ევროპული ღირებულებები და იდენტობა

საერთაშორისო ინტერდისციპლინარული
კონფერენცია

მო ხ ს ენებები

ივანე ჯავახიშვილის სახელობის

თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

თბილისი
16-17-18 ივნისი 2014
 ივანე ჯავახიშვილის სახელობის
თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

საერთაშორისო ინტერდისციპლინარული
კონფერენცია

ევჽოპული ღიჽებულებები
და იდენობა

მოხსენებები

16-17-18 ივნისი 2014

თბილისი

1
მთავარი რედაქტორი: ნანა გუნცაძე

პასუხისმგებელი მდივანი: ნინო რევაზიშვილი

Rédacteur en chef: Othar ZOURABISHVILI

Secrétaire de rédaction: Ketevan KUSIKASHVILI

სარედაქციო კოლეგია: Comité de rédaction:

ნუგზარ სურგულაძე Guia Sardjvéladzé

გიორგი ლობჟანიძე Othar Pataridzé
ნანა მაჭარაშვილი Guivi Béguiachvili
ქეთევან გაბუნია Nicolas Zourabichvili
ბელა ხაბეიშვილი Elisso Tchavtchavadzé
Marine Kvantaliani
Sebastien Jocaille

კონფერენციის ორგანიზატორები ფინანსური მხარდაჭერისათვის

მადლობას უხდიან შოთა რუსთაველის ეროვნულ სამეცნიერო ფონდს.

© ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2014

Editions de l’Université d’Etat Ivane Javakhishvili de Tbilissi, 2014

ISBN 978-9941-13-389-3

2
 სარჩევი
 
 
ნანა გუნცაძე, ოთარ ზურაბიშვილი 
ევროპული ღირებულებები და იდენტობა                5 
 
ზურაბ გურული  
ფსევდოგანათლების ინტელექტუალური პარადოქსები           16 
 
ზაალ ანდრონიკაშვილი 
თავისუფლების ცნება და პოსტტოტალიტარული საზოგადოება         24 
 
სესილ ვესიე   
«დამორჩილებული ძალადობა»: ფრანგულ­გერმანული შერიგება,                                                             
როგორც ევროპული კავშირის მშენებლობის საფუძველი           36 
 
ჟილ გალე  
ევროპის როლი რუსეთ­საქართველოს კრიზისში             43 
 
ცირა ბარამიძე  
კავკასიური და ევროპული იდენტობა კომპარატისტულ ჭრილში          48 
 
ბრუნო ნარდენი  
ფრანკ­მასონები და განმანათლებლების ევროპა             54 
 
მარიამ ჩხარტიშვილი  
ქართველი ერის იდეა ნაციის ფენომენის შესახებ ევროპული დისკურსის ფონზე     59 
 
სერგი ჯორბენაძე  
საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი, როგორც ქართული კერძო სამართლის                      
ევროპეიზაციის ნიმუში                    68 
 
მიხეილ ბიჭია  
ღირსების სამოქალაქოსამართლებრივი დაცვის რამდენიმე ასპექტი                                                   
(ქართული და ევროპული მიდგომები)                81 
 
გასტონ ბუაჩიძე 
მწერლობისა და ფერწერის ქართულ­ფრანგული ხიდი            92 
 
კონსტანტინე ბრეგაძე  
ქართული მოდერნიზმი როგორც ოქციდენტოცენტრიზმი            96 
 
ქეთევან ნადარეიშვილი, თამარ ჭეიშვილი  
ევროპული იდენტობა ანტიკურ კონტექსტში             105 
 
დიმიტრი გეგენავა  
ქართული კონსტიტუციონალიზმის ევროპული საფუძვლები: ბრძოლა                                                
სამართლებრივი სახელმწიფოსთვის               114 
 
როზეტა გუჯეჯიანი  
ქართული ჩვეულებითი სამართალი ევროპული ღირებულებების კონტექსტში     130 

3
როლანდ თოფჩიშვილი  
ევროპული ღირებულებებისა და ქართული ტრადიციების ურთიერთმიმართების                           
პრობლემა                     140 
 
პაატა ნაცვლიშვილი  
სულხან­საბა ორბელიანის „მოგზაურობა ევროპაში“ და თანამედროვეობა      147 
 
თინათინ ბოლქვაძე  
ქართული ნაციონალიზმის მახასიათებლები მეცხრამეტე საუკუნის ბოლო ოცწლეულში   153 
 
აკაკი ჩიქობავა  
“ფეოდალიზმი  – მხოლობითი თუ მრავლობითი რიცხვი?“          172 
 
ირინა გოგორიშვილი  
საზოგადოებრივ ღირებულებათა   სისტემების  დაახლოების მნიშვნელობა   
რაციონალური ეკონომიკური პოლიტიკის   განხორციელებისათვის       176  
 
რუსუდან ნიშნიანიძე  
პარიზში გამოცემული სამი ქართული პოეტური კრებული                                                                         
(გ.გამყრელიძე “ლურჯი მონოკლი“ 1932, გ. ყიფიანი “პოეზიის და                                                                  
სიცოცხლის ვაზი”  1965─1973,  ს.ბერეჟიანი ,,ლექსები“ 1982)         183 
 
სარდიონ ზედელაშვილი  
ადამიანის უფლებათა დაცვა (ტრადიციული ინსტიტუტები) ─ კავკასიური იდენტობის                     
საფუძველთა საფუძველი                 193 
 
ლეილა ხუბაშვილი  
გაზიარებული ისტორია: გერმანელების როლი საქართველოში ევროპული                              
ღირებულებების  დამკვიდრებაში               198 
 
რამაზ ფუტკარაძე  
ეკონომიკური ინტეგრაცია და ევროპული ღირებულებები           210 
 
რევაზ ჯორბენაძე  
დემოკრატიის აგონისტური მოდელი: კონფლიქტების დარეგულირების კომპრომისული გზა  217 
 
მალხაზ მაცაბერიძე 
ღირებულებები, რომელსაც ემყარება საქართველოს სახელმწიფო      224 
 
თამარ მახარობლიძე 
საქართველოში მცხოვრები ყრუთა თემის იდენტობის საკითხები         229 
 
თამარ სვანიძე  
სამოგზაურო ჟანრის ნარკვევები XIX საუკუნის მეორე ნახევარის ქართულ პრესაში:                                        
ნ. ნიკოლაძის, ს. მესხის და ნ. ჟორდანიას ევროპული გამოცდილება       234 

4
 SOMMAIRE

Nana GUNTSADZE, Othar ZOURABICHVILI

Valeurs et identité européennes                 245

Zurab GURULI
Paradoxes intellectuelles de la pseudo éducation            251

Zaal ANDRONIKASHVILI
La notion de liberté et la société post-totalitaire            257

Cécile VAISSIÉ
«Apprivoiser la violence»: La réconciliation franco-allemande, base de la construction
européenne et modèle pour d’autres réconciliations?           266

Gilles GALLET
L'Europe dans la crise entre la Géorgie et la Russie           274

Tsira BARAMIDZE
Étude comparative des identités caucasienne et européenne     278

Bruno NARDIN
Franc-Maçonnerie et Europe des Lumières             282

Mariam TCHKHARTISHVILI
Création de l’idée de la nation géorgienne dans le cadre du discours européen     286

Sergi JORBENADZE
Le Code Civil de Géorgie comme exemple de l’européanisation du Droit Privé géorgien  293

Mikheil BICHIA
Quelques aspects de la défense de la dignité dans le droit civil
(approches géorgienne et européenne)               301

Gaston BOUACHIDZE
Pont franco-géorgien de lettres et de peinture             310

Konstantine BREGADZE
Le modernisme géorgien comme occidento-centrisme           313

Ketevan NADAREISHVILI, Tamar TCHEISHVILI

L’identité européenne dans le contexte antique             319

Dimitry GEGENAVA
Les bases européennes du constitutionalisme géorgien: la lutte pour un Etat de droit   326

Rozeta GUJEJIANI
Le droit coutumier géorgien dans le contexte des valeurs européennes       338

5
Roland TOPCHISHVILI
Valeurs européennes et des traditions géorgiennes           344

Paata Natsvlishvili
“Le voyage en Europe” de Soulkhan-Saba Orbeliani et le monde contemporain    352

Tinatin BOLKVADZE
Les caractéristiques du nationalisme géorgien dans les deux dernières     356
décennies du 19ème siècle

Akaki CHIKOBAVA
„La féodalité - au pluriel ou au singulier?“              371

Irina GOGORISHVILI
L'Importance du rapprochement des valeurs sociales dans la réalisation
d'une politique économique rationnelle               374

Rusudan NISHNIANIDZE
Trois recueils de poèmes publiés à Paris: Le monocle bleu de G. Gamkrélidzé (1932),
La vigne de la vie et de la poésie de G. Kiphiani (1965-1973), Les poèmes de S. Béréjiani (1982)   379

Sardion ZEDELASHVILI
La protection des droits de l’Homme (institutions traditionnelles): Les bases de l’identité
caucasienne                    386

Leila KHUBASHVILI
Une histoire partagée: le rôle des Allemands dans l’établissement des valeurs
européennes en Géorgie                  390

Ramaz PHUTKARADZE
Intégration économique et valeurs européennes             399

Revaz JORBENADZE
Le modèle agonistique de la démocratie: la voie du compromis pour la régulation
des conflits                     405

Malkhaz MATSABERIDZE
Les valeurs fondamentales de l’Etat géorgien             411

Tamar MAKHAROBLIDZE
Les questions identitaires et les sourds de la Géorgie           415

Tamar SVANIDZE
Les récits de voyage dans la presse géorgienne de la seconde moitié du 19e siècle:
l’expérience européenne de N. Nikoladzé, S. Meskhi et N. Jordania         420
 
6
 ევროპული ღირებულებები და იდენტობა 

ნანა გუნცაძე
პროფესორი, ივ. ჯავახიშვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი  
ოთარ ზურაბიშვილი
საფრანგეთში მცხოვრებ ქართველთა სათვისტომოს პრეზიდენტი  

რამდენიმე თვის წინ ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერ-

სიტეტსა და საფრანგეთში მცხოვრებ ქართველთა სათვისტომოს შორის გაფორმებული მემო-
რანდუმის ფარგლებში, მივიღეთ საერთაშორისო კონფერენციის ჩატარების გადაწყვეტილება
ქართველი და ფრანგი მკვლევარების მონაწილეობით. გადავწყვიტეთ, რადგან მიგვაჩნდა, რომ
ამ კონფერენციაზე წარმოდგენილი მოხსენებები და მათ ირგვლივ გამართული დებატები
მნიშვნელოვანწილად შეუწყობდა ხელს საქართველოს ევროპული არჩევანის შესახებ საზო-
გადოების ინფორმირებას და მისი მხრიდან მკაფიო პოზიციის გამოკვეთას.
2014 წ. 16 ივნისს, 10 სთ-ზე, ივ. ჯავახიშვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტე-
ტის პირველი კორპუსის სააქტო დარბაზში, გაიმართა საერთაშორისო ინტერდისციპლინარუ-
ლი კონფრენცია „ევროპული ღირებულებები და იდენტობა“.
კონფერენცია სამ დღეს გაგრძელდა და მასში სხვადასხვა სექციებში (ლიტერატურა,
ლინგვისტიკა, ისტორია, ფილოსოფია, სამართლის ისტორია და ფილიოსოფია, პოლიტიკური
და სოციალური მეცნიერებები, ეკონომიკური მეცნიერება) საქართველოს და უცხოეთის 80-ზე
მეტმა მკვლევარმა მიიღო მონაწილეობა.
როდესაც ამ კონფერენციის ჩატარება განვიზრახეთ, მაშინ ჯერ კიდევ არაფერი იყო ცნო-
ბილი ევროპასთან ასოცირების ხელშეკრულების გაფორმების თარიღთან დაკავშირებით; მაგ-
რამ მსოფლიოში მოვლენები ისეთი დაჩქარებული ტემპით განვითარდა, რომ ხელშეკრულების
ხელმოწერამ რეალური სახე მიიღო, თარიღიც დაზუსტდა და ჩვენი კონფერენციის ჩატარები-
დან რამდენიმე დღეში საქართველომ ევროკავშირთან ასოცირების ხელშეკრულებას მოაწერა
ხელი. მიუხედავად ამისა, საქართველო ჯერ კიდევ ორიენტაციის მკაფიოდ გამოკვეთის და პო-
ლიტიკური და კულტურული არჩევანის გაკეთების გზაჯვარედინზეა. ამიტომ დღეს ჩვენი სა-
ზოგადოების წინაშე, ისევე, როგორც თავის დროზე ევროპელების წინაშე, გაჩნდა კითხვები: რა
არის ევროპა: გეოგრაფიული სივრცე თუ ცივილიზაციის მოდელი? ეკონომიკური მანქანა, თუ
პოლიტიკური პროექტი? ახალი ისტორიული რეალობა, თუ ფილოსოფიური მიმდინარეობა?
როგორ შეიქმნა ერთმანეთისგან განსხვავებული ერებისაგან ევროპული იდენტობა და რა შეიძ-
ლება ითქვას ამ ერთიანობის მრავალსახოვანი არსის შესახებ? არის თუ არა იმის გარანტია, რომ
ევროკავშირში გაერთიანებული საქართველო არ დაკარგავს საკუთარ იდენტობას, რომელსაც
უძველესი ქართული კულტურული ტრადიციები უდევს საფუძვლად? რა უნივერსალური ღი-
რებულებების მატარებელია ევროპა და როგორ შეიძლება ამ ღირებულებების განხილვა ეროვ-
ნული იდენტობის კონტექსტში?
ამ კითხვებთან დაკავშირებული როგორც გლობალური, ასევე ლოკალური პრობლემები,
ცხადია ერთი დისციპლინის ფარგლებში ვერ მოთავსდება და მათი გადაწყვეტა ითხოვს სხვა-
დასხვა დარგის სპეციალისტების შეხვედრებს და დიალოგს, რაც უთუოდ ინტერდისციპლინა-

7
რული კონფერენციების პრეროგატივაა. რაკი ჩვენს საუნივერსიტეტო და ინტელექტუალურ
წრეებში ამ საკითხების ირგვლივ დღესაც აზრთა სხვადასხვაობაა, ამდენად კონფერენციის მო-
ნაწილეებს, სხვადასხვა დარგის მკვლევრებს მათი დისციპლინის სპეციფიკიდან გამომდინარე,
მათ მიერ წარმოდგენილ მოხსენებებში მოუხდათ ამ კითხვებზე ურთიერთგანსხვავებული პა-
სუხების გაცემა, ერთმანეთთან დიალოგში შესვლა და დებატების გამართვა, რამაც ჩვენს კონფე-
რენციას მისცა ინტერდისცპლინარული ხასიათი.
კონფერენციის „ევროპული ღირებულებები და იდენტობა“ საზეიმო გახსნაზე მისასალ-
მებელ სიტყვები წარმოთქვამეს თსუ რექტორმა, აკადემიკოსმა ვლადიმერ პაპავამ, ევროკავში-
რის ელჩმა საქართველოში ფილიპ დიმიტროვმა, საფრანგეთის რესპუბლიკის ელჩმა საქართვე-
ლოში რენო სალენსმა, პარიზის უნივერსიტეტის Paris 8-ს პროფესორმა ჟერარ დესონმა; ასევე
ღონისძიების ორგანიზატორებმა: საფრანგეთში მცხოვრებ ქართველთა სათვისტომოს პრეზი-
დენტმა ოთარ ზურაბიშვილმა და თსუ პროფესორმა ნანა გუნცაძემ, რომელთაც ისაუბრეს კონ-
ფერენციის სამეცნიერო პრობლემატიკის შესახებ. ორგანიზატორებმა თავის გამოსვლაში გამოყ-
ვეს ის საკითხები, რომელზეც გაიმართებოდა კონფერენციის სხდომებზე მეცნიერული მსჯე-
ლობები და დებატები.

1. ფსევდოგანათლების ინტელექტუალური პარადოქსები

ზოგადევროპული ღირებულებების დამკვიდრებაში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია
ფილოსოფიის და ლიტერატურის როლი; როგორც ცნობილია ევროპის ჰუმანისტურ და დე-
მოკრატიულ ღირებულებებს განმანათლებლობის ეპოქის ლიტერატურაში და ფილოსოფიაში
ეყრება საფუძველი; ამ პერიოდში დაიწყო ბრძოლა რელიგიური ფანატიზმის და ცრურწმენე-
ბის წინააღმდეგ; მე-18 ს-ის მწერლები არიან რეფორმატორი ფილოსოფოსები, რომლებმაც
უკუაგდეს დოგმატიზმი და საღ აზრს გამოუცხადეს ნდობა. განმანათლებლები იცავდნენ თა-
ვისუფლების, ტოლერანტობის, თანასწორობის, პროგრესის იდეებს, რაც სწორედ საზოგადო-
ების სიბნელიდან გამოყვანას და ადამიანის ღირსების პატივისცემას გულისხმობდა. განმა-
ნათლებლები ცდილობდნენ საზოგადოების შეცვლას.
სამწუხაროდ გაუკუღმართებული ისტორიული მოვლენების გამო, ის რაც ევროპაში,
კერძოდ ინგლისსა და საფრანგეთში მე-18 საუკუნის ბოლოს დაიწყო, ჩვენთან დღეს დგას
დღის წესრიგში.
აქედან გამომდინარე, ჩვენი კონფერენციის მიზნები უკავშირდება საქართველოში, დე-
მოკრატიული საზოგადოების განვითარებისა და ევროპული ღირებულებების დამკვიდრე-
ბისთვის სტერეოტიპებთან, დოგმებთან ბრძოლის და ტაბუს მოხსნის მნიშვნელობას, რის-
თვისაც განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება განათლებასა და ფსევდოგანათლებას შორის
არსებული საზღვრების და კრიტერიუმების დადგენას. განათლებას ფასი აქვს მაშინ, თუ არ-
სებობს მასზე სოციალური მოთხოვნა და მიმღებთა მხრიდან განათლების აუცილებობის გაც-
ნობიერება. განათლება ეხმრება ადამიანებს რეალური ცხოვრების კითხვებზე პასუხების პოვ-
ნაში. სწორედ ამ საკითხს მიეძღვნა დღევანდელი ქართული ემიგრაციის ერთ-ერთი თვალსა-
ჩინო წარმომადგენლის, მისისიპის უნივერსიტეტის პროფესორის, ზურაბ გურულის მოხსენე-
ბა, „ფსევდოგანათლების ინტელექტუალური პარადოქსები“. მოხსენებაში წარმოდგენილია ამ
საკითხებთან დაკავშირებული ეპისტემოლოგიური კვლევის შედეგები, ხაზგასმულია იდეო-

8
ლოგიური ტერორიზმით დამახიჯებული პოსტსაბჭოთა საზოგადოების, ევროპულ საზოგა-
დოებრივ კრიტერიუმებთან მიახლოების სირთულე. მომხსენებელმა ხაზი გაუსვა იმ ფაქტს,
რომ ყოველგვარი სიახლის, განსხვავებულის მიმართ შიშმა, (რასაც მოჰყვა აკრძალვები), ჩვენს
საზოგადოებაში უკიდურესად მახინჯი ფორმები მიიღო; აქედან გამოსავალი კი საზოგადოე-
ბის მოდერნიზაციის პროცესის დაჩქარებაა, რისი მიღწევაც მხოლოდ თავისუფალი აზროვნე-
ბის განვითარებითაა შესაძლებელი.
კონფერენციის ერთ-ერთი მთავარი მისია, რომელზე მსჯელობასაც დიდი ადგილი და-
უთმო პროფ. ზ. გურულმა, მდგომარეობდა იმაში, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია საზოგადო-
ებისთვის ნამდვილი განათლება, რომელიც აღიარებულ დოგმებთან შემოქმედებითი მიდგო-
მის, ტაბუდადებულ თემებზე თამამი მსჯელობის და შესაბამისად ყოველგვარი ტაბუს მოხ-
სნის შესაძლებლობას იძლევა.
რაკი ამა თუ იმ საკითხზე დადებული ტაბუ აპრიორი ყოველგვარ მსჯელობას გამო-
რიცხავს, საზოგადოებისათვის, სადაც ფსევდოგანათლება დომინირებს, ტაბუდადებული სა-
კითხი გაუცნობიერებელი რჩება; სწორედ ამიტომ გადავწყვიტეთ ასეთი საკითხები მსჯელო-
ბისთვის კონფერენციაზე გამოგვეტანა; ამ თვალსაზრისით საპაექროდ იქნა წარმოდგენილი
საფრანგეთ-საქართველოს თანამეგობრობის ასოციაციის პრეზიდენტის, პროფ. ბრუნო ნარ-
დენის მოხსენება – „ფრანკ-მასონები და განმანათლებლობის ეპოქა“. როგორც მოგეხსენებათ,
ეს თემა ქართულ საზოგადოებაში მხოლოდ ნეგატიურ ასოციაციებს იწვევს და ერთ-ერთი იმ
ტაბუირებულ საკითხთაგანია, რომელთან დაკავშირებითაც ვრცელდება ლეგენდები და მი-
თები. ბრუნო ნარდენმა თავის მოხსენებაში ისაუბრა ზოგადად მასონურ იდეებზე, რომელიც
საფუძვლად დაედო განმანათლებლურ იდეებს და მათთან დაკავშირებულ ჰუმანისტურ და
დემოკრატიულ ღირებულებებს: თავისუფლებას, თანასწორობას, ადამიანის უფლებებს. რაც
შეეხება ამ მიმდინარეობასთან დაკავშირებულ ნეგატიურ აზრებს, მას, როგორც მომხსენებელ-
მა აღნიშნა, იკვლევს მასონური ფაქტების ისტორიოგრაფია, რომელიც, როგორც ირკვევა ჯერ-
ჯერობით ახალი დარგია. ეს მოხსენება საინტერესო იყო იმდენად რამდენადაც გაიმართა
მსჯელობა ერთ-ერთ ტაბუირებულ საკითხზე და საზოგადოებამ ფრანგი მკვლევარისაგან მი-
იღო ინფორმაცია, რომელიც ფრანკმასონობის წარმოშობას და მე-18, მე-19 ს-ის ევროპაში მუ-
სიკისა და მწერლობის ელიტარულ წრეებში მის გავრცელებას და აღნიშნულ პერიოდში ამ
იდეების გავრცელების პოზიტიურ შედეგებს ეხებოდა.
ევროპის ჰუმანისტურ და დემოკრატიულ ღირებულებებს უკავშირდებოდა კონფერენცი-
აზე ზ. ანდრონიკაშვილის მიერ წარმოდგენილი მოხსენება, სადაც ავტორი მსჯელობდა თავი-
სუფლების ცნების და მისი თავისებური ინტერპრეტაციის როლზე პოსტტოტალიტარულ სა-
ზოგადოებაში, ტოტალიტარიზმის ეპოქის მითებზე, სტერეოტიპებზე, ლიდერის კონცეპტზე.
ევროპული ღირებულებებზე ორიენტირებული ქართული ლიტერატურული მოდერ-
ნიზმის კვლევის შედეგები, წარმოადგინა კონსტანტინე ბრეგაძემ, თავის მოხსენებაში
„ქართული მოდერნიზმი როგორც ოქციდენტოცენტრიზმი“, სადაც მომხსებელი მსჯელობდა
ქართველი მოდერნისტების მისიის მნიშვნელობაზე საქართველოს პოლიტიკური და კულ-
ტურული ორიენტაციის მკაფიოდ გამოკვეთაში და მისი ევროპული არჩევანის გაკეთებაში.
ასეთი კვლევები დღეს განსაკუთრებულად აქტუალურია, რადგან თვალსაჩინოს ხდის კულ-
ტურულად და ინტელექტუალურად ქართული მწერლობის და ზოგადად ქართული ხელოვ-

9
ნების როლს ევროპასთან დაახლოებაში და საქართველოში ევროპული მისწრაფებების გაძ-
ლიერებაში.

2. ეროვნული ტრადიციები და ევროპული ღირებულებები

ის, რომ ქართული იდენტობა ტრადიციულად საკმაოდ ახლოს იყო ევროპულთან, ჩანს
კონფერენციაზე წარმოდგენილ ისეთ მოხსენებებში, როგორიცაა: როზეტა გუჯეჯიანის
„ქართული ჩვეულებითი სამართალი ევროპული ღირებულებების კონტექსტში“, როლანდ
თოფჩიშვილის „ევროპული ღირებულებების და ქართული ტრადიციების ურთიერთმიმართე-
ბის პრობლემა“, აკაკი ჩიქობავას „ფეოდალიზმი - მხოლობითი თუ მრავლობითი რიცხვი?“ და
სხვ. ამ მოხსენებებში, იკვეთება საქართველოს ევროპული ორიენტაცია, რომელიც ზოგიერთი
მათგანის აზრით ჩვენში ქრისტიანობის შემოსვლის პერიოდიდან დასტურდება. ამ მხრივ ყუ-
რადღებას იქცევს ახალგაზრდა მკვლევარის, აკაკი ჩიქობავას მოსაზრება ქართული პატრონყმო-
ბის და ფრანგული ფეოდალიზმის იდენტობის შესახებ; ის, რომ საქართველოში ფეოდალიზა-
ციის პროცესი ყველა იმ ნიშნის მიხედვით მიმდინარეობდა, როგორც ეს ხდებოდა დასავლეთ
ევროპაში, უთუოდ მნიშვნელოვანი პოსტულატია. იმედია აკ. ჩიქობავა ამ დარგის მკვლევა-
რებთან ერთად განაგრძობს ამ მეტად მნიშვნელოვან საკითხზე მუშაობას და ეპისტემოლოგიუ-
რი კვლევის საფუძველზე მეცნიერულად დაადასტურებს თავის მოსაზრებას. აღნიშნული
კვლევის შედეგები უთუოდ დაგვეხმარება იმ აზრის გამყარებაში, რომ საქართველო ჯერ კიდევ
შორეული შუა საუკუნეებიდან ევროპული მოდელით და შესაბამისად ფეოდალური ურთიერ-
თობებისათვის დამახასიათებელი უნივერსალური ღირებულებებით ცხოვრობდა. თუ კი მსჯე-
ლობის ამ ხაზს გავყვებით, ქ-ნ როზეტა გუჯეჯიანის მიერ ქართული ჩვეულებითი სამართალის
ევროპული ღირებულებების კონტექსტში განხილვა, ისევე როგორც შუა საუკუნეების ზოგიერ-
თი სამართლებრივი ნორმის სიახლოვე რომაულ, თუ ბიზანტიულ სამართალთან, ჩვეულებითი
სამართლის წარმოდგენა სახელმწიფო და საეკლესიო სამართლის კორელაციის პროდუქტად,
მისი ჰუმანური ხასიათი და პარალელები ევროპულ სამართალთან, კიდევ უფრო მეტად ადას-
ტურებს ქართული ტრადიციების და ღირებულებების სიახლოვეს ევროპის ტრადიციებთან და
ღირებულებებთან.
ევროპული ღირებულებების და ქართული ტრადიციების ურთიერთმიმართების პრობ-
ლემას ეხებოდა აგრეთვე როლანდ თოფჩიშვილის ეპისტემოლოგიური კვლევა, რომელიც ეყრ-
დნობოდა ისტორიულ-შედარებით და ქართულ ეთნოლოგიაში გავრცელებულ კომპლექსურ-
ინტენსიურ მეთოდებს. რ. თოფჩიშვილის აზრით, მთლიანად ევროპულ ღირებულებებზე გა-
დასვლას საზოგადოებაში კაპიტალისტურ ურთიერთობათა დანერგვა და საშუალო ფენის ჩა-
მოყალიბება შეუწყობს ხელს, რაც შესაძლებელს გახდის ტრადიციების შენარჩუნებით საზოგა-
დოების მოდერნიზაციის პროცესის დასრულებას.
ძალზე საინტერესო და ამავე დროს საკამათო იყო იდენტობის თვალსაზრისით ორი, რა-
დიკალურად განსხვავებული რეალობის შესახებ მსჯელობა, პროფ. ც. ბარამიძის მოხსენებაში,
რომელმაც მართალია კავკასიის დღევანდელი რეალობა სრულიად მართებულად რუსული ექ-
სპანსიის პროდუქტად და ევროპული სამოქალაქო იდენტობის ანტიპოდად წარმოადგინა, მაგ-
რამ მეტი დამაჯერებლობისთვის, ვფიქრობთ უმჯობესი იქნებოდა არა მარტო დაესახელებინა
ის ღირებულებები, რომელსაც იზიარებდნენ კავკასიელები რუსეთის მიერ მის ძალადობრივ

10
ანექსიამდე, არამედ ეპისტემოლოგიური კვლევის შედეგებით გაემყარებინა ამ საკითხზე თა-
ვისი მსჯელობები. ასეთ შემთხვევაში უფრო დამაჯერებელი იქნებოდა კავკასიური იდენტო-
ბის დარღვეული მთლიანობის შესაძლებელ რესტავრაციაზე, საზოგადოებაში ევროპული ღი-
რებულებების დამკვიდრებასა და კავკასიის მოდერნიზაციის თუნდაც შორეულ პერსპექტი-
ვაზე საუბარი. მოხსენებამ გამოიწვია აზრთა სხვადასხვაობა, რასაც მოჰყვა ძალზე საინტერე-
სო დებატები.

3. ევროკავშირი, მისი ეკონომიკური და სტრატეგიული ინტერესები

ერთმანეთისგან განსხვავებული ერებისაგან ევროპული იდენტობის შექმნას და ამ ერ-

თიანობის მრავალსახოვანი არსის შესახებ მსჯელობას მიეძღვნა რენის უნივერსიტეტის პრო-
ფესორ სესილ ვესიეს მოხსენება „დამორჩილებული ძალადობა“: ფრანგულ-გერმანული შერი-
გება, როგორც ევროპული კავშირის მშენებლობის საფუძველი; ს. ვესიეს, საფრანგეთის სამ-
ხედრო სკოლის პროფ., ყოფილ სამხედრო ატაშეს, ჟილ გალეს, საქართველოს სტრატეგიული
კვლევების ინსტიტუტის დამაარსებელ ეკატერინე ტყეშელაშვილის მოხსენებების შემდეგ გა-
იმართა ძალზე საინტერესო დებატები. სესილ ვესიემ, ევროპის ერთ-ერთ მთავარ მიღწევად
და ევროკავშირის შექმნის და მშენებლობის საფუძვლად, ფრანგების და გერმანელების შერი-
გება მიიჩნია. მან თავის მოხსენებაში ისაუბრა გერმანიის აგრესიაზე და იმ ძალადობაზე, რო-
მელსაც ის ათეული წლების მანძილზე ახორციელებდა მის მიერ ოკუპირებულ საფრანგეთის
ტერიტორიებზე (ელზასზე და ლოტარინგიაზე); ვესიეს მსჯელობა ეხებოდა აგრეთვე 50-იან
წლებში გერმანიისა და საფრანგეთის კულტურული დაახლოების პროცესს, რომელსაც წინ
უძღოდა შერიგების სურვილი და ჩადენილი დანაშაულის თუნდაც დაგვიანებული აღიარება.
შემდგომი წლების ფრანგულ-გერმანული ურთიერთობის ისტორია მომხსენებლის აზრით აჩ-
ვენებს, რომ შესაძლებელია იმ ქვეყნების შერიგება, რომლებიც ერთმანეთთან ომში იყვნენ; ამ-
გვარად, ვესიემ მინიშნება გააკეთა იმაზე, რომ რუსეთ-საქართველოს დაძაბული ურთიერთო-
ბის ანალოგიური გზით დაბალანსება შესაძლებელია. ვესიესთან და გალესთან დებატებში შე-
სულმა ეკა ტყეშელაშვილმა ისაუბრა იმ მიზეზებზე, რის გამოც საქართველოსთვის ეს მოდე-
ლი ჯერ-ჯერობით არ გამოდგება, რადგან როგორც მან აღნიშნა საყოველთაოდ ცნობილია,
რომ რუსეთი უგულებელყოფს მეზობელი ქვეყნების სუვერენიტეტს.
ჟილ გალემ, საფრანგეთის სამხედრო სკოლის პროფესორმა და სამხედრო ექსპერტმა გა-
ანალიზა დასავლეთთან ინტეგრაციის მიზნით საქართველოს მიერ გადადგმული ნაბიჯები;
მან საქართველოს ევროპული იდენტობით ახსნა ჩვენს ქვეყანაში დასავლეთთან თანამშრომ-
ლობის სტრატეგიული მიზნების და შესაბამისი პოლიტიკური და ეკონომიკური პრიორიტე-
ტების განხორციელების სწრაფი ტემპი და შეუქცევადობა. რაც შეეხება დღეს უკრაინის და სა-
ქართველოს მიმართ რუსეთის აგრესიასთან ევროკავშირის შედარებით სუსტ პოზიციას, ეს
მომხსენებელმა ევროკავშირის ეკონომიური და სტრატეგიული ინტერესებით და ამასთან ერ-
თად იმ დიდი ხიფათით ახსნა, რაც რუსეთის იზოლირებას შეიძლება მოჰყოლოდა. თავის
მხრივ, ეკა ტყეშელაშვილმა ევროპის სუსტი პოზიციის მთავარ ფაქტორად მიიჩნია მეზობელ
ქვეყნებში რუსეთის მხრიდან თანამიმდევრული პოლიტიკის გატარება, რასაც ევროპის მხრი-
დან ასეთივე თანამიმდევრული პოლიტიკის გატარების ნაცვლად, ჯერ-ჯერობით მხოლოდ
სიტუაციური რეაგირება მოჰყვება.

11
 4. ადამიანური ღირსება და მისი დაცვის მნიშვნელოვანი ასპექტები

ადამიანური ღირსება არც იდეალია, არც მიზანი, რომელსაც უნდა მიაღწიო, არამედ
პრინციპი. ღირსებას მიყევხარ არა მოცემულობასთან, არამედ ვალდებულებასთან ე. ი. რაღაცა
ისეთთან, რომელსაც იურისტები უწოდებენ, იმას რისი გადალახვაც არ შეიძლება. ღირსება
შესაძლოა ასე განისაზღვროს: ეს არის ყოველი ადამიანის უნარი საკუთარი თავი განსაზღ-
ვროს პრინციპების მიხედვით და სხვა ადამიანებს შესაბამისად მოექცეს. არსებობს ღირსების
ტრადიციული გაგება და მოდერნული გაგება, რომელიც ეყრდნობა სტოიციზმს და ქრისტია-
ნიზმს. ძველი, ანუ ტრადიციული გაგებით ღირსება ეს არის სოციალური იერარქიის ფუნქცია,
რომელიც ენიჭება რანგის მიხედვით. მათ ვინც იერარქიული კიბის მაღალ საფეხურზე იმყო-
ფებიან, გააჩნიათ განსაუთრებული ღირსება, რომელიც შეესაბამება მათ განსაკუთრებულ მო-
ვალეობას და პასუხისმგებლობას. მოდერნული გაგებით კი ღირსება ეს არის გრძნობა, რო-
მელსაც იზიარებს ყველა, ადამიანი, რომელიც ეკუთვნის კაცობრიობას. ეს არის ის, რაშიც ყვე-
ლა ადამიანი უდავოდ თანაბარია. ეს იმას ნიშნავს, რომ ყველა ადამიანი იმსახურებს უპირო-
ბო პატივისცემას მიუხედავად, ასაკისა, სქესისა, ფიზიკური თუ გონებრივი ჯანმრთელობისა,
რელიგიისა, სოციალური და ეთნიკური კუთვნილებისა. ადამიანური ღირსების კონცეპტს
განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს ადამიანის უფლებების საერთაშორისო სამართალში.
ღირსება, როგორც ჰუმანისტური ფილოსოფიის ფუნდამენტი; ღირსების დაცვა, რო-
გორც სამართლიანი საზოგადოების ევროპული მოდელის და დემოკრატიული ინსტიტუტე-
ბის შექმნის უცილობელი პირობა; ადამიანის ღირსება და სამართალი, ქართული კონსტიტუ-
ციონალიზმის ევროპული საფუძვლები, ამ საკითხებზე გაიმართა დებატები სამართლის
დოქტორის მიხეილ ბიჭიას, სამართლის მაგისტრების: სერგი ჯორბენაძის, და დიმიტრი გეგე-
ნავას მიერ წარმოდგენილ მოხსენებების შემდეგ; ადამიანის ღირსების დაცვის ერთ-ერთი
მნიშვნელოვან ასპექტად მიჩნეულია მისი სამოქალაქო სამართლებრივი კვლევა. აქ, უპირვე-
ლეს ყოვლისა, აქტუალური გახლდათ მომხსენებელის, მ. ბიჭიას, მიერ სხვადასხვა თეორიის
კრიტიკული ანალიზის საფუძველზე ღირსების კერძოსამართლებრივი ცნების ჩამოყალიბება,
რის შედეგადაც შესაძლებელი გახდა ღირსების საჯარო და კერძოსამართლებრივ ცნებებს შო-
რის მიმართების დადგენა. ამასთან ერთად მოხსენებაში განსაზღვრულ იქნა სამოქალაქო სა-
მართალში ღირსების დაცვის სპეციფიკა.
რაც შეეხება დიმიტრი გეგენავას, მან თავის მოხსენებაში წარმოადგინა ევროპული ღი-
რებულებები, რომლებსაც ქართული კონსტიტუციონალიზმი ეყრდნობოდა და რომელსაც
იგი ახლაც ეფუძნება. მომხსენებელმა მოახდინა ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეე-
ბის პრეზენტაცია და გამოკვეთა ამ ჭრილში ქართულ და ევროპულ ღირებულებებს შორის სი-
ახლოვე, თუმცა ისაუბრა ქართული კონსტიტუციონალიზმისთვის დამახასიათებელ სპეცი-
ფიკურ თავისებურებებზეც.
საქართველოს სამოქალაქო კოდექსს, როგორც კერძო სამართლის ევროპეიზაციის ნი-
მუშს, ეხებოდა სერგი ჯორბენაძის მოხსენება, რომლის აზრითაც სსკ-ის ევროპეიზაციაზე სა-
უბრისას აუცილებელია აღინიშნოს მასში და ზოგადად, ქართულ სამართალში ბერძნულ-რო-
მაული და ევროპული სამართლის გავლენა. მომხსენებლის აზრით, ევროპული გამოცდილე-
ბა იქნა გაზიარებული და ქართულ ზნეობრივ ნორმებთან შესაბამისობაში მოვიდა სანივთო

12
სამართლის ცალკეული ასპექტები. აქვე სხვადასხვა კერძოსამართლებრივი ინსტიტუტის ანა-
ლიზის ფონზე ხაზგასმული იყო სსკ-ში ევროპული სამართლის ტენდენციების ასახვა.
მოხსენებების შემდეგ გამართული დებატები შეეხო ღირსების კერძოსამართლებრივი
ცნების ჩამოყალიბებას და სამოქალაქო სამართალში ღირსების დაცვის სპეციფიკის განსაზღ-
ვრას; საქართველოს საკონსტიტუციო სამართლის ევროპულ სამართალთან ჰარმონიზაციის
საკითხს. დებატები შეეხო აგრეთვე საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის, როგორც კერძო სა-
მართლის ევროპეიზაციის ნიმუშის, ზოგიერთი ასპექტის ქართულ ზნეობრივ ნორმებთან შე-
საბამისობას, რის საფუძველზეც დადგინდა, რომ ისეთი ევროპული ღირებულებები, როგო-
რიცაა: ადამიანის ღირსების პატივისცემა, კანონიერებისა და სამართლიანობის უზრუნველ-
ყოფა, დაცვა ადამიანის უფლებებისა, რომლებსაც ეფუძნება ქართული კონსტიტუციონალიზ-
მი და ახლადშექმნილი სახელმწიფო ინსტიტუტები, გარკვეულწილად არის ევროპული და
ქართული იდენტობის ნაზავი; დებატებში მონაწილე მხარეები შეთანხმდნენ იმაზე, რომ, მი-
უხედავად ასეთი სიახლოვისა, ეს ის საკითხებია, რაზეც უნდა გაგრძელდეს მუშაობა, რათა
უმტკივნეულოდ მოხდეს ევროპულ-ქართული ღირებულებების დაახლოება და ამის საფუძ-
ველზე ევროპული მოდელის სამოქალაქო საზოგადოების ჩამოყალიბება.

5. ევროპული ღირებულებების როლი ეკონომიკის განვითარებაში

ევროპულ ღირებულებებზე და ეროვნულ იდენტობაზე თეორიულ მსჯელობა და დება-

ტები გაგრძელდა ეკონომიკის მკვლევარებს შორის. ამ დარგის სპეციალისტებმა წარმოაჩინეს
ევროპული ღირებულებების მნიშვნელობა ამ დისციპლინის ზოგად ჩარჩოში და გაგვაცნეს
კვლევის შედეგები.
ევროპული მოდელის საზოგადოების ჩამოყალიბებისთვის არანაკლებ მნიშვნელოვანია
ევროპული ღირებულებების გათვალისწინება ეკონომიკის განვითარებაში. ამდენად, ეკონო-
მიკის დარგში თსუ-ს პროფესორების, ირინა გოგორიშვილის, რამაზ ფუტკარაძის, ეკა ლე-
კაშვილის მიერ წარმოდგენილი მოხსენებები ისეთ უაღრესად აქტუალურ საკითხებს ეხებო-
და, როგორიცაა: ეკონომიკურ ინტეგრაცია და ევროპულ ღირებულებები, ევროკავშირში გა-
წევრიანების შემდგომ პერსპექტივები და ამ გზაზე ეკონომიკური პოლიტიკის აქტუალური
საკითხები.
რამაზ ფუტკარაძის მიერ წარმოდგენილ მოხსენებაში, ადამიანის ღირსების, პატივისცე-
მის, ადამიანის ფუნდამენტური უფლებების და ზოგადად ევროპული ფასეულობების დაცვის
შედეგადაა მიჩნეული ევროპის ქვეყნების ძლიერი ეკონომიკა, მისი მაღალი გლობალური
კონკურენტუნარიანობის ინდექსი.
ისეთი ფასეულობები, როგორიცაა თავისუფლება, სამართლიანობა, ადამიანის ფუნდა-
მენტური უფლებები და მათი უმთავრესი პრინციპების დაცვა, ადამიანის ღირსების პატივის-
ცემა - როგორც ეკონომიკური პოლიტიკის წარმატების გარანტი, გახდა აგრეთვე ეკა ლეკაშვი-
ლის მოხსენების ძირითადი თემა, რომელიც ეფუძნებოდა ვიშეგრადის ქვეყნების ეკონომოკუ-
რი პოლიტიკის აქტუალური საკითხების კვლევას ევროკავშირში გაწევრიანებამდე და გაწევ-
რიანების შემდეგ.

13
 პროფ. ირინა გოგორიშვილის აზრით, საქართველოს სახელმწიფოს წარმატებულ განვი-
თარებას ევროპულ ღირებულებებზე დაფუძნებული რაციონალური ეკონომიკური პოლიტი-
კის გატარება და ევროკავშირში მისი ეკონომიკური ინტეგრაცია შეუწყობს ხელს მომხსენე-
ბელმა კვლევის პროცესში ძირითადად გამოიყენა ლოგიკური ანალიზისა და სინთეზის, სტა-
ტისტიკის მეთოდები.

6. ევროპული ღირებულებების პრობლემატიკა, როგორც

ინტერდისციპლინარულობის უმთავრესი მიზანი

იდენტობისა და ღირებულებების საკითხები ძალიან აქტუალური და შესაბამისად ბევ-

რი რამ საკამათოა, რაც ჩვენი აზრით, როგორც ფილოლოგების, ისტორიკოსების, ფილოსოფო-
სების ასევე იურისტების, ეკონომისტების, საქმეა. ჩვენს რეალობაში არც თუ იშვიათია ევრო-
პისა და მისი ღირებულებების შესახებ მცდარი ინფორმაციის და დამახინჯებული ფაქტების
გავრცელება, რაც არსებითად მეზობელი სახელმწიფოს აქტიური საინფორმაციო პოლიტიკის
შედეგია. ამ მიზნით იქმნება რუსეთის მიერ დაფინანსებული არასამთავრობო ორგანიზაციე-
ბი, იბეჭდება შეკვეთილი სტატიები, სადაც ავტორები ირწმუნებიან, რომ ევროპასთან დაახ-
ლოება საფრთხეს უქმნის ქართულ ტრადიციებს, კულტურას, რომ ევროპა ეს არის გარყვნი-
ლება, ნარკოტიკები; ყოველივე ამის გამო ზოგჯერ იდევნებიან განსხვავებული რელიგიის და
სექსუალური ორიენტაციის, განსხვავებული პოლიტიკური შეხედულებების მქონე ადამიანე-
ბი; არც თუ ისე იშვიათია ჰომოფობიის და ქსენოფობიის გამოვლინებები. დავიწყებას ეძლევა
ისეთი ქართული ტრადიციები და ღირებულებები, როგორიცაა ტოლერანტობა, რისი დადას-
ტურებაცაა თუნდაც მეჩეთის, სინაგოგას და ქრისტიანული ეკლესიის თანაარსებობა ჩვენს
დედაქალაქში, ან კიდევ საუკუნეების მანძილზე ებრაელებთან ქართველების მშვიდობიანი
თანაცხოვრება.

7. დასკვნა
ამრიგად, კონფერენციაზე სხვადასხვა დისციპლინის სპეციალისტებმა: ფილოსოფოსებ-
მა, ეკონომისტებმა, იურისტებმა, ისტორიკოსებმა, პოლიტოლოგებმა, ფილოლოგებმა, წარმოგ-
ვიდგინეს თავისი კვლევის შედეგები და მოსაზრებები ისეთი საკითხებისადმი, როგორიცაა,
თავისუფლება, დემოკრატია, ადამიანური ღირსება, ადამიანის უფლებები და მათი დაცვის მე-
ქანიზმები, რის საფუძველზეც შესაძლებელი ხდება ევროპული ღირებულებების პრობლემატი-
კის მთლიანობაში განხილვა. ინტერდისციპლინარულობის უმთავრესი მიზანი სწორედ ამ გან-
სხვავებულ შეხედულებების იდენტიფიცირება და ინტეგრირებაა.
ჩვენი კონფერენცია მიეძღვნა ევროპული ღირებულებების მნიშვნელობას უნივერსალუ-
რი ფასეულობების ჩამოყალიბებაში და ამ ფონზე ეროვნული იდენტობის პრობლემატიკის გან-
ხილვას. დემოკრატიის და მოდერნიზაციის გზაზე მდგარ ისეთ სახელმწიფოში, როგორიცაა სა-
ქართველო, ქართული პოლიტიკური აზროვნების განვითარებისა და თანამედროვე სამოქალა-
ქო საზოგადოების მოდერნიზაციისთვის აღნიშნული საკითხი განსაკუთრებით აქტუალურია.
იმედი გვაქვს, რომ წარმოდგენილი მოხსენებები და მათ ირგვლივ გამართული დებატები გარ-

14
კვეულწილად შეუწყობს ხელს საქართველოს ევროპული არჩევანის მიმართ პოზიციის გამოკ-
ვეთას. მაგრამ ჩვენ ამით არ ვწყვეტთ მუშაობას, უნივერსიტეტის პროფესორებს, ზოგადად, ჩვე-
ნი საზოგადოების ინტელექტულურ ნაწილს მოვუწოდებთ შემოგვიერთდნენ, რათა განვაგ-
რძოთ მსჯელობები და დებატები ევროპული ღირებულებების და საგარეო პოლიტიკური კურ-
სის ევროატლანტიკური მიმართულების კუთხით, რათა შეუჩერებელი აქტივობით, მემორან-
დუმებით, სამეცნიერო სტატიებით, კონფერენციებით, მსოფლიო საზოგადოების ყურადღება
მივაპყროთ საქართველოსკენ, თვალსაჩინო გავხადოთ მისი წვლილი მსოფლიო უსაფრთხოება-
ში, კვლევებით დავადასტუროთ მისი მრავალსაუკუნოვანი ევროპული ორიენტაცია, გავაცნოთ
მისი მდიდარი კულტურა.
დასასრულ დიდი მადლობა გვინდა გადავუხადოთ უნივერსიტეტის რექტორს, ბატონ
ვლადიმერ პაპავას დიდი მხარდაჭერისთვის და მაქსიმალური ხელშეწყობისთვის, ასევე, პრო-
ფესორებს: ცირა ბარამიძეს, ნანა მაჭარაშვილს, გიორგი ლობჟანიძეს, მომხსენებლებს, უაღრესად
საინტერესო მოხსენებებისათვის, ასისტენტებს ნინო რევაზიშვილს და ქეთევან ქუსიკაშვილს,
კოორდინატორებს, დოქტორანტებს, სტუდენტებს, იმ თავდაუზოგავი შრომისთვის, რომელიც
მათ გასწიეს იმისათვის, რომ ეს კონფერენცია შემდგარიყო.
განსაკუთრებით გვინდა აღვნიშნოთ რუსთაველის ფონდის როლი არა მარტო აღნიშნუ-
ლი კონფერენციის, არამედ საუნივერსიტეტო სივრცეში არაერთი სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვა-
ნი პროექტის განხორციელებაში და მადლობა გადავუხადოთ ფონდის წარმომადგენლებს ჩვენი
პროექტის ფინანსური მხარდაჭერისათვის.

15
 ფსევდოგანათლების ინტელექტუალური პარადოქსები 

ზურაბ გურული
 მედიცინისა და ფილოსოფიის დოქტორი, პროფ.  
მისისიპის უნივერსიტეტი (აშშ) 
 
კაცობრიობა, მსოფლიო საზოგადოება მუდმივ დინამიკაშია; იზრდება, იცვლება, იხვე-
წება, ახალს ითავისებს, სტერეოტიპებს ებრძვის, დოგმებს ამსხვრევს, ტაბუებს ხსნის, კომ-
პლექსებისაგან თავისუფლდება. განვითარებული საზოგადოების მამოძრავებელ, წამყვან ძა-
ლას კი განათლებით გამორჩეული ადამიანები წარმოადგენენ.
შესაბამისად, მათზეა დამოკიდებული საზოგადოებრივი აზრის ფორმირება ნებისმიერ
მნიშვნელოვან საკითხზე. ამიტომ ძალიან დიდი მნიშვნელობა აქვს განათლებასა და ფსევდო-
განათლებას შორის არსებული მკვეთრი და ამავე დროს პარადოქსულად უხილავი საზღვრე-
ბისა და კრიტერიუმების დადგენას. ძალიან ხშირად ხდება ამ განსაზღვრებებისა თუ ცნებების
ერთმანეთში აღრევა. ამით კი საზოგადოების ის ნაწილი იბნევა განსაკუთრებით, რომელიც
ინტელექტუალურ-განათლებული ადამიანების მოსაზრებებსა და პოზიციაზე არსებითადაა
დამოკიდებული.
ინტელექტი ადამიანის ტვინის ბაზისური განვითარების პროდუქტია, ქვეცნობიერის
დონეზე დევს. გენეტიკურადაა გაპირობებული. შესაბამისად, ზოგს მეტი აქვს, ზოგს ნაკლები.
ამავე დროს ქვეცნობიერი ინტელექტი არაფერს ნიშნავს შესაბამისი განვითარებისა და
წვრთნის გარეშე; წვრთნა კი უკვე განათლების მიღებით მოდის.
განათლება კითხვა-სწავლისა და წაკითხულის აღქმისაგან შედგება, სადაც პირველი პა-
სიური პროცესია, მეორე კი აქტიური. თუ ორივე პირობა არ დაკმაყოფილდა, ადამიანი განათ-
ლებული ვერ იქნება. ჭეშმარიტი განათლებაა სწორედ სიბრძნის წყარო, რადგან ამ დროს ადა-
მიანს უკვე შეუძლია საკუთარი, აქტიურად გადამუშავებული და დახვეწილი ინფორმაცია გა-
დასცეს სხვებს; განსხვავებით წაკითხულის პასიური რეგურგიტაციისაგან, რაც ე.წ.
„ნაკითხებს” ახასიათებთ და ამით მოხერხებულად ქმნიან განათლებულობის ეფექტს გაუთ-
ვითცნობიერებელ აუდიტორიაში.
ჭეშმარიტი განათლება თავისთავად გამორიცხავს პასიურობას. აქტიური სწავლა კი შე-
საბამისად, ვერ ჰგუობს ჩარჩოებს, დოგმებს.
“საგნის, მოვლენის, იდეის არსის გააზრების უუნარობას ეწოდება სისულელე და
სამწუხაროდ მის წინააღმდეგ წამალი არ არსებობს” (იმანუელ კანტი).
ამრიგად, ე.წ. ნაკითხი ადამიანი სრულებითაც არ არის დაზღვეული სულელის თიკუ-
ნისაგან, თუ შესასწავლი საგნის იდეის, არსის წვდომა არ შეუძლია. შინაარსში გაურკვევლობა
ზედაპირულობას, დოგმატურობას, შეზღუდულობას განაპირობებს და ასე იბადება ჭეშმარი-
ტი სისულელე.
ჭეშმარიტი სისულელის ნიმუშების მოყვანა უხვად შეიძლება თანამედროვე ქართული
სინამდვილიდან. მაგალითად, განცხადება, რომ „ვეფხისტყაოსანი” პრიმიტიული, სულე-
ლური ისტორიაა.

16
 ეს თუ ასეა, მაშინ რას წარმოადგენს ბიბლია? მარტივი, ბანალური ზღაპრების კრებულს?
… 1620 წელს გემმა „May Flower” პირველი ახალმოსახლენი ჩაიყვანა ამერიკის შეერთე-
ბულ შტატებში. მათ შორის ყველაზე განათლებულებმა ითავეს დანარჩენებისათვის ღვთიური
სიბრძნის გაცნობა. ასე ჩაეყარა საფუძველი ე.წ. ბიბლიის შემსწავლელ ჯგუფებს.
რეზიდენტურაში სწავლის დროს 1 წელი პატარა ამერიკულ ქალაქში, კლასიკურ პური-
ტანულ საზოგადოებაში გავატარე და უშუალოდ გავეცანი ამ ჯგუფების მოღვაწეობის მთავარ
პრინციპს, ბიბლიაში მოთხრობილი ისტორიების ინდივიდუალურ, ყველასაგან განსხვავებუ-
ლი, ორიგინალური აღქმისა და ინტერპრეტაციის უნარის გამომუშავებას.
ასე მიხედეს საკუთარ განათლებას ახალმოსახლე ამერიკელებმა. განათლებით გამორჩე-
ული თანამემამულეების აქტიური მოსმენით, კამათითა და აზროვნებით. სხვისი ნათქვამის
ანალიზითა და საკუთარი შეფასებით; დოგმების გათავისებითა და გააზრებით; ანუ, კანტის
განზომილებით, ასე გადაურჩნენ გამოსულელებას.
მათ მოახერხეს ზედაპირიდან სიღრმეში ჩაღწევა და ერთი შეხედვით ურყევი და შეუც-
ვლელი დოგმები მოქნილი და იოლად მოსარგები გახადეს.
ასე ლიბერალურად მიუდგნენ ამერიკელები ქრისტიანულ დოგმატიკას და ეს სრულები-
თაც არ გახლდათ მკრეხელობა, რადგან ბიბლიის არსში წვდომით ისინი ადვილად მიხვდნენ,
რომ თავად მაცხოვარი იყო ყველაზე დიდი ლიბერალი; ერთნაირად შემწყნარებელი და გამგები
ქურდ-ავაზაკთა, მეძავთა თუ პატიოსან მშრომელთა საზოგადოების.
„შეიცან საკუთარი თავი და შეიცნობ სამყაროს, ღმერთს“, – ამბობდა ქილონი.
როდესაც მრევლი პასიურად უსმენს რომელიღაც ხუცესის ქადაგებას და მის ნააზრევს;
როდესაც არ არსებობს ორმხრივი დიალოგი და ფაქტების ორიგინალური ინტერპრეტაცია იზღ-
უდება, მაშინ ასეთი საზოგადოება ვერ ახერხებს შინაარსის შეცნობას, ვერ პოულობს საკუთარ
თავს და შესაბამისად, ვერც ღმერთს.
საბჭოთა პერიოდის სწავლულებში საკმაოდ პოპულარული გახლდათ განცხადება:
– კომუნისტებმა საკუთარი იდეოლოგია ბიბლიის მაგალითზე შექმნესო.
კომუნისტები ძალიან შორს იყვნენ ბიბლიის და რელიგიის არსში წვდომისაგან. ამიტომ,
მათ მხოლოდ ქრისტიანული დოგმატიკის უხეირო ასლების პასიური გადატანა მოინდომეს სა-
კუთარ იდეოლოგიაში. ასე მივიღეთ კიდევ ერთი ჭეშმარიტი სისულელე; ახალ დოგმათა დომ-
ხალი, რომელთა შინაარსში ჩაწვდომისა და ორიგინალური ინტერპრეტაციის უნარი სასტიკად
ისჯებოდა. ნებისმიერი სამეცნიერო ნაშრომი აუცილებლად უნდა დანახული ყოფილიყო მხო-
ლოდ ერთი, მეცნიერული კომუნიზმის ჭრილიდან. ასე შეეჩვია საზოგადოება სიყალბეს და სი-
სულელეს.
თანამედროვე ქართულ საზოგადოებას მძიმე მემკვიდრეობად ერგო საბჭოთა იდეოლო-
გია. 70 წლის განმავლობაში საგანთა და მოვლენათა არსისადმი დაშტამპულმა მიდგომამ უკი-
დურესად გაართულა განვითარებული ქვეყნების საზოგადოების კრიტერიუმებთან მიახლოე-
ბა. ასე დაიბადა ე.წ. „გარყვნილი დასავლეთის“ გაუცნობიერებელი შიში; შიში სოდომ-გომორი-
სა თუ ბაბილონის გოდოლისა; სივრცისა, რომელიც სპობს ეროვნულ თვითმყოფადობას, ტრა-
დიციებს.

17
 ეს გაუცნობიერებელი შიში კოსმოპოლიტიზმის მიმართ არახალია და ვაჟა-ფშაველას ეს-
სე „პატრიოტიზმი და კოსმოპოლიტიზმი“ დიდი მოაზროვნის მიერ დოგმატური ცნებების გა-
ცამტვერების შესანიშნავი მაგალითია.
ინტერნეტის საძიებელ პროგრამაში თუ ქართულად მოიძიებთ კოსმოპოლიტიზმის გან-
მარტებას, ე.წ. უცხო სიტყვათა ლექსიკონი ამ განმარტებას ამოგიგდებთ:
„რეაქციული ბურჟუაზიული იდეოლოგია, რომელიც უარყოფს ეროვნულ თვითმყოფო-
ბას და ეროვნულ სუვერენიტეტს, ქადაგებს სამშობლოსადმი, ეროვნული კულტურისადმი
გულგრილობას და აყენებს „მსოფლიო სახელმწიფოს“ შექმნის, „მსოფლიო მოქალაქეობის“
დაწესების იდეას“.
„ზოგს ჰგონია, რომ ნამდვილი პატრიოტიზმი ეწინააღმდეგება კოსმოპოლიტიზმს, მაგ-
რამ ეს შეცდომაა. ყოველი ნამდვილი პატრიოტი კოსმოპოლიტია ისე, როგორც ყოველი გონიე-
რი კოსმოპოლიტი (და არა ჩვენებური) პატრიოტია“, – წერდა ვაჟა.
1795 წელს, თავის ესსეში – „სამარადჟამო მშვიდობა”, იმანუელ კანტმა კოსმოპოლიტიზმი
მიიჩნია ადამიანების ომისაგან გადარჩენის მთავარ პრინციპად და ე.წ. უნივერსალური თავაზი-
ანობისა და სტუმართმოყვარეობის ბაზისურ ცნებად.
„დედამიწა თანაბრად ეკუთვნის კაცობრიობას და ჰუმანიზმის საყოველთაო მემკვიდ-
რეობა საბოლოოდ მიიყვანს კიდეც ადამიანებს კოსმოპოლიტურ კონსტიტუციასთან“.
ანალოგიური ფილოსოფიური კონცეფციები ჰქონდა ემანუელ ლევინასს ეთიკის, ხოლო
ჟაკ დერიდას კი სტუმართმოყვარეობის შესახებ.
სტუმართმოყვარეობის ხსენებისას ძნელია სულმა არ წაგძლიოს და ისევ ვაჟას „სტუმარ-
მასპინძელი“ არ გაიხსენო:
„ჩვენ ვიტყვით: კაცნი ჩვენა ვართ, მარტო ჩვენ გვზრდიან დედანი“; …
მაგრამ დავუბრუნდეთ ისევ კოსმოპოლიტიზმს.
„პატრიოტიზმი უფრო გრძნობის საქმეა, ვიდრე ჭკუა-გონებისა, თუმცა კეთილგონიერება
მუდამ ყოფილა და არის მისი მათაყვანებელი და პატივისმცემელი. კოსმოპოლიტიზმი
მხოლოდ ჭკუის ნაყოფია, ადამიანის კეთილგონიერებისა, მას ადამიანის გულთან საქმე არა
აქვს, იგი საღსარია იმ უბედურობის ასაცილებლად, რომელიც დღემდის მთელს კაცობრიობას
თავს დასტრიალებს“.
„მეცნიერება და გენიოსები გვიხსნიან გზას კოსმოპოლიტიზმისაკენ, მაგრამ მხოლოდ
პატრიოტიზმის, ნაციონალიზმის მეოხებით“.
ასე ბუნებრივად დააკავშირა ერთმანეთთან განათლება ანუ ჭკუა-გონება და გრძნობა
ანუ ღირსება-ზნეობა ვაჟამ ერთმანეთთან. თუ ისევ გავატარებთ პარალელებს კანტის განცხა-
დებასთან, აღმოვაჩენთ, რომ კოსმოპოლიტიზმი სწორედაც რომ პატრიოტიზმის არსის გააზ-
რებაა, ამ ცნების სიღრმეში ჩახედვის მცდელობაა და ამიტომაც აღარ ჩანს ისე სულელურად,
როგორც კომუნისტმა დოგმატიკოსებმა მონათლეს თავის დროზე.
ღირსება და ზნეობა ჭეშმარიტი განათლების პარალელურად ვითარდება. წაკითხულის
სწორად აღქმა, გააზრება, გადამუშავება თავისთავად აყალიბებს ზნეობის კრიტერიუმებს.
ჭეშმარიტი ხელოვნება, ლიტერატურა, მუსიკა, ადამიანში არსებული კეთილი სულის კვინ-
ტესენციაა და თუ ამას შეგნებულად ეზიარები ანუ განათლდები, თავისთავად ჩამოქნი საკუ-
თარ ზნეობასაც და ღირსებასაც.

18
 1961 წლის ივლისში, იელის უნივერსიტეტის ფსიქოლოგმა სტენლი მილგრემმა საინ-
ტერესო ექსპერიმენტი ჩაატარა. მეცნიერი შეეცადა გაეზომა ექსპერიმენტში მონაწილე პირე-
ბის სურვილი, დამორჩილებოდნენ ავტორიტეტული, უფლებამოსილი პიროვნების ბრძანებას
და შეესრულებინათ ისეთი მოქმედება, რომელიც ეწინაღმდეგებოდა მათ სინდისს.
ზემოაღნიშნული კვლევის იდეა მილგრემს იერუსალიმში ჩატარებულმა სასამართლო
პროცესმა მისცა, რომელზედაც ნაცისტი სამხედრო დამნაშავე ადოლფ აიხმანი გაასამართლეს.
ფსიქოლოგი შეეცადა პასუხი გაეცა ორი განსაკუთრებით პრობლემური შეკითხვისათვის:
1. შესაძლებელი იყო თუ არა იმის დაშვება, რომ აიხმანი და მილიონობით მისი თანამ-
ზრახველი მხოლოდ ბრძანებას ასრულებდნენ?
2. შეიძლებოდა თუ არა, რომ მათთვის თანამზრახველები ეწოდებინათ?
იმისათვის, რომ გარკვეული წარმოდგენა გქონდეთ ექსპერიმენტის დანიშნულებაზე და
მიზანზე, შევეცდები მოკლე აღწერა შემოგთავაზოთ.
ცდაში მონაწილეობდა 3 სუბიექტი: ექსპერიმენტატორი (რომელიც ამავე დროს უფლე-
ბამოსილ ავტორიტეტს წარმოადგენდა); მასწავლებელი (რომელიც უნდა დამორჩილებოდა
ექსპერიმენტატორის ბრძანებებს) და მოსწავლე (ანუ მასწავლებლის შესწავლის ობიექტი).
„მასწავლებელს“ წარმოდგენა არ ჰქონდა იმ ფაქტზე, რომ „მოსწავლე" სინამდვილეში
გაწვრთნილი მსახიობი იყო. გამოცდილი „მოსწავლე“ თითქოს შემთხვევით უმხელდა „მას-
წავლებელს“, რომ მას გულის სერიოზული დაავადება აწუხებდა.
„მასწავლებელს“ აძლევდნენ სპეციალურ ღილაკს, რომელიც დაკავშირებული იყო
ელექტროგენერატორთან.
ამის შემდეგ „მასწავლებელი“ იწყებდა შეკითხვების და ოთხი შესაძლო პასუხის წაკი-
თხვას „მოსწავლისათვის“. არასწორი პასუხის შემთხვევაში "მასწავლებელი" ვალდებული
იყო, რომ ღილაკისთვის დაეჭირა ხელი და ელექტროშოკი მიეყენებინა „მოსწავლისათვის“.
ყოველი არასწორი პასუხის შემდეგ, მომდევნო შოკის სიმძლავრე 15 ვოლტით იზრდებოდა.
სინამდვილეში არავითარ ელექტრულ სტიმულაციას არ ჰქონდა ადგილი, მაგრამ ამის
შესახებ „მასწავლებელმა“ არაფერი იცოდა. გაწვრთნილი მსახიობი კი მოხერხებულად აკე-
თებდა შოკით მიყენებული ტკივილის იმიტაციას.
„მასწავლებლის“ ფუნქციის შესასრულებლად სტენლი მილგრემმა იელის უნივერ-
სიტეტის ფსიქოლოგიის ფაკულტეტის სტუდენტები გამოიყენა. ექსპერიმენტის პირველი
ეტაპის დასრულების შემდეგ აღმოჩნდა, რომ "მასწავლებელთა" 65%-მა "ექსპერიმენტატორის"
ბრძანებით, მასიური, პოტენციურად სასიკვდილო, 450 ვოლტიანი შოკი მიაყენა "მოსწავლეს".
მართალია, „მასწავლებელთა“ უმრავლესობა სერიოზულ დისკომფორტს განიცდიდა ამ
საქციელის ჩადენისას, მაგრამ საბოლოოდ ისინი მაინც დაემორჩილნენ "ექსპერიმენტატორის"
ავტორიტეტულ მითითება-ბრძანებას.
ამ საინტერესო ექსპერიმენტის შედეგები და საბოლოო ანალიზი მილგრემმა 1974 წელს
გამოაქვეყნა სტატიაში "მორჩილების საფრთხეები“.
ჩვეულებრივი, რიგითი ადამიანები, ყოველგვარი აგრესიისა და მტრული განზრახვე-
ბის გარეშე, ასრულებდნენ რა მარტივ დავალებას, ხდებოდნენ საზარელი, დესტრუქციული
პროცესის შემსრულებლები. – ასეთ დაკვნამდე მივიდა ცნობილი ფსიქოლოგი.

19
 საინტერესო და აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ მილგრემის ექსპერიმენტი რამდნეჯერმე
გაიმეორეს სხვადასხვა ქვეყანაში და განსხვავებულ სოციალურ ჯგუფებში, ზუსტად ანა-
ლოგიური შედეგით.
ადამიანის ბუნება უნივერსალურია.
„მიუხედავად იმისა, რომ ექსპერიმენტის მიმდინარეობისას აშკარა გახდა შესასრულე-
ბელი დავალების ამორალურობა და დესტრუქციული ხასიათი და მონაწილეებს უბრძანეს,
რომ დაერღვიათ მორალისა და ეთიკის ბაზისურ-ფუნდამენტური პრინციპები, მხოლოდ რამ-
დენიმე ადამიანს აღმოაჩნდა წინააღმდეგობის გაწევის უნარი და ღირსება“, – წერდა
მილგრემი თავისი ნაშრომის დასკვნაში.
ასე დაამტკიცა სტენლი მილგრემმა, რომ იელის უნივერსიტეტში მოღვაწეობა არ
წარმოადგენდა ჭეშმარიტი განათლებისათვის საკმარის კრიტერიუმს და რომ მოვლენათა
არსის გაუაზრებლობა, დოგმატური ბრძანებების პასიური, დაუფიქრებელი შესრულება
უზნეო დამნაშავედ აქცევდა ერთი შეხედვით ინტელექტუალურ ადამიანებს.
განათლება საკუთარი თავისა და დანიშნულების საპოვნელად სჭირდება ადამიანს; მა-
შინ როდესაც ნაკითხობა ძირითადად სხვაზე ინტელექტუალური დომინირების ხერხია. ის
ადამიანები კი რომლებიც სხვაზე დომინირებას ცდილობენ, ნებისმიერი ხერხით, უსათუოდ
არასრულფასოვნების კომპლექსით არიან შეპყრობილნი. მათ მსხვერპლი სჭირდებათ, საკუ-
თარი ინტელექტის მსხვერპლი, რათა უკეთ იგრძნონ თავი. დომინირების პროცესი თავისთა-
ვად აგრესიის კომპონენტია. აგრესია კი მოგეხსენებათ პრიმიტიული ინსტიქტია, ასევე ქვეც-
ნობიერის დონეზე ჩადებული, რომლის კონტროლიც მხოლოდ ცნობიერის სწორი განვითა-
რებით ხდება. ასე და ამრიგად გამოდის ცარიელი ნაკითხობა პრიმიტიული მოვლენა და ამას
სიბრძნესთან არანაირი კავშირი არა აქვს; პირიქით, პოტენციურად საშიშიცაა, რადგან აქტიუ-
რი აგრესიის ელემენტი ხდება თანდათან, ვინაიდან შესაფერი კონტროლი არა აქვს ზნეობისა
და ღირსებისაგან.
1777 წელს, სახელგანთქმულმა ბრიტანელმა მოგზაურმა, კაპიტანმა ჯეიმს კუკმა თავის
გეოგრაფიულ აღმოჩენებთან ერთად მსოფლიო ახალ ტერმინს აზიარა. ეს გახლდათ "ტაბუ".
ტონგას ენაზე ტაბუ აერთიანებდა ყველაფერს, რაც აკრძალული იყო პოლინეზიელი
ველურებისათვის. ასე აღმოჩნდა ადამიანთა პრიმიტიულ საზოგადოებაში გავრცელებული
ტერმინი პოპულარული და, რაც მთავარია, უაღრესად საჭირო მაღალგანვითარებული
საზოგადოებისათვის.
თითქოს პარადოქსული ფაქტია; მაგრამ თუ კარგად დავუკვირდებით, გასაკვირი
არაფერია. ადამიანთა ქვეცნობიერი უნივერსალურია და ამ განზომილებაში არანაირი
განსხვავება არ გახლავთ პრიმიტივ ველურსა და დახვეწილ ჯენტლმენს შორის.
ერთია მხოლოდ, მაღალგანვითარებულმა საზოგადოებამ თანდათან გააცნობიერა თუ
რამდენი ბოროტების მოტანა შეუძლია გაუცნობიერებელ აკრძალვას და ნელნელა დაიწყო ტა-
ბუს ახსნა სხვადასხვა საჭირბოროტო საკითხიდან.
რა იყო ტაბუს შემოღების მიზეზი პოლინეზიელთა პირველყოფილ საზოგადოებაში?
პასუხი მარტივია: – შიში.
დიახ, მარტივი და ბანალური შიში. პრიმიტიული გონებისათვის შეუძლებელი იყო
უამრავ აუხსნელ ფენომენში გარკვევა და ამიტომ მარტივად გადაწყვიტა პრობლემა, აკრძალა
მათზე ფიქრი და საუბარი. ასე დამუხრუჭდა ცნობიერის განვითარება-ჩამოყალიბება.

20
 გაუცნობიერებელი შიში თავისთავად იწვევს გონების დეგრადაციას. შეშინებული ადა-
მიანი ვერ ახერხებს ნათლად აზროვნებას; შესაბამისად, შეუძლებელი ხდება მოვლენის არსში
წვდომა და ისევ სისულელემდე მივდივართ ლოგიკურად.
ამ გაუცნობიერებელ, პრიმიტიულ შიშს იყენებდნენ ეგვიპტელი თუ მაიას ტომის ქუ-
რუმები უზარმაზარი მასების სამართავად; ამ შიშით თრგუნავდნენ ნაცისტები ადამიანების
აზროვნებას და ამ შიშის გამო გახდა შესაძლებელი საკონცენტრაციო ბანაკების არსებობა. ამ
შიშის გამო აფეთქებენ ფანატიკოსები თვითმფრინავებს, ხოცავენ და აწამებენ ჩვეულებრივ,
მშვიდობიან მოქალაქეებს.
უვარჯიშებელი გონება შიშის დათრგუნვას აგრესიით ცდილობს. ასე ჩაეყარა საფუძვე-
ლი უსასტიკეს მსხვერპლშეწირვებს, ადამიანების, ცოცხალი არსებების სისხლის დანთხევას,
სიცოცხლის მოსპობას.
მოვლენათა არსში წვდომის ერეტიკული სურვილის გამო სჯიდნენ იეზუიტები მოაზ-
როვნეთ; აწამებდნენ, კოცონზე წვავდნენ. ასე სულელდებოდა საზოგადოება და არაფერია
იმაზე უფრო ადვილი, ვიდრე გამოსულელებული საზოგადოების მართვა.
შიში სიახლის, განსხვავებულთა მიმართ, შეუძლებელს ხდის აზრიან მსჯელობასა თუ
დისკუსიას.
როდესაც ადამიანს დააჯერებენ, რომ ჰომოსექსუალიზმი გარყვნილებაა და არა ბუნე-
ბის ერთერთი კანონზომიერება და რომ შესაძლებელია ცქერით, პროპაგანდითა და თუ თა-
ნაცხოვრებით სექსუალური ორიენტაციის შეცვლა, გაუაზრებელი შიში და მერე ლოგიკური,
პრიმიტიული აგრესია იპყრობს გონებას.
ასე იკრიბება ათიათასობით ადამიანი მათგან განსხვავებულთა განსაკითხად, გასასა-
მართლებლად, ჩასაქოლად. ასე ტარდება უფლის სახელით კაცის სამსჯავრო.
ასე მოხდა 21 საუკუნის წინაც; ასე დასაჯეს კაცობრიობის უდიდესი მოაზროვნე და ჰუ-
მანისტი; ერთი უბრალო მიზეზის გამო; მას საგნების და მოვლენების არსთა წვდომა შეეძლო.
განვითარებული ცნობიერისათვის ტაბუდადებული თემა არ არსებობს. ადამიანის
ქვეცნობიერის ბნელი კუნჭულები უსასრულო ლაბირინთებს წარმოადგენს და მათზე კონ-
ტროლის დამყარება მხოლოდ ცოდნით შეიძლება, ჭეშმარიტი განათლებით. რაც უფრო ბევრი
აკრძალვის მომცველია ტაბუ, მით უფრო პრიმიტიულია საზოგადოება. ეს აქსიომაა.
ბელგიის პარლამენტის მიერ მიღებულმა კანონმა, რომლის მიხედვითაც ტერმინალურ
მდგომარეობაში მყოფ ბავშვებს ეუთანაზიის მოთხოვნის უფლება მიენიჭა, მკვეთრად არაერ-
თგვაროვანი რეაქცია გამოიწვია; ემოციათა ფრიად ფართო სპექტრით, სასოწარკვეთიდან აგ-
რესიამდე. სერიოზული შეხლა-შემოხლა იყო თავად ბელგიის პარლამენტშიც. საბოლოოდ მა-
ინც სოციალისტებმა გაიმარჯვეს; თუმცა ქრისტიან-დემოკრატებმა მოახერხეს მნიშვნელოვა-
ნი ცვლილებების შეტანა ამ კანონპროექტში და საბოლოოდ ეუთანაზიის უფლება მხოლოდ
ისეთი ტერმინალური პაციენტებისათვის დაკანონდა, რომლებიც აუტანელი ფიზიკური ტკი-
ვილებით იტანჯებიან.
- დებატების დროს ეუთანაზიის მომხრეები საუბრობდნენ ბავშვებზე, რომლებსაც აწუ-
ხებთ ანორექსია, რომლებიც დაქანცული არიან ცხოვრებისაგან და ა.შ. ბოლოსდაბოლოს სა-
დამდე შეიძლება ასე მივიდეთ? – აღშფოთებული იყო ბელგიელი პარლამენტარი, ქრისტიან-
დემოკრატიული ფრაქციის ლიდერი ელს ვან ჰუუფი.

21
 მართლაც სად იწყება ან სად მთავრდება ის მორალურ-ეთიკური საზღვრები თუ შეზღ-
უდვები, რომელთა მეშვეობითაც იხელმძღვანელებს საზოგადოება ეუთანაზიაზე მსჯე-
ლობისას?
„ბევრად უფრო ადვილია იპოვო კაცი, რომელსაც დაითანხმებ სიკვდილზე, ვიდრე ტკი-
ვილის გაძლებაზე“ ( იულიუს კეისარი).
ტკივილის აღქმა, როგორც დამოუკიდებელი ფენომენის, თუ სიკვდილთან მიმარ-
თებაში; მისი მკურნალობა და მართვა, ისეთივე დამახასიათებელი შტრიხია ეროვნული კულ-
ტურისათვის, როგორც სუფრა, ფეხსალაგი და სასაფლაო.
კლინიკურ მედიცინაში ტკივილგამაყუჩებლების ოქროს სტანდარტად მორფინია მიჩ-
ნეული და ნებისმიერი ანალგეზიური საშუალების სიმძლავრე მასთან მიმართებაში განი-
ხილება.
მიუხედავად იმისა, რომ მორფინი უაღრესად იაფფასიანი პრეპარატია, ჩამორჩენილ
ქვეყნებში მათი მოხმარება მინიმალურია.ნარკოტიკების კონტროლის საერთაშორისო საბჭოს
მონაცემების თანახმად, 6 ქვეყანა – აშშ; ავსტრალია; კანადა; საფრანგეთი; გერმანია; დიდი
ბრიტანეთი – მოიხმარენ მსოფლიოში წარმოებული მორფინის 80%-ს. განვითარებადი ქვეყ-
ნები, რომელთა საერთო მოსახლეობა მსოფლიო პოპულაციის 80%-ს შეადგენს, მოიხმარენ
მსოფლიოში წარმოებული მორფინის მხოლოდ 6%-ს.
ტერმინალური პაციენტებისათვის ტკივილის შემსუბუქება მორფინით ან სხვა მძლავრი
ნარკოტიკული საშუალებების მაღალი, პოტენციურად ლეტალური დოზებით, მიღებული
პრაქტიკაა მედიცინაში.
სხვა სახელწოდებაც აქვს ამ მეთოდს, პასიური ეუთანაზია.
ერთი პრობლემაა მხოლოდ. პასიური ეუთანაზია მხოლოდ ტერმინალურ მდგომარეო-
ბაში მყოფი პაციენტებისათვის გამოიყენება. არაადამიანური ტკივილებით გატანჯული, სიკ-
ვდილის ზღურბლისაგან მოშორებით მყოფი ავადმყოფები კი განწირული არიან ტანჯვისათ-
ვისღ
„ფიზიკური ტკივილი უდიდესი ბოროტებაა“, - ასე ამბობდა ქრისტიანული რელიგიის
ერთერთი ყველაზე ცნობილი წმინდანი, თეოლოგი და ფილოსოფოსი, ნეტარი ავგუსტინე.
ამერიკული კანონმდებლობის მიხედვით, სრულწლოვანების ასაკის მიღწევამდე
ნებისმიერი სამედიცინო პროცედურის ჩასატარებლად საჭიროა მშობლების ნებართვა. მაგრამ
არსებობს გამონაკლისებიც; როდესაც ექიმს საქმე აქვს ე.წ. ემანსიპირებულ მოზარდთან.
მაგალითად, ქორწინებაში მყოფი 15-16 წლის ახალგაზრდა დამოუკიდებელ ადამიანად
ითვლება, ვინაიდან მას უკვე აქვს საკუთარ თავზე აღებული სერიოზული სოციალური პასუ-
ხისმგებლობა. ასეთ პაციენტს თავად შეუძლია საკუთარი ჯანმრთელობის შესახებ დამოუკი-
დებელი გადაწყვეტილების მიღება. ამის უფლებას მას კანონი აძლევს.
ბელგიელი ექიმი გერლანტ ვან ბერლერი, საუნივერსიტეტო ცენტრის პედიატრიული
პალიატიური მკურნალობის დეპარტამენტის თანამშრომელი, მიიჩნევს რომ ტერმინალურ
მდგომარეობაში მყოფი ბავშვები ძალიან სწრაფად მწიფდებიან ფსიქოლოგიურად. იგი ამას იმ
ფაქტით ხსნის, რომ ასეთ პაციენტებს ძალიან დიდი დროის გატარება უხდებათ მოზრდილე-
ბის გარემოცვაში.
რა თქმა უნდა, ეს სერიოზული განმსაზღვრელი ფაქტორია, მაგრამ …

22
 … მაგრამ არსებობს კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი, უფრო სწორად, ყველაზე აღმატებუ-
ლი გარემოება. ეს გახლავთ სიკვდილთან სიახლოვის შეგრძნება.
ნორმალურია თუ არა ბავშვისათვის სიცოცხლის დასრულების შესახებ გადაწყვეტილე-
ბის მიღება? რა თქმა უნდა არა; მაგრამ განა ნორმალური და ორდინალურია ბავშვის სიკვდი-
ლი?
იქნებ არაორდინალურ სიტუაციას არაორდინალური გადაწყვეტილებების მიღება
სჭირდება? ეს ხომ ლოგიკურადაც ასე უნდა იყოს. სტანდარტული მიდგომა აქ არ გაჭრის; უფ-
რო მეტიც, აბსურდული იქნება.
კონსერვატიულ საზოგადოებას მიდრეკილება აქვს საჩოთირო საკითხებზე ტაბუს და-
დებისაკენ. ტაბუ კრძალავს მსჯელობას; მსჯელობის გარეშე საკითხი რჩება გაუცნობიერებე-
ლი; უვიცობა ბადებს შიშს.
სიკვდილის შიში სხვა არაფერია, თუ არა შიში შეუცნობლის მიმართ.
ტაბუდადებული სიკვდილი კი ორმაგად საშიში და შემაძრწუნებელია.
ჭეშმარიტი ევროპული (დასავლური) ღირებულებები განყენებული, აბსტრაქტული
ცნება არ გახლავთ. განათლებული ადამიანი ამ ტერმინის ქვეშ მოიაზრებს კაცობრიობის მიერ
ნებისმიერ სფეროში მიღწეული განვითარების უმაღლესი, იდეალურთან მაქსიმალურად მი-
ახლოებული პარამეტრების ერთობლიობას. ევროპულ ღირებულებებთან მიახლოება და მა-
თი გათავისება კი სხვა არაფერია, თუ არა თავისუფალი აზროვნება, აღიარებულ დოგმებთან
შემოქმედებითი მიდგომა; ტაბუდადებული საკითხების თამამი, მაგრამ ამავე დროს ფაქიზი
და ფრთხილი ინტერპრეტაცია.
საქართველო განუყოფელი ნაწილია ჭეშმარიტი ევროპული ღირებულებებისა, რადგან
თავისი გენიოსების წყალობით საკუთარი, ეროვნულად გამორჩეული და ამავე დროს მსოფ-
ლიო საზოგადოების დონისა და ხარისხის უნივერსალური წვლილი აქვს შეტანილი კაცობ-
რიობის კულტურულ და სოციალურ განვითარებაში.

23
 თავისუფლების ცნება და პოსტტოტალიტარული საზოგადოება 

ზაალ ანდრონიკაშვილი
ფილოსოფიის მეცნიერებათა დოქტორი,  
ლიტერატურისა და კულტურის შემსწავლელი ცენტრი (ბერლინი, გერმანია) 
ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო) 

I. დღევანდელი საქართველოს დასახასიათებლად ორ მოვლენას გამოვყოფ: 1)

სტალინის ძეგლ(ებ)ის აღდგენას; 2) უმცირესობების დევნას. ორივე მოვლენა სინამდვილეში,
ერთი და იგივე პრობლემის გამოხატულებაა: იმის არცოდნა და ვერგაგება, რა არის
თავისუფლება. ეს არცოდნა ორი უკიდურესობისაკენ გვიბიძგებს: ძლიერი ხელის (და
შესაბამისად მონობის) მონატრებისაკენ, რომელიც სტალინის ძეგლის დადგმით გამოიხატება
და კანონით, მორალით და პასუხისმგებლობით შეუზღუდავი ძალმომრეობისაკენ, რომელიც
სხვისი ჩაგვრის სურვილში ვლინდება. ორივე უკიდურესობა სინამდვილეში ერთი მედლის
ორი მხარეა. ოღონდ ამის განსამარტავად და იმის ასახსნელად, რატომ არ გვესმის რა არის
თავისუფლება, ცოტა გრძელი გზის გავლა მომიწევს.

II. თავისუფლების ცნება (პოლიტიკური)

თავისუფლების იდეა ძველი ბერძნების გამოგონებაა: მათ შექმნეს მმართველობის
ისეთი ფორმა, რომელშიც ყველა მოქალაქე თავისუფალი და თანასწორი იყო და იმ დროს
არსებული ყველა სხვა სახელმწიფოსაგან განსხვავებით, „ბატონი“ არ ჰყოლია. ევროპელი
განმანათლებლებისათვის, რომლებსაც დიდწილად ეყრდნობა ჩვენი დღევანდელი
წარმოდგენა ადამიანის და საზოგადოების შესახებ, თავისუფლება, გარდა ძველი ბერძნების
პოლიტიკური წარმოდგენების ხელახლა აღმოჩენისა, ადამიანის მორალურ თავისუფლებასაც
ნიშნავდა. მორალური თავისუფლების ცნებას გერმანელი ფილოსოფოსი იმანუელ კანტი
„პრაქტიკული გონების კრიტიკაში“ (Kritik der praktischen Vernunft, 1790) ასაბუთებს. ადამიანი
თავისუფალია, როდესაც მისი ნების თვითგამორკვევა ავტონომიურად ხდება. წინააღმდეგ
შემთხვაში მას გარეშე ფაქტორები მართავენ. ადამიანი თავისუფალია, როდესაც ის კატე-
გორიული (უპირობოდ სავალდებულო) იმპერატივის მიხედვით მოქმედებს („იმოქმედე ისე,
რომ შენი ნების პრინციპი საერთო კანონმდებლობის პრინციპიც ყოფილიყოს“). კანტისათვის
სუბიექტის მორალური თავისუფლება რადიკალურია: სუბიექტის მოქმედების მორალური
პოსტულატები მისი საკუთარი ნებიდან და არა გარეშე წყაროდან უნდა გამომდინარეობდეს.
ნებისმიერი სხვა გარეშე ფაქტორი, მიდრეკილება, სურვილი ან ავტორიტეტი, რომელმაც
ადამიანის ნება შეიძლება განსაზღვროს – ჰეტერონომიაა. ასეთ ავტორიტეტთა შორის
ყველაზე ძლიერი ღმერთის ავტორიტეტია. (მორალური თავისუფლების ადამიანის გონებაზე
და არა ღმერთზე დამყარება, ათეიზმი არ არის: კანტი წერდა, რომ ის ღმერთის გონებით
შემეცნების შეუძლებლობას იმიტომ ასაბუთებდა, რომ რწმენისათვის გზა გაეხსნა). კატე-
გორიული იმპერატივის მიხედვით ცხოვრება რომ ავტომატიზმისაგან შორსაა, განმანათ-
ლებლებსაც მშვენივრად ესმოდათ. კანტი თავის სტატიაში, „რა არის განმანათლებლობა“

24
(„Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung“, 1784) წერდა, რომ „საზოგადოება მხოლოდ ნელ-
ნელა შეიძლება განათლდეს. რევოლუციით მხოლოდ პერსონალური დესპოტიზმისა და
ძალაუფლებით და ანგარებით შეპყრობილი ჩაგვრისაგან გათავისუფლება თუ მიიღწევა,
მაგრამ აზროვნების ჭეშმარიტ რეფორმას ის ვერ გამოიწვევს“, რადგანაც „ახალი ცრუ-
რწმენები, ძველი ცრურწმენების დარად, დიდი მასის ჭოჭინად გადაიქცევა“. ფრანგი მეცნი-
ერი და ფილოსოფოსი კონდორსე კი თვლიდა, რომ ადამიანს ჭირდება განათლების მინიმუმი
იმისათვის, რომ სხვამ ვერ „დაიმორჩილოს“.

III. თავისუფლების აპორიები

ჩვენი პრობლემა სწორედ ამ რთული ფილოსოფიური იდეების განათლების ნაკლე-
ბობით გამოწვეულ, უკიდურესად გამარტივებულ, ხშირ შემთხვევაში კი გაუკუღმართებულ
გაგებას ეყრდნობა. ეს პრობლემა პრაქტიკულად საფრანგეთის რევოლუციასთან ერთად
გაჩნდა, როდესაც ხალხის მასა (რომელიც არ უნდა აგვერიოს ერში, როგორც პოლიტიკურ
სხეულში) მნიშვნელოვან პოლიტიკურ ფაქტორად იქცა. განსაკუთრებით მწვავედ პრობლემა
რთული აზრის მარტივად გადმოთარგმნისა იქ იდგა, სადაც არანაირი ფილოსოფიური
ტრადიცია არ არსებობდა და განათლებას ყურმოკრული, სადღაც გაგონილი და ცუდად
გაგებული ანაცვლებდა. საქართველოსათვის ასეთი შემთხვევა დღესაც ტიპიურია, მაგრამ მის
აღსაწერად მაინც რუს მწერალს, ფიოდორ დოსტოევსკის მივაკითხავ. „ძმები კარამაზოვების“
(1880) ერთ-ერთი პერსონაჟი, დეკლასირებული აზნაურის ფიოდორ კარამაზოვის შუათანა
შვილი ივანე განმანათლებლობის პროდუქტია. მისი წარმოდგენები ადამიანზე, სახელმწი-
ფოზე, ეკლესიაზე, განმანათლებლობის ფილოსოფიის უცნაურ გამოძახილს ან თუ გნებავთ,
თარგმანს წარმოადგენს. ივანე კარამაზოვი ცდილობს გაიაზროს ადამიანის არსებობის
შესაძლებლობა სამყაროში, სადაც არ არსებობს ღმერთი და შესაბამისად მარადიული
ცხოვრების იმედი, ანუ იმანენტურ სამყაროში, რომელიც არ იცნობს ტრანსცენდენციას.
აქედან მას გამოჰყავს, რომ „что для каждого частного лица, например как бы мы теперь, не
верующего ни в бога, ни в бессмертие свое, нравственный закон природы должен немедленно
измениться в полную противоположность прежнему,религиозному, и что эгоизм даже до
злодейства не только должен быть дозволен человеку, но даже признан необходимым, самым
разумным и чуть ли не благороднейшим исходом в его положении.” ივანე კარამაზოვი კანტის
საწინააღმდეგო მოსაზრების დამტკიცებას ცდილობს, რომ რელიგიური ცნობიერებისაგან
თავისუფლება არა თავისუფლების და ავტონომიის საფუძველი ხდება, არამედ დანაშაულის
ჩადენის მიზეზად გადაიქცევა. „ძმები კარამაზოვების“ კიდევ ერთ პერსონაჟს, ივანეს ნა-
ხევარძმას, ფიოდორ კარამაზოვის უკანონო შვილს და მოსამსახურე სმერდიაკოვს, ივანესგან
ყურმოკრული აზრი დაჰყავს მარტივ ფორმულამდე: „ღმერთი არ არსებობს – ყველაფერი
დაშვებულია“ და აქედან მკვლელობის სანქცია გამოჰყავს. ცოტა ხნით შევხედოთ დოსტო-
ევსკის გმირების არგუმენტაციას. რელიგიური ცნობიერების ტოტალურობისაგან გათა-
ვისუფლებულ სამყაროში ივანე კარამაზოვის, (ისევე, როგორც მისი „წინამორბედი“
რასკოლნიკოვის) მთავარი პრობლემა შეიძლება გამოვხატოთ ჩვენთვის კარგად ნაცნობი
ფორმულით „თავისუფლება ლომთა ხვედრია“. ადამიანები განიყოფიან ისეთებად, ვისაც
თავისუფლების ატანა შეუძლიათ და ისეთებად, ვისაც თავისუფლება არ შეუძლიათ, აქედან

25
კი გამომდინარეობს დასკვნა პირველთა უპირატესობაზე მეორეთა მიმართ. ამ თემას ეძღვნება
ლეგენდა დიდი ინკვიზიტორის შესახებ. „მეორე“ კლასის ადამიანები, „ტილები“
„პარაზიტები“, როგორც დოსტოევსკის კიდევ ერთი რომანის „დანაშაულის და სასჯელის“
(1866) პროტაგონისტი როდიონ რასკოლნიკოვი და სამოცდაათი წლის შემდეგ უკვე ტოტა-
ლიტარული იდეოლოგიის მატარებლები იტყოდნენ, „პირველი“ კლასის ადამიანების,
მბრძანებლების და „ნაპოლეონების“ მიმართ სრულიად უძლურები და უსუსურები არიან,
რადგანაც მეტაფიზიკური ინსტანცია, რომელიც ძალადობის ექსცესს აკავებდა, აღარ არსე-
ბობს. ძალადობის ექსცესი კი ორ მხარესაა მიმართული: ერთი მხრივ, ის „სუსტებს“
თავისუფლებისუუნაროდ აცხადებს და ამით მათზე ბატონობის ლეგიტიმაციის საფუძველს
ქმნის, მეორე მხრივ კი „სუსტების“ და „ჩასარეცხების“ არსებობას (რაიმე დიდი იდეისათვის)
ღირებულების არმქონედ მიიჩნევს. ოღონდ ამ გაუფასურებულებულ ადამიანებს დოს-
ტოევსკის რომანებში მეორე სახეც აქვთ: ეს უდანაშაულოდ გატანჯული და მოკლული
ბავშვის ან ცხოველის სახეა. ის, რომ დიდი იდეის განსახორციელებლად ტანჯვა და უდა-
ნაშაულო სიცოცხლის შეწირვაა საჭირო, ივანე კარამაზოვის აპორიაა, რომელიც მას რომანის
ბოლოს საბოლოოდ გადაიყვანს ჭკუიდან. დოსტოევსკის რომანებში ტოტალიტარული
ცნობიერებისათვის დამახასიათებელი რამდენიმე ძირითადი ელემენტის გაჩენას შეგვიძლია
დავაკვირდეთ: პირველ რიგში ეს არის „ლომის“ და „პარაზიტის“ წყვილი, რომელსაც ჯორჯო
აგამბენი კარამაზოვებიდან ასიოდე წლის შემდეგ სუვერენის/ ჰომო საკერის წყვილს
დაარქმევს. დოსტოევსკის რომანები გვიჩვენებს, რომ ტოტალიტარიზმის ბუდე, მისი არ-
სებობის ადგილი პირველ რიგში არა სახელმწიფოა, არამედ სეკულარიზირებული თავი-
სუფლების თავისებური გაგება. სახელმწიფო, როგორც ჰანა არენდტმა შესანიშნავად აჩვენა
თავის წიგნში ტოტალიტარული მმართველობის წარმოშობის შესახებ (Elemente und Ursprünge
totaler Herrschaft, 1955, შევსებული გერმანული ვერსია 1951 წელს გამოსული წიგნისა The
Origins of Totalitarianism), მხოლოდ ინსტრუმენტია ტოტალური ძალაუფლების განსახორ-
ციელებლად. ივანე კარამაზოვის იდეა, რომ სახელმწიფო ეკლესიად უნდა გადაიქცეს
ტოტალიტარული იდეის, სეკულარიზირებული ეკლეისური ტოტალობის, პრეფიგურაციაა.
ის, რომ ტოტალიტარული აზროვნება ერთნაირად ხორციელდება მიკრო და მაკრო დონეზე,
ის, რომ საზოგადოების იმპლიციტური მოდელი, რომელიც ადამიანებს ბატონებად და
ყმებად ჰყოფს, ნებისმიერ დონეზეა რეპროდუცირებადი, მნიშვნელოვანია პოსტტოტალი-
ტარული საზოგადოების გასაგებად.განმანათლებლობის ჩრდილოვანი მხარე, რომელიც
საფრანგეთის რევოლუციამ გამოაჩინა(ხალხის გათავისუფლებასთან და გათანაბრებასთან
ერთად გაჩნდა თავისუფლების გაუკუღმართების საშიშროებაც), XX საუკუნის ტოტა-
ლიტარულ რეჟიმებში კატასტროფულ რეალობად გადაიქცა.

IV. მას, რასაც ქვემოთ ტოტალიტარიზმზე ვიტყვი, ძირითადად ვუმადლი ჰანა

არენდტის წინგს „ტოტალიტარიზმის ელემენტები და წარმოშობა“, რომელიც მგონია, რომ
საუკეთესოა, რაც კი ტოტალიტარიზმზე დაწერილა. ტოტალიტარიზმის გაჩენისათვის
აუცილებელი ფაქტორებიდან იმით დავიწყებ, რომელზეც კანტი ჯერ კიდევ საფრანგეთის
რევოლუციამდე საუბრობდა: მასა. თანამედროვე მასა XIX საუკუნის ბრბოს შთამომავალია
(ინგლისურად და გერმანულად ბრბოს ქვია Mob, რაც ლათინური Mobile Vulgus მერყევი

26
მდაბიოებიდან მომდინარეობს). მასა მერყევი იმიტომ არის, იოლად ვარდება აფექტში და
მყარი ფასეულობები არ გააჩნია, უფრო სწორად ფასეულობების მაგივრად აქვს
მოთხოვნილებები, რომლებიც ჯერ კიდევ რომაელაბმა გამოხატეს ფორმულით panem et
circenses (პური და სანახაობა). ეს ბრბო არ უნდა აგვერიოს არც ე.წ. „უბრალო ხალხში“,
დაბალი სოციალური ფენების წარმომადგენლებში. თანამედროვე ბრბოს, არენდტის თქმით,
შეადგენდა ყველა სოციალური კლასის და ფენის დეკლასირებული წამომადგენელი. სწორედ
ამიტომ, რადგანაც ბრბოში ყველა სოციალური ფენაა წარმოდგენილი, ის შეიძლება ვიღაცას
„ხალხში“ აერიოს ან თვითონ ბრბომ დაიჩემოს „ხალხის“ სახელით ლაპარაკის უფლება.
მასა პოლიტიკური სხეულის დეზინტეგრაციის პროდუქტია. ეს არის არსებული სოციალური
კავშირების მოშლის შედეგად მიღებული ადამიანების ერთობლიობა, რომელსაც აღარაფერი
აღარ აკავშირებს, „ნეგატიური სოლიდარობის“ გარდა: ეს ნეგატიური სოლიდარობა როგორც
წესი ვინმეს ან რამის მიმართ შური და რესენტიმენტია. (სწორედ ეს მოხდა საქართველოში
საბჭოთა კავშირის დანგრევის შემდეგ. გაჩნდა ბევრი დეკლასირებული ადამიანი, რომელმაც
ქონება, სოციალური სტატუსი და ცხოვრების აზრი დაკარგა). ეს დეკლასირებულთა და
სოციალურკავშირმოშლილთა მრავალრიცხოვანი ჯგუფი აპოლიტიკური და ასოციალურია:
სრულიად გულგრილია საჯარო საქმეების და საჯარო სივრცის მიმართ, არ არის
ორგანიზებული რაიმე სტრუქტურაში, რომელსაც სამყაროს საერთო განცდა, საერთო საქმე ან
საერთო ინტერესი აკავშირებს: პარტიებში, ინტერესთა ჯგუფებში, ადგილობრივ
თვითმმართველობებში, პროფესიულ კავშირებში ან ასოციაციებში. (ასეთი მასა, არენდტის
თქმით, როგორც წესი, მოსახლეობის უმეტესობას შადგენს, მაგრამ უმეტეს შემთხვევაში
პოლიტიკურად ნეიტრალური რჩება). ჰანა არენდტის ბრწინვალე ანალიზი გვიჩვენებს, რომ
ბრბო არამარტო საზოგადოების „ნაგავია“, არამედ მისი პროდუქტიც. კიდევ ერთი
ლიტერატურული მაგალითი რომ მოვიშველიო, ბრბოს გენეალოგია და მისი ძალაუფლების
მექანიზმები ბრწყინვალედ აქვს ნაჩვენები დოსტოევსკის რომანში „ეშმაკნი“ პიოტრ
ვერხოვენსკის და მისი გუნდის მაგალითზე. ტოტალიტარიზმი შეუძლებელია მასისა
და ელიტის ალიანსის გარეშე. ოღონდ ეს ალიანსი, ჯერ ერთი, დროებითია და იქამდე
გასტანს, სანამ მასა ძალაუფლებას ჩაიგდებს ხელში და მეორე, ყოველთვის არა მასის
მიერ ელიტის ფასეულობების, არამედ პირიქით, ელიტის მიერ მასის ფასეულობების და
წარმოდგენების გაზიარებას ეყრდნობა. როდესაც ელიტას უჩნდება „ხალხთან დგომის“
სურვილი, მაგ. სხვადასხვა ჯაჭვებში ან მიტინგიბზე, მას, როგორც წესი, ავიწყდება ხოლმე,
რომ ხალხი არა სპონტანურად შეყრილი ადამიანების მასა, არამედ პოლიტიკურად
ორგანიზებული მოქალაქეების კრებულია. სწორედ ელიტა არის ტოტალიტარული ტერორის
გამმართლებელი იმ მომენტამდე, სანამ ტოტალიტარული ტერორი მას არ მოიშორებს. მასა
პოლიტიკური სივრცის ეროზიის და საერთო საქმეზე წინ პირადი ინტერესის დაყენების,
შესაბამიდად ბურჟუაზიული
მსოფლმხედველობის გადაგვარებული პროდუქტია. როგორც ჰანა არენდტი წერს,
ბურჟუაზია ყოველთვის ტოტალიტარული იყო იმ თვალსაზრისით, რომ პოლიტიკის,
ეკონომიკის და საზოგადოების ერთიანობას ეყრდნობოდა, სინამდვილეში კი პოლიტიკურ-
სახელმწიფოებრივ ინსტიტუტებს კერძო ინტერესების ფასადად იყენებდა. ბრბო ამ
ბურჟუაზიული მსოფლმხედველობის „პერვერსიული“, გაუკუღმართებული ვარიანტია. ჰანა

27
არენდტი წერს: „ფილისტერი, რომელსაც საკუთარი კერძო ცხოვრებისათვის შეეფარებინა
თავი, რომელსაც მხოლოდ საკუთარი უსაფრთხოება და კარიერა აინტერესებდა, ბურ-
ჟუაზიისა და მისი სოციალური და ეკონომიკური ინტერესების საჯარო და სახელმწიფო
ცხოვრებაზე აბსოლუტური პრიმატის რწმენის უკანასკნელი და უკვე გადაგვარებული
პროდუქტი იყო". მასობრივმა მოძრაობებმა სამი რამე აჩვენა: 1. ქვეყნის ყველა მაცხოვრებელი
(აქტიური) მოქალაქე არაა: აღმოჩნდა, რომ სახელმწიფოში მხოლოდ უმცირესობა მართავს ან
საერთოდ პოლიტიკურად არის რეპრეზენტირებული 2. რომ ყოველი დემოკრატია იმდენად
არის შენარჩუნებადი, რამდენადაც მოსახლეობის აპოლიტიკური ელემენტები მას „ჩუმად
იტანენ“. ყველა ტოტალიტარული და მასობრივი მოძრაობა მოსახლეობის პოლიტიკურად
არააქტიური ელემენტების უკმაყოფილების და (როგორც წესი პოპულისტების მიერ)
პოლიტიკური აქტივიზაციის შედეგი იყო. 3. მასა ინდიფერენტულია შინაარსის მიმართ: მისი
მობილიზება შეიძლება კლასის, ერის, რასის, რელიგიის და ა.შ. სახელით.

V. ტოტალიტარიზმის ინსტრუმენტები: პროპაგანდა

რეფორმაციის შემდეგ დაკარგულმა რელიგიურმა ტოტალობამ გააჩინა სიცარიელე,
რომლის შევსებაც XX საუკუნეში ტოტალიტარულმა იდეოლოგიებმა სცადეს. პროპაგანდა
სწორედ ამ მიზანს ემსახურება. ტოტალიტარული პროპაგანდის მიზანი ისეთი „ალ-
ტერნატიული რეალობის“ შექმნაა, რომელსაც სამყაროს მთლიანად ახსნა შეუძლია. ეს ალ-
ტერნატიული რეალობა თავისთავად ჰომოგენური, ფიქტიური სამყაროა, რომელიც მასების
სურვილს პასუხობს, გაექცნენ ნამდვილი სამყაროს (მათთვის) კატასტროფულ და ფრაგმენტი-
რებულ რეალობას. ამ ფიქციურ სამყაროში გაქცევა მათ საკუთარი თავის პატივისცემის და
ღირსების გრძნობის მინიმუმს უნარჩუნებს. ამ ფიქციიდან გამოსვლა და რეალობის დანახვა
რომ მტკივნეულია, ეს ჯერ კიდევ პლატონის გამოქვაბულის იგავიდან ვიცით. საღი აზრი,
რომელიც მათ რეალობას აჩვენებდა, იძულებულს გახდიდა მათ საკუთარი იდენტობა დაენ-
გრიათ, ეს კი, როგორც მერაბ მამარდაშვილი წერს სტატიაში „მესამე მდგომარეობა“, იმდენად
მტკივნეული პროცესია, რომ ადამიანი მზადაა უმალ ვინმე მოკლას, ვიდრე ეს თვითშე-
მეცნების ოპერაცია ჩაატაროს. „Человек в принципе не может жить в мире, который ему
непонятен. Но принцип этого понимания всегда сращивается с фундаментальным отношением
человека к самому себе и в смысле способности идентифицировать себя и способности уважать
себя. Если же он достигает степени самоуважения посредством упрощенных схем, то он скорее
убьет того, кто покусится разрушить эти схемы, чем расстанется с ними. Это должно быть понятно,
потому что его упрощенное понимание сложного мира уже слепилось с фундаментальным для
любого человека вопросом жизни и смерти.” სწორედ ამიტომ ხდება, რომ ბრბო, ერთი მხრივ,
მზადაა ყველაზე დაუჯერებელი ტყუილი დაიჯეროს, ოღონდ სიმართლეს ახლოს არ
გაეკაროს, მეორე მხრივ კი ეძებს ობიექტს, რომელზეც საკუთარი ნეგატიური ემოციის
პროეცირებას შეძლებს. იდეოლოგიის შინაარსისა არ იყოს, ეს ობიექტიც სრულიად
შემთხვევითია: ებრაელები იქნებიან, ინტელიგენტები, კულაკები, მუსლიმები, ქრისტიანები,
ჰომოსექსუალები თუ, ერთი ძველი ანეკდოტის არ იყოს, ველოსიპედისტები, არანაირი
მნიშვნელობა არ აქვს. მნიშვნელოვანია, რომ ეს ჯგუფი იმდენად სუსტი იყოს, რომ თავდაცვის
ინსტინქტი და რესურსი მინიმუმამდე ჰქონდეს დაყვანილი. მსხვერპლის შერჩევა ყველაზე

28
სუსტის და დაუცველის პრინციპით ხდება ხოლმე. ტოტალიტარიზმის „მეთოდი“ „სამო-
ქალაქო ომის ინსტრუმენტების პოლიტიკურ პროპაგანდაში გადმოტანა, არგუმენტაციის
მაგივრად ძალადობა და მოწინააღმდეგის ტერორიზირება: განსხვავებული აზრის მიუ-
ღებლობა და პრინციპში საკუთარი თავით ყველაფრის ჩანაცვლება. ვინც მოძრაობის წევრი არ
არის, ყველა მტერია და, საბოლოო ჯამში, ამა თუ იმ ფორმით, „ჩასარეცხია“.

VI. ბელადი და ავტორიტეტი

ტოტალიტარიზმის და ავტორიტარიზმის ცნებებს ხშირად ურევენ. ავტორიტარიზმით
რომ დავიწყოთ, ის მომდინარეობს ლათინური ცნებიდან auctoritas, რომელიც გაზრდას, გან-
ვრცობას ნიშნავს. ავტორიტეტის ცნება, როგორც ჰანა არენდტი წერს თავის ესსეში ავტო-
რიტეტის შესახებ („On Authority“ // Between Past and Future: Six Exercises in Political Thought, 1951)
რომაული აღმოჩენა იყო.
ძველ ბერძნებს ავტორიტეტის ცნება არ ჰქონიათ, თუმცა პლატონიც და არისტოტელეც
ავტორიტეტის ფუნქციაზე ფიქრობდნენ. ავტორიტეტის კლასიკური მაგალითები კერძო და
არა საზოგადო სფეროში მოიძებნება: მაგ., რომშიც და საბერძნეთშიც ოჯახის მამას ოჯახის
წევრებზე შეუზღუდავი ძალაუფლებაც ჰქონდა და ავტორიტეტიც. ავტორიტეტი, მაგა-
ლითად, იმაში გამოიხატებოდა, რომ შვილის ქორწინებას მამა აძლევდა „ავტორიზაციას“, ანუ
მხოლოდ მამის თანხმობით ხდებოდა კანონიერი. ჰანა არენდტი მიჯნავს ავტორიტეტის და
ძალაუფლების ცნებებს: იქ სადაც ძალაუფლებაა, ვერ იარსებებს ავტორიტეტი და პირიქით.
როგორც რომის ცნობილი ისტორიკოსი, თეოდორ მომზენი წერს თავის ფუნდამენტურ
გამოკვლევაში რომაული სახელმწიფო სამართლის შესახებ (Theodor Mommsen, Römisches
Staatsrecht 1871-1888), ავტორიტეტი რჩევაზე მეტი და ბრძანებაზე ნაკლებია. ეს არის სიტყვა,
რომელსაც ემორჩილები ძალადობის გარეშე (განსხვავებით აღმასრულებელი ხელისუფ-
ლების ბრძანებისაგან, რომელსაც ემორჩილები იმიტომ, რომ ის ფიზიკური იძულების საშუა-
ლებებით არის გამყარებული). არენდტის თქმით, ავტორიტეტი ეფუძნება რელიგიას და
ტრადიციას და წარმოუდგენელია მათ გარეშე, სწორედ ამიტომაც, ტოტალიტარული ბელა-
დებს, მისი აზრით, ავტორიტეტს არ ეყრდნობიან. იტალიელი ფილოსოფოსი, ჯორჯო აგამ-
ბენი თავის წიგნში „საგანგებო მდგომარეობა“ (Stato di Eccezione. Homo Sacer, 2,1, 2003) ჰანა
არენდტის შეხედულებას არ იზიარებს და თანამედროვე ბელადს ძველი რომაული
სახელმწიფო სამართლის კატეგორიებით, potestas და auctoritas აღწერს. რომში ძალაუფლება
დანაწილებული იყო სხვადასხვა თანამდებობებს შორის, რომლებსაც პოტესტას ან იმპერიუმ
ერქვათ, ხოლო სენატი, დღევანდელისაგან განსხვავებით, საკანონმდებლო ორგანო კი არა,
ავტორიტეტით აღჭურვილი საკრებულო იყო. სენატი წარმოადგენდა რომის დამფუძ-
ნებლებს, რომლების სახელითაც ის ძალაუფლებით (ანუ პოტესტას-ით და იმპერიუმ-ით)
აღჭურვილ მოხელეების მოქმედებას თანხმობას, „ავტორიზაციას“ აძლევდა. გერმანელი
ფილოსოფოსი ვალტერ ბენიამინი, ესსეში „მთხრობელის შესახებ“ (Der Erzähler. Betrachtungen
zum Werk Nikolai Lesskows, 1936) აჩვენებს, რომ ავტორიტეტი ყოველთვის „ნასასხებია“,
ავტორიტეტს ყოველთვის მეტაფიზიკურ ინსტანციაში უდევს ბინა, რომელსაც პოლიტიკურ,
საზოგადოებრივ ან კულტურულ სივრცეში ავტორიტეტით აღჭურვილი ადამიანი ეყრდნობა.
ასე, რომაელი სენატორები, რომელიც პოლიტიკური ავტორიტეტით არიან აღჭურვილნი,

29
რომის „დამფუძნებელი მამების“ ავტორიტეტის წარმომადგენლები, რეპრეზენტანტები
არიან, ხოლო ქრისტიანული ეკლესიები ქრისტეს ავტორიტეტს ეყრდნობიან: რომის პაპი
ქრისტეს „ვიკარიუსია“, მას წარმოადგენს და მისი ავტორიტეტი, საბოლოო ჯამში, ქრისტეს
ავტორიტეტია. არენდტისგან და აგამბენისაგან განსხვებით, ჩემი მორიდებული აზრით,
ტოტალიტარული ბელადი რომში გამიჯნულ ავტორიტეტს და ძალაუფლებას აერთიანებს.
ავტორიტეტი მას სწორედ იმიტომ აქვს, რომ ის თავად არის „მეტაფიზიკური ინსტანცია“,
რომელიც ავტორიზაციას იძლევა, ის „დამფუძნებელი მამა“, ახალი სამყაროს შემქმნელი.
დიქტატორისაგან განსხვავებით, მას არა მარტო პოლიტიკური ძალაუფლება აქვს აკუ-
მულირებული, არამედ მისი ნება და სიტყვა კანონის ტოლფასია, ბელადი ცოცხალი სამარ-
თალია. ის არის კანონის წყაროც, აღმასრულებელიც და მსაჯულიც. ბელადი სუვერე-
ნულობის უკიდურესი ფორმაა: ის აბსოლუტური მონარქის ტრადიციაში დგას, თუმცა არც-
ერთი აბსოლუტური მონარქი, რომელიც ღვთაებრივი ან ბუნების კანონით მაინც იყო დაბ-
მული, ერთდროულად კანონის წყარო, უზენაესი ხელისუფალი და მსაჯული არ ყოფილა. ის,
რასაც აბსოლუტური მონარქი მხოლოდ რეპრეზენტაციით აღწევდა (როგორც შესანიშნავად
აქვს ნაჩვენები ფრანგ ხელოვნებათმცოდნეს ლუი მარანს გამოკვლევაში „მეფის პორტრეტი“
Lo Portrait du Roi, 1981) XX საუკუნის ბელადებმა პრაქტიკაში განახორციელეს. მეორე მხრივ
არსებობს კიდევ ერთი ფუნდამენტური განსხვავება აბსოლუტურ სუვერენსა და ტოტა-
ლიტარულ ბელადს ან ავტოკრატიულ
მმართველს შორის. ეს მიგნება, რომელიც ჰანა არენდტს ეკუთვნის ძალიან მნიშვნე-
ლოვანია ტოტალიტარიზმის და პოსტტოტალიტარული მდგომარეობის გასაგებად, ტოტა-
ლიტარული ბელადი არაფერია, თუ არა მასების წარმომადგენელი, რომელსაც ის წინ
მიუძღვის. თუ მასა ბელადის გარეშე არაფერია („ჯგროა“, როგორც არენდტი წერს), ბელადი
მასის გარეშე არაფერია. 30-იოდე წლის შემდეგ ამ აზრს, ოდნავ სახეცვლილად იმეორებს
მერაბ მამარდაშვილიც სტატიაში „მესამე მდგომარეობა“ (არ ვიცი, რამდენად ჰქონდა მას
არენდტი წაკითხული): „На самом деле Сталин – это продукт миллионов «самовластий», вернее,
их сфокусированное отражение. Об этом, кстати, он и сам говорил, признаваясь, что партия
создала его по своему образу и подобию. Миллионы «сталиных» – это социальная реальность, в
которой живет масса властителей.”. ტოტალიტარული ბელადი მასის ფასეულობების,
მისწრაფებების, სურვილების და ლტოლვის აკუმულატორი და გამომხატველია. თუ გნებავთ,
ეს არის პასუხი შეკითხვაზე, რატომ იდგმება დღეს საქართველოში სტალინის ძეგლები ან
რატომ აგროვებს ესა თუ ის საზოგადო მოღვაწე პერიოდულად მოსახლეობის 95 % ის
მხარდაჭერას.

VII. ჰომო საკერი

თუკი ტოტალიტარიზმის ერთ ფორმულამდე დაყვანას მოვინდომებთ, როგორც ეს,
მაგალითად, ჰანა არენდტმა გააკეთა, მაშინ ეს ფორმულა იქნება „ყველაფერი შესაძლებელია“.
ეს „ყველაფერი შესაძლებელია“ პირდაპირი მემკვიდრეა „ყველაფერი დაშვებულიასი“,
რომელიც დოსტოევსკისთან შეგვხვდა. „ყველაფერი დაშვებულია“ და „ყველაფერი შესაძ-
ლებელია“ ორივე აბსოლუტური სუვერენიტეტისადმი ლტოლვის ფორმულებია (ჟაკ ლაკანის
ფსიქოანალიზში ეს ლტოლვა არის პრინციპულად აუსრულებელი და მანიფესტირდება

30
სიმბოლურ დონეზე, ოღონდ მიმართულია სხვადასხვა ობიექტებისაკენ). ეს ლტოლვა
თავისუფლების ის ასპექტია, როდესაც სუვერენი კანონზე მაღლა და კანონის მიღმა დგას და
რომელსაც არაფერი აკავებს. ეს სწორედ ის ასპექტია, რომელმაც გამოხატვის ფორმა პირ-
ველად ფრანგ განმანათლებელთა ლიბერტინაჟში იპოვნა და იქიდან მიაღწია დოს-
ტოევსკისთან. ასე გაგებული თავისუფლება, როგორც შეუზღუდავი თავისუფლება ტოტა-
ლიტარიზმის აბსოლუტური არათავისუფლების მეორე მხარეა. ამ მეორე მხარის გამომხატ-
ველი ფიგურაა ის, რასაც ჯორჯო აგამბენი ჰომო საკერს უწოდებს. 1995 წელს აგამბენმა
გამოაქვეყნა წიგნი „ჰომო საკერი. სუვერენული ძალა და სუფთა სიცოცხლე“ (Homo Sacer: Il
potere sovereno e la vita nuda). ჰომო საკერი რომაული სამართლის ფიგურაადა კანონგარეშე
გამოცხადებულ ადამიანს ნიშნავს, ისეთს, რომელსაც არანაირი კანონი აღარ იცავს – ის
ყველას შეუძლია მოკლას (და ამავდროულად არ შეიძლება მისი მსხვერპლად შეწირვა). ჰომო
საკერიცა და (აბსოლუტური) სუვერენიც კანონგარეშეა - (არ ექვემდებარება არცერთ კანონს).
სუვერენი თავისი ქვეშევრდმების სიკვდილსა და სიცოცხლეს განაგებს (მისთვის ყველა
ქვეშევრდომი ჰომო საკერია, ისევე, როგორც ჰომო საკერისათვის ყველა ადამიანი სუვერენია).
ჰომო საკერიცა და სუვერენიც პარადოქსულად ერთდროულად კანონის გარეთაც არიან და
კანონის შიგნით, სამართლის სისტემა მათ არსებობაზეა მიბმული, ორივე სამართლის ზღვარს
განასახიერებს, საიდანაც საერთოდ შეგვიძლია სამართალზე ლაპარაკი. ჰომო საკერი
„სუფთა“, ბიოლოგიურობამდე დაყვანილი სიცოცხლეა – მას არავითარი სოციალური ფა-
სეულობა აღარ ენიჭება. ჰომო საკერის ყველაზე რადიკალური გამოხატულებაა გულაგის ან
საკონცენტრაციო ბანაკის ტყვე, доходяга ან, გერმანული საკონცენტრაციო ბანაკების
ჟარგონზე Muselmann. (საკონცენტრაციო ბანაკს, როგორც თანამედროვეობის პარადიგმას,
ეძღვნება ჰომო საკერის III წიგნი „რა დარჩა ოსვენციმიდან. არქივი და მოწმე“ Quel che resta di
Auschwitz. L’archivio e il testimone 1998). აგამბენამდე და საკონცენტრაციო ბანაკების ტოტა-
ლიტარულ გამოცდილებამდე ადამიანის ამ მდგომარეობაზე ბევრს წერდა დოსტოევსკი,
ოღონდ მას რელიგიურ ჭრილში განიხილავდა. შეგვიძლია გავიხსენოთ ცხენის ცემის სცენა
„დანაშაული და სასჯელიდან“ ან ივანე კარამაზოვის მონათხრობი ბავშვების წამების შესახებ.
ბავშვი და ცხოველი ყველაზე სუსტი არსებები არიან, მაგრამ, როგრც ივანე კარამაზოვი
ამბობს, ეს მხოლოდ რადიკალური მაგალითებია და პრინციპში ადამაინური ურთიერთობის
ფორმას, საზოგადოების მოდელს საუკეთესოდ გამოხატავს. დოსტოევსკის დამსახურებაა
ძალადობის იმ სტრუქტურის ჩვენება, რომელმაც XX საუკუნის ისტორიას ტოტალიტა-
რიზმების ფორმით წარუშლელი კვალი დაამჩნია. ამ სტრუქტურის აღსაწერად მოკლედ
შევჩერდები ძალაუფლების და ძალადობის თეორიაზე.

VIII. ძალადობის მიკროფიზიკა

ფრანგი ფილოსოფოსის მიშელ ფუკოს აღმოჩენა ძალაუფლების თეორიიდან ძალა-
უფლების ანალიტიკისაკენ შემობრუნება იყო(„ცოდნის ნება“, სექსუალობის ისტორია, ტ. 1
Historie de la sexualité: la volonté de savoir 1976). ძალაუფლების „იურიდიულ-დისკურსული“
თეორია ძალაუფლებას მხოლოდ კანონის ფორმით აღიქვამდა და გუსლიხსმობდა გარკვეულ
(რეპრესიულ) ცენტრს, რომელიც ფლობს ძალაუფლებას, აწესებს კანონებს და აკრძალვებს,
რომელსაც შეიძლება დაუპირისპირდე და ებრძოლო. ძალაუფლების ეს ფორმა – გვეუბნება

31
ფუკო – გარკვეული ისტორიული ეპოქისთვისაა დამახასიათებელი და იმდენად ჩვეულია
ჩვენთვის, რომ არ გვაძლევს საშუალებას ძალაუფლება ამ ფორმის მიღმა გავაანალიზოთ. ფუ-
კო ძალაუფლებას რელაციონალურად აღწერს: როგორც სტრატეგიულ სიტუაციას – ძალთა
ურთეირთდამოკიდებულების სიმრავლეს, რომლებიც ერთმანეთთან მუდმივ კონფლიქტში
არიან და ამ კონფლიქტში იცვლებიან; როგორც ძალთა ალიანსებს, რომლებიც ჯაჭვებს და
სისტემებს ქმნიან; როგორც სტრატეგიებს, რომელთა ინსტიტუციონალური კრისტალიზაცია
გვაძლევს სახელმწიფო აპარატებს, კანონის ფორმულებს და სოციალურ ბატონობას. ძალაუფ-
ლება იმანენტურია იმ სფეროებისა, სადაც ის ვლინდება – მაგალითად, ძალაუფლება კი არ
განსაზღვრავს ეკონომიკის ან სექსუალობის კანონებს, არამედ ეკონიმიკის და სექსუალობის
შიგნით ძალთა ურთიერთდამოკიდებულება ქმნის ძალაუფლებრივ მდგომარეობებს. ამრი-
გად, სისტემა, ორგანიზაცია, სახელმწიფო – ძალაუფლებრივი ურთიერთობების შედეგია და
არა ამოსავალი წერტილი. მართალია, ფუკოსთან ზღვარი ძალაუფლებასა და ძალადობას შო-
რის გამჭვრივალე ხდება, მაგრამ მაინც არ ქრება. მიუხედავად იმისა, რომ ფუკოს ანალიზი ძა-
ლაუფლებრივ ცენტრზე უარს ამბობს, მიკროდონეზე ასეთი ცენტრები მაინც ნარჩუნდება: ძა-
ლუფლებრივი ურთიერთობები ამ ურთიერთობის ინსტიტუციონალიზაციის, შენარჩუნების,
გამყარებისკენაა მიდრეკილი. მათგან განსხვავებით, ძალადობრივი ურთიერთობები სპონტა-
ნური, არაპროგნოზირებადი და ცვლადია. ძალაუფლება დისკურსულია – ძალადობა არა-
დისკურსული ან, უფრო სწორად, წინადისკურსული. ის უტყვია და მას უფლებას ანიჭებს
დისკურსი, რომელიც მას ამართლებს. ყოველ ძალადობას, როგორც გერმანელი იურისტი და
სამართლის ფილოსოფოსი კარლ შმიტი წერს თავის წიგნში დიქტატურის (Die Diktatur, 1921)
შესახებ, აქვს „კონსტიტუციის მინიმუმი“ (Minimum an Verfassung). წესით და რიგით, ის
მიმართულია რაღაც ახალი სტრუქტურის შექმნისაკენ. ძალადობას, რომელსაც ასეთი
მინიმუმი არ გააჩნია აღწერს ვალტერ ბენიამინი თავის ესსეში „ძალადობის კრიტიკა“ („Zur
Kritik der Gewalt“, 1921). ეს ძალადობა არის სუფთა ძალადობა ან ღვთაებრივი ძალადობა,
რომლესაც ბენიამინი მეუფ(ლ)ე ძალას ან ძალაუფლებას ეძახის, რომელიც მხოლოდ თავის
თავს ავლენს ყოველგვარი სხვა მიზნის გარეშე, სუფთა მანიფესტაციაა. ამ ღვთაებრივი
ძალადობის პოლიტიკური კორელატი კატასტროფული მოვლენაა, რომელიც სამართლის
სისტემას მთლიანად ანგრევს. ჯორჯო აგამბენის მიზანი „საგანგებო მდგომარეობაში“, რო-
მელზეც ქვემოთ შევჩერდები, სწორედ ისეთი ძალადობის აღწერაა, რომელსაც ეს სამართლის
დამფუძნებელი ან შემანარჩუნებელი მინიმუმი არ გააჩნია. ბენიამინისაგან განსხვავებით
აგამბენი ამ ძალადობას არა კატასტროფული მოვლენის, არამედ მდგომარეობის კატეგორიე-
ბით აღწერს. კიდევ ერთი საშუალება ასეთი ძალადობის აღწერისა იქნებოდა ძალადობის ექ-
სცესი, რომელსაც არ ექნებოდა არანაირი მიზანი და სამართლის სისტემისათვის მთლიანად
დამანგრეველი იქნებოდა. ჰანა არენდტი ტოტალიტარიზმებს სწორედ ასეთ ექსცესებად განი-
ხილავს, მისი შემჭიდროვებული, მიკრო-ფორმა პაზოლინის „სალო“ (და არა მისი ჰიპო-
ტექსტი, მარკიზ დე სადის სოდომის 120 დღე) ან ჰანეკეს „მხიარული თამაშები“ იქნებოდა.
განსხვავებით ძალაუფლების მიკროფიზიკისაგან, ძალადობის მიკროფიზიკა სისტემატიზა-
ციის, სისტემად, სახელმწიფოდ, სტაბილურ გაერთიანებად ჩამოყალიბების საშუალებას
საერთოდ არ იძლევა, ის არ ყალიბდება კანონად და რაიმე ტიპის საზოგადოებრივი
ინტეგრაციის საშუალებას გაურბის. ძალადობის მექანიკა სრულიად ავტონომიურია. ძალა-

32
დობის ეკონომიკა ისეა მოწყობილი, რომ ძალადობის მსხვერპლი ყველანაირ ღირებულებას
მოკლებულია (და სწორედ ამ თვალსაზრისით არ არის მსხვერპლი). გარდა ამ ეკონომოკური
ასპექტისა, ძალადობას სიამოვნების ასპექტიც ახლავს. მარკიზ დე სადის ფილოსოფიაზე გასა-
ჩერებლად ახლა დრო აღარ დამრჩება, მაგრამ ძალადობის ექცესები დოსტოევსკისთან იმ წყა-
როდან მოდის, საიდანაც დე სადიც სარგებლობდა. ძალადობის სიამოვნების სცენებს
ვხვდებით რასკოლნიკოვის სიზმარშიც და „ძმებ კარამაზოვებშიც“. ძალადობის სიამოვნების
დოსტოევსკისეული ვერსიის გასაღები იმაში მდგომარეობს, რომ ძალადობა მოძალადეს ხი-
ლულს ხდის. ეს მისთვის საკუთარი არსებობის და ფასეულობის ჩვენების ერთადერთი შესაძ-
ლო ფორმაა. მხოლოდ „ტილზე“ ძალადობის საშუალებით შეიძლება დეკლასირებული,
უხილავი ადამიანი „ნაპოლეონად“ იქცეს. „Станьте солнцем“, ეუბნება გამომძიებელი პორფი-
რი რასკოლნიკოვს და ამით სწორედ მისი ძალადობის რეპრეზენტაციულ ბუნებაზე მიუთი-
თებს. Uძალადობა მასების სუვერენულობაა. ამ თვალსაზრისით დოსტოევსკის მიერ „დანა-
შაულსა და სასჯელში“ და „ძმებ კარამაზოვნებში“ აღწერილი ძალადობრივი ურთიერ-
თობების ფორმა შეგვიძლია წავიკითხოთ, როგორც ჯორჯო აგამბენის საგანგებო მდგომარეო-
ბის პრეფიგურაცია.

IX. საგანგებო მდგომარეობა „ჰომო საკერის“ მეორე წიგნში, რომელსაც „საგანგებო

მდგომარეობა“ ჰქვია (2003), აგამბენი საგანგებო მდგომარეობას, რომელსაც ის თანა-
მედროვეობაში მართვის წამყვან პარადიგმად მიიჩნევს, სხვათა შორის აღწერს არა როგორც
აბსოლუტურ ძალაუფლებას, არამედ როგორც კანონისგან თავისუფალ სივრცეს (უფრო
სწორად არა-სივრცეს, ატოპოსს), სადაც ძალა და უფლება ერთმანეთს ემიჯნება და მხოლოდ
ძალა მოქმედებს. საგანგებო მდგომარეობის თავისებურება იმაში მდგომარეობს, რომ ის არც
სამართლებრივ არც ფაქტიურ მდგომარეობას კი არ აღწერს, არამედ მომხდარ ფაქტსა და
სამართალს შორის იურიდიული ფიქციის ზღვარს, ზღურბლს ქმნის, რომელშიც ფაქტის და
სამართლის ერთმანეთისაგან განსხვავება შეუძლებელია. აგამბენის თეორიიდან პოსტ-
ტოტალიტარული მდგომარეობის აღსაწერად ჩვენთვის საინტერესოა, რომ statzs necessitas
ვლინდება საგანგებო მდგომარეობაშიც და რევოლუციაშიც (ან რევოლუციურ მდგო-
მარეობაშიც) როგორც არაერთმნიშვნელოვანი ზონა, რომელშიც ფაქტიური, თავისთავად
კანონგარეშე ან კანონსაწინააღმდეგო მოქმედებები გადაიქცევიან სამართლად და პირიქით,
სამართლებრივი ნორმა განუსაზღვრელი ხდება და იქცევა ფაქტად. როგორც აგამბენი ამბობს,
ეს ზონა არის ზღვარი ან ზღურბლი, სადაც შეუძლებელია ფაქტისა და სამართლის გან-
სხვავება. ერთი და იგივე ზონა, ტერიტორია, არის ადგილი, სადაც იქმნება კანონი და სადაც
კანონი ძალას კარგავს. საგანგებო მდგომარეობა პირველადია როგორც დაფუძნების აქტთან,
ასევე უკვე დაფუძნებული პოლიტიკური წყობის რღვევასთან შედარებით. ანუ საგანგებო
მდგომარეობიდან გამოსავალი შეიძლება იყოს ახალი სახელმწიფოს დაფუძნება, მაგრამ ეს
შეიძლება იყოს არსებული სახელმწიფოს რღვევა. გემახსოვრებათ, რომ მამარდაშვილი
საბჭოთა, პოსტოტალიტარულ მდგომარეობას „აღუწერელ“ ან „არააღწერად“ მდგომარეობას
ეძახდა. რასაც მე შევეცდები, პოსტტოტალიტარული მდგომარეობის აგამბენის საგანგებო
მდგომარეობის კატეგორიებით აღწერაა – აგამბენი ამბობს, რომ საგანგებო მდგომარეობა
ქაოსის, უწესრიგობის, ანომიის აღწერის ერთადერთი საშუალებაა. რა ხდება საგანგებო

33
მდგომარეობაში? აგამბენი წერს „ისე ხდება, თითქოს კანონის მოქმედების შეჩერება
ათავისუფლებს ძალას ან მისტიკურ ელემენტს, რომელთანაც როგორც ხელისუფლება, ისე
მისი მოწინააღმდეგეები, როგორცდამფუძნებელის, ისე დაფუძნებული ძალაუფლება,
მიახლოებას ცდილობს.“ ამ მდგომარეობის აღსაწერად ის, სხვათა შორის, იყენებს რომაული
სამართლის ფიგურას იუსტიტიუმ, რომელშიც ხელისუფალი (მაგ. კონსული), მოქმედებს
საკუთარი იმპერიუმ-ის (უფლებამოსილების) გარეშე (რადგანაც მათი უფლებამოსილება
შეჩერებულია), ანუ როგორც კერძო პირი და ნებისმიერი კერძო პირი მოქმედებს როგორც
ხელისუფალი. ანუ, ყველა ადამიანს აქვს ერთნაირი ხელისუფლება, რაც, პრინციპში, ნიშნავს,
რომ მარტო ძალა მოქმედებს. ამ მდგომარეობას, კანონის ნულოვან წერტილს, როგორც მას
აგამბენი უწოდებს, კვლავ ძალადობის მიკროფიზიკასთან მივყავართ: ეს არ არის ერთი
სუვერენის ძალადობა ქვეშევრდომებზე, ეს არის, როგორც აგამბენი წერს „ფლუქტუირებადი“,
მცოცავი სუვერენულობა, რომელიც ყველა ადამიანს აქვს, მაგრამ ამავდროულად ყველა ადა-
მიანია ჰომო საკერიც. სწრორედ ასეთი მოდელი მუშაობს პოსტტოტალიტარულ სივრცეში.

X. პოსტტოტალიტარული მდგომარეობა
პოსტტოტალიტარული მდგომარეობისათვის ახალი, ამჯერად არა რელიგიური, არა-
მედ რელიგიურის ჩამანაცვლებელი ტოტალიტარული იდეოლოგიების ნგრევის შედეგად
დარჩენილი ადამიანების ერთობლიობაა. რა მემკვიდრეობას ტოვებს ტოტალიტარიზმი?
– ფრაგმენტირებული და ატომიზირებული ხალხის მასა, რომელიც ვერ ყალიბდება
საზოგადოებად.
– პროფესიული სტანდარტების სრული დეგრადაცია.
– მზადყოფნა ნებისმიერი იდეოლოგიის სრულიად უკრიტიკოდ ატაცებისათვის.
– თავისუფალი (პოლიტიკური) სივრცის სრული ეროზია.
პოსტტოტალიტარული მდგომარეობა ისეთი მდგომარეობაა, როდესაც ბელადი აღარ
არსებობს, მაგრამ წარმოდგენათა და ფასეულობათა სისტემა, რომელიც ტოტალიტარიზმს
კვებავს, ძალაშია. ეს არის სხეულთა მოძრაობა, რომელსაც გრავიტაციის ცენტრი (დროებით)
დაკარგული ჰყავს და ამიტომ იოლად ვარდება ორ უკიდურესობაში: ცდილობს ასეთი ცენ-
ტრის შექმნას (ზვიადი, შევარდნაძე, მიშა, პატრიარქი) და, მეორე მხრივ კი, სუვერენის მიკრო-
ფუნქციასაც აჩენს: ძალადობის ტოტალიტარული მაკროფიზიკა პოსტტოტალიტარულ მდგო-
მარეობაში მიკროფიზიკურ დონეზე რეპროდუცირდება: ყველა ცდილობს თავის მიკრო-სო-
ციუმში მაკრო-სოციალური სქემის დამყარებას. სააზროვნო მოდელი, რომელიც ამ სისტემას
კვებავს, უკიდურესად პრიმიტიულია და შეიძლება გამოვხატოთ ფორმულით: ბატონი/ყმა სა-
დაც მხოლოდ ამ ორი როლიდან ერთ-ერთის შესრულებაა
შესაძლებელი. თანასწორობას და თავისუფლებას ეს მოდელი პრინციპში არ იცნობს.
პოსტტოტალიტარული მდგომარეობა პრეტოტალიტარული მდგომარეობაა, ის ყოველ-
თვის ატარებს თავის თავში ტოტალიტარიზმის რეპროდუქციის მუხტს, ოღონდ იმდენად,
რამდენადაც ეს მოცემული ინსტურმენტებით არის შესაძლებელი.
განვმარტავ: ცნება „ტოტალური სახელმწიფო“ პირველად იტალიელმა ფაშიტმა ბენი-
ტო მუსოლინიმ გამოიყენა. ჰანა არენდტი თვლის, რომ ტოტალიტარიზმისთვის აუცილებე-
ლი ფაქტორი მსოფლიო ბატონობაზე პრეტენზიაა, ისე რომ ტოტალიტარიზმი ვერასოდეს

34
ეტევა ერთი სახელმწიფოს ფარგლებში: ძალაუფლება რომ ტოტალური იყოს, მან ყველაზე და
ყველაფერზე უნდა იბატონოს (ამიტომაც იტალიური ფაშიზმი მისთვის არა ტოტალიტარიზ-
მი, არამედ ერთპარტიული დიქტატურაა). პატარა ქვეყნებში (ისეთში, როგორც საქართველოა)
შესაძლებელია, მასების ორგანიზება სხვადასხვა ტიპის ეროვნულ, ნაციონალურ, საერთო-სა-
ხალხო მოძრაობებში, შესაძლებელია ბრბოს მმართველობა (როგორც ერთპარტიული დიქტა-
ტურა), მაგრამ ეს მმართველობა ვერ გადაიქცევა ტოტალურად. სანუგეშო ამაში ბევრი არაფე-
რია, იმიტომ რომ, როგორც წეღან უკვე ვთქვი, პრე- და პოსტტოტალიტარული მდგომარეობა
ყველა დონეზე თვითრეპროდუცირებადია. ძლიერი სახელმწიფოს პირობებში ის შეიძლება
იოლად გადაიქცეს ერთპარტიულ დიქტატურად (ამის მაგალითი ცოტა ხნის წინ ვნახეთ),
სუსტი სახელმწიფოს პირობებში კი ქაოსად, რომელიც 90- იანი წლების დასაწყისში გვახსოვს.
სინამდვილეში, სტრუქტურულად, ანუ საზოგადოებრივი ცნობიერების და ურთიერთობების
თვალსაზრისით, ეს ორი მოდელი ერთმანეთისაგან დიდად არ განსხავავდება და მხოლოდ
მოძალადეთა და ძალადობის განმცდელთა გადანაწილებას გულისხმობს. თუ ტოტალიტა-
რიზმისთვის ექსპანისიური მოძრაობაა
დამახასიათებელი, პოსტტოტალიტარიზმისთვის ტიპიურიაგაუთავებელი წრეში ტრი-
ალი სხვადასხვა შინაარსებითა და ბელადებით. ამ მდგომარეობიდან გამოსვლის არანაირი
ოპტიმისტური სცენარი არ არსებობს. „დრო ყველაფერს მოარჩენსნ და ა შ. ამ შემთხვევაში არ
ამართლებს, ამ მდგომარეობიდან გამოსვლა მხოლოდ რევოლუციური ძალისხმევით არის შე-
საძლებელი.

35
 «დამორჩილებული ძალადობა»: 
ფრანგულ­გერმანული შერიგება, როგორც ევროპული კავშირის მშენებლობის 
საფუძველი 

სესილ ვესიე
პოლიტიკის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფ. 
რენის უნივერსიტეტი Rennes 2 (საფრანგეთი) 

მშვიდობა, როგორც ევროპული მონაპოვარი

ევრობარომეტრის მიერ 2013 წლის დეკემბერში განხორციელებული სოციალური გამო-
კითხვის თანახმად, ევროპელების 53% თვლის, რომ სახელმწიფოთა შორის მშვიდობა ევრო-
პის ერთ-ერთი მთავარი მიღწევაა ქონებისა და მომსახურების თავისუფალ მიმოქცევასთან
(57%), საერთო ფულად ერთეულთან (25%), სტუდენტთა გაცვლის პროგრამებთან (რასმუს,
23%) , ევროკავშირის ეკონომიკურ სიძლიერესთან (20%), მის პოლიტიკურ და დიპლომატი-
ურ გავლენასთან (19%) და სოციალურ დაცვასთან (17%) ერთად. სხვათა შორის, ევროპულ
კავშირს ევროპაში მშვიდობის დამყარებასა და შერიგებაში შეტანილი წვლილისათვის 2012
წელს ნობელის პრემიაც კი მიენიჭა მშვიდობის დარგში.
შესაძლოა ეს 53%-იანი მაჩვენებელი საოცრად დაბალიც კი გვეჩვენოს, თუ გავითვა-
ლისწინებთ, რომ სწორედ სახელმწიფოთა შორის მშვიდობამ განაპირობა ყველა სხვა წარმა-
ტება იმ ევროპული კავშირისათვის, რომელსაც, სხვათა შორის, ძალიან ხშირად საკუთარი
მოქალაქეებიც კი აკრიტიკებენ. მაჩვენებელი კი ალბათ იმიტომ არ არის უფრო მაღალი, რომ
მეზობელ ქვეყნებთან არსებული მშვიდობიანი ურთიერთობები ჩვეულ ამბად იქცა ევრო-
პელთა უმრავლესობისათვის, მიუხედავად იმისა, რომ მათი მშობლებისა და ბებია-ბაბუები-
სათვის ეს ასე ნამდვილად არ ყოფილა, როგორც მოწმობენ ომში დაღუპულთა ხსოვნისადმი
მიძღვნილი ძეგლების რაოდენობა საფრანგეთის ყველა ქალაქსა თუ სოფელში, სადგურებზე,
ლიცეუმებში, სკოლებსა და საჯარო დაწესებულებებში.
ევროპული კონსტიტუციის ბაზად ეგრეთ წოდებული Ⴛფრანგულ-გერმანული წყვი-
ლია მიჩნეული. წყვილი, რომელმაც სულ რაღაც სამოცდაათ წელიწადში სამი ომი გადაიტანა,
მაგრამ სამოცდაათი წელია იმდენად მშვიდობიანად თანამშრომლობს, რომ ამ ორ ქვეყანას
შორის რისკი სამუდამოდ წარმოუდგენელია. ფრანგულ-გერმანული წყვილის შერიგება ევ-
როპული მშენებლობის პირობა და ერთ-ერთი მთავარი მიზეზიც იყო. ის ამ ევროპული მშე-
ნებლობის უმშვენიერესი შედეგიც არის. შედეგი, რომლის მნიშვნელობაც გადარჩენილი სი-
ცოცხლეებისა და ოჯახების რაოდენობით იზომება. ეს წარმატება ერთსა და იმავე დროს არის
დაპირებაც და გამოწვევაც ომ ქვეყნებისათვის, რომლებიც გეოგრაფიულად და კულტურუ-
ლად ევროკავშირთან ახლოს არიან, მაგრამ მეზობლებთან მყარი მშვიდობიანი ურთიერთო-
ბით ვერ სარგებლობენ.

36
 ომის შემდეგ გაჩანაგებული და დანაწევრებული ევროპა
როგორც უკვე ვთქვით, საფრანგეთი და გერმანია სამოცდაათი წლის მანძილზე სამჯერ
დაუპირისპირდნენ ერთმანეთს. კონფლიქტებს შედეგად მილიონობით მსხვერპლი და ხეიბა-
რი მოჰყვა. ობოლი ბავშვებისა და ქვრივი ქალების სიმრავლემ საფუძველი ჩაუყარა ქიშპს, სი-
ძულვილსა, შურისძიების სურვილს და მოამრავლა სტერეოტიპები და კარიკატურები. 1870
წლის ომში საფრანგეთი დამარხცდა და ალზასი და ლორენი გერმანიის მფლობელობაში გა-
დავიდა. ტერიტორიების დაკარგვის ტკივილმა თავი უამრავ ძეგლში, რომანში და საბავშვო
სიმღერებშიც კი იჩინა. 1914-1918 წლების კონფლიქტმა მთელი მსოფლიო ჩაითრია. და მიუ-
ხედავად იმისა, რომ საფრანგეთმა ალზასი და ლორენი დაიბრუნა, მილიონობით ახალგაზ-
რდა სანგრებში ჩაიხოცა, გადარჩენილ მილიონობით ჯარისკაცების ფილტვებს კი სამუდა-
მოდ დაატყო კვალი «ომის აირმა».
1939-1945 წლების მეორე მსოფლიო ომმა ევროპა ნანგრევებად აქცია და მილიონობით
მსხვერპლით კვლავ დიდი ტრამვა მიაყენა. მართლაც, ომმა იმსხვერპლა არა მხოლოდ ბრძო-
ლის ველზე მეომარი სამხედროები, არამედ სამოქალაქო პირებიც, რომლებსაც ბომბავდნენ,
ცოცხლად წვავდნენ ან ხვრეტდნენ ომის კანონების სრული დარღვევით: ერთნაირად აპატიმ-
რებდნენ კაცებს, ქალებსა და ბავშვებს, მხოლოდ იმის გამო, რასაც ისინი წარმოადგენდნენ და
არა იმის გამო თუ რა დააშავეს. მათ ერთნაირად ხოცავდნენ. ეს არაადამიანური ხოცვა-ჟლეტვა
კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებდა პროგრესის რწმენას, რწმენას, რომელიც ევროპას განმანათლებ-
ლური ფილოსოფიიდან მოყვებოდა. მეორე მსოფლიო ომი, ყველაფერთან ერთად და განსა-
კუთრებით, დიდი ეთიკური მარცხიც აღმოჩნდა.
1945 წელს დასავლურმა საზოგადოებამ ნაცისტური დანაშაული მთელი სისავსით შეიგ-
რძნო. როგორ შეიძლებოდა პოტენციურ პარტნიორებად აღექვათ ისინი, ვინც შექმნეს და მარ-
თეს დახაუს, აუშვიცის, მაუტჰაუზენისა და სხვა სადეპორტაციო და საკონცენტრაციო ბანაკები?
კითხვის ნიშნის ქვეშ დადგა თავად ევროპის იდეა. მართლაც, მესამე რეიხის ზოგიერთი
მომხრე ომის დროს ამტკიცებდა, რომ ევროპას აშენებდნენ გერმანელები და ეს იქნებოდა ევრო-
პა, რომელიც თავისი ნაცისტური და ვიშისტური პროპაგანდით წინ აღუდგებოდა ბოლ-
შევიზმს.
განსხვავებული ევროპის რწმენა ერთსა და იმავე დროს იყო რთული და აუცილებელი,
იმისათვის, რომ მეორე მსოფლიო ომის მსგავსი საშინელება აღარ განმეორებულიყო. განსაკუთ-
რებით აიცილებელი იყო იმიტომ, რომ თუკი ერთი ტოტალიტარული იმპერია, გერმანული რე-
იხი, დაინგრა, სხვა ტოტალიტარული იმპერია არსებობას განაგრძობდა და გავლენის სფეროს
ევროპაში სულ უფრო და უფრო ზრდიდა: ეს სტალინური საბჭოთა კავშირი იყო.

როგორი ევროპა ავაშენოთ და ვისთან ერთად?

1948 წლის გაზაფხულიდან ამერიკის შეერთებული შტატები მარშალის გეგმის
ფარლებში ევროპულ სახელმწიფოებს მატერიალურად ეხმარებიან და უბიძგებენ
დახმარების გასანაწილების ორგანიზება მოახდინონ. ამავე პერიოდში სულ უფრო და უფრო
საგრძნობი ხდება საბჭოთა საფრთხე, რომელიც დასავლეთ ევროპაში ფრანგულ-გერმანულ
ზიზღზე უფრო ძლიერია. სწორედ ასეთ ფონზე იქმნება ეკონომიკური თანამშრომლობის

37
ევროპული ორგანიზაცია (OEჩE), რომელიც მოგვიანებით თანამშრომლობისა და ეკონო-
მიკური განვითარების ორგანიზაციად იქცევა (OჩDE) და 18 წევრს ითვლის, მათ შორის
საფრანგეთსა და გერმანიის მომავალ ფედერაციულ რესპუბლიკას. გარდა ამისა, 5 ქვეყანა
(საფრანგეთი, ინგლისი და ბენელუქსის ქვეყნები) ხელს აწერენ ურთიერთდახმარების
ტრაქტატს. 1949 წელს ჩნდება ნატო (ჩრდილო ატლანტიკური ალიანსი), რომლის მიზნებიც
ლორდ ისმეის, პირველი გენერალური მდივნის, გამონათქვამით შეიძლება გადმოვცეთ:
«დატოვეთ რუსები გარეთ, ამერიკელები ალიანსში, გერმანელები დაბლა».1
იმავე 1949 წელს, იქმნება ევროპის საბჭო, რომელიც მიზნად ისახავს ევროპელების
«საერთო მემკვიდრეობად ქცეული იდეალებისა და პრინციპების დაცვასა და პოპუ-
ლარიზაციას» და პლურალისტული დემოკრატიისა და ადამიანის უფლებების დაცვას. გარ-
და ამისა, 1950 წლის 4 ნოემბერს რომში 15 სახელმწიფო აწერს ხელს ადამიანის უფლებებისა
და ფუნდამენტური თავისუფლებების დაცვის ევროპულ კონვენციას.
მაგრამ, მეორე მსოფლიო ომის დასასრულიდან ოთხი თუ ხუთი წლისა და საკონცენ-
ტრაციო ბანაკების დაშლის შემდეგ რამდენად შეიძლება დავიჯეროთ, რომ ადამიანის უფლე-
ბები ევროპელთა საერთო მემკვიდრეობაა? ევროსაბჭოს მიერ დასახული მიზანი მაშინ არსე-
ბულ რეალობაზე მეტად გამოხატავს სურვილს, ააგოს ის, რასაც აქამდე მთელი ძალით უარ-
ყოფდნენ ნაცისტები და მათი მომხრეები და საბჭოთა ხელმძღვანელებიც, თუმცა მაშინ და-
სავლეთ ევროპა ამას ნაკლებად გრძნობდა. კი მაგრამ, როგორ ჩავრთოთ გერმანია ამ ახლად-
შობილ სტრუქტურებში? გერმანიის სტრუქტურებში ჩართვა ხომ აუცილებელია მომავალი
,კონფლიქტების თავიდან ასაცილებლად?
1950 წლის მაისიდან რობერტ შუმანი, საფრანგეთის საგარეო საქმეთა მინისტრი ჟან მო-
ნეს რჩევას ითვალისწინებს და გერმანიასა და მსურველ ევროპულ სახელმწიფოებს სთავა-
ზობს, გააერთიანონ თავიანთი ქვანახშირის წარმოება და ამგვარად ჩაუყარონ საფუძველი
Ⴛევროპულ ფედერაცია.
ფაქტიურად, ფედერაციის მიზანი ამ ქვეყნებისათვის ერთმანეთთან ომის წარმოების
პირობის წართმევაა. ასე იქმნება ქვანახშირისა და ფოლადის ევროპული გაერთიანება, რომე-
ლიც ექვს ქვეყანას აჯგუფებს: საფრანგეთს, ბენელუქსის სამ ქვეყანას, იტალიასა და საფრან-
გეთს. ეს არის ევროპული მშენებლობის პირველი ეტაპი რომელიც ქვანახშირისა და ფოლა-
დის საერთო ღირებულებებს იმიტომ ეყრდნობა, რომ მაშინ სხვა საერთო ღირებულებები
ჯერ კიდევ მყიფე იყო. თუმცა, პარალელურად სხვა კავშირებიც იბმებოდა.

ფრანგულ-გერმანული შერიგება: დაკონკრეტებული სურვილი

ფრანგულ და გერმანულ კომუნებს შორის პირველი დაძმობილებაც 1950 წლით თა-
რიღდება. დაძმობილებულთა რიცხვი თანდათან იზრდება და ამჟამად სულ ცოტა 439 ფრან-
გული კომუნაა გერმანულ კომუნებთან დაძმობილებული. ამ რიცხვში არ შედის დაძმობილე-
ბული რეგიონები, სკოლები და უნივერსიტეტები.
1954 წელს ხელი ეწერება პირველ კულტურულ შეთანხმებას ორ ქვეყანას შორის: კულ-
ტურას ქვეყნების დაახლოებაში ხომ დიდი წვლილი მიუძღვის. იმავე წლის ბოლოს საფრან-

1
« Keep Russians out, Americans in, Germans down ».

38
გეთის პარლამენტი ახდენს იმ შეთანხმებების რატიფიკაციას, რომლებიც გერმანიის ფედერა-
ციული რესპუბლიკის სრულ სუვერენიტეტსა და მის ნატოში გაწევრიანებას ითვალისწინე-
ბენ. ამას კი საბჭოთა კავშირის მხრიდან მასიური პროტესტი მოყვება. 1957 წელს ჩნდება ევ-
როპული ეკონომიკური კავშირი (CEE), რომელსაც ექვსი ფუძემდებელი წევრი ყავს, მათ შო-
რის საფრანგეთი და გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკა.
შარლ დე გოლს, რომელიც ძალიან სკეპტიკურად იყო განწყობილი ევროპული მშენებ-
ლობის მიმართ, სურს გერმანიას დაუახლოვდეს, ამისათვის კი მას თავისი რეზისტენტული
მოძრაობის წინამძღოლის ლონდონური გამოცდილება სრულ უფლებას აძლევს. 1963 წლის
22 იანვარს ის გერმანელ კანცლერთან, კონრად ადენაუერთან ერთად აწერს ხელს ელისეს
ტრაქტატს, რომელიც საფრანგეთსა და გერმანიას შორის გაძლიერებულ თანამშრომლობას
ისახავს მიზნად. ეს ტრაქტატი კონრად ადენაუერის შრომის შედეგიც არის, რომელიც 1949
წლიდან არის კანცლერი და პატივსაცემი თანამოსაუბრე. იმის გამო, რომ ნაციზმისადმი თა-
ვის მტრულ განწყობას არ ფარავდა, ადენაუერი პოსტიდან 1933 წელს გადააყენეს და მესამე
რეიხის დროს სულ ცოტა ორჯერ დააპატიმრეს.
მართალია,1963 წლის შემდეგ ფრანგულ-გერმანული დაახლოების პროცესი შენელდა,
მაგრამ მიუხედავად იმისა, რომ უთანხმოებები გამოიხატება, ომის საფრთხე მაინც მოშორე-
ბულია. ომის შეუძლებლობა კიდევ უფრო ძლიერდება მაშინ, როდესაც უილი ბრანდტი გერ-
მანიის ფედერაციული რესპუბლიკის კანცლერი ხდება 1969 წელს. ეს უკანასკნელი ნაცისტუ-
რი გერმანიიდან 1933 წელს გაიქცა და ნორვეგიაში დასახლდა, მიიღო ნორვეგიის მოქალაქეო-
ბა და მხოლოდ 1946 წელს დაბრუნდა გერმანიაში. ეს არაჩვეულებრივი გამოცდილება მას სა-
შუალებას აძლევს დიდი სიმბოლიზმის მატარებელი ჟესტებით იმოქმედოს. ამგვარად, 1970
წელს, როდესაც უილი ბრანდტი ვარშავაში, დანგრეული გეტოს მიწაზე დაიჩოქებს, ის არც
ებრაელებს მიმართავს და არც პოლონელებს. ის მთელს ევროპას აჩვენებს, რომ გერმანია შე-
იცვალა. გერმანია აღარ არის არაჰუმანური უხეში სახელმწიფო, რომელმაც 1943 წელს გეტოს
ამბოხი ჩაახშო. გერმანია აცნობიერებს თავისი დანაშაულის სიმძაფრეს.
1975 წლილდან ვალერი ჟისკარ დკესტენი და ჰელმუტ შმიტი გადაწყვეტენ ფრანგულ-
გერმანული ურთიერთობისაგან შექმნან ევროპული მშენებლობის მოტორი და სულ უფრო
და უფრო მეტ შეთანხმებას აწერენ ხელს სხვადასხვა დარგებში: ეკონომიკაში, ვაჭრობაში,
მრეწველობაში, განათლებასა და კულტურაში. მათ პოლიტიკას აგრძელებენ ფრანსუა მიტე-
რანი და ჰელმუტ კოლი, რომლებსაც ერთმანეთტან ჭეშმარიტი მეგობრობაც აკავშირებდა.
რაკი კავშირები ერთნაირად გაიბა ხელმძღვანელ პირებსა და საწარმოებს შორის, ისინი
საზოგადოებრივ წარმოსახვაშიც კონკრეტული ხდება ერთი გასაოცარი კადრით: 1984 წლის
22 სექტემბერს, დოუმონის საძვლესთან, სადაც ერთად პირველ მსოფლიო ომში, ვერდენის
ბრძოლაში დაღუპული 130 ათასი ფრანგი და გერმანელი ჯარისკაცია დაკრძალული, საფრან-
გეთის რესპუბლიკის პრეზიდენტი ფრანსუა მიტერანი გერმანელ კანლერ ჰელმუტ კოლს
ხელს ჩაკიდებს და ისინი ასე ხელჩაკიდებულები უსმენენ გერმანიის ჰიმნსა და მარსე-
ლიეზას.
მილიონობით ფრანგისა და გერმანელისათვის ეს ჟესტი ამავდროულად პატივს
მიაგებს მეორე მსოფლიო ომში დაღუპულ ადამიანებსაც, რომლებიც ამ კონტექსტში ნახ-
სენებიც არ არიან. ორ ქვეყანას შორის ომის შესაძლებლობა წარსულს ჩაბარდა უამრავი
სტერეოტიპისა და გაუგებრობის მიუხედავად.

39
 «დენაციფიკაცია», პირობა შერიგებისათვის?
ასეთი დაახლოებისას, ერთი ასპექტი განსაკუთრებით დელიკატურია: საქმე იმ ნაცისტ
კრიმინალებს ეხებათ, რომლებიც ნაკლებად დაისაჯნენ და გერმანულ საზოგადოებრივ ცხოვ-
რებაშიც ჩაერთვნენ.
როგორ არ ვახსენოთ აქ ის არაჩვეულებრივი ფილმი, რომელიც ქართველმა რეჟისორმა
თენგიზ აბულაძემ საქართველოში 1984 წელს გადაიღო? ეს ფილმი არაჩვეულებრივად გვიჩ-
ვენებს იმას, რომ შეუძლებელია დამარხო წარსული, რომელიც ძალადობითა და მკვლელობე-
ბით არის მოფენილი. ამ წარსულზე უნდა ილაპარაკო და ჩადენილი დანაშაული უნდა ვაღი-
აროთ და დაისაჯოს, იმისათვის, რომ მომავალი თაობები უფროსების მკვლელობებისა და
დუმილისაგან გათავისუფლდნენ.
ეს ფილმი მოსკოვში პირველად 1986 წლის ნოემბერში აჩვენეს და ამ ჩვენებით დაიწყო
ის პერიოდი, როდესაც საბჭოთა საზოგადოების ერთმა ნაწილმა თავს ძალა დაატანა, ესაუბრა
იმ რეპრესიებზე, რომლებიც ხალხებმა და ინდივიდებმა გადაიტანეს საბჭოთა კავშირში. მიუ-
ხედავად ამისა, რუსეთში კომუნისტური დანაშაულის აღიარება დღეს დასრულებული არ
არის, იმის გათვალისწინებითაც კი, რომ ზოგიერთმა ისტორიკოსმა, მწერალმა და თუ, უბრა-
ლოდ მოქალაქემ, მთელი ცხოვრება მიუძღვნა ამას.
პოსტ-ნაცისტურ გერმანიაშიც არ ყოფილა რაიმე ადვილი, მაგრამ ომის დამნაშავეთა
პირველი პროცესები და კერძოდ, ნიუმბერგის პროცესი ოკუპანტი ძალების მიერ ძალიან
სწრაფად იქნა ორგანიზებული. მაგრამ მრავალი დამნაშავე სასჯელის მოხდის დასრულებამ-
დე გამოვიდა ციხიდან. ბევრი კი არც კი გასამართლებულა. გარდა ამისა, როგორც დაშაუს ბა-
ნაკის მუზეუმი აღიარებს, ამერიკელები სწრაფად გადაერთვნენ ცივი ომის საფრთხეებზე და
ნაცისტი დამნაშავეებისადმი ინტერესი გაუნელდათ. 1949 წლიდან კი დასავლეთ-გერმანული
იურიდიული სისტემა მართავს გფრ-ში მიმდინარე ამ პროცესებს. წამოწყებულ იქნა მრავალი
პროცედურა, მაგრამ, იმავე მუზეუმის მონაცემებით, ძალიან ცოტა მათგანი დასრულდა.
ზედმეტად ბევრ გერმანელს არ მიაჩნდა სასჯელი დამსახურებულად და აუცილებ-
ლად...
საფრანგეთში 1940 წლის ბოლოს და 1950-იანი წლების პირველ ნახევარში ქვეყანაში
დაპატიმრებული ნაცისტი დამნაშავეების პროცესები გაიმართა. მაგრამ ძალიან მალე ამ პატი-
მართა ბედი ფრანგულ-გერმანული ურთიერთობებისათვის გამოწვევად იქცა.
ამგვარად, 1949 წლის შემოდგომაზე, კონრად ადენაუერმა გერმანიაში საფრანგეთის მი-
ერ ოკუპირებული ზონის მთავარ კომისარ ანდრე ფრანსუა-პონსეს მიმართა თხოვნით, აეჩქა-
რებინა სასამართლო პროცესები გერმანიის იმ მოქალაქეების მიმართ, რომლებიც საფრანგე-
თის ციხეებში იმყოფებოდნენ და გაეთავისუფლებინათ ყველა პატიმარი, რომელთა უდანაშა-
ულობაც დამტკიცდებოდა.
საფრანგეთში გასამართლებული ნაცისტების უმრავლესობას ძალიან უმნიშვნელო სას-
ჯელი შეეფარდათ, თანაც ყოველთვის არა. გარდა ამისა, პრეზიდენტის შეწყალებამ, როგორც
პოლიტიკური სურვილის დასტურმა, სულ უფრო და უფრო რეგულარული ხასიათი მიიღო
1950-იანი წლების ბოლომდე.
1952 წლის დასაწყისში, ანდრე ფრანსუა-პონსემ ფრანგულ სასამართლოებში გასამარ-
თლებული გერმანელებისათუს ახალი შეწყალება გამოაცხადა. ასე უპასუხა მან პეტერ ალ-

40
ტმეიერის, რენანია-პალატინატის პრემიერ მინისტრის თხოვნას, რომელმაც ამ ზომების მიღე-
ბა სთხოვა, «ფრანგულ-გერმანული ურთიერთგაგების მიზნით». მაგრამ, იყო თუ არა ეს
ყველაფერი სწორედ ამ მიზნით გაკეთებული?
მაშ, შეიძლება თუ არა, რეალური სასჯელის არ არსებობის გამო, ყველაფერი განმეორ-
დეს? არა, იმიტომ, რომ შერიგების სურვილმა ორი ტიპის რეაქციები გამოიწვია. 1960- იან
წლებში გერმანელმა ახალგაზრდებმა ყოფილი ნაცისტების საზოგადოებაში რეინტეგრაციაში
საფრთხე დაინახა და გამოსავლის ძიება ტერორიზმში დაიწყო. მეორე მხრივ, «ნაციზმის
მკვლევრებმა» დაიწყეს და დღესაც აგრძელებენ მათი დასჯის მოთხოვნა. 1970 წლიდან
მოყოლებული გერმანულმა იურიდიულმა დაწესებულებებმა კვლავ განაგრძეს ნაცისტების
სამართლებრივი დევნა და მიუხედავად იმისა, რომ მისჯილი სასჯელი ყოველთვის არ იყო
დანაშაულის სიმძაფრის, გერმანიამ მეხსიერებაზე მუშაობა მაინც ნამდვილად დაიწყო.
ეს მუშაობა დღემდე გრძელდება, ფრანგულ-გერმანული შერიგების ერთ-ერთი მთა-
ვარი ნაყოფის მეშვეობით. ფრანგულ-გერმანული ტელეარხი Arte რეგულარულად აჩვენებს
ბრწყინვალე გადაცემებს ნაციზმისა და მისი დანაშაულის შესახებ. ასევე Arte უდგას სათავეში
ისტორიის ფრანგულ-გერმანულ სახელმძღვანელოს, რომლის გამოცემაც 2003 წელს
გადაწყდა, ელისეს ტრაქტატის მეორმოცე იუბილის აღსანიშნავად. წიგნის პირველი ტომი
2006 წელს ერთდროულად გამოიცა ფრანგული გამომცემლობა Nathan-ისა და ერთი
გერმანული გამომცემლობის მიერ. სახელმძღვანელოს ქვია « ისტორია. ევროპა და მსოფლიო
1945 წლის შემდე».
დანაშაული აღიარებულ იქნა და ტაბუ მოხსნილი. ქვეყნებს შორის ურთიერთობა
ჯანსაღი და მშვიდია, მიუხედავად არსებული სხვაოებებისა.

დასკვნა
ფრანგულ-გერმანული ურთიერთობის ისტორია გვაჩვენებს, რომ შესაძლებელია იმ
ქვეყნების შერიგება, რომლებიც ერთმანეთთან ომში იყვნენ. ეს შერიგება იქცა შედეგად, სა-
ფუძვლად და აუცილებელი პირობად ევროპული მშენებლობისათვის, ისეთ ელემენტებთან
ერთად, როგორებიცაა გდრ-ში დემოკრატიული სისტემის გაჩენა, იმ ახალი მმართველების
არსებობა, რომლებიც ნაცისტურ ტოტალიტარიზმს არ იწონებდნენ, მდგრადი შერიგების
სურვილი, ჩადენილი დანაშაულის თუნდაც გვიანი აღიარება, სხვადასხვა პროექტებში საზო-
გადოების მონაწილეობის სურვილი.
ურთიერთობების მოწესრიგების სურვილი უამრავ ნაბიჯში გამოვლინდა: ქვანახშირი-
სა და ფოლადის რესურსების გაერთიანებიდან მოყოლებული, საერთო ღონისძიებებით,
უსაფრტხოებსა და თავდაცვის ფრანგულ-გერმანული საბჭოს მუშაობითა და სტუდენტებისა
თუ მოსწავლეების გაცვლითი პროგრამებით დამთავრებული.
უკვე სამოცდაათ წელზე მეტია, რაც ევროკავშირის წინამორბედ ორგანიზაციაში გაწევ-
რიანებული სახელმწიფოები მშვიდობიანად თანაცხოვრობენ, იმ კონფლიქტების ფონზე,
რომლებიც მათ ირგვლივ მიმდინარეობს. როგორც პოლონელი დისიდენტი ბრონისლავ გე-
რემეკმა აღნიშნა, ევროპულმა კავშირმა « ძალადობა დაიმორჩილა ». ეს კი მისი ერთ-ერთი
მთავარი ხიბლია.

41
ლიტერატურა:
1. Jacques BINOCHE, Histoire des relations franco-allemandes de 1789 à nos jours, Paris, Masson / Armand
Colin, 1996. 324 p.
2. Pierre JARDIN et Adolf KIMMEL (ed.), Les relations franco-allemandes depuis 1963, Paris, La
documentation française, 2001. 539 p.
3. Guillaume LE QUINTREC et Peter GEISS (ed.), Histoire/Geschichte. Europa und die Welt seit 1945,
Stuttgart-Leipzig, Ernst Klett Schulbuchverlage, 2006. 336 p.
4. François MAURICE, Traité de l’Élysée. 50 ans de relations franco-allemandes, Fontcouverte, TAMI Éditions,
2013. 252 p.
5. Hans STARK, Martin KOOPMANN et Joachim SCHILD (dir.), Les relations franco-allemandes dans une
Europe unifiée. Réalisations et défis, Pessac, Presses Universitaires de Bordeaux, 2012. 247 p.
6. Gilbert ZIEBURA, Les relations franco-allemandes dans une Europe divisée. Mythes et réalités, Pessac,
Presses Universitaires de Bordeaux, 2012. 414 p.

42
 ევროპის როლი რუსეთ­საქართველოს კრიზისში 

ჟილ გალე
გენერალი, თავდაცვის ყოფილი ატაშე პოლონეთსა და რუსეთში 
სამხედრო ექსპერტი საქართველოში 2008 წლის აგვისტოს კონფლიქტის  
ევროკავშირის საგამოძიებო მისიაში 
გეოპოლიტიკური სემინარების ხელმძღვანელი ომის სკოლაში (საფრანგეთი) 

ძალიან დელიკატურია რუსეთ-საქართველოს კრიზისში ევროპის როლსა და პოზიცია-

ზე ლაპარაკი აქ, თბილისში, საუნივერსიტეტო პუბლიკის წინაშე. მართლაც, თქვენ ყველანი,
სამართლიანად ხართ დარწმუნებული თქვენი იდენტობის ევროპულობაში, არა მარტო მისი
ისტორიული და კულტურული, არამედ გეოპოლიტიკური განზომილებითაც. თქვენი კავში-
რები ევროპულ ცივილიზაციასთან ბერძნულ-რომაული იმპერიებით თარიღდება და თქვენ
თქვენს მომავალს ევროპასთან რაც შეიძლება, მჭიდრო ასოცირებაში ხედავთ. ეს სურვილი
ლეგიტიმურია და ჩვენ, ევროპელებს, გვეამაყება, რომ ჩვენი მოდელი ასეთი წარმატებულია.
მეორე მხრივ, სამას წელზე მეტია, რაც რუსეთი ევროპული ერების ერთობის ერთ-ერ-
თი მთავარი პროტაგონისტია. თუმცა, შესაძლოა კითხვის ნიშნის ქვეშ დავაყენოთ მისი იდენ-
ტობა: რუსეთი უფრო მეტად ევროპულია თუ აზიური? მე, ჩემი მხრივ, კითხვაზე ძალიან
მარტივი პასუხი მაქვს – რუსეთი უდავოდ არის ევროპული ერი, რომლის ტერიტორიის დი-
დი ნაწილიც აზიაში მდებარეობს. რა თქმა უნდა, ყველამ იცის, რომ რუსეთი ევროპული კავ-
შირის დიდი მოტრფიალე არ არის და ბრიუსელის ინსტიტუციებთან ურთიერთობას ევრო-
პული კავშირის ყველაზე მნიშვნელოვან წევრებთან პირდაპირი მოლაპარაკება ურჩევნია.
გარდა ამისა, მოსკოვი ძალიან ცუდი თვალით უყურებს ევროპის გაძლიერებას და მისი სო-
ციალური და პოლიტიკური მოდელის გავრცელებას მის საზღვრებამდე, სწორედ ამიტომ
აფერხებს ის ყოფილი საბჭოთა რესპუბლიკების ევროპისაკენ სწრაფვას და პრივილეგიას სა-
კუთარ ევრაზიულ ეკონომიკურ სივრცეს ანიჭებს. მიუხედავად ყველაფრისა, რუსეთი ევრო-
პული კავშირისათვის უმთავრეს პარტნიორად რჩება, განსაკუთრებით ზოგიერთი დამაარსე-
ბელი წევრისათვის: გერმანიის, საფრანგეთისა და იტალიისათვის. ვიცი, რომ ამ ფაქტის გაგე-
ბა თქვენს ქვეყანაში ხანდახან რთულია, მაგრამ ფაქტი უტყუარია.
რაც შეეხება ევროპის პოზიციასა და როლს ზოგადად სამხრეთ კავკასიაში და კერძოდ
საქართველოში, ნათელია, რომ ის არაერთგვაროვანი და ხანდახან ურთიერთგამომრიცხავიც
არის. რეგიონში მიმდინარე პროცესებისადმი ევროპის ყურადღება საკმაოდ ახალია და 2000-
იანი წლებით თარიღდება, როდესაც ნატოს თანმიმდევრულმა გაფართოებამ და ევროკავში-
რის აღმოსავლეთის პარტნიორობის დამყარებამ ევროპა შავი ზღვის ნაპირებამდე მოიყვანეს.
ფაქტმა საქართველოს იმედი გაუღვიძა, რუსეთს კი თანდათან დაუკარგა მოთმინება. მანამდე
ევროპას საკმაოდ დისტანციური მიდგომა ჰქონდა სამხრეთ კავკასიაში მიმდინარე მოვლენე-
ბისადმი. უპირველესი მნიშვნელობის სტრატეგიულ გარემოში მიმდინარე მაღალი ყარაბა-
ხის, აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის ეროვნული კონფლიქტები უგულვებელყოფილი იყო
ექს-იუგოსლავიის კონფლიქტების გამო, რომლებიც ევროპის გულში ნამდვილ გამოწვევად

43
იქცა. გარდა ამისა, ეს კონფლიქტები იმ სტრატეგიული ძვრებითაც იქნა გადაფარული, რომ-
ლებიც საბჭოთა კავშირის დანგრევასა და მსოფლიოს ორპოლარული წონასწორობის გაქრო-
ბას მოყვა. იმ პერიოდში ევროპელები გაცილებით მეტს ფიქრობდნენ აღმოსავლეთ ევროპის
იმ ქვეყნების მომავალზე, რომლებიც მანამდე საბჭოთა კავშირის სატელიტები იყვნენ. სადავო
ხდებოდა იმ კავშირის სახე, რომელიც ამ ქვეყნებს სურდათ ქონოდათ დასავლეთთან. 1990-ი-
ანი წლების დასაწყისში ნატოსთან მშვიდობის პარტნიორობის დარგში დაახლოების პროცე-
დურა ძალიან ფრთხილი იყო. საბოლოოდ, რუსეთისა და ბორის ელცინის სისუსტემა და მის-
მა ხანმოკლე თანხმობამ დასავლეთთან ხელსაყრელი პირობები შექმნეს ნატოს პირველი გა-
ფართოებისათვის 1997 წლიდან.
ამ შენიშვნების მიზანია, ხაზი გაუსვას ფაქტს, რომ 1990-იან წლებში ევროპამ არ იცოდა
რამდენად დაახლოებოდა ყოფილი საბჭოთა კავშირის სატელიტ რესპუბლიკებს და მით უფ-
რო, ყოფილ საბჭოთა სოციალისტურ რესპუბლიკებს. რასაც საქართველოსთვის მნიშვნელო-
ვანი შედეგი მოჰყვა. მაშინ, როდესაც ევროპელები ძალიან აქტიურები იყვნენ მშვიდობის შე-
ნარჩუნების სხვადასხვა სტრუქტურაში, რომლებიც ერთმანეთს ენაცვლებოდნენ ყოფილ იუ-
გოსლავიაში, ევროპა არ მონაწილეობდა უსაფრთხოების სისტემაში აფხაზეთსა და სამხრეთ
ოსეთში, რომელიც მთლიანად იქნა უზრუნველყოფილი რუსეთის მიერ დსთ-ს საფარველ
ქვეშ და გაეროსთან შეთანხმებით.
გარდა ამისა, ევროპას არა აქვს ერთიანი მიდგომა საქართველოსა და რუსეთის კრიზის-
თან. ერთი მხრივ, არსებობს ევროპული კომისია, რომელიც მოვლენებს, ტექნიკური ან ტექ-
ნოკრატული თვალსაზრისით უყურებს და რომელიც, მას შემდეგ, რაც რეგიონი სამეზობლო
პოლიტიკაში ჩართო, პროცესს ასოცირების შეთანხმებით აგრძელებს და მეორე მხრივ, არსე-
ბობს ევროკავშირის წევრი სხვადასხვა ერის თვალსაზრისი. ამ კონფლიქტში მათი მგძნობია-
რობა სხვადასხვაგვარია და ორი ძირითადი ასპექტი შეიძლება გამოვყოთ: ერთი – ევროკავში-
რის ახალი წევრების დამოკიდებულებაა საკითხისადმი, რომლებიც ძალიან თავშეკავებული
არიან რუსეთთან მიმართებაში და მხარს უჭერენ ყოფილი რესპუბლიკების ევროპასთან და-
ახლოებას და მეორე, ევროკავშირის დამაარსებელი წევრების (საფრანგეთი, გერმანია, იტა-
ლია) პოზიცია, რომლებსაც სურთ, რუსეთი დატოვონ ევროპელი ერების ერთობაში და მას-
თან კარგი ურთიერთობა შეინარჩუნონ, თუნდაც გარკვეული გავლენის უფლების საფასუ-
რად სამხრეთ კავკასიაში.
საკითხისადმი ასეთი სხვადასხვანაირი მიდგომის კარგი მაგალითია საქართველოს მე-
გობრების ჯგუფები, რომლებიც 2000-იანი წლების დასაწყისში შეიქმნა. პირველი ასეთი ჯგუ-
ფი, რომელიც გაერთიანებული ორგანიზაციის წიაღში მოღვაწეობდა, შედგებოდა საფრანგე-
თის, გაერთიანებული სამეფოსა და გერმანიისაგან : ეს ჯგუფი ცდილობდა რუსეთის ჩართვას
აფხაზეთსა და სამხრეთ ოსეთში მიმდინარე კონფლიქტების მოგვარების პროცესში. შემდეგ
შეიქმნა საქართველოს ახალი მეგობრების ჯგუფი 2005 წელს პოლონეთის, ბალტიისპირეთის
ქვეყნების, რუმინეთისა და ბულგარეთის შემადგენლობით. ჯგუფის მიზანი ამ კონფლიქტე-
ბის რუსეთის გარეშე და საჭიროების შემთხვევაში, მის საწინააღმდეგოდ, მოგვარება იყო.
ასეა თუ ისე, ევროპული კავშირის სრული ჩართვა საქართველოსა და რუსეთს შორის
კონფლიქტის მოგვარებაში უფრო გვიან, 2008 წლის აგვისტოში საფრანგეთის დამსახურებით
მოხდა, რომელიც მაშინ ევროპული კავშირის მეთაური ქვეყანა იყო. გვახსოვს, როგორ მიაღ-

44
წია პრეზიდენტმა სარკოზიმ პრეზიდენტ მედვედევთან ექვსპუნქტიანი შეთანხმების ხელმო-
წერას, რომლის თანახმადაც სამხრეთ ოსეთში ომს შეწყდა. ზავს 2008 წლის 8 სექტემბერს სტა-
ბილიზაციის შეთანხმება და ევროკავშირის მონიტორინგის მისიის გამოგზავნა მოჰყვა საქარ-
თველოში. ეს არის მომენტი, როდესაც ევროპულმა კავშირმა, საფრანგეთისა და გერმანიის
თაოსნობით, საქართველოს უსაფრთხოების მექანიზმები იგდო ხელთ და რეგიონში მშვიდო-
ბის შენარჩუნების გარანტად იქცა.
ამგვარად, ის გადააბიჯებდა ეუთოს მისიას სამხრეთ ოსეთში და გაერთიანებული ერე-
ბის ორგანიზაციის მისიას აფხაზეთში, რომლებმაც ვერ შეძლეს თავიდან ომის არიდება. რამ-
დენიმე თვის შემდეგ, ევროპული კავშირი ცდილობდა გაეგო კონფლიქტის მიზეზები და
პროვოკაციათა ის პროცესი, რომლებიც 2008 წლის აგვისტოში ომით დასრულდა. ამგვარად,
რამოდენიმე თვის განმავლობაში, ევროპამ თავის თავზე აიღო პასუხისმგებლობა და გახდა
საქართველოსა და რუსეთის მთავარი თანამოსაუბრე. მიუხედავად იმისა, რომ ჟენევის მოლა-
პარაკებები, რომლებიც 2008 წლის 15 ოქტომბერს დაიწყო ვერ დასრულდა მონაწილე ძალათა
შორის რაიმე შეთანხმებით, ევროპული კავშირის მიერ წარგზავნილმა საძიებო მისიამ მთავარ
ევროპულ მთავრობებს მისცა აუცილებელი საინფორმაციო საშუალებები სამშვიდობო პრო-
ცესის დამყარებაზე მუშაობის გასაგრძელებლად.
ახლა, მოვლენებიდან 6 წლის შემდეგ, კონფლიქტი აფხაზეთსა და სამხრეთ ოსეთთან
ისევ გაყინულია. მართალია, ევროკავშირის მონიტორინგის მისია აგრძელებს ტერიტორიაზე
ცეცხლის შეწყვეტის პროცესს და 2008 წლის აგვისტოს მასშტაბის სამხედრო ქმედებები à პრი-
ორი გამორიცხულია. აფხაზურ და ოს სეპარატისტულ ტერიტორიებთან ადმინისტრაციული
საზღვრები გამაგრებულია მნიშვნელოვანი რაოდენობის რუსული სამხედრო ძალით.
სამაგიეროდ, «რუსეთის გარშემო მდებარე უცხოეთში» მნიშვნელოვანი ცვლილებები მიმდი-
ნარეობს. განსაკუთრებით, უკრაინაში. ასეთ კონტექსტში ევროპა აგრძელებს საქართველოს-
თან ასოცირების პროცესებს და პროცესი სადაცაა, დასრულდება. უფრო დელიკატურია სა-
ქართველოს ნატოში გაწევრიანების საკითხი, რომელიც რუსეთის უკმაყოფილებასა და ცუდ
რეაქციებს იწვევს.
სხვათა შორის, სწორედ ამიტომ იყვნენ ძალიან ფრთხილები 2008 წლის აპრილში გერ-
მანია და საფრანგეთი. ყირიმის მოვლენებმა თითქოს განამტკიცეს ამერიკის შეერთებული
შტატების სურვილი საქართველოს ატლანტიკურ ალიანსში ჩართვის შესახებ. საქართველოს
ინტერესი ნატოში გაწევრიანებისაკენ სრულებით გასაგებია. პოლონეთი, მეოცე საუკუნის
შუა 90-იან წლებში ასევე ძალიან მგრძნობიარე იყო იმ სრული უსაფრთხოებისადმი, რომელ-
საც მას ნატოს გარანტიები მიაიჭებდა. საქმე ეხებოდა არა მარტო კონკრეტულ სამხედრო გა-
რანტიებს, არამედ ევროპის დასავლეთ ბანაკისადმი კუთვნილების სიმბოლოს და მის ძალა-
საც. საქართველოს შემთხვევა, სამწუხაროდ, უფრო რთულია, ვიდრე პოლონეთისა 1997
წელს, მოუგვარებელი ეროვნებათაშორისი კონფლიქტების გამო.
რაც არ უნდა იყოს, დასავლეთის სტრუქტურებთან დაახლოების პროცესი სასურველი
და ყველაზე მეტად განვითარებული სამხრეთ კავკასიის ტერიტორიაზე საქართველოშია.
ვხედავთ, როგორ ფრთხილობს აზერბაიჯანი ალიანსის საკითხებში. ის ეკონომიკურ ურთი-
ერთობებს ინარჩუნებს ევროპულ კავშირთანაც და რუსეთთანაც, მისი ევრაზიულ ეკონომი-
კური სივრცის ჩათვლით. ამ ქვეყანას აქვს ეკონომიკური, კერძოდ, ენერგეტიკული რესურსე-

45
ბი, იმისათვის, რომ ორივე, რუსულ და ევროპულ, საჭადრაკო დაფებზე ითამაშოს და « აუქ-
ციონზე ფასებიც აწიოს », როგორც ეს ნაბუკოსა და საუთსტრიმის კონკურენტ პროექტებზე
მოხდა. გარდა ამისა, ბაქოში კარგად იციან, რომ რთული წარმოსადგენი იქნება მაღალი ყარა-
ბახის რეგიონის კონფლიქტის რუსეთის გარეშე და უფრო მეტიც, მის საწინააღმდეგოდ, მოგ-
ვარება.
თავის მხრივ, სომხეთი უსაფრთხოების საკითხებში გაცილებით უფრო დამოკიდებუ-
ლია რუსეთზე, იმისათვის რომ ნატოსა და ევროკავშირს დაუახლოვდეს, მაგრამ მას ეს ფაქტი
ნამდვილად არ უშლის ხელს დასავლეთის ქვეყნებში ძლიერი ლობის ყოლაში.
იმ მოვლენებმა, რომლებიც უკვე მრავალი თვის განმავლობაში ვითარდება უკრაინაში,
შეიძლება თავისი გავლენა იქონიონ რუსეთის დამოკიდებულებაზე სამხრეთ კავკასიის რეგი-
ონთან. ყირიმის პარლამენტის მიერ მოთხოვნილმა რუსეთთან შეერთებამ შესაძლოა, შექმნას
პრეცენდენტი. სამხრეთ ოსეთს შეიძლება ყირიმის მიბაძვის სურვილი გაუჩნდეს, მაგრამ ის
სრულებით არ არის დარწმუნებული იმაში, რომ რუსეთს ეს ენდომება. ყირიმისაგან განსხვა-
ვებით, სამხრეთ ოსეთი რუსეთისათვის დიდ ინტერესებთან არ არის დაკავშირებული, თუ არ
ჩავთვლით იმ ფაქტს, რომ ის ქართულ მთავრობასთან ურთიერთობისათვის კარგი იარაღია.
სამაგიეროდ, თვალნათელია აფხაზეთის სტრატეგიული მნიშვნელობა თავისი შავ ზღვაზე
გასასვლელით, მიუხედავად იმისა, რომ მოსკოვის მიერ სევასტოპოლის დაკავება ამ საჭირო-
ებას ასუსტებს. აქვე ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ აფხაზეთი გაცილებით უფრო ავტონომიური
ჩანს საქართველოსა და რუსეთის მიმართ. ხანდახან გადაჭარბებით უსვამენ ხაზს აფხაზეთის
მონურ მორჩილებას რუსეთისადმი, რეალურად კი საქმე ეხება ინტერესებს, რომლებიც
დროსთან ერთად შეიძლება განვითარდეს. აფხაზეთს შეიძლება მობეზრდეს კიდევაც ეს
მმართველობა. ამგვარად, ბოლო ორი ადგილობრივი არჩევნებისას მოსკოვის კანდიდატი და-
მარცხდა.
რა შეიძლება შემოგვთავაზოს ევროპამ ასეთ კონტექსტში საქართველოსა და რუსეთის
კონფლიქტის მოსაგვარებლად? რა შეიძლება გააკეთოს და რისი გაკეთებას უნდა მოერიდოს
ის?
საქართველოს ევროპასთან დაახლოების პროცესის გაგრძელება ლეგიტიმური და სასურ-
ველია, თუ გავითვალისწინებთ საერთო ღირებულებებსა და ასოცირების დადებით ეფექტებს
საქართველოს შიდა პოლიტიკაზე.
რაც შეეხება ეროვნებათაშორის კონფლიქტებს, ისმის ერთი უმთავრესი კითხვა : აქვს თუ
არა საშუალება ევროპულ კავშირს რუსეთი შემრიგებლურ პოზიციამდე მიიყვანოს, იმ ფაქტის
გათვალისწინებით, რომ შეუძლებელია ამ კონფლიქტების მოგვარება (ან მოგვარებისაკენ წაყვა-
ნა) მოსკოვის ჩარევის გარეშე და მოსკოვის საპირისპიროდ.
რუსეთისათვის გვერდის ავლა ნამდვილად შეუძლებელია. სრული უფლება გვაქვს ვი-
ფიქროთ, რომ საქმე გვაქვს შეუმდგარ დემოკრატიასთან და ზედმეტად ავტორიტარულ რეჟიმ-
თან, რომელსაც რევანშისტული გრძნობები ამოძრავებს ახლო სამეზობლოსადმი და იყენებს
ეკონომიკურ იარაღს, როგორც იძულების იარაღს (თანაც ეს არ არის მის მიერ გამოყენებული
ერთადერთი იარაღი), მაგრამ რეგიონში რუსეთის გარეშე რაიმეს გაკეთება წარმოუდგენელია.
ეს არის საბაზო მონაცემი, რომელიც აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ. მოსკოვს რეგი-
ონში ხელთ უპყრია ძალიან ბევრი კოზირი, მათ შორისაა სამხრეთ კავკასიაში კონფლიქტების

46
მოგვარების გასაღებებიც. ევროპას არ ძალუძს თავს ნება მისცეს და მოსკოვის აზრი და მასთან
თანამშრომლობა უგულვებელყოს. ის უნდა ეცადოს, რომ დიალოგი შეინარჩუნოს ამ ძალასთან
რათა სახიფათო იზოლაციაში არ მოხვდეს. სხვათა შორის, ევროპას არჩევანი ნამდვილად არა
აქვს, იმიტომ, რომ მისი ეკონომიკური და სტრატეგიული ინტერესები რუსეთის ინტერესებთან
ძალიან მჭიდროდაა დაკავშირებული.
არსებობს კიდევ მნიშვნელოვანი სირთულე იმ პოზიციებთან დაკავშირებით, რომელთა
დაჭერაც შეიძლება დაჭირდეს ევროპას საქართველოსა და რუსეთის კონფლიქტში. რა თქმა უნ-
და, მან უნდა იზრუნოს საქართველოს დაახლოებაზე ევროპულ კავშირთან, მაგრამ იმ იმედის
გარეშე, რომ მას, რაც არ უნდა მოხდეს, მხარს დაუჭერენ. 2008 წლის აგვისტოში კარგად ვნახეთ,
როგორ შეცდნენ ქართველი ხელისუფლები იმ მხარდაჭერის მოცულობაში, რომელსაც ეგონათ
რომ დასავლეთი მოუტანდა მათ რუსეთთან კონფლიქტის შემთხვევაში. ჩვენ ეს კიდევ ერ-
თხელ დაგვანახა უკრაინისა და ყირიმის მოვლენებმა. ევროპა არ უნდა გასცემდეს ისეთ დაპი-
რებებს, რომელთა შესრულებაც არ შეუძლია.
დასკვნის სახით ვიტყოდი, რომ არ მინდა შეგიქმნათ შთაბეჭდილება, რომ ვარ ძალიან
რეალისტი ან პესიმისტი. მე დარწმუნებული ვარ, რომ სამხედრო გზა ყველაზე სახიფათო და
ყველაზე ძნელად სამართავია. ის უნდა შემოვიფარგლოს ქვეყნის უსაფრთხოების დაცვის ლე-
გიტიმური სურვილით და სანდო ალიანსების სისტემის ძიებით. ევროპა მზად არის დაეხმა-
როს საქართველოს, რათა ის საკუთარ ძლიერ ეროვნულ იდენტობასა და ძლიერ ევროპულ
კულტურულ ფესვებს დაეყრდნოს და თავისი ნამდვილი ადგილი იპოვოს ჩვენს კონტინენტზე.

47
 კავკასიური და ევროპული იდენტობა კომპარატისტულ ჭრილში 

ცირა ბარამიძე
ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი  
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო) 
 

განვიხილავთ ორ რადიკალურად განსხვავებულ თვალსაზრისს, შეიძლება თამამად

ითქვას, ურთიერთდაპირისპირებული რეალობის შესახებ იდენტობის თვალსაზრისით –
1. ევროპული (აქვე შემოვა ამერიკულიც), რომელიც იმთავითვე დაფუძნებული იყო რაციო-
ზე, მას შემდგომ, რაც ევროპა იწყებს თვითიდენტიფიკაციას XX საუკუნის კოლაფსის, კერ-
ძოდ, ფაშიზმის გადაფასების შემდგომ და უბრუნდება რაციოს და 2.კავკასიური, რომელიც
იმიტომ კი არ არის ევროპულის საწინააღმდეგო, რომ კავკასიურია, არამედ იმიტომ, რომ კავ-
კასია დღეს – ჩრდილოეთიცა და სამხრეთიც რუსეთის მოდერნისტული იმპერიის გეოპოლი-
ტიკური, გეოეკონომიკური და კულტურული ექსპანსიის პროდუქტია; კავკასია ჯერ ცარის-
ტული, შემდგომ საბჭოთა და დღეს კი დღევანდელი რუსეთის კლანჭებშია, ირყევა ფსევდო-
ეთნოკონფლიქტებით, კავკასია დღეს ტრანსფორმირებულია, დაშორებულია თავის იმანენ-
ტურ საწყისებს. სწორედ აქ ჩამოთვლილი მიზეზების გამო – „რუსული ცივილიზაცია“ აგე-
ბულია არა რაციოზე, როგორც ევროპულია აგებული, არამედ – ძალაზე, ძალმომრეობაზე; ასე
იყო ცარიზმისა და ბოლშევიზმის დროსაც. ამის მაგალითი არ არის საჭირო, რუსეთის ისტო-
რიაში უბრალოდ გამონაკლისის პოვნა გაგვიჭირდება. მახსენდება სიტყვები ცარისტული
რუსეთის ერთ-ერთი რუსი გენერლისა, რომელიც თავად ახორციელებდა კავკასიელი ხალხე-
ბის გენოციდს; ის ამბობს, რომ რუსეთი დაინტერესებულია მიწით და არა ხალხით; ამიტომ
აღმოჩნდა რუსეთის ქმედებები კავკასიაში არამიწიერი, არაადამიანური. ამიტომ დღეს სწო-
რედ კავკასიაში იკვეთება ურთიერთდაპირისპირებული იდეოლოგიები, აგებული რაციოსა
და ძალაზე. ვფიქრობ, რომ ორივე მსოფლიო ომი ევროპის მიერ დაშვებული შეცდომისა თუ
პასიურობის შედეგი იყო, რომელიც ისევ ევროპამ გამოასწორა, დაამარცხა, გადააფასა. ამი-
ტომ მიმაჩნია, რომ ანალიტიკოსებმა ზუსტად უნდა განსაზღვრონ შემდგომში გონებისა და
ძალის დაპირისპირების დამღუპველი შედეგები მთელი მსოფლიოსთვის, უნდა შეიმუშაონ
ისეთი მიდგომა, რომლითაც სულერთი არ იქნება ძალმომრეობის სივრცეში შემავალი თუნ-
დაც ერთი სუბეთნოსის ბედი, რადგან სწორედ აქ წყდება სამოქალაქო იდენტობის მომავალი.
წინააღმდეგ შემთხვევაში, ევროპა, რომელმაც უკვე ააშენა სამოქალაქო იდენტობის ინსტიტუ-
ციები, რომლისკენაც მიისწრაფვის ყოველი ერი, აღმოჩნდება მხოლოდ თავის სივრცეში ჩაკე-
ტილი და იქნება მუდამ მეორე, განსხვავებული, ძალასა და „დამაშნიე ზაგატოვკის“ პრინცი-
პებზე დამყარებული სივრცისგან მოსალოდნელი თუ მოულოდნელი საფრთხეების რისკ-
ფაქტორების ქვეშ, ანუ თავად ევროპა, აგებული ჰარმონიული სამოქალაქო იდენტობის პრინ-
ციპებზე, ვერ იცხოვრებს ჰარმონიაში. მას, ნებსით თუ უნებლიედ, მოუწევს, იფიქროს მეორე
სივრცეზე და მუდამ იყოს სიურპრიზების მოლოდინში.

48
 არადა, მსოფლიოს დღევანდელობის ყველაზე აქტუალური სიტყვა სწორედ იდე-
ნტობაა, რადგან გლობალიზაცია, კიბერსივრცე სწორხაზობრივი აღმოჩნდა, ლოგიკურად
ისმის ადამიანის, ეთნოსის, ერის საუკუნოვანი მნიშვნელობის მთავარი კითხვა: ვინა ვარ?
ვინა ვართ? სად ვართ? როგორია მომავლის პერსპექტივა?
ტერმინ „იდენტობის“ გამოყენების ფართო სპექტრი მიუთითებს მის მრავალპლანიანო-
ბასა და მრავალწახნაგიანობაზე, მის სირთულეზე. ამ ტერმინს იყენებს: ფილოსოფია, მათემა-
ტიკა, სოციალური მეცნიერებები და ფსიქოლოგია, ბიზნესი, კომპიუტერული მეცნიერებები,
რელიგია, ტელევიზია, კინო, მუსიკა და ლიტერატურა. შემეცნების ფილოსოფიაში იგი და-
კავშირებულია ტვინის იდენტობასთან, ანუ დაკავშირებულია პიროვნებასთან, შემმეცნებელი
ხომ პიროვნებაა, ასეთ პიროვნებათა ერთობლიობა არის ეთნოსი, სოციუმი, რომელიც არ
არის ადამიანების მექანიკური ჯამი, არამედ არის სწორედ იდენტობის გარკვეულ პრინცი-
პებზე დამყარებული ერთობა, რომლის გარედან ინიცირება, უბრალოდ, შეუძლებელია;
იდენტობა, როგორც ინტეგრალური ნიშანი, თვითმბადი და თვითორგანიზაციულია. სოცია-
ლურ მეცნიერებებსა და ფსიქოლოგიაში პიროვნებებს ენიჭებათ უპირატესობა, გამომდინარე
კოგნიტიური თეორიიდან, სწორედ იდენტური ნიშნებით შექმნილი ადამიანთა ერთობა გან-
საზღვრავს სოციუმის იდენტობის პრინციპებს.
იდენტობა, როგორც ეს აღვნიშნე მოხსენების აბსტრაქტში, იერარქიულია, პირამიდისე-
ბურია, მაგრამ ამ იერარქიულ საფეხურზე ნებისმიერი კომპონენტი შეიძლება იყოს ან გახდეს
წამყვანი, დომინანტური, ნებისმიერმა შეიძლება შეასრულოს კონკრეტულ რეალობაში გა-
დამწყვეტი როლი. ამიტომ მიმაჩნია, რომ პირამიდის ვერტიკალში კენწერო, ფუძე თუ შუა-
ლედური საფეხურები თანაბრად მნიშვნელოვანია, რადგან ისინი ერთ მთლიანობას - იდენ-
ტობის სისტემას ქმნიან. ძალაზე დამყარებულ სოციალურ-პოლიტიკურ სივრცეში (ვგულის-
ხმობ რუსეთის ფედერაციას, რომელიც საბჭოთა და ცარისტული რუსეთის პირდაპირი მემ-
კვიდრეა), იდენტობის სისტემის მთლიანობაზე კი არა, მისი კომპონენტების სრულყოფილ
არსებობაზეც კი შეუძლებელია საუბარი, რადგანაც ეს მოდელი, რომელშიც ახლა კავკასია,
კერძოდ, ჩრდილოეთ კავკასია იმყოფება, მყიფეა, აგებულია მეტროპოლიიდან ძალისმიერი
მეთოდებით მართვის პრინციპებზე; ეს კი დამანგრეველად მოქმედებს ნაციონალურ იდენ-
ტობაზე და, საერთოდ, იდენტობის ნებისმიერ სახეზე, ეს რეალობა სამოქალაქო იდენტობის
ანტიპოდი არის თავისი იმანენტური ბუნებიდან გამომდინარე. რუსული ცივილიზაციის
იდეოლოგიური მანქანა იმიტომ კი არ უპირისპირდება ნაციონალურ იდენტობას, რომ,
ვთქვათ, ევროპამ თითქოს უკვე შეძლო ნაციონალური იდენტობიდან უფრო მაღალი, სამოქა-
ლაქო იდენტობის ჩამოყალიბება, თვითორგანიზაცია, არამედ იმიტომ უპირისპირდება, რომ
მისთვის რუსული წესრიგის შენარჩუნებაა მთავარი და არა ადამიანი. ამგვარ „წესრიგს“ ემყა-
რებოდა რუსეთი თავისი ისტორიის მანძილზე, განსაკუთრებით, საბჭოთა პერიოდში; რო-
მელშიც ნაციონალური იდენტობა და ეთნოკულტურული ინდივიდუალიზმი უნდა მომ-
კვდარიყო, ასე მუშაობდა იდეოლოგიური და აღმასრულებელი მანქანა, მაგრამ ეს სვლა სუ-
ლაც არ ჰგავდა ევროპულ სვლას ნაციონალური იდენტობიდან სამოქალაქო იდენტობისაკენ,
სადაც ადამიანი არის ცენტრალური ღერძი ევროპული იდენტობისა, არამედ ეს იყო და არის
ანტინაციონალური და ანტისამოქალაქო იდენტობის ტიპი, რომელშიც ზესახელმწიფოს
ილუზორული იდეოლოგია სპობს ნაციონალიზმსაც, ინდივიდსაც და იდენტობის სხვა საფე-

49
ხურებსაც; რომელსაც, ჩემი აზრით, არ აქვს მომავალი და ამის გაცნობიერება, უპირველესად,
სწორედ რუსი ხალხისთვის არის საჭირო და აუცილებელი.
ვინ ვარ? ეს კითხვა ოდითგანვე აწვალებდა რაციოს მატარებელ არსებას - ადამიანს, სო-
ციუმს - ეთნოსს, ერს და აქვე ჩნდებოდა კითხვა: როგორია პერსპექტივა? მით უმეტეს, კაცობ-
რიობის ისტორიას გაკვეთილები აქვს დაკარგული ეთნოსებისა და კულტურული მემკვიდ-
რეობის შესახებ. შესაბამისად, ეს კითხვა შიშნარევი კითხვაა, მომავლის გამოძახილი. არავის
სურს, დაიკარგოს, არც ადამიანს და არც სოციუმს, არავის სურს, ისე იცვალოს სახე, რომ თა-
ვის თავს აღარ ჰგავდეს. ანუ თავისთავადობის შენარჩუნება ბუნებრივი მოთხოვნილებაა; ასე-
ვე მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ საკუთარი თვითმყოფადობა, არამედ სხვისიც, ისიც უნდა
შენარჩუნდეს. ამგვარად, დგას საკითხი მრავალფეროვნებისა და ინდივიდუალურის იმგვარი
სინთეზისა, რომელშიც არც ინდივიდუალიზმი დაიკარგება და არც მრავალფეროვნება. ამ
გზას ადგას ევროპა - სამოქალაქო იდენტობის ჩამოყალიბება საფუძვლად იღებს ყველაზე
მთავარს - ადამიანს და მის უფლებებს. ეს კი არ უნდა ქმნიდეს ინდივიდუალური იდენტო-
ბის შეზღუდვის ან გაქრობის საშიშროებას (ეს იქნება ნაციონალური თვითიდენტიფიკაცია,
ინდივიდუალური იდენტიფიკაცია, გენდერული იდენტობა, სახელმწიფოებრივი იდენტობა,
რელიგიური, სექსუალური, ეგო- იდენტობა, ბისექსუალური, ფეტეროსექსუალური, კორპო-
რატიული, რასობრივი, ტერიტორიული, ციფრული იდენტობა...) თანამედროვე ევროპა ეს ის
სივრცეა, სადაც მთავარი ღირებულება ადამიანის ინდივიდუალიზმია. ამ ინდივიდუუმებს
საერთო სწორედ ეს ინდივიდუალობა აქვს და არა ზემოდან, ვერტიკალიდან დაშვებული
იძულებითი, უნიფიცირებული, ერთ უსახო მასად ქცეული, ერთი კვაზიიდეით, ერთი კვაზი-
სახელმწიფოს ერთგვაროვანი ჭანჭიკებით, ძალისმიერი მეთოდებით შეკოწიწებული ერთო-
ბა, რომელიც, დაკარგავს თუ არა ძალას, მაშინვე დაინგრევა; ასეთია ის არაევროპული სივ-
რცე, რომლისგანაც კავკასიის გამოსვლა ვერ იქნება უმტკივნეულო. ამ სივრცის ტრანსფორმი-
რება კი ძალიდან რაციოზე, ვფიქრობ, ურთულესია და ამიტომაც არის დღეს მსოფლიო კრი-
ზისში.
როგორ უნდა მოეწყოს მსოფლიო და მოცემულ მომენტში - ევროპა და კავკასია XXI სა-
უკუნეში? ეს არის ჩემი მოხსენების მთავარი მესიჯი. ამ კითხვას რომ პასუხი გავცე, კომპარა-
ტივისტულ ჭრილში უნდა განვიხილოთ ძველი და თანამედროვე ევროპა ძველ და ახალ
კავკასიასთან მიმართებაში.
თანამედროვე ევროპასა და ძველ კავკასიას შორის არსებობს საერთო ნიშნები.
ევროპული ერთობის, როგორც ევროპული იდენტობის, ჩამოყალიბება საერთო ღირე-
ბულებების მიხედვით ხდებოდა წინააღმდეგობრივად საუკუნეთა მანძილზე. ევროპული
ეთნოიდენტობები მიისწრაფვოდნენ ერთმანეთისკენ საერთო სახლის, საერთო ღირებულებე-
ბის პრინციპით. ევროპა იყო ცვალებადი (ხან კლებადი, ხან მზარდი) გეოგრაფიული სივრცე,
უცვლელი ხდებოდა ის ღირებულებები, რომელსაც ევროპა აყალიბებდა პროგრესისათვის.
მან გასულ საუკუნეში რამდენჯერმე გაუძლო კოლაფსს (მაგ., მეორე მსოფლიო ომი) და შეძ-
ლო მთავარი ხაზის რეანიმაცია და ცხოვრებაში გატარება; ფაშიზმი ევროპაშივე დამარცხდა
ევროპელის ცნობიერებაში. საბჭოთა სახელმწიფომ ის მხოლოდ ფიზიკურად დაამარცხა. სა-
მაგიეროდ, საბჭოთა მონსტრმა, რომელიც ცარისტული რუსეთის მემკვიდრე იყო, შეძლო შეე-
ფერხებინა დაპყრობილი ხალხების იდენტობის შენარჩუნება პირდაპირი სამხედრო აგრესი-

50
ით, ასიმილაციური ენობრივი პოლიტიკით, კავკასიელი ხალხების ეთნოწმენდითა და გენო-
ციდით. ევროპისა და აზიის გასაყარზე არსებულმა კავკასიურმა იდენტობამ სხვადასხვა სა-
ხის ზეწოლა განიცადა და დეფორმირდა. ასეთი კავკასია უფრო ადვილი დასამორჩილებელი
იქნებოდა. ევროპა და რუსეთი (დაპყრობილი 200-ზე მეტი ხალხით) ურთიერთსაპირისპირო
მიმართულებებით მიედინებიან, განსაკუთრებით, მე-19 საუკუნიდან. მარქსიზმის გავრცე-
ლება ყველაზე საშიში სწორედ ჩამორჩენილ, აგრარულ რუსეთში იყო. შედეგმაც არ დააყოვნა.
ევრაზიის კონტინენტზე ორი ურთიერთგამომრიცხავი ღირებულებითი სივრცეა: ევროპული
და რუსული (აზია სხვა კონტექსტით უნდა განვიხილოთ). რუსული სივრცე დღემდე, რუსე-
თის ფედერაციის სინამდვილეშიც კი ინარჩუნებს ერთსაფეხურიანი იდენტობისკენ (რუსუ-
ლი ცივილიზაციის ჩამოყალიბება) მისწრაფებას და ყველა დაბრკოლებას ამ გზაზე აგრესი-
ით, ძალადობით პასუხობს. კავკასია დღეს (განსაკუთრებით, ჩრდილოეთი) არის რუსული
ექსპანსიის მსხვერპლი და მისი კლანჭებიდან თავის დაღწევა უჭირს. საქართველო, რომელ-
საც კავკასიის სამხრეთში ყველაზე მეტი შანსი აქვს, იყოს ევროპული ოჯახის, ევროპული
სივრცის ნაწილი, ისიც კი დღემდე განიცდის ორსაუკუნოვანი დეფორმირებული ცნობიერე-
ბის პრობლემას. ამ პრობლემის მიხედვით, ინტელიგენციის, „მოაზროვნეთა“ გარკვეულ ნა-
წილს, თუ უმეტესს არა, მიაჩნია, რომ რუსული სივრციდან გამოსვლა ან, უბრალოდ, არ შეგ-
ვიძლია, ან არ იქნება მომგებიანი. ასეთი ნიჰილიზმი საბჭოური აზროვნების პროდუქტია.
იგი ეწინააღმდეგება ეროვნულ იდენტობას, ისევე, როგორც იდენტობის უფრო მაღალ საფე-
ხურს - კავკასიელობას. იგი ეწინააღმდეგება ჰუმანიზმსა და ზოგადსაკაცობრიო ღირებულე-
ბებს.
კავკასიაში უკვე მე-19 საუკუნეში ევროპელი არის თავისუფლების, ჰუმანურობის სიმ-
ბოლო (გავიხსენოთ, ილია ჭავჭავაძე „მგზავრის წერილებში“ ფრანგის შესახებ წერს: „როგორც
ნამდვილ ევროპელსა სჩვევია“...). იერარქიული დონეები გამოიყოფა ევროპულ იდენ-
ტობაშიც, რომლის უმაღლესი საფეხურია „ევროპელი“. კავკასია მიისწრაფვის ევროპული ღი-
რებულებებისკენ. ამ ღირებულებების სამშობლო კი ისტორიულად კავკასია იყო, ისევე, რო-
გორც პირველი ევროპელისა. კავკასია მულტიკულტურალიზმის თვალსაზრისით განსაკუთ-
რებული რეგიონია. ამიტომ შეძლო კავკასიამ ისტორიის სხვადასხვა მონაკვეთში, ყოფილიყო
მიმღები განსხვავებული კულტურებისა სუპერსტრატული პრინციპით. კავკასიური გეოგრა-
ფიული სივრცე უცვლელი იყო; იცვლებოდა მხოლოდ ეთნოსთა რაოდენობა (იზრდებოდა,
იკლებდა). კავკასიური იდენტობის დომინანტური მატრიცა უცვლელი რჩებოდა, მაშინაც კი
როცა მოსულთა ენა არ იცვლებოდა. ასე, რომ მხოლოდ ენა ვერ იქნებოდა იდენტობის უფრო
მაღალი საფეხურის – კავკასიელობის განმსაზღვრელი. კავკასიური იდენტობის ინტეგრალუ-
რი ნიშანი – კავკასიელობა ეფუძნებოდა მულტიკულტურალიზმისა და ტოლერანტობის
პრინციპებს. ეს პრინციპები დღეს გარეშე ძალის მცდელობით დარღვეულია და კავკასია ის-
ჯება ფსევდოეთნოკონფლიქტებით. კავკასიურ იდენტობას აქვს ისტორიული ჭრილი; იგი
ათასწლოვანია. სწორედ ამიტომ გაუჭირდა მისი მოსპობა ყველა დამპყრობელს. სწორედ ამი-
ტომ ებრძოდა ყველა დამპყრობელი კავკასიურ იდენტობას, როგორც გარანტს კავკასიელი
ხალხების გადარჩენისა. ყველაზე დაუნდობელი, ორგანიზებული ბრძოლა კი „რუსულმა
ცივილიზაციამ“ გამოუცხადა კავკასიურ ცივილიზაციას და მის მთავარ ინტეგრალურ ნიშანს
- „კავკასიელობას“ ( გავიხსენოთ დამამცირებელი რუსული შეფასებები: Кавказский акцент,

51
Дикий народ, Туземций...); ნაწილობრივ მიაღწია კიდეც შედეგს „დაყავი და იბატონეს“
პრინციპით.
ჩვენი მიზანია გავაანალიზოთ გლობალიზმისა და უნივერსალიზმის, ტრადიციულისა
და ინოვაციურის, უნივერსალურისა და ინდივიდუალურის შერწყმა ევროპულ სივრცეში;
დემოკრატიული, სამოქალაქო საზოგადოების მიღწევა თანამედროვე მულტიკულტურულ
საზოგადოებაში; ეთნონაციონალიზმისა და კოსმოპოლიტიზმის გაწონასწორება, ადამიანის
უფლებათა დაცვა, ტრადიციონალიზმი, როგორც ევროინტეგრაციის შესაძლებლობა და ევ-
როპული იდენტობის საფუძველთა საფუძველი. ევროპის გეოპოლიტიკური და გეოეკონომი-
კური მოდერნიზაციის სახე კი მხოლოდ აქ ჩამოთვლილი ღირებულებებით - საფუძველთა
საფუძვლით არის დეტერმინირებული.
ისმის კითხვა იმის შესახებ, შესაძლებელია თუ არა ევროპის მოდერნიზაციის ანალო-
გიით კავკასიის მოდერნიზაცია კავკასიური იდენტობის (მულტიკულტურალიზმი, ტოლე-
რანტობა, ადამიანის უფლებათა დაცვის ტრადიციული ინსტიტუტები) საფუძველზე, როცა
კავკასიის მოდერნიზაციის (ანუ ინტეგრაციის) გეოპოლიტიკური და გეოეკონომიკური ვექ-
ტორები ამ მოდერნიზაციის საწინააღმდეგოდ მოქმედებენ რეგიონში გარეშე ძალის ინსპირი-
რებით და როცა თავად კავკასიელ ხალხებში დღეს საფრთხის ქვეშაა კავკასიური იდენტობა.
შეძლებს თუ არა კავკასია, დაამარცხოს ცარისტულ-საბჭოური ცნობიერება? (ევროპამ ხომ თა-
ვად განიცადა რეინკარნაცია მე-20 საუკუნის მეორე ნახევარში). განსხვავება ევროპასა და კავ-
კასიას შორის ის არის, რომ ევროპის სოციალისტური ბანაკიდან რუსეთი გაიყვანა დასავ-
ლეთმა და მხოლოდ ამის შემდგომ მოხდა მისი მოდერნიზაცია. რუსეთის ფედერაცია სამარ-
თლებრივი და შინაარსობრივი თვალსაზრისით მემკვიდრეა წინამორბედისა და პრინციპე-
ბიც კი არ შეუცვლია პოსტსაბჭოურ ქვეყნებთან დამოკიდებულებისა იგი, ჩარჩა მე-19 საუკუ-
ნეში.
რაციოზე დაფუძნებულმა ევროპამ კავკასიელ ხალხებთან ერთად უნდა გამოკვეთოს
კავკასიური იდენტობის დარღვეული მთლიანობის რესტავრაციისა და კავკასიის ცივი-
ლიზაციური, გეოეკონომიკური და გეოპოლიტიკური მოდერნიზაციის გზები და პერსპექ-
ტივები.
ამისათვის კავკასიის სუბიექტებმა უნდა განსაზღვრონ, როგორ სახელმწიფოს აშენებენ:
ნაციონალურს, იმპერიულს, ეთნიკურს, სამოქალაქოს, კვაზიმეცნიერულს...
ისმის კითხვა: ევროპა, სამოქალაქო საზოგადოების აშენების შედეგად, ხომ არ კარგავს
ნაციონალურ იდენტობას, ხომ არ არსებობს ამის შიში ევროპაში? თავისთავად, კავკასია, კერ-
ძოდ, მისი ჩრდილოეთი, განსაკუთრებით დგას ნაციონალური ასიმილაციის წინაშე, მაგრამ
მიზეზი რადიკალურად განსხვავებულია. რუსული იდეოლოგია სწორედ ნაციონალური
იდენტობის შენარჩუნებით აპელირებს, როცა ნერგავს ევროპისადმი შიშს ამ ეთნოსებში; ამის
გამო ჩნდება ქსენოფობია...დაპყრობილ ხალხებს არ შეუძლიათ სამოქალაქო იდენტობის ჩა-
მოყალიბება და მხოლოდ ლიდერები ვერ შეძლებენ ამ ზღვარის გადალახვას; კავკასიელმა
ხალხებმა, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი დღესაც ძალაზე და არა რაციოზე დამყარებული
მონსტრი სახელმწიფოს გავლენის ქვეშ არიან, უნდა შეძლონ ახალი ხედვის - ახალი გზის ჩა-
მოყალიბება, რომელიც კარგად დავიწყებული ძველი კავკასიური გზაა, რომლის მთავარი
ვექტორი უმაღლესი ღირებულება - ადამიანია და „დაბრუნდნენ“ შინ - ევროპულ ღირებუ-

52
ლებებში. ამისთვის მრავალმხრივი სამუშაოა ჩასატარებელი და ამ სამუშაოებში ლომის წილი
ევროპას ეკისრება, ესაა ევროპის ერთ-ერთი მესიანისტური მისია.

