბე­ბის გა­მო­ცე­მის და თვით­და­ბეგ­ვრის უფ­ლე­
ბა, ასე­ვე, სა­ერ­თო ქო­ნე­ბის მარ­თვის სა­შუ­ა­ლე­ბა. სო­ფელს უნ­და ჰქო­ნო­
და სა­ყო­ველ­თაო ყრი­ლო­ბე­ბის ჩა­ტა­რე­ბის უფ­ლე­ბა, სა­დაც იგი აირ­ჩევ­და
აღ­მას­რუ­ლე­ბელ რგოლს – სოფ­ლის თავს და რწმუ­ნე­ბუ­ლებს, რომ­ლე­ბიც
გა­უძღ­ვე­ბოდ­ნენ სა­სოფ­ლო საქ­მე­ებს, ისი­ნი გახ­დე­ბოდ­ნენ ცენ­ტრა­ლუ­რი და
სა­მაზ­რო ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის დად­გე­ნი­ლე­ბე­ბის ცხოვ­რე­ბა­ში გამ­ტა­რებ­ლე­ბი და
მა­თი სა­ხელ­ფა­სო ანაზღ­ა­უ­რე­ბა რეს­პუბ­ლი­კის ბი­უ­ჯე­ტი­დან უნ­და მომ­ხდა­რი­
ყო, რო­გორც მთა­ვა­რი – სა­ბა­ზი­სო მო­ხე­ლე­ე­ბი­სა. ასე­თი სის­ტე­მით სოფ­ლე­
ბი შემ­დეგ ბუ­ნებ­რი­ვად შე­კავ­შირ­დე­ბოდ­ნენ სა­ჭი­რო­ე­ბის მი­ხედ­ვით სა­თე­მო
დო­ნე­ზე ერ­თი­ა­ნი პრობ­ლე­მე­ბის გა­და­საწყ­ვე­ტად. ბა­ჩას შე­ფა­სე­ბით ამ სის­
ტე­მით „...ზედმეტია ლა­პა­რა­კი იმა­ზე, თუ რამ­დე­ნი წვრი­ლი სა­კითხ­ე­ბი, რო­
მელ­ნიც თა­ვის­მტვრე­ვად უხ­დე­ბათ დღეს სა­მაზ­რო ერო­ბებს, ჩა­მო­შორ­დე­ბა
მათ. ამით სა­მაზ­რო ერო­ბის მოქ­მე­დე­ბა უფ­რო მეტ ნა­ყოფს გა­მო­იტ ­ ანს და
ის მარ­თლაც გა­და­იქ­ცე­ვა კულ­ტუ­რულ ხელ­მძღვა­ნელ ცენ­ტრად და ხალ­ხის
კე­თილ­დღე­ო­ბის ნამ­დვილ ია­რა­ღად.“ 354
ბა­ჩა­ნას ანა­ლი­ზის პა­რა­ლე­ლუ­რად, რო­მე­ლიც აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­
ლო­ში სა­თე­მო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის სიძ­ნე­ლე­ე­ბის სპე­ცი­ფი­კით იყო გა­ჯე­რე­
ბუ­ლი, თე­მე­ბის უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბის სა­კითხ­ში ძა­ლი­ან სა­ინ­ტე­რე­სო და ორი­
გი­ნა­ლუ­რი პრო­ექ­ტი წარ­მო­ად­გი­ნა ოზურ­გე­თის (გუ­რი­ის) სა­მაზ­რო ერო­ბის
ხმო­სან­მა, ვიქ­ტორ ღლონ­ტმა. გუ­რი­ის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი ორი­ვე ყრი­ლო­
ბა­ზე გა­მო­ირ­ჩე­ოდ­ნენ ალ­ტერ­ნა­ტი­უ­ლი, ხში­რად რა­დი­კა­ლუ­რი პო­ზი­ცი­ე­ბით
და, თა­ვის­თა­ვად, მა­თი იდე­ე­ბი და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლუ­რად და
კულ­ტუ­რუ­ლად და­წი­ნა­უ­რე­ბუ­ლი მხა­რე­ე­ბის გა­მოც­დი­ლე­ბით იყო ზურ­გგა­
მაგ­რე­ბუ­ლი.
ვიქ­ტორ ღლონ­ტი მი­მო­ი­ხი­ლავ­და 1917 წლის შემ­დეგ სა­ქარ­თვე­ლო­
ში სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის პრო­ცესს და რამ­დე­ნი­მე მო­მენ­ტზე დაყ­რდნო­ბით
გან­მარ­ტავ­და სა­თე­მო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის სა­კუ­თა­რი მო­დე­ლის ლო­გი­
კას. მი­სი შე­ნიშ­ვნით, 1918 წლის დე­ბუ­ლე­ბას სა­ქარ­თვე­ლოს პი­რო­ბე­ბი­სათ­
ვის ერ­თი გა­დამ­წყვე­ტი ნაკ­ლი აღ­მო­აჩ­ნდა – დე­ბუ­ლე­ბა „დიდი რუსეთის“
პი­რო­ბებ­ზე იყო გათ­ვლი­ლი და ამი­ტომ, რო­დე­საც სა­ქარ­თვე­ლომ და­მო­
უ­კი­დებ­ლო­ბა გა­მო­აცხ­ა­და და პარ­ლა­მენ­ტმა სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბის სა­ფე­ხუ­
რი სა­მარ­თლი­ა­ნად გა­ა­უქ­მა, რად­გან იგი სა­ქარ­თვე­ლოს ზო­მის ქვე­ყა­ნას
ნამ­დვი­ლად არ ესა­ჭი­რო­ე­ბო­და, მოხ­და გა­უთ­ვა­ლის­წი­ნე­ბე­ლი რამ, რაც მა­
შინ ყუ­რადღ­ე­ბის მიღ­მა დარ­ჩა: დე­ბუ­ლე­ბით, სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბის და­კომ­

354 ცოტა რა სასოფლო მართველობაზე (დასასრული), ბაჩა, ერთობა № 296,

27.12.1919

205
პლექ­ტე­ბა ხდე­ბო­და სა­მაზ­რო ერო­ბის ხმოს­ნე­ბი­სა­გან, რო­გორც მაზ­რე­ბის
მა­კო­ორ­დი­ნი­რე­ბე­ლი ორ­გა­ნო­სი. რო­დე­საც ის გა­უქ­მდა, აღ­მოჩ­ნდა, რომ
მაზ­რე­ბის ერო­ბე­ბი პირ­და­პირ იყ­ვნენ არ­ჩე­უ­ლი მაზ­რის მო­სახ­ლე­ო­ბის მი­ერ
და რო­დე­საც მომ­დევ­ნო ეტაპ­ზე, თემ­თა საზღ­ვრე­ბი დად­გინ­და და სა­თე­
მო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბე­ბის არ­ჩევ­ნე­ბი და­იწყ­ო, პირ­ვე­ლი სა­ფე­ხუ­რის თვით­
მმარ­თვე­ლო­ბა­ში თით­ქმის არ მოხ­ვდნენ სა­მაზ­რო ერო­ბის დე­პუ­ტა­ტე­ბი,
რად­გან ამომ­რჩევ­ლე­ბი ამ­ჯო­ბი­ნებ­დნენ, სა­თე­მო საბ­ჭო­ებ­ში უახ­ლო­ე­სი და
ად­გი­ლობ­რი­ვი სა­ჭი­რო­ე­ბე­ბის მცოდ­ნე და მო­ნა­წი­ლე ადა­მი­ა­ნე­ბი აერ­ჩი­ათ.
ამის გა­მო კავ­ში­რი სა­თე­მო და სა­მაზ­რო ერო­ბებს შო­რის გაწყ­და და აღ­
მოჩ­ნდა ისე, რომ თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის სა­ბა­ზი­სო სა­ფე­ხუ­რე­ბის მა­კო­ორ­
დი­ნი­რე­ბე­ლი რგო­ლი და­ი­კარ­გა. სა­მაზ­რო ერო­ბე­ბი ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­
სუფ­ლე­ბი­სა­გან და­მო­უ­კი­დებ­ლე­ბი იყ­ვნენ და ერ­თმა­ნეთ­ში მა­კავ­ში­რე­ბე­ლი
რგო­ლი აღარ ჰქონ­დათ (კავ­ში­რის კო­მი­ტე­ტის შექ­მნამ­დე), ხო­ლო მაზ­რის
დო­ნე­ზე კი გაჩ­ნდა უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბე­ბის დუბ­ლი­რე­ბა სა­მაზ­რო ერო­ბა­სა და
სა­თე­მო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბებს შო­რის. ღლონ­ტის მო­საზ­რე­ბით, მო­მა­ვალ­ში
აჯო­ბებ­და, სა­მაზ­რო ერო­ბა მხო­ლოდ სა­თე­მო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­თა შე­მა­
კავ­ში­რე­ბე­ლი და სა­ერ­თო ხელ­მძღვა­ნე­ლი გამ­ხდა­რი­ყო და მი­სი ხმოს­ნე­ბის
საბ­ჭო სა­თე­მო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­თა შე­მად­გენ­ლო­ბი­დან და­კომ­პლექ­ტე­
ბუ­ლი­ყო, რაც კავ­ში­რის სიმ­ჭიდ­რო­ვეს უზ­რუნ­ველ­ყოფ­და. ასე­ვე, სა­ჭი­რო
იყო, თემს მკა­ფი­ოდ ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­ლი უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბა­თა პა­კე­ტი და სა­
ბი­უ­ჯე­ტო წყა­რო­ე­ბი ჰქო­ნო­და და მი­სი აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა სა­
მი­ლი­ციო (სა­პო­ლი­ცი­ო) უფ­ლე­ბა-ვალ­დე­ბუ­ლე­ბი­სა­გან გა­თა­ვი­სუფ­ლე­ბუ­ლი­
ყო. რეს­პუბ­ლი­კის პო­ლი­ცი­ის აპა­რა­ტი ცენ­ტრა­ლი­ზე­ბუ­ლი, მაგ­რამ სა­მაზ­რო
და სა­თე­მო დო­ნე­ზე არ­ჩე­ვი­თი უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო და ამა­ვე სა­ფე­ხუ­რის თვით­
მმარ­თვე­ლო­ბის წი­ნა­შე პა­სუ­ხის­მგე­ბე­ლი. ღლონ­ტი ასე­ვე სა­ჭი­როდ მი­იჩ­ნევ­
და თემ­თა საზღ­ვრე­ბის გამ­სხვი­ლე­ბას. დე­ბუ­ლე­ბე­ბის დო­ნე­ზე მი­სი პრო­ექ­ტი
შემ­დეგ­ნა­ი­რად იყო ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­ლი:
„ ...
1. ჩვენ ერო­ბას უნ­და ქონ­დეს ორი სა­ფე­ხუ­რი: წვრი­ლი ერ­თე­უ­ლი და
სა­მაზ­რო ერო­ბა, მე­სა­მე სა­ფე­ხუ­რად უნ­და ჩა­ით­ვა­ლოს რეს­პუბ­ლი­
კის ცენ­ტრა­ლუ­რი მთავ­რო­ბა.
2. სა­მაზ­რო ერო­ბა უნ­და იქ­მნეს შემ­დგა­რი მაზ­რის თემ­თა და ქა­ლაქ­თა
წარ­მოდ­გე­ნილ ხმოს­ნე­ბი­სა­გან პირ­და­პი­რი ან არა პირ­და­პი­რი არ­
ჩევ­ნე­ბით. მხო­ლოდ მა­შინ მო­ის­პო­ბა ინ­ტე­რეს­თა და­პირ­და­პი­რე­ბა,
გა­უ­გებ­რო­ბა და გან­მტკიც­დე­ბა ღირ­სე­უ­ლი და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა თე­მებ­
სა და მაზ­რას შო­რის, რო­ცა მათ შო­რის ამ სა­ხით გა­იბ­მე­ბა ორ­გა­ნი­
უ­ლი კავ­ში­რი.
3. რეს­პუბ­ლი­კის მი­ლი­ცია უნ­და მო­ეწყ­ოს, რო­გორც ერ­თი მთლი­ა­ნი
აპა­რა­ტი, ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნის­ტრის მე­თა­უ­რო­ბით და ერო­ბის სა­
ფე­ხურ­თა და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა მი­ლი­ცი­ას­თან უნ­და გა­მო­იხ­ ა­ტოს თა­
ნამ­შრომ­ლო­ბა­ში, ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბა­ში და კონ­ტროლ­ში. მაზ­რის და
თემ­თა მი­ლი­ცია უნ­და წარ­მო­ად­გენ­დეს ერთს მთელს ად­მი­ნისტ­რა­

206
 ტი­ულ აპა­რატს მაზ­რის მი­ლი­ცი­ის უფ­რო­სე­ბის პა­სუ­ხისმგებ­ლო­ბით.
4. მაზ­რის, ყვე­ლა ქა­ლა­ქე­ბის, თბი­ლი­სი­სა და ქუ­თა­ი­სის გა­მოკ­ლე­ბით,
მი­ლი­ცია უნ­და და­უ­მორ­ჩილ­დეს მაზ­რის მი­ლი­ცი­ის უფ­როსს.
5. თე­მი, რო­გორც რეს­პუბ­ლი­კის ძი­რი­თა­დი თვით­მმარ­თვე­ლი ერ­თე­
უ­ლი, უნ­და იყოს აღ­ჭურ­ვი­ლი ფარ­თო უფ­ლე­ბა-­მო­სი­ლე­ბით თვით­
მარ­თვის საქ­მე­ში, გან­სა­კუთ­რე­ბით ეკო­ნო­მი­ურ­-კულ­ტუ­რულ დარ­გებ­
ში. მას უნ­და ქონ­დეს აგ­რეთ­ვე იძუ­ლე­ბი­თი უფ­ლე­ბა ზოგ დარ­გებ­ში,
გან­სა­კუთ­რე­ბით ნა­ტუ­რა­ლუ­რი ბე­გა­რის შე­მო­ღე­ბა­ში.
6. სა­მაზ­რო ერო­ბა უნ­და ას­რუ­ლებ­დეს მაზ­რა­ში ცენ­ტრა­ლუ­რი მთავ­
რო­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბას მარ­თვის საქ­მე­ში და ამ სფე­რო­ში კონ­
ტროლს უწევ­დეს და ამოქ­მე­დებ­დეს თე­მებს, აგ­რეთ­ვე უნ­და აერ­თებ­
დეს და ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბას უწევ­დეს მათ თვით­მარ­თვის ნი­ა­დაგ­ზე.
7. ჩვე­ნი ერო­ბის ორი­ვე სა­ფე­ხურ­ზე უნ­და იყოს და­წე­სე­ბუ­ლი ცენ­ტრა­
ლუ­რი მთავ­რო­ბის კონ­ტრო­ლი ნა­წი­ლობ­რი­ვათ და კუთ­ვნი­ლე­ბი­სა­
მებრ ად­მი­ნის­ტა­რა­ტი­ულ და ფი­ნან­სურ მხა­რე­ებ­ში, რო­გორც კა­ნო­
ნი­ე­რე­ბის, ისე მი­ზან­-შე­წო­ნი­ლო­ბის მხრივ.“ 355
სა­კითხ­ის სიმ­წვა­ვის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით და სა­მუ­შაო პრო­ცე­სის ნელ­-ნე­
ლა ორ­გა­ნი­ზე­ბის კვალ­დაკ­ვალ ერო­ბა­თა კავ­ში­რის კო­მი­ტეტ­მა პრე­სით მო­
უ­წო­და სა­მაზ­რო ერო­ბებს, შე­ერ­თე­ბოდ­ნენ თე­მის სა­კითხ­ზე მსჯე­ლო­ბას356
და თემ­თა ყრი­ლო­ბე­ბის სამ­ზა­დი­სი და­იწყ­ო, სა­დაც უნ­და შე­ე­მუ­შა­ვე­ბი­ნათ
ძი­რი­თა­დი დე­ბუ­ლე­ბე­ბი კა­ნონ­პრო­ექ­ტის გა­სა­წე­რად.
1920 წლის იან­ვრი­დან პრე­სა­ში, სა­ე­რო­ბო სა­კითხ­ებ­ში – დის­კუ­სია თე­
მე­ბის უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბის და ბი­უ­ჯე­ტის შე­სა­ხებ წამ­ყვა­ნი თე­მა გახ­და. კრი­
ტი­კოს­თა ნა­წი­ლი თე­მე­ბის საზღ­ვრე­ბის სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ებ­ ებ­თან მი­ახ­
ლო­ე­ბას მა­ინც იცავ­და და ცდი­ლობ­და, და­ერ­ღვია ის არ­გუ­მენ­ტე­ბი, რომ
სოფ­ლებ­ში „ინტელიგენტური“ ძა­ლე­ბი ცო­ტა იყო და, ამა­ვე დროს, არ
არ­სე­ბობ­და თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის გან­ცდის ფი­ზი­კუ­რი გა­მო­ხა­ტუ­ლე­ბე­ბი
სა­სოფ­ლო ცენ­ტრე­ბის სა­ხით. მა­თი არ­გუ­მენ­ტე­ბით, სოფ­ლად თვით­მმარ­
თვე­ლო­ბი­სათ­ვის მა­ინ­ცდა­მა­ინც ოფი­ცი­ა­ლუ­რი გა­ნათ­ლე­ბის ცენ­ზის მქო­ნე
მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბი კი არა, ად­გი­ლობ­რი­ვი გო­ნი­ე­რი და პრინ­ცი­პუ­ლი გლე­ხე­ბის
მო­ბი­ლი­ზე­ბა იყო სა­ჭი­რო, ხო­ლო მე­ორ ­ ე არ­გუ­მენ­ტის სა­წი­ნა­აღ­მდე­გოდ
ლა­პა­რა­კობ­და ფაქ­ტი, რომ ამ დრო­ი­სათ­ვის იშ­ვი­ა­თი იყო სო­ფე­ლი, სა­დაც
სკო­ლა, ბიბ­ლი­ო­თე­კა ან კო­ო­პე­რა­ტი­ვი მა­ინც არ მოქ­მე­დებ­და და ეს პუნ­
ქტე­ბი შე­იძ­ლე­ბა გამ­ხდა­რიყ­ვნენ თვით­მმარ­თვე­ლი ცენ­ტრის მი­ზი­დუ­ლო­ბის
წერ­ტი­ლად.357
1920 წლის 28 იან­ვარს ერო­ბა­თა კავ­ში­რის კო­მი­ტე­ტი­სა და სა­მაზ­რო
ერო­­ბა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის თათ­ბირ­ზე358 სა­თე­მო სა­კითხ­ში შემ­დე­გი რე­

355 ჩვენი ერობის საფეხურები და მათი კომპეტენცია, ვიქ. ღლონტი, ერობა და ქალაქი
№ 1-2, 15.12.1919. გვ. 6-12
356 ერობათა კავშირის მთავარმა კომიტეტმა…, ერთობა № 294, 25.12.1919
357 ადგილობ. მართველობის პირველი საფეხური, მ. ც-შვილი, ერთობა № 14,
21.01.1920
358 ესწრებოდნენ გამგეობის წევრები შემდეგი მაზრებიდან: ლეჩხუმი, რაჭა, ბორჩალო,

207
ზო­ლუ­ცია მი­იღ ­ ეს:
„... 1. თათ­ბი­რი მი­ზან­შე­წო­ნი­ლად სცნობს ორ სა­ფე­ხუ­რი­ან ად­გი­ლობ­
რივ მარ­თვე­ლო­ბის – თე­მის და სა­მაზ­რო ერო­ბის – არ­სე­ბო­ბას.
სა­დაც თე­მი რამ­დე­ნი­მე სოფ­ლი­დან შეს­დგე­ბა, იმ სოფ­ლე­ბის­თვის გა­მო­
ი­ნა­ხოს უფ­ლებ­რი­ვი ნორ­მე­ბი, რომ­ლე­ბიც უზ­რუნ­ველ­ყო­ფენ იქ წე­სი­ე­რათ
მარ­თვა-­გამ­გე­ო­ბას.“359
დე­ბუ­ლე­ბა­ზე მუ­შა­ობ­ ა მი­ხე­ილ ცეკ­ვაშ­ვილს და­ე­ვა­ლა.360
1920 წლის 10 თე­ბერ­ვალს, თბი­ლის­ში, ერო­ბა­თა კავ­ში­რის კო­მი­ტე­ტის
ბი­ნა­ზე (რუს­თა­ვე­ლის № 24) ჩა­ტარ­და კავ­ში­რის კო­მი­ტე­ტის და თემ­თა წარ­
მო­მად­გენ­ლე­ბის გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლი თათ­ბი­რი, სა­დაც თე­მე­ბის მოწყ­ო­ბის და
მუ­შა­ო­ბის პრაქ­ტი­კის შე­სა­ხებ ან­გა­რი­შის­/მოხ­სე­ნე­ბე­ბის წარ­დგე­ნის შე­დე­გად
გა­მო­იკ­ვე­თა სუ­რა­თი: თე­მე­ბი ძა­ლი­ან კრი­ტი­კულ მდგო­მა­რე­ო­ბა­ში იყ­ვნენ –
ერ­თი მხრივ, უფ­ლე­ბე­ბის გა­ურ­კვევ­ლო­ბის გა­მო, რაც სა­მაზ­რო ერო­ბებ­თან
და­ძა­ბუ­ლო­ბას იწ­ვევ­და, ხო­ლო მე­ო­რე მხრივ, ბი­უ­ჯე­ტის ჩა­მო­უ­ყა­ლი­ბებ­ლო­
ბის გა­მო მე­ტად მწირ ფი­ნან­სურ რე­სურსს ფლობ­დნენ, რო­დე­საც ფარ­თო
ფუნ­ქცი­ე­ბი ჰქონ­დათ და­კის­რე­ბუ­ლი, ამი­ტომ მათ თვით­ნე­ბუ­რად უწევ­დათ
სახ­სრე­ბის გა­მო­ნახ­ვა და ერ­თჯე­რა­დი გა­და­სა­ხა­დე­ბის გა­წე­რა.361
დის­კუ­სი­ის შემ­დეგ სა­თე­მო დე­ბუ­ლე­ბის ძი­რი­თა­დი პრინ­ცი­პე­ბი უფ­რო
და­იხ­ვე­წა:
„...
1. ად­გი­ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­ლო­ბა ორ სა­ფე­ხუ­რი­ა­ნი­ა: მაზ­რის და სა­­
თე­­­­­მო. შე­ნიშ­ვნა: იქ, სა­დაც თე­მი რა­მო­დე­ნი­მე სოფ­ლე­ბი­დან შეს­
დგე­ბა, უნ­დ ა იქ­ნეს გა­მო­მუ­შ ა­ვ ე­ბუ­ლი უფ­ლებ­რ ი­ვ ი ნორ­მ ე­ბ ი, რო­
მელ­ნ იც უზ­რუნ­ვ ელ­ყო­ფენ იქ წე­ს ი­ე ­რ ათ მარ­თ ვა-­გ ამ­გ ე­ობ­ ას.
2. თე­მის ტე­რი­ტო­რია უნ­და შე­ფარ­დე­ბუ­ლი იქ­ნას ყო­ფი­ლი სოფ­ლის
სა­ზო­გა­დო­ე­ბის ფარ­გლებ­თან. სოფ­ლე­ბის გა­დაჯ­გუ­ფე­ბა და თე­მე­ბის
გა­ყო­ფა შე­საძ­ლე­ბე­ლი­ა, თუ ამას სა­ჭი­რო­ე­ბა მო­ითხ­ოვს.
3. თე­მის მმარ­თვე­ლო­ბა ნა­წილ­დე­ბა გან­მკარ­გუ­ლე­ბე­ლი და აღ­მას­რუ­
ლე­ბე­ლი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბით.
4. გან­მკარ­გუ­ლე­ბე­ლი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა ეკუთ­ვნის თე­მის საბ­ჭოს, აგე­
ბულს წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბით პრინ­ციპ­ზე სა­ყო­ველ­თაო და პირ­და­პი­
რის სა­არ­ჩევ­ნო წე­სით.
5. თე­მის მმარ­თვე­ლო­ბის აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა ეკუთ­ვნის
გამ­გე­ო­ბას. გამ­გე­ობ­ ა კო­ლე­გი­ა­ლუ­რი და­წე­სე­ბუ­ლე­ბაა და მუდ­მი­ვად
მოქ­მე­დი. გამ­გე­ო­ბა­ში არის თე­მის თა­ვი, მე­ო­რე მი­სი მო­ად­გი­ლე,

თელავი, გორი, სენაკი, ოზურგეთი, ქუთაისი, ახალციხე, ზუგდიდი, თიანეთი, შორაპანი,

სამურზაყანო და თბილისი. ერობათა თათბირი, ქრონიკა, ერობა და ქალაქი № 4,
15.02.1920. გვ.48
359 ერობათა თათბირი, ერთობა № 22, 30.01.1920
360 Мельчайшая земская единица, Хроника, ერობა და ქალაქი № 3, 15.01.1920. გვ.
48-49
361 Совещание представителей Тэми, Комитет союза земств, Хроника, ერობა და ქალაქი
№ 5, 15.03.1920. გვ.51

208
 და­ნარ­ჩე­ნი გამ­გე­ო­ბის წევ­რე­ბი.
6. მაზ­რის ერო­ბა არის ად­გი­ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­ლო­ბის მე­ო­რე სა­ფუ­
ხუ­რი, აგე­ბუ­ლი წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბით პრინ­ციპ­ზე სა­ყო­ველ­თაო და
პირ­და­პი­რის სა­არ­ჩევ­ნო წე­სით.
7. თე­მის მოქ­მე­დე­ბას კონ­ტროლს, კა­ნო­ნი­ე­რე­ბის მხრით, უწევს სა­ოლ­
ქო სა­სა­მარ­თლოს სა­ად­მი­ნის­ტრა­ციო გან­ყო­ფი­ლე­ბა. თე­მის საბ­ჭოს
სა­ყუ­რადღ­ე­ბო დად­გე­ნი­ლე­ბა­ნი (დიდ სეს­ხზე, კონ­ცე­სი­ებ­ზე, თე­მის
ქო­ნე­ბის დიდ იჯა­რებ­ზე და სხ.), რომ­ლე­ბიც სა­თა­ნა­დო დე­ბუ­ლე­ბა­
ში იქ­ნე­ბა აღ­ნუს­ხუ­ლი, სა­ჭი­რო­ე­ბენ მთავ­რო­ბის დას­ტურს, რო­მე­ლიც
უნ­და მოხ­დეს მაზ­რის ერო­ბის წი­ნას­წა­რი დას­კვნის შემ­დეგ.
სა­მაზ­რო ერო­ბას აქვს თა­ვის და­მო­უ­კი­დე­ბე­ლი ბი­უ­ჯე­ტი, სა­მაზ­რო მმარ­
თვე­ლო­ბის გა­და­სა­ხა­დე­ბის საგ­ნებ­ზე თე­მი აწე­სებს გან­საზღ­ვრულ პრო­ცენტს
თა­ვის სა­სარ­გებ­ლოთ. თემს უნ­და ქონ­დეს და­მო­უ­კი­დე­ბე­ლი სა­ბი­უ­ჯე­ტო უფ­
ლე­ბა­ნი.“362
1920 წლის ივ­ნი­სი­სათ­ვის კავ­ში­რის კო­მი­ტეტ­მა უკ­ვე გან­სა­ხილ­ვე­ლად
მი­ი­ღო სა­თე­მო დე­ბუ­ლე­ბის პრო­ექ­ტი.363 რამ­დე­ნა­დაც წყა­რო­ებ­ ი­დან ჩანს,
მი­სი და­მუ­შა­ვე­ბა ცეკ­ვაშ­ვი­ლი­სა­გან მი­ხე­ილ სმირ­ნოვ­მა გა­და­ი­ბა­რა და კო­მი­
ტეტს იგი „სმირნოვის პროექტის“ სა­ხით წა­რედ­გი­ნა.364
პა­რა­ლე­ლუ­რად მაზ­რებ­ში გრძელ­დე­ბო­და თე­მე­ბის ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბა.
1920 წლის ივ­ნის­ში, მხო­ლოდ ახალ­ქა­ლა­ქის მაზ­რა­სა და გაგ­რის ოლ­ქში
არ იყო მოწყ­ო­ბი­ლი წვრი­ლი ერ­თე­უ­ლე­ბი.
სტა­ტის­ტი­კუ­რი თვალ­საზ­რი­სით მრა­ვალ­რიცხ­ო­ვა­ნი მო­სახ­ლე­ო­ბის მქო­
ნე მაზ­რებ­ში (გო­რის, სიღ­ნა­ღის, ზუგ­დი­დის, ქუ­თა­ის­ ის, ოზურ­გე­თის, სე­ნა­კის
და შო­რაპ­ნის) გა­მოვ­ლინ­და „დაწვრილების“ ტენ­დენ­ცია – თემ­თა რიცხ­ვი
ყო­ფილ სა­სოფ­ლო სა­ზო­გა­დო­ე­ბებ­ზე მე­ტი გა­მო­ვი­და, ხო­ლო შე­და­რე­ბით
მცი­რე მო­სახ­ლე­ო­ბის მაზ­რებ­ში (დუ­შე­თის, თბი­ლი­სის, თი­ა­ნე­თის და რა­ჭის)
კი – უფ­რო გამ­სხვი­ლე­ბის, თე­მებ­მა რამ­დე­ნი­მე ყო­ფი­ლი სოფ­ლის სა­ზო­
გა­დო­ე­ბე­ბი მო­იც­ვა.365 იყო გა­მო­ნაკ­ლი­სე­ბიც – თე­ლა­ვის და ლეჩხ­უ­მის მაზ­
რე­ბი, რომ­ლე­ბიც ამ ლო­გი­კას არ მიჰ­ყვნენ და მრა­ვალ­რიცხ­ო­ვა­ნი თე­მე­ბი
ჩა­მო­ა­ყა­ლი­ბეს.
ამ დრო­ის­თვის მაზ­რე­ბის მი­ხედ­ვით თემ­თა რა­ო­დე­ნო­ბა შემ­დე­გი იყო:
• თბი­ლი­სის მაზ­რა – 7
• სიღ­ნა­ღის მაზ­რა – 26

362 თემთა წარმომადგენლების თათბირი, ქრონიკა, ერობა და ქალაქი № 5,

15.03.1920. გვ. 73-74. თემების წარმომადგენელთა ყრილობა (დასასრული), ერთობა
№ 35, 14.02.1920
363 კანონ-პროექტი წვრილ საერობო ერთეულის შესახებ, ქრონიკა, ერობა და ქალაქი
№ 8, 19.06.1920. გვ. 45-46
364 ერობათა კავშირის კომიტეტი უკვე შეუდგა… ერობა № 2, 05.1920. გვ. 39
365 შედარებულია მონაცემები: სასოფლო საზოგადოებების რიცხვი სტატიიდან –
В. Яновичъ, О введений мелкой земской единицы в Грузий, კავკასიის ქალაქი № 4,
01.03.1919, თემთა რიცხვი სტატიიდან – ერობათა კავშირის ცნობით, ერთობა №
133, 15.06.1920 და მოსახლეობის სტატისტიკა – რესპუბლიკის მცხოვრებთა აღწერა,
ერთობა № 265, 20.11.1920

209
 • თე­ლა­ვის მაზ­რა -15
• თი­ა­ნე­თის მაზ­რა -5
• დუ­შე­თის მაზ­რა – 6
• გო­რის მაზ­რა – 17
• ქუ­თა­ის­ ის მაზ­რა – 42
• შო­რაპ­ნის მაზ­რა – 27
• რა­ჭის მაზ­რა – 19
• ლეჩხ­უმ­ ის მაზ­რა – 24
• ზუგ­დი­დის მაზ­რა – 45
• სე­ნა­კის მაზ­რა – 33
• ოზურ­გე­თის მაზ­რა – 33
• გუ­და­უთ ­ ის მაზ­რა – 2366
მომ­დევ­ნო და­ზუს­ტე­ბუ­ლი სტა­ტის­ტი­კით კი 1920 წლის აგ­ვის­ტო­სათ­ვის
სა­ქარ­თვე­ლოს 20 სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში ჯამ­ში 356 თე­მი იყო.367
„სმირნოვის პროექტი“ მთა­ვარ სა­ერ ­ ო­ბო ჟურ­ნალ­ში 1920 წლის ივ­
ლის­ში გა­მოქ­ვეყ­ნდა368 და რამ­დე­ნი­მე ხნის შემ­დეგ მწვა­ვე კრი­ტი­კა და­იმ­
სა­ხუ­რა გუ­რი­ის ერო­ბის თავ­მჯდო­მა­რის – სიო ჭან­ტუ­რიშ­ვი­ლის მხრი­დან.
მი­სი შე­ფა­სე­ბით, დე­ბუ­ლე­ბა თე­ო­რი­უ­ლი, გან­ყე­ნე­ბუ­ლი და იდე­ა­ლის­ტუ­რი
იყო და ავ­ტორს წარ­მოდ­გე­ნა არ ჰქონ­და სა­ქარ­თვე­ლოს ერო­ბა­თა და თე­
მე­ბის მუ­შა­ო­ბის მიმ­დი­ნა­რე პრაქ­ტი­კა­სა და გა­მოწ­ვე­ვებ­ზე. ჭან­ტუ­რიშ­ვი­ლი
ძი­რი­თა­დად პრო­ექ­ტის სამ ას­პექტს იწუ­ნებ­და – თემ­თა ფარ­თო უფ­ლე­ბას
– კომ­პე­ტენ­ცი­ებს, რო­მელ­თა გამ­კლა­ვე­ბა­საც, ავ­ტო­რის აზ­რით, თე­მი კი­დევ
კარ­გა ხანს ვერ შეძ­ლებ­და. მის და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბას სა­მაზ­რო ერო­ბი­სა­გან,
რო­მე­ლიც რეს­პუბ­ლი­კის პირ­ველ, გან­ვი­თა­რე­ბის ეტაპ­ზე კონ­ტრპრო­დუქ­ტი­
უ­ლად მი­აჩ­ნდა და თე­მის აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი ორ­გა­ნოს კონ­სტრუქ­ცი­ას, სა­დაც
გამ­გე­ო­ბა – კო­ლე­გი­ას ერ­თი პი­რი – „თემის თავი“ ანაც­ვლებ­და, მი­სი თა­ნა­
შემ­წე­ე­ბით.369 კავ­ში­რის კო­მი­ტეტს დე­ბუ­ლე­ბის გა­მოქ­ვეყ­ნე­ბი­სას უკ­ვე ჰქო­და
წი­ნათ­გრძნო­ბა, რომ იგი მძაფ­რი დის­კუ­სი­ის სა­გა­ნი გახ­დე­ბო­და და პი­რი­
ქით, თავ­დაც­ვის პო­ზი­ცი­ა­ში ყოფ­ნის მა­გი­ერ, მი­ე­სალ­მე­ბო­და მსგავს აზ­რთა
სხვა­დას­ხვა­ო­ბას, შემ­დე­გი სიტყ­ვე­ბით:
„ ... კო­მი­ტე­ტი მო­უთ­მენ­ლად და სი­ხა­რუ­ლით მო­ე­ლის ამ მო­მენტს, რად­
გან, თუ კრი­ტი­კა არ იქ­ნე­ბო­და, ეს იმას აღ­ნიშ­ნავ­და, რომ კა­ნო­ნი, რო­მე­ლიც
ეხე­ბა, ავ­ტორ­თა აზ­რით, დე­მოკ­რა­ტი­ულ წყო­ბი­ლე­ბის ფუ­ძეს, სრუ­ლე­ბით არ
ეხე­ბა ამ ფუ­ძეს. კრი­ტი­კა და ინ­ტენ­სი­უ­რი ბრძო­ლა კა­ნონ­-პრო­ექ­ტის გარ­
შე­მო და­ამ­ტკი­ცებს იმას, რომ ის ეხე­ბა მთა­ვარ კითხ­ვებს, ცხოვ­რე­ბის მი­ერ
წა­მო­ყე­ნე­ბულს და რომ კო­მი­ტეტ­მა სწო­რე ალ­ღო აუ­ღო თა­ვის მუ­შა­ო­ბას.“370
1-ლი ოქ­ტომ­ბრი­სათ­ვის და­ი­ნიშ­ნა ერო­ბა­თა კავ­ში­რის კო­მი­ტე­ტის პლე­

366 ერობათა კავშირის ცნობით, ერთობა № 133, 15.06.1920

367 ერობათა მოქმედება, რუბრიკა ერობა, ერთობა № 192, 26.08.1920
368 კანონპროექტი თემის შესახებ, ერობა № 4, 07.1920. გვ. 1-16
369 პროექტი სათემო დებულებისა, ს. ჭანტურიშვილი, ერთობა № 216, 24.09.1920
370 თემის კანონ-პროექტისთვის, ერობა № 4, 07.1920. გვ. 18 .

210
ნუ­მის სხდო­მა, რო­მელ­ზეც მუხ­ლობ­რი­ვად უნ­და გა­ნე­ხი­ლათ დე­ბუ­ლე­ბა და
პო­ზი­ცი­ე­ბი შე­ე­ჯე­რე­ბი­ნა­თ.371
პლე­ნუმს თავ­მჯდო­მა­რე­ობ­და პარ­მენ ჭი­ჭი­ნა­ძე. ეს­წრე­ბოდ­ნენ კო­მი­ტე­
ტის წევ­რე­ბი: გრი­გოლ სო­ღო­რაშ­ვი­ლი, მი­ხე­ილ ცეკ­ვაშ­ვი­ლი, ისი­დო­რე
სტუ­რუ­ა, სიო ჭან­ტუ­რიშ­ვი­ლი, პეტ­რე ქავ­თა­რა­ძე, ვა­სო ცა­ბა­ძე, და­ვით ონი­
აშ­ვი­ლი და სა­რე­ვი­ზიო კო­მი­სი­ის წევ­რი გი­ორ­გი მაღ­ნა­რა­ძე. სხდო­მას ასე­ვე
და­ეს­წრნენ დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის დე­პუ­ტა­ტე­ბი: სვი­მონ მდი­ვა­ნი, გრი­გოლ
ურა­ტა­ძე, პავ­ლე საყ­ვა­რე­ლი­ძე და კი­რი­ლე ნი­ნი­ძე. აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი რგო­
ლი­დან წარ­მოდ­გე­ნი­ლი იყ­ვნენ სტა­ტის­ტი­კუ­რი გან­ყო­ფი­ლე­ბის გამ­გე – ს.
კო­ნი და მი­ხე­ილ სმირ­ნო­ვი.372
სხდო­მა­ზე დის­კუ­სი­ის შე­დე­გად გა­დაწყ­და, რომ სა­თე­მო დე­ბუ­ლე­ბა, სა­
მაზ­რო ერო­ბა­თა დე­ბუ­ლე­ბას­თან კომ­პლექ­ტში, გან­სა­ხილ­ვე­ლად გა­დას­ცე­
მო­და დამ­ფუძ­ნე­ბელ კრე­ბას, ხო­ლო მა­ნამ­დე კი ყვე­ლა სა­მაზ­რო ერო­ბას
და თემს შე­ე­ტა­ნა უკა­ნას­კნე­ლი კო­რექ­ტი­ვე­ბი ორი­ვე კა­ნონ­პრო­ექ­ტში.
1920 წლის ნო­ემ­ბრის­თვის უკ­ვე და­იწყო მზა­დე­ბა სა­ე­რო­ბო მოღ­ვა­წე­თა
ყრი­ლო­ბი­სათ­ვის, სა­დაც სა­ბო­ლო­ოდ უნ­და შე­ე­თან­ხმე­ბი­ნათ კა­ნონ­პრო­ექ­
ტე­ბი.373
კო­მი­ტე­ტის მომ­დევ­ნო პლე­ნუმ­ზე – 1920 წლის 19-26 დე­კემ­ბერს სა­ბო­
ლო­ოდ შე­ჯერ­და მო­საზ­რე­ბე­ბი ორ საკ­ვან­ძო სა­კითხ­ზე – სა­ერ ­ ო­ბო თვით­
მმარ­თვე­ლო­ბა­თა კა­ნონ­პრო­ექ­ტი­სა და ერო­ბა­თა სა­ბი­უ­ჯე­ტო უფ­ლე­ბის შე­
სა­ხებ.
პლე­ნუმს თავ­მჯდო­მა­რე­ობ­დნენ: პარ­მენ ჭი­ჭი­ნა­ძე, ნოე რა­მიშ­ვი­ლი და
ისი­დო­რე სტუ­რუა; ეს­წრე­ბოდ­ნენ კო­მი­ტე­ტის წევ­რე­ბი: გრი­გოლ ლორ­თქი­
ფა­ნი­ძე, და­ვით ონი­აშ­ვი­ლი, სიო ჭან­ტუ­რიშ­ვი­ლი (ა­მავ­დრო­უ­ლად ოზურ­გე­
თის სა­მაზ­რო ერო­ბის თავ­მჯდო­მა­რე), პეტ­რე ქავ­თა­რა­ძე (სე­ნა­კის ერო­ბის
გამ­გე­ო­ბის წევ­რი), ლეო შენ­გე­ლაია (ზუგ­დი­დის ერო­ბის თავ­მჯდო­მა­რე), ვა­
სო ცა­ბა­ძე და კავ­ში­რის კო­მი­ტე­ტის რწმუ­ნე­ბუ­ლის რან­გში – მი­ხე­ილ სმირ­
ნო­ვი.
სა­მაზ­რო ერო­ბე­ბი­დან: პარ­მენ თო­თი­ბა­ძე (დუ­შე­თი), მი­ხე­ილ კლი­მი­
აშ­ვი­ლი და პორ­ფი­რე ეფ­რე­მი­ძე (გო­რი), პრო­კო­ფი დო­ლი­ძე (თი­ა­ნე­თი),
და­ვით ლობ­ჟა­ნი­ძე (რა­ჭა), და­ვით კა­რი­ჭაშ­ვი­ლი (სიღ­ნა­ღი), კონ­სტან­ტი­ნე
ბე­რუ­ჩაშ­ვი­ლი (ლეჩხ­უ­მი), ისი­დო­რე მა­ლა­ნია (სე­ნა­კი), ლე­ვან ვახ­ვა­ხიშ­ვი­ლი
(თე­ლა­ვი), ვლა­დი­მერ რა­მიშ­ვი­ლი (ა­ხალ­ქა­ლა­ქი), შალ­ვა მაღ­ლა­კე­ლი­ძე
(ა­ხალ­ცი­ხე), ბორ­ბა­ნენ­კო (ბორ­ჩა­ლო), სან­დრო მე­ნა­ღა­რიშ­ვი­ლი და კონ­
სტან­ტი­ნე ბუ­ა­ჩი­ძე (შო­რა­პა­ნი), სი­მონ თურ­ქია (გუ­მის­თა), აქ­ვსენ­ტი ზუხ­ბაია
(სა­მურ­ზა­ყა­ნო), ივა­ნე ხე­ლა­ძე და ლე­ვან ასა­თი­ა­ნი (თბი­ლი­სი).
აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბი­დან: გი­ორ­გი ერა­ძე (მო­მა­რა­გე­ბის მი­
ნის­ტრი), სი­მონ ავა­ლი­ა­ნი (ფი­ნან­სთა მი­ნის­ტრის ამ­ხა­ნა­გი), ჭი­ჭი­ნა­ძე (გზა­თა

371 სათემო კანონ-პროექტის გამო, სათემო დებულების პროექტის შესახებ, ერობა №

8, 10.1920. გვ. 42-44.
372 ერობათა კავშირის კომიტეტში, ერობათა ცხოვრება, ერობა № 9, 11.1920. გვ. 45-
46.
373 ერობათა კავშირმა დაადგინა, ერთობა № 267, 23.11.1920.

211
დე­პარ­ტა­მენ­ტის დი­რექ­ტო­რი), ვირ­სა­ლა­ძე (სა­ხა­ზი­ნო პა­ლა­ტის გამ­გე), ია­
ნო­ვი­ჩი (ფი­ნან­სუ­რი გან­ყო­ფი­ლე­ბის გამ­გე), კო­რინ­თე­ლი (გზატ­კე­ცი­ლე­ბის
სამ­მარ­თვე­ლოს უფ­რო­სი) და ინ­ჟინ­რე­ბი – კა­ჟინ­სკი და ვო­ი­ნიჩ­-სი­ა­ჟო­ნევ­სკი.
პლე­ნუმ­მა მი­ი­ღო კა­ნონ­პრო­ექ­ტე­ბი ერო­ბა­თა თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის და
სა­ბი­ჯე­ტო უფ­ლე­ბე­ბის შე­სა­ხებ. ჩა­მო­ყა­ლიბ­და კო­მი­სია ლეო შენ­გე­ლა­ი­ას,
სიო ჭან­ტუ­რიშ­ვი­ლის და ლე­ვან ასა­თი­ა­ნის შე­მად­გენ­ლო­ბით, რო­მელ­თაც
კო­მი­ტე­ტის პრე­ზი­დი­უმ­თან ერ­თად კა­ნონ­პრო­ექ­ტე­ბის უკა­ნას­კნე­ლი რე­დაქ­
ცია უნ­და გა­ე­კე­თე­ბი­ნათ და შემ­დგო­მი მსვლე­ლო­ბა მი­ე­ცათ დამ­ფუძ­ნე­ბელ
კრე­ბა­ში.374

374 ერობათა კავშირში, ერობათა ცხოვრება, ერობა № 1, 01.1921

212
 5
ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი რე­ფორ­მის პრო­ექ­ტი

„...ადმინისტრაციული ერ­თე­უ­ლე­ბი ამა­ვე დროს სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლე­

ბი­ა. სა­ე­რო­ბო საქ­მის ნორ­მა­ლურ ნი­ა­დაგ­ზე და­სამ­ყა­რებ­ლად სა­ჭი­
რო­ა, რა­თა ეს ერ­თე­უ­ლე­ბი არ იყ­ვნენ იმ­დე­ნად სუს­ტნი ეკო­ნო­მი­უ­რად,
რომ ვერ შეს­ძლონ ცენ­ტრა­ლუ­რი მმარ­თვე­ლო­ბის და­უხ­მა­რებ­ლად
სა­ე­რო­ბო მე­ურ­ნე­ო­ბის მოწყ­ობ­ ა და ჯე­რო­ვან სი­მაღ­ლე­ზე აყ­ვა­ნა.“

პავ­ლე ინ­გო­როყ­ვა, პრო­ექ­ტი სა­ქარ­თვე­ლოს

ტე­რი­ტო­რი­ის და­ნა­წი­ლე­ბი­სა ახალ
სა­ად­მი­ნის­ტრა­ციო ერ­თე­უ­ლე­ბად (ოლ­ქე­ბად)
ფოტო: მთავრობის თავმჯდომარე - ნოე ჟორდანია და საქართველოს სოციალ-
დემოკრატიული მუშათა პარტიის წევრები, დამფუძნებელი კრების დეპუტატები და
რესპუბლიკის მინისტრები. 1920 წელი.
საქართველოს ეროვნული არქივი, კინო-ფოტო-ფონო დოკუმენტების ცენტრალური
სახელმწიფო არქივი.
 1920 წლის შე­მოდ­გო­მა­ზე, სა­ქარ­თვე­ლოს დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის თვით­
მმარ­თვე­ლო­ბის კო­მი­სი­ამ მო­ი­წო­ნა პავ­ლე ინ­გო­როყ­ვას მი­ერ შე­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი
სა­ქარ­თვე­ლოს ტე­რი­ტო­რი­ის ახალ სა­ად­მი­ნის­ტრა­ციო ერ­თე­უ­ლე­ბად და­ნა­
წი­ლე­ბის პრო­ექ­ტი და იგი ერო­ბა­თა კავ­ში­რის კო­მი­ტეტ­მა და­ბეჭ­და სა­ზო­გა­
დო­ე­ბა­ში გა­სავ­რცე­ლებ­ლად.375
პრო­ექტს376 მიზ­ნად ჰქონ­და, ერ­თი მხრივ, სა­ბო­ლო­ოდ და­ედ­გი­ნა ის­ტო­
რი­ულ­ ად და ეკო­ნო­მი­კუ­რად ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­ლი რე­გი­ო­ნე­ბის საზღ­ვრე­ბი და
შე­ეს­წო­რე­ბი­ნა ის უზუს­ტო­ბე­ბი, რომ­ლე­ბიც ამ პრინ­ციპს არ­ღვევ­და და გა­და­
ე­მიჯ­ნა მაზ­რე­ბის მო­ხა­ზუ­ლო­ბა, ამა­ვე დროს კი რა­ცი­ო­ნა­ლუ­რო­ბის თვალ­
საზ­რი­სით გა­და­ეჯ­გუ­ფე­ბი­ნა არ­სე­ბუ­ლი მაზ­რე­ბი ახალ ტე­რი­ტო­რი­ულ ერ­თე­
უ­ლე­ბად, სა­დაც მო­სახ­ლე­ობ­ ის რა­ო­დე­ნო­ბის და მი­წის ფარ­თო­ბის მხრივ
მეტ­-ნაკ­ლე­ბი თა­ნაბ­რო­ბა იქ­ნე­ბო­და და, ამა­ვე დროს, არ და­ირ­ღვე­ო­და პირ­
ვე­ლი – ის­ტო­რი­უ­ლი და ეკო­ნო­მი­კუ­რი ერ­თო­ბის პრინ­ცი­პი.
პირ­ველ რიგ­ში, გან­ზრა­ხუ­ლი იყო, მოძ­ვე­ლე­ბუ­ლი და არა­ზუს­ტი სა­ხე­ლი
„მაზრა“ შეც­ვლი­ლი­ყო ახ­ლით. გან­ხი­ლუ­ლი ვა­რი­ან­ტე­ბი­დან, ბუ­ნებ­რი­ვო­ბი­სა
და ენა­ში უკ­ვე დამ­კვიდ­რე­ბის არ­გუ­მენ­ტით, არ­ჩე­ულ ­ ი იყო ტერ­მი­ნი „ოლქი“.
რე­ფორ­მის პრო­ექ­ტით, იც­ვლე­ბო­და აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს თით­
ქმის ყვე­ლა მაზ­რის საზღ­ვრე­ბი, ერ­თი­ან­დე­ბო­და დუ­შე­თი­სა და თი­ა­ნე­თის
მაზ­რე­ბი ერთ – ანა­ნუ­რის – ოლ­ქად, ასე­ვე ახალ­ცი­ხი­სა და ახალ­ქა­ლა­ქის
მაზ­რე­ბი, ფოცხ­ო­ვის მხა­რის მი­მა­ტე­ბით – ახალ­ცი­ხის ოლ­ქად.
და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­ში, ერ­თი გა­მო­ნაკ­ლი­სის გარ­და, გა­ერ­თი­ა­ნე­ბა
არ ხდე­ბო­და, მხო­ლოდ მაზ­რე­ბის საზღ­ვრე­ბი იც­ვლე­ბო­და ხსე­ნე­ბუ­ლი პრინ­
ცი­პე­ბის მი­ხედ­ვით.
გა­მო­ნაკ­ლისს წარ­მო­ად­გენ­და აფ­ხა­ზე­თის ოთხი მაზ­რა. გარ­და უაღ­რე­
სად რთუ­ლი სა­მარ­თლებ­რი­ვი სტა­ტუ­სის გა­მორ­კვე­ვის პრო­ცე­სი­სა, რაც აფ­
ხა­ზეთ­მა 1917 წლი­დან 1920 წლამ­დე გა­ია­ ­რა და ამ მო­მენ­ტი­სათ­ვის იგი
სა­ქარ­თვე­ლოს კონ­სტი­ტუ­ცი­ის პროექტით აღ­თქმუ­ლი ავ­ტო­ნო­მი­უ­რი რეს­
პუბ­ლი­კის სტატუსის მო­ლო­დინ­ში იყო, მდგო­მა­რე­ო­ბის გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლო­
ბას ამ­ძაფ­რებ­და ის ფაქ­ტი, რომ 1920 წელს აფ­ხა­ზე­თის სა­მაზ­რო ერო­ბე­ბი
და­მა­ტე­ბით აფ­ხა­ზე­თის ერო­ბა­თა კავ­შირ­ში გა­ერ­თი­ან­დნენ და ისე და­იჭ­ ი­რეს
ურ­თი­ერ­თო­ბა სა­ქარ­თვე­ლოს ერო­ბა­თა კავ­ში­რის კო­მი­ტეტ­თან.
ამ ფონ­ზე რე­ფორ­მის ავ­ტორს ცვლი­ლე­ბე­ბის მე­ტად სა­კა­მა­თო წი­ნა­და­
დე­ბა შე­მოჰ­ქონ­და. ერ­თი მხრივ, თუ­კი გან­ყე­ნე­ბუ­ლად, ავ­ტო­ნო­მი­ის სტა­ტუ­
სის გა­უთ­ვა­ლის­წი­ნებ­ლად და სა­ქარ­თვე­ლოს სხვა მაზ­რე­ბის გა­და­მიჯ­ვნის
პრინ­ცი­პის მი­ხედ­ვით შევ­ხე­დავთ სი­ტუ­ა­ცი­ას, პრო­ექ­ტი მე­ტად გო­ნივ­რუ­ლი

375 ერობათა კავშირის კომიტეტი ამ ჟამად ბეჭდავს..., ერთობა № 244, 27.10.1920

376 მნიშვნელობის გამო, დამატებითი სტატისტიკური ცხრილების გამოკლებით,
პროექტი იხილეთ დანართში.

217
იყო. კერ­ძოდ, არ­სე­ბუ­ლი ოთხი მაზ­რა – გუ­და­უ­თის, გუ­მის­თის, კო­დო­რი­
სა და სა­მურ­ზა­ყა­ნო­სი, – რო­გორც ტე­რი­ტო­რი­ით, ისე მო­სახ­ლე­ო­ბის რა­ო­
დე­ნო­ბით, მი­კრო­სკო­პი­უ­ლი იყო სხვა მაზ­რებ­თან შე­და­რე­ბით. ინ­გო­როყ­ვას
შე­ფა­სე­ბით, თუ­კი გე­ოგ­რა­ფი­ულ პრინ­ციპს აი­ღებ­დნენ სა­ხელ­მძღვა­ნე­ლოდ,
აფ­ხა­ზეთ­ში შე­იძ­ლე­ბო­და, მაქ­სი­მუმ, ორი – სო­ხუ­მის და ოჩამ­ჩი­რის – მაზ­რა
გა­მო­ეჭ­რათ, თუმ­ცა მა­თი ზო­მე­ბიც ძა­ლი­ან ჩა­მო­უ­ვარ­დე­ბო­და სა­ერ­თო-­რეს­
პუბ­ლი­კურ სტან­დარტს, ამი­ტომ გა­მო­სა­ვა­ლი იყო აფ­ხა­ზე­თის ოთხ­ი­ვე მაზ­
რის ერთ – სო­ხუ­მის ოლ­ქად გა­ერ­თი­ან­ ე­ბა. მი­სი ტე­რი­ტო­რია ცო­ტა გა­და­ა­
ჭარ­ბებ­და სა­შუ­ა­ლო სა­ოლ­ქო ნორ­მას, მაგ­რამ მხედ­ვე­ლო­ბა­ში იყო მი­სა­ღე­ბი
გა­რე­მო­ე­ბა, რომ აფ­ხა­ზეთ­ში და­სახ­ლე­ბუ­ლი იყო ძი­რი­თა­დად ზღვის­პი­რა
ზო­ნა, ამი­ტომ ტე­რი­ტო­რი­ის სი­დი­დე ამ შემ­თხვე­ვა­ში სათ­ვა­ლავ­ში აღარ იყო
ჩა­საგ­დე­ბი.
ერთ ოლ­ქად გა­ერ­თი­ა­ნე­ბას და შე­სა­ბა­მი­სად, ერთ სა­ერ ­ ო­ბო ერ­თე­უ­
ლად გა­დაქ­ცე­ვას კი­დევ ერ­თი მხარ­დამ­ჭე­რი არ­გუ­მენ­ტი ჰქონ­და, რო­მე­ლიც
პრო­ექ­ტის სა­მუ­შაო ვერ­სი­ა­ში უფ­რო დე­ტა­ლუ­რად და გუ­ლახ­დი­ლად იყო
მი­მო­ხი­ლუ­ლი,377 ხო­ლო სა­ჯა­როდ შე­მოკ­ლე­ბით და­იბ­ ეჭ­და. მრა­ვა­ლე­როვ­
ნულ აფ­ხა­ზეთ­ში, ოთხ სა­მაზ­რო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბად გა­ყო­ფის პი­რო­ბებ­ში,
შექ­მნი­ლი იყო მდგო­მა­რეო­ბა, რო­დე­საც გან­სახ­ლე­ბის ის­ტო­რი­ულ­-გე­ოგ­
რა­ფი­უ­ლი თა­ვი­სე­ბუ­რე­ბის გა­მო მხა­რის ძი­რი­თა­დი „მკვიდრი“ მო­სახ­ლე­
ო­ბა – აფ­ხა­ზე­ბი (21,4 %) და ქარ­თვე­ლე­ბი (42,1 %), მა­თი პრო­ცენ­ტუ­ლი
უპი­რა­ტე­სო­ბის ადეკ­ვა­ტუ­რად არ იყ­ვნენ წარ­მოდ­გე­ნი­ლი სა­მაზ­რო თვით­
მმარ­თვე­ლო­ბებ­ში და სხვა ეთ­ნი­კურ უმ­ცი­რე­სო­ბებს, ინ­გო­როყ­ვას შე­ფა­სე­
ბით, არა­სა­მარ­თლი­ა­ნად მე­ტი წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბა გა­მოს­დი­ო­დათ. ერ­თი
ოლ­ქის პი­რო­ბებ­ში კი ყვე­ლა ეთ­ნო­სი შე­სა­ბა­მი­სი ბუ­ნებ­რი­ვი პრო­პორ­ცი­ით
მი­იღ
­ ებ­და მო­ნა­წი­ლე­ობ­ ას თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­ში.
ამ გა­დაწყ­ვე­ტის მი­უ­ხე­და­ვად, ჯამ­ში, მა­ინც ბუნ­დოვ­ნად რჩე­ბო­და კითხ­
ვა – რო­გორ შე­იძ­ლე­ბო­და ეარ­სე­ბა ავ­ტო­ნო­მი­ურ რეს­პუბ­ლი­კა­ში მხო­ლოდ
ერთ სა­ე­რო­ბო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბას და რა და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა ექ­ნე­ბო­და ამ
ერ­თე­ულს რეს­პუბ­ლი­კის ერო­ბა­თა კავ­ში­რის კო­მი­ტეტ­თან.
პრო­ექ­ტში ცალ­კე იყო გან­ხი­ლუ­ლი აჭა­რის – ბა­თო­მის ოლ­ქის, არ­ტა­ან­-
ოლ­თი­სი­სა და ზა­ქა­თა­ლის ოლ­ქის სა­კითხ­ი.
სა­ბო­ლო­ოდ, ახალ ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ულ ერ­თე­ულ ­ ებს შემ­დე­გი სა­ხე უნ­და
მი­ე­ღო:
აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო
• გო­რის ოლ­ქი
• ანა­ნუ­რის ოლ­ქი
• თე­ლა­ვის ოლ­ქი
• სიღ­ნა­ღის ოლ­ქი
• ახალ­ცი­ხის ოლ­ქი

377 საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო

საისტორიო არქივი, ფონდი № 1863 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის
შინაგან საქმეთა სამინისტო), ანაწერი № 1, საქმე № 193

218
• ბორ­ჩა­ლოს ოლ­ქი
• თბი­ლი­სის ოლ­ქი

და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო
• ქუ­თა­ის­ ის ოლ­ქი
• ზეს­ტა­ფო­ნის ოლ­ქი
• ონის ოლ­ქი
• ცა­გე­რის ოლ­ქი
• ოზურ­გე­თის ოლ­ქი
• სე­ნა­კის ოლ­ქი
• ზუგ­დი­დის ოლ­ქი
• სო­ხუ­მის ოლ­ქი

სა­და­ვო მხა­რე­ე­ბი
• ბა­თო­მის ოლ­ქი
• არ­ტა­ა­ნის ოლ­ქი
• ზა­ქა­თა­ლის ოლ­ქი

219
 6
სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის ერო­ბა­თა
მოქ­მე­დე­ბის სა­ერ­თო ანა­ლი­ზი

„...გადაჭრით შე­იძ­ლე­ბა ით­ქვას, რომ ჩვე­ნი სა­ხელ­მწი­ფოს აღ­მშე­ნებ­

ლო­ბით საქ­მე­ში უდი­დე­სი მნიშ­ვნე­ლო­ბა ერო­ბას აქვს. ერო­ბა ნამ­დვი­
ლი სა­ფუძ­ვე­ლია სა­ხელ­მწი­ფო­სი. მი­სი სი­სუს­ტე სა­ხელ­მწი­ფოს სი­სუს­
ტეს მო­ას­წა­ვებს, ხო­ლო მი­სი სიძ­ლი­ე­რე სა­ხელ­მწი­ფოს სიძ­ლი­ერ ­ ეს.
ამი­ტომ იყო, რომ ერო­ბა თა­ვი­დან­ვე ჩვე­ნი სა­ზო­გა­დო­ე­ბის გან­სა­
კუთ­რე­ბულ ყუ­რადღ­ე­ბას იპყ­რობ­და. ძვე­ლი წეს­-წყო­ბი­ლე­ბის დროს
ერო­ბა­ზე მხო­ლოთ სწერ­დენ და ლა­პა­რა­კობ­დნენ. ეხ­ლა კი ერო­ბა
ფაქ­ტად იქ­ცა. დღეს მთე­ლი სა­ქარ­თვე­ლო მო­ფე­ნი­ლია სა­ე­რო­ბო
თვით­მარ­თვე­ლო­ბე­ბით. ისეთ მი­ვარ­დნილ კუთხ­ე­ებ­შიც, სა­დაც წი­ნეთ
ხსე­ნე­ბა არ იყო მას­წავ­ლებ­ლის და ექი­მი­სა, დღეს ერ­თიც და მე­ორ ­ ეც
ხალხს მო­ევ­ლი­ნა. სო­ფე­ლი იღ­ვი­ძებს, ხალ­ხი თან და თან თვით­მოქ­
მე­დე­ბას ეჩ­ვე­ვა…“

ჩვე­ნი ერო­ბა, დ. ონი­აშ­ვი­ლი. ერ­თო­ბა № 75, 02.04.1920

221
ფოტო: სენაკის სამაზრო ერობის ხმოსანთა პირველი ყრილობა. 1918 წლის 15
სექტემბერი.
საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა, ეროვნული ფოტომატიანე,
ლუარსაბ ტოგონიძის კოლექცია
 სა­ქარ­თვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი რეს­პუბ­ლი­კის ერო­ბა­თა სა­შუ­ა­ლოდ
ორ­წლი­ა­ნი მუ­შა­ო­ბის ერ­თი­ა­ნი ანა­ლი­ზი ძალ­ზე რთუ­ლი ამო­ცა­ნა­ა, რაც თა­
ნა­მედ­რო­ვე­ე­ბი­სათ­ვი­საც ასე­ვე გა­და­უჭ­რელ პრობ­ლე­მა­თა რიცხ­ვში იყო მოქ­
ცე­უ­ლი: სხვა­დას­ხვა ეთ­ნოგ­რა­ფი­ულ ­ ი და ეკო­ნო­მი­კუ­რი თა­ვი­სე­ბუ­რე­ბე­ბის,
სა­მო­ქა­ლა­ქო კულ­ტუ­რის დამ­კვიდ­რე­ბის გან­სხვა­ვე­ბულ ეტაპ­ზე მყო­ფი 20
სა­მაზ­რო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის მუ­შა­ობ­ ის პრაქ­ტი­კა მკვეთ­რად გან­სხვავ­დე­
ბო­და ერ­თმა­ნე­თი­სა­გან და სა­ერ­თო გა­მოწ­ვე­ვე­ბის მი­უ­ხე­და­ვად, ერო­ბა­თა
კავ­ში­რის კო­მი­ტე­ტის ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბამ­დე მა­თი მოქ­მე­დე­ბის კვლე­ვი­სათ­ვის
სა­ჭი­რო სტა­ტის­ტი­კუ­რი მო­ნა­ცე­მე­ბი­სა და ან­გა­რი­შე­ბის ცენ­ტრა­ლი­ზა­ცია და
გა­და­მუ­შა­ვე­ბა ნაკ­ლე­ბად ხდე­ბო­და. მა­ნამ­დე მხო­ლოდ ერო­ბა­თა წარ­მო­
მად­გენ­ლე­ბი მწა­რე ირო­ნი­ით თუ შე­ნიშ­ნავ­დნენ, რომ ერო­ბე­ბის ნა­წი­ლი
„ქრისტეს ნათლულები“ იყვნენ, ნაწილი კი „ჩაჩიკაშვილები“378, ანუ ზო­გი
მდი­და­რი და ბედ­ნი­ე­რი, ხო­ლო ზო­გი კი გე­რი­ვით და­ჩაგ­რუ­ლი. თუ­კი, მა­
გა­ლი­თად, გუ­რია ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის გა­ჯან­სა­ღე­ბით ამა­ყობ­და, ბორ­ჩა­ლოს
მაზ­რა მო­ხე­ლე­თა მექ­რთა­მე­ო­ბა­ზე ჩი­ოდ ­ ა, თუ ქუ­თა­ის­სა და გუ­რი­ა­ში მას­
წავ­ლე­ბელ­თა კად­რი დი­დი იყო, რა­ჭა­ში, დუ­შეთ­სა და თე­ლავ­ში მას­წავ­ლებ­
ლებს სან­თლით ეძებ­დნენ, თუ გუ­რი­ა-­სა­მეგ­რე­ლო­-ი­მე­რეთ­ში სა­ე­ქი­მო-­სა­სა­
ნი­ტა­რო საქ­მე გუ­გუ­ნებ­და, რა­ჭა­ში, დუ­შეთ­-თა­ი­ნეთ­სა და ბორ­ჩა­ლო­ში ხალ­ხი
ექიმ­ბა­შე­ბის ხელ­ში იყო და ფერ­შა­ლიც კი სა­ნატ­რე­ლი ჰყავ­დათ, სა­დაც ქუ­
თა­ის­ ის მაზ­რა რკი­ნიგ­ზის გაყ­ვა­ნას აპი­რებ­და და სე­ნაკ­მა უკ­ვე და­ამ­თავ­რა
სარ­კი­ნიგ­ზო ხა­ზი და სა­უ­ღელ­ტე­ხი­ლო გზე­ბი, თი­ა­ნე­თის მაზ­რა­ში ბი­ლი­კე­ბიც
კი მწყობ­რი­დან იყო გა­მო­სუ­ლი და ა.შ. შე­სა­ბა­მი­სად, ერო­ბა­თა სა­ერ­თო გან­
ვი­თა­რე­ბის ლო­გი­კის და­ნახ­ვა თით­ქმის შე­უძ­ლე­ბე­ლი იყო.
პრე­სის მა­სა­ლე­ბი მი­უ­თი­თებს, რომ უკ­ვე 1920 წლი­სათ­ვის ცალ­კე ცენ­
ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის სტა­ტის­ტი­კუ­რი სამ­სა­ხუ­რე­ბის მო­ბი­ლი­ზა­ცი­ის და,
თა­ვის მხრივ, ერო­ბა­თა სტა­ტის­ტი­კო­სე­ბი­სა და ერო­ბა­თა კავ­ში­რის მუ­შა­ო­ბის
შე­დე­გად უკ­ვე დაწყ­ე­ბუ­ლი იყო ქვეყ­ნის გან­ვი­თა­რე­ბის კვლე­ვი­სა და შე­ფა­სე­
ბი­სათ­ვის მო­ნა­ცემ­თა ბა­ზე­ბის ფორ­მი­რე­ბა379 და, ასე­ვე, თვით­მმარ­თვე­ლო­
ბის პრობ­ლე­მე­ბის კომ­პლექ­სუ­რი ანა­ლი­ზის ცდე­ბი.
ამის მი­უხ­ ე­და­ვად, სა­ნამ თი­თო­ე­უ­ლი მაზ­რის წარ­მა­ტე­ბე­ბი­სა და პრობ­
ლე­მე­ბის შე­ჯა­მე­ბა არ მოხ­დე­ბა მა­თი კომ­პე­ტენ­ცი­ე­ბის სქე­მის გათ­ვა­ლის­წი­
ნე­ბით, გე­ნე­რა­ლი­ზე­ბუ­ლი დას­კვნე­ბის გა­კე­თე­ბა სა­ქარ­თვე­ლოს პირ­ვე­ლი
რეს­პუბ­ლი­კის ერო­ბის რე­ფორ­მის წარ­მა­ტე­ბი­სა თუ წა­რუ­მა­ტებ­ლო­ბის შე­სა­
ხებ ნა­ად­რე­ვი იქ­ნე­ბა. თუმ­ცა მა­ინც აუ­ცი­ლე­ბე­ლია ყუ­რადღ­ე­ბის გა­მახ­ვი­ლე­
ბა რამ­დე­ნი­მე ძი­რი­თად ას­პექ­ტზე, რო­მე­ლიც ზო­გად წარ­მოდ­გე­ნას ქმნის

378 ერობათა მეორე ყრილობაზე (დაკარგული პარასკევი. ქრისტეს ნათლულები და

ჩაჩიკაშვილები), დ. თუდროსპირელი, ერთობა № 211, 18.09.1919
379 საქართველოს სტატისტიკა, ერთობა № 198, 02.09.1920

223
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის კულ­ტუ­რის ხა­რის­ხსა და გან­ვი­თა­რე­ბის პერ­სპექ­ტი­
ვებ­ზე 1918-1921 წლე­ბის სა­ქარ­თვე­ლო­ში.
პირ­ველ რიგ­ში, რეს­პუბ­ლი­კის პო­ლი­ტი­კუ­რი პრო­ფი­ლი­სა და დე­ცენ­ტრა­
ლი­ზა­ცი­ის ხა­რის­ხის შე­სა­ფა­სებ­ლად შე­იძ­ლე­ბა ით­ქვას, რომ ქვეყ­ნის მთა­ვა­
რი პო­ლი­ტი­კუ­რი ლი­დე­რე­ბი­სა და თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის პრაქ­ტი­კულ მოღ­
ვა­წე­თა თუ თე­ო­რე­ტი­კოს­თა თა­ნად­რო­ულ შე­ფა­სე­ბებ­სა და მი­მო­ხილ­ვებს
გა­მოკ­ვე­თი­ლად გას­დევს მტკი­ცე­ბა, რომ სა­ქარ­თვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი
რეს­პუბ­ლი­კა სა­ვა­რა­უ­დოდ უა­ნა­ლო­გო პო­ლი­ტი­კუ­რი და სა­ხელმ­წი­ფო­ებ­რი­
ვი მოვ­ლე­ნა იყო მი­სი დე­ცენ­ტრა­ლი­ზა­ცი­ის მო­დე­ლის გა­მო. ცენ­ტრა­ლი­ზე­
ბუ­ლი კონ­ტრო­ლის სის­ტე­მის უარ­ყო­ფის და სა­ხელ­მწი­ფო მმარ­თვე­ლო­ბის
სა­ფე­ხუ­რებ­რივ, დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი არ­ჩე­ვი­თო­ბის პრინ­ციპ­ზე და­ფუძ­ნე­ბამ და
კომ­პე­ტენ­ცი­ე­ბის მაქ­სი­მა­ლურ­მა გა­და­ცე­მამ რეს­პუბ­ლი­კის მმარ­თვე­ლო­ბა და
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა ყვე­ლა მო­ქა­ლა­ქეს­თან და­ახ­ლო­ვა და რე­გი­ო­ნუ­ლი
პო­ლი­ტი­კუ­რი ელი­ტე­ბის კონ­სო­ლი­და­ცი­ას შე­უწყო ხე­ლი.
ასე­ვე ძალ­ზე სა­ინ­ტე­რე­სოა სტა­ტის­ტი­კუ­რი ანა­ლი­ზი – თუ რამ­დე­ნად
ფარ­თო პო­ლი­ტი­კუ­რი სპექ­ტრი იყო წარ­მოდ­გე­ნი­ლი ად­გი­ლობ­რივ თვით­
მმარ­თვე­ლო­ბებ­ში. პარ­ტი­ა­თა და და­მო­უ­კი­დე­ბელ ჯგუფ­თა დე­პუ­ტა­ტე­ბის
პრო­ცენ­ტუ­ლი გა­ნა­წი­ლე­ბა და ბა­ლან­სი მაზ­რე­ბის დო­ნე­ზე უფ­რო მრა­ვალ­
ფე­რო­ვა­ნი და კონ­კუ­რენ­ტუ­ლი იყო, ვიდ­რე უზე­ნა­ეს სა­კა­ნონ­მდებ­ლო ორ­გა­
ნო­ში – დამ­ფუძ­ნე­ბელ კრე­ბა­ში. თა­ვად ის მოვ­ლე­ნაც – რო­დე­საც პარ­ტი­ებ­ ი
ბლო­კე­ბად შე­კავ­შირ­დნენ, მა­ღა­ლი პო­ლი­ტი­კურ კულ­ტუ­რის გა­მოვ­ლი­ნე­
ბად უნ­და მი­ვიჩ­ნი­ოთ. სა­ინ­ტე­რე­სო­ა, რომ ბლო­კის ფორ­მი­რე­ბა მაზ­რე­ბის
უმე­ტე­სო­ბა­ში არ აღ­მოჩ­ნდა მხო­ლოდ არ­ჩევ­ნე­ბის მო­მენ­ტი­სათ­ვის ძალ­თა
კონ­სო­ლი­და­ცი­ი­სათ­ვის გა­დად­გმუ­ლი ერ­თჯე­რა­დი ნა­ბი­ჯი. მა­გა­ლი­თად, შო­
რაპ­ნის და ოზურ­გე­თის მაზ­რებ­ში, სა­დაც სო­ცი­ა­ლის­ტუ­რი პარ­ტი­ე­ბი (ს/დ, ს/ფ
და ს/რ) ბლო­კით გა­ვიდ­ნენ, მთე­ლი მუ­შა­ო­ბის გან­მავ­ლო­ბა­ში კო­ლე­გი­ა­ლუ­
რი გა­რე­მო არ დარ­ღვე­უ­ლა; შო­რაპ­ნის მაზ­რის ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­რა­ტი დე­
პუ­ტა­ტე­ბიც სო­ცი­ა­ლის­ტებ­თან ნა­ყო­ფი­ე­რად თა­ნამ­შრომ­ლობ­დნენ და, რო­
გორც თა­ნა­მედ­რო­ვე­ე­ბი შე­ნიშ­ნავ­დნენ, ერო­ბა­ში „პარტიულ ჭირვეულობას
და კინკლაობას“ ად­გი­ლი არ ჰქო­ნი­ა. იგი­ვე სი­ტუ­ა­ცია იყო „უხუცეს“ და
წარ­მა­ტე­ბულ სე­ნა­კის მაზ­რა­შიც. ამ თვალ­საზ­რი­სით სა­ინ­ტე­რე­სო პრო­ცე­სი
გან­ვი­თარ­და ზუგ­დი­დის მაზ­რა­ში, სა­დაც 1918 წლი­სათ­ვის ესერ­თა პარ­ტი­ას
მხარ­დამ­ჭერ­თა დი­დი ბა­ზა ჰქონ­და – მე­ტიც, რა­დი­კა­ლუ­რად გან­წყო­ბი­ლი
ნა­წი­ლი მო­ქა­ლა­ქე­ებ­ ი­სა, რომ­ლე­ბიც ბოლ­შე­ვი­კუ­რი პარ­ტი­ის მხარ­და­მჭე­რე­
ბი იყ­ვნენ და შე­ი­ა­რა­ღე­ბულ გა­მოს­ვლებ­შიც მო­ნა­წი­ლე­ობ­დნენ, მა­თი ჩახ­შო­
ბი­სა და ბოლ­შე­ვი­კუ­რი პარ­ტი­ის ორ­გა­ნიზ­აცი­ის დევ­ნა-­გა­ნად­გუ­რე­ბის ფონ­ზე,
რო­გორც ოპო­ნენ­ტე­ბი ას­კვნიდ­ნენ, ესერ­თა პროგ­რა­მა­ში ხე­დავ­დნენ სა­კუ­
თა­რი მოთხ­ოვ­ნე­ბის ასახ­ვას და ამ პარ­ტი­ის ელექ­ტო­რატს აძ­ლი­ე­რებ­დნენ.
ამი­ტომ 1918 წლის ბო­ლო­სათ­ვის ზუგ­დი­დის სა­მაზ­რო ერო­ბის არ­ჩევ­ნე­ბის
დროს ბლო­კის შეკ­ვრა სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ პარ­ტი­ა­სა და სო­ცი­ა­ლის­ტ-
ფე­დე­რა­ლის­ტთა პარ­ტი­ას შო­რის უპი­რო­ბოდ აუ­ცი­ლე­ბე­ლი გახ­და, თუმ­ცა,
მი­უ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ გა­ი­მარ­ჯვეს, მათ მა­ინც ვერ შეძ­ლეს გა­დამ­წყვე­ტი

224
უპი­რა­ტე­სო­ბის მო­პო­ვე­ბა დე­პუ­ტატ­თა შე­ფარ­დე­ბა­ში. 1919 წლის გა­ნმავ­ლო­
ბა­ში კი გამ­წვავ­და აზ­რთა სხვა­დას­ხვა­ო­ბა სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტებ­სა და ფე­
დე­რა­ლის­ტებს შო­რის, რა­მაც პერ­მა­ნენ­ტუ­ლი პო­ლი­ტი­კუ­რი და­პი­რის­პი­რე­ბა
გა­ა­ჩი­ნა სა­მაზ­რო ერო­ბის მუ­შა­ობ­ ა­ში და, ფაქ­ტობ­რი­ვად, მი­სი პა­რა­ლი­ზე­ბა
გა­მო­იწ­ვი­ა. ამ ვი­თა­რე­ბის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით, ცენ­ტრა­ლურ­მა ხე­ლი­სუფ­ლე­
ბამ 1919 წლის ბო­ლოს მძი­მე პო­ლი­ტი­კუ­რი გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა მი­ი­ღო. 1918
წლის სა­ე­რო­ბო დე­ბუ­ლე­ბით ერო­ბა­თა რწმუ­ნე­ბის ვა­და 1920 წელს იწუ­
რე­ბო­და. სა­ქარ­თვე­ლოს დამ­ფუძ­ნე­ბელ­მა კრე­ბამ მწვა­ვე დე­ბა­ტე­ბის ფონ­ზე
ახა­ლი სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის და­ნიშ­ვნა 2 წლით გა­და­დო, იმ არ­გუ­მენ­ტით,
რომ ერო­ბა­თა დიდ­მა ნა­წილ­მა რე­ა­ლუ­რი მოქ­მე­დე­ბა 1919 წელს და­იწყ­ო,
ზო­გი­ერთ მაზ­რა­ში კი ერო­ბა სულ ახა­ლი არ­ჩე­უ­ლი იყო, ამი­ტომ ახა­ლი
არ­ჩევ­ნე­ბი აზრს მოკ­ლე­ბუ­ლი იყო და დი­დი გარ­ჯის ფა­სად ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­
ბულ წეს­რიგს სა­ერ­თოდ და­არ­ღვევ­და. გა­მო­ნაკ­ლი­სი ამ გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბი­
დან ზუგ­დი­დის მაზ­რა აღ­მოჩ­ნდა, სა­დაც, პარ­ტი­ა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის
შე­ფა­სე­ბით, პარ­ტი­ულ­მა ან­ტა­გო­ნიზ­მმა თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის მუ­შა­ო­ბა ჩიხ­ში
შე­იყ­ვა­ნა. 1920 წლის იან­ვარ­ში ჩა­ტა­რე­ბულ­მა ზუგ­დი­დის სა­მაზ­რო ერო­ბის
არ­ჩევ­ნებ­მა პრინ­ცი­პუ­ლად ვერ შეც­ვა­ლა ძალ­თა ბა­ლან­სი და აჩ­ვე­ნა, რომ
პო­ლი­ტი­კუ­რი კომ­პრო­მი­სე­ბის გა­რე­შე მაზ­რის გან­ვი­თა­რე­ბას სე­რი­ოზ­ უ­ლი
პრობ­ლე­მე­ბი შე­ექ­მნე­ბო­და.
გარ­და ეკო­ნო­მი­კუ­რი, კულ­ტუ­რუ­ლი და პო­ლი­ტი­კუ­რი გან­ვი­თა­რე­ბის
დო­ნე­ში გან­სხვა­ვე­ბი­სა, ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­
ბის პრო­ცესს და­მა­ტე­ბი­თი – ძალ­ზე რთუ­ლი და სა­ხა­სი­ა­თო სა­ხე მის­ცა კი­დევ
ერ­თმა მნიშ­ვნე­ლო­ვან­მა ფაქ­ტორ­მა – სა­ქარ­თვე­ლოს ეთ­ნი­კურ­მა მრა­ვალ­
ფე­როვ­ნე­ბამ, რო­მე­ლიც უპი­რო­ბოდ მო­ითხ­ოვ­და, რო­გორც სა­ერ­თო-­რეს­
პუბ­ლი­კურ დო­ნე­ზე ერ­თა თვით­გა­მორ­კვე­ვის პრინ­ცი­პის გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბას
და სა­ქარ­თვე­ლოს სხვა­დას­ხვა ერე­ბი­სა და ეთ­ნი­კუ­რი ჯგუ­ფე­ბის პო­ლი­ტი­კუ­
რი სტა­ტუ­სის გან­საზღ­ვრას, ასე­ვე ად­გი­ლობ­რივ თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­ში მა­
თი უფ­ლე­ბე­ბის დაც­ვი­სა და მო­ნა­წი­ლე­ო­ბის გა­რან­ტი­ე­ბის გა­ჩე­ნას.
ყვე­ლა­ზე მტკივნე­უ­ლად პრო­ცე­სი „სამხრეთ ოსეთის“ სა­კითხ­ის გარ­შე­მო
გან­ვი­თარ­და. გო­რის მაზ­რის ოს­თა თვით­გა­მორ­კვე­ვის სა­კითხი 1917 წლის
თე­ბერ­ვლის რე­ვო­ლუ­ცი­ის შემ­დეგ და­უ­ყოვ­ნებ­ლივ გა­აქ­ტი­ურ­და. „სამხრეთ
ოსეთის ეროვნულმა საბჭომ“, რო­მე­ლიც თბი­ლის­ში მუ­შა­ობ­და, ჩა­მო­ა­ყა­ლი­
ბა, შე­სა­ბა­მი­სი პრო­ექ­ტი,380 რომ­ლის გან­ხილ­ვა ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის კო­მი­სა­რი­
ატ­მა და სე­იმ­მა ვე­ღარ მო­ას­წრეს. ოს­თა ეროვ­ნუ­ლი საბ­ჭო და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი
იყო სა­ქარ­თვე­ლოს ეროვ­ნულ საბ­ჭოს­თან და ცდი­ლობ­და, მას­თა­ნაც შე­ე­ჯე­
რე­ბი­ნა პო­ზი­ცი­ე­ბი. პრო­ექ­ტის მი­ხედ­ვით გო­რის მაზ­რის ჩრდი­ლო­ეთ­ში ეთ­
ნი­კუ­რი პრინ­ცი­პით უნ­და შე­მო­საზღ­ვრუ­ლი­ყო ოს­თა გან­სახ­ლე­ბის ზო­ნა და
იგი ცალ­კე მაზ­რად – ცალ­კე სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლად ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­ლი­ყო,
ხო­ლო „სამხრეთ ოსეთის“ ეროვ­ნუ­ლი თვით­გა­მორ­კვე­ვის და და კულ­ტუ­რუ­
ლი გან­ვი­თა­რე­ბის გა­რან­ტი­ებ­ ი სა­მო­მავ­ლოდ არ­ჩე­ულ ლე­გი­ტი­მურ ორ­გა­

380 საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო

საისტორიო არქივი, ფონდი №1836 (საქართველოს ეროვნული საბჭო, პარლამენტი),
ანაწერი № 1, საქმე № 55

225
ნო­ებს უნ­და გა­და­ეწყ­ვი­ტათ. 1918 წლის გა­ზაფ­ხუ­ლის ანარ­ქი­ულ­მა აფეთ­ქე­
ბამ გო­რის მაზ­რა­ში კომ­პრო­მი­სუ­ლი გა­მო­სა­ვა­ლი ჩა­შა­ლა. შე­ია­ ­რა­ღე­ბუ­ლი
გა­მოს­ვლე­ბის ჩახ­შო­ბის შემ­დეგ გო­რის სა­მაზ­რო ერო­ბის არ­ჩევ­ნებ­ში ჯა­ვის
მხა­რემ, სა­დაც ოსუ­რი მო­სახ­ლე­ობ­ ა დო­მი­ნი­რებ­და, მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა არ მი­ი­
ღო. 1918-1920 წლის გან­მავ­ლო­ბა­ში „სამხრეთ ოსეთის ეროვნული საბჭო“
ცდი­ლობ­და სა­კითხ­ის ნორ­მა­ლი­ზე­ბას და სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლის სა­კითხ­ის
დაძ­ვრას, მაგ­რამ ეს მო­რი­გი შე­ი­ა­რა­ღე­ბუ­ლი აჯან­ყე­ბის გა­მო დღის წეს­რი­
გი­დან მო­იხ­სნა, რად­გან ოსუ­რი მო­სახ­ლე­ო­ბის მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი ნა­წი­ლი სამ­
ხედ­რო-­სა­დამ­სჯე­ლო ოპე­რა­ცი­ის გა­მო ჩრდი­ლო კავ­კა­სი­ა­ში გა­იხ­ იზ­ნა.
აფ­ხა­ზეთ­ში, ანა­ლო­გი­ურ
­ ი ანარ­ქი­უ­ლი მღელ­ვა­რე­ბე­ბის, ბოლ­შე­ვიკ­თა
შე­ი­ა­რა­ღე­ბუ­ლი გა­მოს­ვლე­ბი­სა და ნა­ცი­ო­ნა­ლის­ტთა მცდე­ლო­ბე­ბის ფონ­ზე
აფ­ხა­ზეთ­სა და სა­ქარ­თვე­ლოს შო­რის სა­ხელ­მწი­ფო­ებ­რი­ვი კავ­ში­რი გაწყ­ვე­
ტი­ლი იყო. ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის მოწყ­ო­ბას ძალ­ზე მძი­მე
ფო­ნი დახ­ვდა. თუმ­ცა, მე­ორ ­ ე მხრივ, 1919 წლის გა­ზაფ­ხულ­ზე არ­ჩე­უ­ლი აფ­
ხა­ზე­თის სა­მაზ­რო ერო­ბე­ბი რე­ა­ლუ­რად აფ­ხა­ზე­თის მო­სახ­ლე­ო­ბის პირ­ვე­ლი
დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი გახ­დნენ და მა­ლე­ვე გა­ნიმ­ტკი­ცეს ავ­
ტო­რი­ტე­ტი. შე­სა­ბა­მი­სად, ერო­ბებს მა­ლე­ვე გა­უჩ­ნდათ შეგ­რძნე­ბა, რომ მათ
შე­ეძ­ლოთ, სა­კუ­თა­რი პრაქ­ტი­კის ხა­ზით ფაქ­ტობ­რი­ვად და­ეძ­რათ აფ­ხა­ზე­თის
სა­ხელ­მწი­ფო­ებ­რი­ვი სტა­ტუ­სის გა­მორ­კვე­ვის პრო­ცე­სიც. 1920 წლის ზაფ­
ხულ­ში გუ­და­უ­თის, გუ­მის­თის, კო­დო­რი­სა და სა­მურ­ზა­ყა­ნოს ერო­ბებ­მა ჩა­მო­
ა­ყა­ლი­ბეს აფ­ხა­ზე­თის ერო­ბა­თა კავ­ში­რი. სა­ქარ­თვე­ლოს ერო­ბა­თა კავ­ში­რის
კო­მი­ტე­ტი ღია უკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბით შეხ­ვდა პა­რა­ლე­ლუ­რი სტრუქ­ტუ­რის გა­ჩე­
ნას. ყვე­ლას­თვის ცხა­დი იყო, რომ, სა­ნამ დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბა კონ­სტი­ტუ­
ცი­ით და­ამ­ტკი­ცებ­და აფ­ხა­ზე­თის ავ­ტო­ნო­მი­ის სტა­ტუსს, რე­ა­ლურ ცხოვ­რე­ბა­
ში თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­თა შე­კავ­ში­რე­ბით ეს მოვ­ლე­ნა უკ­ვე ფაქ­ტი ხდე­ბო­და.
სა­ქარ­თვე­ლოს ერო­ბა­თა ცენ­ტრსა და აფ­ხა­ზე­თის ერო­ბა­თა კავ­შირს შო­რის
„დიპლომატიური ნოტების“ გაც­ვლის შემ­დეგ381, მა­ლე­ვე, კომ­პრო­მი­სუ­ლი
გა­მო­სა­ვა­ლი მო­ი­ნა­ხა – აფ­ხა­ზე­თის ერო­ბა­თა კავ­ში­რის წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბა
წევ­რად შე­ვი­და სა­ქარ­თვე­ლოს ერო­ბა­თა კავ­ში­რის კო­მი­ტეტ­ში.
ერო­ბა­თა კავ­ში­რის კო­მი­ტე­ტი 1920 წლის ზაფ­ხუ­ლი­დან­ვე შე­უდ­
გა ბა­თო­მის ოლ­ქში სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის მზა­დე­ბას. ერო­ბა­თა კავ­
ში­რის კო­მი­ტე­ტი შემ­დე­გი მო­წო­დე­ბით მი­მარ­თავ­და აჭარ­ლებს:
„...საქართველოს ყო­ფი­ლი გლე­ხე­ბი, დღეს კი სოფ­ლის თა­ვი­სუ­ფა­ლი მო­
ქა­ლა­ქე­ნი, არ­ჩე­უ­ლი ერო­ბე­ბის საშ­ვა­ლე­ბით აწეს­რი­გე­ბენ თა­ვი­ანთ ად­გი­
ლობ­რივ და სა­მე­ურ­ნეო საქ­მე­ებს. ყვე­ლა ეს ერო­ბე­ბი გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლი არი­
ან ერთ დიდ კავ­ში­რათ. მა­ლე თქვე­ნი მი­ლე­თე­ბიც აირ­ჩე­ვენ თა­ვის კა­ცებს,
თა­ვი­ანთ ერო­ბებს, თქვენც შე­მოხ­ვალთ ამ დიდ საძ­მო კავ­შირ­ში. მაგ­რამ,
სა­ნამ ეს მოხ­დე­ბო­დეს, ერო­ბა­თა კავ­ში­რი ვერ დას­ტო­ვებს თა­ვის ძმებს, გან­
სა­კუთ­რე­ბით მშრო­მელ ფუხა­რა ხალხს ისე, რომ მას შეძ­ლე­ბი­სა დაგ­ვა­რად
არ გა­უწ­ ი­ოს დახ­მა­რე­ბის ხე­ლი. გვითხ­ა­რით, შე­მოგ­ვით­ვა­ლეთ გულ ღი­ათ,
ძმუ­რათ, რა ზო­რი გჭირთ, რა გაკ­ლი­ათ, რა გა­ჭირ­ვე­ბა გაქვთ, რა­ში გინ­დათ

