DE VOORZEIDE LEER

DEEL 1 1
 DE VOORZEIDE LEER
BOEKENREEKS „DE VOORZEIDE LEER"
Aangevangen door Ds. C. Vonk - Medewerker Ds. F. van Deursen DEEL 11

Verschenen:
II. De Heidelbergse Catechismus en het Doopsformulier, door Ds. C. Vonk')
IIIa. De Nederlandse Geloofsbelijdenis, art. 1-21 en 25-26, door Ds. C. Vonk')
DE HEILIGE SCHRIFT
Mb. De Nederlandse Geloofsbelijdenis, art. 22-24 en 27-37, door Ds. C. Vonk')

De Heilige Schrift:

SPREUKEN
Ia. Inleiding op de Thora - Genesis - Exodus, door Ds. C. Vonk
Ib. Leviticus, door Ds. C. Vonk
Ic. Numeri - Deuteronomium, door Ds. C. Vonk
Id. Inleiding op de Profeten - Jozua, door Ds. C. Vonk
Ie. Richteren, door Ds. C. Vonk DOOR
If. 1 en 2 Samuel, door Ds. C. Vonk
lg. 1 en 2 Koningen, door Ds. C. Vonk
Ij. Inleiding op de Geschriften - Psalmen (I), door Ds. F. van Deursen
F. VAN DEURSEN
lk. Psalmen (II), door Ds. F. van Deursen
11. Spreuken, door Ds. F. van Deursen

In voorbereiding:
Jesaja, door Ds. C. Vonk
Jeremia, door Ds. C. Vonk
Ezechiel, door Ds. C. Vonk
Job, door Ds. F. van Deursen
1979
Uitverkocht

UITGAVE LIEBEEK HOOIJMEIJER B.V. BARENDRECHT

Woord vooraf

Dit boek verschijnt vijftig jaar nadat ds C. Vonk, de stichter

en voornaamste auteur van deze reeks, zijn werk in de dienst des
Woords begon. Hij mocht door Gods genade gedurende die halve
eeuw voor velen, onder wie ook voor mij, een leermeester worden
in de Heilige Schrift. Daarom is het mij — nu zijn medewerker — een
voorrecht dit dertiende deel van de Voorzeide Leer als bewijs van
dankbaarheid aan hem op to dragen.
Intussen ontving ik zelf bij mijn werk onschatbare steun van
mijn vrouw. Wie zo'n medewerkster vond, heeft volgens Salomo
iets goeds gevonden en gunst van de HERE ontvangen, Spr. 18:22.
En als men dan opmerkt hoe het haar vrouwenwijsheid is, die het
huis bouwt (Spr. 14:1) en haar opofferingsgezindheid die de gele-
genheid voor dit werk schiep, dan heeft ze volgens de wijzen lof
verdiend: „Haar zonen staan op en prijzen haar gelukkig, ook haar
man roemt haar", Spr. 31:28.
Wijsheid lijkt anders niet de gave, waarin Gods gemeenten
momenteel uitblinken. En dat terwijl onze Heere Jezus Christus
ons toch allereerst „tot wijsheid geworden is", 1 Cor. 1:30. Deson-
danks gaat Zijn kerk hier op aarde veelszins dwalend en onzeker
als een blinde haar weg. Theoretisch-theologisch soms druk en
knap redenérend, maar lang niet altijd wijs-in-Christus, wijs-bij-
het-Woord. Erger nog, we zijn als discipelen van Jezus veelszins
ten prooi aan allerlei dwaasheid en onverstand. Welke tot over-
maat van ramp ook nog vaak als hoogste wijsheid, j a als moderne
schriftgeleerdheid aan de (gewone) man gebracht wordt.
Maar is deze gang van zaken wel zo opzienbarend als hij lijkt?
Wat hebben wij als christenheid met de wijsheid van Salomo ge-
daan? Als Spreuken niet een van de minst bekende bijbelboeken is,

5
dan is het zeker een van de minst bepreekte en besproken Schrift-
gedeelten. Zo werd een zee van wijsheid eerst miskend en daardoor
veelal onbekend.
Moge de Opgang-uit-de-hoogte (Luk. 1:78) deze boekenreeks
gebruiken om zijn eigen Boek te doen zijn wat het is: een lamp voor
onze voetstappen. En zegene Hij dit deel om nog vele, vooral jònge
ogen te openen voor de wijsheid-die-van-boven-is, Jak. 3:15, 17.
Zodat zij immuun worden voor de dood-en-verderf-zaaiende
dwaasheid — al klinkt zij nog zo wetenschappelijk en geleerd — en
groeiende liefde gaan koesteren voor de levenversterkende, gezon-
de en gezondmakende wijsheid, die Hij ons in het boek Spreuken
schenkt.
Apeldoorn, 17 februari 1979. F. van Deursen.
6 7
1
SPREUKEN OF MASJAALS
„Salomo's wijsheid heb je hier nodig!" Dat hebt u misschien
ook wel eens verzucht als u zich afvroeg: Hoe voed je als gelovigen
je kinderen op? Mag tucht daar nog een rol bij spelen? Hoe be-
scherm ik mijn huwelijksgeluk? Wat is verantwoorde geldbeste-
ding? Ik lees kranten en boeken, ik luister naar godsdienstige rede-
voeringen; hoe leer ik daarin waarheid en leugen onderscheiden?
Hoe moet ik staan tegenover drankgebruik? Hoe kom ik aan
bijbelse in plaats van humanistische mensenkennis? Voor deze en
meer zulke vragen begin je met een schooldiploma niet veel. Daar
h'eb je wijsheid voor nodig.
Moeten Gods kinderen daar nu eerst de harde leerschool van
schade en schande voor aflopen? Gelukkig niet. God heeft een heel
arsenaal van Salomo's wijsheid voor ons bewaard. In het boek
Spreuken biedt Hij ze ons op een presenteerblaadje aan. Daarin
laat de wijze vorst zijn licht schijnen over ons huwelijksleven en
handel drijven, onze kracht en begeerten, onze ogen en oren, onze
liefde en haat, ons werken en rusten. Geen betere vraagbaak voor
levensvragen dan Spreuken van Salomo.
Maar is dit dan eigenlijk geen buitenbeentje onder de bijbel-
boeken? Een wat humanistisch getinte handleiding voor een suc-
cesvol leven? Geen sprake van. Ook Spreuken behoort tot de boe-
ken des Ouden en Nieuwen Verbonds. En leven in dat verbond
gaat niet op in godsdienstige dingen, maar omvat werkelijk al ons
doen en laten. Daarom gaf God ons in dit boek ook wijsheid voor
heel ons leven. En omdat Spreuken ook zo'n echt verbondsboek is,
staat z'n onderwijs vierkant tegenover „de raad der goddelozen"
(Ps. 1 : 1), die u misschien dagelijks opgedrongen krijgt. Maar ter-
wijl die adviezen der goddelozen ons op dood spoor plaatsen (Ps.

§ 1 Spreuken of masjaals
1: 6), leest u in Spreuken genezende woorden, die ons leven gezond
kunnen maken.
Een bijkomend genoegen is daarbij de aantrekkelijke vorm
waarin Spreuken zijn levenslessen aanbiedt. Israels wijzen kozen
daarvoor namelijk de boeiende spreektrant van de masjaal. Wist u
wel dat onze Zaligmaker zich bij zijn onderwijs ook zo vaak van
deze leervorm bediend heeft?
Laten we eerst die onderwijsvorm nader bezien.
1. SPREUKEN, EEN TITEL DIE DE INHOUD
NIET HELEMAAL DEKT.
In de Hebreeuwse bijbel heet ons bijbelboek Misjlee, dat is de
meervoudsvorm van het woord masjaal. Wij zijn al sinds de Sta-
tenvertaling (voortaan afgekort tot: SV) van 1637 gewend aan de
vertaling Spreuken 1 ), maar die geeft de rijke inhoud van het woord
masjaal slechts gedeeltelijk weer. Wij denken immers bij een
spreuk aan een kernachtige uitspraak van een of twee zinnen,
waarin men een stuk levenswijsheid samenvat. Nu staan er in
Spreuken ook wel honderden van zulke kòrte gezegden, maar toch
omvat het woord masjaal meer dan alleen korte spreuken.
Masjaal is feitelijk een verzamelnaam.
Dat kunt u al zien aan het boek Spreuken zelf, want daarin
treffen we naast de genoemde twee- of drieregelige spreuken ook
hele toespraken aan; van een vader tot zijn zoon en aan het slot
zelfs een compleet lofgedicht op de ideale vrouw. Allemaal onder
de titel Masjaals. Juist omdat dit dus duidelijk een verzamelnaam
is voor verschillende soorten proza en poezie zouden wij hiervoor
ook geen beter gelijkwaardig Nederlands woord weten dan er nu
boven dit bijbelboek staat. Maar waarom nemen we masjaal niet
als een christelijke term in onze woordenschat op?
Masjaal: verzamelnaam voor gezegde, spreuk, spotlied, profetie, ge-
lijkenis, psalm en toespraak.
Tijdens de ballingschap mokten de Judeeers in Babel: „De
vaders hebben zure druiven gegeten en de tanden van de kinderen
zijn er stroef van", Ezech. 18 : 2v. Zulke korte gezegden uit de
8 9
Spreuken of masjaals §
volksmond heten ook wel masjaals, Ezech. 18 : 2v, vgl. 12 : 22v, 1
Sam. 24 : 14, Jer. 31 : 29. Zo is het in Israel „tot een masjaal gewor-
den: Is Saul ook onder de profeten?", 1 Sam. 10 : 12.
Spotliederen behoren eveneens tot dit genre. In Jes. 14 klinkt
het welkomstlied waarmee de schimmen van gestorven machtheb-
bers de koning van Babel in het dodenrijk inhalen: Is dit de man
voor wie de aarde beefde? Jes. 14 : 4-21. Dit spotlied heet daar „een
masjaal over de koning van Babel", vs. 4. En het ontrouwe Israel
zou hetzelfde lot treffen: „Ik maak hen tot (-) een mikpunt-van-
schimp (masjaal) en spot", dreigde Jahweh door Jeremia, 24 : 9,
vgl. Deut. 28 : 37, 1 Kon. 9 : 7.
Ook gelijkenissen worden meermalen masjaal genoemd. Toen
David Bathseba tot vrouw genomen had en haar man Uria laten
doden, zond Jahweh de profeet Nathan naar David met het ver-
haal van een rijke man die het ene ooilam van een arme man roof-
de. Hoewel het woord er niet bij staat was deze gelijkenis een echte
masj aa1. 2 ) Evenals Jesaj a's bekende „lied van Jahweh en zijn wijn-
gaard Israel" in Jes. 5 : 1-7. Dat dit ook masjaals zijn kan blijken
uit Ezech. 17 : 1, waar Ezechiël de opdracht krijgt: „Mensenkind,
(-) vertel hun de volgende masjaal" — waarop dan net zo'n gelijke-
nis volgt als die van Nathan en Jesaj a.
Onze Heere Jezus Christus sloot zich dus met zijn gelijkenis-
sen bij een oude en vertrouwde onderwijsvorm in Israel aan. In een
Hebreeuwse vertaling van het N.T. heten Jezus' gelijkenissen dan
ook terecht masjaals. 3 ). En de discipelen vragen daar: „Waarom
spreekt Gij tot hen in masjaals?" (bimesjalim), Matth. 13: 10.
Waarop de Heere vervolgt: ,Hoort de masjaal van de zaaier",
Matth. 13 : 18. En even verder lezen we: ,Nog een andere masjaal
sprak Hij tot hen", Matth. 13 : 24, 31, 33v. Spreuken van Salomo is
dus ook in stijlvorm familie van de gelijkenissen van onze Zalig-
maker.
Tot de grote Masjaalfamilie behoren zelfs enkelepsalmen. „Ik
zal mijn oor tot een masjaal neigen", zegt Ps. 49 : 5. „Ik wil mijn
mond tot een masjaal opendoen", Ps. 78 : 2. En Job betitelt de toe-
spraken van zijn vrienden als: „Masjaals van as zijn die wijze
woorden van jullie", Job 13 : 12, 27 : 1, 29 : 1.

§ 1 Spreuken of masjaals
Deze voorbeelden laten zien wat een omvangrijk gebied het
woord masjaal bestrijkt. We kwamen het tegen als aanduiding
voor korte gezegden, spreekwoorden en spreuken, hele dichtwer-
ken zoals het spotlied op de koning van Babel, de toekomstvoor-
zeggingen van Bileam, de gelijkenissen van Jesaja en Ezechiël, de
toespraken van Job en zijn vrienden en zelfs voor enkele psalmen.
Niet alleen wijzen, maar ook profeten en psalmisten gebruikten de
masjaalvorm bij hun onderwijs. 4 )
Dit veelomvattende woord staat nu als titel boven ons bijbel-
boek: Masjaals van Salomo. De vertaling Spreuken van Salomo is
wel ingeburgerd, maar is voor de inhoud feitelijk te smal. Vooral
omdat dit boek zoals gezegd niet alleen korte spreuken, maar ook
langere uiteenzettingen bevat; vooral in Spr. 1-9, vgl. 5: 1-23,
6 : 20-7 : 27, 8 : 1-36, 23 : 29-35, 31 : 10-31.
We zullen Spreuken beter begrijpen als we ook even stil staan
'bij enkele in het oog vallende eigenschappen van de masjaal.
2. EEN MASJAAL VERTOONT VAAK HET HEBREEUWSE
PARALLELLISME.
Hoewel Spreuken ook wel langere masjaals bevat, bestaat het
toch grotendeels uit spreuken van twee regels. Wat daarbij opvalt
is dat er tussen de inhoud van deze regels een zekere evenwijdig-
heid bestaat. We stoten daarmee op een van de voornaamste ken-
merken van de Hebreeuwse, j a van de hele Semitische poëzie, vgl.
P, 97. 5 )
Wij vinden het mooi als de regels van een gedicht op elkaar
rijmen, maar de Israëlieten en hun buurvolken hadden in dit op-
zicht een andere smack. Of u nu een Babylonisch, een
Kanaanitisch of een Israëlitisch gedicht bekijkt, dan waren ze wel-
iswaar onberijmd, maar vertoonden anderzijds een kunstige „rei-
dans van gedachten". 6 ) Vaak bouwden de dichters hun werk op
met stukjes van twee of drie regels, waarvan de inhoud een zekere
evenwijdigheid vertoont. Nieuwere bijbelvertalingen laten dit zo-
genaamde parallellisme duidelijker uitkomen doordat zij de regels
van een psalm of spreuk niet àchter elkaar afdrukken, maar ònder
elkaar.
10 11
Spreuken of masjaals § 1
Spreukendichters waren vrome kunstenaars, die gaven van wijsheid,
profetie en poezie bezaten.
Op het eerste gezicht lijkt deze dichtkunst misschien minder
kunstzinnig en gemakkelijker te beoefenen dan de onze, maar ver-
gis u niet. Probeert u het anders zelf maar eens, dan zult u gauw
genoeg merken dat ook bier schijn bedriegt. God de Heilige Geest
moet de wijzen door wier dienst Hij ons het boek Spreuken gege-
ven heeft rijke gaven van kennis en kunstvaardigheid verleend
hebben.
Zij moesten scherpere waarnemers zijn dan de oppervlakkige
massa; want hun spreuken dienden geen loze beweringen te bevat-
ten, maar op feiten te berusten die elke gelovige kon nagaan. Deze
feiten moesten zij echter uitsluitend beschouwen vanuit een diep
ontzag voor Jahweh, want alle wijsheid begint met vreze voor
Hem, Spr. 1 : 7, 9 : 10. Daarom moesten zij vooral een rijke geloofs-
kennis van het Woord en de Daden van Jahweh bezitten. Verder
een diep inzicht in de wetmatigheden waaraan God de menselijke
samenleving onderworpen heeft. Hoe zouden ze hun leerlingen an-
ders kunnen wijzen op de samenhang tussen onze daden en de ge-
volgen daarvan. Zij moesten trouwens ook weten hoe vorige ge-
slachten dit ervaren hadden. Voorts werd van hen verwacht dat zij
de waarden in het menselijke leven kenden en die ook konden
rangschikken. Als Godvrezende opvoeders mochten ze bij dit alles
de grenzen van het menselijke kunnen niet uit het oog verliezen en
dienden ze eveneens eerbiedig rekening te houden met Gods vrij-
macht.
Wanneer zij echter uit Schrift en ervaring een levensles had-
den geput, dan moesten zij die ook nog op kunstige wijze kunnen
samenvatten. Niet in een langwijlig betoog vol in- en uitgepraat,
maar in de bondige spreukvorm van slechts twee of drie regels.
Waarvan de een de ander moest verduidelijken, hetzij door een
beeld, een aanvulling of een tegenstelling (we zullen straks van elk
genre een paar voorbeelden overnemen). En dan moest die spreuk
ook nog boeien en gemakkelijk in het geheugen opgenomen kun-
nen worden.
De bijbelse spreukendichters moesten dus de Schriftkennis
§ 1 Spreuken of masjaals Spreuken of masjaals § 1

bezitten van de profeet, het levensinzicht van de oudere, het beel- les in de eerste regel van een spreuk had samengevat, dan kon hij
dend vermogen van de schilder, de didactiek van de leraar, de erva- haar in de parallelle regel nog wat verfijnen of verdiepen door zo'n
ring van het voorgeslacht. Bedenk tenslotte dat onze masjaal- zinverwante uitdrukking. Voor het samenstellen van zulke even-
dichtende Zaligmaker ook van al deze gaven en vaardigheden, wijdige regels beschikten de masjaaldichters over een rijk geva-
waarin Salomo boven alle wijzen uitblonk, zei: „Meer dan Salomo rieerde techniek. We zullen niet streven naar een volledig overzicht
is hier", Matth. 12 : 42. van deze woordvariatie-kunst, maar van vier hoofdklassen willen
we u toch een paar voorbeelden geven, omdat deze wel zeer vaak in
Een boek vol synoniemen. Spreuken voorkomen. 8 )
Deze dichttechniek vereiste uiteraard een grote bedrevenheid
in het gebruik van zinverwante uitdrukkingen en fijne woordscha- Beide regels zeggen hetzelfde met andere woorden.
keringen. De psalmisten en spreukendichters tonen zich daarin Wie twist liefheeft, heeft overtreding lief;
ware meesters. Een boek als Spreuken wemelt van de synoniemen. wie een grote mond opzet, zoekt verderf, Spr. 17 : 19.
De hoofdfiguren in dit boek zijn de wijze en de dwaas, maar wat
hanteert het een rijke voorraad uitdrukkingen om deze twee typen De verstandige houdt zijn woorden in,
aan to duiden. We zullen er eens een rij van naast elkaar plaatsen. de man van inzicht is bezonnen, Spr. 17 : 27.
De wijze De dwaas
De verstandige, De onverstandige, Beide regels verduidelijken elkaar door een tegenstelling.
de nederige van geest, de hoogmoedige, Een vrolijk hart bevordert de genezing,
die van het kwade wijkt, de bedrijver van ongerechtig- maar een verslagen geest doet het gebeente verdorren,
heid, Spr. 17 : 22.
de rechtvaardige, de goddeloze,
de man van kennis, de verstandeloze, Een trage hand maakt arm,
de gunstgenoot, de trouweloze, maar de hand des vlijtigen maakt rijk, Spr. 10 :4.
de goede, de kwade,
de bewerker van het goede, de verkeerde, De tweede regel vult de eerste aan.
die recht van wandel is, de boze, Ga de dwaze man uit de weg,
de oprechte, de godvergetene, want verstandige lippen bemerkt gij daar niet, Spr. 14: 7.
de betrouwbare, de overmoedige,
de man die recht is, de vermetele, Een doldriftige moet boeten,
die acht geeft op zijn weg, de zondaar, want als gij helpen wilt, maakt gij het erger, Spr. 19 : 19.
die onberispelijk wandelt, de schuldige,
de vrome, de spotter, Een van beide regels bevat een vergelijking.
de rechtschapene, de zot. Als een gouden ring in een varkenssnuit
is een mooie vrouw die geen verstand heeft, Spr. 11 : 22.
Natuurlijk overlappen deze uitdrukkingen elkaar wel enigs-
zins, maar toch bevatten ze fijne schakeringen. Als een dichter zijn Als azijn voor de tanden, als rook voor de ogen,

12 13

1 Spreuken of masjaals
zo is de luiaard voor wie hem een opdracht geven,
Spr. 10 : 26.
Als u met dit taalverschijnsel rekening houdt, zult u menige
regel uit de Psalmen of Spreuken gemakkelijker verstaan. U hoeft
hem maar te vergelijken met de begeleidende regel en u hebt de
sleutel in handen. De regels verklaren elkaar, vullen elkaar aan,
illustreren elkaar met een beeld of verduidelijken elkaar door een
tegenstelling.
Deze dichttechniek met evenwijdige regels maakt het iemand
ook makkelijker een psalm of spreuk uit het hoofd te leren. Men
heeft wel eens het vermoeden geuit, dat de oude wijsheidsleraars
hun masjaals inprentten door zelf de eerste regel voor te zeggen en
hun klas of leerling de bijbehorende regel te laten aanvullen. 9)
Parallellisme in de prediking van onze Heere Jezus.
Ook onze Zaligmaker gebruikte zulke evenwijdige zinnen. Hij
bediende zich meermalen van een korte masjaal, waarbij Hij de
ene zin door de andere verklaarde. We treffen dit taalgebruik voor-
al aan in de bergrede en met name in de zaligsprekingen, Matth.
5: 1-12.
Zalig de armen van geest,
want hunner is het koninkrijk der hemelen, Matth. 5 : 3.
Zalig die treuren,
want zij zullen vertroost worden, Matth. 5 : 4.
Geef hem die van u vraagt,
en wijs hem niet of die van u lenen wil, Matth. 5 : 42.
Niet een ieder die tot Mij zegt: Heere, Heere,
zal het Koninkrijk der hemelen binnengaan,
maar wie doet de wil van mijn Vader
die in de hemelen is, Matth. 7 : 21.
14
Spreuken of masjaals § 1
3. EEN MASJAAL SPREEKT GRAAG AANSCHOUWELIJK
EN BEVAT VAAK EEN VERGELIJKING.
Een tweede kenmerk van veel masjaals is hun aanschouwelij-
ke taal en veelvuldig gebruik van beelden en vergelijkingen. 10 ) De
Israëlieten hielden van zo'n levendige spreektrant, zoals trouwens
alle Semieten. Toen Nathan koning David kwam bestraffen deed
hij dat via de omweg van zijn bekende masjaal, 2 Sam. 12. En Jesa-
ja vergeleek Israël met een wijngaard en de mannen van Juda met
de planten, Jes. 5. De Heilige Schrift kent dat schoolse, begripsma-
tige spreken van onze theologieën niet eens. (Dat komt voort uit de
Griekse denksystemen, die het Schriftuurlijke spreken zo sterk
overspoeld hebben, dat wij moeite hebben de Schrift te verstaan).
Gods Woord komt met zaken (en niet met beschouwingen) en stelt
die levendig en concreet voor ogen.
Dat hebben de masjaaldichters ook gedaan. Zij hebben zich
uitgeput om telkens nieuwe beelden en vergelijkingen te beden-
ken. Kijk er hun boek maar op na. Zij kwamen hun lezers niet met
droge theorieën aan boord — die hadden ze zelfs niet eens — maar
lieten hen door een beeldengalerij lopen. Spreuken lezen betekent
plaatjes kijken: van luie boeren en twistzieke vrouwen, zwaarmoe-
dige en blijmoedige mensen, zwijgers en veelpraters, rechters en
getuigen. 't Is alsof de wijzen ons telkens op de schouder tikken:
„Kijk eens!"
De ene vergelijking is nog treffender dan de andere: „Het be-
gin van een twist is als het doorsteken van een waterkering, houd
dus op voor de ruzie uitbreekt", Spr. 17: 14. „Steen is zwaar en
zand weegt veel, maar de ergernis over een dwaas weegt zwaarder
dan die beide", Spr. 27 : 3. ")
Het vleesgeworden Woord paste dezelfde methode toe.
De masjaals zijn typerend voor de spreektrant van de Heere
God in zijn Woord. Het kan dan ook niet anders of het vleesgewor-
den Woord van Jahweh, onze Heere Jezus Christus, paste dezelfde
methode toe. Het was de methode van zijn Vader, van Jahweh.
Daarom kwam onze hoogste Leraar niet met wereldvreemde be-
schouwingen, maar met de grote zaak van het Koninkrijk. En dat
15
§ 1 Spreuken of masjaals
schilderde Hij zijn hoorders voor ogen. Hij vergeleek het in zijn
masjaals met een mosterdzaadje, een verborgen schat, een sleep-
net, zaad dat iemand in een akker zaaide en gist dat een vrouw in
een paar maten meel verwerkte, Matth. 13.
Toch hoeven we niet eens zijn gelijkenissen op te slaan om
Hem aanschouwelijk te horen spreken. Neem de bergrede maar
weer (Matth. 5-7), waarin Hij bezorgde gelovigen wees op de vo-
gels die misschien juist overvlogen en op de leliën waartussen Hij
wellicht zat te onderwijzen. Het leven van de gemeente vergeleek
Hij met het lopen over een smalle weg of het binnengaan door een
nauwe poort, iets wat velen waarschijnlijk dagelijks deden. 12 )
4. EEN MASJAAL KAN BEDEKT OF OPENLIJK DE SPOT
MET IEMAND DRIJVEN.
We wezen al op de masjaal waarin Jesaja het spottende wel-
kom liet horen waarmee de schimmen in het dodenrijk straks de
gevreesde koning van Babel zouden inhalen, Jes. 14. Maar de
spreùkendichters konden ook geducht de draak met iemand ste-
ken, zoals in deze spreuken: „De luiaard heeft zijn hand in de scho-
tel gedoopt, maar hij brengt haar niet eens terug naar zijn mond",
Spr. 19 : 24. „Als een gouden ring in een varkenssnuit is een mooie
vrouw zonder verstand", Spr. 11 : 22.
Zulke spottende masjaals vonden we in het onderwijs van
onze Heere hoegenaamd niet, al kon Hij wel eens ironisch spreken,
vgl. Matth. 7 : 15, 23 : 16, 24. 13 )
5. EEN MASJAAL KAN SOMS RAADSELACHTIG SPREKEN.
Toen Nathan David de masjaal van de rijke gierigaard verteld
had, die het enige ooilam van een arme stal, riep de koning veront-
waardigd uit: ,,Zowaar Jahweh leeft, de man die dat gedaan heeft
verdient de dood. En het lam moet hij vierdubbel vergoeden, om-
dat hij er niet voor is teruggeschrokken zoiets ergs te doen", 2 Sam.
12 : 5v. Daar kunt u aan zien hoe iemand een schijnbaar eenvoudi-
ge masjaal kan aanhoren zonder de betekenis ervan te vatten. Pas
toen de profeet met zijn verklaring kwam („Die man, dat bent u"),
ging David een licht op en had hij de masjaal door.
16
Spreuken of masjaals § 1
Als echte Oosterlingen waren de Israëlieten verzot op zulke
raadsels; denk maar aan de bruiloft van Simson, Richt. 14. Zo'n
ogenschijnlijk duidelijke, maar tegelijk raadselachtige manier van
uitdrukken kon de aandacht geweldig prikkelen. Vandaar dat de
wijzen hun lessen soms ook opzettelijk wat minder doorzichtig for-
muleerden, teneinde de aandacht en scherpzinnigheid van hun
hoorders te prikkelen. Masjaals willen nu eenmaal graag raken en
blijven haken. Zo moet Spreuken ook dienen „om te verstaan
spreuk (masjaal) en beeldspraak, woorden en raadselen van wij-
zen", Spr. 1 : 6. Sommige spreuken moet men inderdaad meer dan
eens lezen voor men ze begrijpt.
Prediker stelt zijn lezers of en toe ook graag voor een raadsel.
Zijn hier en daar raadselachtige schrijftrant heeft iets prikkelends,
maar dat was ook zijn bedoeling. Zoals blijkt uit het slot van zijn
boek: „De woorden der wijzen zijn als prikkelen, als ingeslagen
nagelen zijn de verzamelingen daarvan", Pred. 12: 11. Zij willen
tot nadenken prikkelen.
Verhullende masjaals van een beledigde Koning Jezus.
Ook onze Heere Jezus Christus kwam op zekere dag met ma-
sj aals die zijn onderwijs niet verduidelijkten, maar verduisterden.
Niet dat Hij daar meteen bij het begin van zijn optreden al mee
kwam. Hij heeft eerst een tijdlang heel Israël vriendelijk uitgeno-
digd Hem als de beloofde Messias-Koning te aanvaarden. Daarbij
had Hij ook wel masjaals verteld — zie de bergrede — maar dat wa-
ren nog gelijkenissen die zijn prediking verkláárden. Pas toen de
massa van de Joden Hem verworpen had, ging de Heere masjaals
vertellen die zijn onderwijs verhulden. Prikkelende raadselma-
sjaals.
Op het eerste gehoor leken ook deze gelijkenissen zo eenvou-
dig dat een kind ze kon begrijpen. „Een zaaier ging uit om te
zaaien . . Het Koninkrijk der hemelen is gelijk aan een zuurde-
sem, welke een vrouw nam en in drie maten meel deed, totdat het
geheel doorzuurd was", Matth. 13. Dat lijkt zo klaar als de dag,
maar vergis u niet. David dacht ook dat hij Nathans gelijkenis be-
17

§ Spreuken of masjaals
greep, maar hij had haar niet dóór. Zo ging het ook met ogen-
schijnlijk eenvoudige masjaals als die van de zaaier en het zuur-
deeg. De meeste Joden begrepen niet wat Jezus daar nu eigenlijk
mee bedoelde; en een groot aantal christenen verstaat dat tegen-
woordig evenmin.
Zijn leerlingen verwonderden zich over deze verandering in
de vorm van Jezus' onderwijs. „Waarom spreekt u tot hen in gelij-
kenissen?", vroegen ze, Matth. 13 : 10. Ze bedoelden natuurlijk: in
zulke verhullende gelijkenissen, want ze begrepen ze zelf ook niet.
En nu kunt u zien hoe beledigd en boos Jezus was toen Hij in raad-
selmasj aals ging onderwijzen, want Hij verwees zijn leerlingen ter
verklaring naar de profetie van Jesaja: ,Met het gehoor zult gij
horen en gij zult het geenszins verstaan, en ziende zult gij zien en gij
zult het geenszins opmerken; want het hart van dit yolk is vet ge-
worden, en hun ogen hebben zij toegesloten, opdat zij niet zien met
hun ogen, en met hun oren niet horen, en met hun hart niet ver-
staan en zich bekeren, en Ik hen zou genezen", Jes. 6 : 9v, Matth.
13 : 14v.
Zo stonden de zaken tussen Jezus en Israël toen Hij met
verhùllende masjaals kwam. De meeste Joden hadden zich horen-
de doof gehouden voor wat Hij leerde. ,Daarom spreek Ik tot hen
in gelijkennissen, omdat ze ziende niet zien en horende niet horen
of begrijpen", Matth. 13 : 13. Hij wilde het de kwaadwillige en af-
kerige Joden met zijn gelijkenissen niet màkkelijker maken in Hem
te geloven, maar juist moeilijker!
Zij waren „buitenstaanders" (Mark. 4 : 11) geworden, die het
Koninkrijk Gods alleen nog in gelijkenissen verkondigd kregen
„opdat (!) zij ziende zien en niet bemerken, en hoorende hooren en
niet verstaan, opdat zij zich niet te eeniger tijd bekeeren en hun de
zonden vergeven worden", Mark. 4: 12 SV. Als we deze Schrift-
plaats naast de boven aangehaalde uit Matth. 13 leggen, krijgen we
de volgende historische volgorde van de gebeurtenissen. De Joden
verwierpen Jezus. Dat was de actie waarmee alles begon. Daarop
volgde Jezus' toornige reactie: Daarom (Matth. 13 : 13) zal Ik ze
duistere gelijkenissen gaan vertellen. Opdat (Mark. 4: 12 SV) ze
Mijn prediking voortaan nog moeilijker zullen verstaan!
18
Spreuken of masjaals § 1
En dat déden ze ook blijkens de uitwerking die deze gelijke-
nissen op de hoorders hadden. De meesten vonden het misschien
wel „aangename dingen" (Jes. 30 : 10), maar de kwintessens ont-
ging hun: dat het Koninkrijk van God niet komt door vleselijk ge-
weld, maar alleen door Gods Woord en Geest, die even stil werken
als zaad in een akker en zuurdeeg in meel. Ziende blind als ze wil-
den wezen (Matth. 13 : 15), zagen ze niet dat Jezus daarmee hun
politieke messiasbeeld vergruizelde. Ze vroegen ook geen nadere
verklaring. Toen Hij uitgesproken was gingen ze over tot de orde
van de dag; niets wijzer geworden.
Jezus' discipelen daarentegen reageerden anders. Zij hadden
evenmin begrepen wat de Heere met deze masjaals bedoelde, maar
ze hadden hen tenminste voldoende geprikkeld om Hem nadere
uitleg te vragen, Matth. 13 : l0vv, Mark. 4 : 10, Luk. 8 : 9. En toen
iedereen naar huis was, gaf Hij hun de gevraagde opheldering,
Matth. 13 : 18-23, 36-52, 21 : 31, Luk. 7 : 42v, 10 : 36. Zo schiftte Je-
zus door deze masjaals zijn hoorders en kwam aan het licht wie
oppervlakkige nalopers en wie leergierige discipelen waren.
Zo bracht Hij geen vrede, maar verdeeldheid, Matth. 10 : 34v.
Want Hij mocht dan zeggen: „Leert van Mij want Ik ben zacht-
moedig en nederig van hart" (Matth. 11 : 29), maar dat neemt niet
weg dat Hij wel degelijk de grote Koning der profetie was. Israëls
ongeloof was dan ook niets minder dan Majesteitsschennis, Ko-
ningsverwerping. En dat na al zijn liefelijke woorden en wonde-
rers! Daarom scheepte Hij dit onwillige gehoor of met déze ma-
sjaals. Verhulde lessen. Wilden ze Hem net aanhoren? Nu, ze
mòchten het at net eens meer! Hij zou het Koninkrijk voor hen
wel eens verbergen. Daarom koos Hij de omfloerste leervorm van
de raadselmasjaals, die Israël uit zijn wijsheidsboeken kende.
Lees de gelijkenissen dus vooral niet te liefjes. Als idyllische
verhaaltjes van een eindeloos om geloof soebattende Jezus. Be-
schouw ze liever als bewijzen van de vreselijke realiteit, dat Gods
yolk zich ook een oordeel kan horen aan Gods Woord. Zeker, Je-
zus' priesterlijke hart bleef bewogen over dit yolk, want Hij bleef
het nog toespreken en zelfs op weg naar Golgotha weende Hij nog
over Jeruzalem. Maar dat neemt niet weg, dat die schijnbaar lieve
19

§ 1 Spreuken of masjaals
masjaals de strafprediking waren van een versmade Vorst, waar-
door Hij zei: Wil je niet luisteren? Je mag al niet eens meer. Nu zal
Ik mijn boodschap voor u niet verduidelijken, maar verduisteren.
U mocht eens besluiten alsnog in Mij te gaan geloven, dat zou jam-
mer zijn! 14 )
Zò'n Jezus kwam met masjaals tot Israël. Een versmade Ko-
ning, die bewerkte dat het met de geloofskennis van Gods konink-
rijk nu zó ging: ,Wie heeft, hem zal gegeven worden en hij zal over-
vloedig hebben; maar wie niet heeft, ook wat hij heeft, zal hem
ontnomen worden", Matth. 13 : 12. De afkerigen begrepen Jezus
sindsdien nog minder, de heilbegerigen stapten met deze masjaals
over een drempel.
En thans staan die verhullende masjaals nog steeds in de bij-
bel. De Heilige Schrift biedt ons dus een deel van Jezus' onderwijs
over de komst van het Koninkrijk in die bepaalde vorm aan. Daar-
door maakt Christus ook in onze eeuw „de overleggingen uit vele
harten openbaar", zoals Simeon al over Hem profeteerde, Luk.
2 : 34. 15 ) De masjaals schiften nog steeds de vleselijke van de Gees-
telijke discipelen, net als onder het oude Israël.
Het Koninkrijk der hemelen komt niet door vleselijk activis-
me, maar door het zaaien van Gods Woord en de zuurdeeg van
Gods Geest. Zo leerde Jezus in zijn masjaals. Het was de oude les:
,Niet door kracht, noch door geweld, maar door mijn Geest! zegt
Jahweh der heerscharen", Zach. 4 : 6. Daarmee veroordeelde Jezus
niet alleen Jòòdse revolutionaire en militaire messiasverwachtin-
gen, maar ook allerlei christelijke variaties daarvan. Wie voelen
echter die antithetische „prikkel" (Pred. 12: 11) in Jezus' gelijke-
nissen nog?
Als u bepaalde activistische christenen bezig ziet of hoort of
leest, is het te vrezen, dat ze nauwelijks beseffen hoezeer Jezus' ge-
lijkenissen juist hen raken. Ze beschouwen ze misschien als lieve
illustraties bij Jezus' prediking, maar zijn er tegelijk horende doof
voor dat hier het oordeel van Christus klinkt over allerlei heden-
daagse kouwe drukte voor het Koninkrijk Gods. Want dat komt
immers even stil als zaad in een akker en gist in deeg. Deze ma-
20
Spreuken of masjaals § 1
sjaals kan men dus nog steeds horen en lezen zonder ze te verstaan.
Maar aan een overblijfsel wordt ook in deze tijd vervuld:
„Maar uw ogen zijn zalig omdat ze zien en uw oren omdat ze ho-
ren", Matth. 13 : 16.
6. EEN MASJAAL SPREEKT SOMS ZEER KRAS.
Een masjaal kan echter niet alleen prikkelen door zijn ge-
sluierde spreekwijze, maar ook door zijn puntige manier van zeg-
gen. Sommige drukken zich zelfs zo kras uit, dat men zich af-
vraagt: wilt die dichter nu heus niet dat de zaak nog andere kanten
heeft? Vooral in Spreuken en Prediker kunt u veel van die sterke
uitdrukkingen vinden. Wij zouden ze wat verzwakken door toe-
voegingen als „om zo te zeggen" en „bij wijze van spreken", maar
de dichters zelf verzachtten hun spreuken niet.
U kunt daarvan veel voorbeelden bij elkaar zien in Spr. 3. De
doorgaande les van dit hoofdstuk luidt: „In het onderhouden van
Gods geboden ligt rijke beloning". Want dat kan uw leven verlen-
gen, uw gezondheid bevorderen, uw nachtrust ten goede komen,
uw paden effen maken en u rijkdom en eer geven. U hebt zich daar-
bij misschien wel eens afgevraagd: Maar dit gaat toch niet altijd
op? Dit zijn toch geen regels waarop geen enkele uitzondering be-
staat? Deze vragen kunnen bij elke bladzij de van Spreuken opko-
men.
Om eens een paar voorbeelden te noemen: „Jahweh laat de
rechtvaardige geen honger lijden", Spr. 10: 3. Maar Israël kende
ook zijn hongersnoden en dan leden de rechtvaardigen toch mee?
De profeet Elisa vertoefde tij dens een zware hongersnood in het
belegerde Samaria, 2 Kon. 6 : 24vv. We kennen trouwens zelf gelo-
vigen die tijdens de hongerwinter 1944/45 in het westen van ons
land van honger omkwamen of katten en suikerbieten aten. Dus
soms laat God de rechtvaardige wèl honger lij den; maar dan gaat
de genoemde spreuk toch niet altijd op?
Nog twee voorbeelden: „Den rechtvaardige zal generlei onheil
treffen, maar de goddelozen zijn vol van rampspoed", Spr. 12 : 21.
Maar David zei: „Talrijk zijn de rampen van de rechtvaardige",
Ps. 34 : 20. ,De grijsheid is een sierlijke kroon, zij wordt in de weg
21

§ 1 Spreuken of masjaals
der gerechtigheid gevonden", Spr. 16 : 31. Maar geldt dit ook van
Simeï, over wie David zijn zoon Salomo opdroeg: Ge weet wel wat
ge doen moet „om zijn grijze haar met bloed in het dodenrijk te
doen neerdalen", 1 Kon. 2 : 9 Grijsheid is dus niet altijd een sierlij-
ke kroon.
Hoe moeten we zulke krasse spreuken verstaan?
a. In Spreuken ligt de nadruk op de regel.
Om te beginnen moeten we zulke masjaals lezen als poëzie en
die heeft nu eenmaal het recht taal te gebruiken waarop Droog-
stoppel het een en ander kan afdingen. Bovendien wilden de wij-
zen hun lezers beslist raken, zodat ze zich niet alleen aanschouwe-
lijk en raadselachtig, maar ook wel eens puntig en kras uitdrukten.
Felle kleuren prikkelen nu eenmaal sterker en overdrijving maakt
duidelij k.
Vergeet ook niet dat de wijzen jongeren wilden opvoeden en
jeugd houdt nu eenmaal niet van langdradigheid. Een puntige uit-
spraak laat zich ook makkelijker uit het hoofd leren (want een
zé-kere hoeveelheid spreuken moet de gelovige toch bij zijn parate
kennis bezitten). Als goede onderwijzers legden de wijzen uiter-
aard meer nadruk op de regels dan op de uitzonderingen. Trou-
wens, dat doen wij zelf toch ook? „Als je goed je best doet, kom je
vooruit in de wereld", houden we onze kinderen voor. Op dat mo-
ment zwijgen we over ijverige werkers die toch armoe leden.
De wijzen wisten overigens zelf ook best, dat ze één kant van
de waarheid wel eens overbelichtten. Daarom moeten we zelfs
spreuken niet lezen los van het grote verband van het boek waarin
ze staan. De ene spreuk vult de andere aan. „Antwoord de zot niet
naar zijn dwaasheid, opdat gij hem zelf niet gelijk wordt", Spr.
26 : 4. Dat bedoelde de dichter niet als een absolute uitspraak,
want er vlak onder lezen we: „Antwoord de zot naar zijn dwaas-
heid, opdat hij niet wijs zij in eigen oog", Spr. 26 : 5. Iets dergelijks
vinden we in de spreuken over de voordelen van ijverig werken.
„In alle moeitevolle arbeid zal voordeel zijn", Spr. 14 : 23. Toch
zegt hetzelfde boek ook: „De zegen van Jahweh die maakt rijk,
zwoegen voegt er niets (!) aan toe", Spr. 10 : 22.
22
Spreuken of masjaals §
Het is duidelijk dat de wijzen hier regels geven, zonder de uit-
zonderingen erbij te vermelden. Dichterlijke masjaals, die opzette-
lijk prikkelen. Uitspraken die elkaar over en weer aanvullen. En
daarom nooit losgepeld mogen worden uit het grote geheel van dit
onderwijs. Dan heeft men al veel minder moeite met „tegenstrij-
digheden" en „eenzijdigheden" in Spreuken.
b. Geen tegenstelling scheppen tussen Spreuken en Prediker.
Misschien zou iemand echter tegen het bovenstaande willen
inbrengen: „Alles goed en wel, maar nu als David met honderden
rechtvaardigen de woestijn wordt ingedreven. Of als de hele stad
Samaria honger lijdt, de profeet Elisa inbegrepen. Of als de vrome
Daniël als een van de eersten in ballingschap gaat. Dan staan we
niet voor de uitzonderingen op de regels van Spreuken, maar
dan gaan in zulke situaties die regels zelf niet op. En wat moeten we
dan? Als de beloften van Spreuken zelf niet lijken te kloppen? Dan
komen we er niet uit met verwijzingen naar de soms puntige, prik-
kelende spreekwijze van de masjaal."
Sommige verklaringen van de wijsheidsboeken lossen deze
moeilijkheid op met behulp van een bepaalde constructie. De ver-
wachtingen van Israëls wijzen zouden zich in de loop van de tijd in
een neergaande lijn bewogen hebben van een hoogtepunt in
Spreuken via het lagere verwachtingspatroon in Job naar het bijna
uitzichtloze dieptepunt in Prediker. Men vat deze drie boeken dan
als volgt samen:
Spreuken: Wie Jahweh vreest die gaat het goed.
Job : Wie Jahweh vreest gaat het niet altijd goed.
Prediker : Wie Jahweh vreest gaat het gelijk aan wie Hem
niet vreest. 16)
Deze constructie strandt om te beginnen op het boek Spreu-
ken zelf, dat immers zeer veel leed en onrecht in het leven van de
rechtvaardigen tekent. Het gaat ook volgens Spreuken de vromen
niet altijd goed (we komen daar straks op terug). En als de „opti-
mistische" leer van Spreuken inderdaad door het boek Job zou zijn
aangevochten en door het boek Prediker overwonnen, waarom
grij p t het nog later komende apocriefe wijsheidsboek Jezus Sirach
23

§ 1 Spreuken of masjaals
dan over Prediker en Job weer naar Spreuken terug? ' 7 )
Men houdt in deze constructie bovendien veel te weinig reke-
ning met de eigenaardigheden van de masjaal, die z'n hoorders nu
eenmaal tot nadenken wil dwingen. Daarom spreekt hij niet alleen
beeldend en concreet, maar soms ook puntig en kras en een enkele
maal zelfs opzettelijk eenzijdig. Wie dat vergeet verslijt Prediker
nodeloos voor een aartspessimist, die het faillissement van de bij-
belse levenswijsheid aanvroeg.
Wij beschouwen genoemde constructie als een evolutionis-
tisch verzinsel en zeker niet als een geschikt hulpmiddel om Spreu-
ken te verstaan als het hier en daar niet schijnt te kloppen. Als b.v.
het geval zich voordoet dat een David moet vluchten en een Elisa
honger lijdt en een Daniël in ballingschap wordt weggevoerd.
Want dan wordt Spreuken niet achterhaald, maar dan leest men
het verkeerd.
c. Spreuken niet lezen als een los, tijdloos boek, maar als een van de
Boeken des Ouden en Nieuwen Verbonds.
Omdat Spreuken zoveel losse uitspraken bevat, zouden we er
Licht toe kunnen komen het te beschouwen als een losbladig cahier,
dat zelf ook wat verdwaald in de bijbel staat. Niets is echter minder
waar. Spreuken behoort evenals alle andere bijbelboeken tot de
canonieke boeken des Ouden en Nieuwen Verbonds. Het steunt
evenals de Psalmen op de basis van de Thora, 22v; het is daar
ook nauw mee verbonden (we komen daar bij Spr. 1 : 7 nader op
terug). Reken maar dat de spreukendichters de zegen en de vloek
hebben gekend die Mozes Israel als verbondsbepalingen had voor-
gehouden, Lev. 26, Deut. 28. En dat zij wisten hoe Gods zegen en
vloek samenhingen met Israëls al of niet gehoorzaam leven naar de
eisen van Gods verbond, zie bij Spr. 11 : 11.
Welnu, de weerklank van dit onderwijs hoort u in Spreuken.
Dat biedt geen neutrale, algemeen-menselijke wijsheid. Ook geen
verzameling boventijdelijke godsdienstige stellingen, die altijd en
overal opgaan. Spreuken bevat verbondsmatige wijsheid. Het laat
de echo horen van de verbondszegen en verbondsvloek van de
Thora. Daarom moet u altijd de situatie van Gods yolk in rekening
24
Spreuken of masjaals § 1
brengen als u zich afvraagt of sommige spreuken wel opgaan. Han-
teren we ze in een tijd van verbondsverlating of van wederkeer?
Een tijd van oordeel en afbraak of een tijd van vrede en verade-
ming? Wij mogen de Schrift maar niet klakkeloos toepassen; dat
hebben we bij Psalm 46 breder besproken („Geen psalm om altijd
aan te heffen", P, 363).
Dit geldt ook van Spreuken.
Inderdaad belooft dit de rechtvaardigen, dat zij in de weg van
de vreze des HEREN geen honger zullen lijden, effen paden zullen
bewandelen, genegenheid en goedkeuring zullen verwerven in de
ogen van God en mensen, hun schuren met overvloed gevuld zul-
len zien en hun weg veilig zullen gaan zonder dat hun voet zich
stoot. En toch heeft iemand als de profeet Jeremia — en zo waren er
meer — van al deze beloften weinig in vervulling zien gaan. Maar
daarvoor leefde hij ook in een tijd waarin de vlammen van Gods
toorn over Israël uitsloegen! En als de vloek van Gods verbond
zijn yolk treft, moet men niet verwachten dat de zegeningen van
Spréuken dan wèl onverkort neerdalen. Dan mag dit boek de vro-
men eer beloven en effen paden, maar dan wordt Jeremia verach-
telijk in een modderput geworpen en bewandelt hij geen effen pa-
den, maar raakt hij in de gevangenis. En toen kon hij in die situatie
toch niet zeggen: Ik eis brood, rust en een Lang en veilig leven om-
dat Spreuken dit belooft?
Al kan God de Almachtige een vroom overblijfsel onder zijn
yolk dan nog wel in spelonken verzadigen, 1 Kon. 18. Want de
rechtvaardigen moeten weliswaar in tijden van verbondswraak in
velerlei opzicht met de goddelozen meelij den, maar God plaatste
hen ook meermalen in een uitzonderingspositie, 1 Kon. 18, Jes.
7 : 14v, 21vv, Jer. 45, Daniël. Afhankelijke, ootmoedige rechtvaar-
digen zullen God in zulke tijden niet pressen met de beloften van
Spreuken, maar zich veeleer in de binnenkamer verbergen, tot de
gramschap voorbij is, Jes. 26, Amos 5 : 13, zie bij Spr. 28 : 28.
Spreuken laat trouwens zelf ook blijken, dat de wijzen alle tij-
den niet gelijk achtten. „Wie zijn akker bewerkt zal zich met brood
verzadigen", Spr. 28 : 19. Maar daar kan men geen ijzeren regel van
maken, want Salomo wist ook: „Het pas ontgonnen land der ar-
25

§ Spreuken of masjaals
men kan overvloed van spijzen leveren, maar soms gaat deze door
onrecht teloor", Spr. 13 : 23. Als God zijn yolk straft met overheer-
sing der goddelozen of door een vijandelijke inval gaat Spr. 28 : 19
niet op. Dan „verwildert het yolk" (Spr. 29 : 18) en dan „verschui-
len zich de mensen", Spr. 28 : 28. Als God zijn vrede wegneemt
(Jer. 16 : 5), geldt dit vaak ook van de vrede waar Spreuken vol van
staat.
Wij mogen dus vooral niet vergeten, dat wij het boek Spreu-
ken lezen in de laatste decennia van de 20e eeuw, die reeds zulke
zware gerichten over de voormalige christenvolken zag gaan,
371vv, I k , 154, 256v. We zien ons land en werelddeel wegzinken in
de postchristelijke periode waarin men alom de wetenschap van de
autonome mens verheft boven de wijsheid van Salomo. De vrome
Rest van onze tijd mag natuurlijk bidden, dat God haar in zijn
lankmoedigheid nog wat van de vrede der spreukenwijsheid wil
laten proeven. Maar als zij sommige spreuken niet in vervulling
ziet gaan, heeft zij alle reden voor de ootmoedige vraag: zal de Re-
volutie als een gesel Gods het goede leven dat Spreuken verkondigt
misschien nog verder aan stukken slaan? En in plaats van God ver-
wij ten te maken, zal zij nederig erkennen: „De HERE is rechtvaar-
dig" (dat Hij ons met zijn tuchtroede bezoekt), 2 Kron. 12 : 6.
Wij hopen dat deze paragraaf over de eigenaardigheden van
de masjaal misverstanden kan voorkomen als we straks Spreuken
gaan lezen. We hebben u in elk geval bij voorbaat gewaarschuwd.
U krijgt in dit bijbelboek geen sluitend systeem voorgezet en in
onze toelichting ervan nog minder. Het boek biedt wat zijn titel
belooft: masjaals. Spreuken van wijzen die régels vonden waarop
zeker ook uitzonderingen bestaan, maar die lieten ze mede om op-
voedkundige redenen nu maar weg. Als u de wijsheid van dit boek
maar nooit losmaakt van het kader van Gods verbond en de alge-
mene situatie van Gods yolk in onze tijd.
Zoals we zagen heeft onze Heere Jezus Christus zich bij zijn
onderwijs nauw aangesloten bij de leervorm van de spreukendich-
ters. Hij heeft ook de kràsse masjaals niet geschuwd, b.v. als Hij
ons aanraadde ons rechteroog uit te rukken of onze rechterhand of
26
Spreuken of masjaals § 1
te hakken als die ons tot zonde zouden verleiden, Matth. 5 : 29v,
vgl. Joh. 6 : 27a, Matth. 19 : 12. 18 ) Het is opmerkelijk, dat Hij juist
masjaals meermalen besloot met de woorden: „Wie oren heeft om
te horen die hore", Matth. 13 : 9, Luk. 14: 35. Of met de uitdruk-
king: „die het vatten kan, die vatte het!" Matth. 19 : 12.
Wat moet Hij die zelf zulke prachtige masjaals in allerlei soort
heeft gedicht het boek Spreuken hebben bemind! Natuurlijk aller-
eerst om z'n wijsheid, maar ook om zijn schone vorm: die van de
beeldende, de bondige en soms bemantelende masjaals. ' 9 )
NOTEN
LXX: Paroimiai Solomoontos. Vulgata: Liber Proverbiorum (Het boek van de
spreekwoorden, of: Het boek der spreuken).
2) Hauck noemt het ontbreken van het woord masjaal op deze plaats toevallig,
TWBNT s.v. parabolè, V, 745, 24
3)We bedoelen de vertaling van Franz Delitzsch, 1880.
4) Over de onderlinge beïnvloeding van wijzen en profeten: D. A. Hubbard, The
wisdom movement and Israel's covenant faith, Tyndale Bulletin, 17/1966, 8vv.
5) Uit een groot aantal oud-Oosterse teksten is gebleken, dat de stijlvorm van het
parallellisme niet alleen in Israel, maar ook bij zijn buurvolkeren verbreid was, H. J.
Kraus, Psalmen I, 1960, XXXI. Daar kan men ook een literatuuropgave vinden.
6)B. Wielenga, De bijbel als boek van schoonheid, 5e dr. 199.
7)B. Wielenga, a.w. 199v, G. von Rad, Weisheit in Israel, Neukirchen 1970, 41-53,
idem Theologie des Alten Testaments, München 1962, I, 432.
8)Meer soorten bij W. H. Gispen, KV Spreuken, 14v. J. T. Nelis schrij ft in Bijbels
Woordenboek, 2e dr. Roermond 1954-57, 1393, dat de stijlvorm van het parallellis-
me „geworteld is in de voor het semitische denken karakteristieke concentrische
ontwikkeling van een idee, maar meer nog in het dynamische van het gevoelsleven
van deze volken, dat aan zijn bezieling golfswijze uiting geeft".
J. Pedersen wijst in dit verband op „the Hebrew manner of argumentation. We try
to persuade by means of abstract reasoning, the Hebrew by directly influencing the
will. (—) His argumentation therefore consists in assurance and repetition. The „pa-
rallelismus membrorum" has become his natural manner of expression; he expres-
ses his thought twice in a different manner, the result of which is a totality with a
double accent", Israel its life and culture, I-lI, 123v. B. Wielenga wijdt a.w. 198-210
ook een beschouwing aan de parallelismus membrorum.
9)R. B. Y. Scott, Proverbs/Ecclesiastes, New York 1965, 9, 18.
10 ) Wat de etymologie van masjaal betreft: het is „probably related to msl, ,to be
like', ,to be compared with', although some relate it to mS1„to rule'; hence a word
spoken by a ruler", D. A. Hubbard, The New Bible Dictionary, Londen 1963, 1048.
II ) ,Wer sich mit dem Buch der Sprüche befaszt, erkennt mit Beschamung, wie blut-
leer und bildarm, wie unscharf und humorlos (!) heute weithin in der Christenheit
auf Kanzeln und in Schulstuben geredet wird", H. Lamparter, Das Buch der Weis-
heit, Stuttgart 1955, 314.
27

§ 1 Spreuken of masjaals

12 ) Hoe rampzalig de gevolgen van misverstand ten aanzien van het beeldende spre-
ken van de Heilige Schrift en van onze Heiland kunnen zijn bewijst de onzalige
avondmaalsstrijd over de woorden: ,Dit is mijn lichaam, dat voor u gegeven
wordt", Luk. 22:19v. De Israëlitische gelovigen en de eerste christenen uit de heide-
nen hebben daar geen moeite mee gehad omdat zij het oud-Oosterse beeldende en § 2
(last but not least) verbondsmàtige spreken nog kenden.
n ) B. Wielenga, a.w. 195 verwijst naar Matth. 12 : 22-27 („ironie"), Matth. 7 : 3,
9 : 13 („ironie met een tintje weemoedige humor"). Hij vermeldt, dat dr. M. van HOE WE HET BOEK SPREUKEN KREGEN
Rhijn in zijn boek „Een blik in het onderwijs van Jezus", 77-99 een hoofdstuk ge-
wijd heeft aan: De ironic in de woorden van Jezus.
0. Eiszfeldt schrijft uitvoerig over de masjaal als spotlied in: Der Maschal im Alten
Testament, 1913, 52-71. Cf ook R. B. Y. Scott, Proverbs/ Eccl., New York, 1965, 6. Aan wie hebben we het boek Spreuken te danken? Natuurlijk
14)A. Janse, Met geheel uw verstand, Kampen z.j. 48: „Men kan niet voortdurend allereerst aan God de Heilige Geest, de Auteur van de hele Heilige
straffeloos de aardsche overheden tergen. Zou men dan de Christus zonder gevaar Schrift en dus ook van het boek Spreuken, 2 Tim. 3 : 16, 2 Petr.
in 't aangezicht kunnen weerstaan, als Hij Zijn yolk tot geloof en bekeering roept?
Het Humanisme heeft zich een Christus naar zijn hart bedacht: een goedmoedigen 1 :21. Maar de Geest der wijsheid heeft daarbij wel gebruik ge-
menschenvriend, die vriendelijk en geduldig staat te kloppen aan de deur van elk maakt van wijze mènsen. Vooral van koning Salomo, maar ook
menschenhart, om als-'t-u-blieft binnengelaten te mogen worden. Als een man in van wijzen als Agur en koning Lemuël. Salomo leverde echter ver-
de stad zoo liep te kloppen bij z'n vrienden, zou men zich vermaken over zoo'n
goeierd. . De Christus der Schriften heeft Majesteit" (49). reweg het grootste aandeel en daarom heet het boek ook naar hem:
15)K. Schilder, Christus in zijn lijden, II, 2e dr. Kampen 1951, 88: ... de masjaal is Spreuken van Salomo, Spr. 1 : 1, vgl. 10 : 1, 25 : 1. Over deze auteurs
een instrument van het bondsgericht. Zoovaak Christus in raadselen spreekt, straks eerst het een en ander.
dwingt Hij de menschen, voor den dag te komen gelijk zij in hun kern zijn. De
masjaal schift, zuivert, haalt uit de menschen water in zit", cf. idem, Heidelb. Cate- Deze spreukendichters hebben niet gelijktij dig en ook niet in
chismus, Goes 1949, II, 290v: „Alle gelijkenissen oefenen gericht; een evangelic-in- groepsverband aan dit boek gewerkt. De masjaals die nu in Spreu-
gelijkenisvorm IS wel evangelic, maar het òefent door schifting gericht" om ,het ken zijn samengebracht, zijn in de loop van vele jaren gedicht en
scheidingsproces (te) voltrekken tussen vleeschelijke en geestelijke hoorders".
16)We noemen slechts I. Hooykaas, Geschiedenis der beoefening van de wijsheid hebben een tijdlang afzonderlijk bestaan of deel uitgemaakt van
onder de Hebreeën, disc. Leiden 1862; en 0. S. Rankin, Israel's Wisdom Literature, op zichzelf staande bundels. Nog in de tijd van koning Hizkia heeft
Edinburgh 1954. Naast de genoemde afdalende lijn constateren deze werken een men verschillende spreuken(bundels) bijeengebracht. Over deze
opgaande lijn van collectieve naar individuele godsdienst. Zij leiden daaruit be-
schouwingen af over „de vergeldingsleer", Cf ook D. A. Hubbard, a.a. 6. verzamelarbeid straks in de tweede plaats.
17)G. F. Oehler, Theologie van het Oude Testament, Utrecht, 1879, 894. Maar valt er in Spreuken nog enige orde te ontdekken? Zijn
16 ) H. N. Ridderbos, De strekking der Bergrede naar Mattheüs, Kampen 1936, 41v
die auteurs en verzamelaars naar een bepaalde opzet te werk ge-
(De leermasjaal in de Bergrede), idem KV Mattheüs II, 204. Origenes verstond de
krasse masjaaltaal in Matth. 19 : 12 slecht en voerde dit woord letterlijk uit door gaan of hangt dit boek van a tot z als los zand aan elkaar? Ja,
zich te ontmannen, Karl Heussi, Kompendium der Kirchengeschichte, Tübingen Spreuken vertoont wel degelijk een bepaalde structuur, waarvan
1949, 70; K. L. Schmidt, TWBNT I, 590. we bij het lezen van dit boek veel gemak kunnen hebben. Daarover
19 ) J. Ruffle, The New Bible Commentary Revised (voortaan af te korten tot
TNBCR), 550: „There is ample evidence that our Lord loved this book. Every now in de derde plaats.
and then we get an echo of its language in His own teaching: for instance in His
words about those who seek the chief seats (cf. Pr. 25 : 6, 7), or the parable of the 1. SPREUKEN VAN SALOMO.
wise and foolish men and their houses (cf. Pr. 14 : 11), or that of the rich fool (cf. Pr.
27 : 1). To Nicodemus He reveals the answer to the question posed by Agur the son Volgens het getuigenis van het boek zelf is Spreuken voor ver-
of Jakeh (cf. Pr. 30 : 4 with Jn. 3 : 13). And He reminds those who, like the indiscri- reweg het grootste deel van de hand van Salomo, n.l. bijna 27 van
minating ,fools' of Proverbs, do not recognize Him or His message that ,wisdom is de 31 hoofdstukken (Spr. 1-9, 10-22 : 16, 25-29, zie de opschriften
justified by her children' (Mt. 11 : 19). Our Lord, in fact, used in His parables exact-
ly the method of teaching found in Proverbs". in Spr. 1 : 1, 10 : 1, 22 : 17, 25 : 1, 30 : 1, 31 : 1).

28 29
ow nu isir
—
Hoe we het bock Spreuken kregen Hoe we het bock Spreuken kregen
§ 2
Schriftcritische bijbelgeleerden beweren sinds de vorige
eeuw, dat dit niet waar is. Volgens sommigen zou er zelfs geen en-
kele spreuk van Salomo in dit bijbelboek voorkomen; anderen
spreken iets minder boud, maar vrij algemeen neemt men in deze
kringen aan, dat Spreuken geen boek van Salomo is. I )
Waar men deze bewering op grondt? Wel, in het oude Egypte
eerde men soms een koning door een spreukenverzameling op zijn
naam te zetten. Hij had ze wel niet zelf gedicht, maar men deed
alsof. Daardoor kreeg zo'n boek des te meer gezag, want een
kòning moest wel een wijs man zijn! Zo werd zo'n vorst geëerd.
Zonder bewijs nam men nu zomaar aan, dat men in Israël net zo
gehandeld had: wetten toeschrijven aan de beroemde Mozes, psal-
men aan David en spreuken aan Salomo. 2 )
Hierbij speelde natuurlijk het evolutionistische denken weer
een rol. Korte dichtwerken moesten volgens dit schema ouder zijn
dan lange, omdat men in primitievere tijden nog geen lange kon
maken. Daarom kon Spr. 1-9 niet van de hand van Salomo zijn.
Zijn naam stond er wel boven, maar die was er boven gezet om
deze spreuken meer aanzien te verlenen. Dit deel van het boek be-
vat langere en dits jongere dichtwerken, uit de tijd nà Salomo. Al-
dus de redenering in vooral oudere, Schriftcritische commentaren.
Maar wat zegt de Schrift zelf? Zij deelt ons duidelijk drie fei-
ten mee, die voor ons in deze kwestie de doorslag geven: 1. Salomo
was inderdaad ongehoord wijs; 2. Salomo heeft werkelijk wijs-
heidsliteratuur gepubliceerd; 3. Salomo's naam staat meermalen
als opschrift in het boek Spreuken zelf.
We zullen deze drie gegevens nader bezien.
Salomo was inderdaad ongehoord wijs.
Koning Salomo is in zijn tijd een universeel genie geweest.
Toen hij op jeugdige leeftijd van God een wens mocht doen, vroeg
hij niet om rijkdom, eer en een lang leven, maar om onderschei-
dingsvermogen tussen goed en kwaad om als een rechtvaardig vorst
over Israël te kunnenregeren. Dit verlangen was Jahweh zo aange-
naam, dat Hij antwoordde: „Zie, Ik geef u een wijs en verstandig
hart, zodat uws gelijke vòòr u niet geweest is, noch na u zal op-
30
§2
staan", ook niet in rijkdom en eer, 1 Kon. 3 : 4-15. Daarop gaf God
Salomo niet alleen een diep inzicht in goed en kwaad, maar ook
een buitengewoon breed belangstellingsveld. (letterlijk: „ruimte
van hart"). Zijn inzicht viel niet alleen op in zaken van recht en
onrecht, maar Salomo's wijsheid en verstand waren ,zo wijd als
het zand aan het strand van de zee", 1 Kon. 4 : 29.
Om een paar voorbeelden te noemen: „hij sprak met kennis
van zaken over allerlei soorten bomen, vanaf de ceder op de Liba-
non tot de hysop die langs de muur opschiet; ook sprak hij over de
viervoeters, vogels, reptielen en vissen", 1 Kon. 4 : 33, vgl. van
Agur Spr. 30 : 15v, 18vv, 24-31. Voor zoveel dingen interesseerde
de koning zich en in zoveel zaken blonk hij boven iedereen uit.
Dan spreken wij toch van een universeel genie? Salomo was de wij-
ste mens op de Heere Jezus na.
Daarom moeten wij ook op het punt van het auteurschap het
verschil tussen het bijbelse en de buitenbijbelse spreukenboeken
goed in het oog houden. De oude Egyptenaren zetten deze litera-
tuur graag op naam van een beroemde koning. Vermoedelijk on-
geacht de vraag of de man inderdaad zo wijs wàs. Misschien eerde
men daarmee wel een dwaas, Pred. 9 : 11, 10 : 6. Maar Salomo was
werkelijk ongehoord wijs. Behalve de Heere Jezus heeft nooit ie-
mand meer zo'n inzicht gehad als hij!
Wanneer men Spreuken echter slechts aan Salomo acht toege-
schreven krachtens een bepaalde literaire gewoonte, komt men
voor moeilijke vragen te staan. Dan moet het boek wel afkomstig
zijn van iemand die niet minder wijs was dan Salomo. Maar wie
zou dat moeten zijn? De inhoud van Spreuken rijst immers als een
domtoren uit boven die van oud-Oosterse spreukenboeken. Moest
haàr wijsheid nu heus nog wat opgevijzeld worden door haar op
naam van Salomo te zètten? Of past men zo een oud-Egyptische
literaire gewoonte op een wezenlijk onvergelijkbare grootheid toe?
Pleit de onmetelijke omvang en ongeëvenaarde rijkdom van
Spreuken niet onmiskenbaar voor één auteur: koning Salomo?
Wie anders kon vijf en twintig hoofdstukken van zò'n boek voor
zijn rekening nemen? Wie anders kon zòveel spreuken van déze
kwaliteit dichten dan deze uniek-wijze man?
31
§2 Hoe we het boek Spreuken kregen
Salomo schreef werkelijk wijsheidsliteratuur.
Oud-Oosterse spreukenverzamelingen staan misschien wel
op naam van een koning, die zelf nog nooit een spreuk had gedicht.
Maar van Salomo zegt de Schrift uitdrukkelijk, dat hij verschillen-
de bundels wijsheidsliteratuur hedt geschreven. Hij koos daar-
voor zowel de vorm van liederen als van spreuken, 1 Kon. 4 : 32, P,
450v.
Daarmee sloot Salomo zich aan bij een destijds al eeuwen-
oude en internationale traditie. In de wereld rond Israel beoefende
men de kunst van het spreukendichten al honderden jaren lang.
Aankomende ambtenaren kregen op school allerlei goede raad in
de vorm van spreuken onderwezen. Babel, Edom en vooral Egypte
hadden op het gebied van praktische levenswijsheid grote roem
verworven, Jes. 19: 12, Jer. 49 : 7, 50: 35, 51 :57. De Egyptische
spreuken van Ptah-Hotep dateren van 2450 voor Christus 3 )en
zijn dus zo'n vijftien honderd jaar ouder dan die van Salomo.
En toch stak zijn wijsheid boven alles uit! Ja, zij trok zelfs ver
buiten Israels grenzen belangstelling. En dat terwijl men in dat
buitenland op het gebied van wijsheidsliteratuur toch al eeuwen-
lang heel wat gewend was. Maar de inzichten van deze grote geest
overtroffen die van alle Oosterlingen, j a gingen zelfs de wijsheid
van Egypte te boven, 1 Kon. 4 : 30, Jez. Sir. 47 : 14vv. Ook de kennis
van bekende wijzen als Etan, Heman, Kalkol en Darda reikte niet
tot de breedte en diepte van Salomo's inzicht. Veel buitenlanders
maakten een excursie naar Israel om Salomo's wijsheid te leren
kennen, 1 Kon. 4 : 34, vgl. 10 : 1-10.
En zou de al even uitzonderlijke wijsheid van het boek Spreu-
ken dan van iedereen mogen zijn, behalve van de man wiens naam
er boven staat? En wiens publicaties op dit gebied bovendien door
andere bijbelboeken genoemd worden? Waarom mag Spreuken ei-
genlijk niet van Salomo zijn? Of ruiken we ook hier het destructie-
bedrijf van de Schriftcritiek?
Salomo's naam door Spreuken zelf drie keer genoemd.
Salomo is dus een wereldbekende naam. En die wordt door
Spreuken zelf als zijn voornaamste auteur genoemd. En niet een
32
Hoe we het boek Spreuken kregen §2
keer, maar liefst drie keer, Spr. 1 : 1, 10: 1, 25: 1. Zegt dat ook
niets? Waarom zouden we aan deze opschriften twijfelen, na alles
wat Koningen heeft meegedeeld over Salomo's wijsheid en zijn pu-
blicaties op dit gebied? 4) De opgravingen van onze eeuw hebben
aan deze twij fel bepaald geen nieuw voedsel gegeven.
Aan het eind van de vorige en in het begin van deze eeuw be-
schouwde men de genoemde opschriften in Spreuken vrij alge-
meen als onjuist. Salomo kon nooit zulke langere dichtwerken ge-
maakt hebben als Spr. 1-9 biedt. Maar dat hebben de opgravingen
nu wel anders geleerd. Men heeft dichtwerken gevonden die taal-
en letterkundig veel op Spreuken lijken en die dateren uit de tijd
van . . . Abraham of nog eerder, tot 1500 jaar voor Salomo toe!')
Dit heeft al geleid tot meer respect voor de geloofwaardigheid van
de bewuste opschriften. 6 )
Een werkelijk steekhoudend bewijs tegen het auteurschap
van Salomo is feitelijk door niemand geleverd. 7 ) Ook het argu-
ment, dat Salomo volgens 1 Kon. 4: 32 wel 3000 spreuken dichtte,
terwijl het bijbelboek Spreuken er slechts ongeveer 800 bevat, was
niet al te sterk. Als we het Hebreeuwse woord voor drie duizend
(drie elafim) opvatten als drie eenheden, dan gaat dit argument ook
niet op. Dan zal 1 Kon. 5 bedoeld hebben, dat Salomo drie bundels
schreef, P, 451.
Om deze redenen blijven wij gewoon over Spreuken van Salo-
mo spreken. Weliswaar getuigt het boek zelf, dat er ook andere
handen aan hebben gewerkt, maar het leeuwedeel is ongetwijfeld
van Israels meest wijze vorst. Eerst heeft Gods goede Geest hem
als jongeman met ongehoorde wijsheid gesierd. Daarna heeft Hij
er voor gezorgd, dat een rijk fonds van Salomo's inzichten voor
Gods yolk werd bewaard. Zo kunnen wij hem drie duizend jaar
later nog „horen". En laten we niet schromen als we een spreuk
van hem aanhalen gewoon te zeggen: „Salomo zei . . .
Zo eren we tegelijk onze Heere Jezus Christus, die van zichzelf
zei: „Zie, meer dan Salomo is hier", Matth. 12 : 42. Daarmee doel-
de Hij niet op Salomo's rijkdom en luister, want daarin was onze
arme Zaligmaker verre Salomo's mindere, maar op diens konink-
33
§ 2 Hoe we het boek Spreuken kregen
lijke wijsheid. Daarin blonk onze Messias-Koning zelfs boven Sa-
lomo uit. In Hem werd immers de profetie van Jesaj a vervuld: „En
men noemt Hem Wonderbare Raadsman", Jes. 9 : 5. „En op Hem
zal de Geest van Jahweh rusten, de Geest van wijsheid en verstand,
de Geest van raad en sterkte, de Geest van kennis en vreze van
Jahweh", Jes. 11: 2, vgl. Luk. 2: 40, 52, Col. 2: 3.
Andere spreukendichters.
Behalve een grote hoeveelheid Salomonische spreuken bezit-
ten we in dit boek ook nog enkele kleinere bundels van andere
spreukendichters. Sommigen kennen we bij name, zoals Agur de
zoon van Jake (Spr. 30: 1) en Lemuel de koning van Massa (Spr.
31 : 1), maar anderen niet. Een van die anonieme bundeltj es heeft
als opschrift: „Neig uw oor en hoor de woorden der wijzen", Spr.
22: 17. Een ander begint met: ,Ook dit zijn (spreuken) van wij-
zen", Spr. 24 : 23. Wie het loflied op de ideale vrouw gedicht heeft
weten we evenmin, Spr. 31 : 10-31.
Men zou bij zulke onbekende spreukendichters kunnen den-
ken aan die vrouw uit Tekoa, die op Joabs verzoek naar David ging
om hem te bewegen zijn zoon weer te ontvangen, 2 Sam. 14. Of aan
die vrouw uit Abel-Beth-Maacha die met haar wijsheid de stad
redde, 2 Sam. 20 : 16vv. Of aan die arme wijze man uit Pred. 9 : 15,
die ook zijn stad had kunnen redden, als men maar naar hem ge-
luisterd had. Maar boven het werk van zulke onbekende en minder
bekende wijzen staat de naam van Salomo als de voornaamste au-
teur van dit boek.
Allen gedreven door de Geest der wijsheid.
Maar nu hebben we genoeg gesproken over bekende en onbe-
kende spreukendichters, want tenslotte hadden ook zij alien hun
wijsheid gekregen van G&I. Want alle wijsheid komt van God,
Spr. 2 : 6, 8 : 22vv. Alle spreukenverzamelingen zijn „gegeven door
een Herder", Pred. 12: 11. Ook de beroemde Salomo gaf alleen
wijsheid door die hij zelf op zijn beurt eveneens gekregen had.
Ik geef u een wijs en verstandig hart", had Jahweh tot hem
gezegd, 1 Kon. 3 : 12, 4 : 29. Daarbij heeft God vast ook gebruik
34
Hoe we het boek Spreuken kregen §2
gemaakt van de middellijke weg van Salomo's studie en opmerk-
zaamheid. 8 ) Maar in laatste instantie hebben we dit bijbelboek
niet te danken aan mensen, maar aan „de Geest van wijsheid en
verstand" (Jes. 11 : 2), die ook de bijbelse spreukendichters van
Godswege „dreef", 2 Petr. 1 : 21, vgl. 2 Tim. 3 : 16 SV.
Ook Spreuken behoort tot GOds eigen Woord!
2. HIZKIA'S ZORG VOOR ISRAELS SPREUKENWIJSHEID.
Vermoedelijk zullen wel meer bezoekers dan alleen de konin-
gin van Scheba de wijsheid van Salomo uit zijn eigen mond hebben
gehoord, 1 Kon. 10 : 1-10. Maar of hij alle vreemdelingen zelf te
woord gestaan heeft en persoonlijk wijsheidslessen gegeven heeft?
Het zou ons niet verwonderen als velen Salomo's inzichten toen at
uit zijn geschrif ten hebben leren kennen. Wat deze vorst onder de
wijzen en deze wijze onder de vorsten leerde, zal vast destijds at
door schrijvers zijn opgeschreven en overgeschreven. Reeds tij-
dens zijn leven werden er drie bundels spreuken van Salomo gepu-
bliceerd, vgl. blz. 33. Buitenlandse bezoekers die een excursie
maakten naar Jeruzalem, destijds het wereldvermaarde wij sheids-
centrum, konden dus vermoedelijk veel van Salomo's liederen en
spreuken lezen.
Maar zoals velen van ons Nederlandse spreekwoorden ge-
bruiken zonder ooit een spreekwoordenbOek te hebben ingekeken,
zo hebben de Israelieten vast ook veel spreuken uit het hoofd ge-
kend en mondeling overgeleverd. En even ongedwongen als wij :
als kruidnagels in de dagelijkse gesprekken. Zo moet Israel ge-
slachtenlang een schat aan spreukenwij sheid hebben bewaard in
de kluis van zijn geheugen. Het heeft minstens tot de tijd van ko-
ning Hizkia geduurd voor ons spreukenboek zijn huidige vorm
kreeg.
Deze vrome koning heeft immers niet alleen geijverd voor de
hervorming van de tempeldienst, maar ook voor de bewaring van
Israels spreukenwijsheid. Dit blijkt uit Spr. 25 : 1, waar we lezen:
„Ook dit zijn Spreuken van Salomo, welke de mannen van Hizkia, de
koning van Juda, hebben bijeengebracht". 9 ) Volgens deze vertaling
heeft koning Hizkia een commissie benoemd, die de opdracht
35
,sC 2 Hoe we het bock Spreuken kregen
kreeg Israels spreukenbezit bijeen te brengen. Weliswaar beston-
den er al enkele bundels spreuken van Salomo; dat blijkt uit de
woorden: „Ook dit zijn spreuken van Salomo", Spr. 25 : 1. Daarbij
zouden we kunnen denken aan de verzamelingen Spr. 1-9 en 10 : 1-
22 : 16. 10 ). Maar de bundel Spr. 25-29 bestond kennelijk nog niet in
die vorm.
Misschien is deze commissie het land wel doorgereisd om in
de poorten der steden bij de daar zittende ouden navraag te doen
naar hun spreukenkennis en deze uit hun mond op te tekenen. Dan
hebben de mannen van Hizkia masjaals verzâmeld. Maar men kan
Spr. 25: 1 ook zo vertalen: „Ook dit zijn spreuken van Salomo,
welke de mannen van Hizkia op een andere rol hebben overgeschre-
ven". 11 ) Dan zouden zij reeds bestaande spreukenverzamelingen
van Salomo en misschien ook wel van andere wijzen hebben ge-
bundeld en op een nieuwe rol geschreven.
Zou Hizkia dit werk ter hand genomen hebben onder de in-
druk van de nood der tijden? Het Assyrische wereldrijk had de
Tienstammen al weggevoerd en bedreigde ook Juda, vgl. F, 338v.
Heeft de koning met het oog daarop de grote schat van overgele-
verde spreukenwijsheid in veiligheid willen stellen door haar bij-
tijds te verzamelen en op nieuwe rollen vast te leggen? 12 )
In elk geval ligt tussen de losse bundels en ons huidige spreu-
kenboek een lange weg van minstens 250 jaar: van Salomo tot Hiz-
kia. Maar over al die spreuken, in Israels geheugen of op rollen
bewaard, ging al die jaren het wakend oog van God de Heilige
Geest. Hij ,dreef" niet alleen de dichters tot hun spreukendicht-
werk, maar bewaarde het ook. En bezorgde het ons in de vorm
waarin het boek thans in de Heilige Schrift staat.
3. OPZET EN ORDE VAN HET BOEK.
Valt daar nu nog iets van te ontdekken, van orde in dit bijbel-
boek? De spreuken staan toch kris-kras door elkaar? Inderdaad,
wanneer u alleen let op de onderwerpen die ze aansnij den, sprin-
gen de spreuken vanaf Spr. 10: 1 veelal van de hak op de tak en
hangen de meeste als los zand aan elkaar. Wat de verzamelaars
bewogen heeft ze in deze volgorde te plaatsen, valt moeilijk na te
36 I 37
Hoe we het bock Spreuken kregen sS' 2
gaan. Zelfs herhalingen hebben ze niet vermeden, niet alleen in
verschillende delen van het bock, maar zelfs in eenzelfde stuk; zie
2 : 16 en 7 : 5, 3 : 15 en 8 : 11, 10 : 1 en 15 : 20, 14: 12 en 16 : 25, 14 : 20
en 19 : 4. „Het zal moeilijk zijn een afdoende verklaring te vinden."
1 3)
Vanwege dit losse onderlinge verband hebben sommige ver-
klaarders het spreukenboek opnieuw ingedeeld. Sommigen rang-
schikten de spreuken naar onderwerp: wat het bock leert over de
mens in de dienst van God, in het huisgezin, in de maatschappij, of
over luiheid, ijver, opvoedkunde, sociale verhoudingen. ' 4 ) Ande-
ren deelden de spreuken in naar de Tien Geboden. ' 5 ) Een goede
greep, gezien het nauwe verband dat er bestaat tussen de Thora en
Israels spreukenwij sheid.
Toch hebben wij voor onze verklaring van zulke herverdelin-
gen afgezien, hoeveel bekoring er ook van mag uitgaan. Ten eerste
omdat een verklaring van dile spreuken toch al buiten het bestek
van ons bock valt. Verder omdat zoveel spreuken bij zulke her-
groeperingen ,uit de band springen". En wat de Tien Geboden be-
treft, het is toch opvallend dat de verzamelaars zelf Spreuken niet
naar die orde hebben gerangschikt, hoewel ze in het bock Deutero-
nomium daarvan reeds een voorbeeld hadden, V. 493. Bovendien
kunnen talrijke masjaals onder meer dan een van de Tien Gebo-
den ondergebracht worden. Of als men ze naar onderwerp wil
rangschikken komt men tot de ontdekking dat ze vaak meer dan
een onderwerp aansnij den.
Ons voornaamste bezwaar is echter, dat Spreuken bij nader
toezien wel degelijk een zekere opzet en orde vertoont en dat zulke
herverkavelingen de structuur aantasten waarin het God de Heili-
ge Geest behaagd heeft dit wijsheidsfonds aan ons over te leveren.
Een collectie van acht spreukenverzamelingen.
Eigenlijk is Spreuken een verzameling spreukenverzamelin-
gen, mede tot stand gebracht door ,de mannen van Hizkia". Het
bock laat duidelijk de naden zien waar men de verschillende spreu-
kenbundels aan elkaar heeft genaaid. Daar staat namelijk door een
opschrift aangegeven welke collectie u onder ogen hebt. We zullen
§ 2 Hoe we het boek Spreuken kregen
deze opschriften eens onder elkaar schrijven met de vindplaatsen
erbij, dan kunt u zien dat Spreuken een verzameling vormt van
minstens acht spreukenboekjes.
1. De Spreuken van Salomo, Spr. 1 : 1-9 : 18.
2. De Spreuken van Salomo, Spr. 10: 1-22 : 16.
3. Woorden van wijzen, Spr. 22 : 17-24 : 22.
4. Ook dit zijn woorden der wijzen, Spr. 24 : 23-34.
5. Ook dit zijn spreuken van Salomo, welke de mannen van
Hizkia, de koning van Juda, hebben bijeengebracht, Spr.
25 : 1-29 : 27.
6. De woorden van Agur, de zoon van Jake, Spr. 30: 1-33.
7. De woorden van Lemuel, de koning van Massa, waarmee
zijn moeder hem vermaande, Spr. 31 : 1-9.
8. De ideale vrouw, Spr. 31 : 10-31.
Bezien we deze spreukenboekjes nader, dan blijkt er een aan-
merkelijk verschil te bestaan tussen Spr. 1-9 enerzijds en Spr. 10-31
anderzijds. De eerste negen hoofdstukken tonen duidelijk een an-
der karakter dan de rest van het boek. Als we Spreuken eens mo-
gen vergelijken met een paleis, dan treden we met Spr. 1 : 1-7 de hal
binnen. Vervolgens komen we met Spr. 1: 8-9 : 18 als het ware in
een schitterende gang, die ons naar Spr. 10-31 leidt. Daar bevinden
zich de troonzaal en de verschillende bijzalen. In zekere zin begint
Spreuken dus pas in Spr. 10 : 1. Daar is het opschrift uit Spr. 1 : 1
dan ook nog eens geplaatst: „ De Spreuken van Salomo".
Nu willen we dit onderscheid tussen Spr. 1-9 en Spr. 10-31
niet overdrijven. Ontegenzeglijk laat Spr. 1-9 ook al dezelfde soort
levenslessen horen als de rest van het boek. Daarom zeiden we
ook, dat Spreuken in zekere zin pas in Spr. 10 : 1 begint. Maar dit
neemt niet weg, dat Spr. 1-9 over het geheel genomen toch andere
hoedanigheden bezit dan Spr. 10-31. Dat merkt u reeds als u ze
slechts oppervlakkig inkijkt. Vanaf Spr. 10 : 1 staan de spreuken op
enkele groepj es na vrijwel zonder enig verband onder elkaar. Spr.
1-9 daarentegen vertoont veel meer onderlinge samenhang. Mede
omdat het ook duidelijk verschillende hoofdthema's behandelt.
38
Hoe we het boek Spreuken kregen §2
Bezien we deze onderwerpen nader, dan blijkt Spr. 1-9 duide-
lijk het karakter te bezitten van een leidraad, die ons leert hoe we
Spr. 10-31 moeten lezen en waarderen. Zoiets als de handleiding
voor het gebruik van het in Spr. 10-31 gegeven onderricht. Zo wil-
len wij Spr. 1-9 in het vervolg betitelen: de Handleiding voor het
gebruik van Spreuken. Of kortweg: de Handleiding.
Wij verdelen Spreuken daarom als volgt:
I: Spr. 1-9 — Handleiding voor het gebruik van het boek
Spreuken.
Spr. 10-31 — Het boek Spreuken.
4. DE HANDLEIDING VOOR HET BOEK SPREUKEN.
Voordat we Spr. 1-9 gaan bespreken, willen we u eerst iets ver-
tellen over de kenmerkende eigenaardigheden van deze Handlei-
ding voor het gebruik en verstaan van het boek Spreuken. Dat kan
ons overzicht over deze hoofdstukken verhelderen en ons inzicht
in de structuur van dit bijbelboek verdiepen. Welnu, het karakte-
ristieke van Spr. 1-9 ligt in deze twee hoofdthema's:
— de waarde van de wijsheid.
— de weg naar de wijsheid.
Zeker, Spreuken zelf behandelt deze onderwerpen anders dan
wij. Wij leggen deze zaken voor de duidelijkheid nu even uit el-
kaar; in Spreuken 1-9 liggen ze door elkaar. Al blijven het twee
onderscheiden zaken: wat heb ik aan de wijsheid en hoe kem ik
aan wijsheid? Met grote nadruk wordt de Handleiding voor Spreu-
ken niet moe te herhalen: Besef de onschatbare waarde der wijs-
heid en betreed haar wegen. Over beide hoofdthema's alvast een
paar opmerkingen.
De waarde van de wijsheid.
De spreukendichters waren verstandige opvoeders. Zij eisten
van hun leerlingen geen blinde gehoorzaamheid. Als goede paeda-
gogen wisten ze, dat welwillende hoorders makkelijker gehoorza-
men wanneer zij inzien waarom men hun dit aanraadt en dat
afraadt, dan wanneer men kadaver-discipline van hen eist. Daar-
39

sS' 2 Hoe we het boek Spreuken kregen
om kunt u overal in Spreuken opmerken, dat de wijzen hun aan-
wijzingen met redenen omkleden. Toch valt er in dit opzicht enig
verschil op te merken tussen de Handleiding en het eigenlijke boek
Spreuken zelf.
Natuurlijk, ook in Spr. 10-31 getroosten de wijzen zich veel
moeite om hun leerlingen te laten zien waaram wijsheid verre te
verkiezen is boven dwaasheid. Maar Spr. 1-9 legt daar toch meer
nadruk op. Voortdurend keert daarin dit hoof dthema terug: „Als
ge wijs zijt, zijt ge wijs tot uw eigen welzijn", Spr. 9 : 12. Spr. 2 en 3
behandelen dit onderwerp zeer uitvoerig. Spr. 4 vertelt hoe Salomo
dit thuis zelf al van zijn vrome vader David leerde. En Spr. 5-7 to-
nen daarbij een treffend voorbeeld: wijsheid kan u redden van de
levenvernielende verleiding van de slechte vrouw. Spr. 1, 8 en 9
stellen de wijsheid als een sprekende vrouw aan ons voor, die in
een paar krachtige redevoeringen de hoge afkomst en levenbevor-
derende kracht van de wijsheid in het licht stelt.
Daarbij kan men natuurlijk denken aan alle wijsheid in na-
tuur en Schriftuur, maar gezien de canonische plaats van Spr. 1-9
denken wij bij deze lofzangen op de wijsheid toch vooral aan het
onderricht van Spr. 10-31. Voor wij dat gaan lezen bepaalt Spr. 1-9
ons met grote nadruk bij de onschatbare waarde van dat onder-
wijs: het kan uw leven redden. In de voile zin van het woord: niet
alleen uw levensdirdr, maar ook uw levensgelak, uw bezittingen,
uw gezondheid, uw huwelijksgeluk.
Zo leert de Handleiding ons meteen een van de fundamen-
teelste lessen in de Spreukenschool: Vraag uzelf altijd of wat voor
gevolgen uw daden zullen hebben. Spr. 1-9 laat met vele voorbeel-
den uit het voile leven zien, dat dit een vraag van leven of dood is.
Als we de Handleiding daarop hebben nagelezen, zullen we Spr.
10-31 ook scherper onder dit aspect beschouwen.
De weg naar de wijsheid.
En hoe kem ik aan wijsheid? Ook daarover laat de Handlei-
ding ons niet in het ongewisse. Men mag het gerust het tweede
hoofdthema van Spr. 1-9 noemen.
Het abc staat helemaal voorop: ,De vreze voor Jahweh is het
40 i 41
Hoe we het boek Spreuken kregen §2
begin van de kennis", Spr. 1 : 7. Wilt u graag wijs worden? Dan
moet u daarmee beginnen. Dan hebt u de juiste houding aangeno-
men om verder te komen. Maar daarna valt er natuurlijk nog wel
meer te doen. Daar spreekt Spr. 1-9 ook voortdurend over. Met
een schat van uitdrukkingen dringt de Handleiding er onophoude-
lijk op aan: Luister naar de wijheid, want luisteren maakt wijs.
De spreukendichters hebben daarbij de opvoedkundige wijs-
heid niet geschuwd om herhaaldelijk te herhalen hetgeen zij al her-
haaldelijk herhaald hadden. Met dezelfde woorden en uitdrukkin-
gen of met zinverwante zegswijzen. Om hun lezers er maar toe te
brengen die weg te betreden, de weg van luisteren naar de wijsheid.
Welteverstaan vooral die van Spr. 10-31, die in dit boek ligt vastge-
legd en ons door onze Godvrezende ouders en leraren op het hart
wordt gebonden.
De weg naar de wijsheid begint dan ook thuis, Spr. 1 : 8.
Ons plan van bespreking.
Het gaat het kader van deze boekenreeks te buiten elk bijbel-
boek vers voor vers te bespreken. Wij schrijven nu eenmaal geen
commentaar, ook niet op Spreuken. Onze wens gaat al in vervul-
ling als we u een handje mochten helpen om zelf Spreuken te leren
lezen en verstaan.
Daarom ruimen wij in ons boek een brede plaats in voor Spr.
1-9. Omdat dit juist de Handleiding vormt voor het gebruik en ver-
staan van dit bijbelboek. Wat wij ook vanwege ons bestek zullen
moeten overslaan of met een paar woorden afdoen, de Handlei-
ding van Spr. 1-9 willen we in elk geval uitvoerig bespreken. Want
als we deze kunnen hanteren, gaat Spr. 10-31 des te makkelijker
voor ons open.
NOTEN
') G. Ch. Aalders, Oud-Testamentische Kanoniek, Kampen 1952, 305. Vgl. Th. C.
Vriezen, Oud-Israelitische Geschriften, Den Haag 1948, 216; idem, De literatuur
van oud-Israel, Wassenaar, 1973, 281.
2)Th. C. Vriezen, Oud-Israelitische Geschriften, 25-28.
3)J. B. Pritchard, ANET 412.
4 ) K. A. Kitchen (lector in het Egyptisch en Koptisch) hekelt het onwetenschappe-
lijke van deze twijfel. „It is normal practice to assume the general reliability of sta-
§ 2 Hoe we het boek Spreuken kregen Hoe we het boek Spreuken kregen §2
tements in our sources, unless there is good, explicit evidence to the contrary. Unre- Buch der Weisheit, Stuttgart 1955. C. v.d. Waal, Sola Scriptura, Goes 1967, II,
liability, secondary origins, dishonesty of a writer, or tendentious traits — all these 71vv.
must be clearly proved by adduction of tangible evidence, and not merely inferred
to support a theory". Zo doet de Egyptologie toch ook met haar gegevens, waarom
de studie van het Oude Testament dan niet? aldus Kitchen in: Ancient Orient and
Old Testament, Londen 1966, 29, vgl. ook blz. 26, E. J. Young. An Introduction to
the Old Testament, Londen 1956, 301: ,There is no reason for doubting the truth-
worthiness of these titles and not assuming that the bulk of the book is indeed from
Solomon").
5)J. Ruffle, TNBCR, Londen 1973, 548, W. F. Albright, WIANE, 1-13, W. Baum-
gartner, Old Testament and Modern Study, ed. H. H. Rowley, 1951, 213. K. A.
Kitchen, Ancient Orient and Old Testament, Londen 1966, 29, 126: „The dating-
argument from long passages is, bluntly, fatuous — or are the miniature essays and
,long' passages in Egyptian works like Ptahhotep (c. 2300 BC) or Khety son of
Duauf (c. 1980 BC) also to be credited to Hellenistic influence? (Impossible, becau-
se we have second millennium MSS of these.)". G. von Rad. Weisheit in Israel,
Neukirchen 1970, 24, 152.
6)J. Ruffle, a.w. 549, W. Baumgartner, t.a.p.: „There is now again more disposition
to treat seriously the ascription of both to Solomon". W. H. Gispen, De wijze in
Israel, Kampen 1956, 13.
7)Aldus G. Ch. Aalders a.w. 308 na een uitvoerige bespreking van de gronden waar-
op men Salomo's auteurschap van Spreuken bestrijdt.
8)We behoeven niet aan to nemen „that Solomon actually conceived each thought,
uninfluenced by other writers", J. Ruffle, TNBCR, 548.
Hebr. haiqu. Volgens de rabbijnen hebben de mannen van Hizkia de hand gehad
in de publicatie van Jesaja, Spreuken, Hooglied en Prediker, Baba Bathra 15a.
G. Ch. Aalders, Oud-Testamentische Kanoniek, 308v.
") KOhler, Lexicon sv.etg: take over (to a new scroll) alleen in Pr. 25.1. Van der
Ploeg verwijst naar RB 54, 1947, 29 en noemt als betekenissen: opschrijven, over-
schrij ven, verzamelen. De SV sprak ook al van „uitgeschreven". In de LXX luidt
het opschrift: „Dit zijn de opvoedkundige regelen van Salomo, de ontwijfelbare,
welke de vrienden van Hizkia, de koning van Juda, (uit andere verzamelingen) heb-
ben opgeschreven". Als zij dit opschrift niet zelf hebben aangebracht, moet er na of
naast hen nog een andere verzamelaar aan het bock hebben gewerkt, J. H. Kroeze,
Parafr. Spreuken, 9. Vgl. ook Aalders, a.w. 59v.
' 2 ) Aldus het vermoeden van Gispen, a.w. II, 214, vgl. G. E. Wright, De bijbel ont-
dekt in aarde en steen, Baarn, 230. Gemser denkt als motief voor Hizkia's verzamel-
arbeid ook aan de behoefte aan oefenstof voor a.s. schrijvers, T. en U. Spreuken I,
21, al wijst hij er zelf op pag. 17 op, dat Israel nooit een ambtenarenstaat als Egypte
en het Tweestromenland is geworden en dat de „eigenlijke schoolteksten" ontbre-
ken. Pas het apocriefe Jez. Sir. 38 : 24-39: 11 is zo'n pericoop. Gispen denkt ook aan
de invloed van Jesaja en zijn kring, vooral nadat de inval van Sanherib was afgesla-
gen, De wijze in Israel, Kampen 1956, 18.
IS ) W. H. Gispen, KV Spreuken, I, 9.

14)Zo'n hergroepering naar onderwerp kan men vinden bij J. Kok, Salomo's Spreu-
ken, Kampen, 1895 en minder ver doorgevoerd in de Parafrase van Spreuken door
J. H. Kroeze, 13vv.
15)Zie W. H. Gispen, Israels verhaaldwang, Assen 1947, 14-16; H. Lamparter, Das

42 43
 DEEL I: SPREUKEN 1-9
HANDLEIDING VOOR HET GEBRUIK
VAN HET BOEK SPREUKEN
§ 3

SPREUKEN 1:1-6
SPREUKEN BIEDT LEVENSWIJSHEID, VOORAL VOOR
JONGEREN

Wie een leerboek moet bestuderen doet er verstandig aan

daar niet plompverloren in te duiken, maar eerst de inhoudsopga-
ve aandachtig door te lezen. Dan komt men via overzicht tot in-
zicht en leest men het werk met des te meer profijt. Deze wijze raad
kunnen we ook bij het boek Spreuken toepassen. Evenals het boek
der Psalmen begint ook Spreuken met een woord vooraf, dat te-
yens een soort inhoudsopgave vormt, F, 119. U kunt het vinden in
Spr. 1 : 1-6, dat we nu eerst laten volgen.
1 Dit zijn spreuken van Salomo, de zoon van David, de koning
van Israel.
2 Dienend om wijsheid en tucht aan te leren,
om woorden vol onderscheidingsvermogen te verstaan.
3 Om tucht ter harte te nemen die inzicht geeft,
een gezond oordeel i ) en rechtschapenheid.
4 Zij kunnen ncileven verstandigheid,
de jongere kennis en bedachtzaamheid verlenen.
5 Luistert een wijze ernaar dan vermeerdert hij zijn 2 ) fonds aan
kennis 3), en wie verstandig is zal er beleid door verwerven.
6 Zij kunnen masjaal en raadselspreuk doen verstaan,
woorden van wijzen en hun prikkelende gezegden.
Over vers 1 hoeven we nu niet meer te spreken. Immers over
de spreukvorm en zijn Masjaalfamilie handelden we in § 1. Over
Salomo en de andere auteurs van Spreuken in § 2. In deze para-
graaf willen we ons bezighouden met de vragen: Wat wil Spreuken
onderwijzen en tot wie richt het zich daarbij vooral? Het antwoord

47

§ 3 Spreuken biedt levenswijsheid, vooral voor jongeren
staat al boven dit hoofdstuk: Spreuken biedt levenswijsheid, vooral
voor jongeren.
1. SPREUKEN KAN U WIJSHEID LEREN.
Het is met de betekenis van de verschillende uitdrukkingen in
Spr. 1: 2-6 net als met de kleuren van de regenboog: het zijn na-
tuurlijk verschillende kleuren, maar ze vloeien in elkaar over en
samen vormen ze de regenboog. Zo zijn wijsheid, tucht, inzicht,
onderscheidingsvermogen, verstandigheid, kennis en bedacht-
zaamheid wel aparte woorden, ieder met een eigen kleur, maar de
grenzen van hun betekenis zijn moeilijk aan te geven.
De spreukendichters hebben ze ook vast niet bedoeld als
scherp afgebakende begrippen, maar als zinverwante woorden die
elkaar onderling aanvullen en samen de bedoeling van de dichters
weergeven. Als volbloed onderwijzers wisten zij wat een indrin-
gende kracht herhaling met andere bewoordingen op leerlingen
kan uitoefenen. Zo schilderden zij met hun verschillende syno-
niemen de kleuren die samen de regenboog van de wijsheid vor-
men.
Want dat wil Spreuken aan de hand doen: wijsheid.
Alleen wat verstaat de Schrift daaronder?
a. Wijsheid in Israel: ook vakbekwaamheid.
Het woord chokma (wijsheid) heeft in de Hebreeuwse bijbel
een veel ruimere betekenis dan bij ons. Wij denken daarbij vrijwel
uitsluitend aan levenswijsheid, maar de Israelieten zeiden rustig,
dat goed zeemanschap een kwestie van wijsheid is, Ps. 107 : 27. Als
u onze oude, trouwe Statenvertaling nog gebruikt, dan kunt u in
haar letterlijke overzetting van de grondtalen dat ruime gebruik
van het woord wijsheid nog telkens tegenkomen. Zo lezen we bij
voorbeeld in de SV van Ex. 36 : 4, dat de tabernakel door wijzen is
gebouwd. De NV spreekt van vaklieden, maar de SV hield zich
nauwer aan het Hebreeuws en sprak van wijzen. Daarmee worden
dan bedoeld de goud- en zilversmeden, de koperslagers en reuk-
werkbereiders, de kleermakers en spinsters, die aan de bouw van
de tabernakel en zijn toebehoren hadden meegewerkt, vgl. in de
48 I 49
Spreuken biedt levenswijsheid, vooral voor jongeren §3
SV Ex. 28 : 3, 31 : 3vv, 31 : 6, 35 : 10, 26, 31, 35, 36 : 1, 4, 1 Kron.
22 : 15.
Ook van de tempel zegt de Schrift dat hij door wijzen is ge-
bouwd. Toen Salomo de tempelbouw ter hand nam, vroeg hij aan
koning Hiram van Tyrus: „Zoo zend mij nu een wijzen man, om te
werken in goud, en in zilver, en in koper, en in ijzer, en in purper,
en in karmozij n, en hemelsblauw, en die weet graveersels te gravee-
ren, met de wijzen, die bij mij zijn in Juda en in Jeruzalem", 2 Kron.
2 : 7, vgl. 1 Kon. 7 : 14 SV. Zo spreekt de Schrift ook over de koop-
manswijsheid waarmee Tyrus schatten had verdiend, Ezech.
28 : 4v, 12. Verder over de regeerderswijsheid waarmee Jozef Egyp-
te door moeilijke jaren leidde, Gen. 41 : 39. Over de zeernanswijs-
held die tij dens een zware storm wel eens tekort kan schieten, spra-
ken we reeds, Ps. 107 : 27.
Deze voorbeelden laten zien hoe ruim de Heilige Schrift het
Hebreeuwse woord chokma (SV: wijsheid) gebruikt. 5 ) We hoor-
den haar spreken over de wijsheid van smeden en architecten, aan-
nemers en steenhouwers, kleermakers en spinsters, zeelieden en
zalfbereiders, koningen en kooplieden. Kortom, wijsheid kan in de
Schrift ook gewoon doelen op iemands vakbekwaamheid. De
know-how of de weet-hoe van zijn beroep.
Hieruit kunnen we om te beginnen al leren hoe door en door
praktisch de Heilige Schrift het woord wijsheid opvat. Wijsheid is
daar nooit een kwestie van ijle, afgetrokken beschouwingen en
theoretische bespiegelingen, maar heeft alles te maken met onze
ogen en oren en met onze handen en voeten. Wijsheid is dus ook
niet hetzelfde als wij sbegeerte. 6 )
Verder kunnen we hier ook uit leren wat levenswijsheid feite-
lijk is. Want het is zonneklaar dat Spreuken geen wijsheid biedt in
de zin van technische vakbekwaamheid, zoals sommige Egypti-
sche spreukenboeken. Dat zijn leerboeken voor jonge ambtenaren
en die beperken zich enigermate tot de gedragsregels die een aan-
staand politicus of hoveling moest kennen. 7 ) Maar Spreuken biedt
levenswijsheid en bestrijkt ook werkelijk het hele leven.
Toch gebruikt de Hebreeuwse bijbel voor de vakbekwaamheid
§ 3 Spreuken biedt levenswijsheid, vooral voor jongeren
van de goudsmid, koperslager, zeeman, koning en koopman het-
zelfde woord chokma als voor de levenswijsheid van Salomo. De
Israeliet zag daartussen kennelijk deze overeenkomst, dat het bij
beide aankwam op de know-how, de weet-hoe van een en ander.
Waaruit bestond immers de wijsheid van de goudsmid? Dat
hij de manier kende waarop men gouden sieraden vervaardigt. En
waaruit bestond de wijsheid van de zeeman? Dat hij de manier
kende waarop men een schip de haven van bestemming binnen
brengt. Zo bestond de wijsheid van elke vakman hierin, dat hij op
zijn gebied ter zake kundig was. Hij kende zijn materiaal en ge-
reedschappen en hij bezat de vaardigheid om daarmee zijn doel te
bereiken. Hij wist daarbij wat kan en niet kan. Elk vak kent im-
mers zijn wetmatigheden, zijn orde van werken, de grenzen waar-
binnen men zich dient te bewegen. Wat de Engelsen noemen de
know-how van een vak. Het weten hoe je iets aan moet pakken.
Welnu, geldt dit ook niet van ons dagelijkse leven?
b. Levenswijsheid: de know-how van het leven.
Het komt er dagelijks voor ons op aan, dat we weten hoe we
leven moeten. We bewegen ons immers voortdurend binnen de
muren van wat kan en niet kan en van wat mag en niet mag. Net als
de vakman in zijn beroep stuiten wij dagelijks op allerlei wetmatig-
heden. Hier hebt u er een: ,Als de bill bot is en je hem niet slijpt,
moet je meer kracht gebruiken", Pred. 10 : 10. Dit geldt natuurlijk
voor allerlei situaties in het leven. Daarom zegt Salomo: ,De wijs-
heid van de schrandere is: zijn weg te verstaan", Spr. 14: 8a.
Zoals de vakman de weg naar zijn doel kent, zo kent de le-
venswijze de juiste weg om zijn geld te besteden, zijn kinderen op te
voeden, zijn tong te gebruiken, kortom zijn hele leven in te richten.
Zoals de vakman over de juiste techniek beschikt om zijn werkstuk
te vervaardigen, zo kent de levenswijze vrome de juiste ,techniek"
om zijn leven in te richten. Volgens de regels die God daarvoor
stelde (daarover nader bij Spr. 1 : 7 in de volgende paragraaf).
Deze Goddelijke orde en regels kan niemand zonder schade
overtreden. Heel Spreuken leert: ge wijs zijt, zijt ge wijs tot uw
eigen welzijn; als ge (met Gods orde) spot, zult ge dat alleen dra-
50
Spreuken biedt levenswijsheid, vooral voor jongeren §3
gen", Spr. 9 : 12. Daarvan laat het boek talloze voorbeelden zien.
Pleegt iemand overspel, dan haalt hij onuitwisbare schande over
zich, Spr. 6 : 33. Begint iemand met ruzie, dan weet hij niet waar hij
zal eindigen, Spr. 17 : 14. Deze daden gaan min of meer wetmatig
van deze gevolgen vergezeld. Levenswijsheid houdt in, dat iemand
deze samenhang ootmoedig eerbiedigt. Hij zal voortdurend reke-
ning houden met de orde die God in zijn Schrift en schepping voor
het mensenleven heeft geopenbaard en met de grenzen van wat
kan en mag in het leven (over deze orde nader in de volgende para-
graaf).
De Statenvertalers plaatsten bij Spr. 1 : 2 deze mooie kantte-
kening: Wijsheid is „een vaste en grondige kennis van goddelijke
en menselijke dingen, om zichzelf in geloof en leven wel te schik-
ken, vgl. 1 Kon. 3 : 12". Wijsheid doet een mens de nederige werke-
lijkheidszin van de Heilige Schrift overnemen, waardoor men de
juiste verhoudingen leert zien en zich leert schikken in de werke-
lijkheid.
De wijze let op zijn gaven en roeping; hij streeft niet naar wat
God boven zijn bereik stelde. Hij kent zijn werk-ruimte. Hij over-
schrijdt zijn handelingsbevoegdheid met. Hij weet wat kan en wat
past in het leven, net als de goudsmid bij zijn smeedkunst. De wijze
wil ook alleen wat kan en wat past. Als een ongeschreven grondwet
in het Koninkrijk der hemelen staat hem op het lijf geschreven:
Nooit forceren! 8 ) Hij aanvaardt de wereld zoals ze is, zonder (want
dat is iets anders) er zich bij neer te leggen! 9).
Dwaasheid daarentegen is revolutionair-idealistisch. Zij re-
kent niet met de werkelijkheid, maar leeft bij droombeelden. De
dwaas weigert te lijden onder de ijzeren vuist der werkelijkheid en
wil zich niet schikken op zijn plaats daarin. m ) Over de grondbegin-
selen van de dwaasheid nader in de volgende paragraaf.
Ziedaar de overeenkomst tussen de wijsheid van de vakman
en de wijsheid van Spreuken. Het is beide een kwestie van weten
hoe je je doel kunt bereiken. De juiste methode kennen. Of zoals
Salomo het zei: ,De wijsheid van de schrandere is: zijn weg te ver-
staan", Spr. 14 : 8a. Uiteraard in de vreze Gods, maar daar spreken
we nader over bij Spr. 1 :7. Zoals de wijsheid van de vakman be-
51
§ 3 Spreuken biedt levenswijsheid, vooral voor jongeren
staat in de deskundigheid waarmee hij zijn beroep uitoefent, zo is
de levenswijsheid van de rechtvaardige de deskundigheid waarmee
hij allerlei situaties in het lêven meester wordt.
Daarbij komt Salomo ons met zijn masjaals de helpende hand
bieden. Spreuken wil ons leren wat de juiste manier van leven is.
Aan de hand van honderden voorbeelden laat het ons zien wat in
even zoveel gevallen wijsheid zou doen. Om het alvast, enigszins
vooruitlopend op de volgende paragraaf, samen te vatten:
Wijsheid is de kunst om doelmatig te leven in de vreze Gods.
Naar de orde die Hij in Schrift en schepping heeft geopenbaard.
"1 ) Tot ons eigen welzijn.
2. SPREUKEN KAN U TUCHT LEREN.
Wijsheid wordt ons echter niet aangeboren. Integendeel, naar
de oude mens zijn we zelfs dwaas. De oude Europese heiden in ons
heeft een duister en onverstandig hart, Rom. 1 : 22, Ef. 4 : 22. Hij
wroet met zijn misleidende begeerten nog steeds in ons zelf en in
onze kinderen. Daarom moet wijsheid van jongsaf geleerd en ver-
worven worden. Onze dwaasheid moet door inzicht vervangen
worden. Onze ongehoorzaamheid moet ingetoomd en onze onge-
bondenheid aan banden gelegd worden. Want als steigerende
paarden weigeren wij van nature de leidsels van Gods geboden en
inzettingen. Hier helpt maar een middel tegen: „Hoort naar de
tucht, dan wordt ge wijs", Spr. 8 : 33, vgl. 19 : 20.
Nu is het jammer, dat wij bij tucht meteen en alleen aan straf
en slaag denken. In het Oudhollands dacht men bij tucht nog in de
eerste plaats aan bevardering van het goede en pas in de tweede
plaats aan bestraffing van het kwade. Het woord tucht heeft de
ruime zin van opvoeding gehad. Pas later is het verengd tot straf.
Ook Spreuken zal in Spr. 1 : 2 met het woord tucht wel aller-
eerst doelen op opvoeding, onderwijs, onderricht, leiding. 12 ) We
moeten daarbij niet in de eerste plaats denken aan een stok. Tucht
staat hier immers als een van de titelwoorden boven een boek, dat
zelf alleen door onderwijzing en vermaning tuchtigt. En dat dit
boek tucht allereerst met de mend uitgeoefend wil zien blijkt ook
duidelijk uit Spr. 4. We horen daar Salomo vertellen hoe het vroe-
52
Spreuken biedt levenswijsheid, vooral voor jongeren §3
ger bij hem thuis ging. „Hoort, zonen", zo steekt hij van wal, ,de
tucht van een vader". Om daarna in een adem te vervolgen met:
„want ik geef u goede leer; verlaat mijn onderwijzing niet", Spr.
4 : 1, vgl 4: 2, 4, 11.
Aan de schuin gedrukte woorden kunt u zien wat hij onder
tucht verstond. Eerder iets om te horen dan om te voelen. Hij dacht
bij tucht kennelijk niet alleen aan straf en zeker niet meteen aan de
stok; maar aan de leiding die hij zijn jongens gaf. Zeker, met vader-
lijk gezag, maar toch allereerst door vriendelijke onderwijzing.
Achter die hartelijke toespraak in Spr. 4 klopt een warm vaderhart.
Dat is het abc van alle tucht in de Schrift, ook die van God over zijn
yolk: door onderwijzing hen die dwalen, brengen in het rechte
spoor.
Dit neemt niet weg, dat Salomo zo nodig ook het gebruik van
hardere tuchtmiddelen aanraadt. Er zijn nu eenmaal ook onver-
standige en dwaze pupillen, die vriendelijke onderwijzing verwer-
pen. Dan moeten hun opvoeders wel scherpere vormen van tucht
te baat nemen, zoals vermaningen, terechtwijzingen en ook slaag,
Spr. 18 : 6, 19 : 29, 20: 30. In uiterste gevallen dienen zij daarbij
zelfs de roede niet te sparen. Het getuigt immers ook van wijs op-
voedkundig inzicht als men weet: „Roede en bestraffing geven
wijsheid", Spr. 29 : 15, vgl. 10 : 13, 13 : 24, 22 : 15, 23 : 13v, 26 : 3 (zie
onze bespreking van deze spreuken).
En waar behoort alle tucht te beginnen? Bij vader en moeder
thuis! Daar komt Spreuken ons straks in Spr. 1 : 8 als allereerste les
op wijzen. Vader en moeder hebben de dure roeping hun kinderen
vanaf hun eerste levensdagen in de wieg met vaste hand te leiden,
bij het opgroeien gedurig te onderwijzen, hen soms te vermanen en
terecht te wijzen en hen zo nodig zelfs door straf en slaag tot beter
inzicht te brengen.
Maar wat is moeilijker dan jezelf en je kinderen wijsheid te
leren? Stil maar, want daarbij komt Gods Geest ons te hulp met
het boek Spreuken. Dat bezorgde Hij ons speciaal „om wijsheid en
tucht te verkrijgen", Spr. 1 : 2. Daar hebt u de onmisbare „tucht-
school" waarin we wijsheid kunnen leren. Haar leraren eisen zoals
gezegd geen kadaver-discipline. Zij willen hun leerlingen zelf leren
53
§ 3 Spreuken biedt levenswijsheid, vooral voor jongeren
inzien waarem dit goed en dat kwaad is, zodat zij zich gewillig en
overtuigd schikken naar Gods ordeningen voor ons mensenleven.
Zó oefenen de spreukendichters tucht: zij geven leiding-door-on-
derwijzing, zo nodig te bekrachtigen door terechtwijzing en straf.
Wie naar hen luistert, leert op den duur zelftucht (dat kan het
woord tucht in Spr. 1 : 2 ook betekenen). Zelftucht, een van de
mooiste vruchten van de opvoeding in de „tuchtschool" van
Spreuken. Hoewel haar cursus feitelijk levenslang voortduurt en
we deze school nooit volleerd verlaten, blijven haar resultaten toch
niet onzichtbaar. Wie haar lessen enige tijd ernstig gevolgd heeft,
kan bij zichzelf opmerken: ik heb enig inzicht verkregen, wat ge-
hoorzaamheid geleerd, enige zelfbeheersing opgedaan, me in deze
wereld wat leven schikken, kortom ik ben wijzer geworden.
Tucht: Gods leiding, uitgeoefend door gezaghebbende onderwij-
zing, vermaning en zo nodig bestraffing en kastijding. Ook door
middel van ouders en andere opvoeders. Om ons verstandig te
maken en op te voeden tot inzicht en zelftucht.
3. SPREUKEN KAN UW ONDERSCHEIDINGSVERMOGEN
BEVORDEREN.
Hoe vaak staan wij per dag voor een keus? Telkens komt de
vraag op ons af: Doe ik daar goed aan? Wat beweert men daar?
Wat is dat voor iemand? We zitten dagelijks tussen goed en kwaad,
waar en vals, recht en onrecht, ootmoed en hoogmoed. Daar komt
nog bij dat de moderne christenheid steeds stuurlozer dreigt te
worden. Het staat in haar kringen modieus als men nauwelijks ze-
kerheden kent en met vraagtekens strooit. Velen erkennen geen
vaste Waarheid, maar slechts subjectieve visies en meningen. Hoe
vindt een mens in deze ontwortelde samenleving de juiste weg?
Dan moet hij kunnen onderscheiden tussen waarheid en leugen.
En waar leert hij dat? Bij de lamp van het Woord, door de wijsheid
van Spreuken. Dit dient immers ook
„om woorden vol onderscheidingsvermogen te verstaan,
om tucht ter harte te nemen die inzicht geeft,
gerechtigheid, een gezond oordeel") en rechtschapenheid", Spr.
1 : 2b, 3.
54 I 55
Spreuken biedt levenswijsheid, vooral voor jongeren §3
Toen Salomo nog Jong was had hij zelf Jahweh daar om gebe-
den: ,Geef dan uw knecht een opmerkzaam hart, opdat hij uw
yolk richte, door te onderscheiden tussen goed en kwaad", 1 Kon.
3 : 9. Spreuken bewijst hoe rijk God dit gebed verhoord heeft. Salo-
mo's masjaals zijn ,woorden vol onderscheiding" tussen wat goed
en kwaad, heilzaam en schadelijk is. ' 4 ) Ze stellen hun lezers onder
de tucht of onderwijzing en vermaning, welke hun het nodige in-
zicht kunnen bijbrengen.
Zo kan men van hen onderscheidingsvermogen opdoen,
waardoor men zich een gezond oordeel kan vormen en de juiste be-
slissingen (misjpaat) nemen. Daarom is Spreuken een boek dat we
bij wijze van spreken moeten opeten. Zie hoe Salomo en de andere
wijzen het onderscheid aanwijzen tussen het doen en laten van
deze en gene. Zo zal uw onderscheidingsvermogen groeien „in hel-
der inzicht en alle fijngevoeligheid, om te onderscheiden waarop
het aankomt", Fil. 1 : 10, vgl. Ps. 119 : 66, Hebr. 5 : 14, I k , 324
En waar komt het voor ons anders op aan dan op het houden
van Gods verbond in ons dagelijks leven? „ Gerechtigheid" noemt
de Schrift dat bier in vs. 3 (zie zakenreg.,r, 412) Dat vroeg Jahweh
van Israel: „Gerechtigheid zult gij najagen", Deut. 16 : 20 SV.
Deze dagelijkse gehoorzaamheid kunnen we ook van de wijzen le-
ren, zodat we rechtschapen voor God leven, Godvrezend en wij-
kend van het kwaad.
4. SPREUKEN IS EEN SPECIAAL BOEK VOOR DE JEUGD.
Heidense spreukenverzamelingen richtten zich meestal tot
een select publiek, althans in eerste instantie. De meeste Egypti-
sche wijsheidsboeken en ook de Assyrische-Aramese spreuken van
Achigar dienden voornamelijk om jongeren uit regeringskringen
op te leiden voor een hoge plaats aan het hof of een leidinggevende
post in de maatschappij. Deze wijsheidsboeken waren dus vooral
bestemd voor de aanstaande politicus, al bevatten zij ook algeme-
nere wenken. 15 )
De latere Joodse en gnostische wij sheidsliteratuur richtte zich
evenmin tot het hele yolk, maar slechts tot een uitgelezen kern
daarvan. 16 ) En ook de Griekse filosofen streefden er nooit naar
§ 3 Spreuken biedt levenswijsheid, vooral voor jongeren
hun denkbeelden tot gemeengoed te maken, maar schreven be-
paalde klassen van het yolk bij voorbaat af.") Alweer uitsluitend
hegere burgerscholen.
Nee, dan Salomo en de andere Israelitische wijzen! Hun
spreukenboek is niet bestemd voor een select gezelschap, maar
voor heel Israel. Jan en Alleman mogen hier hun nut mee doen. Dit
stellen we met nadruk voorop. Spreuken maakt onder zijn lezers
geen maatschappelijke scheiding.
Toch dachten ook Israels spreukendichters het meest aan een
bepaalde lezerskring onder Gods yolk, namelijk die van de jonge-
ren. Spreuken is een boek dat zich speciaal richt tot de j eugd. Het is
met name geschreven „om de onverstandigen schranderheid, de
jongeling kennis en bedachtzaamheid te geven", Spr. 1: 4. Nog-
maals, zonder hen maatschappelijk op te delen in rijkeluiskinde-
ren en arbeiderskinderen, zoals de niet-Israelitische spreukenboe-
ken doen.
De vraag rijst nu natuurlijk wat Spreuken onder ,,jongelin-
gen" en „onverstandigen" verstaat. Moeten we daarbij uitsluitend
denken aan de leeftijdsklasse van 17-21 jaar? En daarmee feitelijk
alleen aan ongetrouwde jongens?
a. Voor jongeren van veertien tot veertig.
Het Hebreeuwse woord na'ar, dat in Spr. 1 : 4 door jongeling
vertaald is, wordt op andere plaatsen heel ruim gebruikt. Men
komt het in de Hebreeuwse bijbel tegen voor Mozes, toen hij als
baby in het rieten mandje lag, Ex. 2 : 6. En voor Samuel, toen hij als
kleuter in Silo kwam, 1 Sam. 1 : 24. Maar ook voor Ismael, toen hij
14 was, Gen. 21 : 12. Voor koning Josia, toen hij 16 was, 2 Kron.
34 : 3 SV. Voor Jozef toen hij 17 was, Gen. 37 : 2. Voor Jozua, toen
hij al dienaar van Mozes was. Ex. 33 : 11. Voor David, toen hij op
Goliath afstapte, 1 Sam. 17 : 33, vgl. 42. Voor Jeremia, toen hij tot
profeet geroepen werd, Jer. 1: 6.
In de laatste gevallen zouden wij ook van jongelingen spre-
ken. Maar toen Absalom zijn opstand pleegde, was hij al getrouwd
en vader van vier kinderen, 2 Sam. 14 : 27. Toch vroeg David aan
Joab: „Behandelt de jongeling Absalom met zachtheid", 2 Sam.
56
Spreuken biedt levenswijsheid, vooral voor jongeren §3
18 : 5, 12, 32. Zoals hij dat later ook van Salomo opmerkte: „Mijn
zoon Salomo is een jongeling", 1 Kron. 22 : 5, 29 : 1, 1 Kon. 3 : 7 SV.
Zo was Rehabeam toen hij koning werd al 41 jaar, maar toch
noemt de Schrift hem dan nog bij hetzelfde woord na'ar als we in
Spr. 1 : 4 tegenkomen, 2 Kron. 13 : 7. 18 )
U ziet, dat we ons dus op het woord jongeling in Spr. 1 : 4 niet
verkijken moeten, want de Schrift gebruikt het betreffende He-
breeuwse woord na'ar zowel voor jonge jOngens als voor jonge
mannen tot hun veertigste. Zelfs getrouwde mannen en vaders van
vier kinderen, zoals Absalom, kunnen zich door Spr. 1: 4 aange-
sproken voelen.
Tot deze leeftijdsgroepen richtten de wijzen zich met hun
masjaals. Zij hadden daarbij niet alleen jongeren op het oog zoals
wij ze nu tegenkomen op jeugdclubs, maar ook hun nog jonge va-
ders en moeders. 19 ) Tot en met de leeftijd van de 41-jarige Reha-
beam toe. En misschien was de gemiddelde veertiger in Israel wel
rijper dan een doorsnee-echtpaar van die leeftijd in het moderne
Westen. Per slot van rekening hadden de meeste Israelieten op die
leeftijd al grote kinderen en konden ze reeds opa en oma zijn. 20 )
Kortom, Spreuken is vooral lectuur voor de eerste levenshelft.
Je zit dan nog op school of je bent nog Jong. Je hebt een hoop
wetenswaardigheden opgedaan, maar doorzie je nu ook een wild-
vreemde vrouw die lief tegen je doet? Spr. 7. Je weet hoe men kin-
deren verwekt, maar ken je ook de Schriftbeginselen waarnaar je
ze moet Opyoeden? Spreuken richt zich meermalen tot de vader en
opvoeder van jonge kinderen, Spr. 13 : 24, 19 : 18, 22 : 6, 22 : 15,
23 : 13v. Want je hebt nu wel een hoofd vol „kennis", maar heb je
ook kennis? Mensenkennis? Godskennis?
ZUlke kennis biedt Spreuken jongeren aan.
b. Voor wie nog weinig ervaring konden opdoen.
Nu ligt het in de aard der zaak, dat jonge mensen nog weinig
gelegenheid hadden om veel ervaring op te doen. Daar hoeven zij
zich niet voor te schamen, want daar leefden zij nu eenmaal nog te
kort voor. Dit neemt echter niet weg, dat weinig levensjciren en wei-
nig levenservaring vaak hand in hand gaan. Zo bezien ligt het voor
57
§ 3 Spreuken biedt levenswijsheid, vooral voor jongeren
de hand, dat de wijzen in Spr. 1 : 4 onder degenen voor wie dit bij-
belboek bestemd is de jongeling in een adem noemen met de onver-
standige, NV.
Wat voor iemand stond hun daarbij voor ogen? De Neder-
landse vertalingen lopen hier nogal uiteen. De SV en NV spreken
van de „onverstandigen", de KV en de WV spreken van „onerva-
renen". Maar „argelozen" en „lichtgelovigen" zou evengoed pas-
sen. Zelf kozen we voor „naieven". Soms noemt de SV hen wel
„onnozelen". Het Hebreeuwse woord, dat hier weergegeven wordt
(peti), kan inderdaad op bovengenoemde manieren vertaald wor-
den. Het schijnt verband te houden met: open staan. 21 )
Dus stel u voor: een goedige jongen. Kwaad heeft hij bepaald
22)
niet in de zin. Alleen zijn hart staat wagenwijd open. Goede en
kwade invloeden kunnen er zomaar binnendringen. Hij staat nog
vrijwel kritiekloos tegenover wat „men" zegt en doet. Je zou hem
daarom als lichtgelovig kunnen bestempelen en hem voorhouden,
dat hij te weinig wantrouwen kent. In Spr. 14 : 15 heeft Salomo dit
type met een paar lijnen geschetst: „De onverstandige gelooft elk
woord, maar de schrandere kijkt uit waar hij gaat" (zie onze bespre-
king van deze spreuk). In onze wereld staat dit type na tien jaar
schoolgaan nog naief in het leven en laat het zich nog veel te ge-
makkelijk beinvloeden.
Zulke onnozelen of onverstandigen — die men uiteraard niet
alleen onder de jongeren aantreft — wil Spreuken de helpende hand
reiken. Hieruit kun je als onervarene en nog wat lichtgelovige
schranderheid opdoen. Zodat je niet meer elk woord gelooft dat je
ziet of leest, maar kunt proeven wat „men" beweert. Ook dit kun-
nen jongeren van de wijzen leren. Niet meteen met iemand weglo-
pen, maar je behoedzaam afvragen of er ook gevaren dreigen. Be-
hoedzaam door het leven gaan, zoals de jonge Jozef deed, die in elk
opzicht de tegenvoeter van de onnozele was. Kortomjengeren sie-
ren met de deugden en ervaring van ouderen, dat is de bedoeling
van dit speciale bijbelse Jeugdboek.
c. Nooit te oud om te leren.
Spreuken moet men dus vooral veel lezen tij dens de eerste
58
Spreuken biedt levenswijsheid, vooral voor jongeren §3
helft van het leven. Maar dat betekent niet, dat het uitsluitend be-
stemd is voor jonge mensen. Dat blijkt wel uit Spr. 1 : 5.
Luistert een wijze er naar,
dan vermeerdert hij wat hij reeds aan kennis verwierf
en wie verstandig is, zal er beleid door verwerven.
Want in de school der wijsheid raakt men nooit volleerd.
Daarom worden de ouderen eveneens opgewekt Spreuken te her-
lezen. Zij mogen dan in de loop der jaren reeds veel wijsheid en
onderscheidingsvermogen hebben aangeleerd — er is letterlijk
sprake van: wat men reeds aan kennis verwierf, het fonds van ie-
mands inzicht — deze schat kunnen zij door herlezing van dit boek
nog vermeerderen.
Spreuken is derhalve ook voor vijftigers en zestigers, j a voor
bejaarden zeer geschikte lectuur, die hun inzicht nog kan verbre-
den en verdiepen. Naar de regel van Spr. 9 : 9:
Geef aan de wijze en hij zal nog wijzer worden;
onderwijs de rechtvaardige en hij zal aan inzicht winnen.
,Want wie heeft, hem zal gegeven worden en hij zal overvloe-
dig hebben", zei onze Heere Jezus Christus, Matth. 13: 12, vgl.
Spr. 18: 15. Ook de rabbijnen wekten op tot voortdurend les ne-
men in de school der wijsheid: „De mens is slechts wijs gedurende
de tijd dat hij wijsheid zoekt; als hij zich inbeeldt dat hij haar be-
reikt heeft, is hij een dwaas". 23)
Ouderen die zich niet inbeelden dat zij volleerd zijn, kunnen
uit Spreuken „beleid" verwerven. Het Hebreeuws gebruikt bier-
voor een zeemansterm, die men zou kunnen weergeven met: stu-
ren, stuurmanskunst. 24) Een gave, die ouderen in een maatschap-
pij waarin hun wijsheid en ervaring nog mochten domineren, ui-
teraard zeer van pas kwam.
Tevens vinden we hier in een woord samengevat wat Spreu-
ken ons blijkens alle zinverwante titelwoorden in Spr. 1 : 2-5 leren
wil: stuurmanskunst. Dat is wijsheid: de vaargeul vinden tussen de
banken en klippen die ons levensscheepje bedreigen.
59
§ 3 Spreuken biedt levenswijsheid, vooral voorjongeren
NOTEN
Hebr. misjpaat, vgl. 473: „goede beslissingen nemen, uitspraken naar recht
doen". Zie ook zakenreg. in I k s.v. misjpaat.
2) L'article hebreu êquivaut parfois au pronom possesif de nos langues, Jotion, par.
137, f2
3) W. H. Gipsen, KV Spreuken a.l.
4)G. von Rad, Weisheit, 25: „Es ist eine Tatsache, dasz Israel auch in seinen theore-
tischen Reflexionen keineswegs mit einem einigermaszen prazisen Begriffsapparat
arbeitet. Es war an der Herausarbeitung ordentlich definierter Begriffe erstaunlich
wenig interessiert, denn es verftigte Ober andere Moglichkeiten, eine Aussage zu
prazisieren, z.B. den Parallelismus membrorum, der jeden redlichen Begriffsanaly-
tiker zur Verzweiflung bringen kann." Voorts moet men hier „doch auch ein gewis-
ses Zeremoniell des Redens in Rechnung setzen, eine zum Spiel gewordene
Umstandlichkeit des Sagens. Fragt man, was sich in dieser Formgebung aus-
spricht, so sind es gewisz weniger erkenntnismaszige Nuancen als vielmehr ein Wil-
le, namlich ein Wille zu uberzeugen. Die Verwendung des Kunstmittels einer ge-
wissen Wiederholung liegt ja ohnedies der didaktischen Rede von vornherein
nahe", a.w. 76v, vgl. 192
Zie ook Johs. Pedersen, Israel, I-II, 123: „We try to persuade by means of abstract
reasoning, the Hebrew by directly influencing the will. (-) His argumentation there-
fore consists in assurance and repetition".
5)Fohrer noemt ubliche Ubersetzung weise, Weisheit, unglOcklich und weithin
unzutreffend" en spreekt van de „Bedeutungsbreite der hebraischen Ausdriicke",
TWBNT VII, 476 (s.v. sofia).
Ook bij de oude Grieken gold ten tij de van Homerus nog hij als „weise, der in einer
bestimmten, meist handwerklichen Kunst in volkommener u hervorragender Wei-
se erfahren und geschickt ist". Homerus spreekt een keer van de sofia van een tek-
toon, I1 15, 411v. Maar „wahrend in der griechischen FrOhzeit jede praktische Fer-
tigkeit dieser Art als Weisheit galt, hat sich der Bedeutungsradius in der klassischen
Periode stark das theoretisch-intellektuelle Wissen verengt", Wilckens, TWBNT,
VII, 467v.
6) Vgl. voor het onderscheid tussen wijsheid en wijsbegeerte. H. van Riessen, Op
wijsgerige wegen, Wageningen, 7-19.
7) B. Gemser, Sprfiche Salomos, Tubingen 1963, 18. R. E. Murphy wijst er op, dat
de wijsheidsliteratuur in Mesopotamie een breder terrein bestrijkt. „Behalve aan
hofetiquette wordt ook veel aandacht besteed aan volksuitdrukkingen, fabels, enz.
En er bestaan verschillende literaire werken, geschreven in dezelfde geeft als Job en
Prediker, zoals „de ,Dialoog over de menselijke ellende', de ,Dialoog over het pessi-
misme', enz.", artikel: De wijsheidsliteratuur van het Oude Testament, Concilium,
le jrg. nr . 10, 1965. Cf. noot 15.
8) H. van Riessen maakt a.w. 12v. behartenswaardige opmerkingen over dit force-
ren van de werkelijkheid. Men kan dit doen door overschatting van eigen invloed
en door onderschatting van de weerstand der werkelijkheid tegen veranderingen,
alsmede door het wringen der werkelijkheid in het keurslijf van een theorie. Daar-
om zijn „geduld, voorzichtigheid, matigheid en evenwichtigheid kenmerkend voor
de wijsheid", a.w. 13.
9) A. Janse, Eva's dochteren, Kampen 1923, 7 (voorwoord).
10 ) idem, a.w. blz. 8.
60
Spreuken biedt levenswijsheid, vooral voor jongeren §3
") „Klug ist derjenige, welcher in jedem Augenblicke das Zweckentsprechende zu
thun weisz, das Unzweckmaszige vermeidet", Strack bij Spr. 8 : 12.
H. J. Kraus citeert de volgende omschrijving van de wijsheid door E. Thurneysen:
Es ist die ,Fahigkeit gemeint von Augenblick zu Augenblick auch in den schwer-
sten Lagen, auch in groszer taglicher Bedrangnis das Rechte zu finden und zu tun,
die rechte Entscheidung zu treffen, den rechten Rat zu geben, den rechten Weg zu
gehen. Weisheit, das ist die grosze Freiheit, in der wir immer wieder den Ausweg
finden aus alien LOchern und Tiefen, in die wir geraten konnen", Die Verktindi-
gung der Weisheit (Biblische Studien, Heft 2), Neukirchen, 1927, noot 9.
Volgens G. von Rad, Theologie des AT I, 430 verstond Israel onder wijsheid: „ein
ganz praktisches, auf Erfahrung gegrundetes Wissen von den Gesetzen des Lebens
und der Welt", vgl. 441.
12)A. F. Walls in TNBCR a.l. 551: „instruction. The latter comprehends the whole
concept of spiritual education and discipline". Cf. Toy a.l.: „The second term,
training, discipline (or, instruction), signifies properly the fact of teaching, education
(sometimes chastisement), but must here be taken to mean the result of right teach-
ing, that is wisdom; the teacher may be God or a man who imparts the law of God".
L. KOhler vermeldt in zijn Lexicon s.v. musar de betekenis Erziehung niet, G. Ber-
tram in TWBNT, V, 604 s.v. paideia wel, met uitdrukkelijke afwijzing van KOhler.
Ook Cohen, Dahood en Kidner vertalen: instruction. Renard: education. De
Kanttekenaars SV: „Versta het onderwijs, dat gegeven wordt om tot de wijsheid to
geraken".
13)zie noot 1.
14 ) Hebreeuws: imree binah. G. F. Oehler, Theologie van het Oude Testament,
Utrecht 1879, 893: „de binah, de gave des onderscheids tusschen goed en kwaad,
tusschen hetgeen heilzaam en schadelijk is".
13 ) „Auch in den agyptischen Instruktionen (-) bleibt der Grundzug der Lehren all-
gemein gultig und viele Einzelanweisungen der agyptischen Instruktionen konnen
,
nicht aus der Situation des Beamten und Schreibers allein hergeleitet werden", H.
Gese, RGG VI, 1578, s.v. Weisheitsdichtung.
16)Fohrer, TWBNT VII, 499vv, 508vv (s.v. sofia). Dr. Alois Hudal, Die religiOsen
und sittlichen Ideen des Spruchbuches, Rom. 1914, 156.
17)Hudal, a.w. 83.
18)In 2 Kron. 10: 8 vertaalt de SV wel jongelingen, maar staat in het Hebreeuws
hayeladim.
19) The Book of Proverbs addresses itself tot men only, not to women; the silence
respecting the latter is doubtless due to their domestic isolation and comparative
security from grosser temptations; more attention is paid them in Ben-Sira", aldus
Toy a.l. De rol van de moeder bij de overdracht der wijsheid (vgl. Spr. 1 : 8, 6 : 20,
23 : 25, 29 : 15, 30 : 17, 31 : 1 e.a.p.) bewijst echter dat ook de Israelitische vrouw
wijsheidsscholing niet kon missen. De ideale vrouw opent volgens Spr. 31 : 26 haar
mond met wijsheid en geeft vriendelijke onderwijzing.
20) Ludwig Kohler, Der hebraische Mensch, Tithingen 1953, 48vv. Doordat de Is-
raeliet jonger vader werd (19), jonger grootvader (38) en jonger overgrootvader (57)
voltrok de levensrijping zich bij hem sneller en ondanks zijn vermoedelijk kortere
levensduur ,allgemeiner als beim heutigen Menschen, und daher erklart sich wohl
auch, wenigstens zu einem Teil, der Hang des Hebraers, des antiken Menschen
iiberhaupt, zur Weisheit. Weil der hebraische Mensch lebenserfahrener war, war er
61
§ 3 Spreuken biedt levenswijsheid, vooral voor jongeren
auch lebensweiser", a.w. 50. Kohler wijst in dit verband op de Heere Jezus, die
optrad toe hij „ongeveer dertig jaar was", Luk. 3 : 23. Deze aanduiding plaatst Hem
echter „neben unsere Vierzigjahrigen, nicht neben unsere Dreiszigjahrigen (-). Bis
zu diesem Alter hat Jesus geschwiegen", a.w. 51.
21)Delitzsch: „from patah (cogn. patach), to be open, properly the open-hearted,
i.e. one whose heart stands open to every influence from another, the harmless,
good-natured", comm. a.l. Toy: „The Heb. term appears to signify those whose
minds are open to influence, who can be easily led", a.l. Anders KOhler en Gese-
nius.
22)Al komt peti wel in malam partem voor, vgl. Delitzsch a.1.: „the foolish, silly".
23)Uit de Middeleeuwse Joodse spreukenverzameling ,Keur van Paarlen" van Ibn
Gabirol.
24)Hebr. tachbulot. Oehler a.w.: „de kunst om het leven in de ware rigting te stu-
ren", 893. Toy a.1.: „Appears to be a nautical term (so the Grk. and Lat. Vrss.)
derived from the word for rope, and meaning steering, guidance", vgl. Delitzsch en
LXX (kubernesin).
62
§ 4
SPREUKEN 1: 7
DE VREZE DES HEREN IS HET BEGIN VAN DE KENNIS
Hoe vaak hebben wij in ons leven al niet om raad gevraagd?
„Wat zou ik doen?" is een vraag die dagelijks talloze malen gesteld
wordt. Aileen God heeft nog nooit iemand om raad hoeven te vra-
gen. Aan wie zou Hij dat moeten doen? bestuurde de Geest
van Jahweh en onderrichtte Hem als zijn raadgever? Aan wie
vroeg Hij om inzicht, wie weer Hem de rechte weg? Wie heeft Hem
iets geleerd of de weg naar de wijsheid getoond?". Jes. 40 : 13v.
,Zijn verstand is niet te doorgronden", Jes. 40 : 28. Hij alleen
bezit de wijsheid in haar voile omvang, Job 28. Daarom prees de
apostel Paulus onze hemelse Vader als „de alleenwijze God", Rom.
16 : 27, vgl. 11 : 33vv.
1. WIJSHEID EEN GAVE VAN GOD.
God heeft zijn wijsheid gelukkig niet alleen voor zichzelf ge-
houden, maar ook ons er iets van toevertrouwd. Alle menselijke
wijsheid is derhalve een gave van God. Dat leert de Heilige Schrift
ons zeer duidelijk. „Want Jahweh geeft wijsheid", Spr. 2 : 6. ,Hij
verleent wijsheid aan wijzen en kennis aan hen die inzicht hebben",
Dan. 2 : 21. Ook Salomo had zijn ongeevenaarde wijsheid van God
ontvangen, 1 Kon. 3 : 12, 5 : 12, vgl. Gen. 41 : 39.
Zoals we straks zullen zien geldt dit niet alleen van alle levens-
wijsheid, waar van Mies wat de Schrift onder wijsheid verstaat, vgl.
blz. 48v. Zo hadden Bezaleel en Aholiab hun bouwkundig inzicht
(ook een vorm van wijsheid) te danken aan de Geest der wijsheid
met Wie Jahweh hen vervuld had, Ex. 28: 3, 31 : 2v, Pred. 2 : 26.
Zelfs de praktische wijsheid waardoor een Boer tarwe anders zaait
dan spelt is een gave Gods: „En zijn God onderricht hem over de /
juiste wijze en onderwijst hem", Jes. 28 : 26.
63
 § 4 De vreze des HEREN is het begin van de kennis
Hoe wordt een mens wijs?
Maar als wijsheid een gave van God is, hoe deelt Hij die dan
aan ons uit? Daarop geven de wijzen verschillende antwoorden.
Dan moet u naar de wijsheid luisteren. U moet haar zoeken als
verborgen schatten. U moet haar tucht aannemen en haar geboden
bewaren. U moet luisteren naar uw vader en moeder. U moet om-
gang zoeken met wijze mensen. U moet navraag doen bij het voor-
geslacht, Job 8 : 8.
Dat zijn alle wegen die naar de wijsheid voeren.
U zou ook nog kunnen denken aan het opmerken en denk-
werk, dat aan de wijsheid ten grondslag ligt. De wijzen dichtten
hun spreuken pas na veel speurwerk, Job 5 : 27. Hun masjaals be-
vatten veel ervaring en waarneming, vgl. blz. 11v.
Toch is daarmee de eerste stap op de weg der wijsheid nog niet
aangewezen. Want het luisteren met onze oren en het waarnemen
met onze ogen dient voort te komen uit een hart dat de HERE
vreest. Wie wijs wil worden moet beginnen met God te vrezen. An-
ders wordt men een dwaas.
2. WIJSHEID BEGINT MET DE VREZE DES HEREN.
„De vreze voor Jahweh is het begin van de kennis", Spr. 1 : 7a.
Dat is het uitgangspunt, de kernspreuk, de hoofdzaak en de basis
van wat de Heilige Schrift ons aan wijsheid leren wil. 1 ) De Heilige
Geest vond deze aanwijzing blijkbaar zo belangrijk, dat we haar
met enige afwisseling liefst zes maal in de Heilige Schrift aantref-
N fen, vgl. Spr. 1 :7, 9 : 10, 15 : 35, Ps. 111 : 10, Job 28 : 28, Pred.
12 : 13.
Kennis is volgens de Heilige Schrift dus niet allereerst een
kwestie van ons intellect, maar van ons hart. „Want de wijsheid zal
in uw hart komen", Spr. 2: 10. Dat is de kluis van de wijsheid en
niet primair onze hersens. Wie wijs wil worden hoeft geen hoog
intelligentiequotient te bezitten, maar moet diepe eerbied koeste-
ren voor God en zijn Openbaring. Het vrome hart geeft de door-
slag, daar wijst Spreuken voortdurend op.
Nu heeft de Alleenwijze God zijn wijsheid op tweeerlei wijze
aan ons geopenbaard. Ten eerste in zijn heilig en Goddelijk
64 65
De vreze des HEREN is het begin van de kennis §4
Woord, dat een onuitputtelijke bron van wijsheid vormt. Ten twee-
de in zijn overige werken, die eveneens een zee van wijsheid bevat-
ten. (Wij zeggen opzettelijk: Zijn overige werken, omdat Gods
Woord natuurlijk evengoed een werk Gods van de eerste rang is.
Een kracht Gods, Rom. 1 : 16. En als zodanig een bewijs van de-
zelfde eeuwige kracht en Goddelijkheid als sedert de schepping
der wereld uit zijn werken doorzien kan worden, Rom. 1 : 20. Dit in
aanmerking genomen zullen we echter in het vervolg kortheidshal-
ve spreken van de wijsheid in Gods Woord en werk).
Wat zal Spr. 1 : 7 nu in het grote verband van het boek Spreu-
ken met die vreze des HEREN bedoelen? Dat zal nu geen moeilij-
ke vraag meer zijn.
Wie Jahweh vreest eert Hem ten eerste als de Alwijze God, de
Spreker van de Goddelijke Thora of onderwij zing, boordevol wijs-
heid, die Hij Israel door de dienst van Mozes gegeven heeft. Tevens
als de goede Geyer van al het voortgezette onderwijs, dat Hij ons
door de dienst van zijn profeten en tenslotte zelfs die van zijn Zoon
en diens apostelen gegeven heeft.
Maar wie God vreest eert Hem in de tweede plaats ook als de
Souvereine Schepper van hemel en aarde. Aan wiens inzettingen
en verordeningen alle schepselen in hemel en op aarde onderwor-
pen zijn. Zoals we straks nog breder zullen zien, stelde Hij niet al-
leen verordeningen vast voor het gedrag van zijn yolk (Deut. 4 : 6),
maar evengoed voor het gedrag van zon, maan en sterren, zee, re-
gen, zaai- en oogsttij den.
Jahweh vrezen houdt dus in: nederige erkenning van Zijn
souvereine beschikkingsmacht over al het geschapene, in het bij-
zonder over het yolk waarmee Hij een verbond oprichtte. Deze be-
schikkingsmacht heeft God geopenbaard in zijn Woord en in zijn
werken. Daarom houdt de vreze des HEREN kinderlijke eerbied
en liefde in jegens de openbaring van Gods wijsheid in zijn Woord
en in zijn werk. 2 )
Eerbied voor God en voor de bronnen van wijsheid die Hij
gaf, daarmee begint alle kennis. Daar redeneert ze niet naar toe,
maar daar gaat ze vanuit. Men zou ook kunnen zeggen: Alle wijs-
§ 4 De vreze des HEREN is het begin van de kennis
heid begint met nederigheid, nederigheid en nog eens nederigheid
tegenover God en zijn „orde", die Hij in zijn Woord en werken
openbaarde. 3 ) Zo luidt het abc en het xyz in de school van Salomo.
Want Spr. 1: 7 leert weliswaar, dat de vreze voor Jahweh het
begin 4) van de kennis is. En Spr. 15 : 33 zegt, dat de vreze voor Jah-
weh tot wijsheid opvoedt. Maar andere Schriftplaatsen gaan nog
verder en houden ons voor: „De vreze des HEREN, dat is wijs-
heid", Job 28 : 28. Het betrachten van de vreze des HEREN is in-
zicht, Ps. 111: 10b. En het kennen van de Hoogheilige is verstand,
Spr. 9 : 10b.
Dit stemt geheel overeen met het karakter van de wijsheid,
zoals we dat op blz. 50v reeds enigszins leerden kennen. We zagen
daar dat de wijze zich kenmerkt door zijn juiste zin voor de werke-
lijkheid waarin God hem een plaats gaf. De wijze weet zich te
schikken binnen de hem toebedeelde werkruimte. Hij wandelt niet
in grootse dingen, noch in dingen die te wonderbaar voor hem zijn,
Ps. 131: 1. Hij respecteert ootmoedig de grenzen van zijn hande-
lingsbevoegdheid. En Spr. 1 : 7a voegt daar nu verduidelijkend en
verdiepend aan toe: zo kan de wijze optreden omdat de vreze voor
Jahweh zijn uitgangspunt is.
God is de Souvereine Schepper van al het geschapene en de
Heilige Schrift is het onfeilbare Leerboek voor zijn yolk. Dat is de
wortel (resit) waaruit de levenskunst en de werkelijkheidszin van
de wijze opbloeien. Daarom omschreven we de wijsheid al eerder
als: de kunst om doelmatig te leven naar de orde die God in zijn
Schrift en schepping heeft geopenbaard.
3. WIJSHEID PUTTEN UIT GODS WOORD.
De rijkste bron van wijsheid bezat Israel in de Thora of On-
derwijzing, die God het in de woestijn gegeven had. Mozes voor-
zag, dat de heidense buurvolken zouden opmerken: Wat is dat Is-
rael een wijs yolk, wat heeft dat wijze wetten! Deut. 4 : 6. En in
Israel zelf zong men van de Thora: schenkt de onverstandige
wijsheid", Ps. 19 : 8, vgl. Ps. 119.
Geen wonder, Israel had dat Onderwijs rechtstreeks van de
Alleenwijze God. En Hij handelde daarin niet alleen over „gods-
66
De vreze des HEREN is het begin van de kennis §4
dienstige" dingen (wij zouden zeggen: bidden, bijbellezen en kerk-
gaan), maar ook over zulke alledaagse dingen als: arbeidscontrac-
ten, armenzorg, dierenbescherming, woningtoezicht (hek op het
dak), huwelijkswetgeving, rentevoet, oorlogswetten, vreemdelin-
gentoezicht, weduwen- en wezenwetten, wettelijke aansprakelijk-
heid, dienstplicht (niet voor pasgetrouwden), zedelijkheidswetten,
weegstenen. Dit was nog maar een greep uit de Thora, de bijbel
van de spreukendichters, vgl. P 34v.
,
Over al deze dingen liet Jahweh bij Horeb zijn licht schijnen
en gaf Hij Israel inzettingen en verordeningen, die stuk voor stuk
getuigden van zijn Goddelijke wijsheid. Want Jahweh gunde zijn
yolk in alle opzichten een goed leven. Mozes, Jahwehs gevolmach-
tigd verbindingsofficier, voegde er aan toe: „Onderhoudt ze dan
naarstig, want dat zal uw wijsheid en inzicht zijn in de ogen der
volken", Deut. 4: 6.
Salomo en de andere spreukendichters hebben gretig uit deze
bron van wijsheid geput. Per slot wilden zij Israel wijze raad geven
voor hetzelfde brede mensenleven-in-Gods-verbond als waarvoor
Jahweh in de Thora zijn geboden gegeven had. Wat konden zij der-
halve beter doen dan in hun geliefde masjaalvorm weergeven wat
Jahweh in de bijbel-van-toen had geleerd over huwelijksleven,
handel, opvoeding, heren, knechten, vreemdelingen, rechtspraak,
armenzorg en wat al niet meer tot het mensenleven behoort? Doen
wat God zegt is toch altijd het wijste? Wie bemint het mensenleven
meer dan Hij die er later zelfs zijn Zoon niet voor gespaard heeft?
Joh. 3 : 16.
Niet dat de wijzen de Thorarollen open voor zich hadden als
zij spreuken dichtten. Zij waren er in onderwezen en zullen ze ge-
deeltelijk uit het hoofd hebben gekend. Dat blijkt wel uit hun
woordkeus. Vaak gebruiken ze echt-Deuteronomische uitdrukkin-
gen als: „schrijven op de tafel van je hart", Deut. 6 : 6vv, 11 : 18,
Spr. 3 : 3, 6 : 20vv, 7 : 3.
Wij laten nu enkele voorbeelden volgen van de nauwe band
tussen de Thora van Mozes en de Spreuken van Salomo.
67
§ 4 De vreze des HEREN is het begin van de kennis De vreze des HEREN is het begin van de kennis §4