ლიტერატურა:
1. ჯ. კვიციანი, კავკასიური ცივილიზაცია პოსტსაბჭოურ ისტორიოგრაფიაში. თბ. 2008.
2. ჯ. კვიციანი, კავკასია და კავკასიელები. თბ., 2012.
3. ც. ბარამიძე, ენობრივი სიტუაცია ჩრდილოეთ კავკასიაში. თბ., 2013.
4. Федотова В. Г. Модернизация, М., 1997: ИФРАН.
5. Хренов Н. А. Художественная воля в контексте цивилизационной идентичности // Искусство и
цивилизациоонная идентичность. М. 2007.
6. Трубецкой Е. Н. Старый и новый национальный мессионизм // Смысл жизни. М. 1994.
7. Бердиаев Н. Судьба России. М. 1990.
8. Зеньковский В. Основы христианской философии. М. 1992.
9. Миненков Г. Я. Проблема религиозно-культурной идентичности в русской мысли XIX-XX вв:
современное прочтение. Минск : ЕГУ.
10. Межуев В. М. Российская цивилизация - утопия или реальность? // Постиндустриальный мир в
России / Отв. Ред. В. Г. Хорос, В. А. Красильщиков. М. : Эдиториал УРСС, 2001.
11. http://ec.europa.eu/research/social-sciences/pdf/development-of-european-identity-identities–en.pdf

53
 ფრანკ­მასონები და განმანათლებლების ევროპა 

ბრუნო ნარდენი
მათემატიკის პროფესორი, ორლეანის უნივერსიტეტის ლოგიკისა და  
ინფორმატიკის ფაკულტეტის კურსდამთავრებული 
საფრანგეთისა და საქართველოს თანამეგობრობის ასოციაციის პრეზიდენტი  
(ბერჟერაკი (დორდონი), საფრანგეთი) 
 
ფრანკმასონობა სოციალური ფაქტია, რომელსაც ლეგენდის საბურველისა და იმ
მტრული სტერეოტიპების მიღმა უნდა დავაკვირდეთ, რომლებიც მას დასაბამიდან ახ-
ლავს და დაყვება.
ის ჯერ კიდევ მე-18 საუკუნეში არსებობდა სხვადასხვა, განუსაზღვრელი ფორმითა
და გაურკვეველი წარმოშობით და 1717 წელს, ლონდონში ოთხი ლოჟის გაერთიანებით
მიიღო ის ისტორიული ფორმა, რომელიც დღეს ჩვენ გვაინტერესებს.
ამ პერიოდიდან მოყოლებული ფრანკმასონობა საოცარი სისწრაფით ვრცელდება ქა-
ლაქიდან ქალაქში, სამეფოდან სამეფოში და კლასიდან კლასში, არისტოკრატიასა თუ
ბურჟუაზიაში, მთელს ევროპასა და ახალგაზრდა ამერიკაში, რომელიც მალე დამოუკი-
დებლობას მოიპოვებს.
მასონებს ორი მთავარი ფიგურა ჰყავთ, რომლებიც ნაკლებად ცნობილი არიან. ეს
ორი ხელმძღვანელი დეზაგულიე და ანდერსონი არიან. ორი პასტორი, რომელთაგან პირ-
ველი საფრანგეთიდან გამოიქცა, იმის გამო, რომ დევნიდნენ, მეორე კი ინგლისის ეკლე-
სიას ემსახურება. მასონობა, როგორც ამას შემდგომშიც ვნახავთ, პროტესტანტებს არ უკავ-
შირდება; მნიშვნელოვანი ის არის, რომ ის იმ რელიგიური ომების შემდეგ გაჩნდა, რომ-
ლებმაც ევროპა სისხლით მორწყეს. ინგლისი ძმათამკვლელი ომების საუკუნოვან იარებს
იშუშებს, ფრანგი პროტესტანტები კი მის მიწას უხვად ელტვიან ნანტის ედიქტის გაუქმე-
ბის გამო და ედებიან მთელს ევროპასაც, რომლის სახეც რადიკალურად იცვლება.
ფრანკმასონობა იმ ადამიანების პროექტია, რომლებიც სამოქალაქო და რელიგიური გან-
ხეთქილებით დაიღალნენ და სურთ, მშვიდობიანი შეკრებების ფარგლებში დრო დაუთ-
მონ საკუთარ ახალ გატაცებებს: ლიტერატურას, ხელოვნებასა და მეცნიერებას. ამ თვალ-
საზრისით, კიდევ ორი ფიგურა, ორი ინგლისელი უნდა დავაყენოთ ფრანკ მასონობის სა-
თავეში: ფილოსოფოსი ჯონ ლოკი და მათემატიკოსი ისააკ ნიუტონი. არცერთი მათგანი
არ ყოფილა ფრანკ მასონი, მაგრამ პირველმა მათგანმა ტოლერანტობის ხანის დადგომა ამ-
ცნო საზოგადოებას და გამოაცხადა, რომ მთავრობა არ უნდა წყვეტდეს მისი ქვეშევდრო-
მების ცნობიერების საკითხს და რომ საზოგადოების პოლიტიკური ორგანიზაცია სამოქა-
ლაქო მშვიდობას უნდა ემსახურებოდეს; მეორემ კი გზა გაუხსნა თანამედროვე მეცნიერე-
ბას, რომელიც დაკვირვებასა და ფიზიკური სამყაროს რაციონალურ გამოთვლაზე იყო და-
ფუძნებული, იმ მეთოდზე, რომელსაც განმანათლებლები მთელს საბუნებისმეტყველო,
ეკონომიკურ და პოლიტიკურ მეცნიერებას მოარგებენ. ნიუტონმა ხელი შეუწყო სამეცნიე-

54
რო სამეფო საზოგადოების განვითარებას. ის, სხვათა შორის, ალქიმიითაც იყო გატაცებუ-
ლი (ეს ამბავი მოგონილი არ არის, ფაქტია).
ამგვარად, ჩვენ ხელთ გვაქვს ყველა ის ინგრედიენტი, რომლებიც ფრანკ-მასონების
წარმატებას განაპირობებენ. აქ, ჩვენ ვუბრუნდებით ფრანკმასონობას, როგორც ამ კონფე-
რენციის თემას: ფრანკმასონობის იმ სახეს, რომლისთვისაც იღწვოდნენ მისი სულისჩამ-
დგმელები მე-18 საუკუნეში და რომელიც განუყოფელია თანამედროვე ევროპული იდენ-
ტობისგან.
ეს იდენტობა აზროვნების იმ ახალ სამყაროს შეერევა, რომლის საზღვრებიც რთუ-
ლი დასადგენია და რომელსაც განმანათლებლებს ვუწოდებთ. მე-18 საუკუნის დასასრულს
ფილოსოფოსი კანტი დაინტერესდება : რა არის განმანათლებლობა ? ახალი ერის დასაწყ-
ისში, იქ, სადაც ახლა ჩვენ ვიმყოფებით, ის ყველასთვის სასურველი ან საძულველია, მი-
სი განსაზღვრა კი ყველას უჭირს. განმანათლებლობა ფრანკმასონებს არ შეუქმნიათ, მაგ-
რამ ისინი ერთმანეთისგან განუყოფელი არიან, იმიტომ, რომ ფრანკ-მასონები განმანათ-
ლებლობის ერთ-ერთი მთავარი გამავრცელებლები იყვნენ.
1723 წელს ანდერსონის კონსტიტუციის გამოქვეყნებიდან სამი წლის შემდეგ ვოლ-
ტერი ინგლისში ჩადის. ოთხი წლის შემდეგ პრეზიდენტი მონტესკიე ლონდონის ლოჟაში
მიიღეს. სიცოცხლის ბოლო წლებში ვოლტერიც ფრანკ-მასონი გახდება მისი ტრიუმფა-
ლური დამსახურების გამო. ის მთელი ცხოვრება ცნობილი ფრანკ-მასონების გარემოცვაში
ტრიალებდა.
ფრანგული განმანათლებლობის ოთხი მთავარი ფიგურიდან (მონტესკიე, ვოლტერი,
დიდრო და რუსო), ორი ნამდვილი ფრანკ-მასონია, დიდრო მასონობას ცოტათი აცდა
(დარწმუნებული არ ვართ, რომ მასონი იყო) და მეოთხე, რუსო მათ მიმართ მტრულად
იყო განწყობილი, მიუხედავად იმისა, რომ მისი მეგობარი (და მომავალში, მტერი) დავიდ
ჰუმი აგრეთვე ფრანკ-მასონი იყო.
საინტერესოა მონტესკიეს მაგალითი. ის, რა საკვირველია, არასოდეს შეუწყვეტდა
პოლიტიკურ აზროვნეობას, თანამედროვე დემოკრატიის პრინციპების შემუშავებას, პოლი-
ტიკური მეცნიერებებისათვის საფუძველის ჩაყრას, ფრანკ-მასონი რომ არ ყოფილიყო, მაგ-
რამ ის იყო ფრანკ-მასონი და ამავე დროს, სხვადასხვა სამეცნიერო და ლიტერატურული
საზოგადოებების წევრი პარიზსა და ბორდოში. მასონური ლოჟების გავრცელებას თან ახ-
ლდა აკადემიების, სალონებისა და სხვადასხვა ახალი ფორმის ინტელექტუალური და
სტუმართმოყვარე საზოგადოებების გაჩენა.
ჩვენ ვცდებით იმ სამყაროს, რომელის აბსოლუტიზმისაა და სადაც სამეფო აკადემი-
ის მიერ მართული ხელოვნება და მეცნიერება პრინცის სამსახურშია და გადავდივართ
ისეთ სამყაროში, სადაც განვითარებად კლასებს ახალი ცოდნის შესაძენად თავისუფალი
შეხვედრების მოწყობა სურთ.
მე-18 საუკუნის პირველ ნახევარში, ფრანკმასონობა ძალიან თავისუფლად გავრცელ-
და. ლოჟები აყვავდა ყველგან და მათ, მიუხედავად უნდობლობის გარკვეული დოზისა,
ხშირად უმაღლესი ხელისუფალნიც წყალობდნენ.
ლონდონში, დაარსებისას, ფრანკ-მასონების ბედს ლორდი მონტაგიუ განაგებდა. ამ-
ბობენ, რომ საფრანგეთში რაინდი რამსე ტრაბახობდა, რომ მეფე ლუი XV-ს მასონად მო-

55
აქცევდა, რომ არა კარდინალ დე ფლერის მტრობა. შვედი რაინდი რამსე კათოლიკე იყო,
დიდი ფენელონის შეგირდი და სტიუარტების მომხრე. მან პირველმა სცადა მასონობი-
სათვის მოწესრიგებული ფორმის მიცემა, მანამ სანამ საფრანგეთის «დიდი აღმოსავლეთი»
გაჩნდებოდა, 1773 წელს. რამსემ მარცხი განიცადა, მაგრამ მისი მოღვაწეობა კარგად გვიჩ-
ვენებს, რამდენად მრავალფეროვანი იყო სოციალური თვალსაზრისით მაშინდელი ფრანკ-
მასონობა. ინგლისის ანგლიკანი მეფე ჯორჯის მფარველობით შექმნილი მასონობა განსა-
კუთრებულ მნიშვნელობას იძენს გახიზნული სტიუარტების კათოლიკურ კარზე. შედეგად
სოლონის პაწაწინა სოფელში, ობინი-სიურ-ნერში მასონური ლოჟა შეიქმნა. სოფელი სტი-
უარტებს საფრანგეთის მეფემ უბოძა. პარალელურად, ლოჟები საფრანგეთის სხვა ქალაქებ-
საც ედებოდა, დედაქალაქს, და სამეფოს დიდ სავაჭრო პორტებს – ნანტსა და ბორდოს.
ნანტს სპეციალურად ვახსენებ იმ კავშირების გათვალისწინებით, რომლებიც აქვთ
ნანტსა და საქართველოს და ასევე ბორდოს, ჩემი რეგიონის დედაქალაქს, რომელიც იყო
და რჩება მასონური ქალაქის პროტოტიპად. პირველი ლოჟა ბორდოში მაშინ გაჩნდა, რო-
დესაც მონტესკიე მასონთა რიგებში მიიღეს.
ბორდოში მასონობის გავრცელება ზოგად მაგალითად გამოგვადგება. ლოჟებს ხში-
რად გულისამაჩუყებელი სახელები ერქვათ (ეს ხომ ვატოსა და მარივოს ეპოქაა): ინგლი-
სური ლოჟა, აქვიტანიის ფრანგული ლოჟა, გულწრფელობის ლოჟა, სული-წმინდის ლოჟა,
ნდობის ლოჟა, მშვიდობის არსის ლოჟა, შეთანხმებების ოჯახის ლოჟა, მხიარული მეგობ-
რების წმინდა ეტიენის ლოჟა, გაერთიანებული გულების ლოჟა და ა. შ.
რაც შეეხება მათ სოციალურ შემადგენლობას: მეფის ინტენდანტი კლოდ ბუშე ლო-
ჟების წინააღმდეგია და საკითხის გამო მონტესკიესაც კი შეაწუხებს. სამაგიეროდ, ბევრი
სამეფო ოფიცერი, სამხედროები, საქალაქო საბჭო, ფინანსისტები, ფერმერები, პარლამენტა-
რები, საზღვაო ვაჭრები ანტილიასა და ამერიკაში, ჰოლანდიაში, ინგლისსა და გერმანია-
ში, აკადემია, წიგნით მოვაჭრეები, საეკლესიო პირები და რაღა თქმა უნდა მუსიკოსები
და ხელოვნებიც, მასონები არიან.
ვაჭრები, ხელოვანები და არისტოკრატები მთელს ევროპაში და ამერიკაში მოგზაუ-
რობენ და ქალაქიდან ქალაქში გადააქვთ მასონობა, შედეგად იქმნება წიგნების, იდეებისა
და ერთი, დიდი დადებითი იდეის – კოსმოპოლიტიზმის გამავრცელებელი ქსელი. სამყა-
როში, სადაც ადამიანები ჯერ ქვეშევრდომები არიან, შემდეგ კი მოქალაქეები, კოსპოპო-
ლიტიზმი მოქალაქეობის იდეის პირველი ფორმაცაა და სამყაროს მოქალაქეობისაც.
ეს კოსპომოლიტური სტუმართმოყვარეობა თუ ახსნის იმას, თუ როგორ გახდა ერ-
თი მსახიობი ქალის მღვდლობისათვის გამზადებული ვენეციელი ვაჟიშვილი საუკუნის
ყველაზე ცნობილი ფიგურა, რომლისთვისაც ყველა კარი ღია იყო: ჯაკომო კაზანოვა ლი-
ონში მასონთა ლოჟაში 1750 წელს მიიღეს. «ნება დამრთეს ფრანკმასონობის დიდებულ
საქმიანობაში მიმეღო მონაწილეობა», – წერს ის. პერსონაჟი საინტერესოა. ყურადღებას ნუ
გავამახვილებთ მის იმ განურჩევლობაზე, რომლითაც მასონურ რიტუალებზე გვიყვება.
ის, რაც გაუცნობიერებელი სამყაროს ცნობისმოყვარეობას ყოველთვის აღვიძებდა, მასონე-
ბის პირველივე წიგნებში იქნა აღწერილი და საჯარო სამსახურების მიერ საკმაოდ უწყინ-
რადაც იქნა შეფასებული, იმისათვის რომ ეს საძმო შეკრებები პრობლემატურად ჩაეთვა-
ლათ. უფრო საინტერესო ის არის, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია კაზანოვასათვის ის

56
თანასწორი შეხვედრები, რომლებიც ლოჟებში იმართება, საერთო უთანასწორობის პერი-
ოდში. აქვე უნდა აღვნიშნოთ ლიონის მნიშვნელობა ევროპულ მასონურ პეიზაჟში.
კაზანოვას პერსონაჟი ფრანკმასონების ბევრ ურთიერთგამომრიცხავ ასპექტს აერთია-
ნებს: გარდა ახალი იდეებით გატაცებისა, მასონობა განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანი-
ჭებს ოკულტიზმს. აქვე გავიხსენოთ თანამედროვე მეცნიერების მამის, ნიუტონის დაინტე-
რესებაც ალქიმიით. ამგვარად, მასონობამ რამოდენიმე ცნობილ თაღლითს საშუალება მის-
ცა მისი სახელით ესარგებლათ იმ პრინცებთან, რომლებიც მასონებს ფრიად წყალობდნენ.
მე აღარ შევეხები მასონობის სწრაფ გავრცელებას გერმანიის სამეფო კარზე, პრუსია-
სა და ცარისტულ იმპერიაში (პირველი ლოჟა სანკტ-პეტერგურგში მაშინ გაიხსნა, როდე-
საც ბორდოსი), წმინდა დომინგოსა და ვაშინგტონში.
არც იმ დეტალებზე გიამბობთ, რომლებიც პაპების მიერ ლოჟებისაგან მღვდლების
დასაშორებლად მიღებულ იმ ზომებს ეხება, რომლებსაც პრინცები არც კი აუღელვებიათ.
მე გამარჯვებული მასონიზმის ორ ასპექტს ჩავუღრმავდები. ფილოსოფოსებსა და
მეცნიერებს სურდათ, რომ მასონობა არ ყოფილიყო განმანათლებლური იდეების მხოლოდ
ვექტორი და მათი წყაროც გამხდარიყო: ვოლტერის მეგობარი ჰელვეციუსი და მათემატი-
კოსი ლალანდი საუკუნის მეორე ნახევრის ყველაზე ცნობილი ლოჟის, «ცხრა დის» დამა-
არსებლები არიან. ეს ლოჟა აერთიანებდა სამეცნიერო და ფილოსოფიური წრეების ყველა-
ზე დიდ მოღვაწეებს, კონდორსეს, ფრანკლენს, ასევე საპატიო წევრად, ვოლტერს. გარდა
ამისა, მისი წევრი იყო რამოდენიმე ადამიანი, რომლებმაც შემდგომში საფრანგეთის რევო-
ლუციისას გაითქვეს სახელი.
კიდევ ერთი ფილოსოფოსი, რომელმაც იფიქრა, რომ ფრანკმასონობა ადამიანური
მოდგმის სკოლად იქცეოდა, გერმანელი მწერალი ლესინგი იყო. ამ პერიოდში ფრანკ-
მასონთა რიგებს ყველაზე დიდი გენიოსები შეუერთდნენ: საკმარისი იქნება გოეთესა და
მოცარტის დასახელება. მათი ნაწარმოებები გამსჭვალული იყო იმ ყველაფრით, რაც მასო-
ნობას ქმნის: რაციონალიზმის, ძმობის, ეზოთერიზმის სინთეზით. აქვე უნდა აღვნიშნოთ,
რომ მოცარტი ყველაზე ცნობილი ფრანკ-მასონია, მაგრამ ასევე მასონი იყო მისი საძულ-
ველი არქიეპისკოპოსი კოლორედოც. ლესინგმა აქვეყნებს «მასონური დიალოგებსა» და
«ადამიანური მოდგმის აღზრდას». მასონობა უნდა იქცეს განმანათლებლობის სკოლად. ის
წინ უსწრებს კანტს. განმანათლებლობა არის ეპოქა, რომელშიც ზრდასრული ადამიანი
აღარ საჭიროებს გამოცხადებებს და თავად ძალუძს ყველაზე მაღლა მდგომ ჭეშმარიტებას
ჩაწვდეს საკუთარი გონების წყალობით.
რა თქმა უნდა, ლოჟებს უამრავი თავისუფლად მოაზროვნე, ლიბერტინი და თავდა-
ჯერებული ათეისტი ჰყავდა, მაგრამ მათი ძირითადი ტონალობა დავიდ ჰიუმის «ბუნებ-
რივი რელიგია» იყო და გონების სინათლეები წინააღმდეგობაში არ შედიოდა რელი-
გიასთან და რწმენასთან, რომლებსაც დოგმებთან და ობსკურანტიზმთან საერთო არაფერი
აქვთ.
შემდეგი ასპექტი, რომელიც მომავალი საუკუნის მასონობას გვამცნობს, ის სამ-
ხედრო და ფინანსური დახმარებაა, რომელიც «ფიგაროს» ცნობილმა ავტორმა ბომარშემ
ამერიკულ რევოლუციას აღმოუჩინა. ეს დახმარება ფრანკ-მასონმა ბენჟამენ ფრანკლინმა
საფრანგეთში ჩამოსვლისას მოითხოვა. ისტორიაში პირველად ფრანკ-მასონები თავიანთი

57
წევრის მეშვეობით და არა ინსტიტუციონალურად ერთვებიან პოლიტიკურ საქმიანობაში
და მოღვაწეობის მე-18 საუკუნეში ჯერაც უცნობ ამ ფორმას 1848 წლის შემდეგ მსოფლიოს
მრავალ ქვეყანაში ვიხილავთ. ეს დახმარება უსწრებს წინ ფრანგი ფრანკ-მასონების და
განსაკუთრების ალექსანდრე დიუმას მიერ გაწეულ დახმარებას გარიბალდის იტალიური
რაზმისადმი. უამრავი მაგალითი შეგვიძლია მოვიყვანოთ, მაგრამ ალექსანდრე დიუმა
საფრანგეთისა და საქართველოს ლიტერატურული და კულტურული მეგობრობის გამო
ვახსენე.
ასეთი ტრიუმფალური აღმასვლის შემდეგ პირველი მარცხის ჯერიც დადგა. რა
თქმა უნდა, არსებობს პაპის ფაქტორები, რომლებმაც კათოლიკური ეკლესია და მასონები
ერთმანეთს დააშორა, მაგრამ მე-19 საუკუნეში ეს დაშორება კლერიკალებსა და ლიბერა-
ლებს შორის დაპირისპირებაშიც მიიიღებს მონაწილეობას. პრინცებმაც უცებ შეიცვალეს
პოზიცია. ზოგიერთი წყალობდა მასონებს და ავტოქტონური ლოჟების დაარსებას უწყობ-
და ხელს, ისე, როგორც ამას რუსეთის იმპერატორი ეკატერინე აკეთებდა, მაგრამ ახალი
იდეების წარმატებამ, ენციკლოპედიის გავრცელებამ, ამერიკულმა და ფრანგულმა რევო-
ლუციებმა ბოლო მოუღეს ყოველგვარ მოწყალებას «განათლებული დესპოტების»
მხრიდან.
ბოლოს, კიდევ ერთხელ უნდა მოვუღოთ ბოლო მითს მასონურ შეთქმულებაზე,
რომლის თანახმადაც ისინი მონარქიებს ებრძვიან. ფრანგული რევოლუციის შემდეგ ლო-
ჟები დაიშალა.Gგაჩნდა რევოლუციური კლუბები, რომლებიც ლოჟები აღარ იყო, მაგრამ
მათ მსგავსად საზოგადოებაში, კოლექტიურად მსჯელობდნენ გარკვეულ თემებზე. რევო-
ლუციონერთა დიდი ნაწილი ფრანკ-მასონია, მაგრამ მათ რიგებში ბევრი ემიგრანტი და
კონტრ-რევოლუციონერიცაა. ვალმიში ორივე გენერალი მასონია.
ფრანკ-მასონებმა აქტიური მონაწილეობა მიიღეს განმანათლებლობის გავრცელებაში
და დიდი წვლილი შეიტანეს თანამედროვე ევროპული იდენტობის ჩამოყალიბებაში, მაგ-
რამ ისიც არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ განმანათლებლობის სამი მთავარი მოწინააღმდეგე
ასევე ფრანკ-მასონი იყო: ედმუნდ ბურკე, ჟოზეფ დე მესტრი და ჰერდერი, რომელიც გო-
ეთეს ლოჟის წევრი იყო.
ამ მოხსენების მიზანია წარმოაჩინოს მასონობის არა ექსკლუზიური, მაგრამ მნიშვნე-
ლოვანი წვლილი იმ ღირებულებების შექმნაში, რომლებსაც ახლა ყველა ევროპული დე-
მოკრატია იზიარებს (სიტყვიერად მაინც): თავისუფლება, თანასწორობა, სოლიდარობა,
ადამიანის ძირითადი უფლებები.
ის, თუ როგორ შეიძლება ეს უნივერსალისტური ღირებულებები ეთავსებოდეს ერე-
ბის კულტურულ სიმდიდრესა და ცალკეულ იდენტობებს, სხვა მოხსენების თემა იქნებო-
და ერების წარმოშობისა და ფრანკ-მასონების როლზე მე-19 საუკუნიდან. ეს მოხსენება
აუცილებლად მიგვიყვანდა საქართველოს პირველი რესპუბლიკის დაარსების საკითხამდე
და იმ ფრანკ-მასონებამდე, რომლებიც ნოე ჟორდანიას ეხვივნენ გარს, მაგრამ ეს უკვე
სხვა თემაა.

58
 ქართველი ერის იდეა ნაციის ფენომენის შესახებ                                        
ევროპული დისკურსის ფონზე 

მარიამ ჩხარტიშვილი
ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი 
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო) 

როცა უნდათ ქართული ცივილიზაციის ევროპული რაობა დაასაბუთონ, ისტორიიდან

იმოწმებენ სხვადასხვა ფაქტს. ჩემი აზრით, ამ შემთხვევაში ყველაზე თვალსაჩინო არგუმენტი
შეიძლება იყოს ის, რომ ქართველი ერის კონცეპტუალიზაცია მოხდა ერის ცნების ერნესტ რე-
ნანისეული დეფინიციის ანუ ერის ფრანგული მოდელის საფუძველზე.
ამ საკითხის გაშუქებას ეძღვნება წინამდებარე სტატია.

1. თავიდან ორიოდე სიტყვით ძირითადი ცნებების შესახებ.

ერის დეფინიციის თაობაზე ბევრი თვალსაზრისი არსებობს. ამჯერად ამ ვრცელი დის-
კურსის არც წარმოდგენის საშუალება არაა და არც საჭიროება. ვიტყვი მხოლოდ საკითხისად-
მი ჩემი დამოკიდებულების შესახებ, რომელიც ძირითადად ემთხვევა თანამედროვე დასავ-
ლურ თეორიულ ლიტერატურაში არსებულ წამყვან ტენდენციებს (სმითი 2003ა, სმითი
2003ბ).
ერები ისტორიული კატეგორიებია. ერების უმეტესობის წარმოშობის დრო არის მეცხ-
რამეტე საუკუნე. დღევანდელი მსოფლიო წესრიგი, ეს ერების მსოფლიო წესრიგია.
განარჩევენ ერების ორ უმთავრეს ტიპს: 1.ერები, რომლებიც წარმოიშვნენ უშუალოდ
მოდერნიზაციის პროცესის შედეგად. ესაა ე.წ. პარადიგმული ერები; 2. ერები, რომლებიც
ერის იდეის მიღების და ნაციონალიზმების საფუძველზე წარმოიშვნენ
ნაციონალიზმის საფუძველზე წარმოშობილი ერებისათვის ძალიან დიდი მნიშვნელო-
ბა აქვს მშობლიური ერის იდეას ანუ ნარატივს მშობლიური ერის რაობის შესახებ. ეს ნარატი-
ვი კულტურული არტეფაქტია, მას ქმნის ერის კულტურული ელიტა, რომელიც ახდენს ეთ-
ნიკური წარსულის ფაქტების სელექციას და რეინტერპრეტაციას.
ამგვარად, ერთი მხრივ, ერები მოდერნული ფენომენებია, მაგრამ, მეორე მხრივ, ერებს
აქვთ ღრმა ეთნიკური ფესვები და მათი რაობა მნიშვნელოვნად არის განპირობებული წარსუ-
ლით.
ნაციონალიზმი არის იდეოლოგია და მოძრაობა, რომლის მიზანია ერის (ნაციის) კე-
თილდღეობა. გამოიყოფა ნაციონალიზმის ორი მოდელი: მოქალაქეობრივი (ეტატისტური)
და ეთნიკური მოდელები. ამ დიქოტომიის დასაფიქსირებლად სპეციალურ ლიტერატურაში
სხვა ტერმინებსაც ვხდებით.
ერების კონცეპტუალიზაცია შეიძლება ნაციონალიზმის ორივე მოდელის საფუძველზე.
ხშირად ნაციონალიზმს აკავშირებენ პოლიტიკასთან, არეულობასთან. ეს მართალია,
მაგრამ ნაწილობრივ, რადგან კონფლიქტი და დაპირისპირება ამ ფენომენის ერთი მხარეა
მხოლოდ. მეორე, ძალიან არსებითი მხარეა მისი კავშირი კულტურასთან: ნაციონალიზმით

59
მართული შიდა ჯგუფური მობილიზაციის პროცესები თავისი არსით კულტურული პროცე-
სებია. ერების კონსოლიდების პერიოდები ყველა ხალხისათვის ემთხვევა მათ კულტურულ
რენესანსებს. ნაციონალისტი ლიდერები კი „ერთა მამები“ და კულტურის სფეროს თვალ-
საჩინო მოღვაწეები არიან.

2. ახლა კონკრეტულად ქართული შემთხვევის შესახებ

ქართველი ერი, როგორც ყველა სხვა ერი, მოდერნული ეპოქის პროდუქტია, თუმცაღა
მისი ეთნიკური ფესვები ძალიან ღრმაა და შორეულ წარსულში (წინაქრისტიანულ ეპოქაში)
იკარგება.
წარმოშობის მიხედვით ქართველი ერი განეკუთვნება ერების მეორე ტიპს ანუ იგი არის
შედეგი ქართული ნაციონალიზმისა, რომელიც სათავეს იღებს მეცხრამეტე საუკუნეში. ამგვა-
რად, ქართველი ერის წარმოშობის პროცესის რეპრეზენტირებისათვის გადამწყვეტია ქართუ-
ლი ნაციონალიზმის და, კერძოდ, ქართული ეროვნული იდეის წარმოჩენა და ანალიზი.
მეცხრამეტე საუკუნის პირველ ნახევარში ქართველი ინტელექტუალებისათვის ქარ-
თველი ერის იდეა ჯერ კიდევ არ იყო ბოლომდე ცხადი. საუკუნის დასაწყისში ანტირუსული
სახალხო გამოსვლების და 30-იანი წლებში არისტოკრატიის შეთქმულების წარუმატებლობის
ერთ-ერთი მიზეზი ესეც იყო ანუ: შესაბამისი იდეის არასაკმაო დამუშავება (ჩხარტიშვილი
და სხვები 2011: 256−278).
პოლიტიკური მიზნის მქონე ნაციონალისტური გამოსვლების მარცხიდან ქართულმა
კულტურულმა ელიტამ გამოიტანა სათანადო დასკვნები და საუკუნის შუა ხანები და მეორე
ნახევარი მთლიანად დაუთმო მშობლიური ერთობის ეთნო-კულტურული იდენტიფიკაციი-
სათვის ზრუნვას. ასე ნელ-ნელა ჩამოყალიბდა ქართველი ერის იდეა.
ქართულ ერთობაში ეს იდეა ვრცელდებოდა ბეჭდური მედიის საშუალებით. როგორც
ითვლება, ბეჭდური მედიის როლი გადამწყვეტია ერების წარმოქმნაში (ანდერსონი 1983). გა-
მონაკლისი ამ თვალსაზრისით არც ქართული სინამდვილე იყო: ერთი და იგივე ჟურნალ-გა-
ზეთების მკითხველები თანდათან ეროვნული იდეით შეკავშირდნენ და გადაიქცნენ ერთი
და იგივე ნაციონალური ერთობის წევრებად.
ქართული ეროვნული იდეის შექმნაში მონაწილეობდა მთელი ქართული კულტურუ-
ლი ელიტა, თუმცა გადაწყვეტი წვლილი ამ საქმეში ცნობილ ქართველ მწერალსა და საზოგა-
დო მოღვაწეს ილია ჭავჭავაძეს (1837-1907) მიუძღვის.
საკუთარი ნააზრევის ქართულ ერთობაში გავრცელებისათვის ილია იყენებდა სხვა-
დასხვა პერიოდულ გამოცემას, მაგრამ მთავარი ინსტრუმენტი მისთვის იყო „ივერია“, რომე-
ლიც თითქმის სამი ათეული წლის განმავლობაში (1877-1906) გამოდიოდა და რომლის დამ-
ფუძნებელი და ძალიან დიდი ხნის განმავლობაში რედაქტორიც თავად ილია ჭავჭავაძე იყო.
ილია ჭავჭავაძის ნარატივი ქართველი ერის „ვინაობაზე“ ყოვლისმომცველია. ეს ნა-
რატივი „ქართველობის“ არსთან დაკავშირებით ყველა კითხვაზე შეიცავს პასუხს. ქართველი
ერის ნარატივი ანუ ქართველი ერის იდეა თემების თვალსაზრისით პარალელს პოულობს
სხვა ქვეყნების გამოცდილებასთან და კარგად ესადაგება ნაციონალიზმის იდეოლოგიის
უნივერსალურ მატრიცას (ჩხარტიშვილი 2007: 215-243), თუმც ქართული სინამდვილიდან
გამომდინარე მას აქვს გარკვეული სპეციფიკაც .

60
 ერთ სტატიაში შეუძლებელი ილიასეული ქართველი ერის იდეის რამდენადმე სრულ-
ყოფილად გადმოცემა. საერთო შთაბჭდილების შექმნისათვის წარმოვადგენ ქართველი ერის
იდეის მხოლოდ სქემატურ სურათს. უფრო ვრცლად მკითხველმა შეუძლია იხილოს საკითზე
არსებული ადრე გამოქვეყნებული ნაშრომებში (ნოდია 2009: 84-101; ჩხარტიშვილი, მანია
2011: 477-537; Chkhartishvili 2013: 189-206).
50-ანი წლების მიწურულით თარიღდება ილიასეული ქართველი ერის ნარატივის ანუ
ქართველი ერის იდეის პირველი სიუჟეტი. ესაა ილიას მიერ ქართველი ერის საკრალურ ერ-
თობად გააზრება. ერთობისა, რომელსაც მიუძღვის პოეტი წინასწარმეტყველი ღმერთისაკენ.
ეს თემა ილია ჭავჭავაძემ დაამუშავა რამდენიმე ლირიკულ ლექსში, უპირველეს ყოვლისა,
„პოეტში“. როგორც თეორიულ ლიტერატურაში ეს სათანადოდ არის გარკვეული, თანამედ-
როვე ნაციებს, მიუხედავად მათი სეკულარული ხასიათისა, აქვთ საკრალურო საფუძვლები
და ნაციის არსებობისათვის აუცილებელია ნაციონალური ერთობის, როგორც უფალთან თა-
ნაზიარების მქონე კოლექტივის, ისე მოაზრება (სმითი 2003ბ). ასე რომ, ქართველი ერის შესა-
ხებ საუბრის დაწყება მისი საკრალური არსზე ყურადღების გამახვილებით სრულიად ლოგი-
კური იყო. ახალგაზრდა ილია ჭავჭავაძემ ქარიზმატული ეროვნული ლიდერისათვის დამა-
ხასიათებელი ინტუიციის წყალობით იგრძნო ამ თემის აქტუალობა. მისთვის ხომ ცნობილი
არ შეიძლება ყოფილიყო დასკვნა ერების საკრალური საფუძვლების შესახებ. რომლამდეც
თანამედროვე სოციალური მეცნიერება მივიდა.
სამოციანი წლების დასაწყისში, კერძოდ, ცნობილ მოთხრონაში „მგზავრის წერილები“
ილია ჭავჭავაძე აჟღერებს ნაციონალიზმის ერთ-ერთი ფუნდამენტურ იდეალს − ნაციო-
ნალური ავტონომიურობის იდეალს. ქართველთა დამოუკიდებლად ყოფნის, თავისუფლების
შესახებ აზრს ის ათქმევინებს მოთხრობის მთავარ პერსონაჟს – მოხევე ლელთ-ღუნიას.
ქართული ეროვნული იდეის ქმნადობის პროცესში ქართველი ნაციონალისტების მიერ
ხდებოდა საქართველოს მთის იდეალიზაცია, როგორც ადგილისა, რომელიც ინახავს ქარ-
თულ ავთენტურ თვითს. „მთა“ ისევე როგორც „ხალხი“ ნაციონალისტური გააზრებით იყო ამ
ავთენტური თვითის შემნახველი. შესაბამისად, შემთხვეითი როდია, რომ ქართვე-
ლობისათვის ყველაზე ფუნდამენტურ იდეას სწორედ საქართველოს მთიანი რეგიონის წარ-
მომადგენელი გამოთქვამდა.
თავისუფლების, დამოუკიდებლობის ანუ ავტონომიურობის (პოლიტიკური ავტონო-
მიურობის ჩათვლით) იდეალი, როგორც ითქვა, ფუნდამენტურია ნაციონალიზმისა და
ნაციონალური ნარატივებისათვის, მაგრამ ილია ჭავჭავაძეს ამ თემის გაშლა შემდგომში აღარ
უცდია და მთელი ძალისმხმევა არა პოლიტიკური, არამედ ეთნოკულტურული თვითიდენ-
ტიფიკაციისაკენ მიმართა, რადგან ამის გარეშე პოლიტიკური ავტონომიურობა უკვე ერებად
დაყოფად მსოფლიოში შეუძლებელი იყო.
ამავე პერიოდში ილია ჭავჭავაძემ სამ ეთნიკურ მარკერზე შეაჩერა ყურადღება და
ქართველთა ნაციონალური კონსოლიდაციის დროს სწორედ მათი დანარჩუნება მიიჩნია
საჭიროდ. ეს მარკერები, როგორც ცნობილია, იყო: „მამული, ენა, სარწმუნოება“ . ზოგი
მკვლევრის აზრით, „სხვათაშორის“ ჰქონდა ნათქვამი ამ მარკერების შესახებ ილია ჭავჭავაძეს
თავის კრიტიკულ რეცენზიის „ორიოდე სიტყვა თავად რევაზ შალვას ძე ერისთავის კაზ-
ლოვიდან „შეშლილის“ თარგმანზედა“ ბოლოში. მაგრამ სინამდვილეში, ეს არის ამ წერილის

61
დედააზრი და მთელი წინა მსჯელობა სწორედ ქართველთა სამი ძირითადი საუნჯის
თაობაზე დასკვნის გამოტანას ემსახურებოდა.
შემდეგი მარკერი, რომელზედაც ილიამ ყურადღება გაამახვილა, იყო ისტორიული მახ-
სოვრობა. ეს მოხდა მეცხრამეტე საუკუნის სამოცდაათიანი წლების მიწურულს, 1877-1878
წლების რუსეთ-თურქეთის ომის კონტექსტში, როდესაც გაჩნდა პერსპექტივა, რომ საქართვე-
ლოს შემოუერთდებოდა მისი ისტორიული ტერიტორია სამხრეთ დასავლეთში, რომელიც
მაჰმადიანი ქართველებით იყო დასახლებული. ასეთ ვითარებაში ქართველი კულტურული
ელიტის წინაშე ერთბაშად დაისვა ამოცანა, რომ ახლად შემოერთებული მხარე საქართველოს
დანარჩენ ნაწილებთან კულტურულად ჰომოგენური გაეხადათ. ნაციის არსებობის აუცილე-
ბელი პირობა ხომ სოციალური ჰომოგენურობაა. სწორედ ამ კონტექსტში ილიამ წინ წამოსწია
ისტორიული მახსოვრობა და მარკერთა შორის უპირველესად აღიარა. მისი მთავარი მესიჯი
იყო: რელიგიური სხვაობა დაბრკოლებას არ წარმოადგენდა „რუსეთის ქართველების“ და
„ოსმალეთის ქართველების“ გასაერთიანებლად, რადგან მათ ჰქონდათ საერთო წარსული და
ამ წარსულის ხსოვნა. ეს თვალსაზრისი ილიას გამოთქმული აქვს წერილში „ოსმალოს
საქართველო“, რომელიც ყველა ზემოთ დასახელებულ ქმნილებებთან ერთად უდავოდ არის
ქართული ნაციონალიზმის ერთ-ერთ უმთავრესი ტექსტი.
80-ან წლებში ილია ჭავჭავაძემ ქართველი ერის კონცეპტს შემატა კიდევ ერთი უმ-
ნიშვნელოვანესი შტრიხი: ეს იყო ქართველი ერის განხილვა, როგორც საერთო მორალური
ვალდებულებების მქონე ერთობისა. მორალურობის გარეშე ერი ილიას აზრით, არ არ-
სებობდა. თავის ერთ-ერთ წერილში, რომელიც 1887 წლის ივერიის 74-ე ნომერში დაიბეჭდა,
ის მიუთითებს რომ ერის არის ერთობა უფლის მადლით. და ამ აზრისათვის ის იმოწმებს
ე.რენანის ცნობილ ესსეს „რა არის ერი?“.
ასეთია ზოგად ხაზებში ილიასეული ქართველი ერი: უფლის ნებით შექმნილი და სა-
ზიარო მორალური ვალდებულებების მქონე. ამ ერთობისათვის გადამწყვეტია წარსულში ერ-
თად ცხოვრების ფაქტის ხსოვნა, მამა-პაპათაგან დანატოვარი მამული, ენა და სარწმუნოება
და, აგრეთვე, სურვილი დამოუკიდებლობისა.
ნაციონალიზმის უნივერსალურ მატრიცას თუ შევუდარებთ, აღმოჩნდება, რომ აქ ანუ
ქართულ ნაციონალიზმში წარმოდგენილია ნაციონალიზმის იდეოლოგიის სამივე ფუნდა-
მენტური იდეალი (სმითი 2003ა:24-28) ანუ ავტონომიურობის, ერთიანობის და იდენტობის
იდეალები.

3. რომელი ტიპის ნაციონალიზმის ჩარჩოებში თავსდება ილიასეული ქართველი ერის

იდეა ანუ როგორ წარმოედგინა ილიას ქართველი ერი: მოქალაქეობრივად თუ ეთნიკურად?

როგორც ირკვევა, ილიას მიერ ერის ფენომენის პერცეფცია იყო ამბივალენტური. ერთი
მხრივ, იგი ქართველ ერს მოიაზრებდა მოქალაქეობრივი ნაციონალიზმის ფარგლებში,
როგორც პოლიტიკურ ერთობას, მეორე მხრივ, ეთნიკური, ორგანიკული ნაციონალიზმის
ფარგლებში როგორც განუყოფელ მთლიანობას, სულისა და ზნეობის მქონე ცოცხალ არსებას.
ერთი მხრივ, ილია აშკარად აყალიბებდა ქართული იდენტობის ეთნოკულტურულ საზღ-
ვრებს და ქართველ ეთნოერს. ქართველად ყოფნა მხოლოდ დაბადებით იყო შესაძლებელი.
ის თანდაყოლილი და მოუშორებელი ნიშანი იყო პიროვნებისათვის. ილიას მოწოდებათა ად-

62
რესატებიც ეთნიკური ქართველები იყვნენ. ქართველი ერი, როგორც განუყოფელი ერთი, იყო
ცოცხალი, მოაზროვნე არსება, როგორც ასეთს, მას შეეძლო ყოფილიყო მხიარულიც და მწუხა-
რეც, დაღლილიც, ღონემიხდილიც; შეეძლო ეტირა, მომკვდარიყო და ა.შ. მაგრამ, მეორე
მხრივ, ილია ჭავჭავაძე ნათესაურ კავშირებზე დაფუძნებულ ჯგუფებს პოლიტიკურ კავში-
რით შეკრულ ჯგუფებზე ნაკლებად მდგრადად მიიჩნევდა. ის კანონზე თავისუფლებაზე, ინ-
დივიდუალურობაზე, როგორც ერის მარკირების საშუალებებზე, აკეთებდა აქცენტს. ილია
ჭავჭავაძის დამოკიდებულება ერის მოქალაქოებრივი მოდელის მიხედვით კონცეპტუალიზა-
ციისადმი, კარგად ჩანს მისი ძალისხმევით კოლექტიური კულტურული იდენტობის საფუძ-
ველზე აღმოცენებული ქართული ერთობის აღმნიშვნელად ტერმინ „ერის“ დასამკვიდ-
რებლად.
„ერი“ ძველქართული ტერმინია, რომელიც აღნიშნავს ადამიანთა გუნდს, კრებულს.
მისი თავისებურება ისაა, რომ არ აკონკრეტებს იმ მარკერს ან მარკერებს, რაც ჯგუფის
შეკვრის საფუძველს ქმნის ანუ ჯგუფთან იდენტიფიკაციის განმსაზღვრელია. ამით ის გან-
სხვავდება წინამოდერნის ეპოქაში კოლექტიური კულტურული იდენტობის საფუძველზე
აღმოცენებული ერთობის აღმნიშვნელი ისეთი ტერმინისაგან როგორიცაა „ნათესავი“.
„ნათესავიც“ „ერის“ მსგავსად, ადამიანთა გუნდის, კრებულის აღმნიშვნელი სიტყვაა, მაგრამ
ესაა აშკარად სისხლისმიერი ერთობით შეკრული კრებული. როცა „ნათესავი“ „ერით“
ჩანაცვლდა, ეს, ცხადია, ძალიან მნიშვნელოვანი მაჩვენებლი იყო იმისა, რომ ქართველი ერის
კონცეპტუალიზაცია არ ხდებოდა მარტო „გვარ-ტომობით“ ანუ ეთნიკურობით დასაზღვრულ
ჩარჩოებში (ჩხარტიშვილი 2009: 35-38).
ილია ჭავჭავაძის მიერ ერის ამბივალენტურ კონცეპტუალიზაციას განაპირობებდა ის
პოლიტიკურ-კულტურული კონტექსტი, რომელშიც ქართველი ერის კონსოლიდაცია მიმდი-
ნარეობდა. ერთი მხრივ, ქართული ერთობისათვის, როგორც იმპერიაში მყოფი ერთობისათ-
ვის, აქტუალური იყო ეთნო-კულტურული დელიმიტაცია: იმპერიებში, როგორც ცნობილია,
იწრთობიან ეთნო-ნაციები. მეორე მხრივ, თავად ქართული ერთობა, მრავალკონფესიური
იყო, ხოლო ქართველთა ქვეყანა – მრავალეთნიკური. ამის გამო წინა მოდერნის ეპოქის ქარ-
თული სახელწმიფო ყოველთვის ფართო მასშტაბის საზოგადოებრივი კონსესუსის შედეგს
წარმოადგენდა. ამგვარად, ახალ დროშიც უმთავრესი ნაციონალური იდეალის ანუ პოლიტი-
კური ავტონომიურობის (დამოუკიდებლობის) მისაღწევად, აუცილებელი იყო ქართული ერ-
თობის მოქალაქეობრივი ნაციონალიზმის ყაიდაზე კონცეპტუალიზაციაც (Chkhartishvili 2014:
202 -213).

4. ჰქონდა ილიას ამგვარი კონცეპტიალიზაციისათვის ანალოგი?

ამ კითხვაზე პასუხის გაცემისას მნიშვნელოვანია შემდეგი ფაქტი: ილიას უახლოესი

მეგობარი და მისი ერთ-ერთი პირველი ბიოგრაფი, გრიგოლ ყიფშიძე მიუთითებდა, რომ
ილიას ნააზრევი ცნობილი ფრანგი ერუდიტის ერნესტ რენანის ნააზრევს ემთხვევა. ამ
გარემოებას ყურადღება თავდაპირველად მიაქცია პროფესორმა მერაბ ღაღანიაძემ (ღაღანიძე
2007). და მერე მეც საგანგებო მსჯელობის ფაქტად ვაქციე ისტორიის დოქტორ ქეთევან
მანიასთან თანაავტორობით გამოსულ ჩემს ბოლოდროინდელ მონოგრაფიაში (ჩხარტი-
შვილი, მანია 2011). გრიგოლ ყიფშიძეს მხედველობაში ჰქონდა ზემოთ უკვე ნახსენები

63
სტატია „ოსმალოს საქართველო“, რომელშიც ისტორიული მახსოვრობის განსაკუთრებული
მნიშვნელობა არის ხაზგასმული. ერნესტ რენანი თავის ესსეში „რა არის ერი“?, კოლექტიურ
მახსოვრობას, მართლაც, ნაციის წარმოშობისათვის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანი-
ჭებდა. ის მსჯელობდა ასე: ერის თვითცნობიერების ანუ ერთად ყოფნის სურვილის სა-
ფუძველს წარმოადგენს კოლექტივის მნემონიკური აქტივობა: ყოველივე იმის კოლექტიური
დავიწყება, რაც ხელს უშლის ერთობას (მაგალითად, გაბატონებული კლასების ძალმომრეობა
თავის დროზე როგორც სამხედრო, ისე კულტურული) და ყოველივე იმის სამარადისო
ხსოვნა, რაც ხელს უწყობს ერთიანობას, როგორც საერთო სიხარულის, გამარჯვებების, ასევე
მწუხარების და დამარცხებების. ეს არის პერმანენტული პროცესი. ამიტომ ერად ყოფნა
შეიძლება შეედაროს ყოველდღიურ პლებისციტს. ერთობის წევრები ყოველდღიურად უნდა
ადასტურებდნენ, რომ სურთ იმ ერთობის წევრებად ყოფნა, რომელსაც აქვს გარკვეული
წარსული და მისგან გამომდინარე გარკველი მომავალი (რუნდელი 1992: 10).
ერნესტ რენანისა და თავისი შეხედულებების დამთხვევის თაობაზე, ჩანს იზიარებდა
ილია ჭავჭავაძეც. ზემოთ უკვე აღვნიშნე, რომ აზრისათვის იმის შესახებ, რომ ერი უფლის
მადლით მოსილი ერთობაა, ილია იმოწმებდა ერნესტ რენანის ესსეს „რა არის ერი“? მართლაც
რომ ძალიან საინტერესო დამოწმებაა: რენანს ერი მიაჩნდა პოლიტიკურ ერთობად და ამავე
დროს მორალურ ერთობადაც. ის თვლიდა, რომ „ერი“ ფრანგული იდეაა.
ამგვარად, პოლიტიკური ერთობის მორალურ ერთობად მოაზრება ერის ფენომენის
ფრანგული კონცეპტუალიზაციის თავისებურებას წარმოადგენს.
ილია ჭავჭავაძის დამოკიდებულება კარგად ჩანს „ივერიაში“ ამ ესსეს ქართული
თარგმანის პუბლიკაციითაც. მაგრამ მოდით ამ ფაქტზე შევჩერდეთ ოდნავ უფრო ვრცლად.
ერნესტ რენანის შესახებ საუბარს „ივერია“ იწყებს 1882 წელს. ამ წლის „ივერიის“ მესამე
ნომერში მედია საშუალება აქვეყნებს ერნესტ რენანის ესსეს „რა არის ერი?“ ქართულ
თარგმანს. ნაშრომი თავდაპირველად წაკითხული იყო ლექციად სორბონში (1882 წლის 11
მარტს) და იმავე წელსვე დაიბეჭდა.
ივერიასეული ქართული თარგმანი გამოქვეყნდა შემდეგი სათაურით ‘რა არის ერი’?
(ნაცია) (Qu’est-ce qu’ une nation?). მას ახლდა ასეთი სარედაქციო შენიშვნა: „ეს შესანიშნავი
სიტყვა საფრანგეთის გამოჩენილმა სწავლულმა ერნესტ რენანმა წარმოსთქვა პარიჟის
უნივერსიტეტში წრეულს 27 თებერვალს და რამდენსამე ფრანცუზულს ჟურნალში დაი-
ბეჭდა, იმ ეროვნებრივის მოძრაობის გამო, რომელიც მთელს ევროპას მოედო უკანასკნელს
ხანს, ეს წერილი ჩვენის მკითხველებისათვისაც საყურადღებო უნდა იყოს“.
ერნესტ რენანის თვალსაზრისი წარმოადგენდა ერის ფენომენის კონცეპტუალიზაციის
ისტორიაში განსაკუთრებულ ეტაპს: მაშინ, როცა ნაციონალისტთა უმრავლესობა ერს გან-
საზღვრავდა ობიექტივისტური კრიტერიუმებით, ერნესტ. რენანმა ერი ინდივიდთა (მოქა-
ლაქეთა) სურვილით შექმნილ ერთობად განიხილა, რითაც მოძრაობა ერის სახელით ანუ
ნაციონალიზმის იდეოლოგია აქცია ლიბერალიზმთან თავსებად მოვლენად.
მთელ ევროპაში საყოველთაო აღიარება ამ ესსეს მალევე ხვდა წილად მაგრამ
ქართული კულტურული ელიტის რეაქცია ამ მასზე მაინც გასაოცრად მყისიერი იყო.
1882 წლის შემდეგ ერნესტრენანთან დაკავშირებული ინფორმაციების გამოქვეყნება არ
შემწყდარა „ივერიაში“. სტატიები: შეეხებოდა რენანის სამეცნიერო მემეკვიდრეობას, საზო-

64
გადოებრივ საქმიანობას, პირად ცხოვრებას. წერილები იბეჭდებოდა რენანის გარდაც-
ვალების შემდეგაც. მოგვიანებით „ივერიაში” ესსეს „რა არის ერი? სხვა, დაზუსტებული
თარგმანიც გამოქვეყნდა.
ერნესტ რენანი ნამდვილად იყო მეცხრამეტე საუკუნის გამორჩეული მოღვაწე და ამის
გამო, ბუნებრივია, რომ „ივერიას“ იგი უყურადღებოდ არ დაეტოვებინა, მაგრამ მხოლოდ
უბრალო ინტერესის დასაკმაყოფილებლად მეტისმეტად ბევრია ის ინფორმაცია, რომელსაც
მის შესახებ „ივერიაში“ ვხვდებით. აშკარად, ეს იმის გამო ხდებოდა, რომ ილია ჭავჭავაძე
რენანის ნააზრევს საკუთარ დამოკიდებულების მართებულობის დასამტკიცებლად იშვე-
ლიებდა.
საყოველთაო აღიარებით, ერის რენანისეული დეფინიცია მიჩნეულია ერის კონცეპტუ-
ალიზაციის ვოლუნტარისტულ ტიპად. მაგრამ შეუძლებელია ვთქვათ, რომ ილიას მიერ ქარ-
თველი ერის პერცეფცია ვოლუნტარიზმის ჩარჩოებში არის მოქცეული. ჩვენ გვაქვს უამრავი
ფაქტი, რომელიც აჩვენებს, რომ ქართველი ერის ილიასეული კონცეფცია ორგანიციზმის და
ეთნიკური ნაციონალიზმის მკაფიო ნიშნების მატარებელია, ეს მიუხედავად იმისა, რომ მისე-
ულ ქართველი ერის იდეას, როგორც ითქვა, მოქალაქეობრივი ნაციონალიზმის ელემენტებიც
აქვს.
მაშ, რატომღა თვლიდა ილია ჭავჭავაძე და მისი უახლოესი გარემოცვა, რომ ილიას
აზრის ერის შესახებ ემთხვევა რენანისეულ აზრს?
გასაღებს ამ პარადოქსის ახსნისათვის გვაძლევს ერნესტ რენანის შესახებ ბრიტანელი
მეცნიერის ენტონი სმითის მსჯელობა. გავრცელებული შეხედულების საპირისპიროდ,
მკვლევარი აჩვენებს, რომ სინამდვილეში ერნესტ რენანი სულაც არ იყო ორთოდოქსი ვო-
ლუნტარისტი, და არც ვოლუნტარიზმის ყაიდაზე ერის პერცეფციის მომხრე. ეს ნიშანი მას
მიაწერეს მხოლოდ მისი აზრების არასწორი ინტერპრეტაციის გამო.
ვოლუნტარიზმსა და ორგანიციზმს შორის დაპირისპირებას ენტონი სმითი განიხი-
ლავს ტრეტშეკესა და რენანის შეპირისპირების კონტექსტში. პირველმა ელზასისა და ლოტა-
რინგიის სადავო ტერიტორიების ანექსირების კანონიერების საჩვენებლად ეთნოლინგვისტუ-
რი კრიტერიუმები გამოიყენა. რაც შეეხება რენანს, იგი უფრო პოლიტიკურად და ვოლუნტა-
რისტულად უდგებოდა ამ საკითხს. მიუხედავად იმისა, რომ გარკვეულწილად სწორად მიიჩ-
ნევდა საფრანგეთის წარმოშობის გერმანიკულ თეზისს, რენანი აქცენტს აკეთებდა ნაციების
სულიერებაზე და ხაზს უსვამდა მათთვის ისტორიული მახსოვრობისა და პოლიტიკური ნე-
ბის მნიშვნელობას (სმითი 2003ა: 36-37).
ე. სმითის მიერ ჩატარებული, ეს ანალიზი, ჩემი აზრით, სავსებით გამოსადეგია ნაციის
ინტერპრეტაციის საკითხში ილიას მსოფლხედვის გასაგებად: ერთი მხრივ, ნაციის ეთნიკური
ფესვები ილიასათვის ძალიან მნიშვნელოვანი იყო. თუმც, მეორე მხრივ, ერთობის წევრთა
პოლიტიკური ნება ასევე არსებითად მიაჩნდა.
ამგვარად, ილია ჭავჭავაძის ნააზრევი ერის რაობის შესახებ, მართლაც, ზუსტად ემ-
თხვევა ერნესტ.Ⴐრენანის ნააზრევს. ორივე არის ერის ამბივალენტური პერცეფციის ნიმუში,
რომლის დროსაც ერის ფენომენის კონცეპტუალიზაცია ეთნოერისა და მოქალაქეობრივი
ერის თვისებებს აერთიანებს. ილია ჭავჭავაძისა და ერნესტႰრენანის ერი არაა სოციალური

65
ინჟინერიის შედეგად ვოლუნტარისტულად მიღებული პროდუქტი, თუმც არც სახეობის
მსგავსი ბუნებრივი მოცემულობაა.
ამასთან დაკავშირებით ზედმეტი არ იქნება აღვნიშნოთ სპეციალურ ლიტერატურაში
შენიშნული შემდეგი ფაქტი: ფრანგული სინამდვილისათვის ერის ფენომენის თეორეტიზე-
ბისას თუ პრაქტიკულად ეროვნული პოლიტიკის გატარებისას ამბივალენტურობა დღემდეა
დამახასიათებელი: ლია გრინფელდი აჩვენებს, რომ ნაციის ქმნადობის ფრანგული გამოცდი-
ლება ნიშანდებულია იდეათა თავისებური მიქსით: ფრანგული ნაციონალიზმი ერთდროუ-
ლად არის კოლექტივისტურიც ანუ ეთნიკური და მოქალაქეობრივიც (გრინფელდი 1993: 14).

5.ახლა კი მოკლედ შევაჯამოთ.

გამოკვლევა მიზნად ისახავდა მეცხრამეტე საუკუნეში ქართული ნაციონალიზმის

დახასიათებას და ქართველი ერის იდეის ფორმირების პროცესის რეპრეზენტაციას. ამი-
სათვის გაანალიზდა ცნობილი ქართველი მწერლისა და საზოგადო მოღვაწის ილია ჭავჭავა-
ძის შემოქმედება.
როგორც გაირკვა, ილიას მიერ ერის ფენომენის პერცეფცია იყო ამბივალენტური. ერთი
მხრივ, იგი ქართველ ერს მოიაზრებდა მოქალაქეობრივი ნაციონალიზმის ფარგლებში,
როგორც პოლიტიკურ ერთობას, მეორე მხრივ, ეთნიკური, ორგანიკული ნაციონალიზმის
ფარგლებში როგორც განუყოფელ მთლიანობას, სულისა და ზნეობის მქონე ცოცხალ არსებას.
ილია ჭავჭავაძე და მისი თანამოღვაწეები თვლიდნენ, რომ ერის ფენომენის ამგვარი ხედვა
ემთხვევა ერის ერნესტ რენანისეულ დეფინიციას. ამიტომ იყო, რომ ე.რენანის ცნობილი ესსეს
„რა არის ერი“? გამოქვეყნების უმალ ანუ 1882 წელსვე „ივერიაში“ დაიბეჭდა მისი ქართული
თარგმანი. როგორც თანამედროვე თეორიული გამოკვლევების გათვალისწინებით ირკვევა,
ქართველი ეროვნული მოღვაწეები, როცა ისინი ერის ფენომენის შესახებ ილიასა და რენანის
შეხედულებას იდენტურად მიიჩნევდნენ, არ ცდებოდნენ.
ცნობილი ფრანგი ერუდტის ნააზრევთან საკუთარი თვალსაზრისის თანხვდენა,
უდავოდ ილიას დიდ აღფრთოვანებას იწვევდა. ამით აიხსნება „ივერიის“ განსაკუთრებული
ყურადღება ე.რენანისადმი და წლების მანძილზე მისი შემოქმედების თუ ბიოგრაფიის ფაქ-
ტების გაშუქება „ივერიის“ ფურცლებზე.
თუმცაღა, როგორც ამას პუბლიკაციების ქრონოლოგია ცხადყოფს, ერის რაობასთან
დაკავშირებული ყველა იდეისათვის ერნესტ რენანის ხსენებული ესსე ილიასათვის წყარო არ
ყოფილა. ორივე მოაზროვნის ანალოგიური შეხედულებების ჩამოყალიბებას აშკარად ხელს
უწყობდა ერის ფენომენის შესახებ იმ დროს არსებული დისკურსის საერთოევროპული
კონტექსტიც.

66
ლიტერატურა:
1. ანდერსონი 1983. Anderson, Benedict. 1983. Imagined Communities. London. Verso.
2. გრინფელდი 1993. Greenfeld, Liah.1993. Nationalism. Five Roads to Modernity (paperback edition)
Cambridge, Massachusetts, London England: Harvard University Press.
3. ნოდია 2009. Nodia Ghia, Components of Georgian national idea: an outline, Identity Studies, I, Tbilisi. Ilia
State University Press.
4. რუნდელი 1992. Rundell, Ethan, trans. Ernest Renan, Qu’est-ce qu’une nation? Paris: Presses-Pocket.
5. სმითი 2003ა. Smith, Anthony. Nationalism. Theory, Ideology, History (reprint). Polity Press.
6. სმითი 2003ბ. Smith, Anthony. Chosen Peoples. Sacred Sources of National Identity. Oxford, University
Press.
7. ღაღანიძე 2007. ღაღანიძე, მერაბ. ილია ჭავჭავაძის „ოსმალოს საქართველო:“ ეროვნული ერთია-
ნობის კონცეფცია.ლიტერატურული ძიებანი, #28 http://www.nplg.gov.ge/gsdl/cgi-bin/library.exe?e=d
8. ჩხარტიშვილი 2007. ჩხარტიშვილი, მარიამ. ნაციონალიზმის იდეოლოგიის უნივერსალიები ილია
ჭავჭავაძის შემოქმედებასა და საზოგადოებრივ მოღვაწეობაში. კრებულში: ილია ჭავჭავაძე 170
(საიუბილეო კრებული). თბილისი, ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტის გამომცემლობა.
9. ჩხარტიშვილი 2007. ჩხარტიშვილი, მარიამ. ქართული ეთნიე რელიგიური მოქცევის ეპოქაში.
თბილისი, კავკასიური სახლი.
10. ჩხარტიშვილი და სხვები 2011. ჩხარტიშვილი, მარიამ, მანია ქეთევან, ქადაგიშვილი სოფიო.. ქარ-
თული ნაციონალიზმის წარმოშობა. ი. ჯავახიშვილის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის
ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ფაკულტეტის საქართველოს ისტორიის ინსტიტუტის ჟურნალი
‘შრომები’, ტ 3, თბილისი, მერიდიანი,
11. ჩხარტიშვილი, მანია 2011. ჩხარტიშვილი, მარიამ, მანია ქეთევან.ქართველთა ნაციონალური კონ-
სოლიდაციის პროცესის ასახვა ბეჭდურ მედიაში. „ივერია“ და მისი მკითხველი საქართველო. ტ. 1,
თბილისი, უნივერსალი.
12. ჩხარტიშვილი 20013. Chkhartishvili, Mariam. Georgian Nationalism and the idea of Georgian nation.
Codrul Cosminului. Vol.19, #2, pp.189-206 http://atlas.usv.ro/www/codru–net/page19–2e.html
13. ჩხარტიშვილი 20014. Chkhartishvili, Mariam. Conceptualizing the Georgian Nation within the Romanov
Empire: Georgian Intellectuals in Search of a Matrix. Empires and Nations from the Eighteenth to the
Twentieth Century: Volume 1. Edited by Antonello Biagini and Giovanna Motta. Campridge Scholars
Publishing.

67
საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი, როგორც ქართული კერძო სამართლის 
ევროპეიზაციის ნიმუში 

(ძირითადი პრინციპები და თავისებურებანი) 

სერგი ჯორბენაძე
სამართლის მაგისტრი (თსუ), LL.M. (ბრემენის უნივერსიტეტი), დოქტორანტი,  
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო) 

შესავალი
სამართლის რეცეფცია, როგორც უცხო ქვეყნის სამართლებრივ სივრცეში არსებული
დადებითი გამოცდილების გაზიარება, ნებისმიერი "ახალგაზრდა სახელმწიფოსთვის"
მნიშვნელოვან როლს თამაშობს. ერთი მხრივ, სახელმწიფოს უხდება იმ ძირითადი პრობ-
ლემების გაზიარება, რაც უკვე ჩამოყალიბებული პრაქტიკის მქონე ქვეყანას გააჩნია, ხო-
ლო მეორე მხრივ, ქვეყანა აღნიშნული გამოცდილების საკუთარ წეს-ჩვეულებებთან გაზია-
რებას ახდენს.
წინამდებარე ნაშრომში საუბარია საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის (შემდგომში
– სსკ) ევროპეიზაციის როლსა და მნიშვნელობაზე. ევროპეიზაცია თავის თავში გარკვეულ
ღირებულებებზე დაყრდნობას ნიშნავს. ასეთი სახის ღირებულებისთვის ქვეყანას აუცი-
ლებლად უნდა გააჩნდეს სამართლებრივი წარსული, რაც საბოლოო ჯამში მის არჩევანში
მთავარ როლს ითამაშებს. აღნიშნულის საფუძველზე, ქვეყანა თავად გადაწყვეტს, გახდეს
კონტინენტური სამართლისა თუ საერთო სამართლის ოჯახში შემავალი ქვეყანა. საქარ-
თველომ, თავისი წარსულიდან გამომდინარე, არჩევანი პირველ მათგანზე შეაჩერა.
ნაშრომის უმთავრესი ნაწილი ეხება რეცეფციის აუცილებლობას ქართულ რეალობა-
ში. რა გახდა უცხო ქვეყნის გამოცდილების გაზიარების აუცილებლობა და რატომ არ იქ-
ნა მიღებული ქართველთა მიერ პოსტსაბჭოთა ქვეყნების დარად იმ საერთო კოდიფიკაცი-
აში მონაწილეობა? აღნიშნული წარმოადგენს კითხვას, რომლის პასუხი რამდენიმე ასპექ-
ტიდან გამომდინარე შეიძლება იქნეს დანახული. ნაშრომის დასკვნით ნაწილში სწორედ
ამ საკითხთან მიმართებით იქნება დასკვნა გაზიარებული.
ნაშრომის მესამე ნაწილი სსკ-ის ცალკეულ სამართლებრივ ასპექტებსა და მის სა-
ფუძველზე კერძოსამართლებრივი ურთიერთობების მოწესრიგებას ეხება. ნაშრომში წარმო-
ჩენილია სამართლის განვითარება საბჭოთა სამართლისგან დამოუკიდებლად სსკ-ის სა-
ფუძველზე, რომელმაც კერძო პირს უფრო მეტი უფლებები მიანიჭა, ვიდრე ეს ადრე იყო
კანონით განსაზღვრული.

1. ქართული კანონმდებლობის ევროპეიზაციის აუცილებლობა

ქართული კანონმდებლობის ევროპეიზაციის აუცილებლობა განპირობებული იყო
იმ ფაქტორებზე დაყრდნობით, რაც დამოუკიდებელი ქვეყნის მთავარ გამოწვევებს ახლავს
თან. ნებისმიერი პირი, რომელიც ახალ საქმეს ეჭიდება, ახალ გამოწვევას იღებს, საქმიანო-

68
ბის განხორციელების პროცესში სწავლობს იმას, თუ რა სახით უნდა შეასრულოს მასზე
დაკისრებული მოვალეობა. საქმიანობის განხორციელების პროცესში შესაძლებელია საქმის
ერთპიროვნულად შესრულებასთან ერთად მოვიაზროთ მისი წინამორბედის გამოცდილე-
ბის გაზიარების აუცილებლობა.
გამოცდილების გაზიარება არ ნიშნავს მოქმედების ანალოგიური სახით განხორციე-
ლებას. გამოცდილება ესაა ადრე განხორციელებული ქმედება, რომელმაც ნათლად წარმოა-
ჩინა შესაბამისი დადებითი და უარყოფითი მხარეები. სწორედ ესაა ახლად დაწყებულ საქ-
მესთან ჭიდილში პირის ყველაზე მნიშვნელოვანი დავალება, არ გაიმეოროს შეცდომა, რო-
მელიც ადრინდელ პერიოდში დაშვებულ იქნა მისი წინამორბედის მიერ. ქართული კანონ-
მდებლობის ევროპეიზაციაც სწორედ ამ ასპექტში უნდა იქნეს დანახული: მას არ უნდა და-
ეშვა ის შეცდომები, რაც ევროპულ სახელმწიფოთა მიერ იქნა დაშვებული. მას არ უნდა მი-
ეღო ნორმა, რომელიც დამოუკიდებელი სახელმწიფოს არსებობის მანძილზე სხვა სახელმწი-
ფოებში გადაუჭრელ პრობლემად იყო ქცეული. შესაბამისად, ქართული იურიდიული სივ-
რცე დადგა მნიშვნელოვანი ამოცანის წინაშე, რომლისთვის თავის გასართმევად მას თავისი
წინამორბედის, ევროპული სახელმწიფოებისთვის უნდა დაესვა კითხვა: თუ რა სახის მოქ-
მედება იქნებოდა საბოლოო ჯამში სასურველი შედეგის მომტანი მისთვის.

1.1 საბჭოთა კანონმდებლობის არარელევანტურობა

XX საუკუნის 90-იანი წლებში საბჭოთა კანონმდებლობის მოქმედების საკითხი
მნიშვნელოვან ბარიერს წარმოადგენდა ქართველთათვის შესაბამისი სამართლებრივი
ურთიერთობების დამყარების თვალსაზრისით. ქართველ ერს სჭირდებოდა სამართლებ-
რივი კულტურა, რომელიც აუცილებლად დაეფუძნებოდა ქართულ ტრადიციებსა და ამ
ტრადიციებთან შესაბამისობაში მყოფ უცხო ქვეყნის გამოცდილებას.
საბჭოთა ნორმების ნაწილი არარელევანტური იყო დამოუკიდებელი სახელმწიფოს-
თვის გათვალისწინების ასპექტში. ყველაზე ნათელი მაგალითი: საკუთრების უფლება.
საბჭოთა კავშირის პერიოდში აღნიშნულ სამართლებრივ ინსტიტუტს კერძო სამართლის
ასპექტში არ გააჩნდა აბსოლუტური ხასიათი. 1995 წლის 24 აგვისტოს მიღებული საქარ-
თველოს კონსტიტუციით საკუთრების უფლება არა მხოლოდ სახელმწიფოს მიერ და-
ცულ უფლებად იქნა განსაზღვრული, არამედ იგი გახდა სსკ-ის, როგორც კერძო სამარ-
თლის უმთავრესი მამოძრავებელი რგოლის კონსტიტუციური საფუძველი. საბჭოთა
ნორმების გამოყენების შემთხვევაში, ასეთი სახის უფლებამოსილებით არ იქნებოდა თი-
თოეული პიროვნება დაცული.
ამრიგად, XX საუკუნის 90-იან წლებში არჩევანი უნდა გაკეთებულიყო დსთ-ის
(დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობა) მოდელური კავშირის შემმუშავებელ
ჯგუფში მონაწილეობასა და გერმანელებთან თანამშრომლობას შორის, რაზეც აქცენტი
ევროპელებზე გაკეთდა.1 ევროპული გამოცდილების გაზიარება არ იყო უმნიშვნელო ნა-
ბიჯი ქართველ იურისტთათვის. ასეთი სახის გადაწყვეტილების საფუძველზე, საქართვე-

1 ჭანტურია ლ., სამოქალაქო სამართლის ზოგადი ნაწილი, გამომცემლობა "სამართალი", თბი-

ლისი, 2011, 21.

69
ლო ერთგვარად ჩამოშორდებოდა პოსტსაბჭოთა სივრცეში მყოფი თითოეული სახელმწი-
ფოს მიერ სამოქალაქო კოდექსზე მუშაობის განრიგს და აბსოლუტურად ახალ გზაზე
დადგებოდა რთული ამოცანის გადაჭრისთვის არსებული დილემის ფარგლებში.
საბჭოთა სამართლის გაზიარება არ იქნებოდა საქართველოსთვის სიახლის მომტა-
ნი, რამდენადაც სხვა "სამართლებრივი ცივილიზაციის" გაზიარება, მითუმეტეს, ევრო-
პელებს უფრო დიდი გამოცდილება გააჩნდათ კოდიფიკაციის პროცესში, ვიდრე საბ-
ჭოთა სამართლის ქვეყნებს, სადაც მიუხედავად არსებული კოდიფიკაციისა, დამოუ-
კიდებლობის განცდას არცერთი სამართლებრივი ნორმა არ ტოვებდა.
დღეს არსებული სსკ-ის საფუძველზე შესაძლებელია განსხვავების ნათლად დანახ-
ვა ამავე კოდექსის პირველი მუხლიდან გამომდინარე. სსკ-ის პირველი მუხლი შინაარ-
სის მოხედვით შეიცავს ნორმას, რომელიც ფუნქციურად ემსახურება სამოქალაქო
კოდექსისა და კერძო სამართლის სხვა კანონებს და განეკუთვნება მათ კატეგორიას.1 მან
საჯარო სამართლისგან განსხვავების ნათელი მაგალითი წარმოგვიჩინა და რომელიც
განსხვავებით მაგალითად, რუსეთის, სომხეთისა და აზერბაიჯანის სამოქალაქო კანონ-
მდებლობისგან, მოქმედების უფრო ფართო არეალს განსაზღვრავს.2

1.2 პრაქტიკული გამოცდილების გაზიარების მნიშვნელობა

სამართალს ქმნის არა მხოლოდ იურიდიული ლიტერატურა, პარლამენტის მიერ
მიღებული კანონი, არამედ უმთავრეს შემთხვევაში პრაქტიკული გამოცდილება – პრეცე-
დენტები. სწორედ იგია საფუძველი იმისა, ერთმანეთისგან გავმიჯნოთ, თუ რა კანონი
როგორ სამართლებრივ ღირებულებას იძენს.
იმის გათვალისწინებით, რომ 90-იანი წლების დასაწყისამდე საქართველო საბჭოთა
კავშირის შემადგენლობაში მისი სურვილის გარეშე იმყოფებოდა, ქვეყანამ ლოგიკურად ვერ
მოახერხა ერთი მხრივ, საკუთარი საკანონმდებლო ბაზის შექმნა და მეორე მხრივ, შესაბამი-
სი პრეცედენტების ჩამოყალიბება.
სასამართლო პრაქტიკის, ანუ სამოსამართლო სამართლის არსი კანონში არსებული
ხარვეზის აღმოფხვრას წარმოადგენს.3 მაგალითად, თუ შევადარებთ გერმანიის ან საფრან-
გეთის გამოცდილებას: სასამართლოს მიერ განვითარებული მოსაზრება კონკრეტული კანო-
ნის შინაარსზე გადახედვის ან მისი მოქმედების აუცილებლობის საკითხს განსაზღრვავს.
საფრანგეთის მაგალითზე რომ ავიღოთ: ისეთი სამოქალაქოსამართლებრივი ინსტიტუტები,
როგორიც არის ჯილდოს დაპირება, თეორიაში განსხვავებულ ასპექტშია მოაზრებული, ხო-
ლო პრაქტიკაში სასამართლომ ისინი ცალმხრივი ხელშეკრულების სახედაც კი მიიჩნია.4

1 ნინიძე თ., სამოქალაქო კოდექსის პირველი მუხლის სტრუქტურა, პროფესორ აკაკი ლაბარ-
ტყავას 80 წლის იუბილესადმი მიძღვნილი კრებული, გამომცემლობა "სამართალი", თბილისი,
2013, 154.
2
ზოიძე ბ., ევროპული კერძო სამართლის რეცეპცია საქართველოში, საგამომცემლო საქმის
სასწავლო ცენტრი, თბილისი, 2005, 161.
3 შეად. ჭანტურია ლ., სამოქალაქო სამართლის ზოგადი ნაწილი, გამომცემლობა "სამართალი",
თბილისი, 2013, 69.
4 იხ. ჯორბენაძე სერგი, ჯილდოს დაპირებისა და კონკურსის საერთო და განმასხვავებელი
ნიშნები, პროფ. ლადო ჭანტურიას 50 წლის იუბილესადმი მიძღვნილი კრებული, დავით ბა-
ტონიშვილის სამართლის ინსტიტუტის გამომცემლობა, თბილისი, 2013, 82.

70
ერთი შეხედვით შესაძლებელია სასამართლოს გადაწყვეტილება მეცნიერთა მიერ გამოთქმუ-
ლი მოსაზრების საპირისპიროდ მიეჩვენოს პიროვნებას, თუმცა სწორედ ეს გადაწყვეტილება
წარმოადგენს საბოლოო ჯამში საფუძველს, უნდა იქნეს, თუ არა მიჩნეული აღნიშნული სა-
ხეები ისეთ სამართლებრივ ინსტიტუტებად, რომელთაც შეიძლება სახელშეკრულებო სამარ-
თლის ფუნდამენტური პრინციპების შეცვლა გამოიწვიოს.
მოყვანილი მაგალითის საფუძველზე შეიძლება იმის თქმა, რომ პრეცედენტის გა-
ზიარება ზოგ შემთხვევაში უდიდეს დანიშნულებას პოვებს იურისპრუდენციაში. სწო-
რედ პრაქტიკაში კანონის განხორციელების საფუძველზე შეიძლება იმ მოსაზრების გაკე-
თება, იყო თუ არა მიღებული კანონი ყოველდღიური ცხვობრებისთვის მიზანშეწონილი.
სსკ-ის მიერ ევროპული პრეცედენტების გაზიარება სწორედ ისეთი სახის რჩევას ჰგავდა,
რომელიც სურს მიიღოს პირმა ახალი გამოწვევების მაქსიმალურად წარმატებულად გა-
დასალახად.

1.3 ქართული სამართლის ძეგლების გათვალისწინება კოდიფიკაციის პროცესში

ევროპეიზაციის ფაქტი ისე არ უნდა იქნეს გაგებული, თითოს აბსოლუტურად ყვე-
ლა სამართლებრივი ინსტიტუტი ცვლილებების გარეშე იქნა გადმოტანილი სსკ-ში. ზოგა-
დად, კონკრეტული ქვეყნის სამართლის ნორმა აუცილებლად უნდა შეესაბამებოდეს იმავე
ქვეყნის ადათ-ჩვეულებებსა და უკვე არსებულ, ჩამოყალიბებულ გამოცდილებას, ვინაიდან
"ჩვეულება ავსებს კანონის ნორმას".1
თითოეული ქვეყანა ცდილობს შექმნას ისეთი სამართალი, რომელიც მის ეროვნულ
ხასიათს მოერგება.2 შესაბამისად, კოდექსიც უნდა თანაფარდობაში მოდიოდეს დამკვიდ-
რებულ წეს-ჩვეულებებთან.3 მითუმეტეს, საქართველოს ასეთი გამოცდილება გააჩნდა იმ-
დენად, რამდენადაც ქართული სამართლის ისტორიაში მოიპოვება არაერთი ისეთი
ძეგლი, რომლის გათვალისწინება დღესაც კი რელევანტური ხასიათისაა. მაგალითად
ავიღოთ ვახტანგ VI სამართლის წიგნი, რომელშიც საკუთრების შეძენითი ხანდაზმუ-
ლობის ვადაზეა საუბარი.4/5
თუმცა, ისტორიული ძეგლების გათვალისწინება ვერ იქნება განხორციელებული
თანამედროვე პრაქტიკასთან, თანამედროვე ყოფასთან შეუსაბამოდ. სხვა სიტყვებით რომ
ითქვას, ის მნიშვნელოვანი პრიცნიპები, რაც კონკრეტულ სამართლებრივ ინსტიტუტს

1 კერესელიძე დ., კერძო სამართლის უზოგადესი სისტემური ცნებები, ევროპული და შედა-

რებითი სამართლის ინსტიტუტის გამომცემლობა, თბილისი, 2009, 56.
2
ზოიძე ბ., ევროპული კერძო სამართლის რეცეპცია საქართველოში, საგამომცემლო საქმის სას-
წავლო ცენტრი, თბილისი, 2005, 106.
3 ჯორბენაძე სერგო, საქართველოს მომავალი სამოქალაქო კოდექსის ძირითადი პრობლემები, სა-
მართლის რეფორმა საქართველოში, 1994 წლის 23-25 მაისს თბილისში გამართული საერთაშორი-
სო კონფერენციის მასალები, თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბილისი, 1994, 148.
4 იხ. ზოიძე ბ., ევროპული კერძო სამართლის რეცეპცია საქართველოში, საგამომცემლო საქმის
სასწავლო ცენტრი, თბილისი, 2005, 49.
5 მართალია, თუნდაც ვახტანგ VI სამართლის წიგნს გააჩნდა წინარე საფუძვლები, რომელიც
ბერძნულ-რომაული სამართლის გავლენის შედეგი იყო, თუმცა უშუალოდ საქართველოს წყა-
როებიდან გამომდინარე, შესაძლებელია იმაზე საუბარი, რომ მას გააჩნდა დიდი ტრადიცია
კონკრეტულ სამართლებრივ ინსტიტუტთან მიმართებით.

71
გააჩნდა, შეიძლება ისევე იქნეს გათვალისწინებული სამომავლოდაც, თუმცა მოხდეს
მისი თანამედროვე განვითარებასთან შერწყმა. სსკ სწორედ აღნიშნულის კლასიკური
მაგალითია, ვინაიდან სწორედ აქ მოხდა ისტორიული წარსულის თანამედროვე ევრო-
პულ სამართალთან შერწყმა.1

1.4 თანამედროვე ურთიერთობები დამოუკიდებელი სახელმწიფოსთვის

ევროპეიზაციის აუცილებლობა დამოკიდებული იყო, ასევე, შემდეგ ფაქტორზე:
დამოუკიდებელ სახელმწიფოს გააჩნდა თანამედროვე გამოწვევები, რომელიც ასახვას
ჰპოვებდა მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნებთან მის ურთიერთობაზე. საქართველო ვერ
გახდებოდა მსოფლიოს გლობალიზაციის მიღმა არსებული ქვეყანა, მას აუცილებლად
უნდა გაეთვალისწინებინა ის მნიშვნელოვანი თეზისები, რაც მსოფლიოს სხვა ქვეყნებ-
თან მიმართებით ქართველთა ინტეგრაციას შეუწყობდა ხელს.

2. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მნიშვნელობა დამოუკიდებელი

საქართველოსთვის

სამართალი და უშუალოდ სამოქალაქო სამართალი დამოუკიდებელი სახელმწიფოს

შექმნისთვის უმთავრეს საფუძველს წარმოადგენს. თითოეულ ქვეყანას გააჩნია შესაბამისი
კანონმდებლობა, მეტიც, ფედერაციული სახელმწიფოების ნაწილს გააჩნია საერთო
კანონმდებლობასთან ერთად ფედერაციული მოწყობის თაობაზე შესაბამისი სამართ-
ლებრივი მოწესრიგება. აღნიშნულის საფუძველზე წარმოდგენილია ერთობლიობა, რომელიც
ქვეყანაში მცხოვრებ (მყოფ) სუბიექტებს მოუწოდებს გარკვეული მოქმედების შესრულების
ან მოქმედების შესრულებისგან თავის შეკავების თაობაზე.
ევროპეიზაციის პროცესში, რომლისკენაც დღესაც აღებული აქვს ჩვენს ქვეყანას გეზი,
მნიშვნელოვანი ფაქტორი პირთა თანასწორობაზე დაფუძნებული სამოქალაქოსამართლებ-
რივი ურთიერთობების მოწესრიგება გახდა. ამდენად, სსკ-ის მიღებით საქართველოს უნდა
აეღო დასავლური კულტურის ქვეყნებისკენ გეზი და მიახლოებოდა მათ.2
სსკ-ის მნიშვნელობა დამოუკიდებელი საქართველოსთვის ერის თვითგამორკვევის
შესაძლებლობის მატარებელ აუცილებელ ელემენტს წარმოადგენდა, რომლის მიხედვითაც,
მოსახლეობა თავად მიიღებდა გადაწყვეტილებას შესაბამისი სამართლებრივი ურთიერ-
თობის დამყარების თაობაზე და მათი თითოეული ნაბიჯი არ იქნებოდა სახელმწიფოსგან
ნაკარნახევი. ის, თუ რა სახის მოქმედების განხორციელების შესაძლებლობა შეიძლება
გააჩნდეს კონკრეტულ პირს, კანონით ნაკარნახევი საფუძვლით უნდა განიმარტოს. სსკ ამ
ასპექტში დადგა უმნიშვნელოვანესი გამოწვევის წინაშე: ერთი მხრივ, მის შემქნელებს
შეეძლოთ აერჩიათ კანონმდებლობის პრეცედენტული გზა, საერთო სამართლის ქვეყნების
გამოცდილების გაზიარების სახით, ხოლო მეორე მხრივ, მათ მიერ შესაძლებელი იყო
არჩევანი კონტინენტური სამართლის ოჯახზე გაკეთებულიყო. არჩევანის გაკეთება აუ-

1
ზოიძე ბ., ევროპული კერძო სამართლის რეცეპცია საქართველოში, საგამომცემლო საქმის სას-
წავლო ცენტრი, თბილისი, 2005, 108.
2 ჭანტურია ლ., სამოქალაქო სამართლის ზოგადი ნაწილი, გამომცემლობა "სამართალი", თბილი-
სი, 2011, 20.

72
ცილებლად უნდა მოსულიყო ქართულ რეალობასთან და ადათ-ჩვეულებებთან შესაბა-
მისობაში. სწორედ აღნიშნული საკითხია მნიშვნელოვნად განსახილველი. აუცილებელია
გამოიკვეთოს საფუძველი, რომელსაც დაეყრდნო სსკ-ის ავტორთა ჯგუფი კანონშემოქ-
მედების პროცესში.

2.1 საერთო სამართლის გამოცდილების გაზიარების არაავთენტურობა

საერთო სამართლის ქვეყნების მთავარი ღირებულება სამართლებრივი კუთხით
სასამართლოს პრეცედენტული პრაქტიკაა. აღნიშნული ისე არ უნდა იქნეს გაგებული,
თითქოს საერთო სამართლის ქვეყნებში არ არის წარმოდგენილი კანონები, პირიქით, კა-
ნონები მათ გააჩნიათ, თუმცა მასში არ ვლინდება ნორმის მოქმედების დაკონკრეტებუ-
ლი ხასიათი. დღესდღეობით, საერთო სამართლის ქვეყნების გამოცდილების გაზიარე-
ბისთვის მნიშვნელოვანია ქვეყანას არანაკლებ სასამართლო პრეცედენტები გააჩნდეს უხ-
ვი რაოდენობით.
ერთი მომენტი რომ იქნეს წარმოდგენილი, რა მოუწესრიგებელი ვითარება იქნებო-
და საქართველოში დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, საერთო სამართლის ფუძემ-
დებლური პრინციპები რომ ამოქმედებულიყო. ქვეყანას, რომელსაც არათუ სასამართლო
პრაქტიკა, არამედ კანონიც კი არ გააჩნდა ჩამოყალიბებული სახით, თითოეული დავის
გადაწყვეტა ახალი პრეცედენტებისა და შესაბამისად, მოქმედების განხორციელების ახა-
ლი მიმართულების საფუძველი გახდებოდა. აღნიშნული კი თავის მხრივ, ყოველდღიურ
ცხოვრებაში გამოიწვევდა ერთგვარ ნონსენსს.

2.2 კონტინენტური სამართლის გამოცდილების გაზიარების დადებითი მხარე

საერთო სამართლის ქვეყნებისგან განსხვავებით, საქართველომ კონტინენტური სა-
მართლის სახელმწიფოების მაგალითზე იხელმძღვანელა და სსკ-ში მოახდინა იმ ძირი-
თადი დათქმების ასახვა, რაც ევროპული ქვეყნების სამოქალაქო კანონმდებლობის და-
დებით მხარედ ითვლება დღემდე. ზემოაღნიშნულის გაზიარების დასადასტურებლად
მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ საქართველო ისტორიულადაც და თანამედროვეობი-
თაც რომანულ-გერმანული კონტინენტური სამართლის ოჯახის წევრს განეკუთვნება.1 ამ-
დენად, ისტორიული მიღწევების, დადებითი და უარყოფითი მხარის გათვალისწინების-
თვის აღებულია სწორედ მათ მაგალითები.2

2.2.1 რეცეფცია, როგორც გამოცდილების გაზიარება

ევროპული კერძო სამართლის რეცეფცია ისე არ უნდა იქნეს გაგებული, თითქოს
სსკ-ში განხორციელდა კონტინენტური სამართლის ქვეყნების კანონმდებლობის ერთი-
ერთზე გადმოწერა. უცხოენოვანი კანონების თარგმნა და მისი მორგება ქართული რეა-

1
ჯორბენაძე სერგო, საქართველოს მომავალი სამოქალაქო კოდექსის ძირითადი პრობლემები, სა-
მართლის რეფორმა საქართველოში, 1994 წლის 23-25 მაისს თბილისში გამართული საერთა-
შორისო კონფერენციის მასალები, თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბილისი, 1994,
142.
2 იქვე.

73
ლობისთვის, გარკვეულწილად რეალობასთან აბსოლუტურად შეუსაბამო მოქმედების
განხორციელება იქნებოდა ქართველი კანონმდებლის მხრიდან. ნებისმიერი ნორმა მოქ-
მედებს მხოლოდ კონკრეტულ ტერიტორიაზე, კონკრეტულ ფარგლებში და ეხება მხო-
ლოდ კონკრეტულ პირთა წრეს, რომელიც ქვეყნის მოსახლეობის ან ამავე ქვენის კანონ-
მდებლობის ფარგლებში სამართლებრივი ურთიერთობის დამყარებისკენ შეიძლება იყოს
მიმართული.
გამოცდილების გაზიარება ურთიერთთანამშრომლობის აუცილებლობას მოითხოვს.
ამის ნათელი დადასტურებაა ის ფაქტი, რომ სსკ-ის შექმნისას ხდებოდა ცალკეულ სა-
მართლებრივ ნორმათა გერმანულ ენაზე თარგმნა და შენიშვნების გათვალისწინება.1 სხვა
სიტყვებით რომ ითქვას, ევროპელთა მიერ ხდებოდა ჩვენს რეალობაში არსებულ ნორმა-
თა გაზიარება და მნიშვნელოვანი რჩევების მოცემა.

2.2.2 ქართული შესატყვისობის გადმოტანა

სსკ-ის მაგალითზე უცხო ქვეყნის სამართლის თარგმნის ფაქტი არ განხორციელე-
ბულა, რაც შესაძლებელია დადასტურებულ იქნეს შემდეგი მაგალითის მოყვანით: გერ-
მანიის სამოქალაქო კოდექსის (BGB) სტრუქტურა წარმოდგენილია შემდეგი სახით: ზო-
გადი ნაწილი, ვალდებულებითი სამართალი, სანივთო სამართალი და სხვ. სსკ-ის ექვსი
წიგნიდან პირველი სამი იყოფა შემდეგნაირად: ზოგადი ნაწილი, სანივთო სამართალი,
ვალდებულებითი სამართალი და სხვ. თუნდაც აღნიშნულის მაგალითზე შეიძლება იმ
დასკვნის გაკეთება, რომ ქართველმა კანონმდებელმა არ მოახდინა პირდაპირი სახით
ნორმათა თარგმანი და მისი ასახვა სსკ-ში.
ამასთან, აქვე, შესაძლებელია მეორე მაგალითის მოყვანაც: გერმანიის სამოქალაქო
კოდექსი იცნობს ე.წ. "აბსტრაქციის პრინციპს", რომელიც ვალდებულებით- და სანივთო-
სამართლებრივი ურთიერთობების დამყარების ცალკეული ასპექტების სამართლებრივ
საფუძვლებს უკავშირდება. ქართული კანონმდებლობის მიხედვით, ასეთი სახის სამარ-
თლებრივი ინსტიტუტი სსკ-ში არც პირდაპირი სახით არაა წარმოდგენილი. შესაბამი-
სად, შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ სამართალშემოქმედების პერიოდში უცხო ქვეყნის
გამოცდილების გაზიარება მხოლოდ ქართული შესატყვისობის საფუძველზე იქნა გან-
ხორციელებული.

3. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის ევროპეიზაციის ცალკეული ასპექტები

მნიშვნელოვანია განხილულ იქნეს სსკ-ის ევროპეიზაციის ფაქტზე საუბრისას
ცალკეული სამართლებრივი ინსტიტუტები, რომელთა საფუძველზეც ნათლად იქნება
წარმოჩენილი კონტინენტური სამართლის ქვეყნებში მოწესრიგებული კანონმდებლობის
ქართულ რეალობაში ასახვის საკითხი.
აღნიშნულის გათვალისწინებით, განვიხილოთ სსკ-ის ექვსი წიგნიდან მხოლოდ
ცალკეული სამართლებრივი ინსტიტუტები (ზოგადი ნაწილის ორი სამართლებრივი ინ-

1
ჭანტურია ლ., სამოქალაქო სამართლის ზოგადი ნაწილი, გამომცემლობა "სამართალი", თბი-
ლისი, 2011, 22.

74
სტიტუტი, სანივთო სამართლიდან – საკუთრების უფლება და ვალდებულებითი (სა-
ხელშეკრულებო) სამართლიდან – ხელშეკრულების თავისუფლება), რომლებიც ასახვას
ჰპოვებენ დღევანდელ ყოველდღიურ ცხოვრებაში.

3.1 სსკ-ის ზოგადი ნაწილი

სსკ-ის ზოგადი ნაწილიდან საკითხის თვალნათლივ წარმოჩენისთვის საჭიროა
განხილულ იქნეს მისი ორი, ყველაზე ფუნდამენტური სამართლებრივი ინსტიტუტი: მხა-
რეთა კერძო ავტონომია, როგორც პირთა თანასწორობის სამართლებრივი საფუძველი და
გარიგებანი.
მხარეთა კერძო ავტონომია – აღნიშნული სამართლებრივი ინსტიტუტი ეყრდნობა
საქართველოს კონსტიტუციით აღიარებულ პირთა თანასწორობის საფუძველს. კერძო
ავტონომიის მნიშვნელობა დემოკრატიული სახელმწიფოს განვითარებისთვის უდიდესია,
ვინაიდან პიროვნება თავად წყვეტს მოქმედების განხორციელების საკითხს და ამისთვის მას
მინიჭებული აქვს თავისუფლება.
გარიგებების განსხვავებული სახით მოწესრიგება – გარიგებები, რომელიც სსკ-ის
ზოგად ნაწილშია მოწესრიგებული, ვრცელდება კერძოსამართლებრივ ურთიერთობებსა და
ზოგიერთ შემთხვევაში საჯაროსამართლებრივ ურთიერთობებზე. სხვაგვარად რომ ითქვას,
ქართულ სამართალში არ გვხვდება გარიგებების დიფერენციაცია დარგების მიხედვით.1

3.2 სსკ-ით მოწესრიგებული საკუთრების უფლება

უპირველეს ყოვლისა, აუცილებელია აღინიშნოს სსკ-ისა და გერმანიის სამოქალაქო
კოდექსის (შემდგომში – გსკ) ურთიერთმიმართება სამართლებრივ ნორმათა სისტემატი-
ზაციის საკითხში: ის ფაქტი, რომ გსკ-მ დიდი როლი ითამაშა სსკ-ის საბოლოო სახედ
ჩამოყალიბებაში ეჭვგარეშეა, თუმცა აქვე შესამჩნევია ერთი მნიშვნელოვანი მომენტი:
გსკ-ის საფუძველზე, პირველ რიგში, მოწესრიგებულია ვალდებულებითი სამართლის
ნორმები და შემდეგ სანივთო სამართლით განსაზღვრული ინსტიტუტები. ჩვენმა კანონ-
მდებელმა გერმანიის სისტემაზე უარი განაცხადა და კოდექსის წიგნებად დაყოფისას
ჯერ სანივთო (ქონებრივი) სამართალი, ხოლო შემდეგ ვალდებულებითი სამართალი გა-
ითვალისწინა.
სსკ-ით მოწესრიგებულ სანივთოსამართლებრივი ინსტიტუტებიდან უპირველეს
ყოვლისა მნიშვნელოვანია საკუთრების უფლების სამართლებრივი ბუნების გამოყოფა.
საკუთრების უფლება სამოქალაქო მიზნებიდან გამომდინარე წარმოადგენს აბსოლუტური
უფლების ერთ-ერთ მაგალითს.2
საბჭოთა პერიოდში ქონების ცალკეულ სახეებზე, განსაკუთრებით უძრავ ქო-
ნებაზე არ იყო გათვალისწინებული კერძო საკუთრების შესაძლებლობა. საუბარია არა

1 აქ არ იგულისხმება გარიგების სახეები. ნაშრომში არსებული განმარტება მხოლოდ გარიგების

ზოგადი ცნების დეფინიციას მოიცავს შესაბამის სამართლებრივ ნორმებში.
2 აუცილებელია აღინიშნოს, რომ საუბარია მხოლოდ სამოქალაქოსამართლებრივ ურთიერთობაზე
და არა კონსტიტუციურსამართლებრივ ან ადმინისტრაციულსამართლებრივ ურთიერთობაზე.
აღნიშნულის მიზეზია საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლი, რომელშიც საკუთრების უფ-
ლება არ არის წარმოდგენილი, როგორც აბსოლუტური უფლება.

75
საერთო, საკუთრებაზე, რომელიც ორ ან მეტ პირს შეიძლება გააჩნდეს კონკრეტული
ნივთის მიმართ, არამედ უშუალოდ მოქალაქეთა უფლებაზე, თავისუფლად მოახდინონ
ქონების სურვილისამებრ განკარგვა.
რეცეფციის ერთ-ერთი ყველაზე თვალსაჩინო მაგალითი სსკ-ის მიხედვით საკუთ-
რების შეძენის ფაქტორებია, რომელშიც გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის გამოცდილება
იქნა გაზიარებული.1 აღნიშნული შეიძლება საკუთრების უფლების სანივთოსამართ-
ლებრივი თავისუფლების ასპექტში იქნეს განხილული, რომელმაც საბჭოთა პერიოდში
მოქმედი კანონმდებლობით განსაზღვრული საკუთრების უფლების ფარგლების ახლებური
ინტერპრეტაცია მოახდინა.
თანამედროვე ქართულმა სამოქალაქო სამართალმა ნებისმიერ პირს მიანიჭა უფ-
ლებამოსილება, მოეხდინა ნივთზე ფაქტობრივი ბატონობის განხორციელება საკუთარი
შეხედულების საფუძველზე. აღნიშნული მნიშვნელოვანი ფაქტორია არა მხოლოდ კონ-
სტიტუციური ღირებულებების ცალკეულ სამართლებრივ ინსტიტუტში აღწერის, არამედ
პიროვნების მიერ საკუთარი განვითარების, მაგალითად, საკუთარი ბიზნესის განვითა-
რების კუთხითაც.
აღსანიშნავია საკუთრების უფლების ნაწილში სსკ-ის ერთგვარი ნოვაცია მრავალ
ევროპულ ქვეყნებთან მიმართებით: მოთხოვნის დათმობა და ვალის გადაკისრება,
რომელიც უცხო ქვეყნის კოდექსებში სანივთო სამართლისთვის საკმაოდ უცხო მოვ-
ლენაა.2

3.3 ვალდებულებითი (სახელშეკრულებო) სამართალი

უპირველესად, ყურადღება უნდა გამახილდეს ვალდებულების ცნებაზე. ისევე
როგორც სამოქალაქო სამართლის ცალკეულ სამართლებრივ ასპექტებზე ქართველი
კანონმდებელი დადგა ერთგვარი დილემის წინაშე: გაეთვალისწინებინა პოსტსაბჭოთა
ქვეყნებში მიმდინარე კოდიფიცირების სისტემა, თუ გაეზიარებინა ევროპული გამოც-
დილება. ქართველმა კანონმდებელმა ამ შემთხვევაში არჩევანი კვლავ ევროპულ რეცეფ-
ციაზე გააკეთა. პირველი მათგანის გათვალისწინების შემთხვევაში, სსკ-ში განსაზღვ-
რული უნდა ყოფილიყო ვალდებულების ცნება ვალდებულების მოვალეობის შესრუ-
ლების კუთხით, რაც ვერ იქნებოდა სრულყოფილი სამოქალაქო სამართლის ნორმებიდან
გამომდინარე.3 ამასთან, კონტინენტური სამართლის ზოგიერთი ქვეყნის მაგალითის
გაზიარებაც არ იქნებოდა ბოლომდე რელევანტური ქართული რეალობისთვის. კერძოდ,
საფრანგეთის სამოქალაქო კოდექსის მაგალითი, სადაც სამართალი ვალდებულების
ცნებას ხელშეკრულების განმარტებით იძლევა.4 სსკ-ის მიხედვით ვალდებულება მოთ-
ხოვნის უფლების ჭრილშია დანახული.5

1
ზოიძე ბ., ევროპული კერძო სამართლის რეცეპცია საქართველოში, საგამომცემლო საქმის სას-
წავლო ცენტრი, თბილისი, 2005, 256.
2 იქვე, 255.
3 იქვე, 262.
4 იხ. იქვე.
5 იქვე.

76
 ვალდებულებითი (სახელშეკრულებო) სამართლიდან მნიშვნელოვანი პრინციპია
გაზიარებული ხელშეკრულების თავისუფლების სახით. აღნიშნული სამართლებრივი
ინსტიტუტი ერთი მხრივ, თავის თავში მოქმედების თავისუფლად განხორციელებას,
ხოლო მეორე მხრივ, მოქმედების თავისუფლების ფარგლების დადგენას მოიაზრებს.
მაგალითად, მხარეებს გააჩნიათ უფლებამოსილება, თავად გადაწყვიტონ, თუ რას
მიიჩნევენ ვალდებულების შესრულების ადგილად1 და სხვ. აღნიშნული სამართლებრივი
ინსტიტუტი უდიდეს როლს თამაშობს თანამედროვე ეკონომიკურ ურთიერთობებში,2
რომელთათვის ფეხის ასაწყობად საქართველოს კანონმდებლობისთვის აუცილებელი იყო
პირისთვის ასეთი სახის თავისუფლების მინიჭება. ხელშეკრულების თავისუფლების
ცნება წარმოადგენს ხელშეკრულების ძალაში შესვლის თაობაზე სამართლებრივი დეფი-
ნიციის უმთავრეს იურიდიულ საფუძველს, რომლის მიხედვითაც ხელშეკრულების
დასადებად მხარეთა კონსენსუსია გადამწყვეტი.3
კონტინენტური სამართლის ქვეყნებში არსებულ კოდიფიკაციებშიც ხელშეკრულე-
ბის თავისუფლებას არ გააჩნია განუსაზღვრელი ფარგლები. ამ კუთხით მნიშვნელოვან
საფუძველს წარმოადგენდა ევროპული ქვეყნების გამოცდილების გაზიარება, რომელთაც
სწორედ თავისუფლების ფარგლებიდან გამომდინარე არსებული ძირითადი პრობ-
ლემებისა და ხარვეზების გათვალისწინების შესაძლებლობა გააჩნდა. ამის ერთ-ერთი
თვალსაჩინო მაგალითია ე.წ. "კონტრაჰირების იძულება", რომელიც ასევე ზოგიერთი
ევროპული სამართლის ქვეყნებში ცალკე აღებული სამართლებრივი ინსტიტუტის სახით
არაა მოწესრიგებული.

3.4 სსკ-ით მოწესრიგებული ნორმების გავლენა ცალკეულ კერძოსამართლებრივ

ინსტიტუტებზე

წინამდებარე ქვეთავში სსკ-ის გავლენას შევეხებით მხოლოდ ორ მნიშვნელოვან

კერძოსამართლებრივ ინსტიტუტთან დაკავშირებით: იტელექტუალური და შრომის
სამართალი.
ინტელექტუალური საკუთრების სამართალი სსკ-ში მე-4 წიგნად იქნა გაწერილი.
ასეთი სახის სისტემა ევროპულ ქვეყნებს შესაბამის კოდექსებში არ გააჩნდათ. მაგა-
ლითად, რომ ავიღოთ გერმანიისა და საფრანგეთის სამოქალაქო კოდექსები, ორივე
მათგანში ინტელექტუალური საკუთრების სამართალი ცალკე დარგადაა მოწესრიგებული
და მათზე დათქმა კოდექსში არ გვხვდება.
დღეისთვის ინტელექტუალური საკუთრების სამართლის წიგნიდან საავტორო სა-
მართალი სსკ-დან ამოღებულია და ცალკე სამართლებრივ ინსტიტუტად სხვადასხვა კა-

1 შეად. ზარანდია თ., სახელშეკრულებო ვალდებულების შესრულების ადგილი და ვადები,

გამომცემლობა "ჯი სი აი", თბილისი, 2005, 11.
2 აღნიშნულის თაობაზე იხილეთ მაგალითად, სვანაძე გ., სვანაძე/ძლიერიშვილი/ცერცვაძე
გ.,/ცერცვაძე ლ.,/ჯანაშია/რობაქიძე, სახელშეკრულებო სამართალი, სახელმძღვანელო, გამომცემ-
ლობა "მერიდიანი", თბილისი, 2014, 102.
3 შეად. ჭანტურია ლ., საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის კომენტარი, წიგნი მესამე, გამომ-
ცემლობა "სამართალი", 319-ე მუხლი, 2001, 84.

77
ნონებშია გწერილი. აქ უკვე იკვეთება სსკ-ში უშუალოდ კოდიფიკაციის განხორციე-
ლების შემდეგ ევროპული (კონტინენტური სამართლის) ქვეყნების ტრადიციის გაზი-
არება და სამართლის ამ დარგის ცალკე მოწესრიგება. ინტელექტუალური სამართლის
სსკ-ში გათვალისწინება არ წარმოადგენდა რეცეფციის საწინააღმდეგო მოქმედებას,1
პირიქით მისი არსი საკუთრების უფლებასთან იყო მჭიდრო კავშირში, ვინაიდან ინტე-
ლექტუალური საკუთრება საკუთრების სპეციფიკურ სახეს წარმოადგენს.2
ევროპული კერძო სამართლის გავლენა აღნიშნულ დარგთან დაკავშირებით მნიშ-
ვნელოვნად გამოიკვეთა დღევანდელი გადმოსახედიდან არსებული ფაქტორების გათ-
ვალისწინებით: ინტელექტუალური საკუთრების სამართალი მთლიანად ეფუძნება
კერძოსამართლებრივ პრინციპებს (სსკ-ის 1100-1105-ე მუხლების მაგალითზე) და მისი
რეალურ ცხოვრებაში გამოყენებისას პირთა თანასწორობაზე დაცული სამართლებრივი
ურთიერთობა იკავებს მნიშვნელოვან ადგილს, რომელიც სამოქალაქო (უპირატესად,
სანივთო) სამართლიდან გამომდინარეობს (საკუთრებისა და ქონების ასპექტში).3
მეორე სამართლებრივი დარგი, რომელზეც პირდაპირი სახის ასახვა პოვა სსკ-მ,
ესაა შრომის სამართალი. დღევანდელ რეალობაში ევროპის რამდენიმე განვითარებულ
ქვეყანაში მოქმედებს სისტემა, რომლის მიხედვითაც, შრომის სამართალი სამოქალაქო
კოდექსშია განთავსებული. მაგალითად, ჰოლანდია.4 თუმცა, არსებობს სხვა ქვეყნებიც,
სადაც შრომის სამართალი არათუ სამოქალაქო კოდექსში შემავალი, არამედ კოდი-
ფიცირებული სახითაც კი არ გვხვდება.5 მაგალითად, გერმანია. ქართველმა კანონმდე-
ბელმა არჩევანი გააკეთა ისეთი პოზიციის გათვალისწინებაზე, რომლის მიხედვითაც,
შრომის სამართლისთვის შრომის კოდექსი ცალკე სახით უნდა შექმნილიყო. ასეთი გა-
დაწყვეტილება განპირობებული იყო, ასევე, იმ ფაქტორებზე დაფუძნებით, რომ შრომის
სამართალი გარდა კერძოსამართლებრივისა საჯაროსამართლებრივი ურთიერთობების
ელემენტებისგანაც უხვად შედგება.6
შრომის სამართალი არ გულისხმობს სამოქალაქოსამართლებრივი ნორმებისგან
დამოუკიდებელ სამართლის დარგს. მასში უხვად გვხვდება სსკ-ით მოწესრიგებული სა-
მართლებრივი ინსტიტუტები. პირველ რიგში გამოსარჩევია საქართველოს შრომის კო-
დექსის 1-ლი მუხლის მე-2 პუნქტი, რომელიც შრომითი ურთიერთობისას სსკ-ის ნორ-

1 იხ. ზოიძე ბ., ევროპული კერძო სამართლის რეცეპცია საქართველოში, საგამომცემლო საქმის
სასწავლო ცენტრი, თბილისი, 2005, 170.
2 იქვე, 173.
3 აღნიშნულის თაობაზე იხ. მაგალითად, ჯორბენაძე სანდრო, ავტორთა კოლექტივი, საქართვე-
ლოს კონსტიტუციის კომენტარი, საქართველოს მოქალაქეობა, ადამიანის ძირითადი უფლებანი
და თავისუფლებანი, 23-ე მუხლი, გამომცემლობა შპს "პეტიტი", თბილისი, 2013, 238.
4
იხ. ზოიძე ბ., ევროპული კერძო სამართლის რეცეპცია საქართველოში, საგამომცემლო საქმის
სასწავლო ცენტრი, თბილისი, 2005, 176.
5 თუმცა, აუცილებელია აღინიშნოს, რომ ზოგიერთ ქვეყანაში შრომის სამართალი ცალკე კოდი-
ფიცირებული სახითაც გვხვდება.
6 იხ. ჯორბენაძე სერგო, საქართველოს მომავალი სამოქალაქო კოდექსის ძირითადი პრობლემები,
სამართლის რეფორმა საქართველოში, 1994 წლის 23-25 მაისს თბილისში გამართული საერთა-
შორისო კონფერენციის მასალები, თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბილისი, 1994,
147.

78
მის მოქმედებას ითვალისწინებს. ამასთან, აღსანიშნავია პირთა თანასწორობის საკითხი,1
რომელიც კერძო სამართლის უმთავრესი კრედოა. ასევე, შეიძლება ისეთი ფაქტორების
გათვალისწინება, როგორიცაა ხელშეკრულების სტანდარტული პირობები,2 რომელიც
მართალია პირდაპირი სახით არაა სამართლებრივ დონეზე გაწერილი, თუმცა შრომის
კოდექსის შინაარსიდან გამომდინარე პირდაპირ ასახვას ჰპოვებს ამ კუთხით.
შრომის სამართალზე სსკ-ის გავლენა მართალია პირველი მათგანისთვის მოქმე-
დების სფეროს გათვალისწინების ფარგლების დადგენის შესაძლებლობას იძლევა, მაგრამ
მათ შორის არსებობს არაერთი განმასხვავებელი ნიშანი. კერძოდ, სახელშეკრულებო ვა-
დები: შრომითი ხელშეკრულებისა და სამოქალაქოსამართლებრივი ხელშეკრულებების
ვადები ერთმანეთისგან რადიკალურად განსხვავდება.3

დასკვნა
წინამდებარე ნაშრომის მიზანს წარმოადგენდა სსკ-ის ძირითადი პრინციპების
განხილვა და მისი შექმნის პროცესში ევროპული გამოცდილების გაზიარების საკითხზე
ყურადღების გამახვილება. რატომ ევროპული გამოცდილება? ვინაიდან ერთი მხრივ,
ქართული სამართალი სწორედ კონტინენტური სამართლის ქვეყნების ოჯახში უნდა
იქნეს მოაზრებული, რომელთაც უდიდესი გამოცდილება გააჩნიათ, ხოლო მეორე მხრივ,
სწორედ აღნიშნულ ევროპულ სამართლის ქვეყნებსა და საქართველოს აერთიანებს
სამართლებრივი ისტორიული წარსული, როდესაც ძველ პერიოდში ქართული სამარ-
თლის განვითარებისთვის რეცეფციის განხორციელება არ იყო უცხო ხილი. აღნიშნული-
დან გამომდინარე შესაძლებელია იმ დასკვნამდე მივიდეთ, რომ სსკ არ წარმოადგენს
საბჭოთა სამართლის მემკვიდრეს.4 საქართველოში ადრეულ პერიოდში ერთხელ უკვე
განხორციელებული იყო ბერძნულ-რომაული სამართლის რეცეფცია, რამაც სამართლებ-
რივი კულტურის ჩამოყალიბებას დაუდო სათავე.5
რეცეფციის განხორციელებამ ხელი შეუწყო ქართული სამოქალაქო სამართლის
განვითარებასა და თანამედროვე რეალობასთან შესაბამისობაში მოსვლას. თავისთავად,
დამოუკიდებლობა მოპოვებული სახელმწიფოს მიერ ახლად შექმნილი კოდექსი ვერ
გახდება სრულყოფილი ნიმუში კოდიფიკაციის. სრულყოფილების პრობლემა საქართვე-
ლოზე უფრო დიდი პრაქტიკული გამოცდილების მქონე ქვეყნებსაც გააჩნიათ, რომელთა
უმეტესობა სასამართლო პრაქტიკის განვითარების საფუძველზე ხშირად ახლებურად
იღებს გადაწყვეტილებას კონკრეტულ საკითხთან დაკავშირებით.

1
იხ. ზოიძე ბ., ევროპული კერძო სამართლის რეცეპცია საქართველოში, საგამომცემლო საქმის
სასწავლო ცენტრი, თბილისი, 2005, 178.
2 აღნიშნულის თაობაზე იხ. კერესელიძე თ., შრომის ხელშეკრულებაში სტანდარტული პირობები
შინაარსის კონტროლი, "შრომის სამართალი II" სტატიათა კრებული, გამომცემლობა "მერი-
დიანი", თბილისი, 2013, 45 და შემდგომი.
3 იხ. ჯორბენაძე სერგი, სამოქალაქო კოდექსის ცალკეული სამართლებრივი ინსტიტუტების მოქ-
მედება შრომის კოდექსთან მიმართებით, სამართლის ჟურნალი "სარჩევი" #1-2, 2012, თბილისი,
2012, 6 და შემდგომი.
4 იხ. ზოიძე ბ., ევროპული კერძო სამართლის რეცეპცია საქართველოში, საგამომცემლო საქმის
სასწავლო ცენტრი, თბილისი, 2005, 131.
5 იქვე. 112.

79
 დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ კონტინენტური სამართლის ქვეყნების გა-
მოცდილების გაზიარება ქართული სამართლის ძირითად პრინციპებზე დაყრდნობით
იქნა განხორციელებული. საერთო სამართლის ნორმათა მოქმედება უდიდეს პრობლემას
შეუქმნიდა თითოეულ მოქალაქეს ყოველდღიურ ცხოვრებაში სამოქალაქოსამართლებრი-
ვი ურთიერთობების დამყარებისას.
საბჭოთა სამართლის საფუძვლების გათვალისწინება დამოუკიდებელი და დემოკ-
რატიული სახელმწიფოსთვის არარელევანტურს წარმოადგენდა, ვინაიდან ასეთ შემთხვე-
ვაში საფრთხე შეექმნებოდა ისეთი ფუნდამენტურ და მითუმეტეს, XX საუკუნეში აღია-
რებულ ისეთ თავისუფლებებს, როგორიცაა საკუთრება, პიროვნების თავისუფალი განვი-
თარება და სხვ. შესაბამისად, სსკ-მ დიდი როლი ითამაშა თითოეული, კერძოსამარ-
თლებრივი დარგის ჩამოყალიბებასა და განმტკიცებაში. დღეს მოქმედი კანონმდებლობი-
დან გამომდინარე, სწორედ პირთა თანასწორობა წარმოადგენს სსკ-ის პირველ მუხლში
განსაზღვრული დათქმის გავრცელების სამართლებრივ შედეგს, რომლის სამართლებრივ
დონეზე მოწესრიგებაში სწორედ ევროპული სამართლის რეცეფციამ ითამაშა უმნიშვნე-
ლოვანესი როლი.

ლიტერატურა:
1. ზარანდია თამარ, სახელშეკრულებო ვალდებულების შესრულების ადგილი და ვადები,
გამომცემლობა "ჯი სი აი", თბილისი, 2005;
2. ზოიძე ბესარიონ, ევროპული კერძო სამართლის რეცეპცია საქართველოში, საგამომცემლო
საქმის სასწავლო ცენტრი, თბილისი, 2005;
3. კერესელიძე დავით, კერძო სამართლის უზოგადესი სისტემური ცნებები, ევროპული და
შედარებითი სამართლის ინსტიტუტის გამომცემლობა, თბილისი, 2009;
4. კერესელიძე თათია, შრომის ხელშეკრულებაში სტანდარტული პირობები შინაარსის კონტრო-
ლი, "შრომის სამართალი II" სტატიათა კრებული, გამომცემლობა "მერიდიანი", თბილისი, 2013;
5. ნინიძე თევდორე, სამოქალაქო კოდექსის პირველი მუხლის სტრუქტურა, პროფესორ აკაკი
ლაბარტყავას 80 წლის იუბილესადმი მიძღვნილი კრებული, გამომცემლობა "სამართალი",
თბილისი, 2013;
6. საქართველოს კონსტიტუციის კომენტარი, საქართველოს მოქალაქეობა, ადამიანის ძირითადი
უფლებანი და თავისუფლებანი, გამომცემლობა შპს "პეტიტი", თბილისი, 2013;
7. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის კომენტარი, წიგნი მესამე, გამომცემლობა "სამართალი",
2001;
8. სვანაძე გიორგი, ძლიერიშვილი ზურაბ, ცერცვაძე გიორგი, ცერცვაძე ლაშა, ჯანაშია ლევან,
რობაქიძე, სახელშეკრულებო სამართალი, სახელმძღვანელო, გამომცემლობა "მერიდიანი", თბი-
ლისი, 2014;
9. ჭანტურია ლადო, სამოქალაქო სამართლის ზოგადი ნაწილი, გამომცემლობა "სამართალი",
თბილისი, 2011;
10. ჯორბენაძე სერგო, საქართველოს მომავალი სამოქალაქო კოდექსის ძირითადი პრობლემები,
სამართლის რეფორმა საქართველოში, 1994 წლის 23-25 მაისს თბილისში გამართული საერ-
თაშორისო კონფერენციის მასალები, თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბილისი,
1994;
11. ჯორბენაძე სერგი, ჯილდოს დაპირებისა და კონკურსის საერთო და განმასხვავებელი ნიშნები,
პროფ. ლადო ჭანტურიას 50 წლის იუბილესადმი მიძღვნილი კრებული, დავით ბატო-
ნიშვილის სამართლის ინსტიტუტის გამომცემლობა, თბილისი, 2013;
12. ჯორბენაძე სერგი, სამოქალაქო კოდექსის ცალკეული სამართლებრივი ინსტიტუტების მოქ-
მედება შრომის კოდექსთან მიმართებით, სამართლის ჟურნალი "სარჩევი" #1-2, 2012,
თბილისი, 2012.

80
 ღირსების სამოქალაქოსამართლებრივი დაცვის რამდენიმე ასპექტი 

(ქართული და ევროპული მიდგომები) 

მიხეილ ბიჭია
 სამართლის დოქტორი, პროფესორი 
საქართველოს დავით აღმაშენებლის სახელობის უნივერსიტეტი 
თბილისის სასწავლო უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო) 
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო) 
 

შესავალი

ადამიანის ღირსების დაცვის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტია მისი სამოქალაქოსა-

მართლებრივი კვლევა. უპირველეს ყოვლისა, აქტუალურია, ქართულ-ევროპული გამოცდი-
ლების კრიტიკული ანალიზის საფუძველზე გამოიკვეთოს ღირსების განმსაზღვრელი ძირი-
თადი ნიშნები. ამის შემდეგ უნდა ჩამოყალიბდეს ღირსების კერძოსამართლებრივი ცნება,
რათა გაიმიჯნოს ღირსების საჯარო და კერძოსამართლებრივი ცნებები ერთმანეთისგან. ასევე
კვლევის მიზანია, სამოქალაქო სამართალში ღირსების დაცვის სპეციფიკის განსაზღვრა. აღ-
ნიშნულის გასარკვევად აუცილებელია ღირსებასა და სხვა პიროვნულ უფლებათა შორის მი-
მართების, ღირსების მნიშვნელობის ჩვენება, რაც გულისხმობს ღირსებისა და საკუთარი პი-
როვნების განვითარების თავისუფლებას შორის კავშირის გამოკვეთასაც. ამავე მიზანს ემსა-
ხურება სოციოლოგიური, ნორმატიულ-დოგმატური, შედარებითსამართლებრივი, ანალიზი-
სა და სინთეზის მეთოდების საფუძველზე საჯარო და კერძო ინტერესთა ღირებულებითი
კონფლიქტის გადაწყვეტის გზების, ღირსების ხელყოფისთვის სამოქალაქო პასუხისმგებლო-
ბის პირობების განსაზღვრა.

1. მოკლედ ტერმინ „ღირსების“ შესახებ

ტერმინი „ღირსება“ წარმოდგება ლათინური სიტყვისაგან decus, რაც ნიშნავს სიამაყეს,

განსაკუთრებულობას, პატივისცემას, ზოგადი გაგებით, კი – ინდივიდუალობის პატივის-
ცემის მზაობას [28, გვ. 55-56]. ამასთან, გამოიყოფა ღირსების ორი გამოვლინება –„ადა-
მიანური ღირსება“ და „პირადი ღირსება“. ადამიანური ღირსების გრძნობა ერთნაირად აქვს
მომადლებული ყველა ადამიანს, განურჩევლად ნებისმიერი ნიშნისა (როგორც ახალშობილს,
ისე თავზეხელაღებულ ბოროტმოქმედს). ადამიანის ღირსება გვარეობითი ხასიათისაა და
გაიგება, როგორც პიროვნების მნიშვნელობისა და ღირებულების შეფასება-პატივისცემა. პი-
რადი ღირსება მიიღწევა კეთილშობილური საქციელით, კეთილი საქმეებით და შეიძლება
სულმდაბალი ქცევით შეილახოს [11, გვ. 56-57].

81
 2. ლოგოცენტრული თეორია – ღირსების შესახებ თანამედროვე მიდგომა
ღირსების ცნებასთან დაკავშირებით განასხვავებენ რამდენიმე მიდგომას,1 რომელთა
შორისაც განსაკუთრებით საყურადღებოა ლოგოცენტრული თეორია. სწორედ ამ გაგებით
განიხილება ადამიანის ღირსება გონივრულობასთან მჭიდრო კავშირში. განისაზღვრა, რომ
თვით ადამიანურობა მიიჩნევა ღირსებად. ამასთან, ადამიანური ღირსება რჩება მიზნის
გარეშე, თუ ადამიანის ბუნებას არ დაუკავშირდა, ვინაიდან ადამიანს აქვს უნარი, შეიცნოს
საკუთარი მოქმედებების მაქსიმების უნივერსალურობის მნიშვნელობა. ღირსება, თავის
მხრივ, ასოცირდება სუბიექტის პატივისცემასთან (კანტის კატეგორიული იმპერატივი) [28,
გვ.56-63]. ადამიანის ღირსება უნივერსალურია და ხელშეუხებელია. ყველა ადამიანში,
განურჩევლად კანის ფერისა, რელიგიისა და სხვა ნიშნისა, მოიაზრება პიროვნება [25, გვ. 57-
59]. ნორმატიული გაგებით, ღირსება, ერთი მხრივ, ადამიანის თანდაყოლილი ნიშანია,
ხოლო, მეორე მხრივ, ადამიანის მიმართ წაყენებული მორალური მოთხოვნა. ღირსება არაა
დამოკიდებული არც ინდივიდუალურ აქტივებსა და ემპირიულ ქონებაზე. აქ ღირსება
განიხილება პიროვნების არსის განმსაზღვრელ აპრიორულ ნიშნად [36, გვ. 60-61]. ასევე
ღირსების ფლობის ნორმატიული საფუძველი არ არსებობს, ვინაიდან ადამიანის ღირსება
ნორმატიულად არ ყალიბდება. ამ გაგებით ღირსება მორალური მდგომარეობაა, რომელსაც
ავტონომია ეფუძნება. ადამიანებს აქვთ ავტონომიის უფლებები, ვინაიდან მათ აქვთ ღირსება,
ნორმატიული ძალაუფლება კი მათთვის თავისთავად არსებობას [42, გვ. 10,12, 1] . ამასთან,
ღირსება, როგორც ადამიანთა უფლებების დაცვის გარკვეული ნორმა, გამოკვეთს, რომ ინდი-
ვიდის კეთილდღეობა ნორმატიული მასშტაბისაა [45, გვ. 51-52, 63].
საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის (შემდგომში – სსკ-ის) მე-2 მუხლის მიხედვით,
სამოქალაქო სამართლის ღირებულებითი წესრიგის საზომად განიხილება რა კონსტიტუცია

1
კოსმოცენტრული თეორიის მიხედვით, ადამიანის ღირსება უნდა განიხილებოდეს ბუნებითი
საწყისებისა და ღირებულების შესახებ თეორიაზე დაყრდნობით (აქსიოლოგია). ამ გაგებით,
ღირსება პიროვნული დამსახურებების პატივისცემაა. ღირსება გონების წყალობით ავალდებულებს
ადამიანებს, სწორედ ღირებულების ნიშნით იდგნენ მხეცებზე მაღლა და მართონ მსოფლიო,
გადაინაწილონ ფაქტობრივი ძალაუფლება ღმერთებთან. კეთილდღეობაც უნდა გაიყოს იმავე
ფორმით, როგორც კოსმოსი და სამყარო [28, გვ. 56-57]. ქრისტოცენტრული თეორიის თანახმად,
ადამიანი, მისი განსაკუთრებული როლიდან გამო, ითვლება ქრისტეს ხატად [30, გვ. 2; 28, გვ. 56].
ქრისტიანულ მსოფლმხედველობაში გამორჩეული ადგილი უკავია ადამიანს, როგორც ღვთაებრივი
შემოქმედების გვირგვინს; პირი ცოდვის ჩადენით, უპირველეს ყოვლისა, შეურაცხყოფას აყენებს სა-
კუთარ ქრისტიანულ ღირსებას [1, გვ. 4, 13]. რაც შეეხება პოლისცენტრულ თეორიას, აქ ღირსება
განსაზღვრულია მოქალაქეობის ცნების დახმარებით, რაც ეფუძნება იმ სამყაროს უტოპიურ ხედვას,
რომელშიც ყველა ადამიანი იქნებოდა ბედნიერი [28, გვ. 56]. მოქალაქეობა არის პირის პოლიტიკურ-
სამართლებრივი კავშირი სახელმწიფოსთან, რაც გამოიხატება ურთიერთსანაცვლო უფლება-მოვა-
ლეობების ერთიანობით, ემყარება ადამიანის ღირსების პატივისცემას, მისი უფლებებისა და თა-
ვისუფლებების აღიარებას [10, გვ. 125]. ამ გაგებით, ყველა ადამიანის (მოქალაქის) ბედნიერება და-
მოკიდებულია იმაზე, თუ რამდენად უყურებენ ისინი გარეშე მოვლენებს სახელმწიფოებრივად.
ასევე, როგორც ცნობილია, ანტიკურ საბერძნეთში პოლის-სახელმწიფოს ხელმძღვანელობდნენ
მხოლოდ მამაკაცები; აქ საუბარი იყო მამაკაცის ღირსებაზე. ამ გაგებით, ღირსება ახსნილია სქესობ-
რივი პრინციპის მიხედვით, მაგრამ გაუგებარია ქალისა და კაცის უფლებების დაცვაზე ცალ-ცალკე
მსჯელობა, ვინაიდან საბოლოოდ ორივე ადამიანის უფლებათა დაცვის გამოძახილია [27, გვ. 16; 28,
გვ. 56, 61]. თუმცა ღირსება მხოლოდ ზემოგანხილულ ასპექტებზე დაყრდნობით ამომწურავად ვერ
აიხსნება.

82
[13, გვ. 82-84], შესაბამისად, ღირსების სამოქალაქოსამართლებრივი ცნების საყრდენად
განისაზღვრება მისი კონსტიტუციურსამართლებრივი ცნების მოცულობა. საქართველოს
კონსტიტუციის მე-17 მუხლით დადგენილია, რომ ადამიანის პატივი და ღირსება ხელ-
შეუხებელია. პატივისა და ღირსების კონსტიტუციურსამართლებრივი ცნება ფართო ხასია-
თისაა და ფაქტობრივად გულისხმობს ადამიანის პატივისცემის სოციალურ მოთხოვნილებას,
რითაც მისი სოციოლოგიური მიდგომაა აღიარებული. სახელმწიფოს უმთავრესი მიზანია,
ადამიანი არ იქცეს მიზნის მიღწევის საშუალებად. აქ ღირსება არა მხოლოდ უბრალოდ
უფლებაა, არამედ ის კონსტიტუციური პრინციპია, რომელსაც ეფუძნება სხვა ძირითადი
უფლებები (პატივის, პირადი ცხოვრების, რწმენის თავისუფლების...) [16, 17; 14, გვ. 85, 91].
ამდენად, ღირსების ამ გაგებაში კონსტიტუციით აღიარებული ტაბუ უბრალოდ თავშე-
კავების აკრძალვა კი არაა, არამედ ის დოგმატურ ახსნას არც საჭიროებს და გულისხმობს
აკრძალვის განსაკუთრებულ სტატუსს სამართლის სოციოლოგიაში, რაც მის ბუნებით
ხასიათს გამოკვეთს [40, გვ. 756-762].

3. ღირსება და პატივი
ცნობილია პატივის ფაქტობრივ-სოციალური და ნორმატიული (ეთიკურ-სამართლებ-
რივი) ცნებები. ფაქტობრივ-სოციალური თვალსაზრისით პატივი გვარეობითი ხასიათისაა
და განიხილება, როგორც სოციალური პრესტიჟი, პატივისცემა, იმიჯი, რენომე, ანუ სო-
ციალური მოვლენაა, რომელიც უკავშირდება პირის აღიარებას საზოგადოებაში [41, გვ. 200-
201, 203; 38, გვ. 181-182]. რაც შეეხება პატივის ნორმატიულ გაგებას, მასში მოიაზრება
პიროვნულ ღირსებაზე დაფუძნებული ადამიანის შინაგანი ღირსება [39, გვ. 22, 25].
ნორმატიული თვალსაზრისით, ადამიანს აქვს პატივი, მიუხედავად იმისა, ის თავის სო-
ციუმში ფაქტობრივად იმსახურებს თუ არა პატივისცემას, ეფუძნება ჯერარსის სფეროს,
დამოკიდებულია ფაქტობრივ-სოციალურ აღიარებაზე და უტოლდება შინაგან პატივს.
ამიტომ ღირსების ცნება განსაზღვრავს პირის ნორმატიულ ფასეულობას, პატივი კი - მის
ფაქტობრივ-სოციალურ მნიშვნელობას. ამდენად, პატივი და ღირსება, ეთიკურ-იურიდიული
თვალსაზრისით, ჯერარსის სფეროს კონსტრუქციებია, ვინაიდან მხოლოდ პატივისცემის
მოთხოვნის უფლების კონსტრუქცია იძლევა საშუალებას, ადამიანები, რომლებსაც, სოციალ-
ური გაგებით, არათანაბარი პატივი აქვთ, განიხილებოდნენ თანასწორებად [41, გვ. 201-203].

4. მოკლედ ღირსების გაგების შესახებ სამართლის სხვა დარგებში

ღირსების დაცვის სამართლებრივ საშუალებათა შორის ანგარიშგასაწევია საერ-
თაშორისო კონვენციები და ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკა.
ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის გამოყენება სასამართლოს მიერ მნიშვნე-
ლოვანია, თუ ასეთი გამოყენებით სასამართლო მიიღებს გადაწყვეტილებას, რომელსაც ვერ
მიიღებდა მისი გამოყენების გარეშე [6, გვ. 26-28, 48]. აღნიშნული კონვენცია ცალკე მუხლს არ
უძღვნის ღირსების დაცვას, თუმცა ადამიანის უფლებათა ევროსასამართლომ ღირსებას
განიხილა პირადი ცხოვრების დაცვის ფარგლებში (ევროკონვენციის მე-8 მუხლი), რომელიც
ეხება პატივისცემის მოთხოვნას, როგორც პოზიტიურ ვალდებულებას [52; 29; 26, გვ. 751-753,

83
777, 784]. იგივე შინაარსისაა ღირსება ადმინისტრაციულ სამართალში პერსონალური მონაცე-
მების დაცვის დროს, ასევე სისხლის სამართალში ფსიქოლოგიური და ფიზიკური ხელ-
შეუხებლობის, ინტიმური თავისუფლებისა თუ სხვა სიკეთეთა უზრუნველყოფისას. ამასთან,
საპროცესო სამართალშიც საპროცესო მოქმედებების, კერძო კომუნიკაციის ხელშეუხებ-
ლობის, საადვოკატო საიდუმლოებისა და სხვა მომენტების დაცვით ღირსება წარმოდგე-
ნილია, როგორც პიროვნების პატივისცემის მოთხოვნა.

5. ღირსების დაცვიდან წარმოშობილი სამოქალაქო ურთიერთობის არსი

5.1. ღირსების სამოქალაქოსამართლებრივი ცნება

სსკ-ის მე-18 მუხლის მე-2 ნაწილის მიხედვით, პირს უფლება აქვს, სასამართლოს
მეშვეობით მოითხოვოს იმ ცნობების უარყოფა, რომლებიც მის პატივს, ღირსებას, პირადი
ცხოვრების საიდუმლოებას, პირად ხელშეუხებლობას ან საქმიან რეპუტაციას ხელყოფს, თუ
ამ ცნობების გამავრცელებელი არ დაამტკიცებს, რომ ისინი სინამდვილეს შეესაბამებოდა [23].
მოცემული მუხლის სწორი კვალიფიკაცია მოითხოვს პირის ღირსების არსის განსაზღვრას.
ღირსება პიროვნების მიერ საკუთარი მორალური თუ სხვა თვისებების, საკუთარი საზო-
გადოებრივი მნიშვნელობის შეფასებაა. ღირსება შეფასებითი კატეგორიაა. ის განიხილება
პიროვნების ისეთ არაქონებრივ სიკეთედ, რომლის შეფასება შესაძლებელია იმ პიროვნების
მიერ, რომელიც თავისი ღირსების დაცვას მოითხოვს [19]. ეთიკური გაგებით, ღირსება
თვითშეფასების მოთხოვნის უფლებაა, რომელიც ფულადი ფორმით ვერ გამოითვლება [34,
გვ. 456], ვინაიდან არაქონებრივი ურთიერთობები მოკლებულია ეკონომიკურ შინაარსს და
ამიტომ ზიანის დამტკიცებისთვის საკმარისია მხოლოდ კანონით დაცული უფლების
დარღვევა [22].
ამასთან, ღირსებას, უნივერსალურობიდან გამო, შესწევს უნარი, მოიცვას სხვა პი-
როვნული უფლება, რის გამოც სამოქალაქოსამართლებრივი დაცვისას, გარდა ღირსების
დამცავი ნორმისა, ამოქმედდება იმ პიროვნული უფლების უზრუნველმყოფი ნორმაც, რო-
მელიც ასევე შეილახა. ეს შეიძლება შეეხოს მაგალითად, პატივის, საქმიანი რეპუტაციის, სა-
ხელის [49] (ფსევდონიმი ან ავტორის სახელი) [9, გვ. 33], გამოსახულების, პერსონალური
მონაცემების [46, გვ. 7] დაცვის უფლებებს. თუმცა ეს არ ნიშნავს ამ სიკეთეების ცალკე სამარ-
თლებრივი დაცვის უგულებელყოფას [9, გვ. 29].

5.2. ღირსება, როგორც სამოქალაქოსამართლებრივი ურთიერთობის ობიექტი

ა)ღირსება სამოქალაქოსამართლებრივი ურთიერთობის ელემენტთა შორის

სამოქალაქო ურთიერთობა, გარდა იმისა, რომ, ძირითადად, რეგულატიური სამო-
ქალაქო უფლებების უზრუნველყოფის საშუალებაა, გამონაკლის შემთხვევებში ხელყოფის
შემდეგაც არსებობს და გულისხმობს დაცვით მატერიალურსამართლებრივ ურთიერთობას.
ეს შეეხება ისეთ პირად უფლებებს, რომლებიც არაა ქონებრივთან დაკავშირებული.
აღნიშნული გამყარებულია აბსოლუტური ურთიერთობის ელემენტში უფლების სახით,

84
რომელსაც უპირისპირდება ყველა მესამე პირის ზოგადი მოვალეობა, არ ჩაერიოს უფლე-
ბამოსილი პირის „სამფლობელოში“. აბსოლუტური უფლებები სამართლებრივი ურთი-
ერთობის გარეთ არსებობს და სამართალი მათ კი არ არეგულირებს, არამედ მათი დარღვევის
შემთხვევაში უზრუნველყოფს დაცვით [2, გვ. 85-92.].

ბ) ღირსება – ზოგადი პიროვნული უფლების ცენტრალური სფერო

ღირსება ზოგადი პიროვნული უფლების ცენტრალური სფეროა. მართალია, საქარ-
თველოს კანონმდებლობაში არ გვხვდება ტერმინი „ზოგადი პიროვნული უფლება“, თუმცა
ეს არ ნიშნავს, რომ ამ უფლებას ქართული სამართალი არ აღიარებს. ზოგადი პიროვნული
უფლება მოიცავს უფლებებს, რომლებიც პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებას
აკონკრეტებს ადამიანის ცხოვრებისა და საქმიანობის სხვადასხვა სფეროთა მიხედვით. ზო-
გადი პიროვნული უფლება იცავს იმ სფეროებს, რომლებიც სპეციალური ძირითადი უფლე-
ბებით არ არის დაცული. ამიტომ მას „უხილავ, დაუწერელ ძირითად“ [7, გვ. 104], „დანარჩენ
უფლებას“ ან კიდევ „ჩარჩოუფლებას“ უწოდებენ. პიროვნულ სიკეთეთა რიცხვი უსაზღვროა
და პიროვნების შესაძლო უკანონო ხელყოფათა წრეც ვერასოდეს ვერ ამოიწურება; ამ
ხარვეზების შევსების („განსაკუთრებული კარის“) ფუნქცია აქვს ზოგად პიროვნულ უფლებას
[31, გვ. 193-196; 35, გვ. 6-7; 47, გვ. 73].
ამასთან, ვინაიდან ძირითადი უფლებების ერთ-ერთი ადრესატი ყოველთვის სა-
ხელმწიფოა, ძირითადი უფლებები ქართულ სამოქალაქო სამართალში მოქმედებს არა-
პირდაპირ [13, გვ. 82-84]. აღნიშნულის საფუძველზე წარმოიშობა სსკ-ის 992-ე მუხლით
დადგენილი სამოქალაქოსამართლებრივი ზოგადი პიროვნული უფლება, რომელიც თავი-
სუფლების ქვესფეროა, განსაზღვროს თვითგამორკვევის უფლების დამცავი სივრცე [32, გვ.
125-130], რომლის საყრდენიც კონსტიტუციურსამართლებრივი პიროვნული უფლებაა [48,
გვ. 160-161]. ზოგადი პიროვნული უფლება სამოქალაქოსამართლებრივ სიბრტყეზე მოიცავს
საკუთარი პიროვნების თავისუფალ განვითარებასა და პატივისცემის უფლებას. პიროვნების
დაცვაში იგულისხმება განმარტოებისა და პიროვნების აქტიური განვითარების უზრუნველ-
ყოფის უფლებები [37, გვ. 21, 109-110; 33, გვ. 25]. ამასთან, ზოგადი პიროვნული უფლების
ძირითადი ამოცანაა ღირსების დაცვა [7, გვ. 104]. გენერალური დელიქტის შესახებ სსკ-ის
992-ე მუხლი მოქნილი ხასიათის გამო იცავს ყველა იმ სიკეთეს, რომლებიც სსკ-ის მე-18
მუხლით არაა მოცული, თუ სსკ-ის მე-18 და 992-ე მუხლი მჭიდროდ იქნება განხილული [4,
გვ. 138]. საქმე ისაა, ღირსება, თავისი არსით, განიხილება ცენტრალურ სფეროდ ზოგადი
პიროვნული უფლებისა, რომელიც საქართველოს კონსტიტუციით გათვალისწინებული
საკუთარი პიროვნების განვითარების ზოგადი თავისუფლების ერთ-ერთი შემადგენელი
ნაწილია [32, გვ. 116-117]. ასევე საქართველოს სამოქალაქო კანონმდებლობაში დაცულია
ზოგადი პიროვნული უფლების მხარეები პატივის, პიროვნების გამოსახულების, სა-
იდუმლოების, თვითგანვითარების სახით [31, გვ. 194-195, 197-201]. შესაბამისად, თუ კანონ-
მდებლობაში გათვალისწინებულია ზოგადი მოვლენა (საკუთარი პიროვნების განვითარების
თავისუფლება), არ გვხვდება მასში შემავალი ელემენტი (ზოგადი პიროვნული უფლება),
მაგრამ წარმოდგენილია ამ ელემენტის შემადგენელი ნაწილები, ივარაუდება, რომ თვით
შუალედური სფეროც (ზოგადი პიროვნული უფლება) დაცულია. ამასთან, ღირსების დაცვის

85
უფლება არის პირადი უფლება, ხოლო ღირსება უნდა განიხილებოდეს სამოქალაქოსამარ-
თლებრივი დაცვის ობიექტად.

5.3. ღირსება ღირებულებით კონფლიქტში

საჯარო და კერძო ინტერესთა ღირებულებითი კონფლიქტი აქტუალურია ინფორ-
მაციულ ეპოქაში. ეს განსაკუთრებით შეეხება ღირსებისა და აზრის გამოხატვის თავისუფლებას
შორის ღირებულებით კონფლიქტს. პრეცედენტული მნიშვნელობისაა საქმე „კასტელსი
ესპანეთის წინააღმდეგ“ [50], რომლითაც განიმარტა, რომ გამოხატული აზრი შეიძლება იყოს
პოზიტიური და ნეგატიური ხასიათის. აქ აუცილებელია, გაივლოს ზღვარი კრიტიკის
დასაშვებ ფარგლებსა და ღირსების ხელყოფას შორის [5, გვ. 197-200].
უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს, რომ თუ საქმე ეხება საჯარო პირებს, ზოგადად
საჯარო ან საზოგადოებრივი მნიშვნელობის ინტერესს, აზრის გამოხატვის თავისუფლებას აქვს
აშკარა პრიორიტეტი რეპუტაციის დაცვის უფლებასთან შედარებით [24]. თუმცა როცა
ხელისუფლების წარმომადგენელთა მიმართ დიფამაციური განცხადება ეხება მათ ყველაზე
ინტიმურ ასპექტს, ღირსების დაცვა გაცილებით პრიორიტეტულია, ვიდრე აზრის გამოხატვის
თავისუფლებისა. შესაბამისად, საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ „ლინგენსი ავსტრიის
წინააღმდეგ“ [54] საქმის საფუძველზე განმარტა, რომ პოლიტიკური თანამდებობის პირებმა და
სახელმწიფო მოხელეებმა დასაშვებ ზღვარზე მეტი კრიტიკა უნდა ითმინონ, თუ ეს კრიტიკა
უხეშად არ ხელყოფს მათ პატივს, ღირსებას, პირად ცხოვრებასა და ხელშეუხებლობას [18]. თუ
მოპასუხის მიერ გავრცელებული ცნობები ეყრდნობა სუსტ ფაქტობრივ მონაცემებს, ის მაინც
არ არღვევს აზრის გამოხატვის თავისუფლების საზღვრებს [55].
ასევე ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს დიფამაციის საქმეებში რთულია
აზრისა და ფაქტის გამიჯვნა [56], რაც საქართველოს სასამართლო პრაქტიკაშიც გაზია-
რებულია. სახელდობრ, აზრი ადამიანის სუბიექტური შეფასებაა ამა თუ იმ მოვლენის, იდეის,
ფაქტისა თუ პიროვნების შესახებ. ფაქტები რეალურად მომხდარი საგნები, მოვლენები ან
გარემოებებია, რომლებიც შეიძლება მცდარი ან მართალი იყოს. ცილისწამება უკავშირდება
ცნობებს. განცხადება რომ დაკვალიფიცირდეს ცილისწამებად, ეს განცხადება უნდა იყოს
ზიანის მიმყენებელი და მისი სახელის გამტეხი [24].
გერმანიისა და საქართველოს სასამართლო პრაქტიკის საფუძველზე დადგინდა, რომ
ადამიანის ღირსებასთან აზრის გამოხატვის თავისუფლების კონფლიქტის დროს აზრის
გამოხატვის თავისუფლებამ ყოველთვის უკან უნდა დაიხიოს (შეიზღუდოს) [3, გვ. 28-29].
თუმცა სსკ-ში 2004 წლის საკანონმდებლო ცვლილებამ აზრი აღიარა აბსოლუტური
პრივილეგიით დაცულ ღირებულებად („სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლების შესახებ“
კანონის მე-4 მუხლის 1-ლი ნაწილი), რითაც შეიქმნა გერმანული სამოქალაქო სამართლისგან
ქართული სამოქალაქო სამართლის დაშორების საფრთხე. ასევე განისაზღვრა, რომ ამ კანონით
აღიარებული და დაცული უფლებების ნებისმიერი შეზღუდვა უნდა ეფუძნებოდეს უტყუარ
მტკიცებულებებს. კანონით დადგენილი წესით დაუდასტურებელი ეჭვი უნდა გადაწყდეს
სიტყვის თავისუფლების შეზღუდვის საწინააღმდეგოდ [21]. ამ ცვლილებით საქართველოს
სამოქალაქო სამართლის კანონმდებლობა დაუახლოვდა ადამიანის უფლებათა ევრო-
სასამართლოს მიდგომას [16]. აქ მიზანშეწონილია, უპირველეს ყოვლისა, ღირსების დაცვის

86
შესახებ საქართველოს კონსტიტუციით დადგენილი წესები გამოიყენებოდეს; თუ ღირსების
დაცვის უკეთეს პირობებს ითვალისწინებს საერთაშორისო აქტები და ადამიანის უფლებათა
ევროსასამართლოს პრაქტიკა, მაშინ ისინი უნდა ასრულებდეს სუბსიდიალურ და შემავსებელ
ფუნქციას. ღირსების დაცვის კონსტიტუციური სტანდარტი კანონით არ უნდა დაკნინდეს,
არამედ პირიქით, უნდა განმტკიცდეს. ეს თვით საქართველოს კონსტიტუციით დადგენილ
წყაროთა იერარქიასაც შეესაბამება. ამდენად, სიტყვის თავისუფლების შეზღუდვის ერთადერთ
კანონიერ მიზნად უნდა ჩაითვალოს სხვათა უფლებების დაცვა (საქართველოს კონსტიტუციის
მე-19 მუხლის მე-3 ნაწილი) [3, გვ. 28-29]. ამით შენარჩუნდება ქართული იდენტობაც.
რამდენადაც ღირებულება იდეალია, რომლის საფუძველზეც რაიმე ფასდება, ამ
გაგებით, ღირებულება ჯერარსულია ანუ იგი ჯერ არაა განხორციელებული. ლოგიკურად
სამართლებრივი ღირებულებაც, როგორც ქცევის განსაზღვრული წესი, სამართლის ნორმის
ფორმაში არსებობს [8, გვ. 66-67, 100-101]. შესაბამისად, სწორედ სამართლის ნორმებში გამო-
ხატული ღირებულებები უნდა დაუპირისპირდეს ერთმანეთს და როგორც სპეციალურ და
ზოგად ნორმებს შორის ხდება სპეციალური ნორმით ხელმძღვანელობა, ისევე უნდა გადაწყდეს
სამართლებრივი ღირებულებათა კონფლიქტი.
ამ გაგებით საქართველოს სასამართლო პრაქტიკაში არსებობს გადაწყვეტილებები,
რომლებშიც არ ჩანს ინტერესთა დაუბალანსებლობა თუ ღირსების ხელყოფა. მოცემული
საქმეების ადამიანის უფლებათა ევროსასამართლოში განხილვის გარეშე ვერ გამოვ-
ლინდებოდა სასამართლო პრაქტიკის ხარვეზები და, შესაბამისად, ინტერესთა კონფლიქტიც
ლატენტური იქნებოდა. მაგალითად, „გურგენიძე საქართველოს წინააღმდეგ“ [51]. ასევე
საგულისხმოა, ერთ-ერთი საქმე, რომელშიც თბილისის სააპელაციო სასამართლომ ევროპული
სასამართლოს გამოცდილების საფუძველზე, გამოკვეთა ბავშვის პრიორიტეტული უფლება
საკუთარი მამის წარმომავლობის ცოდნის შესახებ მამის უფლებასთან შედარებით, არ
ჩაიტაროს ტესტი (ევროკონვენციის მე-8 მუხლი) [20; 53].
ამდენად, სამოქალაქო ურთიერთობის სუბიექტთა თავისუფლება არ უნდა იყოს
გამოყენებული ბოროტად ანუ მარტოოდენ იმ მიზნით, რომ ზიანი მიადგეს სხვას (სსკ-ის 115-ე
მუხლი). ამასთან, ღირებულებითი კონფლიქტის გადაწყვეტა de lege ferenda დამოკიდებულია
კონკრეტულ შემთხვევაზე, რომელიც ინდივიდუალურად უნდა შეფასდეს. ამიტომ ინტერესთა
კონფლიქტის გადაწყვეტის გზაც შეიძლება სხვადასხვა იყოს. თუმცა პრობლემის აღმოფხვრის
საერთო კრიტერიუმებია სიკეთეთა აწონ-დაწონა და თანაზომიერების პრინციპის დაცვა.
ამასთან, ინტიმურ სფეროსთან საჯარო ინტერესის კონფლიქტის დროს, ღირსების პრიმატის
გამო აზრის გამოხატვის თავისუფლება, როგორც წესი, უკან იხევს. ასევე ინტერესთა
დაუბალანსებლობას შეიძლება მოჰყვეს სამოქალაქო (დელიქტური) პასუხისმგებლობა (სსკ-ის
მე-18 და 992-993-ე მუხლები).

5.4. ღირსების დაცვის სუბიექტი

ფიზიკური პირის დაბადების მომენტიდან მას აქვს უნარი, იყოს სამოქალაქო
უფლებებისა და მოვალეობების მატარებელი ანუ უფლებაუნარიანი (სსკ-ის მე-11 მუხლი)
[13, გვ. 167-168]. უფლებაუნარიანობის გამოვლენის ფორმად შეიძლება ჩაითვალოს პიროვნუ-
ლი უფლებების ქონის უნარი [4, გვ. 135]. ამ შემთხვევაში ღირსების დაცვის უფლების სუბი-

87
ექტი, მისი სპეციფიკის გათვალისწინებით, შეიძლება იყოს ადამიანი, რომელიც თვით-
მყოფადი, თავისუფალი და სხვა ადამიანების თანასწორია [17].
ამასთან, ადამიანი სამართალში მონაწილეობს პირისა და პიროვნების ფორმებით.
ადამიანს, როგორც პირს, აქვს უფლება-მოვალეობანი და გარდაცვალებით ქრება, თუმცა
პიროვნება ადამიანის სულიერ ღირებულებათა ერთობლიობა და სამართლებრივი დაცვის
საგანია, რომლის სოციალური ზემოქმედება შეიძლება გაგრძელდეს გარდაცვალების
შემდეგაც [15, გვ. 78-79.]. ასევე გასათვალისწინებელია ევროპაში აღიარებული პრინციპი
„ადამიანის ღირსების დაცვა ვრცელდება როგორც გვამზე, ისე გარდაცვლილის ხსოვნაზე“
[43, გვ. 172-174]. ამ გაგებით კანონი იცავს პიროვნებას, ვიდრე არ შეწყდება მისი სოციალური
ზემოქმედება, რაც აისახება ღირსებაში (სსკ-ის მე-19 მუხლი).

5.5. მოკლედ ღირსების კერძოსამართლებრივი დაცვის ფორმების შესახებ

ღირსების ხელყოფაში მოიაზრება პირის შესახებ ისეთი ცნობების გავრცელება,
რომლებიც შეიცავს მტკიცებას მის მიერ კანონის ან მორალის ნორმების დარღვევის, უღირსი
საქციელის ჩადენის შესახებ [23]. პიროვნული უფლების დაცვის ფორმებია: უფლების
შემლახველი მოქმედების განხორციელებისგან თავის შეკავება, უარყოფა, საპასუხო ცნობების
გამოქვეყნება და ზიანის ანაზღაურება [44, გვ. 338].
ღირსების ხელყოფამაც შეიძლება წარმოშვას როგორც ქონებრივი, ისე არაქონებრივი
ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნებს (სსკ-ის მე-18 მუხ). სსკ-ის 992-ე მუხლის თანახმად,
ზიანის მიყენების გამო პირისთვის სამოქალაქო პასუხისმგებლობის დასაკისრებლად
აუცილებელია ზიანის, ქმედების მართლწინააღმდეგობის, ამ ქმედებასა და ზიანს შორის
მიზეზობრივი კავშირის, ბრალის კუმულატიურად არსებობა. ამ პირობათა ერთობლიობა
ქმნის იურიდიულ შემადგენლობას („გენერალური დელიქტი“) [12, 184].

დასკვნა
ა) როგორც კვლევამ ცხადყო, ღირსების ცნების ამომწურავად განსაზღვრა შეუძ-
ლებელია, თუმცა ღირსებისთვის დამახასიათებელი ნიშნების წარმოჩენით შეიძლება მისი
ონტოლოგიური ბუნების გამოკვეთა: სახელდობრ, ღირსება ადამიანთა უფლებებიდან
წარმოშობილი მოვალეობების შესრულების მოთხოვნის წყალობით განიხილება სხვა პირთა
ნორმატიულ წყაროდ; ადამიანის ღირსება აღიარებულია უძირითადეს ღირებულებად,
რომლის მფლობელი აუცილებლად ადამიანი უნდა იყოს. ამასთან, ადამიანური ღირსების
ცნება ინდივიდუალური შეფასების კრიტერიუმია.
გ) ევროპული და ქართული გამოცდილების შეჯერების საფუძველზე დადგინდა, რომ
ღირსება, სამოქალაქოსამართლებრივი გაგებით, მოიცავს იდენტობის, თვითშეფასების,
ინტიმისა თუ თვითგამორკვევას სფეროებს, რომლებიც შეიძლება შეეხოს სხეულებრივ და
მორალურ ხელშეუხებლობას, პატივს, საქმიან რეპუტაციას, სახელს, პირად ცხოვრებასა თუ
სოციუმთან კავშირის პიროვნულ გამოხატულებებს. რაც უფრო ნაკლებია რაიმე მოვლენის
ნიშნები, მით უფრო ფართოა ეს მოვლენა. ამდენად, ღირსების სამოქალაქოსამართლებრივი
ცნების მოცულობაც ფართო უნდა იყოს.

88
 დ) ღირსება განიხილება ზოგადი პიროვნული უფლების ცენტრალურ სფეროდ და
ბუნებით უფლებად; ის გარკვეულწილად პიროვნულ უფლებათა საწყისია. ამ პიროვნულ
უფლებათა ხელყოფამ შეიძლება ღირსების შელახვაც გამოიწვიოს, თუმცა ეს არ გამორიცხავს
მათ დამოუკიდებელ სტატუსს; პირიქით, ღირსება სპეციფიკური მოვლენაა, ვინაიდან
მოიცავს რეალურ და იდეალურ საწყისებს, რომელთა სინთეზი იძლევა რაღაც ახალს, რაშიც
ვლინდება კიდეც ღირსების ღირსება უნივერსალური ხასიათი. ესე იგი, მას შეუძლია სხვა
პიროვნული უფლება მოიცვას და უზრუნველყოს დაცვით, რაც განსაკუთრებით ფართო
ხასიათს ატარებს კერძო სამართალში, მით უფრო, თუ დაცვის კერძოსამართლებრივი ხერ-
ხები იქნება გათვალისწინებული (სსკ-ის მე-18 და 991-ე მუხლები). ამდენად, ღირსების
სამოქალაქოსამართლებრივი ცნების მოცულობა, კონსტიტუციურსამართლებრივთან შედა-
რებით, რომელიც ფაქტობრივად, ღირსების საჯაროსამართლებრივი ცნების გამოხატულებაა,
ფართო ხასიათისაა. ღირსების საჯარო და კერძოსამართლებრივი დაცვის სპეციფიკაც
განსხვავებულია.
ე) ამასთან, დადგინდა, რომ ღირსების დაცვა გაცილებით რელევანტურია, ვიდრე
აზრის გამოხატვის თავისუფლების უზრუნველყოფა. ევროპული პრეცედენტებით განი-
საზღვრა, რომ, რიგით პირთან შედარებით, საჯარო პირის მიმართ დასაშვები კრიტიკის
ფარგლები გაცილებით ფართოა. თუმცა ღირსება სარგებლობს აბსოლუტური დაცვით,
განურჩევლად ყველაფრისა, მით უმეტეს, თუ ინტიმურ სფეროს შეეხება. ამდენად, გან-
საკუთრებულია ევროპული გამოცდილების გაზიარების როლი ღირსების დაცვისა და
ინტერესთა ღირებულებითი კონფლიქტის არსის გარკვევა-გადაწყვეტის პროცესში.
ზ) ამდენად, ღირსების სამოქალაქოსამართლებრივი დაცვის ფართო ხასიათი ეხება
სამოქალაქო უფლების დაცვის ხერხების გამოყენებას. ამ გაგებით, მნიშვნელოვანია ზია-
ნისთვის სამოქალაქო პასუხისმგებლობის ფუნქციათა ტრიადა (კომპენსაცია, სატისფაქცია,
პრევენცია). თვით ღირსების დაცვის უფლების ფორმებიც იმდენად ფართოა, რომ ქმნის
ღირსების უზრუნველყოფის მყარ და ეფექტურ მექანიზმს, რომელიც სამოქალაქო პასუ-
ხისმგებლობის ფუნქციებს ეფუძნება.

ლიტერატურა:
1. ბერბიჭაშვილი გ., ადამიანის უფლებები – მიზანი თუ საშუალება, სამეცნიერო სემინარი თემაზე
„ქრისტიანული შემწყნარებლობა და ადამიანთა უფლებები“, თბ., 2013.
2. ბიჭია მ., სამოქალაქოსამართლებრივი ურთიერთობების მეთოდოლოგიური საკითხები, „სამარ-
თლის ჟურნალი“, №1-2, 2010.
3. გოცირიძე ე., აზრის გამოხატვის თავისუფლება და რეპუტაციის უფლება (ღირებულებითი
კონფლიქტის დილემები), ჟურნ. „ადამიანი და კონსტიტუცია“, №3, 2005
4. კერესელიძე დ., კერძო სამართლის უზოგადესი სისტემური ცნებები, თბ., ეშსი, 2009
5. კორკელია კ., ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის გამოყენება საქართველოში, თბ., 2004
6. კორკელია კ., ევროპული სტანდარტების ინტეგრაციისკენ: ადამიანის უფლებათა ევროპული
კონვენცია და საქართველოს გამოცდილება, თბ., ევროპის საბჭო, 2007.
7. კუბლაშვილი კ., ძირითადი უფლებები, მე-2 გამოც., თბ., „ჯისიაი“, 2010
8. ნაჭყებია გ., სისხლის სამართლის მეცნიერების მეთოდოლოგიური ანბანი, თბ., 2006
9. ნინიძე თ., სახელის უფლების შინაარსი, ჟურნ. „საბჭოთა სამართალი“, №1, 1976
10. რუხაძე ზ., საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი, ბათუმი, 1999

89
11. საყვარელიძე ფ., ღირსება: ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებთან დაკავშირებული ძირი-
თადი ცნებები (ღირსება, თავისუფლება, თანასწორობა): ნაწილი I, ჟურნ. „სოლიდარობა“, №2(29),
2009.
12. შენგელია რ., დელიქტური ვალდებულებები სამოქალაქო სამართალში, თსუ-ის იურიდიული
ფაკულტეტის 80 წლისთავისადმი მიძღვნილ საიუბილეო კრებულში: „სახელმწიფოსა და
სამართლის აქტუალური პრობლემები“, თბ., 2003.
13. ჭანტურია ლ., სამოქალაქო სამართლის ზოგადი ნაწილი, თბ., „სამართალი“, 2011
14. ტუღუში თ., ბურჯანაძე გ., მშვენიერაძე გ., გოცირიძე გ., მენაბდე ვ., ადამიანის უფლებები და
საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს სამართალწარმოების პრაქტიკა, თბ., 2013.
15. სსკ-ის კომენტარი, წ., 1, თბ., 2002.
16. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს (მე-2 კოლეგია) 2004 წლის 11 მარტის გადაწყვე-
ტილება (№2/1/241).
17. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 ოქტომბრის გადაწყვეტილება (№2/2/-
389)
18. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს სამოქალაქო, სამეწარმეო და გაკოტრების საქმეთა პალატის
(შემდგომში – სუსგ), 2006 წლის 14 ივნისი (№ას-1106-1352-05).
19. სუსგ, 2009 წლის 23 ივლისი (№ას-1174-1319-08).
20. სუსგ, 2010 წლის 7 მაისი (№ას-41-40-2010).
21. სუსგ, 2011 წლის 14 ივლისი (№ას-207-194-2011).
22. სუსგ, 2012 წლის 3 აპრილი (№ას-1477-1489-2011).
23. სუსგ, 2012 წლის 3 აგვისტო (№ას-208-201-2012).
24. სუსგ, 2012 წლის 24 სექტემბერი (№ას-667-638-2011).
25. Aguas Jove Jim S., The Notions oft the Human Person and Human Dignity in Aquinas and Wojtyla,
KritikeVolume Three Number one, June 2009.
26. Maxine D. Goodman, Human Dignity in Supreme Court Constitutional Jurisprudence, 84 Neb. L. Rev. 740,
2006
27. Hughes A., Democracy in crisis, Equality and Human Dignity in South Africa and Ireland, 2011.
28. Lebech M., What is Human Dignity? Maynooth Philosophical Papers, Maynooth, 2004
29. Wildhaber L., The European Court of Human Rights in action, Ritsumeikan L. Rev., № 21, 2004
30. Dangl O., Der Begriff der Menschenwürde, in der Publikationsreihe des Kompetenzzentrums für Mensche-
nrechtspädagogik an der Kirchlichen Pädagogischen Hochschule Wien/ Krems, 09/2012
31. Ehmann H., Zur Struktur des allgemeinen Persönlichkeitsrechts, in: JuS, 1997
32. Ehmann H., Der Begriff des Allgemeinen Persönlichkeitsrechts als Grundrecht und als absolute-subjektives
Recht, in: Festschrift für Apostolos Georgiades, Athen; München, 2005
33. Ehmann H., BGB, 12. Auflage, Handkommentar mit AGG, EGBGB, ErbbauRG, HausratsVO, LPartG,
ProdHaftG, UKlaG, VAHRG und WEG, 2008.
34. Fricke E., Achtung der Menschenwürde als ständige Herausforderung: Virtualität und Inszenierung – auch ein
Rechtsproblem? in E-Journal: “Communicatio Socials”, 44. Jahrgang, Nr. 4, 2011.
35. Frick Marie–theres, Persönlichkeitsrechte, Beiträge, Liechtenstein-Institut, Forschung und Lehre, Nr. 5,
Liechtenstein, Fürstentum Liechtenstein, 1996
36. Lim Mi-Won, Der kantische Begriff der Menschenwürde in der bioethischen Perspektive, in “Nomos”, No. 20,
Jun., 2007
37. Münch H., Der Schutz des Einzelnen vor Presseveröffentlichungen durch den Deutschen Presserat und die briti-
sche Press Complaints Commision, Eine Untersuchung zur Spruchpraxis unter besonderer Berücksichtigung
des zivilrechtlichen Rechtsschutzes der Privatsphäre (Dissertation), Konstanz, 2001
38. Niggli M. A., Riklin F., Skript Strafrecht, Besonderer Teil (BT.), 10. Auflage, 2007.
39. Perger T., Ehrenschutz von Soldaten in Deutschland und anderen Staaten, Köln, 2003
40. Poscher R., Die Menschenwürde, als Tabu, in: JZ, 15/16/ 2004.
41. Rühl, Ulli F. H., Die Semantik der Ehre im Rechtsdiskurs, “Kritische Justiz”, Heft 2, 2002.
42. Schaber P., Menschenwürde und Selbstverfügung, Zurich, In: Byrd, Sharon B; Hruschka, Joachim; Joerden,
Jan C. Themenschwerpunkt: Recht und Ethik im Werk von Jean-Jacques Rousseau. Berlin, 2012.
43. Schweers St., Die vermögenswerten und ideellen Bestandteile des Persönlichkeitsrechts nach dem Tod des
Trägers (Dissertation), Köln, 2006.
44. Siebrecht I., Der Schutz der Ehre im Zivilrecht, in: JuS, Heft 4, 2001

90
45. Stepanians M., Gleiche Würde, gleiche Rechte, in: Stoecker (Hg.): Menschenwürde – Annäherungen an
einen Begriff, öbv & hpt, Wien, 2003.
46. Trost F., Informationelle Selbstbestimmung – Persönlichkeitsrecht, Informationen als ökonomisches Gut – Ein
Konflikt, 1. Auflage, GRIN Verlag, 2009
47. Uesseler CH., Einwirkungen der Grundrechte auf das Schadenersatzrecht (Dissertation), Wuppertal, 2008.
48. Wittern F., Das Verhältnis von Right of Privacy und Persönlichkeitsrecht zur Freiheit der Massenmedien
(Dissertation), Hamburg, 2004.
49. B. v. France, 1992 წლის 25 მარტის გადაწყვეტილება.
50. Castells v. Spain, 1992 წლის 23 აპრილის გადაწყვეტილება.
51. „გურგენიძე საქართველოს წინააღმდეგ“ 2006 წლის 17 ოქტომბრის განაჩენი.
52. Pretty v. U nited Kingdom, 2002 წლის 29 ივლისის გადაწყვეტილება.
53. Mikulić v. Croatia, 2002 წლის 2 თებერვლის გადაწყვეტილება.
54. Lingens v. Austria, 1986 წლის 8 ივლისის გადაწყვეტილება.
55. Dichand and others v. Austria, 2002 წლის 2 თებერვლის გადაწყვეტილება.
56. Jerusalem v. Austia, 2001 წლის 27 თებერვლის გადაწყვეტილება.

91
 მწერლობისა და ფერწერის ქართულ­ფრანგული ხიდი 

გასტონ ბუაჩიძე
მთარგმნელი, პროფესორ­ემერიტუსი 
 ნანტის უნივერსიტეტი (ნანტი, საფრანგეთი) 

ბედმა გამიღიმა და დამსვა ორ ენასა და ორ ქვეყანას შორის: მამული საქართველო და

დედულეთი საგრანგეთი; ორ დაძმობილებულ ქალაქს შორის (თბილისი, სადაც დღე ვიხილე,
და ნანტი, სადაც ოციოდე წელიწადია ვცხოვრობ). თბილისში წამოწყებული, მწერლობა და
თარგმანები ნანტში იკაფავენ გზას: უნივერსიტეტში ფრანგული და შედარებითი ლიტერატუ-
რათმცოდნეობის სწავლების შემდეგ, ამჯერად ბრეტანისა და ლუარისპირეთის ლიტერატუ-
რული აკადემიის წიაღში.
დროდადრო (სულ უფრო იშვიათად) ცნობისმოყვარე ადამიანები მეკითხებიან ხოლმე:
«სადაა საქართველო?» პასუხი ურყევია: «ევროპაში». დასტურისათვის თვალი გავავლოთ
რამდენიმე ათეული წლის ნამოქმედარს.
«ვეფხისტყაოსანმა» გამანდო: «ესე ამბავი სპარსული, ქართულად ნათარგმანები...». ამის
შემდეგ როგორც კი პროზისა ან ლექსის თარგმნას წამოვიწყებ, თავში გამესმის: ესე ამბავი
ფრანგული ქართულად ნათარგმანები. უფრო ხშირად კი: ესე ამბავი ქართული ფრანგულად
ნათარგმანები... თან დართული თავგადასავლებით. ქართულად ნათარგმნი სამი რომანი
გვიხმობს.
1973 წელს «ნაკადული» გამოსცემს, ჩემივე წინათქმით, ჟიულ ვერნის რვატომეულის
პირველ ტომს: «მოგზაურობა დედამიწის ცენტრისაკენ». დღემდე ჟიულ ვერნს განსაკუთ-
რებული ადგილი უჭირავს ჩემს არსებობაში: თან მომყვება თბილისიდან ნანტამდე, სადაც იგი
დაიბადა, ქალაქის შუაგულში. თერთმეტი წლისა, კალმით ხელში, ვბაძავდი ჟიულ ვერნს.
ნანტში პირველად ჩასულს, სასტუმრო «ჟიულ ვერნი» შემეგება. მოგვიანებით აღმოვაჩინე,
რომ «კლოდიუს ბომბარნაკი» (Claudius Bombarnac) თბილისში ჩასულ ფრანგ ჟურნალისტს
ანდობს მიმზიდველი სანახაობის აღწერას.
1965 წელს, კოტე ჯავრიშვილთან ერთად, ვთარგმნეთ ჟან-პოლ სარტრის «სიტყვები».
სიურპრიზი გველოდებოდა, რომლის გადაჭრას, სამწუხაროდ, კოტე ვერ მოესწრო. მაშინვე
ტექსტი ჟურნალ «მნათობის» მეექვსე და მეშვიდე ნომრებში გამოქვეყნდა. 1968 წლის აგვისტოში
კი საბჭოთა ტანკები პრაღაში შედიან. სარტრი გმობს აგრესიას. 1974 წელს «სიტყვების» სრული
თარგმანი აკრეფილია გამომცემლობა «მერანში» ორმოცდაათათასიანი ტირაჟით. უმალვე
ბრძანება გაიცემა: ტირაჟი განადგურდეს. საბედნიეროდ, სტამბის ერთი პასუხისმგებელი
ქალბატონი გაბედავს და გადაარჩენს წიგნის ორ ეგზემპლარს და მთარგმნელებს მისცემს.
ახლანდელ საუკუნეში ვითარება მეტნაკლებად იცვლება. მადლობა გამომცემლობა
«ინტელექტს», რომელიც 2011 წელს «სიტყვების» სათქმელს ქართველ მკითხველს გაანდობს.
ამგვარ თავგადასავალს ვერც ჟიულ ვერნი, ვერც შერლოკ ჰოლმსი წარმოიდგენდნენ.
ნიშანდობლივია,რომ წიგნის წარდგენა მოეწყო თბილისში «ევროპის» სახლში.

92
 მსგავსი ხვედრი ელოდებოდა ალბერ კამიუს «შავ ჭირს». თავის დროზე კოტე
ჯავრიშვილსა და ნესტან იორდანიშვილთან ერთად თარგმნილი, იგი 2012 წელს «აგორამ»
გამოსცა.
ახლა კი თვალი გავაყოლოთ ფრანგულად ნათარგმანებ ათიოდე წიგნს. ნაწარმოებთა
(და არა გამოცემათა) ბუნებრივი ქრონოლოგიის დაცვით.
დროის გარეშე ფრთაგაშლილი ხალხური ზღაპრებით დავიწყოთ. 1988 წელს
ხორციელდება მოსკოვის «რადუგისა» და პარიზის «პოფის» (Publications Orientalistes de France)
ქართულ ზღაპართა კრებულის ერთობლივი გამოცემა სათაურით « სანდრიონის ძმა »
(იგულისხმება ნაცარქექია: Le Frère de Cendrillon). კრებულს ხსნის ზღაპრული წინათქმა. ცხრა
მთასა და სამ ზღვას გაღმა, ნაცარქექია ლამაზსა და თვალნათელ სანდრიონს ესტუმრება და
მის ფერხთით მშობლიური ზღაპრების ყუთს დადებს. გახარებული სანდრიონი უღიმის.
ნაცარი ოქროდ იქცევა.
იგივე გამომცემლობები XI–XII საუკუნეებში შეთხზულ მოსე ხონელის «ამირან-
დარეჯანიანს» 1990 წელს აქვეყნებენ.
რუსუდან ფეტვიაშვილის ილუსტრაციებით 1989 წელს პოფ-რადუგა შოთა რუსთა-
ველის «ვეფხისტყაოსანს» გამოსცემს. თარგმანი შაირის მოცულობას და განუმეორებელ
ერთიან რითმას ინარჩუნებს. სატანის დასათრგუნვად, ერთი მაგალითი:
ჰე ღმერთო ერთო, შენ შეჰქმენ სახე ყოვლისა ტანისა,
შენ დამიფარე, ძლევა მეც დათრგუნვად მე სატანისა,
მომეც მიჯნურთა სურვილი, სიკვდიდმე გასატანისა,
ცოდვათა შესუბუქება, მუნ თანა წასატანისა.
ფრანგულად აჟღერებული:
À Ton image, unique Dieu, en toutes choses l’on s’attend,
Accorde Ta protection afin de bafouer Satan,
Initie-moi au fol amour qui de mortels enlaça tant,
Soulage-moi de mes péchés que l’au-delà n’efface à temps
ლადო გუდიაშვილის ილუსტრაციებით, სულხან-საბა ორბელიანის (1658-1725)
«სიბრძნე სიცრუისა» 1978 წელს «განათლებამ» გამოსცა სათაურით La Sagesse du Mensonge.
1978 წელს «პოფი» მეორედ გამოსცემს სათაურით La Vérité du Mensonge. 1713 წელს ვახტანგ
მეექვსე მწერალს ანდობს ევროპის მიმართულებით დიპლომატიურ მისიას: ორბელიანი
ეწვევა ვატიკანში პაპს კლემან XI-ს და ვერსალში ლუი XIV-ს. «სიბრძნე სიცრუისას» იუნესკო
«წარმომადგენლობით ნაწარმოებთა» სერიაში შეიტანს.
ვაჟა ფშაველას (1861-1915) კრებული «გველისმჭამელი», «პოფი-რადუგა», 1989, ექვს
პოემას შეიცავს: «გოგოთურ და აფშინა», «ალუდა ქეთელაური», «ეთერი», «ბახტრიონი»,
«სტუმარ-მასპინძელი» და «გველის მჭამელი». აქედან სამს (2, 5, 6) 2013 წ. «სიესტა» კვლავ
გამოსცემს, თენგიზ მირზაშვილის ილუსტრაციებით. 1998 წელს ქართული მწერლობისადმი
მიძღვნილ ნომერში ჟურნალი «მისივ» (Missives) აქვეყნებს «შვლის ნუკრის ნაამბობს».
გამოუცემელი: აკაკი წერეთელი, «სულიკო» (ლექსების კრებული).
ილია ჭავჭავაძე (1837-1907), «ლექსები და პროზა» («კაცია ადამიანის?!» ჩათვლით),
რუსუდან ფეტვიაშვილის ილუსტრაციებით, ნანტი, კუაფარი, 2009 წ, ნანტი-თბილისის

93
დაძმობილების 30 წლისთავზე, ქალაქ ნანტის მხარდაჭერით. თარგმანი ოციოდე წელს
ელოდებოდა გამოქვეყნებას... ვიქტორ ჰიუგო და ილია სიკვდილით დასჯის გაუქმებას
ქადაგებენ.
გალაკტიონ ტაბიძე, «მე და ღამე», ნანტი, Petit Véhicule, 1998.
ჭაბუა ამირეჯიბი, «დათა თუთაშხია», L’Age d’homme, 2012. მანამდე კი, 2007 წ,
ისტორიულ წიგნში «ევროპული მწერლობა» (დე ბოკ, ბრიუსელი), ჭაბუა ამირეჯიბი
პირველია ვინც ქართულ ლიტერატურას წარადგენს.
კოლექციის გარეშე, 550 გვერდიანი ტომი «ქართული პროზა დასაბამიდან დღემდე»,
გარეკანზე ფიროსმანის სურათით «სამი მოქეიფე და ძაღლი», L’Esprit des Péninsules /
Éditions UNESCO, 1998. ბოლო გარეკანზე ვკითხულობთ: «საქართველო არა მხოლოდ
პრომეთეს მხარეა, სადაც არგონავტები ოქროს საწმისის საძიებლად გაემგზავრნენ, არამედ
ევროპული ხასიათის დიდი, თხუთმეტსაუკუნოვანი მწერლობის აკვანია». კრებულის ოთხი
ნაწილი იშლება «წმიდა შუშანიკიდან» XX საუკუნემდე.
მოულოდნელად ჩვენს ქართულ-ფრანგულ ხიდს გვერდში ამოუდგა ღია ნაცრისფერი
გარეკანით შემკული თორმეტტომეული: «ევროპული მწერლობის საგანძური» (Patrimoine
littéraire européen), De Boeck, Bruxelles, 1992–2002; ამ ანთოლოგიის მრავალ ტომში ქარ-
თული ლიტერატურა ფიგურირებს (ნაწყვეტების სახით). საგანძურის დასაგვირგვინებლად,
ბელგიის ქალაქ ნამიურში (Namur), 1998 წლის 26–28 ნოემბერს მოეწყო საერთაშორისო
კოლოკვიუმი, რომლის მოხსენებები ცალკე ტომად გამოიცა 2000 წელს. სხვათა შორის თქვენი
მონა მორჩილისა, «ევროპა საქართველოს ირგვლივ».
გამორიცხულია არ ვახსენოთ საფრანგეთსა და საქართველოს შორის დიდებული და
მუდმივმოქმედი ხიდის დამდგმელი, მარი ბროსე, რომლის ცხოვრებისა და კვლევა-ძიების
შესწავლას რამდენიმე წელი მოვანდომე. ფართო მკითხველისათვის განკუთვნილი წიგნი
«Мари Броссе, страницы жизни», «მერანმა» 1983 წელს გამოსცა. ცხადია, ამ გამოცემასაც თავი-
სი თავგადასავალი ჰქონდა. სათაურით დაწყებული […]. ტირაჟი 10 000 ეგზემპლარი სწრა-
ფად გაიყიდა. 1996 წელს ისევ ნანტმა არგუნა წიგნს მეორე სიცოცხლე, სათაურით La vie de
Marie Brosset, Éditions du Petit Véhicule. გარეკანის ბოლო (ანუ მეოთხე გვერდი) დღემდე
არსებულ პარადოქსს შეგვახსენებს: «საქართველოს შემსწავლელი პირველი ევროპელი
მეცნიერი, მარი ბროსე, საქართველოში ყველაზე პატივცემული, საფრანგეთში კი ყველაზე
ნაკლებად ცნობილი ფრანგია». ბროსეს თანამემამულეთა თქმით, ჯამაის jamais deux sans
trois (ორიანი სამიანის გარეშე არ არსებობს). აქედან გამომდინარე, ორ ხსენებულ ეპიზოდს
მესამე ერთვის: დღემდე წიგნი ქართულად არ გამოცემულა.
ლიტერატურათმცოდნეობის ფარგლებში, 1995 წელს პარიზში, სორბონის უნივერსი-
ტეტში დავიცავი მეორე სადოქტორო დისერტაცია, «წვლილი ფრანგულ-ქართული
ლიტერატურული ურთიერთობის ისტორიისათვის».
თხრობითი ხასიათის ჩემი პირველი პატარა წიგნი «მონმარტრიდან მთაწმინდამდე»,
«ხელოვნება», 1972, ეძღვნება ფრანგული ხელოვნების სხვადასხვა წარმომადგენელს, ვინც
თბილისში სპექტაკლები გამართეს (ბალერინა ლიან დაიდე, თეატრის რეჟისორი ანდრე
ბარსაკი და სხვა მრავალი).

94
 საქართველოს უბრუნდება ჩემი ტრილოგია «ფეხდაფეხ» (მარკიზ დე კიუსტინი რუ-
სეთში მოგზაურობს, ხოლო ალექსანდრე დიუმა და ანდრე ჟიდი საქართველოსაც
ესტუმრებიან (Hermann, Paris,, 2004 – 2005). ჟანრი, ფრანგების თვალსაზრისით: «ნახევრად
ბიოგრაფია, ნახევრად რომანი».
დაბოლოს, ფერწერას დავუთმოთ სიტყვა. კარგა ხნის წინ ჩაფიქრებული ტრილოგიის
დასასრულამდე მიყვანას ვეცდები. ტრილოგიას დაერქმევა «სადღეგრძელო თევზით», ქარ-
თული ფერწერის ნაამბობი. პირველი წიგნი «ფიროსმანი ანუ ირმის განავარდება» (გამოიცა
რუსულად, «ხელოვნება», 1981, დირექტორი ოთარ ეგაძე; ტირაჟი 100 000). მეორე და მესამე
წიგნების ფრაგმენტები ქართულ ჟურნალებში გამოქვეყნდა: «ლადო გუდიაშვილი ანუ
ფრესკის ზმანება» და «დავით კაკაბაძე ანუ იმერეთის კვადრატები». ტექსტს რომ გაეცნო,
ბატონმა ლადომ მაჩუქა «ფრესკის ღიმილის» რეპროდუქცია, გულუხვი წარწერით. ვახტანგ
ბერიძის და ალექსანდრე კამენსკის გამოძახილები («Что и как видел Нико Пиросмани. О
новой книге Г. Б.», Lettres Soviétiques, 1984, N° 306).
კიდევ ორი პატარა მაგრამ ძვირფასი ხიდი. პაბლო პიკასოს ხელოვნების სულ პირველ
გამოხმაურებას ხელს აწერს გიიომ აპოლინერი. არ არის გამორიცხული, რომ ფიროსმანის
ფერწერაზე პირველი ფრანგული გამოძახილი აგერთვე მისია. გარდაცვალებამდე ორიოდე
წლით ადრე პიკასო ლუვრში იხილავს ანდრე მალროს მიერ გამართულ ფიროსმანის
გამოფენას და, ნიკალას მსოფლაღქმით მოჯადოებული, მის ფანტასტიკურ პორტრეტს
ხატავს. სანუგეშოა, რომ დიდი მხატვრები, დროისა და მანძილის გარეშე, ერთმანეთს
ხვდებიან. 1999 წელს ნანტში ფიროსმანის გამოფენა გაიმართა. კატალოგი იხსნება ჩემი
ტექსტით: «ლეგენდარული ფერებიანი ცხოვრება». ნოველა «ვარდები მარგარიტასათვის»
(ორი ქართული თარგმანი: გურანდა დათაშვილის და ნესტან იორდანიშვილისა), ნანტი,
1999.
მაშ, ბედმა გაუღიმოს ქართულ-ფრანგულ ხიდს და მასზე მოსეირნეთა რაოდენობა
ამრავლოს.

95
 ქართული მოდერნიზმი როგორც ოქციდენტოცენტრიზმი 

კონსტანტინე ბრეგაძე
ფილოლოგიის დოქტორი, პროფესორი 
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო) 
  

ჩვენ უნდა გადავლახოთ ქართული კულტურის

ეთნოგრაფიული მიჯნები.
კონსტანტინე გამსახურდია

ქართული გონისა და კულტურის ისტორიაში სწორედ ქართული მოდერნიზმი, და კერ-

ძოდ, ლიტერატურული მოდერნიზმი იყო ის სულიერი და ესთეტიკური სივრცე, სადაც ერთი-
ანი ფრონტით დაისვა ევროპასა და დასავლურ ღირებულებებზე ორიენტაციის საკითხი.
აქ ხაზგასასმელია, რომ ქართული ლიტერატურული მოდერნიზმი ევროპული მოდერ-
ნისტული ესთეტიკის პარადიგმის ბაზაზე მხოლოდ ქართული ლიტერატურის განახლებას კი
არ ისახავდა მიზნად „ევროპული რადიუსით“ (ტ. ტაბიძე), არამედ მის წიაღშივე შემუშავდა
პოსტულატი, ზოგადად, დასავლეთზე/ევროპაზე საქართველოს კულტურული და პოლი-
ტიკური ორიენტაციის შესახებ.
აქედან გამომდინარე, ქართული ლიტერატურული მოდერნიზმი არის არა სპონ-
ტანური, სტიქიური და ფრაგმენტული/ეპიზოდური გამოვლინება ქართული გონისა და
ლიტერატურის ისტორიაში, როგორც ამას საბჭოთა იდეოლოგიური დაკვეთის გათვალის-
წინებით მიუთითებდნენ საბჭოთა პერიოდის ქართველი მარქსისტი ლიტმცოდნეები, არამედ
ქართული ლიტერატურული მოდერნიზმის წარმოქმნას ჰქონდა კონკრეტული ობიექტური
სოციოკულტურული წინაპირობები:

ა) საქართველოს კოლონიური პოლიტიკური მგდომარეობა რუსეთის იმპერიის ფარ-

გლებში,
ბ) ქართული კულტურისა და ლიტერატურის ჩამორჩენილი მდგომარეობა, გამომ-
დინარე ასწლოვანი რუსული კოლონიური ვითარებიდან, რამაც საქართველო
მოწყვიტა ევროპულ კულტურულ და ლიტერატურულ კონტექსტებსა და ეკონო-
მიკურ-სოციალური მოდერნიზაციის პროცესებს,
გ) 20-იანი წლების რუსული ბოლშევიზმის პოლიტიკურ-იდეოლოგიური აგრესია
საქართველოზე [ბრეგაძე 2013: 8].

შესაბამისად, ქართული ლიტერატურული მოდერნიზმი ფუძნდება როგორც თვით-

რეფლექტირებადი ფენომენი, რომელიც, ერთი მხრივ, აცნობიერებს თანამედროვე საქარ-
თველოს ზემოთაღნიშნულ პოლიტიკურ, კულტურულ და ესთეტიკურ ჩამორჩენას - შდრ. მე-
19 საუკუნისა და მე-20 საუკუნის პირველი ათწლეულის ქართული კოლონიური ყოფის
„Oбывательщина“-დ დახასიათება და შეფასება გრიგოლ რობაქიძის მიერ წერილში „ქართუ-

96
ლი მოდერნიზმი“ [რუს.] (1918) [რობაქიძე 2012: 338] – და, მეორე მხრივ, აცნობიერებს
საკუთარ მისიასა და პასუხისმგებლობას ქართული კულტურისა და ლიტერატურის წინაშე,
რაც გულისხმობს ევროპულ/დასავლურ კულტურულ და ესთეტიკურ პარადიგმებზე
ორიენტირებასა და მათ დაფუძნებას ტრადიციულ ქართულ კულტურულ პარადიგმებთან
შერწყმით (ამ შემთხვევაში, ქართულ ტრადიციულ კულტურულ პარადიგმებში ვგულისხმობ
რუსთაველის მიერ დაფუძნებულ და განვითარებულ „ქართულ უნივერსალიზმს“), რის
საფუძველზეც უნდა განხორციელებულიყო ქართული ლიტერატურისა და კულტურის
ძირეული განახლება (შდრ., ტიციან ტაბიძის ფორმულა - მალარმე და რუსთაველი. იხ. მისი
საპროგრამო ტექსტი „ცისფერი ყანწებით“).
ამიტომაც, სრულიად ბუნებრივია, რომ ამ თვითრეფლექსიისა და, იმავდროულად,
ახალი მოდერნისტული ესთეტიკური ღირებულებების პროპაგანდის ნიმუშებია ქართველი
მოდერნისტების ლიტერატურული მანიფესტები, კულტუროლოგიური, კულტურულ-ფი-
ლოსოფიური, ლიტერატურულ-თეორიული და ლიტერატურულ-კრიტიკული წერილები,
რომლებსაც ისინი ინტენსიურად აქვეყნებდნენ საკუთარ ლიტერატურულ ჟურნალ-
გაზეთებში (დაახლ. 1915-1925 წწ.) [ლიტ. ჟურნ... 2011]. ეს კი, თავის მხრივ, მოწმობს იმას,
რომ ქართულმა მოდერნიზმმა გაშალა ფართო ფრონტი ახალი პოლიტიკური და კულ-
ტურული მისიის შესასრულებლად.
თუკი გავითვალისწინებთ იმ გარემოებას, რომ ქართული მოდერნიზმი, შესაბამისად,
ქართული ლიტერატურული მოდერნიზმი, შეწყვეტილი პროექტია (ბ. წიფურია), რომლის
შეფერხებაც მოხდა, ერთი მხრივ, რუსული ბოლშევიზმის აგრესიის გამო (1921 წ.), რის
შედეგადაც ბოლშევიკური იდეოლოგია ტერორისტულ-რეპრესიული ფორმით მკვეთრად
დაუპირისპირდა მოდერნისტულ ესთეტიკას, ქართველ მოდერნისტებსა და მათ მოდერ-
ნისტულ შემოქმედებას, და, მეორე მხრივ, იმის გამო, რომ 30-იანი წლებიდან საბჭოთა საქარ-
თველოში ერთადერთ ესთეტიკურ იდეოლოგიად სოცრეალიზმი გამოცხადდა, და ასევე, თუ-
კი გავითვალისწინებთ იურგენ ჰაბერმასის თეზისს, რომ მოდერნი, როგორც მსოფლ-
მხედველობრივი და სოციოკულტურული ფენომენი, დაუსრულებელი პროექტია, რომელიც
დღემდე გრძელდება და ჯერ კიდევ ჩამოყალიბების პროცესშია (იხ. მისი კულტურო-
ლოგიური და სოციალფილოსოფიური ეტიუდი „Die Moderne - ein unvollendetes Projekt“) [Ha-
bermas 1994: 177-192], მაშინ კვლავ აქტუალურია ქართული მოდერნიზმის კვლევა როგორც
ესთეტიკური, ისე სოციოკულტურული თვალსაზრისით, მით უმეტეს, რომ მოცემულ ისტო-
რიულ მომენტში საქართველოს კვლავ მწვავედ უდგას პოლიტიკური და კულტურული
ორიენტაციის საკითხი. ხოლო, ამ თვალსაზრისით, დღეს ქართულ საზოგადოებას სწორ
ორიენტაციას გაუწევს სწორედ ქართველ მოდერნისტთა ევროპული არჩევანი და მათი
„ოქციდენტოცენტრიზმი“.
ქართული ლიტერატურული მოდერნიზმის წიაღში განვითარებული, ერთი მხრივ,
ანტიკოლონიური და, მეორე მხრივ, ოქციდენტოცენტრული სულისკვეთება განსაკუთრებით
ვლინდება ქართველ მოდერნისტთა შემდეგ საპროგრამო ტექსტებსა და ლიტერატურულ
მანიფესტებში, სადაც სრულიად ცხადად ცნობიერდება რუსულ-აზიატური კოლონიური
სივრცისაგან გამიჯვნისა და დასავლეთზე პოლიტიკური და კულტურული ორიენტაციის
აუცილებლობა. კერძოდ, ეს საპროგრამო ტექსტებია: სიმბოლისტების - ტიციან ტაბიძისა და

97
პაოლო იაშვილის სიმბოლიზმის მანიფესტები „ცისფერი ყანწებით“ (1916) და „პირველთქმა“
(1916), რომლებიც, როგორც ეს მართებულადაა შენიშნული [Magarotto 1982: 56; წიფურია
2012: 173-176], პათოსით უფრო ავანგარდისტულ-ფუტურისტული მანიფესტებია, რაც
შემთხვევითი არაა, თუკი გავითვალისწინებთ იმ ფაქტს, რომ 10-იან წლებში პარიზში მყოფი
პაოლო იაშვილი უკვე გაცნობილი იყოს მარინეტის ფუტურიზმის მანიფესტებს; ექსპრე-
სიონისტი კონსტანტინე გამსახურდიას ექსპრესიონისტული მანიფესტი „Declaratia pro mea!”
(1920), ასევე მისი პუბლიცისტური წერილები და ესსეები – „ღია წერილი ულიანოვ ლენი-
ნისადმი“ (1921), სადაც იგი ამხელს ბოლშევიკური რუსეთის იმპერიალისტურ პოლიტიკას
საქართველოს მიმართ, ესსეები „ილია ჭავჭავაძე“ (1922), „მეტაფიზიკოსის დღიური“ (1921-
1922), პუბლიცისტური წერილი “Anno 1923” (1922) და სხვ.
როდესაც ქართული ლიტერატურული მოდერნიზმი ოფიციალურად, ორგანიზებული
ფორმით ერთვება ქართულ სალიტერატურო ცხოვრებაში და ოფიციალურად აფუძნებს
თავის თავს, მხედველობაში მაქვს ქართველ სიმბოლისტთა - „ცისფერყანწელთა“ - გამოსვლა
პირველ მსოფლიო ომის პერიოდში (1915-1916 წ.წ.), მათ ლიტერატურულ მანიფესტებში უკვე
იმთავითვე გამოკვეთილია, ერთი მხრივ, ანტიკოლონიური განწყობილებანი, მეორე მხრივ,
დასავლეთზე კულტურულ-პოლიტიკური ორიენტაციის აუცილებლობა. ამ თვალსაზრისით,
მკვეთრად გამოირჩევა ტ. ტაბიძის სიმბოლიზმის მანიფესტი „ცისფერი ყანწებით“:

ჩვენში მზადაა ნიადაგი მოდერნიზმისთვის. [...] მომავალ დიდ ქართველ

მხატვარში უნდა შეხვდეს რუსთაველი და მალარმე. რუსთაველი მე მესმის როგორც
ქართული სიტყვის შემკრები ერთეული და მალარმე ამავე აზრით ევროპის
პრეზენტიზმისა და ფუტურიზმის. ეს გზა აუცილებელია. როგორც უნდა გათავდეს
ომი, აშკარაა, წინა აზიაში ევროპა შემოაღებს კარებს და ამ დროს ჩვენ უნდა
დავხვდეთ შეჭურვილი ეროვნული შემეცნებით, [...] რომ იყოს მთავარი მორგვი,
რომელზედაც მოეხვევა ახალი იდეები. ჩვენ ვიზამთ ამას. მაშინ იქნება ნამდვილი
რენესანსი და ამ ეროვნულ აღორძინების სადღეგრძელოს სრულიად სერიოზულად
ვსვამ „ცისფერ ყანწებით“ [ტაბიძე 1986: 178, 180].

ამგვარად, ტ. ტაბიძის მიხედვით, მოდერნიზმისთვის მზაობა გულისხმობს როგორც

მოდერნისტული ესთეტიკური პარადიგმის, ისე თანამედროვე ევროპული სოციალურ-
პოლიტიკური იდეების გარდაუვალ მიღებას, რაც მისთვის საქართველოს აღორძინების
პირდაპირ პროპორციულია – „მაშინ იქნება ქართული რენესანსი“. აქ ყურადღება ასევე უნდა
მივაქციოთ თავისებურ სიტყვა-კოდებს – „ევროპული პრეზენტიზმი“ და „ევროპული
ფუტურიზმი“: ამ ფორმულირებებით მინიშნებულია ევროპის, ანუ ევროპული სულიერ-
კულტურული პარადიგმების ქართულ სივრცეში დაფუძნების აუცილებლობა, რაც ტ. ტა-
ბიძის თანახმად შექმნის საქართველოს მომავალი პოლიტიკური, კულტურული და
სახელოვნებო განვითარების წინაპირობას. აქვე საინტერესოა ტ. ტაბიძის ერთგვარი შევსებაც,
რომ ამ პროცესში საქართველო თავად ევროპას ახვედრებს საკუთარი მრავალსაუკუნოვანი
ისტორიის მანძილზე შემუშავებულ სულიერ ღირებულებებს („შეჭურვილი ეროვნული
შემეცნებით“), კერძოდ, რუსთველურ ღირებულებებს („მთავარი მორგვი“). ამ კონტექსტში
ტიციან ტაბიძისეული ფორმულა რუსთაველი – მალარმე უკვე გულისხმობს ახალ მოდერ-

98
ნულ და მოდერნისტულ ეტაპზე ქართული მრავალსაუკუნოვანი კულტურისა და ლი-
ტერატურის განახლებას ევროპული მოდერნისტული ესთეტიკური პარადიგმების საფუძ-
ველზე („ახალი იდეები“). სწორედ აღნიშნული ფორმულის განხორციელება იყო გალაკ-
ტიონის „არტისტული ყვავილები“ (1919) - ქართული სიმბოლიზმის უმაღლესი გამოვლინება
და იმავდროულად ქართული პოეზიის ძირეული განახლება და მისი ევროპული მასშტაბით
გამართვა. და რაც მნიშვნელოვანია, ტ. ტაბიძის მანიფესტის მიხედვით ევროპაზე პოლი-
ტიკური და ესთეტიკური ორიენტაციის ამოცანებს თავისთავზე იღებენ სწორედ ქართველი
მოდერნისტები და სხვა არავინ - „ჩვენ ვიზამთ ამას“.
მსგავსი სულისკვეთებაა გამოვლენილი პაოლო იაშვილის ფუტურისტული პათოსითა
და სტილით შედგენილ სიმბოლიზმის მანიფესტში „წინათქმა“, სადაც ახალ კულტურულ და
სახელოვნებო და ორიენტირად რუსული იმპერიული ცენტრების (პეტერბურგი, მოსკოვი)
საპირისპიროდ გამოცხადებულია პარიზი:

საქართველოს შემდეგ უწმინდესი ქვეყანა არის პარიზი. ადიდე ხალხო ეს

ჩვენი მრისხანე ქალაქი, სადაც გიჟური გატაცებით ჯამბაზობდნენ ჩვენი ლოთი
ძმები - ვერლენი და ბოდლერი, მალარმე, სიტყვების მესაიდუმლე და არტურ
რემბო, სიამაყით მთვრალი, დაწყევლილი ჭაბუკი. [...] შეითვისეთ: უარყოფის
სილამაზე, გმირული სიჩქარე, განათებულ სიმაღლის სიყვარული, მღელვარების
სიდიადე, დამსხვრევის იდუმალება. გიყვარდეთ მეხური მისტერიები, ცეცხლის
მოკიდება მისი, რაც წარსულმა გაადიდა, გაუღიმეთ სიკვდილის ძახილს, უარყავით
ლმობიერება და ქალური სინაზე [...] ცეცხლი, ცეცხლი ყველაფერს, რაც შობს
მწუხარებას და დაღლილობას. [...] ჩვენსკენ მოდიოდა საქართველოს
ახალგაზრდობა და გალობდა სიმღერას შეერთებისას.. შევერთდით და ერთხმად
საქართველოს მომავლის მტრებს შევძახეთ, „არული, არული, არული“. გათენდა...
ჩვენი სახეები გადაჰკოცნა ცისფრად შემოსილმა ბედნიერებამ. ჩვენ მზად ვიყავით
მრისხანე ბრძოლისთვის [იაშვილი 1986: 291-292].

აქაც, აქცენტი გაკეთებულია, ერთი მხრივ, მომავალზე, მეორე მხრივ, ახალ თაობაზე
(„საქართველოს ახალგაზრდობა“). ამ ახალ თაობაში, ცხადია, პაოლო იაშვილი იმთავითვე
გულისხმობს სწორედ საკუთარ მოდერნისტ ხელოვანთა ახალთაობას, ვინც ახალი
მოდერნული ცნობიერების მატარებელია, მოდერნისტულ ესთეტიკას ელტვის და ვისაც
უკავშირდება საქართველოს აღორძინება, რაც იმპლიციტურად ნიშნავს საქართველოს
კოლონიური მდგომარეობიდან გამოყვანას და ევროპაზე კულტურულ და პოლიტიკურ
ორიენტაციას - „საქართველოს შემდეგ უწმინდესი ქვეყანა არის პარიზი“. 1

1 შდრ.: „ქართველი მოდერნისტები არ აღიარებენ მეტროპოლიის კულტურისადმი იმგვარ

დაქვემდებარებულ დამოკიდებულებას, როცა პერიფერიაში ფასობს და უპირატესად მიიჩნევა
ცენტრის კულტურული ტენდენციები, კულტურული ტექსტები და ფიგურები. [...] ევროპის,
როგორც კულტურული ცენტრის, პოზიციონირება გამოხატავს ანტიკოლონიურ სულისკვეთებას
და ეწინააღმდეგება რუსული კულტურულ-პოლიტიკური სივრცის აღმატებულად აღიარების
ტენდენციას, რაც კოლონიური გამოცდილების პირველ ეტაპზე, მეცხრამეტე საუკუნის პირველ
ნახევარში, ასეთი საგრძნობი იყო ქართულ სოციოკულტურულ სივრცეში“ [წიფურია 2010: 8, 9].

99
 ამგვარად, ქართველი მოდერნისტებისათვის, ამ შემთხვევაში, ქართველი სიმბოლის-
ტებისათვის (ტ. ტაბიძე, პ. იაშვილი) ევროპაზე აპრიორული ორიენტაცია საქართველოს
პოლიტიკური განახლებისა და კულტურული რენესანსის უცილობელი წინაპირობაა, რაც
კოდირებულია შემდეგი ფორმულებით: რუსთაველი - მალარმე, საქართველო - პარიზი.
ქართველი სიმბოლისტების მსგავსად, ექსპრესიონისტი კონსტანტინე გამსახურდია
თავის 20-იანი წლების პუბლიცისტურ წერილებსა და ლიტერატურულ ესსეებში მუდმივად
მიუთითებდა დასავლეთზე საქართველოს უპირობო და უცილობელ ორეინტაციაზე: მის-
თვის საქართველოს პოლიტიკური, სოციალური და კულტურული განვითარება მხოლოდ და
მხოლოდ ევროპულ ორიენტაციაში მდგომარეობდა. ამ პოზიციაში იქვე იმპლიციტურად
იკვეთება ანტიკოლონიური დისკურსიც, კერძოდ, რუსული აზიატურ-ბოლშევიკური აგრე-
სიის დაძლევის აუცილებლობა. კ. გამსახურდიას ეს პოზიცია სრულიად არაორაზროვნად
გაცხადებულია საპროგრამო პუბლიცისტურ წერილში „Anno 1923“:

მორალური შინგანი გარდატეხა სჭირია უწინარესყოვლისა ქართველობას.