381 ერობა და ქალაქი, ერთობა № 216, 24.09.1920

226
დახ­მა­რე­ბა. იცო­დეთ, ჩვენ თქვენ­თა­ნა ვართ…“382
1921 წლი­სათ­ვის უკ­ვე კონ­სტი­ტუ­ცი­ის დო­ნე­ზე გა­ნი­საზღ­ვრა აფ­ხა­ზე­თის,
სა­მაჰ­მა­დი­ა­ნო სა­ქარ­თვე­ლოს და ზა­ქა­თა­ლის ოლ­ქის ავ­ტო­ნო­მი­უ­რი სტა­ტუ­სე­
ბი, ეროვ­ნულ უმ­ცი­რე­სო­ბა­თა დაც­ვის ზო­გა­დი გა­რან­ტი­ე­ბი და ად­გი­ლობ­რივ
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბებ­ში მა­თი სრულ­ფა­სო­ვა­ნი მო­ნა­წი­ლე­ო­ბის გა­რან­ტი­ე­ბი.
სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის ერო­ბე­ბის მოქ­მე­დე­ბის ის­ტო­რი­ამ შექ­მნა
ეთ­ნი­კუ­რი მრა­ვალ­ფე­როვ­ნე­ბის ასახ­ვი­სა და პო­ლი­ტი­კუ­რი ემან­სი­პა­ცი­ის ერ­
თი უნი­კა­ლუ­რი პრე­ცე­დენ­ტი – ტფი­ლი­სის მაზ­რის ერო­ბის დე­პუ­ტა­ტად ყა­
რა­იზ­ ა­ის ოლ­ქში აირ­ჩი­ეს მუს­ლი­მი ქა­ლი – ფა­რი-­ხა­ნუმ სო­ფი­ევ­ ა, რო­მელ­
მაც, რო­გორც უპარ­ტიო კან­დი­დატ­მა, შეძ­ლო პარ­ტი­უ­ლი კონ­კუ­რენ­ტე­ბის
და­მარ­ცხე­ბა.
სა­ერ­თო პროგ­რე­სი­სათ­ვის ასე­ვე ძალ­ზე მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი იყო ად­მი­ნის­
ტრა­ცი­ის გა­ჯან­სა­ღე­ბის და რა­ცი­ო­ნა­ლი­ზა­ცი­ის მხა­რეც. სა­ე­რო­ბო და ცენ­
ტრა­ლუ­რი პრე­სა, გან­სა­კუთ­რე­ბით ოპო­ზი­ცი­უ­რი გა­მო­ცე­მე­ბი, და­უნ­დობ­ლად
აკ­რი­ტი­კებ­დნენ ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის მოქ­მე­დე­ბებს და ცდი­ლობ­დნენ, ად­მი­ნის­
ტრა­ცი­ის მო­ხე­ლე­თა ფსი­ქო­ლო­გია გა­მო­სუ­ლი­ყო პარ­ტი­უ­ლი და კერ­ძო ხა­
სი­ა­თის ლო­ი­ა­ლო­ბი­­დან და სა­ხელ­მწი­ფო­ებ­რივ აზ­როვ­ნე­ბას შეს­ჩვე­ო­და.
ერო­ბა­თა კონ­კრე­ტუ­ლი მოქ­მე­დე­ბის მი­ერ პო­ზი­ტი­უ­რი ცვლი­ლე­ბე­ბის
გა­მოწ­ვე­ვის ყვე­ლა­ზე მკა­ფიო და საკ­ვან­ძო მიღ­წე­ვა ძი­რი­თა­დად ორ სფე­
როს უკავ­შირ­დე­ბო­და.
პირ­ვე­ლი მათ­გა­ნის აქ­ტუ­ა­ლუ­რო­ბა 1918 წლის მდგო­მა­რეო­­ბამ გან­საზღ­
ვრა, კერ­ძოდ, ამ დრო­ი­სათ­ვის სა­ქარ­თვე­ლო­ში გრი­პის – ე.წ. „ისპანკის“ ეპი­
დე­მია მძვინ­ვა­რებ­და და ახ­ლად არ­ჩე­ულ ­ ი ერო­ბე­ბის ძი­რი­თად გა­მოწ­ვე­ვად
იქ­ცა ეპი­დე­მი­ას­თან ბრძო­ლა, რაც მათ მეტ­-ნაკ­ლე­ბი წარ­მა­ტე­ბით შეძ­ლეს
სა­ნი­ტა­რუ­ლი რაზ­მე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბით. ამ დრო­ი­დან­ვე ერო­ბებ­მა და­იწყ­ეს
სა­ე­ქი­მო პერ­სო­ნა­ლის მო­ბი­ლი­ზე­ბა და კო­ორ­დი­ნი­რე­ბა. პე­რი­ო­დუ­ლად
ეწყ­ო­ბო­და სა­მაზ­რო ექიმ­თა ყრი­ლო­ბე­ბი, სა­დაც ხდე­ბო­და გა­მოც­დი­ლე­ბის
შე­ჯე­რე­ბა და სა­მოქ­მე­დო პროგ­რა­მის გან­საზღ­ვრა. მა­ლე­ვე კა­ნო­ნით გა­ნი­
საზღ­ვრა სა­ე­რო­ბო მე­დი­ცი­ნის ძი­რი­თა­დი პრინ­ცი­პე­ბი, რომ­ლე­ბიც სა­ყო­ველ­
თაო ჯან­დაც­ვის მო­დელს და­ე­ფუძ­ნა. მაზ­რე­ბი და­ი­ყო სა­მე­დი­ცი­ნო უბ­ნე­ბად,
მო­ეწყო კლი­ნი­კე­ბი და ამ­ბუ­ლა­ტო­რი­ებ­ ი. და­კომ­პლექტ­და სა­მაზ­რო ექიმ­თა
შტა­ტი, რო­მე­ლიც მაზ­რის მო­სახ­ლე­ო­ბას უფა­სოდ ემ­სა­ხუ­რე­ბო­და და ხელ­
ფასს ერო­ბის ბი­უჯ­ ე­ტი­დან იღებ­და.383 მო­სახ­ლე­ო­ბას მხო­ლოდ მე­დი­კა­მენ­ტე­
ბის ხარ­ჯის გა­ღე­ბა უწევ­დათ, თუმ­ცა რე­ალ ­ ო­ბი­დან გა­მომ­დი­ნა­რე, რად­გან
უმე­ტე­სო­ბა ეკო­ნო­მი­კუ­რი კრი­ზი­სის, ეპი­დე­მი­ე­ბის მას­შტა­ბი­სა და ფარ­მა­ცევ­
ტუ­ლი ბაზ­რის შეზღ­უ­დუ­ლო­ბის გა­მო ვერ ახერ­ხებ­და წამ­ლე­ბის შე­ძე­ნას,
ერო­ბა­თა დიდ­მა ნა­წილ­მა თა­ვად­ვე და­იწყო მე­დი­კა­მენ­ტე­ბით მო­მა­რა­გე­ბის
საქ­მის მოწყ­ობ­ ა.
მე­ორ­ ე დი­დი ნა­ბი­ჯი, რო­მე­ლიც ერო­ბა­თა მოქ­მე­დე­ბამ გა­ნა­პი­რო­ბა, გახ­

382 აჭარლებს, ერთობა №149, 04.07.1920

383 ერობათა ექიმების ყრილობა. რეზოლუციები, ერთობა № 139, 26.06.1919. № 140,
27.06.1919

227
და სა­ყო­ველ­თა­ო, უფა­სო სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბის ქსე­ლის ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბა.
მძი­მე გა­მოწ­ვე­ვე­ბის გა­და­ლახ­ვის შემ­დეგ, 1920 წლი­დან, ერო­ბებ­მა და­იწყ­ეს
სა­ხალ­ხო სკო­ლე­ბის ქსე­ლის გა­ფარ­თო­ე­ბა, ინ­ფრას­ტრუქ­ტუ­რის გა­უმ­ჯო­ბე­
სე­ბა და პე­და­გოგ­თა ფი­ნან­სუ­რი უზ­რუნ­ველ­ყო­ფა.
ერო­ბა­თა შემ­დე­გი – მთა­ვა­რი – აქ­ცენ­ტი მო­დი­ოდ ­ ა ინ­ფრას­ტრუქ­ტუ­რის
გა­უმ­ჯო­ბე­სე­ბა­ზე, სოფ­ლის მე­ურ­ნე­ო­ბი­სა და ად­გი­ლობ­რი­ვი მრეწ­ვე­ლო­ბის
გან­ვი­თა­რე­ბა­ზე. აქაც ანა­ლო­გი­უ­რად და­იწყო ტექ­ნი­კურ ძალ­თა – ტექ­ნი­კო­
სე­ბის, აგ­რო­ნო­მე­ბის, ეკო­ნო­მის­ტე­ბი­სა და სტა­ტის­ტი­კო­სე­ბის – კონ­სო­ლი­და­
ცი­ა. საწყ­ის ეტაპ­ზე კონ­კუ­რენ­ცი­ის და ინ­ტე­რეს­თა კონ­ფლიქ­ტის გა­და­ლახ­ვის
შემ­დეგ ერო­ბე­ბი იმ მხა­რე­ებ­ში, სა­დაც გან­ვი­თა­რე­ბუ­ლი იყო კო­ო­პე­რა­ცი­ულ­ ი
მოძ­რა­ო­ბა, მათ რე­სურსს და­ეყ­რდნენ მო­სახ­ლე­ო­ბის სურ­სა­თით, პირ­ვე­ლა­
დი სა­ჭი­რო­ე­ბის ნივ­თე­ბი­თა და სა­მე­ურ­ნეო იარ­აღე­ბით მო­მა­რა­გე­ბა­ში, ხო­
ლო იქ, სა­დაც ამის ბა­ზა არ არ­სე­ბობ­და, თა­ვად მო­უწ­ ი­ათ კო­ო­პე­რა­ტი­უ­ლი
ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბის კომ­პე­ტენ­ცი­ის ათ­ვი­სე­ბა.
ერო­ბე­ბი მუ­შა­ობ­დნენ ად­გი­ლობ­რი­ვი ეკო­ნო­მი­კის სტი­მუ­ლი­რე­ბი­სათ­ვის,
ცდი­ლობ­დნენ წარ­მო­ე­ბის მოწყ­ო­ბას და ინ­ფრას­ტრუქ­ტუ­რის გან­ვი­თა­რე­ბას.
მა­გა­ლი­თი­სათ­ვის, 1921 წლის მდგო­მა­რე­ო­ბით:
სე­ნა­კის მაზ­რის ერო­ბას მოწყ­ობ­ ი­ლი ჰქონ­და: აქ­სო­ვი ქარ­ხა­ნა; აგუ­რის
და კრა­მი­ტის ქარ­ხა­ნა; ელექ­ტრო­ნის სად­გუ­რი; ელექ­ტრო­ნის წის­ქვი­ლი; მე­
ქა­ნი­კუ­რი სა­ხე­ლოს­ნო; სა­დურ­გლო; 6 აფ­თი­ა­ქი.
ზუგ­დი­დის მაზ­რას: სა­ხერ­ხი ქარ­ხა­ნა; ხის გა­და­მა­მუ­შა­ვე­ბე­ლი ქარ­ხა­ნა;
სა­მე­ურ­ნეო ია­რაღ­თა სა­ხელო­ს­ნო.
ოზურ­გე­თის მაზ­რას: სა­ხერ­ხი ქარ­ხა­ნა; აბ­რე­შუ­მის სახ­ვე­ვი ფაბ­რი­კა; ბამ­
ბუ­კის ქარ­ხა­ნა; წის­ქვი­ლი; ფურ­ნე; 4 წიგ­ნის მა­ღა­ზია; სა­დურ­გლო და სამ­
ჭედ­ლო; 5 აფ­თი­ა­ქი; 4 სა­სურ­სა­თო მა­ღა­ზია.
ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რას: სამ­ჭედ­ლო და ურ­მის თვლე­ბის ქარ­ხა­ნა; შე­შის
საწყ­ო­ბი; სა­სურ­სა­თო მა­ღა­ზია; ცენ­ტრა­ლუ­რი სა­კან­ცე­ლა­რიო მა­ღა­ზია; სა­
ე­რო­ბო ყა­ნა.
დუ­შე­თის მაზ­რას: აფ­თი­ა­ქი; სა­ვაჭ­რო სახ­ლი; წის­ქვი­ლი; სა­ხე­ლოს­ნო;
ყვე­ლის ქარ­ხა­ნა.
გო­რის მაზ­რას: სა­ხერ­ხი ქარ­ხა­ნა; მე­ქა­ნი­კუ­რი სა­ხე­ლოს­ნო; სა­სურ­სა­თო
მა­ღა­ზია.
ახალ­ცი­ხის მაზ­რას: სა­ხერ­ხი ქარ­ხა­ნა; ყვე­ლის წარ­მო­ე­ბა; ორ­თქლზე მო­
მუ­შა­ვე წის­ქვი­ლი.
თი­ა­ნე­თის მაზ­რას: ელექ­ტრო­სად­გუ­რი; მე­ქა­ნი­კუ­რი სა­ხელ­ოს­ნო; მო­
ტორ­ზე მო­მუ­შა­ვე წის­ქვი­ლი; სა­ხერ­ხი ქარ­ხა­ნა; საქ­სო­ვი ქარ­ხა­ნა; სა­ზე­ინ­კლო
და სამ­ჭედ­ლო; წიგ­ნის მა­ღა­ზია; სა­სურ­სა­თო მა­ღა­ზია.
რა­ჭის მაზ­რას: აფ­თი­ა­ქი; სა­ხერ­ხი ქარ­ხა­ნა; სა­ხელ­ოს­ნო.
ლეჩხ­უმ­ ის მაზ­რას: 2 აფ­თი­ა­ქი; სა­სურ­სა­თო მა­ღა­ზია; წიგ­ნის მა­ღა­ზია.

228
 გუ­მის­თის მაზ­რას: სა­ხერ­ხი ქარ­ხა­ნა384
1921 წლი­სათ­ვის, 1920 წლის ბო­ლოს, სპე­ცი­ა­ლუ­რი კო­მი­ი­სის მი­ერ
ერო­ბა­თა რე­ვი­ზი­ის შე­დე­გად მი­ღე­ბუ­ლი მა­სა­ლე­ბის პირ­ვე­ლი, საც­დე­ლი
ანა­ლი­ზი, რო­მე­ლიც სო­ლო­მონ ავა­ლი­ან­მა ჩა­ა­ტა­რა, სა­შუ­ა­ლე­ბას გვაძ­ლევს,
სტა­ტის­ტი­კუ­რად შე­ჯამ­დეს სა­ქარ­თვე­ლოს ერო­ბა­თა მოქ­მე­დე­ბის პრი­ო­რი­
ტე­ტე­ბი. 15 სა­მაზ­რო ერო­ბის (თე­ლა­ვის, სიღ­ნა­ღის, ქუ­თა­ის­ ის, სა­მურ­ზა­ყა­ნოს
და ახალ­ქა­ლა­ქის გარ­და, რო­მელ­თა მო­ნა­ცე­მე­ბიც ავ­ტორს არ ჰქონ­და) ან­
გა­რი­შე­ბი­სა და ბი­უ­ჯე­ტის მო­ნა­ცე­მე­ბი­დან გა­მომ­დი­ნა­რე, 1919-1920 წლებ­ში,
ერო­ბა­თა ბი­უჯ­ ე­ტი­დან – 440 000 000 მა­ნე­თი­დან და­იხ­ არ­ჯა:
• ზო­გა­დი ეკო­ნო­მი­კუ­რი ხა­სი­ა­თის ღო­ნის­ძი­ე­ბე­ბი­სათ­ვის -18,1 %
• სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბის­თვის – 17,8 %
• მრეწ­ვე­ლო­ბა, ად­გი­ლობ­რი­ვი წარ­მო­ე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბის­თვის – 11,2 %
• სამ­კურ­ნა­ლო დახ­მა­რე­ბის­თვის – 10 %
• ეკო­ნო­მი­კუ­რი აღორ­ძი­ნე­ბი­სათ­ვის – 6,8 %
• სა­ბე­ით­ლო სა­ჭი­რო­ე­ბე­ბის­თვის – 1,3 %385
ყვე­ლა ამ მი­მარ­თუ­ლე­ბის წარ­მა­ტე­ბას ხელს უშ­ლი­და ძი­რი­თა­დად ერ­
თი და მთა­ვა­რი ფაქ­ტო­რი – სა­ერ­თო ეკო­ნო­მი­კუ­რი კრი­ზი­სი და ერო­ბა­თა
ფი­ნან­სუ­რი უფ­ლე­ბე­ბის გა­ურ­კვევ­ლო­ბა. ფი­ნან­სუ­რი უფ­ლე­ბე­ბის, რო­გორც
საკ­ვან­ძო სა­კითხ­ის, გა­მორ­კვე­ვას, თა­ნა­მედ­რო­ვე­თათ­ვის ხან­გრძლი­ვი დრო
და დე­ბა­ტე­ბი დას­ჭირ­და, თუმ­ცა რე­ფორ­მის პრო­ცე­სი­სათ­ვის ამ საქ­მე­ზე და­
ხარ­ჯუ­ლი 3 წე­ლი­წა­დი შე­იძ­ლე­ბა სრუ­ლი­ად ნორ­მა­ლურ და ბუ­ნებ­რივ მოვ­
ლე­ნად ჩავ­თვა­ლოთ.
უკ­ვე 1920 წლი­დან რე­ფორ­მა მი­სი სა­ბო­ლოო მიზ­ნის გა­დაწყ­ვე­ტის ეტაპ­
ზე დად­გა – სა­თე­მო დო­ნე­ზე აქ­ტი­ურ ძალ­თა კონ­სო­ლი­და­ცი­ი­სა და რე­ა­ლუ­
რი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის სა­ბა­ზი­სო პრაქ­ტი­კის და­ნერ­გვას შე­უდ­გა.
ცალ­კე უნ­და აღი­ნიშ­ნოს სა­ე­რო­ბო სა­კითხ­ე­ბის მე­დი­ა­ში ასახ­ვის ინ­ტენ­
სი­ვო­ბა და ხა­რის­ხი – რე­ფორ­მის და ერო­ბა­თა მოქ­მე­დე­ბის ყვე­ლა ეტაპ­
ზე ცენ­ტრა­ლუ­რი პრე­სა ღია ფო­რუმს წარ­მო­ად­გენ­და სა­ე­რო­ბო სა­კითხ­ებ­ზე
დის­კუ­სი­ი­სათ­ვის. მთა­ვა­რი პარ­ტი­უ­ლი გა­მო­ცე­მე­ბი აქ­ტი­უ­რად ადევ­ნებ­დნენ
თვალ­ყურს რე­ფორ­მის პრო­ცესს. აღ­სა­ნიშ­ნა­ვი­ა, რომ თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის
სა­კითხ­ებ­ში პლუ­რა­ლიზ­მი ცალ­კე­უ­ლი გა­მო­ცე­მე­ბის რე­დაქ­ცი­ის ში­და დო­
ნე­ზეც კი თვალ­ში სა­ცე­მი­ა. ცენ­ტრა­ლუ­რი პრე­სა 1919 წლი­დან უკ­ვე მუდ­მივ
რუბ­რი­კებს უთ­მობს ერო­ბა­თა მოქ­მე­დე­ბე­ბის გა­სა­შუ­ქებ­ლად.
პა­რა­ლე­ლუ­რად 1917 წლი­დან უწყ­ვე­ტად იბეჭ­დე­ბა და ვრცელ­დე­ბა სპე­
ცი­ა­ლუ­რი – დარ­გობ­რი­ვი პე­რი­ოდ ­ უ­ლი გა­მო­ცე­მე­ბი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის
სა­კითხ­ებ­ზე – რომ­ლე­ბიც კომ­პლექ­სუ­რად აშუ­ქე­ბენ სა­ქა­ლა­ქო თვით­მმარ­
თვე­ლო­ბე­ბის ცხოვ­რე­ბა­სა და ერო­ბე­ბის მოქ­მე­დე­ბას და მათ ფურ­ცლებ­ზე
ხდე­ბა ძი­რი­თა­დი – მწვა­ვე დის­კუ­სი­ე­ბი. 1920 წლამ­დე ეს გა­მო­ცე­მე­ბი ორე­

384 პასუხათ გაზეთ „კომუნისტს“, ალ. დგებუაძე, ერთობა № 222, 10.10.1920.

საქართველოს ერობის მოღვაწეობა, ს. ავალიანი, ერობა № 1-2, 01.1921
385 საქართველოს ერობის მოღვაწეობა, ს. ავალიანი, ერობა № 1-2, 01.1921

229
ნო­ვა­ნი – ქარ­თუ­ლი და რუ­სუ­ლი იყო, რად­გან ეს ჟურ­ნა­ლე­ბი ვრცელ­დე­
ბო­და სომ­ხეთ­ში, აზერ­ბა­ი­ჯან­ში, ჩრდი­ლო კავ­კა­სი­ა­ში, შავ­ზღვის­პი­რეთ­სა
და ყუ­ბა­ნის ოლ­ქშიც, სა­დაც მკითხ­ვე­ლე­ბი მნიშ­ვნე­ლო­ვან სა­ინ­ფორ­მა­ციო
რე­სურსს და გა­მოც­დი­ლე­ბას იძენ­დნენ სა­ქარ­თვე­ლოს ერო­ბა­თა და ქა­ლა­
ქე­ბის ცხოვ­რე­ბი­დან. 1920 წლი­დან სა­ე­რო­ბო გა­მო­ცე­მა „ერობამ“, მთა­ვა­
რი გა­მოწ­ვე­ვის – სა­თე­მო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის და­სამ­კვიდ­რებ­ლად უფ­რო
სა­ხალ­ხო-­პო­პუ­ლა­რუ­ლი სა­ხე მი­ი­ღო, თუმ­ცა 1921 წლამ­დე მას­ში კვლავ
გრძელ­დე­ბო­და ვიწ­რო სპე­ცი­ა­ლუ­რი სა­კითხ­ე­ბის გა­შუ­ქე­ბა და მწვა­ვე დის­კუ­
სი­ე­ბი ფუნ­და­მენ­ტურ სა­კითხ­ებ­ზე.
ამას გარდა, ორმა სამაზრო ერობამ (კვლევის ამ ეტაპზე არსებული
მონაცემებით) შეძლო საკუთარი პერიოდული ორგანოს გამოშვება.
ოზურგეთის სამაზრო ერობა, 1920 წლიდან ბეჭდავდა ყოველკვირეულ
გაზეთს – "გურიის ერობის მოამბე", ხოლო ამავე წლიდან ზუგდიდის სამაზრო
ერობამაც გამოსცა "ზუგდიდის ერობის უწყებები". ერობების მუშაობის
ასახვის, თვითმმართველობის საკითხებზე ადგილობრივი დისკუსიის და
საგანმანათლებლო მუშაობის გარდა, ამ გამოცემებს იმ თვალ­საზრისითაც
ჰქონდათ დიდი მნიშვნელობა, რომ დამოუკიდებლობის პერიოდში,
ფაქტობრივად ისინი გახდნენ პირველი სოციალურ-პოლიტიკური
რეგიონული გამოცემები – მანამდე ქართულენოვანი პერიოდიკა
ფაქტობრივად მხოლოდ ძველ, საგამომცემლო საქალაქო ცენტრებში –
თბილისში, ქუთაისში და ბათუმში თუ იბეჭდებოდა.
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­თა პრაქ­ტი­კის წარ­მა­ტე­ბის ერ­თ-ერთ სა­ინ­ტე­რე­სო
ნიშ­ნად შე­იძ­ლე­ბა ის პო­ლი­ტი­კუ­რი „პროექტიც“ ავი­ღოთ, რო­მე­ლიც სა­ქარ­
თვე­ლოს დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის დე­პუ­ტატ­მა და ქუ­თა­ის­ ის ქა­ლა­ქის­ თავ­მა,
დი­ო­მი­დე თო­ფუ­რი­ძემ 1920 წელს აღ­ძრა. მან „კომუნალური სახელმწიფოს“
იდეა კვლავ (წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა მე­ო­რე ყრი­ლო­ბის შემ­დეგ) წა­მო­ა­ყე­ნა სა­
დის­კუ­სი­ოდ: მი­სი წი­ნა­და­დე­ბით, რო­დე­საც დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბა მუ­შა­ობ­ ას
და­ას­რუ­ლებ­და და მემ­კვიდ­რე­ო­ბას პარ­ლა­მენტს გა­და­უ­ლო­ცავ­და, კარ­
გი იქ­ნე­ბო­და, თუ სა­ე­რო­ბო, სა­ქა­ლა­ქო და სა­პარ­ლა­მენ­ტო არ­ჩევ­ნე­ბი ერ­
თად ჩა­ტარ­დე­ბო­და, და რეს­პუბ­ლი­კის პარ­ლა­მენ­ტი ერო­ბა­თა და ქა­ლაქ­თა
წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი­სა­გან შე­იკ­რი­ბე­ბო­და.386 მი­სი აზ­რით, ეს გა­ნამ­ტკი­ცებ­და
თე­მის, მაზ­რის, ქა­ლა­ქი­სა და რეს­პუბ­ლი­კის ერ­თო­ბას, რად­გან ყვე­ლა ეს
მმარ­თვე­ლო­ბი­თი სა­ფე­ხუ­რი დე­მოკ­რა­ტი­ულ არ­ჩე­ვი­თო­ბა­ზე იქ­ნე­ბო­და და­
ფუძ­ნე­ბუ­ლი და ყვე­ლა თემ­სა თუ მხა­რეს სა­კუ­თა­რი უშუ­ა­ლო წარ­მო­მად­გე­
ნე­ლი ეყო­ლე­ბო­და. მი­სი თქმით:
„... ნამ­დვილ დე­მოკ­რა­ტი­ულ სა­ხელ­მწი­ფო­ში ქა­ლაქ­-ე­რო­ბა­თა ცენ­ტრე­
ბი და მთავ­რო­ბა უნ­და იქ­ნეს გა­ერ­თი­ან­ ე­ბუ­ლი და პარ­ლა­მენ­ტი ერო­ბა­თა და
ქა­ლაქ­თა ხმოს­ნე­ბი­სა­გან უნ­და შეს­დგე­ბო­დეს. ამ­ნა­ირ ­ ად მოწყ­ო­ბი­ლი პარ­
ლა­მენ­ტი და მთავ­რო­ბა იქ­ნე­ბა გაგ­რძე­ლე­ბა თე­მის, მაზ­რის, ერო­ბის და ქა­
ლა­ქის თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის. მი­სი არ­ხი­ტექ­ტუ­რა იქ­ნე­ბა ლა­მა­ზად ჩა­მო­ყა­

386 საქართველოს დამფუძნებელი კრების დეპუტატთა მონაცემების ანალიზით ჩანს,

რომ საშუალოდ თითოეულ მაზრაში 2-3 დამფუძნებელი კრების დეპუტატი მაინც იყო
არჩეული სამაზრო ერობის ხმოსნად.

230
ლი­ბე­ბუ­ლი, ცხოვ­რე­ბას­თან სავ­სე­ბით შე­თან­ხმე­ბულ­-შე­ზა­ვე­ბუ­ლი და მტკი­ცე
ნი­ა­დაგ­ზე მტკი­ცედ დამ­ყა­რე­ბუ­ლი­.“387
ოპო­ნენ­ტე­ბი თო­ფუ­რი­ძის პრო­ექტს – „სახელმწიფოსა და ერობათა
სინთეზის“ იდე­ას მხო­ლოდ ნა­წი­ლობ­რი­ვი კრი­ტი­კით გა­მო­ეხ­მა­ურ­ნენ, რომ
ეს მო­დე­ლი პირ­და­პი­რი წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბის პრინ­ციპს არ­ღვევ­და, თუმ­ცა
ყვე­ლა აღ­ნიშ­ნავ­და, რომ იდეა მე­ტად ორი­გი­ნა­ლუ­რი და სა­ინ­ტე­რე­სო იყო
და ფარ­თო დის­კუ­სი­ას სა­ჭი­რო­ებ­და.
ყო­ვე­ლი­ვე ამის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით, მსოფ­ლიო ომს მო­ყო­ლი­ლი კარ­დი­
ნა­ლუ­რი ცვლი­ლე­ბე­ბი­სა და ახა­ლი სო­ცი­ა­ლუ­რი და პო­ლი­ტი­კუ­რი რე­ა­ლო­
ბის და­ბა­დე­ბის ქა­ოს­ უ­რი პე­რი­ოდ
­ ი­სათ­ვის თა­ვად სა­ქარ­თვე­ლოს დე­მოკ­რა­
ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კაც, რო­გორც პო­ლი­ტი­კუ­რი მოვ­ლე­ნა და მი­სი საკ­ვან­ძო
პრო­ცე­სი – ად­გი­ლობ­რი­ვი „მმართველობის და თვითმმართველობის“ რე­
ფორ­მა შეგ­ვიძ­ლი­ა, მწყობრ და დი­დი წარ­მა­ტე­ბის პერ­სპექ­ტი­ვის მქო­ნე ექ­
სპე­რი­მენ­ტად შე­ვა­ფა­სოთ და და­ვე­თან­ხმოთ ამ ეპო­ქის თა­ნა­მედ­რო­ვე და
გა­მოც­დი­ლი სა­ე­რო­ბო მკვლევ­რის, სო­ლო­მონ ავა­ლი­ა­ნის დას­კვნას:
„... ერ­თი რამ არის სრუ­ლი­ად უდა­ვო: ერო­ბა ად­გი­ლობ­რივ ჩა­უდ­გა
დიდ მე­ურ­ნე­ო­ბას, ამ მე­ურ­ნე­ო­ბას აწარ­მო­ებს, ერო­ბა ად­გი­ლობ­რივ უძღ­ვე­ბა
კულ­ტუ­რის გან­მტკი­ცე­ბას. შე­საძ­ლე­ბე­ლი­ა, ნა­ყო­ფი ამ მოღ­ვა­წე­ო­ბი­სა ჯერ
არ სჩანს, მხო­ლოდ ერო­ბამ ორი წლის გან­მავ­ლო­ბა­ში რყე­ვი­სა და ნგრე­ვის
ხა­ნა­ში აღ­მშე­ნებ­ლო­ბით მუ­შა­ობ­ ას ჩას­ჭი­და ხე­ლი, რყე­ვა და ნგრე­ვა შე­ა­ჩე­
რა. ერის ეკო­ნო­მი­ურ და სუ­ლი­ერ სიმ­ტკი­ცეს მჭიდ­რო სა­ფუძ­ვე­ლი და­უ­დო
და ვალ­დე­ბულ­ნი ვართ, ეს ამა­გი და­ვა­ფა­სოთ. უნაკ­ლუ­ლო სამ­ყა­რო­ში არა­
ფე­რი არ არის…“388

387 სახელმწიფო და კომუნა, დ. თოფურიძე, ერობა და ქალაქი № 8. 06. 1920. გვ. 4

388 საქართველოს ერობის მოღვაწეობა, ს. ავალიანი, ერობა №1-2, 01.1921. გვ. 11

231
 1921 წლის საბ­ჭო­თა ოკუ­პა­ცია და ერო­ბა­თა მოქ­მე­დე­ბის
7
და­სას­რუ­ლი. ერო­ბა­თა ბო­ლო პო­ლი­ტი­კუ­რი აქ­ცია

„...ქართველი ხალ­ხი, დაპყ­რო­ბი­ლი, ყო­ველ­გვარ ეროვ­ნულ, პო­

ლი­ტი­კურ უფ­ლე­ბა აყ­რი­ლი, სა­ში­ნელ რეპ­რე­სი­ე­ბით და სამ­ხედ­რო
დიქ­ტა­ტუ­რით და­მო­ნა­ვე­ბუ­ლი, არ ღე­ბუ­ლობს უცხ­ოე­ ­თის სა­ო­კუ­პა­ციო
ჯა­რე­ბის მი­ერ მოწყ­ობ­ ილ არ­ჩევ­ნებ­ში მო­ნა­წი­ლე­ო­ბას და ბო­ი­კო­ტით
ხვდე­ბა მას. ქარ­თვე­ლი ხალ­ხი მო­ე­ლის სრულ გან­თა­ვი­სუფ­ლე­ბას,
თა­ვის უფ­ლებ­რივ ორ­გა­ნო­ე­ბის აღ­დგე­ნას…“

თემ­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის გან­ცხა­დე­ბი­დან, 1922 წლის საბ­ჭო­ე­ბის

არ­ჩევ­ნე­ბის ბო­ი­კო­ტის ნიშ­ნად.
ფოტო: მოქალაქეები კითხულობენ საბჭოთა საოკუპაციო ხელისუფლების
განკარგულებებს, საქართველოს რესპუბლიკის ერობათა კავშირის კომიტეტის
ყოფილი სახლის წინ, თბილისი, რუსთაველის № 24-თან. 1921 წლის თებერვალი.
 1921 წლის 11 თე­ბერ­ვლი­დან, საბ­ჭო­თა რუ­სე­თის წი­თე­ლი არ­მი­ის
თავ­დას­ხმი­სა და სა­ქარ­თვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის ოკუ­პა­
ცი­ის გან­მავ­ლო­ბა­ში, 1921 წლის მარ­ტის 17-მდე და შემ­დგომ პე­რი­ოდ­ში
– სა­ო­კუ­პა­ციო ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ, მი­სი ფორ­მა­ლუ­რი აღ­მას­რუ­ლებ­ლე­ბით,
„რევოლუციური კომიტეტებით“ – რევ­კო­მე­ბით ჩა­ა­ნაც­ვლა დე­მოკ­რა­ტი­უ­
ლი რეს­პუბ­ლი­კის წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბი­თი ორ­გა­ნო­ე­ბი და არ­ჩე­უ­ლი ად­გი­
ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბე­ბი. სამ­ხედ­რო ოკუ­პა­ცი­ის პა­რა­ლე­ლუ­რად,
რეს­პუბ­ლი­კის კონ­ტრო­ლი პარ­ტი­ულ ­ ი დიქ­ტა­ტის ხა­ზით, სა­ქარ­თვე­ლოს კო­
მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის ცენ­ტრა­ლუ­რი კო­მი­ტე­ტის მი­ერ რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი კო­მი­ტე­
ტი­სა და „სახალხო კომისრების“ მეშ­ვე­ო­ბით ხორ­ცი­ელ­დე­ბო­და.
სა­ო­კუ­პა­ციო ხა­ნის პირ­ველ პე­რი­ოდ­ში, 1921 წლის გა­ზაფ­ხულ­-ზაფ­ხულ­
ში, გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი მდგო­მა­რე­ო­ბა შე­იქ­მნა სა­ქარ­თვე­ლოს რე­გი­ო­ნებ­ში.
ბოლ­შე­ვი­კუ­რი (კო­მუ­ნის­ტუ­რი) პარ­ტი­ის აბ­სო­ლუ­ტუ­რი არა­პო­პუ­ლა­რო­ბის
და მცი­რე­რიცხ­ოვ­ნო­ბის პი­რო­ბებ­ში, მას არ აღ­მო­აჩ­ნდა შე­სა­ფე­რი­სი რე­სურ­
სი, მის­და­მი ლო­ი­ა­ლუ­რად გან­წყო­ბი­ლი მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბით გა­და­ე­კომ­პლექ­
ტე­ბი­ნა სა­მაზ­რო და სა­თე­მო ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის ორ­გა­ნო­ე­ბი. პირ­ველ ხა­ნებ­
ში მან მხო­ლოდ სა­მაზ­რო და სა­თე­მო რევ­კო­მე­ბის ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბით სცა­და
სი­ტუ­ა­ცი­ის მარ­თვა – რევ­კო­მე­ბის შე­მად­გენ­ლო­ბა მაზ­რის დო­ნე­ზე რეს­პუბ­
ლი­კის რევ­კო­მი­სა­გან ინიშ­ნე­ბო­და, თე­მე­ბი კი სა­მაზ­რო­დან.389 ამ რგო­ლის
ჩა­ნაც­ვლე­ბი­სა და ცენ­ტრა­ლი­ზე­ბუ­ლი კონ­ტრო­ლის ხა­ზის აწყ­ო­ბის შემ­დეგ,
სა­ო­კუ­პა­ციო ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას მი­სი მმარ­თვე­ლო­ბის პირ­ველ თვე­ებ­ში სა­
მაზ­რო და სა­თე­მო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბე­ბის ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­ლი აპა­რა­ტი არ
და­უშ­ლი­ა. სა­მაზ­რო და სა­თე­მო რევ­კო­მე­ბის შე­მად­გენ­ლო­ბა­ში შეყ­ვა­ნი­ლი
„ელემენტების“ სო­ცი­ა­ლურ­მა პრო­ფილ­მა (კრი­მი­ნა­ლუ­რი წარ­სუ­ლის მქო­ნე
ყო­ფი­ლი პა­ტიმ­რე­ბი და ა. შ.) და მათ­მა უკონ­ტრო­ლო მოქ­მე­დე­ბამ მა­ლე­ვე
იმ­დე­ნად მძი­მე სა­ხე მი­ი­ღო, რომ მის და­ფარ­ვას თა­ვად რეს­პუბ­ლი­კის რევ­
კო­მიც ვე­ღარ ახერ­ხებ­და.
1921 წლის გან­მავ­ლო­ბა­ში, პო­ზი­ცი­ე­ბის და კონ­ტრო­ლის გან­მტკი­ცე­ბის
პრო­ცე­სის პა­რა­ლე­ლუ­რად საბ­ჭო­თა სა­ო­კუ­პა­ციო რე­ჟიმ­მა და­იწყო რე­გი­ონ­ ა­
ლურ დო­ნე­ზე ცვლი­ლე­ბე­ბის გა­ტა­რე­ბა – შე­იც­ვა­ლა მაზ­რე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა:
აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­ში გა­ი­ყო გო­რის მაზ­რა და სამ­ხრეთ ოსე­თის
სტა­ტუ­სის გარ­კვე­ვამ­დე (რო­მელ­მაც მძი­მე პე­რი­პე­ტი­ე­ბი გა­ი­ა­რა 1922 წლამ­
დე), იგი ცალ­კე სა­მაზ­რო ერ­თე­უ­ლად გა­მოყ­ვეს, ცენ­ტრით ჯა­ვა­ში. და­სავ­
ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­ში გა­ი­ყო ლეჩხ­უ­მის მაზ­რა და ცალ­კე ჩა­მო­ყა­ლიბ­და

389 დეკრეტი № 23, საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის

რევოლიუციონური კომიტეტისა (დროებითი დებულება მაზრისა, ქალაქისა და თემის
რევოლიუციონური კომიტეტების ორგანიზაციისა). მოამბე შინაგან საქმეთა სახალხო
კომისარიატისა № 2. 1921 წ.

235
ზე­მო-­სვა­ნე­თის მაზ­რა.390 რეს­პუბ­ლი­კის მაზ­რა­თა სტა­ტის­ტი­კას გა­მო­აკ­ლდა
აფ­ხა­ზე­თის მაზ­რე­ბი, რომ­ლე­ბიც აფ­ხა­ზე­თის საბ­ჭო­თა რეს­პუბ­ლი­კის გან­სა­
კუთ­რე­ბუ­ლი სტა­ტუ­სის გა­მო ცალ­კე სა­მარ­თლებ­რივ სივ­რცე­ში აღ­მოჩ­ნდა
რამ­დე­ნი­მე წლის გან­მავ­ლო­ბა­ში.
შე­იც­ვა­ლა თე­მე­ბის საზღ­ვრე­ბი და მა­თი რა­ოდ ­ ე­ნო­ბაც.
1921 წლის გან­მავ­ლო­ბა­ში სა­ქარ­თვე­ლოს პო­ლი­ტი­კუ­რი პარ­ტი­ე­ბის
წარ­მო­მად­გენ­ლებ­მა ცალ­-ცალ­კე და შემ­დეგ კო­ორ­დი­ნი­რე­ბუ­ლად სცა­დეს
სა­ოკ­ უ­პა­ციო ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას­თან მო­ლა­პა­რა­კე­ბა და კომ­პრო­მი­სის მო­ძებ­ნა,
მაგ­რამ რევ­კომ­მა ყვე­ლა მცდე­ლო­ბა ჩა­შა­ლა და წა­ყე­ნე­ბულ პი­რო­ბებს რეპ­
რე­სი­ე­ბით უპა­სუ­ხა.
რევ­კომ­მა უხე­შად უარ­ყო სა­ქარ­თვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი რეს­პუბ­ლი­კის
ემიგ­რა­ცი­ა­ში მყო­ფი მთავ­რო­ბის მი­ერ სა­ერ­თა­შო­რი­სო ინ­ტერ­ნა­ცი­ონ­ ა­ლის
(ე. წ. „მეორე ინტერნაციონალის“) სა­შუ­ა­ლე­ბით ინი­ცი­რე­ბუ­ლი წი­ნა­და­დე­ბაც
– სა­ქარ­თვე­ლო­ში სა­ერ­თა­შო­რი­სო დამ­კვირ­ვებ­ლე­ბის (თუნ­დაც მხო­ლოდ
კო­მუ­ნის­ტუ­რი – „მესამე ინტერნაციონალის“ დე­ლე­გა­ტე­ბის) დას­წრე­ბით ჩა­
ტა­რე­ბუ­ლი­ყო რე­ფე­რენ­დუ­მი, სა­დაც სა­ქარ­თვე­ლოს მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბი გა­მო­ხა­
ტავ­დნენ ნე­ბას – საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა უნ­დო­დათ თუ დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი
რეს­პუბ­ლი­კა.
პა­რა­ლე­ლუ­რად სა­ო­კუ­პა­ციო ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა მუ­შა­ობ­და, მი­სი სტა­ტუ­სის
შეც­ვლი­სა და ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის ლე­გი­ტი­მა­ცი­ის პრო­ცე­სის ფიქ­ტი­ურ ­ ი – კა­ნო­
ნი­ე­რი უზ­რუნ­ველ­ყო­ფი­სათ­ვის. 1922 წლის იან­ვრი­სათ­ვის და­ი­ნიშ­ნა სრუ­ლი­
ად სა­ქარ­თვე­ლოს მუ­შა­თა, გლეხ­თა და ჯა­რის­კაც­თა საბ­ჭო­ე­ბის დე­პუ­ტატ­თა
არ­ჩევ­ნე­ბი, რო­მელ­თა ყრი­ლო­ბა­საც „კანონიერად“ უნ­და ჩა­მო­ეყ­ ა­ლი­ბე­ბი­ნა
სა­ქარ­თვე­ლოს საბ­ჭო­თა სო­ცი­ა­ლის­ტუ­რი რეს­პუბ­ლი­კის მთავ­რო­ბა და სა­
მარ­თლებ­რი­ვი ბა­ზი­სე­ბი.
„არჩევნების“ დე­ბუ­ლე­ბის დის­კრი­მი­ნა­ცი­უ­ლი ხა­სი­ა­თის გა­მო – რი­თაც
იგი „მუშათა, გლეხთა და ჯარისკაცთა“ და კომ­პარ­ტი­ის წევ­რე­ბის გარ­და
ფაქ­ტობ­რი­ვად ყვე­ლას უზღ­უ­დავ­და სა­არ­ჩევ­ნო ხმას,391 მას­ში მო­ნა­წი­ლე­
ო­ბის ყო­ველ­გვა­რი რა­ცი­ო­ნა­ლო­ბის მარ­ცვა­ლი იკარ­გე­ბო­და იმ მო­ქა­ლა­
ქე­თა და პო­ლი­ტი­კურ ძალ­თათ­ვის, რომ­ლე­ბიც სა­ო­კუ­პა­ციო რე­ჟი­მი­სათ­ვის
წი­ნა­აღ­მდე­გო­ბის გა­წე­ვის გზას და­ად­გნენ. ამა­ვე დროს, რევ­კო­მი მა­ინც ვერ
გრძნობ­და თა­ვის ძა­ლა­უფ­ლე­ბას გან­მტკი­ცე­ბუ­ლად და ამი­ტომ სპე­ცი­ა­ლუ­რი
დად­გე­ნი­ლე­ბით მან „იშვილა“ სა­ქარ­თვე­ლო­ში მყო­ფი საბ­ჭო­თა რუ­სე­თის სა­
ო­კუ­პა­ციო წი­თე­ლი არ­მი­ის ნა­წი­ლე­ბი და მათ მის­ცა არ­ჩევ­ნებ­ში მო­ნა­წი­ლე­
ო­ბის სა­შუ­ალ­ ე­ბა, რი­თაც „არჩევნების“ ჩა­ტა­რე­ბის და სა­სურ­ვე­ლი შე­დე­გის
გა­რან­ტია და­ი­ბე­ვა.
1921 წლის იან­ვრის „არჩევნებს“ სა­ქარ­თვე­ლოს პო­ლი­ტი­კუ­რი ძა­ლე­ბის
და მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბის უმ­რავ­ლე­სო­ბა ბო­ი­კო­ტით და­უ­პი­რის­პირ­და.
1921 წლის თე­ბერ­ვალ­ში სა­ქარ­თვე­ლოს ემიგ­რან­ტუ­ლი მთავ­რო­ბის

390 საქართველოს რესპუბლიკის მაზრის, რაიონის და თემის რევკომები, მოამბე

შინაგან საქმეთა სახალხო კომისარიატისა № 21. ნოემბერი, 1921 წ.
391 საბჭოთა არჩევნები საქართველოში, მოამბე შინაგან საქმეთა სახალხო
კომისარიატისა № 26. 28.01.1922.

236
თავ­მჯდო­მა­რემ, ნოე ჟორ­და­ნი­ამ, პა­რიზ­ში სა­ქარ­თვე­ლო­დან არა­ლე­გა­
ლუ­რად გა­დაგ­ზავ­ნი­ლი მოხ­სე­ნე­ბე­ბი მი­ი­ღო392 – ორი თვით­მმარ­თვე­ლი ქა­
ლა­ქის – თბი­ლი­სი­სა და სამ­ტრე­დი­ის გამ­გე­ო­ბე­ბი­სა და საბ­ჭოს ხმოს­ნე­ბის
რწმუ­ნე­ბუ­ლე­ბი­სა­გან და, ასე­ვე, ექ­ვსი სა­მაზ­რო ერო­ბის გამ­გე­ობ­ ე­ბი­სა და
ხმოს­ნე­ბი­სა­გან, კერ­ძოდ, თბი­ლი­სის, გო­რის, თი­ა­ნე­თის, ბორ­ჩა­ლოს, ახალ­
ცი­ხი­სა და ოზურ­გე­თის მაზ­რე­ბი­დან.393
ერო­ბა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი მთავ­რო­ბის თავ­მჯდო­მა­რეს მო­ახ­სე­ნებ­
დნენ, რო­გორ ჩა­ტარ­და მათ მაზ­რებ­ში „საბჭოების არჩევნები“ და რე­ა­
ლუ­რად რამ­დენ­მა მო­ქა­ლა­ქემ მი­ი­ღო მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა სა­ო­კუ­პა­ციო ძა­ლის
ლე­გი­ტი­მა­ცი­ის მცდე­ლო­ბა­ში. მა­თი ან­გა­რი­შით, საბ­ჭო­თა პრე­სა სრუ­ლი­ად
ყალბ მო­ნა­ცე­მებს ავ­რცე­ლებ­და არ­ჩევ­ნე­ბის შე­დე­გე­ბის შე­სა­ხებ და რე­ა­ლუ­
რად საბ­ჭო­ე­ბის დე­პუ­ტა­ტე­ბი რუ­სე­თის სა­ო­კუ­პა­ციო წი­თელ­მა არ­მი­ამ და თა­
ვად კომ­პარ­ტი­ის წევ­რებ­მა „აირჩიეს“.
თბი­ლი­სის მაზ­რის ერო­ბის ყრი­ლო­ბის პრე­ზი­დი­უმ­ ის თავ­მჯდო­მა­რის –
ლე­ვან ასა­თი­ა­ნის, ამ­ხა­ნა­გის – ისი­დო­რე სტუ­რუ­ას, მდივ­ნის – ნი­კო­ლოზ
გვან­ცე­ლა­ძის და ხმოს­ნე­ბის: მაქ­სი­მე ბერ­ძე­ნიშ­ვი­ლის, გი­ორ­გი კან­დე­ლა­კის,
ივა­ნე ხე­ლა­ძის და მი­ხე­ილ დაფ­ქვი­აშ­ვი­ლის მოხ­სე­ნე­ბით:
გა­რე­უ­ბნის თემ­ში, დი­ღომ­ში რამ­დე­ნი­მე ათა­სი გლე­ხი მი­ვი­და სა­არ­ჩევ­ნო
უბან­ზე, სა­დაც მათ­მა წარ­მო­მად­გე­ნელ­მა გა­ნაცხ­ა­და, რომ ქარ­თვე­ლი ხალ­ხი
არ მი­ი­ღებ­და მო­ნა­წი­ლე­ობ­ ას არ­ჩევ­ნებ­ში, სა­ნამ ოკუ­პა­ცია არ მო­იხ­სნე­ბო­და.
სპე­ცი­ა­ლურ­მა რაზ­მმა სცა­და მი­სი და­პა­ტიმ­რე­ბა, მაგ­რამ გლე­ხებ­მა ამის სა­
შუ­ა­ლე­ბა არ მის­ცეს და და­ი­შალ­ნენ. დე­პუ­ტა­ტე­ბი თბი­ლი­სი­დან ჩა­მო­სულ­მა
ინ­სტრუქ­ტო­რებ­მა აირ­ჩი­ეს. სა­გა­რე­ჯო­ში ხალ­ხი ძა­ლით მი­იყ­ვა­ნეს უბ­ნებ­ზე,
სა­დაც გლეხ­თა წარ­მო­მად­გე­ნელ­მა კო­შო­რი­ძემ ანა­ლო­გი­უ­რად გა­ნაცხ­ა­და
ბო­ი­კო­ტის შე­სა­ხებ, რის გა­მოც იგი და­ა­პა­ტიმ­რეს. გლე­ხე­ბი და­იფ ­ ან­ტნენ.
არ­მი­ის ნა­წი­ლებ­მა თე­მი და­არ­ბი­ეს, და­ა­პა­ტიმ­რეს ათე­უ­ლო­ბით მო­ქა­ლა­ქე.
სარ­თი­ჭა­ლის თემ­ში ამომ­რჩევ­ლებ­მა დე­მონ­სტრა­ცი­უ­ლად და­ტო­ვეს უბა­ნი.
გომ­ბორ­ში უბან­ზე მისულ­მა უხუ­ცეს­თა დე­ლე­გა­ცი­ამ გა­მო­აცხ­ა­და, რომ მო­
სახ­ლე­ო­ბა უარს ამ­ბობ­და მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა­ზე. მარ­ტყოფ­ში არა­ვინ მი­ვი­და უბ­
ნებ­ზე, რის გა­მოც იძუ­ლე­ბით მო­საყ­ვა­ნად გაგ­ზავ­ნი­ლი რაზ­მი მო­სახ­ლე­ო­ბამ
გა­ნა­ი­ა­რა­ღა, რა­საც რეპ­რე­სი­ე­ბი მოჰ­ყვა სა­პა­სუ­ხოდ. ასუ­რეთ­ში, მან­გლის­ში,
აღ­ბუ­ლახ­სა და ყა­რა­ი­აზ­ში მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა მხო­ლოდ „უცხო ელე­მენ­ტებ­მა“ მი­
ი­ღეს. სა­ბო­ლოო ჯამ­ში, თბი­ლი­სის მაზ­რა­ში არ­ჩევ­ნე­ბი წი­თე­ლი არ­მი­ის­ ა და
თა­ვად კომ­პარ­ტი­ის წევ­რე­ბის ხარ­ჯზე ჩა­ტარ­და.
გო­რის მაზ­რი­დან. ერო­ბის გამ­გე­ო­ბის თავ­მჯდო­მა­რე – მი­ხე­ილ კლი­მი­
აშ­ვი­ლი, გამ­გე­ო­ბის წევ­რე­ბი – ზა­ქა­რია (შაქ­რო) ჯა­ვა­ხიშ­ვი­ლი, პორ­ფი­რე

392 საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო

საისტორიო არქივი, ფონდი № 1861, ანაწერი № 3 (საქართველოს დემოკრატიული
რესპუბლიკის მთავრობის საქმეთა მმართველობა - ემიგრანტული ნაწილი), საქმე №
124, საქმე № 133
393 ემიგრანტული მთავრობის საარქივო ფონდის საქმეთა არასისტემური დამუშავების
გამო, შესაძლოა, კვლევის პროცესში, სხვა მაზრების მოხსნებებიც გამოვლინდეს დროთა
განმავლობაში.

237
ეფ­რე­მი­ძე, მი­ხე­ილ კო­ბე­რი­ძე. ხმოს­ნე­ბი – გ. ოქ­რო­პი­რი­ძე, ე. შენ­გე­ლი­ა,
რაჟ­დენ გა­გუა და მი­ხე­ილ ახა­ლა­ძე.
გო­რის მაზ­რა­შიც უმ­თავ­რეს თე­მებ­ში მო­სახ­ლე­ო­ბა არ­ჩევ­ნებს ბო­იკ­ ო­ტით
შეხ­ვდა. მა­გა­ლი­თად, კავ­თის­ხევ­ში, ქვე­მო­ჭა­ლა­ში, მეჯ­ვრის­ხევ­ში, ხა­შურ­ში,
ბორ­ჯომ­ში და ა. შ. გლე­ხე­ბი მი­ვიდ­ნენ უბ­ნებ­ზე და შემ­დეგ დე­მონ­სტრა­ცი­უ­
ლად და­იშ­ ალ­ნენ. „ხალხი ერ­თხმად უცხ­ა­დებ­და რევ­კო­მებს, რომ ისი­ნი არ
ღე­ბუ­ლო­ბენ მო­ნა­წი­ლე­ობ­ ას დამ­პყრობ­ლე­ბის მი­ერ მოწყ­ო­ბილ არ­ჩევ­ნებ­ში,
რომ­ლებ­მაც ძა­ლით მოს­პეს ხალ­ხის მი­ერ სა­ყო­ველ­თაო ხმის მი­ცე­მით თა­
ვი­სუფ­ლათ არ­ჩე­უ­ლი ერო­ბე­ბი და თვით­მმარ­თვე­ლო­ბე­ბი“.
თი­ა­ნე­თის მაზ­რი­დან: ერო­ბის გამ­გე­ო­ბის თავ­ჯდო­მა­რე – ვა­სილ ლა­პი­
აშ­ვი­ლი, წევ­რე­ბი: ლე­ვან დო­ლი­აშ­ვი­ლი, პრო­კო­ფი დო­ლი­ძე და ხმოს­ნე­ბი:
ნი­კო­ლოზ ქუმ­სი­აშ­ვი­ლი და კოს­ტა ბრეგ­ვა­ძე.
თი­ა­ნეთ­ში რევ­კომ­მა სცა­და, ამომ­რჩევ­ლე­ბი მოტყ­უ­ე­ბით მი­ე­ზი­და და
მი­წის სა­კითხ­ის გან­ხილ­ვა გა­მო­აცხ­ა­და, მი­სულ გლე­ხებს კი კან­დი­დატ­თა
სია შე­ა­ჩე­ჩა ასარ­ჩე­ვად, რა­საც მა­თი აღ­შფო­თე­ბა მოჰ­ყვა და გლე­ხე­ბი დე­
მონ­სტრა­ცი­ულ ­ ად და­ი­შალ­ნენ. დარ­ჩა მხო­ლოდ 80 კა­ცი – „ჩეკისტები“ და
ლტოლ­ვი­ლი სომ­ხე­ბი, რომ­ლებ­მაც აირ­ჩი­ეს დე­პუ­ტა­ტე­ბი. ნა­ქა­ლა­ქა­რის
თემ­ში, რად­გან არა­ვინ გა­მოცხ­ად­და უბ­ნებ­ზე, კო­მი­სი­ამ ძა­ლით და­ა­კა­ვა
30-მდე გამ­ვლე­ლი და უბან­ზე მი­იყ­ვა­ნა. ყვე­ლა ასა­კის შემ­თხვე­ვი­თი გამ­
ვლე­ლი­დან მხო­ლოდ 5-მა მის­ცა ხმა. სო­ფელ სა­ყა­რა­ულ ­ ო­ში სა­მი უშე­დე­
გო მცდე­ლო­ბის შემ­დეგ „ჩეკამ“ სა­მი­კიტ­ნო­ში და­ი­ჭი­რა 10-მდე მო­ქა­ლა­ქე
„ღვინის სმაზე“ და ისი­ნი გა­მო­აცხ­ა­და სა­არ­ჩევ­ნო კრე­ბად.
ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რი­დან: გამ­გე­ო­ბის წევ­რი – აბ­დულ­-ა­ზიზ შა­რი­ფო­ვი,
ხმოს­ნე­ბი: რა­ფა­ელ რა­მიშ­ვი­ლი, სა­ბა სე­ლი­მაშ­ვი­ლი, მა­მედ­-ჰა­სან ოღ­ლი
და ედუ­არდ კრო­მე­რი.
მაზ­რის მო­სახ­ლე­ობ­ ის უმ­რავ­ლე­სო­ბამ – „თათრებმა“, ქარ­თვე­ლებ­მა და
გერ­მა­ნე­ლებ­მა არ­ჩევ­ნებს ერ­თსუ­ლო­ვა­ნი ბო­ი­კო­ტი გა­მო­უცხ­ა­დეს. ეკა­ტე­რი­
ნენ­ფელ­დში 8 131 ამომ­რჩევ­ლი­დან მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა მი­ი­ღო მხო­ლოდ 50-მა.
ჯამ­ში მაზ­რა­ში მხო­ლოდ რუ­სის სა­ოკ­ უ­პა­ციო ჯარ­მა, რევ­კო­მის მო­სამ­სა­ხუ­რე­
ებ­მა, „უცხო ელემენტებმა“ და გად­მოხ­ვე­წი­ლი ლტოლ­ვი­ლე­ბის მცი­რე პრო­
ცენ­ტმა მი­იღ ­ ო მო­ნა­წი­ლე­ობ­ ა.
ახალ­ცი­ხის მაზ­რი­დან: გამ­გე­ო­ბის თავ­მჯდო­მა­რემ, მა­ლა­ქია მი­ქე­ლა­იშ­
ვილ­მა ზუს­ტი გა­ან­გა­რი­შე­ბით წა­რად­გი­ნა არ­ჩევ­ნე­ბის სტა­ტის­ტი­კა, რო­მელ­
მაც ანა­ლო­გი­უ­რი, მა­სობ­რი­ვი ბო­ი­კო­ტის სუ­რა­თი აჩ­ვე­ნა. კერ­ძოდ:
უდეს თე­მი: ამომ­რჩე­ვე­ლი – 3 200, მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა მი­იღ ­ ო – 67-მა ადა­
მი­ან­მა, რომ­ლე­ბიც ძა­ლით მი­იყ­ვა­ნა მი­ლი­ცი­ამ.
აწყ­ურ
­ ის თე­მი: 3 505 / 74. ამ რა­ო­დე­ნო­ბის ამომ­რჩე­ველ­მა აირ­ჩია 79
დე­პუ­ტა­ტი.
ლა­პი­თის თე­მი: 3 784 / 135 – მი­ლი­ცი­ის მი­ერ ძა­ლით მიყ­ვა­ნი­ლი მო­ქა­
ლა­ქე­ე­ბი და რუ­სუ­ლი სა­საზღ­ვრო რაზ­მი.
ვარ­ხა­ნის თე­მი: 3 305 / 230 – ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი და
ახალ­ცი­ხის მაზ­რის რუ­სუ­ლი გარ­ნი­ზო­ნის ჯა­რის­კა­ცე­ბი.

238
 ადი­გე­ნის თე­მი: 2 490 / 63
იდუ­მა­ლას თე­მი: 3 166 / 42 – მი­ლი­ცი­ის მო­სამ­სა­ხუ­რე­ე­ბი.
ვა­ლეს თე­მი: 3 874 / 70
კლდის თე­მი: 4 060 / 93
ქა­ლა­ქი ახალ­ცი­ხე: 17 000/318 – ჩე­კას წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი და გარ­ნი­ზო­
ნის ჯა­რის­კა­ცე­ბი.

ოზურ­გე­თის მაზ­რი­დან: გამ­გე­ო­ბის წევ­რი: გი­ორ­გი ბე­რე­ჟი­ა­ნი. ხმოს­ნე­ბი:

ნი­კო­ლოზ წი­ლო­სა­ნი, არონ ჩხა­ი­ძე და მი­რი­ან რა­მიშ­ვი­ლი.
მაზ­რა­ში გა­მე­ფე­ბუ­ლი ტე­რო­რის მი­უ­ხე­და­ვად არ­ჩევ­ნე­ბი სას­ტი­კი ბო­ი­
კო­ტის პი­რო­ბებ­ში ჩა­ტარ­და. არ­ჩევ­ნებ­ში მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა მი­იღ­ ეს მხო­ლოდ
„ჩეკამ“, „რევკომის აგენტებმა“, სა­ო­კუ­პა­ციო არ­მი­ის ჯა­რის­კა­ცებ­მა და 30-
ი­ო­დე კო­მუ­ნის­ტმა. უმ­რავ­ლეს თე­მებ­ში სა­არ­ჩევ­ნო უბ­ნებ­ზე მი­სუ­ლი მო­
ქა­ლა­ქე­ე­ბი დე­მონ­სტრა­ცი­უ­ლად აცხ­ა­დებ­დნენ უარს მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა­ზე და
იშ­ლე­ბოდ­ნენ. ერო­ბის ხმოს­ნე­ბი ამ ცნო­ბე­ბის ბო­ლოს მი­სი სი­ნამ­დვი­ლის
გა­სამ­ყა­რებ­ლად ამა­ტებ­დნენ – „... ჩვენ­-კი ვამ­ტკი­ცებთ თქვენ­სა და ქვეყ­ნის
წი­ნა­შე ზე­მო­ნათ­ქვამს და სრულ პა­სუხ­სიმ­გებ­ლო­ბას ვკის­რუ­ლობთ სა­ერ­თა­
შო­რი­სო ტრი­ბუ­ნა­ლის წი­ნა­შე“.
1922-1924 წლის გან­მავ­ლო­ბა­ში ერო­ბა­თა ხმოს­ნე­ბი, ისე­ვე, რო­გორც
სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის მრა­ვა­ლი მო­ქა­ლა­ქე, აქ­ტი­უ­რად იყ­ვნენ ჩაბ­
მუ­ლი წი­ნა­აღ­მდე­გო­ბის მოძ­რა­ო­ბა­ში საბ­ჭო­თა რუ­სე­თის სა­ო­კუ­პა­ციო რე­ჟი­
მის წი­ნა­აღ­მდეგ. ბევ­რი მათ­გა­ნი ამ ბრძო­ლას შე­ე­წი­რა. სა­ქარ­თვე­ლოს დე­
მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის სა­მაზ­რო ერო­ბა­თა ხმოს­ნე­ბის ბი­ოგ­რა­ფი­ე­ბის
სრულ­ფა­სო­ვა­ნი კვლე­ვა სა­ბო­ლო­ოდ გა­მო­არ­კვევს, თუ რამ­დე­ნად დი­დი
მსხვერ­პლი გა­ი­ღო მო­ქა­ლა­ქე­თა კა­ნო­ნი­ე­რი წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის კრე­ბულ­
მა დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი ღი­რე­ბუ­ლე­ბე­ბი­სა და და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბის და­სა­ცა­ვად
– იმ რეს­პუბ­ლი­კის აღ­სად­გე­ნად, რო­მელ­საც სწო­რედ რომ თვით­მმარ­თვე­
ლო­ბა­თა უბ­რა­ლო ჯა­მი ქმნი­და.

239
საქართველო - ორი სახის
თვითმმართველობა
თვითმმართველობა საქართველოს დემოკრატიულ
რესპუბლიკასა და დღევანდელ საქართველოში

დავით ლოსაბერიძე
 1. ხედვები და რეალობა

პროცესები, რომლებიც ჩვენს ქვეყანაში მიმდინარეობს, მრავალ

სადისკუსიო საკითხს ბადებს. დამოუკიდებლობის აღდგენიდან მეოთხედ
საუკუნეზე მეტია გასული. ქვეყნის სათავეში სხვადასხვა პერიოდში მყოფი
ყველა ხელისუფლება თავისი საქმიანობის უმთავრეს მიზნად სწრაფ
რეფორმებს და, შედეგად, ცხოვრების დონის და ხარისხის მნიშვნელოვან
ზრდას ჰპირდებოდა მოსახლეობას.
საზოგადოებრივი ცხოვრების სხვადასხვა მიმართულებით მიმდინარე
ნებისმიერი რეფორმა მართლაც ცვლიდა არსებულ სიტუაციას, თუმცა
ყოველთვის ისე არა, როგორც ამას რეფორმის ავტორები მოიაზრებდნენ.
ხშირად ცვლილებები არა მარტო ვერ აღწევდა დასახულ მიზანს, არამედ
უკუშედეგსაც იძლეოდა. ეს გარკვეული პერიოდის მერე ხდებოდა ნათელი
და კვლავ იქმნებოდა ცვლილებების განხორციელების საზოგადოებრივი
დაკვეთა.
როგორც წესი, ნებისმიერი ცვლილების პროცესში ნებისმიერი
აქტორი თავისი ხედვების გასამართლებლად და დასასაბუთებლად
ქვეყნის წარსულსა და საერთაშორისო გამოცდილებაზე აპელირებს.
„ეს საქართველოში ყოველთვის არსებობდა“, „მთელი განვითარებული
მსოფლიო ამ გზით მიდის“ - ეს ორი სლოგანი უცვლელად ისმის, როცა
ასაბუთებენ ამა თუ იმ აქტივობის საჭიროებას.
სხვა საკითხია, რამდენად სწორია მოტანილი არგუმენტები. არცთუ
იშვიათად, არგუმენტაცია ან ზედაპირულია, ან სინამდვილეს არ შეესაბამება
და ამის მიზეზს, პოლიტიკური კონიუქტურის და იდეოლოგიური კლიშეების
არსებობასთან ერთად, ინფორმაციისა და ცოდნის დეფიციტი წარმოადგენს.
ადგილობრივი თვითმმართველობის დამკვიდრების პროცესი
საქართველოში ზემოთქმულის ერთ-ერთ საუკეთესო მაგალითად
შეიძლება მივიჩნიოთ. გასული 25 წლის განმავლობაში არსებული სისტემის
რეფორმების ხუთი ტალღა აღინიშნება (1991, 1997-1998, 2001-2002,
2004-2005, 2013-2015) და ყოველ მათგანს მოსდევდა უკვე მიღწეულის
ნაწილზე უარის თქმა და ამას, ყველა სხვა არგუმენტის გარდა, კიდევ ასეთი
ცვლილებების ისტორიული ტრადიციის არარსებობით ასაბუთებდნენ.
აღნიშნულის მაგალითად გამოდგება: წლების განმავლობაში
ადგილობრივი ხელისუფლების აღმასრულებელი რგოლის არჩევითობაზე
უარის თქმა, შეღავათების დაწესება ადგილობრივი თვითმმართველობის
ხარჯზე ამ უკანასკნელისათვის ზარალის რაიმე სახით კომპენსირების
გარეშე, თვითმმართველობის უფლებამოსილებების პერმანენტული
შეკვეცა (თვით ისეთ სფეროებშიც, როგორიცაა კომუნალური მეურნეობა),

243
შემოსავლის წყაროების (გადასახადების) მაქსიმალური ცენტრალიზაცია
და ბოლოს, თვითმმართველობის საფუძველთა საფუძვლის - ადეკვატური
ადმინისტრაციული მოწყობის სფეროში ძირეულ პრინციპებზე უარის თქმა
(რიგი ქალაქებისათვის თვითმმართველობის სტატუსის ჩამორთმევა).
აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ყოველივე ეს მხოლოდ დღევანდელ ეპოქას
ან მხოლოდ საქართველოს არ ახასიათებს. დეცენტრალიზაციის იდეა,
ადგილობრივი განვითარების საჭიროება, მოქალაქეთა ჩართულობის
უზრუნველყოფა ცხოვრების დონისა და ხარისხის გაზრდის მიზნით - ეს
საკითხები ნებისმიერ ეპოქასა და სახელმწიფოში იდგა დღის წესრიგში.
თუმცა საკმარისია, მხოლოდ საქართველოში მიმდინარე პროცესებს
გადავხედოთ რეტროსპექტიულად, რომ ნათლად წარმოვიდგინოთ
საკითხის სირთულე.
ამავე დროს, მიუხედავად იმისა, რომ განსხვავება ბევრია, მთელ რიგ
ქვეყნებში მიმდინარე პროცესები პრინციპში ჰგავს ერთმანეთს, განსაკუთრებით
აღმოსავლეთ ევროპასა და სხვა, განვითარებად დემოკრატიებში. ეს
ბუნებრივიცაა, რადგან ყველგან, სადაც საუკუნეების მანძილზე ეს საკითხი
საერთოდ არ იდგა დღის წესრიგში, თვითმმართველობის სისტემა
ტრადიციული გზით არ ჩამოყალიბებულა და ამ ქვეყნებს მოკლე ვადაში (XIX
საუკუნის შუა ხანებიდან მოყოლებული) უწევთ იმ ეტაპების დაჩქარებულად
გავლა, რასაც დასავლეთ ევროპამ რამდენიმე საუკუნე მოანდომა.
აღმოსავლეთ ევროპაში, კერძოდ კი რუსეთის იმპერიის
გავლენის სფეროებში (ისევე როგორც მახლობელ აღმოსავლეთში),
თვითმმართველობის სისტემის დამკვიდრებას ახასიათებს რიგი იდენტური
ნიშნებისა, რაც საქართველოზეც (რომელიც ბოლო ორი საუკუნის მანძილზე,
ჯერ რუსული თვითმპყრობელობის, შემდეგ კი ბოლშევიზმის განუყოფელ
ნაწილს წარმოადგენდა) ვრცელდება:
1. როგორც წესი, დეცენტრალიზაციის იდეა ითვლებოდა პოლიტიკური
ისტებლიშმენტის და მმართველი კლასების მიერ დასავლეთის მიერ
თავს მოხვეულ იდეად, რომელსაც კონკრეტულად აღებული ქვეყნის
საჭიროებებთან არაფერი ჰქონდა საერთო.
2. რეფორმის იდეა ადგილობრივი ინტელექტუალური და პოლიტიკური
ელიტების იმ მცირე ჯგუფში ისახებოდა, რომელიც ლიბერალური და
დემოკრატიული იდეალების დამკვიდრების შედეგად დასავლეთის „დაჩქარე­
ბული დაწევის“ (ზ.ბჟეზინსკისეული განსაზღვრებით) ლოზუნგით გამოდიოდა (ნ.
მილიუტინი, მ. ლორის-მელიქოვი რუსეთში, დ. ანდრაში ავსტრიაში).
3. დომინანტი პოლიტიკური ძალა თვითმმართველობის მოკრძალებული
რეფორმის განხორციელებას შორს მიმავალი გეგმებიდან გამომდინარე კი
არა, არამედ კონიუქტურული მოსაზრებით (ქვეყანაში არსებული კრიზისის
გამო გაჩენილი მზარდი საზოგადოებრივი უკმაყოფილების შენელება
ან ძალაუფლებისათვის ბრძოლაში მოწინააღმდეგე დაჯგუფებასთან
შედარებით საკუთარი თავის უკეთ წარმოჩენის სურვილი) იწყებდა.
რეფორმის დაწყება აუცილებლად ქვეყანაში არსებულ კრიზისის პიკს

244
(მაგალითისათვის, რუსეთში: მარცხი 1853-1856 ყირიმის ომში, 1905-1907
წლების რევოლუცია. საბჭოთა ბლოკში: საზოგადოების დამშვიდების
მცდელობა ევროპის სოციალისტურ ბანაკში ვარშავის ბლოკის დემონტაჟის
პერიოდში; ავღანეთში 1979-1989 სამხედრო მარცხი, დიდი ეკონომიკური
კრიზისის დაწყება სსრკ-ში და „პერესტროიკა“; ავსტრია-უნგრეთში:
ნაციონალისტური მოძრაობების გაძლიერება XIX საუკუნის მეორე ნახევარში
და ა.შ.).
4. რეფორმის დაწყების მომენტიდან მმართველი პოლიტიკური
ძალა ყველანაირად ცდილობდა, რომ რეფორმა მხოლოდ სანახევროდ
გაეტარებინა: „ჩვენი ეკონომიკა და ფინანსები ამას ვერ გაუძლებს“,
„ჩვენი ხალხი მზად არ არის“, „კარგია, მაგრამ ამ ეტაპზე ნაადრევია“ - ამ
შემთხვევისათვის აპრობირებული არგუმენტებია ყველა ეპოქაში. არცთუ
იშვიათად პოლიტიკური დემაგოგიის მეთოდად „გაღმა შედავების“ პრინციპი
გამოიყენება - ხდება რეფორმატორების დისკრედიტაცია „ლიბერალური“
და „დემოკრატიული“ პოზიციებიდან და მათი დადანაშაულება იმაში, რომ
ისინი არ იცნობენ ხალხის რეალურ საჭიროებებს.
5. მიუხედავად მოკრძალებული დასაწყისისა, დეცენტრალიზაციის
პროცესი თანდათან ძლიერ საზოგადოებრივ მხარდაჭერას პოულობს და
ხელისუფლების მხრიდან პროცესის შენელება/შეჩერების ყველა მცდელობა
საზოგადოებაში პროტესტის რადიკალიზაციას, რეალურად შესაძლებელზე
უფრო მეტის მოთხოვნის სურვილს იწვევს.
6. როგორც წესი, ავტორიტარულ ან ნახევრად დემოკრატიულ ქვეყნებში
დეცენტრალიზაციის რეფორმა დროში იწელება. ცალკეული მიღწევების
ეტაპების შემდეგ იწყება რეაქციის ხანა, როცა ცენტრალური ხელისუფლება
ცდილობს, უკან წაიღოს ის, რაც კრიზისულ პერიოდში საზოგადოებას
„დაუთმო“ (რუსეთსა და სსრკ-ში ამის მაგალითად გამოდგება: XIX საუკუნის
80-იანი წლებისა და 1907-1910 წლების „რეაქცია“; XX საუკუნის 30-იანი
წლების სტალინური ტერორი და 60-იანი წლების შუაში დაწყებული ლ.
ბრეჟნევისეული „ზასტოი“ 20-იანი წლების ლენინური „თვითგამორკვევის“
და „ნეპის“ პერიოდისა და 50-იანი წლების ნ. ხრუშჩოვის „ოტტეპელის
შემდეგ“; ვ. პუტინისეული რუსეთის რეაქცია ბ. ელცენისეული შედარებითი
დემოკრატიზაციის პერიოდზე).
7. როგორც იმპერიებსა და დიდ სახელმწიფოებში, ისე მცირე და
საშუალო ზომის ქვეყნებში, კონსერვატორული ძალების მხრიდან დეცენ­
ტრალიზაციის საწინააღმდეგო ერთ-ერთ მთავარ არგუმენტად ქვეყანაში
ეთნიკური და რელიგიური უმცირესობების გაძლიერების საფრთხე სახელ­
დება. ამის მაგალითად გამოდგება, როგორც პოლონური, ფინური, უკრა­
ინული და კავკასიური „საფრთხეების“ მომიზეზებით თუნდაც ყველაზე უფრო
შეზღუდული თვითმმართველობის უფლების მინიჭებაზე უარი იმპერიის
განაპირა რეგიონებისათვის, ისე თუნდაც ჩვენს ქვეყანაში დეცენტრალიზაციის
გაიგივება სომხური და აზერბაიჯანული სეპარატიზმის გაძლიერებასთან
საქართველოს სამხრეთ რეგიონებში, როგორც XIX საუკუნის II ნახევარში,

245
ისე მომდევნო პერიოდებში და დღესაც.
8. კიდევ ერთი კანონზომიერება, რომელიც აუცილებლად უნდა
აღინიშნოს, არის ცენტრალური ხელისუფლებების როლი რეფორმების არ
განხორციელების ან შეჩერების პროცესში. რეალური თვითმმართველობის
დამკვიდრების მოწინააღმდეგედ გვევლინება არა იმდენად საზოგადოებაში
არსებული კონსერვატიული განწყობები, რამდენადაც ცენტრალური
ხელისუფლება, განსაკუთრებით ძალოვანი სტრუქტურები (ჟანდარმერია,
ჩეკა, სუკ-ი, უშიშროების სამსახურები და შსს - სხვადასხვა ეპოქასა და
სხვადასხვა ქვეყანაში). შეზღუდული დეცენტრალიზაციის პირობებში მა­თი
მხრიდან არის მცდელობა, ტოტალური კონტროლი დაამყარონ თვით­
მმართველობის ორგანოთა საქმიანობაზე, „კეთილსაიმედოობის ფილტრში
გაატარონ“ ადგილობრივი არჩევით თუ დანიშვნით თანამდებობებზე მყოფი
პირები და ა.შ.
9. თვითმმართველობის დამკვიდრებისათვის ბრძოლა იწყება ქალაქე­
ბში, რომლებიც შედარებით ადრე აღწევენ თვითმმართველ სტატუსს
(კავკასიაში ეს პროცესი 1874 დაიწყო თბილისში სათათბიროს პირველი
არჩევით. მომდევნო 15 წელიწადში ეს სტატუსი საქართველოს კიდევ 10-
მა ქალაქმა მიიღო), შემდეგ სიმძიმის ცენტრი სასოფლო დასახლებებზე
გადადის (მაგ., საქართველოში არსებული „სოფლის საზოგადოებები“).
შედეგად დასახლებები ქმნიან ბაზას (იძენენ გამოცდილებას) სრულფასოვანი,
პოლიტიკური უფლებებით აღჭურვილი თვითმმართველობის
დასამკვიდრებლად.
10. დაბოლოს, აუცილებლად უნდა ითქვას ისიც, რომ, მიუხედავად ყველა
ხელის შემშლელი ფაქტორისა, ადგილობრივი თვითმმართველობები,
მეტნაკლები წარმატებით, აჩვენებენ თავის უნარს, გაუმკლავდნენ მთელ
რიგ გამოწვევებს - იქნება ეს ეპიდემიებთან ბრძოლა რურალურ ზონებში,
დაწყებითი განათლების სისტემის ორგანიზება, საზოგადოებრივი ჯანდაცვისა
და სოციალური სერვისების მიწოდება მოსახლეობისათვის და სხვა.

2. ორი ეპოქა - მსგავსებები და განსხვავებები

არსებული დოკუმენტებისა და ფაქტებისათვის თვალის ერთი

გადავლებაც საკმარისია იმისათვის, რომ დავინახოთ, რით ჰგავს და
რით განსხვავდება საქართველოს თვითმმართველობებში არსებული XX
საუკუნის დასაწყისის მდგომარეობა XXI საუკუნის დასაწყისში არსებული
სურათისაგან.

2.1. მსგავსებები

ხედვები
ისევე, როგორც დღეს, XIX-XX საუკუნეთა მიჯნაზე საქართველოში
თვითმმართველობის პერსპექტივებთან დაკავშირებით არსებობდა ორი
ურთიერთსაპირისპირო ხედვა:

246
 საქართველოს შეუძლია და ვალდებულიცაა, დაამკვიდროს
თვით­­მ­მართველობის დასავლური პრინციპი საქართველოში, რათა
უზრუნველყოს საზოგადოების სტაბილური და ჰარმონიული განვითარება
(თერგდალეულები - ილია ჭავჭავაძის ხელმძღვანელობით, მეორე (ნიკო
ნიკოლაძე) და მესამე (ნოე ჟორდანია) დასები). ვინაიდან სახელმწიფო
(რუსეთის იმპერია) საზოგადოების ამ მოთხოვნის სრულ იგნორირებას
ახდენდა, თანდათან იწყება იდეის რადიკალიზაციის პროცესი - თუ
თერგდალეულები თანდათანობითი, ეტაპობრივი რეფორმირების
მომხრენი იყვნენ, სოციალ-დემოკრატები უკვე არსებული სისტემის სრულ
დემონტაჟს მოითხოვდნენ.
ადგილობრივი საზოგადოების ელიტა (თავადაზნაურობა, მსხვილი
ბურჟუაზია), რომელიც, ამავე დროს, უმეტესწილად სახელისუფლებო
სისტემებთან, პირდაპირ თუ არაპირდაპირ, იყო დაკავშირებული, ან მიაჩნდა,
რომ ადგილებზე ხალხისათვის უფლებების გადაცემა არ შეიძლებოდა,
ან მიიჩნევდა, რომ „საამისო დრო ჯერ არ იყო დამდგარი“. აქვე უნდა
ითქვას ისიც, რომ ხშირ შემთხვევაში ეს ელიტარული ჯგუფები, რომლებიც
ერობების/თვითმმართველობების შემოღების წინააღმდეგი იყვნენ, მალე
თავად აღმოჩნდნენ დაზარალებული ეკონომიკურად, სოციალურად
და პოლიტიკურად, ვინაიდან თავად თქვეს უარი საკუთარი ინტერესების
დამცველი სისტემის შემოღების მოთხოვნაზე (იხ. კარი I).

დღევანდელი სიტუაცია ძალიან ჰგავს საუკუნის წინანდელ სიტუაციას

იმით, რომ ისტებლიშმენტი ხშირად აპელირებს რეფორმის ნაადრეობაზე. ამ
თვალსაზრისს გამოხატავს საქართველოში მოქმედი ყველა ხელისუფლება
(მრგვალი მაგიდა, მოქალაქეთა კავშირი, ნაციონალური მოძრაობა,
ქართული ოცნება), თანაც ხელისუფლების უმაღლესი წარმომადგენლების
პირით. ამის დასაბუთება საჭირო აღარ გახდება, თუკი თვალს გადავავლებთ,
როგორც მედიაში, ისე სხვადასხვა შეხვედრების დროს გაკეთებულ
განცხადებებს.

რეფორმის წინაპირობები და მსვლელობა

ორივე განსახილველ პერიოდში რეფორმის დაწყებას წინ ხედვების

მწვავე დაპირისპირება უძღოდა. ზოგიერთი ჯგუფის მიერ წამოყენებული
მოთხოვნები მარტო რადიკალური კი არა, არამედ არარეალისტურიც იყო.
XX საუკუნის დასაწყისში, მაგალითისთვის, იყო მოსაზრება, რომ
ტერიტორიული პრინციპი შეეცვალათ ეკონომიკური, ან ინტერესთა
ჯგუფების მიხედვით თვითმმართველობის მოწყობის პრინციპით. ამ იდეას
ძირითადად სომხური ლობი ახმოვანებდა - სომეხ ნაციონალისტებს ამით
სურდათ აბსოლუტური უპირატესობა მოეპოვებინათ სამხრეთ საქართველოს
მთელ რიგ თემებში (ძირითადად ჯავახეთსა და ქვემო ქართლის სამხრეთ
ნაწილში - ლორეს ზონაში), სადაც სომხური ელემენტი დომინირებდა.
იყო ოდიოზური განცხადებებიც - მაგალითად, თემების ნაცვლად საუბნო /

247
„სააგრონომო“ მოწყობის დამკვიდრება.
XXI საუკუნის დასაწყისში (გასული ათწლეული), ასევე დომინირებდა
იდეა, რომ თვითმმართველობების უფლებები მაქსიმალურად ყოფილიყო
შეზღუდული და მოსახლეობისათვის საზოგადოებრივი სერვისების მიწოდება
მხოლოდ კომერციულ სტრუქტურებს განეხორციელებინათ, მხოლოდ
ეკონომიკური მოსაზრებიდან გამომდინარე („ყველაფერი იყიდება, ნამუსის
გარდა“). ამავე დროს თვითმმართველობებს არ უნდა ჰქონოდათ (და
არც გააჩნიათ) სერვისის მიმწოდებლებთან ურთიერთობაში საკუთარი
მოსახლეობის უფლებების დაცვის მექანიზმები, მსხვილ კომერციულ
სტრუქტურებთან ხელშეკრულებებს მხოლოდ ცენტრალური ხელისუფლება
აფორმებდა და აფორმებს („თელასის“, „ყაზტრანსგაზისა“ და „სიტი-პარკის“
მაგალითები ამ ხედვის რეალიზაციის შედეგია). ოდიოზური იდეების სიმცირე
არც ჩვენს დროში შეინიშნება (იდეა - საქართველო დაიყოს დასავლეთ და
აღმოსავლეთ გუბერნიებად; კიდევ უფრო გამსხვილდეს დღეს არსებული,
ისედაც მსხვილი რაიონები; ადგილობრივი ტერიტორიული ერთეულები
ერთ ზომაზე მოიჭრას ისე, რომ მხედველობაში არ იქნეს მიღებული
ბუნებრივი, სოციალური თუ კულტურული განსხვავებები და ა.შ.).

საკანონმდებლო ბაზა

დადებითი ასპექტებიდან უნდა აღინიშნოს, რომ, როგორც

საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში, ისე დღესაც, სერიოზული
ყურადღება ეთმობოდა და ეთმობა საკანონმდებლო უზრუნველყოფის
საკთხს. ორივე პერიოდში თვითმმართველობის სისტემას არეგულირებდა
რიგი საკანონმდებლო აქტებისა. უფრო მეტიც, ორივე შემთხვევაში
თვითმმართველობის უფლება კონსტიტუციურ უფლებად იქნა ცნობილი და
აისახა ქვეყნის უმთავრეს საკანონმდებლო აქტში:
1921 წლის კონსტიტუცია - თავი 10. ადგილობრივი თვითმმართველობა
(მუხლები 98-106) და თავი 11. ავტონომიური მმართველობა (მუხლები 107-
108).
1995 წლის კონსტიტუცია - თავი მეშვიდე1 - ადგილობრივი
თვითმმართველობა (მუხლები 1011-1013), ხოლო ავტონომიური
წარმონაქმნების არსებობა გარანტირებულია თავი პირველის (ზოგადი
დებულებები) მე-3 და მე-4 მუხლების პუნქტებით.
განსხვავება მხოლოდ ისაა, რომ დემოკრატიული რესპუბლიკის
ტერიტორიაზე იყო სამი ავტონომია (აფხაზეთი, ზაქათალა და „სამუსლიმანო
საქართველო“), ხოლო დღეისათვის მხოლოდ ორი ავტონომიაა (აფხაზეთი
და აჭარა, რომელიც წარმოადგენს „სამუსლიმო საქართველოს“ მცირე
ნაწილს).
ორივე კონსტიტუცია აღიარებს თვითმმართველობის უფლებას,
დაიცვას თავისი ინტერესები სასამართლოს მეშვეობით და ადგენს, რომ
მხოლოდ სასამართლოს შეუძლია საბოლოოდ გადაწყვიტოს ცენტრსა და
თვითმმართველობას შორის წარმოშობილი დავა.

248
 ადმინისტრაციული მოწყობა

ამ შემთხვევაში მსგავსება ნეგატიურია. ორივე პერიოდში ცენტრალური

ხელისუფლება (განსაკუთრებით შსს) დიდი სიმპათიით არ ეკიდებოდა
თვითმმართველობების უფლებების გაფართოების ინიციატივებს. ორსავე
შემთხვევაში მიზეზად ადგილებზე კვალიფიციური კადრების სიმცირე
მოჰყავდათ. თუმცა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის
ხელისუფლების სასახელოდ უნდა ითქვას, რომ ცვლილებების მიმართ
წინააღმდეგობა სუსტი იყო, ხოლო ადგილებისათვის უფლებების გადაცემის
მასშტაბი - შეუდარებლად შთამბეჭდავი.

თვითმმართველობის სტრუქტურები

ორივე სახელმწიფო (პირველი და მეორე რესპუბლიკა) აღიარებდა

ადგილობრივი თვითმმართველობის ერთიანობის სტატუსს -
თვითმმართველობა ორივეგან წარმოადგენს ერთ იურიდიულ პირს
და წარმომადგენლობითი და აღმასრულებელი შტოები ცალ-ცალკე
იურიდიულ პირებად არ მიიჩნევა.
ორსავე შემთხვევაში საქმე გვაქვს არჩევით, წარმომადგენლობით
და აღმასრულებელ ხელისუფლების შტოებთან: სდრ-ში - ორდონიანი
თვითმმართველობის, დღევანდელ საქართველოში - ერთდონიანის
(ყოფილი რაიონული დონე) პირობებში.

უფლებამოსილებები

ორივე ეპოქაში თვითმმართველობების უფლებამოსილებათა ნაწილი

მსგავსი იყო:
ადგილობრივი გადასახადების შემოღება;
ადგილობრივი ქონების და კაპიტალის მართვა;
სამხედრო ვალდებულთა მობილიზაციის უზრუნველყოფა;
ცენტრალური ხელისუფლებისგან დელეგირებული უფლებამოსილე­
ბები; სხვა იურიდიულ პირებთან ხელშეკრულებების დადებისა და ურთი­
ერთობის დამყარების უფლება.
დღევანდელობისათვის სამწუხაროდ, პირველი რესპუბლიკის
თვითმმართველობათა უფლებამოსილებების ნუსხა ბევრად გრძელი იყო
და ისეთ კომპეტენციებს მოიცავდა, რაზეც დღეს თვითმმართველობის
ყველაზე რადიკალი მომხრენიც კი ვერ ბედავენ ოცნებას (იხ. ქვემოთ).

