1.

ZAPISI I NATPISI

Zapisi:

opšte karakteristike

 kraće ili duže celovite beleške na belinama ili listovima štampanih knjiga
 predstavljaju zaokruženu, celovitu i dovršenu belešku
 sačuvano je oko 20 000 za period od XII do XIX veka
 uglavnom su literatura turskog doba

kao istorijski izvor

 svrstavamo ih u autobiografske izvore

 autori su im po pravilu savremenici – obično crkvena lica
 prilikom ocene njihove vrednosti važe kriterijumi vezani za ostale narativne
izvore
 često su stvarani po klišeima
 sadrže puno opštih mesta
 ima takođe kod njih pozivanja na Sveto pismo
 dosta je monaške frazeologije u njima
 moraju se imati u vidu rukopisi na kojima su nastali

tipovi

 najjednostavniji zapisi sadrže ime pisara i vreme završetka rukopisa, čemu su

neretko dodavana imena velikaša, crkvenih velikodostojnika i naručioca rukopisa
 dosta zapisa počinje prizivanjem boga – Gospode bože
 pisari su sebe osklovljavali negativnim epitetima – grešni
 suprotno od toga knjige su za njih - božanstvene
 pisari su imali običaj da se izvinjavaju za eventualne greške u prepisima
 klišei

 dobrim delom su nekad i kao takve gotove formule preuzimane iz grčkih tekstova
 omiljeni kliše srpskih pisara bio je otačastvo
 bolesti, napade indoplemenika, požare i druge nevolje su tumačili kroz
formulaciju greh radi našeg

raznovrsnost

 pored svih nabrojanih karakteristika zapisi ipak mogu doneti dosta zanimljivih
podataka
 obično su to opširniji zapisi koji sadrže lične ispovesti i važne istorijske podatke
 vredi izdvojiti zapise starca Isaije koji nam nadahnuto govori o posledicama
Maričke bitke
 jedan pisac kaže da je prepisao sa zla izvoda
 govore pisci i o svojim ličnim nevoljavama kao boravak u tamnicama i gladovanje

završnenapomene

 datirani su obično godinom od stvaranja sveta. Ovakvo datiranje je obično

pozdanije od označavanja indikta
 vremenom su se pisci kod njih oslobađali obrazaca opštih mesta i biblijskih citata
 niz od nekoliko zapisa čini začetak letopisa naziva se letopisačkom beleškom
 nekada imaju funkciju bibliotečkih inventara govoreći o vrsti i broju knjiga neke
srednjevekovne biblioteke

Natpisi:

opšte karakteristike

 reč je o kratkim tekstovima ispisanim na tvrdom materijalu

 sami se međusobno razlikuju po tome na kom su materijalu napisani i čime su
pisani
  zbog ograničenog natpisnog polja po pravilu su kraći od zapisa pa je kod njih bilo
manje prostora za književno oblikovanje
 samim tim je i manje monaške frazeologije kod njih nego kod zapisa
 opšta mesta su ipak prilično prisutna kod natpisa
 najbrojniji među njima predstavljaju najstarije slovenske datirane pisane
spomenike

kao istorijski izvor

 kod njih je zbog manjeg polja bilo manje prostora za tekstove crkvenog sadržaja
 mesto nalaza spomenika samo je po sebi važan podatak bez obzira na njegov
sadržaj
 natpisi se za razliku od zapisa po pravilu neposredno svedočenje – primarni izvori
 često su cele povelje pisane (natpis ih sadrži)

tipovi

 najbrojniji spomenici – obično sadrže kratke tekstove sa osnovnim podacima o

pokojniku (ime, vreme smrti, rođačke i socijalne veze)
 posebnu grupu čine stećci, nadgrobni spomenici ogromnih dimenzija kojih ima
najviše u Bosni i Hercegovini (od 65 000 samo 300 ima natpis)
 ktitorski natpisi su takođe tip natpisa koji su nastajali na kamenu: slova su kao
npr. u slučaju Smedereva i Ravanice ispisana od opeke
 postoje natpisi nastali na metalnim predmetima (posude, zvono, prsten)
 bilo ih je na drvenim predmetima poput ikona, krstovima, dverima, ali i na
tkanini (Jefimijina pohvala knezu Lazaru)