ჩვენ ძველებური ქართული ურმებით ვერასოდეს ვერ მივეწევით ფეხმალ დროის
პეგასებს. დრო მიფრინავს სიზმარს გადაყოლილივით, რადიოსადგურებმა ათა-
სეული კილომეტრები გადალახეს. ერები იბრძვიან და ჰქმნიან არა მარტო მიწაზე,
მიწის ქვეშ, მიწის ზევით. ის ერი, რომელიც მხოლოდ მიწის ზედაპირზე ახერხებს
ორიენტაციას, იმ ერს დღეს არავინ გაუტოლდება, მას არავინ გაუყადრებს თავს. [...]
არც ისე უიმედოა ჩვენი მომავალი, არც ისე უჩინო ჩვენი ბედის
ვარსკვლავი. ქართველობას დიდი ამოცანები მოელის წინ. დასავლეთის
დიდი ცივილიზაციისა და კულტურის ცეცხლოვანი ეტლი უახლოვდება ჩვენი
სამშობლოს საზღვრებს. [...] ჩვენი ლოზუნგია: ოკციდენტ!“ [გამსახურდია 1983: 453-
455].

ამგვარად, მოდერნისტ-ექსპრესიონისტი კ. გამსახურდიასთვის საქართველოს მომა-

ვალი აღორძინება და მისი კულტურულ-პოლიტიკური განვითარება a priori დასავლურ
ცივილიზაციაზე ორეინტაციასა და მასთან ინტეგრაციას უკავშირდება, ვინაიდან მოდერნულ
დასავლურ ცივილიზაციასთან თანაზიარობა საქართველოს ანიჭებს უახლესი სოციალურ-
პოლიტიკური იდეებისა და უახლესი ტექნოლოგიების ათვისების საშუალებას, რაც ქვეყნის
შემდგომი სოციალური, ეკონომიკური და პოლტიკური განვითარების ერთადერთი
წინაპირობაა. ამ გზით კი, გამსახურდიას რწმენით, საქრთველო ერთხელ და სამუდამოდ
დაძლევს აზიურ პასიურობასა და კულტურულ ჩამორჩენილობას.
აზია, როგორც კულტურული და პოლიტიკური ჩამორჩენილობის სიტყვა-კოდი,
სიტყვა-მარკერი, ხშირად გვხვდება კ. გამსახურდიას 20-იანი წლების პუბლიციტიკასა და
ესსეისტიკაში. მაგ., ესსეში „ილია ჭავჭავაძე“ (1922) ამ სიტყვა-კოდით კ. გამსახურდია მია-
ნიშნებს მე-19 საუკუნის საქართველოს კოლონიური ყოფის აზიატურ და ჩამორჩენილ
ბუნებაზე („თათქარიძეობა“), რომლის დაძლევის პირველ მცდელობასაც კ. გამსახურდია
სწორედ ილიას აქტიურ პიროვნებაში ჭვრეტს, რომლის ფიგურა და მოღვაწეობა მას მიაჩნია
ევროპული აქტივიზმის, ევროპაზე ორიენტაციის პირველ გამოვლინებად მე-19 საუკუნის
ქართულ კოლონიურ ყოფაში:

100
 მე მგონია, საქართველოს სულს დიდხანს, კიდევ დიდხანს დასჭირდება
სისტემატიური განწმენდა იმ საშინელი ბალასტისაგან, რომელიც შემოიჭრა ჩვენს
სხეულში და სულში აღმოსავლეთის პასიურობისა და აზიური ინერტულობის
სახით. [...] განახლებულ საქართველოს ახალ ისტორიაში ილია ჭავჭავაძით იწყება
ახალი აქტივი ხასიათისა. ახალი დინამიური ძალის შემოჭრას ნიშნავდა ილია
ჭავჭავაძის გამოსვლა ჩვენი უახლოესი წარსულის ასპარეზზე. [...] მის ნაწერებში
საქართველო გროტესკული კარიკატურებით გამოიხატა. ეს იყო საქართველო
აზიური პასიურობის, უვიცობის, სიბინძურისა; საქართველო თათქარიძის,
დარეჯანის და სუტკნეინებისა. [გამსახურდია 1983: 390, 392].

დასავლეთზე საქართველოს კულტურული და პოლიტიკური ორიენტაციის კონტექ-

სტში კ. გამსახურდია აკრიტიკებს ოსვალდ შპენგელერის ანტიდასავლურ პათოსს, რომელიც
მან გამოავლინა თავის ცნობილ ნაშრომში „დასავლეთის დაისი“ („Der Untergang des Aben-
dlandes“) და უკუაგდებს შპენგლერის პოსტულატს დასავლური ფაუსტური კულტურის
დაქვეითება-აღსასრულისა და მისი ახალი რუსულ-ბოლშევიკურ-აზიატური კულტურით
განახლების თუ ჩანაცვლების შესახებ. თავისი კრიტიკა კ. გამსახურდიამ განავითარა
კულტურფილოსოფიურ ესსეში „მეტაფიზიკოსის დღიური“ (1921-1922), სადაც გამსახურდია,
ვიმეორებ, უკუაგდებს რუსულ-აზიატური სივრციდან მომდინარე დასავლეთის კულ-
ტურული განახლების შპენგლერისეულ იდეას, რასაც ის უპირისპირებს თეზას დასავლური
კულტურის თავად დასავლური სულიერი კულტურითვე განახლების შესახებ. [გამ-
სახურდია 1983: 360-363]. ევროპის მიერ რუსულ-მონგოლოიდური აღმოსავლური საფრთხის
უკუგდებისა და დაძლევის პოლიტიკურ წინაპირობად კ. გამსახურდია მიიჩნევს გერმანიის
ფაქტორს, ხოლო საქართველოს მიერ რუსული კოლონიური უღლის გადაგდების
წინაპირობას ასევე გერმანიაზე საქართველოს ორიენტაციაში ჭვრეტს: „გერმანია ევროპის
ხერხემალი იყო არის და იქნება“, პირდაპირ აცხადებს იგი [გამსახურდია 1983: 308] (ამ
კონტექსტში შდრ. ნარკვევი „აპოლიტიკოსოს ჩანაწერები. ახალი გერმანია და ევროპის
მომავალი“ (1919); ასევე ისტორიულ-პოლიტიკური ნარკვევეი „კავკასია მსოფლიო ომში“
(„Kaukasus im Weltkrieg”) (1916) [კავკასიელი 1998]). ხოლო დასავლეთის, შესაბამისად
საქართველოს, სულიერი განახლების ორიენტირებად კ. გამსახურდიას ესახება გოეთესა და
ნიცშეს სულიერი მემკვიდრეობა, გამოვლენილი „ფაუსტსა“ და „ზარატუსტრაში“, ასევე -
ექსპრესიონიზმი (შდრ. კ. გამსახურდიას ექსპრესიონისტული მანიფესტი „Declaratia pro
mea!“, ასევე, ესსეები „გოეთე თუ მისტიკოსი”, „ტრაღედიის წარმოშობა მისტიკის სულიდან“,
„იმპრესიონიზმი და ექსპრესიონიზმი“, „მოზაიკები“, „ლიტერატურული პარიზი“ ).
სწორედ ქართული მოდერნიზმის ამ კულტურტრეგერული ბუნებიდან და არა მარტო
ესთეტიკური, არამედ თვით პოლიტიკური მისიის გამო, შემთხვევითი არ იყო, რომ 20-იან
წლებშივე, მას შემდეგ, რაც საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა დაიპყრო ბოლშ-
ევიკურმა რუსეთმა, რუსული ბოლშევიზმის აგრესია როგორც რეპრესიული, ისე იდეო-
ლოგიური ფორმით ქართულ ეკლესიასა და არისტოკრატიასთან ერთად, პირველ რიგში,
ქართულ ლიტერატურულ მოდერნიზმსაც დაატყდა თავს. ვინაიდან, როგორც ეს ზემოთ
ვნახეთ, ქართული ლიტერატურული მოდრნიზმი ავითარებდა, ერთი მხრივ, ანტიკოლო-
ნიურ დისკურსს, მეორე მხრივ, აფუძნებდა ახალ ევროპულ კულტურულ და ესთეტიკურ

101
პარადიგმას ქართველობის ცნობიერებასა და ქართულ სულიერ ცხოვრებაში, რის გამოც რუ-
სული ბოლშევიზმის მიერ ქართული მოდერნიზმი a priori იგივდებოდა როგორც დასავლურ
პოლიტიკურ და სულიერ-კულტურულ ღირებულებებზე ორიენტაციასთან, ისე ანტიკო-
ლონიურ ეთოსთან.
საბჭოთა ბოლშევიკური რეაქცია ქართულ მოდერნიზმზე ფრონტალური და ორგანი-
ზებული ფორმით პირველად გამოვლინდა ქართველ მწერალთა კავშირის 1926 წლის სხდო-
მაზე, სადაც სოცრეალიზმის იდეოლოგიის ერთადერთ ესთეტიკურ დოქტრინად გამოცხა-
დებამდე ბევრად ადრე (1932) მოდერნისტული ესთეტიკა ოფიციალურად გამოცხადდა
ანტისაბჭოთა მოვლენად და დაისვა საკითხი მისი საბოლოო უარყოფის შესახებ, ხოლო
ქართველი მოდერნისტები ანტისაბჭოთა ელემენტებად გამოცხადდნენ. რეპრესიებმაც არ
დააყოვნა: კ. გამსახურდია გადაასახლეს ჩრდილოეთ ყინულოვან ოკეანეში მდებარე სო-
ლოვკის არქიპელაგზე მოწყობილ „გულაგში“, ქართველ სიმბოლისტთა – „ცისფერყანწელთა“
– ჯგუფი დაიშალა, უმთავრესი სიმბოლისტი – გალაკტიონ ტაბიძე 20-იანი წლების ბოლოდან
მკვეთრად მოდერნისტული ლირიკიდან ე. წ. „ახალი საგნობრიობის“ ტიპის ლირიკაზე
გადაერთო და ე. წ. გამოყენებითი ლექსების წერას შეუდგა, ისევე როგორც „ცისფერყან-
წელები“; გრ. რობაქიძე 1926 წლიდან 1931 წლამდე, ანუ ემიგრაციაში გაქცევამდე, არსებითს
მოდერნისტული ესთეტიკის ბაზაზე აღარაფერს ქმნის. ხოლო 1930-იან წლებში უკვე
ყოფილი ქართველი მოდერნისტი ავტორები ან სტალინური რეპრესიების მსხვერპლნი
შეიქნენ (პ. იაშვილი, ტ. ტაბიძე, ნ. მიწიშვილი, მ. ჯავახიშვილი), ან ე. წ. შინაგან ემიგრაციაში
იმყოფებოდნენ (ვ. გაფრინდაშვილი, ნ. ლორთქიფანიძე, ერ. ტატიშვილი), ან ევროპულ
ემიგრაციაში უშველეს თავს (გრ. რობაქიძე), ან თხზავდნენ სოცრეალისტური ესთეტიკისა
(დ. შენგელაია) და ნაციონალური პარადიგმების მიხედვით (კ. გამსახურდია, გ. ტაბიძე,
გ. ლეონიძე) [ბრეგაძე 2013: 15]. ამიტომაც, მართებულად შენიშნ ბ. წიფურიამ, რომ ქართული
მოდერნიზმი არის „შეწყვეტილი პროექტი“ [წიფურია 2010: 13].
მიმაჩნია, რომ დღეს ქართული ლიტერატურული მოდერნიზმის წიაღში შემუშა-
ვებული ოქციდენტოცენტრისტული პარადიგმების რეაქტუალიზაცია უმნიშვნელოვანესი
ორიენტირია ევროპული ღირებულებების ხელახალი გააზრებისა და დამკვიდრების
თვალსაზრისით: ქართველი მოდერნისტები მხოლოდ დასავლეთის ფარგლებში ჭვრეტდნენ
საქართველოს, ერთი მხრივ, კულტურული და სოციალურ-პოლიტიკური განვითარების,
მეორე მხრივ, საქართველოს კულტურული თვითმყოფადობის შენარჩუნებისა და შენახვის
წინაპირობებსა და გარანტიებს. ეს პოზიცია დღევანდელი საქართველოს პოლიტიკური და
კულტურული ორიენტაციისათვის საფუძველმდები დისკურსია.

შენიშვნები:
1. შდრ., კ. გამსახურდიას ექსპრესიონისტულ რომანს „დიონისოს ღიმილი“ (1925)
მთლიანად მსჭვალავს ანტიკოლონიური, ანტიაზიატური, ანტირუსული და, გნებავთ, ანტი-
შპენგლერული, სულისკვეთება. ამ თვალსაზრისით ეს ტექსტი მკვეთრად გამოირჩევა სხვა
ქართული მოდერნისტული რომანებისაგან:

102
 „მარმარილოს ტახტზე ღაწვმაღალი, ყვითელ ეპოლეტებიანი მონღოლი იჯდა. ფართე,
განზე გამდგარი ყვითელი ყურები ქონდა. ყურებიდან თელგამი მოსდიოდა.
თავჩაქინდრული ყვინთავდა. ვხედავ: თავზე ჩრდილოეთის მეფის გვირგვინი აქვს, მუხლზე
ორთავიანი არწივი უზის. ერთ თავზე ბაგრატიონის გვირგვინია! გვირგვინში - თამარის
ალმასი!
„სლანსკი!“ დავუყვირე მე, და ჩემსავე ხმაში ფოლადისებური წკრიალი გავიგონე.
ტახტზე მჯდომარემ სისხლიანი თვალები ამართა და მიუყრებს თავისი ზანტი,
ხონჭკოლასფერი თავლებით. სახე დასივებია, წითელი ძარღვები ზედ ასკდება.
ახლოს მივედი. თამარის ალმასს თვალს არ ვაშორებ: „სლანსკი, დამიბრუნე დედაჩემის
ალმასის თვალი“.
სლანსკიმ ისევ დახუჭა თვალი, თითქოს არც კი გაუგონიაო. და განაგრძო თვლემა.
„სლანსკი! შენ - ყინულეთი, მე - მზისგული, შენ - თოვლი, მე - ცეცხლი, შენ -
მურტალი, ღორის ტყავის ფარივით ფართო და რგვალი, მე - ქართული სატევარივით ბასრი
და წვეტიანი. სლანსკი, მე და შენ ერთ სახლში ვერ დავეტევით!“.
სლანსკი ისევ თვლემს. „სლანსკიიიიი“!.. ვუყივლე მთვლემარეს, ადექ და ხრმალმა
გაგვასწოროს.“.
სლანსკი წამოდგა. მოიძრო თეთრი ყარყუმის მოსასხამი და იძრო ხრმალი
სწორპირიანი. ხელი მივჰყევი და მოვიმარჯვე არგვეთის მთავრის ხორასნული, შემოვუქნიე,
შემოვკარი ჯაჭვის ჩაბალახზე.
სლანსკიმ გვირგვინი განზე გადასდო, ტახტიდან ჩამოსვლა იკადრა, ალმასის
ქურდივით გაწითლდა. შემომიტია.
„სლანსკი, ასჩვიდმეტი“ შევძახე მე, სავარსამიძემ.
„კიდევ ამდენი“, ამბობს და მოდის დათვი პირსისხლიანი.
„უკუდექ ჩემი სისხლით გალეშილო, დედაჩემის ალმასის ქურდო“. შევრისხე მტერი და
გავეკიდე.
სამი დღე და სამი ღამე ვიბრძოდით. ორივეს შემოგვეძარცვა ჯაჭვ-საჭურველი. [...]
მაშინ შევხედე სლანსკის თვალებში მე მამაჩემის ქორული თავლებით. და შევულოცე,
ისევე, როგორც გველს ულოცავდა ტაია შელია. სლანსკის დაეძინა. ავდექი. არგვეთის
მთავრის ხრმალი ავიღე ისევ. ისევ გაიღვიძა. ხრმალი რომ დაინახა, შემევედრა: „ნუ მომკლავ
და შენს მიჯნურს გასწავლიო“. შევპირდი.
„ირბინე აქედან მზის დასავლისაკენ, იქ ვენახია ყვავილოვანი, ლაპის ლაზური და
სმარაგდი ასხია ლერწებს და იქ დაგხვდება ღმერთების მიჯნური.“
მეც ისევე ავუსრულე პირობა, როგორც... მან ამისრულა ერთხელ... ყელი გამოვჭერი და
სისხლი დავლიე“ [გამსახურდია 1992: 366-369].

ლიტერატურა:
1. ბრეგაძე 2013: კ. ბრეგაძე, ქართული ლიტერატურული მოდერნიზმის კომპარა-ტივისტული
კვლევა (გვ. 5-24); წიგნში: კ. ბრეგაძე, ქართული მოდერნიზმი (გრ. რობაქიძე, კ. გამსახურდია, გ.
ტაბიძე), გამ-ობა „მერიდიანი“, თბილისი, 2013.

103
2. გამსახურდია 1983: კ. გამსახურდია, თხზულებანი 10 ტომად, ტ. VII, გამ-ობა „საბჭ. საქართველო“,
თბილისი, 1983.
3. გამსახურდია 1992: კ. გამსახურდია, თხზულებანი 20 ტომად, ტ. II, გამ-ობა „დიდოსტატი“,
თბილისი, 1992.
4. იაშვილი 1986: პ. იაშვილი, პირველთქმა (გვ. 200-202); წიგნში: ქართული ლიტერატურული ესსე.
XX საუკუნის 20-იანი წლები, შემდგ. მ. ხელაია, გამ-ობა „მერანი“, თბილისი 1986.
5. კავკასიელი 1998: კავკასიელი (კ. გამსახურდია), კავკასია მსოფლიო ომში [1916], გერმ. თარგმნა
კონსტანტინე ბრეგაძემ, „სალიტერატურო გაზეთი“ N 13, 14, 1998.
6. ლიტ. ჟურნ... 2011: 1910-1920-იანი წლების ლიტერატურული ჟურნალები (ოთხ წიგნად),
ლიტერატურის მუზეუმის გამოცემა, თბილისი, 2011.
7. რობაქიძე 2012: გრ. რობაქიძე, ნაწერები 5 ტომად, ტ. III, ლიტერატურის მუზეუმის გამოცემა,
თბილისი, 2012.
8. ტაბიძე 1986: ტ. ტაბიძე, ცისფერი ყანწებით (გვ. 174-180); წიგნში: ქართული ლიტერატურული
ესსე. XX საუკუნის 20-იანი წლები, შემდგ. მ. ხელაია, გამ-ობა „მერანი“, თბილისი, 1986.
9. წიფურია 2010: ბ. წიფურია, მოდერნისტული გამოცდილება საქართველოში (გვ. 5-18); კრებულში:
ქართული ლიტერატურა მოდერნიზმისა და რეალიზმის მიჯნაზე, ლიტერატურის ინსტიტუტის
გამ-ობა, თბილისი, 2010.
10. წიფურია 2012: ბ. წიფურია, „ცისფერი ყანწები“ და ავანგარდი (გვ. 172-183); კრებულში:
ლექსმცოდნეობა V. ცისფერყანწელებისადმი მიძღვნილი ლექსმცოდნეობის მეექვსე სამეცნიერო
სესია, ლიტერატურის ინსტიტუტის გამ-ობა, თბილისი, 2012.
11. Habermas 1994: J. Habermas, Die Moderne – ein unvollendetes Projekt (S. 177-192); in: Wege aus der
Moderne. Schlüsseltexte der Postmoderne-Diskussion, hrsg. von W. Welsch, Akademie Verlag, Berlin,
1994.
12. Magarotto 1982: L. Magarotto, Storia e teoria dell’ avanguardia georgiana (1915-1924) (P. 45-99);
L’avanguardia a Tiflis: Studi, ricerche, cronache, testimonianze, documenti, Universita degli Studi di
Venecia, 1982.

104
 ევროპული იდენტობა ანტიკურ კონტექსტში 

ქეთევან ნადარეიშვილი
ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი 
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო) 

თამარ ჭეიშვილი
 ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი,  პროფესორი 
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო) 
 

ცნება „ევროპული იდენტობის“ შესახებ მრავალრიცხოვანი გამოკვლევების მიუხე-

დავად, იგი დღემდე არ არის ცალსახად განსაზღვრული. თანამედროვე პოსტმოდერნის-
ტულმა დისკურსმა ამ პრობლემის გააზრების თაობაზე ახალი პერსპექტივები დასახა. ამ
დისკურსის ერთ-ერთი ფუძემდებლური დებულების თანახმად, ევროპული იდენტობა/ები
არ არის უცვლელი ისტორიული მოცემულობა, არამედ წარმოადგენს ცვალებად მატრიცას
სივრცესა და დროში. ევროპული იდენტობა სხვადასხვა კონტექსტის ერთობლიობას წარ-
მოადგენს და ეს კონტექსტები სხვადასხვა პერიოდში წარმოიქმნა.
ევროპის იდენტურობის ქმნადობა, მეცნიერთა დიდი ნაწილის აზრით, ანტიკურ
ეპოქაში იწყება. ასე მაგალითად, ევროპის იდეის მეცნიერული კვლევის ფუძემდებელმა –
იტალიელმა მეცნიერმა ფ. კაბოდმა ევროპის აღმოცენების ძირებს ანტიკურობაში მიაკვლია,
კერძოდ, ბერძენთა თავისუფლებისა და აზიური დესპოტიზმის ისოკრატესეულ დაპირის-
პირებაში (1). დენის დე რუჟმონი, რომელიც არა მარტო მეცნიერი, არამედ XX საუკუნის 60-
70-იან წლებში ევროპის გაერთიანებისთვის აქტიურად მოღვაწე ფიგურა გახლდათ, ევროპის
იდეის/იდენტურობის აღმოცენებაში ანტიკურობას დიდ როლს ანიჭებდა. ევროპული
ნააზრევი შეიქმნა ძველი ბერძნების თვალსაზრისთა მიმართ უარყოფითი თუ დადებითი
რეაქციების შედეგად, იქნებოდნენ ეს რომაელები თუ ქრისტიანები, წერდა მეცნიერი. მისი
აზრით, სახეზე არის რიგი სიმპტომები იმისა, რომ ბერძნული ცივილიზაცია რეფლექ-
სირებულია ევროპელთა ცნობიერებაში. ამასთან, მეცნიერი თანამედროვეობაში ბერძნული
ცივილიზაციის სხვადასხვა ასპექტის მიმართ ინტერესის მკვეთრ ზრდასაც ხედავდა (2). და
მაინც, რუჟმონი ევროპის იდეის შექმნაში გადამწყვეტ როლს ფრანკების იმპერიას (VII-VIII
სს.), კერძოდ, კი კარლოს დიდს მიაკუთვნებდა.
ცნობილი მეცნიერი ჟაკ ლე გოფი, რომელიც მიიჩნევს, რომ ევროპა როგორც რეალობა
და როგორც რეპრეზენტაცია XI-XIII საუკუნეებში გაჩნდა, როდესაც ევროპას ქრისტიანად
მოქცევის ფართო ტალღამ გადაუარა (რომელსაც რამდენიმე ათწლეულის შემდეგ ქრის-
ტიანობის დასაცავად საღვთო ომის იდეის წარმოშობა მოჰყვა), ანტიკურობასაც უთმობს
ყურადღებას და თვლის, რომ თავისი იდენტობის გარკვეული ფაქტორები ევროპამ ამ
ცივილიზაციიდან მიიღო, ასე მაგალითად, აღმოსავლეთთან დაპირისპირების თეზა და
მმართველობის დემოკრატიული მოდელი (3). მეცნიერულ წრეებში დიდი კამათი გამოიწვია
ცნობილი კულტუროლოგისა და კლასიკური ფილოლოგიის წარმომადგენლის – კრისტიან

105
მეიერის 2012 წელს გამოცემულმა წიგნმა: A Culture of Freedom: Ancient Greece and the Origins
of Europe, New York 2012. წიგნის I ნაწილი (1-7 თავები) ევროპისა და მისი პოლიტიკური
კულტურის საწყისების ანალიზს ეთმობა, რომლის წარმოშობაშიც მეცნიერი ანტიკური
საბერძნეთის დიდ წვლილს ხედავს. აიგივებს რა ბერძნებს ევროპასთან, სპარსეთს კი –
აღმოსავლეთთან, ავტორი განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობს ევროპის აღმოსავლეთთან
დაპირისპირებას, რაც ძველი ბერძნების პატარა ქალაქ-სახელმწიფოების სპარსეთის
იმპერიასთან კონფრონტაციაში გამოიხატებოდა.
ევროპის იდეის/იდენტურობისა შესწავლისა და ევროპის იდენტობის ფორმულირე-
ბაში ანტიკურობის მიერ შეტანილი წვლილის გააზრების თვალსაზრისით საგულისხმოა
ა. პაგდენის წერილი „Europe – Conceptualizing a Continent”, რომელიც მისი რედაქტორობით
გამოსულ კრებულში „The Idea of Europe from Antiquity to the European Union“, Cambridge
2002, დაიბეჭდა. საინტერესო ანალიზის შემდეგ ავტორი ასკვნის, რომ ევროპის როგორც
კულტურული სივრცის იდენტობა, საკმაოდ შორეულ წარსულს უკავშირდება და ეს
ანტიკურობამდე ადის. ევროკავშირი, მისი რწმენით, "მომავალში უფრო ახლოს მივა იმის
დადგენასთან, თუ რას ნიშნავს იყო "ევროპელი", და როდესაც ის ამას გააკეთებს, ეს იქნება იმ
ვიზიონის ხორცშესხმა, რომელიც თითქმის სამ ათასწლეულს ითვლის.“ (4)
მეცნერთა, მწერალთა და ფილოსოფოსთა საკმაოდ დიდი ნაწილი ევროპის იდენტობის
ძირების ანტიკურ ეპოქაში წარმოშობის საბუთად მიიჩნევს იმ გარემოებას, რომ ევროპული
იდენტობის საფუძვლები ანტიკური ცივილიზაციის წიაღში წარმოიშვა. ევროპის კულ-
ტურული მემკვიდრეობის ქვაკუთხედებად ტრადიციულად მოაზრებული იყო: გონება
(reason, კეთილგონიერება, გონი), სამართლიანობა და მოწყალება. (5) პოლ ვალერიმ სწორედ
ამ ფაქტორებს დაუკავშირა, მისი რწმენით, ევროპული იდენტობის განუყოფელი ფასეუ-
ლობები და ისინი უფრო დაკონკრეტებული სახით წარმოადგინა. ევროპული იდენტობის
განუყოფელ კომპონენტებად პოეტი მოიაზრებდა: რომაულ კანონმდებლობას, ქრისტიანულ
რწმენასა და ბერძნების კრიტიკულ სულს. ძველ ბერძენთა წვლილს ევროპული კულტურის
შექმნაში პ. ვალერი განსაკუთრებით მნიშვნელოვნად მიიჩნევდა და აცხადებდა, რომ
ევროპელები ძველი ბერძნებისგან დავალებული იყვნენ იმით, რაც მათ ყველაზე არსებითად
განასხვავებდა მთელი დანარჩენი კაცობრიობისგან – ეს იყო აზროვნების მოწესრიგებულობა
(Discipline of Mind), ასევე განსჯის მეთოდი, რომელიც მიდრეკილი იყო, ყველაფერი
ადამიანთან მიმართებით განეხილა და ბერძნების პერფექციონალისტური მისწრაფებები. (6)
ნ. ვილტერდინკი მიიჩნევს, რომ პირობითად ევროპული ცივილიზაციის აკვნად ბერ-
ძნული ანტიკურობა ითვლება. იგი ასახელებს ძველი ბერძნების და რომაელების წვლილს
ევროპული ცივილიზაციის შექმნაში. კერძოდ, ძველი ბერძნების შეტანილ წვლილად
მიიჩნევს პიროვნული ღირსების ფენომენს და მათ კრიტიკულსა და დამოუკიდებელ
აზროვნებას, რომაელებისა კი – კანონმდებლობას. (7).
ცნობილი ფილოსოფოს ჰუსერლისთვის ევროპული სულის დაბადების ადგილი და
თარიღი ძვ. წ. VII საუკუნის საბერძნეთი იყო. ჰუსერლი თვლიდა, რომ სწორედ ამ პერიოდის
საბერძნეთში აღმოცენდა ცხოვრების მიმართ მჭვრეტელობითი მიდგომა (theoretical
approach), რომელსაც ზოგიერთები გონიერებას (reason) უწოდებდნენ. ეს უკანასკნელი
შეიძლება დავახასიათოთ როგორც ყველაფრის შემეცნებისა და გაგებისკენ სწრაფვა. მოგვი-

106
ანებით ეს მჭვრეტელობითი მიდგომა გაცხადდა მეცნიერებაში, რომელიც ევროპული
ცივილიზაციის უმთავრეს კომპონენტად გვევლინება. (8)
კრისტიან მეიერის მიხედვით, ძველმა ბერძნებმა უანდერძეს ევროპას თავიანთი
კულტურის მახასიათებელი - თავისუფლება, რაც მეიერის აზრით, ევროპული იდენტობის
მთავარ ნიშან-თვისებას წარმოადგენს. ბერძნების პოლიტიკური კულტურა ძველი სამყაროს
სხვა პოლიტიკური ტრადიციებისგან განსხვავდებოდა იმით, რომ ის პიროვნების თავისუფ-
ლებას ეფუძნებოდა. თავისუფლება მათთვის ბატონობისგან თავისუფლებას ნიშნავდა.
თავისუფლების მოდელი, რომელიც მოგვიანებით ევროპელებმა თავიანთი პოლიტიკური
კულტურის საფუძვლად მიიჩნიეს, მეიერის თქმით, სწორედ ბერძნულ საზოგადოებაში
ავლენს თავის ცხად შტრიხებს. ბერძნებს ჰქონდათ საკუთრების განკარგვის, სიტყვის,
გამოხატვის, გადაადგილების თავისუფლება, ამასთან იყვნენ თვითკმარნი, როგორც
მოქალაქეები. (9) ა. პაგდენი ევროპის იდენტობის მთავარ კომპონენტებს – კანონის უზე-
ნაესობას, შეჯიბრებითობას, ქალაქის ფაქტორს (ანუ კავშირს ცხოვრების ურბანულ წესსა და
ცივილიზირებულობას შორის), სწრაფვას ერთიანი კანონმდებლობისკენ, საკუთრების
ფლობას, მეცნიერებას, ცოდნას – ანტიკურობაში მოიაზრებს.
ევროპული იდენტურობის ჩამოყალიბებაში ანტიკურობის მიერ შეტანილი წვლილის
ანალიზის კუთხით განსაკუთრებით საყურადღებოა ცნობილი მეცნიერის, კლასიკური
ფილოლოგიის ქართველი სპეციალისტის – რ. გორდეზიანის შრომები. მისი აზრით, მსოფლ-
აღქმის ორმა არქეტიპმა – მესოპოტამიურმა და ეგეოსურ-ელენურმა არქეტიპებმა შექმნა გან-
სხვავებული ცივილიზაციური მოდელები და აქედან გამომდინარე – სხვადასხვა იდენტო-
ბები. ეს არქეტიპები კი, მეცნიერის აზრით, ძალზე შორეულ წარსულში აღმოცენდა, კერძოდ,
იმ პერიოდში, როდესაც ხმელთაშუაზღვისპირეთსა და ახლო აღმოსავლეთში ცივილიზა-
ციათა ფორმირების პროცესი მიმდინარეობდა. მსოფლხედვის მესოპოტამიურ მოდელში
სახეზეა იმთავითვე ჭეშმარიტად მიჩნეული ღირებულებები, აბსტრაგირებისკენ ლტოლვა
მინიმალურად არის გამოკვეთილი. ეგეოსურ-ელინურ მოდელში კი განსჯისა და საზო-
გადოების გამოცდილების შედეგად მიღებული ღირებულებები – ანუ კრიტიკულ-ანალიტი-
კური აზროვნება არის წარმმართველი. ამასთან მეცნიერი გამოყოფს როგორც მესოპოტა-
მიური, ისე ეგეოსურ-ელინური მოდელებისთვის დამახასიათებელ ნიშნებს, რომლებიც
ერთმანეთისგან რადიკალურად განსხვავდება. მსოფლაღქმის ამ მოდელებმა, მეცნიერის
აზრით, ძვ. წ. I ათასწლეულში მათი ორი უმთავრესი რეპრეზენტატორის – საბერძნეთისა და
სპარსეთის დაპირისპირება გამოიწვია.
ამდენად, როგორც ხედავთ, მეცნიერთა საკმაოდ დიდი ნაწილი ევროპის ძირებს ან-
ტიკურ ეპოქაში მოიაზრებს და მის იდენტობას ძირითადად კულტურულ კონტექსტში განი-
ხილავს. თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ რიგი მკვლევარები ანტიკური პერიოდის ევროპას
მხოლოდ მითოლოგიურ და გეოგრაფიულ დისკურსში განიხილავენ. ამდენად იმისთვის,
რომ დასაბუთებული იყოს ანტიკურობაში ევროპის კულტურულ ოდენობად განხილვა,
უნდა დავაკონკრეტოთ, თუ რა იგულისხმება ევროპის კულტურულ იდენტობაში, რამდენად
დიფერენცირებულად, ანუ სხვადასხვა ფაქტორისგან შემდგარად იყო მოაზრებული
კულტურული სივრცე ანტიკურ ეპოქაში.

107
 ვფიქრობთ, ანტიკური ეპოქის ევროპის კულტურული იდენტობის კვლევისთვის
უპირველეს ამოცანას წარმოადგენს ბერძნული იდენტობის შესწავლა გამომდინარე იქიდან,
რომ გარკვეულ პერიოდში საბერძნეთი ევროპის რეპრეზენტატორია (Her., VIII, 5; VII, 8; VII,
50; VII, 54). ეს კი გულისხმობს ბერძნული იდენტობის ფორმულირების ანალიზს – კერძოდ,
იმის გარკვევას, თუ კულტურის რომელი კომპონენტები ედო საფუძვლად ამ ცნების
განსაზღვრას საბერძნეთის ისტორიის სხვადასხვა პერიოდისათვის.
ბერძნული იდენტობის შემქმნელი მექანიზმების რაობის შესახებ მეცნიერებაში დიდი
ხანია კამათი მიმდინარეობს. ამის თაობაზე გამოთქმულ მოსაზრებათა სპექტრი ასე წარ-
მოდგება: საბერძნეთისთვის საერთოდ უცხო იყო ეთნიკური იდენტობის ფაქტორი; ბერძნები
მოიაზრებოდნენ მხოლოდ როგორც „Kulturnation” და არა „Staatnation”; საბერძნეთთან მი-
მართებით ლაპარაკი მხოლოდ პოლისურ იდენტობაზე შეიძლება.
ჩვენ მივიჩნევთ, რომ ბერძნული იდენტობის კვლევის პრინციპულად განსხვავებული
სტრატეგია უნდა შევიმუშაოთ. გამომდინარე იქიდან, რომ ზოგადად იდენტობის შემქმნელი
მექანიზმები, როგორც ამას თანამედროვე კვლევები ადასტურებს, დროთა განმავლობაში
იცვლება, ბერძნული იდენტობის ფორმულირება სხვადასხვა პერიოდში დიაქრონულ
ჭრილში უნდა იქნას შესწავლილი. ანტიკურ წყაროებზე ჩვენ მიერ წარმოებულმა კვლევამ
შემდეგი სურათის გამოკვეთის საშუალება მოგვცა: ჰომეროსთან ეთნიკური ცნობიერების
მცირე ნიშნები იკვეთება; არქაულ ეპოქაში ბერძნული იდენტობის ფორმულირება ეფუძნება
ეთნიკურობას, კერძოდ, წარმოსახვით საერთო წინაპარს – გენეალოგიას; კლასიკურ ეპოქაში
ბერძნული იდენტობის განსაზღვრაში გადამწყვეტი როლი ითამაშა სხვა ხალხებთან
ბერძნების წარმოსახვითმა კონტრასტმა. თუმცა სხვადასხვა ავტორთან მათ დაპირისპირებაში
არსებითი კულტურის სხვადასხვა ასპექტია. ასე მაგალითად, ჰეროდოტესთან კულტურულ
იდენტობას უპირატესად პოლიტიკური მოდელი ქმნის (10), თუკიდიდესთან იდენტობის
შემქმნელი მექანიზმები ასევე პოლიტიკის სფეროს უკავშირდება, თუმცა შემოდის განათ-
ლების/აღზრდის ფენომენი. ბერძენთა ეთნიკური იდენტობის გაგებაში არსებითი ცვლილება
შემოაქვს ძვ. წ. IV საუკუნის ორატორ ისოკრატეს. ძვ. წ. V საუკუნის ე. წ. „ოპოზიციურ
ეთნიკურობას“ – ბერძენი X არაბერძენი არყევს ძვ. წ. IV საუკუნეში მაკედონიის სამეფოს
აღზევება და საბერძნეთის პოლიტიკურ კონტექსტში მისი ჩართვა. გამომდინარე იქიდან,
რომ პრომაკედონურ ძალებს სპარსეთის წინააღმდეგ მიმართულ ბერძენთა გაერთიანებაში
მაკედონიის ჩართვა სურდათ, დღის წესრიგის კითხვა შემდეგში მდგომარეობდა – რამდენად
იყო შესაძლებელი მაკედონელების ბერძნებად მოაზრება. (11) ისოკრატესთვის ბერძნული
ცივილიზაცია აღარ ეფუძნება საერთო სისხლსა და წარმომავლობას.
ეთნიკური ბერძენი X ბარბაროსის დაპირისპირება ისოკრატესთან ევროპის აზიას-
თან/ბარბაროსებთან დაპირისპირებით იცვლება. ხალხთა დაპირისპირებისას ისოკრატეს-
თვის არასოდეს არ არის მთავარი სისხლი და რასა. ორატორისთვის დაპირისპირება
ყოველთვის კულტურათა დაპირისპირებაში მდგომარეობს. თუმცა თავად კულტურაში
არსებითი აღარ არის პოლიტიკური შემადგენელი. (12) ისოკრატესთვის კულტურათა ოპო-
ზიციაში დაპირისპირების უმთავრესი ხაზი განათლებას/ინტელექტსა და ცივილიზე-
ბულობის ფაქტორზე გადის. „პანეგირიკოსის“ ცნობილ პასაჟში ის აცხადებს: „ათენის დამ-
სახურება არის ის, რომ სახელი ბერძენი მეტად აღარ მიემართება ეთნიკურ კავშირებს

108
(γένους), არამედ ინტელექტს/აზროვნების წესს (διανοίας) და მართლაც, ბერძნებად იწოდე-
ბიან ისინი, ვისაც ჩვენთან უფრო მეტად აქვთ საზიარო აღზრდა და განათლება (παίδευσις),
ვიდრე ბიოლოგიური წარმომავლობა (φύσις)“ (Isocr., Paneg., 50). ამ ფორმულირებით ტერმინ
„ელინს/ბერძენს“ ისოკრატე ავრცელებს ადამიანთა იმ ჯგუფის მიმართ, რომლებმაც გაიარეს
ათენური განათლების/აღზრდის სკოლა. ეს კი, საბოლოო ჯამში, იმას ნიშნავს, რომ „ელი-
ნობა“ არის კულტურით განპირობებული იდენტობა/ოდენობა, რომლის სწავლებაც
შესაძლებელია.
ამდენად, შეიძლება ითქვას, რომ ბერძნული იდენტობის ფორმულირება განვითარების
სტადიალურ გზას გადის – წარმომავლობაზე დაფუძნებული იდენტობიდან კულტურულ
იდენტობამდე, რომლისთვისაც უმთავრესი განათლება/აზროვნების წესი და ცივილი-
ზებულობის ფაქტორებია.
მიუხედავად იმისა, რომ ევროპული იდენტობის მკვლევარები ანტიკური ევროპის
იდენტობის კონტექსტის განსაზღვრისას კულტურულ იდენტობაზე შორს უმთავრესად არ
მიდიან, არსებობს მოსაზრება იმის შესახებ, რომ ანტიკურობაში ევროპა პოლიტიკურ
იდენტობადაც შეიძლება განვიხილოთ. კლასიკური ფილოლოგიის ცნობილმა სპეციალის-
ტმა, იტალიელმა მეცნიერმა ა. მომილიანომ წამოაყენა მოსაზრება, რომლის თანახმადაც
ისოკრატესისა და მისი მოწაფეების შემოქმედებაში ცნება „ევროპას“ პოლიტიკური
განსაზღვრულობაც აქვს. მისი ჰიპოთეზა შემდგომ ზოგიერთმა სხვა მეცნიერმაც გაიზიარა.
(13) რომილის აზრით, „ისოკრატე ანტიკურობაში ალბათ პირველი ავტორი უნდა ყოფილიყო,
რომელმაც თავისი პოლიტიკური თეორიები ევროპის იდეისა და ევროპისა და აზიის
დაპირისპირების საკითხისადმი მიმართა.“ (14) ძვ. წ. 387 წ. სპარსეთსა და სპარტას შორის
დადებული ანტალკიდესის ზავის შედეგად მცირე აზიის ბერძნული ქალაქები სპარსეთის
მეფის – არტაქსერქსეს II ჰეგემონიის ქვეშ აღმოჩნდა. ისინი მეფის საკუთრებად იქნენ
აღიარებულნი (Xen., V, 1). შესაბამისად, ევროპისა და აზიის დაპირისპირების ახალი კონ-
ტექსტი გაჩნდა. ისოკრატე თავისი ორატორული მოღვაწეობით გაერთიანებული ბერძნული
ანტისპარსული ბლოკის შექმნას და ამ მოძრაობის სათავეში მაკედონელი ფილიპე II
ჩაყენებას ცდილობდა. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ამ ბლოკში მაკედონიის ჩართვას უფრო
იოლს გახდიდა „ელინობის“ კულტურზე დაფუძნებულ იდენტობად მოაზრება. მომილიანოს
აზრით, ამავე პოლიტიკური კონიუქტურით უნდა ყოფილიყო გამოწვეული ეთნიკური
ტერმინ „საბერძნეთის“ ტერმინ „ევროპით“ ჩანაცვლება ისოკრატეს შემოქმედებაში. (15)
ბუნებრივია, ფორმულირება განათლებისა და ადათ-ჩვევათა საფუძველზე უფრო მეტად იყო
ფლექსიბილური კატეგორიებად დაყოფის შემთხვევებში. (16) ამასთან, საყურადღებოა, რომ
ცნება „ევროპა“ განიცდის ევოლუციას თვით ისოკრატეს შემოქმედების ფარგლებში. თუ
„ელენეში“ და „პანეგირიკოსში“ „ევროპა“ ჩვეულებრივ „საბერძნეთის“ ეკვივალენტია,
„ფილიპიკაში“, რომელიც ფილიპე II და მის პოლიტიკას განიხილავს, „ევროპა“ უკვე მარტო
საბერძნეთი არ არის. ამ სიტყვაში ფილიპეს მმართველობა არის „ევროპული“ ძალაუფლება,
რომელიც აზიურ ძალაუფლებას/სპარსეთის მეფის ძალაუფლებას უნდა დაუპირისპირდეს,
თუმცა, პოლიტიკური კონტექსტიდან გამომდინარე, არაა გამორიცხული ევროპის შიგნით
მისი გაფართოება. მეცნიერის აზრით, საყურადღებოა, რომ აქ უკვე ჩანს საკუთრივ ევრო-
პული ინტერესების სივრცის აღიარება, რომელიც მხოლოდ საბერძნეთით არ იფარგლება.

109
მომილიანოს შენიშვნით, ცნება „ევროპა“, რომელიც თავდაპირველად აზიის საპირისპიროდ
აღმოცენდა, ახლა ავლენს ტენდენციას, რომ პოლიტიკური თვალსაზრისითაც ავტონომიური
გახდეს, ანუ შეიქმნას ძლიერი ევროპული სახელმწიფო (17).
ევროპა ისოკრატესთვის წარმოადგენს იმ ოდენობას, რომლის დიდებისთვისაც
ადამიანების იბრძვიან („ბედნიერება იქნება, თუ ომს ევროპიდან აზიაში გადავიტანთ და იმ
სიმდიდრეს, რომელიც აქვთ აზიაში, ევროპაში დავაბრუნებთ“ – Isocr., Paneg., 187).
ადამიანები ნატრობენ, რომ ევროპა აზიაზე უფრო ძლევამოსილი იყოს. ბერძენ-სპარსელთა
ომში ათენელების შექებისას ისოკრატე აცხადებს, რომ ამის შედეგად „საბერძნეთი გახდა
უფრო დიადი და ევროპა გახდა აღმატებული აზიაზე“ (Isocr., Panath., 47). „სამარცხვინო
იქნება, რომ აზია ევროპაზე მდიდარი იყოს, ხოლო ბარბაროსები ბერძნებზე უკეთეს
პირობებში ცხოვრობდნენ“ (Isocr., Philip., 132). ისოკრატესთვის ევროპის იდენტობის
აღმოცენება ძვ. წ. V საუკუნის ბერძენ-სპარსეთის ომებით არ იწყება. ევროპისა და აზიის
კონფრონტაცია, ისოკრატეს მიხედვით, უკვე სრულიად გამოკვეთილია ტროას ომის დროს
(18). თუ ადამიანები ამ ომში თავგანწირვით იბრძოდნენ, ეს იმიტომ, რომ მათ ევროპის ან
აზიის მხარე ეჭირათ (Isocr., Helen, 5-1). ტროას ომი იყო ის მოვლენა, როცა ბერძნებმა
პირველად გაგზავნეს საერთო სამხედრო ექსპედიცია ბარბაროსთა წინააღმდეგ და ევროპამ
პირველად აღმართა გამარჯვების ტროფეი აზიის თავზე (Isocr., Helen, 7). ელადის
საწინააღმდეგოდ იყო მიმართული თრაკიელთა და სკვითთა ლაშქრობანი, პირველ შემ-
თხვევაში – ევმოლპოსის, მეორე შემთხვევაში კი – ამაძონთა მეთაურობით, რომლებთაც
სურდათ, თავიანთი ძალაუფლება ევროპაში განევრცოთ (Isocr., Paneg., 60). მართალია,
თრაკიელთა და სკვითთა ლაშქარი უშუალოდ ათენს დაატყდა თავს, მაგრამ ისინი
ისოკრატეს სპარსეთის წინააღმდეგ ომის ერთ მთლიან კონტექსტში აქვს ჩასმული – ეს არის
ისტორია ერთი დიდი კონფლიქტისა – აზიისა – ევროპის, ხოლო საბერძნეთისა – აზიის
წინააღმდეგ (19).
ევროპისა და აზიის, როგორც ორი განსხვავებული კულტურების დაპირისპირებისას,
ისოკრატესთვის უპირატესობა ევროპის მხარეზეა, როგორც განათლებისა და ცივილი-
ზირებულობის მიხედვით უფრო მაღალ საფეხურზე მდგომი ოდენობისა. ეს ორი პირობა
უმთავრესია ორატორისთვის, თუმცა იგი აღნიშნავს ევროპის უკეთეს სამხედრო მომზადებას,
მისი მმართველობის სისტემების უპირატესობას, ახსენებს აზიის მცხოვრებთა ცნობილ
განაზებულობას (μαλακός) და ფუფუნების სიყვარულს ბერძენთა ცხოვრების უბრალო წესისა
და მათი მამაცობის საპირისპიროდ. ამ ფაქტორების იერარქიული შკალა კარგად ჩანს
„ანტიდოსის“ ცნობილ პასაჟში, ოღონდ სანამ მას მოვიყვანთ, ერთ დათქმა უნდა გავაკეთოთ.
აქ გარკვეული გაგებით, ათენელი უდრის ბერძენს, ხოლო ბერძენი – ევროპელს. თავის მხრივ,
მკვლევართა აზრით, ეს კულტურაზე დაფუძნებული ათენოცენტრიზმს წარმოადგენს. ისოკ-
რატეს თქმით, ათენელები ყველასგან განსხვავდებიან არა სამხედრო საქმიანობაში თავიანთი
განსწავლულობით, არა ყველაზე საუკეთესო პოლიტიკური სისტემის ქონით, არა კანო-
ნებისადმი განსაკუთრებული ყურადღებით, არამედ იმით, რომ არიან უკეთესად აღზრ-
დილნი აზროვნებისა და მჭევრმეტყველებისათვის (Isocr., Antidosis, 29, 3-4). „პანეგირიკოსის“
ცნობილ პასაჟში კი წერს, რომ „ათენმა აზროვნებისა და მჭევრმეტყველების კუთხით იმ-
დენად გაუსწრო წინ თავის მეტოქეებს, რომ ის გახდა ნამდვილი სკოლა მთელი კაცობ-

110
რიობისთვის“ (Isocrates, Panegyricus, 50). შესაბამისად, ევროპის იდენტობა ეფუძნებოდა
ინტელექტისა და მორალური ღირებულებების იდეას, რაც, ისოკრატეს აზით, საკმარისი
პირობა იყო ევროპის უპირატესობის/აღმატებულობის დასამტკიცებლად. რომილის აზრით,
ისოკრატეს დოქტრინის ეს ორი ფაქტორი გარკვეულ გამოძახილს ჰპოვებს ევროპის შესახებ
თანამედროვე დისკურსში. ევროპა ახლა იმისკენ არის მიდრეკილი, რომ თავი წარმოადგინოს
ტრადიციისა და ღირებულებების ნაზავად. შესაბამისად, თუ გამოვრიცხავთ ისოკრატისეულ
ტლანქ დაპირისპირებულობას და ბარბაროსთა მისეულ სიძულვილს, თავად იდეა კულ-
ტურული კავშირებისა, რომელსაც იგი ცნება „ელინობისადმი“ მიკუთვნებულად და ელინთა
შორის ერთობის დამამყარებლად განიხილავდა, პოულობს გარკვეული სახის გამოძახილს
ჩვენს მცდელობებში ევროპა სიცოცხლისუნარიანი გავხადოთ“, წერს რომილი (20).
ევროპული ინტერესების სივრცის, როგორც ასეთის, განხილვა გრძელდება ისოკრატეს
მოწაფეებთან –ეფოროსთან და თეოპომპოსთან. ეფოროსი მიიჩნევს, რომ ფილიპემ შექმნა
ევროპის უძლიერესი მონარქია, რომელმაც ევროპაში მოპოვებული ძალებით აზიაში
სპარსული ძალაუფლებისთვის ძირის გამოთხრა და ბერძნული ქალაქების განთავისუფლება
მოახდინა (Diod. Sic., XVI, 1, 3-5) (21).
თეოპომპოსი თავის „ფილიპიკაში“ („ფილიპეს ისტორიაში“) ასევე ახასიათებს ფილიპეს
ძალაუფლებას როგორც ევროპის უდიდეს ძალაუფლებას, ამას ემატება ის, რომ ფილიპეს იგი
მოიხსენიებს კაცად, როგორიც ევროპას არასოდეს ჰყოლია (22).
ამდენად, მეცნიერები ამ ავტორთა შემთხვევაში აღარ ლაპარაკობენ ევროპის საბერ-
ძნეთთან იდენტიფიკაციაზე, ან ფილიპეს დაკავშირებაზე მხოლოდ და მხოლოდ ბერძნული
ინტერესების სფეროსთან, თუმცა აღნიშნავენ, რომ იგი არის იმ სივრციდან, რომელიც საბერ-
ძნეთიდან გამომდინარეობს. თეოპომპოსის პროგრამას ისოკრატეს პროგრამისგან გამოარჩევს
ის, რომ ისოკრატესგან განსხვავებით, რომელიც ფილიპეს აზიის წინააღმდეგ გასა-
ლაშქრებლად მიმართავდა, თეოპომპოსი დაბეჯითებით მოითხოვდა ფილიპესგან ევროპის
ფარგლებში გაფართოებას.
ამდენად, ცნება ევროპა დროთა განმავლობაში გამყარდა როგორც განსაზღვრული პო-
ლიტიკური თვალსაზრისი, როგორც რეაქცია ანტალკიდესის ზავზე და როგორც გაძლიერება
(გამყარება) ბერძნების უფლებისა, შეჭრილიყვნენ აზიაში. ამასთან უკვე ისოკრატესთან
შენიშნული პოლიტიკური თვალსაზრისით ევროპის ავტონომიურობის შტრიხები ვითარ-
დება და ჩამოყალიბებულ სახეს თეოპომპოსთან იღებს.
ვფიქრობთ, ჩვენმა კვლევამ აჩვენა, რომ მიუხედავად ცალკეულ მეცნიერთა განა-
ცხადისა, რომლებიც ანტიკურობაში ევროპას მხოლოდ მითოლოგიურ და გეოგრაფიულ კონ-
ტექსტებში მოიაზრებდნენ, ევროპა ანტიკურობაში ცალსახად გვევლინება კულტურულ
იდენტობად და ეს კულტურული კონტექსტი საკმაოდ დიფერენცირებული სახით მისი სხვა-
დასხვა კომპონენტით არის წარმოდგენილი. გარდა ამისა, ვფიქრობთ, რომ ანტიკურობაში
„ევროპა“ აშკარად პოლიტიკური იდენტობის კონტექსტშიც უნდა განვიხილოთ. ჩვენი
აზრით, ცნება „ევროპის“ პოლიტიკურ კონტექსტზე უკვე ჰეროდოტესთანაც შეიძლება ლა-
პარაკი, თუმც ეს შემდგომ კვლევას მოითხოვს. რაც შეეხება ევროპის იდენტურობის ევო-
ლუციის ხაზს ანტიკურობაში, ის ასე წარმოდგება: მითოლოგიურ-გეოგრაფიული ტერმინი →
გეოგრაფიული ტერმინი დაკავშირებული კლიმატთან → გეოგრაფიული კლიმატთან დაკავ-

111
შირებული ტერმინი + კულტურა (ეთნიკური მახასიათებლები, პოლიტიკური მახასია-
თებლები) → გეოგრაფიული ტერმინი + კულტურა (განათლება/აღზრდა, ცხოვრების
წესი/ცივილიზირებულობა) → პოლიტიკური იდენტობა.
ანტიკურობაში, კერძოდ, ისოკრატეს და მისი მოწაფეების შემოქმედებაში ევროპის,
როგორც პოლიტიკური იდენტობის დაშვების შესაძლებლობას, ვფიქრობთ, გვაძლევს შემ-
დეგი კომპონენტების ერთობლიობა: ევროპა, რომელიც თავდაპირველად აღმოცენდა აზიას-
თან დაპირისპირების გზით, აშკარად ავლენს ტენდენციას, რომ გახდეს ავტონომიური პო-
ლიტიკური თვალსაზრისით, რამეთუ იკვეთება ევროპული ინტერესების სივრცის არსებობა
და მცდელობა, შეიქმნას ძლიერი ევროპული სახელმწიფო. თავად ისოკრატეს შემოქმედებაში
ხდება ცნება „ევროპის“ იდენტიფიკატორის შეცვლა: თუ გარკვეულ ორატორულ სიტყვებში
„ევროპის“ რეპრეზენტატორი საბერძნეთია, „ფილიპიკოსში“ ევროპა აღარ არის მარტო
საბერძნეთის ეკვივალენტი. მის მოწაფეებთან – ეფოროსთან და თეოპომპოსთან ევროპა აღარ
არის საბერძნეთთან იდენტიფიცირებული, თუმცა მიეკუთვნება იმ სივრცეს, რომელიც
საბერძნეთიდან გამომდინარეობს. ამასთან, სახეზეა ცნება „იდენტობისთვის“ დამახასია-
თებელი ნიშან-თვისებების გაჩენა: ა) ადამიანებს აქვთ ევროპისადმი მიკუთვნებულობის
გრძნობა; ბ) იბრძვიან მისი სიძლიერისა და აყვავებისთვის; გ) ხდება ცნება „ევროპისთვის“
მისი არსებობის ისტორიის შექმნა; დ) ხდება ევროპისთვის სპეციფიკურ ღირებულებათა
სისტემის მინიჭება.

ლიტერატურა:
1. კაბოდის გამოკვლევა, რომელიც თავდაპირველად ლექციის სახით რომის უნივერსიტეტში
წაიკითხა, იმავე 1947 წ. სტატიების სახით დაიბეჭდა: Chabod F., L’ Idea di Europe’ in: La Rassegna d’
Italio, II, 4: 3-17; 5: 25-37; 1961 წ. მეცნიერის გარდაცვალების შემდეგ გამოქვეყნდა მისი
მონოგრაფია: Storia dell’ idea d’Europa, Bari: Laterza 1961.
2. ეს ასპექტები იყო სოკრატემდელი ფილოსოფია, მითოლოგია, მისტერიული რელიგიები, საყუ-
რადღებო იყო ბერძნული ტრაგედიის თემების მიმართ ინტერესის გაღვიძება, ასევე დორიული
სტილის საიდუმლოს თავიდან აღმოჩენა (Rougemont, 1961, 370). რუჟმონის ნაშრომის შესახებ იხ.:
The Idea of Europe in the Work of Denis de Rougemont and the French Non-Confromists, Faustian
Europe, A Blog about Contemporary Europe. www.faustianeuropa.wordpress.com
3. Le Goff J., The Birth of Europe, Blackwell Publishing 2005.
4. Pagden A., Europe: Conceptualizing a Continent, 33 in: Pagden A. (ed.), The Idea of Europe from
Antiquity to the European Union“, Cambridge 2002.
5. Mikkelli H., Europe as an Idea and Identity, Routledge 1998.
6. Paul Valery, Variete, I in: Mikkelli, 1998.
7. Wilterdink N., An Examination of European and National Identity, European Journal of Sociology, 34,
1993, 119-136.
8. დამოწმებული Patôcka J., Spiritual Crisis of European Humanity in Husserl and Masaryk, in: Novak J.
(ed.), On Masaryk 1988, 97-109.
9. Meier Chr., A Culture of Freedom: Ancient Greece and the Origins of Europe, New York 2012.
10. თუმცა ზოგიერთი მეცნიერის აზრით, მის „ისტორიაში“ წარმოდგენილია ეთნიკურობის იმგვარი
ფორმულირება, რომელიც გამოხატავს ერთგვარ ბალანსს არისტოკრატიასეულ გენიალოგიაზე
აქცენტგაკეთებულ იდენტობასა და ძვ. წ. V საუკუნის მიერ კულტურაზე ფოკუსირებულ იდენ-
ტობას შორის. Thomas R., Ethnicity, Genealogy and Hellenism in Herodotus, in: Malkin I. (ed.), Ancient
Perceptions of Greek Ethnicity, Harward University Press 2001, 213-234.

112
11. იხ.: ამ საკითხზე Saïd S., The Discourse of Identity in Greek Rhetoric from Isocrates to Aristides, in:
Ancient Perceptions of Greek Ethnicity (ed. I. Malkin), Harward University Press 2001.
12. Romilly J. D., Isocrates and Europe, Greece and Rome, v. XXXIX, # 1, April 1992, 2-63, 5.
13. Romilly, 1992, 2-63, 5.
14. Romilly, 1992, 2.
15. Momigliano A., Europa als Politischer Begriff bei Isokrates und den Isokrateem in: F. Seck (ed.) Isocrates,
Wege der Forschung, Darmstadt, 1976, 128 ff.
16. Said, 2001.
17. Momigliano, 1976, 134.
18. როგორც ცნობილია, ევროპისა და აზიის ოპოზიციის ტროას ომთან დაკავშირებას პირველად
ჰეროდოტესთან ვხვდებით, როდესაც იგი ელინებსა და აზიას შორის არსებული პირველი
კონფლიქტების შესახებ მსჯელობს და მათ ქალების: იოს, ევროპეს, მედეასა და ელენეს მოტაცებას
უკავშირებს (Her., I, 4 ...).
19. Romily, 1992.
20. Romilly, 1992, 7.
21. μεγίστην τῶν κατὰ τὴν Εὐρώπην κατεσκεύασε τὴν ἰδίαν βασιλείαν.
22. διὰ τὸ μηδέποτε τὴν Εὐρώπην ἐνηνοχένα τοιοῦτον ἂνδρα παράπαι οἷον τὸν Ἀμύντου Φίλιππον (frg. 27,
Jacoby). მომილიანო ამას შემდეგნაირად თარგმნის: „ფილიპე იყო უდიდესი კაცი, რომელიც კი
ევროპას ჰყოლია.“

113
 ქართული კონსტიტუტიონალიზმის ევროპული საფუძვლები:  

ბრძოლა სამართლებრივი სახელმწიფოსთვის 

დიმიტრი გეგენავა
სამართლის მაგისტრი, დოქტორანტი 
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო) 

შესავალი
სამართლებრივი სახელმწიფოს პრაქტიკული იმპლემენტაცია და ქვეყნის დემოკრატი-
ული განვითარება პირდაპირ დაკავშირებულია მის მთავარ სამოქმედო დოკუმენტთან – კონ-
სტიტუციასთან. ხშირად სწორედ ეს უკანასკნელი წარმოადგენს სახელმწიფოს ცივილიზებუ-
ლობისა და განვითარების მთავარი ინდიკატორი. თუმცა, აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ მხო-
ლოდ ნორმატიული აქტი ვერ განაპირობებს სახელმწიფოს სწრაფვას ძირითადი კანონით გან-
საზღვრული იდეალებისკენ. აუცილებელია, იდეალურ მიზნებს პრაქტიკული აღსრულება და
სამეცნიერო დონეზე შესაბამისი მხარდაჭერა მოჰყვეს.
1918 წელს საქართველომ, მისი არსებობის რამდენიმე ათასწლოვან ისტორიაში პირვე-
ლად, სახელმწიფო მოწყობის რესპუბლიკური ფორმა აირჩია, რაც ჯერ დამოუკიდებლობის
აქტით, შემდეგ კი 1921 წლის კონსტიტუციით განამტკიცა. თამამად შეიძლება ითქვას, რომ,
საქართველოს პირველი რესპუბლიკის სოციალისტური მთავრობის მიუხედავად, რომლის
წევრებიც, ძირითადად, რუსული სოციალიზმის წარმომადგენლები იყვნენ, საქართველოს
დემოკრატიული რესპუბლიკა დასავლურ, ევროპულ ღირებულებებს აღიარებდა.
ევროპული კონსტიტუციონალიზმის პრინციპებით, საფრანგეთის, შვეიცარიის, გერმა-
ნიისა და ამერიკის შეერთებული შტატების საკონსტიტუციო სამართლის მოძღვრებით იყო
გაჯერებული პირველი რესპუბლიკის უმთავრესი სამართლებრივი აქტები. მსგავსი მიმარ-
თულებით ვითარდებოდა ქართული კონსტიტუციონალიზმიც, ქართველი მეცნიერ-იურის-
ტების უმრავლესობა, რომელთაც ევროპული განათლება ჰქონდათ, სწორედ ევროპულ ღირე-
ბულებებს, დასავლურ, ლიბერალურ მიდგომებს უჭერდა მხარს.
70 წლიანი საბჭოური პერიოდის შემდეგ ქართულმა კონსტიტუციონალიზმა მეტად აღ-
რეული, შერეული ფორმა მიიღო, რომელიც ევროპული საკონსტიტუციო სამართლისა და
პოსტსაბჭოური აზროვნების ნაზავს წარმოადგენდა. სამართლებრივი სახელმწიფოს ჩამოყა-
ლიბებას სამართლებრივი ხარვეზებიც აფერხებს. მიუხედავად იმისა, რომ თანამედროვე სა-
მართლის მიღწევების უმრავლესობა მოქმედ კონსტიტუციაშიც აისახა, ამ ყოველივეს პრაქტი-
კული იმპლემენტაცია მნიშვნელოვან პრობლემებთანაა დაკავშირებული.
ნაშრომის მიზანია, მიმოიხილოს ქართული საკონსტიტუციო სამართლის, როგორც სა-
მართლის მიმართულებისა და მეცნიერების, ევროპული საფუძვლები, ძირითადი ღირებუ-
ლებები და ფასეულობები, რომლებსაც ეფუძნება ქართული კონსტიტუციონალიზმი. საქარ-
თველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის პერიოდის საკონსტიტუციო სამართლის ძირითადი

114
ასპექტები და ის ძირითადი ელემენტები, რომლებმაც განაპირობეს საქართველოს პირველი
კონსტიტუციისა და კანონმდებლობის ევროპული ხასიათი.

1. ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან

საკონსტიტუციო სამართალი1 საჯარო სამართლის ნაწილია, რომელიც სახელმწიფოსა
და საზოგადოების ცხოვრებაში ყველაზე შესამჩნევად, სრული მოცულობით მოქმედებს.
პოლიტიკასთან მისი მჭიდრო კავშირი კი ქართული სინამდვილისათვის სამარადისოდ
აქტუალურსა და პრობლემურ სფეროდ აქცევს. ზოგადი განმარტებით, საკონსტიტუციო
სამართალი სახელმწიფოს მიერ დადგენილი და უზრუნველყოფილი ნორმათა სისტემური
ერთობაა2, რომელიც აწესრიგებს სახელმწიფო ორგანოებსა და მათ ურთიერთკავშირს,3
ხელისუფლების ერთიან სტრუქტურასა და უფლებამოსილებებს,4 სუვერენიტეტს, სახელ-
მწიფოს პოლიტიკურ, სამართლებრივი, ეკონომიკურ და სოციალურ სისტემას,5 მოქალაქესა და
სახელმწიფოს შორის ურთიერთობას,6 ადამიანისა და მოქალაქის სამართლებრივ სტატუსსა და
ძირითად უფლებებს. საკონსტიტუციო სამართლის მიზანი არა სახელმწიფოს უბრალოდ
სამართლებრივი მოწესრიგება და ხელისუფლების ორგანოთა სტატუსის განსაზღვრა, არამედ
სახელმწიფო ორგანოების მუდმივი და კანონზომიერი ცვლისა და ხელისუფლების
7 8
შეზღუდღვის, მისი ძირითადი უფლებებით ბოჭვის უზრუნველყოფაა. რომ არა ეს
უკანასკნელი, საკონსტიტუციო სამართლის ნაცვლად სახელმწიფო სამართალი იარსებებდა,
რომელიც მშრალად დაადგენდა სამართლებრივ მოწესრიგებას9.
ქართულ კონსტიტუციონალიზმზე მსჯელობისას, აუცილებელია ყურადღება
გამახვილდეს იმ წინარეისტორიულ პერიოდზე, რომელიც წინ უძღოდა მის ჩამოყალიბებას.
ძალაუფლების გამიჯვნისა და ხელისუფლების შეზღუდვის იდეები მე-12 საუკუნის
საქართველოში აქტუალური იყო. გარემოებები რომ სხვაგვარად განვითარებულიყო, შესაძ-
ლებელია მსოფლიო პარლამენტარიზმის სამშობლოდ თამარის ეპოქის საქართველო
მიჩნეულიყო, თუმცა მოვლენებმა განვითარების სრულიად სხვა მიმართულება პოვა.
სახელმწიფო სამართლის საკითხები კი ქართული სამართლის ძეგლებში საკმაოდ ვრცლადაა
წარმოდგენილი.10
კლასიკური კონსტიტუციონალიზმის იდეები საქართველოში ეტაპობრივად შემოვიდა.
რუსეთი იმპერიის პირობებში, რა თქმა უნდა, სახელმწიფოებრივ დონეზე მათი ასახვა ვერ

1
საკონსტიტუციო სამართლის ცნებათა საკითხზე დაწვრილებით იხ., გეგენავა დ., ზოგიერთი ცნების
მართებულობის საკითხისათვის ქართულ საკონსტიტუციო სამართალში, წიგნში: ზურაბ ახვლე-
დიანი 80, თბილისი, 2013, 181-194.
2
მელქაძე ო., კონსტიტუციონალიზმი, თბილისი, 2006, 19.
3
Beale A., Essential Constitutional Law, Second Edition, London, 1997, 1-2.
4
მელქაძე ო., კონსტიტუციონალიზმი, თბილისი, 2006, 19.
5
იქვე, 21.
6
Barnett H., Constitutional and Administrative Law, Fourth Edition, London, 2002, 3.
7
Alder J., General Principles of Constitutional and Administrative Law, Fourth Edition, Bristol, 2002, 3.
8
შაიო ა., ხელისუფლების თვითშეზღუდვა, კონსტიტუციონალიზმის შესავალი, მ. მაისურაძის
თარგმანი, თ. ნინიძის რედაქტორობით, თბილისი, 2003, 39.
9
იხ., გეგენავა დ., ქანთარია ბ., ცანავა ლ., თევზაძე თ., მაჭარაძე ზ., ჯავახიშვილი პ., ერქვანია თ.,
პაპაშვილი თ., საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალი, თბილისი, 2013, 15-16.
10
იხ., იქვე, 51-52.

115
მოხერხდებოდა, თუმცა ჯერ კიდევ XIX საუკუნის დასაწყისში დავით და იონე ბატო-
ნიშვილებს1, შემდეგ კი 1832 წლის შეთქმულების ინიციატორებს2 საქართველოს ახლებური
სახელმწიფო მოწყობის შესახებ მკაფიოდ ჩამოყალიბებული ხედვა ჰქონდათ. შემდგომი
პერიოდის ქართველი მოაზროვნეების, საზოგადო მოღვაწეების ნაშრომებში კიდევ უფრო
მკვეთრად იგრძნობოდა ძალაუფლების გამიჯვნის კონცეფციისა და სახელმწიფოს
თანამედროვე გაგების პრაქტიკული გააზრება.
ყველაზე აქტიურად კონსტიტუციონალიზმის იდეების გავრცელება საქართველოში
მე-19-მე-20 საუკუნეების მიჯნაზე დაიწყო3, რაც, მართალია, საკმაოდ გვიან მოხდა, თუმცა
ამას თავისი ობიექტური და სუბიექტური ფაქტორები ჰქონდა. ამ პერიოდს ემთხვევა
რუსეთის იმპერიის გავლენის შესუსტება, ახალი რევოლუციური ძალების გააქტიურება და
ევროპაში ნასწავლი მეცნიერებისა და პოლიტიკოსების დაბრუნება საქართველოში. ალბათ,
ეს გახლდათ ის მთავარი მიზეზი, რის გამოც საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის
შექმნამდე საკონსტიტუციო სამართალში რამდენიმე მნიშვნელოვანი სამეცნიერო ნაშრომი
უკვე შექმნილი იყო. სახელმწიფოებრივ დონეზე პოლიტიკოსებსა და ქვეყანას 1917-1918
წლების, ასევე, ამიერკავკასიის დემოკრატიული ფედერაციული რესპუბლიკის პრაქტიკული
გამოცდილებაც ძალიან წაადგათ.

2. 1918 წლის 26 მაისის დამოუკიდებლობის აქტი

ევროპული და ამერიკული კონსტიტუციონალიზმის ფუნდამენტური იდეები და
ქართველი კონსტიტუციონალისტები, პოლიტიკოსების შეხედულებები, რომლებიც მეოცე
საუკუნის პირველ მეოთხედში საქართველოში არსებობდა 1918 წლის 26 მაისის დამო-
უკიდებლობის აქტში იქნა წარმოდგენილი. დამოუკიდებლობის აქტი ნებისმიერი სახე-
ლმწიფოსათვის უმნიშვნელოვანესი დოკუმენტია და იგი უფრო მეტად დეკლარაციულ, პო-
ლიტიკურ ხასიათს ატარებს, ვიდრე – სამართლებრივს. მაგალითად, აშშ-ს 1776 წლის და-
მოუკიდებლობის დეკლარაციას დღემდე არანორმატიული ხასიათი აქვს. მისი განსა-
კუთრებული მნიშვნელობის მიუხედავად, მისთვის არ მიუნიჭებიათ სავალდებულო ხასიათი.
1918 წლის 26 მაისს საქართველოს ეროვნულმა საბჭომ საზეიმოდ გამოცხადა სა-
ქართველოს დამოუკიდებლობა.4 საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტი არამხოლოდ დეკ-
ლარაციული ხასიათი დოკუმენტი გახლდათ, მან ფაქტობრივად „მცირე კონსტიტუციის“ რო-
ლიც კი ითამაშა საქართველოს პირველი რესპუბლიკის არსებობის არცთუ ხანგრძლივ პე-
რიოდში. 1919 წლის 12 მარტს ახალარჩეული საქართველოს დამფუძნებელი კრების პირველი
სხდომაზევე დამოუკიდებლობის აქტს სავალდებულო ძალა მიანიჭეს,5 რითაც ის კანონ-
მდებლობის განუყოფელ ნაწილად იქცა. მას აქტუალობა შემდგომშიც არ დაუკარგავს და,

1
იხ., გარიშვილი მ., დავით ბატონიშვილი - ევროპელი იურისტი, სამართლის ჟურნალი „სარჩევი“,
#1-2(3-4), 2012.
2
ქანთარია ბ., კონსტიტუციონალიზმის ფუნდამენტური პრინციპები და მმართველობის ფორმის
სამართლებრივი ბუნება პირველ ქართულ კონსტიტუციაში, თბილისი, 2013, 24.
3
ცნობილაძე პ., საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი, ტომი I, თბილისი, 2005, 93.
4
დემეტრაშვილი ა., კობახიძე ი., კონსტიტუციური სამართალი, თბილისი, 2011, 51.
5
გეგენავა დ., ქანთარია ბ., ცანავა ლ., თევზაძე თ., მაჭარაძე ზ., ჯავახიშვილი პ., ერქვანია თ.,
პაპაშვილი თ., საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალი, თბილისი, 2013, 55.

116
ფაქტობრივად, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის პრეამბულადაც კი განიხი-
ლებოდა.1 აქტი წინ უძროდა კონსტიტუციის ყველა გამოქვეყნებულ პროექტს2. იგი, ფაქტობ-
რივად, ქართული კონსტიტუციონალიზმის პირველი ოფიციალური დოკუმენტია, რომელსაც
უკავშირდება კლასიკური საკონსტიტუციო სამართლის ჩამოყალიბება საქართველოში3.
დამოუკიდებლობის აქტი ფუძემდებლური ხასიათის სამართლებრივ დოკუმენტს
წარმოადგენდა, რომლის შვიდ მუხლში მოცემული იყო საქართველოს სახელმწიფოს ძირი-
თადი პრიორიტეტები, სახელმწიფო მმართველობის განხორციელების საფუძვლები, ის ძირი-
თადი პრინციპები, რომლებიც საქართველოს ხელისუფლებას პრაქტიკაში უნდა გაეტარებინა.
საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტს წამძღვარებული ჰქონდა პრეამბულა, რომელიც
აღწერდა იმ ფაქტობრივ გარემოებებსა და საქართველოს ისტორიის პერიპეტიებს, რომლებმაც
განაპირობეს საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადება 1918 წელს.4 მასში გაცხა-
დებულია მიზანი, რომელიც იმ დროის ქართულმა საზოგადოებამ დაისახა: საკუთარი
სახელმწიფოებრივი ორგანიზაციის შექმნა, მისი საშუალებით გარეშე ძალის მიერ დაპყრ-
ობისგან თავის გადარჩენა, დამოუკიდებელი განვითარებისთვის მტკიცე საფუძვლის შექმნა.5
აქტმა აღიარა და დაადგინა რამდენიმე ფუძემდებლური პრინციპი, რომლითაც მცირე
თუ გრძელვადიან პერიოდში საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკასა და მის მთავრობას
უნდა ეხელმძღვანელა: სახალხო და სახელმწიფოებრივი სუვერენიტეტი,6 დემოკრატიული
რესპუბლიკა, როგორც მმართველობის ფორმა7, მუდმივი ნეიტრალიტეტი,8 საერთაშორისო
სუბიექტუნარიანობა და საერთაშორისო ურთიერთობებში მონაწილეობის კეთილმეზობლური
მიზანი,9 მოქალაქეთა თანასწორობისა და ადამიანის ძირითადი უფლებების პატივისცემა,10
ეროვნულ უმცირესობათა ინტერესების დაცვა და მათი უფლებების რეალიზაციის თავისუფ-
ლება,11 დროებითი მმართველობის განხორციელების ძირითადი პრინციპები და უფლება-
მოსილი ორგანოები.12 ხსენებული დებულებები და ძირითადი პრიორიტეტები კლასიკური
ევროპული კონსტიტუციონალიზმის დოქტრინის რეცეფციის შედეგი გახლდათ, უფრო მეტიც
აქტში თავისუფლად შესაძლებელია გასხვავდეს ფრანგული, გერმანული და შვეიცარიული
საკონსტიტუციო სამართლისათვის დამახასიათებელი უნიკალური ელემენტები.
დოკუმენტმა განსაკუთრებული ყურადღება გაამახვილა მმართველობის ფორმაზე.
სოციალისტური მთავრობისთვის მონარქიის აღდგენის საკითხი, რასაკვირველია, დახურული

1
იხ., ქანთარია ბ., კონსტიტუციონალიზმის ფუნდამენტური პრინციპები და მმართველობის ფორმის
სამართლებრივი ბუნება პირველ ქართულ კონსტიტუციაში, თბილისი, 2013, 65
2
გეგენავა დ., ქანთარია ბ., ცანავა ლ., თევზაძე თ., მაჭარაძე ზ., ჯავახიშვილი პ., ერქვანია თ.,
პაპაშვილი თ., საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალი, თბილისი, 2013, 55.
3
დემეტრაშვილი ა., კობახიძე ი., კონსტიტუციური სამართალი, თბილისი, 2011, 52.
4
საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტის პრეამბულა, 1918 წლის 26 მაისი.
5
იქვე, პრეამბულა, მეორე აბზაც.
6
იქვე, აქტის პირველი მუხლი.
7
იქვე, მე-2 მუხლი.
8
იქვე, მე-3 მუხლი.
9
იქვე, მე-4 მუხლი.
10
იქვე, მე-5 მუხლი.
11
იქვე, მე-6 მუხლი.
12
იქვე, მე-7 მუხლი.

117
იყო,1 უფრო მეტიც, მათთვის აუცილებელი იყო რესპუბლიკური მმართველობის უზ-
რუნველსაყოფად მკაფიო და „უცვლელი“ დებულება არსებულიყო. ამას პრინციპული მნიშ-
ვნელობა ჰქონდა და შემდგომში საკონსტიტუციო კომისიის თავმჯდომარე პავლე საყვა-
რელიძის განმარტებით, აღნიშნული არასდროს უნდა შეცვლილიყო, მიუხედავად იმისა, რომ
იგი კონსტიტუციას სტატიკურ დოკუმენტად არ განიხილავდა და პირიქით, მის დინა-
მიკურობას უსვამდა ხაზს2.
დამოუკიდებლობის აქტმა გაიზიარა იმ ეპოქის მოწინავე ევროპული დოქტრინა ადა-
მიანის ძირითადი უფლებების სფეროში, თან გაცილებით მეტი პროპორციით, ვიდრე თავად
ევროპულმა სახელმწიფოებმა. ეს შემდგომში პირველ კონსტიტუციაშიც აისახა, რომელიც
ძირითადი უფლებების მიმართულებით საკმაოდ ნოვატორული და ეპოქის გათვალის-
წინებით, „ზედმეტად დემოკრატიულიც“ კი იყო. უფლებების პარალელურად, აქტის მე-7
მუხლმა დაადგინა ეროვნული საბჭოს უფლებამოსილება და დროებითი მთავრობის პასუხის-
მგებლობის პრინციპი, რაც კლასიკური საპარლამენტო რესპუბლიკისთვის იყო დამახასია-
თებელი. სწორედ ამ მუხლის საფუძველზე მუშაობდნენ სახელმწიფო ხელისუფლების
ძირითადი ორგანოები 1918-1921 წლებში3.
დოკუმენტის მნიშვნელობაც ისიც უსვამს ხაზს, რომ მისი დებულებების უმრავლესობა
(7 მუხლიდან 6) პირველ კონსტიტუციაშიც აისახა და რამდენიმე მათგანს მთელი თავიც კი
მიეძღვნა. ერთადერთი პრინციპი, რომელმაც შემდგომში გაგრძელება ვერ პოვა, ნეიტრა-
ლიტეტი იყო. ნეიტრალიტეტის აღიარებით საქართველო გამოკვეთილად შვეიცარიულ
მოდელს უჭერდა მხარს, თუმცა საკონსტიტუციო კომისიის მუშაობისას მასზე უარი ითქვა
საქართველოს გეოპოლიტიკური მდგომარეობიდან გამომდინარე4.
მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტი საქართველოს სახელ-
მწიფოებრივი არსებობის საფუძველს წარმოადგენდა, იგი კონსტიტუციის მაგივრობას მაინც
ვერ გასწევდა, რადგანაც ძალზე ზოგადი და მცირე მოცულობისა იყო.5 ხელისუფლებაც და
საზოგადოებასაც კარგად ესმოდა სახელმწიფოს მეტი ლეგიტიმაციის აუცილებლობა, რაც
კონსტიტუციის მიღებით მოხერხდებოდა.6

3. ევროპული საკონსტიტუციო სამართლის რეცეფცია და კონსტიტუციონალიზმი

საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში

საკონსტიტუციო სამართლისა და საკონსტიტუციო სამართლის მეცნიერების გან-

ვითარება საქართველოში მეოცე საუკუნის ათიანი წლებიდან იწყება. ამ პროცესზე მნიშ-
ვნელოვანი გავლენა ქართველ მოღვაწეთა ევროპულმა განათლებამ და თანამედროვე სამარ-
თლებრივ თუ პოლიტიკურ პროცესებში მეტად განსწავლულობამ მოახდინა. იურისტთა

1
ხეცურიანი ჯ., სახელმწიფო მმართველობის ფორმები და მონარქიის აღდგენის პერსპექტივები
საქართველოში, წიგნში: ძიებანი ქართულ სამართალმცოდნეობაში, თბილისი, 2011, 35.
2
იხ., მაცაბერიძე, საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუცია: შემუშავება და მიღება, თბილისი, 2008.
3
გეგენავა დ., ქანთარია ბ., ცანავა ლ., თევზაძე თ., მაჭარაძე ზ., ჯავახიშვილი პ., ერქვანია თ.,
პაპაშვილი თ., საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალი, თბილისი, 2013, 54.
4
იქვე.
5
დემეტრაშვილი ა., კობახიძე ი., კონსტიტუციური სამართალი, თბილისი, 2011, 52.
6
ცნობილაძე პ., საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი, ტომი I, თბილისი, 2005, 98-99.

118
მთელი თაობა, რომელიც გერმანიაში, შვეიცარიაში, საფრანგეთსა და რუსეთში სწავლობდა,
საქართველოში დაბრუნდა, მიღებულ ცოდნასა და გამოცდილებას კი პრაქტიკული გამო-
ყენების შესაძლებლობა მიეცა. ამასთან, აღსანიშნავია, რომ დამოუკიდებლობის გამოცხადების
შემდეგ არა მხოლოდ მმართველი პოლიტიკური ძალის, სოციალ-დემოკრატების, არამედ
ეროვნულ-დემოკრატებისა და სოციალ-ფედერალისტების, ასევე, სხვა ოპოზიციური პარ-
ტიების წარმომადგენლებიც საკმაოდ განსწავლულები გახლდნენ პოლიტიკური სამართლის
მიმართულებით, რაც სამართალშემოქმედების პროცესს ევროპულ, ცივილიზებულ ჩარჩოებში
აქცევდა. თითოეულ კანონსა და კონსტიტუციის პროექტის დებულებაზე კვალიფიციური,
ზოგჯერ სამეცნიერო დისკუსიაც კი იმართებოდა.
ზოგადად, საკონსტიტუციო სამართლის მეცნიერება დროთა განმავლობაში ჩამო-
ყალიბებულ სახელმწიფოს მართვა-გამგეობასთან დაკავშირებული საკითხების ისტორიულ,
სამართლებრივ, ფილოსოფიურ და პოლიტიკურ ასპექტებს1, ხელისუფლების ქმედებათა
ლეგიტიმურობის საკითხს,2 საკონსტიტუციო სამართლის განვითარების ისტორიასა და
საკონსტიტუციოსამართლებრივ ნორმათა პრაქტიკაში რეალიზაციას, მის სუბიექტებს, წყა-
როებსა3 და მსგავს თემატიკას შეისწავლის. შაიოს განმატებით, „კონსტიტუციონალიზმი არის
სახელმწიფო ხელისუფლების შეზღუდვა საზოგადოებრივი სიმშვიდის შენარჩუნებისთვის,
რომელიც მოწოდებულია დააცხროს მიმდინარე ვნებები ისე, რომ საფრთხე არ შეუქმნას
მმართველობის ეფექტიანობას“.4 საკონსტიტუციო სამართლის მეცნიერება უცხო არ იყო
ქართველი იურისტებისათვის, უფრო მეტიც, ქართული საკონსტიტუციო სამართლის ოფიცია-
ლური ათვლის წერტილამდე (1918 წლის 26 მაისი), საკონსტიტუციო სამართლის მეცნიერება
საკმაოდ დამუშავებული და პოპულარული გახლდათ საქართველოში. მეცნიერ-იურისტებს
რამდენიმე საინტერესო ნაშრომიც ჰქონდათ შესრულებული, სისტემატურად ქვეყნდებოდა
სტატიები და მოსაზრებები აქტუალურ თემებზე. ამ პერიოდის მოღვაწეთაგან აღსანიშნავია
გიორგი გვაზავას, რაჟდენ არსენიძის, კონსტანტინე მიქელაძის, პავლე საყვარელიძის,
ალექსანდრე მდივანისა და სხვათა შრომები.5
ქართველი კონსტიტუციონალისტები უპირატესობას ანიჭებდნენ დასავლურ დოქტრი-
ნასა და გამოცდილებას, განსაკუთრებით ევროპული კონსტიტუციონალიზმის მიღწევებს.
მართალია, მათი ნაშრომებიდან, ასევე საკონსტიტუციო კომისიის მუშაობის ჩანაწერებიდან
ირკვევა, რომ ამერიკული საკონსტიტუციო სამართლის შესახებ ნათელი და სისტემური წარ-
მოდგენა ჰქონდათ, თუმცა ევროპული არჩევანისა და შესაბამისად, გემოვნების გათვალის-
წინებით, აქცენტი ევროპულ, საპარლამენტო ტიპის მმართველობაზე კეთდებოდა. ამასთან,
ძლიერი პრეზიდენტის ინსტიტუტი და საპრეზიდენტო მოდელი თავისებურებები, არცთუ
უსაფუძვლოდ, ძალზე აფრთხობდა ქართულ პოლიტიკურ თუ სამეცნიერო ელიტას.
საკონსტიტუციოსამართლებრივი აკადემიური ნაშრომები ქვეყნდებოდა საქართველოს
დემოკრატიული რესპუბლიკის არსებობის მთელი პერიოდის მანძილზე. ამასთან, მეცნიერები

1
Barnett H., Constitutional and Administrative Law, Fourth Edition, London, 2002, 3.
2
იქვე, 5.
3
მელქაძე ო., კონსტიტუციონალიზმი, თბილისი, 2006, 23.
4
შაიო ა., ხელისუფლების თვითშეზღუდვა, კონსტიტუციონალიზმის შესავალი, მ. მაისურაძის
თარგმანი, თ. ნინიძის რედაქტორობით, თბილისი, 2003, 11.
5
იხ., გეგენავა დ., ქანთარია ბ., ცანავა ლ., თევზაძე თ., მაჭარაძე ზ., ჯავახიშვილი პ., ერქვანია თ.,
პაპაშვილი თ., საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალი, თბილისი, 2013, 52-53.

119
არ გაურბოდნენ მმართველი ძალის კრიტიკას, საფუძვლიანი, დასაბუთებული მოსაზრებების
წარმოჩენას. აღსანიშნავია გიორგი გვაზავას 1920 წლის ნაშრომი „ძირითადი პრინციპები
საკონსტიტუციო უფლებისა“. ეს უკანასკნელი იმდროინდელი საკონსტიტუციო სამართლის
მეცნიერების თეორიითა და პრაქტიკით გამყარებული წიგნია, რომელიც დღემდე გამოდგება
როგორც საკვლევი, ისე საგანმანათლებლო მიზნებისთვის. ავტორის მიერ შესანიშნავადაა
გადმოცემული გასული საუკუნის ათიანი წლების ბოლოსთვის არსებული ცოდნა სახელმწიფო
მოწყობისა და ადამიანის უფლებების შესახებ. გიორგი გვაზავა მსჯელობას შედარებით-
სამართლებრივი მეთოდით ამყარებს და იმავდროულად, არ გაურბის საქართველოს დემოკ-
რატიული რესპუბლიკის საკონსტიტუციო სამართალსა და მის პრობლემებზე საუბარს.1
განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია პავლე საყვარელიძის საქმიანობა, რომელიც საკონ-
სტიტუციო კომისიას თავმჯდომარეობდა, პარალელურად კი კონსტიტუციის პროექტის
დებულებების გამოქვეყნებასთან ერთად, მას თან ურთავდა შესაბამის განმარტებებსა და
კომენტარს, რათა მაქსიმალურად ბევრი დაინტერესებული პირისათვის ნათელი ყოფილიყო
ძირითადი კანონის ტექსტის შინაარსობრივი დატვირთვა.2 ამასთან, საყვარელიძესვე ეკუთვნის
შედარებითსამართლებრივი ხასიათის რამდენიმე ნაშრომი, რომელიც ძალზე წაადგა საკონ-
სტიტუციო კომისიას მუშაობაში3. მნიშვნელოვანი შრომები აქვთ რაჟდენ არსენიძეს4, კონ-
სტანტინე მიქელაძესა5 და სხვა საზოგადო მოღვაწეებს, რომელთა შეხედულებები, მიუხედავად
პარტიული და მსოფლმხედველური კუთვნილებისა, გამორჩეულად თანამედროვე, შედა-
რებითსამართლებრივი ხასიათისა და მაღალი სამართლებრივი კულტურით შედგენილი
აკადემიური ნაშრომები იყო.

4. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის კონსტიტუცია

4.1. კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება
ქართული კონსტიტუციონალიზმის ევროპული ბუნება და ხასიათი ყველაზე ძლიერ
საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის კონსტიტუციაში გამოვლინდა. თუმცა ეს ეხება
არა მხოლოდ უშუალოდ კონსტიტუციის ტექსტს, არამედ ამ უკანასკნელის ჩამოყალიბების
ეტაპსა და კონსტიტუციის შემუშავება-მიღების პერიოდს. ეს უკანასკნელი იმდროინდელი
ცივილიზებული მსოფლიოს ყველა კრიტერიუმს აკმაყოფილებდა. ქართული პოლიტიკური და
იურიდიული ელიტა იმდენად დიდ ყურადღებას უთმობდა კონსტიტუციის პროექტის
შემუშავების პროცესის გამჭვირვალეობას, რომ პროცესმა საკმარისზე მეტ ხანსაც კი გაგრძელდა.

1
იხ., გეგენავა დ., მეორე გამოცემის წინათქმა, წიგნში: გვაზავა გ., ძირითადი პრინციპები სა-
კონსტიტუციო უფლებისა, მეორე გამოცემა, დ. გეგენავას რედაქტორობით, თბილისი, 2014, 5.
2
იხ., მაცაბერიძე მ., საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება, წიგნში: ქარ-
თული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 90
წლისთავი, ბათუმი, 2011, 27.
3
ფსევდონიმით გამოქვეყნებული ნ. საქარელი, სხვადასხვა ქვეყნების სახელმწიფოებრივი წესწყო-
ბილება, თბილისი, 1920; პ. საყვარელიძე, წერილები სხვადასხვა ქვეყნების პოლიტიკურ წესწყო-
ბილებაზე, თბილისი, 1918.
4
იხ., არსენიძე რ., დემოკრატიული რესპუბლიკა, თბილისი, 1917.
5
იხ., მიქელაძე კ., დემოკრატიული სახელმწიფოს კონსტიტუცია და პარლამენტარული რესპუბლიკა,
თბილისი, 1918.

120
 დამოუკიდებლობის გამოცხადებიდან რამდენიმე დღეში, 1919 წლის 6 ივნისს საქარ-
თველოს ეროვნულმა საბჭომ დაამტკიცა კომისია „საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის
საკონსტიტუციო საფუძვლების შესადგენად“.1 ეროვნულმა საბჭომ თავიდანვე უარი თქვა
კონსტიტუციის პროექტის შექმნა ერთი ადამიანისთვის მიენდო და არჩია იგი საქმეში ჩახედულ
ხალხს შეემუშავებინა.2 ეროვნული საბჭოს საკონსტიტუციო კომისია საკმაოდ წარმო-
მადგენლობითი იყო3 და დაკომპლექტებაც, შეძლებისდაგვარად, პარიტეტის დაცვის მოხდა.
საკონსტიტუციო კომისია სხვადასხვა მიმართულებით მუშაობდა, „გამოიკეთა კონსტიტუციის
პროექტის პრიორიტეტები: კონსტიტუციას უნდა განესაზღვრა ხელისუფლების ორგანოთა
ურთიერთობის ეფექტური და ქმედითუნარიანი კონსტიტუციური პრინციპები, კომისიას უნდა
გადაეწყვიტა მმართველობის ფორმის საკითხი“.4 კონსტიტუციის შექმნის პროცესი ძალზე
გახანგრძლივდა5, რასაც საზოგადოების მხრიდან პროტესტიც მოჰყვა. საბოლოო ჯამში, 1919
წელს დამფუძნებელმა კრებამ ახალი საკონსტიტუციო კომისია ჩამოაყალიბა, რომლის
თავმჯდომარე პავლე საყვარელიძე გახდა. სწორედ მან ითამაშა გადამწყვეტი როლი
კონსტიტუციის საბოლოო პროექტის შემუშავებაში, ამასთან, პროექტის დებულებათა კომენტარი
მისი ავტორობით სისტემატურად ქვეყნდებოდა პრესაში.6
1920 წლიდან კონსტიტუციის პროექტი უკვე საგანგებო რეჟიმში განიხილებოდა,7
საკონსტიტუციო კომისია ცდილობდა, მაქსიმალურად მცირე ვადებში მოემზადებინა საბო-
ლოო ვერსია. 1921 წლის თებერვლისთვის კომისიას თითქმის დასრულებული ჰქონდა
კონსტიტუციის პროექტის ზოგადი განხილვა და უკვე მუხლობრივი განხილვის ეტაპზე იყო.8
სამწუხაროდ, დეტალური განხილვა და დებულებათა ანალიზი რუსეთ-საქართველოს ომის
გამო ვერ განხორციელდა. დამფუძნებელ კრებას მოუწია კონსტიტუციის დაჩქარებულ რეჟიმში
მიღება. 1921 წლის 21 თებერვალს მიღებისთანავე საქართველოს დემოკრატიული რეს-
პუბლიკის კონსტიტუცია ძალაში შევიდა.9

1
მაცაბერიძე მ., საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება, წიგნში: ქართული
კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი,
ბათუმი, 2011, 18.
2
ქანთარია ბ., კონსტიტუციონალიზმის ფუნდამენტური პრინციპები და მმართველობის ფორმის
სამართლებრივი ბუნება პირველ ქართულ კონსტიტუციაში, თბილისი, 2013, 50.
3
საკონსტიტუციო კომისიის თავდაპირველი შემადგენლობა ასე გამოიყურებოდა: სერგი ჯაფარიძე
(თავმჯდომარე), პავლე საყვარელიძე (მდივანი), რაჟდენ არსენიძე, ნოე ჟორდანია, გრიგოლ
რცხილაძე, სამსონ დადიანი, გიორგი გვაზავა და კონსტანტინე მაყაშვილი.
4
გეგენავა დ., ქანთარია ბ., ცანავა ლ., თევზაძე თ., მაჭარაძე ზ., ჯავახიშვილი პ., ერქვანია თ., პა-
პაშვილი თ., საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალი, თბილისი, 2013, 55.
5
მაცაბერიძე მ., საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება, წიგნში: ქართული
კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი,
ბათუმი, 2011, 24-25.
6
იხ., იქვე, 27.
7
ქანთარია ბ., კონსტიტუციონალიზმის ფუნდამენტური პრინციპები და მმართველობის ფორმის
სამართლებრივი ბუნება პირველ ქართულ კონსტიტუციაში, თბილისი, 2013, 61.
8
მაცაბერიძე მ., საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება, წიგნში: ქართული
კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი,
ბათუმი, 2011, 36.
9
ქანთარია ბ., კონსტიტუციონალიზმის ფუნდამენტური პრინციპები და მმართველობის ფორმის
სამართლებრივი ბუნება პირველ ქართულ კონსტიტუციაში, თბილისი, 2013, 63.

121
 გამორჩეული სიამაყით შეიძლება ითქვას, რომ მიუხედავად პარტიული და აზრთა
სხვადასხვაობისა, რომელიც 1918-1921 წლების საქართველოსთვის ერთ-ერთი დამახა-
სიათებელი თვისება იყო, ქართულმა საზოგადოებამ შეძლო ცივილიზებული, ევროპული
მიდგომის არჩევა და ვიწრო პარტიული ინტერესები, ასევე, დოქტრინა მაქსიმალურად გამიჯნა
კონსტიტუციისგან.1 რა თქმა უნდა, სოციალისტური შეხედულებები და მსოფლმხედველობა
აისახა ძირითადი კანონის ტექსტში, თუმცა იმ უტოპიურ მიზნებსა და პრინციპებს, რომლებიც
იმ ეპოქის ქართული პოლიტიკური ძალების უმრავლესობას ჰქონდა კონსტიტუციის
სამართლებრივ ხასიათზე გავლენა არ მოუხდენია.

4.2. 1921 წლის კონსტიტუციის ძირითადი მიმართულებები

1921 წლის კონსტიტუციის მიღება არა მხოლოდ საქართველოდ დემოკრატიული
რესპუბლიკისთვის ძირითადი კანონის არსებობისათვის, არამედ ევროპისა და ცივი-
ლიზებული მსოფლიოსთვის საქართველოს დემოკრატიული არჩევნის გასაცხადებლად იყო
აუცილებელი.2 ძირითადმა კანონმა გაითვალისწინა იმ ეპოქისათვის ცნობილი თითქმის ყვე-
ლა დემოკრატიული და სამართლებრივი ინსტიტუტი, ძირითადი ორიენტირი კლასიკური
ევროპული სახელმწიფოების კონსტიტუციონალიზმი იყო. კონსტიტუციას ორი ამოსავალი
იდეა – ერისა და პიროვნების თავისუფლება დაედო საფუძვლად.3
ძირითად კანონში ორი ძირითადი მიმართულება იკვეთება, რაც საკონსტიტუციო
სამართლის ორ მთავარ დარგს ასახავს (სახელმწიფო მოწყობა და ძირითადი უფლებები),
თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ძირითად უფლებებს გაცილებით მეტი ყურადღება ეთმობა,
რაც იმ პერიოდის კონსტიტუციებთან შედარებით, ნამდვილად ნოვატორული და ძალიან
პროგრესულია.
კონსტიტუციამ საქართველოს მართვა-გამგეობის ფორმად დემოკრატიული რესპუბ-
ლიკა დაადგინა4 და აღნიშნული უცვლელ, მუდმივ დებულებად აქცია. საკონსტიტუციო
კომისიამ შეისწავლა ამერიკული, ფრანგული და შვეიცარიული მმართველობის მოდელები
და მათი ელემენტების შეზავებით გარკვეული ჰიბრიდული პოლიტიკური სისტემა დაამ-
კვიდრა.5 ამის გამო საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მმართველობა შეუძლე-
ბელია მმართველობის კლასიკურ კრიტერიუმებში მოაქციო, კონსტიტუცია „აფუძნებდა
საპარლამენტო მოდელზე ორიენტირებულ რესპუბლიკურ მმართველობას, მაგრამ სახელ-

1
იხ., მაცაბერიძე მ., საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება, წიგნში:
ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 90
წლისთავი, ბათუმი, 2011, 37.
2
დემეტრაშვილი ა., საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუცია 2011 წლის
გადასახედიდან, წიგნში: ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921
წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი, ბათუმი, 2011, 10.
3
მაცაბერიძე მ., საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება, წიგნში: ქართული
კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი,
ბათუმი, 2011, 23.
4
საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუციის 148-ე მუხლი.
5
იხ., გეგენავა დ., ქანთარია ბ., ცანავა ლ., თევზაძე თ., მაჭარაძე ზ., ჯავახიშვილი პ., ერქვანია თ.,
პაპაშვილი თ., საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალი, თბილისი, 2013, 56-57.

122
მწიფოს მეთაურის - პრეზიდენტის გარეშე“1. რაც შეეხება ტერიტორიულ მოწყობას, ქართული
სინამდვილე დეცენტრალიზებულ უნიტარიზმად შეიძლება იქნას მოაზრებული, რომელსაც
სამი ავტონომია და საკმაოდ განვითარებული ადგილობრივი მმართველობისა და
თვითმმართველობის ინსტიტუტებით2.
პარლამენტს, როგორც საკანონმდებლო ხელისუფლების უმთავრეს ორგანოს, წამყვანი
როლი მიანიჭა საქართველოს პირველმა კონსტიტუციამ. როგორც სახელმწიფოს უმაღლესი წარ-
მომადგენლობითი ორგანო, პარლამენტის უზენაესობის იდეა ლამის ინგლისური პარლა-
მენტარიზმისათვის დამახასიათებელი ენთუზიაზმით იქნა ინკორპორირებული ქართულ სამარ-
თლებრივ სივრცეში. პარლამენტის წარმოუდგენლად მაღალი სტატუსიდან გამომდინარე, მან
ფაქტობრივად უგულებელყო ძალაუფლების გამიჯვნის კლასიკური იდეა ხელისუფლების
შტოთა შორის შეკავება-გაწონასწორების მექანიზმის მკვეთრი დარღვევით.3 სწორედ ამ
მოტივით, ძირითადმა კანონმა არ გაითვალისწინა პარლამენტის დათხოვნის შესაძლებლობა,
რაც საპარლამენტო მმართველობისთვის სრულიად უჩვეულოა.4 პარლამენტის სტატუსიდან
გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ იგი სახელისუფლებო ორგანოთა შორის უმთავრეს,
ცენტრალურ ინსტიტუციად იქნა მიჩნეული, ამიტომაც ლოგიკურიცაა, რომ მისი ადგილი
კონსტიტუციაში ყველა სხვა სახელმწიფო ორგანოს წინ, მეოთხე თავში იყო მოცემული5.
აღმასრულებელი ხელისუფლება კონსტიტუციამ მთლიანად დაუკავშირა მთავრობას და
იგი აღმასრულებელი ხელისუფლების უმაღლესი ორგანოდ იქნა მიჩნეული.6 მის მთავარ
ფუნქციად „თვალ-ყურის დევნა და აღსრულება კონსტიტუციისა და კანონებისა“ წარმოად-
გენდა.7 აღმასრულებელი ხელისუფლების ორგანიზაცია ორ უმთავრეს პრინციპს დაეფუძნა:
მთავრობის პასუხისმგებლობა და „პრინციპი მორჩილებისა“, შვეიცარიული უშუალო დე-
მოკრატიის მიბაძვით.8 მთავრობა შედგებოდა მთავრობის თავმჯდომარისა და მინისტრებისგან.
თავმჯდომარე პარლამენტის მიერ აირჩეოდა ერთი წლის ვადით, ზედიზედ არაუმეტეს ორი
ვადისა. მთავრობის თავმჯდომარე თავად არჩევდა მთავრობის წევრებს. პარლამენტარიზმისგან
მნიშვნელოვანი გადახვევა მთავრობის არაკოლექტიური, არასოლიდარული პასუხისმგებ-
ლობის პრინციპის დამკვიდრება იყო.9

1
კვერენჩხილაძე გ., აღმასრულებელი ხელისუფლება და საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუცია,
წიგნში: ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუ-
ციის 90 წლისთავი, ბათუმი, 2011, 173.
2
დემეტრაშვილი ა., საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუცია 2011 წლის გადასახე-
დიდან, წიგნში: ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის
კონსტიტუციის 90 წლისთავი, ბათუმი, 2011, 13.
3
იხ., იქვე, 16.
4
გეგენავა დ., ქანთარია ბ., ცანავა ლ., თევზაძე თ., მაჭარაძე ზ., ჯავახიშვილი პ., ერქვანია თ.,
პაპაშვილი თ., საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალი, თბილისი, 2013, 61.
5
იხ., მაჭარაძე ზ., პარლამენტი საქართველოს პირველი რესპუბლიკის კონსტიტუციაში, წიგნში:
საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა და 1921 წლის კონსტიტუცია, დ. გეგენავასა და პ.
ჯავახიშვილის რედაქტორობით, თბილისი, 2013, 80.
6
საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუციის 78-ე მუხლის პირველი პუნქტი.
7
იქვე, 72-ე მუხლის მეორე პუნქტი.
8
კვერენჩხილაძე გ., აღმასრულებელი ხელისუფლება და საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუცია,
წიგნში: ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან – საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუ-
ციის 90 წლისთავი, ბათუმი, 2011, 169-170.
9
იქვე, 175.

123
 ქართული კონსტიტუცია კიდევ ერთ გამონაკლისს ითვალისწინებდა. ხელისუფლების
უზურპაციისა და „დემოკრატიზმის“ ხელყოფის შიშით, საკონსტიტუციო კომისიამ და
დამფუძნებელმა კრება უარი თქვა პრეზიდენტის ინსტიტუტზე, თუმცა აღნიშნულს ყველა
პოლიტიკური ძალა არ ითვალისწინებდა. იურისტთა და პოლიტიკოსთა ნაწილი პირდაპირ აკ-
რიტიკებდა ხელისუფლებას მსგავსი პოზიციისათვის.1 პრეზიდენტის ინსტიტუტთან დაკავ-
შირებით საქართველომ საგამონაკლისო, შვეიცარიული მოდელი აირჩია2, რამაც მმართველო-
ბის კლასიკური მოდელიდან კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი გადახვევა გამოიწვია3.
სასამართლოს უფლებამოსილება და სტატუსი პირველი კონსტიტუციის მე-6 თავით იყო
მოწესრიგებული და მართლმსაჯულების ფორმით იყო წარმოდგენილი.4 ცნება „სასამართლო
ხელისუფლება“ სწორედ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის პერიოდს და 1919
წლის 29 ივლისის კანონს - „საქართველოს სენატის დებულების შემოღებისას“ უკავშირდება.5
მართლმსაჯულების განხორციელებისას გათვალისწინებული იყო ნაფიც მსაჯულთა ინ-
სტიტუტიც, სახელმწიფოში მოქმედებდა სასამართოს ინსტანციურობის პრინციპი, ხოლო
უმაღლესი სასამართლოს ფუნქციას სენატი ასრულებდა6. საკონსტიტუციო კონტროლის
გამოკვეთილი უფლებამოსილებები სენატს არ გააჩნდა საპარლამენტო უზენაესობისა და
სუვერენიტეტის პრინციპის პოპულარობის გამო,7 თუმცა საკონსტიტუციო მართლმსაჯულე-
ბის ნიშნები მაინც შეიმჩნეოდა, რაც იმ დროინდელი კელზენისეული დოქტრინის გავლენით
აიხსნება8.
1921 წლის კონსტიტუციის ყველაზე სრულყოფილ ნაწილს ადამიანისა და მოქალაქის
ძირითადი უფლებები წარმოადგენს.9 სოციალური უფლებები ძირითადი კანონის ამოსავალი

1
იხ., გვაზავა გ., პრეზიდენტი რესპუბლიკისა, გაზეთი „საქართველო“, 1920 წლის 29 დეკემბერი; თევ-
ზაია ვ., სიტყვა დამფუძნებელი კრების 1920 წლის 8 დეკემბრის სხდომაზე, გაზეთი „ერთობა“, 1920
წლის 16 და 17 დეკემბერი.
2
დემეტრაშვილი ა., საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუცია 2011 წლის გადა-
სახედიდან, წიგნში: ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან – საქართველოს 1921 წლის
კონსტიტუციის 90 წლისთავი, ბათუმი, 2011, 15.
3
საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში პრეზიდენტის ინსტიტუტთან დაკავშირებით
დაწვრილებით იხ., მაცაბერიძე მ., პრეზიდენტის ინსტიტუტის საკითხი საქართველოს დემოკრატი-
ული რესპუბლიკაში (1918-1921), თბილისი, 2011.
4
ფუტკარაძე ი., სასამართლო ხელისუფლება საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტი-
ტუციის მიხედვით, წიგნში: ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921
წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი, ბათუმი, 2011, 184.
5
იხ., იქვე, 182.
6
იხ., პაპაშვილი თ., საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სასამართლო სისტემა - ძირითადი
სამართლებრივი ასპექტები, წიგნში: საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა და 1921 წლის
კონსტიტუცია, დ. გეგენავასა და პ. ჯავახიშვილის რედაქტორობით, თბილისი, 2013, 94-97.
7
ფუტკარაძე ი., სასამართლო ხელისუფლება საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტი-
ტუციის მიხედვით, წიგნში: ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921
წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი, ბათუმი, 2011, 185.
8
იხ., ჯავახიშვილი პ., საკონსტიტუციო კონტროლის ელემენტები საქართველოს 1921 წლის 21
თებერვლის კონსტიტუციაში, წიგნში: საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა და 1921 წლის
კონსტიტუცია, დ. გეგენავასა და პ. ჯავახიშვილის რედაქტორობით, თბილისი, 2013, 126.
9
ცანავა ლ., სოციალურ-ეკონომიკური უფლებები 1921 წლის კონსტიტუციის მიხედვით, წიგნში:
საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა და 1921 წლის კონსტიტუცია, დ. გეგენავასა და პ.
ჯავახიშვილის რედაქტორობით, თბილისი, 2013, 60.

124
იდეა იყო და ეს მისი მოცულობითაც ნათლად ჩანს: კონსტიტუციის ტექსტის თითქმის
ნახევარი ეთმობოდა სწორედ ძირითად უფლებებს. სოციალისტური იდეოლოგიის გავლენა
ძირითად კანონზე ყველაზე მეტად სწორედ უფლებების მიმართულებით ჩანდა1. კონ-
სტიტუცია მოიცავდა იმ დროისათვის ნოვატორულ იდეებს, ადგენდა კანონის წინაშე თანას-
წორობას, ყურადღებას ამახვილებდა ქალთა უფლებების დაცვაზე, ეროვნული უმცირესობების
განსაკუთრებულ სტატუსზე, სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებზე.

4.3. 1921 წლის კონსტიტუცია, როგორც ევროპული კონსტიტუციონალიზმის

კლასიკური ნიმუში

1921 წლის კონსტიტუცია „მეორე ტალღის“ კონსტიტუციათა რიგს განეკუთვნება.

კონსტიტუციონალიზმის განვითარების ამ ეტაპზე, რომელიც პირველი მსოფლიოს ომის
შემდგომ პერიოდს მოიცავს, თითქმის მეორე მსოფლიოს ომის ჩათვლით, გამოირჩევა ადა-
მიანის ძირითად უფლებებზე მეტი ყურადღების გამახვილებითა და შესამჩნევი ლიბე-
რალიზაციით.2 თამამად შეიძლება ითქვას, რომ პირველი ქართული კონსტიტუცია ევრო-
პული ტიპის საპარლამენტო სისტემათა ჯგუფს განეკუთვნება, რომელიც მეოცე საუკუნის
პირველ მეოთხედში საკმაოდ პოპულარული იყო.3
დემოკრატიული რესპუბლიკის კონსტიტუცია თანამედროვე ცივილიზაციის საკმაოდ
კრიზისულ პერიოდში შეიქმნა,4 ეპოქაში, რომელიც სავსე იყო ქარტეხილებითა და პოლი-
ტიკურ-სამართლებრივი მონაცემებით. ახალშემდგარი სახელმწიფოსთვის ძირითადი კანონი
ყველაზე მთავარი და საპასუხისმგებლო გამოწვევა იყო, საქართველოს მსოფლიოს ცივი-
ლიზებული ნაწილისათვის ჰქონდა დასამტკიცებელი საკუთარ ზრახვათა სიმტკიცე და
სერიოზულობა. მიუხედავად იმისა, რომ კონსტიტუცია მუხლობრივად არ იყო განხილული
და სტრუქტურულადაც არასრულყოფილი გახლდათ, საბოლოო ჯამში, იგი მაინც ერთიან
ლოგიკურ სტილში შესრულებული, გამართული და ევროპული დოკუმენტია.5 ძირითადმა
კანონმა გაითავისა შემდგომი პერიოდის კონსტიტუციათა მთავარი ღირებულებები და რაც
მთავარია, ის უზენაესი იდეა, რომელიც ყველა განვითარებული, დემოკრატიული სახელ-
მწიფოს შეფასებათა სისტემის ცენტრალურ სუბიექტს წარმოადგენს - ეს არის ადამიანი.6

1
იხ., ფუტკარაძე ნ., 1921 წის 21 თებერვლის კონსტიტუციით გათვალისწინებული ადამიანის ძირი-
თადი უფლებები, წიგნში: ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921
წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი, ბათუმი, 2011, 51.
2
იხ., გეგენავა დ., ქანთარია ბ., ცანავა ლ., თევზაძე თ., მაჭარაძე ზ., ჯავახიშვილი პ., ერქვანია თ.,
პაპაშვილი თ., საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალი, თბილისი, 2013, 19.
3
პაპუაშვილი გ., საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის 1921 წლის კონსტიტუცია 90 წლის
გადასახედიდან, წიგნში: საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის კონსტიტუცია, ბათუმი,
2011, 22.
4
მაცაბერიძე მ., საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება, წიგნში: ქართული
კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი,
ბათუმი, 2011, 22.
5
დემეტრაშვილი ა., საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუცია 2011 წლის გადა-
სახედიდან, წიგნში: ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის
კონსტიტუციის 90 წლისთავი, ბათუმი, 2011, 12.
6
იქვე,13.

125
 ძირითადი კანონი ერთ-ერთი ყველაზე პროგრესული იყო ევროპის კონტინენტზე,
რომელშიც კონსტიტუციონალიზმის ყველა მიღწევა და დემოკრატიული იდეა აისახა. მის
შემუშავებაში მონაწილე პირთა უმრავლესობა ევროპაში განათლებამიღებული ადამიანები
იყვნენ, ამასთან საკონსტიტუციო ტექსტის შექმნაში გერმანი იურისტებიც მონაწილეობდნენ.
კონსტიტუციის ტექსტი „უკვე მაშინ აღიარებდა იგი ისეთ ღირებულებებს, როგორიცაა
თავისუფლება, დემოკრატია და სამართლებრივი სახელმწიფო, რომელსაც დღევანდელი
ევროპა ეყრდნობა“1.
დოკუმენტს გამოხმაურება მოჰყვა მთელ ევროპაში. რამზეი მაკდონალდის განცხა-
დებით, ქართველმა ხალხმა კონსტიტუციის შემუშავებით მთელ მსოფლიოს დაუმტკიცა
თავისი მაღალი სამართლებრივი კულტურა.2 პროექტის შემუშავება და დოკუმენტის
სამართლებრივი ასპექტები საკმაოდ დეტალურად დაამუშავა პროფესორმა შაცკიმ, რომელიც
მთელი პროცესის პარალელურად აქვეყნებდა სტატიებს ქართული კონსტიტუციის პროექ-
ტთან დაკავშირებით.3
თანამედროვე მეცნიერები და იურისტები ძალზე მაღალ შეფასებას აძლევენ საქართვე-
ლოს დემოკრატიული რესპუბლიკის კონსტიტუციას. პროფესორი ბაბეკის აზრით, ძირი-
თადი კანონი „იმ დროისათვის ერთ-ერთ ყველაზე პროგრესულ კონსტიტუციად ითვლე-
ბოდა და შეიცავდა მრავალს სოციალ-დემოკრატიულ ელემენტს, მაგალითად, სოციალ-
ეკონომიკური უფლებების საკმაოდ ვრცელ ჩამონათვალს და ცალკე თავს ეროვნული
უმცირესობების შესახებ“4. ნაშრომში „ევროპული სამართლის კულტურა“, პროფესორი
ჰებერლე საქართველოს პირველი კონსტიტუციის ზოგიერთ დებულებას სენსაციურს
უწოდებს და განსაკუთრებით მაღალ შეფასებას ადამიანის ძირითადი უფლებებისა და
კონსტიტუციის უზენაესობის განმამტკიცებელ დებულებებს აძლევს5.
შეუძლებელია კონსტიტუციის ტექსტისა და შინაარსის მიმართ გულგრილი დარჩეს
რომელიმე იურისტი ან ამ სფეროთი დაინტერესებული ადამიანი. სიამაყით შეიძლება
ითქვას, რომ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ძირითად კანონი ქართული
აზროვნების ისტორიაში ერთ-ერთი ყველაზე განვითარებული დოკუმენტია, რომელიც
კიდევ ერთხელ ამტკიცებს ქართული სახელმწიფოს, საზოგადოებისა და კულტურის ევრო-
პულობასა და დასავლური ფასეულობების ერთგულებას. მე-20 საუკუნის პირველ
მეოთხედში ამ დოკუმენტმა შეახსენა მთელ მსოფლიოს „დამოუკიდებელი საქართველოს

1
გერმანიის საგარეო საქმეთა ყოფილი ფედერალური მინისტრის ჰანს-დიტრიხ გენშერის შესავალი
სიტყვა, წიგნში ბაბეკი ვ., კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება საქართველოში (1993-1995), მეორე
გამოცემა, კ. კუბლაშვილის თარგმანი, თბილისი, 2013, xi.
2
ქანთარია ბ., კონსტიტუციონალიზმის ფუნდამენტური პრინციპები და მმართველობის ფორმის
სამართლებრივი ბუნება პირველ ქართულ კონსტიტუციაში, თბილისი, 2013, 40.
3
იხ., იქვე, 41.
4
ბაბეკი ვ., კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება საქართველოში (1993-1995), მეორე გამოცემა, კ.
კუბლაშვილის თარგმანი, თბილისი, 2013, 10.
5
ქანთარია ბ., კონსტიტუციონალიზმის ფუნდამენტური პრინციპები და მმართველობის ფორმის
სამართლებრივი ბუნება პირველ ქართულ კონსტიტუციაში, თბილისი, 2013, 41, იხ. ციტირება: Peter
Häberle, Europäishe Rechtskultur, Erste Auflage, 1997, 121.

126
არსებობა, რომელსაც საკუთარი, ზოგადსაკაცობრიო ღირებულებებზე ორიენტირებული
ძირითადი კანონი გააჩნდა“.1

5. სამართლებრივი სახელმწიფოს შენების მცდელობა და იძულებითი კრახი

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა მსოფლიო რუკაზე მხოლოდ სამი წლის
განმავლობაში არსებობდა, თუმცა ამ პერიოდის მანძილზე მოახერხა, ეთქვა საკმაოდ
ხმამაღალი და გაბედული სიტყვა. მართალია, ეს უკანასკნელი რუსეთის აგრესიის გამო
დარჩა ვითარცა „ხმა მღაღადებლისა უდაბნოსა შინა“, თუმცა დღევანდელი გადასახედიდან,
თამამად შეიძლება ითქვას, ამ კუთხით საქართველოს ნამდვილად საამაყო ისტორიული გა-
მოცდილება დაუგროვდა. სამართალშემოქმედებითი პროცესი, საკონსტიტუციო კომისიების
მუშაობის ტემპი და ძირითადი მიმართულებები, საკონსტიტუციოსამართლებრივი დებატე-
ბი და სამეცნიერო პოლემიკა, რომელიც კონსტიტუციის შექმნას უკავშირდებოდა, ერთ-ერთი
ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაბიჯი იყო სამართლებრივი სახელმწიფოს შენების გზაზე.
სოციალ-დემოკრატიული მთავრობა კარგად ხვდებოდა, რომ საქართველოს გადარჩე-
ნისა და განვითარების ერთადერთი გზა ევროპა და ევროპული ფასეულობები იყო, რომელ-
თაც ქვეყანა ისტორიულად აღიარებდა, გააზრებულად ელტვოდა და სათავისოდ მიაჩნდა. ეს
კი წარმოუდგენელი იქნებოდა სამართლის უზენაესობის, კანონის წინაშე თანასწორობისა და
თვალსაჩინო, მაღალი სტანდარტის ძირითადი კანონის გარეშე. რაოდენ გასაკვირიც არ უნდა
იყოს, პირველი რესპუბლიკის კრახის ერთ-ერთი მიზეზი „ზედმეტი“ ევროპეიზაციაც კი
შეიძლება იყოს, რამაც ტრანსფორმაციის ეტაპზე მყოფი სახელმწიფოსთვის განვითარების
ზედმეტი წინაღობა და ბარიერი შექმნა. კონსტიტუციის შემუშავება და განხილვა იმგვარი
გამჭვირვალე პროცესით მიმდინარეობდა, რომ თანამედროვე ქართული სამართლებრივი
სივრცისათვის შესაშური და მისაბაძიც კი არის.
სამართლებრივი სახელმწიფოს მშენებლობის გზაზე ბევრი წინააღმდეგობა შეექმნა
საქართველოს, თუმცა სამართლებრივი ასპექტებიდან შეიძლება რამდენიმე ძირითადი მი-
მართულება გამოიყოს:
1. არჩეული სახელმწიფო მმართველობის მოდელის არაეფექტურობა;
2. სოციალისტური იდეოლოგიის ყოვლისმომცველობა და საზოგადოებრივი ცხოვრე-
ბის ყველა სფეროში დომინირება;
3. სოციალ-დემოკრატიული უმრავლესობა, ძალზე მცირერიცხოვანი ოპოზიციით;
4. ევროპული კონსტიტუციონალიზმის ინსტიტუტების პირდაპირი გადმოღება,
ძირითადად შვეიცარიული მოდელის კალკირება და არა შინაარსობრივი რეცეფცია;
5. კლასიკური ევროპული სახელმწიფოებრივი ინსტიტუტების არარაციონალური,
ქართული ჰიბრიდიზაცია;
6. ძალაუფლების გამიჯვნისა და შესავება-გაწონასწორების სისტემების სისტემური
რღვევა ქართული პათოლოგიითა და დამახინჯებული ინტერპრეტაციით;
7. სამართლებრივი პრობლემების გადაჭრის არაეფექტური გზების არჩევა და საკონ-
სტიტუციო კრიზისების მოგვარების არაპრაგმატული მექანიზმები.

1
კვერენჩხილაძე გ., აღმასრულებელი ხელისუფლება და საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუცია,
წიგნში: ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტი-
ტუციის 90 წლისთავი, ბათუმი, 2011, 179.

127
 დასკვნა
წარსულის გაკვეთილები ყველაზე სასარგებლო მაშინაა, როცა გარემოება წარსულის
მგსავსია, რაც, ასევე, მსგავსი შედეგის დადგომას ვარაუდობს. ქართული პოლიტიკური თუ
სამართლებრივი სივრცე მეოცე საუკუნეში მხოლოდ რამდენიმე წელს თუ მოიცავს, როდესაც
ქვეყანას პრაქტიკული გამოცდილების მიღება შეეძლო. 70 წლიანი საბჭოური ტოტალიტარუ-
ლი რეჟიმი კონსტიტუციონალიზმის მხრივ იმის ნათელი მაგალითია, თუ როგორი არ უნდა
იყოს სახელმწიფო. მიუხედავად იმისა, რომ ნახევარ საუკუნეზე მეტი ქართული კონსტიტუ-
ციონალიზმი სტაგნაციას განიცდიდა, თამამად შეიძლება ითქვას, რომ დემოკატიული რეს-
პუბლიკის არსებობისა და მის წინარე რამდენიმეწლიან პერიოდში იმდენი რამ გაკეთდა, რომ
თუნდაც ამ, არცთუ ისე დიდი მოცულობის მასალით, ქართულ კონსტიტუციონალიზმზე ნე-
ბისმიერ დაინტერესებულს პირს ნათელი წარმოდგენა შეექმნება.
მეოცე საუკუნის ათიანები და ოციანი წლების დასაწყისის პერიოდის მასალების ანა-
ლიზისა და შეფასების საფუძველზე, შეიძლება დავასკვნათ, რომ საკონსტიტუციო სამართა-
ლი, რომელიც იმ ეპოქის საქართველოში იქმნებოდა არა ევროპულ კონსტიტუციონალიზმზე
ორიენტირებული, არამედ წმინდა ევროპული იყო, თავისი ფორმით, არსითა და გაგებით. ევ-
როპული ინსტიტუტების შესახებ სრული და ნათელი წარმოდგენა, დასავლური საკონსტი-
ტუციო სამართლის მეცნიერებისა და პრაქტიკის სრულყოფილი გააზრება ქართულ საკონ-
სტიტუციო სამართალს დიდ პერსპექტივას უქადდა. ამასთან, აღსანიშნავია, რომ ყველა რა-
ციონალური და მეტ-ნაკლებად პოპულარული ქართული პოლიტიკური ძალა, მიუხედავად
იდეოლოგიური სხვაობისა, უსიტყვოდ თანხმდებოდა, რომ საქართველოს მართვა-გამგეობა,
ტერიტორიული მოწყობა, სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანიზაციული სტრუქტურა და
ადამიანის ძირითადი უფლებების გაგება ევროპული უნდა ყოფილიყო.
ქართული კონსტიტუციონალიზმი ჩამოყალიბებიდანვე, დემოკრატიული რესპუბლი-
კის არსებობის მთელ პერიოდში ემსახურებოდა საქართველოსა და ქართული საზოგაოდების
ევროპული არჩევანის სამართლებრივ და პრაქტიკულ იმპლემენტაციას. უნდა ვივარაუდოთ,
რომ არა რუსული აგრესია, იძულებით „გასაბჭოება“ და საბჭოური „საკონსტიტუციო
დიქტატურის“ თავს მოხვევა, საქართველოში სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის
ცხოვრებაში გატარება შორეულ და წარმოუდგენელ მიზნად არ დარჩებოდა. ეს იყო პრინცი-
პი, რომლისთვისაც მთელი ქვეყანა იბრძოდა. სიამაყით შეიძლება ითქვას, რომ საქართველომ
და ქართულმა კონსტიტუციონალიზმმა, თანამედროვე სამართლის ისტორიაში ერთ-ერთმა
პირველმა ოფიციალურ, საკონსტიტუციო დონეზე აღიარა ადამიანი, როგორც სამართლის
უმთავრესი ღირებულება, სამართლისა და სახელმწიფოს არსებობა მთლიანად ადამიანს, რო-
გორც მთავარ, ცენტრალურ აქსიოლოგიურ მოვლენას დაუკავშირდა. მართებულად შერჩეუ-
ლი პოლიტიკა და ევროპული ვექტორი, რომელსაც ქართული საკონსტიტუციო სამართალი
მიჰყვებოდა თანამედროვე საქართველოსთვის ნათელი მაგალითია მომავალი წარმატებებისა
და შეცდომების თავიდან ასაცილებლად, რაც გარდამავალ ეტაპზე მყოფი სახელმწიფოსთვის
სასიცოცხლოდ აუცილებელია.

128
ლიტერატურა:
1. საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტი, 1918 წლის 26 მაისი.
2. საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუცია
3. ბაბეკი ვ., კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება საქართველოში (1993-1995), მეორე გამოცემა, კ.
კუბლაშვილის თარგმანი, თბილისი, 2013
4. გარიშვილი მ., დავით ბატონიშვილი - ევროპელი იურისტი, სამართლის ჟურნალი „სარჩევი“, #1-
2(3-4), 2012
5. გეგენავა დ., ზოგიერთი ცნების მართებულობის საკითხისათვის ქართულ საკონსტიტუციო სამარ-
თალში, წიგნში: ზურაბ ახვლედიანი 80, თბილისი, 2013
6. გეგენავა დ., ქანთარია ბ., ცანავა ლ., თევზაძე თ., მაჭარაძე ზ., ჯავახიშვილი პ., ერქვანია თ., პაპა-
შვილი თ., საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალი, თბილისი, 2013
7. დემეტრაშვილი ა., საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუცია 2011 წლის გადასა-
ხედიდან, წიგნში: ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის
კონსტიტუციის 90 წლისთავი, ბათუმი, 2011
8. დემეტრაშვილი ა., კობახიძე ი., კონსტიტუციური სამართალი, თბილისი, 2011
9. კვერენჩხილაძე გ., აღმასრულებელი ხელისუფლება და საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუცია,
წიგნში: ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუ-
ციის 90 წლისთავი, ბათუმი, 2011
10. მაცაბერიძე მ., პრეზიდენტის ინსტიტუტის საკითხი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკაში
(1918-1921), თბილისი, 2011
11. მაცაბერიძე, საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუცია: შემუშავება და მიღება, თბილისი, 2008
12. მაჭარაძე ზ., პარლამენტი საქართველოს პირველი რესპუბლიკის კონსტიტუციაში, წიგნში:
საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა და 1921 წლის კონსტიტუცია, დ. გეგენავასა და პ. ჯავა-
ხიშვილის რედაქტორობით, თბილისი, 2013
13. მელქაძე ო., კონსტიტუციონალიზმი, თბილისი, 2006
14. პაპაშვილი თ., საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სასამართლო სისტემა - ძირითადი
სამართლებრივი ასპექტები, წიგნში: საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა და 1921 წლის
კონსტიტუცია, დ. გეგენავასა და პ. ჯავახიშვილის რედაქტორობით, თბილისი, 2013
15. პაპუაშვილი გ., საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის 1921 წლის კონსტიტუცია 90 წლის
გადასახედიდან, წიგნში: საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის კონსტიტუცია, ბათუმი,
2011
16. ფუტკარაძე ი., სასამართლო ხელისუფლება საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტი-
ტუციის მიხედვით, წიგნში: ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921
წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი, ბათუმი, 2011
17. ქანთარია ბ., კონსტიტუციონალიზმის ფუნდამენტური პრინციპები და მმართველობის ფორმის
სამართლებრივი ბუნება პირველ ქართულ კონსტიტუციაში, თბილისი, 2013
18. შაიო ა., ხელისუფლების თვითშეზღუდვა, კონსტიტუციონალიზმის შესავალი, მ. მაისურაძის თარ-
გმანი, თ. ნინიძის რედაქტორობით, თბილისი, 2003
19. ცანავა ლ., სოციალურ-ეკონომიკური უფლებები 1921 წლის კონსტიტუციის მიხედვით, წიგნში:
საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა და 1921 წლის კონსტიტუცია, დ. გეგენავასა და პ.
ჯავახიშვილის რედაქტორობით, თბილისი, 2013
20. ცნობილაძე პ., საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი, ტომი I, თბილისი, 2005
21. ხეცურიანი ჯ., სახელმწიფო მმართველობის ფორმები და მონარქიის აღდგენის პერსპექტივები
საქართველოში, წიგნში: ძიებანი ქართულ სამართალმცოდნეობაში, თბილისი, 2011
22. ჯავახიშვილი პ., საკონსტიტუციო კონტროლის ელემენტები საქართველოს 1921 წლის 21 თებერ-
ვლის კონსტიტუციაში, წიგნში: საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა და 1921 წლის კონსტი-
ტუცია, დ. გეგენავასა და პ. ჯავახიშვილის რედაქტორობით, თბილისი, 2013
23. Alder J., General Principles of Constitutional and Administrative Law, Fourth Edition, Bristol, 2002
24. Barnett H., Constitutional and Administrative Law, Fourth Edition, London, 2002
25. Beale A., Essential Constitutional Law, Second Edition, London, 1997

129
 ქართული ჩვეულებითი სამართალი ევროპული ღირებულებების კონტექსტში 

როზეტა გუჯეჯიანი
ისტორიის დოქტორი, პროფესორი  
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო) 
 

საქართველოს ზოგიერთ მხარეში (მაგალითად, სვანეთში, ფშავში, თუშეთში, ხევსუ-

რეთში და სხვ.; ასევე სვანეთიდან საქართველოს ბარის რეგიონებში გადმოსახლებულ ეკო-
მიგრანტთა შორის) ჩვეულებითი სამართალი სახელმწიფო კანონების პარალელურად მოქმე-
დი ინსტიტუტია.
ქართული ჩვეულებითი სამართლის განხილვა თანამედროვე ევროპული ღირებულე-
ბების კონტექსტში ავლენს ქართული ჩვეულებითი სამართლის უმთავრესი ნორმებისა და
პოსტულატების მსგავსებას თანამედროვე ევროპულ ღირებულებებთან.
ცნობილია, შუასაუკუნეების ქართული სახელმწიფო სამართალი რომისა და ბიზანტი-
ის სამართლის მემკვიდრეა და, ცხადია, ქართული სამართალი მონათესავეა შუასაუკუნეების
ევროპული სამართლისა (ვაჩეიშვილი 1946; ვაჩეიშვილი 1948), მაგრამ, ხშირად, ჰუმანურობის
შედარებით მაღალ ხარისხსაც ავლენს. შუასაუკუნეების ქართულ სახელმწიფო სამართალში
დიდი ადგილი უჭირავს კონკრეტულად ადგილობრივი წარმოშობის, ქართულ სამართლებ-
რივ ნორმებსაც.
ქართული ჩვეულებითი სამართალი შუასაუკუნეების ქართული სახელმწიფო სამ-
რთლიდან მომდინარეობს. მის ისტორიაში განვითარების რამდენიმე ეტაპი იკვეთება: 1. ჩვე-
ულებითი სამართლის საწყის პერიოდს საფუძვლად ადათობრივი სამართალი უდევს, 2. ცენ-
ტრალური ხელისუფლების გაძლიერების შემდეგ ადათობრივი სამართალი ადგილს უთმობს
სახელმწიფოს მიერ შექნილ კანონებს, რომელშიც, ცხადია, მრავალი ადათიცაა ასახული. 3.
ქვეყნის დასუსტებისა და პოლიტიკური დაქსაქსულობის შემთხვევაში კი ცენტრს მოწყვეტილ
მხარეებში „ზოგჯერ კანონი ადათობრივ სამართალში გადადის“ (სურგულაძე 2000: 12) და
იძერწება ჩვეულებითი სამართლის კონკრეტული, ლოკალური სახეობები საქართველოს
ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მხარეების მიხედვით.
ჩვეულებითი სამართალი, ქართულ კულტურაში, წარმოდგენილია, როგორც ტრადი-
ციული ყოფის მნიშვნელოვანი სეგმენტი, რომელიც 1801 წლიდან, მას შემდეგ, რაც რუსეთის
იმპერია აუქმებს ქართულ სახელმწიფო სამართალს, ყალიბდება ოფიციალური რუსული
სამართლის პარალელურ ხალხურ//ქართულ სისტემად და არსებობას აგრძელებს საბჭოთა
რეჟიმის პირობებშიც, მიუხედავად იმისა, რომ მას ზღუდავდა და ებრძოდა სახელმწიფო
სისტემა. ანუ, იგი ცარისტული და შემდგომ საბჭოური ოკუპაციის პირობებში, ქართული
კულტურის ერთ-ერთ შემნახველ და გადამრჩენ მექანიზმად გვევლინება.
ქართული ჩვეულებითი სამართლის ეროვნული ფუნქცია ცარისტული და საბჭოთა
ოკუპაციის პერიოდებში, მრავალი კონკრეტული ფაქტით დასტურდება: იგი გვევლინება
ქართული მსოფლხედვის უმთავრესი ატრიბუტებისა და ტრადიციული ცხოვრების წესის

130
მომწესრიგებელ ფაქტორად. მას უდიდესი როლი ენიჭებოდა ეროვნული კულტურის
ფორმირების საქმეში.
ჩვეულებითი სამართალი – საქართველოს აახელმწიფო სამართლის მემკვიდრე - შემო-
გვენახა მთიან მხარეებში, რაც განპირობებულია ქართველ მთიელთა ყოფის კონსერვატული
ბუნებითა და ერთგულებთ ქართული ფეოდალური ხანის საერო და სასულიერო კანონ-
მდებლობის ძირითადი პოსტულატებისადმი.
1800-იანი წლებიდან აქტუალიზირებული ხალხური სამართალი რუსული ცარისტუ-
ლი სამართლის პარალელურად, არალეგალურად მოქმედ ინსტიტუტად ყალიბდება. ტრადი-
ცია გრძელდება საბჭოთა პერიოდშიც და საქართველოს ხელახალი გათავისუფლების შემდე-
გაც. საბჭოური ათეისტური იდეოლოგიის დისკრედიტაციამ მოსახლეობის დიდ ნაწილში
გარკვეული სულიერი ვაკუუმი წარმოქმნა, მაგრამ საქართველოს იმ მხარეებში, სადაც ჩვეუ-
ლებითი სმართალი არსებობდა, მაგალითად, სვანეთში, მოსხლეობას ამგვარი დისკომფორტი
არ განუცდია, რადგანაც ქართული ფასეულობებისადმი ერთგულებას, რომელიც ბევრი სეგ-
მენტით პარალელს ჰპოვებს დემოკრეტიული ფასეულებებთან, ეს მხარე ცარიზმისა და საბ-
ჭოური რეჟიმების პერიოდებშიც ინარჩუნებდა. საბჭოთა რეჟიმის დაშლის შემდგომ ათწლე-
ულში, ქვეყანაში გამეფებული ქაოსისა და არეულობის პერიოდში, სახელმწიფო ინსტიტუტე-
ბისაგან თითქმის უყურადღებოდ მიტოვებულ სვანეთში, ბევრი საჭირბოროტო საკითხი სწო-
რედ ტრადიციული სამართლის მეშვეობით მოგვარდა. ანუ სვანეთმა თავისი ყოფის შედარე-
ბითი წესრიგი ჩვეულებითი სამართლის ამოქმედებით გადაირჩინა.
ქართული ჩვეულებითი სამართლით (ისევე როგორც შუასაუკუნეების ქართული ოფი-
ციალური სახელმწიფო სამართლით) საქართველოს ნებისმიერ მოქალაქეს, განურჩევლად ეთ-
ნიკური წარმომავლობისა და რელიგიური მიკუთვნებულობისა, გააჩნდა თანაბარი უფლებე-
ბი და ვალდებულებები. ყველა, ვინც თავს საქართველოს სახელმწიფოს შვილად (რაც ფეოდა-
ლური ხანის სამართლებრივი ტერმინია) თვლიდა, ქართული სამართალი სრულუფლებიან
მოქალაქედ მიიჩნევდა. ცნობილია, ამგვარი უფლებებით არ სარგებლობდნენ ადამიანები სუ-
ასაუკუნეების ევროპაში, ვიცით, რომ განსხვავებული რელიგიისა და ეთნიკური ჯგუფის მო-
სახლეობა ცალკე უბნებში, კომპაქტურად იყო განსახლებული. ხოლო, მაგალითად, მეთორმე-
ტე საუკუნის საქართველოს სამეფოს უმაღლეს თანამდებობას იკავებდა რჯულით არამარ-
თლმადიდებელი და ეთნიკურად არაქართული წარმოშობის ზაქარია მხარგრძელი. იგი ამირ-
სპასალარი გახლდათ. ამგვარი გააზრება მოქალაქეობრიობისა მომდინარეა ძველი ქართულის
სახელმწიფო სამართლიდან და ის პარალელურია თანამედროვე ევროპული სამართლისა.
ანუ, ქართული სამართლის ეს კონკრეტული ნორმა, ბევრად ადრეულია, ვიდრე დღევანდე-
ლი ევროპული ხედვა (ბერაძე 2008; გუჯეჯიანი 2013).
ეროვნული იდენტობის ეს ფორმები - აქცენტირება მოქალაქეობრიობისა და არა ეთნი-
კური ან რელიგიური მიკუთვნებულობისა - გადმოსულია ჩვეულებით სამართალშიც.
მეორე მნიშვნელოვანი სეგმენტი ქართული ჩვეულებითი სამართლისა, ეს არის
„სისხლის სწორის“ არსებობა. „სისხლის სწორი“ არის „სისხლის“ - ანუ დანაშაულის სას-
ჯელის საფასური და იგი დიდ მსაგავსებას ავლენს დღევანდელი სამართლის „საპროცესო
გარიგებასთან“. ტრადიციაც, ცხადია, ქართულის ახელმწიფო სამართლიდან მომდინარეა.

131
 ქართულ ჩვეულებით სამართალში თვალსაჩინოდ იკვეთება ყველა მეთემის თანასწო-
რობა სამართლის წინაშე, თანაბარი მოვალეობებისა და უფლებების, შრომითი ურთიერ-
თდახმარების ფორმებისა და სხვადასხვა სახის სოლიდარობის გამოხატუალებებობისა და
ზნეობრივი ნორმების დაცულობის კონტროლის მექანიზმები, ქალის და ქვრივ-ობლების და-
ცულობის მაღალი ხარისხი და ა. შ.
მთელი სოფელი მოვალე იყო ეზრუნა საერთო-სასოფლო მნიშვნელობის პრობლემათა
მოგვარებისათვის. საზოგადოებრივი ხასიათის სამუშაოს (ეკლესიების მშენებლობა, ხიდების
გადება, გზების გაყვანა) ასრულებდა ყველა შრომისუნარიანი მეთემე . ტრადიციულ ქართულ
ყოფაში არსებობდა და ნაწილობრივ ახლაც არსებობს სოლიდარობის მრავლფეროვანი ფორ-
მები. ყველა მეთემე ვლადებული იყო დახმარებოდა კონკრეტულ ოჯახს, მაგრამ იგი დარწმუ-
ნებული იყო, რომ საჭიროების შემთხვევაში, მასაც სწორედ ასევე კოლექტიურად ამოუდგე-
ბოდნენ მხარში (დავითიანი, სარქივო მასალა, 94). არსებობდა ტრადიცია, მშენებელი ოჯახე-
ბისათვის სადილის მორიგეობით მიტანისა – თანასოფლელთა მხრიდან. ამგვარი წესი დღე-
საც მოქმედია გაჭირვების დროს - მიცვალებულის ოჯახს და შორიდან მოსულ ჭირისუფალს
მთელი სოფელი მასპინძლობს. კოშკის მშენებლობის დროს, რისთვისაც ოჯახი წლობით ემ-
ზადებოდა, სოფლის ყოველი კომლიდან თითო შრომისუნარიანი მამაკაცი ერთი კვირის გან-
მავლობაში სრულიად უსასყიდლოდ, საკუთარი საგზლით ეხმარებოდა მშენებელ ოჯახს (და-
ვითიანი, საარქივო მასალა, 94).
ჩვეულებითი სამართლის განსაკუთრებიული ზრუნვის ობიექტს წარმოადგენდნენ
ქვრივ-ობლები და მარტოხელა, მიუსაფარი მოხუცები ან ავადმყოფები. ქვრივ-ობოლებზე
ზრუნვა სახემწიფო სამართალით დადგენილი წესი იყო. ვახტანგ მეექვსის სამართლის წიგ-
ნის თანახმად, „133. თუ კაცი დაკარგულიყოს და წვრილი შვილი ყვანდეს და ცოლი, თუ აქვს
რამე, მისის შაღავათით მისცეს, და თუ არა, მოვალემ ამ კაცის მოსვლამდინ დააცალოს. თუ
მოკვდა, ობლების დაზდამდი უნდა მოიცადოს, სანამდი ობლები თოთხმეტი-თხუთმეტი
წლისა შეიქნებოდნენ. და თუ ცოცხალი მოვიდეს, პასუხი უნდა გასცეს... 134. თუ ქვრივი
ობოლი იყოს და ობლები წვრილი ყვანდეს, და მოვალემ ვალს თხოვნა დაუწყოს, სანამდის
ობლები არ დაიზდებიან, ვალი არ ეთხოების“ (ვახტანგ მეექვსე 1995: 84). უაღრესად
ჰუმანური საქართველოს სახელმწიფო სამართლის ნორმები ამ კონკრეტული მუხელბითაც
გადავიდა ქართულ ჩვეულებით სამართალში. თემი თავის თავზე იღებდა ქვრივ-ობლებსა და
მიუსაფარ ადამიანების უზრუნველყოფას არსებობისათვის საჭირო გარემოებებით. ხვნის,
თიბვის, მოსავლის აღების დროს, პირველ რიგში, სწორედ ამგვარ მიუსაფარ ოჯახებს
ეხმარებოდნენ. სოფელში ყოველთვის გამოჩნდებოდა ადამიანი, ვინც ასეთ ოჯახებს შეშას
მიუტანდა, დიდთოვლობისას სახლს და სამეურნეო სადგომს გადმოუთოვლიდა, დაიცავდა
მათი სახნავ-სათიბი მიწების საზღვრებს და მემკვიდრეობითობის უფლებას და ა. შ.
აღსანიშნავია, რომ თუკი სვანეთის ჩვეულებითი სამართლით სასტიკად იკრძალებოდა და
მძიმე ცოდვად ითვლებოდა, კვირა დღის უქმის დარღვევა (ბაქრაძე 1864), რაც ქრისტიანული
კანონიკური სამრთლიდან მომდინარე ტრადიცააა, ქვრივ-ობოლთა და გაჭირვებულთა
დახმარებისათვის კვირა დღეს შრომა დასაშვებად მიიჩნეოდა (დავითიანი, საარქივო მასალა,
94). სოფელში, ტრადიციის ძალით, არ შეიძლებოდა ლხინი და სიმღერა გლოვის დროს. ასეთ
მძიმე დღეებში მთელი თემი გლოვობდა და ყოველგვარი სალხინო სუფრა გადაიდებოდა.

132
 ჩვეულებითმა სამართალმა შეინარჩუნა საოჯახო ცხოვრების წარმართვის ის ნორმები,
რომლებიც ძველქართული სამართლიდან მომდინარეობდა და ჰუმანურობისა და ქალის უფ-
ლებების დაცვის ამსახველია. ცნობილია, რომ ეკლესია განსაკუთრებულ ყურადღებას უთ-
მობდა საოჯახო ურთიერთობების მოწესრიგებას (ქორწინება-განქორწინება, ცოლ-ქმრის,
მშობლებისა და შვილების ურთიერთობა, ზნეობრივი სიწმინდის დაცულობა და ა. შ.) და იგი
ასახულია ჩვეულებით სამართალშიც, მაგალითად, ცოლ-ქმრის გაყრის წესში, შეურაცხყოფი-
ლი ცოლისა და მისი დედ-მამისათვის „საუპატიო“ ჯარიმის გადახდა. საყურადღებოა დანიშ-
ნულის, ან ცოლის (ქმრის) მიტოვებისათვის მიმტოვებლის დასჯის ფორმები: ნივთიერი ჯა-
რიმა („ნაცვრიერ”) და „საუპატიო“ ფიცი და სხვა.
ცოლს ქმრის უდიერი მოპყრობისაგან ფხიზლად იცავდა სვანური ჩვეულებითი სამარ-
თალი. არც ქალი მოითმენდა უპატიო დამოკიდებულებას, რადგან მას ყოველთვის მოეძებნე-
ბოდა თავშესაფარი მამისეულ სახლში („ლამუარ“), რომელიც ჩვეულებითი სამართლით
მოსთხოვს პასუხს შეურაცხმყოფელ სიძეს: „ცოლი და მისი დედ-მამა უბრალოდ გალახვის-
თვისაც „საუპატიო“ ფიცს მოსთხოვდნენ… გალახულ ცოლს მშობლები ძალას დაატანდნენ,
რომ ქმართან დაბრუნებულიყო, თუ ცოლი დამნაშავე იყო ქმრის წინაშე, წინააღმდეგ
შემთხვევაში – კი არა“ (ნიჟარაძე 1962: 110). ასევე, მსგავსად, ზოგად-ქართული სამართლისა,
„ქმარს არ ჰქონდა უფლება ცოლის სიკვდილისა და დაჭრისა, პირველ შემთხვევაში ცოლის
ჭირისუფალნი ქმარს სიკვდილს მოკვლით უხდიდა, არა და სისხლს აიღებდა, დაჭრის
თაობაზე კი საქმე ჩვეულებრივ სამართალში მიეცემოდა, როგორც გარე პირთათვის წესი იყო“
(ნიჟარაძე 1962: 111). სვანური „საუპატიო“ ფიცი და ჯარიმა მსგავსია საეკლესიო საკანონო
ჯარიმისა, რომელსაც არასაპატიო მიზეზით ცოლთან გაშორებისათვის იხდიდნენ (ნადა-
რეიშვილი 1996: 278-280).
ქართული ფეოდალური და ასევე, ჩვეულებითი სამართლის ნორმები უზრუნველ-
ყოფდნენ ქალის უფლებრივი-ქონებრივი მდგომარეობის დაცულობასაც. ქართული
ჩვეულებითი სამართლის სვანური ვარიაციით, ვაჟიშვილის არყოლის შემთხვევაში, ქალი
იყო სრულუფლებიანი მემკვიდრე ნებისმიერი სახის ქონებისა, რაც მის წინაპრებს
ეკუთვნოდათ. გათხოვილ ქალს კი მამის ოჯახიდან ეძლეოდა ფულიც და ზოგჯერ მიწაც,
ასევე საქონელი. ყველაფერი ეს – ნამზითვი – ქალის პირად საკუთრებაში რჩებოდა, არ
გადეცემოდა ქმარს და ქალის გარდაცვალების შემდეგ მის შვილებს შორის გაიყოფოდა.
აღსანიშნავია, რომ დედისეული სამკაული ქალიშვილს საკუთრებაში გადადიოდა.
ქართული სახელმწიფო სამართალი ზრუნავდა ავადმყოფ ქალზეც. თუკი ცოლ-ქმრის
გაყრას წინ უძღოდა ცოლის სიგიჟე ან ბნედიანობა, ქმარმა „თუ გაუშვებს, სამკვიდრო უნდა
მისცეს და საკანონო მამამან და გამთხოვებელმან უნდა გარდაიÃადოს ამისათვს რომ ქმრის
თავი არ ქონდა, რატომ გაათხოვეს?“ ხოლო თუკი დედაკაცი გათხოვების შემდეგ დაავად-
დებოდა, ქმარი მას ვერ „გაუშვებდა“(ვახტანგ მეექვსე 1955: 106-107). თუკი ქმრისათვის ავად-
მყოფი ცოლი „შეუტყუებიათ და ქორწილი უქნია, ღონე მეტი აღარ არის, სამს წელიწადს უნდა
მოუაროს. თუ ეშველა, ვერ გაუშვებს, თუ არა ეშველა, და გაუშვას უსისხლოდ, ასე რომ
ზითევი ქალისა ქალს მისცენ და ნიშანი კაცისა არის. აგრევე, თუ კაცი დასნეულდეს იმ სენით,
ხუთს წელიწადს ქალმა მოუცადოს და მოუაროს. აგრევეძნელი არის მათი გაყრა, მაგრამ რახან
აღარ იქნება, კათალიკოზმა და მოსამართლემ გააშვებინოს, ზითევი და ნიშანი უკლებლივ

133
ქალს მისცენ“ (ვახტანგ მეექვსე 1955: 107). ამგვარია ქართული ჩვეულებითი სამართლის
სვანური ვარიაციაც.
ქართულმა ჩვეულებითმა სამართალმა შემონახა ეკლესია-მონასტრების ე. წ. „შეუვა-
ლობის“ წესი, რომელიც ქართული ფეოდალური ხანის საერო და კანონიკური სამართლიდან
მომდინარე ტრადიციაა. ეკლესია-მონასტრებს, სასამართლო შეუვალობასთან ერთად,
დევნილებისათვის თავშესაფრის მიცემის უფლებაც ჰქონდათ. ეს წესი განსაკუთრებული
სიმკვეთრით საქართველოს მთიანეთმა შემოგვინახა და საკითხისადმი ამგვარი მიდგომა
ქართველ მთიელთა მენტალობის ერთ-ერთ აუცილებელ ელემენტად ჩამოყალიბდა და მისი
საფუძველი მომდინარეა საქართველოს სახელმწიფო სამართლიდან (სურგულაძე 1963;
სურგულაძე 2000; გუჯეჯიანი 2006; გუჯეჯიანი 2007).
ეკლესია-მონასტრის „შეუვალობის“ წესი დაცულია რამდენიმე ქართულ დოკუმენტში,
ირკვევა, რომ „თუ ვინმე შუღლი იკადროს და მახვილი იხადოს მონასტერსა შინა, ანუ კაცი
დაჭრას, ანუ კიდე სისხლი ადინოს, მისი აბჯარი ეკლესიას შეიღებოდეს და თვით იგი კაცი
ცემით და ჯლეხით განიძებოდეს და რაი გინდა უმართლე იყოს, მისი სამართალი წახდეს და
თუ მოკლას მისი სისხლი გაცუდდეს და მოკლულისა სრული სისხლი დაუურვოს“ (ქსძ 1965:
142). ხოლო სვანურ ადგილობრივ დოკუმენტში – საუბარია არა მხოლოდ შეუვალობის წესზე,
არამედ იგი განსაზღვრავს ეკლესიისათვის საზღაურის გადახდასაც იმის მიხედვით, თუ
ეკლესიისდან რა მანძილის დაცილებით მოხდება მართლწესრიგის დარღვევა: „ცხმარისა
ხევმან დაუწერეთ მთავარანგელოზსა ლაბსყელდაშისა საპატიჟოი: ზღუდეს შიგნით სამოც-
დაათი ათასისა თეთრი საპატიჟოი; მას გარე საპატიჟოი, სადა სარეკლისა ხმაი ისმის, რვაი
ათასისა თეთრისა მისი საპატიჟოი დაგვიცს, ჭიხჟაშისა და ხანსარს, შვა ოთხი ათასისა თეთ-
რისა საპატიჟოი დაგვიცს“ (ინგოროყვა 1941: 28). ეკლესიის „შეუვალობის“ ზოგად ქართულ
ნორმას სვანეთის ერთ-ერთ მონასტერთან დაკავშირებით ახსენებს ვახუშტი ბატონიშვილიც:
„თუ შევიდეს მუნ სასიკუდინო ანუ ტყუე, ვერარაისღა უყოფენ, გარნა განუტევებენ
თავისუფლად“ (ქართლის ცხოვრება 1973: 877). ეს ტრადიცია არსებობდა XIX საუკუნეშიც:
„დამნაშავეს მტრის დევნისაგან იხსნიდა... ეკლესია ან მის გალავანში შესწრება“ (ნიჟარაძე
1962: 116). ცხადია, სვანეთში ბოლო დრომდე შემონახული ეკლესიის „შეუვალობის“ წესი1
მომდინარეა ძველქართული სამართლიდან და იგი ასევე მსგავსებას ავლენს დასავლეთ
ევროპის ფეოდალური სამართლის ერთ ძველებურ ინსტიტუტთან, რომელსაც „უმაღლეს
მშვიდობიანობას“ უწოდებდნენ. ამ ინსტიტუტს უძველესი დროიდანვე საკრალური ხასიათი
ჰქონდა. ევროპაში „უმღლესი მშვიდობიანობის“ უფლებით სარგებლობდა ეკლესია-

1
„შეუვალობის“ წესთან არის გადაჯაჭვული სვანეთში შემონახული კიდევ ერთი ჩვეულება დევნი-
ლის, დამნაშავის მიერ ეკლესიის კარებთან ხარის მიბმისა (შესაწირად), რასაც „შეხვეწ-
ნა“//„შევედრება“ ჰქვია. დამნაშავის მიერ ხარის ეკლესიასთან მიყვანა, კარებთან მიბმა და „შეხვეწ-
ნა“ ცნობილია ქართული სახელმწიფო სამართლისათვის. მაგალითად, „შეწირულობის წიგნი
შალვა ქვენიფნეველ ერისთავისა ლარგვისისადმი“ (1470 წ.) ხაზგასმით მიუთითებს, რომ
„მონასტერსა შინა“ დანაშაულის ჩამდენი („იკადროს და მახვლი იხადოს... ანუ კაცი დაჭრას, ანუ
კიდე სისხლი ადინოს...“) მოვალეა „ხარითა და ერთითა საპალნითა პურ-ღვინითა ეკლესიას
შემოიხუეწებოდეს და მაშინღა გაიბრჭობოდენ“ (ქსძ 1965: 142). ანუ მხოლოდ ამ სახით „შეხვეწნის“
შემდეგ შეიძლებოდა ეკლესიის „მშვიდობიანობის“ დამრღვევის გასამართლება. პრობლემისადმი
ამგვარი მიდგომა ცოცხალია სვანეთის ტრადიციულ ყოფაში (გუჯეჯიანი 2006). ყოველივე
ზემოთქმული ავლენს დამნაშავის შეწყალების უფლებას - მისი მხრიდან მონანიების შემთხვევაში.

134
მონასტერი, მისი ეზო და სასაფლაო; ის ადგილები, სადაც იმყოფებოდა მეფე. სადაც იმარ-
თებოდა სახალხო თავყრილობა, კრება... ყოველი ასეთი საკრალურად მიჩნეული ადგილის
„მშვიდობიანობის“ დარღვევა ბევრად უფრო მკაცრად ისჯებოდა, ვიდრე ჩვეულებრივი
დანაშაული (ვაჩეიშვილი 1946: 35).
ქართველი მთიელების (სვანების) ტრადიციულ სამართლით „ცოდვა“ და „დანაშაული“
გაიგივებულია და სამართლებრივ განსჯას ექვემდებარება. ამგვარი გააზრებაა
სარწმუნოებრივი პრინციპიდან მოდის, ისევე, როგორც ეს იყო ძველ საქართველოში, ცოდვა
„უფრო ზნეობრივ-სარწმუნოებრივი მართლწესრიგის დარღვევას გულისხმობდა“ (ჯავახი-
შვილი 1929: 155-156).
ამგვარი მსოფლაღქმიდან გამომდინარე, ქართული ჩვეულებითი სამართლით, გარდა
სასჯელის რეალურად არსებული სახეებისა, არსებობდა მონანიებითი სახის სასჯელიც. სვა-
ნეთის ტრადიციულ ყოფაში, მკვლელის საზოგადოებრივი სტატუსი და სოციალური უფლე-
ბები დანაშაულის ჩადენისთანავე მყისვე იზღუდებოდა: „იგი ორი კაცის საზოგადოებაშიც კი
არ უნდა გამოჩენილიყო, მხოლოდ ერთ კაცთან ჰქონდა დალაპარაკების უფლება“ (ხარაძე
1953: 170). მკვლელს ეკრძალებოდა ეკლესიასთან მიახლოებაც კი, არათუ დღესასწაულებში
მონაწილეობა, იგი არ დადიოდა ქორწილებში, არ ესწრებოდა მიცვალებულისათვის წესის
აგების რიტუალს და ა. შ. მკვლელს 12 წლით ფიქალის ქვის 6-6 ნტეხს ჩამოჰკიდებდნენ
იღლიისქ ვეშ, ყოველ წელს თითო ქვას მოაკლებდნენ (ა. დავითიანი, საარქივო მასლა, 135).
ზოგიერთ თემში მკვლელი „სამ პატარა ქვას გამოიბამდა ხოლმე იღლიაში და სამ წლის
განმავლობაში ატარებდა ცოდვების მოსანანიებლად“ (გაბლიანი 1925: 138), ხოლო „ნათესავის
უნებლიეთ მკვლელი მარჯვენა მკლავზე წვრილ, აბაზიანების ოდენა გახვრეტილი ქვებისაგან
გაკეთებულ საბელს ჩამოკიდებდა, რაც ჩადენილი დანაშაულის გამომხატველი და ცოდვის
მოსანანიებელი საშუალება იყო“ (ხარაძე 1953: 170), ვინაიდან, მოუნანიებლად გარდაცვა-
ლების შემთხვევაში მკვლელი ჯოჯოხეთში დაიტანჯება (ნიჟარაძე 1962: 180).
მძიმე საქმის განხილვაში 12 მსაჯული მონაწილეობს და თანამოფიცართა რიცხვიც 12-
ია. თანამოფიცართა ეს ძირითადი რაოდენობა (იგი იზრდება 24-მდე, ან მცირდება 6-მდე) და-
მახასიათებელი იყო, დასავლეთ ევროპის ქვეყნებისთვისაც. ქრისტიანულ ქვეყნებში უპირა-
ტესობა სწორედ ამ რაოდენობას ენიჭებოდა და საკითხთან დაკავშირებით გასაზიარებელია
მ. კოვალევსკის ვარაუდი, რომ იგი მოდინარეა ქრისტიანული სწავლებიდან, სახარების გად-
მოცემებთან, ქრისტეს 12 მოციქულთან (Ковалевский 1886: 326).
ქართულ ჩვეულებით სამართალში ცოცხალია ფიცი, როგორც დამამტკიცებელი
საბუთი და იგი ქართული სამართლისთვის უძველესი დროიდანაა ცნობილი (ბექა-აღბუღას
სამართალი, ბაგრატ კურაპალატის სამართლის წიგნის ფრაგმენტი, ვახტანგ VI-ის სამართლის
წიგნი).
ფეოდალურ საქართველოში ფიცი ინტენსიურად გამოიყენებოდა როგორც სამოქალაქო
დავებისას, ასევე სისხლის სამართლის საქმეებზე, მათ შორის, მკვლელობისას, თუკი სხვა
მტკიცებულება არ არსებობდა, მსგავსად ევროპისა. ფიცი ძირითადად ეკისრებოდა მოპა-
სუხეს, ბრალდებულს, ქონებრივი დავისას – იმ მხარეს, რომელიც ფაქტობრივად ფლობდა
სადავო ქონებას. ფიცის დანიშვნის საკითხს სასამართლო წყვეტდა და გადაწყვეტილებას
„ფიცის განაჩენი“ ერქვა (დავითაშვილი 2002; ნადარეიშვილი 1963; კეკელია 1979). ძველ

135
ქართულ სამართლის ფიცის ინსტიტუტი უცვლელი სახით არსებობს ჩვეულებით სამა-
რთალში. ფიცის გატეხვის შიში, რაც უთუოდ, ძველქართული სამართლის გავლენითაა
წარმოქმნილი, მენტალურ მოდელებთან ერთად, სახელმწიფო სამართლით განმტკიცებული
ტრადიციაც იყო. სახელმწიფო სამართალი ცრუ ფიცს უმძიმეს დანაშაულად მიიჩნევდა. ფიცი,
თავისი არსით, რელიგიური აქტია, ცრუ ფიცისათვის გათვალისწინებული იყო საეკლესიო
სასჯელიც: „ცრუდ მფიცავი ათ წელ უზიარებელ იყოს: ორ წელ შესტიროდის, სამ წელ
მსმნელთათანა იყოს, ოთხ წელ დავრდომით აღასურლოს, ერთ წელ თანა დადგეს და მერმე
ღირს იქმნას ზიარებისა“ (მცირე სჯულისკანონი 81). ცრუ მოფიცარი და ცრუ მოწმე ერთნაირ
სასჯელს იმსახურებდნენ (დავითაშვილი 2002: 56).
ამრიგად, ქართული ჩვეულებითი სამართალწარმოების ჰუმანური ხასიათი და მისი
უმთავრესი პოსტულატები მომდინარეობდაა საქართველოს სახელმწიფო და კანონიკური სა-
მართლიდან, რომელიც, ბუნებრივია მსგავსი იყო ევროპული სამართლისა და ხშირ შემთხევა-
ში სრულიად ადეკვატურია თანამედროვე ღირებულებებისა.

ლიტერატურა:
1. ბაქრაძე 1864 – Бакрадзе Д. Сванетия, ЗКОИРГО, кн., V, тиф., 1864.
2. ბერიძე 2008 - ბერიძე თ., ქართული იდენტობის ძირთადი ეტაპები, - ეთნოლოგიური კრებული, 1,
თბ., 2008.
3. გაბლიანი 1925 – გაბლიანი ე. ძველი და ახალი სვანეთი, გვ. 1925.
4. გუჯეჯიანი 20013 - გუჯეჯიანი რ., ქართველთა ეთნიკური იდენტობისა და რელიგიის ურთიერთ-
მიმართების საკითხები (წარსული და თანამედროვეობა) - ეთნიკური და რელიგიურ-კონფესიური
ურთიერთობები საქართველოში: ისტორია და თანამედროვეობა.
5. გუჯეჯიანი 2006 – გუჯეჯიანი რ. ჩვეულებითი სამართლის ისტორიიდან (ხარით შეხვეწნის წესი), –
ქართველური მემკვიდრეობა, X, ქუთაისი, 2006.
6. გუჯეჯიანი 2007 – გუჯეჯიანი რ. ეკლესიის „შეუვალობის” წესი საქართველოს ტრადიციულ ყოფაში,
– კრ., მარიამ ლორთქიფანიძე 85. თბ., 2007.
7. დავითაშვილი 2002 – დავითაშვილი გ. სასამართლო ორგანიზაცია და პროცესი ძველ ქართულ სა-
მართალში, თბ, 2002.
8. დავითიანი სარქივო მასალა, 94 - დავითიანი ა., საისტორიო ამბები, #94, სვანური გალდამი, გვ. 61.
არქივი დაცულია ივანე ჯავახისვილის ისტორიისა და ეთნოლოგიის ინსტიტუტში).
9. დიდი სჯულის კანონი – დიდი სჯულის კანონი, გამოსაცემად მოამზადეს ე. გაბიძაშვილმა, ე. გიუ-
ნაშვილმა, მ. დოლაქიძემ, გ. ნინუამ. თბ. 1975.
10. ვაჩეიშვილი 1946 – ვაჩეიშვილი ა. ნარკვევები ქართული სამართლის ისტორიიდან, ტ. 1, თბ., 1946.
11. ვაჩეიშვილი 1948 – ვაჩეიშვილი ა. ნარკვევები ქართული სამართლის ისტორიიდან, ტ. II, თბ., 1948.
12. ვახტანგ მეექვსე 1955 - ვახტანგ მეექვსე, სამართლის წიგნი, ტექსტი გამოსაცემად დაამზადა,
გამოკვლევა და ტერმინთა საძებელი დაურთო თინა ენუქიძემ, თბ., 1995.
13. ინგოროყვა 1941 – ინგოროყვა პ. სვანეთის საისტორიო ძეგლები, II, თბ. 1941.
14. კეკელია 1979 – კეკელია მ. ფიცი სვანეთის ჩვეულებით სამართალში. კრ. – ქართული სამართლის
ისტორიის საკითხები, ტ. III, თბ. 1979.
15. კოვალევსკი 1886 – Ковалевский М. Современный обычай и древний закон, т. II, M., 1886.
16. მცირე სჯულისკანონი 1972 – მცირე სჯულისკანონი, გამოსაცემად მოამზადა ე. გიუნაშვილმა, თბ.,
1972.
17. ნადარეიშვილი 1963 – ნადარეიშვილი გ. ფიცი როგორც მტკიცებულება ქართული სამართლის
წიგნების მიხედვით, თბ; 1963
18. ნადარეიშვილი 1996 – ნადარეიშვილი გ. ძველი ქართული საოჯახო სამართალი, თბ., 1996
19. ნიჟარაძე 1962 – ნიჟარაძე ბ. ისტორიულ-წერილები., თბ. 1962.

136
20. სურგულაძე 1963 – სურგულაძე ი. ნარკვევები სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორიიდან, თბ. 1963.
21. სურგულაძე 2000 – სურგულაძე ი. ქართული სამართლის ისტორიის ნარკვევები, I, თბ; 2000
22. ქართლის ცხოვრება 1973 – ბატონიშვილი ვახუშტი, აღწერა სამეფოისა საქართველოისა, ქართლის
ცხოვრება, ტ. IV, ტექსტი დადგენილი ყველა ხელნაწერის მიხედვით. ს. ყაუჩხიშვილის მიერ, თბ.,
1973.
23. ქსძ 1965 – ქართული სამართლის ძეგლები, ტ. II, საერო საკანონმდებლო ძეგლები (X-XIX სს.),
ტექსტები გამოსცა, შენიშვნები და საძიებელი დაურთო ი. დოლიძემ, თბ., 1965.
24. ხარაძე 1953 – ხარაძე რ, სახალხო მმართველობის სისტემა სვანეთში, – მსე, VI, თბ., 1953.
25. ჯავახიშვილი 1929 – ჯავახიშვილი ი. ქართული სამართლის ისტორია, წ. II, ნაკვ., II, ტფ., 1929.

137
 ევროპული ღირებულებებისა და ქართული ტრადიციების 
ურთიერთმიმართების პრობლემა 

როლანდ თოფჩიშვილი
ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი 
 ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო) 
 
ერთი საუკუნის განმავლობაში ქართული საზოგადოება ორჯერ დადგა მოდერნიზაცი-
ის წინაშე. პირველი ეს იყო საბჭოთა მოდერნიზაცია, რომელმაც ბრძოლა გამოუცხადა ტრა-
დიციებს და ისინი გადმონაშთად მონათლა. თავსმოხვეული საბჭოთა მოდერნიზაციის შედე-
გი კი გახლდათ ის, რომ არაერთი ტრადიცია გაუკუღმართდა; მეორე ესაა თანამედროვე მოდ-
რენიზაცია, რომელიც პირველისაგან განსხვავებით, პროგრესულობით ხასიათდება და ევრო-
პული ღირებულების დანერგვას ითვალისწინებს. ევროპული ღირებულებების გავრცელების
არეალი არასდროს არ ემთხვეოდა გეოგრაფიულ ევროპას – მან შუა საუკუნეებში დასავლეთ
ევროპულ კათოლიკურ სამყაროში დაიწყო წარმოქმნა. დღეს კი საქართველოს საზღვრებსაც
მოადგა. მარკ ბლოკი ევროპული ღირებულებების საწყის პერიოდად ხმელთაშუაზღვისპირუ-
ლი ცივილიზაციის ერთობის, რომის იმპერიის დანგრევის პერიოდს მიიჩნევდა (Bloch Marc,
1995: 126). ევროპული ღირებულებების შესახებ მსჯელობა წინამდებარე სტატიის ფარგლებს
სცილდება; მის შესახებ დაწვრილებითი მსჯელობაა ჟაკ ლე გოფის საყოველთაოდ აღია-
რებულ მონოგრაფიაში (Jacques Le Goff, 2003). აქ მხოლოდ მოკლედ იმას აღვნიშნავთ, რომ ესაა
ერთიანი კულტურული და მენტალური სამყარო.
წინამდებარე ნაშრომის მიზანია ქართულმა საზოგადოებამ გაითვალისწინოს საბჭოთა
პერიოდის მოდერნიზაციის გამოცდილება და ევროპული ღირებულებების ნაუცბათევმა და
ხელოვნურმა დანერგვამ მიმღებ საზოგადოებაში დაპირისპირება, კონფლიქტური ვითარება
არ შექმნას. მიხედავად ამისა, ევროპული ღირებულებების გავრცელება მტკივნეული არ
იქნება.
ბევრი მიიჩნევს, რომ ევროპული ღირებულებები გულისხმობს ქართული ტრადიცი-
ებზე უარის თქმას. მაგრამ ტრადიციაა ის, რასაც ამა თუ იმ საზოგადოებაში ფუნქცია გააჩნია,
რაზედაც მას მოთხოვნილება აქვს, რაც საუკუნეების განმავლობაში არსებობს. არ უნდა
დაგვავიწყდეს, რომ ყოველი ადამიანი, რომელიც, ამავე დროს, homo etnicus-იცაა თავის თავის
რეალიზებას ტრადიციულ ანუ ეთნიკურ სისტემებში ახდენდა და ახდენს. ცნობილი ფრანგი
ანთროპოლოგი კლოდ ლევი-სტროსი ხაზგასმით აღნიშნავდა, რომ ადამიანი თავისი რაობის
რეალიზაციას ახდენს არა აბსტრაქტულ კაცობრიობაში, არამედ ტრადიციულ კულტურებში,
სადაც ყველაზე რევოლუციური ცვლილებებიც კი არ შეეხებიან წარსულის არსებით სა-
ფუძვლებს... ასე რომ, ტრადიციების შეცვლა თითოეული ადამიანის და თუგინდ ადამიანთა
ჯგუფის ნებასურვილზე არაა დამოკიდებული. ტრადიციული საზოგადოების წარმო-
მადგენლები მიიჩნევენ, რომ ტრადიცია წინაპართაგან გადმოცემული სასარგებლო გამოცდი-
ლებაა და არ შეიძლება მისი დარღვევა (Н. А. Бутинов, 1983: 460).

138
 ევროპული ღირებულებების დანერგვა თანდათანობით უნდა მოხდეს ქართული
ტრადიციების დიდი ნაწილის შენარჩუნებით, რაც საუკუნეების წინ ჩამოყალიბებული
ეროვნული იდენტურობის შენარჩუნების გარანტიაცაა. მოდერნიზაციას და ევროპულ ოჯახ-
ში შესვლას ტრადიციები ხელს არ უშლის. საამისოდ იაპონელები შეიძლება გავიხსენოთ,
რომლებმაც საზოგადოების მოდერნიზაცია ტრადიციების შენარჩუნებით მოახდინეს.
დღეს საქართველოში არის ტენდენცია, თუმცა არასაყოველთაო, რომ ქართული ტრა-
დიციების დიდი ნაწილი შესცვალონ და დაივიწყონ. ასეთ გამონათქვამებს განსაკუთრებით
ხშირად სოციალურ ქსელში ვაწყდებით. მაგრამ ასეთი განცხადებებისა და მოწოდებების
ავტორების დიდმა ნაწილმა საერთოდ არ იცის ტრადიციის რაობა და ხშირად ტრადიციასა და
თანამედროვე გარდამავალი საზოგადოებისათვის დამახასიათებელ სოციალურ პრობლემებს
ერთმანეთისაგან ვერ მიჯნავს.
პირველ ყოვლისა – რა ფენომენია ტრადიცია? ძალიან მოკლედ რომ ვთქვათ, ტრადიცია
არის ისტორიულად ჩამოყალიბებული ქცევის მტკიცე წესები, შეხედულებები, გემოვნება,
წეს-ჩვეულებები, რომელიმე ეთნოსის ზნე, ჩვეულება, რომელიც თაობიდან თაობას გადაეცემა
და რომელიც მისი კულტურის მემკვიდრეობითობასა და ერთობას უზრუნველყოფს, ხალ-
ხები ერთმანეთისაგან არა მხოლოდ ენით, არამედ ტრადიციებითაც, კულტურითაც განსხვავ-
დებოდნენ და განსხვავდებიან. ტრადიციაა ის ზნე, ჩვეულება, რომელზედაც საზოგადოებას
მოთხოვნილება გააჩნია, რაც ფუნქციონირებს. ტრადიცია სარგებლობს საზოგადოებრივი
აზრის მხარდაჭერით და არეგულირებს ინდივიდის ურთიერთობას სოციუმთან. ეთნი-
კურ/ეროვნულ ტრადიციებს აყალიბებს ეთნოსის ცხოვრების ისტორიული პირობები, მისი
სოციალური, სულიერი, ეკონომიკური ყოფის თავისებურებები (რ. თოფჩიშვილი, ქ. ხუცი-
შვილი, რ. გუჯეჯიანი, 2010: 306-332).
ყოველ ტრადიციულ სოციუმში დროთა განმავლობაში ჩნდება ინოვაციები, რომელთა
ნაწილი თანდათანობით გადაიქცევა ტრადიციად, ნაწილი კი ქრება. ნებისმიერი ტრადიცია
ოდესღაც ინოვაცია იყო და ნებისმიერი ინოვაცია მომავალი, პოტენციური ტრადიციაა.
ინოვაცია/პოტენციური ტრადიცია არა მხოლოდ ჯგუფის/სოციუმის/ეთნიკური ერთობის
შიგნით, შინაგანი განვითარებით წარმოიქმნება, არამედ სხვათაგან სესხებითაც. ამიტომაც
ხშირად ერთმანეთის მეზობლად მკვიდრ არამონათესავე ეთნოსებს ამ თვალსაზრისით უფრო
მეტი აქვთ საერთო, ვიდრე ენობრივად მონათესავე ეთნოსთან. საამისო მაგალითები არაერთი
შეიძლება მოვიყვანოთ. რუსებიც და პოლონელებიც სლავები არიან, მაგრამ როგორც ერთის,
ისე მეორის ტრადიციები და შესაბამისად ეთნიკური ღირებულებებიც დიამეტრალურად
განსხვავდება ერთმანეთისაგან. პოლონური ტრადიციები და ეთნიკური ღირებულებები
კათოლიკური, ევროპულია. რუსული ტრადიციები და ღირებულებები კი ევროპულისაგან
საკმაოდ შორს დგას; ის ძველი სლავურის, მართლმადიდებლობისა და თურანული სამყაროს
კონგლომერატია, როგორც თავად აღნიშნავენ, ევრაზიულია.
ევროპულ ღირებულებების წარმოქმნა და გავრცელება ქრისტიანული რელიგიით –
ჯერ კათოლიციზმით და შემდეგ პროტესტანტიზმით – იყო განპირობებული. ქრისტიანობის
გავრცელება იმდროინდელ ევროპულ სამყაროში ეს იყო ევროპის დიდი მოდერნიზაცია,
ევროპული ღირებულებებისათვის საფუძველის ჩაყრა, ევროპულ ეთნიკურ ღირებულებათა
ურთიერთდაახლოვება. ამდენად, ტრადიცია და ღირებულება მჭიდრო კავშირშია ეთნიკურ

139
კულტურასა ღირებულებასთან, სხვანაირად რომ ვთქვათ, საერთო, გლობალურ ღირებუ-
ლებებთან ერთად კვლავ განაგრძობს არსებობას ეთნიკური/ეროვნული ტრადიციები და
ღირებულებები. ამ მხრივ ქრისტიანობა უფრო შემგუებელი იყო ეთნიკურ/ეროვნულ ტრა-
დიციებსა და ღირებულებებთან, ვიდრე ისლამი. ასე რომ, საერთო გლობალურ ღირე-
ბულებების გვერდით არსებობდა და დღესაც არსებობს ეთნიკური/ეროვნული ღირე-
ბულებები. არცერთ ევროპელ ხალხს/ეთნოსს თავისი ნებით უარი არ უთქვამს საკუთარ ტრა-
დიციებსა და ღირებულებებზე. ევროპელებმა მოახერხეს ორი მნიშვნელოვანი ღირებულების
– საერთო ევროპულისა და ნაციონალური ღირებულებების დიქოტომიური თანაარსებობა.
ამის შესანიშნავ მაგალითად ინგლისელთა დასახელებაც იკმარებს.
ეთნიკური/ეროვნული ღირებულებები მჟღავნდება, უპირველეს ყოვლისა, იდეებში,
წეს-ჩვეულებებში, ტრადიციებში, ხალხურ რეწვასა და პროფესიული ხელოვნების სხვადასხვა
ფორმაში. ამასთანავე ეთნიკურ/ეროვნულ ღირებულებებს განვითარებისათვის ფართო შე-
საძლებლობები აქვს არა ეთნიკური იზოლაციის პირობებში, არამედ სხვა საზოგადოებებთან
მჭიდრო ურთიერთობაში. ქართული ეთნიკური ღირებულებები სწორედ ქართული ღი-
რებულებებისა და არაქართული, სხვადასხვა ღირებულების ურთიერთქმედების შედეგადაა
ფორმირებული. ქართული საზოგადოება არასდროს თავის თავში ჩაკეტილი და თვითკმარი
არ ყოფილა – ის მუდმივად იღებდა სხვათაგან ბევრ რამეს, მაგრამ ამასთან საკუთარ ქურაში
გადაამუშავებდა მათ; ისაა ნაერთი ადგილობრივი ქართული, აღმოსავლური ქრისტიანობისა
და მახლობელი აღმოსავლეთის ცივილიზაციებისა. ამასთანავე, ქართულ საზოგადოებას
ყოველთვის ჰქონდა სწრაფვა ევროპული ღირებულებისაკენ, რომელთა მიღებას ისტორიული
ფაქტორები აბრკოლებდა. მიუხედავად ამისა, ეს ღირებულებები ქართველი ხალხის წიაღში
მაინც შემოდიოდა. ასეთ შემოდინებას განსაკუთრებით მე-19 საუკუნიდან გაეხსნა გზა და
დღეს მან განსაკუთრებულ მასშტაბებს მიაღწია.
ეთნიკური ტრადიციები და ღირებულებები დაუწერელი კანონების სახით მოქმედებს.
ტრადიციისა და ღირებულების დარღვევა იწვევს კონფლიქტს პიროვნებასა და საზო-
გადოებას შორის. ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის გადაცემაში უმნიშვნელოვანე-
სია ტრადიციის როლი. ტრადიციისა და ეთნიკური ღირებულების მეშვეობით მყარდება
კავშირი თაობებს შორის, რაც მემკვიდრეობითობის გარანტიას ქმნის.
ტრადიციას/ტრადიციულ ღირებულებებს ევოლუციონისტებმა და მარქსისტებმა ტერ-
მინი გადმონაშთი დაუპირისპირეს, რაშიც გულისხმობდნენ საზოგადოებისათვის შეუფე-
რებელ წეს-ჩვეულებებს. საბჭოთა ეპოქაში ასეთ ტრადიციებს/ღირებულებებს ანუ გად-
მონაშთებს ბოლშევიკებმა ბრძოლა გამოუცხადეს. განსაკუთრებით დაუნდობელნი იყვნენ
რწმენის მიმართ. მაგრამ შედეგად რა მიიღეს? მოსპეს რომელიმე ტრადიცია? პირიქით, ასეთმა
მცდელობამ უკუშედეგი გამოიღო და საზოგადოებისათვის მიუღებელი ბევრი ნოვაცია
გაჩნდა და ზოგიერთი მათგანი საერთოსაკაცობრიო და ევროპული ღირებულებისათვის
მიუღებელია. ვიმეორებთ, თანამედროვე საზოგადოებისათვის მიუღებელი ზოგიერთი ღი-
რებულება სწორედ ზემოდან თავსმოხვეულმა უხეშმა მოდერნიზაციამ გამიოწვია. ტრადი-
ციაზე, თუ ის საზოგადოებისათვის მიუღებელია, თვით საზოგადოებამ უნდა თქვას უარი.
ტრადიციებსა და ღირებულებებთან ასეთი „მებრძოლები“ დღესაც არიან. ისინი რაღაცნაირად
ბოლშევიკის ასოციაციას იწვევენ. ნეობოლშევიზმი კი დიდი ხიფათის შემცველია, მან

140
შეიძლება საზოგადოების შიგნით დაპირისპირება გამოიწვიოს. ტრადიციების შეცვლა
თითოეული ადამიანის და თუგინდ ადამიანთა ჯგუფის ნებასურვილზე არაა დამოკი-
დებული.
შარშან აღდგომის დღეებში ერთ-ერთმა უცხოურმა არხმა სათაურით „ქეიფი მიცვალე-
ბულებთან“ სიუჟეტი გადასცა. ტრადიციას დაშორებული ერთ-ორი მოვლენა, სიმახინჯე
ტრადიცია ნამდვილად არაა. ქართველ ხალხს ჰქონდა და აქვს ქრისტიანული ტრადიცია
საფლავების მონახულების, წინაპრების, ოჯახის გარდაცვლილი წევრების გახსენების.
ქრისტიანული რიტუალები ღვინის გარეშე წარმოუდგენელია. ბუნებრივია, ქართველებიც
გარდაცვლილებს ღვინით, შესანდობარით იგონებდნენ, იგონებდნენ მათ მიერ ჩადენილ
კეთილ საქმეებს, პატივს მიაგებდნენ მათ ხსოვნას. საქართველოში საფლავთან ქეიფი და
თრობა ტრადიცია, ქართული ღირებულება არასდროს ყოფილა. შესანდობარის თქმის შემდეგ
ღვინის დიდ ნაწილს საფლავზე ასხამდნენ. ეს იყო ტრადიცია და არა ქეიფი და ღვინის
განუზომელი სმა. ყველაფერი ზომიერების ფარგლებში იყო. დღეს თუ მართლაც ვინმე
გართობასა და სმას ეძლევა საფლავზე, ეს მახინჯი ნოვაციაა და მისი სათავე თანამედროვე
რთულ სოციალურ ვითარებაში უნდა ვეძენოთ და არა ტრადიციაში.
ქართული საზოგადოებისათვის ტრადიციული ღირებულებაა სუფრის ხელმძღვა-
ნელის – თამადის ინსტიტუტიც. თამადად ირჩევდნენ მჭერმეტყველს, საპატივცემულო და
ასაკოვან ადამიანს. კარგი თამადის მოსმენას არაფერი სჯობდა. სუფრასთან უფროსები
უმცროსებს ზრდიდნენ, კაცობის, პატიოსნების მაგალითებს აძლევდნენ. თამადა ხშირად
იხსენებდა წარსულს, საგმირო ამბებს – ამით მტერთა ხშირი თავდასხმების ეპოქაში თამადის
მსმენელი ახალგაზრდები პატრიოტებად იზრდებოდნენ. აგრეთვე უმცროსები უფროსები-
სადმი მოწიწებას სწავლობდნენ. ქართული სუფრა ერთგვარი სპექტაკლიც იყო. კარგი თამადა
მჭერმეტყველი, ენამახვილი და იმპროვიზატორიც იყო. საქართველოში ვის როგორც შეეძლო,
ისე და იმდენ ღვინოს მიირთმევდა. თამადა არასდროს არავის აძალებდა სასმელს. მაგრამ,
სუფრიდან ისე უნდა ამდგარიყო ქართველი ფეხი არ არეოდა და სახლში სხვისი მისაყვანი არ
გამხდარიყო. სადღეგრძელოს აუცილებლად მოსდევდა სიმღერა, სიმღერას – ლექსი, ლექსს –
ცეკვა. მე-17 საუკუნის ფრანგი მოგზაური ჟან შარდენი, რომელიც თბილისში ბატონიშვილის
ქორწილს დაესწრო გაოცებული იყო ქართულ სუფრაზე არსებული წესრიგითა და
სისტემურობით. ის ხაზგასმით აღნიშნავდა, რომ `სუფრაზე სამი ევროპელი ვიყავით და ჩვენ
უფრო მეტს ვხმაურობდით, ვიდრე ყველა ის ასორმოცდაათი კაცი, რომელიც სეფაში იყო~
(ჟან შარდენი 1975: 347). ასეთი სუფრები – ქორწილების, დღეობების, ხატობების, საგვა-
რეულო თავყრილობების, ქელეხების – ინახავს ძველ ადამიანურ ურთიერთობებს, ნათესა-
ობას არ ავიწყებს ერთმანეთს. ადამიანები ერთმანეთის მიმართ გაუცხოვებულნი არ ხდებიან.
როდის შეიცვალა ტრადიციული სუფრის წესები მახინჯი ნოვაციით? – საბჭოთა პერიოდში,
როდესაც ტრადიციებს დაუნდობელი ბრძოლა გამოუცხადეს და ნამდვილ რელიგიას
ბოლშევიზმის კულტი ჩაენაცვლა.
საქართველოში ძალიან შეზღუდული იყო მიცვალებულის ტრაპეზიც. ტრაპეზს
უშლიდნენ მხოლოდ შორი სოფლებიდან მოსულ ნათესავებს. ქელეხში ახლაც ტრადიციულ
ქართულ სოფელში ჭიქა ღვინოს არავინ დაცლის ბოლომდე. ისტორიულ საქართველოში
თავდაპირველად ქელეხში მხოლოდ სამ შესანდობარს მიირთმევდნენ, მიცვალებულსა და მის

141
ახლო ნათესავებს მოიგონებდნენ. შემდეგ სამი შესანდობარი შვიდმა შესანდობარმა შეცვალა.
ამას არასდროს გაცდებოდნენ. მიცვალებულის ტრაპეზზე ცოცხლების სადღეგრძელო
წარმოუდგენელი იყო. ტრაპეზიდან მალევე უნდა წამოშლილიყვნენ. მაშინდელი საკო-
მუნიკაციო საშუალებები დიდხანს დარჩენის საშუალებას არც იძლეოდა. მიცვალებულთან
დაკავშირებული ტრადიციები საბჭოთა პერიოდში ნამდვილად შეიცვალა: ხალხმრავალი
გახდა ქელეხები. ხალხმრავალი ქელეხები (და, საერთოდ, სუფრები) თანამედროვე ქართული
საზოგადოებისათვის ნამდვილად მიუღებელია. ალბათ, ხალხი თავად უნდა მივიდეს სათა-
ნადო გადაწყვეტილებამდე. გარედან ჩარევა, რაიმე კანონის მიღებამ შეიძლება უკურეაქცია
გამოიწვიოს.
დღეს ქართველთა ერთ ჯგუფს აქვს სურვილი ქართული ტრადიციები და ღირებულე-
ბები ევროპულ ღირებულებების ტოლფასად აქციოს. განსაკუთრებით მათ, ვისაც ყველაფრის
დასავლურის მიბაძვა გაუხდია მიზნად. დასავლეთში ისტორიულად რელიგიური შეუწყ-
ნარებლობა არსებობდა. ქართველები კი მთელი შუა საუკუნეების განმავლობაში ტოლე-
რანტობით, შემწყნარებლობით გამოირჩეოდნენ. ამ მხრივ ქართულ-ებრაული, ქართულ-
სომხური, ქართულ-მუსლიმური ურთიერთობის გახსენებაც საკმარისია. ისე ქართველმა
გლეხმა ასეთი ურთიერთობა ხალხურ ლექსშიც ჩამოაყალიბა: „ყველა ადამის შვილი ვართ, //
თათარიც ჩვენი ძმა არის, // ჩვენსა და სომეხს შუა // განყოფილება რა არის?“ სხვა არც ერთი
ხალხის ფოლკლორმა ანალოგიური რამ არ იცის.
უნდა აღვნიშნო, რომ თვით თანამედროვე ევროპელთა ტრადიციები ერთგვაროვანი არ
არის, ყველას აქვს შენარჩუნებული მისთვის დამახასიათებელი ორიგინალური წეს-
ჩვეულებები. ქართველებსაც მართებთ წინაპართა მიერ შექმნილი ეთნიკური კულტურის
გაფრთხილება. საამისოდ კი აუცილებელია ეთნოლოგიური ცოდნის ფართოდ დანერგვა. ეს
იმისთვსაცაა საჭირო, რომ აქა-იქ არსებული არასაკაცობრიო იდეები, მახინჯი ნოვაციები
სწრაფად გაქრეს (არა დეკრეტით, არა ძალადობით) სხვადასხვა სოციალური ჯგუფებისა და
ცალკეული ადამიანების ცნობიერებიდან.
სხვა სარწმუნოების ადამიანების მიმართ ქართველთა არატოლერანტობის არც ერთი
ფაქტი არაა საქართველოს ისტორიაში დადასტურებული. ახალანდელი ასეთი ზოგიერთი
გამოვლინება კი ყველასათვის ცნობილია, რომ გარედანაა თავს მოხვეული და ასეთი გამოვ-
ლინებებს, რა თქმა უნდა, ძირშივე მთელი საზოგადოება უნდა აღუდგეს წინ. სამწუხაროა,
რომ დღეს შეიძლება შეგვხვდეს ადამიანი, რომელიც მუსლიმ ქართველებს ქართველებად არ
მიიჩნევს, რაც ნამდვილად გაუნათლებლობის ნიშანია, შუასაუკუნეობრივი აზროვნების
„გადმონაშთია“, როდესაც ეთნიკურობა და რელიგიურობა ერთმანეთთან იყო გაიგივებული.
საერთოდ კი ასეთ მნიშვნელოვან და დამაფიქრებელ საკითხებზე ნამდვილად ღირს
მსჯელობა და რაღაც გამოგონილ მიუღებელ ტრადიციებთან ბრძოლას აზრი არა აქვს.
ხაზგასმით უნდა ითქვას, რომ ტრადიციებში ხელოვნური ჩარევა, ადამიანთა მენტალობაში
უცაბედი გარდატეხის მოხდენა ვერავითარ შედეგს ვერ მოიტანს. ცვლილება და გარდატეხა
მხოლოდ საზოგადოების სოციალურ-ეკონომიკური სათანადო განვითარების შედეგად
ხდება. ევროპისაკენ ქართველები მთელი არსებობის მანძილზე მიისწრაფოდნენ, განსაკუთ-
რებით მას შემდეგ, რაც ქრისტიანობა ოფიციალურ რელიგიად გამოცხადდა. ახლაც ასე ვართ,
რაც მოდერნიზაციის ნიშნით მიმდინარეობს. მაგრამ იქამდე გრძელი გზა გვაქვს გასავლელი,

142
უნდა გავხდეთ აბსოლიტურად კანონმორჩილი, უნდა დაიხვეწოს ყოფითი კულტურა,
შემოპარულ სიზარმაცეზე უარი უნდა ვთქვათ, უნდა გავმიჯნოთ ერთმანეთისაგან ტრადიცია
და ახლად წარმოქმნილი სოციალური სიმახინჯე, მახინჯი ნოვაცია, რომ ის ტრადიციად და
ეთნიკურ ღირებულებად არ იქცეს. მოდერნიზაციას დეკრეტებით, მითითებებით არ
ახორციელებენ, აღზრდის პროცესში ის ბუნებრივად უნდა მოვიდეს, რა თქმა უნდა, რაც
კარგი გვაქვს იმისი შენარჩუნებით.
ქართულ ტრადიციებთან მებრძოლებს, როგორც ჩანს, მიზნად აქვთ საუკუნეების
განმავლობაში გამომუშავებული წეს-ჩვეულებების სრული მოსპობა. ალბათ, ჰგონიათ ამ
გზით ქართველები ევროპელებად იქცევიან. მათ (ჩემი აზრით, ათეისტებს) ავიწყდებათ, რომ
ქართული ტრადიციები მართლმადიდებლურ ქრისტიანობას ეფუძნება და თუ ქართველთა
მართლმადიდებლობისადმი დამოკიდებულებას გავითვალისწინებთ ტრადიციებისადმი
ბრძოლაში წარმატებებს ვერ მიაღწევენ. რაიმე წარმატებას მიაღწიეს ბოლშევიკებმა
რელიგიასთან ბრძოლით? – ვერ მიაღწიეს. ასე რომ, ვერც რელიგიასა და ქართულ ღირებუ-
ლებებთან თანამდროვე მებრძოლებს ექნებათ რაიმე ხელშესახები წარმატება. ქართული
საზოგადოება შეიძლება ევროპული ღირებულებების მატარებელი გახდეს ტრადიციების
შენარჩუნებით. ტრადიციებისა და ევროპული ღირებულებების ერთმანეთის გვერდით
არსებობა სრულიად თავისუფლად შესაძლებელია. თუ ვინმემ ევროპული ღირებულებების
დამნერგავმა ქართული საზოგადოებისაგან მოითხოვა ტრადიციებზე უარის თქმა, მაშინ
კრიზისი და კონფლიქტი გარდუვალი იქნება. ცნობილია, რომ ეთნოლოგიური ცნებები კულ-
ტურის სფეროს წარმოადგენს. გერმანელი ეთნოლოგი კარლ ვერნხარტი წერდა: „არა-
ევროპული ქვეყნების თანამედროვე კულტურული მოვლენების გაგება ისტორიული კომ-
პონენტების გარეშე შეუძლებელია“. ამ შემთხვევაში არაევროპელ ხალხებზე აქცენტირება
გასაგებია, რადგან ევროპელმა ხალხებმა თავიანთი საზოგადოებები „თანამედროვე“ ყაიდაზე
დიდი ხანია გარდაქმნეს, თუმცა დასავლეთ ევროპის ხალხების ცხოვრების თანამედროვე
ყაიდაზე გარდაქმნა ტრადიციებზე დაყრდნობით მოხდა.
ტრადიციების/ტრადიციული საზოგადოებისა და თანამედროვეობის/ ევროპული
ღირებულებების პრობლემები ერთ კონტექსტში განსახილველი პრობლემებია. „თანამედ-
როვე“ და „ტრადიციული“ საზოგადოებების ურთიერთმიმართების საკითხი კოლონიური
სისტემის რღვევისთანავე დაიწყო. თუმცა ჯერ კიდევ კოლონიურ ეპოქაში ხდებოდა
ტრადიციული საზოგადოებების ძალადობრივი მოდერნიზაცია, რადგან მიაჩნდათ, რომ ამ
ხალხების პროგრესული განვითარებისათვის ისინი ხელისშემშლელი იყო. მაგრამ მალე
მიხვდნენ, რომ ძალადობრივი მოდერნიზაცია/ვესტერნიზაცია სიკეთის მომტანი არ იყო. მე-
20 საუკუნის შუა ხანებში ანთროპოლოგთა საკმაოდ დიდი ნაწილი (მაგალითად, ამერიკელი
ანთროპოლოგი მ. ჰერსკოვიცი) მიიჩნევდა, რომ უარი უნდა ეთქვათ კულტურული უნივერ-
სალურობის კონცეფციაზე. მიუხედავად ამისა, დღეს მაინც გაბატონებულია კონცეფცია, რომ
მოდერნიზაციის პროცესები ანუ დასავლური ღირებულებების გავრცელება უნდა იწყებოდეს
და კონტროლდებოდეს „ზემოდან“ ინტელექტუალური ელიტის მიერ. არსებითად ეს სხვა
არაფერია, თუ არა დასავლური საზოგადოებისათვის დამახასიათებელი ღირებულებების
შეგნებული კოპირება. ამის გამო ბევრმა ტრადიციული საზოგადოების ქვეყანამ უარი თქვა
მოდერნიზაციასა და დასავლურ ღირებულებებზე. მაგრამ მოდერნიზაციის შესანიშნავ მაგა-

143
ლითს იძლევიან იაპონია, კორია და ჩინეთი. ახალი ღირებულებების დანერგვის პარა-
ლელურად ისინი ინარჩუნებენ ტრადიციებს, წეს-ჩვეულებებს, რიტუალებს. ამრიგად, პრაქ-
ტიკით მტკიცდება ტრადიციული კულტურებისა და თანამედროვეობის შეთავსების შესაძ-
ლებლობა. ეს პრობლემები აწუხებს დღევანდელ საქართველოსაც. აშკარად საფრთხე ემუქ-
რება საუკუნეების განმავლობაში ჩამოყალიბებულ ქართულ ტრადიციებს, წეს-ჩვეულებებს,
მენტალობას. მოკლედ რომ ვთქვათ, ქართულ ეთნიკურ კულტურას, ღირებულებებს. ბევრი
სხვა ხალხისაგან განსხვავებით, ქართული საზოგადოება, ფაქტობრივად, მოდერნიზებული
იყო ტრადიციულობის შენარჩუნებით. საბჭოთა იმპერიაში ხანგრძლივად ყოფნის მიუხე-
დავად, ქართველთათვის მთლად უცხო არ იყო ევროპული (დასავლური) ცხოვრების წესი,
მენტალობა. ევროპული ღირებულებების გავრცელება კი ფართოდ დაიწყო მე-19 საუკუნის
მეორე ნახევრიდან, მას შემდეგ, რაც ქართველთა მნიშვნელოვანი ნაწილი განათლებას
რუსეთისა და ევროპის ქვეყნებში დაეწაფა. ევროპული ღირებულებების გავრცელება-და-
ნერგვის სათავეებთან, როგორც სხვა სფეროში, ილია ჭავჭავაძე იდგა. უფრო ადრე კი საამი-
სოდ სულხან-საბა ორბელიანი იღწვოდა.
ქართულ საზოგადოებას ცვლილებები ნამდვილად სჭირდება, მაგრამ არა ისე, როგორც
გვთავაზობენ. ქართველები მოდერნიზაციისათვის ხალხების იმ სიაში შეიყვანეს, რომელშიც
უდამწერლობო ეთნოსებია შეყვანილი. მაგალითად, მოდერნიზაცია ანუ ვესტერნიზაცია
ითვალისწინებს პოლიტიკის სფეროში – ტომის ბელადის, წინამძღოლის ავტორიტეტიდან
დემოკრატიზაციისაკენ სვლას, განათლების სფეროში – უწიგნურობის ლიკვიდაციას და
ცოდნის ღირებულების ზრდას. მართალია, ქართველები ჯერჯერობით დემოკრატიით ვერ
დაიკვეხნიან, მაგრამ ტომის ბელადის ავტორიტეტზე საუბარი ერთგვარად შეურაცხმყოფე-
ლია ქართული საზოგადოებისათვის. ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, ტომი პირველყოფი-
ლი საზოგადოების ეთნოსია და ეს საფეხური ქართველმა ხალხმა ჯერ კიდევ ქრისტეს დაბა-
დებამდე გაიარა. რაც შეეხება განათლების სფეროს – უკანასკნელი ათწლეულში განხორცი-
ელებული ცვლილებები კი ნათლად გვაჩვენებს, რომ ქართულ საზოგადოებაში პირიქით მოხ-
და, პროცესს სინამდვილეში განათლების ლიკვიდაცია და უწიგნურობის ზრდა მოყვა; ცოდ-
ნის ღირებულებების ზრდის ნაცვლად მივიღეთ მისი აშკარა დაცემის ტენდენცია. მოდერ-
ნიზაციის ავტორებს ავიწყდებათ, რომ ერთგვაროვანი ტრადიციული საზოგადოებები საერ-
თოდ არ არსებობს, მათ შორის დიდი სხვაობაა, ამიტომაც არ არის და არც შეიძლება არ-
სებობდეს მოდერნიზაციის, ევროპული ღირებულებების დანერგვის უნივერსალური რე-
ცეპტები. რელიგიურ სფეროში მოდერნიზაცია ითვალისწინებს ეკლესიის გავლენისაგან
გათავისუფლებას. ეს თეზისი ხომ პირდაპირ ბოლშევიკური იდეოლოგიიდან არის ნასესხები.
გამოდის რომ რელიგია სიბნელის სინონიმია. ქართული საზოგადოების ძირითადი ნაწილის
შეხედულებით კი რელიგია ზნეობრიობის მქადაგებელია. მოდერნიზაციისა და ევროპული
ღირებულებების ასეთ კრიტერიუმებს მიიღებს ქართველი ერი? ხომ არ არის ეს მართლ-
მადიდებლური მრწამსისადმი პროტესტანტული იდეების დაპირისპირება? თუ აღნიშნულის
თავს მოხვევა მოხდება ქართული საზოგადოებისათვის, მაშინ დასავლური ღირებულებების
დევალვაცია და კონფლიქტი გარდუვალი იქნება.
ტრადიცია და თანამედროვეობა ერთმანეთს არ გამორიცხავს. ნებისმიერი ევროპული
საზოგადოება ტრადიციული და თანამედროვე ელემენტების ნაერთს წარმოადგენს და

144
ტრადიციული სრულიადაც არ ეწინააღმდეგება მოდერნიზაციასა და მთელ რიგ ევროპულ
ღირებულებებს, გარკვეულწილად ხელსაც კი უწყობს მას.
ამრიგად, დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას:
ტრადიციისა და თანამედროვეობის ურთიერთმიმართების პრობლემა მთელი სიგრძე-
სიგანით დგას ქართული საზოგადოებისა და სახელმწიფოს წინაშე. ბუნებრივია, სამოც-
დაათწლიანმა კომუნისტურმა რეჟიმმა და ორსაუკუნოვანმა კოლონიურმა უღელმა თავისი
დაღი დაასვა ქართულ საზოგადოებას. მიუხედავად ამისა, ქართული საზოგადოება, შეძ-
ლებისდაგვარად, თითქმის მუდმივად მოდერნიზებას განიცდიდა, ისრუტავდა დასავლური
კულტურისა და ცივილიზაციის ელემენტებს – ეს მისწრაფება დასავლეთისაკენ კი ქართულ
საზოგადოებას თითქმის მთელი ისტორიის მანძლიზე ჰქონდა, განსაკუთრებით კი მას
შემდეგ, რაც ქართველებმა 326 წელს ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგიად გამოაცხადეს.
თუმცა ქართველთა ტრადიციულ ყოფაზე, მენტალობაზე გარკვეულ გავლენას აღმოსავ-
ლეთიც ახდენდა. პოსტსაბჭოთა პერიოდში ცხოვრებამ მთელი სიგრძე-სიგანით დააყენა
საქართველოს გათანამედროვეობის საკითხი. ზემოთაც აღინიშნა, რომ სრულიად შესაძ-
ლებელია ევროპული/დასავლური ღირებულებების გავრცელება ტრადიციების შენარ-
ჩუნებით (სხვათა¬ შორის, ამ ტრადიციებს კომუნისტებიც ებრძოდნენ, რადგან ისინი ქარ-
თული მენტალობის ორიგინალობის გამომხატველი იყო). საქართველოს არ სჭირდებოდა
განათლების სფეროში უწიგნურობის ლიკვიდაცია, რადგან აქ ასეთი ადამიანები, ფაქტობ-
რივად, არ არსებობდნენ. რევოლუციურ პროცესს, ალბათ, ევოლუციური აჯობებდა, რადგან
ქვეყანა ნაკლებ ტკივილსა და ჭრილობას მიიღებდა. შესაძლებელი იყო მოდერნიზაციის
თანამდევი ბევრი ნეგატიური მოვლენის თავიდან აცილება – უბრალოდ საჭირო იყო ქვეყნის
ამ თვალსაზრისით მეცნიერულად შესწავლა, რეკომენდაციების მიცემა; იმის ხელახლა
კეთება, რაც უკვე გაკეთებული იყო, საჭირო აღარ იყო და საზოგადოებაში ზოგიერთ
დაპირისპირებასაც ავიცილებდით. ზემოთ ვნახეთ, რომ მოდერნიზაციის ერთ-ერთი კონცეფ-
ციის მიხედვით, საზოგადოება ეკლესიისაგან უნდა გათავისუფლდეს. საკითხავია, რა აქვს
ქართულ საზოგადოებას ეკლესიისაგან გასათავისუფლებელი? ქრისტიანული ეკლესია ხომ
ზნეობრიობას, ადამიანურობას, სიკეთის თესვას ქადაგებს. პირიქით, კომუნისტური ათე-
იზმის შემდეგ ხალხის ეკლესიისაკენ მიბრუნებას მხოლოდ და მხოლოდ დადებითი შედეგი
ჰქონდა. ალბათ, ამ თეზისის შედეგია, რომ დღეს ზოგიერთი ეკლესიის, მართლმადიდებ-
ლობის საწინააღმდეგოს ქადაგებს. ამის შედეგი იყო, როგორც ჩანს, ბათუმში მშენებარე
ეკლესიის დანგრევა. ასეთი ღონისძიებები მოდერნიზაციის ანუ ევროპული/დასავლური
ღირებულებების გზაზე შემდგარ ქართველ ხალხს მხოლოდ უარყოფით დაღს ასვამს,
საზოგადოებას აპირისპირებს.
ქართული საზოგადოების დასავლურ სტანდარტებთან მისაახლოვებლად საჭიროა ისე-
თი ნაბიჯების გადადგმა, რომლებიც ევროპული ღირებულებების გავრცელებას უმტკივნეუ-
ლოს გახდის. ამისათვის კი აუცილებელია საუკუნეების განმავლობაში გამომუშავებული და
თაობიდან თაობისთვის გადაცემული ტრადიციების შენარჩუნება. მაგალითად, რატომ უნდა
უშლიდეს ხელს მოდერნიზაციას საგვარეულო თავყრილობები სასოფლო სალოცავებში?
ამით ხომ ადამიანთა გარკვეული ჯგუფი ნათესაურ ურთიერთობებს ინარჩუნებს. მოდერ-
ნიზებული დასავლეთის საზოგადოებათა წარმომადგენლებს ხომ ძალიან მოსწონთ

145
ქართული სტუმართმოყვარეობის წეს-ჩვეულება. რას მისცემს ამ წეს-ჩვეულების საერთოდ
გაქრობა საზოგადოებას? – არაფერს. ქართველები ერთმნიშვნელოვან ეთნიკურ ნიშანს
დავკარგავთ.
ვფიქრობთ, დაუფიქრებელი მოდერნიზაცია, ევროპული/დასავლური ღირებულებების
დაუფიქრებელი და მოუფიქრებელი კოპირება არცერთი ეთნოსის ინტერესებში არ შედის,
მითუმეტეს, მისი ხელოვნურად განხორციელება, ძალით თავს მოხვევა. გერმანელი მეცნიერი
ვ. მიულმანიც ხაზგასმით აღნიშნავს: ფაქტებზე დაკვირვებიდან ჩანს, რომ დასავლური
დემოკრატიული თავისუფლების იდეების იმპორტი აღმოსავლეთის ქვეყნებში მხოლოდ
ამწვავებს კრიზისს და აღრმავებს უფსკრულს უფროს და ახალგაზრდა თაობებს შორის. ასეთ
შემთხვევებში მოდერნიზმის სათავეში მყოფი ხელმძღვანელები ხშირად აპროვოცირებენ
ფალსიფიცირებულ მითითებებს, რომელთა ასეთი ქმედებანი საკმარისი არაა იმისათვის, რომ
ხალხი ერთი მიზნითა და სულისკვეთებით გააერთიანონ, რადგან მათ სამისოდ არავითარი
წინაპირობა არ გააჩნიათ. შეიძლება ვინმემ იკითხოს – სჭირდება კი ქართულ საზოგადოებას
მოდერნიზაცია, ევროპული ღირებულებების გავრცელება? რა თქმა უნდა, სჭირდება. ჩვენ
ხომ ჩვეულებრივი, ბუნებრივი განვითარების გზას, გარკვეული მიზეზების გამო, ჩამოვრჩით.
უპირველეს ყოვლისა, ქართველ ხალხს სჭირდება სრული დემოკრატია, საბაზრო ურთიერ-
თობები, განათლების მაღალი სტანდარტი (რის დეფიციტსაც არც ადრე განვიცდიდით),
მაღალი თვითდისციპლინა, სახელმწიფოებრიობის შეგნება (რაც ბოლო ორი საუკუნის
განმავლობაში ერთგვარად დაიკარგა), ინდივიდუალიზმის დაძლევა, კანონმორჩილება,
ყოფითი კულტურის ამაღლება და ჭეშმარიტი და არა ფსევდო კონკურენცია, რომლის დრო-
საც გადამწყვეტ მნიშვნელობას პარტიულ კუთვნილებასა და ნათესაურ-ნათელმირონობით
ურთიერთობებს ანიჭებდნენ და რასაც საფუძველი კომუნისტური რეჟიმის დროს ჩაეყარა და
რომლის წინააღმდეგაც ხმალამოღებული იბრძოდა კონსტანტინე გამსახურდია.
ევროპული ღირებულებების სწრაფ დანერგვას შეიძლება უკუშედეგი მოყვეს. პირიქით,
ტრადიციულობა წინაღმდეგობაში არაა თანამედროვეობასთან; ის მათში შესვლის საშუა-
ლებაა. სამეცნიერო ლიტერატურაში იმასაც მიუთითებენ, რომ იქ, სადაც ტრადიციები
მთლიანად დაარღვიეს შეუძლებელი გახდა საზოგადოების მოდერნირება და ევროპული
ღირებულებების დანერგვა.