a. Wijsheid leren uit de Thora van Mozes.
De handel
In de tijd dat er nog geen gemunt geld bestond, werden de
goud- en zilverstukken die men als betaalmiddel gebruikte, gewo-
gen. Abraham woog vierhonderd sikkelen zilver of aan Efron, de
Hethiet, als prij s voor de spelonk van Machpela, waarin hij Sara
wilde begraven, Gen. 23 : 16. Maar ook om redenen die thans nog
gelden kwam het toen aan op de zuiverheid van de weegschaal en
eerlijkheid bij de gewichten.
Jahweh liet zich ook met deze niet-godsdienstige zaken in en
de wijzen spraken Jahwehs thora daarover bijna woordelijk na.
Wat zullen doorreizende kooplui Israel en zijn God geprezen heb-
ben als ze bier geen valse weegstenen aantroffen! We zullen Gods
onderwijs door Mozes en wat Hij door de wijzen leerde naast el-
kaar plaatsen.
geen rente van uw arme broeder, Ex. 22 : 25. Vergeet nooit dat u
zelf slaven geweest bent in Egypte. „Ge kent de gemoedsgesteld-
heid van de vreemdeling", Ex. 23 : 9. Laat dat merken. Zij hebben
ook recht op de zevende dag adem te scheppen, Ex. 23 : 12. In het
sabbatsjaar moet ge hen vrij laten eten van wat er dan op uw ak-
kers groeit, Ex. 23 : 11. Zult ge uw dagloner op tijd uitbetalen? Hij
is arm en kijkt dus naar zijn loon uit, Lev. 19: 13, vgl. 25 : 39v.
De echo van dit Evangelie naar Mozes klinkt ook in Spreu-
ken. Het valt buiten het bestek van deze paragraaf alle masjaals
aan te halen die opwekken tot barmhartigheid jegens armen,
vreemdelingen en andere ellendigen. Wij noemen slechts enkele
voorbeelden waaraan u kunt zien hoe de wijzen hun sociale wijs-
heid hebben geput uit de Thora. U kunt er tevens aan zien hoezeer
ook fundamentele maatschappijkennis begint met de vreze des
HEREN.

Wanneer gij de oogst van uw Wie zijn naaste veracht, zon-

Gij zult in uw buidel geen
tweeerlei gewicht hebben, een
groot en een klein. Gij zult in
uw huis geen tweeerlei efa heb-
ben, een grote en een kleine. Gij
zult een vol en zuiver gewicht
hebben; gij zult een voile en zui-
vere efa hebben, opdat gij lang
leeft in het land, dat Jahweh, uw
God, u geven zal. Want ieder,
die deze dingen doet, ieder die
onrecht doet is Jahweh, uw God,
een gruwel, Deut. 25 : 13-16,
vgl. Lev. 19: 35v.
Tweeerlei gewicht,
tweeerlei maat,
beide zijn Jahweh een gruwel,
Spr. 20 : 10.
Zuivere waag en weegschaal
zijn van Jahweh;
al de weegstenen in de buidel
zijn Zijn werk, Spr. 16 : 11.
Een bedrieglijke weegschaal is
Jahweh een gruwel,
maar een zuivere weegsteen is
Hem welgevallig, Spr. 11 : 1.
land binnenhaalt, zult ge de
rand van uw veld niet geheel af-
maaien, en wat nog is blijven
liggen van uw oogst zult ge niet
oplezen. Ook zult gij uw wijn-
gaard niet afzoeken en het afge-
vallene van uw wijngaard niet
oplezen; dit zult ge voor de ar-
men en de vreemdelingen laten
liggen: 1k ben Jahweh, uw God,
Lev. 19 : 9v.
digt; maar welzalig hij die zich
ontfermt over ellendigen, Spr.
14 : 21.
Wie vriendelijk van oog is, die
wordt gezegend, omdat hij de
behoeftige van zijn brood geeft,
Spr. 22 : 9.
Wie de behoeftige verdrukt,
smaadt diens Maker, maar wie
zich over de arme ontfermt eert
Hem, Spr. 14 : 31.

Armen en vreemdelingen Wie de arme geeft zal geen ge-

Wat hief Jahweh in de Thora door allerlei inzettingen een be- brek lijden; maar wie zijn ogen
schermend schild op over armen en vreemdelingen, P 57. Wil ie-
, toesluit wordt zwaar vervloekt,
mand van u lenen? Haal hem dan niet het vel over de oren en vraag Spr. 28 : 27.

68 69
 De vreze des HEREN is het begin van de kennis
§ 4 De vreze des HEREN is het begin van de kennis §4

De weduwen Gij moogt de schuldige niet hel- Een knots en een zwaard en een
Ook zij hebben altijd Gods barmhartigheid getrokken. Zij pen als misdadig getuige. Gij scherpe pijl, zo is iemand die als
worden toch zo gemakkelijk achteruit gezet. In sociaal opzicht, in zult de meerderheid in het kwa- vals getuige optreedt tegen zijn
financiele zaken en in het gezelligheidsverkeer. Daarom verbood de niet volgen, noch in een naaste, Spr. 25 : 18.
Jahweh weduwen en wezen te verdrukken, anders zal Ik „u met het rechtsgeding getuigenis afleggen
zwaard doden, zodat uw vrouwen weduwen worden en inv kinde- met de meerderheid mee, om het Een betrouwbaar getuige is een
ren wezen", Ex. 22: 22vv. De echo van deze Thora klinkt ook in recht te buigen, Ex. 23 : lv. redder van levens, maar wie leu-
Spreuken. gens blaast is een en al bedrog,
Spr. 14 : 25, vgl. 19 : 5, 9.
Ook zult gij het kleed der wedu- Hij maakt de grenspaal der we-
we niet tot pand nemen, Deut. duwe vast, Spr. 15 : 25b. Dit waren slechts enkele voorbeelden van de nauwe band tus-
24 : 17. sen de Thora en Spreuken. We hadden nog kunnen wijzen op gelij-
Vervloekt is hij die de grens- Verleg de aloude grenzen niet ke geboden en raadgevingen over dierenbescherming, borgschap,
scheiding van zijn naaste ver- en kom niet op de akker der we- huwelijksleven, kinderen opvoeden, houding tegenover de koning,
legt, Deut. 27 : 17, 19 : 14. zen, want hun Losser is sterk; rentevragen en dergelijke.
Hij zal hun rechtsgeding tegen u Het bovenstaande moge echter de aandacht voldoende ge-
voeren, Spr. 23: 10v. richt hebben op de echo van Mozes in Spreuken, zoals we die ook in
de Psalmen hoorden, P 33-45. 5 )
,

De rechtspraak.
Het geraamte waaraan het lichaam der maatschappij zijn b. Wijsheid leren van de profeten.
vastheid ontleent! Ook daarover gaf Jahweh evangelische Thora, Israels wijzen zijn echter niet alleen bij Mozes, maar ook bij
want Hij is „een God van trouw, zonder onrecht, rechtvaardig en de profeten in de leer geweest. Dat blijkt reeds uit bovenstaande
waarachtig is Hij", Deut. 32 : 4. Verdrukking wilde Hij onder zijn spreuken, die waarschuwen tegen gemene handelspraktij ken, so-
yolk niet zien, vgl. Lev. 19 : 13, 33, Deut. 24 : 14. „'t Is de Heer die 't ciale verdrukking, gronddiefstal en corrupte rechtspraak. Daarin
recht der armen, der verdrukten gelden doet." Ook ten aanzien van beluisteren we ook de echo van de profeten in Spreuken.
de rechtspraak hebben de wijzen beleden, dat de vreze des HE- Men kent de treurige geschiedenis die deze boeken vertellen.
REN het begin van alle juridische kennis is. Israel verliet telkens God en zijn Thora. Daarmee beroofde het de
armen van hun schild en stootte het de fundamenten van zijn
Gij zult in de rechtspraak de Aanzien des persoons in het ge- maatschappij omver, Ps. 11 : 3. Daaroni ontstak Jahweh in toorn
persoon niet aanzien; gij zult de richt is verkeerd, Spr. 24 : 23. en daalde zijn slaande hand al harder op zijn ontrouwe bondge-
onaanzienlijke evenzeer horen noot neer.
als de aanzienlijke; gij zult voor Wie een goddeloze vrijspreekt Voor deze feiten zijn de ogen der wijzen vast ook door de pro-
niemand vrezen, want de recht- en wie een rechtvaardige veroor- fêten gescherpt. „Indien openbaring ontbreekt, verwildert het
spraak is Godes, Deut. 1 : 17, deelt, deze beiden zijn Jahweh yolk; maar heil hem die de Wet bewaart", Spr. 29 : 18. Dat is de les
vgl. 16 : 19, Ex. 23 : 3, Lev. een gruwel, Spr. 17 : 15. van de profeten, die de wijzen door vele masjaals hebben toege-
19 : 15. licht en ingeprent. Zo hebben wijzen en profeten samen Israel te-

70 71
 4 De vreze des HEREN is het begin van de kennis
ruggeroepen naar de Thora. (We moeten het onderscheid tussen
wijzen en profeten daarom niet opblazen tot een tegenstelling 6 ).)
De wijzen van deze wereld analyseren de toestand in de we-
reld veelal buiten het licht van Gods Woord om. Maar ook voor de
bredere levensterreinen is de vreze des HEREN het begin van de
kennis. Daarom gingen de wijzen bij de profeten te rade. Laten wij
daar een voorbeeld aan nemen. Zoekt u wijsheid ten aanzien van
de staatkundige en maatschappelijke gebeurtenissen? Wilt u de
tijd onderscheiden waarin u leeft? Doe dan net als de wijzen en
luister eerbiedig naar de stem van Jahwehs profeten. En naar de
echo daarvan in Spreuken.
Z6 voedt de vreze voor Jahweh op tot wijsheid, Spr. 15 : 33.
c. Wijsheid leren van Christus en zijn apostelen.
Maar hoeveel wijsheid er ook valt te leren van Mozes, Salomo
en de profeten, de allergrootste Wijze is toch onze Heere Jezus
Christus. Want de koningin van het Zuiden kwam wel van de ein-
den der aarde om de wijsheid van Salomo te horen, maar Christus
zei: „Zie, meer dan Salomo is hier", Matth. 12 : 42. Hij heeft hier
op aarde het hoogste voorbeeld gegeven van een zachtmoedige en
wijze levenswandel. Op Hem rustte de Geest van Jahweh, de Geest
van wijsheid en verstand, de Geest van raad en sterkte, de Geest
van kennis en vreze des HEREN, Jes. 11 : 2. Dat zette op al zijn
doen en laten, spreken en zwij gen het stempel van volmaakte wij s-
heid.
Men kan het zien in de Evangelien: Hij overschreed nooit de
grenzen van zijn bevoegdheid. Hij bleef altijd nederig binnen de
ruimte die zijn Vader Hem gaf om te handelen. Nooit trad Hij ei-
genmachtig op. Nooit forceerde Hij iets. Nooit liet Hij zich bij zijn
Middelaarsarbeid door mensen leiden, zelfs niet door zijn moeder.
Hij voelde zich gezonden en deed alleen wat de Vader Hem aan-
wees.
Wat kunnen de dienaren des Woords en andere werkers in het
Koninkrijk Gods van Jezus' optreden veel wijsheid leren voor hun
eigen werkmethode. Wat deed Hij zijn werk kalm en wat rondde
Hij het af. Daar heeft ds. J. van Andel op gewezen in zijn Vademe-
72
De vreze des HEREN is het begin van de kennis §4
cum Pastorale (Kampen, 1920, 212-215): „Nooit toch stapelde Hij
het eene werk op het andere; tot een volgend werk ging Hij nooit
over, alvorens Hij het vorige had voltooid. Naar onze bescheiden
meening kan elk prediker, die, vanwege de wijdte en het hem ter
bearbeiding toebetrouwde veld, zich eenigszins in gelijke moeie-
lijkheden bevindt als zijn Zender, en zich met Hem voor hetzelfde
vraagstuk geplaatst ziet, met zijn voorbeeld winste doen". God
geeft ons nooit een werk „of Hij geeft ons ook den tijd; indien wij
meer werk dan tijd hebben, zoo mogen wij wel ernstig onderzoe-
ken of wij ook onszelven overladen hebben, of ons van anderen
lieten overladen, vergetende dat een knecht slechts een werkgever
heeft — God."
Tot zover van Andel.
Dit was slechts een staal van Jezus' wijsheid: hoe richtte Hij
zijn werk in? Zo kan men ook vragen: Hoe gedroeg Hij zich als
kind bij zijn ouders thuis? Hoe sprak Hij over geld en goed? Hoe
onderwees Hij? Wanneer bad Hij? Hoe reageerde Hij op vijanden
en tegenspraak? In al deze dingen heeft Hij de wijsheid van Spreu-
ken voorgeleefd (we wezen er al op hoeveel Hij van dit boek gehou-
den moet hebben, blz. 27).
En in het onderwijs van de apostelen horen we eveneens de
stem van de Meester. Al hun geboden zijn ingegeven door dezelfde
Geest der wijsheid, die ook Salomo inspireerde. In de apostolische
geschriften kunt u te kust en te keur wijsheid putten over huwe-
lijksleven, gemeenteleven, slavenleven, opvoedingsregels, overhe-
den, onderdanen en wat al niet meer.
Zó kan de vreze des HEREN een mens tot kennis leiden: als
Hij eerbied toont voor het Woord van God. Voor Mozes en de pro-
feten, voor Salomo en voor diens Meerdere, onze hoogste Profeet
en Wijsheidsleraar Jezus Christus. Dit Woord van God is de voor-
naamste bron der wijsheid. Misschien geldt ook van u „dat gij van
kindsbeen af de Heilige Schriften kent, die u wijs kunnen maken
tot zaligheid door het geloof in Christus Jezus", 2 Tim. 3 : 15. Moge
de eerbiedige omgang met het Woord nog zeer velen ,wijs tot het
goede" maken, Rom. 16 : 19.
73

4 De vreze des HEREN is het begin van de kennis
4. WIJSHEID PUTTEN UIT GODS WERK.
„De vreze voor Jahweh is het begin van de kennis" (Spr. 1 : 7),
dat is het onderwerp van deze paragraaf. Tot die kennis kan ie-
mand die Jahweh vreest langs tweeerlei weg komen. Ten eerste als
hij gelovig luistert naar de wijsheid van Gods Woord (daarover
spraken we op de voorgaande bladzijden). Ten tweede als hij door
de bril van Gods Woord let op de veelkleurige wijsheid in Gods
scheppingswerken.
God heeft immers niet alleen wijsheid geopenbaard in zijn
Woord, maar (onlosmakelijk met die Woordopenbaring verbon-
den) ook in zijn werken. Daarvan zong de psalmist: ,Hoe talrijk
zijn uw werken, o Jahweh, Gij hebt ze alle met wijsheid gemaakt",
Ps 104 : 24 vgl. I k , 279. Met name de talloze verordeningen die God
voor zijn schepselen heeft ingesteld, vormen een onuitputtelijke
bron van wijsheid.
a. Wijsheid putten uit de verordeningen van hemel en aarde.
Als de Heilige Schrift het woord „inzetting" (Hebr. chooq)
gebruikt, doelt zij daarmee niet altijd alleen op Jahwehs verorde-
ningen in zijn Woord, maar ook wel eens op de verordeningen in
zijn schepping. Voor die tweeerlei verordeningen gebruikt zij het-
zelfde woord. We zullen er eens een paar voorbeelden van noe-
men; dan wordt vanzelf duidelijk hoe we ook uit Gods scheppings-
werken wijsheid kunnen putten.
Psalm 148 looft Jahweh omdat Hij zon, maan en sterren ,een
inzetting" (chooq) stelde, „die geen hunner overtreedt", vs. 6. In
Job 38 : 33 heten zulke verordeningen „de inzettingen des hemels".
Welnu, daarvoor gebruikt de Schrift hetzelfde Hebreeuwse woord
chooq als elders voor de inzettingen betreffende Israels leven. Dus
niet alleen Israels levenswandel, maar ook de zon-, maan-, en ster-
renloop was aan Goddelijke verordeningen (chuqqot) gebonden.
Ja, waarin kan men die feitelijk niet opmerken? De vaste
oogstweken berusten eveneens op Goddelijke verordeningen
(chuqqot qäsir), Jer. 5 : 24, vgl. Gen. 8 : 22. Hetzelfde geldt van het
licht van zon, maan en sterren, alsmede van de golfslag van de zee:
74
De vreze des HEREN is het begin van de kennis §4
deze verordeningen (chaqqim) voor mijn ogen zullen wanke-
len, luidt het Woord van Jahweh, dan ... ", Jer. 31 : 36.
Voor alles wat God geschapen heeft, mensen, dieren, planten
en dingen, heeft Hij in zijn wijsheid „inzettingen en verordenin-
gen" vastgesteld. In Jer. 33 : 25 noemt Jahweh ze: „de verordenin-
gen (chuqqot) van hemel en aarde". Wij zouden in dat geval van na-
tuurwetten spreken, maar laten we niet vergeten, dat deze natuur-
regelmatigheden geen autonoom bestaan leiden. Het zijn alle ver-
ordeningen van onze hemelse Vader, of men het erkennen wil of
niet.
Nu zagen we al wat een wijsheid er ligt in de inzettingen die
Jahweh in de Thora van Mozes voor Israels leven heeft afgekon-
digd. Maar in de verordeningen van hemel en aarde schittert ook
de wijsheid van onze Schepper en Vader. „Toen Hij voor de wind
de kracht vaststelde en van het water de maat bepaalde, toen Hij
de regen een wet (chooq) voorschreef en de bliksemschichten een
weg, toen zag Hij haar (de wij sheid) en verkondigde haar, Hij stelde
haar op haar plaats en doorgrondde haar; maar tot de mens zei
Hij: ,Zie, de vreze des HEREN — dat is (voor u mensen) wijsheid,
,
en van het kwade to wijken is (voor u mensen) inzicht", Job
,
28 : 25-28. Daar ziet u het met zoveel woorden uitgedrukt: Gods
scheppingswerken (regen en wind, water en bliksem) verkondigen
wij sheid.
En wel in een voor ons overstelpende mate! De psalmist be-
leed: „Aan alles, hoe volkomen ook, heb ik een einde gezien, maar
uw gebod is onbegrensd", Ps. 119 : 96. Dit geldt niet alleen van
Gods verordeningen in de Heilige Schrift, maar ook van Zijn „ver-
ordeningen van hemel en aarde". Deze vormen voor wie God
vreest werkelijk een onuitputtelijke bron van wijsheid. Voor dui-
zend en een dingen in het dagelijkse leven.
Laten we daar eens drie voorbeelden van bekijken.
Onze dagindeling.
Onze aarde is onderworpen aan het ritme van dag en nacht.
Ook hierbij staan we voor een Goddelijke verordening. Gen. 1 : 14-
18. Hij „draait" 's avonds „het grootste licht" (Gen. 1: 16) uit. Wie
75
§ 4 De vreze des HEREN is het begin van de kennis
God vreest zal deze Goddelijke scheiding van dag en nacht eerbie-
digen. Hij zal daar niet stelselmatig tegen ingaan, maar zijn dag
naar deze Goddelijke verordening indelen.
Zo kan de vreze des HEREN ook ten aanzien van een verstan-
dig ritme van werken en rusten het begin van de kennis zijn. En
ook in dit opzicht zullen we de waarheid ervaren van de spreuk:
„Vrees Jahweh en wijk van het kwaad: het zal medicijn wezen voor
uw vlees en lafenis voor uw gebeente", Spr. 3 : 7v (zie onze bespre-
king van deze masjaal).
Onze voedingsgewoonten.
Ook daarvoor maakte God wijze verordeningen, vgl. Gen.
1 : 29. En hierbij kan men helemaal duidelijk zien, dat de vreze des
HEREN niet opgaat in godsdienstige dingen. Zij kan ons er name-
lijk ook toe brengen Gods verordeningen voor eten en drinken in
acht te nemen, zoals Zijn inzetting dat matigheid onze gezondheid
ten goede komt.
„Eet honig, mijn zoon", zeiden de wijzen, „want dat is goed",
Spr. 24 : 13. Maar zij rekenden met de heilzame verordening van de
matigheid en gaven ook deze raad: „Hebt gij honig gevonden, eet
zoveel als u voldeende is, opdat gij er niet te veel van krijgt en het
uitspuwt", Spr. 25: 16 (zie onze bespreking van deze spreuk).
„Veel honig eten is niet goed", Spr. 25 : 27. En veel wijn drinken
ook niet: „Bij wie is ach? bij wie is wee? bij wie twist? bij wie ge-
klaag? bij wie zijn wonden zonder reden? bij wie troebele ogen? Bij
hen die laat opzitten bij de wijn", Spr. 23 : 29-35 (zie onze bespre-
king daarvan).
Zo kan de vreze des HEREN ons afhouden van buitensporig
eten en is zij ook op het gebied van voedings- en drinkgewoonten
het begin van de wijsheid.
Onze vakbekwaamheid.
Wij zagen al (blz. 48v), dat wijsheid ook te maken heeft met de
know-how van een vak. Ook een zaak is van rekening houden met
Gods inzettingen en verordeningen voor zijn scheppingswerken.
Jesaja heeft dat eens geillustreerd met het werk van de landbou-
76
De vreze des HEREN is het begin van de kennis §4
wer. Een verstandige boer blijft niet eindeloos aan de gang met
ploegen en eggen. En elk gewas behandelt hij op een andere wijze.
„Tarwe zaait hij op rij en, gerst in vakken en spelt langs de rand. En
zijn God onderricht hem over de juiste wijze en onderwijst hem. Dille
wordt toch niet met een dorsslede gedorst en over komijn rolt men
geen wagenrad, maar dille wordt met een stok uitgeklopt en ko-
mijn met een roede. Wordt broodkoren verbrijzeld? Men dorst het
toch niet altijd door?" Zo houdt de boer rekening met Gods veror-
deningen omtrent tijd, maat en wijze in zijn bedrijf.
Een buitenstaander zou kunnen vragen: „Hoe weet hij dit al-
lemaal?" Daarop hoorden we zojuist Jesaj a's voor ons onderwerp
zo belangrijke antwoord: „En zijn God onderricht hem over de juis-
te wijze en onderwijst hem". En even verder: „Ook dit gaat uit van
Jahweh der heerscharen; Hij is wonderbaar van raad, groot van
beleid", Jes. 28 : 23-29.
Hieruit leren we, dat ook de eenvoudigste voorschrif ten van
rede en gezond verstand van de Alleenwijze God afkomstig zijn.
Jesaja achtte het kennelijk een gave van GOd als mensen hun zaak
met verstand en beleid behartigen. Ook allerlei vakbekwaamheid
is van God ontvangen wijsheid, vgl. blz. 48v. Hetzelfde geldt van
de opmerkingsgave waardoor men deze wijsheid opdoet. 7 ) Daar-
door toont men immers eerbied voor „de verordeningen van hemel
en aarde" en dat is naast eerbied voor Gods Woord de tweede bron
waaruit we wijsheid kunnen putten.
Zoals we terloops al opmerkten kunnen deze drie voorbeel-
den nog eens duidelijk laten zien, dat de vreze des HEREN niet
alleen de smalle sector van het „godsdienstige" in ons Leven raakt:
die paar minuten en uren dat we per week bidden, bijbellezen en
kerkgaan. Zelfs is de vreze des HEREN niet alleen een zaak van
het brede terrein waarvoor God ons verordeningen gaf in zijn
Woord. Zij moet ons werkelijk overal beheersen waar we in aanra-
king komen met Gods werken. Ook op dat onmetelijke gebied van
„de verordeningen van hemel en aarde" geldt de diepe, alles om-
vattende inleidingsspreuk boven ons bijbelboek: „De vreze voor
Jahweh is het begin van de kennis", Spr. 1 : 7.
77
§ 4 De vreze des HEREN is het begin van de kennis
b. De vreze des HEREN in spreuken zonder de naam
des HEREN.
Het heeft vaak de aandacht getrokken, dat veel spreuken
Gods naam niet noemen. Zelfs aanduidingen voor Gods vrome
yolk, zoals rechtvaardige, verstandige en dergelijke woorden, ko-
men er niet in voor.
In Spr. 11 : 14-16 staan enkele van zulke schijnbaar „neutra-
le" masjaals onder elkaar.
Als beleid ontbreekt, komt het yolk ten val;
maar er is redding, als er vele raadgevers zijn.
Slecht vergaat het hem die borg is voor een vreemde,
maar wie de handslag vermijdt, gaat veilig.
Een bevallige vrouw verkrijgt eer,
zo verkrijgen de geweldigen rijkdom.
Is dit nu ook heus kennis die begint met de vreze des HE-
REN? Elke toespeling daarop lijkt hier toch afwezig? Men heeft
daar allerlei gevolgtrekkingen uit gemaakt. Alsof we hier de mo-
derne spanning tussen geloof en wetenschap reeds zouden tegen-
komen. 8 ) Alsof spreukendichters minder vroom zouden zijn dan
profeten en psalmisten. 9) Als we echter nader toezien, ontwaren
we toch ook op de achtergrond van al zulke spreuken als een water-
merk het grondmotief van dit hele boek: „De vreze voor Jahweh is
het begin van de kennis", Spr. 1 : 7.
Dit behoeft na het voorafgaande weinig betoog meer. Jesaja
wees ons op het beleid waarmee een Boer te werk gaat. Tarwe zaait
hij anders dan gerst en dille dorst hij anders dan broodkoren. „Dit
vak heeft hij geleerd van zijn God die hem daarin onderwees", zei
de profeet, Jes. 28 : 26. God gaf de Boer oog voor de uiteenlopende
eigenschappen die Hij aan de verschillende graansoorten gaf. 't
Boerenbedrijf is duidelijk een kwestie van respect tonen voor
scheppingsstructuren.
Maar een Boer is natuurlijk niet de enige die bij zijn werk te
maken krijgt met Gods scheppingsverordeningen. leder mens
staat elk ogenblik voor de grenzen en regelmatigheden waaraan
78
De vreze des HEREN is het begin van de kennis §4
God zijn schepselen onderworpen heeft. Zie nog eens bovenstaan-
de spreuken: Een yolk moet met beleid geregeerd worden, anders
komt het ten val. Handslag vermijden bespaart een hoop ellende.
Van zulke regelmatigheden hebben de wijzen er legio geconsta-
teerd. Neem b.v. de spreuk:
Wie verzamelt in de zomer is een verstandig zoon,
wie slaapt in de oogsttijd is een zoon die zich
schandelijk gedraagt, Spr. 10 : 5.
Hier wordt Gods naam niet genoemd. Toch begint de wijs-
heid van deze spreuk wel degelijk met de vreze voor Jahweh! Want
de oogsttijd is toch een van Gods ordeningen? Wie dan slaapt gaat
tegen Gods inzetting van „de vaste oogstweken" in, Jer. 5 : 24. Dat
is onwijs. Maar wie dan ijverig werkt, toont Jahweh te vrezen als
degene die blijkens het ritme van de seizoenen ook voor de tijden
van werken en slapen zijn verordeningen gegeven heeft.
Met het gebruik van wijn staat het navenant.
De wijn is een spotter, de drank een luidruchtige;
ieder die zich daaraan overgeeft, is onwijs, Spr. 20 : 1.
Ook hier klinkt beslist niet de wijsheid van bepaalde buiten-
beentjes onder Gods yolk, zoals men wel beweerd heeft. Evenmin
inzichten van Israelitische „humanisten", maar ook wel degelijk
kennis waarvan de vreze des HEREN het abc en het xyz is. Want
God stelde voor wijngebruik de regel: overdaad schaadt. Deze or-
dening-voor-alcoholgebruik hebben de wijzen geeerbiedigd.
Daarom spreekt deze spreuk zonder de naam des HEREN toch
volop vanuit de vreze des HEREN.
Dit geldt van alle spreuken waarin wij die naam of een toespe-
ling op de vreze des HEREN missen. Ze zijn alle voortgesproten
uit gelovige eerbied voor „de verordeningen van hemel en aarde"
(Jer. 33 : 25), die Jahweh vaststelde. Ze vormen ook allemaal illu-
straties bij de grondregel: „Het hart des wijzen kent tijd en wijze",
Pred. 8 : 5v.
Zo'n „tijd en wijze" bestaat er voor zaaien en oogsten, voor
wijndrinken en geld lenen, j a waarvoor eigenlijk niet? Wij zijn aan
79
§ 4 De vreze des HEREN is het begin van de kennis
alle kanten omgeven door de grenzen en verordeningen, de moge-
lijkheden en onmogelijkheden, waaraan God al zijn schepselen
onderworpen heeft. U kunt geen yolk regeren zonder beleid. U
kunt niet slapen in de oogsttijd. Dit en tientallen andere dingen
leren zulke ogenschijnlijk „neutrale", meer „wereldse" spreuken.
Maar vergis u niet in de wortel waaruit deze wijsheid opbloeit.
Er staat geen masjaal in Spreuken die onvroom of „humanistisch"
spreekt. Hoe komt men daarbij? Ze leren ons alle ,tijd en wijze"
onderkennen waaraan niemand anders dan God de Almachtige al
ons doen en laten bindt. Zonder zijn naam te noemen openen zij
onze ogen voor wat God ons al of niet binnen handbereik brengt.
Zij leren ons wat het betekent: zich te schikken naar de orde van
God zoals Hij die in zijn Woord en in zijn Werk heeft geopen-
baard.
Werkelijk, er staat geen spreuk in dit bijbelboek die niet „de
werken van Jahweh" naspeurt, Ps. 111: 2. De vreze van Jahweh is
de wortel van alle kennis die Spreuken onderwijst, hoe „zakelijk"
en „ongodsdienstig" zij ook lijken mag. Zij is juist een bewijs van
diep ontzag voor de wil van de levende God in elke sector en in elk
aspect van het leven. 10 )
5. WIJSHEID EN TUCHT: HET ZIJN DWAZEN DIE ZE
VERACHTEN.
Spreuken spreekt echter ook veel over Israelieten die Jahweh
niet vreesden, maar wel een hoog woord voerden. Dit waren de
goddelozen of dwazen, die we ook in de Psalmen voortdurend te-
genkomen, 93-95. De Schrift wijst zelfs onder de profeten en
Farizeeen dwazen aan.
Hieruit blijkt, dat dwaasheid in de Heilige Schrift geen kwes-
tie is van geringe verstandelijke begaafdheid en ontwikkeling,
maar van verachting voor wijsheid en tucht. Een dwaas is in de
Schrift een Israeliet die niet in theorie, maar wel in de praktijk van
de gedachte uitging: „Er is geen God" (welteverstaan: een God die
rêkenschap vraagt), Ps. 14: 1, 53 : 2. Dwazen luisteren niet naar
wijze raad, Spr. 1: 30, 12 : 15. Dwazen versmaden de tucht van hun
ouders, Spr. 15 : 5. Zij häten de kennis en vreze voor Jahweh, Spr.
80
De vreze des HEREN is het begin van de kennis sr 4
1 : 29. Zij zijn ,wijs in eigen ogen", Spr. 3 : 7, 12 : 15, 28 : 26. Zij er-
kennen niet, dat Jahweh de absolute beschikkingsmacht heeft over
alles en daarmee missen zij het begin of de wortel van alle kennis:
de vreze voor Jahweh. Hoewel geen domme mensen in intellec-
tuele zin, gedragen zij zich wel als dwaze mensen in chokmatische
zin, omdat ze de eerste stap op de weg naar wijsheid weigeren te
zetten. 11 )
Wijsheid en tucht leren een mens te leven in overeenstemming
met Gods verordeningen in zijn Woord en overige werken. Vele
van haar levenslessen zou men kunnen samenvatten met de woor-
den: nooit forceren! Maar een dwaas wil dat nu juist wel. Omdat
hij wijsheid en tucht verwerpt heeft hij, in tegenstelling met de wij-
ze, geen eerbied voor de grenzen van wat kan en niet kan en van
wat mag en niet mag. Hij mist derhalve ten enenmale de werkelijk-
heidszin, die de wijze juist zo siert, Spr. 17 : 24.
Daarom loopt er in het leven van een dwaas zoveel op een
êchec uit, Spr. 14 : 8. Omdat hij weigert zich in te passen in Jahwehs
levenbevorderende en levenbeschermende inzettingen is de han-
delwijze van een dwaas levensgevaarlijk, Spr. 10 : 21, 18 : 8. Hij
botst voortdurend op de orde van God en zulke botsingen vernie-
len z'n leven. Dwaasheid is dan ook in de diepste zin wan-orde l2 ),
eigen-wijsheid, de oerzonde: jezelf tegenover God autonoom ver-
klaren door zelf uit te maken wat goed en kwaad is, Spr. 24 : 9.
6. WIJSHEID VAN GOD SLUIT AUTONOME MENSELIJKE
KENNIS UIT.
Wie God vreest heeft de eerste stap op de weg naar wijsheid
gezet, wie dat weigert is een dwaas. Daarmee hebben de wijzen aan
het begin van hun boek een belijdenis uitgesproken die in onze
oren bijna provocerend klinkt! Zij kozen het uitgangspunt van
hun lessen beslist niet in de autonomie van het menselijke verstand
en de menselijke noemden zij steunen op eigen inzicht,
Spr. 3 : 5,7, vertrouwen op eigen hart, Spr. 28 : 26. Nee, zij hebben
vooraf nederig beleden: Ons eigen verstand is absoluut onderge-
schikt aan het Woord van de alleenwijze God. Daarmee legden zij
in menige periode van de kerkgeschiedenis een moedige belijdenis
81
 De vreze des HEREN is het begin van de kennis
§ 4 De vreze des HEREN is het begin van de kennis
van hun geloof af. Ook ten overstaan van de huidige tijdgeest in
kerk en wereld.
Reeds vanaf de Renaissance, maar vooral sedert de zoge-
naamde Verlichting staan we als discipelen van Jezus tegenover de
machtige geestesbeweging van het rationalisme. Dit gaat uit van
het axioma: ons verstand is eigen baas. Ons menselijke denken is
autonoom en souverein. Deze vervaarlijke vijand drong ook bin-
nen op het christelijke erf en verslaat daar al eeuwen lang zijn dui-
zenden. Hij leerde met demonische kracht: het gezag van Gods
Woord staat niet bOven dat van het menselijke denken, maar juist
andersom: het gezag van het menselijke denken staat boven dat
van de Heilige Schrift. Deze leugen, die onze menselijke hoogmoed
zo in het gevlij komt, vormt sindsdien het uitgangspunt van de bo-
vendrijvende wereld- en mensbeschouwingen onder de oude chris-
tenvolken.
Klinkt Spr. 1 : 7 in za'n wereld inderdaad niet als een bijna
provocerende belijdenis? Gods Woord kent geen menselijke ken-
nis die onafhankelijk zou staan van God en zijn Woord. Salomo en
de andere wijzen kenden geen andere werkelijkheid dan die God
geschapen heeft. ' 4 ) Hij houdt de hemel en de aarde met al hun vol-
heid geheel in zijn macht. Bij het licht van dêze waarheid bezagen
zij het mensenleven en dichtten zij hun masjaals.
Zij hielden zich aan de Thora of het Onderwijs van God en
bogen eerbiedig voor Zijn Woord. Zij geloofden om met Vondel te
spreken: „Buiten God is 't nergens veilig, heilig is Zijn hoog ge-
bod". Daarom was voor hen alle kennen een zaak van Jahweh bell j-
den. Daarom was de rechtvaardige voor hen de wijze en de godde-
loze de dwaas, vgl. P par. 3 en 4. Ware kennis kan men volgens
, voorwetenschappelijke kennis noemt. Boeren-, burgers- en kin-
Spreuken alleen opdoen via onderworpen omgang met de Waar-
heid.' 5 )
Daarom is Spr. 1 :7 geen versleten term uit het christelijke
spraakgebruik, maar een brok dynamiet onder alle vormen van ra-
tionalisme. In slechts twee, maar zeer veel omvattende zinnen leert
de Heilige Schrift hier, dat zij geen autonome menselijke kennis
erkent. 16 ) Het wordt hoog tijd, dat wij deze korte zinnen van Spr.
1 : 7 weer in hun antithetische scherpte leren zien! 17 )
82
§4
Sinds de Verlichting menen ook veel christenen, dat als zij
God op zijn Woord geloven dit hen hindert bij hun pogingen de
werkelijkheid te leren kennen. Maar Gods Woord leert hier juist
het tegenovergestelde: pas door de vreze des HEREN komt men
op de juiste wijze ter zake. Zij alleen kan de trein van ons menselij-
ke kennen voor ontsporingen bewaren. 18 )
Daarom is Spr. 1 : 7 voor de hoogmoedigen nog steeds een
rots der ergenis, waarbij de gedachten van hun hart openbaar wor-
den. Want zo spreekt de Wijsheid: „hoogmoed en trots (ook van
het souverein gewaande verstand) haat ik", Spr. 8 : 13. „Zie, de vre-
ze voor Jahweh ddt is wijsheid", zei Job, „en van het kwade (dat is:
alle opstandigheid tegen God, ook in intellectueel opzicht) te wij-
ken is inzicht", Job 28 : 28.
Gods wijsheid sluit autonome menselijke wijsheid uit.
7. WIJSI{EID VAN GOD IS OOK BOVEN-
WETENSCHAPPELIJK.
Op de oudste christelijke schoolgebouwtj es in ons land plaat-
ste men graag als opschrift de spreuk: „De vreeze des HEEREN is
het beginsel der wetenschap". Zo luidde Spr. 1 : 7 in de Statenver-
taling. Nieuwere vertalingen vervingen het woord wetenschap
door „kennis". Om misverstand te voorkômen? Of dit juist in de
wereld te helpen?
Zeker, wetenschap is een oud-Nederlands woord voor kennis
en beginsel een verouderd woord voor begin. Als men daaruit nu
maar niet afleidt, dat de vreze des HEREN slechts het begin vormt
van een bepaald snort kennis. Wat men wel de „praktische" of
derkennis. Want men zou Spr. 1 : 7 gerust ook mogen plaatsen in
de gevel van een christelijke inrichting voor hoger wetenschappe-
lijk onderwijs. Boven de ingang van het College van Calvijn te
Genêve stond dit Schriftwoord vermeld. 19 ) Terecht, want wie geeft
ons het recht bij het Woord van God in Spr. 1 : 7 de wetenschappe-
lijke of systematische kennis buiten te sluiten?
De Heilige Schrift verbiedt de onderscheiding tussen prakti-
sche kennis en wetenschappelijke kennis geenszins, maar zij ver-
83
§ 4 De vreze des HEREN is het begin van de kennis
biedt wel daarvan een tegenstelling te maken. Zij kent geen kennis,
ook geen systematische, die niet met de vreze des HEREN zou be-
horen te beginnen. Zoals ze ons ook niet leert de wereld op twee
manieren te bezien: door de ogen van een heteronoom geloof en
door die van een autonoom verstand. 20 ) Integendeel, de wijsheid
van Gods Woord is boven- wetenschappelijk. 21 ) Daarom geldt ook
van de wetenschdppelijke kennis: het zijn dwazen die daarbij de
wijsheid en tucht van Gods Woord en overige werk verachten.
Door hun toedoen is de wereld helaas ook vol wetenschappelijke
dwaasheid. 22 )
8. WIJSHEID EN DWAASHEID, DE ALOUDE
TWEE WEGEN.
Met het bovenstaande wijst Spr. 1 : 7 aan het begin van het
boek Spreuken, evenals Psalm 1 dat aan het hoofd van het boek
der Psalmen deed, op de aloude twee wegen, P, par. 5. De weg van
de rechtvaardigen met hun Leven bij de Thora en de weg van de
goddelozen met hun eigen principes. Spreuken noemt hen de wij-
zen en de dwazen. Om dezelfde reden als Psalm 1: vanwege hun
houding tegenover God en zijn Woord. Beide wegen zal Spreuken
zijn lezers in talloze masjaals voor ogen schilderen.
Met deze twee wegen toont Spreuken tevens zijn uniek karak-
ter. Ongetwijfeld erkent de Heilige Schrift dat ook de heidenwe-
reld ten gevolge van de daar nadeinende invloed van Gods Woord
nog een zekere wijsheid bezit, 1 Kon. 4 : 30vv, I', 493, I b , 524. Men
heeft de laatste tientallen jaren vele voorbeelden van zulke buiten-
bijbelse spreuken in het Nabije Oosten onder het zand vandaan
gehaald. 23 )
Maar in wat wij hierboven bespraken ligt een van de diepste
verschillen tussen de bijbelse en de buitenbijbelse wijsheid! De
heidense spreukenboeken kennen wel het verschil tussen de ,heet-
hoofdige" en de wijze, maar niet het front dat de hele Heilige
Schrift beheerst: de demarkatielijn tussen rechtvaardigen en god-
delozen.
Dit front is uniek-bijbels. 24 )
84 1 85
De vreze des HEREN is het begin van de kennis sC 4
NOTEN
Strack: „einem Motto oder einer Inhaltsangabe vergleichbar". Kidner ,This
is also the motto of the Wisdom writings in general".
2) „Het Hebreeuws kent geen woord voor godsdienst. De echte godsdienst wordt
„Vreze des Heren" genoemd", C.H. Gordon, Het Oude Testament in historisch
perspectief, Ned. vert. van Introduction to Old Testament times, Utrecht 1959,
243.
Hegel begreep niet wat de vreze des HEREN is. Hij beschreef haar als „de
blinde, doffe, lijdelijke godsdienstige opgewektheid, die alleen te voorschijn is ge-
roepen door de gedachte aan eene absolute magt, welke de waarde van den mensch
ten enenmale voorbijziet", aldus de wijsgeer in zijn Regionsphilosophie H. 1A, 67,
2A, 79, aangehaald via G. F. Oehler, Theologie van het Oude Testament (Ned. vert.
uit het Duits), Utrecht 1879, 889. „Dit is eene bepaling, die alleen past op de vreeze
Gods in den geest van den Islam, die van alle vrije zelfbepaling afstand doet - ,
merkt Oehler tegen Hegel op.
Wij attenderen in dit verband nog op Ps. 25 : 14 en Spr. 3 : 32. B. J. Oosterhoff con-
cludeert: „In het Spreukenboek is de vreze des HEREN de ootmoedige onderwor-
penheid van de mens aan Jahweh en grondprincipe van alle zedelijk goede hande-
lingen", De vreze des HEREN in het Oude Testament, Utrecht 1949, 90.
Vgl. Von Rad, Weisheit in Israel, 92: ,Gehorsam gegentiber dem gOttlichen Willen
(-). Der moderne Leser musz also bei dem Wort „Furcht" die Vorstellung von etwas
Emotionalem, von einer bestimmten seelischen Form des Gotterlebens ganz aus-
schalten."
3)Het woord orde vooral niet op te vatten als een technische term uit een weten-
schappelijk, systematisch denken, vgl. Von Rad, Weisheit in Israel, 404.
4) „ An sich sind beide Ubersetzungen („Anfang" oder „Bestes") moglich. (-) Mit
Recht hat man darauf hingewiesen, dasz mit _Anfang" zugleich die Vorstellung des
Besten (Erstlingsgaben!) verbunden war. (-) Die Bedeutung ,Inbegriff", ,Prinzip"
wird man schwerlich aus rent heraushOren kOnnen", Von Rad, Weisheit enz., 93.
5) Zie voor de Thora als bron van wijsheid voor de spreukendichters: E. Mihalik,
Das mosaische Gesetz als Quelle des salomonischen Spruchbuches, Dissertation
eingereicht an die Katholisch-theologische Fakultat der Universitat Wien, 1946.
Bij ons weten is deze dissertatie in geen openbare Nederlandse bibliotheek aanwe-
zig. Wij leenden een exemplaar uit genoemde universiteitsbibliotheek.
Het uitgangspunt van Mihalik lijkt ons weer suggestief dan houdbaar. Hij ziet in de
auteur van Spreuken iemand die streed tegen de geest van zijn tijd, waarin de sinds
Salomo opgekomen „intellectuelen" lonkten naar alles wat buitenlands was en
neerzagen op de „traditionele Thora van Mozes. „Es ist alsob der Verfasser ein
neues Gesetz hatte schaffen wollen ftir diejenigen, die das alte schon geringge-
schatzt haben, aber auch die MOglichkeit geben wollte, die Treugebliebenen da-
durch fur rein Werk zu gewinnen, dass sie Ankntipfungspunke zu dem alten Gesetz
darin fanden. Der Verfasser hat also jeden, klaren Hinweis auf das mosaische Ge-
setz absichtlich vermieden, um dadurch die weisheitshungrigen ,aufgeklarten Wel-
burger" seiner Zeit durch die neue and von ihnen hochgeschatzte litterarische
Form zur Verehrung des gOttlichen Gesetzes zuruck zu ftihren", S. 20f.
,,Das Spruchbuch will ja gar nichts anders als eine neue Bearbeitung der mosai-
schen Ideen, angemessen den Ansprtichen der Menschen seiner Zeit", S. 91.
„Was Moses mit seinem ,Gesetz" erreichen wollte, eben dasselbe versucht der
§ 4 De vreze des HEREN is het begin van de kennis
Spruchdichter mit seiner „Weisheit", mit seinen Spriichen zu erlangen . . . seine
Lehre ist ja eigentlich nichts anderes, als die mosaischen Gebote in neuer Form
herausgegeben", S. 98. Teneinde zijn afvallige lezers niet kopschuw te maken ci-
teert de spreukendichter de Thora niet openlijk. Pas in 29 : 18 komt de aap uit de
mouw, terwijl 30 : 6 tenslotte een zeer directe waarschuwing is aan het adres van de
„intellectuelen" die voor vervalsing van de Woorden Gods het meest open staan.
Mihaliks schema lijkt ons om de volgende redenen onhoudbaar: a. Verachters van
de Thora zullen haar ook in spreukvorm hebben geproefd en afgekeurd. b. De
spreukvorm was niet nieuw in de tijd van Salomo, men kende deze stijlvorm in het
Nabije Oosten al voor Abraham. c. M's bewering dat Spreuken voor afvallige intel-
lectuelen sprak (S. 104) strijdt met zijn uitspraak op S. 56, waar hij terecht consta-
teert dat de Israelitische wijsheid zich in tegenstelling met de buiten-Israelitische
wijsheid niet tot de aristocraten, maar tot het hele yolk richt. d. Waarom plaatsen
de verzamelaars spreuken als 30 : 1-31 : 9 dan niet vooraan in plaats van achteraan?
Dat zou goodwill hebben gekweekt, op M's standpunt. De bedoeling van M. kun-
nen we echter waarderen: waarschuwen de betekenis van de buitenlandse spreu-
kenverzamelingen voor de exegese van het bijbelboek Spreuken niet te overschat-
ten en aantonen, dat de Thora een veel belangrijker bron voor de spreukendichters
is geweest dan veelal wordt bedacht. Ook Mihalik is van mening, dat de spreuken
voorexilisch zijn.
6) De wijzen die we in de wijsheidsboeken horen spreken stonden niet als de meer
humanistisch, vrijzinnig en internationaler georienteerden tegenover de orthodoxe
profeten als twee elkaar bestrijdende partijen of groepen in Israel. Deze vaak be-
weerde tegenstelling wordt bestreden door P. Kleinert in „Zur Idee des Lebens im
Alten Testament", Theol. Stud. und Krit., 68er Jahrgang, Gotha 1895, 719, noot 2.
De wijzen die Jesaja en Jeremia bestreden, waren geen echte wijzen maar ,eingebil-
deten, selbstweisen Libertins und Volksverftihrer (lesim Jes. 29,20), welche die Zu-
rechtweisung der Propheten wie der wahrhaft Weisen verachten und von Jesaja
und der Spruchweisheit mit wesentlich gleichen Charakterztigen charakterisiert
werden". Men opereert met het ,Phantasiebildes zweier sich bekampfenden
Stande", maar de werkelijkheid was die van „einer Weisheitspflege . . . , an der auch
Propheten bedeutenden Anteil gehabt haben". Kleinert betitelt Jesaja als „Meister
der Maschaldichtung".
Vgl. J. Ruffle, TNBCR, 548: „But, just as the true prophets had to contend with
prophets and priests with unworthy motives, so some of the ,wise' compromised
their function of declaring the ,counsel of Yahweh' (Is. 29 : 14, Jer. 8 : 8v)".
7) W. Eichrodt, Der Herr der Geschichte (Botschaft AT, Band 17, II), Stuttgart,
1967, bij Jesaja 28:„dasz in solcher Lebensordnung ein gOttliches Lebensgesetz
sich ausspreche". God heeft de boer „Klugheit und Beobachtungsgabe verliehen".
8)G. von Rad, Weisheit in Israel, 86, 88. Overigens is de vaak zo aangeduide tegen-
stelling tussen geloof en wetenschap er feitelijk een van het ene geloof en het andere
gelOOf.
9)Dergelijke benamingen treft men herhaaldelijk aan bij I. Hooykaas, Geschiede-
nis der beoefening van de wijsheid onder de Hebreeen, diss. Leiden 1862. G. Wilde-
boer schreef: „Het standpunt der Israelitische wijzen is te alien tijde meer humanis-
tisch dan nationaal geweest" (al constateert hij verschil tussen de voor- en naexili-
sche wijzen), De Letterkunde des Ouden Verbonds, 1863.
10 ) A. Troost, Geen aardse macht begeren wij, Amsterdam, 1976, 124: „De schep-
86
De vreze des HEREN is het begin van de kennis §4
pingsorde is een orde van constante levensprincipes die Gods wil voor ons Leven tot
uitdruklcing brengen. Als Gods wilsopenbaring confronteren ze ons met de aanwe-
zigheid van de levende God in elke sector en in elk aspect van het leven", vgl. blz.
132 en passim.
") „Der Tor (-) ist weniger dumm als vielmehr zum richtigen Handeln unfahig. Die
entsprechenden Ausdrticke beziehen sich weniger auf das Denken u Erkennen,
sondern mehr auf das Handeln", Fohrer, TWBNT, VII, 477.
12)„Torheit ist Unordnung in der Lebensmitte des Menschen, die sich zunachst in
seinem Verhalten, dann allerdings auch in Unbesonnenheit u Uberheblichkeit aus-
wirkt", Fohrer t.a.p.
13)G. F. Oehler, a.w. 890.
14)„Fur Israel gab es durchaus nur eine Erfahrungswelt, und diese wurde apperzi-
piert von einem Erkenntnisapparat, in dem sich Vernunft- und Glaubenserkennt-
nisse nicht voneinander schieden", G. von Rad, Weisheit in Israel, 86.
15)Het gaat bij de wijzen, ook in hun niet-godsdienstige spreuken, ,nie urn ein (wie
wir sagen wurden) voraussetzungsloses Erkennen (-), das jemals unabhangig von
ihrem Glauben an Jahwe funktioniert hatte. Das ist schon deshalb undenkbar, well
die Lehrer (-) eine andere als eine von Jahwe durchwaltete Wirklichkeit uberhaupt
nicht kannten. Tatsachlich geht doch das, was die Sentenzen lehren, schon im An-
satz insofern weit uber alles neutrale Sachwissen hinaus, als es sich durchweg urn
Erkenntnisse handelt, die im Ungang mit einer Wahrheit gewonnen wurden, fur
die man sich schon entschieden hat. Es handelt sich also um ein Wissen, zu dem
man sich bekennt", G. von Rad, Weisheit in Israel, 89.
16)„Er umspannt ja in knappster Formulierung weitraumige geistige Inhalte. (-) In
nuce enthalt er die ganze Erkenntnistheorie Israels", G. von Rad, a.w. 94. Of-
schoon de Heilige Schrift geen theologisch werk is en geen theorieèn ten beste geeft,
erkennen we de goede bedoeling en waarheid in Von Rads uitspraken.
17)Idem, a.w. 94: ,Die These, dasz alle Erkenntnis des Menschen nach der Bindung
an Gott zuruckfragt, ist ein Satz von durchdringender Klarheit. Er ist freilich durch
die christliche Unterweisung von Jahrhunderten so abgegriffen, dasz er in seiner
provozierenden Schdrfe wieder neu gesehen werden musz".
' 8 ) „Jedenfalls steht hinter dem Satz ein Wissen, dasz die Erkenntnisbemtihung
auch misglticken kann, und zwar nich durch einzelne Fehlurteile oder Irrttimer, wie
sie tiberall unterlaufen, sondern durch einen Fehler im Ansatz. Sachverstiindig,
kundig in den Ordnungen des Lebens wird man erst, wenn man vom Wissem urn
Gott ausgeht", Von Rad, a.w. 94.
19)C. van der Waal, Sola Scriptura, Goes, 1967, II, 69v.
20)Zie noot 14.
21)K. J. Popma, Levensbeschouwing, II, 71 (Amsterdam, 1959): ,Deze wijsheid is
zelf uit de aard der zaak niet wetenschappelijk, maar boven-wetenschappelijk. (-)
Terecht heeft men er telkens weer op attent gemaakt, dat de spreuken van het
Spreukenboek practische wijsheid geven, maar zeer ten onrechte heeft men het we-
tenschappelijke werk daarvan uitgezonderd: alsof de beoefening van theoretisch
22) geen practijk was!"
2
)In zijn rede „Het beginsel der wetenschap", Amsterdam 1889 klaagt J.C. Sikkel
over de Rijksuniversiteit te Utrecht, waar hij studeerde: Zij ,bood mij dat Woord
van God wel aan als een voorwerp van wetenschap", maar zij leerde niet „alle din-
gen, ook de wetenschappen zelven, hij het eenige licht van Gods getuigenis te zien
87
§ 4 De vreze des HEREN is het begin van de kennis
en te beoordelen. (-) Het menschelijke verstand is daar de lamp; Gods Woord is
daar het voorwerp, dat gezocht en uitgezocht, verlicht en toegelicht moet worden",
pag. 6. „ Voorwerp van wetenschap mocht de Heilige Schrift in de scholen van we-
tenschap blijven, evengoed als het lijk op de snijkamer, maar het beginsel der weten-
schap is voortaan de menschelijke rede (-) Hier ligt de kanker, der Rij ks-Universi-
teiten en der Rijks-Gymnasia, de kanker, die al het leven verwoest. Zegt niet: Er is
toch nog wel een geloovig hoogleeraar . . (-); daar is geene verwachting van een
persoon, die voor een valsch beginsel buigt; die eene Universiteit aanvaardt op den
valschen grondslag der menschelijke rede, in plaats van op den eenigen grondslag
van Gods Woord. Zoo iemand verwerpt het beginsel der wetenschap. Hij verwerpt
de tucht, en wie de tucht verwerpt is een dwaas", blz. 20v.
23)Zie voor Egyptische, Akkadische en Aramese spreuken en andere vormen van
wijsheidsliteratuur vooral James Pritchard, Ancient Near Eastern Texts relating to
the Old Testament (AN ET), Princeton 1955, 405-438. Zijn Index of Biblical Refe-
rences bevat liefst twee kolommen verwijzingen naar Proverbs, a.w. 522
Zie ook S. du Toit, Bybelse en Babilonies-Assiriese Spreuke. (Wij bezitten een inge-
bonden doorslag van dit getypte „proefskrif vir die graad van D.D.")
24),Dabei kann dem, der sich in die Weisheitsliteratur des alten Orients eingelesen
hat, nicht verborgen bleiben, dasz — von verschwindend geringen Ansa tzen abgese-
hen — weder die Weisheit Agyptens noch diejenige Mesopotamiens ein solches Ge-
gensatzdenken kennt. Darin unterscheidet sich die lsraelitische Weisheit von ihrer
Umwelt", H. H. Schmid, Wesen and Geschichte der Weisheit (Beiheft ZAW 101),
Berlin, 1966, 155. Von Rad oefent in zijn Weisheit in Israel, 381 kritiek uit op de
„Hauptthese" van Schmid: „Ubergang einer frtihen, genuin lebendigen, d.h. noch
echt existenzbezogenen, Form der Weisheit in ein geschichtsloses dogmatisieren-
des System". Von Rad meent het bewijs daarvoor in de teksten niet gevonden te
hebben.
88
§ 5
SPREUKEN 1:8-33
LUISTEREN MAAKT WIJS EN WIJSHEID DOET LEVEN,
MAAR LUISTER DAN WEL BIJTIJDS.
Hoe komt een mens aan wijsheid? Dan moet hij beginnen met
Jahweh te vrezen. Dat is de enige houding waarin hij tot zuivere
kennis kan komen, Spr. 1 : 7. Daarover spraken we in de vorige pa-
ragraaf. Maar wat moet hij dan verder doen? Daarop antwoordt
Salomo in zijn Handleiding voor het gebruik van Spreuken: dan
moet hij luisteren, want luisteren maakt wijs.
Dit is zelfs een van de hoofdthema's van die Handleiding
(Spr. 1-9) en Salomo wordt niet moe dit met een keur van uitdruk-
kingen gedurig te herhalen. Feitelijk begint het boek daar zelfs
mee. Spr. 1 - 1-7 vormen in zekere zin het Woord Vooraf, waaruit
we vernamen wat het boek ons te bieden heeft (wijsheid), voor wie
het bestemd is (vooral voor jongeren) en waarvan het uitgaat („de
vreze voor Jahweh is het begin van de kennis", vs. 7). En voor wel-
ke vermaning heeft Salomo daarna de allereerste plaats ingeruimd,
helemaal vooraan in zijn boek? Aan zijn vermaning om toch voor-
al goed te luisteren!
Luister om te beginnen goed naar je vrome vader en moeder,
Spr. 1 : 8 en 9. Luister in de tweede plaats beslist niet naar zonda-
ren die je willen verleiden, Spr. 1 : 10-19. En luister in de derde
plaats wêl naar Vrouwe Wijsheid, die midden in het dagelijks ge-
woel haar heilzame raadgevingen laat horen, Spr. 1 : 20-33. Spr. 1
plaatst ons dus meteen voor de weg naar de wijsheid.
Maar ook over het andere hoofdthema van de Handleiding —
de waarde van de wijsheid — laat Spr. 1 meteen al treffende dingen
horen. Wijsheid zal u sieren, verzekert Salomo. Ze zal uw leven be-
89
§ 5 Luisteren maakt wijs en wijsheid doet leven,
schermen en het redden van het verderf, ja in vele gevallen zelfs
van de dood.
1. LUISTER GOED NAAR WAT JE OUDERS JE LEERDEN;
DAT ZAL JE SIEREN, JONGEN! SPR. 1: 8 en 9.
Alle wijsheid begint met de vreze des HEREN en de vreze des
HEREN leerden de gelovigen gewoonlijk allereerst thuis. Daarom
begint Salomo zijn boek met een variatie op het gebod: „Eer uw
vader en uw moeder". Met de gehoorzaamheid aan dat gebod staat
en valt immers ook die aan het zesde tot tiende gebod, zie 646,
682, 698, 716. Het lijkt dus allerminst toevallig, dat Salomo als eer-
ste les in zijn wijsheidsschool dit fundamentele gebod op bord
schreef:
Hoor, mijn zoon, de tucht van uw vader
en verwerp de onderwijzing van uw moeder niet, vs. 8.
Dat is in het levenswijsheidsboek Spreuken les nr. 1: Maak er
in je jeugd al een gewoonte van goed naar je Godvrezende ouders
te luisteren. Houd levenslang vast „waar vader altijd op wees" en
herhaal als je veertig, vijftig bent maar vaak voor jezelf: „Moeder
zei altijd . . . " Dat is de koninklijke weg naar de wijsheid: als kind
luisteren naar vader en moeder. De school der wijsheid begint
thuis!
Natuurlijk moesten de Israelitische jongeren ook goed luiste-
ren naar de priester en leviet, die belast waren met het onderwij s in
de Thora. En naar de profeten, die naar Gods Thora teriigriepen,
Jes. 8 : 20, I d , 9. Maar lang voordat een kind een priester of leviet,
een leraar of dominee te horen krijgt, leert het thuis van zijn moe-
der en vader reeds Godvrezende gewoonten en houdingen aan te
nemen. Wie zal de onmetelijke invloed peilen, die Gods Woord en
Geest via een paar vrome ouders een leven lang op een mens kun-
nen uitoefenen? Vandaar dat les nr. 1 in Spreuken luidt: „Hoor,
mijn zoon, de tucht (gezaghebbende leiding door onderwijzing en
desnoods vermaning en tuchtiging) van uw vader en verwerp de
onderwijzing van uw moeder niet", Spr. 1 : 8.
Dat deed Salomo zelf ook. Toen hij al koning was behandelde
90
maar luister dan wel bijtijds §5
hij zijn moeder met groot respect: hij stond voor Mar op en boog
zich voor MAr neer en bood haar een plaats aan zijn rechterhand, 1
Kon. 2 : 19. Toonde de wijze Salomo daarmee niet te beseffen wat
hij zelfs als koning nog aan zijn moeder verschuldigd was? Straks
zal hij in Spr. 4 meer over de wijsheidsschool van zijn ouderlijk
huis vertellen. En hoewel onze Redder de Meerdere van Salomo
was, ja hoewel Hij Gods Zoon was, was ook Hij zijn ouders onder-
danig. En vlak &Arna lezen we: „En Jezus nam toe in wijsheid",
Luk. 2: 51v. Ook Hij door nederig te luisteren.
Daarop zal Spreuken nog vaak aandringen, vgl. Spr. 4 : 10-13.
12:15, 19 : 20, 23 : 19.
Leraars noemden hun leerling: „mijn zoon".
Wat sprak zo'n Israelitische wijsheidsleraar zijn leerlingen
anders hartelijk aan. Jongens noemde hij „mijn zoon", meisjes zal
hij met „mijn dochter" aangesproken hebben, vgl. Ps. 45 : 11, Jes.
32: 9vv. Matth. 9 : 22. Want de wijsheid was natuurlijk niet alleen
voor jongens bestemd. Hoe zou Salomo anders kunnen opwekken
„de onderwijzing van uw moeder" niet te vergeten, als zij daar van-
af haar meisjesjaren niet voor was geschoold?, vgl. Spr. 6 : 20,
23 : 25, 29 : 15, 30 : 17, 31 : 1, 31 : 26. 1 )
Waar vindt men op onze massale scholen voor voortgezet on-
derwij s nog zo'n hartelijke band als tussen zo'n Israelitische wijs-
heidsleraar en zijn leerling? Zo'n jongen sprak zijn leraar aan met:
„Mijn vader", vgl. 2 Kon. 2 : 12, 6 : 21. (Zo spraken jongeren hun
meerdere trouwens vaker aan, vgl. 1 Sam. 24 : 12). En zo'n leraar
stelde zich voor zijn leerlingen op als een soort vader. Zoals Paulus
een geestelijke vader voor Timotheiis was en Petrus voor Markus.
Hier stuiten we in de eerste les van Spreuken al meteen op
fundamentele Goddelijke verordeningen voor alle opvoedings-
werk en voor de omgang van jongeren met ouderen. De Heilige
Schrift gaat daarbij niet uit van de gelijkheid die de Franse revolu-
tie decreteerde, maar van een zekere ôngelijkheid, I k , 105. Ook dit
behoort tot de wijsheid, dat men iedereen op de plaats en in de
waarde laat die hij van God ontving. Zo klinkt in de aanspraak
„mijn zoon" een zeker gezag mee, dat de leraar over zijn leerling en
91

§ 5 Luisteren maakt wijs en wijsheid doet leven,
de oudere over de jongere toekomt. Een vader staat immers niet
onder zijn zoon, maar beven hem. Krachtens het gezag dat God
vaders over hun zoon verleent.
Deze Goddelijke ordinantie werd zelfs in oude heidense cul-
turen nog onderhouden. Ook Egyptische wijsheidsleraars spraken
hun leerlingen aan met „mijn zoon". Maar in de moderne christen-
heid wekt zulk spreken bij velen helaas wrevel en tegenspraak op.
Laat men het anders vooral niet verwarren met ouderwetse akade-
mische afstand 2), want de spreukendichters bevinden zich met
hun methode geheel in de lijn van Mozes en de Profeten, volgens
wier onderwijs de ouderdom behoort te domineren. Volgens de
Thora behoren de oudsten in de gemeente de leiding uit te oefenen
(I d , 37) en moeten jongeren zich*aan hun leiding onderwerpen, 1
Petr. 5 : 5, vgl. concordantie s.v. oudste.
Hiermee worden de jongeren niet vernederd, maar op hun
juiste waarde geschat. Zij zijn immers nog veelszins onervaren en
daarom in menig opzicht „onverstandigen" (blz. 57), ja ten aan-
zien van sommige dingen op het onnozele af. Vandaar dat de wij-
zen zich vooral tot hen richtten (blz. 56) om hen als jongeren zo
gauw mogelijk te sieren met de wijsheid van ouderen.
De Geest van deze grondregels voor een Godvrezende opvoe-
ding botst helaas frontaal op de geest die veel jongeren in onze re-
volutionaire tijd beheerst. Er wroet onder de jeugd in de afvallige
christenheid een demonische obstructie en recalcitrantie (vruch-
ten van revolutionaire opvoedingsregels). Hier kan Spreuken
„nuttig zijn om te onderrichten, te weerleggen, te verbeteren", 2
Tim. 3 : 16. De wijzen verklaarden hun leerlingen blijkens de aan-
spraak „mijn zoon" niet voortijdig mondig. Voor Spreuken be-
hoorde zelfs een getrouwde veertiger met enkele kinderen nog tot
de jongeren, Spr. 1 : 4, vgl. blz. 56v.
Anderzijds sloot erkenning van de waardigheid en het gezag
van de leraar het onderlinge betoon van oprechte hartelijkheid niet
uit. Spreekt die warmte bij een vader-zoon verhouding feitelijk
niet vanzelf? Als zo'n leraar daarbij niets anders dan het welzijn
van zijn „zoon" op het oog had, kon deze het onderwijs van zijn
vader ook volledig vertrouwen. Gelukkig de leraar en leerling die
92
maar luister dan wel bijtijds §5
elkaar nog in de hartelijke vertrouwensrelatie van de vader-zoon-
verhouding ontmoeten!
Gehoorzaamheid siert de jongere.
In het oude Oosten droegen ook mannen graag een halsket-
ting; soms hingen ze daar hun zegelring aan. Thamar vroeg aan
haar schoonvader Juda zijn zegelringsnoer ten pand, Gen. 38 : 18.
Zo'n ketting tekende de drager als een voornaam heer, naar wie
men eerbiedig opkeek. Zo verleent levenslange eerbied voor het
onderwijs van Godvrezende ouders en leraars iemand volgens Sa-
lomo ook eer en aanzien:
Want zij zijn een liefelijke krans voor uw hoofd,
een keten voor uw hals, vs. 9.
Onzichtbare en tegelijk wel zichtbare sieraden. 3 ). De spreu-
kendichter zag in die kinderlijke houding iets liefelijks. Niets siert
jongeren volgens de Heilige Schrift meer dan eerbied voor ouder-
lijk onderricht in de vreze Gods. Een Olympische medaille zinkt
daarbij in het niet.
Spreuken zal nog vaak terugkomen op de noodzaak van ge-
hoorzaamheid aan de ouderlijke tucht en op de liefelijke zegen, die
God daaraan verbonden heeft. Maar ook op het verdriet van ou-
ders wier kind deze gehoorzaamheid weigerde, Spr. 10: 1, 15 : 20,
17:21, 27:11, 28:7, 29:3.
2. LUISTER NIET NAAR ZONDAARS, WANT DAN PLEEG JE
EEN AANSLAG OP JE EIGEN LEVEN, SPR. 1:10-19.
Gangsters en roofmoordenaars vormen bepaald geen gilde,
dat pas in het moderne Europa en Amerika tot bloei kwam. Jesaja
profeteerde de ontbinding van de Israelitische samenleving en
voorzag dat jongeren op ouderen en verachten op geeerden zouden
losstormen, Jes. 3 : 5. En Hosea spreekt over een troep bandieten —
notabene priesters — die op de weg naar Sichem op de loer lagen.
Gilead stond trouwens in diezelfde tijd bekend om haar criminali-
teit, Hos. 6: 8v. Let wel, nu spreken we over Israel, dat Gods
Woord kende!
93
sr 5 Luisteren maakt wijs en wijsheid doet leven,
God had er echter bij Horeb al rekening mee gehouden, dat
men ook onder zijn yolk tot moord en doodslag zou kunnen ver-
vallen. Vandaar dat Hij aan zijn yolk het zesde gebod gaf: „Gij (Is-
rael) zult (elkaar) niet doodslaan". De wijzen namen deze nuchtere
Schriftuurlijke kijk over door ook een waarschuwing op te nemen
tegen jeugdcriminaliteit. Ook jongeren van een christelijke ge-
meente staan soms bloot aan verleiding door gangsters. Politie en
rechterlijke macht zijn hedentendage niet onbekend met jongeren
van gelovigen huize, die in het gezelschap van gangsters raakten en
tot roofmoord kwamen.
Salomo laat een paar denkbeeldige jonge gangsters aan het
woord, die een manier weten om zonder werken gauw rijk te wor-
den.
Mijn zoon, indien zondaren je willen verleiden,
bewillig dan niet.
Als zij zeggen: „Ga met ons mee,
laten wij loeren op bloed,
laten wij de onschuldige belagen, zonder reden,
laten we hen levend verslinden evenals het dodenrijk,
welvarend, als zij die in de groeve neerdalen.
Wij zullen allerlei kostbare dingen vinden
en onze huizen vullen met buit.
Jij zult je aandeel met ons krijgen,
wij hebben een beurs met ons alien!"
Mijn zoon, ga niet met hen op weg,
zet je voet niet op hun pad,
want hun voeten snellen naar het kwade
en zij haasten zich om bloed te vergieten.
Vergeefs immers wordt het net uitgespannen
terwijl alle vogels het zien.
Maar zij loeren op hun eigen bloed
en belagen hun eigen leven.
Zo zijn de paden van alien die uit zijn op onrechtmatige
winst: het kost zijn bezitters het leven.
94
maar luister dan wel bijtijds §5
Zulke gangsters zijn nog dommer dan vogels. Als die zien dat
er een vangnet voor hen wordt uitgespreid, gaan ze er voor uit de
weg. Maar roofmoordenaars werpen hun eigen vangnet uit: zij
zoeken hun eigen dood. En die venden ze nog niet zo lang geleden
ook; aan de galg of op de electrische stoel. Want het Goddelijke
gebod om moordenaars ter dood te veroordelen is nog niet zo lang
geleden opzij gezet.
Dus luister niet naar zulke zondaars. Stuurde moeder je naar
zulk gezelschap of wadrschuwde zij je er juist voor? Hoevelen zou-
den er in de gevangenis — te laat! — aan moeders woorden gedacht
hebben? Zij belaagden hun eigen leven (en leven is in Spreuken
vaak een ander woord voor levensgeluk). Moest dat nu heus? Geen
sprake van, als ze maar gedacht hadden aan les nr. 1 in Spreuken:
Luister naar je ouders!
3. LUISTER LIEVER NAAR VROUWE WIJSHEID, MAAR
DOE DAT WEL BIJTIJDS! SPR. 1: 20-33.
Luister naar wijsheid, dan krijg je wijsheid! Dat is de verbin-
dende draad in Spr. 1 : 8-33. Maar dan moet dat wel bijtijds gebeu-
ren, want wie er te laat mee begint is nog niet jarig. Daar komt de
waarschuwing op neer die we nu te horen krij gen in Spr. 1 : 20-33.
Salomo heeft deze vermaning op kunstzinnige wijze inge-
kleed. Ten eerste heeft hij haar in de vorm gegoten van een prach-
tig gedicht. En dit leerdicht heeft hij vervolgens in de mond gelegd
van de wijsheid zelf. En die wijsheid stelt hij ons hier voor in de
gedaante van een wijze vrouw, die ons oproept en toespreekt. Wij
noemen zo'n stijlfiguur een personificatie of persoonsverbeelding.
De Israeliet hield van zulke persoonsverbeeldingen.
Vermoedelijk kijken wij van zo'n stijlfiguur meer op dan de
Israelitische lezers van Spreuken. Moderne westerlingen, vooral
zij die wat letters gegeten hebben, spreken en schrijven vaak als
echte Droogstoppels. Onze leerboeken wemelen van algemene be-
grippen; die bloedloze denkdingen die men ook wel abstracties
noemt. Gelukkig heeft God ons zijn Woord niet gegeven in de dor-
re taal van de wetenschap, maar in de sappige huis-, tuin- en keu-
95
 Luisteren maakt wijs en wijsheid doet leven,
§ 5 maar luister dan wel bijtijds
kentaal van de Israelitische boeren en huisvrouwen en in de aan-
schouwelijke uitdrukkingen van de Israelitische dichters. 4 )
Neem goedertierenheid, vrede, waarheid en recht. Denk niet
dat de Israeliet die verlaagde tot bleke begrippen. Integendeel, hij
sprak er over alsof het mensen waren van vlees en bloed. „Goeder-
tierenheid en trouw ontmoeten elkander, gerechtigheid en vrede
kussen elkaar", zegt Ps. 85. „Trouw spruit voort uit de aarde en ge-
rechtigheid ziet neder van de hemel", Ps. 85 : 11v. De psalmist stelt
goedertierenheid en trouw voor als twee mannen, die elkaar onder-
weg tegenkomen en op Oosterse wijze begroeten met een kus.
Op deze wijze spraken de Israelieten graag.
Zo tekent Jesaja de nood van zijn tijd met de woorden: „Want
de waarheid struikelt op het plein en oprechtheid vindt geen in-
gang", Jes. 59: 14. Natuurlijk wist de profeet zelf ook wel, dat
waarheid en oprechtheid geen levende mensen waren, maar zo
aanschouwelijk beeldde hij de rechteloosheid in Israel uit. Op de-
zelfde wijze sprak Paulus op al even Hebreeuwse manier over de
zonde als over een koning die van zijn onderdanen gehoorzaam-
heid eist, Rom. 6 : 12. Of een werkgever die loon uitbetaalt. Rom.
6 : 23, vgl. vs. 17v. Zo kon de Israelitische dichter over hemel en
aarde, zee en bomen, liefde en hartstocht spreken als over levende
wezens, vgl. Job. 28 : 14, Ps. 96 : 11v, 114: 3-7, Hoogl. 8 : 6, Jes. 1 : 2.
Trouwens, spreken wij zelf ook niet over Vrouwe Justitia? En over
het verkeer dat een zware tol eiste? 8 )
Op deze echt-Israelitische wijze spreekt Spr. 1 : 20-33 nu over
de wijsheid. Salomo stelt haar aan ons voor als een sprekende
vrouw. Weliswaar is de persoonsverbeelding hier verder uitge-
werkt dan in bovengenoemde voorbeelden, maar dat neemt niet
weg, dat de wijsheid bier evenmin een echte vrouw is als de waar-
heid in Ps. 85 een echte man. Laat staan dat de wijsheid een gOdde-
lijke persoon zou zijn. 6 ) De dichter stelt haar hier slechts voor als
een profetes, iemand als Debora of de profetes Hulda, Richt. 4, 2
Kon. 22 : 14, vgl. 2 Sam. 20 : 16vv. Zo komt hier voor het eerst ene
Vrouwe Wijsheid op ons af, die we nog vaker zullen ontmoeten. In
Spr. 8 om haar adelbrieven te tonen en in Spr. 9 om ons uit te nodi-
gen voor een diner, vgl. Spr. 4 : 5-9, 7 : 4.
96
§5
Waar moeten wij nu bij deze denkbeeldige vrouw in werke-
lijkheid aan denken? Van wie en wat is zij de dichterlijke personifi-
catie?
Vrouwe Wijsheid als straatpredikster.
Wat kon een Israeliet die zijn ogen en oren de kost gaf in de
loop van zijn leven geen schatten aan wijsheid verwerven!
Allereerst natuurlijk door zijn oren open te zetten voor de
Thora, het Onderwijs van Gods Woord. Dat kreeg hij het eerst en
het meest te horen van zijn vader en moeder, Spr. 1 : 8 Verder ont-
ving hij dat van de plaatselijke leviet en priester, die de taak had-
den Israel te onderwijzen uit de Thora, 2 Kron. 17 : 7-9. Daarnaast
kon hij Gods Woord van rondreizende profeten horen, want man-
nen als Samuel, Elia en Elisa trokken het land door. Voorts kon hij
luisteren naar de wijsheid van de ouden, b.v. als ze rechtspraken in
de poort. Zouden hun wijze beslissingen geen onderwerp van da-
gelijks gesprek geweest zijn? vgl. 1 Kon. 3 : 28, 4 : 34, 2 Kron. 17 : 7-
9. Ook een kanaal waarlangs de wijsheid van Gods Woord ver-
spreid werd.
En dan had de gelovige Israeliet ook nog dagelijks het onover-
zienbare arsenaal van Goddelijke wijsheid in de schepping voor
zich, vgl. blz. 74v. Hemel en aarde spreken wel niet in woorden,
zegt Ps. 19, maar ,toch gaat hun prediking uit over de ganse aarde
en hun taal tot aan het einde der wereld", Ps. 19 : 4v. Gods schep-
ping die zo vol wijsheid is, ,spreekt" ons dus wel degelijk aan,
Rom. 1 : 20. 7 ). En voorzover de ongelovige naar haar luistert kan
ook hij een zekere wijsheid in acht nemen. 8 )
Al deze Goddelijke wijsheid, geOpenbaard in Schrift en
schepping en vergaard in de ervaring van vele geslachten, vormt
feitelijk een organische, onverbrekelijke eenheid. 9 ) En dit grote ge-
heel van openbaring en ervaring wordt hier nu samenvattend
vOOrgesteld als Vrouwe Wijsheid. 10 ) In haar denkbeeldige persoon
komt alle voor mensen toegankelijke wijsheid hier sprekende op
ons af. Als een profetes met een ernstige boodschap voor jong en
oud. Zij komt ons in hoogsteigen persoon op het hart binden, dat
omgang met haar geen liefhebberij is, maar een kwestie van leven
97

§5 Luisteren maakt wijs en wijsheid doet leven,
en dood. Waarbij de tijd dringt! Hoort u maar.
Vers 20 en 21:
De Wijsheid roept luidkeels op straat,
ze verheft haar stem op de pleinen.
Op de hoeken der rumoerige straten 11 ) staat ze te roepen,
bij de ingangen der poorten, in de stad
verkondigt ze haar boodschap.
Het Israelitische leven speelde zich grotendeels af in de open-
lucht. Aangezien de straten meest nauwe steegj es waren van twee,
drie meter breed, kunt u zich voorstellen wat een drukte en rumoer
daar overdag heersten. Het is niet toevallig, dat het Hebreeuws
geen woord kent voor „plein", want de enige open plekken lagen
bij de ingang van de stadj es. Vaak in het eigenlijke poortgebouw.
12 ) Daar klopte het hart van het Israelitische volksleven. In de koele
ruimten van de poortgebouwen zat Job tussen de oudsten, Job
29 : 7-10 en 21v. Daar prezen de kooplui hun waren aan (2 Kon.
7 : 1) en bepleitte Boaz de belangen van Naomi en Ruth, Ruth 4.
Daar boden dagloners hun diensten aan, Matth. 20 : 3. Daar liep je
je vrienden tegen het lijf en kon je het nieuws van de dag horen.
En daar kionk ook de stem van Vrouwe Wij sheid! Kon zij een
betere plaats uitkiezen om de stadsbevolking toe te spreken dan de
drukke poortruimten? Daar kon ze iedereen met haar boodschap
bereiken, jong en oud. Daarom liet ze juist daar haar stem horen.
Boven het rumoer van het gesjacher en gepraat en boven de kreten
van de venters en de spelende kinderen, Matth. 11 : 16.
Deze dichterlijke tekening bevat een dubbele les.
In de eerste plaats leert zij ons, dat wijsheid zoeken geen bo-
venmenselijke opdracht is. Mozes zei eens van Gods Woord: „Het
is niet in de hemel, zodat gij zoudt moeten zeggen: Wie zal naar de
hemel opvaren om het voor ons te halen en het ons te laten horen,
zodat wij het kunnen volbrengen? Het is niet overzee en ge hoeft
niet te zeggen: Wie zal de zee over varen om het voor ons te halen
en het ons te laten horen, zodat wij het kunnen volbrengen. Neen,
het Woord is dichtbij u, in uw mond en in uw hart", Deut.
98
maar luister dan wel bijtijds
§5
30 : 12vv. En dit Woord is de bron en de bril van de wijsheid.
Wij horen in Spr. 1 : 20v de echo van deze woorden van Mo-
zes. Voor de wijsheid hoeft u geen zeereis te maken of een ruimte-
vaart te ondernemen, want u kunt haar ontmoeten in de poort. Zij
staat in het volle leven vlak voor u. Een Israeliet kon haar herken-
nen in de wijsheid van Gods Woord, in het inzicht van z'n ouders,
in het verstand van z'n oudsten, in het onderwijs van z'n priesters
en levieten, in de prediking van de profeten en in het onderschei-
den van z'n rechters. En vooral ook in de wijsheid van Gods schep-
ping overal om hem heen. leder die wil kan Vrouwe Wijsheid ho-
ren.
Zeker in onze tijd waarin de bijbel goedkoper is dan benzine.
Wie kan er nu Gods wijze Woord niet lezen als hij wil? Daarnaast
beschikken wij over de fijnste hulpmiddelen om de wijsheid in
Gods schepping op te merken. Zo spreekt Vrouwe Wijsheid ook
ons overal aan, thuis en op school, in boek en blad. Wie zijn oren
spitst, hoort haar stem boven het rumoer in de „poort" van TV en
bedrijf.
In de tweede plaats beeldt Spr. 1 : 20v op dichterlijke wijze uit,
dat Vrouwe Wijsheid voor iedereen te beluisteren valt. Zij staat
werkelijk niet in een achterafhoekje voor een kleine kring van ver-
trouwden te smoezen, maar richt in het volle leven tot iedereen het
woord. Zij heeft met haar lessen „the man in the street" op het oog.
Maar Vrouwe Wijsheid voelt zich diep teleurgesteld, want
lang niet iedereen wil naar haar luisteren. Daarom klaagt ze:
Vers 22:
Onervarenen, hoelang zullen jullie de onervarenheid
nog liefhebben en zullen spotters plezier vinden in hun spot
en dwazen kennis haten?
Wat stond ook in Israel menigeen naief in het leven. Zoals
thans in de kerken velen argeloos, j a op het onnozele af in de we-
reld staan. We bekeken dit goedgelovige type al op blz. 57vv. Hoe
lang zouden ze nog zo onbeslist voortleven, blind voor de gevaren
van hun gebrek aan levenservaring? Toch koesterde Vrouwe Wijs-
99
§ 5 Luisteren maakt wijs en wijsheid doet leven,
heid voor hen nog hoop. Zij vraagt him tenminste nog rechtstreeks
hoe lang zij haar nog laten praten?
Maar er waren in Israel ook goddelozen. Spotters en dwazen
heten ze hier. Niet allereerst vanwege hun grappenmakerij met het
heilige of om hun intellectuele domheid, maar vanwege hun zelf-
verheffing en verachting van Gods Woord. De Schrift spreekt zelfs
over dwaze profêten en Petrus en Judas kenden spotters in de
christelijke gemeenten! 2 Petr. 3 : 3v, Judas : 18v. Zie voor de por-
tretten van dwazen en spotters P 93-99, 131. Hen spreekt Vrouwe
, Godvrezende leraren hun doorgaven uit de Heilige Schrift en de
Wijsheid niet rechtstreeks toe. Acht zij hen soms onverbeterlijk?
vgl. bij Spr. 9: 7v.
Toch doet zij de deur nog niet op het nachtslot. Wie luisteren
wil krijgt nog een kans. Voor hem wil Vrouwe Wijsheid haar geest
nog uitstorten en hem als een gutsende bron overspoelen met haar
levengenezende kennis:
Vers 23:
Als jullie je tot mijn terechtwijzing keen,
zie, dan wil ik mijn geest voor u uitstorten,
u mijn woorden bekend maken.
Wat doen ze? Gaan ze nog op dit aanbod in? Zo valt er tussen
vers 23 en 24 een pauze. Zal men zich nog laten onderwijzen of
blijft men afkerig?
En laten we goed bedenken wie hier aan het woord is: de ver-
tegenwoordigster van alle voor mensen toegankelijke wijsheid. Zo-
wel die we door openbaring (in Schrift en schepping) als die we
door ervaring kunnen verkrijgen. Wat wijst dit grote geheel van de
wijsheid ons in talloze opzichten de juiste weg. Zij kan u de beste
adviezen verstrekken voor elke stap op uw levenspad. Nodigend
en waarschuwend strekt Vrouwe Wijsheid de handen uit.
Helaas, velen lopen haar onverschillig voorbij:
Vers 24 en 25:
Omdat jullie weigerden toen ik riep,
ik mijn hand uitstak en geen mens er acht op sloeg,
100
maar luister dan wel bijtijds §5
omdat jullie al mijn raadgevingen in de wind geslagen hebt
en van mijn vermaningen niet hebt willen weten ..
Daar hebt u de reactie van vele Israelieten en helaas ook van
velen in de christelijke gemeenten op de heerlijke openbaring van
Gods wijsheid in zijn Woord en werk. De Schrift wijst ons hier in
dichterlijke taal op een ontzettende werkelijkheid: velen halen ijs-
koud hun schouders op voor at die goede raad die hun ouders en
ervaring der eeuwen.
Vreselijke feiten! Er waren in Israel en er zijn in Gods ge-
meenten goddelozen, die leven volgens hun autonome principes of
raadgevingen, Ps. 1 : 1, 127-130. Er zijn onder Gods yolk spot-
ters en dwazen, die lachen om de orde die God in zijn Woord en
werken bekend gemaakt heeft. Maar dat lachen zal hun vergaan!
Vers 26-28:
daarom zal ik ook 13 ) lachen bij uw ongeluk!
Zal ik spotten wanneer jullie in paniek raken.
Wanneer schrik u als een onweer overvalt,
uw ongeluk als een stormwind aankomt,
benardheid en benauwdheid u overvallen.
Dan zullen ze mij roepen, maar ik zal geen antwoord geven,
dan zullen ze naar mij speuren, maar mij niet vinden.
Wijsheid kan een mens alleen verachten tot zijn grote schade.
De dichter tekent de gevolgen van zulke dwaasheid met vijf woor-
den: ongeluk, schrik en paniek, benardheid en benauwdheid. Spr.
10-31 zal dit met honderden voorbeelden illustreren. Al laat Spr. 5-
7 ook al een treffende plaat bij deze les zien: de puinhoop in het
leven van de echtbreker. Zo kan dwaasheid als een tornado plotse-
ling een mensenleven geheel verwoesten. Maar wie dan om Vrou-
we Wijsheid roept, doet dit te laat!
Hiermee wijst de Heilige Schrift ons op een vreselijke moge-
lijkheid. Een mens kan God en zijn Woord — en daarmee de bron
en de bril van de wijsheid — ook te laat zoeken! vgl. Jes. 55 : 6,
101

§ 5 Luisteren maakt wijs en wijsheid doet leven,
Amos 8 : 11v. Soms zegt God: „Als zij dan tot Mij schreeuwen, zal
Ik naar hen niet horen", Jer. 11 : 11, vgl. Ezech. 8 : 18, Micha 3 : 4,
Zach. 7 : 13. Zoiets voegt Vrouwe Wijsheid hier de dwazen toe: U
lachte om mij, maar dan is het mijn beurt om te lachen om u.
Natuurlijk spreekt Vrouwe Wijsheid zo dreigend om alsnog
op bekering aan te dringen. Daartoe gebruiken de spreukendich-
ters wel vaker het middel van de spot, vgl. blz. 16 14) Maar een mens
kan toch in situaties raken, waarin hij werkelijk het gevoel moet
krijgen, dat alles wat tot de wijsheid behoort hem honend staat uit
te lachen.
Want wat hebben zulke dwazen ten diepste gedaan?
Vers 29 en 30:
Omdat ze de kennis hebben gehaat
en de vreze voor Jahweh niet hebben verkozen,
omdat zij van mijn raadgevingen niets moesten hebben,
at mijn terechtwijzingen hebben versmaad .
Daar hebt u de diepste drijfveren van de goddelozen onder
Gods yolk; zij haten de kennis van God en zijn dienst. Zij willen
zijn verbond niet houden (zie voor de verbondsmatige kleur van
„kennen" I', 140). Zij weigeren eenvoudig Hem te vrezen in zijn
Woord en werken. En daarom halen ze ook de schouders op voor
de vermaningen van Vrouwe Wijsheid. „Zie, het Woord van Jab-
weh hebben zij verworpen, wat voor wijsheid zouden zij dan heb-
ben?" Jer. 8 : 9.
We merken hier treffende overeenkomst op tussen de stem
der wijsheid en die der profetie. Wat heeft Jahweh er zich door de
profeten niet vaak over beklaagd: „Waarom antwoordde niemand
toen Ik riep?", Jes. 50 : 2, vgl. 65 : 2, 12, 66 : 4, Jer. 7 : 13, 13 : 10, Ps.
81 : 12-14, Neh. 9: 17, Luk. 13 : 34. En nu horen we Vrouwe Wijs-
heid bier en in vs. 24v. feitelijk dezelfde klacht slaken. Gods yolk
heeft niet alleen altijd de profeten gedood, maar ook wijzen ver-
volgd, Matth. 23 : 34, vgl. Pred. 9 : 13-16. Geen wonder dat dit leer-
dicht en klaaglied van Vrouwe Wijsheid zo'n uitgesprokenprofeti-
sche klank heeft!
Groen van Prinsterer typeerde dit goddeloze gedrag met een
102
maar luister dan wel bijtijds §5
woord als revolutie. Daaronder verstond hij niet alleen bepaalde
politieke gebeurtenissen, maar een afwijzende levenshouding te-
genover God en zijn Woord, die het hele menselijke leven in de
wortel aantast. In zijn Ongeloof en Revolutie heeft Groen de alles
vernielende werking van de revolutie in de Europese geschiedenis
van de laatste eeuwen op klassieke en profetische wijze beschre-
ven. De revolutie verslindt altijd haar eigen kinderen. Dat geldt
vooral van de moeder van alle revoluties: de grote opstand tegen
God en zijn Woord.
Vrouwe Wijsheid brengt dat kort aldus onder woorden:
Vers 31 en 32:
daarom zullen ze de vruchten eten van hun gedrag
en hun bekomst krijgen van hun snode plannen. 15
Want de afkerigheid der onervarenen wordt hun dood
en de dwazen gaan door hun eigen onverschilligheid te gronde.
In Spr. 8 zal de Wijsheid ons nog een keer persoonlijk toespre-
ken en daar dan ten besluite een soortgelijke uitspraak doen als
hierboven: „Want wie mij vindt, heeft het leven gevonden, hij heeft
van Jahweh welgevallen verkregen. Maar wie mij mist, doet zijn
leven geweld aan; alien die mij haten hebben de dood lief", Spr.
8 : 35v.
Daar klinkt een van de grondtonen, misschien wel de voor-
naamste, van het hele boek Spreuken. Dát is het nu wat Spr. 10-31
in honderden spreuken laat zien: alle kwaad doêt een mens ook
kwaad! Geen wonder dat de Handleiding (Spr. 1-9) daar meteen in
Spr. 1 al de aandacht op vestigt: „Ware gerechtigheid strekt ten
leven, maar wie het kwaad najaagt, hem strekt het ten dode", Spr.
11 : 19. Op dit stramien is feitelijk heel Spreuken geborduurd. Of
zoals Paulus het later uitdrukte: „Wat een mens zaait, dat zal hij
ook maaien. Want wie op de akker van zijn vlees zaait, zal uit zijn
vlees verderf maaien, maar wie op de akker van de Geest zaait, zal
uit de Geest het eeuwige leven maaien", Gal. 6 : 7v.
Daarom zijn spotters en dwazen geen slachtoffers van een
wreed noodlot, maar bewerkers van hun eigen ondergang, vgl. Spr.
103
§ 5 Luisteren maakt wijs en wijsheid doet leven,
16 : 22, 19 : 3. Afkerigheid van God en zijn wijsheid loopt letterlijk
en figuurlijk uit op de dood. En dan te bedenken, dat God eens zijn
hele yolk „de Afkerige" moest noemen, Jer. 8 : 5.
Maar wie wel luistert is goed af. Vrouwe Wijsheid laat hem
weten — wat de Handleiding op Spreuken nog herhaaldelijk zal
herhalen — dat de wijsheid of vreze des HEREN de beste levens-
verzekering is die men kan afsluiten. Wijsheid werkt in hoge mate
preventief. Wat kan zij onnoemelijk veel kwaad voorkemen en
haar leerlingen rust verschaffen! We zullen daar in de komende
hoofdstukken nog genoeg voorbeelden van onder ogen krijgen.
Vrouwe Wijsheid besluit daarmee haar toespraak:
Vers 33
Maar wie naar mij luistert zal veilig wonen,
niet geplaagd door vrees voor onheil.
Naar Vrouwe Wijsheid luisteren — dus Jahweh vrezen — of
haar laten praten, dat is het verschil tussen stilte en storm, rust en
paniek, veiligheid en rampspoed. „Veilig wonen", dat waren voor
de Israelitische Schriftkenner bekende woorden uit de Thora, Lev.
25 : 18v, Deut. 33 : 12, 28. „Veilig wonen" was een van de beloften
die Jahweh aan de onderhouding van zijn geboden verbonden had.
En die Thora-uitdrukking neemt Vrouwe Wijsheid hier op haar
lippen. (Nog een bewijs van de innige samenhang van wijsheid en
vreze des HEREN).
Luister bijtijds, want je leven staat op het spel.
Met dit gedicht waarin Vrouwe Wijsheid ons zelf toespreekt,
zet Spreuken in. Want we moeten haar toespraak natuurlij k vooral
lezen met het oog op haar canonische plaats: op blz. 1 van Spreu-
ken, als inzet van dit bijbelboek, ja als inzet voor de Handleiding
tot gebruik van dit bijbelboek. Er klinkt in deze aanbeveling van
de spreukenwijsheid dezelfde ernst als in het Godswoord: „En zij,
of zij het horen dan wel het nalaten — want zij zijn een weerspannig
geslacht — zullen weten, dat er in hun midden een profeet is ge-
weest", Ezech. 2 : 5. Zo zal het de dwazen onder Gods yolk blijvend
104
maar luister dan wel bijtijds sS' 5
aanklagen, dat er een Salomo is geweest! Had hij het levensbelang
van dit bijbelboek treffender onder woorden kunnen brengen dan
door dit prachtige gedicht? Vrouwe Wijsheid als straatpredikster!
U komt haar dagelijks tegen. Vooral als u de bijbel leest hoort
u haar spreken. Maar ook als u kijkt naar wat God heeft gemaakt.
De Goddelijke orde in zijn schepping. De inzettingen en verorde-
ningen die Hij gesteld heeft voor alles wat Hij gemaakt heeft. Wat
in uw beroep kan en wat niet kan heeft daar mee te maken. Om-
gang met medemensen. Gelduitgeven. Huwelijksleven. Gezond-
heid. Werkkracht. Levensdoel. Levenstijd. In al die zaken wil
Vrouwe Wijsheid haar verlossende woord spreken.
Niemand kan haar straffeloos negeren, want zij is de verper-
soonlijking van alle voor mensen toegankelijke wijsheid in Spreu-
ken, j a in de hele Schrift en schepping. Luister daarom bijtijds naar
haar. Allen die dat verzuimen hebben de dood lief, Spr. 8 : 36. La-
ten we van nu af naar haar luisteren. Wat zal ons dat goeddoen, in
alle opzichten!
NOTEN
Volgens Christa Bauer-Kayatz, EinfUhrung in die alttestamentliche Weisheit,
Neukirchen, 1969, 43 ontbreekt de moeder in de „agyptischen Lehren". Maar vol-
gens J. Zandee in Phoenix, 1963, 90vv zegt de Eg. wijsheidsliteratuur juist veel
goeds over de moeder.
W.H. Gispen vertelt in zijn: De wijze in Israel, Kampen 1956, 14, dat de Sumeri-
sche leraar zich wel erg ver boven zijn leering verheven achtte, want blijkens gevon-
den teksten zei de leraar zelfs tot zijn leerling: „ik ben meer ,mens' dan gij".
3) In Egypte droeg men wel een beeld van de wijsheidsgodin Maat aan een ketting
om de hals, Chr. Kayatz, Studien zu Proverbien 1-9, WMANT 22 (1966), 107v.
4) „Abstracties kent hij niet", Th. C. Vriezen, Hoofdlijnen der Theologie van het
Oude Testament, 1954, 183. L. KOhler, Der hebraische Mensch, 118: „Es ist nicht
zufallig, sondern seinem Wesen gemasz, wenn der Hebraer fast keine Abstrakta,
keine Allgemeinbegriffe hat". W. F. Albright, From the Stone Age to Christianity
(voortaan af te korten tot: FSAC), Anchoredition, New York, 1957, 3: „I (-) deny
the possibility of definition of concepts, logical classification of data, and deductive
reasoning among the Hebrews before the third century B.C." Zie daarentegen M.
Dahood, Psalms III, 41 lv (The Grammar of the Psalter).
Wij kennen in onze literatuur ook wel uitgewerkte persoonsverbeeldingen, zoals
De Genestets „Ik heb een vriend, hij heet de plicht . "
Wij zouden bier ook niet willen denken aan Gods Zoon (die later trouwens een
man werd), vgl. W. H. Gispen, KV Spreuken a.l. en D. A. Hubbard, The Wisdom
105
§ 5 Luisteren maakt wijs en wijsheid doet leven.
Movement and Israel's Covenant Faith, Tyndale Bulletin 17, 1966 die eveneens
aan een personificatie denken.
7) G. von Rad wijst er op, dat bier in Spr. 1 en in psalmen als Ps. 19, 97 : 6, 145: 10,
148 geen sprake is van „dichterischer Uberschwung", maar „von einem realen
Zeugnis, das von der Welt ausgeht", Weisheit in Israel, 211.
8) D. Kidner, Proverbs, London 1964, 17: „But the Old Testament clearly implies
that a man can still think validly and talk wisely, within a limited field, without
special revelation".
9 ) G. von Rad, Weisheit in Israel, 208.
ID ) Hebr. chokmOt, lett. wijsheden. Volgens Kidner a.l. is dit Of een Phoenicische
sing. vorm of een Hebr. plur. Als het laatste juist is, „it is to express intensity and
fullness". Gemser e.a. zien hierin een aanduiding van alle wijsheden.
11)LXX: vanaf de muren. Een lezing die M. Dahood (PNWSP, 4, Psalms II, 58) en
Scott verdedigen.
12)Zie voor het Israelitische stadsleven E. W. Heaton, Het dagelijks leven in de tijd
van het Oude Testament, Baarn, 43-52 (op blz. 54 staat een afbeelding van de poort
en de poortpleinen die Salomo bouwde te Megiddo).
n ) W. A. van der Weiden, Le Livre des Proverbes, a.l. stelt voor het Hebr. gam de
Ugaritische betekenis „luid" voor: ik zal hard om uw ongeluk lachen", a.w.
25v.
14)Cf. H. Renard a.1., die verwijst naar Micha 2: 4, Deut. 28 : 37, 1 Kon. 9 : 7.
15)Mo'esa, volgens Cohen behalve in 22 : 20 altijd in ongunstige zin.
106
6
SPREUKEN 2:
DE SCHATGRAVER NAAR WIJSHEID VINDT OOK
LEVENSINZICHT EN LEVENSBESCHERMING.
Toen Achan zijn gestolen goud en zilver in de grond verborg,
deed hij voor een oosterling niets ongewoons, Joz. 7 : 21. Ook de
luie slaaf uit de gelijkenis begroef zijn talent in de grond, Matth.
25 : 18. Vaak vertelde de eigenaar van zo'n verborgen schat zelfs
aan zijn vrouw de vindplaats niet. Kwam zo'n man echter plotse-
ling te overlij den, dan nam hij zijn geheim mee in z'n graf. Daarom
gelooft then in het Midden-Oosten nog en niet zonder reden, dat
de grond op vele plaatsen verborgen schatten bewaart, vgl. Job
3 : 21, Jes. 45 : 3, Jer. 41 : 8, Matth. 13 :44. Menigeen besteedde al
zeeen van tijd en moeite aan het zoeken daarnaar. 1 ) Men denke in
dit verband ook aan de goudzoekers uit de vorige eeuw.
Jets van die bezetenheid en goudkoorts van de schatgraver
zag Salomo zijn leerlingen graag aan de dag leggen bij hun zoeken
naar wijsheid! Maar terwijl de goudzoeker vaak vergeefs ploeter-
de, worden wijsheidszoekers in elk geval rijk beloond door de
vondst van ontelbare schatten.
1. SPEUR ALS EEN GOUDZOEKER NAAR WIJSHEID,
SPR. 2: 1-4.
Evenals in Spr. 1 dringt Salomo er ook in Spr. 2 krachtig op
aan wijsheid te zoeken. Gezien de plaats van Spr. 2 — in de Hand-
leiding bij Spreuken — zullen we bij deze opwekking vooral moe-
ten denken aan de woorden en geboden die we in Spreuken 10-31
vinden. Daar liggen de schatten van wijsheid en inzicht verborgen.
Maar dan moet je er wel naar spehren en dan moet je ze wel opdel-
ven. Dat kost moeite en taaie volharding. Niet omdat God de wijs-
107
§ 6 De schatgraver naar wijsheid vindt ook
heid zo diep heeft weggestopt — ze roept notabene midden in het
dagelijkse leven, Spr. 1 : 20-33 — maar omdat ons hart van nature
de dwaasheid liefheeft. Gelukkig behoeven wij deze schatten niet
in het wilde weg te zoeken. Salomo wijst op zijn woorden en gebo-
den; daarin kunnen we inzicht en doorzicht vinden.
Vers 1-4:
Mijn zoon, als je mijn woorden aanneemt
en mijn geboden zorgvuldig bij je bewaart,
en je oor spitst op de wijsheid
en je hart keert naar het doorzicht,
ja, als je het inzicht te hulp roept
en tot de verstandigheid je stem verheft;
als je er naar zoekt als naar zilver
en naar haar speurt als naar verborgen schatten . .
Als u denkt aan het peperdure zoeken naar bodemschatten in
onze tijd (olieboortorens in zee, aardsatellieten voor bodemonder-
zoek), dan gebruikt Salomo hier beslist geen verouderde beeld-
spraak. Zó fel moeten we zijn op het zoeken naar wijsheid! We
moeten er onze oren op spitsen en ons hart voor open zetten. Prac-
tisch betekent dit, dat we vaak en ijverig Spreuken lezen en herle-
zen. Liefst met een potlood in de hand, om aan te strepen wat ons
bijzonder trof en dat als een schat in ons hart te bewaren, Ps.
119: 11, Spr. 10 : 14, Jes. 33 : 6. Gedachtig ook aan het apostolische
vermaan: „Indien echter iemand van u in wijsheid te kort schiet,
dan bidde hij God daarom . . . ", Jak. 1 : 5.
Maar zulke speurders krijgen van Salomo grote beloften:
Hun wijsheid zal hen ten eerste veel doen begrijpen en ten tweede
in veel opzichten bescherming bieden. Hij wijst deze voordelen al-
leen iets minder scherp onderscheiden aan dan wij ze hieronder
bespreken.
2. DAN VIND JE LEVENSINZICHT, SPR. 2:5-10.
mij ijverig zoeken, zullen mij vinden", zegt de wijsheid
in Spr. 8 : 17, Matth. 7 : 7, Jak. 1 : 5. Wie met een soort goudkoorts
108
levensinzicht en levensbescherming §6
Spreuken leest, ziet zijn wijsheidsdorst altijd gelest. Want via dit
bijbelboek komt er Goddelijke wijsheid in zijn hart en die gaat zijn
ogen verlichten, zodat hij steeds meer ziet en verstaat. Hij leert on-
derscheiden; wat voor Gods kinderen zo'n broodnodige gave is, I I',
324. Hij leert zien hoe we onze liefde tot God en de Heere Jezus in
praktijk kunnen brengen:
. . . dan zul je begrijpen wat „vrees voor Jahweh" is
en de kennis van God vinden.
Want Jahweh geeft wijsheid,
uit zijn mond komen kennis en doorzicht.
Hij bewaart voorspoed voor de oprechten,
Hij is een schild voor wie onberispelijk wandelen.
Voorzeker, Hij behoedt de paden van wie recht doer')
en beschermt de weg van zijn gunstgenoten.
Dan zult ge verstaan wat gerechtigheid en recht is,
rechtschapenheid en alle goede wegen.
Want de wijsheid zal in je hart intrek nemen
en de kennis zal liefelijk voor je (ziel) zijn.
Spreuken kan je leren wat de vreze des HEREN betekent in
het voile leven. En zoals we nog nader zullen zien laat Salomo
daarbij zijn licht niet alleen schijnen over het strikt persoonlijke
leven, maar ook over het sociale, politieke en economische leven.
Wat is daarin rechtvaardig? Wat is sociale gerechtigheid? Wat be-
tekent de kennis van God voor de praktijk? Dat kan Spreuken u
aan de hand van honderden voorbeelden leren verstaan, zodat u de
goede wegen inslaat.
En wat zult u die Godskennis-in-de-praktijk ook als iets liefe-
lijks ervaren! Daar spreken we bij Spr. 3 : 17 nader over. Dit over
de eerste schat die speurders naar wijsheid opdelven: levensinzicht.
Nu de tweede schat die ze gegarandeerd ook vinden: levensbe-
scherming.
3. DAN VIND JE LEVENSBESCHERM1NG, SPR. 2 : 11-22.
We hoorden het Vrouwe Wijsheid zelf ook al roepen: „Maar
109

§ 6 De schatgraver naar wijsheid vindt ook
wie naar mij luistert, zal veilig wonen", Spr. 1 : 33. Dat is een van de
grootste voordelen die wijsheid een mens kan bezorgen als hij naar
haar luistert: zij kan zo onnoemelijk veel kwaad voorkomen. Spr.
1-9 zal daar nog herhaaldelijk op terugkomen, want het is een van
de hoofdlijnen in de Handleiding bij Spreuken: Wijsheid is toch
voordeliger. Ook Spr. 2 wijst daar nadrukkelijk op: Jahweh „be-
schermt de weg van zijn gunstgenoten", vs. 8. Hij is hun Schild, vs.
7. Men kan daarbij denken aan een gewoon schild, maar ook aan
de titel van een Grootvorst die een verdrag sloot met een vazalko-
ning. Israels vromen stonden onder Jahwehs verbondsmatige be-
scherming, I k , 26. 3 )
Dit doet God echter ook middellijk:
Vers 11:
Bedachtzaamheid zal u bewaken,
doorzicht zal u behoeden.
God beschermt zijn kinderen ook door hen bedachtzaam te
maken. En dan bewaken die vrome bedachtzaamheid en dat God-
vrezende levensinzicht hen voor allerlei kwaad en ellende. Spreu-
ken illustreert deze levensles van de eerste orde met talloze voor-
beelden. Je zou dit hele bijbelboek kunnen samenvatten met deze
spreuk: „Het onderricht van de wijze is een bron des levens, om de
strikken des doods te ontwijken", Spr. 13 : 14, vgl. 4 : 6v. 14 : 26v,
Pred. 7 : 12. Van deze doodsstrikken noemt Salomo er hier vervol-
gens twee: de slechte man (vs. 12-15) en de slechte vrouw (vs. 16-19).
Vers 12-15:
Om je te redden van het slechte pad,
van de man die verkeerde dingen spreekt,
die de paden der rechtschapenheid verlaten,
om duistere wegen te gaan,
die in kwaaddoen zich verheugen,
juichen over boze draaierijen,
wier paden krom zijn
en wier gangen verkeerd zijn.
110
levensinzicht en levensbescherming §6
Zulke duistere figuren komt u in Spreuken in allerlei gedaante
tegen. Roofmoordenaars, zwarte handelaars, goddeloze macht-
hebbers, onrechtvaardige rechters, valse getuigen, landdieven,
dronkaards, oplichters, echtbrekers, afpersers, luiaards, las-
teraars, ruziestokers. En wat praat men z'n kwade praktijken vaak
nog goed ook, vs. 14. Jesaj a kende ze ook: „Wee hun, die het kwade
goed noemen en het goede kwaad; die duisternis voorstellen als
licht en licht als duisternis; die bitter doen doorgaan voor zoet en
zoet voor bitter", Jes. 5 : 20, vgl. Rom. 1: 32, 2 Thess. 2 : 12.
Wat zien we zulke dwazen vaak hun eigen leven verwoesten.
Daarentegen kan wijsheid bescherming bieden. Wie bij de wijzen
in de leer gaat hoeft niet met de strafrechter in aanraking te komen.
Of door alcoholmisbruik tegen een boom te rijden. Of wegens vals-
heid in geschrifte op staande voet ontslagen te worden. Daarvoor
gaf God ons zijn heilzame spreukenwijsheid: „Om u te red-
den . . .", vs. 12. Niet alleen van het eeuwige verderf, maar ook van
allerlei tijdelijk verderf. Zoals de vreselijke gevolgen van echt-
breuk:
Vers 16-19:
Om je te redden van de vreemde vrouw,
de onbekende die gladde woorden spreekt,
die de echtvriend van haar jeugd verlaat
en het verbond van haar God vergeet.
Want haar huis zinkt weg naar de dood
en haar paden naar de schimmen.
Van alien die tot haar ingaan keert niemand terug,
zij bereiken de paden van het leven niet meer.
Hier ziet u een wel zeer fatale doodsstrik: de verlokkingen van
de echtbreekster. In Spr. 5-7 komt Salomo uitvoerig op dit levende
vangnet terug. Dan laat hij ons haar „gladde woorden" hOren en
dan laat hij ons zien hoe alien die sexuele gemeenschap met haar
hebben („tot haar ingaan", vs. 19) op hun ondergang afstevenen.
Bij die gelegenheid zullen wij uitvoeriger over deze levensgevaarlij-
ke verleidster spreken.
111
§ 6 De schatgraver naar wijsheid vindt ook levensinzicht en levensbescherming §6

Op deze plaats wordt zij als voorbeeld ten tonele gevoerd bij
wat Salomo in vs. 1-4 zei: Mijn woorden geven levensinzicht en
levensbescherming. Iedere man of jongen die er naar luistert, hoeft
nooit in de strikken van zo'n vrouw te vallen, die God en haar man
ontrouw is doordat ze het zevende gebod van het Horebverbond
breekt, Ex. 20: 14, Mal. 2: 14. Zij kan je letterlijk en figuurlijk je
leven kosten (de Thora bedreigde echtbreuk met de doodstraf)! Of
je dus als een goudzoeker naar wijsheid moet speuren! Zij biedt u
preventieve huwelijksbescherming. En daarmee tegen meer
kwaad, want nets werkt zo smaakbedervend ten aanzien van
Gods wil als onkuisheid. 4)
levenswil, Deut. 4 : 26, 11 : 17, 30 : 18, Ps. 1 : 4vv, Ps. 37, Ps. 104 : 35,
Spr. 10 : 30.
Maar de oprechten zullen het land bewonen, vs. 21. Daarbij
denken wij niet meer aan Palestina alleen, want onze Heiland heeft
ons geleerd, dat de beloften voor de rechtvaardigen verder reiken
dan dat oude beloofde land. De gelovigen zullen de nieuwe aarde
beerven, Matth. 5 : 5, vgl. 1 Tim. 4 : 8. Wijsheid-door-vreze-des-
HEREN beschermt dus niet alleen dit leven, maar houdt ons ook
op de weg naar het eeuwige leven. Ook met deze tweede belofte
lokte Salomo ons in Spr. 2 om als onvermoeibare schatgravers het
goud der wijsheid op te delven, dat in Spr. 10-31 ligt opgetast.