tipovi 2

 izdvajaju se i oni rađeni fresko tehnikom. Mogli su biti kratki uz oslikane scene i
ktitore, ali sadrže tekstove čitavih povelja (Žička, Gračanička) ovaj običaj pominje
 i Sveti Sava; nekada i natpisi sa ličnim podacima mogu imati opštiji značaj (kao
despota Jovana Olivera u Lesnovu)
 posebna grupa su natpisi na ikonama. Oni uz sliku svetitelja su poput onih u
fresko tehnici, dok su oni na poleđini slični po osobinama zapisima
 retki su srednjevekovni natpisi na grčkom jeziku
 opšta mesta su česta naročito na nadgrobnim spomenicima

završne napomene

 datirani su kao i zapisi godine od stvaranja sveta, ređe danom i mesecom, više od
polovine epigrafskih spomenika nije datirano
 može u tom poslu pomoći paleografička analiza
 ponavljanje teksta kod njih se ne može uvek tumačiti šablonom npr. da je
pokojnik sahranjen na svojoj zemlji/baštinu
 za razliku od zapisa uglavnom nisu narativni izvori – videli smo da ima i čitavih
povelja
 kod natpisa je veća verodostojnost podataka nego kod zapisa

Najbitnija izdanja zapisa i natpisa:

 Lj. Stojanović, Stari srpski zapisi i natpisi I-VI, Beograd 1902-1926, reprint Beograd
1982-1988.
 B. Šekularac,Tragovi prošlosti Crne Gore. Srednjevekovni natpisi i zapisi u Crnoj Gori,
kraj VIII i početak XVI vijeka, Cetinje 1994.
 V. Ćorović, Stari srpski zapisi i natpisi, Beograd 1997 (rukopis autorove zaostavštine,
priredio R. Mihaljčić)
 G. Tomović, Morfologija ćiriličkih natpisa na Balkanu, Beograd 1974.P. Momirović

2. Srpske srednjevekovne povelje

Šta su povelje?

 U pitanju su pisana svedočanstva sastavljena u određenom obliku o nekom činu pravne

prirode
 Kod nastajanja povelje razlikujemo pravni čin (actio) i njegovo zapisivanje (conscriptio)
 Takođe pravimo distinkciju između izvršioca pravnom čina (auctor – a) i korisnika
povelje (destinatarius – a)
 U Srbiji povelje najčešće su datirane godinom od stvaranja sveta i indiktom, a nekada i
mesecom i danom
 Pisane su na pergamentu ili papiru, dok su neke očuvane u vidu natpisa (Žička,
Gračanička)
 Naučna disciplina koja se bavi proučavanjem povelja zove se diplomatika

Osnovna podela sadržaja povelja

 Protokol
 Korpus (tekst)
 Eshatokol

Sastavni delovi povelje

 Invokacija – zazivanje imena Božijeg; može biti i verbalna i simbolička

 Intitulacija – titula vladara
 Inskripcija – kazuje kome se povelja upućuje
 Salutacija – pozdrav, koga pre svega srećemo u pismima
 Arenga – motivacija za izdavanje povelje, ali bez pravne vrednosti. Ima literarnu
vrednost, a može sadržati i značajne istorijske podatke
 Promulgacija – objavljivanje fakata koji se nalaze u povelji “Da zna svako” i sl.
 Peticija (intervencija) – saopštava na čiju molbu ili posredovanje je izdata povelja
 Ekspozicija (naracija) – govori o konkretnoj motivaciji za izdavanje povelje i svedoči o
prilikama koje su tome prethodile
  Dispozicija – sadrži pravne odredbe koje donosi ili utvrđuje izdavač povelje
 Sankcija – njen cilj je da obezbedi izvršenje i poštovanje onoga što je u povelji
naznačeno. Sadrži često i zakletvu kao i pomen duhovnih i materijalnih kazni za
prekršaje
 Koroboracija – reč je o formuli kojom se potvrđuje ono što je u povelji određeno.
Naznačava sredstva koja će povelji dati dokaznu snagu i garantovati joj autentičnost
 Aperkacija – zazivanje imena Božijeg na kraju povelje najčešće ,,Amin”
 Potpis – ime, titula, „Po milosti Božijoj”
 Datum - u srpskim poveljama od stvaranja sveta
 Povelje i Srbiji sastavljali su dijaci, logoteti i notari (U gradovima), (Dečanska hrisovulja?)