ლიტერატურა:
1. Bloch, Marc, Histoire et Historiens, ed., dʼ Étienne Bloch paris, Armand Colin, 1995, 1995, p. 126.
2. Jacques Le Goff. LʼEurope Est-elle née au moyen age? Éditions du Seuil, Paris, 2003.
3. Н. А. Бутинов. Леви-Строс – этнограф и философ – К. Леви-Строс. Структурная антропология, Москва,
1983.
4. რ. თოფჩიშვილი, ქ. ხუციშვილი, რ. გუჯეჯიანი. თეორიული ეთნოლოგია, თბილისის უნივერ-
სიტეტის გამომცემლობა, 2010:
5. ჟან შარდენის ცნობები საქართველოს შესახებ), ფრანგულიდან თარგმნა, გამოკვლევა და კომენ-
ტარები დაურთო მზია მგალობლიშვილმა, თბილისი, 1975: 347. Voyages du chevalier Chardin en perse
et autres lieux de Lʼ orient (Renseignement sur la Géorgie).

146
 სულხან­საბა ორბელიანის „მოგზაურობა ევროპაში“  და                   
თანამედროვეობა 

პაატა ნაცვლიშვილი
სოციალურ მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი  
გრიგოლ რობაქიძის სახელობის უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო) 

მოგესალმებით, ქალბატონებო და ბატონებო!

ბოდიშს ვიხდი, რომ არ შემიძლია, უშუალოდ წარვსდგე თქვენს წინაშე. ერთხანს ვი-
ფიქრე, სკაიპის მეშვეობით ჩავრთულიყავი ჩვენი კონფერენციის მუშაობაში, მაგრამ, ერთი
მხრივ, ორგანიზატორებს არ გავურთულე საქმე და მეორე მხრივ, ჩემთვისაც არ იქნებოდა ად-
ვილი საველე პირობებში სკაიპით მოხსენების წაკითხვა.
ბოდიშს ვიხდი იმის გამოც, რომ ორგანიზატორთა დაბეჯითებული თხოვნის მიუხე-
დავად, წინასწარ ვერ გამოვაგზავნე მოხსენების თუნდაც დაუზუსტებელი ტექსტი. არა იმი-
ტომ, რომ ეს არ მოვინდომე, უბრალოდ ტექსტის დაწერასა და მის თქვენს წინაშე წარდგენას
შორის მხოლოდ 24 საათია, მეტი არა. იმედია ამის გამო არც ორგანიზატორები დამძრახავენ
და არც თარჯიმნები გამინაწყენდებიან, რომ მათ წინასწარ არ მიეცათ ტექსტის გაცნობის სა-
შუალება.
ჩემი დღევანდელი მოხსენება მხოლოდ ნაწილობრივ ეპასუხება მის სათაურს, რადგან
ჩემი მოგზაურობა სულ ახლახან, 9 ივნისს დაიწყო და ერთი წლის შემდეგ, 2015 წლის ივნის-
ში დასრულდება.
ხოლო ამ ტექსტმა თქვენს წინაშე წარსადგენი ფორმა მხოლოდ გუშინ, 17 ივნისს მიი-
ღო. წინა დღეს, 16 ივნისს საფრანგეთ-იტალიის საზღვარზე მდებარე პატარა ქალაქ მენტონში
საქართველოს საგანგებო და სრულუფლებიანმა ელჩმა საფრანგეთში ეკატერინე სირაძე-დე-
ლონემ ჩემი თავი თავის რომაელ კოლეგას, საქართველოს საგანგებო და სრულუფლებიან
ელჩს იტალიაში კახა სიხარულიძეს „გადააბარა“.
ეს სიმბოლური აქტი გახლდათ თვალსაჩინო ილუსტრაცია სხვაობისა სულხან-საბას
დროინდელ დიპლომატიასა და თანამედროვე საქართველოს დიპლომატიას შორის. ერთი
მხრივ – მოგზაური, ეული ელჩი, რომელსაც თუმცა კი ყველგან პატივით ხვდებიან, მაგრამ
რომელიც მოკლებულია ფართო დიპლომატიური საქმიანობის გაშლის შესაძლებლობას, და
მეორე მხრივ – რეზიდენტი ელჩები მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში, მათ შორის – საფრანგეთსა
და იტალიაში, ქვეყნებში, რომლებსაც სულხან-საბა და მასთან ერთად მისი აღზრდილი მეფე
ვახტანგ მეექვსე იმედის თვალით უყურებდნენ.
უკვე ბერად აღკვეცილმა სულხან-საბამ, ირანს საპატიო ტყვეობაში მყოფი თავისი აღ-
ზრდილის და სამშობლოს გადასარჩენად, დაუბრუნდა რა აქტიურ სახელმწიფო მოღვაწეო-
ბას, ურთულესი მისია იკისრა და როგორც ვახტაგის ელჩმა, ევროპაში იმოგზაურა საფრანგე-
თის მეფისა და რომის პაპის მხარდაჭერის მოსაპოვებლად.
მამა-ბიძისა და სულხან-საბა ორბელიანის გავლენით, ვახტანგს იმდროინდელი ევრო-
პის ეს ორი უდიდესი ლიდერი პოლიტიკურ და სარწმუნოებრივ მფარველებად ეიმედებოდა

147
სპარსეთისა თუ ოსმალეთის მიერ შევიწროებული ქვეყნის გადასარჩენად. სარწმუნოებას,
როგორც ჩანს, ის და მისი თანამოაზრეები ფართო თვალსაწიერიდან განიხილავდნენ და
ქვეყნისათვის დამღუპველ მთავარ წინააღმდეგობას არა ქრისტიანობის შიგნით, არამედ
ქრისტიანობასა და ისლამს შორის დაპირისპირებაში ხედავდნენ.
ევროპისადმი საქართველოს სახელმწიფოებრივი სიმპათიები მანამდეც არაერთხელ
გამოვლენილა სხვადასხვა მასშტაბითა და სხვადასხვა ფორმით, მაგრამ საბას მეშვეობით
გაცხადებული ვახტანგის ევროპული ორიენტაცია და ევროპასთან დასაახლოებლად გადად-
გმული პრაქტიკული ნაბიჯები უპრეცედენტო იყო საქართველოს ისტორიაში. პოლიტიკური
თუ დიპლომატიური კუთხით ფაქტობრივად აქედან იწყება საქართველოს სახელმწი-
ფოებრივი სვლა ევროპისაკენ, რომლის ერთი ეტაპი 1999 წელს ევროსაბჭოს წევრობით
დაგვირგვინდა და რომელიც, მრავალი დაბრკოლების მიუხედავად, კვლავაც გრძელდება
ევროკავშირსა თუ ევროატლანტიკურ სივრცეში სრული ინტეგრაციისათვის.
ამ გზაზე კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ეტაპია ასოცირების ხელშეკრულების ხელმო-
წერა ევროკავშირსა და საქართველოს შორის, რომელიც ათიოდე დღეში, 27 ივნისს შედგება.
ამ კონტექსტში პრაქტიკულ-სამეცნიერო პროექტი, რომელიც გრიგოლ რობაქიძის უნივერ-
სიტეტის მიერ ხორციელდება, სიმბოლურ სახელმწიფოებრივ მნიშვნელობას იძენს და ამის
დასტური იყო ორი ქართველი ელჩისა და ჩემი შეხვედრა საფრანგეთ-იტალიის საზღვარზე,
სადაც ორივე ელჩმა ერთხმად აღნიშნა რობაქიძის უნივერსიტეტის აქციის როგორც
სიმბოლური და მეცნიერული, ისე პოლიტიკური მნიშვნელობა.
ევროპული მისიის კვადაკვალ შექმნილი სულხან-საბას თხზულება „მოგზაურობა
ევროპაში“ საქართველოს ევროპისაკენ ლტოლვის პირველი ფართო და აშკარა დაკლარაციაა.
ეს არის უაღრესად საყურადღებო ტექსტი არა მხოლოდ როგორც ქართული მწერლობის,
ჟურნალისტიკისა თუ დიპლომატიის უმნიშვნელოვანესი ნიშანსვეტი, არამედ როგორც
ერთგვარი პოლიტიკური მანიფესტი, რომელიც დღემდე ინარჩუნებს თავის მნიშვნელობას.
ტექსტის შესწავლისას საცნაურდება მისი თავდაპირველი დანიშნულებაც – საქართველოში
ევროპული ფასეულობების შემოტანა და საზოგადოების შემზადება ვახტანგის პოლიტიკის
რეალიზაციისათვის.
ტექსტში გამოსჭვივის, ზოგჯერ კი პირდაპირ არის ხაზგასმული ის ობიექტური თუ
სუბიექტური წინააღმდეგობანი, რაც საქართველოს ევროპული ორიენტაციის პრაქტიკულ
განხორციელებას ეღობებოდა წინ. ამ საკითხში არც მაშინდელი ევროპა იდგა ერთ აზრზე და
არც საქართველო. საკუთარ საზრუნავში ჩაფლულ ევროპას საქართველოსთვის არ ეცალა,
საქართველოში კი ვახტანგისა და საბას ნაბიჯში მხოლოდ საფრთხეები დაინახეს. პრობ-
ლემები, რომლებიც სამი საუკუნის წინათ ხელს უშლიდა საქართველოს დაახლოებას ევრო-
პასთან, რამდენადმე ტრანსფორმირებული, დღესაც არანაკლებ აქტუალურია და არანაკლებ
მწვავედ ვლინდება.
სულხან-საბას მოგზაურობა და მისი დღიურები არის დასტური იმისა, რომ საქარ-
თველოს ლტოლვას ევროპისაკენ არ არის მხოლოდ დღევანდელი ან ნაჩქარევი გადაწყვე-
ტილება და მას მყარი ისტორიული ფესვები აქვს.
ყოველივე ამის შესახებ საქართველოს ელჩმა ეკა სირაძე-დელონემ ხაზგასმით ისაუბრა
მონაკოს მთავრის სასახლეში სწორედ იმ დღეს, როცა საქართველოს პარიზელი და რომაელი

148
ელჩები ჩვენი პროექტის ფარგლებში შევახვედრეთ მენტონში. გუშინწინ მისი აღმატებულება,
ელჩი ეკა სირაძე-დელონე და მე მონაკოს მთავრის სასახლეში გახლდით, სადაც მონაკოს
მმართველი მონარქის – პრინც ალბერ II-ს სახელით მიგვიღო მისი უმაღლესობის მრჩეველმა,
ქალბატონმა ენ-მარი ბუაბუვიემ. შეხვედრას ესწრებოდა მონაკოს სამთავროს არქივებისა და
ბიბლიოთეკის დირექტორი, ბატონი თომას ფუიერონი. მათ ყურადღების მოისმინეს და
ჩაინიშნეს საბას მოგზაურობის მონაკოსთან დაკავშირებული ეპიზოდები.
ზუსტად 300 წლის წინათ, როცა სულხან-საბა მონაკოში ჩავიდა მის პატივსაცემად
შვიდჯერ დააქუხეს ზარბაზანი. შვიდჯერ დააქუხეს ზარბაზანი მაშინაც, როცა მან მონაკო
დატოვა. მონაკოს იმდროინდელ მთავარს ანტონიო I-ს სულხან საბა ჯერ კიდევ პარიზში
ყოფნისას შეხვედრია, აქ კი, მონაკოში, დაღლილობა მოუმიზეზებია და უარი უთქვამს მის
მიპატიჟებაზე.
ჩვენს პატივსაცემად მონაკოში ზარბაზნები, რასაკვირველია, არ დაუქუხებიათ და სა-
ერთოდაც ის ზარბაზნები თავისი ჭურვებით დღეს მხოლოდ ტურისტების თვალის სასეი-
როდ არის გამოფენილი მონაკოს მთავრის სასახლის გვერდით. „სამაგიეროდ“ ქალბატონმა
ბუაბუვიემ ალბერ II-ის სახელით ბოდიში მოგვიხადა, რომ ამერიკის შეერთებულ შტატებში
სახელმწიფო ვიზიტის გამო პრინცმა თავად ვერ შეძლო ჩვენი მიღება. მონაკოს მთავრისთვის
გადასაცემად ჩვენ მას დავუტოვეთ ჩვენი მოგზაურობის მემორიალური მოოქრული მედალი,
რომელიც სულ 30 ეგზემპლარად დავამზადებინეთ და რომელიც ჩვენი პროექტის აქტიურ
მონაწილეებსა და ჩვენს მასპინძელ მაღალი რანგის პოლიტიკოსებსა და ოფიციალურ პირებს
გადაეცემათ.
ასთივე მოოქრული მედალი გვინდოდა ვერსალის მუზეუმისთვისაც მიგვერთმია. რო-
გორც ცნობილია, სულხან-საბა ორბელიანი სწორედ ვერსალში ორჯერ შეხვდა საფრანგეთის
ძლევამოსილ მეფეს ლუი XIV-ს. მაგრამ ლუი XIV-ისა და საბას შემთხვევისგან განსხვავებით,
ვერსალის დირექციამ ვერ შეძლო ჩვენი პარიზში ყოფნისას ჩვენი მიღება და ამიტომ ამ მე-
დალს რობაქიძის უნივერსიტეტის სახელით ვერსალის მუზეუმს საქართველოს პარიზელი
ელჩი გადასცემს მოგვიანებით.
კიდევ ერთი მედალი მენტონში შეხვედრისას მე თავად ეკა სირაძე-დელონეს გადავეცი
რობაქიძის უნივერსიტეტის პროექტში აქტიური მონაწილეობისათვის. მედალთან ერთად
მედლის ყველა მფლობელს და ბევრს სხვასაც გადავეცით და კვლავაც გადავცემთ ჩვენი მოგ-
ზაურობის საპრეზენტაციო გამოცემას, რომლის ძირითადი ტექსტი ქართული და იტალიურ
ენებზეა დაბეჭდილი, ჩვენი რექტორის, პროფესორ მამუკა თავხელიძის შესავალი ტექსტი კი
– ოთხ, ქართულ, ფრანგულ, იტალიურ და ინგლისურ ენებზე.
გამოცემას ერთვის სულხან-საბას მოგზაურობის რუკა, რომელიც აღადგინა და შეადგი-
ნა დოქტორმა კობა ხარაძემ და რომელიც საგანგებოდ ჩვენი მოგზაურობისთვის დამზადდა
კომპანია „გეოგრაფიკის“ მიერ.
რუკაზე უწყვეტი ხაზით ნაჩვენებია სულხან-საბა ორბელიანის ჩვენამდე მოღწეულ
ტექსტში აღწერილი მისი მარშრუტი, რომელიც იტალიაში გადასვლით იწყება. წყვეტილი
ხაზით კი მონიშნულია გზა, რომელიც მკვლევარებმა აღადგინეს იმდროინდელი პრესის,
რელაციებისა და მიმოწერის საფუძველზე.
ჩვენი მოგზაურობა სულხან-საბა ორბელიანის კვალდაკვალ პარიზიდან დავიწყეთ 9
ივნისს.

149
 იმთავითვე ჩაფიქრებული გვქონდა, რომ 300 წლის შემდეგ შეგვესწავლა და ფოტოზე
თუ ვიდეოთი აღგვებეჭდა საბას მიერ გავლილი გზა. სწორედ ამ მიზნით მოვიძიეთ და
მივაკვლიეთ იმ სასტუმროს, რომელიც ლუი XIV-ის სახელით შეუთავაზებიათ სულხან-
საბასათვის და იმ მონასტერს, უფრო სწორად, ნამონასტრალს, სადაც საბა მისი თხოვნით
გაჩერებულა.
მოვიხილეთ ვერსალიც, კერძოდ ის დარბაზები, სადაც ლუი XIV ელჩებს ღებულობდა
და სადაც სავარაუდოდ მოხდა მისი და სულხან-საბას შეხვედრა.
პარიზიდან 13 ივნისს გამოვედით. მოგზაურობის ამ პირველ ეტაპზე მე მახლავს
ამჟამად პარიზში მცხოვრები ცნობილი ქართველი ჟურნალისტი ბონდო ქურდაძე.
მენტონში შეხვედრამდე ჩვენ ორი დღის განმავლობაში გამოვიარეთ საფრანგეთის 17
ქალაქი, რომლებზეც XVIII საუკუნის დასაწყისში ძირითადი სავაჭრო გზა გადიოდა და
სადაც, შემორჩენილი ცნობების მიხედვით, გაიარა სულხან-საბამ. ეს ქალაქებია: მელუნი,
ფონტენებლო, მონტარჟი, ნევერი, მულენი, როანი, ლარბრელი, ლიონი, ვიენი, სენ-ვალიე,
ვალანსი, ლორიოლ-სიურ-დრომი, მონტელიმარი, ორანჟი, ავინიონი, ლამბეზი, ექს-ან-
პროვანსი, მარსელი და 15 ივნისს ჩავედით ანტიბს, რომელსაც სულხან საბა „ტანტიბ-ქალაქს“
უწოდებს და საიდანაც იწყება ჩვენამდე მოღწეული მისი ტექსტი.
ანტიბის შემდეგ იყო ნიცა (საბასთან – ნისი), ვილფრანში (ვილაფრანკა), მონაკო
(მონაკო-ქალაქი), სადაც მიგვიღეს მთავრის სასახლეში, და ბოლოს – მენტონი (მანტო-ქა-
ლაქი), სადაც შედგა ზემოთაღწერილი შეხვედრა ჩვენ ქვეყნის ორ საგანგებო და სრულ-
უფლებიან ელჩთან, რომლებიც სპეციალურად ამ პროექტის მხარდასაჭერად ჩემოვიდნენ
საფრანგეთ-იტალიის საზღვარზე.
ეს მოხსენება უკვე იტალიაში იწერება. წუხანდელი ღამე ჩვენ პატარა ქალაქ დიანო-
მარინაში გავათიეთ, სწორედ იქ სადაც ზუსტად 300 წლის წინათ ღამის სათევად გაჩერებულა
სულხან-საბა ორბელიანი. დიანო-მარინას საბა დინას უწოდებს.
როდესაც ჩემი კოლეგა, პროფესორი ხათუნა კაჭარავა ჩემს ამ მოხსენებას გაგაცნობთ,
ჩვენ გავლილი გვექნება ალასიო (საბასებურად – არასიო) და უკვე ალბენგაში (არბეწქოში)
ვიქნებით. შემდეგ საბას მარშრუტს და მის გრაფიკს მივყვებით და 29 ივნისს შევალთ რომში.
რომამდე 12 დღის განმავლობაში ჩვენ უნდა გავიაროთ ქალაქები: ლოანო (ვანია), ფინალე-
ლიგურე (ფინი), ნოლი (ნორი), სავონა (საონა), გენუა (ჯინევია), პორტოფინო (პორტუფენი),
ლივორნო (ალიკორნა), პიომბინო (ფომბინო), პორტო-აძურო (ფორტო ლონგონე), პორტო-
ერკოლე (ფორტო ერკოლე) და ჩივიტავეკია (ჩივტაევთია). რომში შესვლით დასრულდება
ჩვენი მოგზაურობის პირველი ეტაპი. რომის პაპმა საბას ორი ეტლი დაახვედრა რომის
შესასვლელთან. ორი ეტლით არა, მაგრამ რომში შესვლას ჩვენ ორი მანქანით ვაპირებთ.
მათგან ერთი საქართველოს საელჩოს დროშიანი მანქანა იქნება.
შემდეგ ეტაპებზე იგეგმება რომის, ფლორენციის, პიზისა და იტალიის სხვა ქალაქების
მოხილვა, მოგზაურობა სიცილიაზე, მალტაზე, ქიოსსა და ლესბოსზე. დაბოლოს სტამბული,
სადაც სულხან-საბამ 17 თვე დაჰყო და სადაც ჩვენამდე მოღწეულმა მისმა ტექსტმა საბოლოო
სახე მიიღო. ამ ეტაპებზე იგეგმება შეხვედრები რომის პაპთან, მალტის ორდენის დიდ
მაგისტრთან, მალტის საგარეო საქმეთა მინისტრთან, დიდი ქალაქების მერებთან, იმ
პიროვნებათა პოლიტიკურ მემკვიდრეებთან, ვისაც 300 წლის წინათ შეხვდა სულხან-საბა

150
ორბელიანი. იმ დღეს, როდესაც საქართველოს პრემიერ-მინისტრი ხელს მოაწერს ასო-
ცირების ხელშეკრულებას ევროკავშირთან, ჩვენ ჩივიტავეკიაში ვიქნებით.
თავის დროზე სულხან-საბა ორბელიანის მოგზაურობას ევროპაში არანაირი გამოხ-
მაურება და შედეგი არ მოჰყოლია. მან ვერ შეასრულა ის როლი, რისთვისაც იგი მოწო-
დებული იყო – შემოეტანა ევროპული ფასეულობები საქართველოში, როგორც სპარსული და
ოსმალური ექსპანსიის საპირწონე. ამის მიზეზების ჩამოთვლას ახლა არ შევუდგებით,
რადგან ეს ყველაფერი დაწვრილებით გვაქვს განხილული ჩვენს ნაშრომში „ქართული ჟურ-
ნალისტიკის გენეზისისათვის“.
სულხან-საბა ორბელიანის მოგზაურობაც და მისი ტექსტიც დღეს არანაკლებ
აქტუალურია, ვიდრე 300 წლის წინათ უნდა ყოფილიყო. საერთოდაც, ამ ტექსტს ერთგვარი
ზრდადი აქტუალობა ახასიათებს. XIX საუკუნეში მისი მხოლოდ მცირე ნაწილი გამოქვეყნდა
– ეს მოხდა 1852 წელს ჟურნალ „ცისკარში“. XX საუკუნეში ჩვენამდე მოღწეული სრული
ტექსტი ოთხჯერ დაიბეჭდა – 1940, 1959, 1983 და 1989 წლებში. XXI საუკუნის პირველ 13
წელიწადში კი უკვე ხუთჯერ გამოიცა – 2005, 2010, 2011, 2012 და 2013 წლებში.
მომდევნო გამოცემა ალბათ უკვე რობაქიძის უნივერსიტეტის გამოცემა იქნება, სადაც
საბა ტექსტის პარალელურად ჩვენი ტექსტიც დაიბეჭდება ჩვენი ამჟამინდელი მოგზაურობის
შესახებ. ეს ჩვენი მოხსენება, რომელიც დღეს უფრო საინფორმაციო ხასიათისაა სწორედ იმ
პერიოდისათვის მიიღებს დასრულებულ სახეს და თვალსაჩინოდ წარმოაჩენს რეალიათა
სხვაობასა თუ პრობლემათა იგივეობას საბას მოგზაურობიდან დღემდე გავლილი სამი
საუკუნის განმავლობაში.
ბოლოს, მინდა ვისარგებლო შემთხვევით და ჩვენი იდეის მხარდაჭერისა და მის გან-
ხორციელებაში მიღებული აქტიური მონაწილეობისათვის მადლობა მოვახსენო რობაქიძის
უნივერსიტეტის რექტორს, პროფესორ მამუკა თავხელიძეს, საქართველოს საელჩოს პარიზში
და პირადად ელჩს, ეკატერინე სირაძე დელონეს, საქართველოს საელჩოს რომში და პირადად
ელჩს, კახა სიხარულიძეს, იტალიის საელჩოს საქართველოში, კომპანია „გეოგრაფიკს“, ჩემს
კოლეგებსა თუ მეგობრებს საქართველოში, საფრანგეთსა თუ იტალიაში, ვისი თანადგომის
გარეშეც შეუძლებელი იქნებოდა ამ პროექტის განხორციელებაზე ფიქრი.
დიდი მადლობა ამ კონფერენციის ორგანიზატორებს და, რა თქმა უნდა, დიდი მად-
ლობა ჩემს კოლეგასა და მეგობარს, პროფესორ ხათუნა კაჭარავას, რომელმაც თქვენს წინაშე
წარადგინა ჩემი ეს მოხსენება.
თუ ვინმე ჩვენი მოგზაურობის საბოლოო შედეგებამდე უფრო დაწვრილებით
დაინტერესდება ჩვენი პროექტის მიმდინარეობით, შეუძლია ეწვიოს სპეციალურ გვერდს
ფეისბუქზე „მოგზაურობა 300 წლის შემდეგ“.
დაბოლოს, თუ ძალიან არ გადაგღალეთ და თუ ეს თქვენთვის საინტერესო იქნება, მე
ვთხოვ პროფესორ ხათუნა კაჭარავას და ჩვენი მოგზაურობის ფეისბუქ-პეიჯის ადმინს, გრი-
გოლ რობაქიძის უნივერსიტეტის სტუდენტს თამარ ელისაშვილს, წარმოგიდგინონ ჩვენი
მოგზაურობის ამსახველი რამდენიმე ფოტო.
მადლობა ყურადღებისათვის.
ჩემთვის დიდი პატივი იყო თქვენ წინაშე ჩემი ამ მცირე ანგარიშის წარდგენა.

17 ივნისი, 2014
დიანო-მარინა (იტალია)

151
ლიტერატურა:
1. სულხან-საბა ორბელიანი, „მოგზაურობა ევროპაში“ (სოლომონ იორდანიშვილის რედაქციით,
წინასიტყვაობით, შენიშვნებით და ლექსიკონით). „ფედერაცია“, თბილისი, 1940.
2. გიორგი ლეონიძე, „სულხან-საბა ორბელიანი“. წიგნში – სულხან-საბა ორბელიანი, თხზულებანი ოთხ
ტომად, ტომი I. „საბჭოთა საქართველო“, თბილისი, 1959.
3. სულხან-საბა ორბელიანი (საიუბილეო კრებული). საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის
გამომცემლობა, თბილისი, 1959.
4. ილია ტაბაღუა, „საქართველო-საფრანგეთის ურთიერთობა (XVIII საუკუნის პირველი მეოთხედი)“.
„მეცნიერება“, თბილისი, 1972.
5. პაატა ნაცვლიშვილი, „სულხან-საბა ორბელიანის მოგზაურობა ევროპაში – საქართველოს ევროპული
არჩევანის დასტური და დეკლარაცია“. წიგნში – „მოგზაურობა ევროპაში 300 წლის შემდეგ“. გრიგოლ
რობაქიძის უნივერსიტეტის ქართული ემიგრაციის ისტორიისა და გეოგრაფიის ინსტიტუტის
გამოცემა, თბილისი, 2014.

152
 ქართული ნაციონალიზმის მახასიათებლები მეცხრამეტე საუკუნის ბოლო 
ოცწლეულში 

თინათინ ბოლქვაძე
ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი 
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო)  
 

სახელმწიფოსა და ნაციის მიმართების პრობლემა რუსეთსა და ევროპაში

ქართული ნაციონალიზმის მახასიათებელთა გამოსავლენად და საკვლევად არჩეულია
მეცხრამტე საუკუნის ბოლო ოცწლეული ქართული პრესის მონაცემები, როგორც იმდრ-
ოინდელი განწყობილებებისა და მიდგომების მაჩვენებელი სანდო წყარო.
1881 წლის მარტის „ივერიის“ შინაურ მიმოხილვაში გაანალიზებულია, როგორი
სახელმწიფოა რუსეთი თავისი პოლიტიკური მოწყობით. ეს მსჯელობა გამეორებულია 1882
წლის მარტის შინაურ მიმოხილვაშიც: „რუსეთი ერთი იმისთანა სახელმწიფოა, საცა
სხვადასხვა ტომისა და ენის ერნი ცხოვრობენ, და მერე ისე, რომ თავიანთ მამაპაპეულ მიწა-
წყალზე შეჯგუფულნი არიან... ამიტომაც ერთს უდიდეს საპოლიტიკო საგანს რუსეთისას
შეადგენს ჯერ ის, თუ სხვადასხვა ერის ტომნი როგორ მოეწყონ შინაობაში სათითაოდ, და
მერე - როგორ უნდა მოთავსდნენ სახელმწიფოში... თუ რამ სამდურავი, გულის-ტკენის ხმა,
ჩივილი ისმოდა აწმყო მდგომარეობის შესახებ ამ ვრცელის იმპერიის სხვადასხვა ადგი-
ლებში, ამისი მიზეზი მარტო ის იყო, რომ მთელი მოედანი საზოგადოების ცხოვრებისა
მარტო სახელმწიფოს ეჭირა და ეროვნობა, რომელსაც თავის განსაკუთრებულს ცხოვრებაში
თავისი საკუთარი საქმე აქვს, თავისი საკუთარი ჭირი და ლხინი, გულ-ხელ-დაკრეფილი იყო
და ხმაამოუღებლივ სხვის მაყურებელი. რუსეთს არ ჰქონდა და არც დღეის აქამომდე აქვს
გამოკვლეული და დადგენილი დედააზრი მასზედ, თუ სად თავდება უფლება ეროვნებისა
და სად იწყება სახელმწიფოსი...“ ამ ნაწყვეტიდან ჩანს რუსეთის სახელმწიფოს ბუნება
მეცხრამეტე საუკუნეში. სახელმწიფოს აბსოლუტურ-ბიუროკრატიული მოწყობა აუცილებ-
ლად დაბადებს წინააღმდეგობას ხელისუფლებასა და ამ ქვეყნის მრავალეროვან მოსახ-
ლეობას შორის. მაგრამ ეს მხოლოდ XIX საუკუნის რუსეთის პრობლემა არ იყო. ამ საკითხის
გადაწყვეტა იმდროინდელი ევროპის საფიქრალად იქცა. „ივერიის“ 1883 წლის მეორე ნო-
მერში პოლიტიკის მიმოხილვის ნაწილში ჩამოთვლილია ევროპასა და მთელ მსოფლიოში
მიმდინარე ეროვნული მოძრაობები და ეს ჩამონათვალი მოცემულია „ალზას-ლორენის“
(ელზას-ლოტარინგიის) მდგომარეობის აღწერის ფონზე (შედარებისთვის იხ. ალფონს
დოდეს მოთხრობის ქართული თარგმანის სქოლიოს). მიუხედავად იმისა, რომ გერმანელები
ცდილობდნენ ხან ძალით, ხან კი დათმობით „შეეჩვიათ ალზას-ლორენელები გერმანიის
მფლობელობას... ალზას-ლორენელები ყველაფერს დაუთმობენ, მაგრამ ამ ერთ პირობაზედ
კი ვერ დასთანხმდებიან... ეს კი გარდაუვალ ომს გამოიწვევს საფრანგეთ-გერმანიას შორის...
ნუ გაგიკვირდება, მკითხველო, რომ მეცხრამეტე საუკუნის დასასრულს ადამიანების
სისხლის ღვრაზედ ლაპარაკობენ და შიგ რაღაც ღვთიურს გრძნობას ურევენ. სად ღვთიური

153
გრძნობა და სად მომაკვდინებელ ტყვიებისა და ყუმბარების ზუზუნი! ნუ გაგიკვირდება, –
ამიტომ რომ ამ სიტყვებს პრუსიელი ღენერალი ამბობს და პრუსიელმა ოღონდ თავის ჯარები
მარჯვნივ და მარცხნივ ლამაზად ერთბაშად მოატრიალოს, ყოველი ადამიანური გრძნობა
მოსპოს, პირუტყვებივით დაგეშოს და მხოლოდ მაშინ ჩასთვლის თავის-თავს ღირსეულ
მამულისშვილად... მაგრამ ძაფი მუდამ ერთ-მხარეს გრეხას ვერ აიტანს, ერთხელაც არის
გადმოიგრიხება და მით უფრო მალე მიიღებს პირველს სახეს, რაც უფრო ძლიერ არის
დაგრეხილი“ (პოლიტიკის მიმოხილვა ივერია, 1883: 133-134).
„ერთ-მხრივად და ძლიერად დაგრეხილი ძაფი“ მეტაფორაა, რომლითაც დახასია-
თებულია ბისმარკის პოლიტიკის შედეგად მიღებული პრუსია. მაგრამ ასეთი მხოლოდ
პრუსია არ იყო XIX საუკუნეში. მთელი
ევროპა აძლიერებდა შეიარაღებას და
ზრდიდა ჯარის რაოდენობას. „უმთავ-
რესი საბუთი ამოდენა ჯარის ყოლისა
ევროპის სახელმწიფოებში... არის ეროვ-
ნული მოძრაობა, რომელიც სახადსავით
მოედო არათუ მთელს ევროპას, თვით
აზიასა და აფრიკასაც. თითქმის ყოველს
სახელმწიფოს ჰყავს რომელიმე ქვე-
შევრდომი უცხო ერი და ამ ერს შეკავება
უნდა მეტადრე მაშინ, თუ თავის ეროვ-
ნების თავისუფლებას მოიწადინებს.
სხვა-და-სხვა მთავრობებს არ გამოეპა-
რათ ეს მოძრაობა და ყოველს ღონესა ხმა-
რობენ, რომ იგი თანდათან არ გავრცელ-
დეს და ქვეშევრდომს ერს თავისუფ-
ლების სურვილი უფრო მეტად არ ჩა-
აგონოს. ამის ერთი უმთავრესი ღონე
არის სამუდამო ჯარი. მართლაც, რას
იზამს ინგლისი, მაგალითად, თუ მთელი
ინდოეთი აჯანყდა თავის ორასის მი-
ალფონს დოდეს მოთხრობის თარგმანის
პუბლიკაცია „ივერიაში“ ლიონის ხალხით და თავისუფლება მოი-
წადინა. რას იზამს პატარა ინგლისი თა-
ვის მილიციით ამ უთვალავ ხალხთან, წარმოსადგენადაც კი საზაროა ამისთანა ამბავი
ინგლისის სახელმწიფო კაცებისათვის“ (პოლიტიკის მიმოხილვა, ივერია, 1883: 136).
ევროპის ქვეყნებში ჯარების ძირითადი დანიშნულება, ამ პოლიტიკური მიმოხილვის
მიხედვით, ყოფილა ეროვნული მოძრაობის ჩახშობა, რადგან ასეთი მოძრაობა საფრთხეს
უქმნის ქვეყნის პოლიტიკურ მთლიანობას, ეკონომიკურ განვითარებასა და მეზობელ ქვეყ-
ნებთან ურთიერთობას, ხოლო ეროვნული მოძრაობების გამრავლება საერთოდ შეცვლის არა
მარტო ევროპის, არამედ მსოფლიოს პოლიტიკურ რუკას. სწორედ მეცხრამეტე საუკუნის
ეროვნულმა მოძრაობებმა წარმოშვეს ახალი სახელმწიფოები. ამიტომაც წერს ამ პოლი-

154
ტიკური მიმოხილვის ავტორი (გამოქვეყნებულია ხელმოუწერლად): „თუ მეცხრამეტე
საუკუნეს ორთქლის საუკუნე ჰქვიან, შეიძლება ერთი სახელი კიდევ მიემატოს და ეროვ-
ნობათა განთავისუფლების საუკუნე დაერქვას“ (პოლიტიკის მიმოხილვა 1883: 137).
„ივერიის“ 1883 წლის ეს პოლიტიკური მიმოხილვა ობიექტურად ასახავს ევროპის
მდგომარეობას – მთელ ევროპაში ეროვნული მოძრაობები ბობოქრობს.ამაზე წერენ ევროპის
გაზეთები. მათ არც ქართული პრესა ჩამოუვარდება ამ მხრივ. „აიღეთ რომელიც გინდათ
ნომერი გაზეთისა და წაიკითხეთ უცხო-ქვეყნების ამბავი: ირლანდიელები იმ დრომდე არ
დასცხრებიან, ვიდრე სრულს თავისუფლებას არ მოიპოვებენ თავიანთ კუნძულისათვის,
ვენგრიაში შედგა პარტია, რომელიც ცდილობს ვენგრიის ცალკე სახელმწიფოდ გადაქცევას.
დანიელები უკმაყოფილებას აცხადებენ, რომ მათ
ქვეშევრდომებს პრუსიელები განემეცებას უქა-
დიან, ჩეხებმა უნივერსიტეტი გამართეს, სადაც
სწავლა ჩეხურს ენაზე იქნება. რუმინები, ბოლ-
გარები, სერბიელები... ჩერნოგორელები... რუ-
მინები... ერთის სიტყვით, ყველა და ყოველი ცდი-
ლობს თავის ეროვნობა დაიცვას და მისი კვალი არ
ამოშალოს ქვეყნიერების ისტორიაში. ირლანდია
ირლანდიელებს! ვენგრია ვენგრელებს! გაიძახიან
ევროპაში და მათ შორიდამ ხმას აძლევენ თუ ისე
მაღლის ხმით არა, ჩურჩულით მაინც სხვა ქვეყ-
ნების ხალხნი: ეგვიპტე ეგვიპტელებს! ინდოეთი
ინდოელებს!“ (პოლიტიკის მიმოხილვა 1883: 136).
რადგან მეცრამეტე საუკუნე ეროვნებათა (რესპ.
ნაციათა) განთავისუფლების საუკუნეა, საჭირო
ხდება მისი მეცნიერულად შესწავლა. ამის შედეგია
ერნესტ რენანის ლექცია „რა არის ერი (ნაცია)?“,
რომლის ქართული თარგმანი „ივერიის“ 1882
წლის მერვე ნომერში დაიბეჭდა. ერნესტ რენანის
თარგმნილ ლექციას რედაქტორისგან ასეთი შენიშ-
ვნა ახლავს სქოლიოში: „ეს შესანიშნავი სიტყვა ერნესტ რენანის ძეგლი მის მშობლიურ
საფრანგეთის გამოჩენილმა სწავლულმა ერნესტ ქალაქში
რენანმა წარმოსთქვა პარიჟის უნივერსიტეტში
წრეულს 27 თებერვალს და რამდენსამე ფრანცუზულს ჟურნალში დაიბეჭდა. იმ ეროვ-
ნებრივის მოძრაობის გამო (ხაზგასმა ჩემია, – თ.ბ.), რომელიც მთელს ევროპას მოედო ამ
უკანასკნელს ხანს, ეს წერილი ჩვენის მკითხველებისათვის საყურადღებო უნდა იყოს:.
შენიშვნის შინაარსი უპირველესად იმაზე მიუთითებს, რომ „ივერიის“ რედაქცია ცდილობდა,
თავისი მკითხველისთვის ყველაზე აქტუალური თემა შეეთავაზებინა განსასჯელად. ასეთი
სახის მასალას შემდეგ მოსდევდა ხოლმე რეცენზია რომელიმე ავტორისა. არც რენანის

155
ლექციაა გამონაკლისი. მასზე აზრი გამოთქმულია „ივერიის“ 1883 წლის მეორე ნომერში ე.
იოსელიანის წერილში (იოსელიანი 1883).
რენანის წარმოდგენები ერზე (ნაციაზე) შეიძლება ასე შეჯამდეს:
• „ეროვნება არის გონებრივი არსება, ისტორიის მრავალსახოვან გარემოებათაგან
წარმომდგარი... ამ გონებრივი არსების შექმნისათვის არა კმარა არც რასა, არც ენა, არც
საზოგადო ინტერესი, არც სარწმუნოების ერთობა, არც გეოგრაფია, არც სამხედრო საჭიროება.
• ერი არის სული, გონებრივი არსება. ორი რამ შეადგენს ამ სულს, ამ გონებრივს
არსებას...: ერთია წარსულში, მეორე – აწმყოში. ერთია საერთოდ მფლობელობა უწინდელ
მოგონებათ მდიდარ ნაანდერძევისა; მეორე არის აწინდელი ერთმანეთ შორის თანხმობა,
სურვილი ერთად ცხოვრებისა და ამ სამკვიდროს გაძლიერებისა...
• მამა-პაპათა თაყვანისცემა კანონიერი რამ არის; მამა-პაპათ შეგვქმნეს იმათ, რაც
დღესა ვართ. გმირული წარსული, დიდნი კაცნი, ნამდვილი დიდება შეადგენენ სოციალურ
თანხას (იგულისხმება სოციალური კაპიტალი, – თ. ბ.), რომელზედაც ეროვნობის აზრია
დამყარებული.
• თუ ხალხს ხალხის სახელის მოპოვება სურს, უნდა ჰქონდეს წარსულში საერთო
დიდება, და საერთო ნებისყოფა აწმყოში; წარსულში დიდნი საქმენი უნდა მოემოქმედოს და
აწმყოშიაც ჰქონდეს მათის ქმნის სურვილი...
• წარსულიდამ გარდმოცემული დიდება და საერთო მწუხარება, მომავალში ერთი და
იგივე წარმატების გზაა; ერთად ტანჯვა, ერთად სიხარული, ერთად იმედეულობა – აი
ყოველსავე ამას უფრო მეტი მნიშვნელობა აქვს, ვიდრე საერთო სავაჭრო სამზღვრებს და
სტრატეგი- ულად სახელმწიფოს შემოზღუდვას“ (ე. რენანი 1882: 126).
ე. რენანის ლექციის ქართველი რეცენზენტი ე. იოსელიანი ერთმანეთისგან მიჯნავდა
„ცენტრალიზებული სახელმწიფოს“ და მის საპირისპირო მოვლენას „თვით-მმართველობას“,
რაც, მისი აზრით, გახდა საფუძველი ხალხის „სამოქალაქო თავისუფლებისა“ და, მეორე
მხრივ, „თავისუფალი სახელმწიფოების ურთიერთობას“. მეცხრამეტე საუკუნის ბოლო პერი-
ოდის ქართულ მედიაში ხშირად უდარდებოდა ერთმანეთს სახელმწიფოსა და ნაციების
ურთიერთობის თვალსაზრისით ევროპის ქვეყნები. როგორც იმდროინდელი მედიის
ცნობილი სტატიების ავტორთა დაკვირვება აჩვენებს, ეს პრობლემა განსაკუთრებით იჩენს
თავს მრავალეროვან ქვეყნებში, მაგრამ ამ მხრივაც შეიძლება მისაბაძი მაგალითის დასა-
ხელება: „სულ სხვა ამბავი დაემართა ავსტრიას, საცა ნემცებიც არიან, ვენგრებიც და სლავი-
ანებიც, რომელნიც ცალ-ცალკე იმოდენად ღონიერები არიან, რომ ერთიმეორეს ადვილად წინ
ვერ წაუვა, ადვილად არ უთმობს უპირატესობას ეროვნობისას... მაგრამ ავსტრიამ უკვე
განახორციელა ვენგერების კონსტიტუციით და მით დაამტკიცა, რომ ერთსა და იმავე სახელ-
მწიფოში შესაძლოა სხვადასხვა გვარტომობა მოთავსდეს ისე, რომ არც გვარტომობამ შეჰ-
ხუთოს სახელმწიფო ინტერესი და არც სახელმწიფომ – ინტერესები გვარტომობისა“.
XIX საუკუნის ბოლო მეოთხედში რუსეთის იმპერიაში შეიქმნა ისეთი ვითარება, რომ
ქართველ ინტელექტუალებს საქართველოს ბედის რეალური ცვლილების იმედი ჩაუსახა.

156
 ომის როლი ნაციონალური კონსოლიდაციისათვის
ომებს ყოველთვის დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ეთნიკური ცნობიერების კრისტალიზა-
ციისათვის. ომის დროს ხდება ადამიანური და სხვა რესურსების მობილიზაცია, იბადება სო-
ლიდარობის გრძნობა, იქმნება საომარი პროპაგანდა და პოზიტიური (ჩვენ) და ნეგატიური
(მტერი) სტერეოტიპების განვითარებით ძლიერდება ნაციონალიზმის მახასიათებლები. სა-
ხელმწიფოებს შორის მიმდინარე ომი ხელს უწყობს ძალის ცენტრალიზაციასა და ინსტიტუ-
ციონალიზაციას და საფუძვლად ედება ისტორიული იდენტობის განცდას (ე. სმითი 1981:
78). რუსეთ-ოსმალეთის ომმა მოსახლეობის ერთ ნაწილში რუსულ-ქართული ერთობის გან-
ცდა გაამძაფრა მუსლიმანური ოსმალეთის წინააღმდეგ, რომელსაც მიტაცებული ჰქონდა სა-
ქართველოს მიწები. სწორედ აქ ისახებოდა ქართული ბეჭდური მედიის მიზნები: თუ რუსე-
თი ოსმალეთთან ომს მოიგებდა, საქართველოს უერთდებოდა ოსმალეთის მიერ წართმეული
ტერიტორია თავისი მოსახლეობით, რომელსაც შეცვლილი ჰქონდა რელიგია და ნაწილობ-
რივ ენობრივი ცნობიერება, მაგრამ სწორედ ისტორიული ერთობის საფუძველზე ფიქრობდა
ილია ჭავჭავაძე საქართველოს პოლიტიკური მიზეზებით დაშორებული ნაწილების შეე-
რთებას.
რუსეთ-ოსმალეთის ომის საწყის პერიოდშივე გამოქვეყნდა კავკასიაში რუსეთის
იმპერატორის მოადგილის მიხეილის მიმართვა „აჭარისა და ქობულეთის“ მცხოვრებლებისადმი,
რომელშიც ამ მიწის შვილნი მოიხსენიებოდნენ რუსეთის იმპერატორის ყოველთვის ერთგული
და საყვარელი ქვეშევრდომების, „კეთილშობილის ქართველის ტომის ძმებად“, რომელთა
ჩაგვრის შესაკავებლად „ინება მისდამი მინდობილი კავკასიის მხედრობის დაძვრა რუსეთის
ხელმწიფე ომპერატორმა“. აქ დგება ერთი მნიშვნელოვანი პრობლემა, „წყევლა-კრულვიანი
საკითხავი“, როგორც ილია ჭავჭავაძე იტყოდა, რას გულისხმობდა „მამულში“ კავკასიის
მხედრობისადმი მიმართვისას გენერალ ფელცეხმეისტერი და რა შინაარსით უნდოდა ამის
მიწოდება ქართული საზოგადოებისათვის „ივერიას“; რა წარმოედგინა მამულად მთავარ-
სარდალ მიხეილს კავკასიელი მხედრებისათვის – მთელი რუსეთის იმპერია, რომლის განაპირა
მხარის გაფართოება და შავ ზღვაზე მტკიცედ დამკვიდრება შესაძლებელი გახდებოდა
ოსმალეთთან ომის მოგებით, თუ „კეთილშობილი ქართველი ტომის“ მამული, რაც მკითხველს
აგულისხმებინებდა საქართველოს, რომელსაც დაუბრუნდებოდა წარსულში ქართველთა
სისხლით დაცული ისტორიული მიწები, „სადაც მათ მამებსა და ძმებს თავისი სისხლი
დაუნთხევიათ“, დღეს კი სხვებთან ერთად ქართველთა თავდადებული ბრძოლით კვლავ
შეუერთდებოდა საქართველოს. რა თქმა უნდა, გენერალი ფელცეხმეისტერი მიხეილი მამულში
გულისხმობდა დიდ რუსეთს, რომლის მიწაზე სხვებთან ერთად „კეთილშობილის ქართველის
ტომნიც“ სახლობდნენ და ღვთის წინაშე სამართლიანიც იქნებოდა, თუ მათ რუსეთის
იმპერატორის ერთგული და საყვარელი ქვეშევრდომების, კეთილშობილ ქართველთა ძმებიც
შემოუერთდებოდნენ. „ივერიისთვის“ კი მნიშვნელოვანი იყო იმის ხაზგასმა, რომ ამ მიმარ-
თვებში ნახსენები მამული იყო საქართველო, რომელსაც შეიძლებოდა დაკარგული
ტერიტორიები შემოეერთებინა.

157
 მამულის მნიშვნელობის სამშობლომდე ამაღლებისთვის ბრძოლა უკვე გადახდილი
ჰქონდა ილიას. იგი თავის დროზე საყვედურობდა XIX საუკუნის ეროვნულ თვითშეგნებას,
რომ „სიტყვა-ცნება მამული დავიწროვებული და, უარესიც, დაკნინებული და შელახული
იყო“. მამულის მნიშვნელობა მხოლოდ ამა თუ იმ ადამიანის კერძო საკუთრებაზე
დაიყვანებოდა, ტყრუშული ღობით შემოსაზღვრული, სახნავი მიწის შინაარსს მოიცავდა.

ილიამ იგი აქცია საკრალურ, ქართველთა მიწიერი და ზეციური არსებობის ადგილად (უფრო
დაწვრილებით ამის შესახებ იხ. ზ. კიკნაძე 2005: 28-47). სწორედ ასეთი მამულისთვის
მიწებისა და ძველი მოსახლეების დაბრუნების იმედს ხედავდა ილია და „ივერიის“ მთელი
გუნდი რუსეთ-ოსმალეთის ომში. ამ იმედის გამართლება რუსეთსაც უნდოდა, რადგან ასეთი
შეგნებით კავკასიის მხედრობის ქართული მილიციისგან შემდგარი ნაწილები თავდაუ-
ზოგავად იბრძოლებდნენ. 1877 წლის მე-8 ნომერში დაბეჭდილი კავკასიის მხედრობისა და
აჭარა-ქობულეთის მოსახლეობისადმი მიმართვების გვერდით მოთავსებულია გაზეთის
მეწინავე სტატია, რომელშიც ეს ომი, მიუხედავად მისი თანმდევი სისხლისღვრისა,
ადამიანის სიცოცხლის, ღვაწლისა და მონაგარის განადგურებისა, წარმოდგენილია როგორც
საკუთარი ღირსებისა და ვინაობის დასაცავად თავგანწირული ერის აზღვავება და
ამხედრება. თუმცა აქაც არის გარკვეული ბუნდოვანება – ბოლომდე ნათლად არ ჩანს
რომელი ერი იგულისხმება. „ასტყდა ომი!.. ამის მსმენელს გული თავის ადგილს აღარ აქვს.
ომი სისხლის ღვრაა, ომი უბედურებაა, ომი დამთქმელია ადამიანის სიცოცხლისა, ადამიანის
ღვაწლისა, მონაგარისა. გული სწუხს და იტანჯება, როცა ეს აგონდება. თუმცა ეს ასეა, მაგრამ
რა რიგს მედიდურს, დიდებულს სანახაობას წარმოგვიდგენს ხოლმე ის სურათი, როცა თავ-
განწირული ერი აზღვავებულია, ამხედრებულია, თავისის პატივის, თავისის ღირსების,

158
თავისის ვინაობის და თვითების დაცვისათვის. მაშინ გულს ავიწყდება სიკვდილის მეხიც და
სიცოცხლის სიტკბოებაც, მაშინ კაცი გმირია; მაშინ გული ძგერს სულგრძელობისათვის, ვაჟ-
კაცობისათვის, პატიოსნებისათვის... რამოდენად უფრო მედიდურია, უფრო დიდებულია,
როცა ერი ამხედრდება და თავსა სდებს სხვა ერის დასახსნელად, სხვა ერის საფარველად! აქ
მარტო კერძოობითი გრძნობა არ იტაცებს ადამიანის გულს, არამედ გრძნობა საერთო კაცობ-
რიობისა, რომელსაც, როგორც ზღვას მდინარენი, ისე მიერთვიან ხოლმე კერძოობითი
გრძნობანი ადამიანისა. დღევანდელს ომს ეს გულის აღმტაცი, ეს ზოგადი ღვთაებრივი კა-
ცობრიობის გრძნობა მიუძღვის წინ. დღეს საომრად გამოსულს მხედრობას ეს უწერია დრო-
შაზედ: „ჩაგრულთა დასახსნელად და მჩაგვრელთა შესაკავებლად ამოიღო ხმალიო ხელ-
მწიფე იმპერატორმა“. ამაზედ უმშვენიერესი, ამაზედ უპატიოსნესი, ამაზედ უწმინდესის
საგანი ბევრჯელ არა ჰქონია ომსა. ადამიანის სულგრძელობას უკეთესი საზრდო აღარ უნდა,
ადამიანის თავგამომეტებულს მხნეობას უკეთესი ჯილდო... სიცოცხლე შეწირული დევნულ-
თათვის სახელოვანია, სისხლი დაღვრილი ჩაგრულთათვის წმინდაა!...“ („ივერია“, N 8, 1877).
ამ მეწინავე წერილში, ერთი მხრივ, ნახსენებია ერი, რომელიც საკუთარ ვინაობას,
„თვითებას“ ანუ იდენტობას იცავს და რომელიც ამხედრებულა „სხვა ერის დასახსნელად, სხვა
ერის საფარველად“. ბუნდოვანებაც აქ იქმნება. საკუთარი იდენტობის დასაცავად მებრძოლ
ერში ადვილი დასანახია ქართველობა, რომელიც თავისი ნაწილის დაბრუნების იმედით
იბრძვის, მაგრამ, მეორე მხრივ, სხვა ერისთვის ამხედრებულ ერში ქართველთა ცნობა ძნელია,
რადგან „აჭარისა და ქობულეთის მცხოვრებნი“ ქართველებისთვის სხვა ერი ვერ იქნებოდა. აქ
იმ ერზეა საუბარი, რომელსაც მარტო კერძოობითი გრძნობა კი არ იტაცებს, არამედ გრძნობა
საერთო კაცობრიობისა“. ასეთი საკაცობრიო მიზნები ამ შემთხვევაში ქართველებს ვერ
მიეწერება, იგი რუსეთის ჯარის მახასიათებლად აქვს გამოყოფილი წერილის ავტორს, რაც
რუსეთის მიმართ მეწინავე სტატიაში გამოთქმულ მადლიერების გრძნობად უნდა ჩავ-
თვალოთ. საომრად გამოსულ მხედრობას რუსეთის იმპერატორმა „ჩაგრულთა დახსნა და
მჩაგვრელთა შეკავება“ უქცია ლოზუნგად. ამ ლოზუნგის ქვეშ კი ადვილად ერთიანდებოდნენ
კავკასიის მხედრები. ასეთი ორგემაგე ბუნების იყო ეს ომი საქართველოსთვის. „აჭარის,
ბათუმისა და ქობულეთის“ შემოერთებით რუსეთი ძლიერდებოდა კავკასიასა და ბალკანეთში,
თან აცხადებდა თავის შორს მიმავალ გეგმებს, რომლებშიც კონსტანტინეპოლში შესვლაც
იგულისხმებოდა. ხოლო რუსეთის პოლიტიკური ნაწილი – საქართველო, იბრუნებდა ისტო-
რიულ მიწებს უკეთესი ცვლილებების იმედით.
საინტერესოა, რომ სწორედ ამ ფონზე, 1877 წელსვე „ივერია“ ისტორიულ სიგელებს
შორის ბეჭდავს საქართველოს მთავარმმართებლის, ინფანტერიის გენერლის, გენერალ-
ადიუტანტ პასკევიჩის 1827 წლის მიმართვას საქართველოს მცხოვრებთათვის: „მცხოვრებნო
საქართველოისანო, ოდეს სპარსელთ წარსრულს წელს უეცრად და უსამართლოდ შემოიტანეს
სამზღვართა შინა ჩვენთა მძვინვარება ამაოხრებლისა ბრძოლისა თვისისა; თქვენ მფარ-
ველობისა ქვეშე სარწმუნოებისა და სიმართლისასა დასდევით სასოება ძალსა ზედა რუსეთის
საჭურველისასა, რომელსაცა უძღვის მარადის ღმერთი. პირველსავე მოწოდებისამებრ
მმართველობისასა, თვითეულმან თქვენგანმან შესწირა თვისისა ქონებიდამ; და ვისაც შეეძლო
თოფის აღება, შეიჭურვა: მთის ხალხთა, ალაზნისა და არაგვის ზემო მხარეთა შინა, მიწის

159
მოქმედთა ქართლსა და კახეთსა და ყოველგან მცხოვრებთა სოფლებთა და ქალაქებთათა და
კეთილშობილთა თავად-აზნაურთა ლაშქრობის ღვაწლთა მოყვარულთა, ვითარცა ოდესმე
იყვნენ მამა პაპანი მათნი, მოიხსენეს, რომელ რუსეთმან იშვილა იგინი და შეიქმნენცა ღირსნი,
მაშინ ხელმწიფე იმპერატორმან წარმომგზავნა მე აქ, რათა მონაწილედ ვიქმნე მე სახელოვანთა
შრომათა შინა განსადევნელად მტრისა, შესაწევნელად თქვენდა. მე ვიყავ მოხარულ, რომელ
სული საქართველოს ერისა გავიცან თვით ველსა ზედა ბრძოლისასა“. ამის შემდეგ პასკევიჩი
მიმართავს ქართველებს, რომ ომი ჯერ არ დამთავრებულა, ამიტომ კვლავ ელის მათგან მხარ-
დაჭერასა და გმირულ ბძროლას, რაც არ დარჩება რუსეთის მხრიდან დაუფასებელი. მშვიდო-
ბიანობის დასადგურების შემდეგ „შემწეობითა ღვთისათა აღმოჩნდებიან ახალნი უვრცელესნი
საგანნი თქვენის კეთილმდგომარეობისათვის. ფიცხელი აღრჩევა დამცველთა მართლ მსა-
ჯულებისათა, სოფლებისა და ქალაქების მმართველობასა შინა, ეს ვითართა ნაყოფიერება
შორის, რომელიცა მხარესა თქვენსა ბუნებისგან უხვად წილხდომია, მეცადინეობანი წარ-
მატებისათვის ვაჭრობისა, ხელოსნობისა, სოფლიურის შრომისა და განათლებისა, თვინიერ
რომელთაცა არა იქმნების საზოგადოების სიმდიდრე. ესენი აღგიყვანენ თქვენ პატივცემულს
ხარისხსა ზედა დიდის ხელმწიფის ჩვენის სჯულთა ქვეშე განვითარებული ერისასა, რუსეთის
იმპერატორისათვის ყოველნივე ერთგულნი მისნი ქვეშევრდომნი თანასწორედ საყვარელ
არიან. საქართველოს მთავარ მმართებელი, ღენერალი ინфანტერიისა, ღენერალ ადიუტანტი
პასკევიჩი. აპრილს კთ დღესა 1827 წელსა ტფილისს“ (ისტორიულნი სიგელნი, „ივერია“, N 26,
1877: 13-14). ინფანტერიის გენერალი პასკევიჩი მადლობას უცხადებს ქართველებს, რომელთაც
თავიანთი ძალა შეუერთეს რუსეთს: ყველამ გაიღო მატერიალური დახმარება, ვისაც თოფის
ჭერა შეეძლო, მათ ლაშქარი შექმნეს იმ წინაპრების მსგავსად, რომლებიც რუსეთმა იშვილა.
ქართველთა არჩევანი განპირობებული იყო იმით, რომ რუსეთი, რომელსაც ყოველთვის ღმერ-
თი უძღვის წინ, მფარველად ექცა საქართველოს სარწმუნოებასა და სამართალს. ეს რიტორიკა
ძალიან ახლოსაა კავკასიაში რუსეთის იმპერატორის მოადგილის მიხეილის 1877 წლის მიმარ-
თვის პათოსთან. თუ გენერალი პასკევიჩი ამ დახმარების სანაცვლოდ, საქართველოს მცხოვ-
რებლებს ჰპირდება, რომ ბუნებრივი პირობებით მონიჭებული სიმდიდრის გარდა ისინი მიი-
ღებენ არჩევნების გზით მოსულ მმართველებსა და მართლმსაჯულების წარმო- მადგენლებს,
1877 წელს დაწყებული რუსეთ-ოსმალეთის ომში გამარჯვება უფრო მეტს ჰპირდება ქართვე-
ლებს – საქართველოს ისტორიული მიწების დაბრუნებასა და ოსმალთაგან ჩაგრული ქართვე-
ლების შემოერთებას.
მიუხედავად იმისა, რომ ბუნდოვანება, რომელიც არსებობს მამულის საზღვრებისა და
„ჩვენის“ გაგებაში, დიადი მიზანი – ქართველთა ისტორიული ერთობის აღდგენა, ამ ბუნ-
დოვანებას ადვილად ჩრდილავს. ისტორიული ტერიტორიების შემოერთების შემდეგ გაჩნდა
არანაკლებ მნისვნელოვანი პრობლემა: როგორ უნდა დახვდნენ „ახლადშემოერთებული ძველი
საქართველოს“ მკვიდრებს ქართული საზოგადოების წევრები? ქართული მედია ხაზს უსვამს
და წინ წამოსწევს იმ ისტორიულ ფაქტებსა და თანამედროვე მოვლენებს, რომლებიც ამ
აღდგენილ ერთობას იმედიან მომავალს უქადის. პირველეს ყოვლისა, ეს არის დიდებული
წარსული: სწორედ ამ ქართველების წინაპრებმა შეუქმნეს საქართველოს ოქროს ხანა. ამას თან
დაკავშირებით, აუცილებლად უნდა დავიმოწმოთ კვლავ ენტონი სმითი. იგი ნაციის საკრა-

160
ლურ საფუძვლებზე მსჯელობისას ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ ნაციის ერთობის განმაპირო-
ბებელი ფაქტორებიდან განსაკუთრებული მნიშვნელობისაა:
• მიჯაჭვულობა საკრალურ ტერიტორიასთან, წმინდანთა, გმირთა და ბრძენთა, წინა-
პართა საფლავებითა და ძეგლებით კურთხეულ წინაპართა სამშობლო მიწასთან;
• „ოქროს ხანათა“ საზიარო მახსოვრობანი, როგორც ნაციის ეთნოისტორიის მწვერ-
ვალები, მატერიალური და/ან სულიერი და მხატვრული სიმდიდრის ეპოქები;
• „სახელოვან მიცვალებულთა“ და ნაციისა და მისი ხვედრისათვის გმირული თავ-
დადების კულტი (დაწვრილებით ამის შესახებ იხ. ე. სმითი 1999).
• სწორედ ამ ერთიანობის გამო არც ახლადშემოერთებული ტერიტორიის ქართველობას
და არც აქ დამხვდურ ძმებს ერთმანეთის შეთვისება არ გაუჭირდებათ: „ეხლა ჩვენ ერთი დიდი
და უდიდესი მოვალეობა გვაწევს: ძმებს ძმურად უნდა დავხვდეთ ყველგან და ყოველისფერში;
უნდა იმათთვისაც ვიზრუნოთ, – როგორც ჩვენთვის. თუ ჭირში ვუძმეთ, ჭირში მივეშველენით,
– ჩვენი ერთმანეთის დაურღვეველის კავშირის გაბმაც უეჭველია“.

მეგრული ენის მოჩვენებითი ემანსიპაცია და ქართული ნაციონალური ერთობა

ქართული ნაციონალუიზმის წრთობის ერთ-ერთ ფაქტორად იქცა რუსეთის საგანმა-
ნათლებლო პოლიტიკა კავკასიაში, კეძოდ, ვითომდა მეგრული ენის ემანსიპაციისთვის გა-
დადგმული ნაბიჯები, რასაც მოსახლეობის აბსოლუტური უმრავლესობის დიდი აღშფოთება
გამოიწვია. ამის მიზეზად იქცა კავკასიაში განათლების პოლიტიკის განმახორციელებლის ია-
ნოვსკის წარდგენილი და მეფის მოადგილის, მიხეილ რომანოვის დამტკიცებული დადგენი-
ლების საფუძველზე ლევიტსკის მიერ სენაკისა და ზუგდიდის დაწყებითი სკოლების მასწავ-
ლებლებისათვის 1885 წელს დაგზავნილი ცირკულარი. ქუთაისის გუბერნიის სახალხო სკო-
ლების დირექტორის ცირკულარი იანვრის 11-ს 1885 წ. „N62“ (ბბ. მასწავლებელთ სენაკისა და
ზუგდიდის პირველ-დაწყებით სასოფლო სკოლებისა)
გასულის 1884 წლის ნოემბრის უკანასკნელს რიცხვებში და დეკემბრის დასაწყისში ბ.
კოროვაევმა, კავკასიის სასწავლო ოლქის ზედამხედველმა და მე დავათვალიერეთ ჩემდამო
რწმუნებული სკოლები და შევნიშნეთ შემდეგი: სამეგრელოს სასწავლებლებში და ამათში
მოსწავლე მეგრელ მოწაფეთათვის, სწავლა იწყობა მეგრულ ენაზე კი არა, როგორც უნდა
ყოფილიყო, თანახმად ყოფილის კავკასიის მთავარმმართებლის მიერ 1881 წ. იანვრის 13-ს
დამტკიცებულის პლანისა ადგილობრივ მცხოვრებთა პირველ-დაწყებითი სკოლებისათვის,
არამედ ქართულს ენაზე, მეგრელებისათვის სრულებით გაუგებარზე. შემდეგ, როდესაც
იმავე სასწავლო პლანის თანახმად, იწყება სწავლა რუსულის ენისა, სიტყვანი და ფრაზები,
რომელნიც ბავშვს რუსულს სახელმძღვანელოში შეხვდება, ითარგმნებიან ქართულს და არა
მეგრულს ენაზე. ამ რიგად, ხსენებულს სასწავლებლებში მოწაფენი, ერთის ახალის ენის
(რუსულის) მაგიერ, რომელიც აუცილებლად საჭიროა, ისწავლებოდეს როგორც სახელმწიფო
ენა, სწავლობენ ორს ახალს ენას (რუსულსა და ქართულს). და რადგან ქართული ენა
საძნელოა მეგრელებისთვის და რუსული ენის სწავლება ნამდვილად მხოლოდ იმ დროიდამ
იწყება, როცა მოწაფენი ქართულს გაიცნობენ – რუსული ენის შესწავლას შეფერხება ემჩნევა
სამეგრელოს სასწავლებლებში. ამ გვარის წესის გამო, რასაკვირველია, ვნება ეძლევა არა
მარტო რუსული ენის შესწავლას, არამედ მთელს სწავლას სკოლებში. გარდა ამისა, მეგრე-

161
ლებისათვის ორი ახალის ენის შესწავლას სიძნელესთან და მეთოდის წინააღმდეგ (მეგრე-
ლებისათვის უცხო) რუსული ენის შესწავლასთან მეგრელებისათვის იმგვარდვე უცხო
ქართული ენის საშუალებით, ხშირად ხდება, რომ მოწაფენი ქართულად გადასცემენ რუ-
სულს სიტყვას და მეგრულად კი ვეღარ; და, მაშასადამე, ამ შემთხვევაში უაზროდ და
უნაყოფოდ სწავლობენ რუსულს სიტყვებს. სწავლის საქმის ცუდს გარემოებას სამეგრელოში
მოჰყვა მეგრელების უკან ჩამორჩენა განათლებისა და საზოგადო მდგომარეობის მხრივ
ამიერკავკასიის სხვა ხალხებთან შედარებით. მეგრელების რიცხვი მცირეა საქალაქო და სასუ-
ლიერო სასწავლებლებში, კიდევ უფრო მცირე სამასწავლებლო სემინარიებსა, ინსტიტუტებსა
და გიმნაზიებში; სასოფლო სკოლებისათვის მეგრელნი მასწავლებელნი არსად მოიძიებიან;
საქალაქო და ნორმალურ სასწავლებელთათვის მეგრელ მასწავლებელთა მოპოებაზე ხომ
ლაპარაკიც არ შეიძლება. მცირეს ანუ სულაც ვერ ვხედავთ მეგრელებს საშუალო და უმაღლეს
ადმინისტრაციაში და სამსჯავროში. იმის ასახსნელად, თუ როგორ აუცილებლად საჭიროა
ქართული ენის სწავლება სამეგრელოს სკოლებში, ქართველთ მასწავლებელთ მოჰყავთ
შემდეგი დამტკიცებანი: 1) მეგრულის ენით არ შეიძლება სწავლის დაწყებაო, რადგან ამ
ენაზე მწერლობა არ არისო, და 2) ქართული ენა მეგრელებისათვის სჯულის განმანათლებელ
ენად ითვლება და, მაშასადამე, ქართული ენის დაკარგვით მეგრელნი სარწმუნოების
შემეცნებასაც დაჰ- კარგვენო. პირველის საბუთის შესახებ უნდა შეინიშნოს, რომ მეგრულს
ენაზე მწერლობის უქონლობა არ აძლევს ქართულს ენას იმ ფართო გავლენას, რომელიც
მეგრელებისათვის მათს დედა ენას – მეგრულს – ექმნება, არ აბრკოლებს მეგრელ მოწაფეთ
ისწავლონ ქართული ენა და, მაშ, არ დააბრკოლებს რუსული ენის შესწავლასაც. ამასთან
შეიძლება რუსული ანბანის შემოღება მეგრულის მწერლობისათვის. რაც შეეხება მეორე
საბუთს, თავდაპირველად მხედველობაში უნდა ვიქონიოთ, რომ სამეგრელოს ეკლესიის
მღვდელნი, ქართველი და ზოგი მეგრელნიც, წირვის წესებს ქართულს ენაზე ასრულებენ,
რადგან საღმრთო წერილის წიგნები მეგრულს ენაზე არ არიან გადათარგმნილნი. ამას გარდა,
ქართული ენის განდევნა სამეგრელოს სკოლებიდამ სარწმუნოებრივს განვითარებას არ
მოაკლებს მეგრელ მოწაფეთ იმიტომ, რომ საჭირო ლოცვანი და საღმრთო ისტორია შეიძლება
შესწავლილ იქმნან რუსულს ენაზე დედა ენაზე თარგმნით და ახსნით. და რადგან ქართულის
ენის განდევნით სამეგრელოს სკოლიდამ, ეს სკოლები საკმაო დროს მოიგებენ, რომელიც
შეიძლება მოხმარდეს რუსულისა და მეგრულის ენის შესწავლას – ლოცვებისა და საღმრთო
ისტორიის შესწავლას რუსულს ენაზე, მეგრულზე ახსნით, უფრო წარმატებით წავა, ვინემ ამ
ჟამად, როცა მოწაფენი ვალდებულნი არიან შეისწავლონ ორი უცხო ენა. ზემო აღწერილის
თანახმად, კავკასიის სასწავლო ოლქის მზრუნველის მოწერილობის (N7992) ძალით, ვალ-
დებულ ვყოფ ბ.ბ. მასწავლებელთ სენაკის და ზუგდიდის სასოფლო საზოგადო სკოლებისას,
რომ ამ სკოლებში, სადაც უმრავლესობა მოწაფეთა მეგრელთაგანნი არიან, რუსული ენის
სწავლება აუცილებლად იწყებოდეს მეგრულის ენის სწავლების შემდეგ, ყოფილის მთავარ-
მმართებლის მიერ 1881 წ. იანვრის 11-ს დამტკიცებულის პლანის მტკიცე საფუძველსა ზედა.
ამასთან მასწავლებელთ, რუსულის ენის სწავლების დროს, უნდა იხელმძღვანელონ მეგ-
რულის ენით, იმ სახით, როგორც ხელმძღვანელობდნენ ამ ენით რუსული ენის დაგვარად
მეგრელებისათვის უცხო – ქართული ენის სწავლების დროს. და რადგან მეგრულს ენაზე
მწერლობა არ არსებობს, მასწავლებელთ რაიმე ახსნის ან თარგმანის წერით გამოხატვის
დროს შეუძლიანთ იხელმძღვანელონ რუსულის ანბანით“.

162
 ამ ცირკულარის მიხედვით, სამეგრელოში ენობრივი სიტუაცია ასეთია.
• სამეგრელოში გავრცელებულია მეგრული, რომელიც ამ მხარეში მცხოვრებთა აბსო-
ლუტური უმრავლესობისათ- ვის მშობლიური ენაა. ეს ენა იგნორირებულია სამეგრელოს
სკოლებში, რაც ვერ ახდენს კეთილისმყოფელ გავლენას აქაური მოზარდების განვითარებაზე.
• სამეგრელოს სკოლებში ერთდროულად ორი უცხო ენა ისწავლება: ქართული და რუ-
სული. რუსულის სწავლება აუცილებელია, რადგან იგი სახელმწიფო ენაა, მაგრამ ქარ- თუ-
ლის სწავლება ნამდვილად ზედმეტია, რადგან ორი უცხო ენის ერთდროულად შესწავლა
შედეგიანი არ არის. როგორ უნდა გამოსწორდეს ეს ვითარება:
• სწავლება უნდა გახდეს მეგრულ-რუსული, რითაც შესრულდება ადგილობრივ სკო-
ლებში რუსული ენის სწავლების გაუმჯობესების სახელმწიფო პოლიტიკის მოთხოვნა.
• ქართული უნდა განიდევნოს სამეგრელოს სკოლებიდან, რაც გამოათავისუფლებს
დროს ლოცვებისა და საღმრთო ისტორიის რუსულად სწავლებისათვის მეგრულის დახ-
მარებით.
• რაც შეეხება, მეგრულად დამწერლობის არარსებობას, შეიძლება მისთვის რუსული
ანბანის გამოყენება.
სამეგრელოში ქართულისთვის ამ ისედაც
ვიწრო ასპარეზის წასართმევად, საჭირო იყო
მეგრული ანბანის შექმნა, რომელიც გამოყენებული
იქნებოდა: 1) მეგრულად თარგმნილი რელიგიური
ტექსტების ჩასაწერად და გამოსაქვეყნებლად, 2)
მეგრულ ყოველდღიურ გაზეთში, 3) სამეგრელოს
სკოლებისთვის შექმნილ მეგრულ სახელ-
მძღვანელოებში.
კავკასიის სასწავლო ოლქის მზრუნველ ია-
ნოვსკის ზრუნვა არ დაუკლია ამ საქმისთვის. მან
1886 წელს 18 თებერვალს მოხსენება გაუგზავნა
სახალხო განათლების მინისტრს: „აქაურ ხალხებს,
რომელნიც გამსჭვალულნი არიან განათლებისაკენ
მისწრაფებით, განსაკუთრებით რუსული განათლე-
ბისაკენ, ეკუთვნიან მეგრელები, მოლაპარაკე მეგ-
რულ ენაზე, სავსებით განსხვავებული ქართული
ენისაგან და სრულიად გაუგებარი ქართველე-
ბისათვის ისე, როგორც ქართული გაუგებარია წიგნის -“Мингрельскიе тексты запысаный и
მეგრელთათვის... სწავლება შეიძლება დაწყებული передеведеный на русский языкъ подъ
იქნას მეგრული წერა-კითხვით და არა ქარ- наблюдениемъ Ив. Е. Пе- трова, учителя
Кутайсской (въ М. Хони) учительской
თულით, რაც ადგილობრივ მეგრულ სკოლებში семинарии” - ყდა
მიღებული იყო მოწაფეთათვის რუსული ენის
შეთვისების საზიანოდ... მე აუცილებელ საჭიროებად ვთვლი ამ ენისათვის შედგენილი იქნას
საკუთარი ანბანი... მეგრული ანბანი ჩემი მტკიცე რწმენით, რუსულ ალფაბეტზე უნდა იქნას
დაფუძნებული იმ აუცილებელი ცვლილებებით, რომელიც გამოწვეული იქნება რუსულ
გამოთქმაში არ არსებული რამდენიმე ბგერით.

163
 კვლევამ აღმოგვაჩენინა ის წიგნი, რომელსაც იმოწმებს ლევიტსკი 1890 წელს ფოთის
საქალაქო სკოლის რევიზიის შემდეგ: „ოლქიდან გამოგზავნილი ზღაპართა კრებული, ხონის
საოსტატო სემინარიის მოწაფეთა მიერ ჩაწერილი და მასწავლებლის პეტროვის მიერ
გასინჯული, არა სავსებით გამოსადეგია სკოლებშიო“. ეს წიგნია „Мингрельскიе тексты запы-
саный и передеведеный на русский языкъ подъ
наблюдениемъ Ив. Е. Петрова, учителя Кутай-
сской (въ М. Хони) учительской семинарии“.
წიგნს არა აქვს მითითება როდის და სად გამო-
იცა. ბიბლიოგრაფიაში აღნიშნულია როგორც
„безместа и без времени бмбв“. რადგან ამ წიგნს
ლევიტსკი იმოწმებს 1890 წელს დაწერილ წე-
რილში, წიგნი ალბათ 1890 წლამდე უნდა იყოს
დაბეჭდილი. ასევე საინტერესოა ის ფაქტი,
რომ იაკობ გოგებაშვილი 1901 წლის ახლო
ხანებში „Новое Обозрение“-ში დაბეჭდილ სტა-
ტიებში ახსენებს „კუდიან ასოებს“, რომლებსაც
სწორედ ამ წიგნისთვის წამძღვარებული
მეგრული ანბანი შეიცავს. აქვე ისიც უნდა
აღვნიშნოთ, რომ ამ პერიოდის პრესა აშორდიას
ანბანს მოიხსენიებს როგორც „კუდიან ანბანს“
(ამავე საკითხზე იხ. გოგებაშვილი 1903). სწო-
რედ ეს ანბანი უნდა იყოს აქ გამოყენებული. ეს
ანბანი და მასზე დაბეჭდილი ცოტა ხანში
თვით რუსეთის ხელისუფლებამ დაიწუნა, რო-
გორც მეთოდოლოგიურად გაუმართლებელი,
კირილიცაზე დაფუძნებული მეგრული ანბანი რადგან ძალიან ჰგავდა კირილიცას, ართუ-
ლებდა მას დამატებითი კუდებით და ამით
ხელს უშლიდა ორივე ანბანის ათვისებას, რაც, საბოლოო ანგარისით, რუსულის სწავლებას
ასუსტებდა.

აღწერა და სტატისტიკური მონაცემები იმპერიის სამსახურში

ანბანთა შექმნა და წიგნების ბეჭდვა უმწერლობო ქართველურ ენებზე (არ იყო
შემთხვევითი მოვლენა და ქართველი ერის ასეთი დაყოფა აისახებოდა რუსეთის მთელ
იმპერიაში ან მის რომელიმე ნაწილში ჩატარებულ აღწერებსა და სტატისტიკურ მონაცემებში,
რომლებიც, თავის მხრივ, საფუძვლად ედებოდა იმპერიის პოლიტიკას. არა მხოლოდ
უმწერლობო ქართველურ ენებზე მოლაპარაკენი ითვლებოდნენ ასეთ აღწერებში არა-
ქართველებად, არამედ ქართული ენის ისეთ დიალექტებზე მოლაპარაკენიც კი არ მიაჩნდათ
ქართველებად, რომ თვით არასპეციალისტსაც კი გაუჭირდებოდა ამაში ეჭვის შეტანა.
აღწერებზე უფრო ადრე ასე ჰყოფდნენ მოსწავლეებს სკოლებში, რაც დაბრკოლებებს უქმნიდა
ქართული სკოლების შექმნას XIX საუკუნის ბოლო სამი ათეული წლის საქართველოში.

164
ასეთი ფაქტების გამო საზოგადოებაში აღძრული აღშფოთებაა გამოხატული ილია ჭავჭავაძის
წერილში „ვიცინოთ თუ ვიტიროთ“ (ი. ჭავჭავაძე 1877). ქართულ ენაზე სკოლის გახსნა
უკავშირებოდა არა ამ ენაზე განათლების მსურველთა რაოდენობას, არამედ იმას, როგორ
ესმოდა რუსეთის ასიმილატორული პოლიტიკის გამტარებელ მოხელეს ცნება „ქართველი“.
მაგალითად, გორის სემინარიის დირექტორმა შეადგინა მისი მოსწავლეების სია ეთნიკური
შემადგენლობის მიხედვით, რომელიც ასე გამოიყურებოდა: „რუსი – 6; ქართველი – 13;
იმერელი – 12; სომეხი – 6; პოლაკები – 2; ინგილო – 2; გურული – 2; ფშავი – 2; აბხაზი – 2;
უდინი – 1; ჩერქეზი – 1; ბერძენი – 1“. როგორც ამ სიიდან ჩანს, ცალკე ეთნიკურ
ერთეულებად არიან წარმოდგენილნი: ქართველები, იმერლები, ინგილოები, გურულები,
ფშავები და ისინი გორის სემინარიის დირექტორს არა აქვს გაერთიანებული „ქართველის“
ცნების ქვეშ, ხოლო თვით „ქართველში“ ნაგულისხმები ჰყავს, როგორც ჩამონათვალიდან
შეგვიძლია ვიმსჯელოთ, მხოლოდ ქართლელები, ანუ გორის მაზრის მცხოვრებნი. ამ
დაყოფას ის მიზანიც ჰქონდა, რომ ხელი შეშლოდა ქართულენოვანი სკოლების გახსნის
საქმეს, რადგან სკოლაში სწავლების ენის არჩევა დამოკიდებული იყო სკოლის მოსწავლეთა
ეროვნულ კუთვნილებაზე. სწავლების ენის არჩევა ხდებოდა იმის მიხედვით, თუ რომელი
ერის წარმომადგენელი იყო უფრო მეტი სკოლაში. ასეთი დათვლით ქართველთა რაოდენობა
არ გამოდიოდა საკმარისი იმისთვის, რომ სწავლების ენად სკოლას ან სკოლის ერთ განყო-
ფილებას (სექტორს) ქართული აერჩია. ქართველი მოსწავლეების რაოდენობა, ამ დათვლის
მიხედვით, იყო 13, ხოლო სხვა დანარჩენის – 37, რაც იმას ნიშნავდა, რომ სწავლების ენად
არჩეული იქნებოდა რუსული.
ბენედიქტ ანდერსონი სპეციალურად ამახვილებს ყურადღებას ძალაუფლების სამ
ინსტიტუტზე. ესენია: აღწერა, რუკა და მუზეუმი. „სამივე მთაგანის ფორმამ და ფუნქციამ
მნიშვნელოვანი სახეცვლილება განიცადა მას შემდეგ, რაც მექანიკური რეპროდუცირების
პროცესმა ფეხი მოიკიდა კოლონიზებულ ზონებში. აღწერა, რუკა და მუზეუმი სრულ-
ყოფილად წარმოაჩენდა იმ მოვლენებს, რომელთა დახმარებით კოლონიურმა სახელმწიფომ
შეძლო საკუთარი დომინიონის წარმოსახვა – კერძოდ, ლაპარაკია იმ ადამიანთა ბუნებაზე,
რომლებსაც აღნიშნული სახელმწიფო მართავდა, მისი დომენის გეოგრაფიასა და წინაპრების
ლეგიტიმურობაზე“ (ბ. ანდერსონი, 2006/2003: 243). ანდერსონმა სამხრეთ აღმოსავლეთ
აზიური იმპერიების მაგალითებზე აჩვენა, როგორ ქმნიდნენ აღწერებს ასეთი იმპერიები და
როგორ ანაწილებდნენ მათში დამონებულ ხალხებს. აშკარაა, რომ ეს დანაწილება ემსა-
ხურებოდა იმპერიის მიზნებს. ამიტომ უმეტესად ასეთი აღწერები არ იყო ობიექტური და
მხოლოდ იმპერიის ნებას გამოხატავდა. ასეთი არაობიექტური სურათი კავკასიის ეთნიკური
შედგენილობისა ჯერ კიდევ „ივერიის“ 1877 წლის მე-6 ნომერშია დაწუნებული. „პე-
ტერბურღში დაბეჭდილა ამიერ და იმიერ კავკასიის ეთნოღრაფიული რუკა, რომელშიაც
მოყვანილია კავკასიის მცხოვრებთა რიცხვი გვარტომობის კვალობაზედ. შემადგენელი იმა
რუკისა უფ. ღუტტისი გვიქადის, რომ მასში მოყვანილნი ცნობანი სულ ბოლოდროინდელის
დროისანი არიანო“ (ამიერ და იმიერ კავკასია 1877: 3). ერთი „გვარტომობის“ შიგნით ხან
მონათესავე ენებზე მოლაპარაკენი იგულისხმებიან, ხან კი ერთი ენის სხვადასხვა დია-
ლექტებზე მოლაპარაკენი. მაგალითად, ქართველთა ტომისანი „კავკასიის ეთნოღრაფიული
რუკის“ მიხედვით არიან: ქართველნი, იმერნი, გურულნი, მენგრელნი (ყურადღება მიაქციეთ
სახელდების რუსულ ფორმას, – თ. ბ.), ფშავნი, ხევსურნი, თუშნი, სვანნი“ მაშინ, როცა

165
„ირანის ტომისანი“ არიან: „სომეხნი, ოსნი, არაბნი, თათნი, თალიშნი”, ხოლო „გერმანიელთ
ტომისანი“ „ნემეცნი, შოტლანდიელნი, სპარსელნი“ (ამიერ და იმიერ კავკასია, 1877: 3).
მართალია, ეს აღწერილობა აჩვენებს სამეცნიერო დარგთა იმდროინდელ განვითარებას,
მაგრამ პოლიტიკის უპატიოსნო მიზნებზეც მიუთითებს. ჩვენ შორს წასვლა არ დაგვჭირდება
ამის საჩვენებლად, რომ ასეთი ეთნოგრაფიული რუკები და სხვადასხვა სახის აღწერები
იმპერიის მიზნებს ემსახურებოდნენ. საკითხის კვლევის ინტერესიდან გამომდინარე
ყურადღებას გავამახვილებთ რუსეთის იმპერიის მხოლოდ სტატისტიკურ მონაცემებზე,
რომლებიც ძირითადად აღწერის შედეგებს ეყრდნობოდა. თვით 1916 წელს ბ. იშხანიანის
ავტორობით გამოცემულ წიგნშიც კი სტატისტიკური აღწერისას ცალკ-ცალკე მოიხსენიება
ქართველები, იმერლები, მეგრელები და სვანები. მხოლოდ ხანგრძლივი ანალიზის შემდეგ
წერს ავტორი, რომ ქართველი ხალხის კლასიფიცირებისას აწყდება განსხვავებულ მდგო-
მარეობას. ქართული ოთხ დიალექტად იყოფა (ქართველები, იმერლები, მეგრელები და
სვანები). ეს ხალხი თავისთავად ნამდვილად არის ერთი ეროვნული მთლიანობა, თუმცა ქარ-
თველებს რიცხოვნობით (ამ ერში – თ. ბ.) გაბატონებული მდგომარეობა აქვთ (ბ. იშხანიანი
1916: 16).

Во всей Въ Империй
Народности: На Кавказе
Империи безъ Кавказа
1. Русские 3154898 83933567 80778669
2. Грузины 821720 823968 2248
3. Имеретины 273184 273185 1
4. Мингрельцы 239615 239625 10
5. Сванеты 15756 15756 –
6. Армяне 1118094 1173096 55002
7. Персы 16745 31723 14948
8. Таты 94056 94302 235
9. Курды 99836 99949 113
10. Осетины 171 12 7 17171 6589
11. Кабардиныцы 98538 98561 23
12. Черкесы 43332 46286 2854
13. Абхазцы 71103 71772 669
14. Чеченцы 226496 226496 –
15. Аваро-Андийцы 212680 212692 12
16. Даргинцы 302091 130209 –
17. Кюринцы 159213 159213 –
18. Утины 7100 7100 –
19. Казикумыкаи и пр. лезгины 90880 90880 –

20. Ингуши 47409 47409 –

21. Татары 1509785 3737627 2227732
22. Кумыки 83389 83408 19
23. Ногайцы 64040 64080 40
24. Турки 139419 208822 69402
Итого 8888744 92041452 83152708

166
 ამ ცხრილში ავტორი ერთმანეთისგან მიჯნავს კავკასიური წარმომავლობის ხალხთა
განსახლებას თავად კავკასიაში და მთელი რუსეთის იმპერიაში. წარმომავლობისა და ლოკა-
ლიზაციის მიხედვით იგი განარჩევს: 1) მოსულ ანუ არაადგილობრივ ხალხებს, 2) ადგილობ-
რივ ელემენტებს გეოგრაფიულ-ტერიტორიული თვალსაზრისით, 3) ადგილობრივებს ამ
ტერმინის სრული გაგებით.

გერცენშტაინის თბილისის სამაგიდო კალენდარში გამოქვეყნებული თბილისის მოსახლეობის

სტატისტიკური 1898 წლის მონაცემები

მესამე კატეგორიაში, ანუ, როგორც თვითონ უწოდებს, „მთიანი მხარის ღვიძლ შვი-
ლებში“ შეჰყავს ის ხალხები, რომელთაც არა აქვთ სხვა სამშობლო კავკასიის გარდა, როგორც
რუსეთის იმპერიის მასშტაბით, ისე მთელს მსოფლიოში. სწორედ ამ კატეგორიას აკუთვნებს
იშხანიანი ქართველებს (картвельцы или грузины) ფართო გაგებით. ქართველებში გუ-
ლისხმობს: грузин-ებს. ძნელია იმის დადასტურებით თქმა, რა სხვაობას ხედავს ავტორი
картвельц-ებსა და грузин-ებს შორის. შეიძლება გულისხმობდეს ქართველებში ქართლ-
ფუძის გამო აღმოსავლეთ საქართლოს მცხოვრებთ. მით უმეტეს, რომ დასავლეთ საქარ-
თველოს ქართველებში ცალკე გამოყოფს იმერლებს. ქართველების გარდა „მთიანი მხარის
ღვიძლი შვილები“ არიან: იმერლები, მეგრელები და სვანები. ასევე: „ჩერქეზები (ყაბარ-
დოელები და ჩერქეზები ვიწრო მნიშვნელობით), ჩეჩნები (აბხაზები, ჩეჩნები ვიწრო მნიშვნე-
ლობით, ინგუშები) და სხვა ლეკები (ავარიელ-ადიღეელები, დარგიელები, თურინები, უდი-
ნები, ყიზილყუმიხები და სხვა ლეკები). ამ კავკასიელი ხალხებიდან მხოლოდ ქართველები
(картвельская или грузинская) შედაგენენ მრავალრიცხოვან, კულტურულად განვითარებულ
ნაწილს, დანარჩენები კი ერთიანდებიან სახელწოდებაში „კავკასიელი მთიელები“, რომ-

167
ლებმაც დღემდე (იგულისხმება 1916 წლამდე – თ. ბ.) შეინარჩუნეს პრიმიტიული, ნახევრად
ველური ცხოვრების წესი. კავკასიის ხალხთა აბსოლუტური უმეტესობა ცხოვრობს კავკა-
სიაში, მხოლოდ ძალიან უმნიშვნელო ნაწილი მოსახლეობს კავკასიის გარეთ, რუსეთის
იმპერიის სხვა ტერიტორიაზე (ბ. იშხანიანი 1916: 19).
მეცხრამეტე საუკუნის ბოლოს თბილისში გამოდიოდა გერცენშტაინის კალენდარი
რუსულ ენაზე, რომლეშიც, ჩვეულებრივ, იბეჭდებოდა სხვადასხვა სახის აღწერები და
სტატისტიკური მონაცემები. ამ კალენდარში დამოწმებული სტატისტიკური მონაცემების
ნახვა და ანალიზი კიდევ ერთხელ გავრწმუნებს ბენედიქტ ანდერსონის მსჯელობის
ობიქტურობაში, რომ დაპყრობილი ტერიტორიების მაცხოვრებელი ხალხები იმპერიისთვის
იყო „ტერიტორიაზე მობინადრე და არა იზოლირებულად იდენტიფიცირებადი ეთნოლინ-
გვისტური ჯგუფები. განსაკუთრებით დაუჯერებელი იქნებოდა, რომ ამ კატეგორიებად და
ქვეკატეგორიებად დაყოფილთა დიდ რაოდენობას თავი მართლაც აღნიშნული ჯგუფის
ნაწილად ჩაეთვალა. ამ „იდენტობათა“ წარმოსახვა ხდებოდა კოლონიური სახელმწიფოსთვის
ჩვეული აზროვნების მიხედვით, რომელიც კლასიფიკაციის გაუგებარ მეთოდს მიმართავდა.
საჭირო იყო იდენტობათა დაზუსტება. ამ პერიოდის აღმწერების რეალური ინოვაცია
მდგომარეობდა არა ეთნიკურ-რასობრივი კლასიფიკაციების შექმნაში, არამედ უფრო მეტად
რაოდენობის დადგენის სისტემატურ ხასიათში (ბ. ანდერსონი 2003: 246, 250). სწორედ ამ
ვითარებას ასახავს გერცენშტაინის კალენდარი (ნაჩვენები იქნება სლაიდი), რომელშიც
„ყველა ევროპიელი და აზიელი ერები მოხსენებულნი არიან, როგორც ორგანიულნი ერთე-
ულნი... ყველა მონათლული ჰყავს საზოგადოებრივ ეროვნული სახელწოდებით... ქართველი
ერის შტოები ცალკე ხეებად გარდაუქცევია, თემები – ცალკე ხალხებად და ერთი ეროვნული
სხეული თორმეტ-ცამეტ პატარა სხეულად უჩვენებია... უყურებთ რამდენი ნაცია აღმოუჩენია
ქართველებში!“ როგორც ირკვევა, თვით ასეთი დაქუცმაცებითაც კი არ არის ბოლომდე
ნაჩვენები ყველა „შტო”, თუ „თემი“ ქართველებისა. „ეს რიცხვიც მცირეა ნამდვილზე. სქემის
ბოლოს კალენდარში ვკითხულობთ: „проч. националь. = 5449”. ვინ იმალება უმეტესად ამ
სახელწოდების ქვეშ? ვროპიელნი? იგინი თითქმის ყველანი არიან ჩამოთვლილნი. აზიელნი?
ესენი თითქმის ყველანი არიან მოხსენიებულნი სქემაში. მაშ ვინ უნდა ვიგულისხმოთ? –
უმთავრესად სხვა-და-სხვა თემის ქართველები, რომელნიც არ არიან სქემაში მოხსენიე-
ბულნი, როგორც, მაგალითად, მთიულნი, ინგილონი, ქიზიყელნი, ჯავახნი, რაჭველები,
გურულები, მესხნი, სვანნი, სამურზაყანოელნი, გამაჰმადიანებული ქართველები. ყოველს
შემთხვევაში, ამ თითქმის ხუთი ათასს სულში ნახევარი მაინც სხვა-და-სხვა თემის ქარ-
თველობა აღმოჩნდება. მივუმატოთ ეს რიცხვი და მივიღებთ 50.000 ქართველსა თბილისში.
მაგრამ ამ რიცხვსაც აკლია ერთი ბლომა ჯგუფი ქართველებისა. როცა გერცენშტაინი ჰყოფს
თბილელებს სარწმუნოების მიხედვით, მოხსენებული ჰყავს რომის კათოლიკენი და სომხის
კათოლიკენი. ქართველი კათოლიკენიკი მას არა სწამს და იგინი გაუქრია; მაგრამ არა, გაუქ-
რია კი არა, სომეხთა რიცხვისთვის მიუმატებია, თანახმად ანდაზისა: მიეცეს და მიემატოსო.
თუ ამ ქართველს კათოლიკებს, რომელნიც უსამართლოდ ჩაუჩხირავს სომეხთა რიცხვში,
გამოვრიცხავთ აქედგან და ქართველთა რაოდენობას მიუმატებთ, გამოვა, რომ თბილისში
სცხოვრობს 60.000 სომეხი და 50.000 მეტი ქართველი. ეს ცოტაოდენი სიჭარბეც თბილელის
სომხობისა მხოლოდ მაშინ იქნება ნამდვილი, თუ თვითონ რიცხვები ქართველებისა და

168
სომხებისა სიმართლეს არ ღალატობენ ჩვენის იღბლიანის მეზობლის სასარგებლოდ. რუსთა
რიცხვშიაც ბლომად უნდა იყვნენ მოქცეულნი ქართველები, მეტადრე ქალები, რომელნიც
მისთხოვდებიან ხოლმე რუსებსა, და ესეც უსაფუძვლოდ უნდა ჩაითვალოს~ (ი. გოგე-
ბაშვილი 1902).

ქართველური დიგლოსია

„სახელმწიფოთა სამზღვარნი მეცნიერების ცვლილებას უნდა მისდევდნენ? მამულის

სიყვარული უნდა რომელსამე მეცნიერულს გამოკვლევაზედ იყოს დამოკიდებული, რო-
მელიც თვითონაც სათუოა? უნდა მიხვიდეთ და უთხრათ რომელსამე მამულის-შვილს: „შენ
სცდებოდი: შენ ამა და ამ საქმისთვის ღვრიდი სისხლსა. შენ შენი თავი კელტი გეგონა და
გერმანი კი ყოფილხარ”, – ერნესტ რენანის ეს სიტყვები შემთხვევით როდი ითარგმნა იმ პე-
რიოდში, რადგან სწორედ ვითომ მეცნიერულ მოსაზრებებზე დაყრდნობით მეგრულის
გადარჩენის გზას მისი ქართულისაგან ჩამოშორებაში ხედავდნენ მხოლოდ რუსეთის იმპე-
რიის განათლების პოლიტიკის ხელმძღვანელები, რაც, თავის მხრივ, აისახებოდა ყველა სახის
აღწერებში, სტატისტიკურ მონაცემებსა და რაპორტებში.
ქართულ-მეგრული ისევე, როგორც ქართულ-ლაზური და ქართულ-სვანური ურთი-
ერთობა შეიძლება აღიწეროს კლასიკური დიგლოსიის ტერმინებში. ამ სოციოლინგვისტური
ურთიერთობისთვის ტერმინ ბილინგვიზმის გამოყენება სწორი არ იქნება. მიუხედავად
იმისა, რომ ეტიმოლოგიურად დიგლოსია და ბილინგვიზმი (დი-ორი, გლოსა-ენა ბერძნუ-
ლად; ბი-ორი, ლინგვა-ენა ლათინურად) ერთსა და იმავეს ნიშნავს, მათ შორის ტერმი-
ნოლოგიური შინაარსის თვალსაზრისით დიამეტრალური სხვაობაა. ტერმინი დიგლოსია
ფერგიუსონმა შემოიტანა სოციოლინგვისტიკაში (ფერგიუსონი 1959). დიგლოსია ისეთი სტა-
ბილური ენობრივი სიტუაციაა, რომელშიც თანაარსებობენ მონათესავე ენები და ერთმანე-
თისგან განსხვავდებიან ფუნქციებით, პრესტიჟით, სალიტერატურო მემკვიდრეობით, სტან-
დარტიზაციითა და სხვა მახასიათებლებით. ქართულის, მეგრულისა და სვანურის ურთიერ-
თობა სწორედ ისეთი სტაბილური, მრავალსაუკუნოვანი სოციოლინგვისტური სიტუაციის
ნიმუშია, რომელსაც დიგლოსიას უწოდებენ. ქართველური ენები ერთმანეთისგან სხვაობენ
ფუნქციებით. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ის, რომ ეს ფუნქციური განაწილება მოიცავს
სულ მცირე ორ ათეულ საუკუნეს და მხოლოდ XIX-XX საუკუნეების საქართველოს მახასია-
თებელი არ არის. მეგრულისა და სვანურის გამოყენების არეალი არ სცდება ყოველდღიურ
ყოფით კომუნიკაციებს მიუხედავად იმისა, რომ მეგრული ენის მცოდნეთა რიცხვი დიდად
აღემატება ქართული ენის დიალექტებზე მოლაპარაკეთა საერთო რაოდენობას.
მეგრულის გამოყენების მოცემულ ცხრილში ჩანს თანამედროვე ვითარება, რომლი-
საგანაც, როგორც განხილული დიდძალი მასალა აჩვენებს, არსობრივად არ განსხვავდებოდა
XIX საუკუნის დროინდელი ვითარება. ცხრილის მიხედვით, პირადი მიმოწერის დროსაც კი
მეგრულს არასოდეს არ იყენებს 93%, ანუ ნებისმიერი წერილობითი კომუნიკაცია, თვით
პირადი მიმოწერაც კი ასოცირდება ქართულ სამწერლობო ენასთან. მართალია, მხოლოდ
რამდენიმე ათეული წელია, რაც ტერმინმა დიგლოსიამ განსაკუთრებული ადგილი დაიკავა

169
სოციოლინგვისტიკაში, მაგრამ შეიძლება ითქვას, რომ ყველა, ვინც ამ ცნების დამკვიდ-
რებამდე აღწერდა ქართველური ენების სოციოლინგვისტურ ურთიერთობებს, ფაქტობრივად
დიგლოსიურ მიმართებაზე მიუთითებდა, რა თქმა უნდა, ამ ტერმინის გამოუყენებლად,
როგორც მოსალოდნელი იყო.

მეგრულის გამოყენების ხარისხი სხვადასხვა სოციალურ ჯგუფებში კარინა ვამლინგის გამოკვლევის

მიხედვით (კ. ვამლინგი 2000: 9-11)

გამოყენების არეალი ხშირად % ზოგჯერ იშვიათად არასოდეს

შინ 82 14 4 –

ზეპირ ფოლკლორში 79 21 – –

ბაზარში 77 23 – –

დაკრძალვისას 59 38 2 –

სუფრასთან 57 41 2 –

სკოლაში 25 43 29 3
საბავშვო ბაღში 19 53 25 2

გლეხები მუშაობის დროს 19 44 35 2

უნივესიტეტში 12 45 38 3
თავისუფალ დროს
პირადი მიმოწერისას 2,5 1 35 93

ქართული ნაციონალიზმის ხასიათი მეცხრამეტე საუკუნის ბოლო ოცწლეულში

სწორედ ერთიანი აზრის გამო შეიძლება XIX საუკუნის ბოლო ოცდაათწლეულის
ქართული ნაციონალიზმი დახასიათდეს, როგორც ირიდენტული, რადგან რუსეთის იმპერია
მიისწრაფვოდა სახელმწიფოს საზღვრების გაფართოებისაკენ და ამ საქმეში ქართველთა
ეფექტური ჩაბმისთვის ქართველთა და მეგრელ-ჭანთა ერთობას იყენებდა. ირიდენტულის
გარდა, ამ პერიოდის ქართული ნაციონალიზმი გამაერთიანებელიც იყო, რადგან საზოგადო
მოღვაწეები ბეჭდური მედიის საშუალებით ესწრაფოდნენ ქართული, კულტურულად
ჰომოგენური ტერიტორიების გაერთიანებას და ყოველნაირად ცდილობდნენ მათი
პოლიტიკური დაყოფისთვის ხელის შეშლას (ირიდენტული და გამაერთიანებელი
ნაციონალიზმების შესახებ იხ.მ. ჰეჩტერი 2007: 43-45).

ლიტერატურა:
1. ამიერ და იმიერ კავკასია 1877: ამიერ და იმიერ კავკასიის მცხოვრებთა რიცხვი გვარ-ტომობისა და
კვალად, საქართველოს მატიანე, „ივერია“, N 6, 1877
2. ანდერსონი ბ., 2006 / 2003: Benedict Anderson, Imagined Communities Reflections of the Origin and Spread
of Nationalism, Revised Edition, Verso, London, New York 2006; ქართული თარგმანი: ბენედიქტ
ანდერსონი, წარმოსახვითი საზოგადოებანი, მოსაზრებანი ნაციონალიზმის წარმოშობისა და

170
 გავრცელების შესახებ, შესწორებული გამოცემა, გამომცემლობა „ენა და კულტურა“, თბილისი,
2003
3. გოგებაშვილი ი., 1902: იაკობ გოგებაშვილი, ქართველი ერის დაქუცმაცება, „ივერია“, N13, 1902
4. გოგებაშვილი ი., 1903: ვარიანელი (იაკობ გოგებაშვილის ფსევდონიმი), К вопросу о менгрельской
началной школе, „Петербургские ведомости“, 27 თებერვალი 1903
5. ვამლინგი კ., 2000: Vamling K., Language Use and Attitudes among Megrelians, Analysis of Current Events,
Slavic and East European Studies, Baylon University, vol. 12, 2000
6. იოსელიანი 1883: იოსელიანი ე,. 1883: იოსელიანი ე., მეცნიერის ბორძიკი, „ივერია“, N2, 1883
7. ისტორიულნი სიგელნი, 1877: ისტორიულნი სიგელნი, „ივერია“, N 26, 1877
8. იშხანიანი ბ., 1916: Б. Ишханянъ, Народности Кавказа - Состав населениа, профессиональная гру-
ппировка и общественное разслоение кавказскихъ народностей, (Статистико-экономическое изсле-
дование), Петроградъ, 1916
9. კიკნაძე ზ., 2005: ზურაბ კიკნაძე, ილიას მამული, კრებულში: საქართველო ათასწლეულთა
გასაყარზე, გამომცემლობა „არეტე“, თბილისი, 2005
10. პოლიტიკის მიმოხილვა, „ივერია“, N2, 1883, გვ. 133-134
11. რენანი ე., 1882: ერნესტ რენანი, რა არის ერი (ნაცია)? (Qu’est-ce qu’une nation?),), „ივერია“, NVIII,
1882
12. სმითი ე. დ., 1981: Anthony D. Smith, The Ethnic Revival, Cambridge University Press, 1981
13. სმითი ე. დ., 1999: Smith Anthony D., Myths and Memories of the Nation, Oxford University Press, 1999
14. ფერგიუსონი ჩ., 1959: Ferguson C.A. Diglossia In: Word, 15, 1959
15. ცირკულარი 1885: ქუთაისის გუბერნიის სახალხო სკოლების დირექტორის ცირკულარი იანვრის
11-ს 1885 წ. „N62“ (ბბ. მასწავლებელთ სენაკისა და ზუგდიდის პირველდაწყებით სასოფლო
სკოლებისა), „დროება“, N59, 1885
16. ჭავჭავაძე ი., 1877: ილია ჭავჭავაძე, ოსმალეთის კონსტიტუციის შესახებ, „ივერია“ N5, 1877
17. ჰეჩტერი მ., 2000 /2007: Hechter M., Containing Nationalism, 2000; ქართული თარგმანი: მაიკლ
ჰეჩტერი „ნაციონალიზმის შეჩერება“, სოციალურ მეცნიერებათა სერია, სოციალურ მეცნიერებათა
ცენტრი, თბილისი, 2007

171
 „ფეოდალიზმი – მხოლობითი თუ მრავლობითი რიცხვი?“ 

აკაკი ჩიქობავა
ისტორიის მეცნიერებათა მაგისტრი, დოქტორანტი  
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახემწიფო უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო)

რას წარმოადგენს ევროპა? ის მხოლოდ გეოგრაფიულ დეტერმინიზმში უნდა განვიხი-

ლოთ თუ არსებობს სხვა კულტურული და სოციალურ-ეკონომიკური აღმნიშვნელებიც? უხე-
შად რომ ვთქვათ, ევროპა ეს არის ეკონომიკურ-გეოგრაფიული არეალი, რომელიც ადრე თუ
გვიან საერთო მახასიათებლებით და ნიშნებით ერთნაირი განვითარების დონეს მიაღწევს.
ჩემი მიზანია, სწორედ ასეთ კონტექსტში მოვახდინო ფეოდალიზმის რეპრეზენტაცია ქარ-
თულ სივრცეში.
თანამედროვე ევროპულ ისტორიოგრაფიაში კამათი ფეოდალიზმის საკითხის ირგ-
ვლივ დღემდე გრძელდება. კამათობენ, როგორც ცნება „ფეოდალიზმის“, ასევე მისი სახელწო-
დების შესახებ. ფეოდალიზმი არსებობდა მოხოლოდ ევროპაში, თუ ის უნივერსალური მოვ-
ლენას წარმოადგენდა.
უნდა აღინიშნოს, რომ ფეოდალიზმს სხვადასხვა ქვეყნებში განსხვავებული გამოვლი-
ნებები გააჩნია, მაგრამ არის საერთო ნიშნები რომელთა მეშვეობითაც განისაზღვრება მისი
არტიკულირება კულტურულ სივრცეში. მიუხედავად ისტორიული მატერიალიზმის კონცეპ-
ტუალური შეცდომებისაFფეოდალიზმთან მიმართებაში, ენგელსი სწორად შენიშნავს, რო-
დესაც ამბობს, რომ სიტყვა ფეოდალიზმი ყოველთვის არ შეესაბამებოდა თავის შინაარს. სიტ-
ყვა ფეოდალიზმის ხმარებისას იქმნება აღმნიშვნელისა და აღსანიშნის ურთიერთმიმართების
პრობლემა, საკვლევ ველზე შემოდის ნიშნებისა და სახე-ხატების ოპონირება არსებით
სახელთან. თანამედროვე ისტორიოგრაფიაში აქტიურად მუშაობენ სიტყვა ფეოდალიზმის
შეცვლის აუცილებლობაზე, თუმცა ის ე.წ. ენის ბადიდან ვერ დაიხსნეს და სამუშაო ტერმინიც
კი ვერ შეიმუშავეს, თუმცა ხშირად იყენებენ „რეალური ფეოდალიზმს“, რაც კვლავ ჩაკეტილ
სივრცეში გვტოვებს.
როგორც ვიცით, საქართველოში ფეოდალურ წყობას „პატრონყმობით“ ანაცვლებენ
(ივანე ჯავახიშვილი) რაც ჩვენი აზრით, მეტნაკლებად ზუსტად ასახავს მის მნიშვნელობას.
ქართულ რეალობაში ფეოდალიზმის არსებობის მტკიცება ხომ არ წარმოადგენს ილუზიას და
პარალელების ძიება კი ერთგვარ ხაფანგს მკვლევარისთვის? ფეოდალიზმის ერთ-ერთი ცნო-
ბილი მკვლევარი მარკ ბლოკი სწორად შენიშნავს, როდესაც წერს, რომ ფეოდალიზმის სხვა
ქვეყნებში გამოსავლენად, სწორედ რომ, საერთო მახასიათებლები და ნიშნები უნდა ვიკ-
ვლიოთ.
ქართულ ფეოდალურ წყობას არ ჰქონდა ისეთი მყარი წინაპირობა, როგორიც რომაუ-
ლი სამართალია, რაც მისი ჩამოყალიბების თეორიული საფუძველი იქნებოდა, მაგრამ მიუხე-
დავად ამისა სოციალური ფენების დაყოფის ჰარმონიული სისტემა orator, bellator, laborator
(მლოცველი, მეომარი, მშრომელი) შეინიშნება ქართული ფეოდალური წყობის ერთგვარ პანე-
გირიკში, „ვეფხისტყაოსანში“: „რაცა ვის რა ბედმან მისცეს, დასჯერდეს და მას უბნობდეს:

172
მუშა მიწყივ მუშაკობდეს, მეომარი გულოვნობდეს“. მართალია რუსთაველის ამ ციტატაში
მესამე წევრი – მლოცველი არ ჩანს, მაგრამ ჩვენ შეგვიძლია ინტერპრეტაციას მივმართოთ და
ქართული ნარატიული წყაროების კონკრეტული ეპიზოდებს მოვუხმოთ. რაც შეეხება მესამე
წევრს – მლოცველს, ჩვენი აზრით, გამოგვადგება პასაჟები გრიგოლს ხანძთელის ცხოვ-
რებიდან და იოანე-თორნიკეს ცხოვრების ერთი ეპიზოდი, როდესაც აშოტ კურაპალატის
თხოვნით, ის ბარდა სკლიაროსის წინააღმდეგ ბრძოლაში იღებს მონაწილეობას.
თუ ჩემ დაკვირვებას გავიზიარებთ, მაშინ მთლიანობაში მივიღებთ საზოგადოების იმ
სამ წევრს რაც ევროპისთვის არის დამახასიათებელი, ეს სამი წევრი კი თვისობრივად სისტე-
მის საყრდენია და წმინდა ევროპულ კონცეპტს წარმოადგენს.
Kკონკრეტულ შემთხვევაში ჩემი კვლევის საგანია ენობრივი მონაცემები და მათი სემან-
ტიკური ცვლილებები ე.წ. „ფეოდალური რევოლუციის“ ეპოქაში ევროპასა და საქართვე-
ლოში.Aადრევე იყო შენიშნული, რომ სიტყვა ყრმა/ყმა მნიშვნელოვანი გრადაცია განიცადა,
ახალგაზრდას მნიშვნლობიდან ვასალის მნიშვნელობამდე, რაც ერთ-ერთი საერთო ენობ-
რივი მახასიათებლია ევროპული და ქართული ფეოდალიზაციის პროცესისთვის. ასევე
მნიშვნელოვანია გეოგრაფული სახელწოდებების მნიშვნელობის ცვლილება, რაც ჯიუტად,
როგორც ევროპაში, ისე საქართველოშიც, სწორედ რომ „ფეოდალურ რევოლუციას“ ემთხვევა.
მაგალითად:

ყმა – ახალგაზრდა, ყმაწვილი.

ყმა – სოციალური დაქვემდებარების აღმნიშვნელი.
mann − მონა, არათავისუფალი ადამიანი.
mann − ვასალი , სოციალურად დაქვემდებარებული.
cnitt/knicht − მონა, არათავისუფალი ადამიანი.
cnitt/knicht − რაინდი, ვასალი,სოციალურად დაქვემდებარებული.
სოფელი–ქვეყანა. Сторона–Страна. Land – Land.

K ასევე ჩვენთვის საინტერესოა ძალაუფლების აღმნიშვნელი ტერმინების ცვალებადო-

ბა, რაც ჩვენი აზრით, სწორედ ფეოდალიზმის დამყარების პროცესს უნდა უკავშირდებოდეს.
VI საუკუნემდე ხელმწიფის მნიშვნელობით იხმარება სიტყვა „მეუფე“, შემდეგ მას ცვლის
„მეფე“, მეუფე კი რელიგიურ დატვირთვას იძენს და ღმერთის სინონიმად გამოიყენება.
Aადრეულ ეტაპზე სენიორს ქართულ რეალობაში „უფალი“ შეესაბამება, მისი შემდგომი
განვითარება უნდა იყოს ტერმინი „მამფალი“, რომელიც ორი სიტყვისგან – მამა და უფალი
შედგება და სწორედ ვასალური ურთიერთობების დამყარებაზე უნდა მიუთითებდეს. ნიკო
ბერძენიშვილი სწორად შენიშნავს, რომ „მამფალი” უფრო გვიანდელია ვიდრე „უფალი“.
„მამფალის“ გაჩენა სამეტყველო ენაში გამოწვეული უნდა ყოფილიყო სათანადო სოციალური
ცვლილებით“. IX საუკუნიდან კი სიტყვა პატრონი იწყებს დამკვიდრებას, რაც აფხაზთა
მეფეების შიდა ქართლში დამკვიდრებას უნდა უკავშირდებოდეს. ვასალის ახალი აღ-
მნიშვნელი ცდილობს გაბატონებას, როგორც სამეტყველო, ასევე სამწერლო ენაში. სიტყვა
პატრონი გვხდება ე.წ. ფავნელის დაწერილში, გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში პატრონი
მხოლოდ ერთხელ გვხვდება. ასევე „მატიანე ქართლისაში“ ლიპარიტ ბაღვაშის და დავით

173
ბაგრატიონის კომანდაციის პასაჟში: „შეიპყრა ლიპარიტ ქუეყანანი თრიალეთისანი, აღაგო
ციხე კლდეკართა და იპატრონა დავით ბაგრატის ძე“. XI საუკუნიდან კი, საბოლოოდ უნდა
შეევიწოვებინა „უფალი“.
აღსანიშნავია, რომ ფეოდალური ეპოქის დამყარება საფრანგეთშიც განახლებული ლექ-
სიკით იწყება. გარდა ზემოთ აღნიშნული პარალელებისა ჩვენთვის მნიშვნელოვანია სწორედ
ძალაუფლების აღმნიშვნელი ტერმინების ცვალებადობა XI საუკუნის მეორე ათწლეულის
საფრანგეთში (მარკ ბლოკი). Eეს მსგავსება მკაფიოა და ჩვენთვის ის ფეოდალიზმის ენობრივი
მახასიათბელია. dominus X საუკუნემდე საფრანგეთში ღმერთის და მეფის მნიშვნელობით გა-
მოიყენება, შემდეგ კი გრაფის/სენიორის მნიშვნლობას იძენს, მათ შორის ციხე-სიმაგრის
პატრონისაც, რადგან რეალურად ისინი გახდნენ „ქვეყნის“ მბრძანებლები.
საფრანგეთის და ზოგადად ევროპის X-XI საუკუნეების დოკუმენტებსა და იურიდიულ
ტექსტებში, როგორც ჟორჟ დიუბი შენიშნავს, აშკარაა მმართველი კლასის იდეოლოგიის
წნეხი, რომელშიც ძირითადად გამოიყენება ორი ტიპის ენა – ელიტარულ-მწერლობრივი და
ზეპირსიტყვიერი. დაახლოებით ასეთივე სახის დაპირისპირება შენიშნა ნიკო მარმა ადიშის
ოთხთავის ტექსტში. მარის დაკვირვებით, სახარების ტექსტში, აშკარად შეინიშნება კლა-
სობრივი დაპირისპირების ნიშნები. Mმისი თქმით, ტექსტი ერთ წინადადებაში შეიცავს ე.წ. მა-
ღალი სტილის სიტყვებს და ხალხური მეტყველებისთვის დამახასიათებლ პლასტებს. ადიშის
ოთხთავი IX საუკუნეში კლარჯეთშია გადაწერილი, სადაც ყველაზე კარგად იყო გან-
ვითარებული ფეოდალური ურთიერთობები. ნიკო მარის ეს მიგნება, მართლაც რომ, ფეო-
დალური ურთიერთობების დამყარების ამსახველი სამხილი უნდა იყოს და ამ შემთხვევაშიც
საერთო მახასიათებელს პოულობს ევროპასთან. ამგვარ ოპონირებას და სიტყვების სემან-
ტიკურ ცვალებადობას ე.წ. სოციალური ენის თავისებური კრახი ეწოდება, რომელიც ევრო-
პაში ფეოდალური ეპოქის დასაწყისად მოინიშნა. როგორც ვნახეთ, ეს მოვლენა არც საქარ-
თველოსთვის უნდა ყოფილიყო უცხო.
საქართველოში ფეოდალიზმის გენეზისი მიმდინარეობდა ყველა იმ აუცილებელი ატ-
რიბუტის თანხლებით როგორც ევროპაში. Aმრიგად ის უნდა წარმოვიდგინოთ უნივერსა-
ლურ სოციალურ-პოლიტიკურ წყობად, რომელიც სხვა და სხვა გეოგრაფიულ გარემოში შე-
იძლება დამოუკიდებლად წარმოიშვას და განვითარდეს. მართალია არსებობს განსხვავებები,
მაგრამ ამ შემთხვევაში ჩვენი კვლევის საგანი უფრო ის მსგავსებები იყო რაც არსებობდა
ქართულ და ფრანგულ ფეოდალიზმს შორის.

ლიტერატურა:
1. ა.ბოგვერაძე. ქართლის პოლიტიკური და სოციალურ-ეონომიკური განვითარება IV-VIII საუკუ-
ნეებში. თბ. 1979.
2. თ. დუნდუა, ნ. ფიფია. საქართველო და გარე სამყარო – ევროპის „შექმნა“ და ევროპის ინტეგრაციის
ისტორიული ფორმები. ნაწილი I. თბ. 2009.
3. ადიშის ოთხთავი: 897 წლისა. ტექსტი გამოსაცემად მოამზადეს, გამოკვლევები და ლექსიკონი
დაურთეს ელგუჯა გიუნაშვილმა, დარეჯან თვალთვაძემ, მანანა მაჩხანელმა, ზურაბ სარჯველაძემ
და სოფიო სარჯველაძემ. თბ. 2003
4. გ. შარაშიძე. შესავალი ქართული ფეოდალიზმს კვლევაში (გიორგი ბრწყინვალის „ძეგლის დადება“).
თბ. 2011.

174
5. აკ. ჩიქობავა. ვასალიტეტის საკითხი განვითარებული ფეოდალიზმის ეპოქის საქართველოში. თსუ
საქართველოს ისტორიის შრომები. ტომი VII. თბ. 2013.
6. ქ. ჩხატარაიშვილი. ნარკვევები სამხედრო საქმის ისტორიიდან ფეოდალურ საქართველოში. თბ.
1979.
7. ს.ჯანაშია. შრომები. ტ.2 თბ. 1952.
8. ივ. ჯავახიშვილი. ქართული სამართლის ისტორია. წ. II. ნაკვ. I. თბ. 1928.
9. ივ. ჯავახიშვილი. ქართველი ერის ისტორია. ტფ. 2. თფ. 1913.
10. ქართული ჰაგიოგრაფიული ძეგლები. ორიგინალური ტექსტები და ახალი ქართული თარგმანი. ტ.
II. თბ. 2007.
11. ქართული ჰაგიოგრაფიული ძეგლები. ორიგინალური ტექსტები და ახალი ქართული თარგმანი. ტ.
III. თბ. 2008.
12. ქართული ისტორიული საბუთები XIV-XV საუკუნეებში. შეადგინეს და გამოსაცემად მოამზადეს
თინათინ ენიქიძემ, ნინო თარხნიშვილმა, ბაბილინა ლომინაძემ. თბ. 2013.
13. R. J. Barendse. The Feudal Mutation: Military and Economic Transformations of the Ethnosphere in the Tenth to
Thirteenth centuries. Journal of World History. Vol. 14. No. 4. (Dec. 2003). University of Hawai Press.
14. Stefen Morilo. A “Feudal Mutation”? Conceptual Tools and Historical Patterns in World History. Journal of
World History. Vol. 14. No. 4. (Dec. 2003). University of Hawai Press.
15. “Feudalism in History”. Ed. R. Coulborn. New Jersey. 1956.
16. R.W. The Making of te Middle Ages. New Haven a London. 1967.
17. М. Блок. Феодальное обшество ( La Société Féodale). Перевод с французского М. Ю. Кожевниковой, Е. М.
Лысенко. Том II. Книга II. М . 2003.
18. Ж. Дюби. «Феодальная революция». Трехчастная модель или представления средневекового обшества о
самом себе. Перевод с французского Ю. А. Гинзбург. М. 2000.
19. К. Шмитт политическая теология. М.2000.
20. Э. Канторович. Два тела короля. Очерк политической теологии Средневековья. М. 2013.
21. Н.Я Марр. избранные работы.т. третий. л. 1934.

175
 საზოგადოებრივ ღირებულებათა სისტემების დაახლოების მნიშვნელობა 
რაციონალური ეკონომიკური პოლიტიკის განხორციელებისათვის 

ირინა გოგორიშვილი
ეკონომიკის დოქტორი, პროფესორი 
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო) 

მსოფლიოში მცხოვრები ყველა ერისა და ეროვნებების აგრეთვე რეგიონული ინტეგრა-

ციების მონაწილე სახელმწიფოების ნაციონალურ ღირებულებათა სისტემები ზოგადსაკა-
ცობრიო ღირებულებებს ეფუძნება. გაერთიანებული ევროპული საზოგადოების ღირებულე-
ბათა სისტემა ევროკავშირში შემავალ სახელმწიფოთა ძირითადი და ზოგადი ნაციონალური
ღირებულებების საფუძველზე აღმოცენდა. ზოგადსაკაცობრიო ღირებულებებს საქართველო
შორეულ წარსულში ეზიარა.
ევროპულ ღირებულებებზე დაფუძნებული კეთილდღეობის სახელმწიფო მიზნად ისა-
ხავს თავისუფლების, სამართლიანობის, უსაფრთხოებისა და პროგრესის უზრუნველყოფას
(ე.წ. „მაგიური კვადრატი“). როდესაც საქმე ეხება ეკონომიკური პოლიტიკის მიზნების ფორ-
მირებას მათ ყოველთვის ითვალისწინებენ, რადგან ძირითადი მიზნები (როგორც უზენაესი
მიზნის - კეთილდღეობის შემადგენლები) ზოგადსაკაცობრიო ღირებულებებიდან გამომდი-
ნარეობს. ასეთი რამ შესაძლებელია ვინაიდან ეკონომიკური პოლიტიკის მიზნები საზოგადო-
ებრივი კეთილდღეობის მიზანთა ნაწილს წარმოადგენს და ხშირად საყოველთაო მიზნების
მიღწევის საშუალებებად გვევლინება.
ძირითად საზოგადოებრივ ღირებულებათა სისტემა ეკონომიკური პოლიტიკის მიზნე-
ბის განსაზღვრაზე გადამწყვეტ ზეგავლენას ახდენს. სისტემა იერარქიულადაა აგებული. უფ-
რო მაღალ მიზანს მხოლოდ მაშინ ვაღწევთ, თუ მასზე დაქვემდებარებული მიზნები შესრუ-
ლებულია. თავისუფლება სამართლიანობა უსაფრთხოება და პროგრესი ყოველთვის ეკონო-
მიკურ კეთილდღეობას ეფუძნება. ამავე დროს ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ საზოგადო-
ების განვითარებისა და მისი თითოეული წევრის კეთილდღეობისათვის ეკონომიკური გან-
ვითარების მაღალი დონე აუცილებელ მაგრამ არასაკმარის პირობას წარმოადგენს (Com-
moner, 1971). ადამიანთა საზოგადოების ძირითადი ღირებულებები არ არის ბუნებისაგან ბო-
ძებული არამედ ხშირად კონფლიქტებით სავსე დემოკრატიული პროცესების შედეგად წარ-
მოიქმნება. ამასთან დაკავშირებით აღსანიშნავია, რომ დემოკრატია და რაციონალურობა მე-
თოდებს წარმოადგენს, რომლებიც ეკონომიკური მიზნების მიღწევას ემსახურება. რადგან
ისინი საშუალებათა ბუნების მქონენი არიან შესაძლებელია მათი მეთოდურ ნორმებად მიჩ-
ნევა. როდესაც საქმე ეხება მიზნების დაკონკრეტებას (მათი კონკრეტული შინაარსის დადგე-
ნას) სწორედ მაშინ იწყება პრობლემები სიტუაცია უკიდურესად რთულდება და წარმოიქმნე-
ბა ორი ტიპის, ეკონომიკურ მიზანთა (თეორიულ დონეზე) და იტერესთა (პრაქტიკაში) კონ-
ფლიქტები. აღნიშნულ კონფლიქტთა პრევენცია სამართლებრივ-იურიდიული ველის ინ-
სტრუმენტებით მოკლევადიან პერიოდში დროებითი დადებითი ეფექტებით ხასიათდება,

176
ხოლო გრძელვადიან პერსპექტივაში შესაძლებელია ძალზე გართულდეს და ანტაგონისტუ-
რი ხასიათი შეიძინოს.
,,მაგიური კვადრატი“ ზოგადსაკაცობრიო ღირებულებათა სისტემის შემადგენელია
ამავე დროს იგი ნებისმიერი სახელმწიფოს სოციუმის განვითარების ძირითად მიზნებს წარ-
მოადგენს. აღსანიშნავია, რომ ამ მიზნებსა და ღირებულებებს არც ერთი სახელმწიფოს მოსახ-
ლეობა არ აპროტესტებს. სულ სხვა მდგომარეობა გვაქვს როდესაც მიმდინარეობს მიზნების
დაკონკრეტება დაქვემდებარებულ მიზნებად ხუთივე მიმართულებით (იდენტურობის, ჰარ-
მონიის, ნეიტრალიტეტის, კონფლიქტისა და ურთიერთგამორიცხვადობის) ეს პროცესი რა-
ციონალური ეკონომიკური პოლიტიკის შემუშავებისა და მის გატარებასთან დაკავშირებული
რისკების პრევენციის აუცილებელ და უმნიშვნელოვანეს პირობას წარმოადგენს (რევაზ გვე-
ლესიანი, ირინა გოგორიშვილი, 2009). ცხადია მხოლოდ განვითარებულ საზოგადოებას ძა-
ლუძს გაიღოს ძვირადღირებული რესურსები რაციონალური ეკონომიკური პოლიტიკის შე-
მუშავებასა და მის საფუძველზე ეკონომიკურ-პოლიტიკური გადაწყვეტილებათა მიღებისათ-
ვის. სამწუხაროდ ეკონომიკური განვითარების მსოფლიოში არსებული დონე ჯერ ვერ იძლე-
ვა რაციონალური ეკონომიკურ-პოლიტიკური გადაწყვეტილებათა მიღების შესაძლებლობას.
მსოფლიოში მიმდინარე საომარი კონფლიქტები ზოგადად ადამიანისა და საზოგადოების
განვითარების დაბალ დონეზე მეტყველებს, ხოლო მათში ეკონომიკურად განვითარებული
ქვეყნების მონაწილეობა ამ მოსაზრებას ადასტურებს.
ევროპულ ღირებულებებთან ნაციონალურ ღირებულებათა სისტემის დაახლოვება და
მათი გაზიარება ხანგრძლივი პროცესია. იგი შესაძლებელია დავყოთ კონპონენტებად და მათ
შორის არსებული ურთიერთდამოკიდებულება დავადგინოთ. რაციონალური ეკონომიკური
პოლიტიკის შემუშავებისათვის მნიშვნელოვანია დავადგინოთ რა კავშირები არსებობს ნაცი-
ონალურ იდეას, ეროვნულ ღირებულებათა სისტემასა და ეკონომიკურ ინტერესებს შორის.
დემოკრატიული სახელმწიფოს მშენებლობის იდეა საზოგადოებაში მყოფ ეკონომიკურ
ინტერესთა ჯგუფებს არაპირდაპირი გზით ხელისუფლების ხელთ არსებული ბერკეტების
დაუფლების სურვილს თანდათან დაუკარგავს. ეს პროცესი დაიწყება მაშინ როდესაც ხელი-
სუფლების ინსტიტუტები უარს იტყვიან მოსყიდვის, ურჩთა დასჯის მეთოდებსა და ზოგა-
დად სოციუმის წევრებზე მბრძანებლურ ზემოქმედებაზე. საქართველოში ეს პროცესი მართა-
ლია დიდი ხარვეზებით და ძალზე ნელა, მაგრამ მაინც დაიწყო. იმედს ვიტოვებთ, რომ იგი
წარმატებით განხორციელდება. ნებისმიერ ქვეყანაში მცხოვრები ადამიანების უმრავლესობა
სახელმწიფოს სამშობლოს დამცავ ორგანიზაციად და საზღვრად აღიქვამს. ნაციონალური
იდეა სამშობლოს აღქმასთან და გაცნობიერებასთან ერთად იბადება, მაგრამ მხოლოდ სახელ-
მწიფოს დაარსების შემთხვევაში ჰპოვებს გაფართოვებისა და განვითარების შესაძლებლობას.
სახელმწიფოს საზღვრებში მყოფი საზოგადოების განვითარების ძირითად მიზნებს
ზოგადსაკაცობრიო ღირებულებებზე აღმოცენებული ნაციონალური იდეა განსაზღვრავს. ნა-
ციონალური იდეა ხალხის სულიერ ცხოვრებაში რელიგიურობით გამსჭვალული კულტუ-
რული მემკვიდრეობითობაა რომელიც არ შეიძლება უარვყოთ (ან შევზღუდოთ) რაიმე პო-
ლიტიკური ან ეკონომიკური მიზანშეწონილობის მოსაზრებებით. ივანე ჯავახიშვილი აღნიშ-
ნავს, რომ „მწიგნობართუხუცესი -ჭყონდიდელი ვითარცა მთავარეპისკოპოსი და ვეზირი,
სასულიერო და საერო ხელისუფლების შემაერთებელი იყო ამიტომაც მწიგნობართუხუცესს

177
ეკითხებოდა ყველა საქმე ეკლესიებისა და მონასტრების, სამღვდელოებისა და მონასტრების,
სამღვდელოებისა და მოწესეთა შესახებ“ (ივანე ჯავახიშვილი, 1913). ნათლად სჩანს, რომ
ძლიერი სახელმწიფო ინსტიტუტების არსებობის პირობებში რაციონალურ ეკონომიკურ
პოლიტიკას ნაციონალური იდეით ურთიერთდაკავშირებული და ამავე დროს ერთმანეთთან
კონკურენციაში (წინააღმდეგობაში) მყოფი ეკონომიკურ ინტერესთა ჯგუფები აყალიბებენ.
მიგვაჩნია, რომ ნაციონალური იდეის არსს წარმოადგენს ნაციონალური მენტალიტეტი,
ტრადიციები და სოციალური ჯგუფების ბიზნესინიციატივები ეს კი განპირობებულია
აღმსარებლობით კულტურითა და ეკონომიკით. ნაციონალური იდეა ქმნის ნაციონალურ
ღირებულებათა სისტემას, რომელიც მის (ნაციონალური იდეის) ცვლილებასთან ერთად
განიცდის ცვლილებას.
ჯუზეპე გარიბალდის ნაციონალური იდეა - მამული, ენა, სარწმუნოება - ქართულ სა-
ზოგადოებას ილია ჭავჭავაძემ გააცნო (ილია ჭავჭავაძე, 1860) ნაციონალური იდეის წარმოშო-
ბა ყოველთვის სახელმწიფოს მშენებლობასთან ან აღდგენასთან არის დაკავშირებული. იგი
სახელმწიფოს განვითარების სხვა სტადიებზეც იჩენს თავს განსაკუთრებით კი მაშინ როდე-
საც ერის კონკურენტუნარიანობის გაძლიერების მოტივაცია ჩნდება. ქართველ მოაზროვნეთა
შორის ვინც თავდადებით იკვლევდა ქართველი ერის საჭირბოროტო საკითხებს და ფაქტიუ-
რად აყალიბებდა ქართულ ნაციონალურ იდეას იყო ფილოსოფოსი და მეცნიერი არჩილ
ჯორჯაძე (არჩილ ჯორჯაძე, 1910). საქართველოს პირველი პრეზიდენტის ზვიად გამსახურ-
დიას მოსაზრებები საქართველოს სულიერ მისსიაზე ნათლად მიგვითითებს ნაციონალურ
იდეაში საზოგადოებრივ ღირებულებათა სისტემის არამატერიალურ შემადგენელთა წამყვან
პოზიციაზე (ზვიად გამსახურდია, 1991) რაც მენეჯმენტისა და ბიზნესის უახლესი თეორიე-
ბის ერთ-ერთი მთავარი მიმართულებაა.
ნაციონალური იდეა წარმოადგენს ეკონომიკურ ინტერესთა შეთანხმების საფუძველს.
იგი არის განვითარების მიმართულებათა შერჩევის კრიტერიუმი და ეკონომიკურ ინტერეს-
თა მატარებელ სუბიექტთა შორის კავშირის საშუალება, რომელიც საზოგადოებაში არსებულ
ეკონომიკურ ინტერესთა სისტემის მთლიანობას უზრუნველყოფს. ნაციონალური ეკონომი-
კური ინტერესის ცნების გაგებისათვის უნდა გავმიჯნოთ ერთმანეთისაგან ნაციონალური
იდეისა და ნაციონალური ინტერესის მნიშვნელობა. ნაციონალური ეკონომიკური ინტერესი
ობიექტურ-სუბიექტური ხასიათის მატარებელია, ხოლო ნაციონალური იდეა კი მთლიანად
სუბიექტური ხასიათისაა. იგი აყალიბებს ღირებულებებს რომლებიც განაპირობებს ერის (სო-
ციუმის) ზნეობრივი პრინციპებს, ღირებულებათა ნორმებს, იდეალებს, განწყობასა და მიზ-
ნებს. ნაციონალური იდეა არის კონცეპტუალური საფუძველი სახელმწიფოს ეკონომიკური
პოლიტიკისა, რომლის მიზანს წარმოადგენს ნაციონალური ეკონომიკური ინტერესების გან-
ხორციელება. ნაციონალური იდეაში ყველაფერი საზოგადოების მიერ გაცნობიერებულია ნა-
ციონალური ეკონომიკური ინტერესებში კი წარმოდგენილია აგრეთვე სრულიად გაუცნობიე-
რებელი (ინსტიქტური მოქმედება თვითგადარჩენისთვის) ელემენტი, რომელიც ხშირად მა-
ტერიალურ ფასეულობათა მიტაცებაში ან ბევრად უფრო მძიმე ქმედებებშიც კი ვლინდება.
სასიცოცხლო ცხოვრებისეული მოთხოვნილებებისა და ნაციონალური კულტურულ-რელი-
გიური ტრადიციების ზეგავლენით თითოეული ერი (საზოგადოება) მიისწრაფვის თვითგა-
დარჩენის, სიცოცხლისუნარიანობის გაძლიერებისა (თვითდამკვიდრების) და განვითარების

178
ოპტიმალური რეჟიმის ჩამოყალიბებისაკენ, რაშიც გამოიხატება ნაციონალური ეკონომიკური
ინტერესების ზოგადი მიზანი.
ეკონომიკური პოლიტიკა ეკონომიკურ ინტერესთა რეალიზაციის საშუალებაა. როდე-
საც რაციონალურ ეკონომიკურ პოლიტიკაზე ვსაუბრობთ არ უნდა დავივიწყოთ, რომ იგი
მხოლოდ იდეალურ ვარიანტთან მიახლოვებას ნიშნავს. დაახლოვების პროცესი გულისხმობს
ღირებულებათა დაკონკრეტებისას წარმოქმნილ ინტერესთა კონფლიქტების პრევენციასა და
შერბილებას. აღსანიშნავია, რომ წარმატების საწინდარს ძირითად საზოგადოებრივ ღირებუ-
ლებებზე მტკიცედ ორიენტირებული ეკონომიკურ-პოლიტიკური გადაწყვეტილებათა მიღე-
ბა წარმოადგენს.
ყველაზე მობილური კომპონენტი ნაციონალური იდეის შემადგენლებს შორის ბიზნე-
სინიციატივებია. საზოგადოებრივ იტერესთა ჯგუფების ბიზნესინიციატივები დაკავშირებუ-
ლია ეკონომიკის განვითარების დონესთან. განვითარებად ქვეყნებში ეკონომიკის განვითარე-
ბის მაღალი ტემპები ინტერესთა ჯგუფების ბიზნესინიციატივებისა და სამეწარმეო აქტივო-
ბისათვის სასურველ გარემოს ქმნის. ასეთი ეკონომიკური გარემო მაქსიმალური გახსნილო-
ბით ხასიათდება. საქართველო მცირე ღია ეკონომიკის მქონე ქვეყანაა მისი წარმატებული
ეკონომიკური განვითარებისათვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მშპ-ში ექსპორტ-იმ-
პორტის წილის ზრდა რასაც ცხადია საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროში მნიშვნე-
ლოვანი ცვლილებები მოჰყვება.
ექსპორტ-იმპორტის გაფართოებას ყოველთვის მოჰყვება სამართლებრივ-იურიდიული
ველის ისეთი ცვლილებები რომელიც საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროს შეეხება.
საქართველო მიისწრაფვის ევროკავშირთან თავისუფალი ვაჭრობის ზონა შექმნას. ცხადია
ღრმა და ყოვლისმომცველი სავაჭრო ხელშეკრულების საფუძველზე დაიწყებს მოქმედებას
რეგულაციები, რომლებიც გარდამავალი პერიოდის (8 წელიწადი) განმავლობაში ზემოქმე-
დებას მოახდენს „მაგიური კვადრატისნ ყველა შემადგენელზე. რეგულაციების მიზანია თა-
ვისუფლების, სამართლიანობის, უსაფრთხოებისა და პროგრესის მიზანთა განხორციელების-
თვის სასურველი ეკონომიკური გარემოს შექმნა, რომელსაც სამართლებრივ-იურიდიული
ველის ცვლილება მოჰყვება. აღსანიშნავია, რომ სწორედ ამ ცვლილებათა პროცესში დაიწყება
ევროპულ ღირებულებებთან ეროვნულ ღირებულებათა სისტემის დაახლოვება. ცვლილება-
თა დაკონკრეტების მიზნით აღსანიშნავია, რომ ევროკავშირის ეკონომიკური სამართლის ქვა-
კუთხედია კონკურენციისა და საკუთრების დაცვის, ხელშეწყობისა და ბაზარზე ძალაუფლე-
ბის ბოროტად გამოყენების წინააღმდეგ ბრძოლის კანონმდებლობა. ცხადია, რომ ცვლილებე-
ბი შეეხება შრომით კოდექსსა და სტანდარტიზაციის სისტემებს, მიგრაციის კანონმდებლო-
ბას, აგრარული სექტორის განვითარების პოლიტიკასა და სხვა მრავალ საკითხსა და სფეროს
(წარმოიქმნება ახალი ეკონომიკური ურთიერთობები, მოტივაციები, ღირებულებები). ეკონო-
მიკური გარემოს ცვლილება ზემოქმედებას იქონიებს საზოგადოების ცნობიერებაზე, რაც თა-
ვის მხრივ გამოიწვევს ნაციონალურ ღირებულებათა სისტემის თანმიმდევრულ და შედარე-
ბით უფრო დაჩქარებულ ცვლილებებს ბიზნესინიციატივებში, ვიდრე ეს მოსალოდნელია
კულტურული ტრადიციებისა და მითუმეტეს მენტალიტეტის სფეროებში, მაგრამ გრძელვა-
დიან პერიოდში ეს სფეროებიც გარკვეულ ცვლილებებს დაექვემდებარება. ეს პროცესი თა-
ვისთავად განხორციელდება ასე რომ ხელისუფლებისა და არასამთავრობო ორგანიზაციების

179
მხრიდან სოციუმზე სამართლებრივი ზემოქმედების (ზეწოლის) მექანიზმების გამოყენების
აუცილებლობა არ არსებებს.
ბიზნესინიციატივების ხელშემწყობი კონკურენციული ეკონომიკური გარემოს ცვლი-
ლებები ეკონომიკურ ინტერესთა ჯგუფების გააქტიურებას შეუწყობს ხელს, რაც რაციონალუ-
რი ეკონომიკური პოლიტიკის შემუშავებისათვის მნიშვნელოვან ფაქტორს წარმოადგენს.
რადგან სახელმწიფოს ეკონომიკური პოლიტიკის მიზანს ყოველთვის წარმოადგენს ეკონომი-
კური ინტერესების განხორციელება ამდენად ვფიქრობთ რაციონალური ეკონომიკურ-პოლი-
ტიკური გადაწყვრტილებების მიღების შესაძლებლობები ხელისუფლებისთვის შეზღუდუ-
ლია. ამ პროცესის გააქტიურება მხოლოდ ეკონომიკური განვითარების მაღალ სტადიაზე
ხდება.
თანამედროვე მსოფლიოში ნაციონალური სახელმწიფოები მსოფლიო ეკონომიკურ
წესრიგზე ზემოქმედი მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებების მიღების მთავარ ფაქტორებად
რჩებიან. ამასთან ამ სახელმწიფოთა შიგა მოწყობის განსხვავებებს გადამწყვეტი მნიშვნელობა
არა აქვს. მსოფლიო ბაზრებზე ისინი უპირველეს ყოვლისა საკუთარ ინტერესებში მოქმედე-
ბენ და შემდეგ ითვალისწინებენ სხვათა ინტერესებს. ასეთი მიდგომა სრულიად ბუნებრივია
სწორედ ამას ელოდებიან ნებისმიერი სახელმწიფოს მოქალაქეები თავიანთი ხელისუფლები-
საგან თუ მათ აქვთ დემოკრატიული თავისუფლებით სარგებლობის უფლებები. მხოლოდ
ასეთ ვითარებაში არის იძულებული ხელისუფლება მოქალაქეთა აზრს ანგარიში გაუწიოს.
რაციონალური ეკონომიკური პოლიტიკის მიზნების ფორმულირება ან ძირითად სა-
ზოგადოებრივ ღირებულებათა კატალოგის შედგენა ეკონომიკურ ინტერესთა ჯგუფების შე-
თანხმების საქმეა. ამგვარი მიდგომა აუცილებელია თუ გვინდა თავიდან ავიცილოთ დამაბ-
ნეველი და უნაყოფო დისკუსიები ასეთი მიზნების მნიშვნელობისა და მისი სავალდებულო
ხასიათის შესახებ. როდესაც ძირითად ღირებულებათა ასეთი კატალოგი საზოგადოებისა და
მეცნიერთა განხილვის საგნად იქცევა საჭიროა თანხმობის უფრო მაღალი ხარისხი იმ ღირე-
ბულებათა კვალობაზე რომელთა დეკლარირება დღეს ყველაზე ხშირად ხდება.
თანხმობის მიზანია ძირითად ღირებულებათა შინაარსის დაკონკრეტება. სწორედ აქ
უნდა ვეძიოთ პრობლემათა სათავე და ინტერესთა კონფლიქტები, რომლებიც ეკონომიკური
პოლიტიკის რაციონალურობას საეჭვოს ხდის (რევაზ გველესიანი, ირინა გოგორიშვილი,
2013). მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ ნაციონალური იდეა (ნაციონალურ ღირებულებათა
სისტემა) ისტორიული განვითარების სხვადასხვა ეტაპზე საზოგადოების მიერ არჩეულ ძი-
რითადად აღმსარებლობისა და კულტურის პრიორიტეტებში გამოიხატებოდა. ამასთან ერ-
თად აღსანიშნავია, რომ ეკონომიკური განვითარების საკითხებისადმი ინტერესი სამწუხა-
როდ რამდენადმე მოიკოჭლებდა. ცხადია როგორც მნიშვნელოვანია ღირებულებითი სისტე-
მების დაახლოება რაციონალური ეკონომიკური პოლიტიკის გატარებისათვის, ასევე მოქმე-
დებს უკუკავშირი რაციონალური ეკონომიკურ პოლიტიკის მიზნებსა და საზოგადოებრივ
ღირებულებათა სისტემების დაახლოებას შორის. აგრეთვე გვინდა ხაზი გავუსვათ, რომ ეკო-
ნომიკური განვითარების გარდამავალ ეტაპზე ნაციონალურ მენტალიტეტი გადამწყვეტი
მნიშვნელობისაა და თუ დავაკონკრეტებთ ამ მხრივ ცხადია საქართველოს მართლმადიდე-
ბელ ეკლესიას განსაკუთრებული პოზიცია და როლი აქვს. მისი განსაკუთრებული პოზიცია
განსაზღვრულია კონკორდატის შეთანხმებით (ჯონი ხეცურიანი, 2013).

180
 დემოკრატიის პრინციპებზე სახელმწიფოს აშენების ნაციონალური იდეა (მაგიური
კვადრატის ღირებულებებზე ეკონომიკური პოლიტიკის ორენტაცია დემოკრატიისა და რაცი-
ონალურობის ნორმათა გამოყენებით) არ გულისხმობს ხელისუფლების მხრიდან საზოგადო-
ებასა და მის შემადგენლობაში მყოფ, მკაფიოდ შემოსაზღვრულ ეკონომიკურ ინტერესთა
ჯგუფებზე ადმინისტრაციული და საბაზრო მეთოდებით ზემოქმედებას. ხელისუფლება „პე-
დაგოგინ არ არის და მის ფუნქციას (მითუმეტეს, ვალდებულებას) სულაც არ წარმოადგენს
სოციუმის აღზრდა. პირუკუ სოციუმის აღზრდის მცდელობა იმ მეთოდებით რომლებიც
მთელ მსოფლიოში გამოიყენება (იგულისხმება დასაჩუქრებისა და დასჯის, წართმევის მე-
თოდები) შესაძლებელია მოკლევადიან პერიოდში გვაძლევდეს პოზიტიურ ეფექტებს
გრძელვადიან პერიოდში კი მძიმე ნეგატიური შედეგებით ხასიათდება.
ქვეყნის ხელისუფლებისთვის სახელმწიფოს მართვაზე ნდობის მანდატის დროებით
გადაცემა სულაც არ ნიშნავს საზოგადოების თანხმობას შეასრულოს, ხელისუფლების ბრძანე-
ბები აუცილებლად და უპირობოდ საზოგადოებრივ ღირებულებათა სისტემის ცვლილებებ-
თან დაკავშირებით (მითუმეტეს თუ ამ მოთხოვნებისა და ბრძანებების მიღმა უმეტეს შემ-
თხვევებში მცირერიცხოვანი ჯგუფების ეკონომიკური ინტერესები დგას). უფრო მეტიც არ-
ჩევნებში გამარჯვების შედეგად სწორედ ხელისუფლება უნდა იღებდეს საზოგადოებაში
გაბატონებულ ღირებულებათა სისტემის დაცვისა და განვითარებისთვის ხელშეწყობის
უზრუნველყოფას. როგორც უკვე აღვნიშნეთ სახელმწიფოს მშენებლობის ხანგრძლივ პრო-
ცესში აუცილებლად მიმდინარეობს საზოგადოებრივ ღირებულებათა სისტემის ცვლილება
და ამ პროცესში ხელისუფლებაც მონაწილეობს. ხელისუფლება უფლებამოსილია არა საბაზ-
რო და ადმინისტრაციული (დირექტიული) მეთოდების გამოყენებით არამედ მხოლოდ დე-
მოკრატიული მეთოდებით ჩამოაყალიბოს ისეთი გარემო რომელშიც არა მარტო ეკონო-
მიკურად დაინტერესებული მცირერიცხოვანი ჯგუფების მიერ არამედ მთელი საზოგადო-
ების უდიდესი ნაწილის თანხმობით მოხდება დაკონკრეტებულ ღირებულებათა სისტემის
ევოლუციური ცვლილებები (ანუ სოციუმი თვითონ შეიცვლის ღირებულებებს).
დემოკრატიის პრინციპებით მოქმედების პირობებში ხელისუფლების ხელში საზოგა-
დოებაზე ზემოქმედი ეკონომიკური პოლიტიკის ინსტრუმენტთა არც თუ დიდი რაოდენობაა
თავმოყრილი. ხაზგასმით გვინდა აღვნიშნოთ, რომ ამგვარ ინსტრუმენტებს ფლობს: სახელ-
მწიფოს საზღვრებში ოფიციალურად მოქმედი კონფესიები, მასობრივი იფორმაციის საშუა-
ლებები, სამეცნიეროდსაგანმანათლებლო დაწესებულებები და საზოგადოების მიერ აღიარე-
ბული ავტორიტეტები (განათლებული ადამიანები). სასურველია საქართველოში შეიქმნას
ევროკავშირში არსებულ და მოქმედ, დაკონკრეტებულ საზოგადოებრივ ღირებულებათა
დამკვიდრების საზოგადოება, რომელიც მასმედიის, სამეცნიერო-საგანმანათლებლო სფერო-
სა და კონფესიათა წარმომადგენლების საშუალებით სოციუმის ცნობიერებაში თანმიმდევ-
რული ძალისხმევითა და პროპაგანდით განახორციელებს „მაგიური კვადრატისნ ღირებულე-
ბათა სასურველ ცვლილებებს.
მსოფლიო საზოგადოება იმ გზის გასაყარზე დგას სადაც წყდება საკითხი აღმოჩნდება
თუ არა ნაციონალური ეკონომიკური ინტერესები უფრო ძლიერი (აგრესიულად ავტონომიუ-
რი) ვიდრე გაცნობიერებული საერთო მოქმედება.

181
ლიტერატურა:
1. Commoner, B. The Closing Circle: Nature, Man, and Technology. New York: Knopf. 1971.
2. რევაზ გველესიანი, ირინა გოგორიშვილი.ეკონომიკური პოლიტიკა, წიგნი I. „უნივერსალი“.
თბილისი, 2009.
3. რევაზ გველესიანი, ირინა გოგორიშვილი. ძირითად საზოგადოებრივ ღირებულებებთან ეკო-
ნომიკურ-პოლიტიკური გადაწყვეტილებების შესაბამისობა. „უნივერსალი“. თბილისი, 2012.
4. ილია ჭავჭავაძე. ორიოდე სიტყვა თავად რევაზ შალვას ძის ერისთავის კაზლოვიდგან „შეშლილის“
თარგმანზედა. თხზ., ტ.V. „მეცნიერება“ თბილისი 1991.
5. არჩილ ჯორჯაძე, თხზ., ტ. I. თბილისი 1912.
6. ზვიად გამსახურდია. წერილები, ესსეები.საქართველოს სულიერი მისსია. „ხელოვნება“ თბილისი
1991.
7. ჯონი ხეცურიანი. სახელმწიფო და ეკლესია ურთიერთობის სამართლებრივი ასპექტები. შპს
„ფავორიტი პრინტში“. თბილისი, 2013.
8. ივანე ჯავახიშვილი. თხზულებანი თორმეტ ტომად, ტომი VI, გამომცემლობა „მეცნიერება“. თბი-
ლისი, 1982.
9. Hayek, F.A. Low,Legislation and Liberty, Volume II – Chicago, London, 1976.
10. Johansen, L. Targets and Instruments under Uncertainty; in H.C. Boss(Hrsg): Economic Structure and
Development (Essays in Honour of Jan Tinbergen), Amsterdam u.a., S.3-20, 1973.

182
 პარიზში გამოცემული სამი ქართული პოეტური კრებული 

(გ.გამყრელიძე „ლურჯი მონოკლი“ 1932, გ. ყიფიანი „პოეზიის და სიცოცხლის ვაზი”

1965–1973, ს.ბერეჟიანი „ლექსები“ 1982)

რუსუდან ნიშნიანიძე
ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი 
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო) 

XX საუკუნის ლიტერატურის ისტორიაში დრომ არაერთ შემოქმედს განუსაზღვრა

შესაფერი ადგილი. ეს პროცესი ჯერ არ დასრულებულა. ვგულისხმობ არა მხოლოდ ამა თუ
იმ ავტორს, ან კონკრეტულ ნაწარმოებთა სწორ გაანალიზებას, არამედ იმ მნიშვნელოვან
ნაწილს ეროვნული ლიტერატურისა, ემიგრანტული მწერლობა რომ ჰქვია.
კულტურათა გზაჯვარედინი – დიდი კონტექსტი, რომელშიც სხვადასხვა ქვეყნის
განსხვავებული ინტელექტუალური თუ შემოქმედებითი შესაძლებლობანი იკვეთება. ადა-
მიანები „ეწერებიან“ იმ ქვეყნის მეცნიერებაში თუ კულტურაში, რომელშიც ცხოვრობენ. ამ
თვალსაზრისითაც უფრო მნიშვნელოვანი და საინტერესო ხდება მათი მოღვაწეობის დეტა-
ლური გაცნობა და კვლევა. მსოფლიოს არაერთ სახელმწიფოში გაბნეული ქართული ინტე-
ლექტუალური ემიგრაცია, მაგრამ საფრანგეთი – მათი ძირითადი ნავსაყუდელი. ამ ქვეყანამ
ფართოდ გაუღო კარი 1921 წლის საბედისწერო მოვლენების შემდეგ სამშობლოდან გაქცეულ
არაერთ პიროვნებას. სწორედ ე.წ. ფრანგული ემიგრაცია გახდა მთავარი წარმმართველი და
დასაყრდენი ძალა სამშობლოდაკარგული მოქალაქეებისა. (ლევილი – ამის ერთ-ერთი დას-
ტურია). ადამიანები აგრძელებენ პოლიტიკურ მოღვაწეობას, წინააღმდეგობას, სამუშაოსაც
ეძებენ და მკითხველსაც. „საქართველოს შემდეგ უწმინდესი ქვეყანა არის პარიზი. ადიდე
ხალხო, ეს ჩვენი მრისხანე ქალაქი, სადაც გიჟური გატაცებით ჯამბაზობდენ ჩვენი ლოთი
ძმები – ვერლენი და ბოდლერი, მალარმე, სიტყვების მესაიდუმლე და არტურ რიმბო, სიამა-
ყით მთვრალი, დაწყევლილი ჭაბუკი,“ – ამ სიტყვებს ჯერ კიდევ 1916 წელს კითხულობდა
ქართველი მკითხველი ჟურნალ „ცისფერი ყანწების“ პირველ ნომერში დასტამბულ პირ-
ველთქმაში.
ქართველი ემიგრანტები ძირითადად ქართველი მკითხველისათვის წერენ. მათ მიერ
მშობლიურ ენაზე გამოცემული წიგნები, ჟურნალები და გაზეთები ამის დასტურია
(რასაკვირველია, უცხო ენაზეც, მაგრამ ძირითადად მაინც ქართულზე). არაერთი წიგნია
დაბეჭდილი და მეტაფორულად მას „ლიტერატურული პარიზი“ (ქართულად) შეგვიძლია,
ვუწოდოთ.
ამჯერად, საფრანგეთში გამოცემული იმ არაერთი საინტერესო წიგნიდან წარმოვადგენ
სამი ავტორის სრულიად განსხვავებულ პოეტურ კრებულებს; განსხვავებულს არა მხოლოდ
მხატვრული გამომსახველობის საშუალებების თვალსაზრისით, არამედ ქრონოლოგიის
თვალთახედვითაც. ეს უკანასკნელი კი არაერთი თემის გამოკვეთის შესაძლებლობას იძლევა.

183
 გიორგი გამყრელიძე ქართული ემიგრაციის ერთ–ერთი უმნიშვნელოვანესი წარმო-
მადგენელი გახლდათ. მისი ლიტერატურული არეალი საკმაოდ ვრცელი და მრავალ-
ფეროვანია: თარგმანები ამერიკული და ფრანგული პოეზიიდან, გერმანული მწერლობის
ნიმუშები. უპირველესი მაინც საკუთარი, ორიგინალური ლექსების თხზვაა.
გიორგი გამყრელიძემ საქართველო მეოცე საუკუნის 20–იან წლებში დატოვა. ჯერ
ცხოვრობდა ევროპაში, ხოლო 40–იანი წლებიდან ამერიკის შეერთებულ შტატებში გადავიდა.
გარდაცვალებამდე რამდენიმე წლით ადრე (1972) დაბრუნდა ევროპაში, კერძოდ, გერმანიაში.
1975 წელს გარდაიცვალა ქალაქ მიუნხენში.
1920 წელს საქართველოში გამოიცა მისი ლექსების წიგნი „შემოდგომის ჭიანურები,“
1922 წელს – „დალურსმული ხელები;“ ამ წიგნს ყდაზე აწერია: „გრიგოლ ზოდელი“. ამ
ფსევდონიმით იბეჭდებოდა ქართველ სიმბოლისტთა ჟურნალში „მეოცნებე ნიამორები“ და
იმჟამად გამოცემული კრებულიც ფსევდონიმით გამოაქვეყნა. 1932 წელს პარიზში გამოიცა
მისი ლექსების კრებული „ლურჯი მონოკლი,“ 1960 წელს უკვე სხვა კონტინენტზე, სანტიაგო
დე ჩილეში ქართულ ენაზე გამოდის „გვიანი რთველი,“ ხოლო 1963 წელს ვაშინგტონში –
„ლექსები, მოთხრობები და ნარკვევები ფრინველებზე,“ სადაც ორიგინალურ ლექსებთან
ერთად, არაერთი გამოჩენილი პოეტის (ედგარ ალან პო, ჯოისე კილმერი, ლუის უნტერ-
მაიერი, რობერტ ფროსტი, კარლ სანდბერგი, პოლ ვერლენი, არტურ რემბო, შარლ ბოდლერი,
ჰუგო ფონ ჰოფმანსტალი, რაინერ მარია რილკე, ჰაინრიხ ჰაინე, იოჰან ვოლფგანგ გოეთე,
ფრიდრიხ შილერი..) ლექსების თარგმანი დაბეჭდა. ცნობილი ქართველი მწერალი აკაკი
ბელიაშვილი, რომელიც მისი დის მეუღლე გახლდათ, შეერთებულ შტატებში მოგზაურობის
დროს შეხვდა ცოლის ძმას. მათ არაერთ თემაზე ისაუბრეს; რასაკვირველია, სიტყვა
პოეზიაზეც ჩამოვარდა. ბელიაშვილმა ბევრი რამ არ იცოდა, ვერც ეცოდინებოდა.
„ – ლექსებს აღარ სწერ?“
აღმოჩნდა, რომ სანტიაგოში მცხოვრებ ვიკტორ ნოზაძეს დაუკითხავად გამოუცია მისი
ლექსების კრებული. გიორგი რასაკვირველია, ნასიამოვნები იყო მომხდარი ფაქტით, მაგრამ
შენიშვნაც ჰქონდა: „ბევრი სუსტი ლექსი შეუტანია.“ ახლა გივი კობახიძის მეშვეობით
აპირებდა ახალი წიგნის გამოცემას. შეხვედრაზე ორი შეკითხვა დაისვა, უცნაური; უცნაური
შორიდან, თორემ იქ ძალიან ბუნებრივ კონტექსტში გაჩენილი; ისეთი, ერთმანეთს რომ
ავსებენ როგორც ტკივილით, ასევე, ღიმილითაც:
პირველი: „სამშობლო არ გენატრება?“
მეორე: „არ გენატრება ჩვენებური ციცქა?“
ორი ქართველი მეგობარი, თმაშევერცხლილები... პასუხი თითქოს ერთ კითხვას –
საქართველოში ჩამოსვლას გაეცემა, მაგრამ „მეორესთვისაც“ იგულისხმება: „ნუღარ იტყვი.“
თუმცა, იქვე სამომავლო სურვილი და შიშიც გულწრფელად გამჟღავნდება:
„თუ ოდნავ დავდექი ფეხზე, უნდა დავბრუნდე ჩემს ქვეყანაში. ხელცარიელს მიჭირს
დაბრუნება. მეშინია, ვაითუ, ვერ შევეგუო ამ სიბერის დროს თქვენი ყოფა–ცხოვრების
თავისებურებას და გამიჭირდეს.“ (ეს ხელნაწერი გ. ლეონიძის სახელობის ქართული ლი-
ტერატურის სახელმწიფო მუზეუმის აკაკი ბელიაშვილის არქივში დევს, ჯერჯერობით არაა
გამოქვეყნებული).

184
 და მაინც: „ნუღარ იტყვი.“ როგორ გავიგოთ – ნუღარ გაიმეორებ თუ სიტყვები არ
გეყოფა იმის გამოსახატავად, როგორ?...
ამჯერად, მხოლოდ პარიზში გამოქვეყნებულ კრებულზე – „ლურჯი მონოკლი“
ვისაუბრებ. აქ არაერთი საინტერესო ლექსია დაბეჭდილი, სათაურებით: „ნაპარტახალი,“
„შემოდგომა იმერეთში,“ „ვრცელი ქალაქები. უცხოეთი,“ „ქართველ ქალს,“ „ბარში“ და ა.შ.
1930 წელს დაიწერა გიორგი გამყრელიძის ეს ლექსიც „ღამეა ბნელი“:
ღამეა ბნელი
და ნორდისტის მძაფრი სუსხია,
ლეგა ღრუბლები
ბნელი ფრთებით სადღაც მიდიან...
ცას სამკაული
მშვენიერი ჩამოუხსნია
და ლეგენდარულ
გველეშაპზე გაუყიდია.
გულში სივრცეა
სარკოფაგის, სული სველია.
ფიქრებს უცნაურს,
უკან მისდევ, როგორც მარხილი.
ჰო, რა სიჩუმე, სიმარტოვე,
რა სიბნელეა!
მე მივალ ჩუმად...
მოწყენილი... და თავდახრილი.
სარკოფაგის ბნელი სიჩუმე არაერთხელ ჩამომდგარა ქართველი ემიგრანტების სულში.
ერთი ლიტერატურული პარალელი: გიორგი გამყრელიძის ერთი ლექსი მის ორ კრე-
ბულში შევიდა; ოღონდ სხვადასხვა სათაურით. ჩვენს განსახილველ, პარიზში გამოცემულ
კრებულში „ლურჯი მონოკლი“ – „დედას,“ ხოლო წიგნში (სანტიაგო დე ჩილე) „გვიანი რთვე-
ლი“ დასათაურებულია: „როცა ცაცხვების გრძელი ჩრდილები.“
როცა ცაცხვების გრძელი ჩრდილები გაეკვრება მიწას და შებინდდება, სხვა მონატრება
დაეუფლება სულს. ქვეყანაზე უკეთილშობილესი ქალის, რომელსაც ალბათ, ყველაზე მეტად
უყვარხარ – დედის მოფერება და მის კალთაზე ძილი მოგინდება. პოეტი პერსონაჟისთვის
იდილიურ სამყაროს ქმნის:
ის შენ გიამბობს მშვენიერ ზღაპრებს,
დაგაწყობს თმებზე ფიქალის ხელებს
და შეგაყვარებს წარსულს, წინაპრებს
ამ მთებს, ამ ჭალებს, გარემოს, ველებს.
ამ ლექსმა გარკვეული შიდა ცვლილებები განიცადა: ვგულისხმობ ცალკეულ ფრაზებს,
მხატვრულ ლექსიკონს. წიგნში „გვიანი რთველი“ უკეთესი ვარიანტია დაბეჭდილი. გარდა
სათაურისა, სხვა ცვლილებებიცაა, რომლებსაც აღვნიშნავ: „მოყვითლო ხელებს“ ნაცვლად
წერია: „ფიქალის ხელებს,“ რომელიც მხატვრულად უმჯობესია. ასევე, შეცვლილია საჩვე-
ნებელი მიმართულებაც: „ამ მთებს,“ ადრინდელ ვერსიაშია: „იმ მთებს.“ დედის გარეგნობის
ასაწერადაც ავტორს სხვადასხვა სიტყვა უძებნია:

185
 სახე სპეტაკი, მზერა ნათელი.
მუნჯი ლოდინი: სურნელით მთვრალი,
ოთახში ჩუმად იწვის სანთელი,
სთვლემავს ლოდინით დაღლილი ქალი.
„დედას“

იგივე სტროფი:
შუბლს ნაოჭები... მზერა ნათელი...
გლოვა და სევდა დაგეცა ბედათ;
ოთახში ჩუმად იწვის სანთელი;
სთვლემავ, ლოდინით დაღლილო დედავ!
„როცა ცაცხვების გრძელი ჩრდილები“
თვალშისაცემია არა მხოლოდ აღწერითი დეტალები, არამედ მიმართვის ფორმაც.
ადრინდელ ვარიანტში – ზოგადია: „ის შენ გელის;“ ეს ფორმა ყველა ემიგრანტზე შეიძლება,
გავრცელდეს:
და როცა ისმის ფეხის ხმა ნელი
მგზავრის გვიანის სოფლის შარაში,
ის იმზირება სველ ფანჯარაში
და შენ ამაოდ, ამაოდ გელის.
„დედას“
იგივე სტროფი, რომელიც მოგვიანებით გამოცემულ წიგნში მექანიკურად არ განმე-
ორებულა. ავტორმა მას გარკვეული, ვიტყოდი, რედაქტირება გაუკეთა. მეორე ტექსტში
უფრო კონკრეტულია მოლოდინი: „შენ მე მელი;“ „მე“ – ძალიან პერსონალურია; ფანჯა-
რასთან მდგარ დედას შეგვიანებული მგზავრის ფეხის ხმა აერევა. სავალალოა ეს შეცდომა.
გამვლელი ის არაა, ვისაც ელოდა.
და თუ გაისმა ფეხის ხმა ნელი
მგზავრის გვიანის სოფლის შარაში,
შენ იმზირები სველ ფანჯარაში
და მე ამაოდ, ამაოდ მელი.
„როცა ცაცხვების გრძელი ჩრდილები“
რითია ფანჯარა სველი – ცრემლით თუ წვიმით?! ეს მკითხველმა გადაწყვიტოს.
რატომ დააკონკრეტა წლების შემდეგ? ეგებ, სწორედ წლების შემდეგ აღიარა რეალობა,
ჩათვალა, ეს უფრო „მართალი სტრიქონები“ იქნებოდა. ეს, რასაკვირველია, რიტორიკული
კითხვებია. ქართულ პოეზიაში დედის თემასთან დამოკიდებულება შთამბეჭდავია,
ემიგრანტულ ლიტერატურაში კიდევ უფრო მრავალფეროვანი: დედასამშობლო, ადგილის
დედა, მომლოდინე დედა (ზოგადი სახე) და მშობელი (კონკრეტული) დედა... განსხვა-
ვებული რაკურსით გააზრებული. ამჯერად, რაკიღა სხვადასხვა პოეტურ კრებულზე და
რეალურ მშობლებზე ვსაუბრობთ, მინდა, მოვიტანო გიორგი წერეთლის სიტყვები, რომელიც
მისი ლექსების კრებულს „სიყვარულის თაიგული, პოეზია“ უძღვის, აქვე შევნიშნავ, ეს
წიგნიც პარიზში დაიბეჭდა 1983 წელს:

186
 „ამ ერთი ციცქნა „სიყვარულის თაიგულს“ მოწიწებით ვუძღვნი დედაჩემის, ლუბა
გიორგი აბაშიძის ასულის ნეტარ ხსოვნას, რომელმაც ორჯერ ნაღდად გამოსტაცა ჩემი თავი
სიკვდილს; მე კი ღრმად მოხუცებულს, უკანასკნელი ვედრებაც: – ღმერთო, ისე ნუ მომკლავ,
რომ ჩემი ვაჟი არ მანახოო, – ვერ შევუსრულე, და ამის მოგონებით ჩემი გული მუდამ მწარედ
კვნესის.“
ემოციური მუხტი ხშირ შემთხვევაში იმდენად ერთნაირია და იდენტური, რომ ხან-
დახან შეიძლება, ერთი კაცის დაწერილიც გეგონოს. ყოველ მსგავს განცდაში ჭარბადაა
მოლოდინი; მოლოდინი, რომელიც ვიდრე ცოცხალი ხარ, იმედისა არ იყოს, არ კვდება.
განსხვავებული ხელწერისა და თემატიკისაა გიორგი ყიფიანის პოეზია. ის არაერთი
საგულისხმო პოეტური კრებულის ავტორია. პარიზში 1935 წელს დავით ხელაძემ გამოსცა
მისი ლექსების პირველი კრებული, ამას მოჰყვა „რჩეული შაირების კრებული“ (1951),
„ლექსები, 1930 – 1965“ და „პოეზიის და სიცოცხლის ვაზი, 1965 – 1973“. 1975 წელს პარიზში
უკვე ფრანგულ ენაზე გამოიცა მისი ლექსების წიგნი, რომლის თარგმანები შესრულებული
იყო ირინე ყიფიანის, ასმათ ფაღავასა და ლევან ზურაბიშვილის მიერ. უკვე 1979 წელს ბოლო
კრებული გამოიცა: „ირინე და გიორგი ყიფიანი, საზიარო პოეზია“ და იგი ვიკტორ ნოზაძის
ხსოვნას მიეძღვნა. ჩვენ სწორედ ერთ–ერთს ამათგან, პოეტურ კრებულს განვიხილავთ.
ჩამოყინულა ფიქრი ქუჩაზე,
თოვლი ცვივა და იკარგება.
სხეულს აბერებს, სულსაც ათეთრებს,
წაიშლება და კვლავ იქარგება.
„ახალი წლის სიმარტოვე“ – ასე ჰქვია ამ ლექსს, რომელიც პარიზში 1971 წელს დაიწერა
და დაიბეჭდა კრებულში „პოეზიის და სიცოცხლის ვაზი“ 65 – პარიზი–73“. სათაურიდანვეა
თვალსაჩინო განწყობა. ხალხმრავალ, მოზეიმე თუ მოფუსფუსე საახალწლო დარბაზებიდან
მარტოობა შორსაა, მაგრამ არა ყველასთვის, სწორედ ამ თემაზეა დაწერილი ეს ლექსიც.
გეოგრაფიული არეალი – პარიზი. ქალაქი, სადაც ახლა ახალ წელს ხვდებიან. თუმცა
„ხვდებიან“ მრავლობითი რიცხვია, აქ კი სრული „სიმარტოვეა“. რასაკვირველია,
განუმეორებელია ძველი, მაგრამ ახალი წლის ღამე მაინც სხვაგვარ ათვლის წერტილად
მიიჩნევა, როცა ყოველი ახალი და საუკეთესო სწორედ ამ ღამიდან უნდა დაიწყოს და მთელი
წელიწადი გაგრძელდეს. თუმცა, გიორგი ყიფიანის ეს ლექსი სხვა მიზნით წარმოვადგინე.
ტექსტი ამგვარი სტრიქონებით მთავრდება:
რად ვათამაშებთ დაღლილ თარიღებს,
რა არის ნეტავ ახალი – ძველი?
დავკეტავ კარებს, კარებს გამიღებს
ლოდზე წარწერა დაკარგულ ცრემლის.
„დაღლილი თარიღები,“ „დაკარგული ცრემლი“ – სიტყვები, რომლებიც ამ კონტექ-
სტში ფრიად მეტყველია და მნიშვნელოვანი. მსჯელობაც ამჯერად, სწორედ ამ ხაზით
გავმართოთ. გიორგი ყიფიანის პოეზია მთელს ემიგრანტულ ლიტერატურაში განსაკუთ-
რებით გამოირჩევა მიძღვნითი ხასიათის ლექსთა სიმრავლით, მაგრამ მათი ღირსება სწორედ
ისაა, რომ თითოეული ტექსტი ისეთივე ინდივიდუალურია, როგორც ის ადამიანები, ვისაც
პოეტი უძღვნის. აქ თავიდანაა აცილებული ბანალური ერთფეროვნების საშიშროება. ერთი

187
მნიშვნელოვანი პრობლემა, რომელიც ამგვარ ლექსებში იჩენს თავს და ამდენად, საგანგებოდ
აღვნიშნავ, ისაა, რომ როცა საქმე ხალხური პოეზიის ნიმუშთან გვაქვს რომელიმე N
პიროვნებაზე, უკვე დროის გარკვეული დისტანციიდან გამომდინარე, ვიღებთ ლექსს ისეთს,
როგორიც არის. ჩვენს შემთხვევაში ეს ცოტა სხვაგვარადაა. XX საუკუნის დასაწყისის სა-
ქართველოს ისტორიული პერიპეტიებიდან გამომდინარე ამ პიროვნებებთან დაკავშირებით
მკითხველს ჯერ კიდევ „ცოცხალი“ ემოციური დამოკიდებულება აქვს. და ეს განწყობა
ლექსის კითხვისას გადანაწილდება არა მხოლოდ იმაზე, ვისზეც წერენ (მაგალითად, ნოე
ჟორდანიაზე) არამედ იმის მიმართაც, ვინც წერს. ასევე, უმთავრესი დეტალი, რომელიც
ლიტერატურაში (არა მხოლოდ!) სრულიადაც არაა უმნიშვნელო – ზომიერება. რამდენად
ხერხდება ასეთი ტიპის ლექსებში ზომიერების დაცვა. სირთულეს გარკვეულწილად გარ-
დაცვალების ფაქტის უხერხულობა ქმნის: მიცვალებულზე ან კარგს ამბობენ, ან არაფერს.
ჩვენ შემთხვევაში მას ერთი შტრიხიც ემატება – ფონი. რა ქმნის ამ გარემოს: სამშობლო თუ
უცხოეთი. ეს უკანასკნელი კიდევ უფრო ამძაფრებს ტრაგიზმს. თითოეული მათგანის
საბედისწერო თავგადასავალი ურთიერთსაწინააღმდეგო ემოციებსაც არცთუ იშვიათად
აღძრავს. ამ შემთხვევაში წარმოვადგენ გიორგი ყიფიანის ლექსებს გარკვეულ მასშტაბში, ანუ
სხვადასხვა კრებულში დაბეჭდილი ტექსტების მიხედვით და არა მხოლოდ იმ ერთი,
მითითებული წიგნის გათვალისწინებით. სათაურების წარმოდგენით დავიწყებ: „დავით
გურამიშვილს (დაბადებიდან 250 წლის თავზე) „მარიამ დედოფალს“ (გარდაცვალებიდან ასი
წლის თავზე), „ილიას,“ „ორი მეუღლე“ (ეძღვნება აკაკი წერეთლის დაბადებიდან 120 წლის-
თავს), „ქაიხოსრო ჩოლოყაშვილს, ეროვნული გმირის ხსოვნას,“ პრეზიდენტის დასაფ-
ლავება“(ეძღვნება ნოე ჟორდანიას), „ევგენი გეგეჭკორს,“ „გრიგოლ რობაქიძეს,“ „მისი მზე“
(მიხეილ წერეთლის ხსოვნას), „ვიკტორ ნოზაძეს,“ „შობის ხე“ (ვუძღვნი ოთარ ზურა-
ბიშვილს), ,,მხატვარი“ (ვუძღვნი ლიდა ნოზაძისას), „გივი ყიფიანს,“ „პროკოფი აბულაძეს“
(რეო ამონი), „მენახშირე“ (ვუძღვნი ვიქტორ ხომერიკს), “ალექსანდრე ფანჩულიძეს“ და კიდევ
სხვა... წარმოჩენილნი არიან ისტორიული გმირები და ის ახლობლები, რომელ გარემოშიც
წერს გიორგი ყიფიანი ამ ლექსებს. შვილისადმი მიძღვნილ ლექსში გიორგი ყიფიანი საკუთარ
თავზე და სალმობაზე გვიამბობს; იმ საფიქრალს უტრიალებს, რაც არ ასვენებს:
თუ ჩემ სიცოცხლეს დარდზე ანაგებს
ელის სამარე უცხო მხარეში,
ასე უამბე მეგობარ ფრანგებს –
დროთა იდუმალ სიმწუხარეში,
შენ მამა გყავდა მზე–დაკარგული,
მხოლოდ სიყვარულს ეძებდა ქვეყნად,
შემოაღამდა უცხო მხარეში,
როგორც ფოთოლი წაიღო სეტყვამ.
„გივი ყიფიანს“
პოეტი სათქმელის გადმოსაცემად ზუსტ მხატვრულ საშუალებებს პოულობს. „ცხრა-
თვალა მზე,“ “ფერადი მხარე“, „ქარიშხალი“, ხან კი წვიმის წვეთები პოეტურ ტექსტებში
გარკვეულ ემოციურ ფონს ქმნის:

188
 წვიმს, წვრილ წვეთებს აბნევს ზეცა,
ზმუის ქარი, იქნევს ტალღებს,
თეთრ ნისლებში ჩაიკეცა
დრო, სიცოცხლის სიამაყე.
ცამ სიკვდილი შეიხიზნა,
მზე ღრუბლებში სანთლებს ანთებს...
ეს ლექსი „ნოე რამიშვილს“ ეძღვნება. დაიწერა გარდაცვალებიდან ორი წლის თავზე.
პოეტურად გამართული სტრიქონები განწყობის შექმნას უდავოდ, ახერხებს. საქართველოს
დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის პირველი თავმჯდომარე – ნოე რამიშვილი,
მნიშვნელოვანი ფიგურა და ლიდერი საუკუნის დასაწყისის ისტორიულ მოვლენებში. 1930
წლის 7 დეკემბერს (კვირას) ს. მენაღარიშვილთან ერთად პარიზში გობლენის ქუჩაზე მი-
მავალს ქართველი ემიგრანტი (ჭანუყვაძე) დაესხა თავს და მოკლა. მართალია, პოეტი
პეიზაჟის ხატვით იწყებს, მაგრამ არ ავიწყდება, რომ ლექსი მოსაგონართა კატეგორიიდანაა
და სათქმელიც უნდა გამოკვეთოს, აქ სასურველია, გარკვეული პარალელებიც. რა ვუყოთ,
თუკი ამ უკანასკნელმა შესაძლოა, მკითხველი შეაცბუნოს კიდეც:
თვით ამდენმა ბრძოლამ ერთად,
სასიკვდილოდ სისხლის დენამ,
მჯერა, მჯერა მაღალ ღმერთთან
დიდ ილიას შეგახვედრა.
აქ ავტორი არა მხოლოდ იმას გულისხმობს, რომ ორივე საქართველოს ბედნიერებისა
და კეთილდღეობისთვის იბრძოდა, არამედ ხაზს უსვამს იმ „საზიარო“ ტრაგიკულ
დასასრულსაც, როცა ორივე მათგანი წინასწარ განზრახული მკვლელობის მსხვერპლი გახდა.
„დიდი ნოე“ ამგვარად უფრო ხშირად ნოე ჟორდანიას მიმართავდნენ, მაგრამ გიორგი
ყიფიანი ამ ე.წ. „ტრადიციას“ დაარღვევს. ჩვენ კი აქ შესაძლოა, თანამიმდევრობით გაგვახ-
სენდეს: ნოე რამიშვილი, ნოე ჟორდანია, ნოე ხომერიკი, ნოე ცინცაძე... ანუ, როგორც მაშინ
ღიმილით მოიხსენიებდნენ: „ნოეს კიდობანი.“
როგორც ვთქვი, ეს თემა გიორგი ყიფიანთან ფართოდაა წარმოდგენილი, მაგრამ და-
სასრულ, ამ კონტექსტში ერთ ლექსზე მაინც მინდა შევჩერდე. აუცილებელი არაა, ისტო-
რიულ გმირს ან დიდ მწერალს უძღვნიდეს სტრიქონებს; ყმაწვილისადმი დაწერილი ლექსიც
დამაფიქრებელ და საინტერესო სათქმელს დაიტევს.
ფერ მიხდილი თეთრ კარავში
თმა ხუჭუჭა ცხვრებთან ერთად,
უიმედო დროთა სვლაში
ქვეყნის შვილი შობა ღმერთმა.
შობა – უბრწყინვალესი დღესასწაული, სიხარულით, ბედნიერებით, ლოცვით სავსე.
რასაკვირველია, იმითაც, რაც ბავშვებს აგრერიგად გაახარებს – საჩუქრებით! შობის ხე ათას-
ფერადი სათამაშოთია მორთული.
გაიხარეთ პატარებო!
მშობლებს არ გვსურს დავიძინოთ,
ჩვენი ფიქრი შორით მიდის –
საქართველო – წმინდა ნინო!

189
 ეს ლექსი, სათაურით „შობის ხე“ გიორგი ყიფიანმა 1948 წელს დაწერა და ოთარ
ზურაბიშვილს მიუძღვნა. პოეტმა ზუსტად იცოდა, მის მშობლებს საქართველოზე ფიქრი და
ოცნება რომ არ დააძინებდა და ამ ღამეს მათ ლოცვასაც სხვა ძალა მიეცემოდა.
სძინავს სოფლებს, სძინავთ ბავშვებს,
რეკს ზარები მთიდან მთაზე,
ციურ ქვეყნის სიკაშკაშე
ციურ ფერებს ალამაზებს.
„დღეს დედების დღეობააო“,– იტყვის პოეტი და დიდი დედა, ღვთისმშობელი
წარმოუდგება მკითხველს და ეგებ, ისიც გაახსენდეს საქართველო ღვთისმშობლის წილ-
ხვედრილი ქვეყანა რომაა. გიორგი ყიფიანი მას, ვისაც ამ ლექსს მიუძღვნის, ანუ ოთარ ზურა-
ბიშვილს ლამაზ დღესასწაულსაც დაუტოვებს და იმის იმედსაც, რომ ბოროტება უეჭველად
დამარცხდება:
ანგელოზთა მღერის გუნდი,
ბეთლემს იშვა იგი ობლად,
მთელი ქვეყნის სიხარულით.
და მის შემდეგ წელთა რიცხვმა
აფაქიზა სულის სუნთქვა,
ბოროტება მან გაჰკიცხა
სიყვარული ჩვენთვის უთქვამს.“
1982 წელს პარიზში გამოცემული ლექსების კრებულის გარეკანზე სამი ფოტოა ერთმა-
ნეთის გასწვრივ დაბეჭდილი. არაა იშვიათი, როცა რამდენიმე ადამიანი ერთად გამოსცემს
წიგნს, მაგრამ ზემოხსენებულ შემთხვევაში ერთი ადამიანის მიერ დაწერილ პოეტურ ნაწარ-
მოებებთან გვაქვს საქმე და ეს ფოტოებიც, სხვადასხვა რაკურსით გადაღებული ერთი პიროვ-
ნებაა. არცთუ შემთხვევით: სამი ფოტო და ერთი კაცი სამი გვარ–სახელით: სიმონ თაყაი-
შვილი, სიმონ ბერეჟიანი და სიმონ ბერგერ. ერმილე თაყაიშვილმა თავისი ხუთი ნაშიერიდან
ერთი მათგანი გააშვილა და აღსაზრდელად თავისი მეუღლის დის, გოგუცა ქარცივაძის
ოჯახს მიანდო, სადაც ოჯახის თავმა სახელიცა და გვარიც დაანათლა ბავშვს – სიმონ ბერე-
ჟიანი. ეს ფაქტი თავად მოგვიანებით შეიტყო და მაშინ უკვე არაფრის შეცვლა აღარ მოინ-
დომა. ევროპაში სწავლის გასაგრძელებლად წავიდა და 1921 წლის ცნობილი მოვლენების
შემდეგ სამუდამოდ დაეხშო აქეთ წამოსასვლელი გზა. ლექსების ორივე კრებული მისი
სიკვდილის შემდეგ გამოიცა; პირველი 1943 წელს ბერლინში, სათაურით: „ნაწერები“, ხოლო
მეორე, სათაურით „ლექსები“ დაიბეჭდა პარიზში 1982 წელს.
როცა მოვკვდები, ჩამაცვი ჩოხა,
წამიკარ თავი თეთრ ყაბალახით;
ჩემ სამარეზე გაშალე ნოხად
მინდვრის ყვავილნი მწვანე ბალახით.
ესაა ანდერძის ტიპური ნიმუში ყველა დეტალის გათვალისწინებით. სიმონ ბერეჟიანის
ამ ლექსს ჰქვია „უკვდავება,“ რომელიც 30-იან წლებში დაიბეჭდა ემიგრაციაში გამომავალ
გაზეთში „თეთრი გიორგი,“ ხოლო მოგვიანებით, მის კრებულშიაც (,,ლექსები“, პარიზი, 1982)
შევიდა. პოეტურ ტექსტში წინასწარ განჭვრეტილია არა მხოლოდ გარეგნული იერი, არამედ

190
ზოგადად, გარემოც. ლექსის პერსონაჟი ნაციონალურ ტანსაცმელში გამოწყობილი „უბრუნ-
დება“ მშობელ მხარეს. წესის აგებას ზურნითა და ღვინით ითხოვს. იმ ღვინით, ქართულ
ვენახში რომ დაიწურა, ერთ ხელადად ჩამოისხა. ანდერძი ამით არ მთავრდება: რა გააკეთონ –
უკვე ითქვა, როგორ არ უნდა მოიქცნენ – ამასაც თვითონ განსაზღვრავს: ჭირისუფალი არ
უნდა, ცოცხლად დარჩენილებმა გლოვაში პასიური მონაწილის მოვალეობა უნდა იტვირ-
თონ. ეს უპირველესად „ტირილს“ ეხება; ამ კონკრეტულ შემთხვევაში უფრო სწორი იქნებო-
და გვეთქვა – დაუტირებლობა. არც შავი ტანსაცმლის ჩაცმაა საჭირო და აღარც საფლავზე
სიარული:
ნუ დამაბკურებთ ცხელსა ცრემლებსა
...................................
შავს ნუ ჩაიცვამ, თმას ნუ გაიშლი,
ნუღარ დაიმტვრევ სიმწრით ხელებსა.
ბნელსა ორმოში დამტოვე მარტოდ,
ნუ მოაკითხავ ჩემს სამარესა.

ეს ნაკლებად ჰგავს გლოვას. იქ, სადაც არც ცრემლია, არც ვაება, არც ძაძა და არც საფ-
ლავზე სიარული ალბათ, არც სიკვდილი არსებობს! ეგებ, ამიტომაც დაარქვა სიმონ ბერე-
ჟიანმა ამ ლექსს „უკვდავება.“ წიგნში დაბეჭდილია ლექსები: „ნასახლარი,“ „მგოსანი,“ „წვიმა,“
„გურიას,“ „მერცხლის წყევლა,“ „მგზავრი“... და სხვა, ასევე, პოემა „პაემანი მთაწმინდაზე.“
ს. ბერეჟიანის ლექსის პერსონაჟებიდან გამოიკვეთება „მგზავრი.“ მას არცთუ იშვიათად,
იდეური სათქმელის გამჟღავნების ფუნქციაც დაეკისრება: ადამიანი, რომელიც ფუძეს, კერას,
თავის „შინას“ დაშორებია და სხვაგან გადახვეწილა. თუმცა მისი შინა–არსი ორგვარი
მნიშვნელობითაც შეიძლება გავიაზროთ: დედამიწაზე „შემოხეტებული“ და სამშობლოდან
წასული, გზაზე დამდგარი.
ამ წიგნის რედაქტორი გიორგი ყიფიანი გახლდათ. კრებული კი ეძღვნებოდა „მეორე
მსოფლიო ომში საქართველოს გასათავისუფლებელ ბრძოლაში დაღუპულ ქართველ მა-
მულიშვილთა ხსოვნას.“ არცთუ შემთხვევით: აკი ომის გამოცხადებისთანავე სიმონ ბე-
რეჟიანმა იარაღს მოჰკიდა ხელი და მესამე ფოტოც – სიმონ ბერგერ – ასე ეწერა მის სამხედრო
წიგნაკში.
პოეტურ თუ პროზაულ ტექსტებში ქვეყნის – საქართველოს ან მისი ქალაქების ხსე-
ნება, ნაციონალური სამოსისა თუ სხვა ეთნოგრაფიული დეტალების დასამახსოვრებლად აღ-
წერა, სხვადასხვა ტრადიციული რიტუალის გადმოცემა ქართველ თუ უცხოელ მკითხველს
ამ ქვეყანას გააცნობდა; ავტორებისთვის ისიც სასურველი იყო მათი სამშობლოს ისტორიული
გმირები, მოღვაწეები, გამორჩეული პიროვნებები დამახსოვრებოდა მკითხველს. ეს სივრცე
მხოლოდ გეოგრაფიულ არეალს არ მოიცავს. ეს კულტურული სივრცეა. ამ კრებულების
გაანალიზება ეროვნული და ევროპული ლიტერატურის არაერთი თვალსაწიერის გათვა-
ლისწინებას გულისხმობს და ლიტერატურათა დიდი კონტექსტის გააზრების მცდელობაა.

191
ლიტერატურა:
1. ბერეჟიანი სიმონ „ლექსები,“ პარიზი, 1982
2. გამყრელიძე გიორგი „ლურჯი მონოკლი“ პარიზი, 1932
3. გამყრელიძე გიორგი „გვიანი რთველი,“ სანტიაგო დე ჩილე, 1960
4. პერევისელი – წერეთელი გიორგი „სიყვარულის თაიგული, პოეზია“ პარიზი, 1983
5. ყიფიანი გიორგი „პოეზიის და სიცოცხლის ვაზი” პარიზი, 1965–1973
6. ყიფიანი გიორგი „ლექსები“ პარიზი, 1930–1965
7. ჟურნ. „ცისფერი ყანწები“#1 პირველთქმა, მანიფესტი, თბილისი, 1916
8. არქივი – გ. ლეონიძის სახელობის ქართული ლიტერატურის სახელმწიფო მუზეუმის აკაკი
ბელიაშვილის არქივი სსლმ – 027244–28 889

192
 ადამიანის უფლებათა დაცვა (ტრადიციული ინსტიტუტები) ­ კავკასიური 
იდენტობის საფუძველთა საფუძველი 

სარდიონ ზედელაშვილი
ისტორიის დოქტორი, პროფოფესორი 
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახემწიფო უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო) 

საქართველო დგამს ნაბიჯებს ევროპისაკენ არა უსაფრთხოების გარანტიისათვის მხო-

ლოდ, არამედ იმიტომ, რომ ევროპული ღირებულებები იმ კონტინიუმისთვის, რომელშიც
საქართველო უნდა იქნეს განხილული, ანუ კავკასიელი ხალხებისათვის, ბუნებრივი ისტო-
რიული რეალობაა. გლობალიზაციის თანამდევი პროცესია რეგიონალიზაცია, შიდა ინტეგ-
რაცია, რომელიც დაფუძნებული არის საერთო კულტურულ-ცივილიზაციურ, საერთო ეკო-
ნომიკურ და გეოპოლიტიკურ ინტერესებზე. ევროპის ინტეგრაციის მთავარი ვექტორი სწო-
რედ ის ღირებულებებია, რომელთა მიღწევასაც ცდილობს საქართველო. საქართველო კავკა-
სიის გულია და თუ იგი ევროპული რიტმით აძგერდება, მაშინ არის იმედი, რომ თუ ახლო
მომავალში არა, ოდესმე მაინც დანარჩენი კავკასიაც საქართველოს მაჯისცემით იცხოვრებს.
ეს იქნება ისტორიული სამართლიანობის აღდგენა, რადგან აღმოსავლეთ-დასავლეთის,
ჩრდილოეთ-სამხრეთის, იმპერიათა ინტერესების გასაყარსა თუ შესაყარზე კავკასიამ დაკარგა
თავისი ისტორიული სახე და ვეღარ შეძლო განვითარება. ისტორიული კანონზომიერება
გვკარნახობს, რომ ძალაზე დამყარებული იმპერია ადრე თუ გვიან ჩამოიშლება. საკითხი
დგას იმგვარად, შეძლებენ თუ ვერა იმპერიაში შემავალი კულტურები საკუთარი სახის შე-
ნარჩუნებას, მაშინ, როცა სწორედ ამ ძალის გამო ვერ შეძლეს თვითიდენტიფიკაცია და ეს
ხალხები განიცდიან ასიმილაციის.
საქართველო ევროინტეგრაციის გზაზე არის პირველი კავკასიის ქვეყნებიდან და ამი-
ტომაც არის მაგალითი კავკასიის სხვა სუბიექტებისათვის. რუსეთი თვლის, რომ სამაგალი-
თოდაც უნდა დავისაჯოთ, რათა ჩვენი მიღწევა არ აღმოჩნდეს გადამდები კავკასიის სხვა სუ-
ბიექტებისათვის.
ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას საქართველო 1999 წელს შეუერთდა. პოს-
ტსაბჭოთა სამხრეთ კავკასიის სხვა ქვეყნებსაც (აზერბაიჯანი, სომხეთი) აქვთ რიგი პრობლე-
მები ევროსასამართლოს გადაწყვეტილების აღსრულებასთან დაკავშირებით. მაგრამ ამ მოხ-
სენებით ყურადღებას ვამახვილებ პრობლემის არა სამართლებრივ, არამედ კულტურულ-ცი-
ვილიზაციურ მხარესთან. კავკასიური იდენტობის საფუძველთა საფუძველი ისტორიულად
იყო ადამიანის უფლებათა დაცვა, რომელსაც ტრადიციული სამართლებრივი ინსტიტუტები
ახორციელებდა კავკასიაში. დღეს ეს ინსტიტუტები კიდევ არსებობენ და არ კარგავენ აქტუა-
ლობას საზოგადოებრივი ცხოვრების თვითორგანიზაციის სახით, თუმცა პარალელურად და
დეკლარირებულად ფუნქციონირებს რფ-ის კანონმდებლობა, რომელსაც არაფერი აქვს საერ-
თო ათასწლოვან საზოგადოებრივ თვითმმართველობებსა და სამართლებრივ ინსტიტუტებ-
თან, რომელთა მთავარი არსი და ყველაზე მაღალი ღირებულება არის ადამიანი, ადამიანის
უფლებათა დაცვა, სიცოცხლის, ღირსების, ქონების და სხვა უფლებათა დაცვა. როგორ ახერ-

193
ხებდა მულტიკულტურული და მულტილინგვური კავკასია მშვიდობიან თანაცხოვრებასა
და საერთო ენის ნახვას? კავკასიური „ლინგვა ფრანკა“ გადატანითი მნიშვნელობით იყო ის
ღირებულებები, ის ტრადიციული ინსტიტუტები, რომელთა ხასიათი და სისტემურობა
საერთო იყო ყველა ეთნოსისათვის. ისტორიის სხვადასხვა პერიოდში კავკასიაში მოსული
არაკავკასიური ეთნოსებიც იღებენ კავკასიელობის მთავარ დომინანტურ მატრიცას - კავ-
კასიურ იდენტობას, რომელიც სწორედ ტრადიციულ ინსტიტუტებზე და ადამიანის უფლე-
ბათა დაცვაზეა დაფუძნებული, ამიტომ ისინი მაშინაც კი გაკავკასიელდნენ, როცა შეინახეს
ლინგვისტური იდენტობა.
კავკასიის ნაწილი - საქართველო სწორედ 1999 წელს ადამიანის უფლებათა ევროპულ
კონვენციასთან შეერთებით თითქოს დაუბრუნდა სამართლებრივად თავის „ბუნებრივ“ წი-
აღს ადამიანის უფლებათა დაცვის თვალსაზრისით, რომელმაც მკვეთრი დეფორმაცია განი-
ცადა ჯერ ცარისტულ, მერე კი საბჭოთა რუსეთში. რუსეთი კავკასიაში დამკვიდრებისთანავე
ებრძოდა კავკასიური ადათობრივი ინსტიტუტების სისტემას, როგორც სახალხო ორგანიზა-
ციას, რომელიც აწესრიგებდა ადამიანთა უფლებების დაცვას სხვადასხვა ადათის მიხედვით,
რომლებსაც ჰქონდათ ურთიერთგადაკვეთის წერტილები. კავკასიის ადამიანის უფლებათა
ადათობრივი ინსტიტუტები მუშაობდა იქ, სადაც არ ფუნქციონირებდა სამეფო ინსტიტუცია.
საქართველოს მთიანი რეგიონი ემორჩილებოდა ქართულ სახელმწიფოს, მაგრამ რელიეფუ-
რად და სოციალურ-კულტურულად ჩრდილოკავკასიელ ეთნოსებთან მჭიდრო ურთიერთო-
ბების გამო ფუნქციონირებდა აგრეთვე ტრადიციული ინსტიტუტები; შეიძლება ითქვას,
ტრადიციული სამართლის აღსრულების ძალა გაცილებით დიდი იყო, ვიდრე სახელმწიფო
სამართლისა, რომელიც, როგორც აღვნიშნეთ, ტრადიციულის პარალელურად ფუნქციონი-
რებდა. ტრადიციული საზოგადოებრივ-ადათობრივი ინსტიტუტები სამ ძირითად ნაწილად
იშლებოდა, რომელთა შორის არსებობდა ისეთი ურთიერთმიმართება, როგორიც ახასიათებს
ერთი სისიტემის ქვესისტემებს:
1. საზოგადოების სოციალური დიფერენციაცია გაწონასწორებული იყო ქონების დაც-
ვის ინსტიტუტით;
2. პიროვნების დაცვას აწონასწორებდა საზოგადოების ზნეობრივი ინსტიტუტები;
3. კორელაციაში იყო აგრეთვე ადმინისტრაციულ-სამართლებრივი და სისხლის აღების
ინსტიტუტები.
რუსეთის იმპერიამ კავკასიაში, განსხვავებით სხვა იმპერიებისაგან, სისტემურად, ორ-
განიზებულად და მიზანმიმართულად დაანგრია კავკასიური იდენტობის ყველა აქ ჩამოთ-
ვლილი კომპონენტი, შეეცადა მოესპო კავკასიური ცივილიზაციის ქვაკუთხედი. ამისთვის
მე-19 საუკუნეში გაატარა შემდეგი რეფორმები:
1.აგრარული რეფორმა და ამგვარად გადაანაწილა მიწები; ამით შეებრძოლა ტრადიცი-
ულ ქონების დაცვის ინსტიტუტებს, რომლისთვისაც მთავარი იყო ადამიანის საკუთრების
ხელშეუხებლობა;
2.ჩაატარა საბატონო რეფორმა, რითაც კავკასიელთა კუთვნილი მიწები ჩამოაშორა მის
კანონიერ მფლობელს, გადაიტანა სახელმწიფო საკუთრებაში და დაურიგა აგრეთვე რუსეთის
ერთგულ კაზაკებს, რომლებიც ახალმოშენეები იყვნენ და ქმნიდნენ დასაყრდენს რუსეთის
იმპერიისათვის;

194
 3.გაატარა ადმინისტრაციული რეფორმები, რითაც არია მთიელების კუთვნილი საზღ-
ვრები და დააკანონა თავისი მმართველობა ადგილობრივი მმართველობის ნაცვლად.
კავკასიას არც რუსეთამდე აკლდა დამპყრობელი, მაგრამ ასეთი „შესაშური“ ორგანი-
ზებული ქმედებები არც ერთ მათგანს არ ჰქონია.
ამგვარად, საბოლოოდ დაიშალა კავკასიური ცივილიზაციის ქსოვილი, რომლის მრა-
ვალფეროვან მოზაიკაში ადამიანი და ადამიანის უფლებები ათასწლოვანი ტრადიციული სა-
მართლებრივი ინსტიტუტებით იყო ის დომინანტური მატრიცა, რომლის მსგავსის შექმნას
ევროპამ დიდი, ხანგრძლივი დრო მოანდომა, დაახლოებით იმდენი, რამდენიც ეს სამარ-
თლებრივი ფორმები საუკუნობრივად არსებობდა კავკასიაში და სწორედ მაშინ დაიწყო მისი
დემონტაჟი რუსეთის იმპერიის მიერ, როცა ევროპა უფრო აქტიურად შეუდგა ევროპული ღი-
რებულებების მთავარი კომპონენტების შემუშავებას. კავკასიაში ეს ღირებულებები იყო გაცი-
ლებით ადრე და იყო დაუწერელი კანონმდებლობების სახით, თუმცა იგი იყო დაწერილი
კავკასიელის ცნობიერებაში და ამიტომ მისი განხორციელებისთვის არ არსებობდა შინაგანი
წინააღმდეგობები; წინააღმდეგობები მხოლოდ გარეშე ძალამ შექმნა ადგილობრივი სამარ-
თლებრივი ინსტიტუტების წინააღმდეგ განხორციელებული დივერსიით. ევროპა ნაბიჯ-ნა-
ბიჯ ქმნიდა ამ ღირებულებებს და განსხვავებით კავკასიისაგან, მას აძლევდა დაწერილი კა-
ნონმდებლობის სახეს. კავკასიური დაუწერელი სამართლებრივი ნორმების აღსრულებას თა-
ვად საზოგადოებრივი თვითორგანიზაცია ახდენდა, ევროპული სამართლებრივი სისტემა კი
გულისხმობდა არა საზოგადოებრივი აღსრულების, არამედ ისეთი აღსრულების სისტემას,
რომელსაც სახელმწიფო კანონმდებლობა უზრუნველყოფდა და არა საზოგადოებრივი თვი-
თორგანიზაცია, როგორც ეს იყო კავკასიაში.
ამგვარად, იკვეთება, რომ ადამიანის უფლებათა დაცვის პრინციპები უფრო ძველია
კავკასიაში და, რაც არსებითი ხასიათისაა, იგი თავად საზოგადოების შინაგანი მოთხოვნაა,
მას თავად საზოგადოება ქმნის და ახორციელებს ყოველგვარი მაკონტროლებელი ინსტიტუ-
ციების გარეშე. ამიტომ ვთვლი, რომ უფრო დემოკრატიულიცაა. სამწუხაროდ, ისტორიული
ბედუკუღმართობის გამო კავკასიამ ვერ შეძლო მისი დეკლარირებულ საკანონმდებლო ბაზა-
ში გადატანა და განვითარება. კავკასიის პროგრესი შეაჩერა დამპყრობელმა, რომელმაც იმის-
თვის, რომ გაემართლებინა თავისი ექსპანსია, სრული იგნორირება გაუწია კავკასიაში არსე-
ბულ საზოგადოებრივ ინსტიტუციებს, ვერც გაიგო იგი, რადგან რუსული ეთნოფსიქოლოგია
არათავსებადია კავკასიურ ეთნოფსიქოლოგიასთან; ამიტომ გაუცხოვდა და განახორციელა
ძალისმიერი, აგრესიული ქმედებები ყველა სფეროში, მათ შორის საზოგადოებრივი ინსტი-
ტუტების მიმართაც.
კავკასიური ტრადიციული სამართალი და ეთიკურ-მორალური კოდექსები (ადიღე
ხაბზე, ნოხჩალა...) იცავდა პიროვნებას განურჩევლად სოციალური რანგისა. იგი უფრო დე-
მოკრატიული იყო, ვიდრე სახელმწიფოებრივი სამართალი ევროპაში წინა საუკუნეებში. სა-
ხელმწიფოებრივი სამართალი იცავდა ძირითადად გაბატონებული ფენების ინტერესებს. კავ-
კასიური ადათობრივი სამართალი კი არეგულირებდა ურთიერთობებს თანაბარი უფლებე-
ბით განსხვავებულ სოციალურ ფენებში. ეს სამართალი არ დატოვებდა საარსებო მინიმუმის
გარეშე დაბალ ფენას; ამავე დროს, მაღალი და დაბალი ფენა ერთმანეთისაგან მხოლოდ ეკო-
ნომიურად განსხვავდებოდა და არა უფლებრივად. პიროვნება, განურჩევლად სოციალური

195
კუთვნილებისა, ხელშეუხებელი იყო, პიროვნების ღირსება არ ილახებოდა, მაღალი ფენა ვერ
შეეხებოდა დაბალ ფენას პიროვნულად და პირიქით. ამ ურთიერთობებს არეგულირებდა სა-
ერთო სახალხო კრება. კრება იყო არჩევითობის წესით შექმნილი, რომლის სხდომებზეც განი-
ხილებოდა ადამიანის უფლებათა დარღვევისა და სხვა საკითხები. კავკასიური ტრადიციუ-
ლი სამართალი ათასწლოვანი იყო, მყარად ინახავდა ძირითად პრინციპებს, მიუხედავად
იმისა, რომ სხვადასხვა დამპყრობელი ხშირად არყევდა კავკასიური ცივილიზაციის ერთიან
სისტემას, მათ შორის, ტრადიციულ კულტურას. ყველა დამპყრობელზე უფრო მეტად „ორგა-
ნიზებულად“ კავკასიური ტრადიციული სამართლის წინაშე ბრძოლა რუსეთის იმპერიამ
გასწია. ძალადობრივად განახორციელა „მოდერნიზაცია“ კავკასიური სოციალურ-კულტუ-
რული სივრცისა და შეაფერხა კავკასიის განვითარება-ტრანსფორმაცია. ევროპა კი თანდა-
თანობით ავითარებს და ხვეწს ადამიანის უფლებათა დაცვის მექანიზმს და სრულყოფს მას.
ადამიანის უფლებათა არასახელმწიფოებრივი ფორმის სამართალი გაცილებით დიდი ხნის
ისტორიის მქონეა კავკასიაში. მას საზოგადოებრივი ორგანიზაციის სახე ჰქონდა და
სამოქალაქო საზოგადოების ჩანასახს მაინც წარმოადგენდა, თუ რეალურ განხორციელებას
არა. მისი განვითარება ხელოვნურად შეაფერხა რუსეთმა ბოლო ორი საუკუნის მანძილზე,
მაგრამ ვერ შეძლო მისი საბოლოოდ აღმოფხვრა, რადგან კავკასიური ტრდიციული
კულტურა, ადამიანის, როგორც უმაღლესი ღირებულების, უფლებათა დაცვა კავკასიური
იდენტობის საფუძველთა საფუძველი იყო და რჩება დღესაც, მიუხედავად იმისა, რომ ჩრდი-
ლო კავკასიის სამართლებრივი სივრცე რფ-ის შემადგენელი ნაწილია. ჩრდილო კავკასიაში
დღეს ფუნქციონირებს ორი სამართლებრივი რეალობა; ერთი - სახელმწიფო კანონმდებლობა,
რომელსაც არაფერი აქვს საერთო კავკასიურ ტრადიციულ კულტურასა და სამართალთან და
მეორე - ტრადიციული, დაუწერელი კანონმდებლობა, რომლის აღსრულების თვითორგანი-
ზაციული ძალა გაცილებით მაღალია, ვიდრე სახელმწიფო სამართლისა. ეს აიხსნება იმით,
რომ კავკასიური ტრადიციული სოციალურ-კულტურული და სამართლებრივი ნორმები კავ-
კასიელი ხალხების იდენტობის ინტეგრალური ნიშნით ხასიათდება. ადამიანის უფლებათა
დაცვის საკანონმდებლო და სოციალურ-კულტურული უზრუნველყოფა მხოლოდ პოსტსაბ-
ჭოთა პერიოდში ხდება შესაძლებელი და ისიც კავკასიის იმ ნაწილში, რომელშიც არ ვრცელ-
დება რუსული იურისდიქცია. პოსტსაბჭოთა სივრცეში დემოკრატიული სახელმწიფოების
მშენებლობები ისტორიული კანონზომიერებაა.
მე-19 საუკუნეში რუსეთისთვის კავკასიაში დამკვიდრების ერთ-ერთ უმთავრეს ხე-
ლისშემშლელ ფაქტორად სწორედ საზოგადოებრივი მართვის ინსტიტუტები იყო. კავკასიის
ტერიტორიულ-ადმინისტრაციულ მოწყობის განსახორციელებლად საჭირო იყო დაუნდო-
ბელი ბრძოლა სწორედ საზოგადოებრივი მართვის ინსტიტუტებთან და ასეც მოიქცა.
„კეთილგანწყობის“ იმიჯის შესაქმნელად ცდილობდა კიდეც ზოგიერთი საზოგადოებრივი
მართვის ინსტიტუტების დატოვებას, მაგრამ ეს შეუთავსებელი იქნებოდა ახალ მმართვე-
ლობასთან. მიუხედავად აქტიური მცდელობისა, რუსეთმა ვერ შეძლო საზოგადოებრივი
ინსტიტუტების საბოლოო მოსპობა. საზოგადოებრივი მართვის ინსტიტუტები დემოკ-
რატიული ხასიათისაა, რადგან იგინი უპირატესობას ანიჭებენ ადამიანს, რუსეთის სინამ-
დვილეში კი უპირატესი არის სახელმწიფო ინტერესი და არა ადამიანი.
არადა, კავკასიური მორალური კოდექსი რეალურად სრულდებოდა. მაგალითად
განვიხილოთ „ადიღე ხაბზე“. ადიღელთა ეთიკური ანთროპოლოგიაც სწორედ ამ რეალობით

196
იყო განსაზღვრული. ადიღელობა იყო კომპონენტი ტრადიციული სოციონორმატიული
კულტურისა. დღეს ადიღელობის ჰაბიტუსი განიცდის ეთნიკურ კრიზისს. ადიღთა ეტიკეტი
იყო სისტემური, რომელშიც მთავარი იყო პიროვნულობის სასიცოცხლო სამყარო. ამ სამ-
ყაროს ჰქონდა განსაზღვრული, მაგალითად, 5 მუდმივა, ანუ რისი დარღვევაც არ შეიძ-
ლებოდა. მორალური პრინციპები სისტემური ხასიათისა იყო. არსებობდა საერთოადიღური
სარაინდო ეთიკა. ადიღური ეტიკეტი იყო ორგანიზაციული და ერთიანი. ადიღელობამ
განიცადა კრიზისი გარეშე ძალის ზემოქმედების გამო, კერძოდ, ჩერქეზთა წინაშე
განხორციელებული გენოციდის გამო. ჩერქეზულ სამართლებრივ კოდექსში მნიშვნელოვან
ადგილს იჭერს ბუნებისა და ადამიანურობის ვალი, ასევე ადამიანის სულის კეთილშობი-
ლების იდეა, ემპათია, ზნეობრივი ურთიერთობები: მადლიერება, პატივისცემა, პიროვნების
ეთიკური იმუნიტეტი, პატივისცემისა და საკუთარი თავის პატივისცემის დიალექტიკა
გვიჩვენებს, რომ გონებრივი და ზნეობრივი ორიენტაციაა განმსაზღვრელი პიროვნების
ფორმირებაში. ჩერქეზული ეტიკეტი განსაკუთრებულ მოთხოვნას აყენებს პიროვნების
წინაშე საზოგადოებაში მოქცევის წესების შესახებ. პიროვნებამ უნდა შეძლოს თვითშეფასება,
უნდა ჰქონდეს ზომიერების გრძნობა, სიმტკიცე, ვაჟკაცობა, პატიოსნება, რეპუტაცია,
ღირსება, სირცხვილის გრძნობა, მორალური იდენტობა, უნდა იყოს ტოლერანტი, მიმღები,
ადიღელობა ასრულებს მნიშვნელოვან როლს საბაზისო პიროვნების ჩამოყალიბებაში და
საბოლოოდ ასეთი პიროვნებებისაგან შემდგარი საზოგადოების ჩამოყალიბებაში. ყველა აქ
ჩამოთვლილ კომპონენტს გააჩნია საკუთარი ტერმინი, იგი უცვლელია და სტაბილური.
ადიღური ეტიკეტი შენახულია ემიგრაციაში 46 ქვეყანაში მყოფ ჩერქეზთა სოციუმებში.
სწორედ ეს ღირებულებებია ის მთავარი ღირებულებები, რომლებიც ამ ეთნოსს უნარჩუნებს
თვითმყოფადობას და ამავდროულად არის ზოგადსაკაცობრიო.
ამგვარად, კავკასიური იდენტობა, დაფუძნებული ადამიანის, როგორც უმაღლესი ღი-
რებულების, პრინციპზე, ხანგრძლივი ისტორიის მქონეა. გარეშე ძალის მიერ კავკასიამ დრო-
ებით დაკარგა შესაძლებლობა ადამიანის უფლებათა დაცვის რესტავრაციისათვის და ამ-
ჟამად ევროპული იდენტობა ხდება გარანტი კავკასიური იდენტობის რესტავრაციისათვის.
ევროპული იდენტობის მთავარი ღერძი კი, ისევე, როგორც კავკასიური იდენტობისა, სწო-
რედ ადამიანი და ადამიანის უფლებათა დაცვაა.