Vers 20-22: NOTEN

Omdat jij de weg der goeden bewandelt,
en de paden der rechtvaardigen houdt.
Want de oprechten zullen het land bewonen
en de onberispelijken mogen er in blijven.
Maar de goddelozen zullen uit het land worden uitgesneden
en de trouwelozen zullen er uit worden weggerukt.
1)James Neil, Palestina en de bijbel, 138vv. Men begroef z'n schatten meestal in
aarden vaten, vgl. 2 Cor. 4 : 7. Bij opgravingen kwamen meermalen potten vol goud-
stukken aan het licht.
2)W. A. van der Weiden, a.w. 27: ,Le terme abstrait migpät recoit un sens concret
du terme parallele hasidayw".
3)W. A. van der Weiden, a.w. 26, foot 42.
4)H. Brandenburg, Spriiche — Prediger und Hohelied, Giessen und Basel 1971, 15.
5 ) Meredith G. Kline, By Oath Consigned, Grand Rapids 1968, 39-49.

Als een Israeliet zijn zoon besneed, legde hij namens die pas-
geboren bondgenoot van God de verplichte eed van trouw af.
Door de voorhuid van zijn zoon af te snijden zwoer zo'n wader na-
mens zijn jongen: Ik snijd nu wel een velletje van mijn lichaam af,
maar ik mag helemdal uitgesneden worden uit de verbondsge-
meenschap met Jahweh als ik Hem niet loyaal zal dienen. 5 ) En wie
deze eed van trouw weigerde? Zo'n deserteur „zal uitgeroeid wor-
den uit zijn volksgenoten: hij heeft mijn verbond gebroken", Gen.
17 : 14. Maar letterlijk staat daar voor uitgeroeid worden: uitgesne-
den worden.
Zou Salomo op deze eed van zelfvervloeking zinspelen? In elk
geval hebben we Spr. 2 : 22 hierboven maar letterlijk vertaald: god-
delozen zullen uit het land worden uitgesneden. We deden dat om-
dat we daar verbondsmatige taal beluisterden, vgl. Ex. 12 : 15, 19.
Wee de goddeloze in Israel en in de christelijke gemeente! Niet
alleen de profeten, maar ook de wijzen waarschuwen hem om zijns

112 113

§ 7
SPREUKEN 3:
IN HET ONDERHOUDEN VAN GODS GEBODEN LIGT
RIJKE BELONING VOOR ONS HELE LEVEN.
Niets is zo heilzaam voor een mens als God liefhebben en Zij n
geboden onderhouden. Dat is het kroonargument waarmee Salo-
mo zijn jeugdige lezers opwekt Gods inzettingen in acht te nemen.
Vooral in de Leidraad bij zijn boek hamert hij voortdurend op dit
aambeeld: „Als je wijs bent (dat is: als je Jahweh vreest), ben je
wijs tot je eigen welzijn", Spr. 9: 12. We hebben deze klanken al
eerder gehoord. In Spr. 1 hield Vrouwe Wijsheid ons voor: „Maar
wie naar mij luistert, zal veilig wonen", vs. 33. En Spr. 2 voegde
daaraan toe: „Bedachtzaamheid zal je bewaken", vs. 11. Maar Spr.
3 zal ons nog veel gedetailleerder voorhouden hoe weldadig die
wijsheid-door-vreze-des-HEREN werkt. Als u haar in uw leven
toepast, bevindt u zich op de beste weg om de volgende zegeningen
te ontvangen:
Ze kan uw leven verlengen, vs. 2.
Ze maakt u sympathiek bij God en mensen, vs. 3v.
Ze maakt uw levensweg beter begaanbaar,vs. 5v.
Ze bevordert uw gezondheid, vs. 7v.
Ze vermeerdert uw bezit, vs. 9v.
Ze leert u buigen onder Gods tuchtiging, vs. 11v.
Ze is waardevoller dan juwelen, vs. 13vv.
Ze verleent rijkdom en eer, vs. 16.
Ze geeft ons leven liefelijkheid en vrede, vs. 17.
Ze laat u eten van een levensboom, vs. 18.
Ze ligt ten grondslag aan hem& en aarde, vs. 19v.
Ze doet leven, siert en beveiligt u, vs. 21vv.
rijke beloning voor ons hele leven 7
Ze komt uw nachtrust ten goede, vs. 24.
Ze bewaart u terwijl goddelozen ondergaan, vs. 25v.
Ze maakt hulpvaardig en weldadig, vs. 27v.
Ze maakt geen misbruik van vertrouwen, vs. 29.
Ze maakt u vredelievend, vs. 30.
Ze brengt u in de vertrouwelijke omgang met God, vs. 31v.
Ze trekt Gods zegen naar uw woning, vs. 33.
Ze verwerft door haar nederigheid Gods welbehagen, vs. 34.
Ze doet u eer beerven, vs. 35.
Zó zakelijk mogen we het nemen als er gezegd wordt: „In de
vreze ties HEREN ligt sterke gerustheid", Spr. 14 : 26. Niemand
hoeft zich er over te verwonderen, dat Salomo dit in Spr. 3 zo nuch-
ter en zakelijk uitwerkt. Jahweh bemoeide zich immers in zijn ver-
bond niet alleen met Israels godsdienstige leven, maar ook met z'n
leven van alledag. Daarom sprak Hij in de Thora niet alleen over
offers brengen, maar eveneens over druiven plukken en dagloners
uitbetalen, vgl. blz. 67, P 34v. En van de onderhouding van al deze
,
goede inzettingen zei Mozes al: „Dat is uw leven", Deut. 30 : 20.
De echo van dit hele-mensenleven-genezende onderwijs in de
Thora galmt door de Psalmen en Spreuken, vgl. blz. 68-70 en I',
33vv. De dichter van Psalm 19 had ook zo'n open oog voor die
levenbevorderende werking van Gods Woord. En wie zo wijs is de
God des levens op zijn Woord te geloven, zal dezelfde ervaring op-
doen als deze psalmist: „De verordeningen van Jahweh zijn waar-
heid (waar, vast). Ook laat uw knecht zich daardoor enstig verma-
nen; in het houden ervan ligt rijke beloning", vs. 10, 12. De apostel
schreef in dezelfde geest: „De godsvrucht is nuttig tot alles, daar zij
een belofte inhoudt van leven, in heden en toekomst", 1 Tim. 4 : 8.
En even verder: „Nu brengt inderdaad de godsvrucht grote winst",
6 : 6. Spreuken 3 laat ons zien waarin die beloning en dat leven dan
bestaan.
Nu willen we u van te voren waarschuwen, dat Salomo in dit
Schriftgedeelte geen ijzeren principes voorhoudt. Hij komt niet
met altijd en overal opgaande regels, maar met masjaals. En deze
bevatten wel degelijk regels, maar om die te kunnen toepassen

§7 In het onderhouden van Gods geboden ligt
moet men wel de eigenaardige spreektrant van de masjaal kennen.
Anders verstrikt men zich bij een hoofdstuk als Spr. 3 gemakkelijk
in allerlei misverstanden. Wij nemen bij onze bespreking van dit
hoofdstuk aan, dat onze lezers kennis genomen hebben van § 1,
vooral blz. 21-27. Dat kan hen misschien ook onnodig verdriet be-
sparen, als Salomo over zegeningen spreekt die zij nooit ontvin-
gen.
Houd dat masjaalkarakter dus goed in de gaten.
1. WIJSHEID KAN UW LEVEN VERLENGEN, SPR. 3: lv.
Heel Spreuken onderwijst in de practische consequenties van
de vreze des HEREN. „Om u op Jahweh te doen vertrouwen geef
ik u heden mijn onderricht, j a aan u", Spr. 22 : 19. „Mijn zoon, als
je mijn woorden aanneemt, . . . zul je begrijpen wat „vrees voor
Jahweh" is en de kennis van God vinden", Spr. 2 : 1, 5. Als Salomo
dan ook in onderstaande spreuk over zijn geboden en onderwij-
zing spreekt, dan bedoelt hij natuurlijk ook zijn lessen over de
praktijk der Godzaligheid. En waarmee trachtte hij zijn geestelijke
zonen daartoe te lokken? Met de verzekering, dat ze met de wijs-
heid van de vreze Gods hun leven konden verlengen! Vers 1 en 2:
Mijn zoon, vergeet mijn onderwijzing niet
en laat je hart mijn geboden bewaren,
want lengte van dagen en jaren van leven
en vrede zullen zij je vermeerderen.
Lang en gelukkig leven! Wie koesterde dat nooit als een groot
ideaal? Maar wat hebben wij mensen daar zelf bij in te brengen?
Niets toch zeker? Wij kunnen toch geen dag aan ons leven toevoe-
gen? Op deze voorzichtige tegenwerpingen komen we straks terug.
Eerst stellen we vast, dat een mens volgens Spr. 2 : lv z'n leven in-
derdaad verlengen kan. Zelfs met jaren. Als hij God maar wil die-
nen en liefhebben. En dat zegt deze spreuk zeker niet als enige
Schriftplaats. In Spr. 4 lezen we dat Salomo dit op zijn beurt reeds
als kind geleerd had bij zijn vader David thuis: „Neem mijn woor-
den aan, opdat uw levensjaren talrijk worden", Spr. 4 : 10. Vrouwe
116
rijke beloning voor ons hele leven
§7
Wijsheid opende hetzelfde vooruitzicht: „Want door mij worden
uw dagen vermeerderd, worden jaren van leven u toegevoegd",
Spr. 9 : 11. ,Lengte van dagen is in haar rechterhand", Spr. 3 : 16.
Alleen wat verstaat Spreuken onder „lengte van dagen"? Aan wel-
ke leeftijd moeten we dan denken?
Deze vragen willen we nu eerst beantwoorden.
a. Wat is lengte van dagen?
De mensen werden in alle tijden niet even oud. De sterke ge-
slachten van voor de zondvloed bereikten nog leeftijden van meer
dan negen honderd jaar, maar na de zondvloed krompen de leeftij-
den steeds verder ineen, Gen. 11 : 10-32. Sem werd nog 600 jaar,
maar Terah 205, Abraham 175, Aaron 123, Mozes 120, Jozua 110
jaar oud. De meeste koningen van Juda werden, ook naar onze
maatstaven gemeten, niet oud. Rehabeam werd 58, Josafath 60,
Joram 40 1 ), Ahazia 23, Amazia 54, Azaria 68, Jotham 41, Achaz
36, Hizkia 54 (de vijftien jaar die hij er van God bij kreeg meege-
teld), Manasse 67, Amon 24, Josia 39. De gemiddelde leeftijd van
deze vorsten bedroeg 47 jaar. 2 ) Andere Schriftplaatsen wijzen op
niet veel hogere leeftij den.
Een leviet moest zijn volledige dienst vervullen tot zijn vijftig-
ste jaar, Num. 4: 3, vgl. 8 : 25, 1 Kron. 23 : 24. Daarna mocht hij
desgewenst nog wel hulpdiensten verrichten, maar dienstplichtig
was hij niet meer, Num. 8 : 23-26. Mogen we hieruit afleiden, dat
men iemand van in de vijftig toch al tot de ouderen rekende? In
Lev. 27: 1-8 staat een tarieflijst voor het afkopen van geloften;
daar is de hoogste leeftijdsklasse: 60 jaar en ouder. Barzillai was
tachtig jaar en beet daarom „zeer oud", 2 Sam. 19 : 32. Houdt dit
in, dat de gemiddelde leeftijdsverwachting nu ook weer niet zo
hoog boven de zestig lag?
Wat is lengte van dagen? Dat is dus niet zo'n makkelijke
vraag. Het antwoord luidde in alle landen en tijden niet gelijk.
Misschien kan de wens van Ps. 128 : 5v. ons hierbij helpen: „Jah-
weh zegene u uit Sion . . . opdat ge uw kindskinderen moogt zien".
Want kleinkinderen heten ,de kroon der ouden", Spr. 17 : 6, vgl.
Job. 42 : 16v. Oud was dus voor Israeli tisch besef iemand die klein-
117
§ 7 In het onderhouden van Gods geboden ligt
en achterkleinkinderen bezat. Daarbij dienen we wel te bedenken,
dat de Israeliet jonger trouwde dan wij en daardoor op zijn veertig-
ste al grootvader en voor zijn zestigste al overgrootvader kon zijn.
Daarom zijn wij geneigd bij die uitdrukking „lengte van dagen en
jaren van leven" niet aan buitengewoon hoge leeftij den te denken.
Misschien beschouwden de wijzen iemand die naar de zeventig
liep al in het bezit van een „goede ouderdom", vooral als God hem
gezegend had met kinderen en (achter)kleinkinderen. En steekt
zo'n geval niet gunstig of bij die gemiddelde leeftij den in ons ne-
gentiende-eeuwse Nederland en bij die in de huidige Derde We-
reld?
b. Waarom zoudt ge sterven voor uw tijd? (Prediker 7: 17).
God heeft onze sterfdag toch allang vastgesteld? „In uw boek
waren ze alle opgeschreven, de dagen die geformeerd zouden wor-
den, toen nog geen daarvan bestond", Ps. 139: 16. En zei de Predi-
ker niet: „Niemand heeft macht over de dag des doods", Pred. 8 : 8.
Dat beleed de psalmist toch ook: „Mijn tijden zijn in uw hand",
Ps. 31 : 16. Komt Spreuken daar dan niet mee in tegenspraak? Het
ligt er maar aan hoe u de Schrift leest. Als een bij voorbaat sluitend
verklaard gedachtensysteem of als het levende Woord van God.
Wanneer de aangehaalde Schriftwoorden als schakels moeten
dienen in een redenering of als bouwstenen voor een sluitend sy-
steem, willen we tot voorzichtigheid manen en waarschuwen voor
fatalisme en systeemzucht. Men loopt immers gevaar de genoemde
Schriftplaatsen ongemerkt door een beslagen bril te lezen, gehin-
derd door de wasem van Grieks-Romeins of Mohammedaans hei-
dendom. Dat geloofde namelijk, dat boven zijn oppergod Zeus,
Jupiter of Allah het Noodlot stond en daartegen kon zelfs de op-
pergod niets inbrengen. Christenen hebben in hun gedachten bo-
ven onze hemelse Vader ook wel eens zo'n fatum geplaatst dat zij
dan zijn eeuwige raad noemden. En daaraan was God nu eenmaal
ook gebonden, zodat bidden niets hielp „als het niet met Gods
raad overeenkwam", vgl. Voorz. Leer II, 116-121. In zo'n gedach-
tensysteem heeft de vreze des HEREN uiteraard geen enkele in-
vloed op uw levensduur. Zou de gevleugelde uitdrukking „Als het
118
rijke beloning voor ons hele leven §7
je tijd niet is . . . soms uit dit fatalistische klimaat stammen?
De Schrift spreekt echter niet in vaste, wetenschappelijke ter-
men, maar met levende woorden. Zij kent ook die caricatuur van
Gods raad niet, maar wel de troost: „Mijn tijden zijn in uw hand",
Ps. 31 : 16. Dit is geen stelling uit een theologisch systeem, maar
een geloofsbelijdenis, dat het gelukkig God is die onze levensduur
bepaalt en niet onze vervolgers (zie het verband van dit Schrift-
woord).
Zeker, ,niemand heeft macht over de dag des doods", Pred.
8 : 8. Dat is Gods zaak. Al wijst dezelfde Prediker er eveneens op,
dat God voor dat sterven wel een bepaalde periode in het leven als
de meest passende heeft aangewezen. „Voor alles is een vaste tijd,
voor al wat is onder de hemel is een tijd: een tijd voor baren en een
tijd voor sterven", Pred. 3: 1 v. Voor sterven is de ouderdom de
passende tijd. Vandaar Hizkia's klacht: „Ik zal derven de rest mij-
ner jaren", Jes. 38 : 10. Evenmin een fatalistische uitspraak. Hizkia
vond het kennelijk zijn tijd nog niet. En de wijze Prediker zag ook
niets van zo'n Noodlot bOven Jahweh, getuige zijn opmerkelijke
vraag: „Waarom zoudt gij sterven voor uw tijd?", Pred. 7 : 17. Dat
kan dus volgens de Heilige Schrift!
Ook Spreuken leert, dat de verstandigen tot op zekere hoogte
zo'n voortijdige dood kunnen ontlopen en hun begrafenis uitstel-
len. Het boek spreekt meermalen over de dood ,ontwijken" vgl.
Spr. 13 : 14, 14 : 27, 21 : 16. In Spr. 15 : 24 wel heel duidelijk: „Het
pad des levens gaat voor de verstandige opwaarts, opdat hij ontwij-
ke het dodenrijk beneden". Helaas, menigeen nam deze wijsheid
niet ter harte en stierf nodeloos een vroegtijdige dood. Als ze Jah-
weh gevreesd hadden, zouden ze niet ,voor hun tijd", maar „in
goede ouderdom" gestorven zijn. Nu gingen ze heen voor die pas-
sende ,tijd-om-te-sterven" in hun leven aanbrak.
We zullen daar wat voorbeelden van noemen.
c. Zij hadden langer kunnen leven.
Dan hoeven we niet eens in de eerste plaats te denken aan
mannen als Saul, Achitofel en Judas, die zichzelf van het leven be-
roofden, want een mens kan zich op zoveel manieren dood zondi-
119
sr 7 In het onderhouden van Gods geboden ligt rijke beloning voor ons hele leven §7
gen. Wij moeten ons beperken tot slechts enkele voorbeelden. U
kunt de lijst desgewenst zelf op allerlei wijze uitbreiden.
De revolutie verslindt haar eigen kinderen.
De knappe prins Absalom! Treffend voorbeeld van iemand
die „voor zijn tijd" stierf. Hij werd later het slachtoffer van zijn
eigen opstand tegen zijn vader, koning David, 2 Sam. 15-19. Absa-
lom is overigens niet het enige slachtoffer van een revolutie, dat de
Schrift noemt. Seba, prins Adonia en Simei hadden hun voortijdi-
ge einde aan hetzelfde kwaad to wij ten, 2 Sam. 20, 1 Kon. 2. Vooral
het Tienstammenrijk is geteisterd door revoluties. De ene generaal
na de andere vermoordde de koning en nam plaats op diens troon.
Revolutionairen als Zimri en Pekah vielen na hun koningsmoord
daar zelf ook aan ten slachtoffer, 1 Kon. 16, 2 Kon. 15. Zulke revo-
luties kostten vast ook medestanders het leven, Ig, 561v.
Wijze Israelieten hebben voor dit levensgevaarlijke kwaad ge-
waarschuwd en daarmee levenverlengende adviezen gegeven, ook
voor onze tijd. Wie zich om Gods wil onttrekt aan revolutionaire
betogingen kan in menig land de dodelijke mitrailleurkogels van
de politie ontwijken en daarmee zijn begrafenis uitstellen, Rom.
13 : 1-7. Hier zijn een paar raadgevingen waardoor we onze levens-
duur kunnen verlengen:
De dreiging des konings is als het grommen van een jonge leeuw:
wie zijn toorn opwekt, verspeelt zijn leven, Spr. 20:2.
Mijn zoon, vrees Jahweh en de koning,
laat je niet in met oproermakers;
want onverhoeds verheft zich hun verderf
en wie kent de ondergang van hun jaren? Spr. 24: 21v.
Sexuele zonden.
Prins Amnon, een zoon van David, onteerde zijn halfzuster
Thamar. Als gevolg van die dwaasheid werd hij door haar broer
Absalom vermoord, 2 Sam. 13. Zo had David dus drie zonen die
langer hadden kunnen leven, als zij Gods gebod maar hadden ge-
120
hoorzaamd: Amnon, Absalom en Adonia. Zo kunnen thans nog
allerlei buitenechtelijke liefdesverhoudingen iemand een voortij-
dig einde doen vinden; de kranten komen bijna dagelijks met
voorbeelden. Maar ook bier kan iemand z'n leven verlengen als hij
de HERE vreest. God verbiedt driehoeksverhoudingen en wie
Hem daarin gehoorzaamt, blijft bewaard voor het dodelijke schot
of mes van de jaloerse derde: „Want jaloersheid is vuurgloed in
een man; hij kent geen mededogen ten dage der wraak", Spr. 6 : 34.
Dronkenschap.
De wijsheid die de vreze des HEREN iemand schenkt kan
ook z'n leven verlengen doordat ze hem bewaart voor de dodelijke
gevolgen die dronkenschap vaak meebrengt. Wij gaan er thans aan
voorbij, dat alcoholmisbruik onze gezondheid kan ondermijnen
(daarover nader bij Spr. 3 : 7 en 23 : 29-35). Maar hoevelen vonden
geen voortijdig levenseind bij dronkemansruzies of doordat ze
dronken achter het stuur van een auto plaats namen, met de be-
kende fatale gevolgen van dien?
Aan zulke dingen kan men denken bij de spreuken:
De vrees voor Jahweh vermeerdert de dagen,
maar de jaren der goddelozen worden verkort, 10 : 27.
Ware gerechtigheid strekt ten leven,
maar wie het kwaad najaagt dien strekt het ten dode, I I : 19.
Het licht der rechtvaardigen brandt blijde,
maar de lamp der goddelozen wordt uitgeblust, 13 : 9.
Doodstraf.
Op verschillende misdrijven stelde Jahweh in de Thora de
doodstraf, b.v. op doodslag, mensenroof, ernstige vergrijpen tegen
God en zijn verbond zelf, misdrijven tegen ouders, overspel, ver-
schillende vormen van bloedschande, sodomie en bestialiteit, vgl.
Ex. 21v, Lev. 20, 24, Num. 15, 25, 35, Deut, 19, 22, 24. 3 ) Wie God
liefhad en dergelijk kwaad niet bedreef, ontkwam daardoor ook
aan de doodstraf over deze ongerechtigheden. Opnieuw een voor-
121

§ 7 In het onderhouden van Gods geboden ligt
beeld van de manier waarop de wijsheid van de vreze des HEREN
iemands leven verlengen kon. Trouwens, eeuwenlang stond toch
ook in Europa en Amerika terecht de doodstraf op moord en
doodslag? Maar wie God diende kwam zeker niet om deze misdrij-
ven aan de galg of op de electrische stoel terecht.
Ook aan zulke dingen kan men denken bij deze spreuken:
Het pad des levens gaat voor de verstandige omhoog,
omdat hij ontwijke het dodenrijk beneden, 15:24.
De grijsheid is een sierlijke kroon,
zij wordt op de weg der gerechtigheid gevonden, 16: 31.
Wie het gebod bewaart, bewaart zijn leven,
maar wie niet let op zijn wandel, zal sterven, 19: 16
Wie zijn vader en zijn moeder vervloekt;
diens lamp wordt uitgeblust ten tijde der
dichte duisternis, 20:20.
Een mens die afdwaalt van de weg van het verstand,
komt in de vergadering der schimmen terecht, 21: 16.
Een teen onderwerp.
Helaas sterven er ook vrome kinderen Gods, die „hun dagen
nog niet ter helfte toe hebben volbracht", Ps. 55 : 24. De zoon van
Jerobeam stierf jong en juist van hem zegt de Schrift, dat hij in heel
Jerobeams huis de enige was in wie iets goeds gevonden werd voor
Jahweh, de God van Israel, 1 Kon. 14 : 13. Vrome Israelieten heb-
ben zich afgepijnigd met het raadsel van de voorspoed en de lange
levens van veel goddelozen, Ps. 37, Ps. 73. We bespraken dus wel
een delicaat onderwerp.
Vooral met het oog op hen die treuren om vromen die God
jong uit dit leven wegnam, wezen we vooraf (blz. 115v.) op het feit,
dat Salomo hier in de vorm van masjaals onderwijst. En die stellen
nu eenmaal de regel in het licht, zonder de uitzonderingen erbij te
vermelden. Maar al bestaan die wel degelijk, ze maken toch de re-
gel niet ongedaan dat de dienst des Heren ons in veel gevallen voor
een vroegtijdige begrafenis bewaren kan.
122
rijke beloning voor ons hele leven
sc 7
„Er is een tijd om te sterven", de ouderdom. Wijsheid heeft al
veler leven tot die tijd verlengd. Dwaasheid heeft al velen van hun
oude dag beroofd. Juist als God in zijn ondoorgrondelijke wijsheid
deze regel niet hanteert, treft ons zo'n vroegtij dig sterven deste
smartelijker. Dan geve Hij de genade te buigen onder Zijn hand en
te vertrouwen op Zijn goedheid en wijsheid, die de onze oneindig
teboven gaan.
2. WIJSHEID MAAKT U SYMPATHIEK BIJ GOD EN MEN-
SEN, SPR. 3:3v.
Wie proeft er nu niet graag waardering? Wie wordt niet graag
bemind? Het gevoel overbodig te zijn, niet welkom of minderwaar-
dig kan ons levensgeluk zwaar ondermijnen. leder mens wil op een
bepaalde manier aantrekkelijk wezen. Maar hoe word je dat?
„Verbeter uw uiterlijk, dat maakt u aantrekkelijk", zeggen de kle-
ding- en cosmeticafabrikanten. Volgelingen van Jezus Christus
moeten echter hun kracht niet zoeken in uiterlijke sieraden, maar
in hun godsvrucht en goede werken, 1 Tim. 2 : 9vv. Dat is een be-
tere weg en daarop stelt Salomo ook de goedkeuring van God en
mensen in het vooruitzicht, vs. 3v:
Laat liefde en trouw je niet verlaten.
Bind ze om je hals,
schrijf ze op de tafel van je hart,
dan word je bemind en als verstandig beschouwd
door God en mensen.
Liefde en trouw zijn in de Schrift echte verbondswoorden. Ze
hebben altijd de klank der gemeenschap. Hetzij tussen God en
mens, hetzij tussen een mens en zijn naaste, maar altijd in de een of
andere relatie. Je vangt deze beide woorden ook niet in twee gelijk-
waardige Nederlandse woorden. De Statenvertaling spreekt in
plaats van liefde ook wel over goedertierenheid of weldadigheid,
maar u zou ook gerust loyaliteit of solidariteit mogen lezen. De
Schrift laat hier vooral geen oproep horen tot wat vage, humanisti-
123

§ 7 In het onderhouden van Gods geboden ligt
sche medemenselijkheid, waar iedereen wel wat voor voelt, maar
wekt op tot gehoorzaamheid aan het centrale gebod: „Gij zult de
HERE, uw God, liefhebben met geheel uw hart en met geheel uw
ziel en met geheel uw verstand. Dit is het grote en eerste gebod. Het
tweede, daaraan gelijk, is: Gij zult uw naaste liefhebben als uzelf.
Aan deze twee geboden hangt de ganse Wet en de Profeten",
Matth. 22 : 37-40.
Van nature ligt dit gebod ons echter zo weinig, dat wij voort-
durend aan het gevaar bloot staan, dat liefde en trouw ons juist wel
„verlaten". Zomaar vergeten! Vandaar de krasse opwekking: bind
ze dan als een snoer om je hall (in Israel ook wel door mannen
gedragen. Gen 38: 18, Hoogl. 8: 6. Betekende Enakieten mis-
schien: „de lui van de halskettingen"? lE d , 205 noot 158). Dan moest
men er wel aan denken. Sterker nog, schrijf ze op de kleitafel (wij
zouden zeggen: de blocnote) van uw hart, want van daar uit doen
we alles, Spr. 4 : 23, 499. Laat uw hart door liefde geregeerd wor-
den en al uw doen en laten zal door liefde beheerst worden.
Dan zullen God en mensen van u houden en iemand „met
goed verstand" in u zien. Althans in de regel, want ook hier hebben
we te maken met een masjaal, die alweer de uitzonderingen niet
noemt. Paulus schrijft: „Houdt zo mogelijk, voor zover het van u
afhangt, vrede met alle mensen", Rom. 12: 18. „Trouwens, alien
die in Christus Jezus godvruchtig willen leven, zullen vervolgd wor-
den", 2 Tim. 3 : 12. Maar dit neemt niet weg, dat Salomo hierboven
toch een regel leert, die veel kinderen Gods in hun leven zagen op-
gaan, zoals b.v. Jozef, Samuel en Dorkas.
Jozef had het in zijn hart gegrift: „Ik moet liefdevol zijn in de
omgang, loyaal en weldadig. En dat niet te hooi en te gran, maar
gestadig". Dat bracht hij in praktijk. Hoewel Potifars vrouw hem
„dag in dag uit" (!) trachtte te verleiden, weigerde hij omgang met
haar met de woorden: „U weet toch, dat mijn meester, nu ik in huis
ben, zich nergens meer mee bemoeit . . . , niets heeft hij mij ont-
houden dan alleen u, zijn vrouw. Hoe zou ik dan dat grote kwaad
kunnen bedrijven en zondigen tegen God", Gen. 39: 8vv. Door
deze houding van ,liefde en trouw" had de slaaf Jozef de genegen-
heid en goedkeuring van zijn meester verworven. En meer nog die
124
rijke beloning voor ons hele leven § 7
van God, want Hij bewees Jozef wederkerig goedertierenheid „en
deed hem de genegenheid van de overste der gevangenis winnen".
Gen. 39 : 21 vv.
Samuel leefde als kleine j ongen in het verdorven Silo, maar hij
hield zich aan wat zijn moeder hem geleerd had. Hij had Jahweh
lief en toonde diep respect voor Hem. En toen gingen God en men-
sen steeds meer van hem houden: „Maar de jonge Samuel nam toe
in aanzien en in gunst, zowel bij Jahweh als bij de mensen", 1 Sam.
2 : 26. Zo kan een schoolkind door God met toenemend welgeval-
len worden aangezien als het op zijn plaatsje „liefde en trouw" be-
wij st.
Ook Dorkas' christelijke liefde had zich in weldadigheid
geuit. Toen ze gestorven was lieten de weduwen Petrus schreiend
de kledingstukken zien, waarmee Dorkas haar „liefde en trouw"
bewezen had, vgl. 1 Petr. 3 : 3-6. Daarmee had ze het hart gestolen
van de gemeente te Joppe, Hand. 9 : 36-39. Zij volgde dan ook haar
Meester, die het mooiste voorbeeld bij deze spreuk gegeven heeft.
„En Jezus nam toe in wijsheid en grootte en genade bij God en
mensen", Luk. 2 : 52. Meer voorbeelden in Pred. 10 : 12, Dan. 1 : 9,
3 : 30, Hand. 2 : 47.
Verwante spreuken:
Het aantrekkelijke van de mens is zijn welwillendheid;
beter is een arme dan een leugenachtige man, 19 : 22.
Wie reinheid van hart bemint en wiens lippen vriendelijk zijn,
de koning is zijn vriend, 22: 11.
3. WIJSHEID GEEFT IN DEZE WERELD DE MINSTE EL-
LENDE, SPR. 3:5v.
Gods yolk bezit in de Heilige Schrift een onmetelijke schat
aan Goddelijk inzicht omtrent de werkelijke stand van zaken in
Gods schepping. Maar vanaf het paradijs stelt satan alles in het
werk om God voor leugenaar uit te maken en de mensen er toe te
verleiden Gods Woord te wantrouwen en Zijn inzichten om te ke-
ren. Daarmee strooit hij het zaad van wat Groen van Prinsterer
,Ongeloof en Revolutie" noemde. Satan is de aartsrevolutionair,
125

§ 7 In het onderhouden van Gods geboden ligt
de aartsomwentelaar van alles wat God geopenbaard heeft. Zijn
ideeen drongen ook telkens Gods gemeente binnen, zodat men
ook daar ging leven bij ongelovige inzichten en leugenachtige
voorstellingen omtrent de stand van zaken in Gods schepping.
Trouw en genadig bewaarde God echter altijd een Overblijf-
sel van gelovigen, zowel in Israel als in de christenheid, vgl. P, 73-
80. Zij vormden de anti-revolutionaire richting in de kerk- en we-
reldgeschiedenis. Ook Israels wijzen behoorden tot deze richting.
Zij omschreven het enige afdoende middel tegen de Revolutie in
Spr. 3 : 5v. aldus:
Vertrouw op Jahweh met uw hele hart,
maar steun op uw eigen inzicht niet.
Ken Hem in al uw wegen,
dan zal Hij uw paden effenen.
Hoevelen in de huidige christenheid doen precies het tegeno-
vergestelde? Zij vertrouwen niet op God en steunen wel op hun
eigen inzicht. Of het nu gaat over godsdienst of rechtdoen, over
kinderen krijgen en kinderen opvoeden, over gelduitgeven of een
yolk regeren, over kleding of wetenschap beoefenen, overal ont-
moeten we in die christenheid de autonome mens (2 Thess. 2 : 5v),
met zijn doe-wat-ik-wil-houding".
Dat is het wat men in Calvinistische kringen onder de Revolu-
tie verstaat. Niet alleen een staatkundige omwenteling, zoals de
Franse revolutie van 1789, waarbij talloze burgers met de guilloti-
ne onthoofd werden. Nee, onder Revolutie verstond men in die
kringen vanouds „de omkering van denkwijs en gezindheid, in ge-
heel de Christenheid openbaar". 5 ) Revolutie is ten diepste opstand
tegen God. Het is precies datgene doen wat Salomo ons bier ver-
biedt: steunen op eigen inzicht. Gods Woord leert ons: God is Ko-
ning en de mens is zijn onderkoning. Maar de Revolutie leert:
Mens, a bent zelf Koning! Gods Woord leert ons: de Heilige
Schrift staat als de Waarheid haven het menselijke verstand. Maar
de Revolutie leert: het menselijke verstand staat boven Gods
Woord.
126
rijke beloning voor ons hele leven § 7
Groen van Prinsterer typeerde de Revolutie aldus: „De Revo-
lutie in verband tot de wereldhistorie is in omgekeerden zin wat de
Hervorming voor de Christenheid geweest is. Gelijk deze Europa
uit het bijgeloof gered heeft, zo heeft de Omwenteling de beschaaf-
de wereld in den afgrond van het ongeloof geworpen. Gelijk de
Reformatie, strekt de Revolutie zich over elk gebied van praktijk
en wetenschap uit. Toen was onderwerping aan God, thans is op-
stand tegen God het beginsel". 6 ) Voor ons eigen land houdt dit in:
opstand tegen de God en Vader van onze Heere Jezus Christus, die
zijn genade en verzoening bijna nergens elders ter wereld zo rijk
betoond heeft als in Nederland, door de verkondiging van zijn
Woord en de stichting en bewaring van zijn kerk.
Deze Omwenteling omvat zoals gezegd ons hele leven. Want
zoals God in zijn Woord het hele leven van zijn yolk opeist in zijn
dienst, zo onttrekt de Revolutie ook het hele mensenleven aan de
gehoorzaamheid aan God. En deze oude Paradijsrevolutie lijkt de
laatste eeuwen onder de gekerstende volken steeds meer aan
kracht to winnen. „Laat ons hun banden verscheuren!" (Ps. 2: 3).
Dat wordt steeds meer het devies van de gedoopte christenheid,
die weliswaar eeuwenlang door Gods Geest tot de hemel verhoogd
is, maar nu de koorden van Gods verbond afwerpt en het juk van
zijn geboden breekt, P, 163.
Tot haar eigen onmetelijke ongeluk!
Immers wat God aan inzicht over goed en kwaad, verzoening
en heiliging, recht en onrecht, geld en goed, wijsheid en tucht, j on-
geren en ouderen, werken en rusten, hou en trouw en wat al niet
meer in zijn Woord ten beste geeft, is allemaal op ons welzijn ge-
richt. Alles wat GOd ons voorhoudt is goed voor ons, levengene-
zend, harten verblijdend, krachten versterkend. Maar alles wat sa-
tan ons voorspiegelt, voert de wereld naar de afgrond, zet het
breekijzer in kerk en staat, brengt de maatschappij tot ontbinding,
maakt huwelijks- en familiebanden losser, ontneemt de overheid
haar zwaard, snijdt het recht los van zijn wortel. 7) „Daarom is er
ook thans", aldus Groen, „in de Kerk, in den Staat, in de weten-
schap, een algemene, een heilige strijd; over de ene grote vraag om-
trent onvoorwaardelijke onderwerping aan de wet Gods." 8 )
127
§ 7 In het onderhouden van Gods geboden ligt
Het enige afdoende middel tegen deze allesomvattende Revo-
lutie vindt u in bovenstaande spreuk in enkele regels samengevat:
op God vertrouwen, niet op eigen inzicht steunen, Hem kennen in al
uw wegen. Feitelijk komen deze drie geboden op hetzelfde neer.
Jahweh kennen, dat is: op Hem vertrouwen, eigen inzichten on-
derwerpen aan zijn Woord, Hem liefhebben, heilig ontzag voor
Hem tonen en nederig met Hem leven. 9) Dan steunen wij niet Lan-
ger op onze eigen opstandige inzichten omtrent de werkelijkheid
van Gods schepping, maar dan geloven we met ons hele hart, dat
Gods Woord ons daaromtrent de juiste inzichten geeft.
Alle kennis van heel Gods schepping wordt dan voor ons in
de eerste plaats een zaak van geloof of Godsvertrouwen (en alle
revolutionaire inzichten van de kinderen dezer wereld een zaak
van diep wantrouwen). Zo worden we op letterlijk alle gebieden
van het leven anti-revolutionair in de diepe en brede zin van het
woord: principiele tegenstanders van alle opstandigheid tegen
God. Ook wetenschappelijke kennis is voor de gelovige weten-
schapsbeoefenaar nooit autonoom, zelfs niet neutraal, maar een
zaak van gelovige onderwerping aan het gezag van de souvereine
God, vgl. blz. 81v.
Ook op dit punt zag Salomo aan de vreze des HEREN een
beloning verbonden: „dan zal Hij uw paden effenen". Dat is een
echt oud-oosters beeld. Daar kenden ze die gladde wegen van ons
niet. Een weg kon bezaaid liggen met stenen, zodat je er moeiza-
mer overheen liep dan wij over onze mooie trottoirs. Een weg effe-
nen betekent dus zoveel als stenen opruimen, hem begaanbaar ma-
ken. Wat God ons hier belooft is dit: Als u Mij erkent in al uw
wegen, zal Ik zorgen dat u heel wat makkelijker loopt.
Hier hebt u weer een variatie op het grondthema van Spreu-
ken: wie zich aan Gods geboden houdt, heeft in dit ellendige leven
de minste ellende. Zo bestrijdt u de revolutie in de brede Groe-
niaanse 10 ) zin van het woord in uw persoonlijke leven en voorts in
uw gezin, kerk, staat en maatschappij. We behoeven alleen maar
naar onze Schepper te luisteren. Zijn geboden en ordeningen in
Schrift en schepping te onderhouden. Daardoor daalt het paradijs
nog wel niet neer, maar het is wel de beste levenshouding, die in
128 129
rijke beloning voor ons hele leven §7
onze zondige wereld de minste ellende geeft. Ook op het gebied
van onze gezondheid, zoals de nu volgende spreuken ons leren. Zie
ook blz. 81vv.
4. WIJSHEID BEVORDERT UW GEZONDHEID, SPR. 3: 7v.
Staat a er wel eens bij stil, dat God vrezen ook zo gezond voor
ons is? Goed voor hart en bloedvaten en een weldaad voor maag en
zenuwen? Of denkt u bij de vreze des HEREN onwillekeurig alleen
aan godsdienstige dingen (bidden, bijbellezen, kerkgaan)? vgl.
34v. Dan is het goed, dat Salomo in zijn Handleiding bij Spreuken
ook op deze vrucht van de wijsheid opmerkzaam maakt. Een gelo-
vig leven naar Gods geboden kan ons ook lichamelijk bijzonder
goed doen. Vers. 7 en 8:
Wees niet wijs in eigen ogen,
vrees Jahweh en wijk van het kwaad;
het zal medicijn wezen voor uw vlees
en lafenis voor uw gebeente.
a. Om misverstand te voorkomen.
Dit is een even teer onderwerp als: De vreze des HEREN kan
uw leven verlengen, Spr. 3 : 1v, blz. 116vv. Evenals daar rijst ook
hier de vraag: Maar gaat dit wel altijd op? Gaan het geloof in God
en een goede gezondheid dan altijd en bij iedereen hand in hand?
Daarop moet het antwoord luiden: Helaas niet! Vele vromen stier-
ven veel te jong, althans naar onze gedachten. En vele vromen tob-
ben levenslang met een slechte gezondheid. Betekent dit nu, dat zij
diis God niet hebben gevreesd? Deze vraag zou gelovige zieken
grote kwellingen kunnen bezorgen. Om hen daarvoor te bewaren
eerst het volgende.
Sommige „gebedsgenezers" durven te beweren dat zieken
niet genazen omdat ze geen waar geloof hadden. Dan spreekt de
Heilige Schrift andere taal. Zij getuigt van Job: „Die man was
vroom en oprecht, Godvrezend en wijkende van het kwaad", Job
1 : 1. Daar hebt u dus iemand die letterlijk deed wat bovenstaande
spreuk gebiedt: ,Vrees Jahweh en wijk van het kwaad", maar die
 In het onderhouden van Gods geboden ligt
§ 7
desondanks van top tot teen onder de zweren zat, Job. 2 : 7v. Zo zei
de Heere Jezus van de blindgeborene: „Noch deze heeft gezon-
digd, noch zijn ouders", Joh. 9 : 3. Toch had deze man vanaf zijn
geboorte nooit kunnen zien. Deze voorbeelden zouden makkelijk
te vermeerderen zijn. Maar reeds de ervaringen van Job en de
blindgeborene kunnen chronisch zieken die God oprecht liefheb-
ben, bewaren voor de kwellende vraag: „Ik ben nu al zo lang ziek,
geloof ik dan wel echt?"
Hiervoor kunnen ze temeer bewaard worden als we alweer be-
denken op welke manier hier onderwezen wordt, namelijk in de
vorm van een masjaal. We kunnen het niet bij elke spreuk herhalen,
maar we willen bij dit tere onderwerp nog eens verwijzen naar wat
we op blz. 21-27 schreven over de soms wat krasse uitdrukkings-
wijze van een masjaal. Salomo heeft natuurlijk ook lijders gekend
als Job en de blindgeborene; Godvrezende broeders die tech leden
onder een geknakte gezondheid. Maar zulke droevige gevallen liet
hij nu eens ongenoemd (daarvoor gaf Gods Geest ons het boek
Job). Salomo wilde wijzen op de waarheid, dat de vreze des HE-
REN ook onze gezondheid ten goede komt. Hij gaf daarmee een
regel welks waarheid velen aan den lijve ondervonden hebben.
Maar daarmee wilde hij hun die daarop een uitzondering vormen
niet de slotsom opdringen: „Ik ben ziek, dus ik heb God niet ge-
vreesd". Daarvoor kan bekendheid met de typische spreukvorm
gelovige zieken bewaren.
Verder leven wij nu nog in een gebroken wereld, waarin ook
van de rechtvaardigen geldt: „Stof zij t gij en tot stof zult gij weder-
keren", Gen. 3 : 19. Dit algemeen-menselijke oordeel vervult God
dagelijks mede door allerlei ziekten als doodsoorzaak te gebrui-
ken. Ziekten zullen wel tot de Jongste Dag veel mensen ten grave
blijven slepen, ook onder Gods eigen kinderen.
b. Gezondheid en gehoorzaamheid.
Zonder nu van het bovenstaande iets of te doen, leert Gods
Woord ons anderzijds ook duidelijk, dat er wel degelijk oorzake-
lijk verband bestaat tussen de vreze des HEREN en onze gezond-
heid of tussen zonde en ziekte.
130
rijke beloning voor ons hele leven §7
Reeds in de Thora leerde Jahweh, dat de graad van Israels
volksgezondheid zou afhangen van de maat van zijn gehoorzaam-
heid aan Gods geboden. Jahweh beloofde: „Indien gij aandachtig
luistert naar de stem van Jahweh, uw God, . . . en al zijn inzettin-
gen onderhoudt, zal Ik u geen enkele van de kwalen opleggen, die
Ik de Egyptenaren opgelegd heb; want Ik, Jahweh, ben uw Heel-
meester", Ex. 15 : 26, Id, 299v. Maar Hij dreigde met allerlei boze en
aanhoudende ziekten, voor het geval het Gods geboden en inzet-
tingen niet zou onderhouden, vgl. Lev. 26 : 25, Deut. 28 : 20v, 27,
35, 60. Let wel: dit beloofde en daarmee bedreigde Jahweh Israel
als yolk, I F, 21. In dat verband sprak Hij over de pest (allerlei epide-
mieen? I`, 780), tering, koorts, brand, ongeneselijke Egyptische
zweren, builen, uitslag, waanzin, verblinding en verstandsverbij-
stering. Hierdoor herinnerde Jahweh zijn yolk er bij voorbaat aan,
dat Hij de macht bezat oorzakelijk verband te leggen tussen de ver-
werping van Jahweh en ziekte. Of tussen volksgehoorzaamheid en
volksgezondheid.
En heeft de christenheid de waarheid van bovenstaande be-
dreiging ook niet ondervonden als het verbondverlatend Europa
geteisterd werd door cholera- en pestepidemieen? „Tijdens de
,zwarte dood' 1348-1351 werden hele landstreken ontvolkt. Overal
vond men een zogenaamde ,woeste hoeve': het gehele boerengezin
was uitgestorven, terwijl het vee onverzorgd rondliep. Schepen
met een dode bemanning dreven stuurloos rond. 3/5 van de Ne-
derlandse bevolking kwam om. Nijmegen en Zwolle waren dode
steden. In de Friese kloosters stierven de monniken bij honder-
den." ") Groen van Prinsterer spreekt in zijn Handboek der ge-
schiedenis van het vaderland in verband met dergelijke rampen
meermalen van Gods oordelen. Zouden we als gelovigen de toene-
ming van tuberculose, brand, ontstekingen, steenpuisten en
schurft gedurende de oorlogsjaren 1940-1945 ook niet in dit licht
moeten bezien? vgl. I b , 721v. God is nog steeds bij machte bij de
regering van zijn yolk zonde met ziekte, gehoorzaamheid met ge-
zondheid te verbinden.
Trouwens, brengt zonde als zodanig onze gezondheid al niet
in gevaar?
131

In het onderhouden van Gods geboden ligt
§ 7
Dit brengt ons terug naar Spreuken.
c. Gezondheid en wijsheid.
Ook Spreuken, dat immers een leerboek in de vreze van Jah-
weh is, houdt zich bezig met het verband tussen zonde en ziekte.
Natuurlijk moeten we flier geen wetenschappelijke beschouwin-
gen verwachten in de begrippen van de moderne geneeskunde. De
Heilige Schrift is nu eenmaal geen boek van wetenschap — zij staat
daar zelfs boven — en de spreukendichters waren geen dokters
maar wijzen, die Godvrezende levenslessen gaven. En daarvan
kunnen wij nog steeds veel leren, dat heilzaam is voor onze gezond-
heid. Van menige spreuk zal de moderne dokter achteraf moeten
toegeven: Uitstekende raad voor uw gezondheid! ' 2 )
Wat doet immers iemand die God vreest? Wel, die is zo wijs
om de inzettingen die God heeft geopenbaard in de Schriftuur en
natuur, te eerbiedigen, vgl. blz. 66v. en 74v. En die verordeningen
zijn alle even goed voor ons, want ze zijn ingesteld door de God des
!evens, die zijn yolk nets liever dan het leven gunt. Hoe vaak lezen
we niet in de Thora, dat Hij Israel zijn verordeningen gaf, „opdat
gij leeft en het u Wel ga", Deut. 5 : 33, vgl. 4 : 1, 8 : 1, 16 : 20, 30 : 16,
19, Lev. 18 : 5. En daarmee doelde Hij niet alleen op wat wij „het
geestelijke leven" plegen te noemen, maar op heel het Israelitische
mensenleven, z'n gezondheid inbegrepen, P , 34v.
Dit laatste hoeft ons niet te verwonderen. Zou de God en Va-
der die ons zelf gemaakt heeft als lichamelijke wezens zich niet in-
teresseren voor ons lichamelijk welzijn? Hij belooft ons toch ook
,de verlossing van ons lichaam", Rom. 8 :23, vgl. vs 11, 1 Cor.
15 : 35-49, Fil. 3 : 21. En zolang dit nog Toekomstmuziek is, leert
Hij ons in zijn Woord wat de beste levenshouding is om in deze
gebroken wereld de minste ellende te krijgen. Ook op het gebied
van onze gezondheid. En reken maar, dat zijn inzettingen in
Schriftuur en natuur heilzaam zijn! Zou Hij die ons zelf gefor-
meerd en de levensadem in onze neusgaten geblazen heeft (Gen.
2 : 7), niet het beste weten wat goed en slecht is voor ons hart en
zenuwgestel, onze maag en ingewanden, onze werkkracht en
nachtrust?
132
rijke beloning voor ons hele leven §7
Dit bedoelde Salomo toen hij leerde: „ Vrees Jahweh en wijk
van het kwaad; het zal medicijn wezen voor uw vlees en lafenis voor
uw gebeente". En toen hij zijn eigen geboden „ leven" noemde „voor
wie ze vinden, genezing voor hun ganse lichaam", Spr. 4 : 22. De
spreukendichters zagen scherp, dat het kwade een mens ook
kwaad &et. Zonde kan ziek maken. Zoals van het kwade wijken
medicijn kan wezen voor iemands vlees (hart en bloedvaten, ze-
nuwgestel en ingewanden, enz.). Wie niet eigenwijs tegen Gods or-
deningen ingaat, maar zijn leven gelovig er naar inricht, kan zich-
zelf in die weg ook in lichamelijk opzicht veel narigheid besparen.
Gehoorzaamheid aan Gods wetten brengt een mens nu een-
maal ook in de gunstigste condities voor zijn gezondheid. 13 ) De
man die in Spr. 5 : 11 kermt over zijn vlees en lijf, die als gevolg van
een geslachtsziekte verteerd zijn door de omgang met een vreemde
vrouw, had zijn kwaal duidelijk aan zichzelf te wij ten. (Hier heeft
men dus een geval waarin het wel zin heeft zich of te vragen:
ben ziek, is dit misschien het gevolg van een bepaalde zonde?")
Het zou ons te ver voeren het verband tussen gezondheid en
wijsheid nog verder te illustreren. Dat gebeurt op velerlei wijze in
Spr. 10-31. We treffen daarin verschillende spreuken aan, die
rechtstreeks handelen over het verband tussen de vreze voor Jah-
weh en onze gezondheid. „Een zachtmoedig hart is leven voor het
vlees, maar nijd is verrotting der beenderen" (Spr. 14: 30) is er een
van. Andere spreken niet rechtstreeks over dit verband, terwijl in
hun raadgevingen de bevordering van onze gezondheid wel dege-
lijk ligt opgesloten. Men kan hierbij denken aan de spreuken die
waarschuwen tegen overmatig alcoholgebruik, maar ook aan
woorden die de tucht aanprijzen. Een tuchteloos leven kan onze
gezondheid immers op allerlei wijze schade toebrengen.
Wij kunnen niet alle spreuken bespreken en bij die we wel be-
spreken kunnen we niet altijd op deze zij de van de wijsheid de aan-
dacht vestigen. We hebben het gedaan bij Spr. 11: 17, 12 : 25,
13:12, 14:30, 15:13, 15:15, 15:17, 16:24, 17:22, 18:1, 19:11,
25 : 16, 29 : 15. In elk geval heeft Salomo ons nu geattendeerd op dit
belangrijke aspect van de wijsheid. U zult er nu vast zelf op letten
bij spreuken die wij niet bespreken konden. Want van de vreze des
133
§ 7 In het onderhouden van Gods geboden ligt
HEREN geldt in al haar aspecten: zij kan ook uw gezondheid ten
goede komen!
5. WIJSHEID VERMEERDERT UW BEZIT, SPR. 3: 9v.
In de vreze des HEREN ligt ook rijke beloning ten aanzien
van ons stoffelijk bent. Dat is de vijfde reden waarom Spr. 3 ons
opwekt zo wijs te zijn Jahweh te vrezen. Mozes wees reeds op de
regen van zegen die Jahweh beloofde als Israel zijn geboden zou
onderhouden: „Gezegend zult gij zijn in de stad en gezegend op
het veld. (-) Gezegend zullen zijn uw mand en uw baktrog (-). Jah-
weh zal over u de zegen gebieden in uw schuren en in alles wat gij
onderneemt (-), zodat gij aan vele volken zult uitlenen zonder zelf
te leen te ontvangen", Deut. 28: 1-14, vgl. Lev. 26 : 3-13. Ook de
profeten hebben van Jozua tot Maleachi verkondigd, dat God het
is die welvaart kan geven of ontnemen. Hij kan regen zenden, zo-
dat de aarde haar vrucht geeft; maar ook de afvreter (Mal. 3 : 11),
die de oogst verderft (of de waarde van het geld afvreet).
De echo van dit onderwijs van Mozes en de Profeten klinkt
ook in Spreuken. Dit boek bevat ook heilzame wijsheid voor het
economische leven en hier is het abc eveneens: vrees de HERE als
u geld uitgeeft. Spr. 3 : 9v. leidt alle financiele spreukenwij sheid in
met de raad: Geef aan Jahweh en u zal gegeven worden! Dit is het
grondbeginsel van verstandige omgang met geld en goed. In het
Koninkrijk van God is geven krijgen en uitdelen nog meer ontvan-
gen:
Eer Jahweh met uw bezittingen
en met de eerstelingen van al uw inkomsten.
Dan zullen uw schuren met overvloed gevuld worden
en uw perskuipen van most overstromen.
't Was oogsttijd. De Israeliet had weer nieuwe tarwe en gerst
binnengehaald. De druiven en olijven waren geplukt, er liepen
weer kalveren en lammeren in de wei en er lag weer voor maanden
eten en drinken in de kelder. Wat moest er nu eerst gebeuren? De
rechten van Jahweh erkennen! Daartoe moest de Israeliet een
134 135
rijke beloning voor ons hele leven §7
mand nemen, die vullen met alle bodemvruchten — tarwe, gerst,
druiven en olijven — en die naar het naastgelegen heiligdom bren-
gen, waar een priester de mand moest overnemen en voor het al-
taar van Jahweh plaatsen. Daarop zou de boer moeten verklaren:
,,Mijn vader was een zwervende Arameeer, die met een paar man
naar Egypte trok, maar daar uitgroeide tot een groot yolk. En toen
de Egyptenaren ons naar het leven stonden, heeft God ons hulpge-
roep gehoord en ons door verschrikkelijke tekenen naar dit heerlij-
ke land gebracht waar wij nu wonen, een land vloeiende van melk
en honing. Alstublieft, Jahweh, dit zijn de eerstelingen van het
land, dat U me gegeven hebt", Daarna moest hij zich diep voor
Jahweh neerbuigen en dan mocht hij opstaan, een feestmaal aan-
richten en de Leviet en vreemdeling ter plaatse vragen: „Mag ik u
uitnodigen voor mijn diner? God is goed voor mij geweest en daar
wil ik u in laten delen", Deut. 26 : 1-11, r, 738v.
In de Thora wordt over dit offeren van eerstelingen wel zeven
keer gesproken als een Goddelijke inzetting voor Israel, 738.
Zo'n boer kwam dus met zijn mand vruchten Jahweh maar geen
aardigheidje aanbieden, dat hij evengoed voor zichzelf had kun-
nen houden, maar hij was bij dat heiligdom verschenen om Jah-
weh's recht te erkennen. Als Israels God en Verlosser. „Want het
land is van Mij", had Jahweh duidelijk gezegd, Lev. 25 : 1. En dus
de hele opbrengst daarvan ook! Dat erkênde de Israeliet met zijn
eerstelingen: „Ik kom nu wel met een mand vol vruchten, maar fei-
telijk is de hele oogst van U. U bent de Landheer, ja mijn Groot-
vorst, aan wie ik tribuut verschuldigd ben", 738. Op die eerste-
lingen had Jahweh zonder meer recht. Ten eerste als Israels God,
maar nog meer als zijn Verlosser. Dat bleek uit de belijdenis die de
boer bij zijn mand uitsprak. Aan heel zijn welvaart lag zijn weerga-
loze verlossing uit Egypte ten grondslag. Zonder Jahwehs tussen-
komst was Israel uitgemoord.
Dit was het abc van de Thora voor Israels economische leven:
Eárst de rechten van Jahweh erkennen! Daar sloten de wijzen zich
bij aan: „Eer Jahweh met uw bezittingen" en wel met „de eerstelin-
gen van al uw inkomsten". In plaats van ,eerstelingen" mag u ook
gerust lezen: het eerste, of het beste, of het vetste van al uw rijkdom
§ 7 In het onderhouden van Gods geboden ligt
of inkomsten. De Schrift spreekt in dit verband ook wel van de
tienden. Of dit altijd precies tien procent was, is een andere vraag,
Ic, 237 en zakenreg., I k , tienden. Het ging in elk geval om het beste
deel van iemands vermogen en om datgene wat men het eerst opzij
legde voordat men aan andere uitgaven dacht. Omdat Jahweh
daar recht op had en omdat Zijn recht aan dat van ieder ander
voorafging.
Toen Israel zich in de dagen van Maleachi niet om Jahwehs
tienden bekommerde, vroeg de profeet: „Mag een mens God bero-
ven?" En toen daagde Jahweh zijn yolk uit: „Brengt de hêle tiende
naar de voorraadkamer . Beproeft Mij toch daarmee . . . of Ik
dan niet zegen in overvloed over u zal uitgieten . . . Opdat de wijn-
stok op het veld voor u niet zonder vrucht zij", Mal. 3 : 8-11. Dat
was nu eens een geloofsbeproeving door een Godsbeproeving! Spr.
3 : 18 geeft dezelfde belofte: „Dan zullen uw (graan)schuren met
overvloed 15 ) gevuld worden en uw perskuipen van most overstro-
men.
Wij leven thans niet meer onder het Horebverbond met zijn
altaren, priesters en voorgeschreven eerstelingen. Dit betekent
echter niet, dat de maatbeker der gehoorzaamheid nu is gehal-
veerd. Integendeel, hij is juist vergroot! Als God reeds van Israel
de eerstelingen, het beste van zijn vermogen verwachtte, dan
vraagt Hij van ens nog diepere erkenning van dat recht, Matth.
5 : 20, 23 : 23. „Maar zoekt eerst Zijn Koninkrijk", zei de Heere Je-
zus, Matth. 6 : 33. Daartoe behoort ook erkenning van Gods ko-
ningschap over al onze bezittingen. Dan scheept men Hem en zijn
dienst niet af met een fooi, maar geeft men Hem het eerste, het bes-
te, het vetste van het inkomen. Omdat de aarde en haar volheid van
Hem zijn, Ps. 24 : 1. En omdat wij zouden kunnen belij den: „Mijn
vader was een Germaanse heiden, die bang was voor onweer en
vogelgeschrei. Maar U hebt ons door uw Woord en Geest uit die
heidense duisternis geroepen tot Uw wonderbaar Licht, 1 Petr. 2 : 9.
Daarom is het beste van wat ik bezit voor U. Want het komt alles
van U en wij geven het U uit Uw hand (1 Kron. 29: 14)".
Hiermee heeft de Handleiding bij Spreuken ons het grondbe-
136
rijke beloning voor ons hele leven §7
ginsel van zijn economische en financiele wijsheid onder ogen ge-
bracht. „Eerst de rechten van Jahweh erkennen, dan zult u eens wat
zien ! "Van dit beginsel gaan alle spreuken over armenzorg en geld-
besteding uit. Wie het toepast zal ondervinden dat dit de zekerste
en veiligste methode is om tot welvaart te komen. En de beste ma-
nier om van weinig veel te maken.
6. WIJSHEID LEERT BUIGEN ONDER GODS TUCHTIGING,
SPR. 3:11v.
Tot de Godvrezende levenswijsheid behoort ook, dat men de
juiste houding weet te vinden tegenover de tucht, die God ons le-
venslang laat voelen. Gelukkig alweer de mens die God vreest!
Zo'n man of vrouw weet nederig te buigen onder Gods tuchtigin-
gen en kastijdingen. Hij gelooft, dat daarin de liefde van zijn he-
melse Vader de boventoon voert en dat God hem met Zijn tuchti-
gingen niet wil plagen, maar behouden voor Zijn Koninkrijk. Dit
is de zesde reden waarom Salomo ons in Spr. 3 aanraadt om Jah-
weh te vrezen, vs. 11v:
Veracht, mijn zoon, de tuchtiging van Jahweh niet
en keer u niet met weerzin af van zijn kastijding,
want Jahweh kastijdt wien Hij liefheeft,
zoals een vader doet met zijn geliefde zoon.
a. De tucht van Jahweh.
Als God een mens onder zijn tucht stelt, wat doet Hij dan ei-
genlijk? Wij hebben wel christenen ontmoet, die dan uitsluitend
aan kastijding denken. En daaronder verstaan ze dan alle leed dat
een mens in zijn leven te dragen krijgt. Maar is dat wel juist? Gaat
tuchtigen bij God geheel op in kastij den? En draagt alle leed in het
Leven van Gods kinderen het karakter van een Vaderlijke bestraf-
fing, zodat ze bij werkelijk al hun moeite en verdriet moeten ver-
zuchten: ,Ach, de HERE kastijdt nu eenmaal wie Hij liefheeft"?
Soms beluisterden we daarbij de ondertoon: „Nu weet ik tenmin-
ste, dat Hij van me houdt". Moeten wij zó over Gods tucht spre-
ken? Dit lijkt ons minder juist.
137

In het onderhouden van Gods geboden ligt
7
Om te beginnen omvat het woord tuchtiging meer dan alleen
kastij dig of bestraffing. Het boek Spreuken dient zelf ondermeer
„om tucht te verkrijgen", Spr. 1 :1, vgl. blz. 52vv. Het is duidelijk,
dat we daarbij niet alleen aan stok en slaag kunnen denken, want
die deel je nu eenmaal niet schriftelijk uit. De spreukendichters
verstonden onder tucht de gezaghebbende leiding, die God ons op
allerlei wijze geeft. Hij gebruikt daarvoor als eersten onze Godvre-
zende ouders en later allerlei leraren. Door hen liet God ons in de
eerste plaats vriendelijk onderwijzen. Hij schakelt daarbij ons ei-
gen verstand en inzicht helemaal niet uit, maar juist voortdurend
in. Spreuken vertelt er immers gedurig bij waarom dit goed en dat
kwaad is.
Tot de „tucht van Jahweh" behoort voorts de vermaning als
we tegen Zijn leiding ingaan en als we die niet ter harte nemen ook
de terechtwijzing. Eveneens door middel van zijn Woord en van
degenen die ons dat op het hart binden. Luisteren we daar ook niet
naar of vielen we in ernstig kwaad, dan kan God ons (laten) kastij-
den. Op dit alles — onderwijzing, vermaning, terechtwijzing en
kastij ding — heeft Spreuken het oog als het spreekt over „de tucht
van Jahweh". 16 )
„Mijn zoon, veracht die niet!", zegt Salomo in bovenstaande
spreuk. Laten we die echter goed in haar verband lezen. Zij staat in
Spr. 1-9, de Handleiding bij Spreuken. En die wij st, zoals we reeds
zagen, op de grote zegen die vooral de wijsheid van dit boek (Spr.
10-31) kan verspreiden. Zouden we bij „de tuchtiging van Jahweh"
in Spr. 3 : 11 dan niet allereerst moeten denken aan het onderwijs,
de vermaningen en terechtwijzingen in Spreuken zelf?
Wat bevat dit boek een machtig stuk Goddelijke tucht!
Maar daar moet men wel onder willen buigen! Heeft iemand
een zwak voor sterke drank? Laat hij zich dan niet met weerzin
afkeren als Spreuken hem waarschuwt voor overmatig wijnge-
bruik. Komt een ander makkelijk onder de bekoring van een
vreemde vrouw? Laat hij dan niet zijn schouders ophalen als Spr.
5-7 het verderf tekent, dat men door overspel zijn leven kan bin-
nenhalen. Ook dat is allemaal tuchtiging van Jahweh! Niet meteen
door kastijding, maar eerst door onderwijzing en vermaning. Ge-
138
rake beloning voor ons hele leven §7
lukkig degene die de HERE vreest en daardoor zo wijs is om aan
Jahwehs tuchtiging-door-w6Orden genoeg te hebben.
Maar als Gods yolk of als een enkel lid van Zijn yolk niet naar
Zijn tucht-door-woorden wilde horen, dan liet God hen ook wel
eens voelen. Dan zette Hij zijn tucht-door-woorden wel eens kracht
bij door een voelbare kastijding. De vraag is alleen wat we daaron-
der moeten verstaan. Moeten we alle moeite en leed zonder meer
beschouwen als een Vaderlijke tuchtiging? Of kan men ook te
Onpas zeggen: „De HERE kastijdt wie Hij liefheeft?" Ook hier is
juist onderscheiden nodig en verhelderend.
b. Alle leed is nog maar geen Goddelijke kastijding.
Alle leed op aarde is gevolg van de zonde (vgl. Gen. 3 : 16-19),
maar alle gevolgen van de zonde moeten niet dienen om ons per-
soonlijk te straffen. Er is ook lijden „zonder oorzaak" (Ps. 25 : 3,
35 : 7); niet omdat wij God verlieten, maar juist omdat we Hem
vasthielden. Psalm 44 noemt dat lijden „om Uwentwil", vs. 23. En
Petrus spreekt van lijden-niet-als-een-kwaad-doener, maar „om
de gerechtigheid", 1 Petr. 3 : 14, 4 : 15v. Dat lijden noemde de Hee-
re Jezus „kruis opnemen", Matth. 16 : 24, vgl. Joh. 15 : 18, 16 : 33,
I k , 65v. Alleen daarom reeds kan men niet beweren dat alle leed
Vaderlijke kastij ding betekent vanwege onze zonde.
De Schrift kent voorts ook lijden waardoor God niet zozeer
onze z6nden bezoekt als wel ons gel6Of beproeft om ons te louter-
en, Ps. 66: 1 Ovv, 119 : 67, Jak. 1 : 2vv, 1 : 12-18, 1 Petr. 1 : 6vv. En
van de blindgeborene zei de Heere Jezus: „Noch deze heeft gezon-
digd noch zijn ouders, maar de werken Gods moesten in Hem
openbaar worden", Joh. 9: 3. Zo diende het lijden van Job ter ere
Gods, Job 1 : 9-12. Jahweh werd er door gerechtvaardigd tegen-
over satan. In al zitlk lijden, zonder oorzaak, om de gerechtigheid
en de ere Gods, past ons lijdzaamheid, verdraagzaamheid, stand-
vastigheid. Gods kracht wordt dan in onze zwakheid volbracht,
vgl. 2 Cor. 12 : 9. Al dit lijden zal eenmaal rechtvaardige vergelding
ontvangen, Jak. 5 : 7-11, Rom. 8 : 17.
Er is nog een reden waarom wij niet graag alle lijden een Va-
derlijke kastijding zouden durven noemen. Salomo vergelijkt hier
139
§ 7 In het onderhouden van Gods geboden ligt
Gods handelwijze met die van een aardse vader. Beiden passen bij
de opvoeding van hun kinderen kastijding toe, maar dan moet
daar toch zeker reden voor zijn? Welke normale vader geeft zijn
kind zonder reden een pak slaag? Dan mag men dit van onze he-
melse Vader toch ook niet beweren. Als Hij zijn yolk of kinderen
tuchtigde, deed Hij dat altijd om hun zonden, vgl. Lev. 26: 14vv,
Deut. 28 : 15 en overal in de profetische boeken. Ook in het onder-
havige geval van Spr. 3 : 11 gaat het om kastijding-vanwege-zonde.
Dat blijkt ten overvloede uit de nadere verklaring die Hebr. 12 : 4-
11 van deze spreuk geeft.
De Schrift bevat vele voorbeelden van zulke kastijdingen.
Alle profetische boeken, van Jozua tot Maleachi, laten de zware
slagen zien waarmee Jahweh zijn ongezeglijke yolk kastijdde.
Daarin heeft de komst van het Nieuwe Verbond niets veranderd.
Paulus zag wel degelijk een oorzaak van de vele sterfgevallen in de
gemeente van Corinthe, 1 Cor. 11 : 30. Ook kastijdt God zijn kin-
deren wel afzonderlijk. De hoogbejaarde Mirjam werd melaats,
omdat zij Mozes van zijn plaats drong, Num. 12, 135vv. Mozes
zelf mocht het beloofde land niet betreden, omdat hij Jahweh niet
geheiligd had, Num. 20, IC, 244vv. David verloor vier zonen en be-
leefde van drie van hen overspel, omdat hij Uria gedood en met
diens vrouw overspel gepleegd had, 2 Sam. 12. In Ps. 6 bidt hij om
genezing van ziekte, waarin hij Gods kastijding opmerkt, vs. 2. Je-
robeam stond met een verstijfde hand, omdat hij Israel zondigen
deed, 1 Kon. 13.
c. Niet verachten, maar zich laten gezeggen.
Hoe moeten wij ons nu onder Gods slaande en straffende
hand gedragen? Niet zoals Israel zo vaak deed. Als Jahweh het om
zijn zonden tuchtigde, wilde het geen pijn voelen. In plaats van
zich onder de machtige hand Gods te vernederen (1 Petr. 5 : 6), ver-
hardde het zich, h 148v. Zo kan men ook op Gods kastijdingen
, En dat we mogen geloven: „Hij doet het tot ons nut, opdat wij deel
reageren. Ongebroken rechtop blijven staan. Van geen schaamte
en verootmoediging willen weten. Zonde goedpraten. Of tot ge-
leerd-aangeklede afleidingsmanoeuvres de toevlucht nemen door
te beweren, dat het verband tussen zonde en straf theologisch nog-
140
rijke beloning voor ons hele leven §7
al omstreden is en dat we daar dus zeer voorzichtig mee moeten
wezen. Alsof Amos 3 : 6 er niet duidelijk genoeg over spreekt. Zo
blijft de verootmoediging achterwege en worden Gods kastijdin-
gen tot een „probleem" verklaard, waar we vrijblijvend over kun-
nen theologiseren. Zo worden we door die kastijdingen ook niet
„geoefend" (Hebr. 12 : 11) om boetvaardig onder Gods hand te
buigen en te breken met het kwaad.
Daartoe wil Spreuken zijn lezers opvoeden.
Zij die Salomo's raad opvolgden begonnen altijd in ongewone
tegenspoed hun wegen te doorzoeken, om te zien of er geen oor-
zaak was voor hun tegenspoed. Job deed dat, maar kwam tot de
conclusie: „Ik heb met m'n handen, voeten, knieen, ogen, oren en
hart gedaan wat Jahweh me geboden had en nagelaten wat Hij me
verboden had", Job 31. En de Geest van God getuigt dat Job de
waarheid sprak, Job 1. Zij die „zonder oorzaak" lijden, „om
Uwentwil", zoals de gemeente van Psalm 44, kunnen tot dezelfde
belijdenis komen: WaarOm ik lijd, weet ik niet. Misschien om
Gods eer of mijn trouw aan Hem. Het probleem van dit lijden hoef
ik niet op te lossen. Maar het is niet vanwege mijn ongerechtigheid,
omdat ik God verlaten zou hebben, Ps. 26, F, 243vv. Heerlijk als
Gods lijdende kinderen dat mogen belij den!
Het is echter ook mogelijk, dat zij dit niet kunnen zeggen.
Dan kunnen zij voor zichzelf moeten uitmaken of bepaalde moeite
hun niet als een Vaderlijke kastijding overkomt. Zo aanvaardde
David een ernstige ziekte als een Goddelijke kastijding, Ps. 6 : 2,
vgl. Job. 33 : 16vv. Als wij tot die gevolgtrekking moeten komen,
moge Salomo's gezegde ons de weg wijzen: 't Is liefde, m'n zoon,
die u tuchtigt. Dan moge de vreze des HEREN ons er toe brengen
de kastij ding niet te verachten, maar nederig te aanvaarden. Dank-
baar dat God ons in zijn liefde niet van zich wilde laten afdwalen.
verkrijgen aan zijn heiligheid. Want alle tucht schijnt op het ogen-
blik zelf geen vreugde maar smart te brengen, doch later brengt zij
hun die er door geoefend zijn, een vreedzame vrucht, die bestaat in
gerechtigheid", Hebr. 12: 10v. Gerechtigheid, doordat we weer
141
 I
§ 7 In het onderhouden van Gods geboden ligt
ootmoedig met de HERE, onze God, wandelen en vreedzaam om-
dat we de vrede met God hervonderi.
7. WIJSHEID IS MEER WAARD DAN JUWELEN,
SPR. 3:13-15.
Gnostische christenen halen hun neus op voor aardse goede-
ren, maar de Heilige Schrift niet. Paulus schreef: „Alles wat God
geschapen heeft is goed en niets daarvan is verwerpelijk, als het
met dankzegging aanvaard wordt", 1 Tim. 4 : 4. God zegende
Abraham, Izaak en Jakob en vele andere rechtvaardigen met rijk-
dom aan aards bezit, Spr. 22 : 4. Wie echter meent, dat geld en goed
een mens het hoogste geluk bezorgen, vergist zich deerlijk. Want
dat proeft men pas als men wijsheid gevonden heeft, de reddende
kennis van God en zijn Christus en het leven bij zijn Woord, Fil.
3 : 8. Wie kon in dit opzicht uit meer ervaring spreken dan de zowel
schatrijke als zeer wijze Salomo? Met al zijn goud en zilver wist hij
het wel:
Gelukkig de mens die wijsheid vindt,
de mens die inzicht verkrijgt!
Want haar winst is beter dan de opbrengst van zilver,
wat zij doet gewinnen is beter dan goud.
Zij is waardevoller dan juwelen 17 ),
al wat je kunt wensen, kan haar niet evenaren.
Salomo komt bier met een echte zaligspreking: „Zalig de wij-
zen van hart, want hunner is de grootste rijkdom!" Zij is de kost-
baarste parel ter wereld, Matth. 13 : 45v. Wie haar bezit is veel rij-
ker dan een multimillionair die haar mist. Zelfs voor hem is zij on-
betaalbaar. Een Talmoedisch spreekwoord luidt: „Mis je wijsheid,
wat heb je dan? Heb je wijsheid, wat mis je dan?" Goud en zilver,
de kostbare chrysopraas of lazuursteen, paarlemoer en kristal zin-
ken bij haar waarde in het niet, zie Job 28 : 15-19, vgl. Spr. 16 : 16:
„Hoeveel beter is het, wijsheid te verkrij gen dan goud, hoeveel ver-
kieslijker is het, verstand te verwerven dan zilver!"
Dit is de zevende reden waarom Spr. 3 de lezing van dit bijbel-
boek aanprijst. Spreuken leert u de HERE te vrezen en u te schik-
142
rijke beloning voor ons hele leven § 7
ken naar zijn wijs bestel; daar hebt u meer aan dan aan alle Engelse
kroonjuwelen. Zeker, wie geld bezit kan het tegen rente uitzetten
en met goederen kan men winst maken. Maar niemand boekt zul-
ke onmetelijke winsten als wie wijsheid vond. Dat laat dit boek u in
honderden spreuken zien. 0, het geluk van zo iemand! Zijn kapi-
taal levert hem onmetelijke winst op. In een woord: het Leven!
Spr. 14 : 27, 19 : 23.
8. WIJSHEID VERLEENT RIJKDOM EN EER, SPR. 3:16.
Natuurlijk hadden de wijzen ook een open oog voor de
gevaren van de rijkdom. Ze waarschuwen er meer dan eens voor,
Spr. 11 : 16, 14 : 20, 18 : 23, 23 : 4, 30 : 7vv, vgl. Matth. 19 : 23, 1 Tim.
6 : 9. Maar daarmee veroordeelden zij alle bezit van aardse goede-
ren nog niet! Integendeel, daarin konden zij ook zegen van Jahweh
opmerken over iemands Godewelgevallige levenswandel. Anders
had Salomo Vrouwe Wijsheid in Spr. 8 : 21 niet de woorden in de
mond gelegd: „Om hen die mij liefhebben bezit te doen beerven;
hun schatkamers zal ik vullen", vgl. Spr. 22 : 4. Hier in Spr. 3 : 16
doet hij een soortgelijke uitspraak:
Lengte van dagen ligt in haar rechterhand,
in haar linkerhand rijkdom en eer.
Hoe de vreze des HEREN ons leven verlengen kan, zagen we
reeds bij Spr. 3 : 1v. Daarover thans niet meer. En dat ze ook ons
bezit vermeerderen kan, zagen we reeds bij Spr. 3 : 9v. Daar willen
we hier nog enkele opmerkingen aan toevoegen. We beperken ons
dus tot twee van de drie bovengenoemde weldaden: in de weg van
wijsheid door vreze des HEREN ontvangt menigeen rijkdom en
eer.
Maar hoe gaat dit in z'n werk? Hoe kan de wijsheid iemand
die naar haar luistert ook materieel voordeel bezorgen? Bij Spr.
3: 9v merkten we al op, dat zij de weg effent voor de zegen van
Jahweh. Nu voegen we daar nog aan toe: zij doet dit ook door het
onderwijs dat ze in Spreuken geeft! Wat prijst dit boek niet vaak de
ijver aan en wat hekelt het de luiaard. „Een trage hand maakt
143
§ 7 In het onderhouden van Gods geboden ligt
arm", Spr. 10 : 4. Slapen in de oogsttijd? Schandelijk! Spr. 10 : 5.
„Traagheid voert tot dienstbaarheid", Spr. 12 : 24. „Heb de slaap
niet lief, opdat ge niet verarmt", Spr. 20: 13, vgl. 20 : 4, 21 :5,
28 : 19. Maar ,ijverige handen maken rijk", Spr. 10 : 4; j a, die zul-
len heersen, 12 : 24. Want „in alle moeitevolle arbeid zal voordeel
zijn", 14 : 23. Dit behoort ook allemaal tot een verstandige levens-
wijze! En in die weg wil God wijsheid vaak met rijkdom bekronen.
Al moeten we ons daarvan geen overdreven voorstelling ma-
ken. Weliswaar is volgens Spr. 12 : 27 „een kostbare have het deel
van de vlijtige", maar andere spreuken spreken van „brood ge-
noeg" en „zich met brood verzadigen", Spr. 20 : 13, 28 : 19. Mis-
schien omschrijven we de „rijkdom" van Spr. 3 : 16 met best door
te zeggen, dat iemand dankzij z'n wijsheid „goed z'n brood heeft".
De Israelitische wijzen hechtten ook grote waarde aan onze
menselijke eer. ,Een goede naam is beter dan goede olie", Pred.
7 : 1. „Een goede naam is verkieslijker dan veel rijkdom, gunst is
beter dan zilver en goud", Spr. 22 : 1. Rijkdom en eer noemt Spreu-
ken meer dan eens in een adem, 3 : 16, 8 : 18, 22 : 4. Nu behoort het
weliswaar tot de ijdelheid van deze bedeling, dat de verstandigen
hier lang niet altijd met de gunst gaan strijken, Pred. 9: 11. We
kunnen het niet telkens herhalen, maar we moeten bij alle spreu-
ken rekening houden met de eigenaardige spreektrant van de ma-
sjaal, vgl. § 1. Toch maken de uitzonderingen de regel niet onge-
daan, dat een mens in de weg van Godvrezende wijsheid ook
geeerd kan worden. „De wijzen beerven eer", Spr. 3 : 35, 4 : 8v.
Hoe dit gebeurt? Wel, wijsheid siert haar bezitters en legt iets
van een aureool om hun hoofd, zie bij Spr. 1 : 9. ,Naar de mate van
zijn verstand wordt een man geprezen", Spr. 12 : 8. ,Goed inzicht
verschaft gunst", Spr. 13 : 15. De vreze des HEREN stempelt ech-
ter heel iemands levenswandel en dat hêle optreden kan iemand in
zijn omgeving geeerd maken. Vooral om de oerdeugd van Gods
kinderen: hun ootmoed en nederigheid. „Een nederige van geest
zal eer ontvangen", Spr. 29 : 23. „Ootmoed gaat vooraf aan de eer",
Spr. 15 :33, vgl. 18: 12. Wijsheid maakt een mens ijverig, groot-
moedig, mededeelzaam. Deze en andere goede eigenschappen die
144
rijke beloning voor ons hele leven §7
zij aankweekt bezorgen haar bezitters het respect van hun omge-
ving, vgl. Hand. 2 : 47, 1 Tim. 3 : 7.
Alweer een belangrijke aanwijzing die de Leidraad bij Spreu-
ken ons geeft: de wijze adviezen van dit bijbelboek kosten u geen
geld. Integendeel, naast alle andere voordelen die ze u bieden, kun-
nen ze ook helpen uw bezit te vermeerderen en uw aanzien te ver-
groten.
9. WIJSHEID GEEFT LIEFELIJKHE1D EN VREDE, SPR. 3 : 17.
Op dat aspect van de wijsheid wijst de Handleiding in de ne-
gende plaats. Van elke raad die Spreuken geeft, zou men kunnen
vragen: Bevordert dit ook niet de liefelijkheid en vrede in ons le-
ven? Het hele leefpatroon dat Spreuken voorschrijft — „al haar pa-
den" — doet ons Gods liefelijkheid en schone dienst aanschouwen,
Ps. 16 : 11, 27 : 4, 90 : 17. Salomo zei het zo:
Haar wegen zijn liefelijke wegen
en al haar paden zijn vrede.
Neem b.v. onze tong. Een dwaas gebruikte tong is „een onbe-
rekenbaar kwaad, vol dodelijk venijn", Jak. 3: 8. Een bergplaats
van geweld, waaruit elk ogenblik allerlei onheil kan voortkomen,
Spr. 10 : 11, 14. Maar als de wijsheid haar regeert is diezelfde tong
een bron van liefelijkheid. Wat de weide is voor het vee en wat me-
dicijn is voor een zieke is een wijs gebruikt spraakvermogen voor
onze omgeving. In 66n woord: „een bron van leven", Spr. 10 : 11,
vgl. 10 : 21, 12 : 18, 15 : 4, 16 : 24. Het kan niet anders of ouders en
kinderen die de wijsheid van Spreuken over spreken en zwijgen ter
harte nemen, bezitten een liefelijk gezinsleven waar liefelijke vrede
heerst.
Zo kan men uit Spreuken te kust en te keur leefregels opdie-
pen die ons leven glans en harmonie kunnen verlenen. Denk in dit
verband ook eens aan een Godvrezende vrouw naar het beeld van
Spr. 31. Wat een liefelijkheid verspreidt zo'n vrouw in haar omge-
ving! Wijsheid maakt iemand ook lankmoedig, zodat hij niet op
elke overtreding afstuift (19 : 11) en er een eer in stelt zich verre te
145
 In het onderhouden van Gods geboden
§ 7 rijke beloning voor ons hele leven
houden van twist, Spr. 20 : 3. Ook op deze wijze bevordert wijsheid
de vrede en liefelijkheid!
Kortom, waar Salomo ons in zijn Handleiding nu maar op
wilde attenderen is dit: de hele levensmethode van Spreuken is ook
op liefelijkheid en vrede gericht. Lees dit boek ook eens onder dit
aspect en het zal u honderdvoudig laten zien hoe liefelijk het is om
God te vrezen. Zie ook bij Spr. 10 : 11, 18 : 17.
10. WIJSHEID LAAT U ETEN VAN EEN LEVENSBOOM,
SPR. 3 : 18.
Alle vruchtbomen in het paradijs waren „goed om van te
eten", maar de vruchten van de boom des levens moeten een bui-
tengewone voedingswaarde en geneeskracht bezeten hebben. God
zal daarin zulke gezonde stoffen geschapen hebben, dat Adam en
Eva als ze daarvan aten eindeloos konden voortleven, Gen. 3 : 22,
124vv. Met deze beste boom in de hele Hof van Eden vergelijkt
de dichter nu de wijsheid.") Wie haar zoekt en in praktijk brengt,
plukt bij wijze van spreken vruchten van een levensboom (vgl. Spr.
11 : 30, 13 : 12, 15 : 4):
Een boom des !evens is zij voor wie haar aangrijpen,
wie haar vasthouden zijn gelukkig te prijzen.
Maar wat verstaan we hier onder het woord leven? Dat kun-
nen we prachtig leren van Mozes in Deut. 28 en 30: 15-20. Daar
zien we, dat leven in de taal van de Schrift meer omvat dan alleen
,bestaan" ' 9 ) of zelfs dan zoiets als ons „geestelijke leven" 20 ). Le-
ven was voor Mozes een ander woord voor het goede of Gods ze-
gen; en de dood een ander woord voor het kwade of Gods vloek,
Deut. 30 : 15, 19. En in Deut. 28 kunt u lezen wat Mozes al niet
onder „het goede en het leven" verstond. Daar hoorde uiteraard je
ademhaling bij, maar ook je vrouw en je kinderen, je koe en je ezel,
je tarwe en je olijfbomen, je mand en je baktrog, je land en je vrij-
heid. Van „leven" sprak een Israelitische boer als z'n vrouw en kin-
deren gezond waren, de olijven aan z'n bomen hingen en de tarwe
golfde in de wind, als de regens op tijd vielen, als hij met zijn j on-
146
§7
Bens de oogst kon binnenhalen zonder angst voor invallende ro-
versbenden.
Leven is dan ook feitelijk een ander woord voor geluk. 21 )
Wij spreken nog van leven als iemand alleen nog ademhaalt,
maar een Israeliet sprak pas van leven als hij de levenswaarden be-
zat. Spr. 3 somt daar een hele rij van op: vele dagen ontvangen om
het goede te genieten (Spr. 3 : 1, vgl. Ps. 34: 13), genegenheid en
goedkeuring verwerven in de ogen van God en mensen (vs. 4),
rechte paden lopen (vs. 6), een goede gezondheid genieten (vs.8),
schuren en perskuipen boordevol hebben (vs. 9), het genot van vre-
de (vs. 17), eer (vs. 16), veiligheid (vs. 23) en de vertrouwelijke om-
gang met Jahweh (vs. 32). Aan al zulke dingen moeten we denken
als we in Spreuken meer dan veertig maal het woord leven tegen-
komen. Dan dachten de wijzen aan het gelukkige leven 22 ) van een
vrome Israeliet, zoals hij dat dagelijks met zijn hele huis leefde on-
der de zegen en goedertierenheid van Jahweh, vgl. zakenreg. leven.
En dit goede leven — voorzover het op deze gevloekte aarde
natuurlijk nog goed kan zijn — kunt u pliikken van de levensboom
der wijsheid. Hiermee vat Spr. 3 : 18 feitelijk de hoofdzaak en voor-
naamste bedoeling van heel Spreuken 1-9, j a eigenlijk van dit hele
bijbelboek in twee regels samen. Kies toch het leven door zo wijs te
zijn om Jahweh's inzettingen in acht te nemen, vgl. Deut. 30 : 19v.
Dat wil de Handleiding bij Spreuken ons gewoon inprenten: Wijs-
heid is de beste levensverzekering die u kunt afsluiten! vgl. Spr.
3:33, 4 : 4, 13, 7 : 2, 8 : 36, 9 : 6. „De vreze voor Jahweh is een bron
des levens" (een bron van profijt voor het volle leven), Spr. 14 : 27.
En wat een veelheid van onderwerpen uit het voile Israelitische le-
ven snijden de wijzen aan! Ook daaraan kunt u zien hoe ruim zij
het woord leven namen als ze zeiden het leven te willen bevorde-
ren. Wie hun levenslessen ter harte neemt, eet van de levensboom,
drinkt uit de levensbron en loopt op het levenspad. Dat zijn drie
beelden voor hun onderwijs, vgl. Spr. 5 : 6, 6 : 23, 10 : 11, 17, 11 : 30,
13 : 12, 14, 14 : 27, 15 :4, 16 : 22.
Salomo feliciteert hierboven allen die deze levensboom aan-
grijpen (let op de parallel: leven // gelukkig). Zijn vruchten doen
de gebruikers toenemen in vitaliteit, zodat ze groeien in levens-
147
§ 7 In het onderhouden van Gods geboden ligt
kracht en levenskunst, in verstand en onderscheidingsvermogen.
Want de levensboom der wijsheid biedt geneeskracht en weer-
standsvermogen tegen het gif van de dwaasheid, die het mensenle-
ven in de ontbinding van de dood voert.
11. WIJSHEID L1GT TEN GRONDSLAG AAN HEMEL EN
AARDE, SPR. 3: 19v.
Feitelijk doet Salomo in Spr. 3 niets anders dan zijn leerlingen
inprenten: Wijsheid is voor u van onschatbare waarde. Daarvoor
hoorden we hem reeds het ene bewijs na het andere aanvoeren.
Wijsheid kan uw leven verlengen, uw gezondheid bevorderen, uw
bezit vermeerderen, kortom u het leven geven. Nu volgt er opnieuw
een krachtige reden om harten te winnen voor de wijsheid: nie-
mand minder dan God zelf heeft er een ruim gebruik van gemaakt
bij zijn schepping van hemel en aarde, vs. 19 en 20:
Jahweh heeft door wijsheid de aarde gegrondvest,
de hemel heeft Hij bevestigd door inzicht.
Door zijn kennis werden de waterdiepten gespleten
en druppelt de dauw uit de nevels.
Dat zong de dichter van Psalm 104 ook al: „Hoe talrijk zijn
uw werken, o Jahweh, Gij hebt ze alle met wijsheid gemaakt", vs.
24. En dit liet hij zien aan wat God op elk der zes scheppingsdagen
had gemaakt, P, 262-281. De spreukendichter spreekt hierboven
uiteraard bondiger en noemt alleen het grondvesten van de aarde,
23)
de scheiding van zeeen en het droge alsmede het wonder van de
„tal". Meestal vertaalt men dit door „dauw", maar dan denke men
hierbij niet aan wat wij onder dauw verstaan, doch aan de zware
nachtmist waaruit tij dens de droge Palestijnse zomer en herfst een
heel fijne motregen op de akkers neerdaalde en die elke nacht de
aarde bevochtigde. 24)
Zo getuigen hemel en aarde zowel in het groot als in het klein
tienduizendvoudig, dat God alles met wijsheid geschapen heeft. De
aarde hangt aan niets, zweeft als een bol door de ruimte, draait om
haar as en draait om de zon, en toch wankelt ze niet. God heeft
148
rijke beloning voor ons hele leven §7
haar met grote wijsheid vastheid gegeven. Van hetzelfde Goddelij-
ke inzicht getuigen de zeeen, die de vaste landen niet overspoelen;
alsmede de waterhuishouding op aarde, zoals de zware nachtmist,
waardoor de vruchten der akkers niet verdrogen. De hele schep-
ping leert: „Zijn verstand is niet te doorgronden", Jes. 40 : 28.
De profêtische boeken wijzen meermalen op de schepping om
Gods yolk te troosten met de kracht waarmee God alles schiep;
Spreuken daarentegen doet het om Gods yolk te wijzen op de wijs-
heid waarmee Hij alles schiep. Om daar dan deze conclusie aan te
verbinden: als zelfs God Almachtig haar bij zijn scheppingswerk
nodig had, dacht a haar dan te kunnen missen? Deze gevolgtrek-
king spreekt Spr. 3 : 19v niet met zoveel woorden uit, maar Spr.
8 : 22-30 wel. Daar komt Salomo ons met verwijzing naar Gods
scheppingswerk nog eens met grote aandrang bepalen bij de on-
metelijke waarde van de wijsheid. Voor God zelf, omdat Hij door
haar hemel en aarde schiep. Voor de hemel en de aarde, omdat er
een onmetelijke hoeveelheid wijsheid aan ten grondslag ligt,
269-273. En voor ons mensen, omdat we zonder wijsheid geen le-
ven hebben.
12. WIJSHEID DOET LEVEN, SIERT U EN BESCHERMT U.
SPR. 3 : 21-23.
Wijsheid siert haar bezitters en doet hen leven. Dat bespraken
we reeds bij Spr. 1: 9, 3 : 3 en 3 : 18. Salomo wijst echter nog op een
ander voordeel van de wijsheid-door-vreze-des-HEREN. Zij kan
haar bezitters tegen onnoemelijk veel kwaad beschermen. Men kan
door haar zoveel ellende voorkomen:
Mijn zoon, verlies ze niet uit het oog,
bewaar behoedzaamheid en bedachtzaamheid,
en ze zullen het leven zijn voor je ziel,
en een liefelijk sieraad om je hals.
Dan zul je je weg veilig gaan,
zonder je voet te stoten.
Salomo komt daar meermalen in zijn boek op terug. Spreken-
149
§7 In het onderhouden van Gods geboden ligt , rijke beloning voor ons hele leven 7
de over de wijsheid heet het ondermeer: „Verlaat haar niet, dan zal
zij je bewaren", 4 : 6. „Bij het wandelen zal je schrede niet belem-
merd worden, wanneer je loopt, zul je niet struikelen", 4 : 12. „In de
vreze des HEREN ligt sterke gerustheid (andere vertaling: geeft
hechte zekerheid), zelfs voor zijn zonen is er een schuilplaats",
14 : 26, zie ook bij Spr. 2 : 11.
Tientallen spreuken laten deze preventieve werking van de
wijsheid met voorbeelden uit de praktijk zien. Er is veel kwaad in
de wereld waarvan we met Prediker kunnen zeggen: „Hij die God
vreest ontkomt aan dit alles", Pred. 7: 18. Wijsheid werkt dan als
een schild. Voor veel leed dat dwazen nodeloos over zich halen,
kan zij u behoeden. Ook dit is een ernstige reden om de wijsheid
van Spreuken ter harte te nemen. Het is heus waar: „Het onder-
richt van de wijze is een bron des levens, om de strikken des doods
te ontwijken", Spr. 13 : 14. Aan dit kromme leven ontbreekt onnoe-
melijk veel (Pred. 1 : 15), maar wijsheid leert u de levenshouding
die althans de minste ellende geeft.
13. WIJSHEID KOMT UW NACHTRUST TEN GOEDE,
SPR. 3 : 24.
„Rust is een van de essentiele wetten der gezondheid", schreef
een dokter. 25 ) Niemand die dit beter weet dan onze hemelse Vader,
die ons schiep en Adam een rUstige verblijfplaats schonk, I', 93.
Hij giint ons ook zo hartelijk onze rust. Als dat ergens uit blijkt,
dan wel uit de sabbatten die Hij Israel gaf en waardoor Hij zijn
yolk zelfs gebood periodiek rust te nemen: elke week een dag, elk
jaar enkele weken en na iedere zes jaar zelfs een heel jaar lang, I b , §
27. Van Hem is ook de inzetting, dat een mens na een dag werken
een nacht rust moet nemen, omdat we slaap even hard nodig heb-
ben als brood.
Maar wie staat er tegenwoordig nog bij stil, dat een goede
nachtrust mede bevorderd wordt door de wijsheid die de vreze des
HEREN iemand verleent? Toch is dit zo. Spreuken, dat ons wil
leren in het hele leven Jahweh te vrezen, spreekt ook over zoiets
alledaags als onze nachtrust. En het verzekert ons, dat Jahweh vre-
zen ook onze slaap ten goede komt, vs. 24:
150
Als je je neerlegt, hoef je niet op te schrikken
en als je ligt, slaap je heerlijk.
a. God gaf ons de nacht om uit te rusten.
Maar hoe kan de vreze des HEREN nu iemands nachtrust be-
vorderen? Wel, omdat iemand die God vreest als het goed is niet
alleen eerbied toont voor Gods verordeningen in de Schrift, maar
ook voor die in de schepping, vgl. blz. 74-80. Zo'n Goddelijke in-
zetting is ook de nacht, Gen. 1 : 4, 8 : 22. Men heeft er Hem in Israel
om geprezen, Ps. 19 : 3, 74 : 16, 104 : 20. Ook bij deze inzetting
scheiden zich echter de wegen van Goddelijke wijsheid en mense-
lijke dwaasheid.
Wat een weldaad bereidt God de mensheid door haar in zijn
gunst elke avond weer de duisternis te schenken, Ps. 104: 20. Tot
op zekere hoogte maakt Hij het haar daardoor onmogelijk te wer-
ken. Onze Heere Jezus Christus ontleende daaraan zelfs een beeld:
„De nacht komt waarin niemand kan werken", Joh. 9 : 4. God gaf
de dag om te werken en de nacht om te slapen, Ps. 104: 23, 1 Thess.
5 : 7. De duisternis is een zegen voor de mens. Een zachte mantel,
die God over de aarde uitspreidt om de mensheid gelegenheid te
geven uit te rusten van haar vermoeienissen van de dag. Wie de
nacht als een Goddelijke inzetting eerbiedigt, zal zo wijs zijn hem
zoveel mogelijk te gebruiken voor het doel waarvoor God hem
schiep. Dit is alvast een van de manieren waarop de vreze des HE-
REN iemands nachtrust kan bevorderen.
Helaas verhindert het moderne leven ons op allerlei wijze
deze heilzame inzetting in acht te nemen. Helder kunstlicht stelt
ons in staat van de nacht een dag te maken. Velen laten zich daar-
door verleiden om tot diep in de nacht te werken of uit te gaan. 26)
Ook het hoge levenstempo, de vele bronnen van lawaai alsmede de
nieuwshonger beroven vele opgejaagde westerlingen van de zegen
der nachtelijke stilte en duisternis en daarmee vaak ook van een
ongestoorde slaap. Men kan echter geen enkele Goddelijke inzet-
ting ongestraft overtreden, ook die van de nacht niet. Velen die de
nacht verkortten, kwamen reeds aan de weet dat een voortdurend
tekort aan slaap zich tenslotte wreekt. Als hun opgewondenheid
151

§ 7 In het onderhouden van Gods geboden ligt
hen al niet belet in slaap te vallen. Onze spreuk spreekt in dit ver-
band van „opschrikken"! Ook hieraan kan men zien hoe dwaas-
heid ons leven schaden kan, tot in onze nachtrust toe. 27 )
De zaak heeft echter nog meer zij den.
b. Zonde en slapeloosheid.
„Ik herinner mij mijn verwondering en zelfs mijn verontwaar-
diging als medicus", aldus dr Paul Tournier, „toen ik enige jaren
geleden een dame hoorde zeggen, dat slapeloosheid een teken van
zonde zou zijn. Mijn ervaring van de laatste jaren heeft mij echter
langzamerhand doen begrijpen, wat er voor waars in die bewering
schuilt. Er zijn ongetwijfeld uitzonderingen; het verband is ook
niet altijd rechtstreeks en het zou dan ook verkeerd zijn, te bewe-
ren, dat iemand die goed slaapt minder zondig zou zijn dan ie-
mand die aan slapeloosheid lijdt. Maar ik kan het aantal patienten
niet meer noemen, die hun slaap terugvonden tengevolge van de
verandering in hun leven teweeggebracht door hun overgave aan
Jezus Christus." 28 ) Ook dr McMillen erkent, dat er dingen zijn die
ver buiten het bereik van de kalmerende middelen liggen, maar
waarbij zonde, dwaasheid, iemands nachtrust schaadt. 29 )
Neem de vele vormen van haat, die een mens kunnen beheer-
sen. De Schrift zegt wel: „Laat de zon niet ondergaan over uw
toorn" (Ef. 4 : 26), maar iemand legde dit naast zich neer. En nu ligt
hij 's nachts woedend te denken aan wat men hem heeft aangedaan
of over hem beweert. Hij windt zich er nog eens over op en werpt
nog wat hout op het vuur van zijn wrok en wraakzucht. De wijzen
wisten het wel: „Van de vrucht van iemands mond wordt zijn bin-
nenste verzadigd; hij verzadigt zich van de opbrengst van zijn lip-
pen", Spr. 18 : 20, vgl. 13 : 21, 14 : 14. De hatelijke gedachte: „Ik zal
hem wel krijgen!" kostte al menigeen uren nachtrust. Zo kunnen
meer zonden iemand 's nachts wakker houden.
c. De wandel met God en onze nachtrust.
De hele levenswijze die Spreuken ons wil aanleren, werkt ui-
terst preventief tegen slapeloosheid. Want zij bevordert in elk op-
zicht onze vrede met God en met onze naaste. 30 ) Heeft iemand ons
onrecht aangedaan en reageren we daarop dwdds, dan lopen we
152
rijke beloning voor ons hele leven
§7
grote kans dat onze wraaklust ons wakker houdt. Maar onze Red-
der sprak als de Wijsheid in eigen persoon geheel in de geest van
Spreuken toen Hij leerde: „Wil iemand met u rechten en uw hemd
nemen, laat hem ook uw mantel; en zal iemand u voor een mijl
pressen, ga er twee met hem", Matth. 5 : 40. Dat is wel fnuikend
voor onze trots, maar probaat voor onze nachtrust. 31 ) Salomo zei:
„Des mensen verstand maakt hem lankmoedig, het is zijn eer een
overtreding voorbij te zien", Spr. 19 : 11. „Indien uw vijand honger
heeft, geef hem brood te eten, indien hij dorst heeft, geef hem water
te drinken; want dan hoopt gij vurige kolen op zijn hoofd en Jah-
weh zal het u vergelden", Spr. 25 : 21v. Hij doet dat door op deze
wijze onze nachtrust te beschermen tegen de schadelijke gevolgen
van allerlei haatgevoelens en door ook de kwaliteit van onze slaap
te verbeteren: „Je zult je neerleggen en je slaap zal zoet zijn", be-
looft onze spreuk.
Verder bevordert wijsheid onze nachtrust door ons te leren
ons leven en onze zaken over te geven in Gods hand. Daardoor kon
David zeggen: „Ik legde mij neer en sliep; ik ontwaakte, want Jah-
weh schraagt mij", Ps. 3 : 6. En daar staat boven: „Toen hij vlucht-
te voor zijn zoon Absalom"! „In vrede kan ik mij te ruste begeven
en aanstonds inslapen, want Gij alleen, o Jahweh, doet mij veilig
wonen", Ps. 4 : 9. Kon onze Heere Jezus door dat geloof slapen in
een schip tij dens een storm op zee? Matth. 8 : 24. En kon Petrus
daardoor in de gevangenis geboeid tussen twee soldaten zo vast
slapen, dat een engel hem wakker moest stoten? Hand. 12 : 6.
De onzekerheid van het leven brengt velen echter in een niet
loslatende angst, die hun dikwijls veel spanning en slapeloosheid
bezorgt. Prediker beklaagde de man die zo hard zwoegt, dat hij
„noch bij dag (!), noch bij nacht met zijn ogen de slaap te zien
krijgt", Pred. 8 : 16, vgl. Gen. 18 : 1, 2 Sam. 4 : 5, Pred. 5 : 11. Ook de
manier waarep we ons werk verrichten kan fnuikend zijn voor
onze rust, vgl. Pred. 10 : 10. 32 ) Wat een ontspannende werking kan
er dan uitgaan van de volgende raadgevingen: „Beveel Jahweh uw
werken, dan zullen uw voornemens gelukken", Spr. 16 : 3, vgl.
10 : 3. „Beter is een handvol rust dan beide vuisten vol zwoegen en
najagen van wind", Pred. 4 : 6. Kind van God, durf toch rust te
153

§ 7 In het onderhouden van Gods geboden ligt
nemen! Dat deed onze Meester met zijn dicipelen toch ook? „En
Hij zeide tot hen: Komt hier en gaat (met Mij) alleen naar een een-
zame plaats en rust een weinig. Want er waren velen, die kwamen
en gingen, en zij hadden zelfs geen tijd om to eten", Mark. 6 : 31. 33 )
Ook onbeleden zonden kunnen ons wakker houden. Dat on-
dervond David, toen hij zijn zonde (met Bathseba?) verzweeg.
„Want dag en nacht drukte uw hand zwaar op mij", beleed hij later,
Ps. 32 : 4. Wie echter zijn hart tegenover God en zijn schuldeiser
eens goed heeft uitgestort en al wat hem aan angst en wroeging
bezwaarde beleed, staat verbluft van de rust en ontspanning die
dat geeft, Jak. 5 : 16. Ook zo kan de wijsheid nachtrust bevorderen.
„Wie zijn overtredingen bedekt, zal niet voorspoedig zijn; maar
wie ze belijdt en nalaat, die vindt ontferming", Spr. 28 : 13.
En geven ook Gods beloften geen rust? Jer. 31 : 26.
Toegegeven, ook hierboven hielden we ons bezig met ma-
sjaals, die naar hun aard niet altijd en op iedereen van toepassing
verklaard kunnen worden. De wijzen hebben vast ook geweten van
slapeloosheid wegens kerkverdriet, I k , 138. Of om een dwaze zoon,
Spr. 10 : 1. Dit neemt echter niet weg, dat Spr. 3 : 24 de overweging
ten volle waard blij ft voor ieder die aan slapeloosheid lijdt. Onge-
rechtigheid brengt onrust, maar gerechtigheid geeft rust. Ook 's
nachts. Dat zegt Gods Woord niet alleen in de hierboven bespro-
ken spreuk, maar ook in deze: „De vreze voor Jahweh is ten leven;
men overnacht verzadigd, door het kwaad niet bezocht", Spr.
19 : 23, vgl. Job 11 : 18v.
14. WIJSHEID BEWAART U TERWIJL GODDELOZEN
ONDERGAAN, SPR. 3 : 25v.
En tech wandelen de machtige en rijke goddelozen met hun
ongelovige principes op doodlopende wegen! Met deze stellige ge-
loofsverwachting had Psalm 1 de Geschriften ingeleid. Dit geloof
doorgeurt ook Spreuken, 180v. De levens der wijzen of recht-
vaardigen lij ken op vruchtbare bomen, maar die van de dwaze god-
delozen op het onbruikbare kaf, dat door een plotselinge wind-
vlaag wegstuift. Spreuken laat dat voortdurend zien. En de Hand-
154
rijke beloning voor ons hele leven
§7
leiding bij dit boek vat alvast kort samen hoe wij die oude tegen-
stelling tussen rechtvaardigen en goddelozen onder Gods yolk (P,
47, 83vv) moeten bezien, vs. 25v:
Vrees niet voor plotselinge schrik,
noch voor de ondergang der goddelozen als hij komt. 34 )
Want Jahweh zal je betrouwen zijn 35)
en Hy zal je voet uit de valstrik houden.
Natuurlijk kan men hier bij de „plotselinge schrik" en „de on-
dergang der goddelozen" denken aan het Laatste Oordeel, I', 138.
De apostel schreef: „Immers, gij weet zelf zeer goed, dat de dag des
Heren zó komt, als een dief in de nacht. Terwijl zij zeggen: het is
(alles) vrede en rust, overkomt hun, als de weeen van een zwangere
vrouw, eenplotseling verderf, en zij zullen geenszins ontkomen", 1
Thess. 5 : 2v. Wat zullen de goddelozen dan schrikken! Onze Heere
Jezus voorzei „radeloze angst onder de volken vanwege het bulde-
ren van zee en branding, terwijl de mensen bezwijmen van vrees en
angst voor de dingen, die over de wereld komen", Luk. 21 : 25v, vgl.
Matth. 24 : 30, Openb. 1 : 7. Maar de vromen moeten dan juist het
hoofd oprichten, omdat hun verlossing vlakbij is, Luk. 21 : 28.
Schrift en historic laten echter zien, dat God ook voordien
reeds menige goddeloze een snelle en onverwachtse ondergang be-
reidt. PlOtseling spleet de grond en verzwolg Korach, Dathan en
Abiram met de hunnen en pletseling verteerde een Goddelijke
vlam hun hele aanhang, Num. 16. Pletseling „stokte" Nabals hart
in zijn binnenste. „En na ongeveer tien dagen sloeg Jahweh Nabal,
zodat hij stierf", 1 Sam. 25 : 38. Pletseling stond Joab voor de god-
deloze prins Absalom, toen deze aan zijn haar in een boom hing en
stak hem dood, 2 Sam. 18 : 14. PlOtseling drong er een pijl tussen de
verbindingsstukken van Achabs harnas en tegen de avond was de
goddeloze vorst dood, 1 Kon. 22 : 34vv. PlOtseling werd Izebel
door een paar hovelingen beetgepakt en uit het venster geworpen,
zodat haar bloed tegen de muur spatte, waarop paardenhoeven
haar vertrapten en straathonden haar verslonden, 2 Kon. 9 : 30-37;
vgl. voor andere voorbeelden P 138v. En moeten we thans achter
,
155

§ 7 In het onderhouden van Gods geboden ligt
menig krantebericht ook niet de plotselinge ondergang van godde-
lozen vermoeden?
Anderzijds wist Jahweh in tijden van oordeel, waarin menige
goddelOze omkwam, vromen te bewaren. Elia en honderd andere
profeten overleefden de hongersnood, 1 Kon. 17, 18 : 4. Baruch, de
secretaris van Jeremia, kreeg bij de ondergang van Jeruzalem zijn
leven ten buit, Jer. 45. En toen de stad in 70 opnieuw ingenomen
werd, nu door de Romeinen, redden vele discipelen van de Heere
Jezus hun leven in Pelle b ), Luk. 21 : 20v. Wie in onze eeuw van
oordelen over een afvallige christenheid met Habakuk bidt: „Ik
ben, HERE, met vreze voor Uw werk vervuld", moge Hem ook
voor het vrome Overblijfsel van onze tijd vragen: „Gedenk in de
toorn aan ontfermen!", Hab. 3 : 2.
Spreuken laat echter ook aan de hand van vele voorbeelden
zien, dat goddelozen aan allerlei verschrikkingen bloot staan, om-
dat het kwade zijn bedrijver nu eenmaal altijd kwaad doet. Daar-
aan gingen reeds talloze levens van werkers der ongerechtigheid
kapot. Maar de wijsheid die de vreze van Jahweh verleent, is het
middel waardoor Hij de voeten der vromen uit de klemmen der
zonde houdt. De schade en schande van een overspeler, die Spr. 5-
7 zo treffend uitbeelden, behoeven verstandigen niet te treffen. Zo
kan vroomheid of wijsheid voor talrijke valstrikken bewaren. Dit
is een van de hoofdthema's van dit bijbelboek, waarop het gedurig
terugkomt: wijsheid beschermt, vroomheid werktpreventiefl zie bij
Spr. 1:20-33.
15. WIJSHEID MAAKT HULPVAARDIG EN WELDADIG,
SPR. 3: 27v.
De wijsheidsleraars hebben bepaald niet over de armen in Is-
rael heengekeken. In hoeveel spreuken tekenen zij niet de bezwa-
ren en de gevaren van de armoe? vgl. Spr. 10 : 15, 13 : 8, 14 : 20,
19 : 4, 22 : 7, 30 : 9. En hoevaak dringen zij er niet op aan voor de
armen op te komen? Spr. 3 : 27v. vormen daarop een treffende in-
leiding, omdat zij zo duidelijk uitgaan van de unieke rechtsgrond
waarop de armenzorg, j a alle hulpvaardigheid en naastenliefde in
Israel behoorden te rusten: op de onderlinge solidariteit waartoe
156
rijke beloning voor ons hele leven
§7
elke Isradliet jegens zijn naaste geroepen was krachtens het ver-
bond Gods. Vs. 27:
Onthoud nooit iets goeds aan wie er recht op heeft 36 ),
terwijl uw hand bij machte is het te doen.
Zeker, ook de heidenen troffen hun sociale maatregelen,
evenals de ongelovige regeringen dat tegenwoordig doen. Maar in
Israel waren alle wetten, die betreffende de armenzorg inbegrepen,
verbondsbepalingen (V, 715), die men alleen vanuit de dankbare
vreze voor Jahweh houden kon. Israel vormde immers een groot
gezin, waarin elke broeder een medebondgenoot van Jahweh was
en waarin de vereiste loyaliteit jegens Jahweh en de naaste ieders
doen en laten diende te beheersen, 588. Daarom noemde de
Heere Jezus aalmoezen ook een zaak van gerechtigheid, Matth.
6: lv, vgl. Dan. 4: 27, 2 Cor. 9: 9, Ps. 112: 9. En gerechtigheid (za-
kenreg., I k ) is in de Schrift het gebruikelijke woord voor de gehoor-
zaamheid der gelovigen aan Gods verbond. Ook aan de verorde-
ningen daarvan inzake de hulpbehoevenden. Daarom kan men
aan iemands houding tegenover de armen ook duidelijk zien hoe
hij tegenover God staat. 37 )
Spr. 3 : 27 ademt volop de geest van de Thora. Dat blijkt mis-
schien nog duidelijker als we het wat letterlijker aldus vertalen:
„Onthoud nooit iets goeds 38 ) aan wie er de heer 39 ) (bawl) van is . . .
SV.: ,Onthoud het goed van zijn meesters niet . . " Hier heet de
hulpbehoevende dus zelfs kras de heer of meester van het goede.
Hij kan er zekere rechtmatige aanspraken op laten gelden. Dus als
wij bij machte zijn 40 ) iets goeds te doen, waaraan onze naaste juist
behoefte heeft, wie is er dan beer en meester van dat goeds? Daar-
op antwoordden de wijzen: Die hulpbehoevende!
Dit hadden zij op hun beurt geleerd uit de Thora, dat stan-
daardwerk voor het leven in Gods verbond. Daarin had Jahweh,
Israels Grootkoning, verordend dat alle daden van hulpvaardig-
heid en menslievendheid niet allereerst zouden steunen op de sub-
j ectieve basis van onze gevoelens van medelij den, maar op die van
de gerechtigheid, die Hij als verbondseis van zijn yolk vorderde.
157
§ 7 In het onderhouden van Gods geboden ligt
Het is duidelijk, dat pas wijsheid door vreze des HEREN een
mens hulpvaardig en weldadig maakt. Want daardoor erkent men
het recht der armen, krachtens Gods verbond, Spr. 29 : 7. Deze ge-
rechtigheid wilden de wijzen jong Israel leren, Spr. 1 :3. Ook te-
genover de hulpbehoevenden in Gods gemeente. Hierboven gaven
zij dienaangaande basisonderwijs. Hulpvaardigheid en mededeel-
zaamheid zijn onder Gods yolk weldaden waartoe de gever ver-
plicht is en waarop de ontvanger recht heeft, vgl. Gal. 6 : 10, Hebr.
13 : 16.
En daarvoor zoeke men geen uitvluchten, vs. 28:
Zeg niet tot uw naaste: „Kom later maar eens terug!"
Of: „Morgen zal ik het wel geven",
terwijl u het toch bij u hebt.
Ook hier klinkt duidelijk de echo van de Thora, vgl. blz. 68-
71, I', 33-39. „Het loon van een dagloner zal niet de nacht bij u
overblijven tot de morgen", Lev. 19 : 13, I h 544. 41 ) „Omdat hij be-
, niet met: „Kom morgen maar terug, anders krijg Ik moeilijkheden
hoeftig is en er dus naar uitziet", Deut. 24 : 14v. 42 ) Anders zondigt
u tegen het achtste gebod, 698v, 715. Evenals wanneer de ezel
van uw naaste verdwaald rondloopt of in elkaar zakt en u steekt
geen hand uit, Deut. 22 : 1-4. Door zo te talmen met uw hulp zon-
digt u ook tegen het zesde gebod, want zó komt u aan zijn nefesj of
leven, 670, 712. Met zulke voorbeelden leerde God de Israelie-
ten een hulpvaardige, milddadige houding aan te nemen tegenover
hun naaste, vgl. Deut. 15 : 11. 43 )
Deze evangelische sociale instelling wilden ook de wijzenjong
Israel leren. Geen koren achterhouden als er hongersnood dreigt,
Spr. 11 : 26. Geen oogje dichtdoen voor andermans ellende, Spr.
28 : 27, vgl. 11 : 24vv, 14 : 21, 19 : 17, 22 : 9, 29 : 7. Maar uw naaste zo
gauw mogelijk te hulp snellen. Dat betekent niet alleen, dat we de
rekeningen van onze leveranciers en de aanslagen van de belastin-
gen op tijd betalen, maar dat we loyaal de hele „schuld" voldoen
waartoe Gods verbond elke Israeliet reeds verplichtte, laat staan
ons, onder het Nieuwe Verbond: „Gij zult uw naaste liefhebben
als uzelf", Lev. 19 : 18. En de wijzen voegen daar geheel in de geest
158
rijke beloning voor ons hele leven §7
van Mozes nog aan toe: En niet talmen, geen uitvluchten verzin-
nen, maar nit helpen! Straks zullen ze er nog op wijzen, dat God de
hulpvaardige gever er om zal belonen ook!, Spr. 11 :24, 25, 26,
14:21, 19:17, 22:9.
Zo leeft wijsheid iemand ook snelle hulpvaardigheid, zoals u
kunt zien aan de vrome Job, die eerlijk kon verklaren: „Noon heb
ik armen geweigerd waarom zij vroegen, nooit weduwen overgela-
ten aan hun lot, nooit mijn brood alleen opgegeten zonder het te
delen met de wezen. (-) Als ik een naakte tobber zag of een arme
zonder kleren, dan was zijn lijf mij dankbaar, omdat het zich
mocht hullen in de wol van mijn schapen", Job. 31 : 16v, 19v.
Ook in dit opzicht heeft onze Heere Jezus Christus met
Woord en daad de Schrift vervuld. „Geef hem die van u vraagt",
leerde Hij, „en wijs hem niet af, die van u lenen wil", Matth. 5 : 42,
vgl. Matth. 25 : 40-45, Luk. 6: 38. Het onderwijs aan de Samari-
taanse vrouw ontweek Hij niet met: „Ik ben te moe", Joh. 4. Zelfs
als iemand Hem op een sabbath om hulp vroeg, weigerde Hij die
met de Farizeeen en de Schriftgeleerden", Matth. 12 : 1-14. En als
een echte discipel van deze Meester en van Spr. 3 : 28 schreef Jako-
bus: „Als iemand dan weet goed te doen en het niet doet, is het
hem tot zonde", Jak. 4 : 17, vgl. Matth. 25 : 41-46, Rom. 13 : 8, 2
Cor. 9: 6, Jak. 2: 15v.
16. WIJSHEID MAAKT GEEN MISBRUIK VAN VERTROU-
WEN, SPR. 3 : 29.
Smeed nooit kwaad tegen uw naaste,
daar hij in goed vertrouwen naast u leeft.
Zo zat David bij Saul op de citer te spelen. In goed vertrou-
wen. Totdat de koning plotseling moorddadig zijn lans naar hem
wierp, 1 Sam. 19 : 9. Maar Saul smeedde al langer kwaad tegen de
nets vermoedende David, 1 Sam. 18 : 21-25. Zo gemeen zag hij la-
ter zijn vertrouwen ook beschaamd door zijn zoon Absalom en zijn
raadsheer Achitofel, 2 Sam. 15. In Psalm 55 vertelt David hoe zo'n
bejegening iemand verwonden en kwellen kan. „Want het is geen
159
§ 7 In het onderhouden van Gods geboden ligt
vij and die mij smaadt", zo klaagt hij daar, „dat zou ik dragen; het
is niet mijn hater die zich over mij verheft; voor hem zou ik mij
verbergen. Maar gij zijt het, een mens — mijns gelijke, mijn vriend
en vertrouwde: wij, die samen vertrouwelijk omgang genoten, die
in het feestgewoel gingen naar Gods huis", vs. 13vv. Helaas viel
David zelf ook in deze zonde tegenover Uria, toen deze in goed
vertrouwen bij hem zat, 2 Sam. 11 : 8-13.
Dit verdriet hebben velen met David gedeeld. Zo liep Abner
argeloos mee, toen Joab hem in de poort even ter zij de nam, „alsof
hij vertrouwelijk met hem wilde spreken". En daar stak Joab Ab-
ner dood, 2 Sam. 3 : 27. En zo smeedden de mannen van Anathot
kwaad tegen hun dorpsgenoot Jeremia, die volkomen te goeder
trouw naast hen leefde. „Ik zelf was argeloos als een lam, dat ter
siachting geleid wordt", verzekert de profeet. „En ik wist niet, dat
zij zulke plannen tegen mij smeedden: We vellen de boom in zijn
voile kracht. We bannen hem uit het land van de levenden, zodat
zijn naam niet meer wordt genoemd", Jer. 11 : 19, vgl. vs. 21.
Ook dit lij den van de rechtvaardigen heeft onze Heere Jezus
vervuld, toen Hij verraden werd door een van zijn leerlingen, een
tafelgenoot, Ps. 41: 10. „Die zijn hand met mij in de schotel heeft
gedoopt, die zal Mij verraden", voorzei de Heere, Matth. 26 : 23.
En horen wij niet de smart van Ps. 55 : 13-19 in Jezus' vraag bij zijn
arrestatie: „Judas, verraadt gij de Zoon des mensen met een kus?",
Luk. 22 : 48.
Maar door de vreze Gods komt een mens tot het inzicht, dat
vertrouwen de grondslag van de maatschappij vormt, Ps. 11 en 12.
Wie dat schendt, zeiden de wijzen, is een nietsnut, en een bedrie-
ger, Spr. 6 : 14, 18, 12 : 20. De apostelen onderwezen dezelfde he-
melse wij sheid, toen ze opriepen tot „ongeveinsde broederliefde", 1
Petr. 1 : 22, vgl. Rom. 12 : 9, 1 Tim. 1 : 5.
17. WIJSHEID MAAKT VREDELIEVEND, SPR. 3 : 30.
Twist nooit met iemand zonder oorzaak,
indien hij u geen kwaad gedaan heeft.
Hierbij kan men allereerst denken aan ruziemaken, waarbij
160 161
rijke beloning voor ons hele leven §7
men soms nog wel weet waarmee het began, maar niet waarmee
het zal eindigen. „Het begin van een twist is als het doorsteken van
een waterkering; laat dus of van twist, voordat hij losbreekt", Spr.
17 : 14. Neem liever een voorbeeld aan onze Heere Jezus Christus,
die zei: „Leert van Mij, want lk ben zachtmoedig en nederig van
hart", Matth. 11: 29. Als Hij gescholden werd, schold Hij niet te-
rug, maar gaf het over aan Hem, die rechtvaardig oordeelt, 1 Petr.
2 : 23, vgl. Matth. 5 : 25, 40vv, Rom. 12 : 18.
Maar het woord voor twist (rieb) kan ook op een rechtsgeding
doelen (b.v. Gods twist met Israel, waarover de profeten zoveel
spreken). Ook ten aanzien van dit procederen leert de wijsheid ons
matigheid. Natuurlijk mogen we gerust ons recht zoeken als ie-
mand ons wel kwaad gedaan heeft. ,Door middel der overheid, of
hem tot schuldbekentenis brengen door den kerkeraad of andere
private vermaning, en dat zonder wraakgierigheid en lastering, Ex.
22 : 8, Matth. 18 : 15, 16, 1 Cor. 6 : 4, Ef. 4 : 26" (Kantt. SV).
Daarvoor gaf God Israel in de woestijn al een rechtspraak en
ook Spreuken houdt zich daar veel mee bezig. Het is zelfs een van
de hoofdbedoelingen van dit boek Gods yolk het recht te leren
beminnen, Spr. 1 : 3. Maar de vreze des HEREN kan iemand de
wijsheid verlenen niet voor elk geschilletje naar de rechters te lo-
pen om zijn naaste een proces aan te doen. En zeker niet te twisten
met iemand die ons niets in de weg legde. 44 ) Wijsheid maakt ie-
mand vredelievend.
Dat blijkt ook uit de volgende Spreuken: „Het is een eer voor
een man zich verre te houden van twist, maar elke dwaas barst
los", Spr. 20: 3. „Ga niet haastig over tot een rechtsgeding, want
wat zult ge tenslotte doen, wanneer uw naaste u beschaamd
maakt?", Spr. 25 : 8.
In de vreze voor Jahweh ligt ook in dit opzicht rijke beloning.
Men bespaart zich alle ellende van ruzies en nodeloze rechtsgedin-
gen. Wat weer medicijn is voor ons vlees (zie bij vs. 8) en onze slaap
ten goede komt (zie bij vs. 24). En men verheugt zich in de belofte
des Heeren: „Zalig de vredestichters want zij zullen Gods kinde-
ren genaamd worden", Matth. 5 : 9.
§ 7 In het onderhouden van Gods geboden ligt
18. WIJSHEID VOERT U IN DE VERTROUWELIJKE
OMGANG MET GOD, SPR. 3:31v.
De rechtvaardigen en wijzen vormden in Israel en in de chris-
tenheid vaak — of meestal? — een minderheid. Dan werden de la-
kens uitgedeeld door de goddelozen § 4), die doorgaans tot de
rijken behoorden en ondanks vrome schijn dikwijls echte gewelde-
naars en mannen des bloeds waren, Y, 108-112. Dit leek hun ook
nog vaak veel voordeel te bezorgen, althans op het eerste gezicht.
Tot groot verdriet van menige vrome. Asaf erkent tenminste in Ps.
73, dat het hem verbitterd had als hij zag wat een voorspoed me-
nigeen met goddeloosheid verwierf. Hij zag hen hun gang gaan als
weldoorvoede en dikgegeten mensen, terwijl ze een grote mond
hadden tegen God en mensen, Ps. 73 : 3-12. Het werd een kwellend
probleem voor hem, waarmee hij zich enige tijd aftobde: „Wat
helpt het dat ik mijn hart rein hield, de hele dag word ik gekweld!",
vs. 13v, vgl. Pred. 7 : 15, 8 : 10, 13v, 9 : 2.
Deze worsteling tussen rechtvaardigen en goddelozen onder
Gods yolk vindt ook haar weerslag in Spreuken. Dit dringt er
voortdurend op aan om aan de goede zij de van dit front te blijven,
bij Jahweh en zijn Woord. Het onderwijst ook overal vanuit het
vaste geloof, waarmee Psalm 1 de Geschriften inleidde: En tech
zijn die machtige goddelozen, zoals die valse getuigen, onrecht-
vaardige rechters en gemene landdieven, waardeloos kaf, dat de
wind van Gods oordeel zal doen wegstuiven, Ps. 1 : 4, P, 137v. Van-
uit deze overtuiging geeft Salomo in Spr. 3 : 31 v. aan de arme recht-
vaardigen de krachtige verzekering, dat niemand op die ogen-
schijnlijk succesvolle goddelozen afgunstig hoeft te zijn:
Wees nooit jaloers op een man van geweld
en verkies 45 )geen enkele van zijn wegen.
Want de verkeerde is voor Jahweh een gruwel,
maar met de oprechten gaat Hij vertrouwelijk om.
We noemden deze verzekering hierom krachtig, omdat de
dichter wel zeer krasse taal gebruikt om Jahweh's afkeer van de
162
rijke beloning voor ons hele leven §7
geweldenaars uit te drukken. Zij zijn voor God een gruwel 46 ). Dit
woord gebruikt de Thora als aanduiding voor het onreine, voor
alles wat naar Kanaanitisme ruikt en dus ontoelaatbaar is in de
gemeenschap met God! Psalm 37, die feitelijk de mooiste toelich-
ting geeft op deze spreuk, vertelt wat het betekent, dat God van die
verdrukkers gruwt. God ldcht om die heren naar wie David keek.
„Want Hij ziet, dat zijn dag komt!", Ps. 37: 13. Nog even en dan
roeit God hen uit, zodat ze nergens meer te vinden zijn, vs. 10. En
dan geeft Hij het land (de Heere Jezus zei: de aarde) aan de oot-
moedigen! vs. 11, 29, Matth. 5 : 5. Vreselijke toekomst voor godde-
loze kerkleden! Zij behoorden toch ook tot Gods yolk, droegen
zelfs in besnijdenis en doop het teken en zegel van Gods verbond,
maar zij verzondigden Gods genade en haalden zijn vloek over
zich, P, 83vv. Dit nam Asafs bittere afgunst uit zijn hart weg: toen
hij op hun einde lette, Ps. 73 : 17.
Intussen gaat Jahweh met de oprechten nu reeds vertrouwe-
lijk om. Met hen houdt Hij zijn „sood". Bij dit Hebreeuwse woord
dacht een Israeliet aan de gezellige kring van mannen, die 's
avonds na gedane arbeid nog wat napraatte in de poort. 47 ) Jeremia
beklaagt zich, dat Gods hand hem altijd buiten „de sood van la-
chers" had gehouden, Jer. 15 : 17, vgl. Job 19 : 19, Ezech. 13 : 9. En
David voelde zich verraden door een vriend met wie hij „sood",
vertrouwelijke omgang, had genoten, Ps. 55: 15. Dit alledaagse
woord gebruikt de spreukendichter om ons te vertellen: Zo harte-
lijk en vertrouwelijk wil God met zijn oprechten omgaan! Als met
vrienden in een sood of kring. Thans natuurlijk door middel van
zijn heilig Woord. Maar gezien het verband van onze spreuk den-
ken we hierbij uiteraard vooral aan die schatkamer vol vriendelijke
raadgevingen, die dit bijbelboek ons biedt. God spreekt daarin
vertrouwelijk met ons over de grootste en de kleinste dingen in ons
leven, zoals iemand zijn vriend goede raad geeft tijdens een ver-
trouwelijk gesprek.
Zo brengt de wijsheid ons behalve haar vele andere voordelen
ook met God op vertrouwde voet, Ps. 25 : 14, Gen. 18: 17, Job
29 : 4, Joh. 15 : 14v. Kent iemand grotere eer? Daarmee troostte
Asaf zich later ook: „Maar mij aangaande, het is mij goed (reeds in
163