ეკონომიკური საფუძვლები

ორივე სისტემას კანონით აქვს განსაზღვრული:

ადგილობრივი შემოსულობების (საგადასახადო და არასაგადასახადო
შემოსავლები, სხვა შემოსულობები) ფორმები;
თვითმმართველი ერთეულების ფინანსური გამოთანაბრების

249
(სატრანსფერო) სისტემა და მისი აღსრულების მექანიზმი;
სხვა შემოსავლების (ფინანსური აქტივების ზრდა და კლება, სახელმწიფო
კრედიტი);
ადგილობრივი განვითარების მიზნით ეკონომიკური საქმიანობის
წარმოების უფლება;
ფინანსებზე კონტროლის მექანიზმები (რევიზია/აუდიტი).

აღსანიშნავია კიდევ ერთი მსგავსება: თვითმმართველობების ჯამური

ბიუჯეტები ორივე შემთხვევაში ერთიანი, კონსოლიდირებული ბიუჯეტების
დაახ. 20-22%-ს შეადგენს (440 მლნ. მანეთი 1,96 მლრდ. მანეთიდან - 1920
წელს, დაახ. 2 მლრდ. ლარი 10 მლრდ. ლარიდან - 2016 წელს).
თუმცა მსგავსება ამით ამოიწურება. სხვა საკითხია:
რომ პირველი რესპუბლიკა გეგმავდა თვითმმართველობების წილის
40%-მდე გაზრდას, ხოლო დღევანდელი ხელისუფლება - არსებული
წილის შემცირებაზე ფიქრობს;
და რომ პირველ შემთხვევაში თანხას თვითმმართველობა განკარგავდა,
ხოლო დღეისათვის გადაწყვეტილებას ადგილობრივი ბიუჯეტების
უდიდესი ნაწილის ხარჯვის შესახებ იღებს ცენტრალური ხელისუფლება
(„მუნიციპალური განვითარების ფონდი“, „რეგიონებში განსახორციელებელი
პროექტების ფონდი“ და ა.შ.).

2.2. განსხვავებები

განსხვავება საქართველოს პირველ (1918-1921) და მეორე (1991-

დან) რესპუბლიკის თვითმმართველობის სისტემებს შორის მეტად
მნიშვნელოვანია. ცალკეული სფეროების ანალიზისას ურთიერთგადაფარვის
თავიდან აცილების მიზნით, უმჯობესია, ეს საკითხები ცხრილის სახით
წარმოვადგინოთ.

250
რეფორმის წინაპირობები და მსვლელობა
საზოგადოებრივი დაკვეთის არსებობა
1918-1921
XIX საუკუნის მეორე ნახევარში
და XX საუკუნის დასაწყისში
საქართველოში საზოგადოებრივი
განვითარების პროცესების
შედეგად შეიქმნა საკმაოდ
ძლიერი სოციალური ბაზა
(კოოპერაციული მოძრაობა,
ამხანაგობები, დაწყებითი
სკოლები, სათემო კომუნები)
სამოქალაქო საზოგადოების
განვითარებისათვის. შედეგად,
ჩამოყალიბდა ძლიერი
საზოგადოებრივი დაკვეთა
და შესაფერისი მომენტის
დადგომისას (ცარიზმის
დამხობა), თვითმმართველობის
მოთხოვნა იქცა ისეთ ფაქტორად,
რომლისთვის ანგარიში უნდა
გაეწია ყველს ხელისუფლებას.
პოლიტიკური ნების საფუძველი
1918-1921
თებერვლის რევოლუციის
(1917) შემდეგ ადგილზე
თვითმმართველობის
დამკვიდრების პროცესები
სწრაფად და სტიქიურად
განვითარდა და ხშირად
ხელისუფლებას პოსტფაქტუმ
უწევდა რეაგირება.
ადგილებიდან წამოსული
ინიციატივების პასუხად
მთავრობას ან მკაცრი ცენტ­
რა­ლიზაციის კურსი უნდა
გაეტარებინა (რაც მათი არსე­
ბული სისუსტის პირობებში
შეუძლებელი იყო), ან
პოლიტიკური დღის წესრიგი
მიმდინარე პროცესებისთვის უნდა
შეეხამებინა.
2017
საბჭოური მმართველობის
პერიოდიდან მიღებული
პოსტტოტალიტარული
მემკვიდრეობა ასუსტებს
სამოქალაქო ინიციატივების
როლს. მოსახლეობის
მნიშვნელოვანი ნაწილი
არ ფლობს ინფორმაციას
თვითმმართველობის რეალური
სიკეთეების შესახებ, ხოლო
ასევე მნიშვნელოვან ნაწილს
(განვლილი ათწლეულების
გამოცდილებიდან გამომდინარე)
არა აქვს იმედი, რომ
შეუძლია ხელისუფლების
გადაწყვეტილებებზე რეალური
ზეგავლენის მოხდენა.
2017
დამოუკიდებლობის აღდგენის
შემდგომ პერიოდში, მიუხედავად
რიგი ცვლილებებისა,
ცენტრალური ორგანოების
საქმიანობის ფორმებში ძირეული
გარდატეხა არ მომხდარა.
ყველაფერზე ყოვლისმომცველი
კონტროლის სურვილი, მეტ-
ნაკლები ინტენსივობით,
პერმანენტულად იჩენს თავს. ეს
ძლიერი სამოქალაქო ზეწოლის
არარსებობის პირობებში
ძირეული რეფორმირებისათვის
გადაულახავ ბარიერს ქმნის.
251
 დეცენტრალიზაციის რეფორმის დასაწყისი
1918-1921
ახლად წარმოქმნილი
ქვეყნის ხელისუფლებამ
(პირველი რესპუბლიკა)
თავიდანვე დააფიქსირა
ძლიერი პოლიტიკური ნება,
განეხორციელებინა ქვეყნის
დეცენტრალიზაცია.
შესაბამისად, ახალი თვითმ­
მართველობის ფორმირების
პროცესი დაიწყო ახალი
სახელმწიფოს ცენტრალური
ინსტიტუტების შექმნის
პარალელურად და ამ პრო­
ცესის ერთ-ერთი უმთავრესი
წარმმართველი სწორედ ცენტ­
რალური ხელისუფლება იყო.
რეფორმის მსვლელობისადმი დამოკიდებულება
1918-1921
პოლიტიკური ისტებლიშმენტის
სურვილი, განეხორციელებინა
სისტემის ძირეული ცვლა, იმა­
შიც გამოიხატა, რომ გართუ­
ლებული საგარეო ფაქტორების
(კავკასიაში ახალ პოლიტიკურ
ერთეულებს შორის არსებული
ტერიტორიული ურთი­ერთ­პრე­
ტენზიები) მიუხედა­ვად, რე­ფო­
რ­მის დაწყება გა­და­­წყ­და იმ
ტერი­ტორიებზე, რომლე­ბიც
ყვე­ლა აქტორის მიერ უცი­­ლო­
ბ­­ლად საქართველოს კუთ­
ვნი­ლებად იყო აღიარებული.
რაც შეეხება ცვლილებებს ე.წ.
„გასამიჯნ“ მაზრებში/ტერი­ტო­
რი­­ე­ბზე, აქ ცვლილებები ან
სტა­­ტუ­სის გარკვევის შემდეგ
გან­­ხორციელდა (ახალციხისა და
ახალქალაქის მაზრები; სოხუ­
მის ოკრუგი), ან ვერ მოეს­წრო
(ტფილისის გუბერნია - ლორეს
ზონა ბორჩალოს მაზრაში, ბა­თუ­
მის ოლქი - ბათუმი და ართვი­ნის
მაზრები; ყარსის ოლქის არდა­
განისა და ოლთისის მაზრები).
252
2017
განვლილი მეოთხედი
საუკუნის განმავლობაში არც
ერთი ხელისუფლება არ
მიიჩნევდა პრიორიტეტად
თვითმმართველობის
განვითარებას. უფრო მეტიც,
ხშირად ამ პროცესს საკუთარი
ხელისუფლების შესუსტებასთან
აიგივებდნენ. გარკვეულწილად
ეს სიმართლეს შეესაბამება,
ვინაიდან ავტორიტარული
სისტემით მართვას რეალური
ადგილობრივი ინიციატივები
სერიოზულ დაბრკოლებას
უქმნის.
2017
საქართველოს
ხელისუფლებაში (იგულისხმება
დამოუკიდებლობის აღდგენის
შემდეგ არსებული ყველა
ხელისუფლება) მიიჩნეს, რომ
რეალური თვითმმართველობის
დამკვიდრების პროცესში ისეთი
უმნიშვნელოვანესი ფაქტორი,
როგორიცაა ადმინისტრაციულ-
ტერიტორიული მოწყობა,
უნდა განხორციელდეს ქვეყნის
ტერიტორიული მთლიანობის
აღდგენის შემდეგ. ეს
ხედვა კონსტიტუციით არის
გამყარებული (მუხლი 2.).
აღნიშნული მოტივის
მომიზეზებით ნებისმიერი
საკითხი, თვით ისეთი
ტექნიკური, როგორიცაა არა
სახელმწიფოებრივი, არამედ
ადგილობრივი მოწყობა,
გაურკვეველი დროით არის
გადადებული.
 საკანონმდებლო ბაზა
დეკონცენტრაცია
1918-1921
საქართველოს დემოკრატიულ
რესპუბლიკაში ფაქტობრივად
არ არსებობდა რეგიონებში
ცენტრალური ხელისუფლების
დეკონცენტრირებული
სტრუ­ქტურები. შესაბამის
საქმიანობას ადგილობრივი
თვითმმართველობები
ახორციელებდნენ ცენტრა­
ლური ხელისუფლების ინსტ­
რუ­ქტაჟის მეშვეობით. ეს
პრინციპი დაფიქსირებულ იყო
1921 წლის კონსტიტუციაშიც
(მუხლი 98).
სახელმწიფო ზედამხედველობა
1918-1921
ზედამხედველობა
ხორციელდებოდა
მხოლოდ სამართლებრივი
მიზანშეწონილობის
სფეროში. კონტროლის
განმახორციელებელი
ინსტიტუცია იყო
სასამართლო (კერძოდ,
საოლქო სასამართლოების
საადმინისტრაციო
განყოფილებები).
ამავე დროს თემების
მნიშვნელოვანი
(„საყურადღებო“)
გადაწყვეტილებები, რაც
დიდ ფინანსურ რესურსებთან
იყო დაკავშირებული (სესხი,
კონცესია, ქონების იჯარა ...),
საჭიროებდნენ მთავრობის
დასტურს მაზრის ერობათა
დასკვნის საფუძველზე.
2017
ცენტრალური ხელისუფლების
ინსტიტუტები საქართველოს
რეგიონებში წარმოდგენილია
საკუთარი სტრუქტურული
ერთეულებით. ეს შეეხება,
როგორც რიგ სამინისტროებს
(მაგ., შსს-ს პოლიციის
განყოფილებებს, განათლებისა
და მეცნიერების სამინისტროს
რესურსცენტრებს), ისე სხვა
სახელმწიფო დაწესებულებებს
(მაგ., პროკურატურის რეგიონულ
სამმართველოებს).
2017
სახელმწიფო ზედამხედველობა
მოიცავს: 1. სამართლებრივ
(ხორციელდება მთავრობის/
პრემიერ-მინისტრის ადმინის­
ტრაციის შესაბამისი სამსახუ­
რე­ბის მიერ) და 2. დარგობ­
რივ (ხორციელდება
მხო­­­ლო­დ დელეგირებული უფლე­
ბამოსილებების მიმართ, დელე­
გირების გადამცემი შესაბამისი
დარგობრივი სამინისტროს მიერ).
ამავე დროს, სხვადასხვა პერი­
ოდში, ზედამხედველობა ევალე­
ბოდათ რეგიონებში მთავრობის
რწმუნებულებს/გუბერნატორებს.
ზედამხედველობის ერთიანი
სტანდარტებისა და ინსტრუქციების
არარსებობის პირობებში, ეს
პროცესი ხშირად პრობლემური
ხდებოდა - ცალკეული
გუბერნატორის მხრიდან საბოლოო
გადაწყვეტილების საკუთარი
შეხედულებით ინტერპრეტირების
პრეცედენტებს ქმნიდა (და
მომავალშიც შექმნის).
253
 ადმინისტაციული მოწყობა

სუბნაციონალური დონეები
1918-1921 2017

საქართველოში ყალიბდებოდა არსებობს ერთდონიანი

ორდონიანი თვითმმართველობა:
მაზრა (და თვითმმართველი
ქალაქები, რომელთა
სტატუსი მოგვიანებით უნდა
დადგენილიყო) - ზედა დონე
თემი - ქვედა დონე
უარი ითქვა საგუბერნიო
მოწყობაზე, რომლის თანახმადაც
საქართველოში რეალურად
ორი გუბერნია იქმნებოდა (მათი
მოსაზღვრე ოლქებისა და
ოკრუგების ჩათვლით)
თვითმმართველობა:
მუნიციპალიტეტები (ყოფილი
საბჭოთა რაიონების ბაზაზე)
დისკუსიის საგანია რეგიონული
მოწყობის (ზედა დონე)
საკითხი. რეგიონებში არსებობს
მთავრობის წარმომადგენლის
/ გუბერნატორის ინსტიტუტი,
მაგრამ რეგიონი არ წარმოად­
გენს იურიდიულ პირს, არ
გა­აჩ­ ­ნია საკუთარი არჩევითი
წარმო­მადგენლობითი ორგანო
და საკუთარი შემოსავლები/
ბიუჯეტი (თვითმმართველობის
ევროპული ქარტიის მიხედვით
ეს სამი პრინციპი აუცილებელია
თვითმმართველობის დონის
არსებობისათვის).

ზედა დონე

1918-1921 2017

საქართველოს ტერიტორია არ არსებობს

დაყოფილ იყო 20 მაზრად
(აჭარის - ბათუმისა და ართვინის
ოლქები - გარეშე, რომელიც
მოგვიანებით, 1920 წელს
დიდმა ბრიტანეთმა დაუბრუნა
საქართველოს)
შენიშვნა: აქ აგრეთვე
არ იგულისხმება სადაო
ტერიტორიები - ყარსის ოლქის 2
მაზრა (არდაგანი და ოლთისი).
მაზრის საშუალო:
მოსახლეობა - 120 000 მცხ.
ტერიტორია - 4.800 კვ.კმ.
გარდა მაზრებისა, საქართვე­
ლოს ხელისუფლების დაქვემ­
დებარებულ ტერიტორიაზე
იყო 26 თვითმმართველი
ქალაქი (აჭარის და სადავო
ტერიტორიების გარდა)

254
 ქვედა დონე
1918-1921
1920 წლის აგვისტოსათვის
საქართველოს ტერიტორიაზე
(აჭარის და სადავო
ტერიტორიების გარდა)
არსებობდა 356 თემი.
თემის საშუალო:
მოსახლეობა - 7.100 მცხ.
ტერიტორია - 280 კვ.კმ.
შენიშვნა: დღევანდელ,
საქართველოს ხელისუფლების
დაქვემდებარებულ
ტერიტორიაზე - 297 ერთეული.
ერთეულის შექმნის კრიტერიუმები
1918-1921
მაზრები შეიქმნა რუსეთის
იმპერიაში არსებული სამაზრო
დაყოფის საფუძველზე
ქალაქებს ჰქონდათ
თვითმმართველი სტატუსი, მათი
ურთიერთობა მაზრებთან უნდა
გარკვეულიყო მოგვიანებით
თემები იქმნებოდა:
საერ­თო ეკონომიკით მჭიდროდ
დაკავში­რებულ საზღვრებში,
როგო­რც წესი, არსებული
„სოფლის საზოგადოებების“
ბაზაზე (თუმცა შეიძლებოდა ამ
უკანასკნელთა შეერთების და
გაყოფის საფუძველზეც),
ადგილობრივი, სხვა
ტერიტორიებისაგან განსხვა­ვე­
ბული პირობების გათვალის­
წინებით.
2017
საქართველოს ტერიტორია
(ოკუპირებული ტერიტორიების
გამოკლებით) იყოფა
71 მუნიციპალიტეტად
(ხელისუფლება გეგმავს კიდევ 7
ერთეულის გაუქმებას).
მუნიციპალიტეტების საშუალო:
მოსახლეობა - 52.700 მცხ.
ტერიტორია - 790 კვ.კმ.
შენიშვნა: საქართველოს
მუნიციპალიტეტების
მაცხოვრებელთა საშუალო
რაოდენობა ერთ-ერთი ყველაზე
მაღალია მსოფლიოში და 9-ჯერ
აღემატება საერთო-ევროპულ
საშუალო მაჩვენებელს.
2017
საქართველოს ორგანულ
კანონში „ადგილობრივი
თვითმმართველობის კოდექსი“
დაშვებულია ახალი ერთეულების
შექმნის, ან არსებულის
გაყოფის უფლება, მაგრამ
კონკრეტული კრიტერიუმები
ქვეყანაში განვლილი მეოთხედი
საუკუნის მანძილზე ვერ იქნა
შემუშავებული.
255
 განსაზღვრული იყო, რომ თემი
არ უნდა ყოფილიყო იმდენად
დიდი, რომ მოსახლეობას ვერ
შესძლებოდა ხელისუფლებასთან
ყოველდღიური კონტაქტი,
და იმდენად მცირე, რომ
ადგილობრივი საჭიროებისათვის
ფინანსები ვერ შეგროვილიყო
გადასახადების მეტისმეტად
გაზრდის გარეშე (მასშტაბის
ეფექტი).

ერთეულის შექმნის დისკრეცია

1918-1921 2017

თემების შექმნის უფლება ახალი თვითმმართველი

თავიანთი მაზრის ფარგლებში
ჰქონდათ სამაზრო ერობებს
(პერსპექტივაში - სამაზრო
ერობათა კავშირს).
ერთეულების შექმნის ან
არსებულის გაუქმების შესახებ
გადაწყვეტილებას იღებს
მხოლოდ საქართველოს
პარლამენტი, საქართველოს
მთავრობის წარდგინებით.

ტერიტორიული ორგანიზების პროცესი

1918-1921 2017

ზედა დონე. სამაზრო

დონეზე: იგეგმებოდა მაზრების
2005-2006 წლებში
საზღვრების ნაწილობრივი
განხორციელდა 1,004
ცვლილება/კორექტირება,
თვითმმართველი ერთეულის
ისტორიული, ეკონომიკური
(ქალაქები, დაბები, თემები,
და სოციალურ-კულტურული
სოფლები) გაუქმება ერთჯერადი
ფაქტორების გათვალისწინებით.
აქტით.
მაგალითად:
შედეგად გაუქმდა
• დუშეთის და თიანეთის
თვითმმართველობის ქვედა
მაზ­რების გაერთიანება
დონე და ერთადერთ დონედ
(ცენტრით ანანურში),
იქცა ზედა (რაიონული)
• მცხეთის გადასვლა
დონის თვითმმართველობა
თბილისის მაზრის
- მუნიციპალიტეტის
შემადგენლობაში,
სახელწოდებით (64 ერთეული).
• ქვემო ქართლის
2013-2014 წლებში,
(ბორჩალოს მაზრა) ცენტრის
დეცენტრალიზაციის დაწყებული
შულავერიდან ქვეშში
რეფორმის ფარგლებში
(ბოლნისთან) გადატანა,
შეიქმნა 7 ახალი ერთეული
• გორის მაზრის ერთიანობის
(თვითმმართველი ქალაქი).
შენარჩუნება (ბორჯომის
ჩათვლით),

256
• ახალციხე-ახალქალაქისა 2017 წელს საქართველოს
და ფოცხოვის ერთ მაზრად ხელისუფლებამ კვლავ დაიწყო
ჩამოყალიბება, წინა ხელისუფლებისათვის
• საჯავახოს გურიისათვის დამახასიათებელი გამსხვილების
დაბრუნება (იმერეთიდან), პროცესი - უქმდება 2014 წელს
• საზღვრების მცირე ჩამოყალიბებული ახალი
კორექტირება თელავ- თვითმმართველი ქალაქები.
სიღნაღსა და ზუგდიდ-სენაკს
შორის, ერთიანი, დასაბუთებული ხედვა
• უარი ითქვა რაჭისა და და პოლიტიკა ქვეყანაში ამ
სვანეთის (ლეჩხუმის) სფეროში არ არსებობს. ასევე
გაერთიანებაზე, არ არსებობს ერთეულებს
• აფხაზეთი ყალიბდებოდა შორის საზღვრების ცვლილების
ერთ მაზრად (4-ის ნაცვლად), საჭიროების და განხორციელების
• ერთიანდებოდა ბათუმისა კრიტერიუმები.
და ართვინის (კლარჯეთის) ხელისუფლების მთავარი მიზანია
მაზრები, საბჭოთა (რაიონული) დაყოფის
შედეგად, საქართველოში უნდა სისტემის შენარჩუნება.
ჩამოყალიბებულიყო 18 მაზრა
(არდაგანი-ოლთისის გარდა).
ეს ცვლილებები ვერ
განხორციელდა 1921 რუსეთის
მხრიდან განხორციელებული
აგრესიისა და ქვეყნის ოკუპაციის
გამო.
ქვედა დონე. თემების შექმნის
პროცესი განსხვავდებოდა
მაზრების მიხედვით. როგორც
წესი, იქ, სადაც მოსახლეობის
სიმჭიდროვე მაღალი იყო
(გორი, ზუგდიდ-ქუთაისის ზონა,
სიღნაღი), ხდებოდა თემების
დაყოფა, ხოლო მეჩხერად
დასახლებულ (ძირითადად
მაღალმთიან ერთეულებში) -
პირიქით, ხდებოდა გამსხვილება.

გამონაკლისს წარმოადგენდა
თელავისა (15 თემი) და
ლეჩხუმის (24) მაზრები,
სადაც შეიქმნა ახალი თემები,
მიუხედავად მოსახლეობის
სიმცირისა.

257
 თვითმმართველობის სტრუქტურები
ორგანოები
1918-1921
მაზრები ითვლებოდა თვით­
მმართველობის ზედა დონედ.
• წარმომადგენლობითი
ორგანო იყო სამაზრო ერობა;
• აღმასრულებელი ორგანო - გამ­
გეობა (კოლეგიალური ორ­განო,
რომელსაც ირჩევდა ერობა).
შენიშვნა: იყო მოსაზრება, რომ
მაზრების ერობები დაკომ­პლექ­
ტებულიყო თემთა საბჭოების
წარმომადგენ­ლე­ბი­საგან, მაგრამ
ამაზე უარი ითქვა იმ მოტივით,
რომ თე­მე­ბის წარმომადგენლები
(მაჟო­რიტარული პრინციპით)
მხოლოდ საკუთარი თემის ინტე­
რესების ლობირებას დაიწყებდნენ.
თვითმმართველ ქალაქებში
არსებობდა არჩეული ქალაქის
საბჭოები (20-დან 90 წევრამდე -
ქალაქის სიდიდის მიხედვით)
• თემი წარმოადგენდა თვით­მმარ­
თველობის პირველ დონეს.
• წარმომადგენლობითი
ორგანო - თემის საბჭო
• აღმასრულებელი ორგანო
- გამგეობა: თემის თავი და
მისი თანაშემწეები / გამგეობის
წევრები (თემში შემავალი
თითო სოფლიდან - თითო)
შენიშვნა: მედიაში დისკუსიები
მიმდინარეობდა აღმასრულებელი
სტრუქტურის თანამდებობის პირთა
ოდენობის შესახებ. ოპონენტების
აზრით, შემოთავაზებული მოდელი
(„აღმასრულებელი კოლეგია“
- თემის თავმჯდომარე და მისი
ორი ამხანაგი (მოადგილე)
გამოიწვევდა ადმინისტრაციული
ხარჯის ზრდას და ისინი
რეკომენდაციას იძლეოდნენ,
რომ თემში ყოფილიყო
ერთი პირისაგან შემდგარი
აღმასრულებელი ორგანო.
258
2017
ზედა დონე არ არსებობს,
შესაბამისად, არც
წარმომადგენლობითი ორგანო
არსებობს.
კანონმდებლობის მიხედვით,
რეგიონის განვითარების გეგმებს
შეიმუშავებს გუბერნატორი და
მასთან არსებული რეგიონული
საკონსულტაციო საბჭო, რომელიც
შედგება მუნიციპალიტეტების
ხელმძღვანელებისაგან
(გამგებლები, საკრებულოს
თავმჯდომარეები და
თავმჯდომარის მოადგილეები).
თვითმმართველობის
(მუნიციპალიტეტების) ორგანოებს
წარმოადგენენ:
• საკრებულო, რომლის წევრთა
ოდენობა დამოკიდებულია
მუნიციპალიტეტის სიდიდესა
და მუნიციპალიტეტში
ტერიტორიული ერთეულების
ოდენობაზე და მერყეობს 15-
დან 50-მდე (თბილისი).
• გამგებელი (თვითმმართველ
თემებში)/მერი
(თვითმმართველ ქალაქებში)
(ახალი საკანონმდელო
ცვლილებით მათ ყველას
ეწოდა მერი).
გამგებელს/მერს თავისი
უფლებამოსილების
განსახორციელებლად ჰყავს
სტრუქტურა - გამგეობა/მერია.
გამონაკლისს წარმოადგენს
დედაქალაქი თბილისი, სადაც
მერია არის კოლეგიალური
ორგანო და მის წევრებს ნიშნავს
არა ერთპიროვნულად თბილისის
მერი, არამედ თბილისის
საკრებულო, მერის წარდგინებით.
 ფორმირება (არჩევნები)
1918-1921 2017

სამაზრო ერობა აირჩეოდა თვითმმართველობის

2 წლის ვადით, პირდაპირი, ორგანოები - საკრებულოები
პროპორციული სისტემით. - კომპლექტდება პირდაპირი
შენიშვნა: მიმდინარეობდა არჩევნების შედეგად,
დისკუსია იმასთან დაკავშირებით, პარტიული (პროპორციული) და
რომ ორწლიანი ვადა ტერიტორიული ერთეულების
სამწლიანით შეეცვალათ. წარმომადგენელთა
(მაჟორიტარული) ნიშნით.
თემის საბჭო ასევე აირჩეოდა 2
წლის ვადით, ასევე პირდაპირი, გამგებელს/მერს ასევე პირდაპირ
პროპორციული სისტემით. ირჩევს მოსახლეობა.
თემის გამგეობა (თემის თავი
და მისი თანაშემწეები) ასევე თვითმმართველობის
პირდაპირ აირჩეოდნენ. ორგანოების უფლებამოსილების
ვადაა 4 წელი. გამონაკლისს
შენიშვნა: დისკუსია წარმოადგენს 2014-2017 წლები,
მიმდინარეობდა საარჩევნო როცა უფლებამოსილების ვადად
სისტემასთან დაკავშირებით. 3 წელი განისაზღვრა.
მემარჯვენე ძალები (ძირითადად
ედპ) ეწინააღმდეგებოდნენ
პროპორციულ საარჩევნო
სისტემას, რომელიც,
მათი აზრით, შექმნიდა
თვითმმართველობებში
არა სპეციალისტებით
დაკომპლექტებულ, არამედ
პარტიული ნიშნით არჩეულ
ორგანოებს. მემარცხენეები
(სდ, სფ) ამტკიცებდნენ,
რომ თვითმმართველობა
წარმოადგენდა არა მხოლოდ
სამეურნეო რგოლს, არამედ
პოლიტიკური დატვირთვის მქონე
საჯარო ხელისუფლებასაც.

259
 არჩევნების პროცესი
1918-1921
არჩევნები ქვეყანაში ტარდებოდა
არა ერთდროულად, არამედ
მაზრების მიხედვით - სულ
ჩატარდა 3 ეტაპად (1918, 1919,
1920) იმისდა მიხედვით, თუ ამა
თუ იმ მაზრაში როდის შეიქმნა
სათანადო პირობები (მ.შ,
დეოკუპაცია და ა.შ.).
1921 წლისათვის ყველა მაზრაში
(გარდა აჭარისა) მოქმედებდნენ
პირველი მოწვევის ერობები.
გამონაკლისს წარმოადგენდა
ზუგდიდის მაზრა, სადაც
მოესწრო ორი მოწვევის
ერობების არჩევა (1918 და
1920).
საარჩევნო ადმინისტრაცია
იყო არა ერთიანი, არამედ
დეცენტრალიზებული - არჩევნები
ტარდებოდა სამაზრო საარჩევნო
კომიტეტების ხელმღვანელობით.
აღსანიშნავია ამომრჩეველთა
აქტივობის ზრდა: თუ პირველ
ეტაპზე ამომრჩეველთა
აქტივობა დაახლ. იყო 1/3
(12 მაზრაში ჩატარებული
არჩევნების შედეგების მიხედვით),
შემდგომ ეტაპებზე (არჩევნები 9
მაზრაში) ამ მაჩვენებელმა 2/3-ს
გადააჭარბა.
260
2017
არჩევნებს ცენტრალიზებულად
ატარებს საქართველოს
ცენტრალური საარჩევნო
კომისია. დამოუკიდებლობის
აღდგენის შემდეგ სულ ჩატარდა
6 მუნიციპალური არჩევნები
(1991, 1998, 2002, 2006, 2010,
2014).
თანამედროვე საქართველოში
მოქალაქეთა აქტივობის
მაჩვენებელი საპირისპირო
ტენდენციით აღინიშნება.
ადგილობრივ არჩვენებში
მონაწილეთა რიცხვი
არჩევნებიდან არჩევნებამდე
კლებულობს. ეს არ შეეხება
მხოლოდ ადგილობრივ
არჩევნებს - ყველა დონის
არჩევნებზე შეინიშნება
საზოგადოების იმედგაცრუების
ხარისხის ზრდა.
მაგალითისთვის მუნიციპალურ
არჩევნებში მონაწილეობა
მიიღო რეგისტრირებულ
ამომრჩეველთა:
• 1991 - 90%,
• 1998 - 68%,
• 2010 - 49%,
• 2014 – 44%.
 უფლებამოსილებები

უფლებამოსილებათა სისრულე
1918-1921 2017
სამაზრო ერობების ყველა ეს უფლებამოსილება
უფლებამოსილებათა დღეისათვის ცენტრალიზებულია
ჩამონათვალი საკმაოდ და ხორციელდება ცენტრალური
ფართო იყო - გარდა იმ ხელისუფლების შესაბამისი
უფლებამოსილებებისა, სტრუქტურების (სამინისტროები,
რასაც დღევანდელი სამსახურები, დეპარტამენტები და
თვითმმართველობები ა.შ.) მიერ.
ახორციელებდნენ, მათ
მოვალეობას წარმოადგენდა:
• სახელმწიფო გადასახადების
მოკრების უზრუნველყოფა;
• სახალხო განათლების
განვითარება;
• განსახლება, საცხოვრებელი
გარემოს გაუმჯობესება;
• საზოგადოებრივი დაზღვევისა
და ჯანდაცვის სისტემის
განვითარება;
• შრომის დაცვა. შრომის ბირჟის
ჩამოყალიბება და ა. შ.;
• სოციალური უზრუნველყოფის
სამსახურები (მ.შ. პირველადი
მოხმარების საგნებით
მომარაგების უზრუნველყოფა);
• ყველა სახის სატრანსპორტო
კომუნიკაციების, გზების
მართვა და განვითარება
(მ.შ. რკინიგზების - მაზრების
ტერიტორიაზე);
• კომუნიკაციების - ფოსტა-
ტელეგრაფის განვითარება;
• გარემოს დაცვა;
• ბუნებრივი რესურსების (მიწა,
წყალი, ტყე) მართვა;
• სტიქიურ უბედურებებთან
ბრძოლა (საგანგებო,
სამაშველო და სახანძრო
სამსახურები);
• კულტურის განვითარება და
კულტურის და ხელოვნების
ძეგლთა დაცვა;
• სოფლის მეურნეობის და
ვაჭრობის განვითარება;

261
 • წვრილი კრედიტის და
შემნახველ-გამსესხებელი
საზოგადოებების მოწყობა;
• კოოპერაციის წახალისება;
• სამაზრო სტატისტიკის
წარმოება;
• უსაფრთხოების დაცვა და
წესრიგის
• უზრუნველყოფა (ადგილებზე
მილიცია ექვემდებარებოდა
თემის თავებს).
გარდა ჩამოთვლილისა, მაზრების
კომპეტენციას წარმოადგენდა:
• სამხედრო-სავალდებულო
სამსახურის მუშაობა;
• მიწის რეფორმის/
პრივატიზაციის წარმართვა;
• სასამართლოების საქმიანობის
• ორგანიზაციული
უზრუნველყოფა.

სამაზრო თვითმმართველობების
უფლებამოსილებათა ნაწილს
მოსახლეობასთან
ყველაზე ახლო მდგომი,
თვითმმართველობები
ახორციელებდნენ.

ეკონომიკური საფუძვლები

გადასახადები
1918-1921 2017

სამაზრო ერობების ბიუჯეტის 2014 წლამდე თვითმმარ­

წყაროს (რეალურად ან
კანონპროექტების დონეზე)
წარმოადგენდა:
• ქონების გადასახადი (მ.შ.
მიწის, ტყის, წყლის და ა.შ.),
• „ერთდროული“
(საშემოსავლო და მოგების)
გადასახადის წილი,
• სავაჭრო გადასახადი,
• საბაჟო გადასახადი,
• ტრანსპორტირების
(ტვირთბრუნვის),
თვე­ლობების საკუთარ
საგადასახადო შემოსავალს
მხოლოდ ქონების გადასახადი
წარმოადგენდა.
დეცენტრალიზაციის რეფო­
რმის მორიგი ტალღის
განვითარების პირობებში
სახელმწიფომ საშემოსავლო
გადასახადის ზოგიერთი
სახეობა გადასცა ადგილობრივ
თვითმმართველობას, თუმცა ამ
მაჩვენებელმა ვერ

262
• აქციზი (მაზრის ფარგლებში),
• ცალკე საერობო
გადასახადები/
მოსაკრებლები.
სახელმწიფოს შემუშავებული
ჰქონდა მექანიზმები და დაბალი
შემოსავლების მქონე მაზრებს
ფინანსურად ეხმარებოდა
(დღევანდელი ტერმინოლოგიით
- გათანაბრებითი ტრანსფერი).
შემოსავლის სხვა წყაროები
1918-1921
მიმდინარეობდა მუშაობა
მუნიციპალური ბანკის
ჩამოსაყალიბებლად, რათა
თვითმმართველობები მხოლოდ
ცენტრალური ხელისუფლების
მხრიდან სუბსიდირებაზე არ
ყოფილიყვნენ დამოკიდებულნი.
მიაღწია 2006 წლის დონეს,
ანუ იმ პერიოდს, ვიდრე
ცენტრალური ხელისუფლება
სრულად ჩამოართმევდა
თვითმმართველობებს
საშემოსავლო და მოგების
გადასახადების ადგილებისათვის
კუთვნილ წილს (ე.წ. ზიარ
გადასახადებს).
როგორც წესი, თვითმმართვე­
ლობათა შემოსავლის
უდიდე­სი ნაწილი
ცენტრალური ბიუჯეტიდან
გადმორიცხულ ტრანსფერებზე
მოდის, რის შედეგადაც
თვითმმართველობები
სრულად არინ დამოკიდებული
ცენტრზე. ეს, თავის მხრივ,
არაპროგნოზირებადს
და არასტაბილურს ხდის
ადგილობრივი ბიუჯეტების
გრძელვადიანი დაგეგმვის
პროცესს.
2017
თვითმმართველობას მხოლოდ
ცენტრალური ხელისუფლებისგან
აქვს სესხის აღების უფლება.
ნებისმიერი წყაროდან
(საერთაშორისო ორგანიზაციები
და ა.შ.) გრანტის (და არა
კრედიტის) აღების შემთხვევაშიც
კი, მან ნებართვა უნდა მიიღოს
საქართველოს მთავრობისგან.
263
 გადასახადების დაწესება
1918-1921
მაზრა აწესებდა სავაჭრო,
ტრანსპორტირების და
ზოგიერთი სხვა გადასახადის,
ასევე მოსაკრებლების განაკვეთს
ერთიანი სახელმწიფო
პოლიტიკის ფარგლებში.
მაზრებს ჰქონდათ
გადასახადების საკუთარი
სამსახურები, რომლებიც
ამავდროულად საერთო-
ეროვნული (სახელმწიფო)
გადასახადების ამოღებაზეც
იყვნენ პასუხისმგებელნი.
გადასახადთა წილი
1918-1921
ჯამურად თვითმმართველობებს
1920-ისთვის რჩებოდათ საერთო
გადასახადებიდან შემოსული
თანხის (კონსოლიდირებული
ბიუჯეტები) 22%-ზე მეტი.
ცენტრალური ხელისუფლების
მიერ განიხილებოდა
(მომზადებული იყო
კანონპროექტის სახით)
ადგილებზე დატოვებული ყველა
საერთო გადასახადის წილის
20%-დან 40%-მდე გაზრდის
შესაძლებლობა (რაც უნდა
დაწყებულიყო 1921 წლიდან).
უშუალოდ ადგილებზე:
• გადასახადები წილობრივად
ნაწილდებოდა მაზრასა და
თემს შორის;
• თემს, კანონით
განსაზღვრულ ფარგლებში,
შეეძლო ადგილობრივი
მოსაკრებლის პროცენტის
თავის სასარგებლოდ
დაწესება;
• გარდა ამისა, თემს, ასევე
კანონით განსაზღვრულ
ფარგლებში, ჰქონდა
264
2017
ყველა გადასახადის განაკვეთი
დგინდება ცენტრალური
ხელისუფლების მიერ.
საგადასახადო სამსახური
ცენტრალიზებულია.
2017
დაბალია თვითმმართველობების
საკუთარი საგადასახადო
შემოსავლების წილი
ადგილობრივ ბიუჯეტებში:
• ქონების გადასახადი
ჯამურად ადგილობრივი
ბიუჯეტების 10%-საც ვერ
ფარავს;
• მიზერულია
მოსაკრებლებიდან
მიღებული თანხის ოდენობა.
ტრანსფერების (მ.შ.
გათანაბრებითი ტრანსფერი)
ადგილებისათვის გადაცემის
მექანიზმები დასახვეწია -
რეალურად გადაწყვეტილების
მიმღები მხოლოდ ცენტრალური
ხელისუფლებაა (ფინანსთა
სამინისტრო), რომელიც
არასრულ სტატისტიკაზე
დაყრდნობით, საკუთარი
შეხედულებით განსაზღვრავს
ტრანსფერების საერთო
მოცულობას და მასში ცალკეული
თვითმმართველობის წილს.
• საკუთარი მოსაკრებლების
(მ.შ. ნატურალური ან
შრომითი ბეგარის სახით)
დაწესების უფლება.
ადგილობრივი დონის ორივე
ბიუჯეტი გამიჯნული იყო
ერთმანეთისაგან.
საგადასახადო შეღავათები
1918-1921
თვითმმართველობებს ჰქონდათ
საზოგადოებრივად სასარგებლო
საქმიანობის გადასახადებისაგან
გათავისუფლების დისკრეცია.
მაზრებში და თემებში
შეიძლებოდა ცალკეული
გადასახადის განსხვავებული
განაკვეთების დაწესება,
ადგილობრივი რეალობის
გათვალისწინებით.
შენიშვნა: გათანაბრებითი
ტრანსფერის მექანიზმის დახვეწა
საქართველოს მიერ აღებული
ერთ-ერთი ვალდებულებაა,
თუმცა საამისოდ დღემდე
სერიოზული მუშაობა არ
დაწყებულა.
მართალია,
თვითმმართველობებს გადაეცათ
საშემოსავლო გადასახადის
ნაწილი (15%, დაახ. 300 მლნ.
ლარი წელიწადში), მაგრამ
ასეთივე ოდენობით შემცირდა
ტრანსფერების ოდენობაც.
2017
გამონაკლისს წარმოადგენს
თვითმმართველობის
უფლება, მიზერულ ქონების
გადასახადში გარკვეული
შეღავათების დაწესების უფლება,
ისიც სახელმწიფოს მიერ
განსაზღვრული ზედა და ქვედა
ზღვრის ფარგლებში.
მეორე გამონაკლისია მთიანი
რეგიონების დახმარების
სახელმწიფო პროგრამა, მაგრამ
ამ შემთხვევაში შეღავათების
განსაზღვრა სრულად
ცენტრალური ხელისუფლების
დისკრეციაა.
265
 ეკონომიკური აქტივობა
1918-1921
საქართველოს დემოკრატიული
რესპუბლიკის ადგილობრივი
ფინანსების სისტემა მხოლოდ
მიმდინარე ხარჯების დაფარვას
არ ემსახურებოდა. აღსანიშნავია
თვითმმართველობათა მიერ
საკუთარი საბიუჯეტო სახსრებით
განხორციელებული ეკონომიკური
საქმიანობა. სრული სტატისტიკის
არქონის მიუხედავად, ჩვენ
მაინც შეგვიძლია ვიმსჯელოთ ამ
საქმიანობის მასშტაბებზე - მარტო
იმ 11 მაზრაში, სადაც ერობები
პირველ ეტაპზევე ჩამოყალიბდა,
ორი წლის განმავლობაში (1920
წლის ბოლოსათვის) რეალურად
მოქმედებდა და შემოსავალს
იძლეოდა 66 ქარხანა, ფაბრიკა
და სხვა დაწესებულება.
საზოგადოების ჩართულობა
ადგილობრივი რეფერენდუმი
1918-1921
კანონით დაშვებული იყო
ადგილობრივი რეფერენდუმების
მოწყობა.
მიმდინარეობდა დისკუსია იმასთან
დაკავშირებით, რომ ყველა
სოფელს ჰქონოდა ყრილობების
ჩატარების უფლება, სადაც იგი
აღმასრულებელ რგოლს -
სოფლის თავს და რწმუნებულებს
აირჩევდა.
266
2017
ადგილობრივი ბიუჯეტების
ძირითადი ნაწილი, მიუხედავად
რიგი საკანონმდებლო შეზღუ­
დვებისა (რომ ადმინისტრა­
ციუ­ლი ხარჯი არ შეიძლება
იყოს 25%-ზე მეტი) მიმდინარე
ხარჯების (ადმინისტრაცია,
თვითმმართველობების მიერ
დაფუძნებული აიპ-ები...)
დაფარვას ხმარდება. მეტ-
ნაკლებად მსხვილი პროექტები
ცენტრის ტრანსფერებით და
სახელმწიფო პროგრამებით (მაგ.
„რეგიონში განსახორციელებელი
პროექტების ფონდი“ და
სხვ.) ფინანსდება. არსებუ­
ლი მუნიციპალური დაწესებუ­
ლებებიდან მხოლოდ რამდენიმე
არ არის დოტაციაზე და იძლევა
მეტ-ნაკლებად მნიშვნელოვან
შემოსავალს (მაგალითად
თბილისში - სსიპ „ჰერმესი“).
2017
ადგილობრივი რეფერენდუმები
(თუნდაც საკონსულტაციო
ხასიათის) კანონმდებლობით
აკრძალულია.
2015 წელს, „ადგილობრივი
თვითმმართველობის კოდექ­
სით“, მოქალაქეებმა მიიღეს
დასახლებებში კრებების ჩატარე­
ბის და რჩეულების არჩევის
უფლება, მაგრამ ეს მხოლოდ
საზოგადოების ჩართულობის
მექანიზმს წარმოადგენს
და არ გააჩნია არავითარი
უფლებამოსილება, მიიღოს და
განახორციელოს კონკრეტული
საქმიანობა.
ეთნიკური უმცირესობები
1918-1921 2017

თემის შესახებ კანონპროექტის კანონმდებლობის თანახმად

თანახმად (რომელიც1921 ყველა სხდომა ადგილობრივ
წლის დასაწყისში უნდა სტრუქტურებში სახელმწიფო
დაემტკიცებინათ), ეთნიკური ენაზე უნდა მიმდინარეობდეს,
უმცირესობებით კომპაქტურად მაგრამ რეალურად, ეთნიკური
დასახლებულ მაზრებში ან/და უმცირესობებით კომპაქტურად
თემებში: დასახლებულ ყველა
• სადაც ეთნიკური მუნიციპალიტეტში ასე არ ხდება.
უმცირესობა მოსახლეობის არ არის გათვალისწინებული
2/3-ზე მეტს შეადგენდა, ამა თუ იმ მუნიციპალიტეტში
თვითმმართველობებს მცხოვრები მცირე ეთნიკური
შეეძლოთ სხდომების ჯგუფების ინტერესები.
ადგილობრივი
უმრავლესობის ენაზე
ჩატარება;
• სადაც რომელიმე
ეთნიკური უმცირესობის
წარმომადგენლები 20%-
ზე ნაკლებს შეადგენდნენ,
თვითმმართველობა
ვალდებული იყო,
უზრუნველეყო
დოკუმენტაციის ამ
უმცირესობ(ებ)ის
ენაზე თარგმნა (მაგ.
სომხები, ბერძნები და
გერმანელები ბორჩალოს
მაზრაში, სადაც ძირითად
ეთნიკურ უმცირესობას
აზერბაიჯანელები
შეადგენდნენ).
ამავე დროს, ნებისმიერ
შემთხვევაში, ყველა დოკუმენტი
ან შედგენილი, ან ნათარგმნი
უნდა ყოფილიო სახელმწიფო
ენაზე.

267
 თვითმმართველობებთან ურთიერთობა
1918-1921
თვითმმართველობების
საზოგადოებასთან
ურთიერთობის ძირითად
დონეს თემები წარმოადგენდა.
შესაბამისად, ისინი იქმნებოდა
„სოფლის საზოგადოებების“
ბაზაზე. თითოეულ მოქალაქეს
საშუალება უნდა მისცემოდა,
საკუთარ, ან, უკიდურეს
შემთხვევაში, მეზობელ
დასახლებაში კავშირი
ჰქონოდა აღმასრულებელი
ხელისუფლების
ხელმძღვანელობასთან
(თემის თავთან), რომელსაც
კანონით ჰქონდა საკუთარი
ბიუჯეტი და უფლებამოსილება
ადგილობრივი მნიშვნელობის
საკითხების გადასაწყვეტად.
სამოქალაქო საზოგადოება (მედია)
1918-1921
1918-1921 პერიოდის
პრესისათვის თვალის ერთი
გადავლებაც აჩვენებს, თუ
რა კარგად შუქდებოდა
მედიით (მ.შ. ცენტრალური
მედიით) ადგილობრივი
თვითმმართველობის საკითხები
და დეცენტრალიზაციის
რეფორმა და რამდენად ფართო
იყო წარმოდგენილი სადისკუსიო
თემები.
268
2017
2006 თვითმმართველობების
ქვედა დონის გაუქმებამ და
რაიონულ დონეზე ატანამ
გამოიწვია ხელისუფლებასთან
მოსახლეობის, ისედაც მცირე
კონტაქტების უფრო შემცირება.
ყოფილი თვითმმართველობების
ტერიტორიაზე
თვითმმართველობის
რწმუნებულთა (ხალხში
გავრცელებული ტერმინით
- „სოფლის გამგებელთა“)
ინსტიტუტის არსებობა
მდგომარეობას ვერ
ასწორებს - ეს უკანასკნელი,
მუნიციპალიტეტის მიერ
დანიშნული მოხელეა და,
საუკეთესო შემთხვევაში,
პრობლემური საკითხების
შესახებ ინფორმაციის მხოლოდ
გამგეობამდე მიმტანის ფუნქციის
შესრულება შეუძლია.
2017
დღეისათვის ცენტრალური მედია
(რეგიონული მედიასაშუალებები
გამონაკლისს წარმოადგენს)
ნაკლებ ყურადღებას აქცევს
ადგილობრივ პრობლემებს.
მათი ინტერესი ძირითადად
ან სახელმწიფოს მიერ
ადგილებზე განხორციელებული
ღონისძიებების შესახებ
ინფორმაციით, ან რეგიონებში
გახმაურებული სკანდალების
(ადგილობრივი მოხელის
დაპატიმრება და ა.შ.)
ტირაჟირებით შემოიფარგლება.
 ყოველდღიური პრაქტიკა

სოციალური და ეკონომიკური მიმართულება

1918-1921 2017

1918-1921 წლების სამწუხაროდ, 1991

თვითმმართველობების წლიდან მოყოლებული,
საქმიანობის ეფექტიანობაზე საქართველოში არ არსებობს
შეიძლება რამდენიმე მიღწეული თვითმმართველობების მიერ
შედეგით ვიმსჯელოთ: საკუთარი ინიციატივით, საერთო-
• თვითმმართველობების მიერ ეროვნული მნიშვნელობის
ამბულატორიების ქსელის პროექტის განხორციელების არც
განვითარებამ რეალურად ერთი პრეცედენტი.
შეასუსტა I მსოფლიო
ომის შემდეგ გაჩენილი
გრიპის ახალი ვირუსის, ე.წ.
„ისპანკის“ გავრცელების
მასშტაბი, რომელმაც
ევროპაში რამდენიმე
ათეული მილიონი სიცოცხლე
შეიწირა. მიუხედავად
იმისა, რომ საქართველოც
პანდემიის რისკის ზონაში
შედიოდა, პროფილაქტიკური
სამუშაოების ჩატარების
შედეგად მსხვერპლის რიცხვი
ბევრად დაბალი იყო, ვიდრე
თუნდაც მეზობელ ქვეყნებში;
• საზოგადოებისთვის
განათლების სერვისი
ახალი სკოლების
ქსელის (ძირითადად
სოფლებში) მოწყობის
შედეგად (რასაც მხოლოდ
თვითმმართველობები
ახორციელებდნენ)
ბევრად ხელმისაწვდომი
გახდა. ამით გაგრძელდა
„თერგდალეულების“
თაოსნობით („წერა-
კითხვის გამავრცელებელი
საზოგადოება“) დაწყებული
საქმიანობა და ყოფილი
რუსეთის იმპერიის
რეგიონებს შორის
საქართველოს პირველი,
ხოლო მსოფლიოში ერთ-
ერთი პირველი ადგილი
შეუნარჩუნა ამ სფეროში;

269
 • მიუხედავად ეკონომიკური
კრიზისისა, წარმატებით
დაიწყო ინფრასტრუქტურული
პროექტების
განხორციელება, სწორედ
თვითმმართველობებმა
დაიწყეს ქვეყანაში ახალი
რკინიგზების (სამტრედია-
სენაკი, გორი-ცხინვალი,
ქუთაისი-ხონი) მშენებლობა
და ძირითადი სამუშაოებიც
შეასრულეს. აქვე უნდა
აღინიშნოს, რომ საბჭოთა
აგრესიის შემდეგ ეს
სამუშაოები შეწყდა და სსრკ-ში
მხოლოდ 1940 წლისათვის,
ისიც სტალინური რესურსების
მობილიზების პირობებში
მოხერხდა ამ სამუშაოების
ნაწილობრივ დასრულება.

მოხელეთა მომზადება / გადამზადება

1918-1921 2017

მიუხედავად გამოცდილების საჯარო მოხელთა მომზადება/

არქონისა, საქართველოში
შეიქმნა ადგილობრივ საჯარო
მოხელეთა მომზადებისა და
კვალიფიკაციის ამაღლების
სერიოზული სისტემა,
როგორც მოკლე, ისე
რამდენიმეთვიანი კურსების
სახით. თავად სასწავლო
პროგრამის ჩამონათვალი ხდის
ნათელს, რამდენად ახლო
იდგა იმ დროის სასწავლო
კურიკულუმები თანამედროვე
ევროპულ სტანდარტებთანაც კი.
გადამზადების არც
სრულყოფილი სისტემა და
შესაბამისი სტრატეგია ქვეყანაში
არ არსებობს. ადგილობრივი
საჯარო მოხელეების მომზადება
სახელმწიფო საჯარო
მოხელეებთან ერთად ხდება
და თუ ორიოდ გამონაკლისს
არ ჩავთვლით (ზ. ჟვანიას
სახ. საჯარო მოხელეთა
სკოლა, ჯიპა, რამდენიმე
უნივერსიტეტში დანერგილი,
ცალკეული არასრული კურსები
თვითმმართველობის სფეროში),
ადგილობრივი საჯარო
სამსახური მხოლოდ ცალკეული
სამინისტროების ეგიდით და
სსო-ების მიერ ცალკეული
პროექტების ფარგლებში
შექმნილი ხანმოკლე ტრენინგ-
კურსებით კმაყოფილდება.

270
 თვითმმართველობათა გაერთიანებები
1918-1921 2017

თვითმმართველობებმა საქართველოში არსებობს

დაარსებიდანვე დაიწყეს თვითმმართველობის მხოლოდ
ერთმანეთთან თანამშრომლობის ერთი ასოციაცია - „ადგილობრივი
მიზნით გაერთიანებების თვითმმართველობის ეროვნული
ჩამოყალიბება და მნიშვნელოვანი ასოციაცია“, რომელშიც
როლი შეასრულეს ყველა მუნიციპალიტეტია
დეცენტრალიზაციის პროცესში გაწევრიანებული,
(აღსანიშნავია ჯერ კიდევ უგამონაკლისოდ.
ერობათა კავშირის კომიტეტის
მიერ შექმნილი კანონპროექტები,
რომელთა დიდი ნაწილიც
უცვლელად გადავიდა
საქართველოს დამფუძნებელი
კრების მიერ მიღებულ
ნორმატიულ აქტებში).
თვითმმართველობათა
ასოციაციები, იგივე მაზრების
„საერობო ცენტრი“ და „ქალაქთა
კავშირი“ თანაბარუფლებიან
საწყისებზე თანამშრომლობდნენ
ერთმანეთთან და ცენტრალურ
ხელისუფლებასთან.

271
 დასკვნის მაგიერ

ძალზე ხშირად ჩვენში არსებული არასწორი სტერეოტიპები

ინფორმაციისა და გააზრებისათვის ფაქტობრივი მასალის სიმცირის
შედეგია. ერთი წიგნის ფარგლებში შეუძლებელია იმ პროცესის სრული
აღწერა, რომელსაც საქართველოში ჰქონდა ადგილი ადგილობრივი
თვითმმართველობის საფუძვლების შექმნის პერიოდში. მით უმეტეს, ძნელია
1918-1921 წლების თვითმმართველობის სიტემის სიღრმისეული შედარება
დღევანდელთან, თუმცა ორი ფაქტორის გამოყოფა არ იქნებოდა ურიგო:

1. ადგილებზე უფლებების გადაცემამ, მათ შორის ეთნიკური

უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში, მნიშვნელოვნად შეასუსტა
ადგილებზე სეპარატისტული განწყობები. თავად ის ფაქტი, რომ რეგიონული,
ეთნიკური ელიტები მეტ-ნაკლები აქტიურობით ჩაერთნენ ადგილობრივი
თვითმმართველობის საქმიანობაში (აფხაზეთი, ახალქალაქის, გორისა
და ბორჩალოს მაზრები), არჩეული პოლიტიკური კურსის სისწორეზე
მეტყველებს. მაგალითისათვის, 1921 წლის რუსული აგრესიის დაწყებისას,
წითელი არმიის მიერ შექმნილ „რევოლუციური“, ე.წ. „შულავერის კომიტეტის“
დაკომპლექტება ადგილობრივი, ანტიქართულად განწყობილი ეთნიკური
სომხებით ვერ მოხერხდა და ეს ორგანო სომხეთიდან გადმოყვანილი
ბოლშევიკებით შეავსეს. ეს გარემოება მით უფრო ყურადსაღებია, თუ
გავითვალისწინებთ XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე არსებულ სომხურ-
ქართულ დაპირისპირებას და 1918 წლის ბოლოს სამხედრო კონფლიქტს
საქართველოსა და სომხეთს შორის.

2. რუსეთის მიერ საქართველოს ოკუპაციის შემდეგ, საქართველოს

მოსახლეობის საბჭოური, ფსევდოარჩევნებისადმი ბოიკოტის მაგალითები
(რაც ამ გამოცემაშია მოტანილი), სხვა ფაქტორებთან ერთად ნათლად
მეტყველებს ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენელთა მიერ
წარმოებული საქმიანობის ეფექტიანობაზე. ის ფაქტი, რომ არ მომხდარა
ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენელთა გადადინება
ახალი ხელისუფლების მომხრეთა ბანაკში, საქართველოში ჩამოყალიბების
პროცესში მყოფი თვითმმართველობის სიჯანსაღეზე მეტყველებს, რაც, რა
სამწუხაროც არ უნდა იყოს, შორს არის დღევანდელი მდგომარეობიდან.
1991 წლიდან მოყოლებული, ნათლად ჩანს ნეგატიური ტენდენცია -
ცენტრალური ხელისუფლების ყოველი შეცვლის პირობებში (1992, 2003,
2012) ხდება ადგილობრივი თვითმმართველობების წარმომადგენელთა
მასობრივი „პორტირება“ ახალი პოლიტიკური ძალის მომხრეთა ბანაკში.

272
 რა თქმა უნდა, არ იქნება მართებული პირველი რესპუბლიკის
თვითმმართველობის მოდელის არც გაიდეალება და არც მისი
პირდაპირი გადმოღების ცდა. თანამედროვეობამ ახალი მოთხოვნები და
სტანდარტები წარმოშვა, მით უმეტეს, თუ გავითვალისწინებთ ევროპულ
ოჯახში ჩვენს გაწევრების სურვილს, მაგრამ ზოგჯერ, ძველი და არსებული
თვითმმართველობების შედარებისას, ჩნდება ერთი კითხვა:
რამდენად მოახერხებს 2020 წლისათვის ჩვენი საზოგადოება და
სახელმწიფო, თუნდაც ნაწილობრივ, მიაღწიოს 1920 წლის დონეს?!

273
დანართები
275
ფოტო: საქართველოს რესპუბლიკის დამფუძნებელი კრების სხდომა.
საქართველოს ეროვნული არქივი, კინო-ფოტო-ფონო დოკუმენტების ცენტრალური
სახელმწიფო არქივი.
1905 წლის საერობო თათბირის ხმოსანთა ganawilebis ცხრილი

 წარმომადგენელთა რიცხვი 

    
  სამაზროში
 
მაზრები მემამულეები
 

საგუბერნიოში
 

ქალაქები და
 
 

გლეხები
მსხვილი

წვრილი

დაბები

სულ
თბილისის 9 8 6 17 40 8

ახალქალაქის 3 4 2 11 20 4

ახალციხის 6 2 3 9 20 4

ბორჩალოს 10 15 2 14 41 8
ტფილისის გუბერნია

გორის 10 15 2 13 40 8

დუშეთის 9 6 2 13 30 6

სიღნაღის 4 6 2 13 25 5

თელავის 6 10 2 13 31 6

თიანეთის 4 4 2 16 26 5

სულ
           
54

277
 ზაქათალის
ზაქათალის 8   2 15 25  
ოლქი
ოლქი
 

ქუთაისის 6 8 4 13 31 6

შორაპნის 4 12 1 14 31 6

რაჭის 3 6 1 11 21 5
ქუთაისის გუბერნია 

ოზურგეთის 6 12 5 13 36 7
 
 

ლეჩხუმის 6 18   12 36 7

სენაკის 6 18 1 11 36 7

ზუგდიდის 4 12 1 18 35 7

სულ
           
45

სოხუმის ოლქი 10   3 12 25  

ბათომის
9   5 9 23  
ოლქი
ართვინის
9   2 9 20  
ოლქი

               

საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური საისტორიო არქივი,

ფონდი № 13, ანაწერი № 10, საქმე № 602, გვ. 11-12

278
დროებითი დებულება
ამიერკავკასიის საერობო დაწესებულებებისა

თავი პირველი
ზოგადი დებულებები

1. საგუბერნიო (სამხარეო), სამაზრო (საოლქო) და სათემო (საზოგადო-

სასოფლო) საერობო დაწესებულებები გუბერნიებში (მხარეებში), მაზ­
რებ­ში (ოლქებში) და თემებში (სასოფლო საზოგადოებებში) მათზე და­
კისრებული საგანგებო კანონების მეშვეობით განაგებენ ადგილობრივი
თვითმართველობისა და მეურნეობის საქმეებს სხვა საქმეებთან ერთად.

საერობო მმართველობის უწყება ვრცელდება გუბერნიაში (მხარეში)

და ცალკეულ ოლქებში (ზაქათალისა და სოხუმის) შემავალ მიწებსა და
ადგილ-მამულებზე და მათ ფარგლებში მცხოვრებ ყველა პირზე.

შენიშვნა: შემდგომში საერობო დაწესებულებათა სახელწოდებები:

„საგუბერნიო (სამხარეო), სამაზრო (საოლქო) და სათემო (საზოგადო-
სასოფლო)“ ჩანაცვლებულია ზოგადი სახელწოდებებით: „საგუბერნიო“,
„სამაზრო“ და „სათემო“.

2. საერობო დაწესებულებათა უწყების საგანს განსაკუთრებით

წარმოადგენს:

1) ადგილობრივი საგუბერნიო, სამაზრო და სათემო საერობო ბეგარის

(ფულადისა თუ ნატურალურის) მართვა-გამგეობა;

2) კაპიტალის და ერობის სხვა ქონების მართვა-გამგეობა;

3) სასურსათოსა და პირველადი აუცილებლობის საგნების დანაკლისისა

და სიძვირის აღმოფხვრა; ხელმოკლე მაცხოვრებლებისთვის შემწეობის
აღმოჩენა; პურის მომმარაგებელი მაღაზიების მართვა-გამგეობა და
ამ მაღაზიების კუთვნილი გალანტერიის გამგებლობა; ხელშეწყობა
სამომხმარებლო საზოგადოებების გაჩენისათვის და სასურსათო
ფარდულების, საცხობების და მსგავსი დაწესებულებების მოწყობისთვის.

4) ერობის გამგებლობაში შემავალი გზების, საგზაო მოწყობილობებისა

და საბაგიროების (бечевник) კეთილმოწყობა, ქალაქგარეთა დასახლებებში
ნავსადგომების მოწყობა და შენახვა და ადგილობრივი მიმოსვლის
გაუმჯობესებაზე ზრუნვა;

5) საერობო ფოსტისა და სატელეფონო ხაზების მოწყობა და

უზრუნველყოფა;

279
 6) საორთქმავლო და სხვა საზღვაო მიმოსვლის მოწყობა და
უზრუნველყოფა;

7) საერობო საურთიერთო დაზღვევის მართვა-გამგეობა, რომელიც

აზღვევს ქონებას ცეცხლისა, სეტყვისა, წყალდიდობისა და სხვა სტიქიურ
უბედურებებისაგან, ასევე იმ ზიანისაგან, რომელსაც სოფლის მეურნეობას
მავნებლები აყენებენ;

8) საერობო სამკურნალო და საქველმოქმედო დაწესებულებების

მართვა-გამგეობა; უმწეოთა, უკურნებელი სენით დაავადებულთა და
შეშლილთა, ასევე ობოლთა და ხეიბართა მოვლა-პატრონობა; ღარიბებზე
მზრუნველობის საქმის მოწყობა;

9) ზომების მიღება სახალხო ჯანდაცვისთვის; მოსახლეობისთვის

საექიმო დახმარების საქმის განვითარება; სამკურნალო დაწესებულებების,
სანატორიუმების, აფთიაქების და ამგვარი დაწესებულებების მოწყობა
და უზრუნველყოფა; ზედამხედველობა სასოფლო სასაფლაოებზე და
მათ სანიტარულ მდგომარეობაზე; საშუალებების მოძიება ადგილობრივი
სანიტარული მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად; სანიტარული
სამზრუნველოების მოწყობა; ზრუნვა მხარის ბუნებრივი სამკურნალო
სიმდიდრეების გამოყენებაზე კლიმატური სადგურების, ზღვის
გამაჯანსაღებელი აბაზანებით, სამკურნალო წყლებითა და ტალახების
აბაზანებით მკურნალობის პუნქტების მოწყობის კუთხით;

10) ზომების მიღება ხანძრების წინააღმდეგ, ასევე წყალდიდობებისა

და სოფლების დატბორვის და სხვა სტიქიური უბედურებების აღსაკვეთად,
დაბების კეთილმოსაწყობად; უსაფრთხოების ზომების მიღება ტყეებში
გაჩენილი ხანძრებისა და ე.წ. გადაწვების წინააღმდეგ, რომლებიც
წარმოიშობა მინდვრებისა და მდელოებისთვის ცეცხლის წაკიდების
შედეგად.

11) სახალხო განათლების განვითარება; დაწყებითი სასწავლებლებისა

და სხვა სასწავლო დაწესებულებების მოწყობა და უზრუნველყოფა; საერობო
ხარჯზე მყოფი სასწავლებლებისა და დაწესებულებების მართვა-გამგეობა
სასწავლო და ადმინისტრაციულ-სამეურნეო კუთხით, ასევე კანონით
დადგენილი მონაწილეობა სხვა სასწავლო დაწესებულებების მართვა-
გამგეობაში; სკოლამდელი და სკოლის გარეშე განათლების ორგანიზება;
გამომცემლობა და წიგნებით ვაჭრობა; საზოგადოებრივი ბიბლიოთეკების,
მუზეუმების და სხვა დაწესებულებების მოწყობა; ზედამხედველობა
წარსულის ნაშთებისა და ძეგლთა დაცვაზე;

12) მოსახლეობის ეკონომიკური კეთილდღეობის გაუმჯობესებისაკენ

მიმართული ღონისძიებები, ასევე დაშრობის, მორწყვის, ტყეების გაშენების
სამელიორაციო სამუშაოების, ფლატეების და ხრამების გამყარების,
მდინარეების კალაპოტების გაწმენდის ღონისძიებები; ადგილობრივი

280
სოფლის მეურნეობის, ვაჭრობის, ხელოსნობისა და მრეწველობის
ხელშეწყობა; კონტროლი ვაჭრობის სწორად წარმოებაზე; თევზწარმოებისა
და ასევე ნადირობის უსაფრთხოების ზომების მიღება; ფხიზელი
მეთვალყურეობა ვაჭრობასა და მრეწველობაში კანონიერი საზომებისა
და სასწორების გამოყენებაზე; ელევატორებისა და მაცივრების მოწყობა,
მანქანების, მარცვლეულის, სასუქებისა და კუსტარულ ნაკეთობათა
საწყობების გამართვა; ადგილობრივი წარმოების გამოფენების მოწყობა;
ღონისძიებები, რომლებიც მიმართულია მინდვრებისა და მდელოების,
ტყეების, ბაღებისა და ბოსტნების დაზიანებისა და განადგურების თავიდან
ასაცილებლად, რასაც მავნე მწერები და ცხოველები იწვევენ, ასევე
სარეველებთან და ა. შ. საბრძოლველად.

13) წყალთა საქმეების მართვა-გამგეობა განსაკუთრებული გამოცემული

კანონის საფუძველზე;

14) ვეტერინარული და ვეტერინარულ-პოლიციური ღონისძიებების

გატარება; სასაკლაოების მოწყობა და უზრუნველყოფა; ცხენებისა და
საქონლის ჯიშების გაუმჯობესების ხელშეწყობა;

15) საკრედიტო საზოგადოებრივი დაწესებულებების, გამსესხებელ-

შემნახველი ამხანაგობების, მცირე სესხების სალაროებისა და გამსესხებელ-
შემნახველი სასოფლო ბანკებისა და სხვა კოოპერაციების მოწყობა;

16) მოსახლეობისთვის იურიდიული დახმარების გაწევა;

17) შრომის დაცვა, საზოგადოებრივი სამუშაოების (საქმის),

საზოგადოებრივი სახელოსნოების, ღამისგასათევი სახლების
(თავშესაფრების), შრომის ბირჟებისა და სამუშაოების აღსაწერი საშუამავლო
კანტორების მოწყობა და ამ დაწესებულებათა მართვა-გამგეობა;

18) სტატისტიკური კვლევების წარმოება;

19) გადასახლებულთა (ადგილმონაცვლე პირთა) დაბრუნებაზე და

მათ უკან შესახლებაზე ზრუნვა;

20) კანონით დადგენილი ზომების მიღება პირადი და საზოგადოებრივი

წესრიგისა და უსაფრთხოების საქმეში; მილიციის მართვა-გამგებლობა
მოქმედი კანონმდებლობის თანახმად;

21) დადგენილი წესით ერობებზე დაკისრებული სამხედრო და

სამოქალაქო გამგეობების მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილება;

22) საერობო დაწესებულებებზე გადაცემული საქმეების წარმოება

საგანგებო კანონებისა და დადგენილებების საფუძველზე;

3. სათემო საერობო დაწესებულებების საუწყებო საგნებს ( გარდა სტ.2-

ში აღნიშნული საქმეებისა) მიეკუთვნება საზოგადოებრივ კეთილმოწყობაზე

281
ზრუნვა, დასახლებების უკეთ მოწყობა, ქუჩების, წყალმომარაგების,
განათების, კანალიზაციის სისტემების, საზოგადოებრივი ბაღების,
წყალსაცავებისა და ჭების შეკეთება;

4. საერობო დაწესებულებები მოქმედებენ გუბერნიის, მაზრისა და

თემის ფარგლებში და თითოეულ ამ დაწესებულების ქვე-უწყებებში.
საგუბერნიო საერობო დაწესებულებებს სამართავად მიეკუთვნება საქმეები,
რომლებიც დასახელებულია სტ.2-ში, რომლებიც მთელ გუბერნიას ან მის
რამოდენიმე მაზრას ეხება; სამაზრო საერობო დაწესებულებები განაგებენ
დასახელებულთაგან იმ საქმეებს, რომლებიც ცალკეულ მაზრას ეხება
და არ წარმოადგენენ 115 და 114 სტ.-ში დასახელებულ საგუბერნიო ან
სათემო საერობო დაწესებულებების სამართავ საქმეებს. სათემო საერობო
დაწესებულებები განაგებენ აღნიშნულთაგან იმ საქმეებს, რომლებიც ეხება
თითოეულ თემს და სტ. 112 და 113 არ ექვემდებარება საგუბერნიო და
სამაზრო საერობო დაწესებულებებს, და ასევე საქმეები, რომლებიც
მითითებულია სტ. 3-ში;

შენიშვნა: ზაქათალას ოლქში შემოღებულია საოლქო და სათემო

საერობო დაწესებულებანი, ამასთანავე საოლქო ერობას ეძლევა
საგუბერნიო და სამაზრო ერობის უფლებები და მოვალეობები.

სოხუმის ოლქში შემოღებულია საოლქო, სამაზრო და სათემო საერობო

დაწესებულებანი, ამასთანავე საოლქო ერობას ეძლევა საგუბერნიო
საერობო დაწესებულებების უფლებები და მოვალეობები.

5. საერობო დაწესებულებებს საერთო სამოქალაქო კანონების

საფუძველზე აქვთ უფლება ერობის სახელით შეიძინონ და გაასხვისონ
ქონება, გააფორმონ ხელშეკრულებები, აიღონ მოვალეობები, შეიტანონ
სამოქალაქო სარჩელები და იყვნენ მოპასუხე მხარე ერობის ქონებრივი
დავების საქმეებში სახელმწიფო უწყებებისთვის დადგენილი კანონების
ფარგლებში.

6. საგანგებო კანონების საფუძველზე საერობო დაწესებულებებისთვის

ნებადართულია: 1) ერთმანეთში და ასევე ადგილობრივი თვითმართველო­
ბის სხვა ორგანოებთან ურთიერთშეთანხმებით გააფორმონ ამხანაგური
ხელშეკრულებები, 2) შექმნან კავშირები 3) მოაწყონ ყრილობები;

7. საგუბერნიო და სამაზრო საერობო დაწესებულებათა ქმედებების

კანონიერებაზე ზედამხედველობა ეკისრება გუბერნიის კომისარს. სათემო
საერობო დაწესებულებათა ქმედებების კანონიერებაზე ზედამხედველობა
ეკისრება მაზრის კომისარს.

შენიშვნა: სოხუმის ოლქში საოლქო და სამაზრო საერობო

დაწესებულებათა ქმედებების კანონიერებაზე ზედამხედველობა ეკისრება
ოლქის კომისარს. ზაქათალას ოლქში საოლქო და სათემო საერობო

282
დაწესებულებათა ქმედებების კანონიერებაზე ზედამხედველობა ეკისრება
ოლქის კომისარს.

8. უახლოესი მითითებები საერობო დაწესებულებების ქმედებათა

არსისა და მოწყობის შესახებ განისაზღვრება საქმეების წარმომავლობის
მიხედვით საგანგებო დადგენილებებში: საერობო ვალდებულებათა შესახებ,
კავშირგაბმულობის, სამშენებლო, საზოგადოებრივი მზრუნველობის,
სახალხო სურსათ-სანოვაგისა და სამკურნალო დაზღვევის (საურთიერთო
დაზღვევის შესახებ დადგენილებებისა და წესების თანხლებით) შესახებ;
კანონებში გადასახადებისა და ვალდებულებების შესახებ და სხვა
დადგენილებებში. ერობის ბიუჯეტისა და განაწილების შედგენისას,
დამტკიცებისას და აღსრულებისას მოქმედებს თანდართული კანონები.

9. ქალაქ ტფილისში ერობის საქმეების მართვა-გამგეობა ეკისრება

მის საზოგადოებრივ მმართველობას, ამასთანავე ქალაქის საკრებულო
სამაზრო საერობო კრების უფლებებსა და მოვალეობებს ითავსებს, ხოლო
ქალაქის გამგეობა – სამაზრო საერობო გამგეობისას. თბილისის მაზრას
ქალაქისგან დამოუკიდებლად გააჩნია საერობო კრება და გამგეობა.

შენიშვნა: ქალაქებში, სადაც ადგილობრივი თვითმართველობისა და

მეურნეობის საქმეთა წარმოება, რომელიც აქამდე ქალაქებს ეკუთვნით,
დაკისრებულია მათ საზოგადოებრივ მმართველობაზე, სამაზრო საერობო
გამგეობების მოვალეობები სამკურნალო დადგენილებაში მითითებულ
ვეტერინარულ-პოლიციურ ზომებთან მიმართებაში აღსრულდება საქალაქო
ან საგუბერნიო საერობო გამგეობების მიერ ქალაქების საკრებულოების
საგუბერნიო საერობო კრებებთან შეთანხმების საფუძველზე.

Временное положение о земских учреждениях в Закавказье, Тифлис, 1918.

283
სამაზრო და საგუბერნიო ერობათა ხმოსნების ganawileba

ხმოსანთა რიცხვი სამაზრო ერობებში

  ქალაქური დასახლებებიდან

გუბერნიის  

ხმოსანთა რიცხვი საგუბერნიო

სოფლის საზოგადოებებიდან

და
მაზრების
ქალაქების სახელები

დასახელება

ყრილობისათვის
 
რიცხვი

სულ

ტფილისის
         
გუბერნია
ტფილისის მაზრა 45     45 8
გორის 40 გორი 5 45 10
დუშეთის 24 დუშეთი 1 25 3
სიღნაღის 39 სიღნაღი 4 43 6
თელავის 23 თელავი 2 25 3
თიანეთის 25     25 3
ახალციხის 20 ახალციხე 7 27 3
ქ. ტფილისი         15
ქუთაისის გუბერნია          
ქუთაისის მაზრა 31 ქუთაისი 14 45 15
ზუგდიდის 29 ზუგდიდი 1 30 7
სენაკის 33 ფოთი / სენაკი 4/1 38 10
ოზურგეთის 25 ოზურგეთი 2 27 8
ლეჩხუმის 25     25 3

284
 რაჭის 25     25 5
შორაპნის 43 ყვირილა 1 44 12
ბაქოს გუბერნია          
გეოქჩაის მაზრა 26 გეოქჩაი 1 27 7
ჯევათის 30 სალიანი 3 33 8
ყუბის 30 ყუბა 5 35 7
ლენქორანის 35 ლენქორანი 3 38 10
შემახის 24 შემახა 5 29 6
ელისავეტოპოლის
         
გუბერნია
არეშის მაზრა 25     25  
ნუხის 35 ნუხა 10 45  
ყარსის გუბერნია          
არდაგანის მაზრა 30 არდაგანი 1 31  
ოლთისის 24 ოლთისი 1 25  
ბათუმის ოლქი          
ბათუმის მაზრა 23 ბათუმი 22 45 18
აჭარის 30     30 13
ართვინის 20 ართვინი 5 25 9
ზაქათალის მხარე 38 ზაქათალა 2 40  
სოხუმის მხარე          
გუდაუთა-გაგრის
29 გუდაუთა /გაგრა 2/2 33 9
მაზრა
გუმისთის 35 სოხუმი 12 45 12
კოდორის 23 ოჩამჩირე 2 25 8
სამურზაყანოს 38     38 11
შავი ზღვის
         
გუბერნია
სოჭის მაზრა 20 სოჭი 5 25 13

ნოვოროსიისკ- ნოვოროსიისკი/
23 16/6 45 27
ტუაფსეს ტუაფსე
Временное положение о земских учреждениях в Закавказье, Тифлис, 1918.

285
saqarTvelos saerobo aრCevnebis dinamika

წელი მაზრა I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

თბილისი                        
1918

 
სენაკი                        

 
ოზურგეთი                        

 
თელავი                        

 
ქუთაისი                        

 
შორაპანი                        

 
სიღნაღი                        

 
გორი                        

 
დუშეთი                        

ზუგდიდი                        

 
რაჭა                        

 
ლეჩხუმი                        

 
  I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

გუმისთა                        
1919

 
კოდორი                        

 
სამურზაყანო                        

 
გუდაუთა                        

 
ბორჩალო                        

 
თიანეთი                        

 
ახალციხე                        

 
  I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

ზუგდიდი                        
1920
ახალქალაქი  
                       

286
amomrCevelTa aqtivoba saqarTvelos saerobo arCevnebze

მაზრა ხმა მისცა სულ აქტივობა საშუალო

რიგით
ეტაპი

წელი
ამომრჩეველი

I 1 1918 თბილისი 18316 42000 43,6 %  

I 1 1918 სენაკი 16624 55500 29,95 %  
I 1 1918 ოზურგეთი 36725 53454 68,72 %  
I 1 1918 თელავი 8410 14419 58,32 %  
I 1 1918 ქუთაისი 38307 120456 31,80 %  
I 1 1918 შორაპანი 19787 185254 10,68%  
I 1 1918 სიღნაღი 12703 54861 23,15 %  
I 1 1918 გორი 46744 92451 50,56 %  
I 1 1918 დუშეთი 9025 33644 26,52 %  
I 1 1918 ზუგდიდი 21995 65728 33,46 %
I 1 1918 რაჭა 6674 22760 29,32 %  
I 1 1918 ლეჩხუმი ... ...    
  235310 740527 31,43 % 36,91%

      მაზრა ხმა მისცა სულ აქტივობა საშუალო

ამომრჩეველი

II 1 1919 გუმისთა ...  14275    

II 1 1919 კოდორი ...  13886  
II 1 1919 სამურზაყანო ... 23178  
II 1 1919 გუდაუთა ... 13549  
II 1 1919 ბორჩალო 21585 42661 50,59 %  
II 1 1919 თიანეთი 6340 13000 48,76 %  
II 1 1919 ახალციხე 29970 31177 97,02 %  
  57895 86838 66,67 % 65,45 %

      მაზრა ხმა მისცა სულ აქტივობა საშუალო

ამომრჩეველი

III 2 1920 ზუგდიდი 20782 65728 31,61 %  

III 1 1920 ახალქალაქი 23734 25000 94,93 %  

  44516 90728 49,06 % 63.27 %

287
saqarTvelos სამაზრო ერობათა ხმოსnebis partiuli statistika

ეტაპი რიგით წელი მაზრა

I 1 1918 თბილისი
I 1 1918 სენაკი
I 1 1918 ოზურგეთი
I 1 1918 თელავი
I 1 1918 ქუთაისი
I 1 1918 შორაპანი
I 1 1918 სიღნაღი
I 1 1918 გორი
I 1 1918 დუშეთი
I 1 1918 ზუგდიდი
I 1 1918 რაჭა
I 1 1918 ლეჩხუმი
II 1 1919 გუმისთა
II 1 1919 კოდორი
II 1 1919 სამურზაყანო
II 1 1919 გუდაუთა
II 1 1919 ბორჩალო
II 1 1919 თიანეთი
II 1 1919 ახალციხე
III 1 1920 ახალქალაქი
       

288
 7
9

22
31
15
17
23
14
30
19
21
20
36
25
17
22
17
17
22
25
სოციალ-დემოკრატიული პარტია

409
7
6
1
2
4
8
5
2
7
5
3
8

11

95
12
14
სოციალისტ-ფედერალისტთა პარტია

1
5
8
2
5
3
2
5

53
12
10
სოციალისტ-რევოლუციონერთა პარტია

1
3
1
3
2
2
1
1
7
2
11

44
10
ეროვნულ-დემოკრატიული პარტია

7
5
5
1
1

19
უპარტიო

11
11
ჰუმმეთი

9
9
გაურკვეველი

8
7
1
დაშნაკცუტიუნი

6
6
მიწის მესაკუთრეთა ეროვნული პარტია

2
2
სოციალისტი კოლონისტები

2
2
სომხეთის ეროვნული პარტია

1
1
რსდმპ (ბ)
სულ

289
659
31
33
25
32
31
38
25
38
23
25
30
25
40
43
44
42
24
27
38
45
 დამ­ტკი­ცე­ბუ­ლია სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის მთავ­რო­ბის მი­ერ
1919 წელს, 27 დე­კემ­ბერს

სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის ერო­ბა­თა კავ­ში­რის დე­ბუ­ლე­ბა

თა­ვ ი პირ­ვ ე­ლ ი

1. სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის ერო­ბა­თა კავ­ში­რი არ­სდე­ბა თა­ნახ­მად
რეს­პუბ­ლი­კის ერო­ბა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბის ყრი­ლო­ბის (11 სექ­ტემ­ბრის,
1919 წ.) დად­გე­ნი­ლე­ბი­სა და ისა­ხავს მიზ­ნათ: იზ­რუ­ნოს ერო­ბა­თა ეკო­ნო­მი­
კურ მო­ღო­ნი­ე­რე­ბა­ზე და შე­სა­ფე­რი იდე­უ­რი და კულ­ტუ­რუ­ლი ხელ­მძღვა­ნე­
ლო­ბის გა­წე­ვით გა­ა­ერ­თი­ა­ნოს მა­თი მოღ­ვა­წე­ო­ბა; და­ეხ­მა­როს ერო­ბებს სა­
ჭი­რო სა­კითხ­ე­ბის გარ­კვე­ვა­ში და მოღ­ვა­წე­ო­ბის ყო­ველ დარ­გში მი­ა­წო­დოს
ცნო­ბა და რჩე­ვა; სა­ერ ­ ო­ბო მე­ურ­ნე­ობ­ ის სა­კითხ­ე­ბის გა­სარ­კვე­ვად მო­იწ­ვი­ოს
ერო­ბა­თა სპე­ცი­ა­ლურ დარ­გსა და გან­ყო­ფი­ლე­ბებ­ში მო­მუ­შა­ვე­თა ყრი­ლო­
ბე­ბი, შე­ად­გი­ნოს სა­ჭი­რო კო­მი­სი­ე­ბი და გა­უ­წი­ოს მათ ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბა;
მი­ი­ღოს თა­ვის თავ­ზე ერო­ბა­თა სხვა­დას­ხვა მინ­დო­ბი­ლე­ბა­ნი, რო­გორც მა­
გა­ლი­თად: შე­მუ­შა­ვე­ბა სა­ნი­ტა­რულ პრო­ექ­ტი­სა, მოწყ­ო­ბა სა­ამ­შე­ნებ­ლო სა­
მუ­შა­ო­სი, სა­ჭი­რო სა­ქონ­ლის შე­ძე­ნა, სურ­სა­თის სიძ­ვი­რეს­თან ბრძო­ლა და
დამ­შე­ულ მცხოვ­რებ­თათ­ვის დახ­მა­რე­ბის გა­წე­ვა და სხვა; მო­აწყ­ოს და გა­
უძღ­ვეს სა­ე­რო­ბო ქო­ნე­ბის ურ­თი­ერთ დაზღ­ვე­ვას: ცეცხ­ლის, სეტყ­ვის, წყალ­
დი­დო­ბის, სა­ქონ­ლის ჭი­რი­სა და სხვა სტი­ქი­უ­რი უბე­დუ­რე­ბი­სა­გან; ეცა­დოს
მო­უპ­ ო­ვოს ერო­ბებს კრე­დი­ტი და და­ა­არ­სოს სა­ე­რო­ბო ბან­კი; მო­აწყ­ოს და
გა­უძღ­ვეს ყვე­ლა ერო­ბე­ბი­სათ­ვის მნიშ­ვნე­ლო­ვან და­წე­სე­ბუ­ლე­ბებს და შე­ი­
მუ­შა­ოს ზო­გა­დი სა­კითხ­ებ­ ი სა­ე­რო­ბო მე­ურ­ნე­ო­ბის შე­სა­ხებ და გა­ნა­ხორ­ცი­ე­
ლოს ისი­ნი.
2. კავ­შირს უფ­ლე­ბა ენი­ჭე­ბა, შე­ი­ძი­ნოს და გა­ას­ხვი­სოს ქო­ნე­ბა, დას­დოს
ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა, შეკ­რას პი­რო­ბა, აგ­რეთ­ვე წა­რად­გი­ნოს სა­სა­მარ­თლო­ში
სა­მო­ქა­ლა­ქო სა­ჩი­ვა­რი და აგოს პა­სუ­ხი კავ­ში­რის ქო­ნე­ბის საქ­მე­ზე და მი­ი­
ღოს ნა­ან­დერ­ძე­ვი ქო­ნე­ბა.
3. კავ­ში­რის და­მა­არ­სებ­ლად ით­ვლე­ბი­ან ის ერო­ბე­ბი, რო­მელ­ნიც მო­
ნა­წი­ლე­ო­ბას იღებ­დნენ ერო­ბა­თა მე­ორ ­ ე ყრი­ლო­ბა­ზე, სა­ხელ­დობრ: სა­მაზ­
რო ერო­ბა­ნი თბი­ლი­სის, თე­ლა­ვის, სიღ­ნა­ღის, გო­რის, დუ­შე­თის, თი­ა­ნე­თის,
ბორ­ჩა­ლოს, ქუ­თა­ი­სის, შო­რა­პა­ნის, ოზურ­გე­თის, სე­ნა­კის, ზუგ­დი­დის, რა­ჭის,
ლეჩხ­უ­მის, სა­მურ­ზა­ყა­ნოს, გუ­მის­ტი­ნის, გუ­და­უთ ­ ის და კო­დო­რის. კავ­შირ­ში
შე­დი­ან და­ნარ­ჩე­ნი სა­მაზ­რო ერო­ბა­ნი თა­ნახ­მად ყრი­ლო­ბა­ზე გა­მო­ტა­ნილ
დად­გე­ნი­ლე­ბი­სა.
შე­ნიშ­ვნა: 1. კავ­შირ­ში შეს­ვლის უფ­ლე­ბა ეძ­ლე­ვა ყვე­ლა იმ ქა­ლა­ქებს,
რო­მელ­ნიც აღ­ჭურ­ვი­ლია სა­მაზ­რო ერო­ბის უფ­ლე­ბით.
4. კავ­შირს გა­ნა­გებს ერო­ბა­თა რწმუ­ნე­ბუ­ლე­ბის ყრი­ლო­ბა, კავ­ში­რის კო­

290
მი­ტე­ტი­სა და კავ­ში­რის თა­ნამ­დე­ბო­ბის პირ­ნი.
შე­ნიშ­ვნა: 2. დრო­ებ­ ით ამ დე­ბუ­ლე­ბა­ში ხსე­ნე­ბულ წე­სის მი­ხედ­ვით კო­
მი­ტე­ტის არ­ჩე­ვამ­დე, კავ­ში­რის კო­მი­ტე­ტის უფ­ლე­ბა-­მო­ვა­ლე­ო­ბას ას­რუ­ლებს
დრო­ე­ბი­თი კო­მი­ტე­ტი, არ­ჩე­უ­ლი ერო­ბა­თა მე­ო­რე ყრი­ლო­ბის მი­ერ.
5. კავ­ში­რის კო­მი­ტე­ტი იმ­ყო­ფე­ბა თბი­ლის­ში.