Povelje kao istorijski izvor

 Uglavnom su sačuvane srpske povelje manastirima, dok je onih baštinskih malo

 Povelje su značajan izvor za proučavanje društva, privrede i državnih ustanova
 Za ova područija veliku važnost imaju: Žičke (kraljeva Stefana Prvovenčanog i
Radoslava), Bistrička povelja Kralja Vladislava(1234-1243), povelja kralja Milutina sv.
Đorđu kod Skoplja (1299/1300), Svetostefanska hrisovulja (1313 – 1316), Gračanička
(1320/1321, sadrži Zakon stari Srbljem),Dečanske hrisovulje kraljeva Stefana III i Dušana
(1330 I 1343-1345) I Svetoarhanđelska hrisovulja (1348-1353)
 Zahvaljujući njima poznati su nam zakonski propisi koji se tiču obaveza zavisnog
stanovništva te odredbe o kliru itd.
 Bogata su riznica za proučavanje istorijske topografije
 Sadrže i brojne podatke o međama naselja
 Manji je njihov značaj za utrvđivanje tadašnjih državnih granica
 Prati se preko njih i državno - pravna shvatanja tog vremena
 Za političku istoiju mogu pružiti samo fragmentirane podatke ali ne i celovito osvetliti
događaje
 Neke povelje mogu poslužiti I za demografska istraživanja
 Mogu svedočiti I o odnosima sa susednim državama ( u slučaju Srbije sa Dubrovnikom)
  Uvek se mora paziti na njihovu autentičnost. Značajno je imati u vidu razlike koje se
mogu javiti zbog poznijeg prepisivanja

Najvažnije zbirke srpskih srednjevekovnih povelja

 Ne postoji jedinsven korpus srpskih povelja (diplomatar)

 Fr. Miklosich, Monumentra Serbica spectantia historiah Serbie, Bosnae, Ragusii
Vindobonae 1858. god.
 M. Pucić, Spomenici srpski I – II, Beograd 1858 – 1862
 S. Novaković, Zakonski spomenici srpskih država srednjeg veka, Beograd, 1912. god.
 A. Solovjev, Odabrani spomenici srpskog prava, Beograd 1926. god.
 Lj. Stojanović, Stare srpske povelje i pisma I – 1,2, Beograd – Sremski Karlovci 1929 –
1934. god.
 A. Solovjev – V. Mošin, Grčke povelje srpskih vladara, Beograd 1936. god.
 Stari srpski arhiv 1 – 10, 2002 – 2011 (serija nije zaključena)
 A. Mladenović, Povelje i pisma despota Stefana Lazarevića, Beograd 2007. god.

3. ARHIVI

Dubrovački arhiv:

- Dubrovnik je do 1205. godine pod vrhovnom vlašću Vizantije u prekidima (1000

Venecija, 1081 – 1085 Normani, 1171/2 Venecija/Normani). Od 1205. god, priznaje
Mletačku, a od 1358. god Ugarsku do 1526. god kada priznaje Osmanlije sve do 1808.
godine.
- Dubrovačka opština, se prvi put javlja 1181. godine. Čini je utvrđen grad uz Astareu
(kopno od Žrnovice do Zatona) i elafitska ostrva (Koločep, Loput i Šipan)
- Lastovo je uklučeno sredinom XIII veka, 1252. godine, Stonski rat 1333. godine, Mljet
sredinom XIV veka, Slansko primorije 1399. godine, Konavli 1319. i 1426. godine.
- Dubrovačko društvo se deli na vlastelu, građane i puk.