§ 7 In het onderhouden van Gods geboden ligt
dit leven) nabij God te wezen", Ps. 73 : 28. Heel vertrouwelijk met
Hem om te gaan, als vrienden in hun sood.
19. WIJSHEID ZIET HAAR WONING GEZEGEND, SPR. 3 : 33.
Gods zegen is een heilzame kracht die ons leven in alle opzich-
ten tot grote bloei kan brengen. Als Israel Jahweh zou vrezen, be-
loofde Hij het zijn zegen in de vruchtbaarheid van de vrouwen-
schoot, de worp van het vee, de opbrengst van de akkers en de be-
veiliging van de volksgezondheid.
Gods vloek daarentegen is een verwoestende kracht, waar-
door Hij ons leven in al z'n geledingen kan vergiftigen, zodat de
dood er in vaart en de Israeliet aan zijn lege baktrog en onvrucht-
bare akker en veestapel ondervond, dat Jahweh zich tegen hem
keerde en zijn vrede vernietigde.
Mozes geeft een brede opsomming van zegen en vloek in Lev.
26 en Deut. 28. Maar Spreuken spreekt er feitelijk op elke bladzij-
de over. Salomo vat al dat spreukenonderwijs over zegen en vloek
in Spr. 3 : 33 kort aldus samen:
De vloek van Jahweh ligt op het huis van de goddeloze,
maar de woning der rechtvaardigen zegent Hij.
De wijzen laten de ontzettende realiteit van Gods vloek op het
huis van de goddeloze in tientallen masjaals zien. Om daar eens
een willekeurige greep uit te doen: zijn naam zal wegrotten, 10 : 7.
Zijn jaren zullen verkort worden, 10 : 27, vgl. bij 3 : 2. Zijn hoop zal
ondergaan, 10 : 28. Zijn winst zal niet gedij en, 11 : 18. Bouwend op
zijn rijkdom komt hij ten val, 11 : 28. En dan klinkt er nog gejuich
ook, 11 : 10. Hij mag zich dan godsdienstig voordoen 83vv),
maar Jahweh gruwt van zijn offer, 15 : 8. Hij zal het land niet blij-
vend bewonen, 10 : 30. Kortom, Jahweh is verre van hem, 15 : 29.
En dat laatste is het ergste.
Maar de rechtvaardige staat als een duurzame grondslag
(10 : 25) en zal in eeuwigheid niet wankelen, 10 : 30, vgl. Ps. 15 : 5, F,
210v. Ook dat staat op elke bladzij van Spreuken te lezen. Hij
krijgt wat hem toekomt, hem wordt vergolden op aarde, 11 : 31. Hij
164
rijke beloning voor ons hele leven §7
eet tot verzadiging toe, 13 : 25. En hij vindt zelfs in zijn dood een
schuilplaats, 14 : 32.
Helaas laat het leven dit alles lang niet altijd even duidelijk
zien. „Er is een ijdel ding, dat op de aarde geschiedt", zei Prediker
„er zijn rechtvaardigen, wie het gaat naar de verdienste der godde-
lozen; ik zeide, dat ook dit ijdelheid is", Pred. 8 : 14. Het lijkt er op,
dat de dichter van onze spreuk dit ook gezien heeft. Hij spreekt
tenminste over het huis van de goddeloze; dat klinkt solide. Maar
voor de woning van de rechtvaardige gebruikt hij een woord, dat
doelt op een eenvoudige behuizing, een nederzetting, oorspronke-
lijk duidde het zelfs op een weide. Voelt u de tegenstelling? Spreu-
ken spreekt trouwens ook over de benauwdheden van de rechtvaar-
digen, b.v. Spr. 11 : 8.
Maar in de besproken spreuk klinkt evenals in de vorige ge-
loofstaal! Hier wordt gesproken in enigheid des waren geloofs met
de Prediker, die schreef: „Nochtans weet ik, dat het de godvrezen-
den wel zal gaan, omdat zij voor Hem vrezen; de goddeloze daar-
entegen zal het niet welgaan en hij zal zijn levensduur niet verlen-
gen als de schaduw, omdat hij voor God niet vreest", Pred. 8 : 12v.
Opeens breekt Gods vloek dat ogenschijnlijk onwrikbare huis van
de goddeloze en brengt Zijn zegen de tent van de rechtvaardige tot
grote bloei, vgl. Spr. 14 : 11.
20. WIJSHEID VERWERFT DOOR HAAR NEDERIGHEID
GODS WELBEHAGEN, SPR. 3 : 34.
In Psalmen en Spreuken komen we ook telkens de spotters
tegen. Dan moet u beslist niet alleen denken aan ongure klanten,
die ruwe grappen verkopen over God en zijn gebod, want spotters
omgeven zich vaak met een waas van godsdienstigheid. Daarom
moet u hen niet alleen in de wereld zoeken, maar vooral in Israel en
nu in Gods gemeenten. Hun meest wezenlijke kenmerk is trou-
wens niet hun spot, maar hun vermetelheid, hun zelfverheffing en
mateloze,overmoed tegenover God en zijn Woord, Spr. 21 : 24. De
spotter is de zich mondig verklarende autonome mens, die u alom
in de christenheid kunt opmerken. En heus niet alleen als randker-
kelijken, maar niet zelden als vooraanstaande figuren in de kerke-
165
§ 7 In het onderhouden van Gods geboden ligt
lijke en theologische wereld. We bekeken het bijbelse portret van
de spotter reeds nader in I', 96-99. Daar schonken we ook al enige
aandacht aan de spreuk:
Wanneer 48 ) Hij met spotters te doen heeft, spot Hij zelf,
maar de nederigen geeft Hij genade.
Zo'n „vrome" spotter met wie Jahweh op Zijn beurt spotte,
was koning Jerobeam, die Hij met een stijve arm voor schut zette;
notabene op een godsdienstig feest, bij een gebarsten altaar! 1
Kon. 13. En wat de wereldse spotters betreft, zie Rom. 1: 18-32.
Daar dreunt op de achtergrond: Wat? Spot u met Mij? Dan zal Ik
eens met u spotten!
Wie de spotter is, blijkt eveneens duidelijk uit zijn tegenvoe-
ter: de nederige (de ani, ook wel vertaald: de ellendige of arme,
55vv, 65). Hij vreest God en daarom vindt men bij hem wijsheid.
En wijsheid maakt een mens hoe langer hoe nederiger, Spr. 11 : 2.
Wijsheid leert iemand nederig binnen de perken van Gods inzet-
tingen te blijven. Nederig zich te schikken binnen de levensruimte
die God hem verleent. Nederig het hand-bereik te aanvaarden dat
God voor hem heeft vastgesteld, zie bij Spr. 1 : 2v. Nederig te er-
kennen wat past en niet past. Zoals hoogmoed de levenshouding is
van de spotter, zo is nederigheid de levenshouding van de wijze. De
eerste barst van eigenwaan, de laatste prijst God als de Almachtige
en de Alwijze.
En juist zulke nederigen zijn voor God „de mensen des welbe-
hagens", Luk. 2 : 14. Over hen stort Hij zijn genade of gunst uit. Uit
zulke nederigen bestond het vrome Overblijfsel 41v, 73v) in Lu-
kas 1 en 2. Aan hen maakte God de geboorte van de Messias be-
kend. In hun midden liet Gods Geest de schoonste profetieen Ko-
ren. Maar de trotse Jeruzalemse priesteraristocratie ging Hij voor-
bij. En toen Maria zag hoe God haar kring had verhoogd en de hele
godsdienstige upperten gepasseerd, zei ze: ,Mijn ziel maakt groot
de Heere . . . , omdat Hij heeft omgezien naar de lage staat zijner
dienstmaagd . . . Hij heeft machtigen van de troon gestort en een-
voudigen verhoogd, hongerigen heeft Hij met goederen vervuld en
166
rijke beloning voor ons hele leven §7
rijken heeft Hij ledig weggezonden", Luk. 1 :46-55, vgl. 1 Sam.
2 : 1-10.
Dat zong men in Israel al eeuwen: „Want Jahweh is verheven,
en Hij aanschouwt de nederige, maar de hovaardige kent Hij van
verre", Ps. 138 : 6, vgl. Ps. 18 : 27v. Dit is de essentie van de Heilige
Schrift. Of zoals onze Behouder het onder woorden bracht: „Wat
hoog is bij mensen, is een gruwel voor God", Luk. 16: 15, vgl.
Matth. 23 : 12, Luk. 18 : 14, Jak. 4: 6, 1 Petr. 5 : 5.
21. WIJSHEID DOET EER BEERVEN, SPR. 3:35.
Wijsheid verleent haar bezitters hoedanigheden waardoor zij
het respect van hun omgeving kunnen verwerven, Hand. 2 : 47, 1
Tim. 3 : 7. Daarover sprak Salomo reeds in Spr. 3 : 16, maar daar
komt hij in Spr. 3 : 35 nog eens op terug:
De wijzen zullen eer beêrven,
maar de dwazen laden schande op zich.
Dat komt omdat de dwazen wijsheid en tucht verachten, zie
bij Spr. 1 : 7. Al kon men zich toen al lelijk op hen verkijken vanwe-
ge hun voorgewende godsdienstigheid. We schetsten het beeld van
de dwaas in I', 93. Van hem spreekt men vaak schande, zoals uit
vele spreuken zal blij ken, b.v. Spr. 11 : 2, 12 : 18, 13 : 5, 17 : 7, 19 : 10,
26 : 1, 26: 7v.
Prediker zag echter reeds, dat wijzen in deze wereld lang niet
altijd de eer ontvangen, die zij verdienen. Zo zag hij in een beleger-
de stad een arme, wijze man die haar had kunnen redden door zijn
wijsheid, „doch geen mens dacht aan die man. Toen zeide ik: Wij s-
heid is beter dan kracht, maar de wijsheid van de arme wordt ver-
acht en naar zijn woorden luistert men niet", Pred. 9: 13-16, vgl.
6 : 8. En wat hij in dit verband nog meer zag, kan men thans nog
waarnemen: „de dwaas werd op de hoogste posten gesteld", Pred.
10 : 6. Eer-bij-God en eer-bij-mensen gaan maar zelden samen.
Vaak moet de gelovige daar zelfs tussen kiezen en om zijn eer bij
God het kruis opnemen en smadd lijden, Matth. 5 : 11v. Zou Salo-
mo daarom leren, dat de wijzen eer zullen beêrven? Immers op een
erfenis kan men aanspraak maken, ook al bezit men haar nog niet.
167

§ 7 In het onderhouden van Gods geboden ligt
Zolang echter in deze wereld dwazen nog hoge ereambten
kunnen bekieden — al past dit evenmin als sneeuw in de zomer,
26 : 1 — zullen we in de bovenstaande spreuk ook het bekende belo-
vende en gelovende spreken (zie zaakreg., I i') van de Heilige Schrift
mogen beluisteren. „Wie Mij eren, zal Ik eren", liet Jahweh tot Eli
zeggen, „maar wie Mij versmaden, zullen gering geacht worden", 1
Sam. 2: 30. Maar ook deze spreukmatige profetie werd niet die-
zelfde dag nog aan Eli's huis vervuld. Zoals zoveel meer, b.v. het
eeuwige leven, bezitten de rechtvaardigen ook hun eer bij God
thans nog veelszins in belOfte. Maar al ontvangen veel wijzen thans
nog veel te weinig de hun toekomende eer en al zitten veel dwazen
nog breeduit in het eregestoelte, de belofte van onze Heere Jezus
zal niet falen: „Indien iemand Mij dienen wil, de Vader zal hem
eren!", Joh. 12 : 26. Eens draait God de rollen definitief om en laat
Hij de wijzen de hun beloofde eer onverkort beerven. „Velen van
hen, die slapen in het stof der aarde, zullen ontwaken, deze tot eeu-
wig leven en genen tot versmading, tot eeuwig afgrijzen. En de ver-
standigen zullen stralen als de glans van het uitspansel" (Dan.
12: 2v), ja, „als de zon in het Koninkrijk huns Vaders", Matth.
13 : 43, vgl. Ps. 84 : 12, 1 Cor. 15 : 42, 2 Cor. 3 : 18, Fil. 3 : 21.
22. WIJSHEID OMVAT ONS HELE LEVEN EN ZEGENT ONS
HELE LEVEN.
„Ms je wij s bent, ben je wijs tot je eigen welzijn", Spr. 9 : 12. Op
dit aambeeld hamert de Handleiding bij Spreuken (Spr. 1-9)
voortdurend. Wat een reeks van zegeningen zagen we Salomo ver-
binden aan een leven in de vreze voor Jahweh. Laten we ze tenslot-
te alle nog een keer aan onze blik laten voorbijgaan. De wijsheid
die men door de vreze des HEREN kan yerkrij gen, omvat werke-
lijk ons hele leven en zegent ons hele leven:
Ze kan ons leven verlengen.
Ze maakt ons sympathiek bij God en mensen.
Ze geeft in deze wereld de minste ellende.
Ze bevordert onze gezondheid.
Ze vermeerdert ons bezit.
168
rijke beloning voor ons hele leven §7
Ze leert buigen onder de tucht van Jahweh.
Ze behoort tot onze kostbaarste bezittingen.
Ze verleent rijkdom en eer.
Ze geeft liefelijkheid en vrede.
Ze laat eten van een levensboom.
Ze ligt ten grondslag aan hemel en aarde.
Ze doet leven en ze siert en beschermt ons.
Ze komt onze nachtrust ten goede.
Ze bewaart ons terwijl goddelozen ondergaan.
Ze maakt hulpvaardig en weldadig.
Ze maakt geen misbruik van vertrouwen.
Ze maakt vredelievend.
Ze voert ons in de vertrouwelijke omgang met God.
Ze ziet haar woning gezegend.
Ze verwerft door haar nederigheid Gods welbehagen.
Zoals we nog zullen bemerken, treffen we in Spr. 4-9 meerma-
len dezelfde redenen aan om de wijsheid te zoeken als we in Spr. 3
lazen. We mogen dan wel naar onze bespreking daarvan in deze
paragraaf verwijzen. Een ding bracht Salomo ons in Spr. 3 reeds
overduidelijk onder het oog: dat wijsheid door vreze des HEREN
in dit gebroken mensenleven de minste ellende geeft en de beste
manier is om zoveel mogelijk geluk te proeven en zoveel mogelijk
Ongeluk te vermij den.
NOTEN
Volgens de LXX zeventig jaar.
2 ) Meer over de levensduur der Israelieten bij L. Koehler, Der hebraische Mensch,
Tubingen 1953, 27-33.
3)Vgl. R. de Vaux, Hoe het oude Israel leefde, I, 282.
4)Althans in de regel, want ook hier he.
5) Mr. G. Groen van Prinsterer, Ongeloof en Revolutie (ed. H. Smitskamp), 1951,
19.
idem, a.w. 24.
7 ) idem, 24v.
6)idem, 24.
9 ) De oud-oosterse diplomatie gebruikte het woord kennen ook wel voor de loyali-
Iceit van een vazal jegens zijn grootkoning en omgekeerd, vgl. I', 140.
) Voor Groen werd de term reeds zo breed opgevat door Chantepie de la Saussaye.
169

,sc 7 In het onderhouden van Gods geboden ligt
vgl. Groen van Prinsterer, Handboek der geschiedenis van het vaderland, 36 noot 3.
u ) P. K. Keizer, Kerkgeschiedenis I, Groningen 1975, 94.
12)Zoals beide volgende artsen deden: dr. Paul Tournier, Radicale Therapie. 7e dr.
Baarn; S. I. McMillen M.D., None of these diseases, London 1966.
13)„Immers, als God de mens geschapen en Zijn wetten aan de wereld gegeven
heeft, dan houdt gehoorzaamheid van Hem in, dat men in de gunstigste condities
voor zijn gezondheid komt. Ik wil niet ontkennen, dat er onder hen, die volstrekt
gehoorzamen aan Gods wil, ook zieken zijn. Maar de geestelijke achteruitgang van
de wereld en van de geneeskunde heeft de gezondheidstoestand van de volkeren
slechter doen worden", dr. Tournier, a.w. 194.
14)„Een land, waarvan de bewoners door gehoorzaamheid aan God de tucht over
eigen leven zouden herkrij gen, hun zelfbeheersing, de oplossing van hun psychische
en sociale conflicten, in al hun begeerten maat zouden weten te houden, door een
positieve geestesgesteldheid hun vitaliteit zouden verhogen — zo'n land zou zijn
gezondheid op een geheel ander niveau brengen", dr. Paul Tournier, a.w. 194.
15)R. B. Y. Scott, Proverbs, a.l. vertaalt: with grain.
16)Kantt. SV over tucht: „Dit woord betekent wel de onderwijzing, die geschiedt
met woorden, maar het wordt hier ook voor dadelijke straffen genomen".
17)„Koralen" is hier geheel onwaarschijnlijk, Gispen a.l.
14 ) 0.i. laat de beeldspraak van de levensboom zich het beste verklaren uit de herin-
nering aan de echte levensboom in het paradijs, welke herinnering in het oude na-
bije Oosten nog wijd verbreid was.
19)„Leben heiszt aber von Grund auf mehr als Existieren und Nicht-gestorben-
sein", Dr. Ernst Schmitt, Leben in den Weisheitsbtichern Job. Sprtiche und Jesus
Sirach, Freiburg 1954, 140. „Im Kal bedeutet chaya in erster Linie ,leben", womit
freilich von vornherein mehr als die nackte Existenz ausgedrtickt ist. Ftir das Farb-
lose _es lebte" — fast im Sinne von „es war einmal" — steht einfach haya (Job I : 1)",
idem, 17.
20)De Schrift maakt zulke onderscheidingen niet. „Life is given to man as a psycho-
somatic unity in which our own distinctions between psychical, intellectual, and
spiritual life do not exist' (von Allmen, pp. 231f.)", TNBD, 735. Zo ook Schmitt,
a.w. 128: Onderscheidingen tussen natuurlijk, d.w.z. zuiver aards-physisch, hoger
en eeuwig-oneindig leven zijn gewissem Sinne unbiblisch. In Wirklichkeit
kennt das AT nur ein einziges Leben".
21)Vgl. Wolf Wilhelm Grafen Baudissin, Al ttestamentliches hajjim ,Leben" in der
Bedeutung von ,Gltick", Berlin 1915, 143-161. Schmitt, a.w. 22: Aangezien „Le-
ben" wesentlich Wohlbefinden mitbesagt" kan het pragnanten Sinne" rond-
weg ,Gltick" bedeuten . . vor allem in der von uns behandelten
22)Gelukkig leven was voor Israelitisch besef vermoedelijk een tautologische uit-
drukking, want „Man kann Hebrtiisch nicht sagen: ,g1ticklich' oder .unglticklich
leben' . ". Baudissin, a.w. 158. „So heiszt es schlechthin: „gut, ghicklich leben",
ohne das dies besonders ausgedruckt werden maszte - , Schmitt, a.w. 17.
23)L. Koehler. Lex., a.v. opborrelen, vgl. F. Delitzsch a.l.
24)James Neil, Palestina en de bijbel, Kampen 1915, 18-25.
22 ) Dr. Paul Tournier, Radicale Therapie, 7e dr. Baarn, 209.
' 6 ) Idem, a.w. 115: , Er zijn dus levenswetten, die men niet kan overtreden zonder de
gezondheid in gevaar te brengen. De beschaving en haar jacht naar comfort trach-
ten ze voortdurend op zij te zetten. Men kan Met ongestraft van de nacht een dag
170
rijke beloning voor ons hele leven §7
maken, in de winter te hard stoken, zich alleen maar in een auto voortbewegen, zich
naar eigen goeddunken voeden of met zijn medemens in onenigheid leven", vgl.
209.
27)Idem, a.w. 123: „Sprekend over Gods plan voor het normale leven van de mens
formuleert Carton wat hij noemt de „wet van de drievoudige rust". Ten eerste de
jaarlijkse rust, waar de natuur ons het voorbeeld van geeft: zij rust in de winter. En
men zou zich kunnen indenken, dat wintervacantie gunstiger is dan zomervacantie.
(-) Hippocrates gaf reeds de raad om in de winter arbeid en voeding te verminderen
— hij schreef zelfs een enkele maaltijd per dag voor! — om zich zo naar de wet der
natuur te richten.
Vervolgens de wekelijkse rust, naar Bijbels voorschrift; op dit punt behoeft men
niet meer te wijzen op de fout van ontelbare mensen, die zich op Zondag meer ver-
moeien dan in de week. En tenslotte de nachtrust, waarop Christus zo met nadruk
wijst en welke onze beschaving, met haar perfectionering van het kunstlicht, zo
sterk beknot heeft.
Veel mensen worden er toe geleid, als zij boven alles Gods wil zoeken, hun tijd van
opstaan en naar bed gaan te wijzigen".
28)idem, a.w. 124.
29)S. I. McMillen M.D., None of these diseases, 1966, 68: ,Something far beyond
the reach of a tranquillizer".
30)Idem, a.w. „ . . . peace of mind, the value of which is priceless", 77. „Psychiatrist
Sadler writes: „A clear conscience is a great step toward barricading the mind
against neuroticism", a.w. 68.
31)Idem, a.w. 77: ,Foolish? To walk an extra mile and insure peace of mind and
unbroken sleep night after night? Any of us who have done it can testify to the
refreshing medical benefits we have experienced in our bodies. Jesus, in giving this
command, must have been thinking of our bodies and minds as well as our souls (-).
Such a course is hard on our pride, but it is highly beneficial to our health and
happiness. Each of us must decide whether we are going to cater to our pride and to
our health".
32)Dr. Tournier a.w. 121: „Want vermoeidheid komt niet alleen door wat men doet,
maar ook door de manier waarop men het doet. Als men z'n werk doet met verbe-
tenheid, met een innerlijke spanning, die van verborgen angst voor de toekomst of
van minderwaardigheidsbesef of van opstandigheid getuigt, dan vertienvoudigt
men het benodigde krachtverbruik. (-) Verder zijn er nog wat psychische oorzaken
voor vermoeidheid. Schaamte van veel mensen om te erkennen, dat zij moe zijn en
rust behoeven". De wijsheid van de vreze des HEREN leert ons ook de maat te
aanvaarden van de kracht die God ons geeft.
33)idem, a.w. 122: „Christus heeft met zijn discipelen rust weten te nemen in Caesa-
rea Filippi, vlak voor de uiterste vermoeienissen van de Lijdenstijd. Tijdig rust ne-
men en goed uitrusten is een van de allerbelangrijkste leefregels".
34)WA. van der Weiden verdedigt met verwijzing naar het Ugaritisch de vertaling:
„Ne crains pas la meute (qui apparaitra) soudaine, ni la fosse de mèchants sur la-
quelle to passeras", a.w. a.l.
35 )M. Dahood stelt, eveneens met verwijzing naar het Ugaritisch, voor bier te verta-
len: „For the Lord will be at your side", een terugkeer naar _St. Jerome's: Dominus
enim erit in latere tuo", PNWSP. 10.
35 `') Aldus Chr. Enc. s.v. Pella. Volgens dr. H. Mulder, De ondergang van Jeruzalem,
171

§7 In het onderhouden van Gods geboden ligt
is dit verhaal over Pella niet waar.
36 ) M. Dahood stelt op grond van het Ugaritisch voor te vertalen: „Withhold not
pay from those working for it, while you have from God your power to act",
PNWSP, 10.
37 ) Lamparter a.l.
) „Om misverstand te voorkomen, merken we op, dat er niet staat: het goed, wat
have, bezittingen betekent, maar het goede, dus wat goed, aangenaam, weldadig is",
JH. Kroeze, a.l.
39)In het Hebreeuwse be'alayw, een meervoudsvorm; volgens Delitzsch „Intensiv-
plur. in Singularbed."
40)Voor de vertaling van de oude uitdrukking rel yad, ,from God is the power" (zie
noot 1) verwijst Dahood naar 0. Loretz in BZ 3 (1959), 290f., a.w. 10.
41)Zie Dahoods vertaling van regel 1, noot 1.
42) „In modern Palestinian Arabic, bukra, usually rendered ,to morrow', often
means ,the next opportunity'. It is daily on the tongue of most people. The wish to
put off is innate" (E.F.F.B.), William McKane, Proverbs, London 1970, 299v.
43)A.v. Vriend, buurman, vgl. Gemser a.l.
44)Scott: no injury.
45)McKane leest met LXX tithar: „nor be vexed at any of his ways".
46)Hebr. tow'abat vgl. zaakreg. s.v. gruwel.
47)Zie over de sood: Ludwig KOhler, Der hebrdische Mensch, Ttibingen 1953, 89vv.
48)„In de grondtekst is: 'im lallEsim onduidelijk en wordt op verschillende wijze
vertaald, resp. gecorrigeerd", van der Ploeg a.l. W.A. van der Weiden stelt voor te
lezen: „'"em, participe statif de`ym „etre terrible", employe comme titre de Jahweh"
en te vertalen: ,Lui, le Terrible, se moque des moqueurs", a.w. 39.
172
§ 8
SPREUKEN 4
WAT SALOMO ZELF ALS KIND VAN ZIJN VADER DAVID
LEERDE
Nu laat Salomo ons een kijkje nemen in zijn ouderlijk huis, bij
zijn vader David en zijn moeder Bathseba. U begrijpt waarom hij
ons deze blik in zijn privê-leven gunt. Salomo schreef een Handlei-
ding bij zijn boek Spreuken. Om jong en oud te doordringen van de
onmetelijke waarde van de wijsheid. En er tevens krachtig bij hen
op aan te dringen die wijsheid ter harte te nemen. In dat verband
zou een herinnering uit zijn ouderlijk huis zijn pleidooi nog kun-
nen versterken. Als zijn lezers immers zouden horen hoe Salomo's
beroemde vader, koning David, hem reeds als jeugdige prins op
het belang van de wijsheid had gewezen, dan zouden zij haar waar-
de vast nog hoger schatten. Vandaar ook deze koninklijke jeugd-
herinneringen in de Handleiding bij Spreuken (Spr. 1-9).
Nu kan men zich afvragen: tot hoever haalt Salomo hier zijn
vader David aan en waar neemt hij zelf het woord om zich tot zijn
eigen leerlingen te richten? Een moeilijke vraag! Maar doet het er
eigenlijk wel zoveel toe? Kan Salomo niet makkelijk Mies wat Spr.
4 ons leert van zijn vader David geleerd hebben, want die dichtte
toch ook wijsheidspsalmen? vgl. Ps. 34, I k , 88-121. En waarom zou
Salomo wat hij van zijn vader geleerd had alleen voor zijn lijfelijke
zonen bewaren en ook niet grif uitdelen aan zijn geestelijke zonen?
1. LUISTER NAAR DE WIJSHEID.
Aan deze jeugdherinneringen van de wijze Salomo kunt u
goed zien wat Spreuken feitelijk onder ,tucht" verstaat (we wezen
daar al eerder op, blz. 52). De mening is helaas nog wijdverbreid,
dat de spreukendichters zulke hardvochtige opvoeders waren. Die
173
§ 8 Wat Salomo zelf als kind van zijn vader David leerde
durfden notabene het gebruik van de stok nog aan te raden! Hier-
onder kunt u echter zelf nagaan, hoe verkeerd deze voorstelling is,
vs. 1 en 2:
Luistert, zonen, naar de tucht van een vader,
weest opmerkzaam, opdat je inzicht verwerft.
Want ik deel je weldadige kennis mee,.
legt dus mijn lering niet naast je neer.
Salomo vond kennelijk, dat tucht zeker niet behoorde te be-
ginnen met stok en slaag, maar met woorden die men kan Koren.
Daarom zal hij straks ook vertellen hoe zijn eigen vader hem als
kind onderwees. Zoals u ziet wisselt Salomo het woord „tucht" ge-
woon af door „lering" (Hebreeuws: thora, NV: onderwijzing).
Salomo, de voornaamste auteur van Spreuken, dacht dus bij
tucht niet in de eerste plaats aan slaag, maar aan onderwijs. Uiter-
aard met inzet van het gezag, dat ouders en andere Godvrezende
opvoeders over hun pupillen toekomt. Men kan iemand volgens
Salomo heel goed schriftelijk lesgeven in tucht. Wat doet hij in dit
bijbelboek zelf feitelijk anders? Het boek Spreuken moet zelf die-
nen „om tucht te verkrijgen", Spr. 1 : 2. Pas wanneer kinderen dit
gezaghebbend en leidinggevend onderwijs beslist niet willen
Wren, raadt Spreuken aan de tucht te laten vaelen. In ernstige ge-
vallen zal men daarvoor zelfs de toevlucht nemen tot de roede; zie
onze opmerkingen daarover bij Spr. 13 : 24, 19 : 18, 22 : 6, 22 : 15,
23: 13, 29: 15. Maar, nogmaals, Salomo began zijn „tucht" met
een herinnering uit zijn ouderlijk huis, waar vader David zo fijn
met zijn zoon praatte! Vers 3 en 4a:
Want toen ik zelf nog als zoon hi] mijn vader thuis was,
mijn moeders jeugdige en enige zoon,
onderwees hij mij en sprak tot mij
Is dit geen krachtige opwekking voor alle vaders van tegen-
woordig om de rangorde van hun plichten goed in de gaten te hou-
den? David had buitenshuis ongetwijfeld veel dat zijn aandacht
174
Wat Salomo zelf als kind van zijn vader David leerde §8
vroeg. God had hem geroepen een groot yolk te regeren. Toch
heeft hij in deze publieke roeping geen reden gezien om zijn huise-
lijke roeping te verzaken en de opvoeding van zijn zoon Salomo
geheel op leraren af te schuiven. Ook deze koninklijke vader ge-
hoorzaamde Gods gebod: „Gij zult het uw kinderen inprenten",
Deut. 6 : 7, vgl. Ef. 6 : 4, Kol. 3 : 21. Trouwens, iemand zijn
eigen huis niet weet te besturen, hoe zal hij voor de gemeente Gods
zorgen?", 1 Tim. 3 : 5.
Men kan het onbetaalbare goed van de levenswijsheid-door-
vreze-des-HEREN ook op geen enkele wijze beter doorgeven dan
vader David deed. Via de natuurlijke kanalen van de genegenheid
die een kind koestert voor zijn vader een een kleinkind voor zijn
opa. Geen wonder dat de Heilige Schrift de ideate leraar-leerling
verhouding tekent als een vader-zoon verhouding, vgl. I k 104v en
,
bij Spr. 1 : 8. Zelfs Salomo, dat universele genie, de meest wijze
man op de Heere Jezus na, heeft het niet beneden zijn waardigheid
geoordeeld zijn onderwijs kracht bij te zetten met een herinnering
aan wat zijn vader David hem geleerd had, toen Salomo nog als
kind bij zijn moeder Bathseba thuis was.
Levenslessen krijgen overigens voor een wijsheidlievend oor
nog meer gezag wanneer de leraar zich daarbij beroept op de le-
venservaring van het voorgeslacht. toch zijn van gisteren en
weten niets", zei Bildad. „Doe slechts navraag bij het voorgeslacht
en geef acht op hetgeen hun vaderen doorvorsten", Job. 8 : 8vv, vgl.
15 : 10. Straks zal Spr. 8 de uitnemendheid der wijsheid in het licht
stellen door een brede uiteenzetting van haar ontzagwekkende ou-
derdom!
Wat hield vader David het prinsje Salomo dan indertijd at
voor? Dat hij de woorden van zijn vader in zijn oren moest knopen
en ze levenslang onthouden, omdat daar z'n hele levensgeluk van
afhing! Terloops wijzen we u er op, hoe liefelijk dit Schriftdeel een
grootvader, een vader en een kleinzoon door de vrees voor Jahweh
bijeenbrengt. Zo kan wijsheid de verschillende geslachten aan el-
kaar verbinden, terwijl dwaasheid ze vaak door generatiekloven
scheidt. Als ouderen maar liefdevol willen onderwijzen en jonge-
ren maar welwillend naar hen willen luisteren! Want wat hangt
175
§ 8 Wat Salomo zelf als kind van zijn vader David leerde
daar niet veel van af, of jongeren willen luisteren! Verbazend zo
vaak als Salomo ddt durft herhalen. Ons hoofdstuk telt ruim vijftig
regels en niet minder dan zestien daarvan laten een opwekking ho-
ren om naar de wijsheidslessen te luisteren. Hier zijn ze:
Luistert, zonen . . . , vs. 1.
Weest opmerkzaam, vs. 1.
Leg mijn lering niet naast je neer, vs. 2.
Laat je hart mijn woorden vasthouden,
onderhoud mijn geboden, vs. 4.
Vergeet de woorden van mijn mond met
en wijk er niet van af, vs. 5.
Verlaat haar niet, heb haar lief, vs. 6.
Hoo•, mijn zoon, en neem mijn woorden aan, vs. 10.
Houd de tucht vast . . bewaar haar . . ., vs. 13.
Mijn zoon, geef aandacht aan mijn woorden,
neig je oor tot mijn woorden, vs. 20.
Zorg dat je ze niet uit het oog verliest,
bewaar ze in het centrum van je hart, vs.21.
Allemaal woorden die we al kennen uit Spr. 1-3. Maar het zijn
juist de bekende waarheden waar ons leven van afhangt. Daarom
durft de Handleiding bij Spreuken ook herhaaldelijk te herhalen
wat zij reeds herhaaldelijk herhaald had, dat een mens zich vooral
wijs moet horen. Met nooit versiappende aandacht. En met grenze-
loze waardering voor de wijsheid. Men moet haar liefhebben (vs. 6)
en haar hooghouden (vs. 8).
Zou hier het geheim liggen van Salomo's gebed om wijsheid?
Toen hij van Jahweh een wens mocht doen, vroeg hij om ,een op-
merkzaam hart", om „te onderscheiden tussen goed en kwaad", 1
Kon. 3 : 9. Kwam dat verzoek zelf al niet uit wijsheid voort? En was
dit dan geen vrucht van Davids opvoeding? Wij sheid begint ') met
wijsheid verwerven. Dat is het allerbelangrijkste. Daarvoor moet
alles wat dit leven te bieden heeft op de tweede plaats komen, had
vader David zijn zoon voorgehouden. „Het begin van de wijsheid is:
verwerf wijsheid. En belangrijker 2) dan alles wat je bezit is: verwerf
176
Wat Salomo zelf als kind van zijn vader David leerde §8
inzicht!" Spr. 4 : 7. De koning had het voor jongensoren zelfs leuk
gezegd: Laat de wijsheid je meisje worden, dat jij in je armen
neemt 3 ) en dat voor jou een bruiloftskrans vlecht, vs. 8.
Nu wij de Spreuken van Salomo gedrukt in onze bijbels heb-
ben, blijft zijn opwekking om ons wijs te horen natuurlijk gelden.
Vooral als we nog jong zijn, bij vader en moeder thuis, luidt het
parool: Ogen en oren open! Denk er om, het gaat om geluk of on-
geluk! Daarnaast zullen wij in de genoemde opwekkingen ook
krachtige aandrang moeten voelen dit bijbelboek veel te lezen, te
lezen en nog eens te lezen. Levenslang. Ook eens een jaar lang elke
dag. Met een potlood in de hand om aan te strepen wat ons in onze
situatie het meest treft. Zo gaat ons hart deze Goddelijke wijsheid
al lezend onthouden en in praktijk brengen. En dan kan het niet
anders of we doen de ervaring op, dat wie deze wijsheid ter harte
neemt nog veel ongeluk kan vermij den en veel geluk proeven.
2. WIJSHEID DOET LEVEN.
Israels wijzen gaven hun leerlingen geen geboden die ze
delings moesten opvolgen. Het is juist een van de aantrekkelijkhe-
den van hun onderwijs, dat zij voortdurend, vooral in Spr. 1-9, hun
leerlingen tot het inzicht trachten te brengen: Ik kan niet verstan-
diger doen dan wat de wijsheid en haar woordvoerders mij voor-
houden. „Weest opmerkzaam, opdat ge inzicht verwerft", zei Salo-
mo, ,want ik deel u weldadige kennis mee", vs. lv, vgl. vs. 5, 7.
Waarna hij uitvoerig laat weten waarenn zijn onderwijs zo welda-
dig is. De redenen die hij daarvoor aanvoert, kennen we reeds uit
Spr. 1-3. Omdat we ze daar tamelijk uitvoerig besproken hebben,
beperken we er ons thans toe ze terwille van de overzichtelijkheid
hieronder in een rijtje bij elkaar te plaatsen. Met de plaatsen waar
u een bespreking van deze voordelen der wijsheid kunt vinden.
„Ik deel u weldadige kennis mee", zei Salomo, want:
Ze kan uw leven bevorderen,
vs. 4, 11 22, zie bij 2 : 11, 3 : 21.
Ze kan u voor veel ellende behoeden,
vs. 6, zie bij 2 : 11, 2 : 21.
177
§ 8 Wat Salomo zelf als kind van zijn vader David leerde
Ze kan u verheffen en tot eer brengen,
vs. 8v, zie bij 2 : 9, 3 : 16, 3 : 33.
Ze kan uw leven verlengen,
vs. 10, zie bij 3 : 2.
Ze laat u wandelen op rechte paden,
vs. 11, zie bij 3 : 5v.
Ze kan u voor struikelen bewaren,
vs. 12, zie bij 3 : 21vv.
Ze komt uw nachtrust ten goede,
vs. 16, zie bij 3 : 24.
Ze verleent u toenemende levenskracht,
vs. 18, zie bij 3 : 18.
Ze kan uw gezondheid bevorderen,
vs. 22, zie bij 3 : 7v.
Ze bewaart u voor de weg der goddelozen,
vs. 19, zie bij 3 : 25.
Wie deze weldaden genieten wil, dient v66r alles de uiterste
zorgvuldigheid in acht te nemen ten aanzien van z'n hart. Daar
moet men allerzuinigst mee omgaan, want volgens de Heilige
Schrift doet een mens Mies met zijn hart. Daarom drong Salomo er
in vs. 23 bij zijn jeugdige lezers op aan:
Meer dan alles wat ge moet bewaren,
moet ge uw hart bewaren,
want daar komt het leven uit tevoorschijn.
Bewaar mijn woorden in het centrum 4 ) van je hart, had hij zelf
thuis van zijn vader David geleerd, vs. 21, vgl. Spr. 23 :26. Want
met je hart voel je, wil je, denk je, onthoud je en begeer je. „Van
binnenuit, uit het hart der mensen", zei de Heere Jezus, „komen de
kwade overleggingen, hoererij, diefstal, moord, echtbreuk, heb-
zucht, boosheid, list, onmatigheid, een boos oog, godslastering,
overmoed, onverstand", Mark. 7 : 21vv. Tenzij wij God vrezen en
Zijn wijsheid daar op de troon zit!
Zou onze Heiland ook aan Spr. 4 : 23 gedacht hebben, toen
178
Wat Salomo zelf als kind van zijn vader David leerde sr 8
Hij zei: „Wie in Mij gelooft, gelijk de Schrift zegt, stromen van
levend water zullen uit zijn binnenste vloeien", Joh. 7 : 38, vgl.
4 : 14. Als Christus door zijn Woord en Geest ons hart regeert, dan
beheerst Hij de centrale van ons leven en daarmee al ons doen en
laten. En dan komt daar geen levend-dood zijn uit te voorschijn,
zoals de Heere hierboven in Mark. 7: 21vv tekende, maar vloeien
daar stromen van levend water uit. Een leven zoals Salomo het in
Spreuken beloofde. Leven dat de naam van leven waard is. Leven
als een ander woord voor geluk. Leven dat straks uitloopt op het
eeuwige leven, Joh. 4 : 14, 17 : 3.
Dan spreken we recht en dan kijken we recht en dan lOpen we
recht, vs. 24-27. Dan kijken onze ogen voorwaarts. Hoogmoedige
mensen kijken omhoog, ontuchtige omlaag, listige links en rechts,
maar oprechte mensen kijken rechtuit, vs. 25. En hun voeten be-
wandelen de weg van Gods geboden, vs. 26. En dat is de weg die
ten leven leidt, Joh. 17 : 3, Matth. 7 : 13v.
Noem dit onderwijs van Salomo alstublieft niet „oudtesta-
mentisch", want de apostel Paulus leerde zakelijk hetzelfde toen
hij schreef: „De godsvrucht is nuttig tot alles, daar zij een belofte
inhoudt van leven, in heden en toekomst. Dit is een betrouwbaar
woord en alle aanneming waard . . . , de levende God is een Hei-
land voor alle mensen (als ze van Zijn wijsheid profijt willen trek-
ken), inzonderheid voor de gelovigen", 1 Tim. 4 : 8vv.
NOTEN .
Volgens Van Der Weiden heeft resit hier de betekenis: „l'essence, le choix, le
principal", a.w. a.l.
2)Met Dahood en Van der Weiden beth opgevat als beth-comparativum.
3)M. Buber vertaalt: Schmiege dich an sie.
4 ) Wtowk; Buber: In deiner Herzensmitte. Scott: In the heart of hearts.
179

9 heen en weer lopen. Je hoort hoe ze haar slachtoffer met lieve
SPREUKEN 5-7:
OVERSPEL EN PROSTITUTIE:
DE DWAASHEID GEKROOND
Een van de zwaarste misstappen die je als man of jongen kunt
begaan, is sexuele omgang met een hoer of met de vrouw van een
ander. Dan maak je je schuldig aan wat Spr. 5 : 23 letterlijk een
„grote dwaasheid" noemt, die niet alleen het leven van een man,
maar ook dat van zijn vrouw en kinderen kan verwoesten. Daaro-
ver zullen Spr. 5-7, de hoofdstukken die nu aan de beurt zijn, ons
heilzame wijsheid aan de hand doen. En niet bespiegelend, maar
op de man of en met een sprekend voorbeeld uit de praktijk.
Laten wij ons echter als discipelen van Jezus Christus alstu-
blieft niet bij voorbaat boven deze les verheven voelen, want dan
zouden wij in onze eigen achting sterker tegenover deze verleiding
staan dan God ons in zijn Woord leert, Marc. 7 : 21, Rom. 7 : 21,
Gal. 5 : 19v. Hij acht ons daar namelijk zeker niet te goed voor.
Anders had Hij zijn eigen yolk nooit het gebod opgelegd: „Gij (!)
zult niet echtbreken"! Daarom stond het voor Israels wijzen even-
min bij voorbaat vast, dat de jongens van Gods gemeente „natuur-
lijk" nooit naar een hoer zouden lopen of een zondige verhouding
aanknopen met andermans vrouw. Integendeel, er is geen zonde
waarvoor Spreuken zo uitvoerig waarschuwt als die van hoererij en
overspel. Bijna heel Spr. 5-7 is aan een bespreking van dit kwaad
gewij d.
De vôrm waarin Salomo dit doet is intussen even boeiend als
opvoedend. Hij komt zijn — meest jongere — lezers niet aan boord
met een saaie zedepreek, maar onder meer met een echt gebeurd
verhaal, dat hij zelf voor zijn eigen venster had zien gebeuren. Een
domoor van een jongen werd door een slet van een vrouw aan de
180
Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond § 9
haak geslagen. Deze ware geschiedenis vertelt hij zo levendig, dat
we ons haast verbeelden zelf voor dat venster te zitten. Je proeft de
sfeer van de vallende avond. Je ziet de opgedirkte vrouw ongedurig
woordjes inpalmt en je slaat met ontzetting gade hoe de sufferd
met open ogen in haar val loopt. In Spr. 5 hoort u het gekerm waar-
mee de dwaasheid van zulke mannen eindigt en de wroeging waar-
mee ze tenslotte uitroepen: Jidd ik maar naar mijn leermeesters
geluisterd!" vs. 13. ZO aanschouwelijk geeft Salomo hier voorlich-
ting over deze eeuwige bedreiging van ons huwelijksgeluk. Boeien-
der tekst voor een preek over het zevende gebod zullen dominees
moeilijk kunnen vinden.
De wijsheid die Salomo hier over het huwelijks- en geslachts-
leven ten beste geeft, is na zoveel eeuwen nog steeds goud waard!
Vooral omdat er tussen de situatie waarin het oude Israel leefde en
die waarin wij momenteel verkeren, meer overeenkomst bestaat
dan de tijdsafstand wellicht zou doen vermoeden. Israel leefde in
het oude Nabije Oosten in een minstens even sexualistische wereld
als wij in de onze, F, 273v. Het stond met de Woorden Gods over
de verhouding man-vrouw in hetzelfde isolement als wij. Daarom
past zijn wijsheid-bij-het-Woord ook nog zo treffend in onze he-
dendaagse maatschappij, waarin een geest van doe-wat-je-wilt
(„permissiveness") de goede zeden steeds verder ondermijnt.
Wij willen in deze paragraaf nagaan: ten eerste hoe de dwaas-
heid van echtbreuk en hoererij volgens Spr. 5-7 altijd weer begint.
Ten tweede hoe ze vervolgens meestal verloopt. En ten derde hoe
men zich er tegen wapenen kan.
1. HOE DEZE DWAASHEID ALTIJD WEER BEGINT.
De avond valt. In het Israelitische stadje heerst de roezemoe-
zige drukte, die daar dagelijks aan het invallen van de duisternis
voorafgaat. De avondmaaltijd is gebruikt. De mannen praten nog
wat na in de poort. De vrouwen reppen zich om hun laatste bezig-
heden voor donker klaar te hebben en de kinderen spelen nog wat
op het plein. Een paar reizigers komen de stad binnen om achter
haar veilige muren de nacht door te brengen, Gen. 19: 1, Richt.
181
§ 9 Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond
19 : 11-21. Een koel briesje verdrijft de warmte van de dag. 0, die
heerlijke avonden in Israel! Jesaja kon er ook zo van genieten, Jes.
21 : 4. 1 )
Maar die vrouw daar met die opzichtige kleren aan (7 : 10),
wat loopt die toch rond te kijken? Wat heeft ze een onbeschaamd
gezicht en wat is ze luidruchtig en ongedurig: „nu eens op straat,
dan weer op de pleinen en op elke hoek staat ze te loeren", 7 : 12.
Kijk, daar scharrelt een jonge kerel bij haar huis rond. Let op, ze
heeft hem in de gaten en komt al op hem af. Nee maar, ze grijpt
hem vast en geeft hem een kus! Stil, wat zegt ze tegen hem? Spr.
7 : 14-23:
Ik moest nog vredeoffers 2 ) brengen;
vandaag heb ik mijn geloften betaald.
Daarom ben ik naar buiten gekomen om jou uit te nodigen. 3 )
Ik heb je overal gezocht 4 ) en ik heb je gevonden.
Ik heb mijn bed gespreid
met bonte spreien van Egyptisch linnen.
Ik heb mijn rustbed besprenkeld
met myrrhe, aloe en kaneel.
Kom, laten we zwelgen in liefdesgenot tot de morgen toe,
kom, laten we ons uitleven in liefdesspeL
Want mijn man is niet thuis,
hij is op rein, ver weg.
Hij heeft een portemonnaie vol geld meegenomen,
pas als het voile maan 5 ) is, komt hij weer thuis.
Ze haalde hem over door haar regen van woorden 6 ).
met haar gladde lippen verleidde ze hem.
Plotseling 7 ) liep hij haar na,
als een rund dat naar het slachthuis gaat,
als een dwaas in boeien geslagen. 8 )
Totdat een pijl zijn lever spleet,
als een vogel die zich naar het klapnet rept,
zonder te weten dat dit zijn leven belaagt.
Dit zag Salomo met zijn eigen ogen gebeuren, toen hij op ze-
182
Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond sc 9
kere avond achter het houten traliewerk van zijn venster nog wat
naar buiten zat te kijken. Het is al bijna drie duizend jaar geleden,
maar aan dit voorval kunt u zien, dat de wereld niet wezenlijk ver-
andert. Zulke tonelen spelen zich nog dagelijks over de hele wereld
af. En als u de bijkomstigheden van tijd, plaats en wijze voorbij-
ziet, spelen drama's als dit zich nog steeds af volgens het patroon,
dat Salomo in Spr. 5-7 tekent.
Allereerst wat betreft de wijze waarop je als man tot zo'n mis-
stap komt. Daarvoor hoef je heus niet wat men noemt een slechte
kerel te zijn. Denkt u alleen maar aan vrome broeders als Simson
en David, die beiden een leeuw overwonnen, maar voor de beko-
ring van een vrouw bezweken! Salomo tekent hier dan ook be-
paald geen jongen met een verdorven karakter, maar veeleer een
naieveling, een domoor, die nog veel te argeloos in het leven stond.
Een echte onverstandige, Spr. 7 : 7 (Hebreeuws: peti; zie voor dit
type bij Spr. 1 : 4 en 14 : 15).
Haar huis, haar kleding, haar mond en haar ogen.
Wat was dan zijn eerste domheid? Dat hij te dicht in haar
buurt kwam. Waarom moest hij ,vlak bij haar hoek en in de rich-
ting van haar huis" stappen? Spr. 7 : 8. In plaats van de verleiding
te ontvluchten, zocht hij haar juist op en dat werd z'n ongeluk.
Daarom gaf Salomo de raad: „Blijf ver bij haar vandaan en kom
nooit te dicht bij haar huisdeur", Spr. 5 : 8. Loop nooit onnodig
door verdachte buurten.
Verder had haar uitdagende kleding hem kunnen waarschu-
wen. In elk geval hadden haar schaamteloze woorden dit moeten
doen. Welke fatsoenlijke vrouw begint met een haar onbekende
jongen of met een wildvreemde man over haar bed te praten dat zo
lekker ruikt en over haar man die voorlopig niet thuis komt? Met
zo'n schepsel moet je geen praatje beginnen. Doorlopen! En gauw
alstublieft.
Het is opvallend hoe nadrukkelijk de wijzen waarschuwen
voor de tong van de „vreemde vrouw" ofwel de vrouw van een an-
der, met wie men geen sexuele omgang mag hebben. Zij spreken
over haar in Spr. 2 : 16-19, 5 : 1-23, 6 : 20-7 : 27 — dus zeer uitvoerig
183
§ 9 Spreuken 5-7• Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond
— en in elk van deze stukken wijzen zij op haar gladde tong. Zij is
„de onbekende, die gladde woorden spreekt", 2: 16. „Want van
honing (suikergoed kende men nog niet als lekkernij) druipen de
lippen der vreemde vrouw", 5 : 3. 0, ze kan zo mooi praten. Ze „be-
grijpt" u natuurlijk veel beter dan uw eigen vrouw doet en ze ziet er
veel „aantrekkelijker" uit. „En haar verhemelte is gladder dan
olie", 5 : 3. Haar woorden druipen van verleidelijke lievigheid: „Ik
heb je overal gezocht . . . Ik voel me zo alleen... m'n bed ruikt zo
lekker . . Houd je van „liefde?"
Ja, ze pakte hem nog geraffineerder aan, want ze deed zich
ook nog godsdienstig voor! Ze was hierom zo blij, dat ze hem „ge-
vonden" had (7 : 15), omdat het voor haarjuist zo'n bijzondere dag
was. Zij had God namelijk een gelofte gedaan en Hij had haar
wens vervuld. Nu had ze Hem haar vredeoffers gebracht (daar
hoorden de gelofteoffers ook bij, Lev. 3 en 7 : 11-21). Van zo'n offe-
rande mocht de offeraar het meeste zelf opeten, I t', 213-218. Ze lok-
te hem dus ook nog met het vooruitzicht van een heerlijke maaltijd
vredeoffervlees. 9 ) Zo'n uitnodiging mocht hij toch zeker niet af-
slaan?
Wat een brutaal schepsel! Want een vredeoffer bracht een Is-
raëliet alleen dan wanneer tussen Jahweh en hem alles goed was, I b ,
205-218. En dàt offer-voor-als-er-niets-aan-de-hand-was durft zij
te noemen! Een echtbreekster die het verbond van haar God juist
wèl vergat, 2 : 17. Overigens waarschuwt de Schrift wel vaker voor
ontucht bedrijven onder het mom van godsdienstigheid. Jer.
29 : 21vv, Openb. 2 : 20vv.
Bang om ontdekt te worden hoefde de jongen niet te zijn,
want de kust was veilig. ,De man" 10 ), zoals ze veelbetekenend en
bijna hatelijk zegt, komt voorlopig niet thuis. Gelet op haar weel-
derige bed zou men kunnen denken aan een rijke koopman, die op
een verre zakenreis was. En 't was intussen donker geworden, dus
wie zou hen zien?
Zo trachtte zij de jongen in te palmen.
Toch was hij op het moment dat ze hem aansprak en haar ver-
leidelijke woorden tot hem richtte nog niet verloren. Een jongen
als Jozef was tegen deze verleiding bestand, hoewel de vrouw van
184
Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond § 9
Potifar zich even schaamteloos aanbood: „Kom toch bij me lig-
gen!" En dat zei ze niet één keer, maar dag in dag uit. Toch bleef
Jozef standvastig en weigerde hij elke dag opnieuw bij haar te ko-
men liggen en omgang met haar te hebben, Gen. 39 : 7-10. Maar
onze jongen verviel van de ene dwaasheid in de andere. Hij keek
naar die vrouw en luisterde naar haar woordjes. En zij in-
tussen natuurlijk volop met haar ogen werken. Jets waar Salomo
ook zo nuchter over spreekt: ,Begeer haar schoonheid niet in uw
hart. Laat ze u niet vangen met haar wimpers", 6 : 25. Maar hij
werd wel belust op haar charmes en liet zich wèl inpalmen door
haar gelonk.
Toen was het pleit spoedig beslecht. We krijgen de indruk, dat
hij nog even in tweestrijd stond, omdat hij zijn besluit „plotseling"
nam, 7 : 22. Haar gladde en honingzoete woorden, die ze in zijn
hart had laten druppelen "), hadden zijn verzet gebroken, 7 : 21.
Als een stier die naar de slachtbank gaat liep de sukkel met haar
mee .. .
Alvast vier vuistregels
We leven bijna drie duizend jaar na dit voorval, maar het pa-
troon van echtbreuk en prostitutie heeft zich sindsdien nauwelijks
gewijzigd. Nog steeds begint deze dwaasheid vaak op boven gete-
kende wij ze. Om te beginnen had de jongen niet bij haar huis moe-
ten komen, zoals wij niet onnodig door verdachte buurten moeten
lopen en bepaalde vrouwen beter kunnen mij den. Daarna had
haar kleding hem moeten waarschuwen, zoals die verstandige jon-
gens nog op hun hoede kan doen zijn. Vervolgens had hij haar
woorden moeten doorzien, die in dergelijke gevallen nog steeds de-
zelfde inhoud hebben: „Mijn man is niet thuis . . Fijn je te
zien ... Genieten van liefde . . . " Tenslotte had haar manier van
kijken hem moeten afschrikken.
Hoewel we straks nog uitvoeriger zullen nagaan welke wa-
pens Salomo tegen deze verleiding aanreikt, kunnen we uit het ge-
lezene nu reeds de voorlopige conclusie trekken, dat Spreuken ons
tussen de regels door voor vier gevaren waarschuwde: ten eerste
voor haar huis, ten tweede voor haar kleding, ten derde voor haar
185
§ 9 Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond
mond, ten vierde voor haar ogen. Godvrezende mannen en jongens
dienen daar vier vuistregels uit af te leiden:
— Blijf zo ver mogelijk uit haar buurt.
— Laat je niet van je stuk brengen door haar kleding.
— Laat je niet inpalmen door haar mond.
— Laat je niet vangen door haar ogen.
2. HOE DEZE DWAASHEID VERVOLGENS VERLOOPT.
Hoevelen hebben in hun onnozelheid al niet gedacht, dat ze
sexuele relaties konden aanknopen met een prostitutie of met an-
dermans vrouw zonder daarvan kwade gevolgen te ondervinden?
Te kwader ure kwamen ze echter wel anders aan de weet. Even
smaakte zo'n vrouw misschien als honing, „maar op het laatst is zij
bitter als alsem", zei Salomo, ,scherp als een tweesnijdend scherp
zwaard", 5 : 4. Maar dit spreekt toch vanzelf?
Kan iemand soms vuur halen in zijn borstzak
zonder dat zijn kleren in brand raken?
Of kan iemand op gloeiende kolen lopen
zonder zijn voeten te branden?
Zo gaat het hem die tot de vrouw van zijn naaste komt.
Niemand die haar aanraakt blijft ongestraft, 6 : 27-29.
Gloeiende kolen haalde de Israeliet in een vuurpan, maar niet
in zijn „boezem" (NV), de overblousing van zijn kleed boven de
gordel, die hij als zak gebruikte, Ex. 4 : 6. Wij zouden zeggen: Wie
haalt er nou vuur in zijn breekzak? Dacht men nu heus, dat je
broek niet in brand vliegt? Even dom is iemand die met de vrouw
van een ander sexuele omgang heeft („tot haar komt", Gen.
16 : 2vv, 20 : 6, 30 : 3, 1 Cor. 7 : 5) en dan ook nog meent, dat hij
daarmee geen enkel risico loopt. Zo'n man speelt met vuur, j a die
omarmt vuur! De levenservaring van vele geslachten weet te ver-
tellen welke vreselijke brandwonden een man en zijn gezin kunnen
oplopen door dit omhelzen van een vreemde vrouw. Salomo's op-
merkingen hierover konden in onze tijd geschreven zijn.
Als we samenvatten wat hij zijn lezers voorhield over de scha-
186
Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond § 9
de die de vreemde vrouw je berokkenen kan, dan heeft hij hen ge-
waarschuwd: Blijf uit haar buurt, want ze kost je je vermogen, je
gezondheid, je eer, misschien zelfs je leven en veel hartzeer.
Laten we deze waarschuwing eens nader overwegen.
a. Zij kost je je vermogen.
Overspel en naar de hoeren lopen berokkenen de bedrijver
vaak grote financiele schade. Want zo'n vrouw is natuurlijk niet
tevreden met sexuele omgang. Wie naar een hoer gaat, zoals de
man uit Spr. 5, zal voor elk bezoek flunk moeten betalen. En als ze
je vaste ,vriendin" wordt, zoals dat type in Spr. 7 misschien wel
wilde, dan ga je met je geld en goed eveneens een vreemd huishou-
den verrijken. Ze verlangt dure weeldeartikelen en af en toe zul je
natuurlijk ook iets voor haar familie moeten meebrengen. En dan
mag je nog blij zijn, dat je niet in de handen van een souteneur valt,
die je je goede geld gaat afpersen omdat hij zo vriendelijk is je
vrouw en bekenden niet van je uitstapje(s) op de hoogte te stellen.
Zulk zwijggeld kan je eveneens schatten gaan kosten.
Daarom zijn het meedogenloze wezens, die honingzoet pra-
tende vrouwen! Meedogenloze wezens, die het over hun hart kun-
nen verkrijgen, dat een man om haar zijn vrouw en kinderen in de
steek laat om z'n zuurverdiende duiten in het huis van vreemden te
gaan brengen. Daarom is overspel de dwaasheid gekroond. Wie op
kolen loopt verbrandt zijn voeten en wie overspel bedrijft richt
zichzelf te gronde. Dat houdt Spreuken zijn veelal jeugdige lezers
duidelijk voor, Spr. 6 : 32, vgl. Luk. 15 : 30.
Blijf ver bij haar vandaan
en kom nooit te dicht bij haar huisdeur.
Anders moet je je luister aan anderen prijsgeven,
je jaren aan een meedogenloos wezen.
Dan verzadigen vreemden zich met jouw vermogen
en komt je zuurverdiende geld
het huishouden van een vreemde ten goede, Spr. 5 : 8-10.
Ze deed zich zo lief voor, maar ze ontpopte zich als een keihar-
187
§ 9 Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond
de vrouw. Onbarmhartig liet ze „de echtvriend van haar jeugd"
(2 :17) in de steek. Onbarmhartig berooft ze je van je „luister", je
„jaren", je „vermogen" en je „zuurverdiende geld". Het een ver-
klaart hier het ander. Wat zou de „luister" van een man anders
moeten zijn dan zijn jeugdige frisheid en kracht, zijn élan, de beste
jaren van zijn leven, zijn studieresultaten en zijn vakbekwaamheid,
kortom alles wat hem in de maatschappij aanzien verschaft en
waarvoor hij jarenlang geploeterd heeft? Dit eist die vreemde
vrouw allemaal meedogenloos van 's mans wettige vrouw en kin-
deren op om het voor haar zelf en haar kliek te besteden. Salomo
had gelijk: „Want terwille van een hoer (vervalt men) tot een scha-
mel stuk brood en eens anders vrouw maakt jacht op een kostbaar
leven", Spr. 6 : 26.
b. Zij kost je je gezondheid.
Overal ter wereld slaan de gezondheidsautoriteiten met zorg
het verschijnsel gade, dat de klassieke venerische ziekten, syfilis en
gonorroe, weer met kracht komen opzetten. In de VS staat gonor-
roe hoog op de lijst van de meest voorkomende besmettelijke ziek-
ten en telt men haar slachtoffers bij millioenen. In ons eigen land
stijgt het aantal gonorroe-gevallen zo sterk, dat deskundigen van
een epidemie spreken. ' 2 ) Men kan voor de vernieuwde opkomst
van deze vreselijke geslachtsziekten verschillende oorzaken aan-
wij zen.
De nieuwe moraal, de pornografie en het massatoerisme.
Allereerst de nieuwe moraal met haar toegefelijkheid tegen-
over de groeiende promisculteit. Weg met de ondraaglijke voor-
schriften van bijbel en godsdienst! Weg met de knellende tradities
en de verouderde wetgeving uit een Victoriaans tijdperk, die een
mens alleen maar ongezonde remmingen bezorgen! Doe wat je
wilt, volg je sexuele ingevingen, hoe vreemd en wild ze ook zijn.
Met deze betoverende fluitmuziek hebben de alles-mag-profeten
als moderne Rattenvangers van Hameln talloze jongeren naar het
Utopia van hun sexuele „vrijheid" gelokt. 13 ) In steeds bredere
kringen gaat men het normaal vinden, dat een jongen veelvuldig
188
Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond § 9
met allerlei vluchtig gekozen meisjes naar bed gaat en dat een man
sexuele contacten heeft met verschillende „vreemde vrouwen".
Voorts kan men in dit verband denken aan de toenemende
praktijk van bizarre en ongewone vormen van geslachtsverkeer,
die door pornografische lectuur en films in de hand worden ge-
werkt.
Tenslotte speelt ook het moderne massatoerisme hierbij een
rol van betekenis. Grote groepen mensen verplaatsen zich tegen-
woordig over de wereld en menigeen vergeet over de grens maar al
te gemakkelijk de normen waar hij zich thuis wel aan hield. ' 4 )
Kermen als je vlees en lijf verteerd zijn, Spr. 5: 11.
Over de verschrikkelijke gevOlgen van deze nieuwe moraal
horen we de advokaten van de sexuele ,vrijheid" echter nauwelijks
spreken. Daarvoor moet u wezen bij die goudeerlijke Heilige
Schrift en bij dat werkelijkheidsgetrouwe boek Spreuken. Daarin
geeft onze barmhartige God ons de heilzame waarschuwing, dat
het kortstondig genot van de ontucht heel makkelijk kan omslaan
in langdurig gekerm, „als uw vlees en uw 10f verteerd zijn", Spr.
5 : 11.
Daarmee zal Salomo wel doelen op de gruwelijke gevolgen die
hoererij en overspel voor de gezondheid van de bedrijvers kunnen
hebben, want die heeft hij in zijn tijd vast ook al kunnen opmer-
ken. Als de Kanadnieten hun Baalfeesten vierden, bedreven ze
massale hoererij waarbij iedereen met iedereen sexuele gemeen-
schap had. Men behoeft er niet aan te twijfelen, dat deze oud-Oos-
terse promiscuiteit ook destijds reeds rampzalige gevolgen had
voor de volksgezondheid. En dat in een tijd die de penicilline niet
kende! 15 ) Elke populaire medische encyclopaedie kan u over het
afschuwelijke karakter van de klassieke geslachtsziekten inlichten.
' 6 ) En dan kan men niet anders dan Salomo toegeven, dat hij niets
teveel zei, toen hij sprak over ,kermen als uw lijf en vlees verteerd
zijn", Spr. 5 : 11.
Gonorroe of druiper.
Wie door sexuele omgang met een „vreemde vrouw" gonor-
189
§ 9 Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond
roe of druiper opliep, behoeft daar gedurende de eerste weken nog
niets van te merken. En dat terwijl de ziekte slechts in die beginfase
met succes te bestrij den valt. Daarna kan zij zich bij de man via
zijn urinebuis voortplanten naar zijn blaas en hem vervolgens be-
roven van zijn vermogen om kinderen te verwekken. Tevens kan
deze ziekte hem gewrichtsontsteking en veel pijn in zijn onderlijf
bezorgen.
Bij vrouwen gaat de druiper nog verraderlijker zijn gang, om-
dat de infectie bij haar in veel gevallen niet dadelijk aan het licht
treedt. Daardoor kan de ziekte vrijwel onopvallend in de baarmoe-
der doordringen en als ze zich daar genesteld heeft bij menig
slachtoffer oorzaak worden dat ze geen kinderen meer kan krij gen.
Brengt een aan druiperinfectie lijdende moeder toch nog een
baby ter wereld, dan loopt ze grote kans dat de oogjes van haar
kind tijdens de geboorte worden besmet. Afrika en Azie kennen
hun vele duizenden blinde bedelaars, van wie de meesten hun
blindheid aan de gonorroe van hun moeder te wij ten hebben. Hun
enige voedsel zijn de kruimels die bij de arme volken slechts zelden
van de tafel vallen. Als ze om brood vragen, kunnen ze een paar
stenen naar zich toe geworpen krijgen of door schurftige honden
weggejaagd worden. 17) Zoiets zien wij in ons land weliswaar niet,
maar het is nog niet zo lang geleden, dat blindeninstituten groten-
deels bevolkt werden door slachtoffers van de gonorroe. 18 )
Syfilis, de gesel van Venus.
Syfilis, de andere klassieke geslachtsziekte, verloopt zo moge-
lijk nog afschuwelijker. Binnen enkele weken na de infectie kan de
ziekte nog met antibiotica tot stilstand gebracht worden, maar hoe
lang kent de wereld deze middelen al met al? Het is een verbij ste-
rende gedachte als men zich rekenschap geeft, dat de grote massa
van de wereldbevolking deze middelen niet eens kent, laat staan
bezit en zelfs de eerste beginselen van voorlichting op dit gebied
ontberen moet. 19 )
Na twee maanden treedt het tweede stadium in, waarin zich
allerlei huidaandoeningen kunnen voordoen en het haar kan uit-
vallen. Daarna kan de ziekte haar slachtoffer in de waan brengen,
190
Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond § 9
dat ze vanzelf genezen is, maar nu blijkt haar verraderlijke karak-
ter pas goed! Als een fatale tijdbom tikt zij jarenlang door in het
lichaam van de geinfecteerde om pas na vijf jaar, maar soms zelfs
nog na dertig jaar 20 ) tot ontploffing te komen. Wat de arme lijder
dan te wachten staat, is zonder meer gruwelijk.
In dit derde stadium kan de syfilis zich openbaren in de vol-
gende ziekteverschijnselen: lelijke huidaandoeningen (knobbels,
zweren in het mondslijmvlies), ontstekingen aan het beenvlies,
aantasting van het beendergestel en van de gewrichten, verande-
ringen aan het hart en de grote lichaamsslagader waardoor men
zelfs twintig jaar na de besmetting nog door een syfilitische hart-
aanval getroffen kan worden, aantasting van de lever, de teelbal-
len, het binnenoor. Er is feitelijk geen orgaan, dat nimmer kan
worden aangetast. Vijftien jaar na de infectie kan de ziekte nog een
syfilitische aandoening van het centrale zenuwgestel ontwikkelen
met kwade gevolgen voor hersenen en ruggemerg. In verband hier-
mee kunnen de als hersenverweking bekend staande ziekten optre-
den, waarbij grootheidswaan en geheugenverlies de mogelijk bege-
leidende geestesstoornissen zijn. Of de aantasting van het zenuw-
stelsel heeft gevoels- en bewegingsstoornissen (verlammingen) tot
gevolg. Geen wonder dat men syfilis ook wel Lues Venerea noemt,
de gesel van Venus!
Hij die God vreest, ontkomt aan dit alles, Pred. 7: 18.
Ten overvloede merken we op, dat wij leken natuurlijk niet
ieder die een van de bovengenoemde ziekteverschijnselen ver-
toont, moeten gaan beschouwen als een slachtoffer van gonorroe
of syfilis 21 ). Wij noemden ze ter waarschuwing en als illustratie bij
de woorden van Salomo: „Kermen als uw vlees en lijfverteerd zijn",
Spr. 5 : 11.
Ook kan men aan zulke ellende denken als we van die jongen
uit Spr. 7 lezen: „Plotseling liep hij met haar mee, als een rund dat
naar het slachthuis gaat. Totdat een pijl zijn lever spleet . . .", vs. 22.
En nu spraken we nog niet eens over allerlei neurotische verschijn-
selen als gevolg van zonde tegen het zevende gebod; deze kunnen
op hun beurt allerlei psycho-somatische ziekten veroorzaken. 22)
191
§ 9 Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond
Maar hij die aan God welgevallig is, ontkomt aan de valstrik
van zo'n vrouw, Pred. 7 : 26. Want de vreze voor Jahweh is ten le-
ven. En niet in wazig-geestelijke zin, maar zelfs lijfelijk voelbaar.
Ze houdt u in vele gevallen uit de spreekkamer van de dokter en uit
de wachtkamer van de psychiater.
De vreze des HEREN is gezond.
De medische wetenschap kan met al haar kennis het wereld-
probleem van de geslachtsziekten niet aan. Haar antibiotica be-
ginnen te falen en ook haar voorlichting bleef ontoereikend om de
opkomende vloed te keren. Er is maar een probaat middel tegen
dit kwaad en dat is de vreze des HEREN. Want het leven naar
Gods geboden is gezond! Dat bespraken we reeds uitvoeriger bij
de spreuk: „Wees niet wijs in eigen ogen, vrees Jahweh en wijk van
het kwaad; het zal medicijn wezen voor uw vlees en lafenis voor uw
gebeente", Spr. 3 : 7v.
God schiep voor Adam een vrouw en de Heere Jezus leerde:
„Daarom zal een man zijn vader en moeder verlaten, en die twee
zullen tot een vlees zijn", Marc. 10: 7, vgl. Gen. 2: 24. Let wel die
twee! Eên vreemde tussen u beiden kan u reeds in fataal contact
brengen met negentig (!) anderen. 23 ) In dit opzicht zijn sommige
heidenen nog wijzer dan moderne westerlingen. 24 )
Maar ruim drie duizend jaar voor de uitvinding van de micro-
scoop en de ontdekking van de gonorroe-gonococcen kende Jah-
weh die gevaarlijke microwereld reeds en gaf Hij zijn yolk het enig-
afdoende gebod om deze massamoordenaars en levenverwoesters
van uw lijf te houden: „Gij zult niet echtbreken". Eên man en zijn
vrouw en alleen die twee zullen „tot een vlees zijn". 25 ) Want voor
een gezonde man en een gezonde vrouw die elkaar de huwelijks-
trouw bewijzen, is het nagenoeg onmogelijk een venerische ziekte
te krij gen. 26 ) Of met een variant op Spr. 14 : 30: „Huwelijkstrôuw is
leven voor het lichaam, maar ontucht is verrotting der beenderen".
c. Zij kost je je goede naam.
Ontucht en overspel kunnen je ook beroven van je eer. Al-
thans in een gezonde maatschappij. Maar die kende men in Israel
192
Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond sr 9
ook niet in elke eeuw. Bij Jeremia klaagt Jahweh over de mannen
van Jeruzalem: „Ik schonk hun overvloed, maar zij pleegden echt-
breuk, ze lopen de bordelen plat. Geile, bronstige hengsten zijn
het, die hinniken naar de vrouw van hun naaste", Jer. 5 : 7v, vgl.
6 : 15. Maar daarvoor leefde Jeremia ook in een tijd van vreselijke
verbondsverlating. En geldt dit van de twintigste-eeuwse christen-
heid soms niet? Kan men dit ondermeer niet opmaken uit het ge-
wijzigde oordeel over allerlei vormen van ontucht en hoererij dat
men in steeds bredere christelijke kringen kan horen verkondigen?
Wij vermoeden dat velen uit deze groeperingen de tekening van
Spr. 5-7 zwaar overdreven of zelfs belachelijk zullen vinden. Voor
ons besef vormt de toegefelijke openbare mening over deze zaken
echter een bewijs en uiting van de algemene afval van de voormali-
ge christenvolken op alle levensgebieden. 27 )
Gelukkig vindt men ook allerwegen nog kringen waarin men
beseft, dat hoererij en echtbreuk de grondslagen ondermijnen van
gezin, gemeente (1 Cor. 5 : 1, 6: 12-20) en maatschappij. En dat ze
de doodsteek betekenen voor de huwelijksliefde en kindergeluk
verbrijzelen. Als men in zulke gezonde kringen verneemt, dat de
getrouwde mijnheer X een verhouding heeft aangeknoopt met de
eveneens gehuwde mevrouw Y, dan spreekt men daar nog van een
schandaal. En Salomo wist, dat dit jaren later nog niet in het ver-
geetboek geraakt is, Spr. 6 : 33:
Schade en schande verkrijgt hij,
zijn smaad is onuitwisbaar.
Zeker als de woedende echtgenoot van de ontrouwe vrouw
een rechtsgeding aanspande tegen haar minnaar, zoals in Israel
kon gebeuren. Dan stond men publiek voor schande, „temidden
van de gemeente en de vergadering", Spr. 7 : 14. Dan kon deze zon-
de zelfs je leven kosten, zoals we straks zullen zien, Lev. 20 : 10,
Deut. 22 : 22vv, Joh. 8 : 5.
Ook in de christelijke gemeente die de tucht van Gods gebo-
den handhaaft, wordt het nog steeds een schande geacht als ie-
mand in de zonde van echtbreuk valt, laat staan als iemand daarin
leeft. Ook al gelooft zij de vergeving van zonden. Het behoort nu
193
§ 9 Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond
eenmaal tot deze „dwaasheid in Israel", dat zij je je eer kost. Te-
genover je eigen vrouw en kinderen, tegenover je vrienden en be-
kenden en tegenover de gemeente. Bittere ervaring!
Ook daarvoor wil Spr. 5-7 u bewaren.
d. Zij kan je zelfs je leven kosten.
Tegenwoordig lacht men om overspel en bestraft men dief-
stal, maar daar had God zijn yolk wel anders over leren denken! In
Israel rekende men iemand inbraak in andermans hinvelijk dan
ook heel wat zwaarder aan dan inbraak in andermans huis. Wie
gestolen had ging niet de gevangenis in, maar moest het gestolene
zoveel maal vergoeden, Ex. 22 : 1-4, Spr. 6 : 31. 28 ) Daarmee kon je
de zaak uit de wereld helpen. En zeker als iemand van honger ge-
stolen had, werd hij wel bestraft, maar niet veracht. Maar nu ie-
mand die geslachtsgemeenschap had gehad met andermans
vrouw. Zo'n man moest volgens de Thora ged6Od worden!
De Thora stelde op echtbreuk de doodstraf.
Want echtbreuk was je reinste Kanaanitisme en dat moest uit
Gods heilige yolk worden uitgeroeid. Anders wiste men de
scheidslijn uit die Jahweh getrokken had tussen zijn heilige yolk
Israel en de Kanaanitische heidenwereld. Ja, dan haalde Israel
zich het oordeel op de hals dat het zelf over Kanaan moest voltrek-
ken, 684v. Hoe mild de Thora anders kon oordelen, voor deze
zonde kende zij geen pardon. Omdat ze de grondslag raakte van
Israels bestaan als Zijn heilige yolk, eiste God in zulke gevallen de
doodstraf: ,Zo zult gij het kwaad uit Israel wegdoen", Deut.
22 : 22, vgl. Lev. 20 : 10, I", 571. God acht het huwelijk zó heilig,
rechtvaardig en van za'n fundamenteel belang, dat Hij het breken
daarvan in Israel met de hoogste straf bestraft wilde zien. Een be-
trapte dief mocht vergoeden, maar een betrapte echtbreker moest
bloeden. In de eerste plaats omdat God het eiste en in de tweede
plaats omdat de bedrogen echtgenoot het eiste.
Jaloersheid maakt een man laaiend.
Een man reageert in de regel milder als iemand z'n brood stal
194
Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond § 9
om zijn honger te stillen dan als iemand zijn vrouw stal om zijn
hartstocht te stillen. „Want jaloersheid maakt een man laaiend",
zei Salomo, kent geen medelijden ten dage der wraak", Spr.
6 : 34, vgl. 27 : 4.
Neem de zakenman uit Spr. 7, wiens vrouw tijdens zijn afwe-
zigheid een jonge man in haar echtelijk bed lokte. Tegen voile
maan kwam de man inderdaad thuis, 7 : 20. Was zijn vrouw hem
intussen ontrouw geweest? Zij ontkende het ten stelligste. Toch
kon hij zijn achterdocht niet van zich afzetten. In dat geval kon hij
krachtens de wet der jaloersheid met haar naar een priester gaan,
die haar dan symbolisch en voorwaarlijk onder Jahwehs vloek stel-
de, Num. 5: 11-31, 55-62. Waren er echter getuigen van haar
schuld of was zij op heterdaad met de jongen betrapt, dan brak „de
dag van de wraak" aan, waarop de bedrogen echtgenoot naar de
rechters in de poort stapte, Spr. 6 : 34.
Daar stonden zij dan, de overspeler en de overspeelster: „te-
midden van de gemeente en de vergadering", 5 : 14. Dan hielp het
duurste geschenk niet meer als zoenmiddel. Dan kon de wanhopi-
ge jongeman, die wellicht zelf ook al getrouwd was, zich veront-
schuldigen wat hij wou — „Zij begon te kussen, zij lokte me naar
binnen" — maar haar man bleef onverbiddelijk en liet zich niet af-
kopen. „Al maakt ge het geschenk nog zo groot", 6 : 35. „ Gij", zegt
Salomo tot zijn lezers. Waarmee hij maar zeggen wilde: Het kan
overkomen, als u niet op uw hoede blijft.
Aan het vonnis hoefde niet getwijfeld te worden, want de
rechters kenden de Thora: „En een man, die echtbreuk pleegt met
iemands vrouw, echtbreuk pleegt met de vrouw van zijn naaste, zal
zeker ter dood gebracht worden; zowel de overspeler als de over-
speelster", Lev. 20 : 10, I b , 571, vgl. Deut. 22 : 22, 684v, Ezech.
23 : 45vv. Zo beschermde Jahweh behalve zijn eigen heiligheid en
die van Israel ook het bestand van de huwelij ken onder zijn yolk en
daarmee het bestand van de maatschappij.
En Salomo leerde hetzelfde in de vorm van masjaals:
Men veracht een dief niet als hij steels
om zijn eetlust te bevredigen omdat hij honger heeft 29 ).
195
§ 9 Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond
Maar als hij betrapt wordt,
moet hij het zevenvoudig vergoeden,
at het goed van zijn huis er voor geven.
Wie overspel pleegt met een vrouw is verstandeloos 3° );
wie dit doet 31 ) , richt zichzelf te gronde.
Schade en schande verkrijgt hij
en zijn smaad is onuitwisbaar.
Want jaloersheid maakt een man laaiend:
hij verschoont niets op de dag van de wraak.
Hij aanvaardt geen enkel zoenmiddel
en blijit onverbiddelijk
at maakt ge het geschenk nog zo groot. 6 : 30-35.
En dan was dit nog een man die de zaak voor de rechters
bracht. Vermoedelijk heeft echter ook in Israel menige bedrogen
echtgenoot het recht in eigen hand genomen en zijn medeminnaar
in blinde woede gedood. „Want jaloersheid maakt een man
laaiend", 6 : 34. Zo kwam prins Amnon tragisch aan zijn eind. Hij
had zijn halfzuster Tamar verkracht. Twee jaar later werd hij door
haar woedende broer Absalom vermoord, 2 Sam. 13. Moeten we
ook niet aan zulke tragisch verkorte levens van echtbrekers denken
als we Prediker horen vragen: „Waarom zoudt ge sterven voor uw
tijd?", Pred. 7 : 17, vgl. blz. 118v. Hoeveel mannen en jongens zou-
den reeds een voortij dig einde gevonden hebben ten gevolge van
driehoeksverhoudingen? Het behoort bijna dagelijks tot het kran-
tennieuws.
Spreuken waarschuwt niet voor niets zo vaak, dat wie met an-
dermans vrouw sexuele omgang heeft, langs de rand van het graf
loopt. Letterlijk (door de doodstraf in Israel of de doodslag door
haar man) en figuurlijk.
Echtbreuk is dodelijk, letterlijk en figuurlijk.
Zoals we hierboven zagen kan overspel iemand letterlijk de
dood doen vinden. Maar leven en dood kunnen in Spreuken ook
ruimere betekenis hebben. Je leven is vaak een ander woord voor je
geluk. En de dood is vaak de verwoesting van je geluk. In onze be-
196
Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond § 9
grippen uitgedrukt: als uw huwelijk gebroken is en onherstelbare
schade toegebracht aan uw vaderschap en vadergeluk, als uw kin-
deren aan uw vrouw zijn toegewezen en u gebukt gaat onder een
hoge advocatenrekening en alimentatieplicht, als u straks mis-
schien ook nog uw oude dag moet doorbrengen zonder kinderen
en kleinkinderen, dan noemt de wijze spreukendichter dit de
„dood", reeds bij uw leven! En dan mag u nog van geluk spreken,
dat u niet door moordenaarshand viel of uw gezondheid verwoest
zag door een gruwelijke geslachtsziekte.
Daarvoor wil God de leden van zijn gemeente bewaren en
daarom gaf Hij ook Spreuken, dat levensleerboek, vooral voor jon-
geren. En daarom waarschuwde Hij zo vaak voor dit kwaad. Denk
dus maar aan de dood, zowel in letterlijke als in figuurlijke zin, als
de Heilige Schrift ons waarschuwt:
Om u te redden van de vreemde vrouw,
de onbekende die gladde woorden spreekt,
die de echtvriend van haar jeugd verlaat
en het verbond van haar God vergeet.
Want haar huis zinkt weg naar de dood
en haar paden naar de schimmen.
Van alien die „tot haar ingaan" keert niemand terug,
zij bereiken de paden van het leven niet meer, 2 : 16-19.
Haar voeten dalen of naar de dood.
Haar schreden gaan recht op het dodenrijk af.
Om te voorkomen dat je de effen weg
naar het leven zou willen inslaan
gaan haar paden her en derwaarts,
zonder dat je er op bedacht bent, 5 : 5v.
Want talrijk zijn de verslagenen die zij heeft geveld
en talloos zijn degenen die door haar zijn gedood.
Haar huis is een weg naar het dodenrijk,
een weg die afdaalt naar de binnenkamers van de dood, 7 : 26v.
Want de hoer is een diepe kuil,
de ontuchtige is een nauwe put;
197

sr 9 Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond
ja, zij ligt op de loer als een rover
en vermeerdert de trouwelozen onder de mensen, 23 :27v.
e. Ze kost je veel hartzeer.
En al deze ellende was overbodig. Als men maar naar God en
zijn Woord geluisterd had en de wijsheid van Salomo ter harte ge-
nomen, was er niets gebeurd. Daardoor kunnen overspel en hoere-
rij de bedrijvers ook nog zo'n hartzeer bezorgen, als men tot het
inzicht gekomen is, dat men door deze zonde z'n leven heeft ver-
woest. Een ogenblik van onbedachtzaamheid kan maken dat men
jaren schreit. Ook vanwege de wroeging, die levenslang kan blijven
knagen:
Waarom heb ik de tucht verfoeid
en heeft mijn hart de vermaningen versmaad?
Waarom heb ik niet geluisterd naar de stem van mijn leraren
en mijn oor niet geneigd naar mijn leermeesters? 5 : 12v.
3. HOE MEN ZICH TEGEN DEZE DWAASHEID
W A PENEN KAN.
Voorkomen is beter dan genezen. Dat heeft Salomo tot de
brede waarschuwing van Spr. 5-7 gebracht. De niets verhelende
beschrijving van de ellende die overspel en echtbreuk iemand kun-
nen bezorgen, moet dienen om de lezers af te schrikken en hun
deze ellende te besparen.
Leid daar nu echter niet uit af, dat de Heilige Schrift daarmee
ons huwelijksgeluk verkleinen wil. Of het sexuele genot van een
mens inperken. Integendeel, de verkondigers van sexuele ,vrij-
heid", los van God en zijn Woord, voeren hun aanhangers juist in
de hardste slavernij en beroven hen van het zuivere huwelijksge-
luk. 32 ) Net koeien die door de heg van een sappige wei heenbreken
om in een cactusveld een hongerrantsoen te zoeken. 33 ) Wat God
ons daarentegen in zijn Woord voorhoudt, dient niet om onze hu-
welijksvreugde zo klein mogelijk te maken, maar juist zo groot als
tussen twee zondige mensen maar mogelijk is!
In dit kader geeft Salomo in Spr. 5-7 ook een aantal behar-
198
Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond § 9
tenswaardige wenken hoe men huwelijksellende voorkOmen kan
en z'n huwelijksgeluk vergrOten kan:
— Onthoud het onderwijs in de vreze des HEREN.
— Blijf zo ver mogelijk uit haar buurt.
— Begeer haar schoonheid niet in je hart.
—Let op het einde van zo'n relatie.
— Geniet van de liefde met je eigen vrouw.
—Bedenk dat God je overal ziet.
a. Onthoud het onderwijs in de vreze des HEREN.
De onderhouding van het zevende gebod steunt volgens
Spreuken op die van het vijfde gebod, zie bij Spr. 1: 8. „Eer uw
vader en uw moeder" verleent de nodige kracht voor het: „Gij zult
niet echtbreken". Aangenomen natuurlijk dat iemand God-
vrezende ouders had. Zo'n vrome opvoeding kan een jeugdig hart
reeds wapenen tegen allerlei bedreigingen van zijn toekomstige ge-
luk. Ook tegen die van echtbreuk en overspel.
Maar dan moet men natuurlijk wel naar z'n opvoeders luiste-
ren! Geen wonder dat elk van de drie stukjes over de vreemde
vrouw in Spr. 5-7 begint met daarop aan te dringen: Luister toch!
Niet de gladde woorden van die vreemde vrouw moeten uw hart
bekoren, maar wat u als kind thuis van uw Godvrezende ouders
hoorde.
Dan hebt u een krachtig wapen in handen om uw geluk te be-
schermen. „Mijn vrome moeder zei altijd . . . Mijn gelovige vader
wilde nooit . "; dat moet u dag en nacht voor ogen houden. Hoe
ze u kinderlijk ontzag bijbrachten voor de Woorden van God en u
leerden geloven, dat alleen Zijn dienst u gelukkig zou kunnen ma-
ken. Hang dat onderwijs als een dure zegelring om uw hals. Laat
dat je sieraad wezen, je lijfwacht, de gids die je voorgaat en de lamp
waarmee je over een onverlicht pad loopt, vgl. 1 : 8, Ex. 13 : 9, Deut.
6 : 6-9. Dan ben je door hun vrome woorden gewapend tegen haar
zondige woorden en loop je niet argeloos met haar mee, recht op je
ondergang af. De ouderlijke tucht houdt je dan op de weg ten le-
ven.
Salomo leerde dit bondig in deze masjaals (Spr. 6 : 20-23):
199
••■■••■•■•■•■••■••••■•••••••■---■•••••141111
,sc 9 Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond
M'n zoon, neem in acht wat je vader je voorhield
en verwerp niet wat je moeder je leerde.
Bind dat steeds weer op je hart
en hang het om je hals.
Als je onderweg bent zal het je leiden;
als je je neerlegt zal het je behoeden,
en als je wakker wordt zal het je toespreken.
Want het gebod is een lamp
en de onderwijzing een licht
en de vermaningen der tucht een weg ten leven,
God liet u echter niet alleen in uw ouderlijk huis in Zijn
Woord onderwijzen — hoewel Hij vaders en moeders daarvoor wel
allereerst aanwijst, Deut. 6 : 7, 11 : 19, Ps. 78: 3v. Ef. 6 : 4 — maar
ook in het „leerhuis". In Israel behoorde het ook tot de taak der
priesters en levieten het yolk in de Thora te onderwijzen, Deut.
33 : 10, Jer. 2 : 8, Mal. 2 : 7, Neh. 8, Luk. 2 : 40-52, 4 :16. Daarnaast
waren er vast ook veel spreuken van Salomo en andere wijzen in
omloop. Zo kennen wij in de regel ook meer leraars in Gods
Woord dan alleen onze ouders. Inzoverre zij ons de Heilige Schrift
leerden kennen, hebben zij er bij ons op aangedrongen onze he-
melse Vader lief te hebben en in zijn wegen te wandelen. Ook in de
verhouding man-vrouw, jongen-meisje. Bovendien kunnen zij ons
nu ook het onderwijs van onze Heere en zijn apostelen over de on-
derhavige zaken doorgeven, vgl. Matth. 5 : 27-32, Rom. 1 : 24-32, 1
Cor. 6v. Gal. 5: 19, 5 : 22-33, Col. 3: 18v, Hebr. 13 : 4, 1 Petr. 3, 2
Petr. 2 : 14, Openb. 22 : 15. Van de dagelijkse Schriftlezingen in de
gezinnen kan ook hiervoor rijke zegen uitgaan.
Maar de beste waarschuwing helpt niets als er niet naar ge-
luisterd wordt en daarom dringen ook de wijzen er met klem op
aan hun lessen over de vreemde vrouw om uws levenswil ter harte
te nemen. Wat zij u in Spr. 5-7 over haar hebben voorgehouden,
moet u even zorgvuldig bewaren als „het mannetje van uw oog",
zoals ze het letterlijk uitdrukken, 7 : 2. U moet met Vrouwe Wijs-
heid op vertrouwde voet staan, maar niet met zo'n vreemde vrouw.
U moet met Vrouwe Wij sheid even innig omgaan als met uw bruid,
200
Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond sY 9
die men in Israel ook wel „m'n zuster" noemde, Hoogl. 4: 9v.,
5 : lv. Kortom, maak van deze levenslessen levensgewoonten! Bind
ze aan je vingers — echte Thora-uitdrukking — zodat je ze voortdu-
rend ziet, Spr. 7 : 1-4:
Mijn zoon, bewaar mijn geboden
en berg mijn geboden bij je op.
Bewaar mijn geboden — dan zul je leven! —
en mijn onderwijzing als je oogappel.
Bind ze om je vingers,
graveer ze in het schrijftablet van je hart!
Zeg tot de wijsheid: Jij bent m'n zuster
en noemt het verstand (je) vertrouweling 34)
b. Blijf zo ver mogelijk uit haar buurt.
Een volgende goede wenk van Salomo luidt: „Houd uw weg
ver van haar en kom niet te dicht bij de deur van haar huis", 5 : 8.
Zoek de verleiding dus niet op. Vlieg niet als een mug om de kaars.
Gun zondige sexuele gedachten en begeerten geen plaats in uw
hart. Mijd boeken en platen die uw verbeelding in een verboden
richting prikkelen. Sla op de vlucht voor dit kwaad. Geen heldhaf-
tig advies? De Heere en zijn apostelen hebben het anders meerma-
len herhaald: „Indien uw rechteroog u tot zonde zou verleiden, ruk
het uit en werp het van u . . . ", Matth. 5 : 28vv. „Vliedt de hoererij",
1 Cor. 6: 18. „Schuw de begeerten der jeugd", 2 Tim. 2 : 22, vgl.
Sirach 9 : 1-9
c. Begeer haar schoonheid niet in je hart.
„Je hebt me betoverd met een blik van je ogen", klinkt het in
het Hooglied (4 : 9). Maar &dr fluistert een bruidegom het in zui-
vere liefde zijn eigen bruidje in het oor. Slechte vrouwen daarente-
gen gebruiken hun ogen als lokmiddel om de vreemde mannen te
vangen, Pred. 7 : 26. „De ontuchtigheid van een vrouw blijkt uit
haar oogopslag en door haar gelonk verraadt ze zich", zei Sirach,
26 : 9. Jesaj a zag ze in zijn tijd ook met lonkende ogen over de Jeru-
201

§ 9 Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond
zalemse straten lopen, Jes. 3 :16. Daarom waarschuwde Salomo
ook voor de ogen en wimpers van de vreemde vrouw, j a feitelijk
voor al haar charmes (Spr. 6 : 25):
Begeer haar schoonheid niet in je hart.
Laat ze je niet vangen met haar wimpers.
Een andere vertaling van dit vers luidt: „Wordt niet belust op
haar schoonheid" 35 ). Sirach leerde iets dergelijks: „Wend uw oog
of van een mooie vrouw en geef niet teveel aandacht aan schoon-
heid die een ander toebehoort; door de schoonheid van een vrouw
zijn velen op de verkeerde weg geraakt, want daardoor vat de liefde
vlam, als een vuur", Sir. 9 : 8, vgl. 9 : 3-9. Heel ons leven komt uit
ons hart voort, ook de eerste roerselen van een ontuchtige begeer-
te, daarom moeten we ons hart meer dan iets anders zorgvuldig
bewaken, Spr. 4 : 23. Want uit de harten borrelen zowel het over-
spelige lonken van vrouwenogen als de begerige blikken van man-
nenogen op, Marc. 7 : 21.
Daarom zeiden de spreukendichters: Luister naar je opvoe-
ders, want dan herinner je je op zulke gevaarlijke momenten wat je
thuis en in de gemeente leerde: „Gij zult niet begeren 36 ) uws naas-
ten vrouw", Ex. 20 : 17. En dan bestrijd je de opkomende onkuis-
heid reeds in je hart. Onze Heere Jezus vervulde de Wet ook op dit
punt met zijn onderwijs: „Maar Ik zeg u: Een ieder, die een vrouw
aanziet om haar te begeren, heeft in zijn hart reeds echtbreuk met
haar gepleegd", Matth. 5 : 28.
d. Let op het eind van zo'n relatie.
„Beter iets aan het einde beoordelen dan aan het begin",
Pred. 7 : 8, WV. Daarom leren de wijzen voortdurend de dingen op
hun afloop te beoordelen. Zo kan vreugde eindigen met verdriet,
14 : 13. Wat een goede weg kan lijken, kan een slechte weg blijken,
16: 25 ( = 14: 12). Wijsheid aanhoren kan u tenslotte zelf wijs ma-
ken, 19 : 20. Een aanvankelijk snel gekweekt vermogen kan ten-
slotte ongezegend blijven, 20 : 21. De verlokkelijke wijn kan u op
het laatst bij ten, 23 : 32. Overijlde processen kunnen u zuur opbre-
ken, 25 : 8. Jong verwend, oud weerbarstig, 29 : 21, vgl. 19 : 20,
202
Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond § 9
23 : 18, 24 : 14, 20. Zo staat het ook met de vreemde vrouw: uw laat-
ste indrukken leren u beter dan uw eerste indrukken wie ze is, Spr.
5 : 3v:
Want van honing druipen de lippen der vreemde vrouw
en haar verhemelte is gladder dan olie,
maar op het laatst 37 ) is zij zo bitter als alsem,
zo scherp als een tweesnijdend zwaard.
Zoals we reeds zagen kan ze u uw vermogen kosten, uw eer,
uw gezondheid en sommigen zelfs hun leven. Maar wie zo wijs is
naar de Heilige Schrift te luisteren en de moed heeft tegen de
stroom van de toegefelijkheid op te roeien, bewandelt de zekerste
weg om zich alle genoemde ellende te besparen. Ook die van een
geslachtsziekte.
e. Geniet van de liefde met je eigen vrouw.
Maar het is toch ook helemaal niet nodig, m'n beste jongen,
dat je naar een vreemde gaat als je thuis zo'n lieve vrouw hebt?
Waarom niet van de liefde genoten met haar die naar recht en wet
geheel de jouwe is? Dit is misschien wel het fijnste advies dat Salo-
mo geeft om het ,vreemd gaan" te voorkomen, Spr. 5 : 15-20. „Ge-
Met van de vrouw van uw jeugd", vs. 18. Dit kunnen uiteraard de
reeds wat Langer getrouwde mannen ter harte nemen, maar ook de
nog zo onervaren jongeren (1 : 4, 7: 7), onder wie ook velen reeds
gehuwd waren. Want in Israel trouwde men waarschijnlijk reeds
voor z'n twintigste 38 ) en dan kan men nog niet bogen op veel le-
venservaring. De verstandeloze knaap die we in Spr. 7 met de
vrouw van een ander naar bed zagen gaan, was zoals we al opper-
den wellicht zelf ook al getrouwd.
Nu kan een man soms net doen of er aan zijn eigen vrouw iets
mankeert en daarom naar andere kijken. Het lijkt wel alsof Salo-
mo in Spr. 5 zo'n domoor bij de schouders pakt om hem in door-
zichtige beeldspraak te vermanen zich niet blind te staren op
vreemde schoonheid, maar liever te genieten van de bekoorlijkheid
van zijn eigen vrouw. De mannelijke hartstocht vergelijkt de dich-
203
§ 9 Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond
ter bij dorst, in het waterarme Oosten een sprekend beeld voor het
sexuele verlangen. En de wettige echtgenote en haar charmer ver-
gelijkt hij bij een kostbare waterput waarbij de man de dorst van
zijn zinnen vrijuit kan lessen. Spr. 5 : 15-20:
Drink water uit je eigen regenbak
en welwater uit je eigen bornput.
Moeten je bronnen over straat stromen,
als waterbeekjes 39) over de pleinen?
Ze moeten voor jou alleen zijn
en niet voor vreemden samen met jou.
Jouw bron zij geprezen 40)
en geniet van de vrouw van je jeugd:
die lieftallige hinde, die bekoorlijke ree.
Laat haar borsten je te allen tijde in vervoering brengen
en wees voortdurend verrukt van haar liefkozingen.
En waarom zou je dan, m'n zoon, afdwalen naar een vreemde
en de schoot van een onbekende omarmen?
Uiteraard tekent Salomo hier geen volledig beeld van de
plaats der vrouw in het huwelijk. Daar zal Spr. 31 nog veel aan
toevoegen. Wat hem echter voor ogen staat is zijn lezers zo krach-
tig mogelijk wapenen tegen de verleiding van de vreemde vrouw.
Vandaar zijn vrijmoedige beeldspraak, die sterk aan die van het
Hooglied herinnert.
Het lijkt wel of hij met een zekere schalkse slimheid zo'n van
zijn stuk gebrachte man jaloers wil maken. Waarom zou je eigen-
lijk je dorst lessen bij publieke vrouwen („bronnen die op straat
overstromen"), terwij1 je thuis in die schat van een vrouw een pri-
ve-bron bezit waaruit je naar hartelust kunt drinken? vs. 15v. Of
moet ze soms, omdat jij haar verwaarloosd hebt, andere mannen
bevrediging gaan schenken en niet jou alleen? Op deze laatste wij-
ze kan men vers 16 ook verklaren. Dan is ze niet Langer jouw eigen
regenbak, maar een echte stadsbron, wier water over het openbare
plein stroomt 43 ). Een vrouw moet je voorjezelf alleen hebben, m'n
jongen, vs. 17, Hoogl. 4 : 12. Toe, laat Mar je prijzende woorden
204
Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond § 9
horen, dat meisje uit je jongelingsjaren, en niet zo'n lichtekooi, vs.
18 44 ). Of is ze dat soms niet waard? Is je eigen vrouw soms geen
liefelijke hinde en geen gracieuze gems? 45 ) Laat haar borsten je
voortdurend vreugdedronken maken en niet die van een ontuchti-
ge! Wees bestendig verrukt over Mar liefkozingen en niet over die
van een vreemde! vs. 19. 46 )
Men hoort tussen de regels door de vermaning van de wijze
spreukendichter: Weg met die smeulende ontevredenheid in je
hart! Trap uit dat vuurtje! Ruim weer plaats in voor echt geluk en
wees diep dankbaar voor de vrouw die God je schonk, toen zij nog
een meisje en jij nog een jongen was, vgl. Pred. 9 : 9. En onthoud,
dat wie de verbodene grijpt altijd de beste opzij zet.
Het wachtwoord voor een gelukkig huwelijk.
Feitelijk liet Salomo hiermee reeds de vermaning horen:
„Mannen, hebt uw vrouw lief", Col. 3 : 19, vgl. Ef. 5 : 28. Daarmee
wijst de Heilige Schrift de gehuwden tevens op het geheim van de
hoogste sexuele vreugde. De alles-mag-profeten van de nieuwe
moraal verwij ten de vroomheid-naar-de-Heilige-Schrift, dat zij de
ontplooiing van het sexuele leven lange tijd in de weg gestaan
heeft. Maar de praktijk bewijst, dat „sex"-zonder-liefde slechts
een kortwerkend bindmiddel is om een huwelijk die naam waard
te laten blijven. Bovendien geeft zij menigeen veel minder vreugde
dan ze hem had voorgespiegeld. 47) Geloof de Heilige Schrift maar:
alles wat u dftrekt van God en zijn Woord, van uw vrouw en uw
gezin, dat zijn ook vijanden van uw sexuele geluk. Het wacht-
woord voor een gelukkig huwelijk is: samen! ,Mannen, hebt uw
vrouw lief", Col. 3: 19. „En die twee zullen tot een vlees zijn",
Matth. 19 : 5.
Alle huwelijksgeluk op aarde steunt op deze inzetting.
Paulus wapende de gemeente met dezelfde wijsheid.
In de wereldhavenstad Corinthe liep men vermoedelijk even
makkelijk naar een bordeel als men tegenwoordig een bioscoop
bezoekt. Toen wees de apostel Paulus in 1 Cor. 7 tegen deze verlei-
ding hetzelfde middel aan als Salomo in Spr. 5: ,Met het oog op de
205
§ 9 Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond
gevallen van hoererij moet ieder zijn eigen vrouw hebben en iedere
vrouw haar eigen man", 1 Cor. 7 : 2. Sexuele behoeften dient men
te bevredigen in het huwelijk en niet in een bordeel. Maar dan
mochten man en vrouw elkaar hun lichaam natuurlijk niet onthou-
den, want ook sexuele honger moet op z'n tijd gestild worden. De
apostel sprak in dit verband van echtelijke ,verplichtingen", 1
Cor. 7 : 3vv. vgl. 1 Thess. 4: 4.
Elders moest de apostel waarschuwen voor gnostische dwaal-
leraars. Zij leerden dat God niet alleen het genot van spijzen ver-
bood, maar ook dat van de geslachtsgemeenschap in het huwelijk.
Sexualiteit was volgens hen God niet welgevallig. Terwijl alles wat
God geschapen heeft toch goed is. Timothetis moest dat maar dap-
per doorgeven, 1 Tim. 4. Hij kon zich daarvoor natuurlijk aller-
eerst beroepen op de Thora, Gen. 2 : 24, 2 Tim. 3 : 16, maar daar-
naast ook op het boek Spreuken. Want daarin had de wijze Salomo
in prachtige beeldspraak duidelijk de huwelijksdaad aangewezen
als een probaat middel tegen buitenechtelijke geslachtsgemeen-
schap, Spr. 5.
Door dit openhartige onderwijs verleent de Heilige Schrift
ons wel op kiese, maar niet op preutse wijze de nodige wijsheid om
tussen de klippen van gnostische huwelijksverachting en liberti-
nistische doe wat ik wil"-praktij ken door te zeilen.
f. En bedenk goed, dat God je overal ziet.
Echtbreuk en hoererij behoren tot de „werken der duister-
nis", ook in letterlijke zin, Rom. 13 : 12v. Ef. 5 : 11, 1 Thess. 5 : 4-7.
Bedrijvers van deze ongerechtigheid komen gemakkelijk tot de ge-
dachte: Wie ziet mij in het donker? „Echtbrekers die wachten op
de schemering — niemand mag mij zien, denken ze en ze bedekken
hun gelaat", Job 24: 15, vgl. Jezus Sir. 23: 18-21. Maar Salomo
waarschuwde: Vergis u niet, want Jahweh ziet alles; „voor Hem
geen duisternis of donkerte waar boosdoeners zich schuil kunnen
houden", Job 34 : 22, vgl. Ps. 139: 1-12, 2 Kron. 16 : 9, Zach. 4 : 10.
Hij ziet u gaan naar die vreemde vrouw en bij haar liggen, vergeet
dat niet!
Met deze ernstige waarschuwing eindigt Spr. 5:
206
Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond § 9
Want voor de ogen van Jahweh liggen de wegen
van een man open 48) en Hij weegt at zijn gewoonten 49 ).
Zijn eigen ongerechtigheden vangen de goddeloze,
hij raakt vast in de strikken van zijn eigen zonde.
Hij sterft bij gebrek aan tucht;
door zijn grote dwaasheid verdwaalt hij, vs. 21vv.
God hoeft overspelers bij wijze van spreken niet eens te straf-
fen, want dit kwaad straft zichzelf. Dat hebben we uitvoerig ge-
zien. Deze zonde kost u uw vermogen, uw gezondheid, uw goede
naam en misschien zelfs wel uw leven. Zij doet dus zelf haar bedrij-
vers de das om. En wat is in een zin hun grondfout? Gebrek aan
tucht! Grote dwaasheid ofwel goddeloosheid, vs. 23, I', 93vv. Men
voelt dat Salomo het elke man en jongen wel in de handpalmen zou
willen graveren: „Wie kiest, o verdwaasde, voor 't leven de dood?"
g. Zes vuistregels.
Dit waren de zes vuistregels die Spr. 5-7 de Godvrezende man
en jongen aan de hand doet:
Onthoud het onderwijs in de vreze des HEREN.
Blijf zo ver mogelijk uit haar buurt.
Begeer haar schoonheid niet in je hart.
Let op het eind van zo'n relatie.
Geniet van de liefde met je eigen vrouw.
Bedenk goed, dat God je overal ziet.
Maar de vrouw is toch niet altijd de hoofdschuldige?
Men heeft opgemerkt, dat Salomo uitsluitend spreekt over de
verleiding van een man door een vrouw. Nu zijn overspel en hoere-
rij zonden waaraan uit de aard der zaak altijd twee mensen schul-
dig staan en daarbij kan het initiatief natuurlijk ook zijn uitgegaan
van de man. De Heilige Schrift kent ook de geschiedenis van de
207
5 9 Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond
knappe prinses Tamar, die door haar halfbroer onteerd werd, 2
Sam. 13. En onder de sociale verdrukkingen in de tijd van Amos
wijst Jahweh ook dit aan: „En een man en zijn vader gaan naar het
zelfde meisje (een weerloos dienstmeisj e?)", Amos 2 : 7.
Dat kwam ervan als Israel Jahweh verliet, want in de Thora
hief Hij het schild ook op over de I sraelitische vrouwen en jonge
meisjes, zie b.v. Deut. 22 : 13-30. Wee de pasgetrouwde jongen die
loog dat zijn bruid op haar trouwdag geen maagd meer was. Hij
kreeg publiek een pak slaag en een flinke boete, Deut. 22 : 13-21, IC,
682v. En wee de man die in het open veld een verloofd meisje had
aangerand, waar niemand haar hulpgeroep had gehoord. Hij werd
ter dood veroordeeld, Deut. 22 : 25vv, Ic, 685v. Al maakte Jahweh
wel barmhartig onderscheid tussen zulke mannen en een onge-
trouwde jongen die een jong meisje verleid had. Hij kwam er veel
genadiger van af, Deut. 22 : 28v, 687.
Maar Salomo waarschuwde nu eenmaal in Spr. 5-7 jemgens
voor een slechte vrouw. Gelovige vrouwen en meisjes kunnen daar
zelf wel de nodige lering uit trekken om gewapend te zijn tegen de
verleiding door een slechte man.
Maar bij U is vergeving, opdat Gij gevreesd wordt, Ps. 130.
Om een aanklacht tegen Hem te kunnen vinden brachten de
Farizeeen en schriftgeleerden eens een vrouw bij de Heere Jezus.
Ze was betrapt op overspel en Mozes had geboden: „Stenigen, zo'n
man en vrouw"; maar wat Jezus daar wel van zei? Aanvankelijk
antwoordde Hij hun niets, maar tekende wat figuurtjes in het
zand. 50) Toen zij echter bleven aandringen, richtte Hij zich op en
zei: „Wie van u zonder zonde is, werpe het eerst een steep naar
haar". En toen bukte Hij weer en schreef verder op de grond. Maar
toen ze dit hoorden gingen zij een voor een weg, ,te beginnen bij de
oudsten".
Een veelzeggende volgorde!
„En zij lieten Jezus alleen en de vrouw in het midden. En Je-
zus richtte zich op en zei tot haar: „Vrouw, waar zijn ze gebleven?
Heeft niemand je veroordeeld?"
„Niemand, Heere", antwoordde ze.
208
Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond § 9
Toen zei Jezus tot haar: „Ik veroordeel je ook niet. Ga maar
en zondig voortaan niet weer!" Joh. 8 : 3-11.
') °
N VTglE. Ni
Ludwig KOhler, Der hebrdische Mensch, Tubingen 1953, 89, en zijn art.
„Der Tageslauf eines Hebrders", Prot. Monatshefte, 25e jrg. 1921, 233-242.
2)Scott vertaalt: „I have sacrificial meat on hand; for today I discharge my religious
vows", a.w. a.l.
3) Omdat in dit verband sprake is van een feest licird'tekä met Van der Weiden a.l.
genomen van de wortel Ora' I: „appeler, inviter", vgl. Spr. 9 : 3, 15, 18.
4) Met Van der Weiden a.l. 1'gal:1er opgevat als een inf. abs. voorafgegaan door de
lamed-emphaticum. „Cette particule donnerait alors un peu d'accent au verbe:
,chercher intensivemen t' ou ,chercher partout'."
5) Dr. S. van Mierlo, De oude kalender bij de Hebreeen, Kampen 1963, 22v denkt
bij l'yOm hakkesê' aan de grote verzoendag, de dag der „bedekking" (kese) van Is-
raels zonden. „Er was Loch veel meer reden voor die man op die zo belangrijke dag
terug te zijn, dan op de een of andere „voile maan"?
6)Onder verwijzing naar Job 11 : 2 en Spr. 16 : 21b acht Van der Weiden vertalingen
als „multitude de paroles, d'arguments" minder juist. Hij stelt voor rob te herleiden
van de wortel rabab II, „pleuvoiC, dont it existe un substantif rebibim „pluie".
Dan heeft men bier hetzelfde beeld als in Deut. 32 : 2: „Mijn leer druipe als regen".
Hij vertaalt: „Elie le fait flechir par l'instillation de son argumentation". Deze ver-
taling is aantrekkelijk, omdat regen en water voor de Israeliet verkwikking en genot
betekenden. Onze vertaling laat beide mogelijkheden open.
7) NV: argeloos. Wij volgden Gispen en Kidner.
,Het laatste gedeelte van dit vers is duister. De vertaling: „en als een voetboei
naar de tuchtiging van een dwaas" is een letterlijke weergave van de Masoretische
tekst. Maar welke zin kan hieraan gehecht worden?", Gispen. Wij volgden de NV.
9)Zie de vertaling van Scott, noot 2.
10)Ha IL
n) Zie noot 6.
12)„Het aantal geslachtsziekten neemt onrustbarend toe. De stijging van het aantal
gonorroe-gevallen is zo sterk, dat zelfs gesproken kan worden van een epidemie - ,
aldus dr H. Bijkerk, hoofd Afdeling Besmettelijke Ziekten van de Geneeskundige
Hoofdinspectie van de Volksgezondheid, Haarlems Dagblad — Oprechte Haar-
lemsche Courant, 12 okt. 1972. Dr. S. I. McMillen, None of these diseases, London
1966, verwijst op pag. 49 naar Amerikaanse rapporten, die in 1961 spraken van een
„reservoir of untreated syphilitics" van 1.200.000 gevallen en een jaarlijkse groei
van 60.000 gevallen. „It has been further estimated that the annual number of new
cases of gonorrhea in this country is 1,000,000 cases".
De stijging verloopt in Nederland thans iets minder sterk.
13)Het beeld is van dr. McMillen, a.w. 47.
14 ) Naast de door ons genoemde oorzaken wijst dr. Bijkerk a.a. ook nog op de
schroom om naar een dokter te gaan en op het feit, dat de ziekte vooral bij vrouwen
aanvankelijk weinig uiterlijke kenmerken vertoont. „Men loopt dan met een infec-
tie rond, zonder het te weten en besmet weer andere personen".
IS ) Dr. Bijkerk sprak er a.a. zijn zorg over uit, dat voor de bestrij ding van gonorroe
209
§ 9 Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond
„steeds grotere hoeveelheden penicilline nodig zijn en toch neemt de ziekte hand
over hand toe". Dit bleek reeds tijdens de Koreaanse oorlog, McMillen, a.w. 42.
16)Wij ontleenden onze gegevens aan de Winkler Prins Medische Encyclopedia, s.v.
druiper, geslachtsziekte en syphilis.
17)Deze ervaringen van blinde bedelaars ontlenen we aan McMillen, a.w. 40.
wasn't many years ago that about ninety per cent of the blind in our
18)Idem, 40:
institutions were there because of gonorrhea". Van bevoegde zijde vernamen we,
dat het percentage blinde kinderen ten gevolge van gonorroe, in de Nederlandse
inrichtingen te verwaarlozen is.
19)„It is staggering to the mind to imagine what the situation is among the great
bulk of the world's population, many of whom are deprived of medical care, infor-
mation, and antibiotics", McMillen, 46, cf. noot 15.
20 ) Idem a.w. 44.
n ) Idem: „Please do not diagnose everybody with squints, blindness, or deafness as
having syphilis!" a.w. 44.
22)Idem, a.w. 51.
23)„A girl who had sexual relations with only one boyfriend thought she was safe.
She was terribly shocked when her doctor told her she was infected. A ,veneral
tracer' revealed: the boy had consorted with only one other girl. This girl had had
relations with five other men, who in turn had been with nineteen women, some of
them prostitutes. The girl who thought her relationship had limited to one person
had had contact through him, with at least ninety-two others", idem, a.w. 43.
McMillen wijdt ook een critische bespreking aan het beruchte Kinsey-rapport, a.w.
47vv.
24)Zoals b.v. de Bavenda in Zuid-Afrika, bij wie oudere vrouwen de maagdelijkheid
van een bruid inspecteren, Hugh A. Stait, The Bavenda, 1968, 108, 113v, 120, 123,
155v.
25)McMillen, a.w. 46.
26)Aldus dr. 0. B. de Vaal, Modern medisch advies, Amsterdam, 1967, 137.
27)„The picture of the adulterer as social outcast may seem greatly overdrawn. If so,
the adjustment that must be made is to say that in any healthy society such an act is
social suicide. Condonation, as distinct from foregiveness, only proves the adulter-
er to be part of a general decadence: (I: Jeremiah 5 : 7-9; 6: 15", Kidner, a.w. 74v.
28)Zeven is volgens de Kantt. SV zoals vaker in de Schrift „een zeker getal voor een
onzeker". Men kan ook denken aan een zevenvoudige vergoeding teneinde de woe-
de van de echtgenoot te sussen en een proces of te kopen.
29)Lett. zijn ziel te vullen, vgl. I I', 39. W. McKane is er niet van overtuigd, dat de
honger van de dief hier genoemd wordt als verzachtende omstandigheid, temeer
omdat ,BH doubts the originality of the reference to hunger and deletes KT yir`ab.lt
is, rather, his undisciplined impulsiveness on which attention is focused, and the
intention is then not to justify his action, because of his hunger, but to censure him
for supposing that he can break into a house to „satisfy his appetite", Proverbs,
London, 330.
30 ) Hasar-lab. McKane vertaalt: „has no sense", want zo'n man „is mentally defi-
cient", niet goed snik.
3! ) Dahood associeert 'asah met de Ugaritische wortel 'sy en vertaalt: „But a de-
stroyer of his own soul is he who violates her", Proverbs and Northwest Semitic
Philology, 13v. De vertaling „doet" past hier uitstekend.
210
Spreuken 5-7: Overspel en prostitutie: de dwaasheid gekroond § 9
32 ) De acteurs van Broadway en Hollywood, die alle gelegenheid hebben voor een
losbandig sexueel leven en soms acht, tien, twaalf verhoudingen per jaar hebben,
vertrouwden een psychiater toe ,how frustrating and unsatisfying it all is", Mauri-
ce Zolotow, ,Love is Not a Statistic", Reader's Digest, April 1954, 19.
") And then live on starvation rations in a desert of cactus", McMillen a.w. 51.
34 ) A.v. bloedverwante. Scott: Friend. Van der Weiden: ami, compagnon.
") M. Dahood: „Lust not in your heart after her beauty", PNWSP, 13.
36 ) Hetzelfde werkwoord hamad als in Spr. 6: 25.
") Lett. ,haar einde" (ahariytah)
")Toy, Proverbs, 114. L. Kohler, Der hebraische Mensch, 48v.
39)Scott: „Like rivulets in the open streets", a.l.
40)Barak, a.v. gezegend.
41)NV: verheug u over. WV: Verheug u met. M. Dahood: And have joy of the wife
of your youth, PNWSP, 12. Van der Weiden: Et jouis de la femme.
42)Vgl. Hoogl. 4 : 14 (geliefde = bron); 4 : 12 (geliefde = verzegelde bron), 2: 7, 9,
17; 4 : 5; 7 : 4; 8 : 14 (geliefde = hinde, gazel). „The language is frankly erotic, de-
lighting in the imagery to be found in the Song of Solomoh (cf. Ct. 4 : 5, 12, 15).
43)Gispen, KV a.l.
44)NV: Uw bron zij gezegend (bdrak), een evengoed mogelijke vertaling. „With
AV, the passage is saying that strict fidelity is not an impoverishing isolationism:
from such a marriage, blessing streams out in the persons and influences of a true
family (17: only thine own, etc.)", Kidner, a.w. 70.
45)SV: steengeitje, NV: ree, WV: gazelle, Buber: gems. De dichter heeft in elk geval
sierlijk gebouwde, gracieuze dieren op het oog.
46)„Such an emphasis is rather rare in Scripture, simply because nature already
provides it, and therefore the complementary aspects of marriage need to be stres-
sed. But it is highly important to see sexual delight in marriage as God-given; and
history confirms that when marriage is viewed chiefly as a business arrangement,
not only is God's bounty misunderstood, but human passions seeks (cf. verse 20)
other outlets", Kidner, a.w. 71.
47)In een kliniek te San Francisco vroeg men twee duizend meisjes, die volgens de
nieuwe sexuele „vrijheid" hadden geleefd, of ze ook maar enig voorbijgaand plezier
hadden beleefd van hun sexuele experimenten. Afgaande op de advocaten van de
sexuele vrijheid zou men op deze vraag een enhousiaste bevestiging hebben ver-
wacht. Slechts een derde van de meisjes meldden „some pleasure". De resterende
twee derden beschreven hun gevoelens als die van „doubt, guilt, shame, indifferen-
ce, or definitely unpleasant", McMillen, a.w. 51.
48)In dit geval leek de vertaling „de wegen van een man" voor darke-g beter dan de
eveneens mogelijke NV ,ieders wegen".
49)Letterlijk „the (waggon-)tracks made by constant use; a better everyday term
would be „habits", Kidner a.l.
50)„Waarschijnlijk heeft de Heere toen geen letter geschreven. Het in het Grieks
gebruikte woord betekent: figuren tekenen", aldus C. Bouma, KV Evangelie naar
Johannes, a.l.
211

§ 10
SPREUKEN 8:
HOOGLIED OP DE WIJSHEID
Wij naderen nu het einde van de leerzame Handleiding bij
Spreuken (Spr. 1-9). Zoals u zag heeft zij het profijt van de wijsheid
op allerlei wijze belicht en ons in vele toonaarden opgewekt:
„Neemt toch de wijsheid ter harte, dan proeft u het meest mogelij-
ke geluk en beleeft u de minst mogelijke ellende". Uiteraard doel-
de ze daarmee vooral op de levenslessen die we straks in Spr. 10-31
— het eigenlijke boek Spreuken — zullen lezen. Spr. 8 komt echter
het levensbelang van die lessen eerst nog eens onderstrepen.
Het doet dit op een dichterlijke en boeiende wijze. De auteur
voert namelijk de wijsheid zelf als een sprekende persoon ten tone-
le, vs. 1-3. Zij wijst op haar eerlijkheid, vs. 6-13; op de kracht en het
profijt die van haar uitgaan, vs. 14-21; en op haar hoge ouderdom,
vs. 22-31. Daarom moeten Jong en oud dagelijks naar haar luiste-
ren; hun levensgeluk staat er bij op het spel, vs. 32-36.
Nu heeft men echter in de loop van de tijd allerlei beschou-
wingen aan Spr. 8 opgehangen. Alsof de Schrift bier geen dichter-
lijke voorstelling gaf van de wijsheid, geen persoonsverbeelding,
maar dat ze een echte levende persoon op het oog had. Zelfs een
goddelijk wezen. Reeds het apocriefe boek Jezus Sirach ( 180 v.
Chr.) wijkt op dit punt van het canonieke boek Spreuken af. Daar-
na hebben het apocriefe boek Wijsheid van Salomo en de gnostiek
de verklaring van Spr. 8 : 22-31 nog verder verwrongen.
Arius bewees hiermee zijn dwaling, dat onze Heere Jezus
Christus tenslotte ook een schepsel is. Wel het hoogste schepsel,
maar toch een schepsel. Bewijs? Spr. 8 : 22. Daar stond het toch
duidelijk te lezen: „Jahweh heeft mij geschapen, als het begin van
zijn wegen, voor zijn werken van oudsaf". Dat sloeg volgens Arius
212
Hooglied op de wijsheid § 10
op Gods Zoon, want die heet in de Schrift ook wel ,de wijsheid
Gods", 1 Cor. 1 : 24, 30, Col. 2 : 3, vgl. 1 : 15. Alsof een schepsel ons
verlossen kon, vgl. Heidelb. Catech. Zondag 5 en 6.
Wij laten deze kwesties rond Spr. 8 : 22-31 nog even rusten om
eerst onze eigen verklaring van Spr. 8 te geven. Naar onze mening
scheept dit Schriftdeel ons beslist niet op met diepzinnige theolo-
gische of wijsgerige problemen. Integendeel, het laat ons een
prachtig Hooglied op de wijsheid Koren, dat uitmondt in de klem-
mende oproep: Neem haar toch ter harte! Daarna komen we in
een apart stukje op de verklaring van Arius en zijn geestverwanten
terug.
1. VROUWE WIJSHEID STAAT IN HET VOLLE LEVEN,
KLAAR OM DAARIN IEDEREEN MET RAAD TE HELPEN,
VS. 1-5.
Kent u Vrouwe Wijsheid nog? We ontmoetten haar al eerder
in Spr. 1 : 20-33. Zij is geen levende persoon. Eer een dichterlijke
persoonsverbeelding. Denkt u maar aan alle wijsheid die God in
zijn Schrift en schepping heeft neergelegd; die stelt Spr. 8 nu aan
ons voor als een wijze vrouw (Joab stuurde zo'n vrouw naar David
om voor Absalom te pleiten, 2 Sam. 14 : 2, vgl. 20 : 16v).
Om het wat concreter voor u te maken: u hebt wellicht reeds
veel levensinzicht te danken aan de Heilige Schrift. U bewondert
het vernuft waarmee God alles geschapen heeft; al kijkt u daar-
voor alleen maar naar uw eigen lichaam. U hebt een vak onder de
knie gekregen; ook een zaak van wijsheid, blz. 47v. U weet dat le-
ven, dat die naam verdient, ook een kunst is die u alleen beoefenen
kunt als u God en zijn orde eerbiedigt, zie § 4. U kunt daarvoor
heel wat aflezen uit de natuur, maar nooit zo goed als met de bril
van de Schriftuur. En daarin vormen de Spreuken van Salomo wel
het standaardwerk op wijsheidsgebied. Welnu, heel die oceaan van
wijsheid in de Goddelijke Openbaring en in de menselijke êrvaring
stelt Salomo bier nu aan ons voor als een levende persoon.
De Israelieten hielden veel van zulke persoonsverbeeldingen,
blz. 95v. Dat blijkt ook uit het boek Spreuken. Soms stelt dat de
wijsheid voor als een bruid of echtgenote, 4 : 6-9, 6 : 22; soms als
213

§ 10 Hooglied op de wijsheid
een levensgezellin of vertrouweling, 7: 4; soms als een waardin,
9 : 1; en nu hier in Spr. 8 als een wijze vrouw. Een profetes of straat-
predikster. In haar „persoon" richt alle wijsheid ter wereld het
woord tot ons.
Vers 1:
Hoor i ), de Wijsheid roept
en het Inzicht verheft haar stem.
Wij noemen haar in het vervolg voor het gemak Vrouwe Wijs-
heid. Met twee hoofdletters, omdat het hier om een persoonsnaam
gaat, al is het dan een verzOnnen persoon. We zouden ook kunnen
spreken van Vrouwe Inzicht of Vrouwe Verstandigheid (regel b).
Dat zou misschien wat minder vatbaar kunnen maken voor de
vreemde speculaties of bespiegelingen die men over Spr. 8 : 22-31
ten beste heeft gegeven (waarover straks meer).
Nee, Spr. 8 zal ons niet vermoeien met wijsgerige problemen.
Maar dit gedicht zal zich straks wel verheffen tot de hoogte van „in
den beginne", toen God de hemel en de aarde schiep, 66k met wijs-
heid. Maar waar laat de koninklijke dichter zijn gefingeerde Vrou-
we Wijsheid eerst optreden? Op straat! Leest u daar vooral niet
overheen. Dit Hooglied, dat straks tot voor de schepping terug-
kijkt, begint op straat! Daarmee voegt de dichter aan het portret
van zijn hoofdfiguur een veelzeggend trekje toe, waardoor we haar
deste beter leren kennen:
Vers 2 en 3:
Boven op de hoogten langs de weg
op het kruispunt van de paden heeft zij postgevat.
Naast de poorten aan de ingang van de stad 2 ),
waar men de poortdeuren binnengaat roept zij luidkeels.
Vrouwe Wijsheid deinst er allerminst voor terug zich onder
het gewone yolk te begeven. Zij verheft haar stem niet in een gewij-
de ruimte, ver van het straatrumoer, maar kiest haar plaats bij de
poort. De Israeliet kon haar dus vinden in het brandpunt van het
maatschappelijke leven. Waar hij z'n zaken deed, z'n vrienden
sprak, z'n recht verdedigde, z'n afspraken maakte, z'n stadsbelan-
214
Hooglied op de wijsheid § 10
gen behartigde, z'n gezelligheid zocht en z'n pleziertjes beleefde,
uitgerekend daar staat Vrouwe Wijsheid op het spreekgestoelte.
Wij zouden zeggen: niet in een kloostertuin, maar in een winkel-
centrum. In dat voile leven roept zij om aandacht en biedt zij haar
raad aan.
Wijsheid is immers geen artikel waaraan men slechts enkele
malen in z'n leven behoefte voelt. Ook dit leert Spreuken 8 op dich-
terlijke wijze wel beter. Wanneer vraagt Vrouwe Wijsheid om aan-
dacht? Juist als de kooplui rond de weegschaal staan, als de oud-
sten een rechterlijke uitspraak moeten doen en vrouwen over ie-
mand staan te praten. Vrouwe Wijsheid verheft haar stem niet in
een stille uithoek waar niets gebeurt, maar boven het rumoer van
„de markt des levens". In een bruisende openluchtsamenkomst.
En ze onderbreekt haar gehoor in z'n dagelijkse bezigheden, omdat
zij juist daarbij zoveel goede raad kan verschaffen.
Zij wil ook graag iedereen helpen, zelfs de grootste domoor.
Ook dat blijkt uit haar optreden bij de poort. Ze staat immers niet
in een kelder te fluisteren, maar op een hoogte haar inzichten luid-
keels te verkondigen, vs. 3. Niemand hoeft dus haar raad te ontbe-
ren. Dat blijkt voorts uit haar oproep:
Vers 4 en 5:
Mannen, u roep ik
en m'n appe1 3 ) geldt de mensenkinderen.
Ncdevelingen, leert verstandigheid
en gij dwazen onderscheidt met uw hart.
Zij geeft geen college voor een uitgelezen gezelschap geleer-
den, maar doet een beroep op iedereen. „M'n appel geldt de men-
senkinderen", zegt ze, zonder enige uitzondering. Ze richt zich dus
duidelijk tot Jan Publiek — en daar horen we allemaal bij. Al kijkt
ze de onverstandigen, de nalevelingen, wat langer aan. Geen won-
der, want die staan nog zo weerloos tegenover allerlei listige verlei-
dingen. Ze gedragen zich vaak nog zo onrijp en laten zich zo mak-
kelijk inpalmen voor allerlei dwaasheden, vgl. blz. 57. Daartegen
bestaat maar een medicijn: wijsheid verwerven. Onderscheiden.
215

§ 10 Hooglied op de wijsheid
Dat moet je kunnen, van 's morgens vroeg tot 's avonds laat. Je
moet door van alles en nog wat kunnen heenkijken (häbina). Dat
wil Vrouwe Wijsheid leren. Zelfs dwazen wil ze dat bijbrengen, als
ze haar hun hart maar geven, vs. 5.
Vindt u het tenslotte niet vriendelijk, dat Vrouwe Wijsheid
ens opzoekt? Het initiatief gaat volgens dit gedicht van hdär uit.
Zij staat op de markt des levens te roepen. En dat is toch ook zo? Er
gaat toch vanuit de Heilige Schrift een wereldomspannende
oproep uit om wijs te leven, naar Gods orde? En bij die Schrift
levend kan men toch zeggen: „Leert ook de natuur zelf u niet om
wijs te leven?" Hoort u dat niet door de ganse schepping roepen?
Daarom is Vrouwe Wijsheid in Spr. 8 wel een denkbeeldige
persoon, maar tegelijk het dichterlijke beeld van een kosmische
werkelijkheid! vgl. bij Spr. 1 : 20. En straks komt al die wijsheid in
natuur en Schriftuur bij monde van haar verklaren: „Ik heb lief
wie mij liefhebben, wie mij ijverig zoeken zullen mij vinden", vs.
17. Dat kan gewoon niet uitblijven.
En een eerlijker raadsvrouw vindt u nergens.
2. VROUWE WIJSHEID, GOUDEERLIJKER RAADSVROU-
WE VINDT U NERGENS, VS. 6-13.
Maar in zo'n stadspoort stond natuurlijk ook wel eens een
koopman met een enzuivere weegschaal. En daar traden ook wel
eens valse getuigen op en daar deden soms Onrechtvaardige rech-
ters uitspraak. Soms stonden pseudo-profeten en priesters daar
zelfs Gods Woord te verdraaien. Hoor de profeten maar eens toor-
nen tegen dit kwaad, Jes. 30 : 9, 59 : 14, Hos. 4 : 2. En boor de psal-
misten maar eens klagen over „de leugenlippen", F, 112-117.
„Help, Jahweh", riepen de rechtvaardigen dan, ,want er zijn geen
vromen meer. Zij spreken valsheid tegen elkander, zij spreken
dubbelhartig, met gladde lippen", Ps. 12 : 2v.
Nee, dan Vrouwe Wijsheid!
Vers 6:
Luistert, want ik ga iets voortreffelijks vertellen
en mijn lippen openen voor rechtschapen dingen.
216 217
Hooglied op de wijsheid § 10
De Statenvertaling zei in vs. 6: „Hoort, want ik zal vorstelijke
dingen spreken". Dit komt het Hebreeuws het meest nabij. En
Vrouwe Wijsheid komt inderdaad — ook in Spreuken — met zaken
die vorsten en andere hooggeplaatsten zeker niet beneden hun
waardigheid behoeven te achten, zie bij vs. 15.
Vers 7:
Heus 5 ), het is waarheid wat mijn verhemelte spreekt;
goddeloosheid zou voor mijn lippen lets gruwelijks zijn 6).
Waarheid is in de Schrift vaak een ander woord voor vastheid,
trouw. U kunt Vrouwe Wijsheid dus voor 100% vertrouwen. Zij is
een door en door betrouwbare raadgeefster met wier adviezen u
nooit bedrogen zult uitkomen. Zoekt u anders maar eens een
spreuk op die een rampzalige raad gaf. Dat solide karakter ontle-
nen haar woorden aan haar afkeer van alle vormen van goddeloos-
heid (de al of niet vroom aangeklede opstand tegen Jahweh). Zij
haat die als gruwel (tow`abah), in de Thora bêt geijkte woord voor
het Kanadnitische heidendom (zie zakenreg., P, 413).
Vers 8:
Alle woorden van mijn mond zijn in gerechtigheid gesproken,
geen enkele ervan is verdraaid of verkeerd.
Vrouwe Wijsheid is altijd terzake. Zij verbloemt de dingen
niet, maar laat ze in hun ware maat en gedaante. Zij sluit haar ogen
niet voor het samenknoopsel van zonde en ellende waarin wij moe-
ten leven en tracteert ons daarom ook niet op wereldvreemde
droombeelden. Ook vergast ze ons niet op ingewikkelde doolhof-
redeneringen, die u tureluurs maken. Of ze u nu toespreekt vanuit
Gods schepping of vanuit Gods Heilige Schrift, alles is doorgeurd
van gerechtigheid: tot en met ingegeven door loyaliteit jegens God
en zijn levensorde. In een boek als Spreuken wordt werkelijk nets
op listige wijze verdraaid.
Hoe meer u de smaak van de wijsheid beet krijgt, hoe meer u
de gezegden van dit boek grif bedamt:

§ 10 Hooglied op de wijsheid
Vers 9:
Voor wie onderscheiden kan 7 ), zijn ze alle juist,
oprecht voor wie kennis vinden.
Wijsheid kênnen doet wijsheid herkennen, vgl. Matth. 11 : 19,
13 : 12. On-Geestelijke mensen beschouwen wijsheid vaak als
dwaasheid (1 Cor. 2: 14v), maar wie „uit God" is (1 Joh. 4: 1-6) of
„uit de waarheid" (1 Joh. 3 : 19) leert onderscheiden (zie bij vs. 5).
Eenmaal op die weg gaat men de woorden van Vrouwe Wijsheid
steeds hartelijker beamen: Zij heeft gelijk!
Vers 10 en 11:
Neemt mijn tucht aan, liever dan zilver
en mijn kennis boven uitgelezen goud.
Want de wijsheid is meer waard dan koralen,.
er is niets zo begeerlijk als zij.
Juist omdat Spreuken heus ook edelstenen kan waarderen,
kunt u zien hoe hoog het dan wel de wijsheid schat. Wie Spreuken
„opat" en daar levenskunst en levenstucht uit leerde, draagt daar-
mee schoner sieraad dan wanneer hij de koh-i-noor droeg, vs. 10.
Heus, er weegt in dit leven niets op tegen de waarde van wij sheid-
door-vreze-voor-Jahweh; dat hoorden we Salomo al vaker zeggen,
vgl. 2 : 4, 3 : 14, 8 : 19, 16 : 16. En ofschoon feitelijk onbetaalbaar is
ze toch voor iedereen verkrijgbaar, zie bij vs, 1-5.
Vers 12:
1k, de Wijsheid, ik woon bij de schranderheid
en ik beschik over weldoordachte kennis.
Als u Wijsheid uitnodigt, brengt ze haar dochter Schrander-
heid mee, want die wonen bij elkaar in en gaan samen door het
leven. Hoe u in de praktijk van het dagelijkse leven profijt van hen
kunt trekken? Natuurlijk door regelmatig het boek Spreuken te le-
zen en te herlezen, liefst met een potlood in de hand om te onder-
218 219
Hooglied op de wijsheid § 10
strepen wat u treft. Maar als u met een bepaalde moeite zit, kunt u
het boek daarop alleen wel eens nalezen. Dan leest u het op uw
vragen gericht en vind u weldoordachte kennis. „Een goede
spreuk is de wijsheid uit een heel boek in een zin samengeperst"
(Fontane).
En waarin schuilt nu wel het geheim van deze goudeerlijke,
door en door betrouwbare raadgeefster? Waarom passen de gezeg-
den van Vrouwe Wijsheid in zo velerlei situatie als een sleutel in
het slot? Omdat zij maar een zucht kent die haar geheel beheerst:
„Jahweh heb ik lief en het kwaad (opstand tegen Hem) haat ik".
Let u er op, dat ze in het nu volgende vers tweemaal het woord
haten gebruikt.
Vers 13:
De vreze voor Jahweh is het kwade te haten.
Hoogmoed, verwaandheid, wangedrag
en een mond vol draaierijen, ik haat ze!
Alle ware wijsheid begint met nederige eerbied voor Gods
openbaring in Schrift en schepping (onlosmakelijk aan elkaar ver-
bonden) 9 ). Dat bespraken we reeds uitvoeriger bij Spr. 1 : 7; daar
wijdden we zelfs een aparte paragraaf aan, vgl. § 4. Wijsheid is
niets anders dan toegepaste vreze des HEREN, Spr. 2: 5. Of an-
ders gezegd: nederigheid-in-de praktijk.
God bond ons geluk aan de orde van Zijn inzettingen in
Schriftuur en natuur. Hij bepaalde de grenzen van onze kracht en
de omvang van onze roeping. Daarmee mat Hij ons een zekere
leef- en werkruimte toe. De vromen en wijzen schikken zich daar-
in. Tot hun eigen geluk, Ps. 19 : 8-12. De hoogmoedigen en leugen-
lippen daarentegen komen fel in opstand tegen God en zijn orde
(het kwade is opstand). En daarmee bewerken ze hun eigen Onge-
luk. Zij verdraaien de hele waarheid omtrent God en zijn schep-
ping. Ook in godsdienstige en wetenschappelijke termen. Ik haat
die arrogantie en ik haat die Revolutie, zegt Vrouwe Wijsheid, Ps.
19 : 14, zie ook bij Spr. 3 : 5.