თა­ვ ი მე­ო ­რ ე
რწმუ­ნე­ბულ­თა ყრი­ლო­ბა

6. რწმუ­ნე­ბულ­თა ყრი­ლო­ბა არის კავ­ში­რის უმაღ­ლე­სი გან­მკარ­გუ­ლე­ბე­

ლი ორ­გა­ნო. მას ეკუთ­ვნის ერო­ბა­თა კავ­ში­რის სა­ერ­თო ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბა,
სა­ხელ­დობრ: გან­ხილ­ვა და დამ­ტკი­ცე­ბა კავ­ში­რის ხარ­ჯთაღ­რიცხ­ვის და ან­
გა­რი­შე­ბი­სა; გამ­გე ორ­გა­ნო­ებ­ ი­სა და კო­მი­სი­ე­ბის არ­ჩე­ვა, ყრი­ლო­ბის მი­ერ
ასარ­ჩევ პირ­თა ჯა­მა­გი­რე­ბის გან­საზღ­ვრა; არ­ჩე­ულ თა­ნამ­დე­ბო­ბის პირ­თა
პა­სუ­ხის­გე­ბა­ში მი­ცე­მა და მა­თი სამ­სა­ხუ­რი­დან გა­და­ყე­ნე­ბა; კავ­ში­რის კო­მი­ტე­
ტი­სა და სხვა აღ­მას­რუ­ლე­ბელ ორ­გა­ნო­თა მოქ­მე­დე­ბის წე­სის გან­საზღ­ვრა
და სა­ხელ­მძღვა­ნე­ლო ინ­სტრუქ­ცი­ე­ბის შედ­გე­ნა; კავ­ში­რის უძ­რავ ქო­ნე­ბე­ბის
ყიდ­ვა-­გა­ყიდ­ვის სა­კითხ­ე­ბის გა­დაწყ­ვე­ტა; სეს­ხის აღე­ბა სპე­ცი­ა­ლუ­რი და­ნიშ­
ნუ­ლე­ბის კა­პი­ტა­ლის შექ­მნა და უსახ­სრო ერო­ბე­ბი­სათ­ვის სუბ­სი­დი­ის მი­ცე­მა;
სხვა­დას­ხვაგ­ვა­რი შუ­ამ­დგომ­ლო­ბე­ბის აღ­ძვრა მთავ­რო­ბის წი­ნა­შე სა­ე­რო­ბო
საქ­მე­თა შე­სა­ხებ; ერო­ბა­თა მი­ერ აღ­ძრულ შუ­ამ­დგომ­ლო­ბის მხა­რის და­ჭე­
რა, სა­დაც ჯერ არს; ყრი­ლო­ბის სა­ხელ­ზე მთავ­რო­ბი­სა­გან შე­მო­სულ წი­ნა­
და­დე­ბებ­ზე აზ­რის გა­მო­ტა­ნა და წარ­დგე­ნა და ყვე­ლა იმ მნიშ­ვნე­ლო­ვან სა­
კითხ­თა გა­დაწყ­ვე­ტა, რო­მე­ლიც ამ დე­ბუ­ლე­ბის ძა­ლით არ შე­დის კო­მი­ტე­ტის
კომ­პე­ტენ­ცი­აშ­ ი.
7. რწმუ­ნე­ბულ­თა ყრი­ლო­ბა შეს­დგე­ბა სა­მაზ­რო ერო­ბა­თა წარ­მო­მად­გენ­
ლე­ბი­სა­გან. თი­თე­უ­ლი სა­მაზ­რო ერო­ბა კავ­შირ­ში გზავ­ნის სამს რწმუ­ნე­ბულს,
მათ­განს – ორს ყრი­ლო­ბა, ერ­თსაც გამ­გე­ო­ბა; ამა­ვე ყრი­ლო­ბა­ზე ირ­ჩე­ვენ
მათ კან­დი­და­ტებს.
შე­ნიშ­ვნა: ის ქა­ლა­ქე­ბი, რო­მელ­ნიც კავ­შირ­ში შე­დი­ან ამა­ვე წე­სით, ირ­ჩე­
ვენ რწმუ­ნე­ბუ­ლებს.
8. რწმუ­ნე­ბულ­თა მო­რიგ ყრი­ლო­ბას იწ­ვევს კო­მი­ტე­ტი წე­ლი­წად­ში ერ­
თხელ. ყრი­ლო­ბა­ში იღებს მო­ნა­წი­ლე­ო­ბას კო­მი­ტე­ტი­სა და სა­რე­ვი­ზიო კო­
მი­სი­ის წევ­რე­ბი. ყრი­ლო­ბას ხსნის კო­მი­ტე­ტის თავ­მჯდო­მა­რე ან მი­სი მო­ად­
გი­ლე. ხელ­მძღვა­ნე­ლობს კრე­ბის მი­ერ არ­ჩე­უ­ლი პრე­ზი­დი­უმ­ ი.
9. არაჩ­ვე­ულ ­ ებ­რი­ვი ყრი­ლო­ბა შე­იძ­ლე­ბა მოწ­ვე­ულ იქ­ნას: ა) კო­მი­ტე­ტის
დად­გე­ნი­ლე­ბით, ბ) კო­მი­ე­ტის სა­ხელ­ზე სა­რე­ვი­ზიო კო­მი­სი­ის მი­ერ შე­მო­ტა­
ნილ წე­რი­ლო­ბი­თი გან­ცხა­დე­ბის თა­ნახ­მად, გ) რწმუ­ნე­ბულ­თა ერ­თი მე­ხუ­თე­
დის მოთხ­ოვ­ნის ან დ) მთავ­რო­ბის წი­ნა­და­დე­ბით.
შე­ნიშ­ვნა 1. კო­მი­ტე­ტი ვალ­დე­ბუ­ლი­ა, ყრი­ლო­ბა მო­იწ­ვი­ოს არა უგ­ვი­ა­ნეს
ერ­თი თვი­სა გან­ცხა­დე­ბის (თა­ნახ­მად დე­ბუ­ლე­ბის მე-9 მუხ­ლი­სა) შე­მოს­ვლის
შემ­დეგ.

291
 შე­ნიშ­ვნა 2. ამ ხნის გან­მავ­ლო­ბა­ში მთავ­რო­ბა­სა და ერო­ბებს უნ­და და­ეგ­
ზავ­ნოთ დღის წეს­რი­გი.
შე­ნიშ­ვნა 3. წლი­ურ ­ ი ყრი­ლო­ბის მოწ­ვე­ვის ორი კვი­რით ად­რე მთავ­რო­
ბა­სა და ერო­ბებს უნ­და და­ურ ­ იგ­დეს კო­მი­ტე­ტის მოხ­სე­ნე­ბე­ბი და ან­გა­რი­შე­ბი.
10. ყრი­ლო­ბა კა­ნო­ნი­ერ ­ ი­ა, თუ მას ეს­წრე­ბა რწმუ­ნე­ბულ­თა რიცხ­ვის ნა­
ხე­ვა­რი, ან ერო­ბა­თა უმ­რავ­ლე­სო­ბა. არა ჩვე­უ­ლებ­რი­ვი ყრი­ლო­ბე­ბი, მოწ­
ვე­უ­ლი სა­გან­გე­ბო შემ­თხვე­ვის დროს, რო­გორც მა­გა­ლი­თად: სა­ხალ­ხო უბე­
დუ­რე­ბა, ომი და სხვა, კა­ნო­ნი­ე­რია თუ მას და­ეს­წრე­ბა რწმუ­ნე­ბულ­თა ერთ
მე­სა­მედ­ზე მე­ტი.
11. კითხ­ვე­ბი ყრი­ლო­ბა­ზე წყდე­ბა უბ­რა­ლო ხმის უმე­ტე­სო­ბით, ხმის თა­
ნას­წო­რო­ბის დროს ღია კენ­ჭის­ყრა­ში მი­ღე­ბუ­ლად ით­ვლე­ბა ის აზ­რი, რო­
მელ­საც ეთან­ხმე­ბა თავ­მჯდო­მა­რე. ხო­ლო ფა­რუ­ლი კენ­ჭის­ყრის დროს დას­
მუ­ლი წი­ნა­და­დე­ბა ით­ვლე­ბა უარ­ყო­ფი­ლად.
12. კო­მი­ტე­ტის თავ­მჯდო­მა­რი­სა და წევ­რე­ბის სა­რე­ვი­ზიო კო­მი­სი­ის არ­
ჩევ­ნე­ბი, აგ­რეთ­ვე და­ნიშ­ვნა ჯა­მა­გი­რე­ბის, პენ­სი­ის­ ა და ერ­თდრო­უ­ლი დახ­
მა­რე­ბი­სა, უნ­და გა­დაწყ­დეს ფა­რუ­ლი ხმის მი­ცე­მით. და­ნარ­ჩე­ნი საქ­მე­ე­ბი
შე­იძ­ლე­ბა გა­დაწყ­დეს რო­გორც ფა­რუ­ლი, ისე ღია კენ­ჭის­ყრით, თუ ამის
წი­ნა­აღ­მდე­გი რწმუ­ნე­ბულ­თა შო­რის არა­ვინ აღ­მოჩ­ნდა.
13. ყვე­ლა დად­გე­ნი­ლე­ბა­ნი იწე­რე­ბა შე­სა­ფერ ოქ­მში, რო­მელ­საც ამ­ტკი­
ცებს ყრი­ლო­ბა და ხელს აწერს პრე­ზი­დი­უ­მი და არა­ნაკ­ლებ ხუ­თი რწმუ­ნე­
ბუ­ლი­სა. ყრი­ლო­ბის დად­გე­ნი­ლე­ბის პი­რი ეგ­ზავ­ნე­ბა ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­
ნისტრს.
14. ყრი­ლო­ბის დად­გე­ნი­ლე­ბა, რო­მე­ლიც სა­ჭი­რო­ებს მთავ­რო­ბის დას­
ტურს, სრულ­დე­ბა სა­თა­ნა­დო დამ­ტკი­ცე­ბის შემ­დეგ.
15. ა) კავ­ში­რის მი­ერ ისე­თი სეს­ხის აღე­ბა, რომ­ლის ჯა­მი აღე­მა­ტე­ბა
კავ­ში­რის წი­ნან­დელ ვალ­თან ერ­თად გა­სუ­ლი წლის ხარ­ჯთაღ­რიცხ­ვის სა­
ერ­თო ჯამს, სა­ჭი­რო­ებს მთავ­რო­ბის დამ­ტკი­ცე­ბას; ბ) ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის პი­რი
იმ სა­ე­რო­ბო ქო­ნე­ბა­თა შე­სა­ხებ, რომ­ლის ღი­რე­ბუ­ლე­ბა 10.000.000 მა­ნეთს
აღე­მა­ტე­ბა, ეგ­ზავ­ნე­ბა სა­ხელ­მწი­ფო კონ­ტროლს და მთავ­რო­ბას და თუ ერ­
თი კვი­რის გან­მავ­ლო­ბა­ში არ იქ­ნა შე­ჩე­რე­ბუ­ლი მთავ­რო­ბის მი­ერ – ხელ­შეკ­
რუ­ლე­ბა ძა­ლა­ში შე­დის. სა­ხელ­მწი­ფო კონ­ტროლს გარ­და, ამი­სა უფ­ლე­ბა
აქვს შემ­დგო­მი კონ­ტრო­ლი გა­უწ­ ი­ოს კავ­ში­რის ან­გა­რი­შებს.
16. ყრი­ლო­ბის დად­გე­ნი­ლე­ბა, რო­მე­ლიც არ სა­ჭი­რო­ებს მთავ­რო­ბის
დამ­ტკი­ცე­ბას, ძა­ლა­ში შე­დის თუ სა­მი კვი­რის გან­მავ­ლო­ბა­ში არ იქ­ნა შე­ჩე­
რე­ბუ­ლი მთავ­რო­ბის მი­ერ.

თა­ვ ი მე­ს ა­მ ე

კავ­ში­რის აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი ორ­გა­ნო­ე­ბი და თა­ნამ­დე­ბო­ბის პირ­ნი

ერო­ბა­თა კავ­ში­რის აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი ორ­გა­ნო­ე­ბი არი­ან: ა) ყრი­ლო­ბის

მი­ერ არ­ჩე­უ­ლი კო­მი­ტე­ტი, რომ­ლის წევ­რთა რიცხვს გან­საზღ­ვრავს თვით
რწმუ­ნე­ბულ­თა ყრი­ლო­ბა, ბ) სა­რე­ვი­ზიო კო­მი­სი­ა, გ) სპე­ცი­ა­ლუ­რი კო­მი­სი­ე­ბი

292
და დ) სხვა თა­ნამ­დე­ბო­ბის პირ­ნი.
18. კო­მი­ტე­ტის სხდო­მა კა­ნო­ნი­ე­რად ით­ვლე­ბა, თუ მას ეს­წრე­ბა კო­მი­ტე­
ტის წევ­რთა რიცხ­ვის არა­ნაკ­ლებ ორი მე­სა­მე­დი­სა.
19. კო­მი­ტეტს ევა­ლე­ბა: კავ­ში­რის საქ­მე­ე­ბის მარ­თვა-­გამ­გებ­ლო­ბა, რწმუ­
ნე­ბულ­თა ყრი­ლო­ბის მოწ­ვე­ვა, მოხ­სე­ნე­ბე­ბის დამ­ზა­დე­ბა, ყრი­ლო­ბის დად­
გე­ნი­ლე­ბა­თა ას­რუ­ლე­ბა და თა­ვი­სი მოქ­მე­დე­ბის შე­სა­ხებ ან­გა­რი­შის წარ­
დგე­ნა; ქო­ნე­ბის შე­ძე­ნა და და­გი­რა­ვე­ბა ამ დე­ბუ­ლე­ბი­სა და დამ­ტკი­ცე­ბულ
ხარ­ჯთაღ­რიცხ­ვის ფარ­გლებ­ში, ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა­თა და სხვა ვალ­დე­ბუ­ლე­ბა­
თა და­დე­ბა, შედ­გე­ნა კავ­ში­რის ან­გა­რი­ში­სა და ხარ­ჯთაღ­რიცხ­ვის პრო­ექ­ტი­სა
და თა­ნამ­დე­ბო­ბის პირ­თა მი­ღე­ბა და დათხ­ო­ვა.
20. კო­მი­ტე­ტი თა­ვის მოღ­ვა­წე­ო­ბის მი­ზან­თა მი­ხედ­ვით აარ­სებს გან­ყო­
ფი­ლე­ბებ­სა და კო­მი­სი­ებს და ნიშ­ნავს მათ ხელ­მძღვა­ნელ თა­ნამ­დე­ბო­ბის
პი­რებს, ამ­ტკი­ცებს ინ­სტრუქ­ცი­ებს გან­ყო­ფი­ლე­ბის კო­მი­სი­ი­სა და თა­ნამ­დე­ბო­
ბის პირ­თათ­ვის.
21. კო­მი­ტე­ტი­სა და სა­რე­ვი­ზიო კო­მი­სი­ის წევ­რებს აგ­რეთ­ვე კავ­ში­რის თა­
ნამ­დე­ბო­ბის პირთ აღ­კრძა­ლუ­ლი აქვთ მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა მი­იღ ­ ონ იმ იჯა­რებ­ში,
რო­მელ­თაც ერო­ბა­თა კავ­ში­რის მე­ურ­ნე­ო­ბას­თან აქვს და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა და
სა­ერ­თოდ რა­იმ­ ე ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა დას­დონ კავ­შირ­თან მი­სი ქო­ნე­ბის შე­სა­ხებ.

თა­ვ ი მე­ო თხე

თა­ნამ­დე­ბო­ბის პირ­თა არ­ჩევ­ნე­ბის წე­სი და მო­სამ­სა­ხუ­რე­ე­ბი

22. კო­მი­ტე­ტის თავ­მჯდო­მა­რეს, მის მო­ად­გი­ლე­სა და წევ­რებს ირ­ჩევს

რწმუ­ნე­ბულ­თა ყრი­ლო­ბა იმ ვა­დით, რომ­ლი­თაც არ­ჩე­უ­ლი არი­ან ერო­ბა­თა
ხმოს­ნე­ბი.
23. კო­მი­ტე­ტის წევ­რებს არა აქვთ უფ­ლე­ბა, იმ­სა­ხუ­რონ სხვა სა­ე­რო­ბო,
სა­ქა­ლა­ქო და სა­ხელ­მწი­ფო­ებ­რივ და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა­ში ჯა­მა­გი­რი­ან თა­ნამ­დე­
ბო­ბა­ზე.
24. კო­მი­ტეტს აქვს ბე­ჭე­დი შემ­დე­გი წარ­წე­რით: „საქართველოს
რესპუბლიკის ერობათა კავშირის კომიტეტი“.

თა­ვ ი მე­ხ უ­თ ე

სა­რე­ვი­ზიო კო­მი­სია

25. რწმუ­ნე­ბულ­თა ყრი­ლო­ბა ირ­ჩევს ხუ­თი წევ­რი­სა­გან შემ­დგარ სა­რე­ვი­

ზიო კო­მი­სი­ას. რე­ვი­ზი­ის მო­სახ­დე­ნად სა­ჭი­როა დას­წრე­ბა არა­ნაკ­ლებ სა­მი
წევ­რი­სა.
შე­ნიშ­ვნა: დრო­ე­ბით ამ დე­ბუ­ლე­ბა­ში ხსე­ნე­ბულ წე­სის მი­ხედ­ვით, სა­რე­ვი­
ზიო კო­მი­სი­ის არ­ჩე­ვამ­დე, უკა­ნას­კნე­ლის მო­ვა­ლე­ო­ბას ას­რუ­ლებს დრო­ე­ბი­
თი სა­რე­ვი­ზიო კო­მი­სია სამ კა­ცი­სა­გან შემ­დგა­რი არ­ჩე­უ­ლი ერო­ბა­თა მე­ო­რე
ყრი­ლო­ბის მი­ერ.

293
 26. სა­რე­ვი­ზიო კო­მი­სი­ის მო­ვა­ლე­ო­ბას შე­ად­გენს გა­ეც­ნოს კავ­ში­რის მოქ­
მე­დე­ბას, რო­გორც კავ­ში­რის ქო­ნე­ბი­სა და და­წე­სე­ბუ­ლე­ბის დათ­ვა­ლი­ე­რე­ბით,
აგ­რეთ­ვე მი­სი ან­გა­რი­შე­ბის შე­მოწ­მე­ბით და შე­სა­ფე­რი აქ­ტე­ბის შედ­გე­ნით.
27. ფაქ­ტი­ურ ­ ი რე­ვი­ზი­ის გა­მოკ­ვლე­ვი­სა და ან­გა­რი­შე­ბის შე­მოწ­მე­ბის
აქტს სა­რე­ვი­ზიო კო­მი­სია აც­ნო­ბებს თა­ვი­სი დას­კვნით კო­მი­ტეტს.
კო­მი­ტე­ტი აუწყ­ებს სა­რე­ვი­ზიო კო­მი­სი­ას იმ ზო­მე­ბის შე­სა­ხებ, რო­მე­ლიც
მან მი­ი­ღო კო­მი­სი­ის მი­ერ შე­ნიშ­ნულ ნაკ­ლთა შე­სას­წო­რებ­ლად.
29. კო­მი­სია რე­ვი­ზი­ას ახ­დენს სა­ჭი­რო­ე­ბის­და მი­ხედ­ვით, ნა­ხე­ვარ წელ­ში
ერ­თხელ მა­ინც.

თა­ვ ი მე­ე ქ­ვ სე

კავ­ში­რის შე­მო­სავ­ლის წყა­რო­ე­ბი და ნივ­თი­ე­რი პა­სუ­ხის მგებ­ლო­ბა

30. კავ­ში­რის შე­მო­სა­ვა­ლი შეს­დგე­ბა შემ­დე­გი წყა­რო­ე­ბი­დან: ა) კავ­შირ­ში

შე­სუ­ლი თვითმარ­თვე­ლო­ბა­თა მი­ერ გა­ღე­ბუ­ლი თან­ხა წლი­უ­რი ხარ­ჯთაღ­
რიცხ­ვის გან­საზღ­ვრულ პრო­ცენ­ტის სა­ხით; ბ) კავ­ში­რის ქო­ნე­ბი­სა და კა­პი­
ტა­ლე­ბის შე­მო­სა­ვა­ლი; გ) ხა­ზი­ნი­სა და კერ­ძო პი­რე­ბის მი­ერ დახ­მა­რე­ბა; დ)
მო­გე­ბა კავ­ში­რის წარ­მო­ე­ბა­თა­გან და ე) სეს­ხი.
31. კავ­ში­რი აგებს პა­სუხს მთავ­რო­ბი­სა და კერ­ძო პი­რე­ბის წი­ნა­შე მთე­ლი
თა­ვი­სი ქო­ნე­ბით.

თა­ვ ი მეშ­ვ ი­დ ე

დე­ბუ­ლე­ბის შეც­ვლა, წევ­რის გას­ვლა და კავ­ში­რის ლიკ­ვი­და­ცია

32. კავ­ში­რის დე­ბუ­ლე­ბის შეც­ვლი­სათ­ვის სა­ჭი­როა ყრი­ლო­ბის წევ­რთა

ორი მე­სა­მე­დის დად­გე­ნი­ლე­ბა და მი­ღე­ბუ­ლი დად­გე­ნი­ლე­ბის მთავ­რო­ბის
მი­ერ დამ­ტკი­ცე­ბა.
33. წევრ ერო­ბას შე­უძ­ლი­ან კავ­ში­რი­დან გას­ვლა მხო­ლოდ რწმუ­ნე­ბულ­
თა ყრი­ლო­ბის დას­ტუ­რით და ყრი­ლო­ბი­სა­ვე მი­ერ დად­გე­ნილ პი­რო­ბე­ბის
შეს­რუ­ლე­ბის შემ­დეგ. ხო­ლო ამ მუხ­ლში ხსე­ნე­ბულ სა­კითხ­ის გა­და­საწყ­ვე­
ტათ სა­ჭი­როა ყრი­ლო­ბას და­ეს­წროს რწმუ­ნე­ბულ­თა ორი მე­სა­მე­დი და თვით
დად­გე­ნი­ლე­ბა მი­ღე­ბულ უნ­და იქ­ნას ორი მე­სა­მე­დით და დამ­ტკი­ცე­ბუ­ლი
მთავ­რო­ბის მი­ერ. ამა­ვე წე­სით კავ­შირს შე­უძ­ლია გა­მო­რიცხ­ოს ისე­თი ერო­
ბა, რო­მე­ლიც არ ას­რუ­ლებს მი­ღე­ბულ მო­ვა­ლე­ო­ბას.
34. კავ­ში­რის ლიკ­ვი­და­ცი­ის­თვის სა­ჭი­როა ყრი­ლო­ბას და­ეს­წროს რწმუ­
ნე­ბულ­თა ორი მე­სა­მე­დი და თვით ლიკ­ვი­და­ცია ჩა­ით­ვლე­ბა თუ მას მის­ცა
ხმა ყრი­ლო­ბის ორ­მა მე­სა­მედ­მა.
35. ყრი­ლო­ბა ირ­ჩევს სა­ლიკ­ვი­და­ციო კო­მი­სი­ას, რო­მელ­საც ევა­ლე­ბა
ლიკ­ვი­და­ცი­ის მოხ­დე­ნა და ქო­ნე­ბის გა­ნა­წი­ლე­ბა.
36. დად­გე­ნი­ლე­ბა ლიკ­ვი­და­ცი­ის შე­სა­ხებ დამ­ტკი­ცე­ბულ უნ­და იქ­ნას რეს­
პუბ­ლი­კის მთავ­რო­ბის მი­ერ.
თფილისი, სახელმწიფო სტამბა, 1920
294
 საქართველოს რესპუბლიკის ერობათა კავშირის კომიტეტი

საქართველოს რესპუბლიკის საერობო

თვითმართველობის კანონ-პროექტი
ზოგადი დებულებანი

1. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის კონსტიტუცია, მე-10

თავში 111-119, გულისხმობს ადგილობრივი თვითმართველობის შექმნას.
ქვემოთ მოყვანილი კანონი საზღვრავს ადგილობრივი თვითმართველობის
ორგანიზაციას, მის უფლებებს, მოვალეობებსა და მის დაწესებულებათა
საქმეების წარმოების წესებს.
საქართველოს ადგილობრივ თვითმართველობას აქვს ორი საფეხური:
პირველ საფეხურს წარმოადგენს ერობის წვრილი ერთეული – თემი,
მეორეს – სამაზრო ერობა.
3. სახელწოდება „თემი“ გულისხმობს უმცირესს თავის ტერიტორიით,
ადგილობრივი თვითმართველობის პირველ საფეხურს, განსაკუთრებული
კომპეტენციით და მმართველობის ორგანოებით.
4. სამაზრო ერობა ეწოდება მეორე საფეხურს, უდიდეს თავის
ტერიტორიით, რომელსაც აგრეთვე აქვს საკუთარი კომპეტენცია და
მმართველობის ორგანოები.
5. ტერიტორიალურ საზღვრებს, რომელშიდაც ახორიციელებს უფლებებს
და ასრულებს მოვალეობებს თემის და სამაზრო ერობის დაწესებულება
აწესებს და სცვლის უმაღლესი საკანინმდებლო დაწესებულება.
6. თემი არსდება მეურნეობით მჭიდროდ დაკავშირებულ საზღვრებში.
თემი თავის სივრცით ისე უნდა განისაზღვრებოდეს რომ მის მანძილში
თემის თითეულ მოქალაქეს შეეძლოს მუდმივი ურთიერთობა იქონიოს
თემის გამგეობასთან და ამ უკანასკნელს ჰქონდეს საშუალება, შეასრულოს
თავის მოვალეობა მცხოვრებთა წინაშე; აგრეთვე ჰქონდეს საკმარისი
ბიუჯეტი თვითმართველობისა და ადგილობრივი მეურნეობის მიზნების
შესასრულებლად.
7. თემის ტერიტორიის განსაზღვრის დროს საჭიროა მიღებულ იქნეს
ყოფილი სოფლის საზოგადოების საზღვრები, სადაც ეს არ ეწინააღმდეგება
წინა (მე-6) მუხლში მოყვანილი დებულება.
8. თემის საზღვრების საკითხი შეიძლება აღძრას რესპუბლიკის
უმაღლეს საკანონმდებლო დაწესებულების წინაშე თემმა სამაზრო ერობამ
და სამინისტროებმა სათანადო წესისამებრ.
9. თემის ტერიტორიას საზღვრავს, აგრეთვე მის საზღვრებს სცვლის
რესპუბლიკის უმღლესი საკანონმდებლო დაწესებულება. ამასთანავე,
გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც კითხვა წამოყენებულია სამაზრო ერობის
მიერ, უმაღლესი საკანონმდებლო დაწესებულება წინასწარ მოითხოვს

295
სათანადო სამაზრო ერობის დასაბუთებულ დასკვნას.
10. სამაზრო ერობა ეწყობა რამდენადაც შეიძლება ერთგვარ სამეურნეო
ოლქში, რომელიც წარმოადგენს ცოტად თუ ბევრად მთლიან ეკონომიკურ
ერთეულს.
შენიშვნა 1: სანამ ადმინისტრატიულ გადამიჯვნას მოახდენდეს უმაღლესი
საკანონმდებლო დაწესებულება, საქართველოს რესპუბლიკა იყოფოდა
შემდეგ მაზრებად: ახალქალაქის, ახალციხის, ბორჩალოს, გორის, დუშეთის,
ზუგდიდის, ლეჩხუმის, ოზურგეთის, რაჭის, ქუთაისის, სენაკის, სიღნაღის,
თელავის, თიანეთის, თბილისის, შორაპნის, ოთხი მაზრა სოხუმის ოლქის
– გუთაუთის, გუმისტინის, კოდორის, სამურზაყანოსა და ბათუმის ოლქის
მაზრები.
შენიშვნა 2: ქალაქი ტფილისი გამოიყოფება დამოუკიდებელ საერობო
ერთეულად სამაზრო ერობის უფლებებით.
11. როგორც უფლებათა, აგრეთვე ვალდებულებათა მატარებელი
ადგილობრივ თვითმართველობის წინაშე არის მთელი მოსახლეობა,
მცხოვრები ამა თუ იმ საერობო ერთეულის კანონიერად განსაზღვრული
ტერიტორიაზე, როგორი პირობებითაც არ უნდა სცხოვრობდეს ამ
ტერიტორიაზე. ამასთანავე პირდაპირი უმეშვეო ურთიერთობა არსებობს
მცხოვრებთა და თემის დაწესებულებათა შორის.
12. თემისა და სამაზრო ერობის დაწესებულებანი თავის ტერიტორიის
საზღვრებში და ამ ტერიტორიის საჭიროებათა მიხედვით:
ა) განაგებენ ყველა საზოგადოებრივ და სამეურნეო საქმეებს;
ბ) ანხორციელებენ ადგილობრივ მმართველობას;
გ) სისრულეში მოყავთ ყოველივე ის, რაც ევალებათ განსაკუთრებული
კანონის ძალით როგორც საერთოდ ყველას, აგრეთვე თვითეულს ცალ-
ცალკე.
თავ-თავის ტერიტორიალურ საზღვრებში თემს ან სამაზრო ერობას კი
ეხება თანახმად მათი მოქმედების ხასიათისა:
ა) დაწესება საერობო გადასახადისა, კანონით განსაზღვრულ
ფარგლებში, აკრეფა და ხარჯვა მისი, აგრეთვე ნატურალური ბეგარის
განსაზღვრა და მისი მოხმარება;
ბ) სახელმწიფოებრივი და სხვა გადასახადების განაწილება, მათი
აკრება და სათანადო დაწესებულებისათვის გადაცემა;
გ) საერობო თანხისა და ქონების გამგებლობა;
დ) შენახვა გზებისა, ხიდებისა, ბოგირებისა და სხვ.; ნავთსადგურების
მოწყობა და მათი ექსპლოატაცია; მიმოსვლის გასაუმჯობესებლად მუშაობა,
ყოველგვარი ტრანსპორტის აგება და ზრუნვა მათ გასაუმჯობესებლად;
ე) ზომების მიღება ცეცხლის ქრობისათვის და ცეცხლის გაჩენის
წინააღმდეგ როგორც დასახლებულ ადგილებში, აგრეთვე ტყეებში
და ველზე; ბრძოლა წყალდიდობისა და სხვა სტიქიურ უბედურებათა
წინააღმდეგ.
ვ) ყოველი საზოგადოებრივი ქონების – ქუჩის, მოედნის, სასაფლაოს

296
და სხვა ამგვარის – საერთო ზედამხედველობა. მათი სათანადოდ
მოწყობა, დასახელებულ ადგილთა დაგეგმა, ყოველგვარი შენობის
აგების ზედამხედველობა, ტექნიკური, სანიტარული, ჰიგიენური, სხვაგვარი
ზედამხედველობა.
ზ) აგება და მოწყობა წყალსადენისა, კანალიზაციისა, განათებისა,
ბაღებისა, პარკებისა და სხვ.
თ) გამგებლობა მილიციისა; ყოველგვარი ზომების მიღება წესრიგის
დასამყარებლად და საფრთხის თავიდან ასაცდენად; დაარსება და შენახვა
მომრიგებელ სასამართლოსი.
ი) დაარსება და შენახვა ფოსტისა და ელსმენისა; მოწყობა სხვადასხვაგვარი
სამგზავრო მიმოსვლისა, ბარგის გადაზიდვა-გადმოზიდვისა, როგორც
გზატკეცილით, აგრეთვე წყლით მიმოსვლის საშუალებით.
კ) ზომების მიღება ხალხის ჯანმრთელობის დაცვისათვის როგორც
სენთან წინასწარ საბრძოლველად, აგრეთვე განსაკურნებლად; დაარსება
და შენახვა საავათმყოფოებისა, სანატორიებისა, აფთიაქებისა და სხვა;
სამკურნალო სიმდიდრის გამოყენება.
ლ) ეპიდემიასთან და ეპიბოლიასთან ბრძოლა.
მ) საბეითალო ზედამხედველობის დაარსება და საბეითალო დახმარების
ორგანიზაცია.
ნ) მზრუნველობა ღარიბთათვის, განუკურნებელ სენით ავადმყოფთათვის,
ჭკუა შეშლილთათვის, დასახიჩრებისა და ავათმყოფობის გამო შრომის
უნარს მოკლებულთათვის და მოხუცებულებისათვის; ავათმყოფთა და
მოხუცებულთა დაზღვევის ორგანიზაცია.
ო) სასკოლო და სკოლის გარეშე საერთო და პროფესიონალური
განათლების ორგანიზაცია.
პ) საკუთარი ინიციატივით სხვადასხვაგვარი მელიორაციის დაარსება
და აგრეთვე დახმარების აღმოჩენა ყოველგვარ კერძო ინიციატივისათვის
ასეთ საქმეში; მეურნეობის მავნებელთა წინააღმდეგ ბრძოლა; დაარსება
საცდელ, საჩვენებელ და სხვა დამხმარებელ დაწესებულებათა; ფართო
აგრონომიული დახმარება.
ჟ) ორგანიზაცია სხვადასხვაგვარ საერთო ერთი დახმარების საზო­
გადოებათა – საკრედიტო, მწარმოებელ, მომხმარებელ, საქონლის
საერთო შემსყიდველ ან გამყიდველ საზოგადოებათა და სხვ.; სამეურნეო
საზოგადოებების დაარსება; ყოველნაირ ინიციატივის ხელშეწყობა ამგვარ
საქმეში.
რ) გამგებლობა ყოველგვარი საურთიერთო დაზღვევის საქმის.
ს) წყლის საქმეების გამგებლობა.
ტ) სასურსათო საქმის და მომარაგების მოწყობა, რაც შეიძლება
ფართოთ.
უ) შრომის დაცვა; დაარსება და გამგებლობა იმ დაწესებულებათა,
რომელნიც ხელს უწყობენ შრომის ორგანიზაციას და მის დაცვას.
ფ) მცხოვრებთათვის იურიდიული დახმარების აღმოჩენა.

297
 ქ) ვაჭრობისა და მრეწველობის ზედამხედველობა.
ღ) ქვეყნის ბუნებრივი სიმდიდრის დაცვა; ნადირობისა და თევზაობის
ზედამხედველობა;
ყ) ბუნებისა და ხელოვნების ნაშთების დაცვა.
წ) კვლევა-ძიების წარმოება ადგილობრივ მდებარეობისა და მთელი
მხარის შესასწავლად;
შ) აღწერებისა და კადასტრების წარმოება; მცხოვრებელთა მიმდინარე
აღრიცხვა; მოქალაქეობრივი მდგომარეობის აქტების რეგისტრაცია.
შენიშვნა 1: გარდა ჩამოთვლილ საქმეებისა, რომელნიც ადგილობრივ
თვითმართველობათა დაწესებულებების კომპეტენციაში შედიან, კანონს
შეუძლია აგრეთვე დაავალოს მათ სხვა მოვალეობანი ადგილობრივ
მმართველობას.
31. საბჭოს საგანგებო სხდომები ხდება ან თემის თავის მოთხოვნით
ანდა ხმოსანთა საერთო რიცხვის ერთი მესამედის განცხადებით.
32. საბჭოს პირველ სხდომაზე არჩეული უნდა იქნეს თავმჯდომარე,
მისი მოადგილე ხმოსანთა შემადგენლობიდან და მდივანი. მდივანი
შესაძლებელია დროებით არჩეულ იქნას ხმოსანთა შემადგენლობიდან იმ
პირობით, რომ მის სამაგიეროთ შემდეგ მოწვეულ იქნას ვინმე თემის თავის
კანცელარიის მოსამსახურეთაგან (იხ. მუხლი 2).
33. პირველსავე სხდომაზე, რომელიც გაიხსნება უხუცესი ხმოსნის მიერ,
საბჭო იღებს რეგლამენტს და ამით ხელმძღვანელობს მომავალ თავის
მოქმედებაში.
34. საბჭოს სხდომის კანონიერათ ჩათვლისათვის საჭიროა ხმოსანთა
ნახევარის დასწრება. საგანგებო სხდომისთვის, რომელიც მოწვეულია
სახალხო უბედურების გამო, ქვორუმი შემცირდება ხმოსანთა ერთ
მეოთხედამდის.
35. საბჭო იხილავს და გამოაქვს განაჩენი ყველა იმ კითხვის შესახებ,
რომელიც შეადგენს თემის კომპეტენციას თანახმად §§ 12, 13 და 14.
36. ყველა თავის დადგენილებას საბჭო ღებულობს ხმის უბრალო
უმრავლესობით. თითოეულ ხმოსანს აქვს ერთი ხმა. ხმის უფლების
გადაცემა არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლება.
37. საბჭოს სხდომაზე შეწყნარებულია როგორც ღია, აგრეთვე ფარული
კენჭისყრა. საზოგადოებრივ თანამდებობაზე არჩევნები და აგრეთვე
კითხვები თანამდებობის პირთა სასამართლოს პასუხისგებაში მიცემის
შესახებ აუცილებლად ხდება ფარული კენჭის ყრით.
38. მდივანი აწარმოებს საბჭოს სხდომის ოქმს, რომელშიაც აუცილებლად
ჩაწერილი უნდა იქნეს ყველა დადგენილებანი, საბჭოსაგან მიღებული. ოქმს
ხელს აწერენ თავმჯდომარე და დამსწრე ხმოსნები.
39. მუშაობის ნაყოფიერებისათვის საბჭოს შეუძლია აირჩიოს კომისიები
და დაავალოს მათ მეურნეობისა და მმართველობის ცალკე ნაწილი, ან
ცალკე კითხვები, საერთო საქმეებიდან გამოყოფილი.
40. კომისიებს შეუძლიათ, მოიწვიონ მცოდნე პირები და ექსპერტები,

298
შეაგროვონ მასალა ყოველგვარ კანონიერ ღონისძიებით, ისარგებლონ
ამ შემთხვევაში აღმასრულებელ ორგანოების შრომითაც, შეადგინონ
მოხსენებანი და ამ მოხსენებებით წარსდგნენ საბჭოს საზოგადო სხდომებზედ.
41. თუ საბჭომ საერთო სხდომაზე დაამტკიცა კომისიის მიერ
მომზადებული მოხსენება, მისი სისრულეში მოყვანაც შეიძლება მიენდოს
იმავე კომისიას.
42. საბჭოს სხდომა და მისი ოქმები წარმოებს სახელმწიფოებრივ
ენაზე. მაგრამ იმ თემებში, სადაც მცხოვრებთ უმეტესობა და ხმოსანთა
რიცხვის ორი მესამედი ეკუთვნის ნაციონალურ უმცირესობას, ყველაფერი
სწარმოებს ნაციონალური უმცირესობის ენაზე. მთავრობის და სხვა
საერთო დაწესებულებასთან ურთიერთობის დროს უნდა იხმარებოდეს
სახელმწიფოებრივი ენა, დადგენილებათა პირი, რომელიც ეგზავნება
სამაზრო ერობას, უნდა იქნეს აგრეთვე თარგმნილი სახელმწიფო ენაზე.
43. საბჭოს ყველა დადგენილება და მოწოდება, გამოქვეყნებული
საყოველთაო ცნობისათვის, შედგენილი უნდა იქნეს იმავე ენაზე,
რომელზედაც სწარმოებს საბჭოს სხდომა. მხოლოდ იმ ადგილებში, სადაც
მცხოვრებთა რიცხვის 20% ამ ენაზე არ ლაპარაკობს, ყველა ზემოხსენებული
მოწოდება გამოქვეყნებული უნდა იქნეს ამ უმცირესობის ენაზედაც.
44. თემის საბჭოს მიერ მიღებული სავალდებულო დადგენილება თავის
უწყების საკითხთა შესახებ შეიძლება გამოსცეს მხოლოდ სამაზრო ერობის
ყრილობამ (იხ. დამატება მე-3).
44ა. საბჭოს სხდომები საჯაროა.
45. თემისთავი და მისი თანაშემწენი არიან თემის საბჭოს აღმასრულებელი
ორგანოები.
46. თემისთავის მოვალეობას შეადგენს მოიყვანოს სისრულეში
დადგენილებანი, აწარმოოს ყოველდღიური მუშაობა მმართველობისა და
მეურნეობის დარგში, მიაწოდოს საბჭოს და საგანგებო კომისიებს საჭირო
მასალები, შეადგინოს მოხსენებები; წარმოადგინოს საბჭო ჩეულებრივ
ურთიერთულ დამოკიდებულებაში სათანადო ხელისუფლებისა და
დაწესებულების წინაშე; გადაუდებელ შემთხვევებში გადაჭრას ყველა
კითხვა, რომელიც შეადგენს საბჭოს კომპეტენციას, მხოლოდ რაც შეიძლება
საჩქაროდ მოახსენოს საბჭოს მიღებულ გადაწყვეტილებათა შესახებ.
47. თემისთავს ევალება აგრეთვე: ა) გასცეს განკარგულება მილიციის,
ანუ გამომძიებლის მოსვლამდის, რომ აღდგენილ იქმნას დარღვეული
საზოგადოებრივი წესრიგი, დაცულ იქმნას პიროვნებისა და ქონების
ხელუხლებლობა, დააკავოს დამნაშავენი და ბოროტმოქმედების კვალი
არ დაიკარგოს; ბ) მისცეს ცნობები სათანადო სასამართლოებრივ
ხელისუფლებას იმ ბოროტმოქმედებათა შესახებ, რომელთაც ადგილი
ჰქონდა თემში და გ) დაეხმაროს გამომძიებელ ძალებს, როცა ისინი
ასრულებენ თავიანთ მოვალეობას თემის ფარგლებში.
48. გარდა ამისა, თემისთავი მოვალეა, აწარმოოს საოჯახო და
საარჩევნო სიები, აწარმოოს საზოგადოთ მცხოვრებთა აღნუსხვა და

299
აძლიოს თემის მცხოვრებთ მოწმობები, სხვადასხვაგვარი საჭირო საბუთები.
თემისთავი აწარმოებს აგრეთვე ხელშეკრულებებისა და მორიგების წიგნს,
არსებულ კანონმდებლობის თანახმად.
49. თემისთავი აწვდის სამაზრო ერობის გამგეობას ყველა ცნობას,
რომელიც საჭიროა ერობისათვის მისი მოვალეობის შესასრულებლად.
იგივე ევალება მას ცენტრალურ მთავრობის ორგანოთა მიმართ.
50. თემის თავი უშუალოდ განაგებს მილიციას, რომელიც ემსახურება
იმავე თემის რაიონს.
51. თემისთავი ირჩევა იმავე ვადით, რა ვადითაც არჩეულია საბჭო,
მაგრამ იგი შეიძლება გადაყენებულ იქნას თანამდებობიდან მთელი საბჭოს
ხმოსანთა რიცხვის სამი მეოთხედის დადგენილებით.
52. თემისთავი შეიძლება ამორჩეულ იქნეს არა ხმოსანთა შორის. ამ
შემთხვევაში, თავის თანამდებობის ძალით, საბჭოს სხდომებზე მას ხმის
უფლება აქვს.
53. თემისთავი არ იღებს კენჭისყრაში მონაწილეობას იმ შემთხვევაში,
როდესაც საბჭო სწყვეტს საკითხს მისი მოქმედების, მისი ჯამაგირის
რაოდენობისა და მისი მოქმედების რევიზიის შესახებ.
54. თემისთავისა და აგრეთვე მის თანაშემწეთა ჯამაგირების რაოდენობას
აწესებს საბჭო, რომელიც გადაწყვეტს ამ საკითხს სანამ ამ თანმდებობის
კანდიდატებს კენჭს უყრიდეს.
55. თემისთავის თანაშემწეთ ირჩევს საბჭო, მაგრამ თემისთავს აქვს
უფლება, დასაბუთებული გადაყენებისა.
56. თანაშემწენი ირჩევიან იმავე ვადით, მაგრამ თემისთავის
დასაბუთებული შუამდგომლობით, თუ მას მხარი დაუჭირა საბჭოს სხდომაზე
დამსწრე ხმოსანთა სამმა მეოთხედმა, შესაძლოა გადაყენებულ იქნას
თანამდებობიდან, აღნიშნულ ვადაზე ადრე.
57. საბჭოს წინაშე პასუხისმგებლობას მართველობასა და მეურნეობაში
კისრულობს თემისთავი; თანაშემწენი მხოლოდ ასრულებენ მის
განკარგულებას.
58. თემისთავი თავის მოვალეობას ასრულებს პიროვნულად, თუგინდ
მას ჰყავდეს თანაშემწენი.
59. თემისთავს აქვს თავის კანცელარია.

ბ) სამაზრო ერობის მართველობის „ორგანოები“.

60. სამაზრო ერობისთვის არის ა) ერობის კრება და ბ) გამგეობა.

61. ერობის ყრილობა შესდგება ხმოსნებისგან, რომელნიც ირჩევიან
საერთო სახელმწიფო კანონების წესისამებრ, ესე იგი, საყოველთაო,
თანასწორი, პირიდაპირი და ფარული საარჩევნო უფლებით,
პროპორციონალური წარმომადგენელობით ყველა იმ პირობის დაცვით,
რომელიც გათვალისწინებულია საარჩევნო კანონებით და ინსტრუქციებით.
62. ხმოსანთა რიცხვი განისაზღვრება თითეულ მაზრისათვის გან­სა­

300
კუთრებული წესით (იხ. დამატება პირველი).
63. ხმოსნები ირჩევიან სამი წლის ვადით.
64. ხმოსანი, რომელიც საბჭოს საარჩევნო ვადის განმავლობაში
ჰკარგავს საარჩევნო უფლებას, გადის ხმოსანთა შემადგენლობიდან და
მის ადგილს იჭერს იმავე სიის შემდეგი კანდიდატი. ხმოსანი, რომელიც
არ დაესწრება ზედიზედ ორს ჩვეულებრივ ყრილობას, ჰკარგავს ხმოსნის
წოდებას და მის ადგილს იჭერს კანდიდატი ნაჩვენები წესით.
65. სამაზრო ერობის ხმოსანი, რომელიც ჩამოვა ყრილობაზე სესიის
განმავლობაში, იღებს: 1. მისვლისა და უკან დაბრუნების ხარჯს პირველი
კლა­სის ბილეთის ღირებულების რკინისგზითა და გემით, ხოლო გზატ­
კეცილებზე მოგზაურობის ნამდვილ ღირებულებას. 2) დღიურ ხარჯს,
დაწესებულს ერობის ყრილობის მიერ, მაგრამ არ უნდა აღემატებოდეს
იმას, რასაც იღებს სამაზრო ერობის გამგეობის წევრი მაზრაში მოგზაურობის
დროს.
66. ერობის ჩვეულებრივი ყრილობა ხდება არა უმეტეს ორისა წელი­
წადში. წლის უკანასკნელ ჩვეულებრივ ყრილობაზე აუცილებლად დღიურ
წესრიგში შედის ხარჯთ-აღრიცხვის განხილვა.
67. ერობის საგანგებო ყრილობა იწვევა ან გამგეობის მოთხოვნით,
ანდა ხმოსანთა რიცხვის მეოთხედის განცხადებით.
75.1 ერობის ყრილობა აუცილებლად ირჩევს სარევიზიო კომისიას
შეძლებისდაგვარ იმ ხმოსნებისაგან, რომელნიც იმ ადგილს სცხოვრობენ,
სადაც იმყოფება ერობათა გამგეობა. შრომის ნაყოფიერებისათვის
ყრილობას შეუძლია, ამოირჩიოს სხვა კომისიებიც, რომელთაც მიენდობა
ერობის ცხოვრების სხვადასხვა მხარეთა და კითხვათა გაძღოლა.
76. ერობის ყრილობის სხდომებზე თათბირი წარმოებს სახელმწიფო
ენაზე. ნაციონალურ უმცირესობის წარმომადგენლებს, რომელთაც არ იციან
სახელმწიფო ენა, შეუძლიათ ილაპარაკონ თავის ენაზე, ანუ სხვა ენაზე,
რომელიც თვითონ უკეთ იციან, თავისივე ამორჩევით. ერობის ყრილობის
ოქმები იწერება სახელმწიფო ენაზე.
77. ერობათა ყრილობას აქვს უფლება, გამოსცეს სავალდებულო
დადგენილებანი ყველა იმ საკითხის შესახებ, რაც შედის მის კომპეტენციაში
(იხ. მესამე დამატება).
78. ერობის ყრილობა ვალდებულია, განიხილოს თემის სავალდებულო
დადგენილების პროექტი და თუ თანხმობა დართო წარმოდგენილ
პროექტს, გამოაქვეყნის ის ან ერთი თემისთვის, რომლის სავალდებულო
დადგენილების პროექტი განხილულ იქნა, ანდა თავის მაზრის სხვა
ადგილებისათვისაც, უკეთუ ერობის ყრილობამ სცნო საჭიროდ.
78ა. ერობის ყრილობების სხდომები საჯაროა.
79. ერობის ყრილობა ირჩევს როგორც აღმასრულებელ ორგანოს
გამგეობას, რომელიც შესდგება უკანასკნელი სამი წევრისაგან მაინც.
ჯამაგირის რაოდენობას ყრილობა სწყვეტს კანდიდატების კენჭისყრამდე.

1 დოკუმენტში, ნუმერაციაში მსგავსი ხარვეზია.

301
გამგეობის წევრები ირჩევიან სამი წლის ვადით; ერობის ყრილობის
სურვილით ეს ვადა შეიძლება შემცირებულ იქნეს ერთ წლამდე.
80. გამგეობის წევრად შეიძლება არჩეულ იქნას არა ხმოსანიც,
მიუხედავად ამისა, ყრილობის სხდომაზე მათ აქვთ ხის უფლება თანაბრად
სხვა ხმოსნებთან ერთად.
81. გამგეობის წევრები არ იღებენ მონაწილეობას კენჭის ყრაში, როცა
მათი ჯამაგირების გამგეობის შეცდომით ან უკანონო საქმიანობისა, ან მის
წევრისა და გამგეობის მოქმედების რევიზიის საკითხები სწყდება.
82. მთელი გამგეობის შემადგენლობის ან თვითეული მისი წევრის
დათხოვა თანამდებობიდან ხდება ყრილობის დადგენილებით. გადაყენება
თანამდებობიდან გამგეობის წევრისა შეიძლება მოხდეს გამგეობის
დანარჩენი წევრების დადგენილებით ან მთავრობის თავმჯდომარის
განკარგულებით. გამგეობის მთელი შემადგენლობის გადაყენება
შეიძლება მოხდეს მხოლოდ მთავრობის თავმჯდომარის დადგენილებით.
ამ შემთხვევაში, ერობის ყრილობის თავმჯდომარე იღებს ზომებს, რომ
ყრილობა დაუყოვნებლივ იქნას მოწვეული.
83. გამგეობას სისრულეში მოჰყავს ყოველივე ის, რაც გამომდინარეობს
ადგილობრივ თვითმართველობის უფლებიდან და მოვალეობიდან,
რაც განხილულია ყრილობის მიერ და გადადის ასრულების სფეროში.
გამგეობა ამზადებს წინასწარ ყველა საქმეს ერობის ყრილობისათვის,
გამოდის ყრილობაზე მოხსენებით, სისრულეში მოჰყავს ყველა ის, რაც მას
მიანდო ერობის ყრილობამ. გამგეობას აწევს ერობის ყველა მიმდინარე
მუშაობა და მოწვევა ყველა მოსამსახურის, იმათ გარდა, ვისაც თვითონ
ერობის ყრილობა ირჩევს. გამგეობა აგრეთვე მოვალეა შეასრულოს
ყველა ის, რასაც მას დაავალებს მთავრობის რომელიმე დაწესებულება,
თუ ამ უკანასკნელს აქვს ამის უფლება კანონით.
84. იმ შემთხვევაში, როდესაც რაიმე მოვალეობა ადგილობრივ
თვითმართველობას განსაკუთრებული კანონით აქვს დაკისრებული, თუნდაც
ეს მოვალეობა ზოგადი ფორმით მოხსენებული იყოს ამ დებულებაშიც,
გამგეობა ასრულებს მხოლოდ მას, რასაც ავალებს სათანადო კანონი.
85. ყველა თავის განცხადება და აგრეთვე ერობის ყრილობის
განცხადებანი გამგეობა მოვალეა, გარდა სახელმწიფო ენისა, დაბეჭდოს
იმ ნაციონალური უმცირესობის ენაზედაც, რომლის წარმომადგენელია
თვალსაჩინო რიცხვი მოსახლეობს მაზრის ფარგლებში.
86. გამგეობა მოქმედებს როგორც კოლეგია და ყველა უყურადღებობის,
შეცდომისა და დანაშაულობისათვის სოლიდარულად აგებს პასუხს, უკეთუ
ერობათა ყრილობა ან მთავრობა არ აკისრებს რაიმე მოვალეობას
პირდაპირ გამგეობის რომელიმე წევრს.
ამ შემთხვევაში უკანასკნელი პასუხს აგებს პირადად.
87. გამგეობის ერთი წევრთაგანი ერობის ყრილობის არჩევით არის
გამგეობის თავმჯდომარე. გამგეობის წევრთა შორის საქმეების განაწილება
არის შინაური რეგლამენტის და წესრიგის საქმე.

302
 III. თემისა და ერობის ურთიერთობა

88. ადგილობრივი თვითმართველობა ერთია და მთლიანი.

ადგილობრივი თვითმართველობის საფეხურნი მხოლოდ ტერიტორიით.
მაგრამ იმის გამო, რომ ადგილობრივი თვითმართველობის კომპეტენციიდან
გამომდინარეობს ისეთი მოქმედება, რომელიც შეეხება არა მარტო
მაზრის, არამედ ხშირად მთელი რესპუბლიკის მნიშვნელოვან ინტერესებს,
ერობას თემთან ერთად ეძლევა უფლება, განსაზღვროს წმინდა თემური
მნიშვნელობის საქმეები, სამაზრო მნიშვნელობის საქმეთაგან, ამავე
საფუძვლით მხოლოდ სამაზრო ერობას ეძლევა უფლება, სავალდებულო
დადგენილების გამოცემისა და ექსპროპრიაციის მოხდენისა.
89. მუდმივ წესად უნდა იყოს აღიარებული, რომ შკოლის, ჯანმრთელობის,
მიმოსვლის, სამოქალაქო რეგისტრაციის, და სხვა ამგვარი საქმეები ერობის
მუშაობის საერთო გეგმის შემუშავება და შემოღება ხდებოდეს სამაზრო
საერობო ყრილობაზე, გეგმა კი პრაქტიკულად ადგილობრივ შეიძლება
განახორციელონ თემის დაწესებულებებმაც.
90. სარგებლობს რა სრულ დამოუკიდებლობით საკუთარ საქმეში, თემს
არ შეუძლია მიითვისოს განსაკუთრებული ....2

საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური საისტორიო არქივი,

ფონდი № 1921, ანაწერი № 1, საქმე № 267

2 დოკუმენტს აკლია ბოლო.

303
 კანონ-პროექტი თემის შესახებ

I. ძირითადი დებულება

თემის განმარტება

1. სახელწოდება თემი გულისხმობს, უმცირეს თავის ტერიტორიით,

ადგილობრივი თვითმართველობის პირველ საფეხურს, განსაკუთრებული
კომპეტენციებით და მართველობის ორგანოებით, რაიც განსაზღვრულია
ქვემო მოყვანილ მუხლებში.

თემის ტერიტორია

2. თემი არსდება მეურნეობით მჭიდრო დაკავშირებულ საზღვრებში.

თემი თავის სივრცით ისე უნდა განისაზღვრებოდეს, რომ მის მანძილში
თემის თითეულ მოქალაქეს შეეძლოს მუდმივი ურთიერთობა იქონიოს
თემის გამგეობასთან და ამ უკანასკნელს ჰქონდეს საშუალება, შეასრულოს
თავის მოვალეობა მცხოვრებთა წინაშე; აგრეთვე ჰქონდეს საკმარისი
ბიუჯეტი თვითმართველობისა და ადგილობრივი მეურნეობის მიზნების
შესასრულებლად.
3. საჭიროა დროებით თემის ტერიტორიის განსაზღვრის დროს
მიღებული იყოს ყოფილი საზოგადოების საზღვრები ყველგან, სადაც ეს არ
ეწინააღმდეგება წინა (2) მუხლის დებულებას.
4. ხსენებული საზღვრების ყოველგვარი შეცვლა, რომელიც მიმართული
იქნება საზოგადოებათა დაყოფისაკენ, ან ამ საზოგადოებათა და მათი
ნაწილების შეერთებისაკენ, შესაძლებელია სამაზრო ერობათა ყრილობის
ნებართვით.
ერობის ყრილობის დადგენილების გასაჩივრება შეიძლება რესპუბლიკის
უმაღლეს კანონმდებლობითი დაწესებულების წინაშე.
შენიშვნა 1: ამ კანონის გამოცემამდე დაარსებული თემები რჩებიან
თავიანთ საზღვრებში, როგორიც უნდა იყოს ეს საზღვრები.
შენიშვნა 2: თემის საზღვრების საკითხი შეიძლება წამოყენებული იქნას
რესპუბლიკის უმაღლეს საკანონმდებლო დაწესებულების წინაშე, როგორც
მოქალაქეთაგან ინიციატივის საერთო წესრიგით, აგრეთვე დაინტერესებულ
ორგანიზაციებისაგან – სამაზრო ერობებისაგან, ერობათა კავშირებისგან,
სამინისტროებისაგან – სათანადო წესით.
ასეთივე წესით აღიძრება კითხვა არსებული თემის საზღვრების შეცვლის
შესახებ.

პირებთა წრე

5. როგორც უფლებათა, აგრეთვე ვალდებულებათა მატარებელი თემის

მოქმედების წინაშე არის ყველა მცხოვრები კანონიერად განსაზღვრული

304
ტერიორიისა, რაგვარი პირობებითაც უნდა სცხოვრობდნენ ისინი ამ
ტერიტორიაზედ.
შენიშვნა: საზოგადოდ არჩევნების უფლებისა და აგრეთვე საერთო
მოქალაქეობრივი მოვალეობების შესახებ მოქმედებენ სახელმწიფოს
კანონების ყველა დებულებანი და გამონაკლისნი.

თემის უწყება

6. თემის დებულებანი თავის საზღვრებში

ა) განაგებენ ყველა საზოგადოებრივ და სამეურნეო საქმეებს;
ბ) ანხორციელებენ ადგილობრივ მმარველობას;
გ) სისრულეში მოჰყავთ ყველა ის, რაც მათ ევალებათ განსაკუთრებული
კანონების ძალით.

გამგებლობის საგნები, გადასახადები და კაპიტალები

7. კერძოთ თემის დაწესებულების გამგეობას ეკუთვნიან:

ა) დაწესება კანონით განსაზღვრული საერობო (საკუთარი)
გადასახადებისა, კანონით განსაზღვრულ ფარგლებში, აკრება და ხარჯვა
მისი, აგრეთვე ნატურალური ბეგარის განსაზღვრა და მისი სისრულეში
მოყვანა.
ბ) სახელმწიფოებრივი და სხვა გადასახადების განაწილება, მათი
აკრება და სათანადო დაწესებულებისათვის გადაცემა.
გ) თემის კაპიტალებისა და ქონების გამგებლობა.
დ) წესრიგით შენახვა თემის საზღვრებში არსებულ ადგილობრივი
მნიშვნელობის მქონე გზებისა, ხიდებისა, ბოგირებისა და სხვ.; ნავთსადგურების
მოწყობა და მათი ექსპლოატაცია; მიმოსვლის გასაუმჯობესებლად მუშაობა;
წყალის ტრანსპორტის აგება და ზრუნვა მათ გაუმჯობესებაზედ.
ე) ზომების მიღება ცეცხლის ქრობისათვის და ცეცხლის გაჩენის
წინააღმდეგ: დასახლებულ ადგილებში, ტყეებში და ველზე; ბრძოლა
წყალდიდობის და სხვა სტიქიური მავნე მოვლენის წინააღმდეგ.
ვ) საერთო ზედამხედველობა ყოველ საზოგადოებრივ ქონებაზე –
ქუჩებზე, მოედნებზე, სასაფლაოებზე და სხვა ამგვარი; მათი სათანადო
მდგომარეობაში მოყვანა; დასახლებულ ადგილთა გეგმის დამუშავება;
ყოველგვარი შენობების აგების დროს ზედამხედველობა იმ მიზნით, რომ
დასახლებულ ადგილებს იეცეს სათანადო სახე სანიტარულის, ჰიგიენურის,
საცხოვრებლათ მოხერხებულის, ეკონომიურის, სილამაზის და სხვა მხრივ.
ზ) აგება და მოწყობა წყალსადენისა, კანალიზაციისა, განათებისა,
ბაღებისა, პარკებისა.

მილიცია და სასამართლო

ჱ) გამგებლობა სათემო მილიციისა; ზომების მიღება ყოველგვარი

წესრიგის დამყარებისათვის და საფრთხის თავიდან აცდენისათვის;

305
დაარსება და შენახვა მომრიგებელ სასამართლოსი.

მიმოსვლა

ი) დაარსება და შენახვა ფოსტის და ელსმენისა, დაარსება

სხვადასხვაგვარი მიმოსვლისა, ბარგის გადაზიდვა-გადმოზიდვისა, როგორც
გზატკეცილებით, აგრეთვე წყლით მიმოსვლის საშუალებით.

მედიცინა და სანიტარია

თ) ზომების მიღება ხალხის ჯანმრთელობის დაცვისათვის, როგორც სენის

წინააღმდეგ წინასწარი ბრძოლისათვის, აგრეთვე მისგან განკურნებისათვის;
დაარსება და შენახვა საავადმყოფოებისა, სანატორიებისა, აფთიაქებისა და
სხვა; კუთხის სამკურნალო სიმდიდრის გამოყენება.
კ) საბეითლო ზედამხედველობის დაარსება, ბრძოლა ეპიზოდიებთან.
ლ) მზრუნველობა ღარიბთათვის, განუკურნებელ სენით
ავათმყოფთათვის, ჭკუა შეშლილთათვის, დასახიჩრების გამო შრომის
უნარს მოკლებულთათვის, დაავადებისათვის და მოხუცებულთათვის;
ავათმყოფთა და მოხუცებულთა დაზღვევის ორგანიზაცია.

სახალხო განათლება

მ) სასკოლო და სკოლის გარეშე განათლების ორგანიზაცია.

ეკონომიკური კეთილდღეობის აღორძინების საშუალებანი

ნ)საკუთარი ინიციატივით სხვადასხვაგვარი მელიორაციის დაარსება

და აგრეთვე დახმარების აღმოჩენა ყოველგვარ კერძო ინიციატივისათვის
ასეთ საქმეში; მეურნეობის მავნებელთა წინააღმდეგ ბრძოლა; დაარსება
საცდელ, საჩვენებელ და დამხმარებელ (გასაქირავებელ, სამაკებელ და
სხვ.) დაწესებულებათა; ფართო აგრონომიული დახმარება.
ო) ყოველგვარი საურთიერთო დაზღვევების გამგებლობა.
პ) წყლის საქმის გამგებლობა.

სასურსათო საქმე

რ) სასურსათო საქმის მომარაგება, რაც შეიძლება ფართო მასშტაბით.

სოციალური დახმარება

ს) შრომის დაცვა; დაარსება და გამგებლობა დაწესებულებათა,

რომელნიც ხელს უწყობენ შრომის ორგანიზაციას და მის დაცვას.
ტ) მცხოვრებთათვის იურიდიული დახმარების აღმოჩენა.
უ) ვაჭრობაზე ზედამხედველობა.

306
 ზომები საერთო კულტურის აღორძინებისათვის

ფ) ქვეყნის ბუნებრივი სიმდიდრის დაცვა; ზედამხედველობა ნადირობაზე

და თევზების ჭერაზე.
ხ) ბუნების და ხელოვნების ნაშთების დაცვა.
ც) წარმოება ყოველგვარი გამოკვლევებისა, რომელნიც ხელს უწყობენ
ადგილობრივ მდებარეობას და მთელი მხარის შესწავლას.
შენიშვნა1: გარდა ჩამოთვლილ საქმეებისა, რომელნიც თემის
კომპეტენციაში შედიან, კანონს შეუძლია აგრეთვე, დაავალოს საერო
დაწესებულებას სხვა მოვალეობანი ადგილობრივ მმართველობის და
მეურნეობის შესახებ.
შენიშვნა 2: მეშვიდე მუხლში ჩამოთვლილი დებულებანი გულისხმობენ
როგორც უფლებათა და მოვალეობათა დამოუკიდებლათ განხორციელებას
და სრულებას, აგრეთვე ჩამოთვლილი მიზნების განსახორციელებლათ
შესაძლოა თემი შეუერთდეს სხვადასხვა პირობებით სხვა ორგანიზაციებს,
რომელთაც უკვე დაიწყეს ან იწყებენ ზემოხსენებულ მოქმედებებს.

კომპეტენციის გაფართოების უფლება

8. რადგანაც შესაძლოა, თემის წინაშე წარმოსდგეს იმგვარი

მოთხოვნილება, რომლის დაკმაყოფილების უფლება არ გამომდინარეობს
არც პირდაპირ, არც დასკვნის საშუალებით მოყვანილ მე-6 და მე-7
მუხლისაგან, ამ შემთხვევებში თემს შეაქვს საჭირო კანონ-პროექტი
რესპუბლიკის უმაღლეს კანონმდებლობითი დაწესებულების წინაშე. თუ
პროექტი უმაღლეს კანონმდებელ დაწესებულებისაგან მიღებული იქნა, იგი
გამოსცემს სეპარატიულ კანონს, რომლითაც ენიჭება თემს საჭირო უფლება.

ორგანიზაციის უფლებანი

9. თემს შეუძლია: ა) შეადგინოს კავშირები, ბ) მოიწვიოს ყრილობები.

ამასთანავე, როგორც კავშირებს, აგრეთვე ყრილობათა მიერ შექმნილ
ორგანიზაციებს აქვთ მხოლოდ უფლებანი კერძო უფლების მატარებელ
იურიდიულ პირთა.
10. იმ შემთხვევებში, როდესაც ერობათა უმაღლეს დაწესებულებათ
არ შეუძლიათ რაიმე მიზეზის გამო დააკმაყოფილონ თემის იმგვარი
მოთხოვნილება, რომელიც აღემატება კერძო ერთეულის ძალას და
ბიუჯეტებს, – ამნაირ შემთხვევებისთვის და განსაზღვრულ მიზნისათვის
კერძო ერთეულებს შეუძლიათ შექმნან განსაკუთრებული კავშირები.

უფლებანი იურიდიული პიროვნებისა

11. თემს აქვს უფლება, საერთო სამოქალაქო კანონების ძალით

შეიძინოს და გაასხვავოს ქონება, შეკრას პირობები, მიიღოს თავის თავზე

307
ვალდებულებანი და აგრეთვე აღძრას სამოქალაქო დავა და პასუხი აგოს
სასამართლოში თემის ქონებრივ საქმეებზე.

ბეჭედი

12. თემს აქვს ბეჭედი სახელმწიფო ღერბით და თანაბარისი აღნიშვნებით.

II. თემის მმართველობის „ორგანოები“

13. თითეულ თემს ყავს: ა) საბჭო, ბ) თემის თავი და იმის თანაშემწე.

14. თემი, რომელიც შედგება რამდენიმე სოფლისაგან, აირჩევს კიდევ
იმდენ თანაშემწეებს, რომ თითეულ კერძო სოფელში იყოს თითო თანაშემწე.

საბჭო და ხმოსნები

15. საბჭოს არჩევნები ხდება იმავე წესებით, რომელიც მიღებულია

საერთო სახელმწიფო კანონებით, ესე იგი, საყოველთაო, სწორი,
პირდაპირი და ფარული უფლებების საფუძველზე, პროპორციონალური
წარმომადგენლობით და ყველა იმ პირობების დაცვით, რომელნიც
გათვალისწინებულია არჩევნების კანონის და ინსტრუქციების ძალით.

ხმოსანთა რიცხვი

16. საბჭოს ხმოსანთა რიცხვი განისაზღვრება თემის ამომრჩეველთა

რიცხვის თანახმათ; ესე იგი, თითეულ ას მოქალაქეზე, რომელთაც აქვთ
არჩევნების უფლება, აირჩევა ერთი ხმოსანი.

რწმუნების ვადა. გასულ ხმოსანთა მოადგილენი

17. საბჭო ირჩევა ორი წლის ვადით.

18. ხმოსნები, რომელთაც დაკარგეს არჩევნების უფლება საბჭოს
რწმუნების ვადის განმავლობაში, გამოდიან ხმოსანთა შემადგენლობისაგან
და მის ადგილს იჭერს იმავე სიის შემდეგი კანდიდატი. ხმოსანი, რომელიც
ორი თვის განმავლობაში არ დაესწრება საბჭოს არც ერთ ყრილობას,
კარგავს ხმოსნის წოდებას და მის ადგილს იჭერს კანდიდატი იმავე წესით.
შენიშვნა 1: საბჭოს მიერ მიღებულ დებულებაში (სტ. 24) შესაძლებელია,
აღინიშნოს ხმოსანთა მიმართ მიღებული სხვა ზომებიც, როცა ისინი არ
ასრულებენ დაკისრებულ საზოგადოებრივ მოვალეობას, როგორც,
მაგალითად, – ჯარიმა.

სასყიდელი

19. საბჭოს ხმოსნები სხდომისათვის არავითარ სასყიდელს არ იღებენ.

308
 საბჭოს სხდომის წესრიგი

20. საბჭოს ჩვეულებრივი სხომები ხდება თვეში ორჯერ მაინც.

აღნუსხვა

21. საბჭოს სხდომების (ჩვეულებრივი) აღნუსხვას საბჭო იღებს თავის

მეორე სხდომაზე და ხდება სავალდებულოთ.

არაჩვეულებრივი სხდომები

22. საბჭოს არაჩვეულებრივი სხდომები ხდება ან თემის თავის

მოთხოვნილებით, ანდა ხმოსანთა საერთო რიცხვის ერთი მესამედის
განცხადებით.

თავმჯდომარე

23. საბჭოს პირველ სხდომაზე არჩეული უნდა იყოს თავმჯდომარე,

მისი მოადგილენი ხმოსანთა შემადგენლობისაგან და მდივანი. მდივანი
შესაძლებელია, დროებით არჩეულ იქნას ხმოსანთა შემადგენლობისაგან
იმ პირობით, რომ მის სამაგიეროთ, შემდეგ ამორჩეულ იქნას თემის თავის
კანცელარიის მოსამსახურეთა შემდგენლობისაგან.

დებულება (ნაკაზი)

24. პირველსავე სხდომაზე, რომელიც გაიხსნება უხუცესი ხმოსნის მიერ,

საბჭო იღებს დებულებას და ამით ხელმძღვანელობს მომავალ თავის
მოქმედებაში.

ქვორუმი

25. საბჭოს სხდომის კანონიერათ ჩათვლისათვის, საჭიროა ხმოსანთა

რიცხვის ნახევარის დასწრება. არაჩვეულებრივი სხდომა, რომელიც
მოწვე­­ულია სახალხო უბედურების გამო, ქვორუმი შემცირდება ერთ
მეოთხედამდის.

საბჭოს კომპეტენცია

26. საბჭო იხილავს და გამოაქვს განაჩენი ყველა იმ კითხვების შესახებ,

რომელიც შეადგენენ თემის დაწესებულების კომპეტენციას თანახმად §6 და § 7.

კენჭის ყრა

27. ყველა თავის დადგენილებას საბჭო ღებულობს ხმის უბრალო

უმრავლესობით. თითეულ ხმოსანს აქვს ერთი ხმა. ხმის უფლების გადაცემა

309
არავითარ შემთხვევაში არ დაიშვება.

ფარული კენჭის ყრა

28. საბჭოს ყრილობებზე დაშვებულია როგორც ღია, აგრეთვე ფარული

კენჭის ყრა. საზოგადოებრივ თანამდებობაზე არჩევნები და აგრეთვე
კითხვები თანამდებობის პირთა სასამართლოს პასუხისგების მიცემის
შესახებ აუცილებლად ხდება ფარული კენჭისყრით. დანარჩენი კითხვები
შესაძლებელია გადაჭრილი იყოს ღია კენჭის ყრითაც.

სხდომის ოქმები

29. მდივანი აწარმოებს საბჭოს სხდომის ოქმს, რომელშიაც აუცილებლათ

ჩაწერილი უნდა იყოს ყველა დადგენილებანი, საბჭოსაგან მიღებული. ოქმს
ხელს აწერენ თავმჯდომარე და დამსწრე ხმოსნები.

საბჭოს კომისიები

30. მუშაობის ნაყოფიერებისათვის საბჭოს შეუძლია აირჩიოს კომისიები

და დაავალოს მათ მეურნეობის და მმართველობის ცალკე ნაწილი, ანუ
ცალკე კითხვები, საერთო საქმეებიდან გამოყოფილი.
31. კითხვის დამუშავებაში და მის განხილვის დროს კომისიას უჭირავს
საბჭოს ადგილი. ამიტომ მას შეუძლია მოიწვიოს მცოდნე პირები და
ექსპერტები შეაგროვოს მასალა ყოველგვარ კანონიერ საშუალებით და
ისარგებლოს ამ შემთხვევაში აღმასრულებელი ორგანოების შრომით.
32. თუ საბჭომ საერთო სხდომაზე დაამტკიცა მომზადებული კომისიის
მოხსენება ამ შემთხვევაში, მისი სისრულეში მოყვანაც შეიძლება მიენდოს
იმავე კომისიას. აქ კომისია მოქმედებს როგორც თემის თავი.

სხდომების ენა

33. საბჭოს სხდომა და მისი ოქმები წარმოებს სახელმწიფოებრივ ენაზე.

მაგრამ იმ თემებში, სადაც მცხოვრებთა უმეტესობა და ხმოსანთა რიცხვის
ორი მესამედი ეკუთვნის ნაციონალურ უმცირესობას, იქ ყველაფერი
სწარმოებს ნაციონალურ უმცირესობის ენაზე. მთავრობისა და სხვა
საერთო დაწესებულებასთან მიმართვის დროს უნდა იყოს ხმარებული
სახელმწიფოებრივი ენა. დადგენილებათა პირი, რომელიც ეგზავნება
სამაზრო ერობას, უნდა იყოს აგრეთვე გადათარგმნილი სახელმწიფო ენაზე.
34. საბჭოს ყველა დადგენილებანი და მოწოდებანი, გამოქვეყნებული
საყოველთაო ცნობისათვის, შედგენილი უნდა იყოს იმავე ენაზე,
რომელზედაც ხდება საბჭოს სხდომა. ამასთანავე იმ ადგილებში, სადაც
მცხოვრებთა რიცხვის 20% ამ ენაზე არ ლაპარაკობს, ყველა ზემოხსენებული
მოწოდებანი გამოქვეყნებული უნდა იყოს უმცირესობის ენაზედაც.

310
 სავალდებულო დადგენილებანი

35. თემის საბჭოს მიერ კანონით მინიჭებულ ფარგლებში მიღებული

სავალდებულო დადგენილებანი, შეიძლება გამოცემულ იქნას მხოლოდ
სამაზრო ერობის ყრილობის ნებართვით.

აღმასრულებელი ორგანოები

36. თემის თავი და მისი თანაშემწენი არიან თემის საბჭოს

აღმასრულებელი ორგანოები.

თემის თავის კომპეტენცია

37. თემის თავის მოვალეობას შეადგენს მოიყვანოს სისრულეში

საბჭოსაგან მიღებული დადგენილებანი, აწარმოოს ყოველდღიური მუშაობა
მმართველობისა და მეურნეობის დარგში, მიაწოდოს საბჭოს და საგანგებო
კომისიებს ის მასალები, რომელიც საჭიროა საქმის წარმოებისათვის
და შეადგინოს მოხსენებები; საბჭოს წარმომადგენლობა, ჩვეულებრივ
ურთიერთობის დამოკიდებულებისა, სათანადო მთავრობასთან და
დაწესებულებებთან; დაუყოვნებლივ შემთხვევებში გადაჭრა ყველა
კითხვებისა, რომელნიც შეადგენენ საბჭოს კომპეტენციას, ხოლო რაც
შეიძლება საჩქაროდ მოხსენება საბჭოსათვის ამ საკითხების შესახებ.
38. თემის თავს ევალება აგრეთვე: ა) გასცეს განკარგულება
მილიციის, ანუ გამომძიებლის მოსვლამდის, რომ აღდგენილ იქნას
დარღვეული საზოგადოებრივი წესრიგი, დაცულ იქნას პიროვნებისა და
ქონების ხელუხლებლობა, დააკავოს დამნაშავენი და ბოროტმოქმედების
კვალები დაიცვას; ბ) მისცეს ცნობები სათანადო სასამართლო ძალებს იმ
ბოროტმოქმედებებზე, რომელთაც ადგილი ჰქონდა თემში და გ) დაეხმაროს
გამომძიებელ ძალებს, როცა ისინი ასრულებენ თავიანთ მოვალეობას
თემის ფარგლებში.
39. გარდა ამისა, თემის თავი მოვალეა, აწარმოოს საოჯახო და საარჩევნო
სიები, აწარმოოს საზოგადოთ მცხოვრებთა აღნუსხვა, და აძლიოს თემის
მცხოვრებთ ცხოვრების მოწმობა (პასპორტი) სხვადასხვაგვარი საჭირო
მოწმობები და ყველა ამგვარივე საბუთები. თემის თავი აწარმოებს აგრეთვე
ხელშეკრულებების და მორიგების წიგნს, არსებულ კანონმდებლობის
თანახმად.
40. თემის თავი აწვდის სამაზრო ერობის გამგეობას ყველა ცნობებს,
რომელიც საჭიროა ერობისათვის თავის მოვალეობის შესასრულებლათ.
იგივე ევალება მას ცენტრალურ მთავრობის ორგანოთა წინაშე.
41. თემის თავი დამოუკიდებლათ განაგებს მილიციას, რომელიც
ემსახურება იმავე თემის რაიონს.
42. თემის თავი ირჩევა იმავე ვადით რა ვადითაც არჩეულია საბჭო,
მაგრამ შეიძლება აგრეთვე გადაყენებული იყოს თანამდებობისაგან მთელი
საბჭოს ხმოსანთა რიცხვის სამი მეოთხედის დადგენილებით.

311
 43. თემის თავი შეიძლება ამორჩეული იყოს არა ხმოსანთა შორის. ამ
შემთხვევაში, თავის თანამდებობის ძალით, საბჭოს სხდომებზე მას ხმის
უფლება აქვს.
44. თემის თავი არ იღებს კენჭის ყრაში მონაწილეობას იმ შემთხვევებში,
როდესაც საბჭო სწყვეტს საკითხს მის მოქმედების, მისი ჯამაგირის
რაოდენობისა და მისი მოქმედების რევიზიის შესახებ.
45. თემის თავი და აგრეთვე მისი თანაშემწეების ჯამაგირების
რაოდენობას აწესებს საბჭო, რომელიც გადასწყვეტს ამ საკითხს, სანამ ამ
თანამდებობის კანდიდატებს კენჭს უყრიდენ.

თემის თავის თანაშემწენი

46. თემის თავის თანაშემწეებს ირჩევს საბჭო, მაგრამ თემის თავს აქვს
უფლება დასაბუთებული გადაყენებისა (право мотивированного отвода).
47. თანაშემწეები ირჩევიან იმავე ვადით, მაგრამ თემის თავის
დასაბუთებული შუამდგომლობით, თუ მის წინადადებას მხარი დაუჭირა
საბჭოს სხდომაზე დამსწრე ხმოსანთა სამმა მეოთხედმა, შესაძლოა
გადაყენებულ იქნას თანამდებობისაგან, აღნიშნულ ვადაზე ადრე.

თემის თავის სამსახურის ხასიათი

48. საბჭოს წინაშე პასუხისმგებლობას მმართველობაში და მეურნეობაში

კისრულობს თემის თავი; თანაშემწენი მხოლოდ ასრულებენ მის
განკარგულებებს.
50. თემის თავს აქვს თავის კანცელარია.

III. თემისა და ერობათა სხვა საფეხურის ურთიერთობა

51. ყველა საკითხი, რომელიც თემის განსახილველად წარმოდგენილი

იქნება, გარდა ამ კანონში აღნიშნულ §§4, 35, – სწყდება საბოლოოთ
და არავითარ ხელქვეითურ დამოკიდებულებაში სხვა ერობათა
დაწესებულებებთან არ იმყოფება.
52. თემს არ შეუძლია მიითვისოს რაიმე განსაკუთრებითი
წარმომადგენლობა ერობათა უმაღლეს საფეხურის დაწესებულებაში,
რომელნიც თავიანთ კომპეტენციაში აგრეთვე დამოუკიდებელი არის.
53. საკუთარი კომპეტენციის გარეშე მინდობილი ვალდებულებების
ასრულების დროს, აგრეთვე იმ შემთხვევებშიდაც, როდესაც თემი მოქმედებს
სხვა უწყებების ინტერესების დასაცველათ (§7 მ), თემი იგულისხმება
როგორც აღმასრულებელი ორგანო, განსაზღვრული მიმართულებით და
ასრულებს ამ მდგომარეობიდან გამომდინარე ვალდებულებებს.
54. გარდა მიზანშეწონილი კავშირებისა (სტ. 10) შექმნილ კერძო
თემებიდან, თუგინდ სხვადასხვა მაზრისა, თითეულ თემს შეუძლია შევიდეს

312
შეთანხმებებში და დაკავშირებაში ერობათა უმაღლეს საფეხურებთან
თანასწორი უფლებებით.

IV. ფინანსები, საბიუჯეტო უფლებები, ანგარიში

(ეს ნაწილი კანონ-პროექტისა შემუშავდება მაშინ, როცა საზოგადოთ

შემუშავდება ადგილობრივ თვითმართველობათა საბიუჯეტო უფლება.
ყოველ შემთხვევაში, შესაძლოა, აქვე აღინიშნოს სწორი სქემატიური გეზი
თემის საბიუჯეტო უფლებისა, 1. საზოგადო სახელმწიფოებრივ საქმეთა
შესასრულებლათ სახსარს იძლევა ხაზინა, 2. სახელმწიფო ეხმარება თემს
დოტაციის და სუბსიდიის საშუალებით, 3. დაბეგვრა სწარმოებს „დამატებითი
სანტიმების“ სისტემით უმთავრესად საერობო გადასახადებთან. ეს სქემა
მაშინ იქნება დამაკმაყოფილებელი, როცა შეიცვლება არხაიული საერობო
გადასახადთა წესდება და მის მაგიერ შემუშავდება თანამედროვე და
დამაკმაყოფილებელი წესდება საერობო შემოსავალ-გასავლის შესახებ.)

V. ზედამხედველობა

55. თემის ყველა მოქმედება ექვემდებარება საერთო სახელმწიფოებრივ

მართვა-გამგეობის ზედამხედველობას.

ზედამხედველობა კანონ-შეწონილობის მხრივ

56. თემის ის მოქმედებანი, რომელნიც გამომდინარეობენ კანონით

მინიჭებულ უფლებიდან და მოვალეობიდან, იმყოფება კანონთან
შეფარდების მხედველობის ქვეშ.

განსაკუთრებითი ზედამხედველობა

57. მოქმედებანი, რომელნიც გამომდინარეობენ უფლებებიდან

და მოვალეობებიდან, რომელიც მინიჭებული აქვს თემს, შეიძლება
განსაკუთრებული სპეციალური კანონებით ზედამხედველობის ქვეშ იყვნენ,
როგორც მათი კანონთან შეფერდების მხრივ, აგრეთვე მიზანშეწონილების
მხრივ, თუ ეს პირდაპირ აღნუსხული არის სათანადო კანონში.

ზედამხედველობის ორგანოები

58. კანონს, 57 მუხლში აღნიშნულს, ახორციელებს ის ორგანო,

რომელიც კანონითაა მიღებული. საერთო ზედამხედველობა (მუხლი 56)
ხდება სასამართლო დაწესებულებათა მიერ.
59. საერთო ზედამხედველობის სინამდვილეში მოყვანისათვის თემი
ყველა დადგენილებების ორ პირს, ერთი კვირის ვადაში აგზავნის სამაზრო

313
ერობის გამგეობაში, რომელმაც უნდა გაასაჩივროს სასამართლოს წინაშე
ყველა კანონთან შეუწონელი თემის მოქმედებანი. სამაზრო ერობის
გამგეობა მიღების შემდეგ სამი დღის ვადაში თემის დადგენილებების
ერთ ასლს თავის დასკვნით აგზავნის შინაგან საქმეთა სამინისტროში. ამ
უკანასკნელს დადგენილების მიღების შემდეგ ორი კვირის ვადაში შეუძლია
გაასაჩივროს როგორც თემის კანონთან შეუწონებელი მოქმედება, აგრეთვე
სამაზრო ერობის გამგეობის მიერ ის დადგენილება, რომელმაც რაიმე
მიზეზის გამო დასტოვა განუსაჩივრებლათ ნაჩვენები დადგენილება.

მოქმედების შეჩერება

60. მოქმედების შეჩერების საკითხს, რომელიც გამომდინარეობს

განსაჩივრებულ დადგენილებიდან კანონშეუწონლობის გამო, – გადაჭრის
სასამართლო. სასამართლოს განაჩენის მიღებამდე ყველა მოქმედება
სწარმოებს იმავე წესრიგით, როგორც სხვები, რომელნიც სასამართლოს
განხილვის მხედველობაში არ არიან.

საერთო პასუხისმგებლობა

61. ყოველივე მოქალაქე და დაწესებულება, რომელთაც რაიმე ზიანი

მოუვიდათ თემის დაწესებულებათა უკანონო მოქმედებით, შეუძლიათ ეძიონ
თავიანთ დარღვეული უფლებების აღდგენა საზოგადო წესით.

სახალხო დავა

62. სათემო დაწესებულებათა ყველა მოქმედება შესაძლოა

განსაჩივრებული იყოს თითეულ მოქალაქესგან და დაწესებულებისგან,
თუმცა მათ პირდაპირ არავითარი ზიანი არ ჰქონდეთ მიყენებული.
63. თემის ცხოვრებისათვის დიდ მნიშვნელოვანი საკითხი შესაძლოა,
გადაჭრილი იყოს ყველა ამომრჩევლების საერთო კენჭის ყრით
(რეფერენდუმი). საერთო კენჭის ყრის საკითხის დაყენებისათვის საჭიროა,
რომ ამის შესახებ თანხმობა გამოსთქვას საბჭოს ორმა მესამედმა.
64. იმ შემთხვევაში, როდესაც საბჭოს დადგენილებას შეეხება
განსაჩივრება ხელმოწერილი არანაკლებ ერთი მეოთხედი თემის ყველა
ამომრჩევლებისა, – ეს დადგენილება ხელახლავ უნდა იყოს განხილული.
თუ წინანდელი დადგენილება იქნა მიღებული, მაშინ დაუყოვნებლივ უნდა
გადაეცეს საერთო კენჭის ყრას.

314
 VI. თემის დაწესებულებებში სამსახურის პირობები

ამორჩეული და დანიშნული პირები

65. სათანადო დაწესებულებათა ყველა თანამდებობის პირნი

განიყოფებიან ამორჩეულებათ და დანიშნულ მოსამსახურეებათ.
ამორჩეულებს ეკუთვნიან საბჭოს თავმჯდომარე, მდივანი, თემის თავი,
მისი თანაშემწენი. ის პირნი, რომელნიც მსახურობენ კანცელარიაში და
აგრეთვე ისინიც, რომელნიც მოწვეულნი არიან, როგორც სპეციალისტები
ადგილობრივი მეურნეობის, ანუ მმართველობის გარეშე, ეკუთვნიან მეორე
კატეგორიას.

პასუხისმგებელი და არაპასუხისმგებელი პირები

66. გარდა ამისა, დანიშნული მოსამსახურეები განიყოფებიან თემის

გამგეობის პასუხისმგებელ თანამდებობის პირებათ და თემის მეურნეობის
სხვადასხვა ორგანიზაციებში მომუშავეებათ.

არჩევა და დათხოვა არჩეულ პირთა

67. თანამდებობაზე ასარჩევ პირთ ირჩევს თემის საბჭო და არავითარ

დამტკიცებას არ ექვემდებარება. მათი სამსახურიდან დათხოვა ხდება ამ
კანონის მუხლებისა და საბჭოს დადგენილების თანახმად.

დროებით გადაყენება

68. დროებითი სამსახურიდან გადაყენების უფლება აქვს თემის თავს.

არჩეულ პირთა პასუხისმგებლობა

69. არჩეულ თანამდებობის პირნი და პასუხისმგებელ თანამდებობის

მოსამსახურენი სამსახურის წინაშე ჩადენილ დანაშაულობაში პასუხს აგებენ
ან დისციპლინალურ ან სისხლის სასამართლოს წინაშე.

დანიშნულნი, არჩეულნი და გამორიცხულნი

70. დანიშნულ მოსამსახურეებს სამსახურში იწვევს და ითხოვს თემის

თავი. უკანასკნელის დადგენილება შეიძლება გასაჩივრებულ იქმნას საბჭოს
წინაშე.

პასუხისმგებლობა

71. არაპასუხისმგებელნი მოსამსახურენი და სამეურნეო წარმოების

მუშები თავიანთ დამოკიდებულებაში სათემო დაწესებულებასთან
ხელმძღვანელობენ საერთო სამოქალაქო კანონმდებლობით და შრომის

315
კანონმდებლობით. დანაშაულობაზე პასუხს აგებენ საერთო წესით.

პასუხისმგებელთა სია

72. პასუხისმგებელ თანამდებობათა სიას საბჭო ადგენს. საბჭოსვე შეაქვს

მასში შესწორება ახალი თანამდებობის დაარსების დროს.
73. თემის თავს, მის თანაშემწეს, მდივანს არ შეუძლიათ დაიჭირონ
სხვა თანამდებობა სახელმწიფოს ან საზოგადოებრივ სამსახურში, გარდა
საპატიო თანამდებობისა. სხვა თანამდებობის შეთავსების შესახებ სწყვეტს
საბჭო.
74. თანამდებობის პირთა არჩევის დროს საჭიროა ხელმძღვანელობა
საერთო წესით, რომ ერთ და იმავე დაწესებულებაში ერთი და იმავე დროს
არ მსახურობდენ პირნი, რომელნიც ნათესაობით და ნათელმირონობით
ახლო არიან ერთმანეთზე, თუმცა საბჭოს შეუძლია შექმნას გამონაკლისი
ამ წესიდან.
75. იმ პირთ, რომელნიც მსახურებენ სათემო დაწესებულებებში,
აკრძალული აქვთ მიიღონ მონაწილეობა მამულის შეძენაში, რომლის
გაყიდვა მათ დავალებული აქვთ სამსახურის გამო. გარდა ამისა, ხსენებულ
პირებზე და ხმოსნებზე ვრცელდება ის წესები, რომელიც მოხსენებულია
§§2, 4 მუხლი 529 მთავრობის მიერ სამსახურში გაწესების დებულებაში
(მუხლი 722-724, 1886 წლის გამოცემა).