ლიტერატურა:
1. ჯ. კვიციანი, კავკასია და კავკასიელები. თბ., 2012
2. ს.ზედელაშვილი, საზოგადოებრივი მართვის ინსტიტუტები და რუსეთის მიერ ტერიტორიულ-
ადმინისტრაციული მართველობის დამყარება ჩრდილო კავკასიაში XIX საუკუნის 60-70-იან წლებში.
თბ., 2005.
3. Правовые нормы Адыгов и Балкаро-Карачаевцев в XV - XIX вв., Майкоп, 1997.
4. Гарданов В., Общественный строй Адыгских народов. М., 1967.
5. Леонтьевич Ф., Адаты Кавказских горцев, Одесса, вып. I, 1882.
6. История горских и кочевых народов Северного Кавказа в XIX в. нач. XX в., Ставрополь, 1988.

197
 გაზიარებული ისტორია: გერმანელების როლი საქართველოში                         
ევროპული ღირებულებების დამკვიდრებაში 

ლეილა ხუბაშვილი
ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი 
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო)   

საქართველოს მდებარეობა მსოფლიოს ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს გზაჯვარედინზე

განსაზღვრავს მის უნარს - გააერთიანოს და შეითვისოს გავლენათა მულტიკულტურული
კონვერგენცია. აქედან გამომდინარე,Ⴐნაშრომში წარმოდგენილია დიალოგი ორ დიდ კულ-
ტურას შორის, გერმანელთა იდენტობის შენარჩუნება და მათი უდიდესი წვლილი საქართვე-
ლოში როგორც ევროპული ღირებულებების დამკვიდრებაში, ისე დასავლურ სამყაროში ქარ-
თული კულტურის პოპულარიზაციაში.
საქართველოსადმი გერმანელების დაინტერესება XVIII საუკუნიდან იწყება. 1768-1793
წლებში იმპერატრიცა ეკატერინა II-ის დავალებით იოჰან ანტონ გიულდენშტეტმა გეორგ
გმელინთან და პეტერ სიმონ პალასთან ერთად კავკასიაში იმოგზაურა. გიულდენშტეტს
ეკუთვნის საქართველოს პირველი, დღესაც მოქმედი რუკა. გერმანელი აღმოსავლეთმცოდნე
იულიუს ჰაინრიხ კლაპროთი კი, რომელმაც კავკასიაში იმოგზაურა1812-1814 წლებში, აღია-
რებულია გერმანული კავკასიოლოგიის ფუძემდებლად. რუსეთის იმპერიის პერიფერიაში
მდებარე რეგიონი ოსმალეთსა და სპარსეთში გამავალ ბუნებრივ საზღვარს წარმოადგენდა.
მისი გაკონტროლება კი იმპერიის უსაფრთხოების გარანტიას ნიშნავდა. 1804 წელს ალექსან-
დრე I-მა სტრატეგიულად ასეთ მნიშვნელოვან რეგიონში ვიურტემბერგელი ემიგრანტების
დასახლება გადაწყვიტა. როგორც ჩანს, ალექსანდრე I მათში საიმედო, ეკონომიკურ საყრდენს
ხედავდა. თავის მხრივ, ვიურტემბერგელ პიეტისტებსაც იმედი ჰქონდათ, რომ ღვთისმოსავი
მეფე რწმენის საკითხებში ტოლერანტობას გამოიჩენდა (დაფნე შპრინგჰორნი. გერმანელები
საქართველოში. თბ., 2004. გვ. 19-24). რუსეთის იმპერიაში გერმანელების გადმოსახლება და-
იწყო 1763 წლის 22 ივლისს ეკატერინა II-ის ცნობილი მოწვევის მანიფესტის შემდეგ. ეს იყო
საჭირო უზარმაზარი, ახლადდაპყრობილი ტერიტორიების ასათვისებლად. ვინაიდან, ბა-
ტონყმობის პირობებში ამ ტერიტორიების დასახლება შეუძლებელი იყო, ამიტომ იყვნენ მოწ-
ვეული უცხოელები, რომლებსაც ეძლეოდათ მიწის მნიშვნელოვანი ნაკვეთები, გარანტირე-
ბული ჰქონდათ რელიგიური აღმსარებლობის თავისუფლება, გათავისუფლებული იყვნენ
სამხედრო მოვალეობისგან და 10 წლით ყოველგვარი გადასახადებისგან. მიწა ეძლეოდათ კო-
ლონისტებს სამუდამოდ, მემკვიდრეობით მფლობელობაში, მაგრამ არა როგორც პირადი სა-
კუთრება, არამედ ყოველი კოლონიის საერთო საკუთრება. იურიდიულად, კოლონისტები გა-
თანაბრებულები იყვნენ სახელმწიფო გლეხებთან. ამ მანიფესტის შედეგად რუსეთში ჩამო-
ვიდნენ, პირველ რიგში, გერმანელები და ნაკლებად ფრანგები, ჰოლანდიელები და შვედები
(გარი აუგსტი. საქართველოში გერმანელების ისტორიის საკითხები. თბ., 2011. გვ. 4). ალექ-
სანდრე I-ის 1804 წლის მანიფესტის თანახმად, კოლონისტებს უფრო მკაცრი მოთხოვნები უნ-

198
და დაეკმაყოფილებინათ, კერძოდ, უნდა სცოდნოდათ მევენახეობა, მეაბრეშუმეობა ან რაიმე
ხელობა, ჰქონოდათ კარგი ჯანმრთელობა, გარკვეული საკუთრება (300 გულდენი ნაღდი ფუ-
ლი ან შესაბამისი ღირებულების საქონელი) და ჰყოლოდათ ცოლი და შვილები. ემიგრაციის
ხარჯებს რუსეთის მთავრობა იღებდა; გარდა ამისა, კოლონისტებს დასასახლებლად კრედი-
ტები და სახლის მშენებლობაში მხარდაჭერაც გარანტირებული ჰქონდათ. ალექსანდრე I-ის
მოწვევის მანიფესტს ვიურტემბერგელი, პფალცელი, ბაიერნისა და ჰესენის ემიგრანტების
ტალღა მოჰყვა (დაფნე შპრინგჰორნი.გერმანელები საქართველოში. თბ., 2004. გვ. 26).
1817 წელს ამიერკავკასიაში მიმავალ კოლონისტებს ცოტა რამ თუ აკავშირებდათ
რეგიონში რუსეთის ინტერესების განხორციელებასთან. მათ ნაპოლეონის შემოსევები,
პოლიტიკური არეულობები, რელიგიური დევნა, შიმშილი გამოიარეს და ოდესის, ყირიმისა
და ჩრდილოეთ კავკასიის გზით, 90 დღიანი მგზავრობით დაღლილებს სურდათ, რომ ახალ
მიწაზე მაინც ეგრძნოთ თავი მშვიდად და დაცულად. მათ თბილისის აღმოსავლეთით
კოლონია მარიენფელდი დააარსეს. ერთი წლის შემდეგ, ვიურტემბერგში განმეორებითი
მოუსავლიანობის და ქილიასტური წინასწარმეტყველური მოძღვრებების გამო, კიდევ 1300
ოჯახი დაიძრა ამიერკავკასიისკენ. დაახლოებით 200 ადამიანი 40 დღიანი კარანტინის დროს
იზმაილში დაიღუპა, უამრავი ოჯახი კი ოდესასა და ჩრდილოეთ კავკასიაში დასახლდა. 500-
მა ოჯახმა 1819 წლის ბოლოს 6 კოლონია დააარსა საქართველოში:
1.მარიენფელდი-სართიჭალა; მარიენფელდი დაერქვა რუსეთის იმპერატორ ალექსან-
დრე I-ის დედის, მარია თევდორეს ასულის საპატივსაცემოდ; იგი წარმოშობით გერმანელი
იყო, ვიურტემბერგის მეფის ფრიდრიხ I-ის და; 2. ნოიტიფლისი-კუკიაზე,იმ დროს ქალაქის
გარეუბანში; 3. ალექსანდერდორფი-დიდუბეში; ალექსანდერდორფი დაერქვა იმპერატორ
ალექსანდრეს საპატივსაცემოდ; 4. პეტერსდორფი-სართიჭალის მახლობლად; პეტერსდორფი
ეწოდა პეტრე I-ის საპატივსაცემოდ; 5. ელიზავეტტალი-დღევანდელი ასურეთი; კოლონია
ელიზავეტტალმა სახელწოდება მიიღო წმინდა ელიზავეტას დღესთან დაკავშირებით.
6.კატერინენფელდი-დღევანდელი ბოლნისი. კატერინენფელდი დაერქვა ვიურტემბერგის
დედოფლის კატერინა პავლეს ასულის საპატივსაცემოდ, რომელიც იმავდროულად ალექ-
სანდრე I-ის დაც იყო; ათწლეულების განმავლობაში რამდენიმე შვილობილი კოლონიაც ჩა-
მოყალიბდა. 1842 წელს გერმანიიდან და რუსეთიდან კიდევ 20 ოჯახი ჩამოვიდა და აბასთუმ-
ნის მახლობლად დააარსეს კოლონია-ფროიდენტალი. 1878 წელს, ბაიერნიდან და ვიურ-
ტემბერგიდან 30 ოჯახი სოხუმის მახლობლად დასახლდა და ახალი კოლონიები დააარსეს:
ნაიდორფი( ლინდაუ) და გნადენბერგი. დღეისათვის მხოლოდ18 შვილობილი კოლონიაა
ცნობილი. ყველაზე დიდი გერმანული დასახლება საქართველოში იყო კატერინენფელდი.
დაახლოებით ასამდე ოჯახი ცხოვრობდა. საბჭოთა პერიოდში მას ლუქსემბურგი დაერქვა.
1848 წლიდან გერმანული კოლონიები მოიხსენიება, როგორც „ამიერკავკასიის გერმანული
კოლონიები“. მანამდე მათ მოიხსენიებდნენ „საქართველოს გერმანული კოლონიებად“
(დაფნე შპრინგჰორნი გერმანელები საქართველოში. თბ., 2004. გვ. 27-29).
კოლონისტები ზამთრის დამდეგს ჩამოვიდნენ. სიცივისა და წვიმისაგან თავდასა-
ცავად, მათ სასწრაფოდ უნდა აეგოთ ქოხები. ერთ-ერთი მათგანი წერდა: „ცარიელი მიწა
დაგვხვდა, ზამთარიც კარზე მომდგარიყო. არავითარი თავშესაფარი, არც პური. 5 ცხენი და
მათთვისაც არავითარი თავლა და საკვები! აჰ, ეს გამოცდა იყო ღვთისანაბარა დარ-

199
ჩენილებისთვის! კოლონიების გაზომვისა და სახლის ადგილების კენჭისყრის შემდეგ,
მუშაობას შევუდექით. ... უმრავლესობამ ქოხებში გავატარეთ ზამთარი. კედლები ნედლი
ფიცრებით იყო გარშემორტყმული და ნაბდით გადახურული; კვამლის გამო ძნელი იყო იქ
ცხოვრება . ... ნანატრი გაზაფხულიც მოვიდა; ყველა დასახლებაში თესავდნენ და რგავდნენ,
ვენახიც კი გააშენეს. გარშემო ყველაფერი დიდებულად იზრდებოდა და უხვი მოსავალიც
მოდიოდა, მაგრამ გაზაფხული ახალი დაწყებული იყო, როდესაც სხვადასხვა დაავადებამ
იფეთქა. აგვისტოს ბოლომდე აქა-იქ თუ შეხვდებოდით ვინმეს, ჯერ კიდევ რომ შეეძლო
სიარული. ჯანმრთელი არავინ დარჩა...ეჭვი მალარიაზე ჰქონდათ, მაგრამ როგორც მოგვია-
ნებით გაირკვა, სიკვდილიანობის მიზეზი მალარია კი არა, დაბინძურებული წყალი იყო.
სასმელი წყალი სპილენძის მაღაროების გავლით მოედინებოდა და ხალხს ნელ-ნელა
წამლავდა.. ( დაფნე შპრინგჰორნი გერმანელები საქართველოში. თბ., 2004. გვ. 29-96-97). XIX
საუკუნის 40-იანი წლების შუა პერიოდიდან, როდესაც კოლონისტები კლიმატურ პირობებს
შეეგუენ და მიწაც აითვისეს, კოლონიებში განვითარდა შედარებით ძლიერი დასახლებისა და
მეურნეობის ფორმები, განსაკუთრებით - მიწათმოქმედება, მეაბრეშუმეობა, მესაქონლეობა,
ხელოსნობა, ყველისა და ლუდის წარმოება, ოთხთვლიანი ეტლების დამზადება... ადგი-
ლობრივი მოსახლეობის დახმარებით ააშენეს ორსართულიანი, იშვიათად სამსართულიანი
მასიური შენობები. ეს იყო ქვის სახლები თავისი ვერანდებით, აივნებით, დახურული შიდა
ეზოებითა და ღვინის მარნებით, რომლებიც წარმოადგენდნენ სამხრეთ გერმანული და
კავკასიური საქალაქო არქიტექტურის ნარევს. XIX ს. მეორე ნახევრიდან ამიერკავკასიის
ყოველ გერმანულ კოლონიაში იყო ერთი ან რამდენიმე სწორად დაგეგმილი ფართო ე.წ.
მთავარი ქუჩა, რომელიც ერთმანეთს პერპენდიკულარულად, უფრო ვიწრო ქუჩებით უერთ-
დებოდნენ. კოლონიის შუაგულში მდებარეობდა მოზრდილი მოედანი, სადაც განლაგებული
იყო კოლონიის სამმართველო, ეკლესია, სკოლა, საზოგადოებრივი შენობები და მაღაზიები...
გერმანული კოლონიები ყოველთვის იყვნენ „საჩვენებელი ობიექტები“ ბაქოში ან სპარსეთში
მიმავალი ჩინოვნიკებისა და უცხოელი მოგზაურებისთვის... ნებისმიერ მგზავრს, რომელიც
ამ დასახლებაში მოხვდებოდა პირველი ათწლეულების განმავლობაში, შთაბეჭდილება
ექმნებოდა, რომ იგი ვიურტემბერგის რომელიმე ნაწილში იმყოფებოდა. სამშობლოსთან ასო-
ციაციას ქმნიდა არა მხოლოდ დასახლებები, არამედ გერმანელების ეროვნული ჩაცმულობა
და იერსახე. თუმცა, ეს ყველაფერი ნელ-ნელა დავიწყებას ეძლეოდა (XIX-XX საუკუნეების
გერმანელი მხატვრები საქართველოში. თბ., 2011. გვ. 14).
გერმანელი კოლონისტების ერთიანობისა და მათი ინტელექტუალურ-კულტურული
თანაცხოვრებისთვის მნიშვნელოვან როლს ასრულებდნენ ეკლესიები და მათი პასტორები,
განსაკუთრებით კი ბაზელის მისიონერები, რომლებმაც შეძლეს ერთობების(თემების) ჩამოყა-
ლიბება და ცრუმორწმუნე პიეტისტების ევანგელურ-ლუთერულ ეკლესიაში დაბრუნება...
1834 წელს თბილისში ამიერკავკასიაში პირველი ლუთერული ეკლესია აკურთხეს.
აღსანიშნავია, რომ ამიერკავკასიაში არსებობდა სულ 9 გერმანული ეკლესია. მათ შორის
ერთი იყო ბაქოში, რვა კი-საქართველოში. კოლონიების ობერპასტორთა მიერ წარდგენილი
ეკლესიის პასტორები სამინისტროს მიერ ინიშნებოდა. ხშირად თემების მიერ გამოთქმული
სურვილების გათვალისწინებით. ეკლესიის ხარჯებს სახელმწიფო და თემი იხდიდა. (დაფნე
შპრინგჰორნი. გერმანელები საქართველოში. თბ., 2004. გვ. 30-31). 1871 წელს მეფის ხელი-

200
სუფლებამ ადმინისტრაციული და აგრარული რეფორმები გაატარა, რომელთა მიზანს
წარმოადგენდა ხელი შეეწყო გერმანელთა ინტეგრაციისთვის. კოლონისტებს სამხედრო
ვალდებულებები დააკისრეს და ერთობის სკოლებიც რუსულ სახალხო სკოლებად
გადააკეთეს. ამიერიდან, სწავლის ბოლო წელს ბავშვებს ისევე უნდა სცოდნოდათ რუსული
ენა, როგორც გერმანული, მაგალითად - შვაბური. აღსანიშნავია, რომ თუ თბილისელი
შვაბები დახვეწილი რუსულით საუბრობდნენ, კოლონიებში რუსულს არც თუ ისე დიდ
ყურადღებას უთმობდნენ. კოლონისტები მშობლიურის შემდეგ, საკმაოდ კარგად ფლობდნენ
ქართულს. შვაბებმა თავიანთ ლექსიკაში ქართული გამონათქვამებიც კი გადაიღეს (ავთან-
დილ სონღულაშვილი. გერმანელები საქართველოში. თბ., 1997).
XIX საუკუნის ბოლოდან წარმოქმნილ „გერმანულ გაერთიანებებში“ დუღდა საზო-
გადოებრივი ცხოვრება: ცეკვავდნენ, მღეროდნენ, მუსიკას უკრავდნენ, სპექტაკლებს დგამ-
დნენ და ბუნებრივია, ერთად აღნიშნავდნენ დღესასწაულებს. ნებაყოფლობითმა იზოლაციამ
(კოლონისტები თავს იკავებდნენ ადგილობრივ მოსახლეობასთან კონტაქტისგან) თავისი
დაღი მაინც დაასვა კოლონიებს; განსაკუთრებით ბავშვები დაზარალდნენ: 18 წლიანი
ერთობლივი ცხოვრების შემდგომ, თითქმის ყველა ერთმანეთის ნათესავი ან მოყვარე იყო...
თუკი კოლონიების მაცხოვრებელი გერმანელები თავისივე ეროვნებისაზე ქორწინდებოდნენ,
ქალაქელები ნაკლებად ტრადიციულები და სხვა ეთნიკური ჯგუფებისადმი უფრო გახსნი-
ლები იყვნენ და ქართულ, ებრაულ, რუსული ან სომხური წარმომავლობის პარტნიორებს
ირჩევდნენ (დაფნე შპრინგჰორნი. გერმანელები საქართველოში. თბ., 2004. გვ. 34-40). გარდა
კოლონისტებისა, თბილისის გერმანულ ერთობას მიეკუთვნებოდნენ: შავი ზღვისპირეთიდან
გადმოსახლებული გერმანელები, ვოლგისპირელი მუშები, სხვადასხვა მაღალ თანამდებო-
ბებზე მყოფი ბალტიისპირელი გერმანელები, ასევე გერმანიის იმპერიის მოქალაქეები და
ავსტრიელები, რომლებიც სხვებთან ერთად როგორც ვაჭრები, მუსიკოსები თუ მეწარმეები,
ჯერ გავლით იმყოფებოდნენ თბილისში, მალე კი აქ მეორე სამშობლო იპოვეს. ბალტიისპი-
რელი თუ დედაქალაქური წარმომავლობის რუსი გერმანელები სახელმწიფო დაწესებუ-
ლებებში (სამართალდამცავ და ადმინისტრაციულ სტრუქტურებში) მუშაობდნენ. მათი
უმეტესობა ოფიცერი, აფთიაქარი ან ექიმი იყო. ბალტიისპირეთიდან ჩამოვიდნენ გერმანელი
მასწავლებლები და გუვერნანტებიც, რომლებიც რუსული და ქართული ელიტარული
საზოგადოების წარმომადგენელთა შვილებს ასწავლიდნენ. გერმანელი კოლონისტები თავი-
ანთი ენერგიულობითა და დისციპლინით ქართველთა აღტაცებას იწვევდნენ. ქალაქის გერ-
მანელი მაცხოვრებლები იმდენად დიდ გავლენას ახდენდნენ თბილისის სოციალურ და
კულტურულ ცხოვრებაზე, რომ მათი სახელები დღესაც ცნობილია. თავიანთი მოღვაწეობით,
კონტაქტებითა და მრავალმხრივი საქმიანობით განსაკუთრებული ღვაწლი მიუძღვით ისეთ
პიროვნებებს, როგორებიც იყვნენ: გუსტავ რადე, ოსკარ შმერლინგი და არტურ ლაისტი.
ოსკარ შმერლინგმა (1863-1938) სხვა გერმანელ მხატვრებთან ერთად თბილისში დააარსა
„კავკასიის კაზმულ ხელოვანთა საზოგადოება“, რომლის საფუძველზე 1922 წელს სახელ-
მწიფო სამხატვრო აკადემია წარმოიქმნა. ოსკარ შმერლინგი დიდი ხნის განმავლობაში იყო
ფერწერის და ქანდაკების სკოლის დირექტორი, სამხატვრო აკადემიის გახსნის შემდეგ კი
მისი პროფესორი. ოსკარ შმერლინგის ქალიშვილმა რენე შმერლინგმა (1901-1967) თბილისის
სამხატვრო აკადემია დაამთავრა. მისი ინტერესების სფეროს წარმოადგენდა ქართული

201
ხუროთმოძღვრული ორნამენტი და ხელნაწერები. იგი 1941 წლიდან გარდაცვალებამდე
თბილისის ხელოვნების ისტორიის ინსტიტუტში ასწავლიდა და ქართველ ხელოვნებათ-
მცოდნეთა მთელი თაობა აღზარდა (დაფნე შპრინგჰორნი. გერმანელები საქართველოში. თბ.,
2004. გვ. 39- 40-41).
XIX საუკუნის თბილისის არქიტექტურის ისტორიაში გერმანელი არქიტექტორების
მიერ შეტანილი წვლილი უდიდესია. ისინი ითვალისწინებდნენ თბილისის უძველეს
უბნებში ჩამოყალიბებულ თბილისური ეზოიანი და აივნიანი სახლების არქიტექტურულ
სახეს, ამდიდრებდნენ ფასადებს ევროპული არქიტექტურული რეპერტუარით და საცხოვ-
რებლებს აგებდნენ თბილისური ეზოებით, აივნებით, ხის გადახურული კიბეებით და ა. შ.
არქიტექტორი, რომელმაც უდიდესი წვლილი შეიტანა ქალაქის იერსახის ჩამოყალიბებაში,
ალბერტ ზალცმანია (1833-1897). იგი თბილისში დაიბადა. ევროპული განათლების მიღების
შემდეგ თბილისში დაბრუნდა და ააშენა: „დიდების ტაძარი“, დღეს ამ შენობაში საქართვე-
ლოს ეროვნული მუზეუმია, კავკასიის მუზეუმი (დღეს დანგრეულია), საქალაქო ბიბლიო-
თეკა (დღეს დანგრეულია), ბორჯომის საზაფხულო სასახლე (1992 წელს დაიწვა), სასტურო
„ორიენტი“, „ცისფერი გალერეა“, კათოლიკური ეკლესია, ქალთა გიმნაზია და რამდენიმე
საცხოვრებელი სახლი, თბილისელი ბურჟუაზიისთვის, რომელთა გარე ფასადებზე ცენ-
ტრალურ ევროპული და აღმოსავლური არქიტექტურული სტილი ერთმანეთს ერწყმოდა.
ალბერტ ზალცმანის ვაჟი ალექსანდრე ზალცმანი ოპერისა და ბალეტის თეატრის სამხატვრო
ხელმძღვანელი იყო. გერმანელმა არქიტექტორმა ვიქტორ შრეტერმა გაიმარჯვა მავრიტა-
ნული სტილის ოპერის ნაგებობისთვის გამოცხადებულ კონკურსში და პეტერბურგიდან
ოპერის ასაშენებლად ჩამოიყვანა პაულ შტერნი, რომელიც შემდეგ თბილისში დარჩა და
აიშენა სახლი, რომელსაც დავითის ვარსკვლავის ფორმის ფანჯრები ჰქონდა (მისი ებრაული
წარმოშობის რემინისცენცია). მასვე ეკუთვნის დღევანდელი თბილისის საკრებულოს შენობა.
გერმანიიდან ჩამოვიდა არქიტექტორი ლეოპოლდ ბილფელდი (1839-190?). მან მდიდარი
ლუდის მრეწველის ვეტცელის დაკვეთით ააშენა სასტუმრო „ვეტცელი“; თბილისის
გეოფიზიკური ინსტიტუტისთვის ააგო ობსერვატორიის კოშკი; ევანგელისტურ-ლუთერული
ერთობისათვის მარჯანიშვილის მოედნის უკან ააშენა ევანგელისტური ეკლესია; „ცისფერი
გალერეის“ გვერდით ქართველი მართლმადიდებლებისთვის ააშენა ქაშვეთის ეკლესია. მასვე
უნდა ეკუთვნოდეს ლიკანის სასახლე ბორჯომში (იტალიელი არქიტექტორის გეგმის
მიხედვით). არქიტექტორი ალექსანდრე შიმკევიჩი (1860-1907) პეტერბურგში დაიბადა
პოლონურ-გერმანულ ოჯახში. თბილისში მის მიერ აგებული შენობებიდან გამოირჩევა:
რუსთაველის სახელობის თეატრი, აბრეშუმის მუზეუმი, უმაღლესი სასამართლოს შენობა,
თბილისის კონსერვატორია და დღევანდელი გერმანიის საელჩოს შენობა. დაკრძალულია
გერმანულ სასაფლაოზე, იქ, სადაც ახლა „შერიგების“ ლუთერული ეკლესიაა. ცნობილი არქი-
ტექტორი იყო ოტო იაკობ სიმონსონი, რომელიც დრეზდენიდან საცხოვრებლად ჩამოვიდა
თბილისში. მისი პირველი პროექტი ითვალისწინებდა გოლოვინის (დღევანდელი რუსთა-
ველის) პროსპექტზე მდებარე რუსი არქიტექტორის სემიონოვის მიერ შექმნილი მეფისნაც-
ვლის სასახლის კლასიცისტური შენობის ფასადის იტალიური რენესანსის სტილში გადა-
კეთებას. 1859 წელს სიმონსონმა ბოტანიკოს ჰაინრიხ შარერთან ერთად დააგეგმარა ალექსან-
დრეს ბაღი. მოგვიანებით დააპროექტა პირველი კლასიკური გიმნაზიის რეკონსტრუქცია

202
(1870-1871), თბილისისა და რეგიონული სასამართლოს შენობა რუსთაველის პროსპექტზე
(1865-1867) და ობსერვატორიის მთავარი შენობა (მაია მანია. თბილისის საერო არქიტექ-
ტურის სახე. თბ., 2002. გვ. 131-133, 139, 143, 152, 153).
რაც შეეხება გერმანელ მხატვრებს, მათი ადრეული კვალი საქართველოში 1784 წლით
თარიღდება, როდესაც საქართველოში ყოფნისას გერმანელმა პორტრეტისტმა იოზეფ ჰე-
ტინგმა დახატა ქართლ-კახეთის უკანასკნელი ქართველი მეფის გიორგი XII-ის პორტრეტი.
1802 წელს საქართველოში იმოგზაურა თეოდორ ჰაინრიხ ვალემ. მისი ნახატები საქარ-
თველოს ხედებითა და თბილისის პეიზაჟებით გერმანიის მუზეუმებშია გამოფენილი. ცოლ-
ქმარი პაულ და ჰელენ ფონ ფრანკეები XIX საუკუნის შუა წლებში ჩამოვიდნენ ლატვიიდან
თბილისში და აქ მოღვაწეობდნენ. მხატვარი რიჰარდ ზომერი (1869-?) სანკტ-პეტერბურგის
მხატვართა საზოგადოების წევრი იყო, როდესაც ერთ-ერთი არქეოლოგიური კომისიის დავა-
ლებით 1890-1900 წლებში პირველად ჩამოვიდა ამიერკავკასიაში. თბილისში 1912 წელს
დასახლდა და დაიწყო მუშაობა ხატვის მასწავლებლად. მისი ყველაზე ცნობილი მოწაფე
ლადო გუდიაშვილი იყო. ზომერი „კავკასიის კაზმულ ხელოვანთა საზოგადოების“ ერთ-
ერთი დამაარსებელი იყო ოსკარ შმერლინგთან ერთად. გერმანელმა მხატვარმა მაქს ტილკემ
(1869-1942) საქართველოს ყველა კუთხე შემოიარა და 83 მნიშვნელოვანი ნამუშევარი შექმნა,
რომლებშიც აღბეჭდილია მრავალფეროვანი ეთნოგრაფიულად მნიშვნელოვანი სამოსი. მრა-
ვალმხრივი და ნიჭიერი თეატრალური მხატვარი იყო ირინა შტენბერგი. თბილისელი გერ-
მანელი იყო ბორის ფოგელი, რომელმაც შექმნა შესანიშნავი პეიზაჟები, ჩანახატები, ძველი
თბილისის ხედები (გარი აუგსტი. საქართველოში გერმანელების ისტორიის საკითხები. თბ.,
2011. გვ. 34).
XIX საუკუნის მეორე ნახევარში თბილისში გაიხსნა იტალიური ოპერა, სადაც ორკეს-
ტრის მუსიკოსები გერმანიიდან იყვნენ ჩამოსულები. თბილისის მუსიკალურ სალონებს
ხშირად სტუმრობდნენ გერმანიიდან ჩამოსული ცნობილი მუსიკოსები და კომპოზიტორები:
ი. ჰოფმანი, გ. ჰალსტონი, ი. კრამერი, ი. ბერნსი და სხვა. 1874 წელს თბილისში გაიხსნა კერძო
მუსიკალური სკოლა, რომელშიც მრავალი გერმანელი პედაგოგი მუშაობდა. ამ სკოლის
საფუძველზე 1917 წელს დაარსდა თბილისის კონსერვატორია, რომელშიც 34 მასწავლებ-
ლიდან 12 გერმანელი იყო. მათ შორის იყო ბერლინის მუსიკალური აკადემიის პროფესორი
ფრანც კესნერი, რომელიც საგასტროლო მოგზაურობით იყო თბილისში ჩამოსული. მან აქ
იქორწინა უკრაინელ ქალზე და დარჩა. შემდგომში კესნერმა მიიღო თბილისის საპატიო
მემკვიდრეობითი მოქალაქის წოდება და დაჯილდოვდა ოქროს დიდი მედლით. თბილისში
ფრანც კესნერმა დააარსა პირველი კამერული ორკესტრი. გერმანელ მუსიკოსებს შორის ასევე
აღსანიშნავია რუდოლფ კერერი. 1962 წელს კერერი გახდა პეტრე ჩაიკოვსკის სახელობის კონ-
კურსის ლაურეატი (გარი აუგსტი. საქართველოში გერმანელებისისტორიის საკითხები.თბ.,
2011. გვ. 36).
გერმანულ-ქართულ ურთიერთობებში განსაკუთრებული ადგილი უკავია გერმანელ
მწერალსა და პუბლიცისტს არტურ ლაისტს (1852-1927).1881 წელს იტალიაში მოგზაურო-
ბისას ის გაეცნო ქართველი ხალხისა და მისი ისტორიის თაყვანისმცემელს - გერმანელ პოეტს
ფ. ბოდენშტეტს (1819-1892). ფრიდრიხ ფონ ბოდენშტეტი თბილისში 1843-1845 წლებში
ცხოვრობდა და მუშაობდა გიმნაზიის მასწავლებლად. მან გერმანულ ენაზე თარგმნა პუშ-

203
კინი, ლერმონტოვი და ტურგენევი. კავკასიას მიუძღვნა რამდენიმე ლექსი. არტურ ლაისტმა
ბოდენშტეტის რჩევით საბოლოოდ გადაწყვიტა შეესწავლა ქართული ენა. ამ მიზნით ლაისტი
დაუკავშირდა ნიკო ნიკოლაძეს, დავით ერისთავს და აკაკი წერეთელს. აკაკი წერეთელთან
ურთიერთობას შედეგად მოჰყვა 1883 წელს გერმანულ პრესაში გამოქვეყნებული არტურ
ლაისტის წერილი „მივიწყებული ლიტერატურა“. არტურ ლაისტი საქართველოში მეორედ
1884 წელს, ილიას მოწვევით ჩამოვიდა. ამ ვიზიტს მოჰყვა ლაიფციგში დაბეჭდილი წიგნი
„საქართველო, ბუნება, ადათ-წესები და მოსახლეობა“. 1885 წელს ლაისტი თბილისში კვლავ
ჩამოვიდა. ილია ჭავჭავაძის, ივანე მაჩაბლის, აკაკი წერეთლის და დიმიტრი ერისთავის
მეშვეობით თარგმნა გერმანულ ენაზე „ვეფხისტყაოსანი“. ეს იყო „ვეფხისტყაოსნის“ პირველი
თარგმანი ევროპულ ენაზე. მან თარგმნა აგრეთვე ქართული პოეზიის ანთოლოგია. 1892 წელს
არტურ ლაისტმა იქორწინა თბილისელ გერმანელ ქალზე - მარია ბაიტლინგერზე. ა. ლაისტის
მნიშვნელოვანი ნაწარმოებებია: „ქართველი ხალხი“, „ქართველი პოეტები“, „საქართველო“.
1906 წელს მდიდარმა მეწარმემ კარლ ფონ კუჩენბახმა თბილისში დააარსა გერმანული
გაზეთი „Kaukasische Post”, რომლის რედაქტორად დაინიშნა არტურ ლაისტი. 1908 წლიდან
კი გაზეთის მფლობელიც გახდა. გაზეთი ასახავდა თბილისის ცხოვრების ყველა სფეროს.
მასში უხვად იყო წარმოდგენილი განცხადებები, რეკლამები, რომლებიც ნათლად ასახავდნენ
დედაქალაქის იმდროინდელ ყოფას, დაწყებული უცხოელების გასტროლებით და დამთავ-
რებული დაოჯახების სურვილით. 1918 წლიდან არტურ ლაისტი ახლად დაარსებულ
თბილისის უნივერსიტეტში გერმანულ ენას ასწავლიდა. არტურ ლაისტი 1927 წელს
გარდაიცვალა. დაკრძალულია თბილისში, დიდუბის პანთეონში. „ჩვენგან მეტი მოთხოვნის
უფლება აქვს იმ ქვეყანას, რომელმაც თავის უბეში შეგვიფარა“ წერდა ლაისტი (გაზ.
„Kaukasische Post”, 1908. №47). საქართველოში 9 წლის მანძილზე ცხოვრობდა ნობელის
პრემიის ლაურეატი პირველი ქალი, გამოჩენილი ავსტრიელი მწერალი და პაციფისტი ბერტა
ფონ ზუტნერი, რომელიც ქმართან - არტურ ფონ ზუტნერთან ერთად დადიანის ოჯახის
მიწვევით ჩამოვიდა საქართველოში. ცხოვრობდნენ ზუგდიდში, ქუთაისსა და თბილისში.
თავს ირჩენდნენ ენების და მუსიკის გაკვეთილებით. ბერტა ფონ ზუტნერი მთელი ცხოვ-
რების განმავლობაში მეგობრობდა და თანამშრომლობდა ალფრედ ნობელთან. მისი ყველაზე
ცნობილი რომანია „ძირს იარაღი“ (1899). ფრანც კესნერის შვილიშვილმა დიანა კესნერმა
კანადაში დაწერა და გამოაქვეყნა რუსულად ტრილოგია „ტფილისის საგა“, რომელიც იწყება
XIX საუკუნის 60-იანი წლებიდან და მთავრდება პიროვნების კულტის პერიოდის
დასასრულით. განსაკუთრებით საინტერესოა ტრილოგიის მესამე წიგნი „სიცოცხლის გზები“.
მასში აღწერილია საქართველოს გერმანელების მძიმე ხვედრი მეორე მსოფლიო ომის დროს
და საბჭოთა რეპრესიები, დეპორტაცია და ყაზახეთში ცხოვრების საშინელი წლები. საუკუ-
ნეთა მიჯნაზე თბილისში არსებობდა და აქტიურ საქმიანობას ეწეოდა ქალთა და მუსი-
კალური გაერთიანებები, ერთობის ბიბლიოთეკა, გუნდი და მოყვარულთა თეატრი (გარი
აუგსტი. საქართველოში გერმანელების ისტორიის საკითხები. თბ., 2011. გვ. 46).
XIX საუკუნის პირველი ნახევრიდან საგრძნობლად იზრდება გერმანელი მკვლევრების
რაოდენობა კავკასიაში. საქართველოში მოღვაწე გერმანელ მეცნიერთა შორის განსაკუთ-
რებით გამოირჩევა პეტერბურგელი აკადემიკოსი ჰერმან აბიჰი (1806-1886) და გუსტავ რადე
(1831-1903). აბიჰი აღიარებულია კავკასიის გეოლოგიის მამად. მან პირველმა შეისწავლა

204
თბილისის მინერალური წყლები და გამოიკვლია საქართველოში წიაღისეული საბადოები.
აბიჰმა კავკასიის ტერიტორიაზე განათავსა მთელი ქსელი მეტეოროლოგიური სადგურებისა.
ის იყო დირექტორი თბილისის მაგნიტურ-მეტეოროლოგიური ობსერვატორიის, რომელსაც
ტრადიციულად გერმანელები ხელმძღვანელობდნენ (კუპფერი, მორიცი, მილბერგი,
ლემლაინი და სხვა). ჰერმან აბიჰის პატივსაცემად ერთ-ერთ მინერალს მისი სახელი - აბი-
ჰიტი დაერქვა. თბილისის ბოტანიკური ბაღის აღორძინებაში დიდი როლი მიუძღვით
გერმანელ ბოტანიკოსებს. ჰ. შარერმა 28 წელი იმუშავა ბაღის დირექტორად. ის ა. გინცერ-
ბერგმა, ა. როლოვმა, ე. კიონიგმა და გროსჰაიმმა შეცვალეს. გერმანელმა ბოტანიკოსებმა
დიდი მემკვიდრეობა დაუტოვეს საქართველოს თავიანთი სამეცნიერო გამოკვლევებით,
მცენარეთა სარკვევებისა და ჰერბარიუმის სახით. ეს უკანასკნელი დაცულია აკად. ნ. კეც-
ხოველის ბოტანიკის ინსტიტუტსა და ეროვნული მუზეუმის ბოტანიკის განყოფილებაში.
საინტერესო და მრავალმხრივი იყო თბილისში გუსტავ რადეს მოღვაწეობა. ის იყო ცნობილი
ბუნებისმეტყველი, ეთნოგრაფი და რაც მთავარია, კავკასიის ეთნოგრაფიული მუზეუმის
დამაარსებელი. ეს იყო პირველი ეთნოგრაფიული მუზეუმი რუსეთის იმპერიაში, რომელიც
არ ჩამოუვარდებოდა ევროპის საუკეთესო მუზეუმებს. რადე მას 40 წლის მანძილზე ხელ-
მძღვანელობდა. კონსული მაქს ფონ ტილმანი 1872 წელს კავკასიაში მოგზაურობისას ეწვია
მუზეუმს და ასეთი ჩანაწერი გააკეთა: „ეს უახლესი დროის ქმნილებაა, ყველაზე წარმა-
ტებული მის მსგავსთა შორის, რომელთაც მე ვიცნობ... ჩვენი მუზეუმებისგან განსხვავებით,
რომლებშიც ცხოველთა ფიტულები ესკადრონივით რიგში ჩამწკრივებულან, კავკასიის
წარმომადგენლები ბუნებრივად განლაგებულან - სალ კლდეზე ამძვრალი ჯიხვით დაწყე-
ბული და ყვავით დამთავრებული, მკვდარ აქლემს, რომ თვალებს უკორტნის“ (დაფნე
შპრინგჰორნი. გერმანელები საქართველოში. თბ., 2004. გვ. 23).
გერმანელებმა თბილისში ააშენეს არა მარტო თეატრები და მუზეუმები, არამედ
სასტუმროები და აფთიაქებიც გახსნეს. პირველი სასტუმროების გახსნა დაკავშირებულია
ფრიდრიხ ზალცმანის (1836) და ფრიდრიხ ვეტცელის სახელთან. დიდი როლი ითამაშეს
გერმანელებმა სამედიცინო სფეროშიც. მათგან განსაკუთრებით აღსანიშნავია ოტო გოტლიბ
ჰაინე და მისი ოჯახი. ასევე ფ. ფეხნერი, ა. ფიშერი, კ. ფონ შატლი, ო. შენგლერი, მ. შტრაი-
ხერი და სხვები. თბილისში ცნობილი ექიმები იყვნენ პეტერ ბაიერი, ფრიდრიხ როზენბაუმი,
ერნესტ ერიქსონი, ვალერი კრუზინშტერნი და სხვები. გერმანელმა ფარმაცევტმა ფლორ
შონბერგმა პირველი აფთიაქი გახსნა 1829 წელს ტაბიძის ქუჩაზე. ახალმა მესაკუთრემ,
ფერდინანდ კარლ ოტენმა ეს აფთიაქი მოგვიანებით ლეონიძის ქუჩაზე გადაიტანა.
გერმანელმა ფარმაცევტებმა შემდეგ კიდევ არა ერთი აფთიაქი გახსნეს დედაქალაქში. თუმცა
მათ შორის ყველაზე ცნობილი აფთიაქარი ზემელი იყო, რომლის სახელი დღემდე შემორჩა
თბილისის ამ უბანს. ქალაქში პრაქტიკულად ყველა აფთიაქი გერმანელების დაარსებული
იყო (ზემელი, კოხი, ჰაინე და სხვა). კინოთეატრი „აპოლო“, რომელიც აღმაშენებლის გამ-
ზირზე ერთერთმა მდიდარმა გერმანელმა კოლონისტმა 1909 წელს გახსნა, პირველი
კინოთეატრი იყო თბილისში. გერმანელები აქტიურ მონაწილეობას ღებულობდნენ
საქართველოს სახელმწიფო, სასამართლო, სამხედრო ორგანოების მუშაობაში. მაგალითად,
თბილისის საქალაქო დუმის წევრები იყვნენ ფრიდრიხ ვეტცელი და ფერდინანდ ოტენი,
ქუთაისში გუბერნიის სამმართველოში, სამხედრო გუბერნატორად და ვიცე-გუბერნატორად

205
დანიშნული იყო ბარონი ალექსანდრ ფონ დერბრიუგენი. თბილისის სასამართლო პალატაში
პროკურატურის განყოფილებაში მუშაობდა კარლ ლემერმანი, თბილისის საოლქო სასა-
მართლოს თავმჯდომარის მოადგილედ კი ემანუელ ბურგარტი. საპატიო მოსამართლეების
წოდება ჰქონდათ მინიჭებული ნიკოლაი ზაიდლიცს, ევგენი ვაიდენბაუმსა და მაქსიმილიან
ბრევენს. თბილისის ვაჟთა პირველ გიმნაზიაში ასწავლიდნენ: დამსახურებული პედაგოგები
კარლ ჰანი, ედუარდ ფეჰნერი და ხატვის მასწავლებელი ფრიკე. მეორე გიმნაზიაში - ემანუელ
შტანგი, მესამეში - ფრიდრიხ კრაისბერგი და არტურ მედერი. ქუთაისის გიმნაზიაში კი - ივან
ვაიბერტი და ფერდინანდ რაიმერსი. რუსეთის საიმპერატორო გეოგრაფიული საზოგა-
დოების წევრები იყვნენ სტანისლავ ვაის ფონ ვაისენგერი და ნიკოლაი ზაიდლიცი(Отлен
С.В., Времена не Выбирают. Тбилиси, 1998.Стр. 6-7).
თბილისი XIX საუკუნის 50-იანი წლებამდე კავკასიის რეგიონის სწრაფად განვითარე-
ბადი ცენტრი იყო, რომელსაც 1862 წლის დემოგრაფიული აღწერით 62. 000 მაცხოვრებელი
ჰყავდა. გერმანია კარგად აცნობიერებდა მზარდი ქალაქისა და უპირველეს ყოვლისა, კავ-
კასიის მთლიანი რეგიონის დანიშნულებას გეოპოლიტიკური და ეკონომიკური თვალ-
საზრისით. ერთ-ერთი პირველი ფირმა, რომელმაც საქართველოში საქმიანობა დაიწყო, იყო
ფირმა „სიმენსი და ჰალსკე“. 1840 წელს დაარსებულმა ამ საწარმომ წარმატებას მიაღწია
ელექტროტექნიკისა და ტელეგრაფის დარგში. ძმებმა ვერნერ, ოტო, კარლ და ვალტერ
სიმენსებმა გაიყვანეს ლონდონ-კალკუტას სატელეგრაფო ხაზი, რომელიც 10 ათასი კმ სიგრ-
ძის იყო. მის საკვანძო პუნქტს თბილისი წარმოადგენდა, საიდანაც ორი განშტოება ბაღ-
დადზე გადიოდა. ეს იყო XIX საუკუნის ერთ-ერთი უმაღლესი ტექნიკური მიღწევა. იმ
სახლთან, სადაც ვალტერ სიმენსი ცხოვრობდა, 1998 წელს დაიდგა მემორიალური დაფა
(ლადო ასათიანის №30). მისი გარდაცვალების 130 წლის აღსანიშნავად. გერმანული ფირმა
„მანესმანი“ მადნეულისა და ნავთობის ტრანსპორტირებას უზრუნველყოფდა რკინიგზითა
და მილგაყვანილობით. მანესმანის ნათობგაყვანილობა ბაქოსა და ფოთს შორის მსოფლიოში
უდიდესი იყო. გერმანულმა ფირმა „კრუპმა”დაიწყო ჭიათურაში მანგანუმის მოპოვება.
გერმანიის სამთო მრეწველობა ამ მეტალის იმპორტზე იყო დამოკიდებული. ბოლნისის რაი-
ონში რკინის საბადოების თანამფლობელი იყო იულიუს ვიტე, რომელიც შემდგომში
რუსეთის იმპერიის ერთ-ერთი ყველაზე წარმატებული ფინანსთა მინისტრი და მინისტრთა
საბჭოს თავმჯდომარე გახდა.
საქართველოს მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა გერმანიის საგარეო პოლიტიკაში (1914-
1921 წწ). 1918 წლის 26 მაისს, როცა საქართველომ დამოუკიდებლობა გამოაცხადა, გერმანია
იყო პირველი სახელმწიფო, რომელმაც ის სცნო და ახლად შექმნილი სახელმწიფოს საზღვ-
რების პასუხისმგებლობაც აიღო (აღსანიშნავია, რომ საქართველოს დამოუკიდებლობის
მეორედ გამოცხადების შემდეგაც 1991 წელს, პირველმა კვლავ გერმანიამ სცნო). ბრესტის
ზავის თანახმად, 1918 წელს თურქეთს გადაეცა ყარსი, არდაგანი და ბათუმი. მაგრამ თურქები
ამას არ დასჯერდნენ და მთელი ამიერკავკასიის დაკავებას ცდილობდნენ. მათ შესაჩე-
რებლად საქართველოში მოწვეულ იქნა გერმანიის ჯარები. გერმანიის ჩარევა თურქეთმა
უკანონოდ ცნო, მაგრამ ძლიერი პარტნიორისთვის წინააღმდეგობის გაწევა ბოლომდე ვერ
შეძლო. საქართველო თურქეთის ოკუპაციას გადაურჩა (გარი აუგსტი. საქართველოში გერ-
მანელების ისტორიის საკითხები. თბ., 2011. გვ. 8). 1921 წლის თებერვალში საბჭოთა რუ-

206
სეთის მიერ საქართველოს ანექსიას ისევე, როგორც მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი, საქარ-
თველოში მცხოვრები გერმანელებიც უარყოფითად შეხვდნენ. მე-11 არმიასთან ბრძოლაში
კოჯრის მისადგომებთან გმირულად დაიღუპა გეორგ გეხტმანი მარო მაყაშვილთან ერთად...
1941 წელს გერმანიასთან ომის დაწყების შემდეგ დაიწყო ეტაპობრივად გერმანელების
მასობრივი დეპორტაცია საბჭოთა კავშირის ევროპული ნაწილიდან ციმბირსა და ყაზახეთში.
თავდაცვის სახელმწიფო კომიტეტის 1941 წლის 8 ოქტომბრის დადგენილებით საქართვე-
ლოდან ყაზახეთში გადაასახლეს 23.580 გერმანელი. გადასახლებას გადაურჩნენ მხოლოდ
გერმანელი ქალები, რომლებიც დაქორწინებული იყვნენ სხვა ეროვნების მამაკაცებზე. (გარი
აუგსტი. საქართველოში გერმანელების ისტორიის საკითხები. თბ., 2011. გვ. 46). რთული იყო
რეაბილიტაციის პროცესიც... 1979 წლამდე 2053 დეპორტირებული გერმანელი დაუბრუნდა
საქართველოს. მათ ყველაფრის დაწყება თავიდან მოუხდათ. ხდებოდა ისეც, რომ საქარ-
თველოში დაბრუნებული გერმანელები აღარ რჩებოდნენ იქ. ამას სხვადასხვა მიზეზი
ჰქონდა, თითოეულს კი თავისი. ამასთან დაკავშირებით საინტერესოა რეაბილიტირებული
გერმანელებისა და მათი შვილების მოგონებები. გთავაზობთ რამდენიმე მათგანს: ...“მამა
ყოველთვის ამბობდა: ორი სამშობლო მაქვს - საქართველო და გერმანია. საქართველოდან
შორს ყოფნა ყველაფერს სჯობს; გერმანელი რომ მოსულიყო, ხომ არ გავცემდი? არა! ამდენად
უკეთესიც კია ყაზახეთში რომ ვარ... საქართველოში არავის შევხვედრილვარ, გერმანელებს
რომ თავხედურად მოქცეოდა. თუმცა ყოველთვის მქონდა იმის შეგრძნება, რომ სტუმრები
ვიყავით. ჩვენ ვერ შევძელით საქართველოში ასიმილირება. რატომ? თუ იმას არ მივაქცევთ
ყურადღებას, რომ ქართული გვარი მქონდა (ზაალიშვილი), შინაგანად ყოველთვის
გერმანელად ვგრძნობდი თავს... საქართველოში პურის ნატეხი არ იშოვებოდა, მაგრამ ქარ-
თველებს ყოველთვის მიჰქონდათ ტყვეებთან საკვები.“ ირმა ვაისი. (დაფნე შპრინგჰორნი.
გერმანელები საქართველოში. თბ., 2004. გვ. 107-111). „ჩემი პირველი შთაბეჭდილება უბ-
რალოდ ენით გამოუთქმელი იყო. გულწრფელად რომ გითხრათ, ქართველები სულ სხვა-
ნაირები არიან, სრულიად სხვა. პირველ რიგში, ყველანი ლამაზები, მაღლები და ტანადები
არიან, მეორეც - მომღერალი ხალხია... ეს მრავალხმიანობა... ჩემთვის ცხადი გახდა, რომ
ქართველი ხალხი ძალზე სტუმართმოყვარეა, რომელ სახლშიც არ უნდა შევსულიყავი,
ყველგან მეგობრულად მიღებდნენ. ამ სტუმართმოყვარეობამ გამაოგნა, მით უმეტეს ასეთი
მძიმე წლების შემდეგ. უკვე გამოცდილება და შედარების საშუალება მქონდა. კაცები თეთრ
კიტელებსა და ისე კარგად გაუთოვებულ შარვლებში იყვნენ გამოწყობილი, ერთი ნაკეციც,
რომ არ ჰქონდათ. წესრიგი და სისუფთავე! ქალაქი წკრიალებდა, ყველგან ქურთები გვიდნენ.
თბილისი არაჩვეულებრივი ქალაქი იყო“. იულიანა ფახტი. (დაფნე შპრინგჰორნი.
გერმანელები საქართველოში. თბ., 2004. გვ. 122). „დეზერტირების ბაზრის მახლობლად,
ორჯონიკიძის №78-ში (ყოფილი ანდრეევსკაიას ქუჩა) ვცხოვრობდით. ჩვენი მეზობლები
გახლდნენ: ქართველები, სომხები, რუსები, ბელორუსები, ებრაელები, იეზიდები, ქურთები,
კიდევ ერთი გერმანელი და ერთი ესტონელი... ეროვნებას არასოდეს ექცეოდა ყურადღება.
ეზოში ერთი ონკანი გვქონდა ოთხივე სართულისთვის; იქ რეცხავდნენ მატყლს, ხილ-ბოს-
ტნეულს, ბავშვებიც იქვე წუწაობდნენ. ბუნებრივია, ბევრ რამეზე კამათობდნენ, ჩხუბობდნენ
კიდეც, მაგრამ ეროვნებას და სოციალურ მდგომარეობას არასოდეს ეხებოდნენ. ეს უბრალოდ
ტაბუ იყო, არაეთიკურად ითვლებოდა. და კიდევ: მეზობლების ჩხუბი მათი ბავშვების
ურთიერთობაზე არ აისახებოდა. ჩვენ ერთად ვთამაშობდით, ერთმანეთს არ ვამცირებდით,

207
ერთმანეთთან დავდიოდით. ამ მხრივ ძალზე კარგად ვცხოვრობდით... მომწონს ქართველი
კაცის კეთილშობილება, მისი მრავალმხრივი ნიჭიერება, მისი ეთიკა, უბრალო გლეხს, რომ
დაბადებიდან თან დაჰყვა და არავისგან უსწავლია. ქართულ სოფელში სრულიად უცნობ
ადამიანსაც კი მეგობრულად ესალმებიან. რასაკვირველია, ამას ქალაქში ვერ ნახავთ. „როგორ
ბრძანდებით? - გკითხავენ, წყალს მოგიტანენ, სუფრაზე მიგიპატიჟებენ: „დაბრძანდით,
მიირთვით“. ეს ერი სითბოთი და სიყვარულით იღებს ყველა მშვიდობით მოსულს. გარდა
ამისა, ქართველები ნიჭიერი ხალხია და თუ მათ კარგი განათლების მიღების საშუალება
აქვთ, ძალიან მაღალ დონეს აღწევენ. ბევრმა ნიჭიერმა ქართველმა დატოვა ქვეყანა. ყველა
მათგანს, რომ აქ დარჩენის და საკუთარი ნიჭის, მონაცემების რეალიზების საშუალება
ჰქონოდა, საქართველო დღეს აყვავებული იქნებოდა. მაგრამ მთავრობის ხშირი ცვლა,
დემოკრატიის ნიღბით თამაში... ეს ყველაფერი ერის დეგრადაციას იწვევს. კაცმა აღარ იცის,
რა გზას დაადგეს, როგორ მოიქცეს: იქით წავიდეს თუ აქეთ? როდის გახდება ქართველი
ხალხი ადრინდელივით ძლიერი და პატიოსანი“? დიანა კესნერი (Кесснер Д., Этот старый,
старый Тифлис,Виктория (Канада). 2010. Стр.12). „საქართველო - ჩემი სამშობლოა, ჩემი
მშობლების, დების და ძმების სამშობლო. ჩვენი სახლი სოფელ როზენბერგში (თრიალეთში)
დარჩა... საქართველოა ჩემი სამშობლო, აქ საკმარისი ადგილია იმისათვის, რათა დამმარხონ.“
ქრისტოფერ ლამპარტელი. (Отлен С., Времена не Выбирают. Тбилиси, 1998.Стр. 78). „მე
ყოველთვის დიდი სითბოთი და გრძნობით ვიგონებ ჩემს სამშობლოს, სადაც დავიბადე. ამ
ჭკვიან, ბრძენ, კეთილ და სტუმართმოყვარე ხალხს. ჩემი სული ყოველთვის იქაა, თქვენთან,
საქართველოში, რომელიც ასე მიყვარს.“ ელენა დიტერლე. 77 წლის (Отлен С., Времена не
Выбирают. Тбилиси, 1998.Стр. 77). „გულწრფელად რომ გითხრათ, დღეს დედაქალაქში ბევრი
ცხოვრობს ისეთი, ვინც ეროვნებას უფრო დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს, ვიდრე თვითონ თბი-
ლისელები. ადრე ეროვნება დიდ როლს არ თამაშობდა. თუ თბილისელი იყავი ეს ყველაფერს
განსაზღვრავდა...“ ადა შმერლინგი (დაფნე შპრინგჰორნი გერმანელები საქართველოში. თბ.,
2004. გვ. 173).
საბჭოთა კავშირის დაშლას რადიკალური ცვლილებები მოჰყვა საერთაშორისო ურ-
თიერთობებში, მათ შორის ჩვენი ქვეყნისთვისაც; ხელახლა აღდგა საქართველოსა და გერ-
მანიას შორის ომის შედეგად გაწყვეტილი ურთიერთობები, რაშიც დიდ როლს ასრულებს
გერმანული ასოციაცია „აინუნგი“(ძველგერმანულად „ერთობას“ ნიშნავს), რომელიც საქარ-
თველოში ნაყოფიერ საქმიანობას ეწევა. 1995 წელს „აინუნგმა“შეღავათიანი პირობებით
მიიღო მიწის ნაკვეთი ტერენტი გრანელის ქუჩაზე, სადაც ზაარბრიუკენის უნივერსიტეტის
პროფესორმა გარდ ჰუმელმა „შერიგების“ ეკლესია ააშენა. შვეიცარიის და გერმანიის საელჩოს
მხარდაჭერით ასოციაციამ აღნიშნა თბილისში დაბადებული ცნობილი პიანისტის რუდოლფ
კერერის დაბადების 85 წლისთავი. „კავკასიურ სახლში“ გაიმართა დიანა კესნერის წიგნების
პრეზენტაცია. 2009 წელს აქ გარი აუგსტმა წაიკითხა მოხსენება „ევროპა და ევროპელები“,
რომელიც შემდეგში ჟურნალ „სოლიდარობაში“ დაიბეჭდა. 2011 წლის 16-21 მაისს ასო-
ციაციამ მონაწილეობა მიიღო გერმანიის საელჩოს მიერ ორგანიზებულ ღონისძიებაში
„გერმანული დღეები საქართველოში“. ასოციაციის ოფისში გაიმართა ღია კარის დღე, სადაც
სტუმრებს მიეცათ საშუალება დაეთვალიერებინათ საქართველოში გერმანელების ისტო-
რიისადმი მიძღვნილი სტენდები. 2007 წელს ბერლინის სახელმწიფო მუზეუმებმა მოაწყეს
გამოფენა „მედეას ოქრო“, რომელიც სამი თვე გრძელდებოდა. დარგობრივი კავშირები

208
არსებობს ბერლინის სახელმწიფო ბიბლიოთეკასა და თსუ ბიბლიოთეკას შორის. 2010 წელს
პრუსიის კულტურული მემკვიდრეობის ფონდმა ბერლინის სახელმწიფო მუზეუმებთან
ერთად ადმინისტრაციული პარტნიორობა დაამყარა საქართველოს ეროვნულ მუზეუმთან
(დამფინანსებელი ევროკავშირი). ევროკავშირის მიერ კულტურის სფეროში განხორციე-
ლებული პროექტის მიზანია ხელი შეუწყოს საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის
განვითარებასა და დაცვას. 2011 წელს გამოიცა პირველი მოცულობითი კატალოგი XIX-XX
საუკუნეების საქართველოში მოღვაწე გერმანელი მხატვრების შემოქმედებაზე. 2005 წელს
გამოიცა გერმანელი მხატვრისა და ეროვნული კოსტუმების მკვლევარის მაქს ტილკეს
ფერწერული ტილოების კატალოგი. 2005 წელს გერმანიის საელჩომ საქართველოში გერმა-
ნიის გაერთიანების 15 წლის იუბილე თბილისის ისტორიის მუზეუმში აღნიშნა. საზეიმო
ღონისძიებას თან ახლდა მაქს ტილკეს ნამუშევრების გამოფენა. 2011 წელს ბოლნისში გაიხსნა
მემორიალი. 2013 წლის სექტემბერში მარჯანიშვილის მოედანზე იქ, სადაც ისტორიული
გერმანული ეკლესია მდებარეობდა, გაიხსნა მემორიალური დაფა. „...ძნელი დასადგენია,
რამდენი გერმანელი, ანუ გერმანული წარმოშობის ადამიანი ცხოვრობს დღეს საქართვე-
ლოში. 2001 წლამდე 1544 ადამიანი გაემგზავრა გერმანიაში. რომ არა მატერიალური გაჭირ-
ვება და ქვეყნის მომავლის გაურკვევლობა, ბევრი მათგანი დარჩებოდა საქართველოში.
ზოგიერთმა საჭირო საბუთების წარდგენა ვერ მოახერხა ან გერმანული არ იცოდა, ზოგმა კი
თავისი სურვილით არ დატოვა საქართველო“ (დაფნე შპრინგჰორნი. გერმანელები
საქართველოში. თბ. 2004. გვ.63).
...ისტორია ამჯერად არ მეორდება და როგორც ვხედავთ, დღეს ქართველები მიემ-
გზავრებიან გერმანიაში ბედის საძიებლად.

ლიტერატურა:
1. საქართველოს შსს არქივის მასალები.
2. აუგსტ გ. საქართველოში გერმანელების ისტორიის საკითხები. თბ.,2011
3. ბურჭულაძე გ. გერმანელთა ახალშენები ამიერკავკასიაში. თბ.,1911.
4. გერმანულ-ქართული დიპლომატიური ურთიერთობების 20 წლისთავისადმი
მიძღვნილი საიუბილეო კალენდარი, (გერმანელი მხატვრები). თბ., 2012.
5. კოპალეიშვილი ტ. პროტესტანტული ეკლესიები საქართველოში XIX საუკუნის 10-
იანი წლებიდან XX საუკუნის 10-იან წლებამდე. ბათუმი. 2013.
6. მანჯგალაძე გ. გერმანელი კოლონისტები ამიერკავკასიაში. თბ., 1974.
7. სონღულაშვილი ა. გერმანელები საქართველოში. თბ., 1995.
8. შპრინგჰორნი დ. გერმანელები საქართველოში. თბ., 2004.
9. ჭოღოშვილი ნ. გერმანული მხატვრული ტრადიცია და საქართველო XIX საუკუნის დასაწყისიდან X
X საუკუნის 40-იან წლებამდე. თბ., 2006.
10. გერმანელი მხატვრები საქართველოში. საქართველოს ეროვნული მუზეუმის კოლექცია. თბ., 2011.
11. გაზ.“ამაგდარი”.2013,№13, მაისი.
12. Кесснер Д. Люди из прошлого. Виктория., 2009 (Канада).
13. Кесснер Д. Дороги жизни. Виктория., 2009 (Канада).
14. Кесснер Д. Этот старый, старый Тифлис, Виктория, 2010.
15. Отлен С. Времена не Выбирают. Тбилиси, 1998.

209
 ეკონომიკური ინტეგრაცია და ევროპული ღირებულებები

რამაზ ფუტკარაძე
ეკონომიკის დოქტორი, პროფესორი 
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო) 

,,დადგება დღე, როდესაც ყველა ერი ამ კონტინენ-

ტზე საკუთარი ინდივიდუალობის დაკარგვის გარეშე მჭიდ-
რო გაერთიანებად შეიკვრება და დიდ ევროპულ ძმობას
დაუდებს საფუძველს. დადგება დღე, როდესაც ბრძოლის
ერთადერთი ველი იქნება კონკურენტული იდეების გაც-
ვლის ადგილი. დადგება დღე, როდესაც ტყვიები და ბომ-
ბები საარჩევნო ხმებით შეიცვლება”.
ვ. ჰიუგო

მსოფლიოში ეკონომიკური ინტეგრაციის საუკეთესო მაგალითია ევროპული ინტეგრა-

ცია. ევროკავშირი 28 წევრი ქვეყნისაგან შემდგარი გაერთიანებაა. წევრი ქვეყნები წლების
მანძილზე ერთმანეთს საკუთარ გამოცდილებას უზიარებდნენ და უკეთესი მომავლის შე-
საქმნელად თავიანთ რესურსებს აერთიანებდნენ. ევროკავშირის წევრმა ქვეყნებმა ეკონომი-
კური ინტეგრაციის პროცესში მიაღწიეს მნიშვნელოვან წარმატებებს, ასევე შეინარჩუნეს
კულტურული მრავალფეროვნება და ტოლერანტობა. ევროკავშირის წევრი ქვეყნები სოცია-
ლურ-ეკონომიკური განვითარებით საკმაოდ მაღალგანვითარებული ქვეყნებია. ისინი არიან
ლიდერები მსოფლიოში სხვადასხვა მიმართულებით. თავის მხრივ,Eეკონომიკური ინტეგ-
რაცია ხელს უწყობს ადამიანთა, ასევე საქონლის, მომსახურების, და კაპიტალის გადაადგი-
ლებას ქვეყანათა შორის. მთლიანობაში მსოფლიოში ეკონომიკური ინტეგრაციის პროცესები
შეუქცევადია.
ევროკავშირის წევრ ქვეყნებს სადაც ცხოვრობს მსოფლიო მოსახლეობის მხოლოდ
7,3% (505 მლნ კაცი) მსოფლიო არენაზე მასშტაბური პოზიციები გააჩნია. ევროკავშირში,
ცხოვრების სტანტარტი, რომელიც მოქალაქეთა მატერიალური, კულტურული მოთხოვ-
ნილებების დაკმაყოფილების ხარისხს გამოხატავს და საზოგადოებრივი კეთილდღეობის
უზრუნველყოფის დონეზე მიუთითებს ერთ-ერთი საუკეთერსოა მსოფლიოში.
ევროკავშირიას წევრი ქვეყნები ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან ტრადიციებით,
კულტურით, ისტორიით, სოციალურ-ეკონომიკური განვიტარების დონით, წევრ ქვეყნებში
მოსახლეობა სხვადასხვა ენაზე საუბრობს. ასე მაგალითად, გერმანიაში თუ ცხოვრობს 82
მლნ ადამიანი, მალტაში – 400 ათასი, საფრანგეთის ფართობი თუ შეადგენს 544 ათას
კვ. კვ, მალტის – 0.3 ათასს (იხ. ცხრილი 1).

210
 ცხრილი №01 მოსახლეობის რაოდენობა ევროკავშირის (მლნ კაცი)1

1960 1970 1980 1990 2000 2007 2010 2013

402, 435, 457, 470, 482, 495, 499,
ევროკავშირი 505,67
6 5 1 4 8 1 4
ბელგია 9,1 9,7 9,9 9,9 10,2 10,6 10,8 11,2
ბულგარეთი 7,8 8,5 8,8 8,8 8,2 7,7 7,6 13,6
ჩეხეთი 9,6 9,9 10,3 10,4 10,3 10,3 10,4 14,8
დანია 4,6 4,9 5,1 5,1 5,3 5,4 5,5 5,6
გერმანია 72,5 78,3 78,2 79,1 82,2 82,3 82,1 80,5
ესტონეთი 1,2 1,4 1,5 1,6 1,4 1,3 1,3 1,3
ირლანდია 2,8 2,9 3,4 3,5 3,8 4,3 4,6 4,6
საბერძნეთი 8,3 8,8 9,6 10,1 10,9 11,2 11,3 11,1
ესპანეთი 30,3 33,6 37,2 38,8 40,0 44,5 46,7 46,7
საფრანგეთი 45,5 50,5 53,7 56,6 58,8 61,5 62,6 65,6
იტალია 50,0 53,7 56,4 56,7 56,9 59,1 60,0 59,7
კვიპროსი 0,6 0,6 0,5 0,6 0,7 0,8 0,8 0,87
ლატვია 2,1 2,4 2,5 2,7 2,4 2,3 2,2 2
ლიტვა 2,8 3,1 3,4 3,7 3,5 3,4 3,3 3
ლუქსემბურგი 0,3 0,3 0,4 0,4 0,4 0,5 0,5 0,54
უნგრეთი 10,0 10,3 10,7 10,4 10,2 10,1 10,0 9,9
მალტა 0,3 0,3 0,3 0,4 0,4 0,4 0,4 0,42
ნიდერლანდები 11,4 13,0 14,1 14,9 15,9 16,4 16,5 16,8
ავსტრია 7,0 7,5 7,5 7,6 8,0 8,3 8,4 8,5
პოლონეთი 29,5 32,7 35,4 38,0 38,7 38,1 38,1 38,5
პორტუგალია 8,8 8,7 9,7 10,0 10,2 10,6 10,7 10,5
რუმინეთი 18,3 20,1 22,1 23,2 22,5 21,6 21,3 20
სლოვენია 1,6 1,7 1,9 2,0 2,0 2,0 2,0 2,1
სლოვაკეთი 4,0 4,5 5,0 5,3 5,4 5,4 5,4 5,4
ფინეთი 4,4 4,6 4,8 5,0 5,2 5,3 5,3 5,4
შვედეთი 7,5 8,0 8,3 8,5 8,9 9,1 9,3 9,6
გაერთიანებული
52,2 55,5 56,3 57,2 58,8 60,9 62,0 63,9
სამეფო
ხორვატია 4,3 4,3 4,3 4,3 4,3 4,3 4,3 4,3

ევროკავშირის წევრი ქვეყნები მსოფლიოში მოწინავე პოზიციებზე არიან, ისეთი

მაჩვენებლებით, როგორიცაა: მშპ, მშპ ერთ სულ მოსახლეზე (იხ. ცხრილი 2), ადამიანური
განვითარების ინდექსი, ეკონომიკის კონკურენტუნარიანობა, სიცოცხლის საშუალო ხან-

1
ცხრილი შედგენილია ევროსტატის მონაცემების საფუძველზე.

211
გრძლივობა, შრომის ანაზღაურება, Mმოსახლეობის კეთილდღეობა, სასურსათო და სამ-
რეწველო საქონლის მოხმარების დონე, სამუშაო და თავისუფალი დროის ხანგრძლივო-
ბა, საცხოვრებელი პირობები, განათლების, ჯანმრთელობის დაცვის ხელმისაწვდომობა,
კულტურის დონე და სხვ.
ცნობილია, რომ ევროკავშირი ემყარება შემდეგ ღირებულებებსა და ფასეულობებს:
ადამიანის ღირსების პატივისცემა, თავისუფლება, თანასწორება, დემოკრატია, კანონის
უზენაესობა, ადამიანის ფუნდამენტური უფლებების დაცვა, სამართლიანობა, გენ-
დერული თანასწორობა და სხვა. შესაბამისად ქვეყანა რომელიც ცდილობს ევრო-
კავშირთან დაახლოებას უნდა გაიზიაროს აღნიშნული ფასეულებები. თავის მხრივ
ნებისმიერი დემოკრატიული ქვეყნის ინტერესებშია აღნიშნული ღირებულებების პატი-
ვისცემა და დაცვა.
სწორედ გლობალიზაციის და ეკონომიკური ინტეგრაციის წყალობით ევროპის
ქვეყნები დღეს მსოფლიოში ერთ-ერთი კონკურენტუნარიანი არიან. ევროკავშირის წევრ
ქვეყნებში და ევროპის ქვეყნებში საკმაოდ მაღალია გლობალური კონკურენტუნარიაონის
ინდექსი. მსოფლიო ეკონომიკური ფორუმის 2013-2014 წლის გლობალური კონკუ-
რენტუნარიანობის ინდექსის მიხედვით, მსოფლიოს 10 საუკეთესო ქვეყანათა შორის 6
ევროპული ქვეყანაა: შვეიცარია, ფინეთი, გერმანია, შვედეთი, ნიდერლანდები და გაერ-
თიანებული სამეფო.
ასევე, ადამიანური განვიათარების ინდექსის (Human Development Index) რეი-
ტინგებში1 ევროაკავშირის წევრ ქვეყნებსა და სხვა ევროპულ ქვეყნებს მოწინავე
პოზიციები უკავიათ.
ეკონომიკურმა ინტეგრაციამ შესაძლებელი გახადა, რომ ევროპის ქვეყნები დღეს
მსოფლიოში გამორჩეული არიან კეთილდღეობით. ევროკავშირში ერთ-ერთი მაღალია
სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა, დაბალია ბავშთა სიკვდილიანობა და სხვ.
ბოლო პერიოდში ვრცელდება მცდარი ინფორმაცია ევროკავშირსა და საქარ-
თველოს შორის ასოცირების შესახებ შეთანხმებასთან დაკავშირებით. ხდება ფაქტების
დამახინჯება. ასე მაგალითად, ერთ-ერთი გავრცელებულ მითს წარმოადგენს, რომ:
„ასოცირების შესახებ შეთანხმების ხელმოწერა ქართულ კულტურასა და ტრადიციულ
ფასეულობებს საფრთხეს უქმნის”. ფაქტი: ნამდვილად არ არის ასე. ევროკავშირი
რომელიმე ქვეყნის კულტურის შეცვლას კი არ ცდილობს, არამედ იღვწის ევროპის
კულტურათა მრავალფეროვნების დაცვისათვის. ევროკავშირი ის ორგანიზაციაა,
რომელიც ყველანაირად მხარს უჭერს და ხოტბას ასხამს მრავალფეროვნებას; ბოლოს და
ბოლოს, ჩვენი დევიზია „ერთიანობა მრავალფეროვნებაში”2. ევროკავშირი პატივს სცემს
საქართველოს (და არა მართო საქართველოს) კულტურულ ფასეულობებს და შესაბამისად
ასოცირების შესახებ შეთანხმება ხელს შეუწყობს ამ ფასეულობათა დაცვას.

1
იხ. http://hdr.undp.org/en/content/table-2-human-development-index-trends-1980-2013
2
იხ. http://eeas.europa.eu/delegations/georgia/documents/eap_aa/mythbuster_2_2014_ka.pdf

212
ცხრილი №021. მშპ ერთ სულ მოსახლეზე ევროკავშირის წევრ ქვეყნებში (ევროკავშირი 28 – 100)

mSp erT
199 19 20 20 20 20 20 20 20
2007 2013 sulze –
8 99 00 01 02 03 04 05 06
2013 (evro)
10 10 10 10 10 10 10 10
ევროკავშირი 100 100 100 25 700
0 0 0 0 0 0 0 0
12 12 12 12 12 12 12 12
ბელგია 123 118 119 34 500
3 6 4 5 3 1 1 0
ბულგარეთი 27 27 28 29 31 33 34 35 37 38 47 5 500
ჩეხეთი 71 70 69 70 71 74 75 76 78 82 80 14 200
13 13 12 12 12 12 12 12
დანია 132 123 125 44 400
1 2 8 9 5 6 7 6
12 11 11 11 11 11 11 11
გერმანია 123 113 124 33 300
3 9 7 6 7 7 5 4
ესტონეთი 42 42 45 46 50 55 57 62 68 71 72 13 800
12 13 13 13 14 14 14 14
ირლანდია 122 146 126 35 600
7 1 3 8 1 2 4 5
საბერძნეთი 84 83 84 87 91 92 94 96 97 98 75 17 400
10 10 10 10 10
ესპანეთი 96 97 98 98 107 95 22 300
1 1 1 3 5
11 11 11 11 11 11 11 11
საფრანგეთი 115 111 108 31 300
5 6 6 6 2 0 2 2
11 11 11 11 11 10 10 10
იტალია 120 101 98 25 600
8 7 8 2 1 7 5 3
კვიპროსი 87 88 89 91 90 89 91 93 92 93 86 19 000
ლატვია 36 36 37 39 41 43 46 50 54 58 67 11 600
ლიტვა 40 39 39 42 44 49 51 53 56 60 74 11 700
23 24 23 24 24 25 26 27
ლუქსემბურგი 218 276 264 83 400
8 4 5 1 7 3 4 9
უნგრეთი 53 54 56 59 62 64 63 64 65 64 67 9 900
მალტა 81 81 84 78 80 79 77 78 77 77 87 17 000
13 13 13 13 13 13 13 13
ნიდერლანდები 129 133 127 35 900
1 5 4 4 0 0 2 2
13 13 12 12 12 12 12 12
ავსტრია 132 127 129 37 000
2 2 5 7 7 7 8 7
პოლონეთი 48 49 48 48 48 49 51 51 52 54 68 10 100
პორტუგალია 77 79 78 78 77 77 75 75 75 75 75 15 800
რუმინეთი : 26 26 28 29 31 34 35 39 41 54 6 500
სლოვენია 78 80 79 79 81 82 85 87 88 89 83 17 100
სლოვაკეთი 52 51 50 53 54 56 57 61 64 69 76 13 300
11 11 11 11 11 11 11 11
ფინეთი 115 117 112 35 600
5 8 6 6 3 7 5 7
12 12 12 12 12 12 12 12
შვედეთი 123 126 127 43 800
6 7 2 1 3 5 4 4
გაერთიანებული 11 11 11 11 12 12 11 11
116 116 106 29 800
სამეფო 6 7 8 9 0 2 9 8
ხორვატია 54 57 58 59 60 62 61 10 200

1
ცხრილი შედგენილია ევროსტატის მონაცემების საფუძველზე.

213
 ღვთისშობლის წილხვედრი ქვეყანა საქართველო უძველესი ცივილიზაციის ერთ-
ერთი მნიშვნელოვანი ცენტრია. „ენა, მამული, სარწმუნეობა“ წერდა დიდი ილია ჭავჭავაძე
(ილია მართალი). საქართველოს ევროპასთან ინტეგრაციით არც ერთს არ ემუქრება საფრთხე.
პირველი, რატომ არ ემუქრება ენას საფრთხე? დღეს ევროკავშირის ოფიციალური ენების
რაოდენობა შეადგენს 24-ს1. მსოფლიოში არ არსებობს მეორე ინტეგრაციული წარმონაქმნი,
სადაც ენათა ასეთი მრავალფეროვნებაა. შესაბამისად ევროკავშირთან ინტეგრაცია არ
შეასუსტებს ქართულ ენას. მეორე, ევროკავშირი და ასევე ევროკავშირის წევრი ქვეყნები
მხარს უჭერენ საქართველოს ტერიტორიულ მთლიანობას. ასოცირების შესახებ შეთანხმებაში
ევროკავშირი ადასტურებს მზადყოფნას, დახმარება გაუწიოს საქართველოს კონფლიქტების
მშვიდობიან მოგვარებაში საერთაშორისოდ აღიარებული საზღვრების ფარგლებში. ასოცი-
რების შეთანხმებაში გამოხატულია სრული პატივისცემა საქართველოს დამოუკიდებლობის,
სუვერენიტეტის, ტერიტორიული მთლიანობისა და საერთაშორისოდ აღიარებული საზღვრე-
ბის ურღვევობის პრინციპების მიმართ და ასევე, აღნიშნულია ევროკავშირის ვალდებულება
მხარი დაუჭიროს კონფლიქტის მშვიდობიან მოგვარებას. მესამე, ევროკავშირში მის წევრ
ქვეყნების რელიგიასა და ტრადიციებს არასდროს შექმნიათ საფრთხე. ევროკავშირის წევრ
ქვეყნებს უნიკალური ისტორია და ტრადიციები აქვთ. ერთმანეთის ტრადიციებისა და
რელიგიის პატივისცემის, თანასწორობისა და სამართლიანობის გარეშე ევროკავშირი საერ-
თაშორისო არენაზე ასეთი წარმატებული ვერ იქნებოდა. აღსანიშნავია, რომ 2014 წლის
მარტში ევროკომისარი შტეფან ფულე შეხვდა საქართველოს კათოლიკოს პატრიარქს, უწმინ-
დესსა და უნეტარესს ილია მეორეს. პატრიარქმა გამოხატა საქართველოს ევროპული
არჩევანისადმი უპირობი მხარდაჭერა.
თანამედროვე ეტაპზე საქართველოს საგარეო ეკონომიკური ურთიერთობების ერთ-
ერთ ძირითად პრიორიტეტულ მიმართულებას წარმოადგენს ევროკავშირთან დაახლოება
და ეკონომიკური ინტეგრაცია. ჩვენი ქვეყნისათვის უაღრესად მნიშვნელოვანია ევროკავ-
შირთან ასოცირების ხელშეკრულების ხელმოწრა. საქართველო ევროკავშირთან გაფორ-
მებული ასოცირების ხელშეკრულებით, საქართველო მნიშვნელოვან ეკონომიკურ (და
არამარტო ეკონომიკურ) შედეგებს მიიღებს.
ეჭვგარეშეა, რომ საქართველო-ევროკავშირს შორის ღრმა და ყოვლისმომცველი თავი-
სუფალი ვაჭრობის სივრცის ჩამოყალიბება ხელს შეუწყობს საქართველოს სოციალურ-ეკო-
ნომიკურ განვითარებას. ღრმა და ყოვლისმომცველი სავაჭრო სივრცის შესახებ შეთანხმება
ახალი ტიპის, ახალი თაობის შეთანხმებაა, სადაც ასახულია ევროკავშირის განსაკუთრებული
ურთიერთობა. ღრმა და ყოვლისმომცველი სავაჭრო სივრცე უზრუნველყოფს საქონლის
საბაჟო მოსაკრებლის გარეშე შესვლას მსოფლიოს უდიდეს და ყველაზე უფრო სტაბილურ
ევროკავშირის ბაზარზე.
ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი სავაჭრო სივრცის დადებითი შედეგი პირ-
ველ რიგში არასატარიფო ბარიერების შემცირებაში აისახება. ეს კი გამოიწვევს ცვლილებებს
სანიტარულ და ფიტოსანიტარულ სფეროში, ვაჭრობის ტექნიკურ ბარიერებში, ინტელექ-
ტუალური საკუთრების უფლებების დაცვაში, კონკურენციის დაცვასა და სხვადასხვა
მიმართულებით.

1
იხ. http://ec.europa.eu/languages/policy/language-policy/official_languages_en.htm

214
 თავის მხრივ ეს ცვლილებები არამარტო მხარეებს შორის სავაჭრო ბრუნვის ზრდის
თვალსაზრისით იქნება შედეგის მომტანი, არამედ, მეტი სანიტარული და ფიტოსანიტარული
ზომები სურსათის მეტ უვნებლობას უზრუნველყოფს, რაც უპირველეს ყოვლისა ქართველი
მომხმარებლების ინტერესებშია, ასევე, ინტელექტუალური საკუთრების დაცვა, კონკურენ-
ციის ხელშეწყობა ქართული მხარისათვის მხოლოდ დადაბითი შედეგების მომტანი იქნება.
საგარეო ვაჭრობასთან დაკავშირებული მარეგულირებელი წესების ევროკავშირის კანონ-
მდებლობასა და სტანდარტებთან დაახლოება გამოიწვევს საქართველოს ევროკავშირთან
ვაჭრობის ზრდას და ევროკავშირიდან შემოსული პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების
მოცულობის გაზრდას, რასაც უფრო მჭიდრო ეკონომიკური ინტეგრაცია მოჰყვება.
ჩატარებული კვლევების შედეგების მიხედვით ევროკავშირთან ღრმა და ყოვლისმომ-
ცველი თავისუფალი სავაჭრო სივრციდან მიღებული ეკონომიკური შედეგები შთამბეჭდავია
საქართველოსათვის. მათ შორის აღსანიშნავია, რომ ევროკავშირთან ღრმა და ყოვლის-
მომცველი თავისუფალი ვაჭრობის სივრცის შექმნა ევროკავშირსა და საქართველოს შორის
ვაჭრობას გაზრდის. მოსალოდნელია, რომ მოკლევადიან პერსპექტივაში ექსპორტი 9%-ით,
ხოლო გრელვადიან პერსპექტივაში 12%-ით გაიზრდება, ხოლო იმპორტი, შესაბამისად, –
4,4%-ით და 7,5%-ით.მოსალოდნელია საშუალო ხელფასის 3,6 %-ით ზრდა, ხოლო
სამომხმარებლო ფასების დაახლობით 0,6%-ით დაწევა. ეს კი გულისმობს, რომ ევროკავშირ-
თან ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის სივრცე საშუალოდ გაზრდის საქარ-
თველოს მოქალაქის მსყიდველობით უნარს, განსაკუთრებით საშუალო და გრძელვადიან
პერსპექტივაში.1 ანუ საქართველოს ექსპორტის მოცულობა გაიზრდება უფრო მაღალი
პროცენტით ვიდრე იმპორტი ევროკავშირიდან. მოსალოდნელია, რომ ევროკავშირთან ღრმა
და ყოვლისმომცველი თავისუფალი სავაჭრო სივრცე საქართველოს მშპ-ს 4,3%-ით გაზრდის.
ასევე, საშუალო და გრძელვადიან პერსპექტივაში არასატარიფო ზომების შემსუბუქება
ვაჭრობის ლიბერალიზებიდან მიღებული ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი შედეგია. თავის მხრივ
ასოცირების ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ვალდებულებების შესრულება გარ-
კვეულ დანახარჯებთან არის დაკავშირებული, მაგრამ საბოლოო შედეგი ყველანაირ ხარჯებს
რამდენიმეჯერ აღემატება.
ევროკაშირთან ღრმა და ყოვლისმომცველი ვაჭრობის სივრცის შექმნა, რაც ასოცირების,
შეთანხმების ნაწილია, ქვეყანაში მარეგულირებელი რეფორმების აუცილებლობას შექმნის. ეს
კი, თავის მხრივ, გამოიწვევს ცვლილებებს ისეთ სფეროებში, როგორიცაა სანიტარია და ფი-
ტოსანიტარია, ვაჭრობის ტექნიკური ბარიერები, ინტელექტუალური საკუთრება, კონ-
კურენცია და საბაჟო. ამ პროცესიდან სარგებელი არამარტო ევროკავშირის ან სხვა ქვეყნების
ბაზრებზე წვდომა იქნება, არამედ სხვა დადებით შედეგებს მოიტანს, მაგალითად, უკეთესი
სანიტარული და ფიტოსანიტარული ნორმები, რაც სურსათის მეტ უვნებლობას განაპი-
რობებს, ხოლო უკეთ დაცული ინტლექტუალური საკუთრება ინოვაციებს შეუწყობს ხელს;
უკეთესი კონკურენციის პოლიტიკა და მისი განხორციელება ხელს შეუშლის ბაზარზე
დომინანტური მდგომარეობის ბოროტად გამოყენებას და ფასების კლებას წაახალისებს.

1
იხ. ECORYS და CASE-ის კვლევა, Trade Sustainability Impact Assessment in support of negotiations of a
DCFTA between the EU and Georgia and the Republic of Moldova. 2012.
http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2012/july/tradoc_149666.pdf

215
 ამრიგად, ეკონომიკური ინტეგრაცია არანაირად ხელს არ უშლის ქვეყნის ღირებუ-
ლებებს. საქართველომ უნდა გააგრძელოს ევროპული გზით სვლას. ამ გზაზე იქნება
გამოწვევები და წინააღმდეგობები. მაგრამ ევროკავშირის ისტორია, ევროკავშირის ახალი თუ
ძველი წევრი ქვეყნების გამოცდილება, ასევე ევროკავშირის კანდიდატი ქვეყნების (ისლან-
დია, მონტენეგრო, სერბეთი, მაკედონია, თურქეთი, ალბანეთი, ბოსნია და ჰერცოგოვინა და
კოსოვო) ეკონომიკური განვითარება, გამოცდილება ადასტურებს, რომ ევროკავშირთან
დაახლოება და ევროკავშირში გაწევრიანება ქვეყნისათვის დადებითი შედეგების მომტანია,
მით უფრო ისეთი მცირე ქვეყნისთვის, როგორიც საქართველოა. შესაბამისად საქართველომ
წარმატებით უნდა შეასრულოს ასოცირების ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ვალ-
დებულებები და ხელი შეუწყოს მისი ეკონომიკის (და არა მარტო) ევროკავშირის ეკონო-
მიკასთან დახლოებას და ეტაპობრივ ინტეგრაციას.
აღსანიშნავია, რომ 2012 წლის ნობელის პრემია მშვიდობის დარგში ევროკავშირს
მიენიჭა, კონტინენტის მშვიდობიანი გაერთიანების გამო. ნობელის კომიტეტის განცხა-
დებით, ევროკავშირს პრემია გადაეცა ევროპაში ექვსი ათეული წლის განმავლობაში
მშვიდობის, დემოკრატიული წინსვლისა და ადამიანის უფლებების დაცვის ხელშეწყობი-
სათვის. ნობელის პრემიიის კომიტეტის აზრით, ევროკავშირმა მნიშვნელოვანი წვლილი
შეიტანა ევროპის გარდაქმნაში ომის კონტინენტიდან - მშვიდობის კონტინენტად. ევრო-
კავშირი მსოფლიოში პირველი ინტეგრაციული გაერთიანებაა, რომელსაც აღნიშნული
პრემია მიენიჭა.

ლიტერატურა:
1. ევროკავშირსა და საქართველოს შორის ასოცირების შესახებ შეთანხმება.
http://eeas.europa.eu/delegations/georgia/eu–georgia/association–agreement/index–ka.htm
2. საქართველო-ევროკავშირის ასოცირების შესახებ შეთანხმების გზამკვლევი (ხშირად დასმული
კითხვები), 2014.
3. გლობალიზაცია და საქართველოს ეკონომიკური განვითარება: გამოწვევები და შესაძლებლობები.
შრომების კრებული. „უნივერსალი", 2008.
4. ფუტკარაძე რ. საქართველო-ევროკავშირის სავაჭრო-ეკონომიკური ურთიერთობები: პრობლემები
და პერსპექტივები. თბილისი, „უნივერსალი", 2010.
5. 10 better deals for 500 million consumer. European Commission, 2014.
6. Assessment of the impact of potential Free Trade Agreement between the EU and Georgia. UNDP, Georgia,
2007.
7. Die europäische Integration: eine Idee wird Wirklichkeit / Heinrich Neisser. Innsbruck: IUP, Innsbruck Univ.
Press. 2008.
8. Europa von A bis Z: Taschenbuch der europäischen Integration / [IEP, Institut für Europäische Politik]. Werner
Weidenfeld und Wolfgang Wessels (Hg.). 2007.
9. Europäische Integration: Texte und Unterrichtsbeispiele / Zentrum Polis, Politik Lernen in der Schule ; Bm:uk.
[Magdalena Kurz; Seda Hamitoglu]. Wien : Ed. Polis. 2009.
10. Globalization and Regional Integration in Europe and Asia. edited by Nam-Kook Kim, 2009.
11. Paul R. Krugman, Maurice Obstfeld, Marc J. Melitz. International Economics: Theory and Policy, Publi-
sher: Pearson, 10th edition, 2012.
12. Putkaradze R. Perspectives of Georgia-European Union trade relacions. Istanbul international annual
conference on the economic cooperation and development within the black sea basin Countries. Donetsk
Nacional university. Collection of Scientific Works. Part I. Istambul-Donetck 2010.
13. The european Union explained. Eeurope 2020: europe’s growth strategy. Brussels, 2013.
14. Trade Sustainability Impact Assessment in support of negotiations of a DCFTA between the EU and
Georgia and the Republic of Moldova. European Commission - DG Trade, ECORYS, CASE, 2012.
http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2012/july/tradoc–149666.pdf

216
 დემოკრატიის აგონისტური მოდელი: კონფლიქტების დარეგულირების 
კომპრომისული გზა 

რევაზ ჯორბენაძე
 ფსიქოლოგიის დოქტორი, პროფესორი 
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო) 
 

კონფლიქტების მართვის და დარეგულირების გზები სხვადასხვაა. თანამედროვე

მკვლევარები კონფლიქტების დარეგულირების შესახებ არსებული შეხედულებების რევიზი-
ას და მათზე დაყრდნობით ახლის შექმნას ცდილობენ. ამგვარი მიდგომა საზოგადოებრივი
თანაცხოვრების ცვლალებადი პირობებითაა განსაზღვრული. ცვლილებები ეხება არა მარტო
მდგრადი განვითარებულ ქვეყნებს, არამედ დემოკრატიზაციის საწყის სტადიაზე მყოფთაც.
საზოგადოებრივი თანაცხოვრების პირობებში წარმოშობილი დავები შესაძლებელია
დარეგულირდეს კონსენსუსის მიღწევით. ასეთ შეხედულებებს ძირითადად ლიბერალურად
განწყობილი მკვლევარები ავითარებენ.
კონფლიქტების დარეგულირებისათვის სამ იერარქიულ დონეს გამოყოფენ – მაკრო,
მეზო და მიკროს (გლაზლი ფ. 1.). ასეთი დაყოფა ხელს უწყობს კონფლიქტების შესწავლას და
დარეგულირებას ფართო სპექტრით წარმოადგენს. მათი იერარქიულობა გულისხმობს გლო-
ბალური დონიდან ლოკალურისაკენ მიმართულ დაქვემდებარებებს და შესაბამისად გადაწყ-
ვეტილების მიღებისას მათი გავლენების დაფიქსირებას. შევეხოთ სამივე დონეს.
მაკრო დონეზე კონფლიქტების გადაჭრა გულისხმობს დიდ ჯგუფებში დავის გადაჭ-
რას. აქ იგულისხმება ქვეყნებს შორის დაპირისპირება, მათ შორის ალიანსები და ასევე პოლი-
ტიკურ საკითხებზე შეთანხმებები. ამ დონეზე ხორციელდება სამოქალაქო შეთანხმებებიც.
სამხედრო კონფრონტაციის შემთხვევაში კი ძალძედ რთულდება ამ დონეზე შეთანხმება და
კონსენსუსის მიღწევა.
მეზო დონეზე დაპირისპირებაა ძირითადად ორგანიზაციებს შორის, ჯგუფებს შორის,
რომელიც სახელმწიფოსთან ურთიერთობებსაც მოიცავს. ამ დონეზე კონფლიქტების დარე-
გულირება შესაძლებელია ინსტიტიციურადაც.
მიკრო – გულისხმობს პიროვნებათშორის ან მცირე ჯგუფების დაპირისპირებას, რო-
მელთა გადაჭრა ლეგიტიმური გზებით ან საზოგადოებაში არსებული ღირებულებების და
დამოკიდებულებების საშუალებითაა შესაძლებელი.
კონსენსუსის მიღწევა სამივე დონეზეა შესაძლებელი, მაგრამ ხშირია შემთხვევა, რომ
მსგავსი ტენდენციები დაირღვეს და კვლავ დაპირისპირებასთან გვქონდეს საქმე.
ჩვენს წინაშე დგება საკითხი, კონსენსუსის გარდა, რა განსხვავებული შეხედულებები
არსებობს კონფლიქტის დარეგულირებისას. საჭიროა გაირკვეს, რამდენად უზრუნველყოფს
განსხვავებული შეხედულებების გამოყენება დემოკრატიზაციის პროცესში ჩართული (მათ
შორის პოსტსაბჭოთა ქვეყნებიც) ეფექტურად მოახდინონ კონფლიქტების გადაჭრა. ეფექტუ-

217
რობაში არაძალადობრივი მიდგომაცაა ნაგულისხმევი. რამდენად მიზანშეწონილია სხვა თე-
ორიების გამოყენება ქვეყანაში არსებული კონფლიქტების გადასაჭრელად. ვფიქრობთ ამოსა-
ვალი პრინციპი ემპირიულ სფეროში უნდა ვეძიოთ და საქართველოში დღეისათვის მიმდი-
ნარე პროცესები განვიხილოთ, ანუ როგორ ხორციელდება კონფლიქტების დარეგულირების
გზების ძიება შეცვლილ პოლიტიკურ პირობებში.
თანამედროვე ლიბერალური თეორიული მიდგომები დავის გადაჭრის ძირითადად
პრინციპად კონსენსუსის მიღწევას აღიარებენ. დელიბერალური მოდელების შემთხვევაშიც
არსებობს ანტაგონიზმი, რომელიც „მტერი-მეგობრის“ დაპირისპირების ჩარჩოებშია მოთავ-
სებული. მეცნიერთა ნაწილი თვლის რომ ანტაგონიზმი ინფორმაციულ საზოგადოებასაც
ახასითებს.
შევეცდებით განვიხილო ერთ-ერთი თეორია, რომელიც სოციალური და პოლიტიკური
კონფლიქტების მართვას და დარეგულირებას ახლებური სახით წარმოადგენს. ამ თეორი-
ული შეხედულებების კუთხით შევეცდებით განვიხილო საქართველოში არსებული კონ-
ფლიქტების დარეგულირების საკითხი. ეს თეორიაა შანტალ მუფის „დემოკრატიის აგო-
ნისტური მოდელი“(მუფი შ. 2.). ამ მოდელის არჩევა არაა განპირობებული ავტორის ან მისი
თანაავტორების მემარცხენეობის პოზიციით ან პოსტმარქსისტული თეორიის ხიბლით. ჩვენ-
თვის მთავარია შევეცადოთ ამ მოდელით კონფლიქტების დარეგულირებას ახალი კუთხით
შევხედოთ, ანუ ამ მოდელიდან ავიღოთ ის მთავარი პრინციპი, რომელიც დავის გადაჭრის
ძირითად არსს გამოხატავს.
დასაწყისში შანტალ მუფი თანამშრომლობდა ერნესტ ლაკლაუსთან, რომელთანაც ერ-
თად პირველებმა დაიწყეს დელიბერალური მოდელების კრიტიკა (ძირითადად კრიტიკა
როლზს და ჰაბერმანს ეხებოდა) და შეიმუშავეს „რადიკალური დემოკრატიის“ მოდელი.
XX საუკუნის დასასრულს და XXI დასაწყისს წლებში ევროპისა და აღმოსავლეთის
ქვეყნებში რადიკალური პოლიტიკური ცვლილებები ხორციელდება. სრული კრახი განიცადა
საბჭოთა სისტემამ და აღმოსავლეთის ბლოკმა. ასეთი კოლაფსის შედეგად ახალი პრობლემე-
ბის წინაშე აღმოჩნდა დემოკრატიული ქვეყნები. პირველ რიგში პრობლემური იყო ლტოლ-
ვილთა და ემიგრანტთა ნაკადის ზრდა, ძველი იდეოლოგიური პრინციპების დაძლევა და ახ-
ლად წარმოშობილი ქვეყნებისათვის ლიბერალური ღირებულებების შეთავაზება, რომელიც
რაციონალურ გადაწყვეტას გულისხმობს დავების გადაჭრისას და ძირითადად კონსენსუსის
პრინციპს ეფუძვნება. ამ სახის ლიბერალური ღირებულებების გავრცელება დემოკრატიულმა
ქვეყნებმა ფართე მასშტაბით დაიწყეს, რომელსაც საკუთარ ქვეყნებში უკურეაქცია მოჰყვა. წი-
ნა პლანზე წამოიწია მემარჯვენე რადიკალების განზრახვამ ხელისუფლების სათავეში მოს-
ვლის სურვილით. მათი მიზნები მკაცრი სანქციების დაწესებაში და დაპირისპირებაში გამო-
იხატებოდა.
შ.მუფი მიიჩნევს, რომ ასეთი მემარჯვენე ტენდენციების არსებობა, ერთი მხრივ, ნიშ-
ნავს პოლიტიკის დაბრუებას, ხოლო მეორე მხრივ საჭიროა მათთან დაპირისპირება იმ გან-
სხვავებული აზრით, რომ კაცობრიობამ არ დაუშვას მეოცე საუკუნის შეცდომები (იგულის-
ხმება ორი მსოფლიო ომი). შ.მუფი თვლის, რომ ასეთი მემარჯვენე ტენდენციების დაძლევა
პოლიტიკურ საჭადრაკო დაფაზე აუცილალად გულისხმობს ლიბერალური შეხედულებების
მიმართ კრიტიკას, რომელთა სტრატეგიების შედეგად მოხდა მემარჯვენე რადიკალების გა-

218
მოჩენა პოლიტიკაში. საერთო ჯამში კი ლიბერალთა შეხედულებები პრაქტიკაში არ ხორცი-
ელდება (მუფი შ. 6.). შ.მუფი თვლის, რომ მემარჯვენეთა მოძრაობა გამოწვეულია კონსენსუ-
სის პოლიტიკის მომხრე თეორეტიკოსების არაემპირიული ხედვით (ლიბერალები მემარჯვე-
ნეების და მემარცხენეების მიღმა მოიაზრებენ თავს).
შ.მუფი ძირითადი კრიტიკა მიმართულია დელიბერალური დემოკრატიის მიმართ,
რადგან მათ მიერ შემოთავაზებული პრობლემის გადაჭრის ზედმეტად რაციონალური გზა
თანამედროვე პოლიტიკურ სივრცეში არ ხორციელდება. ავტორი იმ დასკვნამდე მიდის, რომ
დემოკრატია არასწორი გზით წარიმართა. პოლიტიკაში ასეთმა შეხედულებამ შედეგი არ
გამოიღო და უფრო და უფრო დაძაბა საერთაშორისო სიტუაცია. დელიბერალური პოლიტიკა
თითქმის ადმინისტრაციულ მართვამდეა დაყვანილი, რომელშიც თვით პოლიტიკის დეპო-
ლიტიზირებაა ნაგულისხმევი, სადაც არ არსებობს მეტოქე. თავისთავად ეს კატასტროფისაკენ
მიმავალი გზაა, რადგან პოლიტიკის სფერო ადგილს უთმობს რელიგიურ, მორალურ და
ეთიკურ ფუნდამენტალიზმს. საკითხის, დავის, კონფლიქტების გადაჭრის გზაზე დელიბე-
რალური დოქტრინა რაციონალურ გზას ირჩევს, რომელშიც მთავარია კონსენსუსის მიღწევა.
აქვე მათ მიერ შენარჩუნებულია მიმართება „მტერი–მეგობარი“, „ჩვენ–სხვა“, მაგრამ უმეტეს
შემთხვევაში პოლიტიკურ გადაწყვეტილებაში ჩართვა არ ხდება – „არ არსებობს ეფექტური
დემოკრატიული დებატები შესაბამისი ალტერნატივებით“ (მუფი შ. 5.).
შ.მუფი მიიჩევს, რომ სტაბილობა და წესრიგი, როგორც მთავარი პოლიტიკური ღირე-
ბულება რეალიზდება კომპრომისების საშუალებით, როდესაც სხვადასხვა ძალის მქონე მხა-
რეები ერთმანეთის მიმართ კონკურენციას ამჟღავნებენ. ასეთ შემთხვევაში არ ხდება ილუზო-
რული კონსენსუსით მიზის მიღწევა, სარგეელის მიღება, რომელზედაც დელიბერალური მო-
დელის მიმდევრები აპელირებენ.
ავტორის აზრით დავის გადაჭრა კონსენსუსის საფუძველზე და შეთანხმების მიღწევა
ძნელად რეალურია, ამიტომ დაპირისპირების დროს უფრო მნიშვნელოვანია კომპრომისის
სტრატეგიის გამოყენება. ასეთი შეხედულება ადამიანის ბუნებითაცაა განმტკიცებული, რო-
მელიც დაპირისპირებისა და კონფრონტაციის ტენდენციებში ვლინდება. დაპირისპირებაში
მხარეებმა დიალოგი უნდა გამართონ და ამის საშუალება და პირობები თავად უნდა შექმნან.
ოპონენტის მოსმენა, კომპრომისებზე აქცენტირება ხელს უწყობს ადვილად გადაილახოს წი-
ნააღმდეგობა. დემოკრატიული ცხოვრებისათვის ყველაზე მნიშვნელოვანია მასების მონაწი-
ლეობა გადაწყვეტილების მიღებაში. ეს კი კონფლიქტის გადაჭრის ყოველ დონეზე დებატებს
გულისხმობს (მაგალითად: მეზო დონეზე დავის გადაჭრაში ან საკითხების განხილვაში ჩარ-
თული უნდა იქნეს არასაპარლამენტო პოლიტიკური ძალები და ასევე სხვა ორგანიზაციები).
შ.მუფი და ე.ლაკლაუ (მუფი შ. 4. 6.), როგორც „რადიკალური დემოკრატიის“ წარმომა-
დგენლები დელიბერატიული დემოკრატიის წარმომადგენელთა იდეებს აკრიტიკებენ და მათ
დაშვებულ კრიტერიუმებს უარყოფენ. მათ მიერ დაშვებული პრინციპი თამაშის თეორიის
ჩარჩოებში მხოლოდ ერთი ვარიანტითაა წარმოდგენილი ესაა „მოგება-მოგების“ პრინციპი. ეს
პრინციპი რაციონალური გადაწყვეტის პირობას გულისხმობს. ავტორთა აზრით ასეთი
დაშვებისას პოლიტიკის მთავარი არსი იკარგება. პოლიტიკა ნაკლებად ჩანს, რადგან
დაპირისპირება არ არის, მხოლოდ კონსენსუსის მიღწევის გზების ძიებაა. ლიბერალური
შეხედულების თეორეტიკოსები ინფორმაციულ საზოგადოებაში ანტაგონიზმის მოსპობას

219
წინასწარმეტყველებდნენ, მაგრამ ისტორიამ აჩვენა, რომ ინფორმაციულ საზოგადოებაში
შენარჩუნებულია კონფლიქტები და ანტაგონიზმი. ეს უკვე იმის მაჩვენებელია, რომ პოლი-
ტიკა კვლავ თეატრალურ სცენაზე ინაჩუნებს თავს, ის მხოლოდ მოდიფიცირებულია და
არსებობას განაგრძნობს დაპირისპირების პოზიციიდან. ასეთ ანტაგონიზმშია ის „ბუნებრივი
მდგომარეობა“, რომელსაც ადამიანი ახორციელებს. აქედან კვლავ არსებობს ჰეგემონია იმ
ძალით, რომლითაც ის საკუთარ ღირებულებებს ავრცელებს სოციუმზე. ანტაგონიზმი
დემოკრატიული პლურალიზმის მიმდევრებისთვის ნორმალურ მოვლენადაა ჩათლილი. აქ
დავის, დებატების გადაჭრის პირობებზე და მის გამოვლენაზე მახვილდება ყურადღება,
ასევე მამოძრავებელ კომპრომისულ სტრატეგიის გამოყენებაზე.
ყვალა სახის დავა დებატებს გულისხმობს, რომლის შედეგადაც ახალი რესურსებია
მოსაძებნი. სხვისი აზრის მოსმენა და საკუთარის დაფიქსირება განსხვავებულ პერსპექტივას
ავლენს, რაც დემოკრატიის მთავარი პრინციპია - პლურალიზმი. აქედან დემოკრატიული
საზოგადოების განვითარების საფუძვლად კომპრომისული სტრატეგია უნდა შეირჩეს.
პლურალისტური პრინციპი თავისთვად „რადიკალურ დემოკრატიას“ უდევს საფუძვლად.
შ.მუფი ცდილობს შექმნას ისეთი სახის დემოკრატიული მოდელი, რომელიც ადეკვა-
ტური იქნება თანამედროვე ცხოვრების, ანუ მასში პოლიტიკის რეალური მდგომარეობა
იქნება გადოცემული. პოლიტიკური რეალობა დაპირისპირებას, ანტაგონიზმს, კონფლიქტს
გულისხმობს. პოლიტიკური ოპონენტის დაძლევა „ჩვენ-სხვა“ მიმართების ჩარჩოებში არ
უნდა განხორციელდეს, რადგან ასეთ დროს ერთი მხარე აუცილებლად დამადცხებული
რჩება. საკითხი განსხვავებულ ხედვას საჭიროებს და ასეთია იმ პირობის შექმნა, როდესაც
ოპოზიციური მხარე ისეთ ფორმაში უნდა გადავიდეს, რომ როგორც მტერი კი არ უნდა
განვიხილოთ, რომელიც განადგურებას ექვემდებარება, არამედ მათი განხილვა უნდა
მოხდეს, როგორც ოპონენტის. ეს მიდგომა აგონისტურ ხედვასაა დაფუძნებული.
აგონიზმი ბერძნულად შეჯიბრს, ბრძოლას ნიშნავს, რომელიც სათამაშო სიტუაციას
გულისხმობს, სადაც ორ მხარეს შერკინებაა. მაგალითად, სპორტი, სიტყვიერი პაექრობა.
შ.მუფი ცდილობს ჩამოაყალიბოს აგონისტური დემოკრატიის პრინციპები, რომლის
საშუალებით ანტაგონიზმი უნდა გადავიდეს აგონიზმში. როგორ ხორციელდება ასეთი სახის
ტრანსფორმაცია? ასეთ შემთხვერვაში მთავარია დიალოგი, დებატები, ვიდრე მტერთან
პოლემიკა. ამ შემთხვევაში მხარეები უნდა შეთანხმდნენ ძირითად პრინციპზე, რომ ეძიონ
კომპრომისული გადაწყვეტილება და არა კონსენსუსის საფუძველზე შეთანხმება. სადავო
საკითხის გადაჭრის ახალი გზების ძიება კომპრომისულ სტრატეგიაზე გადის. რათქმაუნდა
ასეთ შემთხვევაში კონფლიქტი შენარჩუნებულია, რადგან მხარე იდენტობას შერჩეულ პო-
ლიტიკურ გაერთიანებასთან ამჟღავნებს, გააჩნიათ დამოუკიდებელი პოზიცია, მაგრამ მათი
მოქმედება ერთიან სიმბოლურ სივრცეშია. ასეთ შემთხვევაში მეორე მხარის პოზიცია
შესაძლოა არ იყოს მისაღები, მაგრამ აქ ძიებაა ახალი გზების, თამაშის ახლებური წესის,
რომელმაც ხელი უნდა შეუწყოს დაძაბული სიტუაციის განმუხტვას. კონფლიქტის ამ გზით
დარეგულირებაში არსებობენ ბარიკადების სხვადასხვა მხარეს მდგომნი, მაგრამ არსებული
კონფლიქტის გადაჭრაზე მიმართულნი.
აგონისტურ პრინციპებზე დაყრდნობით მხარეთა დაპირისპირება გამორიცხავს უხეშ
და ხისტ პოზიციებს. პრინციპებით აქცენტირებაა ინტერესებზე, რომელიც შესაძლოა

220
სუბიექტური ან შემთხვევითი ბუნების იყოს. მხარეთა შეხედულებები ერთმანეთის მიმართ
გამორიცხავს ურთიერთ მტრობას და არ ერთვებიან „სისხლიან“ კონფლიქტში ერთმანეთის
გასანადგურებლად. ასეთი მიდგომით იბადება ახალი იდენტობა, რომელიც კოლექტიურ
ფორმას იძენს, გამოხატავს პოლიტიკისათვის დამახასიათებელ ქმედებას და პირველ რიგში
პოლიტიკის სუბიექტთა დაპირისპირება ხდება. ამ სახის ქმედება ძალადობას ამცირებს,
მცირდება მტრული განწყობები და მხარეები პასუხისმგებლობას იღებენ გადაწყვეტილებაზე.
ასეთ დროს კონკურენცია შენარჩუნებულია, მაგრამ გადაწყვეტილება მხარეთათვის მისაღები
ხდება. ამგვარად მოწინააღმდეგთა, შეჯიბრში ჩართულთა შორის ბრძოლაა, მაგრამ არა
მტრებს შორის. ანტაგონიზმის აგონიზმში გადასვლა რთულ და ხანგრძლივ პროცესს
წარმოადგენს, რომლის დროსაც მტრის ხატის იგნორირება ხდება.
შ.მუფი თვლის, რომ ანტაგონიზმი ორი მნიშვნელობით გამოიყენება, პირველი –
პირდაპირი მნიშვნელობით, როგორც მხარეთა შორის ბრძოლა და მეორე – აგონიზმის სახით,
როგორც ბრძოლა მოწინააღმდეგეებს შორის. აქედან აგონისტურ მოდელში მხარეთა გან-
ხილვა გულისხმობს მტრობას, მაგრამ ლეგიტიმურ „მტრობას“, ანუ საქმე გვაქვს „მტერთან“
რომელთანაც გადაკვეთის წერტილს ვპოულობთ და დავა პრინციპებს ეხება. ასეთ შემთხვე-
ვაში კომპრომისული სტრატეგიები გამოიყენება. შ.მუფი თვლის, რომ დღეისათვის საჭიროა
შეიქმნას აგონისტური საჯარო სივრცე – „აგონისტური ტიპის პოლიტიკა“, რომლის
ფარგლებშიც ანტაგონიზმი ტრანსფორმირდება აგონიზმში (მუფი შ. 3. 4.).
საქართველოს დამოუკიდებლობის პირველივე წლებიდან კონფლიქტები სამივე
დონეზე განვითარდა. არც ძალისმიერმა პოლიტიკამ და არც ლიბერალურმა მიდგომამ
დავების გადაჭრის საკითხში შედეგი არ გამოიღო. ასეთი ხედვით აშკარად ჩანს, რომ ნაკლებ
საალბათოა კონფლიქტების მოგვარება. საჭიროა ახალი პარადიგმის მიღება და კონფლიქების
დარეგულირების ერთ–ერთ ვარიანტად აგონისტური მოდელი უნდა მივიჩნიოთ.
საქართველოში 2012 წლიდან, ხელისუფლების შეცვლის შემდეგ შეიცვალა პოლი-
ტიკური ხედვა, რომელიც კონფლიქტების გადაჭრას მშვიდობიანი გზით ცდილობს. ეს ეხება
კონფლიქტების განვითარების და დარეგულირების სამივე დონეს. კონფლიქტები მაკრო
დონეზე პირველ რიგში დაკავშირებულია საქართველოს ევროპულ ორიენტაციასთან და
რუსეთის ფედერაციის აგრესიულ პოლიტიკასთან. რუსეთთან მიმართებაში შეიცვალა თამა-
შის წესები და ის დღეისათვის განიხილება მეტოქედ და არა მტრად. ეს პოლიტიკოსთა
რიტორიკითაც მტკიცდება, რომელთა დისკურსი არ ამძაფრებს დამოკიდებულებას და არ
ქმნის რუსეთის დემონიზირებულ ხატს. საქართველოს მხრიდან მზაობაა საკითხების
განხილვასთან დაკავშირებით. მოლაპარაკებებიც მართალია ნელი ტემპით ვითარდება,
მაგრამ გარკვეული შედეგები არის დიალოგის გამართვისათვის. ამ ორ ქვეყანას შორის
დაპირისპირება საერთაშორისო მაშტაბიდან გამომდინარე, მხარეთა პოზიციების შეცვლით
არ გულისხმობს, რომ სწრაფად დამყარდება მშვიდობა და მოიხსნება დაძაბულობა. კვლავ
არის საფრთხეები, რომელიც ოკუპირებულ ტერიტორიებს ეხება(საზღვრის გადმოწევა,
ექსცესები). მოლაპარაკებებზე დებატების შედეგად მიიღწევა შეთანხმებები, რომელიც
საქართველოს სეპარატისტულ რეგიონებს ეხება. საქართველოს ნატოში გაწევრიანებისკენ
ლტოლვა, ევროკავშირთან ასოცირების ხელშეკრულების დადება რუსეთის პოლიტიკურ
წრეებში შესფოთებას იწვევს. ამ კუთხით საქართველოს სტრატეგია არ იცვლება, მაგრამ

221
დახმარება სამხედრო სფეროში სიტუაციების გათვალისწინებით ხდება. ევროკავშირთან
ასოცირების ხელშეკრულების გაფორმება მნიშვნელოვანი ნაბიჯია საქართველოს განვითა-
რებისათვის და არსებული კონფლიქტების მოგვარების სფეროსთვის. დაპირისპირების ამ
დონეზე კვლავ მნიშვნელოვან საკითხად რჩება სეპარატისტული რეგიონების საკითხი.
მოლაპარაკებისთვის სამუშაოები დაწყებულია, მაგრამ აფხაზების და სამხრეთ ოსეთის მი-
მართ დამოკიდებულება ჯერ კიდევ გართულებულია. აქ საკითხი დგას მათი არა მტრად გა-
მოცხადებაზე, არამედ მეტოქედ, შეჯიბრში მყოფად. სირთულეებია იმ ღირებულებებთან და-
კავშირებით, რომელიც ამ რეგიონებს გააჩნიათ, რადგან თავს განიხილავენ დამოუკიდებ-
ლად. შერიგებისკენ სწრაფვა დაწყებულია სხვადასხვა ფორმატში, მაგრამ ნელი ტემპებით
მიმდინარეობს. რუსეთთან მოლაპარაკებისას არის შეთავაზებები აფხაზეთზე სარკინიგზო
გზის გახსნის შესახებ, სამხრეთ ოსეთთან თავისუფალი ეკონომიკური ზონის გახსნაზე, რაც
დიდი ალბათობით უნდა გახდეს მშვიდობის ზონაც. ასეთი პოლიტიკური განწყობებით სა-
ქართველო დიალოგშია რუსეთთან და სადავო საკითხის განხილვისთვის ახალ შესაძლებ-
ლობებს და რესურსებს ეძებს. საქართველოს მხარემ აირჩია კომპრომისების გზა. ეს პოზიცია
გულისხმობს დათმობებს იმ იმედით, რომ მეორე მხარეც დათმობს და შესაძლებელი ხდება
მოიძებნოს კონფლიქტების გადაჭრის ახალი სივრცე. ასეთი მიდგომით შესაძლებელი უნდა
გახდეს დაპირისპირებულთა გარიგება ბევრ სადავო საკითხებთან დაკავშირებით. საქართვე-
ლოს ასეთი პოზიცია ზოგ შეთხვევაში უმოქმედობად აღიქმება, მაგრამ მოცემულ ეტაპზე,
როდესაც საომარი მოქნედებები მიმდინარეობს უკრაინასა და ახლო აღმოსავლეთის ქვეყებში
ასეთი მიმართებები გამართლებულია სტრატეგიული თვალსაზრისით და მშვიდობიანად სა-
კითხის გადაჭრისათვის. იმ შემთხვევაში თუ საქმე გვექნება ნამდვილ უმოქმედობასთან და
მეტოქე მხარესთან დებატებში და მოლაპარაკებებისას საკუთარ პოზიციებს არ დავიცვავთ,
მაშინ თავს იჩენს კონფლიქტის თვითგადაჭრის ტენდენცია. ეს უკანასკნელი ქაოსს და დაპი-
რისპირებას გულისხმობს.
ასეთი ტენდენცია ჩანს ასევე კონფლიქტის გადაჭრის სხვა დონეებზეც. მეზო დონეზე
ძირითადად დაპირისპირება პარტიულ ორგანიზაციებს შორის განვითარდა. ხელისუფლება-
ში მოსული პარტიის მიერ სამართლიანობის აღდგენის დაპირება რეალურად ხორციელდე-
ბოდა, როდესაც ევროპამ საფრანგეთის გამოცდილებით კოაბიტაციის პროცესი შესთავაზა
მხარეებს. ეს პროცესი ერთ წელს გაგრძელდა. მას უნდა მოეტანა მხარეებს შორის დაპირისპი-
რებაში განმუხტვა, მაგრამ დაპირისპირება ორ პარტიულ ერთეულს შორის წარიმართა და
ძალზედ დააზიანა დემოკრატიზაციის პროცესი, რადგან სრულიად დავიწყებულ იქნა არასა-
პარლამენტო პარტიები და კოალიციები. არ შედგა დიალოგი და შეიძლება ითქვას, რომ არაპ-
ლურალისტური სიტუაცია ჩამოყალიბდა. კონფლიქტი ურთიერთ ბრალდებებით წარიმარ-
თა, თუმც ქვეყნის მნიშვნელოვან საკითხებზე შეთანხმება მიღწეულია. ეს ეხება საქართვე-
ლოს ევროპულ კურსს. არის ტენდენცია, რომ მედია სივრცით მოხდეს დებატები, მაგრამ ეს
იშვიათი მოვლენაა, თუ არ ჩავთვლით წინასაარჩევნო დებატებს. შეიძლება ითქვას, რომ ამ
დონეზე კონფლიქტები მწვავეა, რომელიც ვლინდება ურთიერთ ბრალდებებში და ნელ-ნელა
ყალიბდება მტრული ალიანსები. ეს კი კონფლიქტის ესკალაციის ზრდას უწყობს ხელს. ამ
დონეზე საჭიროა მეტი შეხვედრები დაპირისპირებულ მხარეებს შორის და დებატების გამარ-
თვა ორგანიზაციების დონეზე. მიკრო დონეზეც აისახება იერარქიის ზედა დონეებით დამოწ-

222
ვეული კონფლიქტები. სხვადასხვა დაწესებულებეწბში მცირე ჯგუფებს შორისაცაა დაპირის-
პირება და ამ შემთხვევაშიც თავს იჩენს პოლიტიკური მიკუთვნებით დაპირისპირება. საერ-
თო ჯამში სახელმწიფო პოლიტიკა მაკრო დონეზე კონსენსუსის სტრატეგიის გამოყენების
კურსითაა მიმართული, ხოლო სხვა შემთხვევაში ის არ გამოიყენება. ასეთ შემთხვევაში ირ-
ღვევა დონეებს შორის იერარქია, და შესაძლოა დაძაბულობის მიზეზიც გახდეს. აგონისტური
მოდელი არ შეიძლება გამოყენებულ იქნეს კონფლიქტების გადაჭრის და დარეგულირების
მხოლოდ ერთ დონეზე. ის უნდა გავრცელდეს იერარქიის სხვა დონეზედაც, რომლისთვისაც
საჭიროა პლურალიზმის დაშვება, კომპრომისული სტრატეგიების გამოყენება და რაც მთავა-
რია პოლიტიკური დაპირისპირებაში მეტქეობის და არა მტრობის დაშვება. ამ ეტაპზე საქარ-
თველოს პოლიტიკურ ცხოვრებას აგონისტური მიდგომა სჭირდება, რადგან არ მოხდეს სა-
ზოგადოებაში „ბრაზის დაგროვება“ ხელისუფლების მიმართ, რომელმაც შეიძლება მწვავე
პროცესები გამოიწვიოს. დემოკრატიის გზაზე პოლიტიკურ პროცესებში ჩართულნი და
თანამონაწილე უნდა იყოს ყველა პოლიტიკური სუბიექტი. ასეთი მიდგომა ევროპაშიცაა
გავრცელებული, რომელიც კონსენსუსის პრინციპს უპირისპირდება. ჩვენშიც საჭიროა
დაინერგოს ევროპის ამგვარი გამოცდილება.

ლიტერატურა:
1. გლაზლი ფ.– Глазл Ф. Конфликтменеджмент. Калуга. 2002.
2. მუფი შ. – Муфф Ш. К агонистической модели демократии. ст. 180 – 197. Логос №2, 2004. М.
3. მუფი შ. – Муфф Ш. Демократия в многополярном мире. Прогнозис №2, 2009. М.
4. მუფი შ. – Муфф Ш. Радикальная демократия и агонистическая политика. ГЕФТЕР. ст. 1 – 12. 2006.
М.
5. მუფი შ. – Муфф Ш. Карл Шмитт и парадокс либеральной демократии. ст. 140 – 153. Логос №6. 2004.
М.
6. მუფი შ. – Mouffe CH. On the Political. L. NY. Routledge. 2006.

223
 ღირებულებები, რომელსაც ემყარება საქართველოს სახელმწიფო 

მალხაზ მაცაბერიძე
პოლიტიკის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი 
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო) 
 

ნებისმიერი სახელმწიფო და მისი დამფუძნებელი საზოგადოება, როგორც წესი, იმ უმ-

თავრესი ღირებულებების და პრინციპების დეკლარირებას ახდენს, რომელთაც ემყარება მო-
ცემული პოლიტიკური სისტემა, ან რომელთა რეალიზებაც მიზნად აქვს დასახული.
ასეთი ფუძემდებლური ღირებულებებისა და პრინციპების დეკლარირება ხდება სა-
ხელმწიფოს დამოუკიდებლობის აქტში და კონსტიტუციის ზოგად დებულებებში, განსაკუთ-
რებით კი მის პრეამბულაში. პრეამბულა არის კონსტიტუციის შესავალი ნაწილი, რო-
მელსაც ძირითადი ტექსტისგან განსხვავებით:
• აქვს უფრო ზოგადი შინაარსი;
• ატარებს იდეოლოგიურ და დამფუძნებელ ხასიათს;
• განმარტავს კონსტიტუციის მიღების მიზნებს და ძირითად ორიენტირებს;
• აყალიბებს კონსტიტუციური წყობის უმთავრეს ნიშნებს.
ჩვეულებრივ, კონსტიტუციის პრეამბულაში მოცემულია ხოლმე სახელმწიფოს მიერ
განვლილი ისტორიული გზის მოკლე აღწერა, დახასიათებულია სოციალურ-ეკონომიკური
და საზოგადოებრივი განვითარების მიზნები.
ისე მოხდა, რომ XX საუკუნეში საქართველოს ორჯერ მოუხდა დამოუკიდებლობის აღ-
დგენა (1918 და 1991 წლებში), ამასთან 1991 წელს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის
აღდგენისას ხაზი გაესვა მემკვიდრეობითობას საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკას-
თან (1918-1921). დამოუკიდებელმა საქართველომ ორჯერ მიიღო კონსტიტუცია - 1921 წელს
და 1995 წელს, რომელშიც 2004 და 2010 წლებში შევიდა მნიშვნელოვანი რედაქციული ცვლი-
ლებები.
საქართველოს სახელმწიფოს ამ ფუძემდებლურ დოკუმენტებში კარგად ჩანს საქართვე-
ლოს ევროპული არჩევანი. საქართველოს სახელმწიფოს საფუძვლად ედება ევროპული ღი-
რებულებები, შეიძლებს ითქვას, რომ საქართველო, როგორც კი დამოუკიდებელი სახელმწი-
ფოს მშენებლობას იწყებდა, ყოველთვის თავს მოიაზრებდა დასავლური ცივილიზაციის ნა-
წილად.
დრო, როდესაც არსებობდა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა (1918-1921)
კრიზისული იყო თანამედროვე ცივილიზაციის განვითარებაში. მსოფლიო ომით გამოწვეუ-
ლი ნგრევისა და ქაოსის პირობებში, მემარცხენე და მემარჯვენე რადიკალები ეჭვქვეშ აყენებ-
დნენ ტრადიციული დემოკრატიული ღირებულებებისა და ინსტიტუტების მნიშვნელობას.
ასეთი განწყობა ჭარბობდა ხალხის ნაწილშიც. შექმნილმა ვითარებამ შესაძლებელი გახადა
ჯერ კომუნისტური, შემდეგ კი ფაშისტური ტოტალიტარული რეჟიმების დამყარებას ევრო-
პის ქვეყნებში.

224
 საქართველო 1918-1921 წლებში თავისებური ისტორიული არჩევანის წინაშე აღმოჩ-
ნდა: დამოუკიდებელი სახელმწიფოს მშენებლობის დროს გაჰყოლოდა დასავლეთის გამოც-
დილებას, თუ დასდგომოდა ბოლშევიკური რუსეთის მიერ გაკვალული კომუნისტური ექ-
სპერიმენტის სისხლიან გზას. აქეთკენ საქართველოს ბევრი რამ უბიძგებდა: ბოლშევიკების
მოქმედება ქვეყნის შიგნით, რომლებიც ფართოდ იყენებდნენ სოციალურ პოპულიზმს, აწყ-
ობდნენ ტერორისტულ აქტებსა და აჯანყებებს; იმავე ბოლშევიკური რუსეთის სიახლოვე,
ქვეყნისა, რომლის შემადგენლობაშიც საქართველო საუკუნეზე მეტი ხნის განმავლობაში შე-
დიოდა. მიუხედავად ამისა, საქართველომ შეძლო გამიჯვნოდა ბოლშევიზმის თეორიასა და
პრაქტიკას.
საქართველოს 1918 წლის 26 მაისის დამოუკიდებლობის აქტში ჩამოყალიბებულია ის
ძირითადი პრინციპები, რომელთაც ემყარება საქართველოს დამოუკიდებლობა: სრული სა-
ხელმწიფოებრივი სუვერენიტეტი; დემოკრატიული რესპუბლიკა როგორც დამოუკიდებელი
საქართველოს პოლიტიკური ფორმა; მუდმივი ნეიტრალიტეტი საერთაშორისო ომიანობის
დროს; კეთილგანწყობილი ურთიერთობები ყველა სახელმწიფოსთან, განსაკუთრებით კი მე-
ზობელ სახელმწიფოებთან; სრული სამოქალაქო და პოლიტიკური თავისუფლება განურჩევ-
ლად სქესისა, ეროვნებისა, რწმენისა და მდგომარეობისა; ეროვნულ უმცირესობათა თავისუ-
ფალი განვითარების უზრუნველყოფა (1, გვ.4)
საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციას პრეამბულის სახით დაერთო 1918 წლის 26
მაისის დამოუკიდებლობის აქტი. თუმცა, დამოუკიდებლობის აქტში დეკლარირებული
პრინციპებიდან კონსტიტუციის ტექსტში აღარ შესულა მუხლი, რომელიც საქართველოს
ნეიტრალურ სახელმწიფოდ აცხადებდა.
საქართველოს ევროპული არჩევანი განსაკუთრებით მკაფიოდ ჩანს თუკი საქართვე-
ლოს დემოკრატიული რესპუბლიკას (1918-1921 წწ.) და დამოუკიდებლობის აღდგენის შემ-
დგომ პერიოდს შევადარებთ მათ შორის ქრონოლოგიურად მოქცეულ საბჭოურ პერიოდს
(1921-1991) საქართველოს ისტორიაში. საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის ევროპულ-
ცივილიზაციური ვექტორი მთლიანად უარყოფილია საქართველოს 1922 წლის საბჭოთა კონ-
სტიტუციაში. ერთიმეორის მიყოლებით შექმნილი საბჭოთა საქართველოს კონსტიტუციები
(1922, 1927, 1937 და 1978 წლებში), რომლებიც შესაბამისი პერიოდის რუსული თარგის მი-
ხედვით იყო შედგენილი და სინამდვილეში ტოტალიტარული რეჟიმის ცრუდემოკრატიულ
ფასადს ქმნიდნენ.
უცნაური ბედი ხვდა საქართველოს უკანასკნელ, 1978 წლის საბჭოურ კონსტიტუციას.
საქართველოში 1990 წლის 28 ოქტომბრის არჩევნების შედეგად ხელისუფლების სათავეში
მოსულმა პოლიტიკურმა გაერთიანებამ „მრგვალი მაგიდა-თავისუფალი საქართველო“ საქმი-
ანობა დაიწყო საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის 1978 წლის კონსტიტუ-
ციის საფუძველზე, რომელშიც შეტანილი იქნა რადიკალური ცვლილებები და საფუძველი
ჩაუყარა საქართველოს დაბრუნებას დასავლური განვითარების გზაზე. არსებითად,
კონსტიტუციიდან ამოღებული იქნა ყველაფერი, რაც საბჭოური სოციალიზმის სახეს ქმნიდა.
საქართველო ცდილობდა საბჭოთა ტოტალიტარული ინსტიტუტებისა და ღირებულე-
ბითი სისტემის დემონტაჟს, დემოკრატიული პრინციპების, ინსტიტუტებისა და ღირებულე-
ბების დამკვიდრებას. ამდენად შემთხვევითი არაა, რომ საქართველოს 1991 წლის 9 აპრილის

225
დამოუკიდებლობის აღდგენის აქტში აღნიშნულია საერთაშორისო სამართლის პრიმატი სა-
ქართველოს რესპუბლიკის კანონების მიმართ და მისი ნორმების პირდაპირი მოქმედება სა-
ქართველოს ტერიტორიაზე გამოცხადდა საქართველოს რესპუბლიკის ერთ-ერთ ძირითად
კონსტიტუციურ პრინციპად.
საქართველოს რესპუბლიკა აცხადებდა, რომ აღიარებდა და თანაბრად უზრუნველ-
ყოფდა საერთაშორისო სამართლით გათვალისწინებულ ადამიანის, ეროვნული, ეთნიკური,
რელიგიური და ენობრივი ჯგუფების ყველა ძირითად უფლებასა და თავისუფლებას, რო-
გორც ამას მოითხოვს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდება, ადამიანის უფლება-
თა საყოველთაო დეკლარაცია, საერთაშორისო პაქტები და კონვენციები. საქართველოს რეს-
პუბლიკის უზენაესი საბჭო აცხადებდა, რომ მტკიცედ დაიცავდა სხვა სახელმწიფოებთან პო-
ლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული თანამშრომლობის საყოველთაოდ აღიარებულ
პრინციპებს.
ზვიად გამსახურდიას ხელისუფლების ძალადობრივმა დამხობამ და ქვეყანაში დაწყე-
ბულმა სამოქალაქო დაპირისპირებამ მნიშვნელოვნად შეაფერხა და ნეგატიურად იმოქმედა
დემოკრატიის მშენებლობაზე. დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდეგ ახალი კონსტიტუციის
მიღება მოხერხდა მხოლოდ 1995 წელს, რომლის პრეამბულაში ჩამოთვლილია ის პრინციპე-
ბი, რომელთა დამკვიდრებასაც ესწრაფვის თანამედროვე ქართული სახელმწიფო.
1995 წლის კონსტიტუციის პრეამბულაში ჩამოყალიბებულია ექვსი ფუძემდებლური
მიზანი, რომლებიც თანამედროვე ქართული საზოგადოების მთავარ ღირებულებით პრიო-
რიტეტებად ცხადდება და მათი დაცვა სახელმწიფოს უმთავრეს ამოცანად არის მიჩნეული: ა)
დემოკრატიული საზოგადოებრივი წესწყობილება; ბ) ეკონომიკური თავისუფლება; გ) სოცია-
ლური და სამართლებრივი სახელმწიფო; დ) ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებული უფლე-
ბებისა და თავისუფლებების უზრუნველყოფა; ე) სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობისა
და ვ) სხვა ხალხებთან მშვიდობიანი ურთიერთობის განმტკიცება (4, გვ.3).
თუ შევადარებთ 1918 წლის 26 მაისის დამოუკიდებლობის აქტში ჩამოყალიბებულ ძი-
რითად პრინციპებს, რომელთაც ემყარებოდა 1921 წლის კონსტიტუცია, 1995 წლის კონსტი-
ტუციის ამოსავალ დებულებებს, შევნიშნავთ, რომ ღირებულებითი პრიორიტეტები, თუ
მხედველობაში არ მივიღებთ ცვლილებებს მათ ფორმულირებებში, ფაქტობრივად უცვლე-
ლადაა შენარჩუნებული.1
1995 წლის კონსტიტუციის ზოგად დებულებებში ერთ-ერთი უმთავრესია ხელისუფ-
ლების დანაწილების პრინციპი (მუხლი 5), რაც მიუღებელი იყო 1921 წლის კონსტიტუციის
ფუძემდებლებისთვის, რომელთათვისაც პარლამენტის „სრულხელისუფლებიანობა“ დემოკ-
რატიის იდეალი იყო.
მართალია 1921 წლის კონსტიტუციის ფუძემდებლებისთვის მნიშვნელოვანი იყო
სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეა, მაგრამ ეს არ ასახულა კონსტიტუციის ტექსტში და

1
1995 წლის კონსტიტუციაში აღარ ფიგურირებს ნეიტრალიტეტი (თუმცა, იგი არც 1921 წლის
კონსტიტუციის ტექსტშიც არ არის). 1995 წლის კონსტიტუციას განსხვავებული ხედვა აქვს სოცია-
ლური სახელმწიფოსი. რაც შეეხება მის მიერვე დეკლარირებულ „ეკონომიკურ თავისუფლებას“ - ეს
პრინციპულად მიუღებელი იყო საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის ფუძემდებლებისათვის,
რომელთა საბოლოო მიზნადაც წარმოების სოციალისტური განსაზოგადოება ცხადდებოდა.

226
სრულიად იგნორირებული იყო საბჭოთა პერიოდში. გერმანელი ექსპერტი ვოლფგანგ
გაული, რომელიც მონაწილეობდა 1995 წლის კონსტიტუციის შემუშავებაში, თავის ნაშრომში
აღნიშნავდა საქართველოს კონსტიტუციაში სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპების
დაწვრილებით ასახვის მნიშვნელობას. რადგანაც პოსტკომუნისტურ ქვეყნებს არ ქონდათ
დასავლეთის კონსტიტუციური სახელმწიფოების მსგავსი ტრადიცია (8, გვ.103-104).
საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუციაში, რომელსაც 1921 წლის კონსტიტუციისაგან
ტოტალიტარიზმის მძიმე ეპოქა აშორებს, განსაკუთრებით ხაზგასმული და განვითარებულია
1921 წლის კონსტიტუციის უმთავრესი ორიენტირი, რომლის თანახმად ქვეყნის ძირითადი
კანონის უმთავრეს დანიშნულებას ადამიანის, მისი უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვა
წარმოადგენს. ხელისუფლება არსებობს ადამიანისთვის და არა პირიქით, როგორც ეს იყო
ტოტალიტარულ საზოგადოებაში.
2012 წლის მოწვევის პარლამენტში ოპოზიციაში მყოფმა „ნაციონალურმა მოძრაობამ“
მოითხოვა კონსტიტუციაში დაფიქსირებულიყო საქართველოს დასავლური კურსის უცვლე-
ლობა (9). ბევრს მიაჩნდა, რომ ქვეყნის საგარეო პოლიტიკის კურსის მიმართულება კონსტი-
ტუციაში არ უნდა იყოს ასახული, რასაც აღნიშნავდა ვენეციის კომისიის პრეზიდენტი ჯანი
ბუკიკიოც (10). მიუხედავად ამისა, საპარლამენტო უმრავლესობამ შესაძლებლად ჩათვალა
ოპოზიციის წინადადების გათვალისწინება. საქართველოს პარლამენტის თავმჯდომარემ
დავით უსუფაშვილმა განაცხადა, რომ საქართველოს ახალი კონსტიტუციის პრეამბულაში,
„თუ დასაბუთებული და საერთაშორისო ექსპერტების მიერ მოწონებული იდეა იქნება“,
„პრეამბულაში შეიძლება ჩაიწეროს ქართველი ერის ისტორიული ევროპული არჩევანი და ევ-
როპული კულტურის მიმართ დამოკიდებულება“ (11).
საქართველოს ევროპისაკენ გადადგმული მნიშვნელოვანი ნაბიჯი იყო 2004 წლის 14
ივნისს ევროკავშირის (მინისტრთა) საბჭოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილება აზერბაიჯანის,
საქართველოს და სომხეთის „ევროპის სამეზობლო პოლიტიკის“ წევრად ცნობის შესახებ.
2014 წლის 27 ივნისს კი მას ევროკავშირსა და საქართველოს შორის ასოცირების ხელშეკ-
რულების გაფორმება მოჰყვა.
საქართველოს სწრაფვა ევროკავშირისაკენ რეალიზდება იმ შემთხვევაში, თუკი საქარ-
თველო მიიღებს და სრულად დაიცავს ევროკავშირის მიერ დეკლარირებულ ფუნდამენტურ
ღირებულებებს. ეს ღირებულებები მკაფიოდაა ჩამოყალიბებული „ევროპის სამეზობლო პო-
ლიტიკის სტრატეგიაში“. ევროკავშირი ემყარება ადამიანის ღირსების, თავისუფლების, დე-
მოკრატიის, თანასწორობის, კანონის უზენაესობისა და ადამიანის უფლებებისადმი პატივის-
ცემის ღირებულებებს. ევროპულ საზოგადოებებში დამკვიდრებულია პლურალიზმი, ტოლე-
რანტობა, სამართლიანობა, სოლიდარობა და გამორიცხულია დისკრიმინაცია (7, გვ-14-15).
საქართველოს სახელმწიფოს ფუძემდებლურ დოკუმენტებში თანმიმდევრულადაა
გატარებული ევროპული ღირებულებები. ახლა მთავარია, რომ მათი თანმიმდევრული
გატარება მოხდეს სახელმწიფოებრივი ცხოვრების პრაქტიკაში.

227
ლიტერატურა:
1. საქართველოს 1918 წლის 26 მაისის დამოუკიდებლობიდ აქტი - საქართველოს დემოკრატიული
რესპუბლიკის სამართლებრივი აქტების კრებული. თბილისი, 1990
2. საქართველოს 1991 წლის 9 აპრილის დამოუკიდებლობის აღდგენის აქტი
3. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუცია - საქარ-
თველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სამართლებრივი აქტების კრებული. თბილისი, 1990
4. საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუცია. თბილისი, 1996
5. საქართველოს სსრ 1922 წლის კონსტიტუცია
6. საქართველოს სსრ 1978 წლის კონსტიტუცია
7. ევროპის სამეზობლო პოლიტიკა. სტრატეგია. თბილისი, 2004
8. გაული ვ. კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება საქართველოში (1993-1995). თბ., 2002
9. პარლამენტი საგარეო კურსის უცვლელობის შესახებ უმცირესობის კანონპროექტზე იმსჯელებს -
18 თებერვალი. 2013 - http://news.ge/ge/news/story/46221-parlamenti-sagareo-kursis-utsvlelobis-
shesakheb-umtsiresobis-kanonproeqtze-imsjelebs
10. ბუკიკიო: "საგარეო კურსის კონსტიტუციით განსაზღვრა არასწორია" - 31 იანვარი, 2013 -
http://news.ge/ge/news/story/44500-bukikio-sagareo-kursis-konstitutsiit-gansazghvra-arastsoria
11. ქვეყნის საგარეო კურსი შეიძლება კონსტიტუციის პრეამბულაში აისახოს - 11 თებერვალი, 2013 -
http://news.ge/ge/news/story/45568-qveynis-sagareo-kursi-sheidzleba-konstitutsiis-preambulashi-aisakhos

228
 საქართველოში მცხოვრები ყრუთა თემის იდენტობის საკითხები 

თამარ მახარობლიძე
ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი 
ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო) 

საქართველოს ტერიტორიაზე მცხოვრები ყრუები წარმოადგენენ ლინგვისტურ უმცი-

რესობას. აღსანიშნავია, რომ მათი ენა არ სხვაობს ნაციონალური ნიშნით, არამედ ეს არის ერ-
თიანი ქართული ჟესტური ენა, რომელსაც აქვს ინდივიდუალური (ანუ კერძო) გრამატიკული
სისტემა. ევროპული ღირებულებების პარადიგმის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ქვაკუთხე-
დია შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ადამიანების საზოგადოებაში ფართო ინტეგრა-
ციის უწყვეტი პროცესი. ამ თვალსაზრისით, ყრუთა იდენტობის თემატიკა ზოგადად და მა-
თი ენის განვითარების კონცეფცია ფასეულია როგორც თეორიული საფუძველი ამ მიმართუ-
ლებით საწარმოებელი სამუშაოებისათვის და ამავდროულად გარკვეული სამოქმედო გეგმაც.
ცნობილი ფაქტია, რომ საბჭოთა კავშირის პერიოდში ძლიერი იყო დომინანტი რუსუ-
ლი ჟესტური ენის გავლენა ამ ტერიტორიაზე მცხოვრებ ყრუთა ჟესტურ ენებზე. აღსანიშნა-
ვია, რომ რუსული ჟესტური ენა, თავის მხრივ, ფრანგულიდან მომდინარეობს, ისევე როგორც
ამერიკული ჟესტური ენა. საბჭოთა ქვეყანაში იყო რუსულზე დაფუძნებული საერთო ანბანი
და ერთიანი „საბჭოთა ჟესტური“ ენა. პოსტსაბჭოთა რეალობამ ახალი მოთხოვნები წამოშვა:
დაიწყო ჟესტურ ენათა რეინტეგრაციის პროცესები. ყოფილმა რესპუბლიკებმა და ახალ რეა-
ლობაში კი უკვე დამოუკიდებელმა ქვეყნებმა დაიწყეს თავისი ჟესტური ენების სამეცნიერო
კვლევები. ამ მიმართულებით საქართველოშიც გადაიდგა სერიოზული ნაბიჯები. კერძოდ,
USAID-ის დაფინანსებით და საერთაშორისო არასამთავრობიო ორგანიზაცია „გადავარჩინოთ
ბავშვები” თბილისის ოფისის მხარდაჭერით გამოიცა სამეცნიერო და სასწავლო ლიტრატურა.
მე გამოვიკვლიე ქართული ჟესტური ენის ძირეული გრამატიკული კატეგორიები და წიგნად
გამოვეცი ნაშრომი „ქართული ჟესტური ენა“; ყრუთა თემთან მჭიდრო თანამშრომლობის პი-
რობებში შევქმენი პირველი ქართული დაქტილური ანბანი და ჩემი კვლევების რეზულტატე-
ბი საერთაშორისო კონფერენციებით გავაცანი ჩემს კოლეგებს მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყ-
ნებში.
ამ ეტაპზე მიმდინარეობს ქართული ჟესტური ენის ლექსიკის კვლევა და ყრუთა თემ-
თან ერთად ვმუშაობ 4000 ერთეულიან ლექსიკონზე - ეს არის მიმდინარე კვლევის კონკრე-
ტული მიზანი და, შესაბამისად, მოსალოდნელი შედეგიც. კვლევის ამოცანებია ლექსიკური
ერთეულების გამოვლენა და დესკრიფცია, ასევე ჟესტურ ფორმათა ვიზუალიზაცია. ლექსი-
კონი იქმნება საერთაშორისო სტანდარტის მიხედვით - ამერიკული ჟესტური ენის ლექსიკო-
ნის ფორმატით. პარალელურად მუშავდება ლექსიკონის ელექტრონული ვერსიაც, იხ. სიატი
www.gesl/iliuni.edu.ge. გამოკვლეული ლექსიკური ერთეულების ტიპოლოგიური ანალიზი
იძლევა კონკრეტული ლინგვისტური დასკვნების საფუძველს. ჩვენ გამოვავლინეთ ქართული
ჟესტური ლექსიკური ერთეულების წარმოების ძირითადი პრინციპები შესაბამისი თეორიუ-

229
ლი და პრაქტიკული სამუშაოების ბაზაზე და ეს დასკვნები წარმოდგენილი იქნება დაინტე-
რესებული აუდიტორიებისათვის.
ენა, როგორც ერისა თუ თემის საიდენტიფიკაციო ერთეული, უმნიშვნელოვანეს როლს
თამაშობს ამ ხალხის ისტორიულ-კულტურულ ღირებულებათა პარადიგმების ჩამოყალიბე-
ბასა და ამ ხალხის იდენტობის ფორმირებაში. ასევე ყოველი ხალხის ისტორიულ ცნობიერე-
ბაში უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება ენობრივი მემკვიდრეობის ფორმებისა და ლინგვისტუ-
რი აზროვნების საფეხურების ანალიზს. ამ მხრივ საქართველოში მცხოვრები ყრუთა თემი -
როგორც ლინგვისტური უმცირესობა მრავალმხრივი მომავალი კვლევებისათვის უაღრესად
საინტერესო ობიექტია. მიმდინარე ეტაპზე კი ამ კუთხით გაანალიზებული ენობრივი მასალა
კონკრეტული დასკვნების გამოტანის საფუძველს უკვე იძლევა საქართველოში მცხოვრები
ყრუთა თემის ლინგვისტური იდენტობის შესახებ.
2013 წლის ნოემბერში ფონდი „ღია საზოგადოება-საქართველოს“ მხარდაჭერით ნოემ-
ბერში საქართველოში ჩამოვიდნენ მსოფლიო ყრუთა საზოგადოების წამყვანი სპეციალისტე-
ბი და 14 ქვეყნის ყრუთა საზოგადოების ლიდერები. ჩატარდა სამდღიანი კონფერენცია თბი-
ლისში. კონფერენციის მიზანი იყო ყრუთა განათლების მიმართულებით არსებული პრობლე-
მებისა და საჭიროებების გამოვლენა, საერთაშორისო გამოცდილების გაზიარება, რეკომენდა-
ციების შემუშავება სამთავრობო სტრუქტურებისთვის, ჟესტური ენისთვის სტატუსის მინიჭე-
ბის საკითხის განხილვა, ჟესტური ენის, როგორც ყრუთა კომუნიკაციის ერთადერთი საშუა-
ლების განვითარება და პოპულარიზაცია. ამ კონფერენციის ფარგლებში 14 ნოემბერს 12 საათ-
ზე ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტში საქართველოს ყრუთა კავშირის აქტიური მონაწი-
ლეობით მოეწყო მრგვალი მაგიდა - „ჟესტური ენის როლი ყრუთა განათლებაში“, სადაც შე-
მუშავდა ჟესტური ენისთვის სახელმწიფო სტატუსის მინიჭებასთან დაკავშირებული რეკომე-
დაციები. ამავე კონფერენციაზე რუსმა კოლეგებმა წარმოადგინეს ინფორმაცია ჟესტურ ენათა
რეინტეგრაციის შესახებ და აღნიშნეს, რომ 2006 წლის კვლევების მიხედვით, განსვლა ანუ
ლინგვისტური რეინტეგრაციის პროცესი ქართულ და რუსულ ჟესტურ ენათა შორის იყო 13
პროცენტი. აღინიშნა, რომ მიმდინარე ეტაპზე საჭიროა ახალი კვლევის ჩატარება ამ მონაცე-
მის დასაზუსტებლად. ჩემი პირადი დაკვირვებით, სავარაუდოდ, დღეს ენათა რეინტეგრაცი-
ის პროცენტი გაცილებით მაღალია. ამ დაკვნის გამოტანა შესაძლებელი გახდა კონფერენციის
მსვლელობაზე და ჟესტურ ენებზე თარგმანზე დაკვირვებისას. აღმოჩნდა, რომ ქართველ
თარჯიმნებს ძალიან გაუჭირდათ რუსული ჟესტური ენის თარგმნა და შერეული - სამ- და
ოთხენოვანი თარგამანის საჭიროება იყო აშკარა.
რამდენადაც ყრუთა იდენტობა და მათი პრობლემებიც მთლიანად უკავშირდება მხო-
ლოდ ენას და ენობრივ პრობელემებს, უმნიშვნელოვანესია ქართული ჟესტური ენის განვი-
თარების ძირითადი კონცეფციის წარმოდგენა საზოგადოებისათვის და ასეთი ფორმით ამ
თემის ფართო განხილვა. თავის მხრივ, ეს ასევე ხელს შეუწყობს საზოგადოებაში არსებული
სტიგიმის მოხსნას.
ქართული ჟესტური ენის განვითარების ძირითადი კონცეფცია მოიაზრებს ამ ენის გან-
ვითარების პერსპექტივების მრავალმხრივ გაანალიზებას. ზოგადად ნებისმიერი ჟესტური
ენის განვითარების ძირითადი მიმართულებები, ცხადია, საერთო და გასაზიარებელია ქარ-
თულისათვისაც. ამ თვალსაზრისით, გამოვყოფთ ძირითად პარამეტრებს:

230
  ლექსიკონების შექმნა არის ნებისმიერი ენის განვითარების აუცილებელი პირობა.
უპირველეს ყოვლისა, უნდა შეიქმნას ქართული ჟესტური ენის სხვადასხვა ფორმატის ლექ-
სიკონები: ზოგადი განმარტებითი ლექსიკონი, ფრაზეოლოგიური ლექსიკონი, მცირე თემა-
ტური ლექსიკონები, სასკოლო-სასწავლო საგნობრივი ლექსიკონები, საბავშვო ლექსიკონები,
საარჩევნო-პოლიტიკური თემატიკის ლექსიკონები, სხვადასხვა მიმართულების ტერმინთა
ლექსიკონები, ორ- და სამენოვანი ლექსიკონები და სხვ. ამ ლექსიკონთა ფორმატი, სასურვე-
ლია, იყოს როგორც ბეჭდური ასევე ელექტრონული ფორმით, რათა ვიზუალური ჟესტური
ფორმები ნათლად იყოს წარმოდგენილი.
 თანამედროვე ეპოქაში ენის განვითარებისთვის უმნიშვნელოვანესი მოვლენაა ენის
კორპუსის შექმნა. ეს არის ისეთი მონაცემი, რომელიც შემდგომში ამ ენაზე მომუშავე ნებისმი-
ერ სპეცილისტს (არა მხოლოდ ენათმეცნიერებს) უქმნის ხელმისაწვდომ სათანადო დოკუმენ-
ტირებულ ბაზას. ენის კორპუსი ფართოდ გამოიყენება მანქანური, პროგრამული თარგმანი-
სათვის.
 ენის განვითარებისათვის აუცილებელია სათანადო სამეცნიერო ბაზის შექმნა და ამ
ენის სიღრმისეული მეცნიერული შესწავლა, რასაც შემდგომში დაეყრდნობა ამ ენის სტან-
დარტიზაციის საკითხების გადაწყვეტა.
 ქართული ჟესტური ენის შესწავლისა და მისი განვითარების ხელშეწყობის პარალე-
ლურად უნდა დაუწყოს მუშაობა ამ ენის სტატუსის მოსაპოვებლად, რაც იქნება ყრუთა უფ-
ლებების დაცვის ძირითადი გარანტი.
 მნიშვნელოვანია ყუთათვის სასწავლო სისტემის გაძლიერება. ამ ტიპის სასკოლო
სეგმენტი მოიაზრებს ბილინგვურ სწავლებას. ბილინგვური სწავლებისათვის ძალიან სასურ-
ველია ყრუთა ჩართულობა სასწავლო პროცესში. ამისთვის საჭიროა მათი გადამზადება და
რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია სასკოლო საგნობრივი ტერმინოლოგიის ძირეული საკითხე-
ბის დამუშავება. რაც შეეხება სასკოლო სახელმძღვანელოებს, აქაც, ცხადია, უნდა იყოს ბი-
ლინგვური მიდგომა. ეს კი მოიაზრებს იმას, რომ ორივე ენა სამეტყველო და ჟესტური - თანა-
ბარი განვითარებით უნდა იქნეს წარმოდგენილი სასკოლო ფორმატის სასწავლო ლიტერატუ-
რაში. დღესდღეობით საქართველოში არ არსებობს ყრუთა სკოლამდელი განათლების არანა-
ირი სისტემა, თუნდაც ამიტომ ყველაფრის პირდაპირი გადმოტანა ამერიკული სკოლების სი-
ტემიდან, არ იქნება მიზანშეწონილი ადგილობრივი რეალობისათვის. აღსანიშნავია, რომ არ-
სებული სიტუაცია მკვეთარდ განსხვავებულია საქართველოსა და ამერიკას შორის - როგორც
ფონური ცოდნისა და სკოლამდელი სწავლების მხრივ, ასევე წმინდა ლინგვისტური თვალ-
საზრისითაც. ამ ტიპის სწავლებაში მნიშვნელოვანია, რომ სასკოლო სწავლების დასაწყის
ეტაპზე „ცნება“, „ხატი“ და „ორი სახელი“ - ჟესტური და სამეტყველო ნიშანი, თანადროულად
იქნეს მიწოდებული ყრუ ბავშვისთვის. ამისათვის ენობრივი ერთეულები, სასურველია,
დალაგდეს საგნობრივი და პანტომიმური ფორმების პრიორიტეტული თანმიმდევრობით და
აუცილებელია, დაცული იქნეს სასწავლო პროცესის მარტივიდან რთულისკენ სვლის
ძირითადი პრინციპი.
 ქართული ჟესტური ენის სწავლებაში, სასურველია, ძირითადი თანმიმდევრობის
დაცვა და სკოლამდელი სწავლების პროექტების განვითარება, საბავშვო ლიტერატურის
შექნა, ჟესტური ენის სწავლებისათვის სხვადასხვა ტიპის ანიმაციური პროექტების შექმნა.

231
  ქართული ჟესტური ენის განვითარებისათვის ხელშეწყობის მიზნით, საჭიროა
ყრუთა პედაგოგებისა და თარჯიმნების გადამზადება, ლინგვისტური (პრაგმატული) ტრე-
ნინგების ჩატარება. მნიშვნელოვანია ასევე ახალი კარდების მომზადება საქართველოს
სახელმწიფო უნივერსიტეტებსა და საქართველოს ყრუთა კავშირში.
 ქართული ჟესტური ენის განვითარებისათვის ძალიან მნიშვნელოვანია ამ ენის
სრულფასოვანი დოკუმენტირების ჩატარება და ასევე ჟესტშემოქმედებითი პროცესისათვის
ხელის შეწყობა და მრავალმხრივი მიმართულებით ტერმინოლოგიური ლექსიკონების შექმნა
დარგობრივი სპეციალისტების მონაწილეობით.
 ქართული ჟესტური ენის განვითარებისათვის ფასეულია საზოგადოებრივი
სტიგმის მოხსნა - საზოგადოებისათვის მეტი ინფორმაციის მიწოდება ყრუთა თემატიკაზე და
ყრუთა მონაწილეობით განხორციელებლ პროექტებზე, ყრუთა თემის კულტურული აქტი-
ვობის გაშუქებისთვის ხელის შეწყობა. შესაძლებელია ყრუთათვის მცირე ინტერნეტ-
ტელევიზიის გაკეთებაც.
 ჟესტური ენის სწავლების სხვადასხვა ტიპის კურსებისა და სახელმძღვანელოების
შექმნა, როგორც ყრუთათვის, ასევე სმენიანი მსურველი ადამიანებისათვის.
 ქართული ჟესტური ენის განვითარებისათვის სასურველია სხვადასხვა ტიპის
მედია პროექტების განხორციელება ყრუთა ჩართულობით და პარალელური თარგმანით,
რათა გამოწვეული იქნეს საყოველთაო ინტერესი ამ ენის მიმართ.
 ქართული ჟესტური ენის განვითარებისათვის სასურველია ამ მიმართულებით
სამეცნიერო ინოვაციური პროექტების წახალისება.
 ქართული ჟესტური ენის განვითარებისათვის სასურველია ყრუთა მონაწილეობით
სახელოვნებო და სოციალური პროექტების წახალისება.
როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, საქართველოს ტერიტორიაზე მცხოვრები სხვადასხვა
ეროვნების ყრუების ენა საერთოა და ეს არის ქართული ჟესტური ენა. ეს ადამიანები წარმო-
ადგენენ მსოფლიოში ყველაზე პატარა ლინგვისტურ უმცირესობას, რომელთაც აქვთ საერთო
თემური სოციალურ-კომუნიკაციური ნიშანი - ერთიანი ქართული ჟესტური ენა და არა აქვთ
დეფინიცირებული, ნაციონალურ-ენობრივი კუთვნილება. ქართული ჟესტური ენა არის თა-
ვისი, დამოუკიდებელი, კერძო გრამატიკული სისტემის მქონე ენა. საქართველოში მცხოვრე-
ბი ყრუთა თემის ლინგვისტური იდენტობის საკითხები დაკავშირებულია ამ ენის ზოგად
დეფინიციასა და ამ ენაზე მოსაუბრე ადამიანების - თემის ენობრივ თვითმარკირებაზე.
თვითმარკირება კი ხდება ამ კონკრეტულ შემთხვევაში პირველად მომხმარებელთა ძირითა-
დი სამუშაო-საურთიერთო ენის, ანუ ქართული ჟესტური ენის საფუძველზე, ანუ ენობრივი
ნიშნით.

ლიტერატურა:
1. Andersson, Yerker 1994. Deaf people as a linguistic minority. In: Ahlgren, Inger and Hyltenstam, Kenneth (eds.),
Bilingualism in Deaf Education. (International Studies on Sign Language and Communication of the Deaf, 27)
Hamburg: Signum. pp.9-13.
2. ბატატუნაშვილი, ამირან. „მოლაპარაკე ხელები”. ქართული ჟესტური ენის ლეკსიკონი. (“The talking
hands” Dictionary of Georgian Sign Language) Tbilisi. 2008 2.

232
3. Bazoev, Vladimir. Plamenni, Viktor.” Chelovek’ iz mira t’ishini” A man from the world of silence. «Академкнига»
Москва. 2002
4. Charlotte Baker-Shenk, Dennis Cokely. American Sign Language. A Teacher’s Resource Text of Grammar and
Culture. Clerc Books. Gallaudet University Press. Washington D.C. 1980, 1991
5. Davidenko, Tatiana, and Komarova, Ana. “K’rat’k’i ocherk’ po lingvist’ik’e Russkogo jestovogo iazik’a” (A short
article about Russian Sign Language) In “Sovremennie aspek’t’i jestovogo iazik’a” Ed. by Ana Komarova.
Moscow, 2006 pp.146-161
6. Dennis Cokely, Charlotte Baker-Shenk, American Sign Language. A Teacher’s Resource Text on Curriculum,
Methods and Evaluation. Clerc Books. Gallaudet University Press. Washington D.C. 1980
7. Elaine Costello. American Sign Language Dictionary. Random House Webster’s. NY. 1994
8. Geilman I.F. Gesture Languages of Friendship. Volume II. Saint-Petersburg. 2003
9. Geilman I.F Dak’t’ilologia (Dactylology). Leningrad. 1981
10. Costello, Elaine. 1994. American Sign Language Dictionary. Random House. NY
11. Gregory, Susan. The language and culture of deaf people: Implications for education. Language and Education 6:
1992. pp.183-197.
12. Kendon, Adam. "Human Gestures" In K.R. Gibson and T. Ingold (eds) Tools, Language and Cognition in Human
Evolution. Cambridge: Cambridge University Press. 1994
13. მახარობლიძე თ. (2012) ქართული ჟესტური ენა. საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების
სამინისტრო USIAD, Save The Children International. თბილისი
14. მახარობლიძე თ. (2012) ქართული ჟესტური ენა. ტრენინგის სახელმძღვანელო. მესამე საფეხუ-
რი, გზამკვლევი ტრენერისათვის. საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრო.
USIAD, Save The Children International. თბილისი
15. მახარობლიძე თ. (2012) ქართული ჟესტური ენა. ტრენინგის სახელმძღვანელო. მესამე საფეხუ-
რი, რვეული ტრენინგის მონაწილეებისათვის. საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების
სამინისტრო. USIAD, Save The Children International. თბილისი
16. თ. მახარობლიძე, ქართული დაქტილური ანბანი. იკე, ტ. 42. ა. ჩიქობავას სახელობის ენათმეცნიე-
რების ინსტიტუტი. თბილისი. 2014
17. თ. მახარობლიძე, „დროის კატეგორია ქართულ ჟესტურ ენაში”. ქუთაისის II საერთაშორისო სა-
მეცნიერო კონფერენცია „ენა და კულტურა“ ქუთაისი, 2013 294-302 გვ.
18. თ. მახარობლიძე, „ზმნათა უღვლილება ქართულ ჟესტურ ენაში”, კავკასიოლოგთა III საერთა-
შორისო კონგრესი „მულტიკულტურალიზმი და ტოლერანტობა კავკასიაში“. თსუ. თბილისი. 2013
231-233 გვ
19. თ. მახარობლიძე, „ტერმინთა პრობლემა ქართულ ჟესტურ ენაში“. კრებულში „ტერმინოლოგია -
ქართული ენის ხვალინდელი დღე“. ა. ჩიქობავას სახელობის ენათმეცნიერების ინსტიტუტი. თსუ,
თბილისი 2013.
20. T. Makharoblidze. Electronic Dictionary of Georgian Sign Language. GMLT. A. Chikobava Institute of
Linguistics. Tbilisi. 2013 (accepted for print)
21. T. Makharoblidze. On Georgian Dactyl Alphabet. INDIAN JOURNAL OF APPLIED LINGUISTICS – IJOAL (Vol. 40, No.
1-2, Jan-Dec 2014)C/o BAHRI PUBLICATIONS, Kalkaji, New Delhi. 2013
22. T. Makharoblidze. Georgian Sign Language Electronic Dictionary. International Journal of Computer and
Information Technology. ISSN 2279-0764. vol. XX issue XX –XXXXXXXX 201X www.ijcit.com (მიღებულია
დასაბეჭდად) 2013
23. T. Makharoblidze. The Georgian Dactyl Alphabet. Disability studies Quarterly. DSQ, Vol. 33, No.3 2013
http://dsq-sds.org/article/view/3318
24. მახარობლიძე თ. (2012) ჟესტურ ენათა ნაციონალიზაციის პროცესი. კავკასიოლოგიური ძიებები III,
თსუ, თბილისი. 2012. 131-151გვ.
25. მახარობლიძე თ. (2012) ჟესტური ენები. თსუ, ქართული ენის ინსტიტუტის შრომები #2 გვ. 159-171
26. მახარობლიძე თ. (2012) მოქმედების დრო ქართულ ჟესტურ ენაში. „კავკასიოლოგიური ძიებები” –
IV; თსუ, თბილისი. 2012. გვ 77-79: 231-233
27. Словарь Русского жестового языка. Авторский коллектив: Базоев В. З. Гаврилова Г.Н. Егорова И.А. Ежова
В.В. Давыденко Т.П. Чаушьян Н.А. Москва. Изд. «Флинта» 2009
28. “Sovremennie aspek’t’i jestovogo iazik’a” Ed. by Ana Komarova. Moscow, 2006
29. Zaitseva, Galina. „Jestovaia rech. Dak’t’ilologia”. (Sign speech. Dactylology.) Vlados. Moscow. 2004

233
 სამოგზაურო ჟანრის ნარკვევები                                                          
XIX საუკუნის მეორე ნახევარის ქართულ პრესაში:                                           
ნ. ნიკოლაძის, ს. მესხის და ნ. ჟორდანიას ევროპული გამოცდილება 

თამარ სვანიძე
აღმოსავლური ენებისა და ცივილიზაციების ინსტიტუტი (პარიზი, საფრანგეთი) 

ჩვენი საკვლევი თემის საგანი შედგება ოთხი სამოგზაურო ჟანრის ნარკვევისგან:

 ნ. ნიკოლაძე. «სხვათა შორის». კრებული. 1873
 ს. მესხი. «ხამი მოგზაურის შენიშვნები და ფიქრები». დროება. 1874
 ნ. ჟორდანია. «მოგზაურობა შვეიცარიაში». კვალი. 1894. «პარიჟი». კვალი. 1895
საკვლევი თემის პერიოდზე გაკეთებული არჩევანი ნაკარნახევია შემდეგი ისტორიუ-
ლი პროცესებით: XIX საუკუნის მეორე ნახევარი გადამწყვეტ როლს თამაშობს ქართული სა-
ზოგადოების ისტორიაში. ამ პერიოდში ხორციელდება ქართველი ერის იდეოლოგიური ჩა-
მოყალიბება, მისი შემცველი თემებისა და ლეიტმოტივების კონსტრუქცია. ამ კონტექსტში
ეროვნული თვითგამორკვევის ფორმირების მიზნით, ინტელიგენცია აპელირებას ახდენს ევ-
როპაზე. ეროვნული გამოღვიძების პროექტის ლეგიტიმაცია მოითხოვს ევროპული გამოცდი-
ლების შესწავლას, ახსნასა და გავრცელებას. როგორც აღნიშნავს კრსიტოფ შარლი «ინ-
ტელიგენცია გამოირჩევა სხვა ჯგუფებისგან იმით, რომ მისი ის უმრავლესობაც კი, რომელიც
უარყოფს აბსტრაქტულ უნივერსალიზმს, საკუთარ თავს განსაზღვრავს არა მხოლოდ
საკუთარი საზოგადოების, კულტურისა და საკუთარი ქვეყნის პოლიტიკურ სიტუაციასთან
მიმართებაში, არამედ უფრო ყოვლისმომცველად, მსოფლიოს თითოეული კულტურის და
პოლიტიკური დებატის ყველაზე ინტერნაციონალური მახასიათებელი ელემენტების მიხედ-
ვით. ინტელიგენცია ეროვნულ კულტურათა შორის კულტურულ და პოლიტიკურ ტრან-
სფერთა ყველაზე აქტიური აქტორებისაგან შედგება» (კ. შარლი). გარდა ამისა, როგორც ყველა
ველი, ჩვენი პერიოდის ქართული ინტელექტუალური სივრცე ყალიბდება როგორც სხვადას-
ხვა ურთიერთკონკურენტულ პოლიტიკურ და იდეოლოგიურ ფორმაციათა ასპარეზი. ამ შემ-
თხვევაში ევროპული აზროვნება წარმოადგენს დებულებებისა და არგუმენტების არსენალს,
მებრძოლ და კრეატიულ ძალას, რომლითაც იკვებება ეს ურთიერთდაპირისპირებები (პ.
ბურდიე). ასევე, საზოგადოებრივ ქსოვილსა და ყოველდღიურ ცხოვრებაში ევროპაზე აპელი-
რება იქცევა მოდერნიზაციის ნიშნად. თუმცა, ევროპული რეფერანსი იმდენად აღვივებს
იდენტობასთან დაკავშირებულ კომპლექსურ საკითხებს რომ ის თავად გადაიქცევა ეროვნუ-
ლი ნარატივის მატრიცად.
ევროპული რეფერანსების პროლიფერაციასა და დასავლური სამყაროზე წარმოდგენა-
თა კრისტალიზაციაში მნიშვნელოვანა ევროპაში სამოგზაუროდ წასული ქართველების რო-
ლი და ამიტომაც აუცილებელია მათი შესწავლა. მითუმეტეს რომ ჩვენ შევნიშნეთ ზოგიერთი
ნაკლოვანებები ქართულ ისტორიოგრაფიაში როცა ეხება XIX საუკუნის სამოგზაურო ლიეტ-

234
რატურას. ამ თემატიკასთან დაკავშირებით აქცენტი კეთდება უცხოელების თვალით დანა-
ხულ საქართველოზე და იმაზე თუ რა მნიშვნელობას ანიჭებდნენ ამ ხედვას ქართველები. პა-
რადოქსულია, მაგრამ, XIX საუკუნეში, ევროპაში ქრთველ მოგზაურთა ფენომენი ისტორი-
კოსთა ნაკლებ ინტერესს იწვევს. ამ პრობლემატიკას გვერდს ვერ ავუვლით თუ გვსურს ჯე-
როვნად შევაფასოთ XIX საუკუნის საქართველოში ევროპაზე აპელირების გავლენა იდენტო-
ბის გააზრებაში, პოლიტიკური აზროვნებისა და ქცევების ფორმირებაში. ასე რომ, ჩვენ გვაინ-
ტერესებს ისტორიოგრაფიის მიერ ნაწილობრივ უგულველყოფილი მეთოდოლოგიური მი-
მართულება, რომელიც გულისხმობს იმის გარკვევას თუ როგორ გაამდიდრა ქართველ მოგ-
ზაურთა გამოცდილებამ ის ხედვა რაც ჰქონდათ ქართველებს ევროპაზე, თუ რამდენად წარ-
მოგვიდგებიან ისინი როგორც ევროპეიზაციის მედიატორები. ქართველებს ევროპული რეა-
ლობა სურვილს უღვიძებს გაიმძაფრონ შეწავლის სურვილი, სურვილი დააკვირდნენ პოლი-
ტიკურ ინსტიტუტებს, ეკონომიკურ სტრუქტურებს, სოციალურ ცხოვრებას, ტექნიკურ და სა-
მეცნიერო პროგრესს, იმისათვის, რომ საქართველოში დაბრუნების შემდეგ ხელი შეუწყონ იმ
პოლიტიკური პროექტის განხორციელებას, რომელთანაც თავს აიგივებენ. ამგვარად, ჩვენ
ასევე გვაინტერესებს შევისწავლოთ, რა როლს თამაშობს ჩვენი მოგზაურების იდეოლოგიური
მრწამსი იმ დისკურსის ჩამოყალიბებაში, რომელსაც ისინი თავიანთი თანამემამულეებისათ-
ვის საკუთარი გამოცდილების გასაზიარებლად იყენებენ.
XIX საუკუნის მეორე ნახევარი წარმოჩინდება როგორც ევროპაში მოგზაურობის ექსპან-
ციის პერიოდი. მართლაც, მოგზაურობა განსაკუთრებული თავგადასავლის სტატუსს კარგავს
რათა გადაიქცეს განათლებული ინდივიდის ფორმირების გარდაუვალ ეტაპად. XIX საუკუ-
ნის პირველ ათწლეულებში მოგზაურობა ევროპაში იშვიათი აქტივობაა რომლის განხორციე-
ლებაც მხოლოდ არისტოკრატულ ფენებს ხელეწიფება. საუკუნის მეორე ნახევარში, მიუხედა-
ვად იმისა რომ მასზე ხელმისაწვდომობა სოციალურად შეზღუდული რჩება, მოგზაურობა
ევროპაში ფართოვდება და ვრცელდება ახალ სოციალურ ჯგუფებზე, უფრო და უფრო მოი-
ცავს განსხვავებულ საქმიანობებს და დასავლეთის ქვეყნების ფართო სპეკტრს. გარდა ამისა,
სამოგზაურო ჟანრის ნარკვევები პერიოდულ გამოცემებში ქვეყნდება ფელეტონების სახით.
ისინი სცილდებიან ვიწრო ლიტერატურულ ჩარჩოებს და სახალხო დებატების საგნად იქცე-
ვიან. თუმცა, სამოგზაურო გამოცდილება წარმოგვიდგება როგორც მწერლობის განუყოფელი
ნაწილი. მკითხველისთვის თავიანთი გამოცდილების გაზიარების აუცილებლობა, განცდა
იმისა რომ განსაკუთრებული წუთები დამდგარა მათ ცხოვრებაში, ქმნის წერის საჭიროებას.
რუსეთის იმპერიის საზღვრების გადაკვეთისას ნიკოლაძე ენთუზიაზმით აცხადებს:
ბედნიერია ის ახალგაზრდა, რომელიც სამზღვარს გარეთ იმ მიზნით გადის, რომ იქაური
ცხოვრების, მეცნიერების და გონების ნაყოფი გაიცნოს და ირგოს. ბედნიერია ვისაც ამის სურ-
ვილი, დრო და შეძლება აქვს. ნიკოლაძე საუბრობს ევროპაში მოგზაურობის დიდაქტიკურ
მისიაზე, ევროპა ხომ მისთვის ცოდნის შეუდარებელი წყაროა. ამგვარად, საკითხი ისმება თუ
რა მიზანი უძღვის წინ მოგზაურობას, რატომ მიემგზავრებიან ევროპაში?
ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა მარტივი არ არის. ევროპაში გამგზავრების მოტივთა ჩა-
მოთვლა არასაკმარისი იქნება ფენომენის ყველა ასპექტის გასააზრებლად. ეს უკანასკნელნი
არ ექვემდებარებიან კლასიფიკაციას. უპირველეს ყოვლისა, სუსტი სპეციალიზაცია, ფუნქცი-
ათა შეთავსება რომელიც ყოველგვარ პროფესიულ კლასიფიკაციას დელიკატურს ქმნის იგივე

235
ეფექტს ამჟღავნებს ევროპაში მოგზაურთა შესწავლის დროს. მიწის მესაკუთრის, სახლმწიფო
მოხელის, პუბლიცისტის, ადვოკატისა თუ საქმისმწარმოებლის პროფილი ფრიად გავრცელე-
ბულია ამ ეპოქის საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. მოგზაურობის ექსპანციის გაანალიზდება
პროფესიული, პოლიტიკური და პირადი მოტივების დელიკატური ამალგამაციით არის შე-
საძლებელი. ნ. ნიკოლაძის ბიოგრაფიაში ნახსენებია რომ იგი 1873 წელს მიემგზავრება პა-
რიზში ტყიბულის ქვანახშირის საქმეების მოსაგვარებლად. იმავე წელს პარიზშივე იწყებს გა-
ზეთ „დროშის“ გამოცემას. როგორც ს. მესხი თავად აღნიშნავს, მისი ევროპაში ყოფნის მიზა-
ნია გაეცნოს უცხოეთის ცხოვრებას და გაიღრმავოს საკუთარი ცოდნა. 1893 წელს ნ. ჟორდანი-
ასთვის უცხოეთში გამგზავრება პოლიტიკური რეპრესიებისგან თავის დაღწევისა და ევრო-
პელ სოციალისტებთან ურთიერთობების გაბმის საშუალებაა. ის ასევე ეწერება ჟენევის უნი-
ვერსიტეტში. ჩვენი სამივე მოგზაური ევროპიდან აწვდის კორესპონდენციებს ქართულ
ჟურნალ-გაზეთებს.
მიუხედავად ევროპაში გამგზავრების განსხვავებული მოტივებისა ევროპული გამოც-
დილება გარკვეულწილად ჰომოგენურია. ეს ერთგვაროვნება განპირობებულია სასარგებლო
დაკვირვებების წარმოების აუცილებლობით. მოგზაურებს სურთ დააკვირდნენ და გააცნონ
თავიანთ თანამემამულეებს პოლიტიკური ინსტიტუტები, სოციალური მოწყობა, ტექნოლო-
გიური მიღწევები რომლებმაც შექმნეს ძლიერი ევროპა.
თუმცა, პროგრესული და თანამედროვე ევროპის იმიჯის გავრცელება პირდაპირ არ გა-
მოხატავს ეროვნულ კონტექსტში ევროპული მოდელების გადმოტანის აუცილებლობის სურ-
ვილს. მიზეზი შეიძლება აიხნას იმით რომ მოგზაურებს გაცნობიერებული აქვთ რაოდენ
რთულია იმპერიის დაქვემდებარებაში მყოფ საქართველოში ევროპული საზოგადოებრივ-
პოლიტიკური მოწყობის ფორმების გადმონერგვისთვის საჭირო ნიადაგის შექმნა. მიუხედა-
ვად ამისა, ისინი არ კმაყოფილდებიან მხოლოდ აღტაცების გამოხატვით, მათი ნარკვევები
ფარულად მიგვითითებენ ეროვნულ კონტექსტზე. ევროპული საზოგადოებრივ-პოლიტიკუ-
რი მოწყობის ზოგიერთ ფორმაზე მკითხველის ყურადღების მიქცევით ისინი თითქოს მას
შთააგონებენ დაფიქრდნენ თუ როგორ იხელმძღვანელონ ამ მოდელებით.
საქართველოსა და ევროპის ქვეყნებს შორის პირდაპირი შედარება უმეტესად გვხვდება
მაშინ როცა ბუნებაზეა საუბარი. ამ მხრივ, ჰელვეტური პეიზაჟის სილამაზე იპყრობს ქართვე-
ლი მგზავრების ყურადღებას. მათთვის შვეიცარიის კლიმატი და გარემო საქართველოსთან
მსგავსებას სთავაზობს. ნ. ჟორდანია იწყებს თავის მოგზაურობის მოყოლას შემდეგი სიტყვე-
ბით: «გაგიგონია, მკითხველო, შვეიცარია? უეჭველად გეცოდინება, რომ ევროპაში არის ერთი
პატარა ქვეყანა, რომელიც თავისი მდებარეობით და ბუნების თვისებებით ძალიანა ჰგავს
ჩვენს სამშობლოს, საქართველოს».
ჩვენი მოგზაურები ორ გეოგრაფიულად იდენტურ სივრცეზე მით უფრო აკეთებენ
აქცენტს რომ ეს მსგავსება მძაფრად უსვამს ხაზს საქართველოსა და შვეიცარიას შორის
ჰეტეროგენულობას სოციალურ-ეკონომიური განვითარების თვალსაზრისით. «მაგრამ ბუ-
ნების მსგავსებასთან - რა განსხვავებაა ერთისა და მეორე ქვეყნის განათლებაში, ეკონომიურ
და სოციალურ მდგომარეობაში! ერთი ყოვლადაყვავებული, განათლებული, მდიდარი, მხნე,
- მეორე ღარიბ-ღატაკი, უმეცარი! ერთი ნამდვილი სამოთხე დედა-მიწისა, - მეორე ისეთი
კუთხე, რომელსაც მხოლოდ შეეძლო სამოთხეთ ყოფილიყო!». როცა მოგზაურები ცდილობენ

236
განთავსდნენ მოდერნიზაციისა და ჩამორჩენილობის ნორმატიულ ღერძზე, ისინი დაბალ
საფეხურზე მდგომად მოიაზრებენ საკუთარ თავს ევროპელების სასარგებლოდ. ასე რომ,
მოგზაურების მიერ წარმოდეგენილი შედარება ევროპა-საქართველო გამოხატვას ჩამორჩენი-
ლობის გრძნობას და ამ შემთხვევაში ევროპა იძენს იდეალის სახეს, პროგრესისა და თანა-
მედროვეობის საზომს.
განსხვავებები საქართველოსა და ევროპას შორის განსაკუთრებით მეტყველებენ როცა
საქმე ევროპული სოფლის აღწერას ეხება. შვეიცარიაში ნ. ჟორდანიას ყურადღებას იპყრობს
მისთვის ცნობილ რეალობასთან ახლომდგომი დეტალები. ხშირ შემთხვევაში იგი პირდაპირ
არ ასახელებს ანალოგიებს და განსხვავებებს. შედარებები ნაგულისხმებია და მკითხველს
ევალება თავად შეავსოს ავტორის დუმილი. ამგვარად, როდესაც ნ. ჟორდანია აღტაცებით აღ-
წერს შვეიცარიელი გლეხების შეძლებულობასა და საოჯახო სისუფთავეს, კანონის მიმართ
ზედმიწევნით პატივისცემას, მათ უნარს წარმატებით განავითარონ მიწათმეურნეობა და რა-
ციონალურად დაიქვემდებარონ ბუნება, ქართველი მკითხველი ხვდება, რომ ამ შენიშვნების
ადრესატი უშუალოდ საქართველოს სოფელია.
საქართველოზეა საუბარი ს. მესხის ტექსტის შესავალშივე, სადაც ავტორი ასახელებს
თავისი მოგზაურობისა და მისი აღწერის მიზანს. ს. მესხი პირდაპირ მიმართავს ქართველ
მკითხველს, რომელსაც ურჩევს ევროპული ცხოვრების წესის მიღებას. ის იმედოვნებს, რომ
საკუთარი ცოდნის გამოცდილებასთან დაპირისპირებით შესძლებს მკითხველის წინაშე ლე-
გიტიმაციის მოპოვებას.
ამგვარად, ევროპაში მოგზაურობის მიზანი ასევე გულისხმობს ავტორიტეტის, დამსა-
ხურების, პრესტიჟის მოპოვებას, რასაც უზრუნველყოფს ევროპის დაწინაურებულ ქვეყნებ-
თან კონტაქტი. გარდა სასარგებლო დაკვირვებების წარმოებისა რომელიც შეადგენს მოგზაუ-
რობის მთავარ მოტივს, ისახება მეორე მოტივი: ავტორები ევროპაში ყოფნით პირად პრეს-
ტიჟს და პრესით საკუთარი პოლიტიკური რწმენების გაზიარების ლეგიტიმაციას იმყარებენ.
ს. მესხი აღნიშნავს რომ განსხვავებით საქართველოში უმოძრაო ყოფისა, რაც მას ფილოსოფი-
ურ სპეკულაციებისა და წმინდა იპოთეკური იდეების სფეროში ამყოფებდა, ევროპული სა-
ზოგადოების რეალური გაცნობა დამაჯერებელ ძალას შემატებს მის სიტყვებს. მის არგუმენ-
ტებს მივყავართ იმ დასკვნამდე რომ ისინი ვინც არ მოგზაურობენ ვერ შეიძენენ ჭეშმარიტ გა-
მოცდილებასა და პოლიტიკურ ხედვას. ამგვარად, ევროპული გამოცდილება წარმოგვიდგება
როგორც კომპეტენციისა და ლეგიტიმაციის წყარო.
ჩვენი მოგზაურები საზღვრების გადაკვეთისას მყისიერ განზოგადებას მიმართავენ, სა-
ბაჟოზე, ტრანსპორტსა თუ სასტუმროებში მიღებული გამოცდილებით გამოაქვთ ევროპის
ქვეყნებზე დასკვნები. მოგზაური-დამკვირვებლები რეალობის სელექციას აწარმოებენ იმის
მიხედვით თუ რა წიგნობრივი ცოდნა უსწრებს წინ ამა თუ იმ ქვეყნაში ვიზიტს. სხვათა შო-
რის, საინტერესო იქნებოდა იმის შესწავლა თუ რამდენად შეცვალა ან არ შეცვალა ეს წინასწა-
რი ცოდნა ევროპულ რეალობასთან შეხებამ. მაგალითად მესხი ცდილობს გააბათილოს წარ-
მოდგენა პარიზზე, როგორც მანკიერებისა და ამორალობის დედაქალაქზე : ახირებული აზრი
გვაქვს შედგენილი ჩვენ ყველას, ვინც ჩვენებური წიგნებით გამოვზრდილვართ, ეხლანდელ
პარიჟზე და იმის ცხოვრებაზე. ავტორს მიაჩნია რომ პარიზის ამგვარი ხედვა ვიწრო წარმოდ-
გენაა და საფრანგეთის დედაქალაქი განათლებისა და კულტურის ტაძარიცაა.

237
 კლიშეების ზეგავლენით ჩვენი ავტორები აკვირდებიან ევროპელი ადამიანების ტიპა-
ჟებს, რომლებიც მათი აზრით მიუთითებენ ევროპელ ხალხთა განსხვავებულ მახასიათებ-
ლებზე. ამგვარად, ვენის საერთაშორისო გამოფენის აღწერისას, ს. მესხი გვიხატავს პორტრეტ-
თა გალერეას სადაც გერმანელები გამოირჩევიან «არა სიმპატიური მიხვრა-მოხვრითა» და
«ხასიათის სიმძიმით ». ასევე «დაიარებიან ფაცურა ფრანგები», «პირზე წამოწითლებული
ინგლისელები» და «კონსპირატორის თვალებით მცქერალი ესპანელები». ასევე ნ. ჟორდანია,
რომელიც განიხილავს სხვადასხვა ეროვნების პუბლიცისტების მოღვაწეობას აღნიშნავს რომ
ჟურნალისტიკურ ეფექტურობაში ფრანგებს ბადალი არ ჰყავთ, რადგანაც «ერთ და იმავე აზრს
ფრანგი გერმანელივით დიდ ხანს ვერ ატარებს. ვერც ინგლისელივით გამოიანგარიშებს
თავის მოქმედების შორეულ შედეგებს, ვერც ქართველივით ცხრაჯერ გაზომავს და ერთხელ
გადასჭრის ». ქართველი მოგზაურების კალამი არ ტოვებს უყურადღებოდ ევროპელ
ქალბატონებსაც, რომლებიც ზოგჯერ დაკვირვების ობიექტად გვევლინებიან. ვენელი
ქალბატონები ს. მესხის ყურადღებას იქცევენ და იწვევენ ფრანგებთან შედარებას. ავტორს
მიაჩნია, რომ მიუხედავად ვენელი ქალის «ნახატსავით» სილამაზისა, მას არ გააჩნია ფრანგი
ქალის «ლაზათი» და «შნო», «ის რაღაც მიმზიდველს რომ ეძახიან».
არც ნ. ნიკოლაძე ამბობს უარს შედერებებზე და მიაჩნია რომ გერმანელებსა და ფრან-
გებს გააჩნიათ ისეთი თვისებები, რომ შეგვიძლია ვივარაუდოთ მათი ურთიერთშეთავ-
სებულობა. ნ. ნიკოლაძის მიერ გამოთქმული აზრი გონებისა და მოქმედების, ღრმა აზროვ-
ნებისა და რევოლუციური აქტივიზმის შეთავსებადი ურთიერთობის შესახებ, რომელიც
ახასიათებს ამ ორ ერს, ალბათ გერმანული რომანტიზმის გავლენის მატარებელია: «საფრან-
გეთის გონებას მეტის მეტათ გამჯდარი აქვს ტვინში ქვეყნიერი სული და გრძნობა. ეს გონება
თითქოს მარტომ შრომობს, ჰფიქრობს და დაობს, რომ აქაური, წუთიერი, კაცობრიული
ცხოვრება გააუმჯობესოს და წინ წასწიოს, და თავისი შრომის ნაყოფი ამ წუთისსოფელშივე
თვითონაც ირგოს და სხვებსაც არგოს. საფრანგეთის გონებას თითქოს მტკიცეთ სწამს, რომ
დაპირებული სამოთხე ქვეყანაზედვე გაიმართებაო, და ის მართლაც ცდილობს ეს სამოთხე
გამართოს». ნ. ნიკოლაძის აზრით «გერმანული გონება უფრო მძიმეა» და «ის პირდაპირ
შურდულივით აბსტრაქტული მოაზრების ცივ ღრუბლებში იკარგება».
XIX საუკუნის მეორე ნახევარის ევროპა მდიდარია პოლიტიკური მოვლენებით. საინ-
ტერესოა დავაკვირდეთ რა როლს თამაშობს ქართველი მოგზაურების პოლიტიკური მრწამსი
ამ მოვლენების ინტერპრეტაციის მცდელობისას. რათა გავაანალიზოთ თუ რა გამოხმაურებას
პოულობდა იმ დროისთვის აქტუალური პოლიტიკური საკითხები ქართველ ინტელიგენცია-
ში, აუცილებელია დავაფიქსიროთ პოლიტიკურ ველში ინტელექტუალური რესურსების მქო-
ნე აქტორების მდებარეობა. ქართული ისტორიოგრაფია ჩვენი პერიოდისათვის განასხვავებს
სამ ინტელექტუალურ ჯგუფს: პირველი დასი, მეორე დასი და მესამე დასი. მათი პოლიტი-
კური და იდეოლოგიური ორიენტაციები მუდმივ ცვალებადობას განიცდიან და ამიტომ მათი
დეტალური ახსნისაგან თავს შევიკავებთ. მოკლედ მაინც აღვნიშნავთ, რომ ნ. ნიკოლაძე და ს.
მესხი მეორე დასს ხელმძღვანელობენ. ამ დასის წარმომადგენლები თავდაპირველად ნაროდ-
ნიკული და რევოლუციური იდეების მიმდევრები არიან. 1890 წლებში ისინი უარს ამბობენ
რევოლუციურ ბრძოლაზე და ცდილობენ კოოპერატივებისა და საკრედიტო საზოგადოებე-
ბის დაფუძნებით გააუმჯობესონ ხალხის მდგომარეობა. ჟორდანია განეკუთვნება სოციალ-

238
დემოკრატთა მესამე დასს. ამ მიმდინარეობის წევრები მშრომელი ხალხის ინტერესების და-
საცავად გამოდიან, აარსებენ საიდუმლო ორგანიზაციებს და პერმანენტულად უპირისპირ-
დებიან ცარისტულ რეჟიმს. იდეოლოგიური სხვაობების მიუხედავად ნ. ნიკოლაძე, ს. მესხი
და ნ. ჟორდანია იზიარებენ პროგრესული და დემოკრატიული იდეოლოგიის ძირითად პრინ-
ციპებს. მათ სამოგზაურო ნარკვევებში ფაქტების წვდომის სურვილი ძირითადად გამოწვეუ-
ლია საფრანგეთის III რესპუბლიკის პოლიტიკური რეალიებით. «მე კი ყველაზე უფრო
პარიჟში პოლიტიკური ცხოვრება მიზიდავს... ჩახედეთ, რა ქვეყნის გაზეთებშიაც გნებავთ
რომელი ხალხის პოლიტიკური ცხოვრების აწერას უჭირავს მომეტებული ალაგი? რასაკ-
ვირველია, საფრანგეთისას...». ჩვენი პროგრესისტი და დემოკრატი მოგზაურები ევროპის
ქვეყნებში განსაკუთრებით ამახვილებენ ყურადღებას იმ სიგნალებზე რომლებიც მეტყველე-
ბენ დემოკრატიულ აზროვნებასა და ძველ რეჟიმს შორის კონფლიქტზე, კონფლიქტი რომ-
ლის შედეგებიც მათთის გადამწყვეტია, ისინი ხომ მიისწრაფიან დემოკრატიის გამარჯვების-
კენ. ისინი ხვდებიან, რომ ევროპა მრავასახოვანია და ძველი რეჟიმები განაგრძობენ მყარ სა-
ფუძვლებზე დგომას მიუხედავად იმისა რომ იგძნობა დემოკრატიის დაწინაურება.
ს. მესხი სინანულით აღნიშნავს, რომ საფრანგეთში «რევოლუციის შემდეგ, ჯერ-ჯე-
რობით, თითქმის მუდამ რაქცია, უკან დაბრუნება, ძველი წესების განახლება და ისევ ხალხის
შევიწროება იწყება». «ვის ხელშია ეხლა საფრანგეთის ბედი? იმავე პირების ხელში, რომელ-
თაგან განთავისუფლებას, რომლის გავლენის მოსპობას ასე სცთილობდა საფრანგეთის
ხალხი».
ნ. ნიკოლაძე, რომელმაც პირველად პარიზი 1864 წელს მოინახულა, უბრუნდება
ისტორიულ ადგილს, კომუნის დროს დამწვარ ტუილრის საიმპერატორო სასახლეს. როგორც
მოგვითხრობს იგი უბრუნდება უკვე ნანახს და გვთავაზობს შედარებას «ოცი წლის
სისულელესთან» გაიგივებულ იმპერიულ წარსულსა და რესპუბლიკულ აწმყოს შორის. მას
ეჭვი შეაქვს III რესპუბლიკის შესაძლებლობაში გააუმჯობესოს ხალხის ბედი. ლუი ბლანის
წინაშე ჩვენი ავტორი ფრანგული პოლიტიკური სცენის ფარული ასპექტების დახვეწილ-
Ⴐმცოდნედ გვევლინება და შიშს გამოთქვამს იმის თაობაზე, რომ «ოპორტუნისტებსა» და
«რადიკალებს» შორის ალიანსმა შეიძლება რეაქციული ძალების დაბრუნების საშიშროება
აქტუალური გახადოს.
ნ. ნიკოლაძე აკონკრეტებს თავის პოზიციას «მგლოვიარების ქვეყანად გადაქცეულ» ელ-
ზასის ანექსიასთან დაკავშირებით და აღწერს თუ რაოდენ მწუხარებას მისცემიან ამ რეგიო-
ნის მცხოვრებნი მას შემდეგ რაც გერმანიას შეუერთდნენ. მას, სამწუხაროდ, მიაჩნია ის ფაქ-
ტი, რომ გერმანელები არ ერიდებიან მათი პატრიოტული გრძნობების შეურაცხყოფას რო-
გორც მის მიერ აღწერილი მატარებლის ინციდენტი მიგვანიშნებს.
მოგზაურების პოლიტიკური ორიენტაცია გავლენას ახდენს ასევე იმ პოლიტიკური ინ-
სტიტუტების არჩევანში რომლებსაც ისინი აღწერენ, უფრო სწორედ მათი აღწერის დროს აქ-
ცენტის დასმაში. მაგალითად, წარმომადგენლობითი ორგანოს, დეპუტატთა საკრებულოს,
მონახულება ნ. ჟორდანიასთვის ყველაზე შთამბეჭდავ მოვლენად იქცევა მისი პარიზში ყოფ-
ნის დროს. იგი აღტაცებაში მოდის როცა აკვირდება პარტიზანული ვნებების გამოხატვის ამ
საუკეთესო ადგილს. გააფრთებული მჭერმეტყველების გარდა, პარლამენტში გამოითქმება
იდეოლოგიური გზავნილები, პოლიტიკური, სოციალური თუ ეკონომიკური ღირებულებე-

239
ბი. ნ. ჟორდანია გვიხსნის რაოდენ გადამწყვეტი ფუნქცია აკისრია აზრთა ამ გაცვლას დემოკ-
რატიის მომავლისთვის, მიუხედავად იმისა რომ ისინი ხშირად ურთიერთსაწინააღმდეგო და
ალესილი სიტყვებით გამოიხატება. «ეს არის ორატორთა სარბიელი. აქედან იბრძვიან დასები,
აქედან გაისმის დეპუტატთა სიტყვა პარლამენტში, გადადის გარეთ და ეფინება მთელ
საფრანგეთს, მთელ ქვეყანას. აქ იბრძვიან არა შენჩემობისათვის, არამედ დედა-აზრის
პრინციპისთვის». «ტრიბუნაზე ბრძოლა მხოლოთ დასაწყისია ქუჩის, სახალხო ბრძოლის, რაც
იმას ამტკიცებს, რომ პარლამენტი ზეციდან ჩამოვარდნილი არ არის. ის ხალხის ტკივილის
ნაშობია».
ზოგადად, პარიზული ცხოვრების ის მახასიათებელი, რომელიც ყველაზე მეტად
ხიბლავს ნ. ჟორდანიას არის ამ ქალაქის პოლიტიკური დანაწევრებისკენ ტენდენცია : «პარიჟი
ერთობას არ წარმოადგენს. ის დაყოფილია, დანაწილებულია, აი, ამ დანაწილებაშია მისი
სიძლიერე, მისი საარაკო ბუმბერაზობა, პარიჟი ყოველ კრიტიკულ დროს გაორებულია».
დეპუტატთა საკრებულოს შემდეგ, სტუდენტობა წარმოადგენს პარიზის რაობის ყვე-
ლაზე უფრო გამომსახველ ელემენტს. ნ. ჟორდანია გვიდგენს მის პორტრეტს, რომელსაც მოჰ-
ყვება შემდეგი ანალიზი: «სანამ ხალხი პოლიტიკური უფლებებისთვის იბძოდა, ახალ-
გაზრდობაც მისი სისხლი და ხორცი შეიქმნა. მაგრამ როგორც კი ხალხმა ეკონომიური კითხვა
წამოაყენა, მაშინ ამ «ჩვენ პოეტურ ელემენტემა» უარყო ის, ეს ნამეტანი პროზააო. [...] სტუ-
დენტობა, ხალხისგან დაცილებული, ცხოვრებისგან დაცილებული შეიქმნა». ჟორდანია ლა-
თინური კვარტლის მეხოტბედ გვევლინება და სინანულით იხსენებს ამ უბნის ოქროს ხანას,
1830 და 1840 წლებს, როდესაც ახალგაზრდობა ბარიკადებზე ხალხს მიუძღვოდა. წუხს, რომ
სტუდენტობა დამყარებული რეჟიმისთვის საფრთხეს აღარ წარმოადგენს. იგი ციტირებს ვიქ-
ტორ ჰიუგოსა და ჟორჟ სანდს რათა უფრო ნათელად დაგვიხატოს პარიზელი ახალგაზრდო-
ბის მზაობა ყოფილიყო მუდამ მობილიზებული დაჩაგრული და შევიწროებული ხალხის და-
საცავად. ამ სიტყვებით ნ. ჟორდანია უერთდება XIX საუკუნის ბოლოს ზოგიერთ პოლიტიკუ-
რად ანგაჟირებული მოაზროვნის მიერ სტუდენტობის მიმართ გამოთქმულ კრიტიკას. ისინი
ახალგაზრდობას საყვედურობენ ხალხთან ყოველგვარი კავშირის გაწყვეტასა და ბურჟუაზი-
ის წინააღმდეგ ბრძოლაზე უარის თქმას, რადგანაც, მათი აზრით, ის თავად დაადგა გაბურ-
ჟუაზების გზას (პ. მულინიე).
ყველაფერი ამის მიუხედავად, თითქოს მხოლოდ შვეიცარიის სოფლის მიკროკოსმოსი
ამართლებს ნ. ჟორდანიას იმედს, რომ იპოვის ევროპაში ეროვნული ერთობის საწინდარ ეკო-
ნომიკური პროგრესის გამარჯვების ნიშნებს. მისთვის შვეიცარია წარმოადგენს მის საპროგ-
რამო სტატიაში, «ეკონომიკური წარმატება და ეროვნულობა», გამოთქმული იდეების რეა-
ლურად განხორციელების ილუსტრაციას. ამ სტატიაში მას მიაჩნია, რომ მხოლოდ ეკონომი-
კური პროგრესით მიიღწევა ეროვნული ერთობა რაზეც შეიძლება აღმიცენდეს პოლიტიკური
თავისუფლება.
ნ. ჟორდანიას ყველა შვეიცარიული დაკვირვება ორიენტირებულია იმისკენ, რომ დაგ-
ვანახოს სოფლის მეურნეობის პროდუქციისთვის შრომის დაყოფის მნიშვნელობა. სასოფლო-
სამეურნეო წარმოების თვითოეული სფერო სპეციალიზირებულია იმგვარად, რომ ისინი ურ-
თიერთ მჭიდრო კავშირშია და განაპირობებენ ერთმანეთს. ამგვარად, ჩვენი ავტორის აზრით,

240
შრომის დაყოფა, რადგანაც ის ურთიერთდამოკიდებულს ხდის საზოგადოების თითოეულ
წევრს, ერის თითოეულ მოქალაქეს, ხელს უწყობს ქვეყნის აღმასვლას.
შვეიცარიის ხეობებშიც კი ნ. ჟორდანიას დისკურსი მერქსისტულ ხედვას ინარჩუნებს,
რაც უცნაურ ასოციაციად აღიქმება. თუმცა, მხოლოდ ერთი შეხედვით, თუ გავითვალისწი-
ნებთ იმ ფაქტს რომ ჩვენი პერიოდის ინტელექტუქლური ველის აქტორები საზღვარგარეთზე
აპელირებას აწარმოებენ საკუთარი ინტერესებიდან გამომდინარე, ეროვნული დებატების
ცვალებადობისა და პოლიტიკური მოწინააღმდეგეების მიმართ მიღებული სტრატეგიების
მიხედვით. ამგვარად, პოლიტიკური იდეოლოგიით ნიშანდასმული ეროვნული გაკვეთილე-
ბის ჩატარების სურვილი აიძულებს ჩვენს მოგზაურებს რეალობა საკუთარი დემონსტრირე-
ბისკენ გადახარონ, აღწერა საკუთარ დისკურსს მიუახლოვონ.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მოგზაურების ნარკვევებში გამოსჭვივის ცივილიზაციის
გზაზე მიმავალი დაწინაურებული ერების დაკვირვების სურვილი. ამ მხრივ, ნიშანდობლი-
ვია უნივერსალური ექსპოზიციები რომლებიც წარმოადგენენ ერების ტექნოლოგიურ, ინ-
დუსტრიულ და ზოგადად კულტურული მიღწევების საექსპონატო ფანჯარას. ასე რომ, ისინი
ქართველი მოგზაურების ენთუზიაზმს იწვევენ და მათი ევროპაში მოგზაურობის მისიის
სრულყოფილ განსახიერებას წარმოადგენენ. ერთადერთი ტექსტი, რომელშიც ნახსენებია
უნივერსალური ექსპოზიცია არის ს. მესხის მიერ აღწერილი ვენის 1873 წლის გამოფენა. არ
შევეხებით ს. მესხის დესკრიპტული ქრონიკის დეტალებს და მხოლოდ აღვნიშნავთ, რომ ავ-
ტორის მთავარი საზრუნავია სამეცნიერო და ხელოვნების სფეროში ზოგიერთი ერის მიღწე-
ვების ქართველი მკითხველსთვის გაცნობა.
ევროპაში მოგზაურობა ქართველი ინტელიგენციისთვის ხელსაყრელი შემთხვევაა სო-
ციალიზაციას დაუთმონ დრო, განავითარონ არა მარტო ევროპული სამეგობრო ურთიერთო-
ბები არამედ თავიანთი პოლიტიკური მრწამსიც. ამ მხრივ ნიშანდობლივია ნ. ნიკოლაძის სა-
უბრები III რესპუბლიკის სოციალისტ დეპუტატ ლუი ბლანთან და ჟურნალ რადიკალის რე-
დაქტორ ივ გიოსთან.
ნ. ნიკოლაძე ქართული ინტელექტუალური ველის გამოჩენილი წარმომადგენელია,
რომელიც გამოხატავს თავის აზრს ყველა იმ პრობლემაზე, რომლის წინაშეც დგას იმდროინ-
დელი საქართველო. იდეებით მოქმედებას რაც შეეხება, მას სჭირდება მოწინააღმდეგენი ან
უბრალოდ თანამოსაუბრენი, რათა მათთან კამათი დიალექტიკის მასალად გამოიყენოს. რო-
გორც ჩვენი ტექსტი გვიჩვენებს, მისთვის აუცილებელია დიალოგური რეჟიმით ურთიერთო-
ბა რათა დაარწმუნოს, გადაიბიროს თანამოსაუბრე ან სხვის აზრს დაემორჩილოს. ეპოქის პა-
რიზი ბრწყინვალე გონებათა რეზერვუარია, რომელსაც შეუძლია უზრუნველყოს ჩვენ მოგზა-
ურთა ინტელექტუალური მოთხოვნილებები. აქ ნ. ნიკოლაძე ინტელექტუალური ურთიერ-
თობების დასამყარებლად მასტიმულირებელ შეხვედრებს აწყობს. პარიზის პოლიტიკურ
ცხოვრებაზე დაკვირვებები ის სამწუხარო დასკვნებამდე მიჰყავს, რომლებიც მიუხედავად
იმისა რომ მისთვის ცხადად გამოიყურებიან, პრესაში არანაირი კამათი არ გამოუწვევიათ. სა-
საუბროდ ნ. ნიკოლაძე ხვდება ლ. ბლანსა და ი. გიოს. იგი ასე ხსნის თავის ნაბიჯს: «რადგანაც
გაზეთებში ამ დასკვნებზე მე ვერაფერი პასუხი და ხსენება ვერ ვიპოვე, მოვინდომე ორი
მხრით გამომეკვლია ჩემი საკუთარი აზრი და სხვების შეხედულებასთან შემეფარდებინა,
გამესინჯა და შემეტყო ვცდებოდი ჩემს დასკვნებში, თუ არა».

241
 ამგვარად, სამოგზაურო ჟანრის ნარკვევების განახილვა შეუძლებელია იმის გაუთვა-
ლისწინებლად თუ რა დიდაქტიკური, პოლიტიკური, იდეოლოგიური და იდენტობრივი
მიზნების მატარებელნი არიან ეს ნაწერები.