§ 10 Hooglied op de wijsheid
3. VROUWE WIJSHEID WEET ALTIJD RAAD EN BEZORGT
HAAR VRIENDEN DAARDOOR KRACHT EN PROFIJT,
VS. 14-21.
Vrouwe Wijsheid staat in het voile leven klaar om daarin ie-
dereen met raad te helpen, vs. 1-6. Ze doet dat goudeerlijk, vs. 7-13.
En ze kan ook iedereen helpen, omdat ze altijd raad weet, vs. 14-
21. Als u zich afvraagt: „Wat moet ik beginnen?", antwoordt zij
rustig: „Ik geef u inzicht om de toestand te doorzien". U botst dan
niet langer blindelings op uw moeilijkheden, maar met haar hulp
lost u ze behoedzaam en op de juiste wijze op. Niet dat uw weg dan
meteen over rozen gaat — had u dat soms verwacht in deze wereld?
— maar wel levert haar advies u de minste ellende op en vaak zelfs
het meeste profijt. Daarop wijst ze in vs. 14-21:
Vers 14-16:
Ik heb raad en behoedzaamheid,
Ik, ik ben inzicht en ik heb kracht.
Door my regeren de koningen
en verordenen de machthebbers recht.
Door mij heersen de vorsten
en de edelen, alle rechters der aarde. 1°)
„Geef uw kracht niet aan de vrouwen", zei de moeder van ko-
ning Lemuel. Kom liever op voor recht en gerechtigheid, want die
raken de levensorde waar het geluk van een yolk mee staat of valt,
Spr. 31 : 1-9. Daarom kan een koning, een minister, een rechter of
een volksvertegenwoordiger geen dag zonder wij sheid. Hij komt
dagelijks voor de vragen te staan: Wat moet ik daaraan doen? (Hij
heeft dus goede raad nodig). Hoe pak ik dit aan? (Hij heeft dus
behoedzaamheid nodig). Waar gaat het hier om? (Hij moet inzicht
bezitten). Hoe word ik deze zaak meester? (Hij heeft kracht nodig,
welteverstaan: kracht-tot-behoud). Dit alles kan niemand anders
hem geven dan ik, zegt Vrouwe Wijsheid met nadruk.
De jonge Salomo wist wel wat hij deed, toen hij bij zijn troons-
bestijging aan God om wijsheid vroeg, 1 Kon. 3 : 9. Zij alleen kan
220
Hooglied op de wijsheid sr 1 0
iemand bekwaam maken voor de moeilijke kunst van het regeren.
Zij alleen geeft de staatsman de nodige raad, behoedzaamheid, in-
zicht en politieke kracht-tot-behoud. U kunt er van op aan: voor-
zover ergens nog goed geregeerd wordt, regeert men nog met enige
wijsheid. Daar zitten nog adviseurs die goede raad geven. Daar
heeft men nog verstand van tijd-plaats-en-wijze, zodat men be-
hoedzaam handelt. Daar heeft men inzicht in de problemen en
kracht tot handelen.
Helaas zitten de wijzen niet altijd in de regeringszetels en
rechterstoelen, Pred. 9 : 13-16. Vaak wordt de dwaas op de hoogste
posten gesteld, Pred. 10 : 6. Onwijze machthebbers vaardigen dan
„heilloze verordeningen" uit, Jes. 10 : 1. De geschiedenis van Israel
en de christenheid kennen daar talloze voorbeelden van. Terwijl
God hun in de Thora van Mozes zulk heilzaam basisonderwijs ge-
geven had over wat in Zijn ogen recht en gerechtigheid is. Maar wie
vraagt daar nog naar in de politiek? Het hele woord wijsheid wordt
in de verkiezingscampagnes niet eens genOemd. Dan hadden de
heidenen in de oudheid daar misschien nog meer oog voor 11 ). Nu
kan men bij het wereldnieuws vaak met de Prediker verzuchten:
„Wee u, o land, welks koning een kind is", Pred. 10 : 16.
Dit rampzalige gebrek aan wijsheid doet ons te sterker verlan-
gen naar het Koninkrijk van God. Hierin zal eindelijk vrede heer-
sen, mede doordat we dan een volmaakt-wijze Koning krijgen:
„En op Hem zal de Geest van Jahweh rusten, de Geest van wijs-
heid en verstand, de Geest van raad en sterkte, de Geest van kennis
en vreze voor Jahweh", Jes. 11 : 1-10, 32 : 1-8.
Wij komen op Spr. 8 : 14-16 straks nog terug.
Vers 17:
Ik heb lief wie mij liefhebben
en wie mij ijverig zoeken, zullen mij vinden.
Hoe u dat moet doen? Eerst erkennen, dat u Vrouwe Wijsheid
dagelijks nodig hebt. Vervolgens op uw knieen gaan met de hand
op Gods belofte: „Indien echter iemand van u in wijsheid te kort
schiet, dan bidde hij God daarom, die aan allen geeft, eenvoudig-
221

10 Hooglied op de wijsheid
weg en zonder verwijt; en zij zal hem gegeven worden", Jak. 1 : 5.
Al zal God haar in de regel in de middellijke weg geven.
U zult ervoor aan de voeten van Salomo moeten gaan zitten
en zijn spreuken lezen, lezen en nog eens lezen. Zoals we reeds va-
ker zeiden: met een potlood in uw hand om wat u onderstreepte
straks in uw geheugen te griffen. U zult ook zoveel mogelijk het
gezelschap van wijze mensen moeten zoeken, want: „Wie met wij-
zen omgaat, wordt wijs", Spr. 13 : 20. Ga ook eens na hoe de Heere
Jezus optrad en zijn werk deed; Hij is tenslotte de Meerdere van
Salomo, Matth. 12 : 42. En kijk vooral ook door de bril van de
Schrift naar Gods wijsheid in zijn schepping. Kortom, onze hele
levensinstelling moet worden: wat is wij s in dit geval? Als u haar zo
zorgvuldig zoekt, zal Vrouwe Wijsheid zich gegarandeerd door u
laten vinden!
Vers 18-21:
Rijkdom en eer zijn bij mij,
duurzaam goed en gerechtigheid.
Mijn vrucht is meer waard dan goud;
ja dan gelouterd goud;
mijn opbrengst meer dan uitgelezen zilver.
Ik wandel op het pad der gerechtigheid,
midden op de wegen van het recht.
Om hen die mij liefhebben bezit te doen beerven
en hun schatkamers te vullen.
Hierover kunnen we thans kort zijn. Wijsheid kan u ook tast-
bare rijkdom en eer bezorgen. Daarover spraken we reeds uitvoe-
rig bij Spr. 3 : 9v, 3 : 13vv, 3 : 16 en 3 : 33vv.
4. VROUWE WIJSHEID TOONT HAAR ADELBRIEF,
VS. 22-31.
Alle levenswijsheid steunt mede op levenservaring. Ook die
van het boek Spreuken. Daarom zegt men wel: Een spreuk is een
korte uitspraak die berust op lange ervaring. De dichters ervan
spraken ook „op gezag van hun vaderen", Job 15 : 18. Geen won-
222
Hooglied op de wijsheid § 10
der! Wijsheid en ouderdom gaan nu eenmaal vaker hand in hand
dan wijsheid en jeugd. Daarom deed Rehabeam zo dom toen hij
zijn jenge raadgevers volgde. Wat hadden die nu voor ervaring op-
gedaan? Om dezelfde reden vond Elifaz dat Job veel te boud sprak
voor een man van middelbare leeftijd. Wat verbeeldde hij zich wel?
Soms dat hij de oudste mens was? „Ook onder ons zijn grijsaards
en hoogbejaarden, rijker in jaren dan uw vader", Job 15 : 7-10.
Het is dus met de wijsheid als met de adel. Hoe ouder adel,
hoe hoger in aanzien. 12) En hoe ouder wijsheid, hoe groter gezag.
Omdat ze op zo lange ervaring kan Bogen. Daarom komt Vrouwe
Wijsheid tenslotte ook met haar hoge leeftijd voor de dag. Hier in
Spr. 8 : 22-31 toont zij haar adelbrief. ,Zijt gij geboren voor de heu-
vels?", vroeg Elifaz ironisch aan Job, 15 : 7. Op die vraag kan Vrou-
we Wijsheid naar waarheid verklaren: ,Inderdaad, ik ben nog ou-
der dan de heuvels en de bergen, dan de bronnen en de zeeen en
dan de hemel en de aarde".
Hiermee voegt Spreuken 8 nog een belangrijke toon toe aan
de lofzangen die de Handleiding bij Spreuken op de wijsheid aan-
heft. Het hoofdthema van deze lofliederen was duidelijk: „De
wijsheid doet haar bezitters leven", Pred. 7 : 12. Nu komen ze ten-
slotte dit levensbelang van de wijsheid ook nog aanprijzen met een
verwijzing naar haar hoge ouderdom.
De bedoeling van deze verwijzing lijkt ons duidelijk. Voordat
we het boek zelf (Spr. 10-31) gaan lezen, prent Spr. 8 : 22-31 ons
diep in hoe oud de wijsheid is die daarin spreekt en hoe hoog het
gezag dus is waarmee ze onderwijst. Spr. 8 geeft ons in vs. 32-36
zelf deze leeswijzer voor vs. 22-31 in handen als het, ook uit vs. 22-
31, deze conclusie trekt: „Nu dan, zonen, luistert naar tnij ... "
Niemand kan met zoveel gezag spreken als Vrouwe Wijsheid, want
zij is nog ouder dan de hemel en de aarde, zoals we straks zullen
lezen. Dankzij haar hoge leeftijd beschikt zij over de levenserva-
ring van de hele mensheid. U kunt derhalve geen betere raadsvrou-
we kiezen dan haar.
Dit lijkt ons de grondtoon van Spr. 8 : 22-31. Wij zullen zo vrij
zijn deze practische conclusie, die vs. 32-36 uit heel Spr. 8 trekt,
ook bij vs. 22-31 alvast in rekening te brengen. Straks zullen we
223

§ 10 Hooglied op de wijsheid
nader rekenschap geven waarom we ook hier de wijsheid opvatten
als een personificatie, een dichterlijke persoonsverbeelding en niet
als een (half)goddelijk wezen. We geven nu eerst onze eigen verkla-
ring van vs. 22-31, vervolgens die van vs. 32-36 en komen dan in
een apart stukje op vs. 22-31 terug.
Vers 22:
Jahweh bezat mij aan het begin van zijn wegen,
nog voor zijn werken van oudsher.
Men kan de eerste regel van deze spreuk op drie manieren ver-
talen: 1. Jahweh heeft mij geschapen aan het begin van zijn wegen.
2. Jahweh verwierf mij . . 13 ). 3. Jahweh bezat mij ... Zakelijk
maakt het echter weinig verschil of men nu leest dat Hij de wijs-
heid schiep of dat Hij haar verwierf: bezitten deed Hij haar in elk
geval en dat wilde de dichter nu maar zeggen.
God en de wijsheid zijn onafscheidelijk. Hij is de Alleenwijze
God, Rom. 16 : 27, vgl. 1 Tim. 1 : 17 SV, Judas : 25 SV. En Hij be-
gon de schepping van hemel en aarde niet zonder wijsheid. Inte-
gendeel, Hij achtte haar daarbij onmisbaar en van fundamenteel
belang. Als u de conclusie van vs. 32-36 hier al in uw achterhoofd
hebt, voelt u de onuitgesproken bedoeling van deze spreuk. Als
God de Schepper de wijsheid al niet kon missen om de wereld te
maken, dan kunnen wij haar natuurlijk helemaal niet missen om in
die wereld te leven.
Dit zal u temeer toespreken als u zich herinnert hoe ruim de
Schrift het woord wijsheid (chokma) opvat. Zij gebruikt het lang
niet alleen voor onze levenswijsheid, maar ook voor allerlei vak-
manschap, kunstenaarschap, technisch vernuft en handigheid, vgl.
blz. 48v. Met die wijsheid in de brede zin van dat woord — maar
dan natuurlijk in Goddelijke mate — schiep God de hemel en de
aarde. Maar die Goddelijke wijsheid waarmee Hij de wereld schiep
verschilt wel gradueel, doch niet principieel van de wijsheid waar-
mee wij de aarde nu mogen gebruiken. Dat blijkt wel uit vs. 32:
„Nu dan, zonen, luistert naar mij". Daar spreekt nog steeds dezelf-
de Vrouwe Wijsheid als in vs. 22. Precies dezelfde wijsheid die ons
224
Hooglied op de wijsheid § 10
in vs. 22 vertelt, dat God met haar de wereld schiep, roept ons in vs.
32 op naar haar te luisteren. (Nu schreven we opzettelijk wijsheid
met een kleine letter, want wij denken daarbij niet aan een
medescheppende demiurg).
Vs. 22 leert ons een diepe levensles: de orde waarnaar wij le-
ven hoort zich te voegen naar de orde die God openbaarde in
Schriftuur en natuur. Levenswijsheid is ook: je schikken naar
Gods scheppingswijsheid. Daar hangen ons geluk en welslagen elk
ogenblik vanaf.
Vers 23:
Van eeuwigheid aan ben ik geformeerd;
van den beginne, eer de aarde bestond.
Als een Israeliet het woord „eeuwigheid" gebruikte, dan be-
doelde hij gewoon: als je heel ver vooruit kijkt de toekomst in of
heel ver achteruit het verleden in. Vrouwe Wijsheid wijst zelfs te-
rug naar het begin, ,eer de aarde bestond". Toen heeft God haar
geformeerd. U mag ook lezen: gezalfd. ' 4) In het laatste geval den-
ken we aan een plechtige installatie, vgl. Ps. 2 : 6.
Natuurlijk zegt zij dit niet om onze hersenen te laten kraken
door ons een diepzinnig probleem voor te werpen. Zij wil ons on-
der de indruk brengen van het gezag waarmee ze spreekt. Daarom
brengt zij ons in dit vers eerbied bij voor haar hoge ouderdom. Dat
is de verbindende draad van vs. 22-31.
Vers 24:
Toen er nog geen oceanen waren, ben ik geboren;
toen er nog geen bronnen waren, rijk aan water.
Voor een Israeliet was de Middellandse Zee de ,oceaan". Wie
kon zich de tijd heugen dat die er nog niet was? En dat de bronnen
er nog niet waren, waar de vrouwen en meisjes nu al eeuwenlang
elke avond hun kruiken gingen vullen? Gen. 24, Ex. 2: 16vv, 1
Sam. 9 : 11, Joh. 4. Al die geslachten had Vrouwe Wijsheid gadege-
slagen. Zij was nog ouder dan de zeeen en de bronnen. Wat een
ervaring moet die Vrouw hebben!
225

§ 10 Hooglied op de wijsheid
Vers 25-27:
Voor de bergen waren neergezonken,
voor de heuvelen ben ik geboren.
Toen Hij de aarde en de velden nog niet had gemaakt,
noch de eerste aardkluiten der wereld.
Toen Hij de hemel vastzette was ik daarbij;
toen Hij de horizon afcirkelde op het vlak van de oceaan.
Vindt u dit vreemd uitgedrukt? Maar als u uw hoofd in uw
nek legt, ziet u de wolkenhemel toch inderdaad als een reusachtige
halve bol over de aarde staan? En wanneer u aan het strand staat,
lijkt de horizon toch werkelijk op een halve cirkel; een boog vanaf
het strand aan uw linkerhand naar het strand aan uw rechterhand?
15 ) En wanneer u uit een vliegtuigraam naar een eiland kijkt, dan
lijkt dat toch inderdaad als een schotel in zee te drijven? Laten we
daar als 20e eeuwer niet te gauw om glimlachen en ook het woord
wereldbeeld niet te spoedig te voorschijn halen om het gezicht van
de Heilige Schrift te redden. Zij spreekt hier en in de volgende ver-
zen gewoon de praktische ervaringstaal van de optische schijn. Net
als . . . wijzelf, wanneer we zeggen: de zon gaat onder, vgl. I', 269,
282vv.
De bedoeling van deze verzen lijkt ons duidelijk. Wie kon zich
herinneren dat die onwrikbare berggevaarten er nog niet stonden?
En dat de velden buiten de stad er nog niet lagen en dat de hemel
zich nog niet over de aarde welfde? Dat kan alleen Vrouwe Wijs-
heid zich herinneren. Toen God dit alles begon te scheppen, „was
ik daarbij", vs. 27. God maakte om zo te zeggen nog geen kluit aar-
de of Hij deed het met wijsheid. Van zo'n fundamenteel belang
achtte Hij haar. Aan de hele kosmos ligt van zijn grootste tot zijn
kleinste onderdelen wijsheid ten grondslag.
Ps. 104 : 24 zei dit zonder beeldspraak zo: „Hoe talrijk zijn uw
werken, o Jahweh, Gij hebt ze alle met wijsheid gemaakt", vgl. Spr.
3 : 19. De spreukendichter zegt hetzelfde op poetische wijze. Hij
laat de wijsheid als een denkbeeldige persoon zelf vertellen: God
schiep niets of ik was er bij. Dit komt zakelijk op hetzelfde neer als
wat de psalmist zei. Daarom zoeke men hier geen stof voor theo-
226
Hooglied op de wijsheid § 10
ontologische speculaties over de „geboorte" (eeuwige generatie)
van de wijsheid (opgevat als Zoon-van-God-vb5r-zijn-vleeswor-
ding). De Schrift spreekt toch ook dichterlijk over de „geboorte"
van de bergen en de zee? Ps. 90 : 2, Job 38 : 8v.
Vers 28-31:
Toen Hij de wolken daarboven bevestigde
en de bronnen van de oceaan met kracht opborrelden.
Toen Hij aan de zee zijn inzetting stelde,
zodat het water zijn gebod niet overtrad,
toen Hij de grondslagen der aarde legde,
toen was ik een troetelkind 16) bij Hem.
Ik was een en al verrukking dag aan dag.
Te allen tijde mij verheugend voor zijn aangezicht.
Mij verheugend in de wereld van zijn aardrijk
en mijn verrukking was over de mensenkinderen.
Wat beleefde Vrouwe Wijsheid in die morgenstond der we-
reld gouden dagen! U herinnert zich misschien nog uit uw eigen
jeugd hoe u als kind met open mond stond toe te kijken als uw
vader een stuk speelgoed voor u in elkaar knutselde. Af en toe
klapte u in de handen van pure verrukking om zijn kunnen. Dit
ervoer de denkbeeldige Vrouwe Wijsheid tijdens de zes schep-
pingsdagen. Als een troetelkind in de werkplaats van zijn vader
zag zij vol bewondering hoe wijs God alles schiep: wat een inzicht,
wat een vernuft, wat een kunstvaardigheid, wat een bekwaamheid
legde Hij toen aan de dag! Wijsheid kwam er niet op uitgekeken en
klapte in haar handen van plezier.
Neem de regenwolken boven ons hoofd. Wat een doelmatig-
heid legde God daarin; we spraken er over bij Ps. 104 : 24, I k , 279.
En Wijsheid houdt zo van doelmatigheid! Neem Gods inzettingen
voor de zeeen: hier het water, daar het droge. Gehoorzaam houdt
die majestueuze zee zich aan dat gebod. En Wijsheid houdt zo van
gehoorzaamheid aan Gods geboden! Neem de grondslagen van de
aarde en de orde in heel Gods schepping. En Wijsheid houdt zo-
veel van orde! Kunt u begrijpen dat ze niet uitgekeken raakte en als
227

§ 10 Hooglied op de wijsheid
een kind in haar handen klapte van plezier? Wij komen toch nooit
klaar met het opmerken van Gods scheppingswijsheid aan mens
en dier en plant en ding? Ps. 111: 2. Wat een wijsheid valt er al niet
op te merken aan een bloem, een vinger, een vliegepoot.
Maar „mijn verrukking was over de mensenkinderen", zegt
Vrouwe Wijsheid in vs. 31b (letterlijk: was verrukking"). Wat
een creatie: de man, de vrouw, het kind! De kroon op Gods schep-
pingswerk. De medische specialist heeft een half leven nodig voor
hij iets weet van heel weinig. U kunt lopen. Wat een Goddelijke
wijsheid steekt daarachter: uw spieren, uw gewrichten, de aantrek-
kingskracht van de aarde die precies goed is. 0, die Wijsheid houdt
zoveel van mensen! Het allermeest houdt zij van ons, mensen. Niet
alleen van Joodse mensen — zoals de apocriefe wijsheidsboeken
suggereren — maar van alle mensen. En ook niet alleen van mensen
uit de hogere standen, de zoontjes van koningen en hoge ambtena-
ren — zoals in de Egyptische wijsheidsboeken ' 7 ) — maar van alle
mensen, rijk en arm, jong en oud. Wat is Wijsheid graag met hen
bevriend! Wat wijst ze hun graag de goede weg; dat kunt u mis-
schien nergens zo duidelijk van haar horen als hier in Spr. 8.
Maar GOd hield veel van Mar. Ze was zijn lieveling, zijn troe-
telkind gedurende die zes scheppingsdagen. Zij verblijdden zich
wederzijds in elkaar: de Wijsheid was dronken van vreugde in
Gods werk, omdat God er zoveel vreugde in had alles met wijsheid
te maken!
5. VROUWE WIJSHEID BEZORGT U HET LEVEN, VS. 32-36.
Hebt u de draad van het hele hoofdstuk nog vast? We lezen in
Spr. 8 een Hooglied op de wijsheid. De dichter stelt haar voor als
een vrouw. En zij is de beste raadgeefster die een mens zich kiezen
kan, want:
— Ze staat in het volle leven, klaar om iedereen met
raad en daad bij te staan, vs. 1-5.
— Ze houdt u niet voor de mal, maar spreekt de goudeerlijke
waarheid, vs. 6-13.
— Ze weet altijd raad en geeft haar vrienden kracht en
profijt, vs. 14-21.
228
Hooglied op de wijsheid § 10
— Ze werd door God zelf in acht genomen bij alles wat Hij
schiep, vs. 22-31.
En waar loopt nu heel dit loflied op uit? Ook dat verheven
deel (vs. 22-31) over de rol van de wijsheid bij de schepping van
hemel en aarde? Op deze praktische toepassing:
Vers 32-36:
Nu dan, zonen, luistert naar mij.
Zalig 18 ) degenen die mijn wegen bewaren.
Hoort de tucht, dan wordt ge wijs;
slaw haar niet in de wind.
Zalig de mens die naar mij luistert;
die waakt bij mijn poorten, dag in dag uit,
die blijft wachten bij mijn deurposten.
Want wie mij vindt, heeft het leven gevonden
en welgevallen van Jahweh verworven.
Maar wie mij mist doet zichzelf geweld aan;
alien die mij haten hebben de dood lief.
Dit is de conclusie van Spr. 8 : 8-31. We liepen er bij onze ver-
klaring van vs. 22-31 al enigszins op vooruit. Om u er op te attende-
ren hoe u de passage over de rol van de wijsheid bij de schepping
moest lezen. Niet als een stuk theologische of filosofische bespie-
geling over de praeexistentie van de Tweede Persoon der
Drieeenheid. Maar als een stuk onderwijs over de ouderdom en het
daaruit voortvloeiende gezag van de wijsheid.
Alle kracht en pracht van dit Hooglied — ook het geweldige
schouwspel in vs. 22-31 — mondt uit in bovenstaande vermaning:
Luister naar haar. Doe wat ze zegt. Als God bij de schepping van
hemel en aarde niets zonder haar schiep, hoe moet u dan op die
aarde leven zonder haar? Wie haar mist pleegt zelfmoord. U zou
uw leven vernielen. Maar als u zich door haar laat gezeggen en on-
der haar tucht buigt, verwerft u Gods welgevallen en het — tij delij-
ke en eeuwige — leven. Dit laatste hebben we bij de bespreking van
Spr. 1-8 al vaker gehoord, zie bij Spr. 3 : lv, en bij Spr. 4.
229
§ 10 Hooglied op de wijsheid
Hoe u dit doen moet? Dat bespraken we al bij vs. 1-5. Zet uw
hart wagenwijd voor haar open. Ze spreekt u overal toe. Gods
Woord staat vol wijsheid en heel Gods schepping rust op haar.
Dan steunt het gebruik van die schepping derhalve ook op wijs-
heid. Wie wijs leeft, leeft het meest functioneel en rationed'.
Wij merkten in het bovenstaande terloops al op, dat het een
en dezelfde Vrouwe Wijsheid is die bij de schepping toekeek en
Gods lieveling was, en die u in het slot van Spr. 8 oproept naar haar
te luisteren. Het is dus een en dezelfde wijsheid die God in acht
nam en die u kunt toepassen. Goed, God „stelde haar op haar
plaats en doorgrondde haar". Dat kunnen wij niet. Maar tot ons
zei Hij: „zie, de vreze des HEREN — dat is wijsheid, en van het
kwade te wijken is inzicht", Job 28 : 27v.
Hoe meer wij God vrezen in alles, hoe meer wij zullen ervaren
dat dit ook het wijste is. En het beste. Want een gelovige levens-
houding geeft ons in dit gebroken leven de meeste kans op wat ge-
luk en bezorgt ons de minst mogelijke ellende. Algemeen-menselij-
ke ellende, welteverstaan (we zwijgen nu over het kruisdragen-om-
Christus'wil, zie I k , 65v). Want wijsheid — dat was de les van vs. 22-
31 — ligt ten grondslag aan alles wat waardevol en vreugdevol is.
En zalig wie dat gelooft! vs. 32, 34.
Als deze verklaring van Spr. 8 uw instemming heeft, kunt u
het volgende stukje desgewenst overslaan. Daarin willen we na-
gaan uit welke verdachte hoek de verklaring komt die in Spr. 8 : 22-
31 bespiegelingen leest over het voorbestaan van God de Zoon als
de persoonlijke wijsheid. Wij zullen daarvoor een duikje nemen in
de apocriefe boeken en in de kerkgeschiedenis. Als dit u minder
interesseert, kunt u zonder bezwaar aan § 11 beginnen (over
Spreuken 9), blz. 245.
6. VROUWE WIJSHEID, GEEN GODDELIJK WEZEN.
Wij geloven van harte, dat ooze Heere Jezus Christus de Zoon
van God is, die kon zeggen: „Eer Abraham was ben Ik", Joh. 8 : 58.
Wij aanvaarden ten voile het apostolische getuigenis, dat Hij „in
den beginne (d.w.z. bij de schepping, zie Gen. 1 : 1) er al was en dat
230
Hooglied op de wijsheid § 10
Hij bij God was en dat Hij God was en dat alle dingen door Hem
zijn gemaakt, Joh. 1: 1-3. Als mens stamde Hij uit Israel, maar
overigens is Hij „God boven alien te prijzen in der eeuwigheid",
Rom. 9: 5, vgl. Matth. 3 : 17, 16 : 16, 26: 63v, Joh. 1 : 14, 30, Rom.
1 : 4, 8 : 32, Fil. 2 : 6, 1 Joh. 2 : 23, Voorz. Leer II, 146, IIIa, 266.
Maar het is een andere vraag of dit ook in Spr. 8 te lezen staat.
Menigeen vond van wel en zag in de wijsheid van Spr. 8 geen dich-
terlijke persoonsverbeelding — zoals wij met anderen 20 ) in het
voorafgaande deden — maar een echte persoon. Zelfs een godde-
lijk wezen. Een tussenwezen tussen God en de wereld. Volgens
sommige christenen de Zoon van God, die later mens zou worden.
Deze mening vindt men reeds in de apocriefe wijsheidsboe-
ken Ecclesiasticus, dat ook wel naar zijn schrijver „Wijsheid van
Jezus (de zoon van) Sirach genoemd wordt, en in het apocriefe
boek ,Wijsheid van Salomo". Wij willen daar nu eerst enige aan-
dacht aan geven.
a. De apocriefen Jezus Sirach en Wijsheid van Salomo.
Ook deze boeken bevatten evenals het canonieke boek Spreu-
ken lofliederen op de wijsheid. Ze zijn kennelijk ingegeven door
Spr. 8 : 22-31 en geven daarvan een sterke uitbreiding. Zo vertelt de
Heilige Schrift, dat de wijsheid bij wijze van spreken als een troe-
telkind bij de schepping aanwezig was. Maar de genoemde apo-
criefe boeken weten ons veel meer te vertellen. Volgens hen heeft
de wijsheid als een echte persoon de wereld zelf mede geschapen.
Wij vrezen, dat zij daarmee de deur op een kier hebben gezet voor
de levensgevaarlijke gnostiek met haar heidense wij sheidsspecula-
ties.
Jezus Sirach.
Ook hij vertelt, dat de wijsheid ,van eeuwigheid" is, „voor
alle andere dingen geschapen", 1 : 4, vgl. Spr. 8 : 22. God heeft haar
„uitgestort over at zijn werken", 1 : 9, vgl. 1 : 14. Volgens 24 : 3 is ze
zelfs „uit de mond van de Allerhoogste voortgekomen" en heeft ze
„als een nevel de aarde bedekt". En een nevel werkt nu eenmaal
231
sc 10 Hooglied op de wijsheid
bevruchtend en laat de gewassen groeien. Hiermee zinspeelt Si-
rach reeds op een zekere medewerking van de wijsheid bij de schep-
ping 22) en biedt hij een aanknopingspunt voor de latere Logos-spe-
culaties. 23 )
Wijsheid van Salomo.
Om zijn beweringen over de wijsheid naar waarde te kunnen
schatten, moeten we eerst iets vertellen over de auteur van dit apo-
criefe wijsheidsboek. Hij was vermoedelijk een Griekssprekende
Jood die omstreeks 100 v. Chr. in Alexandria woonde. Destijds een
vermaarde geleerdenstad en het brandpunt van het Hellenisme.
Zoals op veel Joden in die tijd oefenden de Griekse zeden en ge-
woonten ook op hem een sterke aantrekkingskracht uit. Al wilde
hij, evenals Philo, wel een goede Jood blijven.
Maar dat kon hij toch ook met een good geweten doen? De
Joodse wijsheid hoefde toch helemaal niet onder te doen voor de
moderne Griekse wijsheid van die tijd? Dat wilde hij de trotse
Grieken en de wankelende Joden bewijzen. De Joodse wijsheid
was zelfs veel beter! De Wijsheid van Israel kon de Logos van de
Stoa makkelijk overtreffen en de harten meer bevredigen en de ze-
den beter bevestigen dan die Griekse filosofie. 24 ) De wijsheid van
Israel had immers haar oorsprong in God en had haar macht gedu-
rende de hele geschiedenis, vooral die van Israel, bewezen.
Helaas raakte deze strijder tegen de Griekse filosofie al schrij-
vend zelf in haar ban. Wat had die wijsbegeerte namelijk toen al
eeuwenlang gedaan? Fantaseren dat er tussen de hoge god en de
lagere, stoffelijke wereld een of meer tussenwezens zouden bestaan.
Een zo'n tussenwezen — in verschillende stelsels de Logos ge-
noemd — zou deze wereld geschapen hebben. Over zo'n logos spra-
ken b.v. ook de EpicureIsche en Stoische wijsgeren die Paulus op ,
de Areopagus ontmoette, Hand. 17. Deze heidense fantasieen heb-
ben de schrijver van het boek Wijsheid kennelijk parten gespeeld.
Hoe zou hij er anders toe komen over de wijsheid te schrijven als
een goddelijk tussenwezen? En waar zou hij anders al die bijzon-
derheden over dat wezen vandaan halen? Die moet hij aan de
Griekse wijsbegeerte ontleend hebben. 25 ) Intussen weet hij over
232
Hooglied op de wijsheid 10
die zogenaamde goddelijke persoon Wijsheid heel wat te vertellen:
—Zij is een goddelijk wezen, een „heilige geest" (1 : 5), „de
ademtocht van Gods kracht en de pure afstraling van de
heerlijkheid van de Almachtige", 7 : 25.
— Als goddelijk wezen leeft ze in gemeenschap met God (8 : 3)
en zit ze naast Hem in de troon, 9 : 4, 9v. Ze bezit zelfs een
,onstoffelijke geest", 7 : 22 Can. Vert. (Volgens dit boek is
de wijsheid dus duidelijk meer dan een personificatie; ze is
een levend wezen).
—Als zodanig heeft ze ook goddelijke eigenschappen: ze is al-
machtig, 7 : 23, 27, alwetend, 9 : 11 en heilig, 7 : 22. Zij is in-
gewijd in de kennis van God, 8 : 4. „Al wat verborgen en al
wat zichtbaar is heb ik leren kennen", 7 : 21. (Dit gaat dui-
delijk verder dan Job 28 : 28 en de wijsheid van de Prediker,
die beperkt blijft „onder de zon"), vgl. 8 : 8, 9 : 9.
— Zij is deelgenote aan Gods werken, dus zijn medewerkster,
8 : 4 (in tegenstelling met wat Spr. 8 : 27vv zegt, dat de wijs-
heid aanwezig was).
—Zij is zelfs de maakster van alles. Ze is „de moeder van al-
les", 7: 12. (Dit is wat anders dan dat God alles met zijn
wijsheid en almacht geschapen heeft. Spr. 3 : 19).
—Ze regeert nu alles, „alles vermogend, alles overziende, alle
geesten doordringend", 7 : 23. „Machtig reikt zij van het
ene einde tot het andere en op voortreffelijke wijze bestuurt
zij alles", 8: 1.
— Zij bezorgt een mens de „onvergankelijkheid" en „ onsterfe-
lijkheid", 6 : 19, 8 : 13. „In de band met de wijsheid ligt on-
sterfelijkheid", 8 : 17. (Terwijl de Schrift leert, dat God al-
leen onsterfelijkheid bezit, 1 Tim. 6 : 16; en dat wij haar pas
bij de opstanding zullen aandoen, 1 Cor. 15 : 54). 26 )
Hiermee hebben we u een indruk gegeven van de wijze waar-
op reeds voor het begin van onze jaartelling onder de Joden over
een denkbeeldige „Wijsheid" gespeculeerd werd. Deze bespiege-
lingen hebben niet alleen het verstaan van Spr. 8 : 22-31 belem-
233
§ 10 Hooglied op de wijsheid
merd, maar ook in de jonge christelijke gemeenten dwalingen be-
gunstigd over het God-zijn van onze Heere Jezus Christus.
b. Logos en Wijsheid vereenzelvigd.
„In den beginne was het Woord", schreef Johannes in de
proloog van zijn evangelic, Joh. 1 : 1. In het Grieks luidt deze tekst:
„In den beginne was de Logos". De Apostolische vaders (oudchri-
stelijke schrijvers rond 150) trokken hieruit de conclusie, dat de
Wijsheid van Spr. 8 dezelfde moest zijn als de Logos van Joh. 1.
Hoe ze daartoe kwamen? Mogelijk door bepaalde klankenover-
eenkomst. „Als het begin van zijn wegen" in Spr. 8 : 22 lijkt immers
wel wat op „in den beginne" van Job. 1 : 1. Misschien speelde hun
Grieks-wijsgerige opvoeding hierbij wel een rol; we kunnen de
kracht daarvan bij de eerste christenen niet makkelijk overschat-
ten. Misschien stonden ze onder invloed van Philo. Deze noemde
de Logos ook wel Wijsheid. 27) Misschien oefende ook het bock
Wijsheid en zijn gedachtenwereld invloed uit. Tenslotte moet de
Gnostiek een belangrijke factor geweest zijn. Alle gnostische sy-
stemen kennen de mythe van de Sofia (wijsheid), een goddelijk we-
zen, dat haar vrienden vergoddelijken kan. 28 ) Misschien heeft ook
bepaalde klankenovereenkomst tussen Col. 1 : 15 en Spr. 8 : 22 de
gedachten beinvloed. 29 )
Hoe het zij, rond 300 stond voor velen in de christelijke kerk
vast: de Wijsheid van Spr. 8 is een goddelijke persoon; namelijk
dezelfde als de Logos in Joh. 1 en dus de Zoon van God, onze Hee-
re Jezus Christus.
Toen brak de Ariaanse strijd los.
c. Arius beroept zich op Spr. 8: Gods Zoon is geschapen.
Volgens Arius was onze Heere Jezus Christus niet de eeuwige
Zoon van God, maar diens eerste en hoogste schepsel. „Er was
eens een tijd, dat Hij er niet was", zei Arius. God had eerst zijn
Zoon geschapen om door Hem de hemel en de aarde te scheppen.
Zoals u ziet leek onze Redder in dit stelsel verdacht veel op de lo-
234
Hooglied op de wijsheid § 10
gos-halfgod uit de Griekse filosofieën. Het tussenwezen waardoor
God de wereld geschapen zou hebben. Gedachten die ook de gno-
stieken verkondigden.
Hiermee drong het heidendom op levensgevaarlijke wijze de
christelijke gemeenten binnen. Want hoe kan een schepsel voor
ons de last van de eeuwige toorn Gods tegen de zonde dragen en
andere schepselen daarvan verlossen? (vgl. Heidelbergse catechis-
mus in Zondag 5) De last van Gods toorn vroeg om de kracht van
Jezus' Godheid, zo belijden wij achteraf.
Of Arius zich voor zijn dwaling ook op de Schrift beriep? Ja-
zeker, hij wees onder meer op Spr. 8 : 22. 30 ) Arianen en niet-Aria-
nen waren het er over eens: de Wijsheid is bier dezelfde als de Lo-
gos in Joh. 1, namelijk onze Heere Jezus Christus. Welnu, wat zei
deze Wijsheid van zichzelf? „Jahweh heeft mij geschapen als het
begin van zijn wegen, vóór zijn (andere scheppings)werken van
oudsaf". Zo las men het in de Septuaginta, de Griekse bijbelverta-
ling. En zo kàn men dit vers inderdaad vertalen. Dus daar kon men
het zwart op wit in de Schrift zien staan: de Wijsheid (Gods Zoon)
is Gods eerste schepsel.
Laten we u maar niet vermoeien met de kunstgrepen die de
orthodoxie vervolgens heeft toegepast om aan de klem van dit
Ariaanse Schriftbewijs te ontkomen. Wie zich voor de zaak inte-
resseert leze dr. A. Hudal, Die religiOsen and sittlichen Ideen des
Spruchbuches, Rome, 1914, 96-132. Daar kunt u een uitgebreid
overzicht vinden van de manier waarop men in de loop van de tijd
Spr. 8 : 22 heeft verklaard. Om er èèn ding uit te lichten: op voet-
spoor van Athanasius heeft men lange tijd beweerd, dat het
„scheppen" van de wijsheid in Spr. 8 : 22 sloeg op Christus' aanne-
men van de ménselijke natuur uit de maagd Maria. En „het begin
van zijn werken" zou dan slaan op Gods rèddingswerk door de
mensgeworden Zoon (alsof dat pas na diens vleeswording begon).
De Ariaanse strijd heeft de verklaring van Spr. 8 : 22v voor
eeuwen beInvloed. Het latere Jodendom kwam van de weerom-
stuit zelfs op zijn speculaties over een Wijsheids-hypostase terug.
31 ) Had men de Schrift maar nuchter gelezen en geen „diepe" waar-
heden gezocht àchter de heerlijke waarheid: Jahweh heeft alles
235
 10 Hooglied op de wijsheid
met wijsheid gemaakt en nu moet zijn yolk ook maar wijs leven.
Dat bleek de grote hoofdzaak te zijn van Spr. 8: „Luister om uws
levenswil naar de oeroude wijsheid!" Als God bij het scheppen der
wereld de wijsheid gebruikte, zullen wij haar dan bij het leven in
die wereld verachten?
Dit vond men blijkbaar niet diepzinnig genoeg. De wijsheid
was een hypostase, geen personificatie; een levend wezen, geen
dichterlijke persoonsverbêêlding. Wij voor ons meenden Spr.
8 : 22-31 echter het meest ongekunsteld te lezen als we de wijsheid
daar opvatten als een verzonnen persoon. Een dichterlijke stijlfi-
guur. De poetische aanduiding van alle wijsheid in Schrift en
schepping.
Wij vatten onze redenen daarvoor hieronder samen.
d. Waarom een personificatie en geen hypostase.
Wij lazen Spreuken 8 als een Hooglied op de wijsheid, dat ons
opwekt navolgers Gods te worden door evenals Hij alles met wijs-
heid te doen. Wij zagen in haar geen levend wezen, maar een uitge-
werkte personificatie van alle wijsheid die God in zijn Woord en
overige Werk heeft neergelegd.
We deden dat op grond van de volgende argumenten.
De Israelieten spraken graag in persoonsverbeeldingen.
Spreuken is een dichterlijk boek. Het wemelt van de beeld-
spraak. Bovendien hidden de Israelieten er van over abstracte din-
gen te spreken alsof het personen waren, zie blz. 95v. Zo stelt
Spreuken de wijsheid op zoveel manieren voor: als een straatpre-
dikster, 1: 20; als een bruid en echtgenote, 4 : 6-9, 6 : 22, als een le-
vensgezellin en vertrouweling, 7 : 4; als een waardin, 9 : 1. En in
Spr. 8 weer als profetes of straatpredikster. Waarom zouden we
alleen die laatste als een hypostase (goddelijk wezen) opvatten?
Spreuken noemt de wijsheid toch ook nergens met zoveel woorden
een goddelijke persoon? Het schildert slechts op dichterlijke wijze.
Trouwens, 1500 jaar voor Salomo geboren werd, sprak en
schreef het hele oude Nabije Oosten al in zulke personificaties. De
personificatie van de wijsheid in Spr. 8 en 9 heeft dan ook niets te
236
Hooglied op de wijsheid § 10
maken met Griekse invloed — die is er later ingelezen — maar staat
op dezelfde lijn als de personificaties van waarheid, gerechtigheid
en andere dergelijke zaken. Men treft ze in het hele oude Nabije
Oosten aan. 32) En zeggen wij zelf ook niet, dat „de griep heerst"?
De Hebreeuwse tekst.
De grondtekst dwingt niet te lezen: „Jahweh heeft mij gescha-
pen als het begin van zijn wegen", vs. 22. Men kan evengoed verta-
len: „Jahweh verwierf mij" of „Jahweh bezat mij", zie noot 13. Ook
het woord amOn in vs. 30 kan evengoed door „troetelkind" als
door „werkmeester" vertaald worden. De hele hypostase-theorie
rond Spr. 8 : 22-31 berust feitelijk op woorden die voor meerderlei
uitleg vatbaar zij n. 33)
De canonische plaats van Spr. 8.
Let op de tekst, de contekst en de canonische plaats! Deze
gouden regel van Schriftverklaring zagen we bij Spr. 8 niet altijd
zorgvuldig in acht genomen. Spr. 8 staat in de Handleiding bij
Spreuken (Spr. 1-9) en wil feitelijk niets anders dan de lof bezingen
van de wijsheid. Daarbij hoort voor Israelitisch besef ook een ver-
wijzing naar haar hoge ouderdom. Die kan haar gezag pas goed
vestigen. Een zinspeling op de Tweede Persoon van de
Drieeenheid lijkt ons in dit verband — ook nog onverwachts op-
duikend — voor de eerste lezers helemaal onbegrijpelijk.
Christus' Godheid nergens bewezen met Spr. 8: 22.
Nergens komen de apostelen duidelijk op Spr. 8 : 22v. terug
om te bewijzen, dat Jezus Christus de Zoon van God is. 34) Ook Col.
1 : 15 („Hij is het beeld van de onzichtbare God, de eerstgeborene
der ganse schepping") vertoont hoogstens „terminologische aanra-
kingspunten" 35 ). Zeker, de apostel schrijft dat Christus ons (behal-
ve tot andere gaven) ook „tot wijsheid" geworden is, 1 Cor. 1: 30,
vgl. 1 Cor. 1 : 24, 2 : 6, Col. 2 : 3. 36 ) Maar dat is heel wat anders dan
Christus met een praeexistente wijsheidsfiguur vereenzelvigen.
Trouwens, juist waar men deze gelijkstelling het eerst zou ver-
wachten, wordt van de Wijsheid nergens gerept, n.l. in Colossen-
237

Hooglied op de wijsheid
§ 10
zen, 1 Cor. 8, 2 Cor. 4, 37 ). „In de brieven van Paulus ontbreekt
ieder bewijs, dat hij in Jezus Christus de praeexistente Wijsheid
van Spr. 8 ziet", schrijft prof. Herman Ridderbos. En hij vervolgt:
moet ons reeds voorzichtig maken niet al te gretig en gemak-
kelijk een verband tussen Spr. 8 en Kol. 1 te willen leggen." 38 )
Ook het Oude Testament stelt de wijsheidsgestalte uit Spr. 8
niet gelijk met de Messias. 39 ) Vindt u dat ook niet opvallend? Zelfs
het latere Jodendom doet dat niet.
Wij hebben zulke ingewikkelde speculaties ook helemaal niet
nodig om te weten, dat Jezus Christus de Zoon van God is en dat
Hij de wijste mens is, nog uitstekend boven Salomo. Dat leert de
Heilige Schrift ons elders duidelijk genoeg, zie blz. 230v. Wij heb-
ben Spr. 8 : 22v. evenmin nodig om „christocentrisch" over de
spreukenwijsheid te spreken, want heel dit boek gaat uit van Gods
verlossing door zijn Zoon en beoogt ook niets anders dan ons rege-
ren door de Geest der wijsheid. Spreuken biedt om zo te zeggen
„verloste-levenskunst". Hoe zou dat kunnen zonder onze Verlos-
ser?
De wijsheid voorgesteld als een spelend kind.
Het apocriefe boek Wijsheid van Salomo zei, dat de Wijsheid
(opgevat als een goddelijk wezen) deze wereld geschapen heeft,
7 : 12, 22, 8 : 4. Maar Spreuken zei, dat de wijsheid bij de schepping
aanwezig was. En nog wel als een spelend, zich verwonderend kind,
Spr. 8 : 30. 40 ) Hoe kan dat dan? Gods Zoon was toch bij de schep-
ping geen spelend kind? Hij schiep inderdaad zelf mee, Hebr.
1: 1 v, Joh. 1 : 1. Bovendien spreekt hier duidelijk een vrouw —
Vrouwe Wijsheid — die in vs. 22v over haar jeugd begint te spre-
ken. Spr. 8 : 30v spreekt dus feitelijk over een spelend meisje.
Waarom in de Dwaasheid ook geen echte persoon gezien?
Straks voert de dichter in Spr. 9 ook de Dwaasheid als een
persoon ten tonele. Als men dan de wijsheid in Spr. 8 voor een
levend wezen aanzag, kan men met evenveel recht de Dwaasheid
in Spr. 9 voor een echte persoon houden. Misschien de duivel? En
waarom dan niet alle plaatsen waar Spreuken over de wijsheid als
238
Hooglied op de wijsheid § 10
over een persoon spreekt „messiaans" verklaard? (b.v. Spr. 1: 20-
33, 4:6-9, 6:22, 7:4, 9:1).
Spreuken 8 te oud voor Griekse invloed.
Het is nog niet zolang geleden dat men beweerde: de langere
gedeelten van het boek Spreuken (Spr. 1-9) dateren van na de bal-
lingschap. Toen drong de Griekse invloed Israel binnen en daar-
mee het denkbeeld van de wijsheid als een hypostase. De opgravin-
gen van de laatste decennia hebben echter ook deze bewering sma-
delijk achterhaald en als onhoudbaar aan de kaak gesteld. 41 ) Spr. 8
en 9 kunnen niet later geschreven zijn dan de 7e eeuw voor Chr.
(honderd jaar voor de Babylonische ballingschap), zegt de be-
roemde archeoloog Albright. 42 ) Toen was er nog geen sprake van
Griekse invloed in Israel. Volgens deze gezaghebbende kenner van
het oude Nabije Oosten bevatte de Kanaanitische litteratuur al
lofliederen op de wijsheid toen Israel nog in Egypte zat! 43)
Wij mogen wel op onze hoede zijn voor het apocriefe boek
Wijsheid van Salomo. Moet dat ons leren Spr. 8 te lezen? De au-
teur was een vroege gnosticus en gnostiek is een van de doods-
vijanden van het Woord van God, 44), vgl. noot 11 op blz. 230-
234 en zakenreg. gnostiek, I k , 413.
Door mij regeren de koningen, Spr. 8: 15.
,Door mij regeren de koningen en verordenen de machtheb-
bers recht. Door mij heersen de vorsten en de edelen, alle rechters
der aarde", lazen we in Spr. 8 : 15v. Zoals in heel Spr. 8 hoorden we
ook hier de stem van de denkbeeldige Vrouwe Wijsheid, die op
dichterlijke wijze leerde: Overheidspersonen kunnen geen dag
zonder wijsheid. Meermalen zagen we echter deze Schriftwoorden
aanhalen om te bewijzen dat alle koningen en overheden der aarde
in dienst staan van Jezus Christus. Hij was toch de Wijsheid, die
ons in Spr. 8 toesprak? Nu, daar hoorde u het uit zijn eigen mond:
„Door Mij (de Wijsheid = Jezus Christus) regeren de koningen".
Vandaar ook uitspraken als: ,Christus is als Kerkhoofd ook hoog-
ste Gebieder over het staatsleven". 45 )
Zo zouden we echter terugvallen in de Roomse leer van de
239
§ 10 Hooglied op de wijsheid
twee zwaarden: de paus zou als stedehouder van Christus op aarde
en als hoofd der kerk zowel wereldlijke als kerkelijke regeermacht
bezitten. Maar de Schrift leert ons duidelijk, dat het Koninkrijk
van Christus komt door zijn Woord en Geest. Als Evangeliedie-
naar noemt Paulus zichzelf in Rom. 15 : 16 een dienaar van Chris-
tus Jezus, terwijl hij even tevoren de overheden dienaren van God
noemde, Rom. 13 : 6. 46 ) Overdrijven wij nu als we daar toch wel
enig verschil in proeven?
We mogen u voor deze kwestie verder wel verwijzen naar
437-440, waar zij breder besproken is. De hele zaak draait om de
fundering van de pauselijke aanspraken op de wereldlijke opper-
macht. Zo'n machtige „stedehouder van Christus" kon zijn eisen
niet beter kracht bij zetten dan door de fictie van een nil reeds op
aarde oppermachtige Christus. Een aardse paus met kerkelijke en
wereldlijke macht riep om een hemelse paus met alle kerkelijke en
wereldlijke macht.
Terwijl Christus thans al wel „de naam boven alle naam" ge-
schonken is, Fil. 2 : 9 en de ereplaats „aan de rechterhand van de
majesteit in de hoge" Hebr. 1 : 3. Maar daar nu gezeten is „afwach-
tende totdat zijn vijanden (ook op aarde) gemaakt worden (door
God de Vader, Hebr. 1 : 13) tot een voetbank voor zijn voeten",
Hebr. 10: 13. Christus is thans nog niet de souverein van alle ko-
ningen der aarde. Daarvoor kan men zich ook niet beroepen op
Spr. 8 : 15v, of men moet het er eerst inlezen door de Wijsheid daar
met Christus gelijk to stellen. Maar dat kan nu juist niet.
Spr. 8 : 15 leert gewoon, dat alle goede regeerders alleen goed
kunnen regeren dankzij hun wijsheid. En wat de overheden be-
treft, die staan in dienst van God, Rom. 13: 1-6. En wat Jezus
Christus betreft, Hij is thans nog erfgenaam van de wereld en alle
macht daarover is Hem nu in belofte geschonken, I b , 440, lc, 179.
Hij regeert thans nog niet met de ijzeren stok van Ps. 2 : 9, F, 172v,
maar door zijn Geest, die het evangelie van Christus over de we-
reld verbreidt, en door zijn voorbede, le, 608. Laten we oppassen
dat we door een verkeerde uitleg van Spr. 8 : 15 geen roomse ideeen
van een heerszuchtige kerk begunstigen, r, 608.
Dit waren de redenen waarom wij Spreuken 8 lazen zoals we
240 241
Hooglied op de wijsheid § 10
het deden: als een Hooglied op de wijsheid. Een prachtige dichter-
lijke persoonsverbeelding met deze levensles: Wijsheid is nog ou-
der dan de wereld. God gebruikte haar bij zijn scheppingswerk.
Zou u haar dan ook niet dagelijks gebruiken bij uw doen en laten?
NOTEN
') Halo verleent een zin vaak enige nadruk, JouOn, § 161c, W. A. van der Weiden,
a.w. 74 („Voici que la Sagesse appelle").
2)Van der Weiden verdedigt l'pi qardt: elle crie a tres haute voix, a.w. 75, wat een
mooier parallellisme oplevert.
3)Stem betekent hier bijna zoveel als beroep, vgl. Toy („My appeal").
4)Vgl. Von Rad, Weisheit in Israel, 210-215.
5)Ki opgevat als ki-affirmativum.
6)Erkennend dat de Mas. tekst ook een goede zin geeft, wijst Van der Weiden op
deze eveneens mogelijke vertaling: „En goddeloze lippen zijn voor mij een gruwel".
7)Cf. Kohler, Lex. s.v. bin, hif. Andere vertalingen: de verstandige of iets dergelijks.
8)De tweede regel van deze spreuk wordt enigszins uiteenlopend vertaald. „Ich ver-
fuge uber Erkenntnis und Umsicht" (Kraus). „Umsichtige Erkenntnis steht in mei-
ner Macht" (Ringgren). „Das Erkennen rechter Uberlegung" (Strack). H. Bran-
denburg merkt a.w. a.l. op: „Aber das Wort ,Umsicht' kann im Grundtext auch
einen bosen Beigeschmack haben im Sinne von ,Ranke'. Daher ubersetzt die Mi-
niaturbibel: ,Ich vermag die pfiffigsten Rânke zu durchschauen'. Die Weisheit
Gottes ist der Schlauheit der Welt uberlegen. Diese Ubersetzung ftihrt gut zum
nachsten Gedanken".
9)„Von dieser zentralen Erkenntnis her, die nur unter dem Ereignis der Offenba-
rung des lebendigen Gottes ermoglicht war, ist alle Weisheitsforschung unter den
VOlkern in ihrer Vorau s se t z u n g in Frage gestellt", H. J. Kraus, Die Verktindi-
gung der Weisheit (Biblische Studien, Heft 2), Neukirchen 1951, 27.
A.v. „En regeren de edelen der aarde".
il ) N. W. Porteous, Royal Wisdom, in: Wisdom in Israel and in the Ancient Near
East, Leiden 1955, 250w. R. B. Y. Scott, Proverbs. 72v, die verder verwijst naar J.
Pritchard, ANET, 164, 371.
u )G. Fohrer, TWBNT VII, 491v.
") Over de vertaling van qanah zie men: Foerster, TWBNT III, 1006: „Es wird
nberall die Bedeutung ,sich verschaffen' anzunehmen sein: Gott hat den Himmel
und die Erde ,sich erworben'„sich verschaffe„sich zubereitet'; die Bildung des
Volkes Israel und die von Himmel und Erde werden mit denselben Ausdrticken
bezeichnet. Das Wort ist Gen 14 wohl alter, sonst ist es poetisch gebraucht. Auch
.
LXX hat qanah noch nicht als ,schaffen' aufgefaszt, denn fur die Ubersetzer der Gn
hat ktizoo nicht den Sinn wie in den anderen Teilen der LXX", vgl. a.w. 1026, 17vv.
Zie over qanah ook D. Kidner, Proverbs a.1.: „Of its 84 Old Testament occurences,
only six or seven allow the sense ,create' (Gn. 14 : 19, 22; Ex. 15 : 16, Dt. 32 : 6; Pss.
74 : 2; 139: 13; Pr. 8 : 22), and even these do not require it."
14 ) Zo de SV, M. Dahood, Psalms I, 10 („In Prov. viii 23 likewise vocalize n'st1kOti,
from sak„to anoint', for MT nasakti.") D. Kidner, a.w. 80: „terms of wisdom's
installation in office".

§ 10 Hooglied op de wijsheid
15)Volgens C. Houtman, De hemel in het Oude Testament, Franeker 1974, 168 is
hwg in vs. 28 een aanduiding van de hemelboog boven het water.
16)A.v. werkmeester. ,,,Dahinter stehen verschiedene theologische Auffassungen,
die sich auf die Frage zuspitzen: War die Weisheit an der WeltschOpfung mithan-
delnd„demiurgisch' beteiligt oder nicht? Allein von der Textkritik her laszt sic sich
— das hat die lange Debatte gezeigt — nicht mehr entscheiden", Von Rad, Weisheit
in Israel, 198. Wij komen op dit complex van vragen nog terug.
17 ) Fohrer, TWBNT, VII, 492. Von Rad, Theol. I, 443: „die israelitische Weisheit ist
nicht annahernd so stark standesgebunden und auf die Welt des Beamten abge-
stellt". Zie voor de beperking van de wijsheid tot Israel, Jezus Sirach 24, vgl.
TWBNT, VII, 509: hoe meer de gnostiek opkomt, hoe meer „wijsheid" (opgevat als
diepere gnosis) een zaak wordt van enkele uitverkorenen.
IS ) Van der Weiden vat de waw op als waw-emphaticum en vertaalt: „Vraiment
heureux ", vgl. echter Delitzsch al., die verwijst naar het kai makarios van
Matth. 11 : 6.
19)„To miss wisdom is to wrong oneself; to hate her is suicide (v. 36)", TNBDR a.l.
20)Zie de commentaren. Von Rad neemt een eigen standpunt in. Hij ziet in de wijs-
heid in Spr. 8 noch een hypostase, noch een personificatie. Zij is de „Weltordnung",
een „innerweltliche Grosze"; de objectivering van een eigenschap der wereld, niet
een van God, Weisheid in Israel, 189-216. Het bock Wijsheid van Salomo en het
bock Henoch geven daarvan „Neuinterpretationen", a.w. 203.
21) w • • c teren vooral uit de KBS-vertaling (Willibrordvertaling).
22)„Wenn sic ferner verktindet: ,Wie eM Nebel bedeckte ich die Erde' 24,3, so ist
ihre Mitwirkung bei der SchOpfung zwar nicht klar ausgesprochen, aber doch,
wenn andere Stellen daneben gehalten werden, wenigstens angedeutet. Der Nebel
befeuchtet alles und laszt die Gewachse sprieszen, sic wandelte mithin das Chaos
zum Kosmos", P. Heinisch, Theologie des Alten Testamentes, Bonn, 1940, 80.
23)A. van den Born, commentaar op Wijsheid van Jezus Sirach, Roermond 1968, bij
Sir. 24 : 3: „uitgangspunt voor latere speculaties over de logos". Zie over de suspec-
te achtergrond van Jezus Sirach 24: Wilckens TWBNT VII, 508vv, waar men de
indruk krijgt dat bij Sirach reeds gnostiek infiltreert. Albright spreekt van Griekse
invloed bij Sirach in FSAC, 1957, 20.
24)P. Heinisch, a.w. 86.
25)H. H. Schmid, Wesen und Geschichte der Weisheit (BZAW 101), Berlin 1966,
154 wijst er op, dat juist de behoefte van de Hellenistische tijd aan een persoonlijke
religie de hypostasering van de wijsheid bevorderd heeft. „Die Hypostase ,Weis-
heit' macht die Welt der (Erfahrungs-)Weisheit wieder zur Welt Gottes". (De dich-
ter van Ps. 104 : 24 keek echter anders naar Gods schepping). Formeel onderscheidt
het bock Wijsheid zich ook nog van de canonieke wijsheidsboeken door zijn „ab-
strakte Sprache und die philosophischen Ausdrticke", waardoor de schrijver laat
merken dat hij een Hellenistische Jood is die de „Griechische Wissenschaft in sich
aufgenommen hat", P. Heinisch. a.w. 81.
26)Hier blijken de apocriefen ook een invalspoort voor de Grieks-heidense antropo-
logie met haar verzinsel van de ontsterfelijke ziel, vgl. zakenreg. ziel. We wijzen in
dit verband nog op de volgende uitspraak van het bock Wijsheid: „Want het sterfe-
lijk lichaam is een last voor de ziel en de aardse tent belemmert de geest bij het
denken . Wie zal dan de dingen des hemels doorgronden . . . als Gij geen wijsheid
zoudt schenken?" 9 : 15-18. Alsof God ons dat opgedragen heeft: hemelse dingen te
242 243
Hooglied op de wijsheid § 10
doorgronden. Hier spreekt het bock Wijsheid niet naar de mening van de Heilige
Geest, maar naar die van de Grieks-heidense theologieen. Daarin wilde men God
en de goddelijke dingen begrijpelijk maken (grijpbaar in een be-grip) en aanvaard-
baar voor de rechtbank van het menselijke verstand (een kwaad waaraan ook
Christelijke theologieen zich in hoge mate schuldig gemaakt hebben).
27)T. Hoekstra, Geschiedenis der philosophic, I 204.
28)Wilckens, TWBNT VII, 510.
29)H. Ridderbos spreekt van „slechts een vage overeenkomst" en acht het „duide-
lijk, dat Kol. 1 : 15 e.v. zeer bepaald niet als een Christologische interpretatie van de
Wijsheid verstaan kan worden", al zijn er wel „terminologische aanrakingspunten,
vage reminiscenties wellicht aan de wijsheids-litteratuur", Paulus, Kampen 1966,
80. In zijn commentaar op Colossenzen merkt Ridderbos bij Col. 1 : 15-20 ter inlei-
ding op, dat „Paulus op zijn hoogst eenmaal, n.l. in 2: 3, een zeker verband legt
tussen Christus en de Wijsheid, doch Hem nergens met de Wijsheid van Spr. 8 iden-
tificeert. Omgekeerd treedt de Wijsheid in de Joodse geschriften nergens op met
messiaanse qualiteit. Voegt men daarbij, dat de chokma in de Joodse geschriften
een personificatie is, d.w.z. een dichterlijke voorstelling van de wijsheid waarmee
God de wereld heeft geschapen, terwijl Christus in Kol. 1 de goddelijke persoon
Zelf is, niet slechts het middel of de Middelaar van wie God Zich bedient, maar het
doel en de bestemming van alle dingen, dan blijkt wel, hoe weinig bewijs er is voor
de opvatting, dat Christus voor Paulus de praeexistente Wijsheid van Spr. 8 was,
vgl. ook H. J. Schoeps, Paulus, Die Theologie des Apostels im Lichte der jtidischen
Religionsgeschichte, 1959, p. 160."
30)Arius beriep zich op tal van Schriftplaatsen, b.v. Deut. 6 : 4 (De Heere is een &nig
Heer); op Spr. 8 : 22 en op Joh. 14 : 28 (Mijn Vader is meerder dan Ik), G. C. Ber-
kouwer, De persoon van Christus, Kampen 1952, 45v.
31)„Im spateren Judentum trat die Weisheitshypostase zurtick. Man begnugte sich,
sic mit dem Gesetz gleichzustellen (vgl. Bar. 4, 1; Sir. 24, 23), und verherrlichte
dieses in ahnlicher Weise wie die Spruchdichter die Weisheit. Der Grund liegt ein-
mal in der Opposition gegen das junge Christentum, das in der persOnlichen Weis-
heit des AT Christus erblickte, sodann in der Ablehnung der ,heidnischen' Weisheit
seitens des Rabbinismus", Heinisch, a.w. 83.
32)„Personification of abstracts, like Wisdom in Proverbs 8 and 9, finds its real
origin not in Greek influences of the fourth century BC but in the wide use of preci-
sely such personified concepts throughout the Ancient Near East in the third and
second millenia BC, up to 1,500 years before even Solomon was born", K. A. Kit-
chen, Ancient Orient and Old Testament, London 1966, 26. „The personification
of Wisdom in Proverbs 8 and 9 is a good example. This has nothing whatever to do
with Greek influence in the fourth-third century BC (as is often claimed), but is
precisely the same as the personification of Truth, Justice, Intelligence,
Understanding, ect., from the third and second millenia BC in both Egypt and Me-
sopotamia, and during the second millenium BC among Hittites, Hurrians and Ca-
naanites as well", idem a.w. 126v.
33)R. B. Y. Scott noemt a.l. vier mogelijkheden om dmOri te vertalen. „One of the
main props of the hypostasis theory is thus only a dubious interpretation of an
obscure term".
34)A. Hudal, a.w. 116v.
33 ) Zie noot 29. Vgl. H. Ridderbos, Paulus en Jezus, Kampen 1952, 124. Ook Toy
§ 10 Hooglied op de wijsheid
schrijft, dat het N.T. „barely alludes" op een identificatie van de Wijsheid met de
Messias, Proverbs, 181.
36)H. Ridderbos merkt in zijn commentaar a.l. Col. 2: 3 op: Christus' komst, per-
soon, en werk „bevat als zodanig een onuitputtelijke bron van inzicht in de eigenlij-
ke werkelijkheid van leven en wereld, bovenal in hun verhouding tot God en in de
wijze, waarop de mens daarin positie moet kiezen". En over het woord wijsheid:
„sofia, hier ook in de eerste plaats van het samenhangende inzicht in de betekenis
van Christus te verstaan".
37)H. Ridderbos, Paulus en Jezus, 124.
38)Idem, 124. Prof. Ridderbos wijst er daar ook op, dat Paulus nergens plaatsen als
Spr. 8 (en boeken als Sirach en Sapientia) citeert.
39)Idem, a.w. 124.
40)De vertaling „werkmeester" (dmOn), die overigens bij de andere uitdrukkingen
van vs. 30v. kwalijk past (spelen, schertsen) schijnt vooral door SapSal 7 : 21, 8 : 6
begunstigd te zijn, waar de wijsheid inderdaad technitis = kunstenares, handwerk-
ster' genoemd wordt, aldus Von Rad, Weisheit, 198, vgl. ook noot 16. Ook Fohrer
wijst er TWBNT, VII, 491, noot 182 op, dat de vertaling amOn = werkmeester op
laat-Joodse verklaringen berust.
41)C. H. Gordon, het Oude Testament in historisch perspectief, Aula Pocket, 1959,
229.
42)W. F. Albright, FSAC (Anchor Edition 1957), 368.
43)Idem, a.w. 368.
" )Met het apocriefe boek Wijsheid van Salomo „the decisive step toward a Jewisj
Gnosis had already been taken in the first century B.C.", Albright, a.w. 370. M.
Friedlander zal toch nog gelijk krijgen met zijn boek: Der vorchristliche, jiidische
Gnosticismus (Gottingen, 1898). Zie voor de gnostische trekken van de Wijsheid
van Salomo ook Wilckens, TWBNT VII, 500.
45)P. Jongeling in Geref. Gezinsblad van 25 en 27 mei 1966. Vgl. in hetzelfde blad
van 7 jan. '66 een art. van J. v.d. Jagt met gelijke strekking.
46)Leitourgos Christou Iesou en leitourgoi theou.
244
§ 11
SPREUKEN 9:
WELKE UITNODIGING NEEMT U AAN?
En nu de conclusie uit het eerste deel van Spreuken! Waar
komt heel die prachtige, leerzame Handleiding bij Spreuken nu
kort gezegd op neer? Op een keus die iedereen in z'n leven maken
moet: wie neem ik als mijn levensgezellin? Wijsheid of dwaasheid?
Het is een keus waar alles van afhangt, voor tijd en eeuwigheid.
Een kwestie van leven en dood, in de ruimste zin van die woorden.
Spr. 1-8 heeft ons dit reeds op allerlei wijze op het hart gebonden.
Nu komt Spr. 9 daar nog een vet uitroepteken achter plaatsen en
dan is de Handleiding uit. We zijn dan voldoende geinstrueerd om
het boek Spreuken zelf (Spr. 10-31) ter hand te kunnen nemen.
Nu geeft Salomo als een echte Israelitische wijsheidsleraar de
conclusie van zijn onvergetelijke Inleiding echter niet in een paar
droge formules, maar in de vorm van een paar prachtige beelden.
Hij stelt namelijk wijsheid en dwaasheid aan ons voor als twee
vrouwen, die ons beiden uitnodigen bij haar een maaltijd te komen
gebruiken. U mag zelf kiezen welke uitnodiging u wilt aannemen.
Vrouwe Wijsheid kent u natuurlijk al uit Spr. 8. Zij verbeeldt
alle wijsheid die God in zijn Schrift en schepping heeft neergelegd.
Geen wonder dat de schrijver haar tekent als een echte dame, een
edelvrouwe, die een vorstelijk huis bewoont. Haar tegenspeelster
is Vrouw Dwaasheid. Zij is de dichterlijke persoonsverbeelding
van alle dwaasheid ter wereld. Haar beschrijft de dichter als een
slechte vrouw, die als een hoer op straat zit.
U mag zich wel goed bezinnen bij wie u zult gaan eten. Dat
raadt Spr. 9 u tenminste ernstig aan. Vrouwe Wijsheid biedt u le-
vensspijs. Vrouw Dwaasheid dient dodelijk gif op.
245
§ 11 Welke uitnodiging neemt u aan?
1. VROUWE WIJSHEID EN HAAR GENODIGDEN
ETEN LEVENSSPIJS, VS. 1-6.
Aan haar huis leert men de bewoonster al behoorlijk kennen.
Arbeiderswoningen hadden geen binnenhof met zuilen. Dat was
iets voor koning Salomo (1 Kon. 7 : 2-7) en voor Vrouwe Wij sheid!
Vers 1:
De Wijsheid') heeft haar huis gebouwd•
ze heeft haar zeven pilaren uitgehouwen.
Het is zonder meer een vorstelijk huis dat Vrouwe Wijsheid
bewoont. Daar blijkt om te beginnen al uit wat een aanzienlijke
dame zij is. Zonder beeldspraak gezegd: Wijsheid heeft altijd iets
koninklijks. Zij verleent haar vrienden onmiskenbaar een zekere
allure. Wijsheid verheft, zoals een gouden keten de Israeliet van de
massa onderscheidde, zie bij Spr. 1 : 9.
Waarom bewoont zij een huis met zeven zuilen? Men heeft
achter dit getal allerlei geheimzinnigs gezocht, maar vermoedelijk
ten onrechte. Of het voor symboliek zo gevoelige Israelitische
hart moet hier in het getal zeven een fijne verwijzing hebben ge-
hoord naar Gods verbond met Israel? Zweren klonk in het He-
breeuws als: zich zevenen, r, 407, I h , 662, I d , 94. En gehoorzaam-
heid aan Gods verbond was het abc van Israels wijsheid, Spr. 1 : 7
vgl. straks bij Spr. 9 : 10.
Hoe dit zij, Wijsheid bewoont een vorstelijke woning: solide
en ruim. Dus zeer geschikt om veel gasten te herbergen. U kunt bij
haar altijd terecht; ze heeft ruimte genoeg om u te ontvangen. En
dan komt u in een solide omgeving. Ja, wat Wijsheid bouwt is ruim
en solide en wat ze aanbiedt is vorstelijk en weldadig.
Vers 2:
Ze heeft haar slachtvee geslacht, haar wijn gemengd 3 )
en ook haar tafel gedekt.
De Israeliet at zeker niet dagelijks vlees, dus wat Wijsheid hier
246
Welke uitnodiging neemt u aan? § 11
aanbiedt is een echt feestmaal. Een beeld dat de Schrift wel vaker
gebruikt voor Gods beloften, vgl. Jes. 25 : 6v. Matth. 19 : 28, 22 : 21,
Luk. 14 : 16v, 22 : 16, 30, Openb. 19 : 7, 9. Hier duidt het op de zege-
ningen die Wijsheid voor haar vrienden in petto heeft.
Haar tafel staat gedekt. Als we dit nu eens lazen in z'n ver-
band? Dan staat het in Spreuken 9, dus op de overgang van de
Handleiding bij Spreuken naar het eigenlijke boek zelf (Spr. 10-
31). Staat daar feitelijk geen tafel gedekt met de kostelijkste ge-
rechten? leder die wil mag daarvan komen eten.
Vers 3:
Ze heeft haar dienstmeisjes uitgezonden 4 )
en roept vanaf het topje van de bovenstad. 5 )
Zoiets was voor een Israeliet even gewoon als voor ons een
trouwkaart in de brievenbus. Daar was men keurig in stijl als men
een bediende zond met een uitnodiging. De Heere Jezus gebruikte
dit beeld uit het dagelijkse leven ook eens in een van zijn gelijkenis-
sen: „Zie, ik heb mijn maaltijd klaar", liet een koning door zijn
slaven zeggen, „mijn ossen en het gemeste vee zijn geslacht; alles
staat gereed. Komt dus naar de bruiloft", Matth. 22 : 4, vgl. Luk.
14 : 17, Esth. 5 : 4, 6 : 14.
De dichter laat Vrouwe Wijsheid hier kennelijk op dezelfde
manier optreden als ons in Spr. 8 : 1-3 ook al opviel; ze spreekt in
het publiek, openlijk en hartelijk voor ieder die graag bij haar zou
eten. Evenals in Spr. 8 doet ze ook hier in het voile leven een beroep
op ons. Ze is geen roepende in de woestijn, maar een raadsvrouwe
midden in het stadsgewoel. Wijsheid is een zaak voor het dagelijk-
se leven. En niemand hoeft zich er voor te schamen dat hij haar
dagelijks nodig heeft, want vriendelijk nodigt ze:
Vers 4:
„Wie is nog onervaren? Laat hij hierheen komen!"
En tot de verstandeloze zegt ze .. .
Hier laten Israels wijzen nog eens duidelijk horen waar zij
247

§ 11 Welke uitnodiging neemt u aan?
zich in de eerste plaats voor inspanden: om het hart van de jeugd te
winnen. Spreuken richt zich vooral tot jonge mensen: „om de jon-
geling kennis en bedachtzaamheid te geven", vgl. blz. 55-58. Zeg
maar: de jeugd van 14-40. Maar die werd in Spr. 1 : 4 in een adem
genoemd met de pêti, een Hebreeuws woord dat je moeilijk in een
Nederlands woord kunt weergeven. Het ziet op de argeloze, de
onervarene, de onverstandige, de onnozele of naieveling.
Jongeren missen door hun weinige levensjaren vaak nog de
nodige levenservaring. Zij staan daardoor soms te argeloos in het
leven. Nog teveel open voor allerlei invloeden, zowel goede als
kwade. En daar maakt Vrouw Dwaasheid natuurlijk gretig ge-
bruik van. Bij zulke figuren maakt zij de meeste kans. Bedenk dat
wel als u leest dat Vrouwe Wijsheid deze onverstandigen nodigend
toespreekt. Zij is bepaald niet de enige die om hun aandacht werft;
ook Vrouw Dwaasheid probeert hen in haar huis te krijgen.
Vooral de jeugd staat dus voortdurend voor de keus: wijsheid
of dwaasheid, met wie ga ik mee? Daar willen de spreukendichters
hen bij helpen. Om te zorgen dat zij in hun argeloosheid vooral niet
bij Vrouw Dwaasheid zullen gaan logeren, roept Vrouwe Wijsheid
die onervarenen toe: „Hierheen! Hier moet je wezen. Ik heb le-
vensspijs voor je klaar staan!"
Vers 5 en 6:
„Komt, eet van mijn brood
en drink van de wijn die ik gemengd heb.
Laat varen het onverstand, dan zult ge leven
en betreed de weg van het verstand".
Tafelgemeenschap was voor een Israeliet levensgemeen-
schap. Dat kennen wij zelfs nog enigszins in onze symbool-arme
westerse wereld, waar we op bruiloften en begrafenissen nog vaak
samen aan tafel gaan. Israelieten moeten dit nog veel sterker ge-
voeld hebben: samen eten, dat is samen leven. Wanneer Wijsheid
en Dwaasheid ons hier voor een maaltijd uitnodigen, dan stellen
zij ons voor nauwe banden met haar te willen aangaan.
Trouwens, waar komt men inniger mee in contact dan met
248
Welke uitnodiging neemt u aan? § 11
datgene wat men eet of drinkt? De Schrift maakt daar in haar beel-
dende taal meermalen gebruik van. „Want zij eten brood der god-
deloosheid en drinken wijn van geweldadigheid", Spr. 4: 17, vgl.
5: 15. Zo kun je Gods Woord opeten, zoals Jeremia en Johannes
deden, Jer. 15 : 16, Openb. 10 : 10. De Heere Jezus zei, dat het zijn
spijze was om Gods wil te doen, Joh 4 : 34. Hij noemde zichzelf wel
„het levende brood", dat wij moeten „eten", Joh. 6 : 22vv. In Hem
geloven is „Zijn vlees eten en zijn bloed drinken", Joh. 6: 56. Z6
moet de wijsheid ons eten en drinken worden. We moeten er net zo
nauw mee verbonden leven als met het voedsel in onze maag.
Gezien de canonische plaats van dit Schriftgedeelte denken
we ook hier in de eerste plaats aan Spr. 10-31. Daar staat een over-
vloedig diner van wijsheid voor ons klaar. Wie daar aanschikt, eet
levensspijs. Hiermee plaatst Spr. 9 een van de hoofdmotieven van
de Handleiding bij Spreuken nog eens op dichterlijke wijze voor
onze aandacht: Wijsheid doet leven! Niet alleen in het hiernamaals,
maar ook nu reeds. Vooral Spr. 3 liet ons dat uitvoerig zien, vgl. § 7.
2. VROUWE WIJSHEID WENST HAAR PAARLEN NIET
VOOR DE ZWIJNEN TE WERPEN, VS 7-12.
In vs. 7-12 geeft Vrouwe Wijsheid haar dienstboden nadere
aanwijzingen over haar uitnodiging. Dit lijkt ons tenminste de
meest passende verklaring voor de bedoeling van deze verzen op
deze plaats. 6 ) Anders zouden ze daar immers wat uit de toon val-
len.
Vrouwe Wijsheid draagt haar boden op zich zeker niet tot ie-
dereen te richten, zonder enige uitzondering. Onverstandigen of
onnozelen mogen zij gerust uitnodigen. Maar spotters en goddelo-
zen kunnen ze beter laten gaan. Onverstandigen hebben immers
hun vaste keus nog niet gemaakt, maar spotters en goddelozen wel.
Dat zijn ongezeglijke figuren, op wie wijsheid toch geen enkele in-
druk maakt. Nodigen ze die toch uit, dan zullen ze daar alleen ver-
driet van beleven.
Wat is immers een spotter? Een Israeliet of christen die z6
mateloos hoogmoedig is, dat hij zich boven God en Zijn Woord
verheven acht (al of niet onder vrome schijn), vgl. I', 96-99. En wat
249

§ I I Welke uitnodiging neemt u aan?
is een goddeloze? Een Israeliet of christen die zich misschien nog
wel religieus voordoet, maar God niet nederig wil vrezen. Feitelijk
is goddeloze de verzamelnaam voor de zondaars, de bedrijvers van
ongerechtigheid, de vijanden van Jahweh, zie de lijst van synonie-
men in 92. In Psalmen I, par. 4 hebben we deze goddelozen en
spotters uitvoerig besproken.
Over hen zegt Vrouwe Wijsheid tot haar boden:
Vers 7 en 8:
Wie een spotter berispt, haalt zich schande op de hals;
wie een goddeloze terechtwijst zijn eigen schandvlek.
Bestraf een spotter niet, opdat hij u niet hate;
bestraf een wijze, dan zal hij u waarderen.
Zo deed de Heere Jezus het toch ook? „Geeft het heilige niet
aan de honden", zei Hij, „en werpt uw paarlen niet voor de zwij-
nen, opdat zij die niet vertrappen met hun poten en, zich omkeren-
de, u verscheuren", Matth. 7 : 6. Hij ging dan ook zeker niet in op
alle (strik)vragen die zijn tegenstanders Hem stelden. „Dan zeg Ik
u ook niet krachtens welke bevoegdheid Ik deze dingen doe", ant-
woordde Hij eens rustig, Matth. 21 : 27. Voor Pilatus zweeg Hij en
toen Herodus Hem „met vele woorden" ondervroeg, „antwoordde
Hij hem niets", Luk. 23 : 9. Herodus had van Johannes de Doper
heus al genoeg over het Koninkrijk der hemelen gehoord.
Zijn apostelen raadde Hij dezelfde gedragslijn aan. Toen Hij
hen uitzond om het Woord van God te verkondigen — de wijsheid
van Spreuken daarbij uiteraard inbegrepen — verbood Hij hun
daarbij alle aktivistisch gedram. „En indien iemand u niet ont-
vangt of uw woorden niet hoort, verlaat dat huis of die stad en
schudt het stof uwer voeten af", Matth. 10 : 14. Wat Paulus en Bar-
nabas voor de ogen van de vij andige Joden te Antiochie ook wer-
kelijk deden, Hand. 13 : 51. Zij bleven niet eindeloos doorspreken
voor de oren van deze spotters.
Hiermee handelden de Heere en zijn apostelen in de geest van
Spr. 9: „Concentreer uw onderwijs op degenen die luisteren wil-
len", zei Wijsheid tot haar boden. „Anderen zullen u toch maar
250
Welke uitnodiging neemt u aan? § 11
uitlachen", „Bind de getuigenis toe, verzegel de wet (mijn profeti-
sche onderwijs) onder mijn leerlingen", zei Jesaja, 8 : 16. Ook Jere-
mia trad niet in eindeloze discussies met de valse profeet Hananja,
„dock de profeet Jeremia ging zijns weegs", Jer. 28 : 11.
Opzieners in een christelijke gemeente kunnen hier heilzame
pastorale raad uit putten. Aan ons vermaan mag ook een eind ko-
men. Als we met horend-dove en dus voor ons onaanspreekbare
mensen te maken krijgen, Jes. 6 : 9v, Matth. 13 : 14v. Dan kan de
tijd aanbreken om te zwijgen, Pred. 3 : 7. Wie dan blijft doorspre-
ken loopt grote kans de waarheid van bovenstaande spreuken aan
den lijve te ondervinden: „Wie een spotter berispt, haalt zich
schande op de hals". Hij wordt uitgelachen.
God eist bepaald niet van ons, dat wij bij de verbreiding van
de Waarheid door muren lopen. Integendeel, Spr. 9 leert ons dat
het van wijsheid (nederigheid) getuigt als we muren respecteren.
Zo kan ook de scherpe scheidingslijn tussen rechtvaardigen en
goddelozen onder Gods yolk duidelijker openbaar worden, vgl.
124-133.
Dit betekent echter niet, dat wijzen en rechtvaardigen vol-
maakt zouden zijn, vgl. P, 246v. Integendeel. „Komt ooit een refine
uit een onreine?", vroeg Job. ,Niet een", Job 14 : 4. Daarom kan
het nodig zijn dat een overigens wijs man terecht gewezen wordt.
Maar wat de spotter steevast weigert, dat zal de wijze dan erken-
nen: „Slaat een rechtvaardige mij, het is liefde: kastijdt hij mij, het
is olie voor mijn hoofd, die mijn hoofd niet zal weigeren", Ps.
141 : 5. Zó heeft Petrus de terechtwijzing van Paulus vast nederig
aanvaard en zijn broeder hierom temeer liefgekregen, Gal. 2.
Vers 9:
Geef (raad) aan de wijze en hij zal nog wijzer worden;
onderwijs de rechtvaardige en hij zal aan inzicht winnen.
Wijs worden of dwaas doe je niet op een achternamiddag. Dat
is een kwestie van een groeiings- en rijpingsproces. De zich ver-
dwazende mens zal zich steeds meer gaan ergeren aan de verma-
ningen van de Godvrezende wijzen. Terwijl de wijzer wordende
251
§ 11 Welke uitnodiging neemt u aan?
mens hen juist steeds liever zal gaan horen en zo aan inzicht win-
nen, Openb. 22 : 11. Daarachter steekt de vraag of men Jahweh al
of niet vreest en de Hoogheilige al of niet kent, maar daarover na-
der bij vs. 10.
Onze Heere Jezus Christus wees in het Israel van zijn dagen
dezelfde ontwikkeling aan; we wezen daar al eerder op, vgl. blz. 17-
21. Menige Jood wilde in Hem de Messias niet zien in zijn mes-
siaanse heerlijkheid. „Hun ogen hebben ze toegesloten, opdat ze
niet zien met hun ogen, en met hun oren niet horen, en met hun
hart niet verstaan en zich bekeren, en Ik hen zou genezen", Matth.
13 : 15. Zij keerden zich welbewust tegen Jezus. Maar de discipelen
hadden hun hart geopend voor zijn onderwijs.
Toen sprak de beledigde Koning: „ Wie heeft (namelijk gelo-
vig inzicht in het evangelie van het Koninkrijk), hem zal gegeven
worden en hij zal overvloedig hebben (namelijk geloofsinzicht);
maar wie niet heeft (omdat hij zijn oren en ogen voor Jezus sloot),
ook wat hij (nog aan inzicht) heeft, zal hem ontnomen worden",
Matth. 13 : 12. Daarom sprak de Heere hen toe in de raadselachti-
ge gelijkenisvorm. Ze moesten eens in Hem gaan geloven, dat zou
zonde zijn! Van toen of maakte de prediking van de Heere veel
Joden nog blinder dan ze al wezen wilden. Zo kan de zuivere bedie-
ning van het Woord christenen-die-hun-hart-verhardden al blin-
der en hardhorender maken.
Maar als we nederig naar Hem luisteren en onze.oren niet
dichtstoppen voor de vermaningen van Spreuken en onze harten
niet verharden, dan kunnen we „de volle kennis van de Zoon van
God" bereiken, zei de apostel. ,De mannelijke rijpheid, de maat
van de wasdom der volheid van Christus. Dan zijn we niet meer
onmondig, op en neer, heen en weer geslingerd onder invloed van
allerlei wind van leer, door het valse spel der mensen, in hun sluw-
heid, die tot dwaling verleidt, maar dan groeien wij, ons aan de
waarheid houdende, in liefde in elk opzicht naar Hem toe, die het
hoofd is, Christus", Ef. 4 : 13vv, vgl. Fil. 1 : 9vv.
Alles draait dus om de vraag of ons hart wel door en door
nederig tegenover God staat. Dan erkennen we, dat we van nature
252 253
Welke uitnodiging neemt u aan? § 11
vol duisternis en dwaasheid zitten. Dan breken we radicaal met de
waan van de ongelovige wereld, dat ons verstand de Almachtige
zou kunnen beoordelen. Dan werpen we ons in het stof onder Hem
en zijn Woord.
begint
nt ware wijsheid altijd mee. „De redeneringen en
elke schans, die opgeworpen wordt tegen de kennis van God,
slechten, elk bedenksel als krijgsgevangene brengen onder de ge-
hoorzaamheid van Christus", 2 Cor. 10 : 5. Daar zette de Handlei-
ding bij Spreuken in Spr. 1 : 7 mee in en daar eindigt ze nu mee in
Spr. 9 : 10. Omdat we aan deze fundamentele uitspraak bij Spr. 1: 7
een aparte paragraaf gewijd hebben (par. 4), mogen we daar wel
naar verwijzen en over de herhaling van dit vers nu veel korter
spreken.
Vers 10:
De vreze voor Jahweh is het begin van de wijsheid
en de kennis van de Hoogheilige is inzicht.
Ware wijsheid begint met te erkennen, dat de mens als schep-
sel geen wijsheid heeft van zichzelf. Al zijn wijsheid komt van „de
alleenwijze God". 1 Tim. 1 : 17 SV. „Jahweh immers is een alwe-
tend God", 1 Sam. 2 : 3. Salomo erkende dat. Juist door aan God
om wijsheid te vragen, erkende hij zijn eigen gemis aan wijsheid, 1
Kon. 3 : 7vv. Hij kwam er nederig voor uit, dat het vinden van de
goede weg voor zich en zijn yolk zijn vermogen te boven ging. Zo
begint het altijd weer: „Indien iemand van u wijsheid ontbreekt,
dat hij ze van God begere", Jak. 1 : 5. Wijsheid is een gave, die God
in zijn verbond aan zijn yolk wil geven, b.v. in Spreuken.
Men zou dus ook kunnen zeggen: „ Ootmoed is het begin van
de wijsheid". Want de ootmoed der wijsheid doet u onze Vader
eren als de God die zich in zijn Woord aan ons openbaarde en die
met Israel en met alle gelovige christenen en hun kinderen zijn ver-
bond sloot. De ootmoed der wijsheid doet u God eren als de
Schepper en vervult u met eerbied voor de ordeningen die Hij voor
al zijn schepselen instelde. We zouden Spr. 9: 10 daarom mis-
g ter zó kunnen vertalen: ,en het respect voor de Heili-
sce is inzicht". 7)
§ 11 Welke uitnodiging neemt u aan?
Dit is de basis van alle wijsheid. Als mensen dat fundament
verlaten, zinkt hun wijsheid onherroepelijk in. „Uw Woord is een
lamp voor zijn voet en een licht op mijn pad", Ps. 119 :105. Dat is
de voedingsbodem der wijsheid, waarin zij niet sterven kan, maar
waaruit zij genade voor genade ontvangt. 8 ) Als voorbeeld daarvan
noemt Vrouwe Wijsheid onze levensduur.
Vers 11:
Want door my worden uw dagen vermeerderd
en worden jaren van leven u toegevoegd.
Wijsheid kan u bewaren voor een voortijdig levenseinde. We
spraken daarover reeds uitvoeriger bij Spr. 3 : 1 v. Maar u kunt de
zegeningen van de wijsheid nog veel wijder nemen, over heel ons
leven uitgebreid. Spr. 3 wees dat uitvoerig aan en Spr. 9 : 12 komt
dit in twee regels samenvatten.
Vers 12:
Als ge wijs zijt, zijt ge wijs tot uw eigen voordee•
als ge spot, moet ge de gevolgen zelf dragen.
Dit heeft de Handleiding bij Spreuken nu in alle toonaarden
uitgebazuind. Dit kunt u straks in Spr. 10-31 te kust en te keur
geillustreerd zien. Wijsheid stelt u in de gunst des HEREN. Ze
maakt u tot een vreugde voor uw ouders en tot een zegen voor uw
omgeving. Ze beschermt uw huwelijksgeluk tegen verbrijzeling
door ontucht. Ze vormt u tot de ideale vrouw die de kroon van haar
man is. Ze brengt uw gezin tot bloei. Ze zegent uw werk met bezit
en welvaart. Ze maakt u innemend en bezorgt u een goede naam.
Ze beschermt uw gezondheid en bevordert uw nachtrust. Want ze
leert u Gods verordeningen voor ons leven kennen en daar dage-
lijks rekening mee te houden.
Maar de spotter weigert dit en moet deze vermetelheid (Spr.
21 : 24) aan den lijve ondervinden. Ook dit zal Spr. 10-31 straks
met tientallen voorbeelden laten zien. Een mens zondigt nooit
goedkoop en vrijblijvend. „Wie God verlaat heeft smart op smart
254 255
Welke uitnodiging neemt u aan? § 11
te vrezen". Omdat hij de rails van Gods verordeningen veracht,
moet de trein van zijn levensgeluk wel ontsporen, vgl. Spr. 1: 24-
33. Zonde is nu eenmaal een aanslag op ons eigen leven. 9 )
„Dwaalt niet, God laat niet met zich spotten. Want wat een
mens zaait, zal hij ook oogsten. Want wie op (de akker van) zijn
vlees zaait, zal uit zijn vlees verderf oogsten, maar wie op (de akker
van) de Geest zaait, zal uit de Geest eeuwig leven oogsten. Laten wij
niet moede worden goed te doen, want wanneer het eenmaal tijd is,
zullen wij oogsten, als wij niet verslappen", Gal. 6 : 7v.
3. VROUW DWAASHEID EN HAAR GENODIGDEN ZITTEN
AAN EEN DODELIJK MAAL, VS. 13-18.
Nu stelt Spreuken de tegenvoetster van Vrouwe Wijsheid aan
ons voor: Vrouw Dwaasheid. Natuurlijk evenmin een echt levende
persoon als Vrouwe Wijsheid. Ook zij is een dichterlijke persoons-
verbeelding. Zoals Vrouwe Wijsheid de personificatie is van alle
wijsheid die God in zijn Schrift en schepping heeft neergelegd, zo
is Vrouw Dwaasheid de denkbeeldige figuur die alle mogelijke
menselijke dwaasheid vertegenwoordigt.
U moet bij haar denken aan alle zonden die wij mensen be-
gaan, want dwaasheid heeft in de Heilige Schrift een religieuze
kleur. De dwaas is een andere naam voor de goddeloze, de man
wiens levenshouding het is om dagelijks te doen alsof er geen God
is die op je let (zie het portret van de dwaas in I', 93v).0 kunt dat
ook zien aan de synoniemen die Spreuken voor dwaasheid ge-
bruikt, zoals: onverstand, haten van kennis, spotternij, afkerig-
heid, zonde. Feitelijk allemaal verschillende uitdrukkingen voor
een en dezelfde zaak: God met woord en daad verlaten. In plaats
van Vrouw Dwaasheid zouden we dus ook kunnen spreken van
Vrouw Zonde, Vrouw Goddeloosheid.
Hier volgt eerst haar portret.
Vers 13 en 14:
Vrouw Dwaasheid is ongedurig,
vol onverstand, en ze weet niets. 10)
§ I I Welke uitnodiging neemt u aan?
Ze zit bij de deur van haar huis,
op een stoel ergens hoog in de stad. 11 )
Dit is duidelijk het portret van een oud-Oosterse hoer. Zo zat
Tamar bij de ingang van Enaim, Gen. 38 : 14, vgl. Jer. 3 : 2, Ezech.
16 : 31. Zo'n oppervlakkig, schaamteloos schepsel moet hier de
zonde en dwaasheid verzinnebeelden. En is zonde soms geen gren-
zeloze oppervlakkigheid en lichtzinnigheid? Is de omgang met een
hoer inderdaad geen treffend beeld voor de onnadenkendheid, het
onverstand en de zorgeloosheid, die elke zonde kenmerkt?
Vrouw Dwaasheid heeft geen enkele kennis van de wezenlijk
belangrijke dingen in het leven. Zij is het onverstand in eigen per-
soon. Ze is ook schaamteloos, de dwaasheid. Ds. J. C. Sikkel
bracht dit treffend onder woorden in zijn rede: Het beginsel der
wetenschap, uitgesproken in de ure des gebeds op 26 juni 1889
voor de in 1880 gestichte Vrije Universiteit te Amsterdam. Spre-
kend over wijsheid en dwaasheid zei Sikkel over de laatste: „Hier is
de dorre, de nevelachtige, de hopelooze en vreugdelooze weten-
schap. De wetenschap die smart brengt; die de laatste vonk uit-
dooft; die levensmoede maakt; die zelfs de overgebleven zucht
naar wijsheid niet bevredigt; die op de vraag naar oorsprong, we-
zen en doel geen antwoord heeft dan een phantasie, een hypothese,
een veronderstelling, waaraan zijzelve geen wezenlijke waarde toe-
kent ; die niets heeft te voorspellen dan het stomme graf; die in den
dienst van het bedorven hart als bedenken des vleesches vij and-
schap tegen God is; die zich aan de bestrijding van Gods wil en wijs-
heid dienstbaar maakt; zelf als het licht optreedt tegenover Hem,
die het Licht is; in het schepsel alleen oorzaak en doel zoekt en al-
zoo door haren arbeid den hoogmoed voedt; de deugd tegenstaat;
het recht doet ondergaan in eigen belang; alle ding van 't goede
pad stoot; den mensch leert zijn God te verachten en zichzelven te
verderven; en die in het einde slechts een groot woord weet te spre-
ken, om een oplossing te geven, die haar eigen gewaande waarde
redden en het bedorven hart bevredigen moet, het woord der
dwaasheid, de wijsheid, die uit den booze is: ,Daar is geen God!'
Dit is de valschelijk dusgenaamde wetenschap. ,Zich uitgevende
256 257
Welke uitnodiging neemt u aan? § 11
voor wijzen zijn zij dwaas geworden.' (1 Tim. 6 : 20; Col. 2 : 8;
Rom. 1 : 18-32)." Tot zover ds. Sikkel, a.w. 11.
De dichter tekent Vrouw Dwaasheid uiteraard in een
Israelitische stad. Waarmee hij op dichterlijke wijze te kennen
geeft, dat de dwaasheid en afval van God ook onder Gods eigen
yolk aanhangers tracht te winnen. Ze treedt ook even publiek op
als Vrouwe Wij sheid. In ronde woorden uitgedrukt: ook daar waar
Gods Woord bekend werd, kunt u dagelijks op zonde en dwaas-
heid stoten en aan haar verleiding bloot staan.
Dit geldt vooral de onervaren jongeren.
Vers 15 en 16:
En zij roept de voorbijgangers toe,
degenen die rechtdoor willen lopen 12):
„Wie is onervaren? Laat hem hierheen komen!"
En tot de onverstandige zegt ze ..
Elke Israeliet stond evenals elke christen nu dagelijks bloot
aan de verleiding der dwaasheid. Midden in uw bezigheden, terwijl
u te goeder trouw op de goede weg loopt, kan Dwaasheid u brutaal
aanspreken. Vooral als je nog jong bent en nog niet over zoveel
levenservaring kunt beschikken denkt ze in jou een makkelijke
prooi te vinden.
We hoorden al hoe Vrouwe Wijsheid haar dienstboden op-
droeg: „Geen spotters en goddelozen uitnodigen; die komen toch
niet". Dit hoeft Vrouw Dwaasheid niet te zeggen, want zij heeft de
spotters en goddelozen al in haar macht. De strijd tussen Wijsheid
en Dwaasheid gaat om de jeugd, de ,onervarenen" (of onverstan-
digen of onnozelen of naIevelingen). Zij deden de besliste keus nog
niet en staan daardoor nog open voor allerlei invloeden. Evenals
Wijsheid richt Dwaasheid zich vooral tot hen. En met dezelfde
woorden als Vrouwe Wijsheid sprak: „Wie is onervaren? Laat hem
hierheen komen!" vgl. vs. 4. Maar deze tactiek past satan toch al
vanaf het paradijs toe? Brutaalweg hetzelfde zeggen als God: „Als
u doet wat ik zeg, wordt u gelukkig", Gen. 3 : 5v.
§ 11 Welke uitnodiging neemt u aan?
Vers 17:
„Gestolen water is lekker
en heimelijk gegeten brood is heerlijk!"
„Eten" en „water drinken" kan soms duiden op sexueel ge-
not, Spr. 5 : 15-20, 7 : 18, 30 : 20, Hoogl. 4 :13-15. Als dat hier even-
eens de bedoeling is, laat de dichter Vrouw Dwaasheid ook echt
sprêken als een publieke vrouw. Hoewel, spreken kunnen we dit
moeilijk noemen. Ze suggereert alleen maar wat. Intens gemeen
geeft ze haar hoorders de indruk, dat zij iets zeer begeerlijks voor
hen heeft. lets dat hen zeer gelukkig zal maken. Maar ook dit doet
de Zonde toch al vanaf het paradijs? Zij stelt zichzelf altijd begeer-
lijker voor dan de gehoorzaamheid aan Gods geboden.
Geen wonder dat de dichter daarvoor de hoer als vertegen-
woordigster koos. Zij ontleent haar duivelse aantrekkingskracht
juist aan het verbodene, het geheimzinnige, het onbekende. Voor
onze boze natuur lijkt ze mooi en verleidelijk. Wie bij haar gaat
„eten en drinken" — letterlijk en figuurlijk — levert zich met li-
chaam en ziel aan haar uit. Vrouw Goddeloosheid rust niet voor zij
u helemaal bezit.
Het verschil in menu viel u zeker ook wel op? Vrouwe Wijs-
heid nodigt ons uit voor een koninklijk maal van vleesspijzen in
een vorstelijk huis. Vrouw Dwaasheid lokt ons op straat om water
en brood bij haar te komen nuttigen. Het enige aantrekkelijke van
haar menu ligt in het verbodene, het heimelijke. Maar wat zij er
zelf niet bij vertelt, dat voegt de wijze er aan toe: wie haar uitnodi-
ging aanvaardt, bestelt zijn eigen galgemaal.
Vers 18:
En dan weet men niet dat daar de schimmen wonen;
en dat haar genodigden in de diepten van het dodenrijk
vertoeven.
In Spr. 7 : 27 zei Salomo van de vreemde vrouw: „Haar huis
zijn wegen naar het dodenrijk", maar hier drukt hij zich nog kras-
ser uit. Wie met vrouw Dwaasheid ofwel met Zonde gaat samenle-
258 259
Welke uitnodiging neemt u aan? § 11
ven (wat niet hetzelfde is als in zonde vallen), moet bedenken dat
haar huis een appartement van de dood is. Haar gasten zijn al le-
vend dood. Zij dachten een lekker maal te krijgen, maar aten dode-
lijk gif.
De apostel schreef later zakelijk hetzelfde: „Want het loon
dat de zonde geeft, is de dood", Rom. 6 : 23. En „dood" betekent in
Spreuken, zoals vaker in de Schrift, meer dan de laatste adem uit-
geblazen hebben. „Dood" kan ook doelen op de ontbinding waar-
toe het mensenleven reeds kan overgaan terwijl we nog lopen en
lachen. „Dood door uw overtredingen en zonden", Ef. 2: 1. Bij
sommigen overgaand in een voortijdig sterven (zie bij Spr. 3 : 1) en
straks eindigend in de tweede dood, „de poel des vuurs", Openb.
20 : 14. „Haar genooden zijn in de diepten der hel", luidt de SV van
bovenstaande spreuk.
De twee wegen.
Spreuken 9 stelde ons voor de oude keus tussen de twee we-
gen, waarvoor ook de Thora, de Profeten, de Psalmen en onze Hee-
re Jezus Christus Gods yolk voortdurend plaatsen.
Mozes zei al tot Israel: „Het leven en de dood stel ik u voor, de
zegen en de vloek; kies dan het leven . . . door Jahweh, uw God, lief
te hebben", Deut. 30 : 19v. Jozua stelde het voor dezelfde beslis-
sing: „Kiest dan heden wien ge dienen zult", Joz. 24 : 15. Psalm 1
opende het derde deel van de Heilige Schrift met de twee wegen: de
weg der rechtvaardigen en de weg der goddelozen, vgl. Jer. 17 : 5-8.
En onze Heiland vervulde de Wet en de Profeten met zijn onder-
wijs over „de wijde poort en de brede weg die naar het verderf
voert" en „de enge poort en de smalle weg die tot het leven leidt",
Matth. 7 : 13v.
Voor deze oude keus plaatst Spr. 9 ons ook. Het vat daarmee
de hele Handleiding bij Spreuken samen. Waar komt dat hele eer-
ste deel van dit bijbelboek nu kort gezegd op neer? Op deze vraag:
Wat zal uw eten en drinken zijn? Wijsheid of dwaasheid? Levens-
spijs of dodelijk gif? Welk diner kiest
 11 Welke uitnodiging neemt u aan?

NOTEN
HokmOt: sing., cf. W. F. Albright, VTS 3, 1955, 8v. Van der Weiden, a.w. 85v.
2 ) J. van der Ploeg, Spreuken a.l. „Her seven pillars have provoked ingenious but

inconclusive discussion", Kidner a.l. Toy, 185, en McKane a.w. 362v sommen een
aantal verklaringen op.
) Volgens Van der Weiden betekent nasak bier: verser le yin", a.w. 86v.
4) M. Dahood acht het niet aannemelijk, dat men in de Semitische wereld vrouwe-
lijk personeel uitzond om mannelijke gasten uit te nodigen, vgl. Matth. 22 : 3 en
LXX die in Spr. 9: 3 doulous vertaalt (evenals Peshitta). ,This awkward situation
may be avoided by taking Sand ,she dismisses', a sense found in numerous other
contexts (cf. Gen. 21, 14; 25, 6; 2 Sam. 13, 16 etc.)." Nu het maal klaar was, konden
de dienstboden gaan en ging Wijsheid zelf er op uit om haar gasten uit te nodigen
(vgl. 1 :20, 8 : 1), PNWSP, 16v, vgl. Scott: „Having dismissed her maids". McKane,
a.w. 360 merkt hiertegen op: „But if the athnach is retained at tiqra', as it must be
since the first stichos end there, Wisdom cannot be the subject of tiqrJ.'".
5) Scott: „the summit of the uppertown". Will. Vert.: „op de allerhoogste plaatsen
van de stad".
6)Zie Gispen en Kidner a.l.
7) Van der Weiden a.l. da'at: „respect" avec Frankenberg. ,Ilvaudrait mieux recon-
naitre que le sens donne a yada' n'est pas toujours celui de ,connaitre, savoir', mais
plusieurs fois dans la Bible celui de ,proteger, prendre soin de, s'occuper de" (il
designe alors gêneralement ]'attitude de Dieu", a.w. 91. Cf. P, 139v, 142 noot 12:
kennen loyaliteit betrachten tegenover Jahweh als bondgenootschappelijk DEEL II: SPREUKEN 10-31.
Grootkoning. HET „EIGENLIJKE" BOEK SPREUKEN
8) J. C. Sikkel, Het beginsel der wetenschap, Amsterdam 1889, 15 (we wezen reeds
op deze rede bij Spr. 1 : 7. Sikkel betrekt Spr. 1 : 7a op de wetenschappelijke arbeid
van de Vrije Universiteit te Amsterdam).
9) Een felt waarvoor de oude scholastiek helaas geen oog had. Zij zag „de zonde niet
allereerst als een aanslag op ons eigen leven, een veroordeling van de weg der ge-
rechtigheid, waarop naar Gods bestel voor ons het leven lag, maar als een roof van
Gods eer, waarvoor God voldoening eist. God zelf is dan de beledigde Majesteit,
die vecht voor zijn eigen eer, en niet de eeuwige liefde, die in ongekende zelfver-
loochening ons heil zoekt en ons bekleedt met de gerechtigheid van zijn Zoon", J.
G. Woelderink, De inzet van de Catechismus, Franeker, z.j. 70v.
")) Van der Weiden vertaalt: „Dame Folie est turbulente, Simplette qui n'a soin de
rien". Hij leest p'tiyOt (TM pstayytit), „forme phenicienne fem. sing., naast 'Bet
bijna een eigennaam „Simplette". De waw in tibal-ydd'a ma vat hij op als
een waw-explicativum die de functie vervult van een pron. relativum. Cf. voor
yada' noot 7.
11)Scott: the uppertown".
12)Scott: Calling out to passers-by pursuing their own affairs".