თემის კანონ-პროექტისთვის

ერობათა გაერთიანება კავშირის სახით თავის მოქმედების დასაწყისშივე

ისეთ პირობებში ჩადგა, რომ მისთვის საჭირო შეიქნა პასუხი გაეცა უამრავ
კითხვებზე, რომლებიც დაუყოვნებლივ გადაწყვეტას ითხოვდენ. ყველაფერი
ეწყობოდა ახლად, ბევრი რამ, რაც საჭირო აღმოჩნდა აღორძინებულ
ცხოვრებისთვის არ მოიძებნებოდა წარსულში, ბევრი რამ უვარგისი იყო
და საჭიროებდა მთლიან შეკეთება-შესწორებას. შენდებოდა სახელმწიფო,
მისი ძალაუფლება, ახალი სამეურნეო ორგანიზაცია, შენდებოდა ის
საძირკვლები, რომლებზედაც ეყრდნობოდა მთელი საზოგადოებრივ-
სახელმწიფოებრივი შენობა. მთელ ამ მუშაობაში პირველი ალაგი უნდა
დაეკავებინა ერობას და მანაც იმიტომ მიიღო მონაწილეობა სახელმწიფოს
წეს-წყობილების შექმნაში, რომ სახელმწიფოებრივი სახე ითვლებოდა
პირველ და უსაჭიროეს პირობათ ყველა საზოგადოებრივ მოქმედების
განვითარების სახისთვის. ერობას დააწვა კისერზე სიმძიმე ძალაუფლების
შექმნისა, რადგან ერთს – ხალხურ – დასაწყისში შექმნილი ძალა,
პრაკტიკულად, აუცილებლობის მიხედვით, გაიყო იმ ძალაუფლებათ,
რომელიც გამომდინარეობს ცენტრიდან და რომელიც გამოდინარეობს
ადგილობრივათ. დემოკრატიულ სახელმწიფოს, რომელიც დემოსს –
ხალხს ეყრდნობა, ძალაუფლების შექმნის დროს საპატიო ალაგი უნდა

316
მიეცა ერობისთვის, რომელიც აღორძინებულია ერისგან – ხალხისგან.
მაგრამ საკმარისი არ იყო სახე-ფორმის შექმნა, შიგ უნდა ჩადებულიყო
შინაარსიც. დარღვეული და გახრწნილი სამეურნეო ცხოვრება შეიძლებოდა
აღორძინებულიყო სახელმწიფოსა და ერობის მოღვაწეთა შეერთებული
ძალებით. ადგილობრივ თვითმართველობის წინაშე ამ შემთხვევაში
იშლებოდა დაუსრულებელი პერსპექტივები და ეს მით უმეტეს, რომ
თანამედროვე ეკონომიკის ტენდენციის ძალით, მისი გეზი მიმართულია
კერძო მეურნეობის მოსპობისკენ და საზოგადოებრივ მეურნეობის
გაბატონებისკენ.
ამნაირათ ერობათა კავშირის წინაშე თავისთავად იშლებოდა ფართო
პროგრამა. საჭირო იყო იმის შესწავლა, რაც შემთხვევითი მოქმედებით
კეთდებოდა და ალღოს აღება იმ ძირითადი განვითარების თვისებისა,
რომლითაც მიიმართება საერობო აღმშენებლობა; საერობო მოღვაწეობის
კალაპოტში ჩაყენება იმ კანონებით, რომელიც უზრუნველყოფდა მის
თავისუფალ და შეწყობილ განვითარებას; საერობო მეურნეობის მკვიდრ
ნიადაგზე დაყენების ხელის შეწყობა და ეკონომიკური შემოქმედების
გეგმების შემუშავება.
ეს პროგრამა დაყოფილი იყო მთელ რიგ განკერძოებულ საკითხებათ
და ერობათა კავშირის კომიტეტი უნდა შედგომოდა მის განხორციელებას.
პირველ რიგში, რაც ასე ბუნებრივი იყო, წარმოყენებული იყო ორი საკითხი –
საფინანსო-საბიუჯეტო კანონმდებლობა და თემის ორგანიზაცია (მოწყობა).
მაგრამ ამ ორ კითხვათა შორისაც საჭირო გახდა არჩევანი.
რასაკვირველია, ეს არჩევანი, რომ სინამდვილის მოთხოვნილების შედეგი
ყოფილიყო, მაშინ, ეჭვი არ არის, კომიტეტი უპირველესათ შეიმუშავებდა
საერობო საფინანსო-საბიუჯეტო უფლებებს. ამ შემთხვევაში საჭირო იქნებოდა
ადგილობრივ თვითმართველობათა და განკერძოებულ დაწესებულებების
უფლებათა განსაზღვრა და აგრეთვე საბიუჯეტო-საფინანსო კომპეტენციების
განსაზღვრა. ხოლო ამ სამუშაოს წინ უდგა გაუვალი დაბრკოლებანი;
სახელმწიფოს ჯერ კიდევ არ შეუმუშავებია ძირითადი განსაზღვრა თავის
და ადგილობრივ მმართველობის შორის ფინანსიურ საკითხის შესახებ. ეს
საფეხური იყო წინამორბედი, რომ შემუშავებული ყოფილიყო შემდეგი.
ყველა პროექტი, რომელიც შემუშავდებოდა უამისოთ, გამოუსადეგარი
გახდებოდა იმიტომ კი არა, რომ არ ივარგებდა თავის თავად, არამედ იმიტომ,
რომ არ იქნებოდა შეზავებული მთავრობის საფინანსო განზრახვებთან.
მართალია ისიც, რომ მთავრობა ამ მხრივ იგვიანებს და შეიძლება ერობათა
კავშირი იძულებული შეიქნეს თვით შეუდგეს ამ საქმის შესრულებასაც.
კომიტეტი განწყობილია ამ კითხვის ამ რიგათ გადასაჭრელათ, თუმცა ერთ
ხანად გადაწყდა დაცდილ იქნას, ვიდრე ცენტრი გადაჭრიდეს ამ საკითხს,
მით უმეტეს, რომ მთავრობაში უკვე დაწყებულია მუშაობა ამ მხრივ.
ამისთვის იქნა გადადებული დროებით ამ კითხვის გადაჭრა და კომიტეტი
შეუდგა მეორე კითხვას – თემის დებულებათა დამუშავებას.
მნიშვნელობა ამ კანონის დამუშავებისა, უდაო იყო. საერობო

317
თვითმართველობა, რომლის მთავარი ნიშანი ის არის, რომ იგი უნდა
მოეწყოს ძირიდან და მერე გადავიდეს მაღალ საფეხურის გაერთიანებისაკენ,
ჩვენში ეწყობოდა ზევიდან. ჩვენ გვქონდა კანონი, რომელიც აწესრიგებდა
საგუბერნიო და სამაზრო მოქმედებას, მაგრამ არ გვქონია თემის
დებულებანი.
თემი მოეწყო თავისთავად ისე, როგორც ეს ესმოდათ ადგილობრივ
პირთ. ამიტომ შეიქმნა მრავალეროვანი ორგანიზაცია, რომელიც
იცვლებოდა და ხასიათიც ჰქონდა შემთხვევითი, ადგილობრივი. საჭირო
იყო გამოსავალი მისცემოდა ამ შემოქმედებით მუშაობას და იმავე დროს,
ჩამდგარიყო კალაპოტში.
სიძნელე იმაში მდგომარეობდა, რომ შემოქმედების ნიაღვარი უკვე
მოდიოდა და მისთვის საჭირო იყო ნაპირების გამაგრება. ამ კითხვის
გადაჭრა კომიტეტმა მიიღო თავის თავზე.
კანონ-პროექტი უკვე იწვევს კრიტიკას.ამბობენ,შეუძლებელია მოსპობა
კოლეგიალური მუშაობისა თემის აღმასრულებელ ორგანოდან; საჭიროთ
რაცხენ თემის დამორჩილებას მაზრისადმი, თემის კომპეტენციის შეკვეცას
და სხვა. ჯერჯერობით ეს კრიტიკა დამყარებულია დღეის გარემოებასა და
პირობებზე. კომიტეტმა იცის, რომ „ეყოფა დღესა ზრუნვა იგი“, მაგრამ ის
აშენებდა კანონ-პროექტს არა მარტო დღეისთვის, არამედ უფრო ვრცლად
მომავალი განვითარებისთვის.
თუმცა კომიტეტმა იცის, რომ იქნება კრიტიკა უფრო ძლიერი. კომიტეტი
მოუთმენლად და სიხარულით მოელის ამ მომენტს, რადგან თუ კრიტიკა
არ იქნებოდა, ეს იმას აღნიშნავდა, რომ კანონი, რომელის ეხება, ავტორთა
აზრით, დემოკრატიულ წყობილების ფუძეს, სრულებით არ ეხება ამ ფუძეს.
კრიტიკა და ინტენსიური ბრძოლა კანონ-პროექტის გარშემო, დაამტკიცებს
იმას, რომ ის ეხება მთავარ კითხვებს, ცხოვრების მიერ წამოყენებულს და
რომ კომიტეტმა სწორე აუღო ალღო თავის მუშაობას.

318
 განმარტებითი ბარათი დებულებისათვის თემის შესახებ

საზოგადოების საყურადღებოდ წარმოდგენილი ბარათი თავდა­

პირველად ისახავს მიზნათ დაასაბუთოს კანონ-პროექტში ჩაქსოვილი
ტენდენციები და მჭიდროდ შეაკავშიროს ის შეიძლება ფორმით სხვადასხვა
იდეათა, კომპლექსი, რომელნიც იყვნენ მამოძრავებელნი ავტორისათვის.
მეორე მხრით, ბარათმა უნდა ახსნას ზოგიერთი ავტორისათვის კერძო
ხასიათის მოსაზრებანი და შეძლებისამებრ, შეუმჩნეველი და საკამათო
მკითხველისათვის. ეს მიზანი მით უფრო უნდა დაისახოს, რომ ჩვენი სტიქიური
და დაულაგებელი ეპოქის კანონმდებლობა მეტად ელემენტარულად
გამოიცდება ხოლმე; ამ ოპერაციაში საცდელ იარაღს წარმოადგენს
„რევოლიუციონერობა“.
მე ძლიერ შორსა ვარ რევოლიუციის დიადი და ჯერ კიდევ დაუმთავრე­
ბელ როლის უარყოფისაგან. მე მხოლოდ ვშიშობ, რომ გატაცებამ ობიეკტიურ
მოვლენათა ჩქარი და მკაცრი ტემპით დასძლიოს იდეა რევოლიუციონურ
შემოქმედებისა. მაშინ სწორედ ანალიზი ზერელე გახდება, ხოლო კრიტიკა
მკაფიო, მაგრამ უშინაარსო /არასაგნობრივი/. ასეთ კრიტიკის თავიდან
ასაცდენად საჭიროა თავიდანვე შემოვრკალოთ კამათის საზღვრები. და ეს
კი მიღწეული იქნება მხოლოდ კანონპროექტის ძირითად დებულებათა და
მათი გამომხატველ დეტალების მკაფიო და უშენიშვნო განმარტებით.
თავისთავად ბარათი ესე არ წარმოადგენს გარჩევას. სხვადასხვა კონ­
ტრავერზების თეორიის და ადგილობრივ თვითმმართველობას პრაქ­ტი­
კიდან, ის მხოლოდ და მხოლოდ არკვევს მას, რაც შესაძლებელია მარტო
ავტორისათვის. მსჯელობის სფეროდან გადავიდა მოქმედების ფარგლებში.
გარდა ამისა, წარმოდგენილი ბარათი შედგენილია წამოჭრილ საკითხებში
გაწვრთნილ პირებისათვის და სწორედ ამიტომ ის არ უნდა იქნეს განხილული
როგორც კანონ-პროექტის მასალა, რომელიც, შესაძლებელია, კიდევ
გამოქვეყნებული იქმნას. ეს მხოლოდ და მხოლოდ კანონის განმარტებაა.
ამავე მიზეზით არ მოგვყავს შესაბამი ავტორები და მხოლოდ ბოლოში
მოვათავსე სია იმ შესანიშნავ ლიტერატურულ წარმოებებისა, რომლებით
მე ვსარგებლობდი და რომლებსაც ვურჩევ ყოველ მსურველს წამოჭრილ
საკითხების ღრმად გაცნობისა და შეთვისებისათვის.
ყოველი საზოგადო მოღვაწე, რომელიც დაინტერესებულია ადგი­
ლობრივ თვითმართველობის სფეროში საკანონმდებლო მუშაობით ან
კიდევ მიუღია უკანასკნელში ესა თუ ის მონაწილეობა უთუოდ შეამჩნევდა,
რომ ამ შემთხვევებში მის წინაშე წამოიჭრებოდა ხოლმე ორი ურთიერთის
შეუვსებელი ამოცანა. ერთი მხრივ, კანონმდებლის მოვალეობანი
მოითხოვენ სახალხო უფლება-შემოქმედებას კანონის ფარგლების
დაწესებას, ხოლო მეორე მხრივ, აუცილებელი მოვალეობა ხალხოსნურ
მიმართულების ჭეშმარიტ მომხრისა მოითხოვს, რომ ახალ დაწესებულ
ურთიერთობით დაყვასთან, არც ერთ წუთს არ იქმნეს შეზღუდული ხალხის
ლტოლვილება თვითშეკავშირებისაკენ.

319
 და ამოცანის ეს ღრმა ხასიათი რელიეფიურად გამოკვეთილია
საკითხებში „თემის“ შესახებ. მოსახლეობის დიდი მოთხოვნილება
თვითმართველობის უმარტივეს და უმდაბლეს ორგანიზაციების შექმნაში,
კანონის ნორმათა, პრაქტიკის, ცდის და ტრადიციების ნაკლებულობა,
რადგანაც საქართველო არათუ ერობის წვრილი ერთეულის, ისეთს
ინსტიტუტს, რომელიც უცნობია საერობო რუსეთისათვის, არამედ უბრალო
ერობასაც არ იცნობდა – ყველაფერმა ამან გამოიწვია ნამდვილ ხალხური
მასების გაძლიერებული მუშაობა, რომელიც სრულდებოდა მთელი რიგით
ღირებულიან მიღწევებისა. აუცილებლობის გამო გვიხდება ნაწარმოებ
მუშაობას გონებით გაგვეწია ანგარიში. ხოლო იმავე დროს საჭიროა
იმ ფორმების გაერთიანება, რომლებშიაც უნდა ჩამოსხმულიყო „თემი“,
აუცილებელი იყო შექმნა საერთო და ზოგადი დებულებისა.
ამ წინააღმდეგობისაგან გამოსავალი იყო ერთადერთი. ცდა ისეთი
ზოგადი დებულების შექმნისა, რომელიც ყოფილიყო მეტად დაახლოებული
მასთან, რაც ცხოვრებაში უკვე ტარდება და კიდევ ისეთის, რომლის
ფორმები არ ყოფილიყვნენ უდრეკი, თავისუფალ შემოქმედებისათვის [?]
არ გამხდარიყვნენ, არამედ პირიქით, ყოფილიყვნენ ელასტიური, – მოძრავი
და თავის ბუნებაში ატარებდნენ მუდმივი განვითარების შესაძლებლობას.
საკითხის მხოლოდ ასე დაყენება იძლევა გარანტიას, რომ ადგილი არ
ექნება შექმნილ ურთიერთობათა სრულიად ზედმეტ დაშლას და იმავე
დროს მოგვცემს ერთიან კონსტრუქციას და მის შემდეგში განვითარების
თვისებას.
ასეთი იყო მიზანი წარმოდგენილი პროექტის დებულებისა:
მასალისდა შესაბამად, რომელიც კანონის ფორმაში უნდა ჩამოგვესხა,
ყველა მუხლების შემდეგ განყოფილებად დაყოფა საჭირო გახდა.
საერთო დადგენილებანი, რომელშიაც შევიდენ ყველა ნორმები, შესახებ
„თემის“ განმარტებისა, მისი ტერიტორიისა, „თემის“ შემადგენელი პირთა
კრებულისა, წვრილი საერობო ერთეულის კომპეტენცია და სხვა, რისი
მთლად გამოხატვა შეიძლება ზოგადი გამოთქმით: „თემის უფლება და
მოვალეობა“. მეორე განყოფილება შეეხება „თემის“ მართვა-გამგეობის
ორგანოებს. მესამე შეიცავს მუხლებს, რომელნიც განსაზღვრავენ
ურთიერთობას „თემისა“ და სხვა ტერიტორიით დიდ საერობო ერთეულთა
შორის. მეოთხე მუხლი ეხება ერთ-ერთ უმთავრეს საკითხს ადგილობრივ
თვითმართველობის შემოქმედებაში.
სახელდობრ, ურთიერთობას „თემის“ დაწესებულებათა და ცენტრალურ
ხელმწიფების შორის, რომელიც ჩვეულებრივ ზედამხედველის სახით
გამოდის. და ბოლოს, უკანასკნელი განყოფილება შეიცავს კერძო საკითხს,
რომელმაც აწმყოს მიიღო მწვავე ხასიათი, საკითხი შესახებ „თემის“
დაწესებულებებში სამსახურისა.
ცხრილის ზერელე გადავლებიდანაც სჩანს ნაკლებლობა ნორმების იმ
კატეგორიისა, რომელიც მეტად საგულისხმოა „თემისათვის“ და რომელნიც
განსაზღვრავენ საფინანსო, ანუ როგორც საზოგადოთ ამბობენ, საბიუჯეტო

320
უფლებებს. რასაკვირველია, ეს არ არის გამოშვება, არც შემთხვევითი
მოვლენა და არც დაუშვებელ დავიწყების რეზულტატი.
უთუოდ ბევრისათვის, ცნობილია, რომ საქართველოს დაწესებულებათა
საკანონმდებლო მოღვაწეობის წინად-გრძნობებში /პრედჩუვსტვიე – თუ
შეიძლება ეს სიტყვა ვიხმაროთ/ არის ორი აუცილებელი კანონი: პირველი
შესახებ სახელმწიფო და ადგილობრივ გადასახადების წყაროების განსაზ­
ღვრისა და მეორე – ადგილობრივ ფინანსების კონსტრუქციისა. მთელი რიგი
სხვადასხვა დაწესებულებათა მუშაობენ ამ საკითხებზე, მაგრამ ჯერჯერობით
უშედეგოთ. და სწორეთ ამიტომ ეს სფერო საკანონმდებლო მოწესრიგებისა
ყოველ ახალ მუშაკისათვის წარმოადგენს ჯერ კიდევ გარდაუწყვეტელ
ამოცანას. ის იძულებულია, თავის თავზე აიღოს ყოველგვარი მოსალოდნელი
საშიშროება და უიმედო გამარჯვებაზე გარდასწყვიტოს ამოცანა მხოლოდ
თავის განსაზღვრულ სფეროსათვის ანდა სრულიად დანებოს ამოცანის
დამოუკიდებელ გადაწყვეტას და მხოლოდ თავისი წვლილი შეიტანოს
საერთო მუშაობაში. ამ შემთხვევაში მისაღებია მეორე წინადადება, მით
უფრო, რომ ეროკავშირი უნდა შეუდგეს ამ ძირითად საკითხის გადაწყვეტას
და მას უკვე ისახავს სათანადო გადასაჭრელად. ამით აიხსნება ეს დუმილი,
დაუშვებელი სხვა შემთხვევებში, სახელმწიფო ან ადგილობრივ ფინანსების
მოწესრიგებული საზოგადო კანონმდებლობის დროს.
კანონ-პროექტი „თემის“ განმარტებით იწყება. ამას მოითხოვს კანონის
ტეხნიკა მთელი რიგი ამა და ამ ფორმებისა განმარტავენ ამა და ამ მოვლენას.
რას წარმოადგენს ეს მოვლენა. საჭიროა მისი თავიდანვე განმარტება,
აუცილებელია სოციალურ მასიდან გამოკვეთა და მისი, როგორც თავისებური
ინსტიტუტის, კანონებს შემდეგი მუხლებით განსამარტვის, საყოველთაოთ
ნათელყოფა. მოცემულ შემთხვევაში განმარტება არ წარმოადგენს კანონს,
ის მხოლოდ იძლევა ძირითად ნიშნებს, რომელნიც განსამარტავს კანონის
ზეგავლენის ობიექტად აქცევენ.
არსებითად მთელი დებულება წარმოადგენს ფართო განმარტებას.
ყოველი მუხლი ცალ-ცალკე იძლევა რომელიმე ნიშანს და მხოლოდ
მათი ჯამი ქმნის რთულ სოციალურ და იურიდიულ ხასიათის წარმოდგენას
ინსტიტუტზე, რომელიც გარდა კანონის საგნად, ამიტომ წინდაწინი
ძირითადი განმარტება შეუძლებელია, ხოლო მისი ჩამოსხმა იურიდიულ
ნიშნებში შესაძლებელი და საჭირო არის. ამ შემთხვევაში მხოლოდ მას
ექნება ხასიათი დეტალური განმარტებისა, რომელიც მოგვცემს საშუალებას,
გავერკვიოთ სხვადასხვა წარმოებულ ზედნაშენებში.
რადგანაც „თემი“ წარმოადგენს საჭირო უფლების დაწესებულებას, მისი
განმარტებაში უნდა შედიოდეს ზედმეტი ელემენტები: 1. დაწესებულების
მმართველობის წრე, ანუ კომპეტენცია, 2. ტერიტორიალური საზღვრები,
რომლებზე ვრცელდება აღნიშნული კომპეტენცია და 3. პირთა კრებული,
რომელიც ემორჩილება მოცემულ ხელმწიფებას ანდა ეს დაახლოებით
შეგვიძლია ვუწოდოთ იურისდიქცია. 1-ლი მუხლი შეიცავს ყველა ამ
ელემენტებს, მაგრამ, ვიმეორებ, რომ ისინი თემს მიეკუთვნებიან მხოლოდ

321
ფორმალურად: კავშირად აქ არის აღნიშვნა, რომ „თემი“ წარმოადგენს
ადგილობრივ თვითმმართველობის რომელიმე ერთეულს, და ამრიგად,
განმარტება თითქოს გულისხმობს, რომ ადგილობრივ თვითმმართველობის
ყველა არსებითი ნიშნები მიეკუთვნებიან „თემს“, მხოლოდ განსაკუთრებულ,
განსაზღვრულ ფარგლებში. აქ ნაწილი მთელით განიმარტება.
ყურადსაღებია გამოთქმა: „პირველი, ტერიტორიით უმცირესი,
ადგილობრივ თვითმმართველობის საფეხური“. ეს ტერმინები აღნიშნავენ
ორ მომენტს.
სიტყვა „პირველი“ ამტკიცებს ადგილობრივ თვითმმართველობის
ყველა დაწესებულებათა ერთიანობას და თანასწორობას „პირველი“
და არა „უმდაბლესი“ საფეხური, ისეთი, როგორც ყველა სხვა გამოთქმა
„ტერიტორიით უმცირესი“ აღნიშნავს იმას, რაც ლოღიკაში განსხვავების
უახლოეს ნიშანს უწოდებენ. ესა თუ ის ტერიტორია საზღვრავს უფლებებს,
ხოლო თავისი ტერიტორიის შიგ – ისინი იგივე რჩებიან, როგორც
საზოგადოთ ყოველ ადგილობრივ თვითმმართველობის ერთეულში.
ამრიგად 1-ლ მუხლში მოცემული განმარტება აღნიშნავს პრინციპებს,
რომელზედ შენდება და მოქმედებს „თემი“, ერთგვარობას და ერთიანობას
ადგილობრივ თვითმმართველობის პრინციპებთან საზოგადოთ. შემდეგომ
ის არკვევს, რომ „თემის“ ხელმწიფება განისაზღვრება – განსაზღვრული
ტერიტორიის საზღვრებით, უმცირესით შედარებით სხვა საფეხურებისა,
შემდეგ განმარტება ამტკიცებს კომპეტენციის თავისებურ და განსაზღვრულ
ხასიათს და ბოლოს აღნიშნავს მართვა-გამგეობის განსაკუთრებულ
ორგანოებს.
ყველა აღნიშნული ნიშნები დაწვრილებით გარკვეულია კანონ-პრო­
ექტის შემდეგ მუხლებში და მასზე ლაპარაკი მოგვიხდება თავის დროზე.
დებულების მუხლების ცხრილს თუ გავყვებით, საჭიროა შევჩერდეთ ტერი­
ტორიაზე, რომელზედაც ვრცელდება „თემის“ ხელმწიფება.
მე-2 მუხლი აღნიშნავს ტერიტორიის განსაზღვრის საერთო პრინციპს.
საზოგადოთ უნდა ითქვას და ამასაც დაადასტურებენ უცხო სახელმწიფოთა
წვრილ საერობო ერთეულების ცხოვრების მცოდნენი, რომ საზღვრების
განსაზღვრა ხდება წმინდა პრაქტიკულად.
საერობო დაწესებათა აღწერაში მოხსენდება წვრილი, საერობო
ერთეულების სიდიდეზე ამოკრეფილია ცდისაგან, უმეტეს შემთხვევაში
ემპიარული ხასიათის მასალისაგან. ყოველგან არის მრავალწლოვანი
ტრადიცია, ყველგან ვხვდებით დამთავრებულ ტიპებს. ისტორიული ფაქტების
ზეგავლენით დამყარდა მჭიდრო საზღვრები, ხოლო რაც მოემწყვდა
უკანასკნელში შეკავშირდა განსაზღვრულ სამეურნეო ერთიანობაში. შემდეგი
განვითარება სწარმოებს ისე უბრალოდ, როგორც სეგმენტაცია უმარტივეს
ორგანიზმებში, რადგანაც საზღვრები თავისთავად დაისახენ ხანგრძლივ
საერთო ცხოვრება-მუშაობაში. სულ სხვა იყო აქ ისტორიულ საზღვრები არ
არის, რადგან თვით ცხოვრებაში არ იყო სათანადო პირობები. მხოლოდ
დღეს წამოიჭრა ჩვენ წინაშე ეს საკითხი და ჩვენ იძულებულნი ვართ პირობები

322
მისი გადასაწყვეტად ამოვკრიბოთ აწმყოის ცდისაგან. მაგრამ ცხოვრება არ
იცდის და ხშირათ ქმნის ისეთ ფორმებს, რომელნიც, როგორც სრულიად
ზედმეტი და ავადმყოფი ორგანიზმები, დიდხანს განაგრძობენ არსებობას.
და გაართულებენ ისედაც ძნელ და მძიმე პროცესს. ჩვენს ქვეყანაში,
რომელშიც თითქმის ერთგვარია სამეურნეო პირობებით, ვამჩნევთ, რომ
თემს ხშირად ჰქმნიან მაზრის თითქმის მერვედ ნაწილიდან, ხშირადაც ერთ
სოფელს ყოფენ ორ ერთეულად. არის თუ არა ამ ფაქტში საწინდარი საღი
შემოქმედებისა, თუ ის არის შემთხვევით, დანართი და ამიტომ ავადმყოფი
მოვლენა. როგორიც უნდა იყოს პასუხი, ერთი ცხადია, რომ აქ ორგანიულ
შენებას ადგილი არ აქვს.
აი, სწორეთ იმიტომ, რომ არ გვაქვს დიდი ცდა და ხანგრძლივი ისტორია,
ჩვენ იძულებულნი ვართ, უახლეს აწმყოის მასალიდან ამოვკრიფოდ
პრინციპი, რომელიც აუცილებლივ იქნება თეორიული.
მისი დახასიათება შეიძლება მოკლედ: ეს არის უდიდესი მოგების
პრინციპი ამისათვის აუცილებელია, რომ „თემი“ არ იყოს ძლიერ დიდ,
რომ ამით არ შეფერხდეს დაშორებულ ადგილების მოსახლეობა, მათ
დაწესებულებებთან ურთიერთობა და აგრეთვე არც ისე მცირე, რათა
პატარა მოსახლეობას გადასახადები მძიმე უღლად არ დააწვეს.
აღნიშნული პრინციპი იმიტომ არის ძვირფასი, რომ უშლის თავისუფალ
ფართო ასპარეზს. საერობო შემოქმედება დამოკიდებულია სამეურნეო
განვითარებაზე იზრდება. რა მოცემულ ადგილის ნაყოფიერობა,
მოსახლეობის სისქე და სიმდიდრე – „თემის“ შეიძლება შევაკავშიროთ
და ამით მისი დაწესებულებათა მუშაობის ინტენსიობა გავაძლიეროთ.
თუ მაგალითად, სამეურნეო ცხოვრებაში შერჩენილი სხვა მოვლენა, ან
კიდევ რომელიმე ადგილი სამეურნეო თვალსაზრისით რეგრესისკენ
მიიწევს „თემის“ საზღვრების გაზრდა, თუ შეცვლა დასაშვებია უკიდურეს
შესაძლებლებამდე. თუმცა უკანასკნელი შესაძლებლობაც დამოკიდებულია
ადგილის სამეურნეო პირობებზე, გზებზე, ურთიერთობაზე და სხვა, მაგრამ
მხოლოდ ამ თეორიული დებულებებით დაკმაყოფილება შეუძლებელია.
„თემის“ ორგანიზაცია უკვე დაიწყო, რადგანაც პირობებმა შექმნეს
განსაზღვრული საზღვრები, ამ მიზეზით საჭიროა მიმართებანი შესახებ ამ უკვე
განხორციელებულ საერობო ერთეულებისა. აგრეთვე შესახებ დასაარსებელ
„თემისა“ გვაქვს ერთი ყურადსაღები საკითხი. კანონი იძლევა მხოლოდ
განყენებულ პრინციპს, რომლის პრაქტიკული ღირებულება გამოჩნდება
მისი საქმეზედ გამოყენების შემდეგ. მაგრამ სანამ მივიღებდეთ მოცემულ
პირობებს, რომელნიც მსჯელობის საფუძვლად გახდებიან, ორგანიზაციამ
ხომ უნდა იარსებობს და ირჩინოს თავი?! საჭიროა პრაქტიკული მასშტაბი,
რომლიდანაც გამოვდიოდეთ ყოველგვარი პრინციპიალური მოსაზრებით,
ან იგივე სხვა სიტყვებით ნიშნავს – საჭიროა მოვძებნოთ ისეთი წერტილი,
რომელსაც უნდა დაეყრდნოს პრინციპი.
პირველ კითხვაზე პასუხის გაცემა ადვილია. კანონი არ არის
მოწოდებული ამსხვრიოს, რაც უკვე შექმნილია, მან იარსებოს მანამდე, სანამ

323
თვით ცხოვრება ან რომელიმე ადგილობრივი მოღვაწე არ დაამტკიცებენ
მის უვარგისობას.
მის დებულება საკმაო სიცხადით გამოქმედებულია მე-4 მუხლის 1-ლ
შენიშვნაში.
უფრო ძნელი იყო მეორე საკითხი. გვაქვს დიდი რიცხვი ციფრებისა,
რომელნიც ახასიათებენ კომუნის – საზოგადოების /ობშჩინა/ – და
ტაუნშიპების სიდიდეს. შესაძლებელია, ავიღოთ რომელიმე მათგანი და მას
შევუფარდოთ ყოველი „თემი“. მაგრამ ეს ძლიერ და ძლიერ ხელოვნური
იქნებოდა. ამიტომ საჭირო გახდა, სარგებლობა ძველი ადმინისტრაციული
საზღვრებით, ეგრეთ წოდებული სოფლის საზოგადოებებით, შენიშვნა, რომ
ეს ხდება „დროებით“. მე-3 მუხლი: უნდა ვიგულისხმოთ, რომ სასოფლო
საზოგადოებათა დაარსებაში და განვითარებაში იქონიეს გავლენა რაღაც
ობიექტურმა მიზეზებმა, თუგინდ მხოლოდ და მხოლოდ ტოპოგრაფიულმა.
ამის გამო დაარსდა ადგილობრივი ცენტრი, რომლისკენაც მიისწრაფოდა
ადგილობრივი მოსახლეობა, მივიღეთ ტრადიციის მაგვარი რაღაცა. და
სწორედ ეს უნდა გახდეს ჩვენი გამოსავალი წერტილი. თუ უახლოესი
პრაქტიკა დაამტკიცებს, რომ საზღვრები ხელოვნურად იყო აღებული
და აფერხებენ „თემის“ განვითარებას – მით უფრო ადვილი იქნება
მათი შეცვლა, მაგრამ აქ არის ერთი საყურადღებო პირობა, რომელიც
აუცილებლად უნდა წამოვაყენოთ. მე-3 მუხლში ნათქვამია, რომ სასოფლო
საზოგადოებათა საზღვრებით შეიძლება – ვისარგებლოთ იმ შემთხვევაში,
თუ ის არ ეწინააღმდეგება დაწესებულ წინა /მე-2/ მუხლში“. ეს იმას ნიშნავს,
რომ სასოფლო საზოგადოებათა საზღვრებს მხოლოდ და მხოლოდ
სამაგალითო მნიშვნელობა აქვთ. ისინი უნდა იყვნენ გამოსავალი წერტილი
განსაზღვრაში პრაქტიკული ინტერესის შენარჩუნებით და სწორედ ამიტომ
ეჭვს გარეშეა, რომ მათი შეუცვლელად ხელმძღვანელობა სრულიად არ
არის საჭირო. ბოლოს და ბოლოს, სახელმძღვანელოდ რჩება მე-2 მუხლის
ძირითადი პრინციპი. და თუ რომელიმე სოფლის საზოგადოების საზღვარი
ეწინააღმდეგება აღნიშნულ პრინციპს, ის უნდა იქნეს უარყოფილი. მაგრამ
ამასთანავე საჭიროა დავიცვათ ერთგვარი პროცედურა, რომელიც
მოგვცემს საშუალებას გარდაწყვეტილებას, რაც შეიძლება მეტი ობიეკტიური
ხასიათი მივცეთ. აუცილებელია, რომ საკითხი სოფლის საზოგადოებათა
საზღვრებისა ირჩეოდეს ისეთ დაწესებულებაში, რომელიც თავისუფალია
კუთხულ თვალთახედვისაგან. ასეთათ უნდა ჩაითვალოს სამაზრო ერობა,
რომელსაც შეუძლია გაითვალისწინოს საერთო პირობები, ადგილობრივ
ინტერესის გარეშე დაინახოს საერთოც, რის შესრულება ხშირათ არ
შეუძლიათ კუთხული სულიერო განწობილებებისგან. საერობო-სამაზრო
ყრილობის დასტური ასრულებს პროცედურას. უარზე შეიძლება ჩივილი
ქვეყნის უმაღლეს საკანონმდებლო ორგანოში და ამრიგად იგი შედის
საზოგადო რეგლამენტაციის სტადიაში.
ეს საერთო წესი მდგომარეობს იმაში, რომ ყოველი დაინტერესებული
„თემი“, პირი თუ საზოგადოება ჩვეულებრივად მომართავს ხოლმე

324
საკანონმდებლო დაწესებულებას. რატომ სახელდობრ საკანონმდებლო
ორგანო მოწოდებულია ამ საქმეების გარჩევაში. პირველი იმიტომ, რომ
ტერიტორიების განაწილება თავისთავად ხელმწიფებათა /ვლასტვი/
განაწილებაა. ეს ორგანიული განვითარების საკითხია და ეხება ხალხის
კულტურულ ცხოვრების ყოველ მხარეს, მეორე ის, რომ ტერიტორიის
განსაზღვრის უმთავრესი ელემენტები და მოტივები მიეკუთვნებიან
მიზანშეწონილობას. ეს ერთადერთი გამონაკლისი შემთხვევაა, როცა
დებულება მიზანშეწონილობის დაცვისათვის მომართავს საკანონმდებლო
ორგანოს ზედამხედველობას /იხ. ანალოგისთვის 48, 57 და 589 მუხლები/.

ტერიტორია. ტერიტორია პირველი ელემენტია საჯარო უფლებამოსილ

დაწესებულებისა, ხოლო მოსახლეობა მეორე, როცა საქმე გვაქვს სუვერენულ
ორგანიზაციებთან, მაშინ თავს იჩენს ხოლმე ბევრი კონტრავერზები.
მხოლოდ აქ საქმე უფრო უბრალოთა. საჭიროა განსაზღვროთ, რომელი
პირები სარგებლობენ უფლებებით და რომელნი მოვალენი არიან
„თემის“ წინაშე. თითქოს სასურველია, რომ ეს რიცხვი იყოს რაც შეიძლება
დიდი. ქვეშევრდომობის საკითხი საჭირო გახდა უარგვეყო, ისე როგორც
მოსახლეობის ცენზი. სოფლებში უცხო ქვეშევრომთა და შემთხვევით
მცხოვრებთა ელემენტი ყოველთვის პატარა და უმნიშვნელო გამონაკლისს
წარმოადგენს. სულ სხვაა ქალაქი, სადაც მოსახლეობა მოძრავია, ისეთი
მომენტიც შესაძლებელია, როცა ხალხი სრულიად უცხო ადგილობრივ
ცხოვრებას წარმოადგენდეს მნიშვნელოვან რაოდენობას. ასეთ მოველნას
კი სოფელში ადგილი არა აქვს. ამიტომ საზოგადო წესიდან არ არის
საჭირო გამონაკლისების დაშვება. საზოგადო წესი კი მდგომარეობს იმაში,
რომ ყველა, თემის ტერიტორიის მოსახლე, ხდება აქტიურ წევრად ამ
საზოგადოებისა. მაგრამ ფართო მასშტაბით აღებულ დანიშნულ წესისა და
ძირითად კანონებს შორის შესაძლებელია დაიბადოს წინააღმდეგობა. აი,
მაგალითად პარლამენტში არჩევნების დროს საარჩევნო კომისიები „თემში“
ფარგლდებიან. და ცხადია, მე-5 მუხლის ძალით „თემის“ ყოველ მოქალაქეს
ეძლევა საარჩევნო უფლება. უკანასკნელთა რიცხვებში შესაძლებელია
მოხვდენ უცხოელები. ხოლო კანონი კატეგორიულად მოითხოვს
ამომრჩეველისაგან ქვეშემრდობის ცენზს. ასეთი წინააღმდეგობის თავიდან
ასაცილებლად საჭიროა წინდაწინვე დაუშვათ გამონაკლისი. და ეს მით
უფრო ადვილია, რადგან ასეთი შემთხვევები შესაძლებელია მხოლოდ
და მხოლოდ საარჩევნო უფლებათა სფეროში. ამ მიზნით მე-5 მუხლს აქვს
შენიშვნა, რომელიც სრულიად უარყოფს ამ წესის გავრცელებას საარჩევნო
უფლებებზე და შემდეგ, განმარტების სიცხადისათვის მოხსენებულია
საზოგადო-სამოქალაქო მოვალეობანი.
საჯარო უფლების ორგანოს უკანასკნელ შემოდგენილ ელემენტს
წარმოადგენს ხელმწიფება /ვლასტ/, რომელსაც მისი ორგანოების მიერ
გამოყენებისას ეწოდება კომპეტენცია. მე-6 მუხლი ამის შესახებ ამბობს, რომ
„თემი“ თავის ტერიტორიის ფარგლებში: ა) განაგებს ყველა საზოგადოებრივ

325
და სამეურნეო საქმეებს, ბ) ადგილობრი მართვა-გამგეობას და გ)
ანხორციელებს მასზე დავალებულ განსაკუთრებულ კანონებით.
ამ მუხლზე დიდხანს არ შევჩერდებით, რადგან ვისთვისაც ცნობილია
დროებით მთავრობის ნაწილობრივ და ამიერკავკასიის კომისარიატის მიერ
მიღებული დებულება 92 (sic) წლისა, დარწმუნდება, რომ ეს მუხლი მხოლოთ
პარაფროზაა აღნიშნულ დებულების 1-ლი მუხლისა. აქ, ერთი მხრივ,
გვაქვს საკუთარი და გადაბარებული საქმეები, მეორე მხრით, ადგილობრივ
მართვა-გამგეობის და მეურნეობის. ჩამატებულია მხოლოდ ეპიტეტი
„საზოგადოებრივი“ საქმეები. ეს იმ მიზეზით, რომ „თემს“ მიკუთვნებული აქვს
ისეთი ფუნქციებიც, რომელსაც გამოთქმა „ადგილობრივი მეურნეობა“ ან
ადგილობრივი „მართვა-გამგეობა“ ვერ დაფარავს, როგორც მაგალითად:
სასკოლო ან სკოლის გარეშე განათლება, მედიკური დახმარება,
სოციალური მოღვაწეობა, დაზღვევა და სხვ. და ამ ფუნქციების საუკეთესო
გამომხატველ გამოთქმათ მიჩნეული იქმნა სიტყვა „საზოგადოებრივი“.
აგრეთვე ცოტა განმარტება სჭირია მე-7 მუხლსაც. საჭიროა მხოლოდ
შევნიშნოთ, რომ მას უფრო სააგიტაციო, ვიდრე საქმის ხასიათი აქვს და
შედგენილია უმთავრესათ დაწესებულებებში მოსამსახურეთათვის ერობის
მუშაობის სხვადასხვა შესაძლებლობის მუდმივი გახსენების მიზნით. რაც
შეეხება დეტალებს და ცხრილის ნაწილებს, მათი გამოცვლა შეიძლება
სურვილისამებრ.
უფრო დიდი ყურადღების ღირსია მე-8 მუხლი, რადგანაც მას ჩვენს
პრაკტიკაში ახალი მიმართულება შეაქვს. თავდაპირველად, აღვნიშ­
ნოთ მოტივები ამ მუხლის დებულებაში შეტანისა. კომპეტენციის გასა­
ფართოებლად მე-6 მუხლით შეიძლება ვისარგებლოთ მხოლოდ
განმარტება-ახსნის და შედეგების გამოყვანის გზით. მაგრამ რადგან ახსნა-
განმარტება თავისთავად საკამათოა, იმავე გზითაც შეიძლება უარყოფაც.
მეორე მხრივ, მე-7 მუხლი დასრულებულ რამეს არ წარმოადგენს
და შეუძლებელია ასეთიც იყოს, რადგან ცხოვრება დღითიდღე იცვლება
და რთულდება. და არა მარტო აღნიშნული მუხლებს, არამედ უმთავრეს
ნაწილს კანონის ცხრილებისას აქვს მხოლოდ და მხოლოდ სამაგალითო
მნიშვნელობა. მაშასადამე, შესაძლებელია ისეთი მდგომარეობა, როცა
„თემი“თავის მოღვაწეობის სახეს სრულიად ვერ ამოკრიფავს მე-6 მუხლის
საზოგადო დადგენილებიდან. გარდა ამისა, მოხსენებული სრულიად არ
არის დასახელებული მუშაობა არც ერთს ცხრილში, ხოლო იმავ დროს
„თემმა“ უნდა განახორციელოს თავისი მოღვაწეობა. სწორედ ამიტომ
„თემის“ მოღვაწეობის ფართო ასპარეზი რომ გავუშალოთ ჩამატებულია
მე-8 მუხლი, რომელსაც შეაქვს კორეკტივი მე-6 მუხლის ზოგად და მე-7
მუხლის მეტად კონკრეტულ ხასიათში და ქვეყნის უმაღლეს საკანონმდებლო
ორგანოს ნებართვით აძლევს საშუალებას „თემს, მიიღოს რომელიმე
მოვალეობა ან/და განახორციელოს ახალი, სანებური /?/ საქმე. ეს მუხლი
ანალოგიურია და მეტად წააგავს ინგლისურ სისტემას კერძო ბილებზე,
რომლის წარმოდგენით ყოველი ადგილობრივი საქმე შესაძლებელია

326
ჩაებაროს ადგილობრივ თვითმმართველობას სათანადო კერძო ბილის
პრომოვერაციის შემდეგომ, ხოლო დებულების წარმოდგენილ პროექტში
საკითხი უფრო ფართოდაა დასმული.
თავდაპირველად მოხსენებულია საერთო პრინციპი, რომლის
კონკრეტიზაცია ხდება რამდენიმე მაგალითათ, რის შემდეგაც ნახსენებია
სხვადასხვა არამოსალოდნელი შემთხვევისათვის გამოსავალი.
კომპეტენციის განსამარტავად საშუალებათა ასეთი დატოვება გვაძლევს
საშუალებას, გავაფართოოთ პირველი. მანამ ეს არ ეწინააღმდეგება
ობიექტურ, მოცემულ „თემისთვის“ შინაგან პირობებს. ყოველ შემთხვევაში
კანონი არ აფერხებს მოღვაწეობის გაფართოებას.
გარდა ამისა, მე-8 მუხლი შესანიშნავია /აღსანიშნავია/ იმით, რომ კანონის
ფორმები მის წყალობით ხდება ელასტიური და შესაძლებელი მუდმივი
ცვლილება განვითარებისათვის, ამ მიზეზებით კანონს დაქვემდებარებულ
პიროვნებათა კრებულს ეძლევა ფართო ინიციატივა მოქმედებისათვის
და ამით ვითარდება საზოგადოებრივ ორგანიზაციები, ხოლო საზოგადო
შრომა კი ღებულობს ახალ ფორმებს.
საჭიროა კიდევ შევჩერდეთ ზოგი ერთ მუხლებზე, რომელიც საზოგადო
დებულებათა განყოფილებაში არიან მოთავსებული.
მე-9 მუხლი „თემს“ აძლევს უფლებას კავშირების შექნისა და
ყრილობების მოწვევისა, რასაკვირველია, ეს უფლება არ არის საკამათო
და უნდა იყოს დამტკიცებული როგორც ერთ-ერთი ძირითადი სუბიექტური
საჯარო უფლებათაგანი. მაგრამ შეიძლება ჩადენილ იქნეს შეცდომა, ყალბი
შედეგის გამოყვანის სახით, რის აღნიშვნა და უარყოფა წინდაწინვე საჭიროა.
„თემები“ საჯარო უფლებების ორგანიზაციებია. ისინი ქმნიან კავშირებს.
შეიძლება, ეჭვს გარეშეა, დაიბადოს აზრი, რომ „თემთა“ კავშირი საჯარო
უფლების ორგანიზაციაა და ამით საკითხი გადიჭრეს დადებითად. მაგრამ
არსებითათ ეს არ არის მართალი, რადგან „თემთა“ კავშირს კანონით
არ აქვს განსაზღვრული არც მოღვაწეობის სფერო და არც კომპეტენცია.
პირიქით, ის ირჩევა ისეთი წესით ხშირად, რომელიც არ ეთანხმება საერთო
სახელმწიფოებრივ საარჩევნო წესს, ადგილობრივ თვითმმართველობებში
და სხვ. აღნიშნული ყალბი განმარტების თავიდან ასაცილებლად მე-9
მუხლში პირდაპირ ნათქვამია, რომ „თემთა“ კავშირები და შეერთებანი
მოსილნი არიან იურიდიულ პიროვნებათა მხოლოდ ჩვეულებრივი
უფლებებით.
მე-10 მუხლი აფართოებს დასახელებულ უფლებას. შესაძლებელია
ისეთი შემთხვევა, როცა სამაზრო ერობას არ აქვს არც ძალა და საშუალება,
შეასრულოს მასზე, როგორც ასეთზე, კანონით განსაზღვრული მოვალეობა.
ან კიდევ თუ „თემს“ ცალკე არ შეუძლია თავის თავზე აიღოს ესა თუ ის
საქმე. და იმავე დროს ეს სამუშაო აუცილებელია. წარმოვიდგინოთ,
რომ საქმე გვაქვს პლატინის აშენებასთან, რომელიც „თემთა“ ათეულ
პირს გადაარჩენს წარღვნისაგან, ან ხიდის აშენებასთან, რომელიც დიდ
სარგებლობას მოუტანს მრავალ წვრილ საერობო ერთეულებს, ანდა

327
ფართო ხასიათის ირიგაციონალურ სამუშაოსთან და დიდი მოედნის ტბების
დაშრობასთან. ასეთ შემთხვევებში ცალკე „თემები“ შედიან განსაკუთრებულ
კავშირში განსაზღვრული მიზნის განსახორციელებლად ეგრედ წოდებულ
სამიზნო /?/ კავშირში. უკანასკნელის ამოცანა ნათლად განსაზღვრული
იქნება, ხოლო ამ განზრახულ სფეროში კომპეტენცია მნიშვნელოვნათ
გაფართოვდება და შესაძლებელია, რომ ამასთან კავშირმა მიინიჭოს
საჯარო ხასიათის უფლება-მოვალეობანი. მაგრამ, კიდევ ვიმეორებ,
მხოლოდ და მხოლოდ თავის მოღვაწეობის განსაზღვრულ სფეროში.
ამ მუხლს კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი მიზანი ახასიათებს, მაგრამ
უკანასკნელის შესახებ მოხსენებულია თავის დროზე, როცა მსჯელობა
გვაქვს სხვადასხვა საფეხურის საერობო ერთეულების ურთიერთობაზე.
პირველ განყოფილების ორი უკანასკნელი მუხლი არ საჭიროებენ ახსნას.
მე-11 მუხლი განსაზღვრავს „თემის“, როგორც იურიდიულ პიროვნების
უფლებებს, ხოლო მე-12 მუხლი მიაკუთვნებს „თემს“ ბეჭედს. ჩვეულებრივ,
ადგილობრივ თვითმმართველობათა ბეჭედზე იხატება ქალაქის, მაზრისა
თუ გუბერნიის ღერბი, მაგრამ რადგანაც სოფლის საზოგადოებათ /сельский
общество/ საკუთარი ღერბი არ აქვთ, საჭიროა, დაიხატოს სახელმწიფო
ღერბი, რაშიც სიმბოლიურად გამოსჭვივის ცენტრალურ და ადგილობრივ
ხელმწიფებათა ერთიანობა.
II განყოფილება შეიცავს 13-50 მუხლებს, რომელნიც შეეხებიან „თემის“
მართვა-გამგეობას ორგანოთა დეტალურ დახასიათებას. ამ განყოფილების
შედგენის დროს საჭირო გახდა ერთი მთავარი და შეიძლება ძირითად
საკითხის ადგილობრივი თვითმართველობის ორგანიზაციაში გადაწყვეტა.
სახელდობრ, მიეცეს „თემს“ ხალხოსნურ მართვა-გამგეობის უშუალო ფორმა,
თუ დაეტოვოს წარმომადგენლობითი მმართველობის დამახასიათებელი
ნიშნები.
„თემი“ ეს პირველი საფეხურია, საფუძველი, რომელზედაც მთელი
ერობის მართვა-გამგეობა, რომელიც ვითარდება პარალელურად და
ცენტრალურ ხელმწიფების ხარჯზე. საერობო მართვა-გამგეობის განვი­
თარების დედა-სტიმული მდგომარეობს მართვა-გამგეობის ყველა იმ
ფუნქციების ხელში ჩაგდებაში, რომელიც ისტორიული მემკვიდრეობის
ძალით შერჩენია ჯერჯერობით ცენტრალურ ხელმწიფებას, ხოლო
უკანასკნელს დაეტოვოს ისე, რომლის მოქცევა ტერიტორიალურად
შემოსაზღვრულ ადგილობრივ თვითმმართველობებში შეუძლებელია.
საერობო ხელმწიფების /?/ განვითარების მიზეზები მარხია ცენტრალურ
ხელმწიფების ნაკლულოვან და უსრულ ხასიათში, ხოლო მიზანი დაამყაროს
ხალხთან ახლო მდგომი ხელმწიფება, უშუალოთ მისგან გამომდინარე,
მოკლეთ – ხელმწიფების დემორკატიზაციაში. თუ ეს საზოგადო დებულება
მისაღებია, მაშ, გავითვალისწინოთ ყველა მისგან გამომდინარე
შედეგები და, უპირველეს ყოვლისა, ერთეულის მოღვაწეობის სფერო
თანდათანის შემოკლებით მოვძებნოთ ისეთი, რომელშიაც ხელმწიფება
ხალხის მიერ უშუალოთ ხორციელდება. ასეთ უმცირეს რაიონს ჩვენ

328
პირობებში წარმოადგენს „თემი“. მაშასადამე, სწორეთ აქ უნდა მოეწყოს
ხალხოსნური მართვა-გამგეობა /народопрвство/. როგორი ხასიათიც უნდა
მიიღოს უკანასკნელმა, რა ფორმაშიც უნდა ჩამოისახოს იგი, საკითხის
გადაჭრის დროს ორი შეხედულება აუცილებლად დაისახება. სახალხო
მართველობამ უნდა მიიღოს „ვეჩეს“ კრების /сход/ სახე, რომელსაც
სასურველ დროს მოიწვევენ ხოლმე ან ისეთის, რომელიც იკრიბება
პერიოდულად /მეოთხედენი/ და ხანდახან წინდაწინ განსაზღვრულ დღიურ
წესრიგით. ეს მსჯელობა ბოლომდე ლოღიკურად სწორეა, მაგრამ მეტად
თეორიული, რადგანაც პრაქტიკულად გამოყენების დროს თავს იჩენს
დაბრკოლებათა მთელი რიგი. მხედველობაში მისაღებია, რომ ხალხის
გარდამწყვეტ უმრავლესობაში წესიერ და მიზანშეწონილ მუშაობისადმი
უნარის ნაკლებულობა შეაფერხებს საადმინისტრაციო და სამეურნეო
შემოქმედებას. კრებები საქმიანობის ხასიათს სრულიად დაკარგავენ და
გადიქცევიან მხოლოდ მსჯელობად და კამათად. რასაკვირველია, ამ
მოვლენით ისარგებლებენ ბოროტად განწყობილნი ელემენტები საკითხე­
ბის გაჭიანურებითა და ლეგალური ობსტრუქციის მოსაწყობათ. ახალი, ჯერ
კიდევ სუსტი, სოციალური ურთიერთობა ვერ შესძლებს ამ მიზანშეწონილ
საზოგადოებრივ მუშაობას და საერთო უწესოების ზეგავლენით თვით
დაიშლება. ხოლო სამეურნეო აპარატის სრული დაშლა და „თემისათვის“
განსაზღვრულ სამეურნეო ფუნქციების ჩაბარება მოითხოვს მუშაობის
წესიერ გეგმას და უნარს მის განხორციელებისათვის. და სხვათა შორის,
გამუდმებული ბრძოლა საჭირო გახდება სწორეთ იმ ელემენტებთან,
რომელნიც ხალხის გაუნათლებლობის გამო კრებებზე ისარგებლებენ
თავის გავლენით. აქედან ცხადია, რომ სამეურნეო ორგანოსათვის კრებები
მეტად შემაფერხებელნი იქნებიან. გარდა ამისა, მისაღების მხედველობაში
შემდეგი შესაძლებელი მოვლენაც. ჩვენ დროში ხალხი მეტად ზერელედ
განათლდა, ხალხოსნური იდეები ცუდათ შეითვისა, რის გამოც კრებები
დაემზგავსებიან მიტინგს, გაჩაღდება ვიწრო პარტიული ბრძოლა, რომელიც
მიიღებს კერძო, პირად ხასიათს – ყველაფერი ეს შეიტანს საზოგადოებრივ
ცხოვრებაში ისეთ არევ-დარევას, რომელმაც ადგილი შესაძლებელია
სამარე გაუთხაროს რევოლიუციისა და თავისუფლების ყველა მონაპოვარს.
მე მგონია მეტი, რომ ხალხოსნური მართვა-გამგეობის შემოღება
შეაფერხებს ადგილობრივ თვითმმართველობის განვითარებას. ეჭვს
გარეშეა, ჩემ მიერ აღნიშნულ დეფექტებს ექნებათ ადგილი, რაც გამოიწვევს
ხალხის უკმაყოფილებას არა მარტო დაწესებულებათა მიმართ, არამედ
იმ იდეის წინააღმდეგ, რომელსაც ისინი ანხორციელებენ და ამრიგათ,
ხალხოსნური ტენდენცია სრულიად დაკარგავს ნიადაგს. ეს შეხედულება
ანალოგიურია დღევანდელ ტაკტიკურ მოსაზრებისა, რომლით სოციალიზმის
ეხლავე განხორციელების ცდა გამოიწვევს არა მარტო სოციალურ, არამედ
პოლიტიკურ რესტავრაციასაც.
ყველა ამ მოსაზრებათა გამო იძულებულ ვიყავით უარგვეყო
მომხიბვლელი ხალხოსნური იდეა და მიგვეღო ჯერჯერობით გამოსადეგარი

329
წარმომადგენლობითი სისტემა. ამიტომაც მე-13 მუხლში ნათქვამია, რომ
„თემს“ მართავს და განაგებს საბჭო /სათათბირო, დუმა და თემისთავი.
პირველი წარმომადგენლობითი ორგანოა და ასრულებს საკანონმდებლო
ფუნქციას, ხოლო მეორე – აღმასრულებელს. სრულიად ზედმეტია შევჩერდეთ
საბჭოს ორგანიზაციის სხვადასხვა დეტალებზე. წმინდა პრაქტიკული
საკითხები, როგორც საბჭოს ვადა, ხმოსანთა რაოდენობა და სხვა ასეთი
მხოლოდ და მხოლოდ დასახულია /ნამეჩენი/, ხოლო ადგილობრივ
მოღვაწეებს უფლება აქვთ თავის გამოცდილებისდა მიხედვით კანონის
შეუბღალავად მიიღოს ესა თუ ის ციფრი ან გადაწყვეტილება. დანარჩენი
საკითხები სწყდება სხვა საერობო დაწესებულებათ ცდით და არავითარ
ახსნას არ საჭიროებენ. არის მხოლოდ ორი საკითხი, რომლებსაც უთუოდ
უნდა შევეხოთ, რათა აღვნიშნოთ მათი ამგვარი გარდაწყვეტის მოტივები,
სახელდობრ, საკითხები შესახებ საბჭოს სავალდებულო დადგენილებათა
და კრებების, ოქმების, დადგენილებათა და სხვა ენისა.
ჩვეულებრივ, სავალდებულო დადგენილებათა გამოცემის უფლება
აქვთ ადგილობრივ თვითმართველობის წარმომადგენლობით ორგანოებს,
როგორიცაა, მაგალითად, ქალაქის საბჭო ან და საგუბერნიო და სამაზრო
ერობის ყრილობა. ეს დიდმნიშვნელოვანი უფლება თითქოს გარეგნული
გამომხატველნი ცენტრალური ხელმწიფოების დანაწილებისა ადგილობ­
რივ თვითმმართველობათა სასარგებლოთ, რადგანაც სავალდებულო
დადგენილება მოცემულ ტერიტორიისათვის იგივე კერძო ბონონია,
ამიტომაცაა, რომ სავალდებულო დადგენილებათა გამოცემა ყოველთვის
იმყოფებოდა ცენტრალურ ხელმწიფების კონტროლის ქვეშ, კანონს
თითქოს უნდა მიენიჭა „თემისათვის“ ეს უფლება, რის არგუმენტაცია ყოველ
საერობო მოღვაწისათვის ურყევია. მაგრამ, საუბედუროდ, აქ თავს იჩენს
დაბრკოლებათა მთელი რიგი. მარტო დასავლეთ საქართველოში „თემთა“
რიცხვი ოთხასამდეა და თუ ოთხასმა თემმა ცალ-ცალკე თავის კომპეტენციის
ყოველ დარგში დაიწყეს სავალდებულო დადგენილებათა გამოცემა, რაც
წესიერ სახელმწიფოში დაუშვებელია. გარდა ამისა, როგორც ვიცით,
„თემის“ კომპეტენციაში შედის სასურსათო საკითხიც და წარმოიდგინეთ რა
სურათი იქნებოდა თუ ყოველმა “თემმა” საკუთარი სასურსათო პოლიტიკა
აწარმოა. უთუოდ ყველას კარგად ახსოვს ის, საბედნიეროდ, მოკლე
პერიოდი, როცა ყოველი სამაზრო ერობა ანხორციელებდა სასურსათო
საქმის მოწესრიგების საკუთარ პოლიტიკას, ხოლო უბედური მომხმარებელი
იღუპებოდა წმინდა ადგილობრივ ხასიათის განკარგულებათა და დამღათა
სეტყვის ქვეშ. იგივე, რამდენჯერმე გაასკეცებული იქნებოდა ეხლაც, რადგან
სახელმწიფო პოლიტიკა დაიმსხვრეოდა წვრილ-წვრილ ადგილობრივ
პოლიტიკით. სხვათა შორის, „თემის“ დაქვემდებარებულ საქმეებში
არის ზედამხედველობა ვაჭრობისა და მრეწველობის განვითარებაზე.
ეჭვს გარეშეა, რომ ამ სფეროს „თემები“ მოანდომებენ სავალდებულო
დადგენილებებს და წინდაწინვე შეიძლება ითქვას, რომ ბევრი „თემთაგანი“
თავის არამიზანშეწონილი მოქმედებით ბოლოს მოუღებს მრავალ სავაჭრო

330
და სამრეწველო დაწესებულებათა არსებობას. ავიღოთ მაგალითი:
რომელიმე თემის ტერიტორიაზე არის სათანადო ადგილი ჰიდრო-
ელექტრონული სადგურისათვის, მაგრამ მოხსენებული „თემი“ სცემს
სავალდებულო დადგენილებას და ამრიგად, ავიწროებს საქმის ინიციატორს,
რომელიც იძულებულია თავისი მოღვაწეობა გადაიტანოს სხვა ადგილას.
ან კიდევ, წინააღმდეგი, რომელიმე თემი თავის შემოსავალ-გადასახადების
წყაროების გასადიდებლად გამოსცემს შეღავათიან დადგენილებას,
რომელიც შეიძლება შრომის დაცვის კანონებს არ ეწინააღმდეგებოდეს,
მაგრამ მაინც შეიტანს არევ-დარევას მის ნორმალურ მდგომარეობაში, რაც
აგრეთვე დაუშვებელია.
ყველა ეს მოსაზრებანი ნათლად ამბობენ, რომ საჭირო სიფრთხილე
გავაძლიეროთ, შევქმნათ სავალდებულო დადგენილებათა გამოცემის
ისეთი წესი, რომელშიც მეტი ყურადღება მიქცეულ ჰქონდეს საერთო და
არა ადგილობრივ ინტერესებს.
ამ მიზნისთვის საზოგადო ზედამხედველობა დამაკმაყოფილებელი
არ იქნებოდა, რასაკვირველია, სასამართლოს შეუძლიან გაერკვიოს
სავალდებულო დადგენილებებში, მაგრამ საქმეც ის არის, რომ ამ საკითხებში
იმალება უმთავრესად მიზანშეწონილობა, რომელიც ზოგიერთებისათვის
ხშირად ძნელი საგრძნობია. მეორე მხრივ, საკანონმდებლო ორგანოს
ამ საქმეებში ჩარევა იქნებოდა კარგი, მხოლოდ გამოიწვევდა გრძელ,
შემაწუხებელ და არაეკონომიურ პროცედურას. საჭირო გახდა, ამოგვერჩია
საშუალო სახ. სავალდებულო დადგენილებათა გამოცემისათვის სამაზრო
ერობის ყრილობის დასტური /35-ე მუხლი/. სამაზრო ყრილობა შესძლებს
რომელიმე „თემის“ კუთხურ ინტერესებზე ამაღლდეს და უფრო უშუალოთ
და ადვილად გაითვალისწინოს საერთო სახელმწიფოებრივი ინტერესები,
ვიდრე რომელიმე „თემის“ საბჭომ.
საკითხი ენის შესახებ უფრო სადაა. ეჭვს გარეშეა კრებების, განცხადებათა
და ოქმების ენად უნდა იქნეს სახელმწიფო ენა, მაგრამ რადგან „თემი“
ტერიტორიალურად და მცხოვრებთა რიცხვით მეტად მცირე ერთეულია,
ისეთი შემთხვევაც შესაძლებელია, როცა მცხოვრებთა უმრავლესობა არ
ლაპარაკობდეს სახელმწიფო ენაზე. ამიტომაც კანონ-პროექტში შეტანილია
33-34 მუხლები, რომელნიც ამტკიცებენ საერთო წესიდან განსაზღვრულ
გამონაკლისებს. ზევით მოხსენებულ შემთხვევაში, ყოველ შენიშვნის გარეშეა,
რომ კრებები, განცხადებანი და ოქმები სრულდებოდნენ მცხოვრებთათვის
ცნობილ ენაზე. იქვე, 33-34 მუხლებში, ნაჩვენებია მოდუსები, ციფრებით
გამოხატული, რომელიც აღებულია პირობით. ეს, რასაკვირველია,
უმნიშვნელოა, მთავარი ისაა, რომ პრინციპი იქნეს აღნიშნული,
ურომელიდაც არ იქნებოდა დაცული ეროვნული უმცირესობათა უფლებანი,
ხოლო შესაბამი საერობო ერთეულთა მოღვაწეობის გადიქცევდა ფიქციათ.
განყოფილების მეორე ნაწილი ეხება აღმასრულებელ ხელმწიფოებას
სახ. თემისთვის კომპეტენციას. ეს სახელწოდება მეტად მოხერხებულია,
რადგანაც გრძელ გამოთქმის, „პირი, რომელიც თემის სათავეში სდგას“,

331
ვცვლით მოკლე და თანაც გავრცელებული ტერმინით.
„თემის თავის“ უფლება-მოვალეობის განსაზღვრა ადვილი იქნებოდა,
რომ „თემი“ სიდიდით წარმოადგენდეს ერთ სოფელს. მაგრამ, როგორც
ვიცით, „თემთა“ უმეტესობა რამდენიმე სოფლიანია, რის გამოც ყველა
სოფელში საჭირო იქნება აღმასრულებელ ხელმწიფების წარმომადგენლის
ყოლა, ერთი სიტყვით, თემისთავის გაორება და გასამება, თანაც ყოველი
მათგანი უნდა ასრულებდეს ერთი და იგივე მოვალეობას თავის სოფელში.
ამის გამო თვით პრინციპი აღმასრულებელ ორგანოს კოლეგიალურად
მოწყობისა კარგავს ნიადაგს, რადგან აქ კოლეგიის შრომის თვისებითი
განაწილება კი არ გვექნება, რასაც უნდა ემყარებოდეს კოლეგიალური
მმართველობა, არამედ წმინდა რიცხობრივი დანაწილება. ყოფილი წევრი
თავის სპეციალურ დარგში ვერ შესძლებს მუშაობას, პირიქით, გახდება
უნივერსალურ განსაზღვრულ რაიონში. ამრიგად, შრომის დანაწილებაში
გასპეციალების სასარგებლო პრინციპი დაიჩაგრებოდა კერძო პირის
უნივერსალიზმით მართვა-გამგეობაში. გარდა ამისა, ასეთი კოლეგია თავის
მდგომარეობის სიმაღლეზე ვერ შეჩერდება და ვერ შესძლებს თავისი
მოვალეობის შესრულებას, რადგანაც კოლეგიის ასეთი წევრები მსჯელობასა
და საკითხების გადაწყვეტაში დაუშლიან ერთმანეთს და ამით შეაფერხებენ
ადგილობრივ საერობო მოღვაწეობას, მით უმეტეს, რომ არჩეული პირები
უთუოდ იქნებიან სხვადასხვა სოფლებიდან და მათი ერთად შეყრა არც ისე
ადვილი იქნება.
კოლეგიალურ პრინციპის საწინააღმდეგოთ კანონპროექტი ამტკიცებს
ერთპიროვნულ ხელმწიფებას /единоличный власть/, როგორც აქტიურს,
პირდაპირსა და ჩქარის სხვადასხვა საკითხების გარდაწყვეტათა და
მათი სისრულეში მოყვანის დროს. რათა სხვა სოფლები უპატრონოდ
არ დარჩენ, კანონ-პროექტი იძლევა წინადადებას, თემისათვის
თანაშემწეთა თანამდებობათა შექმნისა. ამით, რასაკვირველია, თემისთვის
ერთხელმწიფება სრულიად არ იძლევა, რადგანაც საბჭოს საქმე აქვს
მხოლოდ და მხოლოდ თემისთავთან, რომელიც დამოუკიდებლივ
აწარმოებს აღმასრულებელ მოღვაწეობას, თვით სწყვეტს და თვითვე
აგებს პასუხს. თემისთავის თანაშემწეებს ირჩევს საბჭო სოფლათ მართვა-
გამგეობისთვის თემისთავის თანხმობით. ისინი მხოლოდ ასრულებენ
თემისთავის განკარგულებებს და იმავე დროს სოფელში სწევენ მის
მაგიერობას, თემისთავის წარმომადგენლობას. თემისთავი სრულიად
არ არის ვალდებული, ანგარიში გაუწიოს თანაშემწეთა წინადადებებს
თუ რჩევებს, მაგრამ იმავე დროს, არა აქვს უფლება, გადააქციოს ისინი
უბრალო მოხელეებად და ამრიგად, საბჭოს მიერ არჩეულ პირთა
პრესტიჟი დასცეს. თემისთავი ვალდებულია მონახოს მოღვაწეობის ისეთი
საერთო ხაზი, რომელზედაც არც მისი ერთხელმწიფება დაირღვევა
და არც თანაშემწეთა პრესტიჟი შელახულ იქნება. ასეთი ურთიერთობის
ანალოგიური დამოკიდებულება ქალაქის მილიციის უფროსისა და ქალაქის
თავის შორის როგორც პირველი, ისე მეორე ირჩევა ერთი და იგივე

332
დაწესებულებით – ქალაქის საბჭოთი და იმავე დროს პირველი მეორეს
ექვემდებარე. მიუხედავად ასეთი მდგომარეობისა, როგორც ვიცი, იყო
მხოლოდ ერთი შემთხვევა მათ შორის უსიამოვნება-უთანხმოებისა. უნდა
ვიმედოვნოთ, რომ პრაქტიკულ შეგუებით ურთიერთობა თემისთავსა და
მის თანაშემწეთა შორის ნორმალურ სახეს მიიღებს. თუ რაიმე მიზეზით
ეს იმედი არ გამართლდა, საჭირო გახდება, ვეძიოთ მრავალსოფლიანი
„თემისათვის“ აღმასრულებელ ხელმწიფების ორგანიზაციის ახალი ფორმა.
ყოველ შემთხვევაში, ის გარემოება, რომ თანაშემწეები არჩეულ იქნებიან
საბჭოს მიერ საკმაო გარანტიას იძლევა ამ ინსტიტუტის ნორმალურ
განვითარებისათვის. საბჭო, ირჩევს რა აღმასრულებელ ორგანოს წევრებს
ყოველთვის შესძლებს, მისცეს მოღვაწეობის სათანადო ინსტრუქციები და
ამით ხელი შეუწყოს როგორც თემისთავისა და მის თანაშემწეებს შორის
კარგი განწყობილების დამყარებას, ისე დაიცავს ხელმწიფების წესიერი
მოქმედების ინტერესები.
ამავე განყოფილებიდან განმარტების ღირსია აგრეთვე მუხლები 30, 31
და 32, რომელნიც შეიცავენ დადგენილებებს საბჭოს საგანგებო კომისიების
შესახებ. ასეთი კომისიების ძირითადი მიზანია შეისწავლოს და დაამზადოს
ესა თუ ის საკითხი და ამ მხრივ, მისი მიზანი სრულიად გარკვეულია.
ადგილობრივ მართვა-გამგეობისა და მეურნეობის დღევანდელი
გართულებულ მდგომარეობის გამო, რასაკვირველია, შეიძლება დასახულ
და ნაჩვენებ იქნეს ზოგიერთი სრულიად კერძო და სპეციალური საკითხები.
რადგან სრული დარწმუნებით, სიმართლებით შეიძლება ითქვას, რომ
შეკრებილ საბჭოს უმრავლესობისათვის სრულიად უცხო იქნება, როგორც
საკითხების დასმა, ისე მათი წესიერი გარდაწყვეტა. და სწორეთ ამ მიზეზით,
რომ არ შეფერხდეს რომელიმე ზომის პრაქტიკული განხორციელება,
საჭიროა სპეციალისტების საკუთარ კადრის მომზადება. ეს წინადადება არ
უნდა გავიგოთ ვიწრო სპეციალური მნიშვნელობით, ე. ი. ვინც მაგალითად,
შევა სარევიზიო კომისიაში უნდა იცოდეს უსათუოდ ბუხგალტერია. გზათა-
აღმშენებლობის კომისიის წევრი უსათუოდ ტეხნიკოსი იყოს, არა ეს აზრი
უნდა გვესმოდეს უფრო ფართოდ, სახელდობრ, მოხსენებული კომისიის
წევრები საერთოდ უნდა იცნობდნენ საკითხს, საზოგადოთ ადგილობრივ
მეურნეობის მიმართულების, ბიუჯეტის შემუშავების წესებს, ხოლო მეორენი
გაეცნონ უმთავრესი სააღმშენებლო მასალების ფასებს, გზათა დატვირთვა-
გადაზიდვის ზოგად გეგმებს და სხვა. ასეთი საერთო ცოდნა ადვილი
გამოსაყენებელია მცირერიცხოვან კომისიებში, სადაც ყოველ წევრს
საშუალება ექნება შეეკითხოს და მიიღოს პრაქტიკულად სასარგებლო
პასუხი რომელიმე მცოდნე და გამოცდილ წევრისაგან. ამ გზით მივიღებთ
ცოტად თუ ბევრად მომზადებულ საბჭოს წევრებს და „თემს“ ყოველთვის
საშუალება ექნება, ისარგებლოს ამ უკვე გამოცდილ და მცოდნე
ადგილობრივი მოღვაწეებით. გარდა ამისა, საქმის წესიერად გატარება
და მალე დამთავრება მოითხოვს კომისიების შემოღებას, რომელშიც
უბრალო საუბრის სახით შეიძლება საკმაოდ საფუძვლიანად დასაბუთდეს

333
რომელიმე საკითხი და წარედგინოს დამზადებული საბჭოს, რომელსაც
ბევრი მსვლელობა და კამათი უკვე შესწავლილ საკითხზე არ დასჭირდება.
შესაძლებელია, მოსამზადებელი კომისიები გადაიქცნენ აღმასრულებელ
კომისიებად, რათა ამით დახმარება გაუწიონ აღმასრულებელ ორგანოს
თემისთავს, თუ საბჭო გარდაწყვეტს რთულ სამუშაოს დაწყებას, როგორც,
მაგალითად, შენობის აგებას, გზის გაყვანას ან რომელიმე სატყეო სამუშაოს,
აღმასრულებელ ორგანოს თემისთავს უნდა დაენიშნოს მუდმივი თვალყური.
თემისთავი ისედაც დიდ მოვალეობას სწევს, ისედაც ბევრი საქმეები აქვს
და, ცხადია, აღნიშნულ პირობებში თავის მოვალეობის რომელიმე დარგს
დააკლდება. რომ ასეთ მოვლენას ადგილი არ ექნეს, კანონ-პროექტი
იძლევა წინადადებას მოხსენებულ კომისიების სამუშაოს მოსამზადებელ
სტადიაში ჩაებაროს მისი განხორციელებაც, მაგრამ შესაძლებელია ისიც,
რომ საბჭოს კომისიებმა თავისი თავი აღმასრულებელ ორგანოს მიმართ
მაღლა დააყენოს და ხელი შეუშალოს ჩვეულებრივ მოვალეობათა
ასრულება. სწორედ ასეთი მოვლენის თავიდან ასაცილებლად 31-ე მუხლი
აღნიშნავს, რომ მოსამზადებელი კომისიები სწევენ საბჭოს მაგივრობას
თავის მიზნის განხორციელების სფეროში, ხოლო 32-ე მუხლი უმატებს,
რომ აღმასრულებელი კომისიები მოქმედებენ თემისთავთან ერთად და
თანასწორად.
ეს არსებითი და ახალი მხარეები პროექტისა საჭირო იყო აღგვენიშნა,
ხოლო რაც შეეხება დანარჩენს, შესახებ მართვა-გამგეობის ორგანოებისა,
საბჭოსი თუ თემისთავისა, ეს თავისთავად ცხადია და განმარტებას არ
საჭიროებს.
პროექტის შემდეგი განყოფილება შეეხება „თემისა“ და ერობის
სხვა საფეხურის ერთეულთა ურთიერთობას, როგორც ვხედავთ, მეტად
პრინციპიალურ საკითხს. მაგრამ სინამდვილესთან უფრო ახლოს ვიქნებით,
თუ ვიტყვით, რომ აქ აღსანიშნავია ორი საკითხი. თავდაპირველად
ერთგვარი ბუნდოვანება „თემისა“ და სამაზრო ერობის კომპეტენციებისაგან.
საზღვარში და გარდა ამისა, ბუნდოვანია ჯერჯერობით საკითხი შესახებ
„თემის“ ადგილობრივ ინტერესის მონაწილეობისა სამაზრო ყრილობაში.
საზოგადოთ უნდა ითქვას, რომ ადგილობრივ და სახელმწიფო ინტერესები
განსაზღვრა უძნელესი ყოველი ქვეყნის პრაქტიკაში. ცხადია, უფრო ძნელი
განსაზღვრა ორი ტერიტორიალურად სხვადასხვა ერთეულის ადგილობრივ
ინტერესებისა საზ. „თემისა“ მაზრისაგან. მით უფრო, ჩვენი პრინციპის
ზეგავლენით, რომელიც განსაზღვრავს კომპეტენციას ტერიტორიით.
შესაძლებელია, გავანაწილოთ კომპეტენცია „თემისა“ და მაზრას შორის,
როგორც ხდება შეკავშირებულ სახელმწიფოებში, სადაც კავშირს ეძლევა
გარეშე შემოწმების უფლება, ჯარი, ფლოტი, გზები და სხვა და სხვა,
ხოლო დანარჩენი საკითხები ცალ-ცალკე სახელმწიფოებს. მაგრამ ასეთი
განსაზღვრული ტერიტორიაზე და კომპეტენციის ეს დანაწილება გამოიწვევს
არევ-დარევას და მუდმივ ქიშპობას და გარდა ამისა, თვით პრინციპები
არ არის დამაკმაყოფილებელი, რადგან კომპეტენციით მოსული ცალკე

334
საერობო ერთეულები ჩამოისხმებოდნენ იერარქიულად; იმ დროს,
როცა დაქვემდებარებისა და იერარქიის პრინციპი ჩვენ კატეგორიულად
უარვყავით. ამიტომ კომპეტენციის განსაზღვრა საჭირო გახდა არა
უფლების და მოვალეობის სიდიდის თვალსაზრისით, არამედ მათი
გამოყენების სფეროების მიხედვით. საერობო სამუშაოდან ყველაფერი
ის, რაც მოთავსდება „თემის“ განსაზღვრულ საზღვრებში, წარმოადგენს
„თემის“ ფუნქციას, ხოლო რაც ამ საზღვრებით არ იფარება, გადადის
მაზრის კომპეტენციაში. ამ დებულების ნათლად აღსანიშნავად პროექტის
51-ე მუხლი ამტკიცებს „თემის“ და ერობის ძალაუფლების ერთგვარობას.
კანონ-პროექტის ძირითად დებულებათა დარჩენის დროს დიდი კამათი იყო
შესახებ „თემის“ წარმომადგენლობისა სამაზრო ერობაში. სხვათა შორის,
ის აზრიც გამოითქვა, რომ ეხლანდელ საარჩევნო სისტემის წყალობით
სამაზრო ყრილობაში წარმოდგენილი იქნება მაზრის, ხოლო ზოგიერთი
ნაწილი ისეთი პირების სახით, რომელნიც სრულიად მოწყვეტილი იქნებიან
ადგილობრივ საქმეებს და ამ მიზეზით ვერ შეასრულებენ იმ სამაზრო
მასშტაბის მუშაობას, რომელშიც „თემი“ არსებითად დაინტერესებულია,
ამიტომ შემოიტანეს წინადადება მოეწყოს ისეთი სამაზრო ყრილობა,
რომელშიც ყოველ „თემს“ თავისი წარმომადგენელი ეყოლება. მაგრამ
რადგან მოხსენებული წინადადება ამყარებს რა ორხარისხოვან არჩევნებს
და სრულიად არღვევს ძირითად კანონს, მის საწინააღმდეგო გამოითქვა
სერიოზული მოსაზრებანი. სხვათა შორის, აღნიშნეს, რომ სამაზრო ერობის
ყრილობა გადაიქცევა ადგილობრივ ინტერესების ბრძოლის ასპარეზად,
რომ რომელიმე „თემის“ თვალთახედვა სრულიად ჩაყლაპავს საერთო,
სამაზრო პერსპექტივებს და სხვა. რადგან უკანასკნელი მოსაზრება
საბუთიანი და ღირსშესანიშნავი იყო პირველი წინადადება უარყოფილ
იქმნა, რაც კანონ-პროექტმა თავის 52-ე მუხლით გამოხატა საზოგადო
კომპეტენციის ამ ურთიერთობის საერთო წესიდან საჭიროა ზოგიერთი
გამონაკლისების გამოყვანა. გარდა საკუთარ და გადაბარებულ საქმეებისა
„თემს“, როგორც ვიცით, აქვს ისეთი საქმეებიც, რომელნიც სრულდებიან
სხვისი ინტერესების სასარგებლოდ. ასეთ საქმეებში შეუძლებელი იყო
„თემის“ დამოუკიდებლად დატოვება; ვინაიდან ეს გამოიწვევდა სრულიად
ზედმეტ და მავნე მრავალეროვნების ერთსა და იგივე მინდობილობათა
შესრულებაში. და მუხლი 53-ე იღებს რა მხედველობაში საზოგადოდ ყველა
ამ შემთხვევებს, მიაკუთვნებს „თემს“, მხოლოდ აღმასრულებელ ორგანოს
როლს და მოვალედ ხდის მას იხელმძღვანელოს იმ დაწესებულების
ინსტრუქციებით, რომლის სასარგებლოდ მოქმედებს „თემი“.
ამრიგად წარმოგვიდგენია „თემის“ კომპეტენცია საკუთარ და
გადაბარებულ საქმეთა სფეროში. მაგრამ იბადება კითხვა, როგორ უნდა
მოიქცენ, როდესაც მათ წინ წამოიჭრება ისეთი ამოცანები, რომელთა
გადაწყვეტა არც „თემს“ და არც სამაზრო ერობას არ შეუძლიათ. ერთი
ორგანიზაცია მეორეზე ვერ იმოქმედებს, ხოლო იმავე დროს საქმე
აუცილებლად უნდა შესრულდეს. ასეთი მდგომარეობიდან გამოსავალს

335
იძლევა, უკვე მოხსენებული მე-10 მუხლი, რომელსაც გაყავს სამაზრო
კავშირების იდეა. ინგლისის თვითმმართველობის ისტორიაში ასეთი სამაზრო
კავშირები გახდნენ საფუძვლად ადგილობრივ თვითმმართველობის
განვითარებისა. გარდა ამისა, ეს ერთადერთი საშუალებაა ზოგიერთი
პრაქტიკული საკითხების გადასაჭრელად. სამაზრო კავშირები აკავშირებენ
საერთო ინტერესით, როგორც სოფლის საზოგადოებად /ობშჩინა/ ისე
საზოგადოებათ და სამაზრო ერობებს. ეს კი მკაფიოდ წამოაყენებს საკითხს
და დააჩქარებს მის გარდაწყვეტას. ამასთანავე კავშირში არშესული „თემი“
ან მაზრა სრულიად არ იქნება შევიწროებული. ასეთი გაერთიანებანი მეტად
საჭირო და სასურველია იქ, სადაც განსახორციელებელ საქმის საზღვრები
ხდება სწორეთ სამაზრო საზღვრებს და აგრეთვე ერთგვარ სამეურნეო
რაიონში.
შემდეგი თავის თვით სახელწოდება მოითხოვს განმარტებას.
ტერმინი „ზედამხედველობის“ მოწინააღმდეგე ბევრია, იმ მოსაზრებით,
რომ თვით ეს ცნება, რაღაც დამამცირებელია ზედამხედველობის ქვეშ
მყოფისათვის. რასაკვირველია, კანონ-პროექტი სრულიად არ იზიარებს ამ
ტერმინოლოგიურ სენტიმენტალიზმს და სარგებლობს ამ სიტყვით უბრალო
მოსაზრებით. ყოველი დაწესებულებისა და კერძოთ ადგილობრივი
თვითმმართველობის მოღვაწეობის თვალყურის დევნა შეიძლება ორი
მხრიდან: პირველი, გარედან იმ ორგანოს საშუალებად, რომელიც უფრო
ფართო ხასიათს ატარებს და ისახავს უფრო საერთო მიზნებს; მეორე კი
– შიგნიდან – შინაგანი და შესახებ მოცემული ორგანოსი მოსამსახურე,
დაქვემდებარებული, და შინაურ მდგომარეობის ზედამხედველობის
ფუნქციის მატარებელი ორგანოს საშუალებით. ტერმინოლოგიაში გვაქვს
ორი სათანადო სიტყვა: ზედამხედველობა და კონტროლი. სიტყვიერ
ნამდვილ მნიშვნელობასთან ახლოს ვიქნებით, თუ პირველს საგარეო
ხასიათის თვალყურისდევნას ვუწოდებთ „ზედამხედველობას“, ხოლო
მეორეს კონტროლს. ლიტერატურაში მკვიდრი ტერმინოლოგია არ
მოიძებნება, მაგრამ ავტორებისა და მთარგმნელების დიდი უმეტესობა
ხმარობს ტერმინებს, რომლითაც სარგებლობს დებულებაც.
ეხლა გადავდივართ რა ამ თავში შესულ დადგენილებათა არსებით
შინაარსზე, საჭიროა შევნიშნოთ, რომ კანონიერებაზე და მიზანშეწონილობაზე
ზედამხედველობის საზოგადო საკითხებს, ზედამხედველობის
განხორციელების საშუალებებსა და სხვა განმარტებითი ბარათი არ ეხება.
ყველა ეს საკითხები საკმაო ხშირად გარჩეულა და ნათლად გარკვეული
არის, ასე რომ ამ ბარათში, რომელიც დანიშნულია არა ფართო
საზოგადოებისათვის მათი განმარტების მოთავსება სრულიად ზედმეტია.
აუცილებელია, აღინიშნოს ზოგიერთი კერძო მოსაზრებანი და ის ახალი,
რომელიც მათ შეაქვთ კანონ-პროექტში.
57-ე მუხლი ამყარებს ზედამხედველობას მიზანშეწონილობაზე,
ადგილობრივი თვითმმართველობის მოქმედების იმ კატეგორიის
გამორიცხვით, რომელიც მიკუთვნებული აქვს მას კანონის ძალით.

336
მის გამონაკლისი კი პირდაპირ უნდა იქნეს აღნიშნული კანონში.
ამრიგად, ეს მუხლი სრულიად ხსნის ზედამხედველობას ადგილობრივ
თვითმმართველობის ჩვეულებრივ საქმეებზე, ყველაფერ იმაზე, რაც მე- II
მუხლში შედის, ხოლო საგანგებო კანონები მიკუთვნებულს სტოვებს ღიად.
ამ დადგენილების ძირითადი აზრის გაშუქება ადვილია შემდეგ მაგალითზე.
ვთქვათ, სახელმწიფო სცემს კანონს იძულებით ჩამორთმევაზე. უკანასკნელს
უფლება მხოლოდ ცენტრალურ ხელმწიფების, მაგრამ ეს უფლება ხშირად
გადაეცემა ხოლმე ადგილობრივ თვითმმართველობებსაც. უკანასკნელი
ცენტრალური ხელმწიფობის ნებართვით იძულებით ჩამოართმევენ ისეთ
ქონებას, რომელიც საჭიროა კანონით დავალებულ საქმის ასასრულებლად,
მაგრამ კომპეტენციის სიფართის გამო ყოველი საქმის კანონიერ დავალებათ
გადაქცევა შესაძლებელია. საკითხი იბადება, რითი უნდა იხელმძღვანელოს
მთავრობამ ჩამორთმევის თუ არაჩამორთმევის საკითხის გადასაწყვეტად.
თუ ის იმდენად შესღუდავს თავისუფლებას, რომ გამოხატავს მას მხოლოდ
კანონიერების თვალყურის დევნაში. მაშინ პირდაპირ შეიძლება ითქვას,
რომ იძულებითი ჩამორთმევის უფლება ეკუთვნის არა ცენტრალურ
ხელმწიფების, არამედ ადგილობრივ თვითმმართველობებს. მაგრამ
კანონით მისდევს სულ სხვა მიზანს და ცხადია, რომ მთავრობის მიერ
რომელიმე ექსპროპრიაციის გარშემო მსჯელობის დროს უნდა დაისვას
ასეთი კითხვები: უკეთესი არ იქნებოდა, რომ თვითმმართველობამ თვით
ააგოს შენობა, ვიდრე ჩამოართვას, მართლაც იმდენად საჭიროა ახლა ეს
უძრავი ქონება თვითმმართველობისათვის, თუ მას შეუძლია მოითმინოს,
ხომ არ წარმოადგენს ექსპროპრიაცია ამა თუ იმ საზოგადოების სამეურნეო
მოღვაწეობის მხოლოდ უბრალო საშუალებას და სხვა და სხვა.
ყველა ეს კითხვები ეკუთვნის მიზანშეწონილების და არა კანონიერების
სფეროს. შეუძლია განა ცენტრალურ ხელმწიფებას უარი თქვას მათზე
მსჯელობის უფლებაზე. ცხადია, არა. რადგანაც წინააღმდეგ შემთხვევაში
მისი უფლება წარმოაგენს ფიქციას, უშინაარსო უფლებას, უბრალო სიტყვას.
თანაც უნდა ვიგულისხმოთ, რომ ასეთ შემთხვევებს ხშირად ექნებათ
ადგილი და ამიტომაც აუცილებელია ურთიერთობის განსაზღვრული წესის
დამყარება. უკანასკნელს იძლევა 57-ე და 58-ე მუხლები.
59-ე და მე-60 მუხლები განმარტავენ ზოგიერთ დეტალებს
ზედამხედველობის წესის შესახებ, რომელიც მოითხოვენ განმარტებას
საერთო ზედამხედველობას აწარმოებს სასამართლო, მაგრამ მას არ
ძალუძს უშუალოდ იმოქმედოს. საჭიროა სასამართლოს ზედამხედველობის
გასაცხოველებლად ჩაერთოს რომელიმე დაინტერესებული ორგანიზაცია.
ასეთ, თუ შეიძლება ითქვას, სამოქალაქო მოსაჩივრეთ კანონ-პროექტს
მიაჩნია სამაზრო ერობა და სამინისტრო. მივიღებთ ასეთ ზედამხედველობის
სქემას.
ჩემი აზრით, ზედამხედველობის ორგანოთა, მხოლოდ ისეთი
ურთიერთობის დროს შეიძლება მისი განხორციელება წესიერად. მეორე
კერძო დეტალი ეხება მოქმედების შეჩერებას, რომელიც შედეგია

337
დადგენილებებზე საჩივრისა. ჩვეულებრივ, დადგენილება არ მოყავთ
სისრულეში განსაზღვრულ ვადის განმავლობაში. ზედამხედველობის
ორგანოს შეუძლია სრულიად შეაჩეროს მოქმედება. აქვე უნდა ითქვას,
რომ ზედამხედველობის მიზანი არა დამნაშავეთა შეპყრობაა, არამედ
პასუხისმგებლობის შეგნება. ამ მხრით,რაც უფრო ძლიერი იქნება სანქცია,
მით უფრო ფრთხილად იმოქმედებს მომქმედი. ამიტომ შესაძლებელია და
საჭიროცაა თავიდან ავიცილოთ ეგ განმეორებითი /პრომეჟუტოჩნი/ ვადა.
დაე, დადგენილება მოყვანილ იქნეს სისრულეში, დეე, მან გამოიწვიოს
განსაზღვრული ეკონომიკური ეფექტები – ყველაფერი ეს არაფერ საშიშს
არ მოასწავებს სამეურნეო წესისა და წესრიგისათვის. ხოლო უკანონო
დადგენილების ყველა შემდეგში, ყოველ მიყენებულ ზარალში, პასუხს
აგებს მისი მიზეზი – ავტორი დადგენილებისა. ასეთი პერსპექტივა აიძულებს
კოლეგიის ყოველ წევრს, იყოს მეცადინი და ფრთხილი, შეამციროს
უკანონო დადგენილებათა რიცხვი და ჩააყენოს უფრო ნორმალურ
კალაპოტში ურთიერთობა ზედამხედველობისა და ზედამხედველობის ქვეშ
მყოფთ შორის.
სრულიად ახალს ჩვენს პრაქტიკაში წარმოადგენს დადგენილებანი
საჯარო საჩივრისა და რეფერენდუმის შესახებ /62, 63, 64 მუხლები/.
საჯარო საჩივარი მდგომარეობს იმაში, რომ „თემის“ ყოველი
დადგენილება, რომელიც შელახავს საზოგადოების უფლებებს ან
მთლად, ან მისი მოსახლეობის განსაზღვრული ჯგუფისა, რომელშიც
ცხადად გამოსჭვივის უყურადღებობა ადგილობრივ ინტერესებისადმი,
ან კიდევ რომელიც არაპირდაპირად ცუდად მოქმედებს მუნიციპალური
მეურნეობის განვითარებაზე და სხვ. შეიძლება გასაჩივრებულ იქნეს
სასამართლოში საზოგადოების ყოველი წევრის მიერ და თუ მართლაც
საჩივარი თავისთავად ფუჭი არ არის, სასამართლო ვალდებულია პასუხი
აგებინოს საზოგადოების დაწესებულებას. ამგვარი პრაქტიკა შემოღებულია
რამდენიმე უცხო ქვეყანაში, მაგრამ განსაზღვრულ ფარგლებში. ხოლო აქ
შეიძლება მისი ფართოდ გამოყენება. ეს თავისთავად ჩაითრევს ხალხის
ფართო წრეებს ადგილობრივ საქმეების გამგეობაში და მით ხელს
შეუწყობს თვითმმართველობისა და ზედამხედველობის დემოკრატიზაციას
და შესწორებას.
თითქმის იმავე მიზანს ემსახურება რეფერენდუმი. ამაზე არც არის
საჭირო შევჩერდეთ, მაგრამ აუცილებელია, აღვნიშნოთ ერთი გარემოება.
ზოგიერთ ადგილას რეფერენდუმით უკვე სარგებლობენ, ხოლო იქ იგი
ხორციელდება მხოლოდ რამდენიმე საქმეთა შესრულების დროს. ჩვენი
ცხოვრებისათვის უფრო გამოსადეგად ჩათვლილ იქმნა ისეთი წესი,
რომელშიც რეფერენდუმი განსაზღვრული არ არის, არამედ გარდაწყვეტა
დამოკიდებულია ან მოსახლეობის, ან მათი წარმომადგენლების სურვილზე.
ერთადერთი შეზღუდვაა შეტანილი კანონ-პროექტში – რეფერენდუმი ეხება
მხოლოდ უდიდესი მნიშვნელობის საკითხებს. ყველა საქმეთა გადათვლა
შეუძლებელია. შემოქმედების ეპოქა ყოველდღიურად ისეთ საკითხვებს

338
სვამს, რომლის წინდაწინ წარმოდგენა ყოვლად შეუძლებელია. ჯობს, თვით
მოსახლეობამ, წარმოდგენილმა ორი-სამი ხმოსნით ან ამომრჩეველთ
მეოთხედით, თვითონ გამოსთქვას აზრი საყოველთაო კენჭისყრის
საჭიროებაზე. და თუ მოსახლეობა საკმაოდ შეგნებულია, რომ გაარჩიოს
რეფერენდუმზე დასმული საკითხები, ცხადია, რომ საკითხის ამ ფორმალურ
მხარეებში ის ადვილად გაერკვევა.
უკანასკნელი განყოფილება შეიცავს დადგენილებებს შესახებ სამსახურის
გავლისა. ისინი ორგანულად კანონ-პროექტიდან არ გამომდინარეობენ,
მხოლოდ იძულებით შევიტანეთ ეს მუხლები, რათა აღგვენიშნა
შესაძლებელი უთანხმოებანი და უსიამოვნებანი სამეურნეო მრეწველობისა
და შრომას შორის.
უნდა ითქვას, რომ ამ განყოფილების შინაგანი სისტემა დასრულებულია:
ის უპასუხებს ყველა უმთავრეს კითხვაზე, სტოვებს მოსამსახურეებს
ადგილობრივ თვითმმართველობაში თანამდებობაზე და აი, ამიტომ ის
უნდა ჩაითვალოს დამაკმაყოფილებლად.
აქვე აღსანიშნავია ერთი გარემოება, რომელსაც დიდი მნიშვნელობა
აქვს ამ საკითხში. მიზეზი უმეტეს კონფლიკტებისა მოსამსახურეთ და
თვითმმართველობათა შორის იყო ის, რომ თავიდანვე იყო განსაზღვრული
საზღვარი საზოგადოებრივი მართვა-გამგეობისა და კერძო მეურნეობას შორის
და შესაბამათ ამისა, დისციპლინალურ დასჯისა და საჯარო უფლების წინაშე
პასუხისგების შორის. გარდა ამისა, კანონ-პროექტი შეეცადა, ფორმალურად
მაინც გამოეყო პასუხისმგებელი მოხელენი იმ მოხელეებისაგან, რომელნიც
დისციპლინარულ დასჯას არ ექვემდებარებიან. კონკრეტული გამოყოფა
უნდა მოხდეს იქვე და რაც უფრო სწრაფად შესრულდება ეგ ოპერაცია, მით
უფრო მალე კონფლიკტებს ბოლო მოეღება.

საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური საისტორიო არქივი,

ფონდი № 1921, ანაწერი № 1, საქმე № 268

ერობა № 4, ივლისი, 1920 წელი, გვ. 1-17

339
 სა­ე­რო­ბო ფი­ნან­სე­ბის კა­ნონ­-პრო­ექ­ტი
1. სა­ე­რო­ბო თვითმარ­თვე­ლო­ბის ნივ­თი­ერ სახ­სარს შე­ად­გენს:
ა) კერ­ძო სა­მე­ურ­ნეო ხა­სი­ა­თის შე­მო­სა­ვა­ლი წარ­მო­ე­ბი­სა დ ქო­ნე­ბი­სა­გან,
რო­მე­ლიც ერო­ბის თვითმარ­თვე­ლო­ბის ეკუთ­ვნის.
ბ) ყო­ველ­გვა­რი მცხოვ­რებ­ლებ­ზე გა­წე­რი­ლი გა­და­სა­ხა­დი ერო­ბის
თვითმარ­თვე­ლო­ბის სა­სარ­გებ­ლოდ.
2. წი­ნა (1) მუხ­ლში აღ­ნიშ­ნულ მუდ­მი­ვი შე­მო­სავ­ლის გარ­და, არ­სე­ბობს
აგ­რეთ­ვე დრო­ე­ბი­თი შე­მო­სა­ვა­ლი.
ა) დო­ტა­ცია და დახ­მა­რე­ბა, ანუ სუბ­სი­დია ცენ­ტრა­ლი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბი­სა­
გან და
ბ) სხვა­დას­ხვა შემ­თხვე­ვი­თი შე­მო­სა­ვა­ლი.
3. სე­რო­ბო თვითმარ­თვე­ლო­ბა ვალ­დე­ბუ­ლია და­ა­არ­სოს და მო­აწყ­ოს
სხვა­დას­ხვაგ­ვა­რი სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი დაწყ­ე­ბუ­ლე­ბა თვითმარ­თვე­ლო­ბის სა­
ზო­გა­დო კომ­პე­ტენ­ცი­ის მი­ხედ­ვით. აღ­ნიშ­ნუ­ლი დაწყ­ებ­ უ­ლე­ბის მოქ­მე­დე­ბი­სა
და ექ­სპლო­ა­ტა­ცი­ის წესს საზღ­ვრავს სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბა თუ სა­თე­მო საბ­
ჭო – კუთ­ვნი­ლე­ბი­სა­მებრ. ხსე­ნე­ბულ ორ­გა­ნო­ებს შე­უძ­ლი­ათ სა­ერ­თოდ ან
თვი­თე­ულ შემ­თხვე­ვი­სათ­ვის ცალ­კე გან­საზღ­ვრონ საქ­მე­თა წარ­მო­ე­ბის წე­სი
და კერ­ძოდ, ასე­თი დაწყ­ე­ბუ­ლე­ბის ნა­წარ­მო­ე­ბის ან მი­სი სხვა სა­ხით სარ­გებ­
ლო­ბი­სათ­ვის – გა­და­სა­ხა­დის რა­ო­დე­ნო­ბა.
4. სა­ე­რო­ბო თვითმარ­თვე­ლო­ბის სა­ზო­გა­დო კომ­პე­ტენ­ცი­ით გათ­ვა­ლის­
წი­ნე­ბულ დაწყ­ე­ბუ­ლე­ბა­თა გა­რე­შე ერო­ბას უფ­ლე­ბა აქვს, სა­ერ­თო კა­ნო­ნე­ბის
მი­ხედ­ვით, და­ა­არ­სოს ყო­ველ­გვა­რი და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა: სამ­რეწ­ვე­ლო, სა­ვაჭ­რო,
სატ­რან­სპორ­ტო, სა­კო­მი­სი­ო. ასეთ შემ­თხვე­ვა­ში­აც სა­ერ ­ ო­ბო ყრი­ლო­ბა თუ
სა­თე­მო საბ­ჭო ამუ­შა­ვებს აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი ორ­გა­ნო­სათ­ვის და­წე­სე­ბუ­ლე­ბის
მოქ­მე­დე­ბი­სა და ექ­სპლო­ა­ტა­ცი­ის წესს.
5. თვითმარ­თვე­ლო­ბის აღ­მას­რუ­ლე­ბელ ორ­გა­ნოს უფ­ლე­ბა აქვს სა­ერ­
თო კა­ნო­ნე­ბი­სა და სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბი­სა თუ სა­თე­მო საბ­ჭოს მი­ერ შე­მუ­შა­
ვე­ბულ ინ­სტრუქ­ცი­ის მი­ხედ­ვით, გა­ა­ქი­რა­ოს ან სხვა სა­ხით მო­იხ­მა­როს თა­
ვი­სი უძ­რა­ვი ქო­ნე­ბა და ყო­ველ­გვა­რი თა­ვი­სუ­ფა­ლი სა­მე­ურ­ნეო ინ­ვენ­ტა­რი.
6. მთავ­რო­ბის დო­ტა­ცია ეძ­ლე­ვა სა­ე­რო­ბო თვითმარ­თვე­ლო­ბას მინ­დო­
ბილ საქ­მე­თა შე­სას­რუ­ლებ­ლად; მი­ლი­ცი­ის, სკო­ლის, აგ­რა­რუ­ლი რე­ფორ­
მის გამ­ტა­რე­ბე­ლი კო­მი­სი­ი­სა და სხვა მსგავ­სი საქ­მის ხარ­ჯე­ბის და­სა­ფა­რა­
ვად. ყო­ველ დო­ტა­ცი­ას საზღ­ვრავს ცალ­კე კა­ნო­ნი.
7. სუბ­სი­დია სა­ხელ­მწი­ფო ხა­ზი­ნი­დან სა­ე­რო­ბო თვითმარ­თვე­ლო­ბას ეძ­
ლე­ვა იმ შემ­თხვე­ვი­სათ­ვის, თუ მი­სი სა­ერ­თო ბი­უ­ჯე­ტი ვერ ფა­რავს თვითმარ­
თვე­ლო­ბის აუ­ცი­ლე­ბელ გა­სა­ვალს. სუბ­სი­დია შე­იძ­ლე­ბა­გა­ცე­მულ იქ­ნეს და­
უბ­რუ­ნებ­ლად ან დაბ­რუ­ნე­ბით, სარ­გებ­ლით ან უსარ­გებ­ლოდ და სხვა­დას­ხვა
ვა­დით. სუბ­სი­დი­ის მი­ღე­ბის პი­რო­ბა, მი­სი გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბა, აგ­რეთ­ვე წე­სი
და ვა­და დაბ­რუ­ნე­ბი­სა თვი­თე­უ­ლი შემ­თხვე­ვი­სათ­ვის ცალ­კე გა­ნი­საზღ­ვრე­ბა.
8. შემ­თხვე­ვი­თი შე­მო­სა­ვალს შე­ად­გენს სხვა­დას­ხვა წი­ნას­წარ გათ­ვა­ლის­
წი­ნე­ბუ­ლი შე­მო­სა­ვა­ლი, რო­გორც, მა­გა­ლი­თად, შე­მო­წი­რუ­ლე­ბა, მემ­კვიდ­

340
რე­ო­ბა, ან­დერ­ძის, სახ­ზელ­მწი­ფო ფონ­დი­დან ქო­ნე­ბის გა­და­ცე­მა და სხვა.
ასე­თი ქო­ნე­ბის მი­ღე­ბა თვი­თე­ულ შემ­თხვე­ვი­სათ­ვის უნ­და გა­დას­წყვი­ტოს
სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბამ. უკე­თუ ამ­გვა­რად მი­ღე­ბულ შე­მო­სა­ვალს გან­სა­კუთ­
რე­ბუ­ლი და­ნიშ­ნუ­ლე­ბა აქვს (სტი­პენ­დი­ის და­არ­სე­ბა, შე­ნო­ბის აგე­ბა, ან და­
წე­სე­ბუ­ლე­ბის ორ­გა­ნიზ­ცია და სხვა) იგი იქ­ცე­ვა სპე­ცი­ალ თან­ხად, რომ­ლის
მოხ­მა­რე­ბა სწარ­მო­ებს სა­ერ ­ ო­ბო ყრი­ლო­ბის მი­ერ დამ­ტკი­ცე­ბულ წეს­დე­ბის
თა­ნახ­მად.
9. სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბას უფ­ლე­ბა აქვს, და­ა­წე­სოს შემ­დე­გი გა­და­სა­ხა­დი:
ა) სა­ერ­თო ქო­ნებ­რი­ვი გა­და­სა­ხა­დი იმ მე­ურ­ნე­ო­ბა­ზე, რო­მე­ლიც სოფ­
ლად იმ­ყო­ფე­ბა;
ბ) სპე­ცი­ა­ლი გა­და­სა­ხა­დი უძ­რავ ქო­ნე­ბა­ზე;
გ) გა­და­სა­ხა­დი უძ­რავ ქო­ნე­ბის ღი­რე­ბუ­ლე­ბის და­უმ­სა­ხუ­რე­ბელ ზრდა­ზე;
დ) გა­და­სა­ხა­დი უძ­რავ ქო­ნე­ბის გა­დას­ვლა­ზე;
ე) სა­რე­წა­ვი გა­და­სა­ხა­დი;
ვ) სატ­რაქ­ტი­რო გა­და­სა­ხა­დი;
ზ) გა­და­სა­ხა­დი სა­ერ
­ ო­ბო ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე არ­სე­ბუ­ლი რკი­ნის­გზის სად­გუ­
რებ­ში შე­მო­ზი­დულ და გა­ზი­დულ ტვირ­თზე;
ჱ) სა­ბაზ­რო და სა­ქულ­ბა­ქო გა­და­სა­ხა­დი სა­ქო­ნე­ლი­თა და ნა­წარ­მო­ე­ბით
დატ­ვირ­თულ ურ­მე­ბის გან­საზღ­ვრულ ად­გი­ლებ­ში და­ყოვ­ნე­ბი­სათ­ვის. ასე­თი­
ვე გა­და­სა­ხა­დი იმა­ვე ად­გი­ლებ­ზე კერ­ძო პი­რის ვა­დით თუ საწყ­ო­ბი მა­გი­დე­
ბით გა­ჩე­რე­ბი­სათ­ვის, აგ­რეთ­ვე გა­სა­ყი­დათ შე­მოყ­ვა­ნილ სა­ქონ­ლი­სათ­ვის;
თ) გა­და­სა­ა­დი მსხვილ­ფე­ხა თუ წვრილ­ფე­ხა საკ­ლავ გა­სას­ყიდ სა­ქო­
ნელ­ზე;
ი) გა­და­სა­ხა­დი ნა­ვი­სა და ტი­ვის გა­ნად­გი­ნე­ბა­ზე;
კ) გა­და­სა­ხა­დი ბო­რა­ნით და სხვა გა­და­საყ­ვან სა­შუ­ა­ლე­ბა­თა სარ­გებ­ლო­
ბი­სათ­ვის;
ლ) გა­და­სა­ხა­დი სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ზო­მი­სა და სა­წო­ნის სარ­გებ­ლო­ბი­
სათ­ვის;
მ) გა­და­სა­ხა­დი სხვა­დას­ხვა მოწ­მო­ბა­სა და სა­ბუთ­ზე, რო­მელ­საც კერ­ძო
პი­რის მოთხ­ოვ­ნით გას­ცემს სა­ე­რო­ბო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა;
ნ) გა­და­სა­ხა­დი იმ პირ­თა­გან, რო­მელ­ნიც ნა­ტუ­რა­ლი ბე­გა­რი­სა­გან გან­თა­
ვი­სუფ­ლე­ბულ­ნი არი­ან.
10. წი­ნა (მე-9) მუხ­ლით აღ­ნიშ­ნუ­ლი ზო­გი­ერ­თი გა­და­სა­ხა­დი, რო­ცა მო­
სა­ხერ­ხე­ბე­ლი­ა, სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბის დად­გე­ნი­ლე­ბით შე­იძ­ლე­ბა შეც­ვლილ
იქ­ნეს ნა­ტუ­რა­ლი გა­და­სა­ხა­დით. ასე­თი შემ­თხვე­ვი­სათ­ვის სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­
ბა გან­საზღ­ვრავს რო­გორც გა­და­სა­ხა­დის აკ­რე­ფის წესს, სიე ფუ­ლად გა­ად­
სა­ხა­დის ნა­ტუ­რა­ლუ­რი ბეგ­რით შეც­ვლის ნუს­ხას.
გა­და­სა­ხა­დის აკ­რე­ფის პი­რო­ბე­ბი მო­სახ­ლე­ო­ბას ეც­ნო­ბე­ბა წი­ნას­წარ.
11. ზე­მოხ­სე­ნე­ბულ (მე-9) მუხლს გა­და­სა­ხა­დის­გარ­და სა­ე­რო­ბო თვითმარ­
თვე­ლო­ბას უფ­ლე­ბა აქვს და­ა­წე­სოს ნა­ტუ­რა­ლი ბე­გა­რა. ამ შემ­თხვე­ვა­ში
თვითმარ­თვე­ლო­ბის ორ­გა­ნოს გან­კარ­გუ­ლე­ბით მო­სახ­ლე­ო­ბა ვალ­დე­ბუ­
ლი­ა, უშუ­ა­ლოდ მის­ცეს სა­კუ­თა­რი შრო­მა და ბე­გა­რის მომ­ხდელთ გა­დას­ცეს
საქ­მი­სათ­ვის აუ­ცი­ლე­ბე­ლი ცოცხ­ა­ლი და მკვდა­რი ინ­ვენ­ტა­რი.

341
 12. მე-11 მუხ­ლში აღ­ნიშ­ნულ ნა­ტუ­რალ ბე­გა­რას სა­ზო­გა­დოდ აწეს­რი­გე­
ბენ სა­გან­გე­ბო კა­ნო­ნე­ბი. მა­თი მი­ხედ­ვით, მას აწე­სებს სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბა
და ან­ხორ­ცი­ე­ლებს სა­ე­რო­ბო აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი ორ­გა­ნო. უკა­ნას­კნე­ლი წი­
ნას­წარ ად­გენს სი­ებს. საზღ­ვრავს სა­მუ­შა­ოს რიგ­სა და რა­ო­დე­ნო­ბას და გარ­
კვე­ულ
­ ი გეგ­მით აწარ­მო­ებს სა­მუ­შა­ოზ­ ე და­ნიშ­ვნის საქ­მეს.
13. ჩვე­უ­ლებ­რივ ნა­ტუ­რა­ლი ბე­გა­რა წეს­დე­ბა უმ­თავ­რე­სად გზე­ბის გაყ­ვა­
ნა-­შე­კე­თე­ბი­სა და მდი­ნა­რე­თა კა­ლა­პო­ტის მო­წეს­რი­გე­ბი­სათ­ვის (ნა­პი­რე­ბის
გა­მაგ­რე­ბა, ჯე­ბი­რე­ბის ჩად­გმა და სხვ.). ნა­ტუ­რა­ლი ბე­გა­რა შე­იძ­ლე­ბა აგ­
რეთ­ვე და­წე­სე­ბულ იქ­ნეს სხვა­დას­ხვა სტი­ქი­უ­რი უბე­დუ­რე­ბის დროს.
შე­ნიშ­ვნა: გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი მდგო­მა­რე­ო­ბი­სათ­ვის (ო­მი, მო­ბი­ლი­ზა­ცი­ა)
ნა­ტუ­რა­ლი ბეგ­რის და­წე­სე­ბა ზე­მოდ, (მე-13) მუხ­ლში აღ­ნიშ­ნულ ფარ­გლე­
ბის გა­რე­შეც შე­იძ­ლე­ბა.
14. სა­ე­რო­ბო თვითმარ­თვე­ლო­ბა მხო­ლოდ კა­ნო­ნით და­წე­სე­ბულ გა­და­
სა­ხადს ჰკრეფს, უკე­თუ აუ­ცი­ლე­ბე­ლია ისე­თი სა­გან­გე­ბო გა­და­სა­ხა­დის გა­წე­
რა, რო­მე­ლიც კა­ნონს გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბუ­ლი არა აქვს და ვერც კა­ნონ­მდებ­
ლო­ბი­თის გზით და­წეს­დე­ბა. იგი შე­იძ­ლე­ბა შე­მო­ღე­ბულ იქ­ნეს მხო­ლოდ
უწყ­ე­ბულ სა­ერ ­ ო­ბო ტე­რი­ტო­რი­ის მო­ქა­ლა­ქე­თა უმ­რავ­ლე­სო­ბის თან­ხმო­ბით.
15. გა­და­სა­ხა­დის საქ­მე­ში აუ­ცი­ლებ­ლად და­ცულ უნ­და იქ­ნეს წე­სი, რომ
იგი გა­წე­რი­ლია არა მარ­ტო თა­ნას­წო­რად, არა­მედ პროგ­რე­სი­უ­ლა­დაც. ნა­
ტუ­რა­ლი ბე­გა­რა უნ­და იყოს თა­ნას­წო­რი.
16. ყო­ვე­ლი სა­ე­რო­ბო გა­და­სა­ხა­დი და­წე­სე­ბულ უნ­და იქ­ნეს ერ­თი წლის
ვა­დით. ერო­ბის გამ­გე­ობ­ ას სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბის სა­ზო­გა­დო ნე­ბარ­თვით უფ­
ლე­ბა აქვს გა­და­სა­ხა­დის გა­ნა­წილ­ვა­დი­ა­ნე­ბა, ე. ი. მი­სი ნა­წილ­-ნა­წილ აკ­რე­
ფი­სა რამ­დე­ნი­მე ვა­დის გან­მავ­ლო­ბა­ში.
17. ქა­ღალ­დის ფუ­ლის ღი­რე­ბუ­ლე­ბის ცვა­ლე­ბა­დო­ბის დროს სა­ე­რო­ბო
ყრი­ლო­ბას უფ­ლე­ბა აქვს შეს­ცვა­ლოს შე­მო­ღე­ბუ­ლი გა­ა­სა­ხა­დის რა­ო­დე­ნო­
ბა, რო­გორც სა­ბი­უჯ­ ე­ტო წლის დამ­დეგს, აგ­რეთ­ვე სხვა დრო­საც სა­ერ­თო
პი­რო­ბე­ბის მი­ხედ­ვით.
18. სა­ერ­თო ქო­ნებ­რი­ვი გა­და­სა­ხა­დი უნ­და გა­წე­რილ იქ­ნეს მთლი­ან მე­ურ­
ნე­ო­ბა­ზე, ე. ი. ყვე­ლა იმ ქო­ნე­ბა­ზე ერ­თად, რო­მელ­საც სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო
მნიშ­ვნე­ლო­ბა აქვს, რო­გორც მა­გა­ლი­თად, მი­წა, სხვა­დას­ხვა ღირ­სე­ბი­სა და
სხვა­დას­ხვაგ­ვა­რი მე­ურ­ნე­ო­ბი­სა – ვე­ნა­ხი, ბა­ღი, ბოს­ტა­ნი, სახ­ნავ­-სა­თე­სი ად­გი­
ლე­ბი, ტყე, სა­ბა­ლა­ხო­ე­ბი, სოფ­ლად მდე­ბა­რე სახ­ლი და შე­ნო­ბა, გან­სა­კუთ­
რე­ბულ სა­მე­ურ­ნეო მნიშ­ვნე­ლო­ბის მქო­ნე სა­ქო­ნე­ლი, ცოცხ­ალ ­ ი ინ­ვენ­ტა­რი
– რქო­სა­ნი სა­ქო­ნე­ლი: ცხე­ნი, ვი­რი, ჯო­რი, აქ­ლე­მი. მკვდა­რი ინ­ვენ­ტა­რი – სა­
სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო მან­ქა­ნა და ია­რა­ღი, სხვა­დას­ხვა მოწყ­ო­ბი­ლო­ბა, რო­მე­
ლიც აუ­ცი­ლე­ბე­ლია სოფ­ლის მე­ურ­ნე­ო­ბი­სათ­ვის და გან­სა­კუთ­რე­ბით მა­ღა­ლი
გან­ვი­თა­რე­ბუ­ლი ტი­პის მე­ურ­ნე­ო­ბი­სათ­ვის მა­რა­ნი, ყო­ველ­გვა­რი შე­ნო­ბა, ხი­
ლი­სა და სხვა ნა­ყო­ფის გა­სახ­მო­ბად, მო­სარ­წყა­ვი ია­რა­ღე­ბი და სხვა.
19. გა­და­სა­ხა­დი უნ­და გა­ე­წე­როს არა ქო­ნე­ბის რო­მე­ლი­მე ცალ­კე დარგს,
არა­მედ ერ­თად მთელ ქო­ნე­ბას, რო­მე­ლიც ერთ მე­ურ­ნე­ო­ბა­ში თავ­მოყ­რი­
ლი და­ბეგ­ვრა არ სე­იც­ვლე­ბა იმით, რო­მერ­თი მე­ურ­ნე­ო­ბა რამ­დე­ნი­მე პირს
ეკუთ­ვნის ან­და ის ერ­თი მრა­ვალ მე­ურ­ნე­ო­ბა­თა­გა­ნია ერ­თი­სა და იმა­ვე პი­

342
რის ხელ­ში.
20. სა­ერ­თო ქო­ნებ­რი­ვი გა­და­სა­ხა­დი ვრცელ­დე­ბა ყვე­ლა სა­ხა­ზი­ნო, სა­
ზო­გა­დო­ებ­რივ და კერ­ძო მე­ურ­ნე­ო­ბა­ზე.­თუ ქო­ნე­ბას მო­გე­ბა არ შე­მო­აქვს და
მხო­ლოდ კულ­ტუ­რულ მიზ­ნებს ემ­სა­ხუ­რე­ბა, სა­ერ ­ ო­ბო ყრი­ლო­ბას შე­უძ­ლი­ან
იგი გა­ან­თა­ვი­სუფ­ლოს გა­და­სა­ხა­დი­სა­გან.
21. და­ბეგ­ვრა ინ­დი­ვი­დუ­ა­ლი შე­ფა­სე­ბის მი­ხედ­ვით სწარ­მო­ებს. ქო­ნე­ბის
ღი­რე­ბუ­ლე­ბა და შე­მო­სავ­ლი­ა­ნო­ბა წი­ნას­წარ გა­ნი­საზღ­ვრე­ბა და და­იბ­ ეგ­რე­
ბა თი­თო­ე­ულ ­ ი მე­ურ­ნე­ო­ბის ცალ­კე. ამა­ვე წე­სით გა­ნი­საზღ­ვრე­ბა მე­ურ­ნე­ო­ბა­
ში მომ­ხდა­რი ცვლი­ლე­ბა­ნი.
22. მე­ურ­ნე­ო­ბა­სა და მი­სი შე­მად­გე­ნე­ლი ნა­წი­ლე­ბის სრუ­ლი და სწო­რი
აღ­რიცხ­ვი­სათ­ვის სწარ­მო­ებს აღ­წე­რა და შე­ფა­სე­ბა. წე­სი აღ­წე­რი­სა და შე­ფა­
სე­ბი­სა, აგ­რეთ­ვე ვა­და მა­თი შეს­რუ­ლე­ბი­სა გა­ნი­საზღ­ვრე­ბა ცალ­კე კა­ნო­ნით
და სა­ად­გილ­მა­მუ­ლო კა­დას­ტრით.
23. ვი­ნა­იდ
­ ან ამ­ჟა­მად სა­ად­გილ­მა­მუ­ლო კა­დას­ტრით არ არ­სე­ბობს სა­
ერ­თო ქო­ნებ­რი­ვი გა­და­სა­ხა­დი იკ­რი­ბე­ბა დრო­ე­ბით სა­გან­გე­ბო სის­ტე­მით,
რომ­ლის სა­ზო­გა­დო წე­სი გან­საზღ­ვრუ­ლია ქვე­მოდ მოყ­ვა­ნილ მუხ­ლებ­ში.
აღ­ნიშ­ნუ­ლი წე­სი სა­ზო­გა­დო სა­ხელ­მძღვა­ნე­ლო ხა­სი­ა­თი­საა და სა­ერ ­ ო­ბო
ყრი­ლო­ბა ამი­სი მი­ხედ­ვით იმუ­შა­ვებს ად­გი­ლობ­რივ პი­რო­ბებ­თან შე­გუ­ე­ბულ
და­ბეგ­ვრის ღო­ნის­ძი­ე­ბას.
25. თე­მის შო­რის გა­და­სა­ხა­დის გა­ნა­წი­ლე­ბას ახ­დენს სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბა.
251. ერო­ბის გამ­გე­ობ­ ის მოთხ­ოვ­ნით სა­თე­მო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა ვალ­დე­ბუ­
ლია წარ­მო­ად­გი­ნოს ცნო­ბე­ბი სხვა­დას­ხვა სა­მე­ურ­ნეო დარ­გის მი­წე­ბის სა­
ერ­თო რა­ო­დე­ნო­ბის შე­სა­ხებ; წარ­მო­ად­გი­ნოს აგ­რეთ­ვე ცნო­ბე­ბი სა­ქონ­ლის
რა­ო­დე­ნო­ბა­ზე, თუ მი­სი მო­შე­ნე­ბა უწყ­ებ­ ულ თემ­ში არ­სე­ბობს, რო­გორც წარ­
მო­ე­ბის გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი დარ­გი. თუ თე­მის ტე­რი­ტო­რი­ის საზღ­ვრებ­ში მა­
ღა­ლი ტი­პის სა­მე­ურ­ნეო კულ­ტუ­რა­ა, სა­თე­მო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა ცალ­კე აღ­ნიშ­
ნავს ყვე­ლა­ზე უფ­რო გან­ვი­თა­რე­ბულ და კარ­გად მოწყ­ო­ბილ მე­ურ­ნე­ო­ბას.
ამ გზით მი­ღე­ბულ ცნო­ბებს სა­ერ ­ ო­ბო ყრი­ლო­ბა ხელ­მძღვა­ნე­ლობს გა­
და­სა­ხა­დის გან­საზღ­ვრი­სა და და­წე­სე­ბი­სათ­ვის.
26. გა­და­სა­ხა­დის სა­ერ­თო რა­ო­დე­ნო­ბა და­წე­სე­ბულ უნ­და იქ­ნეს შემ­დეგ­
ნა­ი­რად: სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბა ღე­ბუ­ლობს და ამ­ტკი­ცებს და­ბეგ­ვრის გან­საზღ­
ვრულ პრო­ცენტს, რო­მე­ლიც მი­სა­ღებ ნა­წარ­მო­ე­ბის ერ­თე­უ­ლებ­ში უნ­და გა­
მო­ი­სა­ხოს. ამ წე­სით გა­მო­ან­გა­რი­შე­ბუ­ლი ნა­წარ­მო­ე­ბის მთე­ლი რა­ო­დე­ნო­ბა
შე­ფა­სე­ბულ უნ­და იქ­ნეს სა­ბაზ­რო ფა­სე­ბის მი­ხედ­ვით. ამას­თა­ნა­ვე აუ­ცი­ლე­ბე­
ლი­ა, რომ სა­ერ­თო გა­და­სა­ხა­დის ჯა­მი გა­მო­ან­გა­რი­შე­ბულ იქ­ნეს ცალ­-ცალ­კე
თი­თო­ე­ულ თე­მი­სათ­ვის.
27. ცალ­კე თე­მი­სათ­ვის გა­მო­ან­გა­რი­შე­ბუ­ლი სა­ერ­თო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბას, რო­
მე­ლიც აირ­ჩევს გან­სა­კუთ­რე­ბულ სა­გა­და­სა­ხა­დო გამ­ნა­წი­ლე­ბელ კო­მი­სი­ას.
ეს კო­მი­სია ანა­წი­ლებს მთელ გა­და­სა­ხადს მე­ურ­ნე­ო­ბა­თა შო­რის მე-18
მუხ­ლში აღ­ნიშ­ნულ ქო­ნე­ბის მთლი­ა­ნო­ბის მი­ხედ­ვით.
28. სა­ხა­ზი­ნო და საზ­გო­ა­დო­ებ­რივ ქო­ნე­ბა­სა და მე­ურ­ნე­ო­ბას ბეგ­რავს პირ­
და­პირ სა­მაზ­რო გამ­გე­ო­ბა სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბის გან­საზღ­ვრულ წე­სი­სა­მებრ.
29. სა­ჩი­ვა­რი უკა­ნო­ნო­და­ბეგ­ვრის თა­ო­ბა­ზე წა­რედ­გი­ნე­ბა სა­მაზ­რო გამ­

343
გე­ო­ბას ორი კვი­რის გან­მავ­ლო­ბა­ში იმ დღი­დან, რო­ცა გა­დამ­ხდელს ეც­ნო­ბა
მას­ზე გა­წე­რი­ლი გა­და­სა­ხა­დის რა­ოდ ­ ე­ნო­ბა. სა­ჩი­ვა­რი სა­მაზ­რო გამ­გე­ო­ბის
დად­გე­ნი­ლე­ბის თა­ო­ბა­ზე წა­რედ­გი­ნე­ბა სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბას, რომ­ლის გა­
დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა შე­იძ­ლე­ბა გან­სა­ჩივ­რე­ბულ იქ­ნეს მხო­ლოდ სა­სა­მარ­თლო­ში
სა­ერ­თო წე­სით.
სა­ჩი­ვა­რი უკა­ნო­ნო და­ბეგ­ვრის თა­ო­ბა­ზე გა­და­სა­ხა­დის აკ­რე­ფას ვერ შე­
ა­ჩე­რებს.
30. იმ შემ­თხვე­ვა­ში, რო­ცა სა­ე­რო­ბო თვითმარ­თვე­ლო­ბა აუმ­ჯო­ბე­სებს
ამა თუ იმ რა­იო ­ ნს, რა­საც უმ­თავ­რე­სად ამ რა­ი­ო­ნის­თვის აქვს მნიშ­ვნე­ლო­ბა,
თვითმარ­თვე­ლო­ბას შე­უძ­ლია სა­ერ­თო ქო­ნებ­რი­ვი გა­და­სა­ხა­დის გა­ნა­წი­ლე­
ბის მი­ხედ­ვით, ან მო­მა­ვალ­ში სა­ად­გილ­მა­მუ­ლო კა­დას­ტრზე და­ფუძ­ნე­ბულ
და­ბეგ­ვრის თა­ნახ­მად, სა­გან­გე­ბო სპე­ცი­ა­ლი გა­და­სა­ხა­დი გა­ა­წე­როს აღ­ნიშ­
ნულ რა­ი­ო­ნის მო­სახ­ლე­ობ­ ას.
31. წი­ნა (30-ე) მუხ­ლში აღ­ნიშ­ნულ სა­გან­გე­ბო გა­და­სა­ხა­დით შე­მო­სუ­ლი
თან­ხა შე­იძ­ლე­ბა გა­ღე­ბულ იქ­ნეს მხო­ლოდ იმ საქ­მის მო­საწყ­ო­ბად, რომ­
ლის­თვი­საც გან­ზრა­ხუ­ლი იყო ხსე­ნე­ბუ­ლი გა­და­სა­ხა­დის გა­წე­რა.
32. უძ­რა­ვი ქო­ნე­ბის სას­ყიდ­ლი­ან გა­დას­ვლის დროს ად­გი­ლობ­რი­ვი
თვითმარ­თვე­ლო­ბა აწე­სებს გან­სა­კუთ­რე­ბულ გა­და­სა­ხადს ღი­რე­ბუ­ლე­ბის
და­უმ­სა­ხუ­რე­ბე­ლი ზრდი­სათ­ვის.
33. ღი­რე­ბუ­ლე­ბის და­უმ­სა­ხუ­რე­ბელ ზრდას საზღ­ვრავს გან­სხვა­ვე­ბა წი­
ნან­დელ­სა და აწინ­დელ სას­ყიდ ფა­სე­უ­ლო­ბას შო­რის. აღ­ნიშ­ნულ გან­სხვა­ვე­
ბას გა­მო­აკ­ლდე­ბა მა­მუ­ლის გა­უმ­ჯო­ბე­სე­ბი­სათ­ვის გა­წე­ულ ­ ი ყვე­ლა ხარ­ჯი და
ჩვე­უ­ლებ­რი­ვი მო­გე­ბა ნაშ­თი და­ი­ბეგ­რე­ბა.
34. უკე­თუ წი­ნან­დე­ლი ფა­სე­უ­ლე­ბის შე­სა­ხებ სწო­რი და უტყ­უ­ა­რი ცნო­ბე­ბი
არ მო­იპ­ ო­ვე­ბა, იგი შე­იძ­ლე­ბა და­წე­სე­ბულ იქ­ნეს, რო­გორც სა­შუ­ა­ლო ფა­სე­უ­
ლო­ბა თე­მის შემ­ფა­სე­ბელ კო­მი­სი­ის მი­ერ.
35. ზე­მო­აღ­ნიშ­ნულ (მუხ.32-34) გა­და­სა­ხა­დის გარ­და, სა­ე­რო­ბო
თვითმარ­თვე­ლო­ბას უფ­ლე­ბა აქვს უძ­რა­ვი ქო­ნე­ბის ყო­ველ­გვა­რი რო­გორც
სას­ყიდ­ლი­ან, ისე უსას­ყიდ­ლო გა­დას­ვლის დროს და­ა­წე­სოს გა­და­სა­ხა­დი,
რო­მე­ლიც წარ­მო­ად­გენს გან­საზღ­ვრულ პრო­ცენტს მემ­კვიდ­რე­ო­ბას და სიმ­
ტკი­ცის ბა­ჟებ­თან შე­და­რე­ბით.
36. 35-ე მუხ­ლში აღ­ნიშ­ნუ­ლი გა­და­სა­ხა­დი აიკ­რი­ფე­ბა თა­ნახ­მად სა­ბა­ჟო
წეს­დე­ბა­ში (ტ. V, მუხ.201-273) გან­საზღ­ვრუ­ლი წე­სი­სა, იმ ცვლი­ლე­ბით, რო­
მე­ლიც შე­ტა­ნი­ლია 1917 წლის მარ­ტის 12-დან.
37. სა­ზო­გა­დოდ უძ­რა­ვი ქო­ნე­ბის, და კერ­ძოთ, მი­წის შე­ფა­სე­ბა (სა­ბა­ჟო
წეს­დე­ბა, ტო­მი V, მუხ­ლი 230), სწარ­მო­ებს თე­მის შემ­ფა­სე­ბე­ლი კო­მი­სი­ის
ცნო­ბე­ბის მი­ხედ­ვით, რო­მე­ლიც სა­ფუძ­ვე­ლია სა­ერ­თო ქო­ნებ­რივ გა­და­სა­ხა­
დის და­წე­სე­ბი­სათ­ვის.
38. ღი­რე­ბუ­ლე­ბის და­უმ­სა­ხუ­რე­ბე­ლი ზრდი­სა და ქო­ნე­ბის გა­დას­ვლის
გა­და­სა­ხა­დი იკ­რი­ფე­ბა სა­ხელ­მწი­ფო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა­ში, სა­დაც ქო­ნე­ბის გა­
დას­ვლა ხდე­ბა. ეს გა­და­სა­ხა­დი გა­და­ი­რიცხ­ე­ბა სა­ე­რო­ბო გამ­გე­ო­ბის შე­მო­
სა­ვალ­ში.
39. სა­რე­წა­ვი გა­და­სა­ხა­დი ედე­ბა ყო­ველ­გვარ ვაჭ­რო­ბა­სა და მრეწ­ვე­ლო­

344
ბას, რო­მე­ლიც მაზ­რის ტე­რი­ტო­რი­აზ­ ე არ­სე­ბობს. მრეწ­ვე­ლო­ბის სა­ხელ­წო­
დე­ბა­ში ეს კა­ნო­ნი გუ­ლის­ხმობს: 1. ამომ­ღე­ბი მე­ურ­ნე­ობ­ ის ნედ­ლი მა­სა­ლის
ყო­ველ­გვარ გა­და­მუ­შა­ვე­ბას, 2. ამო­ღე­ბა-­შე­ძე­ნა ისეთ ბუ­ნებ­რივ ნა­წარ­მო­ე­
ბი­სა, რო­მელ­საც და­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი მრეწ­ვე­ლო­ბა გა­მო­იყ­ ე­ნებს, რო­გორც მა­
სა­ლას, მა­გა­ლი­თად, აბ­რე­შუ­მის პარ­კი, კი­რი, სხვა­დას­ხვაგ­ვა­რი თი­ხა, ინ­
ფუ­ზო­რი­ა­ნი მი­წა, ქვა; 3. დამ­ხმა­რე წარ­მო­ე­ბა, მე­ეტ­ლე­ობ­ ა, მე­ურ­მე­ო­ბა; 4.
ყო­ველ­გვა­რი სარ­გებ­ლო­ბა, მოხ­მა­რე­ბა სა­ხე­ლოს­ნო შრო­მი­სა.
40. გა­და­სა­ხა­დი შე­მო­სავ­ლის მი­ხედ­ვით წეს­დე­ბა. შე­ფა­სე­ბა სწარ­მო­ებს
სა­თე­მო შემ­ფა­სე­ბე­ლი კო­მი­სი­ის მი­ერ.
41. შე­მო­სავ­ლის გა­მო­ან­გა­რი­შე­ბა წი­ნა წლის ცნო­ბე­ბის მი­ხედ­ვით ხდე­ბა;
მაგ­რამ გა­მო­ან­გა­რი­შე­ბა შე­იძ­ლე­ბა შეს­წორ­დეს ში­ნა­გან კურ­სი­სა და სა­ბაზ­
რო ფა­სე­ბის ცვლი­ლე­ბის მი­ხედ­ვით.
42. შე­მო­სა­ვა­ლი 250.000 მა­ნე­თამ­დე იბეგ­რე­ბა 30%-ით, ამა­ზე ზე­ვით –
50%-ით.
43. ორ­მო­ცი პრო­ცენ­ტი სა­რე­წა­ვი გა­და­სა­ხა­დი­დან მი­ღე­ბუ­ლი შე­მო­სავ­
ლი­სა ეძ­ლე­ვა სა­ხელ­მწი­ფოს.
44. და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა, რო­მე­ლიც მა­გარ სას­მე­ლებს ხდის ან ყი­დის, იბეგ­რე­
ბა და­მა­ტე­ბი­თი გა­და­სა­ხა­დით. ეს გა­და­სა­ხა­დი და­წე­სე­ბულ სა­რე­წავ გა­და­სა­
ხა­დის ნა­ხე­ვარს უდ­რის.
45. აღ­ნიშ­ნუ­ლი გა­და­სა­ხა­დის (მუხ­ლი 44) გარ­და, და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა, რო­მე­
ლიც მა­გარ სას­მე­ლებს წვრილ­-წვრი­ლად ყი­დის და­წე­სე­ბუ­ლე­ბის გახ­სნი­სას,
ან მი­სი მე­ო­რე პი­რის ხელ­ში გა­დას­ვლი­სას, იხ­დის გან­სა­კუთ­რე­ბულ გა­და­სა­
ხადს ვაჭ­რო­ბის ნე­ბარ­თვი­სათ­ვის. სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბას შე­უძ­ლი­ან ეს გა­და­
სა­ხა­დი გა­და­ა­კე­თოს ყო­ველ­წლი­ურ გა­და­სა­ხა­დად.
46. ფეხ­ზე ვაჭ­რო­ბა, რო­გორც ხე­ლო­ბა, უნ­და და­ი­ბეგ­როს და­წე­სე­ბუ­ლი
სა­შუ­ალ
­ ო გა­და­სა­ხა­დით, რო­მე­ლიც გა­ნაღ­დე­ბუ­ლი იქ­ნე­ბა ვაჭ­რო­ბის უფ­ლე­
ბის წლი­უ­რი მოწ­მო­ბის ყიდ­ვის დროს. აღ­ნიშ­ნუ­ლი მოწ­მო­ბა ერო­ბის გამ­გე­
ო­ბა­ში იყი­დე­ბა და მყიდ­ველს უფ­ლე­ბა აქვს, ივაჭ­როს მაზ­რის მთელ ტე­რი­
ტო­რი­აზ­ ე.
47. სა­რე­წა­ვი გა­და­სა­ხა­დი ვრცელ­დე­ბა ყვე­ლა სა­ხა­ზი­ნო, სა­ზო­გა­დო­ებ­
რივ და კერ­ძო წარ­მო­ე­ბა­სა და და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა­ზე, გარ­და სა­ხა­ზი­ნო რკი­ნის­
გზი­სა.
48. სა­რე­წა­ვი გა­და­სა­ხა­დის ნაც­ვლად, სა­ხა­ზი­ნო რკი­ნის­გზამ თი­თო­ეუ ­ ­ლი
სამ­გზავ­რო ბი­ლე­თი და ყო­ველ­გვა­რი გა­და­სა­ზი­დი ტვირ­თი უნ­და და­ბეგ­როს
გან­საზღ­ვრუ­ლი პრო­ცენ­ტით, სა­ე­რო­ბო თან­ხის სა­სარ­გებ­ლოდ. აღ­ნიშ­ნუ­ლი
თან­ხით არ­სდე­ბა გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი საკ­რე­დი­ტო ფონ­დი ყვე­ლა ერო­ბი­სათ­ვის.
49. სა­ფუ­თო გა­და­სა­ხა­დი იკ­რი­ფე­ბა რკი­ნის­გზის სად­გუ­რებ­ზე რო­გორც
გა­ზი­დულ, ისე შე­მო­ზი­დულ ტვირ­თზე. სა­ფუ­თო გა­და­სა­ხა­დით აღე­ბუ­ლი
თან­ხა მახ­ლო­ბე­ლი გზე­ბი­სა და მი­მოს­ვლის მოწყ­ო­ბა­სა და გა­უმ­ჯო­ბე­სე­ბას
ხმარ­დე­ბა.
50. სა­ბაზ­რო და სა­ქულ­ბა­ქო გა­და­სა­ხა­დი იკ­რი­ფე­ბა თი­თო­ე­ულ შემ­თხვე­
ვი­სათ­ვის ცალ­კე და გა­დამ­ხდელს უფ­ლე­ბას ანი­ჭებს, გან­საზღ­ვრულ ად­გი­
ლას ივაჭ­როს ერ­თი დღის გან­მავ­ლო­ბა­ში. თუ ერო­ბას თა­ვი­სი შე­ნო­ბა და

345
მოწყ­ო­ბი­ლო­ბა აქვს (დუ­ქა­ნი, მა­გი­და, ყა­ფა­ნი და სხვ.), სა­იჯ­ ა­რო გა­და­სა­ხა­დი
ცალ­კე იკ­რი­ფე­ბა.
51. გა­სა­ყიდ სა­ქო­ნელ­ზე გა­და­სა­ხა­დის აკ­რე­ფა წარ­მო­ებს ან სა­ზო­გა­დო
სა­საკ­ლა­ო­ზე, ან იმ სოფ­ლი­დან გა­მო­ზიდ­ვის დროს, სა­დაც სა­ქო­ნე­ლი და­იკ­
ლა, ან­და თვით გა­ყიდ­ვის დროს.
52. მე-9 მუხ­ლის „თ“, „კ“, „ლ“ პუნ­ქტებ­ში აღ­ნიშ­ნულ გა­და­სა­ხადს, რო­
გორც გა­და­სა­ხა­დი ერო­ბის შე­ნო­ბა-­მოწყ­ო­ბი­ლო­ბის სარ­გებ­ლო­ბი­სათ­ვის, აწე­
სებს სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბა სა­ხარ­ჯთაღ­რიცხ­ვო პე­რი­ო­დის და­მო­უ­კი­დებ­ლად.
53. გა­და­სა­ხადს სხვა­დას­ხვა მოწ­მო­ბა­სა და სხვა სა­ბუ­თებ­ზე აწე­სებს სა­
ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბა თა­ნას­წო­რად ყვე­ლა თე­მი­სათ­ვის. აკ­რე­ფა აღ­ნიშ­ნუ­ლი
გა­და­სა­ხა­დი­სა ხდე­ბა მოწ­მო­ბის თუ სხვა სა­ბუ­თე­ბის გა­ცე­მის დროს. ყვე­ლა
გა­სუ­ლი მოწ­მო­ბა აღი­ნუს­ხე­ბა გან­სა­კუთ­რე­ბულ წიგ­ნში.
54. რად­გან ნა­ტუ­რა­ლი ბე­გა­რის კა­ნო­ნის ძა­ლით ზო­გი­ერ­თი კა­ტე­გო­რი­
ის მო­ქა­ლა­ქე­ნი თა­ვი­სუფ­ლდე­ბი­ან სა­მუ­შა­ოს უშუ­ა­ლოდ შეს­რუ­ლე­ბი­სა­გან,
იგი ვალ­დე­ბუ­ლია შე­ი­ტა­ნოს ერო­ბის გამ­გე­ო­ბის ან სა­თე­მო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბის
კა­სა­ში სა­თა­ნა­დო გა­და­სა­ხა­დი. ვი­ნი­ცო­ბაა მუ­შა­ხე­ლი საკ­მაო არ აღ­მოჩ­ნდა,
ეს შე­მო­სა­ვა­ლი უნ­და მოხ­მარ­დეს იმის და­ქი­რა­ვე­ბას, ვინც უნ­და შეს­ცვა­ლოს
მუ­შა­ო­ბი­სა­გან გან­თა­ვი­სუფ­ლე­ბუ­ლი, ხო­ლო თუ მუ­შა­ხე­ლი საკ­მა­ოა­ , აღ­ნიშ­
ნუ­ლი ფუ­ლი სა­ერ­თო ხარ­ჯთაღ­რიცხ­ვის გა­სავ­ლის და­ფარ­ვას ხმარ­დე­ბა.
55. ზე­მოხ­სე­ნე­ბულ გა­და­სა­ხად­თა შე­მო­ღე­ბის დროს სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბა
ვალ­დე­ბუ­ლია შე­ად­გი­ნოს სა­გა­და­სა­ხა­დო დე­ბუ­ლე­ბა, აგ­რეთ­ვე სა­თა­ნა­დო
ინ­სტრუქ­ცია შემ­ფა­სე­ბელ­თა და ამ­კრფთათ­ვის.
56. ყვე­ლა გა­და­სა­ხადს ჰკრე­ფენ სა­მაზ­რო გამ­გე­ო­ბი­სა­გან და­ნიშ­ნუ­ლი
და მის პირ­და­პირ ხელ­ქვე­ი­თო­ბა­ში მყო­ფი სა­გან­გე­ბო ამ­კრეფ­ნი. ამ­კრეფ­თა
კო­ლე­გია გამ­გე­ო­ბის სა­ფი­ნან­სო გან­ყო­ფი­ლე­ბასთნ არ­სე­ბობს. იგი წარ­მო­
ად­გენს ერო­ბის სა­გა­და­სა­ხა­დო ინ­სპექ­ცი­ას.
57. სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბის დად­გე­ნი­ლე­ბით მე-9 და შემ­დეგ მუხ­ლებ­ში
აღ­ნიშ­ნუ­ლი ზო­გი­ერ­თი გა­და­სა­ხა­დი შე­იძ­ლე­ბა სავ­სე­ბით გა­და­ე­ცეს თე­მებს.
58. გარ­და ამ გა­და­სა­ხა­დე­ბი­სა თე­მებს, რო­მელ­თა ხარ­ჯთ-აღ­რიცხ­ვას სა­
ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბა ამ­ტკი­ცებს, უფ­ლე­ბა აქვთ ყვე­ლა სა­ე­რო­ბო გა­და­სა­ხადს
და­უ­მა­ტონ სა­თა­ნა­დო პრო­ცენ­ტი თა­ვის სა­სარ­გებ­ლოთ.
59. თუ თემს რა­ი­მე სას­წრა­ფო ხარ­ჯი აქვს გა­სა­წე­ვი, ან რა­იმ­ ე სა­წარ­მოო
ოპე­რა­ცი­ი­სათ­ვის თან­ხა დას­ჭირ­და, ხო­ლო ასე­თი თან­ხის გა­ღე­ბა სა­ერ­თო
ბი­უ­ჯე­ტი­დან შე­უძ­ლე­ბე­ლი­ა. სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბის ან მე­ტად სას­წრა­ფო შემ­
თხვე­ვა­ში – სა­მაზ­რო გამ­გე­ობ­ ის თან­ხმო­ბით, შე­უძ­ლია მი­მარ­თოს თვით­და­
ბეგ­ვრას. თვით­და­ბეგ­ვრა სწარ­მო­ებს მხო­ლოდ მა­შინ, თუ თე­მის მცხოვ­რებ­
თა უმ­რავ­ლე­სო­ბა ამის თან­ხმო­ბას ამა თუ იმ სა­ხით გა­მოს­თქვამს.

საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური საისტორიო არქივი,

ფონდი № 1921, ანაწერი № 1, საქმე № 264
ერობა № 1-2, 15 იანვარი, 1921 წელი, გვ. 62-71

346
 გან­მარ­ტე­ბი­თი წე­რი­ლი

სა­ქარ­თვე­ლოს ტე­რი­ტო­რი­ის ახალ სა­ად­მი­ნის­ტრა­ციო

ერ­თე­უ­ლე­ბად და­ნა­წი­ლე­ბის შე­სა­ხებ
სა­ქარ­თვე­ლოს ტე­რი­ტო­რი­ის სა­ად­მი­ნის­ტრა­ციო ერ­თე­უ­ლე­ბად და­ნა­წი­
ლე­ბის დროს უმაღ­ლეს ად­მი­ნის­ტრა­ტი­ულ ერ­თე­უ­ლის ნორ­მად ჩვენ მი­ვი­
ღეთ არ­სე­ბუ­ლი მაზ­რა.
სა­მაზ­რო და­ნა­წი­ლე­ბა, რო­მე­ლიც მი­ღე­ბუ­ლი იყო რუ­სე­თის მფლო­ბე­
ლო­ბის დროს, არ იყო ხე­ლოვ­ნუ­რად შექ­მნი­ლი რამ. ეს ერ­თე­უ­ლე­ბი მთე­
ლი სა­უკ­ უ­ნე­ე­ბია რაც არ­სე­ბობს, და შე­ე­ფე­რე­ბა სა­ქარ­თვე­ლოს ბუ­ნებ­რივ
და­ნა­წი­ლე­ბას ცალ­კე სა­გე­ოგ­რა­ფიო ერ­თე­უ­ლე­ბად. ავი­ღოთ თუნ­დაც ისე­
თი ტი­პი­უ­რი ად­მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი ერ­თე­ულ ­ ე­ბი, რო­გო­რი­ცაა ში­და კა­ხე­თი (ახ­
ლან­დე­ლი თე­ლა­ვის მაზ­რა – ხე­ლოვ­ნუ­რი ჩა­მო­ნაჭ­რე­ბის მი­მა­ტე­ბით), ში­და
ქარ­თლი (ახ­ლან­დე­ლი გო­რის მაზ­რა – საზღ­ვრე­ბის შეს­წო­რე­ბით), ან იმე­
რე­თის მაზ­რე­ბის მთე­ლი რი­გი: თვი­თე­ულ ­ ი ამათ­გა­ნი წარ­მო­ად­გენს ცალ­კე
ბუ­ნებ­რივს გე­ოგ­რა­ფი­ულს პრო­ვინ­ცი­ას, მთლი­ანს ოროგ­რა­ფი­უ­ლად, ჰიდ­
როგ­რა­ფი­უ­ლად და სა­მე­ურ­ნეო პი­რო­ბე­ბის მი­ხედ­ვით.
ამას­თან, მხედ­ვე­ლო­ბა­ში მი­სა­ღე­ბია ის გა­რე­მო­ე­ბაც, რომ სა­მაზ­რო ერ­
თე­უ­ლე­ბის არ­სე­ბო­ბამ წარ­სულ წა­უ­კუ­ნე­ში, რო­ცა ჩვენ­ში ახა­ლი სა­მო­ქა­ლა­ქო
ცხოვ­რე­ბა და­იწყ­ო, გა­მო­იწ­ვია თვი­თე­უ­ლი მაზ­რის შე­მად­გე­ნე­ლი ნა­წი­ლე­ბის
ერ­თნა­ი­რი ეკო­ნო­მი­კუ­რი კონ­სო­ლი­და­ცი­ა. ად­მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი ცენ­ტრე­ბი ბუ­
ნებ­რი­ვად გა­და­იქ­ცა მაზ­რის აღებ­-მი­ცე­მის ცენ­ტრად, არ­სე­ბულ სა­მაზ­რო და­
ნა­წი­ლე­ბას­თან უფარ­დებ­დენ სა­მი­მოს­ვლო გზე­ბის გაყ­ვა­ნას და სხვ. ამი­ტო­
მაც, რა­დი­კა­ლუ­რი შეც­ვლა სა­ქარ­თვე­ლოს ად­მი­ნის­ტრა­ტი­ულ ერ­თე­უ­ლე­ბად
და­ნა­წი­ლე­ბი­სა და უმაღ­ლეს ად­მი­ნის­ტრა­ტი­ულ ერ­თე­უ­ლის ნორ­მად მი­ღე­ბა
სხვა რო­მე­ლი­მე ერ­თე­უ­ლი­სა, მა­გა­ლი­თად, ყო­ფი­ლი სა­პო­ლი­ციო უბ­ნი­სა,
რა მო­საზ­რე­ბაც აგ­რეთ­ვე გა­მო­ით­ქვა, – ეს სრულს არევ­-და­რე­ვას შე­იტ ­ ან­და
სა­მო­ქა­ლა­ქო ცხოვ­რე­ბა­ში.
ყვე­ლა ამ პი­რო­ბე­ბის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბის შემ­დეგ, არ­სე­ბუ­ლი სა­მაზ­რო
და­ნა­წი­ლე­ბა არ შე­იძ­ლე­ბა არ მი­ვი­ღოთ სა­ხელ­მძღვა­ნე­ლოდ, რო­გორც ერ­
თნა­ი­რი ზო­გა­დი ნორ­მა.
მაგ­რამ ეს არ ნიშ­ნავს, რომ არ­სე­ბულ სა­მაზ­რო და­ნა­წი­ლე­ბა­ში არ იყოს
სა­ჭი­რო ცვლი­ლე­ბის შე­ტა­ნა. ცვლი­ლე­ბა ზოგ­ჯერ სა­ჭი­როა არ­სე­ბი­თი მაზ­
რის დღე­ვან­დე­ლი საზღ­ვრე­ბი ბევრ შემ­თხვე­ვა­ში არ­ღვევს ცალ­კე გე­ოგ­რა­
ფი­უ­ლი ერ­თე­ულ ­ ე­ბის მთლი­ა­ნო­ბას და ჯერ მარ­ტო ტო­პოგ­რა­ფი­უ­ლი პი­რო­
ბე­ბის მი­ხედ­ვით სა­ჭი­როა მაზ­რე­ბის საზღ­ვრე­ბის შეს­წო­რე­ბა.
მაზ­რე­ბის გა­და­მიჯ­ვნის სა­ჭი­რო­ე­ბას იწ­ვევს აგ­რეთ­ვე სა­ე­რო­ბო თვით­მარ­
თვე­ლო­ბის მოწყ­ო­ბის საქ­მე. ად­მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი ერ­თე­უ­ლე­ბი ამა­ვე დროს
სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლე­ბი­ა. სა­ე­რო­ბო საქ­მის ნორ­მა­ლურ ნი­ა­დაგ­ზე და­სამ­ყა­
რებ­ლად სა­ჭი­რო­ა, რა­თა ეს ერ­თე­ულ ­ ე­ბი არ იყ­ვნენ იმ­დე­ნად სუს­ტნი ეკო­

347
ნო­მი­კუ­რად, რომ ვერ შეს­ძლონ ცენ­ტრა­ლუ­რი მმარ­თვე­ლო­ბის და­უხ­მა­რებ­
ლად სა­ე­რო­ბო მე­ურ­ნე­ობ­ ის მოწყ­ო­ბა და ჯე­რო­ვან სი­მაღ­ლე­ზე აყ­ვა­ნა.
ერ­თგვა­რი წო­ნას­წო­რო­ბის დამ­ყა­რე­ბა ცალ­კე სა­მაზ­რო ერ­თე­უ­ლებს შო­
რის ტე­რი­ტო­რი­ი­სა თუ მო­სახ­ლე­ობ­ ის მხრივ (რამ­დე­ნა­დაც რა­საკ­ვირ­ვე­ლი­ა,
ამის სა­შუ­ა­ლე­ბას იძ­ლე­ვა გე­ოგ­რა­ფი­უ­ლი და ეკო­ნო­მი­კუ­რი პი­რო­ბე­ბი თვი­
თე­უ­ლი მაზ­რი­სა) – მი­ზან­შე­წო­ნი იქ­ნე­ბო­და აგ­რეთ­ვე მარ­თვა-­გამ­გე­ო­ბის გა­
ად­ვი­ლე­ბი­სათ­ვი­საც, რად­გან ეს სა­შუ­ა­ლე­ბას მოგ­ვცემ­და სა­მარ­თვა-­გამ­გეო
აპა­რა­ტის ერ­თგვა­რო­ბა დაგ­ვემ­ყა­რე­ბი­ნა.
გა­და­მიჯ­ვნის პრო­ექ­ტის დროს მხედ­ვე­ლო­ბა­ში მი­ღე­ბუ­ლი იყო ყვე­ლა ეს
მო­მენ­ტი.
გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბუ­ლი იყო აგ­რეთ­ვე სა­კითხ­ის პო­ლი­ტი­კუ­რი მხა­რე.
ქვე­მოდ წარ­მოდ­გე­ნი­ლია მოკ­ლე რე­ზი­უ­მე იმ მო­საზ­რე­ბა­თა, რომ­ლი­
თაც ვხელ­მძღვა­ნე­ლობ­დით ცალ­კე მაზ­რე­ბის საზღ­ვრე­ბის გა­მიჯ­ვნის დროს.

თა­ვი პირ­ვე­ლი

აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს მაზ­რე­ბი

(ყო­ფი­ლი ტფი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­ი­სა, ფოცხ­ო­ვის რა­იო
­ ­ნით)

აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო (ყო­ფი­ლი ტფი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­ა) გა­ყო­ფი­

ლია ამ­ჟა­მად ცხრა მაზ­რად. ეს მაზ­რე­ბი­ა: ტფი­ლი­სის, გო­რის, დუ­შე­თის,
თი­ა­ნე­თის, თე­ლა­ვის, სიღ­ნა­ღის, ბორ­ჩა­ლოს, ახალ­ცი­ხი­სა და ახალ­ქა­ლა­
ქი­სა. ამათ­გან უკა­ნას­კნე­ლი ორი მაზ­რის (ა­ხალ­ცი­ხი­სა და ახალ­ქა­ლა­ქის)
მოწყ­ო­ბის სა­კითხი მეტს სირ­თუ­ლეს წარ­მო­ად­გენს, ამი­ტომ მათ კითხ­ვას გა­
მოვ­ყოფთ და ქვე­მოდ ცალ­კე შე­ვე­ხე­ბით. აქ გან­ვი­ხი­ლავთ პირ­ვე­ლი შვი­დი
მაზ­რის კითხ­ვას.
ამ მაზ­რე­ბის ტე­რი­ტო­რი­ი­სა და მო­სახ­ლე­ო­ბის სუ­რათს გვიჩ­ვე­ნებს შემ­
დე­გი ცხრი­ლი.

მო­სახ­ლე­ო­ბა 1917 წ. სა­ სივ­რცე კვად­

მაზ­რე­ბი სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო აღ­წე­ რა­ტი კი­ლო­
რის მი­ხედ­ვით მეტ­რე­ბით
1. თი­ა­ნე­თის მაზ­რა 39.570 4.935

2. თე­ლა­ვის მაზ­რა 72.088 2.511

3. დუ­შე­თის მაზ­რა 77.487 3.961

4. ტფი­ლი­სის მაზ­რა (გარ­და ქ.
90.102 4.648
ტფი­ლი­სი­სა)
5. სიღ­ნა­ღის მაზ­რა 119.974 6.141
6. ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რა (უ­და­ვო
110.666 4.506
ტე­რი­ტო­რი­ა) სა­და­ვო ტე­რი­
196.169 7.006
ტო­რი­ის მით­ვლით
7. გო­რის მაზ­რა 221.959 6.881

348
 წარ­მოდ­გე­ნი­ლი ცხრი­ლი­დან ჩვენ ვხე­დავთ, რომ ამ მა­ზერბს შო­რის
არა­ვი­თა­რი მსგავ­სე­ბა არ არ­სე­ბობს რო­გორც ტე­რი­ტო­რი­ის­ ა, ისე მო­სახ­ლე­
ო­ბის მხრივ. მა­შინ, რო­დე­საც თე­ლა­ვის მაზ­რა შე­ი­ცავს ტე­რი­ტო­რი­ას 2.511
კვად­რატ კი­ლო­მეტრს, ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რის ტე­რი­ტო­რია 7.006 კვად­რატ
კი­ლო­მეტს უდ­რის. გო­რის მაზ­რის გვერ­დით, სა­დაც 222.000 მო­სახ­ლე­ობ­ ა
ით­ვლე­ბა, ჩვენ ვხე­დავთ თი­ა­ნე­თის მაზ­რას, სა­დაც მო­სახ­ლე­ო­ბა 40.000-მდე
არც კი აღ­წევს.
ეს მაზ­რე­ბი არ წარ­მო­ად­გე­ნენ არა­ვი­თარ წო­ნას­წო­რო­ბას ეკო­ნო­მი­კუ­რი
შემ­ძლე­ო­ბის მხრი­თაც:
ასე, – გო­რის მაზ­რა. სა­მი­წათ­მოქ­მე­დო მე­ურ­ნე­ო­ბით (კერ­ძოთ, მე­ხი­ლე­
ო­ბის კულ­ტუ­რით, რო­მელ­საც აქ კარ­გი მო­მა­ვა­ლი აქვს) – თა­ვი­სუფ­ლად
შეს­ძლებს ჯე­როვ­ნად მო­აწყ­ოს სა­ე­რო­ბო მე­ურ­ნე­ო­ბა. აგ­რეთ­ვე სიღ­ნა­ღის
მაზ­რაც, გან­ვი­თა­რე­ბუ­ლის მი­წათ­მოქ­მე­დე­ბით, მე­სა­ქონ­ლე­ო­ბით, მე­თამ­ბა­
ქო­ო­ბით და მეღ­ვი­ნე­ო­ბით არა­ნაკ­ლებ შემ­ძლე მაზ­რას წარ­მო­ად­გენს ეკო­
ნო­მი­კუ­რად და სა­ვე­ბით შეს­ძლებს მო­მა­ვალ­ში და­აკ­მა­ყო­ფი­ლოს სა­ე­რო­ბო
თვითმარ­თვე­ლო­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბა­ნი. ასე­ვე ეკო­ნო­მი­კუ­რად ღო­ნი­ერ მხა­რეს
წარ­მო­ად­გენს ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რაც.
შემ­დეგ სა­ფე­ხურ­ზე – ეკო­ნო­მი­ურ­ ი შემ­ძლე­ო­ბის თვალ­საზ­რი­სით – სდგა­
ნან მაზ­რე­ბი – თე­ლა­ვი­სა და ტფი­ლი­სი­სა. გან­სა­კუთ­რე­ბით უკა­ნას­კნე­ლი,
ტფი­ლი­სის მაზ­რა, ვერ აკ­მა­ყო­ფი­ლებს იმ სა­შუ­ა­ლო ნორ­მას, რო­მელ­საც
წარ­მო­ად­გე­ნენ ამე­რეთ­ში მაზ­რე­ბი – გო­რი­სა, სიღ­ნა­ღი­სა და ბორ­ჩა­ლო­სი,
აგ­რეთ­ვე იმე­რე­თის მაზ­რე­ბის მრა­ვა­ლი რი­გი.
რაც შე­ე­ხე­ბა და­ნარ­ჩენ მაზ­რებს, დუ­შე­თი­სას და გან­სა­კუთ­რე­ბით, თი­ა­
ნე­თი­სას, ესე­ნი იმ­დე­ნად ჩა­მორ­ჩე­ნილ­ნი არი­ან ეკო­ნო­მი­კუ­რად, რომ ვერც
ერ­თი მათ­გა­ნი, ცენ­ტრა­ლუ­რი მთავ­რო­ბის და­უხ­მა­რებ­ლად ვერ შეს­ძლე­ბენ
აწარ­მო­ონ და ჯე­რო­ვან სი­მაღ­ლე­ზე აიყ­ვა­ნონ სა­ე­რო­ბო მე­ურ­ნე­ო­ბა.
მაგ­რამ ამას­თან ერ­თად, და­ყო­ფა აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­სი მოხ­
სე­ნე­ბულ მაზ­რე­ბად. გე­ოგ­რა­ფი­ულ ­ ი პი­რო­ბე­ბის მი­ხედ­ვი­თაც არ არის შე­
საწყ­ნა­რე­ბე­ლი. ძა­ლი­ან ხში­რად მთე­ლი რა­ი­ო­ნე­ბი სრუ­ლი­ად ხე­ლოვ­ნუ­რად
არის მოწყ­ვე­ტი­ლი თა­ვის ბუ­ნებ­რივ გე­ოგ­რა­ფი­ულს და სა­მე­ურ­ნეო ჰინ­ტერ­
ლანდს. გა­და­მიჯ­ვნა მაზ­რის საზღ­ვრე­ბი­სა ტო­პოგ­რა­ფი­ულ პი­რო­ბებ­თან შე­
ფარ­დე­ბით მოგ­ვცემს გა­ცი­ლე­ბით უფ­რო რა­ცი­ო­ნა­ლურ და­ნა­წი­ლე­ბას ამ
მაზ­რე­ბი­სას ეკო­ნო­მი­კუ­რი შემ­ძლე­ობ­ ის მხრით, რაც სა­ე­რო­ბო თვითმარ­თვე­
ლო­ბის მოწყ­ო­ბის საქ­მეს ნორ­მა­ლურ მსვლე­ლო­ბას მის­ცემს. ასე­თი გა­და­
მიჯ­ვნით ჩვენ მი­ვი­ღებთ აგ­რეთ­ვე ერ­თნა­ირ წო­ნას­წო­რო­ბას მაზ­რა­თა შო­რის
ტე­რი­ტო­რი­ი­სა და მო­სახ­ლე­ო­ბის მხრი­თაც, რაც სა­შუ­ა­ლე­ბას მოგ­ვცემს მარ­
თვა-­გამ­გე­ო­ბის გა­მარ­ტი­ვე­ბი­სა და ერ­თგვა­რო­ბის შე­მო­ღე­ბი­სათ­ვის.

1-2. თი­ან­ ე­თი­სა და დუ­შე­თის მაზ­რე­ბი

თი­ა­ნე­თი­სა და დუ­შე­თის მაზ­რე­ბის ტო­პოგ­რა­ფი­უ­ლი პი­რო­ბე­ბის ახ­ლო

გაც­ნო­ბა გვიჩ­ვე­ნებს, რომ ბევ­რად უფ­რო ბუ­ნებ­რი­ვი იქ­ნე­ბა, თუ ამ მაზ­რებს
ჩა­მო­შორ­დე­ბა გა­ნა­პი­რა რა­ი­ო­ნე­ბი, რომ­ლე­ბიც უფ­რო და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი

349
არი­ან მე­ზო­ბელ მაზ­რებ­თან, ხო­ლო და­ნარ­ჩე­ნი ტე­რი­ტო­რი­იდ ­ ან შეს­დგე­ბა
ერ­თი მაზ­რა, ცენ­ტრის გა­და­ტა­ნით სა­შუ­ა­ლო ად­გილ­ზე.
გა­ვენ­ცოთ ამ მაზ­რებს.
თი­ა­ნე­თის მაზ­რას შე­ად­გენს შემ­დე­გი რა­ი­ონ­ ე­ბი, რო­მელ­თა­გან თვი­თე­
უ­ლი წარ­მო­ად­გენს, ასე ვთქვათ, ცალ­კე გე­ოგ­რა­ფი­ულ ატო­მებს. ეს რა­ი­
ო­ნე­ბი­ა: 1. ზე­მო­-ა­ლაზ­ნის ხე­ობ­ ა; 2. პი­რი­ქი­თი თუ­შე­თი; 3. წი­ნა და უკა­ნა
ფშა­ვე­თი; 4. იმი­ე­რი და ამი­ე­რი ხევ­სუ­რე­თი; 5. ერ­წო;6. სა­კუთ­რივ თი­ა­ნე­თი.
1-2. ამ რა­ი­ო­ნე­ბი­დან – პირ­ვე­ლი ორი რა­ი­ო­ნი, პი­რი­ქი­თი თუ­შე­თი და
ზე­მო­-ა­ლაზ­ნის ხე­ობ­ ა – მჭიდ­როდ არის და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი თე­ლავ­თან და
ში­და-­კა­ხეთ­თან რო­გორც ეკო­ნო­მი­კუ­რად, ისე ტო­პოგ­რა­ფი­უ­ლად და სა­
მი­მოს­ვლო გზე­ბის სა­შუ­ა­ლე­ბით. თუ­შე­თის თე­მე­ბის მი­ერ, წარ­სულ­ში­აც და
ამ­ჟა­მა­დაც. არა­ერ­თხელ აღ­ძრუ­ლა შუ­ამ­დგომ­ლო­ბა, რა­თა მა­თი კუთხე შე­
ერ­თე­ბი­ნათ თე­ლა­ვის მაზ­რი­სათ­ვის. კი­დევ უფ­რო მე­ტი გა­მარ­თლე­ბა აქვს
ზე­მო­-ა­ლაზ­ნის ხე­ო­ბის შე­ერ­თე­ბას თე­ლავ­თან, რად­გან ეს კუთხე მო­შო­რე­
ბუ­ლი თი­ა­ნე­თი­დან იორ­-ა­ლაზ­ნის წყალ­თა-­გამ­ყო­ფი ქე­დით, ოროგ­რა­ფი­უ­
ლად და ჰიდ­როგ­რა­ფი­უ­ლად გა­ნუ­ყო­ფე­ლი ნა­წი­ლია ში­და-­კა­ხე­თი­სა, უშუ­
ა­ლოდ უერ­თდე­ეე­ ­ბა ში­და-­კა­ხე­თის ბარს და და­კავ­ში­რე­ბუ­ლია თე­ლავ­თან
პირ­და­პი­რის გზე­ბით.
მე­ო­რე მხრით, შე­ერ­თე­ბა ამ რა­ი­ო­ნე­ბი­სა თე­ლა­ვის მაზ­რას­თან მი­სა­ღე­
ბია თე­ლა­ვის მაზ­რის ინ­ტე­რე­სე­ბის თვალ­საზ­რი­სით, რად­გან ეს გა­აძ­ლი­ე­
რებ­და თე­ლა­ვის მაზ­რას, რო­მელ­საც ამ­ჟა­მად ერ­თი უკა­ნას­კნელ­თა­გა­ნი ად­
გი­ლი უჭი­რავს რო­გორც ტე­რი­ტო­რი­ით, ისე მო­სახ­ლე­ო­ბის მხრით.
პირ­ქი­ით, თუ­შეთ­სა და ზე­მო­-ა­ლაზ­ნის ხე­ო­ბა­ში, რომ­ლე­ბიც ამ­ნა­ი­რად
უნ­და შე­უე­ რ­თდნენ თე­ლა­ვის მაზ­რას, ით­ვლე­ბა 15.189 სუ­ლი მცხოვ­რე­ბი.
ამის გა­მოკ­ლე­ბით ჩვენ გვრჩე­ბა თი­ა­ნე­თის მაზ­რა­ში 24. 389 სუ­ლი მცხოვ­რე­
ბი. გან­მარ­ტე­ბაც მე­ტი­ა, რომ ასე­თი მაზ­რის ცალ­კე არ­სე­ბო­ბას არა­ვი­თა­რი
გა­მარ­თლე­ბა არ ექ­ნე­ბო­და.
გან­ვაგ­რძოთ თი­ა­ნე­თის მაზ­რე­ბის და­ნარ­ჩე­ნი რა­იო ­ ­ნე­ბის მი­მო­ხილ­ვა:
3-4. ფშა­ვე­თი და ხევ­სუ­რე­თი. ეს ორი კუთხე არაგ­ვის ხე­ო­ბით გა­მო­დის
დუ­შე­თის მაზ­რა­ზე; ამი­ტომ იმ შემ­თხვე­ვა­ში­აც კი, თუნ­დაც თი­ა­ნე­თის მაზ­რა
ცალ­კე ერ­თე­ულ ­ ად არ­სე­ბუ­ლი­ყო, გა­ცი­ლე­ბით უფ­რო ბუ­ნებ­რი­ვი და მი­ზან­
შე­წო­ნი­ლი იქ­ნე­ბო­და ამ კუთხ­ეე­ ­ბის შე­ერ­თე­ბა დუ­შე­თის მაზ­რას­თან, თუ­კი
დუ­შე­თის მაზ­რის ცენ­ტრი გა­და­ტა­ნი­ლი იქ­ნე­ბო­და ჩრდი­ლო­ეთ ­ ით, მა­გა­ლი­
თად, ანა­ნურ­ში. ხო­ლო ცენ­ტრის ასე­თი გა­მოც­ვლა დუ­შე­თის მაზ­რი­სათ­ვის
მი­უ­ცი­ლე­ბე­ლი­ა, რო­გორც ამას და­ვი­ნა­ხავთ დუ­შე­თის მაზ­რის პი­რო­ბე­ბის
გაც­ნო­ბის დროს.
5. ერ­წო (სამ­ხრე­თი რა­ი­ო­ნი თი­ა­ნე­თის მაზ­რი­სა) მჭიდ­რო ეკო­ნო­მი­კუ­
რი კავ­ში­რით არის გა­დაბ­მუ­ლი ტფი­ლის­თან; ყო­ველ­გვა­რი აღებ­-მი­ცე­მა ამ
კუთხ­ეს ტფი­ლის­თან აქვს. ამი­ტომ შე­ერ­თე­ბა ამ კუთხ­ის ტფი­ლის­თან მი­უც ­ ი­
ლე­ბე­ლი­ა, მით უფ­რო, რომ თი­ა­ნე­თის მაზ­რა თა­ვის­თა­ვად უქ­მდე­ბა. ამას
მო­ითხ­ოვს რო­გორც ერ­წოს ინ­ტე­რე­სე­ბი, ისე ინ­ტე­რე­სე­ბიც ტფი­ლი­სის მაზ­
რი­სა, რო­მე­ლიც ეკო­ნო­მი­კუ­რად მე­ტად ჩა­მორ­ჩე­ნილ კუთხ­ეს წარ­მო­ად­გენს.

350
 6. ამ­ნა­ი­რად თი­ა­ნე­თის მაზ­რი­დან ჩვენ დაგ­ვრჩა ერ­თა­დერ­თი რა­იო ­ ­ნი,
სა­კუთ­რივ თი­ა­ნე­თი, რო­მე­ლიც შე­ი­ცავს სულ ერთ თემს (სოფ­ლის სა­ზო­გა­
დო­ე­ბას) და რომ­ლი­სათ­ვის უფ­რო და­სამ­ხა­რი იქ­ნე­ბო­და თი­ა­ნე­თის რა­ი­ონ­
ში სა­მაზ­რო ცენ­ტრის არ­სე­ბო­ბა. მაგ­რამ ამას­თან უნ­და აღ­ვნიშ­ნოთ, რომ
თი­ა­ნე­თის მაზ­რის ეს რა­ი­ო­ნიც გა­ცი­ლე­ბით უფ­რო ახ­ლოა გე­ოგ­რა­ფი­უ­ლად
დუ­შე­თის მაზ­რის მო­მა­ვალ ცენ­ტრთან ანა­ნურ­თან, ვიდ­რე დუ­შე­თის მაზ­რის
სა­ნა­პი­რო-­კუთხ­ე­ე­ბი: ხე­ვი, ქსნის­-ხე­ვის ზო­გი კუთხ­ე­ე­ბი და თვი­თონ არაგ­ვის
მთი­უ­ლე­თიც კი. ამი­ტომ შე­ერ­თე­ბა ამ ერ­თი თე­მი­სა დუ­შე­თის მაზ­რას­თან
არა­ვი­თარ უხერ­ხუ­ლო­ბას არ გა­მო­იწ­ვევ­და.
ამ­ნა­ი­რად, რო­გორც ვხე­დავთ, თი­ა­ნე­თის მაზ­რა სრუ­ლე­ბით ბუ­ნებ­რი­ვად
ნა­წილ­დე­ბა თე­ლა­ვის, დუ­შე­თი­სა და ტფი­ლი­სის მაზ­რებს შო­რის.
გა­და­ვი­დეთ ახ­ლა დუ­შე­თის მაზ­რა­ზე.
დუ­შე­თის მაზ­რა­ზე­დაც მი­წე­რი­ლია ამ­ჟა­მად რა­იო ­ ­ნი, რო­მელ­საც ბუ­ნებ­
რი­ვი ეკო­ნო­მი­კუ­რი მი­ზი­დუ­ლო­ბა ტფი­ლი­სი­სა­კენ აქვს. ეს კუთხეა მცხე­თის
რა­ი­ო­ნი, რო­მე­ლიც შე­ი­ცავს მცხე­თა-­მუხ­რა­ნი­სა და სა­გუ­რა­მოს ბარს. ეს
კუთხე ტფი­ლი­სის ინ­ტერ­ლანდს წარ­მო­ად­გენს; აღებ­-მი­ცე­მით სა­მე­ურ­ნეო
პი­რო­ბე­ბით და სა­მი­მოს­ვლო გზე­ბით იგი შე­კავ­ში­რე­ბუ­ლია ტფი­ლის­თან და
შე­ერ­თე­ბულ უნ­და იქ­მნას ტფი­ლი­სის მაზ­რას­თან. ეს შე­ერ­თბა მი­სა­ღე­ბია ყვე­
ლა პი­რო­ბე­ბის მი­ხედ­ვით.
ჩვენ გა­მო­ვარ­კვი­ეთ ტე­რი­ტო­რი­ე­ბი, რო­მე­ლიც უნ­და ჩა­მო­შორ­დენ თი­ა­
ნე­თი­სა და დუ­შე­თის მაზ­რებს; ესე­ნი­ა: 1. თუ­შე­თი და ზე­მო­-ა­ლაზ­ნის ხე­ო­ბა,
რომ­ლე­ბიც შე­უ­ერ­თდე­ბა თე­ლა­ვის მაზ­რას; 2. მცხე­თი­სა და ერ­წოს რა­იო ­ ­ნე­
ბი გა­და­დის ტფი­ლი­სის მაზ­რის ფარ­გლებ­ში.
და­ნარ­ჩე­ნი ტე­რი­ტო­რია დუ­შე­თი­სა და თი­ა­ნე­თის მაზ­რე­ბი­სა წარ­მო­ად­
გენს ერთს მთლი­ანს გე­ოგ­რა­ფი­ულს პრო­ვინ­ცი­ას და შე­ერ­თე­ბა მა­თი ერთ
მაზ­რად სრუ­ლი­ად ბუ­ნებ­რი­ვი იქ­ნე­ბა. ამ ახალ მაზ­რა­ში ამ­ნა­ირ ­ ად შე­ვა მთი­
უ­ლე­თის თე­მე­ბი და ბა­რის ის სექ­ტო­რი, რო­მე­ლიც აერ­თებს ამ თე­მებს. ეკო­
ნო­მი­კუ­რის მხრი­თაც, ეს ტე­რი­ტო­რია სრულს ერ­თგვა­რო­ბას წარ­მო­ად­გენს:
ორი­ვე სექ­ტო­რი მაზ­რი­სა მე­სა­ქონ­ლე­ო­ბის ტი­პი­უ­რი ქვე­ყა­ნა­ა.
ტე­რი­ტო­რია და მო­სახ­ლე­ო­ბა ამ ახა­ლი მაზ­რი­სა შემ­დე­გი იქ­ნე­ბა: ტე­
რი­ტო­რია უდ­რის 6.137 კვად­რატ კი­ლო­მეტრს; მო­სახ­ლე­ო­ბა 77.695 სულს
(1917 წლის სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო აღ­წე­რის მი­ხედ­ვით; ხო­ლო ად­მი­ნის­
ტრა­ცი­ის სტა­ტის­ტი­კუ­რი ცნო­ბე­ბით 1914 წლი­სა – 84.691 სულს).
ტე­რი­ტო­რი­უ­ლად ახა­ლი მაზ­რა ამ­ნა­ი­რად იძ­ლე­ვა ნორ­მა­ლურ სა­მაზ­რო
ერ­თე­ულს – აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს მაზ­რე­ბის სა­ზო­მით. ტე­რი­ტო­რი­ის
სივ­რცით იგი ცო­ტა­თი ნაკ­ლე­ბი­ა, ვიდ­რე ბორ­ჩა­ლოს, გო­რი­სა და სიღ­ნა­ღის
მაზ­რე­ბი, თა­ნა­ბა­რია ამ პრო­ექ­ტით გან­ზრა­ხულ ტფი­ლი­სი­სა და ახალ­ცი­ხე­-
ა­ხალ­ქა­ლა­ქის მაზ­რებ­თან, ხო­ლო მე­ტია თე­ლა­ვის მაზ­რა, აგ­რეთ­ვე იმე­რე­
თის მაზ­რე­ბის მთე­ლი რი­გი.
რაც შე­ე­ხე­ბა მო­სახ­ლე­ო­ბას, ეს მაზ­რა, მი­უ­ხე­და­ვად ტე­რი­ტო­რი­ის მო­
მა­ტე­ბი­სა, მო­სახ­ლე­ო­ბის რიცხ­ვით მა­ინც ჩა­მორ­ჩე­ბა აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­
თვე­ლოს სხვა მაზ­რებს, რაც აიხ­სნე­ბა გე­ოგ­რა­ფი­უ­ლი პი­რო­ბე­ბით, მაზ­რის

351
მთა-­გო­რი­ა­ნი მდე­ბა­რე­ობ­ ით. ეკო­ნო­მი­კუ­რი შემ­ძლე­ო­ბის მხრი­თაც ეს მაზ­რა
ჩა­მორ­ჩე­ნი­ლია სხვა მაზ­რებ­თან შე­და­რე­ბით, მაგ­რამ ეს უფ­რო მე­ურ­ნე­ობ­ ის
გა­ნუ­ვი­თა­რებ­ლო­ბით აიხ­სნე­ბა. რა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი და­ყე­ნე­ბა მე­სა­ქონ­ლე­ობ­ ი­სა
და მას­თან შე­კავ­ში­რე­ბუ­ლი მე­ურ­ნე­ო­ბის დარ­გე­ბი­სა, ამ მაზ­რას მო­მა­ვალ­ში
დიდს ეკო­ნო­მი­კურ და­წი­ნა­უ­რე­ბას უქა­დის.
დაგ­ვრჩა გა­მო­სარ­კვე­ვი მაზ­რის ცენ­ტრის სა­კითხ­ი.
ქა­ლა­ქი დუ­შე­თი. ახ­ლან­დე­ლი ცენ­ტრი დუ­შე­თის მაზ­რი­სა, რო­მე­ლიც
ნამ­დვი­ლად სო­ფელს წარ­მო­ად­გენს და არც ისე მოზ­რდილ სო­ფელს (სულ
აქ ით­ვლე­ბა 2.200 სუ­ლი მცხოვ­რე­ბი) რო­გორც ად­მი­ნის­ტრა­ტი­ულ ­ ი ცენ­ტრი
მი­უ­ღე­ბე­ლი იყო დუ­შე­თის მაზ­რი­სათ­ვის არ­სე­ბულ საზღ­ვრებ­ში­აც. იგი მე­ტის­
მე­ტად სამ­ხრე­თით მდე­ბა­რე­ობს და უდი­დე­სი ნა­წი­ლი მაზ­რი­სა, მთის თე­მე­ბი
მოწყ­ვე­ტი­ლი იყო სა­მაზ­რო მმარ­თვე­ლო­ბას. აუ­ცი­ლე­ბე­ლი­ა, რომ ცენ­ტრი
გა­და­ტა­ნილ იქ­მნას უფ­რო ჩრდი­ლო­ე­თით და ეს გან­სა­კუთ­რე­ბით ად­ვილ­დე­
ბა ამ­ჟა­მად, რა­კი მაზ­რას ჩა­მო­შორ­და სამ­ხრე­თი სექ­ტო­რი მაზ­რი­სა მცხე­თის
რა­ი­ო­ნი. ბუ­ნებ­რი­ვი ცენ­ტრი მთე­ლი მთი­უ­ლე­თის მხრი­სა არის ანა­ნუ­რი, რო­
მე­ლიც მდე­ბა­რე­ობს მაზ­რის შუა ად­გილ­ზე, სა­ცა თავ­დე­ბა მთის თე­მე­ბი და
იწყ­ე­ბა ბა­რი. ძვე­ლად ანა­ნუ­რი მთე­ლი არაგ­ვის ხე­ობ­ ის ცენტრს წარ­მო­ად­
გენ­და. ანა­ნუ­რი უფ­რო და­სამ­ხა­რია დუ­შე­თის მაზ­რის უდი­დე­სი ნა­წი­ლი­სათ­
ვის, ვიდ­რე დუ­შე­თი და ამას­თან, ყო­ფი­ლი თი­ა­ნე­თის მაზ­რის დი­დი ნა­წი­ლიც
მას უფ­რო ემ­ხრო­ბა, ვიდ­რე თი­ან­ ეთს. ამას­თან ანა­ნურს, რო­მელ­ზე­დაც გას­
დევს ტფი­ლის­-ვლა­დი­კავ­კა­სის მა­გის­ტრა­ლუ­რი გზა და რო­მე­ლიც მდე­ბა­რე­
ობს მთა­ში შე­სა­ვალ კა­რებ­თან, აქვს ყვე­ლა შან­სე­ბი, რომ იგი მნიშ­ვნე­ლო­ვან
პუნ­ქტად გა­და­იქ­ცეს.