Knez: comes a od 1358. god. rector, je predstavnik vrhovne vlasti i njenog suvereniteta
Veliko veće (consillium maius), skupština sve punoletne dubrovačke vlastele

Malo veće (consilium minus), skoncentrisana izvršna vlast od 12 članova, predsedava većem

Veće umoljenih (consilium rogatorum), malo veće + vlastela, 45 članova. Sva izvršna vlast u
opštini, celokupna unutrašnja i spoljna politika

- Današnji naziv: Državni arhiv u Dubrovniku

- Riznica dubrovačke katedralne crkve
- zbirka povelja, ugovora: Acta Sanctae Mariae Maiori
- Najstariji: 11, 12, vek: za Srbe – kraj 12. veka
- Ugovori Stefana Nemanje sa Dubrovnikom
- Od 1277/8 može se pratiti rad arhiva
- Arhivska građa: za istoriju Dubrovnika i zemalja u zaleđu
- Izvorna građa je više puta stradala u požarima i zemljotresima
požari: 1296, 1463, 1642, 1667, 1706, 1817, zemljotresi: 1520 i 1667,
- Između 1818. i 1833 u Beč je preneto oko 5000 najvažnijih dokumenata (među njima sve
starije isprave pisane ćirilicom)
- Za vreme I svetskog rata, deo građen prebačen je u Grac a posle u Beograd (SANU)
- Za vreme II svetskog rata, građa iz Beograda preneta je u Beč, a posle nazad u Dubrovnik
- Palata Sponza
- Dva nejednaka dela:

1) građa do 1813 (Dubrovačka republika; francuska okupacija) 413m

2) graša posle 1813( iz austrijskog perioda) oko 3000m

- Zvanični spisi: latinski, staro – italijanski

- Zapisnici odluka triju dubrovačkih veća:
- Malo veće
- Veliko veće
- Veće umoljenih
- 1301 – 1414 – reformationes
- praznine za XIV vek
- Od 1415. godine odluke svakog veća u posebnoj knjizi
Acta Consilii Maionis – 67 knj.
Acta Consili Rogatorum – 211 knj
Acta Consilii Minoris – 117 knj
Paecepta Rectoris – 15 knj
Secreta Rogatorum – 5 knj

Izdanja

- Odluke veća 1301 – 1379: Monumenta Ragusiana Libri Reformationum I – IV

- Odluke veća 1380 – 1389 – M. Dinić, Odluke veća Dubrovačke republike, Beograd
1951./64
- Odluke veća 1390 – 1392, 1395 – 1397: Nella Lonza – Zdravko Šundurica, Odluke
Dubrovačkih vijeća 1390 - 1392, Zagreb – Dubrovnik, 2005; N. Lonzca 1395 – 1397-II-
- Odluke malog veća (1415 – 1460) – A, Veselinović, Dubrovačko malo veće o Srbima
(1415 – 1460), Beograd 1997.
- Diversa cancellarie (nešto iz rada kancelarije)
Diversa notariae
Testament notariae
Debita Notariae

Zakoni

- Statut grada Dubrovnika iz 1272. godine

- Statut carinarnice iz 1277. godine
- Knjiga svih odluka veća sa zakonskom snagom iz 1335. godine
- Zelena knjiga zakona (1358 – 1460)
- Žuta knjiga zakona (1460 – 1803)
- Zakonski spomenici ograničeni na dubrovačku opštinu

Ćirilični spomenici dubrovačkog arhiva

- Pre 1277/8 u riznici katedrale Sv. Marije

- U serijama Diversa Cancelllariae i Div. Notariae
- poslovna pisma, čuvana kao dokazi
- autentični prepisi, prevod na staro – italijanski
- 1395 – 1423 (koncepti pisama)
- Lettere e commissioni di levonte dal 1395 al 1423
- Pisma i uputstva na istoku – koncepti pisama dubrovačke vlade na srpskom jeziku
upućenu u srpske zemlje; kancelarijsko pismo

Izdanja ćiriličnih isprava

- Pavle Kovano Tvrtković (izdao)

- Sveštenik Đorđe Nikolajević u tajnosti je prepisao 180 pisama koje je preko Trsta
poslao u Srbiju – objavio Pavle Kovano Tvrtković 1840.
- Franc Miklošić, Monumenta Serbica
- Medo Pucić, Spomenici srpski
- K. Jiriček, Spomenici srpski
- Lj. Stojanović, Stare srpske povelje i pisma
- Stari srpski arhiv 1- 18 (2002 – 20m)