260
§ 12

ENIGE SPREUKEN VAN SALOMO EN VAN ANDERE

WIJZEN. EEN KEUZE UIT SPREUKEN 10-31

En dan nu naar de troonzaal! Als we immers de Handleiding

(Spr. 1-9) even bij een prachtige hal mogen vergelijken, openen we
in Spr. 10 : 1 de deur naar de troonzaal en de bijzalen van het grote
Spreukenpaleis. In zekere zin vormt Spr. 10-31 het eigenlijke boek
Spreuken. Hoe zullen we dat nu gaan lezen?
De opzet van deze serie brengt mee, dat we geen commenta-
ren schrijven; dus ook niet op Spreuken, Ia 5. Ons doel was u wat
,

wegwijs to maken in de wereld van dit boek (want een wereld is

het!). Daarom hebben wij de grootste plaats ingeruimd voor
Spreuken 1-9. Omdat Salomo daar z'n boek op zo'n onovertrefba-
re wijze heeft ingeleid. Gezien de opzet van ons werk moásten we
daar eenvoudig wel de meeste aandacht aan besteden.
Maar nu slaan we dan het „eigenlijke" boek Spreuken op.
Door de auteur zelf geinstrueerd hoe we het lezen moeten. Als een
boek vol levenswijsheid. Vooral bestemd voor de nog onervaren
jOngeren. Gegoten in de bondige en beeldende, zij het soms ook
wet eens wat krasse en eenzij dige masj aalvorm. Een echt levens-
leerboek. Wie het leest moet maar voortdurend bedenken: „Dit
boek spreekt overal even heilzaam. 't Kan mijn hele leven ten goe-
de komen: mijn huwelijk en gezin, mijn gezondheid en nachtrust,
mijn geld en mijn goed". Wij vleien ons met de hoop, dat onze bre-
de bespreking van Spreuken 1-9 uw blik wat heeft gescherpt voor
de zegenrijke kracht van de wijsheid in Spreuken 10-31.
Over onze methode van bespreking daarvan het volgende.
Omdat wij zoals gezegd geen commentaren schrijven, zult u
hierna geen spreuk-voor-spreuk bespreking van dit bijbelboek
aantreffen, maar slechts van een keuze daaruit. En die is uiteraard

263

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
beperkt en vrij willekeurig. Al probeerden we daarin wel zoveel
mogelijk variatie aan te brengen en hebben we ook expres veel zin-
verwante spreuken voluit aangehaald. We hopen, dat de behande-
ling van de wel besproken spreuken soms ook wat licht zal werpen
op zulke zinverwante niet besproken spreuken. We hebben deze
daarom ook in onze inhoudsopgave opgenomen. Misschien doen
we daar sommige lezers een plezier mee.
Nu lijkt menige spreuk op een dik boek, dat men in twee re-
gels heeft samengevat. Wie zal zulke veelomvattende woorden uit-
puttend verklaren? Daarom hebben wij ons veelal beperkt tot het
geven van wat voorbeelden bij een spreuk. U zult die desgewenst
zelf met vele andere kunnen vermeerderen. Probeert u het eens;
het is een goede manier om zich deze wijsheid eigen te maken.
Wat de aard van onze voorbeelden betreft, we kozen ze bij
voorkeur uit de Heilige Schrift. Omdat het Godvrezend hart daar
nu eenmaal het makkelijkst voor buigt en omdat men de Schrift
altijd het best met de Schrift verklaren kan. Maar gedachtig aan
Groens adagium: „Daar staat geschreven en daar is geschied", heb-
ben we zo nu en dan ook eens een voorbeeld gekozen uit de histo-
rie, die uiteraard bij de wijsheid van Spreuken eveneens veel illu-
straties biedt.
Tenslotte nog iets over de leervorm van dit bijbelboek. ,Ma-
sjaals van Salomo", staat ook boven Spr. lOvv. In § 1 hebben we
uitvoerig gesproken over de eigenaardigheden van deze dicht- en
leervorm. We deden dit vooral om misverstand te voorkomen bij
de bondige spreektrant van Salomo en de andere masjaaldichters.
Wij zullen in het vervolg genoemde paragraaf als bekend veron-
derstellen.
1. EEN AANTAL SPREUKEN VAN SALOMO, SPR. 10-22.
Zoals bekend (zie blz. 38v.) is ons boek Spreuken samenge-
steld uit verschillende bundels. Enkele grotere van Salomo zelf met
als aanhangsels een paar kleinere van andere wijzen. Wij deden
uiteraard de grootste keus uit de Salomonische bundels, omdat die
nu eenmaal het leeuwedeel van het boek uitmaken.
264
Spreuken 10: 1
Een wijze zoon maakt zijn vader blij,
maar een dwaze zoon is het verdriet van zijn moeder.
„Ik heb met des HEREN hulp een man verkregen!", juichte
Eva toen ze moeder was geworden. Later bleek tot haar diepe
smart dat ze een moordenaar gebaard had. En Rebekka klaagde
bij Izaak over hun zoon Ezau: walg van mijn leven om die He-
thitische vrouwen; indien Jakob zich nu ook zo'n Hethitische
vrouw neemt uit de dochters des lands, waarvoor leef ik dan nog?",
Gen. 27 : 46, vgl. 28 : 8. Zo noemt de Schrift meer wijze vaders, die
een dwaze zoon hadden: Noach, Samuel, David, Josafath en Hiz-
kia. En Salomo zelf toch ook?
Wij beluisteren in bovenstaande spreuk een dubbele opwek-
king. Ten eerste voor Salomo's jeugdige lezers: „Toe, m'n zoon,
wees niet zo dwaas God en zijn Woord te verlaten. Bespaar je moe-
der dat hartzeer en geef je vader als mooiste geschenk je wijze,
Godvrezende levenswandel. Het gaat hem vast als de apostel Jo-
hannes, die schreef: „Groter blijdschap ken ik niet dan dat ik hoor,
dat mijn kinderen in de waarheid wandelen", 3 Joh. vs. 4.
En laat deze spreuk ouders aansporen hun kinderen niet te
verwaarlozen, maar hen op te voeden in de tucht en terechtwij zing
des Heeren, Ef. 6 : 4. Mochten ze daar niet naar willen luisteren,
dan blijft zo'n vader en moeder bij alle smart tenminste het steken-
de zelfverwijt bespaard: We gaven hem wel brood en kleding,
maar onthielden hem het brood des levens . . .
Er is bijna geen belangrijker werk dan kinderen opvoeden in
de vreze des HEREN. Is het niet opmerkelijk, dat Salomo niet al-
leen zijn Handleiding bij Spreuken (zie bij Spr. 1 : 8), maar ook het
boek Spreuken zelf begint met een spreuk over het gezin? Geen
wonder, dat gezin is de cel en daarmee de steunpilaar van kerk,
staat en maatschappij. Salomo zal er nog vaak op terugkomen, zie
onze bespreking van Spr. 13 : 24, 19 : 18, 22 : 6 en 15. Vgl. bij deze
spreuk ook Spr. 13 : 1, 15 : 5, 20, 17 : 21, 25, 19 : 13, 26, 20 : 11, 20,
28 : 7, 29 : 3.
265
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
Spreuken 10:2
Schatten door goddeloosheid verkregen doen geen nut,
maar gerechtigheid redt van de dood.
In het begin van de 16e eeuw was Spanje een schatrijk land.
De beroemde zilvervloten — waarvan Piet Hein er in 1628 een ver-
overde — voerden jaarlijks scheepsladingen kostbaarheden aan.
Maar het waren echte „schatten der goddeloosheid", zoals Salomo
het hierboven uitdrukt. De Spanjaarden hadden ze niet eerlijk ver-
diend, maar uit de mijnen en schatkamers van de overwonnen
Midden- en Zuidamerikaanse volken geroofd. Daarom gold ook
van die zilvervloten wat Gods Woord hierboven leert: ,Schatten
door goddeloosheid verkregen doen geen nut". Aan het eind van
de 16e eeuw had hetzelfde Spanje verschillende financiele bank-
roeten achter de rug.
De grote toevloed van betaalmiddelen uit Zuid-Amerika had
de Spaanse economie, hoe vreemd het ook klinken mag, helemaal
geen goed gedaan. Integendeel, de geroofde schatten hadden juist
een funeste uitwerking op de Spaanse volkshuishouding. De ko-
ning en zijn hooggeplaatste vrienden konden er een veel te hoge
levensstandaard door voeren. De overvloedige geldvoorraad stel-
de hen in staat steeds meer arbeidskrachten aan de landbouw en de
industrie te onttrekken. Maar daardoor raakten deze belangrijke
middelen van bestaan in toenemende mate in buitenlandse han-
den. Dank zij het Amerikaanse zilver kon Spanje zijn langdurige
oorlogen betalen, maar het slaagde er niet in zijn vele oorlogsbeno-
digdheden zelf te produceren. Zo vloeide de gestolen geldstroom
onstuitbaar naar het buitenland, dat de benodigde huurlegers en
oorlogsmaterialen leverde.
De wijze staatsman Salomo had voor deze gang van zaken al
gewaarschuwd: „Schatten door goddeloosheid verkregen doen
geen nut". Ook niet in een volkshuishouding. In plaats van het
land te verrijken heeft het geroofde Amerikaanse zilver Spanje
juist verarmd en z'n economische ontwikkeling voor eeuwen ge-
remd. Evenals Egypte eertijds is Spanje rinds z'n zilvervloten afge-
zakt van een wereldmacht tot een achterlijk land, dat zich pas in de
266
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
20e eeuw enigszins begon te herstellen. De geschiedenis liet het
trouwens telkens zien, dat een yolk zich geen blijvende welvaart
verwerft door andere volken te beroven en of te persen.
Maar waarom deden Spanjes „schatten der goddeloosheid"
het land geen nut? Omdat het bij al z'n eigenwillige godsdiensti&-
heid Gods gebod voor het economische en staatkundige leven niet
in acht nam. God had Israel en de christenheid geboden: „Gij zult
niet stelen". Een yolk moet zijn brood met eerlijke arbeid verdie-
nen. Dat is Gods orde, vgl. Spr. 28 : 19, Ef. 4 : 28, 1 Thess. 4: 11, 2
Thess. 3 : 6-12. Duurzame economische ontwikkeling en welstand
ontstond slechts door arbeidzaamheid, genormeerd door Gods ge-
boden. Daarom deed het geroofde Amerikaanse zilver Spanje op
den duur geen goed, omdat het deze schatten door goddeloosheid
verkregen had. Zijn leveranciers daarentegen werden er rijk door,
omdat zij ervoor hadden gewerkt.
Zo praktisch werken Gods geboden op het leven in, ook op
dat van een heel yolk. De Spanjaarden konden toch ook de grond-
wet voor het economische leven in hun bijbel lezen; „Gij zult niet
stelen". Doordat zij dit gebod overtraden haalden zij de dood of
ontbinding in hun volkshuishouding binnen. Natuurlijk geldt dit
ook voor het persoonlijke leven, maar wij kozen nu het voorbeeld
van een heel yolk. Wat Salomo hierboven leerde, beaamde de erva-
ring in het spreekwoord: „Gestolen goed gedijt niet" en in het ge-
zegde: „Zo gewonnen, zo geronnen".
Deze zaak heeft echter ook een keerzij de en daar heeft Salomo
eveneens op gewezen. „Maar gerechtigheid redt van de dood", voeg-
de hij aan zijn waarschuwing toe. Gerechtigheid of gehoorzaam-
heid aan Gods verbond en woorden kan iemands huishouden, ja
zelfs een hele volkshuishouding redden van de dood ( = levensont-
binding, vruchteloosheid, ondergang). Als men Gods orde eerbie-
digt: „Gij zult niet stelen, maar met uw eigen handen uw brood
verdienen". In dezelfde eeuw waarin Spanje arm werd met zijn
Amerikaanse zilver waarvoor het niet gewerkt had, ging Neder-
land de Gouden Eeuw tegemoet, merle omdat daar onstuimig ge-
werkt werd. I)
267
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
Hier volgen nog enkele zinverwante spreuken: „De plannen
van de vlijtige strekken tot louter overvloed, maar al wie overijlt
komt slechts tot gebrek", 21 : 5. „In alle moeitevolle arbeid zal
voordeel zijn, maar het gepraat der lippen leidt enkel tot gebrek",
14: 23. „Wie zijn akker bewerkt, zal zich met brood verzadigen;
maar wie ijdele dingen najaagt zal zich met armoede verzadigen",
28 : 19.
Spreuken 10 : 4
Een trage hand maakt arm,
maar de hand des vlijtigen maakt rijk.
En vele vlijtige handen maken een heel yolk rijk, zoals u aan
ons eigen land in de 17e eeuw kunt zien. 2 ) Er werd toen hard ge
werkt in Nederland en dat is volgens Gods orde de voorwaarde
voor economische welvaart: „Gij zult niet stelen, maar met uw ei-
gen handen uw brood verdienen", vgl. Spr. 28: 19, Ef. 4 : 28, 1
Thess. 4 : 11, 2 Thess. 3 : 6-12. De ,principaelste goudmyn" was,
anders dan men wel eens denkt, de visserij. Gevolgd door de
vrachtvaart, vooral op de Oostzee en verder op Zuid-Europa en
Oost-Indie. Over de landbouw, veeteelt en veredelingsindustrieen
moet u daarbij niet gering denken. In die weg van vlijt en onderne-
mingsgeest maakte God de Nederlanders in de 17e eeuw tot een
welvarend yolk. Maar de wijsheid-door-de-vreze-des-HEREN
heeft toch de belefte van de vermeerdering van het bezit. Daar
heeft Salomo in zijn Handleiding herhaaldelijk op geattendeerd,
zie bij Spr. 3 : 9v en 3 : 16.
Deze ijverige werkers kregen helaas trage kleinkinderen, die
liever op hun lauweren rustten. In de 18e eeuw taande de onderne-
mingsgeest en begon Nederland te rentenieren. Het werd de geld-
schieter van Europa. Maar voor geld moet gewerkt worden, anders
gedijt het slecht (zie bij Spr. 10 : 2, 11 : 18, 13 : 11). Dat ondervond
Spanje met z'n zilvervloten in de 17e eeuw en Nederland met z'n
geldhandel in de 18e eeuw. Andere volken werkten zich vooruit
met behulp van ens geld, terwijl onze eigen economie begon te
kwijnen. 3 ) Want een volkshuishouding kan evenmin als een ge-
268 269
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
zinshuishouding bloeien zonder economische prestaties. Ons
volksleven heeft tot ver in de 19e eeuw de gevolgen van de traag-
heid in de 18e eeuw moeten ondervinden. 4 )
Hier volgen nog enkele zinverwante spreuken: „De trage zal
zijn wild niet vangen, maar een kostbare have is het deel van de
vlijtige", 12: 27. „Wie traag is bij zijn werk is al een broer van de
vernieler", 18 : 9. ,Lutheid doet in diepe slaap vallen en een leeglo-
per moet honger lij den", 19 : 15.
Spreuken 10 : 7
De nagedachtenis van de rechtvaardige zal tot zegen zijn,
maar de naam der goddelozen zal verrotten.
Namen als Herodes, Judas, Alva en Hitler zijn inderdaad in
de geschiedenis weggerot. Maar de nagedachtenis van Salomo is
tot op dit ogenblik nog tot zegen, want door hem gaf God ons deze
schatten aan spreukenwijsheid. Zoals de naam van David onlos-
makelijk verbonden is aan de psalmen, die nog zoveel zegen ver-
spreiden. Zo kan de naam van onze Godvrezende ouders en leraars
jaren na hun heengaan nog heilzaam nawerken, doordat hun leven
bij het Woord ons prikkelt hen na te volgen. Maar wiens gedachte-
nis is ons liever en zegenrijker dan die van de grote Rechtvaardige,
onze Heere Jezus Christus? „Zijn naam zij voor altoos; zolang de
zon er is bloeie zijn naam. Mogen alle volken elkander daarmee
zegenen", Ps. 72 : 17.
Spreuken 10 : 11
De mond van de rechtvaardige is een bron van 'even,
maar de mond der goddelozen verbergt geweld.
Wat hebben menden al een geweld ontketend over Gods
arme yolk. Denk eens aan Saul, Haman en de leden van het Sanhe-
drin of die van de latere Inquisitie. Nee, dan de mond der recht-
vaardigen! Salomo vergelijkt hem hier bij een waterbron en wat
die voor het leven betekent begrijpt men pas goed in een waterarm
land. Een bron, daar kan je leven van afhangen, zoals Hagar en
Ismael ondervonden, Gen. 16.
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
Welnu, in Israel zong men Jahweh toe: „Maar bij U is de bron
des levens", Ps. 36 : 10, vgl. Jer. 2 : 13, 17 : 13. Daarom is zijn
Woord ook zo heilzaam voor ons leven. Temeer nu Gods Zoon het
door zijn onderwijs nog heeft vervuld en voltooid, en wij met Pe-
trus kunnen vragen: ,Heere, tot wie zullen wij heengaan? Gij hebt
de woorden van het eeuwige leven", Joh. 6 : 68. En daardoor on-
derwezen kunnen discipelen van Jezus nu met hun eigen woorden
zelf ook het levensgeluk van hun naaste bevorderen en hem de eeu-
wige-levensweg wijzen. Niet maar voor een keer, maar onbeperkt.
Zo'n mond lijkt dan op een voortdurend opborrelende waterbron,
die Israels leven dagelijks in stand hield.
Hier volgen nog wat zinverwante spreuken: ,Uitgelezen zil-
ver is de tong des rechtvaardigen; het hart der goddelozen is weinig
waard", 10 : 20. „Het onderricht van de wijze is een bron des le
yens", 13 : 14a, vgl. 10 : 14, 21, 14 : 27, 16 : 22, Joh. 7 : 38v. Zie ook
bij Spr. 3 : 17, 15 : 1, 16 : 24, 18 : 7
Spreuken 10: 14
Wijzen bewaren hun kennis zorgvuldig,
maar de mond van een dwaas is een naderend onheil.
Een dwaas spuit zijn dwaze ideeen te pas en te onpas, met alle
kwade gevolgen van dien. Maar wijzen bewaren hun kennis voor
het juiste ogenblik. Als de gelegenheid om te spreken zich voor-
doet. Zij geven hun onderwijzing niet zonder onderscheiding,
want ze weten: „Hoe goed is een woord op z'n tijd!" Spr. 15 : 23,
vgl. Pred. 3 : 7, 11, Matth. 7 : 6. Zie ook bij Spr. 18 : 7.
Spreuken 10: 15
Het bezit van de rijke is zijn sterke stad,
het onheil van de behoeftigen is hun armoe.
Rijkdom is zeker niet het hoogste goed. Dan zijn gerechtig-
heid, verstandigheid en een goede naam heel wat meer waard.
Maar nu moeten we van de weeromstuit geld en goed ook weer niet
als onbehoorlijke dingen gaan verachten. Zoals men uit een be-
270
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
paald soort idealisme en romantiek of gewoon uit luiheid wel doet.
5 Spreuken erkent meermalen, dat geldbezit naast alle gevaren
)
toch ook z'n voordelen heeft en dat geldgebrek pijnlijk is en vaak
krenkend.
Geld biedt z'n bezitters namelijk een zekere mate van be-
scherming tegen de onzekerheden van het bestaan, Pred. 7 : 12. De
rijke zit met zijn bezit als in een sterke vesting, zegt Salomo. Al is
die bescherming uiteraard betrekkelijk, zie bij Spr. 18 : 11. Maar de
arme kan veel van zijn ellende herleiden tot zijn geldgebrek. Let-
terlijk typeert Salomo 's mans armoede als „zijn puinhoop" of
„zijn mine" (zelfde woord als in Ps. 89 : 41). Tekenende tegenstel-
ling met de rijkaard! Terwijl deze dank zij z'n bezit veilig achter
een hoge vestingmuur zit, woont de arme als gevolg van zijn gebrek
feitelijk op een puinhoop. Dus open en bloot, zodat iedereen met
hem kan sollen. 6 )
Andere spreuken laten iets van het onheil zien dat armoe mee-
brengt. Ze kan je b.v. vrienden kosten: „Zelfs door zijn naaste
wordt de arme gehaat ( = gepasseerd, genegeerd, F, 214, noot 21),
maar de rijke heeft vele vrienden", 14 : 20. „Wanneer de arme al
verfoeid wordt door al zijn broers, hoeveel te meer laten hem dan
zijn vrienden in de steek: hij roept hun nog woorden na, maar zij
zijn weg", 19 : 7. Armoe kan ook iemands gevoel van eigenwaarde
aantasten: „Smekend spreekt de arme, maar bars antwoordt de rij-
ke", 18 : 23. Goedeloos maakt ook moedeloos. „De rijke heerst
over de arme en wie leent wordt de knecht van wie uitleent", 22 : 7.
Dit zijn nu eenmaal de harde feiten, die Salomo niet waardeert,
maar wel constateert.
En dan ook nog te bedenken, dat armen vaak een aanduiding
is voor de vromen en dat rijken meestal een ander woord is voor de
goddelozen, F, 55v, 66, 108v. Armoe was in Israel vaak het gevolg
van verbondsverlating, want Jahweh had in de Thora een bescher-
mend schild over de armen opgeheven. Maar als dat schild wordt
gebroken? Het onheil dat Israels arme vromen dan treffen kon,
bespraken we in I', 57-66. Geen wonder dat Agur ook om bewaring
voor armoede bad, Spr. 30 : 8 (zie aldaar).
Nee, enig bezit moeten we maar niet verachten.
271
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12

Spreuken 10:16 Spreuken 10: 17

Het gewin van de rechtvaardige is ten leven; Een pad ten leven is hij die de vermaning in acht neemt,
de inkomsten van de goddeloze zijn tot zonde. maar wie de terechtwijzingveracht, doet dwalen.
Zoals Israel ondervonden heeft van koning Jerobeam. Dat
Hoe bestêden wij ons inkomen? Ook dat is een zaak van wijs-
leek zelfs een zeer godsdienstig man, maar de vermaningen van de
heid en vreze des HEREN. Boaz liet twee arme weduwen delen in
profeten verachtte hij, 1 Kon. 11 : 29-39, 12 : 33-13 : 34. Als een on-
zijn rijkdom. Nabal weigerde David en zijn berooide metgezellen
heilspellend refrein klinkt het in Koningen: „Jerobeam, de zoon
iets of te staan van zijn overvloed. Twee rijke boeren. Een recht-
van Nebat, die Israel zondigen deed". Zo verachtten de Farizeeen
vaardige en een goddeloze. Met tweeerlei houding tegenover geld
en Schriftgeleerden de vermaningen van Johannes de Doper en Je-
en goed, ja tegenover de God en Eigenaar van alle geld en goed.
zus, zodat de Heere tenslotte moest waarschuwen: „Laat hen gaan,
Salomo duidt het verschil aan als: ,ten leven" (in Spreuken vaak
blinden zijn het die blinden leiden", Matth. 15 : 14, vgl. 23 : 16v.
een ander woord voor welzijn en geluk) of ,tot zonde" (dat is tegen
Veel revolutionaire politici en maatschappijhervormers noe-
Gods bedoeling in). men zich tegenwoordig bij voorkeur progressief (vooruitstrevend).
Boaz toonde eerbied voor het recht der armen, dat Jahweh in
Maar Salomo leert ons hier, dat wie de tucht van Gods Woord ver-
de Thora had vastgelegd (zie ook bij Spr. 3 : 27). Hij deelde zijn
acht, juist doet dwalen. Dat is heel wat anders dan progressie of
brood met de hongerigen en wilde ook wel geld steken in de akker
vOOruitgang, dat is vaak achteruitgang. „Mijn yolk, uw leiders zijn
van Elimelech. De vrome boer gunde Naomi en Ruth een goed le-
verleiders en zij maken de weg die u tot pad moest zijn tot een dool-
ven. Nabal daarentegen sprak van „mijn brood en mijn water".
weg!", Jes. 3 : 12. Wie ogen heeft om te zien, kan dagelijks in de
David en zijn mannen mochten wat hem betreft creperen. Hoewel
krant feiten vinden, die deze spreuk van Salomo kunnen staven en
ze Nabals kudden hadden beschermd en volgens nomadenrecht illustreren.
daarvoor een geschenk hadden verdiend. Maar de rijke gierigaard
Maar wie zich niet souverein boven Gods Woord verheft, is
besteedde zijn geld liever „tot zonde", b.v. om zijn drankzucht te
„een pad ten leven". Hij kan dit ellendige leven onder Gods zegen
bevredigen. hier en daar nog wat saneren. Want alleen de vreze des HEREN
Is dat verschil niet kenmerkend gebleven voor de geldbeste-
kan de mensheid uit het moeras tillen, zoals de geschiedenis van
ding van rechtvaardigen en goddelozen? De — vaak arme — recht-
Israels vrome koningen laat zien. Maar allen die een afkeer van
vaardigen hadden bij hun uitgaven met God en zijn Woord te
Hem hebben, blijken op den duur toch dwaallichten met een be-
doen. En dat kwam hun eigen leven en dat van hun naaste ten goe-
dorven oordeel. Tot grote schade van henzelf en hun gezin; soms
de, tot in hun gezondheid toe (daarover meer bij Spr. 11 : 17), vgl.
zelfs van hele kerken, scholen en volken.
Ef. 4 : 28, 1 Tim. 6 : 17vv. Maar de goddelozen waren vaak de rijke
afpersers, de onderbetalers, de landrovers, de weduwenverdruk- Spreuken 10: 19
kers, de harde schuldeisers en financiele geweldenaars. Zij gingen
Bij een overvloed van woorden NO de zonde niet uit,
er ijskoud aan voorbij, dat alle geld en goed van God is (Ps. 24 : 1)
maar wie zijn lippen in toom houdt, handelt verstandig.
en besteedden dat brutaalweg voor hun eigen zondige doeleinden:
de bevrediging van hun gelddorst en andere vleselijke lusten, Jak. „Die veel kalt, veel ontvalt", zegt het spreekwoord, maar Sa-
5 : 4vv, I', 109. „Ten leven" of ,tot zonde", dat is inderdaad het lomo boort dieper: Bij veel spreken dreigt veel zondigen. Hoeveel
grote verschil. (Zie ook bij Spr. 11 : 18). zonden gaan immers niet met woorden gepaard? Lasteren, liegen,

272 273
,sC 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
spotten, haten, onrecht plegen, ontucht bedrijven, vals getuigen,
oneerlijke handelspraktijken, eigenwillige godsdienstigheid, hui-
chelen, ongehoorzaamheid. Zwijgen daarentegen richt maar zel-
den schade aan.
Daarom prijst Spreuken zo vaak de zwijgzaamheid aan als
een van de fijnste vruchten van de wijsheid. Om er een paar te noe-
men: „De verstandige houdt zijn woorden in, de man van inzicht is
bezonnen", 17 : 27. „Zelfs een dwaas die zwijgt gaat door voor
wijs; als hij zijn lippen gesloten houdt voor verstandig", 17 : 28. De
wijze Jacobus sloot zich daar bij aan: „Weet dit wel, mijn geliefde
broeders: ieder mens moet snel zijn om te horen, langzaam om te
spreken, langzaam tot toorn", Jac. 1 : 19, vgl. 1 : 26, 3 :2-12.
Ook de heidenen hadden hier nog enige weet van. Een vader
vroeg aan de wijsgeer Cleanthes: „Wat moet mijn zoon leren?" Hij
kreeg ten antwoord: „Leer hem voor alles zwijgen". Pythagoras
zei: „In mijn school leren ze horen en zwijgen; in andere scholen
leren ze spreken". Egyptische en Babylonische wijsheidsboeken
dringen eveneens op zwijgzaamheid aan: „Slaap voor het spre-
ken". In de spreuken van Amenemope is de naam voor de wijze of
vrome zelfs: de zwijgende. 7 )
Wat ons echter het meest treft, is de waarschuwing van onze
Heer en Meester: „Maar Ik zeg u: Van elk ij del woord, dat de men-
sen zullen spreken, zullen zij rekenschap geven op de dag des oor-
deels, want naar uw woorden zult gij gerechtvaardigd worden, en
naar uw woorden zult gij veroordeeld worden", Matth. 12: 36v.
Daarom mogen we wel vaak bidden: „HERE, stel een wacht voor
mijn mond, waak over de deuren van mijn lippen", Ps. 141 : 3.
Spreuken 11 : 2
Als overmoed komt, komt schande mee,
maar wijsheid is bij de ootmoedigen.
Jesaja heeft dat zeer aanschouwelijk verkondigd in Jes. 2-4.
Wat keken de mannen van Juda trots naar hun paarden en ge-
vechtswagens, hun Tarsisschepen en kunstschatten. En hun vrou-
wen en dochters keken al even hoogmoedig rond. Verwaten en met
gerekte hals trippelden ze door de straten, met rinkelende voetrin-
274
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
gen. Pronkziek toonden ze hun voorhoofdsbanden, oorhangers,
siergordels, sluiers en hoofddoeken, mantels en tassen, onder- en
bovenkleding, Jes. 3 : 16-23. Dus precies datgene waar de Heere zo
van gruwt: hoge ogen en trotse harten.
Voor het oog leek het misschien, dat de Judese gemeente Jah-
weh nog diende, maar in feite was ze geheel door de wereld van het
Oosten beinvloed, Jes. 2 : 6. De mannen verrieden het doordat ze
op hun Porten vertrouwden en Jahweh als Beschermheer aan de
kant schoven. En de vrouwen bewezen het met hun tovermiddelen
en sierraden. Ze droegen namelijk ook graag een maantje, het em-
bleem van de oud-Oosterse maangod Sin, Jes. 3 : 18.
Tot God met zijn oordelen kwam over zijn hoogmoedige kerk
en de hele Judese welvaartsmaatschappij onder oorlogsgeweld in
elkaar liet storten. Knapen en nozems stormden op oude en
geeerde mannen af. Talloze jonge mannen kwamen om het leven,
waarmee voor menig Jong meisje de huwelijkskansen in rook ver-
vlogen. Vele modebewuste vrouwen werden in een krijgsgevange-
nenkamp gestopt, waar geen voldoende waswater beschikbaar
was, zodat de geuren van odeur en parfums weldra plaats maakten
voor vunsheid en stank. De siergordel werd vervangen door een
touw. De prachtige mantel door een zak, het aloude rouwkleed. De
gouden voorhoofdsband verdween voor een gevangenenbrand-
merk. De vervuiling werkte tevens schurft in de hand. Jesaja had
het wel gezegd: „Er is een Dag van Jahweh der heerscharen tegen
al wat hoogmoedig is en trots en tegen al wat zich verheft, opdat
het vernederd worde", Jes. 2 : 12.
Zo zaten tij dens de Duitse bezetting hoogleraren en bankiers,
notarissen en kamerleden — kort tevoren nog maatschappelijke
topfiguren — totaal ontluisterd als magere gevangenen achter prik-
keldraad. En in het Verre Oosten verpauperden en vervuilden ver-
wende Europese dames in de Jappenkampen. Helemaal in de lijn
van Jesaja 2 : 17: „Dan wordt de verwatenheid der mensen neerge-
bogen en de trots der mannen vernederd, en Jahweh alleen is te
dien dage verheven". Was dat toen noodlot of oordeel? En zou
onze generatie vrijuit gaan? Hoogmoed is een onbedrieglijk voor-
teken van een naderende val.
275
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
Hoogmoed is dan ook dwaasheid. Maar Jesaja en zijn kring
vernederden zich onder de machtige hand Gods. Daarom was bij
hen wijsheid. Dan ziet men pas de werkelijkheid waarbij God ons
op een bepaald moment laat leven. En kan men voor elke situatie
de juiste maatregelen nemen. Want hoogmoed verblindt, maar
wijsheid scherpt de ogen. Zie ook bij Spr. 3 : 34, 15 : 33, 16: 18,
18 : 12, 22 : 4.
Spreuken 11:4
Rijkdom baat niet ten dage des toorns,
maar gerechtigheid redt van de dood.
Zo'n „dag des toorns" zag Zefanja over Israel naderbij komen
en hij waarschuwde ook: „Noch hun zilver, noch hun goud zal hen
kunnen redden op de dag van de verbolgenheid van Jahweh", Zef.
1 : 18. Wat hadden de rijke Jeruzalemmers aan hun geld, toen Ne-
bukadnezar in 586 v. Chr. voor de stad lag? Ezechiel had het al zien
aankomen: „Hun zilver zullen ze op straat werpen en hun goud
wekt afschuw op; hun zilver en hun goud zullen hen ook niet kun-
nen redden op de dag van de toorn van Jahweh; ze zullen zich
daarmee niet kunnen verzadigen en hun maag er niet mee vullen",
Ezech. 7 : 19, vgl. Jes. 2 : 20v, 10 : 3.
En wat hadden de rijke Joden aan hun goud, toen Titus in 70
voor Jeruzalem lag en het Woord van de Heere Jezus in vervulling
ging: „Want er zal grote nood komen over het land en toorn over
dit yolk, en zij zullen vallen door de scherpte des zwaards en als
gevangenen weggevoerd worden onder alle heidenen, en Jeruza-
lem zal door heidenen vertrapt worden.. ", Luk. 21 : 23v, vgl.
Matth. 3 : 7. Dan begin je nets met een banksaldo en een eigen
huffs. Evenmin als de rijke dwaas iets had aan zijn nieuwe schuren,
toen God hem 's nachts zijn leven ontnam, Luk. 12 : 16-21, vgl.
16 : 19-31, 2 Kon. 1, Ps. 49.
De geschiedenis van Israel en de christenheid heeft nadien va-
ker zo'n „dag des toorns" gezien, als God wraak nam over de ver-
achting van zijn verbond. Dan bestaat er maar een redmiddel: ge-
rechtigheid. Het recht des Heeren werken. Verbondsmatige ge-
hoorzaamheid aan de dag gelegd hebben. Loyaliteit getoond heb-
276
fen keuze uit Spreuken 10-31 § 12
ben aan de God die met ons zijn verbond sloot en ons daarin het
bloed en de Geest van zijn Zoon gaf. Nu geldt in het algemeen
reeds: „Ware gerechtigheid strekt ten leven", Spr. 11 : 19. Gerech-
tigheid kan op allerlei wijze levensontbinding tegengaan. Dat
heeft Salomo in de Handleiding (Spr. 1-9) uitvoerig aangetoond.
Maar in bovenstaande spreuk wijst hij meer op haar waarde in tij-
den van oordeel. Dan kan gerechtigheid een mens redden van de
dood.
Dat laat de bijbelse geschiedenis ook hies en daar zien. God
heeft inderdaad meermalen in een „dag des toorns" rechtvaardi-
gen bij het leven bewaard. We kunnen daarbij denken aan Jozua
en Kaleb, Rachab, Elia, Jeremia, diens secretaris Baruch, de chris-
tenen die in 70, gehoorzaam aan het Woord van de Heere (Luk.
21 : 20v), Judea en Jeruzalem bijtijds verlaten hadden en gevlucht
waren.
Ongetwijfeld mogen we op deze spreuk pleiten als Gods oor-
delen op aarde zijn; maar laten we er anderzijds geen verzekerings-
polis van maken, die ons garandeert dat ons als rechtvaardigen in
zulke tijden geen enkel kwaad kan overkomen. Want de Schrift laat
eveneens zien, dat God dan de goeden ook wel met de kwaden kan
laten mee lij den (Jozua en Kaleb, Jonathan, Hosea, Ezechiel, Da-
niel en zijn vrienden).
Het is goed in dit verband nog eens naar Zefanja to luisteren.
Toen hij een „dag des toorns" zag naderen, riep hij: „Komt tot
uzelf, j a komt tot inkeer, gij schaamteloos yolk ( ), voordat over u
komt de brandende toorn van Jahweh, voordat over u komt de dag
van de toorn van Jahweh. Zoekt Jahweh, alle ootmoedigen des
lands, gij die zijn verordeningen volbrengt; zoekt gerechtigheid (!),
zoekt ootmoed; misschien zult gij geborgen worden op de dag van
de toorn van Jahweh", Zef. 2 : 1-3, vgl. Klaagl. 3 : 29 („Misschien is
er hoop"), Amos 5 : 15 („Misschien zal Jahweh ( ) Jozefs rest gena-
dig zijn").
Dit „misschien" geldt uiteraard niet van ons eeuwig behoud -
want dan spreekt de Schrift nooit van een „misschien' — maar van
uitredding in tijden van oordeel. Want dan kan men als Jonathan
moeten sneuvelen in een Leger dat onder Gods oordeel lag of als de
277
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
profeet Uria om het Woord Gods ter dood gebracht worden, Jer.
26 : 23, vgl. Openb. 2: 13. We wijzen hierop, opdat men van deze
spreuk geen wet make, waaraan we de Heere zouden mogen bin-
den.
Maar volledig vervuld zal dit Woord van Salomo pas worden
als ook vele rijken en machtigen straks tot de bergen en rotsen zu1-
len zeggen: „Valt op ons en verbergt ons voor het aangezicht van
Hem, die gezeten is op de troon, en voor de toorn van het Lam;
want de grote dag van hun toorn is gekomen en wie kan bestaan?",
Openb. 6 : 15vy. Met het oog daarop mogen alien die hier gerech-
tigheid hebben nagejaagd (Deut. 16 : 20) vast vertrouwen, dat die
hen dan zeker zal redden van de dood. „Wij dan, gerechtvaardigd
uit het geloof, hebben vrede met God, door onze Heere Jezus
Christus", Rom. 5 : 1. „Wie overwint (wie gerechtigheid doet) zal
van de tweede dood geen schade lijden", Openb. 2: 11, vgl. 20 : 6.
Spreuken 11:11
In de zegen der oprechten ligt de opkomst der stad,
maar door de mond der goddelozen wordt zij afgebroken.
Als Israel Jahweh oprecht zou vrezen, beloofde Hij het rijk te
zegenen. Niet alleen in z'n „geestelijke leven", maar in z'n gezinsle-
ven, z'n huwelijksleven, z'n economische leven, z'n sociale leven en
z'n staatkundige leven. De Israeliet zou Gods zegen kunnen op-
merken in de vruchtbare schoot van zijn vrouw, de worp van zijn
vee, de opbrengst van zijn land en de rust binnen zijn grenzen. Jah-
weh zou de wereldsituatie wel zo regelen, dat Israel vrede genoot
en zoveel welvaart bezat, dat het als de Wereldbank-van-lening
zou kunnen optreden, Lev. 26 : 1-13, Deut. 28 : 1-14.
En kent de bijbelse geschiedenis gelukkig ook niet vele
oprechten onder Gods yolk? We kunnen daarbij denken aan vro-
men als Boaz, Hanna, Samuel, David, Salomo en de talloze „stillen
in den lande". Die hebben op Gods verbondsbeloften gepleit als ze
in de geest van 1 Kon. 8 of van Psalm 72 om Zijn zegen baden voor
hun „stad" (maar bij dat woord mogen we toch ook wel denken
aan een land). Men zou in deze spreuk in plaats van „de zegen der
278 279
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
oprechten" ook wel mogen vertalen: de zegenbeden of de zegen-
wensen. En die heeft God in menige periode inderdaad willen ver-
horen, zodat de beloofde plasregens van zegen werkelijk op Israel
neerdaalden.
Tijdens de regering van David en Salomo echte oprechten
— klom het nageslacht van de slaven in Egypte op tot het niveau
van een eersterangs mogendheid. In Jeruzalem verrees de tempel.
De koningin van Scheba kwam naar Salomo's wijsheid luisteren.
Er stroomde zoveel goud het land binnen, dat men zilver nauwe-
lijks meer telde. „Juda en Israel aten en dronken en waren blij", 1
Kon. 4 : 20. Dan lezen we niets van een rampzalige droogte als later
onder Achab of van binnenvallende Syriers als in de tijd van Elisa.
God hield Israels vijanden in toom. Ook toen Juda later onder Jo-
safath en Hizkia Jahweh oprecht diende, gaf God allerwegen op-
bloei. Opbloei van nationale kracht, opbloei van de rechtspraak,
opbloei van de economie, opbloei van de kerkedienst. God gaf
Hizkia ook materieel grote voorspoed. Hij bezat edelgesteenten,
specerijen, koren en olie in overvloed, 2 Kron. 32 : 27-29.
Kunnen wij die zegen over de oprechten ook niet opmerken in
de opkomst van ons eigen land? Wat hadden die martelaren in de
16e eeuw de Heere Jezus lief en wat eerden zij God en zijn Woord.
Ze gingen er de brandstapel voor op. Zouden zij Gods zegen niet
hebben afgebeden over hun nageslacht en heeft God hen daarin
niet verhoord? We kunnen bij „de opkomst der stad" denken aan
ons eigen Amsterdam, dat toen juist tot bloei begon te komen.
Heeft God in de Gouden Eeuw geen plasregens van zegen uitge-
stort over het nageslacht der martelaren, die zijn verbond zo trouw
hadden geeerd? Zeker, dat deed niet elke Nederlander, maar God
wil wereldse mensen wel eens mee laten profiteren van zijn zegen
over de oprechten in hun midden. Zo zegende Hij Laban om Jakob
en Potifar, ja heel Egypte om Jozef, Gen. 30 : 27, 39 : 5, 41 : 46-57,
47 : 25.
Wij zien de zegen van Gods verbond natuurlijk ook in het
godsdienstige leven van de zeventiende eeuw. Enkele tientallen ja-
ren was de kracht van de middeleeuwse scholastiek en de mystieke

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
zielegodsdienstigheid gebroken, I k , 353-359. De kanttekeningen
van de Statenvertaling getuigen van een diep inzicht in de Heilige
Schrift. Maar God zegende ook handel en bedrijf, taal en staatkun-
de, kunsten en wetenschappen (dokter Boerhaave had een wereld-
naam). God gaf een geslacht met een brede levensvisie en een hel-
der inzicht op alle terreinen van het leven. Inderdaad, „in de zegen
der oprechten ligt de opkomst der stad". Men kan het nog zien aan
de Amsterdamse grachtenhuizen en in een historische wereldatlas.
Maar door de mond der goddelozen wordt een stad (land) afge-
broken. Daar wijst Salomo in de tweede regel op. Goddelozen zijn
Israelieten of christenen die alles beter weten dan God in zijn
Woord. Het zijn die leden van Gods yolk die, vaak met behoud van
enige godsdienstige schijn, er een eigen „raad" ofwel eigen princi-
pes op na houden, 128vv. Zulke „vrome" verbondsbrekers heb-
ben de Israelitische en Nederlandse „stad" de grootste schade toe-
gebracht.
Mozes had wel gewaarschuwd: als u God verlaat, zal Hij u
verlaten en u treffen met zijn vloek. Even concreet als zijn zegen. U
zult die vloek zien in uw mand en veestapel, in de buik van uw
vrouw en de ondergang van uw leger, aan uw lijf en in uw bedrijf en
tenslotte in uw algehele ondergang in een wegvoering uit uw land.
Deze verbondsvloek heeft Israel inderdaad al zwaarder en zwaar-
der getroffen. Gideon stond koren te dorsen in een wijnpersbak,
bang voor een Midianitische roofoverval. Onder Achab scheurde
de grond van de droogte. Onder Elisa diende een Israelitisch sla-
vinnetje in Damaskus bij Naaman. Een geroofd kind. Wat een ou-
dersmart steekt daarachter.
Dit was echter geen gevolg van autonome politieke en econo-
mische krachten, waar Jahweh buiten stond, maar van afbraak
door „de mond der goddelozen". Daardoor kwam Israel er toe Gods
verbond te verlaten en toen traden de vloeksancties daarvan in
werking. De „mond", de ideeen, de ongelovige principes, de valse
profetie 114vv) van goddeloze Israelieten hebben Samaria en
Jeruzalem gesloopt. Tot de Assyriers en Babyloniers ze letterlijk in
puin kwamen leggen.
280
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
Is de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden niet op
dezelfde wijze afgebroken? „Ons menselijke verstand staat niet
onder, maar bOven de Heilige Schrift". Dat werd niet beweerd
door heidenen, maar door zonen van de Nederlandse gereformeer-
de kerken. Veel regenten en patriotten, die de mond (!) vol hadden
van de ideeen der zogenaamde Verlichting, waren lid van de yolks-
kerk. Dat wordt wel eens vergeten. Het was de mond van goddelo-
ze gereformeerden, die zich roerde ten gunste van de Franse revo-
lutie-ideeen.
Door „de mond" (de leer, de ideeen, de leuzen) van deze god-
delozen verlieten de gereformeerde kerken in de achttiende eeuw
Gods verbond, ondanks al haar drukke, subjectivistische gods-
dienstigheid. En toen verliet God hen, even concreet en algemeen
als Hij hun voorouders gezegend had. Dus niet alleen in het gods-
dienstige, maar op alle levensterreinen. In de kunst, in de weten-
schap, in onze ethische volkskracht, in de rechtspraak, zelfs in de
lichaamsbouw en in het psychische leven. Vergelijk de portretten
van de zeventiende eeuw maar eens met die van de achttiende
eeuw, dan ziet u mannen met heldere ogen naast verfijnde en ver-
wijfde figuren, die voor hun zenuwen Hofmanndruppels bij de
hand hielden.
Godsdienstige goddelozen hielpen met hun mond („Vrijheid,
Gelijkheid en Broederschap !") de Nederlandse staat naar de on-
dergang. In 1795 dansten ook veel gereformeerden om de Vrij-
heidsboom. Maar hun jongens verdronken in de Berezina of cre-
peerden in de Russische sneeuwvlakten als kannonnevoer van Na-
poleon, die gesel Gods. Het zijn de goedertierenheden des HE-
REN (Klaagl. 3 : 22), dat onze Nederlandse „stad" destijds al niet
door de mond der goddelozen voorgoed is afgebroken. 8 )
Maar of dit slechts uitstel van executie betekende?
Spreuken 11: 14
Als beleid ontbreekt, komt het yolk ten val,.
maar er is redding, als er vele raadgevers zijn.
Bedoeld worden uiteraard goede adviseurs. Zelfs Salomo
heeft met al zijn wijsheid niet zonder raadgevers geregeerd! 1 Kon.
281
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
12 : 6. Zijn zoon Rehabeam verwierp hun advies en door dit gebrek
aan beleid forceerde hij voor zijn deel de scheuring van zijn rijk.
Overigens kan men bij deze spreuk ook denken aan het woord van
de Prediker: „Wee u, o land, welks koning een kind is, welks vor-
sten reeds des morgens maaltijd houden. Heil u, o land, welks ko-
ning een edele is, welks vorsten maaltijd houden te rechter tijd, als
mannen en niet als dronkaards", Pred. 10 : 16v.
Spreuken 11:16
Een bevallige vrouw verkrijgt eer,
zo verkrijgen de geweldigen rijkdom.
Beiden onweerstaanbaar en vaak onverdiend.
Spreuken 11 : 17
Een weldadig man doet zichzelf wel,
maar wie onbarmhartig is, kwelt zijn eigen vlees.
John D. Rockefeller Sr. was op zijn vijftigste jaar de rijkste
man ter wereld en de enige multi-miljardair. Maar daar had hij
zichzelf en anderen dan ook onbarmhartig voor afgebeuld. Op zijn
jacht naar steeds grotere winsten had hij zichzelf geen tel rust ge-
gund. Veel financieel zwakkeren waren door hem verdrukt en de
grond in geboord. Op de olievelden van Pennsylvania had hij zich
zo gehaat gemaakt, dat men een op hem lijkende pop aan de galg
hing en hij dag en nacht een lijfwacht nodig had.
Maar de onbarmhartige Rockefeller had daarmee ook zijn ei-
gen vlees gekweld. Hij was even eenzaam als rijk. Hij hunkerde
naar liefde, maar besefte niet dat men daarvoor ook liefde moet
geven. Op zijn een en vijftigste zag hij er oud en afgeleefd uit. Hij
leed aan alopecia, een ziekte waarbij niet alleen het hoofdhaar,
maar ook dat van de oogleden en wenkbrauwen uitvalt. Hij zag er
uit als een mummie. Hij „verdiende" $ 1.000.000 per week, maar
sliep slecht en bezat zo'n slechte spijsvertering, dat hij alleen wat
crackers en melk kon gebruiken. Hij was vel over been en men gaf
hem geen jaar meer te leven. De journalisten hadden zijn In Me-
moriam al klaar liggen. Liefdeloosheid had zijn levensbloei ge-
knakt.
282
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
Tot hij tijdens een slapeloze nacht tot het inzicht kwam, dat
hij zijn geld niet voor zichzelf moest oppotten, maar juist uitdelen
ten behoeve van zijn zwakke medemensen. Hij begon er de volgen-
de morgen meteen mee. Hij stichtte de Rockefeller Foundation en
begon zijn millioenen uit te delen aan de zending, aan universitei-
ten, ziekenhuizen en instellingen van barmhartigheid. De ontdek-
king van de penicilline, die al ontelbare mensenlevens heeft gered,
danken we menselijkerwijs gesproken aan de millioenensteun uit
zijn vermogen.
En zoals de onbarmhartige Rockefeller zijn eigen vlees ge-
kweld had, zo deed de weldddige Rockefeller tevens zichzelf wel.
Toen hij van een egoist veranderde in een altruist, voer zijn eigen
gezondheid er wel bij. Hij kon weer slapen, normaal eten en wat
van het leven genieten. Zijn dodelijke zelfzucht met de daarmee
gepaard gaande bitterheid en onbarmhartigheid hadden in zijn
hart plaats gemaakt voor liefde en weldadigheid. En toen werd de
weldoener meteen zelf ook verkwikt door de frisse waterstromen
van de wederliefde en dankbaarheid van de geholpenen.
Maar het stond toch al lang in de bijbel te lezen: „Een welda-
dig man doet zichzelf 9 ) wel, maar wie onbarmhartig is, kwelt zijn
eigen vlees", Spr. 11 : 17. Helaas kostte het Rockefeller drie en vijf-
tig levensjaren — ruim een half mensenleven — en veel lichamelijk
en geestelijk leed voordat hij deze les geleerd had. Ook van de Hee-
re Jezus had hij het kunnen weten: „ Geeft en u zal gegeven worden:
een goede, gedrukte, geschudde, overlopende maat zal men u in de
schoot geven. Want met de maat waarmee gij meet, zal u wederge-
meten worden", Luk. 6 : 38, vgl. Matth. 5 : 7, 25 : 31-46, 1 Joh. 3 : 14.
Rockefellers 53e verjaardag leek zijn laatste te worden, maar een
leven van geven deed hem zo goed, dat hij 98 jaar werd. 10 )
,Alles nu wat gij wilt, dat u de mensen doen, doet gij hun ook
aldus: want dit is de wet en de profeten", leerde de Heere Jezus,
Matth. 7 : 12. En dat is nog gezond ook! De moderne psychiatric
heeft ook wel oog voor de heilzame invloed, die de christelijke
naastenliefde op onze geestelijke gezondheid kan uitoefenen. Ook
zij wekt haar patienten op: Led niet naar binnen gericht, maar
283
 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
,sc 12
naar buiten! Staar u niet blind op uzelf, maar richt u op uw naaste.
11 ) Aileen de nodige aandrift en voldoende kracht om alle hinder-
nissen op deze weg te nemen kan zij u niet leveren.' 2 ) Daarvoor
moet men zijn naaste liefhebben en dat is, evenals gedurige vrien-
delijkheid, een vrucht des Geestes, die Hij in onze harten werkt
door het geloof in het Woord van God, Gal. 5 : 22. En dat bevat
ook „gezonde (gezondmakende) woorden", 1 Tim. 6 : 3, vgl. Spr.
3 : 7v, Jes. 58 : 10v, Jak. 2 : 13.
Wat moet de gemeente van Jeruzalem, waarin men wel huizen
en akkers ten bate van armen verkocht, de waarheid van deze
spreuk ook aan den lijve ondervonden hebben! Hand. 4 : 34-37.
Spreuken 11 : 18
De goddeloze maakt winst die niet gedijt,
maar wie gerechtigheid zaait heeft blijvend gewin.
God zegende de vlijt van ons yolk in de 17e eeuw met grote
welvaart, zie bij Spr. 10 : 4. „Maar wie rijk willen zijn, vallen in ver-
zoeking, in een strik, en in vele dwaze en schadelijke begeerten, die
de mensen doen wegzinken in verderf en ondergang. Want de wor-
tel van alle kwaad is de geldzucht", 1 Tim. 6 : 9. Daardoor kwam de
Republiek, die geboren was in de strijd voor Gods Woord, er toe
zich te verrij ken met middelen die God verboden had of die Hem
niet aangenaam waren.
De monopoliewinsten op specerijen hield zij kunstmatig hoog
door de oogsten van de Indische bevolking gedeeltelijk te vernieti-
gen. Of zij dwong de inlandse boeren tegen lage prijzen te leveren.
Terwijl gereformeerd Nederland toch uit de Thora had kunnen
weten hoe God verdrukken haat. Daarnaast bezondigde de Repu-
bliek zich evenals Frankrijk en Engeland aan de slavenhandel, die
vaak nog meedogenlozer was dan het slavenhouden.") En dan te
bedenken dat in de kajuit van elke slavenhaler de Statenbijbel lag,
waarin duidelijk te lezen stond: „Voorts, zoo wie een mensch
steelt, hetzij dat hij dien verkocht heeft of dat hij in zijne hand ge-
vonden wordt, die zal zekerlijk gedood worden", Ex. 21 : 16.
De beroemde Vereenigde Oost-Indische Compagnie kwam
echter aan de weet dat Gods Woord door Salomo waar is: ,De
284
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
goddeloze maakt winst die niet gedijt". Want ook voor haar gold
Gods gebod: „Gij zult niet stelen" zeker geen mensen! Na twee
eeuwen beeindigde zij haar bestaan met een feitelijk bankroet. 14 )
Dan handelden de VS wijzer na de tweede wereldoorlog. In
plaats van herstelbetalingen te eisen van hun overwonnenen en te-
rugbetalingen van hun bondgenoten, kwamen zij met herstel/eve-
ranties (de „Marshall-hulp"). Deze wijsheid kwam overeen met
Gods verordening: „Gij zult niet stelen, maar gáven", Deut. 23v.
I`, 698-712, Lev. 25 : 35-55, l b , 686vv. Op deze economische gerech-
tigheid volgde verrassend snel het herstel van de hele wereldecono-
mie. IS ) En van de VS gold zeker: ,Maar wie gerechtigheid zaait
heeft blij vend gewin". Zie ook bij Spr. 11 : 24, 25, 15 : 27.
Spreuken 11 : 22
Als een gouden ring in een varkenssnuit,
is een schone vrouw zonder verstand.
Verstand-om-God-te-vrezen, welteverstaan. Salomo beweert
niet, dat een vrouw een hoog intelligentiequotient moet bezitten of
een hogere schoolopleiding gevolgd moet hebben, maar dat ze
moet kunnen onderscheiden. Hij spreekt letterlijk over: smaak, het
vermogen om in de duizend en een dingen van het dagelijkse leven
te proeven wat goed en kwaad is. Wat Salomo hier verlangt is een
gezond oordeei; en begint dat niet met de vreze des HEREN? Spr.
1 : 7. Wat heb je aan een knappe vrouw als ze totaal ,geen verstand
heeft" van God en zijn dienst? Dan mist ze de liefde, het heldere
inzicht en de fijngevoeligheid, die nodig zijn om te kunnen onder-
scheiden waarop het in dit leven aankomt, Fil. 1 : 9v, vgl. Ps.
119 : 66, I', 324. Zonder zo'n verstandig innerlijk staat een schoon
uiterlijk als een vlag op een modderschuit, zouden wij zeggen.
Hier leert Salomo zijn jeugdige lezers — want voor hen is zijn
boek bestemd, blz. 55v. — naar wat voor meisjes zij moeten kijken.
Spreuken 31 schildert het portret van de ideale vrouw. Het eindigt
met de verzekering: ,Bedrieglijk is de bevalligheid en ijdel (ver-
gankelijk) de schoonheid, maar een vrouw die Jahweh vreest, die is
te prijzen!" Ongetwijfeld kan zo'n vrouw soms óók mooi zijn,
zoals Abigail, van wie we lezen: „De vrouw had een goed verstand
285

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
en was schoon van gestalte", 1 Sam. 25 : 3. Maar de jongen voor
wie uiterlijk schoon de doorslag geeft bij de keuze van een vrouw,
zou zich wel eens lelijk kunnen vergissen.
Spreuken 11 : 24
Er zijn er die uitstrooien en toch nog meer verkrijgen, -
terwijl anderen meer inhouden dan recht is en toch gebrek lijden.
In het Koninkrijk van God kan men z'n bezit vermeerderen
door het uit te delen. Dat spot met de wijsheid van deze wereld, die
leert dat u een gulden maar een keer kunt uitgeven; daarna bent u
hem voor altijd kwijt. Daarom sluiten velen hun hart voor de nood
der ellendigen. Of men steunt de belangen van het Koninkrijk
Gods minder royaal dan men zou kunnen. Zo houdt men meer in
dan recht is, want geven is de plicht der rijken en krijgen is het
recht der armen, blz. 156v. Men wordt bang om aan zijn spaargeld
te komen. Daardoor komen niet alleen de behoeftigen tekort,
maar men durft zelf ook nauwelijks dankbaar te genieten van wat
God in zijn mildheid gaf. Zo lijdt men in vele opzichten vrijwillig
„gebrek".
Anderen daarentegen delen rijkelijk uit, maar krijgen toch
steeds meer. Misschien hebt u het zelf wel eens meegemaakt. U gaf
uit liefde tot God f 100,— voor een goed doel en toen gaf Hij u er op
de een of andere manier f 1000,— voor terug. Maar zijn Goddelijke
Vaderhand regeert toch ook over alle goud en zilver! Als wij „uit-
strooien" voor zijn Rijk, en rijkelijk uitdelen onder zijn ellendigen,
dan kan zijn ganst onze deelsom in een optelsom veranderen.
Maar als wij zijn koningschap over onze portemonnaie misken-
nen, kan zijn Ongunst op allerlei wijze een streep halen door onze
inhalige rekening.
Dat hebben onze Heere en zijn apostelen ook geleerd. „Geeft
en u zal gegeven worden: een goede, gedrukte, geschudde, overlo-
pende maat zal men in uw schoot geven. Want met de maat, waar-
mee gij meet, zal u wedergemeten worden", Luk. 6 : 38. „(Bedenkt)
dit: wie karig zaait, zal ook karig oogsten, en wie mildelijk zaait,
zal ook mildelijk oogsten", 2 Cor. 9 : 6. „Laten wij niet moede wor-
den goed te doen, want wanneer het eenmaal tijd is, zullen wij oog-
286
Een keuze uit Spreuken 10-31 sr 12
sten als we niet verslappen", Gal. 6 : 9v. Dat is de financiele wijs-
heid die van boven is: God kan uitgaven in inkomsten veranderen,
vgl. Ps. 112 : 9, Gal. 6 : 7-10, 2 Cor. 9 : 6-11. Zie ook bij Spr. 11 : 18.
Spreuken 11 : 25
De zegenende ziel wordt overvloedig verkwikt,
wie laaft, wordt ook zelf gelaafd.
Eên van de eerste vruchten van de uitstorting van de Heilige
Geest was dat de portemonnaies open gingen. Barnabas verkocht
een akker ten behoeve van de behoeftigen in de gemeente. Ja,
kens waren er die hun bezittingen en have verkochten en ze uit-
deelden aan alien, die er behoefte aan hadden", Hand. 2 : 45. „Niet
een zei, dat iets van hetgeen hij bezat zijn persoonlijk eigendom
was, doch zij hadden alles gemeenschappelijk", Hand. 4: 32. Als
de nood aan de man kwam, bleek de naastenliefde sterker dan de
bezitsdrang.
Maar deze zegenende zielen werden zelf ook overvloedig
„vetgemaakt", zoals er letterlijk staat. Met het vette van Gods
huis. „En er was grote genade over hen alien", Hand. 4 : 33. Is dat
niet verkwikkend voor een christen? Zij waren eendrachtig, zij wa-
ren blij en zij hadden werfkracht, Hand. 2 : 46v. Hebt u wel eens
iets van het tegenovergestelde geproefd? Dan weet u wat een lafe-
nis deze gemeente ontving. Zie ook bij Spr. 11 : 18.
Spreuken 11 : 26
Wie koren achterhoudt, dien vloekt het yolk,
maar zegening daalt neer op het hoofd van de verkoper.
Natuurlijk, handel is geen liefdadigheid en schaarste bepaalt
de waarde. Maar voor een leerling van de Heilige Schrift is de wet
van vraag en aanbod niet de hoogste economische wijsheid. In tij-
den van nijpende voedselschaarste je graanvoorraad meedogen-
loos vasthouden tot de prijzen nog hoger gestegen zijn, dat is rond-
weg goddeloos. Mensen hun brood onthouden, de eerste levensbe-
hoefte, die niemand kan missen! Waarbij uiteraard de armsten er
het eerst onderdoor gingen. Amos kende zulke schurken, die woe-
kerwinst sloegen uit andermans nood. Op sabbatten hunkerden ze
287
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
naar het eind van de dag, ,dat we graan te koop kunnen aanbieden
(-) met bedrieglijk gebruik van een valse weegschaal (-) en we ver-
kopen afval voor graan", Amos 8 : 5v.
Zulke gewetenloze speculanten en zwarthandelaars worden
door radeloze vaders en moeders zwaar vervloekt. En zulke vloek-
wensen hoort de Almachtige, wat dacht u! „Het geroep der ellen-
digen vergeet Hij niet", Ps. 9 : 13, 19. Amos verkondigde: „Gezwo-
ren heeft Jahweh bij Jakobs heerlijkheid: ,Voorwaar, Ik zal in eeu-
wigheid niet een hunner daden vergeten! Amos 8 : 7, vgl. Ps. 10, 37.
Dan handelde Jozef anders. Hij had ook reusachtige voorra-
den, maar hij verkOcht ze! „Toen de hongersnood nu over de gehe-
le aarde heerste, opende Jozef alle schuren en verkocht koren aan
de Egyptenaren, want de honger was sterk in het land Egypte. En
de gehele wereld kwam naar Egypte om bij Jozef koren te kopen,
want de honger was sterk op de gehele aarde", Gen. 41 : 56v. En hij
verkocht ook aan vreemdelingen, zodat zijn eigen broers geen ver-
geefse reis maakten! Hij gaf het niet weg, want handel is handel,
maar hij schortte de verkoop geen jaar op teneinde de prijzen op te
schroeven. Jozef wist: Beter geen voordeel dan Gods oordeel!
Wat zal men hem hierom gezegend hebben! Gen. 47 : 25. En
zulke zegenwensen hoort God evengoed als vloekwensen. En zijn
welgevallen rust op ieder, die zich ontfermt over de ellendige.
„Welzalig die acht slaat op de geringe; ten dage des onheils zal
Jahweh hem uitkomst geven; Jahweh zal hem behoeden en in het
leven behouden; hij zal geprezen worden op aarde", Ps. 41 : 2v. Zie
ook blz. 68 en bij Spr. 28 : 27.
Spreuken 12 : 10
De rechtvaardige weet wat toekomt aan zijn vee,
maar het innerlijk van de goddelozen is wreed.
Dat komt omdat de rechtvaardigen Jahweh kennen en de
goddelozen niet. De Thora van Mozes leerde al, dat Gods barm-
hartigheid niet alleen uitgaat naar zijn yolk, maar ook naar zijn
dierenwereld. Dat spreekt toch vanzelf? Hij heeft alle vogels en vis-
sen, al het vee en wild gedierte zelf gemaakt. En toen Hij daar mee
288 289
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
klaar was, zegende Hij ze en God zag het: „Wat zijn ze goed!",
Gen. 1 : 21, 25. 16 ) Daarom gebood Hij Israel niet alleen zijn naaste
lief te hebben, maar ook zijn dieren. Iedere week moest de Israeliti-
sche boer zijn trek- en lastdieren een dag vrij laten rondlopen. „Zes
dagen zult gij arbeiden en al uw werk doen", gebood Jahweh in het
vierde gebod, „maar de zevende dag () zult gij geen werk doen, gij
() noch uw os, noch uw ezel", Ex. 20: 10, Deut. 5 : 14. En door-de-
weeks moest hij ze evengoed barmhartig behandelen. „Een dor-
sende os zult gij niet muilbanden", Deut. 25 : 4. Zo'n dier de hele
dag over zijn eigen voer laten lopen en het er dan geen hap van
gunnen? Dat vond Jahweh wreed. Evenals een vogelnest uithalen
en dan de moedervogel ook nog meenemen. Laat die dan tenmin-
ste vliegen, zei Jahweh, Deut. 22 : 6.
Wij kennen Gods dierenliefde nu ook nog uit het boek Jona.
God wilde Nineve omkeren vanwege haar hemeltergende onrecht.
Maar waarom zag Hij er tenslotte toch vanaf? Mede vanwege de
kleine kinderen en de vele dieren in die stad. „Zou Ik dan Nineve
niet sparen, de grote stad, waarin meer dan honderdtwintigdui-
zend mensen zijn, die het onderscheid niet kennen tussen hun
rechterhand en hun linkerhand, benevens veel vee?", Jona 4: 11.
Wat zouden die ezels, kamelen en runderen radeloos rondrennen
door de verstikkende rook tussen de brandende huizen! Jona
dacht daar helemaal niet aan, maar God wel. „Mens en dier verlost
Gij, Jahweh", zingt Ps. 36 : 7. Alle dieren eten dagelijks uit zijn
hand, Ps. 104: 27, 145: 15v, Job 39 : 1-3. Hij zorgt er toch voor, dat
het vee gras te eten heeft? Ps. 104 : 21. Vogels „zaaien niet en
maaien niet en brengen niet bijeen in schuren en toch voedt uw
hemelse Vader die", zei de Heere Jezus, Matth. 6 : 26.
Daarom is de vreze des HEREN ook op het gebied van die-
renbescherming het begin van de wijsheid. Daardoor werd de Is-
raeliet enerzijds bewaard voor valse sentimentaliteit. Alsof hij bij
elk dier dat hij slachtte eigenlijk zondigde. Gods Woord spreekt
nuchter over het doden van dieren omdat iemand Jahweh een offer
wilde brengen of omdat hij voedsel of een dierenhuid nodig had of
gewoon omdat ze hem schade berokkenden. Jahweh heeft zelf
kalfsvlees gegeten toen Hij bij Abraham te gast was, Gen. 18 : 7v.

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
En David sloeg kordaat een leeuw en beer dood, toen ze zijn kudde
aanvielen, 1 Sam. 17 : 34v. Maar aan de andere kant is de vreze des
HEREN ook de sterkste drijfveer om dieren met zachtheid te be-
handelen.
Letterlijk zegt Salomo hierboven: „De rechtvaardige kent de
ziel (nefesj) van zijn vee". Men zou ook mogen vertalen: de eetlust
(want de bijbelse ziel kan eten), de gemoedsgesteldheid, het leven,
het verlangen, de aard van zijn vee, I b , 44, zakenreg., I k , 418, ziel.
De rechtvaardige „kent" deze nefesj van zijn os en ezel. Hij heeft ze
lief, zoals de Hebreeuwse bijbel ook van een man zegt, dat hij zijn
vrouw „kent". Misschien klinkt in dit woord hier tevens mee, dat
zo'n vrome boer z'n beesten loyaal behandelt, zoals bondgenoten
elkaar behoren te doen, 139v. Werken zij dagelijks trouw voor
hem en kunnen zij zelf geen voedsel zoeken, zoals wilde dieren
doen? Dan zal hij ze van zijn kant „kennen", wedertrouw bewij-
zen, door hun op tijd voedsel en rust te geven, hen te beschermen
tegen kou en roofdieren, hen niet te plagen, niet uit te vloeken, niet
onnodig te slaan, zoals Bileam z'n ezelin deed, kortom, hen in alle
opzichten met zachtheid te behandelen.
Gods lcinderen zullen daarbij bewust zijn, dat de dierenwe-
reld mee moet zuchten onder de vloek die om onze zonde op het
aardrijk rust. „Want wij weten, dat tot nu toe de ganse schepping
in al haar delen zucht en in barensnood is", Rom. 8 : 22. Wie daar
iets van ziet, kan niet met wreed genoegen of spot een dier het leven
benemen. Ook als het nodig is, blijft het toch leed-doen op onze
aarde. En daarin zuchten wij met alle schepselen mee en verlangen
naar die tijd, dat men nergens op aarde meer leed zal doen. ' 7 )
Zijn wij er daarbij bovendien van doordrongen, dat wij zelf
geheel en al van Gods barmhartigheid moeten leven? Ook dat be-
sef kan ons bewegen voor dieren barmhartig te zijn. Dan zeggen we
niet zo makkelijk van een onschadelijk insect: „Trap maar dood!".
Kinderen moeten maar zo jong mogelijk leren, dat deze dingen
evengoed tot de vreze des HEREN behoren als „Gij zult niet ste-
len". Een krachtig middel om hen wreedheid of te leren is hen die-
ren te leren bewonderen. Leer hen een vlinder bekijken als een
prachtig kunstwerk van hun hemelse Vader en een medeschepsel
290
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
van God waarom wij Hem prijzen. Dan zullen ze het dier niet zo
gauw nodeloos dooddrukken.
Maar de goddeloze toont zijn afkeer van God en zijn Woord
ook in een tekort aan medelijden. „De barmhartigheden der godde-
lozen zijn wreed", vertaalt men vs. 10b. ook wel. Dan zou de
spreuk willen zeggen: zelfs als een goddeloze barmhartig wil zijn is
hij feitelijk nog wreed. Letterlijk zegt Salomo echter: de ingewan-
den, het innerlijk, dus de zetel der gemoedsbewegingen, ook van de
barmhartigheid, is bij de goddelozen wreed. Zo beschouwd
spreekt de masjaal nog krachtiger: goddelozen hebben geen weet
van barmhartigheid. U kunt dit zien aan de „vrome" goddelozen
in het sanhedrin, die onze Heere Jezus lieten kruisigen en zijn
apostelen lieten geselen. Geestverwanten voerden in de 16e eeuw
trouwe gelovigen naar de brandstapel. Zo'n wreed schouwspel
konden zij aanzien, ondanks hun „gevoelige" godsdienstigheid.
Maar los van God is ons menselijke gevoel lang niet sterk ge-
noeg om wreedheden te voorkomen. De geschiedenis leert, dat
zelfs zij die uitgingen van de souvereiniteit van dat gevoel later
vaak tot de grootste wreedheden kwamen. Robespierre pleitte als
jong advocaat tegen de doodstraf, maar datzelfde medegevoel met
de lijdende mensheid dreef hem voort om met duivelse consequen-
tie de heilstaat van Rousseau te vestigen door guillotine en mas-
saoproer. Lenin was ook zo gevoelig. Hij was tegenstander van de
vivisectie. En juist om een wereld op te bouwen waarin niemand
meer leed zou hebben, heeft hij in 1918 duizenden die deze wereld-
vernieuwing niet wilden, omgebracht. Maar dat zei Gods Woord
allang in deze spreuk. Als ons innerlijk, de zetel van onze gevoe-
lens, niet door Gods Woord geregeerd wordt, kunnen wij tot de
grootste gemeenheden vervallen.
Daarom zeiden we al: ook op het gebied van dierenbescher-
ming is de vreze des HEREN het begin van de wijsheid. Zoals in
alle barmhartigheidswerk Godsvrucht de krachtigste drijfveer is.
Pas wie zich aan de Schrift houdt, erkent dat God souverein is over
mens en dier en dat wij het hier op aarde allen van Zijn goedheid
moeten hebben. Dan geven we onze Heere gehoor: „Weest barm-
291
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
——
hartig, gelijk tiw Vader barmhartig is", Luk. 6 : 36. 18 ) het woord. Waar Gods Koningschap erkend wordt, daar komt sj a-
Spreuken 12 : 19
Een waarachtige lip houdt altijd stand,
een leugenachtige tong slechts een ogenblik.
Letterlijk: een lip-van-waarheid en een tong-van-leugen. Al-
leen wat is waarheid? Bij ons een kwestie van koele eerlijkheid te-
genover de naakte feiten. In de Schrift een zaak van warme liefde
tot God en onze naaste. In die betrekkingen vastheid betonen, met
woord en daad, dat is waarheid. 't Is in de bijbel feitelijk een ander
woord voor trouw, betrouwbaarheid, I k , 129v. Op de waarheid kun
je aan. Gods Woord is dan ook de Waarheid, Joh. 17 : 17. Daarom
zal dat eeuwig stand houden, Jes. 40 : 8. Met alles wat in gehoor-
zaamheid aan De Waarheid werd gezegd en gedaan, 1 Cor. 15 : 58.
„Want wij vermogen niets tegen de waarheid, maar wel voor de
waarheid", 2 Cor. 13 : 8.
Maar met de leugen val je altijd om. Leugen betekent ook:
onvastheid. De leugen is niet solide, maar lijkt op bomijs. Het ziet
er sterk uit, maar je zakt er doorheen. Het yolk heeft de waarheid
van deze spreuk beaamd in het spreekwoord: „Al is de leugen nog
zo snel, de waarheid achterhaalt ze wel". Dat duurt „slechts een
ogenblik" (letterlijk: zolang ik met de ogen wenk), zegt Salomo.
Zoals vaker in masjaals wel wat kras uitgedrukt. Maar al moet men
vaak wat Langer wachten dan ,slechts een ogenblik", het is waar
wat de Duitsers zeggen: Leugens hebben korte benen. Op den
duur hoiiden ze het niet. Zeker niet in de smeltoven van de Jongste
Dag, 1 Cor. 3 : 13.
Spreuken 12 : 20
Bedrog is in het hart van wie kwaad smeden,
maar voor wie tot vrede raden is er vreugde.
,Tot vrede raden" houdt meer in dan ruzies en twisten bijleg-
gen, al kan dat iemand ook veel vreugde verschaffen. De Schrift
verstaat immers onder vrede meer dan het negatieve: geen strijd.
Vrede is daar een ander woord voor levensbloei, in de voile zin van
292 293
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
loom of vrede. Zij steunt in de Schrift daarom altijd op waarheid
en recht. leder die daarvoor opkomt, „raadt tot vrede". Ook al
gaat hij daarbij in tegen het humanistische vrede-ideaal van de pu-
blieke opinie, die zo vaak verdraagzaam is voor leugen en onrecht.
Vaak ondervinden zij die „tot vrede raden" felle tegenstand
van „wie kwaad smeden", opstand tegen God en daarmee dishar-
monie, levensafbraak. Meestal onder bedrieglijke vlaggen. Dat
deed de psalmist klagen: „Ik ben een en al vrede, maar als ik
spreek, dan zijn zij uit op strijd", Ps. 120: 7. Dat konden alle profe-
ten hem nazeggen. Jeremia voelde zich „een man met wie het hele
land strijdt en twist", Jer. 15 : 10. En de Vredevorst zelf verklaarde:
„Ik ben niet gekomen om vrede to brengen, maar het zwaard",
Matth. 10 : 34. Toch waren zij het die Gods yolk de weg wezen naar
de ware vrede! En bij alle moeite die hun dat bezorgde, mochten zij
toch ook veel vreugde smaken in de God des vredes. Dat beloofde
de Heere zijn leerlingen ook: (gelukkig) de vredestichters,
want zij zullen kinderen Gods genoemd worden", Matth. 5 : 9, vgl.
Spr. 10 : 23, 21 : 15.
Spreuken 12 : 21
De rechtvaardige wordt door geen enkel onheil getroffen,
maar de goddelozen zijn vol rampspoed.
De vrome Asaf ervoer het juist andersom. Hij klaagde: God-
delozen kennen geen enkele moeite, maar ik word de ganse dag
geplaagd, Ps. 73. En David zei: „Talrijk zijn de rampen van de
rechtvaardige", Ps. 34 : 20, vgl. Ps. 37. Onze spreuk is dus bepaald
niet de gemakkelijkste. Hij behoort kennelijk tot de „woorden en
raadselen van wijzen", Spr. 1 : 6.
Soms lost men deze moeilijkheid op door de constructie, dat
het „optimistische" boek Spreuken op dit punt later door de
reelere boeken Job en Prediker zou zijn gecorrigeerd, vgl. blz. 23.
Maar deze bewering houdt geen steek, want Spreuken spreekt zelf
ook op elke bladzij de over onheil en rampspoed in het leven van de
rechtvaardigen. Anderen zoeken de oplossing in de vraag: Wat
sr 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
noemt u rampspoed in het leven van Gods kinderen? „Wij weten
nu, dat God alle dingen doet medewerken ten goede voor hen, di e
God liefhebben", Rom. 8 : 28. 19 ) Een troostvol woord, maar veron-
derstelt dit niet juist wel allerlei kwaad in het leven van Gods yolk?
We moeten de woorden maar gewoon in hun waarde laten: onheil
is onheil en rampspoed is rampspoed, ook in bovenstaande
spreuk.
Het lijkt ons het beste hier de eigenaardige spreekwijze van de
masjaal in rekening te brengen, die we in paragraaf 1 uitvoerig be-
sproken hebben, zie vooral blz. 21-27. In deze eigenaardige leer-
vorm laat Salomo hier — met verwaarlozing van de uitzonderingen
- de belofte horen waarvan heel Spreuken weergalmt: Rechtvaar-
digen kunnen door hun Godsvrucht heel wat rampspoed vermij-
den, waar de zonde haar bedrijvers reddeloos in stort. 20 )
Spreuken 12:24
De hand der vlijtigen zal heersen,
maar traagheid voert tot dienstbaarheid.
Kardinaal Richelieu, een Franse staatsman uit de 16e eeuw,
typeerde de Nederlanders van zijn tijd eens als: „een hoopje men-
sen, die een brokje grond bezitten, bestaande uit water en gras, en
desondanks de volken van Europa voorzien van het grootste deel
van de door hen benodigde goederen". 21 ) In de tijd van enkele tien-
tallen jaren verhief de Almachtige ons land tot een mogendheid
van de eerste rang. De wereldkaart vertoont er nog de sporen van.
Er kon in de 17e eeuw weinig in Europa gebeuren buiten deze Re-
publiek om. Dat was Gods zegen op de vlijt van onze voorouders
(zie ook bij Spr. 10 : 4).
„De hand der vlijtigen zal heersen". Deze Goddelijke orde-
ning laat haar heilzame kracht zelfs nog voelen als de grote Wetge-
ver zelf niet meer erkend wordt. 22 ) Was het „Wirtschaftswunder"
na de tweede wereldoorlog in het ijverige Duitsland daarvan geen
sprekend voorbeeld? En wat een machtspositie verwierf het nijvere
Japan zich op de wereldmarkt.
„Maar traagheid voert tot dienstbaarheid". Daarmee is zeker
294
Een keuze uit Spreuken 10-31 sr 12
niet alle dienstbaarheid in de wereld verklaard, maar wel een be-
langrijk aspect van de maatschappelijke en politieke verhoudin-
gen aangewezen.
Hier volgen nog enkele verwante spreuken: „Ga tot de mier,
gij luiaard, zie haar wegen en word wijs: hoewel zij geen aanvoer-
der heeft, noch leidsman, noch heerser, bereidt zij in de zomer haar
brood, verzamelt zij in de oogst haar spijs. Hoelang, luiaard, zult
gij neerliggen, wanneer zult gij opstaan uit uw slaap? Nog even sla-
pen, nog even sluimeren, noch even liggen met gevouwen handen
— daar komt uw armoede over u als een snelle toper, en uw gebrek
als een gewapend man", Spr. 6 : 6-11. „Een verstandig slaaf zal
heersen over een zoon die zich schandelijk gedraagt, en zal in de
erfenis delen temidden der broeders", Spr. 17 : 2.
Spreuken 12:25
Verdriet in iemands hart maakt het neerslachtig,
maar een goed woord geeft blijdschap.
Wat kan een mensenhart al niet neerslachtig maken? Een ver-
broken verloving. Financiele moeilijkheden. Huwelijksproble-
men. Krenking. Het verlies van een geliefde. Schuldbesef. Vrees
voor de dood of voor Gods oordelen over land en yolk. Al te grote
en langdurige zorg kan iemands gezOndheid zelfs aantasten, Spr.
17 : 22. 23 ) De eetlust vermindert. Men neemt z'n zorgen mee naar
bed en gaat aan slapeloosheid lij den. Men voelt zich onverklaar-
baar moe. Verdriet en zorg kunnen iemand zelfs overspannen ma-
ken of een te hoge bloeddruk bezorgen.
Maar wat kan een goed woord zo'n neerslachtig hart opbeu-
ren. Natuurlijk, daarvoor kan men zelf ook de bijbel opslaan, maar
een bekommerd hart wil zo'n bemoediging ook wel eens uit vrien-
denmond hôren. Daarvoor is wijsheid nodig. Een goed woord ge-
tuigt immers van inlevingsvermogen in iemands verdrietige hart.
Christenen zullen zich daarbij door de apostel laten leiden:
„Spreekt iemand, laten het woorden zijn als van God", 1 Petr.
4: 11. Gods Woord is zo'n goudmijn van troostwoorden. Daarmee
kunnen we de oorzaak van iemands zorg wel niet wegnemen, maar
295
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
hem wel kracht verlenen om haar onder ogen te zien. Zoals Jona-
than bij zijn vervolgde vriend David deed: „hij versterkte zijn ver-
trouwen op God en zei tot hem: Vrees niet . . . !", 1 Sam. 23 : 17. En
datzelfde mag David nu al vele eeuwen door zijn psalmen doen:
veler Godsvertrouwen versterken. „De HERE is mijn herder. Zelfs
al ga ik door een dal van diepe duisternis, ik vrees niet, want Gij zijt
bij mij", Ps. 23.
Heerlijk als wij enkele van zulke Schriftwoorden uit ons
hoofd kennen om er onze verdrietige broeders en zusters mee te
kunnen troosten. Zoals deze „goede woorden" van de apostel:
„Wij weten nu, dat God alle dingen doet medewerken ten goede
voor hen, die God liefhebben", Rom. 8 : 28. „Werpt al uw bekom-
mernis op Hem, want Hij zorgt voor u", 1 Petr. 5 : 7. „Weest in
geen ding bezorgd, maar laten bij alles uw wensen door gebed en
smeking met dankzegging bekend worden bij God. En de vrede
Gods die alle verstand te boven gaat, zal uw harten en uw gedach-
ten behoeden in Christus Jezus", Fil. 4 : 6v, vgl. vs. 13, 19.
Maar rechtstreeks uit de Schrift geput of niet: „Vriendelijke
woorden zijn als honigzeem, zoet voor de ziel en medicijn voor het
gebeente", Spr. 16 : 24 (zie ook onze opmerkingen daarbij). Ook op
deze wijze is de vreze des HEREN gezond, zoals Salomo in zijn
Handleiding bij dit boek zei, Spr. 3 : 7v, blz. 129-134, Spr. 4 : 22,
Jes. 26 : 3. „Welgelukzalig is hij, die zich verstandig gedraagt jegens
een ellendige", Ps. 41: 2 SV.
Spreuken 12 : 26
De rechtvaardige gaat wie hem kwaad wil doen uit de weg, 24 )
maar de weg der goddelozen doet hen dwalen.
De Heere Jezus nam toch ook een paar keer de wijk voor
kwaaddoeners? dan namen stenen op om naar Hem te wer-
pen; maar Jezus verborg zich en verliet de tempel", Joh. 8 : 59. „En
Hij ging heen en verborg zich voor hen", Joh. 12 : 36. Zo sprak Hij
ook tot zijn discipelen: „Wanneer men u vervolgt in deze stad,
vlucht naar de andere", Matth. 10 : 23, vgl. 24 : 16. Paulus en Barna-
bas hebben dit ook gedaan. ,Toen er (in Iconium) een oploop
296
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
kwam, zowel van heidenen als van Joden met hun oversten, om
hen te mishandelen en te stenigen, namen zij, de toestand overzien
hebbende, de wijk naar de steden van Lycaonie, Lystra en Derbe
en omgeving", Hand. 14 : 5v. Hun Zender eiste niet van hen, dat zij
nodeloos voor Hem de „heldendood" zouden sterven, zoals later
wel gebeurd is. Dan zOcht men het martelaarschap. Maar schapen
mogen gerust vluchten, als ze daar kans voor zien. Trouwens, was
Jozefs vlucht voor Potifars vrouw geen heldenvlucht?
Spreuken 13 : 4
De ziel van de luiaard is begerig, maar tevergeefs,
doch het verlangen der vlijtigen wordt overvloedig vervuld.
„Een trage hand maakt arm, maar de hand des vlijtigen
maakt rijk", lazen we al in Spr. 10 : 4 (zie aldaar). Natuurlijk heeft
de luiaard ook graag een goede boterham, maar zolang hij daar-
voor niet werkt, begeert hij die vergeefs. We behoeven deze spreuk
echter niet te beperken tot materiele dingen. Een mens kan van
alles en nog wat vergeefs begeren, omdat hij eenvoudig te lui was
om er wat voor te doen. Hier ligt ook een van de oorzaken van de
verschillen tussen de mensen. Wat deed de een voor wat hij geniet
en wat deed de ander voor wat hij mist?
Spreuken 13 : 11
Een vermogen uit niets verkregen slinkt weg;
doch wie met eigen hand vergadert wordt rijk.
Spanje verwierf in de 17e eeuw fabelachtige rijkdommen,
waarvoor het echter niets gepresteerd had. De zilvervloten voer-
den jaarlijks geroofde schatten uit Zuid- en Middenamerika aan.
Toch heeft dit „vermogen uit niets verkregen" het land geen goed
gedaan. Nog in diezelfde eeuw waren deze geldvoorraden wegge-
slonken.
Het ijverige Nederland werd in diezelfde periode echter rijk.
Maar dat had zijn welvaart dan ook met hard werken verdiend (zie
ook bij Spr. 10 : 2).
297

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
Spreuken 13 : 12
Een langgerekt hopen maakt het hart ziek,
maar een vervulde begeerte is een boom des levens.
Hoop doet leven. Maar als zij al te ver wordt uitgerekt, kan
men er zelfs aan sterven, zoals tijdens de Tweede Wereldoorlog
gebleken is. Er waren toen in Japan geallieerde krijgsgevangenen,
die genoeg te eten kregen en toch stierven. Hun hoop op bevrij ding
werd zo lang uitgesteld, dat ze lusteloos werden, nauwelijks meer
aten en dronken, en tenslotte zelfs omkwamen van wanhoop en
honger naar genegenheid. 25)
En dan te bedenken, dat waar het evangelie wijkt helemaal
geen echte hoop meer overblijft, Ef. 2 : 12, 1 Thess. 4: 13. Het kan
niet anders of dit moet niet alleen de geestelijke, maar daardoor
ook de lichamelijke volksgezondheid aantasten. Alweer een be-
wij s, dat de vreze des HEREN gezond is, vgl. onze aantekeningen
bij Spr. 3 : 7v, 11 : 17, 12 : 25, 14 : 30, 15 : 13, 15, 17, 16 : 24, 17 : 22,
25 : 16.
Spreuken 13 : 14
Het onderricht van de wijze is een bron des levens,
om de strikken des doods te ontwijken.
Daar hebt u het hele boek Spreuken in twee regels samenge-
vat. Zie voor de eerste regel vooral bij Spr. 3 : 18 en voor de tweede
bij Spr. 3 : 21-23.
Spreuken 13 : 20
Ga met wijzen om, dan wordt ge wijs,
maar wie met dwazen verkeert, wordt verkeerd. 26)
Veel in Spreuken lezen is ook een vorm van omgang met wij-
zen. Zoals slechte lectuur en TV-programma's in nauwe aanraking
kunnen brengen met dwazen (zie hun portret F, 93vv). En dan leert
de volksmond: Wie met pek omgaat, wordt ermee besmet. „Mis-
leidt uzelf niet; slechte omgang bederft goede zeden", 1 Con
15 : 33. Daarom raadde Salomo eveneens: „Ga de dwaze man uit
298
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
de weg, want verstandige lippen bemerkt gij daar niet", Spr. 14 : 7.
Zie ook bij Spr. 8 : 17.
Spreuken 13 : 24
Wie zijn roede spaart, haat zijn zoon;
maar wie hem liefheeft, tuchtigt hem reeds vroeg. 27)
Veel moderne opvoedkundigen draaien dit juist om: Wie de
roede gebruikt, haat zijn zoon; maar wie hem liefheeft, slaat hem
nooit. 28 ) Nu verlangt natuurlijk niemand de tijd terug dat de
schoolmeesters nauwkeurig opschreven hoevaak zij roede en plak
hadden gehanteerd. Maar zijn wij thans niet in een ander uiterste
vervallen? Wee de onderwijzer die een ondeugend kind een pak
slaag geeft! Het woord van de apostel geldt niet alleen de Creten-
zen: „Want velen willen van geen tucht weten", Tit. 1 : 10, vgl. vs.
6. In naam der menselijkheid en met beroep op de majesteit van
het kind is de stok als tuchtmiddel overal uitgebannen. Maar ken-
nelijk niet op gezag van de Heilige Schrift, want die raadt met
name in Spreuken de lijfstraf als opvoedmiddel herhaaldelijk aan,
Spr. 10 : 13, 18 : 6, 19 : 29, 20 : 30, 22 : 15, 23 : 13v, 26 : 3, 29 : 15, vgl.
Deut. 23 : 2v, Luk. 12 : 47v.
Daarmee volgden de wijzen het voorbeeld van onze hemelse
Vader. Hij noemt Israel meermalen zijn „zoon" (Ex. 4 : 23, Hos.
11 : 1) en hoe voedde Hij zijn zoon op? Allereerst door liefelijke
onderwijzing. Die staat overal duidelijk voorop. Tucht is in de
Heilige Schrift niet in de eerste plaats slaag, maar vriendelijke on-
derwijzing, leiding en vermaning, zie daarover nader bij Spr. 1 : 2v,
3: 11v. Maar als Israel dan soms beslist niet horen wilde, dan
moest het maar voelen. Al kwam Jahweh dan niet meteen met de
hardste slagen, vgl. P, 297. De profetische boeken laten zien hoe
Jahwehs tuchtigingen door de eeuwen heen geleidelijk zwaarder
werden. Tot Hij na eeuwen waarschuwen zijn oudste zoon Efraim
het beloofde land uitzette. Maar dan doet deze straf het Goddelijk
Vaderhart na honderd jaar nog steeds pijn! Jer. 31 :20. Zo groot
was de liefde waarmee God zijn roede had gehanteerd, vgl. I`, 148,
203.
299

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
Ook hierin moeten wij navolgers van God willen zijn.
Onze tucht over onze kinderen moet evenals Gods tucht over
ons allereerst bestaan uit liefelijke leiding-door-onderwijzing.
Daarom is de staf van het Woord het beste tuchtmiddel in huis en
school. Jahweh oefende de tucht in Israel in de eerste plaats door
het onderwijs in Gods Woord van vaders en moeders, priesters en
profeten. Zo is het dagelijkse lezen en vertellen van het Woord des
Heeren wel het tuchtmiddel bij uitnemendheid, in huis en school.
Zo krijgt Gods yolk verstand van God en zijn verbond, alsmede
van de regels en bedreigingen van dat verbond, en leert het de ware
wij sheid.
Verder zullen wij ons ook hierin navolgers Gods betonen
doordat wij nooit anders tucht uitoefenen dan uit liefde. „Nie-
mand mag straffen, die niet duizendmaal liever zelf de straf zou
lij den, dan dat hij haar een ander doet ondergaan. Liefde drijft
vanzelf tot de uiterste beperking bij het straffen in het algemeen,
bij het lichamelijk tuchtigen in het bijzonder". 29 ) Maar ware liefde
sluit het gebruik van de roede bij voorbaat niet uit! Daar komt
bovenstaande spreuk ons aan herinneren.
Ware liefde kan het niet gedogen, dat het kwaad in het kinder-
hart voortwoekert en zich vasthecht. Als woorden niet helpen,
kunnen roede en bestraffing wijsheid verlenen, Spr. 29 : 15 (zie al-
daar). Kennelijk waren er ook in Israel ouders en opvoeders die de
roede spaarden. Misschien omdat voor hun besef ouderliefde en
lijfstraffen niet met elkaar strookten. Maar zo'n gedragslijn ver-
oordelen de wijzen scherp als ogenschijnlijk misschien liefdevol
voor het kind, maar in feite voortkomend uit haat. Zulke ouders
miskennen de macht der zonde over kinderharten en zouden wat
meer moeten letten op het voorbeeld van de Alwijze God. Hij
tuchtigde zijn zoon Israel liefst met woorden, maar als het nodig
was aarzelde Hij niet ook de roede te gebruiken. Al zullen we dan
— evenals Hij — zelf ook pijn voelen.
Ook van deze dingen geldt echter het Schriftwoord: „Het hart
des wijzen kent tijd en wijze. Want elk ding heeft zijn tijd en zijn
wijze, immers het kwaad des mensen drukt.zwaar op hem", Pred.
300
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
8 : 6. Daarom geven de wijzen in onze spreuk de raad: Wie zijn
zoon liefheeft, tuchtigt hem reeds vroeg. Kleine kinderen horen zo
graag de bijbelse geschiedenissen vertellen. Koop die tijd uit! Als
ze zestien zijn is de gelegenheid al bijna voorbij. We moeten in
onze maatschappij onze „huiscatechisatie" in een jaar of tien gege-
ven hebben. Daarna zijn we meestal te laat. U kunt een jongen van
zestien toch thuis niet meer slaan? Maar als een veel jonger kind
niet wil horen, hoeft het meestal niet zo hard te voelen en kunt u
met een lichte kastijding volstaan. Daarom leert het gezegde:
„Hoe vroeger de tucht, hoe beter de vrucht". De peuter- en de
kleuterleeftijd zijn de beste tijd om het karakter te stempelen. Zelfs
op de basisschool, dus van hun zesde tot hun dertiende jaar, veran-
deren kinderen in feite niet ingrijpend meer. De fundamenten van
het ontzag voor het gezag moeten reeds voor de schoolleeftijd ge-
legd zijn. Dan kunnen veel kinderen in de basisschool- leeftijd li-
chamelijke kastijding reeds missen. 30 ) Over de roede op school
spreken we nader bij Spr. 22 : 15.
Overigens zal Salomo met het woord roede niet alleen op de
stok doelen, maar op alle voelbare tuchtmiddelen waardoor ver-
standige opvoeders een ondeugend kind laten weten, dat het ge-
zondigd heeft.
Wie de Heilige Schrift leest als het eeuwig blijvende Woord
van God, hoort hier Goddelijke ordeningen voor het oefenen van
gezag over kinderen en Goddelijke beginselen voor het leiden van
jongeren in Zijn wegen. Men noeme dit niet „oudtestamentisch",
want Hebr. 12 : 5-11 geeft dezelfde wijsheid door.
Ongetwijfeld bestaat er principieel verschil tussen deze liefde-
voile opvoedkunde van de Spreuken en de hardvochtige farizeese
methode van Jezus Sirach en zijn geestverwanten. Maar daarover
nader bij Spr. 19: 18, waarin gewaarschuwd wordt voor over-
maat bij de lichamelijke kastijding. De zaak waar het nu om ging
vatten de Engelsen samen in het spreekwoord: „Spare the rod
and spoil the child" (Spaar de roede en bederf het kind). Een
Amerikaanse hoogleraar in de psychiatric maakte daarvan deze
variant: ,Spare the Freud and save the child" (Bespaar het Freud
en red het kind). 31 )
301
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
Spreuken 14 : 1
De wijsheid der vrouwen bouwt haar huis,
maar de dwaasheid breekt het of met haar eigen handen.
„Jahweh make de vrouw die in uw huis komt, als Rachel en
Lea, die beiden het huis van Israel gebouwdhebben" , zei het yolk in
de poort van Bethlehem, toen Boaz Ruth tot vrouw genomen had,
Ruth 4: 11v. Zij verstonden onder „een huis bouwen" kennelijk:
moge zij u nageslacht bezorgen. Het is opmerkelijk, dat Psalm 127,
die eveneens over de kinderzegen spreekt, begint met: „Als Jab-
well het huis niet bouwt . . .", vgl. Ex. 1 : 21 SV. Zouden we daar bij
deze spreuk niet 66k aan mogen denken? Behoort dat immers niet
tot „de wijsheid der vrouwen", dat zij bereid zijn kinderen te ba-
ren? Maar deze spreuk heeft natuurlijk meer op het oog dan een
„huis bouwen" door gezinsvorming. Een vrouw kan het huis van
haar man in alle opzichten doen floreren, maar ze kan het ook ge-
heel en al ruMeren. Sprekende voorbeelden daarvan zijn de konin-
gin-moeders die de bijbel noemt. Sommigen van haar verspreid-
den geslachtenlange zegen, anderen waren een vloek voor haar
man en kinderen. Zonder overdrijving kan men zeggen, dat de
geest van de koningshuizen in Israel en zo van de geschiedenis
goeddeels bepaald werd door vreuwen.
Naama, de Ammonitische vrouw van Salomo, de moeder van
Rehabeam, moet een schadelijke invloed uitgeoefend hebben op
haar zoon en via hem op heel Juda, 1 Kon. 14: 21-24. Izebel, de
dochter van een Baalpriester-koning (Ig, 576), heeft het huis van
haar man afgebroken. Haar dochter Athalia werd uitgehuwelijkt
aan het huis van David en roeide dat bijna volledig uit; z6 haatte
zij Jahweh, 2 Kon. 11 : 1. Nee, dan Abi, de vrouw van de goddeloze
koning Achaz! Die heeft het huis van haar man gebouwd door
haar Godsvertrouwen. Zij was een dochter van de hogepriester Za-
charia, die bij zijn leven zo'n grote invloed had op de regering van
koning Uzzia, 2 Kron. 26 : 5, 29 : 1. Koning Hizkia was een zoon
van deze vrome priesterdochter. Dankte Juda de zegen die Hizkia
verspreidde menselijkerwijs gesproken dan niet mede aan zijn vro-
me moeder? Zoals de psalmdichter David leerling was van de pro-
302
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
feet Samuel, die op zijn beurt was onderwezen door ... zijn moe-
der Hanna. De invloed van moeders reikt vooral bij jonge kinde-
ren zeer diep en werkt levenslang na. Daar kan geen enkele latere
invloed tegenop.
Daarom is het voor onze jongens werkelijk van levensbelang
dat ze weten naar wat voor meisjes ze moeten kijken. Een meisje
kan een jongen maken en breken. Ze kan zijn opvoeding, zijn
opleiding, zijn inkomen, zijn positie in kerk en maatschappij, de
opvoeding van zijn toekomstige kinderen, kortom zijn hele „huis"
afbouwen of afbreken. Daarom raden we onze jeugdige lezers aan
het beeld dat de Heilige Schrift in Spreuken 31 van de ideale vrouw
tekent, goed in zich op te nemen. Daar zie je wat er voor een jonge
vrouw komt kijken om een „huis" te bouwen. Dat vergt ijver, vaar-
digheid, vriendelijkheid, mededeelzaamheid, spaarzaamheid,
waardigheid, goede smaak en last but not least organisatietalent.
Want orde en regelmaat vormen de natuurlijke basis voor het al-
lerbelangrijkste in een gezin: standvastige omgang met God en
zijn Woord.
Dit is „de wijsheid der vrouwen", waardoor zij het „huis" van
haar man bouwt. Gelukkig de man die zO'n vrouw kreeg, want het
zijn Godsgeschenken. Daarover nader bij Spr. 18 : 22. Haar hele
optreden kan in een zin samengevat worden: „Zij doet hem goed
en geen kwaad, al de dagen van haar leven", Spr. 31 : 12.
Spreuken 14 : 4
Als er geen runderen zijn, blijft de kribbe schoon 32 ),
maar door de kracht van de ploegos zijn er rijke inkomsten.
Als een boer z'n koeien verkoopt, hoeft hij geen vuile stal
meer schoon te maken. Geen runderen betekent geen gier, geen
gemors met hooi en voer, — maar ook geen melk! Want je kunt nu
eenmaal geen koeien houden en tegelijk je stal schoon houden.
Daarom neemt een boer de hele rompslomp en smeerboel van zijn
veestapel graag voor lief, omdat hij daar ook z'n inkomsten aan te
danken heeft. Dit geldt natuurlijk niet alleen voor het boerenwerk,
maar voor alle arbeid, waaruit die ook bestaat. Je kunt geen kinde-
303
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
ren grootbrengen zonder enig ongerief van hen te ondervinden en
je kunt geen auto repareren zonder vuile handen te krijgen. Waar
gewerkt wordt is afval en mislukt werk.
Natuurlijk houdt Salomo hier geen pleidooi voor slordigheid,
maar raadt hij ons aan een zekere mate van ongerief bij ons werk
voor lief te nemen. Men kan ordelievendheid - hoe prijzenswaar-
dig en onmisbaar - ook overdrijven en dan kan netheid iets ste-
riels krij gen. 33 ) ,Waar getimmerd en geschaafd wordt, daar vallen
houtspaanders", zegt een oud spreekwoord. „Wie nooit wil kwa-
lijk doen, die slape dag en nacht", zegt een ander. Als men moet
leven van de melkproductie, moet men er voor over hebben dat de
koeien de stal besmeuren. Dat is niet te vermijden.
Alle werk geeft ongerief, maar laat dat ons niet de blik ontne-
men op het voordeel dat het ons met al z'n ongemak kan bezorgen.
Het is pietluttig, j a dwaas, je drukker te maken over de voerbak die
zo nodig schoon moet blijven, dan over de inkomsten die de ploeg-
os je verschaft. Laten moeders van jonge kinderen daar troost uit
putten, want in zulke gezinnen kan de „kribbe" niet altijd
„schoon" zijn. Laten alle werkers vooral de vruchten van hun werk
voor ogen houden. Dat helpt het ongerief aanvaarden en kan zelfs
zover brengen, dat u het hinderlijke helemaal niet meer als hinder-
lijk ervaart. Omdat de opbrengst van de ploegos u meer waard is
dan een schone krib.
Spreuken 14:12 (= 16 : 25)
Soms schijnt een weg iemand recht,
maar het einde daarvan voert naar de dood.
Sommige dingen zien er op het eerste gezicht veelbelovend
uit, maar op het laatst vallen ze bitter tegen. Daarom zei de Predi-
ker: „Het einde ener zaak is beter dan haar begin" - tenminste als
u haar beoordelen wilt. De afloop van een zaak maakt immers pas
haar waarde duidelijk. Vooral de brede weg zonder God en zijn
Woord kan er verlokkelijk uitzien, maar hij leidt tot het verderf,
Matth. 7: 13v. Daarom schenkt Spreuken bij zijn wijsheidslessen
tevens aandacht aan bedachtzaamheid, waardoor men het eind
304
Een keuze uit Spreuken 10-31 12
van een zaak van WI/Oren overweegt en de consequenties van een
daad bijtijds overziet.
Spreuken geeft verschillende voorbeelden van dingen waarbij
de aanvankelijke schijn bedriegt. Neem de vreemde vrouw. „Van
honigzeem druipen haar lippen (), maar op het laatst is zij bitter als
alsem (), zodat gij in het laatst zoudt kermen als uw vlees en uw lijf
verteerd zijn", 5 : 4, 11, vgl. § 9. En zo ziet u maar: „Het einde van
vreugde kan kommer zijn", 14: 13. Dat gaat in meer gevallen op.
„Een bezit, in het begin te spoedig verworven, zal tenslotte niet tot
zegen zijn", 20 : 21. „Zie niet naar de wijn, wanneer hij roodachtig
fonkelt (), vlot glijdt hij naar binnen, tenslotte bijt hij als een
slang", 23 : 31. „Ga niet haastig over tot een rechtsgeding, want
wat zult gij tenslotte doen, wanneer uw naaste u beschaamd
maakt?", 25 : 8. „Wie zijn slaaf van jongsaf verwent, voor die zal
het einde weerbarstigheid zijn", 29 : 21.
Zo leert ook Spreuken: Bezint eer gij begint.
Spreuken 14 : 15
De onverstandige gelooft elk woord,
maar de schrandere geeft acht op zijn gang.
In plaats van de onverstandige zou men ook kunnen zeggen:
de onnozele of lichtgelovige. We kennen hem al uit Spr. 1 : 4, waar
we lazen dat dit type vooral onder jongeren veel voorkomt en dat
Spreuken vooral deze lichtgelovige de helpende hand biedt, blz.
57v. Kenmerkend voor hem is, dat zijn hart wagenwijd open staat
voor goede en kwade invloeden. Al wat de geest der eeuw er in wil
blazen, kan zomaar binnendringen. Hij is veel te goedgelovig. Hij
kijkt niet uit. Hij handelt ondoordacht en laat zich makkelijk mis-
leiden.
En waar ligt dat nu aan? Niet aan zijn intellectuele begaafd-
heid. Een ,onverstandige" kan in onze tijd best een paar klinkende
diploma's behaald hebben. Maar als je ziet hoe naIef hij na tien
jaar schoolgaan nog in het leven staat, zou je hem gerust een simpe-
le ziel kunnen noemen. Met al zijn schoolse weetjes vertoont hij
een ernstig gebrek aan zelfstandigheid en gezonde kritische zin. In
305
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
Spr. 7 zagen we hoe argeloos hij zich door een slechte vrouw liet
meetronen. En dan moet u horen hoe kinderlijk-onnozel hij over
wereldverbetering kan praten. Alsof er geen satan en demonische
leugen en terreur bestaan.
Kunnen we deze lichtgelovigheid dan soms wij ten aan zijn ge-
brek aan levenservaring? Ten dele natuurlijk wel, maar merkwaar-
digerwij s vertonen veel ouderen hetzelfde gebrek aan onderschei-
dingsvermogen. Hoeveel volwassen „onnozelen" zijn er niet, die
blindelings geloven wat ,men" zegt en alles voor zoete koek ope-
ten wat pers en TV voorschotelen? De cultuurhistoricus prof. dr. J.
Huizinga signaleerde reeds voor de Tweede Wereldoorlog een „al-
gemene verzwakking van het oordeel" en een „daling van de kriti-
sche behoefte" 34 ). In zijn boek de schaduwen van morgen"
voorzag hij een verregaande onnozelheid. „Kennis van allerlei
aard wordt in vroeger nooit gekende hoeveelheid en afwerking bij
de massa's aangebracht, maar het hapert aan de verwerking van de
kennis in het leven. Onverwerkte kennis belemmert het oordeel, en
staat wijsheid in de weg. Onderwijs maakt onder-wij s. Het is een
afschuwelijke woordspeling, maar zij bevat helaas diepe zin" 35 ).
Maar als het geen kwestie is van gebrek aan onderwij s of erva-
ring, waar komt die naiviteit en goedgelovigheid bij velen dan van-
daan? Uit het verloren gaan van de enig goede maatstaf van goed
en kwaad: het Woord van God! Ddar moet de jeugd in thuis raken.
Dan kun je onderscheiden tussen waarheid en leugen, te pas en te
onpas gesproken woorden, goede en valse conclusies. De Heilige
Schrift is de enige betrouwbare norm voor een gezonde kritische
instelling. Wie daarin onderwezen is, gelooft niet meer „elk
woord", want in Gods Woord komt het hele leven ter sprake. Wie
de bijbelse geschiedenis kent, weet van de macht der leugen in kerk
en wereld. Hij heeft van de Heere Jezus geleerd wat er uit de diep-
ten van het menselijke hart kan voortkomen. (Mark. 7 : 20-23) en
heeft daar van Hem een betere kijk op gekregen dan menige onge-
lovige psycholoog bezit.
Zo'n leerling van de Heilige Schrift heet hierboven „de
schrandere". Hij „geeft acht op zijn gang", omdat hij bij de Heilige
Schrift leeft. Met die maatstaf prikt hij door de leuzen en spandoe-
306
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
ken van de algemene opinie en luistert hij niet kritiekloos naar de
idolen van de massa. Hij gelooft niet „elk woord". Ook niet als
men suggereert, dat iedereen over ,alles" een oordeel moet heb-
ben. Hij acht de vloed van vluchtige informatie daarvoor veel te
onbetrouwbaar. De Schrift heeft hem ook genezen van zijn kinder-
lijke argeloosheid en hem immuun gemaakt voor een wereld-
vreemd idealisme, dat hem passe-partout-roepingen-tot-van-al-
les-en-nog-wat tracht aan te praten.
Deze gezonde kritische-instelling-vanuit-de-Schrift bewaart
hem voor veel onheil, want: „De schrandere ziet het onheil en
bergt zich, maar de onverstandigen gaan hun gang en moeten boe-
ten", Spr. 22 : 3 (zie aldaar). Of zoals de apostel het schreef: „Dan
zijn wij niet meer onmondig, op en neer, heen en weer geslingerd
onder invloed van allerlei wind van leer, door het valse spel der
mensen, in hun sluwheid, die tot dwaling verleidt, maar dan
groeien wij, ons aan de waarheid houdende, in liefde in elk opzicht
naar Hem toe, die het Hoofd is, Christus", Ef. 4: 14v, vgl. Matth.
10 : 16. 36)
Spreuken 14 : 19
De bozen zullen zich neerbuigen voor de goeden,
en de goddelozen bij de poorten van de rechtvaardige.
Daar zal de wereldgeschiedenis straks op uitlopen. „Of weet
gij niet, dat de heiligen de wereld zullen oordelen?", 1 Cor. 6 : 2v,
vgl. Dan. 7 : 18, 27, 2 Tim. 2 : 12, Openb. 20 : 4vv. Dan worden alle
scheve verhoudingen rechtgezet en zou „de rijke man" graag een
gunst ontvangen van ,de arme Lazarus", Luk. 16: 19-31. Maar
ook voor dit definitieve einde liet de geschiedenis de waarheid van
deze spreuk al meermalen zien.
Wat Jozefs broers nooit hadden kunnen denken gebeurde
toch: zij gingen wel voor hem op de knieen! En Simei, die zijn ko-
ning zo zwaar vervloekt had, wierp zich voor David neer, 2 Sam.
19 : 18. Ja, zelfs een hele gemeente kan deze ervaring opdoen. „Gij
hebt kleine kracht, maar gij hebt mijn Woord bewaard en mijn
naam niet verloochend", schreef Jezus Christus aan de kleine ge-
307

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
meente van Filadelfi a. En Hij beloofde: Ik geef sommigen uit
de synagoge des ratans, van hen die zeggen dat zij Joden zijn en het
niet zijn, maar liegen; zie, Ik zal maken, dat zij zullen komen en
zich nederwerpen voor uw voeten en erkennen dat Ik u heb liefge-
had", Openb. 3 : 8v.
Zo kan God reeds in deze bedeling de gerechtigheid van zijn
kinderen „doen opgaan als het licht". Maar dan moeten zij wel het
advies van Psalm 37 opvolgen en op Zijn tijd wachten: „Wees stil
voor Jahweh en verbeid Hem. ( ) Wacht op Jahweh en bewaar zijn
weg, dan zal Hij u verhogen om het land te beerven, de uitroei .ing
van de goddelozen zult gij met vreugde zien", Ps. 37 : 7, 33.
Spreuken 14 : 23
In alle moeitevolle arbeid zal voordeel zijn,
maar het gepraat der lippen leidt enkel tot gebrek.
Over het nut van ijverig werken spraken we reeds bij Spr.
10 : 2, 4, 11 : 18, 12 : 24, 13 : 4, 11. De tweede regel van deze spreuk is
een waarschuwing tegen het verkletsen van de tijd. Dat is behalve
schadelijk voor uw werk ook ongezond. ,Nutteloze conversatie is
energie verknoeien, die uitputting van uw zenuwstelsel meebrengt
en spanningen schept", schrij ft een dokter. 37 ) Het zoveelste bewijs,
dat van de wijsheid van de vreze des HEREN geldt: „Het zal medi-
cijn wezen voor uw vlees en lafenis voor uw gebeente". Zoals Salo-
mo in zijn Handleiding bij Spreuken had gezegd, zie bij Spr. 3 : 7v.
Vgl. onze opm. bij Spr. 10 :2.
Spreuken 14 : 26, 27
In de vreze des HEREN ligt sterke gerustheid,
zelfs voor zijn zonen is er een schuilplaats.
De vreze des HEREN is een bron des levens,
om de strikken des doods te ontwijken.
Dat heeft Salomo zijn lezers reeds in zijn Handleiding (Spr. 1-
9) in geuren en kleuren onder de aandacht gebracht. De vreze des
HEREN is het abc van de wij sheid, 1 : 7. Zij bezorgt een mens in dit
leven de minste kans op ellende doordat zij in hoge mate preventief
werkt. Geen betere levensverzekering dan de vreze des HEREN en
308
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
de uit haar opbloeiende wijsheid. Zij biedt „gerustheid", vormt
„een schuilplaats" (ook voor onze kinderen, als we die er bij op-
voeden) en doet ons „de strikken des doods" ontwijken.
Voorbeelden van deze levenbeschermende werking van de
vreze des HEREN kunt u overal in Spr. 3 te kust en te keur vinden.
Wijsheid kan u bij voorbeeld in veel gevallen bewaren voor armoe,
eerloosheid, allerlei vormen van disharmonie en gevaren voor onze
gezondheid en nachtrust. Ze kan ook menige oorzaak van een
voortijdige dood uitschakelen.
Anderzijds is de vreze des HEREN een bron van leven of ge-
luk, op allerlei gebied. Ook daarvan geeft Salomo in zijn Handlei-
ding vele voorbeelden, zie blz. 114v. Dit geluk gaat het gebied van
het „geestelijke leven" ver te buiten. U zult het proeven in uw ge-
zinsleven, huwelijksleven, zakenleven, gemeentelijk leven, uw ge-
zondheid, uw nachtrust en uw inkomsten.
Maar eigenlijk kunt u in heel Spreuken voorbeelden vinden
bij deze masjaals. Want evenals Spr. 13 : 14 (zie aldaar) vormen ze
een korte samenvatting van alles wat dit bijbelboek ons leren wil:
de vreze des HEREN biedt u krachtige bescherming en is een bron
van geluk. Zie ook bij Spr. 3 : 18.
Spreuken 14 : 30
Een zachtmoedig hart is leven voor het lichaam,
maar nijd is verrotting der beenderen.
Voor nijd mag u ook gerust lezen: jaloersheid, wrok, verbol-
genheid, wrevel, verontwaardiging, kortom allerlei haatgevoelens.
38 ) En daardoor stuk voor stuk echte beeneters, die u niet alleen
door allerlei kwade spanningen („stress") van binnen opvreten,
maar ook uw lichamelijke gezondheid ernstig ondermijnen. In
sommige gevallen kunnen ze zelfs iemands levensduur verkorten.
De medische wetenschap had voor de samenhang van deze
verschijnselen lange tijd „als het ware een blinde vlek op haar net-
vlies" 39 ). Zij zag niet dat haat, jaloersheid, ontevredenheid, gebrek
aan liefde iemand niet alleen in de spreekkamer van de psychiater,
maar ook op de operatietafel van de chirurg kunnen brengen. Ge-
durende de laatste decennia kwam de geneeskunde echter al meer
309

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
tot het inzicht, dat er nauw verband bestaat tussen allerlei organi-
sche, dus lichamelijke ziekteverschijnselen en wat er in het hart
van de patient omgaat. Dr. S. I. McMillen, wiens boek ,None of
these diseases" we bij Spr. 3 : 7v al ter sprake brachten, somt op blz.
62vv van zijn werk ruim vijftig ziekten op, die mede veroorzaakt
kunnen worden door onze gemoedstoestand. Allerlei vormen van
haat kunnen een funeste invloed uitoefenen op onze schildklier,
slokdarm, huid, hart, longen, lever, galblaas, maag, nieren en dik-
ke darm.
„Wacht maar, ik krijg hem nog wel!" Maar zo „krijgt" men
zelf een maagzweer. Een woedeuitbarsting na opgekropte haat kan
iemand een hartaanval of een beroerte bezorgen. kan hem wel
vermoorden!", maar intussen vermoordt men door zijn „wrok-
itis" zijn eigen gezondheid en zenuwen. Smeulende haat en nijd
kunnen u eczeem, steenpuisten of galstenen bezorgen, a.w. 70.
Dikkedarmontstekingen houden vaak nauw verband met de anti-
pathie of wrok, die de lijders koesteren, a.w. 71. Bittere opmerkin-
gen en een gedachtenwereld vol chronische haat ver6Orzaken vele
en verergeren alle gevallen van hoge bloeddruk, a.w. 72. Een dosis
dubbelkoolzure soda kan in onze maag niet die hoeveelheid ver-
nietigende zuren ontwikkelen die gevoelens van haat en nijd daar-
in kunnen produceren, a.w. 69. En wat dacht u van de kwade in-
vloed van onbeleden zonden en van een geest waarin bedrog is?
David wist ervan mee te praten: „Want zolang ik (over mijn
schuld) zweeg, kwijnde mijn gebeente weg (), mijn merg verdroog-
de", Ps. 32: 3v.
Elke dokter kan ons tegenwoordig treffende staaltjes vertel-
len van psychosomatisch Teed: lichaamsproblemen als gevolg van
levensproblemen. Maar Gods Woord peilt dieper en omschrijft
scherper. Het wijst al 2500 jaar lang op het verband tussen bepaal-
de zonden en bepaalde ziekten in de spreuk: ,Nijd is verrotting
der beenderen". 40 )
Maar een zachtmoedig hart is leven voor het lichaarn!
Letterlijk spreekt de wijze over: een hart-van-gelatenheid (of
zachtheid). Daar wordt men niet mee geboren, al spreekt onze
310
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
aard daarbij natuurlijk wel een woordje mee. Zachtmoedigheid is
een vrucht van Gods Geest. Daarvoor moeten we de Heere Jezus
volgen, die zei: „Leert van Mij, want Ik ben zachtmoedig en nede-
rig van hart, en gij zult rust vinden voor uw zielen (= hele per-
soon), Matth. 11 : 29. ,Dit bedoel ik: wandelt door de Geest en
voldoet niet aan het begeren van het vlees. Want wie Christus Je-
zus toebehoren hebben het vlees met zijn hartstochten (zoals ve-
ten, twist, afgunst, nijd, vs. 20) en begeerten gekruisigd", Gal.
5 : 16, 24. Dan groeit de zachtmoedigheid als een vrucht des Gee-
stes in ons hart en gaat van daaruit ook ons lichaam en onze geest
weldoen.
En wat is het geheim van deze heilzame invloed? Waarom be-
reikt Gods Geest door een zachtmoedig hart wel wat psychiaters
vaak na urenlange gesprekken niet konden bereiken? 41 ) Omdat
zo'n zachtmoedig hart Geestelijk reageert op allerlei haat- en nijd-
uitingen. Het zijn immers niet in de eerste plaats de boze acties van
anderen, die onze gezondheid in gevaar brengen, maar onze eigen
kwade reacties daarop. We hebben dagelijks te maken met allerlei
dingen waarover we ons nijdig kunnen maken (,stress-factoren")
en die hatelijke reacties bij ons kunnen oproepen. Maar of zij daar-
in zullen slagen, hangt voornamelijk van onze houding af. En daar-
in is de vreze des HEREN „medicijn voor het vlees en lafenis voor
het gebeente", Spr. 3 : 7v. Een zachtmoedig hart bestrijdt de oor-
zaak van allerlei psychosomatische kwalen doordat het bedenkt:
„Laat u niet overwinnen door het kwade, maar overwin het kwade
door het goede", Rom. 12 : 21, Hebr. 12 : 14v.
De zachtmoedige heeft zijn naaste lief, zelfs al is dit zijn
vijand. Liefde, dat is het enig afdoende middel tegen al die kwalen
die ons vlees (hier: = boze natuur, Gal. 5 : 16v) en met name aller-
lei haatgevoelens ons kunnen bezorgen. Immers: „De liefde is
lankmoedig, de liefde is goedertieren, zij is niet afgunstig, de liefde
praalt niet, zij is niet opgeblazen, zij kwetst niemands gevoel, zij
zoekt zichzelf niet, zij wordt niet verbitterd, zij rekent het kwade
niet toe. Alles bedekt zij, alles gelooft zij, alles hoopt zij, alles ver-
draagt zij", 1 Cor. 13 : 4v, 7. Er bestaat geen beter middel om ons
immuun te maken voor de kwade invloed van allerlei spanningen
311

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
(„stress") op ons lichaam dan: ,Heb uw naaste lief als uzelf". 42 )
De christen die zijn naaste tegemoet treedt in de Geest van
liefde en zachtmoedigheid, spaart beider schildklier, galblaas,
hart, maag en darmen. Hij moet dagelijks teleurstellingen verwer-
ken, maar dank zij z'n zachtmoedige hart raakt hij er niet door ge-
frustreerd. Hij aanvaardt ze veeleer als Goddelijke lessen in nede-
righeid en afhankelijkheid. 43 ) Hij moet wellicht dagelijks met hate-
lijke mensen verkeren, maar naastenliefde en zachtmoedigheid be-
waren hem voor galstenen en maagzweren. Alsmede voor zelfme-
delij den, dat op den duur eveneens fnuikend kan zijn voor onze
gezondheid. 44)
Een zachtmoedig hart is tevens het beste kalmeringsmiddel
(„tranquillizer"), dat u kunt innemen, Fil. 4 : 6v. Het leert u luiste-
ren naar de opwekking van de apostel: „En weest dankbaar", Col.
3 : 15, vgl. 1 Thess. 5 : 18. Daardoor kan zo'n hart u vrijwaren voor
te hoge bloeddruk tengevolge van ergenis en afgunst. Het verleent
u vrijmoedigheid de raad van de Heiland ter harte te nemen:
„Komt nu eens zelf mee naar een eenzame plaats om alleen te zijn
en rust daar wat uit", Marc. 6 : 31, vgl. Pred. 4 : 6. 45 ) Een zachtmoe-
dig hart leert ons namelijk de beperkte omvang van onze taak en
verantwoordelijkheid zien en kan ons lichaam en zenuwgestel
daardoor van veel spanning verlossen. Psalm 37 kan u in deze din-
gen verder de weg wijzen en u duidelijk maken, dat de Schrift ook
met het oog op het leven op dêze aarde de belofte geeft: ,Zalig de
zachtmoedigen", Matth. 5 : 5. 46 ) Zie over het verband tussen zonde
en ziekte bij Spr. 3 : 7v, waar meer spreuken genoemd worden die
over dit verband handelen en door ons besproken zijn.
Spreuken 14 : 32
De goddeloze komt door zijn eigen slechtheid ten val,
maar de rechtvaardige vindt zelfs in zijn dood een schuilplaats.
Hoe komt men er toch bij, dat de gelovigen onder het Oude
Verbond nog niet over dood en graf heenkeken? „Ik weet, dat hij
zal opstaan bij de opstanding ten jongsten dage", zei Martha van
haar gestorven broer Lazarus tegen de Heere Jezus, Joh. 11 : 24. Zij
verwoordde daarmee de belijdenis van de gemeente Gods van alle
312
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
eeuwen. Ze kon het toch ook in bovenstaande spreuk lezen? vgl.
228-234, 47 )
Spreuken 14 : 35
De gunst van de koning geldt een verstandige dienaar,
maar zijn gramschap treft degene die zich schandelijk gedraagt.
Het eerste kunt u zien aan Jozef en Daniel, die beiden door
hun verstandig optreden de gunst verwierven van ongelovige we-
reldheersers. De vijanden van Daniel daarentegen kwamen na hun
schandelijke moordplan zelf in de leeuwenkuil terecht, Dan. 6 : 25.
Evenals de gemene Haman, die z'n hoge positie aan het Perzische
hof verspeelde door z'n plan het hele Joodse yolk overal ter wereld
op een dag uit te roeien, vgl. Ps. 101 : 4, 6.
Zulke kansen zijn niet alleen weggelegd voor hoge edellieden
als prins Willem van Oranje, op wie keizer Karel V bijzonder ge-
steld was. Ook de kleine man kan bij hooggeplaatsten in de gunst
komen: „Ziet gij een man, vaardig in zijn werk, hij zal ten dienste
van koningen gesteld worden; ten dienste van onaanzienlijken
wordt hij niet gesteld", Spr. 22 : 29. Natuurlijk kent de Schrift
evenals de historie uitzonderingen op deze regels; zoals die arme
wijze, die de stad had kunnen redden, maar veracht werd, Pred.
9: 13vv. Of de dwaas die op een hoge post zat, terwijl vorsten te
voet gingen als slaven, Pred. 10 : 6. Maar wat alles te boven gaat en
straks alles goed maakt: het welgevallen van Jezus Christus, de
Koning der koningen en de Heer der heren, valt elk van zijn diena-
ren ten deel, die zijn Woord bewaren en zijn geboden doen, Luk.
19 : 11-27.
Spreuken 15: 1
Een zacht antwoord keert de grimmigheid af,
maar een krenkend woord wekt de toorn op.
Met Jahwehs hulp had Gideon de roofzuchtige Midianieten
een zware nederlaag toegebracht. Pas toen zij op de vlucht sloegen,
mengde hij de stam Efraim in de strijd, die daarop de beide Midia-
nitische vorsten Oreb en Zeeb doodde, Richt. 7. Dit kwam echter
de eer van Israels grootste stam te na en de mannen van Efraim
313

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen Een keuze uit Spreuken 10-31
verweten Gideon: „Wat is dit voor een handelwijze jegens ons, dat
gij ons niet hebt opgeroepen, toen gij ten strijde trokt tegen Mi-
dian? En zij maakten hem hevige verwij ten", Richt. 8: 1, vgl. I e ,
511.
Wat had een opvliegende Gideon met een hard antwoord
geen houtblokken op dit twistvuur kunnen stapelen en daardoor
een onzalige broedertwist kunnen ontketenen, die de eendracht
der stammen nog langdurig had verscheurd. Immers: „Het begin
van een twist is als het doorsteken van een waterkering. Laat dus of
van twist voordat hij losbreekt", Spr. 17 : 14. Dat deed de gegriefde
Gideon. Hij overwon zichzelf en zijn tegenstanders door te ant-
woorden: „Wat heb ik nu gedaan in vergelijking met u? Is de nale-
zing van Efraim niet beter dan de wijnoogst van Abiezer? In uw
macht heeft God gegeven Oreb en Zeeb, de versten van Midian;
wat heb ik kunnen doen in vergelijking met u?" Dat was een zacht
antwoord, dat de grimmigheid afkeerde. „Toen hij zo sprak, be-
daarde hun toorn tegen hem", Richt. 8 : 1-3, vgl. l e , 512.
Maar een krenkend woord wekt de toorn juist op. Dat onder-
vond koning Rehabeam. Gevraagd om verlichting van het rege-
ringsjuk gaf hij het yolk een hard antwoord: „Mijn vader heeft u
met zwepen getuchtigd, maar ik zal u tuchtigen met gesels", 1 Kon.
12 : 14. Daarmee wekte de jeugdige vorst zelf nodeloos de toorn
van zijn yolk op, zodat tien van de twaalf stammen de gehoor-
zaamheid aan het huis van David opzegden, 1 Kon. 12.
Spr. 15: 18 geeft ongeveer dezelfde raad: „Een opvliegend
mens verwekt twist, maar een lankmoedige doet de strijd beda-
ren". „Zachtheid van tong is een boom des levens", 15 : 4.
Spreuken 15 : 8
Het offer der goddelozen is Jahweh een gruwel,
maar aan het gebed der oprechten heeft Hij welgevallen.
Zulke goddelozen wijst de Schrift niet aan in de heidenwe-
reld, maar temidden van Gods yolk, P 83vv. , het kennen? Ik, Jahweh, doorgrond het hart en toets de nieren",
„Hoort het Woord van Jahweh, bestuurders van Sodom, 0,
yolk van Gomorra", zei Jesaj a tot de Judese gemeente en haar lei-
ders. „Waartoe dient Mij de menigte uwer slachtoffers? zegt Jah-
314
§ 12
weh. Oververzadigd ben Ik van de brandoffers van rammen en het
vet van mestkalveren, en aan het bloed van stieren, schapen en
bokken heb Ik geen welgevallen. Wanneer gij komt om voor mijn
aangezicht te verschijnen — wie heeft dit van u verlangd mijn voor-
hoven plat te treden? Gaat niet voort met huichelachtige offers te
brengen 0, Ik verdraag het niet: onrecht met feestelijke vergade-
ring. Uw nieuwemaansdagen en uw feesten haat Ik met heel mijn
ziel, zij zijn Mij een last. Ik ben moede ze te dragen. Wanneer gij
uw handen uitbreidt, verberg Ik mijn ogen voor u; zelfs wanneer
gij het gebed vermenigvuldigt, hoor Ik niet; uw handen zijn vol
bloed", Jes. 1 : 10-15.
Zulke godsdienstigheid, ook in christelijke vorm, vindt God
„een gruwel", d.w.z. heidendom (zie zaakreg., I k , 413, gruwel).
Maar Gods oren zijn dag en nacht gespitst op het hulpgeroep van
de oprechten: ,De ogen van Jahweh zijn op de rechtvaardigen en
zijn oren tot hun hulpgeroep. () Roepen zij, dan hoort Jahweh en
Hij redt hen uit al hun benauwdheid", Ps. 34 : 16vv, I k , 108-111.
Spreuken 15 : 9
De weg van de goddeloze is Jahweh een gruwel,
maar wie gerechtigheid najaagt, heeft Hij lief.
Een prachtige verklaring van deze spreuk geeft Psalm 1, vgl.
§ 5. „Zalig die hongeren en dorsten naar de gerechtigheid, want
zij zullen verzadigd worden", beloofde onze Heere, Matth. 5 : 6,
vgl. 6 : 33.
Spreuken 15 : 11
Dodenrijk en verderf liggen open voor Jahweh,
hoeveel te meer de harten der mensenkinderen.
„Arglistig is het hart boven alles, j a verderfelijk is het; wie kan
Jer. 17 : 9v. Gelukkig zij, die de Heere hartelijk vrezen en met Da-
vid kunnen bidden: ,Jahweh, Gij doorgrondt en kent mij . .
Want er is geen woord op mijn tong, of zie, Jahweh, Gij kent het
315