ლიტერატურა:
1. ბურდიე, პიერი. პასუხები : რეფლექსიური ანთროპოლოგიისთვის. პარიზი, გამომცენლობა სეი, 1992
2. მულინიე, პიერი. თანამედროვე სტუდენტის დაბადება: XIX საუკუნე. პარიზი, გამომცემლობა
ბელენი, 2002
3. შარლი, კრისტოფი. ინტელექტუალები XIX საუკუნის ევროპაში: შედარებითი ისტორიის ესსე. პა-
რიზი, გამომცემლობა სეი, 1996

242
 Université d`Etat
Ivane Javakhishvili (Tbilissi)

VALEURS ET IDENTITE EUROPEENNES

Conférence Internationale

TEXTE des CONFERENCES

Tbilissi (Géorgie)
16, 17, 18 juin 2014

243
244
 Valeurs et identité européennes

Nana GUNTSADZE
Professeur de l'Université d'État Ivane Javakhishvili, organisateur de la conférence
Othar ZOURABICHVILI
Président de l'Association Géorgienne en France, organisateur de la conférence

L'auditorium de l’Université d’État de Tbilissi a accueilli, le 16 juin 2014, à 10 heures, la

conférence internationale interdisciplinaire intitulée « valeurs identité européennes». Lorsque nous
avons décidés d’organiser cette conférence, la date de la signature de l’accord d’association de la
Géorgie avec l’Union européenne n’était pas encore connue. Les événements internationaux ont
contribué à l'accélération du processus. Quelques jours après notre conférence, la Géorgie avait signé
l’accord.
La société géorgienne s'interroge sur ce que représente l’Europe – un espace géographique? Un
modèle de civilisation? Une machine économique? Un projet politique ? Une nouvelle réalité historique
ou encore, un courant philosophique …?
Comment des nations différentes sont-elles parvenues à fonder l’identité européenne et quelle
est son essence? La Géorgie dit-elle, en s'en approchant, craindre de perdre son identité, ses traditions?
Quelles sont les valeurs universelles que porte l’Europe et comment celles-ci peuvent-elles se concilier
avec l’identité nationale?
Le choix de l’Europe, implique pour la société géorgienne et son élite politique et culturelle
d'élargir sa vison.
La prévision de ces changements, la réponse à nos questions dépassent le champ d’une
discipline, exige des rencontres, le dialogue et un travail collaboratif entre les représentants de plusieurs
disciplines. C'est la raison de cette conférence interdisciplinaire qui donne libre cours au dialogue et au
débat.
La conférence a été inaugurée par les discours du recteur de l’Université d’État de Tbilissi,
l’académicien Vladimer Papava, de l’ambassadeur de l’Union européenne en Géorgie, Philippe Dimitrov,
de l’ambassadeur de la France en Géorgie, Renaud Salins, du professeur de l’Université Paris 8
Vincennes Saint-Denis, Gérard Dessons. Les organisateurs de la conférence. Le président de
l’Association Géorgienne en France, Othar Zourabichvili et le professeur de l’Université d’État de Tbilissi,
Nana Guntsadze ont rappelé la problématique de la conférence.
Les 3 jours de conférence ont permis à plus de 80 intervenants de participer à 8 sessions
plénières et 8 sessions thématiques couvrant: linguistique, histoire, sciences politiques, philosophie,
littérature, droit et sciences économiques.

Les paradoxes intellectuels de la pseudo-instruction

Le rôle de la littérature et de la philosophie dans l’établissement des valeurs européennes est
particulièrement important. Les valeurs humanistes et démocratiques de l’Europe sont nées de la
littérature et de la philosophie de l’époque des Lumières. Les hommes des Lumières défendaient les

245
idées de la liberté, de la tolérance, du progrès pour éduquer le peuple et pour faire respecter la dignité
humaine.
Ces événements l’Angleterre et la France du 18ième siècle et la Géorgie … aujourd'hui.
Le développement de la société démocratique en Géorgie, nous incite à en finir avec les
stéréotypes et les tabous et pour ce faire distinguer l’éducation de la pseudo-éducation. L’éducation est
précieuse, la société en comprenant le caractère indispensable, pour aider l’Homme à trouver les
réponses à ses interrogations.
C’était précisément l'objet de l’exposé de Zourab Gourouli, professeur de l’Université
de Mississipi, intitulé «Les paradoxes intellectuels de la pseudo-éducation». Cette exposé a présenté les
résultats de l’étude épistémologique et analysé les conséquences de la « lecture » passive caractérisant
la pseudo-éducation et a souligné les difficultés pour que se rapproche de l'Europe, la société post-
soviétique marquée par le terrorisme idéologique. Selon l’intervenant, ce phénomène pourrait être
expliqué par la peur de la nouveauté et de la différence. La peur qui a trouvé un terrain fructueux dans
la société post-communiste. La solution possible du problème réside dans l’accélération du processus de
modernisation de la société qui s’obtient par le développement du libre-arbitre.
Une des missions principales de la conférence que l’exposé de Zourab Gourouli a particu-
lièrement mise en valeur c’est la prise en considération de l’importance de la vraie éducation pour la
société. D’une éducation qui, par la bonne interprétation et compréhension du matériel lu, permet un
débat sur les sujets tabous pour les circonvenir.
L’exposé de Bruno Nardin, président de l’association de l’amitié franco-géorgienne en fait
partie. « Les francs-maçons et l’époque des lumières » ont souvent provoqué et provoquent encore, des
réactions négatives dans la société géorgienne. Ce sujet fait partie des tabous sur lesquels les pseudo-
instruits inventent des mythes et des légendes. Pendant son exposé Bruno Nardin a parlé des Francs-
Maçons, de leur rôle dans le développement de la pensée dans l’Europe du 18ième siècle et dans la
naissance des Lumières et des valeurs européennes humanistes et démocratiques : la liberté, l’égalité,
les droits de l’Homme.
L’exposé présenté par Zaal Andronikashvili traitait les valeurs européennes humanistes et
démocratiques. L’auteur de l’exposé s’est penché sur la notion de la liberté et sur le rôle de son
interprétation dans la société post-totalitaire, mais aussi sur les mythes et les stéréotypes post-
totalitaires et la conception du leader.
Constantin Bregadzé nous a présenté le fruit de sa recherche sur le modernisme littéraire
géorgien orienté vers les valeurs européennes. Dans son exposé « Le modernisme géorgien comme
occidentocentrisme » il a mis l’accent sur l’importance des modernistes géorgiens dans la définition de
l’orientation politique et culturelle du pays. Ces recherches prennent, aujourd'hui, une importance
majeure en mettant en valeur le rôle de la littérature et de l’art géorgien dans le rapprochement de la
Géorgie avec l’Europe et dans le renforcement de l’aspiration européenne de notre pays.
Comment l’identité européenne a-telle été créée et que peut-on dire sur l’essence de cette
identité ? Quelles sont les valeurs essentielles que l’Europe porte et comment pourrait-on envisager ces
valeurs dans le contexte de l’identité nationale ? Comment garder son identité nationale au sein de
l’Europe ? Ce sont les questions qui ont fait l’objet des débats et qui, il y a quelques années ont
également interpellé une partie des États désireux d’adhérer à l’Union européenne.

246
 Les traditions nationales et les valeurs européennes
La proximité de l’identité géorgienne avec l’identité européenne a été abordé dans les exposés
de Rozeta Goudjedjiani « Le droit coutumier géorgien dans le contexte des valeurs européennes », de
Rolland Thopchichvili “ Le Problème de la corrélation des valeurs européennes et des traditions
géorgiennes », et d’Akaki Tchikobava « La féodalité ou des féodalités ? » etc. Ces exposés ont souligné
l’orientation européenne de la Géorgie. Selon certains intervenants, ces valeurs datent des débuts de
la chrétienté en Géorgie. Sur ce point, l’exposé du jeune chercheur Akaki Tchikobava sur la féodalité
géorgienne (patron-khmoba) et la féodalité française est particulièrement intéressant. Le fait que la
féodalisation de la Géorgie porte les caractéristiques de la féodalité de l’Europe occidentale revêt,
dans ce contexte, une importance particulière. Dans le même esprit, Rozeta Goudjedjiani, parlant du
droit coutumier géorgien, le replace dans le contexte des valeurs juridiques européennes. La
proximité des normes juridiques géorgiennes avec le droit romain et byzantin, les sources de ce droit
à la fois de l’État et des canons de l’Église, son caractère humaniste et les parallèles entre droit
coutumier et droit européen renforcent la conviction d'une proximité des traditions et des valeurs
géorgiennes avec les traditions et valeurs européennes.
La recherche épistémologique de Rolland Topchishvili s'est appuyée sur les méthodes
historiques et comparativistes très utilisées dans l’ethnologie géorgienne. Il a envisagé les relations
entre les valeurs européennes et les traditions géorgiennes. Selon lui, l’arrivée du capitalisme et la
naissance de la classe moyenne contribueront à l’établissement des valeurs européennes et
participeront à la modernisation de la société.
L’exposé du professeur Tsira Baramidzé nous a proposé l’analyse des deux réalités radica-
lement opposées : la situation actuelle du Caucase comme le résultat de l’expansion russe à
l’antipode de l’identité citoyenne européenne.

L’Union européenne, ses intérêts économiques et stratégiques

La création de l’identité commune européenne et l’essence de cette identité a aussi fait
l’objet de l’exposé de Cécile Vaissié (professeur, l’Université de Rennes), « La réconciliation franco-
allemande, base de la construction européenne ». Les exposés de Cécile Vaissié, du Général Gilles
Gallet, ancien attaché militaire et professeur de l’école de guerre, d'Eka Tkhechélachvili, fondatrice
de l’Institut de recherches stratégiques de Géorgie ont été suivis des débats intéressants. Pour
Cécile Vaissié, la réconciliation franco-allemande serait une des principales réussites de l’Europe et
la base de la construction européenne. Dans son exposé, elle a parlé de l’agression allemande et de
la violence qu’elle a exercée pendant des décennies sur les territoires français (Alsace et Lorraine).
Cécile Vaissié a traité du processus de rapprochement culturel de l’Allemagne et de la France
dans les années 50. Ce processus a été précédé du désir de réconciliation et de la reconnaissance
tardive des crimes de guerre. Les relations franco-allemandes des années d’après-guerre montrent
que la réconciliation est possible entre anciens belligérants. Cet exemple soulève la possibilité
d'une réconciliation entre la Géorgie et la Russie. Pendant la discussion avec C. Vaissié et le Général
Gilles Gallet, Eka Tkeshelashvili a souligné que si la réconciliation franco-allemande était un

247
exemple à suivre, ce modèle ne pourrait s'appliquer à la Géorgie et à la Géorgie tant que la Russie
ne changera pas sa politique. La Russie viole la souveraineté de ses pays voisins.
Le Général Gilles Gallet, professeur à l’école de guerre et expert militaire a fait l’analyse des
mesures prises par la Géorgie pour le rapprochement avec l’Occident. C’est en prenant en compte
les dimensions historiques, culturelles et géopolitiques de l’identité géorgienne qu’il a expliqué les
buts stratégiques de la coopération de la Géorgie avec l’Occident et l'irréversible développement
des priorités politiques et économiques.
Selon lui, La position indécise de l’Union européenne à l'égard de l’Ukraine et de la Géorgie
s’expliquerait par les intérêts stratégiques et économiques de l’Union européenne et le grand
danger que voit celle-ci dans l’isolation de la Russie. De son côté, Eka Tkéchelashvili a souligné que
le principal facteur provoquant la faiblesse de l’Europe résiderait dans l'application d'une politique
en "réponse" en lieu et place d'une stratégie politique stable et à long terme.

La dignité humaine et les aspects importants de sa protection

Il est connu que la dignité humaine n’est pas un idéal, ni un but qu’on doit obtenir, mais un
principe. La dignité n’est pas une donnée, mais un devoir, quelque chose que l’on ne peut pas
transgresser. Ce pourrait être : l’aptitude de chaque homme à se définir selon les principes et à traiter
convenablement les autres... La dignité c’est le fait de s’attribuer de l’Humanité.
Il existe deux définitions de la dignité : la définition traditionnelle et la définition moderne qui
provient de la chrétienté et du stoïcisme. Selon la définition traditionnelle ou ancienne, la dignité est
une fonction de la hiérarchie sociale qui est attribué selon le rang social. Ceux qui se trouvent en haut de
l’échelle sociale ont une dignité particulière qui correspond à leur devoir et responsabilité particulière.
Selon la définition moderne, la dignité est le sentiment partagé par chaque être humain. C’est quelque
chose qui rend tous les hommes égaux. Ce qui veut dire que chaque être humain doit être respecté
malgré son âge, sexe, santé physique et mentale, religion, appartenance sociale ou ethnique.
Le concept de la dignité humaine tient une place importante dans le droit international. La
dignité, comme fondement de la philosophie humaniste ; la protection de la dignité comme la condition
absolue pour la création d’une société aux valeurs européennes et des institutions démocratiques ; la
dignité humaine et le droit ; le développement des droits de l’Homme et la philosophie, les fondements
européens du constitutionalisme géorgien... Ce sont les questions débattues après les exposés de
Mikheil Bichia, de Sergi Jorbénadzé et de Dimitri Gegenava.
L'exposé de Dimitri Gegenava présente les valeurs surlesquelles est fondé le constitutionnalisme
géorgien. Abordant les origines du constitutionnalisme géorgien, il a souligné la proximité des valeurs
géorgiennes et européennes tout en détaillant les spécificités celui-ci. Il a, notamment, abordé le rôle du
droit constitutionnel géorgien et de son importance dans le processus d’européanisation et a souligné la
nécessité de son harmonisation avec le droit européen.
Le code civil géorgien, comme un exemple d’européanisation du droit privé, a été exposé par
Sergi Jorbénadzé. Selon cet intervenant, il ne faut pas, dans le Code Civil géorgien, oublier l’influence du
droit greco-romain et européen sur le droit géorgien. En 1997, l’adoption du droit constitutionnel
géorgien a fusionné les institutions juridiques civiles et l’expérience européenne.

248
 Le rôle des Valeurs européennes dans le développement de l’économie
Le débat sur les valeurs européennes et sur l’identité européenne a été poursuivi par les
économistes. Les professeurs de l’Université d’Etat de Tbilissi, Irina Gogorishvili, Ramaz Poutkaradzé,
Eka Lekishvili nous ont présenté des exposés sur les sujets actuels tels que l’intégration européenne, les
perspectives après l’adhésion à l’UE, les questions de la politique économique dans ces perspectives et
l’importance des valeurs européennes dans la réalisation d’une politique économique rationnelle.
Selon l’exposé de Ramaz Poutkaradzé , la protection de la dignité humaine, des droits
fondamentaux de l’Homme et des valeurs européennes en général contribuent à une économie
européenne forte.
Les valeurs telles que la liberté, la justice, les droits fondamentaux et le respect de ses principaux
principes – le respect de l’être humain sont des garants du succès de la politique économique. Ces
valeurs ont fait l’objet de l’exposé d’Eka Lekichvili, dédié à l’étude de la politique économique des pays
de Vishegrad avant et après l’adhésion à l’Union européenne.
L'exposé du professeur Irina Gogorishvili intitulé “ L’importance du rapprochement des systèmes
de valeurs sociétales pour la réalisation d’une politique économique nationale”, a également souligné
que la liberté, la justice et le progrès sont considérés comme les base de la prospérité et du
développement économique de la société. Selon elle, l’Etat géorgien se développera avec succès si elle
adopte une politique économique basée sur ces valeurs et si elle intègre l’Union européenne

Valeurs européennes objet de l’interdisciplinarité

Les questions de l’identité et des valeurs sont très actuelles et sujettes à débat. Débat qui
relève de la compétence des historiens, des philosophes, des juristes, des économistes. Les valeurs
européennes et l’Europe font l’objet d’une désinformation véhiculée par notre voisin russe. La Russie
n’hésite pas à fonder des organisations non-gouvernementales, à commander des articles de presse
dont les auteurs nous assurent que le rapprochement avec l’Europe met en danger les traditions est
la culture géorgiennes, que l’Europe est synonyme de drogue et de luxure. Cette politique de
désinformation mène souvent à la persécution des représentants des minorités sexuelles, religieuses
ou politiques. Les cas de xénophobie et d’homophobie ne sont pas rares. Les valeurs et les traditions
géorgiennes telles que la tolérance sont oubliées.

Conclusion
Ainsi, pendant la conférence, des représentants de différentes disciplines : des philosophes,
des économistes, des juristes, des politologues, des philologues nous ont présenté les résultats de
leur recherche et leurs avis sur les questions telles que la liberté, la démocratie, la dignité humaine,
les droits de l’Homme et les mécanismes de leur protection , nous donnant une vision plus large des
valeurs européennes.
Notre conférence a été dédiée à l’importance des valeurs européennes dans l’établissement
des valeurs universelles et à l’examen des problèmes de l’identité nationale. La Géorgie, Etat en
développement et en consolidation démocratique, le raisonnement politique est particulièrement
important. Nous espérons que les exposés présentés et les débats qui les ont suivis contribueront à

249
apporter un éclairage à la société géorgienne. Ce travail ne s’interrompt pas au terme de la
conférence. C'est un stimulus pour les professeurs de l’université, les intellectuels à poursuivre et
animer le débat autour des valeurs européennes et l’orientation euro-atlantique de la Géorgie.

Remerciements
Nous remercions le recteur de l’Université d’Etat de Tbilissi, Vladimer Papava pour le soutien et
l'aide permanente qu'il nous a apportés dès la naissance de ce projet, et aussi les professeurs Tsira
Baramidzé, Nana Matcharachvili, et Guiorgui Lobjanidzé. Dans l'organisation de cette conférence se
sont impliqués de nombreux étudiants, et tout particulièrement les assistantes Nino Revazishvili et
Kétévan Kusikachvili.
La fondation Shota Roustaveli en primant ce projet et lui accordant un soutien financier nous a
permis sa réalisation.

250
 Paradoxes intellectuelles de la pseudo éducation

Zurab GURULI
Docteur en médecine et philosophie
Université du Mississippi (USA)

La société mondiale représente un dynamisme permanent: elle s’étend, change, s’affine,

s’innove, combat les stéréotypes, casse les dogmes, les tabous, rejette les complexes. Et la force motrice
de la société développée ce sont les personnes particulièrement éduquées.
Ce sont eux qui forment l’opinion publique sur toutes les questions majeures. Donc, il est très
important de définir les critères et limites précis, paradoxalement invisibles entre l’éducation et le
pseudo éducation. Très souvent il y a une confusion entre ces définitions ou notions. Ceci désoriente
surtout la partie de la société la plus dépendante de la position et des avis des intellectuels.
L’intellect est le résultat du développement basique du cerveau humain, il réside dans
l’inconscient et dépend de la génétique. Par conséquent, chaque personne en possède un volume
différent. En même temps l’intellect inconscient ne vaut rien sans un développement et des exercices
spéciaux; et l’exercice vient avec l’éducation.
L’éducation se forme par la lecture, l’apprentissage et l’assimilation du contenu de la lecture, le
premier étant un processus passif et le second actif. Si les deux conditions ne sont pas réunies, on ne
peut pas dire que la personne est éduquée. Une vraie éducation est une source de sagesse, car la
personne est déjà capable de transmettre l’information traitée, à la différence de ceux qui accumulent
passivement les lectures, se nomment cultivés et se présentent comme des personnes éduquées auprès
d'un public peu averti.
Une vraie éducation exclut l’attitude passive. Par contre la démarche active ne supporte pas les
limites et les dogmes.
L’incapacité de comprendre le sens d’un objet, d’un événement ou d’une idée se nomme la
bêtise et malheureusement on n’y peut rien. Emmanuel Kant).
Ainsi, la personne dite cultivée n’est pas épargnée de la moquerie de la part d’un sot, qui n’arrive
pas à comprendre le sens, l’idée de l’objet étudié. L’incompréhension du sens, provoque tout ce qui est
superficiel, dogmatique et limité, donnant naissance à de la pure sottise. On pourrait citer des exemples
dans l’actuelle réalité géorgienne. Par exemple la déclaration que Le Chevalier à la peau de panthère est
une histoire bête et primitive.
Si c’est vrai, alors qu’est-ce que représente la Bible ? Le recueil de simples contes banals ?
En 1620 le vaisseau Mayflower amenait les premiers colons aux États Unis d’Amérique. Les plus
cultivés se chargèrent de partager avec les autres la sagesse divine. C’était le début des groupes d’étude
de la Bible.
Lors de mes études je passais une année dans la société puritaine classique d’une petite ville
américaine et j’ai pu observer le principe majeur de l’activité de ces groupes : un travail sur la capacité
de l’observation et de l‘interprétation des histoires bibliques d’une manière originale, individuelle et
unique.

251
 Les pionniers américains s’occupaient ainsi de leur éducation, par l’écoute active, les discussions
et réflexions avec des compatriotes cultivés. Grâce à l’analyse de la parole des autres, grâce au rejet du
dogme ils ont réussi à braver la bêtise.
Ils ont réussi à passer du superficiel vers la profondeur et transformer les dogmes paraissant
immuables en dogmes flexibles et simples à utiliser.
Les américains traitaient les dogmes chrétiens d’une manière libérale, et ceci n’était pas du tout
un sacrilège, car en s’appropriant le sens de la Bible ils ont vite compris, que le Sauveur était favorable à
la liberté, tolérant et écoutant tout le monde, brigands, prostituées ou citoyens honnêtes.
Explore ta propre personnalité et tu connaitras le monde, et Dieu
Quand la paroisse écoute passivement le sermon des sages, quand le dialogue n’existe pas et
l’interprétation originale des fait est limitée, la société n’arrive pas à saisir le sens, ne trouvant ni sa
propre personnalité ni Dieu.
Parmi les savants soviétiques le slogan suivant était très populaire :
Les communistes avaient créé leur idéologie sur l’image de la Bible
Les communistes étaient très loin du sens de la Bible et de la religion. Alors ils ont voulu juste
transposer dans leur idéologie les copies simplistes des dogmes chrétiens. Alors, encore une fois, on a
obtenu une pure bêtise, de nouveaux dogmes chaotiques, dont l’interprétation originale ou analyse
entrainait des sanctions. Tout ouvrage scientifique devait être traité uniquement sous l’angle marxiste
communiste. C’est ainsi que la société s’installa dans le mensonge et la bêtise.
L’actuelle société géorgienne a reçu en héritage une pesante idéologie soviétique. Les 70 années
de l’explication formatée du sens d’événements et d’objets avaient beaucoup retardé le rapprochement
avec les critères sociétaux des pays développés. C’est ainsi qu’est né la peur de l’Occident débridé. La
peur de Sodome et Gomorrhe ou de la Tour de Babel, l’espace qui supprimait l’identité nationale et les
traditions.
Cette peur inconsciente du cosmopolitisme n’est pas une nouveauté. L’essai de Vaja Pshavela
Patriotisme et cosmopolitisme est un merveilleux exemple de la destruction des notions de dogmes par
ce grand esprit.
Si vous cherchez sur Internet la définition géorgienne du mot cosmopolitisme vous trouverez
ceci:
Idéologie bourgeoise réactionnaire, excluant l’identité et la souveraineté nationale, prônant
l’indifférence de son pays et sa culture nationale et qui propose l’instauration d’un état et d'une
citoyenneté mondiale.
Certains considèrent que le vrai patriotisme s’oppose au cosmopolitisme, mais c’est une erreur.
Chaque vrai patriote est un cosmopolite, ainsi que chaque cosmopolite intelligent (pas comme chez
nous) est un patriote – écrivait Vaja.
En 1795 dans son essai Vers la paix perpétuelle Emmanuel Kant présente le cosmopolitisme
comme le principal rempart contre la guerre pour l’humanité.
La terre appartient à l’humanité et l’héritage universel de l’humanisme va finalement amener les
hommes vers une constitution cosmopolite.
Emmanuel Levinas pour l’éthique et Jacques Derrida pour l’hospitalité présentent des concepts
identiques.

252
 Quand on parle de l’hospitalité, il est difficile de ne pas revenir toujours vers Vaja et son poème
L’Hôte et l’invité :
Nous disons : nous sommes les hommes, il n’y a que nous que les mères élèvent ; ...
Mais revenons au cosmopolitisme.
Le patriotisme est d'avantage l’affaire des sens, que de la conscience. Le cosmopolitisme n’est
qu’un fruit de la raison, de l’intelligence de l’homme. Il n’est pas lié au cœur humain, c’est le moyen
d’éviter le désastre qui plane toujours sur toute l’humanité.
Les scientifiques et les génies nous ouvrent la voie vers le cosmopolitisme, mais uniquement par
le patriotisme et le nationalisme.
Ainsi chez Vaja, se croisent logiquement l’éducation, (la raison et l'intelligence), et les sens, (soit
la dignité et la morale). Si on continue à faire des parallèles avec les textes de Kant, on s’aperçoit que le
cosmopolitisme est bien la compréhension du sens du patriotisme, la tentative d’aller à la profondeur
de cette notion, alors cela ne parait aussi bête que le clamaient les adeptes des dogmes communistes .
La dignité et la morale évoluent parallèlement à la vraie éducation. La capacité d’une bonne
compréhension de la lecture, l’analyse, forment librement les critères de la morale. L’art, le vrai, la
littérature, la musique représentent la quintessence de la bonté d’âme de l’homme, et si on entre dans
ce monde en plein conscience, si on reçoit cette éducation, on forme facilement sa propre morale et sa
dignité.
En juillet 1961 le psychologue de l’Université de Yale Stanley Milgram avait réalisé une
expérience intéressante. Le scientifique cherchait à évaluer le degré de soumission de l’individu devant
une autorité et de mesurer le processus d’obéissance à un ordre, même contraire à la morale de celui
qui l’exécute.
Milgram avait eu l’idée de cette expérience suite au procès du criminel de guerre, le nazi Adolf
Eichmann.
Le psychologue avait essayé de répondre à deux questions particulièrement délicates :
1. Était-il possible d’admettre qu'Eichmann et ses millions de complices ne faisaient qu’obéir
aux ordres ?
2. pouvait-on les considérer comme complices?
Pour mieux présenter l’expérience et son objectif, je vais vous la décrire un peu.
L’expérience comprenait 3 sujets : l’expérimentateur (représentant officiel de l’autorité),
l’enseignant (obligé d'obéir aux ordres de l’expérimentateur) et l’élève (objet de l’étude de
l’enseignant).
«L’enseignant» n’était pas au courant que “l’élève” était en réalité un comédien. « L’élève »
comme par hasard avertissait « l’enseignant » qu’il avait une grave maladie du cœur.
On installait «l’enseignant» devant une manette liée à un générateur du courant.
Ensuite «l’enseignant» commençait à poser des questions à «l’élève» en citant 4 réponses
possibles. En cas d’erreur «l’enseignant» était obligé d’enclencher la manette et d'envoyer des
décharges électrique à «l’élève». Après chaque réponse erronée la puissance du choc suivant
augmentait de 15 volts.
En réalité les chocs électriques étaient fictifs, mais « l’enseignant » ne le savait pas. Tandis que le
comédien averti imitait parfaitement la douleur provoquée par les décharges électriques.

253
 Pour le rôle de «l’enseignant» Stanley Milgram avait invité les étudiants en psychologie de
l’Université de Yale. A l’issue de la première phase de l’expérience il s’est avéré que 65%
d’ «enseignants» sur l’ordre de «l’expérimentateur» avaient envoyé l’électrochoc (potentiellement
mortel de 450 volts) à «l’élève».
Il est vrai que la majeure partie des « enseignants » n’était pas à l’aise lors de ces actions, mais
finalement ils avaient tout de même exécuté l’ordre autoritaire de « l’expérimentateur ». Milgram avait
publié l’analyse des résultats de cette intéressante expérience dans l’article Dangers de soumission, en
1947.
Les individus ordinaires, en exécutant une simple tâche, devenaient l’instrument d’une terrible
destruction. Telle fut la conclusion du célèbre psychologue.
Il est de notoriété, que l’expérience de Milgram a été reprise dans plusieurs autres pays et dans
différentes couches de la société ; le résultat était toujours le même.
La nature humaine est universelle.
Bien que l’expérience montre l’évidence de l’immoralité et le caractère destructif de la tâche à
exécuter, et qu'il était ordonné aux participants de violer les principes fondamentaux de la morale et de
l’éthique, seules quelques personnes ont montré leur dignité et leur capacité à résister– écrivait
Milgram dans sa conclusion.
Stanley Milgram démontrait ainsi qu’être universitaire à Yale n'était pas un gage suffisant pour
une vraie éducation, et que l’incapacité de comprendre le sens des événements et l’exécution
irréfléchie d’ordres dogmatiques transformaient les personnes sensées en destructeurs sans scrupules.
L’homme a besoin de l’éducation pour retrouver sa personnalité et sa mission, tandis que le fait
d’être lettré instrumentalise la domination intellectuelle sur l’autre. Mais ceux qui cherchent à tout prix
à dominer l’autre, doivent avoir un complexe d’infériorité. Ils ont besoin d’une victime pour se sentir
bien. La domination est clairement un élément d’agression. Nous savons que l’agression est un instinct
primitif de l’inconscient, dont le contrôle n’est possible que grâce à une bonne évolution du conscient.
Par conséquent la lecture seule est un événement primitif, n’ayant rien de commun avec la sagesse; au
contraire, elle est même éventuellement dangereuse, car sans contrôle moral et éthique, petit à petit
elle devient un élément d’agression active.
En 1777, l'explorateur James Cook parallèlement à ses découvertes géographiques présentait au
monde un nouveau terme – le tabou. En tongien le mot tabou réunissait toutes les interdictions des
Polynésiens. Ainsi le terme rependu dans la société primitive devenait populaire et surtout très utile
dans la société développée.
Cela pourrait paraitre paradoxal, mais si on regarde de près - il n’y a rien d’étonnant. L’incon-
scient humain est universel, et dans ce cadre il n’y a aucune différence entre le sauvage primitif et un
gentleman raffiné.
Seulement au fur et à mesure, la société développée a compris quelle menace pouvait se cacher
derrière une interdiction irréfléchie, alors elle commença à lever progressivement les tabous sur
plusieurs points.
Quelle était la raison de l’introduction du tabou dans la société primitive des Polynésiens ?
La question est très simple – la peur.

254
 Oui, une peur simple et banale. La conscience primitive était incapable de comprendre tout un
tas de phénomènes inexplicables, alors le problème fut réglé d’une manière simple – interdiction d’y
penser et d’en discuter. Ainsi furent entravées l’évolution et la formation du conscient.
La peur inconsciente entraine la dégradation du cerveau. La personne prise de peur n’arrive plus
à raisonner clairement. Par conséquent il est impossible d’aller au sens premier des choses et
logiquement on retourne à la bêtise.
Cette peur inconsciente fut utilisée par des grands prêtres égyptiens et mayas pour manipuler les
masses ; par cette peur les nazis opprimaient la raison humain, c’est cette peur qui a permis la création
des camps de concentration. C’est à cause de cette peur que les fanatiques font sauter les avions,
torturent et tuent des citoyens innocents.
Le cerveau sans exercice cherche à dominer la peur par l’agression. Ainsi naît le sacrifice
impitoyable sanglant et meurtrier d’êtres humains.
Les Jésuites condamnaient les hérétiques pour cette envie de comprendre le sens des
événements, ils les torturaient, les brulaient sur des bûchers. La société plongeait ainsi dans la sottise et
rien n’est plus simple que de diriger une société dégradée.
La peur de la nouveauté ou de personnes "pas comme les autres" rend impossible le
raisonnement sain ainsi que le débat.
Quand on fait croire aux gens que l'homosexualité est un vice et pas une loi naturelle, qu’on
explique qu’on peut devenir homosexuel par l'effet d'une propagande, une peur inconsciente et ensuite
une agression primitive envahissent les cerveaux.
Alors des milliers de personnes se réunissent pour bannir ceux qui sont différents, pour les juger,
les lapider. Ainsi, au nom du Seigneur, opère le jugement humain.
Dans la conscience évoluée il n’existe pas de sujet tabou. Les recoins obscurs de la conscience
humaine sont des labyrinthes interminables et on ne peut les contrôler que grâce à la connaissance, une
vraie éducation. Plus il y a de tabous, plus la société est primitive.
La loi adoptée par le parlement belge, dotant les malades en phase terminale du droit à
l’euthanasie avait suscité des vives réactions très partagées entre le désespoir et l’agression. Même au
sein du Parlement le sujet avait entrainé des bagarres. Finalement les socialistes avaient eu gain de
cause, bien que les chrétiens-démocrates aient réussi à faire voter des amendements importants dans
le projet de loi; en fin des comptes le droit à l’euthanasie fut accordé aux malades en phase terminale,
souffrants de douleurs insupportables.
Lors des débats, les adeptes de l’euthanasie évoquaient les enfants anorexiques, fatigués et ainsi
de suite. Ceci peut être sans fin...
Effectivement quelles sont les limites morales et éthiques qui permettraient de guider la société
sur les sujets d’euthanasie ?
Il est plus facile de trouver un homme qui accepte la mort, qu'un homme qui accepte les
souffrances (Jules César).
Évoquer la douleur, son traitement et sa gestion d’une manière indépendante ou dans le
contexte de la mort, est un trait caractéristique de la culture nationale.
Dans la médecine la morphine est considérée comme un antidouleur par excellence et l’effet de
tout moyen analgésique est mesuré à son échelle.

255
 Bien que la morphine ne soit pas chère, son utilisation dans les pays sous développés est minime.
D’après les données de l’Organe internationale de contrôle des stupéfiants 6 pays : les États Unis,
l’Australie, le Canada, la France, l’Allemagne, l’Angleterre consomment 80% de la morphine produite
dans le monde. Les pays sous développés, dont les habitants représentent 80% de la population
mondiale ne consomment que 6% de la morphine mondiale.
Le soulagement de la souffrance des malades en phase terminale par la morphine ou d'autres
drogues en doses importantes et potentiellement létales est une pratique courante dans la médecine.
D’autres pays utilisent également ce type d'euthanasie passive.
Mais il y a un problème. L’euthanasie passive n’est accordée qu’aux patients en phase terminale.
Tandis que les malades éloignés du seuil de la mort, souffrant de douleurs inhumaines sont voués à la
souffrance.
La douleur physique est un grand mal, ce sont les mots de Saint Augustin, philosophe et
théologien, un des plus célèbres saints de la religion chrétienne.
La législation américaine demande une autorisation parentale pour tout traitement médical
quand il s’agit d'adolescents. Pourtant il y a des exceptions, c’est le cas des adolescents dites émancipés.
Par exemple, les jeunes mariés de 15-16 ans sont considérés comme des personnes
indépendantes, car ils sont déjà chargés d’une importante responsabilité sociale. Un tel patient peut en
toute responsabilité prendre une décision pour sa propre santé. C’est autorisé par la loi.
Le pédiatre belge Gerland van Berler du Centre universitaire des soins palliatifs estime que les
enfants en phase terminale évoluent rapidement psychologiquement. Il l’explique par le fait que ces
patients passent beaucoup de temps parmi les adultes.
Certainement, c’est un facteur important à prendre en considération, mais...
... mais il existe une circonstance encore plus importante, une circonstance superlative. C’est le
sentiment de la proximité de la mort.
Est-ce normale que l’enfant prenne la décision de mettre fin à sa vie? Bien sûr que non ; mais est-
ce que la mort d’un enfant est une chose normale ou ordinaire ?
Peut être la situation extraordinaire demande-t-elle une décision extraordinaire ? C’est logique.
La situation standard n’est pas un soutien dans ce cas. Plus encore, elle risque d’être absurde.
La société conservatrice a tendance à déclarer taboues les questions délicates. Le tabou interdit
le raisonnement; sans raisonnement la question reste subconsciente, et l’ignorance provoque la peur.
La peur de la mort n’est rien d’autre que la peur de l’inconscient.
La mort – objet de tabou devient doublement dangereuse et terrifiante.
Les vraies valeurs européennes (occidentales) ne sont pas des notions abstraites et marginales.
La personne cultivée voit dans ce terme l’ensemble des paramètres supérieurs, presque idéaux, de
l’acquit de l’humanité dans tous les domaines. Approcher et partager les valeurs européennes n’est rien
d'autre que réfléchir librement, approcher d’une manière créative les dogmes, interpréter
courageusement mais délicatement les sujets tabous.
La Géorgie fait partie intégrante des vraies valeurs européennes, car grâce à son génie propre elle
a apportée sa contribution dans l’évolution sociale et culturelle de l‘humanité.

256
 La notion de liberté et la société post-totalitaire

Zaal ANDRONIKASHVILI
Docteur ès philosophie
Centre de recherche littéraire et culturelle (Berlin, Allemagne)
Université d`État Ilia (Tbilissi, Géorgie)

I. Pour caractériser la Géorgie actuelle,

je citerai deux événements: 1) la restauration des statues de Staline, 2) la persécution des
minorités. En principe, ces deux événements sont l’expression d’un seul et même problème la
méconnaissance de la liberté. Cette méconnaissance nous pousse vers deux extrémités, à la nostalgie
de l'autorité (et de l’esclavage) exprimée par la restauration des statues de Staline ou à l’oppression
de l’autre au détriment de la loi, de la responsabilité et de la morale. Ces deux extrémités ne sont que
deux faces de la même médaille.

II. La notion de la liberté

La notion de liberté (politique) est une invention des Grecs anciens. Ce sont eux qui ont créé
la forme de gouvernance dans laquelle, à la différence de tous les autres États, tous les citoyens
étaient égaux et n’avaient pas de maître. Pour les hommes des Lumières qui ont beaucoup influencé
notre perception de l’Homme et de la société, la liberté réunissait les représentations politiques des
Grecs anciens mais aussi la liberté morale de l’Homme. Dans sa Critique de la raison pratique (Kritik
der praktischen Vernunft, 1790) le philosophe allemand Emmanuel Kant parle de la notion de liberté
morale. L’homme est libre, quand sa volonté s’autodétermine indépendamment. Dans le cas inverse,
il est régi par des facteurs extérieurs. L’homme est libre s’il agit selon un impératif catégorique (Agis
de telle sorte que la maxime de ta volonté puisse toujours valoir en même temps comme principe
d’une législation universelle). Pour Kant, la liberté morale d’un sujet est radicale. Les postulats moraux
de ses actes doivent provenir de sa propre volonté et non d’une source extérieure. N’importe quel
facteur extérieur, n’importe quelle volonté ou autorité pouvant déterminer la volonté de l’homme est
une hétéronomie. Parmi ces autorités, celle de Dieu est la plus puissante. (Fonder la liberté morale
sur la raison humaine et non sur Dieu n’est pas athéisme, Kant écrivait qu’il affirmait l’impossibilité de
percevoir Dieu par la raison dans le but d’ouvrir le chemin à la foi.) Selon l’impératif catégorique la vie
se trouve loin des automatismes et les hommes des Lumières en étaient bien conscients. Dans son
Qu’est-ce que les Lumières? (Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung, 1784), Kant écrivait qu’
“Un public ne peut accéder que lentement aux Lumières. Par une révolution on peut bien obtenir la
chute d’un despotisme personnel ou la fin d’une oppression reposant sur la soif d’argent ou de
domination, mais jamais une vraie réforme du mode de pensée» parce que « de nouveaux préjugés
serviront, tout comme les anciens, de rênes au plus grand nombre, incapable de réfléchir».
Selon Condorcet, le célèbre philosophe français, l’homme a besoin d’une éducation min-
imale pour que l’autre n’arrive pas à l’opprimer.

257
 III. Les apories de la liberté
Notre problème vient de l’interprétation erronée de ces idées philosophiques complexes. Ce
problème est né pratiquement avec la Révolution française, au moment où la masse (ne pas
confondre avec le peuple ou le corps politique) est devenue un facteur politique important. Les idées
complexes avaient particulièrement besoin d’être simplifiées là où les traditions philosophiques
n’existaient pas et là où l’éducation était remplacée par une information déformée et mal
interprétée. Ce cas caractériserait la Géorgie actuelle mais pour la décrire, j’utiliserai l’œuvre d’un
écrivain russe, Fiodor Dostoïevski. Ivan, un des personnages des Frères Karamazov (1880), le
deuxième fils de Fiodor Karamazov est le produit des Lumières. Ses idées sur l’Homme, sur l’État, sur
l’Église représentent une étrange réaction à la philosophie des Lumières. Ivan essaie de comprendre
comment l’homme doit vivre dans un monde où Dieu et par conséquence, l’espoir d’une vie éternelle
n’existent plus; il veut savoir comment vivre dans un monde où il n’y a plus de transcendance. Il
conclut: „что для каждого частного лица, например как бы мы теперь, не верующего ни в бога,
ни вбессмертие свое, нравственный закон природы должен немедленно измениться в полную
противоположность прежнему, религиозному, и что эгоизм даже до злодейства не только
должен быть дозволен человеку, но даже признан необходимым, самым разумным и чуть ли
не благороднейшим исходом в его положении”. (Pour tout individu qui ne croit ni en Dieu ni en sa
propre immortalité, la loi morale de la nature devait immédiatement devenir l’inverse absolu de la
précédente loi religieuse; que l’égoïsme, même poussé jusqu’à la scélératesse, devait non seulement
être autorisé, mais reconnu pour une issue nécessaire, la plus raisonnable et presque la plus noble.)
Ivan Karamazov essaie de prouver le contraire de ce qu’affirmait Kant: pour lui la libération de la
conscience religieuse ne fonde pas la liberté et l’autonomie, mais devient une cause de la criminalité.
Un autre personnage des Frères Karamazov, le demi-frère d’Ivan, le fils illégitime de Fiodor et son
servant Smerdiakov simplifient la pensée d’Ivan jusqu’à l’obtention de la formule : Dieu n’existe pas
donc tout est permis, y compris l’assassinat. Observons les arguments de ces personnages. Dans un
monde libéré de la pensée religieuse totalitaire le principal problème d’Ivan Karamazov (ainsi que de
son « prédécesseur » Raskolnikov) pourrait être résumé par une formule qui nous est bien familière
«La liberté est le destin des lions ». Il existe deux catégories de personnes: la première catégorie peut
« souffrir» la liberté et la seconde ne le peut pas. On pourrait en conclure que la première catégorie
est supérieure à la seconde. C’est aussi le sujet du récit sur le Grand Inquisiteur. Les hommes de la
«deuxième classe » ou «les poux» et «les parasites» comme les appelleraient Rodion Raskolnikov de
Crime et châtiment (1866) et les partisans de l’idéologie totalitaire soixante-dix ans après, sont
impuissants par rapport à la «première classe» ou «les Napoléon» puisque l’instance métaphysique
qui protégeait des excès de pouvoir n’existe plus. L’excès de pouvoir est dirigé dans deux sens: les
faibles ne sont pas capables d’être libres et donc il est légitime qu’ils aient des maîtres; les faibles
n’ont aucune valeur dans la réalisation de grandes idées. Dans les romans de Dostoievski ces gens
dévalorisés peuvent être représentés sous forme d’un enfant ou d’un animal innocent qui souffre
sans raison. Pour réaliser de grandes idées il faut sacrifier des vies innocentes. C’est l’aporie d’Ivan
Karamazov et c’est cette aporie qui le rendra fou à la fin du roman. On peut observer dans les romans
de Dostoievski l’apparition de quelques éléments principaux caractéristiques de la conscience
totalitaire. En premier lieu, c’est le couple lion / parasite appelé 100 ans après par Giorgio Agamben le

258
souverain / Homo sacer. Les romans de Dostoievski nous montrent que le totalitarisme vit tout
d’abord dans une interprétation spécifique de la liberté sécularisée et non dans l’État. L’État, comme
l’a montré Hannah Arendt dans son livre sur les origines du totalitarisme (Elemente und Ursprünge
totaler Herrschaft, 1955, version complétée du livre paru en 1951, The Origins of Totalitarianism),
n'est qu'un instrument pour exercer un pouvoir totalitaire. L'idée d'Ivan Karamazov que l'Etat doit se
transformer en église est une préfiguration du système totalitaire de l'église sécularisée. Pour
comprendre la société post-totalitaire il faut savoir que la pensée totalitaire est réalisable à tous les
niveaux, le modèle implicite de la société qui divise les hommes en maîtres et esclaves est
reproductible à toutes les échelles. Le côté ombrageux des Lumières révélé par la Révolution
française (la liberté et l'égalité ont tout de suite été suivies par le danger de déformation de la liberté)
s'est transformé en une réalité catastrophique dans les régimes totalitaires du XX siècle.

IV. La masse
Tout ce que je dirai sur le totalitarisme est tiré au livre d'Hannah Arendt Les éléments de
totalitarisme et ses origines, qui, à mon avis, est le meilleur ouvrage existant sur le totalitarisme. Le
premier des principaux facteurs essentiels qui donnent naissance au totalitarisme est celui dont
parlait Kant déjà avant la Révolution française : la masse. La masse contemporaine est l'héritière de la
foule du XIX siècle (en anglais et en allemand la foule est appelé «mob» et ce mot provient de mobile
vulgus latin – « le roturier hésitant »). La masse est hésitante parce qu'elle perd facilement l'équilibre
et n'a pas de valeurs solides. Elle a une seule exigence que les Romains ont parfaitement résumée par
panem et circenses. Il ne faut pas confondre cette foule avec les gens simples qui représentent les
classes sociales inférieures. Selon Hannah Arendt, la foule contemporaine est composée des
représentants de tous les milieux sociaux déclassés et cette présence de toutes les classes sociales
prête à une confusion entre la foule et le peuple, ou encore la foule peut se donner le droit de parler
au nom du peuple. La masse est le résultat de la désintégration du corps politique. C'est l'union des
personnes qui, après la dissolution des liens sociaux, partagent une solidarité négative et cette
solidarité négative s'exprime, par essence, dans l'envie, la jalousie ou le ressentiment. (Après la
dissolution de l'URSS les gens ont perdu leurs biens, leur statut social et le sens de la vie). Ce groupe
nombreux des déclassés et désocialisés est apolitique et asocial. Il est indifférent vis à vis de l’espace
et des affaires publiques, ne fait pas partie de quelque structure organisée qui ait une vision du
monde, une activité ou des intérêts communs : partis, groupe d’intérêt, pouvoirs locaux, syndicats ou
associations. (Selon Arendt, cette masse représente la partie majoritaire de la population, mais reste
politiquement neutre dans la plupart des cas.) La brillante analyse d’Hannah Arendt montre que la
foule n’est pas que le « déchet » de la société, elle est son produit. Pour citer encore un exemple
littéraire, rappelons-nous de Piotr Verkhovenski et son groupe, d’un autre roman de Dostoievski, les
Démons. Le totalitarisme est impossible sans l’alliance élite – masse, mais cette alliance où l’élite
partage les valeurs de la masse (et non la masse celles de l’élite) est provisoire et dure jusqu’à
l’obtention du pouvoir par la masse. Quand l’élite est prise d’envie de « se mettre à côté du peuple »
(dans des meetings, par exemple), elle oublie comme d’habitude que le peuple n’est pas une masse
réunie spontanément mais une union organisée de citoyens. C’est exactement l’élite qui justifie la
terreur totalitaire jusqu’au moment où la terreur totalitaire se débarrasse d’elle. La masse est le

259
produit de l’érosion de l’espace politique, de la croyance bourgeoise déformée, du primat de l’intérêt
privé sur l’intérêt général. Selon Hannah Arendt, la bourgeoisie a toujours été totalitaire puisqu’elle
s’est toujours appuyée sur l’unité de la politique, de l’économie et de la société et utilisé les
institutions politiques d’État pour camoufler ses intérêts privés. La foule est une version perverse de
la croyance bourgeoise. Hannah Arendt écrit, « Le philistin qui se retire dans sa vie privée, qui se
consacre exclusivement à sa famille et à sa carrière : tel fut le dernier produit déjà dégénéré de la
croyance bourgeoise au primat de l’intérêt privé ». Les mouvements de masse ont montré deux
choses : 1. Tout habitant d'un pays n’est pas citoyen (actif).L’État est gouverné ou représenté
seulement par une minorité. 2. Toute démocratie est durable tant que les parties apolitiques de la
population la supportent. Tout mouvement totalitaire de masse est le résultat du mécontentement
des éléments politiquement inactifs de la population et de leur activation politique (d’habitude, par
les populistes). 3. La masse est indifférente, elle peut être mobilisée au nom de la classe, de la nation,
de la race, de la religion etc.

V. Les instruments du totalitarisme: la propagande

La disparition du totalitarisme religieux a laissé un vide qu’ont essayé de remplir, au XX siècle,
les idéologies totalitaires. La propagande totalitaire sert au même but et essaie de créer « une réalité
alternative » qui puisse expliquer l’univers tout entier. Cette réalité alternative est un univers fictif
homogène répondant à la demande de la masse de fuir la réalité fragmentée et inacceptable du
monde réel. Fuir dans ce monde fictif leur aide à garder un minimum d’amour-propre et de dignité.
Sortir de cette fiction et se rendre à la réalité est douloureux on le sait depuis le mythe de la caverne
de Platon. Comme l’écrit Mérab Mamardachvili dans son article le Troisième état, l’homme est plutôt
prêt à tuer quelqu’un que d’accepter cette connaissance de soi. „Человек в принципе не может
жить в мире, который ему непонятен. Но принцип этого понимания всегда сращивается с
фундаментальным отношением человека к самому себе и в смысле способности иденти-
фицировать себя и способности уважать себя. Если же он достигает степени самоуважения
посредством упрощенных схем, то он скорее убьет того, кто покусится разрушить эти схемы,
чем расстанется с ними. Это должно быть понятно, потому что его упрощенное понимание
сложного мира уже слепилось с фундаментальным для любого человека вопросом жизни и
смерти.” (L’homme ne peut pas vivre dans un monde qui lui est incompréhensible. Mais le principe
de cette compréhension heurte toujours la relation fondamentale de l’homme avec soi-même et sa
capacité à se respecter lui-même. S’il atteint un degré d’estime de soi grâce à des schémas simplifiés,
il préférera tuer celui qui essaie de lui détruire ces schémas que de s’en séparer. Il faut que cela soit
compris parce que cette vision simpliste d’un monde complexe a déjà été aveuglée par une question
fondamentale de la vie et de la mort pour chaque être humain »). C’est pour cette raison que la foule
est prête à croire les plus gros mensonges pour ne pas se rendre à la réalité et qu’elle cherche un
sujet sur lequel projeter son émotion négative. Tout comme le contenu de l’idéologie, ce sujet est
également fortuit. Peu importe qui il est, un Juif, un intellectuel, un Koulak, un musulman, un
chrétien, un homosexuel ou... un cycliste, comme le dit une vieille blague. Ce qui importe c’est que le
groupe choisi soit vulnérable et ait des ressources minimales pour se protéger. Est choisi pour victime
celui qui est le plus faible. La méthode totalitaire utilise « les instruments de la guerre civile pour la

260
propagande politique, remplace les arguments par la violence et terrorise l’adversaire. L’avis
contraire est inacceptable, le soi remplace tout et tout le monde. Celui qui ne fait pas partie du
mouvement est un ennemi, un « déchet » qui tôt ou tard doit être « jeté ».

VI. Le Vojd et l’autorité

Les notions de totalitarisme et d'autoritarisme sont souvent confondues. L’autoritarisme
provient du mot latin auctoritas signifiant la croissance, l’incitation. La notion de d'autorité, comme
l’écrit Hanna Arendt dans son essai sur l’autorité („On Authority“ // Between Past and Future: Six
Exercises in Political Thought, 1951) est une découverte romaine.
Les Grecs anciens n’avaient pas cette notion, mais Platon et Aristote réfléchissaient sur la
fonction de l’autorité. Les exemples classiques de l’autorité abondent dans la sphère privée : dans
l’empire romain le père de la famille avait un pouvoir et une autorité illimités sur les membres de sa
famille. Son autorité s’exprimait par exemple dans le fait que le mariage du fils devait être légitimé
seulement par lui. Hannah Arendt distingue les notions d'autorité et de pouvoir : là où il y a le
pouvoir, l’autorité ne peut pas exister et vice versa. Comme le célèbre spécialiste de Rome, l’historien
Theorod Mommsen écrit dans son ouvrage fondamental sur le droit romain (Theodor Mommsen,
Römisches Staatsrecht 1871- 1888), l’autorité se trouve entre le conseil et l’ordre. L’autorité est la
parole à laquelle on obéit sans violence (à la différence de l’ordre donné par le pouvoir exécutif
auquel on obéit parce qu’il est soutenu par les moyens de la violence physique). Selon Arendt,
comme l’autorité est fondée sur la religion et les traditions, les Vojds totalitaires ne s’appuient pas sur
l’autorité. Dans son livre État d’exception, le philosophe italien Giorgio Agamben ne partage pas l’avis
d’Hannah Arendt et utilise les catégories du droit romain, potestas et auctoritas pour décrire le vojd
contemporain. Dans l’empire romain le pouvoir était partagé entre plusieurs postes portant les titres
de potestas ou imperium et le sénat, à la différence des sénats actuels, n’était pas un organe législatif
mais une union pourvue d’autorité. Le sénat représentait les fondateurs de Rome au nom desquels il
donnait l’autorisation pour que les fonctionnaires ayant les titres des potestas et imperium exercent
leur activité. Le philosophe allemand Walter Benjamin montre dans son essai Le Conteur (Der
Erzähler. Betrachtungen zum Werk Nikolai Lesskows, 1936) que l’autorité est toujours «empruntée»,
l’autorité réside toujours dans une instance métaphysique sur laquelle s’appuie la personne ayant
l’autorité dans l’espace social ou culturel. Par exemple, les sénateurs romains qui sont en possession
de l’autorité politique représentent «les pères fondateurs de Rome» et les églises chrétiennes
s’appuient sur l’autorité du Christ». Le Pape est le vicaire du Christ, le représente, et son autorité n’est
que celle du Christ en fin de compte. A mon très humble avis qui est différent de celui d’Arendt et
d’Agamben, le chef totalitaire réunit en lui le pouvoir et l’autorité, différenciés l’un de l’autre à Rome.
Il possède l’autorité parce qu’il est lui-même l’instance métaphysique, le père fondateur, le créateur
d’un nouvel univers. A la différence du dictateur qui a un pouvoir politique illimité, le chef est la loi
incarnée, sa volonté et sa parole valent la loi. Il est à la fois la source de la justice, la justice et le juge.
Le chef est la forme supérieure de la souveraineté dans la tradition de la monarchie absolue.
Cependant, aucun monarque absolu, régi par la loi divine ou naturelle n’a été simultanément la
source, l’exécuteur de la justice et le juge. Ce que le monarque absolu ne pouvait obtenir que dans la
présentation (comme le montre le critique d’art français Louis Marin dans son œuvre Le Portrait du

261
Roi, 1981) a été réalisé par les vojds du siècle dans la pratique. De l’autre côté, il existe encore une
différence fondamentale entre le souverain et le chef totalitaire ou le gouvernement autocrate. Cette
différence pointée par Hannah Arendt est très importante pour comprendre le totalitarisme et le
post-totalitarisme. Le chef totalitaire n’est rien d’autre que le représentant de la masse qu’il précède.
La masse n’est rien sans le chef, elle n’est qu’une populace et le chef n’est rien sans la masse. Cet avis
est repris 30 ans plus tard par Merab Mamardachvili dans le Troisième état (je ne sais pas s’il avait lu
Arendt): „На самом деле Сталин – это продукт миллионов «самовластий», вернее, их сфоку-
сированное отражение. Об этом, кстати, он и сам говорил, признаваясь, что партия создала его
по своему образу и подобию. Миллионы «сталиных» – это социальная реальность, в которой
живет масса властителей.” (« En réalité Staline est le produit des millions d’autocrates ; il est leur
reflet concentré. D’ailleurs, il le disait lui-même en avouant que le parti l’a créé à son image et sous
un aspect qui lui convenait. Des millions de Staline – c’est une réalité sociale dans laquelle vit la masse
des dirigeants »). Le chef totalitaire exprime et cumule les valeurs, les désirs et les aspirations de la
masse. Ce qui explique en quelque sorte la restauration des statues de Staline en Géorgie et le fait
qu’une personne politique puisse obtenir 95% de voix lors des éléctions.

VII. Homo sacer

Pour résumer le totalitarisme, comme l’a fait par exemple, Hannah Arendt, on devrait
utiliser la formule «tout est possible» qui n’est qu’une directe héritière de «tout est permis» qu’on
a rencontrée chez Dostoievski. Les deux formules sont celles de l’aspiration au pouvoir absolu (chez
Jacques Lacan cette aspiration est irréalisable et se manifeste au niveau symbolique, mais est
dirigée vers des objets différents). Cette aspiration est l’aspect de la liberté où le souverain est
supérieur à la loi et rien ne peut l’arrêter. Cet aspect s’est exprimé pour la première fois dans le
libertinage des Lumières et est parvenu jusqu’à Dostoievski. Cette compréhension de la liberté
comme liberté illimitée est l’autre extrémité de la non-liberté absolue du totalitarisme. Cette autre
extrémité s’exprime dans ce que Giorgio Agamben appelle Homo sacer. En 1995 Agamben a publié
son livre Homo Sacer: Il potere sovereno e la vita nuda.
Homo sacer est un statut issu du droit romain et il s'agit d'une personne qui est exclue, qui
peut être tuée par n'importe qui (qui occidit parricidi non damnatur), mais qui ne peut faire l'objet
d'un sacrifice humain lors d'une cérémonie religieuse. Cette personne, tout comme le souverain se
trouve en dehors de toute loi. Le souverain dispose de la vie et de la mort de ses sujets qui pour lui
sont tous des homo sacer et pour le homo sacer tout homme est souverain. Homo sacer et le
souverain se trouvent, paradoxalement, tous les deux, simultanément en dehors et dans de la loi et
l’existence du système de droit dépend de leur existence. Les deux incarnent les limites du droit qui
nous permettent de parler du droit. Homo sacer est une vie réduite à la biologie sans aucune valeur
sociale. L’incarnation la plus radicale d’Homo sacer est le prisonnier d’un goulag ou d’un camp de
concentration (доходяга en russe et Muselmann en langue de camps de concentration allemands.
Le troisième livre d’Homo sacer « Qu’est-ce qui reste d’Auschwitz » est consacré au camp de
concentration comme un paradigme de l’actualité Quel che resta di Auschwitz. L’archivio e il
testimone 1998). Avant Agamben et l’expérience totalitaire des camps de concentration Dostoi-
evski a beaucoup écrit sur cette condition humaine, mais toujours à travers le prisme de la religion.

262
Rappelons-nous de l’épisode où l’on bat le cheval dans Crime et châtiment ou du récit d’Ivan
Karamazov sur la torture de l’enfant. L’enfant et l’animal sont les êtres les plus vulnérables, mais
comme le dit Ivan Karamazov, ce sont des exemples très radicaux exprimant le mieux le modèle de
la société. Le mérite de Dostoievski c’est d’avoir montré la structure de la violence qui a marqué
l’histoire du XX siècle. Pour décrire cette structure, je m’arrêterai sur la théorie du pouvoir et de la
violence.

VIII. La microphysique du pouvoir

La découverte du philosophe français Michel Foucault a transformé la théorie de la violence en
analyse de la violence (Histoire de la sexualité: la volonté de savoir 1976). La théorie juridico-
discursive du pouvoir percevait le pouvoir seulement sous forme de la loi et signifiait un centre
répressif détenant le pouvoir, décrétant les lois et les interdictions auxquels on peut s’opposer. Cette
forme de pouvoir, nous dit Foucault est caractéristique de certaines époques historiques et est
tellement habituelle pour nous qu’elle ne nous donne pas la possibilité d’analyser le pouvoir en
dehors de cette forme. Foucault décrit le pouvoir comme une situation stratégique, une multitude de
forces interdépendantes se trouvant et se modifiant en un conflit éternel; comme des alliances, des
forces qui créent des chaînes et des systèmes ; comme des stratégies dont la cristallisation
institutionnelle nous donne les organes d’État, les formules de la loi et la suprématie sociale. Le
pouvoir est immanent pour les sphères dans lesquelles il s’exprime : par exemple, le pouvoir ne
détermine pas les lois de l’économie ou de la sexualité mais la relation des forces à l’intérieur de
l’économie et de la sexualité crée des conditions de pouvoir. Ainsi, le système, l’organisation, l’État ne
sont pas des sources de relations de pouvoir mais leurs sources. Il est vrai que la frontière entre le
pouvoir et la violence devient transparente chez Foucault, mais elle ne disparaît pas. Malgré le fait
que l’analyse de Foucault rejette les centres de pouvoir, ces centres sont conservés au niveau
microscopique : les relations de pouvoir tendent vers l’institutionnalisation et la conservation de cette
relation. A la différence d’eux les relations de pouvoir sont spontanées, imprévisibles et changeantes.
Le pouvoir est discursif, la violence non discursive ou pré-discursive. Elle est muette et le discours qui
la justifie lui donne le droit. Chaque violence, comme l’écrit le juriste et le philosophe allemand Carl
Schmitt dans son livre sur la dictature (Die Diktatur, 1921) dispose d’un minimum de constitution
(Minimum an Verfassung). Selon la règle, cette violence est dirigée vers la création d’une nouvelle
structure. La violence qui ne détient pas ce minimum est décrite par Walter Benjamin dans son essai
Critique de la violence („Zur Kritik der Gewalt“, 1921). C’est une violence pure ou divine qui ne
s’exprime que pour s’exprimer et que Benjamin appelle waltendegewalt
Le corrélat politique de cette violence divine est une catastrophe qui détruit complètement le
système de droit. Le but de Giorgio Agamben dans l’État d’exception est de décrire la violence qui n’a
aucun minimum pour fonder ou garder le pouvoir. A la différence de Benjamin, Agamben décrit cette
violence non comme événement catastrophique mais en catégories d’état. Un autre moyen de
décrire cette violence serait l’excès de pouvoir qui n’aurait aucun but et serait destructeur pour le
système juridique. Hannah Arendt envisage les totalitarismes comme des excès. La version réduite de
ces excès serait représentable par Salo de Pasolini ou par Funny Games. A la différence de la
microphysique du pouvoir, la microphysique de la violence ne donne pas la possibilité de créer un

263
système, de systématismes, de créer un État ou une union stable, elle ne forme pas de loi et fuit toute
sorte d’intégration sociale. La mécanique de la violence est absolument autonome. L’économie de la
violence est organisée de telle sorte que la victime de la violence est privée de toute valeur (c’est
pour ca qu’il n’est pas considéré comme victime). La violence est accompagnée d’un aspect de plaisir
aussi. Nous n’aurons pas assez de temps pour nous pencher sur la philosophie du Marquis de Sade,
mais les excès de pouvoir proviennent chez Dostoievski d'une source identique. Nous avons des
scènes de délectation de violence dans le rêve de Raskolnikov et dans les Frères Karamazov.
La clé du plaisir de la violence se trouve selon Dostoievski dans le fait que la violence rend
«visible» celui qui l’utilise. C’est le seul moyen pour lui de montrer sa valeur et se sentir vivre. C’est
seulement par l’oppression du «pou» qu’un homme déclassé et insignifiant peut se transformer en
Napoléon. „Станьте солнцем“, (Devenez comme le soleil ) dit Porphyre à Raskolnikov et indique par
cette phrase sa nature représentant la violence. La violence est la souveraineté des masses. Sur ce
point, on pourrait comprendre la forme des relations violentes décrites dans Crime et châtiment et les
Frères Karamazov comme une préfiguration de l’état d’exception de Giorgio Agamben.

IX. L’État d’exception

Dans le deuxième livre d’Homo sacer intitulé État d’exception (2003), Agamben décrit l’état
d’exception qu’il considère comme le paradigme principal de gouvernance, comme un espace
affranchi de la loi (comme un non-espace, un atopos) et pas comme un pouvoir absolu. Dans ce non-
espace le pouvoir et la force sont différents, seule la force agit. Et la particularité de l’état d’exception
réside dans le fait qu’il ne décrit pas un état juridique ou factuel, mais la limite fictionnelle entre un
fait réel et le droit de la justice, dans laquelle il est difficile de distinguer le fait et le droit. Pour décrire
l’état post-totalitaire selon la théorie d’Agamben, statzs necessitas s’exprime dans l’état d’exception
et dans celui de révolution comme une zone où la transgression de la loi devient justice et la norme
de la justice devient un fait. Comme le dit Agamben, cette zone est la limite, le seuil où il est
impossible de différencier le fait du droit. C’est un seul endroit, le territoire où la loi est créée et où
elle perd sa vigueur. L’état d’exception prime sur l’acte fondateur et sur la désintégration d’un
système politique établi.
La solution pour sortir d’un état d’exception serait la fondation d’un État nouveau mais ça peut
provoquer la dissolution de l’État existant. Vous vous en souvenez sans doute, Mamardachvili
appelait l’état soviétique post-totalitaire un état indescriptible. Je vais essayer de décrire l’état post-
totalitaire en utilisant les catégories d’Agamben. Agamben dit que l’état d’exception est le seul
moyen utilisable pour décrire le chaos, le désordre et l’anomie. Que se passe-t-il pendant un état
d’exception ? Agamben écrit : Une telle force de loi est à coup sûr un élément mystique, ou, plutôt,
une fiction par laquelle le droit tente de s'annexer l'anomie. Mais comment comprendre un tel
élément mystique, par lequel la loi survit à son propre effacement et agit comme une pure force dans
l'état d'exception ? » Pour décrire cet état, il utilise une figure du droit romain Justitium dans laquelle
le représentant de l’autorité (le consul, par exemple) agît sans son imperium (pouvoir suprême)
(puisque l’exercice de leurs droits a été arrêté) et n’importe quelle personne agît comme une
personne exerçant le pouvoir. Ce qui veut dire que chaque personne détient le même pouvoir et par
conséquent, la seule chose qui peut agir est la force.

264
 Ce malentendu, ce point zéro de la loi, comme l’appelle Agamben, nous emmène toujours vers
la microphysique de la violence : ce n’est pas la violence que le souverain exerce sur ses sujets, c’est la
souveraineté «fluctuante» de chaque homme, chaque homo sacer. C’est exactement ce modèle qui
régit dans l’espace post-totalitaire.

X. État post-totalitaire
Ce qui est nouveau pour un état post-totalitaire ce sont les gens qui restent après la
destruction des idéologies totalitaires ayant remplacées les idéologies religieuses. Quel est l’héritage
du totalitarisme ?
- Une masse atomisée et fragmentée n’arrivant pas à se transformer en société
- Qui est prête à s’enticher de n’importe quelle idéologie sans aucune critique
- Une érosion totale de l’espace (politique) libre est un état où le vojd n’existe plus mais où le
système des valeurs et des représentations qui nourrissaient le totalitarisme est toujours en vigueur.
C’est un mouvement des corps qui a provisoirement perdu son centre de gravitation et passe facilement
d’une extrémité à l’autre. Ce mouvement essaie de recréer ce centre (Zviad, Chevardnadzé, Micha,
Patriarche) d’un côté et de l’autre montre sa fonction de micro-souverain : la macrophysique de la
violence dans un état post-totalitaire se reproduit au niveau microphysique. Tout le monde essaie
d’établir le schéma macrosocial dans son milieu microsocial. Le modèle de la pensée qui nourrit ce
système est extrêmement primitif et peut être résumé par la formule suivante : on peut jouer un seul
rôle du couple maître /esclave et ce modèle ne connaît pas d’indépendance et d’égalité. Le post-
totalitarisme porte en lui une possibilité de reproduire le totalitarisme avec l’utilisation des instruments
existants. D’ailleurs, la notion d' « État totalitaire » a été utilisée pour la première fois par le fasciste
italien Benito Mussolini. Hanna Arendt trouve que le facteur indispensable pour la réalisation du
totalitarisme est l’ambition de gouverner le monde entier parce que le totalitarisme ne tient jamais
entre les frontières d’un seul État. Pour que le pouvoir soit absolu, il doit gouverner tout et tout le
monde (le fascisme italien est pour lui une dictature monopartite). Dans de petits pays comme la
Géorgie, il est possible d’organiser la masse pour différents types de mouvements nationaux, il est
possible de gouverner la foule (par une dictature monopartite) mais cette gouvernance ne pourra pas
être transformée en un état totalitaire. Il n’y a rien de bon là-dedans parce que, comme je l’ai remarqué
çi- dessus, les états pré et post-totalitaires sont autoreproductibles à tous les niveaux. Si nous avons un
État fort, il peut se transformer en une dictature monopartite (comme on l’a vu très récemment) et
dans le cas d’un état faible, on peut avoir la transformation en un chaos comme on l’a eu au début des
années 90. Dans la réalité ces deux modèles ne sont pas structurellement très différents l’un de l’autre
du point de vue de la pensée et des relations sociales et ne se différencient que par la répartition de
ceux qui exercent et qui subissent la violence. Si le totalitarisme se caractérise par un mouvement
expansif, le post-totalitarisme tourne dans un cercle avec différents chefs et significations. Il n’existe pas
de scénario optimiste pour la résolution de la situation, la formule « le temps guérit toutes les
blessures » n’est pas adaptée dans ce cas, il faut un effort révolutionnaire pour en trouver l’issu.

265
 «Apprivoiser la violence»:

La réconciliation franco-allemande, base de la construction

européenne et modèle pour d’autres réconciliations?

Cécile VAISSIÉ
Docteur en sciences politiques
Université Rennes 2 (France)
 
La paix: une réussite européenne
D’après un sondage Eurobaromètre, publié en décembre 2013, 53% des Européens considèrent
que la paix entre les États est la principale réussite de l’Europe, juste derrière la libre circulation des
biens et des services (57%), mais loin devant l’Euro (25%), les programmes d’échanges d’étudiants
comme Erasmus (23%), le pouvoir économique (20%), l’influence politique et diplomatique dans le
monde (19%) ou la protection sociale (17%)1. D’ailleurs, l’Union européenne a reçu le prix Nobel de la
Paix en 2012 pour avoir contribué à la «réconciliation» et à la «démocratie» en Europe. Il n’est pas
interdit de trouver ce pourcentage de 53% étonnamment bas pour ce qui conditionne tous les autres
succès d’une Union européenne, par ailleurs critiquée, voire remise en cause, par ses propres citoyens.
Et si ce pourcentage n’est pas plus élevé, peut-être est-ce parce que la paix avec leurs voisins est
devenue une évidence pour de nombreux Européens, alors qu’elle ne l’était pas pour leurs parents et
leurs grands-parents : les monuments aux morts qui, en France, ponctuent chaque ville et village, mais
aussi des gares, des lycées, des écoles ou des bâtiments publics en témoignent.
Au cœur de la construction européenne se trouve ce qu’il reste convenu d’appeler le « couple
franco-allemand». Un «couple» qui a d’abord connu trois guerres en soixante-dix ans, mais qui est en
paix depuis soixante-dix ans, au point qu’une guerre entre ces deux États semble désormais
invraisemblable. Cette volonté de réconciliation franco-allemande était la condition, mais aussi l’une des
causes principales, de la construction européenne. Elle en est, incontestablement, l’un des plus beaux
résultats, un résultat qui se mesure avant tout en vies sauvées et en familles préservées. Et ce succès se
veut aussi une promesse et un enjeu pour des pays qui, géographiquement et culturellement proches
de l’Union européenne, ne connaissent pas encore de paix solide avec leurs voisins2.

1
Commission européenne, « Eurobaromètre Standard 80. Automne 2013 », http://ec.europa.eu/pub-
lic_opinion/archives/eb/eb80/eb80_first_fr.pdf (vu le 28 mai 2014). Ce sondage a été réalisé dans les 28 États
membres de l’Union européenne, les cinq pays candidats (l’ancienne République yougoslave de Macédoine, la
Turquie, l’Islande, le Monténégro et la Serbie), et la communauté chypriote turque dans la partie du pays qui
n’est pas contrôlée par le Gouvernement de la République de Chypre.
2
Sur ce sujet, voir notamment le très beau texte de l’association Memorial. « Les « représentations nationales
du passé » (Le XXe siècle et la « Guerre des mémoires ») », http://associationdesamisdememorialen-
france.hautetfort.com/list/textes-fondateurs/appels.html (vu le 28 mai 2014). En russe : «О "национальных
образах прошлого" (ХХ век и "война памятей"). Обращение Международного Общества Мемориал »,
http://www.memo.ru/2008/03/27/memorial_obrazy_proshlogo_rus.htm. (Vu le 28 mai 2014).

266
 Une Europe d’après-guerre divisée et saccagée
La France et l’Allemagne se sont donc affrontées à trois reprises entre 1870 et 1945, et ces
conflits qui ont causé des millions de morts et abandonné à leur sort des éclopés, des veuves et des
orphelins ont aussi engendré des humiliations et des haines, des stéréotypes et des caricatures, le
tout encourageant le déclenchement de nouveaux conflits. La guerre de 1870 s’est terminée par la
défaite française et par un déchirement: l’Alsace et la Lorraine sont devenues allemandes, et la perte
douloureuse de ces deux territoires a donné naissance à de nombreux monuments, chansons
enfantines et romans, et suscité une volonté de revanche. En 1914-1918, le conflit s’est fait mondial.
Et, si la France a récupéré l’Alsace et la Lorraine, des millions de jeunes ont péri dans les tranchées et
des millions d’autres sont revenus, les poumons à jamais endommagés par les «gaz de combat». Des
empires ont éclaté, des États ont émergé, ou tenté d’émerger, et ces recompositions seront aussi les
causes de conflits ultérieurs.
Le second conflit mondial, entre 1939 et 1945, a laissé l’Europe en ruines, traumatisée par des
millions de morts et déchirée par des interrogations. En effet, non seulement des combattants
avaient été tués sur des champs de bataille, mais des civils avaient été bombardés, brûlés vifs ou
exécutés sans respect des lois de la guerre; des hommes, des femmes, des enfants avaient été arrêtés
pour ce qu’ils étaient, et non pour ce qu’ils avaient fait, et sciemment massacrés, voire gazés. Et ces
tueries ignobles remettaient en cause la foi dans le progrès, foi qui a animé l’Europe depuis l’époque
des philosophes des Lumières. À quoi bon un progrès qui, censé rendre l’être humain plus heureux,
permet aussi de l’exterminer plus rapidement ? À quoi sert la culture si elle n’apprend pas à refuser
des ordres moralement inacceptables ? Cette Seconde Guerre mondiale s’était avérée, aussi, voire
surtout, une faillite éthique.
En 1945, les sociétés occidentales ont appris avec horreur l’ampleur des crimes nazis.
Comment était-il dès lors envisageable de considérer comme de possibles partenaires ceux qui
avaient créé et géré Dachau, Auschwitz, Mauthausen et tant d’autres camps de déportation et
d’extermination ? L’idée même d’Europe semblait largement compromise: certains des soutiens du
Troisième Reich prétendaient, pendant la guerre, que les Allemands construisaient l’Europe, une
Europe qui, dans la propagande nazie et vichyste, était censée s’opposer au bolchevisme. Ainsi, le 15
juin 1943, un Allemand du KdS1 toulousain se rend à la préfecture du Lot, car un collaborateur
français de la Gestapo locale a été arrêté. Dans un français impeccable, cet Allemand exprime «son
étonnement de voir la police française contrecarrer l’action d’ «un jeune homme qui avait de si
bonnes idées sur la nouvelle Europe»»2. En décembre 1943, un jeune Français de dix-neuf ans,
milicien un peu par accident, déclare par écrit être, «en toute sincérité, partisan de la politique du
Président Laval, Chef du Gouvernement, qui ambitionne de voir une France nouvelle prendre place
dans l’Europe de demain et qui, pour ce, a souhaité la victoire de l’Allemagne »3. Encore en juin 1948,
Aloïs Iser, employé autrichien de la Gestapo de Cahors, connu pour sa cruauté et les tortures qu’il
exerçait sur les prisonniers, demande, alors qu’il est détenu à la prison militaire de Bordeaux et

1
Les KdS étaient généralement appelés en France la « Gestapo ». Il s’agissait des structures allemandes,
implantées dans les régions occupées et dirigées par des « Kommandeurs » de la SiPo et du SD.
2
Archives départementales du Lot, 1 W 141.
3
Archives départementales du Lot-et-Garonne, 1743 W 2.

267
attend son procès, à pouvoir s’engager dans la Légion étrangère pour se battre en Indochine : il veut
«comme Européen» défendre «les intérêts d’Europe contre ceux de l’Asie»1…
Croire en une Europe différente, pacifique et démocratique, semblait donc difficile, mais, aussi,
indispensable pour empêcher que les horreurs de la Seconde Guerre mondiale soient répétées.
D’autant que, si un empire totalitaire s’était effondré – le Reich allemande, un autre persistait et
étendait même sa zone d’influence en Europe : l’URSS stalinienne.

Construire l’Europe ? Mais laquelle ? Et avec qui?

Dès le printemps 1948, parce que les États-Unis proposent une aide matérielle (le plan
Marshall) et qu’ils incitent l’Europe à s’organiser pour répartir ce soutien, mais aussi parce que, en
Europe occidentale, la peur du danger soviétique devient plus fort que la haine franco-allemande,
l’Organisation européenne de coopération économique (OECE, qui deviendra l’OCDE, Organisation de
coopération et de développement économiques) est créée. Elle compte alors dix-huit membres, dont
la France et la future RFA. En 1949 apparaît l’OTAN (Organisation du Traité de l’Atlantique Nord) qui a
pour but explicite de pouvoir contrer militairement une agression potentielle qui viendrait de l’Est.
Ses objectifs peuvent se résumer par l’expression de Lord Ismay, son premier Secrétaire général:
Keep Russians out, Americans in, Germans down».
En 1949 toujours, le Conseil de l’Europe voit le jour et se donne pour objectif de «sauvegarder
et promouvoir les idéaux et les principes qui sont le patrimoine commun » des Européens, et donc de
défendre la démocratie pluraliste et les droits de l’homme. En outre, le 4 novembre 1950, quinze
États signent, à Rome, la Convention européenne pour la sauvegarde des droits de l’homme et des
libertés fondamentales. Mais, quatre ou cinq ans après la fin de la Seconde Guerre mondiale et la
libération des camps, peut-on croire que les droits de l’homme sont le «patrimoine commun» des
Européens ? L’objectif exprimé par le Conseil de l’Europe ne traduit sans doute pas tant une réalité
qu’une volonté de construire, ou de reconstruire, ce qui a été nié avec tant de forces par les nazis et
leurs soutiens – et qui continue de l’être, à cette époque, par les dirigeants soviétiques, ce dont les
Européens de l’Ouest ont moins conscience. Mais comment reconstruire ? Comment inclure
l’Allemagne dans ces structures naissantes, une inclusion indispensable afin d’éviter tout conflit
ultérieur ?
Dès mai 1950, Robert Schuman, ministre français des Affaires étrangères, suit la proposition de
Jean Monnet et suggère que la France, l’Allemagne et les États européens le souhaitant mettent en
commun leurs productions de charbon et d’acier, et posent ainsi les bases « d’une fédération
européenne ». Il s’agit, en fait, de placer ces pays dans l’impossibilité matérielle de se combattre et
cela va donner naissance à la Communauté européenne du charbon et de l’acier (CECA), dont la
création est officialisée à Paris en avril 1951 et qui regroupe alors six États: la France, les trois du
Benelux, l’Italie et la RFA. C’est la première étape de la construction européenne. Et, si cette dernière
a débuté avec la mise en commun du charbon et de l’acier, c’est parce qu’elle ne pouvait encore
s’amorcer autrement, les valeurs proclamées paraissant bien fragiles. Déjà, pourtant, d’autres liens se
tissaient.

1
Jugement 279 du 23 juillet 1952 (Tribunal Militaire de Bordeaux), Archives de la justice militaire (Le Blanc),
pièce 18.

268
 La réconciliation franco-allemande : une double volonté concrétisée
Le premier jumelage entre une commune française et une commune allemande semble ainsi
dater de 1950. D’autres suivront: actuellement, environ 2 200 jumelages fonctionnent1. En 1954, un
accord culturel est signé entre les deux pays, car c’est aussi par la culture que les peuples se
rapprochent. Le Comité d’études des relations franco-allemandes (CERFA) entre en fonction et, en
octobre 1954, le Parlement français ratifie les Accords de Paris; ceux-ci prévoient la création d’une
l’Union de l’Europe occidentale incluant la RFA, la pleine souveraineté de cette dernière et son
adhésion à l’OTAN. En 1955, la Chambre officielle franco-allemande de commerce et d’industrie
apparaît à Paris: le rapprochement passera aussi par les relations d’affaires. En 1957 naît la
Communauté économique européenne (CEE) qui comprend six membres fondateurs, dont la France
et la RFA.
Charles de Gaulle, qui sera très sceptique face à la construction européenne, souhaite ce
rapprochement avec l’Allemagne, et son passé de chef de la Résistance française à Londres lui donne
une légitimité incontestable. Le 14 septembre 1958, il rencontre pour la première fois le chancelier
allemand Konrad Adenauer, et leurs entretiens débouchent sur une déclaration commune:
«Nous croyons que ce doit en être fini à jamais de l’hostilité d’autrefois et que Français et
Allemands sont appelés à vivre d’accord et à travailler côte à côte. (…) Nous pensons que cette
coopération doit être organisée et, en même temps, inclure les autres nations de l’Europe occidentale
avec lesquelles nos deux pays ont noué des liens étroits».2
Le 2 juillet 1962, les deux dirigeants célèbrent ensemble ce qu’ils appellent le « prodige de la
réconciliation franco-allemande ». Le 22 janvier 1963, ils signent le Traité de l’Élysée qui pose les
bases d’une collaboration renforcée entre la France et l’Allemagne et constitue, aujourd’hui
encore, la pierre angulaire des relations entre les deux pays. Ce traité est aussi le résultat des
efforts de Konrad Adenauer, chancelier depuis 1949 et interlocuteur éminemment respectable : ne
cachant pas son hostilité au nazisme, il a été démis de toutes ses fonctions officielles en 1933 et été
brièvement emprisonné, à deux reprises au moins, sous le Troisième Reich. Certes, aussitôt après la
signature de ce Traité de l’Élysée, et malgré la création, le 5 juillet 1963, du très efficace Office
franco-allemand pour la jeunesse (OFAJ) appelé à développer les échanges, le rapprochement
entre les deux pays se ralentit, mais, si des désaccords s’expriment, tout risque de guerre paraît
déjà éliminé.
Cette impossibilité d’un nouveau conflit se renforce lorsque Willy Brandt devient chancelier
de la RFA en 1969 : celui-ci a fui l’Allemagne nazie dès 1933 ; il s’est installé en Norvège dont il a
pris la nationalité, et n’est revenu en Allemagne qu’en 1946. Ce parcours impeccable lui permet
d’oser des gestes forts. Ainsi, en 1970, lorsque Willy Brandt, s’agenouille devant le mouvement
érigé sur le sol du ghetto rasé de Varsovie, il ne s’adresse pas qu’aux Juifs ni aux Polonais : il montre
à l’Europe entière que l’Allemagne a changé. Elle n’est plus celle, brutale, inhumaine et arrogante,

1
« Jumelages franco-allemands », http://fr.wikipedia.org/wiki/Jumelages_franco-allemands (vu le 28 mai 2014).
François MAURICE, Traité de l’Élysée. 50 ans de relations franco-allemandes, Fontcouverte, TAMI Éditions,
2013, p.9.
2
François MAURICE, op. cit., p.23.

269
qui a écrasé le soulèvement du ghetto en 1943, et elle reconnaît l’ampleur de sa culpabilité1. Dès
lors, les désaccords sur la politique à mener face au bloc soviétique ou avec les États-Unis et l’OTAN
ne peuvent pas susciter de ruptures abruptes.
À partir de 1974, Valéry Giscard d’Estaing et Helmut Schmidt décident de relancer le rôle de
la relation franco-allemande comme moteur de la construction européenne, et ils multiplient les
accords dans des domaines aussi divers que l’économie, le commerce, l’industrie, l’éducation et la
culture. Leur politique est poursuivie par François Mitterrand et Helmut Kohl, qui semblent avoir
été liés par une amitié authentique. Car des liens existent désormais, entre les dirigeants comme
entre les sociétés, et ils se concrétisent, dans les imaginaires sociaux, par une image frappante : le
22 septembre 1984, devant l'ossuaire de Douaumont où se trouvent mêlés les restes de 130 000
soldats, allemands ou français, tués lors de la bataille de Verdun, pendant la Première Guerre
mondiale, François Mitterrand, président de la République française, prend la main du chancelier
allemand, Helmut Kohl, qui le dépasse d’une bonne tête, et ils écoutent ainsi l’hymne allemand et
La Marseillaise. Pour des millions de Français et d’Allemands, ce geste est aussi un hommage aux
morts et aux victimes de la Seconde Guerre mondiale – pourtant non évoqués dans ce contexte. S’il
y aura encore des brouilles, des désaccords et une foison de stéréotypes, nulle guerre n’est plus
envisageable entre les deux pays.
 
La dénazification, une condition de la réconciliation?  
Dans ce rapprochement, un aspect a été toutefois délicat: le rapport aux criminels nazis,
finalement très peu sanctionnés et, pour beaucoup, réintégrés dans la vie publique allemande.
Comment ne pas ici évoquer le magnifique film, Le Repentir, que le cinéaste géorgien Tenguiz
Abouladzé a tourné en Géorgie en 1984 ? Varlam, le despote – un mélange de Staline, Béria,
Mussolini et Hitler –, est enterré, mais la fille d’une de ses victimes le déterre sans relâche. Le petit-
fils de ce despote se suicide en apprenant la vérité sur son grand-père, et c’est finalement le fils de
Varlam qui précipite la dépouille de son père dans le vide, pour que les générations suivantes
soient – espère-t-il – libérées des meurtres et des silences de leurs aînés. Mieux que tout autre, ce
film montre donc qu’un passé bourré de violences, de crimes et d’abus doit être dit et sanctionné,
pour ne pas être répété.
Ce film a été projeté à Moscou en novembre 1986, et cette première a inauguré la période
où une partie de la société soviétique s’est s’efforcée de dire les répressions qui avaient frappé
peuples et individus en URSS. Le célèbre critique Vladimir Lakchine a ainsi écrit dans Les Nouvelles
de Moscou :
«L'amère mémoire du passé est-elle nécessaire ? La mémoire cruelle des fautes et des
crimes ? Voilà ce que demande le film Le Repentir. Et il apporte une réponse : « Oui, elle est
indispensable». Sans elle, nous n'irons nulle part et nous risquons de redevenir les victimes
d'erreurs tragiques et d'une expérience qui n’aura pas été surmontée. »2

1
Georges Pompidou aurait pourtant parlé de cette génuflexion comme d’un « geste de mauvais goût », indigne
d’un homme d’État… Voir : Gilbert ZIEBURA, Les relations franco-allemandes dans une Europe divisée.
Mythes et réalités, Pessac, Presses Universitaires de Bordeaux, 2012, p.227.
2
Владимир ЛАКШИН, « Непрошающая память », Московкие Новости, 30 ноября 1986 г., с.11.

270
 Néanmoins, en Russie, la dénonciation des crimes communistes n’est toujours pas complète
aujourd’hui, même si certains – des historiens, des écrivains ou de simples citoyens – lui ont voué
leur vie.
Dans l’Allemagne post-nazie, les choses n’ont pas été simples non plus. Certes, des procès de
criminels de guerre ont été presque immédiatement organisés par les forces d’occupations. Par
exemple, dès la fin de 1945, un tribunal militaire américain a été installé dans les bâtiments du
camp de Dachau et a entrepris de juger des personnes qui étaient impliquées dans des crimes,
commis dans ce camp et dans d’autres : 469 procédures ont été engagées contre 1 672 personnes,
dont 119 procès à l’encontre du personnel SS de Dachau1. En 1945-1946, vingt-quatre criminels de
guerre de premier plan ont été jugés à Nuremberg, et ce procès a aussi permis de mieux
comprendre le fonctionnement du système nazi. Menés par les autorités militaires américaines,
douze procès de dirigeants nazis ont suivi en 1947-1948, et cent quarante-deux condamnations ont
été prononcées. Néanmoins, suite à des grâces, environ 70% des condamnés sont sortis avant la fin
prévue de leur peine2. Et de nombreux criminels de guerre n’ont même pas été jugés.
En outre, reconnaît aujourd’hui le musée du camp de Dachau, les Américains, de plus en plus
préoccupés par la Guerre froide croissante, se sont assez vite désintéressés de la répression des
crimes nazis et, à partir de 1949, c’est le système juridique ouest-allemand qui a assumé la
responsabilité de ces poursuites en RFA. Beaucoup de procédures auraient été lancées, mais peu
ont abouti. Le musée est clair : «De nombreux délits commis dans le camp de concentration de
Dachau sont restés impunis».3 C’est le cas pour beaucoup d’autres crimes commis ailleurs. En effet,
trop d’Allemands ne jugeaient pas que des sanctions étaient indispensables et méritées… En outre,
les Américains ont aidé à fuir des criminels nazis qui, pensaient-ils, les aideraient dans leur combat
contre la menace soviétique.
En France, des procès ont été organisés, à la fin des années 1940 et dans la première moitié
des années 1950, pour juger les criminels nazis détenus dans le pays. Mais, très rapidement, le sort
de ces prisonniers est devenue une question importante en Allemagne et dans les relations franco-
allemandes. C’est ainsi qu’à l’automne 1949, Konrad Adenauer a écrit à André François-Poncet,
nouvellement nommé Haut-commissaire de la zone d’occupation française en Allemagne : le
chancelier priait le gouvernement français d’accélérer les procédures contre les ressortissants
allemands se trouvant encore dans des prisons françaises et de libérer tous les prisonniers dont
l’innocence serait reconnue4. Ce qui sous-entendait que des innocents étaient détenus.
En avril 1951, six cent cinquante-quatre Allemands restaient emprisonnés en France pour
crimes de guerre, dont cent trente-sept déjà jugés5. Beaucoup d’autres avaient fui, voire changé
d’identités. Parmi les prisonniers, certains ont prétexté une santé délicate pour être autorisés à
rentrer en Allemagne et refuser de paraître ensuite devant leurs juges. La plupart des nazis jugés en
France ont pourtant été condamnés à des peines extrêmement faibles lorsqu’ils étaient présents.
Aucun, ou pratiquement aucun, n’a assumé ses actes : ils n’avaient rien vu, rien su, rien fait, rien

1
Texte noté dans l’exposition « Topografie der Terror », Berlin (vu en juillet 2012).
2
Ibidem.
3
Exposition du musée du camp de Dachau (vu en mai 2012).
4
BundesArchiv Koblenz All.Proz, 21/38.
5
BundesArchiv Koblenz All.Proz, 21/39.

271
deviné ; ils avaient seulement exécuté les ordres et repris des pratiques (la prise d’otages par
exemple), soi-disant courantes. Par ailleurs, les grâces présidentielles – témoignage d’une volonté
politique – se sont multipliées : le 14 novembre 1950, il s’avérait ainsi que deux cent trente-quatre
Allemands avaient déjà bénéficié d’une telle grâce, totale ou partielle, et qu’environ la moitié des
condamnés à mort avaient vu leur peine commuée en de la seule prison1. Au début de 1952, André
François-Poncet a annoncé une nouvelle grâce généreuse pour les Allemands condamnés par des
tribunaux français. Il répondait ainsi à une demande de Peter Altmeier, Premier ministre de
Rhénanie-Palatinat, qui lui avait demandé de telles mesures, « dans l’intérêt de la compréhension
franco-allemande »2. Mais était-il réellement « dans l’intérêt » de cette compréhension de gracier
des criminels de guerre ?
En tout cas, à quelques exceptions près, il n’y a pas eu, dans les années d’après-guerre, de
sanctions sévères frappant et écartant les responsables nazis, et beaucoup de ces derniers ont
retrouvé assez vite des positions de pouvoir en RFA. Un texte, affiché actuellement dans
l’exposition berlinoise « Topographie de la terreur », le signale sans ambiguïté :
« De nombreux chefs haut placés de la SS et de la police ont été condamnés, après 1945,
pour leurs actions, mais ont été graciés peu d’années après. Les membres de la Gestapo ont
souvent pu commencer une nouvelle carrière, dans le privé, mais aussi dans le public. »3
Cela a été le cas aussi pour de nombreux policiers et juristes, et pour des industriels ayant
bénéficié du travail forcé.
Alors, il serait possible de se réconcilier sans que les crimes commis soient réellement
sanctionnés ? Non, car l’indulgence manifestée au nom, aussi, d’une volonté de réconciliation a
suscité, par la suite, des réactions de deux types. D’une part, dès les années 1960, une jeunesse
allemande révoltée a vu dans la réinsertion réussie d’anciens nazis l’un des problèmes majeurs de
la société et a cru trouver une solution dans le terrorisme. D’autre part, des « chercheurs de nazis »
– depuis les services secrets israéliens jusqu’aux époux Klarsfeld – ont entrepris de retrouver
d’anciens criminels de guerre et d’obtenir leur condamnation. À partir des années 1970, des
institutions juridiques allemandes ont donc de nouveau repris les poursuites contre d’anciens nazis
et, si les condamnations n’étaient pas toujours à la hauteur des crimes commis, le travail de
mémoire a pu réellement commencer en Allemagne.
Il se poursuit depuis, notamment dans l’une des réalisations-phares de la réconciliation
franco-allemande : la chaine de télévision commune Arte, qui, inaugurée en 1992, diffuse
régulièrement d’excellentes émissions sur le nazisme et ses crimes. Il est aussi au cœur du manuel
d’histoire franco-allemand, dont la rédaction a été décidée en 2003, pour le quarantième
anniversaire du Traité de l’Élysée, et dont le premier tome, Histoire/Geschichte. L’Europe et le
monde depuis 1945, a été publié en 2006, à la fois par un éditeur français (Nathan) et par un
éditeur allemand (Ernst Klett Schulbuchverlage, Leipzig et Stuttgart). Les crimes sont dits, les
tabous levés, les relations assainies et, donc, apaisées, même si les différences et les clichés
demeurent.

1
Ibidem.
2
Ibidem.
3
Texte noté dans l’exposition « Topografie der Terror », Berlin (vu en juillet 2012).

272
 Conclusion
Comme en témoigne l’histoire des relations franco-allemandes, la réconciliation est possible
entre des peuples qui se sont violemment combattus. Elle a été la conséquence, la base et la
condition indispensable de la construction européenne, mais a impliqué plusieurs éléments : avant
tout, la naissance d’un système démocratique en RFA ; l’émergence de dirigeants n’ayant pas
adhéré au totalitarisme nazi ; le désir d’une réconciliation solide et pérenne ; la reconnaissance,
même tardive, des crimes commis ; des gestes symboliques forts, accompagnant des demandes
publiques de pardon ; le souhait des sociétés, prêtes à s’investir dans différents projets.
Une multiplicité de démarches a concrétisé cette volonté d’apaisement : depuis la mise en
commun du charbon et de l’acier, jusqu’aux commémorations en commun, en passant par des
échanges de collégiens et d’étudiants, ou par le travail du Conseil franco-allemand de défense et de
sécurité, du Conseil franco-allemand économique et financier ou du Collège franco-allemand pour
l’enseignement, la création de ces trois institutions ayant été décidée en novembre 1987.
Désormais, environ 3 700 entreprises françaises sont implantées en Allemagne, et 3 000
entreprises allemandes en France, tandis qu’une brigade franco-allemande, créée en 1989,
regroupe des soldats des deux pays.
Depuis soixante-dix ans, les pays qui se sont regroupés au sein de ce qui est devenu l’Union
européenne vivent donc en paix les uns avec les autres, alors qu’à leurs porte se sont déroulés des
conflits terribles. Comme l’a remarqué le dissident polonais Bronislaw Geremek, l’Union
européenne a, dans l’ensemble, « apprivoisé la violence »1. Défendant les droits humains, la
démocratie et l’État de droit, elle préfère le dialogue à la confrontation, et a permis, au fil de sa
construction, de dépasser conflits et rancœurs. Et cela constitue, bien évidemment, l’un de ses
principaux attraits.

Bibliographie:
1. Jacques BINOCHE, Histoire des relations franco-allemandes de 1789 à nos jours, Paris, Masson / Armand
Colin, 1996. 324 p.
2. Pierre JARDIN et Adolf KIMMEL (ed.), Les relations franco-allemandes depuis 1963, Paris, La
documentation française, 2001. 539 p.
3. Guillaume LE QUINTREC et Peter GEISS (ed.), Histoire/Geschichte. Europa und die Welt seit 1945,
Stuttgart-Leipzig, Ernst Klett Schulbuchverlage, 2006. 336 p.
4. François MAURICE, Traité de l’Élysée. 50 ans de relations franco-allemandes, Fontcouverte, TAMI Éditions,
2013. 252 p.
5. Hans STARK, Martin KOOPMANN et Joachim SCHILD (dir.), Les relations franco-allemandes dans une
Europe unifiée. Réalisations et défis, Pessac, Presses Universitaires de Bordeaux, 2012. 247 p.
6. Gilbert ZIEBURA, Les relations franco-allemandes dans une Europe divisée. Mythes et réalités, Pessac,
Presses Universitaires de Bordeaux, 2012. 414 p.

1
Cité par Daniel Vernet dans « Éthique et diplomatie », Le Monde, 23 mai 2007, http://fr.ufpweb.org/spip.-
php?article216&lang=ff (vu le 30 mai 2014).

273
 L'Europe dans la crise entre la Géorgie et la Russie

Gilles GALLET
Général du cadre de réserve
Ancien attaché de défense en Pologne et en Russie
Expert militaire auprès de la mission d'enquête de l'UE sur le conflit d'août 2008 en Géorgie
Directeur de séminaires de géopolitique à l'école de guerre (France)

Il est délicat de traiter de parler de la position et du rôle de l'Europe dans la crise entre la
Géorgie et la Russie à un tel public universitaire, ici à Tbilissi. En effet vous êtes tous, et à juste titre,
convaincus de votre forte identité européenne dans ses dimensions non seulement historiques et
culturelles mais aussi géopolitiques. Vos liens puissants avec la civilisation européenne remontent à
l'empire gréco-romain et vous voyez votre avenir dans une association aussi forte que possible avec
l'Union européenne. Cette démarche est légitime et c'est une fierté pour nous, Européens, de voir
notre modèle faire recette.
D'un autre côté, la Russie est un acteur majeur du concert des nations européennes depuis
plus de 300 ans. Certes, on peut s'interroger sur son identité : est-elle davantage européenne ou
asiatique? J'aurai, pour ma part, une réponse assez simple en disant que la Russie est une nation
incontestablement européenne dont une grande partie du territoire se trouve en Asie. Alors, bien
sûr, tout le monde sait que la Russie n'est pas une inconditionnelle de l'Union européenne et
qu'elle préfère traiter avec les membres les plus importants de l'UE plutôt qu'avec les institutions
de Bruxelles. Moscou voit aussi d'un mauvais œil la montée en puissance de l'Europe et l'arrivée de
son modèle social et politique à ses frontières et, en conséquence, freine les aspirations à l'Union
européenne des anciennes républiques soviétiques, en privilégiant son propre espace économique
eurasien. La Russie reste néanmoins un partenaire majeur pour l'Union européenne, en particulier
pour quelques uns de ses membres fondateurs: Allemagne, France et Italie. Je sais que c'est un
point qui est parfois difficile à comprendre dans votre pays mais c'est un fait incontournable.
En ce qui concerne la position et le rôle de l'Europe dans le Caucase du sud en général et en
Géorgie, en particulier, il est évident qu'elles ne sont pas uniformes et qu'elles s'expriment souvent
de manière contradictoire. L' intérêt pour ce qui se passe dans la région est en fait assez récent. Il
date du début des années 2000 lorsque les élargissement successifs de l'OTAN et l'instauration du
partenariat oriental de l'Union européenne ont amené l'Europe sur les bords de la mer Noire,
suscitant espoir en Géorgie et contrariété croissante en Russie. Auparavant l'Europe avait une
approche assez distanciée des événements du Caucase du sud. Alors qu'ils intervenaient dans un
environnement stratégique de premières importance, les conflits de nationalité du Haut-Karabach,
d'Abkhazie et d'Ossétie du sud ont été occultés par ceux de l'ex-Yougoslavie qui constituaient un
véritable défi au cœur de l'Europe. Ils ont aussi été masqués par le bouleversement stratégique qui
a suivi la chute de l'Union soviétique et la disparition de l'équilibre bipolaire du monde. A l'époque,

274
les Européens s'interrogeaient davantage sur l'avenir des pays de l'Europe de l'est, anciens
satellites de l'Union soviétique. C'est la nature des liens que ces pays souhaitaient avec les
Occidentaux qui faisait débat. La procédure de rapprochement était très prudente au début des
années 1990 avec le Partenariat pour la paix de l'OTAN. Finalement la faiblesse de la Russie de
Boris Eltsine et sa complaisance passagère envers les Occidentaux avaient permis un premier
élargissement de l'OTAN dès 1997.
Ces remarques visent à bien faire comprendre que, dans les années 1990, l'Europe ne savait
pas jusqu'où aller dans le rapprochement avec les anciens satellites de l'Union soviétique et donc, à
plus forte raison, avec les anciennes républiques socialistes soviétiques. Cela a eu une conséquence
importante pour la Géorgie. Alors que les Européens étaient très présents dans les différentes
structures de maintien de la paix qui se sont succédées dans l'ancienne Yougoslavie, elle a été
absente dans le dispositif de sécurité en Abkhazie et en Ossétie du sud qui a été assuré par la seule
Russie, sous couvert de la CEI et avec l'accord des Nations Unies.
L'Europe n'a pas non plus de démarche commune dans la crise entre la Géorgie et la Russie.
Il y a, d'un côté, la commission européenne qui voit les choses d'un point de vue technique voire
technocratique et qui, après avoir inclus la région dans sa politique de voisinage, poursuit le
processus vers un accord d'association. De l'autre côté, il y a le point de vue des différentes nations
de l'UE. Elles ont des sensibilités bien particulières dans ce conflit qu'on peut regrouper en deux
grandes tendances: celles des nouveaux membres très réservés à l'égard de la Russie et soutenant
le rapprochement des anciennes républiques avec l'Europe; celles des membres fondateurs de l'UE
(France, Allemagne, Italie) qui tiennent à maintenir la Russie dans le concert européen des nations
et conserver de bonnes relations avec elle, quitte à lui reconnaître une sorte de droit d'influence
dans le Caucase du sud.
Les groupes des amis de la Géorgie qui se sont créés au début des années 2000 constituent
un bel exemple de ces approches différentes. Le premier groupe des amis de la Géorgie, œuvrant
au sein des Nations Unies, était constitué de la France, du Royaume-Uni et de l'Allemagne: ce
groupe essayait d'associer la Russie au processus de règlement des conflits en Abkhazie et en
Ossétie du sud. Un groupe des nouveaux amis de la Géorgie fût créé en 2005 par la Pologne, les
pays Baltes, la Roumanie et la Bulgarie, avec l'objectif de régler ces conflits sans la Russie et, au
besoin, contre elle.
Dans tous les cas, la pleine implication de l'Union européenne dans la crise entre la Géorgie
et la Russie est plus tardive. Elle date d'août 2008 et elle est l'œuvre de la France qui assurait alors
la présidence de l'Union européenne. On se souvient que le président Sarkozy avait obtenu du
président Medvedev un accord en six points qui mettait fin aux hostilités en Ossétie du sud. Le
cessez-le-feu avait été suivi d'un accord de stabilisation le 8 septembre 2008 et de la mise en place
d'une mission de monitoring de l'Union européenne en Géorgie. C'est le moment où l'Union
européenne, sous l'impulsion de la France et de l'Allemagne, a véritablement mis la main sur les
mécanismes de sécurité en Géorgie et s'est portée garante du maintien de la paix dans la région.
Elle prenait ainsi le pas sur les missions de l'OSCE en Ossétie du Sud et des Nations-Unies en
Abkazie qui n'étaient pas parvenues à éviter la guerre en août 2008. Quelques mois plus tard,
l'Union européenne allait s'efforcer de comprendre les raisons du conflit et l'engrenage des

275
provocations qui avait conduit à la guerre d'août 2008, en mettant sur pied une mission
internationale indépendante d'étude du conflit en Géorgie. Ainsi, en l'espace de quelques mois,
l'Europe a pris ses responsabilités et est devenue le principal interlocuteur de la Géorgie et de la
Russie. Même si les négociations de Genève qui ont démarré le 15 octobre 2008 n'ont pas
débouché sur le plus petit accord entre les forces en présence, la mission d'enquête commanditée
par l'UE a donné aux principales autorités européennes les moyens d'information indispensables
pour poursuivre leurs efforts vers un règlement de paix.
Six ans plus tard, le conflit avec l'Abkhazie et l'Ossétie du sud est toujours aussi gelé. Certes, la
mission de monitoring de l'UE continue de veiller au cessez-le-feu sur le terrain et une action de militaire
de grande envergure comme celle d'août 2008 semble à priori exclue. Les frontières administratives
avec les entités séparatistes abkhaze et ossète sont renforcées avec une importante présence militaire
russe. En revanche la situation dans ce qu'on appelle parfois « l'étranger proche de la Russie » a connu
des changements notables, en particulier en Ukraine. Dans ce contexte, l'Europe poursuit avec la
Géorgie des procédures d'association qui sont sur le point d'aboutir. L'entrée de la Géorgie dans l'OTAN
semble cependant plus délicate. C'est elle qui provoque le mécontentement et les crispations de la
Russie. C'est d'ailleurs pourquoi l'Allemagne et la France, déjà en avril 2008, étaient très prudentes sur la
question. Les événements de Crimée semblent renforcer la détermination des États-Unis à intégrer la
Géorgie dans le dispositif de l'alliance atlantique. L'intérêt de la Géorgie pour la sécurité apportée par
l'OTAN est tout à fait compréhensible. La Pologne, au milieu des années 1990, était également très
sensible à la sécurité absolue que lui donneraient les garanties de l'OTAN, pas seulement les garanties
militaires concrètes mais aussi la force du symbole de l'appartenance au camp occidental de l'Europe.
Toutefois le cas de la Géorgie est, malheureusement, plus difficile que celui de la Pologne en 1997
compte tenu de ses conflits de nationalité non réglés.
Quoiqu'il en soit, dans le Caucase du sud, c'est bien avec la Géorgie que le rapprochement avec
les structures occidentales est le plus avancé et qu'il est d'ailleurs le plus ardemment souhaité. On voit
bien que l'Azerbaïdjan est très prudent dans ses alliances. Il maintient des relations économiques aussi
bien avec l'Union européenne qu'avec la Russie et son espace économique eurasiatique. Ce pays a les
moyens économiques, en particulier en ressources énergétiques, de jouer sur les deux tableaux,
européen et russe, et de faire monter les enchères, comme on l'a vu dans la concurrence entre les
projets de gazoduc Nabucco et Southstream . On a aussi bien conscience, à Bakou, qu'il est difficile
d'espérer un règlement du conflit du Haut-Karabach sans la Russie et, à plus forte raison, contre elle.
De son côté, l'Arménie est beaucoup trop dépendante de la Russie en matière de sécurité pour
aller trop loin dans son rapprochement avec l'OTAN et l'UE, ce qui ne l'empêche nullement d'entretenir
un fort lobby dans les pays occidentaux.
Ce qui se passe depuis plusieurs mois en Ukraine peut aussi avoir des conséquences sur l'attitude
que la Russie pourrait avoir dans le Caucase du Sud. La demande de rattachement à la Russie faite par le
parlement de Crimée peut créer un précédent. L'Ossétie du Sud pourrait être tentée d'en faire autant
mais il n'est pas du tout sûr que la Russie soit tentée par cette aventure. A la différence de la Crimée,
l'Ossétie du sud ne présente aucun intérêt pour la Russie hormis le fait qu'elle est une monnaie
d'échange précieuse à l'égard du gouvernement géorgien. En revanche, l'intérêt stratégique de
l'Abkhazie est évident pour la position de la Russie en mer Noire même si la récupération par Moscou de

276
Sébastopol atténue ce besoin. Toutefois, l'Abkhazie semble habitée par un sentiment d'autonomie
beaucoup plus fort, que ce soit à l'égard de la Géorgie ou à l'égard de la Russie. On a souvent tendance à
exagérer la sujétion de l'Abkhazie à la Russie alors qu'il ne s'agit que d'une concordance d'intérêt
passagère qui peut évoluer à l'échelle du temps. L'Abkhazie peut se lasser de cette tutelle. C'est ainsi
que, lors des deux dernières élections locales, le candidat de Moscou a été battu.
Dans ce contexte, que peut proposer l'Europe pour régler le conflit entre la Géorgie et la Russie?
Que peut-elle faire et, surtout, que devrait-elle éviter de faire?
La poursuite du processus de rapprochement de l'UE avec la Géorgie est légitime et
souhaitable, compte tenu des valeurs communes et des effets positifs d'une association sur le
fonctionnement politique interne de la Géorgie.
Concernant le règlement du conflit de nationalités, une question essentielle se pose: étant donné
qu'il est impossible de régler ces questions (ou de progresser vers un règlement) sans la participation de
Moscou (encore moins contre Moscou), est-ce que l'Union européenne a les moyens d'amener la Russie
à un comportement conciliant?
La Russie est en effet incontournable. On a le droit de penser que c'est une démocratie
inachevée, que son régime est trop autoritaire, qu'elle est animée de sentiments de revanche à l'égard
de son étranger proche, qu'elle utilise des armes économiques comme moyen de pression (mais c'est
loin d'être la seule dans ce cas), mais on ne peut rien faire sans elle dans la région. C'est une donnée de
base avec laquelle il faut composer. Moscou détient trop d'atouts dans la région, dont une partie des
clés du règlement des conflits du Caucase du Sud. L'Europe ne peut pas se permettre de négliger ses
avis et sa coopération. Elle doit s'efforcer de maintenir le dialogue avec cette puissance pour éviter de la
cantonner dans un isolement dangereux. D'ailleurs l'Europe n'a pas vraiment le choix puisque ses
intérêts économiques et stratégiques sont très liés à ceux de la Russie.
Il existe une autre difficulté de taille dans les positions que l'Europe peut être amenée à prendre
dans le conflit entre la Géorgie et la Russie. Il s'agit certes d'œuvrer au rapprochement de la Géorgie
avec l'UE mais sans donner l'espoir qu'elle sera soutenue quoiqu'il arrive. On l'a bien vu en août 2008
quand les plus hauts responsables géorgiens s'étaient mépris sur le soutien que les Occidentaux
pourraient leur apporter en cas de conflit ouvert avec la Russie. On vient encore de le constater en
Ukraine et plus précisément en Crimée. Il ne faut pas que l'Europe promette davantage qu'elle ne peut
donner.
Pour conclure, je ne voudrais pas donner l'impression d'être trop réaliste ou pessimiste. Je suis
convaincu que l'option militaire est la plus dangereuse et la moins maitrisable. Elle doit se limiter à la
recherche légitime de la sécurité de son pays et au souci de rechercher un système d'alliances sûr.
L'Europe est prête à y prendre sa part et à aider la Géorgie à s'appuyer sur sa forte identité nationale et
sur ses profondes racines culturelles européennes pour trouver sa vraie place sur notre continent.

277
 Étude comparative des identités caucasienne et européenne

Tsira BARAMIDZE
Docteur ès Lettres
Université d'État Ivane Javakhishvili (Tbilissi, Géorgie)

Nous étudions dans le cadre de l’identité deux attitudes radicalement opposées:

1) européenne (y compris américaine), basée à nouveau sur le ratio, à partir de la crise du XXe
siècle, après une réévaluation du fascisme ;
2) caucasienne, qui n’est pas opposée à l’attitude européenne parce qu'elle est caucasienne,
mais parce qu’actuellement le nord et le sud du Caucase sont les produits de l’expansion culturelle,
géoéconomique et géopolitique de l’Empire moderniste russe. Le Caucase est entre les griffes de la
Russie, comme il l’était déjà à l’époque tsariste et soviétique, il est ébranlé par les conflits pseudo-
ethniques, il est transformé, éloigné de ses sources immanentes. La « civilisation russe » se base non sur
un ratio, mais sur la force ; comme ça l'était aux temps des tsars et des bolchéviques. Il est difficile de
trouver une exception dans l’histoire de la Russie. D’après les mots même d’un général de la Russie
tsariste, acteur du génocide des peuples caucasiens, la Russie est intéressée par les terres et non par les
peuples.
A l’avenir, les analystes devraient tenir compte des résultats néfastes de l’opposition du rationnel
et de la force et élaborer une approche attentive envers les ethnies existant dans l’espace de force.
Dans le cas contraire, l’Europe avec ses institutions d’identité civile, tant convoitées par toutes les
nations, va se trouver enfermée dans son propre espace face à des menaces prévisibles ou non venus
de l’espace qui s’appuie sur les principes de force et de « домашние заготовки” (devoirs/actions
prémédités). Dans une telle situation l’Europe serait obligée de tenir en permanence compte de cet
autre espace.
Or, le mot le plus actuel, c’est précisément l’identité. Les mots de globalisation, de cyber espace
se sont avérés trop linéaires, et logiquement l’homme, l’ethnie, la nation posent la question séculaire :
qui je suis ? Qui sommes-nous ? Où sommes-nous ? Quelle est notre perspective de l’avenir ?
L’utilisation à grande échelle du terme « identité » démontre ses facettes, sa multiplicité, sa
complexité. Ce terme est utilisé en : philosophie, mathématiques, disciplines sociales et psychologie,
business, informatique, religion, télévision, cinéma, musique et littérature. En philosophie de l’esprit elle
est liée à l’identité du cerveau, donc à l’individu, car l’esprit c’est une personne ; l’unité de telles
personnes présente une ethnie, une société, sans être une union mécanique de personnes, mais une
unité basée sur des principes précis de l’identité, impossible à former de l’extérieur. L’identité comme
un signe de l’intégralité naît et s’organise toute seule. Dans les sciences sociales et en psychologie la
priorité est attribuée aux individus, d’après la théorie cognitive c’est l’unité de personnes, créé sur le
principe de l’identité qui détermine les principes de l’identité de la société. L’identité est hiérarchique,
pyramidale, mais sur cette marche hiérarchique chaque composant peut être ou devenir majeur,
dominant, pouvant jouer un rôle décisif dans une réalité concrète. Ainsi, je considère, que dans une
pyramide le sommet, la base ou les marches intermédiaires ont une valeur identique, car ils créent une

278
seule unité – le système identitaire. Dans l’espace social-politique basé sur la force (je pense ici à la
Fédération de la Russie, héritière directe de la Russie tsariste et soviétique), il est impossible de parler
non seulement du système identitaire, mais même de l’existence de ses composants, car le modèle
dans lequel se trouve aujourd’hui le Caucase et en particulier le Caucase du nord, est précaire et
s’appuie sur les principes de gestion aux méthodes de la métropole. Ceci est dévastateur pour l’identité
nationale, et toute autre identité, cette réalité est un antipode de l’identité civile par sa nature
immanente. La machine idéologique de la civilisation russe ne s’oppose pas à l’identité nationale en
raison du fait, que, l’Europe a réussit à créer et organiser une identité civile supérieure à l’identité
nationale, mais parce que pour elle la conservation de l’ordre russe a, en soi, plus d’importance que
l'être humain. C’est sur cette « ordre » que la Russie s’appuie au long de son histoire, surtout à l’époque
soviétique, où l’identité nationale et l’individualisme ethnoculturel aurait du disparaître, c’est ainsi que
fonctionnait la machine idéologique et exécutive.
Qui je suis ? Cette question travaillait toujours l’être porteur du ratio- homme, société- ethnie,
nation. Une autre suit : quelles est la perspective ? Surtout que l’histoire de l’humanité a des exemples
des ethnies et héritages culturels disparus. Par conséquent, c’est une question qui sous-tend une
certaine peur pour l’avenir, ni l’homme, ni la société n’ont envie de disparaitre. Ainsi il s’agit de la
synergie de la variété et de l’individuel, qui ne nuira ni à l’individualisme, ni à la variété. C’est la voie de
l’Europe – la formation de l’identité civile se base sur le plus important – l’homme et ses droits. Ceci ne
devrait pas limiter l’identité individuelle ou cacher la menace de la disparition (ce serait une auto-
identification nationale, identification individuelle, identité d’équilibre hommes femmes, identité
étatique, religieuse, sexuelle, ego-identité, identité bisexuelle, hétérosexuelle, corporative, raciale,
territoriales, numérique…)
L’Europe contemporaine est un espace dans lequel l’individualisme de l’Homme est considéré
comme la valeur principale. Ces individus sont réunis exactement par cette individualité et non par un
mécanisme artificiel uniforme provenant du dessus qui les transforme en une masse sans visage servant
une quasi-idée, un quasi-État qui s’effondre dès qu’il perd ses forces. Tel est l’espace non-européen que
le Caucase ne pourra pas quitter sans douleur. La transformation de cet espace ou prime l'usage de la
force en celui du ratio est difficile.
Comment devrait-on organiser le monde et dans le cas précis l’Europe et le Caucase au XXI siècle
? Pour répondre à cette question nous devons examiner l’ancienne et l’actuelle Europe et l’ancien et
l’actuel Caucase en utilisant la méthode comparative.
L’Europe contemporain et l’ancien Caucase ont des caractéristiques communes. La formation de
l’union européenne en tant qu’identité européenne s’effectuait selon les valeurs communes pendant
des siècles. Les ethno-identités européennes se rapprochaient les unes des autres avec des principes
« d’une maison » et des valeurs communes. L’Europe représentait un espace géographique fluctuant
dont la taille augmentait ou diminuait mais les valeurs que l’Europe formait dans son aspiration vers le
progrès restaient les mêmes. Pendant les siècles derniers elle subit plusieurs crises (par ex. la Seconde
guerre mondiale) mais a pu rétablir sa ligne directrice. Le fascisme a été vaincu en Europe, y compris
dans la conscience de l’Européen. L’État soviétique l’a vaincu que physiquement. En revanche, le
monstre soviétique, héritier de la Russie tsariste, a pu entraver la sauvegarde de l’identité des peuples
par une politique linguistique assimilatoire, un génocide ethnique des peuples caucasiens.

279
 L’identité caucasienne qui se trouvait au croisement de l’Europe et de l’Asie a subi diverses
pressions qui l'ont impactée. Ce Caucase serait plus docile. L’Europe et la Russie (avec les 200 nations
envahies) se développent dans différentes directions, surtout à partir du XIX s. La diffusion de marxisme
était la plus dangereuse dans une Russie rurale arriérée. Et le résultat n’a pas tardé. Sur le continent
eurasien deux espaces contradictoires existent : l’espace européen et l’espace russe. L’espace russe
conserve jusqu’à maintenant son aspiration vers une identité unique (pour former la civilisation russe)
et élimine tous les obstacles par des agressions et la violence. Aujourd’hui le Caucase et surtout le
Caucase du nord est victime de l’expansion russe et a du mal à s’en libérer. Même la Géorgie qui au sud
du Caucase a le plus de chance de devenir partie intégrante et membre de la famille européenne, a des
problèmes causées par une conscience déformée pendant plus de deux siècles. Une partie peut-être
majeure des « intellectuels » trouve que sortir de l’espace russe est non seulement impossible mais
aussi non avantageux. Ce nihilisme n’est rien d’autre qu’un produit de la pensée soviétique. Il contredit
l’identité nationale tout comme la strate supérieure de l’identité ; l’identité caucasienne. Il contredit les
valeurs universelles.
Déjà au XIX siècle l’Européen est perçu comme le symbole de la liberté et de la tolérance
(rappelons-nous des Lettres du voyageur d’Ilya Tchavtchavadzé où l’écrivain écrit à propos d'un Français
: comme le ferait un vrai Européen …). L’identité européenne présente aussi des niveaux hiérarchiques
et le niveau supérieur en est l’Européen. Le Caucase aspire aux valeurs européennes. C’est le Caucase
qui a été la patrie historique de ces valeurs et du premier Européen. Le Caucase est une région
multiculturelle. C’est pour cette raison que le Caucase a réussi à accepter les cultures différentes au
cours de son histoire. L’espace géographique caucasien était inchangé : changeait seulement la quantité
des ethnos (diminuait ou augmentait). La matrice dominante de l’identité caucasienne restait la même.
Ainsi, ce n’est pas seulement la langue qui peut déterminer la strate supérieure de l’identité,
caucasienne. Le signe intégral de l’identité caucasienne, « la caucasienneté » était fondé sur les
principes de multiculturalisme et de tolérance. Aujourd’hui ces principes sont altérés et le Caucase subit
des pseudo-conflits ethniques. L’identité caucasienne a des racines historiques millénaires. C’est pour
cette raison que tous les envahisseurs ont eu des problèmes pour faire obéir ces peuples et c’est pour
cette raison que tous les ennemis combattaient l’identité caucasienne comme le facteur protecteur de
leur conservation. La civilisation russe a déclaré la guerre la mieux organisée à la civilisation caucasienne
et à son signe distinctif « la caucasienneté » (Rappelons-nous comment les Russes traitaient les
Caucasiens : l’accent caucasien, le peuple sauvage, etc.) et a partiellement obtenu son but, avec
l’utilisation du principe divide et impera.
Notre objectif est d’analyser le globalisme et l’universalisme, le traditionalisme et l'innovation,
l’universel et l’individuel dans l’espace européen ; la réussite de la société démocratique et civile ;
l’équilibre entre l’ethno-nationalisme et le cosmopolitisme, la protection des droits de l’Homme, le
traditionalisme, comme une possibilité de l’euro-intégration et le fondement des fondements de
l’identité européenne. La modernisation géopolitique et géoéconomique de l’Europe est déterminée
seulement par ces valeurs et les fondements qu’elles représentent.
On peut se demander si la modernisation du Caucase pourrait s’effectuer par analogie à la
modernisation européenne et en se basant sur l’identité caucasienne (le multiculturalisme, la tolérance,
les institutions défendant les droits de l’Homme) dans un contexte où les vecteurs géopolitique et

280
géoéconomique de la modernisation du Caucase agissent contre cette intégration sous l'influence d’une
force extérieure et l’identité caucasienne est menacée déjà au niveau des peuples géorgiens. Est-ce que
le Caucase pourra vaincre la conscience tsariste et soviétique ? (L’Europe elle-même s’est réincarnée
dans la deuxième moitié du XX s.) La différence entre l’Europe et le Caucase réside dans le fait que
l’Occident a sorti la Russie du camp socialiste européen et c’est après que sa modernisation a eu lieu. La
fédération russe est l’héritier juridique de son prédécesseur et n’a pas changé de principe concernant
ses relations avec les pays postsoviétiques et est resté au XIX siècle.
L’Europe fondée sur le ratio doit trouver le chemin de la restauration de l’identité caucasienne
endommagée dans une collaboration avec les peuples caucasiens ; elle doit trouver les moyens et les
perspectives de la modernisation géoéconomique et géopolitique.
Pour ceci les sujets caucasiens doivent définir le type de l’État qu’ils veulent construire : un État
national, un empire, un État ethnique, un État civil ou quasi-scientifique…
Une question se pose: est-ce que, en résultat du développement de la société civile, l’Europe
perd de l’identité nationale? Est-ce que cette peur existe en Europe? Le Caucase et le Nord du Caucase
particulièrement, est menacé d’une assimilation nationale dont les raisons sont radicalement
différentes.
L’idéologie russe opère avec la sauvegarde de l’identité nationale en propageant la peur de
l’Europe dans ces ethnies. En résulte la xénophobie. Les peuples envahis ne peuvent pas former une
identité civile et ce ne sont pas seulement les leaders qui ne peuvent pas franchir cette limite. Les
peuples caucasiens, mêmes s’ils se trouvent sous l’influence de l’État qui s’appuie sur la force et non sur
le ratio doivent former une nouvelle vision, un nouveau chemin qui n’est rien d’autre qu’un chemin
caucasien oublié depuis longtemps et dont la principale valeur est l’être humain et retourner au sein de
l’Europe et de ses valeurs. Il faudra beaucoup travailler pour y arriver et la part du lion dans ce processus
appartient à l’Europe puisque c’est sa mission messianique.

Bibliographie
1. ჯ. კვიციანი, კავკასიური ცივილიზაცია პოსტსაბჭოურ ისტორიოგრაფიაში. თბ. 2008.
2. ჯ. კვიციანი, კავკასია და კავკასიელები. თბ., 2012.
3. ც. ბარამიძე, ენობრივი სიტუაცია ჩრდილოეთ კავკასიაში. თბ., 2013.
4. Федотова В. Г. Модернизация, М., 1997: ИФРАН.
5. Хренов Н. А. Художественная воля в контексте цивилизационной идентичности // Искусство и цивилиза-
циоонная идентичность. М. 2007.
6. Трубецкой Е. Н. Старый и новый национальный мессионизм // Смысл жизни. М. 1994.
7. Бердиаев Н. Судьба России. М. 1990.
8. Зеньковский В. Основы христианской философии. М. 1992.
9. Миненков Г. Я. Проблема религиозно-культурной идентичности в русской мысли XIX-XX вв: современное
прочтение. Минск : ЕГУ.
10. Межуев В. М. Российская цивилизация - утопия или реальность? // Постиндустриальный мир в России / Отв.
Ред. В. Г. Хорос, В. А. Красильщиков. М. : Эдиториал УРСС, 2001.
11. http://ec.europa.eu/research/social-sciences/pdf/development-of-european-identity-identities–en.pdf

281
 Franc-Maçonnerie et Europe des Lumières

Bruno NARDIN
Professeur agrégé de mathématiques,
Diplômé en logique et informatique de l'université d'Orléans Président de l'association Amitié France Géorgie
(Bergerac, France)

La Franc-Maçonnerie est un fait social. Il nous faut l'observer débarrassé du voile de son propre
légendaire et du voile plus épais encore des préjugés hostiles qui l'ont entourée dès les lendemains de
sa naissance.
Déjà présente, avant le XVIIIème siècle, sous des formes à peine définissables et avec une
généalogie indéchiffrable, c'est avec sa naissance en 1717 à Londres, par la réunion de 4 loges, qu'elle
apparait aux yeux de l'histoire sous l'aspect qui nous intéresse ici.
A partir de là, avec une rapidité stupéfiante, elle se répand, de villes en villes, de royaumes en
royaumes et de classes en classes, aristocrates et bourgeoises à travers toute l'Europe et la jeune
Amérique, bientôt indépendante.
Deux figures, majeures pour la maçonnerie, peu connues par ailleurs, président à sa constitution,
Desaguliers et Anderson. Ce sont deux pasteurs : le premier a fui la France des persécutions, le second
est de l'Eglise d'Angleterre. La maçonnerie, comme on le verra, n'est pas liée spécifiquement au
protestantisme; ce qui compte ici, c'est qu'elle apparait après des siècles de déchirements religieux qui
ont ensanglanté l'Europe. L'Angleterre sort d'un siècle de luttes fratricides. Les protestants français
affluent sur son sol, chassés par l'abolition de l'Edit de Nantes et se répandent dans une nouvelle
Europe, dont le visage se modifie complètement. La franc-maçonnerie est le projet d'hommes, lassés
par les discordes civiles et religieuses, qui souhaitent, dans la paix de leurs réunions, se consacrer aux
nouvelles passions : les lettres, les arts et les sciences.
De ce point de vue, ce sont deux autres figures anglaises qu'il faut mettre aux origines de la franc-
maçonnerie: le philosophe John Locke et le mathématicien Isaac Newton. Ni l'un ni l'autre ne sont franc-
maçons, mais le premier annonce l'ère de la tolérance, déclare qu'il n'est pas du rôle d'un
gouvernement de décider pour la conscience de ses sujets et que l'organisation politique de la société
doit poursuivre la seule paix civile. Le second ouvre l'ère des sciences modernes, faites d'observations et
de calculs rationnels du monde physique, méthode que les Lumières s'appliqueront à étendre à toutes
les nouvelles sciences naturelles, économiques et politiques. Newton contribue à l'essor de la Société
Royale des Sciences et accessoirement se passionnait pour l'alchimie (le fait n'est pas anecdotique).
Nous avons là tous les ingrédients qui feront la raison et le succès de la franc-maçonnerie. Là
aussi, nous avons l'intérêt crucial du fait maçonnique pour le thème de ce colloque : la franc-
maçonnerie telle que l'ont voulue, dans une grande diversité, ses promoteurs au XVIIIème siècle est
indissociable de l'identité moderne européenne.
Cette identité se confond avec ce nouvel univers de la pensée, bien difficile à circonscrire, qu'on
appelle les Lumières. C'est à la toute fin du XVIIIème que le philosophe Kant se posera la question :
Qu'est-ce que les Lumières ? A l'aube de cette ère nouvelle, où nous sommes pour l'instant, tout le

282
monde les désire ou les rejette, mais il n'est pas question de les définir. La franc-maçonnerie n'est pas
créatrice des Lumières mais elle en est inséparable parce qu'elle en reste un des vecteurs majeurs de
propagation.
Trois ans après la publication des Constitutions d'Anderson en 1723, Voltaire débarque en
Angleterre. Quatre ans plus tard le président Montesquieu est initié dans une loge de Londres. Voltaire
sera reçu franc-maçon, à titre de reconnaissance triomphale, dans les tout derniers jours de sa vie; il
aura néanmoins côtoyé d'illustres franc-maçons toute sa vie.
Des quatre figures essentielles des Lumières françaises: Montesquieu, Voltaire, Diderot et
Rousseau, deux seront effectivement franc-maçons, Diderot a manqué l'être de peu (la chose n'est pas
certaine) le quatrième, Rousseau y aurait peut-être bien été hostile, même si son ami David Hume (et
puis bientôt ennemi) était aussi franc-maçon.
Le cas de Montesquieu est emblématique. Il n'aurait certes pas cessé d'être le plus illustre
penseur politique, fondateur des principes de la démocratie moderne, créateur des sciences politiques,
sociales et économiques ou, pour le moins référence incontournable, s'il n'avait pas été franc-maçon,
mais il était franc-maçon et aussi membre de diverses sociétés scientifiques et littéraires bordelaise et
parisienne. C'est que la propagation des loges maçonniques s'accompagne de la propagation des
sociétés, des académies, des salons et de toutes les formes nouvelles de convivialité à la fois sociables et
intellectuelles.
Nous quittons le monde de l'absolutisme où les arts et les sciences sont au service du prince,
encadrés par des académies royales, pour un monde où les classes ascendantes souhaitent se
rencontrer librement pour accéder aux connaissances nouvelles.
Dans la première partie du XVIIIème siècle, la franc-maçonnerie se répand de façon assez
incontrôlée. Les loges fleurissent un peu partout, et, malgré une certaine méfiance policière, avec
l'assentiment des souverains.
A sa création à Londres, Lord Montagu, un grand seigneur, préside à ses destinées. En France, on
dit que le chevalier Ramsay se vantait d'initier le roi Louis XV lui-même si le vieux cardinal de Fleury
n'avait manifesté son hostilité. Le chevalier Ramsay, écossais, catholique, disciple du grand Fénelon,
partisan des Stuarts, est un des premiers à tenter une mise en forme plus régulière de la maçonnerie,
avant la naissance du Grand Orient de France en 1773. Il échouera mais son parcours montre combien
la maçonnerie touche toutes les variétés sociales de l'époque. Créée sous l'égide anglicane de
l'Angleterre des rois Georges, elle prend une importance considérable à la cour catholique des Stuart en
exil. Si bien que l'on verra apparaitre une loge maçonnique dans un village minuscule de Sologne :
Aubigny sur Nère, offert en cadeau au prétendant Stuart par le roi de France, en même temps que les
loges se multipliaient dans la capitale et, ce qui est essentiel, dans les grands ports marchands du
royaume, comme Nantes et Bordeaux.
Je cite Nantes à dessein en hommage aux liens historiques de la ville de Nantes et de la Géorgie
et Bordeaux, capitale de ma région qui fut et reste le prototype de ce qu'on appelle une ville
maçonnique. La première loge apparait à Bordeaux dans le temps même où Montesquieu est reçu
maçon.
Le tableau de la maçonnerie à Bordeaux servira d'illustration générale. Les noms des Loges,
souvent attendrissants, (nous sommes à l'époque de Watteau et Marivaux) : l'Anglaise, la Française

283
d'Aquitaine, la Sincérité, le Saint-Esprit, la Confiance, l'Essence de la Paix, la famille unie des bons
accords, la Saint Etienne des amis joyeux, les cœurs réunis etc...
La composition sociale : si l'intendant du roi Claude Boucher est hostile; il ira même inquiéter
Montesquieu, une foule d'autres officiers royaux sont maçons, puis viennent les militaires, les jurats
(conseil municipal), les financiers, les fermiers généraux, les parlementaires, les commerçants du grand
trafic maritime avec les Antilles et l'Amérique, la Hollande, l'Angleterre et l'Allemagne, l'académie, les
libraires, nombreux les ecclésiastiques et enfin, on l'aura deviné, les musiciens et les artistes en général.
Commerçants, artistes et aristocrates, qui sont amenés à circuler dans toute l'Europe et les
Amériques porteront bien sûr la maçonnerie de villes en villes et de cours en cours, créant ainsi un
réseau de convivialité favorable à la diffusion des livres, des idées et d'une idée, alors très positive : le
cosmopolitisme. Dans un monde où les hommes sont sujets avant d'être citoyens, le cosmopolitisme est
à la fois la première forme d'une idée de citoyenneté, mais aussi de citoyenneté universelle.
Cette convivialité cosmopolite explique comment un petit vénitien obscur, fils d'une actrice et
destiné à la prêtrise a pu devenir une des figures les plus connues du siècle, reçue partout sans qu'on
sache jamais très bien à quel titre : Giacomo Casanova est reçu maçon à Lyon en 1750. Je fus admis à
participer aux sublimes bagatelles de la Franc-Maçonnerie, dit-il. Le personnage est emblématique.
Passons sur la désinvolture avec laquelle il traite les rites maçonniques; ce qui a toujours attisé la
curiosité du monde profane, les mystères initiatiques, a été divulgué par les livres dès les premiers jours
de la maçonnerie et jugé suffisamment innocent pour que les pouvoirs publics ne se soucient pas trop
des réunions fraternelles. Il est plus important de noter combien le pied d'égalité sur lequel les maçons
se réunissent est fondamental pour Casanova et dans une société profondément inégalitaire. Au
passage, on soulignera l'importance de Lyon dans le paysage maçonnique européen.
Le personnage de Casanova résume de nombreux aspects contradictoires de la franc-maçonnerie
: outre le goût pour les idées nouvelles, elle attache une importance qui nous étonne à l'occultisme et
l'on se rappelle l'intérêt de Newton, père de la science moderne, pour l'alchimie. La maçonnerie
permettra ainsi à quelques escrocs célèbres de ternir son image auprès de princes qui lui ont été très
favorables.
Je ne ferai pas le détail de son expansion des cours d'Allemagne, et surtout celle du roi de Prusse
à l'empire des tsars (la première loge ouvre à Saint Pétersbourg en même temps qu'à Bordeaux), de
Saint Domingue à l'Amérique de Washington. Elle est fulgurante.
Je n'entrerai pas dans le détail des interdictions papales qui ont pu éloigner les prêtres des loges
mais dont les princes ne se sont pas beaucoup souciés.
J'examinerai deux aspects de la maçonnerie "triomphante". Des philosophes et des savants ont
souhaité que la maçonnerie ne soit pas simplement le vecteur des idées des Lumières mais en devienne
la source : Helvétius, l'ami de Voltaire et Lalande le mathématicien sont à l'origine de la loge la plus
illustre de la seconde partie du siècle : les Neuf Sœurs. Cette Loge a réuni les plus grandes figures du
monde scientifique et philosophique, comme Condorcet, Franklin et, à titre honorifique Voltaire, mais
on y trouve aussi quelques personnalités que la Révolution Française rendra célèbre.
Un autre philosophe a sincèrement pensé que la franc-maçonnerie pouvait devenir l'école du
genre humain : l'écrivain allemand Lessing. A cette époque, la franc-maçonnerie s'honore de l'adhésion
des plus grands génies : il suffira de citer Goethe et Mozart dont les œuvres respectives sont imprégnées
de tout ce qui fait la maçonnerie : cette synthèse de rationalité, de fraternité, d'ésotérisme.

284
Accessoirement, on notera que si Mozart reste le plus célèbre des francs-maçons, son employeur
détesté l'archevêque Coloredo l'était aussi. Lessing publie les dialogues maçonniques et l'éducation du
genre humain. La maçonnerie doit être l'école des Lumières. Il prélude au discours de Kant. Les
Lumières sont l'âge où le genre humain, devenu adulte, n'a plus besoin de la révélation mais peut
accéder aux vérités les plus hautes par l'intermédiaire de la seule raison.
Certes, les loges ont connu nombre de libres penseurs, de libertins et d'athées convaincus, mais
la tonalité générale, qui est celle de la religion naturelle de David Hume, reste que les lumières de la
raison n'entrent pas en conflit avec la foi en une religion, épurée des dogmes et des obscurantismes.
Le second aspect qui annonce la maçonnerie du siècle suivant, est l'aide financière et militaire
que le franc-maçon Beaumarchais, célèbre auteur de Figaro, apporte à la révolution américaine, aide
que le franc-maçon Benjamin Franklin est venu solliciter en France. Pour la première fois, la franc-
maçonnerie, non pas en tant qu'institution, mais par l'intermédiaire de ses membres, se lance dans une
activité politique et c'est une forme, à peine connue au XVIIIème siècle, qu'on retrouvera partout dans
le monde d'après 1848. Cette aide préfigure, celle qu'apportera la franc-maçonnerie française, et
surtout Alexandre Dumas, à la lutte de Garibaldi pour l'unité italienne. On peut multiplier les exemples
mais je choisis Alexandre Dumas qui incarne l'amitié littéraire et culturelle de la France et de la Géorgie.
Après cette ascension triomphale, les premiers revers se présentent. Il y a bien sûr les bulles
pontificales qui initient la rupture inéluctable entre l'église catholique et la maçonnerie, mais c'est au
XIXème siècle que cette rupture participera du combat entre les cléricaux et les libéraux. Plus brutal est
le retournement des princes. Certains ont été favorables, ont même volontairement procédé à la
création de maçonneries autochtones, comme Catherine de Russie, mais les succès des idées nouvelles,
la propagation de l'encyclopédie, la révolution américaine et enfin la révolution française ont
évidemment mis un terme à l'indulgence ou à la faveur de ceux qu'on appelait les despotes éclairés.
Bien sûr, il faut une fois encore balayer le mythe d'une conspiration maçonnique, destinée au
renversement des monarchies. A la révolution française, les loges se dissolvent. Les clubs
révolutionnaires naissent, non pas des loges, mais de l'habitude des réfléchir et de débattre
collectivement dans les sociétés. Un grand nombre de révolutionnaires sont francs-maçons mais un
grand nombre aussi parmi les immigrés et les contre-révolutionnaires. A Valmy, les deux généraux face
à face sont maçons tous les deux.
La franc-maçonnerie a activement participé à la diffusion des Lumières et donc a une part
fondamentale de l'identité européenne moderne, mais il ne faut pas non plus négliger le fait que trois
figures importantes de ce qu'on appelle aujourd'hui les anti-lumières étaient aussi francs-maçons :
Edmund Burke, Joseph de Maistre et Herder, qui fut initié dans la loge de Goethe.
Cet exposé vise à montrer la part, non pas exclusive mais conséquente, de la maçonnerie dans la
création de valeurs qui sont désormais partagées, au moins dans le discours, partout dans l'Europe des
démocraties : liberté, égalité, solidarité, droits fondamentaux de l'Homme. Comment ces valeurs,
volontairement universalistes, peuvent se composer avec les richesses culturelles des nations et le
respect des identités particulières, c'est ce qui ferait l'objet d'un exposé sur la naissance des nations et le
rôle conduit par les différentes formes de la franc-maçonnerie à partir du XIXème siècle. Cela nous
conduirait à citer ceux qui à la fondation de la première république de Géorgie étaient francs-maçons
autour de Noé Jordania, mais c'est une autre histoire.

285
 Création de l’idée de la nation géorgienne
dans le cadre du discours européen

Mariam TCHKHARTISHVILI
Docteur ès Sciences Historiques
Université d'Etat Ivane Javakhishvili (Tbilissi, Géorgie)

Quand on veut prouver le caractère européen de la civilisation géorgienne, on l’argumente par

différents faits historiques. Dans le cas actuel, nous considérons que la conceptualisation de la nation
géorgienne d’après le modèle exclusivement européen d’E. Renan en serait l’une des meilleures
preuves.
L’actuel exposé est consacré à ce sujet.

Quelques mots sur les notions principales.

Il existe plusieurs interprétations de la définition de la nation. Ici l’on ne s’étendra pas sur ce
vaste discours. Je vais juste présenter mon approche du sujet, qui correspond essentiellement aux
tendances principales de la littérature théorique occidentale contemporaine (Smith 2003a, Smith
2003b).
Les nations sont des catégories historiques. La majorité de nations s’est formée au XIXe siècle.
On distingue deux types principaux de nations: celles qui représentent le produit même de la
modernisation, dites nations du paradigme et celle qui se sont formées sur le base de l’idée nationale et
du nationalisme.
Pour les nations formées sur la base du nationalisme l’idée de la nation est très importante. Ce
narratif représente l’artefact culturel, créé par l’élite de la nation qui sélectionne et réinterprète les faits
du passé ethnique.
Ainsi, d’un côté les nations représentent un phénomène moderne, mais de l’autre les nations
disposent de racines ethniques profondes et leur signification est en grande partie conditionnée par le
passé.
Le nationalisme est une idéologie et un mouvement avec l'objectif du bien-être de la nation. Il
existe deux modèles du nationalisme : civil (étatique) et ethnique. Dans la littérature spécifique on peut
trouver d’autres termes pour parler de cette dichotomie.
La conceptualisation des nations pourrait se faire sur la base des deux modèles du nationalisme.
Souvent le nationalisme est lié à la politique, aux situations conflictuelles. Ceci n’est juste qu'en
partie, car le conflit et l’opposition ne représentent qu’une partie du phénomène. Son autre côté très
important c’est son lien avec la culture. Les processus de la mobilisation interne des groupes gérés par le
nationalisme d’après leur sens sont des processus culturels. Les périodes de la consolidation des nations
coïncident pour tous les peuples à leur renaissance culturelle. Alors que les leaders nationalistes (pères
des nations) sont des personnalités influentes dans le domaine de la culture.

286
 Le cas géorgien.
La nation géorgienne, comme toutes les autres nations est le produit de l’époque moderniste,
mais ses racines ethniques sont très profondes et se perdent dans un passé éloignée (avant notre ère).
D’après son origine, la nation géorgienne appartient au deuxième type des nations, comme
résultat du nationalisme issu au XIXe siècle. Ainsi, pour la représentation du processus de formation de
la nation géorgienne, la présentation et l’analyse du nationalisme géorgien et de l’idée nationale
géorgienne en particulier sont décisifs.
Dans la première moitié du XIXe siècle l’idée de la nation géorgienne n’était pas encore
entièrement claire pour les intellectuels géorgiens. C’était une des raisons des manifestations antirusses
massives au début du siècle et l’échec du complot de l’aristocratie dans les années 30, ce qui traduisait
une insuffisante élaboration de l’idée respective (Tchkhartishvili et Autres 2011 : 256-278).
L’élite culturelle géorgienne a fait le bilan de l’échec des manifestations nationalistes aux
objectifs politiques, et à partir de la deuxième moitié du siècle s’était consacré à l’identification ethnique
et culturelle de l’unité nationale.
Cette unité nationale se propage par les médias écrits. Le rôle de ces derniers est décisif lors de la
formation des nations (Anderson 1983). La réalité géorgienne n’était pas une exception : les lecteurs de
mêmes journaux et revues s’étaient réunis petit à petit autour de l’idée nationale et s’étaient
transformés en membres de cette même unité nationale.
L’élite culturelle géorgienne était entièrement impliquée dans la formation de l’idée nationale
géorgienne, mais le rôle le plus important est attribué au célèbre écrivain et homme politique Ila
Tchavtchavadzé (1837-1907).
Pour rependre ses idées dans l’unité géorgienne Ilia avait recours à différentes publications, mais
son instrument principal était Iveria, qui était édité sur près de trois décennies (1877-1906) et dont le
fondateur et rédacteur était Ilia Tchavtchavadzé.
Le narratif d’Ilia Tchavtchavadzé sur le sens de la nation géorgienne est exhaustif. Il comprend
toutes les questions concernant les Géorgiens. Le narratif de la nation géorgienne, c'est-à-dire l’idée de
la nation géorgienne d’après ses thèmes trouve ses parallèles dans les expériences d’autres pays et
correspond bien à la matrice universelle de l’idéologie nationaliste (Tchkhartishvili 2007 : 215-243), bien
que dans la réalité géorgienne elle dispose de certaines spécificités.
Dans les limites d’un exposé il est impossible de présenter l’idée de la nation géorgienne. Pour en
donner une impression générale je vais démontrer juste le schéma de l’idée de la nation géorgienne. Les
lecteurs trouveront plus de détails dans les publications précédentes (Nodia 2009 : 84-101; Tchkhar-
tishvili, Mania 2011 : 477-537: Tchkhartishvili 2013 : 189-206).
Le premier sujet d’Ilia sur l’idée de la nation géorgienne ou du narratif de la nation géorgienne est
daté de la fin des années 50. Son idée est de considérer la nation géorgienne en tant qu’unité sacrale.
L’unité guidée par le poète vers le dieu prêcheur. Cette ligne est présente dans plusieurs poèmes
lyriques d’Ilia, surtout dans le Poète. Comme on le voit dans la littérature théorique, les nations
contemporaines, tout en portant le caractère laïque, disposent des bases sacrales et pour l’existence de
la nation il est nécessaire de considérer l’union nationale comme une collectivité liée au Seigneur (Smith
2003 b). Ainsi le fait de commencer l’exposé sur la nation géorgienne par l’accentuation de son
caractère sacral est tout à fait justifié. Grâce à l’intuition typique des leaders nationaux charismatiques,

287
le jeune Ilia Tchavtchavadzé avait pressenti l’actualité de ce sujet. Car il ne pouvait pas connaître la
conclusion concernant les bases sacrales des nations de la science sociale contemporaine...
Au début de années 60, dans son récit Lettres du voyageur Ilia Tchavtchavadzé présente l’un des
idéaux fondamentaux du nationalisme – l’idéal de l’autonomie nationale. Son idée de l’existence
indépendante des Géorgiens est prononcée par le principal personnage du récit, le montagnard Lelt-
Gunia. Lors du processus de la formation de l’idée nationale géorgienne, les nationalistes géorgiens
idéalisaient la montagne géorgienne, l’endroit qui protégeait l’authenticité géorgienne. D’après les
nationalistes la montagne aussi bien que le peuple étaient le conservateur de cette authenticité. Par
conséquent ce n’est pas par hasard que l’idée la plus fondamentale pour les Géorgiens était prononcée
par le représentant de la région montagneuse.
L’idéal de la liberté, de l’indépendance ou autonomie (y compris l’autonomie politique) sont
fondamentaux pour le nationalisme et les narratifs nationaux, mais Ilia Tchavtchavadzé ne tente pas
d’élargir ce thème, en se focalisant entièrement sur l’auto identification ethnique culturelle et non
politique, car sans cela l’autonomie politique était impossible dans le monde déjà divisé en nations.
A la même époque Ilia Tchavtchavadzé se focalise sur les trois marqueurs ethniques en con-
sidérant leur conservation importante lors de la consolidation nationale géorgienne. Ces trois repères
furent la Patrie, la Langue, et la Religion. Certains chercheurs considèrent que Ilia Tchavtchavadzé avait
juste mentionné ces trois repères à la fin de son article Quelques mots sur la traduction de Fou de Kozlov
traduit par Revaz Eristavi. Mais en réalité c’était l’idée principale de son écrit et toute la réflexion
précédente aboutissait à la conclusion sur les trois richesses fondamentales des Géorgiens.
Le repère suivant qui a attiré l’attention d’Ilia Tchavtchavadzé était la mémoire historique. Cela
c’est passé vers la fin des années 60 du XIXe siècle, dans le cadre de la guerre russo-turque en 1877-
1878, quand apparaît la perspective du rattachement à la Géorgie de ses territoires historiques du sud-
ouest, à la population géorgienne musulmane. Dans ce contexte l’élite culturelle géorgienne est sensée
de restituer la région rattachée culturellement homogène aux autres régions, la condition obligatoire de
l’existence de la nation étant bien l’homogénéité sociale. Ilia Tchavtchavadzé avance alors la mémoire
historique en la désignant comme primordial parmi les repères. Son message principal était : la
différence religieuse n’est pas un obstacle pour l’unification des Géorgiens de la Russie et ceux de
l’Empire Ottoman, car ils ont le même passé et la même mémoire de ce passé. Ilia Tchavtchavadzé en
parle dans son article Géorgie de l’Empire Ottoman, qui avec toutes les publications mentionnées
représente l’un de textes principaux du nationalisme géorgien.
Dans les années 80 Ilia Tchavtchavadzé jouta encore un trait important au concept de la nation
géorgienne : la considération de la nation géorgienne comme unité ayant des obligations morales
communes. Ilia Tchavtchavadzé trouvait que sans moralité la nation n’existait pas. Dans son article paru
dans l’édition 74 d’Iveria en 1887, il signale que la nation est une unité grâce au Seigneur. Pour
argumenter cette idée il cite le célèbre essai d’E. Renan Qu’est-ce qu’une nation ?
C’est ainsi que se présente en traits généraux la nation géorgienne d’Ilia : crée par le Seigneur et
munie d’obligations morales communes. Cette unité se base sur: la mémoire de la cohabitation passée,
les biens laissés par les ancêtres, la langue et la religion, et l’envie d’indépendance.

288
 Si on le compare à la matrice universelle du nationalisme, on observe que le nationalisme
géorgien comprend les trois idéaux fondamentaux de l’idéologie nationaliste (Smith 2003a : 24-28), les
idéaux de l’autonomie, de l’unité et de l’identité.

Dans quel type de cadre du nationalisme se place l’idée de la nation géorgienne d’Ilia,
quelle était la nation géorgienne pour Ilia: civile ou ethnique?
Il apparaît que la perception du phénomène de la nation présentée par Ilia fut ambivalente. D’un
côté il situait la nation géorgienne dans le cadre du nationalisme citoyen, en tant qu’unité politique, et
de l’autre il la présentait dans le cadre du nationalisme ethnique et organique, comme une entité unie,
un être vivant pourvu d’une âme. Ilia instaurait nettement les limites ethniques culturelles de l’identité
géorgienne et de la nation ethnique géorgienne. On ne devenait Géorgien que pas sa naissance. C’était
inné et définitif pour l’individu. Ainsi les appels d’Ilia s’adressaient aux Géorgiens ethniques. La nation
géorgienne en tant qu’unité était un organisme vivant intelligent, elle pouvait être joyeuse et triste,
fatiguée et épuisée, pouvait pleurer, mourir et ainsi de suite. Mais d’un autre côté Ilia Tchavtchavadzé
considérait les groupes fondés sur les liens familiaux moins durables que ceux fondés sur les liens
politiques. Il accentuait la loi, la liberté, l’individualité en tant que repères de la nation.
L’appréciation de la conceptualisation par Ilia Tchavtchavadzé sur le modèle citoyen de la nation
est clairement visible lors de la popularisation par ses efforts du terme eri (nation) afin de déterminer
l’unité géorgienne s’appuyant sur l’identité culturelle collective.
Eri est un mot géorgien ancien qui signifie un groupe de personnes, une collectivité. Sa
particularité est qu’il ne précise pas le marqueur ou les marqueurs qui forment les bases du groupe, qui
définissent l’identification du groupe. De ce point de vue il diffère du terme de l’unité natesavi, issu de
l’identité culturelle collective à l’époque pré moderniste. Natesavi tout comme eri, signifie un groupe de
personnes, une collectivité, mais c’est une collectivité aux liens de sang. À partir du moment où natesavi
fut remplacé par eri, ce fut un signe important du fait, que la conceptualisation de la nation géorgienne
ne passait pas uniquement par tribu et famille, dans le contexte limité d’une ethnie (Tchkhartishvili
2009 : 35-38).
La conceptualisation ambivalente de la nation d’Ilia Tchavchavadzé était conditionnée par le
contexte politique et culturel, dans lequel se déroulait la consolidation de la nation. D’un côté pour
l’unité géorgienne, qui faisait partie de l’Empire, la délimitation ethnique et culturelle était importante :
il est connu, que dans les Empires se forgent les nations ethniques. D’un autre côté l’unité géorgienne
elle-même était multi confessionnelle, et le pays des Géorgiens – multi ethnique. Ainsi, l’état géorgien
de l’époque pré moderne représentait toujours le résultat d’un vaste consensus social. Alors de façon
identique dans la nouvelle réalité, pour atteindre l’idéal national majeur, c'est-à-dire l’autonomie
politique (indépendance), il était nécessaire de procéder à la conceptualisation sous la forme du
nationalisme civil de l’unité géorgienne (Tchkhartishvili 2014 : 202-213).

Ilia disposait t’il de l’analogue d’une telle conceptualisation?

Pour répondre à cette question il est important de savoir qu’un ami d’Ilia et l’un de ses premiers
biographe, Grigol Kipshidzé signalait, que l’idée d’Ilia correspondait à l’idée du célèbre érudit français
Ernest Renan. Ce fait avait attiré l’attention du professeur Mérab Gaganidzé (Gaganidzé 2007). Plus tard

289
je l’avais mis au cœur de la discussion spéciale dans ma récente monographie coécrite avec le Docteur
ès Histoire Kétevan Mania (Tchkhartishvili, Mania 2011). Grigol Kipshidzé faisait allusion à l’article
mentionné ci-dessus Géorgie de l’Empire Ottoman, où l’on souligne l’importance particulière de la
mémoire historique. Dans son essai Qu’est-ce qu’une nation ? Ernest Renan considérait la mémoire
collective comme élément majeur pour la formation de la nation. Son raisonnement était le suivant : la
base de l’aspiration de l’auto conscience de la nation ou le désir de la communauté c’est l’activité
mnémonique de la collectivité : oublier collectivement tout ce qui empêche l’unité (par exemple,
l’inégalité des classes, militaire et culturelle) et la mémoriser pour toujours ce qui favorise l’unité, la joie
commune, victoire, tristesse ou échec. C’est un processus permanent. Alors on pourrait comparer le fait
de l’existence de la nation au plébiscite quotidien. Les membres de l‘unité devraient prouver
quotidiennement leur désir d’être membre d’une unité, qui dispose d’un certain passé et par
conséquent un certain avenir (Rundell 1992 : 10).
Ilia était conscient de la coïncidence d’idées d’Ernest Renan avec les siennes. J’avais déjà
mentionné ci-dessus que pour renforcer son idée de la nation - unité à la grâce du Seigneur, Ilia citait
l’essai d’Ernest Renan Qu’est-ce qu’une nation ? C’est un fait très intéressant : Renan considérait la
nation en tant qu’unité politique, et en même temps en tant qu’unité morale. Il trouvait que la nation
était une idée française.
Ainsi, la considération de l’unité politique en tant que morale est la particularité de la
conceptualisation française du phénomène de la nation.
L’approche d’Ilia Tchavchavadzé est bien visible dans la publication de la traduction géorgienne
de l’essai sur les pages d’Iveria. Observons de plus près ce fait.
Iveria se met à parler d’Ernest Renan en 1882. Dans sa troisième édition de 1882 le journal publie
la traduction géorgienne de l’essai d’Ernest Renan Qu’est-ce qu’une nation ? L’ouvrage avait été
initialement exposé à la Sorbonne (11 mars 1882) et fut publié dans la même année.
Iveria avait publié la traduction sous le titre რა არის ერი? Qu’est-ce qu’une nation ? Accom-
pagnée d’une note de la rédaction : Cette remarquable intervention avait été présentée par le célèbre
scientifique Ernest Renan à l’Université de Paris le 27 février et fut publiée dans plusieurs revues
françaises. Elle concerne le mouvement des nations qui se propage dans toute l’Europe ce dernier temps,
et serait intéressante pour nos lecteurs.
L’approche d’Ernest Renan présentait une étape particulière dans l’histoire de la
conceptualisation du phénomène de la nation : au moment où la majorité des nationalistes déterminait
la nation par les critères objectifs, Ernest Renan désigna la nation comme l’unité fondée sur l’envie des
individus (citoyens). Par la même il transformait le mouvement au nom de la nation c’est à dire
l’idéologie en un phénomène compatible au libéralisme.
Très vite l’essai connut un grand succès dans toute l’Europe, et la réaction de l’élite culturelle de
Géorgie fut immédiate.
Après 1882 Iveria continua de publier les articles sur Ernest Renan, concernant l’héritage
scientifique de l’auteur, son activité sociale, sa vie personnelle. Les publications ne cessèrent ni après la
mort d’Ernest Renan. Plus tard sur les pages de Iveria apparu la traduction revisitée de Qu’est-ce qu’une
nation ?

290
 Ernest Renan sans aucun doute était une figure cruciale du XIXe siècle, ce qui en justifie l’intérêt
de la part d’Iveria. Mais l’information qui apparaît sur les pages du journal n’est pas une simple curiosité.
Ilia Tchavtchavadzé recourait aux idées d’Ernest Renan pour argumenter sa propre vision.
La définition de la nation par Renan est à l’unanimité un type volontariste de la conceptualisation
de la nation. Mais il est impossible de dire que la perception donnée par Ilia à la nation géorgienne est
placée dans le cadre du volontarisme.
Nous disposons d’un grand nombre de faits démontrant, que la conception de la nation
géorgienne présentée par Ilia porte des signes distincts de l’organicisme et du nationalisme ethnique.
Ceci avec le fait, que son idée sur la nation géorgienne dispose aussi des éléments du nationalisme civil.
Alors pourquoi Ilia Tchavchavadzé et son entourage le plus proche considéraient t’ils que l’idée
d’Ilia sur la nation correspondait à l’idée de Renan ?
Pour expliquer ce paradoxe tournons-nous vers l’étude d’Antony Smith sur Ernest Renan.
Contrairement aux avis répandus le chercheur démontre qu’en réalité Ernest Renan n’était pas du tout
un volontariste orthodoxe, ni adepte de la perception de la nation sur le mode volontariste. Ce trait lui
fut attribué uniquement par une interprétation erronée de ses idées.
Antony Smith étudie la confrontation entre le volontarisme et l’organicisme en opposant
Treitschke et Renan. Le premier avait utilisé les critères ethniques linguistiques pour prouver la légalité
de l’annexion de l’Alsace et de la Lorraine. En ce qui concerne Renan, Celui-ci avait une approche plutôt
politique et volontariste du sujet. Bien qu’il justifiait en partie la thèse de l’origine germanique de la
France, Renan portait l’accent sur la spiritualité des nations et soulignait l’importance de leur mémoire
historique et de leur volonté politique (Smith 2003a : 36-37).
Je trouve que cette analyse de Smith est tout à fait justifiée lors de l’interprétation de la nation et
la compréhension dans l’idéologie d’Ilia : d’un côté les racines ethniques de la nation étaient très
importantes pour Ilia, mais il considérait également que la volonté politique de ses membres avait
autant d’importance.
Ainsi, l’idée que se fait Ilia Tchavtchavadzé de la nation correspond effectivement à celle d’Ernest
Renan. Ce sont deux exemples de perception ambivalente de la nation où la conceptualisation du
phénomène de la nation réunit les traits des nations (civile et ethnique). La nation d’ilia Tchavtchavadzé
et d’Ernest Renan n’est pas le produit volontariste de l’ingénierie sociale, mais également pas celle la
donne naturelle du genre.
Dans ce contexte il ne serait pas superflu de mentionner un fait observé dans la littérature
spécifique : la réalité française se caractérise toujours par l’ambivalence lors de l’étude théorique du
phénomène de la nation ou lors de l’application pratique de la politique nationale. Liah Greenfeld
démontre que l’expérience française de la formation de la nation porte une empreinte du mixe
particulier : le nationalisme français est collectiviste c’est à dire simultanément ethnique et civil
(Greenfeld 1993 : 14).

Conclusion
La présente étude envisageait de caractériser le nationalisme géorgien du XIX siècle et de
représenter le processus de la formation de l’idée de la nation géorgienne. C’est dans ce but que fut
analysé l’œuvre du grand écrivain et homme politique géorgien Ilia Tchavtchavadzé.

291
 Il en résulte que la perception du phénomène de la nation donné par Ilia était ambivalente. D’un
côté il considérait la nation géorgienne dans le cadre du nationalisme civil, en tant qu’unité politique, et
de l’autre, dans le cadre du nationalisme organique, ethnique, en tant qu’unité immuable : un être
vivant muni d’âme et de morale. Ilia Tchavtchavadzé et ses collègues trouvaient qu’une telle vision du
phénomène de la nation correspondait à la définition d’Ernest Renan. C’est la raison pour laquelle la
traduction géorgienne du célèbre essai d’Ernest Renan Qu’est-ce qu’une nation ? Fut publiée l’année
même sur les pages d’Iveria dès sa parution (1882). D’après les études théoriques contemporaines, les
esprits géorgiens ne se trompaient pas en identifiant les idées d’Ilia et de Renan sur le phénomène de la
nation.
La convergence de sa propre vision avec la réflexion du célèbre érudit enchantait sans doute Ilia.
Ceci explique incontestablement l’intérêt du journal Ivéria pour l’œuvre et la biographie d’E. Renan que
l’on retrouve dans ses publications durant des années.
Cependant, d’après la chronologie des publications, on voit que l’essai mentionné d’E.Renan ne
représente pas la source principale pour toutes les idées d’Ilia concernant la nation.
La convergence des idées (analogues) des deux esprits était favorisée à l’époque par le contexte
paneuropéen du discours autour du phénomène de la nation.
 

Bibliographie:
1. ანდერსონი 1983. Anderson, Benedict. 1983. Imagined Communities. London. Verso.
2. გრინფელდი 1993. Greenfeld, Liah.1993. Nationalism. Five Roads to Modernity (paperback edition)Cambridge,
Massachusetts, London England: Harvard University Press.
3. ნოდია 2009. Nodia Ghia, Components of Georgian national idea: an outline, Identity Studies, I, Tbilisi. Ilia State
University Press.
4. რუნდელი 1992. Rundell, Ethan, trans. Ernest Renan, Qu’est-ce qu’une nation? Paris: Presses-Pocket.
5. სმითი 2003ა. Smith, Anthony. Nationalism. Theory, Ideology, History (reprint). Polity Press.
6. სმითი 2003ბ. Smith, Anthony. Chosen Peoples. Sacred Sources of National Identity. Oxford, University Press.
7. ღაღანიძე 2007. Gaganidzé Merab. Ilia Tchavtchavadzé : la conception de l'unité nationale. Recherches littéraires.
http://www.nplg.gov.ge/gsdl/cgi-bin/library.exe?e=d
8. ჩხარტიშვილი 2007. Tchkhartishvili Mariam. Les valeurs universelles de l'idéologie nationale dans l'œuvre et
l'activité de I. Tchavtchavadzé. Publication : 170 ans de la naissance d'I. Tchavtchavadzé. Edition de l'Institut de
Littérature géorgienne. Tbilissi.
9. ჩხარტიშვილი 2007. Tchkhartishvili Mariam Les ethnies géorgiennes à l'époque religieuse. Tbilissi, La maison
caucasienne.
10. ჩხარტიშვილი და სხვები 2011. Tchkhartishvili Mariam et Al. La naissance du nationalisme géorgien. Dans
"Travaux" publication de l'Institut d'Histoire. Faculté des Sciences Humaines. Université I. Javakhishvili. Tbilissi,
Meridiani.
11. ჩხარტიშვილი, მანია 2011. Tchkhartishvili Mariam. Le process de consolidation national géorgien au travers des
publications. Tbilissi, Universali.
12. ჩხარტიშვილი 20013. Tchkhartishvili Mariam. Georgian Nationalism and the idea of Georgian nation. Codrul
Cosminului. Vol.19, # 2, pp.189-206 http://atlas.usv.ro/www/codru–net/page19–2e.html
13. ჩხარტიშვილი 20014. Tchkhartishvili Mariam. Conceptualizing the Georgian Nation within the Romanov
Empire:Georgian Intellectuals in Search of a Matrix. Empires and Nations from the Eighteenth to the Twentieth
Century: Volume 1. Edited by Antonello Biagini and Giovanna Motta. Campridge Scholars Publishing.

292
 Le Code Civil de Géorgie comme exemple
de l’européanisation du Droit Privé géorgien

Sergi JORBENADZE
Master en Droit, Doctorant
LL.M., Université de Brême (Brême, Allemagne)
Université d’État Ivane Javakhishvili (Tbilissi, Géorgie)

INTRODUCTION
L'adoption du Droit en tant que partage de l’expérience positive d’un autre pays, joue un rôle
important pour tous les jeunes états. D’un côté l’état est obligé de partager les aspects essentiels du
pays développé, et de l’autre l’état adapte ses propres coutumes à l’expérience concernée.
La présente étude porte sur le rôle important de l’européanisation dans le Code Civil de la
Géorgie (CCG). L’européanisation en soi se base sur des valeurs particulières. Pour ce type de valeurs, le
pays doit absolument posséder un passé judiciaire, ce qui à la fin va être décisif pour son choix. Sur cette
base le pays va décider s’il devient pays-membre de la famille du Droit Continental ou du Droit Général.
La Géorgie, s’appuyant sur son passé a opté pour la première.
La majeure partie de l’étude est consacrée à la nécessité de l'adaptation à la réalité géorgienne.
Quelle était la raison de la nécessité du partage de l’expérience d’un autre pays et pourquoi les
Géorgiens, à l’instar des pays postsoviétiques, n’ont-ils pas accepté la participation à la codification
générale ? Les réponses à cette question pourraient être observées sous différentes angles. Dans la
partie finale de l'étude nous ferons part de la réponse à cette question.
La troisième partie de l’étude concerne certains aspects juridiques du CCG et sa conformité aux
règles de base du Droit Privé. Cette étude montre le développement du Droit, sur la base du CCG qui se
situe bien à l’écart du Droit soviétique et qui offre aux personnes physiques plus de droits que ce qui
était prévu par la loi précédente.

1. LA NÉCESSITÉ DE L’EUROPÉANISATION DE LA LÉGISLATION GÉORGIENNE.

La nécessité de l’européanisation de la législation géorgienne était conditionnée par les facteurs
des principaux défis-types des pays indépendants. Toute personne s’attelant à une nouvelle affaire,
affronte un nouvel défi, et lors de son activité apprend à accomplir ses propres obligations. Lors de cette
activité, parallèlement à la réalisation personnelle on pourrait envisager la nécessité de l’expérience du
prédécesseur.
Le partage de l’expérience ne signifie pas une application identique. L’expérience c’est une action
du passé qui avait clairement démontré les côtés positifs et négatifs. C’est bien là que se trouve la tâche
majeure de l’individu affrontant une nouvelle affaire: ne pas revenir sur les erreurs de son prédécesseur.
C’est dans ce cadre qu’il faudrait observer l’européanisation de la législation géorgienne: elle ne devait
pas faire les erreurs commises dans le pays européens. Elle ne devait pas accepter les normes, devenues
problèmes insurmontables sur le chemin de l’indépendance dans les autres pays. Par conséquent,
l’espace juridique géorgien se retrouvait devant une tâche majeure, pour la réalisation de laquelle elle

293
devait questionner ses prédécesseurs - pays européens : quelle action utile entreprendre pour arriver à
la fin aux résultats désirés?

1.1 Caractère inapproprié de la législation soviétique.

Dans les années 90 du XXe siècle, la législation soviétique en vigueur présentait un grand obstacle
pour l’établissement de relations juridiques appropriées en Géorgie. La nation géorgienne avait besoin
d’une culture juridique impérativement basée sur les traditions géorgiennes et de l’expérience d'un pays
étranger conforme à ces traditions.
Une partie des normes soviétiques était inappropriée pour un pays indépendant. L’exemple le
plus parlant c’est le droit de propriété. A l’époque soviétique, cette norme juridique n'avait pas un
caractère absolu dans le Droit Privé. Le droit de propriété adopté par la constitution géorgienne du 24
aout 1995 n’est pas seulement un droit protégé par l’état, mais est devenu la base constitutionnelle du
CCG en tant que noyau majeur du Droit Privé.
Ainsi, dans les années 90 du XXe siècle, le choix devait se faire entre la participation au travail de
la CEI et la coopération avec les Allemands. On s’était focalisé sur les européens. Le partage de
l’expérience européenne n’était pas une démarche sans importance pour les juristes géorgiens. Sur la
base de ce choix, la Géorgie allait s’éloigner du mode de travail postsoviétique sur le Code Civil et se
positionner sur un tout nouveau chemin pour la réalisation du dilemme d'une tâche difficile.
Un Droit issu du droit soviétique ne permettait pas à la Géorgie de faire les innovations que
permettait l'adoption d’autres régimes juridiques et surtout européens, car les Européens possédaient
une meilleure expérience de la codification que les pays de droit soviétique. Malgré l’existence de la
codification dans ces derniers aucune norme juridique ne donnait le sentiment de l’indépendance.
Sur la base de l’actuel CCG la différence est nette dès le premier Article. Ce premier Article du
CCG définit la norme régissant les dispositions du Code Civil et du Droit Privé et détermine leur
catégorie. C’est un bon exemple du caractère de ce Droit, qui à la différence des législations de Russie,
Arménie et Azerbaïdjan s’étend sur un espace plus vaste.

1.2 L’importance du partage de l’expérience pratique

La justice ce n’est pas uniquement la littérature juridique et les lois promulguées par le
parlement, mais surtout l’expérience pratique – la jurisprudence. C’est la base pour différencier les
valeurs juridiques des différentes lois.
Jusqu’au début des années 90 la Géorgie faisait involontairement partie de l’Union soviétique,
ainsi le pays n’a réussi ni à créer sa propre base législative ni à élaborer une jurisprudence appropriée.
Le sens de la pratique judiciaire ou du droit judiciaire réside dans la réparation des irrégularités
existant dans la loi. Dans le cas de l’Allemagne ou de la France : le raisonnement du tribunal sur la base
de la loi concrète détermine la nécessité de sa révision ou de son application. Dans le cas de la France les
normes juridiques civiles comme la promesse du prix sont différentes en théorie, mais en pratique le
tribunal les considère même comme un type d’accord unilatéral. A première vue, on pourrait trouver
l’arrêt de la cour absolument contraire à la doctrine. Mais cet arrêt représente finalement la base pour
décider si on doit ou non considérer ces types comme normes juridiques, qui pourraient entrainer le
changement des principes fondamentaux du Droit des contrats.

294
 Sur cet exemple, on pourrait dire que dans certains cas, un précédent revêt une grande
importance dans la jurisprudence. C’est bien sur la base de l’application pratique de la loi que l'on
pourra dire si la loi adoptée était appropriée à la vie de tous les jours. L'utilisation du précédent
européen dans le CCG était comme un conseil qu’aimerait recevoir une personne voulant affronter le
nouveau défi d’une manière extrêmement efficace.

1.3 La prise en considération des textes historiques du Droit géorgien lors de la codification.
Le fait d’européanisation ne devrait pas être compris comme une transposition invariable de tous
les aspects juridiques dans le CCG. En général la norme juridique du pays concret doit être compatible
avec les coutumes du pays et son expérience, car la coutume complète la norme établie par la loi.
Chaque pays essaie de créer un Droit à la mesure de son caractère national. Par conséquent, le
Code aussi devrait être harmonisé avec les coutumes établies. Et surtout dans le cas de la Géorgie, dont
l’expérience historique judiciaire contient des normes qui sont toujours appropriées aujourd’hui. Par
exemple le Livre du Droit du roi Wakhtang VI, où il s’agit du délai de prescription pour l’acquisition des
biens.
Mais on ne pourrait pas recourir aux textes historiques du droit sans s’adapter au quotidien, à la
pratique actuelle. Autrement dit, les principes majeurs de la norme juridique concrète pourraient bien
être pris en considération dans l’avenir, mais il fallait les harmoniser avec le développement
contemporain. Le CCG en est un exemple classique, car on y observe la fusion du Droit historique avec le
Droit contemporain européen.

1.4 Relations modernes pour un état indépendant

La nécessité de l’européanisation dépendait aussi des facteurs suivants : l’état indépendant était
en face des défis modernes, qui se reflétaient sur ses relations avec différents pays du monde. La
Géorgie ne pouvait pas devenir un pays hors de la globalisation, elle devait absolument tenir compte de
ces thèses importantes qui allaient favoriser son intégration avec les autres pays.

2. L’IMPORTANCE DU CODE CIVIL POUR LA GÉORGIE INDÉPENDANTE

Le Droit et surtout le Droit Civil est une base majeure pour la création d’un état indépendant.
Chaque pays dispose d’une législation propre, avec pour les états fédéraux une législation générale de la
régulation juridique fédérale. Sur cette base, on forme une unité, qui incite les habitants (sujets) du pays
d'effectuer ou d'éviter certaines actions.
Lors de l’orientation actuelle de l’européanisation de notre pays, la régulation des relations
juridique et civiles, basées sur l’égalité des individus est devenue le facteur important. Ainsi avec
l’adoption du CCG, la Géorgie devait s’orienter vers les pays de culture européenne et les approcher.
L’importance du CCG pour la Géorgie indépendante représentait un élément indispensable pour
l’autoréalisation de la nation. Ceci permettait au peuple géorgien de prendre sa propre décision sur
l’établissement des relations juridiques adaptées où chaque démarche ne serait pas dictée par le
gouvernement. Le droit d’action pour chaque personne concrète devait être déterminé par
l’argumentation de la loi. Dans ce contexte, le CCG se retrouva en face d’un défi capital : ses fondateurs
pouvaient choisir la voie du précédent législatif sous la forme du partage de l’expérience des pays du

295
Droit Général, mais ils pouvaient aussi opter pour la famille du Droit Continental. Le choix effectué
devait absolument correspondre à la réalité et aux coutumes géorgiennes. C’est une question à
analyser. Il est nécessaire de profiler la base, sur laquelle s’est appuyé le groupe d’auteurs du CCG lors
du processus de la création de la législation.

2.1 La non authenticité du partage de l’expérience du Droit Général

La valeur substantielle des pays du Droit Général c’est la pratique des précédents juridiques du
tribunal. Il ne faut pas penser que dans les pays du Droit Général il n’y a pas de lois. Au contraire, les lois
existent, mais elles ne présentent pas concrètement le fonctionnement de la norme. Aujourd’hui, pour
le partage de l’expérience des pays du Droit Général, il est important que le pays soit en possession
d’autant de nombre des précédents tribunaux.
On pourrait imaginer le désordre qui aurait pu envahir la Géorgie après son indépendance, si on
avait appliqué les principes fondamentaux du Droit Général. Le pays qui ne disposait ni de la pratique
judiciaire, ni des lois déterminées, aurait dû résoudre chaque litige par des nouvelles décisions et par
conséquent serait devenu la base d'une nouvelle jurisprudence. Tout ceci aurait créé certaines
absurdités dans la vie quotidienne.

2.2 Côté positif du partage de l’expérience du Droit Continental

A la différence des pays du Droit Général, la Géorgie avait pris l’exemple d’états du Droit
Continental et inscrit dans le CCG des normes toujours considérées dans les législations civiles des pays
européens en tant que normes positives. Pour argumenter ce partage, il est important de signaler, que
la Géorgie historique et actuelle est membre de la famille du Droit continental romano-germanique.
Ainsi, pour tenir compte des côtés positifs et négatifs des acquisitions historiques on le prend en
exemple.

2.2.1 Réception comme le partage de l’expérience

Le choix du Droit Privé européen ne signifiait pas la reprise à la lettre de la législation des pays du
Droit Continental dans le CCG. La traduction des lois étrangères et leur introduction dans la réalité
géorgienne serait d’une certaine manière une action inappropriée à la réalité de la part du législateur
géorgien. Chaque norme s’applique uniquement sur le territoire concret, dans des limites concrètes et
concerne uniquement un cercle concret d'individus, qui au sein de la population ou dans le cadre de la
législation du pays pourraient être orientée vers l’établissement des relations juridiques.
Le partage de l’expérience demande obligatoirement une coopération. La meilleure preuve en
est le fait, que lors de la création du CCG certaines normes juridiques furent traduites en allemand et on
prit en considération les notes les concernant. Autrement dit, les Européens partagèrent les normes de
notre réalité et proposèrent des conseils substantiels.

2.2.2 Transposition des conformités géorgiennes

On a évité de traduire le Droit d’un autre pays dans le CCG, cela se voit dans les exemples suivants :
la structure du Code Civil allemand (BGB) contient la partie générale (Allgemeiner Teil), droit des

296
obligations (Schuldrecht), doit des biens (Sachenrecht) et autres. Parmi les 6 volumes du CCG les 3
premiers comprennent : partie générale, droit des biens, droit des obligations, et autres. On peut déjà en
conclure que le législateur géorgien n’a pas procédé à la traduction à la lettre des normes dans le CCG.
Un autre exemple : Le Code Civil allemand connait le principe d’abstraction, lié aux bases
juridiques de certains aspects d’établissement de relations des biens et des obligations. Dans la
législation géorgienne une telle norme juridique n’existe pas directement dans le CCG. On peut
supposer ainsi, que lors du travail sur la législation le partage de l’expérience d’autres pays se faisait
uniquement s’appuyant sur sa conformité avec ce que la Géorgie connaissait.

3. ASPECTS PARTICULIERS DE L’EUROPEANISATION DU CODE CIVIL GEORGIEN

En parlant de l’européanisation du CCG il est important d’évoquer certaines normes juridiques
qui montrent la transposition de la législation des pays du Droit Continental dans la réalité géorgienne.
Nous allons observer certaines normes juridiques dans les 6 volumes du CCG (2 normes
juridiques dans la Partie générale, droit des biens dans le Droit de propriété, et la liberté des accords
dans le Droit des obligations (accords) qui se reflètent dans la vie actuelle.

3.1 Partie générale du CCG

Pour mieux présenter la question de la Partie générale du CCG, il faut observer ses 2 normes
juridiques fondamentales : l’autonomie privée des parties, la base d’égalité de personnes, et les accords.
Autonomie privée des parties – cette norme juridique s’appuie sur la base de l’égalité des
personnes, régie dans la constitution de la Géorgie. Le rôle de l’autonomie privée pour le
développement d'un pays démocratique est immense, car l’individu décide lui-même avec une liberté
d’action.
Différente manière de la régulation des accords – les accords, régis dans la partie générale du
CCG s’étendent sur les relations juridiques privées et sur certains relations juridiques publiques.
Autrement dit le droit géorgien ne différencie pas les accords par domaine.

3.2 Droit à la propriété défini par le CCG

Il est important de mentionner le lien entre le CCG et le Code Civil de l’Allemagne (BGB) dans la
systématisation des normes juridiques : il est hors de doute que le BGB a joué un rôle décisif pour la
forme finale du CCG, mais il est important de mentionner que le BGB régit en premier lieu les normes du
droit des obligations et ensuite les normes définies par le droit des biens. Le législateur géorgien a
refusé le système allemand et lors de l’organisation des volumes a placé en premier le droit des biens et
ensuite le droit des obligations.
Parmi les normes du droit des biens régies dans le CCG, il est important de souligner la nature
juridique du droit de propriété. Dans le cadre des objectifs civils le droit de propriété représente l’un
des exemples du droit absolu.
Les lois soviétiques ne prévoyaient pas la propriété privée de certains biens et des biens
immobiliers en particulier. Il ne s’agissait pas de biens communs, qui pourraient appartenir à deux ou
plusieurs personnes, mais du droit des citoyens de disposer librement de leurs biens à leur propre gré.

297
 L’un des meilleurs exemples de l'influence du CCG ce sont les facteurs de l’acquisition des biens,
pris sur l’expérience du Code Civil d’Allemagne. Cela peut être considéré dans en aspect de la liberté
juridique (des biens) du droit de propriété, qui a donné une nouvelle interprétation au cadre du droit de
propriété, prévu dans la législation soviétique.
Le Droit Civil Géorgien contemporain a donné à tous les individus le droit de jouir de la propriété
sur leurs biens et à leur propre gré. Ceci est important non seulement pour la mention des valeurs
constitutionnelles dans les normes juridiques, mais aussi pour le développement personnel de l’individu,
développement de son business, par exemple.
Dans la partie du droit de propriété il faut souligner une certaine innovation du CCG à la
différence de plusieurs pays européens : concession de la demande et transposition de la dette, ce qui
est fait rarissime dans les codes des biens de pays étrangers.

3.3 Droit des obligations (accords)

Il faudrait déjà se focaliser sur la notion d'obligation. Comme dans le cas de certains aspects
juridiques du Code Civil, le législateur géorgien s’est retrouvé devant un dilemme : tenir compte du
système de codification des pays postsoviétiques ou partager l’expérience européenne. Encore une fois
le législateur géorgien a opté pour l’expérience européenne.
Dans le premier cas il fallait prévoir dans le CCG la notion d’obligation dans le cadre de la
réalisation de l’obligation, ce qui ne serait pas complet dans l’ensemble des normes du droit civil. Le
partage d’expérience de certains pays du Droit Continental ne serait pas tout à fait approprié pour la
réalité géorgienne. En particulier l’exemple du Code Civil de la France, qui définit la notion d'obligation
par la définition de l’accord. Dans le CCG l’obligation est évoquée dans le cadre du droit de la demande.
Dans le Droit des obligations (accords) on a partagé le principe important de la liberté d’accord.
Cette norme juridique prévoit la libre action en soi, mais aussi l’établissement des limites de la liberté
d’action. Par exemple les parties ont le droit de décider personnellement du lieu de réalisation des
obligations, et autre. La norme juridique mentionnée joue un rôle substantiel dans les relations
économiques, pour lesquelles la législation géorgienne devait absolument attribuer d’une telle liberté à
l’individu. La notion de la liberté des accords représente la base primordiale de la définition juridique
pour la validité des accords, pour laquelle le consensus des parties lors de la signature est décisif.
Dans les codifications des pays du Droit Continental, la liberté des accords n’est pas non plus
illimitée. De ce point de vue il était important de partager l’expérience des pays européennes, qui dans
ces limites de liberté pouvaient prendre en considération les problèmes essentiels et les irrégularités.
L’un des meilleurs exemples c’est la contractualisation obligée, qui n’est pas définie dans certains pays
du Droit européen en tant que norme juridique.

3.4 L’impact des normes régularisées par CCG sur certaines normes du Droit Privée
Ici on va aborder l’impact du CCG sur les deux aspects importants de normes du droit privé : droit
intellectuel et droit du travail.
Le Droit des biens intellectuels se trouve dans le volume 4 du CCG. Les pays européens ne
possèdent pas ce type de système dans leurs codes respectifs. Si on prend pour exemple les Codes civils

298
de l’Allemagne et de la France, dans les deux cas le droit des biens intellectuels est réglé dans une
disposition à part et n'est pas traité dans le code.
Aujourd’hui le droit d’auteur est enlevé du volume du droit de propriété intellectuelle et régi en
norme juridique dans des différentes lois. Ici, après la codification effectuée dans le CCG, on observe le
partage de la tradition des pays européens (Droit Continental) et la régulation de ce domaine du droit
séparément. Envisager la propriété intellectuelle dans le CCG ne représentait pas une action contre
l'adoption des principes des droits européens, au contraire son sens était étroitement lié au droit de
propriété, car la propriété intellectuelle est un type spécifique de la propriété.
L’impact du Droit Privé européen dans ce domaine est considérable d’après les facteurs actuels :
le droit de propriété intellectuelle se base entièrement sur les principes du droit privé (CCG, articles
1100-1105) et lors de son application dans la vie quotidienne, la relation juridique, basée sur l’égalité
des individus joue un rôle primordial sur la base du Droit Civil (les biens) (domaine des biens et de
propriété).
Le second domaine juridique, à l’impact direct du CCG, c’est le Droit du Travail. Dans la réalité
actuelle plusieurs pays européens développés disposent du système, où le Droit du Travail se trouve
dans le Code Civil. Par exemple les Pays Bas. Mais dans d’autres pays où le Code du travail ne figure ni
dans le Code Civil, ni même dans les codifications, par exemple en Allemagne. Le législateur géorgien a
opté pour la position selon laquelle pour le droit du travail on devait créer un Code de Travail séparé.
Cela s’explique par le fait que le droit du travail comprend les éléments du droit privé, mais aussi un
grand nombre d’éléments des relations du droit public.
Le Droit du Travail ne sous-entend pas un domaine indépendant des normes du Droit Civil. On y
voit un grand nombre de normes juridiques régies par le CCG. Il faut noter l’alinéa 2 de l’article 1 du
Code du Travail de Géorgie, qui prévoit l'application de la norme du CCG dans les relations du travail. Il
faut noter aussi la question d’égalité des individus, - crédo substantiel du Droit Privé. On pourrait
prendre en considération les conditions standards de l’accord, qui n’est pas directement régi au niveau
juridique, mais est bien concerné vu le sens du Code du Travail,
L’impact du CCG sur le Droit de Travail donne la possibilité de déterminer les limites du domaine
d’action du premier, mais il existe entre eux plusieurs traits différents. En particulier les délais des
accords: les délais des accords de travail et les délais des accords du Droit Civil diffèrent radicalement.

Conclusion
Cet exposé se fixait l’objectif d’observer les principes substantiels du CCG en accentuant sur
l'adoption de l’expérience européenne lors de sa création. Pourquoi ce choix de l’expérience
européenne ? D’un côté le Droit géorgien devrait être évoqué dans la famille des pays du Droit
Continental, ayant une grande expérience, et de l’autre les pays du Droit Européen et la Géorgie avaient
un passé juridique commun de l’époque où pour le développement du droit géorgien l'influence était de
coutume. On arrive alors à la conclusion, que le CCG ne représente pas un héritage soviétique. Dans
l’époque antique en Géorgie on avait déjà procédé à l'adoption du droit gréco-romaine, ce qui fut le
début de l’établissement de la culture juridique.
L'influence a favorisé le développement du code civil géorgien et son harmonisation avec la
réalité contemporaine. Il est clair que le nouvel Code du gouvernement d'un état qui vient d’obtenir son
indépendance ne peut pas être un exemple de la codification. Le problème d’excellence existe dans des

299
pays beaucoup plus expérimentés que la Géorgie et dont la majorité sur le base de l’élaboration de la
pratique judiciaire prend souvent des décisions novatrices dans des cas concrets.
On pourrait en conclure, qu’on a procédé au partage de l’expérience de pays du Droit
Continental en s’appuyant sur les principes substantiels du Droit Géorgien. L’application des normes du
Droit Général allait créer des graves problèmes à chaque citoyen dans la vie de tous les jours lors de
l’établissement des relations juridiques.
L’utilisation des bases du Droit soviétique pour un pays indépendant et démocratique était
inappropriée, car dans ce cas les libertés fondamentales comme la liberté de propriété, liberté du
développement de la personne et autres auraient été menacées. Par conséquent le CCG a joué un rôle
primordial dans l’établissement du chaque domaine juridique et l’élargissement du Droit Privé. Dans la
législation en vigueur l’égalité des individus est le résultat juridique de l’extension de l’énoncé du
premier Article du CCG, dans lequel l'influence du Droit européen avait joué un rôle majeur de
régulateur juridique.

Bibliographie:
1. ზარანდია თამარ, სახელშეკრულებო ვალდებულების შესრულების ადგილი და ვადები, გა-
მომცემლობა "ჯი სი აი", თბილისი, 2005;
2. ზოიძე ბესარიონ, ევროპული კერძო სამართლის რეცეპცია საქართველოში, საგამომცემლო საქ-
მის სასწავლო ცენტრი, თბილისი, 2005;
3. კერესელიძე დავით, კერძო სამართლის უზოგადესი სისტემური ცნებები, ევროპული და
შედარებითი სამართლის ინსტიტუტის გამომცემლობა, თბილისი, 2009;
4. კერესელიძე თათია, შრომის ხელშეკრულებაში სტანდარტული პირობები შინაარსის კონ-
ტროლი, "შრომის სამართალი II" სტატიათა კრებული, გამომცემლობა "მერიდიანი", თბილისი,
2013;
5. ნინიძე თევდორე, სამოქალაქო კოდექსის პირველი მუხლის სტრუქტურა, პროფესორ აკაკი
ლაბარტყავას 80 წლის იუბილესადმი მიძღვნილი კრებული, გამომცემლობა "სამართალი",
თბილისი, 2013;
6. საქართველოს კონსტიტუციის კომენტარი, საქართველოს მოქალაქეობა, ადამიანის ძირითადი
უფლებანი და თავისუფლებანი, გამომცემლობა შპს "პეტიტი", თბილისი, 2013;
7. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის კომენტარი, წიგნი მესამე, გამომცემლობა "სამართალი",
2001;
8. სვანაძე გიორგი, ძლიერიშვილი ზურაბ, ცერცვაძე გიორგი, ცერცვაძე ლაშა, ჯანაშია ლევან,
რობაქიძე, სახელშეკრულებო სამართალი, სახელმძღვანელო, გამომცემლობა "მერიდიანი",
თბილისი, 2014;
9. ჭანტურია ლადო, სამოქალაქო სამართლის ზოგადი ნაწილი, გამომცემლობა "სამართალი",
თბილისი, 2011;
10. ჯორბენაძე სერგო, საქართველოს მომავალი სამოქალაქო კოდექსის ძირითადი პრობლემები,
სამართლის რეფორმა საქართველოში, 1994 წლის 23-25 მაისს თბილისში გამართული
საერთაშორისო კონფერენციის მასალები, თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბილისი,
1994;
11. ჯორბენაძე სერგი, ჯილდოს დაპირებისა და კონკურსის საერთო და განმასხვავებელი ნიშნები,
პროფ. ლადო ჭანტურიას 50 წლის იუბილესადმი მიძღვნილი კრებული, დავით ბატონიშვილის
სამართლის ინსტიტუტის გამომცემლობა, თბილისი, 2013;
12. ჯორბენაძე სერგი, სამოქალაქო კოდექსის ცალკეული სამართლებრივი ინსტიტუტების მოქ-
მედება შრომის კოდექსთან მიმართებით, სამართლის ჟურნალი "სარჩევი" #1-2, 2012, თბილისი,
2012.

300
 Quelques aspects de la défense de la dignité dans le droit civil
(approches géorgienne et européenne)

Mikheil BICHIA
Docteur en droit
Université David Agmashenebeli de Tbilissi
Université deTbilissi
Université d'Etat Ivane Javakhishvili (Tbilissi, Géorgie)
 
Introduction
Un des plus importants aspects de la défense de la dignité humaine est son étude
juridictionnelle. Il faut, tout d’abord, de distinguer les principales caractéristiques définissant la dignité.
On peut ensuite établir une notion juridique générale et distinguer la dignité dans le droit public de la
dignité dans le droit privé.
Le but de notre recherche est d’envisager les spécificités de la défense de la dignité dans le droit
civil. Pour ce faire, nous devons observer et montrer l’importance de la dignité, mais aussi souligner la
corrélation entre la dignité et les autres droits personnels et envisager le lien entre la dignité et le droit
au développement personnel. Dans le même but, nous définirons, en nous basant sur les méthodes de
l’analyse et de synthèse sociologique, normative et dogmatique, mais aussi du droit comparé, les
conditions du règlement de conflit de valeurs entre les intérêts privés et publics et essaierons de définir
les conditions de la responsabilité civile dans le cas du non-respect de la dignité.

1. Quelques mots sur la notion de la dignité

Le mot “dignité” provient du decus latin (fierté, exception, considération, disposition à respecter
l’individu) [28, pp.55-56]. On distingue deux formes de dignité – la dignité humaine et la dignité
personnelle. La dignité serait liée à l’essence même de chaque homme quels que soient son âge ou sa
condition sociale, qu’il s’agisse d’un nouveau-né ou d’un criminel dangereux. La dignité humaine signifie
que chaque personne a de l’importance et de la valeur. La dignité personnelle s’obtient par des actes
nobles et tout vil comportement lui porte atteinte [11, pp. 56-57].

2. Théorie logocentrique – une approche contemporaine de la dignité

On distingue plusieurs approches théoriques dans l’étude de la dignité. La théorie logocentrique
est la plus importante de ces approches.1 C’est par cette approche que la dignité humaine est envisagée
dans une très étroite relation avec la raison. Par définition, être humain signifie être digne.

1
D’après la théorie cosmocentriste, pour envisager la dignité humaine, il faut s’appuyer sur la théorie des origines
naturelles et des valeurs (axiologie). Dans ce sens, la dignité est une prise en considération des mérites
personnels. Grâce à la raison, la dignité donne aux humains la responsabilité de se situer au-dessus des animaux
par les signes de valeurs et de gouverner le monde, de partager le pouvoir avec les dieux. Les bienfaits doivent
être partagés comme le cosmos et l’univers [28, pp. 56-57]. Selon la théorie christocentriste, l’homme, compte
tenu de son rôle exceptionel, est l’image de Christ [30, p. 2; 28, p. 56]. Dans la chrétienté l’homme, la

301
 La dignité humaine doit être considérée dans sa relation avec la nature humaine, puisque
l’homme a la capacité de prendre conscience de l’universalité de ses actes. La dignité, de son côté, est
associée au respect du sujet (l’impératif catégorique de Kant) [28, pp.56-63]. La dignité humaine est
universelle et intangible. Chaque homme, quelque soit sa couleur de peau, sa religion etc.… est une
personne [25, pp. 57-59]. Dans le sens normatif, la dignité est, d’un côté, une caractéristique intrinsèque
de l’homme, et de l’autre, une exigence morale envers l’homme. La dignité ne dépend pas des actifs
individuels et des biens empiriques. La dignité est envisagée comme un signe préalable de l’essence de
la personne [36, p. 60-61]. Il n'existe pas de base normative pour détenir de la dignité puisque la dignité
de l’homme ne se forme pas au niveau normatif. La dignité est un état moral sur lequel se fonde
l’autonomie. Les hommes ont le droit à l’autonomie puisqu’ils ont la dignité par essence et le pouvoir
normatif existe par essence pour eux. [42, p. 10,12, 1]. La dignité, comme une norme concrète de la
protection des droits de l’Homme nous démontre que le bien-être de l’individu évolue à l’échelle
normative [45, pp. 51-52, 63].
Selon l’article 2 du Code civil géorgien, la constitution est la norme qui fait évoluer l’ordre des
valeurs du droit civil et par conséquence, la base juridictionnelle de la dignité se trouve dans sa
dimension constitutionnelle. [13, pp. 82-84]. L’article 17 de la Constitution géorgienne formule que la
dignité humaine est inviolable et intangible.
La notion de la dignité est large et comprend, entre autres, l’exigence sociale de respecter
l’homme. L’objectif premier de l’Etat, est de ne pas transformer l’homme en un moyen d’obtention de
ses buts. La dignité doit être considérée non seulement comme l’un des droits, mais comme un principe
constitutionnel servant de base à tous les autres droits fondamentaux (l’honneur, le droit à la vie privée,
la liberté de croyance etc.) [16, 17; 14, pp. 85, 91]. Ainsi, pour cette définition de la notion de la dignité
le tabou reconnu par la constitution ne réside pas dans l’interdiction de l’abstention ; il ne nécessite pas
d’explication dogmatique et signifie un statut particulier de l’interdiction dans la sociologie du droit, ce
qui souligne son caractère naturel [40, pp. 756-762].

3. La dignité et l’honneur
On distingue les sens factuel, social et normatif (éthico-juridictionnel) de l’honneur. Du point de
vue factuel et social, l’honneur est considéré comme un prestige social, une reconnaissance, la
renommée ou un événement social liée à la constatation que la société peut éprouver pour la personne
[41, pp. 200-201, 203; 38, pp. 181-182]. En ce qui concerne le sens normatif de l'honneur : il s’agît d’une

couronne de l’oeuvre divine, occupe une place exceptionnelle et en pêchant il porte atteinte à sa propre
dignité chrétienne. [1, p. 4, 13]. Pour ce qui est de la théorie polycentriste, la dignité y est définie au moyen
de la notion de la citoyenneté basée sur une vision utopique d’un univers où chaque homme serait heureux.
[28, p. 56]. La citoyenneté représente le lien politico-juriductionnel de la personne avec l’Etat et s’exprime
dans l’ensemble de redevances mutuelles. Elle se base sur le respect de la dignité humaine, la reconnaissance
de ses droits et libertés [10, p. 125]. Dans ce sens, le bonheur de chaque homme (citoyen) dépend de leur
perception des événements d’un point de vue citoyen. Comme on le sait, en Grèce antique, le polis était
dirigé seulement par les hommes : il s’agissait de la dignité des hommes. Il est impossible d’envisager la
dignité des hommes et des femmes séparément puisque les deux integrent les droits de l’homme à défendre
[27, p. 16; 28, p. 56, 61]. Toutefois, il est impossible d’expliquer la dignité seulement avec les aspects ci-dessus
mentionnés.

302
des qualités humaines [39, pp. 22, 25]. Ainsi, chaque homme est en possession de cette qualité quelque
soit l’attitude de la société envers lui. La notion de la dignité définit la valeur normative de la personne,
tandis que l’honneur définit son importance sociale et factuelle. D’un point de vue éthique et juridique,
l’honneur et la dignité, relèvent, tous les deux, de la sphère de non-être puisque seule la construction de
l’exigence du respect donne la possibilité de considérer comme égaux les hommes qui sont inégalement
respectés par la société (41, pp. 201-203].

4. Quelques mots sur la dignité dans d’autres branches de droit

Parmi les moyens juridictionnels de la protection de la dignité sont à prendre en compte les
conventions internationales et l’expérience pratique des cours européennes des droits de l’Homme.
L’utilisation de la Convention européenne des droits de l’Homme par le tribunal est importante si elle
permet au tribunal de prendre une décision préalablement impossible sans cette Convention [6, pp. 26-
28, 48]. Cette convention ne consacre pas d’article spécifique à la protection de la dignité. Cependant, la
Cour européenne des droits de l’Homme a envisagé la dignité dans le cadre de la protection de la vie
privée (article 8 de la Convention européenne) qui concerne le devoir de respect comme un devoir
positif. [52; 29; 26, pp. 751-753, 777, 784]. La dignité a la même signification dans le droit administratif
lorsqu’il s’agît de la protection des données personnelles et également dans le droit pénal lorsqu’il s’agît
de l’immunité psychologique ou physique de la personne, de sa liberté personnelle ou de la protection
de ses autres droits. Dans le droit, la protection du secret juridique, de l’information personnelle etc.…
exigent le respect de la dignité de la personne et par conséquent, de l’individu.

5. L’essence du lien social est issu de la protection de la dignité.

5.1. La dignité - une notion juridique générale
D’après la deuxième partie de l’article 18 du Code civil de Géorgie, l’individu a le droit d’exiger,
via le tribunal, a être protégé contre toute information portant atteinte à sa dignité, à son droit à la vie
privée, à son immunité physique ou à sa réputation si la personne communiquant l’information ne
prouve pas sa réalité [23]. Pour mieux expliquer cet article, nous devons définir l’essence de la dignité
de la personne. La dignité est la prise en considération par la personne de ses propres qualités morales
(ou autres) et de son importance sociale. La dignité est une catégorie d’évaluation. Elle est considérée
comme un bien immatériel qui peut être évaluée par la personne qui demande à être respectée [19].
Dans sa dimension éthique, la dignité est le droit au respect qui ne peut pas être financièrement
évalué [34, p. 456), parce que les relations immatérielles sont privés du caractère économique. Dans ce
cas, pour prouver le préjudice, il suffit que le droit protégé par la loi [22] soit violé. La dignité peut, à
cause de son universalité, s’étendre sur d’autres droits personnels et dans ce cas, sa protection
entraînera la protection de ces autres droits personnels. Cela peut être, par exemple, la protection de
l’honneur, de la réputation, du nom (le pseudonyme et le nom d’auteur) [9, p. 33), des données
personnelles [46, p.7°] etc..., ce qui ne veut pas dire que ces droits ne sont pas protégés
indépendamment par la loi [9, p. 29].

303
 5.2. La dignité comme objet du droit civil
a) La dignité parmi les éléments du droit civil
Le lien social est un moyen de protection des droits civils, mais ce lien existe même dans les cas où
ces droits sont violés. Le lien social protège les droits personnels qui ne sont pas liés aux biens matériels. Le
droit du lien social absolu implique, par exemple, un devoir général pour chaque tierce personne de ne pas
intervenir “chez” les ayants-droits. Les droits absolus existent en dehors du lien juridique et le droit
n’existe pas pour les réguler, mais pour les protéger en cas de violation. [2, pp. 85-92].

b) La dignité – la sphère centrale du droit personnel général

La dignité est la sphère centrale du droit personnel. Le fait que dans la législation géorgienne le
terme “droit personnel général” n’existe pas ne veut pas dire que le droit géorgien ne reconnaît pas ce
droit. Le droit personnel général ne comprend pas les droits qui concrétisent le droit au développement
libre de la personnalité dans les différents domaines de l’activité humaine. Le droit général personnel
protège les sphères qui ne sont pas protégées par les droits principaux. Pour cette raison, ce droit est
souvent nommé “ droit invisible” [7, p. 104), “ autre droit” ou “ droit-cadre”. Le nombre des biens
personnels est infini, celui de possivles violations de ces droits aussi; le droit personnel général existe
pour combler ces lacunes [ 31, pp. 193-196; 35, pp.6-7; 47, p. 73].
L’état est toujours le principal destinataire des droits principaux . Les droits principaux agissent
indirectement dans le droit géorgien [13, pp. 82-84]. Sur cette base est né le droit personnel général
établi par l’article 992 du Code civil géorgien. Ce droit qui est un sous-domaine de la liberté définit
l’espace de la protection du droit à l’auto-détermination [48, pp. 160-161]. Le droit personnel général
comprend les droits au développement personnel et au respect. La protection de la personnalité signifie
le droit à la solitude et au développement actif [37, p. 21, 109-110, 33, p. 25]. Le devoir premier du droit
personnel général est la protection de la dignité [7, p. 104]. L’article 992 sur le délit général protège,
grâce à son caractère souple, tous les biens qui ne sont pas couverts par l’article 18 du Code, si on
envisage les articles 18 et 992 en détails. [4, p. 138]. C’est la dignité et son essence qui sont envisagées
comme des sphères centrales du droit personnel faisant partie du droit au développement personnel
reconnu par la Constitution géorgienne [32, pp. 116-117].
La législation géorgienne protège les droits personnels généraux tels que l’honneur, l’expression
de la personnalité, le secret, le développement [31, pp. 194-194, 197-201]. En conséquence, si la
législation prévoit un événement général (le droit au développement personnel), nous n’avons pas
d’élément qui en fasse partie (le droit personnel général), mais seulement des parties de ces éléments.
On peut supposer que cette sphère située au milieu (le droit personnel général) est aussi protégée.
Aussi, le droit à la protection de la liberté est un droit personnel et la dignité doit être envisagée comme
l’objet de la protection juridique générale.

5.3. La dignité dans le conflit de valeurs

Dans l’ère de l’information le conflit de valeurs entre les intérêts privés et publics est d’une
actualité croissante. Cela concerne surtout le conflit de valeurs entre la dignité et la liberté d’expression.
L’affaire Castells contre l’Espagne a eu une importance exemplaire [50] parce qu’elle a montré que l’avis

304
exprimé peut être négatif ou positif et que ce qui importe c’est de tracer une ligne de démarcation entre
les doses de critique acceptable et la violation de la dignité [5, pp. 197-200].
Ce qu’on devrait remarquer en premier lieu, c’est qu’il s’agissait de personnalités publiques et
que l’intérêt public et le droit à l’expression libre ont une nette priorité sur le droit à la protection de
la réputation [24]. Cependant, quand des déclarations diffamatoires concernent la vie privée des
personnes, le respect de la dignité prend beaucoup plus d’importance que le droit à l’expression libre.
Par conséquent, la Cour suprême de la Géorgie, après avoir envisagé l’affaire “Linguens contre
l’Autriche” a déclaré que les personnalités politiques et les fonctionnaires doivent souffrir la critique
dépassant les limites si cette critique ne viole pas leur honneur, leur dignité, leur vie privée et leur
immunité [18].
Si les informations répandues par le requêteur s’appuient sur des données factuelles faibles, il
peut être considéré que le requêteur ne dépasse pas les limites de la liberté d’expression. [155].
Dans les affaires de diffamation de la Cour européenne des droits de l’Homme il est difficile de
différencier les faits des opinions [56), ce qui est pris en considération par la cour géorgienne.
Notamment, l’opinion est l’avis personnel d’une personne sur un événement, une idée ou une
personne. Le fait est, par essence, quelque chose qui a réellement eu lieu. Les événements peuvent
être faux ou vrais. La calomnie est liée aux informations. Pour qu’une déclaration soit qualifiée
calomnieuse, elle doit porter préjudice à la réputation de la personne [24].
Après avoir étudié la pratique juridique de l’Allemagne et de la Géorgie, il a été établi que la
liberté d’expression passe à l’ arrière-plan quand il rentre en opposition avec la protection de la
dignité [3, pp. 28-29]. Cependant, par l’amendement de 2004 du Code civil géorgien, l’opinion a été
reconnue comme une valeur protégée par privilège (1ière partie de l’article 4 de la loi sur la liberté
d’expression), ce qui a engendré le danger que le droit civil géorgien s’éloigne du droit civil allemand.
Il a été défini que n’importe quelle violation des droits reconnus par cette loi doit être justifiée et
fondée sur des preuves irréfutables.
Si le doute n’est pas confirmé selon la règle prévue par la loi, l’affaire doit être réglée au profit
de la liberté d’expression [21]. Grâce à cet amendement, la législation du droit civil géorgien s’est
rapprochée de la Cour européenne des droits de l’Homme [16]. Ici, il serait justifié d’utiliser les règles
prévues par la Constitution géorgienne; si les actes internationaux et la Cour européenne prévoient
de meilleures conditions pour la protection de la dignité, on pourrait remplir la fonction additionnelle.
Le standard de la protection de la dignité ne doit pas être abaissé par la loi, au contraire, il doit être
renforcé. Cela correspond à la hierarchie des sources établies par la Constitution géorgienne. Ainsi, un
des objectifs légitimes de la liberté d’expression et la protection des droits d’autrui (3ième partie de
l’article 19 de la Constitution de la Géorgie), [3, pp. 28-29]. Ce qui permet de garder l’identité
géorgienne.
La valeur est un idéal qui permet d’évaluer, la valeur est quelque chose qui n’est pas encore
réalisé et la valeur juridictionnelle, comme une norme de comportement établie existe dans la forme
de norme juridictionnelle [8, pp. 66-67, 100-101]. Par conséquent, les valeurs exprimées par les

305
normes juridiques doivent être opposées et le conflit de valeurs doit être réglé avec l’utilisation d’une
norme spéciale.
En ce sens, dans la pratique des tribunaux géorgien il existe des décisions où les intérêts ne sont
pas équilibrés et la dignité n’est pas respectée. Si elles n’avaient pas été portées devant la Cour
européenne des droits de l’Homme, ces affaires n’auraient pas permis de d'établir les erreurs de la
pratique juridictionnelle, ni d'identifier le conflit d'intérêts. Par exemple, l’affaire Gourguénidzé contre la
Géorgie [51]. Remarquons également une affaire où la cour d’appel de Tbilissi s’est basée sur
l’expérience européenne et a donné la priorité au droit de l’enfant de connaître l’origine de son père par
rapport au droit du père de refuser les test (Article 8, Convention européenne) [20, 53].
Ainsi, la liberté des sujets du lien social ne doit pas faire l’objet d’abus pour porter préjudice à
l’autrui (article 115 du Code). En même temps, le réglement du conflit de valeurs de lege ferenda
dépend du cas concret qui doit être envisage individuellement. Ainsi, les chemins du règlement du
conflit peuvent être différents, même si le critère général du règlement de conflit se trouve dans le
respect du principe d’égalité et de la comparaison des biens. Dans le cas de conflit d’intérêt entre la vie
privée et l’intérêt public, la liberté d’expression passe au second plan par rapport à la protection de la
dignité. Si les intérêts ne sont pas équilibrés il peut s’agir de la responsabilité pénale (les articles 18, 992,
993 du Code constitutionnel).

5.4. Le sujet de la défense de la dignité

Dès sa naissance, une personnalité physique a la capacité d’être porteur des droits et des
responsabilités civils (article 11 du Code), [13, pp. 167-168]. La capacité à avoir des droits personnels
peut être considérée comme une forme d’assertivité [4, p. 135]. Dans ce cas le sujet de la protection de
la dignité, compte tenu de sa spécificité, peut être un être humain qui est égal des autres êtres humains
libres et intègres [17].
L’homme participe dans le droit en tant que personne et identité. L’homme en tant que
personne a ses devoirs et droits qui disparaissent après son décès, même si les valeurs morales font
l’objet de la protection morale même après son décès [15, pp. 78-79]. Il faut aussi prendre en
considération le principe reconnu en Europe selon lequel la protection de la dignité de la personne
couvre le corps du défunt ainsi que son souvenir [43, pp. 172-174]. Ainsi, la personne est protégée par la
loi tant que son activité sociale dure (Article 19, du Code).

5.5. Sur les formes de la protection de la dignité dans le droit général

Est considéré comme atteinte à la dignité la divulgation de toute information contenant des
affirmations sur un comportement indigne violant les droits ou les normes morales [23]. Les formes du
respect des droits personnels sont : l’abstention de comportement portant atteinte aux droits, la
réfutation, la publication d’une réponse et le dédommagement [44, p. 338].
La violation de la dignité peut engendrer des réclamations de dédommagement des dégâts
matériels et immatériels (Article 18). Selon l’article 992, pour que la personne soit responsable des
dégâts, il faut que le rapport entre le dégât et la cause du dégât soit prouvé. La conjonction de ces
conditions crée le composant juridique (“Délit général”) [12, 184].