Knjigonopis – pismo koje se koristilo

Plika – kada se pojača pergament (presavije deo papira), kancelarijski brzopis

Kotorski arhiv

- Kotor (Akrovium), kod Konstantina VII Dekaterion. Do 9. veka je bio u sastavu

Vizantije, a od 927. u državi Časlava. Nakon toga u državi Samuila, a potom u
Duklju Stefana Vojislava i Mihaila do 1185/6. U sastavu države Nemanjića do 1371.
godine. Od 1372. do 1385 priznaje vrhovnu vlast Ugarske a krtko 1378/9 Veneciju.
Ban Tvrtko ga potčinjava od 1385. do 1391. godine a od 1391. do 142. nezavisan
grad kada se potčinjava Veneciji do 1797. godine, a do 1806. godine pod
Habzburzima kada je do 1807. pod Rusima a od 1807 do 1813/4 privremeno pod
upravom Narodne vlade ujedinjene Boke i Crne Gore. Od 1815 do 1918 pod
Austrijom.
 - Uređenje:

Veliko veće: zakonodavna vlast punoletne vlastele sa 18 godina

Malo veće: izvršna vlast, 12 većnika i kotorski knez, od 1372. god. smanjeno na 6

- Služba oraničena na godinu dana a nakon isteka tek posle 4 godine se može ponovo
dobiti

Veće umoljenih: 1372. godine (15 članova, preneta neka ovlašćenja velikog veća). Veliko veće
bira Veće umoljenih, a Veće umoljenih bira članove malog veća i ostale činovnike

Comes – posle 1371. godine bira se na godinu dana. Predsedava od tad i većem umoljenih.
Najznačajniji činovnici su sudije, bira ih do 1372. godine malo veće a od 1372. god veće
umoljenih

Notarijat se do 12. veka razvija i uglavnom ga čine sveštenici. Nalazi se preko puta crkve Sv.
Trifuna.

Notar: prisustvuje sednicama veća, vodi zapisnik i potpisuje, za vreme sudskih rasprava
prisustvuje u sudu, vodi zapisnih, piše testament i isprave, isprave (carta, instrumentum)

Statut et leges civitatis Cathari, štampan 1616. godine, X kodifikovan.

Sv. Trifun je 1. februara, ne 14. u to vreme.

Biskupija u Kotoru je pod nadbiskupijom u Bariju.

Državni arhiv u Kotoru, osnovan 1949. godine, a od 1967. godine menja ime u Istorijski arhiv u
Kotoru.

Fondova i četrdesetak zbirki, od ukupno 1300m dužine arhivske građe (od srednjeg veka do
danas)

Mali deo građe iz sr. veka. Najstariji document je iz 1309. godine.

Najstarija arhivska knjiga; prva knjiga kotorskih notara (1326 – 1335)

Građa za srednji vek je u nekoliko zbirki:

Sudsko notarski spisi : 1326 – 1795, 1812 – 1944, 182 knj.,

Zbirka diploma (dukali i listine) 1309 – 1822

Zbirka Arhivalija, 1452 – 1954.

Mletački Arhiv

- Dana se zove ,,Državni Arhiv u Veneciji

- Osnovan je 1815. godine pod austrijskom vlašću
- U njemu se čuva građa iz notarskih arhiva, ličnih i porodičnih zbirki…
- Smešten je u franjevačkom samostanu Sv. Marie
- oko 70km arhivske građe u arhivskim serijama proisteklih iz upravnih organa vlasti

Veliko veće – najvažniji zakonodavni organ vlasti: 480 lčanova iz redova patricija ga čini, pa oni
biraju članove ostalih veća, druge činovnike i kneževe. Odluke velikog veća sačuvane su za
period 1532 – 1733

Veće umoljenih – senat: organ koji je određivao politiku, administraciju i finansije na svim
poljima; Odluke veća beležene su u seriji ,,Misti’’ do 1440. godine. Deo je uništen u požaru a
sačuvan je zaperiod 1332 – 1440. Od 1440. Misti se deli na 2 serije:

a) Senat kopno i b) Senat more; comissioni od 1318 – 1619

Malo veće: čini ga 6 većnika sa duždem na čelu i 3 predstavnika iz organa; kolegij od 1327.
sačuvano