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
volkomen . . . Steeg ik ten hemel — Gij zijt daar, of maakte ik het
dodenrijk tot mijn sponde — Gij zijt er", Ps. 139. Troostrijke
Schriftwoorden voor de oprechten (zie F, 255). Vreselijk uitzicht
voor de ogenschijnlijk vrOme goddelozen onder Gods yolk! I', 85-
90. 48 ), Matth. 10 : 26.
Spreuken 15 : 13
Een blij hart maakt het aangezicht vrolijk,
maar door harteleed wordt de geest verslagen.
Men staat er versteld van hoe zo'n verslagen geest vervolgens
ook iemands lichdmelijke gezondheid kan ondermijnen. Harte-
leed kan iemand niet alleen van zijn eetlust, werklust 49 ) en nacht-
rust beroven, maar ook zijn bloeddruk en bloedvaten nadelig
beinvloeden. 50 ) „Het is niet wat jij eet, maar wat jou eet", schreef
een dokter in dit verband, 5 ') vgl. bij Spr. 14 : 30. Maar ,een neer-
slachtige geest, wie zal die opbeuren?" Spr. 18 : 14. Bestaat er tegen
verdriet wel een recept?
Westerse moeders leren hun jongens van kindsbeen zich bij
verdriet vooral groot te houden. Maar in Israel mocht ook een man
of jongen zijn tranen gerust de vrije loop laten. „En hij verhief zijn
stem en weende", lezen we van menige Israelitische man. Daaruit
blijkt behalve een volksaard ook wijsheid. Een zekere mate van
toegeven aan verdriet en eens goed uithuilen zijn Goddelijke mid-
delen om de spanning en druk in onze geest te verminderen. Ook
inspannende lichamelijke arbeid is een goed middel tegen neer-
slachtigheid. Spierbeweging gebruikt een ander deel van de herse-
nen dan dat waarmee wij geestelijke pijn lijden. Daardoor wordt
spanning verplaatst en dat kan ook verlichting geven. 52)
Maar het beste medicijn vormen voor de christen ongetwij-
feld zijn geloof en hoop. Tel uw zegeningen (en nu eens even niet
uw moeilijkheden) en noem ze een voor een. Pak papier en potlood
en schrijf eens op: ben dankbaar dat ik dit potlood kan vast-
houden en . . . " Noteer eens zwart op wit alles wat God u liet
behOuden. En wees ervan overtuigd, dat Gods oog vooral nit op u
rust, want: „Op zulken sla Ik acht: op de ellendige, de verslagene
316
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
van geest en wie voor mijn Woord beeft", Jes. 66 : 2. Lees Psalm 23,
27, 34, 37, 56. Talloze christenen die een groot verdriet leden, er-
voeren reeds, dat daarin medicijn ligt tegen harteleed. 53 ) „Wat
buigt gij u neder, o mijn ziel, en zijt gij onrustig in mij? Hoop op
God!" Ps. 42 (vgl. P 309-333). „Want ik ben er zeker van, dat het
,
lijden van de tegenwoordige tijd niet opweegt tegen de heerlijk-
heid, die over ons geopenbaard zal worden". En „dat God alle din-
gen doet medewerken ten goede voor hen, die God liefhebben",
Rom. 8 : 28.
Alweer een voorbeeld van de genezende invloed, die van de
vreze des HEREN kan uitgaan op lichaam en geest. Salomo wees
daar al op in zijn Handleiding, zie bij Spr. 3 : 7v. waar ook naar
andere Spreuken verwezen wordt.
Spreuken 15 : 15
De ellendige vindt alle dagen boos,
maar voor de blijmoedige is het altijd feest.
Op Farao's vraag naar zijn leeftijd, antwoordde Jakob: „Het
getal der jaren mijner vreemdelingschap is honderd en dertig; wei-
nig in getal en kwaad zijn al mijn levensjaren geweest, en zij heb-
ben niet bereikt het getal der levensjaren van mijn vaderen in de
dagen hunner vreemdelingschap", Gen. 47 : 9. Hoe trouw Jakob
daarmee ook zijn geloof beleed (Hebr. 11 : 9v, 13-16) en hoe zwaar
zijn leven inderdaad geweest was, gold dat woord ,kwaad" nu
werkelijk van ,a.1 mijn levensjaren"? Hij had trouwens juist zijn
doodgewaande zoon als onderkoning van Egypte weergezien en
zou nog zeventien jaren mogen leven en daarin opmerken hoe God
zijn belofte begon te vervullen om Israel tot een groot yolk te ma-
ken, Gen. 47 : 27v. Maar in de ogen van de bedrukte Jakob waren
op dat moment al zijn dagen boos.
Dan schreef Paulus op het eind van zijn leven, notabene uit
een gevangenis, wel anders: „Want wat mij aangaat, reeds word ik
als plengoffer geofferd en het tijdstip van mijn verscheiden staat
voor de deur. Ik heb de goede strijd gestreden, ik heb mijn loop ten
einde gebracht, ik heb het geloof behouden; voorts ligt voor mij
317
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
gereed de krans der rechtvaardigheid, welke te dien dage de Heere,
de rechtvaardige rechter, mij zal geven, doch niet alleen mij, maar
ook alien, die zijn verschijning hebben liefgehad", 2 Tim. 4: 6vv.
Natuurlijk speelt ons karakter hierbij een grote rol en dat ver-
ander je niet makkelijk (waar voert de Heilige Schrift dat overigens
aan als excuus?). Maar het is ook een kwestie van levenshouding
en die kun je herzien. Men kan zich immers ook ellendig voelen als
gevolg van eigen wrevel en ontevredenheid. Zwaartillendheid kan
veroorzaakt worden door klein geloof en blijmoedigheid vrucht
zijn van groot geloof.
Zoals Paulus toonde in zijn zware dienstwerk. Over „kwade
dagen" gesproken, die heeft de apostel in groten getale gekend: „in
veel dulden, in verdrukkingen, in noden, in benauwdheden, in sla-
gen, in gevangenschappen, in oproeren, in moeiten, in nachten
zonder slaap, in dagen zonder eten, () onder eer en smaad, in
kwaad gerucht en goed gerucht", 2 Cor. 6 : 4vv. En toen zag de
apostel meer dan zijn verdrukking en beleed hij: „als stervend en
zie, wij leven; als getuchtigd, maar niet ten dode; als bedroefd,
maar altijd blij de; als arm, maar velen rijk makend; als niets heb-
bend en toch alles bezittend", 2 Cor. 6 : 9v. Dit verklaart men net
afdoende uit Paulus' karakter. De apostel bracht zelf in praktijk
waartoe hij ook anderen opwekte: ,Verblijdt u in de Heere te allen
tij de", Fil. 4 : 4.
Christenen kunnen door de kracht van het geloof hun zwaar-
tillendheid bestrij den en een zekere mate van blijmoedigheid aan-
kwêken. Wat men daarvoor moet doen? „Wentel uw weg op de
HERE en vertrouw op Hem, en Hij zal het maken", Ps. 37 : 5. Leer
meer van zulke bemoedigende Schriftwoorden uit het hoofd en
herhaal ze voor uzelf. Zing elke dag minstens een keer een Geeste-
lijk lied, bij voorkeur een psalm. Hoevaak wekt de Schrift ons niet
op om te zingen? Hallelujah betekent letterlijk: Zingt voor Jah-
weh! Paulus en Silas zongen nog wel in de gevangenis met een ge-
geselde rug en midden in de nacht Gods lof, Hand. 16 : 25. Een
dokter verzekert ons, dat psalmenzingen evenals kerkgaan en bij-
bellezen nog gezond is ook en „stress" vermindert. 54)
U kunt ook de raad opvolgen, die Prediker herhaaldelijk geeft
318
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
en bewust(er) genieten van de kleine genoegens van het leven,
zoals eten en drinken, Pred. 2 : 24, 3: 12, 5: 17v, 8: 15, 9 : 9. Zo
kweekt u blijmoedigheid aan. Werkt u misschien te hard? Over-
schat u soms uw taak en maakt dat u neerslachtig? Neem dan eens
wat rust op z'n tijd; dat ont-spant, Pred. 4: 6, Mark. 6 : 31. Lijd u
onder teleurstellingen? Pas dan op voor zelfmedelijden en neem
een voorbeeld aan de apostel: „Vergetende hetgeen achter mij ligt
en mij uitstrekkende naar hetgeen voor mij ligt, jaag ik naar het
doel, om de prijs der roeping Gods, die van boven is, in Christus
Jezus", Fil. 3 : 14. Zo wordt het leven — zoals er letterlijk in onze
spreuk staat — voor u „een voortdurende feestmaaltijd", waarvan
ook de uwen graag genieten.
Spreuken 15 : 16
Beter een weinig in de vreze des HEREN
dan een grote schat en onrust daarbij.
En een grote schat is zelf vaak oorzaak van onrust! Lees daar-
op het boek Prediker eens na, vooral Pred. 5 : 7-6 : 12, waaruit wij
slechts het volgende aanhalen: „Wie uit is op geld heeft nooit ge-
noeg en wie uit is op rijkdom wil altijd meer. Ook dat is ijdel. Hoe
groter je bezit, hoe meer profiteurs. En wat heb je er als eigenaar
aan? Je kunt er naar kijken, meer niet. Iemand die werkt slaapt
goed, of hij nu veel of weinig te eten heeft. Maar een rijke heeft zo'n
overvloed dat hij niet rustig kan slapen. Nog een grote narigheid
zag ik onder de zon: iemand pot rijkdommen op en dan gaat het
verkeerd. Door tegenslag raakt hij alles kwijt, en zijn kinderen
staan met lege handen. Zoals een mens uit de schoot van zijn moe-
der gekomen is moet hij terug: even naakt. Van zijn bezittingen
kan hij niets meenemen. Inderdaad, het is erg pijnlijk: net zoals hij
gekomen is moet hij weer gaan. Wat heeft hij dan bereikt? Hij heeft
gezwoegd voor niets. Troosteloos was zijn hele bestaan, vol erger-
nis, ellende en bitterheid.
Maar iets goeds heb ik toch ontdekt. Wat deugd doet is eten
en drinken en van het goede genieten bij alle zwoegen en tobbben
onder de zon, de korte tijd die God je toemeet. Dat is het enige wat
je hebt", vs. 9-17.
319
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
Spreuken 15 : 17
Beter een schotel groente waar liefde heerst,
dan een gemeste os met haat erbij.
In Israel gebruikten alleen de rijken geregeld vlees, 1 Kon.
4 : 22v. De gewone man at het alleen aan een offermaal of als hij
gasten had. 55)) Amos hekelde kalfsvlees eten als een verwekelijkte
luxe, Amos 6 : 4. Een gemeste Os was dus helemaal het toonbeeld
van grote rijkdom en weelde. Toch hangt ons geluk daar niet van-
af, want wie karig leeft in een sfeer van liefde, is rijker dan wie in
weelde baadt met haat in zijn hart.
We behoeven daarbij uitsluitend te denken aan haat tussen
tafelgenoten onderling. Haat kan onze geest zo in beslag nemen,
dat we degene die we haten overal voor ons zien. Hij zit als een
onzichtbare gast aan onze tafel en geeft de lekkerste maaltijd een
bittere bijsmaak. Hij kan zelfs onze slaapkamer binnendringen en
ons de zegen van een ongestoorde nachtrust ontnemen, zie ook bij
Spr. 3 : 24. Haat zet een domper op het genot van de grootste weel-
de en kan de fijnste genoegens bederven. Om van de verdere scha-
delijke gevolgen voor ons lichaam en onze geest nu maar te zwij-
gen. Zie daarover bij Spr. 11: 17, 14 : 30, 15 : 13. Maar Jahweh vre-
zen en onze naaste liefhebben is medicijn voor ons vlees en lafenis
voor ons gebeente, zie bij Spr. 3 : 7v.
„Beter een droge bete en rust daarbij, dan een huis vol vlees-
spijzen waarover men twist", zegt de zinverwante spreuk 17: 1.
Het menselijke leven is kort en moeilijk. Welzalig degene die zijn
geluk zoekt en vindt in een Godvrezend gezin, waar men elkaar
liefheeft, Ps. 133, zie bij Spr. 15 : 16. Rijkere bronnen van aards
geluk zult u moeilijk vinden.
Spreuken 15 : 27
Wie hunkert naar onrechtmatige winst vernielt zijn eigen huis,
maar wie geschenken haat zal leven.
Zelfs als men een verslagen vij and een oorlogsschatting
oplegt, moet men zich wachten voor onrechtmatige winst. Gods
320 321
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
geboden voor het economische leven laten zich niet straffeloos
overtreden. Na de eerste wereldoorlog eisten de overwinnaars
meedogenloos enorme herstelbetalingen van het verslagen en uit-
gemergelde Duitsland. Achteraf ziet men hoe dit tot de grote
beurscrisis leidde in 1929, waarop de hele internationale financiele
structuur instortte en de beruchte economische crisis van de jaren
dertig volgde. De overwinnaars hadden ook hun eigen huis ver-
nield.
Dan handelden de VS na de tweede wereldoorlog wijzer, zoals
we ook bij Spr. 11 : 18 al opmerkten. In plaats van herstelbetalingen
te eisen, kwamen zij net herstelleveranties (de beroemde
Deze leidde tot een verrassend snel herstel van de we-
reldeconomie. Al zal bovenstaande spreuk wel in de eerste plaats
doelen op omkoopgeschenken, de VS ondervonden dat men ook
economisch wel vaart als men oorlogsgeschenken van overwonne-
nen haat.")
Spreuken 15 : 30
Stralende ogen verheugen het hart,
een blijde tijding verkwikt het gebeente.
Toen Jakobs zonen hem vertelden: „Jozef leeft nog en hij is
zelfs heerser over het gehele land Egypte", kon de oude man het
niet geloven. Maar toen zij de boodschap van Jozef overbrachten
„en toen hij de wagens zag, die Jozef gezonden had om hem te ver-
voeren, leefde de geest van hun vader Jakob op", Gen. 45 : 26vv,
vgl. Jes. 52 : 7v.
Spreuken 15 : 33
De vreze des HEREN voedt op tot wijsheid,
en ootmoed gaat vooraf aan de eer.
De eerste regel bespraken we breedvoerig in § 4. De tweede is
het schoonst vervuld in onze Heere Jezus Christus, „die, in de ge-
stalte Gods zijnde, het Gode gelijk zijn niet als een roof heeft
geacht, maar zichzelf ontledigd heeft, en de gestalte van een dienst-
knecht heeft aangenomen (). En in zijn uiterlijk als een mens be-
vonden, heeft Hij zich vernederd en is gehoorzaam geworden tot de
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
dood, ja tot de dood des kruises. Daarom (!) heeft God Hem ook
uitermate verhoogd en Hem de naam boven alle naam geschon-
ken . . . ", Fil. 2 : 6-9. Zie ook bij Spr. 3 :16.
Spreuken 16 : 3
Beveel de HERE uw werken,
dan zullen uw voornemens gelukken.
„Het is voor u tervergeefs, dat gij vroeg opstaat, laat opblijft,
brood der smarten eet - Hij geeft het immers zijn beminden in de
slaap", zegt Ps. 127 : 2 (ook van Salomo!). Daarom raadt hij hier-
boven letterlijk aan: „Rol uw werken op Jahweh", want: „De ze-
gen des HEREN, die maakt rijk; zwoegen voegt er niets aan toe",
Spr. 10 : 22, vgl. Ps. 90 : 17. Zie ook bij Spr. 3 : 24v.
Spreuken 16 : 7
Als iemands wegen de HERE behagen,
doet Hij zelf,s diens vijanden vrede met hem maken.
Dat ondervond Isaak nadat Abimelech, de koning der Fili-
stijnen, hem uit z'n gebied had weggezonden. Na verloop van tijd
kwam de vorst zelf op de zaak terug. „Isaak vroeg hem: Waarom
komt u naar mij toe? U bent mij toch vijandig gezind en u hebt mij
toch weggejaagd? Zij antwoordden: Wij zien nu duidelijk dat Jah-
weh met u is, en wij dachten dat het goed zou zijn een verdrag met u
te sluiten. () De volgende ochtend legden zij beiden hun eed af.
Toen deed Isaak hen uitgeleide en zij gingen als vrienden bij hem
vandaan", Gen. 26 : 26-31.
Zo kwam God ook voor Jakob op, toen Laban hem boos ach-
terna kwam en hem bijna ingehaald had. „Maar in die nacht ver-
scheen God aan de Arameeer Laban en zei hem: Wacht u er voor
dreigementen te uiten tegen Jakob", Gen. 31 : 24. En toen daarna
zijn broer Esau hem met vier honderd man tegemoet kwam, stem-
de God diens hart vredelievend: „Esau snelde hem tegemoet,
omarmde hem, viel hem om de hals en kuste hem en zij werden tot
tranen toe bewogen", Gen. 33 : 4. En dat was de man, die bij zich-
zelf gezegd had: ,De tijd is niet ver meer dat er over mijn vader
322
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
gerouwd wordt; dan ga ik mijn broer Jakob vermoorden!" Gen.
27 : 41.
Ook David heeft de waarheid van deze spreuk in zijn leven
ondervonden. God zelf bewerkte, dat de pro-Absalom stemming
in Israel na diens dood omkeerde in een pro-David stemming. „Er
ontstond onenigheid onder het yolk, bij alle stammen van Israel.
Er werd gezegd: De koning heeft ons bevrij d uit de macht van onze
vij anden; hij is het die ons verlost heeft uit de macht van de Filistij-
nen. Zeker, hij is voor Absalom het land uit gevlucht, maar nu is
Absalom, die wij tot koning over ons gezalfd hadden, in de strijd
omgekomen. Wat aarzelt u dan nog om de koning terug te halen?"
En toen kwam ook zijn vijand SimeI, die hem vervloekt had, vrede
met hem maken en wierp zich voor David neer, 2 Sam. 19 : 10-24.
Maar Davids „wegen" tijdens de opstand zullen Jahweh zeer be-
haagd hebben, 2 Sam. 15 : 25, 31, 16 : 10-12
En toen de Babyloniers Jeruzalem innamen, gaf koning Ne-
bukadnezar aan Nebuzaradan, de commandant van de lijfwacht,
het volgende bevel: ,Neem Jeremia onder uw bescherming, zorg
dat hem niets overkomt en doe alles wat hij vraagt", Jer. 39: 11v.
En zo gebeurde het ook, midden in de oorlogsverwarring, Jer.
40 : 1-6.
Dit waren vier voorbeelden - Isaak, Jakob, David en Jeremia
- die ons kunnen aanmoedigen God meer gehoorzaam te zijn dan
de mensen, Want zoals een zinverwante spreuk zegt: „Vrees voor
mensen spant een strik, maar wie op de HERE vertrouwt is onaan-
tastbaar", Spr. 29 : 25.
Spreuken 16 : 12
Voor koningen is het een gruwel goddeloosheid te plegen,
want door gerechtigheid wordt de troon bevestigd.
Een Israelitische koning bezat geen onbeperkte macht. Hij
was feitelijk onderkoning van Jahweh, Israels Grootvorst, en
stond evenals elke andere Israeliet ander de Thora of Wet van Jab-
welt, vgl. Rom. 13 : 1, 4. Elke koning moest bij zijn troonsbestijging
een afschrift van die Wet voor zich laten maken en daar levenslang
323
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
in lezen, zodat hij Jahweh, zijn God, leerde kennen en al diens in-
zettingen zou onderhouden, Deut. 17 : 18v. En als hij dat zou doen,
beloofde Jahweh hem een langdurig koningschap voor hemzelf en
zijn zonen, Deut. 17 : 20.
Wat zag Jahweh dan als de speci ale taak en plaats van de ko-
ning in Israel? Daarover had Hij bij voorbaat enkele fundamentele
aanwijzingen gegeven in wat men, veel te weids, „de koningswet"
heeft genoemd, Deut. 17 : 14-20, r 601-614. Een Israelitische ko-
ning zou zijn eer niet mogen zoeken in de oud-Oosterse statussym-
bolen van een vorst: veel vrouwen, veel paarden en veel goud en
zilver. Hij had geen geduchte strijdmacht nodig, want hij hoefde
het land niet te beschermen — daar zou Jahweh wel voor zorgen,
Ex. 34 : 24, Ic, 603 — maar hij moest het recht beschermen. Welte-
verstaan GOds recht op Israel. De koning zou derhalve vooral een
binnenlandse taak moeten vervullen: de herderlijke zorg uitoefe-
nen over de kudde van Jahweh, 1 Kron. 17 : 6. Hij zou met het
schild der Thora 57v) armen en ellendigen moeten beschermen
tegen geweldenaars en verdrukkers, Ps. 72. Zo zou de troon van de
onderkoning op dezelfde grondslag rusten als die van Israels Op-
perkoning, n.l. op recht en gerechtigheid, Ps. 89 : 15, 97 : 2. Aan de
onderkoning moest men de Opperkoning kunnen herkennen.
Helaas hebben veel koningen van Juda en Israel de Thora, die
levensorde voor Israel en de christenheid, verworpen. Het begon
met Saul, het ging voort met Jerobeam, de zoon van Nebat, die
Israel zondigen deed. Gevolgd door vele anderen. Koningen als
Achab, Manasse, Achaz hebben zich in dit opzicht een treurige
vermaardheid verworven. Het waren echte goddelozen, die vaak
onder godsdienstige schijn Jahwehs Koninklijke rechten op Israel
schonden en Hem voor hun deel in hun regeringspraktijk ont-
troonden.
Koning Jojakim kan model staan voor zo'n vorst die godde-
loosheid bedreef. „Wee hem die zijn huis bouwt met ongerechtig-
heid, zijn opperzalen met onrecht", zo bestrafte de profeet Jeremia
hem; „die zijn naaste voor niets laat werken, hem zijn loon niet
geeft; die zegt: Ik zal mij een groots huis bouwen, ruime opperza-
324
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
len; die daarin zijn vensters aanbrengt en het dekt met cederhout,
het bestrijkt met menie. Zijt gij een koning als gij wedijvert in ce-
derhout? Uw vader, heeft hij niet gegeten en gedronken en recht en
gerechtigheid gedaan? Toen ging het hem wel. Is dát niet Mij er-
kennen? luidt het Woord van Jahweh. Maar gij hebt enkel oog en
hart voor uw onrechtmatig gewin en voor het begaan van onder-
drukking en geweld", Jer. 22 : 13-17. Menige vorst uit de geschie-
denis der christenheid bedreef dezelfde goddeloosheid, hoewel hij
uit Gods Woord had kunnen weten wat gerechtigheid voor een
vorst betekent.
De wijze spreekt een zeer scherpe afkeuring uit over zo'n god-
deloze vorst. Hij betitelt zijn handelwijze als „gruwel". Dit is in de
Thora de geijkte term voor iets dat absoluut onverenigbaar is met
de dienst van Jahweh, 550, Kanaanitische afgoderij en onzede-
lijkheid, vrouwen als koopwaar gebruiken, kinderoffers, Israeliti-
sche jongeren opleiden tot personeel in afgodstempels, dat heet in
de Thora allemaal ,gruwel", 553, 594, 622, 673, 689, 710, In die-
zelfde lijn ziet de Schrift de goddeloosheid bij een vorst. Jahwehs
heilig recht op Israel schenden? Een onderkoning die zijn Opperko-
ning feitelijk afzweert? Dat is to`eba! Gruwel! Kanaanietenmanie-
ren! Zo'n vorst voert zijn yolk in het heidendom terug.
Zo laat de Schrift al zien wat ook de latere geschiedenis toont,
dat Ongeloof en Revolutie vaak in de hogere kringen begonnen. 57 )
De europese geschiedenis kent ook revolutionaire vorsten. 58) Zul-
ken hadden in de regel geen langdurige dynastie, zoals ook de ge-
schiedenis van het'Tienstammenrijk laat zien. Wat een verschillen-
de koningshuizen, 1 8 , 561v. Ons Huis van Oranje vormt daarente-
gen een treffende plaat bij de tweede regel van onze spreuk. Neder-
land heeft vier eeuwen lang vele zegeningen ontvangen onder de
regering van de stadhouders en vorsten uit dit Huis. Zij toonden
meestal eerbied voor de verkregen rechten van hun onderdanen en
daardoor bewezen zij gerechtigheid.
Door deze wijsheid over goddeloze vorsten voedde ook
Spreuken Israels Messiasverwachting. Want daardoor leerde het
uit te zien naar de komst van de Rechtvaardige Heerser, die wij nu
325
§ 12
Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
kennen als onze Heere Jezus Christus. Van Hem zei Gabriel: „En
zijn koningschap zal geen einde nemen", Luk. 1 : 33. ,Groot zal de
heerschappij zijn en eindeloos de vrede op de troon van David en
over zijn koninkrijk, doordat Hij het sticht en grondvest met recht
en gerechtigheid, van nu aan tot in eeuwigheid", Jes. 9 : 6, vgl.
11 : 1-10. Zie ook bij Spr. 25 : 5.
Spreuken 16 : 18
Hovaardij gaat vooraf aan het verderf
en hoogmoed komt voor de val.
„De onoverwinnelijke vloot", noemde men in Spanje de Ar-
mada (de „slagvloot"), die in 1588 Engeland en de Republiek op
de knieen moest dwingen. Maar hoogmoed kwam voor de val. De
Engelsen en Nederlanders dreven de vloot op de vlucht. Een nog
veel machtiger tegenstander voltooide zijn ondergang. Bij Schot-
land woedden zware stormen, die de trotse Spaanse invasievloot
vernietigden. De Staten van Zeeland lieten een gedenkpenning
slaan met het opschrift: „Gods adem heeft ze verstrooid" 59 ).
Spreuken 16 : 19
Het is beter nederig van geest te zijn met de armen,
dan buit te delen met de hovaardigen.
Natuurlijk allereerst omdat de hele Schrift leert: ,Wat hoog is
onder de mensen, is een gruwel voor God", Luk. 16 : 15. Maar „de
nederigen geeft Hij genade", Spr. 3 : 34, Jak. 4: 6, 1 Petr. 5 : 5.
Daarom leerde de Heere Jezus: zijn de armen van geest
want hunner is het Koninkrijk der hemelen", Matth. 5 : 3.
Nederige armen leven bovendien gezonder dan op buit azen-
de rijken. Hoogmoed kan ons opzwepen tot prestaties die boven
ons vermogen kunnen liggen. Daarvoor over-spannen we ons ze-
nuwgestel en verbruiken we zelfs onze reservekracht. Wat kunnen
wij ons afmatten om te bewijzen, dat Onze ideeen de beste zijn,
Onze kerk de zuiverste, ons bedrijf de koploper, alleen Onze partij
het land kan redden en dat Onze dit zus en Onze dat zo. Zo rennen
326
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
velen dagelijks mee in een wedstrijd om de eerste te zijn; maar bot-
sende racewagens kunnen elkaar niet zwaarder beschadigen dan in
hoogmoed wedijverende mensen elkaars gezondheid kunnen be-
nadelen. Prediker sprak in dezelfde geest: „Ook zag ik, dat al het
zwoegen, alsook alle bekwaamheid in het werk, louter naijver is
van de een op de ander; ook dit is ijdelheid en najagen van wind",
Pred. 4 : 4.
De Heere Jezus waarschuwde voor hoogmoedige leidersaspi-
raties en zei: „Maar wie de grootste onder u is, zal uw dienaar zijn.
Al wie zichzelf zal verhogen, zal vernederd worden en al wie zich-
zelf zal vernederen, zal verhoogd worden", Matth. 23 : lOvv. David
was inderdaad „nederig van geest met de armen" met wie hij in de
spelonk zat, I k , 73vv. Hij zong: ,Jahweh, mijn hart is niet hovaar-
dig, mijn ogen zijn niet trots; ik wandel niet in grootse dingen,
noch in dingen die te wonderbaar voor mij zijn", Ps. 131: 1, vgl.
Rom. 12 : 3.
Wie zo „zonder ijdel eerbejag" (Fil. 2 : 3) de HERE vreest, zal
merken dat dit ook „medicijn voor uw vlees" is, zie bij Spr. 3 : 7v.
Goed voor hart en bloedvaten, goed voor zenuwen en nachtrust.
De bij deze wereld behorende frustraties maken dan niet gefru-
streerd, maar worden aanvaard als dagelijkse oefeningen in nede-
righeid. 06k om zfilke redenen is het „beter nederig van geest te
zijn met de armen dan buit (kapitalen) te delen met de rijken" die
God niet vrezen, vgl. F, 105-112. 60 )
Spreuken 16 : 24
Vriendelijke woorden zijn als honigzeem,
zoet voor de ziel en medicijn voor het gebeente.
Dat hebben Naomi en Ruth ondervonden! Bedroefd en be-
rooid kwamen de beide weduwen Bethlehem binnen, Ruth 1 : 21v.
Op hoop van zegen stapte Ruth de deur uit voor de broodwinning
der armen: arenlezen achter de maaiers. Hoe zouden ze haar ont-
vangen als vreemdelinge? Maar wat kwam ze die avond opgetogen
thuis. Haar beproefde vrouwenhart verkwikt door de vriendelijk-
heid van Boaz.
327
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
Want als u iemand aangename woorden wilt horen spreken,
dan moet u eens naar Boaz luisteren. Alles wat we in dit bij belboek
van hem vernemen klinkt even vriendelijk. Ruth was toch maar
een onbekende arenraapster uit Moab voor hem, maar Boaz
spreekt haar vriendelijk aan: „Hoor eens, mijn dochter, je moet
niet op een andere akker aren gaan lezen. Ga hier niet vandaan en
sluit je aan bij mijn meiden. 0 Ik heb mijn knechten opdracht gege-
ven je te laten begaan. En als je dorst krijgt, ga dan naar de water-
kruiken en drink van het water dat de knechten geput hebben",
Ruth. 2 : 8v.
Woorden die de lieve Ruth als honing moeten hebben ge-
smaakt — en dat was een geliefde lekkernij in Palestina! „Zoet voor
haar ziel", dat is voor haar hele persoon (zie zaakreg. ziel). Ze
werpt zich plat voor Boaz op de grond met de vraag: ,Waaraan
heb ik het verdiend, dat u zo goed voor mij bent? Ik ben toch maar
een vreemdeling?", vs. 10. Waarop Boaz op dezelfde vriendelijke
toon vervolgt: „Er is mij uitvoerig verteld wat je na de dood van je
man allemaal voor je schoonmoeder gedaan hebt; vader, moeder
en geboorteland heb je verlaten om naar een ander yolk te gaan dat
je tevoren onbekend was. Jahweh, de God van Israel, onder wiens
vleugels je een toevlucht gezocht hebt, moge je dat vergelden en
niets laten ontbreken aan je loon", vs. 12. Als de etenstijd aan-
breekt, nodigt Boaz haar vriendelijk uit: ,Kom erbij, dan kun je
met ons eten en je brood in de azijn dopen". Daarop reikt hij haar
zelf gepoft graan aan, vs. 14.
„Er zijn er wier gepraat werkt als dolksteken, maar de tong
der wijzen brengt genezing aan", Spr. 12: 18. Het laatste doen de
vriendelijke woorden van Boaz. Wat moet hij daarmee de neerge-
bogen harten van Naomi en Ruth hebben doen opveren en bal-
semdruppels gegoten hebben in haar hartewonden! Zulke woor-
den dringen zo diep door en kunnen een mens ook lichamelijk zo
goed doen. Over versterkende middelen gesproken!
Vriendelijke woorden behoren tot de goedkoopste medicijnen.
Iemand die de HERE vreest kan de gezondheid van zijn naaste
ontzien, ja bevOrderen door het gratis geneesmiddel van een paar
vriendelijke woorden. Men spaart er bovendien zijn eigen gezond-
328
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
heid mee, want Boaz' vriendelijkheid kwam natuurlijk niet alleen
de zenuwen van zijn maaiers ten goede, maar ook die van hemzelf.
„Een weldadig man doet zichzelf wel", Spr. 11 : 17 (zie aldaar). Een
omgeving waarin men voortdurend grauwt en snauwt bevestigt in
allerlei kleinere en grotere kwalen de waarheid van de spreuk:
„Nijd is een verrotting der beenderen", Spr. 14 : 30 (zie aldaar).
Maar waar men ook met zijn woorden de HERE vreest, schept
men niet alleen een plezierig (zie bij Spr. 12 : 25), maar ook een
heilzaam werk- en leefklimaat. Gezond voor hart en maag, gezond
voor gal en zenuwen. Tonicum 6I ) voor ons hele gestel.
Zie over het verb and tussen de vreze des HEREN en onze ge-
zondheid bij Spr. 3 : 7v. Daar hebben we ook andere Spreuken ge-
noemd die op dit onderwerp betrekking hebben en door ons be-
sproken zijn. Zie ook bij Spr. 3: 17.
Spreuken 16:25 ( Spr. 14: 12, zie aldaar)
Spreuken 16 : 31
De grijsheid is een sierlijke kroon,
zij wordt op de weg der gerechtigheid gevonden.
Natuurlijk verbloemt de Schrift, werkelijkheidsgetrouw als
zij is, niet dat de ouderdom met gebreken komt. Isaak, Jakob en de
profeet Ahia konden op hun oude dag slecht zien. Davids li-
chaamswarmte nam af, 1 Kon. 1 : 1. Koning Asa werd slecht ter
been, 1 Kon. 15 : 23. De levenslust verdwijnt, zoals bij de oude Bar-
2 Sam. 19 : 35v. Toch zegt de Schrift ook van Abraham, Gi-
deon en David: ,Hij stierf in goede ouderdom", Gen. 15 : 15, 25 : 8,
Richt. 8 : 32 SV, 1 Kron. 29 : 28. En in bovenstaande spreuk
spreekt zij over de grijsheid als „een sierlijke kroon", die „op de
weg der gerechtigheid" wordt gevonden. Zie ook bij 20 : 29.
Want bedrijvers van Ongerechtigheid sterven vaak voor hun
tijd. Maar de vreze des HEREN kan in veel opzichten iemands
Leven verlengen, zodat hij de sierlijke kroon der grijsheid komt te
dragen. Maar hierover bij Spr. 3 : 1 v.
329
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
Spreuken 17:8
Een geschenk is in de ogen van zijn bezitter een edelsteen,
hij is voorspoedig waar hij ook heen gaat.
Men denkt hierbij wel aan een omkopingsgeschenk (zie daaro-
ver bij Spr. 17 : 23), maar dat hoeft niet. Te allen tijde heeft men
immers ook geschenken gegeven als bewij s van genegenheid of als
eerbetoon. Saul en Josafath kregen ze bij de aanvaarding van hurl
koningschap, 1 Sam. 10 : 27, 2 Kron. 17 : 5. Isai gaf David tien ka-
zen mee voor de legeroverste van zijn broers, 1 Sam. 17 : 18. Salo-
mo kreeg zelf geschenken van de koningin van Scheba, 1 Kon.
10 : 2, vgl. 2 Kron. 9 : 24. Ps. 72 : 10. Elisa ontving ze van Benhadad,
2 Kon. 8 : 7v. Daniel werd ermee overladen door Nebukadnezar,
Dan. 2 : 48. De wijzen uit het Oosten eerden de pasgeboren Koning
der Joden met goud, wierook en mirre, Matth. 2 : 11. En de zaken-
wereld werkt nog met relatiegeschenken van allerlei aard.
Inderdaad blijken de gevers daarmee, zoals Salomo zegt,,,een
kostbare steen" (Hebreeuws: „een steen van gunst", een geluks-
steen?) te hanteren. We hoeven daarbij, zoals gezegd, niet meteen
aan kwade praktijken te denken. Kleine geschenken houden de
vriendschap warm, zegt het spreekwoord; en van zo'n goede rela-
tie kan men later weer z'n plezier beleven. Daar heeft Salomo va-
ker op gewezen, zoals ook in deze spreuk: ,Iemands geschenk
maakt ruimte voor hem en brengt hem in de tegenwoordigheid der
groten", Spr. 18 : 16. Er wil dan wel eens een deur opengaan, die
anders gesloten was gebleven. Houdt de zending daar ook niet
enigszins rekening mee? Zij verwierf door haar scholen en zieken-
huizen toch ook genegenheid? En waarom zou een zakenman geen
spiering mogen uitgooien om een kabeljauw te vangen?
Geschenken kunnen ook meehelpen geschonden verhoudingen
te herstellen. „Een heimelijke gave doet de toorn bedaren; een ge-
schenk in de buidel hevige gramschap", 21 : 14. Daarbij hoeft men
Loch ook niet meteen en uitsluitend aan steekpenningen te den-
ken? Toen Jakob zijn broer Ezau moest ontmoeten, worstelde hij 's
nachts met God om de beloofde zegen. Maar hij had niet verzuimd
zijn broer Ezau een groot geschenk vooruit te zenden. „Hij dacht
330
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
namelijk: Laat ik hem verzoenen met het geschenk dat voor mij
uitgaat, en daarna wil ik zijn aangezicht zien; misschien zal hij mij
goedgunstig zijn", Gen. 32 : 20. Was dat niet wijs van Jakob? En
was het ook van Abigail niet wijs de woedende David eerst een
geschenk te zenden alvorens ze haar zaak bij hem bepleitte? 1 Sam.
25 : 18v. Dit waren weliswaar geen voorbeelden van „een heimelij-
ke gave", maar wel van de kracht van geschenken om „de toorn te
bedaren", zoals Salomo in Spr. 21 : 14 leert. Reeds een klein ca-
deau kan boze harten milder stemmen, ja zelfs doen omdraaien als
een blad aan de boom. „Hebt u nog iets goed te maken?", schreef
een bloemenkoopman boven zijn stalletje.
Nee, met vrijgevigheid verliest men niet, maar krijgt men juist
meer. Dat zagen we al bij Spr. 11 : 24. Men wint er b.v. harten mee.
En daar kan men soms later z'n voordeel nog mee doen. Gaf onze
Heere Jezus Christus trouwens zelf ook niet de raad: „En Ik zeg u:
Maakt u vrienden met behulp van de onrechtvaardige Mammon,
opdat, wanneer deze u ontvalt, men u opneme in de eeuwige ten-
ten". En Hij prees de onrechtvaardige rentmeester, die vlak voor
zijn ontslag uit de dienst veel goodwill had gekweekt door geschen-
ken, Lukas 16.
Spreuken 17 : 9
Wie een overtreding bedekt jaagt liefde na,
maar wie een zaak telkens ophaalt stoot vrienden af.
Een goed geheugen is een heerlijke gave, maar men kan er ook
de duizend en een kleinigheidjes, die wij mensen met elkaar kun-
nen hebben, zo goed mee onthouden. En als we dan niet in de lief-
de wandelen, komen we er licht toe de „ overtreding" die een vriend
tegen ons beging telkens weer op te halen. 62 ) Door het hem ronduit
onder de neus te wrijven, door steken onder water of door voelbaar
wantrouwen. Maar zo kan men z'n beste vriend op den duur van
zich vervreemden. Want zo moet hij wel de indruk krijgen, dat die
kwestie-van-toen nog altijd tussen u beiden in staat, ofschoon hij
meende dat ze uit de weg geruimd was. Zoiets schaadt een vriend-
schap.
331
,sc 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
Geeft God ons zelf geen beter voorbeeld? Hij verklaart zich
bereid onze zonden te bedekken (Ps. 32 : 1), ze niet meer te geden-
ken (Jes. 43 : 25), al onze zonden in de diepten der zee te werpen
(Micha 7 : 19). Dat is wat anders dan ze telkens weer op te halen.
Wie zich bewust is, dat hij dagelijks van deze vergevende liefde van
God moet leven, haalt geen oude koeien uit de sloot en rakelt niet
telkens oude, soms al verjaarde kwesties op.
Er zijn wel meer spreuken waarin Salomo ons op het hart
bindt zuinig te zijn op onze vrienden en broeders. „Een valsaard
veroorzaakt twist, een lasteraar brengt scheiding tussen vrienden",
Spr. 16 : 28. „Haat verwekt krakelen, maar de liefde bedekt alle
overtredingen", Spr. 10: 12, vgl. 1 Cor. 13 :7. Zeker die „schuld"
van honderd of nog minder schellingen, Matth. 18 : 28. Zwijg er
toch over! Help liever mee om het anderen ook te laten vergeten.
Een Chinees spreekwoord zegt: „Een vriend is iemand die achter
uw rug goede dingen van u vertelt". Onze vrienden zullen ons om
zo'n houding met wedertrouw belonen.
Spreuken 17 : 22
Een vrolijk hart bevordert de genezing, 63)
maar een verslagen geest doet het gebeente verdorren.
Een mens kan rillen van angst, verlamd zijn van schrik, beven
van woede, z'n hart voelen kloppen van vreugde. Zoveel invloed
oefenen gemoedsbewegingen al uit uit op een gezond lichaam, zie
onze opmerkingen bij Spr. 14 : 30, 15 : 13. Wanneer emoties echter
telkens terugkeren of voortduren, kunnen ze onze inwendige orga-
nen nadelig beInvloeden. Aldus prof. dr. G. A. Lindeboom in zijn
rede: De ziel der geneeskunde, Haarlem 1950, blz. 9. Pleitend voor
een psychosomatische benadering van de patient schrij ft de hoog-
leraar: ,Het is bij voorbeeld niet zelden een hevige aandoening,
die een galsteendrager tot een galsteenlij der maakt. En het is geen
toeval, wanneer ernstige ziekelijke gebeurtenissen, als een beroer-
te, een maagbloeding, een hartspierinfarct, soms bij herhaling, op-
treden in aansluiting aan een hevige emotie of in tijden van grote
innerlijke spanning", a.w. 15. Deze medicus heeft in zijn praktijk
332 333
Een keuze uit Spreuken 10-31 ,sC 12
de invloed opgemerkt van emoties ,bij de aandoeningen van het
hart en de long, de maag en de lever, de huid en de nieren", a.w. 15.
Zonder twijfel hebben veel meer artsen bij menige patient de
waarheid van bovenstaande spreuk kunnen constateren: „de wijze
waarop de lijder zich verhoudt tot zijn ziekte, is niet zelden van
doorslaggevende betekenis voor den uitslag van de therapeutische
bemoeiiingen van den arts. Een negatieve houding tegenover het
leven kan soms de beste medische behandeling doen mislukken",
a.w. 15. 64)
Natuurlijk speelt iemands aard hierbij ook een rol, maar de
christelijke blijdschap wortelt niet in de christen, maar in de Chri-
Fil. 3 : 1, 4 : 4, 10. Elk karakter mag zich laten opwekken: ,De
vreugde in Jahweh, die is uw toevlucht", Neh. 8: 11. Daardoor
zongen Paulus en Silas met een gegeselde rug 's nachts psalmen in
de gevangenis, Hand. 16 : 25. Dat was meteen medicijn voor hun
wonden. Zie voor het verband tussen de vreze des HEREN en onze
gezondheid bij Spr. 3 : 7v, waar meer op deze zaak betrekking heb-
bende spreuken vermeld worden. Vgl. Jezus Sirach 30 : 20-24.
Spreuken 17:23
De goddeloze neemt een geschenk uit de buidel aan,
om de paden van het recht te buigen.
Israel, „gij zult het recht niet buigen; gij zult de persoon niet
aanzien en geen geschenk aannemen; want een geschenk verblindt
de ogen der wijzen en verdraait de woorden der onschuldigen",
gebood Mozes in de Thora, Deut. 16: 18v, vgl. Ex. 23 : 8, 18 : 21.
„Want Jahweh, uw God, is de God der goden (), die geen partijdig-
heid kent en zelf ook geen geschenk aanneemt", Deut. 10 : 17. Hij
liet Israel zelfs zweren: ,Vervloekt is hij, die een geschenk aan-
neemt om iemand te doden en onschuldig bloed te vergieten". Het
hele yolk moest daar Amen op zeggen, Deut. 27 : 25, 588-91,
774.
Toch heeft het later Gods verbond ook op dit punt gruwelijk
geschonden, zodat Jahweh toornde: ,Uw vorsten zijn () metgezel-
len van dieven; ieder van hen is belust op geschenken en jaagt belo-
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
ningen na; aan de wees doen zij geen recht en de rechtszaak der
weduwe vindt bij hen geen gehoor", Jes. 1 : 23, vgl. 5 : 23, Ezech.
22 : 12, Micha 3 : 11, Zef. 3 : 3. Hoewel Samuel zelf verklaarde nooit
een oogje te hebben dicht gedaan voor een geschenk, bogen zijn
zonen daarvoor wel het recht, 1 Sam. 8 : 3, 12 : 3, Ps. 15 : 5, 26 : 10.
Salomo noemt deze omkoperij ronduit goddeloos. Cadeaux
ontnemen de rechter zijn vrijheid. Ook leden van kerkelijke verga-
deringen moeten geen gunsten aanvaarden van hen, wier rechts-
zaak zij moeten beoordelen. Misschien doelt de bijvoeging „een
geschenk uit de buidel" (de overblousing van het kleed die men als
zak gebruikte) wel op het stiekeme karakter van dit bedrijf. Ogen-
schijnlijk was de rechter onbevooroordeeld, maar in 't geheim had
de schuldige iets onder zijn kleed vandaan gehaald, dat de rechter
steels onder het zijne verborgen had . . . Arme landen en arme vol-
ken waar men ten aanzien van overheid en rechtspraak verzucht:
„Het geld dat stow is, maakt recht wat krom is".
Enkele zinverwante spreuken: „Wie een goddeloze vrij-
spreekt en wie een rechtvaardige veroordeelt, deze beiden zijn Jah-
weh een gruwel", 17: 15. „Het is verkeerd de goddeloze voor te
trekken en de rechtvaardige in het gericht weg te drukken", 18 : 5.
Spreuken 17 : 28
Zelfs een dwaas die zwijgt, gaat door voor wijs;
als hij zijn lippen gesloten houdt voor verstandig.
Een Latijns spreekwoord zegt iets dergelijks: u gezwegen
had, had men u voor een filosoof kunnen houden". Zie ook bij Spr.
10 : 19.
Spreuken 18 : 1
De eenzelvige zoekt zijn eigen begeerte,
hij barst los tegen al wat verstandig is.
Men kan ook wat letterlijker vertalen: wie zich afzondert, wie
zich afzijdig houdt. 65 ) Wat drijft de eenzelvige in zijn zelfgezochte
isolement? Hij barst los tegen al wat verstandig is. Dat wettigt het
vermoeden, dat dwaasheid hem parten speelt. Koestert hij wrok en
houdt hij zich daarom van vriend en vijand afzij dig? Voelt hij zich
334
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
miskend en heeft hij zich daarom van yolk en gemeente afgezon-
derd? Het staat er niet bij en het kan dus aan van alles en nog wat
liggen. Hij is in elk geval geen mensenvriend. Hij is het liefst alleen
en kan zijn medemensen missen als kiespijn.
Deze houding maakt hem agressief. Hij lijkt misschien tevre-
den, maar staat klaar om tegen iedereen uit te varen. Komt iemand
met verstandige raad („leef niet zo op jezelf"), dan pakt de eenzel-
vige tegen hem uit. Zo vervreemdt hij zich van alien en iedereen.
En dit stijft hem verder in zijn ik-middelpuntigheid. Vol egolsti-
sche zelfhandhaving gaat hij zijn weg. Alleen aandacht wijdend
aan zichzelf en vervuld van eigen belangen. „Het polemiseren van
zulke mannen is dweepziek en bitter", schrijft Delitzsch.')
Wat mag toch wel de diepste oorzaak zijn van zo'n scheve ver-
houding tegenover de gemeenschap? Dat zegt de dichter er niet bij.
Men kan dus aan contactstoornissen ten gevolge van bepaalde
geestesziekten denken. En moeten we deze wel geheel uitsluiten als
we voor andere gevallen denken aan verzaking van de tweede tafel
der wet: ,Gij zult uw naaste liefhebben als uzelf", Matth. 22 : 39v.
Dan hoort deze afzonderingsdrift — nu de ziekelijke contactstoor-
nissen daargelaten — met haar nijd, haar woedeuitbarstingen en
zelfzucht tot wat Paulus „de werken van het vlees noemde", Gal.
5 : 19. De eenzelvige faalt in de naastenliefde.
Zoals van alle vormen van liefdeloosheid geldt ook van zo'n
gezochte afzondering, dat men die niet altijd zoeken kan zonder
zichzelf schade te berokkenen. 68 ) Dat merken psychiaters tijdens
hun spreekuren ook op: „Iemand die zich niet voor zijn naaste in-
teresseert, heeft de grootste moeilijkheden in zijn leven en bedrijft
het grootste onrechtjegens anderen", aldus de wereldbekende psy-
chiater Adler. 69 ) „U moet naar buiten gericht leven", zullen zulke
medici eenzelvigen voorhouden, „op Anderen gericht en niet zo op
uzelf betrokken". Voortreffelijke raad. Maar wat geeft een mens
daarvoor de nodige drijfkracht? Alleen het geloof in Christus en de
kracht van zijn Woord en Geest kunnen iemand helpen zijn een-
zelvigheid doeltreffend te bestrijden. Christelijke naastenliefde is
daartegen het enige afdoende medicijn. 70 ) Want van haar geldt:
„de liefde is niet opgeblazen, zij zoekt zichzelf niet .", 1 Cor.
335

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
13 : 4v. Liefde, die moet een mens niet alleen als kind al hoognodig
krijgen, maar reeds dan hoognodig leren geven.
Spreuken 18 : 7
De mond van de dwaas is zijn ondergang,
en zijn lippen zijn voor hem zelf een valstrik.
0, die tong! De kleinste van onze ledematen, maar deson-
danks voert zij het hoogste woord! „Met haar loven wij de Heere
en Vader en met haar vervloeken wij de mensen, die naar de gelij-
kenis van God geschapen zijn", Jak. 3 : 9. Als de wijsheid van bo-
ven haar niet bedwingt is zij „een onberekenbaar kwaad, vol dode-
lijk venijn", Jak. 3 : 8. Spreuken spreekt veel over dit kwaad; teveel
om op te noemen. Het laat met een groot aantal voorbeelden zien,
hoe wij met een dwaas of zondig gebruik van onze tong onze naaste
kunnen wonden en schaden.
Om een paar aanhalingen te doen: ,De mond der goddelozen
verbergt geweld", 10: 11. ,De mond van de dwaas is een steeds
dreigend onheil", 10 : 14. ,De mond der goddelozen is enkel vals-
heid", 10 : 32. „Met de mond stort de godvergetene zijn naaste in
het verderf", 11 : 9. „Door de mond der goddelozen wordt (de stad)
afgebroken", 11 : 11. ,De woorden der goddelozen loeren op
bloed", 12 : 6. „Er zijn er wier gepraat werkt als dolksteken",
12: 18. „De mond der zotten houdt zich met dwaasheid bezig",
15 : 14. „Wie een grote mond opzet zoekt verderf", 17 : 19. ,Elke
dwaas barst los", 20 : 3. Stuk voor stuk voorbeelden bij wat Jako-
bus zei over de zonden der tong: „een onberekenbaar kwaad, vol
dodelijk venijn". Allereerst voor de naaste.
Maar ook voor de zondaar zelf! Daar wijst Salomo in boven-
staande spreuk op. Een dwaas benadeelt met zijn goddeloze woor-
den ook zichzelf (letterlijk: zijn ziel). Hij raakt zelf ook verstrikt in
zijn eigen woorden. Dat stond eveneens al te lezen in Spr. 12 : 13a:
„In de overtreding der lippen ligt een boze valstrik". Ook voor de
spreker zelf! „De rechtvaardige haat leugentaal, maar de goddelo-
ze maakt zich gehaat en wordt te schande", 13 : 5, vgl. 11 : 6.
Men kan in dit verband denken aan onbezonnen beloften,
336 337
Een keuze tut Spreuken 10-31 § 12
loze beweringen, valse beschuldigingen, onjuiste voorstellingen
van zaken, onnodige onthullingen; maar ook aan valse leer en val-
se profetie alsmede aan voortijdig spreken, vgl. 18 : 13. Dodelijke
valstrikken! Ze liggen op alle terreinen van het leven. Op sociaal,
politiek, kerkelijk, huwelijks, lichamelijk en geestelijk gebied. Zo-
dat we de „ondergang", waarover Salomo in bovenstaande spreuk
spreekt, ook op al die terreinen kunnen opmerken. „Had ik dat
maar nooit gezegd! Hadden we dat maar nooit beloofd!" Het le-
ven is vol van deze (verborgen) klacht.
Een Amalekiet vertelde dat hij Saul gedood had en deze leu-
gen kostte hem het leven, 2 Sam. 1 : 13-16. Daniels valse belagers
praatten zichzelf de leeuwenkuil in, Dan. 6. En Jeruzalem is hele-
maal een angstwekkend voorbeeld: „Zijn bloed kome over ons en
onze kinderen", riep het, Matth. 27 : 25. Zo riepen een verdwaasd
Amerika en Europa: „Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap". Wat
een valstrik is die leus gebleken en wat een verderf is dddruit al
voortgekomen, zie bij Spr. 11 : 11. Want ook ten aanzien van onze
woorden en leuzen geldt de onverbrekelijke wet: „Wat een mens
zaait, dat zal hij ook oogsten", Gal. 6 : 7. Wie met zijn mond wind
zaait, zal storm oogsten. Op alle levensgebieden.
Hoe men deze ondergang ontgaan kan? „Wie zijn mond en
zijn tong bewaakt, bewaart zichzelf voor benauwdheden", Spr.
21 : 23. Nu reeds, op allerlei wijze, in dit leven. Maar straks ten vol-
le, want onze Heere zei: ,Van elk woord, dat de mensen zullen
spreken, zullen zij rekenschap geven op de dag des oordeels",
Matth. 12 : 36. Zalig wie dan gerechtvaardigd is door het bloed van
het Lam, want die gelovige zal dan ten volle ervaren: de over-
treding der lippen ligt een boze valstrik, maar de rechtvaardige
ontkomt aan de benauwdheid", Spr. 12 : 13. Zie ook bij Spr. 3 : 17
en 10 : 11.
Spreuken 18: 10
De naam van Jahweh is een sterke toren, 71 )
de rechtvaardige snelt erheen en is in veiligheid.
De naam van Jahweh is niet louter een herkenningsklank,
maar feitelijk een compleet bijbelse-geschiedenisboek, samenge-
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
vat in vier Hebreeuwse medeklinkers: Jhwh. Het is de mikrofilm
van die halve wondereeuw van de Tien Plagen tot de dood van Jo-
zua. Jahweh betekent: Hij is met ons. Nu, dat heeft Hij laten zien!
Wie de naam van Jahweh noemt, roept een reeks krachtdaden in
herinnering. De slagen op Egypte, de drooglegging van de Schelf-
zee, Israels voedselvoorziening in de woestijn, de bevende Sinai, de
overwinning op Amalek, de drooglegging van de Jordaan, de
schrik voor Israel onder de Kanaanieten, de instorting van de mu-
ren van Jericho, de zonnestilstand to Gibeon en andere gebeurte-
nissen in de sterrenwereld. Al deze wonderen vat de Heilige Schrift
samen met de simpele woorden: de naam van Jahweh. Al die feiten
tonen zijn trouw, zijn genade, zijn almacht en zijn goedertieren-
heid (zie zakenreg. Jahweh).
En die naam noemt onze spreuk: een sterke toren of bolwerk.
Dus gezien het feit dat de Schrift Gods naam gelijkstelt met zijn
prestaties, leert Salomo hier: de aden van Jahweh, het relaas van
zijn machtige wonderdaden, de faam van zijn bevrijdingskracht,
Jahweh zelf zoals we Hem kennen uit zijn krachtige daden, is een
sterke toren. Daar snellen de rechtvaardigen in geloof en gebed
naar toe en zitten er veilig. Mooie uitdrukking voor bidden en gelo-
ven: wegkruipen in de Naam van Jahweh!
Intussen kennen wij Hem nu bij zijn nog mooiere naam: de
God en Vader van onze Heere Jezus Christus. Ook een geschiede-
nisboek in een notedop. U moet daar heel het geweldige relaas in
horen van Gods verlossingswerk door Jezus Christus. Vanaf diens
ontvangenis uit de Heilige Geest tot zijn opwekking uit de dood en
verheffing aan de rechterhand Gods. In die naam, „onze Vader",
klinkt heel Gods verlossingskracht, zelfs uit de macht van satan en
dood, door Jezus Christus. De naam van God, dat is nu: alles wat
zijn Woord en overige werken ons van Hem openbaren. Gods da-
den van Gen. 1 : 1 tot de vervulling van Openb. 22. Leest u het zó
eens: „De prestaties van onze hemelse Vader zijn een machtig bol-
werk, de rechtvaardige snelt erheen en is in veiligheid". Ja, veiliger
dan in een atoomschuilkelder. En zeker beter beschermd dan de
rijke, die zich verbeeldt dat zijn vermogen een vesting is, zoals de
volgende spreuk zegt.
338
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
Spreuken 18 : 11
Het bezit van de rijke is zijn sterke stad
en als een hoge muur, in zijn verbeelding.
Zo dacht de rijke dwaas in de masjaal van onze Heere, Luk.
12 : 16-21. Maar zijn leven was niet veilig in de vesting van zijn geld,
want God zei: „Gij dwaas, in deze eigen nacht wordt uw ziel van u
afgeeist en wat gij gereedgemaakt hebt, voor wie zal het zijn? Zo
vergaat het hem die voor zichzelf verzamelt en niet rijk is in God",
Luk. 12 : 20v. Dan kan men beter wegkruipen in de naam van Jah-
weh! Zie ook bij Spr. 10: 15 en vergelijk 1 Tim. 6 : 17-19.
Spreuken 18 : 12
VOOr de val is het hart van de mens hoogmoedig,
maar ootmoed gaat vooraf aan de eer.
„Is dit niet het grootse Babel, dat ik door de macht van mijn
rijkdom en tot glorie van mijn majesteit gebouwd heb als mijn ko-
ninklijk verblijf!", zei Nebukadnezar toen hij eens vanaf zijn ko-
ninklijk paleis om zich heen keek. Hij was nog niet uitgesproken of
hij verloor zijn verstand en werd vernederd tot een krankzinnige,
grasetende man, Dan. 4. Maar de ootmoedige balling Daniel klom
van krijgsgevangene op tot tweede heerser van dit Babylonische
wereldrij k.
Onze Heere Jezus, die zijn Vader beter kent dan wie ook (Joh.
1 : 18), sprak eens: „Wat hoog is bij mensen is een gruwel voor
God", Luk. 16: 15. Dat is een doorgaande les in de hele Heilige
Schrift. Daarom zal Hij er herhaaldelijk en met dezelfde woorden
op gewezen hebben: „Alwie zichzelf zal verhogen, zal vernederd
worden en alwie zichzelf zal vernederen, zal verhoogd worden",
Matth. 23 : 12, vgl. Luk. 14 : 11, 18 : 14, 1 Petr. 5 : 5.
Spreuken 18 : 22
Wie een vrouw heeft gevonden, heeft iets goeds gevonden
en gunst van Jahweh verworven.
In de tijd van Jezus' omwandeling op aarde vroeg men wel
339
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere witzen
eens lachend aan een man die trouwde: „Zal het maatza of mootze
zijn?" Dan zinspeelde men op bovenstaande spreuk: „Wie een
vrouw heeft gevonden (maatza), heeft iets goeds gevonden", E n
tegelijk doelde men op dit woord van de Prediker: „En ik ontdekte
(mootze) iets, bitterder dan de dood: de vrouw, die een valstrik is
en wier hart een net is, wier handen boeien zijn", Pred. 7 : 26.' 2 )
Salomo bedoelde natuurlijk een goede vrouw, een die haar
huis bouwt en het niet door haar dwaasheid afbreekt (zie bij Spr.
14 : 1). U kunt haar portret zien in Spr. 31 : 10-31. Zo'n vrouw kun
je niet erven. Daar kunnen zelfs je vader en moeder niet voor zor-
gen. Zo'n vrouw is inderdaad een Godsgeschenk, die Hij je geeft
als een bewijs van zijn gunst. „Huis en have is een erfdeel der va-
deren, maar een verstandige vrouw is van Jahweh", Spr. 19 : 14, zie
ook bij 11 : 22. Toen Eliezer zo'n vrouw moest zoeken voor de zoon
van zijn heer, bad hij of God hem haar wilde aanwijzen, als een
bewijs van zijn gunst, Gen. 24: 12-14, 27.
Waarom zouden jongens dat voorbeeld niet volgen?
Spreuken 19 : 3
's Mensen eigen dwaasheid hederft zijn leven 73 )
en dan is zijn hart nog kwaad op Jahweh ook.
Dwaasheid is een ander woord voor zonde, opstand tegen
God, Zijn Woord en raad verachten, eigen wegen gaan, 93vv.
Daarmee is Adam begonnen. En horen we in zijn verontschuldi-
ging daarvoor ook geen ondertoon van verwij t? „De vrouw die Gij
aan mijn zijde gesteld hebt, die heeft mij van de boom gegeven en
toen heb ik gegeten", Gen. 3 : 12. Klinkt daar niet in mee, dat hij
het eigenlijk niet kon helpen? Sindsdien is ieder mens van nature
geneigd de gevolgen van zijn dwaasheid niet aan zichzelf te wij ten
maar aan God.
Dat gebeurt ook onder Gods eigen yolk. Waarom zaten de
Judeeers ver van huis in ballingschap? Omdat ze zo dwaas waren
geweest Gods verbond te breken. Maar zelf gaven zij de schuld van
at hun ellende aan God. ,Uw volksgenoten zeggen: de weg des He-
ren is niet recht, terwijl hun eigen weg niet recht Ezech. 33 : 17,
340
Een keuze uit Spreuken 10-31 sC 12
20, vgl. 18 : 25, 29. Jesaj a kende die mentaliteit ook wel. Eerst Gods
Woord en waarschuwingen in de wind slaan en dan „in woede uit-
barsten en zijn koning en God vervloeken", Jes. 8 : 21. 74 )
Hoeveel jongeren en ouderen van christelijken huize kan men
dezelfde beschuldiging horen uiten? Tegen beter weten in veracht-
ten zij de goede weg van Gods geboden, naar hun ouders en voor-
gangers weigerden ze hardnekkig te luisteren, zij wensten zelf hun
weg uit te stippelen. Tot ze de vruchten van hun eigen dwaasheid
moesten plukken en tot de ontdekking kwamen, dat zij daarmee
zelf hun leven hadden verknoeid. Maar toen had GOd het opeens
gedaan. Of zijn gemeente. Als ze het al niet hardop zeiden, dan
dachten ze het wel in hun hart, zegt Salomo. Eerst Gods orde ver-
acht en toen de daarop volgende wanorde Hem verweten. Talloze
levensverhalen kunnen dit bevestigen.
Vooral als men dan voor zichzelf feitelijk ook nog de eerste
bladzij de uit de bijbel scheurt, komt men gemakkelijk tot zulke ha-
telijke gedachten over God. Men houdt dan immers de fundamen-
tele waarheid in ongerechtigheid ten onder, dat God alles goed ge-
schapen heeft en dat we Hem daarom alleen reeds niets van alle
ellende op aarde kunnen verwij ten. Alsof er geen Genesis 1 en 2 in
de bijbel staat, twist men brutaal met zijn Maker door vragen als:
„Wanneer er dan een God bestaat die liefde is, waarom heeft Hij er
dan niet voor gezorgd dat . . . " Prediker zou zeggen: „Aileen, zie
toch: God heeft de mensen recht gemaakt, maar zij zoeken vele
bedenkselen", Pred. 7 : 29.
Het evolutionisme, dat de zondeval loochent, toont ook op dit
punt zijn kwade vruchten. Daardoor wordt men er immers toe ver-
leid zijn zonde of dwaasheid niet langer als schuld te erkennen,
maar als een noodlot, een evolutiestoring, waarvoor „hogere mach-
ten" aansprakelijk zijn. Zo kan dit evolutiegeloof een mens tot de
zonde verleiden, die Salomo hierboven signaleert: Eerst zelf je le-
vensgeluk verbrijzelen en dan kwaad worden op God!
Dan de auteur van Klaagliederen, die sprak de waarheid. Hij
hield zijn broeders na de val van Jeruzalem voor: „Wat klaagt dan
een mens in het leven? leder klage vanwege zijn zonde!", Klaagl.
3 : 39. Als er iemand het recht heeft verwij ten te maken, dan zijn wij
341

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
het niet aan Gads adres, maar dan is Hij het aan ons adres! Wat
hebben wij mensen van het leven op Zijn goede aarde gemaakt?
Wat hebben wij als Zijn yolk met Zijn goede geboden gedaan? Hij
heeft er dan ook over geklaagd en getoornd: „Nu dan, inwoners
van Jeruzalem en mannen van Juda (vul zelf aan: christenen),
spreekt toch recht tussen Mij en mijn wijngaard. Wat kon ik nog
meer voor mijn wijngaard doen dat Ik niet gedaan heb? Waarom
bracht hij slechts wilde bessen voort, waar Ik verwachtte dat hij
druiven zou dragen?", Jes. 5 : 3v.
Spreuken 19 : 11
Iemands verstand maakt hem lankmoedig
en het siert hem een overtreding voorbij te zien.
Men kan nog letterlijker vertalen: Het verstand van een mens
vertraagt zijn toorn. Dat doet onze hemelse Vader ook: „Om mijns
naams wil vertraag Ik mijn toorn", Jes. 48 : 9. God neemt de tijd
alvorens Hij zijn toorn laat gaan, I k , 203v. „Wie is een God als Gij,
die de ongerechtigheid vergeeft en de overtreding van het over-
blijfsel van zijn erfdeel voorbijgaat?", Micha 7 : 18. Hier bedoelt de
Schrift met voorbijgaan duidelijk vergevend voorbijgaan. Daaruit
leiden wij af, dat Salomo ons hier opwekt navolgers Gods te zijn en
zelf ook overtredingen van onze naaste tegen ons vergevend en
vergetend voorbij te gaan. „Naardat Gods eer en de stichting der
mensen zulks hebben kan", Kantt. SV.
Daartoe kan iemands verstand hem brengen. Uiteraard als hij
zich laat leiden door geloof en liefde, want: „Haat verwekt krake-
len, maar de liefde bedekt alle overtredingen", Spr. 10 : 12, vgl. 1
Cor. 13 : 7. Liefde opent onze ogen voor allerlei verzachtende om-
standigheden, waardoor we mild gestemd worden en bereid ge-
maakt het oordeel aan God over te laten. En geloof leert ons in
alles Gods hand op te merken, die zoveel kwaad ten goede kan ge-
bruiken.
Een ontroerend voorbeeld bij deze spreuk vormt de groot-
moedigheid en vergevensgezindheid, waarmee Jozef zijn broers te-
gemoet trad. Wat hadden zij hem veel kwaad berokkend. Maar hij
342
Een keuze uit Spreuken 10-31
§ 12
keek boven hen uit naar Gods hand en toen remde Jozefs gelovige
verstand zijn toorn zelfs zo sterk af, dat deze in generlei wijze tegen
zijn broers ontstak. Integendeel, toen hij zich aan hen bekend
maakte, troostte hij hen grootmoedig: „Je hoeft niet zo terneerge-
slagen te zijn en jezelf niet meer te verwij ten dat jullie mij hierheen
verkocht hebben, want God heeft mij voor jullie uitgezonden om
jullie in leven te houden 0 en om velen het leven te redden. Niet
jullie hebben mij hier gebracht, maar God zelf", Gen. 45 : 5-8.
Deze lankmoedigheid heeft ook David gesierd. U weet wat
Saul hem aangedaan had. Desniettemin spaarde David zijn doods-
vijand tot tweemaal toe het leven, 1 Sam. 24, 26. En toen Sauls
overlijdensbericht hem bereikte, dichtte David een ontroerend „In
Memoriam", waarin hij aan alle onrecht dat Saul hem aangedaan
had liefdevol voorbij ging en niets dan loffelijks van de gesneuvelde
vorst getuigde, 2 Sam. 1 : 17-27.
Vertoont iemand deze „traagheid in toorn", dan beschouwt
de Schrift dit letterlijk als „zijn sieraad", vgl. SV. 75 ) Zij schitterde
het schoonst in het leven van onze Zaligmaker, die deze spreuk ver-
vuld heeft doordat Hij zelf „voor de overtreders gebeden heeft",
Jes. 53 : 12, Luk. 23 : 34. Toen Petrus Hem vroeg: „Heere, als mijn
broeder tegen mij zondigt, hoe dikwijls moet ik hem dan vergeven?
Tot zevenmaal toe?", antwoordde Jezus: ,Nee, zeg Ik u, niet tot
zevenmaal toe maar tot zeventigmaal zevenmaal", Matth.
18 : 21vv, vgl. Spr. 25 : 21, Rom. 12 : 17-21. Jezus' leerling Jakobus
schreef later: „leder mens moet snel zijn om te horen, langzaam
om te spreken, langzaam tot toorn", Jak 1 : 19.
Door traagheid in toorn aan te prijzen, geeft de Schrift ons
nog gezonde raad ook! Overzie de overtredingen van uw naaste
maar eens niet! Leg op alle slakjes zout en stuif bij het minste of
geringste op. Houd u voortdurend bezig met wat men u misdeed en
u loopt grote kans deze haast bij het toornig worden te betalen met
uw gezondheid, want: „Nijd is een verrotting der beenderen", Spr.
14 : 30 (zie onze bespreking daarvan). Lankmoedigheid ontziet
hart en bloedvaten, maag en ingewanden, en bespaart u slapeloze
nachten. Meer over het verband tussen de vreze des HEREN en
onze gezondheid bij Spr. 3 : 7.
343
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
Hier volgen nog enkele verwante spreuken: „Wie spoedig
toornig is, begaat dwaasheid en een man met slinkse streken wordt
gehaat", 14 : 17. „De lankmoedige is groot van verstand, maar wie
kortaangebonden is, hoopt dwaasheid op", 14 : 29. „Een opvlie-
gend mens verwekt twist, maar een lankmoedige doet de strijd be-
daren", 15 : 18.
Spreuken 19: 18
Kastijd uw zoon wanneer er nog hoop is,
maar laat u niet verleiden hem te doden.
Salomo dacht over de toepassing van lij fstraffen bij de opvoe-
ding anders dan de moderne opvoedkundigen. Hij leerde: „Wie
zijn roede spaart, haat zijn zoon; maar wie hem liefheeft, tuchtigt
hem reeds vroeg", Spr. 13 : 24 (zie onze bespreking daarvan). De
Thora kende de lijfstraf ook bij de rechtspraak, maar bond de
rechter aan het maximum van veertig slagen, Deut. 25 : 2v, vgl. 2
Cor. 11 :24. Dus wel kastij ding, maar duidelijk afgepast en niet
bovenmatig.
Ook Salomo waarschuwt hierboven tegen buitensporigheden
bij het straffen van kinderen. Daarin verschilt het onderwijs van
Israels meest wijze koning principieel van dat van de latere Jezus
Sirach in het gelijknamige apocriefe boek.
Daar vindt u enkele opvoedkundige raadgevingen die reeds
de harde geest van de latere Farizeeen ademen en hun toespitsing
van de „Wet" laten zien:
Wie zijn zoon liefheeft moet hem slagen blijven toedienen
om tenslotte vreugde aan hem te beleven.
Verwen een kind en het zal u verbijsteren;
speel met hem en hij zal u verdriet doen.
Lach niet met hem mee, want dat brengt u Teed
en tenslotte maakt gij uw tanden stomp.
Buig zijn nek in zijn jeugd,
en breek hem de ribben, zolang hij nog jong is,
Sir. 30 : 1, 9vv.
344
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
Dan geeft de Geest van Jezus Christus ons in de Heilige
Schrift mildere raad. De wijzen schuwen de roede niet, maar zij
beschouwen haar evenmin als een wondermiddel. Tucht is voor
hen allereerst liefdelijke leiding-door-onderwijzing, zie bij Spr.
1: 2v. Hoor hoe teer vader David zijn zoon Salomo als kind toe-
sprak, Spr. 4, vooral vs. 3v en 11. Luister ook eens hoe lief de moe-
der van koning Lemuel haar zoon onderwees: „Zoon van mijn
schoot, zoon van mijn geloften" noemt ze hem, Spr. 31 : 2. Dat is de
grondtoon van de tucht der wijzen, die ook zulke gevoelige woor-
den wijden aan ouderliefde en oudersmart, zie bij Spr. 10: 2, vgl.
15 : 20, 17 : 6, 23 : 24v, 31 : 1-9.
Ware ouderliefde schuwt zo nodig een lichamelijke kastijding
bij de opvoeding niet, zie bij Spr. 13 : 24. Zij kent de heilzame wer-
king van de roede, die dwaasheid kan verdrijven (zie bij Spr.
22 : 15), die van de dood kan redden (zie bij Spr. 23 : 13v), die wijs-
heid kan geven (zie bij Spr. 29 : 15) en die de opvoeder vreugde en
rust verschaft, Spr. 29 : 17. Maar dan dient men haar wel bijtijds te
gebruiken: „wanneer er nog hoop is", zegt Salomo hierboven. Dat
betekent dat men er vroeg bij moet zijn, want een peuter en een
kleuter zijn nog vatbaar voor verbetering en op die leeftijd is er
zeker nog hoop, zie bij Spr. 13 : 24.
Maar ofschoon de wijzen ook tegen overgevoeligheid op dit
punt waarschuwen — „Hij sterft er niet van!", zie bij 23 : 13 — die-
nen de opvoeders toch op hun hoede te zijn voor overmatige kastij-
ding en voor liefdeloosheid bij de tuchtiging. De strenge voorloper
van de Farizeeen, Jezus Sirach, week daarin later zoals we reeds
opmerkten van Salomo af. Maar de bekeerde Farizeeer Saulus van
Tarsen sloot zich geheel bij Salomo aan met zijn vermaningen:
„En, gij vaders, verbittert uw kinderen niet, maar voedt hen op in
de tucht en de terechtwijzing des Heeren", Ef. 6 : 4. „Vaders, prik-
kelt uw kinderen niet, opdat zij niet moedeloos worden", Col.
3 : 21.
Ook de wijzen kenden het zondige vader- en moederhart, ge-
tuige hun waarschuwing: „Maar laat u niet verleiden hem te do-
den". Men zou in drift zijn eigen kind kunnen doden. 77 )
Zo kan deze spreuk ons twee dingen leren.
345
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
In de eerste plaats, dat liefde om Christus' wil hoofdvoor-
waarde is voor de christelijke tucht. Dan grijpen we niet gabw en
zeker niet graag naar de roede en dan straffen we niet onophoude-
lijk en evenmin onbillijk en ongeregeld. We handelen niet uit
wraakzucht en zijn wars van lendenbrekerij a la Jezus Sirach.
„Christelijke opvoeding is daarom veel zachter over de zondaar
dan de Farizeeuwse. Zij rekent met de grens van het kunnen bij
zondige mensen. Dat geeft de schijn alsof zij 't niet zo nauw neemt
met de zonde. In wezen neemt zij 't echter veel nauwer. Want de
„gerechtigheid" der Christenen is meerder dan die der Farizeeen".
78 ) De christelijke liefde kent een taai geduld om onze zwakke,
jeugdige broeders en zusters in de Heere te onderwijzen, de stouten
te leiden en de ongezeglijken met een paar tikken de tucht te laten
voelen.
Dit vergt verstandige onderscheiding van tijd, plaats en kind.
„Luther schrijft de verkeerde uitwerking der gestrenge opvoeding,
die hij genoten had, daaraan toe, dat zijn ouders, die 't toch goed
met hem meenden, de karakters niet wisten te onderscheiden: de
zoo teergevoelige knaap, die zeker met een zacht woord geleid had
kunnen worden, leerde door 't veelvuldig gebruik der roede in den
vader slechts den rechter, in den Vader in de hemelen slechts den
Wreker des kwaads zien. Doch voor anderen is strenge tucht
broodnodig, zullen zij niet geheel van 't rechte spoor afdolen." 79 )
In de tweede plaats kan deze spreuk ons opwekken ons te be-
zinnen op de grenzen van het kinderlijke kunnen ten opzichte van
goed en kwaad. Christelijke tucht in de Geest der liefde vergt van
de opvoeder dat hij het kind behandelt naar zijn aard en zich hoedt
voor dweperij in de opvoeding. Dwepers hebben immers geen ge-
duld om te wachten op de nieuwe aarde, die komen zal als Jezus
komt — nee, zij zullen die wereld op staande voet laten komen. Met
„kracht en geweld", de dwepersmiddelen bij uitstek. 80 ) Ook dit
kan een opvoeder er toe verleiden overhaastig naar de roede te grij-
pen. Maar over de eerbied voor de grenzen van het kunnen bij kin-
deren spreken we nader bij de spreuk: „Oefen de knaap volgens de
eis van zijn weg", Spr. 22 : 6.
346
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
Spreuken 20 : 3
Het is een eer voor een man zich verre te houden van twist,
maar elke dwaas barst los.
Toen onze Heiland op aarde was, kwam er eens iemand naar
hem toe met het verzoek: „Meester, zeg tot mijn broer, dat hij de
erfenis met mij deelt". Maar ofschoon de Heere zich als de Zoon
van God de Medeschepper en toekomstige Rechter der ganse aar-
de wist, antwoordde Hij: „Man, wie heeft Mij tot rechter of
scheidsman over u aangesteld?", Luk. 12 : 13. Daarmee handelde
onze Heere Jezus naar de wijsheid van bovenstaande spreuk en
hield Hij zich verre van de familietwist waarin die man Hem wilde
mengen, vgl. Matth. 12: 19.
Wat bleef onze Heiland ook toen nederig op zijn plaats! Hij
had geen Goddelijke opdracht nu reeds als rechter op te treden en
daarom bleef Hij als nog vernederde Middelaar gehoorzaam bin-
nen de perken van zijn roeping. Hij kende vast ook de spreuk:
„Wie zich mengt in een twist die hem niet aangaat, is als iemand die
een voorbijlopende hond bij de oren grijpt", Spr. 26 : 17. Vandaar
zijn vraag: heeft mij als rechter of scheidsman over u aange-
steld?" En dit inzicht in de grenzen van zijn taak weerhield Hem
zich te mengen in een erfeniskwestie die Hem niet aanging. De
vraag: „Ben ik daar wel toe geroepen?"kan ons helpen ons van veel
twist verre te houden en voorkomen, dat we moeten lijden als een
bemoeial, 1 Petr. 4 : 15.
Ook hier staat de wijsheid van God tegenover die van deze
wereld, waarin men vaak de bezitters van grote monden op een
voetstuk plaatst. Maar de Schrift noemt dit bemoeizuchtige los-
barsten kenmerkend voor een dwaas. Daarentegen prijst zij de dis-
cipelen van de Heere Jezus, die voorzover het van hen afhangt vre-
de houden met alle mensen, Matth. 5 : 9, Rom. 12 : 18, vgl. Mark.
9 : 50. „Een dienstknecht des Heeren moet niet twisten, maar
vriendelijk zijn jegens allen", 2 Tim. 2 : 24.
Hier volgen nog enkele verwante spreuken: „Een valsaard
veroorzaakt twist, een lasteraar brengt scheiding tussen vrienden",
16 : 28. ,Het begin van een twist is als het doorsteken van een wa-
347
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wifzen
terkering, laat dus of van twist voordat hij losbreekt", 17 : 14. Zie
ook bij Spr. 3 : 30.
Spreuken 20:9
Wie kan zeggen: Ik heb mijn hart rein bewaard,
ik ben rein van zonde?
Dat kan niemand zeggen! „Er is immers geen mens die niet
zondigt!" Dat is ook een woord van Salomo, uit zijn gebed bij de
inwijding van de tempel, 1 Kon. 8: 46. Het wordt door de gehele
Heilige Schrift bevestigd. Salomo's vader David beleed: „Zie, in
ongerechtigheid ben ik geboren, in zonde heeft mijn moeder mij
ontvangen", Ps. 51 : 7. „O Jahweh (), ga niet in het gericht met uw
knecht, want niemand die leeft, is voor U rechtvaardig", Ps. 143 : 2.
,Niemand op aarde is zo rechtvaardig, dat hij goed doet zonder te
zondigen", Pred. 7 : 20. ,Indien wij zeggen, dat wij geen zonde heb-
ben, misleiden wij onszelf en de waarheid is in ons niet", 1 Joh.
1 : 8, vgl. Gen. 8 : 21, Job 4 : 17b, 14 : 4, Ps. 130 : 3, Joh. 8 : 7.
Op deze regel bestaat maar een uitzondering: onze Heere Je-
zus Christus. Hij kon vragen: „Wie van u overtuigt Mij van zon-
de?", Joh. 8 : 46. En nu kunnen wij klagen en roemen: ,Want alien
hebben gezondigd en derven de heerlijkheid Gods, en worden om
niet gerechtvaardigd uit zijn genade door de verlossing in Christus
Jezus", Rom. 3 : 23v.
Spreuken 20: 12
Het oor dat hoort en het oog dat ziet,
Jahweh heeft beide gemaakt.
Hebt u ogen waarmee u kunt zien en oren waarmee u kunt
horen? Dan hebt u die onwaardeerbare geschenken regelrecht aan
GOd te danken. De oogziekenhuizen, de blinden- en doveninstitu-
ten herinneren ons er aan, dat ons gehoor en gezicht geen vanzelf-
sprekende vermogens zijn en dat we God wel vaak mogen prijzen:
„Ik loof U, dat ik kan zien! Ik dank U, dat ik kan horen!"
Maar dan heeft God als de Schepper van onze ogen en oren
348
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
ook het recht ons rekenschap te vragen van ons gebruik daarvan.
Want Hij heeft ons natuurlijk in de eerse plaats oren gegeven om
naar Zijn stem te luisteren en ogen om Zijn grote daden op te mer-
ken. Al zou je bij wijze van spreken nog maar een oor hebben, dan
moest je daarmee nog goed naar Gods Woord luisteren, Openb. 2
en 3, vgl. Ps. 28 : 5.
,Horen" is overigens in het Hebreeuws, evenals in het Neder-
lands, ook nog een term voor gehoorzamen en „zien" voor verstaan
(vergelijk ons: Wie niet horen wil, moet voelen). Samuel gebruikte
hetzelfde Hebreeuwse woord als bovenstaande spreuk toen hij te-
gen Saul zei: gehoorzamen is beter dan slachtoffers", 1 Sam.
15 : 22. En volgens Jesaja 6 kan iemand onder Gods Woord horen-
de doof en ziende blind zijn, dus het niet gehoorzamen en het niet
verstaan. 8 ')
We beluisteren in onze masjaal dus ook deze les: Als u oren
hebt die Gods stem door zijn Woord werkelijk horen en ogen die
zijn daden in Schrift en historic werkelijk zien, beroem u daar dan
niet op, want dan is dat een gave Gods. Matth. 13 : 11, Ef. 2 : 8. De
discipelen van de Heere Jezus zagen en hoorden in Hem de beloof-
de Koning en toen feliciteerde Hij hen: „Uw ogen zijn zalig omdat
zij zien en uw oren omdat zij horen", Matth. 13 : 16. 82 )
Spreuken 20: 22
Zeg niet: Ik zal het kwaad vergelden;
wacht op de HERE, Hij zal u helpen.
Dat heeft Salomo's eigen vader als jonge man z6 voorbeeldig
gedaan, dat hij er ,de man naar Gods hart" door werd. David ge-
hoorzaamde de Thora: „Neem geen wraak op een volksgenoot en
koester geen wrok tegen hem. Bemin uw naasten als uzelf. Ik ben
Jahweh", Lev. 19 : 18. Daarom handelde hij tijdens zijn vervolging
door Saul naar de code: „Al tasjcheet!" Je vijandige broeders niet
verderven, maar liefhebben en je rechtszaak aan God overdragen,
I I', 19v. Zelfs al had een speerstoot aan al Davids ellende een eind
kunnen maken, hij vergold Saul zijn kwaad niet, 1 Sam, 24, 26.
In menige psalm heeft David dit nederige geloof beleden en
zijn hoorders opgewekt in soortgelijke gevallen ook op Gods in-
349

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen Een keuze uit Spreuken 10-31
grijpen te wachten, 92v, 110v. Vooral Psalm 37 dringt er sterk
op aan de verdediging van onze gerechtigheid over te laten aan
God. David is met dit vertrouwen op God allerminst beschaamd
uitgekomen. Zonder dat hij zelf een van zijn vijanden in Israel
doodde, bewerkte Jahweh dat men David het koningschap over
Juda en Israel kwam aanbieden.
Niemand heeft deze wijsheid echter zo volmaakt betracht als
Davids grote Zoon, onze Heere Jezus Christus. Hij kon vuur van
de hemel op zijn vijanden laten neerdalen en legioenen engelen te-
gen hen tehulp roepen (Luk. 9 : 54, Matth. 26 : 53), maar Hij deed
niets van dit alles. „Als Hij gescholden werd, schold Hij niet terug.
Als men Hem leed aandeed, uitte Hij geen dreigementen. Hij liet
zijn zaak over aan Hem, die rechtvaardig oordeelt", 1 Petr. 2 : 23.
Ja, Hij heeft zelfs aan het kruis nog voor zijn vijanden gebeden:
„Vader, vergeef het hun, want zij weten niet wat zij doen", Luk.
23 : 34. Hij heeft op volmaakte wijze laten zien wat „wachten op
God" kan betekenen, en op Zijn tijd „heeft God hem hoog verhe-
ven en Hem de naam verleend die boven alle naam is", Fil. 2 : 9.
Intussen leide men hier niet uit af, dat het David en onze Hee-
re Jezus geen enkele moeite gekost heeft jarenlang op Gods verlos-
sing te moeten wachten. Omdat men vaak meent, dat een christen
altijd wat moet „doen", kan men dit wachten op God soms zo sma-
delijk horen afwijzen als „lijdelijk". Alsof het niet regelrecht ingaat
tegen ons vleselijk begeren, dat zo makkelijk de toevlucht neemt
tot een ongelovige dadendrang. En alsof niets kunnen „doen" ons
geloof juist niet in sterke spanning kan brengen. Misschien vormt
wachten op God wel een van de zwaarste opgaven waarvoor ons
geloof zich gesteld kan zien. Nee, Salomo gaf ons geen gemakkelij-
ke raad, maar wel een goede. Zoals reeds veel kinderen Gods
mochten ondervinden. Zij brachten deze spreuk in praktijk en ont-
vingen op Gods tijd inderdaad Zijn hulp.
Wie echter Salomo's raad verwerpt en wel kwaad met kwaad
vergeldt, ontketent in de regel een kettingreactie van telkens nieuw
kwaad. Verder hanteert hij dezelfde zondige wapens als zijn tegen-
stander. Maar wat hij vooral uit het oog verliest is, dat wreken een
recht is dat alleen God toekomt. En aan Zijn dienares de overheid
350
§ 12
en haar rechters. Die moeten het kwaad uiteraard wel vergelden.
Maar Salomo had in deze spreuk geen rechters, maar particulieren
op het oog en voor hen geldt de regel: „Wreekt uzelf niet, geliefden,
maar laat plaats voor de toorn (van God), want er staat geschre-
ven: Mij komt de wraak toe, Ik zal het vergelden, spreekt de Hee-
re", Rom. 12 : 19, Deut. 32 : 35, 1 Thess. 5 : 15. 83 ) Zie over rechtzoe-
ken in de privê- en in de publieke sector nader bij Spr. 24 : 29.
Hier blijkt tevens voor de zoveelste maal, dat de vreze des HE-
REN medicijn is voor ons vlees en lafenis voor ons gebeente, zie bij
Spr. 3 : 7v. Want wie op wraak zint, strooit zelf zout in zijn wonden.
En wie zich voorneemt: „Ik zal hem wel krijgen!", berokkent zich
vaak grote schade aan zijn geestelijke en lichamelijke gezondheid,
zie bij Spr. 14: 30. Hier volgt nog een aan de onze zinverwante
spreuk: „Indien uw vijand honger heeft, geef hem brood te eten;
indien hij dorst heeft, geef hem water te drinken; want dan hoopt
gij vurige kolen op zijn hoofd, en de HERE zal het u vergelden",
Spr. 25 : 21v.
Spreuken 20:25
Het is een valstrik voor een mens
ondoordacht „Heilig!" te roepen
en pas na zijn gelofte na te denken.
„Help, lieve heilige Anna! Ik wil monnik worden!", riep de
dodelijk beangste student Maarten Luther uit, toen hij op 2 juli
1505 op weg van zijn ouderlijk huis in Mansfeld naar de universi-
teit te Erfurt door een zwaar onweer werd overvallen. 48 ) God heeft
deze gelofte wel gebruikt om de kerkgeschiedenis een grote wen-
ding te geven, maar dat neemt net weg, dat dit toch net de juiste
manier is om een gelofte af te leggen.
Als men in Israel bij gelofte iets aan Jahweh afstond, riep men
blijkbaar, al of niet op het geschenk wijzend: „Heilig!" (Dit is van
nu af heilig). Dat wil zeggen: dit is afgezonderd van de wereld en
bestemd voor de dienst van God. Men kon Jahweh ook een be-
paald gelofteoffer toezeggen: „Als Gij mij deze of die weldaad be-
wijst, zal ik U dit of dat geven", I b , 206. Zulke gelofteoffers behoor-
den tot de vredeoffers, I b , 205vv, 269vv. Als je zo'n gelofte eenmaal
351
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
gedaan had, zat je er natuurlijk aan vast: „Wanneer gij Jahweh,
uw God, een gelofte doet, zult gij er niet mee talmen haar in te
lossen, want Jahweh, uw God, zou ze toch van u eisen en dan zoudt
gij u bezondigen. () Wat over uw lippen gegaan is, moet gij stipt
volbrengen; gij hebt immers Jahweh, uw God, volkomen vrijwillig
een gelofte gedaan, die gij hebt uitgesproken met eigen mond",
Deut. 23 : 21vv, Ps. 50: 14.
Nu brengen wij weliswaar ook geen bloedige vredeoffers meer
zoals Israel deed, maar daarom mogen wij nog wel geloften doen.
Dat is zeker niet specifiek-Oudtestamentisch. De moeder van ko-
ning Lemuel sprak over haar „zoon van mijn geloften", Spr. 31 : 2.
Zo had zij hem blijkbaar afgebeden, net als Hanna, 1 Sam. 1 : 11.
Paulus liet tijdens een bepaalde gelofte zijn haar groeien, Hand.
18 : 18. En waarom zouden wij God niet zoveel (honderd) gulden
mogen beloven, als Hij deze of die lieve wens van ons vervult? I b ,
217.
Maar zulke geloften moeten we niet in een opwelling afleg-
gen, zoals Luther deed. 85 ) Onder de plotselinge indruk van een
aantal zware donderslagen. Zoiets moet men biddend doen en na
ernstig overleg, voor Gods aangezicht. Anders zouden we wel eens
meer kunnen beloven dan we kunnen geven. Stel u voor dat ie-
mand in een opwelling God de gelofte doet: „Als U mijn zoon een
Godvrezende vrouw bezorgt, zal ik U tienduizend gulden geven
voor Uw Koninkrijk". Als hij zo'n bedrag bij benadering niet zou
kunnen betalen, zou hij zichzelf met z'n gelofte in grote moeilijkhe-
den brengen. Z'n gezin trouwens ook. Van zo'n ondoordachte ge-
lofte zou onze spreuk zeggen: ,Het is een valstrik voor een mens (in
dit geval alleen financieel reeds) ondoordacht te roepen
en pas na zijn gelofte na te denken".
Overwegen we een gelofte pas nadat we haar gedaan hebben,
dan kan men tevens in de verzoeking komen haar dan maar te bre-
ken, wat de Schrift uitdrukkelijk verbiedt (zie boven Deut.
23 : 21vv). Al kende zij voor Israel wel de mogelijkheid voor een
niet nagekomen gelofte dispensatie te betalen, maar dat is nattuar-
lijk iets anders dan haar breken, Lev. 27 : 1-8, I', 729v. Luther deed
met zijn ploselinge gelofte zijn vader veel verdriet, want die had
352
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
niet veel op met monniken. Daarom neme men de met onze spreuk
overeenstemmende raad van de Prediker ter harte: „Wees niet
overijld met uw mond en uw hart haaste zich niet om een woord
voor Gods aangezicht te spreken. Het is beter dat ge niet belooft
dan dat ge belooft en niet inlost", Pred. 5 : 1, 4, vgl. Deut. 23 : 22,
Jez. Sir. 18 : 23.
Spreuken 20:29
Der jongemannen sieraad is hun kracht,
en der ouden glorie is hun grijsheid.
Als volwassen jongeman sta je op het toppunt van je li-
chaamskracht. En als je dan de HERE vreest, geeft Hij je mis-
schien aan het eind van je levensleerschool de grijsheid als sierlijke
kroon der wijsheid.
In de wereld vormen de verschillen tussen jong en oud vaak
een bron van twist en spreekt men in dit verband vaak over een
generatiek/oof. Men kan elkaar niet verdragen, men is jaloers op
elkaars gaven en positie en maakt elkaar de heftigste verwij ten.
Maar volgens Gods orde zijn een opa en zijn kleinzoon niet elkaars
tegenstanders, maar elkaars medestanders in de strijd om het be-
staan. De een heeft meer levenskracht, de ander meer levenswijs-
heid. Samen vullen zij elkaar prachtig aan. Ook hiervan kan men
met Prediker zeggen: „Alles heeft Hij voortreffelijk gemaakt op
zijn tijd. Want elk ding heeft zijn tijd en zijn wijze", Pred. 3: 11,
8 : 6.
Wat kunnen spreuken als de bovenstaande — zie ook bij Spr.
16 : 31 — een zoete vrede stichten. Zij moedigen ons aan de vreug-
den van elke leeftijd dankbaar en bewust te genieten. 86 ) En tevens
kunnen zij Gods yolk over de onzalige generatiekloof heen tillen,
die de kinderen dezer wereld vaak zo heilloos van elkaar scheidt.
Spreuken 21 : 1
Het hart van de koning is in de hand van Jahweh
als een waterloop,
Hij leidt het overal heen waar Hij wil.
Men zou hierbij het hele boek Esther wel als voorbeeld kun-
353
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
nen nemen. Machtig zoals Jahweh het hart van die wereldbeheer-
ser Ahasveros in Zijn hand nam en daarmee al diens doen en laten!
Want met zijn hàrt doet een mens alles: „daaruit zijn de oorspron-
gen des levens", Spr. 4 : 23. En dat koningshart neigde Jahweh net
zo makkelijk tot zijn Goddelijke plannen als een Israëlitische boer
een watergreppeltje in zijn moestuin omlegde — een karweitje van
niks. U weet wat Haman in de zin had: alle Joden in het Perzische
wereldrijk op één dag ombrengen. Ook de Judeeërs die wèl naar
Jeruzalem waren teruggekeerd. Maar Jahweh wenste dit yolk in
leven te houden, want daaruit zou Hij de Verlosser der wereld
doen voortkomen.
Daarom nam God toen het hart van die machtige Ahasveros
in Zijn hand. Iedereen dacht, dat Ahasveros deed wat hij wilde,
maar in werkelijkheid deed hij alleen wat Gòd wilde. Jahweh neig-
de het hart van de vorst er eerst toe uit talloze schoonheidskonin-
ginnetjes uitgerekend het Jodinnetje Esther als opvolgster van de
verstoten koningin Vasthi te kiezen. kiezen. Daarna vervulde Jah-
weh Ahasveros' hart met sympathie voor Esther, die daardoor Ha-
mans val en Israëls redding kon bewerkstelligen, vgl. 13vv.
Zo neigde Jahweh in de wereldgeschiedenis de harten van de
grootsten der aarde voor zijn plannen, Gods yolk ten oordeel of
ten voordeel. Hij verstokte Farao's hart, want Hij wenste zich aan
hem te verheerlijken, Ex. 4 : 21, 14 : 4. Hij zond een leugengeest in
Achabs profeten, want Hij wilde hem verleiden tot een voor hem
fatale veldtocht, 2 Kron. 18 : 18-22. Hij gebruikte de machtige As-
syriër Tiglath Pileser, omdat Hij een roede nodig had om Juda te
tuchtigen, Jes. 10 : 5. Een honderd jaar later nam Hij Nebukadne-
zar als knecht in dienst, omdat Hij Juda in ballingschap wilde voe-
ren. Maar zeventig jaar later wekte Hij de geest van Kores op, om-
dat Hij Juda weer uit de ballingschap wilde verlòssen, Ezra 1, Jes.
41 : 2vv. Hij keizer Augustus een volkstelling uitschrijven, want
Hij wilde de profetie vervullen, dat de Messias in Bethlehem gebo-
ren zou worden, Micha 5 : 1, Matth. 2 : 6, Luk. 2. Al deze machtigen
verkeerden zelf in de stellige mening, dat zij hun eigen plannen uit-
voerden. Maar in feite dienden zij onderworpen Gods plannen.
Daartoe leidde Hij hun koningshart even gemakkelijk als een boer
354
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
zo'n irrigatiestroompje van een decimeter breed even omlegt. Hij
is de koning der koningen.
En nog zijn alle machthebbers van hoog tot laag zo volkomen
in Gods macht, dat zij tegen zijn wil zich noch roeren noch bewe-
gen kunnen, Ps. 33. Hij neigde de harten van Napoleon en Hitler
tot een tocht naar Rusland, wat op hun ondergang en onze bevrij-
ding uitliep. Of zij het erkennen dan wel niet: alle groten der aarde
regeren bij de gratie Gods en moeten Zijn plannen dienen en geen
minuut langer dan Hij ze nodig heeft.
Spreuken 21 : 9
Men kan beter op een hoek van het dak zitten
dan met een twistzieke vrouw in een gemeenschappelijk huis.
Nee, Salomo maakt hier geen grapjes. Met een man die zo'n
vrouw trouwde kun je gerust meelij hebben. De achtergronden van
zulk eeuwig geruzie vormen ook bepaald geen stof voor humor. We
zien hier hoe diep de zonde het samenleven van een man en z'n
vrouw kan bederven. Want God heeft het huwelijksleven natuur-
lijk niet zo bedoeld, dat die twee elkaar op den duur graag zouden
ontylùchten.
„Ik zal hem een hulp maken die bij hem past", zei God de
HERE toen Hij voor Adam een vrouw ging scheppen. En toen
Adam haar zag, riep hij blij uit: ,Dit is nu eindelijk been van mijn
gebeente en vlees van mijn vlees; deze zal „mannin" heten, omdat
zij uit de man genomen is". En de Schrift verbindt daaraan deze
inzetting: „Daarom zal een man zijn vader en moeder verlaten en
zijn vrouw aanhangen, en zij zullen tot een vlees zijn", Gen. 2: 18-
25. Dat is het tegenovergestelde van moedeloos bij haar weglopen,
zoals de Israëliet die het gezeur moe op het platte dak van zijn huis
ging zitten, al of niet in een dakkamertje (2 Kon. 4: 10). Daar zat
hij dan wel eenzaam, misschien zelfs in de regen, maar daar had hij
tenminste rust.
Maar hoe kòmt een vrouw er bij zo twistziek naast haar man
voort te leven? Dat kan men niet afdoen met een verwijzing naar
lastige karakters, al spelen die natuurlijk ook een rol. De diepste
355

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen Een keuze uit Spreuken 10-31
wortels liggen echter in de zonde, dat zo'n vrouw haar man niet als
haar hoofd weest te beschouwen. En die weigerachtigheid had de
HERE in het paradijs ook voorzegd. De zonde zou mede tot gevolg
hebben, dat de man zijn leiderschap niet langer met liefde en ge-
mak zou uitoefenen, maar dat hij ervoor met haar zou moeten
vechten. r )
Hoeveel mannen zagen hun huwelijksleven reeds door deze
opstandigheid bedorven? Als zij een vrouw getrouwd bleken te
hebben, die zich tegen Gods ordinantie voor het huwelijksleven
verzette. Wat zich dan uitte in eeuwig gekijf, nooit ophoudende
aanmerkingen, drift- en pruilbuien, zelfbeklag, gescheld en getier.
En wat daar verder in een huwelijk uit voortvloeit, laat zich gemak-
kelijk raden. Nu moet een man z'n vrouw wel regeren, 1 Tim.
2 : 12vv "), vgl. Gen. 3 : 16, 1 Tim. 3 : 2-5. Maar hoe kan hij dat in
zo'n geval in liefde doen — als hij het al kan doen? Want zoals een
andere spreuk zegt: „Een gestadig druppelend lek op een dag van
stortregen en een twistzieke vrouw zijn aan elkaar gelijk. Wie haar
wil opsluiten, zou wind opsluiten, en zijn rechterhand zou olie ont-
moeten", 27 : 15v. Menige man, te wijs om terug te schelden en de
nutteloze tegenspraak moe, ontvluchtte daarom op den duur de
huiskamer om „op een hoek van het dak" tenminste enige rust te
vinden.
Dat is dan volgens Salomo wel „beter" dan samenhuizen met
een „kijfachtige huisvrouw", maar daarmee beweert hij natuurlijk
niet, dat zo'n vlucht ideaal is. Het is en blijft verstoring van Gods
orde en voor zo'n man een levenslang verdriet. Hij mist een gezel-
lig thuis, een vriendelijke blik, die voor andere mannen zo'n bron
van geluk en bemoediging is. Daar komt nog bij, dat de spreuk er
stilzwijgend van uitgaat, dat een huwelijk om deze reden niet ont-
bonden mag worden, Matth. 5 : 32. Hij moge bedenken: „Een
zacht antwoord keert de grimmigheid af", zie bij Spr. 15 : 1. En:
„Het is een eer voor een man zich verre te houden van twist", zie bij
Spr. 20 : 3. Maar het blijft een zware opgave. Een zinverwante
spreuk luidt dan ook: „Het is beter te wonen in een woestijn dan
met een twistzieke en gramstorige vrouw", 21 : 19. 89 ) Uiteraard
kan een vrouw een twistzieke en gramstorige man treffen, die haar
356
§ 12
levenslang doet zuchten en schreien. Maar Salomo beperkt zich in
deze spreuk tot de twistzieke vrouw.
Gelukkig de man die van God een vrouw kreeg die zich laat
gezeggen door het Goddelijke gebod: „Vrouwen, weest aan uw
man onderdanig als aan de Heere, want de man is het hoofd van
zijn vrouw, evenals Christus het hoofd is zijner gemeente. Welnu,
gelijk de gemeente onderdanig is aan Christus, zo ook de vrouw
aan haar man, in alles", Ef. 5 : 22vv. Dat maakt het haar man heel
wat lichter Gods-opdracht-voor-hem na te komen, die feitelijk nog
zwaarder is dan die voor haar: „Mannen, hebt uw vrouw lief, even-
als (!) Christus zijn gemeente heeft liefgehad en zich voor haar
overgegeven heeft . . . Zo (!) zijn ook de mannen verplicht hun
vrouw lief te hebben als hun eigen lichaam", Ef. 5 : 25-29.
Men make het Woord van God ook op dit punt niet krachte-
loos door feministische inzettingen of door het op eigen gezag
„tijdgebonden" te verklaren. Want er bestaan geen betere waar-
borgen voor ons huwelijksgeluk en dat van onze jongens en meisj es
dan Gods huwelijksinzettingen waarvan Hij ook zei: „De mens die
ze doet zal daardoor leven" (geluk vinden).
Spreuken 21 : 13
Wie zijn oor toestopt voor het hulpgeroep van de arme
die zal ook zelf eens roepen en geen antwoord krijgen.
„Want onbarmhartig zal het oordeel zijn over hem, die geen
barmhartigheid bewezen heeft", Jak. 2 : 13. Dat gebeurt nu al vaak,
maar zeker bij het Laatste Oordeel. De Heere Jezus heeft het gete-
kend in een masj aal: „Er was eens een rijk man die in purper en fijn
linnen gekleed ging en iedere dag uitbundig feest vierde, terwijl
een arme, die Lazarus heette, met zweren overdekt voor de poort
lag. Hij verlangde er naar zijn honger te stillen met wat bij de rijk-
aard van de tafel viel. Ja, zelfs kwamen honden zijn zweren lik-
ken", Luk. 16 : 19vv. Maar de rijke scheen de menselijke ellende
voor zijn poort nooit op te merken. Tot hij zijn ogen opsloeg in de
pijn en door vader Abraham geattendeerd werd op „een onoverko-
melijke kloof" tussen hem en Lazarus.
357

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
Men bedenke dat Salomo deze spreuk en de Heere Jezus deze
gelijkenis voor IsraNitische oren vertelden. Zulke dingen ge-
beur(d)en binnen het stralingsveld van Gods Woord, dat van a tot
z barmhartigheid aan ons verkondigt en van ons vordert. We zul-
len daarom niet in de eerste plaats moeten denken aan wat heide-
nen 89b ), maar aan wat christenen hun armen aandeden bij wat de
Heere in Matth. 25 over het Laatste Oordeel meedeelt.
Als Hij dan in voile heerlijkheid op zijn troon heeft plaats ge-
nomen en alle mensen vaneen gescheiden heeft, zal Hij tot de on-
barmhartigen aan zijn linkerhand zeggen: „Gaut weg van Mij, gij
vervloekten, naar het eeuwige vuur, dat voor de duivel en zijn en-
gelen bereid is. Want 1k heb honger geleden en gij hebt Mij niet te
eten gegeven, Ik heb dorst geleden en gij hebt Mij niet te drinken
gegeven; 1k ben een vreemdeling geweest en gij hebt Mij niet ge-
huisvest, naakt en gij hebt Mij niet gekleed, ziek en in de gevange-
nis en gij hebt Mij niet bezocht".
En als zij daar niets van zullen begrijpen, zal Hij hun antwoor-
den: „Voorwaar, Ik zeg u, in zoverre gij dit aan een van deze mM-
sten (vs. 40: „mijn minste broeders") niet gedaan hebt, hebt gij het
ook Mij niet gedaan. En dezen zullen heengaan naar de eeuwige
straf, maar de rechtvaardigen naar het eeuwige leven", Matth.
25 : 31-46, zie ook bij Spr. 3 : 27v, 34, 11 :26, vgl. Matth. 5 : 7,
18 : 32-35, Spr. 14 : 21, Jez. Sir. 4 : 1-6.
Spreuken 21 : 24
Een overmoedige en vermetele heet spotter;
hij die handelt in mateloze overmoed.
Spotter is een van de vele bijnamen van de goddeloze. Mis-
schien denken wij dan wel eens wat teveel aan ruwe kerels die on-
beschaamde grappen verkopen over God en zijn dienst. De spotter
is, zoals we in F, 96 uitvoeriger betoogden, in de Schrift meer een
binnenkerkelijke dan een buitenkerkelijke figuur. Ze omgaven zich
vaak met een waas van godsdienstigheid of zelfs van theologische
geleerdheid. De apostelen wezen hen aan in de christelijke ge-
meenten.
358
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
Salomo wijst hierboven op wat de afvallige tot een spotter
stempelt: zijn mateloze overmoed, zijn zelfverheffing en trots. Hij
is de vermetele die tegenover God zijn eigen maat niet kent en zich
daarbij ver-meet. Hij is de tegenvoeter van de armen en ootmoedi-
gen en de tegenpool van de wijze, want: „Een wijs zoon laat zich
tuchtigen door zijn vader, maar een spotter luistert niet naar beris-
ping", 13 : 1.
Door zijn autonome levenshouding sluit hij zich of voor de
tucht van Gods Woord en maakt hij zich bijna onverbeterlijk: „De
spotter houdt er niet van, dat men hem terechtwijst; tot de wijzen
zal hij niet gaan", 15 : 12. Of men moet hem flunk straffen; dat wil
nog wel eens helpen, omdat het de enige taal is die hij nog verstaat,
21 : 11.
Zo handelt hij dagelijks in de mateloos overmoedige gedach-
te, dat hij alles beter weet dan God en dat hij de orde van Gods
geboden en werken wel aan zijn laars kan lappen. Hij voelt zich
daarbij misschien te humaan of te beschaafd om hardop met de
bijbel te spOtten, maar zijn hoogmoedige levenshouding stempelt
hem desondanks wel tot een echte spotter.
Zie ook bij Spr. 3 : 34.
Spreuken 22 : 3 ( = 27 : 12)
De schrandere ziet het onheil en bergt zich,
maar de onverstandigen gaan hun gang en moeten boeten.
De „onverstandige" is de goedgelovige; de onervaren jongere
en de onnozele, veel te argeloze oudere. We maakten al kennis met
hen bij Spr. 1 : 4 en 14 : 15 (zie aldaar). Een typerend voorbeeld van
zo'n onverstandige die z'n gang ging en moest boeten, is de jongen
uit Spr. 7, die zich door een slechte vrouw liet verleiden. „Argeloos
liep hij haar na als een rund dat naar de slachtbank gaat (), totdat
een pijl zijn lever doorboorde", Spr. 7 : 22, vgl. § 9, overspel en
prostitutie: de dwaasheid gekroond. Dan toonde Jozef zich onder
gelijke omstandigheden een echte ,schrandere": hij zag het onheil
dat sexuele omgang met de vrouw van Potifar zou meebrengen en
trachtte zich te bergen.
359
sC 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
Spreuken 22 : 6
Voed de knaap op volgens de eis van zijn weg
en zelfs in zijn ouderdom zal hij er niet van afwijken.
Wat bedoelt Salomo met „de eis van zijn weg"? Opvoeden
met het oog op zijn latere levensweg? Of met inachtneming van zijn
kinderlijke levensweg? Met het oog op zijn roeping of naar de maat
van zijn kunnen? Voor ons besef sluit het een het ander niet uit en
liggen beide wijsheden in deze masjaal opgesloten. 90 )
„Wie zijn zoon liefheeft, tuchtigt hem reeds vroeg", Spr.
13 : 24. Zoals ons bij de bespreking van deze spreuk bleek, zijn kin-
deren in hun prilste jeugd het gevoeligst voor vermaning en het
vatbaarst voor verbetering. Ook bovenstaande spreuk wijst daar-
op. Een wijze opvoeding begint meteen bij de geboorte. Salomo's
spreuk geeft alle ruimte hier óók aan baby's te denken, want hij
gebruikt hier voor knaap hetzelfde Hebreeuwse woord na'ar als
Ex. 2 : 6 bezigt voor de zuigeling Mozes in het biezen kistje. Niet
dat men een jong kind al zoveel moet slaan, want onder tucht ver-
staan de wijzen niet allereerst lijfstraffen, maar liefdevolle ouder-
lijke leiding door onderwijzing, vermaning en verbod. Dit van
God ontvangen gezag kunnen ouders een ongehoorzaam kind zo
nodig laten voelen. Wie daarvoor de eerste levensjaren voorbij laat
gaan, verzuimt de beste gelegenheid en zal dit later wellicht onder
tranen betreuren, Spr. 29 : 15.
Natuurlijk denken wij bij „de eis van zijn weg" aan de be-
kwaamheid tot alle goed woord en werk, waartoe God het kind in
zijn leven roepen zal. In deze levenswandel-met-God moet de op-
voeder het kind inwijden, zoals het Hebreeuws letterlijk zegt. De
letterlijke SV luidde: ,Leer de jongen de eerste beginselen . .".
Welteverstaan van het recht dat God krachtens zijn verbond op
ons hele leven heeft. Dus opvoeding vanuit diepe eerbied voor
Gods ordeningen in Schrift en schepping (vgl. § 4 over Spr. 1 : 7).
Kinderen behoren reeds zo jong mogelijk basisonderwijs te
ontvangen over zonde en genade, alsmede over hun reiniging door
het bloed en de Geest van Jezus Christus. Wen hen vroeg aan de
dienst des Heeren en de wil van God door hun dagelijks uit het
360
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
Woord te vertellen. Timothens kende van kindsbeen de Heilige
Schrif ten, 2 Tim. 3 : 15. De uitzonderingen die in deze spreuk ver-
waarloosd worden, bevestigen dat ook in het Koninkrijk van God
als regel geldt: Jong geleerd, oud gedaan!
Behalve een opwekking om zo jong mogelijk met de opvoe-
ding te beginnen, kan men in deze spreuk ook een vermaning be-
luisteren daarbij rekening te houden met de aard en leeftijd van het
kind. Ook dat is „eis van zijn weg". God schiep alles naar zijn aard,
ook het kind. Zijn ordeningen voor het kinderleven zijn anders dan
die voor dat van volwassenen. Het jonge kind leeft nog in eigen
sfeer. Het kent nog geen levenstaak en mist de ijver en het plichts-
besef van een groot mens. Het gaat nog geheel op in zijn spel.
Reeds hierdoor stelde God grenzen aan het kunnen van kinderen,
die wij moeten eerbiedigen.
Bovendien zijn onze kinderen in zonde ontvangen en gebo-
ren. Evenals in ons eigen leven bestaan daardoor ook in hun kin-
derleven allerlei gebreken en tekorten. Zij bereiken het ideaal
evenmin als wijzelf. Hardvochtige opvoeders als Jezus Sirach
trachten deze droevige werkelijkheid te forceren door lendenbre-
ken, zie bij Spr. 19 : 18. Maar discipelen van Salomo tonen bij de
opvoeding van hun kinderen eerbied voor de grenzen van hun kun-
nen ten opzichte van goed en kwaad. Ook dat is „volgens de eis van
zijn weg", vgl. Ps. 103 : 8-14.
Niet dat we dan volkomen vrede hebben met de zonden en
gebreken van onze kinderen. Of dat we daarin lijdelijk berusten.
Verre vandaar! Maar onze ijver voor verbetering van de zondige
aard van onze kinderen kome voort uit een zachtmoedig en nede-
rig hart, dat ook eigen zonde en ellende kent. 91 ) Laten we beseffen,
dat ook bij de opvoeding van zondige mensenkinderen alles niet
ineens kan worden rechtgebogen, maar dat we eerst geduldig moe-
ten zaaien en wieden voordat we kunnen maaien.
Spreuken 22 : 14
De mond van vreemde vrouwen is een diepe kuil,
hij op wie Jahweh vertoornd is volt erin.
Hoe zo'n vrouw met haar mond kan temen en hoe men dan in
361

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
zo'n kuil valt, heeft Salomo in Spr. 5-7 aan de hand van voorbeel-
den uit de praktijk uitvoerig laten zien, vgl. § 9: Overspel en prosti-
tutie: de dwaasheid gekroond.
Spreuken 22 : 15
Dwaasheid is vastgehecht 92 ) in het hart van de knaap,
de tuchtroede zal haar vandaar verdrijven.
Dwaasheid is in de Schrift niet zoiets onschuldigs als kinder-
lijke domheid, maar een ander woord voor zende, P, 93vv. Dwaas-
heid duidt het kwaad aan als een uiting van onverstand. Helaas is
zij reeds in de harten van onze jongste kinderen vastgehecht (SV:
gebonden), zoals ook de spreukendichter moest vaststellen. Nie-
mand hoeft zijn kinderen ongehoorzaamheid aan Gods geboden te
leren. „Het voortbrengsel van 's mensen hart is boos van zijn jeugd
aan", Gen. 8 : 21, Ps. 51 : 7, Job 14 : 4. Tenzij we door de Geest van
God wedergeboren worden.
De heilige Schrift leert ons bier, dat dwaasheid zich weliswaar
niet altijd pijnloos uit een kinderhart laat verwijderen, maar dat
men daarvoor van de tuchtroede wel goede verwachtingen mag
koesteren. Uit kinderharten laat dwaasheid zich door een paar tik-
ken, desnoods door een pak slaag, nog wel verwijderen. Vooral
wanneer men daarmee niet te lang wacht. „Wie zijn zoon liefheeft,
tuchtigt hem reeds vroeg", Spr. 13 : 24. Wij leiden hieruit af, dat de
beste tijd voor lichamelijke tuchtiging voor de schooljaren valt,
omdat de ervaring leert dat een kind doorgaans gedurende de eer-
ste levensjaren het beste naar lichamelijke straf luistert. Kinderen
die voor de schooljaren al met de tuchtroede kennismaakten, zul-
len haar in het algemeen op school nauwelijks meer nodig hebben.
Zij leerden thuis reeds in het gareel te lopen. 93)
Zie verder voor het gebruik van de tuchtroede bij de opvoe-
ding ook onze bespreking van Spr. 13 : 24, 19 : 18, 22 : 6, 23 : 13v en
29 : 15.
Kan de school wel zonder roede?
Maar als kinderen het gezag op school brutaal weerstaan?
Kan de onderwijzer de dwaasheid dan wel zonder tuchtroede uit
362 363
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
het kinderhart verwijderen? Voor Wereldoorlog II was een tik met
de lineaal op de binnenkant van de hand nog gebruikelijk op de
lagere scholen in Nederland, maar thans zijn lijfstraffen ook daar
geheel in onbruik geraakt. 94 ) Getuigt dit echter van gehoorzaam-
heid aan de Heilige Schrift en aan de Geest der wijsheid? A. Janse
hield in 1936 nog een pleidooi voor een officiele, eerlijke plaats
voor de roede op schoo1 95 ) Hij merkte daarin onder meer het vol-
gende op.
„Nu kan soms een onderwijzer dag op dag soms bijna straffe-
loos getergd worden — totdat de maat vol is en de onderwijzer ten
einde raad in volkomen rechtmatige toorn en in oprechte ijver
voor zijn goddelijk beroep de stoute jongen bij de arm neemt en
een lichamelijke afstraffing toedient, die — onder voorwaarde bo-
vengenoemd 96 ) — zeer vaak het gezag weer herstelt en de ongebon-
dene doet inbinden. Achteraf zegt dan de onderwijzer: dat had al
veel eerder moeten gebeuren. En dan komt de bereidheid om bij
herhaling van zulke situaties maar direct het middel der tucht te
baat te nemen.
De wijsheid der rechtvaardigen — die we geschreven vinden in
het Spreukenboek — en de ervaring, leren, dat in de huiselijke op-
voeding de roede een plaats heeft.
Er is trouwens niet dat absolute verschil tussen een lichamelij-
ke straf, die dan zou vernederen en een geestelijke psychische klap
die niet zou schaden. In onze tijd vol nerveuze kwalen is het ver-
wonderlijk dat men grote drukte maakt over lichaamsstraf en dat
niemand er erg in heeft hoe menig kind psychisch lamgeslagen is.
Hoofdpijn vanwege strafhuiswerk wordt niet bedokterd — hoofd-
pijn door een slag om 't hoofd kan de onderwijzer voor de straf-
rechter brengen. Psychisch letsel mag straffeloos aangebracht
worden, maar verregaande brutaliteit mag volgens enkele rechters
nog niet met de vinger aangeraakt worden. Zo is de misstand ont-
staan dat psychische straf zonder maat kan opgelegd worden en
dat de roede slechts klandestien wordt gebezigd.
En klandestien straffen brengt vele gevaren mee.
Allereerst dit, dat de straf uitgesteld wordt tot het uiterste —
en dan is de spanning vaak te groot. Dan slaat de onderwijzer niet
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
in rechtmatige toorn, maar in drift. Dan is er gevaar voor letsel.
Dan is er de scene die steeds de onderwijzer verlaagt — en die sen-
satie wekt. Dan is er de depressie voor de onderwijzer . . . en dat
kan z'n zenuwleven ernstig aandoen. Is hij fijngevoelig en komen
dan het hoofd of de ouders . . . of zelfs de politie, dan is er veel Teed.
En toch kan hij in z'n recht staan voor de Heere.
Ware lichaamsstraf niet klandestien, hij was er op tijd mee
begonnen en 't had nooit zo'n vaart gelopen. Tenslotte komt de
onderwijzer er toe om zich bij brutaliteit neer te leggen — en dat is
nog veel erger dan een scene. 't Ware te wensen dat de ongelukkige
scheiding tussen lichaamsstraf en psychische straffen niet werd ge-
maakt. En dat een zekere regeling werd gemaakt waarbij het recht
van lichaamsstraf werd vastgelegd.
Ouders hebben onbetwistbaar dat recht.
Zij kunnen als schoolvereniging opdracht geven aan het
hoofd om hun jongens als ze brutaal 't gezag wederstaan lichaams-
straf te geven. Zij kunnen toestaan dat het Hoofd dat klappenrecht
regelt voor de onderwijzers en toezicht uitoefent en er voor waakt
dat het niet misbruikt wordt.
Zij zouden kunnen bepalen dat jonge onderwijzers eerst ver-
lof moesten vragen om . . . als 't weer voorkwam . . . zo te hande
, ,
len. Men zegt vaak: jonge onderwijzers moeten nooit slaan. Doch
dan moet men ook een jongeman van 20 jaar niet voor een klas met
brutale rekels zetten zonder toezicht. Want dan heeft zo'n jonge
onderwijzer juist de roede nodig. Meer dan de ouderen. Anders
wordt het een marteling. Het klappenrecht vraagt een eerlijke re-
geling. Juist omdat het klandestien bestaat, ondanks alle mooie
paedagogische ontradingen. Ik zou niet graag alle klappen in ont-
vangst nemen, die op een schooldag in heel Nederland uitgedeeld
worden.
Ik maak me sterk, wanneer het recht daarvan geregeld was en
ieder geval op de schoolvergadering besproken kon worden, dat
het niet vermeerderen zou, doch juist verminderen. Ook zouden de
scenes er door verminderen en het gevaar van letsel toebrengen
zou ook verminderen.
Meteen kon dan het z.g. incidenteel klappen en stompen toe-
364
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
dienen of knijpen strenger tegengegaan worden. Want dat kan een
lelijke gewoonte worden. Dat is niet de Schriftuurlijke roede, maar
het vuistrecht — zoals ook de gedurige berisping meer gelijkt op het
doen van de kijfachtige huisvrouw dan op de tucht en vermaning
des Heeren.
Tenslotte moet ook gelden van de lichamelijke straf de grote
regel van de Heere God: dien Ik liefheb, dien kastijd Ik om zijn
overtredingen en het is u hard om de verzenen tegen de prikkels te
slaan. Neemt de tucht aan en wordt wijs.
Wij ondervinden in ons leven wel eens de tuchtigende hand
Gods . . ook wel daardoor, dat onze persoonlijke zonde bezocht
wordt door de verheffing der zondemacht in onze klas. Dan kome
er verootmoediging voor de Heere - schuldbekentenis — en dan is
er vergeving van Hem, die mildelijk geeft en niet verwijt.
Met wijsheid moeten wij dan tucht oefenen in de klas . . .
evenals David na Psalm 51 moest rechtspreken. Gods vrijmoedige
Geest ondersteune ons dan, opdat we Zijn heilige wet niet laten
schenden in het vijfde gebod al hebben wijzelf ook daartegen ge-
zondigd. Maar dan zullen wij — ,ziende op onszelf' — vermanen".
Tot zover A. Janse. 97 )
Ook de christelijke school sloeg nadien andere wegen in. De
Heilige Schrift dringt al wel eeuwen aan op een wijs gebruik van de
tuchtroede, maar de Revolutie heeft ook veel christenen er toe ge-
bracht dit Schriftuurlijke opvoedingsmiddel op dwaze wij ze te ver-
afschuwen. Die Revolutie werkt nog steeds met de leus: Vrijheid,
Gelijkheid en Broederschap. Maar wee ons als haar volgende sta-
dium aanbreekt! Het is te vrezen, dat diezelfde Revolutie die het
redelijk gebruik der roede afschafte, haar straks vervangen zal door
het redeloze gebruik van de knuppel! Daarmee heeft zij reeds vaker
na haar overwinning haar eigen kinderen meedogenloos getuch-
tigd.
2. ENIGE WOORDEN VAN ANDERE WIJZEN,
SPR. 22:17 - 23 : 34.
In Spr. 22 : 17 begint de derde van de zeven bundels waaruit
365

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
ons boek Spreuken is samengesteld (of als men Spr. 24 : 23-34
apart wil nemen de derde en vierde van de acht bundels). Tot Spr.
24: 34 lezen we geen spreuken van Salomo, maar van andere wij-
zen, zoals we aan het begin vernemen: „Neig uw oor en boor de
woorden der witzen", 22 : 17, vgl. 24 : 23. 98 )
De onderwerpen zijn in vergelijking met die van de vooraf-
gaande bundels (1-9 en 10-22) niet nieuw. De vorm van de ma-
sj aals lijkt op die in Spr. 1-9: ze vertonen iets meer samenhang en
tellen meer dan twee regels. Ook richten ze zich wat meer recht-
streeks tot de hoorders en lezers dan in Spr. 10-22 het geval was.
Spreuken 22 : 17-19
Neig uw oor en hoor de woorden der wijzen,
richt uw hart op mijn kennis.
Want het is liefelijk, dat gij ze in uw binnenste bewaart,
dat ze tezamen op uw lippen zijn.
Opdat uw betrouwen op Jahweh zij,
onderricht ik u heden, ja u.
God gaf ons het boek Spreuken niet om het eens door te bla-
deren, maar om er ons hart op te zetten. Daarom raadden we u al
enige malen aan spreuken die u treffen in uw bijbel te onderstre-
pen en deze dan een aantal malen te herlezen, tot u ze zonder moei-
te van buiten kent. En waar het hart vol van is, daar loopt de mond
van over. De wijzen noemen het iets liefelijks als wij onze gesprek-
ken het hun spreuken kruiden. Zo groeit ook ons vertrouwen op
God en op de levensorde die Hij in zijn Woord en overige werken
heeft bekend gemaakt (zie daarover nader § 4).
Spreuken 23 : 13-14.
Onthoud de tucht niet aan de knaap,
slaat gij hem met de stok, hij sterft er niet van;
gij slaat hem wel met de stok,
maar redt zijn Leven van het dodenrijk.
Ouders die hun kinderen moeten slaan, voelen vaak zelf de
366
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
meeste pijn. Alleen daarom is deze waarschuwing tegen te grote
weekhartigheid niet overbodig. Maar in onze tijd is deze verma-
ning wel bijzonder op haar plaats, omdat de gekerstende volken
zich in hun afval van God en zijn Woord aan steeds grotere tuchte-
loosheid overgeven. De geest der eeuw verkondigt al vele jaren de
„vrije opvoeding" en heeft geen goed woord over voor lijfstraffen.
Laat staan voor de stok, waarvan de spreukendichters zoveel
goeds verwachtten.
Voorzover het nodig is, dat wij hun raad tegenover onze revo-
lutionaire tijdgeest verdedigen (Jes. 40 : 8, 2 Cor. 13 : 8), stellen we
met nadruk voorop, dat ook van de spreuken over de tuchtroede
geldt: „Al de Schrift is van God ingegeven", 2 Tim. 3 : 16. Ook
door bovenstaande vermaning van de spreukendichter spreekt de
Geest der wijsheid. Daarmee zijn voor ons alle spreuken over lijf-
straffen boven alle critiek verheven.
Nu gaf Gods Geest ons deze wijsheid weliswaar door de
dienst van mensen, maar dit waren geen hardvochtige zedemees-
ters. Alleen de tere aanspraak „Mijn zoon" (vgl. blz. 91vv) ver-
raadt al het warmvoelende hart van deze opvoeders, die hun leer-
lingen vaderlijk als hun kinderen beschouwden. Ook bij Spr.
19 : 18 spraken we reeds over de warme genegenheid van de wijzen
voor hun leerlingen. En wat dacht u van Spr. 23 : 15v, vlak onder
onze spreuk en min of meer het vervolg daarvan: „Mijn zoon, in-
dien uw hart wijs is, dan zal ook mijn hart zich verheugen; dan zal
mijn binnenste jubelen". Komt zulke taal uit een gevoelsarm ge-
moed?
Bovendien gaat tucht voor deze wijzen niet op in slaag. Zeker
niet in een onwijs gebruik van de tuchtroede, zie daarover bij Spr.
19: 18. Tucht is in Spreuken allereerst vriendelijke, vaderlijke lei-
ding door onderwijzing en vermaning, die men eventueel liefst bij
jonge kinderen enige kracht kan bijzetten door een paar tikken.
Laat men dit alstublieft niet „typisch-Oudtestamentisch"
noemen, want Hebreeen 12 — we wezen er al eerder op — haalt met
instemming Spr. 3 : 11 v aan en vraagt: „Is er wel een zoon, die door
zijn vader niet getuchtigd wordt?" Om nuchter vast te stellen, dat
367

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
dit zo'n jongen natuurlijk „op het ogenblik zelf geen vreugde maar
smart" bezorgt. Maar wat is tenslotte haar vriicht? Hebr. 12 : 7.
Daar wijzen de spreukendichters hier ook op.
Men kent de bezwaren die tegen lijfstraffen ingebracht zijn.
Ze zouden niet humaan zijn en to hard. Zouden de wijzen dit laat-
ste verwijt in het oude Israel ook al vernomen hebben? Nuchter
antwoorden ze daarop: „Hij sterft er niet van!" Nietwaar? U ziet
de zaak toch wel in haar juiste maat? En dan volgt hun kroonargu-
ment: „ Gij slaat hem wel met de stok, maar redt zijn leven (letterlijk:
zijn ziel, hem zelf) van het dodenrijk!" Vagen zij daar de meeste
bezwaren niet mee van tafel? Het kind zal het niet alleen overleven,
het zal daardoor overleven! 99 ) Tucht kan levens redden!
Laat men anders maar eens letten op kinderen die tuchteloos
opgroeiden. Kinderen van drie, wier grijpgrage handen men alle
tucht onthouden had, stierven soms door hete melk of vergiftige
stoffen. Zeker, de beste tucht kan een ongeluk niet voorkomen,
maar in vele gevallen had goede tucht tevens letterlijk van de dood
kunnen redden. ") Wie zal ze tellen die aan de galg of op het scha-
vot terechtkwamen of op andere wijze een voortijdige en vroegtij-
dige dood vonden, omdat hun van jongsaf de tucht onthouden
was?
Tuchteloosheid voert tot een vroegtijdige dood, zie bij Spr.
3: 1 v. Dat is een regel. De uitzonderingen maken deze regel niet
ongedaan. En doordat bij het ouderlijk gezag als het ware alle ge-
zag nog in een hand ligt, heeft het verslappen van de ouderlijke
tucht gevolgen voor alle levensterreinen. 101 ) Ouders die hun „stok"
ongebruikt laten, konden wel eens bewerken, dat God naar zijn
stok grijpt. Dan zullen volken en kerken, huwelijken en scholen,
verenigingen en ondernemingen aan de weet komen, dat de dwaas-
heid van de tuchteloosheid naar de ondergang leidt. Want uit tuch-
teloze kinderen groeien tuchteloze staatsburgers, ontrouwe ge-
meenteleden, trouweloze echtgenoten, onbetrouwbare medewer-
kers. En dat had de „stok", mits bijtijds dus vroeg gebruikt, kun-
nen voorkomen!
Meer over lijfstraf bij Spr. 13 : 24, 19 : 18, 22 : 6, 22 : 15.
368
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
Spreuken 23: 17 en 18.
Laat uw hart de zondaars niet benijden,
maar de hele dag (uit zijn op) de vreze des HEREN.
Voorwaar, dan is er toekomst
en wordt uw verwachting niet afgesneden.
Wie zijn die zondaars eigenlijk? Christenen zeggen immers
wel eens: „We zijn allemaal zondaars". Dat bedoelen ze ongetwij-
feld goed, alleen drukken ze zich zo niet correct uit. Zondaar is
namelijk evenals spotter, hoogmoedige, boosdoener en dwaas, een
van de woorden waarmee de Schrift de goddelozen aanduidt. We
spraken daar uitvoeriger over in P 99-105. De goddeloze of zon-
,
daar is in de Schrift de tegenvoeter van de rechtvaardige.
Wat stempelt iemand nu tot een zondaar? Omdat wij zonde
en kwaad vaak uitsluitend in het ethische vlak zien, denken wij bij
zondaars alleen aan bedrijvers van allerlei zedelijke vergrijpen,
zoals sociale ongerechtigheden, moord, diefstal, zonden op
sexueel gebied en andere vergrijpen tegen de tweede tafel der wet.
Maar daar kunnen de rechtvaardigen ook in vallen (wat iets anders
is dan er in lêven); toch noemt de Schrift hen daarom nog geen
zondaars. Dat komt omdat zij veel meer let op het grondmotief van
iemands levenshouding. En dat is bij de zondaars hun vermeende
zelfbeschikkingsrecht (vgl. P 105-108 over de hoogmoedigen).
,
Daarom denke men hier bij het woord zondaar niet alleen aan
bankrovers, echtbrekers en moordenaars, maar ook aan velen die
voor het oog een fatsoenlijk leven leiden. Want die behoren vol-
gens de maatstaven van de Schrift evengoed tot de zondaars, ook
al ligt er over hun leven misschien nog een waas van humanistische
eigengerechtigheid of zelfs nog een zweem van godsdienstigheid.
Maar zij maken zich desondanks schuldig aan het grootste kwaad
dat een mens bedrijven kan: de God en Vader van onze Heere Je-
zus Christus, zijn Zoon, zijn Geest, zijn Woord en zijn Verbond
hoogmoedig negeren en voor zichzelf volledige autonomie opei-
sen. Dat is de oerzonde, die nergens zo brutaal bedreven kan wor-
den als door afvallige christenen, die geboren werden onder de
koepel van Gods verbond.
369

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
Het levensdevies van de zondaar is: „Ni Dieu, ni maitre" -
geen God en geen meester. Dat bepaalt al zijn doen en laten: zijn
kijk op plichtsbesef, gehoorzaamheidsroeping, overheidsbevoegd-
heid, rechtsbestel, kinderopvoeding, vrijetijdsbesteding. Op al
deze gebieden miskent hij brutaal Gods recht op ons leven en heeft
hij de mond vol van zijn „recht" op dit en op dat (sociale zekerheid,
vrije tijd, sexuele bevrediging, enz.).
Nu is Spreuken vooral bestemd voor jOnge mensen, § 3. Dan
verwacht je nog veel van dit leven: een gelukkig huwelijk, een har-
monieus gezin, maatschappelijke vooruitgang. Hun gebrek aan le-
venservaring (blz. 57v) stelt hen daarbij echter aan het gevaar
bloot dat ze onder de indruk raken van de levensstijl van de zon-
daars en dezen zelfs gaan ben ij den. Zoals ook de vrome Asaf bitter
naar de voorspoed der goddelozen keek (zijn Psalm 73 vormt,
evenals Psalm 37, een prachtig commentaar op deze spreuk). Maar
de wijzen waarschuwen hun jeugdige lezers niet jaloers te zijn op
de zelfverzekerde zondaars, omdat een mens pas gegronde toe-
komstverwachtingen kan koesteren als hij er ,de hele dag op uit is"
in de vreze des HEREN te verkeren.
Er bestaat immers geen doeltreffender middel om dit gebro-
ken mensenleven nog enigszins te helen en door deze kromme we-
reld de weg van de minste ellende te vinden dan de vreze des HE-
REN. Ofwel de gelovige eerbied voor de levensorde die God in zijn
Woord en overige werken heeft geopenbaard, § 4. Het boek Spreu-
ken vormt daarbij een uitstekende gids, geheel en al afgestemd op
de dagelijkse levenspraktijk. Als u zich aan dat boek houdt, hebt u
de beste levensverzekering afgesloten. Dan hoeft u niet bij een ad-
vocaat terecht te komen voor een echtscheidingsprocedure of in de
gevangenis wegens oplichting. „ Voorwaar, dan is er toekomst en uw
verwachting wordt niet afgesneden", zegt onze spreuk.
Ons bijbelboek bevat nog meer masjaals van dezelfde strek-
king: ,De verwachting der rechtvaardigen is vreugde, maar de
hoop der goddelozen gaat teniet", 10 : 28. „Bij de dood van een
goddeloos mens vergaat de verwachting, en het verlangen der
boosheid gaat teniet", 11 : 7. „Wees niet afgunstig op booswichten
370
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
en begeer niet met hen te verkeren, want hun hart bedenkt onder-
drukking, hun lippen spreken onheil", 24: 1 v. „Wees niet afgun-
stig op de boosdoeners, noch naijverig op de goddelozen; want
voor de boze is er geen toekomst, de lamp der goddelozeri wordt
uitgeblust", 24 : 19v, vgl. 24 : 14.
De apostel Johannes zou later schrijven: ,Hebt de wereld niet
lief en hetgeen in de wereld is. Indien iemand de wereld liefheeft,
de liefde des Vaders is niet in hem. Want al wat in de wereld is: de
begeerte des vleses, de begeerte der ogen en een hovaardig leven, is
niet uit de Vader, maar uit de wereld. En de wereld gaat voorbij en
haar begeren, maar wie de wil van God doet blijft tot in eeuwig-
heid". 1 Joh. 2: 15vv.
Spreuken 23 : 29-35
Wie steunt ach? Wie roept wee?
Wie krijgt ruzie? Wie loopt te jammeren?
Wie heeft onnodige wonden? Wie troebele ogen?
Zij die law' opblijven bij de wijn,
die de gemengde drank komen proeven.
Kijk niet naar de wijn wanneer hij roodachtig fonkelt,
wanneer hij in de beker parelt.
Vlot glijdt hij naar binnen.
Maar tenslotte bijt hij als een slang
en spuit hij gif als een adder.
Dan zien uw ogen vreemde dingen
en spreekt uw hart wartaal.
Dan bent u als een man die midden in zee ligt,
als iemand die boven op een ra ligt.
„Ze hebben me geslagen, ik voelde geen pijn;
ze hebben me afgeranseld, ik merkte er niets van!
Wanneer word ik wakker? Dan zoek ik hem weer op!"
Daar hebt u een onverbloemde schets van een aan alcohol
verslaafde. Want Spreuken beperkt zich hier wel tot de wijn, maar
we mogen deze les natuurlijk gerust toepassen op alle alcoholische
dranken (en waarom ook niet op druggebruik?). U ziet de dronk-
371
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
aard gaan. Slingerend wankelt hij over straat. De ogen troebel, de
kleren verfomfaaid, het gezicht bebloed als gevolg van een dronke-
mansruzie. Morgen zal hij met een kater wakker worden en ver-
baasd in de spiegel zijn wonden opmerken. Wie zou hem de vorige
avond zo toegetakeld hebben? Toch zal hij straks weer naar de fles
grijpen, want koning alcohol houdt nog steeds slaven, die hij geen
dag vrij geeft.
Nu wijst men bij Schriftgedeelten als het bovenstaande er
graag op, dat de bijbel toch ook waardêrend over wijn spreekt. In-
derdaad, Prediker zei bij voorbeeld: „Welaan dan, eet uw brood
met vreugde en drink uw wijn met een vrolijk hart, want als gij dit
doet, dan heeft God dit reeds lang zo gewild", Pred. 9 : 7. Men kan
dus moeilijk volhouden, dat de Schrift alle genot van wijn eenvou-
dig verbiedt, vgl. Gen. 27 : 28, Ps. 104: 15, Jes. 55 : 1, Joh. 2 : 1-11, 1
Tim. 4: 4v, 5 : 23. Maar laat men deze Schriftplaatsen alstublieft
niet aanhalen om de vele waarschuwingen van dezelfde Schrift te-
gen drankmisbruik van hun kracht te beroven en in de wind te
slaan.
Profeten, wijzen en apostelen waarschuwen immers eenparig
tegen dronkenschap. Jesaja dreigde: „Wee hun die helden zijn in
het drinken van wijn en dapperen in het mengen van bedwelmende
drank", Jes. 5 : 22, vgl. 28 : 1. Worden zulke waarschuwingen wel
vaak genoeg doorgegeven in de preken? In Israel was dit in elk ge-
val lang niet altijd in orde, want zij die de vermaningen hadden
moeten doorgeven waren zelf vaak dronken: „Priester en profeet
waggelen van bedwelmende drank, zijn verward door wijn", Jes.
28 : 7. In onze termen uitgedrukt: ouderlingen, predikanten en
professoren in de theologie gaan zich aan drank te buiten. Maar
om „de verbreking van Jozef" (de afbraak van het christelijke le-
ven) bekommeren zij zich niet, Amos 6 : 6. U ziet meteen, dat
drankmisbruik altijd al onder alle rangen en standen voorkwam.
Zelfs kinderen kunnen er reeds aan verslaafd raken.
Laten we er ook voor oppassen, dat we drankverslaving niet
gaan beschouwen als een akelige ziekte, zoals vaak gebeurt, maar
als een ergerlijke zonde, waardoor iemand zijn zaligheid kan verlie-
zen! „Dwaalt niet! Hoereerders, afgodendienaars () en dronkaards
372
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
() zullen het Koninkrijk Gods niet beerven", 1 Cor. 6 : 10. Dron-
kenschap behoort tot „de werken des vleses", waarvoor Paulus
waarschuwde, „dat wie dergelijke dingen bedrijven het Koninkrijk
Gods niet zullen beerven", Gal. 5: 19vv, vgl. Rom. 13: 13, Ef.
5 : 18. Nu ontzegt God niemand het Koninkrijk omdat hij ziek is,
maar omdat hij zich niet van zijn zonde wil bekeren. Daarom moe-
ten dronkaards niet in de eerste plaats genezen worden, maar zich
van hun zonde bekeren.
Men kan uit bovenstaande masjaals leren hoe gemakkelijk en
daarom verraderlijk men tot dit kwaad verleid kan worden. Zou-
den de spreukendichters daar ook niet fijn op wijzen door de plaats
van deze waarschuwing in dit bundeltje? Ze staat namelijk vlak
achter een waarschuwing voor de ontuchtige vrouw! En noemt de
volksmond Wijntje en Trijntje ook niet in een adem? Onze ooster-
buren hebben eveneens een dergelijk gezegde: „Wo Bacchus re-
giert, ist Venus nicht weit". Anders wisten we het wel van de pro-
feet Hosea: „Ontucht, wijn en most nemen het verstand weg",
Hos. 4 : 11, vgl. Hab. 2 : 15. De apocriefe Jezus Sirach zei: „Wijn en
vrouwen brengen verstandige mannen van de wijn", 19 : 2, vgl.
31 : 25-31.
Daarom zullen de wijzen begonnen zijn met een waarschu-
wing tegen de sfeer waarin dit kwaad het meest bedreven wordt: de
late avond of nacht („die laat opzitten bij de wijn", vs. 30), de ge-
sprekken over aanblik („wanneer hij roodachtig fonkelt, wanneer
hij in de beker parelt") en kwaliteit van het mengsel („die de ge-
mengde drank komen keuren", vs. 31). Ook de profeten en aposte-
len wijzen er op, dat drankmisbruik vooral 's avonds en 's nachts
voorkomt. Jesaj a kende ze ook, „die laat in de nacht opblijven, ter-
wijl de wijn hen verhit", Jes. 5 : 11. ,En die zich bedrinken zijn des
nachts dronken", schrijft Paulus, 1 Thess. 5 : 7. Wie op dit punt
meent te staan, zie toe dat hij niet valle. Menige alcoholicus begon
zijn drankmisbruik in de sociale sfeer van nachtelijke feestelijk-
heid en gezelligheid.
Maar daar kwam de gifslang verraderlijk aanschuifelen! De
wijzen hebben het levendig getekend. ,Vlot glijdt hij naar binnen,
maar tenslotte bijt hij als een slang en spuit gif als een adder", vs.
373
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
31v. Dat is de rekening, die iedereen bij overmatig gebruik van al-
coholische dranken moet betalen. Ze tillen u even op uit uw zorgen
en laten de spanningen even van u afglij den, maar o wee als u zich
aan hen overgeeft! Dan zult u aan de weet komen, dat in die lok-
kende wijnglazen gifslangen schuilen, die u onverhoeds bijten en
hun gif in uw lichaam spuiten. Neem dat laatste vooral letterlijk.
De alcohol vergiftigt uw verstand, hij ondermijnt de kracht
van uw wil en berooft u van het normale gebruik van uw zintuigen.
Vs. 33-35 laten de tragische uitwerking van deze slangebeet zien.
,Dan zien uw ogen vreemde dingen en spreekt uw hart wartaal",
vs. 33. De dronkaard is zijn kijk op de werkelijkheid kwijt, evenals
de aan drugs verslaafde. Alcoholici kunnen zelfs aan permanente
waanideeen gaan lij den, bij voorbeeld dat hun vrouw hun ontrouw
is. Misschien zinspeelt Spreuken bier op de hallucinaties van de
zwaar verslaafde, die aan delirium tremens lijdt. 102 ) Omdat de
dronkaard weinig presteert, geeft hij zich vaak over aan kinderlijke
fantasieen en opschepperij.
Wie zo de controle over zijn zintuigen verliest, alle richtinggê-
voel kwijt is en bovendien nauwelijks lopen kan, stelt zich ook aan
allerlei levensgevaren bloot. Daarop wijst vs. 34 met bijtende iro-
nie: „Dan lijkt u op iemand die midden in zee ligt, een man die
boven op een ra ligt". 103 ) Wij denken daarbij in onze tijd aan de
duizenden bij duizenden slachtoffers, die de alcohol overal ter we-
reld bij het snelverkeer maakt. Het behoort tot het dagelijkse kran-
tenieuws. Onze moderne geneeskunde heeft de vroeger zo gevrees-
de pest- en cholera-epidemieen nagenoeg uitgeroeid. Maar in het-
zelfde jaar waarin Beets de Camera Obscura schreef, verscheen er
van de hand van ds. 0. G. Heldring een boekje tegen het drankmis-
bruik onder de titel: De jenever erger dan de cholera. Volgens Ame-
rikaanse onderzoekingen loopt een alcoholist een zevenmaal zo
grote kans op een dodelijk ongeluk als een niet-alcoholist.
En terwijl de hele wereld de mond vol heeft van vrijheid, heb-
ben alcohol en drugs de slavernij nog steeds niet afgeschaft, maar
houden zij hun slachtoffers nog steeds bij millioenen in ketenen
geslagen. Vers 35 tekent de tragiek van deze slaven: ,Ze hebben
me geslagen, ik voelde geen pijn; ze hebben me afgeranseld, ik
374
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
merkte er nets van! Wanneer word ik wakker? Dan zoek ik hem
weer op!" En beroofde de drank z'n slachtoffer nu alleen maar van
allerlei genoegens zolang hij „onder invloed verkeert", dan was het
al erg genoeg. Maar hij ontneemt hem ook de meest waardevolle
dingen van het leven gedurende de tijd dat hij nuchter is. In de
regel verspeelt de drankzuchtige de achting en liefde van zijn
vrouw en kinderen. Aan het genieten van goede muziek, opbou-
wende gesprekken, een fijne hobby of andere vormen van recreatie
komt hij eenvoudig niet toe. ,Wanneer word ik wakker? Dan zoek
ik de roes (het „high" zijn) weer op!", laat vs. 35 de drinker zeggen.
lemand die jaren aan de drank verslaafd was geweest, bevestigde
dit aldus: „Ik heb de hele jeugd van mijn kinderen feitelijk niet
bewust mee beleefd".
Echte alcoholisten worden dan ook minder geschikt of zelfs
geheel ongeschikt voor de maatschappij. Zij verliezen hun (soms
uitstekende) betrekking en worden arbeidsongeschikt verklaard.
En dan te bedenken, dat volgens serieuze onderzoekingen in de VS
ruim 4% van alle volwassenen alcoholist is! In Frankrijk moet dit
percentage al naar de tien lopen! Spreuken 23 : 29-35 spreekt over
uiterst actuele en over de hele wereld verbreide en daarom onbe-
schrijflijke nood.
Maar de wijsheid kan u beschermen! De vreze des HEREN
kan u voor onnoemelijk veel leed bewaren! Dat was de doorgaan-
de les van Salomo's Handleiding bij Spreuken (Spr. 1-9). Wat
biedt alcoholisme daarbij een treffende illustratie! Of hebt u ooit
gemerkt, dat een alcoholicus blijder leefde dan een geheelonthou-
der? Of dat iemand zijn betrekking verloor omdat hij niet dronk?
Of van een dokter die zei: U moet aan de drank? Of van een werk-
gever die voor topfuncties graag aan drank verslaafden benoem-
de? Of van een vrouw die klaagde: Dronk mijn man maar meer,
dan leefden we veel gelukkiger en hielden meer van ons inkomen
over voor onze huishouding en genoegens?
Er bestaat geen krachtiger motivatie om voorzichtig met alco-
hol om te gaan dan de wijsheid die men door de vreze des HEREN
ontvangt. Daardoor kan men alle leed tengevolge van drankmis-
375