306
 Conclusion
a) La recherche a démontré qu’il est impossible de donner une définition précise de la dignité.
Cependant, la nature ontologique de la dignité se découvre si l’on observe ses caractéristiques.
Notamment, la dignité peut être considérée comme une source normative des droits d’autrui parce
qu’elle exige de remplir les devoirs liés au respect des droits des autres humains. La dignité humaine est
la valeur principale détenue par l’homme. Elle est le critère d’estimation individuelle.
b) Après avoir étudié l’expérience géorgienne et européenne, il a été établi que la dignité couvre
les sphères de l’identité, de l’auto-estimation, de la vie personnelle, de l’auto-détermination qui
peuvent être liés à l’immunité physique ou morale, le respect, le nom, le lien avec le socium, la
réputation. Plus les signes de quelque événement manquent, plus large peut être cet événement. Ainsi,
la dimension de la notion de la dignité dans le droit général doit être également vaste.
c) La dignité est considérée comme la sphère centrale des droits personnels et comme le droit
naturel; elle se trouve, en quelque sorte, à l’origine des droits personnels. L’atteinte à ces droits
personnels pourrait engendrer l’atteinte à la dignité, mais cela n’exclut pas les statuts indépendants de
ces droits. Au contraire, la dignité est un phénomène spécifique puisqu’elle couvre les origines réelles et
idéales dont la synthèse engendre quelque chose de nouveau, ce qui nous montre le caractère universel
de la dignité.
d) La dignité peut couvrir d’autres droits personnels et les protéger, ce qui porte un caractère
largement répandu dans le droit privé, compte tenu des méthodes de la protection que le droit privé
utilise. (Articles 18, 992 du Code). Ainsi, la dimension de la notion de la dignité dans le droit civil a un
caractère général. Les spécificités de la protection de la dignité sont différentes dans le droit public et
privé.
e) Il a été établi que la protection de la dignité est plus importante que les garanties de la
protection du droit à l’expression libre. L’expérience européenne nous a montré que les personnes
publiques peuvent souffrir beaucoup plus de critique que les personnes privées. Cependant et malgré
tout, la dignité est couverte par une protection absolue, surtout quand il s’agît de la vie privée. Le
partage de l’expérience européenne a une importance majeure dans la protection de la dignité et dans
le règlement du conflit d’intérêts entre les valeurs.
f) Le caractère général de la protection de la dignité concerne l’utilisation des droits civils. La
triade compensation-satisfaction-prévention a un rôle important dans les responsabilités civiles
qu’impliquent les dégâts. Les formes de la protection de la dignité sont tellement variées qu’elles créent
un mécanisme efficace et solide basé sur les fonctions de la responsabilité civile.

Bibliographie
1. ბერბიჭაშვილი გ., ადამიანის უფლებები – მიზანი თუ საშუალება, სამეცნიერო სემინარი თემაზე
„ქრისტიანული შემწყნარებლობა და ადამიანთა უფლებები“, თბ., 2013.
2. ბიჭია მ., სამოქალაქოსამართლებრივი ურთიერთობების მეთოდოლოგიური საკითხები,
„სამართლის ჟურნალი“, №1-2, 2010.
3. გოცირიძე ე., აზრის გამოხატვის თავისუფლება და რეპუტაციის უფლება (ღირებულებითი
კონფლიქტის დილემები), ჟურნ. „ადამიანი და კონსტიტუცია“, №3, 2005
4. კერესელიძე დ., კერძო სამართლის უზოგადესი სისტემური ცნებები, თბ., ეშსი, 2009
5. კორკელია კ., ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის გამოყენება საქართველოში, თბ., 2004

307
6. კორკელია კ., ევროპული სტანდარტების ინტეგრაციისკენ: ადამიანის უფლებათა ევროპული
კონვენცია და საქართველოს გამოცდილება, თბ., ევროპის საბჭო, 2007.
7. კუბლაშვილი კ., ძირითადი უფლებები, მე-2 გამოც., თბ., „ჯისიაი“, 2010
8. ნაჭყებია გ., სისხლის სამართლის მეცნიერების მეთოდოლოგიური ანბანი, თბ., 2006
9. ნინიძე თ., სახელის უფლების შინაარსი, ჟურნ. „საბჭოთა სამართალი“, №1, 1976
10. რუხაძე ზ., საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი, ბათუმი, 1999
11. საყვარელიძე ფ., ღირსება: ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებთან დაკავშირებული
ძირითადი ცნებები (ღირსება, თავისუფლება, თანასწორობა): ნაწილი I, ჟურნ. „სოლიდარობა“,
№2(29), 2009.
12. შენგელია რ., დელიქტური ვალდებულებები სამოქალაქო სამართალში, თსუ-ის იურიდიული
ფაკულტეტის 80 წლისთავისადმი მიძღვნილ საიუბილეო კრებულში: „სახელმწიფოსა და
სამართლის აქტუალური პრობლემები“, თბ., 2003.
13. ჭანტურია ლ., სამოქალაქო სამართლის ზოგადი ნაწილი, თბ., „სამართალი“, 2011
14. ტუღუში თ., ბურჯანაძე გ., მშვენიერაძე გ., გოცირიძე გ., მენაბდე ვ., ადამიანის უფლებები და
საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს სამართალწარმოების პრაქტიკა, თბ., 2013.
15. სსკ-ის კომენტარი, წ., 1, თბ., 2002.
16. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს (მე-2 კოლეგია) 2004 წლის 11 მარტის
გადაწყვეტილება (№2/1/241).
17. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 ოქტომბრის გადაწყვეტილება (№2/2/-
389)
18. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს სამოქალაქო, სამეწარმეო და გაკოტრების საქმეთა პალატის
(შემდგომში – სუსგ), 2006 წლის 14 ივნისი (№ას-1106-1352-05).
19. სუსგ, 2009 წლის 23 ივლისი (№ას-1174-1319-08).
20. სუსგ, 2010 წლის 7 მაისი (№ას-41-40-2010).
21. სუსგ, 2011 წლის 14 ივლისი (№ას-207-194-2011).
22. სუსგ, 2012 წლის 3 აპრილი (№ას-1477-1489-2011).
23. სუსგ, 2012 წლის 3 აგვისტო (№ას-208-201-2012).
24. სუსგ, 2012 წლის 24 სექტემბერი (№ას-667-638-2011).
25. Aguas Jove Jim S., The Notions oft the Human Person and Human Dignity in Aquinas and Wojtyla, KritikeVolume
Three Number one, June 2009.
26. Maxine D. Goodman, Human Dignity in Supreme Court Constitutional Jurisprudence, 84 Neb. L. Rev. 740, 2006
27. Hughes A., Democracy in crisis, Equality and Human Dignity in South Africa and Ireland, 2011.
28. Lebech M., What is Human Dignity? Maynooth Philosophical Papers, Maynooth, 2004
29. Wildhaber L., The European Court of Human Rights in action, Ritsumeikan L. Rev., № 21, 2004
30. Dangl O., Der Begriff der Menschenwürde, in der Publikationsreihe des Kompetenzzentrums für
Menschenrechtspädagogik an der Kirchlichen Pädagogischen Hochschule Wien/ Krems, 09/2012
31. Ehmann H., Zur Struktur des allgemeinen Persönlichkeitsrechts, in: JuS, 1997
32. Ehmann H., Der Begriff des Allgemeinen Persönlichkeitsrechts als Grundrecht und als absolute-subjektives Recht,
in: Festschrift für Apostolos Georgiades, Athen; München, 2005
33. Ehmann H., BGB, 12. Auflage, Handkommentar mit AGG, EGBGB, ErbbauRG, HausratsVO, LPartG, ProdHaftG,
UKlaG, VAHRG und WEG, 2008.
34. Fricke E., Achtung der Menschenwürde als ständige Herausforderung: Virtualität und Inszenierung – auch ein
Rechtsproblem? in E-Journal: “Communicatio Socials”, 44. Jahrgang, Nr. 4, 2011.
35. Frick Marie–theres, Persönlichkeitsrechte, Beiträge, Liechtenstein-Institut, Forschung und Lehre, Nr. 5,
Liechtenstein, Fürstentum Liechtenstein, 1996
36. Lim Mi-Won, Der kantische Begriff der Menschenwürde in der bioethischen Perspektive, in “Nomos”, No. 20, Jun.,
2007
37. Münch H., Der Schutz des Einzelnen vor Presseveröffentlichungen durch den Deutschen Presserat und die britische
Press Complaints Commision, Eine Untersuchung zur Spruchpraxis unter besonderer Berücksichtigung des
zivilrechtlichen Rechtsschutzes der Privatsphäre (Dissertation), Konstanz, 2001
38. Niggli M. A., Riklin F., Skript Strafrecht, Besonderer Teil (BT.), 10. Auflage, 2007.
39. Perger T., Ehrenschutz von Soldaten in Deutschland und anderen Staaten, Köln, 2003
40. Poscher R., Die Menschenwürde, als Tabu, in: JZ, 15/16/ 2004.
41. Rühl, Ulli F. H., Die Semantik der Ehre im Rechtsdiskurs, “Kritische Justiz”, Heft 2, 2002.
42. Schaber P., Menschenwürde und Selbstverfügung, Zurich, In: Byrd, Sharon B; Hruschka, Joachim; Joerden, Jan
C. Themenschwerpunkt: Recht und Ethik im Werk von Jean-Jacques Rousseau. Berlin, 2012.

308
43. Schweers St., Die vermögenswerten und ideellen Bestandteile des Persönlichkeitsrechts nach dem Tod des Trägers
(Dissertation), Köln, 2006.
44. Siebrecht I., Der Schutz der Ehre im Zivilrecht, in: JuS, Heft 4, 2001
45. Stepanians M., Gleiche Würde, gleiche Rechte, in: Stoecker (Hg.): Menschenwürde – Annäherungen an einen
Begriff, öbv & hpt, Wien, 2003.
46. Trost F., Informationelle Selbstbestimmung – Persönlichkeitsrecht, Informationen als ökonomisches Gut – Ein
Konflikt, 1. Auflage, GRIN Verlag, 2009
47. Uesseler CH., Einwirkungen der Grundrechte auf das Schadenersatzrecht (Dissertation), Wuppertal, 2008.
48. Wittern F., Das Verhältnis von Right of Privacy und Persönlichkeitsrecht zur Freiheit der Massenmedien
(Dissertation), Hamburg, 2004.
49. B. v. France, 1992 წლის 25 მარტის გადაწყვეტილება.
50. Castells v. Spain, 1992 წლის 23 აპრილის გადაწყვეტილება.
51. „გურგენიძე საქართველოს წინააღმდეგ“ 2006 წლის 17 ოქტომბრის განაჩენი.
52. Pretty v. U nited Kingdom, 2002 წლის 29 ივლისის გადაწყვეტილება.
53. Mikulić v. Croatia, 2002 წლის 2 თებერვლის გადაწყვეტილება.
54. Lingens v. Austria, 1986 წლის 8 ივლისის გადაწყვეტილება.
55. Dichand and others v. Austria, 2002 წლის 2 თებერვლის გადაწყვეტილება.
56. Jerusalem v. Austia, 2001 წლის 27 თებერვლის გადაწყვეტილება.

309
 Pont franco-géorgien de lettres et de peinture

Gaston BOUACHIDZE
Traducteur, professeur émérite
Université de Nantes, (Nantes, France)

La chance m’a souri et m’a mis entre deux langues et deux pays : entre la Géorgie, pays de mon
père et la France, patrie de ma mère. Entre deux villes jumelées, Tbilissi, où j’ai vu le jour et Nantes où je
vis depuis une vingtaine d’années. Je poursuis mon activité d’écrivain et de traducteur commencée à
Tbilissi, à Nantes. Après avoir enseigné la littérature française comparée à l’Université de Tbilissi, je
travaille actuellement pour l’Académie de Bretagne et des Pays de la Loire.
De temps en temps (mais de plus en plus rarement) des curieux me demandent : où se trouve la
Géorgie? La réponse est la même: «En Europe». Pour le prouver, examinons le fruit du travail de
quelques décennies.
«Le Chevalier à la peau de panthère » me confiait : La présente histoire persane en géorgien fut
transposée… Et depuis, chaque fois que je me mets à traduire de la prose ou de la poésie, j’entends ces
paroles : La présente histoire française en géorgien fut transposée ou plus souvent : La présente histoire
géorgienne en français fut transposée… La traduction est toujours accompagnée d’histoires. Penchons-
nous sur trois romans traduits en géorgien.
En 1973 les éditions «Nakadouli» publient le premier volume d’une série de 8 volumes de Jules
Verne : «Voyage au centre de la Terre». Jules Verne occupe une place toute particulière dans ma vie, il
m'a suivi de Tbilissi à Nantes, sa ville natale. Déjà à l’âge de 11 ans, j’imitais Jules Verne la plume à la
main. Arrivé à Nantes j’ai été accueilli à l’hôtel Jules Verne. Plus tard, j’ai découvert que «Claudius
Bombarnac» confia à un reporter français arrivé à Tbilissi le soin de décrire le spectacle de la ville.
En 1965, nous avons traduit avec Koté Djavrichvili «Les Mots» de Jean-Paul Sartre. Une surprise
nous attendait, malheureusement Koté décédé depuis quelques années ne put y assister. Le texte est
paru, dès sa traduction dans les numéros 6 et 7 de la revue «Mnathobi». En août 1968 les chars
soviétiques entrent à Prague. Sartre condamne l’agression. En 1974 la version complète de la traduction
«des Mots » est prête à paraître en 50 mille exemplaires aux éditions «Mérani». L’ordre de détruire le
tirage ne tarde pas à arriver. Par chance, une des responsables des éditions ose garder deux exemplaires
du livre pour les confier aux traducteurs.
Dans notre siècle la situation change. Je voudrais remercier les éditions « Intellect » qui présente,
en 2011, au lecteur géorgien «Les Mots». Ni Jules Verne, ni Sherlock Holmes n’auraient pu imaginer une
telle aventure. Ce qui est symbolique, c’est que la présentation du livre a eu lieu à la Maison de l’Europe
à Tbilissi.
Le sort de «la Peste» d’Albert Camus ne fut pas différent. Le livre traduit avec Koté Djavrishvili et
Nestan Iordanishvili n’est paru qu’en 2012 aux éditions «Agora».
Feuilletons maintenant quelque dizaine de livres traduits en français et suivons la chronologie de
leur publication.
Commençons par les contes folkloriques qui déploient leurs ailes hors du temps. En 1988 a paru
une publication commune des éditions «Radouga» de Moscou et des POF (Publications Orientalistes de

310
France), «Le Frère de Cendrillon». Le recueil de contes s’ouvre par une préface féérique. Au-delà de
neuf montagnes et trois mers, Natsarkékia rend visite à la belle Cendrillon et lui offre un coffre rempli
des contes de fées de son pays. Cendrillon est heureuse et sourit, la cendre se transforme en or.
Les mêmes éditions publient en 1990, «Amiran-Darédjaniani» de Mossé Khonéli.
En 1989 paraît, toujours aux mêmes éditions, «le Chevalier à la peau de panthère», illustré par
Roussoudan Phetviachvili. La traduction garde le rythme et les quatrains monorimes de l’original. Un
exemple, pour chasser les démons:
À Ton image, unique Dieu, en toutes choses l’on s’attend,
Accorde Ta protection afin de bafouer Satan,
Initie-moi au fol amour qui de mortels enlaça tant,
Soulage-moi de mes péchés que l’au-delà n’efface à temps.
En 1978, les éditions «Ganatleba» publient «La Sagesse du Mensonge» de Soulkhan-Saba
Orbéliani (1658-1725). Le livre est illustré des dessins de Lado Goudiachvili. Toujours en 1978, les
éditions POF publient la traduction, mais le titre change et devient « La Vérité du Mensonge». C'était en
1713 Vakhtang VI avait envoyé l’écrivain en mission diplomatique en Europe: Orbéliani se rendra au
Vatican pour rencontrer le pape Clément XI et à Versailles, pour parler à Louis XIV. «La Vérité du
mensonge » fait partie de la liste d’œuvres représentatives de l’Unesco.
Le recueil de poèmes de Vaja-Pchavéla (1861-1915), «Le Mangeur de serpent» publié par POF-
Radouga, réunit six poèmes : «Gogothour et Aphshina», «Alouda Kétélaouri», «Ethér», «Bakhtrioni»,
«l’Hôte et l’invité» et «Le Mangeur de serpent». Trois de ces poèmes (2, 5, 6) seront repris par les
éditions « Siesta » en 2013 et le livre sera illustré par Thenguiz Mirzachvili. En 1998, le numéro consacré
à la littérature géorgienne de la revue «Missives» publie «le Récit du faon» de Vaja Pchavéla.
Le recueil de poèmes d’Akaki Tsérétéli, «Souliko» attend d’être publié.
«Prose et poésie» d’Ilya Chavchavadzé (1837-1907) illustré par Russudan Phetviachvili a paru à
Nantes, chez Coiffard pour l’anniversaire des 30 ans du jumelage de Nantes et de Tbilissi et avec le
soutien de la ville de Nantes. La traduction a attendu 20 ans avant d’être publiée. Ilya, comme Victor
Hugo, s’était engagé en faveur de l’abolition de la peine de mort.
«Moi et la nuit» de Galaktion Tabidzé, Nantes, Petit Véhicule, 1998.
«Data Toutachkhia» de Tchaboua Amirédjibi, l’Age d’homme, 2012. Plus tôt, en 2007, dans
l’ouvrage de référence «Lettres européennes» (De Boeck, Bruxelles) Tchaboua Amirédjibi sera le
premier écrivain à représenter la littérature géorgienne.
«La prose géorgienne des origines à nos jours», un livre épais de 550 pages avec une
reproduction de «Trois fêtards et un chien» de Pirosmani a été publié par l’Esprit des Péninsules /
Editions UNESCO, en 1998. On lit sur la quatrième de couverture «La Géorgie n’est pas seulement le
pays de Prométhée où les Argonautes sont partis chercher la Toison d’or. C’est aussi le berceau d’une
littérature ancienne de 15 siècles, au caractère européen ». Les quatre volumes du recueil couvrent la
période allant du martyre de «Sainte Chouchanik» …au 20ième siècle.
Par surprise, notre pont franco-géorgien a été soutenu par une série de 12 volumes à la
couverture gris claire, «Patrimoine littéraire européen» (De Boeck, Bruxelles, 1992 – 2002). Des extraits
de la littérature géorgienne sont publiés dans plusieurs volumes de cette anthologie. Pour couronner le
tout, les 26, 28 novembre 1998 la ville belge de Namur a accueilli un colloque international dont les

311
actes ont été également publiés en 2000. Mon exposé intitulé « L’Europe autour de la Géorgie » en a
fait partie.
On ne peut omettre le mérite de Marie Brosset, l’homme qui a beaucoup contribué au
développement des relations franco-géorgiennes. J’ai consacré quelques années de ma vie à l’étude de
sa vie et de son œuvre. Le livre destiné à un large public et intitulé « Мари Броссе, страницы жизни »
a été publié par les éditions « Mérani » en 1983. Cette publication aussi a eu droit à son histoire. Les
10000 exemplaires publiés ont été vendus rapidement. En 1996 c’est toujours Nantes qui donne une
seconde vie au livre et le publie avec le titre La vie de Marie Brosset aux Éditions du Petit Véhicule. La
quatrième de couverture nous rappelle le paradoxe qui n’a cessé d’exister : „ Le premier scientifique
européen étudiant la Géorgie, Marie Brosset est très respecté en Géorgie mais reste méconnu en
France ». Selon les compatriotes de Brosset, jamais deux sans trois ; les deux épisodes ci-dessus
racontés s’accompagnent d’un troisième – le livre n’est pas encore paru en Géorgie.
En 1995, à l’Université de la Sorbonne j’ai soutenu ma thèse de doctorat en littérature générale
et comparée intitulée « Contribution à l'histoire des relations littéraires franco-géorgiennes ».
Mon premier livre « De Montmartre à Mtatsminda » (éditions Khélovnéba, 1972) est consacré
aux différents représentants de l’art français ayant donné des spectacles à Tbilissi (La danseuse Liane
Daydé, le metteur en scène André Barsacq et d’autres.)
Ma trilogie « Les pas dans les pas » revient à la Géorgie (le Marquis de Custine voyage en Russie,
Alexandre Dumas et André Gide rendent visite à la Géorgie), (Hermann, Paris, 2004 – 2005). Selon le
lecteur français, il s’agît d’un roman biographique.
Et pour terminer, quelques mots sur la peinture. Je vais tenter d'achever la trilogie projetée il y a
longtemps. Elle s’appellera « le Toast au poisson, récit de la peinture géorgienne ». Le premier livre de la
trilogie « Pirosmani ou le saut de cerf » publié en russe par les éditions Khélovnéba en 1981 en 100 000
exemplaires. Des extraits des deuxième et troisièmes livres ont été publiés dans des revus géorgiennes :
«Lado Goudiachvili ou le songe d’une fresque» et «David Kakabadzé ou les carrés de l’Iméretie ». Après
avoir lu le texte, Monsieur Goudiachvili m’a offert une reproduction dédicacée du « Sourire d’un
fresque». Les réactions de Vakhtang Béridzé et d’Alexandre Kamenski («Что и как видел Нико
Пиросмани. О новой книге Г. Б.», Lettres soviétiques, 1984, N° 306).
Encore deux petits ponts précieux. Le premier essai sur l’œuvre de Picasso est signé par
Guillaume Apollinaire. Il est très possible que le premier essai sur la peinture de Pirosmani lui
appartienne aussi.
Deux ans avant sa mort, Picasso verra l’exposition de Pirosmani organisée au musée du Louvre
par André Malraux et ensorcelé par la vision du monde de Nikala, dessine le portrait du peintre
géorgien.
Les grands peintres se rencontrent malgré le temps et l’espace. En 1999 Nantes a accueilli une
exposition de Pirosmani. Le catalogue s’ouvre avec mon texte « Une vie légendaire en couleurs ». Une
nouvelle intitulée « Des roses pour Marguerite » (deux traductions en géorgien par Gouranda Datachvili
et Nestan Iordanichvili), Nantes, 1999.
Souhaitons une longue vie au pont franco-géorgien, que ceux qui en profitent soient de plus en
plus nombreux.

312
 Le modernisme géorgien comme occidento-centrisme

Konstantine BREGADZE
Docteur ès Lettres
Université d'Etat Ivane Javakhishvili (Tbilissi, Géorgie)

Nous devons franchir les frontières éthnographiques culturelles géorgiennes.

Konstantiné Gamsakhurdia

Dans l’histoire de la conscience et de la culture géorgiennes c’est bien le modernisme et en

particulier le modernisme littéraire géorgien qui constitua cet espace spirituel et esthétique, où fut
posée radicalement la question de l’orientation vers l’Europe et les valeurs européennes.
Le modernisme littéraire géorgien ne visait pas uniquement un objectif de renouvellement de la
littérature géorgienne sur la base du paradigme de l’esthétique moderniste européenne dans le secteur
européen (T.Tabidzé), mais aussi l’orientation politique et culturelle de la Géorgie vers l’Occident et
l’Europe en général.
Le modernisme littéraire géorgien n’est pas apparu de manière spontanée, chaotique ou
épisodique dans l’histoire de la conscience et de la littérature géorgiennes, comme le déclaraient les
critiques littéraires marxistes sur commande de l’idéologie soviétique, mais son apparition fut précédée
de prémices socioculturelles objectives et concrètes:
a) la situation politique coloniale de la Géorgie dans les limites de l’Empire russe.
b) l’état ralenti de la culture et de la littérature géorgienne, pendant un siècle de colonisation
russe, ce qui éloigna la Géorgie du contexte culturel et littéraire européen, ainsi que du processus de
modernisation économique et sociale.
c) l’agression politique et idéologique du bolchévisme russe contre la Géorgie dans les années 20
[Brégadzé 2013 : 8].
Ainsi le modernisme géorgien se forme en tant que phénomène autoréflexif, qui d’un côté est
conscient du ralentissement politique, culturel et esthétique de la Géorgie, mentionné ci-dessus, -voir le
terme d' обывательщина de Grigol Robakidzé dans sa lettre Modernisme géorgien [rus] (1918)
[Robakidzé 2013 : 338] pour désigner le quotidien colonial géorgien du XIXe, début XXe-, et de l’autre
est également conscient de sa propre mission vis-à-vis de la culture et la littérature géorgienne. Ceci
sous-entend l’orientation vers les paradigmes culturels et esthétiques européens/ occidentaux et leur
mise en place harmonieuse à côté des paradigmes traditionnels culturels géorgiens (en paradigme
culturel, traditionnel géorgien je sous-entends l’universalisme géorgien, crée et développé par
Rustaveli), sur le base duquel devait se réaliser le renouvellement fondamental de la culture et de la
littérature géorgienne. (T.Tabidzé, – Mallarmé et Rustaveli. Voir son texte de programme, Aux Cornes
bleues).
Il est donc tout à fait naturel, que de cette réflexion, ainsi que de la propagande de nouvelles
valeurs esthétiques modernistes surgissent les manifestes littéraires des modernistes géorgiens. Ce sont

313
les lettres, culturelles-philosophiques, littéraires-théoriques et littéraires-critiques activement publiées
dans leurs propres journaux et revues littéraires (circa 1915-1925) [rev. litt… 2011]. Ceci démontre que
le modernisme géorgien avait ouvert un vaste front pour l’accomplissement de sa nouvelle mission
politique et culturelle.
Le modernisme géorgien et par conséquent le modernisme littéraire géorgien est un projet
interrompu (B. Tsipuria). Il a été stoppé par l’agression bolchévique (1921), suite à laquelle l’idéologie
bolchévique se confronta par sa forme répressive à l’esthétique moderniste, aux modernistes géorgiens
et à leurs œuvres ; et ensuite par l’implantation dans les années 30 du réalisme socialiste comme unique
idéologie esthétique de la Géorgie soviétique. Il faut y ajouter aussi l’idée de Jürgen Habermas sur le
moderne en tant que phénomène idéologique et socioculturel représentant le projet qui ne
s’interrompt pas, (voir son étude culturologique et socio philosophique Die Moderne – ein unvollendetes
Proekt ) [Habermas 1994 : 177-192]. Dans ce cadre, l’étude du modernisme géorgien est d’actualité, du
point de vue esthétique ou socioculturel, d’autant plus qu’à ce moment de l’histoire, la Géorgie se
retrouve, une fois de plus, devant la question de son orientation politique et culturelle. De ce point de
vue, il est logique que la société géorgienne s’oriente aujourd’hui vers le choix européen des
modernistes géorgiens et leur occidentalo-centrisme.
Les aspirations anticoloniales et occidentalo-centristes développées au sein du modernisme
littéraire géorgien sont surtout visibles dans les manifestes littéraires et textes de programme des
modernistes géorgiens, où l'on observe une nette prise de distance par rapport à l’espace colonial russe-
asiatique ainsi que la nécessité d'une l’orientation politique et culturelle vers l’Occident. Les textes de
programme comme les manifestes respectifs de Titsian Tabidzé et Paolo Iashvili Cornes Bleues (1916) et
Le Premier Mot (1916), sont à juste titre considérés plutôt comme des manifestes avant-gardistes et
futuristes [Magarotto 1982 : 56 ; Tsipuria, 2012 : 173-176], et pour cause, car dans les années 10 Paolo
Iashvili, ayant visité Paris, connaissait déjà les manifestes futuristes de Marinetti. Il faut noter ici le
manifeste expressionniste de l’expressionniste Konstantiné Gamsakhurdia Declaratia pro mea ! (1920),
ainsi que ses lettres et essais – Lettres ouverte à Ulianov Lenin (1921), où il dénonce la politique
impérialiste de la Russie bolchéviste contre la Géorgie, et ses essais Ilia Tchavtchavadzé (1922), Le
journal d’un métaphysicien (1921-1922), une lettre Anno 1923 (1922) et autres.
Lorsque le modernisme littéraire géorgien intègre d’une manière formelle et organisée la vie
littéraire de la Géorgie et s’y établit officiellement, - la manifestation des symbolistes géorgiens
Tsisperyancélébi (Cornes Bleues) lors de la première guerre mondiale (1915-1916)-, leurs manifestes
littéraires accentuent déjà les sentiments anticoloniaux et la nécessité de l’orientation politique et
culturelle vers l’Occident. Le plus notable ici est le manifeste symbolique de T. Tabidzé Cornes Bleues :
"Nous sommes prêts à accueillir le modernisme. […] L’artiste géorgien de demain devrait
comprendre en soi Rustaveli et Mallarmé. Rustaveli pour moi est une unité du rassemblement de la
parole géorgienne et Mallarmé est pareil dans le présent et le futur européen. Il est nécessaire de faire
ce chemin. Peu importe comment se termine la guerre, il est évident que l’Europe va entrouvrir la porte
de l’Asie Centrale et nous devrons l’accueillir munis de la conscience nationale, […] afin d’avoir un pilier
principal, qui va s’entourer de nouvelles idées. Nous y arriverons. C’est là qu’on aura une vraie
renaissance, et très sérieusement je porte le toast à cette renaissance nationale avec les Cornes Bleues"
[Tabidzé 1986 : 178, 180].

314
 Ainsi pour T. Tabidzé, être prêt pour le modernisme signifie l’acceptation incontournable du
paradigme esthétique moderniste, ainsi que des idées politiques et culturelles européennes, ce qui pour
lui est proportionnel à la renaissance géorgienne – c’est là qu’aura lieu la renaissance géorgienne. Il
faudrait mentionner également les mots clefs – présent européen et futur européen. Ces derniers
signalent la nécessité de la mise en place des paradigmes spirituels et culturels européens dans l’espace
géorgien, ce qui selon T. Tabidzé va créer les prémices du développement ultérieur artistique, culturel et
politique en Géorgie. T. Tabidzé ajoute que la Géorgie accueille l’Europe avec des valeurs spirituelles
forgées lors des siècles (munis de la conscience nationale), et en particulier des valeurs de Rustaveli
(pilier principal). Dans ce cadre le terme de Tabidzé Rustaveli-Mallarmé comprend déjà le renou-
vellement moderniste de la littérature et de la culture géorgienne séculaire sur la base du paradigme
esthétique moderniste européen (les nouvelles idées). L’apparition des Fleures artistiques (1919) de
Galaktion Tabidzé fut la réalisation de cette formule. Ce fut le sommet du symbolisme géorgien, ainsi
que le renouvellement fondamental de la poésie géorgienne à l’échelle européenne. Il est très impor-
tant, que d’après le manifeste de T. Tabidzé, ce soit les modernistes géorgiens et personne d’autre, qui
se chargent de la tache de l’orientation esthétique et politique vers l’Europe –" Nous y arriverons".
On observe le même style et pathos futuriste dans le manifeste symboliste de Paolo Iashvili Le
Premier Mot, où à la place des centres culturels et artistiques de la Russie impérialiste (Moscou, St.
Petersburg) il s’oriente vers Paris :
"Après la Géorgie le pays sacré c’est Paris. Loué soit cette ville vaillante, où avec une passion folle
jouaient la comédie nos frères saouls Verlaine et Baudelaire, Mallarmé, complice des mots et Arthur
Rimbaud, jeune damné, ivre d’orgueil. […] Partagez la beauté du rejet, la vitesse héroïque, l’amour des
hauteurs illuminées, la grandeur de l’émoi, le mystère de l’éclatement. Aimez les grandes mystères,
l’embrasement de la grandeur passé, souriez à l’appel de la mort, rejetez la tolérance et la tendresse
féminine […]. Aux flammes, aux flammes tout ce qui engendre l’accablement et la fatigue. […] La
jeunesse géorgienne se dirigeait vers nous avec un chant du rassemblement… En se rassemblant nous
avons entonné Arouli, arouli, arouli aux ennemis de l’avenir de la Géorgie. C’est l’aube… Le bonheur
bleu embrasse nos visages. On était prêts pour une lutte sans pitié" [Iashvili 1986 : 291-292].
Encore une fois on met en avant l’avenir et la nouvelle génération (la jeunesse géorgienne). Dans
cette jeunesse Paolo Iashvili comprend évidemment cette nouvelle génération d’artistes modernistes,
porteuse de la nouvelle conscience moderniste, passionnée par l’esthétique moderniste, liée à la
renaissance géorgienne, ce qui implique la sortie de la Géorgie de sa situation coloniale et son
orientation politique et culturelle vers l’Europe -" Après la Géorgie le pays sacré c’est Paris".1
Ainsi pour les modernistes géorgiens et concrètement pour les symbolistes géorgiens (T.Tabidzé,
P.Iashvili) l’orientation a priori vers l’Europe représente les prémices nécessaires à la renaissance
culturelles et au renouvellement politique de la Géorgie, ce qui est codifié dans les termes Rustaveli -
Mallarmé, Géorgie – Paris.

1
Les modernistes géorgiens étaient contre l’asservissement à la culture de la métropole, où la périphérie honore
primordialement les figures, textes culturels et tendances du centre. […] Le positionnement de l’Europe en tant
que centre culturel désigne l’aspiration anticoloniale et défie la tendance à la sublimation de l’espace politique
et culturel russe, ce qui à la première étape de l’expérience coloniale, au début du XIXe siècle était si palpable
dans l’espace géorgien socioculturel (Tsipuria 2010: 8, 9).

315
 A l’instar des symbolistes géorgiens, l’expressionniste Konstantiné Gamsakhurdia, dans ces
lettres et essais des années 20, parlait en permanence de l’orientation inconditionnelle et nécessaire de
la Géorgie vers l’Occident : pour lui l’essor culturel, social et politique de la Géorgie rimait uniquement
avec orientation européenne. Ce qui suggère implicitement un discours anticolonial, et plus
précisément la nécessité de combattre l’agression russe asiate bolchévique. Cette position de
K .Gamsakhurdia apparait sans ambigüité dans sa lettre de programme Anno 1923 :
"Les Géorgiens ont absolument besoin d’un bouleversement interne. Avec nos anciennes
charrettes nous n’arriverons jamais à rattraper les Pegasus ailés. Le temps s’envole comme un rêve, les
ondes radio traversent les milliers de kilomètres, les nations œuvrent non seulement sur terre, mais
sous terre, en-dessus de la terre. La nation qui s’oriente uniquement vers la surface de la terre, est
aujourd’hui dépassée. Personne ne la tolère. […] Notre avenir n’est pas sans espoir, notre étoile brille
assez, les Géorgiens ont des grands défis devant eux. Le char ardent de la grande civilisation et de la
culture occidentale approche les frontières de notre pays. […] Notre slogan est : Occident !"
[Gamsakhurdia 1983 : 453-455].
Pour le moderniste-expressionniste K. Gamsakhurdia, la future renaissance de la Géorgie, ainsi
que son essor culturel et politique étaient liés à l’orientation vers la civilisation occidentale et à son
intégration, car l’adhésion à la civilisation occidentale moderne apporte à la Géorgie les nouvelles idées
sociales et politiques, ainsi que les nouvelles technologies, ce qui représente les seules prémices du
développement politique, économique et social. Par cette voie, selon Gamsakhurdia, la Géorgie va pour
toujours braver l’inaction asiatique et l’archaïsme culturel.
L’Asie, comme mot-clé de l’archaïsme politique et culturel, le mot-repère, apparait souvent dans
les publications et essais de Gamsakhurdia dans les années 20. Par exemple, dans l’essai Ilia
Tchavtchavadzé (1922) par ce mot-clé K. Gamsakhurdia désigne la nature archaïque et asiatique du
quotidien colonial de la Géorgie au XIXe siècle (phénomène Tatkaridzé), pour Gamsakhurdia la première
tentative de le braver est liée à la très dynamique personnalité de Ilia (Tchavtchavadzé), dont il
considère l’activité et l’œuvre comme la première expression de l’orientation vers l’Europe :
"Je trouve que encore longtemps, très longtemps l’âme de la Géorgie aura besoin d’une purge
systématique pour se débarrasser de ce ballast horrible, qui avait envahit notre corps et âme sous la
forme de l’inaction orientale et l’inertie asiatique. […] Dans la récente histoire de la nouvelle Géorgie à
travers Ilia Tchavtchavadzé s’installe une nouvelle activité. L’apparition de Ilia Tchavchavadzé à l’avant-
scène de notre passé récent était une irruption de la nouvelle puissance dynamique. […] Il décrit la
Géorgie en caricatures grotesques. C’était la Géorgie de l’inaction asiatique, de l’ignorance, da la
salissure ; la Géorgie de Tatkaridzé, de Darédjan et des Sutkneinas." [Gamsakhurdia 1983 : 390, 392].
Dans le cadre de l’orientation politique et culturelle de la Géorgie vers l’Occident,
K.Gamsakhurdia critique le pathos antioccidental d’Oswald Spengler dans le Déclin de l’Occident (Der
Untergang des Abendlandes) et rejette le postulat de Spengler concernant l’affaiblissement et la fin de
la culture occidentale faustienne et son renouvellement ou substitution par la nouvelle culture russe-
bolchévique-asiatique. K.Gamsakhurdia développe sa critique dans son essai culturel philosophique
Journal d’un métaphysicien (1921-1922), où Gamsakhurdia rejette l’idée de Spengler, sur le
renouvellement de la culture occidentale provenant de l’espace russo-asiatique en lui opposant la thèse
du renouvellement de la culture occidentale par le renouvellement de la culture spirituelle occidentale

316
même. [Gamsakhurdia 1983 : 360-363]. Pour K. Gamsakhurdia, les prémices politiques de l’Europe au
rejet à et la victoire sur la menace russo-mongole orientale se trouvent dans le facteur allemand, afin de
se débarrasser du poids colonial il mise sur son orientation vers l’Allemagne : "L’Allemagne représentait,
représente et représentera toujours la colonne vertébrale de l’Europe", déclare-t-il. [Gamsakhurdia
1983 : 308] (Voir l’article Les notes d’un apolitique). La nouvelle Allemagne et l’avenir de l’Europe (1919),
ainsi que l’article historique politique Le Caucase dans la première guerre mondiale (Kaukasus im
Weltkrieg) (1916) [Kavkassieli 1998]. Pour les repères du renouvellement spirituel de l’Occident et par
conséquent de la Géorgie, K.Gamsakhurdia prend l’héritage spirituel de Goethe et de Nietzsche présent
dans Faust et Zarathoustra, ainsi que l’expressionnisme (voir le manifeste expressionniste de
K.Gamsakhurdia Declaratia pro mea !, ainsi que les essais Goethe ou le mystique, La naissance de la
tragédie de l’âme mystique, L’impérialisme et l’expressionnisme, Les mosaïques, Paris littéraire). 1
En raison de la nature" kulturtrager" du modernisme géorgien et de sa mission non seulement
esthétique, mais politique, ce n’était pas un hasard si dans les années 20 après l’invasion de la
république démocratique par la Russie bolchévique, l’agression du bolchévisme russe avait frappé d’une
manière répressive et idéologique l’aristocratie et l’église géorgienne, et surtout, de prime abord, le
modernisme littéraire géorgien. Car, comme on l’a mentionné ci-dessus, le modernisme littéraire
géorgien développait d’un côté le discours anticolonial et de l’autre fondait un nouveau paradigme
esthétique et culturel dans la conscience et la vie spirituelle géorgiennes. Par conséquent, le
modernisme géorgien s’identifiait a priori à l’orientation vers les valeurs spirituelles, culturelles et
politiques occidentales et à l’ethos anticolonial.
La réaction du bolchévisme soviétique envers le modernisme géorgien prit la forme offensive et
organisée pour la première fois lors du congrès de l’Union des écrivains géorgiens en 1926, où bien
avant la déclaration de l’idéologie du réalisme socialiste en tant qu’unique doctrine esthétique (1923),
l’esthétique moderniste fut formellement déclarée comme phénomène antisoviétique avec la demande
de son rejet, alors que les modernistes géorgiens furent déclarés éléments antisoviétiques. Les
répressions ne tardèrent pas : K.Gamsakhurdia fut envoyé au Goulag, sur l’archipel de Solovki dans
l’Océan, le groupe des Tsisperyancelebi (Cornes Bleues) fut dissous, le symboliste n°1 Galaktion Tabidzé
vers la fin des années 20 passa de la poésie lyrique purement moderniste à la lyrique d’objets nouveaux
et se mit aux poèmes "du quotidien", de même pour les Tsisperyancelebi ; Gr. Robakidzé, avant son
émigration (1926-1931) ne créa plus rien sur la base de l’esthétique moderniste. Dans les années 1930
les ex-auteurs modernistes soit devinrent des victimes du régime stalinien (P. Iashvili, T. Tabidzé, N.
Mitsishvili, M. Javakhishvili), soit restèrent dans l’émigration interne (V. Gaprindashvili, N. Lordkipanidzé,
Er. Tatishvili), soit trouvèrent leur salut dans l’émigration européenne (Gr. Robakidzé), soit créèrent dans
le cadre de l’esthétique du réalisme socialiste (D. Shengelia) et du paradigme national (K. Gamsakhurdia,
G. Tabidzé, G. Léonidzé) [Brégadzé 2013 : 15].
C’est pour cette raison, que B.Tsipuria avait remarqué à juste titre, que le modernisme géorgien
était un projet interrompu [Tsipuria 2010 : 13].
Je considère qu’aujourd’hui la réactualisation des paradigmes occidentalo-centristes élaborés au
sein du modernisme littéraire géorgien représente un repère fort important du point de vue d’une
nouvelle appréciation et de la mise en place des valeurs européennes. Les modernistes géorgiens ne
voyaient la Géorgie que dans le contexte de l’Occident, d’un côté pour son développement social,

317
politique et culturel et de l’autre pour la garantie et les prémices de la protection de la particularité
culturelle de la Géorgie. Cette position représente un discours de fond pour l’orientation culturelle et
politique de la Géorgie actuelle.

Bibliographie :
1. ბრეგაძე 2013: კ. ბრეგაძე, ქართული ლიტერატურული მოდერნიზმის კომპარატივისტული კვლევა
(გვ. 5-24); წიგნში: კ. ბრეგაძე, ქართული მოდერნიზმი (გრ. რობაქიძე, კ. გამსახურდია, გ. ტაბიძე), გამ-
ობა „მერიდიანი“, თბილისი, 2013.
2. გამსახურდია 1983: კ. გამსახურდია, თხზულებანი 10 ტომად, ტ. VII, გამ-ობა „საბჭ. საქართველო“,
თბილისი, 1983.
3. გამსახურდია 1992: კ. გამსახურდია, თხზულებანი 20 ტომად, ტ. II, გამ-ობა „დიდოსტატი“, თბილისი,
1992.
4. იაშვილი 1986: პ. იაშვილი, პირველთქმა (გვ. 200-202); წიგნში: ქართული ლიტერატურული ესსე. XX
საუკუნის 20-იანი წლები, შემდგ. მ. ხელაია, გამ-ობა „მერანი“, თბილისი 1986.
5. კავკასიელი 1998: კავკასიელი (კ. გამსახურდია), კავკასია მსოფლიო ომში [1916], გერმ. თარგმნა
კონსტანტინე ბრეგაძემ, „სალიტერატურო გაზეთი“ N 13, 14, 1998.
6. ლიტ. ჟურნ... 2011: 1910-1920-იანი წლების ლიტერატურული ჟურნალები (ოთხ წიგნად),
ლიტერატურის მუზეუმის გამოცემა, თბილისი, 2011.
7. რობაქიძე 2012: გრ. რობაქიძე, ნაწერები 5 ტომად, ტ. III, ლიტერატურის მუზეუმის გამოცემა, თბილისი,
2012.
8. ტაბიძე 1986: ტ. ტაბიძე, ცისფერი ყანწებით (გვ. 174-180); წიგნში: ქართული ლიტერატურული ესსე. XX
საუკუნის 20-იანი წლები, შემდგ. მ. ხელაია, გამ-ობა „მერანი“, თბილისი, 1986.
9. წიფურია 2010: ბ. წიფურია, მოდერნისტული გამოცდილება საქართველოში (გვ. 5-18); კრებულში:
ქართული ლიტერატურა მოდერნიზმისა და რეალიზმის მიჯნაზე, ლიტერატურის ინსტიტუტის გამ-
ობა, თბილისი, 2010.
10. წიფურია 2012: ბ. წიფურია, „ცისფერი ყანწები“ და ავანგარდი (გვ. 172-183); კრებულში: ლექს-
მცოდნეობა V. ცისფერყანწელებისადმი მიძღვნილი ლექსმცოდნეობის მეექვსე სამეცნიერო სესია,
ლიტერატურის ინსტიტუტის გამ-ობა, თბილისი, 2012.
11. Habermas 1994: J. Habermas, Die Moderne – ein unvollendetes Projekt (S. 177-192); in: Wege aus der Moderne.
Schlüsseltexte der Postmoderne-Diskussion, hrsg. von W. Welsch, Akademie Verlag, Berlin, 1994.
12. Magarotto 1982: L. Magarotto, Storia e teoria dell’ avanguardia georgiana (1915-1924) (P. 45-99); L’avanguardia a
Tiflis: Studi, ricerche, cronache, testimonianze, documenti, Universita degli Studi di Venecia, 1982.

318
 L’identité européenne dans le contexte antique

Ketevan NADAREISHVILI
Docteur ès Sciences Historiques
Université d`État Ivane Javakhishvili (Tbilissi, Géorgie)

Tamar TCHEISHVILI
Docteur ès Lettres
Université d`État Ivane Javakhishvili (Tbilissi, Géorgie)

Malgré de nombreuses études concernant la notion de l’identité européenne,celle ci n’est pas, à

ce jour, formellement définie. Le discours postmoderniste contemporain a proposé de nouvelles
perspectives pour la réflexion autour de ce problème. D’après l'une des dispositions fondatrices de ce
discours, là ou les identités européennes ne représentent pas une donnée historique invariable, mais
une matrice variable dans l’espace et le temps. L’identité européenne représente l’unité de différents
contextes crées dans des périodes différentes.
Comme le considère un grand nombre de scientifiques, l’identité européenne est née dans
l’Antiquité. Ainsi le fondateur de l’idée de l’Europe, le scientifique italien F.Chabod, avait découvert les
origines de l’Europe dans l’Antiquité, en particulier dans l’opposition d’Isocrate entre la liberté grecque
et le despotisme asiatique (1). Denis de Rougemont, un scientifique, mais aussi une figure active
œuvrant pour l’unification de l’Europe dans les années 60-70 du XXe siècle, attribuait à l’Antiquité un
grand rôle dans l’apparition de l’idée/identité européenne. L’idée européenne s’est crée sur la base de
réactions négatives ou positives par rapport à l’idéologie grecque, romaine ou chrétienne, écrivait le
chercheur. Il considérait qu’on dispose de traces de réflexion de la civilisation grecque dans la
conscience européenne. Avec ceci, le chercheur voyait un intérêt croissant envers différents aspects de
la civilisation grecque dans l’actualité (2). Néanmoins, De Rougemont attribuait le rôle fondamental de
la formation de l’idée de l’Europe à l’Empire des Francs (VIIe-VIIIe ss.) et en particulier à Charlemagne.
Le célèbre scientifique Jacques le Goff, considère que l’Europe en tant que réalité et
représentation était apparu aux XIe-XIIIe siècles, au moment où la vague de christianisation avait
submergé l’Europe (celle qui décennies plus tard avait suscité la naissance de l’idée de la guerre
religieuse pour la défense du monde chrétien). Mais il n’oublie pas l’Antiquité et trouve que certains
facteurs de l’identité de l’Europe proviennent de cette civilisation, par exemple, la thèse de l’opposition
à l’Orient et le modèle de la gestion démocratique (3). Dans le cercle des scientifiques une vive
discussion avait suivi la publication de l’ouvrage A Culture of Freedom : Ancient Greece and the Origins of
Europe, New York 2012 de Christian Meier, célèbre expert en culture et en philologie classique. La
première partie du livre (chapitres 1-7) présente l’analyse des origines de l’Europe et de sa culture
politique, et le chercheur attribue un rôle important à la Grèce Antique. En identifiant les Grecs avec
l’Europe et la Perse avec l’Orient, l’auteur accentue l’opposition de l’Europe à l’Orient, ce qui se
traduisait par la confrontation de petits ville-états de la Grèce Antique avec l’Empire Perse.

319
 Dans l’analyse du rôle de l’Antiquité dans l’étude de l’Idée/identité et la formulation de l’identité
européenne, il est intéressant de mentionner la lettre d’A.Pagden « Europe – Conceptualizing a
Continent », parue dans le recueil sous sa rédaction « The Ides of Europe from Antiquity to the
European Union », Cambridge 2002. Suite à une analyse intéressante, l’auteur conclut que l’identité de
l’Europe en tant qu'espace culturel, est liée au passé assez éloigné, remontant à l’Antiquité. Il considère
que l’Union Européenne dans l’avenir va mieux comprendre ce que représente d’être européen, et
quand cela aura lieu, ce sera la réalisation de la vision, qui date presque de trois millénaires. (4)
La majeure partie des scientifiques, écrivains et philosophes considère comme preuves des
racines antiques de l’identité européenne le fait, que les origines de l’identité européenne soient
apparues dans le sein de la civilisation antique. Traditionnellement comme pierres angulaires du
patrimoine culturel de l’Europe on considérait: la raison, la justice et la miséricorde (5). Paul Valéry avait
relié à ces facteurs les valeurs inséparables de l’identité européenne en les présentant d’une manière
plus concrète. Pour le poète, les composants inséparables de l’identité européenne étaient : la
législation romaine, la religion chrétienne et l’esprit critique des Grecs. P. Valéry attachait une grande
importance au rôle des Anciens Grecs dans la formation de la culture européenne, il considérait que les
européens devaient aux Anciens Grecs cette différence fondamentale du reste de l’humanité - Discipline
of Mind, la méthode du raisonnement, orientant tout vers l’Homme, ainsi que les aspirations
perfectionnistes des Grecs. (6)
Pour N. Wilterdink, la Grèce Antique représenterait le berceau de la civilisation européenne. Il
note le rôle des Anciens Grecs et des Romains dans la formation de la civilisation européenne. En
particulier, il considère que les Anciens Grecs nous ont transmis le phénomène de la dignité de la
personne ainsi que leur jugement critique et indépendant, et les Romains - leur législation. (7).
Pour le philosophe Husserl, le lieu et la date de naissance de l’esprit européen c’est la Grèce du
VIIe siècle avant J.C. Husserl trouve qu’à cette époque on voit apparaitre en Grèce une approche
théorique de la vie (theoretical approach), appelée par certains la raison (reason). On pourrait
considérer cette dernière comme une aspiration vers l’étude et la compréhension de toute chose. Plus
tard, cette approche théorique apparait dans la science, qui se présente comme un composante majeur
de la civilisation européenne. (8)
D’après Christian Meier, les Anciens Grecs ont légué à l’Europe le trait caractéristique de leur
culture – la liberté, qui selon le chercheur représente le principal signe caractéristique de l’identité
européenne. La culture politique grecque différait des traditions politiques de l’ancien monde par le fait,
qu’elle se fondait sur la liberté de l’individu. La liberté pour eux signifiait la libération de l’esclavage. Le
modèle de la liberté, repris plus tard par les européens comme base de leur culture politique, selon
Meier, présente des traits évidents dans la société grecque. Les Grecs disposaient de la liberté de
gestion des biens, de la liberté d’expression, de déplacement, ils étaient autosuffisants comme citoyens.
(9) A.Pagden trouvait dans l’Antiquité les composants majeurs de l’identité européenne : la suprématie
de la loi, le principe contradictoire, facteur de la cité (lien entre la vie urbaine et la civilisation), aspiration
vers la législation générale, propriété des biens, science, connaissances.
Dans l’analyse du rôle de l’Antiquité dans la formation de l’identité européenne, les ouvrages de
R.Gordeziani, célèbre scientifique géorgien, spécialiste en philologie classique, sont particulièrement
intéressants. Il considère que les deux archétypes - mésopotamien et égéen-hellénistique ont crée des

320
modèles différents de civilisation et, par conséquent, des identités différentes. Selon le scientifique, ces
archétypes se formèrent dans le passé très lointain, surtout lors du processus de la formation des
civilisations dans la Méditerranée et le Proche Orient. Le modèle idéologique mésopotamien présente
dès le début des valeurs déclarées, l’aspiration vers l’abstraction est minime. Le modèle égéen-
hellénistique présente des valeurs résultant du raisonnement et de l’expérience de la société, donc le
raisonnement critique et analytique est primordial. Avec ceci le chercheur détermine les traits
caractéristiques radicalement opposés des modèles mésopotamien et égéen-hellénistique. Ces modèles
idéologiques, d’après le scientifique, au 1er millénaire avant JC, avaient conditionné la confrontation de
leurs deux représentants principaux: la Grèce et la Perse.
Ainsi, on le voit, une assez grande partie des scientifiques trouve les racines de l’Europe dans
l’Antiquité et examine son identité essentiellement dans le contexte culturel. Mais on doit dire, que
certains chercheurs ne considèrent l’Europe antique que dans le discours mythologique et
géographique. Alors, pour présenter l’Europe comme une unité culturelle dans l’Antiquité, il faudrait
préciser ce que représentait l’identité culturelle européenne, à quel point à l’époque antique l’espace
culturel était diversifié et se composait de différents facteurs.
Nous pensons, que pour l’étude de l’identité culturelle de l’Europe dans l’Antiquité, il est
primordial d’étudier l’identité grecque, car durant une certaine période, la Grèce représentait l’Europe
(Her., VIII, 5 ; VII, 8, VII, 50 ; VII, 54). Ceci sous-entend une analyse de la formulation de l’identité
grecque, et en particulier l’explication des composants culturels représentant la base de cette notion
lors des différents périodes de l’histoire de la Grèce.
Les mécanismes de la formation de l’identité grecque sont un objet de débats scientifiques
depuis un long moment. La Grèce ignorait totalement le facteur de l’identité ethnique ; les Grecs étaient
considérés uniquement comme Kulturnation et pas comme Staatnation ; lors du discours sur la Grèce
on ne peut parler que de l’identité poliade.
Nous pensons qu’on devrait élaborer une stratégie tout à fait différente pour l’étude de l’identité
grecque. Etant donné que les études contemporaines démontrent qu’en général les mécanismes
formateurs de l’identité changent avec le temps, la formulation de l’identité grecque des périodes
différentes devrait être étudiée selon une coupe diachronique. L’étude des sources antiques nous a
donné une image suivante : chez Homère apparaissent des petites caractéristiques de la conscience
ethnique; à l’époque archaïque, la formulation de l’identité grecque se base sur l’ethnie, en particulier
sur l’imaginaire commun antécédent - la généalogie ; à l’époque classique le rôle important dans la
définition de l’identité grecque était attribué au contraste imaginaire entre les Grecs et les autres
peuples, bien que chez divers auteurs dans cette opposition les différents aspects culturels soient
dominants. Ainsi, par exemple, chez Hérodote l’identité culturelle est formée surtout par le modèle
politique (10), chez Thucydide les mécanismes de la formation de l’identité sont aussi liés au domaine
politique, mais accompagnés du phénomène de l’éducation/formation. Le changement radical dans la
notion de l’identité grecque est apporté par l’orateur du IVe siècle av. J.-C Isocrate, au V siècle av. J.-C la
soi-disant ethnie opposée: Grec – non Grec est bouleversée par la montée en puissance du royaume
macédonien au IVe siècle et son insertion dans le contexte politique grec. Comme les forces pro-
macédoniennes désiraient impliquer la Macédoine dans l’unification grecque contre la Perse, l’ordre du

321
jour était le suivant : pouvait-on ou pas considérer les macédoniens comme des grecs (11). Pour Isocrate
la civilisation grecque ne se base plus sur les liens de sang et l’origine.
Chez Isocrate l’opposition Grec ethnique - Barbare se transforme en opposition entre l’Europe et
l’Asie/les Barbares. Lors de la confrontation des peuples les liens de sang et la race ne sont jamais
premiers pour Isocrate. Pour l’orateur la confrontation se niche toujours dans la confrontation des
cultures. Pourtant dans la culture même le composant politique n’est plus décisif (12), chez Isocrate la
ligne majeure de la confrontation de l’opposition culturelle passe par les facteurs de l’éduca-
tion/formation et civilisation. Dans le célèbre passage du Panégyrique il dit que c’est le mérite d’Athènes
que le nom Grec ne soit plus lié aux liens ethniques (γένους), mais à l’intellect/façon de raisonnement
(διανοίας) et effectivement, on donne le nom de Grecs à ceux qui ont plus de commun (avec nous) au
niveau de l’éducation et de la formation (παίδευσις), que l’origine biologique (φύσις) (Isocr., Paneg.,
50). Sur cette formulation Isocrate étend le terme Hellènes/Grecs au groupe de gens ayant suivi
l’éducation/formation à l’École d’Athènes. Au final cela signifie que les Hellènes représentent une
identité/entité, déterminée par la culture et qu’on puisse apprendre.
Or, on peut dire que la formulation de l’identité grecque traverse les stades du développement :
de l’identité fondée sur l’origine vers l’identité culturelle, pour laquelle l’éducation, le mode du
raisonnement et les facteurs de civilisation sont primordiaux.
Même si en général les chercheurs, lors de l’étude du contexte de l’identité de l’Europe antique
ne dépassent pas l’identité culturelle, il existe une théorie, qui considérerait l’Europe de l’Antiquité en
tant qu’une identité politique. Le célèbre spécialiste de la philologie classique, le chercheur italien A.
Momigliano avait avancé une hypothèse selon laquelle chez Isocrate et ses disciples la notion de
l’Europe avait aussi un indice politique. Cette hypothèse fut plus tard partagée par certains chercheurs
(13) trouvant que « Isocrate devait être le premier auteur de l’Antiquité qui avait orienté les théories
politiques vers la problématique de l’idée de l’Europe et de l’opposition entre l’Europe et l’Asie » (14).
En 387 av. J.-C la signature par la Perse et la Sparte de la paix d’Antalcidas assure au roi perse Artaxerxés
II le contrôle des villes grecques de l’Asie Mineure. Elles sont déclarées propriété du roi (Xen., V, I). Par
conséquent, apparait un nouveau contexte pour la confrontation de l’Europe et de l’Asie. Isocrate
essayait par son activité oratoire de créer un rassemblement grec uni anti-perse et de mettre en tête de
ce mouvement le roi Philippe II de Macédoine. Comme on l’a mentionné ci-dessus, l’implication de la
Macédoine dans ce bloc, faciliterait la considération de l’Hellénisme comme identité, basée sur la
culture. Selon Momigliano, la même conjoncture politique devait être la raison de la substitution du
terme ethnique de Grèce par le terme Europe dans l’œuvre d’Isocrate. (15) Naturellement, la
formulation basée sur l’éducation et les coutumes était plus flexible dans le cas de la répartition en
catégories. (16) Il est intéressant aussi que la notion Europe évolue même dans le cadre de l’œuvre
d’Isocrate.
Si dans Helen et Panégyrique l’Europe est normalement égale à la Grèce, dans Philippe, décrivant
Philippe II et sa politique, l’Europe ne représente plus que la Grèce. Dans ce discours le règne de Philippe
est une puissance européenne, devant s’opposer à la puissance asiatique du roi perse, mais dans ce
contexte politique on n’exclut pas son développement au sein de l’Europe. Selon le chercheur il est
notable, qu’ici on observe déjà la déclaration de l’espace d’intérêts européens, qui ne se limite pas à la
Grèce. D’après la note de Momiglioni, la notion de l’Europe, apparue initialement comme une

322
opposition à l’Asie, démontre déjà les tendances de l’autonomie politique, pour devenir un puissant état
européen (17).
L’Europe dans l’imaginaire d’Isocrate représente l’entité pour la gloire pour laquelle les gens se
battent (Ce serait un bonheur si on transposait la guerre depuis l’Europe vers l’Asie et si on faisait
revenir en Europe la richesse de l’Asie – Isocr., Paneg., 187). Les gens rêvent que l’Europe soit plus
puissante que l’Asie. En louant les Athéniens lors de la guerre gréco-perse, Isocrate annonce que par
la suite la Grèce est devenue plus glorieuse et l’Europe supérieure à l’Asie (Isocr., Panath., 47). Il serait
honteux que l’Asie soit plus riche que l’Europe, et que les Barbares aient des meilleures conditions de
vie que les Grecs (Isocr., Philip., 132). Pour Isocrate, l’apparition de l’identité européenne ne débute
pas dans les guerres gréco-perses du Ve siècle av. J.-C. La confrontation entre l’Europe et l’Asie selon
Isocrate, est déjà nettement visible lors de la guerre de Troie (18). Si dans cette guerre les hommes se
battaient avec acharnement, c’est parce qu’ils s’alignaient du côté de ’Europe ou de l’Asie (Isocr.,
Helen, 5-1). La guerre de Troie fut l’événement où pour la première fois les Grecs avaient envoyé une
expédition militaire unie contre les Barbares, et l’Europe avait pour la première fois brandie le
trophée de la victoire au-dessus de la tête de l’Asie (Isocr., Helen, 7). Contre l’Hellade furent lancées
les expéditions des Thraces et des Scythes, dirigées respectivement par Eumolpos et les Amazones,
voulant étendre leur hégémonie en Europe (Isocr., Paneg., 60). Il est vrai, que les armées thraces et
scythes avaient attaqué directement Athènes, mais Isocrate les place dans le contexte général de la
guerre contre la Perse – c’est l'histoire d’un grand conflit – entre l’Asie et l’Europe et entre la Grèce et
l’Asie (19).
Dans la confrontation entre l’Europe et l’Asie en tant que confrontation de différentes cultures,
pour Isocrate la priorité est du côté de l’Europe, comme une entité ayant un niveau supérieur de
civilisation et d'éducation. Ces deux conditions sont primordiales pour l’orateur, pourtant il parle aussi
de meilleur entrainement de l’armée européenne, du privilège de ses systèmes de gestion, et
mentionne le célèbre raffinement des habitants d’Asie (μαλακός), leur penchant pour le luxe, en
opposition à la simplicité de la vie quotidien des Grecs ainsi que leur courage. L’échelle hiérarchique de
ces facteurs apparait très bien dans le célèbre passage d’Antidosis. Ici d’une certaine manière un
Athéniens est égal à un Grec, et le Grec égal à l’Européen. De leur côté les chercheurs considèrent que
ceci représente un athénocentrisme, basé sur la culture. Selon Isocrate les Athéniens se distinguent de
tous non par leur formation militaire ou un meilleur système politique, ni par leur attention particulière
envers les lois, mais par le fait qu’ils sont mieux formés au raisonnement et aux discours. (Isocr.,
Antidosis, 29, 3-4). Dans le célèbre passage de Panégyrique il écrit que, Athènes avait tellement devancé
ses adversaires dans le raisonnement et le discours, qu’elle est devenue une vraie école pour toute
l’humanité (Isocr., Panegyriqus, 50). Par conséquent, l’identité européenne se fondait sur l’idée de
l’intellect et sur des valeurs morales, ce qui selon Isocrate représentait une condition suffisante pour
prouver le privilège et la supériorité de l’Europe. Romilly considère que ces deux facteurs de la doctrine
d’Isocrate se reflètent d’une certaine manière dans le discours contemporain sur l’Europe. L’Europe est
orientée aujourd’hui pour se présenter en tant que fusion de traditions et valeurs. Donc, mis à part la
grossière confrontation d’Isocrate et sa haine des Barbares, l’idée même des liens culturels qu’il
développe en tant qu’appartenance à l’Hellénisme et l’instauration de l’unité entre les Hellènes, trouve
une espèce de reflet dans notre tentative de redonner une vitalité à l’Europe, écrit Romilly (20).

323
 L’espace d’intérêts européens comme tel reste le sujet d’étude pour les disciples d’Isocrate,
Éphore et Théopompe. Ephore considère que Philippe avait crée une très puissante monarchie de
l’Europe, qui grâce aux forces européennes avait permis d’ébranler le pouvoir perse en Asie et permis la
libération des villes grecques (Diod. Sic., XVI, 1, 3-5) (21).
Théopompe dans ses Philippiques (Histoire de Philippe) décrit aussi le pouvoir de Philippe comme
d’un des plus grands pouvoirs européens, ajoutant que l’Europe n’a jamais eu un homme tel que
Philippe (22).
Ainsi, dans le cas de ces auteurs les chercheurs ne parlent plus de l’identification de l’Europe avec
la Grèce, ou de lien unique de Philippe avec le domaine d’intérêts grecs, tout en soulignant néanmoins
son appartenance à l’espace de provenance grec.
Ainsi, la notion de l’Europe se structure avec le temps comme une idée politique définie, comme
une réaction sur la paix d’Antalcidas et comme un soutien du droit des Grecs à l’intervention dans l’Asie.
Les traits politiques de l’autonomie de l’Europe observés chez Isocrate se développent et prennent un
aspect défini chez Théopompe.
Nous pensons que notre étude démontre que malgré l’avis de certains chercheurs évoquant
l’Europe de l’Antiquité uniquement dans le contexte mythologique et géographique, l’Europe dans
l’Antiquité nous apparait inexorablement comme une identité culturelle, et ce contexte culturel se
présente d’une manière assez différenciée par ses différents composants. Nous trouvons, en outre, que
l’Europe dans l’Antiquité devrait absolument être considérée dans le contexte de l’identité politique.
Nous pensons qu’on pourrait parler de la notion de l’Europe dans le contexte politique déjà chez
Hérodote, mais ceci nécessiterait une étude ultérieure. En ce qui concerne la ligne de l’évolution de
l’identité européenne dans l’Antiquité, elle nous apparait de la manière suivante : terme mythologique
et géographique - terme géographique lié au climat - terme géographique lié au climat + culture (traits
ethniques, traits politiques) - terme géographique + culture (éducation/ formation, mode de
vie/civilisation) – identité politique.
Dans l’Antiquité et en particulier chez Isocrate et ses disciples, on pourrait envisager l’identité
politique de l’Europe en s’appuyant sur l’ensemble des composants suivants : l’Europe initialement
surgie par la voie de la confrontation avec l’Asie, démontre une nette tendance à devenir politiquement
autonome, car se profile l’existence de l’espace d’intérêts et la tentative de la création d’un puissant
état européen. Dans l’œuvre d’Isocrate même, on observe le changement de l’identificateur de la
notion de l’Europe : si dans certains discours oratoires le représentant de l’Europe c’est la Grèce, dans
les Philippiques l’Europe n’est plus uniquement un équivalent de la Grèce. Chez ses disciples, Éphore et
Théopompe, l’Europe ne s’identifie plus avec la Grèce, tout en appartenant pourtant à l’espace qui
provient de la Grèce. Or, apparaissent les traits caractéristiques de la notion de l’identité : a) les
personnes ont le sentiment de l’appartenance à l’Europe ; b) ils se battent pur sa puissance et sa gloire ;
c) se crée l’histoire de l’existence de la notion de l’Europe ; d) l’Europe se voit attribuer un système de
valeurs spécifiques.

324
Bibliographie:
1. კაბოდის გამოკვლევა, რომელიც თავდაპირველად ლექციის სახით რომის უნივერსიტეტში წაიკითხა,
იმავე 1947 წ. სტატიების სახით დაიბეჭდა: Chabod F., L’ Idea di Europe’ in: La Rassegna d’ Italio, II, 4: 3-17;
5: 25-37; 1961 წ. მეცნიერის გარდაცვალების შემდეგ გამოქვეყნდა მისი მონოგრაფია: Storia dell’ idea
d’Europa, Bari: Laterza 1961.
2. ეს ასპექტები იყო სოკრატემდელი ფილოსოფია, მითოლოგია, მისტერიული რელიგიები,
საყურადღებო იყო ბერძნული ტრაგედიის თემების მიმართ ინტერესის გაღვიძება, ასევე დორიული
სტილის საიდუმლოს თავიდან აღმოჩენა (Rougemont, 1961, 370). რუჟმონის ნაშრომის შესახებ იხ.: The
Idea of Europe in the Work of Denis de Rougemont and the French Non-Confromists, Faustian Europe, A Blog
about Contemporary Europe. www.faustianeuropa.wordpress.com
3. Le Goff J., The Birth of Europe, Blackwell Publishing 2005.
4. Pagden A., Europe: Conceptualizing a Continent, 33 in: Pagden A. (ed.), The Idea of Europe from Antiquity to
the European Union“, Cambridge 2002.
5. Mikkelli H., Europe as an Idea and Identity, Routledge 1998.
6. Paul Valery, Variete, I in: Mikkelli, 1998.
7. Wilterdink N., An Examination of European and National Identity, European Journal of Sociology, 34, 1993,
119-136.
8. დამოწმებული Patôcka J., Spiritual Crisis of European Humanity in Husserl and Masaryk, in: Novak J. (ed.), On
Masaryk 1988, 97-109.
9. Meier Chr., A Culture of Freedom: Ancient Greece and the Origins of Europe, New York 2012.
10. თუმცა ზოგიერთი მეცნიერის აზრით, მის „ისტორიაში“ წარმოდგენილია ეთნიკურობის იმგვარი
ფორმულირება, რომელიც გამოხატავს ერთგვარ ბალანსს არისტოკრატიასეულ გენიალოგიაზე
აქცენტგაკეთებულ იდენტობასა და ძვ. წ. V საუკუნის მიერ კულტურაზე ფოკუსირებულ იდენტობას
შორის. Thomas R., Ethnicity, Genealogy and Hellenism in Herodotus, in: Malkin I. (ed.), Ancient Perceptions of
Greek Ethnicity, Harward University Press 2001, 213-234.
11. იხ.: ამ საკითხზე Saïd S., The Discourse of Identity in Greek Rhetoric from Isocrates to Aristides, in: Ancient
Perceptions of Greek Ethnicity (ed. I. Malkin), Harward University Press 2001.
12. Romilly J. D., Isocrates and Europe, Greece and Rome, v. XXXIX, # 1, April 1992, 2-63, 5.
13. Romilly, 1992, 2-63, 5.
14. Romilly, 1992, 2.
15. Momigliano A., Europa als Politischer Begriff bei Isokrates und den Isokrateem in: F. Seck (ed.) Isocrates, Wege
der Forschung, Darmstadt, 1976, 128 ff.
16. Said, 2001.
17. Momigliano, 1976, 134.
18. როგორც ცნობილია, ევროპისა და აზიის ოპოზიციის ტროას ომთან დაკავშირებას პირველად
ჰეროდოტესთან ვხვდებით, როდესაც იგი ელინებსა და აზიას შორის არსებული პირველი
კონფლიქტების შესახებ მსჯელობს და მათ ქალების: იოს, ევროპეს, მედეასა და ელენეს მოტაცებას
უკავშირებს (Her., I, 4 ...).
19. Romily, 1992.
20. Romilly, 1992, 7.
21. μεγίστην τῶν κατὰ τὴν Εὐρώπην κατεσκεύασε τὴν ἰδίαν βασιλείαν.
22. διὰ τὸ μηδέποτε τὴν Εὐρώπην ἐνηνοχένα τοιοῦτον ἂνδρα παράπαι οἷον τὸν Ἀμύντου Φίλιππον (frg. 27, Jacoby).
მომილიანო ამას შემდეგნაირად თარგმნის: „ფილიპე იყო უდიდესი კაცი, რომელიც კი ევროპას
ჰყოლია.“

325
 Les bases européennes du constitutionalisme géorgien:
la lutte pour un Etat de droit

Dimitry GEGENAVA
Master en Droit, Doctorant
Université d’État Ivane Javakhishvili (Tbilissi, Géorgie)

Introduction
L’implémentation pratique d’un Etat de droit et le développement démocratique d’un pays
sont directement liés à leur document de travail principal – la Constitution. Néanmoins, même si ce
document est le principal indicateur du niveau de développement d’un Etat, l’acte normatif ne
détermine pas à lui seul l’aspiration de l’Etat aux idéaux établis par la loi principale. Il est
indispensable que les buts idéaux soient accompagnés d’une réalisation pratique et d’un soutien
adapté au niveau scientifique.
En 1918, pour la première fois dans son histoire millénaire, la Géorgie a opté pour la forme
républicaine comme système de gouvernance et l’a déclaré par son Acte d’indépendance et en
1921, par la Constitution. Il ne serait pas exagéré de dire que, malgré un gouvernement socialiste
dont les membres représentaient le mouvement socialiste russe, la République démocratique
géorgienne reconnaissait les valeurs occidentales, européennes.
Les principaux actes juridictionnels de la Première république étaient imprégnés des
principes du constitutionalisme européen, de l’enseignement du droit constitutionnel français,
suisse, allemand et américain. Le constitutionalisme géorgien prenait la même direction
européenne puisque la majorité des juristes-scientifiques géorgiens étaient formée en Europe et
soutenait les approches occidentales et libérales.
Après les 70 années soviétiques, le constitutionalisme géorgien prit une forme désordonnée
qui n’était qu’ un mélange du droit constitutionnel européen et du raisonnement post-soviétique.
Les lapsus juridictionnels ne firent qu’entraver la formation d’un Etat de droit. Même si la plupart
des réussites du droit actuel étaient déjà présentes dans cette Constitution, leur réalisation
pratique rencontra d’importants problèmes.
Le but de notre recherche est d’envisager les bases européennes du droit constitutionnel
géorgien en tant que science ,de se pencher sur les principales valeurs sur lesquelles se fonde le
constitutionnalisme géorgien, mais aussi d’étudier les principaux aspects et éléments du droit
constitutionnel géorgien qui ont déterminé le caractère européen de la première constitution et de
la législation géorgienne en général.

1. Les débuts du constitutionnalisme géorgien

Le droit constitutionnel est une branche du droit public. Elle régit la vie de l’Etat et de la
société de la manière la plus perceptible.1 A cause de son lien étroit avec la politique, le droit
constitutionnel est toujours d’actualité et problématique en Géorgie. Selon la définition générale,
le droit constututionnel est l’ensemble systématique des normes établies et garanties par l’Etat2,

1
Pour plus de détails sur la question des notions du droit constitutionnel vous pouvez consulter “Pour la question de
pertinence de quelques termes dans le droit constitutionnel géorgien” in Zourab Akhvlediani 80, Tbilissi, 2013; 181-
194.
2
მელქაძე ო., კონსტიტუციონალიზმი, თბილისი, 2006, 19.

326
qui régule les organes d’Etat et leurs relations1, la structure générale du gouvernement et de ses
droits, la souveraineté, le système politique, juridictionnel, économique et sociale de l’Etat, la
relation entre l’Etat et son citoyen, le statut juridique de l’homme et du citoyen et leurs droits
fondamentaux. 2, 3, 4. Le but du droit constitutionnel n’est pas seulement d’établir l’ordre juridique
et de définir le statut des organes du pouvoir, mais aussi de garantir le changement perpétuel aux
organes d’Etat et de limiter le pouvoir avec l’utilisation de droits fondamentaux. Sans ces derniers,
il existerait un seul droit d’Etat pour établir l’ordre juridique567.
En parlant du constitutionnalisme géorgien, nous devont absolument envisager la période
historique qui a précédé sa formation. Les idées de la séparation des pouvoirs et du contrôle du
pouvoir étaient d’actualité dans la Géorgie du 12ième siècle. Si les événements avaient pris un autre
cours, il aurait été possible que la Géorgie de l’époque de la reine Tamara soit considérée comme la
patrie du parlementarisme mondial. Ca n’a malheureusement pas été le cas, mais les questions du
droit d’Etat sont bien représentées dans les monuments du droit géorgien.8
Les idées du constitutionnalisme classique sont entrées progressivement en Géorgie. Dans le
contexte de l’empire russe, il était difficile de les réaliser à l’échelle étatique, mais déjà au début du
19ième siècle les princes David et Jean (les Batonishvili), puis en 1832, les organisateurs de
l’insurrection, avaient une idée précise sur l’organisation de l’Etat. Dans les ouvrages des hommes
d’Etat de l’époque suivante, la conception de la séparation du pouvoir ainsi que le sens moderne de
l'Etat apparaissent clairement9 10
En Géorgie les idées constitutionnelles ont commencé à circuler assez tard, vers la fin du
19ième et au début du 20ième siècles11. Mais ce retard avait ses raisons objectives et subjectives. Au
début du 20ième siècle, l’influence de l’empire russe a faibli et les nouvelles forces révolutionnaires
sont devenues de plus en plus actives. C’est à ce moment que les scientifiques géorgiens formés en
Europe reviennent en Géorgie. Ce qui explique qu’avant la fondation de la république
démocratique de Géorgie, quelques ouvrages scientifiques existaient déjà dans le domaine du droit
constitutionnel. Au niveau étatique, l’expérience des années 1917-18 et de la république fédérale
transcaucasienne fut vraiment profitable pour le pays et ses politiques.

2. L’acte d’indépendance du 26 mai 1918

Les idées fondamentales du constitutionnalisme européen et américain et les opinions des
hommes politiques géorgiens constitutionnalistes du début du 20ème siècle ont été présentes dans
l’acte d’indépendance du 26 mai 1918. L’acte d’indépendance est un document fondamental pour
tout Etat, mais il porte un caratère plutôt politique que juridique. Par exemple, la déclaration

1
Beale A., Essential Constitutional Law, Second Edition, London, 1997, 1-2.
2
მელქაძე ო., კონსტიტუციონალიზმი, თბილისი, 2006, 19.
3
Idem, 21.
4
Barnett H., Constitutional and Administrative Law, Fourth Edition, London, 2002, 3.
5
Alder J., General Principles of Constitutional and Administrative Law, Fourth Edition, Bristol, 2002, 3.
6
შაიო ა., ხელისუფლების თვითშეზღუდვა, კონსტიტუციონალიზმის შესავალი, მ. მაისურაძის თარგმანი, თ.
ნინიძის რედაქტორობით, თბილისი, 2003, 39.
7
გეგენავა დ., ქანთარია ბ., ცანავა ლ., თევზაძე თ., მაჭარაძე ზ., ჯავახიშვილი პ., ერქვანია თ., პაპაშვილი თ.,
საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალი, თბილისი, 2013, 15-16.
8
Idem, 51-52.
9
გარიშვილი მ., დავით ბატონიშვილი - ევროპელი იურისტი, სამართლის ჟურნალი „სარჩევი“, #1-2(3-4), 2012.
10
ქანთარია ბ., კონსტიტუციონალიზმის ფუნდამენტური პრინციპები და მმართველობის ფორმის სამარ-
თლებრივი ბუნება პირველ ქართულ კონსტიტუციაში, თბილისი, 2013, 24.
11
ცნობილაძე პ., საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი, ტომი I, თბილისი, 2005, 93.

327
d’indépendance des Etats-Unis de 1776 porte jusqu’à nos jours un caractère non normatif. Malgré
son importance exceptionnelle, ce texte n’a pas acquis de caractère obligatoire.
Le 26 mai 1918, le Conseil national de la Géorgie a annoncé sollennellement l’indépendance de la
Géorgie.1 Cet acte n’était pas seulement une déclaration d’indépendance, puisqu’il a joué le rôle de
Constitution dans la vie très courte de la première République géorgienne. Le 12 mars 1919 , dès la
première séance de la réunion fondatrice de la république géorgienne, l’acte d’indépendance a reçu un
statut obligatoire et est devenu partie intégrante de la législation géorgienne.2 Il n’a jamais perdu de son
actualité et était même perçu comme la préambule de la République démocratique de la Géorgie.3 Cet
acte précédait tous les projets de Constitution4. C’était le premier document officiel du
constitutionalisme géorgien, c’est à lui qu’est lié la formation du droit constitutionnel en Géorgie.5
L’acte d’indépendance était un document juridictionnel portant un caractère fondamental, dont
les sept articles envisageaient les principales priorités de l’Etat, les bases de fondation du gouvernement
d’Etat, les principes fondamentaux que le gouvernement géorgien devait mettre en oeuvre.
L’acte d’indépendance de la Géorgie était précédé d’un texte qui décrivait le contexte et les
péripéties de l’histoire qui ont mené vers la déclaration de l’indépendance du pays en 1918. 6 C’est un
texte qui exprimait l’objectif que la société géorgienne de l’époque voulait atteindre : créer son Etat,
l’utiliser pour se protéger contre l’annexion par une force extérieure, créer une base solide pour un
développement indépendant. 7.
L’acte a reconnu et établi quelques principes fondamentaux que la République démocratique de
la Géorgie devait utiliser comme principes de direction à court et moyen terme : la souveraineté de
peuple et de l'Etat8, la république démocratique comme forme de gouvernement9, la neutralité
perpétuelle10, le désir d’établir les relations amicales avec toutes les nations et en particulier, avec les
peuples et Etats avoisinants11, le respect de l’égalité de ses citoyens et des drois fondamentaux de
l’homme12, la protection des minorités éthniques et la libre réalisation de leurs libertés13, les principes
du pouvoir par intérim et les organes en ayant droit14.
Ces arrêtés et ces principales priorités résultaient de la doctrine du constitutionnalisme classique
européen. Il est d’ailleurs possible d’y distinguer les éléments uniques caractérisant le droit
constitutionnel français, allemand ou suisse.
Le document consacre une attention particulière au type de gouvernance. Il va de soi que la
restauration de la monarchie était hors de question pour un gouvernement socialiste15, mais, de
surcroît, ce gouvernement voulait avoir un document clair et immuable qui garantisse la forme du

1
დემეტრაშვილი ა., კობახიძე ი., კონსტიტუციური სამართალი, თბილისი, 2011, 51.
2
გეგენავა დ., ქანთარია ბ., ცანავა ლ., თევზაძე თ., მაჭარაძე ზ., ჯავახიშვილი პ., ერქვანია თ., პაპაშვილი თ.,
საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალი, თბილისი, 2013, 55.
3
ქანთარია ბ., კონსტიტუციონალიზმის ფუნდამენტური პრინციპები და მმართველობის ფორმის
სამართლებრივი ბუნება პირველ ქართულ კონსტიტუციაში, თბილისი, 2013, 65
4
გეგენავა დ., ქანთარია ბ., ცანავა ლ., თევზაძე თ., მაჭარაძე ზ., ჯავახიშვილი პ., ერქვანია თ., პაპაშვილი თ.,
საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალი, თბილისი, 2013, 55.
5
დემეტრაშვილი ა., კობახიძე ი., კონსტიტუციური სამართალი, თბილისი, 2011, 52.
6
La préambule de l’Acte d’indépendance de la Géorgie, le 26 mai 1918
7
Idem, la préambule, deuxième paragraphe.
8
Idem, premier article.
9
Idem, article 2.
10
Idem, article 3.
11
Idem, article 4.
12
Idem, article 5.
13
Idem, article 6.
14
Idem, article 7.
15
ხეცურიანი ჯ., სახელმწიფო მმართველობის ფორმები და მონარქიის აღდგენის პერსპექტივები სა-
ქართველოში, წიგნში: ძიებანი ქართულ სამართალმცოდნეობაში, თბილისი, 2011, 35.

328
gouvernement républicain. Cette volonté avait une importance de principe et plus tard, le président de
la commission constitutionnel, Pavlé Sakvarélidzé expliquait que ce point ne devrait jamais être modifié,
même s’il n’envisageait pas la constitution comme un document statique et avait toujours souligné son
caractère dynamique1.
L’acte d’indépendance a pris en compte la doctrine progressiste de l’époque dans le domaine de
la protection des droits fondamentaux de l’Homme et s’en est inspiré beaucoup plus que l’ont fait les
pays européens. Plus tard, cela s'est traduit également dans la première constitution très novatrice et
« trop démocratique » pour l’époque dans le domaine de la protection des droits de l’Homme.
L’article 7 de l’acte a établi les droits et les pouvoirs du conseil national et le principe de
responsabilité du gouvernement intérimaire (ce qui est caractéristique d'un modèle classique de la
république parlementaire). Dans les années 1918-1921 l’activité des organes principaux d’Etat était
régulée par cet article2.
L’importance du document est soulignée également par le fait que la plupart de ces décrets (6
articles de 7) ont été reportés dans la première Constitution et certains d’entre eux ont eu même droit
à des chapitres entiers. Le seul principe qui n’a pas été repris était celui de neutralité. En déclarant sa
neutralité, la Géorgie aurait suivi le modèle suisse, mais compte tenu de la situation géopolitique du
pays, la commission constitutionnelle a décidé de ne pas reprendre ce principe3
Même si l’acte d’indépendance de la Géorgie représentait la base de l’existence étatique du pays,
il ne pouvait pas faire office de Constitution à cause de son caractère général et de ses dimensions
réduites 4. Le gouvernement et la société étaient parfaitement conscients que l’Etat avait besoin de plus
de légitimité et cette légitimité ne pouvait s’obtenir qu’avec l’adoption de la Constitution. 5

3. La réception du droit constitutionnel européen et le constitutionnalisme dans la république

démocratique de la Géorgie

Le développement du droit constitutionnel et de la science constitutionnelle commence en

Géorgie dans les années 1910. Ce processus a beaucoup été influencé par la formation européenne
des savants géorgiens et leur compétence élevée concernant les événements politiques et
juridiques de l’époque. Toute une génération de juristes ayant fait leurs études en Allemagne, en
Suisse, en France et en Russie, est rentrée en Géorgie pour utiliser le savoir et l’expérience acquis
dans la pratique. Il est à noter qu’après la déclaration d’indépendance, les représentants des partis
d’opposition (les démocrates nationaux et les socialistes fédéralistes) et ceux du parti au pouvoir ont
acquis un savoir considérable dans le domaine du droit politique, ce qui mettait le processus de
juridiction dans le format européen. Le travail sur chaque loi et chaque projet de constitution était
l’objet d’une discussion scientifique.
D’une manière générale, la science du droit constitutionnel étudie la réalisation pratique, les
sujets et les sources des questions liées à la gouvernance de l’Etat et leurs aspects historiques,
juridiques, philosophiques et politiques6, ainsi que la légitimité des actions du gouvernement7, l’histoire
du développement du droit constitutionnel et d’autres questions afférentes8. D’après Sajó, le

1
მაცაბერიძე, საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუცია: შემუშავება და მიღება, თბილისი, 2008.
2
გეგენავა დ., ქანთარია ბ., ცანავა ლ., თევზაძე თ., მაჭარაძე ზ., ჯავახიშვილი პ., ერქვანია თ., პაპაშვილი თ.,
საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალი, თბილისი, 2013, 54
3
Idem.
4
დემეტრაშვილი ა., კობახიძე ი., კონსტიტუციური სამართალი, თბილისი, 2011, 52.
5
ცნობილაძე პ., საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი, ტომი I, თბილისი, 2005, 98-99.
6
Barnett H., Constitutional and Administrative Law, Fourth Edition, London, 2002, 3.
7
Idem, 5.
8
მელქაძე ო., კონსტიტუციონალიზმი, თბილისი, 2006, 23.

329
constitutionnalisme est la restriction du pouvoir de l’Etat afin de sauvegarder la paix sociale et de calmer
les tensions sans pour autant mettre en danger l’efficacité du gouvernement”1. La science du droit
constitutionnel était un domaine familier pour les juristes géorgiens. Avant la « fondation officielle » du
droit constitutionnel géorgien le 26 mai 1918, la science du droit constitutionnel était bien travaillée et
très populaire en Géorgie. Les juristes chercheurs avaient même élaboré quelques ouvrages
intéressants et publiaient régulièrement des articles sur des sujets actuels. Parmi les ouvrages de
l’époque, sont particulièrement intéressants ceux de Guiorgi Gvazava, de Rajden Arsenidzé, de
Constantin Mikéladzé, de Pavlé Sakvarélidé, d’Alexandré Mdivani et autres.2
Les constitutionnalistes géorgiens donnaient une priorité à la doctrine et l'expérience
occidentales et aux réussites du constitutionnalisme européen. Il est notable que même si leurs
ouvrages et les procès-verbaux de la commission constitutionnelle montrent qu’ils avaient une idée bien
précise sur le droit constitutionnel américain, ces chercheurs mettaient l’accent sur le modèle
parlementaire européen plus adapté à leur goût. Pour l’élite politique et scientifique géorgienne,
l’institution d'un président fort et les caractéristiques du modèle présidentiel étaient l’objet
d’appréhensions plus ou moins justifiées.
Les ouvrages académiques réalisés dans le domaine du droit constitutionnel ont été publiés
pendant les trois années d’existence de la république démocratique géorgienne. Les scientifiques
n’hésitaient pas à critiquer le parti au pouvoir tout en présentant des arguments bien fondés. Sur ce
point, l’ouvrage de Guiorgui Gvazava publié en 1920 est particulièrement intéressant. Cet ouvrage, qui
s’appuie sur la théorie et l’expérience pratique de la science du droit constitutionnel de l’époque est
passionnant comme objet de recherche et d’observation, mais aussi comme manuel. L’auteur de
l’ouvrage nous communique le savoir accumulé dans les années 1910 concernant l’organisation
étatique et la protection des droits de l’Homme. Pour valoriser ses arguments, Guiorgui Gvazava utilise
la méthode du droit comparé et n’hésite pas à envisager les questions du droit constitutionnel géorgien
et ses problèmes.3
L’activité de Pavlé Sakvarelidzé est également très intéressante. Le président du Conseil
Constitutionnel publiait les décrets commentés du projet de la Constitution pour que le public
comprenne le texte de la loi principale.4 En outre, les quelques ouvrages de droit comparé de Pavlé
Sakvarelidzé ont beaucoup servit à la commission constitutionnelle dans son travail5.
Sont également à noter les ouvrages de Rajden Arsenidzé6, de Constantin Mikeladzé7 et
d'autres personnalités qui, quelle que soit l’appartenance politique des auteurs, portaient un
caractère moderne et étaient imprégnés d’une grande culture juridique.

1
შაიო ა., ხელისუფლების თვითშეზღუდვა, კონსტიტუციონალიზმის შესავალი, მ. მაისურაძის თარგმანი, თ.
ნინიძის რედაქტორობით, თბილისი, 2003, 11.
2
იხ. გეგენავა დ., ქანთარია ბ., ცანავა ლ., თევზაძე თ., მაჭარაძე ზ., ჯავახიშვილი პ., ერქვანია თ., პაპაშვილი თ.,
საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალი, თბილისი, 2013, 52-53.
3
იხ. გეგენავა დ., მეორე გამოცემის წინათქმა, წიგნში: გვაზავა გ., ძირითადი პრინციპები საკონსტიტუციო
უფლებისა, მეორე გამოცემა, დ. გეგენავას რედაქტორობით, თბილისი, 2014, 5.
4
იხ. მაცაბერიძე მ., საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება, წიგნში: ქართული
კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი, ბათუმი, 2011,
27.
5
ფსევდონიმით გამოქვეყნებული ნ. საქარელი, სხვადასხვა ქვეყნების სახელმწიფოებრივი წესწყობილება,
თბილისი, 1920; პ. საყვარელიძე, წერილები სხვადასხვა ქვეყნების პოლიტიკურ წესწყობილებაზე, თბილისი,
1918.
6
არსენიძე რ., დემოკრატიული რესპუბლიკა, თბილისი, 1917.
7
მიქელაძე კ., დემოკრატიული სახელმწიფოს კონსტიტუცია და პარლამენტარული რესპუბლიკა, თბილისი,
1918.

330
 4. La Constitution de la république démocratique géorgienne
4.1. L’élaboration et l’adoption de la constitution
La nature et le caractère européens du constitutionalisme géorgien sont les plus visibles
dans la Constitution géorgienne. Cela concerne non seulement le texte de la Constitution, mais
aussi les étapes de son élaboration et de son adoption. Cette Constitution a satisfait tous les
critères du monde civilisé de l’époque. L'élite politique et juridique géorgienne a consacré une
attention particulière à la transparence du travail sur la Constitution, le processus de son
élaboration a duré plus longtemps que prévu.
Quelques jours après la déclaration de l’indépendance, le 6 juin 1919 le conseil national géorgien
a approuvé la commission qui devait travailler sur « les bases constitutionnelles de la république
démocratique de la Géorgie ».1 Dès le début, le conseil national a rejeté l’idée de l’élaboration du projet
de Constitution par une seule personne et a préféré la confier à un groupe de personnes
expérimentées2. La commission constitutionnelle du conseil national était créée selon le principe
représentatif3, dans le respect de la règle de parité.41 La commission constitutionnelle travaillait dans
plusieurs directions, «elle a établi les priorités du projet de la Constitution : elle devait définir les
principes efficaces de l’activité des autorités et décider de la question de la forme de gouvernance »4.
L’élaboration de la Constitution a duré longtemps ce qui a provoqué des protestations de la part de la
société.5 Finalement, la réunion fondatrice a créé une nouvelle commission constitutionnelle avec Pavlé
Sakvarélidzé en tête et c’est exactement P. Sakvarelidzé qui a joué le rôle décisif dans l’élaboration de
la version finale du texte. Les décrets du projet commentés par ses soins étaient régulièrement
publiés dans la presse.6
A partir de 1920, le projet de Constitution était déjà examiné dans des conditions spéciales7 et
la commission constitutionnelle essayait de préparer la version finale dans les délais les plus courts.
Pour février 1921, la commission avait déjà fini de travailler sur l’analyse générale du projet et était
en train de l’étudier article par article8. Malheureusement, cette étape n’a pas pu être menée à terme
à cause de la guerre russo-géorgienne et la réunion fondatrice a été obligée d’adopter la constitution
dans des circonstances urgentes. Le 21 février 1921 la Constitution de la république démocratique de
Géorgie est entrée en vigueur9.

1
მაცაბერიძე მ., საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება, წიგნში: ქართული კონ-
სტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი, ბათუმი, 2011, 18.
2
ქანთარია ბ., კონსტიტუციონალიზმის ფუნდამენტური პრინციპები და მმართველობის ფორმის სა-
მართლებრივი ბუნება პირველ ქართულ კონსტიტუციაში, თბილისი, 2013, 50.
3
საკონსტიტუციო კომისიის თავდაპირველი შემადგენლობა ასე გამოიყურებოდა: სერგი ჯაფარიძე
(თავმჯდომარე), პავლე საყვარელიძე (მდივანი), რაჟდენ არსენიძე, ნოე ჟორდანია, გრიგოლ რცხილაძე, სამსონ
დადიანი, გიორგი გვაზავა და კონსტანტინე მაყაშვილი.
4
გეგენავა დ., ქანთარია ბ., ცანავა ლ., თევზაძე თ., მაჭარაძე ზ., ჯავახიშვილი პ., ერქვანია თ., პაპაშვილი თ.,
საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალი, თბილისი, 2013, 55.
5
მაცაბერიძე მ., საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება, წიგნში: ქართული
კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი, ბათუმი, 2011,
24-25.
6
Idem, 27.
7
ქანთარია ბ., კონსტიტუციონალიზმის ფუნდამენტური პრინციპები და მმართველობის ფორმის სამართლებრივი
ბუნება პირველ ქართულ კონსტიტუციაში, თბილისი, 2013, 61.
8
მაცაბერიძე მ., საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება, წიგნში: ქართული
კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი, ბათუმი,
2011, 36.
9
ქანთარია ბ., კონსტიტუციონალიზმის ფუნდამენტური პრინციპები და მმართველობის ფორმის სამარ-
თლებრივი ბუნება პირველ ქართულ კონსტიტუციაში, თბილისი, 2013, 63.

331
 Malgré les divergences d’opinions politiques dans la Géorgie indépendante des années 1918-
1921, la société a opté pour une approche européenne et progressiste tout en mettant les doctrines
politiques à l’écart de la Constitution1. Il va de soi que les idées et représentations socialistes ont été
intégrées dans le texte de la loi principale, mais les buts utopistes et les principes caractérisant la
plupart des forces politiques géorgiennes n’ont pas altéré le caractère juridique de la constitution.

4. 2. Les principales directions de la constitution de 1921

L’adoption de la constitution de 1921 était indispensable non seulement parce que la
république démocratique géorgienne avait besoin d’une loi principale, mais aussi parce que la
Géorgie devait déclarer son choix démocratique face à l’Europe et au monde entier2. La loi principale
orientée vers le constitutionalisme européenne a pris en considération toutes les institutions
démocratiques de l’époque. Les deux idées fondatrices de la Constitution sont la liberté de la nation
et de la personne3.
Deux principales directions peuvent être distinguées dans la loi principale et ces directions
correspondent aux deux domaines principaux du droit constitutionnel (l’organisation étatique et les
droits fondamentaux). Cependant, le fait qu’une attention plus particulière y est consacrée aux droits
fondamentaux souligne le caractère novateur et progressiste de ce droit.
La Constitution a défini la république démocratique comme forme de gouvernance de la Géorgie4
et ce décret n’est pas modifiable. Après avoir étudié les modèles de gouvernance américaine, française
et suisse, la commission constitutionnelle a créé un système politique hybride en utilisant les éléments
des uns et des autres5. Par conséquent, il est difficile de définir la gouvernance de la république
démocratique géorgienne en utilisant les critères classiques de la gouvernance. La Constitution « fondait
la gouvernance républicaine orientée vers le modèle parlementaire, mais sans le président qui est le
chef du gouvernement »6. En ce qui concerne la gouvernance territoriale, on pourrait caractériser la
réalité géorgienne comme un "unitarisme décentralisé" avec trois autonomies et des institutions locales
bien développées 7.
Le parlement comme organe principal du pouvoir législatif, a acquis un rôle déterminant dans la
première Constitution de la Géorgie. L’idée de la souveraineté du parlement a été incorporée dans
l’espace juridique géorgien avec un enthousiasme caractérisant le parlementarisme anglais. Compte
tenu du statut élevé du parlement, la Constitution a réfuté l’idée classique de la séparation des pouvoirs

1
იხ., მაცაბერიძე მ., საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება, წიგნში: ქართული
კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი, ბათუმი,
2011, 37.
2
დემეტრაშვილი ა., საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუცია 2011 წლის გადასახედიდან,
წიგნში: ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 90
წლისთავი, ბათუმი, 2011, 10.
3
მაცაბერიძე მ., საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება, წიგნში: ქართული
კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი, ბათუმი,
2011, 23.
4
საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუციის 148-ე მუხლი.
5
იხ., გეგენავა დ., ქანთარია ბ., ცანავა ლ., თევზაძე თ., მაჭარაძე ზ., ჯავახიშვილი პ., ერქვანია თ., პაპაშვილი თ.,
საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალი, თბილისი, 2013, 56-57.
6
კვერენჩხილაძე გ., აღმასრულებელი ხელისუფლება და საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუცია, წიგნში:
ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი,
ბათუმი, 2011, 173.
7
დემეტრაშვილი ა., საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუცია 2011 წლის გადასახედიდან, წიგნში:
ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი,
ბათუმი, 2011, 13.

332
en transgressant le mécanisme d’équilibre entre elles1. Pour cette raison, la loi principale n’a pas prévu
de possibilité de dissolution parlementaire, ce qui représente une étrange particularité pour une
république parlementaire2. Compte tenu du statut du parlement, on peut dire qu’il a été considéré
comme l’institution centrale et principale de tous les organes de pouvoir et ainsi, il est logique que dans
la Constitution il précède tous les autres organes de l’Etat3.
Le pouvoir exécutif a complètement été lié au gouvernement et le gouvernement a été défini
comme l’organe exécutif suprême4. Sa fonction principale était de surveiller les lois et la Constitution et
leur respect5.
Le pouvoir exécutif a été organisé selon deux principes : la responsabilité du gouvernement et le
principe d’obéissance, selon le modèle de la démocratie suisse6. Le gouvernement était composé du
chef et des ministres. Le chef était élu pour un mandat d’un an, pour au maximum deux mandats de
suite. Le chef du gouvernement élisait les membres du gouvernement. L’établissement du principe de la
responsabilité non collective du gouvernement était mettait le système à l’écart du parlementarisme7.
La constitution géorgienne prévoyait encore une exception. Par peur de l’usurpation du pouvoir
et de la violation des principes de démocratisme, la commission constitutionnelle et la réunion
fondatrice ont refusé l’institution présidentielle, même si une partie des juristes et des hommes
politiques critiquaient cette position8. Concernant l’institution présidentielle, la Géorgie a choisi le
modèle suisse9, ce qui l’a, encore une fois, éloigné du modèle classique de gouvernance10.
Les droits et statut des tribunaux étaient régulés par l’article 6 de la première Constitution et
présentés par une forme de juridiction.11 La notion « pouvoir judiciaire » est liée à la période de la
république démocratique de la Géorgie et à la loi du 29 juillet 1919 « l’adoption du décret de Sénat de la
Géorgie »12.
La loi prévoyait la création de l’institution des jurés, le principe de l’unicité d’instance agissait
dans l’Etat et le Sénat remplissait le rôle du tribunal suprême13. A cause de la popularité du principe de

1
Idem. 16
2
გეგენავა დ., ქანთარია ბ., ცანავა ლ., თევზაძე თ., მაჭარაძე ზ., ჯავახიშვილი პ., ერქვანია თ., პაპაშვილი თ.,
საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალი, თბილისი, 2013, 61.
3
მაჭარაძე ზ., პარლამენტი საქართველოს პირველი რესპუბლიკის კონსტიტუციაში, წიგნში: საქართველოს
დემოკრატიული რესპუბლიკა და 1921 წლის კონსტიტუცია, დ. გეგენავასა და პ. ჯავახიშვილის
რედაქტორობით, თბილისი, 2013, 80.
4
საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუციის 78-ე მუხლის პირველი პუნქტი.
5
Idem. 72-ე მუხლის მეორე პუნქტი.
6
კვერენჩხილაძე გ., აღმასრულებელი ხელისუფლება და საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუცია, წიგნში:
ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან – საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 90
წლისთავი, ბათუმი, 2011, 169-170.
7
Idem. 175
8
გვაზავა გ., პრეზიდენტი რესპუბლიკისა, გაზეთი „საქართველო“, 1920 წლის 29 დეკემბერი; თევზაია ვ., სიტყვა
დამფუძნებელი კრების 1920 წლის 8 დეკემბრის სხდომაზე, გაზეთი „ერთობა“, 1920 წლის 16 და 17 დეკემბერი.
9
დემეტრაშვილი ა., საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუცია 2011 წლის გადასახედიდან, წიგნში:
ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან – საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი,
ბათუმი, 2011, 15.
10
საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში პრეზიდენტის ინსტიტუტთან დაკავშირებით დაწვრილებით
იხ., მაცაბერიძე მ., პრეზიდენტის ინსტიტუტის საკითხი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკაში (1918-
1921), თბილისი, 2011.
11
ფუტკარაძე ი., სასამართლო ხელისუფლება საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუციის
მიხედვით, წიგნში: ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტი-
ტუციის 90 წლისთავი, ბათუმი, 2011, 184.
12
Idem. 182
13
პაპაშვილი თ., საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სასამართლო სისტემა - ძირითადი სამარ-
თლებრივი ასპექტები, წიგნში: საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა და 1921 წლის კონსტიტუცია, დ.
გეგენავასა და პ. ჯავახიშვილის რედაქტორობით, თბილისი, 2013, 94-97.

333
la souveraineté, le Sénat ne détenait pas de droits suffisants pour un contrôle constitutionnel1, mais des
signes de juridiction constitutionnelle était perceptibles ce qui peut être expliqué par l’influence de la
doctrine de Kelsen2.
Si l'on devait choisir la partie la plus parfaite de la Constitution de 1921, il s’agirait des droits
fondamentaux de l’Homme et du citoyen.3 Les droits sociaux étaient les droits de base de la loi
principale et cela se voit dans ses dimensions aussi : presque la moitié du texte de la Constitution était
consacrée aux droits fondamentaux. L’influence de l’idéologie socialiste était la plus perceptible dans la
direction des droits4. La Constitution, très novatrice pour l’époque, établissait l’égalité devant la loi et
consacrait de l’attention à la protection des droits de la femme, au statut particulier des minorités
ethniques, aux droits civils et politiques.

4.3. La constitution de 1921 exemple classique du constitutionnalisme européen

La constitution de 1921 fait partie des constitutions de la « deuxième vague ». Cette étape de
développement du constitutionnalisme ayant lieu après la Première guerre mondiale jusqu’à la
Seconde guerre, est caractéristique d'une attention particulière pour les droits de l’Homme et pour la
libéralisation.5
Il ne serait pas exagéré de dire que la première Constitution géorgienne fait partie du système
parlementaire européen qui était très populaire dans les premières décennies du 20ième siècle.6
La Constitution de la République démocratique a été créée en pleine période de crise
mondiale, dans une époque pleine de difficultés.7 Pour un Etat jeune, la loi principale était le principal
défi et la Géorgie devait affirmer la solidité de ses aspirations au monde entier. Même si la Constitution
n’avait pas été examiné article par article et si sa structure laissait à désirer, on pouvait considérer ce
document comme quelque chose de logique et bien européen.8 La loi principale a adopté les valeurs
principales des constitutions des époques suivantes et l’idée suprême qui se trouve à la base de
n’importe quel système étatique d’un pays démocratique développé – l’Homme.9

1
ფუტკარაძე ი., სასამართლო ხელისუფლება საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუციის
მიხედვით, წიგნში: ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონ-
სტიტუციის 90 წლისთავი, ბათუმი, 2011, 185.
2
ჯავახიშვილი პ., საკონსტიტუციო კონტროლის ელემენტები საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის
კონსტიტუციაში, წიგნში: საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა და 1921 წლის კონსტიტუცია, დ.
გეგენავასა და პ. ჯავახიშვილის რედაქტორობით, თბილისი, 2013, 126.
3
ცანავა ლ., სოციალურ-ეკონომიკური უფლებები 1921 წლის კონსტიტუციის მიხედვით, წიგნში: საქართველოს
დემოკრატიული რესპუბლიკა და 1921 წლის კონსტიტუცია, დ. გეგენავასა და პ. ჯავახიშვილის რედაქ-
ტორობით, თბილისი, 2013, 60.
4
ფუტკარაძე ნ., 1921 წის 21 თებერვლის კონსტიტუციით გათვალისწინებული ადამიანის ძირითადი
უფლებები, წიგნში: ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტი-
ტუციის 90 წლისთავი, ბათუმი, 2011, 51.
5
გეგენავა დ., ქანთარია ბ., ცანავა ლ., თევზაძე თ., მაჭარაძე ზ., ჯავახიშვილი პ., ერქვანია თ., პაპაშვილი თ.,
საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალი, თბილისი, 2013, 19.
6
პაპუაშვილი გ., საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის 1921 წლის კონსტიტუცია 90 წლის
გადასახედიდან, წიგნში: საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის კონსტიტუცია, ბათუმი, 2011, 22.
7
მაცაბერიძე მ., საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება, წიგნში: ქართული
კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი, ბათუმი, 2011,
22.
8
დემეტრაშვილი ა., საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუცია 2011 წლის გადასახედიდან, წიგნში:
ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი,
ბათუმი, 2011, 12.
9
Idem,13.

334
 Cette loi principale était l’une des plus progressistes sur le continent européen et elle était
porteuse de toutes les réussites du constitutionnalisme. La plupart des personnes participant à son
élaboration était des savants géorgiens formés en Europe. Des juristes allemands ont également
travaillé sur le texte. Déjà à l’époque « le texte de la constitution reconnaissait les valeurs telles que la
liberté, la démocratie et l’Etat de droit sur lesquelles est construit l’Europe actuelle »1.
Le document a suscité beaucoup de réactions dans toute l’Europe. Selon Ramsey MacDonald,
avec ce document le peuple géorgien a prouvé sa grande culture juridique au monde entier.2
L’élaboration du projet et les aspects juridiques du documents ont été travaillé en détail par le
professuer Shatski qui, pendant tout le travail sur le projet ppubliait des articles sur la constitution
géorgienne. 3
Les juristes et scientifiques contemporains apprécient beaucoup la Constitution de la République
démocratique géorgienne. Selon le professeur Babec, la loi principale était «une des constitutions les
plus progressistes et comprenait beaucoup d’éléments socio-démocratiques. Une liste assez longue des
droits sociaux et économiques et un chapitre sur les minorités ethniques en font partie»4.
Dans son ouvrage « Culture du droit européen », le professeur Heberlé caractérise la première
constitution géorgienne comme « sensationnelle » et donne une appréciation particulière aux décrets
des droits fondamentaux de l’Homme et à la souveraineté de la Constitution5.
Le texte et la signification de la Constitution laissent rarement indifférent un juriste. On peut dire
avec fierté que la loi principale de la république démocratique de la Géorgie est un des documents les
plus progressistes dans l’histoire de la Géorgie et qui prouve l’orientation européenne de la société, de
la culture et de l’Etat géorgiens. Dans les années 20 du 20ième siècle ce document a rappelé au monde
entier « l’existence de la Géorgie indépendante qui possédait sa propre loi orientée sur les valeurs
universelles »6.

5. De la tentative de construction d’un Etat de droit à l’échec

La république démocratique de la Géorgie a existé sur la carte mondiale seulement pendant trois
ans, mais a réussi, à faire entendre sa voix pendant cette courte période. Il est vrai que l’agression russe
a réussi à réduire cette voix au silence, mais, quand on y pense aujourd’hui, notre pays a accumulé une
expérience historique considérable. Le processus de législation, le tempo des commissions
constitutionnelles et les principales directions, les débats constitutionnels et la polémique scientifique
lié à l’élaboration de la Constitution étaient un des pas les plus importants dans la construction d’un Etat
de droit.

1
გერმანიის საგარეო საქმეთა ყოფილი ფედერალური მინისტრის ჰანს-დიტრიხ გენშერის შესავალი სიტყვა,
წიგნში ბაბეკი ვ., კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება საქართველოში (1993-1995), მეორე გამოცემა, კ.
კუბლაშვილის თარგმანი, თბილისი, 2013, xi.
2
ქანთარია ბ., კონსტიტუციონალიზმის ფუნდამენტური პრინციპები და მმართველობის ფორმის სამარ-
თლებრივი ბუნება პირველ ქართულ კონსტიტუციაში, თბილისი, 2013, 40.
3
Idem, 41.
4
ბაბეკი ვ., კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება საქართველოში (1993-1995), მეორე გამოცემა, კ. კუბლაშვილის
თარგმანი, თბილისი, 2013, 10.
5
ქანთარია ბ., კონსტიტუციონალიზმის ფუნდამენტური პრინციპები და მმართველობის ფორმის სამარ-
თლებრივი ბუნება პირველ ქართულ კონსტიტუციაში, თბილისი, 2013, 41, იხ. ციტირება: Peter Häberle,
Europäishe Rechtskultur, Erste Auflage, 1997, 121.
6
კვერენჩხილაძე გ., აღმასრულებელი ხელისუფლება და საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუცია, წიგნში:
ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი,
ბათუმი, 2011, 179.

335
 Le gouvernement social-démocrate comprenait bien que le seul moyen de développement de la
Géorgie se trouvait dans les valeurs européennes que le pays portait pendant des siècles et auxquelles il
aspirait. Ce développement serait impossible sans la souveraineté de la loi, sans l’égalité devant la loi,
sans la loi principale adaptée. Cela peut paraître paradoxal, mais cette « européanisation » pourrait être
une des causes de l’échec de la première République, parce qu’elle a créé beaucoup de barrières à un
pays en voie de développement. L’élaboration de la Constitution se déroulait dans une transparence
absolue et exemplaire pour la Géorgie actuelle.
La Géorgie a rencontré beaucoup d’obstacles sur le chemin de la construction d’un Etat de droit,
mais on peut souligner quelques aspects juridiques particulièrement :
1. L’inefficacité du modèle de gouvernance
2. Le caractère dominant de l’idéologie socialiste dans toutes les sphères de la vie publique
3. La majorité sociale-démocrate face à une opposition minoritaire
4. Des copies exactes des institutions du constitutionnalisme européennes, surtout du modèle
suisse et au lieu d’une réception réfléchie
5. Une hybridation non rationnelle des institutions européennes classiques
6. Une transgression systématique de la séparation des pouvoirs à cause d’une interprétation
erronée
7. L’utilisation de mécanismes non pragmatiques pour régler les problèmes juridiques et les
crises constitutionnelles.

Conclusion
Les leçons du passé sont les plus utiles au moment où les circonstances nous les rappellent et où
les événements risquent de prendre une tournure semblable à celle du passé. L’espace politique et
juridique géorgien du 20ième siècle compte seulement quelques années intéressantes pour l’acquisition
de l’expérience pratique. Le régime soviétique nous a montré pendant 70 ans ce que l’Etat ne doit pas
être du point de vue constitutionnel. Malgré le fait que pendant plus d’un demi-siècle, le
constitutionnalisme géorgien a arrêté de se développer, nous pouvons dire que pendant la courte
existence de la République démocratique de telles avancées ont été faites que n’importe quelle
personne peut se faire une idée claire sur le constitutionnalisme géorgien.
En analysant le matériel des années 10 et 20 du 20ième siècle, nous pouvons conclure que le droit
constitutionnel de la Géorgie portait un caractère purement européen dans sa forme et dans son
essence. Une idée claire sur les institutions européennes, la compréhension claire du droit
constitutionnel occidental promettaient un bel avenir au droit constitutionnel géorgien. Il est également
à noter que toutes les forces politiques géorgiennes plus ou moins rationnelles et populaires,
convenaient que la gouvernance du pays, la gouvernance territoriale, la structure organisationnelle du
pays et la conception des droits fondamentaux de l’Homme devaient être européens.
Dès sa naissance, le constitutionnalisme géorgien a servi à l’implémentation du choix européen
dans le droit et dans la pratique. On peut supposer que sans l’agression russe et la soviétisation forcée,
la réalisation d’un Etat de droit géorgien aurait été parfaitement crédible. C’était un principe pour lequel
luttait le pays entier. On peut remarquer avec fierté que la Géorgie et le constitutionnalisme géorgien
ont été un des premiers dans l’histoire du droit contemporain à reconnaître l’homme comme valeur
principale du droit dans la Constitution: l’existence du droit et de l’Etat a été entièrement liée à
l’Homme, phénomène central axiologique. Un droit constitutionnel s'inspirant des principes européens
représente un véritable exemple à suivre pour la Géorgie contemporaine, à la fois pour éviter les erreurs
et pour obtenir un succès indispensable à un pays en période de transition.

336
Bibliographie:
1. საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტი, 1918 წლის 26 მაისი.
2. საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუცია
3. ბაბეკი ვ., კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება საქართველოში (1993-1995), მეორე გამოცემა, კ.
კუბლაშვილის თარგმანი, თბილისი, 2013
4. გარიშვილი მ., დავით ბატონიშვილი - ევროპელი იურისტი, სამართლის ჟურნალი „სარჩევი“, #1-2(3-4),
2012
5. გეგენავა დ., ზოგიერთი ცნების მართებულობის საკითხისათვის ქართულ საკონსტიტუციო
სამართალში, წიგნში: ზურაბ ახვლედიანი 80, თბილისი, 2013
6. გეგენავა დ., ქანთარია ბ., ცანავა ლ., თევზაძე თ., მაჭარაძე ზ., ჯავახიშვილი პ., ერქვანია თ., პაპაშვილი
თ., საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალი, თბილისი, 2013
7. დემეტრაშვილი ა., საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუცია 2011 წლის გადასახედიდან,
წიგნში: ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის
90 წლისთავი, ბათუმი, 2011
8. დემეტრაშვილი ა., კობახიძე ი., კონსტიტუციური სამართალი, თბილისი, 2011
9. კვერენჩხილაძე გ., აღმასრულებელი ხელისუფლება და საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუცია,
წიგნში: ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის
90 წლისთავი, ბათუმი, 2011
10. მაცაბერიძე მ., პრეზიდენტის ინსტიტუტის საკითხი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკაში
(1918-1921), თბილისი, 2011
11. მაცაბერიძე, საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუცია: შემუშავება და მიღება, თბილისი, 2008
12. მაჭარაძე ზ., პარლამენტი საქართველოს პირველი რესპუბლიკის კონსტიტუციაში, წიგნში: საქარ-
თველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა და 1921 წლის კონსტიტუცია, დ. გეგენავასა და პ. ჯავა-
ხიშვილის რედაქტორობით, თბილისი, 2013
13. მელქაძე ო., კონსტიტუციონალიზმი, თბილისი, 2006
14. პაპაშვილი თ., საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სასამართლო სისტემა - ძირითადი
სამართლებრივი ასპექტები, წიგნში: საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა და 1921 წლის
კონსტიტუცია, დ. გეგენავასა და პ. ჯავახიშვილის რედაქტორობით, თბილისი, 2013
15. პაპუაშვილი გ., საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის 1921 წლის კონსტიტუცია 90 წლის
გადასახედიდან, წიგნში: საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის კონსტიტუცია, ბათუმი, 2011
16. ფუტკარაძე ი., სასამართლო ხელისუფლება საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუციის
მიხედვით, წიგნში: ქართული კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის
კონსტიტუციის 90 წლისთავი, ბათუმი, 2011
17. ქანთარია ბ., კონსტიტუციონალიზმის ფუნდამენტური პრინციპები და მმართველობის ფორმის
სამართლებრივი ბუნება პირველ ქართულ კონსტიტუციაში, თბილისი, 2013
18. შაიო ა., ხელისუფლების თვითშეზღუდვა, კონსტიტუციონალიზმის შესავალი, მ. მაისურაძის თარ-
გმანი, თ. ნინიძის რედაქტორობით, თბილისი, 2003
19. ცანავა ლ., სოციალურ-ეკონომიკური უფლებები 1921 წლის კონსტიტუციის მიხედვით, წიგნში:
საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა და 1921 წლის კონსტიტუცია, დ. გეგენავასა და პ. ჯა-
ვახიშვილის რედაქტორობით, თბილისი, 2013
20. ცნობილაძე პ., საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი, ტომი I, თბილისი, 2005
21. ხეცურიანი ჯ., სახელმწიფო მმართველობის ფორმები და მონარქიის აღდგენის პერსპექტივები
საქართველოში, წიგნში: ძიებანი ქართულ სამართალმცოდნეობაში, თბილისი, 2011
22. ჯავახიშვილი პ., საკონსტიტუციო კონტროლის ელემენტები საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის
კონსტიტუციაში, წიგნში: საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა და 1921 წლის კონსტიტუცია,
დ. გეგენავასა და პ. ჯავახიშვილის რედაქტორობით, თბილისი, 2013
23. Alder J., General Principles of Constitutional and Administrative Law, Fourth Edition, Bristol, 2002
24. Barnett H., Constitutional and Administrative Law, Fourth Edition, London, 2002
25. Beale A., Essential Constitutional Law, Second Edition, London, 1997

337
 Le droit coutumier géorgien dans le contexte des valeurs
européennes

Rozeta GUJEJIANI
Docteur en Histoire
Université d'Eta Ivane Javakhishvili (Tbilissi, Géorgie)

Dans certaines régions de la Géorgie (p.ex. Mingrélie, Svanétie, Pshavi, Tushétie, Khevsurétie et
autres, ainsi que chez les éco migrants de Svanétie descendus dans la vallée) le droit coutumier est une
institution en vigueur parallèlement à la législation officielle.
L’étude du droit coutumier géorgien dans le contexte des valeurs européennes dévoile des
similitudes avec les actuelles valeurs européennes.
Il est connu que le droit géorgien officiel du Moyen Âge descend du droit romain et byzantin,
ainsi le droit géorgien est proche du droit européen médiéval (ვაჩეიშვილი 1946; ვაჩეიშვილი 1948),
en présentant souvent le degré relativement élevé de l’humanisme. Dans le droit géorgien officiel du
Moyen Âge un rôle important est attribué aussi aux normes juridiques géorgiennes de l’origine locale.
Le droit coutumier géorgien provient du droit géorgien officiel médiéval. Au cours de son
développement on distingue plusieurs étapes:
1. La période initiale du droit coutumier se base sur le droit des traditions,
2. Après le renforcement du pouvoir central le droit des traditions cède la place aux lois crées par
l’État, qui comprennent évidemment de nombreuses traditions (coutumes) ;
3. Au moment de l’affaiblissement ou de la désintégration du pays dans certaines régions
éloignées du centre « parfois la loi est dépassée par le droit des traditions » (სურგულაძე 2000; 12) et
se profilent les variantes locales et concrètes du droit coutumier selon les régions historiques et
ethnographiques de la Géorgie.
Le droit coutumier géorgien sera présenté en tant que le segment important de la culture
géorgienne traditionnelle, qui à partir du moment où en 1801 l’Empire russe annule le droit géorgien
étatique, se forme en système populaire/géorgien parallèle au droit officiel russe, tout en continuant
d’exister sous le régime soviétique, bien que cerné et combattu par le système d’état. On peut dire qu’à
la période tsariste et ensuite soviétique il se présente comme l’un des mécanismes protecteurs et
sauveurs de la culture géorgienne.
La fonction nationale du droit coutumier géorgien à l’époque tsariste et lors de l’occupation
soviétique est prouvée par plusieurs faits concrets : elle nous apparait comme facteur régulateur
d’attributs majeurs de l’idéologie géorgienne et de règles traditionnelles de conduite. Elle détenait un
rôle immense dans la formation de la culture nationale.
Le droit coutumier – héritier du droit étatique géorgien – existe toujours dans les régions
montagneuses, ce qui est conditionné par la nature conservatrice des montagnards géorgiens et la
fidélité envers les postulats majeurs de la loi ecclésiastique et laïque de l’époque médiévale géorgienne.

338
 A partir de l’année 1800 le droit populaire réactualisé se forme en tant qu’institution illégale
parallèle au droit tsariste russe. La tradition se prolonge à la période soviétique et à la nouvelle
indépendance de la Géorgie. La discréditation de l’athéisme soviétique avait laissé une certaine lacune
spirituelle au sein de la majeure partie de la population, mais dans les régions géorgiennes au droit
coutumier, p.ex. en Svanétie la population n’avait pas ressentit cet inconfort. Et pour cause, car cette
région même à l’époque tsariste et soviétique gardait la fidélité aux valeurs géorgiennes ayant
beaucoup d’affinités avec les valeurs démocratiques. Suite à la désintégration du régime soviétique,
durant la décennie suivante caractérisée par le chaos et le trouble, quasiment délaissée des institutions
étatiques, la Svanétie réglait beaucoup de problèmes importants par le droit traditionnel. La Svanétie
s’est alors protégée en préservant ses coutumes.
D’après le droit coutumier (ainsi que du droit officiel étatique géorgien du Moyen Âge), chaque
citoyen de Géorgie, en dépit de son origine ethnique ou appartenance religieuse, disposait des mêmes
droits et obligations. Chaque individu se considérant comme fils de l’Etat géorgien (terme juridique de
l’époque féodale) était considéré par la loi géorgienne comme citoyen muni des tous les droits. On sait
que les habitants de l’Europe du Moyen Âge n’étaient pas munis de tels droits, on sait par exemple qu’il
n’était pas de même pour les différentes confessions religieuses et groupes ethniques habitant les
quartiers isolés. Alors qu’au XIIe siècle le poste suprême en Géorgie était occupé par Zaccaria
Mkhargrzeli, qui n’était ni d’origine géorgienne ni orthodoxe. Il occupait la fonction d’amirspasalar. Une
telle vision de la citoyenneté provient de l’ancien droit officiel géorgien et a des affinités avec l’actuel
droit européen. Ainsi, cette norme concrète du droit géorgien est beaucoup plus ancienne que l’actuelle
vision européenne (ბერაძე 2008; გუჯეჯიანი 2013).
Ces formes de l’identité nationale – l’accent sur la citoyenneté et non sur l’appartenance
ethnique ou religieuse, sont passées aussi dans le droit coutumier.
Le deuxième segment du droit coutumier géorgien c’est l’existence de siskhlis scori . Le siskhlis
scori c’est le châtiment du crime pénal et a beaucoup d’affinité avec la procédure du plaider coupable
du droit actuel. Cette tradition aussi provient évidemment du droit officiel géorgien.
Le droit coutumier géorgien démontre nettement l’égalité de chaque membre de la
communauté face au droit, les obligations et droits égaux, expressions de la solidarité et différentes
formes de soutien au travail, les mécanismes du contrôle de la protection des normes morales, le degré
particulier de la protection des femmes, veuves et enfants ou autre.
Tous les habitants étaient obligés d’assurer la régulation de problèmes communs du village.
Chaque communautaire en état de travailler était obligé de participer aux travaux d’utilité publique
(construction d’églises, ponts, routes). Dans le quotidien traditionnel géorgien il existait et il existe
toujours partiellement des formes variées de la solidarité. Tout communautaire avait l’engagement de
soutenir une famille, étant certain que dans le cas échéant il serait à son tour soutenu par la collectivité
(დავითიანი, საარქივო მასალა, 94) Il y avait une tradition, les villageois portaient tour à tour le repas
aux familles en construction d’habitation. Une telle règle existe toujours lors des périodes difficiles, tout
le village se charge de la nourriture de la famille du défunt ou ses proches venus des villages éloignés.
Les familles se préparaient durant des années pour la construction de tours de guet, pour les aider
chaque membres du village se chargeait de leur envoyer pour une semaine un homme avec de la
nourriture (დავითიანი, საარქივო მასალა, 94).

339
 Le droit coutumier s’occupait en particulier des veuves et orphelins, les personnes âgées
seules, sans domicile ou les malades. La protection des veuves et orphelins était une règle régie par le
droit étatique. D’après le livre du droit du roi Vakhtang VI, « 133. Si un homme ayant des jeunes enfants
et femme était déclaré perdu, son créditeur devrait décaler le délai de son paiement avant son retour. Si
l’homme meurt, on devrait attendre que les enfants atteignent l’âge de 14-15 ans. Et s’il revient vivant,
il devrait faire face... 134. Si la femme devient veuve avec jeunes enfants, elle peut retarder le
remboursement de la dette jusqu’à l’âge avancé des enfants » (ვახტანგ მეექვსე 1995: 84).
Ces articles concrets des normes extrêmement humanistes du droit étatique géorgien sont
passés dans le droit coutumier géorgien. La commune se chargeait de la protection des veuves, des
orphelins et personnes sans abri. Au moment de travaux des terres ou des récoltes on épaulait ces
familles fragilisées. Il se trouvait toujours au village une personne qui allait porter du bois à chauffer aux
familles, dégager la maison de la neige, protéger les limites de leurs terres, protéger leurs droits de
succession et autres. Il faut dire que le droit coutumier de Svanétie interdisait et déclarait péché le
travail du dimanche (ბაქრაძე 1864), ce qui provenait de la tradition du droit canonique chrétien, mais il
autorisait l’aide dominical aux veuves, orphelins et personnes en difficultés (დავითიანი, საარქივო
მასალა, 94). Au village, il était de tradition de ne pas faire la fête et de chanter lors du deuil. Tout le
village était alors en deuil et tous repas festifs étaient reportés.
Le droit coutumier avait conservé les normes de la gestion familiale provenant du droit ancien
géorgien et servaient l’humanisme et la protection des droits de la femme. On sait que l’église
s’occupait particulièrement des problèmes pouvant survenir dans les familles (mariage-divorce, mari-
femme, parents - enfants, protection de la morale etc.), et ceci se reflétait dans le droit coutumier. Par
exemple, dans le cadre d’un divorce on prévoyait une amende pour la femme humiliée et ses parents
„საუპატიო“. Il y existait aussi des formes de châtiment pour les infractions ou séparation avec la
femme (mari): amende matérielle („ნაცვრიერ“) et serment „საუპატიო“ ou autre.
Le droit coutumier svane instituait une protection vigilante de la femme maltraitée par le mari. La
femme n’avait pas à tolérer un traitement irrespectueux de celui ci, elle pouvait alors toujours s’abriter
dans la maison paternelle („ლამაურ“), le père avait lui aussi des droits envers son beau-fils i: “Même
pour avoir été battue, la femme et ses parents pouvaient demander un serment „საუპატიო“... les
parents se devaient de renvoyer la femme battue chez son mari, si elle avait tort, mais dans le cas
contraire, elle n’y était pas obligée” (ნიჟარაძე 1962: 110). Aussi à l’instar du droit géorgien général, “ le
mari n’avait pas droit de tuer ou de blesser sa femme, dans le premier cas les proches de la femme
étaient autorisés à organiser une vendetta contre le mari et dans le second cas si la femme était blessée
l’affaire était alors saisie par le droit ordinaire, comme pour toute autre personne” (ნიჟარაძე 1962:
111). Le serment “საუპატიო“ svane et l’amende était la même que l’amende de l’église canonique,
qu’il fallait honorer si il n’y avait pas de raisons valables à la séparation .(ნადარეიშვილი 1996: 278–
280).
Les normes du droit coutumier, ainsi que du droit féodal géorgien garantissaient la protection de
la situation de la femme au niveau des droits et des biens.
D’après la variante svane du droit coutumier, dans le cas d’inexistence de fils, la femme devenait
l’héritière absolue de tous les biens appartenant à ses ancêtres, et la femme mariée obtenait de sa

340
famille paternelle de l’argent et parfois des terres et du bétail. Toute cette dote restait en propriété
personnelle de la femme, ne se transmettait pas au mari, et en cas de décès de la femme, elle était
partagée entre ses enfants. Il faut noter que les bijoux de la mère revenaient à la fille.
Le droit étatique géorgien se chargeait aussi de la femme malade. Si la femme était atteinte de
maladie mentale avant le divorce et si son mari l’abandonnait il devait alors lui donner une « pension »
.Le père devait également payer, car si il était considéré comme responsable d’avoir marié sa fille alors
qu’elle ne pouvait l’être en raison de sa maladie. Et si la femme tombait malade après le mariage, le
mari ne pouvait pas “ l’abandonner” (ვახტანგ მეექვსე 1955: 106–107). Si on mariait la femme malade
“par mensonge, en célébrant les noces, le mari devait la soignait durant trois ans. Si elle guérissait il
pouvait la délaisser en lui rendant la dote .
De même, si l’homme était atteint de cette maladie, la femme devait attendre cinq ans tout en le
soignant, et si il était difficile de les séparer, le catholicos et le juge prononçaient finalement la
séparation et la dote et l’argent revenaient entièrement à la femme” (ვახტანგ მეექვსე 1955: 107.
Le droit coutumier géorgien avait gardé la règle ecclésiastique et monastique, dite de
“l’invulnérabilité”, une tradition provenant du droit laïque et ecclésiastique de l’époque féodale. Les
églises et monastères avec l’invulnérabilité des jugements avaient aussi le droit d’héberger les refugiés.
Cette coutume est surtout conservée par les régions montagneuses de la Géorgie, en se forgeant
comme un élément obligatoire de la mentalité des montagnards. Sa provenance était le droit officiel
(étatique) de la Géorgie (სურგულაძე 1963; სურგულაძე 2000; გუჯეჯიანი 2006; გუჯეჯიანი
2007).
La règle de "l'invulnérabilité” des églises et monastères est conservée dans plusieurs documents
historiques géorgiens, on y lit que “si quiconque intervient et dégaine l’épée au sein du monastère,
blessant la personne, ou en faisant couler le sang, sa cotte de maille revenait à l’église et lui même était
battu et chassé. Même s’il avait raison, et que cela n’était pas justifié, et s’il tuait, son sang devenait
impur en compensation du sang du tué” (ქსძ 1965: 142). Et dans le document local svane – il ne s’agit
pas seulement de la règle de l’invulnérabilité, mais il définissait aussi le montant à payer à l’église,
ცხმარისა ხევმან დაუწერეთ მთავარანგელოზსა ლაბსყელდაშისა საპატიჟოი: ზღუდეს
შიგნით სამოცდაათი ათასისა თეთრი საპატიჟოი; მას გარე საპატიჟოი, სადა სარეკლისა ხმაი
ისმის, რვაი ათასისა თეთრისა მისი საპატიჟოი დაგვიცს, ჭიხჟაშისა და ხანსარს, შვა ოთხი
ათასისა თეთრისა საპატიჟოი დაგვიცს“ (ინგოროყვა 1941: 28).Vakhushti Batonishvili mentionne
aussi la norme générale de l’’invulnérabilité” de l’église concernant l’un des monastères de Svanétie :
„თუ შევიდეს მუნ სასიკუდინო ანუ ტყუე, ვერარაისღა უყოფენ, გარნა განუტევებენ
თავისუფლად“ (ქართლის ცხოვრება 1973: 877). Cette tradition avait persisté jusqu’au XIXe siècle :
“Elle protégeait le coupable de la poursuite de l’ennemi... arrivée dans l’église ou son enceinte”
(ნიჟარაძე 1962; 116). Il est clair que le règle de l’’invulnérabilité” de l’église conservée jusqu’à nos jours
en Svanétie provient de l’ancien droit géorgien et comprend aussi des similitudes avec une ancienne
institution du droit féodal européen s’appelant la “paix suprême”. Cette institution portait un caractère
sacral depuis des temps. En Europe ce droit de la “paix suprême” était attribué aux églises et
monastères, leurs cours et cimetières. Les lieux où se trouvait le roi, où se tenaient des rassemblements

341
populaires, les réunions ... la violation de la “paix” de chacun de ces endroits sacrés étaient punissable
beaucoup plus sévèrement, qu’un crime ordinaire (ვაჩეიშვილი 1946: 35).
Le droit traditionnel de montagnards géorgiens (Svanes) le « péché » et le « crime » étaient
choses identiques et soumis au jugement juridique. Une telle vision provenait des principes religieux,
comme dans l’ancienne Géorgie, le pêché «représentait plutôt l’infraction moral et religieuse »
(ჯავახიშვილი 1929 : 155–156).
Dans cette idéologie, à part des formes de châtiment du droit coutumier géorgien, il existait un
châtiment du repentir. Dans le quotidien svane, le statut public et les droits sociaux du meurtrier se
limitaient dès l’accomplissement du crime : “il ne devait pas apparaitre même dans l’entourage de deux
personnes, n’ayant droit que parler à une seule personne” (ხარაძე 1953: 170). L’assassin était même
interdit d’approcher l’église, sans parler de la participation aux fêtes, il n’allait pas aux mariages,
n’assistait pas aux rites religieux pour les défunts et ainsi de suite. On accrochait sous l’aisselle du
meurtrier 6 bouts d’ardoises pour 12 ans, en enlevant une chaque année (ა.დავითიანი, საარქივო
მასალა, 135). Dans certaines communes l’assassin accrochait 3 petits cailloux sous son aisselle et les
portait durant 3 ans pour se repentir de ses crimes” (გაბლიანი 1925: 138), et “celui qui avait
involontairement tué son proche devait porter sur son bras droit des cailloux en formes de monnaies
percés, en guise de son crime et de repentir” (ხარაძე 1953: 170), car sans repentir, après le décès le
meurtrier allait endurer la souffrance dans l’enfer (ნიჟარაძე 1962; 180).
Dans le cas d’une affaire lourde on impliquait 12 jurés, le nombre des jurés d’assises étant aussi
de 12. Ce nombre essentiel de 12 (pouvant s’élargir jusqu’à 24, ou descendre à 6) était aussi
caractéristique pour les pays de l’Europe occidentale. Dans les pays chrétiens ce nombre était privilégié,
et là on pourrait partager l’avais de M.Kovalevski de cette provenance des écrits chrétiens, de la Bible,
des 12 apôtres du Christ (Ковалевский 1886: 326).
Le droit coutumier géorgien garde le serment, en tant qu’une preuve, et il est connu dans le droit
géorgien depuis des temps anciens (ბექა–აღბუღას სამართალი, ბაგრატ კურაპალატის სამარ-
თლის წიგნის ფრაგმენტი, ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნი).
Comme en Europe, en Géorgie féodale on utilisait souvent le serment lors des litiges civiles, mais
aussi dans les affaires pénales, y compris lors des meurtres, en cas de l’inexistence d’autres preuves. Le
serment était essentiellement demandé à l’interlocuteur, au coupable lors des litiges concernant les
biens – la partie détenteur réel des biens en litige. L’arrêt de serment était décidé par la cour et la
décision s’intitulait “arrêt de serment” (დავითაშვილი 2002; ნადარეიშვილი 1963; კეკელია 1979).
L’institution d’ancien serment géorgien est conservée sous sa forme invariable dans le droit coutumier.
La peur de briser le serment était aussi une tradition renforcée par le droit officiel tout en provenant,
avec des modèles morales, de l’influence du droit ancien géorgien. Le droit officiel considérait le faux
serment comme un crime gravissime. Le serment dans son sens est un acte religieux, pour l’infraction
du faux serment on prévoyait aussi un châtiment religieux : “ celui qui a fait un faux serment ne peut pas
être confessé durant 10 ans... et ce n’est qu’au bout de 10 ans qu’il pourrait être confessé” (მცირე
სჯულისკანონი 81). Le faux serment et le faux témoignage subissaient le même châtiment
(დავითაშცილი 2002: 56).

342
 Ainsi, le caractère humaniste de la procédure du droit coutumier géorgien et se postulats
fondamentaux provenaient du droit géorgien étatique et canonique, qui naturellement était similaire du
droit européen et souvent tout à fait analogues aux valeurs actuelles.
 

Bibliographie:
1. ბაქრაძე 1864 – Бакрадзе Д. Сванетия, ЗКОИРГО, кн., V, тиф., 1864.
2. ბერიძე 2008 - ბერიძე თ., ქართული იდენტობის ძირთადი ეტაპები, - ეთნოლოგიური კრებული, 1, თბ.,
2008.
3. გაბლიანი 1925 – გაბლიანი ე. ძველი და ახალი სვანეთი, გვ. 1925.
4. გუჯეჯიანი 20013 - გუჯეჯიანი რ., ქართველთა ეთნიკური იდენტობისა და რელიგიის ურთიერთ-
მიმართების საკითხები (წარსული და თანამედროვეობა) - ეთნიკური და რელიგიურ-კონფესიური
ურთიერთობები საქართველოში: ისტორია და თანამედროვეობა.
5. გუჯეჯიანი 2006 – გუჯეჯიანი რ. ჩვეულებითი სამართლის ისტორიიდან (ხარით შეხვეწნის წესი), –
ქართველური მემკვიდრეობა, X, ქუთაისი, 2006.
6. გუჯეჯიანი 2007 – გუჯეჯიანი რ. ეკლესიის „შეუვალობის” წესი საქართველოს ტრადიციულ ყოფაში, –
კრ., მარიამ ლორთქიფანიძე 85. თბ., 2007.
7. დავითაშვილი 2002 – დავითაშვილი გ. სასამართლო ორგანიზაცია და პროცესი ძველ ქართულ სამარ-
თალში, თბ, 2002.
8. დავითიანი სარქივო მასალა, 94 - დავითიანი ა., საისტორიო ამბები, #94, სვანური გალდამი, გვ. 61.
არქივი დაცულია ივანე ჯავახისვილის ისტორიისა და ეთნოლოგიის ინსტიტუტში).
9. დიდი სჯულის კანონი – დიდი სჯულის კანონი, გამოსაცემად მოამზადეს ე. გაბიძაშვილმა, ე.
გიუნაშვილმა, მ. დოლაქიძემ, გ. ნინუამ. თბ. 1975.
10. ვაჩეიშვილი 1946 – ვაჩეიშვილი ა. ნარკვევები ქართული სამართლის ისტორიიდან, ტ. 1, თბ., 1946.
11. ვაჩეიშვილი 1948 – ვაჩეიშვილი ა. ნარკვევები ქართული სამართლის ისტორიიდან, ტ. II, თბ., 1948.
12. ვახტანგ მეექვსე 1955 - ვახტანგ მეექვსე, სამართლის წიგნი, ტექსტი გამოსაცემად დაამზადა, გამოკვლევა
და ტერმინთა საძებელი დაურთო თინა ენუქიძემ, თბ., 1995.
13. ინგოროყვა 1941 – ინგოროყვა პ. სვანეთის საისტორიო ძეგლები, II, თბ. 1941.
14. კეკელია 1979 – კეკელია მ. ფიცი სვანეთის ჩვეულებით სამართალში. კრ. – ქართული სამართლის
ისტორიის საკითხები, ტ. III, თბ. 1979.
15. კოვალევსკი 1886 – Ковалевский М. Современный обычай и древний закон, т. II, M., 1886.
16. მცირე სჯულისკანონი 1972 – მცირე სჯულისკანონი, გამოსაცემად მოამზადა ე. გიუნაშვილმა, თბ., 1972.
17. ნადარეიშვილი 1963 – ნადარეიშვილი გ. ფიცი როგორც მტკიცებულება ქართული სამართლის
წიგნების მიხედვით, თბ; 1963
18. ნადარეიშვილი 1996 – ნადარეიშვილი გ. ძველი ქართული საოჯახო სამართალი, თბ., 1996
19. ნიჟარაძე 1962 – ნიჟარაძე ბ. ისტორიულ-წერილები., თბ. 1962.
20. სურგულაძე 1963 – სურგულაძე ი. ნარკვევები სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორიიდან, თბ. 1963.
21. სურგულაძე 2000 – სურგულაძე ი. ქართული სამართლის ისტორიის ნარკვევები, I, თბ; 2000
22. ქართლის ცხოვრება 1973 – ბატონიშვილი ვახუშტი, აღწერა სამეფოისა საქართველოისა, ქართლის
ცხოვრება, ტ. IV, ტექსტი დადგენილი ყველა ხელნაწერის მიხედვით. ს. ყაუჩხიშვილის მიერ, თბ., 1973.
23. ქსძ 1965 – ქართული სამართლის ძეგლები, ტ. II, საერო საკანონმდებლო ძეგლები (X-XIX სს.), ტექსტები
გამოსცა, შენიშვნები და საძიებელი დაურთო ი. დოლიძემ, თბ., 1965.
24. ხარაძე 1953 – ხარაძე რ, სახალხო მმართველობის სისტემა სვანეთში, – მსე, VI, თბ., 1953.
25. ჯავახიშვილი 1929 – ჯავახიშვილი ი. ქართული სამართლის ისტორია, წ. II, ნაკვ., II, ტფ., 1929.

343
 Valeurs européennes et des traditions géorgiennes

Roland TOPCHISHVILI
Docteur ès Sciences Historiques
Université d'Etat Ivane Javakhishvili (Tbilissi, Géorgie)

Durant un siècle la société géorgienne a dû par deux fois affronter le phénomène de la

modernisation. Ce fut tout d’abord la modernisation soviétique, qui avait déclaré la guerre aux traditions
géorgiennes en les qualifiant des désuètes. Suite à la modernisation soviétique imposée plusieurs
traditions se trouvèrent dénaturées. Puis ce fut au tour de la modernisation contemporaine, qui à la
différence de la première, porte le caractère progressiste et préconise l’établissement des valeurs
européennes.
L’aire d’extension des valeurs européennes ne correspondait pas à l’Europe géographique – et a
vu le jour dans le monde catholique de l’Europe occidentale au Moyen Âge. Aujourd’hui elle a atteint les
frontières de la Géorgie. Marc Bloch prend pour période initiale de l’apparition des valeurs européennes
l’ensemble de la civilisation méditerranéenne, période de la dissolution de l’Empire romain (Bloch Marc,
1995 : 126). La discussion sur les valeurs européennes dépasse les limites de l’article donné ; on en parle
en détail dans la célèbre monographie de Jacques Le Goff (Jacques Le Goff, 2003). Notons brièvement,
que c’est la représentation d’un monde spirituel et culturel unifié.
L’objectif de l’étude actuelle est d’inviter la société géorgienne à prendre en considération
l’expérience de la modernisation soviétique afin d’éviter la confrontation qui pourrait naître d’une
intégration précipitée des valeurs européennes en son sein. Cependant, l’extension des valeurs
européennes dans la société géorgienne ne devrait pas être douloureuse.
Certains considèrent que les valeurs européennes induisent le refus des traditions géorgiennes.
Mais la tradition est un phénomène qui dispose d’une fonction spécifique dans les différentes sociétés,
et qui traverse les siècles. Nous ne devons pas oublier que chaque homme, qui est en même temps un
homo etnicus se forgeait une personnalité et continue à œuvrer pour la réalisation de sa propre
personnalité dans des systèmes ethniques et traditionnels. Le célèbre anthropologue Français Lévi-
Strauss souligne que la réalisation de l’homme se produit non dans l’humanité abstraite, mais dans des
cultures traditionnelles, dont les bases fondamentales du passé restent invariables même au moment
des changements les plus révolutionnaires Ainsi, le changement des traditions ne dépend pas de la
volonté ou du désir d’un homme ou même d’un groupe de personnes. Les représentants de la société
traditionnelle considèrent que la tradition est une expérience utile transmise par les ancêtres et il ne
faut pas l’abolir (Н.A. Бутинов, 1983, 460).
La mise en place des valeurs européennes devrait se produire graduellement, tout en conservant
une majorité de traditions géorgiennes, ce qui garantirait la perpétuation de l’identité nationale formée
tout au long des siècles. Les traditions n’empêchent ni la modernisation ni l’adhésion à la famille
européenne. À titre d’exemple, on pourrait citer le cas des Japonais, qui avaient procédé à la
modernisation de leurs sociétés respectives tout en gardant leurs traditions.

344
 Aujourd’hui en Géorgie la tendance, bien que non généralisée, est de changer et d’oublier une
grande partie des traditions géorgiennes. Le plus souvent ce genre de déclarations se font entendre sur
les réseaux sociaux. Mais la plupart des auteurs de ces déclarations et appels ignore tout des traditions,
et souvent n’arrive pas à les distinguer des problèmes sociaux types de la société en transition.
Tout d’abord – comment définir la tradition ? En bref, la tradition représente les règles strictes de
conduite historiquement fondées, les visions, les goûts, les us et coutumes, le caractère des différentes
ethnies, qui se transmettent de génération en génération en garantissant son unité et leur héritage
culturel. Les peuples se distinguaient et se distinguent toujours non seulement par leur langue, mais
aussi par leurs traditions et cultures. La tradition étant la coutume, l’usage, dont la société ressent la
demande, et c’est de cette manière que cela fonctionne dans la réalité. La tradition bénéficie du soutien
de l’opinion publique et régule les relations de l’individu avec la société. Les traditions ethniques et
nationales se forment par les conditions historiques de la vie des ethnies, les particularités de leur
quotidien économique, spirituel et social (R. Topchishvili, K. Khutsishvili, R. Gugejiani, 2010 : 306-332).
Dans chaque société traditionnelle le temps apporte des innovations, dont une partie se
transforme progressivement en tradition, tandis que l’autre partie disparaît. Toute tradition est au
début une innovation et toute innovation est une éventuelle tradition. L’innovation/tradition potentielle
se forme non seulement suite au développement interne, au sein de l’unité ethnique/société/groupe,
mais aussi en empruntant aux autres ethnies – sociétés -groupes. C’est pour cette raison que souvent
les ethnies voisines sans parenté ont plus de commun, que les ethnies qui ont une parenté linguistique.
Il en existe plusieurs exemples dans le monde. Les Russes aussi bien que les Polonais sont des slaves,
mais leurs traditions et par conséquent leurs valeurs ethniques sont diamétralement opposées. Les
traditions et valeurs ethniques polonaises sont porteuses d’un caractère catholique et européen. Celles
des Russes se situent bien plus à distance des traditions et valeurs ethniques européennes ; c’est un
agrégat du monde « touran », de l’orthodoxie et de l’ancien slave, qui porte, comme ils le disent, le
caractère eurasiatique.
La formation et l’extension des valeurs européennes furent conditionnées par la religion
chrétienne – le catholicisme et ensuite le protestantisme. L’expansion du christianisme dans le monde
européen de l’époque représentait une grande modernisation pour l’Europe, la fondation des bases des
valeurs européennes, le rapprochement des ses valeurs ethniques. Ainsi, la tradition et la valeur sont
étroitement liées à la culture et à sa valeur ethnique.
En d’autres termes, à côté des valeurs générales et globales, continuent à exister les traditions et
valeurs ethniques/nationales. De ce point de vue le christianisme était plus tolérant que l’islam envers
les traditions et valeurs ethniques/nationales. Ainsi, à côté des valeurs générales et globales existaient
et existent toujours les valeurs ethniques/nationales. Aucun peuple/ethnie européen n’a renoncé de
son propre gré à ses traditions et valeurs. Les Européens ont réussi la cohabitation dichotomique de
deux valeurs principales – européenne générale et nationale. Il suffirait de citer ici l’exemple des Anglais.
Les valeurs ethniques/nationales sont présentes essentiellement dans les idées, les coutumes, les
traditions, les différentes formes de l’artisanat et du savoir-faire professionnel. C’est pourquoi les
valeurs ethniques/nationales ont une grande possibilité de se développer sans isolement ethnique, mais
dans ses relations étroites avec d’autres sociétés. Les valeurs ethniques géorgiennes se sont bien
formées à la suite de leur interaction avec ces différentes valeurs. La société géorgienne qui n’a jamais

345
été autosuffisante et refermée sur elle-même, empruntait souvent aux autres, mais procédait aussi à sa
propre adaptation ; c’est une fusion des civilisations, géorgienne, chrétienne orientale et proche
orientale. Simultanément, la société géorgienne a toujours aspiré aux valeurs européennes. Leur
l’adoption était entravée par des facteurs historiques. Néanmoins ces valeurs réussirent à s’infiltrer au
sein du peuple géorgien. Cette percée a pris un caractère très important au 19ème siècle, aujourd’hui elle
a atteint des dimensions particulières.
Les traditions et les valeurs ethniques agissent sous forme de lois orales. L’éclatement de la
tradition et de la valeur provoque un conflit entre l’individu et la société. Le rôle de la tradition est
inestimable dans la transmission du patrimoine historique et culturel. C’est grâce à la tradition et aux
valeurs ethniques que s’instaure le lien entre les générations, ce qui crée la garantie de la succession.
Les évolutionnistes et les marxistes ont opposé à la tradition et aux valeurs traditionnelles le
terme de désuet, car ils considéraient les coutumes inadaptées à la société. A l’époque soviétique les
bolchéviques avaient déclaré la guerre à ces traditions et valeurs désuètes. Leur acharnement visa
particulièrement la foi. Mais qu’ont t’ils obtenu ? Sont-ils parvenus à détruire au moins une tradition ?
Bien au contraire, une pareille tentative a eu des résultats opposés : apparurent alors plusieurs
innovations que la société rejetait, et dont certaines sont inacceptables pour les valeurs européennes et
internationales. Encore une fois, certaines valeurs inacceptables pour la société contemporaine furent le
résultat d’une modernisation grossière et imposée. La société doit renoncer par elle-même à la
tradition, si cette dernière est inacceptable pour elle. Les détracteurs des traditions et des valeurs
existent toujours. D’une certaine manière ils font penser aux bolchéviques. Le néo bolchévisme recèle
un grand danger car il pourrait engendrer la confrontation au sein de la société. Le changement des
traditions ne dépend pas de la volonté ou du désir d’un homme ou même d’un groupe de personnes.
L’année dernière à la période de Pâques l’une des chaînes de télévision étrangère avait diffusé un
reportage intitulé Festin avec les morts. Évidemment, un événement aussi éloigné de la tradition est une
chose abominable qui ne peut en aucun cas être considérée comme une tradition. Le peuple géorgien
suivait et suit toujours la tradition chrétienne en allant sur les tombes pour se remémorer leurs défunts,
leurs ancêtres. Les rites chrétiens sont inimaginables sans vin. Naturellement, les Géorgiens portent des
toasts aux personnes décédées, évoquent leur passé et leur rendent hommage. Fêter et s’enivrer sur les
tombes n’a jamais été une tradition conforme aux valeurs géorgiennes. On prononçait des discours
d’hommages et on versait ensuite une partie du contenu du verre de vin sur la tombe. C’était une
tradition, et pas une fête pouvant conduire à l’ivresse, le tout restant dans les limites du convenable. Si
aujourd’hui certains se divertissent et s’enivrent sur les tombes, c’est le fruit d’une innovation
disgracieuse et dont devrait plutôt chercher les origines dans l’actuelle situation sociale complexe mais
pas dans la tradition.
Voici encore une valeur traditionnelle de la société géorgienne : celle du tamada. Pour être
désigné comme tamada, il faut être bon parleur, honorable et âgé. C’est un pur plaisir d’écouter un bon
tamada. Autour des supras (repas festifs ou funéraires) pendant lesquels les anciens formaient les
jeunes, leur citaient des exemples de maturité, d’honnêteté. Le tamada évoquait souvent le passé, les
exploits héroïques – à l’époque des invasions fréquentes, en écoutant le tamada les jeunes apprenaient
le sens du patriotisme. Ils apprenaient aussi à respecter les anciens. Le supra géorgien était en quelque
sorte un spectacle. Un bon tamada était un improvisateur et un orateur éloquent. En Géorgie on buvait

346
autant de vin qu’on le pouvait. Le tamada ne forçait personne à boire. Le Géorgien ne devait pas sortir
de table en titubant, ni avoir besoin d’aide pour rentrer chez lui. Le toast était toujours suivi d’un chant,
d’un poème et ensuite d’une danse. Le voyageur du 17ème siècle Jean Chardin, invité au mariage de
Batonishvili, fut étonné par l’ordre et le système du supra géorgien. Il soulignait : « Nous étions 3
Européens à table et nous faisions plus de bruit que les 150 personnes présentes au mariage » (Jean
Chardin 1975 : 347). De tels supras – mariages, anniversaires, jours saints, festins familiaux, repas
funéraires – perpétuent les anciennes relations humaines, en permettant aux membres des familles de
rester en contact. Les gens restent très proches. Mais à quel moment la tradition a t’elle viré à
l’innovation disgracieuse ? – Pendant la période soviétique, au moment où on luttait farouchement
contre les traditions en substituant à la vraie religion le culte bolchéviste.
Aussi, les repas funéraires en Géorgie étaient très modestes. Les repas n’étaient offerts qu’aux
proches, venus des villages éloignés. Aujourd’hui encore lors du repas funéraire dans les villages
traditionnels personne ne vide son verre de vin. Initialement, en Géorgie historique on ne portait que 3
toasts, rendant hommage aux défunts et à leurs proches. Plus tard les 3 toasts furent remplacés par 7
toasts. On ne dépassait jamais ce chiffre. Il était impensable de porter un toast aux vivants lors d’un
repas funéraire. Le repas ne durait pas longtemps. De toute façon, les moyens de transport de l’époque
ne permettaient pas d’y passer des heures. A l’époque soviétique les traditions funéraires ont
effectivement étaient modifiées : les repas réunissaient un grand nombre de personnes. Les grands
repas funéraires (comme tout grands repas en général) sont effectivement inacceptable pour l’actuelle
société géorgienne. Il faudrait que les gens arrivent d’eux-mêmes vers une solution, où seule l’intrusion
extérieure, ou une loi imposée pourrait enclencher une réaction inverse.
Actuellement, le souhait d’un groupe de Géorgiens est d’harmoniser les traditions et valeurs
géorgiennes avec les traditions et valeurs européennes. En particulier ceux qui visent l’objectif de copier
tout ce qui est occidental. En Occident existait historiquement une intolérance religieuse, alors que les
Géorgiens se distinguaient durant tout le Moyen Âge par leur tolérance. Il suffit de rappeler les relations
entre les Géorgiens et les Juifs, les Géorgiens et les Arméniens, les Géorgiens et les Musulmans. Le
paysan géorgien décrit ces relations dans le poème : Nous sommes tous les enfants d’Adam, // les Tatars
sont également nos frères, // entre nous et les Arméniens // il n’y a rien qui nous sépare. Aucun autre
folklore ne dispose de telle analogie.
Je dois dire que même les traditions européennes actuelles ne sont pas homogènes, chacune
gardant ses coutumes respectives. Les Géorgiens également devraient protéger la culture ethnique crée
par leurs ancêtres. Pour cela il faut largement mettre l’accent sur l’étude ethnologique. Ceci est
nécessaire pour que les quelques idées anti-humanitaires et les innovations disgracieuses soient vite
éliminées (sans autoritarisme ni violence) de la conscience de certaines personnes et groupes sociaux.
L’histoire de la Géorgie ne contient aucun cas d’intolérance des Géorgiens envers les personnes d’autres
confessions religieuses. Certaines manifestations actuelles de l’intolérance sont imposées de l’extérieur,
et toute la société devrait s’y opposer dès le début. Il est regrettable qu’il y ait aujourd’hui des
personnes qui ne considèrent pas les Musulmans Géorgiens comme des Géorgiens à part entière, ce qui
est le signe de l’ignorance, fruit de la mentalité archaïque médiévale, où l’ethnie et la religion
représentaient la même chose.

347
 Il est effectivement utile de discuter des questions profondes et importantes, car le combat
contre les traditions inacceptables et inventées est absolument inutile. Assurément, l’intrusion
artificielle dans la tradition, la réalisation d’un changement inattendu dans la mentalité de l’homme ne
pourra jamais donner des résultats. Les changements et les bouleversements ne s’effectuent que suite
aux évolutions sociales et économiques de la société. Les Géorgiens ont toujours eu des aspirations
européennes, surtout à partir du moment où la religion chrétienne est devenue religion officielle. La
même chose se passe aujourd’hui sous le signe du modernisme. Mais d’ici là, nous avons un long
chemin à traverser, et nous devons adopter la suprématie de la loi, affiner la culture du quotidien,
renoncer à la paresse, apprendre à distinguer la tradition de la laideur novatrice sociale, de l’innovation
disgracieuse, afin qu’elle ne se transforme en tradition ou valeur ethnique. On ne procède pas à la
modernisation par des décrets et des ordres. Elle doit naturellement arriver dans le processus de la
formation, en conservant bien sûr tout ce qui est positif chez nous.
Les détracteurs des traditions géorgiennes visent apparemment l’objectif de détruire
entièrement les coutumes établies durant des siècles. Ils pensent peut-être qu’en suivant cette voie les
Géorgiens deviendraient des Européens. Ils oublient (et je pense qu’ils sont athées) que les traditions
géorgiennes se basent sur l’orthodoxie chrétienne, et sachant ce que l’orthodoxie représente pour les
Géorgiens, ils ne pourraient jamais remporter leur combat contre les traditions. Est-ce que les
bolchéviques ont réussi dans leur lutte contre la religion ? –aucunement-. Alors les détracteurs actuels
de la religion et des valeurs géorgiennes non plus ne pourront obtenir une victoire importante. La
société géorgienne pourrait être porteuse des valeurs européennes tout en gardant ses propres
traditions. La coexistence des traditions et des valeurs européennes est tout à fait possible. Si celui qui
va mettre en place les valeurs européennes demande à la société géorgienne de tourner le dos aux
traditions, alors la crise et la confrontation seront inévitables. Il est reconnu, que les notions
ethnologiques représentent le domaine culturel. L’ethnologue Allemand Karl Wernhart écrivait : « Il est
impossible de comprendre les événements culturels contemporains des pays non européens sans leurs
composants historiques ». Ici la mise de l’accent sur les peuples non européens est justifiée, car les
peuples européens ont depuis longtemps transformé leurs sociétés à la manière « contemporaine »,
bien que la transformation du mode de vie des peuples de l’Europe occidentales fût réalisée sur la base
des traditions.
Les problèmes de traditions/sociétés traditionnelles et les problèmes des valeurs contem-
poraines/européennes sont les problèmes à étudier dans le même contexte.
La question de l’interaction des sociétés contemporaines et traditionnelles s’est imposée dès
l’ébranlement du système colonial. Pourtant déjà à l’époque coloniale on observait la modernisation
forcée des sociétés traditionnelles, car on considérait qu’elles entravaient le développement
progressiste de ces peuples. Mais très vite on a compris, que la modernisation/occidentalisation forcée
ne donnait pas de bons résultats. A la moitié du 20ème siècle de nombreux anthropologues) p.ex.
L’anthropologue américain M.Herscovici) considéraient qu’il fallait renoncer au concept de l’universalité
culturelle. Néanmoins, aujourd’hui le concept actuel préconise, que le procès de la modernisation, ou
extension des valeurs européennes doit commencer et être contrôlé par le haut, par une élite
intellectuelle. Ceci n’est pas différent de l’imitation réfléchie des valeurs typiques de la société
occidentale. C’est pour cela que plusieurs pays aux sociétés traditionnelles avaient refusé la

348
modernisation et les valeurs occidentales. Mais on pourrait citer les bons exemples du Japon, de le
Corée et de la Chine. Parallèlement à l’instauration de nouvelles valeurs, ils conservent leurs traditions,
coutumes, rites. Ainsi, nous avons la preuve réelle de la possibilité de la coexistence des traditions
culturelles avec la modernité. Ces problèmes se posent aujourd’hui à la Géorgie. Les traditions, les
coutumes, la mentalité géorgienne séculaire, se trouve face à une réelle menace. Autrement dit, la
culture ethnique géorgienne et ses valeurs sont menacées. A la différence d’autres peuples, la société
géorgienne s’était quasiment modernisée tout en conservant ses traditions. Bien que faisant longtemps
partie de l’Empire soviétique, les Géorgiens n’étaient pas tout à fait étrangers au mode de vie et la
mentalité européenne (occidentale). C’est pendant la deuxième moitié du 19ème siècle que l’extension
des valeurs européennes a pris une nouvelle envergure, car un grand nombre de Géorgiens ont fait des
études en Russie et dans des pays Européens. Ilia Tchavtchavadzé est à l’origine de l’extension et de la
mise en place des valeurs européennes, ainsi que Sulkhan Saba Orbeliani qui lui a précédé dans d’autres
domaines et pour les mêmes questions
La société géorgienne a sûrement besoin de changements, mais pas sous la forme qui nous est
proposée. Les Géorgiens ont été mis sur la liste des peuples à moderniser, où figurent des ethnies sans
écriture. Par exemple, la modernisation ou l’occidentalisation prévoit dans le domaine politique la
démocratisation du pouvoir du chef de tribu, dans le domaine de l’éducation - l’abolition de l’illettrisme
et l’augmentation de valeurs éducatives. Il est vrai que les Géorgiens ne peuvent pas encore se vanter
de démocratie, mais parler du pouvoir du chef de tribu est d’une certaine manière un peu abusif pour la
société géorgienne. La tribu est une ethnie de la société préhistorique, et les Géorgiens avaient déjà
franchi cette étape avant Jésus Christ. En ce qui concerne l’éducation – les changements effectués lors
de la dernière décennie démontrent un résultat inverse dans la société géorgienne, le processus ayant
abouti à la liquidation de l’éducation et la montée de l’illettrisme. À la place de la hausse du niveau des
valeurs éducatives on a obtenu la tendance d’une véritable déchéance. Les auteurs de la modernisation
oublient, qu’il n’existe pas de sociétés traditionnelles homogènes, elles sont toutes très différentes les
unes des autres, donc, il est impossible d’appliquer des recettes universelles pour la mise en place des
valeurs européennes et de la modernisation. Dans le domaine de la religion, la modernisation prévoit la
libération de l’influence de l’église. Cette thèse est directement empruntée à l’idéologie bolchéviste, et
l’on pourrait en déduire, que la religion est le symbole de l’obscurantisme. Mais pour la majorité de la
société géorgienne, la religion prône la moralité. La nation géorgienne va t’elle accepter des tels critères
de modernisation et des valeurs européennes ? Ne serait-ce pas confronter à la religion orthodoxe des
idées du protestantisme ? Si on réussit à imposer ceci à la société géorgienne, alors on ne pourrait éviter
une dévalorisation des valeurs européennes ainsi qu’un conflit.
La tradition et la modernité ne sont nullement contradictoires. Chaque société européenne
représente la fusion d’éléments modernes et traditionnels, et le traditionnel ne contredit pas du tout la
modernisation ainsi qu’un grand nombre de valeurs européennes, elle peut même les renforcer d’une
certaine manière.
Ainsi, on pourrait dire en guise de conclusion :
Que le problème de l’interaction entre la tradition et la modernité se pose à grande échelle pour
la société et l’état géorgien. Il est clair, que les 70 ans de régime communiste et les deux siècles de
colonialisme ont laissé des traces dans la société géorgienne. Néanmoins, cette société, dans la mesure

349
du possible, n’a pas arrêté de se moderniser, s’imprégnant d’éléments de la civilisation et de la culture
occidentale. La société géorgienne fût marquée par cette aspiration occidentale durant presque toute
son histoire, surtout après la déclaration du christianisme comme religion officielle en Géorgie en 326. Il
faut dire pourtant, que le quotidien traditionnel géorgien et la mentalité étaient également
partiellement influencés par l’Orient. La période postsoviétique avait largement posé la question de la
modernisation de la Géorgie. On avait déjà mentionné qu’il était tout à fait possible de promouvoir des
valeurs européennes/occidentales tout en conservant ses traditions (il faut dire que les communistes
luttaient aussi contre les mêmes traditions, car elles traduisaient l’originalité de la mentalité
géorgienne). La Géorgie n’avait pas besoin de lutter contre l’illettrisme dans le domaine de l’éducation,
car il n’y avait quasiment pas illettrés sur son territoire. Un processus évolutif serait préférable au
processus révolutionnaire, ce qui éviterait au pays tant de douleurs et de blessures. Il était possible
d’éviter plusieurs désagréments qui accompagnent la modernisation – il aurait suffit d’entreprendre une
étude scientifique du pays et d’élaborer des recommandations : il était inutile de refaire des choses déjà
en place et on aurait pu éviter certaines confrontations au sein de la société.
On a pu déjà observer, que d’après l’un des concepts de la modernisation, la société doit se
libérer de l’église.
Une question se pose : pourquoi la société géorgienne devrait t’elle se libérer de l’église ? L’église
chrétienne prône la moralité, l’humanité, la bonté. Au contraire, après l’athéisme communiste, le retour
vers l’église n’a eu qu’un résultat positif. Conformément à cette thèse certaines personnes luttent
aujourd’hui contre l’église, contre l’orthodoxie. Le résultat en a été la démolition d’une église en
construction à Batumi. De tels événements sur le chemin de la modernisation et des valeurs
européennes ont un impact négatif sur le peuple géorgien et divisent la société.
Pour rapprocher la société géorgienne des standards occidentaux il faudrait procéder aux
démarches qui rendraient l’extension des valeurs européenne indolore. Et pour ceci il est nécessaire de
conserver les traditions séculaires transmises de génération en génération. À titre d’exemple, les
rassemblements familiaux ruraux dans les lieux de culte empêcheraient t’ils la modernisation ? Par ces
manifestations un certain groupe de personnes gardent leurs liens familiaux. Les représentants des
sociétés occidentales modernisées apprécient pourtant les coutumes de l’hospitalité géorgienne. Mais
que va apporter à la société la disparition de ces coutumes ? – Rien - car les Géorgiens perdraient un
certaine touche ethnique de leur culture.
Je pense, qu’une modernisation non réfléchie, un transfert copier/coller des valeurs euro-
péennes/occidentales ne sert les intérêts d’aucune ethnie, et surtout si elle est imposée et mise en
place artificiellement. Le scientifique allemand W.Mullemann souligne : en observant les faits, on
s’aperçoit que l’importation des idées des libertés démocratiques occidentales dans les pays de l’Est
amplifie le précipice entre les générations. Dans certains cas concrets, les dirigeants qui sont à l’origine
du modernisme impliquent souvent des objectifs falsifiés, dont les actions son insuffisantes pour unir le
peuple autour d’une aspiration et d’un objectif commun, car ils ne disposent pour ce faire d’aucune
condition préliminaire.
On pourrait se poser une question : la société géorgienne a-t-elle besoin de la modernisation, de
l’extension des valeurs européennes ? Bien sûr, elle en a besoin.

350
 Pour des raisons évidentes, nous avons été freinés sur le chemin du développement naturel. Le
peuple géorgien a tout d’abord besoin d’une démocratie absolue, de relations de marché, d’un standard
élevé d’éducation (dont nous n’étions pas en manque auparavant), d’une grande autodiscipline, de
conscience étatique (ce qui s’est un peu étiolé au cours des deux derniers siècles ), de victoire sur
l’individualisme, de la suprématie de la loi, de culture quotidienne et d’une véritable concurrence pour
faire face à la pseudo concurrence, où on donnait la préférence aux relations de clan et de parti,
instaurées par le régime communiste et contre lesquelles Konstantiné Gamsakhurdia avait déclaré à
l’époque une lutte sans merci
La mise en place brutale des valeurs européennes peut aboutir à un résultat opposé.
Par contre, la tradition n’est pas en contradiction avec la modernité ; elle est un moyen pour y
accéder. Dans la littérature scientifique on peut lire également, que là où les traditions ont été
entièrement détruites, il s’est avéré impossible de moderniser la société et de mettre en place les
valeurs européennes.
 
 
Bibliographie:
1. Bloch Marc, Histoire et Historiens, Ed., d’Etienne Bloch, Paris, Armand Colin, 1995, p.126.
2. Jacques Le Goff. L’Europe Est – est-elle née au moyen âge ? Edition du Seuil, Paris, 2013.
3. Н.А.Бутинов. Леви-Строс – этнограф и философ – К.Леви-Строс. Структурная антропология, Москва, 1983.
4. R.Topchichvili, K.Khutsishvili, R. Gujejiani. Ethnologie théorique, Edition Université de Tbilissi, 2010.
5. Notes de Jean Chardin sur la Géorgie, traduction du français, étude et commentaires de Mzia Mgaloblishvili, Tbilissi,
1975 : 347. Voyages du chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l’Orient (Renseignement sur la Géorgie).

351
 “Le voyage en Europe” de Soulkhan-Saba Orbeliani et le
monde contemporain

Paata Natsvlishvili
Docteur en sciences sociales
1
Université Grigol Robakidzé (Tbilissi, Géorgie)

Ce texte a pris sa forme seulement hier, le 17 juin. Avant-hier, le 16 juin, à Menton, dans une
petite ville située à la frontière franco-italienne, l’ambassadeur extraordinaire et plénipotentiaire de la
Géorgie en France me présentait à son collègue “romain”, ambassadeur de la Géorgie en Italie, Kakha
Sikharoulidzé. Pour moi, cet acte symbolique est l'illustration de la différence entre la diplomatie
géorgienne de l’époque où vivait Soulkhan-Saba et celle d’aujourd’hui. A l'époque nous avions un
ambassadeur itinérant et solitaire, privé de moyens pour déployer une activité diplomatique large.
Aujourd'hui, des ambassadeurs résidant dans plusieurs pays du monde. La France et l'Italie, sont les
pays qui pour Soulkhan-Saba, et son disciple, le roi Vakhtang VI, représentait l’espoir.
C’est pour sauver son pays et le roi Vakhtang VI, otage en Iran, que le moine Soulkhan-Saba s’est
chargé de cette difficile mission : voyager en Europe pour rechercher le soutien du roi de la France et du
Pape.
Soulkhan-Saba, comme son oncle et son père, voyait dans ces deux personnalités, potentiels
protecteurs d'une Géorgie opprimée par les Perses et les Ottomans. Pour lui et pour ses partisans, les
dangers auxquels était exposée la Géorgie, prenaient naissance dans l’opposition entre les musulmans
et les chrétiens.
La sympathie que la Géorgie éprouvait pour l’Europe s'était, déjà plusieurs fois exprimée, mais
Soulkhan-Saba et Vakhtang VI firent, des efforts sans précédent pour rapprocher la Géorgie de l’Europe.
Du point de vue politique et diplomatique, le voyage en Europe de Soulkhan-Saba marque la première
manifestation de cet intérêt européen. Le premier pas concret a été l’adhésion de la Géorgie, en 1999,
au Conseil de l’Europe. Aujourd’hui, la Géorgie continue à oeuvrer pour intégrer l’Union européenne et
l’Otan.
L’accord d'association avec l’Union Européenne qui sera signé le 27 juin prochain, est une grande
avancée sur ce chemin. Dans ce contexte, comme l’ont également souligné les ambassadeurs de la
Géorgie en France et en Italie, le projet scientifique mené par l’Université Grigol Robakidzé prend une
importance à la fois symbolique et politique.
“Le Voyage en Europe” de Soukhan-Saba est la première affirmation de l’aspiration de la Géorgie
à l’Europe. C’est un texte important pour la littérature géorgienne, mais aussi pour le journalisme et la
diplomatie, un manifeste politique qui n’a rien perdu de sa valeur. Dès les premières lignes, on prend
conscience de la fonction première du texte – l’importation des valeurs européennes en Géorgie et la

1
L'auteur n'a pu être présent à la conférence. Il avait déjà débuté son voyage qui le mettait dans les pas de
Soulkhan-Saba Orbeliani. Cet exposé prend en compte le début de ce voyage (9 juin 2014) qui devrait s'achever
en juin 2015.

352
préparation de la société géorgienne à la réalisation de la politique de Vakhtang. “Le Voyage en Europe”
montre et souligne les obstacles objectifs et subjectifs entravant l’orientation européenne de la Géorgie.
Ni l’Europe, ni la Géorgie n’étaient unanimes à l’époque sur la question. L’Europe avait trop de
problèmes pour s’occuper de la Géorgie. La Géorgie, elle, voyait le danger des mesures prises par
Vakhtang et Soulkhan-Saba. Aujourd’hui, même s’ils ont quelque peu évolué, les problèmes qui
empêchent le rapprochement de la Géorgie avec l’Europe restent les mêmes.
Les carnets de voyage de Soulkhan-Saba prouvent que l’aspiration de la Géorgie à l’Europe n’est
pas une décision hative et qu’elle a de solides racines historiques.
C’est ce qu’a souligné l’ambassadeur de la Géorgie en France, Ecateriné Siradzé-Delaunay lors de
la rencontre des ambassadeurs parisien et italien qui a eu lieu dans le cadre de notre projet à Menton.
Avant-hier, avec son Excellence l’ambassadeur Ecatérine Siradzé-Delaunay nous nous sommes rendus
au Palais princier de Monaco où nous avons été reçus, au nom du prince Albert II par le conseiller de son
Excellence, Madame Anne-Marie Boibouvier. Thomas Fouyeron, directeur des archives et des
bibliothèqes de Monaco, assistait à notre rencontre. Nos hôtes ont écouté avec une grande attention
les épisodes relatant le voyage de Soulkhan-Saba à Monaco.
Il y a exactement 300 ans, Soulkhan-Saba arrivait à Monaco. En son honneur, à son arrivée
comme lors de son départ, sept coups de canons furent tirés. Soulkhan-Saba aurait rencontré Antonio,
le prince de Monaco pendant son voyage à Paris. A Monaco il aurait refusé son invitation en prétextant
la fatigue.
En souvenir de la visite et pour le prince Albert, nous avons remis une des 30 médailles que nous
avons fait réaliser comme symbole de notre projet et destinés aux représentants politiques et officiels
rencontrés.
L'ambassadeur de Géorgie en France transmettra en notre nom cette même médaille au Musée
de Versailles. C’est dans le château de Versailles que Soulkhan-Saba a rencontré, à deux reprises, le roi
Louis XIV.
Chaque médaille est accompagnée d’un album de présentation de notre voyage dont le texte
principal est élaboré en géorgien et italien. Le texte de présentation, rédigé par le recteur de notre
université, Mamouka Tavkhelidzé est traduit en français, italien et anglais.
L’album est accompagné d’une carte de voyage de Soulkhan-Saba, conçue par le docteur Koba
Kharadzé et préparée par les soins de la société Geographic, à l’occasion de notre voyage.
Sur la carte, le trajet de Soulkhan-Saba, marqué par une ligne continue, commence par son
voyage en Italie. Le pointillé est la partie de trajet établi par les chercheurs à partir des articles de presse
et les correspondances de l’époque.
Notre voyage sur les pas de Soukhan-Saba a commencé à Paris, le 9 juin. Dès le début, notre but
était d’étudier et de filmer le trajet du savant géorgien 300 ans après. Nous avons cherché et retrouvé
l’hôtel qui a été proposé à Soukhan-Saba au nom de Louis XIV et l’ancien monastère où il serait
descendu. Nous nous sommes rendus à Versailles et visité les salles où Louis XIV recevait les
ambassadeurs et où aurait eu lieu la rencontre du Roi Soleil et de l’ambassadeur géorgien.
Nous avons quitté Paris le 13 juin. Avant la rencontre à Menton et en deux jours, nous avons
traversé 17 villes françaises en suivant la route qui servait au commerce, au début du 18e siècle. C'est
cette route qu'aurait emprunté Soulkhan-Saba : Melun, Fontainebleau, Montargis, Nevers, Moulin,

353
Roan, L’arbresle, Lyon, Vienne, Saint-Vallier, Valence, Loriol-sur-Drôme, Montélimar, Orange, Avignon,
Lambèse, Aix-en-Provence, Marseille. Le 15 juin nous sommes arrivés à Antibes que Soulkhan-Saba
appelle “Ville de Tantibe”. C’est là que commence la version de son texte telle qu’elle nous est
parvenue.
Antibes est suivi par Nice ( “Nisi” pour Soulkhan-Saba), Villefranche (“Villafranca”), Monaco, où
nous avons été reçu au palais princier et Menton (“Manto”), où a eu lieu la rencontre décrite ci-dessus
entre les ambassadeurs venus exprès pour l’occasion à la frontière franco-italienne.
Cet exposé est écrit en Italie. Nous avons passé la nuit dans une petite ville appelée Diano Marina
(“Dina”), là où se serait arrêté Soulkhan-Saba 300 ans plus tôt.
Quand ma collègue, professeur Khatouna Kacharava vous présentera mon exposé, nous aurons
quitté Alacio ( “Aracio” pour Soulkhan-Saba) et serons déjà à Albenga (“Arbetsko”). Nous suivrons le
trajet de Soulkhan-Saba et entrerons le 29 juin à Rome. Nous avons 12 jours pour traverser : Loano
(“Vania”), Finale Ligure (“Fini”), Noli (“Nori”), Savone (“Saona”), Piombino (“Fombino”), Porto Azzuro
(“Forto Longone”), Porto-Ercole (“Forto-Ercole”) et Civitavecchia (“Civtaevthia”).
Nous concluerons la première étape de notre voyage par Rome. Le Pape a accueilli Soulkhan-
Saba en lui envoyant deux charrettes. Nous entrerons à Rome en deux voitures, dont l’une sera celle de
l’ambassade et portera le drapeau de la Géorgie.
Pour les étapes suivantes, nous allons visiter Rome, Florence, Pise et les autres villes italiennes, la
Sicile, le Malte, Chios et Lesbos. A la fin du voyage nous irons à Istanbul où Soulkhan-Saba a passé 17
mois. C’est justement à Istanbul que son texte a pris une forme définitive. Nous projettons de
rencontrer le Pape, le grand Maîre de l’ordre de Malte, le Ministre des Affaires étrangères de Malte, les
maires des grandes villes et les héritiers politiques des personnes que Soulkhan-Saba a rencontrées il y a
300 ans. Le jour où le Premier Ministre géorgien signera l’accord d’association, nous serons à
Civitavecchia.
Le voyage en Europe de Soulkhan-Saba n’a pas eu de résultat immédiat. Il n’a pas pu remplir le
rôle pour lequel il se destinait – importer les valeurs européennes en Géorgie pour contrebalancer
l’expansion ottomane et perse. Les causes de cet échec sont détaillées dans notre ouvrage “Pour la
génèse du journalisme géorgien”.
Le voyage de Soulkhan-Saba et ses carnets de voyage sont d’une actualité croissante aujourd’hui.
ième
Au 19 siècle une partie du texte a été publié au revue “Tsiskari”, en 1852. Au 20ième siècle, le texte a
été publié quatre fois, dans les années 1940, 1959, 1983 et 1989. Au 21ième siècle, il a été publié déjà 5
fois : en 2005, 2010, 2011, 2012 et 2013.
La publication suivante sera sans doute celle de l’Université Grigol Robakidzé et réunira le texte
de Soulkhan-Saba avec notre texte sur notre voyage actuel. Notre exposé,qui pour l'heure, à un
caractère plutôt informatif, évoluera et mettra en valeur les réalités et les problèmes trois siècles après
le voyage de Soulkhan-Saba.
Enfin, je voudrais profiter de l’occasion et remercier pour avoir soutenu notre idée et participé à
notre projet le recteur de l’Université Grigol Robakidzé, le professeur Mamouka Tavkhelidzé,
l’ambassade de Géorgie en France et l’ambassadeur en personne, Ecateriné Siradzé-Delaunay,
l’ambassade de Géorgie en Italie et l’ambassadeur en personne, Kakha Sikharoulidzé, l’ambassade

354
d’Italie en Géorgie, la société Georgaphic, mes amis et collègues en Géorgie, en France et en Italie. Sans
leur soutien, la réalisation du projet aurait été menacée.
Je voudrais également remecier les organisateurs de cette conférence et mon amie et collègue,
le professeur Khatouna Kacharava qui vous a présenté cet exposé.
J’invite tous ceux qui seraient intéressés par le déroulement de notre projet à visiter notre page
Facebook “Voyage après 300 ans” („მოგზაურობა 300 წლის შემდეგ“).

Le 17 juin, 2014
Diano-Marina (Italie)

Bibliographie:
1. სულხან-საბა ორბელიანი, „მოგზაურობა ევროპაში“ (სოლომონ იორდანიშვილის რედაქციით,
წინასიტყვაობით, შენიშვნებით და ლექსიკონით). „ფედერაცია“, თბილისი, 1940.
2. გიორგი ლეონიძე, „სულხან-საბა ორბელიანი“. წიგნში – სულხან-საბა ორბელიანი, თხზულებანი ოთხ
ტომად, ტომი I. „საბჭოთა საქართველო“, თბილისი, 1959.
3. სულხან-საბა ორბელიანი (საიუბილეო კრებული). საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის
გამომცემლობა, თბილისი, 1959.
4. ილია ტაბაღუა, „საქართველო-საფრანგეთის ურთიერთობა (XVIII საუკუნის პირველი მეოთხედი)“.
„მეცნიერება“, თბილისი, 1972.
5. პაატა ნაცვლიშვილი, „სულხან-საბა ორბელიანის მოგზაურობა ევროპაში – საქართველოს ევროპული
არჩევანის დასტური და დეკლარაცია“. წიგნში – „მოგზაურობა ევროპაში 300 წლის შემდეგ“. გრიგოლ
რობაქიძის უნივერსიტეტის ქართული ემიგრაციის ისტორიისა და გეოგრაფიის ინსტიტუტის
გამოცემა, თბილისი, 2014.

355
 Les caractéristiques du nationalisme géorgien dans les deux
dernières décennies du 19ème siècle

Tinatin BOLKVADZE
Docteur ès Lettres
Université d’Etat Ivane Javakhishvili (Tbilissi, Géorgie)

Les problèmes de relations entre l’état et la nation en Russie et en Europe

Pour déceler et étudier les caractéristiques du nationalisme géorgien nous avons utilisé les
données de la presse géorgienne des deux dernières décennies du 19ème siècle comme source fiable.
L’édition du journal "Iveria"de 1881, analyse l’état de la Russie et de son système politique. Cette
analyse est faite également en mars 1882 : « La Russie est un état, où habitent des nations de
communautés et langues différentes, regroupées sur leurs terres ancestrales… Ainsi l’un des plus grands
défis politiques de la Russie c’est l’organisation individuelle des communautés des diverses nations… le
mécontentement et les plaintes qui affluent de différents parties de cet Empire reposait sur l'occupation
complète de l’espace de la vie sociale par l’état alors que la nation avec ses propres activités et
problématiques restait un observateur passif. La Russie n’avait pas et n’a toujours pas de vision des
limites entre le droit de la nation et celui de
l’état ….» Ce passage reflète la nature de l’état
de la Russie au 19ème siècle. Le système
bureaucratique et absolutiste de l’état va une
opposition entre le pouvoir et les multiples
peuples de ce pays. Mais ce n’était pas le
problème que de la Russie du 19ème siècle.
Trouver la solution à ce problème est devenue
le sujet de réflexion pour l’Europe de
l’époque. Dans le deuxième numéro de
d'"Iveria" ( 1883 ) à la rubrique politique on
liste les mouvements nationaux en cours en
Europe et dans le monde entier sur fond de
description de l'Alsace –Lorraine cf. la
traduction géorgienne du récit d’A.Daudet:"
Bien que les allemands essayent par tous les
moyens d’habituer les habitants d’Alsace -
Lorraine à la domination allemande… ces
derniers peuvent céder tout, sauf ceci… Et
cela provoquera inévitablement une guerre
entre la France et l’Allemagne… ne t’étonne
pas lecteur qu’à la fin du 19ème siècle les gens Publication du récit d’Alphonse Daudet dans “Iveria”

356
parlent du sang qui coule en y mêlant le sentiment divin. Le sentiment divin et les balles et bombes
meurtrières sont des notions biens opposés ! Ne t’étonne pas, car c’est le général prussien qui parle, et
lui ne songe qu’à aligner ses troupes, les priver de toute émotion, entrainer pour l’attaque et c’est alors
qu’il voit en patriote. .. Mais la corde ne se tord pas dans un seul sens, un jour elle se déroulera d’autant
plus rapidement qu’elle ne s’est tordue." (Analyse politique, Iveria, 1883 : 133-134).
D’un côté la corde tordue est une métaphore de la Prusse et de la politique de Bismark. Mais
cette image ne correspondait qu’à la Prusse du 19ème siècle. Toute l’Europe renforcait son armement et
son armée. « La raison de cette grande armée des états européens … se trouve dans le mouvement
national qui envahit non seulementde l’Europe, mais aussi l’Asie et l’Afrique. Chaque pays a une petite
nation qu’il voudrait limiter, surtout si elle aspire à sa liberté.Différents gouvernements observaient ce
mouvement et faisaient tout leur possible pour ne pas développer et renforçer cette idée de liberté
dans la petite nation. L’une des solutions était une armée permanente. Effectivement qu’est-ce que va
faire l’Angleterre, par exemple, si l’Inde avec ses 200 millions d’habitants se revolte et reclame la liberté.
Qu’est-ce que la petite Angleterre pourrait faire avec sa police contre une multitude de gens, les
hommes d’état en Angleterre ne veulent même pas imaginer ce scénario » (Analyse politique, Iveria,
1883 : 136).
Dans les pays d’Europe la mission essentielle de l’armée, d’après cette analyse, servait à étouffer
le mouvement national, car ce dernier menaçait l’intégrité politique du pays, son développement
économique et ses relations avec les pays voisins ; la prolifération des mouvements nationaux
changerait la carte politique non seulement en Europe, mais dans le monde entier. C’est bien les
mouvements nationaux du 19ème siècle qui ont crée de nouveaux états. C’est pour cette raison que
l’auteur de cette analyse (publiée sans signature) écrit : « Si le 19ème siècle se nomme le siècle de vapeur,
on pourrait y ajouter encore un nom, en le nommant siècle de la libération des nations ». (Analyse
politique, Iveria, 1883 : 137). Cette analyse politique de 1883 reflète objectivement la réalité de l’Europe
– partout en Europe bouillonnent des mouvements nationaux. Les journaux européens regorgent de
cette information. La presse géorgienne la suit. Ainsi, « Prenez n’importe quel journal européen et lisez
les actualités internationales : Les Irlandais ne se calmeront pas sans obtenir la liberté absolue pour leur
île, en Hongrie un parti s’est formé qui tente de créer un état indépendant hongrois. Les Danois sont
mécontents que les Prussiens essaient de germaniser leur petite nation, les Tchèques ont crée
l’Université, où l’enseignement sera dispensée en langue tchèque. Les Roumains, les Bulgares, les
Serbes… les Monténégrins… les Roumains… bref tout le monde essaie de protéger sa nationalité et
clament-on en Europe et les peuples plus éloignés les rejoignent sinon à haute voix, au moins avec un
certain balbutiement. : L’Egypte aux Egyptiens ! L’Inde aux Indiens !" (Analyse politique, Iveria, 1883 :
136). Comme le 19ème siècle s’avère un siècle de la libération des nations, la nécessité d’une étude
scientifique se présente. Intervient la conférence d’Ernest Renan « Qu’est-ce qu’une nation ? » dont la
traduction géorgienne avait été publiée dans le huitième numéro d"'Iveria » en 1882. La traduction du
discours d’Ernest Renan était accompagnée d'une note de la rédaction : Cette remarquable intervention
avait été présentée par le célèbre scientifique Ernest Renan à l’Université de Paris le 27 février et fut
publiée dans plusieurs revues françaises. Elle concerne le mouvement des nations qui se propage dans
toute l’Europe ce dernier temps, et serai intéressant pour nos lecteurs. Le contenu de la note démontre
que la rédaction essayait de présenter au jugement de ses lecteurs le sujet le plus actuel. Ce type de

357
publication était généralement suivi d’un commentaire. La conférence de Renan ne fut pas une
exception. Dans le deuxième numéro « d’Iveria » du 1883 fut publiée la lettre d’E. Iosseliani (Iosseliani
1883) en commentaire de la conférence.
Ernest Renan se représentait la nation d’une
manière suivante :
«L’homme n’est esclave ni de sa race, ni de sa
langue, ni de sa religion, ni du cours des fleuves, ni de la
direction des chaînes de montagnes. Une grande
agrégation d’hommes, saine d’esprit et chaude de cœur,
crée une conscience morale qui s’appelle une nation».
«Une nation est une âme, un principe spirituel.
Deux choses qui, à vrai dire, n’en font qu’une,
constituent cette âme, ce principe spirituel. L’une est
dans le passé, l’autre dans le présent. L’une est la
possession en commun d’un riche legs de souvenirs ;
l’autre est le consentement actuel, le désir de vivre
ensemble, la volonté de continuer à faire valoir l’héritage
qu’on a reçu indivis».
Le culte des ancêtres est de tous le plus légitime ;
les ancêtres nous ont faits ce que nous sommes. Un
passé héroïque, des grands hommes, de la gloire
(j'entends de la véritable), voilà le capital social sur
lequel on assied une idée nationale
Avoir des gloires communes dans la passé, une
Statue d’Ernest Renan dans sa ville natale. volonté commune dans le présent ; avoir fait de grandes
choses ensemble, vouloir en faire encore, voilà les
conditions essentielles pour être un peuple.
Dans le passé, un héritage de gloire et de regrets à partager, dans l'avenir un même programme
à réaliser; avoir souffert, joui, espéré ensemble, voilà ce qui vaut mieux que des douanes communes et
des frontières conformes aux idées stratégiques . (E.Renan 1882 : 126).
E.Iosseliani qui a fait les commentaires sur la conférence d’E.Renan séparait « l’état centralisé »
et « le pouvoir local », qu’il considérait comme base « de la liberté civile » du peuple et « de relations de
l’état libre ». Vers la fin du 19ème siècle dans la presse géorgienne on citait souvent l’exemple des pays
européens pour les relations entre l’état et la nation. Comme on le voit dans les articles de l’époque, ce
problème apparait surtout dans les pays multilingues, mais on pourrait en dégager un exemple positif :
« La situation en Autriche est radicalement différente, on y trouve des Allemands, des Hongrois, des
Slaves, tous très puissants, ne cédant pas leurs positions nationales... Mais l’Autriche avait impliqué les
Hongrois en constitution en prouvant qu’il était possible d’avoir dans le même état différentes nations
sans que la nation gêne les intérêts de l’état, ni que l’état entrave les intérêts de la nation ».
Vers le dernier quart du 19ème siècle la situation dans l’Empire russe avait éveillé l’espoir des
intellectuels géorgiens pour les changements réels du destin de la Géorgie.

358
 Le rôle de la guerre dans la consolidation nationale
Les guerres ont toujours eu un grand rôle pour la cristallisation de la conscience ethnique.
Pendant la guerre les ressources humaines et autres se mobilisent, naît le sentiment de la solidarité,
apparait la propagande et par des stéréotypes positifs (nous) et négatifs (ennemi) se renforcent les
caractéristiques nationalistes. La guerre entre les états favorise la centralisation de la force et forme le
sentiment de l’identité historique (A.Smith 1981 : 78). La guerre russo-turque avait ravivé dans une
partie de la population le lien russo-géorgien contre l’Empire musulman, qui avait annexé les territoires
géorgiens. C’était là les objectifs de la presse écrite géorgienne : si la Russie gagnait la guerre contre
l’Empire Ottoman, la Géorgie retrouvait ses territoires et ses populations, qui avaient délaissé leur
religion et partiellement leur conscience linguistique ; et Ilia Tchavchavadze avec cette recomposition
historique espérait réunir les parties de la Géorgie dispersées à cause de la politique.
Au début de la guerre russo-turque, l’adjoint de l’empereur russe dans le Caucase, Mikhaïl avait
fait une déclaration aux habitants « d’Adjara et de Kobuleti », dont les populations étaient mentionnées
comme sujets fidèles et favoris de l’empereur russe, « frères de la noble communauté géorgienne »,
pour la protection desquels « l’empereur russe a voulu utiliser son armée du Caucase ». Un problème
important émerge, qu’est ce que sous-entendait le général- feltzemeister sous le terme `mamuli~
dans sa la déclaration aux généraux du Caucase et sous quel angle « Iveria » voulait le présenter à la
société géorgienne; qu’est-ce que représentait la patrie pour les militaires caucasiens selon le général
Mikhaïl – tout l’Empire russe qui avec la victoire sur l’Empire Ottoman allait élargir ses frontières
éloignées et s’installer définitivement en bordure de la mer Noire, dans la patrie de la « noble
communauté géorgienne », qui allait retrouver ses territoires historiques, au prix du sang, « où leurs
pères et frères avaient versé du sang géorgien», et qui aujourd’hui retournerait en Géorgie grâce à la
lutte des Géorgiens. Il est certain, que le général- feltzemeister Mikhaïl sous-entendait sous le par
"patrie" la grande Russie, sur les terres de laquelle habitaient entre autres « les nobles communautés
géorgiennes » et il était naturel que les sujets fideles et favoris de l’Empereur russe, les frères des nobles
Géorgiens les rejoignent. Tandis que pour « Iveria » le plus important était de souligner que la patrie,
mentionnée dans la déclaration représentait la Géorgie, qui pourrait éventuellement retrouver ses
territoires perdus.
Ilia avait déjà parlé de la lutte pour élever la
notion de mamuli au niveau de la patrie. A l’époque
il critiquait la conscience nationale du 19ème siècle
pour l’oubli et même le dénigrement de la notion de
mamuli . Cette notion se limitait aux biens privés de
certaines personnes, et comprenait les terres à
labourer entourées de barrières. Ilia l’avait
transformée en lieu d’habitation sacré, matériel et
spirituel des Géorgiens, (voir Z. Kiknadze 2005 : 2-47).
Ilia et toute l’équipe d’ «Iveria » vouaient dans la
guerre russo-turque l’espoir du retour de terres et
des populations vers la patrie. La Russie aussi était

359
intéressée par la réalisation de cet espoir, car dans cet esprit, les bataillons de la milice géorgienne de
l’armée caucasienne allaient se battre avec ardeur. Dans le 8ème numéro de 1877, à côté des
déclarations à l’armée et aux habitants d’Adjara et Kobuleti on publiait un article dans lequel, malgré
son aspect sanguin, et la perte des vies et les destructions, cette guerre était présentée comme un élan
de la nation (eri) pour la protection de sa dignité et son identité. Pourtant ce n’était pas clair: de quelle
nation (eri) s'agit-il?. « La guerre est déclarée !... Celui qui l’apprend, n’est plus tranquille. La guerre
c’est le sang, le malheur, la perte de la vie humaine, de ses créations. Le cœur s’attriste et souffre, en se
le rappelant. Mais à quel point cette image est noble quand la nation est portée par un élan de pour
défendre son honneur, sa dignité et son identité. Alors le cœur oublie la terreur de la mort et la douceur
de la vie, alors l’homme est un héro ; alors le cœur bat pour l’honneur, le courage, la probité... C’est
noble et grand quand la nation se rebelle et se consacre à la libération d’une autre nation, à la
protection d’une autre nation ! Là le cœur humain n’est pas éprit par un sentiment personnel, mais un
sentiment d’humanité en général, où les sentiments personnels se jettent comme des petites rivières
dans une mer. La guerre actuelle est portée par cet élan du cœur, ce sentiment sacré de l’humanité. Sur
les étendards de l’armée qui se lance aujourd’hui dans le combat on voit les mots suivants : «
L’empereur a dégainé son épée pour la libération des opprimés et la lutte contre les opprimants », la
guerre n’a pas eu souvent un sujet aussi beau, aussi honnête et aussi sacré. La tolérance de l’homme n’a
pas besoin de plus de soutien, et c’est une meilleure récompense pour le courage... Celui qui a perdu la
vie pour les opprimés, est glorieux, le sang versé pour cette cause est sacré !... (« Iveria », N8, 1877).
Dans cette lettre on mentionne la nation (ერი) qui protège son identité ("თვითება") et qui
prend la défense d’une autre nation, pour la protéger. C’est là que l’incompréhension advient. La nation
protégeant son identité c’est la Géorgie, qui se bat dans l’espoir du retour de son territoire, mais de
l’autre côté il est difficile d’identifier les Géorgiens en tant que nation lancée à la protection d’une autre
nation, car les habitants de « l’Adjara et Kobuleti » ne pouvaient être une autre nation pour les
Géorgiens. Il s’agit ici d’une nation qui n’est portée par l’unique sentiment individuel, mais par un
sentiment général d’humanité. De tels objectifs humanistes ne pourraient pas être attribués aux
Géorgiens dans ce cas concret, l’auteur de la lettre les présente en caractéristique de l’armée russe, ce
qui devrait être considéré comme une reconnaissance envers la Russie. « Libération des opprimés et
lutte contre les opprimants » fut le slogan de l’empereur pour l’armée en combat. Et ce slogan
réunissait facilement les militaires caucasiens. Ainsi cette guerre avait une double nature pour la
Géorgie. Avec le rattachement de l’ «Adjara, Batumi et Kobuleti » la Russie se consolidait dans le
Caucase et sur les Balkans, en déclarant ses projets ultérieurs, y compris l’entrée à Constantinople.
Tandis que la Géorgie retrouvait ses terres historiques dans l’espoir de changements positifs.
Il est notable, que dans ce cadre, toujours en 1877 « Iveria » publie la déclaration du gouverneur
de la Géorgie général de l’infanterie Paskevitch faite en 1827 aux habitants de la Géorgie, où il déclarait
sa fierté d’être envoyé par l’empereur russe pour diriger la lutte des vaillants Géorgiens contre les
Perses. Il déclare que la guerre n’est pas encore finie et il attend le soutien courageux des Géorgiens qui
sera récompensé par la Russie après la guerre, une fois la paix instaurée. (Citation intégrale :
istoriulni sigelni, `iveria~, # 26, 1877: 13-14). Le général d’infanterie Paskevitch
remercie les Géorgiens qui avaient joint leurs efforts à la Russie : leur soutien matériel et militaire, à
l’instar des leurs ancêtres, adoptés par la Russie. Le choix des Géorgiens était déterminé par le fait que

360
la Russie qui avançait sous la protection de dieu, est devenue la protectrice de la religion et la justice en
Géorgie. Cette rhétorique est très proche du pathos de la déclaration du 1877 du gouverneur de
l’empereur dans le Caucase, Mikhaïl. Si pour le soutien géorgien le général Paskevitch promet des
richesses naturelles,la justice ainsi qu'une bonne gestion, la victoire dans la guerre russo-turque de 1877
est une encore plus grande promesse pour les Géorgiens - le rattachement des terres historiques de la
Géorgie et le retour des géorgiens opprimés par les Turcs.
Bien qu’une incertitude existe pour les notions des frontières et les «nôtres», le grand objectif - la
restitution de la réunification historique des Géorgiens submerge facilement cette incertitude. Une fois
les territoires rattachés, un autre problème important intervient: comment les membres de la société
géorgienne doivent-ils accueillir les habitants « les nouveaux arrivés de l’ancienne Géorgie » ? La presse
géorgienne souligne les faits historiques et les événements qui font présage d’un espoir dans l’avenir de
cette unification restituée. C'est d'abord, c’est le passé glorieux : les ancêtres de ces Géorgiens avaient
crée l’Âge d’Or de la Géorgie. Ici on pourrait citer encore une fois Antony Smith. En parlant de bases
sacrées de la nation il souligne que parmi les facteurs déterminant la nation les plus importants sont:
L’attachement à son propre territoire, à la terre natale des ancêtres, leurs tombes, aux
monuments, aux saints, aux héros et aux sages;
La mémoire de l’ «Âge d’Or», en tant que sommets ethno historiques de la nation, époques de la
richesse matérielle et/ou spirituelle et artistique;
Le culte des héros sacrifiés pour la nation et son destin, «les glorieux morts»;
C’est en raison de cette unité que les Géorgiens des territoires nouvellement rattachés, ni leurs
frères qui les accueillent ne rencontreront pas de problèmes de cohabitation: «Nous avons maintenant
une grande obligation : bien accueillir nos frères partout et toujours et en prendre soin comme pour
nous même. Les soutenir dans leur détresse. Le lien entre nous est inébranlable».

La fausse émancipation de la langue mingrélienne et l’unité nationale géorgienne

L’un des facteurs qui ont forgé le nationalisme géorgien c’était la politique russe d’éducation
dans le Caucase, et en particulier les démarches faites pour l’émancipation de la langue mingrélienne, ce
qui a suscité une grande indignation de la majorité de la population. La circulaire envoyée par Levitski
aux enseignants d’écoles maternelles de Senaki et Zugdidi en 1885 en était la raison. Ce circulaire était
présenté par Ianovski, responsable de la politique des questions d’éducation dans le Caucase et
approuvé par le vice roi Mikhaïl Romanov. La circulaire du directeur d’écoles populaires de la région de
Koutaïssi, 11 janvier 1885 N62 (ბბ. მასწავლებელთ სენაკისა და ზუგდიდის პირველ-დაწყებით
სასოფლო სკოლებისა)
"Vers la fin novembre début décembre 1884 B.Korovaev, superviseur du district du Caucase en
éducation et moi, avons visité les écoles en observant les faits suivant : dans les écoles de Mingrélie les
classes pour les élèves mingréliens ne commençaient pas en mingrélien, comme c‘était prévu d’après le
plan de l’arrêt approuvé le 13 janvier 1881, mais en géorgien, langue incompréhensible pour les
mingréliens. Lors du cours du russe les mots et phrases russes sont traduits en géorgien et non en
mingrélien. Ainsi, dans les établissements mentionnés, les élèves, à la place d’une nouvelle langue (le
russe) obligatoire comme langue d‘état, apprennent deux nouvelles langues (le russe et le géorgien). Et
comme le géorgien est difficile pour les mingréliens, et qu'on l’apprend avant le russe, l’apprentissage

361
du russe est entravé dans les écoles de Mingrélie. Ainsi, le processus d’éducation en général est entravé.
Les mots russes sont souvent traduits par les élèves en géorgien et pas en mingrélien et ceci crée la
confusion. Ce système inefficace a provoqué le retard des mingréliens dans le domaine de l’éducation et
dans le domaine social. Il y a peu de mingréliens dans les établissements civils et religieux, les
séminaires, instituts et gymnases, il y a peu d’enseignants pour les écoles rurales de Mingrélie, sans
parler des écoles des villes. Il y a peu ou presque pas de mingréliens dans les administrations et
tribunaux. Les enseignants géorgiens expliquent la nécessité de l’apprentissage de la langue géorgienne
ainsi : 1) on ne peut pas enseigner le mingrélien car il n’a pas d’écriture, 2) le géorgien est la langue de la
religion pour les mingréliens, et en la perdant ils perdraient leur religion. On devrait dire que
l’inexistence de l’écriture mingrélienne ne donne pas l’avantage au géorgien. C’est la langue natale des
mingrélien qui n’entrave pas l’apprentissage ni du géorgien, ni du russe. On pourrait aussi utilisait
l’alphabet russe pour écrire le mingrélien. Pour le deuxième point, il faut dire que les services religieux
se déroulent dans les églises mingréliennes en géorgien, car les livres religieux ne sont pas traduits en
mingrélien. En bannissant le géorgien des écoles de Mingrélie on n’affecte pas la religion, car les prières
pourraient être étudiées en russe avec la traduction en langue maternelle. Comme en bannissant le
géorgien les écoles auront plus de temps pour l’apprentissage du russe et mingrélien, l’apprentissage
religieux sera plus efficace que lors de l’apprentissage de deux langues étrangères. Ainsi, la décision
(N7992) pour la région du Caucase sur l‘éducation, oblige les enseignants de Senaki et Zugdidi
d’enseigner le russe après le mingrélien dans les classes avec la grande majorité d‘élèves mingréliens,
sur la base de l’arrêt 11 janvier, 1881. Lors des cours de russe les enseignants doivent faire les
explications en mingrélien. Et comme il n’existe pas d’écriture mingrélienne, les enseignants peuvent
utiliser l’alphabet russe“.
Selon cette circulaire la citation linguistique en Mingrélie est la suivant :
Le mingrélien est répendu en Mingrélie en tant que langue de la majorité absolue. Cette langue
est ignorée dans les écoles mingréliennes, ce qui ne favorise pas le développement des jeunes de la
région.
Dans les écoles mingréliennes on apprend deux langues étrangères en même temps: le géorgien
et le russe. L’apprentissage du russe est obligatoire, car c’est une langue d’état, mais l’apprentissage du
géorgien est certainement superflu, car il est inefficace d’apprendre deux langues étrangères en même
temps. Comment remédier à cette situation :
L’enseignement doit devenir mingrélien-russe, ce qui va répondre à la demande de la politique
d’état concernant l’amélioration de l’apprentissage du russe dans les écoles locales.
La langue géorgienne doit être bannie des écoles mingréliennes, ce qui va libérer du temps pour
les cours de prières et l’histoire de la religion en russe avec l’aide du mingrélien.
En ce qui concerne l’inexistence de l’écriture mingrélienne, on pourrait utiliser pour elle
l’alphabet russe.
Pour limiter le géorgien, déjà précaire en Mingrélie, il fallait créer l’alphabet mingrélien, qu’on
utiliserait pour : 1) écrire et publier les textes religieux traduits en mingrélien, 2) faire les publications
dans les quotidiens mingréliens, 3) pour les manuels mingréliens dans les écoles mingréliennes.
Ianovski remplissait avec zèle cette tâche. Le 18 février 1886 il envoie un rapport au ministre de
l’éducation : “Parmi les peuples locaux qui aspirent à l’éducation, surtout l’éducation russe, il y a des

362
mingréliens pour qui le géorgien est une langue incompréhensible... On peut commencer à apprendre à
lire en mingrélien et non en géorgien, coutume dans les écoles mingréliennes, désavantageuse pour
l’apprentissage du russe... Je trouve nécessaire de créer un alphabet pour cette langue... Je suis
persuadé que cet alphabet devrait se baser sur l’alphabet russe avec certaines corrections pour
quelques sons inexistants en russe."
Lors de l’étude nous avons découvert le livre cité
par Levitsky en 1890 suite à une inspection d’une école de
la ville de Poti: „Recueil de contes de la région, inscrit par
les élèves du séminaire de Khoni, révisé par l’enseignant
Petrov, n’est pas tout à fait utilisable dans les écoles“. Le
livre s’intitulait : « Мингрельскiе тексты запысаный и
передеведеный на русский языкъ подъ наблюдениемъ
Ив. Е. Пе- трова, учителя Кутайсской (въ М. Хони)
учительской семинарии ». Il ne porte pas de date et lieu
d’édition. En bibliographie on observe « безместа и без
времени бмбв ». Comme Levitsky cite ce livre en 1890, la
publication devait avoir lieu avant. Il est intéressant
qu’Iakob Gogebashvili mentionne en 1901 dans ses
articles du « Новое Обозрение » les „lettres à queue“
contenus dans l’alphabet qui préface le livre mentionné.
La presse aussi parle d’alphabet d’Ashordia comme d’un
Мингрельскიе тексты запысаный и
„alphabet à queue“ (amave sakiTxze ix. goge-
передеведеный на русский языкъ подъ
baSvili 1903). C’est bien cet alphabet qui devait être наблюдениемъ Ив. Е. Пе- трова, учителя
utilisé. L’alphabet et les publications en cet alphabet Кутайсской (въ М. Хони) учительской
семинарии
furent bientôt refusés par le gouvernement russe même,
comme méthode injustifiée ressemblant trop au cyrillique, le compliquant par les queues, et brouillant
l’apprentissage des deux alphabets, affectant au final l’apprentissage du russe.