Quarantina (40 torica) – Presvetlo gospodstvo tj. Serenissima Signoria ili Sinorija. Sinjorija u
ovom sastavu je predsedavala svim ostalim većima. Pregledali su izveštaje, molbe, pregledali
zaključke, smišljali tačke dnevnog reda...
Veće desetorice – na mletački organ, brine se za red i napredak države i zaštitu njenih građana;
ustanovljeno je početkom XIII veka; menjalo nadležnosti tokom vremena; sudi u teškim delima;
sačuvano od 1310. godine

Opštinsko gravebranivalštvo – čuvalo po jedan primerak odluka velikog veća (zato svi sačuvani),
vodili registar o pripadnosti pojedinaca venecijanskom patricijatu; registri od 1232. godine

Zbirka commemorali – prepisi dokumenata od 1300. godine

Libri pactorum – ugovori koje je Venecija sklapala između 883. godine i 1436. godine

Istraživači u Mletačkom arhivu:

Njegoš je boravio u Veneciji 1846/7 i na Cetinje je doneo mnoge ispise dokumenata (O Šćepanu
malom i drugim stvarima)

Ivan Klikiljević Saksinski je 1853. godine istraživao u arhivi i prepisao povelje srpskih kraljeva

1852. Društvo srpske slovesnosti (preteča SANU), koje je sredinom XIX veka skupljalo građu za
srpsku istoriju poverilo je Janku Šafariku da nastavi

1857. godine Janko Šafarik odlazi u Veneciju: 1800 dokumenata značajnih za srpsku istoriju

1858. godine Janko Šafrik opet u arhivi

Građa koju je Šafarik prepisao objavljena je u :

1) Glasniku DSS 11-15 (1859 – 1862)

2) Srpski spomenici Mletačkog arhiva, Acta archivi Veneti spectaritia od historiam Serborum et
relogorum Slavorum I – II; Beograd 1860 – 1862

Sime Ljubić, Listine o odnošajih južnoga slavenstva i Mletačke republike I – X; Zagreb 1868 –
1882

Sime Ljubić, Comissiones et relationes Venetae, Zagreb 1873.

1890. Konstantin Jiriček u Veneciji

Ludovicus Thaology, Constantinus Jiriček, Emiliano de Suffray – Acta er diplomata res Albaniae
mediae aetais i illustralis I – II; Vindobonae 1913, 1918.

Josephi Valentini, Acta Albaniae, Vereta saeculorum XIV et XV, i I – XXI, Palermo 1967 -+
1975

Ruža Ćuk, Srbija i Venecija u XIII i XIV veku, Beograd 1986.

Momčilo Spremić, Srbija i Venecija VI – XVI, Beograd 2014.

Tajni Vatikanski arhiv

Sredinom XVII veka se sreće u dokumentima pod ovim imeno; tada je bio privatan papski arhiv

85km arhivske građe

U vreme pape Damasa I (366 – 384) pominje se papski arhiv, a od Inoćentija I (401 – 417) se
redovno pominje

U vreme pape Siksta IV (1471 – 1484), podignuta je nova zgrada papske biblioteke gde je bio
smešten i arhiv

U vreme pape Pavla V (1605 – 1621) osnivanje arhiva kao posebne ustanove kakvu danas znamo

1881. godine, Papa Lav XIII dozvolio je na lični rad u arhivi

Filipo Ričeputi, Danijele Farvati i Jakopo Koleti, iliricum Sacrum I – VIII, Rim 1751 – 1815

Ivan Kukuljević je 1856. godine u Rimu pronašao prepis pisma koje je upućeno Petro 878.
godine

Auvugstinu Theimer, Vetera monumenta Slavorum Meridionalium historiam illustralis, rim