3. თე­ლა­ვის მაზ­რა

თე­ლა­ვის მაზ­რის საზღ­ვა­რი ყო­ფილ თი­ა­ნე­თის მაზ­რის მხრით უკ­ვე გა­

მორ­კვე­უ­ლი­ა: საზღ­ვრად და­ი­დე­ბა ბუ­ნებ­რი­ვი მიჯ­ნა თე­ლა­ვის პრო­ვინ­ცი­ი­სა
ალა­ზან­-ივ­რის წყალ­თა გამ­ყო­ფი ქე­დით.
ტფი­ლი­სის მაზ­რის მხრი­თაც თე­ლა­ვის მაზ­რას ასე­თი­ვე მკა­ფი­ოდ გა­მოკ­
ვე­თი­ლი საზღ­ვა­რი აქვს, აქაც საზღ­ვარ­ზე გა­დას­დევს იგი­ვე ალა­ზან­-ივ­რის
წყალ­თა-­გამ­ყო­ფი მთე­ბი.
გა­მო­სარ­კვე­ვი რჩე­ბა საზღ­ვა­რი მხო­ლოდ სიღ­ნა­ღის მზრის მხრით.
ამ ორ მაზ­რას შო­რის არ არ­სე­ბობს ისე­თი მკა­ფი­ოდ გავ­ლე­ბუ­ლი ხა­ზი,
რო­გორც და­ნარ­ჩენ საზღ­ვრებ­ზე. ორი­ვე მაზ­რა მდე­ბა­რე­ობს ალაზ­ნის ველ­
ზე და უშუ­ალ ­ ოდ ერ­თვი­ან ერ­თი­მე­ო­რეს. მა­ინც არ­სე­ბუ­ლი საზღ­ვრის ხა­
ზი მი­უღ
­ ებ­ლად უნ­და ჩა­ით­ვა­ლოს დღე­ვან­დე­ლის და­ნა­წი­ლე­ბით სიღ­ნა­ღის
მაზ­რის ფარ­გლებ­ში მოქ­ცე­უ­ლია ვე­ლის­ცი­ხე-­ჭე­რემ­ხე­ვის რა­ი­ო­ნი, რო­მე­ლიც
ეკო­ნო­მი­კუ­რი პი­რო­ბე­ბით და­კავ­ში­რე­ბუ­ლია თე­ლავ­თან და მან­ძი­ლი­თაც
უფ­რო უახ­ლოვ­დე­ბა თე­ლავს. ამას­თან, ეს კუთხე თე­ლავ­თან შე­ერ­თე­ბუ­ლია
პირ­და­პი­რი სარ­კი­ნის­გზო მი­მოს­ვლით. ყვე­ლა ამ პი­რო­ბე­ბის მი­ხედ­ვით, ეს
პა­ტა­რა რა­ი­ო­ნი, რო­მე­ლიც შე­ი­ცავს სოფ­ლებს: მუ­კუ­ზანს, ვე­ლის­ცი­ხეს, ზე­გა­
ანს და ჭე­რემს გა­და­რიცხ­ულ ­ ი უნ­და იქ­მნეს თე­ლა­ვის მაზ­რის საზღ­ვრებ­ში. ეს

352
მით უფ­რო, რომ სიღ­ნა­ღის მაზ­რა ისე­დაც დი­დია თე­ლა­ვი­სა­ზე რო­გორც ტე­
რი­ტო­რი­ით, ისე მო­სახ­ლე­ობ­ ით; ეკო­ნო­მი­კუ­რი შემ­ძლე­ობ­ ის მხრი­თაც სიღ­
ნა­ღის მაზ­რა მაღ­ლა სდგას თე­ლა­ვის მაზ­რას­თან შე­და­რე­ბით.
თე­ლა­ვის მაზ­რა ძველს საზღ­ვრებ­ში შე­იც ­ ავ­და 2511 კვად­რატ კი­ლო­
მეტრს და მო­სახ­ლე­ო­ბას 72.088 სულს (1917 წლის სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო
აღ­წე­რით). ტე­რი­ტო­რი­ის სივ­რცით იგი ორ­ჯერ და კი­დევ მე­ტად ნაკ­ლე­ბი
იყო აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს სხვა მაზ­რებ­თან შე­და­რე­ბით. მო­სახ­ლე­
ო­ბის მხრი­ვაც იგი ჩა­მო­უ­ვარ­დე­ბო­და და­ნარ­ჩენ მაზ­რებს. ახა­ლის გა­და­მიჯ­
ვნით თე­ლა­ვის მაზ­რას ამ­ნა­ი­რად ემა­ტე­ბა: 1. ყო­ფილ თი­ა­ნე­თის მაზ­რი­დან
თუ­შე­თი და ზე­მო­-ა­ლაზ­ნის ხე­ო­ბა; 2. სიღ­ნა­ღის მაზ­რი­დან ვე­ლის­ცი­ხე-­ჭე­
რემ­ხე­ვის რა­ი­ო­ნი. თე­ლა­ვის მაზ­რა, აღე­ბუ­ლი ამ ახალ საზღ­ვრებ­ში, შე­იც
­ ავს
ტე­რი­ტო­რი­ას 4.670 კვად­რატ კი­ლო­მეტრს და მო­სახ­ლე­ობ­ ას 97.193 სულს
(1917 წლის სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო აღ­წე­რის ცნო­ბე­ბით; ხო­ლო 1914 წლის
ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის სტა­ტის­ტი­კით მო­სახ­ლე­ო­ბა უდ­რის 116.061 სულს).
მარ­თა­ლი­ა, ამ ფარ­გლებ­ში­აც ეს მაზ­რა სა­შუ­ა­ლო ნორ­მის მი­ხედ­ვით პა­
ტა­რა ერ­თე­ულს წარ­მო­ად­გენს (აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს და­ნარ­ჩე­ნი
მაზ­რე­ბი ამ პრო­ექ­ტით შე­ი­ცა­ვენ ტე­რი­ტო­რი­ას 6.000 კვად­რატ კი­ლო­მეტ­
რამ­დე, ხო­ლო მო­სახ­ლე­ობ­ ას სა­შუ­ა­ლოდ 140.000 სულს). მაგ­რამ ეკო­ნო­მი­
კუ­რი შემ­ძლე­ო­ბის მი­ხედ­ვით მაზ­რას სა­შუ­ა­ლო ად­გი­ლი უჭი­რავს და­ნარ­ჩენ
მაზ­რებს შო­რის და მას არ გა­უძ­ნელ­დე­ბა სა­ე­რო­ბო მე­ურ­ნე­ო­ბის გაძღ­ოლ ­ ა.
ამას­თან ეს მაზ­რა, აღე­ბუ­ლი ახალ საზღ­ვრებ­ში, წარ­მო­ად­გენს ერთს
მთლი­ანს, ბუ­ნებ­რი­ვად შე­მო­ფარ­გლულს გე­ოგ­რა­ფი­ულ­სა და სა­მე­ურ­ნეო
პრო­ვინ­ცი­ას; რა­ი­მე ცვლი­ლე­ბის შე­მო­ტა­ნა მაზ­რის საზღ­ვრებ­ში შე­უძ­ლე­ბე­
ლი იქ­ნე­ბო­და ტო­პოგ­რა­ფი­ულ ­ ი პი­რო­ბე­ბის მი­ხედ­ვით.

4. სიღ­ნა­ღის მაზ­რა

სიღ­ნა­ღის მაზ­რა, რო­მე­ლიც კა­ხე­თის ცალ­კე ეკო­ნო­მი­კურ მხა­რეს წარ­

მოდ­გენს, და შე­ი­ცავს ქვე­მო­-ა­ლაზ­ნი­სა და ქვე­მო ივ­რის ვე­ლებს, მხო­ლოდ
ერ­თი მხრით, ჩრდი­ლო-­და­სავ­ლე­თით, ეკ­ვრის სა­ქარ­თვე­ლოს მაზ­რებს; და­
ნარ­ჩე­ნის მხრით, მი­სი მო­საზღ­ვრეა ადერ­ბე­იჯ­ ა­ნი, და­ღეს­ტა­ნი და დრო­ე­ბით
ჩა­მო­შო­რე­ბუ­ლი ზა­ქა­თა­ლის ოლ­ქ;ი.
ადერ­ბე­ი­ჯა­ნი­სა და ზა­ქა­თა­ლის ოლ­ქის მხრით, მაზ­რის საზღ­ვრებს არა­
ბუ­ნებ­რი­ვი მო­ხა­ზუ­ლო­ბა აქვს.
საზღ­ვა­რი ზა­ქა­თა­ლის ოლ­ქთან, რო­მე­ლიც მა­ზიმ­-ჩა­ის შე­სარ­თა­ვი­დან
დაწყ­ე­ბუ­ლი ვიდ­რე ში­რა­ქამ­დე მიჰ­ყვე­ბა მდი­ნა­რე ალა­ზანს, უკა­ნას­კნე­ლი
პუნ­ქტი­დან მო­კი­დე­ბუ­ლი გად­მო­დის ალაზ­ნის მარ­ჯვე­ნა ნა­პირ­ზე, თუმ­ცა ბუ­
ნებ­რი­ვი საზღ­ვა­რი ქი­ზი­ყი­სა და სა­ინ­გი­ლოს შო­რის ამის ქვე­მო­დაც იგი­ვე
ალა­ზა­ნი არის, ვიდ­რე მტკვრის შე­სარ­თა­ვამ­დე. ამ­ნა­ირ ­ ად, გა­ნუ­ყო­ფე­ლი ნა­
წი­ლი ქი­ზი­ყი­სა, წი­ნა-­მინ­დო­რი – შე­ერ­თე­ბუ­ლი რჩე­ბა ზა­ქა­თა­ლის ოლ­ქთან.
ასე­ვეა სა­კუთ­ვრივ ადერ­ბე­ი­ჯა­ნის მხრი­თაც. ბუ­ნებ­რი­ვი სამ­ხრე­თი საზღ­
ვა­რი ქი­ზი­ყი­სა არის მდი­ნა­რე მტკვა­რი, ამ­ჟა­მად ადერ­ბე­ი­ჯა­ნის საზღ­ვარს
გას­დევს მტკვრის ჩრდი­ლო­ე­თით; ამ­გვა­რად, ჯე­ი­რან­-ჭა­ლის, სა­მუ­სი­სა და

353
ქვე­მო-­ყა­რა­ი­ას ვე­ლე­ბი ჩა­მოჭ­რი­ლია ქი­ზი­ყი­დან და შე­ერ­თე­ბუ­ლია ადერ­
ბე­ი­ჯან­ზე.
ეს მე­ტად მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი ამ სა­ნა­პი­რო მაზ­რი­სათ­ვის საზღ­ვრე­ბი ადერ­
ბე­ი­ჯა­ნი­სა და ზა­ქა­თა­ლის ოლ­ქის მხრით, სა­ჭი­როა აღ­დგე­ნილ იქ­ნეს.
სა­ქარ­თვე­ლოს მაზ­რე­ბის მხრით, სიღ­ნა­ღის მაზ­რა ეკ­ვრის თე­ლა­ვი­სა და
ტფი­ლი­სის მაზ­რებს.
საზღ­ვა­რი თე­ლა­ვის მაზ­რას­თან უვ­კე გა­მორ­კვე­ულ ­ ი იყო ზე­მოთ.
ტფი­ლი­სის მაზ­რის მხრით მოხ­დე­ბა უმ­ნიშ­ვნე­ლო ცვლი­ლე­ბა. აქ, მიჯ­ნა­
ზე მდე­ბა­რე ორი დი­დი სო­ფე­ლი სიღ­ნა­ღის მაზ­რი­სა – ჩა­ილ ­ უ­რი და კა­კა­ბე­
თი – მი­ე­წე­რე­ბა ტფი­ლი­სის მაზ­რას. ამ სოფ­ლებს მი­მოს­ვლა და აღებ­-მი­ცე­მა
ტფი­ლის­თან აქვს.
სიღ­ნა­ღის მაზ­რა, საზღ­ვრე­ბის იმ ცვლი­ლე­ბით, რო­მე­ლიც აქ არის წარ­
მოდ­გე­ნი­ლი, შე­ი­ცავს ტე­რი­ტო­რი­ას 5.791 კვად­რატ კი­ლო­მეტრს, ხო­ლო
მო­სახ­ლე­ო­ბას 105.811 სულს (1917 წლის სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო აღ­წე­რის
მი­ხედ­ვით; 1914 წლის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის სტა­ტის­ტი­კით მო­სახ­ლე­ო­ბა უდ­რის
121.992 სულს).
იმ შემ­თხვე­ვა­ში, თუ სიღ­ნა­ღის მაზ­რას­თან შე­ერ­თე­ბუ­ლი იქ­ნე­ბა ის ტე­რი­
ტო­რი­ე­ბიც, რომ­ლე­ბიც დღეს შე­ერ­თე­ბუ­ლია ადერ­ბე­იჯ­ ან­ზე და ზა­ქა­თა­ლის
ოლ­ქზე, სიღ­ნა­ღის მაზ­რას მო­ე­მა­ტე­ბა სივ­რცე 1.600 კვად­რატ კი­ლო­მეტ­რამ­
დე; მო­სახ­ლე­ო­ბა დარ­ჩე­ბა უც­ვლე­ლად, რად­გან მოხ­სე­ნე­ბუ­ლი ტე­რი­ტო­რი­
ე­ბი და­უ­სახ­ლე­ბე­ლი­ა.
სიღ­ნა­ღის მაზ­რა იმ საზღ­ვრებ­ში, რო­მე­ლიც გან­ზრა­ხუ­ლია ამ პრო­ექ­
ტით, ტე­რი­ტო­რი­ი­თა და მო­სახ­ლე­ო­ბით უახ­ლოვ­დე­ბა სა­შუ­ა­ლო ნორ­მას.
რაც შე­ე­ხე­ბა მაზ­რის ეკო­ნო­მი­კურ შემ­ძლე­ო­ბას, ამ მხრივ მას, გო­რის
მაზ­რას­თან ერ­თად პირ­ვე­ლი ად­გი­ლი უჭი­რავს აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­
ლოს სხვა პრო­ვინ­ცი­ებ­ში. აქ თა­ნაბ­რად გან­ვი­თა­რე­ბუ­ლია რო­გორც მი­წათ­
მოქ­მე­დე­ბა, ისე მე­სა­ქონ­ლე­ობ­ ა; ამას­თან, მაზ­რის ჩრდი­ლო­ეთ სექ­ტორ­ში,
წი­ნა-­მხა­რე­ში, მეღ­ვი­ნე­ო­ბას მის­დე­ვენ, ხო­ლო სამ­ხრე­თით, სა­კუთ­რივ ქი­ზიყ­
ში, გავ­რცე­ლე­ბუ­ლია თამ­ბა­ქოს კულ­ტუ­რა.
მაზ­რის სიმ­დიდ­რეს შე­ად­გენს აგ­რეთ­ვე თა­ვი­სუ­ფა­ლი სა­კო­ლო­ნი­ზა­ციო
მი­წე­ბი გაღ­მა-­მხა­რე­ში, ში­რაქ­ში და ივ­რის ვე­ლებ­ზე, რომ­ლე­ბიც თით­ქმის გა­
ტიტ­ვლე­ბუ­ლია მო­სახ­ლე­ობ­ ი­სა­გან. და­სახ­ლე­ბა ამ რა­ი­ო­ნე­ბი­სა, რომ­ლე­ბიც
აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს ტე­რი­ტო­რი­ულ ავან­პოს­ტებს წარ­მო­ად­გე­ნენ,
პირ­ველ რიგ­ში­ვე უნ­და გახ­დეს ზრუნ­ვის საგ­ნად რო­გორც ად­გი­ლობ­რი­ვი
თვითმარ­თვე­ლო­ბი­სა, ისე ცენ­ტრა­ლუ­რი მმარ­თვე­ლო­ბის.

5-6. ქა­ლა­ქი ტფი­ლი­სი და ტფი­ლი­სის მაზ­რა

ქ. ტფი­ლი­სი, იმ გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი პი­რო­ბე­ბი­სა გა­მო, რო­მელ­ში­აც იმ­ყო­

ფე­ბა იგი რო­გორც რეს­პუბ­ლი­კის სა­ტახ­ტო ქა­ლა­ქი თა­ვი­სი მრა­ვალ­რიცხ­ო­
ვა­ნი მო­სახ­ლე­ო­ბით (რო­მე­ლიც 300.000-ს სჭარ­ბობს) და ფარ­თო მე­ურ­ნე­
ო­ბით, ცხა­დი­ა, რომ გა­მო­ყო­ფილ უნ­და იქ­მნეს მაზ­რი­დან ცალ­კე უმაღ­ლეს
სა­ად­მი­ნის­ტრა­ციო ერ­თე­უ­ლად, რაც ფაქ­ტი­უ­რად მოხ­და კი­დეც.

354
 ტფი­ლი­სის მაზ­რა არ­სე­ბულ საზღ­ვრებ­ში შე­ი­ცავს 4.648 კვად­რატ კი­ლო­
მეტრს, ხო­ლო მო­სახ­ლე­ობ­ ას 90.000 სულს (1917 წლის სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­
ნეო სტა­ტის­ტი­კით). მაზ­რა დღე­ვან­დელს საზღ­ვრებ­ში სრუ­ლე­ბით არა­ბუ­ნებ­
რივ მო­ხა­ზუ­ლო­ბას წარ­მო­ად­გენს. იმ დროს, რო­დე­საც ქ. ტფი­ლისს, ცხა­დი­ა,
გა­ცი­ლე­ბით მე­ტი ეკო­ნო­მი­კუ­რი მი­ზი­დუ­ლო­ბა აქვს, ვიდ­რე პა­ტა­რა სა­მაზ­
რო ქა­ლა­ქებს. მაზ­რა, რო­მე­ლიც უშუ­ა­ლოდ ტფი­ლის­ზეა მი­წე­რი­ლი, ჩა­მო­
უ­ვარ­დე­ბა აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს მაზ­რე­ბის მთელ რიგს რო­გორც
მო­სახ­ლე­ო­ბით, ისე ტე­რი­ტო­რი­ის სივ­რცით. მაზ­რის საზღ­ვრე­ბის გა­რე­შე
მოქ­ცე­უ­ლია ამ­ჟა­მად მთე­ლი რა­ი­ო­ნე­ბი, რომ­ლე­ბიც ტფი­ლი­სის ბუ­ნებ­რივ
ჰინ­ტერ­ლანდს წარ­მო­ად­გე­ნენ და ეკო­ნო­მი­კუ­რი ურ­თი­ერ­თო­ბით უშუ­ა­ლოდ
გა­დაბ­მუ­ლი არი­ან ტფი­ლის­თან.
ეს რა­ი­ო­ნე­ბი, რო­მე­ლიც გა­ნუ­ყო­ფე­ლია ტფი­ლი­სი­დან და რომ­ლე­ბიც
უნ­და შე­მო­ერ­თე­ბულ იქ­მნეს ტფი­ლი­სის მაზ­რას­თან ნა­წი­ლობ­რივ, უკ­ვე გა­
მორ­კვე­უ­ლი იყო. ეს რა­ი­ო­ნე­ბი­ა: 1. დუ­შე­თის მაზ­რი­დან – მცხე­თის რა­იო ­ ­ნი,
რო­მე­ლიც შე­იც ­ ავს მცხე­თა-­მუხ­რა­ნი­სა და სა­გუ­რა­მოს ბარს; 2. ყო­ფი­ლი თი­
ა­ნე­თის მაზ­რი­დან – ერ­წო; 3. სიღ­ნა­ღის მაზ­რი­დან სოფ­ლე­ბი: ჩა­ილ ­ უ­რი და
კა­კა­ბე­თი.
სა­ქარ­თვე­ლოს და­ნარ­ჩე­ნი მაზ­რე­ბი­დან ტფი­ლი­სის მაზ­რას ეკ­ვრის მაზ­
რე­ბი – გო­რი­სა და ბორ­ჩა­ლო­სი. ამ მხრი­ვაც, სა­ჭი­როა საზღ­ვრე­ბის ცვლი­
ლე­ბა:
4. გო­რის მაზ­რი­დან – ტფი­ლი­სის მაზ­რას უნ­და შე­მო­ერ­თდეს ძეგ­ვი –
ქვე­მო ნიჩ­ბი­სის რა­ი­ო­ნი (მტკვრის ხე­ო­ბა ქსნის შე­სარ­თავს ქვე­მოდ). ეს პა­ტა­
რა სექ­ტო­რი, რო­მე­ლიც სო­ლი­ვით არის შე­მოჭ­რი­ლი მცხე­თა-­მუხ­რა­ნის რა­
ი­ონ­სა და ტფი­ლი­სის მაზ­რას შუ­ა, ყვე­ლა მხრივ უფ­რო ემ­ხრო­ბა ტფი­ლისს,
ვიდ­რე გორს;
5. ბორ­ჩა­ლოს მხრივ გა­მო­სარ­კვე­ვია ორი კუთხ­ის: სან­და­რა­სა და წალ­
კის რა­იო ­ ­ნე­ბის სა­კითხ­ი.
ა) სან­და­რას რა­ი­ონ­ ი. ტფი­ლი­სის მაზ­რის სამ­ხრე­თი საზღ­ვა­რი დაწყ­ე­
ბუ­ლი სო­ფელ ალექ­სან­დერ­სგილ­ფი­დან (სა­ცა მდი­ნა­რე ქცია დახ­რამ­დე­ბა)
ვიდ­რე არუხ­ლოს ხი­დამ­დე, მის­დევს მდი­ნა­რე ხრამს. არუხ­ლოს ქვე­მოდ კი
საზღ­ვა­რი ამ­ჟა­მად შორ­დე­ბა მდი­ნა­რე ხრამს და მის­დევს ჩრდი­ლო­ე­თით
იაღ­ლუ­ჯას გო­რა­კებს. რო­გორც ტფი­ლი­სის მაზ­რას, ისე ბორ­ჩა­ლო­საც, გა­
ცი­ლე­ბით უფ­რო ბუ­ნებ­რი­ვი მო­ხა­ზუ­ლო­ბა ექ­ნე­ბა, თუ რომ მათ საზღ­ვრად
იმა­ვე მდი­ნა­რე ხრამს მი­ვი­ღებ­დით არუხ­ლოს ქვე­მო­დაც ვიდ­რე მდი­ნა­რე
მტკვრამ­დე. სან­და­რას რა­ი­ო­ნი (ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რის ის სექ­ტო­რი რო­მე­
ლიც მდი­ნა­რე ხრა­მის ჩრდი­ლო­ე­თით მდე­ბა­რე­ობს, იაღ­ლუ­ჯის გო­რებ­სა და
მტკვარს შუ­ა), რო­მე­ლიც ამ­ნა­ი­რად ტფი­ლი­სის მაზ­რის საზღ­ვრებ­ში მო­იქ­ცე­
ვა, სულ თხუთ­მე­ტი­ო­დე ვერ­სით აკ­რავს ქ. ტფი­ლისს: ტფი­ლის­თან ეს რა­ი­
ო­ნი შე­ერ­თე­ბუ­ლია სა­მი­მოს­ვლო გზე­ბის მი­მარ­თუ­ლე­ბით: ჯერ რკი­ნის­გზით
და ამას გარ­და, ორი სა­ფოს­ტო ტრაქ­ტით.
ბ) წალ­კის რა­იო ­ ­ნი. წალ­კის­რა­ი­ონ­ ის სა­კითხ­ის გა­დაჭ­რა უფ­რო მეტ სირ­
თუ­ლეს შე­იც ­ ავს. ეს კუთხე წარ­მო­ად­გენს ერ­თნა­ირ გარ­და­მა­ვალ ზო­ნას

355
ტფი­ლი­სი­სა და ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რებს შო­რის. ზო­გი პი­რო­ბე­ბის მი­ხედ­ვით,
შე­იძ­ლე­ბო­და წალ­კის რა­ი­ონ­ ი შეგ­ვე­ერ­თე­ბი­ნა ტფი­ლი­სის მაზ­რას­თან; მაგ­
რამ ეს შე­ა­სუს­ტებ­და ბორ­ჩა­ლოს სა­მაზ­რო ერ­თე­ულს.
ჩვენ გა­მო­ვარ­კვი­ეთ ტფი­ლი­სის მო­მა­ვა­ლი სა­მაზ­რო ერ­თე­უ­ლის საზღ­
ვრე­ბი. იმ ცვლი­ლე­ბე­ბით, რო­მე­ლიც ზე­მოთ აღ­ვნიშ­ნეთ, ტფი­ლი­სის მაზ­რა
სრუ­ლე­ბით ბუ­ნებ­რივს გე­ოგ­რა­ფი­ულ კონ­ფი­გუ­რა­ცი­ას ღე­ბუ­ლობს. რაც შე­
ე­ხე­ბა ტე­რი­ტო­რი­ის სივ­რცე­სა და მო­სახ­ლე­ო­ბის რა­ო­დე­ნო­ბას, ამ მხრი­თაც
იგი სა­შუ­ალ­ ო ად­გილს და­ი­ჭერს აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს და­ნარ­ჩენ
მაზ­რებს შო­რის. ტე­რი­ტო­რი­ის სივ­რცე ტფი­ლი­სის მაზ­რი­სა, ზე­მოდ ნაჩ­ვე­ნებ
ფარ­გლებ­ში უდ­რის 6.248 კვად­რატ კი­ლო­მეტრს, ე. ი. ცო­ტა­თი ნაკ­ლე­ბი­ა,
ვიდ­რე ტე­რი­ტო­რი­ებ­ ი სიღ­ნა­ღი­სა, გო­რი­სა და ბორ­ჩა­ლო­სი; თით­ქმის იმ­
დე­ნი­ვე­ა, რამ­დე­ნიც დუ­შე­თი­სა და ახალ­ცი­ხე­-ა­ახ­ლქა­ლა­ქის მაზ­რე­ბის ტე­რი­
ტო­რია და შე­და­რე­ბით მე­ტი, ვიდ­რე ტე­რი­ტო­რია თე­ლა­ვის მაზ­რი­სა. მო­სახ­
ლე­ო­ბა ით­ვლე­ბა – 1917 წლის სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო აღ­წე­რით 133.253
სუ­ლი (1914 წლის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის სტა­ტის­ტი­კით – 149.758 სუ­ლი), ე. ი.
ნაკ­ლე­ბი, ვიდ­რე გო­რის, ბორ­ჩა­ლო­სა და ახალ­ცი­ხე­-ა­ხალ­ქა­ლა­ქის მაზ­რებ­
ში, და მე­ტი, ვიდ­რე და­ნარ­ჩენ მაზ­რებ­ში. ეკო­ნო­მი­კუ­რი შემ­ძლე­ო­ბის მხრი­
თაც, მაზ­რას ასე­თი­ვე სა­შუ­ა­ლო ად­გი­ლი ეჭი­რე­ბა და­ნარ­ჩენ ერ­თე­უ­ლებ­თან
შე­და­რე­ბით.

7. ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რა

ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რა მხო­ლოდ სა­მის მხრით ეკ­ვრის სა­ქარ­თვე­ლოს მაზ­

რებს. ეს მო­საზღ­ვრე მაზ­რე­ბია – ახალ­ქა­ლა­ქის, გო­რი­სა და ტფი­ლი­სი­სა.
ახალ­ქა­ლა­ქის მაზ­რი­დან ბორ­ჩა­ლოს გა­მოჰ­ყოფს ბუ­ნებ­რი­ვი საზღ­ვა­რი ჯა­
ვა­ხე­თის ალ­პე­ბი (Мокрыя горы); ასე­თი­ვე ბუ­ნებ­რი­ვი საზღ­ვრე­ბი გას­დევს
გო­რის მაზ­რის მიჯ­ნა­ზე­დაც: თრი­ა­ლე­თის ქე­დი; რაც შე­ე­ხე­ბა საზღ­ვარს ტფი­
ლი­სის მაზ­რას­თან, ამ მხრივ, რო­გორც აღ­ნიშ­ნუ­ლი გვქონ­და, ბორ­ჩა­ლოს
მაზ­რი­დან ტფი­ლი­სის მაზ­რას უერ­თდე­ბა სან­და­რას რა­იო ­ ­ნი.
ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რის ტე­რი­ტო­რია და მო­სახ­ლე­ო­ბა ამ ახალ საზღ­ვრებ­ში
შემ­დე­გი­ა: ტე­რი­ტო­რია – სა­დაო ზო­ნის (ლო­რი­სა და ალა­ვერ­დის რა­ი­ო­ნის)
მით­ვლით უდ­რის – 6.556 კვ. კმ.; სა­დაო ზო­ნის მი­უთ­ვლე­ლად – 4.056 კვ. კმ.
მო­სახ­ლე­ო­ბა – სა­დაო ზო­ნის მით­ვლით – 184.722 სულს; სა­დაო ზო­ნის
მი­უთ­ვლე­ლად – 99.219 სულს.
თუმ­ცა ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რა ნორ­მა­ლურ მაზ­რას წარ­მო­ად­გენს ტე­რი­ტო­რი­
ის სივ­რცით, მო­სახ­ლე­ო­ბის რა­ო­დე­ნო­ბი­თა და ეკო­ნო­მი­კუ­რის შემ­ძლე­ო­ბით,
მაგ­რამ ამას­თან უნ­და აღ­ვნიშ­ნოთ, რომ ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რა არ არის ისე­ვე
შეკ­რუ­ლი გე­ოგ­რა­ფი­უ­ლის მთლი­ა­ნო­ბით, რო­გორც და­ნარ­ჩე­ნი მაზ­რე­ბი სა­
ქარ­თვე­ლო­სი. იგი იყო­ფა ოთხ პა­ტა­რა რა­ი­ო­ნე­ბად: წალ­კი­სა, დმა­ნის­-ხე­ვი­სა,
დე­ბე­დის­-ხე­ვი­სა და ლო­რი­სა; ჩრდი­ლო­ე­თით მდე­ბა­რე სა­მი რა­ი­ო­ნე­ბი­დან
თვი­თე­უ­ლი მათ­გა­ნი იმ­დე­ნად­ვე და­მო­კი­დე­ბუ­ლია გე­ოგ­რა­ფი­უ­ლად ერ­თი­მე­
ო­რი­სა­გან, რამ­დე­ნა­დაც ტფი­ლი­სი­დან. ამით აიხ­სნე­ბა, რომ კერ­ძოდ, წალ­კის
შე­სა­ხებ არის მო­საზ­რე­ბა ამ რა­ი­ო­ნის შე­ერ­თე­ბა­ზე ტფი­ლის­თან.

356
 რომ ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რა მე­ტის მთლი­ა­ნო­ბით შე­იკ­რას, ამი­სათ­ვის დი­დი
მნიშ­ვნე­ლო­ბა ექ­ნე­ბა ად­მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი ცენ­ტრის სის­წო­რით ამორ­ჩე­ვას.
რუ­სე­თის მფლო­ბე­ლო­ბის დროს მაზ­რის ად­მი­ნის­ტრა­ტი­ულ ცენ­ტრად ით­
ვლე­ბო­და და­ბა შუ­ლა­ვე­რი. ეს უსა­თუ­ოდ მი­უ­ღე­ბე­ლი­ა, რად­გან შუ­ლა­ვე­რი
მაზ­რის გა­ნა­პი­რას მდე­ბა­რე­ობს და არც ერ­თი რა­იო ­ ­ნი­სათ­ვის არ არის და­
სამ­ხა­რი, გარ­და სა­კუთ­რივ დე­ბე­დას­-ხე­ვის რა­ი­ო­ნი­სა. ცენ­ტრი ამ­ჟა­მად მო­
თავ­სე­ბუ­ლია სო­ფელ რა­ტე­ვან­ში (ე­კა­ტე­რი­ნენ­ფელ­დში); ეს სო­ფე­ლი უფ­რო
და­სამ­ხა­რი­ა, ვიდ­რე შუ­ლა­ვე­რი, მაგ­რამ გა­ცი­ლე­ბით უფ­რო მი­ზან­შე­წო­ნი­ლი
იქ­ნე­ბა, თუ მაზ­რის ცენტრს უფ­რო აღ­მო­სავ­ლე­თით გა­და­ვი­ტან­დით – სა­
ხელ­დობრ, სო­ფელ ქვეშ­ში. ქვე­ში მდე­ბა­რე­ობს დმა­ნის­ხე­ვის რა­იო ­ ­ნის­ში, სა­
ცა ეს ხე­ო­ბა იშ­ლე­ბა და გა­მო­დის ვა­კე­ზე. ქვეშს უჭი­რავს ბა­რი ად­გი­ლი და
გე­ოგ­რა­ფი­უ­ლი პი­რო­ბე­ბი ხელს უწყ­ობს, რომ იგი მნიშ­ვნე­ლო­ვან პუნ­ქტად
გა­ი­ზარ­დოს. ამას­თან, ქვე­ში გა­ცი­ლე­ბით უფ­რო სამ­ხროა მაზ­რის ყვე­ლა რა­
ი­ო­ნე­ბი­სათ­ვის, ვიდ­რე რო­მე­ლი­მე პუნ­ქტი: ჩრდი­ლო­ე­თის სამ რა­იო ­ ­ნებ­ში მას
უჭი­რავს სა­შუ­ა­ლო ად­გი­ლი, თა­ნაბ­რად და­შო­რე­ბუ­ლი რო­გორც წალ­კი­დან,
ისე დე­ბე­დას­-ხე­ო­ბის რა­ი­ო­ნი­დან; ხო­ლო ლორ­თა­ნაც უფ­რო ახ­ლო­ა, ვიდ­
რე ეკა­ტე­რი­ნენ­ფელ­დი და შე­ერ­თე­ბუ­ლია პირ­და­პი­რი სა­ფოს­ტო ტრაქ­ტით.

8. გო­რის მაზ­რა

გო­რის მაზ­რის აღ­მო­სავ­ლე­თი საზღ­ვა­რი გა­მორ­კვე­უ­ლი­ა. ამ მხრით, გო­

რის მაზ­რი­დან ტფი­ლი­სის მაზ­რას უერ­თდე­ბა ნიჩ­ბის­-ძეგ­ვის სექ­ტო­რი.
ჩრდი­ლო­ე­თი საზღ­ვა­რი გო­რის მაზ­რი­სა ამა­ვე დროს სა­ხელ­მწი­ფო
საზღ­ვა­რია – კავ­კა­სი­ო­ნის ქე­დი.
და­სავ­ლე­თი საზღ­ვა­რი გო­რის მაზ­რი­სა მიჰ­ყვე­ბა აგ­რეთ­ვე ბუ­ნებ­რივ მიჯ­
ნას – ლი­ხის მთას, და მხო­ლოდ ერთ ალა­გას, რა­ჭის მაზ­რის საზღ­ვარ­ზე
შორ­დე­ბა იგი ამ ზღუ­დეს, რის გა­მო გო­რის მაზ­რის საზღ­ვრებ­ში ამ­ჟმად მოქ­
ცე­ულ
­ ია ლი­ხის გა­დაღ­მა მდე­ბა­რე სა­მი სო­ფე­ლი: წო­ნა, ერ­წო და სის­პა­თა­
ნი. აქ საზღ­ვა­რი უნ­და შეს­წორ­დეს და ეს სა­მი სო­ფე­ლი გა­დი­რიცხ­ოს გო­რის
მაზ­რი­დან რა­ჭის მაზ­რა­ში.
სამ­ხრე­თის მხრით გო­რის მაზ­რა ეკ­ვრის ტფი­ლი­სის, ბორ­ჩა­ლოს, ახალ­
ქა­ლა­ქი­სა და ახალ­ცი­ხის მაზ­რებს. პირ­ვე­ლი ორი მაზ­რი­დან, ტფი­ლი­სი­დან
და ბორ­ჩა­ლო­დან, გო­რის მაზ­რას გა­მოჰ­ყოფს ბუ­ნებ­რი­ვი საზღ­ვა­რი თრი­ა­
ლე­თის ქე­დი. ახალ­ცი­ხე­-ა­ხალ­ქა­ლა­ქის მხრით კი, გო­რის მაზ­რა­ში მდე­ბა­რე­
ობს ბორ­ჯო­მის რა­ი­ონ­ ი, რო­მე­ლიც ერ­თნა­ირ გარ­და­მა­ვალ ზო­ნას წარ­მო­
ად­გენს ახალ­ცი­ხი­სა და გო­რის მაზ­რებს შო­რის.
ბორ­ჯო­მის რა­იო­ ­ნის შე­სა­ხებ უნ­და აღ­ვნიშ­ნოთ.
ბორ­ჯო­მის რა­ი­ონ­ ი შე­ი­ცავს სამს სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბას: ახალ­და­ბის,
ბორ­ჯო­მი­სა და ბა­კუ­რი­ა­ნი­სას. აქე­დან ახალ­და­ბის სა­ზო­გა­დო­ე­ბა ზედ­ვე აკ­
რავს ხა­შურს, და უფ­რო მჭიდ­როდ და­კავ­ში­რე­ბუ­ლია გო­რის მაზ­რას­თან.
და­ნარ­ჩენ ორ სა­ზო­გა­დო­ე­ბას (ქ. ბორ­ჯო­მით), რო­მე­ლიც სა­კუთ­რივ ბორ­ჯო­
მის რა­ი­ონს შე­ად­გენს, თა­ნა­ბა­რი და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა აქვს რო­გორც გორ­თან,
ისე ახალ­ცი­ხეს­თან. მან­ძი­ლით ბორ­ჯო­მის რა­ი­ო­ნი უფ­რო ახ­ლო აკ­რავს

357
ქა­ლაქ ახალ­ცი­ხეს. მაგ­რამ მა­ინც ქა­ლა­ქი გო­რი უფ­რო და­სამ­ხა­რად უნ­და
ჩა­ით­ვა­ლოს ამ კუთხ­ი­სათ­ვის, რად­გან ბორ­ჯო­მის რა­ი­ო­ნი შე­ერ­თე­ბუ­ლია ქა­
ლაქ გორ­თან სარ­კი­ნის­გზო მი­მოს­ვლით, რაც აად­ვი­ლებს გორ­თან ურ­თი­
ერ­თო­ბას.
ამი­ტომ ჩვენ ჯერ­ჯე­რო­ბით მა­ინც არ მიგ­ვაჩ­ნია დრო­უ­ლად ბორ­ჯო­მის
რა­ი­ო­ნის გო­რის მაზ­რი­დან ჩა­მო­შო­რე­ბა.
ამ­ნა­ირ
­ ად წარ­მოდ­გე­ნი­ლის პრო­ექ­ტით გო­რის მაზ­რის ფარ­გლებ­ში
ხდე­ბა შემ­დე­გი ცვლი­ლე­ბა­ნი: 1. ნიჩ­ბის­-ძეგ­ვის რა­იო
­ ­ნი უერ­თდე­ბა ტფი­ლი­
სის მაზ­რას; 2. სოფ­ლე­ბი წო­ნა, სის­პა­თა­ნი და ერ­წო უერ­თდე­ბა რა­ჭის მაზ­
რას. რაც შე­ე­ხე­ბა ბორ­ჯო­მის რა­ი­ონს, იგი ისევ გო­რის ფარ­გლებ­ში რჩე­ბა.
გო­რის მაზ­რა აღე­ბუ­ლი ამ საზღ­ვრებ­ში შე­იც ­ ავს ტე­რი­ტო­რი­ას 6.681
კვად­რატ კი­ლო­მეტრს, ხო­ლო მო­სახ­ლე­ო­ბას 217.675 სულს (1917 წლის
სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო აღ­წე­რით). ამ­ნა­ი­რად გო­რის მაზ­რა ტე­რი­ტო­რი­ის
სივ­რცით ნაკ­ლე­ბი­ა, ვიდ­რე სიღ­ნა­ღი­სა და სო­ხუ­მის, ბა­თო­მი­სა და არ­ტა­ა­ნის
მაზ­რე­ბი, და თით­ქმის იმო­დე­ნა­ა, რაც ბორ­ჩა­ლოს, აგ­რეთ­ვე ტფი­ლი­სი­სა
და დუ­შეთ­-თი­ა­ნე­თის მაზ­რე­ბი; ხო­ლო მო­სახ­ლე­ო­ბის მხრით, იგი ნაკ­ლე­ბი­ა,
ვიდ­რე ქუ­თა­ი­სის მაზ­რა და თით­ქმის თა­ნა­ბა­რია შო­რაპ­ნის, ბორ­ჩა­ლო­სა და
სო­ხუ­მის მაზ­რებ­თან.1
ჯერ მარ­ტო ამ შე­და­რე­ბი­და­ნაც ცხა­დი­ა, რომ გა­ყო­ფას გო­რის მაზ­რი­სა
ორ მაზ­რად (გო­რი­სა და ხა­შუ­რი­სა), რის პრო­ექ­ტი წარ­მოდ­გე­ნი­ლი იყო –
არა­ვი­თა­რი გა­მარ­თლე­ბა არა აქვს. გო­რის მაზ­რა, რო­გორც ტე­რი­ტო­რი­ის
სივ­რცით, ისე მო­სახ­ლე­ო­ბის რა­ო­დე­ნო­ბით, სა­შუ­ალ
­ ო ნორ­მას უახ­ლოვ­დე­ბა.
გო­რის მაზ­რის და­ნა­წი­ლე­ბა შე­უძ­ლე­ბე­ლია შე­ვიწყ­ნა­როთ გე­ოგ­რა­ფი­უ­
ლი პი­რო­ბე­ბის მი­ხედ­ვი­თაც. მაზ­რა წარ­მო­ად­გენს მთლი­ან გე­ოგ­რა­ფი­ულს
პრო­ვინ­ცი­ას დამ­თავ­რე­ბულს თა­ვის საზღ­ვრებ­ში ჰიდ­როგ­რა­ფი­უ­ლად და
ოროგ­რა­ფი­უ­ლად. სწო­რედ ამ ბუ­ნებ­რი­ვი გე­ოგ­რა­ფი­ულ ­ ის მთლი­ა­ნო­ბით
აიხ­სნე­ბა, რომ წარ­სულ­ში­აც ეს მხა­რე ყო­ველ­თვის ერთს მთელს და გა­ნუ­
ყო­ფელ პრო­ვინ­ცი­ას წარ­მო­ად­გენ­და.
ამა­ვე დროს მაზ­რის ეს გე­ოგ­რა­ფი­უ­ლი მთლი­ა­ნო­ბა წი­ნას­წარ გან­საზღ­
ვრავს მის სა­მე­ურ­ნეო მთლი­ა­ნო­ბა­საც. თვი­თე­უ­ლი კუთხე მაზ­რი­სა თა­ვი­სი
მე­ურ­ნე­ო­ბით, თვი­თონ გე­ოგ­რა­ფი­ულ­ ი პი­რო­ბე­ბი­სა გა­მო შე­კავ­ში­რე­ბუ­ლია
მთელ­თან. მაზ­რის ეს მთლი­ა­ნო­ბა კი­დევ უფ­რო შეკ­რუ­ლია მაზ­რის ბუ­ნებ­რი­
ვი ცენ­ტრით – ქა­ლა­ქი გო­რით, რო­მელ­თა­ნაც რა­დი­უ­სე­ბის მსგავ­სად თავს
იყ­რის მაზ­რის სა­მი­მოს­ვლო გზე­ბის მი­მარ­თუ­ლე­ბა.
და­სას­რულ, გო­რის მაზ­რის ორად გა­ყო­ფა დას­ცემ­და მაზ­რის ეკო­ნო­
მი­კურ შემ­ძლე­ობ­ ას. თუ მაზ­რა დღე­ვან­დელს საზღ­ვრებ­ში, თა­ვი­სი მე­ურ­ნე­
ო­ბით, თა­ვი­სუფ­ლად შეს­ძლებს სა­ერ ­ ო­ბო თვითმარ­თვე­ლო­ბის საქ­მე­ე­ბის

1 ბორჯომის რაიონის მიუთვლელად, რომელსაც, როგორც აღვნიშნეთ, არა აქვს

გორის მაზრასთან განსაკუთრებული ორგანიული კავშირი, გორის მაზრა შეიცავს
ტერიტოიას 5.740 კვად. კილომეტრს, ხოლო მოსახლეობას 203.958 სულს. გორის
მაზრა ასეთის ვარიანტით დაიჭერს მხოლოდ მეცხრე ადგილს საქართველოს
დანარჩენ მაზრათა შორის (სიღნაღის, ბორჩალოს, ტფილისის, დუშეთის, ახალციხე-
ახალქალაქის, სოხუმის, ბათომისა და არტაანის მაზრების შემდეგ). მოსახლეობის
პროპორცია იგივე რჩება.

358
სა­კუ­თა­რის ძალ­-ღო­ნით გაძღ­ოლ ­ ას, მაზ­რის და­ნა­წი­ლე­ბის შემ­დეგ ერ­თი
ეკო­ნო­მი­კუ­რად შემ­ძლე მაზ­რის ნაც­ვლად ჩვენ მი­ვი­ღებ­დით ორ სუსტ მაზ­
რას, რო­მელ­თაც სა­ე­რო­ბო მე­ურ­ნე­ო­ბის მო­წო­ყო­ბი­სათ­ვის დას­ჭირ­დე­ბო­
დათ მუდ­მი­ვი სუბ­სი­დია ცენ­ტრა­ლუ­რი მმარ­თვე­ლო­ბი­სა.
ყვე­ლა ამ პი­რო­ბე­ბის მხედ­ვე­ლო­ბა­ში მი­ღე­ბის შემ­დეგ შე­უძ­ლე­ბე­ლია არ
და­ვას­კვნათ, რომ გო­რის მაზ­რის ორად გა­ყო­ფას არა­ვი­თა­რი გა­მარ­თლე­ბა
არა აქვს და იგი უნ­და დარ­ჩეს მთლი­ან­ ად იმ საზღ­ვრებ­ში, რომ­ლიც ზე­მოდ
იყო შე­მო­ფარ­გლუ­ლი.2
9-10. ახალ­ცი­ხე­-ა­ხალ­ქა­ლა­ქის მაზ­რე­ბი და ფოცხ­ო­ვის რა­იო ­ ­ნი (არ­ტა­ა­
ნის ოლ­ქი­სა)
სა­კითხი ახალ­ცი­ხე­-ა­ხალ­ქა­ლა­ქის მაზ­რე­ბი­სა და მათ­თან შე­კავ­ში­რე­ბუ­
ლი ფოცხ­ო­ვის რა­ი­ო­ნის მოწყ­ობ­ ი­სა მეტს სირ­თუ­ლეს წარ­მო­ად­გენს, ვიდ­რე
აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს და­ნარ­ჩე­ნი მაზ­რე­ბის მოწყ­ო­ბის კითხ­ვა.
ამ სა­კითხ­ის გა­დაჭ­რა ორ­ნა­ი­რად არის შე­საძ­ლო: 1. და­ტო­ვე­ბა მა­თი ორ
მაზ­რად – საზღ­ვრე­ბის გა­და­მიჯ­ვნის მოხ­დე­ნით, 2. გა­ერ­თი­ა­ნე­ბა მა­თი ერთ
მაზ­რად.
იმ შემ­თხვე­ვა­ში, თუ მი­სა­ღე­ბად ჩა­ით­ვლე­ბო­და ორი­სა­ვე მაზ­რის და­მო­
უ­კი­დებ­ლად არ­სე­ბო­ბა, გე­ოგ­რა­ფი­ულ ­ ი პი­რო­ბე­ბის მი­ხედ­ვით, ამ მაზ­რე­ბის
ფარ­გლებ­ში უნ­და მოხ­დეს შემ­დე­გი ცვლი­ლე­ბა: 1. ახალ­ცი­ხის მაზ­რას უერ­
თდე­ბა ფოცხ­ო­ვის რა­ი­ონ­ ი; ეს კუთხე ტო­პოგ­რა­ფი­უ­ლად და სა­მე­ურ­ნეო პი­
რო­ბე­ბით გა­ნუ­ყო­ფე­ლია ახალ­ცი­ხი­დან; 2. ახალ­ქა­ლა­ქის მაზ­რას უერ­თდე­ბა
ახ­ლან­დე­ლი ახალ­ცი­ხის მაზ­რი­დან – ლე­პი­სის ვე­ლი, რო­მე­ლიც გე­ოგ­რა­ფი­
უ­ლად ნა­წი­ლია ჯა­ვა­ხე­თის პლა­ტო­სი.
ამ გა­და­მიჯ­ვნის შემ­დეგ ამ მაზ­რე­ბის ტე­რი­ტო­რია და მო­სახ­ლე­ო­ბა შემ­
დე­გი იქ­ნე­ბა: ახალ­ცი­ხის მაზ­რა შე­ი­ცავს 2.994 კვად­რატ კი­ლო­მეტრს, ხო­
ლო მო­სახ­ლე­ობ­ ას 86.332 სულს (1917 წლის სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო აღ­წე­
რის ცნო­ბე­ბით); ახალ­ქა­ლა­ქის მაზ­რა საზღ­ვრე­ბის ნაჩ­ვე­ნე­ბი შეს­წო­რე­ბით
შე­ი­ცავს ტე­რი­ტო­რი­ას 3.093 კვად­რატ კი­ლო­მეტრს, ხო­ლო მო­სახ­ლე­ო­ბა
ით­ვლე­ბო­და 1917 წლი­სათ­ვის 106.905 სუ­ლი, მაგ­რამ 1917 წლის შემ­დეგ
ახალ­ქა­ლა­ქის მაზ­რის მო­სახ­ლე­ობ­ ა საგ­რძნობ­ლად შემ­ცირ­და. მას და­აკ­
ლდა ცენ­ტრა­ლუ­რი სტა­ტის­ტი­კუ­რი კო­მი­ტე­ტის ან­გა­რი­შით, 27.000-მდე
ქრის­ტი­ა­ნი მო­სახ­ლე­ობ­ ა (და­ახ­ლო­ვე­ბით 25.000-მდე სო­მე­ხი, 2.000-მდე
ქრის­ტი­ა­ნი ქარ­თვე­ლი), ასე რომ, ამ­ჟა­მად ახალ­ქა­ლა­ქის მაზ­რის იმ ტე­რი­
ტო­რი­აზ­ ე, რო­მე­ლიც ზე­მოდ იყო შე­მო­ფარ­გლუ­ლი, ით­ვლე­ბა არა უმე­ტეს
75.000-80.000 მცხოვ­რე­ბი­სა.
რო­გორც ვხე­დავთ მოყ­ვა­ნი­ლი ცნო­ბე­ბი­დან, ეს მაზ­რე­ბი ტე­რი­ტო­რი­ის
სივ­რცით ორ­ჯერ და კი­დევ მე­ტად ნაკ­ლე­ბი­ა, ვიდ­რე და­ნარ­ჩე­ნი მაზ­რე­ბი

2 უნდა აღვნიშნოთ, რომ პროექტი მაზრის ორად დანაწილებისა (გორისა და სურამ-

ხაშურის მაზრებად) დაიბადა რუსეთის მფლობელობის დროს, 1905 წლის შემდეგ,
როცა აგრარულმა მოძრაობამ გორის მაზრაში მწვავე ხასიათი მიიღო; პროექტი
ისახავდა პოლიტიკურ მიზნებს და განზრახული იყო იმ აზრით, რომ ადმინისტრაციას
გაადვილებოდა მოძრაობასთან ბრძოლა. მაზრის ორად გაყოფის პროექტის ახალ
ავტორებს არავითარი ახალი ანგარიშგასაწევი მოსაზრება არ წარმოუდგენიათ.

359
აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­სი; ასე­ვე მო­სახ­ლე­ობ­ ის მხრი­თაც, იგი და­უ­ვარ­
დე­ბა და­ნარ­ჩენ მაზ­რებს.
მაგ­რამ ამ მაზ­რე­ბის მოწყ­ობ­ ის სა­კითხ­ის გა­დაწყ­ვე­ტის დროს კი­დევ უფ­
რო მე­ტად ან­გა­რიშ­გა­სა­წე­ვია ამ მაზ­რე­ბის ეკო­ნო­მი­კუ­რი შემ­ძლე­ო­ბა. ამ
მხრივ, ეს მაზ­რე­ბი წი­ნა­დაც ჩა­მორ­ჩე­ნი­ლი იყო სხვა მაზ­რებ­თან შე­და­რე­ბით,
რო­გო­რი­ცა­ა, მა­გა­ლი­თად, ამე­რეთ­ში მაზ­რე­ბი გო­რი­სა, სიღ­ნა­ღი­სა, ბორ­ჩა­
ლო­სი. მაგ­რამ გან­სა­კუთ­რე­ბით უკა­ნას­კნე­ლი წლე­ბის მოვ­ლე­ნებ­მა სავ­სე­ბით
გა­ა­ნად­გუ­რა ამ კუთხ­ის მე­ურ­ნე­ობ­ ა; სა­ჭი­როა არა ერ­თი­-ათ­წლო­ვა­ნი სის­ტე­
მა­ტი­უ­რი დახ­მა­რე­ბა ცენ­ტრა­ლუ­რი მმარ­თვე­ლო­ბი­სა, რა­თა აქ მო­სახ­ლე­ო­ბა
იმ­დე­ნად მო­ღო­ნი­ერ­დეს, რომ შეს­ძლოს სა­კუ­თა­რის ძა­ლით დაკ­მა­ყო­ფი­ლე­
ბა იმ მოთხ­ოვ­ნი­ლე­ბა­თა, რო­მელ­საც მო­ითხ­ოვს სა­ე­რო­ბო თვითმარ­თვე­
ლო­ბის ჯე­რო­ვა­ნი მოწყ­ობ­ ა.
ასეთ პი­რო­ბებ­ში უფ­რო მი­ზან­შე­წო­ნი­ლად მიგ­ვაჩ­ნია გა­ერ­თი­ა­ნე­ბა მაზ­
რე­ბი­სა ერთ სა­ე­რო­ბო და სა­ად­მი­ნის­ტრა­ციო ერ­თე­უ­ლად. ასე­ვე იყო ეს
წარ­სულ სა­უკ­ უ­ნე­ში­აც; ახალ­ცი­ხი­სა და ახალ­ქა­ლა­ქის მხა­რე­ე­ბი რამ­დე­ნი­
მე ათე­ულ ­ ი წლე­ბის მან­ძილ­ზე შე­ად­გენ­დენ ერთ მაზ­რას ცენ­ტრით ქა­ლაქ
ახალ­ცი­ხე­ში.
ამ ახალ მაზ­რა­ში ამ­ნა­ი­რად შე­ვა ახალ­ცი­ხი­სა და ახალ­ქა­ლა­ქის მაზ­რე­ბი
და ფოცხ­ო­ვის უბა­ნი. ცენ­ტრი მო­თავ­სე­ბუ­ლი იქ­ნე­ბა მთე­ლი ამ მხა­რი­სა მთა­
ვარ ქა­ლაქ­ში – ახალ­ცი­ხე­ში.
ტე­რი­ტო­რია და მო­სახ­ლე­ობ­ ა ამ ახა­ლი მაზ­რი­სა შემ­დე­გი იქ­ნე­ბა: სივ­რცე
6.087 კვად­რა­ტი კი­ლო­მეტ­რი, მო­სახ­ლე­ო­ბა 166.237 სუ­ლი. რო­გორც ვხე­
დავთ, ორი­სა­ვე მაზ­რე­ბის გა­ერ­თი­ა­ნე­ბის შემ­დე­გაც ეს მაზ­რა ტე­რი­ტო­რი­ის
სივ­რცით ნაკ­ლე­ბია აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს ყვე­ლა მაზ­რებ­ზე, გარ­და
თე­ლა­ვი­სა. მო­სახ­ლე­ობ­ ის მხრი­თაც, მას უჭ­რი­ავს სა­შუ­ა­ლო ად­გი­ლი (გო­
რის, ბორ­ჩა­ლოს, ხო­ლო იმე­რე­თის მაზ­რე­ბი­დან ქუ­თა­ი­სის, შო­რაპ­ნი­სა და
სო­ხუ­მის მაზ­რე­ბის შემ­დეგ).
და­სას­რულ უნ­და აღ­ვნიშ­ნოთ, რომ ამ მაზ­რე­ბის გა­ერ­თი­ა­ნე­ბის სა­წი­ნა­
აღ­მდე­გოდ არ ლა­პა­რა­კობს არც ეთ­ნოგ­რა­ფი­უ­ლი შე­მად­გენ­ლო­ბა მო­სახ­
ლე­ო­ბი­სა. ამ ახა­ლი მაზ­რის ორ­სა­ვე ნა­წილ­ში, რო­გორც ახალ­ცი­ხის, ისე
ახალ­ქა­ლა­ქის მხა­რე­ში, მო­სახ­ლე­ობს ერ­თი და იგი­ვე მთა­ვა­რი ელე­მენ­ტე­ბი,
მხო­ლოდ სხვა­დას­ხვა პრო­პორ­ცი­ით: მუ­სულ­მა­ნი ქარ­თვე­ლე­ბი, სომ­ხე­ბი და
ქრის­ტი­ა­ნი ქარ­თვე­ლე­ბი.3 მაზ­რის გა­ერ­თი­ა­ნე­ბის შემ­დეგ კი მყარ­დე­ბა ერ­
თნა­ი­რი წო­ნას­წო­რო­ბა მო­სახ­ლე­ო­ბის რო­გორც ეთ­ნოგ­რა­ფი­უ­ლი, ისე კონ­
ფე­სი­უ­რი შე­მად­გენ­ლო­ბის მხრით.

3 ახალციხის მაზრაში ფოცხოვის მიმატებით და ლეპისის გამოკლებით, ითვლება

(1917 წლის სტატისტიკის ცნობების თანახმად) ქართველი მუსულმანები 57.759,
სომხები – 14.487 (ადმინისტრაციის 1914 წლის სტატისტიკით მათი რიცხვი მეტია:
23.449), ქართველი ქრისტიანები – 1.100-მდე (მათ შორის, კათოლიკე ქართველები
დაახლოვებით – 6.000, მართლმადიდებელი – 5.000-მდე), სხვები 3.086 (მათ შორის
რუსები – 717), – სულ 86.332 სული.
ახალქალაქის მაზრაში, ლეპისის მიმატებით, ითვლება: სომხები – 43.980, ქართველი
ქრისტიანები – 15.000-მდე (მათ შორის მართლმადიდებელი ქართველები 8.500-მდე,
კათოლიკე ქართველები – 6.500-მდე), მუსულმანი ქართველები – 12.837, სხვები –
8.088 (მათ შორის რუსები – 6.775) – სულ 79.905 სული.

360
 შე­მად­გენ­ლო­ბა მო­სახ­ლე­ო­ბი­სა ამ მაზ­რა­ში სარ­წმუ­ნო­ე­ბის მხრივ, შემ­
დე­გი იქ­ნე­ბა:
1. მთა­ვა­რი ქრის­ტი­ა­ნი ერე­ბი (სომ­ხე­ბი, ქარ­თვე­ლი ქრის­ტი­ა­ნე­ბი და რუ­
სე­ბი): 91.959 (55,3%)4
2. მუ­სულ­მა­ნი ქარ­თვე­ლე­ბი: 70.596 (42,5%)
3. სხვები: 3.862 (2,2%)
მე­ო­რე მხრით, და­ახ­ლო­ვე­ბით ასე­თი­ვე პრო­პორ­ცია დამ­ყარ­დე­ბა ქარ­
თულ და არა­ქარ­თულ ელე­მენ­ტებს შო­რის, სა­ხელ­დობრ:
1. ქარ­თვე­ლე­ბი (მუ­სულ­მა­ნე­ბი და ქრის­ტი­ა­ნე­ბი): 96.596 (58,1%)
2. სომ­ხე­ბი: 58.467 (35,2%)
3. რუ­სე­ბი: 7.492 (4,5%)
4. სხვე­ბი: 3,682 (2,2%).

ჩვენ და­ვამ­თავ­რეთ აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს მაზ­რე­ბის სა­კითხ­ის

გან­ხილ­ვა. დაგ­ვრჩე­ნი­ა, წარ­მო­გიდ­გი­ნოთ შე­და­რე­ბი­თი ნუს­ხა ამ ახა­ლი ერ­
თე­უ­ლე­ბის ტე­რი­ტო­რი­ი­სა და მო­სახ­ლე­ო­ბი­სა.

რი­გი
მო­სახ­ლე­ო­ რი­გი მაზ­
ტე­რი­ მო­სახ­ლე­ მაზ­რე­ბი­
ბა 1917 წ. რე­ბი­სა
აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ ტო­რია ო­ბა 1914 სა ტე­რი­
სა­სოფ­ლო-­ მო­სახ­ლე­
ქარ­თვე­ლოს ახა­ლი კვად­რატ ად­მი­ნის­ტრა­ ტო­რი­ის
სა­მე­ურ­ნეო ო­ბის რა­
ერ­თე­უ­ლე­ბი* კი­ლო­მეტ­ ცი­ის სტა­ტის­ სივ­რცის
აღ­წე­რის ო­დე­ნო­ბის
რე­ბით ტი­კით2 მი­ხედ­
მი­ხედ­ვით მი­ხედ­ვით
ვით
1. სიღ­ნა­ღის
7.291 105.811 (121.992) 1 5
მაზ­რა

2. გო­რის მაზ­რა 6.681 217.675 (212.029) 2 1

3. ბორ­ჩა­ლოს
6.556 184.722 (180.996) 3 2
მაზ­რა
4. ტფი­ლი­სის
6.248 133.253 (149.758) 4 4
მაზ­რა
5. დუ­შეთ­-
6.187 77.695 (84.691) 5 7
თი­ან­ ე­თის მაზ­რა
6. ახალ­ცი­ხე­-
ა­ხალ­ქა­ლა­ქის 6.087 166.237 (185.764) 6 3
მაზ­რა
7. თე­ლა­ვის
4.670 97.193 (116.061) 7 6
მაზ­რა

8. ქ. ტფი­ლი­სი - - - - -

* ამ ახალ ადმინისტრატიულ ერთეულებს დაერქმევა „ოლქი“, ხოლო თვითეული

ამათგანის სახელწოდება ნაწარმოები იქნება ადმინისტრატიული ცენტრის მიხედვით (იხ.
ამის შესახებ ქვემოდ, თავი მეხუთე, ტერმინოლოგიის შესახებ). ამნაირად ამ ერთეულების
სახელწოდება, ახალი ტერმინოლოგიის თანახმად, იქნება: 1. სიღნაღის ოლქი; 2. გორის

4 მათ შორის სომხები – 58.467, ქართველი ქრისტიანები – 26.000-მდე

(მართლმადიდებელი ქართველები 13.500-მდე, კათოლიკე – 12.500-მდე), რუსები –
7.492.

361
ოლქი; 3. ტფილისის ოლქი; 4. ანანურის ოლქი; 5. ახალციხის ოლქი; 6. თელავის ოლქი.

შე­და­რე­ბა ამ ცხრი­ლი­სა ძვე­ლი ად­მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი და­ნა­წი­ლე­ბის

ცხრილ­თან გვიჩ­ვე­ნებს, რომ ახა­ლი სა­მაზ­რო და­ნა­წი­ლე­ბით მიღ­წე­უ­ლია
ერ­თნა­ი­რი თა­ნა­ზო­მი­ერ­ ე­ბა მაზ­რებს შო­რის ტე­რი­ტო­რი­ის სივ­რცი­სა და მო­
სახ­ლე­ო­ბის რა­ოდ ­ ე­ნო­ბის მი­ხედ­ვით.
მაგ­რამ ამას­თან ერ­თად, რო­გორც ეს გა­მორ­კვე­უ­ლი იყო ზე­ვით, ასე­თი
გა­და­მიჯ­ვნა მი­უ­ცი­ლე­ბე­ლია და­ნარ­ჩე­ნი პი­რო­ბე­ბის მი­ხედ­ვი­თაც. მას ამარ­
თლებს რო­გორც ეკო­ნო­მი­კუ­რი ვი­თა­რე­ბა თვი­თე­უ­ლი მაზ­რი­სა, ისე გე­ოგ­
რა­ფი­უ­ლი პი­რო­ბე­ბი.

თა­ვი მე­ო­რე

და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს მაზ­რე­ბი

(ყო­ფი­ლი ქუ­თა­ის­ ის გუ­ბერ­ნია და სო­ხუ­მის ოლ­ქი)

და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს ად­მი­ნიტ­რა­ტი­ულ ­ ი გა­და­მიჯ­ვნის სა­კითხი

ნაკ­ლებ სიძ­ნე­ლეს წარ­მო­ად­გენს, ვიდ­რე აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­სი.
და­სავ­ლე­თი სა­ქარ­თვე­ლო, ეს კლა­სი­კუ­რი ქვე­ყა­ნაა ხე­ო­ბე­ბი­სა, თვი­თონ
ტო­პოგ­რა­ფი­ულ ­ ი პი­რო­ბე­ბის მი­ხედ­ვით და­ნა­წი­ლე­ბუ­ლია ბუ­ნებ­რივ გე­ოგ­რა­
ფი­ულ პრო­ვინ­ცი­ე­ბად, და არ­სე­ბუ­ლი ად­მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი ერ­თე­უ­ლე­ბი ცო­ტა
მეტ­-ნაკ­ლე­ბო­ბით უდ­რი­ან ამ ბუ­ნებ­რივ გე­ოგ­რა­ფი­ულ ერ­თე­უ­ლებს.
და­სავ­ლე­თი სა­ქარ­თვე­ლო და­ყო­ფი­ლია ამ­ჟა­მად რვა მაზ­რად. ეს მაზ­
რე­ბი­ა: ქუ­თა­ი­სი­სა, შო­რაპ­ნი­სა, რა­ჭი­სა, ლეჩხ­უმ­ ი­სა, ოზურ­გე­თი­სა, სე­ნა­კი­სა,
ზუგ­დი­დი­სა და სო­ხუ­მი­სა. ეს მაზ­რე­ბი – საზღ­ვრე­ბის მცი­რე­ო­დე­ნი შეს­წო­რე­
ბით იგი­ვე­ა, რაც ბუ­ნებ­რი­ვი გე­ოგ­რა­ფი­უ­ლი პრო­ვინ­ცი­ე­ბი: ზე­მო და ქვე­მო
იმე­რე­თი, რა­ჭა, ლეჩხ­უმ­-სვა­ნე­თი, გუ­რი­ა, ზე­მო და ქვე­მო ოდი­ში, აფ­ხა­ზეთ­-
სა­მურ­ზა­ყა­ნო.
ამ მაზ­რე­ბი­დან არ­სე­ბი­თი კა­მა­თი შე­იძ­ლე­ბა გა­მო­იწ­ვი­ოს მხო­ლოდ ორი
მაზ­რის, სო­ხუ­მი­სა და ლეჩხ­უ­მის გა­მიჯ­ვნის სა­კითხ­მა. სო­ხუ­მის მაზ­რა (ოლ­ქი)
ტე­რი­ო­რი­ის სივ­რცით, ხო­ლო ლეჩხ­უმ­ ის მაზ­რა გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი გე­ოგ­რა­
ფი­უ­ლი პი­რო­ბე­ბი­სა გა­მო გან­სხვა­ვე­ბას წარ­მო­ად­გენს და­ნარ­ჩენ მაზ­რებ­თან
შე­და­რე­ბით. ამი­ტომ ამ ორი მაზ­რის კითხ­ვას ჩვენ ცალ­კე ვე­ხე­ბით ქვე­მოდ.
სა­კითხი და­ნარ­ჩე­ნი ექ­ვსი მაზ­რი­სა: ქუ­თა­ი­სის, შო­რაპ­ნის, რა­ჭის, ოზურ­გე­
თის, სე­ნა­კი­სა და ზუგ­დი­დი­სა უდა­ვოდ უნ­და ჩა­ით­ვა­ლონ; ეს მაზ­რე­ბი, გარ­და
იმი­სა, რომ თვი­თე­ულ ­ ი მათ­გა­ნი ორ­გა­ნი­უ­ლი სა­გე­ოგ­რა­ფიო მთლი­ა­ნო­ბით
არის შეკ­რუ­ლი, ამას­თან ერ­თად წარ­მო­ად­გე­ნენ ერ­თნა­ირ წო­ნას­წო­რო­ბას
ტე­რი­ტო­რი­ის­ ა და მო­სახ­ლე­ობ­ ის მხრით, და ამა­ვე დროს ეკო­ნო­მი­კუ­რის
შემ­ძლე­ო­ბის მხრი­თაც უდ­გე­ბი­ან სა­შუ­ა­ლო ნორ­მას; ამ ექ­ვსი მაზ­რის ფარ­
გლებ­ში სა­ჭი­როა მოხ­დეს მხო­ლოდ შეს­წო­რე­ბა საზღ­ვრე­ბი­სა იმ ად­გი­ლებ­
ში, სა­დაც დარ­ღვე­უ­ლია გე­ოგ­რა­ფი­უ­ლი მთლი­ა­ნო­ბა ამ მაზ­რე­ბი­სა.
ეს ცვლი­ლე­ბე­ბი, რო­მე­ლიც შე­ტა­ნილ უნ­და იქ­ნეს მოხ­სე­ნე­ბუ­ლი ექ­ვსი

362
მაზ­რის ფარ­გლებ­ში, შემ­დე­გი­ა:5
1.ქუ­თა­ი­სის მაზ­რა. ქუ­თა­ი­სის მაზ­რი­დან შე­ურ­თდე­ბა შო­რაპ­ნის მაზ­რას
სო­ფე­ლი სვი­რი და მი­სი რა­ი­ო­ნი. ეს კუთხ­ე, და­შო­რე­ბუ­ლი ქუ­თა­ი­სი­დან, ზედ­
ვე აკ­რავს შო­რაპ­ნის მაზ­რის ცენტრს ქ. ზეს­ტა­ფონს, რომ­ლი­სა­კენ მას ბუ­ნებ­
რი­ვი ეკო­ნო­მი­კუ­რი მი­ზი­დუ­ლო­ბა აქვს. ქუ­თა­ი­სის მაზ­რას მი­ე­მა­ტე­ბა ოზურ­
გე­თის მაზ­რის სო­ფე­ლი ნო­ღა და ტო­ლე­ბი და სე­ნა­კის მაზ­რის სო­ფე­ლი
გუ­ლე­ი­კა­რი.
2.შო­რაპ­ნის მაზ­რა. შო­რაპ­ნის მაზ­რას უერ­თდე­ბა ქუ­თა­ი­სის მაზ­რი­დან
სვი­რის რა­ი­ო­ნი.
3. სე­ნა­კის მაზ­რა. სე­ნა­კის მაზ­რის საზღ­ვარს ზუგ­დი­დის მაზ­რის მხრივ,
სრუ­ლი­ად არა­ბუ­ნებ­რი­ვი მო­ხა­ზუ­ლო­ბა აქვს. ამ­ჟა­მად ზუგ­დი­დის მაზ­რა­ზე მი­
წე­რი­ლია მთე­ლი რა­ი­ო­ნი, რო­მე­ლიც ზედ­ვე აკ­რავს სე­ნა­კის მაზ­რის ცენტრს
ქა­ლაქ ახალ­სე­ნაკს. ბუ­ნებ­რივ საზღ­ვრად ზუგ­დი­დი­სა და სე­ნა­კის მაზ­რებს
შო­რის უნ­და ჩა­ით­ვა­ლოს ხა­ზი მდი­ნა­რე ხო­ბი­სა მი­სი შემ­დი­ნა­რე მდი­ნა­რი
ზა­ნი­სა, ხო­ლო ზა­ნას სა­თა­ვი­დან წყალ­თა­გამ­ყო­ფი ქე­დი მდი­ნა­რე­ე­ბის ხობ­სა
და ტე­ხუ­რას შო­რის. საზღ­ვრის ასე­თის შეს­წო­რე­ბით სე­ნა­კის მაზ­რას შე­უ­ერ­
თდე­ბა ზუგ­დი­დის მაზ­რი­დან მდი­ნა­რე­ე­ბის ხო­ბი­სა და ზა­ნას ხა­ზის მარ­ცხე­ნა
ნა­პირ­ზე მდე­ბა­რე რა­ი­ონ­ ი, ხო­ლო სე­ნა­კის მაზ­რი­დან ზუგ­დი­დი­სა­ში გა­და­ი­
რიცხ­ე­ბა სო­ფე­ლი კურ­ზუ.6
4. ზუგ­დი­დის მაზ­რა. ზუგ­დი­დის მაზ­რის საზღ­ვა­რი შეს­წორ­დე­ბა სე­ნა­კის
მაზ­რის მხრივ, რო­გორც ზე­მო მუხ­ლში არის ნაჩ­ვე­ნე­ბი.
5. რა­ჭის მაზ­რის საზღ­ვრე­ბი იმე­რე­თის მაზ­რე­ბის მხრივ უც­ვლე­ლად რჩე­
ბა. ამე­რე­თის მხრივ, გო­რის მაზ­რი­დან, რო­გორც ეს უკ­ვე გა­მორ­კვე­უ­ლი
გვქონ­და, რა­ჭის მაზ­რას შე­უ­ერ­თდე­ბა სოფ­ლე­ბი: წო­ნა, სის­პა­თა­ნი და ერ­წო,
რომ­ლე­ბიც მდე­ბა­რე­ო­ბენ ლი­ხის გა­დაღ­მა.
იმ შემ­თხვე­ვა­ში, რო­ცა დვა­ლე­თი სა­ქარ­თვე­ლოს­თან შე­მო­ერ­თე­ბულ იქ­
მნა, ეს რა­იო ­ ­ნიც უნ­და მი­ე­წე­როს რა­ჭის მაზ­რას. სა­ქარ­თვე­ლოს მაზ­რე­ბი­
დან დვა­ლე­თი ყვე­ლა­ზე უფ­რო რა­ჭას ემ­ხრო­ბა, რო­მელ­თა­ნაც იგი შე­ერ­თე­
ბუ­ლია მა­მი­სო­ნის უღელ­ტე­ხი­ლით და სამ­ხედ­რო­-ო­სე­თის მა­გის­ტრა­ლუ­რი
გზით. მან­ძი­ლის სი­ახ­ლო­ვი­თაც იგი ყვე­ლა­ზე უფ­რო უდ­გე­ბა რა­ჭის მაზ­რის
ცენტრს, ქა­ლაქ ონს.
6. ოზურ­გე­თის მაზ­რა – რჩე­ბა უც­ვლე­ლად, საზღ­ვრე­ბის არ­სე­ბუ­ლი შეს­
წო­რე­ბით სო­ფელ კუ­ლეკ­რის რა­ი­ონ­თან. უნ­და აღ­ვნიშ­ნოთ, სა­ჯა­ვა­ხოს რა­
ი­ო­ნი, რო­მე­ლიც ამ­ჟა­მად ქუ­თა­ი­სის მაზ­რა­ზეა მი­წე­რი­ლი, გე­ოგ­რა­ფი­უ­ლად
გუ­რი­ის ნა­წილს შე­ად­გენს; ეს კუთხე მან­ძი­ლი­თაც უფ­რო ეახ­ლო­ვე­ბა ოზურ­
გეთს, მაგ­რამ ვი­ნა­ი­დან ქუ­თა­ის­თან იგი შე­ერ­თე­ბუ­ლია პირ­და­პი­რი სარ­კი­

5 ამ ექვსი მაზრის საზღვრების გამიჯვნის დროს ჩვენ აქ არ ვეხებით სამ პატარა კუთხეს,
რომლებიც მდებარეობენ ლეჩხუმის საზღვარზე: გორდის, ჭყვიშისა და მექვენას
რაიონებს. ეს სამი კუთხე წარმოადგენს ერთნაირ გარდამავალ ზონას ლეჩხუმსა და
მოსაზღვრე მაზრებს შორის, და მათ კითხვას ლეჩხუმის მაზრის საკითხთან ერთად
განვიხილავთ.
6 სოფლები, რომლებიც მდებარეობენ მდინარეების ხობისა და ზანას ორსავე ნაპირზე,
ზუგდიდის მაზრის ფარგლებში დარჩება.

363
ნის­გზო მი­მოს­ვლით, ამი­ტომ მი­სი გა­და­რიცხ­ვა ოზურ­გე­თის მაზ­რა­ში, ვიდ­რე
ოზურ­გე­თის რკი­ნის­გზა გაყ­ვა­ნი­ლი არ არის, უდ­რო­ოდ უნ­და ჩა­ით­ვა­ლოს.
საზღ­ვრე­ბის იმ ცვლი­ლე­ბის შემ­დეგ, რო­მე­ლიც ჩვენ შე­ვი­ტა­ნეთ და­სავ­
ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს ექვს მაზ­რა­ში, ტე­რი­ტო­რია და მო­სახ­ლე­ო­ბა ამ ერ­თე­
უ­ლე­ბი­სა შემ­დეგს სა­ხეს ღე­ბუ­ლობს:

1914 ად­მი­ნის­ტრა­
ტე­რი­ტო­რია კვად­

ცი­ის სტა­ტის­ტი­კით

ტე­რი­ტო­რი­ის სივ­

რა­ო­დე­ნო­ბის მი­
აღ­წე­რის მი­ხედ­

რი­გი მაზ­რე­ბი­სა

რი­გი მაზ­რე­ბი­სა
ლო-­სა­მე­ურ­ნეო
1919 წ. სა­სოფ­

რცის მი­ხედ­ვით
რატ კი­ლო­მეტ­
ახა­ლი ერ­თე­უ­

მო­სახ­ლე­ო­ბის
მო­სახ­ლე­ო­ბა

მო­სახ­ლე­ო­ბა

ხედ­ვით
რე­ბით
ლე­ბი*

ვით

1. ქუ­თა­ი­სის
3.392 259.446 (257.949) 1 (2) 1
მაზ­რა

2. შო­რაპ­ნის
3.198 187.167 (192.550) 2 (3) 2
მაზ­რა

3. სე­ნა­კის
2.380 144.282 (153.850) 4 3
მაზ­რა

4. ზუგ­დი­დის
2.329 115.700 (115.554) 5 4
მაზ­რა

5. ოზურ­გე­თის
2.214 114.892 (109.045) 6 5
მაზ­რა

6. რა­ჭის
მაზ­რა
2.981 85.584 (89.629) 3 6
დვა­ლე­თის
მი­უთ­ვლე­ლად

დვა­ლე­თის
3.581 92.584 (96.629) 1 6
მით­ვლით

* ცნობები ადმინისტრაციის სტატისტიკიდან მოგვყავს ერთნაირი კორექტივის

გასაწევად. ეს ცნობები გაცილებით ნაკლებ სანდო წყაროს წარმოადგენს, ვიდრე ცნობები
1917 წლის სასოფლო-სამეურნეო აღწერისა; მაგრამ საყურადღებოა, რომ ამ ცნობების
თანახმადაც, მაზრები მოსახლეობის სიდიდე-სიმცირის მიხედვით მისდევენ იმავე რიგს,
როგორც ეს ნაჩვენებია სასოფლო-სამეურნეო აღწერით.

შე­და­რე­ბა ამ მაზ­რე­ბი­სა აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს მაზ­რებ­თან გვარ­

წმუ­ნებს, რომ ასე­თი სა­ად­მი­ნის­ტრა­ციო ერ­თე­ულ ­ ე­ბის მი­ღე­ბა და­სავ­ლეთ სა­
ქარ­თვე­ლოს­თვის სრუ­ლი­ად ბუ­ნებ­რი­ვი იქ­ნე­ბა. მაგ­რამ სა­ნამ ამ მაზ­რებს
შე­ვუ­და­რებ­დეთ აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს ერ­თე­ულ ­ ებს, ავი­ღოთ ჯერ ეს
მაზ­რე­ბი ერ­თმა­ნეთ­თან შე­და­რე­ბით.
წარ­მოდ­გე­ნი­ლი ცხრი­ლი­დან ჩვენ ვხე­დავთ, რომ ეს მაზ­რე­ბი ტე­რი­ტო­
რი­ის სივ­რცის მი­ხედ­ვით წარ­მო­ად­გე­ნენ ერ­თნა­ირ თა­ნაბ­რო­ბას. რაც შე­ე­ხე­ბა
მო­სახ­ლე­ო­ბას, ამ მხრივ, შე­და­რე­ბით სა­მაზ­რო ერ­თე­უ­ლი­სათ­ვის მი­ღე­ბულ სა­
შუ­ა­ლო ნორ­მას­თან (140.000-150.000 სუ­ლი მცხოვ­რე­ბი), გან­სხვა­ვე­ბას წარ­

364
მო­ად­გე­ნენ ქუ­თა­ი­სი­სა და რა­ჭის მაზ­რე­ბი. მაგ­რამ მხო­ლოთ ამ გა­რე­მო­ე­ბის
გა­მო გა­დაჯ­გუ­ფე­ბა მაზ­რე­ბი­სა და ახა­ლი ერ­თე­უ­ლე­ბის შექ­მნა, რა მო­საზ­რე­ბაც
წარ­მოდ­გე­ნი­ლი იყო, ყოვ­ლად მი­უ­ღე­ბე­ლი იქ­ნე­ბო­და. გა­ვეც­ნოთ ამ მაზ­რებს.
ქუ­თა­ი­სის მაზ­რა. ქუ­თა­ი­სის მაზ­რა­ში მცხოვ­რებ­თა რა­ო­დე­ნო­ბას სწევს ქა­
ლა­ქი ქუ­თა­ი­სი. თვი­თონ მაზ­რის მო­სახ­ლე­ო­ბა თით­ქმის თა­ნა­ბა­რია და­ნარ­
ჩე­ნი მაზ­რე­ბის მთელ რიგ­თან, რო­გო­რი­ცაა მაზ­რე­ბი: გო­რი­სა და შო­რაპ­ნი­
სა, ბორ­ჩა­ლო­სი და სო­ხუ­მი­სა, ამი­ტო­მაც მაზ­რის მარ­თვა-­გამ­გე­ო­ბი­სათ­ვის
მო­სახ­ლე­ო­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა არა­ვი­თარ სირ­თუ­ლეს არ წარ­მო­ად­გენს, მით
უფ­რო, რომ მაზ­რის ტე­რი­ტო­რია შე­და­რე­ბით პა­ტა­რა­ა.
და­მო­უკ­ ი­დებ­ლად ამის­გან, გა­ყო­ფა ქუ­თა­ის­ ის მაზ­რი­სა ორ მაზ­რად – ქუ­
თა­ის­ ი­სა და სამ­ტრე­დი­ი­სა, რის პრო­ექ­ტი წარ­მოდ­გე­ნი­ლი იყო ად­გი­ლე­ბი­
დან, შე­უწყ­ნა­რე­ბე­ლი იქ­ნე­ობ­და რო­გორც გე­ოგ­რა­ფი­უ­ლი პი­რო­ბე­ბის მი­
ხედ­ვით, ისე ამ მაზ­რე­ბის ეკო­ნო­მი­კუ­რი მდგო­მა­რე­ობ­ ი­სა გა­მო. ჯერ ერ­თი,
სამ­ტრე­დი­ის მაზ­რის შე­სად­გე­ნად უნ­და ჩა­მოგ­ვეჭ­რა ტე­რი­ტო­რი­ე­ბი სე­ნა­კი­სა
და ოზურ­გე­თის მაზ­რე­ბი­სათ­ვის, რაც ძალ­ზე შე­ა­სუს­ტებ­და ამ მაზ­რე­ბის ეკო­
ნო­მი­კურ შემ­ძლე­ობ­ ას. მე­ო­რედ, ქუ­თა­ი­სი­დან უნ­და ჩა­მოგ­ვე­შო­რე­ბი­ნა ხო­ნის
რა­ი­ო­ნი, რო­მელ­საც მჭიდ­რო ეკო­ნო­მი­კუ­რი კავ­ში­რი აქვს ქუ­თა­ის­თან, რაც
ხო­ნი-­ქუ­თა­ი­სის რკი­ნის­გზის დამ­თავ­რე­ბის შემ­დეგ კი­დევ უფ­რო გაძ­ლი­ერ­
დე­ბა. მაგ­რამ თუნ­დაც მოგ­ვეხ­დი­ნა ყვე­ლა ეს ხე­ლოვ­ნუ­რი ცვლი­ლე­ბე­ბი,
სამ­ტრე­დი­ის ახალ მაზ­რის სა­ხით ჩვენ მი­ვი­ღებ­დით ტე­რი­ტო­რი­ას სივ­რცით
მხო­ლოდ 1.500 კვად­რატ კი­ლო­მეტრს.
რა­საკ­ვირ­ვე­ლი­ა, ასე­თი მცი­რე მაზ­რის არ­სე­ბო­ბას არა­ვი­თა­რი გა­მარ­
თლე­ბა არ ექ­ნე­ბო­და. შე­დე­გი იქ­ნე­ბო­და მხო­ლოდ ის, რომ ნაც­ვლად ერ­თი
ქუ­თა­ის­ ის მაზ­რი­სა, რო­მე­ლიც ეკო­ნო­მი­კუ­რად შემ­ძლე მხა­რეს წარ­მო­ად­
გენს, ჩვენ მი­ვი­ღებთ ორ სუსტ მაზ­რას, რო­მელ­საც ადიგ­ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­
ლო­ბის მო­საწყ­ო­ბად დას­ჭირ­დე­ბა მუდ­მი­ვი დახ­მა­რე­ბა ცენ­ტრა­ლუ­რი მმარ­
თვე­ლო­ბი­სა.
რა­ჭის მაზ­რა. რა­ჭის მაზ­რა, რო­მე­ლიც, შე­იძ­ლე­ბა ით­ქვას, წარ­მო­ად­გენს
ერთს მთლი­ან­სა და გა­ნუკ­ვე­თელს გე­ოგ­რა­ფი­ულ ატომს, ამ­გვა­რად არის
შეკ­რუ­ლი ბუ­ნებ­რივ ტო­პოგ­რა­ფი­უ­ლი მთლი­ა­ნო­ბით, რომ მი­სი სხვა­ნი­რად
მოწყ­ო­ბა შე­უძ­ლე­ბე­ლი არის. ერ­თა­დერ­თი მაზ­რა, რო­მელ­საც იგი უფ­რო
ემ­ხრო­ბა გე­ოგ­რა­ფი­უ­ლად, არის ლეჩხ­უ­მი, მაგ­რამ გა­ერ­თი­ა­ნე­ბა ამ ორი
მაზ­რი­სა შე­უძ­ლე­ბე­ლი­ა, რად­გან ეს აუ­ტა­ნელ პი­რო­ბებ­ში ჩა­ა­ყე­ნებ­და ლეჩხ­
უ­მის მაზ­რის მთე­უ­ლე­თის ნა­წი­ლებს (სვა­ნე­თის კან­ტო­ნებს). ამა­ში ჩვენ დავ­
რწმუნ­დე­ბით ლეჩხ­უ­მის მაზ­რის პი­რო­ბე­ბის გაც­ნო­ბის დროს. აქ კი ყუ­რადღ­
ე­ბას მი­ვაქ­ცევთ მხო­ლოდ ერთ მო­მენტს, ცენ­ტრის სა­კითხს. იმ შემ­თხვე­ვა­ში,
თუნ­დაც რომ მო­სა­ხერ­ხე­ბე­ლი ყო­ფი­ლი­ყო რა­ჭი­სა და ლეჩხ­უმ­-სვა­ნე­თის
გა­ერ­თი­ა­ნე­ბა, ყო­ველ შემ­თხვე­ვა­ში ცენ­ტრი მაზ­რი­სა უნ­და გად­მოგ­ვე­ტა­ნა
გა­ცი­ლე­ბით უფ­რო და­სავ­ლე­თით სო­ფელ ჭრე­ბა­ლო­ში, რომ იგი ცო­ტა­თი
მა­ინც უფ­რო და­სამ­ხა­რი ყო­ფი­ლი­ყო ლეჩხ­უმ­-სვა­ნე­თი­სათ­ვის. ამით ჩვენ,
ჯერ ერ­თი, უხერ­ხულ მდგო­მა­რე­ობ­ ა­ში ჩა­ვა­ყე­ნებ­დით ზე­მო რა­ჭას; მაგ­რამ
და­მო­უკ­ ი­დებ­ლად ამის­გან ცენ­ტრის გა­მოც­ვლა და მი­სი მთე­ბი­დან ბა­რის კა­

365
რებ­ში ჩა­მო­ტა­ნა მი­უ­ღე­ბე­ლი იქ­ნე­ბო­და პო­ლი­ტი­კუ­რის მო­საზ­რე­ბე­ბი­თაც. ქა­
ლა­ქი ონი ერ­თა­დერ­თი ად­მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი ცენ­ტრია სა­ქარ­თვე­ლო­სი მთე­უ­
ლეთ­ში და ამას­თან იგი მდე­ბა­რე­ობს და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს კა­რებ­თან,
სწო­რედ იმ რა­ი­ონ­ში, სა­დაც ქარ­თვე­ლი ელე­მენ­ტი თან­და­თან სუს­ტდე­ბა და
ბა­რის­კენ იხევს. ამი­ტომ ად­მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი ცენ­ტრის არ­სე­ბო­ბა ქა­ლაქ ონ­
ში, რაც ამ პუნ­ქტის გან­ვი­თა­რე­ბა­სა და კულ­ტუ­რუ­ლად და­წი­ნა­უ­რე­ბას ხელს
შე­უწყ­ობს, – მი­უც
­ ი­ლე­ბე­ლი სა­ჭი­რო­ე­ბა­ა.
ყვე­ლა ამას­თან, რა­ჭის მაზ­რა­ში, მთე­უ­ლე­თის მაზ­რე­ბის პი­რო­ბა­ზე არც
ისე ძალ­ზე მცი­რე მო­სახ­ლე­ობ­ ა არის; ეკო­ნო­მი­კუ­რა­დაც იგი ნაკ­ლებ ჩა­მორ­
ჩე­ნი­ლი­ა, ვიდ­რე მთე­უ­ლე­თის და­ნარ­ჩე­ნი მაზ­რე­ბი (ლეჩხ­უ­მი და ანა­ნუ­რი).
ჩვენ ამით ვამ­თავ­რებთ და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს მოხ­სე­ნე­ბუ­ლი ექ­ვსი
მაზ­რის სა­კითხ­ის გან­ხილ­ვას. შეს­წავ­ლა ად­გი­ლობ­რი­ვი პი­რო­ბე­ბი­სა, რო­
გორც გე­ოგ­რა­ფი­უ­ლის, ისე ეკო­ნო­მი­კუ­რის, ჩვენ გვარ­წმუ­ნებს, რომ მოხ­სე­
ნე­ბუ­ლი ექ­ვსი მაზ­რა უნ­და დარ­ჩეს იმ ფარ­გლებ­ში, რო­მე­ლიც ზე­მოთ იყო
შე­მო­ხა­ზუ­ლი.
ჩვენ დაგ­ვრჩე­ნი­ა, ერ­თნა­ი­რი კო­რექ­ტუ­რის გა­სა­წე­ვად, შე­ვა­და­როთ და­
სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს მაზ­რე­ბის ტე­რი­ტო­რია და მო­სახ­ლე­ო­ბა აღ­მო­სავ­
ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­სას. ამ შე­და­რე­ბი­დან ჩვენ ვხე­დავთ, რომ და­სავ­ლეთ
სა­ქარ­თვე­ლოს მოხ­სე­ნე­ბუ­ლი ექ­ვსი მაზ­რა ტე­რი­ტო­რი­უ­ლად ბევ­რად ნაკ­
ლე­ბია აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს მაზ­რებ­ზე; მაგ­რამ, სა­მა­გი­ე­როდ, ეს
მაზ­რე­ბი და­სახ­ლე­ბუ­ლია გა­ცი­ლე­ბით მჭიდ­როთ, ასე რომ, მო­სახ­ლე­ო­ბის
რა­ო­დე­ნო­ბის მხრით, იგი სავ­სე­ბით უდ­გე­ბა და კი­დეც სჭარ­ბობს იმ ნორ­მას,
რო­მელ­საც წარ­მო­ად­გენს აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს მაზ­რე­ბი (აღ­მო­სავ­
ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს მაზ­რა­ზე მო­დის სა­შუ­ალ ­ ოდ 140.000 სუ­ლი, და­სავ­ლეთ
სა­ქარ­თვე­ლო­ზე – 150.000). ამ მხრივ, სა­ქარ­თვე­ლოს ორ­სა­ვე ნა­წი­ლის მაზ­
რებს შო­რის ერ­თნა­ი­რი წო­ნას­წო­რო­ბა არის.
ასე­თი­ვე თა­ნაბ­რო­ბაა და­ცუ­ლი ეკო­ნო­მი­კუ­რი შემ­ძლე­ო­ბის მხრი­თაც,
რამ­დე­ნა­დაც, რა­საკ­ვირ­ვე­ლი­ა, ამის ნე­ბას გვაძ­ლევს ბუ­ნებ­რი­ვი ტო­პოგ­რა­
ფი­უ­ლი პი­რო­ბე­ბი. ეს მაზ­რე­ბი ამ მხრი­ვაც უდ­გე­ბი­ან ცო­ტა მეტ­-ნაკ­ლე­ბო­ბით
სა­შუ­ა­ლო ნორ­მას.
და­სას­რულ ყვე­ლა­ზე მტკი­ცე სა­ბუ­თი და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს წარ­
მოდ­გე­ნი­ლი სა­ად­მი­ნიტ­რა­ციო და­ნა­წი­ლე­ბი­სათ­ვის ის არის, რომ თვი­თე­უ­ლი
მაზ­რა შეკ­რუ­ლია ბუ­ნებ­რი­ვი გე­ოგ­რა­ფი­ულ და სა­მე­ურ­ნეო მთლი­ა­ნო­ბით.
გა­დავ­დი­ვართ ლეჩხ­უ­მი­სა და სო­ხუ­მის მაზ­რე­ბის სა­კითხ­ე­ბის გან­ხილ­ვა­ზე

ლეჩხ­უ­მის მაზ­რა

ლეჩხ­უმ­ ის მაზ­რა­ში შე­დის ამ­ჟა­მად სა­მი სხვა­დას­ხვა გე­ოგ­რა­ფი­ულ ­ ი რა­ი­

ო­ნე­ბი: ზე­მო სვა­ნე­თი, ქვე­მო სვა­ნე­თი და ლეჩხ­უ­მი.
აქე­დან ქვე­მო სვა­ნე­თი, რო­მელ­საც უჭი­რავს მდი­ნა­რე ცხე­ნის­წყა­ლის სა­
თა­ვე­ე­ბი, ცხე­ნის­წყა­ლის ხე­ო­ბით პირ­და­პირ გა­მო­დის ლეჩხ­უმ­ზე. ამი­ტო­მაც
ერთ ერ­თე­უ­ლად არ­სე­ბო­ბა მაზ­რის ამ ორი რა­იო ­ ­ნი­სა, ლეჩხ­უ­მი­სა და ქვე­მო
სვა­ნე­თი­სა, სრუ­ლი­ად ბუ­ნებ­რი­ვი­ა.