Le recensement et donnés statistiques au service de l’Empire

La création d’alphabets etla publication de livres en langue sans écriture kartvelienne n’était pas
hasardeux, et une telle division de la nation géorgienne se reflétait dans les recensements et données
statistiques de l’Empire russe, qui à leur tour donnaient des arguments pour la politique de l’Empire.
Dans ces recensements, non seulement les personnes parlant la langue kartvelienne sans écriture
étaient déclarées non-géorgiens, mais aussi les personnes parlant les dialectes géorgiens. Avant les
recensements on divisait ainsi les élèves dans les écoles, ce qui compliquait la création d’écoles
géorgiennes vers la fin du 19ème siècle. L’indignation de la société envers ces faits c’était reflétée dans
la lettre d’Ilia Tchavchavadze „Rire ou pleurer“ (`vicinoT Tu vitiroT” i. WavWavaZe 1877).
L’ouverture d’une école géorgienne ne s’appuyait pas sur le nombre de jeunes désirant faire leur
éducation en cette langue, mais sur l’interprétation la notion `qarTveli” (géorgien) par le
fonctionnaire russe responsable de la politique d’assimilation. Par exemple, le directeur du séminaire de
Gori avait fait une liste de ses élèves selon leur origine : les russes – 6; les géorgiens – 13; les imérétiens

363
– 12; les arméniens – 6; les polonais – 2; les inghilos – 2; les gouroulis – 2; les pshaves – 2; les abkhazes –
2; les udins – 1; les circassiens – 1; les grecs – 1.“ Comme il s’ensuit de cette liste, les géorgiens, les
imérétiens, les inghilos, les gouroulis, les pshaves
représentent des ethnies séparées, et le directeur
du séminaire ne les regroupait pas sous la notion
de „Géorgiens“. Pour lui dans sa liste cette notion
ne correspondait qu’aux géorgiens habitants à
Gori. Cette définition/séparation avait pour objectif
d’entraver l’ouverture d’écoles géorgiennes, car le
choix de langues y dépendait de l’origine ethnique
d’élèves. On choisissait la langue d’études selon le
nombre majeur de représentants de telle ou telle
ethnie. Sur un décompte pareil le nombre de
géorgiens ne suffisait pas pour choisir la langue
géorgienne dans une école (ou dans l’un de ses
secteurs). Ainsi lorsqu' il y avait 13 géorgiens et 37
non géorgiens, on choisissait comme langues
d’études le russe.
Benedict Anderson dégageait trois
mécanismes du pouvoir : le recensement, la carte
et le musée. „Leur forme et fonctions ont
beaucoup changé à partir du moment où le
processus de la reproduction mécanique s’est
instauré dans les zones colonisées. Le recen-
sement, la carte et le musée représentaient bien
Alphabet mingrélien basé sur l’alphabet cyrillique
les éléments à l’aide desquels l‘état colonial a pu
présenter son propre dominion – il s’agit ici en
particulier de la nature des personnes gérées par cet état, de la légitimité du domaine géographique et
des ancêtres. „ (B.Anderson, 2006/2003:243). Anderson avait démontré sur l’exemple d’Empires
asiatiques du sud-est, les modes des recensements de ces Empires en y répartissant les peuples sous
leur domination. Il est clair, que ces classements ne servaient que les objectifs des Empires et en général
ne portaient pas de caractère objectif, servant les intérêts impériaux. Cette image subjective de la
composition ethnique caucasienne est critiqué déjà dans le 6ème numéro de d“Iveria“ en 1877. „A
Saint-Pétersbourg fut publié la carte ethnographique du Caucase avec le nombre des habitants du
Caucase d’après leur origine. Son créateur, U.Guttis nous assure que ces données sont les plus récentes.
“ (Caucase et Transcaucasie 1877: 3). Dans une „origine“ on sous-entendait soit les personnes parlant
des langues apparentées, soit ceux qui parlent des différents dialectes d’une langue. Par exemple, selon
„La carte ethnographique du Caucase“ la communauté géorgienne comprenait : les géorgiens, les
imérétiens, les gouroulis, les mingréliens (les noms se présentaient à la manière russe T.B.), les pshaves,
les khevsoures, les toushes, les svanes“ tandis que la „communauté iranienne“ se constituait des :
arméniens, ossètes, arabes, tates, talishs“, et la „communauté allemande“ des „ allemands, écossais,

364
perses“ (Caucase et Transcaucasie 1877: 3). Il est vrai, ce recensement reflète le développement des
domaines scientifique de l’époque, mais démontre aussi les objectifs politiques malhonnêtes. Il ne
faudrait pas aller chercher loin pour prouver que pareils cartes ethnographiques et recensements
servaient les objectifs de l’Empire. Dans le cadre du sujet de l’étude,nous nous focaliseron sur les
données statistiques de l’Empire russe,fondées essentiellement sur les résultats du recensement. Même
dans le livre publié par B.Ishkhanian en 1916 lors du recensement statistique sont cités séparément les
géorgiens, les imérétiens, les mingréliens et les svanes. L’auteur écrit que suite à une analyse
approfondie, lors du classement du peuple géorgien, il retrouve une situation particulière. Le géorgien
se décline en quatre dialectes (les géorgiens, les imérétiens, les mingréliens et les svanes). Ce peuple
représente réellement une entité nationale, mais les géorgiens prévalurent en nombre (dans cette
nation – T.B.) (B.Ishkhanian 1916: 16).

Во всей Въ Империй безъ

Народности: На Кавказе Империи Кавказа
Peuples Au Caucase Dans tout Dans l’Empire sans
l’Empire Caucase
1. Русские( Russes) 3154898 83933567 80778669
2. Грузины (Géorgiens) 821720 823968 2248
3. Имеретины (Imérétiens) 273184 273185 1
4. Мингрельцы (Mingréliens) 239615 239625 10
5. Сванеты (Svanes) 15756 15756 –
6. Армяне (Arméniens) 1118094 1173096 55002
7. Персы (Perses) 16745 31723 14948
8. Таты (Tates) 94056 94302 235
9. Курды (Kurdes) 99836 99949 113
10. Осетины (Ossètes) 171 12 7 17171 6589
11. Кабардиныцы (Kabardes) 98538 98561 23
12. Черкесы (Circassiens) 43332 46286 2854
13. Абхазцы (Abkhazes) 71103 71772 669
14. Чеченцы (Tchéchènes) 226496 226496 –
15. Аваро-Андийцы (Avar-Andis) 212680 212692 12
16. Даргинцы (Dargins) 302091 130209 –
17. Кюринцы (Kyurintsy) 159213 159213 –
18. Утины (Utins) 7100 7100 –
19. Казикумыкаи и пр. лезгины (Qazi Kumuk 90880 90880 –
et autres lezguiens)
20. Ингуши (Ingoushes) 47409 47409 –
21. Татары (Tatars) 1509785 3737627 2227732
22. Кумыки (Koumyks) 83389 83408 19
23. Ногайцы (Nogai) 64040 64080 40
24. Турки (Turcs) 139419 208822 69402
Total : 8888744 92041452 83152708

Dans ce schéma l’auteur sépare le placement des peuples caucasiens dans le Caucase même et
dans toute l’Empire russe. Il classe sur l’origine et la localisation : 1) les peuples venus, non locaux, 2) les
éléments locaux selon géographie et territoire, 3) les habitants locaux comme tels.

365
 En troisième catégorie, comme il les dénomme ”les purs enfants de la partie montagneuse”, il
classe les peuples, n’ayant aucune patrie à part le Caucase, ni dans l’Empire russe, ni ailleurs dans le
monde. C’est dans cette catégorie qu’Ishkhanian classe les géorgiens (картвельцы или
грузины),[kartvéliens ou géorgiens] au sens large du terme. Il sous-entend en géorgiens : les грузины, il
est difficile de dire quelle est la différence pour l’auteur entre les картвельцы et грузины. Peut être à
cause de la racine kartl il sous entend en géorgiens les habitants de la Géorgie de l’Est. Surtout il dégage
parmi les géorgiens de la Géorgie de l’ouest les imérétiens. A part les géorgiens ”des purs enfants de la
partie montagneuse ”sont : les imérétiens, les mingréliens et les svanes. Ainsi que : ”circassiens (les
kabardes et les circassiens en terme limité), les tchéchènes (les abkhazes, les tchéchènes en terme
limité, les ingouches) et autres lezgues (avaro-adygué, dargin, turins, oudins, kyzilkumuk et autres
lezgues). Parmi ces peuples caucasiens seul le peuple géorgien (картвельская или грузинская)
représente une partie nombreuse et développé au niveau culturel, les autres sont regroupés sous le
nom des ”montagnards du Caucase », qui conservent jusqu’à nos jours (1916, T.B.) un mode de vie
primitif et semi sauvage. La majorité absolue des peuples caucasiens habite dans le Caucase et juste une
partie insignifiante à l’extérieur du Caucase, sur les territoires de l’Empire russe (B.Ishkhanian, 1916: 19).

Calendrier de table de Tiflis - Données statistiques de la ville de Tiflis - Année 1898

Total d’habitants de Tiflis {en 1897 - 162, 354, en 1898 - 165.250}, nouveaux arrivés 2.896

366
 Croyances Hommes
Nationalité Hommes Femmes Total
religieuses Femmes
Arméniens 31.133 27.007 61.140 Orthodoxes 75.400
Aissors 1.815 597 2.412 Raskolniks/schismatiques 2.842
Grecs 587 374 961 Catholiques de Rome 4.098
Géorgiens 18.184 15.157 33.341 Protestants 2.531
Juifs 1.531 1.298 2.829 Arméniens-Grégoriens 55.125
Iméretiens 3.638 1.680 5.347 Arméniens catholiques 7.018
Kurdes 153 79 232 Juifs 2.784
Lezgues 45 3 48 Sunites 2.934
Mingréliens 696 337 1.033 Shiites 6.997
Allemands 1.494 1.042 2.536 Ezides 72
Ossètes 1.242 742 2.284 Autres confessions 5.449
Perses 4.406 1.601 6.007 Total 165.250
Polonais 2.056 1.432 3.448
Pshaves 30 5 35
Russes 18.937 10.921 29.858
Tatars 2.263 1.326 3.589
Toushetes 152 134 286
Khevsoures 172 32 204
Théchènes 351 164 515

Autres 6.410 2.930 9.340

nationalités
Total 98.285 66.965 165.250

Données statistiques de la population de Tbilissi du 1898 publiées dans le calendrier de table de Herzenstein.

Vers la fin du 19ème siècle on publiait à Tbilissi le calendrier de Herzenstein en russe avec les
données statistiques et les recensements. L’observation et l’analyse des données statistiques de ce
calendrier nous réconforte encore plus dans l’objectivité du jugement de Benedict Anderson,selon
lequel les peuples sur les territoires envahis ne représentaient pour l’Empire russe que ”les habitants de
ces territoires et non les groupes ethniques-linguistiques identifiés et isolés". Il serait surtout étonnant
que la grande partie classée dans ces catégories et sous catégories se considérait comme partie de ces
groupes. La présentation de ces ”identités” se faisait suivant les visions d’état colonial, utilisant une
méthode incompréhensible de classification. Il fallait préciser les identités. La réelle innovation des
recensements de l’époque n’était pas une création de classifications ethniques et raciales, mais portait
plutôt sur un caractère systémique pour la définition quantitative (B.Anderson 2003: 246, 250). Ceci est
bien reflété dans le calendrier d’ Herzenstein, où ”chaque nation européenne ou asiatique est
mentionnée en unité organique ... il les baptise toutes du nom de l’unité sociale nationale... il a
transformé les branches de la nation géorgiennes en arbres séparés, les communautés – en peuples
séparés, en présentant un seul corps national entier par 12-13 petits corps ... Regardez combien de

367
nations il a déniché parmi les géorgiens !”. Il s’avère que même cette segmentation ne comprend pas
toutes les ”branches” et ”communautés” géorgiennes. Ce nombre est inférieur aux chiffres réels. On lit
en bas du schéma du calendrier : `проч. националь. = 5449”(autres nationalités). Qui se cache surtout
sous cette dénomination ? Les européens ? Ils sont presque tous listés. Les asiatiques ? Presque tous
sont mentionnés dans le schéma. Alors qui ? Essentiellement les géorgiens de différents communautés,
non-mentionnés dans le schéma, comme par exemple, les mtiuls, les inghilos, les kyzyks, les javakhs, les
rachvels, les gourouls, les meskhs, les svanes, les samurzakanos, les géorgiens devenus musulmans.
Dans tous les cas, parmi ces presque 5 000 personnes, au moins la moitié devait représenter les
géorgiens de différentes communautés. On additionne ce chiffre et on obtient 50. 000 géorgiens à
Tbilissi. Mais il manque toujours un grand groupe de géorgiens à ce chiffre. Quand Herzenstein divise les
habitants de Tbilissi selon la religion, il cite les catholiques de Rome et d’Arménie. Il ne croit pas aux
catholiques géorgiens, alors il les élimine;et meme il les additionne au nombre d’arméniens. Si l'on
récupère l'ensemble de ces catholiques géorgiens, injustement rajouté au nombre d’arméniens, en
l’additionnant au nombre de géorgiens, il s’avère qu’à Tbilissi il y a 60 000 arméniens et plus de 50 000
géorgiens. Le nombre plus élevé d’arméniens de Tbilissi serait réel dans le cas où le nombre de
géorgiens et d’arméniens ne serait pas fictif au profit de notre voisin chanceux. Le nombre des russes
devrait aussi contenir pas mal de géorgiens, surtout des femmes, mariées aux russes, ce qui ne pourrait
servir d’argument” (I.Gogebashvili 2902).

La diglossie kartvelienne
«Les limites des États suivraient les fluctuations de la science. Le patriotisme dépendrait d’une
dissertation plus ou moins paradoxale. On viendrait à dire au patriote: «Vous vous trompiez; vous
versiez votre sang pour telle cause ; vous croyiez être celte ; non, vous êtes germain », - la traduction de
ces mots d’Ernest Renan n’était pas fortuite à l’époque où en s’appuyant sur les observations soi-disant
scientifiques la voie du salut de la langue mingrélienne passait par sa dissolution du géorgien, selon les
responsables de la politique éducative de l’Empire russe, ce qui se reflétait évidemment dans tous les
recensements, données statistiques ou rapports.
La relation du géorgien-mingrélien, ainsi que géorgien-laze ou géorgien-svane pourrait se
traduire par le terme de la diglossie classique. Il ne serait pas justifié d’utiliser le terme bilinguisme pour
ce genre de relation sociolinguistique. Bien qu’étiologiquement la diglossie et le bilinguisme (di-deux,
glossa-langue en grec ; bi-deux, lingua-langue en latin) désignent la même chose, au niveau du contenu
terminologique ils sont radicalement opposés. On doit à Fergusson l’apparition du terme de diglossie en
sociolinguistique (Fergusson 1959). La diglossie est une situation linguistique stable, où cohabitent les
langues apparentées qui se distinguent par leur fonction, prestige, héritage littéraire, standardisation et
autres caractéristiques. La relation du géorgien, mingrélien et svane est bien un exemple séculaire(s) de
la situation sociolinguistique stable, nommée diglossie. Les langues kartvéliennes se distinguent par
leurs fonctions. Il est très important de noter que ce fractionnement fonctionnel comprend au moins
deux décennies de siècles et ne représente pas seulement la caractéristique de la Géorgie des 19ème -
20ème siècles. L’aire de l’utilisation du mingrélien et du svane ne se limite aux communications
quotidiennes, bien que le nombre de personnes parlant le mingrélien dépasse de loin le nombre total
de personnes parlant les autres dialectes de la langue géorgienne.

368
 Utilisation du mingrélien dans des divers groupes sociaux selon l’étude de Karina Vamling (K.Vamling 2000 : 9-11)

Air d’utilisation Souvent % Parfois Rarement Jamais

En famille 82 14 4 –
Folklore oral 79 21 – –

Au marché 77 23 – –
Aux obsèques 59 38 2 –
A table 57 41 2 –
En recréation à l’école 25 43 29 3
A la crèche 19 53 25 2
Les paysans en travaillant 19 44 35 2
En récréation à l’Université 12 45 38 3

En correspondance 2,5 1 35 93
personnelle

Dans le schéma d’utilisation de la langue mingrélienne on observe la situation actuelle, qui,

comme le démontre un grand nombre du matériel étudié, ne diffère pas beaucoup de la situation au
19ème siècle. Selon ce schéma, lors de la correspondance personnelle 93% n’utilisent pas le mingrélien,
donc toute communication écrite, même personnelle s’associe avec la langue écrite géorgienne. .Il n’y a
que quelques dizaine d’années que le terme de diglossie occupe une place particulière en socio-
linguistique, mais on pourrait dire que tous ceux qui, avant l’apparition de ce terme, décrivaient les
relations sociolinguistiques des langues kartvéliennes, désignaient en effet la diglossie, sans employer ce
terme.

Les caractéristiques du nationalisme géorgien dans les deux dernières décennies du 19ème
siècle
On pourrait communément caractériser le nationalisme géorgien des deux dernières décennies
ème
du 19 siècle comme irrédentiste, car l’Empire russe aspirait à l’extension des frontières de l’état et,
pour une intégration efficace des géorgiens dans ce processus, utilisait l’unité des géorgiens et
mingréliens/tchanes. A part son irrédentistisme, le nationalisme géorgien de l’époque était aussi
réunificateur, car par l’intermédiaire de la presse écrite les figures publiques essayaient de réunir les
territoires géorgiens culturellement homogènes, et faisaient de leur mieux pour empêcher le
fractionnement politique (ირიდენტული და გამაერთიანებელი ნაციონალიზმების შესახებ იხ.მ.
ჰეჩტერი 2007: 43-45).

369
Bibliographie:
1. ამიერ და იმიერ კავკასია 1877: ამიერ და იმიერ კავკასიის მცხოვრებთა რიცხვი გვარ-ტომობისა და
კვალად, საქართველოს მატიანე, „ივერია“, N 6, 1877
2. ანდერსონი ბ., 2006 / 2003: Benedict Anderson, Imagined Communities Reflections of the Origin and Spread of
Nationalism, Revised Edition, Verso, London, New York 2006; ქართული თარგმანი: ბენედიქტ ანდერსონი,
წარმოსახვითი საზოგადოებანი, მოსაზრებანი ნაციონალიზმის წარმოშობისა და გავრცელების
შესახებ, შესწორებული გამოცემა, გამომცემლობა „ენა და კულტურა“, თბილისი, 2003
3. გოგებაშვილი ი., 1902: იაკობ გოგებაშვილი, ქართველი ერის დაქუცმაცება, „ივერია“, N13, 1902
4. გოგებაშვილი ი., 1903: ვარიანელი (იაკობ გოგებაშვილის ფსევდონიმი), К вопросу о менгрельской
началной школе, „Петербургские ведомости“, 27 თებერვალი 1903
5. ვამლინგი კ., 2000: Vamling K., Language Use and Attitudes among Megrelians, Analysis of Current Events,
Slavic and East European Studies, Baylon University, vol. 12, 2000
6. იოსელიანი 1883: იოსელიანი ე,. 1883: იოსელიანი ე., მეცნიერის ბორძიკი, „ივერია“, N2, 1883
7. ისტორიულნი სიგელნი, 1877: ისტორიულნი სიგელნი, „ივერია“, N 26, 1877
8. იშხანიანი ბ., 1916: Б. Ишханянъ, Народности Кавказа - Состав населениа, профессиональная груп-
пировка и общественное разслоение кавказскихъ народностей, (Статистико-экономическое изследова-
ние), Петроградъ, 1916
9. კიკნაძე ზ., 2005: ზურაბ კიკნაძე, ილიას მამული, კრებულში: საქართველო ათასწლეულთა გასაყარზე,
გამომცემლობა „არეტე“, თბილისი, 2005
10. პოლიტიკის მიმოხილვა, „ივერია“, N2, 1883, გვ. 133-134
11. რენანი ე., 1882: ერნესტ რენანი, რა არის ერი (ნაცია)? (Qu’est-ce qu’une nation?),), „ივერია“, NVIII, 1882
12. სმითი ე. დ., 1981: Anthony D. Smith, The Ethnic Revival, Cambridge University Press, 1981
13. სმითი ე. დ., 1999: Smith Anthony D., Myths and Memories of the Nation, Oxford University Press, 1999
14. ფერგიუსონი ჩ., 1959: Ferguson C.A. Diglossia In: Word, 15, 1959
15. ცირკულარი 1885: ქუთაისის გუბერნიის სახალხო სკოლების დირექტორის ცირკულარი იანვრის 11-
ს 1885 წ. „N62“ (ბბ. მასწავლებელთ სენაკისა და ზუგდიდის პირველდაწყებით სასოფლო სკოლებისა),
„დროება“, N59, 1885
16. ჭავჭავაძე ი., 1877: ილია ჭავჭავაძე, ოსმალეთის კონსტიტუციის შესახებ, „ივერია“ N5, 1877
17. ჰეჩტერი მ., 2000 /2007: Hechter M., Containing Nationalism, 2000; ქართული თარგმანი: მაიკლ ჰეჩტერი
„ნაციონალიზმის შეჩერება“, სოციალურ მეცნიერებათა სერია, სოციალურ მეცნიერებათა ცენტრი,
თბილისი, 2007

370
 „La féodalité - au pluriel ou au singulier?“

Akaki CHIKOBAVA
Master en Histoire, Doctorant
Université d'Etat Ivane Javakhishvil (Tbilsi, Géorgie)

Qu’est-ce que l’Europe ? Doit-on l’envisager seulement dans le déterminisme géographique ou

utiliser d’autres signifiants culturels et socio-économiques? Sans entrer dans les détails, l’Europe est un
espace économique et géographique avec des caractéristiques communes qui, tôt ou tard, atteindra un
niveau commun de développement. Le but de mon étude est d’envisager la féodalité dans l’espace
géorgien tout en prenant en considération ce qui a été dit ci-dessus.
La discussion concernant la féodalité est d'actualité dans l’historiographie contemporaine. Le
débat touche à la notion du mot “féodalité” et au mot lui-même. Comment envisager la féodalité ? Est-
ce une catégorie universelle ou seulement un des systèmes de gouvernement dans l’Europe occidentale
? Peut-on la comparer avec le système socio-politique qu’a été en Géorgie “patron-khmoba”, celui des
“maîtres et vassaux”? A-t-on à faire seulement à ”une illusion féodale”? Même si la féodalité a pris
différentes formes dans des pays différents, son articulation dans un espace culturel est déterminée par
de communes caractéristiques et ceci, malgré les erreurs conceptuelles du matérialisme historique.
Engels a fait une remarque très juste en estimant que le mot “féodalité” n’était pas toujours compatible
avec sa signification. Un problème de signifiant et de signifié se pose dans l’utilisation de “féodalité” et
un travail actif est mené par les historiographes contemporains pour remplacer le mot “féodalité”,
même si on n’est pas parvenu à l’enlever du langage. Il n’a pas été élaboré de terme “de travail” et on
utilise souvent “la féodalité réelle”, ce qui nous laisse toujours dans un espace hermétiquement fermé.
Comme on le sait, en Géorgie “la féodalité” est remplacée par le mot “Patron-khmoba” - (Ivané
Djavakhishvili), ce qui exprime plus ou moins exactement son importance. Affirmer que la féodalité a
existé en Géorgie est-elle une illusion ? La recherche des parallèles, constitue-t-elle un piège pour les
chercheurs? Un des chercheurs les plus connus de la féodalité, Marc Bloch remarque que pour trouver
la féodalité dans d’autres pays, il faut étudier les signes et caractéristiques communs.
La féodalité géorgienne n’a pas eu de prémisse aussi solide que le droit romain - la base
théorique de sa formation. Cependant, un système harmonieux de trois couches hiérarchiques sociales
– orator (le prieur), bellator (le guerrier), laborator (le travailleur) - existe dans le panégyrique du
système féodal géorgien “Le Chevalier à la peau de tigre” : "Que chacun suive son destin, du sort échu
qu'il se contente, Le travailleur en travaillant, le guerrier en quittant la tente..." Il manque, dans cette
citation de Rustaveli, la troisième composante du système – le prieur, mais on peut la trouver dans
d'autres épisodes des narratifs géorgiens. A mon avis, nous seraient utiles les passages de la Vie de
Grigol Knandztéli et un épisode de la Vie de Joan-Thorniké dans laquelle, à la demande d’Ashot
Kurapalat, Joan-Thorniké participe à une bataille contre Barda Sklyaros.
Si l’on prend en compte mon observation, on obtiendra les trois composants caractéristiques de
la Société pour l’Europe. Ces trois membres sont la base et le fondement d'un système purement
européen.

371
 L’objet de ma recherche se concentre autour des données linguistiques et leurs fluctuations
sémantiques pendant la “révolution féodale” en Europe et en Géorgie. Nous avons déjà remarqué que
le mot khrma-khma a subi des modifications différentes en commençant par signifier “jeune” et en
évoluant vers “vassal”, ce qui représente une caractéristique commune pour les processus de
féodalisation européenne et géorgienne. Les noms géographiques subissent également une fluctuation
de significations très importante. Ce processus, en Géorgie, comme en Europe, coïncide avec la
"révolution féodale". Quelques exemples :
Khma – un jeune
Khma – un vassal
Mann – un esclave, un homme qui n’est pas libre
Mann – un vassal, une personne de l’hiérarchie sociale plus basse
Cnitt/knicht – un esclave, un homme qui n’est pas libre
Cnitt / knicht – un chevalier, un vassal, de l’hiérarchie sociale plus basse
Sopheli – Kvekana. Сторона–Страна. Land – Land.
Il est également très intéressant d’observer l’évolution des termes désignant le pouvoir qui, à
notre avis, serait liée au processus de la formation de la féodalité. Pour designer le roi, jusqu’au 6ième
siècle, on utilise le mot “Meupé” qui, ensuite, est remplacé par “Mépé”. Le mot “Méupé” est alors
chargé d’une signification religieuse et est utilisé comme synonyme de “Dieu”. Dans les débuts de la
féodalité géorgienne, le mot “Upali” désigne le seigneur. Vient ensuite “Mampali” composé des deux
mots “Mama” (le père) et “Upali”.
L’utilisation de ce terme serait l'indicateur de la mise en place du système de vassaux. Selon Niko
Berdzénishvili, “Mampali” est plus tardif que “Upali” et ce sont les changements sociaux qui ont
déterminé l’utilisation de “ Mampali” dans le langage parlé. A partir du 9ième siècle on voit apparaître le
mot “patroni” avec l’arrivée et l’établissement des rois abkhazes dans la région de Shida Kartli. Le
nouveau signifiant de “vassal” essaie de s’enraciner dans la langue parlé et littéraire. Le mot “patron”
est utilisé dans les Pavnéli. Dans "la Vie de Grigol Khandztéli" ce mot figure une seule fois. Dans
“Chroniques de Kartli”, dans le passage sur Liparit Bagvash et Davit Bagration, on lit : “ Liparit a envahi le
pays de Thrialeti, a fait construire la forteresse de Kldékari et en a rendu patron David le fils de Bagrat”.
A partir de 11ième siècle, le “patron” remplace définitivement le mot “upali”.
Par ailleurs, l’avènement de l’ère féodale passe par l’utilisation d’un nouveau vocabulaire en
francais aussi. Hormis les parallèles ci-dessus cités, nous dirigerons notre attention sur les fluctuations
que subissent les termes désignant le pouvoir dans la France de la deuxième décennie du 11ième siècle
(Marc Bloch). Cette ressemblance est flagrante et pour nous, elle constitue la caractéristique
linguistique de la féodalité. Jusqu’au 10ième siècle, le mot dominus était utilisé en France pour désigner le
dieu et le roi, plus tard il a acquis la signification du compte /seigneur des propriétaires de forteresses
qui sont devenus les réels gouverneurs du pays.
Dans les documents et les textes juridiques français et européens des 10ième-11ième siècles,
transparaît, comme le remarque Georges Duby, la pression idéologique effectuée par les classes
dominantes qui utilisent deux sortes de langues – une langue d’élite, littéraire et le langage parlé. Une
opposition du même genre a été observée par Nico Marr dans le texte de l'Évangéliaire d'Adishi. D’après
Nico Marr, ce texte porte les marques de l’opposition existant entre les classes. Selon le chercheur,

372
l'Évangéliaire contient à la fois des mots du langage soutenu et du langage parlé. L'Évangéliaire d'Adishi
a été copié au 9ième siècle en Klardjétie où le système féodal était le plus développé en Géorgie. Cette
trouvaille de Nico Marr peut sans doute être considérée comme preuve de l'établissement du système
féodal et, dans ce cas aussi, on retrouve une ressemblance avec l’Europe. Cette opposition et l’évolution
sémantique de mots constitue, en quelque sorte, un échec pour la langue sociale et dénote le début de
l’époque féodale en Europe. Nous avons vu que cet événement a probablement eu lieu en Géorgie.
La genèse du féodalisme s’opérait en Géorgie avec tous les attributs européens indispensables.
Ainsi, on devrait l’envisager comme un système socio-politique universel pouvant se développer dans
des environnements géographiques différents. Les différences existent, mais notre recherche se penche
et se concentre sur les ressemblances qui lient les féodalités géorgiennes et françaises.
 

Bibliographie:
1. ა.ბოგვერაძე. ქართლის პოლიტიკური და სოციალურ-ეონომიკური განვითარება IV VIII საუკუნეებში.
თბ. 1979.
2. თ. დუნდუა, ნ. ფიფია. საქართველო და გარე სამყარო – ევროპის „შექმნა“ და ევროპის ინტეგრაციის
ისტორიული ფორმები. ნაწილი I. თბ. 2009.
3. ადიშის ოთხთავი. ტექსტი გამოსაცემად მოამზადეს, გამოკვლევები და ლექსიკონი დაურთეს ელგუჯა
გიუნაშვილმა, დარეჯან თვალთვაძემ, მანანა მაჩხანელმა, ზურაბ სარჯველაძემ და სოფიო
სარჯველაძემ. თბ. 2003
4. გ. შარაშიძე. შესავალი ქართული ფეოდალიზმს კვლევაში (გიორგი ბრწყინვალის „ძეგლის დადება“).
თბ. 2011.
5. აკ. ჩიქობავა. ვასალიტეტის საკითხი განვითარებული ფეოდალიზმის ეპოქის საქართველოში. თსუ
საქართველოს ისტორიის შრომები. ტომი VII. თბ. 2013.
6. ქ. ჩხატარაიშვილი. ნარკვევები სამხედრო საქმის ისტორიიდან ფეოდალურ საქართველოში. თბ. 1979.
7. ს.ჯანაშია. შრომები. ტ.2 თბ. 1952.
8. ივ. ჯავახიშვილი. ქართული სამართლის ისტორია. წ. II. ნაკვ. I. თბ. 1928.
9. ივ. ჯავახიშვილი. ქართველი ერის ისტორია. ტფ. 2. თფ. 1913.
10. ქართული ჰაგიოგრაფიული ძეგლები. ორიგინალური ტექსტები და ახალი ქართული თარგმანი. ტ. II.
თბ. 2007.
11. ქართული ჰაგიოგრაფიული ძეგლები. ორიგინალური ტექსტები და ახალი ქართული თარგმანი. ტ. III.
თბ. 2008.
12. ქართული ისტორიული საბუთები XIV-XV საუკუნეებში. შეადგინეს და გამოსაცემად მოამზადეს
თინათინ ენიქიძემ, ნინო თარხნიშვილმა, ბაბილინა ლომინაძემ. თბ. 2013.
13. R. J. Barendse. The Feudal Mutation: Military and Economic Transformations of the Ethnosphere in the Tenth to
Thirteenth centuries. Journal of World History. Vol. 14. No. 4. (Dec. 2003). University of Hawai Press.
14. Stefen Morilo. A “Feudal Mutation”? Conceptual Tools and Historical Patterns in World History. Journal of World
History. Vol. 14. No. 4. (Dec. 2003). University of Hawai Press.
15. “Feudalism in History”. Ed. R. Coulborn. New Jersey. 1956.
16. R.W. The Making of te Middle Ages. New Haven a London. 1967.
17. М. Блок. Феодальное обшество ( La Société Féodale). Перевод с французского М. Ю. Кожевниковой, Е. М.
Лысенко. Том II. Книга II. М . 2003.
18. Ж. Дюби. «Феодальная революция». Трехчастная модель или представления средневекового обшества о
самом себе. Перевод с французского Ю. А. Гинзбург. М. 2000.
19. К. Шмитт политическая теология. М.2000.
20. Э. Канторович. Два тела короля. Очерк политической теологии Средневековья. М. 2013.
21. н.я марр. избранные работы.т. третий. л. 1934.

373
 L'Importance du rapprochement des valeurs sociales dans la
réalisation d'une politique économique rationnelle

Irina GOGORISHVILI
Docteur en sciences économiques
Université d'Etat Ivane Javakhishvili (Tbilissi, Géorgie)

Les systèmes de valeurs des nations et des nationalités du monde, ainsi que les valeurs
nationales des États participants aux coopérations régionales se basent sur les valeurs universelles. Le
système de valeurs de la société européenne unie est né des valeurs communes et nationales des États
membres de l’Union. La Géorgie connaît ces valeurs universelles déjà depuis un passé lointain.
L’État de justice européen a pour but d’assurer le respect de la liberté, de la justice, de la sûreté
et du progrès (les facteurs qui forment le « carré magique »). Quand il s’agit de la formation d’objectifs
économiques, ces buts sont toujours pris en compte, car les buts principaux (comme partie intégrante
du but supérieur qui est la prospérité) découlent de valeurs universelles. Ceci est réalisable, car les
objectifs de la politique économique sont aussi parties intégrantes de facteurs de réussite et ils
apparaissent souvent comme des moyens pour atteindre l’objectif supérieur.
En principe, le système de valeurs de la société détermine en grande partie les objectifs de la
politique économique. Le système est organisé de manière hiérarchique. On n’atteint l’objectif
supérieur que lorsque l'objectif inférieur est réalisé. La liberté, la justice, la sûreté et le progrès se basent
toujours sur la réussite et la prospérité économique. En même temps, on doit souligner que pour le
progrès de la société et la réussite de chacun de ses membres, le haut niveau de développement
économique est une des conditions mais son accomplissement n’est pas suffisant (Commoner, 1971).
Les valeurs principales de la société humaine ne sont pas toujours naturelles, elles sont issues de
processus démocratiques marqués de conflits. Ici, on doit remarquer que la démocratie et la rationalité
sont des méthodes au service de la réussite économique. Comme par nature, elles comportent le
moyen d’action, elles peuvent être considérées comme des règles méthodiques. Avec la concrétisation
des objectifs (avec la définition exacte de leur contenu), apparaissent souvent des problèmes, la
situation devient complexe et donne naissance à un conflit de deux types : celui de but économique (au
niveau théorique) et celui des intérêts (au niveau pratique). La prévention de ces conflits par des
moyens juridiques est souvent caractérisée par le résultat positif à court terme, or dans une perspective
plus lointaine ce conflit peut s’aggraver et acquérir une nature antagoniste.
Le «carré magique» est la partie intégrante du système des valeurs universelles et en même
temps, il est le but principal du développement de la société de chaque État. Il est significatif, qu’aucun
État et sa population ne protestent contre ces buts et valeurs. Il n’en va pas de même lorsqu’il s’agit de
la concrétisation de ces buts en objectifs inférieurs dans les cinq directions (l’identité, l’harmonie, la
neutralité, conflit et l’exclusivité), ce processus constitue la condition préalable et indispensable à la
détermination de la politique économique rationnelle et de la prévention de risques liés à son
application. (Revaz Gvelesiani, irina Gogorishvili, 2009). Il est évident que seule la société développée est
en mesure de mettre les ressources coûteuses au service de l’élaboration de la politique nationale

374
rationnelle et sur cette base de la prise de décisions politico-économique. Malheureusement, le niveau
mondial de développement économique ne donne pas la possibilité de prendre des décisions de cette
nature. Les conflits et les opérations militaires dans le monde montrent de manière générale le bas
niveau de l’évolution de la société et la participation de pays développés dans ces conflits confirme cette
opinion.
Le rapprochement du système national des valeurs européennes et son partage est un long
processus, dont on peut distinguer les éléments et leurs rapports les uns avec les autres. Pour
l’élaboration de la politique économique rationnelle, il est important d’établir les liens entre l’idée
nationale, le système de valeurs nationales et les intérêts économiques.
L’idée de construction de l’État démocratique fait perdre aux groupes aux intérêts économiques
subsistants dans la société la volonté de prendre les mesures administratives adéquates. Ce processus
commencera par la renonciation des institutions politiques à la corruption, par des méthodes de
punition des «insoumis» et de manière générale par l’exercice des méthodes autoritaires sur les
membres de la société. En Géorgie, ces processus ont commencé lentement et avec difficulté, il est vrai,
mais ils ont commencé. Nous espérons qu’ils aboutiront avec succès. Dans tout pays, la majorité des
gens conçoit l’État comme l’organisation de la défense de la patrie et des frontières. L’idée nationale
naît avec la conception et la réalisation de la patrie, mais elle se développe et s’élargit seulement sous
l’État.
Le but principal de l’évolution de la société établie dans les frontières étatiques est déterminé par
l’idée nationale née des valeurs universelles. L’idée nationale est un héritage culturel très riche de
l’élément religieux que l’on ne peut ignorer et qui ne peut être limité pour de raisons politiques ou
économiques. Ivané Djavakhishvili souligne que « Mtsignobarukhutsesi-tchkondideli comme évêque et
ministre, réunissait en lui le pouvoir laïc et religieux et de ce fait, il s’occupait de toutes questions
concernant les églises, les monastères, le clergé » (Ivane Djavakhishvili, 1913). Il est manifeste que sous
les institutions étatiques fortes, la politique économique rationnelle est formée par les groupes aux
intérêts économiques très liés à l’idée nationale, ce qui n’empêche point le conflit et l’antagonisme
entre eux. Il nous semble que l’idée nationale est animée par la mentalité, les traditions et les initiatives
des groupes des affaires, ce qui de sa part est conditionné par la religion et l’économie. L’idée nationale
forme le système de valeurs nationales et ce dernier varie avec elle.
L’idée de Giuseppe Garibaldi – Patrie, Langue et Religion – a été présentée à la société
géorgienne par Ilia Thchavtchavadze (1860). La naissance de l’idée nationale est toujours liée à la
constitution ou à la renaissance de l’État. Mais on peut la voir également dans d’autre stades de la
construction d’État, notamment lorsqu’apparaît dans la société la volonté d’augmenter la compétitivité
de la nation. Parmi les intellectuels géorgiens, celui qui menait des recherches sur la problématique de
la nation géorgienne et contribuait à la formation de l’idée nationale pour cette nation était le
philosophe et scientifique Artchil Djordjadze (Artchil Djordjadze 1910). Les opinions du premier
président de la Géorgie Zviad Gamsakhurdia sur la mission spirituelle de la Géorgie montrent combien
les composants non matériels du système de valeurs de la société sont importants dans l’idée nationale.
(Zviad Gamsakhurdia, 1991).
L’idée nationale constitue la base de l’accord des intérêts économiques. Elle est aussi le critère de
choix des voies de développement et le moyen de rapport entre les acteurs qui ont des intérêts

375
économiques, ce qui assure l’unité de ces intérêts au niveau national. Pour mieux comprendre la notion
de l’intérêt économique national, il faut distinguer l’idée nationale et l’intérêt national. L’intérêt
économique national porte le caractère à la fois subjectif et objectif, or le caractère de l’idée nationale
est entièrement subjectif. Celle-ci forme les valeurs constituant la base régissant les principes moraux de
la nation, ses idéaux, ses valeurs, ses dispositions et ses buts. L’idée nationale est la base constitutive
de la politique économique de l’État, dont l’objectif est la réalisation des intérêts économiques
nationaux. Dans l’idée nationale, tout est porté à la connaissance de la société, alors que dans les
intérêts nationaux économiques il y a aussi des éléments inconnus (agir par des instincts de survie), qui
se traduisent souvent par l'accaparation de biens matériaux ou par des actes encore plus violents. Par
l’influence des traditions religieuses et culturelles ainsi que par les exigences vitales, chaque nation
aspire à l’accroissement de sa compétitivité et la mise en place d’un régime optimal de
développement, ce qui est le but principal des intérêts économiques nationaux.
La politique économique est un moyen de réalisation des intérêts économiques. Quand on parle
de politique économique rationnelle, il ne faut pas oublier qu’elle n’est que le rapprochement de l’idéal.
Ce rapprochement signifie la prévention de conflit d’intérêts et leur adoucissement qui naissent de la
concrétisation des valeurs. Il est à noter que la clé de réussite est la prise de décisions politico-
économiques basées fidèlement sur les valeurs sociales.
Les plus mobiles parmi les composants de l’idée nationale sont les initiatives économiques
(business initiatives). Ces initiatives de groupes des intérêts économiques de la société sont
conditionnées par le niveau de développement de l’économie. Dans les pays en voie de développement,
la vitesse de développement de l’économie constitue un environnement favorable pour les initiatives de
cette nature et pour les activités productives. Cet environnement est caractérisé par son ouverture
maximale (nature libérale). La Géorgie est un pays à l’économie ouverte mais faible, pour son
développement économique, et l’augmentation de la part de l’export/import dans le PIB, aura pour
conséquence des changements significatifs dans tous les domaines de la vie sociale.
L’augmentation de l’export/import entraîne un changement de base juridique qui touche tous les
domaines de la vie sociale. La Géorgie aspire à la création de la zone de commerce libre avec l’UE. Sur la
base des accords commerciaux, les nouvelles réglementations entreront en vigueur. Celles ci
influenceront les composants du «carré magique» durant une période transitoire (8 ans). Ces
réglementations ont pour but de créer un environnement favorable pour la réalisation des objectifs
dans les domaines de la liberté, de la justice, de la sûreté et du progrès, entraînant la modification de
l’ordre juridique. Il est significatif que ce soit justement par ce processus que commence le
rapprochement du système national des valeurs et celui des valeurs européennes.
La pierre angulaire du droit économique de l’UE est constituée par la concurrence, la protection
et la promotion de la propriété privée, ainsi que la lutte contre l’abus de pouvoir sur le marché. Il est
évident que le changement porte sur le code du travail, les normes, la législation sur la migration, la
politique agricole et plusieurs autres domaines. C’est ainsi qu'apparaissent les nouvelles relations
économiques, les motivations et les valeurs.
Le changement de l’environnement économique influence aussi la conscience de la société, ce
qui de sa part contribue à la modification du système national de valeurs dans le domaine des initiatives
économiques et plus rapidement que ce à quoi l’on aurait pu s’attendre dans le cadre de tradition

376
culturelle et encore moins dans le domaine de la mentalité, dans la période à long terme ces
changements embrasseront aussi ces domaines. Ce processus aboutira tout seul, sans intervention et
sans l’influence par des moyens de pressions sur la société de la part de l’administration ou des
organisations non gouvernementales.
Le changement du milieu concurrentiel favorable aux initiatives économiques encouragera les
groupes aux intérêts économiques, ce qui est déterminant pour l’élaboration de la politique
économique rationnelle. Comme le but de la politique économique de l’État est la réalisation des
intérêts économiques, il nous semble que les moyens administratifs de prise des décisions au sujet de la
politique économique rationnelle sont limités. Ce processus s’active seulement à partir d’un niveau
avancé de développement économique.
Dans le monde contemporain, le rôle des États nationaux dans la prise de décisions touchant
l’ordre économique mondial est crucial, mais leurs systèmes internes n’ont pas d’importance décisive
en ce domaine. Sur le marché mondial, ils agissent avant tout dans leurs propres intérêts et c’est ensuite
qu’ils observent ceux des autres. Une telle attitude est tout à fait naturelle et d’ailleurs c’est ce que les
citoyens de chaque État attendent de leur gouvernement s’ils souhaitent jouir de leurs libertés
démocratiques. C’est dans ces conditions que le gouvernement est contraint de prendre en
considération l’opinion publique.
Déterminer les buts de la politique économique rationnelle ou établir le catalogue des valeurs
publiques fait l’objet d’un accord entre les groupes à l’intérêt économique. Une telle vision est
nécessaire pour éviter tout discours confus et inutile au sujet de l’importance et de la nature
contraignante desdits buts. Lorsque ce catalogue devient l’objet de discussion dans la société ou parmi
les scientifiques, il est nécessaire d’obtenir un accord sur la base des valeurs les plus souvent déclarées.
Le but de cet accord est la concrétisation du contenu des valeurs principales.
C’est justement là qu’il faut chercher l’origine des problèmes et des conflits d’intérêts, qui
mettent en doute la rationalité de la politique économique. (Revaz Gvelesiani, Irina Gogorishvili, 2013). Il
faut souligner que l’idée nationale (le système des valeurs nationales) se concrétisait au cours de
différents stades d’évolution historique dans les principaux choix de la société selon les priorités
religieuses ou culturelles. Cependant, l’intérêt au sujet des problèmes de développement économique
était plutôt faible. L’importance du rapprochement entre les systèmes des valeurs pour l’application de
la politique économique rationnelle est évidente, mais ceci est aussi vrai dans le sens envers. On
souligne également que dans la période transitoire du développement économique la mentalité
nationale acquiert de l’importance majeure et plus précisément : l’église orthodoxe géorgienne a un
rôle et une position particulière. Ses positions sont établies par l’accord « Concordat », signé avec l’État
géorgien (Joni Khetsuriani, 2013).
L’idée nationale de la constitution de l’Etat sur les principes démocratiques (l’orientation de la
politique économique sur les valeurs du « carré magique » en utilisant la démocratie et les normes de
rationalité) ne signifie pas l’influence administrative du pouvoir tout comme par les méthodes du
marché par celui-ci sur la société et sur les groupés nettement distingués aux intérêts économiques. Le
pouvoir n’est pas la maîtresse et l’éducation de la société n’est dans ses attributions et encore moins
son obligation. Au contraire, l’éducation de la population par les méthodes utilisées dans le monde

377
entier (comme l’honneur ou la punition) peuvent donner des résultats positifs à court terme, mais à
long terme les conséquences sont lourdement négatives.
Le mandat temporaire donné au pouvoir pour gouverner le pays ne signifie point l’accord de la
société d’exercer sans condition les ordres du gouvernement concernant la modification du système des
valeurs d’autant plus si, sous ces ordres, se cachent les intérêts économiques particuliers. Tout nouveau
gouvernement doit assumer sa responsabilité de préserver et de respecter le système des valeurs
dominantes dans la société leur en vue de leur amélioration.
Comme nous l’avons déjà souligné, dans le long processus de la construction de l’État, on assiste
nécessairement au changement du système des valeurs de la société et le gouvernement y contribue.
Celui-ci est compétent non par les ressources administratives ou celles du marché (les directives) mais
seulement par les méthodes démocratiques de créer un tel environnement où participeront dans le
processus d’évolution du système non seulement certains groupes économiques mais aussi par
consentement, la plus grande partie de la société (autrement dit, la société change elle même ses
valeurs).
Il ne reste que peu de mécanismes politiques par lesquels un gouvernement, agissant selon des
principes démocratiques, fasse pression sur la société.
On doit tout particulièrement souligner que ces mécanismes sont dans les mains : des groupes
religieux, des médias, des établissements d’éducation générale et scientifique, ainsi que et des gens qui
jouissent d’une grande notoriété.
En Géorgie, il est souhaitable de fonder une société pour l’application de valeurs concrètes
européennes, qui par l’utilisation des médias, et l’aide des établissements d’éducation et des groupes
religieux changera le «carré magique» dans la société par de la propagande et une ferme détermination.
La question est de savoir si les intérêts économiques nationaux pourraient être plus puissants
(protectionnisme agressif) qu’une action commune et consciencieuse.

Bibliographie:
1. Commoner, B. The Closing Circle : Nature, Man, and Technology, New York : Knopf.1971 ;
2. Revaz Gvelesiani, Irina Gogorishvili. La politique économique, V.1, éd. Universel, Tbilissi, 2009. (En géorgienne) ;
3. Revaz Gvelesiani, Irina Gogorishvili : La concordance des décisions politico-économiques avec les valeurs principales
de la société. Ed. Universel, Tbilissi, 2012.
4. ილია ჭავჭავაძე. ორიოდე სიტყვა თავად რევაზ შალვას ძის ერისთავის კაზლოვიდგან „შეშლილის“
თარგმანზედა. თხზ. ტ.V. „მეცნიერება“ თბილისი 1991.
5. არჩილ ჯორჯაძე, თხზ., ტ. I. თბილისი 1912
6. ზვიად გამსახურდია. წერილები, ესსეები.საქართველოს სულიერი მისსია. „ხელოვნება“ თბილისი 1991.
7. ჯონი ხეცურიანი. სახელმწიფო და ეკლესია ურთიერთობის სამართლებრივი ასპექტები. შპს
„ფავორიტი პრინტში“. თბილისი, 2013.
8. ივანე ჯავახიშვილი. თხზულებანი თორმეტ ტომად, ტომი VI, გამომცემლობა „მეცნიერება“. თბილისი,
1982.
9. Hayek, F.A. Low,Legislation and Liberty, Volume II – Chicago, London, 1976.
10. Johansen, L. Targets and Instruments under Uncertainty; in H.C. Boss(Hrsg): Economic Structure and Development
(Essays in Honour of Jan Tinbergen), Amsterdam u.a., S.3-20, 1973.

378
 Trois recueils de poèmes publiés à Paris:
Le monocle bleu de G. Gamkrélidzé (1932),
La vigne de la vie et de la poésie de G. Kiphiani (1965-1973),
Les poèmes de S. Béréjiani (1982)

Rusudan NISHNIANIDZE
Docteur ès letters
Université d'Etat Ivane Javakhishvili (Tbilissi, Géorgie)

Dans l’histoire de la littérature du 20ième siècle le temps a attribué des places bien définies à bien
des créateurs et ce processus n’est pas encore terminé. Ceci concerne non seulement les auteurs
concrets ou l’analyse pertinente des oeuvres, mais aussi une partie importante de la littérature
nationale, nommée “littérature de l’émigration”.
Le carrefour des cultures est un contexte spacieux dans lequel se profile le potentiel intellectuel
et créateur des pays. L’homme “s’inscrit” dans la science et dans la culture du pays où il vit. Ce point
rend encore plus intéressant l’étude détaillée de son activité et de son oeuvre.
L’émigration géorgienne existe dans plusieurs pays du monde, mais elle est partciulièrement
importante en France. Ce pays a chaleureusement accueilli de nombreux Géorgiens qui ont fui les
événements tragiques de 1921. C'est ce territoire qui est dévénu la force motrice des Géorgiens
expatriés. Géorgiens qui continuent leur activité politique et leur lutte, cherchent du travail et des
lecteurs. Paris est le pays le plus saint après la Géorgie. Glorifions cette ville exquise où nos frères ivres –
Verlaine, Baudelaire, Mallarmé, complice de la parole et Arthur Rimbaud, maudit jeune homme, ivre de
sa fierté – faisaient des funambules – lisait-on en 1916 dans la préface du premier numéro de la revue
les Cornes bleues.
Les émigrés géorgiens écrivaient principalement pour le lecteur géorgien, comme en témoignent
les livres, journaux et revues publiés en géorgien. Plusieurs livres ont vu le jour et on pourrait nommer
ces livres “le Paris littéraire” (en géorgien).
Mon exposé vous présentera 3 livres faisant partie de ces publications. Il s’agît de trois recueils de
poèmes très différents les uns des autres, non seulement du fait des moyens poétiques utilisés, mais
également de leur date de création.
Guiorgui Gamkrelidzé était un des remarquables réprésentants de l’émigration géorgienne. Son
activité littéraire est vaste et multiforme: traductions de poèmes français et américains, d'oeuvres
allemandes et poèmes originaux.
Guiorgui Gamkrélidzé a quitté la Géorgie dans les années 1920. Il a d’abord vécu en Europe, mais
l’a quitté dans les années 40 pour aller vivre aux Etats-Unis. Quelques années avant sa mort, en 1972, il
s’est réinstallé en Europe, en Allemagne et est décédé à Munich en 1975.
En 1920, son recueil de poèmes Les tchianouri (instrument géorgien) de l’automne a été publié
en Géorgie. En 1922 a paru Les mains clouées. Sur la couverture du livre on lit : “Grigol Zodéli”. C’était le
pseudonyme qu’il utilisait pour les publications dans la revue symboliste géorgienne Les chèvres
rêveuses. En 1932 il a publié a Paris un autre recueil de poèmes intitulé Le monocle bleu. En 1960, déjà

379
sur un autre continent, à Santiago du Chili, il publie en géorgien La vendange tardive et en 1963, à
Washington, Poèmes, nouvelles et essais sur les oiseaux qui réunit ses poèmes originaux et des
traductions des oeuvres des poètes célèbres (Edgar Allan Poe, Joyce Kilmer, Louis Untermeyer, Robert
Frost, Carl Sandburg, Paul Verlaine, Arthur Rimbaud, Charles Baudelaire, Hugo, Von Hofmannsthal,
Rainer Maria Rilke, Heinrich Heine, Johann Wolfgang Goethe, Friedrich Schiller...).
Le célèbre écrivain géorgien Akaki Béliachvili, époux de la sœur du poète, l’a rencontré pendant
son voyage aux Etats-Unis. Ils ont parlé de plusieurs sujets et de la poésie. Il découvrit que Victor
Nozadzé, qui vivait à Santiago, avait publié, sans son autorisation, un recueil de ses poèmes. Il se
préparait pour une nouvelle publication, avec l’aide de Guivi Kobakhidzé. Deux questions ont été posées
pendant leur rencontre. Ces questions portaient en elle à la fois la douleur et le sourire. La première: “La
patrie ne te manque pas?“ La deuxième: “Notre Tsitska (vin géorgien) ne te manque pas?”
Deux amis géorgiens aux cheveux grisonnants qui essaient de répondre à la question de leur
retour en Géorgie, projet d'avenir mais aussi sujet de craintes : «Si un jour je réussis, je retournerai dans
mon pays. Je ne peux pas rentrer les mains vides. Je vieillis et j’ai peur d’avoir du mal à m’habituer aux
conditions de votre vie». (Ce manuscrit, non publié, est conservé au Musée de la littérature géorgienne
G. Léonidzé, dans les archives d’Akaki Béliachvili).
Mais tout de même.
Nous allons nous arrêter cette fois sur un recueil de poèmes publié à Paris. Le monocle
bleu réunit des poèmes intéressants tels que Napartakhali, Automne en Imérétie, Villes spacieuses. A
l’étranger, A la Géorgienne, Dans la plaine. Le poème La nuit obscure a été écrit en 1930:
Le vent du nord-est souffle
sur la nuit obscure
Les nuages ombrés battent leurs ailes opaques
et s’en vont
Le ciel a enlevé sa belle parure
Et l’a vendue au dragon légendaire.
Mon cœur est creux comme un sarcophage vide
L’âme en larmes
Je suis les traces de mes pensées étranges dans le silence
Tête baissée je marche dans la solitude de la nuit obscure
et je suis triste.
Le silence mortuaire a envahi l’âme des émigrés géorgiens plus d'une fois.
Un parallèle littéraire : un poème de Guiorgui Gamkrélidzé a été publié dans deux recueils avec
deux titres différents. Dans Le monocle bleu il est intitulé A ma mère, mais dans le livre publié à Santiago
du Chili, La vendange tardive, ce poème a un autre titre – Quand les longues ombres des tilleuls…
Quand les ombres longues des tilleuls se collent à la surface de la terre et l’image de la femme la
plus noble qui t’aime sans doute le plus au monde te vient à l’esprit tu rêves de pouvoir déposer ta tête
sur ses genoux et de dormir. Le poète continue à dessiner le monde idyllique :
Elle te racontera des contes de fée
Les mains blanches posées sur tes cheveux
Et te fera aimer ton passé, tes ancêtres,
Ces montagnes, ces bosquets, cette nature.

380
 Ce poème a été modifié. La version publiée dans La vendange tardive est meilleure. Il n’y a pas
seulement le titre qui a changé : les mains pâles ont été remplacées par les mains blanches, l’adjectif
démonstratif a également changé devant les montagnes. L’auteur du poème a cherché d’autres mots
pour décrire la mère :
Visage chaste, regard lucide,
Elle attend dans le silence éclairé
Par une bougie, fatiguée par l’attente elle s’assoupit.
(« A la mère »)
Dans la version antérieure on lit:
Le front ridé, regard lucide
Le deuil et la tristesse sont ton destin
La bougie brûle dans le silence de la chambre
Fatiguée par l’attente tu t’assoupis…
(« Quand les longues ombres des tilleuls »)
Ce n’est pas seulement la description de la mère qui a changé. Dans la première version du
poème, la figure de la mère était « générale » comme si elle attendait le retour des tous les émigrés :
Et quand le bruit des pas du voyageur tardif
s’entend sur le chemin du village
Elle regarde par la fenêtre mouillée et t’attend.
En vain.
(« A la mère »)
Ces lignes n’ont pas été reprises dans la réédition du recueil. L’auteur les a modifiées. L’attente se
fait plus concrète dans le deuxième texte : « C’est moi que tu attends ». Ce « moi » est très personnel.
La mère qui attend devant la fenêtre est troublée. Le voyageur n’est pas celui qu’elle attendait.
Et si on entend le bruit des pas lents
Sur le chemin du village
Tu regardes par la fenêtre mouillée
Et tu continues à m’attendre, en vain.
(« Quand les longues ombres des tilleuls »)
Pourquoi la fenêtre est mouillée ? Sont-ce des larmes ou la pluie ? Au lecteur de décider.
Pourquoi ces changements après les années ? La question restera sans réponse. La relation à la mère est
importante dans la poésie géorgienne et elle est multiforme dans la littérature de l’émigration : la mère
patrie, la mère qui attend (figure générale), la mère concrète. Puisque nous sommes en train
d’envisager les recueils de poèmes différents, je voudrais citer les paroles de Guiorgui Tsérétéli, tirés de
la préface de son recueil publié également à Paris en 1983 et intitulé «Le bouquet de l’amour, poèmes»:
Je dédie ce petit bouquet de l’amour au souvenir de ma mère, Louba Abachidzé fille de Guiorgui,
qui m’a sauvé deux fois de la mort. A la femme qui ne demandait qu’une chose à Dieu, me revoir avant
la mort. Je n’ai pas pu réaliser son dernier souhait et mon cœur en portera toujours la trace.
Les émotions dégagées de cette préface et des poèmes se ressemblent beaucoup et l’on pourrait
penser qu’ils appartiennent à la même plume. Dans ces émotions ont sent toujours l’attente, l’attente
qui meurt le dernier, comme l’espoir.

381
 La poésie de Guiorgui Kipiani est différente. Cet auteur signe plusieurs recueils de poèmes, dont
le premier a été publié à Paris en 1935 par David Khéladzé. Ce recueil a été suivi du Recueil des vers
choisis (1951), Des poèmes, 1930-1965 et La vigne de la poésie et de la vie, 1965-1973. En 1975 un
recueil de ses poèmes est publié à Paris en français. Les poèmes ont été traduits par Irène Kipiani, Asmat
Pagava et Levan Zourabichvili. En 1979 paraît le dernier recueil : Iriné et Guiorgui Kipiani, poésie
commune. Le livre a été dédié au souvenir de Victor Nozadzé.
Les pensées sont gelées sur la rue
La neige tombe et disparaît
Elle fait vieillir le corps, fait blanchir l’âme
Elle disparaît et retombe encore.
Ce poème, intitulé « La solitude du Nouvel An » a été écrit à Paris en 1971 et a été publié dans La
vigne de la poésie et de la vie, 65 Paris 73. Le titre à lui seul en dit long sur l’état d’esprit du poète. La
solitude n’est pas quelque chose d’habituel pour l’ambiance festive du Nouvel An. Le poète se trouve à
Paris et la ville se prépare pour fêter l’arrivée du Nouvel An, mais le fait que l’arrivée du Nouvel An est
pour chacun le début d'un renouveau qui durera toute une année mais ne concerne pas le poète. A la
fin de son poème on lit:
Pourquoi jouons-nous avec les dates fatiguées,
Quelle est la différence entre le nouveau et l’ancien ?
Je fermerai la porte et mes larmes perdues
En graveront une autre sur des pierres.
Les dates fatiguées, les larmes perdues – ces mots ont une signification importante dans ce
contexte. Nous allons développer notre exposé dans ce sens-même. La poésie de Guiorgui Kipiani se
distingue des autres publications de l’émigration parce qu’elle compte un grand nombre des dédicaces
et chaque poème dédicacé est aussi différent que le sont les personnes à qui ils sont dédiés. Ainsi, le
danger de l’uniformité est évité. Il s’agît des personnes réelles, la distanciation des poèmes traditionnels
disparaît. Quand il s’agît des personnes vivant au 20ième siècle, le lecteur n’a pas de moyen pour se
distancier et l’émotion reçue du poème le lie non seulement à la personne à qui le poème est dédié
mais aussi au poète. Encore un détail qui est important (non seulement) dans la littérature : la mesure.
La difficulté que l’on peut rencontrer c’est le fait que lorsque quelqu’un meurt on ne peut dire que du
bien de lui. Dans notre cas, une question se pose : qu’est-ce qui provoque le tragique, la patrie ou
l’étranger. Je présenterai les poèmes de Guiorgui Kipiani qui ont été publiés dans différents recueils.
Notamment, A David Gouramichvili (pour l’anniversaire de 250 ans ), A la Reine Marie (pour
l’anniversaire de 100 ans de sa mort), A Ilya, Deux époux (pour l’anniversaire de 120 d’Akaki Tsérétéli), A
Khaikhosro Tcholokachvili, héros national, Aux funérailles du président (en souvenir de Noé Jordania), A
Evgueny Gegetchkori, Son soleil (au souvenir de Mikheil Tsérétéli), A Victor Nozadzé, L’Abre de Noel (A
Othar Zourabichvili ), Le peintre (à Lida Nozadzé , à Guivi Kipiani, à Prokophi Abouladzé (Réo Amon), le
charbonnier (pour Victor Khomériki), A Alexandre Panchoulidzé etc… Ces poèmes sont dédiés aux
personnalités historiques et aux personnes qui étaient proches du poète. Dans le poème dédié à son fils,
Guiorgui Kipiani nous parle de lui-même et nous ouvre son cœur:
Si ma vie construite sur la tristesse
Sera enterrée à l’étranger

382
 Raconte à tes amis français
Dans la mélancolie mystérieuse des temps
Que tu avais un père qui avait perdu le soleil
et qui ne cherchait que l’amour
Quand la nuit est tombée sur lui et
La grêle l’a frappé comme une feuille morte.
(A Guivi Kipiani)
Le poète trouve des moyens poétiques précis pour exprimer ce qu’il veut dire. «Le soleil aux
neuf yeux», «le pays multicolore», «la tempête», «les gouttes de la pluie » créent une ambiance
particulière dans ces poèmes.
Il pleut, le ciel jette des gouttes menues,
Le vent hurle en agitant les vagues,
Le temps, la fierté de la vie,s’est agenouillé dans le brouillard blanc
Le ciel a abrité la mort et
Le soleil met des cierges dans les nuages.
Ce poème est dédié à Noé Ramichvili et a été écrit pour le 2e anniversaire de sa mort. Le premier
chef du gouvernement de la République démocratique géorgienne, Noé Ramichvili était une figure
importante et le leader des événements historiques du début du siècle. Le 7 décembre 1930, il a été
assassiné par un émigré géorgien (Chanoukhvadzé) à Paris. Le poème commence par un paysage et fait
des parallèles qui peuvent peut-être troubler certains lecteurs:
Après cette lutte acharnée et ces blessures mortelles
Tu as sans doute rencontré le grand Ilya chez le Bon Dieu.
L’auteur souligne non seulement le fait que Ramichvili luttait pour un meilleur avenir de la
Géorgie, mais aussi sa ressemblance avec Ilya Tchavtchavadzé, également assassiné. Si « le grand Noé »
était utilisé d’habitude pour parler de Noé Jordania, Guiorgui Kipiani transgresse cette tradition et nous
fait penser à tous les Noé, l’arche des Noé, comme on aimait les appeler à l’époque - Noé Ramichvili,
Noé Jordania, Noé Khomériki, Noé Tsintsadzé…
Ce sujet est bien développé chez Guiorgui Kipiani, mais je voudrais particulièrement souligner un
poème. Il ne s’agît pas d’un héros historique ou d’un écrivain célèbre cette fois, mais d’un enfant :
Dans une tente blanc écru
Rempli des moutons bouclés
Le dieu a donné naissance
à un enfant du monde.
Noël – fête remplie de bonheur, de joie, de prière. Et bien sûr, des cadeaux qui font plaisir aux
enfants. L’arbre de Noël est décoré des boules multicolores.
Soyeux heureux nos enfants,
Nous les parents ne fermerons pas l’œil
Nos pensées vont loin
Vers la Géorgie, la Sainte Nino.
Ce poème intitulé L’Arbre de Noël a été écrit par Guiorgui Kipiani en 1948 et l’a dédié à Othar
Zourabichvili. Le poète savait exactement que les rêves sur la Géorgie ne laisseraient pas dormir ses
parents et que cette nuit leurs prières aurait une force particulière.

383
 Les villages et enfants dorment,
Les cloches sonnent d’une montagne à l’autre,
Le pays céleste éblouissant
Embellit les couleurs du ciel.
Aujourd’hui c’est la fête des mères, dira le poète et rappellera à son lecteur Marie, protectrice de
la Géorgie. Guiorgui Kipiani laisse au destinataire du poème, Othar Zourabichvili l’espoir que le mal sera
vaincu:
Les anges chantent en chœur
Qu’il est né à Bethléem
Pour la joie du monde entier.
Il a condamné le mal
Et nous a déclaré l’amour.
Sur la couverture d’un recueil de poèmes publié à Paris on voit trois photos alignées. Il s’agît de
trois photos d’une même personne avec des angles de prises de vue différents. Ce qui n’est pas un fruit
du hasard. Il s’agît des trois photos d’un seul homme aux trois noms de famille – Simon Takaichvili,
Simon Béréjiani, Simon Berger. Ermilé Takaichvili a confié un de ses cinq enfants à la famille de sa belle-
sœur, Gogoutsa Kartsivadzé. La nouvelle famille a donné une nouvelle identité à l’enfant – Simon
Béréjiani. Simon lui-même a appris tout cela trop tard et n’a rien changé. Il est parti en Europe pour
continuer ses études, mais n’a jamais pu revenir en Géorgie à cause des événements 1921. Les deux
recueils ont été publiés après sa mort – le premier, Les écrits à Berlin, le 1943 et le second, Les poèmes,
à Paris en 1982.
Habille-moi en tchokha quand je serai mort,
Couvre-moi la tête de kabalakhi blanc,
Mets le tapis des fleurs de champs
Sur ma tombe.
Ce poème-testament intitulé Eternité a été publié dans les années 30 par le journal Georges
blanc et plus tard, dans son Recueil de poèmes publié à Paris en 1982. Dans le texte, le personnage
habillé en costume national rentre dans son pays et demande être accompagnée dans l’au-delà par la
prière et la zourna (instrument). Il veut qu’on porte des toasts à son souvenir avec du vin géorgien. Il
donne d’autres indications à ses proches qui ne devront pas s’habiller en noir en signe de deuil et aller
se recueillir sur sa tombe:
Ne pleures-pas sur moi,
Ne t’habilles pas en noir, laisses-moi seul dans ma tombe et ne viens pas me rendre visite.

Cela ne ressemble pas au deuil. Là où les larmes, le recueillement n’existent pas, la mort n’a pas
de place. C’est peut-être pour cette raison que ce poème est intitulé Eternité. Les poèmes Les ruines »,
Poète, A la Gourie, La malédiction de l’hirondelle, Le Voyageur etc. et Le rendez-vous à Mtatsminda. Le
voyageur est le personnage qui se trouve loin de chez lui, loin de ses racines, mais il peut aussi être
compris comme quelqu’un qui aurait quitté son pays.
Le rédacteur de ce recueil était Guiorgui Kipiani et le livre était dédié aux Géorgiens « qui ont péri
pour la liberté de leur pays au cours de la Seconde guerre mondiale ». Ce qui n’est pas dû à l’hasard non

384
plus. Quelque temps avant la guerre Simon Béréjiani se présent en arme et c’est ce Simon qu’on voit sur
la troisième photo – Simon Berger.
La présence de la Géorgie et de ses villes, des costumes nationaux ou d’autres détails
ethnographiques, la description des rituels traditionnels dans les textes poétiques ou prosaïques
servaient à faire connaître le pays au lecteur. Les auteurs voulaient que le lecteur se souvienne des
héros historiques et des personnalités remarquables. Cet espace n’est pas seulement géographique,
c’est un espace culturel aussi. Analyser ses recueils c’est essayer de prendre en considération le spacieux
contexte des littératures.

Bibliographie:
1. ბერეჟიანი სიმონ „ლექსები,“ პარიზი, 1982 ( Béréjiani S., Poèmes, Paris, 1982)
2. გამყრელიძე გიორგი „ლურჯი მონოკლი“ პარიზი, 1932 (Gamkrélidzé G., Le monocle bleu, Paris, 1932)
3. გამყრელიძე გიორგი „გვიანი რთველი,“ სანტიაგო დე ჩილე, 1960 (Gamkrélidzé G., La vendange tardive,
Santiago de Chile, 1960
4. პერევისელი – წერეთელი გიორგი „სიყვარულის თაიგული, პოეზია“ პარიზი, 1983; ( Péréviseli –Tsérétéli
Guiorgui, Le bouquet de l’amour, poèmes, Paris, 1983 )
5. ყიფიანი გიორგი „პოეზიის და სიცოცხლის ვაზი” პარიზი, 1965–1973 ( Khiphiani Guiorgui, La vigne de la
poésie et de la vie, Paris, 1965-1973 )
6. ყიფიანი გიორგი „ლექსები“ პარიზი, 1930–1965 ( Khiphiani G., Poèmes, Paris , 1930-1965)
7. ჟურნ. „ცისფერი ყანწები“#1 პირველთქმა, მანიფესტი, თბილისი, 1916 Les Cornes bleues, n1, préface, le
manifeste, Tbilissi, 1916
8. არქივი – გ. ლეონიძის სახელობის ქართული ლიტერატურის სახელმწიფო მუზეუმის აკაკი ბელია-
შვილის არქივი სსლმ –027244–28 889 (Les archives du musée de la littérature G. Léonidzé, archives Akaki
Beliachvili, სსლმ –027244–28 889)

385
 La protection des droits de l’Homme (institutions
traditionnelles): Les bases de l’identité caucasienne

Sardion ZEDELASHVILI
Docteur en histoire
Université d'Etat Ivane Javakhishvili (Tbilissi, Géorgie)

La Géorgie fait le pas vers l’Europe non seulement pour avoir une garantie de sécurité, mais aussi
parce que les valeurs européennes représentent une réalité historique naturelle pour les peuples
caucasiens. La globalisation est accompagnée de la régionalisation, intégration interne, basée sur les
intérêts communs géopolitiques, économiques, culturels et de civilisation. Ces valeurs sont les vecteurs
majeurs de l’intégration européenne auxquels aspire la Géorgie. La Géorgie est le cœur du Caucase et
s’il se met à battre au rythme européen, alors le reste du Caucase va s’aligner au rythme géorgien. Ce
serait la restitution de la justice historique, car au croisement est-ouest, nord-sud des intérêts
impériaux, le Caucase avait perdu son image historique et avait stoppé son évolution.
La Géorgie est la première parmi les pays caucasiens sur la voie de l’intégration européenne.
C’est un exemple pour les autres sujets du Caucase. La Russie voudrait nous punir d’une manière
exemplaire pour que notre acquit ne puisse pas se propager dans les autres pays du Caucase.
La Géorgie a adhéré à la Convention européenne des droits de l’homme en 1999. Les autres pays
du Caucase du Sud postsoviétiques (Azerbaïdjan, Arménie) ont eux quelques problèmes concernant
l’exécution des décisions de la Cour Européenne. Mon écrit traite plutôt de l’aspect culture et civilisation
du problème que de son aspect législatif. Historiquement, la base de l’identité caucasienne a toujours
été la protection des Droits de l’Homme, exécutée dans le Caucase par les institutions traditionnelles du
droit. Aujourd’hui ces institutions existent toujours et n'ont pas perdu de l’actualité dans
l’autorégulation de la vie publique. Pourtant, en parallèle et de manière déclarée, fonctionne la
législation de la Fédération de la Russie, n’ayant rien en commun avec les institutions de droit et les
pouvoirs locaux millénaires, dont l’idée majeure et la suprême valeur sont l’homme, la protection de ses
droits, la protection des droits à la vie, la dignité, les biens et autres. Comment le Caucase multiculturel
et multilingue a su cohabiter paisiblement et trouver une langue commune ? On pourrait dire que la
lingua franca du Caucase c’était les valeurs, les institutions traditionnelles, dont le caractère et le
système étaient communs pour toutes les ethnies. Durant différentes périodes de l’histoire, les ethnies
non caucasiennes venues dans le Caucase ont adopté la matrice dominante des caucasiens – l’identité
caucasienne, qui se basait évidemment sur les institutions traditionnelles et la protection des Droits de
l’Homme, alors ils sont devenus caucasiens en conservant toujours leur identité linguistique.
En adhérant en 1999 à la Convention européenne des droits de l’homme, la Géorgie, partie du
Caucase, est revenue légalement parlant dans son milieu “naturel” des Droits de l’Homme, qui avait
fortement été mis à mal sous la Russie tsariste d’abord, puis soviétique. Dès son apparition dans le
Caucase, la Russie a combattu le système des institutions traditionnelles caucasiennes, qui assurait la
protection des Droits de l’Homme par le biais des différentes traditions ayant des points convergents.

386
Les institutions traditionnelles des Droits de l’Homme fonctionnaient là, où ne fonctionnait pas
l’institution tsariste. Dans certaines régions montagneuses de la Géorgie sous la juridiction de l’Etat
géorgien, où les rapports étroits avec les ethnies nord caucasiennes étaient favorisés par le relief et
l’aspect socioculturel, prédominaient les institutions traditionnelles. On pourrait dire que la force de
l’exécution de la loi traditionnelle était beaucoup plus importante que celle de la loi de l’Etat, qui
fonctionnait en parallèle de la loi traditionnelle, comme on l’a déjà mentionné.
Les institutions traditionnelles publiques comprenaient trois niveaux, sous-systèmes d’un
système :
1. La différenciation sociale de la société était régi par une institution de la protection des biens;
2. La protection de l’individu était régie par les institutions morales de la société ;
3. Les institutions administrativo-juridiques et la vendetta étaient aussi en corrélation.
L’Empire russe dans le Caucase, à la différence d’autres Empires, a détruit d’une manière
systémique, organisée et ciblée tous les composants sus-mentionnés de l’identité caucasienne. Il a
essayé d’anéantir la pierre angulaire de la civilisation caucasienne. Dans cet objectif, il avait procédé aux
reformes suivantes au XIXe siècle:
Réforme agraire, répartitions des terres ; il s’opposait ainsi aux institutions traditionnelles
protectrices des biens, qui veillaient sur l’intangibilité de la propriété de l’individu ;
Réforme patronale, qui reprenait les terres des caucasiens et les déclarant propriété d’Etat en les
distribuant aux cosaques, fidèles à la Russie, et qui formaient un appui pour l’Empire russe.
Réformes administratives, qui brouillaient les frontières des montagnards ; il légalisait son
pouvoir à la place des pouvoirs locaux.
Le Caucase a connu des invasions avant la Russie, mais aucune d’elles ne pouvait se vanter de
telles actions organisées.
Ainsi fut définitivement détruit le tissu de la civilisation caucasienne, dans la mosaïque bigarrée
duquel l’homme et les Droits de l’Homme, les institutions traditionnelles millénaires du droit
représentaient cette matrice dominante, que l’Europe a mis un bon moment à construire, presque
autant que ces formes juridiques séculaires du Caucase. La Russie avait commencé ce démontage au
moment où l’Europe s’était activement mise à élaborer les composants majeurs des valeurs
européennes. Ces valeurs existaient beaucoup plus avant dans le Caucase et sous la forme de la loi
verbale, qui était inscrite dans la conscience caucasienne et donc ne rencontrait pas d’opposition
interne pour son exécution; les barrières n’étaient crées que par la force extérieure suite à la diversion
contre les institutions juridiques locales. L’Europe créait progressivement ces valeurs et, à la différence
du Caucase, elle leur donnait la forme des lois écrites.
L’exécution des lois verbales caucasiennes s’effectuait par l’autorégulation publique, tandis que
le système juridique européen ne prévoyait pas d’exécution publique, mais le système d’exécution
assurée par la législation d’Etat et non l’autorégulation publique comme c’était le cas au Caucase.
Ainsi, il se profile que les principes de la protection des Droits de l’Homme sont plus anciens dans
le Caucase et surtout représentent l’aspiration interne de la société. C’est la société qui les crée et les
exécute sans aucune institution du contrôle. C’est pourquoi je considère qu’ils sont plus démocratiques.
Hélas, par malchance, le Caucase n’a pas pu les transposer dans la base légale déclarée et les
développer. L’évolution du Caucase fut stoppée par l’envahisseur qui pour justifier son expansion avait

387
méprisé les institutions publiques caucasiennes, sans les comprendre, car l’ethnopsychologie russe est
incohérente avec l’ethnopsychologie caucasienne. C’est ainsi qu’elle s’est marginalisée dans ses actions
agressives dans tous les domaines y compris les institutions publiques.
La loi caucasienne traditionnelle ainsi que les codes éthiques et moraux (Adyghe, Habze,
Nokhchalla...) protégeaient les personnes quel que soit leur rang social. Cette loi était beaucoup plus
démocratique que la loi d’état en Europe durant les siècles précédents. La loi étatique protégeait
surtout les intérêts des couches dirigeantes, tandis que la loi traditionnelle caucasienne instituait des
droits égaux dans les différentes couches sociales. Les plus démunis n’étaient pas laissés sans revenus,
les différences entre les couches sociales n’existaient que sur le plan économique, mais pas du tout au
niveau des droits. La dignité de l’Homme était respectée quelle que soit son appartenance sociale. La
couche supérieure ne pouvait pas porter atteinte à la couche inférieure et vice versa. Ces rapports
étaient réglés par le Conseil populaire général. Le Conseil était élu et lors de ses débats traitait des
affaires de violation des Droits de l’Homme et autres. La loi traditionnelle caucasienne était millénaire et
gardait fermement les principes fondamentaux, bien que de nombreux envahisseurs aient souvent
perturbé le système uni de la civilisation caucasienne, y compris la culture traditionnelle. Parmi tous ces
envahisseurs l’Empire russe avait mené la lutte la plus « organisée » contre la loi traditionnelle
caucasienne. Il avait procédé à la « modernisation » forcée de l’espace socioculturel caucasien et
entravé le développement et la transformation du Caucase, alors que l’Europe développait et affinait les
mécanismes de protection des Droits de l’Homme, en les rendant plus performants.
La loi des Droits de l’Homme sous sa forme non-étatique dispose d’une histoire nettement plus
ancienne dans le Caucase. C’était une organisation publique qui représentait au moins une ébauche de
la société civile, sinon son accomplissement réel. Durant ces derniers siècles son évolution avait était
interrompue d’une manière artificielle par la Russie, sans pouvoir pour autant l’éradiquer totalement. Et
pour cause, car dans la culture traditionnelle caucasienne, la protection des droits de l’homme en tant
que valeur suprême représentait la base des bases de l’identité caucasienne, aussi bien dans le passé
que de nos jours, et en dépit du fait que l’espace légal nord-caucasien fait actuellement partie de la
Fédération de Russie. Dans le Caucase du Nord, on dispose aujourd’hui de deux réalités légales : l’une
c’est la législation de l’Etat, qui n’a rien de commun avec la loi et la culture traditionnelle et l’autre – la
loi verbale, traditionnelle, dont la force d’exécution auto-organisatrice est beaucoup plus importante
que la loi officielle. Ceci s’explique par le fait que les normes socioculturelles et législatives caucasiennes
traditionnelles se caractérisent par l’identité des peuples caucasiens. La garantie de la protection légale
et socioculturelle des droits de l’homme ne devient possible que dans la période postsoviétique et
uniquement dans la partie du Caucase où ne s’étend pas la juridiction russe. L’établissement d’états
démocratiques dans l’espace postsoviétique est une logique historique.
Au XIXe siècle, les institutions publiques représentaient l’une des barrières à l’instauration de la
Russie dans le Caucase. Pour mettre en place une nouvelle distribution territoriale et administrative
dans le Caucase, il fallait dûment combattre les institutions de gestion publiques, ce que la Russie avait
fait. Pour feindre son image « bienveillante » la Russie a même essayé de garder certaines institutions
de gestion publique, mais ceci était incompatible avec la nouvelle gestion. Malgré ses tentatives actives,
la Russie n’a pas réussi à détruire définitivement les institutions publiques. Les institutions de gestion

388
publique portent un caractère démocratique, car elles privilégient l’individu, et le privilège de la réalité
russe c’est l’intérêt étatique et pas l’Homme.
Pourtant le code moral caucasien est réellement en vigueur. Prenons par exemple l’Adyghe
Habze. L’anthropologie éthique des Adyghes était conditionnée par cette réalité. Le fait d’être Adyghe
était le composant de la culture socio-normative traditionnelle. Aujourd’hui l’image des Adyghes
traverse une crise ethnique. L’étiquette des Adyghes était systémique, où le monde vital de l’individu
était primordial. Ce monde définissait par exemple 5 obligations inviolables. Les principes moraux
portaient le caractère systémique. Il existait une éthique générale chevaleresque des Adyghes.
L’étiquette adyghe était organisée et générale. La crise adyghe a eu lieu sous l’impact de la force
extérieure, en particulier sous la forme du génocide des Circassiens. Le code du droit circassien privilégie
les engagements devant la nature et devant l’homme, ainsi que l’idée de la bonté de l’âme de l’homme,
l’empathie, les relations morales : reconnaissance, respect, immunité éthique de l’individu. La
dialectique du respect et de l’auto-respect nous démontre que l’orientation mentale et morale est
décisive pour la formation de l’individu. L’étiquette circassienne dresse devant les individus des
engagements particuliers concernant les règles de conduite dans la société. L’individu doit savoir s’auto-
évaluer, doit avoir le sens de la modération, la rigueur, le courage, la probité, la réputation, la dignité, le
sentiment de la honte, l’identité morale, la tolérance, l’ouverture d’esprit. Etre Adyghe, c’est jouer le
rôle majeur dans la formation de base de l’individu, et à la fin dans la formation de la société formée de
tels individus. Tous les composants mentionnés ci-dessus disposent d’un terme approprié intangible et
stable. L’étiquette adyghe se perpétue dans les diasporas circassiennes de 46 pays. Et ce sont bien ces
valeurs majeures qui protègent l’identité de l’ethnie tout en étant universelles.
Ainsi, l’identité caucasienne, orientée vers l’Homme en tant que principe de valeur suprême,
dispose d’une longue histoire. A cause de forces extérieures, le Caucase avait temporairement perdu la
possibilité de restaurer la protection des Droits de l’Homme, mais aujourd’hui l’identité européenne
devient une garantie pour la restauration de l’identité caucasienne. Et le pilier principal de l’identité
européenne, ainsi que de l’identité caucasienne, c’est bien l’Homme et la protection des Droits de
l’Homme.

Bibliogaphie:
1. ჯ. კვიციანი, კავკასია და კავკასიელები. თბ., 2012
2. ს.ზედელაშვილი, საზოგადოებრივი მართვის ინსტიტუტები და რუსეთის მიერ ტერიტორიულ-
ადმინისტრაციული მართველობის დამყარება ჩრდილო კავკასიაში XIX საუკუნის 60-70-იან წლებში.
თბ., 2005.
3. Правовые нормы Адыгов и Балкаро-Карачаевцев в XV - XIX вв., Майкоп, 1997.
4. Гарданов В., Общественный строй Адыгских народов. М., 1967.
5. Леонтьевич Ф., Адаты Кавказских горцев, Одесса, вып. I, 1882.
6. История горских и кочевых народов Северного Кавказа в XIX в. нач. XX в., Ставрополь, 1988.

389
 Une histoire partagée: le rôle des Allemands dans
l’établissement des valeurs européennes en Géorgie

Leila KHUBASHVILI
Docteur ès Sciences Historiques
Université d'Etat Ivane Javakhishvili (Tbilissi, Géorgie)

La situation géographique de la Géorgie lui permet de réunir et de s’approprier la convergence

d’influences multiculturelles. Dans ce texte nous présentons le dialogue entre deux grandes cultures, la
préservation de l’identité des Allemands et leur immense rôle dans l’établissement des valeurs
européennes en Géorgie, ainsi que dans la popularisation de la culture géorgienne en Europe.
L’intérêt des Allemands envers la Géorgie naît au XVIIIe siècle. En 1768-1793 à la demande de
l’impératrice Catherine II, Johann Anton Guldenstadt, Georg Gmelin et Peter Simon Pallas avaient
entrepris le voyage dans le Caucase. Guldenstadt fut l’auteur de la première et toujours opérationnelle
carte de la Géorgie. Julius Heinrich Klaproth qui avait voyagé en Géorgie en 1812-1814 est désigné
comme le fondateur des études sur le Caucase. La région située à la périphérie de l’Empire Russe
représentait la frontière naturelle avec l’Empire Ottoman et l’Iran. Son contrôle signifiait la garantie de
la sécurité pour l’Empire. En 1804 le tsar Alexandre I avait décidé d’installer dans cette région
stratégique les émigrés de Wurtemberg. L'empereur russe voyait dans les émigrés de Wurtemberg un
fort appui économique. De leur côté, les piétistes de Wurtemberg espéraient que le tsar, croyant lui-
même, serait tolérant sur les questions de la religion (Daphne Springhorn, Les Allemands en Géorgie.
Tb., 2004. P.19-24). La migration des Allemands dans l’Empire Russe débuta le 22 juillet 1763 suite au
célèbre manifeste de Catherine II.
Pour animer les immenses territoires annexés, on invitait des étrangers en leur distribuant des
terres et en garantissant la liberté confessionnelle. Ils étaient exemptés de service militaire et exonérés
de tout impôt pendant 10 ans. Les colons recevaient les terrains à vie, avec droit de succession, non en
propriété privé, mais en propriété collective de la colonie. Légalement les colons avaient les mêmes
droits que les paysans du pays. Suite au manifeste, les premiers à arriver furent les Allemands, ensuite,
en moindre nombre, les Français, les Hollandais et les Suédois (Harry Augst, L’histoire des Allemands en
Géorgie. Tb. 2011. P.4). D’après le manifeste de Alexandre I (1804) les colons devaient répondre à des
conditions plus exigeantes, en particulier savoir cultiver la vigne, la soie ou avoir un autre métier,
posséder une bonne santé et quelques économies (300 guldens en liquide ou des biens équivalents),
être marié et avoir des enfants. Le gouvernement russe se chargeait des frais de l’émigration. En
contrepartie les colons avaient des facilités pour l'obtention de crédits de construction. Le manifeste
d’invitation d’Alexandre I provoqua des vagues d’émigration de Wurtemberg, de Pfalz, de Bavière,
d’Essen (Daphne Springhorn, Les Allemands en Géorgie. Tb., 2004. P.26).
En 1817 les colons qui venaient dans le Caucase avaient peu en commun avec les intérêts de la
Russie dans la région. Ils étaient passés par les invasions de Napoléon, les émeutes politiques, les
persécutions religieuses, la famine, ils avaient traversés Odessa, la Crimée et le Caucase du Nord.
Exténués par cette traversée de 90 jours ils espéraient enfin retrouver la paix et la sécurité sur les

390
nouvelles terres. A l’est de Tbilissi Ils avaient fondé une colonie Marienfield. L’année suivante à cause de
la mauvaise récolte à Wurtemberg et de la prédiction kiliastique, 1300 familles supplémentaires mirent
le cap vers le Caucase. Environ 200 personnes périrent lors de la quarantaine d’Ismail, plusieurs familles
s’installèrent à Odessa et dans le Caucase du Nord. Enfin 500 familles fondèrent 6 colonies en Géorgie
en 1819:
1. Marienfield-Sartichala, en hommage à la mère de l’empereur russe Alexandre I, Maria
Fedorovna, d’origine allemande, sœur du roi de Wurtemberg Friedrich I;
2. Noitiflis à Kukia, à l’époque la banlieue de la ville;
3. Alexanderdorf à Didubé, en hommage à l’empereur Alexandre;
4. Petersdorf près de Sartichala, en hommage à Pierre le Grand;
5. Elisavettale dans l’actuelle Asureti, en hommage à la sainte Elisabeth;
6. Caterinfield dans l’actuel Bolnisi, en hommage à la reine de Wurtemberg Catherine, sœur
d’Alexandre I.
En quelques décennies plusieurs colonies filiales virent le jour. En 1842, 20 familles
supplémentaires arrivèrent d’Allemagne et de Russie et fondèrent la colonie Froidental près
d’Abastumani. En 1878 les familles venues de Bavière et Wurtemberg s’installèrent près de Sokhumi et
fondèrent les nouvelles colonies, Naidorf (Landau) et Grandenberg. Aujourd’hui on ne connait que 18
colonies filiales. Le plus grand établissement allemand en Géorgie fut Caterinenfield, avec 100 familles.
A l’époque soviétique il fut rebaptisé Luxembourg. A partir de 1848 les colonies allemandes sont
mentionnées comme colonies allemandes du Caucase (Daphne Spinghorn, Les Allemands en Géorgie.
Tb., 2004. P.27-29).
Les colons arrivèrent au début de l’hiver. Pour se protéger du froid et de la pluie ils devaient en
urgence se construire des baraques. L’un d’eux écrivait : « Nous avons découvert la terre vide, l’hiver
approchait. Aucun abri, ni pain. On a 5 chevaux sans étable ni nourriture! Quelle épreuve pour les gens
démunis! Après avoir mesuré les colonies et procédé au tirage au sort pour les lotissements, on s’est
attelé au travail. ... La majorité avait passé l’hiver dans les baraques. Les murs étaient couverts de
simples planches et couverts de la laine foulée; la fumée y rendait la vie difficile. ... Le printemps arriva:
dans tous les établissements on plantait, on cultivait y compris des vignes. Partout la végétation était
impressionnante et la récolte était très bonne. Mais au début du printemps plusieurs maladies
éclatèrent. Vers la fin d’aout il n’y avait presque personne, qui tenait sur pieds. Tout le monde était
atteint... On avait soupçonné le paludisme. Mais on su plus tard, la cause en était la pollution de l’eau.
L’eau potable passait par les mines de cuivre et empoisonnait la population... » (Daphne Springhorn, Les
Allemands en Géorgie. Tb., 2004. P.29-96-97). A partir de la moitié du XIXe siècle, quand les colons se
sont adaptés aux conditions climatiques et cultivaient la terre, on se mit à construire dans les colonies
de solides habitations et des constructions agricoles. On travaillait surtout la terre, cultivait la soie, on
s’occupait d’élevage, d’artisanat, de production de fromage et de bière, de fabrication de calèches à 4
roues... Avec l’aide des habitants locaux on construisait des bâtiments massifs à un ou deux étages.
C’étaient des maisons en pierres avec vérandas, balcons, patio et cave de vin – fusion de l’architecture
citadine allemande et caucasienne. A partir de la moitié du XIXe siècle, dans chaque colonie allemande
du Caucase on trouvait une ou plusieurs rues principales traversées par des plus petites rues
transversales. Au cœur de la colonie se trouvait une assez grande place avec l’administration de la
colonie, une église, une école, des bâtiments publics et quelques boutiques... Les colonies allemandes

391
étaient des points incontournables pour les voyageurs étrangers et fonctionnaires se dirigeant vers
Bakou ou Perse... Le voyageur qui arrivait dans ces bourgs dans les premières décennies, se croyait être
à Wurtemberg. L’impression se renforçait par les habits nationaux et l’aspect même des Allemands.
Néanmoins tout ceci tombait dans l’oubli (Les peintres allemands du XIXe-XXe siècles en Géorgie. Tb.,
2011. P.14).
Les églises, les pasteurs, et surtout les missionnaires de Bâle jouaient un rôle important dans
l’unité et la vie intellectuelle et culturelle des colons allemands. Ces derniers réussirent à créer des
unités (communes) et à intégrer les piétistes superstitieux au sein de l’église évangélique luthérienne...
L’église luthérienne fut consacrée à Tbilissi en 1834, c’était une première dans le Caucase. Il n’y avait
que 9 églises allemandes dans la région, dont une à Bakou et 8 en Géorgie. Les pasteurs d’église
présentés par les oberpasteurs de colonies étaient nommés par le ministère. Souvent, sur les demandes
de communautés, les frais d’église étaient pris en charge par le gouvernement et la communauté
(Daphne Springhorn, Les Allemands en Géorgie. Tb., 2004. P.30-31). En 1871 le gouvernement tsariste
avait procédé aux reformes administratives et agraires, afin de favoriser l’intégration allemande. Les
colons se chargeaient du service militaire obligatoire, et leurs écoles se transformaient en écoles
populaires russes. Dorénavant, en sortant de l’école les enfants devaient parler aussi bien le russe que
l’allemand, p.ex. le souabe (Schwaben). Mais si les Souabes de Tbilissi parlaient un russe impeccable,
dans les colonies il n’était pas de même. Les colons parlaient leur langue et assez bien le géorgien. Les
Souabes avaient même transposé dans leur lexique des expressions géorgiennes (Avtandil Songulashvili,
Les Allemands en Géorgie. Tb., 1997).
Dans les Unions allemandes de la fin du XIXe siècle, la vie sociale bouillonnait : on chantait,
dansait, jouait de la musique, mettait en scène et naturellement on faisait la fête. L’isolation volontaire
(les colons hésitaient à entrer en contact avec la population locale) avait bien marqué les colonies. Les
plus touchés furent les enfants : suite à la cohabitation de 18 ans, presque tous sont devenus des
proches ou des membres de famille... Si les habitants des colonies se mariaient entre eux, les urbains
étaient moins traditionnels et plus ouverts aux autres ethnies, en choisissant des partenaires géorgiens,
juifs, russes ou arméniens (Daphne Springhorn, Les Allemands en Géorgie. Tb., 2004. P.34-40). A part les
colons, l’union allemande de Tbilissi comprenait : les Allemands de la mer Noire, les ouvriers de la Volga,
des fonctionnaires allemands haut placés des pays Baltes, ainsi que les commerçants, musiciens ou
entrepreneurs de l’Empire allemande et l’Autriche qui, après un séjour à Tbilissi, s’y installaient
définitivement. Les Allemands russes des villes ou des provenances des pays Baltes étaient
fonctionnaires d'Etat (justice et administration). C’étaient surtout des officiers, des apothicaires ou des
médecins. Des enseignants allemands et des gouverneurs arrivaient des Pays Baltes pour former les
enfants de l’élite russe et géorgienne. Les colons allemands impressionnaient les Géorgiens par leur
énergie et leur discipline. Ils influençaient tellement la vie sociale et culturelle de Tbilissi, qu’on se
souvient de leurs noms. Dans leurs domaines respectifs les personnalités les plus influentes furent :
Gustav Radde, Oscar Schmerling et Arthur Leist. Oscar Schmerling (1863-1938) avec d’autres peintres
allemands avait crée à Tbilissi L’Union des artistes du Caucase qui donna naissance en 1922 à l’Académie
des Beaux Arts de Tbilissi. Oscar Schmerling pendant des années fut le directeur l’Ecole de la peinture et
sculpture, et ensuite professeur à l’Académie des Beaux Arts. La fille d’Oscar Schmerling, Renée
Schmerling (1901-1967) avait fait ses études à l’Académie des Beaux Arts. Elle travaillait sur le décor
architectural et le manuscrit géorgiens. Depuis 1941 et jusqu’à sa mort elle enseigna à l’Institut de

392
l’histoire de l’art de Tbilissi et forma toute une génération de critiques d’art (Daphne Springhorn, Les
Allemands en Géorgie. Tb., 2004. P. 40-41).
Le rôle des architectes allemands dans l’histoire de l’architecture de Tbilissi du XIXe siècle fut
inestimable. Ils respectaient la tradition architecturale de Tbilissi, ses maisons, patios et balcons
d’anciens quartiers. Ils amenaient aux façades des éléments de l’architecture européenne et
construisaient les maisons avec cours intérieures, balcons, escaliers en bois couverts etc. Le paysage
urbain a surtout été marqué par l’architecte Albert Salzmann (1833-1897). Salzmann est né à Tbilissi.
Après ses études européennes il revient à Tbilissi ou il construit : Le temple de la grandeur (actuelle
Musée national de Géorgie), le Musée du Caucase (détruit), la Bibliothèque urbaine (détruit), le Palais
estival de Borjomi (brulé en 1992), l'Hôtel Orient, la Galerie Bleue, l’église catholique, le Gymnase pour
filles et quelques maisons de la bourgeoisie géorgienne, aux façades en même temps européennes et
orientales. Le fils d’Albert Salzmann, Alexandre Salzmann, était directeur artistique du théâtre d’opéra
et de ballet. L’architecte allemand Victor Sreter avait remporté le concours du bâtiment de l’opéra de
style maure et invita pour le construire Paul Stern de Petersburg. La maison que Stern construisit à
Tbilissi avait des fenêtres aux étoiles de David (en hommage de son origine hébraïque). Sur son dessin
fut construit la Municipalité de Tbilissi. Un architecte venu d’Allemagne Leopold Bilfield (1839-190?), sur
commande d’un riche brasseur Wetzel, il construisit l’Hôtel Wetzel, érigea une tour d’observatoire pour
l’Institut de géophysique de Tbilissi, une église pour la communauté évangéliste luthérienne derrière la
place Marjanishvili. A côté de la Galerie Bleue il construisit une église de Kashveti pour les orthodoxes
géorgiens. Il est l’auteur supposé du palais de Likani à Borjomi (sur les dessins d’architectes italiens).
L’architecte Alexander Shimkevich (1860-1907) est né à Petersburg dans une famille germano-
polonaise. Parmi ses constructions à Tbilissi on pourrait mentionner : le Théâtre Rustaveli, le Musée de
la soie, le bâtiment de la cour Suprême, la Conservatoire de Tbilissi et le bâtiment de l’actuelle
ambassade d’Allemagne. Il repose au cimetière allemand, près de l’actuelle église luthérienne de la
réconciliation. Un autre célèbre architecte de Dresde Jacob Simonson, est venu également s’installer à
Tbilissi. Son premier projet concernait l’avenue Golovine (actuelle avenue Rustaveli). Il prévoyait la
transformation de la façade de la résidence classique du gouverneur de tsar, de l’architecte russe
Semenov en style de la Renaissance italienne. En 1859 Simonson avec le botaniste Heinrich Scherer
avait dessiné le parc d’Alexandre. Il a travaillé aussi sur les projets de la reconstruction du Premier
Gymnase Classique (1870-1871), du bâtiment du tribunal de Tbilissi et des régions à l’avenue Rustaveli
(1865-1867) ainsi que du bâtiment principal de l’Observatoire (Maia Mania. L’architecture laïque de
Tbilissi. Tb., 2002. P. 131-133, 139, 143, 152, 153).
En ce qui concerne les peintres allemands, la trace géorgienne de leur œuvre remonte à 1784,
quand le portraitiste allemand Josef Heting, de passage en Géorgie, peignit le portrait du dernier roi de
Kartlie et Kakhétie, George XII. Theodor Heinrich Walle avait voyagé en Géorgie en 1802. Ses dessins des
paysages de Géorgie et des vues de Tbilissi sont exposés dans les musées allemands. Le couple Paul et
Helen Franken est arrivé de Lettonie à Tbilissi vers le milieu le XIXe siècle et y resté pour travailler. Le
peintre Richard Sommer (1869- ?) était membre de la société des peintres du Saint-Pétersbourg, sur la
demande d’une commission archéologique, il est arrivé pour la première fois dans le Caucase en 1890-
1900. En 1912 il s’installe à Tbilissi et enseigne le dessin. Son élève le plus illustre fut Lado Gudiashvili.
Sommer fut l’un de fondateur de la Société des artistes du Caucase aux côtés d’Oscar Schmerling. Le
peintre allemand Max Tilke (1869-1942) avait visité tous les coins de la Géorgie en créant 83 œuvres

393
remarquables qui représentent différents habits d’importance ethnographique. Irina Stenberg, une
artiste de talent à multiples facettes, travaillait pour le théâtre. Un Allemand de Tiflis Boris Vogel, fut
l'auteur de magnifiques paysages et de dessins de l'ancien Tbilissi (Harry Augst. Histoire des Allemands
en Géorgie. Tb., 2011. P.34).
Dans la deuxième moitié du XIXe siècle, on inaugura à Tbilissi l’Opéra italien, dont les musiciens
d’orchestre furent invités d’Allemagne. De célèbres musiciens et compositeurs allemands visitaient
souvent les salons musicaux de Tbilissi ; on peut citer les noms de J.Hoffmann. G. Halston, J.Kramer,
J.Berns et autres. En 1847 à Tiflis s'ouvrent les portes de l’Ecole musicale privée, où enseignent plusieurs
professeurs allemands. Cette école deviendra plus tard le Conservatoire de Tiflis, dont 12 professeurs
sur 34 étaient allemands. Parmi eux il y avait Franz Kessner, professeur à l’Académie musicale de Berlin,
venu en tournée à Tiflis. Il se maria avec une Ukrainienne et décida de rester. Plus tard Kessner devint
citoyen d’honneur et fut décoré de la grande médaille d’or. Il fut le premier à fonder un orchestre de
chambre. Parmi les musiciens allemands il faut citer aussi Rudolf Kehrer. En 1962 Kehrer fut le lauréat
du concours Pierre Tchaikovski (Harry Augst. Histoire des Allemands en Géorgie. Tb., 2011. P. 36).
Dans les relations germano-géorgiennes un rôle particulier est attribué à Arthur Leist (1852-
1927). Lors de son voyage en Italie en 1881 il fit connaissance de F. Bodenschtedt (1819-1892) poète
allemand et admirateur du peuple géorgien et de son histoire. Friedrich Von Bodenschtedt s’installa et
travailla à Tiflis comme enseignant au gymnase en 1843-1845. Il avait dédié plusieurs poèmes au
Caucase, traduit en allemand les œuvres de Pouchkine, Lermontov et Tourgenev. Arthur Leist était en
contact avec Nico Nicoladzé, David Eristavi et Akaki Tsereteli. Fruit de l’amitié avec Akaki Tsereteli, en
1883 parut dans la presse allemande la lettre d'Arthur Leist Littérature oubliée. Arthur Leist revint en
Géorgie en 1884, sur l’invitation d’Ilia Tchavchavadzé. S’ensuivit l’ouvrage Géorgie, nature, coutume et
population, publié à Leipzig. En 1885 List s'établit à Tbilissi. Avec l’aide d’Ilia Tchavchavadzé, Ivane
Machabeli, Akaki Tsereteli et Dimitri Eristavi il traduit en allemand Le Chevalier à la peau de panthère. Ce
fut la première traduction de cette œuvre en langue européenne. Il traduisit aussi l’anthologie de la
poésie géorgienne. En 1892 Arthur Leist se maria avec une Allemande de Géorgie Maria Beitlinger. Les
ouvrages majeurs d’Arthur Leist sont : Peuple géorgien, Poètes géorgiens, La Géorgie. En 1906 un riche
entrepreneur Kurt Von Kutschenbach fonde le journal allemand Kaukasische Post et nomme Arthur
Leist rédacteur en chef, qui devient copropriétaire en 1908. Le journal publiait des informations, des
publicités, annonçait des tournées étrangères, publiait des annonces de mariage... relatait tous les
domaines de la vie de Tiflis. En 1918 Arthur Leist enseigne l’allemand à l’Université de Tiflis qui venait
d’ouvrir ses portes. Il décède en 1927 et repose au Panthéon de Didubé à Tbilissi. Le pays qui nous a
hébergé a plus de droits sur nous écrivait Leist dans Kaukasische Post (Kaukasusche Post, 1908. N47). En
Géorgie pendant 9 ans vécu la première femme Prix Nobel, la célèbre écrivaine et pacifiste autrichienne
Bertha von Suttner, qui avec son époux Arthur von Suttner arriva en Géorgie sur l’invitation de la famille
Dadiani. Ils habitaient à Zugdidi, Koutaïssi et Tbilissi et gagnaient leur vie en donnant des cours de
langues et de musique. Durant toute sa vie, Bertha Suttner fut liée par l'amitié et le travail à Alfred
Nobel. Son ouvrage le plus connu est Die Waffer Nieder ! (Bas les armes !) (1899). La petite fille de Franz
Kessner, Diane Kessner avait écrit en russe et publié au Canada une trilogie Saga da Tiflis, dont la
chronologie couvre la période des années 60 du XIXe siècle jusqu’à la fin du période du culte de Staline.
Le plus intéressant est le troisième livre de la trilogie – Les chemins de la vie. On y décrit le sort
dramatique des Allemands géorgiens pendant la deuxième guerre mondiale, les répressions,

394
déportations et les années horribles de la vie au Kazakhstan. A la fin de XIXe existaient à Tiflis des cercles
de femmes, de musique, la bibliothèque de la communauté, le chœur et théâtre amateur (Harry Augst,
Histoire des Allemands en Géorgie. Tb., 2011. P. 46).
A partir de la première moitié du XIXe siècle le nombre des chercheurs allemands dans le
Caucase augmente considérablement. Parmi eux se distinguait l’académicien de Petersburg Hermann
Abich (1806-1886) et Gustav Radde (1831-1903). Abich est considéré comme le fondateur de la géologie
du Caucase. Il était le premier à étudier les eaux minérales et les matières premières en Géorgie. Partout
en Géorgie, Abich avait installé un réseau de stations météorologiques. Il fut le directeur de
l’Observatoire météorologique de Tbilissi, traditionnellement dirigé par les Allemands (Kupffer, Moritz,
Mielberg, Lemlein et autres). En hommage à Abich, une eau minérale porte son nom Abichit. Le
botaniste H. Scharer s’investit dans la restauration du Jardin Botanique de Tiflis. Il fut directeur du Jardin
durant 28 ans. Ses successeurs furent A. Ginzberg, A. Roloff, E. Konig et Grossheim. Les botanistes
allemands ont laissé à la Géorgie un héritage important de leurs études et herbiers, conservés à l’Institut
botanique N.Kezkhoveli et au Département botanique du Musée national. L’activité de Gustav Radde à
Tbilissi avait un caractère varié et intéressant. C’était un célèbre naturaliste, ethnologue et surtout le
fondateur du Musée ethnographique du Caucase. Ce fut le premier Musée ethnographique de l’Empire
Russe, qui n’avait rien à envier aux meilleurs musées européens. Radde l’avait dirigé pendant 40 ans. Le
consul Max von Tilman lors de son voyage dans le Caucase en 1872 avait visité le musée et laissé la note
suivante : « C’est une innovation la plus réussie parmi celles que je connaisse … A la différence de nos
musées, avec les animaux empaillés alignés comme dans une caserne, les spécimens caucasiens sont
représentés dans leur cadre naturel – le bouc est sur une roche, le corbeau terrasse le dromadaire
mort. » (Daphne Springhorn, Les Allemands en Géorgie. Tb., 2004. P. 23).
A part des théâtres et des musées les Allemands ont construit à Tbilissi des hôtels et des
pharmacies. La construction des premiers hôtels est liée aux noms de Friedrich Salzmann (1836) et
Friedrich Wetzel. Le rôle des Allemands dans le domaine de la médecine était aussi très important. Il
faut citer Otto Gottlieb Haine et sa famille, ainsi que F.Fehner, A.Fisher, K. von Schatle, O.Schengler,
M.Schtreicher et autres. A Tiflis on connaissait très bien les noms de Peter Baer, Friedrich Rosenbaum,
Ernst Ericson, Valeri Krusinstern et autres. Le pharmacien allemand Flor Schonberg ouvrait la première
pharmacie en 1829 rue Tabidzé. Plus tard le nouveau propriétaire Karl Otten transféra la pharmacie rue
Léonidzé. Un réseau de pharmacies allemandes s’est étendu dans la ville. La plus connue fut la
pharmacie Zemmel, qui a donné le nom au quartier. Quasiment toutes les pharmacies de Tbilissi furent
créées par des Allemands (Zemmel, Koch, Heine et autres). La salle de cinéma Apollo, inaugurée par un
riche colon allemand dans l’avenue Agmashenebeli en 1909, fut la première salle de cinéma de Tbilissi.
Les Allemands participaient activement à la vie étatique, judiciaire, militaire de la Géorgie. Par exemple,
Friedrich Wetzel et Ferdinand Otten étaient les membres de la Douma de la ville de Tbilissi, le baron
Alexandre von Der Brugen était vice-gouverneur et gouverneur militaire à Koutaïssi. Karl Laemmermann
travaillait au département du ministère public de la chambre légale de Tbilissi, Emanuel Burgart fut vice
président du tribunal régional. Nikolaï Seidlitz, Evgeni Veidenbaum et Maximilian Breven étaient
magistrats honorifiques. Professeurs Karl Haan, Eduard Fechner et professeur de dessin Fricke
enseignaient au lycée pour garçons. Emmanuel Schtang enseignait dans un autre lycée, Friedrich
Kreisberg et Arthur Meder dans un autre encore. Au lycée de Koutaïssi il y avait Ivan Weibert et

395
Friedrich Reimers. Stanislav von Weisenberg et Nilolai Seidlitz furent les membres de la Société
géographique de l’Empire Russe (Otlen S.V., Le temps ne choisit pas. Tbilissi, 1998. P.6-7).
Tbilissi des années 50 du XIXe siècle était le centre régional en plein essor du Caucase. D’après le
recensement de 1862 la ville comptait 62.000 habitants. L’Allemagne était bien consciente de
l’importance géopolitique et économique de la ville, mais aussi de la région du Caucase en général. Une
des premières compagnies installée en Géorgie fut la compagnie Siemens und Halske. L’entreprise crée
en 1840 a vite eu des résultats dans le domaine de la technique électrique et télégraphique. Les frères
Werner, Otto, Karl et Walter Siemens avaient crée la ligne de télégraphe Londres-Calcutta, dont la
longueur atteignait 10 000 km. Son noyau crucial était Tbilissi, qui redirigeait deux branches vers
Bagdad. C’était une des innovations techniques du XIXe siècle. Pour le 130ème anniversaire de sa mort
on installa en 1998 sur la maison de Walter Siemens une plaque mémorielle (30 rue Lado Assatiani).
L’entreprise allemande Mannesmann transportait minerais et hydrocarbures par oléoducs et voie
ferroviaire. Les tubes de Mannesmann qui reliaient Bakou à Poti étaient les plus grands du monde. La
compagnie allemande Krupp avait commencé à extraire du manganèse à Tchiatura. Toute une branche
de l’industrie allemande dépendait de cette importation. A Bolnisi, Julius Witte était le copropriétaire de
la mine de fer. Plus tard il devint l’un des ministres des finances le plus brillant puis Président du Conseil
des ministres.
La Géorgie occupait une place considérable dans la politique extérieure de l’Allemagne pendant
les années 1914-1921. Le 26 mai 1918 au moment où la Géorgie déclarait son indépendance,
l’Allemagne fut la première à la reconnaitre de jure et se chargea de la responsabilité des frontières du
nouvel état. L’Allemagne fut toujours la première à reconnaitre la deuxième déclaration de
l’indépendance de la Géorgie en 1991. D’après le traité de Brest-Litovsk, la Turquie avait annexé Kars,
Ardagan et Batum. Mais les Turcs avaient l’intention d’occuper tout le Caucase. Pour les en empêcher,
on avait fait appel aux troupes allemandes. Leur arrivée en Géorgie avait été qualifiée d’ingérence par la
Turquie, mais celle-ci ne se décida pas à affronter un adversaire si puissant. La Géorgie évita ainsi
l’occupation turque (Harry Augst. Histoire des Allemands en Géorgie. Tb., 2011. P.8).
L’annexion de la Géorgie par le Russie soviétique en février 1921 reçut un accueil négatif de la
majorité de ses habitants, mais aussi de la part des Allemands qui habitaient le pays. Lors de combats
avec la 11e armée, à proximité de Kojori, mourut héroïquement aux côtés de Maro Makashvili …
En 1941 au début de la deuxième guerre mondiale, les Allemands furent déportés des parties
occidentales de l’Union soviétique vers la Sibérie et Kazakhstan. Sur l’arrêt du Comité d’état du 8
octobre 1941, 23.580 Allemands furent déporté de la Géorgie au Kazakhstan. Seules les femmes
allemandes mariées à des hommes d’autres nationalités furent épargnées (Harry Augst. Histoire des
Allemands en Géorgie. Tb., 2011. P.46). Le processus de la réhabilitation fut aussi difficile… Vers 1979,
2053 Allemands déportés sont revenus en Géorgie.
Il existe des souvenirs des Allemands réhabilités et de leurs enfants. Par exemple : ... “Papa disait
toujours : nous avons deux patries – la Géorgie et l’Allemagne. Il vaut mieux d’être loin de la Géorgie; si
un Allemand venait, est-ce que je le dénoncerais? Non! Donc, c’est mieux que je sois au Kazakhstan... en
Géorgie jamais je n’ai vu personne maltraiter les Allemands. Pourtant j’ai toujours eu l’impression qu’on
’était des invités... Nous n’avons pas réussi à nous assimiler en Géorgie. Pourquoi ? Si on oublie le fait
que j’avais le nom de famille géorgien (Zaalishvili), je me suis toujours considérée comme Allemande...

396
Lors de la famine en Géorgie les Géorgiens ont toujours apporté à manger aux prisonniers allemands.”
Irma Weiss (Daphne Springhorn, Les Allemands en Géorgie. Tb., 2004. P.107-111).
“Ma premier impression m’a laissée sans voix. Très franchement, les Géorgiens sont très
particuliers. Ils sont déjà tous beaux, grands et sveltes, et surtout c’est le peuple qui chante... cette
polyphonie... J’avais vite compris que les Géorgiens étaient d’une hospitalité remarquable, partout où
on arrivait on m’accueillait à bras ouverts. Cette hospitalité m’avait impressionnée, surtout après des
années d’expérience difficiles, je pouvais comparer. Les hommes portaient des vestes blanches et
pantalons impeccables. L’ordre et la propreté! La ville brillait. Partout les kurdes balayaient les rues.
Tbilissi était une ville extraordinaire.” Julianna Facht (Daphne Springhorn, Les Allemands en Géorgie. Tb.,
2004. P. 122). “Nous habitions 78, rue Orjonikidzé (ancienne rue Andréevskaya) derrière le Marché des
déserteurs. On avait comme voisins des Géorgiens, Arméniens, Russes, Biélorusses, Juifs, Yezidis, Kurdes,
un Allemand et un Estonien... la nationalité importait peu. A la fontaine commune dans la cour on lavait
de la laine, des fruits, les enfants s’amusaient avec l’eau. Bien sûr il y avait des disputes, engueulades
même, mais jamais cela ne concernait la nationalité et le statut social. C’était tabou, cela ne se faisait
pas. Et encore, les disputes des grands ne changeaient rien aux relations entre enfants. On se
fréquentait, on jouait ensemble, sans heurter personne. C’était un côté très agréable de la vie... J’aime
la bienveillance géorgienne, leurs talents multiples, l’éthique innée des paysans. Dans les villages
géorgiens on salue amicalement les étrangers. Bien sur, cela n’existe pas dans les villes. On vous
demande si vous allez bien ? On vous offre de l’eau, on vous invite à manger, on vous installe, on vous
sert. Les Géorgiens accueillaient tous avec chaleur et affection. Les Géorgiens sont doués et s’ils ont
l’occasion de s’instruire, ils atteignent des sommets. Plusieurs Géorgiens talentueux ont quitté le pays.
S’ils pouvaient tous réaliser leurs talents dans leur propre pays, la Géorgie serait aujourd’hui un pays
brillant. Mais le fréquent changement des gouvernements, jeu de masques de la démocratie... tout ceci
entraine la dégradation de la nation. On ne sait plus quel chemin prendre, comment agir, dans quelle
direction aller. Quand est-ce que le peuple géorgien redeviendra fort et honnête comme avant ? Diane
Kessner (Kessner D.C vieux Tiflis, Victoria (Canada) 2010 P.12). “La Géorgie est ma patrie, la patrie de
mes parents, de mes sœurs et frères. Notre maison est restée dans le village Rosenberg (Trialeti)... La
Géorgie est mon pays, elle a assez de place pour m’y inhumer.” Christopher Lampartel. (Otlen S., Les
temps ne choisissent pas. Tbilissi, 1998. P.78). “Je me souviens toujours avec une grande émotion le
pays où je suis né. Je me souviens du peuple intelligent, sage, bienveillant et hospitalier. Mon âme sera
toujours auprès de vous, en Géorgie que j’aime tant”. Helen Dieterle, 77 ans. . (Otlen S., Les temps ne
choisissent pas. Tbilissi, 1998. P.77). “Très franchement, aujourd’hui dans la capitale il y a des gens, qui
se soucient de la nationalité plus que les originaires de la ville. Avant, la nationalité ne jouait pas de rôle
important. Le fait d’habiter Tbilissi, cela faisait tout...” Ada Schmerling (Daphne Springhorn, Les
Allemands en Géorgie. Tb., 2004. P.173).
La dissolution de l’Union soviétique entraina des changements radicaux des relations
internationales, y compris pour notre pays. Les relations entre la Géorgie et l’Allemagne interrompues
lors de la guerre furent rétablies. L’association Einung (Unité, en allemand ancien), très active en
Géorgie y joue un rôle très important. En 1995 Einung avait obtenu des terrains pas chers dans la rue
Terenti Graneli, où le professeur de Saarbrücken Gard Hummel avait construit l’église de la
réconciliation. Avec le soutien des ambassades de Suisse et d’Allemagne, l’Association avait fêté le 85e

397
anniversaire du célèbre pianiste Rudolf Kehrer, né à Tbilissi. A la Maison du Caucase a eu lieu la
présentation des livres de Diane Kessner.
En 2009 Harry Augst avait présenté son exposé Europe et Européens, publié ensuite dans la revue
Solidaroba. Le 16-21 mai 2011 l’Association participait aux Journées d’Allemagne en Géorgie, organisées
par l’Ambassade d’Allemagne. L’Association avait organisé une journée de portes ouvertes afin de
permettre aux visiteurs de découvrir les stands sur l’histoire des Allemands en Géorgie. En 2007 le
Musée national de Belin durant trois mois exposait L’or de Médée. Les liens sectoriels existent entre la
Bibliothèque nationale de Berlin et la bibliothèque de l’Université de Tbilissi. En 2010 Le Fond de
l’héritage culturel de la Prusse avec les Musées nationaux de Berlin avait signé l’accord administratif
avec le Musée national de la Géorgie (financements de l’UE).
Les projets de l’UE réalisés dans le domaine culturel favorisent le développement et la protection
du patrimoine culturel de la Géorgie. En 2011 fut publié le premier catalogue des peintres allemands de
Géorgie du XIXe-XXe siècles. En 2005 parut le catalogue des ouvrages du chercheur et peintre des
costumes nationaux Max Tilke. En 2005 l’Ambassade d’Allemagne en Géorgie fêtait le 15e anniversaire
de la réunification de l’Allemagne au Musée historique de la Géorgie. L’événement comprenait
l’exposition d’œuvres de Max Tilke. En 2011 un mémorial fut installé à Bolnisi. En 2013, sur la place
Marjanishvili, à l’emplacement historique de l’église allemande, on avait installée une plaque
mémorielle. Il est difficile de savoir combien d’Allemands, c'est-à-dire de personnes d’origine allemande
habitent aujourd’hui en Géorgie. En 2001, 1544 personnes sont parties pour l’Allemagne. S'il n'y avait
pas les difficultés financières et l’incertitude sur l’avenir du pays, plusieurs parmi eux resteraient en
Géorgie. Certains n’on pas pu réunir les papiers nécessaires, ou ne parlaient pas l’allemand, les autres
n’avaient pas quitté la Géorgie de leur propre gré (Daphne Springhorn, Les Allemands en Géorgie. Tb.,
2004. P. 63).
…L’histoire a changé aujourd’hui et actuellement ce sont les Géorgiens qui partent en Allemagne
en quête de leur sort.

Bibliographie:
1. საქართველოს შსს არქივის მასალები.
2. აუგსტ გ. საქართველოში გერმანელების ისტორიის საკითხები. თბ.,2011
3. ბურჭულაძე გ. გერმანელთა ახალშენები ამიერკავკასიაში. თბ.,1911.
4. გერმანულ-ქართული დიპლომატიური ურთიერთობების 20 წლისთავისადმი მიძღვნილი საიუბი-
ლეო კალენდარი, (გერმანელი მხატვრები). თბ., 2012.
5. კოპალეიშვილი ტ.პროტესტანტული ეკლესიები საქართველოში XIX საუკუნის 10-
იანი წლებიდან XX საუკუნის 10-იან წლებამდე. ბათუმი. 2013.
6. მანჯგალაძე გ. გერმანელი კოლონისტები ამიერკავკასიაში. თბ., 1974.
7. სონღულაშვილი ა. გერმანელები საქართველოში. თბ., 1995.
8. შპრინგჰორნი დ. გერმანელები საქართველოში. თბ., 2004.
9. ჭოღოშვილი ნ. გერმანული მხატვრული ტრადიცია და საქართველო XIX საუკუნის
დასაწყისიდან XX საუკუნის 40-იან წლებამდე. თბ., 2006.
10. გერმანელი მხატვრები საქართველოში. საქართველოს ეროვნული მუზეუმის კოლექცია. თბ., 2011.
11. გაზ.“ამაგდარი”.2013,№13, მაისი.
12. Кесснер Д. Люди из прошлого. Виктория., 2009 (Канада).
13. Кесснер Д. Дороги жизни. Виктория., 2009 (Канада).
14. Кесснер Д. Этот старый, старый Тифлис, Виктория, 2010.
15. Отлен С. Времена не Выбирают. Тбилиси, 1998.

398
 Intégration économique et valeurs européennes

Ramaz PHUTKARADZE
Docteur es Sciences économiques
Université d'Etat Ivane Javakhishvili (Tbilissi, Géorgie)

Un jour viendra où vous, toutes nations du continent, sans perdre vos

qualités distinctes et votre glorieuse individualité, vous vous fondrez
étroitement dans une unité supérieure, et vous constituerez la fraternité
européenne. Un jour viendra où il n’y aura plus d’autres champs de bataille
que les marchés s’ouvrant au commerce et les esprits s’ouvrant aux idées. Un
jour viendra où les boulets et les bombes seront remplacés par les votes.

V. Hugo

Le meilleur exemple de l’intégration économique mondiale est l’intégration européenne. L’Union

Européenne est un ensemble de 28 pays. Pendant des années les pays membres partageaient leur
expérience, en réunissant leurs ressources pour un meilleur avenir. Lors de l’intégration économique les
pays de l’Union Européenne ont obtenu un grand succès tout en préservant leur diversité culturelle et
leur tolérance. Les pays membres de l’UE par leur développement social et économique sont des pays
assez bien développés. Ils orientent les choses dans différentes directions au niveau mondial.
De son côté l’intégration économique favorise le déplacement des personnes, l’échange
commercial, le mouvement de capitaux et de services entre les pays. Dans son ensemble, les processus
d’intégration économique dans le monde sont irréversibles.
Les pays membres de l’UE, où n’habitent que 7, 3% (505 mln de personnes) de la population
mondiale, disposent des positions importantes dans l’arène mondiale.
Dans l’Union Européenne, le standard, qui traduit la qualité de vie culturelle et matérielle des
citoyens et démontre le niveau de du bien être social est l’un des plus élevé.
Les pays membres de l’Union se distinguent par leurs traditions au niveau de la culture, de
l’histoire, du développement social et culturel. La population de l’UE parle différentes langues. Ainsi, par
exemple, il y a 82 millions d’habitants en Allemagne, 400 milles à Malte, la superficie de la France
représente 544 milles Km carrés, celle de la Malte – 0,3 mille (voir tableau 1).

Tableau №01 Populations en UE (millions de personnes)

1960 1970 1980 1990 2000 2007 2010 2013

402, 435, 457, 470, 482, 499,
Union Européenne 495,1 505,67
6 5 1 4 8 4
Belgique 9,1 9,7 9,9 9,9 10,2 10,6 10,8 11,2
Bulgarie 7,8 8,5 8,8 8,8 8,2 7,7 7,6 13,6
Tchéquie 9,6 9,9 10,3 10,4 10,3 10,3 10,4 14,8
Danemark 4,6 4,9 5,1 5,1 5,3 5,4 5,5 5,6
Allemagne 72,5 78,3 78,2 79,1 82,2 82,3 82,1 80,5

399
 Estonie 1,2 1,4 1,5 1,6 1,4 1,3 1,3 1,3
Irlande 2,8 2,9 3,4 3,5 3,8 4,3 4,6 4,6
Grèce 8,3 8,8 9,6 10,1 10,9 11,2 11,3 11,1
Espagne 30,3 33,6 37,2 38,8 40,0 44,5 46,7 46,7
France 45,5 50,5 53,7 56,6 58,8 61,5 62,6 65,6
Italie 50,0 53,7 56,4 56,7 56,9 59,1 60,0 59,7
Chypre 0,6 0,6 0,5 0,6 0,7 0,8 0,8 0,87
Lettonie 2,1 2,4 2,5 2,7 2,4 2,3 2,2 2
Lituanie 2,8 3,1 3,4 3,7 3,5 3,4 3,3 3
Luxembourg 0,3 0,3 0,4 0,4 0,4 0,5 0,5 0,54
Hongrie 10,0 10,3 10,7 10,4 10,2 10,1 10,0 9,9
Malte 0,3 0,3 0,3 0,4 0,4 0,4 0,4 0,42
Pays Bas 11,4 13,0 14,1 14,9 15,9 16,4 16,5 16,8
Autriche 7,0 7,5 7,5 7,6 8,0 8,3 8,4 8,5
Pologne 29,5 32,7 35,4 38,0 38,7 38,1 38,1 38,5
Portugal 8,8 8,7 9,7 10,0 10,2 10,6 10,7 10,5
Roumanie 18,3 20,1 22,1 23,2 22,5 21,6 21,3 20
Slovénie 1,6 1,7 1,9 2,0 2,0 2,0 2,0 2,1
Slovaquie 4,0 4,5 5,0 5,3 5,4 5,4 5,4 5,4
Finlande 4,4 4,6 4,8 5,0 5,2 5,3 5,3 5,4
Suède 7,5 8,0 8,3 8,5 8,9 9,1 9,3 9,6
Royaume Uni 52,2 55,5 56,3 57,2 58,8 60,9 62,0 63,9
Croatie 4,3 4,3 4,3 4,3 4,3 4,3 4,3 4,3

Source Eurostat

En terme de PIB par habitant, les pays membres de l’Union Européenne sont en tête de liste (voir
tableau 2), ainsi que pour l'indice de développement humain, la concurrence économique, la durée
moyenne de vie, la rémunération, le bien-être de la population, le niveau de consommation de
production alimentaire et industrielle, la durée du travail et des loisirs, les condition d’habitation,
l'éducation, l'accès à l’assurance santé, le niveau de la culture etc. ….
L’UE se fonde sur les valeurs que sont: respect de la dignité humaine, liberté, égalité, démocratie,
suprématie de la loi, protection des droits fondamentaux de l’homme, justice, égalité homme/femme
etc. …. Par conséquent, le pays qui souhaite se rapprocher de l’Union Européenne se doit de partager
ces valeurs.
Grâce à la globalisation et à l’intégration économique les pays de l’Europe sont aujourd’hui les
plus concurrentiels. D’après l’indice concurrentiel global du Forum Economique mondial 2013-2014
parmi les 10 meilleurs pays, 6 sont les pays européens : Suisse, Finlande, Allemagne, Suède, Pays bas et
le Royaume Uni.
Dans le classement de l’indice de développement humain (Human Development Index) les pays
de l’UE et autres pays européens occupent également les positions les plus élevées. (Voir :
http://hdr.undp.org/en/content/table-2-human-development-index-trends-1980-2013)
L’intégration économique avait permis le bien-être de pays européens à l’échelle mondiale. Dans
l’UE l’espérance de vie est très élevée et la mortalité infantile très faible, et ainsi de suite.

400
 Ces derniers temps on a vu circuler une fausse information concernant l’accord d’association
entre l’UE et la Géorgie. On falsifie les faits. Ainsi, l’un des mythes stipule que « la signature de l’accord
d’association va représenter une menace pour la culture et les valeurs traditionnelles. » Le fait est, que
ceci ne représente pas la vérité. L’Union Européenne ne cherche pas à changer la culture d’un autre
pays, bien au contraire, elle n’aspire qu’à la protection de la diversité culturelle de l’Europe.
L’UE c’est une organisation qui soutient et promulgue toujours la diversité; enfin notre slogan est
“L’Unité dans la Diversité” (Voir: http://eeas.europa.eu/delegations/georgia/documents/eap–
aa/mythbuster–2–2014–ka.pdf)
L’UNION Européenne respecte les valeurs culturelles géorgiennes (et pas seulement
géorgiennes) et par conséquent l’accord d’association va favoriser la protection de ces valeurs.

Tableau №02. PIB par habitant dans les pays membres de l’UE (Union Européenne 28-100)

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2013 PIB/hab. –
2013(€)
Union
100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 25 700
Européenne
Belgique 123 123 126 124 125 123 121 121 120 118 119 34 500
Bulgarie 27 27 28 29 31 33 34 35 37 38 47 5 500
Tchéquie 71 70 69 70 71 74 75 76 78 82 80 14 200
Danemark 132 131 132 128 129 125 126 127 126 123 125 44 400
Allemagne 123 123 119 117 116 117 117 115 114 113 124 33 300
Estonie 42 42 45 46 50 55 57 62 68 71 72 13 800
Irlande 122 127 131 133 138 141 142 144 145 146 126 35 600
Grèce 84 83 84 87 91 92 94 96 97 98 75 17 400
Espagne 96 97 98 98 101 101 101 103 105 107 95 22 300
France 115 115 116 116 116 112 110 112 112 111 108 31 300
Italie 120 118 117 118 112 111 107 105 103 101 98 25 600
Chypre 87 88 89 91 90 89 91 93 92 93 86 19 000
Lettonie 36 36 37 39 41 43 46 50 54 58 67 11 600
Lituanie 40 39 39 42 44 49 51 53 56 60 74 11 700
Luxembourg 218 238 244 235 241 247 253 264 279 276 264 83 400
Hongrie 53 54 56 59 62 64 63 64 65 64 67 9 900
Malte 81 81 84 78 80 79 77 78 77 77 87 17 000
Pays Bas 129 131 135 134 134 130 130 132 132 133 127 35 900
Autriche 132 132 132 125 127 127 127 128 127 127 129 37 000
Pologne 48 49 48 48 48 49 51 51 52 54 68 10 100
Portugal 77 79 78 78 77 77 75 75 75 75 75 15 800
Roumanie : 26 26 28 29 31 34 35 39 41 54 6 500
Slovénie 78 80 79 79 81 82 85 87 88 89 83 17 100
Slovaquie 52 51 50 53 54 56 57 61 64 69 76 13 300
Finlande 115 115 118 116 116 113 117 115 117 117 112 35 600
Suède 123 126 127 122 121 123 125 124 124 126 127 43 800
Royaume Uni 116 116 117 118 119 120 122 119 118 116 106 29 800
Croatie 54 57 58 59 60 62 61 10 200

Source Eurostat

401
 La Géorgie, protégée par la Vierge, est l’un des plus importants centres d’anciennes civilisations.
Langue, patrie, religion écrivait le grand Ilia Tchavtchavadzé. L’intégration européenne de la Géorgie ne
contredit en rien cette citation. En premier lieu, pourquoi la langue n’est t’elle pas menacée ?
Aujourd’hui il existe 24 langues officielles en UE. ( Voir: http://ec.europa.eu/languages/policy/language-
policy/official–languages–en.htm). Dans le monde il n’y a pas d’autre unité intégrale aussi multilingue.
Conséquemment l’intégration à l’UE ne va pas affaiblir la langue géorgienne. En deuxième lieu, l’UE et
les pays membre de l’Union soutiennent l’intégralité territoriale de la Géorgie. Avec la signature de
l’accord d’association l’UE réitère son soutien pour la résolution pacifique des conflits géorgiens dans
ses limites internationalement reconnues. L’accord d’association respecte entièrement les principes de
l’indépendance de la Géorgie, sa souveraineté, son intégrité territoriale et l’intangibilité de ses frontières
internationalement reconnues. Avec ceci on constate l’engagement de l’UE de soutenir la résolution
pacifique du conflit. En troisième lieu, les religions et traditions des pays membres de l’UE n’ont jamais
été menacées dans l’Union Européenne. Les pays membres de l’UE ont des histoires et traditions
uniques. Sans respect mutuel des traditions et religions, sans égalité et justice l’Union Européenne ne
pourrait pas être aussi développée à l’échelle mondiale. Il faut mentionner qu’en mars 2014 le
commissaire européen Stefan Fule avait rencontré le Patriarche de la Géorgie Ilia II. Le patriarche avait
exprimé un soutien inconditionnel à l’aspiration européenne de la Géorgie.
A l’étape actuelle le rapprochement de l’UE et l’intégration économique représentent l’une des
directions prioritaires de relations économiques étrangères. La signature de l’accord d’association avec
l’UE a une grande importance pour notre pays. Suite à cet accord la Géorgie va obtenir d’importants
résultats économiques (et pas seulement économiques).
Il est hors du doute que la création de l’espace de libre échange va favoriser le développement
social et économique de la Géorgie.
L’accord sur l‘espace de libre échange est un accord type nouveau, pour la nouvelle génération,
reflétant les relations particulières de l’UE. L’espace du libre échange approfondi et complet garantit
l’accès de la production sans imposition douanière à l’immense marché stable de l’UE.
Le résultat positif de l’espace de libre échange va avoir l’impact en premier sur la baisse des
barrières tarifaires. Ceci va entrainer les changements dans le domaine sanitaire et phytosanitaire, des
barrières techniques commerciales, protection des droits des biens intellectuels, respect de la
concurrence et autres directions.
Ces changements entraineront l’augmentation du chiffre d’affaires des parties, mais
parallèlement, grâce à l’amélioration des mesures sanitaires et phytosanitaires, garantirons la sécurité
de la production pour les consommateurs géorgiens ; la protection de la propriété intellectuelle, le
soutien de la concurrence n’aura que des impacts positifs pour la Géorgie. Le rapprochement aux
standards et législation des règles du commerce extérieur de l’UE va augmenter le volume commercial
entre la Géorgie et l’UE, ainsi que le volume d’investissements étrangers directs, ce qui va approfondir
l’intégration économique.
La création de l’espace de libre échange va développer le commerce entre l’UE et la Géorgie. Les
perspectives à court terme une augmentation de l'import de 9%, et à moyen et long terme – de 12%.
L'import augmentera respectivement de 4,4% et 7,5%. On prévoit une hausse des salaires de 3,6% et
une baisse des prix de la consommation de 0,6%. Cela signifie, que l’espace du libre échange approfondi

402
et complet va renforcer le pouvoir d’achat du citoyen géorgien, surtout à moyen et long terme (Voir :
ECORYS et étude de cas :, Trade Sustainability Impact Assessment in support of negotiations of a DCFTA
between the EU and Georgia and the Republic of Moldova. 2012. http://trade.ec.europa.eu/
doclib/docs/2012/july/tradoc–149666.pdf)
C’est ainsi que le volume d’export géorgien va augmenter avec un taux plus élevé que l’import
avec l’UE. On considère que l’espace de libre échange va augmenter le PIB de la Géorgie de 4,3%.
Toujours à moyen et long terme, l’allégement des mesures non tarifaires représente un des résultats
important de la libéralisation du commerce. De l’autre côté la réalisation des engagements de l’accord
d’association est liée à certaines dépenses. Mais le résultat final dépasse considérablement les
dépenses.
La création de cet espace d'échange va nécessiter des reformes régulatrices dans le pays. Ceci va
entrainer les changements dans le domaine sanitaire et phytosanitaire, des barrières techniques
commerciales, propriété intellectuelle, la concurrence et douane. Le résultat positif de ce processus ne
se limitera pas par l’accès des marchés de l’UE ou d’autres pays, mais aura d’autres impacts, p.ex. Les
meilleurs normes sanitaires et phytosanitaires, garantissant la sécurité alimentaire, et une meilleure
protection de la propriété intellectuelle favorisera les innovations ; une meilleure politique
concurrentielle va empêcher les de la domination abusives du marché et bénéficierait à la baisse des
prix.
On peut dire alors, que l’intégration économique ne s’oppose pas du tout aux valeurs du pays. La
Géorgie doit continuer sa marche vers l’Europe. Sur ce chemin il y aura des défis et des obstacles.
Mais l’histoire de l’Union Européenne, l’expérience d’anciens ou nouveaux membres de l’UE,
ainsi que l’expérience et le développement économique des pays candidats (Islande, Montenegro,
Macédoine, Turquie, Albanie, et Bosnie Herzégovine) prouve qu’approcher et devenir membre de l’UE
apporte des résultats positifs au pays, surtout pour un petit pays comme la Géorgie. Dans cette
perspective la Géorgie se doit d'assumer les engagements prévus par l’accord d’association.
Le prix Nobel de la paix 2012 a été décerné à l’Union Européenne pour son combat pour la paix,
la réconciliation, la démocratie et les droits de l’homme.

Bibliographie:
1. ევროკავშირსა და საქართველოს შორის ასოცირების შესახებ შეთანხმება. http://eeas.europa.eu/ delegations/
georgia/eu–georgia/association–agreement/index–ka.htm
2. საქართველო-ევროკავშირის ასოცირების შესახებ შეთანხმების გზამკვლევი (ხშირად დასმული
კითხვები), 2014.
3. გლობალიზაცია და საქართველოს ეკონომიკური განვითარება: გამოწვევები და შესაძლებლობები.
შრომების კრებული. „უნივერსალი", 2008.
4. ფუტკარაძე რ. საქართველო-ევროკავშირის სავაჭრო-ეკონომიკური ურთიერთობები: პრობლემები და
პერსპექტივები. თბილისი, „უნივერსალი", 2010.
5. 10 better deals for 500 million consumer. European Commission, 2014.
6. Assessment of the impact of potential Free Trade Agreement between the EU and Georgia. UNDP, Georgia, 2007.
7. Die europäische Integration: eine Idee wird Wirklichkeit / Heinrich Neisser. Innsbruck: IUP, Innsbruck Univ. Press.
2008.
8. Europa von A bis Z: Taschenbuch der europäischen Integration / [IEP, Institut für Europäische Politik]. Werner
Weidenfeld und Wolfgang Wessels (Hg.). 2007.

403
9. Europäische Integration: Texte und Unterrichtsbeispiele / Zentrum Polis, Politik Lernen in der Schule ; Bm:uk.
[Magdalena Kurz ; Seda Hamitoglu]. Wien : Ed. Polis. 2009.
10. Globalization and Regional Integration in Europe and Asia. edited by Nam-Kook Kim, 2009.
11. Paul R. Krugman, Maurice Obstfeld, Marc J. Melitz. International Economics: Theory and Policy, Publisher: Pearson,
10th edition, 2012.
12. Putkaradze R. Perspectives of Georgia-European Union trade relacions. Istanbul international annual conference on
the economic cooperation and development within the black sea basin Countries. Donetsk Nacional university.
Collection of Scientific Works. Part I. Istambul-Donetck 2010.
13. The european Union explained. Eeurope 2020: europe’s growth strategy. Brussels, 2013.
14. Trade Sustainability Impact Assessment in support of negotiations of a DCFTA between the EU and Georgia and the
Republic of Moldova. European Commission - DG Trade, ECORYS, CASE, 2012. http://trade.ec.europa.eu/
doclib/docs/2012/july/tradoc–149666.pdf

404
 Le modèle agonistique de la démocratie: la voie du compromis
pour la régulation des conflits

Revaz JORBENADZE
Docteur en Psychologie
Université d'Etat Ivane Javakhishvili (Tbilissi, Géorgie)

Plusieurs solutions existent pour la gestion et la régulation des conflits. Les chercheurs essaient
de réviser les idées sur la régulation des conflits et en créer de nouvelles. Une telle position est formatée
par les conditions changeantes de la coexistence sociétale. Les changements touchent non seulement
des pays développés, mais aussi les pays au stade initial de la démocratisation.
Les litiges au sein de la cohabitation sociale pourraient être réglés par consensus. Des tels avis
proviennent essentiellement des chercheurs aux idées libérales. On parle en général de trois nivéaux
hiérarchiques de la régulation des conflits: macro, meso et micro (Glazli F. 1.). Une telle gradation
permet l’étude et la régulation de conflits de différents types. Leur hiérarchie comprend la soumission
du niveau local au niveau global et la prise en considération de leur impact lors de la prise des décisions.
Au niveau macro la régulation des conflits sous-entend la résolution des litiges dans des grands
groupes. On parle ici de la confrontation entre les pays, leurs alliances et accords politiques. Ce niveau
régule aussi les accords civils. Au niveau macro, dans le cas de confrontation militaire, le consensus est
difficilement accessible.
Le niveau meso traite essentiellement de la confrontation entre les organisations, les groupes qui
comprennent les relations avec l’Etat. A ce niveau il est possible aussi de réguler les conflits au niveau
institutionnel.
On traite, au niveau micro, les conflits entre les individus ou les petits groupes, solvables
légalement ou selon les valeurs et les mœurs de la société.
Ces trois niveaux peuvent conduire au consensus mais souvent, également, aboutir à la
confrontation.
La question se pose : mis à part le consensus, quelles approches existent pour réguler les conflits.
La question est de savoir dans quelle mesure l’utilisation de ces approches garantit la résolution efficace
du conflit dans un pays en plein processus de démocratisation (y compris les pays postsoviétiques).
L’efficacité sous-entend aussi une approche non violente. A quel point est justifiée l’utilisation d’autres
théories pour la résolution des conflits dans ce pays. Nous pensons, qu’il faudrait chercher le principe
initial dans le domaine empirique et observer les processus actuels géorgiens pour voir comment
chercher les voies de régulation des conflits dans les conditions politiques nouvelles.
Les modèles contemporains libéraux théoriques de la démocratie reconnaissent essentiellement
le principe du consensus lors de la résolution des litiges. Dans le cas des modèles délibératifs, il existe
aussi un antagonisme, qui se place dans le cadre de la confrontation ennemi-ami. Une partie des
chercheurs considère que l’antagonisme est typique aussi de la société informatique.
Nous allons essayer d’étudier une des théories, qui présente la gestion et la régulation des
conflits sociaux et politiques sous un nouvel angle. Dans le cadre de ces approches théoriques nous

405
essayerons d’observer la question de la régulation des conflits existant en Géorgie. C’est la théorie de
Chantal Mouffe Modèle antagoniste de la démocratie (Mouffe, Ch. 2). Le choix de ce modèle n’est pas
dicté par la position gauchiste de l’auteur et des co-auteurs, ni par le charme de la théorie postmarxiste.
Il est important pour nous grâce à ce modèle d’essayer d’observer sous un nouvel angle la régulation
des conflits, c'est-à-dire prendre dans ce modèle le principe essentiel, qui représente le sens majeur de
la résolution du litige.
Chantal Mouffe et Ernesto Laclau furent les premiers à critiquer les modèles délibératifs (critiquant
surtout Rawls et Habermas) en élaborant le modèle de la démocratie radicale.
A la fin du XXe /début du XXIe siècle les pays de ‘Europe et de l’Orient sont touchés par des
changements politiques radicaux. Le système soviétique et le bloc oriental ont essuyé un échec magistral.
Devant une telle catastrophe, les pays démocratiques se retrouvèrent devant de nouveaux problèmes. Le
problème principal fut l’augmentation de flux des refugiés et des émigrés, il fallait abandonner les anciens
principes idéologiques et proposer aux pays fraichement créés des valeurs libérales, qui comprennent une
solution rationnelle lors de la résolution des conflits en se fondant principalement sur les principes du
consensus. Les pays démocratiques ont commencé a largement propager ces valeurs libérales, ce qui
engendra une contre-réaction dans leurs pays respectifs. Les radicaux de droite apparurent à l’avant-scène
avec une aspiration à exercer le pouvoir. Leurs objectifs se traduisaient par de sévères sanctions ainsi que
par la confrontation.
Ch. Mouffe considère que l’existence de telles tendances d’extrême droite signifie d’un coté le
retour de la politique et de l’autre, il faut leur opposer la confrontation pour que l’humanité ne retombe
pas dans les erreurs du XXe siècle (deux guerres mondiales). Ch.Mouffe pense que combattre ces
tendances d’extrême droite sur l’échiquier politique nécessite la critique des approches libérales, suite aux
stratégies qui permirent à l'extrême droite d'apparaitre en politique. En fin de compte, les approches
libérales ne se réalisent pas dans la pratique (Mouffe Ch. 6). Ch. Mouffe considère que le mouvement de
l’extrême droite est conditionné par la vision non empirique des théoriciens soutenant la politique des
consensus (les libéraux se positionnent hors des mouvements de gauche ou de droite).
La critique de Ch.Mouffe vise en particulier la démocratie délibérative, car sa voie trop rationnelle
de résolution des problèmes ne fonctionne pas dans l’espace politique contemporain. L’auteur en conclut
que la démocratie n’a pas suivi un bon chemin. Des telles approches dans la politique n’ont pas donné de
bons résultats et ont de plus en plus aggravé la situation internationale. On pourrait presque dire que la
politique délibérative est arrivée au niveau de la gestion administrative, comprenant même la
dépolitisation de la politique, où l’adversaire n’existe pas. En soi, c’est le chemin vers la catastrophe, car le
domaine de la politique cède la place au fondamentalisme religieux, moral et ethnique. Sur la voie de la
résolution des problèmes, litiges et conflits la doctrine délibérative choisit le chemin du rationnel, avec
comme objectif principal d’atteindre le consensus. Ici sont conservées la relation ami/ennemi, nous/autrui.
Mais dans la plupart des cas il n’y a pas d’implication dans la décision politique – il n’existe pas de débats
démocratiques efficaces avec des alternatives respectives. (Mouffe Ch. 5).
Ch.Mouffe considère que la stabilité et l’ordre, en tant que valeur politique principal, se réalisent
par des compromis, quand les parties de différents pouvoirs sont en concurrence. Dans ce cas on
n’assiste pas à un consensus illusoire, vers lequel appellent les partisans du modèle délibératif.
Les auteurs pensent que la résolution des litiges sur base de consensus et d'accords est
difficilement réalisable; alors, lors de la confrontation il est plus important d’utiliser la stratégie du

406
compromis. Telle approche est renforcée aussi par la nature humaine, qui apparait dans les tendances
de l’opposition et de confrontation. Lors de la confrontation les partis doivent entamer un dialogue et
créer la possibilité et les conditions pour ce dialogue. L’écoute de l’adversaire, focalisation des
compromis, facilitent à surmonter les oppositions. Le fait le plus important pour la vie démocratique
c’est la participation des masses dans la prise de décision. Ceci sous-entend les débats à tous les nivaux
de la résolution du conflit (p.ex. au niveau meso, les forces politiques non-parlementaires et autres
organisations doivent participer à la résolution du litige).
Ch.Mouffe et E.Laclau (Mouffe Ch. 4. 6.) en tant que représentants de la démocratie radicale
critiquent les idées de représentants de la démocratie délibérative en rejetant leurs critères. Le seul
principe possibilité qu’ils admettent dans le cadre de la théorie du jeu, c’est le principe de bénéfices. Ce
principe prévoit la condition pour une résolution rationnelle. D’après les auteurs, dans ce cas le sens
principal de la politique se perd. La politique est moins visible, car la confrontation n’existe pas, il ne
reste que la quête des voies du consensus. Les théoriciens aux idées libérales prédisent la disparition de
l’antagonisme dans la société informatique, mais l’histoire nous montre, que la société informatique
conserve conflits et antagonismes. Ceci signe que la politique reste toujours à l’avant de la scène, elle
est juste modifiée et continue à exister. Dans un tel antagonisme se trouve l’état naturel réalisé par
l’homme. L’antagonisme est considéré par les partisans du pluralisme démocratique comme un
phénomène normal. Ici on se focalise sur les conditions de résolutions de litiges, de débats et sur
l’utilisation de la stratégie du compromis.
Tout litige sous entend les débats, à la suite desquels il faut rechercher des nouvelles ressources.
Ecouter l’avis de l’autre et fixer le sien créait des perspectives différentes, ce qui représente le principe
essentiel de la démocratie – le pluralisme. Ainsi, on devrait choisir la stratégie du compromis comme
base du développement de la société démocratique. Le principe pluraliste représente par soi même les
bases de la démocratie radicale.
Ch. Mouffe essaie de créer un modèle démocratique de la vie contemporaine qui refléterait la
réelle situation de la politique. La réalité politique signifie opposition, antagonisme, conflit. Il ne faudrait
pas combattre l’adversaire politique dans le cadre de la relation nous/autrui, car dans ce cas un parti
reste toujours vaincu. La question nécessite une autre approche : la création des conditions où le parti
opposé ne serait pas considéré en tant qu’ennemi à exterminer, mais en tant que parti opposant. Une
telle approche se fonde sur la vision agoniste.
Agonisme se traduit du grec comme compétition, lutte, faisant allusion au jeu où s’affrontent les
deux partis. Par exemple, en sport ou lors de débats oraux.
Ch.Mouffe tente d’élaborer les principes de la démocratie agonistique par lesquels l’antagonisme
va se transformer en agonisme. Comment se réalise une telle transformation ? Le plus important ici
c’est le dialogue et les débats au détriment de la polémique avec l’ennemi. Les partis doivent se mettre
d’accord sur le principe essentiel: chercher les solutions du compromis et non les accords sur la base du
consensus. La quête des nouvelles voies de la résolution des litiges passe par la stratégie du compromis.
Bien sur dans une telle situation, le conflit ne disparait pas, car la partie présente son identité avec
l’union du parti choisi, on dispose d’une position indépendante, mais leurs actions restent dans une
espace uni symbolique. Dans ce cas la position du côté opposé peut être inacceptable, mais on cherche
des nouvelles voies, nouvelles règles du jeu, qui devraient calmer les situations tendues. Lors de ce type

407
de résolution du conflit existent toujours des gens à deux côtés des barricades, mais orientés vers la
résolution du conflit en question.
L’opposition des parties sur la base agonistique exclut une position sévère et rigoureuse. On
accentue par les principes les intérêts qui pourraient être subjectifs ou hasardeux. Les visions des unes
sur les autres excluent l’hostilité ne leur permettant pas d’entrer dans le conflit sanglant du massacre.
De cette approcha naît une nouvelle identité, qui revêt la forme collective, traduisant l’activité typique
de la politique et devient l’affrontement des sujets politiques. Ce type d’action fait baisser la violence,
les attitudes hostiles et les parties prennent leurs responsabilités sur les décisions. La concurrence ne
disparait pas, mais la décision devient acceptable pour les parties. Ainsi, les adversaires représentent les
parties en compétition et non les ennemis en combat. Le passage de l’antagonisme vers l’agonisme
représente un processus long et compliqué et qui ne diabolise pas l’ennemi.
Ch.Mouffe considère que l’antagonisme est utilisé dans les deux directions : directement, en tant
que combat entre les parties et sous forme d’agonisme, en tant qu’affrontement d’adversaires. Donc,
dans le modèle agoniste on envisage les parties en lutte, mais en lutte légitime, c'est-à-dire qu’on est en
face de l’ennemi avec qui on trouve un point commun et le litige concerne les principes. Dans ce cas, on
utilise les stratégies du compromis. Ch.Mouffe pense qu’aujourd’hui il faut créer un espace agoniste
publique – politique du type agoniste, où l’antagonisme va se transformer en agonisme (Mouffe Ch.
3.4.).
Dès les premières années de l’indépendance de la Géorgie les conflits se sont déroulés sur les
trois niveaux. Ni la politique de force ni l’approche libérale n’ont pas pu garantir la résolution des
conflits. On voit bien qu’il est peu probable de s’attendre à la résolution des conflits. Il conviendrait
d’adopter un nouveau paradigme et envisager le modèle agoniste comme une des options de résolution
des conflits.
Depuis 2012, suite au changement de gouvernement, la vision politique a changé, on essaie de
résoudre les conflits par la voie pacifique. Cela concerne les trois niveaux du développement et de
régulation des conflits.
Le conflit au niveau macro est en prime abord lié à l’orientation occidentale de la Géorgie et la
politique agressive de la Fédération de la Russie. Les règles du jeu contre la Russie ont changé et elle est
considérée aujourd’hui comme adversaire et non comme ennemi. Ceci se confirme aussi par la
rhétorique des politiciens, dont le discours n’aggrave pas la situation en ne diabolise pas la Russie. Côté
géorgien on est prêt à étudier les problèmes. C’est vrai, les négociations n’avancent pas beaucoup, mais
on observe certaines prémices de dialogue.
Dans le contexte international, la confrontation entre ces deux pays, avec le changement des
positions ne sous entend pas une paix proche ou la baisse des tensions. Les menaces sur les territoires
occupées sont toujours là (avancement de la ligne frontalière, incidents). Suite aux débats et aux
négociations on aboutit aux accords concernant les territoires séparatistes de la Géorgie. L’aspiration de
la Géorgie vers l’OTAN, son accord d’association avec UE dérangent les cercles politiques russes.
De ce point de vu la stratégie géorgienne ne change pas, mais le soutien dans le domaine
militaire se réalise en prenant en considération les situations. La signature de l’accord d'association avec
l’UE est un pas en avant pour le développement de la Géorgie, et la régulation de ses conflits actuels. A
ce niveau de la confrontation, la question primordiale reste toujours celle des régions séparatistes. Le

408
travail pour les négociations a commencé, mais la situation vis-à-vis de l’Abkhazie et l’Ossétie du Sud
reste compliquée. Il s’agit ici de les déclarer adversaires en compétition et non ennemis. Il existe des
difficultés concernant les valeurs dans ces régions, car ils se considèrent comme indépendants.
L’aspiration vers la trêve a commencé sous différents formats, mais avance très lentement. Lors des
négociations avec la Russie on évoque des propositions de construction du chemin de fer passant pas
l’Abkhazie, l'ouverture de la zone de libre échange en Ossétie du Sud, qui devrait forcément devenir une
zone de paix. Avec de telles approches politiques la Géorgie et en train de dialoguer avec la Russie et
cherche de nouvelle voies et ressources pour résoudre les litiges. La Géorgie a opté pour la voie de
compromis. Une telle position prévoit des consentements en espérant que l’adversaire va aussi
consentir, ouvrant la voie pour le nouvel espace de résolution des conflits. Cette approche devrait
permettre de mettre d’accord les parties opposées sur plusieurs questions litigieuses. Parfois une telle
attitude de la Géorgie est considérée comme une inaction, mais au vu des actions militaires en Ukraine
et au le Proche Orient, elle est justifiée du point de vu stratégique et pour la résolution pacifique du
problème. Si on avait affaire à une vraie inaction, si on ne défendait pas nos propres positions lors des
débats et des négociations avec l’adversaire, on verrait apparaitre la tendance de l’autorégulation du
conflit, ce qui se solderait par le chaos et la confrontation.
On observe la même tendance sur les autres niveaux de la régulation des conflits. Au niveau
meso, la confrontation se développe surtout entre les organisations des partis. La promesse du parti
venu au pouvoir concernant la restauration de la justice fonctionnait déjà quand l’Europe, sur le modèle
de la France avait proposée aux parties une cohabitation. Ce processus avait duré une année et était
censé calmer les tensions entre les partis opposés. Pourtant finalement la confrontation s’était déroulée
entre les deux partis, en endommageant le processus de démocratisation en excluant du processus les
partis et coalitions extraparlementaires. Le dialogue n’a pas eu lieu et on pourrait dire, qu’une situation
non-pluraliste s’est instaurée. Le conflit s’est poursuit sur le fond d'accusations mutuelles, bien qu’on ait
tout de même réussi à obtenir des accords sur les questions majeures. Ceci concerne l’orientation
européenne de la Géorgie. Il existe une tendance de l’organisation des débats par l’intermédiaire des
média, mais cela reste rare, si on exclut les débats pré-électoraux. On peut dire, qu’à ce niveau les
conflits sont aigus, les accusations réciproques forment petit à petit des alliances hostiles. Ceci favorise
l’aggravation du conflit et à ce niveau on a besoin de plus de meetings entre les parties opposées et de
discussions au niveau des organisations. Les conflits de niveaux hiérarchiquement supérieurs se
reflètent aussi dans les niveaux micro. Dans des différentes organisations il existe une confrontation
entre des petits groupes. En fin de compte, la politique du pouvoir, au niveau macro, s’oriente vers
l’application de la stratégie de consensus, mais elle ne fonctionne pas dans les autres cas. Dans une telle
situation l’hiérarchie entre les niveaux est perturbée, ce qui pourrait éventuellement devenir la source
de la tension. Le modèle agoniste ne peut pas être utilisé sur un seul niveau de la résolution et la
régulation des conflits, il doit se propager sur d’autres niveaux hiérarchiques. Ceci nécessite le
pluralisme, l’utilisation des stratégies du compromis et surtout de l’admission d’une opposition politique
entre des adversaires et non pas entre des ennemis. A cette étape, la vie politique de la Géorgie a
besoin d’une approche agonistique pour ne pas accumuler de la rancune envers le pouvoir dans la
société, ce qui pourrait engendrer des processus violents. Tous les sujets politiques devraient être
impliqués dans les processus politiques de la démocratisation. C’est aussi l’attitude de l’Europe qui
réfute le principe du consensus. Il faudrait instaurer chez nous une telle expérience.

409
Bibliographie:
1. გლაზლი ფ.– Глазл Ф. Конфликтменеджмент. Калуга. 2002.
2. მუფი შ. – Муфф Ш. К агонистической модели демократии. ст. 180 – 197. Логос №2, 2004. М.
3. მუფი შ. – Муфф Ш. Демократия в многополярном мире. Прогнозис №2, 2009. М.
4. მუფი შ. – Муфф Ш. Радикальная демократия и агонистическая политика. ГЕФТЕР. ст. 1 – 12. 2006. М.
5. მუფი შ. – Муфф Ш. Карл Шмитт и парадокс либеральной демократии. ст. 140 – 153. Логос №6. 2004. М.
6. მუფი შ. – Mouffe CH. On the Political. L. NY. Routledge. 2006.

410
 Les valeurs fondamentales de l’Etat géorgien

Malkhaz MATSABERIDZE
Docteur en Sciences politiques
Université d’État Ivane Javakhishvili (Tbilissi, Géorgie)

Tout Etat et la société qui le fonde, déclarent, dans l’acte d’indépendance et le préambule de la
Constitution, les principes et valeurs fondamentaux sur lesquels sera basé leur système politique. Le
préambule de la constitution est un texte d’introduction qui, à la différence du texte principal, a:
- un caractère général et idéologique
- explique les buts d’adoption de la Constitution et ses principales orientations
- arrête les principales caractéristiques du système constitutionnel.
En règle générale, le préambule de la Constitution propose une courte description du passé
historique de l’Etat et développe les buts de son futur développement socio-économique et sociétal.
Au 20ième siècle, la Géorgie a proclamé son indépendance deux fois, en 1918 et en 1991 et a
adopté une Constitution par deux fois, en 1921 et en 1995. La République de 1991 est l’héritière de la
première République démocratique (1918-1921). Sa constitution a été amendée en 2004 et 2010.
L’orientation européenne de la Géorgie est bien visible dans ses documents fondateurs. L’Etat
géorgien est porteur des valeurs européennes puisqu’elle s’est toujours considérée comme partie
intégrante de cette même civilisation occidentale.
La création de la première République démocratique de Géorgie s'est faite dans un contexte de
crise mondiale. Dans le chaos de la Première Guerre mondiale, les radicaux de gauche et de droite
mettaient en doute l’importance des valeurs et des institutions démocratiques. Le même état d’esprit
régnait dans le peuple. C’est sans doute cette situation qui a permis l’arrivée des totalitarismes
communiste et fasciste dans les pays européens.
En 1918-1921 la Géorgie s’est retrouvée devant un dilemme historique – choisir le chemin de la
construction d’un Etat indépendant en suivant l’expérience occidentale ou suivre l’expérience sanglante
de la Russie bolchévique. Plusieurs facteurs la poussaient vers le communisme : l’activité des
bolchéviques qui organisaient des insurrections et des actes terroristes dans le pays, la proximité de la
Russie, pays dont elle a fait partie pendant plus d’un siècle... Malgré ces raisons, la Géorgie s'est écartée
du bolchévisme.
Par l’acte d’indépendance du 26 mai 1918 la Géorgie établissait les principales valeurs sur
lesquelles se fondait l’indépendance du pays : la souveraineté absolue de l’Etat, la république
démocratique comme forme politique de la Géorgie indépendante, la neutralité perpétuelle en cas de
conflits internationaux, les relations amicales avec tous les membres de la communauté internationale
et surtout avec ses voisins: les droits politiques et civils pour tous les citoyens dans les limites de son
territoire et sans distinction de nationalité, de croyance, de condition sociale ou de sexe; un champ libre
pour le développement pour les minorités ethniques (1. p.4).

411
 La Constitution géorgienne de 1921 a eu comme préambule l’Acte d’indépendance du 26 mai
1917. Cependant, l’article déclarant la neutralité perpétuelle de la Géorgie en cas de conflit n’a pas fait
partie du texte de la Constitution.
L’orientation européenne de la Géorgie est surtout visible quand on compare les deux périodes
d’indépendance (1918-1921 et les années qui suivent 1991) à la période soviétique se trouvant entre les
deux périodes (1921-1991). Le vecteur européen de la constitution géorgienne de 1921 a été
complètement supprimé dans la Constitution soviétique de 1922. Les Constitutions de la Géorgie
soviétique qui se sont succédées (1922, 1927, 1937 et 1978) étaient rédigées selon le modèle russe et
ne servaient qu’à masquer le régime totalitaire.
La dernière constitution soviétique géorgienne de 1978 a eu un étrange destin. La coalition
politique “Table ronde – Géorgie libre” arrivée au pouvoir après les élections du 28 octobre 1990 a eu
comme outil la Constitution de la République socialiste de la Géorgie de 1978. Pour permettre au pays
de retrouver son orientation européenne, la Constitution a été amendée.
La Géorgie essayait de démonter les institutions totalitaires et le système de valeurs soviétiques,
pour les remplacer par les valeurs et institutions démocratiques. Dans l’Acte d’indépendance du 9 avril
1991, la suprématie du droit international sur les lois de la République géorgienne et la prééminence de
ses normes sur le territoire géorgien ont été établies comme les principes constitutionnels fondateurs
de la République géorgienne.
La Géorgie déclarait qu’elle reconnaissait et garantissait les droits et les libertés de ses citoyens
quelque soient leur appartenance ethnique, religieuse et linguistique, comme l’exigent le règlement de
l’Organisation des Nations Unies, la Déclaration universelle de Droits de l’Homme, divers pactes et
conventions internationaux. Le Conseil suprême de la République géorgienne déclarait garantir les
principes universels dans la coopération politique, économique et culturelle avec d’autres États.
Après le renversement du gouvernement de Zviad Gamsakhourdia et le conflit civil, la
construction de la démocratie géorgienne a été entravée. Après la proclamation de l’indépendance,
l’adoption d’une nouvelle constitution n'a été possible qu'en 1995.
Le préambule de la constitution de 1995 présentait la liste des principes que l’Etat géorgien
voulait instaurer. Selon ce texte, la Géorgie a six buts fondamentaux et leur protection est le devoir
premier de l’Etat. Ces principes sont : a) le système démocratique; b) la liberté économique: c) l’Etat de
droit; d) le respect des droits et des libertés universels de l’homme; d) l’indépendance de l’Etat; e) le
renforcement de la paix avec d’autres peuples. (4, p.3).
Si l’on comparait les principes de l’Acte d’indépendance du 26 mai 1918 se trouvant à la base de
la Constitution de 1921 et les principes de la constitution de 1995, nous verrions que les valeurs
prioritaires n’ont pas changé en dépit d'une reformulation11.

1
Le terme “neutralité” n'est plus mentionnée dans la Constitution de 1995 (elle n'est pas mentionnée dans la
Constitution de 1921 non plus). La Constitution de 1995 propose une différente vision de l'Etat social. Et
«l'indépendance économique» qu’elle “prêche” était quelque chose d'inacceptable pour les auteurs de la
Constitution de 1921 dont le but était la généralisation socialiste de l'industrie.

412
 Dans les arrêts généraux de la Constitution du 1995, le principe de partage du pouvoir (article 5)
est l’un des plus importants. Ce principe était inacceptable pour les auteurs de la Constitution de 1921
puisque leur idéal absolu était la souveraineté du Parlement.
Même si l’idée d’un Etat de droit était très importante aux yeux des auteurs de la Constitution de
1921, elle n’a pas trouvé d’écho dans le texte de la Constitution et est ignorée au cours de la période
soviétique. L’expert allemand Wolfgang Gaulle qui a participé à l’élaboration de la Constitution de 1995,
soulignait dans ses travaux l’importance de la description détaillée des principes de l’Etat de droit dans
la constitution à la différence des pays postcommunistes qui n’avaient pas cette tradition semblable
propre aux États constitutionnels occidentaux. (8, pp. 103-104).
La Constitution géorgienne de 1995 élaborée après une longue période de totalitarisme,
développe tout particulièrement l’orientation principale de la Constitution de 1921 selon laquelle le
principal devoir de la loi fondamentale du pays est la protection de l’homme, de ses droits et de ses
libertés. Le pouvoir existe pour le citoyen et le contraire n'existe que dans une société totalitaire.
Le “Mouvement national”, parti d’opposition au sein du parlement élu en 2012, a réclamé
l'inscription dans la Constitution géorgienne le choix immuable de l’orientation pro-occidentale de la
Géorgie(9). De nombreux politiques trouvaient que l’orientation de la politique étrangère ne devait pas
être exprimée dans la Constitution, comme l’estimait le président de la Commission européenne Giani
Buchichio (10). Néanmoins, la majorité parlementaire a pris en compte la proposition de l’opposition. Le
président du Parlement géorgien David Ousoupashvili a déclaré que si l’idée sera argumentée et
approuvée par les experts internationaux, il sera possible de mettre dans le préambule de la
Constitution le choix européen de la Géorgie et sa relation avec la culture européenne” (11).
Un pas important vers l’Europe était celui que la Géorgie a fait le 14 juin 2004, la date où le
Conseil européen a mis en œuvre la politique de voisinage avec l’Europe pour la Géorgie, l’Azerbaïdjan
et l’Arménie. Le 27 juin 2014 a été signé l’accord de l’association entre l’Union européenne et la
Géorgie.
L’aspiration de la Géorgie vers l’Europe sera réalisée seulement dans le cas où la Géorgie
adoptera et respectera pleinement les valeurs européennes. Ces valeurs sont clairement établies dans
“La Stratégie de la politique de voisinage de l’Europe”. L’union européenne s’appuie sur le respect de la
dignité et de la liberté de l’homme, de la démocratie, de l’égalité, de la souveraineté de la loi, des droits
de l’Homme. Les sociétés européennes reconnaissent la pluralité, la tolérance, la justice, la solidarité et
excluent la discrimination (7, pp. 14-15).
Dans les documents fondamentaux de l’Etat géorgien les valeurs européennes sont bien
insérées. Ce qui compte maintenant, c’est leur mise en place dans la vie quotidienne de l’Etat.

Bibliographie:
1. Acte d'indépendance de la Géorgie du 26 mai 1918. Recueil des actes juridiques de la République démocratique de
Géorgie. Tbilissi 1990
2. Acte du rétablissement de l'indépendance de la Géorgie du 9 avril 1991.
3. Constitution du 21 février 1921 de la République démocratique de Géorgie. Recueil des actes juridiques de la
République démocratique de Géorgie. Tbilissi 1990

413
4. Constitution de 1995de la Géorgie. Tbilissi 1996.
5. Constitution de 1922 de la RSS de Géorgie.
6. Constitution de 1978 de la RSS de Géorgie.
7. La politique de voisinage de l'Europe. Stratégie. Tbilissi 2004.
8. Gaouli V. Préparation et adoption de la constitution de la Géorgie (1993-1995). Tbilissi, 2002.
9. Décision portant le projet d'opposition portant sur la non influence de la politique étrangère sur l'orientation du
parlement. 18 février 2013. http://news.ge/ge/news/story/46221-parlamenti-sagareo-kursis-utsvlelobis-shesakheb-
umtsiresobis-kanonproeqtze-imsjelebs
10. Bukikio: "L'incorrection de du contrôle de la politique étrangère par la constitution". 31 janvier 2013 -
http://news.ge/ge/news/story/44500-bukikio-sagareo-kursis-konstitutsiit-gansazghvra-arastsoria
11. Le préambule de la constitution peut fixer la politique étrangère du pays. 11 février 2013 -
http://news.ge/ge/news/story/45568-qveynis-sagareo-kursi-sheidzleba-konstitutsiis-preambulashi-aisakhos;

414
 Les questions identitaires et les sourds de la Géorgie

Tamar MAKHAROBLIDZE
Docteur ès lettres
Université d`État Ilia (Tbilissi, Géorgie)

Les sourds qui vivent sur le territoire géorgien représentent une identité linguistique minoritaire.
Leur langue n'a pas de particularité, mais constitue une langue des signes commune géorgienne avec
son propre système grammatical. L’insertion progressive des sourds dans la société est un des
fondements du paradygme des valeurs européennes.
Au cours de la période soviétique l’influence de la langue des signes russe était importante sur le
territoire. La langue des signes russe provient du français, comme c’est le cas pour la langue des signes
américaine, mais elle se basait sur le cyrillique. Cette langue des signes soviétique était commune pour
tous les sourds du territoire. La réalité post-soviétique a fait naître de nouvelles exigences et le
processus de réappropriation de la langues des signes a commencé. La Géorgie, avec d’autres anciennes
républiques soviétiques s’est mise à une étude scientifique de sa propre langue des signes. Grâce à un
financement de l’organisation USAID et au soutien du bureau géorgien de l’Organisation non
gouvernementale internationale “Sauvons les enfants”, ont été publiés quelques manuels et ouvrages
scientifiques.
Après l’étude des principales catégories grammaticales de la langue des signes géorgienne, j’ai
publié “Langue des signes géorgienne”. L’ouvrage élaboré en étroite collaboration avec la communauté
des sourds créait un premier alphabet géorgien dactylologique et présentait les résultats de mes
recherches à mes collègues de différents pays réunis aux diverses conférences internationales.
Actuellement, nous sommes en train d’étudier le lexique de la langue des signes géorgienne et je
travaille, avec la communauté de sourds de la Géorgie, sur un dictionnaire de 4000 unités. C’est le
résultat attendu de la recherche menée ayant pour objectif l’identification et la description des unités
lexicales et la visualisation des formes gestuelles. Le dictionnaire sera rédigé selon les normes
internationales et sur le modèle du dictionnaire de la langue des signes américaine. En parallèle, le
travail est mené sur la version électronique du dictionnaire, consultable sur internet à l’adresse
suivante: www.gesl/iliauni.edu.ge .
L’analyse typologique des unités lexicales nous donne une base pour tirer des conclusions
linguistiques concrètes. En nous appuyant sur des travaux théoriques et pratiques, nous avons identifié
les principaux principes de la formation des unités lexicales de la langue des signes géorgienne. Ces
conclusions sont accessibles à toute personne intéressée.
La langue en tant qu’unité d’auto-identification d’une nation ou d’une communauté, joue un rôle
primordial dans l’établissement du paradygme de valeurs historico-culturelles. Aussi, l’analyse du
patrimoine linguistique et des étapes du raisonnement linguistique prennent une importance majeure
dans la conscience historique de chaque peuple. De ce point de vue, la communauté des sourds de
Géorgie en tant que minorité linguistique est un intéressant sujet de recherche scientifique. Le matériel

415
linguistique analysé nous donne la possibilité de faire des conclusions très précises sur l’identité
linguistique des sourds géorgiens.
En novembre 2013, avec le soutien de la fondation Georgia – Open Society, les meilleurs
spécialistes de la surdité et les leaders des sociétés de sourds de 14 pays se sont réunis en Géorgie. La
conférence qui a duré 3 jours à Tbilissi avait pour but d’identifier les problèmes liés à l’éducation des
sourds, de partager l’expérience internationale, d’élaborer les récommendations pour les structures
gouvernementales, d’examiner la question de reconnaissance du statut de la langue des signes, de
développer la langue des signes en tant que seul moyen de communication pour le sourds et de la
promouvoir. Dans le cadre de cette conférence, une table ronde a eu lieu le 14 novembre à l’Université
Ilya Tchavtchavadzé avec une active participation de l’Union des sourds de la Géorgie. La table ronde
intitulée “le Rôle de la langue de gestes dans l’éducation des sourds” a élaboré des récommendations
pour l’obtention du statut d’Etat pour la langue des signes.
Pendant la conférence, nos collègues russes nous ont présenté une information sur la
réintégration de la langue des gestes et ont remarqué que, d’après les études de 2006, le pourcentage
de réappropriation linguistique des langues des signes russe et géorgienne égalait 13 %. Il a été constaté
qu’une nouvelle étude était nécessaire pour ajuster cette donnée à une nouvelle réalité. D’après mes
observations, ce pourcentage devrait être beaucoup plus élevé aujourd’hui. Cette conclusion m’a été
permise par l’observation de la conférence et de sa traduction en langues de gestes. Comme nous
l’avons constaté, les traducteurs géorgiens ont eu beaucoup de difficulté àr traduire la langue des signes
russe. Nous avons eu besoin de recourir à une traduction simultanée en trois ou quatre langues.
Comme l’identité des sourds et leurs problèmes sont entièrement liés à la langue et aux
problèmes linguistiques, la présentation de la conception principale du développement de la langue
géorgienne et son examen public est nécessaire. De leur côté, ces mesures contribueront au
changement de la perception que la société a des sourds.
La conception principale du développement de la langue des signes géorgienne implique une
analyse complète des perspectives du développement de cette langue. D’une manière générale, les
principales directions du développement de n’importe quelle langue des signes sont également valables
pour la langue des signes géorgienne. Nous voudrions en souligner les principaux paramètres :
- L’élaboration des dictionnaires est une condition indispensable pour le développement de
n’importe quelle langue. Il faut, tout d’abord, créer des dictionnaires de divers formats de la langue des
signes géorgienne : un dictionnaire général, un dictionnaire phraséologique, de petits dictionnaires
thématiques, des dictionnaires scolaires, des dictionnaires pour enfants, des dictionnaires politico-
électoraux, des dictionnaires bilingues, trilingues etc. Il est souhaitable que ces dictionnaires existent
sous format papier et électronique en même temps, afin qu’ils présentent les formes gestuelles d’une
manière claire et bien compréhensible.
- La création d’un corpus de langue est un facteur très important. C’est une donnée qui servira à
n’importe quel spécialiste et lui fournira une base documentée accessible. Le corpus de langue est
massivement utilisé dans les logiciels de traduction.
- La création d’une base scientifique et son étude approfondie serviront à la standartisation de
cette langue.

416
 - Parallèlement à l’étude de la langue des signes géorgienne et à la contribution à son
développement, nous devons commencer à travailler pour obtenir le statut d’Etat pour cette langue, ce
qui garantira un meilleur respect des droits de sourds.
- Le renforcement du système éducatif pour les sourds. Ce segment scolaire implique un
enseignement bilingue. Les sourds doivent intégrer le processus scolaire et pour ce faire, il faut qu’ils
soient formés. En même temps, se pose la question de la nécessité du travail sur la terminologie. Les
manuels scolaires doivent être bilingues et les deux langues (langue parlée et langue des signes) doivent
avoir une part égale dans les manuels scolaires. Actuellement, il n’existe aucun système pré-scolaire
pour l’éducation des sourds et c’est une des raisons pour lesquelles il ne faudrait pas copier le système
américain. Du point de vue linguistique et pour le niveau préscolaire, la situation est radicalement
différente entre Géorgie et Amérique.
- Pour cette forme d’éducation, il est très important que les enfants sourds aient un accès
simultané à la “notion”, à “l’image” et aux deux signifiants – gestuel et parlé. Pour ceci, les unités
linguistiques doivent être bien organisées et le processus scolaire doit évoluer du plus simple vers plus
complexe.
- Dans l’enseignement de la langue des signes géorgienne, il faudrait développer des projets
d’éducation des enfants préscolaires, créer de la littérature pour enfant, des animations de différents
types pour enseigner les langues de gestes.
- Pour contribuer au développement de la langue des signes géorgienne, il faut former les
pédagogues et des traducteurs. De nouveaux spécialistes devraient être formés pour les universités
d’Etat et l’Union des sourds de la Géorgie.
- Pour que la langue des signes géorgienne se développe, il faut qu’elle soit bien documentée.
Des dictionnaires terminologiques doivent être créés dans une collaboration avec des spécialistes de
différentes domaines.
- La société doit être informée sur les projets réalisés par les sourds. Il faut contribuer à la
couverture médiatique de l’activité culturelle des sourds (la création d’une télévision sur internet
pourrait être un bon moyen).
- Il faut créer des cours de langue des signes et des manuels pour les sourds, mais aussi pour ceux
qui veulent simplement étudier la langue des gestes.
- Il faudrait réaliser des projets médiatiques avec la participation des sourds et contribuer à
augmenter l’intérêt public pour cette langue.
- Il faudrait encourager des projets scientifiques, sociaux et artistiques novateurs avec la
participation des sourds.
Comme nous avons remarqué, les sourds de diverses origines vivant en Géorgie ont une langue
des signes géorgienne commune. Cette communauté représente une minuscule minorité éthnique avec
un signe communautaire et social – une langue des signes géorgienne sans appartenance nationale et
linguistique. La langue des signes géorgienne est une langue indépendante avec sa propre grammaire.
Les questions de l’identité linguistique de la communauté des sourds de Géorgie sont liées à la
définition générale de cette langue et à l’auto-détermination des personnes qui utilisent cette langue.
L’auto-détermination s’effectue sur la base de la langue des signes géorgienne qui constitue la langue de
travail et de communication pour ceux qui l’utilisent.

417
Bibliographie:
1. Andersson, Yerker 1994. Deaf people as a linguistic minority. In: Ahlgren, Inger and Hyltenstam, Kenneth (eds.),
Bilingualism in Deaf Education. (International Studies on Sign Language and Communication of the Deaf, 27) Hamburg:
Signum. pp.9-13.
2. ბატატუნაშვილი, ამირან. “მოლაპარაკე ხელები”. ქართული ჟესტური ენის ლეკსიკონი. (“The talking hands”
Dictionary of Georgian Sign Language) Tbilisi. 2008 2.
3. Bazoev, Vladimir. Plamenni, Viktor.” Chelovek’ iz mira t’ishini” A man from the world of silence. «Академкнига»
Москва. 2002
4. Charlotte Baker-Shenk, Dennis Cokely. American Sign Language. A Teacher’s Resource Text of Grammar and Culture.
Clerc Books. Gallaudet University Press. Washington D.C. 1980, 1991
5. Davidenko, Tatiana, and Komarova, Ana. “K’rat’k’i ocherk’ po lingvist’ik’e Russkogo jestovogo iazik’a” (A short article
about Russian Sign Language) In “Sovremennie aspek’t’i jestovogo iazik’a” Ed. by Ana Komarova. Moscow, 2006
pp.146-161
6. Dennis Cokely, Charlotte Baker-Shenk, American Sign Language. A Teacher’s Resource Text on Curriculum, Methods
and Evaluation. Clerc Books. Gallaudet University Press. Washington D.C. 1980
7. Elaine Costello. American Sign Language Dictionary. Random House Webster’s. NY. 1994
8. Geilman I.F. Gesture Languages of Friendship. Volume II. Saint-Petersburg. 2003
9. Geilman I.F Dak’t’ilologia (Dactylology). Leningrad. 1981
10. Costello, Elaine. 1994. American Sign Language Dictionary. Random House. NY
11. Gregory, Susan. The language and culture of deaf people: Implications for education. Language and Education 6: 1992.
pp.183-197.
12. Kendon, Adam. "Human Gestures" In K.R. Gibson and T. Ingold (eds) Tools, Language and Cognition in Human
Evolution. Cambridge: Cambridge University Press. 1994
13. მახარობლიძე თ. (2012) ქართული ჟესტური ენა. საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების
სამინისტრო USIAD, Save The Children International. თბილისი
14. მახარობლიძე თ. (2012) ქართული ჟესტური ენა. ტრენინგის სახელმძღვანელო. მესამე საფეხური,
გზამკვლევი ტრენერისათვის. საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრო. USIAD, Save
The Children International. თბილისი
15. მახარობლიძე თ. (2012) ქართული ჟესტური ენა. ტრენინგის სახელმძღვანელო. მესამე საფეხური,
რვეული ტრენინგის მონაწილეებისათვის. საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინის-
ტრო. USIAD, Save The Children International. თბილისი
16. თ. მახარობლიძე, ქართული დაქტილური ანბანი. იკე, ტ. 42. ა. ჩიქობავას სახელობის ენათმეცნიერების
ინსტიტუტი. თბილისი. 2014
17. თ. მახარობლიძე, “დროის კატეგორია ქართულ ჟესტურ ენაში”. ქუთაისის II საერთაშორისო სამეცნიერო
კონფერენცია „ენა და კულტურა“ ქუთაისი, 2013 294-302 გვ.
18. თ. მახარობლიძე, “ზმნათა უღვლილება ქართულ ჟესტურ ენაში”, კავკასიოლოგთა III საერთაშორისო
კონგრესი „მულტიკულტურალიზმი და ტოლერანტობა კავკასიაში“. თსუ. თბილისი. 2013 231-233 გვ
19. თ. მახარობლიძე, „ტერმინთა პრობლემა ქართულ ჟესტურ ენაში.“ კრებულში ”ტერმინოლოგია -
ქართული ენის ხვალინდელი დღე”. ა. ჩიქობავას სახელობის ენათმეცნიერების ინსტიტუტი. თსუ,
თბილისი 2013.
20. T. Makharoblidze. Electronic Dictionary of Georgian Sign Language. GMLT. A. Chikobava Institute of Linguistics. Tbilisi.
2013 (accepted for print)
21. T. Makharoblidze. On Georgian Dactyl Alphabet. INDIAN JOURNAL OF APPLIED LINGUISTICS – IJOAL (Vol. 40, No. 1-2,
Jan-Dec 2014)C/o BAHRI PUBLICATIONS, Kalkaji, New Delhi. 2013
22. T. Makharoblidze. Georgian Sign Language Electronic Dictionary. International Journal of Computer and Information
Technology. ISSN 2279-0764. vol. XX issue XX –XXXXXXXX 201X www.ijcit.com (miRebulia dasabeWdad) 2013

418
23. T. Makharoblidze. The Georgian Dactyl Alphabet. Disability studies Quarterly. DSQ, Vol. 33, No.3 2013 http://dsq-
sds.org/article/view/3318
24. მახარობლიძე თ. (2012) ჟესტურ ენათა ნაციონალიზაციის პროცესი. კავკასიოლოგიური ძიებები III, თსუ,
თბილისი. 2012. 131-151გვ.
25. მახარობლიძე თ. (2012) ჟესტური ენები. თსუ, ქართული ენის ინსტიტუტის შრომები #2 გვ.159-171
26. მახარობლიძე თ. (2012) მოქმედების დრო ქართულ ჟესტურ ენაში. “კავკასიოლოგიური ძიებები” –
IV; თსუ, თბილისი. 2012. გვ 77-79: 231-233
27. Словарь Русского жестового языка. Авторский коллектив: Базоев В. З. Гаврилова Г.Н. Егорова И.А. Ежова В.В.
Давыденко Т.П. Чаушьян Н.А. Москва. Изд. «Флинта» 2009
28. “Sovremennie aspek’t’i jestovogo iazik’a” Ed. by Ana Komarova. Moscow, 2006
29. Zaitseva, Galina. “Jestovaia rech. Dak’t’ilologia”. (Sign speech. Dactylology.) Vlados. Moscow. 2004

419
 Les récits de voyage dans la presse géorgienne de la seconde
moitié du 19e siècle:
l’expérience européenne de N. Nikoladzé,
S. Meskhi et N. Jordania

Tamar SVANIDZE
Institut des Langues et Civilisations Orientales (Paris, France)

Le corpus de notre étude est constitué de quatre récits de voyages :

N. Nikoladzé, « Sxvatashoris » (Entre autres), Krebuli, 1873
S. Meskhi, « Xami mogzuris shenishvnebi da fikrebi » (Impressions et réflexions d’un voyageur
ignorant), Droeva, 1874
N. Jordania, « Mogzauroba Sheicariashi » (Voyage en Suisse), Kvali, 1894, « Parizhi » (Paris), Kvali,
1895
Le choix de notre période est dicté par la prise en considération des processus historiques : la
seconde moitié du 19e siècle joue un rôle crucial dans l’histoire de la société géorgienne. C’est au cours
de cette période que s’opère la construction idéologique de la nation géorgienne, que se cristallisent les
idées qui vont la structurer. Dans ce contexte, la référence à l’Europe est sollicitée par l’intelligentsia
avec pour objectif de former la conscience nationale. La nécessité de légitimer le projet du réveil
national implique en effet que les expériences des pays européens soient étudiées, commentées,
diffusées. Comme le remarque Christophe Charle « Plus que tout autre groupe, les intellectuels se
définissent – même ceux, majoritaires, qui récusent tout universalisme abstrait – non seulement par
rapport à leur société, à leur culture ou à la situation politique de leur pays mais, plus globalement, par
rapport aux éléments les plus internationaux de chaque culture ou des débats politiques. Ils sont eux-
mêmes les agents les plus actifs des transferts culturels et politiques entre cultures nationales ». D’autre
part, comme chaque champ, l’espace intellectuel géorgien de notre époque devient un lieu de
concurrence entre plusieurs formations politiques et idéologiques qui ont pour but d’imposer les
catégories de pensée et de perception (Bourdieu). Dans l’alimentation de cette lutte, la pensée
européenne est un arsenal de thèses et d’arguments, une force combative et créative. Par ailleurs, la
référence européenne devient un gage de modernité dans la pratique de la vie quotidienne et dans le
tissu social et relationnel. Cependant, elle ne manque pas de soulever des interrogations identitaires
complexes au point d’apparaître comme l’une des matrices des narratifs nationaux.
Dans la prolifération des références européennes et la cristallisation des représentations du
monde occidental, le rôle des voyageurs géorgiens, qui voyagent ou séjournent en Europe, est essentiel
et, pour cette raison, mérite d’être étudié. D’autant plus que nous constatons certaines « lacunes » de
l’historiographie géorgienne qui portent sur la thématique du voyage au 19e siècle. L’une des
perspectives les plus fréquemment adoptées pour traiter ce sujet est celle retenue par les voyageurs
étrangers en Géorgie, leur regard sur le pays et la très grande importance accordée par les Géorgiens à
ce regard. Paradoxalement, la problématique du phénomène du voyage des Géorgiens en Europe au
19e siècle n’a pas suffisamment attiré l’attention des historiens. Or il s’agit d’une dimension

420
incontournable pour évaluer les impacts de la référence à l’Europe sur la réflexion identitaire et la
structuration partisane. Donc, c’est bien cette perspective partiellement négligée par l’historiographie
qui nous intéresse :comment l’expérience des voyageurs géorgiens enrichit le regard que les Géorgiens
portent sur l’Europe et dans quelle mesure ils se présentent eux aussi comme des médiateurs nationaux
de l’européanisation. La réalité européenne incite les voyageurs géorgiens à aiguiser leur volonté
d’apprendre, leur souci d’observer les institutions politiques, les structures économiques, la vie sociale,
le progrès scientifique et technique dans la perspective de contribuer, de retour en Géorgie, au succès
du projet politique auquel ils s’identifient. Ceci nous amènera à étudier également dans quelle mesure
les convictions idéologiques de nos voyageurs modèlent le discours qu’ils produisent pour transmettre à
leurs compatriotes la richesse de leur expérience.
La seconde moitié du XIXe siècle s’impose, en Géorgie, comme la période de l’expansion du
voyage en Europe. En effet, le voyage passe du statut d’aventure exceptionnelle à celui d’étape
incontournable de la formation d’un acteur intellectuel. Dans les premières décennies du siècle, un
voyage en Europe constitue une expérience rare, activité pratiquée essentiellement par des familles
patriciennes. Même s’il reste d’un accès limité socialement, le voyage en Europe s’élargit au cours de la
seconde moitié : du siècle à de nouveaux groupes sociaux, à des activités plus variées, à des pays qui
étaient auparavant absents, ou n’occupaient qu’un rôle secondaire dans l’Occident imaginé. Par ailleurs,
au cours de cette période, les impressions de voyage commencent à être publiées dans les journaux
comme des séries de lettres publiées en feuilletons. Les récits dépassent largement le strict cadre de
création littéraire pour venir s’inscrire au cœur du débat public. Pourtant l’expérience de voyage,
d’emblée, semble inséparable de celle de l’écriture. La nécessité de partager leur expérience avec le
lecteur, la conscience de vivre un moment exceptionnel de leur existence contribue à ce besoin d’écrire.
En franchissant les frontières de l’Empire russe, N. Nikoladzé déclare avec enthousiasme :
« Heureux est celui qui se rend à l’étranger dans le but de goûter aux fruits de la vie, de la science et de
l’esprit. Heureux est celui qui a le désir, le temps et la possibilité de le faire ». N. Nikoladzé parle du rôle
formateur et de l’utilité du voyage en Europe, un lieu incomparable de source de connaissances. Ainsi,
se pose la question du motif des voyages : pourquoi voyager en Europe ?
Répondre à cette question n’est pas simple. Énumérer des raisons d’un voyage en Europe ne
suffirait pas à rendre compte de tous les aspects du phénomène. Ce dernier est rétif à une classification.
La réalité sociale même du 19e siècle ne permet pas une approche typologique. En premier lieu, la faible
spécialisation, le cumul généralisé des fonctions, qui rendent toute classification professionnelle difficile,
produisent le même effet quand on veut étudier le voyage en Europe. Le profil du propriétaire foncier,
fonctionnaire, publiciste, écrivain, avocat, homme d’affaire est fort courant dans la vie publique de
l’époque. L’expansion du voyage ne peut pas être appréhendée que par une délicate interférence de
raisons professionnelles, politiques et personnelles. Dans la biographie de N. Nikoladzé il est mentionné
qu’il part à Paris en 1873 pour un voyage d’affaire concernant le charbon de Tkibouli. Parallèlement, il
s’investit dans la publication de la revue Drocha. Si on croit S. Meskhi, le but de son voyage est
l’acquisition du savoir. Pour N. Jordania, le départ en Europe est un moyen d’échapper aux répressions
politiques. Son séjour est aussi l’occasion de tisser des liens avec les socialistes européens et suivre des
cours à l’Université de Genève. Les trois voyageurs couvrent l’actualité européenne pour la presse
géorgienne.

421
 Au-delà, pourtant, de cette diversité des motifs personnels se dégage une certaine homogénéité
de l’expérience européenne. Cette unité d’expérience repose sur une nécessité de faire des
observations utiles. Les voyageurs expriment leur volonté d’observer les institutions politiques et les
organisations sociales européennes ainsi que les avancées technologiques qui ont contribué à la
puissance de l’Europe afin d’en faire part à leurs compatriotes.
Cependant, diffuser une image progressiste et moderne de l’Europe ne signifie pas
nécessairement la volonté de reproduire les modèles européens dans le contexte nationale. La raison
résiderait dans le fait que la tutelle impériale ne rend pas toujours possible l’adoption des modes
d’organisation européens en Géorgie, ils ne peuvent pas y trouver un terrain d’application favorable.
Pourtant, nos voyageurs ne se contentent pas non plus de les admirer seulement, leurs récits ne sont
pas dénués de l’évocation du contexte national. En sollicitant l’attention des lecteurs géorgiens sur
certains modes d’organisation, ils les encouragent indirectement à réfléchir au moyen de s’en inspirer.
Quand les récits établissent une comparaison directe entre la Géorgie et des pays européens,
celle-ci portent essentiellement sur des paysages. A cet égard, c’est la frappante beauté de la nature
helvétique qui attire l’attention de nos voyageurs pour qui l’environnement et le climat suisses offre une
ressemblance avec ceux de la Géorgie. N. Jordania commence la relation de son voyage en Suisse par
ces mots: « Lecteur, as-tu entendu parler de la Suisse? Tu sais sans doute qu’il y a un pays en Europe qui,
par sa situation géographique et sa nature, ressemble beaucoup à notre patrie, la Géorgie ». Nos
voyageurs mettent en relation de deux espaces géographiquement identiques d’autant plus
allégrement que cette insistance souligne avec plus de gravité l’hétérogénéité extrême de la Géorgie et
de la Suisse quant à leurs développements sociaux-économiques. « Mais mis à part la ressemblance
concernant la nature, quelle différence entre ces deux pays quand il s’agit de l’éducation, la situation
économique ou sociale ! L’un est prospère, éduqué, riche, courageux ; l’autre est pauvre et ignorant.
L’un est le vrai paradis terrestre, l’autre aurait pu se transformer en paradis ». Les voyageurs, dans leurs
récits, se placent parfois sur cet axe normatif entre modernisation et arriération et se voient sur le
mauvais coté en faveur de la société européenne. Ainsi, la comparaison Europe-Géorgie, telle qu’elle est
pensée par les intellectuels, s’inscrit dans l’expression d’un sentiment d’infériorité, l’Europe devenant
alors l’idéal à atteindre, la mesure même du progrès et de la modernité.
C’est surtout en observant les campagnes de l’Europe que nos auteurs cernent la différence
essentielle entre la Géorgie et l’Europe. En Suisse, le regard de N. Jordania porte en priorité sur ce qui
diffère le plus des réalités auxquelles il est accoutumé. Les analogies et les oppositions ne sont pas
mentionnées directement la plupart du temps. Les comparaisons restent implicites et c’est au lecteur de
pallier les silences du texte. Ainsi, quand N. Jordania loue la propreté domestique, l’aisance des paysans
suisses, leur respect de la loi, leur capacité de faire prospérer l’agriculture et de dominer ration-
nellement la nature, le lecteur géorgien comprend que c’est la campagne géorgienne qui est visée.
Chez S. Meskhi, la Géorgie apparaît dès l’introduction, dans laquelle s’exprime le but de son
voyage et de son récit. Aussi, sa relation s’adresse-t-elle directement au lecteur géorgien à qui il
préconise d’adapter le mode de vie européen. S. Meskhi espère ainsi qu’en complétant et confrontant
ses connaissances à son expérience, il obtiendra une légitimité devant son lecteur.
Ainsi, ces voyages visent aussi à investir les auteurs d’une autorité, d’un mérite, d’un prestige
validés par leurs rencontres avec les nations avancées. Le contact avec l’Europe semble conférer

422
automatiquement une forme de légitimité. En dehors de la motivation centrale de réaliser des
observations utiles, se profile une autre motivation : l’espoir de renforcer un prestige personnel, gagner
en légitimité ou la possibilité de véhiculer par la presse ses propres convictions politiques. Par
conséquent, le voyage européen s’impose comme un nouveau mode d’acquisition de la légitimité. S.
Meskhi émet l’idée que contrairement à la vie sédentaire qu’il mène en Géorgie, qui le pousse à se
laisser guider par son imagination dans le domaine des spéculations et fournir les idées purement
hypothétiques, la représentation réelle de la société européenne va conférer à ses paroles une
puissance persuasive auprès des lecteurs. Ses arguments mènent à la conclusion que ceux qui ne
voyagent pas sont incapables d’accéder à une compétence et à une vision politique digne de ce nom.
On peut en déduire que l’expérience européenne s’avère comme source de compétence et de
légitimité.
Les voyageurs s’adonnent à la généralisation immédiate sitôt qu’ils franchissent les frontières. Ils
jugent un pays d’après l’expérience des douanes, des moyens de transport, des auberges. Les
observateurs sélectionnent la part de réalité qu’ils souhaitent relater en fonction de leur connaissance
antérieure et livresque du pays visité. D’ailleurs, il serait intéressant d’observer la façon dont la
rencontre avec la réalité européenne modifie ce savoir préalable. Par exemple, S. Meskhi essaie de
déconstruire l’image de Paris comme capitale du vice et de l’immoralité. « La vie parisienne et les vices
qu’on lui prête chez nous est une idée fixe nourrie des lectures ». Il considère que c’est une image
réductrice et que Paris est aussi le temple de l’instruction et de la culture.
Portés par la force des clichés, nos auteurs s’attardent sur les types humains censés représenter
les particularismes de chaque nation européenne. Ainsi, lorsqu’il décrit l’exposition universelle de
Vienne, S. Meskhi s’emploie à nous présenter une galerie de portraits où les Allemands sont forts et
lourds, les Français vifs, les Anglais rougeaux. De même pour N. Jordania qui commente des pratiques
publicistes des différentes populations, remarque que les journalistes Français n’ont pas d’égaux quand
il s’agit du dynamisme professionnel : « Un Français ne peut pas porter une même idée longtemps. Il ne
cherche pas à évaluer les résultats à long terme comme un Anglais et il ne ressemble pas à un Géorgien
non plus qui n’agit qu’après avoir longuement réfléchi ». La gente féminine n’est pas en reste et nos
auteurs ne peuvent manquer d’observer d’un œil intéressé la femme européenne. Les Viennoises
retiennent l’attention de S. Meskhi et suscitent une comparaison avec les Françaises. Selon lui, les
femmes de Vienne sont plus belles que les Françaises, bien que celles-ci aient un autre genre de charme
et de séduction incomparable.
N. Nikoladzé s’essaie également au petit jeu de la comparaison et trouve chez les Allemands
comme chez les Français des qualités qui pourraient permettre de supposer que les deux nationalités se
compléteraient avantageusement. Cette comparaison souligne un rapport de complémentarité entre
esprit et action, entre l’activisme révolutionnaire français et la profondeur de l’esprit allemand, une
construction qui porte le sceau du romantisme : « L’esprit français est imprégné par l’âme et le
sentiment de ce monde. Cet esprit œuvre pour améliorer l’humanité et la faire progresser, pour profiter
des fruits de son œuvre sur terre et en faire profiter les autres. L’esprit français a la ferme conviction
que le paradis promis est réalisable sur terre et fait tout pour y parvenir ». Selon lui, l’esprit allemand est
plus lourd avec une tendance de se perdre dans « les nuages froids de la pensée abstraite ».

423
 Notre période est riche en événements politiques européens. Il est intéressant de voir dans
quelle mesure la sensibilité politique de nos voyageurs modèle leurs discours dans lesquels ils
interprètent ces événements, même s’il s’agit des interprétations en amont de ces événements. Pour
observer l’écho suscité par l’actualité politique, il faut situer nos voyageurs, hommes publics et
journalistes de premier plan en Géorgie, dans le champ intellectuel géorgien. Pour notre période,
l’historiographie géorgienne distingue schématiquement trois groupes d’intellectuels : Pirvéli Dasi
(Premier Groupe), Méoré Dasi (Deuxième Groupe) et Mésamé Dasi (Troisième Groupe). Sans entrer
dans les détails des orientations politiques et idéologiques de chaque mouvement qui fluctuent tout au
long de la seconde moitié du 19e siècle, notons que Nikoladzé et Méskhi sont à la tête du Deuxième
Groupe. Si les membres de ce groupe commencent par être favorables aux idées populistes et
révolutionnaires, dans les années 1890 ils renoncent à la lutte révolutionnaire et décident d’améliorer le
sort de la population laborieuse en ouvrant pour la fondation de coopératives et de sociétés de crédits.
Jordania appartient au Deuxième Groupe, les sociaux-démocrates. Les représentants de ce courant
s’établissent parmi les travailleurs, fondent des organisations secrètes et organisent des grèves à l’instar
des révolutionnaires russes. Malgré les clivages idéologiques, N. Nikoladzé, S. Meskhi et N. Jordania se
distinguent par un ancrage politique progressiste et démocrate et une opposition permanente aux
autorités tsaristes. Dans leurs récits de voyage, la volonté de saisir la réalité des faits est suscitée par la
vie politique de la III République et les événements qui l’ont précédée. « A Paris c’est la vie politique qui
me fascine. Regardez dans n’importe quel journal européen, quel pays occupe la place dominante dans
les colonnes de l’actualité politique ? C’est évidemment la France ! ». Nos voyageurs, progressistes et
démocrates, voient dans chacun des pays européens qu’ils visitent les signes du conflit entre l’esprit
démocratique et l’Ancien Régime ou l’Empire: un conflit édifiant pour ceux qui aspirent à l’avènement
de la démocratie. En parcourant l’Europe, ils prennent conscience qu’elle est aussi composite, que les
fondations de l’Ancien Régime y sont encore solides même si l’avancée démocratique s’y fait sentir.
S. Meskhi déplore qu’en France, « Après chaque révolution, c’est toujours la réaction, le retour
en arrière, la restauration des anciennes lois qui commencent. […] En quoi la situation intérieure de la
France a-t-elle changé avec la République? En rien à mon avis car elle a porté au pouvoir ceux qui ont
été dénoncé comme les alliés de l’Empire ».
Lors de son second séjour à Paris après une première visite en 1864, Nikoladzé se rend sur les
lieux de l’histoire, au palais des Tuileries, palais impérial, détruit par des flammes pendant la Commune.
Dans son récit, il retourne sur ses pas et met en perspective une comparaison entre un avant impérial
synonyme de corruption et de « vingt ans de bêtises » et un présent républicain qui plonge notre
voyageur dans la perplexité quant à la capacité de la III République d’améliorer e sort du peuple. Devant
Louis Blanc, N. Nikoladzé, qui apparaît comme un fin connaisseur des arcanes de la scène politique
française, exprime de vives inquiétudes quant l’alliance des « radicaux » avec des « opportunistes » qui
pourrait faire surgir le danger réactionnaire.
N. Nikoladzé prend également position contre l’annexion de l’Alsace et décrit combien ses
habitants vivent dans l’accablement depuis qu’ils sont rattachés à l’Allemagne. Il déplore que les
Allemands n’épargnent pas les sentiments patriotiques blessés des Alsaciens comme le montre le récit
de l’accident du train dont notre auteur est témoin.

424
 La sensibilité politique des voyageurs influe aussi sur le choix des institutions visitées et plus
particulièrement les modalités de leurs descriptions plus ou moins emphatiques de ces institutions. Par
exemple, c’est à l’occasion de la visite d’une institution représentative comme la Chambre des députés,
que le séjour à Paris de N. Jordania va s’avérer le plus enrichissant. Il est admiratif de voir dans cette
assemblée un lieu par excellence où l’on donne libre cours à ses passions partisanes. Au-delà de la
violence rhétorique, il y a la transmission d’un message, l’expression d’une idéologie ou du moins de
valeurs politiques, sociales ou économiques. Il montre combien ces échanges contradictoires et
virulents qui reflètent le contexte politique et conflictuel français, remplissent des fonctions
déterminantes pour le devenir de la démocratie. « C’est le champ des orateurs. C’est ici que les partis se
combattent, que les paroles des députés retentissent et se rependent dans toute la France. Ils se
battent non pas pour leurs intérêts propres mais pour les idées ». « Le parlement n’est pas tombé du
ciel. Les combats de tribune ont remplacé des combats de rue. C’est la douleur populaire qui l’a
engendré».
De manière générale, N. Jordania est fasciné par la spécificité de la vie parisienne qui se traduit
souvent par l’expression des clivages politiques : « Paris ne représente pas l’unité. Elle est divisée, et
c’est dans cette division que réside sa force, sa grandeur proverbiale. Paris est clivée à tout moment
critique ».
Le trait le plus représentatif de Paris, après la Chambre des députés, est son monde étudiant. N.
Jordania en brosse le tableau et l’analyse : « Tant que le peuple se battait pour ses droits politiques, la
jeunesse s’est transformée en son corps indivisible. Mais dès que le peuple a commencé à soulever la
question économique, notre « élément poétique » a commencé par l’ignorer cette revendication jugée
trop prosaïque ». « L’étudiant, séparé du peuple, s’est éloignée de la vie également ». N. Jordania
magnifie le Quartier latin, devenu légendaire, et regrette son âge d’or des années 1830 et 1848, quand
la jeunesse révolutionnaire guidait le peuple sur les barricades. Il déplore le fait que la jeunesse ne
constitue plus une menace pour l’ordre établi. Il cite Victor Hugo et George Sand pour illustrer combien
la jeunesse parisienne était toujours prête à se mobiliser pour la liberté et la justice en faveur des
déshérités et des peuples opprimés. Par ces propos, N. Jordania rejoint certaines critiques proférées à la
fin du siècle par les intellectuels engagés qui reprochent aux étudiants d’avoir rompu tout lien avec le
peuple et n’ont plus à combattre le bourgeois, puisqu’ils le sont eux-mêmes devenus. En effet, d’après
Pierre Moulinier, historien du milieu étudiant moderne, « Avec la IIIe république et ses réformes
universitaires, l’image de l’étudiant se transforme. Ce ne sont plus les écrivains, les caricaturistes et les
journalistes bohèmes qui se penchent sur les habitants de la rive gauche, mais les militants politiques,
les cléricaux, la presse engagée ». « La médiocrité, le conformisme, l’indifférence politique et sociale de
la jeunesse des Écoles, déjà fustigées en 1840, sont remarquées par maints auteurs qui s’en prennent à
l’embourgeoisement d’étudiants dont le seul but dans la vie serait de se faire une situation sociale »
(Moulinier)
C’est pourtant dans le microcosme de la campagne suisse que N. Jordania trouve une meilleure
réponse à son espoir de voir le progrès économique victorieux sur le sol européen générant une
cohésion nationale. C’est en Suisse qu’il voit la preuve la plus concrète de ses idées développées dans

425
son article programmatique Succès économique et Nationalité où il considère que la cohésion nationale
nécessite le progrès économique sur la base duquel la liberté politique du pays peut s’épanouir.
Les observations de N. Jordania en Suisse convergent presque toutes vers l’éloge de la division du
travail pour la production des richesses agricoles. Chaque branche d’agriculture se spécialise dans une
fonction qui le rend complémentaires des autres. La division contribue à la prospérité du pays en
renforçant l’interdépendance entre les membres d’une société, des liens durables entre les citoyens
d’une même nation.
Même aux creux des vallées suisses, le discours de N. Jordania garde une perspective marxiste
qui peut sembler comme une association étrange. Étrange à première vue seulement, si l’on tient
compte du fait que les acteurs intellectuels manient la référence extérieure selon leurs intérêts propres,
en fonction de la fluctuation du débat national et des stratégies des adversaires politiques. Des
associations étonnantes en naissent. Ainsi, le désir de faire œuvre de pédagogie nationale,
inévitablement marquée du sceau d’une idéologie politique, pousse les voyageurs à tirer la réalité dans
le sens de leur démonstration, à adapter la description à leur propos.
Au cœur de leurs récits, il y a donc la volonté de produire une activité d’observation des nations
avancées dans leurs marches vers la civilisation. Vitrines technologiques, industrielles et plus largement
culturelles des nations, les Expositions universelles recueillent bien évidemment l’enthousiasme des
voyageurs et constituent en ce sens une parfaite illustration de leur « objectif » du voyage en Europe. La
presse géorgienne s’empare souvent de cet événement, en lui accordant une place importante dans ses
colonnes. L’Exposition universelle évoquée dans nos textes est celle qui se déroule à Vienne en 1873 et
à laquelle assiste S. Meskhi. Sans entrer dans le détail des informations délivrées par cette chronique qui
reste descriptive, précisons que la préoccupation principale de l’auteur réside dans le désir de faire
connaître au public géorgien l’avancée des pays exposants dans les domaines spécifiques de sciences et
des arts.
Outre la possibilité d’assister aux expositions universelles, le voyage en Europe offre à ceux qui
l’entreprennent l’opportunité de se consacrer aux sociabilités, de développer leurs amitiés
européennes, et plus encore leur sensibilité politique. A cet égard il est significatif les entretiens de N.
Nikoladzé avec Louis Blanc, député socialiste de la Troisième République, et Yves Guyot, rédacteur du
journal Le Radical.
N. Nikoladzé est un acteur éminent du champ intellectuel géorgien. Il prend position sur tous les
problèmes politiques et socioculturels qui touchent la Géorgie de son temps. Dans la pratique de ses
idées, il a besoin des adversaires ou de simples interlocuteurs pour puiser en eux les matériaux de sa
dialectique. Il lui fait le rapport de la conversation pour persuader, conquérir ou être conquis. Le Paris de
l’époque est un vivier d’esprits brillants pour entretenir les besoins intellectuels de notre voyageur. N.
Nikoladzé y fait des rencontres stimulantes pour nouer des relations d’esprit à esprit. Ses premiers
constats sur la vie politique parisienne le conduit à des conclusions affligeantes qui, bien qu’évidentes,
ne suscitent aucun débat dans la presse française. Afin d’en discuter, il fait la rencontre de L. Blanc et Y.
Guyot. Il remarque avec regret que l’observation de la vie politique parisienne l’a conduit à des
conclusions affligeantes qui, bien tout évidentes à ses yeux, ne suscitent aucun débat dans la presse
française. Il explique sa démarche: «Comme je n’ai reçu aucune réponse à mes questionnements dans

426
les journaux qui ne les mentionnaient même pas, j’ai voulu soumettre mon opinion à des recherches, les
confronter à ceux des autres, les testaient et ainsi comprendre si je me trompais dans mes
conclusions».
Ainsi, les récits de voyage ne sauraient, dans notre perspective, être pensés indépendamment de
ses finalités didactiques, politiques, idéologiques et identitaires.

Bibliographie:
1. BOURDIEU, Pierre. Réponses : pour une anthropologie réflexive. Paris, Seuil, 1992
2. MOULINIER, Pierre. La naissance de l’étudiant moderne : XIXe siècle. Paris, Belin, 2002
3. CHARLE, Christophe. Les intellectuels en Europe au XIXe siècle : Essai d’histoire comparée. Paris, Seuil, 1996

427
 დაიბეჭდა თსუ გამომცემლობის სტამბაში
Published TSU Press

გამოსაცემად მოამზადა ნათია დვალმა

Prepared for Publication by Natia Dvali

0179 თბილისი, ი. ჭავჭავაძის გამზირი 1

1 Ilia Tchavtchavadze Avenue, Tbilisi 0179
Tel 995 (32) 225 14 32, 995 (32) 225 27 36
www.press.tsu.edu.ge

428
VALEURS ET IDENTITE EUROPEENNES
Conférence Internationale

TEXTE des CONFERENCES

Université d`Etat
Ivane Javakhishvili (Tbilissi)

Tbilissi (Géorgie)
16, 17, 18 juin 2014