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
411111117
bruik in eigen leven voorkomen! Want u hoeft niet dronken tegen
een boom te rijden en uw leven voortij dig te beeindigen. U hoeft
uw huwelijk niet te vernietigen, de achting van uw kinderen te ver-
spelen, uw geld en goed te verdrinken en u financieel te ruIneren,
uw gezondheid te verspelen door een lever- of geestesziekte, uw
baan kwijt te raken, uw maatschappelijk aanzien te verliezen en
voor de rechtbank gedaagd te worden wegens rijden onder invloed
en dood door schuld. Als u bovenstaand Schriftgedeelte maar ter
harte neemt.
Spreuken is een boek voor de jeugd. Als zij graag lang en ge-
lukkig leeft en het goede van deze wereld geniet, dan moet ze Spr.
23 : 29-35 kennen en in praktijk brengen. Want dat is evangelic en
,een kracht Gods tot behoud (ook voor het Teed van drankmis-
bruik) voor ieder die gelooft", Rom. 1 : 16.
Hier volgen nog enkele andere spreuken, die waarschuwen te-
gen drankmisbruik: „De wijn is een spotter, de drank een luid-
ruchtige, ieder die zich daaraan overgeeft is onwijs", 20 : 1. ,Wie
van vermaak houdt, zal gebrek lijden; wie olie en wijn liefheeft,
wordt niet rijk", Spr. 21 : 17. „Het past koningen niet, o Lemuel,
het past koningen niet wijn te drinken, noch machthebbers be-
dwelmende drank te begeren, opdat hij niet drinke en de inzettin-
gen vergete en het recht van alle verdrukten verkere. Geeft bedwel-
mende drank aan wie te gronde gaat en wijn aan wie bitter be-
droefd zijn; opdat hij drinke en zijn armoede vergete, en aan zijn
moeite niet meer denke. Doe uw mond open (niet voor sterke
drank, maar) ten bate van de stomme, ten behoeve van het recht
van alien die wegkwijnen: open uw mond (niet voor wijn en andere
alcoholica, maar) oordeel rechtvaardig, verschaf de verdrukten en
nooddruftigen recht", 31 : 4-9
Spreuken 24 : 11 en 12
Red hen die men wegvoert om ter dood te brengen,
wend u niet of van hen die ter slachting wankelen.
Wanneer gij zegt: „Zie, wij wisten er niets van" -
Zal hij die de harten doorzoekt het niet merken
376
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
en Hij die op uw ziel let het niet weten
en de mens naar zijn doen vergelden?
Het betreft hier natuurlijk onschuldig ter dood veroordeelden.
Men kan daarbij denken aan de gruwelijke massamoord door
abortus provocatus criminalis. Millioenen ongeboren mensen
worden tegenwoordig op deze wijze in de schoot van hun moeder
vermoord. In totalitaire staten geeft God weinig of geen roepings-
macht om de stem tegen dit kwaad te verheffen, maar in onze wes-
terse democratieen bezitten wij de daarvoor benodigde burgerlijke
vrijheden nog wel. Gebruiken wij die middelen ook om te waar-
schuwen voor Gods wraak over deze massamoord? Hij neemt blij-
kens deze spreuk geen genoegen met verontschuldigingen als:
„Wij wisten er niets van" of „Dat was mijn zaak niet". Hij doorziet
zulke excuses en kon de afvallige christenheid wel eens naar dit
doen komen vergelden. Misschien door massale slachting van hen,
die zij niet verhinderde geboren te worden?
Wij willen onze lezers niet de opmerkingen onthouden van de
Duitse commentator Helmut Lamparter bij deze spreuk. „Men
kan", zo schrij ft hij, ,deze woorden niet lezen zonder met de diep-
ste schaamte te bedenken hoe de evangelische christenheid in
Duitsland faalde, toen men de zonen van Israel naar de slachtbank
sleepte. (De moedige protesten van wat enkelingen mogen wel niet
vergeten worden, maar zij waren zo zeldzaam dat ze als uitzonde-
ringen slechts de regel bevestigden.) De wijdverbreide veront-
schuldiging: „Wir haben nichts davon gewuszt!" wordt ons uit
handen geslagen. De onbekendheid met het Oude Testament heeft
zich in dit geval wel bijzonder bitter gewroken. Zou er in Duitsland
wel een kansel geweest zijn, waarop in die jaren over deze tekst
gepreekt werd?
Het is alsof de schrijver van deze verzen iets vermoed heeft
van het nameloze Teed, dat over zijn yolk zou komen. Ze laten zich
nu lezen als een donkere profetie van de millioenenoptocht van
gedeporteerde en naar de slachtbank geleide zonen van Israel. En
- ,keiner hat davon gewuszt". 104 )
377

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
Spreuken 24 : 21v
Mijn zoon, vrees de HERE en de koning
en laat u niet in met oproermakers;
want plotseling verheft zich hun verderf
en wie weet hoe hun jaren in ongeluk vergaan?' °5)
Wat heeft David dat trouw gedaan! Hij was notabene door
Samuel reeds tot koning gezalfd, hij beschikte over een gewapende
macht en toch is hij nooit tegen Saul opgestaan! Hoewel deze hem
zeer onrechtvaardig behandelde en hem zelfs naar het leven stond.
Toch bleef David hem erkennen als „de gezalfde van Jahweh", die
hij weigerde te (laten) doden, 1 Sam. 24, 26. Toen hij alleen maar
de slip van Sauls mantel afsneed, bonsde zijn hart al (1 Sam. 24 : 6),
uit vrees dat ,hij God mocht vertoornd hebben, omdat hij Saul
deze smaadheid aangedaan had" (Kantt. SV). „Deze eerbiedige, j a
vrome gezindheid zijn wij tot het uiterste toe verschuldigd aan al
onze overheden, hoedanig die ook zijn", Calvijn, Institutie, boek
IV, hfdst. 20, par. 29.
Ook Daniel deed trouw wat hierboven staat: ,Mijn zoon,
vrees Jahweh en de koning". Loyaal diende hij op een hoge post
koning Nebukadnezar, hoewel deze Jeruzalem had verwoest en
Juda in ballingschap had weggevoerd. Maar ook Daniel vreesde
Jahweh en daarom erkende hij, dat Nebukadnezar zijn macht over
de toenmalige wereld van God gekregen had, Dan. 2 : 21, 37, 5 : 18.
Daarom zocht Daniel de vrede voor Babel en zal hij God daar vast
ook om gebeden hebben, zoals de profeet Jeremia had geboden,
Jer. 29 : 7.
Maar het treffendste voorbeeld van gehoorzaamheid aan
God en de koning gaf onze Heere Jezus Christus tijdens zijn ver-
blijf op aarde. „Geeft dan den keizer wat des keizers is en Gode
wat Gods is", leerde Hij, Matth. 22 : 21. Dat heeft Hij zelf vol-
maakt gedaan toen ook de overheden Hem het gruwelijkste on-
recht aandeden, dat hier op aarde ooit bedreven is. Want wat vor-
men zijn gevangenneming, verhoren, veroordeling en terechtstel-
ling anders dan het grofste onrecht uit de hele wereldgeschiedenis?
Toch verzette Hij zich niet tegen de overheden die Hem dit aande-
378
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
den, terwij1 Hij toch de Zoon van God was! Ook tegen de over-
heidsdienaren die Hem arresteerden en kruisigden, bood Hij geen
verzet. Toen Petrus daarbij het zwaard opnam, verbood Hij hem
dat nadrukkelijk: ,Breng uw zwaard weer op zijn plaats, want al-
len die naar het zwaard grijpen (zonder daartoe geroepen te zijn
zoals de overheid, maar op revolutionaire wijze zoals Petrus deed)
zullen door het zwaard vergaan", Matth. 26 : 52. En de landvoogd
van de Romeinse keizer, die Israels erfenis bezet hield, eerde Hij in
diens overheidsambt met de woorden: zoudt geen macht te-
gen Mij hebben, indien het u niet van boven gegeven ware", Joh.
19 : 11, vgl. 18 : 36.
In diezelfde geest hebben Zijn apostelen de gemeente onder-
wezen. Petrus schreef: ,Onderwerpt u aan alle menselijke instel-
lingen, om des Heeren wil: hetzij aan de keizer als opperheer, hetzij
aan stadhouders als door hem gezonden ... ", 1 Petr. 2 : 13v. En de
onderhavige spreuk klinkt door in Petrus' gebod: „Vreest God,
eert de keizer", 1 Petr. 2 : 17.
En toen de gemeenten in de wereldstad Rome tijdeu.s het
schrikbewind van keizer Nero zwaar vervolgd werden, heeft Pau-
lus hen niet aangezet gewelddadig verzet te plegen tegen deze over-
heid, maar schreef hij uitgerekend aan deze geterroriseerde ge-
meenten: „leder mens moet zich onderwerpen aan de overheden,
die boven hem staan. Want er is geen overheid dan door God en
die er zijn, zijn door God gesteld. Wie zich dus tegen de overheid
verzet, wederstaat de instelling Gods, en wie dit doen zullen een
oordeel over zich brengen", Rom. 13 : lv, vgl. vs. 3-7. Nogmaals,
dat sloeg allereerst op Nero! Vgl. ook Hand. 23 : 5, 1 Tim. 2 : 2.
De geschiedenis kent echter ook „vrome" oproermakers, die
met een beroep op de Heilige Schrift de overheden verachtten,
maar daarna het „verderf" en „ongeluk" waarvan Spr. 24 : 22
spreekt aan den lijve ondervonden. Het bloedrode drama van de
doperse christenen in ons land gedurende de eerste helft van de 16e
eeuw biedt hierbij een treffende illustratie. Verblind door zeloti-
sche koninkrijk-Gods-ideeen zongen zij hun wraakpsalmen tegen
de overheden en namen in de naam van Christus zelfs het zwaard
tegen hen op . . . Om daarna volgens Christus' Woord tot Petrus
379
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
ook door dat zwaard te ,vergaan".
Calvijn heeft in zijn Institutie ernstig gewaarschuwd tegen
deze „vrome" opstandelingen, zie Inst. boek IV, hfdst. 20, par. 17-
32 (samengevat in Voorz. Leer Mb, 558-569). Aan admiraal De
Coligny schreef hij: „De eerste druppel bloed die onze mensen ver-
gieten, zal een vloed van bloed te voorschijn roepen, die heel Euro-
pa overstromen zal". 106 ) Deze profetische woorden zijn op vreselij-
ke wijze in vervulling gegaan in de Hugenotenoorlogen van 1562-
1598 (met de BartholomeUsnacht van de bloedbruiloft).
,Een goed soldaat van Christus Jezus" (2 Tim. 2 : 3) is het ab-
solute tegendeel van een revolutionair en van een guerillastrijder.
Daarom was er de gereformeerden in de 16e eeuw alles aan gelegen
telkens weer te bewijzen, dat zij geen oproerige Dopersen waren.
Daarvoor moest de Nederlandse Geloofsbelijdenis ook dienen.
Strikt genomen is het de hoofdbedoeling van art. 36 NGB niet te
spreken over een ambt of taak van de overheid, maar van de ke.rk en
van alle Christenen tegenover de overheid. „Ziehier", zo zegt zij
daar, „zo gezagsgetrouw ben ik nu en dat: niet ondanks, maar
dank zij Gods Woord. Want de prediking van dit Woord sticht
geen verwarring, maar geneest het mensenhart en herstelt het men-
senleven, en dus is zij niet Uw vervolging, doch Uw bescherming
waardig, o overheid!", Mb, 662, vgl. 631, 648.
Lees ook de nederige brief, die Guido de Bres, de opsteller
van onze Nederlandse Geloofsbelijdenis, aan koning Filips II
schreef, IIIb, 579v. „Wij verzekeren u, Sire, dat er in uw Nederlan-
den meer dan honderdduizend mensen zijn, die de religie voor-
staan en volgen, waarvan wij u de belijdenis aanbieden, en dat toch
bij geen hunner een aanstalten maken tot oproer is opgemerkt".
En dat schreef De Bres aan een overheid die trouwe christenen te
vuur en te zwaard vervolgde en ook hemzelf terecht zou stellen!
Maar zelfs toen hij reeds bovenaan de ladder van het schavot stond
om te worden opgehangen, gebruikte hij die laatste ogenblikken
van zijn leven nog om de toeschouwers op te roepen de overheden
te gehoorzamen! IIIa, 28v.
Evenals Calvijn oordeelde De Bres, dat het voor een christen
volgens Gods Woord niet geoorloofd is het „kruis van Christus"
380
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
door opstand tegen de overheid of te werpen. Het is onze eerste
politieke roeping als volgelingen van Jezus Christus alien die over
ons gesteld zijn („rechtse" en „linkse", goede en harde overheden)
te gehoorzamen en ons verre te houden van het revolutionaire woe-
len der wereld. Natuurlijk, er staat ook geschreven: „Men moet
Gode meer gehoorzaam zijn dan de mensen", Hand. 5 : 29, vgl.
4 : 19. Maar hoe licht vergeten wij bij het gebruik van deze Schrift-
plaats, dat er staat: dat wij de mensen (die over ons gesteld zijn)
moeten gehoorzamen en nog meer en boven de mensen, moeten wij
God zelf gehoorzamen. 107 )
De revolutie (zie bij Spr. 3 : 5v wat wij daaronder verstaan)
veroorzaakt in onze westerse wereld een ontzaglijke crisis van de
gehoorzaamheid en haar levensgevaarlijke ideeen vergiftigen ook
veel christenen. Gods Woord vermaant ons in een adem God en de
koning te vrezen, maar de Franse revolutie riep: ,Geen God en
geen meester!" Gods Woord leert, dat de overheid de dienares van
GOd is, maar millioenen geloven tegenwoordig, dat zij de dienares
van het velk is. Krachtens het revolutiebeginsel van de volkssou-
vereiniteit menen zij, dat het yolk de bevoegdheid bezit overheden
aan te stellen of heen te zenden.
Ongeloof en Revolutie, daarin wees Groen van Prinsterer de
bron aan van onze nationale en internationale onheilen. Thans
aanschouwen we op mondiale schaal wat de Heilige Schrift op
kleine schaal aanwees in de geschiedenis van het Tienstammenrijk.
Daar volgde de ene paleisrevolutie op het andere soldatenoproer
en die moeten het arme Israel reeds stromen bloed hebben gekost,
562. Maar wat een rivier van Europees bloed vloeide er reeds na
de Franse revolutie?
Spreuken is een boek voor de jeugd en die kan vaak zo onstui-
mig meeleven met het politieke gebeuren. Laten daarom vooral
onze christenjongeren de goede raad van Spr. 24 : 21v in hun oren
knopen en zich niet inlaten met revolutionaire agitators. Ook niet
als zij hun acties in de naam van Christus voeren, zogenaamd voor
het koninkrijk Gods. Dus wegwezen, jongens, als de politie char-
ges uitvoert of als er pantserwagens door de straten rijden. Ten-
381

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
minste, als je leven je lief is! Een verdwaalde kogel doodde al vaak
een onnozele meeloper of bezorgde hem een ernstige handicap.
„Want plotseling verheft zich hun verderf", waarschuwt Gods
Woord, „en wie weet hoe hun jaren in ongeluk (b.v. in een invaliden-
wagentje) vergaan?", Spr. 24: 22, vgl. ook het voortijdige levens-
eind van Absalom. Zie ook bij Spr. 3 : Iv.
Om misverstand te voorkomen wijzen wij er nog op, dat
Spreuken zeker niet elke vorst prijst. Het boek noemt in menige
masjaal vereisten waaraan een goede regent moet voldoen, vgl.
Spr. 29 : 12 (hij moet het goede voorbeeld geven), 31 : 3-5 (matig en
ingetogen leven), 29 : 14, 31 :6-9 (opkomen voor armen en ver-
drukten), 16: 12, 25 :5, 29: 14 (door gerechtigheid zijn troon be-
vestigen), 20 : 28, 24 : 23-25 (voor een rechtvaardige rechtspraak ij-
veren), 11 : 14, 15 : 22, 24 : 6 (goede raadgevers kiezen), 20 : 28 (mild
en barmhartig regeren). Maar wij mogen hiervan geen normen ma-
ken wanneer wij als onderdanen souverein zullen beoordelen of
wij een harde of minder bekwame overheid al of niet zullen ge-
hoorzamen.
Voor verdere studie van dit onderwerp verwijzen we naar de
bespreking van art. 36 NGB in deel Mb van deze serie, blz. 549-
663; daar kan men ook zien hoe Calvijn en De Bres het onderwijs
van de Schrift over de taak en roeping van overheid en onderdanen
doorgaven.
Spreuken 24 : 23b
Aanzien des persoons in het gericht is verkeerd.
Want dat doet Jahweh zelf ook niet. Hoevaak staat dat niet in
de Schrift? (vgl. 1 Sam. 16 : 7, 2 Kron. 19 : 7,Hand 10: 34, Rom.
2 : 11, Gal. 2 : 6, Ef. 6 : 9, Col. 3 : 25, 1 Petr. 1 : 17). Daarom duldt Hij
als rechtvaardige Rechter ook niet, dat zijn plaatsvervangers par-
tijdig oordelen. „Gerechtigheid, gerechtigheid zult gij najagen!",
gebood Hij in de Thora. Ook door te zorgen voor onpartijdige rech-
ters, Deut. 16 : 18-20, lc, 588-591, Lev. 19 : 15, vgl. blz. 70. Spreuken
dat immers ook recht en gerechtigheid wil aanleren, 1 : 4 108 ) —
waarschuwt hierboven letterlijk: „Op het gezicht letten is niet
382
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
goed". Het is zelfs heidens op deze wijze recht te spreken.
Het bekende oud-Oosterse Wetboek van Hammoerabi kende
aparte wetten voor de hogere standen, aparte wetten voor de mid-
denstand en aparte wetten voor de slavers. Dat verfoeit Jahweh en
mede omdat Israel dat onrecht bedreef, strafte Hij het met de Ba-
bylonische ballingschap. Laten we er daarom voor vrezen als we
tot rechtspreken geroepen worden leden van onze eigen kring, par-
tij of familie onrechtvaardig te bevoordelen. En zelfs niet alleen
dan, maar ook in de gewone omgang als broeders en zusters van
een gemeente. „Mijn broeders, houdt uw geloof in onze Heere der
heerlijkheid Jezus Christus, vrij van aanzien des persoons" door
iemand „met een gouden ring aan zijn vinger" niet te bevoordelen
boven een arme broeder. De apostel Jakobus waarschuwt uitdruk-
kelijk voor dit kwaad, Jak. 2 : 1-13.
Laten we God danken als we in een land mogen leven waar de
rechtspraak nog metterdaad uitgaat van het grondbeginsel: iedere
burger is gelijk voor de wet. Daar mogen we dan nog een kostelijke
vrucht in opmerken van het Woord van God in onze samenleving.
Menig yolk is daar jaloers op. Want waar de rechtsorde aangetast
wordt, daar wordt de levensorde aangetast en daar verwensen de
mensen hun overheden en verbeurt men de zegen van de voor-
spoed, vgl. Spr. 24 : 24v en blz. 71.
Spreuken 24 : 27
Doe eerst uw werkzaamheden buiten
en maak de arbeid op de akker af.
dan kunt gij daarna uw huis gaan bouwen.
Niet te gauw willen trouwen, jongens! Eerst het nestje bou-
wen en dan het vogeltje vangen. Ofwel eerst je brood kunnen ver-
dienen en dan pas een gezin vormen ( = een huis bouwen, zie bij
Spr. 14: 1). Ook op liefdesgebied moet je geen onrijpe vruchten
plukken. Daarop wijst het Hooglied jonge meisjes zo fijn in z'n
refrein: „Ik bezweer u, meisjes van Jeruzalem, bij de gazellen en bij
de hinden des velds: wekt de liefde niet op en prikkelt haar niet,
vOOrdat het haar behdagt", Hoogl. 2 : 7, 3 : 5, 8 : 4.
383
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
Spreuken 24 : 29
Zeg niet: Zoals hij mij deed zal ik hem doen;
ik zal die man naar zijn doen vergelden.
In Spr. 20 : 22 had Salomo reeds een soortgelijk advies gege-
ven: „Zeg niet: Ik zal het kwaad vergelden; wacht op de HERE,
Hij zal u helpen", zie blz. 349. Met deze goede raad richt Spreuken
zich uiteraard niet tot rechters, want die moeten de schuldige juist
wel naar zijn doen vergelden. Nee, het betreft bier onrecht dragen
in ons particuliere leven. Men onderscheide die twee bij zulke
Schriftwoorden vooral goed: publiekrechtelijk rechtzoeken bij de
rechter en het dragen van onrecht in de prive-sector.
A. Janse merkte daar eens ongeveer het volgende over op.
Toen Jonathan het opnam voor zijn vriend David, voegde Saul zijn
zoon de volgende scheldwoorden toe: „Tij hoerenkind! Ik weet
best dat jij het met de zoon van Tsai houdt, tot je eigen schande en
tot schande van de schaamte van je moeder", 1 Sam. 20 : 30. Die
smaad en dat onrecht slikte Jonathan, maar voor de publieke
rechtszaak van zijn vriend kwam hij op: „ Waarom moet David
sterven? Wat heeft hij gedaan?"
Hij onderscheidde dus heel fijn tussen het publieke rechtzoe-
ken voor zijn vriend en het dragen van onrecht in zijn persoonlijke
leven. Missen wij dat fijne onderscheidingsvermogen tegenwoor-
dig niet teveel? Als iemand zijn beklag doet bij de rechters, acht
men dat soms in strijd met de christelijke liefde. Want Jezus heeft
toch gezegd: ,Slaat iemand u op de rechterwang, keer hem ook de
andere toe", Matth. 5 : 39. Maar waar gaf God ons dan een recht-
spraak voor? En waarvoor gaf Hij de Israelitische rechters dan zelf
de instructie: „Oog om oog tand om tand" (schuld en straf nave-
nant)?
Men keert de zaken helemaal om! Waar recht gesproken moet
worden raaskalt men over vergeving en liefde. En waar liefde be-
tracht moet worden staat men op z'n recht. Van de rechter die
ambtshalve vergelden moet eist men „liefde" en in de privê-sector
waar de liefde alles bedekken moet kan men geen greintje onrecht
verdragen en vergeldt men elkaar zelfs pietluttigheden.
384
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
Maar juist voor dat particuliere terrein geldt bovenstaande
spreuk: ,Zeg niet: Zoals hij mij deed doe ik hem; ik zal die man
naar zijn doen vergelden". En voor die prive-sector geldt Jezus'
woord: „Slaat men u op de rechterwang, keer hem ook de andere
toe", Matth. 5 : 39. „En wil iemand met u rechten en uw hemd ne-
men, laat hem ook uw mantel", Matth. 5 : 40. Zo leerde Hij door
inschikkelijkheid de zaken onderling op te lossen. Maar toen men
Hem voor het Sanhedrin een slag in het gezicht gaf, vroeg Hij voor
die rechtbank staande: „Waarem slaat u mij?" Joh. 18 : 23. In ons
persoonlijke leven moeten onze ingehouden toorn en ons stilge-
dragen onrecht-lijden ze intens zijn, dat we na een slag op de rech-
terwang bereid zijn er op de linkerwang eventueel nog een bij te
verdragen.
Als privê-persoon verdroeg Jonathan de scheldwoorden van
zijn vader. In die sector mogen we niet zeggen: „Nu ben ik het zat.
De maat is vol. Ik zal het hem betaald zetten!" Maar in de publiek-
rechtelijke sector behartigde hij zolang mogelijk de rechtszaak van
zijn vriend: „Waarem moet David sterven? Wat heeft hij dan ge-
daan?" Zoals Jezus daar vroeg: „Indien Ik iets verkeerds gezegd
heb, verklaar dan wat er verkeerd in was; maar indien het goed
was, waarom slaat u Mij?", Joh. 18 : 23.
Toen echter de publieke rechtspraak van Saul en van het San-
hedrin faalden, was er voor Jonathan en Jezus van geen mens meer
recht te verwachten. Dan moet alles verwacht worden van de
Hoogste Rechter, die tech eenmaal recht zal doen en die beloofd
heeft: „Wentel uw weg op de HERE en vertrouw op Hem, en Hij
zal het maken; Hij zal uw gerechtigheid doen opgaan als het licht
en uw recht als de middag. Wees stil voor de HERE en verbeid
Hem", Ps. 37 : 5-7a. 109 )
3. NOG ENIGE SPREUKEN VAN SALOMO, SPR. 25-29.
,Ook dit zijn spreuken van Salomo, welke de mannen van
Hizkia, de koning van Juda, hebben bijeengebracht", Spr. 25 : 1.
Zo luidt het opschrift boven de derde bundel Spreuken van Salo-
mo in dit bijbelboek, vgl. blz. 35. In par. 2, blz. 29-34 spraken we
over zijn aandeel in de totstandkoming van dit bijbelboek. De
385

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
bundel waaruit we nu nog enkele masjaals bespreken, is samenge-
steld door de commissie van Hizkia; zie daarover blz. 35v.
Spreuken 25 : 2
De eer van God ligt in wat Hij verbergt,
de eer van de koningen in wat ze aan het Licht brengen. 11° ) grootste deel van zijn koninkrijk, 1 Kon. 12. Maar vlak de invloed
,Want mijn gedachten zijn niet uw gedachten en uw wegen
zijn niet mijn wegen, luidt het Woord des HEREN. Want zoals de
hemelen hoger zijn dan de aarde, zo zijn mijn wegen hoger dan uw
wegen en mijn gedachten dan uw gedachten", Jes. 55 : 8v. Dat is de
heerlijkheid van Gods majesteit. weet wat in het duister is en
het licht woont bij Hem", Dan. 2 : 22, vgl. Job 28 : 27v, 1 Kon.
8 : 12. Dat deed de apostel uitroepen: „O diepte van rijkdom, van
wijsheid en van kennis Gods, hoe ondoorgrondelijk zijn Zijn be-
schikkingen en hoe onnaspeurlijk zijn wegen!" Rom. 11 : 33. Het
ligt aan zijn souvereine wil of en wat en wanneer Hij ons daar iets
van zal openbaren.
Maar met de eer van koningen staat het net andersom. Zij wa-
ren in Israel de hoogste rechters en als zodanig moesten zij de hun
voorgelegde zaken juist niet verbergen, maar tot op de bodem uit-
zoeken. Zij moesten getuigenverklaringen controleren en verdach-
ten ondervragen. Twee vrouwen stonden voor Salomo beiden even
stellig te beweren: „Nee, koning, zij liegt; het is mijn kind!". 't Was
Salomo's eer dat hij deze zaak uitvorste.
Laten we dankbaar zijn als God ons nog doet leven bij een
rechtsbedeling, die rechtszaken nauwkeurig onderzoekt. Getui-
genverklaringen uiteenrafelt. Bloedsporen onderzoekt. Vingeraf-
drukken nagaat. Wat een zegen kunnen scherpzinnige rechters en
advocaten, gerechtelijke laboratoria en speurhonden verspreiden.
Laten we bidden bewaard te mogen blijven voor een bewind, dat
rechtszaken niet uitvorst, maar verbergt.
Spreuken 25 : 4 en 5
Haal het schuim van het zilver weg,
dan kan de smid er iets stralends van maken. 111 ) Dan trad Salomo wijzer op. Hij verwijderde bij zijn troonsbe-
386
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
Haal de goddeloze bij de koning weg,
dan staat zijn troon vast door gerechtigheid.
Natuurlijk kan men hierbij allereerst denken aan de invloed
van slechte raadgevers. Koning Rehabeam verloor daardoor het
van de valse profetie ook niet uit! Want goddelozen kunnen zich
volgens de Schrift soms als profeten opwerpen en voordoen, maar
zij worden openbaar als ook echte leugensprekers 114vv), die
niet alleen het yolk, maar ook de regering in een verkeerde richting
sturen. Menige vorst verloor door valse profetie het juiste inzicht
in de situatie en werd er door op dwaalwegen geleid, waarop hij
soms zelfs zijn troon en zijn kroon verloor.
Het waren immers de goddeloze profeten voor de troon van
Achab, die hem tot de fatale veldtocht tegen Ramoth in Gilead
aanspoorden, 1 Kon. 22. En het waren goddeloze profeten die de
laatste koningen van Juda blind maakten voor de werkelijke situa-
tie in de wereld. God was bezig Nebukadnezar de macht over de
hele toenmalige wereld te geven. Jer. 27 : 6, Dan. 2 : 37v. De trouwe
Jeremia riep op zich onder Gods slaande hand te verootmoedigen,
Jer. 27. Maar koning Jojakim, Jojachin en Zedekia hechtten meer
geloof aan de schijnbaar principiele en ongegronde ,Vrede-vrede-
preken" van valse profeten als Pashur (Jer. 20) en Hananja (Jer.
28), vgl. Jer. 23 : 9-32.
Ook de Franse Revolutie, die nog steeds vuurspuwende vul-
kaan, was een vrucht van goddeloosheid aan de hoven! „Van waar
dan eene zoodanige Revolutie?", vraagt Groen van Prinsterer.
„Omdat van boven of de omwenteling bewerkt werd. () Met de
edelste bedoeling had de koning zelf (Lodewijk XVI), reeds eer de
storm losbrak (1789), onder leiding van filozofen en filantropen
(Turgot, Malesherbes, Necker) de slooping van den Staat onver-
mij delijk gemaakt" (cursivering van ons, v. D.). 112) W ij vrezen, dat
deze geschiedenis zich thans in het Westen op grote schaal her-
haalt, mede omdat God ons de historische roepingsmacht ont-
houdt „de goddeloze bij de koning weg te halen".
387
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
stijging meteen schadelijke figuren en bevestigde zo zijn koning-
schap, 2 Kon. 2, vooral vs. 45v. Ook vorsten als Josafat en Joas
omgaven zich met vrome ministers en bevestigden hun koning-
schap door gerechtigheid, zie 2 Kron. 17-20, 24 (,Joas deed wat
recht is in de ogen van Jahweh zolang de priester Jojada leefde",
vs. 2), vgl. Davids vorstenspiegel, Ps. 101 : 4-7.
Hier volgen nog enkele zinverwante Spreuken: ,Voor konin-
gen is het een gruwel goddeloosheid te plegen, want door gerech-
tigheid wordt de troon bevestigd", 16: 12 (zie aldaar). „Een wijs
koning zuivert de goddelOzen uit en doet het rad over hen heen-
gaan", 20 : 26. „Liefde en trouw beschermen de koning, en door
liefde schraagt hij zijn troon", 20 : 28. ,Een koning die de geringen
naar waarheid richt, diens troon staat voor eeuwig vast", 29 : 14.
Spreuken 25 : 16
Hebt gij honing gevonden, eet dan niet meer dan ge aankunt,
opdat ge er niet teveel van krijgt en het uitbraakt.
Ook Hippocrates, de beroemde arts uit de Griekse oudheid
(400 v. Chr.), gaf reeds de raad: „Om gezond te blijven kan men
twee voorzorgsmaatregelen nemen: minder eten dan men zou kun-
nen en werken". 113 ) Salomo met zijn diepe inzicht in het levensbe-
lang van de (zelf)tucht, had feitelijk al eerder hetzelfde advies gege-
ven in bovenstaande masjaal.
Israel woonde in een land ,vloeiende van melk en honing",
Ex. 3 : 8. Simson, Jonathan en Johannes de Doper vonden daar ho-
ning in het wild, Richt. 14 : 8v. 1 Sam. 14 : 25-30, Matth. 3 : 4. Ho-
ning was voor de Israeliet een spreekwoordelijke lekkernij, Deut.
8 : 8, Ps. 19 : 11, 119: 103. Bovendien gezond en voedzaam, zodat
de wijzen OOk zeiden: ,Eet honing, mijn zoon, want dat is goed",
Spr. 24: 13. Toch wisten ze wel: Veel honing eten is niet goed",
Spr. 25 : 27a. Vandaar dat Salomo ook bovenstaande waarschu-
wing gaf, die we ook zo kunnen vertalen: ,Vindt ge honing, eet dan
juist genoeg; want teveel kan u doen overgeyen". 114 )
Men kan deze spreuk natuurlijk ook overdrachtelijk opvatten
15 ) en er een vermaning in beluisteren tegen onmatigheid op aller-
388
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
lei gebied. Het blijft dan echter opvallend, dat de dichter daarvoor
uitgerekend honing als voorbeeld koos. Honing was nu eenmaal
reeds in Israel, dat nog geen suiker kende 116 ), niet in de eerste
plaats een voedingsmiddel, maar een genetmiddel. We blijven dus
het dichtst bij de tekst als we hierin allereerst een waarschuwing
horen tegen overmatig gebruik van genotmiddelen. Deze bevatten
bij ons, zoals bekend, veel suiker en vetten, en die kunnen bij over-
matig gebruik ziekten van hart en bloedvaten veroorzaken. 112 )
Verder heft de spreuk uiteraard ook de vinger op tegen bui-
tensporig eten in het algemeen. Een vermaning die voor christenen
in het rijke Westen, waar velen met hun eigen tanden hun graf gra-
ven, zeker niet misplaatst is. Hoevelen werd het verschil tussen een
gezonde eetlust en ongezonde vraatzucht reeds fataal? „Man ist
was man iszt", luidt een Duits gezegde.
Feitelijk geldt echter van alle goede dingen, dat overdaad
schaadt. ,Op alle gebied gedisciplineerd te leven is een van de be-
langrijkste voorwaarden voor de lichamelijke en psychische ge-
zondheid", schrij ft de arts Dr Paul Tournier. 118 ) Een Engelse com-
mentator plaatste dan ook terecht dit opschrift boven onze
spreuk: „Van ophouden weten!" " 9 )
Dit geldt alle levensgebieden, zelfs de genietingen van de
vriendschap. En hoe weten de wijzen hddr naar waarde te schat-
ten! Spr. 18 : 24, 27 : 9 en andere. Opmerkelijk dat zij vlak onder de
waarschuwing tegen overmatig honinggebruik een waarschuwing
plaatsten tegen overmatig vriendenbezoek: „Zet uw voet niet te
dikwijls in het huis van uw naaste, opdat hij niet genoeg van u krij-
ge en u hate", Spr. 25 : 17. Eveneens een sprekend voorbeeld bij de
levensles, dat men zelfs in de beste dingen maat moet weten te hou-
den. Er zijn b.v. ook intellectuele gulzigaards, die zelfs hun nacht-
rust opofferen aan hun leeswoede. ' 2° ) Zo zijn alcoholisten over het
algemeen mensen, die ook anderszins geen maat weten te houden.
„Zeer frequent ziet men sterk drinken gecombineerd met onmatig
roken, met snoepen, etc." 121 )
In het apocriefe boek Wijsheid van Jezus Sirach lezen we een
soortgelijke raad: „Mijn zoon, onderzoek uw levenswijze; stel vast
wat slecht voor u is en geef daar dan niet aan toe. Want niet alles is
389
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
voor iedereen goed en niet iedereen kan van alle dingen genieten.
Wees in uw genietingen nooit overdadig en ga u niet aan lekker-
nijen te buiten; want van veel eten komt ziekte en overdaad leidt
tot onpasselijkheid. Door overdaad zijn velen gestorven, maar wie
zich in acht neemt verlengt zijn leven", Jezus Sir. 37: 27-31. Liet
Sirach zich hiertoe inspireren door Spr. 25 : 16?
In elk geval klinkt ook in deze schijnbaar ongodsdienstige
spreuk de grondtoon van alle bijbelse wijsheid: „De vreze des HE-
REN is het begin van de kennis", Spr. 1 : 7 en blz. 74vv. Zij opent
een mens immers de ogen voor de grenzen, die God hem tot zijn
eigen welzijn op allerlei gebied gesteld heeft, zie bij Spr. 1 : 7. Te-
vens is dit de zoveelste spreuk die ons leert, dat de vreze des HE-
REN ook gezond is (zie voor de andere bij Spr. 3 : 7).
Spreuken 25 : 24 ( = 21:9, zie aldaar).
Spreuken 26 : 2
Zoals een mus wegfluddert en een zwaluw heenvliegt,
zo gaat het met een ongegronde vervloeking: zij komt niet uit.
Het klassieke voorbeeld hierbij is Bileam, die moest beken-
nen: „Hoe zal ik vervloeken, die God niet vervloekt? Hoe zal ik
verwensen, die Jahweh niet verwenst?", Num. 23 : 8. Met het beeld
van de doelloos wegvliegende vogels verwerpt de spreuk de bijge-
lovige voorstelling als zou een vloek een soort magische pijl zijn,
die ook ongerechtvaardigd naar zijn doel zou vliegen. ' 2 )
Spreuken 27 : 3
Steen is zwaar en zand weegt,
maar de ergernis over 123 ) een dwaas is zwaarder dan die beide.
Daar wisten Abigail, de vrouw van Nabal, en zijn personeel
van mee te praten, 1 Sam. 25. Maandenlang hadden David en zijn
berooide mannen als een muur rond Nabals kudden gestaan en
nooit een van diens duizenden schapen en geiten geroofd. Maar als
David volgens nomadenrecht op het schaapscheerdersfeest laat
390 I 391
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
vragen of ze met hun trouwe bewaking van het vee niet wat ,ver-
diend" hadden, blaft Nabal hen of en laat hij zich kennen als een
echte dwaas. Terwijl zijn eigen vrouw duidelijk zag, dat Jahweh
bezig was David tot vorst over Israel te verhogen (vs. 30), vroeg
Nabal honend: „Wie is die David?" vs. 10. Van de hele beweging
voor wederkeer naar Jahweh en zijn Woord, die met Samuel be-
gonnen was en die Abigail nu door David zag voortgezet, had Na-
bal blijkbaar geen snars gezien.
Salomo spreekt hierboven over „de ergernis over een dwaas";
geloof maar dat Nabals directe omgeving die ruimschoots gekend
heeft. „Hij is een man van nets", klaagt een van zijn knechten,
„men kan niet met hem spreken", vs. 17. Het zware boerenwerk
van stenen tillen zal deze boerenknecht niet zo zwaar gedrukt heb-
ben als de dagelijkse ergernis over zijn dwaze heer Nabal.
In plaats van „ergernis" kan men in bovenstaande spreuk ook
vertalen: smart, verdriet, krenking. 124 ). Zouden die woorden in het
geval van Abigail niet beter passen dan ergernis? Wat moet deze
verstandige vrouw veel verdriet gehad hebben van de dwaas met
wie ze getrouwd was. „Hij is zoals hij heet", zei ze tegen David.
,Nabal heet hij en een dwaas (Hebreeuws: nabal) is hij", vs. 25. En
bedenk daarbij, dat de Schrift iemand nog niet een dwaas noemt
alleen omdat hij demme dingen doet — dat doet de onnozele ook,
zie bij Spr. 14 : 15 — maar vooral omdat hij goddeleze dingen doet,
Jes. 32 : 6. Een dwaas is iemand die niet serieus met Jahweh reke-
ning houdt, Ps. 14: 1, 53 : 2, vgl. F, 93vv. Daardoor kende Nabal
zijn tijd niet (worsteling voor wederkeer), zijn plicht niet (hongeri-
gen voeden) en zijn maw niet (hij was zwaar beschonken). Naast
zo'n man leefde Abigail. Terwijl ze zelf David de oorlogen van Jah-
weh zag voeren (vs. 28), waarvoor hij zich de duistere haat van Saul
op de hals gehaald had, hoorde ze haar man smalen: „Het wemelt
tegenwoordig van knechten die bij hun meester weggelopen zijn!"
Wat kan zulke dwaasheid op een wijs hart zwaar drukken!
Men kan in dit verb and ook denken aan de ergernis over dwa-
zen op hoge posten, Pred. 10 : 6. Of aan de dwaze profeten die men
in elke periode van verbondsverlating tegenkomt. Terwijl Gods
oordelen op zijn yolk neerdaalden, gingen zij doodgemoedereerd

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
door met hun „Vrede, vrede!" - preekjes en streken zo de ogen van
Gods yolk dicht voor Jahweh's slaande hand, Ps. 28: 5, vgl. I k ,
148v. Wat moeten broeders als Micha, de zoon van Jimla (2 Kron.
18) en Jeremia met hun geestverwanten een ergernis, j a een smart
hebben gevoeld bij dit dwaze optreden van deze verblinde leiders,
Jer. 20 : 7-18, 23 : 9-32. Vooral als de grote meerderheid van Gods
yolk verdwaasd raakt (Jer. 5 : 21), kan het vrome Overblijfsel de
waarheid van bovenstaande spreuk op pijnlijke wijze ervaren.
Inderdaad, stenen sjouwen en zand dragen is zwaar werk.
Maar dit drukt niet zo neer als de smart en gekrenktheid vanwege
de macht der dwazen in kerk en wereld. Dat wist de wijze Prediker
ook. Wijsheid van dwaasheid leren onderscheiden brengt ook veel
verdriet. 125 En wie in dit opzicht z'n kennis vermeerdert, vermeer-
) heidendom waaruit God het eens verloste en hoe sprekender het
dert ook z'n smart, Pred. 1 : 17v.
Spreuken 28 : 2
Als een land opstandig is, krijgt het veel vorsten,
maar door mensen van inzicht en verstand blijfi de orde lang be-
staan.
Men mag ook lezen: „Als een land verbondsbreuk pleegt",
want de Hebreeuwse bijbel gebruikt voor zonde, kwaad, opstand
en verbondsbreuk hetzelfde woord (pesja'). 126 Welnu, het bank
) God kenden, namelijk dat wie zulke dingen bedrijven de dood ver-
roet van recht en gerechtigheid wordt vaak betaald met maat-
schappelijke wanorde en politieke onvastheid. Dat kunt u duide-
lijk zien aan Efrain, het Israelitische Tienstammenrijk.
Dat leefde voortdurend in opstand tegen God. Als gevolg
daarvan had het in de tijd van twee honderd jaar niet minder dan
negen koningshuizen, die elkaar de een na de ander verdrongen
door opstand en koningsmoord, vgl. Hos. 7 : 7, 8 : 4, 13 : 11, P,
561vv. Voor dit lot heeft Gods belofte aan David (2 Sam. 7) het
vaak even zwaar zondigende Juda bewaard, want dat leefde drie en
een halve eeuw onder het êne koningshuis van David.
En biedt het revolutietijdperk in de Europese geschiedenis na
1789 in menig land geen treffende illustraties bij bovenstaande
spreuk? 127 Hoe meer ons werelddeel Gods verbond en Woord ver-
) man leed onder hun goddeloosheid: „Mijn ogen vloeien als water-
392
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
acht (pesja' pleegt), hoe meer binnenlandse wanorde en buiten-
landse bedreiging het vermoedelijk verwachten kan. Zie ook onze
bespreking van Spr. 11 : 11 en 29 : 18.
Spreuken 28 : 4
Wie de wet verzaken prijzen de goddeloze,
maar wie de wet betrachten ergeren zich aan hen.
Wet (thora) betekent hier zoals zovaak het onderwijs van
Gods Woord. Destijds dat van Mozes, de profeten en wijzen; thans
ook dat van Christus en zijn apostelen. Hoemeer ons eenmaal ge-
kerstende werelddeel dat verlaat, hoe dieper het terugzinkt in het
gaat lijken op de antieke heidenwereld, die Paulus tekent in de
tweede helft van Rom. 1. Kan men trouwens nu al niet van ons
yolk zeggen: „Zij immers hadden de waarheid vervangen door de
leugen en het schepsel vereerd boven de Schepper, die to prijzen is
tot in eeuwigheid", Rom. 1 : 25. Daarom heeft God „ons" overge-
geven aan alle boosheid en slechtheid, die Paulus in Rom. 1 : 18-31
opsomt.
Zijn conclusie vormt dan ook een treffend commentaar bij de
eerste regel van onze spreuk: „Immers, hoewel zij de rechtseis van
dienen, doen zij ze niet alleen, maar schenken ook nog hun bijval
aan wie ze bedrijven", Rom. 1 : 32. Herkent u daarin niet de pu-
blieke opinie in onze moderne wereld en de geest van onze eigen
eeuw? Vele rechtvaardigen doen tegenwoordig dezelfde ervaring
op als Lot in Sodom, „want deze rechtvaardige heeft, onder hen
wonende, dag aan dag zijn rechtvaardige ziel gekweld door het
zien en horen van hun tegen alle wet ingaande werken", 2 Petr.
2 : 7v. Laten zij dan naar het Psalmboek grijpen, dat vol klachten
staat van vromen, die al vroeger leden onder de heerschappij van
de goddelozen onder Gods yolk, par. 4.
,Verontwaardiging greep mij aan vanwege de goddelozen,
die uw wet verlaten", klaagt de dichter van Psalm 119 in vs. 53. De
393

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
beken, omdat men uw wet niet onderhoudt", vs. 136, vgl. I', 316,
zie ook bij Spr. 28 : 28. Maar troost u, de Rechter staat voor de
deur! Jesaja, die hetzelfde leed droeg, profeteerde: „ Wee hun die
het kwade goed noemen en het goede kwaad; die duisternis voor-
stellen als licht en licht als duisternis; die bitter doen doorgaan
voor zoet en zoet voor bitter", Jes. 5 : 20.
Spreuken 28 : 5
Boze mannen 128 ) verstaan het recht niet,
maar wie de HERE zoeken verstaan alles.
Denkt u hierbij vooral niet aan onze dikke wetboeken, waar
alleen juristen de weg in weten. Met het recht bedoelt Salomo hier
eenvoudig GOds recht. Zijn souvereine Goddelijke recht om over
alles en iedereen te beschikken. Dat komt feitelijk neer op de ken-
nis van Gods wil voor het dagelijkse leven, zoals Hij die in de Tho-
ra had geopenbaard. Ofwel de praktische toepassingen van het
eerste gebod: geen andere goden dan Jahweh, I b , 526v, zie zaken-
reg. misjpaat. Daar verstaan boze lieden niets van.
Letterlijk spreekt Salomo over „mannen van het slechte".
Daar wil hij zeker niet alleen het beeld mee oproepen van wat men
in onze maatschappij onder slechte mensen verstaat, zoals moor-
denaars en bankrovers. Salomo had trouwens allereerst Israel of-
wel Gods yolk op het oog. Daaronder zag hij autonome mensen,
die er hun eigen „raad" of principes op nahielden, los van Gods
Woord, Ps. 1 : 1, P par. 4 en blz. 128vv. Dat kunnen overigens best
, buiten ons. Niet in ons dwaalziek hart, maar in de vaste orde die
burgerlijk netjes levende figuren zijn, die hun betogen misschien
nog doorspekken met bijbelteksten, P 85-90. Maar Gods ver-
, Wijsheid is dan ook praktisch een ander woord voor godsvrucht
bondsmatige beschikkingsrecht-over-alles, Zijn souvereine Schep-
persrecht om alles en iedereen tot Zijn dienst op te roepen, erken-
nen zij niet. En daarom erkennen zij in de dagelijkse levenspraktijk
ook niet „wat de goede en welbehagelijke en volmaakte wil van
God is", Rom 12 : 2. Sterker nog, die megen zij tenslotte van God
zelfs niet eens meer kennen, Rom. 1 : 28. Daarom is het te vrezen,
dat met het verdwijnen van Gods Woord uit de samenleving ook
het rechtsbesef verminderen zal.
394
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
Maar zij die Jahweh zoeken „verstaan cities". Zij gaan dag en
nacht met Gods Woord om en dat maakt hen wijs, Ps. 1 : 2, P, 132v.
Dat maakt hen ook steeds meer congeniaal met de levensorde, die
God in zijn Woord en overige werken openbaart, vgl. par. 4. Dat
geeft hun oordeel tevens een maatstaf en verleent het daardoor de
nodige kracht.
In tegenstelling met hen die Gods Woord verwerpen, vinden
zij wel passende sleutels op de deuren van de kromme werkelijk-
heid in deze gevallen wereld. Paulus bad deze gave de Filippenzen
toe: „dat uw liefde nog steeds meer overvloedig moge zijn in helder
inzicht en alle fij ngevoeligheid, om te onderscheiden waarop het
aankomt", Fil. 1 : 9, vgl. Ps. 119 : 66 (r, 324v), 119: 100, 1 Cor.
2: 14v, 1 Joh. 2 : 20.
Spreuken 28 : 26
Wie op zijn eigen hart 129) vertrouwt is een dwaas,
maar wie in wijsheid wandelt zal ontkomen.
Dit geldt ook op godsdienstig gebied. Niet wat wij over ons-
zelf oordelen in ons hart, maar wat God over ons verklaart in Jezus
Christus en in zijn Woord, dat geeft de doorsiag. Ten voordeel en
ten oordeel. Wie in deze wijsheid wandelt, kan zich veel angst en
benauwdheid besparen, die op de weg van allerlei subjectivistische
godsdienstigheid reeds vele levens versomberde.
Want de bron van de ware wijsheid ligt niet in ons, maar
God ons in zijn Woord en overige werken geopenbaard heeft.
(zie daarover breder par. 4).
Daardoor staat zij vierkant tegenover alle vormen van subj ec-
tivisme, godsdienstige inbegrepen. Zie daarover ook bij Spr. 3 : 5v.,
vgl. ook blz. 80v.
In Spr. 1-9 heeft Salomo er op gewezen hoe heilzaam deze
wijsheid voor ons hele leven is en hoe preventief zij daarin allerlei
kwaad bestrijden kan. Geen betere levensverzekering dan de wij s-
heidsverzekering!
395
 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
Spreuken 28 : 28
Als de goddelozen aan de macht komen
verschuilen zich de mensen,
mar als zij ondergaan nemen de rechtvaardigen toe.
Dat is geen wonder, want de goddelozen verwerpen Gods
Woord en stoten daarmee de fundamenten van de samenleving
omver. Ps. 11 : 3 vraagt vanuit zo'n situatie: „Wanneer de grond-
slagen zijn vernield, wat kan de rechtvaardige dan doen?" Want
het is een misverstand te menen, dat een christen altijd wat moet
do61. 130 ). Als God de vromen hun roepingsmacht in het publieke
leven ontneemt, kunnen zij zich daaruit beter terugtrekken en zich
op de achtergrond houden. ,Daarom zwijgt de verstandige in die
tijd, want het is een boze tijd", Amos 5: 13. De nederige David
heeft dat begrepen en nam daarom voor de goddeloze Saul de wijk
in spelonken en woestij nen. Daar bad hij wellicht Psalm 12: „Help
toch, Jahweh, want er zijn geen vromen meer; ja, de getrouwen zijn
schaars onder de mensenkinderen", vs. 2.
Onze eigen geschiedenis laat daar ook treffende voorbeelden
van zien. In 1560, toen ons land zuchtte onder het schrikbewind
van koning Filips II, namen 350 mensen over het ijs de vlucht naar
Emden, dat de bijnaam kreeg: ,herberg van Gods verdrukte
yolk". " 1 ) Anderen vluchtten uit ons land, Dui tsland en Polen naar
Engeland, waar in Londen de Hollandse vluchtelingenkerk Austin
Friars nog staat.
Honderd jaar later vluchtten de Hugenoten naar ons land en
daar kan men meteen aan zien hoe de rechtvaardigen toenemen als
de macht van de goddelozen geknakt wordt. Twee eeuwen lang
mocht de vrije Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden een
toevluchtsoord zijn voor degenen die in Europa om hun geloof
werden vervolgd. De Heere Jezus had hun dat beloofd, Mark.
10 : 29v.
Enkele verwante spreuken luiden: ,Over de voorspoed der
rechtvaardigen verheugt zich de stad, bij de ondergang der godde-
lozen is er gejuich", 11 : 10. ,Als de rechtvaardigen juichen is de
heerlijkheid groot, maar als de goddelozen tot macht komen ver-
396
Een keuze uit Spreuken 10-31 ,sc 12
bergen zich de mensen", 28 : 12. „Als de rechtvaardigen toenemen,
verheugt zich het yolk; maar het yolk zucht als een goddeloze
heerst", 29 : 2.
Spreuken 29 : 15
Roede en terechtwijzing geven wijsheid,
maar een aan zichzelf overgelaten knaap
maakt zijn moeder te schande.
,Het voortbrengsel van 's mensen hart is boos van zijn jeugd
aan", Gen. 8 : 21, vgl. Job. 14 : 4, Ps. 51 : 7. Daarom moeten ouders
het kwaad in de harten van hun kinderen reeds heel vroeg intomen
door de muur van de tucht. Nu dachten de Israelitische wijzen bij
tucht zeker niet in eerste plaats aan slaag, maar aan de leiding die
men geeft door vriendelijke onderwijzing in de vreze des HEREN,
vgl. bij Spr. 4. Gezegend de ouders die daarmee kunnen volstaan!
Gezegend de vaders en moeders die hun groter wordende kinderen
met een enkel wOOrd kunnen leiden. Zulke gehoorzaamheid rust
echter in de regel op de fundamenten die zij reeds gedurende de
eerste levensjaren in de harten van hun kinderen hebben gelegd.
In die periode ondervinden ouders de waarheid van de
spreuk: ,Dwaasheid is vastgehecht in het hart van de knaap". En
zij laat zich daaruit gedurende die levensfase lang niet altijd alleen
met woorden verwijderen! Verstandige ouders zullen dan ook
handelen naar het vervolg van deze spreuk: ,de tuchtroede zal
haar vandaar verdrijven", Spr. 22 : 15 (zie aldaar). Daarmee zal Sa-
lomo wel niet alleen doelen op de stok — wij zouden misschien zeg-
gen: de matteklopper — maar alle lijfstraffen op het oog hebben;
van een draai om de oren tot een flink pak slaag of een portie straf-
werk. Moderne opvoedkundigen willen van geen lijfstraffen meer
weten, maar de Heilige Schrift wijst meermalen op de zegenrijke
werking van de roede, zie bij Spr. 13 : 24, 22 : 15, 23 : 13v, vgl. Spr.
10 : 13, 26:3.
Natuurlijk moet de opvoeder hierbij ,tijd en wijze" kennen,
Pred. 8 : 5. De rechtvaardige zal ook bij de opvoeding van zijn kin-
deren rekening houden met hun acrd en aanleg alsmede met de
397

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
grenzen van hun kunnen ten opzichte van goed en kwaad. We
spraken daar ook reeds over bij Spr. 22 : 6. In dit verband lijkt het
ons veelzeggend, dat bovenstaande spreuk roede en terechtwijzing
tezámen noemt. We beluisteren daarin de opwekking • Laat
tucht toch altijd samengaan met een redelijke en ernstige mon-
delinge terechtwijzing, vgl. Ef. 6 : 4. Zo kunnen onder Gods zegen
het leed van de roede en de les van de bestraffing samen het kind
wij sheid bij brengen.
Hoe jonger men daarmee begint, hoe beter. Dat zagen we bij
de spreuk: „Wie zijn zoon liefheeft, tuchtigt hem reeds vroeg", Spr.
13 : 24. En omdat de opvoeding van het jonge kind vooral op de
moeder neerkomt, rust met name op haar de roeping om de funda-
menten der gehoorzaamheid in het kinderhart te leggen. Hier ligt
een van haar grootste en voornaamste taken. Blijkbaar zag Salomo
ook in zijn tijd al moeders die deze plicht verzuimden. Uit verkeer-
de liefde of gemakzucht lieten zij hun kinderen aan zichzelf over.
Onze spreuk spreekt letterlijk over een weggezOnden jongen. ' 32 ).
Uit tuchteloze kinderen kan echter van alles voortkomen:
tuchteloze staatsburgers, ontrouwe gemeenteleden, trouweloze
echtgenoten, onbetrouwbare medewerkers en wat al niet meer? De
schande die daarmee gepaard gaat, daalt echter ook op moeders
hoofd neer. Zij is het immers die verzuimde bijtijds de intomende
muur van de levenstucht rond haar kind op te richten. Zij verzaak-
te haar roeping door haar jonge kind aan zichzelf over te laten. En
zo werd moeders troetelkind moeders schande. De slagen die ze
zijn broek bespaarde, dalen dan op haar eigen hart.
Het is duidelijk, dat de Schrift hier over een andere moeder
spreekt dan die we in Spr. 17 : 25 horen schreien en van wie het
heet: „Een dwaas zoon is zijn vader een ergenis, een verdriet voor
wie hem baarde". Zij tuchtigde hem wel — en ook bijtijds — maar
hij wilde nooit luisteren. Haar laatste, maar zeer krachtige redmid-
delen zijn Gods verbond en de pleitende smeekbeden die ze daar-
op grondt.
Opvoeding met roede en bestraffing tij dens de jonge jeugd
bewerken niet alleen wijsheid, maar bevorderen ook de geestelijke
398
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
en lichamelijke gezondheid. Teugelloos opgegroeide kinderen blij-
ken vaak als volwassenen slecht opgewassen tegen de onvermijde-
lijke tegenslagen van het leven. Tucht leert een kind al jong wen-
nen aan tegenweer en zich instellen op teleurstellingen. Moeders
die hun kinderen die intomende tucht onthouden, ontnemen hun
ook de gelegenheid een gezond incasseringsvermogen te ontwikke-
len.
Volgens een Amerikaanse hoogleraar in de psychiatrie heeft
de angst om kinderen in te tomen de moderne opvoeding in een
wildernis veranderd. Met als resultaat: ,Een generatie kinderen,
die niet de tucht (the discipline) hebben geleerd die nodig is om
door de wereld te komen. () Uit vrees voor psychische verwondin-
gen hebben we al te geestdriftig geweigerd hen zelftucht bij te bren-
gen". 133 ) En dat gebrek kan hen later veel meer psychisch en licha-
melijk leed bezorgen dan de tuchtroede in hun jonge jeugd ooit
had kunnen veroorzaken! 134) Geestig merkt de professor dan ook
op: „Spare the Freud and save the child!" 135 ) Zie ook bij Spr.
22 : 15.
Zo blijkt bij deze spreuk opnieuw, dat de vreze des HEREN
ook medicijn voor het vlees is. Meer over het verband tussen de
godsvrucht en onze gezondheid bij Spr. 3 : 7v, waar meer hierover
handelende spreuken genoemd worden.
Spreuken 29 : 18
Als er geen profetie is, verwildert een yolk,
maar wie de Thora onderhoudt is gelukkig.
Of Salomo hierbij nu alleen dacht aan de Thora van Mozes
(de boeken Genesis — Deuteronomium) of ook aan de thora ( =
onderwijs) van de wijzen en profeten, maakt feitelijk weinig ver-
schil. Al dit voortgezette onderwijs over God en zijn dienst steunde
immers op het fundament van de Thora van Mozes. Dat was de
bron der wijsheid (blz. 66-71) en het uitgangspunt der profetie, I d ,
6. De echo van Mozes klinkt door de Profeten en de Psalmen tot in
de Apostolische Geschriften, 33vv, 40vv.
Nu zagen we al vaker, dat God zijn yolk door Mozes niet al-
399

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
leen onderwees over godsdienstige dingen, maar over het voile le-
ven in zijn verbond, 34v. Zo bevat de Thora niet alleen offer-
voorschrif ten, maar ook eigendomswetten, handelswetten, huwe-
lijkswetten, maatregelen tot bescherming van weduwen, wezen,
vreemdelingen, amen, ja zelfs van dieren. At deze verordeningen
moesten dienen om Gods bondgenoot Israel een rechtvaardige sa-
menleving te bezorgen, zonder klassenstrijd en grootgrondbezit.
Een maatschappij waarin heilzame wetten soci ale uitersten en te-
genstellingen moesten voorkomen. Als er immers Eên weet wat
goed voor ons mensenleven is, dan is het Jahweh wel, de God des
levens. Hij verzekerde dan ook van zijn inzettingen: „De mens die
ze (gelovig) doet, zal daardoor (gelukkig) leven", Lev. 18 : 5, F,
196v.
Dit Goddelijke verbondsonderwijs of thora vormde de
grondslag onder de Israelitische samenleving, I b , 741, Y, 102, F, 23.
Daarom dreigden er rampen als Israel die Thora verliet. Niet al-
leen omdat het dan Gods verbondsvloek over heel z'n leven te
duchten had (Lev. 26, Deut. 28), maar ook omdat de trein van de
samenleving dan uit de rails van Gods goede inzettingen liep met
alle rampzalige gevolgen van zo'n ontsporing. Maar dan zond Jah-
weh profeten om Israel terug te roepen naar zijn Woord en Ver-
bond. „Terug naar de Thora! Terug naar de gehoorzaamheid aan
Gods Verbond!" Dat was het adagium van de profeten. Zo tracht-
te Jahweh door hun prediking Israel voor nog zwaardere straffen
te bewaren, Ig, 405.
Maar 't is ook wel gebeurd, dat Hij zich zo diep beledigd voel-
de, dat Hij de waarschuwende stem der profetie tot zwijgen bracht.
Of doordat Hij helemaal geen profeten meer zond, of doordat Hij
niet wilde, dat Israel hun prediking nog verstemd. Het eerste ge-
beurde in Samuels jeugd. Toen „was het Woord des HEREN
schaars: gezichten waren niet talrijk", 1 Sam. 3 : 1. Het tweede ge-
beurde in de dagen van Amos en Jesaja. Toen maakte God zijn
Woord voor de massa onvindbaar, Amos 8 : 11v. Toen maakte Je-
saja met zijn profetieen Juda juist horende doof en ziende blind,
Jes. 6 : 10v, vgl. 2 Kron. 15 : 3, Ps. 74 : 9, 79 : 7, Y, 155v.
Van zulke tijden zegt Salomo hierboven kort en krachtig:
400 401
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
„Als er geen profetie (of profetisch gezicht of openbaring) is, ver-
wildert een yolk". Want een natie staat of valt met de verkondiging
en onderhouding van Gods verordeningen, Spr. 14: 34. Dat was
gebleken in de Richterentijd, die in Salomo's dagen nog betrekke-
lijk vers in het geheugen lag. Wat was Israel toen verwilderd, tot
tirannie en sodomie toe, Richt. 19vv,. Y, 650vv. Zo zag Jesaja later
de maatschappij van zijn dagen wegzakken in bandeloosheid.
,Dan zal het yolk dringen, man tegen man, de een tegen de ander;
de knaap zal op de oude en de verachte op de geeerde losstormen",
Jes. 5 : 15. Een revolutie in optima forma!
En ligt hier ook niet de oorzaak van de moderne secularisatie,
ja zelfs van de huidige wereldproblematiek? Europa, dat tot de he-
mel verhoogd vas, heeft het profetische Woord verworpen en zich
daardoor aan verwildering prijsgegeven. Als God het niet ver-
hoedt, stevenen we met reuzenschreden op onze ondergang af.
Vormt onze eigen maatschappij geen treffende illustratie bij Salo-
mo's spreuk? Alles verwildert toch? Huwelijken, gezinnen, zeden,
mode, amusement, gezag, plichtsbesef, handel, kunst en recht-
spraak.
Maar God Woord had ons dit voorzegd: ,Weet wel, dat er in
de laatste dagen zware tij den zullen komen: want de mensen zullen
zelfzuchtig zijn, geldgierig, pochers, vermetel, kwaadsprekers, aan
hun ouders ongehoorzaam, ondankbaar, onheilig, liefdeloos, trou-
weloos, lasteraars, onmatig, onhandelbaar, afkerig van het goede,
verraderlijk, roekeloos, opgeblazen, met meer liefde voor genot
dan voor God, die met een schijn van godsvrucht de kracht daar-
van verloochend hebben", 2 Tim. 3 : 1-5a.
En heeft Europa het onkruid van zijn ongeloof ook niet overal
in de wêreld uitgezaaid? Als het zich meer aan de Thora gehouden
had, zag de wereld er nu heel anders uit. Dan hadden we met onze
slavenhandel geen rassentegenstellingen en met onze armenver-
drukking geen klassentegenstellingen tevoorschijn geroepen.
Maar nu lijkt de hele problematiek van de rijke en arme landen,
ontwikkelingshulp, „gerechtigheid" doen, gezagscrisis, de dodelij-
ke worsteling van socialisme en kapitalisme uitzichtloos, omdat
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
daarbij niet naar het profetische Woord van God geluisterd wordt.
En zonder profetie, „vervalt een yolk tot anarchie". 136 )
„Maar wie de thora in acht neemt, welgelukzalig is hij", luidt de
tweede regel van Spr. 29 : 18. Men kan dit zo verklaren: „Gelukkig
het yolk, dat de Wet bewaart". Dat is een Schriftuurlijke waarheid,
Ps. 33 : 12, zie ook bij Spr. 11 : 11. Ons land en werelddeel hebben
onmetelijke zegeningen aan de sanerende kracht van het Woord
van God te danken. Vergelijking met landen die niet door het
christendom zijn heengegaan kan nog de ogen openen voor de vele
vruchten van nadeinende Woordinvloed in onze samenleving.
Maar Salomo noemt het woord yolk in de tweede regel niet,
zodat we misschien beter kunnen afgaan op wat hij letterlijk zegt:
„hij die de Wet bewaart, gelukkig is hij !" Wij kunnen daarbij den-
ken aan het Overblijfsel 73vv), dat in tijden van algemene ver-
bondsverlating het Woord van God nog mag verstaan en bewaren.
De dichter van Psalm 119 leefde in zo'n tijd (I k , 312-318) en hij
verzekerde ook: „Welgelukzalig zijn zij die onberispelijk van wan-
del zijn, die in de Thora van Jahweh gaan", Ps. 119:1. Dat kan dus
ook als er, in het algemeen gesproken, „geen profetie is".
Ontegenzeglijk moeten de rechtvaardigen in zulke perioden
vaak met de goddelozen mee lij den. Daarom kan men van Salo-
mo's masjaals ook geen ijzeren regels maken, die altijd en overal
moeten opgaan, vgl. blz. 21vv. Toch wil God zijn vrome Rest zelfs
dan nog menigerlei zegen bereiden. Gods wetten zijn nu eenmaal
ten leven en wie ze onderhoudt, moet daarvan zegen ondervinden.
Alles nog eens overziende hebben we alle reden voor het oude
kerkelijke formuliergebed: „O Heere, onttrek ons niet uw Woord
en Geest!" Dat is immers het beste genees- en bindmiddel voor alle
levensverbanden. Als dat niet helpt, dan helpt er niets meer. Ook
niet in „verwilderende" kerken. Moge ons gebed oprijzen voor het
komend geslacht, want wat moet er van onze kinderen terechtko-
men als er geen profetie meer is? Wel godsdienstigheid, maar geen
terugroepen naar het Woord van Gods verbond? Dan liever een
spelonkgemeente met profetie, dan een kathedraal zonder profe-
tie!
402
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
Spreuken 29:20
Ziet ge een man die met zijn woorden te haastig is?
Voor een dwaas is meer hoop dan voor hem.
De latere Joodse wijsheid staat op hetzelfde standpunt. „Mijn
ganse leven ben ik opgegroeid onder de wijzen en ik heb voor de
mens niets beters gevonden dan zwijgen", zei Rabban Simeon (150
na Chr.). Rabbi Akiba (125 na Chr.) leerde: „Zeven dingen zijn
den onbeschaafde eigen en zeven den wijze: de wijze spreekt niet in
tegenwoordigheid van die hem in wijsheid overtreft; en hij valt zijn
naaste niet in de rede; en hij overijlt zich niet om te antwoorden;
hij vraagt terzake en antwoordt naar wat ter sprake is; hij spreekt
over de eerste zaak eerst en over de laatste het laatst; en over wat
hij niet gehoord heeft zegt hij: ik heb het niet gehoord; en hij er-
kent (of stemt toe) de waarheid". ' 3 ')
Spreuken 29:25
Vrees voor mensen spant een strik,
maar wie op de HERE vertrouwt is onaantastbaar.
Bibberen voor mensen, staat er eigenlijk. De oude SV laat dat
nog het best horen: „De siddering des mensen legt een strik". Wie
heeft daar op zijn tijd geen last van? Zelfs de grootsten in het Ko-
ninkrijk Gods.
Jahweh had plechtig beloofd, dat Sara moeder zou worden
van een groot yolk. Desondanks werd Abraham bevangen door de
vrees, dat Farao hem zijn knappe Sara wel eens kon afpakken en
hemzelf doden. Mensenvrees gaf hem daarom in: „Zeg maar dat je
mijn zuster bent", Gen. 12 : 10-20. Later bibberde hij om dezelfde
reden voor koning Abimelech, Gen. 20.
Petrus was bepaald niet vreesachtig uitgevallen, want bange
mensen durfden er destijds niet voor uit te komen, dat zij leerling
van Jezus waren, Joh. 7 : 13, 19 : 38. Toch sidderde deze stoere vis-
ser opeens voor een dienstmeisje. En die mensenvrees spande hem
een wel zeer fatale strik. Daar beweerde hij, zelfs met krachtter-
men, van zijn Meester die hij zo innig liefhad: „Meid, ik ken die
Man niet!"
J(1^

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
Later stapte hij door mensenvrees nog eens in een gevaarlijke
strik. De apostel vertoefde in de gemeente van Antiochie toen daar
op zekere dag broeders uit Jeruzalem op bezoek kwamen. Bij die
gelegenheid kreeg Petrus weer eens last van mensenvrees. Wat
zouden die Jeruzalemse gelovigen er wel van zeggen, dat hij als
Jood met gelovigen uit de heidenen aan een tafel onrein voedsel zat
te eten? Uit angst voor de Joodse broeders begon hij weer koosjer
te eten. Maar weer spande zijn mensenvrees hem een gevaarlijke
strik, want nu vestigde hij — nog wel als apostel! — de indruk, dat
er feitelijk twee soorten gelovigen zijn: eersterangs christenen die
als Joden leven en tweederangs christenen uit de heidenen die on-
rein voedsel nuttigen. Paulus heeft hem om deze ondermijning van
het evangelie en van de christelijke vrijheid een publieke repriman-
de moeten geven, Gal. 2.
Maar wie zou Abraham en Petrus om deze dingen hard dur-
ven vallen? „Durf een Daniel te wezen, durf alleen te staan!" Maar
dat valt niet mee. Tegenover de ongelovige wereld niet en tegen-
over de godsdienstige wereld soms nog minder. Mensenvrees kan
ons dan zo verleidelijk influisteren: „Moet dat nu beslist? Denk
om je positie. Wat zal er van gezegd worden?" En dan vrezen we
meer de heren dan de Heere.
Maar wie op Jahweh vertrouwt, is onaantastbaar.
Dat kunt u prachtig zien aan David. Als tenger jochie trad hij
op Goliath af. Een vent van drie meter, met een helm op zijn hoofd,
een pantser van tachtig kilo en een lans die veel weg had van een
weversboom. David had alleen een slinger en wat stenen. Maar hij
beleed zijn Godsvertrouwen: „Jij komt op mij af met zwaard,
speer en lans, maar ik kom op jou af in de naam van Jahweh der
heerscharen, die jij getart hebt", 1 Sam. 17. De afloop kent u.
En wie zouden we nog meer als voorbeeld aanhalen? Mozes
voor de Farao? Samuel tegenover Saul? Hizkia tegenover Sanhe-
rib? Jeremia en Baruch tegenover de vorsten? Daniel tegenover
Nebukadnezar en Darius? Laten we Hem nemen die volmaakt ge-
weest is in zijn Godsvertrouwen en volkomen vrij van mensen-
vrees: onze Heere Jezus Christus.
404
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
Hij werd voortdurend omgeven door Farizeeen en Saddu-
ceeen. Vol godsdiensthaat — en feller haat bestaat er niet — loer-
den zij op Hem om een voorwendsel te vinden voor een doodvon-
nis. Toch heeft Hij nooit geschipperd met de Waarheid. Zijn aan-
vallen op de Farizeese eigengerechtigheid en op de Sadduceese
vrijzinnigheid deed Hij zonder vrees of aanzien des persoons. Zó
dat toen Hij aan het kruis hing zelfs zijn vijanden in hun hoon nog
moesten toegeven: „Hij heeft zijn vertrouwen op God gesteld, laat
Die Hem nu verlossen!" Matth. 27 : 43.
Een discipel staat niet boven zijn meester. Daarom waar-
schuwde de Heere: „Tot u, die mijn vrienden zijt, zeg Ik: Vreest
niet hen die het lichaam doden, maar daarna niets ergers kunnen
doen. Ik zal u zeggen wie gij vrezen moet: vreest Hem die nadat Hij
gedood heeft, macht bezit om in de hel te werpen. Ja, zeg Ik u,
vreest Hem!" Luk. 12 : 4v, vgl. Jes. 51 : 12-16, 2 Tim. 1 : 7
4. ENIGE SPREUKEN VAN AGUR, DE ZOON VAN JAKE,
SPREUKEN 30.
Wie deze Agur was weten we niet, maar het moet een nederige
man zijn geweest, die heel groot van God en erg klein van zichzelf
dacht, zie Spr. 30 : 1-4. Hij besefte diep, dat wij God alleen kennen,
omdat Hij zich aan ons geopenbaard heeft in zijn Woord. En daar
spreekt Agur zeer eerbiedig over. Ook dat behoort dus tot onze
dagelijkse levenswijsheid: voortdurend onder de indruk verkeren
van de zuiverheid, de betrouwbaarheid, de wijsheid en de vol-
maaktheid van Gods Woord.
Dat leert Agur ons in de volgende spreuk.
Spreuken 30:5 en 6
Elk Woord van God is gelouterd;
Hij is een Schild voor wie bij Hem schuilen.
Voeg niets aan zijn woorden toe,
opdat Hij u niet terechtwijze
en u een leugenaar bevonden words.
Zo prezen de psalmisten Gods Woord ook: „De woorden van
Jahweh zijn zuivere woorden, gedegen zilver, in een smeltoven in
405
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
de aarde zevenvoudig gelouterd", Ps. 12 : 7. En de dichter van
Psalm 119 zong: „Uw Woord is geheel gelouterd; uw knecht heeft
het lief", vs. 140. Trouwens, zijn psalm is een aaneenschakeling
van lofzeggingen op het Woord van God (zie voor overzicht daar-
van I k , 318), vgl. Ps. 18 : 31, 19 : 9v, 33 : 4, 56 : 5, 11, 2 Tim. 3 : 16, 2
Petr. 1 : 20.
Maar God, de Spreker van dit Woord, „kan niet liegen", Tit.
1 :2, Hebr. 6: 18. Daarom zegt Agur ook, dat „elk Woord van
God" zuiver is, zonder leugenachtige bijmengsels (daarom valt
hier eenvoudig niets te „ontmythiseren"). En dit „Woord van onze
God houdt eeuwig stand", Jes. 40: 8, vgl. Matth. 24: 35. Het is
onze enige zekerheid op deze aarde. Omdat de eeuwige God het
gesproken heeft en omdat Hij de Waarachtige is. Daarom is Hij
zo'n betrouwbaar schild voor wie bij Hem schuilen, vs. 5.
Nu blijkt Agur ook goed geweten te hebben, dat Gods Woord
van a tot z een verbondsboek is. Het Document van Gods verbon-
den met zijn yolk. Eerst het Oude Verbond alleen met Israel, maar
sinds Pinksteren het Nieuwe Verbond ook met gelovigen uit de
heidenen, zoals wij van afkomst zijn. Elk woord van de Heilige
Schrift wordt door die verbonden bepaald en gekleurd. Neem b.v.
het woord schild. Daar kunt u natuurlijk bij denken aan het beken-
de afweerwapen, maar in de oud-Oosterse verbondstaal is het een
staande term voor de Suzerein. „Ik ben uw Schild", zei God tot
Abraham (Gen. 15 : 1) en die heeft daar vast verbondstaal in be-
luisterd, want zo spraken vazallen de Grootkoning met wie zij een
verdrag hadden ook toe: „U bent mijn schild", I k , 26. En zo is de
term „woorden" vaak een staande uitdrukking uit de verdragstaal
voor de verdrags- of verbondsbepalingen, I' 488 (denk aan de Tien
Woorden). De Joden noemden het boek Deuteronomium — op en
top een verbondsdocument, vol verbondsbepalingen — „Dit zijn
de woorden"!
Nu achtte men veranderingen in een verdragstekst in die we-
reld iets schandaligs, I' 457. Aan een verdragsdocument deed men
na de bekrachtiging niets meer of of toe, dat sprak vanzelf.
Knoeien met een verbondstekst werd opgevat als verbondsbreuk.
Dit gold uiteraard nog sterker van GOds verbond. Daarom heeft
406 407
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
Israel wel begrepen, dat Mozes verbOndstaal sprak, toen hij in
Deut. 4 : 2 als Jahwehs zaakgelastigde sprak: „Gij zult aan wat ik u
gebied, niet toedoen en daarvan niet afdoen, opdat gij de geboden
van Jahweh, uw God, onderhoudt, die ik u opleg", vgl. Deut.
12 : 32.
Dezelfde waarschuwing liet Agur horen. Eveneens in ver-
bondsmatig gekleurde bewoordingen. „Voeg niets aan zijn woor-
den toe" betekent: „Voeg niets aan zijn verbondsbepalingen toe".
Ook Agur waarschuwt feitelijk voor eigenmachtige veranderingen
aanbrengen in de zegen- en vloekbepalingen van Gods verbond.
Want verbondsteksten schenden kwam zoals gezegd neer op het
verbond-zelf schenden! " 8 )
Deze eerbied past ons thans nog meer tegenover de voltooide
Heilige Schrift. Als wij haar lezen zoals zij zich aan ons aanbiedt —
als het Document van het Oude en Nieuwe Verbond Gods — dan
beluisteren we een verbondsmatige klank in de bedreiging waar-
mee zij eindigt: „Ik betuig aan een ieder, die de woorden der profe-
tie van dit boek hoort: Indien iemand hieraan toevoegt, God zal
hem toevoegen de plagen, die in dit boek beschreven zijn; en in-
dien iemand afneemt van de woorden van het boek dezer profetie,
God zal zijn deel afnemen van het geboomte des levens en van de
heilige stad, welke in dit boek beschreven zijn", Openb. 22 : 18v.
Toch heeft Gods yolk dit kwaad vaak bedreven.
Jerobeam, de zoon van Nebat, voegde aan Gods Verbondsbe-
palingen eigen godsdienstige verzinsels toe, 1 Kon. 12: 25-32. En
hij werd hierom terechtgewezen (1 Kon. 13v) en bleek „een leuge-
naar" te zijn, iemand die Gods yolk op dwaalwegen voerde,
112v. Maar dat gebeurde tij dens Jezus' omwandeling ook. „Tever-
geefs eren zij Mij, omdat zij leringen leren die geboden van mensen
zijn", Matth. 15 : 9. „Zo hebt gij het Woord van God van kracht
beroofd ter wille van uw overlevering", verweet Hij de Farizeeen
en Schriftgeleerden, Matth. 15 : 6.
Autonome menselijke kennis maakt altijd „opgeblazen" en
als zij zich bovendien vermengt met Schriftkennis vormde dit vaak
een bron van twist en scheuringen onder Gods yolk. Het is opval-

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
lend, dat Paulus na bespreking van de scheuringen in de gemeente
van Corinthe herinnert aan het destijds wellicht bekende gezegde:
„Niet uitgaan boven hetgeen geschreven staat", 1 Cor. 4 : 6. 139 )
Juist toevoegingen aan Gods Woc)rd bleken immers in veel geval-
len op den duur het geloof van de gemeente te schaden.
Dat laat de middeleeuwse kerkgeschiedenis ook op aangrij-
pende wijze zien. Toen voegde men de filosofie van Aristoteles toe
aan de kennis van de Heilige Schrift en dat mengsel nam de sleutel
der kennis uit de gemeenten weg. Tot God zich in de zestiende
eeuw over zijn yolk ontfermde en het weer bij de Schrift alleen leer-
de Leven. Toen beleden de gereformeerde kerken in artikel 8 van
hun Nederlandse geloofsbelijdenis: „Want dewijl het verboden is
den Woorde Gods iets toe of iets of te doen, zoo blijkt daaruit wel,
dat de leer daarvan zeer volmaakt en in alle manieren volkomen is.
Men mag ook geener menschen schriften, hoe heilig zij geweest
zijn, gelijkstellen met de Goddelijke Schrifturen, noch de gewoon-
te met de waarheid Gods (want de waarheid is boven alles), noch
de groote menigte, noch de oudheid, noch de successie van tijden
of personen, noch de concilien, decreten of besluiten; want alle
menschen zijn uit zichzelven leugenaars en ijdeler dan de ijdelheid
zelve". En de Statenvertalers plaatsten onder meer ook Spreuken
30 : 6 vlak na de Voorrede van hun bijbelvertaling! Om alle bijbel-
lezers vooraf te waarschuwen voor alle al of niet vroom aangekleed
geknoei met de Verdragstekst die de Heilige Schrift feitelijk is.
Want het gevaar van eigenmachtige toevoegingen aan Gods
Woord blijft dreigen. Op allerlei wijze. Luther zelf kreeg al veel te
stellen met sectariers, die met „openbaringen" kwamen uit „de
Geest", los van Gods Woord, en dit verschijnsel doet zich thans
ook alom voor. Maar wij kunnen van Agur nog leren, dat wij het
recht niet hebben zelf Openbaring 23, 24, enz. aan de Heilige
Schrift toe te voegen. Denk aan Openb. 22 : 18v. De Schrift is df.
En denk aan Agur: Doe er niets bij !
Daarom blijve men ook op z'n hoede voor de theologieen.
Calvij n waarschuwde al dringend voor speculaties inzake de kennis
van God. Wetenschappelijk-theologische bewerking van de Heili-
ge Schrift en systematisering van haar inhoud bergen geen geringe
408 409
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
gevaren in zich. Hoe licht komt de theoloog er toe met zijn denken
verder te gaan dan God hem vergunt, blijkens de perken die Hij in
de Schrift aan onze kennis omtrent Hem heeft gesteld.
140
) Dan
dreigt gevaar voor verboden toevoegsels! Of het systematiserend
wetenschappelijk denken vervormt de praktisch-profetische taal
van de Schrift zodanig, dat het de rijkdom daarvan tekort doet. Al
of niet met de bedoeling het evangelie beter „aanvaardbaar" te
maken voor de hoogmoedige mens. Dan doet zich het gevaar voor
van verboden reducties!
De apostel Paulus waarschuwde Timothens reeds voor de ge-
varen van de zogenaamde gnostiek of kennis, 1 Tim. 6 : 20, V, 230,
noot 11, blz. 257. En hij zei erbij wat altijd het resultaat is van gnos-
tisch-theologische bewerking van het Woord Gods: „onheilige,
holle klanken", 1 Tim. 6 : 20, 2 Tim. 2 : 16. Veel modern-gnostieke
theologie laat ook niet veel meer van het Woord Gods over dan
"holle klanken". En wat heeft de arme moderne mens daaraan?
Daarom gaan we het veiligst als we naar Petrus luisteren:
,Spreekt iemand? Laten het woorden zijn als van God", 1 Petr.
4 : 11. Terug naar de taal van de Heilige Schrift! Hoe dichter we bij
haar blijven, hoe zuiverder we spreken.
Spreuken 30:7-9
Twee dingen vraag ik van U,
weiger mij die niet aleer ik sterf
Houd mij ver van ijdelheid en leugentaal,
geef mij armoede noch rijkdom,
maar doe mij genieten van de mij toegemeten portie brood.
Opdat ik niet verzadigd rack en U ga verloochenen
en ga zeggen: Wie is Jahweh?
En opdat ik niet arm word en ga stelen
en mij aan de naam van mijn God vergrijp.
Juist omdat Agur Gods Woord erkende als de enige, zuivere
Waarheid, vreesde hij twee gevaren: 1. IJdelheid en leugentaal; 2.
Armoede en rijkdom. Daarom bad hij of God hem daarvoor wilde
bewaren.

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
Nu heeft de Schrift met ijdelheid (of valsheid, leugenachtig-
heid) en leugentaal meer op het oog dan alleen ordinaire leugens,
waardoor iemand de feiten verdraaid voorstelt. Zij doelt daarmee
feitelijk op alle woorden, daden, dingen en mensen die u op den
duur niet dragen kunnen en waarop u uw vertrouwen niet kunt
stellen. Agur bad dus niet alleen: Bewaar mij voor leugens als valse
aanklachten, meineed en bedrieglijke handelspraktijken, maar
ook: Laat mij geen geloof hechten aan leugenachtige voorstellin-
gen over God en zijn Woord (vgl. vs. 6), P, 112-117.
Zijn tweede bede valt uiteen in drie onderdelen: Geef mij a)
geen armoede, b) ook geen rijkdom, maar c) gewoon mijn dagelijk-
se brood. Agur was dus van dezelfde nederige geest als David, die
bad: „Jahweh, mijn hart is niet hovaardig, mijn ogen zijn niet
trots; ik wandel niet in grootse dingen", Ps. 131 : 1. „Behoed ook
uw knecht voor overmoed, laat die niet over mij heersen", Ps.
19: 14. Uit vrees daarvoor verzocht hij bewaard te mogen blijven
voor armoede zowel als voor rijkdom.
Want armoede is in een woord een ramp, zie bij Spr. 10 : 15.
Geen geld te bezitten om de allereerste levensbehoeften te kunnen
kopen! Agur was bang, dat hij zich dan aan Gods naam (dat is
Gods Woord, het Relaas van Gods grote daden) zou vergrijpen en
misschien tot diefstal zou komen. God alleen weet hoeveel
atheIsten van tegenwoordig afstammen van overgrootouders, die
in de vorige eeuw mede door armoe tot ongeloof kwamen. „Hoe
kon God het gedogen, dat de een in een paleis woonde en de ander
in een krot moest huizen?"
Helaas zullen velen van hen in de kerk niet hebben gehoord,
dat God die grote uitersten onder zijn yolk ook nooit heeft gewild,
maar juist trachtte te voorkemen! Hij had de grond (productie-
middelen) van Kanaan eerlijk laten verdelen. Hij verordende om
de vijftig jaar een Jubeljaar te houden, teneinde de scheefgegroeide
sociale verhoudingen weer recht te trekken. Hij had een Thora vol
heilzame inzettingen als een beschermend schild over de armen
opgeheven, I', 57 (zie ook bij Spr. 3 : 27v over het recht op bij stand,
410 411
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
dat Hij de armen gaf). Maar als ook christenen dat schild breken,
wat dan?
Dan leert nood niet altijd bidden, maar soms vloeken. Vooral
als dominees de armoewij ken dan ook nog rondgaan met wand-
bordjes: „De Heere zendt het, de Heere kent het en de Heere
wendt het". Dan valt het revolutionaire zaad van socialisten en
communisten niet op steenachtige grond. Wat een verzoeking God
en zijn dienst dan vaarwel te zeggen. Als je met je jonge kinderen je
van 's morgens vroeg tot 's avonds laat afbeult en je lijdt dan toch
nog bittere armoede! Daarom was Agur zo wijs te bidden, of God
hem daarvoor bewaren wilde. En hij voegde er aan toe: „Eer ik
sterf" — dus levenslang.
Laten we ons bewust zijn, dat God ook onze welvaartswereld
in luttele tijd in zulke bittere armoede zou kunnen storten. Welge-
stelde Nederlanders konden in 1925 ook niet vermoeden, dat zij
binnen twintig jaar 150 kilometer zouden gaan lopen om een zakje
tarwe of groene erwten te kunnen bemachtigen, zoals in 1944 ge-
beurde. Toen ging ook in ons land Klaagl. 4 : 4 in vervulling: „Kin-
deren vroegen om brood, niemand reikte het hun". Zouden wij
Gods naam dan wel heilig houden en niet gaan stelen? Asaf beken-
de, dat hij op het zien van de welvaart der goddelozen en zijn eigen
ellende „bijna was afgeweken en uitgegleden", Ps. 73 : 2-16, vgl.
Deut. 8 : 11-17, Job. 21 : 7-15, Jes. 8 : 21.
Maar voor rijkdom was Agur evengoed bang, want daar zijn
ook grote verzoekingen aan verbonden! Zie bij Spr. 10: 15, vgl.
14 : 20, 18 : 16, 18 : 23, 19 : 4, 19 : 6. Ongemerkt worden de rollen im-
mers omgekeerd en raakt de bezitter door zijn eigen rijkdom beze-
ten. Agur vreesde, dat hij zich dan niet nederig van God afhanke-
lijk zou blijven voelen, maar „verzadigd" Hem zou verloochenen.
Het valt ook niet mee als je alles kunt kopen wat je hart begeert je
afhankelijk van God te voelen! „Wie rijk willen zijn vallen in ver-
zoeking, in een strik, en in vele dwaze en schadelijke begeerten, die
de mensen doen wegzinken in verderf en ondergang", 1 Tim. 6 : 8.
Dan geloven, dat God u dit alles „ten gebruike geeft, om wel te
doen, rijk te zijn in goede werken, vrijgevig en mededeelzaam", 1
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
Tim. 6 : 17vv. Met het oog op de vele door hun bezit bezetenen zei
onze Heere: „Hoe moeilijk zullen zij die geld hebben, het Konink-
rijk Gods binnengaan", Mark. 10 : 23.
Nehemia beleed, dat Israel ook door zijn materiele welvaart
tot afval van God gekomen was, Neh. 9 : 25v. Hoevelen zullen zich
in de moderne christenheid van God en zijn Woord afgewend heb-
ben, omdat zij „verzadigd" waren? Daarom bad Agur om „het
brood van mijn portie". Onze Heere Jezus Christus zou later van
„ons dagelijks brood" spreken. Het is de middenweg tussen rijk-
dom en armoede. Wat dat in concreto inhoudt, hangt uiteraard
van de tijd en plaats van ons leven af. Die middenweg ligt in 1978
anders dan in 1908; en in Nederland anders dan in de Derde We-
reld. Agur zal bedoeld hebben: behoorlijk levensonderhoud naar
de maatstaven van de tijd en plaats waarop God ons doet leven.
Agur was blijkens zijn vroomheid en wijsheid blijkbaar vrij
van hebzucht en geldzucht. Ook omdat hij te goed wist, dat ons
geluk niet van rijkdom afhangt. Zijn bede om „het brood mij (door
U) toebedeeld" bewijst dat hij tevredenheid kende. Agur wist, dat
GOd de maat van onze welstand bepaalt en dat die vaak samen-
hangt met de maat van onze gaven en krachten, die eveneens door
God bepaald wordt. Gelukkig degene die zich in dat Goddelijke
bestel weet te schikken, zoals de apostel Paulus die schreef: „Ik
heb geleerd met de omstandigheden waarin ik verkeer genoegen te
nemen. Ik weet wat armoede is en wat overvloed is", Fil. 4 : 11v,
vgl. Hebr. 13 : 5. „Als wij echter onderhoud en onderdak hebben,
dan moet ons dat genoeg zijn", 1 Tim. 6 : 8.
NOTEN
l ) Wij maakten voor dit stukje dankbaar gebruik van A. Keizer, econ. drs. Gods
Woord, levensboek voor deze tijd, Amsterdam, 1973, 41-44.
2)idem, a.w. 44-51.
3) G. Groen van Prinsterer, Handboek der Geschiedenis van het Vaderland, par.
515, 602.
4)A. Keizer, a.w. 50.
5)D. Kidner, a.l.
6)Gispen, a.l.
7)B. Gemser, T. & U. Spreuken I, 145. J. Zandee, art. Egyptische wijsheid III, Phoe-
nix, x, 1, 124.
8 ) G. Groen van Prinsterer, Handboek, par. 513-529, 589, 590-600, 610, 613, 697-
412
Een keuze uit Spreuken 10-31 § 12
705, 778-780, 823-846a. A. Janse, Leven in het Verbond, Kampen 1937, 78-94.
Idem, De factoren die geleid hebben tot de inzinking van het Calvinisme in ons
land in de 17e en 18e eeuw (Publicaties van de reunisten-organisatie van N. D. D.
D. nr. 3).
9)Letterlijk: zijn ziel (nafsjo). Treffende synonieme parallellie ziel // vlees.
10)S. I. McMillen M.D., None of these Diseases, London, 1966, 128-132.
") Idem, a.w. 129v: ,One psychiatrist writes: ,Without love, we lose the will to live.
Our mental and psychical vitality is impaired, our resistance is lowered, and we
succumb to illnesses that often prove fatal. We may escape death, but what remains
is a meager and barren existence, emotionally so impoverished that we can only be
called half alive." (Smiley Blanton, Love or Perish) (New York, Simon and Schu-
ster, Inc., 1956), p. 4.
12 ) Idem, a.w. 132. Vgl. voor deze spreuk A. Janse, Met geheel uw verstand, Kam-
pen, 189vv.
18 ) A. Keizer, Gods Woord levensboek, 46.
14)Idem, a.w. 49.
15)Idem, a.w. 52v.
16)M. Dahood, Psalms II, 42, III, 229, 473.
17)A. Janse. Met geheel uw verstand, 174.
' 8 ) Idem, a.w. 173-176, K. Wielemaker, Lichtstralen uit het Woord, 18vv, aan wie
we een en ander ontleenden.
19 ) D. Kidner, a.l.
20)Vgl. Kanttekeningen Statenvertaling a.l.
21)D. C. v.d. Poel, Hoofdlijnen der Economische en Sociale Geschiedenis, 1953, II,
40, aangehaald door A. Keizer, a.w. 44.
22)A. Keizer, a.w. 53.
23)S. 1. McMillen, a.w. 90-93.
24)Wij volgden W. A. van der Weiden, die de vertaling verdedigt: Le juste êvite ce
qui est un danger pour lui, Mais la route des mêchants les êgare (yatur m'èrd
(TM yatEr merrehii) saddrq ... ). Yatar:imparfait de oar, consider& comme une
forme dialectale proche de s5r, avec la meme signification de ,tourner, dêtourner,
eviter. Cette forme serait a relier a l'ougaritique twr „tourner" et l'accadien täru „se
tourner, detourner, revenir". Van der Weiden wijst op andere Schriftplaatsen waar
dezelfde betekenis van tar lijkt terug te keren, Le Livre des Proverbes, Rome 1970,
102v.
25)S. I. McMillen, a.w. 112. Hij citeert de hoofdredacteur van Archives and Neuro-
logy and Psychiatry, dr. Wolff, die verklaarde: Hoop is evenals geloof en een le-
vensdoel geneeskrachtig.
26)Wij volgden in de tweede regel de Leidse Vertaling, omdat die de klankovereen-
komst tussen ro'eh en yero'a tracht weer te geven. Ronald A. Knox (The Old Testa-
ment Newly Translated from the Latin Vulgate, 1949) vertaalt: „Fool he ends that
fool befriends".
27)schrw met Driver en vele anderen opgevat als: vroegtijdig, vgl. SV: hem vroeg
met tuchtiging zoekt.
29) Chr. Encycl. 2e druk. s.v. straf. A. Janse. Van de Rechtvaardigen, Kampen 1931,
216vv.
29)K. Wielemaker, Lichtstralen uit het Woord, Goes 1927, 77.
30)idem, a.w. 78: ,Liefde is ook de sleutel tot het kinderhart, zoodat wie uit liefde
413

§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen
la citadelle", Van der Weiden a.w. a.l.
72)Daniel-Rops, Het dagelijks leven in Palestina ten tijde van Jezus, Utrecht/Ant-
werpen, 1965, 167.
73)Darko, lett. weg. Cf. Scott a.l.
74)Jezus Sirach houdt zich op zijn wijze met deze zaak bezig in 15 : 11-20, door De-
litzsch als een mooie parafrase gequalificeerd.
75)Hebr. tiferet, in Ex. 28 : 2 vertaald door sieraad.
76)Jez. Sirach 30 : 1, 9-12. A. Janse merkte hierover op: „Zie, dat is de opvoeding tot
gehoorzaamheid onder de Wet door mannen die niet anders kennen dan de Wet, en
die tech niet door die Wet in schuldbesef zijn neergeslagen, die niet door de Wet der
Wet zijn gedood, zooals Paulus, maar die ongebroken zijn blijven staan", Het eigen
karakter der Christelijke School, Kampen 1935, 60. Vgl. van dezelfde auteur Van
de Rechtvaardigen, Kampen 1931, 214vv en zijn art. ,Tweeerlei paedagogiek" (die
van Jezus, de Zoon van God en die van Jezus, de zoon van Sirach).
77)„Te weten, door gebrek van straf, Of teveel slaan, Of andere hardheid", Kantt.
SV.
78)A. Janse, Opvoeding en Onderwijs, z.j. 46.
79)K. Wielemaker, a.w. 79.
80)A. Janse, Opvoeding en Onderwijs, z.j. 41.
81)Cf. Kehler, Lex. s.v. ra'ah en 'gm`.
82 ) Kidner, Van der Ploeg, Delitzsch.
83 )Ook in commentaren verwart men deze dingen.
84 ) H. Berkhof, Geschiedenis der Kerk, Nijkerk 1947, 151.
") ,Blijkbaar was de plotselinge gelofte tegelijk de vrucht van een innerlijke ont-
wikkeling", schrij ft H. Berkhof t.a.p. Karl Heussi spreekt van „der letzte Anstosz",
Kompendium der Kirchengeschichte, Tithingen 1949, 285.
86)Kidner, a.l.
87)Susan T. Foh, What is the woman's desire? art. in The Westminster Theological
Journal vol. xxxvii, Spring 1975, nr. 3, p. 376-383. Zij verwerpt de traditionele ver-
klaring van „de begeerte naar uw man" in Gen. 3 : 16. Door vergelijking met Gen.
4 : 7 maakt zij aannemelijk, dat C§fiqält niet doelt op haar sexuele verlangen naar de
man, noch op een algemeen verlangen om bij hem geborgenheid en moederschap te
vinden, maar op haar heerszucht over de man. „The woman has the same sort of
desire for her husband that sin has for Cain, a desire to possess or control him. This
desire disputes the headship of the husband", a.a. p. 381.
") „As the Lord tells Cain what he should do, i.e., master or rule sin, the Lord also
states what the husband should do, rule over his wife", a.a. 381v.
' 9 ) Delitzsch spreekt a.l. ook over ruzieachtige schoonmoeders
896
) Hoewel de Egyptische wijsheid van Amenemope daar nog voor waarschuwt:
Guard thy self against robbing the oppressed", J. Pritchard, ANET, 422a.
;")) „The training prescribed is lit. ,according to his (the child's) way', implying, it
seems, respect for his individuality and vocation, though not for his selfwill", Kid-
ner a.l.
91)Zie het mooie artikel van A. Janse: De grens van het kunnen bij kinderen, in:
Opvoeding en Onderwijs, 39-56, waarin nader ingegaan wordt op de vrees dat ge-
duld hebben met de zonden van anderen op ethisch en godsdienstig gebied voort-
komt uit marchanderen met Gods Wet.
92)„Er is geen voldoende grond in de tekst, om te vertalen: ,is de dwaasheid . .
416
Een keuze uit Spreuken 10-31 ,sC 12
Gispen a.1., cf. SV.
93)K. Wielemaker, a.w. 78.
94)In Engeland nog niet. ,De selecte ,public schools' zoals Eton, Harrow en Rugby
hanteren het spaanse rietje nog met voile overtuiging. Oud-leerlingen als Churchill,
Eden () hebben in het Lagerhuis ooit vol trots melding gemaakt van hun eeltige
zitvlak". Kroonprins Charles maakte er eveneens nog kennis mee aan het spartaan-
se instituut ,Gordonstoun" in Schotland. de meeste gevallen is het pak voor de
broek pas toegestaan nadat de straffende leerkracht het hoofd van de school heeft
geraadpleegd. De uitgemeten straf moet worden opgetekend in een speciaal boekje,
zodat men later — bij eventuele klachten — kan nazien wat er precies is gebeurd".
Een aktiegroep van leerkrachten tegen lijfstraf is overigens van mening „dat steeds
meer onderwijzers en leraren weer teruggrijpen naar plak en roede. Zo gelastte de
gemeente Newcastle Upon Tyne zijn leerkrachten vorig jaar een zwaardere riem te
gaan gebruiken en mag er in het graafschap Surrey sinds 1969 ook op kleuterscho-
len weer een pak rammel worden uitgedeeld". Nieuwe Apeldoornse Courant, 16
aug. 1977.
95)A. Janse, Opvoeding en Onderwijs, z.j. 184-187, vgl. van dezelfde auteur Van de
Rechtvaardigen, Kampen, 1931, 216vv.
96)Opvoeding en onderwijs, 182: ,Wij willen de genoemde grondslagen nog eens
herhalen: Wij wensen Christelijke tucht, als mensen die in veel struikelen. In de
vreze des Heeren, zij het met gebreken. In liefde als broeders en zusters in de Heere
Jezus. Bij de lessen over alle werken des Heeren, tot Zijn lof. Naar de aard van het
kinderleven. Naar de eisen van onze tijd. Maar dan ook orde."
97 ) K. Wielemaker, voorganger van Janse aan de school te Biggekerke, raadde voor
het gebruik der roede op school uiterste beperking aan, o.a. vanwege het in de op-
voeding noodzakelijke „onderscheid maken", dat echter vooral bij toepassing van
lichaamsstraf kinderen licht de indruk geeft van wrede onrechtvaardigheid, a.w.
77v.
9% ) Vanaf 1923 discussieert men over de inderdaad hier en daar opvallende overeen-
komst tussen dit deel van Spreuken en de Egyptische „Onderwijzing" van Amen-
em-ope. „Een uitstekende uiteenzetting van het hele probleem vindt men o.a. in H.
Duesberg, Les Scribes Inspires I (1938), 459vv. Laatstgenoemde auteur betoogt te-
recht dat beide teksten op geen enkele wijze direct van elkaar afhankelijk zijn; in
het egyptische boek vindt men nauwelijks tien vermaningen die overeenkomst ver-
tonen met die van Spr. 22, 17-24, 22, terwijl de volgorde daarvan heel anders is. De
(onmiskenbare) overeenkomst is er vooral een van algemene mentaliteit, van op-
vattingen omtrent de rol der ,wijsheid" in het menselijk leven enz.; deze is in het
geheel niet beperkt tot de twee onderhavige teksten, doch strekt zich uit tot een
groot deel der israelietische wijsheidslitteratuur, vergeleken met de egyptische. De
spreuken van Amenemope kan men o.a. vinden bij H. Gressmann, AOT 2 , 1926, 38-
46; J. B. Pritchard, Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament,
1950, 421-425. Zie ook W. D. van Wijngaarden, Het boek der wijsheid van Amen-
em-Ope, Santpoort 1930", J. v.d. Ploeg, 78.
De veelbesproken vraag wie aan wie ontleend heeft, schijnt thans op chronologi-
sche gronden beslist te zijn: Amenemope moet ouder zijn dan dit deel van Spreu-
ken, Kidner, 23v, TN BCR, 549. Of beiden moeten gelij ke bronnen gebruikt hebben
en op eigen wijze verwerkt. Wat Spreuken betreft zeker niet slaafs. Het werk van
Amenemope is in elk geval „echt Egyptisch en dus heidens", Gispen, KV Spreuken
417
§ 12 Enige Spreuken van Salomo en van andere wijzen

fluffs and frills, the thirty-five-year olds all business or bridge, the forty-five-year-
olds all middle, is it any wonder that the fifty-five-year-olds are all frustrations, and
the sixty-year-olds are all in?", McMillen, a.w. 131.
133 ) Vgl. het Engelse spreekwoord: „Spare the rod and spoil the child".
136),Without inspired guidance a people falls into anarchy", R. B. Y. Scott, comm.
a.l.
137)B. Gemser, Tekst en Uitleg Spreuken, I, 146.
138 ) Dr. C. van der Waal, Openbaring van Jezus Christus, Groningen 1971, 25. M.
Kline, Canon and Covenant, art. The Westminster Theol. Journal, vol xxxii, nov.
1969, nr. 1, pag. 61. ,But ,testament', or ,covenant,' denotes more than a prominent
element in the contents of the Bible. The documents which combine to form the
Bible are in their very nature — a legal sort of nature, it turns out — covenantal. In
short, the Bible is the old and new covenants", a.a. vol. xxxii, may 1970, nr. 2, pag. Tekst- en Zaakregisters
200. zijn to vinden achterin I k , 393-418.
130 ) H. J. Jager, De eerste brief aan de Korinthiers (Collegedictaat), Kampen 1974,
a.1.: „Het zal een bekende zegswijze zijn geweest, die door het to is gesubstanti-
veerd".
140 ) P. K. Keizer, Kerkgeschiedenis, 2, Groningen, 112, 116.

420
 INHOUD
Bladz.
Woord vooraf ..... 5

§ 1. Spreuken of masjaals 7
1. Spreuken, een titel die de inhoud niet helemaal dekt 8
2. Een masjaal vertoont vaak het Hebreeuwse parallellisme 10
3. Een masjaal spreekt graag aanschouwelijk en bevat vaak
een vergelijking 15
4. Een masjaal kan bedekt of openlijk de spot met iemand
drij ven 16
5. Een masjaal kan soms raadselachtig spreken 16
6. Een masjaal spreekt soms zeer kras 21
a. In Spreuken ligt de nadruk op de regel 22
b. Geen tegenstelling scheppen tussen Spreuken en Pre-
diker 23
c. Spreuken niet lezen als een los, tijdloos boek, maar als
een van de Boeken des Ouden en Nieuwen VerbOnds 24
Noten 27

§ 2. Hoe we het boek Spreuken kregen 29

1. Spreuken van Salomo 29
2. Hizkia's zorg voor Israels spreukenwijsheid 35
3. Opzet en orde van het boek 36
4. De handleiding voor het bock Spreuken 39
Noten 41

Deel I: Spreuken 1-9. Handleiding voor het gebruik van het

boek Spreuken 45

§ 3. Spreuken 1: 1-6 — Spreuken biedt levenswijsheid,

vooral voor jongeren 47
1. Spreuken kan u wijsheid leren 48
a. Wijsheid in Israel: ook kbekwaamheid 48
b. Levenswijsheid: de know-:,ow van het leven 50

423
 Inhoud Inhoud

2. Spreuken kan u tucht leren 52 § 6. Spreuken 2 - De schatgraver naar wijsheid vindt

3. Spreuken kan uw onderscheidingsvermogen bevorderen 54 ook levensinzicht en levensbescherming 107
4. Spreuken is een speciaal bock voor de jeugd 55
a. Voor jongeren van veertien tot veertig 56 1. Speur als een goudzoeker naar wijsheid, Spr. 2: 1-4 107
b. Voor wie nog weinig ervaring konden opdoen 57 2. Dan vindje levensinzicht, Spr. 2 : 5-10 108
c. Nooit te oud om te leren 58 109
3. Dan vindje levensbescherming, Spr. 2: 11-22
Noten 60 113
Noten

§ 4. Spreuken I :7 - De vreze des HEREN is het be- § 7. Spreuken 3 - In het onderhouden van Gods gebo-
gin van de kennis 63 den ligt rijke beloning voor ons hele leven 114
1. Wijsheid, een gave van God 63 1. Wijsheid kan uw leven verlengen, Spr. 3: Iv 116
2. Wijsheid begint met de vreze des HEREN 64 a. Wat is lengte van dagen? 117
3. Wijsheid putten uit Gods Woord b. Waarom zoudt ge sterven voor uw tijd? (Prediker
66
7 : 17) 118
a. Wijsheid leren uit de Thora van Mozes 68
c. Zij hadden langer kunnen leven 119
b. Wijsheid leren van de profeten 71
c. Wijsheid leren van Christus en zijn apostelen 72 2. Wijsheid maakt u sympathiek bij God en mensen,
3 : 3v 123
4. Wijsheid putten uit Gods werk 74
a. Wijsheid putten uit de verordeningen van hemel en 3. Wijsheid geeft in deze wereld de minste ellende, 3 : 5v 125
aarde 74 4. Wijsheid bevordert uw gezondheid, 3: 7v 129
b. De vreze des HEREN in spreuken zonder de naam des a. Om misverstand te voorkomen 129
HEREN 78 b. Gezondheid en gehoorzaamheid 130
5. Wijsheid en tucht: het zijn dwazen die ze verachten . 80 c. Gezondheid en wijsheid 132
6. Wijsheid van God sluit autonome menselijke kennis uit 81 5. Wijsheid vermeerdert uw bezit, 3 : 9v 134
7. Wijsheid van God is ook boven-wetenschappelijk 83 6. Wijsheid leert buigen onder Gods tuchtiging, 3: 1 lv 137
a. De tucht van Jahweh 137
8. Wijsheid en dwaasheid, de aloude twee wegen 84
b. Alle Teed is nog maar geen Goddelijke kastijding 139
Noten 85 c. Niet verachten, maar zich laten gezeggen 140
7. Wijsheid is meer waard dan juwelen, 3 : 13-15 142
8. Wijsheid verleent rijkdom en eer, 3 : 16 143
§ 5. Spreuken 1: 8-33 - Luisteren maakt wijs en wijs- 9. Wijsheid geeft liefelijkheid en vrede, 3: 17 145
10. Wijsheid laat u eten van een levensboom, 3: 18 146
heid doet leven, maar luister dan wel bijtijds 89
11. Wijsheid ligt ten grondslag aan hemel en aarde, 3 : 19v 148
1. Luister goed naar wat je ouders je leerden, dat zal je sie- 12. Wijsheid doet leven, siert u en beschermt u, 3 : 21-23 . 149
ren, jongen! Spr. 1: 8 en 9 90 13. Wijsheid komt uw nachtrust ten goede, 3 :24 150
2. Luister niet naar zondaars, want dan pleeg je een aanslag a. God gaf ons de nacht om uit te rusten 151
op je eigen leven, Spr. 1 : 10-19 93 b. Zonde en slapeloosheid 152
3. Luister liever naar Vrouwe Wijsheid, maar doe dat wel c. De wandel met God en onze nachtrust 152
bijtijds! Spr. 1 : 20-33 95 14. Wijsheid bewaart u terwijl goddelozen ondergaan,
Noten 105 3 : 25v 154
15. Wijsheid maakt hulpvaardig en weldadig, 3: 27v 156

424 425
Inhoud
16. Wijsheid maakt geen misbruik van vertrouwen, 3 : 29 159
17. Wijsheid maakt vredelievend, 3 : 30 160
18. Wijsheid voert u in de vertrouwelijke omgang met
God, 3 : 31v 162
19. Wijsheid ziet haar woning gezegend, 3 : 33 164
20. Wijsheid verwerft door haar nederigheid Gods welbe-
hagen, 3 : 34 165
21. Wijsheid doet eer beerven, 3 : 35 167
22. Wijsheid omvat ons hele leven en zègent ons hele leven 168
Noten 169
§ 8. Spreuken 4 — Wat Salomo zelf als kind van zijn
vader David leerde 173
1. Luister naar de wijsheid 173
2. Wijsheid doet leven 177
Noten 179
§ 9. Spreuken 5-7 — Overspel en prostitutie: de
dwaasheid gekroond 180
1. Hoe deze dwaasheid altijd weer begint 181
2. Hoe deze dwaasheid vervolgens verloopt 186
a. Zij kost je je vermogen 187
b. Zij kost je je gezondheid 188
c. Zij kost je je goede naam 192
d. Zij kan je zelfs je leven kosten 194
e. Ze kost je veel hartzeer 198
3. Hoe men zich tegen deze dwaasheid wapenen kan 198
a. Onthoud het onderwijs in de vreze des HEREN 199
b. Blijf zo ver mogelijk uit haar buurt 201
c. Begeer haar schoonheid niet in je hart 201
d. Let op het eind van zo'n relatie 202
e. Geniet van de liefde met je eigen vrouw 203
f. En bedenk goed, dat God je overal ziet 206
g. Zes vuistregels 207
Noten 209
426
Inhoud
§ 10. Spreuken 8 — Hooglied op de wijsheid 212
1. Vrouwe Wijsheid staat in het voile leven, klaar om daarin
iedereen met raad te helpen, vs. 1-5 213
2. Vrouwe Wijsheid, goudeerlijker raadsvrouwe vindt u ner-
gens, vs. 6-13 216
3. Vrouwe Wijsheid weet altijd raad en bezorgt haar vrien-
den daardoor kracht en profijt, vs.14-21 220
4. Vrouwe Wijsheid toont haar adelbrief, vs. 22-31 222
5. Vrouwe Wijsheid bezorgt u het leven, vs. 32-36 228
6. Vrouwe Wijsheid, geen goddelijk wezen 230
a. De apocriefen Jezus Sirach en Wijsheid van Salomo 231
b. Logos en Wijsheid vereenzelvigd 234
c. Arius beroept zich op Spr. 8: Gods Zoon is geschapen 234
d. Waarom een personificatie en geen hypostase 236
Noten 241
sr 11. Spreuken 9 — Welke uitnodiging neemt u aan? . 245
1. Vrouwe Wijsheid en haar genodigden eten Ievensspijs, vs.
1-6 246
2. Vrouwe Wijsheid wenst haar paarlen niet voor de zwijnen
te werpen, vs. 7-12 249
3. Vrouw Dwaasheid en haar genodigden zitten aan een do-
delijk maal, vs. 13-18 255
Noten 260
Deel II. Spreuken 10-31. Het „eigenlijke" boek Spreuken 261
sc 12.
. Enige spreuken van Salomo en van andere wijzen
een keuze uit Spreuken 10-31 263
De cursief gedrukte spreuken werden niet apart bespro-
ken, maar bij de behandeling van zinverwante spreuken
aangehaald. Omdat zij daardoor ook min of meer werden
belicht namen we ze hieronder eveneens op, samen met de
spreuk(en) waarbij ze aangehaald werden.
1. Een aantal spreuken van Salomo, Spr. 10-22 264
Spreuken 10 : 1 265
Spreuken 10 : 2 266
Spreuken 10 : 4 268
427
Inhoud
Spreuken 10 7
: 269
Spreuken 10 11
: 269
Spreuken 10:12 zie bij 17:9 331
Spreuken 10:14 270
Spreuken 10: 15 270
Spreuken 10:16 272
Spreuken 10:17 273
Spreuken 10:19 273
Spreuken 10:20 zie bij 10:11 269
Spreuken 10:21 zie bij 3:17 145
Spreuken 10:22 zie bij 16:3 322
Spreuken 10:27 zie bij 3: lv 116
Spreuken 10:28 zie bij 23: 17 en 18 369
Spreuken 10:32 zie bij 18:7 336
Spreuken II : I 68
Spreuken 11 : 2 274
Spreuken 11 : 4 276
Spreuken 11:7 zie bij 23:17 en 18 369
Spreuken 11 : 9 zie bij 18:7 336
Spreuken 11 : 10 zie bij 28:28 396
Spreuken 11:11 278
Spreuken 11:14 281
Spreuken 11:16 282
Spreuken 11:17 282
Spreuken 11:18 284
Spreuken 11 : 19 zie bij 3: lv 116
Spreuken 11 : 22 285
Spreuken 11 : 24 286
Spreuken 11 : 25 287
Spreuken 11:26 287
Spreuken 11 : 30 zie bij 3: 18 146
Spreuken 12 : 6 zie bij 18:7 336
Spreuken 12 : 8 zie bij 3:16 143
Spreuken 12:10 288
Spreuken 12: I1 zie bij 10:2 266
Spreuken 12 : 13 zie bij 18: 7 336
Spreuken 12: 18 zie bij 18:7 (336) en bij 16:24 327
Spreuken 12:19 292
Spreuken 12:20 292
Spreuken 12:21 293
Spreuken 12:24 294
Spreuken 12:25 295
Spreuken 12:26 296
Spreuken 12:27 zie bij 10:4 268
Spreuken 13 : I zie bij 21:24 358
Spreuken 13:4 297
Spreuken 13 : 5 zie bij 3:35 (167) en 18:7 336
428
Inhoud
Spreuken 13 : 9 zie bij 3:1v (116) 121
Spreuken 13:11 297
Spreuken 13:12 298
Spreuken 13:14 298
Spreuken 13:20 298
Spreuken 13:24 299
Spreuken 14: 1 302
Spreuken 14:4 303
Spreuken 14: 7 zie bij 13:20 298
Spreuken 14: 8 81
Spreuken 14: 12 (=16 :25) 304
Spreuken 14:15 305
Spreuken 14:17 zie bij 19:11 342
Spreuken 14: 19 307
Spreuken 14:20 zie bij 10:15 270
Spreuken 14:21 69 en 159
Spreuken 14 23
: 308
Spreuken 14:25 71
Spreuken 14:26v 308
Spreuken 14:29 zie bij 19:11 342
Spreuken 14:30 309
Spreuken 14:31 69
Spreuken 14:32 312
Spreuken 14:35 313
Spreuken 15:1 313
Spreuken 15: 4a zie bij 15 : 1 (313) en bij 3 : 18 146
Spreuken 15:8 314
Spreuken 15:9 315
Spreuken 15 : 11 315
Spreuken 15 : 12 zie bij 21:24 358
Spreuken 15:13 316
Spreuken 15 : 14 zie bij 18: 7 336
Spreuken 15:15 317
Spreuken 15:16 319
Spreuken 15:17 320
Spreuken 15 : 18 zie bij 15 : 1 (313) en bij 19 : 11 342
Spreuken 15:23 zie bij 10 : 14 270
Spreuken 15 : 24 zie bij 3: lv (116) 122
Spreuken 15:27 320
Spreuken 15:30 321
Spreuken 15:33 321
Spreuken 16:3 322
Spreuken 16:7 322
Spreuken 16:11 68
Spreuken 16:12 323
Spreuken 16:16 zie bij 3 : 13vv 142
Spreuken 16:18 326
429
Inhoud Inhoud

Spreuken 16:19 326 Spreuken 20:25 351

Spreuken 16: 22 zie bij Spr. 1 :31v 103 Spreuken 20: 28 zie bij 25 : 4v 386
Spreuken 16:24 327 Spreuken 20:29 353
Spreuken 16:25 304 Spreuken 21:1 353
Spreuken 16:31 329 Spreuken 21:5 zie bij 10:2 266
Spreuken 17 : 1 zie bij 15:17 320 Spreuken 21:9 355
Spreuken 17:2 zie bij 12:24 294 Spreuken 21 : 11 zie bij 21:24 358
Spreuken 17:8 330 Spreuken 21:13 357
Spreuken 17:9 331 Spreuken 21:1414 zie bij 17:8 330
Spreuken 17 .. 14 zie bij 3:30 (160), 15 :1 (313), 20 : 3 .. 347 Spreuken 21:16 zie bij 3 : lv (116) 122
Spreuken 17: 15 70 Spreuken 21:1717 zie bij 23:29-35 371
Spreuken 17: 19 zie bij 18:7 336 Spreuken 21 : 19 zie bij 21:9 355
Spreuken 17:22 332 Spreuken 21 : 23 zie bij 18:7 336
Spreuken 17:23 333 Spreuken 21:24 358
Spreuken 17: 25 zie bij 10:1 (265), 29:15 397 Spreuken 22:1 zie bij 3:16 143
Spreuken 17: 27 zie bij 10:19 273 Spreuken 22:3 (= 27:12) 359
Spreuken 17:28 334 Spreuken 22 : 4 zie bij 3: 16 143
Spreuken 18:1 334 Spreuken 22:6 360
Spreuken 18:7 336 Spreuken 22:7 zie bij 10:15 270
Spreuken 18:9 zie bij 10:4 268 Spreuken 22 : 9 zie bij 3:27v 156
Spreuken 18:10 337 Spreuken 22: 11 zie bij 3:3v 123
Spreuken 18:11 339 Spreuken 22:14 361
Spreuken 18:12 339 Spreuken 22:15 362
Spreuken 18: 13 zie bij 18:7 336 2. Enige woorden van andere wijzen, Spr. 22: 17 — 23 : 34 365
Spreuken 18: 16 zie bij 17:8 330 Spreuken 22: 17-19 366
Spreuken 18: 20 zie bij 3:24 150 Spreuken 22:2929 zie bij 14:35 313
Spreuken 18:22 339 Spreuken 23: 10v 70
Spreuken 19:3 340 Spreuken 23: 13v 366
Spreuken 19 : 5 71 Spreuken 23:17v 369
Spreuken 19 : 6 zie bij 17:8 330 Spreuken 23:29-35 371
Spreuken 19:7 zie bij 10:15 270 Spreuken 24: lv zie bij 23 : 17v 369
Spreuken 19 : 9 71 Spreuken 24 : 9 81
Spreuken 19 : 11 342 Spreuken 24 : 11-12 376
Spreuken 19: 15 zie bij 10:4 268 Spreuken 24:13 zie bij 25:16 388
Spreuken 19 : 16 zie bij 3:1v (116) 122 Spreuken 24: 19v zie bij 23:17v 369
Spreuken 19: 17 zie bij 3:27 156 Spreuken 24: 21v 378
Spreuken 19:18 344 Spreuken 24 : 23b 382
Spreuken 19: 22 zie bij 3:3v 123 Spreuken 24:27 383
Spreuken 19: 23 zie bij 3:24 150 Spreuken 24:29 384
Spreuken 20: 1 zie bij 23:29-35 371 3. Nog enige spreuken van Salomo, Spr. 25-29 385
Spreuken 20:2 zie bij 3:1v (116) 120 Spreuken 25:2 386
Spreuken 20:3 347 Spreuken 25:4v 386
Spreuken 20:9 348 Spreuken 25 : 8 zie bij Spr. 3:30 160
Spreuken 20:10 68 Spreuken 25:16 388
Spreuken 20:12 348 Spreuken 25:1717 zie bij 25:16 388
Spreuken 20: 20 zie bij Spr. 3:1v (116) 122 Spreuken 25: 18 71
Spreuken 20:22 349 Spreuken 25: 21v zie bij 3:24 (150), 20:22 349

430 431
Inhoud

Spreuken 25 : 24 ( = Spr. 21:9) 355

Spreuken 25: 27a zie bij 25 : 16 388
Spreuken 26: 1 zie bij 3:35 167
Spreuken 26 :2 390
Spreuken 26 : 3 zie bij 29 : 15 397
Spreuken 27 : 3 390
Spreuken 27: 12 zie bij 14 : 15 305
Spreuken 27: 15v zie bij 21:9 355
Spreuken 28:2 392
Spreuken 28 : 4 393
Spreuken 28:5 394
Spreuken 28: 12 zie bij 28 : 28 396
Spreuken 28: 19 zie bij 10 : 2 266
Spreuken 28 : 26 395
Spreuken 28:27 zie bij 3 : 27v 156
Spreuken 28:28 396
Spreuken 29:2 zie bij 28 : 28 396
Spreuken 29:7 zie bij 3 : 27v 156
Spreuken 29: 14 zie bij 25 : 5 386
Spreuken 29:15 397
Spreuken 29:18 399
Spreuken 29:20 403
Spreuken 29 : 25 403
4. Enige spreuken van Agur, de zoon van Jake, Spr 30 405
Spreuken 30: 5 en 6 405
Spreuken 30:7-9 409
Noten 412

Inhoud 423

Postscriptum.
De Heer C. Lentink to Nunspeet hielp mij bij de controle van de
aangehaalde Schriftplaatsen en bij de correctie van de drukproe-
ven. Ik betuig hem hiervoor mijn vriendelijke dank.

432