366
 მაგ­რამ ეს არ ით­ქმის ზე­მო სვა­ნეთ­ზე. ზე­მო სვა­ნე­თი მდე­ბა­რე­ობს ინ­გუ­
რის ხე­ო­ბა­ში და იგი მოწყ­ვე­ტი­ლია ქვე­მო სვა­ნეთ­სა და ლეჩხ­უმს მა­ღა­ლი
ქე­დით (ენ­გურ­-ცხე­ნის­წყა­ლის წყალ­თგამ­ყო­ფი მთე­ბის სის­ტე­მით), რო­მე­ლიც
ზამ­თრო­ბით იკე­ტე­ბა და არ­თუ­ლებს ურ­თი­ერ­თო­ბას მაზ­რის ამ ორ ნა­წილს
შო­რის.
ასეთ პი­რო­ბებ­ში შე­იძ­ლე­ბო­და გვე­ფიქ­რა მაზ­რის ორად გა­ყო­ფა­ზე და
მი­სი ცალ­კე ნა­წი­ლე­ბი შეგ­ვე­ერ­თე­ბი­ნა მე­ზო­ბელ მაზ­რებ­თან. მით უფ­რო,
რომ ეს მაზ­რა სუს­ტი ერ­თე­უ­ლია ეკო­ნო­მი­კუ­რად და ამას­თან სხვა მაზ­რებ­
თან შე­და­რე­ბით მე­ტად მცი­რე მო­სახ­ლე­ო­ბას შე­იც ­ ავს (57.113 სულს 1917
წლის სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო აღ­წე­რის მი­ხედ­ვით).
თუ­კი ჩვენ მი­ვი­ღებ­დით მაზ­რის ორად გა­ყო­ფის სა­ჭი­რო­ე­ბას, მაზ­რა გე­ოგ­
რა­ფი­უ­ლი პი­რო­ბე­ბის მი­ხედ­ვით შე­იძ­ლე­ბო­და მოწყ­ო­ბი­ლი­ყო მხო­ლოდ შემ­
დეგ­ნა­ი­რად: 1. ქვე­მო სვა­ნე­თი და ლეჩხ­უ­მი, რო­მე­ლიც რი­ონ­ ის მხრით უდ­გე­ბა
რა­ჭას, შე­უე­ რ­თდე­ბო­და რა­ჭის მაზ­რას; 2. ზე­მო სვა­ნე­თი, რო­მე­ლიც ინ­გუ­რის
ხე­ო­ბით ეკ­ვრის ზუგ­დი­დის მაზ­რას, გა­ერ­თი­ან­დე­ბო­და ზუგ­დი­დის მაზ­რას­თან.
მაგ­რამ ად­გი­ლობ­რი­ვი პი­რო­ბე­ბის ახ­ლო გაც­ნო­ბა გვარ­წმუ­ნებს, რომ
ასე­თი გა­და­მიჯ­ვნის მოხ­დე­ნა შე­უძ­ლე­ბე­ლი­ა.
1. ლეჩხ­უ­მი­სათ­ვის და, გან­სა­კუთ­რე­ბით, ქვე­მო სვა­ნე­თი­სათ­ვის ქა­ლა­
ქი ონი რო­გორც ად­მი­ნის­ტრა­ტი­ულ ­ ი ცენ­ტრი დი­დად უხერ­ხუ­ლი იქ­ნე­ბო­და
რო­გორც მან­ძი­ლის სი­შო­რით, ისე უგ­ზო­ო­ბი­სა გა­მო; ხო­ლო, მე­ო­რე მხრით,
ცენ­ტრის გა­მოც­ვლა რა­ჭის მაზ­რი­სათ­ვის და მი­სი ონი­დან სხვა ად­გი­ლას
გა­და­ტა­ნა, რო­გორც ეს ზე­მოდ გვქონ­და გა­მორ­კვე­უ­ლი, უსა­თუ­ოდ მი­უ­ღე­ბე­
ლია ყვე­ლა პი­რო­ბე­ბის მი­ხედ­ვით.
2. მაგ­რამ გა­ცი­ლე­ბით მე­ტად მო­უ­ხერ­ხე­ბე­ლი იქ­ნე­ბო­და ასე­თი გა­და­
მიჯ­ვნის მოხ­დე­ნა ზე­მო სვა­ნე­თი­სათ­ვის. მარ­თა­ლი­ა, ზე­მო სვა­ნე­თი ენ­გუ­რის
ხე­ო­ბით ეკ­ვრის ზუგ­დი­დის მაზ­რას, მაგ­რამ ეს ხე­ო­ბა ზუგ­დი­დი­სა და ზე­მო
სვა­ნე­თის შო­რის სრუ­ლი­ად უშენს და უვალ ად­გილს წარ­მო­ად­გენს. ზე­მო
სვა­ნე­თის უკა­ნას­კნე­ლი თე­მი­დან ჩუ­ბუ­ხე­ვი­დან, ვიდ­რე ზუგ­დი­დის მაზ­რის
უახ­ლო­ეს და­სახ­ლე­ბულ კუთხ­ემ­დე – ჯვა­რის რა­იო ­ ­ნამ­დე, ინ­გუ­რის ხე­ო­ბა­
ში თით­ქმის 60 ვერ­სის მან­ძილ­ზე მო­სახ­ლე­ო­ბა სრუ­ლე­ბით არ არის, ამა­ვე
დროს ენ­გუ­რის ხე­ო­ბა ამ ად­გი­ლებ­ში და­სე­რი­ლია მთა-­გო­რე­ბით, არც გზე­
ბია აქ ამ­ჟა­მად, უფ­რო სწო­რეთ სრუ­ლი უგ­ზო­ო­ბა.
ამ პი­რო­ბე­ბით აიხ­სნე­ბა, რომ ზე­მო სვა­ნე­თის ზუგ­დიდ­თან გა­ცი­ლე­ბით
ნაკ­ლე­ბი ურ­თი­ერ­თო­ბა აქვს, ვიდ­რე ლეჩხ­უმ­თან. აღებ­-მი­ცე­მას ზე­მო სვა­ნე­
თი ლეჩხ­უმ­თან აწარ­მო­ებს, სა­ი­და­ნაც იგი ზაფ­ხუ­ლის გან­მავ­ლო­ბა­ში ღე­ბუ­
ლობს სა­ჭი­რო სა­ქო­ნელს.
3. და­სას­რულ, ზე­მო სვა­ნე­თის ჩა­მო­შო­რე­ბა ლეჩხ­უ­მი­დან მი­უ­ღე­ბე­ლია
იმ მხრი­ვაც, რომ ასეთ შემ­თხვე­ვა­ში სვა­ნე­თის ნა­წი­ლე­ბი ზე­მო და ქვე­მო
სვა­ნე­თი ორი სხვა­დას­ხვა მაზ­რის ფარ­გლებ­ში მო­იქ­ცე­ო­და. სვა­ნე­თის ორი­
ვე ნა­წილს კი აერ­თი­ა­ნებს ცხოვ­რე­ბის თა­ვი­სე­ბუ­რი პი­რო­ბე­ბი, თა­ვი­სე­ბუ­რი
არ­ქა­ი­ულ
­ ი სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი წყო­ბი­ლე­ბა და ზნე-­ჩვე­უ­ლე­ბე­ბი. ამა­ვე დროს,
თა­ვი­სი კულ­ტუ­რუ­ლი მდგო­მა­რე­ო­ბით სვა­ნე­თი გან­სხვა­ვე­ბას წარ­მო­ად­გენს

367
მე­ზო­ბელ მაზ­რებ­თან შე­და­რე­ბით.
გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბა ყვე­ლა ამ პი­რო­ბი­სა, რო­მელ­ზე­დაც ზე­მოდ მი­უ­თი­თეთ,
გვარ­წმუ­ნებს, რომ მაზ­რის ორად გა­ყო­ფის პრო­ექ­ტი, მი­უღ ­ ე­ბე­ლი­ა. ლეჩხ­უ­
მის მაზ­რა უნ­და დარ­ჩეს ცალ­კე სა­ად­მი­ნის­ტრა­ციო ერ­თე­უ­ლად.
ჩვენ დაგ­ვრჩა, შე­ვე­ხოთ ამ მაზ­რის საზღ­ვრე­ბის შეს­წო­რე­ბის სა­კითხს.
ლეჩხ­უმ­ ის მაზ­რა­ში შე­დის ამ­ჟა­მად ორი პა­ტა­რა კუთხ­ე: ჭყვი­შის და მექ­
ვე­ნას რა­იო ­ ­ნე­ბი; ეს ორი კუთხე წარ­მო­ად­გენს ერ­თნა­ირ გარ­და­მა­ვალ ზო­
ნას ლეჩხ­უ­მის მაზ­რა­სა და რა­ჭა-­ქუ­თა­ი­სის მაზ­რებს შო­რის და თა­ნაბ­რად
ეახ­ლო­ვე­ბა რო­გორც ლეჩხ­უმს, ისე ამ მაზ­რებს. ლეჩხ­უ­მის მაზ­რის ცალ­კე
მაზ­რად და­ტო­ვე­ბა თა­ვის­თა­ვად სწყვეტს ამ კუთხ­ე­ე­ბის სა­კითხს. რა­კი ლეჩხ­
უ­მის მაზ­რა ცალ­კე ერ­თე­ულ ­ ად რჩე­ბა, შე­უძ­ლე­ბე­ლია მის­გან ჩა­მო­შო­რე­ბა ამ
კუთხ­ე­ე­ბი­სა, რად­გან ეს ძალ­ზე დას­ცემ­და ამ ეკო­ნო­მი­კუ­რად ისე­დაც სუს­ტი
მაზ­რის შემ­ძლე­ო­ბას.
მე­სა­მე რა­ი­ო­ნი, რო­მე­ლიც ასეთ­სა­ვე გარ­და­მა­ვალ ზო­ნას წარ­მო­ად­
გენს ლეჩხ­უ­მის სა­ნა­პი­რო­ზე, არის გორ­დის რა­იო ­ ­ნი (კინ­ჩხის სოფ­ლის სა­
ზო­გა­დო­ე­ბა ბომ­ბუ­ას ხი­დის ზე­მოდ), რო­მე­ლიც ამ­ჟა­მად სე­ნა­კის მაზ­რა­ზეა
მი­წე­რი­ლი. გორ­დის რა­ი­ონ­ ი – გე­ოგ­რა­ფი­უ­ლად და ეთ­ნოგ­რა­ფი­უ­ლა­დაც
ლეჩხ­უ­მის ნა­წი­ლი­ა. მან­ძი­ლი­თაც იგი ბევ­რად უფ­რო ახ­ლოა ცა­გერ­თან და
მდე­ბა­რე­ობს იმა­ვე, ცხე­ნის­წყა­ლის ხე­ო­ბა­ში. ამ პი­რო­ბე­ბის მი­ხედ­ვით, შე­ერ­
თე­ბა გორ­დის რა­ი­ონ­ ი­სა ლეჩხ­უ­მის მაზ­რას­თან ბუ­ნებ­რი­ვად უნ­და ჩა­ით­ვა­
ლოს.7
ლეჩხ­უმ­ ის მაზ­რა ძველს საზღ­ვრებ­ში შე­ი­ცავ­და ტე­რი­ტო­რი­ას 4.962
კვად­რატ კი­ლო­მეტრს, ხო­ლო მო­სახ­ლე­ო­ბას 57.113 სულს. გორ­დის რა­
ი­ო­ნის მი­მა­ტე­ბით იგი შე­ი­ცავს ტე­რი­ტო­რი­ას და­ახ­ლო­ვე­ბით 5.162 კვად­რატ
კი­ლო­მეტრს, ხო­ლო მო­სახ­ლე­ობ­ ას 62.978 სულს(1917 წლის სა­სოფ­ლო-­
სა­მე­ურ­ნეო აღ­წე­რით; ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის 1914 წლის სტა­ტის­ტი­კით 65.568).
რო­გორც ვხე­დავთ, ტე­რი­ტო­რი­ის სივ­რცი­თა და მო­სახ­ლე­ო­ბის რა­ო­დე­
ნო­ბით ლეჩხ­უმ­ ის მაზ­რა უახ­ლოვ­დე­ბა მთის მე­ო­რე მხა­რეს, ანა­ნუ­რის (ყო­
ფი­ლი დუ­შეთ­-თი­ა­ნე­თის) მაზ­რას. ხო­ლო ორი­ვე ეს მაზ­რე­ბი, შე­და­რე­ბით
სა­ქარ­თვე­ლოს და­ნარ­ჩენ მაზ­რებ­თან, წარ­მო­ად­გე­ნენ ერ­თნა­ირ გა­მო­ნაკ­

7 ერთადერთ დაბრკოლებად ასეთი გადამიჯვნისათვის უნდა ჩაითვალოს ის

გარემოება, რომ თუმცა გორდის რაიონის ცხენისწყალის ხეობით პირდაპირ
გამოდის ცაგერზე, მაგრამ სამიმოსვლო გზები აქაც ისევე დაუმუშავებელია, როგორც
საზოგადოდ მთელ ლეჩხუმის მაზრაში. ყოველ შემთხვევაში, გორდის რაიონს
ლეჩხუმის სხვა სანაპიროებთან შედარებით ის უპირატესობა აქვს ამ მხრივ, რომ
იგი იმავე ცხენისწყალის ხეობაში მდებარეობს და არავითარი ბუნებრივი ზღუდეები
არ გაჰყოფს მას ცაგერიდან, როგორც, მაგალითად, ენგურის ხეობას, და ამიტომ
გზების გაყვანა აქ არავითარ სიძნელეს არ წარმოადგენს, ხოლო სამიმოსვლო გზების
გაუმჯობესება ცხენისწყალის ხეობაში ცაგერიდან ბომბუას ხიდამდე პირველი რიგის
საკითხია ლეჩხუმის მაზრის მეურნეობისათვის, რადგან ეს გააადვილებს ლეჩხუმის
მაზრის ურთიერთობას ხონის რაიონთან და საზოგადოდ, ქვემო იმერეთ-ოდიშის
ბართან.
ამიტომაც თუ ამთავითვე არა, ახლო მომავალში მაინც, გზების გაუმჯობესების შემდეგ,
გაერთიანება გორდის რაიონისა ლეჩხუმთან სრულიად ბუნებრივი იქნება. მეორე
მხრით, შეერთება გორდისა ლეჩხუმთან გააძლიერებს ამ სუსტი მაზრის ეკონომიკურ
შემძლეობას.

368
ლისს მო­სახ­ლე­ო­ბის სიმ­ცი­რის მი­ხედ­ვით, რაც ბუ­ნებ­რი­ვი­ა, რად­გან ორ­სა­ვე
მაზ­რას ყვე­ლა­ზე უფ­რო ვე­ლუ­რი მთი­ა­ნი ად­გი­ლი უჭი­რავს სა­ქარ­თვე­ლოს
ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე.8

სო­ხუ­მის ოლ­ქი (გაგ­რის რა­ი­ონ­ ით)

სო­ხუ­მის ოლ­ქი, მას შემ­დეგ, რაც აფ­ხა­ზე­თის კო­მი­სა­რი­ა­ტი არ­სე­ბობს,

ფაქ­ტი­ურ
­ ად გა­ყო­ფი­ლია ოთხ მაზ­რად, რომ­ლე­ბიც უდ­რი­ან ძველ სა­პო­ლი­
ციო უბ­ნებს. ტე­რი­ტო­რია და მო­სახ­ლე­ო­ბა ამ „მაზრებისა“ შემ­დე­გი­ა:

ტე­რი­ტო­რია კვად­ მო­სახ­ლე­ო­ბა

სო­ხუ­მის ოლ­ქი
რა­ტი კი­ლო­მეტ­რით 1917 წ. აღ­წე­რით

1. სა­მურ­ზა­ყა­ნოს მაზ­რა 1.320 41.952

2. კო­დო­რის მაზ­რა 1.024 27.498

3. სო­ხუ­მის მაზ­რა (გარ­და ქ.

3.839 38.129
სო­ხუ­მი­სა)

4. გუ­და­უ­თის მაზ­რა 2.424 33.636

რო­გორც ვხე­დავთ, ასე­თი სა­მაზ­რო და­ნა­წი­ლე­ბა არ­სე­ბი­თად გან­სხვავ­

დე­ბა იმ ნორ­მი­სა­გან, რო­მე­ლიც მი­ღე­ბუ­ლია რეს­პუბ­ლი­კა­ში უმაღ­ლე­სი ად­
მი­ნის­ტრა­ტი­ულ­ ი და სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლი­სათ­ვის. გან­მარ­ტე­ბაც მე­ტი­ა, რომ
ასე­თი მი­ნი­ა­ტი­ურ
­ უ­ლი მაზ­რე­ბის არ­სე­ბო­ბას არა­ვი­თა­რი გა­მარ­თლე­ბა არა
აქვს, არც ეკო­ნო­მი­კუ­რი პი­რო­ბე­ბის მი­ხედ­ვით და არც სხვა რა­იმ­ ე მო­საზ­რე­
ბა­თა გა­მო.

იმ შემ­თხვე­ვა­ში, თუ­კი სა­ზო­გა­დოდ სა­ჭი­როდ იქ­ნე­ბო­და მიჩ­ნე­უ­ლი სო­

ხუ­მის ოლ­ქის და­ნა­წი­ლე­ბა რამ­დე­ნი­მე მაზ­რად, იგი ბუ­ნებ­რი­ვი პი­რო­ბე­ბის
მი­ხედ­ვით შე­იძ­ლე­ბო­და გა­ყო­ფი­ლი­ყო მხო­ლოდ ორ სა­მაზ­რო ერ­თე­უ­ლად:
1. სო­ხუ­მი­სა, რო­მელ­ში­აც შე­ვი­დო­და გუ­მის­თის, გუ­და­უ­თი­სა და გაგ­რის
უბ­ნე­ბი; ცენ­ტრი მო­თავ­სდე­ბო­და ქა­ლაქ სო­ხუმ­ში.
2. ოჩემ­ჩი­რი­სა, რო­მელ­ში­აც შე­ვი­დო­და უბ­ნე­ბი სა­მურ­ზა­ყა­ნო­სი და კო­
დო­რი­სა; ცენ­ტრი მო­თავ­სდე­ბო­და ქა­ლაქ ოჩემ­ჩი­რე­ში, რო­მელ­საც ორი­სა­ვე
უბ­ნის ცენ­ტრა­ლუ­რი ად­გი­ლი უჭი­რავს. ტე­რი­ტო­რია და მო­სახ­ლე­ო­ბა ამ მაზ­
რე­ბი­სა შემ­დე­გი იქ­ნე­ბო­და:

სივ­რცე კვად­რა­ტი კი­ლო­ მო­სახ­ლე­ო­ბა

სო­ხუ­მის ოლ­ქი
მეტ­რე­ბით 1917წ. აღ­წე­რით

1. ოჩემ­ჩი­რის მაზ­რა 2.334 69.450

8 სახელწოდება ამ ერთეულისა, მიღებული ტერმინოლოგიის თანახმად, იქნება

„ცაგერის ოლქი“.

369
 2. სო­ხუ­მის მაზ­რა
6.263 71.765
(გარ­და ქ. სო­ხუ­მი­სა)

აქე­დან ჩვენ ვხე­დავთ სო­ხუ­მის ოლ­ქის ორ მაზ­რად გა­ყო­ფის დრო­საც

– ეს ახა­ლი მაზ­რე­ბი მა­ინც მე­ტად პა­ტა­რა ერ­თე­ულ ­ ებს წარ­მო­ად­გე­ნენ და
ვერ აღ­წე­ვენ სა­შუ­ა­ლო ნორ­მას; ოჩემ­ჩი­რის მაზ­რა ტე­რი­ტო­რი­ის სივ­რცით,
ხო­ლო ორი­ვე მაზ­რა მო­სახ­ლე­ო­ბის რა­ოდ ­ ე­ნო­ბით ჩა­მორ­ჩე­ბა თით­ქმის ყვე­
ლა მაზ­რებს, ამ მხრით, ეს ორი მაზ­რა უახ­ლოვ­დე­ბა მხო­ლოდ ისეთ ერ­თე­
უ­ლებს, რო­გო­რი­ცაა მაზ­რე­ბი ცა­გე­რი­სა და ანა­ნუ­რი­სა, – რომ­ლე­ბიც ჩვენ
დავ­ტო­ვეთ მხო­ლოდ რო­გორც აუ­ცი­ლე­ბე­ლი გა­მო­ნაკ­ლი­სი, მა­თი გან­სა­
კუთ­რე­ბუ­ლი გე­ოგ­რა­ფი­ულ ­ ი პი­რო­ბე­ბის გა­მო.
სო­ხუ­მის ოლ­ქში კი ასე­თი გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი პი­რო­ბე­ბი არ არ­სე­ბობს. პი­
რი­ქით, ოლ­ქის ახ­ლო გაც­ნო­ბა ჩვენ დაგ­ვარ­წმუ­ნებს, რომ ამ მაზ­რის ორად
და­ნა­წი­ლე­ბას არა­ვი­თა­რი გა­მარ­თლე­ბა არა აქვს, თუ­კი მხედ­ვე­ლო­ბა­ში მი­
ვი­ღებთ შემ­დეგ პი­რო­ბებს:
1. ტე­რი­ტო­რი­ა. ტე­რი­ტო­რია სო­ხუ­მის ოლ­ქი­სა, გაგ­რის რა­ი­ო­ნის მით­
ვლით, უდ­რის 8.607 კვად­რატ კი­ლო­მეტრს. ამ­ნა­ირ ­ ად სო­ხუ­მის ოლ­ქი ტე­
რი­ტო­რი­ის სივ­რცით მე­ტი­ა, ვიდ­რე სხვა მაზ­რე­ბი, – მაგ­რამ ამ მხრით, იგი
ბევ­რად არ გან­სხვავ­დე­ბა მაზ­რე­ბის მთე­ლი რი­გი­სა­გან, რო­გო­რიც არის მაზ­
რე­ბი: ტა­ო­-არ­ტა­ან­ ი­სა (8.188 კვად­რ.კი­ლო­მეტ­რი), სიღ­ნა­ღი­სა (7.291 კვ.კმ.),
ბა­თო­მი­სა (7.118), გო­რი­სა, ბორ­ჩა­ლო­სი,­ტფი­ლი­სი­სა და სხვე­ბის. ამას­თან
ერ­თად, მხედ­ვე­ლო­ბა­ში მი­სა­ღე­ბია ისიც, რომ სო­ხუ­მის მაზ­რის ტე­რი­ტო­რია
სა­ნა­ხევ­როდ და­უ­სახ­ლე­ბელ ად­გი­ლებს წარ­მო­ად­გენს. მთე­ლი წე­ბელ­და და
ბზი­ფის ხე­ო­ბა თით­ქმის ერ­თი­ა­ნად უშე­ნი ად­გი­ლე­ბი­ა. მო­სახ­ლე­ო­ბა არის
მხო­ლოდ ზღვის სა­ნა­პი­რო სექ­ტორ­ზე, რაც შე­ად­გენს ქა­ლაქ სო­ხუ­მის ბუ­
ნებ­რივ ჰინ­ტერ­ლანდს; ხო­ლო ეს და­სახ­ლე­ბუ­ლი სექ­ტო­რი, ქა­ლაქ სო­ხუ­მის
ბუ­ნებ­რი­ვი ოლ­ქი, ტე­რი­ტო­რი­ის სივ­რცით გა­ცი­ლე­ბით ნაკ­ლე­ბი­ა, ვიდ­რე სა­
ქარ­თვე­ლოს და­ნარ­ჩე­ნი მაზ­რე­ბის უმ­რავ­ლე­სო­ბა.
2. მო­სახ­ლე­ო­ბა. სო­ხუ­მის ოლ­ქში, გაგ­რის რა­ი­ო­ნის მით­ვლით, მო­სახ­
ლე­ო­ბა ით­ვლე­ბა (1917 წლის სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო სტა­ტის­ტი­კით) 177.839
სუ­ლი. ამ­ნა­ი­რად სო­ხუ­მის მხა­რე­ში მო­სახ­ლე­ო­ბა ნაკ­ლე­ბი­ა, ვიდ­რე მაზ­რებ­
ში: ქუ­თა­ი­სის და შო­რაპ­ნი­სა, გო­რი­სა, ბორ­ჩა­ლო­სი, ახალ­ცი­ხი­სა (ა­ხალ­ცი­ხე­-
ა­ხალ­ქა­ლა­ქი­სა). ამას­თან, მხედ­ვე­ლო­ბა­ში უნ­და მი­ვი­ღოთ ისიც – რომ სო­ხუ­
მის ოლ­ქის მო­სახ­ლე­ო­ბას – სწევს ქა­ლა­ქი სო­ხუ­მი. სო­ხუ­მის მი­უთ­ვლე­ლად
თვი­თონ ოლ­ქის მო­სახ­ლე­ობ­ ა არის 141.215 სუ­ლი (1917 წლის სა­სოფ­ლო-­
სა­მე­ურ­ნეო სტა­ტის­ტი­კით; ხო­ლო ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის სტა­ტის­ტი­კით კი­დევ ნაკ­
ლე­ბი­ა: 1117.235 სუ­ლი). ამ­ნა­ი­რად მო­სახ­ლე­ო­ბის მი­ხედ­ვი­თაც სო­ხუ­მის მაზ­
რის რამ­დე­ნი­მე მაზ­რად და­ნა­წი­ლე­ბას არა­ვი­თა­რი გა­მარ­თლე­ბა არა აქვს.
3. ად­მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი ცენ­ტრი. სო­ხუ­მის მხა­რის მთლი­ა­ნო­ბა შეკ­რუ­ლია
ოლ­ქის ბუ­ნებ­რი­ვი ცენ­ტრით, ქ. სო­ხუ­მით. ქა­ლა­ქი სო­ხუ­მი მდე­ბა­რე­ობს ამ
მხა­რის სწო­რედ სა­შუ­ა­ლო ად­გილ­ზე. არც ერ­თი კუთხე ოლ­ქი­სა არ არის
მოწყ­ვე­ტი­ლი ცენტრს მთე­ბით ან ხე­ო­ბე­ბით. ამას­თან, სო­ხუ­მის მხა­რის თვი­

370
თე­ულ კუთხ­ეს გა­ცი­ლე­ბით მე­ტი ეკო­ნო­მი­კუ­რი მი­ზი­დუ­ლო­ბა აქვს ქა­ლაქ
სო­ხუმ­თან, ვიდ­რე იმ პა­ტა­რა და­ბებ­თან, რო­მე­ლიც გან­ზრა­ხუ­ლია ამ მი­ნი­ა­
ტი­ურ
­ უ­ლი მაზ­რე­ბის ცენ­ტრე­ბად.
4. ოლ­ქის ერთ სა­მაზ­რო ერ­თე­უ­ლად და­ტო­ვე­ბის დროს თვი­თე­უ­ლი ეთ­
ნოგ­რა­ფი­უ­ლი ჯგუ­ფი მი­ი­ღებს მო­ნა­წი­ლე­ო­ბას ად­გი­ლობ­რივ მმარ­თვე­ლო­
ბა­ში თა­ნაბ­რად იმ ნამ­დვი­ლი ძალ­თა გან­წყო­ბი­ლე­ბი­სა, რო­მე­ლიც აქ არ­სე­
ბობს. მო­სახ­ლე­ო­ბის შე­მად­გენ­ლო­ბა მთელს სო­ხუ­მის მხა­რე­ში (ე. ი. სო­ხუ­მის
ოლ­ქში გაგ­რის რა­ი­ონ­ ის მით­ვლით) შემ­დე­გი­ა:

ქარ­თვე­ლე­ბი (გარ­და აფ­ხა­ზე­ბი­სა) 74.846 42,1%

აფ­ხა­ზე­ბი 38.121 21,4%
რუ­სე­ბი 20.893 11,7%
ბერ­ძნე­ბი 20.673 11,7%
სომ­ხე­ბი 18.219 10,2%
სხვე­ბი 5.087 2,9%

აქე­დან ჩვენ ვხე­დავთ, რომ სო­ხუ­მის მხა­რის ერთ სა­მაზ­რო ერ­თე­უ­ლად

და­ტო­ვე­ბა ერ­თგვარ წო­ნას­წო­რო­ბას და­ამ­ყა­რებს პო­ლი­ტი­კუ­რად; გარ­და
იმი­სა, რომ თვი­თე­უ­ლი ჯგუ­ფი ამ ინ­ტერ­ნა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი მაზ­რი­სა მი­იღ ­ ებს
მო­ნა­წი­ლე­ო­ბას ად­გი­ლობ­რივ მმარ­თვე­ლო­ბის საქ­მე­ებ­ში თა­ნაბ­რად მი­სი
რა­ო­დე­ნო­ბი­სა, ამა­ვე დროს, არც ერ­თი ჯგუ­ფი არ წარ­მო­ად­გენს აქ მო­სახ­
ლე­ო­ბის აბ­სო­ლუ­ტურ უმ­რავ­ლე­სო­ბას, რომ მან შეს­ძლოს თა­ვი­სი სურ­ვი­ლი
ძა­ლად მო­ახ­ვი­ოს თვზე სხვა ეთ­ნოგ­რა­ფი­ულ ერ­თე­ულ ­ ებს.
ყვე­ლა ამ პი­რო­ბე­ბის მხედ­ვე­ლო­ბა­ში მი­ღე­ბის შემ­დეგ არ შეგ­ვიძ­ლია არ
და­ვას­კვნათ, რომ სო­ხუ­მის ოლ­ქი (გაგ­რის რა­იო ­ ­ნით) უნ­და დარ­ჩეს ერთ სა­
ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ო-­სა­ერ
­ ო­ბო ერ­თე­ულ
­ ად.

თა­ვი მე­სა­მე

ბა­თო­მის მხა­რე და შე­მო­უ­ერ­თე­ბე­ლი ტე­რი­ტო­რი­ე­ბი9

1. ბა­თო­მის მხა­რე

ბა­თო­მის მხა­რის შე­სა­ხებ შე­იძ­ლე­ბა წარ­მოდ­გე­ნილ იქ­ნეს ორი პრო­ექ­ტი:

ა) იგი იყო­ფა ორ მაზ­რად – ბა­თო­მი­სა და არ­თვი­ნი­სა. ასეთ შემ­თხვე­ვა­
ში უნ­და მოხ­დეს საზღ­ვრე­ბის შეს­წო­რე­ბა ამ მაზ­რე­ბის სა­ნა­პი­რო რა­იო
­ ­ნებ­ში.
სა­ხელ­დობრ, ახ­ლან­დე­ლი ბა­თო­მის ოლ­ქი­დან შე­უ­ერ­თდე­ბა არ­თვი­ნი­სას
ორი ხე­ო­ბა: დე­ვის­წყა­ლი­სა და ჩხა­ლი­სა. დე­ვის­წყა­ლის ხე­ო­ბა ზედ­ვე აკ­რავს
ქა­ლაქ არ­თვინს, ხო­ლო ჩხა­ლის ხე­ობ­ ა ეკო­ნო­მი­კუ­რად შე­კავ­ში­რე­ბუ­ლია
არ­თვი­ნის მაზ­რის სა­ნა­პი­რო რა­ი­ონ­თან. მურ­ღუ­ლის ხე­ო­ბას­თან.
ტე­რი­ტო­რია და მო­სახ­ლე­ობ­ ა ამ მაზ­რე­ბი­სა შემ­დე­გი იქ­ნე­ბა:

9 ეს მოხსენება უკვე დამუშავებული იყო, როცა ბათომის მხარე შემოერთებულ

იქმნა საქართველოსთან.

371
 ბა­თო­მი­სა – ტე­რი­ტო­რია 3.379 კვად­რა­ტი კი­ლო­მეტ­რი, ხო­ლო მო­სახ­
ლე­ო­ბა 90.202 სუ­ლი; არ­თვი­ნი­სა – 3.739 კვად­რა­ტი კი­ლო­მეტ­რი, მო­სახ­
ლე­ო­ბა – 74.435 სუ­ლი.
ბ) მე­ო­რე ვა­რი­ან­ტი: ბა­თო­მის მხა­რე რჩე­ბა ერთ სა­მაზ­რო ერ­თე­უ­ლად,
რო­მელ­ში­აც შე­ვა ორი­ვე ოლ­ქი ბა­თო­მის მხა­რი­სა (ბა­თო­მი­სა და არ­თვი­ნი­
სა). ჩვენ უპი­რა­ტე­სო­ბას ვაძ­ლევთ ამ მე­ო­რე პრო­ექტს, შემ­დეგ მო­საზ­რე­ბა­თა
გა­მო:
ჯერ ერ­თი, ტო­პოგ­რა­ფი­უ­ლი პი­რო­ბე­ბი ბა­თო­მის მხა­რი­სა არ წარ­მო­ად­
გენს არა­ვი­თარ გან­სა­კუთ­რე­ბულ პი­რო­ბებს, რომ სა­ჭი­რო იყ­ვეს ასე­თი ძალ­
ზე პა­ტა­რა მაზ­რის შექ­მნა, რო­გო­რი­ცაა არ­თვი­ნის მაზ­რა (არ­თვი­ნის ოლ­ქში
ძველს საზღ­ვრებ­ში ით­ვლე­ბო­და მო­სახ­ლე­ო­ბა 68.435 სუ­ლი; საზღ­ვრე­ბის
ზე­მოდ ნაჩ­ვე­ნე­ბი შეს­წო­რე­ბით ით­ვლე­ბა 74.435 სუ­ლი). პი­რი­ქით, ბა­თო­მის
მხა­რე შეკ­რუ­ლია ბუ­ნებ­რი­ვი გე­ოგ­რა­ფი­უ­ლი მთლი­ა­ნო­ბით; ბა­თო­მის მხა­რის
ყვე­ლა ხე­ო­ბე­ბი რა­დი­უ­სე­ბით მსგავ­სად მი­ე­მარ­თე­ბი­ან ქა­ლაქ ბა­თო­მი­სა­კენ
და, მა­გა­ლი­თად, სა­კუთ­რივ არ­თვი­ნის რა­იო ­ ­ნი (მთა­ვა­რი კუთხე არ­თვი­ნის
ოლ­ქი­სა), არა­ნაკ­ლებ ემ­ხრო­ბა ბა­თომს, ვიდ­რე თვი­თონ ბა­თო­მის ოლ­ქის
რა­ი­ო­ნე­ბი, მა­გა­ლი­თად, ზე­მო აჭა­რა. ამას­თან, არ­თვი­ნის ოლ­ქი მჭიდ­რო
ეკო­ნო­მი­კუ­რი კავ­ში­რით არის გა­დაბ­მუ­ლი ქა­ლაქ ბა­თომ­თან და ამ ნი­ა­დაგ­
ზე არ­თვი­ნის ოლ­ქის მო­სახ­ლე­ო­ბას უფ­რო ხში­რი ურ­თი­ერ­თო­ბა აქვს მთე­
ლი მხა­რის ამ ბუ­ნებ­რივ ცენ­ტრთან – ქა­ლაქ ბა­თომ­თან, ვიდ­რე არ­თვინ­თან.
ამ მხრით, ეს უკა­ნას­კნე­ლი და­ბა ვე­რა­სო­დეს ვერ გა­უ­წევს არ­თვი­ნის ოლ­ქის
მო­სახ­ლე­ო­ბას ბა­თო­მის მა­გი­ე­რო­ბას, რო­გორც ეკო­ნო­მი­კუ­რი და ად­მი­ნის­
ტრა­ტი­ულ ­ ი ცენ­ტრი.
და­სას­რულ, გა­ერ­თი­ა­ნე­ბა ბა­თო­მის მხა­რი­სა ერთ ად­მი­ნის­ტრა­ტი­ულ ერ­
თე­ულ­ ად მი­სა­ღე­ბია კულ­ტუ­რუ­ლის მო­საზ­რე­ბით.
ბა­თო­მის მხა­რის გა­ერ­თი­ა­ნე­ბით ერთ მაზ­რად, ჩვენ მი­ვი­ღებთ ნორ­მა­
ლურ სა­მაზ­რო ერ­თე­ულს: ტე­რი­ტო­რია და მო­სახ­ლე­ო­ბა ამ მაზ­რი­სა შემ­
დე­გი იქ­ნე­ბა: ტე­რი­ტო­რია – 7.118 კვად­რა­ტი კი­ლო­მეტ­რი, მო­სახ­ლე­ო­ბა
– 164.637 სუ­ლი. ამ­ნა­ი­რად ტე­რი­ტო­რი­ის სივ­რცით ეს მაზ­რა ნაკ­ლე­ბი­ა,
ვიდ­რე მაზ­რე­ბი სო­ხუ­მი­სა, არ­ტა­ა­ნი­სა და სიღ­ნა­ღი­სა, ხო­ლო თით­ქმის თა­ნა­
ბა­რია მაზ­რე­ბის მთელ რიგ­თან, რო­გო­რი­ცა­ა: გო­რი­სა, ბორ­ჩა­ლო­სი, ტფი­
ლი­სი­სა, ანა­ნუ­რი­სა, ახალ­ცი­ხი­სა; მო­სახ­ლე­ო­ბის რა­ო­დე­ნო­ბით მას უჭი­რავს
მეშ­ვი­დე ად­გი­ლი (ქუ­თა­ი­სის, გო­რის, შო­რაპ­ნის, ბორ­ჩა­ლოს, სო­ხუ­მი­სა და
ახალ­ცი­ხის შემ­დეგ).10

2. არ­ტა­ა­ნი­სა და ოლ­თი­სის ოლ­ქე­ბი

არ­ტა­ა­ნი­სა და ოლ­თი­სის ოლ­ქე­ბი­დან შეს­დგე­ბა ერ­თი ად­მი­ნის­ტრა­ტი­უ­

ლი ერ­თე­უ­ლი, ცენ­ტრით ქა­ლაქ არ­ტა­ან­ში.
ოლ­თი­სის ოლ­ქის შე­სა­ხებ უნ­და შევ­ნიშ­ნოთ, რომ ეს ოლ­ქი რუ­სე­თის
მფლო­ბე­ლო­ბის დრო­საც ძალ­ზე მცი­რე ერ­თე­ულს წარ­მო­ად­გენ­და; აქ ით­

10 სახელწოდება ბათომის მხარისა, მიღებული ტერმინოლოგიის თანახმად, იქნება:

„ბათომის ოლქი“.

372
ვლე­ბო­და მო­სახ­ლე­ო­ბა 37.250 სუ­ლი. ამ­ნა­ი­რად ამ ოლ­ქის არ­სე­ბო­ბა წარ­
სულ­ში­აც ხე­ლოვ­ნუ­რი იყო; მით უფ­რო, მის ცალ­კე ერ­თე­უ­ლად და­ტო­ვე­ბას
არა­ვი­თა­რი გა­მარ­თლე­ბა არა აქვს ამ­ჟა­მად, რად­გან აქ მო­სახ­ლე­ო­ბა თით­
ქმის მო­ის­პო. ოს­მა­ლეთ­თან ომის დროს ეს რა­იო ­ ­ნი, რო­გორც ცნო­ბი­ლი­ა,
ომის ას­პა­რე­ზად გა­და­იქ­ცა. და რუ­სე­თის ჯარ­მა აქა­ურ ­ ო­ბა ისე გა­ა­ნად­გუ­რა,
რომ ზოგ კუთხ­ე­ში მო­სახ­ლე­ო­ბა აღარც კი შერ­ჩე­ნი­ლა. ამის შემ­დეგ დაწყ­
ე­ბულ­მა მუდ­მივ­მა ანარ­ქი­ამ კი­დევ უფ­რო შე­ამ­ცი­რა მო­სახ­ლე­ო­ბის რიცხ­ვი.
ასეთ პი­რო­ბებ­ში, რა­საკ­ვირ­ვე­ლი­ა, მი­უ­ცი­ლე­ბე­ლია გა­ერ­თი­ა­ნე­ბა ოლ­თი­სის
ოლ­ქი­სა არ­ტა­ა­ნის ოლ­ქთან, მით უფ­რო, რომ ოლ­თი­სის რა­იო ­ ნს ეკო­ნო­მი­
კუ­რად (და ეთ­ნოგ­რა­ფი­უ­ლა­დაც) მჭიდ­რო კავ­ში­რი აქვს არ­ტა­ან­თან.
ტე­რი­ტო­რია და მო­სახ­ლე­ო­ბა ახა­ლი ერ­თე­უ­ლი­სა შემ­დე­გი იქ­ნე­ბა: ტე­რი­
ტო­რია – 8.188 კვად­რა­ტი კი­ლო­მეტ­რი, მო­სახ­ლე­ო­ბა 101.757 სუ­ლი. ამ­ნა­ი­რად
ეს ერ­თე­ულ­ ი უახ­ლოვ­დე­ბა სა­ქარ­თვე­ლოს და­ნარ­ჩენ მაზ­რებს და, კერ­ძოდ, სა­
მუ­სულ­მა­ნო სა­ქარ­თვე­ლოს სა­მაზ­რო ერ­თე­უ­ლებს ბა­თომ­სა და ახალ­ცი­ხეს.11

4. ზა­ქა­თა­ლის ოლ­ქი

სა­ქარ­თვე­ლოს ოლ­ქი­დან შეს­დგე­ბა ცალ­კე სა­მაზ­რო ერ­თე­უ­ლი (ზა­ქა­

თა­ლი­სა), გარ­და პა­ტა­რა სექ­ტო­რის – „წინამინდორისა“, რო­მე­ლიც შე­უ­ერ­
თდე­ბა სიღ­ნა­ღის მაზ­რას (იხ. ზე­ვით).
ტე­რი­ტო­რი­ი­თა და მო­სახ­ლე­ობ­ ით ზა­ქა­თა­ლის მაზ­რა შე­და­რე­ბით პა­ტა­
რა ერ­თე­ულს წარ­მო­ად­გენს (ტე­რი­ტო­რია 4.000 კი­ლო­მე­რამ­დე, მო­სახ­ლე­
ო­ბა – ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის ცნო­ბე­ბით ნაჩ­ვე­ნე­ბია 80.000-მდე სუ­ლი, მაგ­რამ ნამ­
დვი­ლად აქ მო­სახ­ლე­ო­ბა გა­ცი­ლე­ბით მე­ტი უნ­და იყოს: ამ ოც­და­სა­მი წლის
წინ, 1897 წლის სა­ყო­ველ­თაო აღ­წე­რის დროს, აქ ით­ვლე­ბო­და 84.224 სუ­
ლი; ხო­ლო ამ ოც­და­სა­მი წლის გან­მავ­ლო­ბა­ში რომ ვი­ვა­რა­უ­დოთ მი­ნი­მა­
ლუ­რი მო­მა­ტე­ბა, სულ ცო­ტა 20%, მო­სახ­ლე­ო­ბა აქ 100.000 სულს მა­ინც
უნ­და სჭარ­ბობ­დეს).
ყო­ველ შემ­თხვე­ვა­ში, ზა­ქა­თა­ლის ოლ­ქის სხვა­ნა­ირ ­ ად მოწყ­ო­ბა შე­უძ­ლე­
ბე­ლია მი­სი გან­ცალ­კე­ვე­ბუ­ლი გე­ოგ­რა­ფი­უ­ლი მდე­ბა­რე­ო­ბი­სა გა­მო. ამას­თან,
მხედ­ვე­ლო­ბა­ში მი­სა­ღე­ბია ის გა­რე­მო­ე­ბაც, რომ ზა­ქა­თა­ლის მაზ­რა ეკო­ნო­
მი­კუ­რად შემ­ძლე ერ­თე­ულს წარ­მო­ად­გენს და მი­უხ­ ე­და­ვად შე­და­რე­ბი­თი სი­
პა­ტა­რა­ვი­სა, თა­ვი­სუფ­ლად შეს­ძლებს სა­ე­რო­ბო მე­ურ­ნე­ო­ბის გაძღ­ო­ლას.12

თა­ვი მე­ოთხე

შე­და­რე­ბი­თი ნუს­ხა3
ახა­ლი ად­მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი ერ­თე­უ­ლე­ბის ტე­რი­ტო­რი­ი­სა
და მო­სახ­ლე­ო­ბი­სა

11 სახელწოდება ამ ერთეულისა, მიღებული ტერმინოლოგიის თანახმად, იქნება

„არტაანის ოლქი“.
12 სახელწოდება ამ ერთეულისა, მიღებული ტერმინოლოგიის თანახმად, იქნება
„ზაქათალის ოლქი“.

373
 ჩვენ და­ვამ­თავ­რეთ სა­ქარ­თვე­ლოს ად­მი­ნის­ტრა­ტი­ულ ერ­თე­უ­ლე­ბად
და­ნა­წი­ლე­ბის სა­კითხ­ის გან­ხილ­ვა. სა­ჭი­როდ მიგ­ვაჩ­ნი­ა, სა­ზო­გა­დო სუ­რა­თის
და­სა­ხა­ტა­ვად, მო­ვიყ­ვა­ნოთ შე­და­რე­ბი­თი ნუს­ხა ახა­ლი ად­მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი
ერ­თე­ულ­ ე­ბის ტე­რი­ტო­რი­ი­სა და მო­სახ­ლე­ო­ბი­სა:
სივ­რცი­სა და მო­სახ­ლე­ო­ბის

მი­ხედ­ვით (სხვა მაზ­რებ­თან

ერ­თე­უ­ლე­ბი ტე­რი­ტო­რი­ის
ა) ნორ­მა­ლუ­რი სა­მაზ­რო

რა­ო­დე­ნო­ბის მი­ხედ­ვით

რა­ო­დე­ნო­ბის მი­ხედ­ვით
ტე­რი­ტო­რი­ის სივ­რცის
ტე­რი­ტო­რია კვად­რატ

(სხვა მაზ­რებ­თან
კი­ლო­მეტ­რე­ბით

რი­გი მაზ­რე­ბი­სა

რი­გი მაზ­რე­ბი­სა
მო­სახ­ლე­ო­ბის
მო­სახ­ლე­ო­ბა

შე­და­რე­ბით)

შე­და­რე­ბით)
1. სო­ხუ­მი­სა 8.606 177.829 1 5
2. არ­ტა­ა­ნი­სა 8.188 101.757 2 13
3. სიღ­ნა­ღი­სა 7.291 105.811 3 12
4. ბა­თო­მი­სა 7.118 164.637 4 7
5. გო­რი­სა 6.681 217.675 5 2
6. ბორ­ჩა­ლო­სი 6.556 184.975 6 4
7. ტფი­ლი­სი­სა 6.248 133.253 7 9
8. ახალ­ცი­ხი­სა 6.067 166.237 9 6

ბ) იმე­რე­თის მაზ­რე­ბი, შე­და­რე­ბით ნაკ­ლე­ბის ტე­რი­ტო­რი­ე­ბით, მაგ­რამ მჭიდ­რო მო­სახ­ლე­ო­ბით

1. ქუ­თა­ი­სი­სა 3.442 259.446 14 1

2. ზეს­ტა­ფო­ნი­სა 3.148 187.167 15 3
3. სე­ნა­კი­სა 2.380 144.282 16 8
4. ზუგ­დი­დი­სა 2.329 115.700 17 10
5. ოზურ­გე­თი­სა 2.114 114.892 18 11

გ) კა­ხე­თის ორი მაზ­რა, შე­და­რე­ბით ნაკ­ლე­ბის ტე­რი­ტო­რი­ით, მაგ­რამ რომ­ლე­ბის სხვაგ­ვა­რად

მოწყ­ო­ბა შე­უძ­ლე­ბე­ლია გე­ოგ­რა­ფი­ულ
­ ი პი­რო­ბე­ბი­სა გა­მო, და რო­მელ­ნიც ამას­თან ეკო­ნო­მი­
კუ­რად შემ­ძლე ერ­თე­ულ ­ ებს წარ­მო­ად­გე­ნენ

97.193 (ად­
მი­ნის­ტრა­ცი­
1. თე­ლა­ვი­სა 4.670 11 15
ის ცნო­ბე­ბით
116.051)
2. ზა­ქა­თა­ლი­სა 4.000-მდე 100.000-მდე 12 14

დ) მთის მაზ­რე­ბი, რო­მელ­ნიც, ბუ­ნებ­რი­ვი­ა, გა­მო­ნაკ­ლისს წარ­მო­ად­გე­ნენ მო­სახ­ლე­ო­ბის სიმ­

ცი­რის მი­ხედ­ვით

1. ანა­ნუ­რი­სა 6.187 77.695 8 17

374
 2. ცა­გე­რი­სა 5.162 62.978 10 13
3. ონი­სა 3.581 92.978 13 16

საკ­მა­რი­სია შე­ვა­და­როთ ეს ნუს­ხა ძვე­ლი სა­ად­მი­ნის­ტრა­ციო და­ნა­წი­ლე­

ბის ნუს­ხას­თან (იხ­.სტა­ტის­ტი­კუ­რი ცხრი­ლი № 3), რომ დავ­რწმუნ­დეთ, თუ
რამ­დე­ნად უფ­რო რა­ცი­ონ­ ა­ლუ­რია ახა­ლი სა­ად­მი­ნის­ტრა­ციო და­ნა­წი­ლე­ბა
ჯერ მარ­ტო იმ მხრივ, რომ აქ მიღ­წე­უ­ლია ერ­თნა­ირ ­ ი თა­ნაბ­რო­ბა ცალ­კე
ერ­თე­უ­ლებს შო­რის ტე­რი­ტო­რი­ის­ ა თუ მო­სახ­ლე­ო­ბის მხრით, რამ­დე­ნა­დაც
კი ამის სა­შუ­ა­ლე­ბას იძ­ლე­ვა ტო­პოგ­რა­ფი­ულ ­ ი პი­რო­ბე­ბი. ძვე­ლი ად­მი­ნის­
ტრა­ტი­უ­ლი და­ნა­წი­ლე­ბით ჩვენ გვაქვს დი­დი სა­მაზ­რო ერ­თე­უ­ლე­ბის გვერ­
დით, რო­მელ­თა მო­სახ­ლე­ო­ბა 200.000-ს სჭარ­ბობს, მი­ნი­ა­ტი­უ­რუ­ლი მაზ­რე­
ბი 35-40/000 მო­სახ­ლე­ო­ბით და ასე­ვე მცი­რე ტე­რი­ტო­რი­ე­ბით.
მაგ­რამ გარ­და იმი­სა, რომ ახა­ლი ად­მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი და­ნა­წი­ლე­ბით
მიღ­წე­უ­ლია ერ­თნა­ირ ­ ი თა­ნაბ­რო­ბა ცალ­კე ერ­თე­უ­ლებს შო­რის (რაც სა­შუ­ა­
ლე­ბას მოგ­ვცემს მარ­თვა-­გამ­გე­ობ­ ის გა­მარ­ტი­ვე­ბი­სა და ად­მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი
აპა­რა­ტის ერ­თგვა­რო­ბის დამ­ყა­რე­ბი­სათ­ვის), ამა­ვე დროს ამ და­ნა­წი­ლე­ბას
ამარ­თლებს – რო­გორც გან­მარ­ტე­ბუ­ლი გვქონ­და – ყვე­ლა და­ნარ­ჩე­ნი პი­
რო­ბე­ბი, მათ შო­რის ეკო­ნო­მი­კუ­რი და პო­ლი­ტი­კურ­-კულ­ტუ­რუ­ლი.

თა­ვი მე­ხუ­თე

ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ის სა­კითხი
ჩვენ დაგ­ვრჩე­ნი­ა, შე­ვე­ხოთ ერთ წვრილ­მანს, ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ის სა­კითხს.
უმაღ­ლე­სი ად­მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი ერ­თე­უ­ლის სა­ხე­ლად შე­იძ­ლე­ბა წარ­
მოდ­გე­ნი­ლი იყ­ვეს შემ­დე­გი ტერ­მი­ნე­ბი: მაზ­რა, თე­მი, მხა­რე, ოლ­ქი, დე­პარ­
ტა­მენ­ტი. ამ ტერ­მი­ნე­ბი­დან ჩვენ უპი­რა­ტე­სო­ბას ვაძ­ლევთ ტერ­მინ „ოლქს“.
ტერ­მი­ნი „ოლქს“, ჯერ ერ­თი, და­მა­ხინ­ჯე­ბუ­ლი უცხო სიტყ­ვაა რო­გორც
ფორ­მით (სწო­რი გა­მოთ­ქმა არის მარ­ზა), ისე ში­ნარ­სით (ნამ­დვი­ლად იგი
ნიშ­ნავს სა­ნა­პი­რო მხა­რეს); ამას­თან იგი იხ­მა­რე­ბო­და არა რო­გორც ცალ­
კე და­მო­უკ­ ი­დე­ბე­ლი ად­მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი ერ­თე­უ­ლის სა­ხელ­წო­დე­ბა, არა­მედ
უფ­რო დი­დი ერ­თე­უ­ლის (გუ­ბერ­ნი­ის) ნა­წი­ლის აღ­სა­ნიშ­ნა­ვად, ხო­ლო ის ერ­
თე­უ­ლე­ბი, რომ­ლე­ბიც იქ­მნე­ბა ამ პრო­ექ­ტის თა­ნახ­მად, ცალ­კე უმაღ­ლეს
ად­მი­ნის­ტრა­ტი­ულ ერ­თე­ულ ­ ებს წარ­მო­ად­გე­ნენ. არას ვამ­ბობთ იმის შე­სა­ხებ,
რომ ტერ­მი­ნო­ლო­გია „მაზრა“ – „გუბერნია“ და­კავ­ში­რე­ბუ­ლია სა­ქარ­თვე­
ლოს და­მო­ნა­ვე­ბის ხა­ნას­თან. და მარ­ტო ამი­ტო­მაც იგი მი­უღ ­ ე­ბე­ლად უნ­და
ჩა­ით­ვა­ლოს. რაც შე­ე­ხე­ბა და­ნარ­ჩენ ტერ­მი­ნებს, მათ შე­სა­ხებ უნ­და შევ­ნიშ­
ნოთ: ტერ­მი­ნი „თემი“ თა­ვის­თა­ვად შე­სა­ფე­რი­სი იქ­ნე­ბო­და. ძველ ქარ­თულ­ში
იგი უდ­რის სწო­რედ იმ ერ­თე­უ­ლებს, რო­მელ­საც ახ­ლა მაზ­რას ვე­ძა­ხით; მაგ­
რამ ტერ­მი­ნი „თემი“ უკ­ვე მი­ღე­ბულ იქ­მნა უფ­რო პა­ტა­რა ერ­თე­უ­ლე­ბი­სათ­ვის,
და ამ მნიშ­ვნე­ლო­ბით სა­ყო­ველ­თაო ხმა­რე­ბა­ში შე­ვი­და. ტერ­მი­ნი „მხარე“ არ
გა­მოდ­გე­ბა რო­გორც სპე­ცი­ფი­ურ ­ ი ტე­რი­ტო­რი­ულ­ ი ტერ­მი­ნი. და ამას­თან,

375
მის­გან ნა­წარ­მო­ე­ბი სიტყ­ვე­ბი მე­ტად უხერ­ხუ­ლი გა­მო­დის (სა­ოლ­ქო ერო­ბა
– მხა­რის ერო­ბა, სამ­ხა­რეო ერო­ბა). და­სას­რულ, ტერ­მი­ნი „დეპარტამენტი“
ყვე­ლა­ზე სწო­რი და გარ­კვე­უ­ლი ტერ­მი­ნი იქ­ნე­ბო­და, და თუ ამ ტერ­მინ­ზე არ
შევ­ჩერ­დით, მხო­ლოდ იმი­ტომ­,რომ ვფიქ­რობ­დით, ეს სიტყ­ვა არ გავ­რცელ­
დე­ბო­და ხალ­ხში.
რაც შე­ე­ხე­ბა ტერ­მინ „ოლქს“, მას, ყო­ველ შემ­თხვე­ვა­ში, ის უპი­რა­ტე­სო­
ბა აქვს, რომ იგი უკ­ვე გა­ცოცხ­ლე­ბუ­ლი სიტყ­ვაა და წარ­სუ­ლი სა­უ­კუ­ნი­დან
იხ­მა­რე­ბო­და ცალ­კე და­მო­უ­კი­დე­ბელ ად­მი­ნის­ტრა­ტი­ულ ერ­თე­უ­ლე­ბის აღ­
სა­ნიშ­ნა­ვად.
გა­და­ვი­დეთ ცალ­კე ერ­თე­უ­ლე­ბის სა­ხელ­წო­დე­ბა­ზე.
ცალ­კე ად­მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი ერ­თე­უ­ლე­ბი­სათ­ვის მი­ღე­ბუ­ლი ტერ­მი­ნო­ლო­
გია არა­ვი­თარ სის­ტე­მას არ მის­დევს; ზოგ შემ­თხვე­ვა­ში სა­ხელ­წო­დე­ბა ნა­
წარ­მო­ე­ბია ად­მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი ცენ­ტრის სა­ხე­ლი­დან (გო­რის მაზ­რა, ოზურ­
გე­თის მაზ­რა); ზოგ­ჯერ ის­ტო­რი­უ­ლი სა­ხე­ლე­ბი­დან (რა­ჭის მაზ­რა, ლეჩხ­უმ­ ის
მაზ­რა); ზოგ­ჯერ კი­დევ სრუ­ლი­ად ხე­ლოვ­ნუ­რი სა­ხე­ლია მი­ღე­ბუ­ლი (მაგ.,
შო­რაპ­ნის მაზ­რა; ცენ­ტრი არის ქ. ზეს­ტა­ფონ­ში). ამ შემ­თხვე­ვა­ში სა­ჭი­როა
ერ­თი წე­სი მი­ვი­ღოთ და ად­მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი ერ­თე­ულ ­ ე­ბის სა­ხე­ლე­ბი ვა­წარ­
მო­ოთ ან მი­სი ცენ­ტრის სა­ხე­ლი­დან, ან დავ­სტო­ვოთ ის­ტო­რი­უ­ლი სა­ხე­ლე­ბი
ამ ერ­თე­ულ ­ ე­ბი­სა. მოგ­ვყავს შე­და­რე­ბი­სათ­ვის ორი­ვე ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ა:
ა) და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს ერ­თე­უ­ლე­ბი:
1. ქუ­თა­ი­სის ოლ­ქი (ქვე­მო­-ი­მე­რე­თი);
2. ზეს­ტა­ფო­ნის ოლ­ქი (ზე­მო­-ი­მე­რე­თი);
3. ონის ოლ­ქი (რა­ჭა);
4. ცა­გე­რის ოლ­ქი (ლეჩხ­უმ­-სვა­ნე­თი);
5. ოზურ­გე­თის ოლ­ქი (გუ­რი­ა);
6. სე­ნა­კის ოლ­ქი (ქვე­მო­-ო­დი­ში);
7. ზუგ­დი­დის ოლ­ქი (ზე­მო­-ო­დი­ში);
8. სო­ხუ­მის ოლ­ქი (აფ­ხა­ზეთ­-სა­მურ­ზა­ყა­ნო).
ბ) აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­სერ­თე­უ­ლე­ბი:
აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს ოლ­ქე­ბის სა­ხე­ლებ­ში ორ გა­მო­ნაკ­ლის­
თან გვაქვს საქ­მე:
1. ტფი­ლი­სის ოლქს არა აქვს ის­ტო­რი­უ­ლი სა­ხელ­წო­დე­ბა, თუ­კი ასეთ
სა­ხელს არ მი­ვი­ღებთ ტერ­მინს: „სამოქალაქო“. ამის შე­სა­ხებ გან­მარ­ტე­ბა
ქვე­ვით.
2. ბორ­ჩა­ლოს ოლქს, პი­რი­ქით, არა აქვს ისე­თი მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი ად­მი­
ნის­ტრა­ტი­ულ ცენ­ტრი, რო­მელ­საც შე­ეძ­ლოს სა­ხე­ლი მის­ცეს ოლქს: ასე­თი
სა­ხე­ლე­ბი რო­გორც „რატევანის ოლქი“ (რა­ტე­ვა­ნი ქარ­თუ­ლი სა­ხე­ლია და­ბა
ეკა­ტე­რი­ნენ­ფელ­დი­სა), ან „ქვეშის ოლქი“, ვფიქ­რობთ, არ გა­ცოცხ­ლდე­ბა.
ამი­ტომ აქ ძვე­ლი ტერ­მი­ნი უნ­და დავ­ტო­ვოთ (ქვე­მო ქარ­თლის ოლ­ქი, ან
ბორ­ჩა­ლოს ოლ­ქი), რო­გორც გა­მო­ნაკ­ლი­სი.
ამ გან­მარ­ტე­ბის შემ­დეგ მოგ­ვყავს აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს ერ­თე­
უ­ლე­ბის სა­ხე­ლე­ბი:

376
 1. გო­რის ოლ­ქი (ში­და-­ქარ­თლი);
2. ანა­ნუ­რის ოლ­ქი (მთი­უ­ლე­თი);
3. თე­ლა­ვის ოლ­ქი (ში­და კა­ხე­თი);
4. სიღ­ნა­ღის ოლ­ქი (ქი­ზი­ყი);
5. ახალ­ცი­ხის ოლ­ქი (სამ­ცხე-­ჯა­ვა­ხე­თი);
6. ბორ­ჩა­ლოს ოლ­ქი (ქვე­მო-­ქარ­თლი);
7. ტფი­ლი­სის ოლ­ქი (სა­მო­ქა­ლა­ქო).
გ) ბა­თო­მის მხა­რე და შე­მო­უე­ რ­თე­ბე­ლი ტე­რი­ტო­რი­ებ­ ის მაზ­რე­ბი:
1. ბა­თო­მის ოლ­ქი (ა­ჭა­რა-­კლარ­ჯე­თი);
2. არ­ტა­ა­ნის ოლ­ქი (ტა­ო-­არ­ტა­ა­ნი);
3. ზა­ქა­თა­ლის ოლ­ქი (სა­ინ­გი­ლო).
აქ წარ­მოდ­გე­ნი­ლი ტერ­მი­ნო­ლო­გი­იდ ­ ან ჩვენ უპი­რა­ტე­სო­ბას ვა­ნი­ჭებთ
პირ­ველ წყე­ბას, ქა­ლა­ქე­ბი­დან ნა­წარ­მო­ებ ტერ­მი­ნებს, რო­გორც უფ­რო მარ­
ტივს.

პროექტი საქარველოს ტერიტორიის დანაწილებისა ახალ საადმინისტრაციო

ერთეულებად (ოლქებად). შემუშავებული დამფუძნებელი კრების თვით­მართველობის
კომისიის. განმარტებითი წერილი - სტატისტიკური ცხრილები, საქართველოს ერობათა
კავშირის კომიტეტის გამოცემა № 2. ქ. თფილისი, სახელმწიფო სტამბა, 1920 წელი.

377
 საქართველოს კონ­სტი­ტუ­ცია
მიღებული საქართველოს დამფუძნებელი კრების მიერ
1921 წლის თებერვლის 21

თა­ვ ი მე­ა ­თ ე
ად­გი­ლობ­რი­ვი თვითმარ­თვე­ლო­ბა

მუხ­ლი 98
ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მარ­თვე­ლო­ბა არის იმა­ვე დროს ორ­გა­ნო ად­გი­
ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­ლო­ბი­სა და გა­ნა­გებს ად­გი­ლობ­რივ გამ­გე­ო­ბის კულ­ტუ­
რულ­-გან­მა­ნათ­ლე­ბელ და სა­მე­ურ­ნეო საქ­მე­ებს თა­ვის ტე­რი­ტო­რი­ის ფარ­
გლებ­ში.
მუხ­ლი 99
ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მარ­თვე­ლო­ბის ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ა, უფ­ლე­ბა-­მო­ვა­ლე­ო­
ბა და მარ­თვა-­გამ­გე­ო­ბის წე­სი გა­ნი­საზღ­ვრე­ბა კა­ნო­ნით.
მუხ­ლი 100
ად­გი­ლობ­რივ თვითმარ­თვე­ლო­ბას უფ­ლე­ბა აქვს, გა­მოს­ცეს სა­ვალ­დე­
ბუ­ლო დად­გე­ნი­ლე­ბა თა­ნახ­მად კა­ნო­ნი­სა.
მუხ­ლი 101
ად­გი­ლობ­რი­ვი თვითმარ­თვე­ლო­ბა ირ­ჩე­ვა სა­ყო­ველ­თა­ო, პირ­და­პი­რი,
თა­ნას­წო­რი, ფა­რუ­ლი და პრო­პორ­ცი­ულ ­ ი სა­არ­ჩევ­ნო წე­სით.
მუხ­ლი 102
ად­გი­ლობ­რივ თვითმარ­თვე­ლო­ბის დად­გე­ნი­ლე­ბა და გან­კარ­გუ­ლე­ბა
შე­იძ­ლე­ბა გა­უქ­მე­ბულ იქ­ნეს მხო­ლოდ სა­სა­მარ­თლოს წე­სით.
მუხ­ლი 103
მთავ­რო­ბის ცენ­ტრალ ორ­გა­ნო­ებს უფ­ლე­ბა აქვთ შა­ჩე­რონ ად­გი­ლობ­
რი­ვი თვით­მარ­თვე­ლო­ბის დად­გე­ნი­ლე­ბა და გან­კარ­გუ­ლე­ბა, თუ იგი ეწი­ნა­
აღ­მდე­გე­ბა კა­ნონს, ხო­ლო ვალ­დე­ბულ­ნი არი­ან, საქ­მე და­უ­ყოვ­ნებ­ლივ სა­სა­
მარ­თლოს გა­დას­ცენ. წე­სი და პი­რო­ბა შე­ჩე­რე­ბი­სა გა­ნი­საზღ­ვრე­ბა კა­ნო­ნით.
მუხ­ლი 104
ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მარ­თვე­ლო­ბა მარ­თვა-­გამ­გე­ო­ბის საქ­მე­ში ემორ­ჩი­
ლე­ბა მთავ­რო­ბის ცენ­ტრალ ორ­გა­ნო­ებს.
მუხ­ლი 105
იმ საგ­ნებს, რომ­ლის შე­სა­ხე­ბაც ად­გი­ლობ­რი­ვი თვითმარ­თვე­ლო­ბის
დად­გე­ნი­ლე­ბა დამ­ტკი­ცე­ბულ უნ­და იქ­ნეს ცენ­ტრალ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მი­ერ,
გან­საზღ­ვრავს კა­ნო­ნი.
მუხ­ლი 106
ად­გი­ლობ­რივ თვით­მარ­თვე­ლო­ბას ენი­ჭე­ბა სა­ბი­უ­ჯე­ტო უფ­ლე­ბა, ცალ­კე
კა­ნო­ნით გან­საზღ­ვრუ­ლი.

378
 გან­მარ­ტე­ბი­თი ბა­რა­თი

კონ­სტი­ტუ­ცი­ის პრო­ექ­ტის ამ თა­ვის შე­მუ­შა­ვე­ბის დროს გა­მოვ­დი­ო­დით

იმ შე­ხე­დუ­ლო­ბი­დან, რომ ად­გი­ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­ლო­ბა – ქა­ლა­ქი­სა და
ერო­ბი­სა – სა­ხელ­მწი­ფო ხე­ლი­სუფ­ლე­ბად უნ­და იქ­ნეს აღი­ა­რე­ბუ­ლი; რომ ის
საქ­მე, რომ­ლის გა­სა­კე­თებ­ლად ად­გი­ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­ლო­ბა არის მოწ­
ვე­ულ
­ ი, არაფ­რით არ გა­ნირ­ჩე­ვა იმ საქ­მი­სა­გან, რო­მელ­საც სა­ხელ­მწი­ფო
აკე­თებს. კი­დევ მე­ტი – ეს მმარ­თვე­ლო­ბა ერ­თა­დერ­თი ად­გი­ლობ­რი­ვი ორ­
გა­ნოა ცენ­ტრა­ლი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბი­სა. მის მო­ვა­ლე­ო­ბას შე­ად­გენს გა­ნა­გოს
ად­გი­ლობ­რივ არამ­ცთუ მე­ურ­ნე­ობ­ ის ყო­ვე­ლი დარ­გის საქ­მე­ე­ბი, არა­მედ აგ­
რეთ­ვე მარ­თვა-­გამ­გე­ობ­ ის საქ­მე­ე­ბიც თა­ვის ტე­რი­ტო­რი­ის ფარ­გლებ­ში. ამ
თვალ­საზ­რი­სით, ად­გი­ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­ლო­ბა გა­ნუ­ყო­ფე­ლი შე­მად­გე­ნე­
ლი ნა­წი­ლია სა­ხელ­მწი­ფოს მთე­ლი შე­ნო­ბი­სა.
ამ­გვა­რათ უარ­ყო­ფი­ლია ის შე­ხე­დუ­ლე­ბა, თით­ქოს არ­სე­ბობ­დეს სა­ხელ­
მწი­ფო ინ­ტე­რე­სე­ბი­სა­გან გან­ცალ­კე­ვე­ბუ­ლი ად­გი­ლობ­რი­ვი სარ­გებ­ლო­ბა
და სა­ჭი­რო­ე­ბა, რომ­ლის მოგ­ვა­რე­ბა ენ­დო­ბო­დეს „თვითმართველობებს“
და ამას­თა­ნა­ვე სა­ხელ­მწი­ფოს ჰყავ­დეს ად­გი­ლობ­რივ ცალ­კე თა­ვი­სი ორ­
გა­ნო­ე­ბი სა­ხელ­მწი­ფო ფუნ­ქცი­ე­ბის შე­სას­რუ­ლებ­ლად. ეს უკა­ნას­კნე­ლი შე­ხე­
დუ­ლე­ბა ემ­ყა­რე­ბო­და ად­გი­ლობ­რი­ვი და სა­ხელ­მწი­ფო­ებ­რივ ინ­ტე­რე­სე­ბის
და­პირ­და­პი­რე­ბას და მო­ითხ­ოვ­და, რომ ად­გი­ლობ­რივ მმარ­თვე­ლო­ბის ორ­
გა­ნო­ებ­მა უნ­და გა­ნა­გონ მხო­ლოდ სა­მე­ურ­ნეო საქ­მე­ე­ბი, რო­მელ­თაც ვიწ­რო
ად­გი­ლობ­რი­ვი მნიშ­ვნე­ლო­ბა აქვთ. ჩვე­ნი ახალ­გაზ­რდა რეს­პუბ­ლი­კის კა­
ნონ­მდებ­ლო­ბამ გა­დას­ცა ად­გი­ლობ­რივ მმარ­თვე­ლო­ბას სა­მე­ურ­ნეო საქ­მე­
ებ­თან ერ­თად ად­მი­ნის­ტრა­ცია და სა­ერ­თოდ მარ­თვა-­გამ­გე­ო­ბის საქ­მე­ე­ბი და
ამ­ნა­ი­რი გა­დაჭ­რით და­ად­გა პირ­ველ ზე­მოთ ნაჩ­ვე­ნებ გზას. ეს გზა ნათ­ლად
უჩ­ვე­ნებს, თუ რა­ზედ უნ­და იქ­ნეს დამ­ყა­რე­ბუ­ლი ჭეშ­მა­რი­ტი დე­მოკ­რა­ი­ტუ­ლი
წეს­-წყო­ბი­ლე­ბა, სად არის ის სა­ძირ­კვე­ლი, რო­მელ­ზე­დაც უნ­და აშენ­დეს სა­
ხელ­მწი­ფოს მთლი­ა­ნი და მტკი­ცე შე­ნო­ბა. სა­ხელ­წმი­ფოს­თვის ეს სა­ძირ­კვე­
ლი არის ახა­ლი თე­მი, ერო­ბა და გა­ნახ­ლე­ბუ­ლი ქა­ლა­ქი. ამი­ტომ კო­მი­სი­ამ
თვით სა­ხე­ლი „თვითმართველობა“ შე­უფ ­ ე­რებ­ლად იც­ნო ამ ახა­ლი მიზ­ნე­ბის
მი­ხედ­ვით. მი­სი ინ­ტე­რე­სი და მუ­შა­ო­ბა არამ­ცთუ ეწი­ნა­აღ­მდე­გე­ბა სა­ხელ­მწი­
ფოს ინ­ტე­რესს და მუ­შა­ობ­ ას, არა­მედ აგი­ლობ­რივ მმარ­თვე­ლო­ბას მთე­ლი
მოქ­მე­დე­ბა სა­ხელ­მწი­ფოს მოქ­მე­დე­ბა­ში ორ­გა­ნი­უ­ლა­თაა ჩა­დუ­ღე­ბუ­ლი; სა­
ხელ­მწი­ფო მარ­თვა-­გამ­გე­ობ­ ის საქ­მე­ე­ბის მა­წარ­მო­ე­ბე­ლია ად­გი­ლობ­რი­ვად;
ამი­ტომ „თვითმართველობის“ მა­გი­ერ უფ­რო შე­სა­ფე­რი­სია სა­ხელ­წო­დე­ბა
„ადგილობრივი მმართველობა“.
ამ­გვა­რათ პრო­ექ­ტის პირ­ვე­ლი მუხ­ლის ძა­ლით ად­გი­ლობ­რი­ვი მმარ­
თვე­ლო­ბა თა­ვის ტე­რი­ტო­რი­ის ფარ­გლებ­ში სა­ხელ­მწი­ფოს ერ­თა­დერ­თი
წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი­ა, სა­ხელ­მწი­ფო ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის ერ­თა­დერ­თი ად­გი­
ლობ­რი­ვი ორ­გა­ნო­ა, რო­მე­ლიც იმა­ვე დროს გა­ნა­გებს მე­ურ­ნე­ო­ბის ყო­ველ
დარგს თა­ვის ტე­რი­ტო­რი­ის ფარ­გლებ­ში.
რაც შე­ე­ხე­ბა მის ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ას, უფ­ლე­ბა-­მო­ვა­ლე­ო­ბი­სა და მარ­თვა-­გამ­
გე­ო­ბის წესს, ყვე­ლა ეს იქ­ნე­ბა გან­საზღ­ვრუ­ლი ცალ­კე კა­ნო­ნით (სა­ე­რო­ბო

379
და სა­ქა­ლა­ქო დე­ბუ­ლე­ბით).
ცხა­დი­ა, რაც უნ­და დაწ­ვრი­ლე­ბით იქ­ნას შე­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი ად­გი­ლობ­რი­ვი
მმარ­თვე­ლო­ბის კა­ნომ­დებ­ლო­ბა, შე­უძ­ლე­ბე­ლი­ა, ის ამო­იწ­ უ­როს და ყო­ვე­
ლი მხა­რე აღი­ნიშ­ნოს. ამი­ტომ სა­ჭი­როა ად­გი­ლობ­რივ მმარ­თვე­ლო­ბას თვი­
თონ ჰქონ­დეს სა­ვალ­დე­ბუ­ლო დად­გე­ნი­ლე­ბის გა­მო­ცე­მის უფ­ლე­ბა. ცხა­დი­ა,
კა­ნონ­მა უნ­და გან­საზღ­ვროს ფარ­გლე­ბი სა­ვალ­დე­ბუ­ლო დად­გე­ნი­ლე­ბი­სა.
ამ უფ­ლე­ბით ად­გი­ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­ლო­ბა თვი­თონ ხდე­ბა კა­ნონ­მდე­ბე­
ლი; ეს უფ­ლე­ბა მე­ტად მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნია და იგი ეხე­ბა მუ­ნი­ცი­პა­ლუ­რი ცხოვ­
რე­ბის მრა­ვალ მხა­რეს.
თა­ვის­თა­ვად ცხა­დი­ა, დე­მოკ­რა­ტი­ულ რეს­პუბ­ლი­კა­ში, სა­დაც მთე­ლი ძა­
ლა­უფ­ლე­ბა დე­მოკ­რა­ტი­ის, ხალ­ხის ხელ­შია – ად­გი­ლობ­რივ მმარ­თვე­ლო­
ბა­თა ორ­გა­ნო­ე­ბი ვერ და­ი­ნიშ­ნე­ბი­ან ზე­ვი­დან – არა­მედ არ­ჩე­ულ უნ­და იქ­მნენ
ხალ­ხის მი­ერ სა­ყო­ველ­თა­ო, პირ­და­პი­რი, თა­ნას­წო­რი და ფა­რუ­ლი კენ­ჭის­
ყირთ პრო­პორ­ცი­ულ სის­ტე­მით.
შემ­დე­გი სა­კითხი პრო­ექ­ტი­სა ეხე­ბა და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბას, ად­გი­ლობ­რივ
მმარ­თვე­ლო­ბა­სა და ცენ­ტრა­ლურ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას.
ერ­თი მხრით, თუ მი­ეც ­ ა უფ­ლე­ბა მთავ­რო­ბის ცენ­ტრა­ლურ ორ­გა­ნო­ებს
მუ­დამ ჩა­ე­რი­ონ ად­გი­ლობ­რივ მმარ­თვე­ლო­ბის მუ­შა­ო­ბა­ში, ყო­ველ მის დად­
გე­ნი­ლე­ბა­სა და გან­კარ­გუ­ლე­ბა­ში არა მარ­ტო კა­ნო­ნი­ე­რე­ბის მხრივ, არა­
მედ მი­ზან­შე­წო­ნი­ლო­ბის მხრი­თაც, ერ­თი სიტყ­ვით და­ა­ყე­ნოს ეს ორ­გა­ნო­ებ­ ი
ცენ­ტრა­ლუ­რი ორ­გა­ნო­ე­ბის მუდ­მი­ვი მზრუნ­ვე­ლო­ბის ქვეშ. ამით ჩვენ ჩავ­
კლავ­დით ად­გი­ლობ­რივ მმარ­თვე­ლო­ბას და­საწყ­ის­ში­ვე და შე­უძ­ლებ­ლათ
გავ­ხდი­დით მის მუ­შა­ო­ბას.
ამი­ტომ პრო­ექ­ტი გა­დაჭ­რით მო­ითხ­ოვს, რომ ად­გი­ლობ­რივ მმარ­თვე­
ლო­ბას მი­ე­ცეს სრუ­ლი შეძ­ლე­ბა გა­მო­ი­ჩი­ნოს უნა­რი აღ­მშე­ნებ­ლო­ბი­სა, მას
მი­ე­ცეს ფარ­თე ას­პა­რე­ზი შე­მოქ­მე­დე­ბი­თი მუ­შა­ო­ბი­სა. მმარ­თვე­ლო­ბის ცენ­
ტრა­ლურ ორ­გა­ნო­ებს უფ­ლე­ბა არ აქვთ გა­ა­უქ­მონ ად­გი­ლობ­რივ მმარ­თვე­
ლო­ბის დად­გე­ნი­ლე­ბა ან გან­კარ­გუ­ლე­ბა. ეს შე­უძ­ლია მხო­ლოდ სა­სა­მარ­
თლოს, უკე­თუ დად­გე­ნი­ლე­ბა და გან­კარ­გუ­ლე­ბა ეწი­ნა­აღ­მდე­გე­ბა კა­ნონს.
სა­სა­მარ­თლო ეხე­ბა ად­გი­ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­ლო­ბის დად­გე­ნი­ლე­ბას მხო­
ლოდ კა­ნო­ნი­ე­რე­ბის თვა­ლაზ­რი­სით. რაც შე­ე­ხე­ბა მი­ზან­შე­წო­ნი­ლე­ბას, ამის
ერ­თა­დერ­თი მო­სა­მარ­თლე თვი­თონ ად­გი­ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­ლო­ბაა და მე­
ტი არა­ვინ.
მე­ო­რეს მხრივ, შე­უძ­ლე­ბე­ლია სა­ხელ­მწი­ფო­ებ­რი­ვი თვალ­საზ­რი­სით
დაშ­ვე­ბულ იქ­ნას, რომ ად­გი­ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­ლო­ბის დად­გე­ნი­ლე­ბა და
გან­კარ­გუ­ლე­ბა ეწი­ნა­აღ­მდე­გე­ბო­დეს კა­ნონს, არ­ღვევ­დეს მას და ცენ­ტრა­
ლურ ხე­ლი­სუფ­ლე­ას არ ჰქონ­დეს არა­ვი­თა­რი უფ­ლე­ბა ამის სა­წი­ნა­აღ­
მდე­გოდ. უპირ­ვე­ლე­სად აღ­სა­ნიშ­ნა­ვი­ა, მმარ­თვა-­გამ­გე­ობ­სი სფე­რო. აქ,
რო­გორც ზე­ვით იყო აღ­ნიშ­ნუ­ლი, თა­ვის ტე­რი­ტო­რი­ის ფარ­გლებ­ში ად­გი­
ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­ლო­ბა არამ­ცთუ გა­ნა­გებს მე­ურ­ნე­ო­ბის ყო­ველ დარგს,
არა­მედ ის ამა­ვე დროს ერ­თა­დერ­თი წარ­მო­მად­გე­ნე­ლია სა­ხელ­მწი­ფო­სი
მარ­თვა-­გამ­გე­ობ­სი საქ­მე­ებ­ში; მის გა­რე­შე არ არ­სე­ბობს სხვა ორ­გა­ნო, გამ­

380
ტა­რე­ბე­ლი ცენ­ტრა­ლურ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის პო­ლი­ტი­კი­სა მარ­თვა-­გამ­გე­ო­ბის
სფე­რო­ში; სწო­რედ აქ არის სა­ჭი­რო ის ერ­თსუ­ლოვ­ნე­ბა, ის სი­მარ­ტი­ვე, და­
უ­ყოვ­ნებ­ლო­ბა და სიმ­ტკი­ცე, რო­მე­ლიც ახა­სი­ა­თებს მარ­თვა-­გამ­გე­ო­ბის საქ­
მეს, სწო­რეთ ამი­ტომ, მხო­ლოდ მარ­თვა-­გამ­გე­ობ­ ის საქ­მე­ში, პრო­ექ­ტის აზ­
რით, ად­გი­ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­ლო­ბა ემორ­ჩი­ლე­ბა მთავ­რო­ბის ცენ­ტრალ
ორ­გა­ნო­ებს; ცენ­ტრა­ლი მთავ­რო­ბის გან­კარ­გუ­ლე­ბა მარ­თვა-­გამ­გე­ო­ბის საქ­
მე­ში სა­ვალ­დე­ბუ­ლოა ად­გი­ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­ლო­ბი­სათ­ვის. გა­რე­შე ამი­სა,
ცენ­ტრალ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას შე­უძ­ლი­ან მხო­ლოდ შე­ა­ჩე­როს და ისიც კა­ნო­ნით
გან­საზღ­ვრულ პი­რო­ბით და წე­სით ად­გი­ლობ­რივ მმარ­თვე­ლო­ბის დად­გე­
ნი­ლე­ბა და გან­კარ­გუ­ლე­ბა, თუ იგი ეწი­ნა­აღ­მდე­გე­ბა კა­ნონს. აუ­ცი­ლე­ბე­ლი
პი­რო­ბა ასე­თი შე­ჩე­რე­ბი­სა იქ­ნე­ბა გა­და­ცე­მა საქ­მი­სა სა­სა­მარ­თლო­სათ­ვის
გან­საზღ­ვრულ ვა­და­ში და თუ ესე­თი არ გა­და­ე­ცა სა­სა­მარ­თლოს, აღ­ნიშ­ნუ­
ლი გან­კარ­გუ­ლე­ბა ან დად­გე­ნი­ლე­ბა თა­ვის­თა­ვად შე­დის ძა­ლა­ში.
არის გა­მო­ნაკ­ლი­სი, რო­დე­საც ად­გი­ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­ლო­ბის დად­გე­
ნი­ლე­ბა დამ­ტკი­ცე­ბუ­ლი უნ­და იქ­ნეს ცენ­ტრალ ხე­ლის­ფუ­ლე­ბის მი­ერ. რო­დე­
საც კითხ­ვის შეც­დო­მით გა­დაწყ­ვე­ტა მძი­მე და გა­მო­სა­ვალ პი­რო­ბებ­ში ჩა­ა­ყე­
ნებ­და მუ­ნი­ცი­პა­ლი­ტეტს, ძი­რი­ა­ნად შე­არ­ყევ­და მის ნივ­თი­ერ მდგო­მა­რე­ო­ბას,
ამ შემ­თხვე­ვა­ში შეც­დო­მა იქ­ნე­ბო­და, არ მიგ­ვე­ცა ცენ­ტრალ მთავ­რო­ბი­სათ­ვის
უფ­ლე­ბა, ად­გი­ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­ლო­ბის ამ­გვა­რი დად­გე­ნი­ლე­ბის დამ­ტკი­
ცე­ბი­სა, ანუ უარ­ყო­ფი­სა.
ასე­თი საგ­ნე­ბი­ა, მა­გა­ლი­თად, სეს­ხის აღე­ბა, ან მმარ­თვე­ლო­ბის უძ­რა­
ვი ქო­ნე­ბის გას­ხვი­სე­ბა გან­საზღ­ვრულ პი­რო­ბე­ბის გა­რე­შე. ასე­თი შემ­თხვე­ვა,
რო­ცა ად­გი­ლობ­რივ მმარ­თვე­ლო­ბა­თა დად­გე­ნი­ლე­ბა უნ­და დამ­ტკიც­დეს სა­
ხელ­მწი­ფოს ცენ­ტრალ ორ­გა­ნო­ებ­ ის მი­ერ, სას­ტი­კად უნ­და გა­ნი­საზღ­ვროს
კა­ნო­ნით.
ასე­თია ის გზა, რო­მელ­საც უნ­და და­ად­გეს პრო­ექ­ტის აზ­რით, რეს­პუბ­ლი­
კის კა­ნონ­მდებ­ლო­ბა ად­გი­ლობ­რივ მმარ­თვე­ლო­ბის შე­სა­ხებ. ეს გზა ფარ­თო
ას­პა­რეზს აძ­ლევს ად­გი­ლობ­რივ მმარ­თვე­ლო­ბას აღ­მშე­ნებ­ლო­ბით მუ­შა­ო­ბა­
ში, ძირს გა­უმ­ აგ­რებს და ააყ­ვა­ვებს მას და მას­თან ერ­თად ჩვენს დე­მოკ­რა­
ტი­ულ რეს­პუბ­ლი­კას, რომ­ლის ქვა­კუთხ­ე­დი და სა­ძირ­კვე­ლი ად­გი­ლობ­რი­ვი
მმარ­თვე­ლო­ბა არის.
დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის სა­კონ­სტი­ტუ­ციო კო­მი­სი­ის წევ­რი მ.რუ­სია

საქართველოს კონ­სტი­ტუ­ცია, მიღებული საქართველოს დამფუძნებელი კრების მიერ

1921 წლის თებერვლის 21, ბათომი, სტამბა ნ.ი. ხვინგიასი, 1921 წ.
ერობა № 5, აგვისტო, 1920.

381
საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიის მიზანია, ხელი შეუწყოს
საბჭოთა ტოტალიტარული წარსულის შესწავლას, საბჭოთა მემკვიდრეობის
პოლიტიკური, სამართლებრივი და მორალური პასუხისმგებლობის
გააზრებას. ორგანიზაციას სურს შექმნას თავისუფალი სააზროვნო და
სადისკუსიო სივრცე დემოკრატიული განვითარების ხელშესაწყობად.

www.sovlab.ge
www.archive.ge
info@sovlab.ge

@ საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია, 2017

ყველა უფლება დაცულია.