1863.
Auvustinus Theimer, Vetera monumenta historica Hungariam sacram illustralis Roma 1859-
1860.

Arhiv Hilandara

- Na poluostrvu Atos, pre su tu postojala paganska plemena

- Bogorodica je krenula Kipru, bura, dovela je do poluostrva nedaleko od man. Ivirona
- 843. godine se pominju anahoreti (monasti)
- neprikosnov Svete Gore – potvrda carskim hrisovuljama tokok IX veka i kasnije za
vreme Romana Lakapina
- Manastir Lavra je prvi po rangu i ugledu (Velika Lavra)
- organizovano monaštvo do 963. godine i tada anahoreti gube svoj značaj
- Gruzijski Iviron je osnovan 950. godine
- Grčki Vatoped je osnovan 985. godine
- Prvi ktitor Hilandara je Georgije HIlandaris (kao grčki). U izvorima se pominje i
1076. godine nakon čega je napušten
- Obnovili su ga Simeon Nemanja i Sava Nemanjić a dobijena je i hrisovulja od cara
Aleksija III Anđela da Hilandar bude samoupravni manastir. Iste godine i Nemanja je
izdao ktitorsku povelju. Od tog doba potonji vladari izdaju povelje Hilandaru
- Delatnost kralja Stefana Milutina: saborni hram 1283. godine, a podigao je najviše
pirgova na moru, in a putu ka Hilandaru, oba su završena ono 1300. godine
- Car Stefan Dušan – 10 povelja, organizacija manastirjske metohije, zaokružena

Arhiv manastira:

1) srednjovekovne hrisovulje i povelje

2) arhivske knjige (1770 – 1930)

3) srpski spisi (1702 – 1930)

4) grčki spisi (1615 – 1930)

5) turcika (1464 – 1912)

6) spisi iz kelija preminulih monaha

7) lični fond Save Hilandarca

8) lični font episkopa Melentija (1892 – 1919)

9) zbirka fotografija

10) zbirka Ljotić, 11) zbirka Roš 12 Zbirka Varia

1) srpska akta ( 1198 – 1685): 154 dok

2) grčka akta ( 1009 – 1768): 171 dok

3) vlaška akta (1488 – 1894): 31 povelja

4) ruska akta ( 1556 – 1658): 9 dokumenata

5) bugarska akta (1259 – 1348): 2 povelje

- opis: Dušan Sanduk Srpska srednjovekovna akta u manastiru Hilandaru.

hilandarski zbornik 10 (1998) SANU, Arvih Srbije, veliki deo digitalizovan
posle požara 2002. godine
- Najznačajnije zbirke povelja:

F. Miklosich, Monumenta Serbica, Viennae 1858.

Lj. Stojanović, Stari srpski hrisovulji, akti, biografije…

S. Novaković, Zakonski spomenici Srbije srednjeg veka, Beograd 1912.

Ćirilične isprave – Sv. Pantelejmon, Esfigmen, Lavra, čuva se veći broj akata

A. Solovjev i V. Mošin, ćirilične i grčke povelje

Arhimandrit Leonid, 18. dokumenata – 15. srpski ostala vlaška

priredilo ga je društvo Janka Šafarika

Arhram mon. stara srpska pisam iz ruskog manastira Sv. Pantelejmona u Sv. Gori

Manastir Lavra, 12 akata – Dragutin Anastasijević

Srpski arhiv Lavre Atonske, spomenik SKA 56 (1922)

Manastir Vatoped 22 akta – Laskaris

Povelja Stefana Nemanjića hilandaru 1201/2 je najstariji ćirilični rukopis u

Hilandaru

- Knez Lazar je nastavio tradiciju Nemanjića, podigao je pripratu, bio je

darodavac hilandarske bolnice
- U vreme Brankovića, odnosi su se promenili, ostvaren je jak uticaj. Gerasim,
hilandarski monah je brat Vuka Brankovića
- ukinut dohodak
- 1405. godine Lazarevići vraćaju svoj uticaj u Hilandar
- Stonski dohodak – Dubrovnik je isplaćivao sve do ukidanja Dubrovačke
republike Hilandaru
- dohodak se i simbolično nazivao ‘sveća’
- Lavra, Vatoped, Iviron, Hilandar – iz njihovih redova se bira prota Svete
Gore, koji se bira svake četiri godine
- utvrđeni, glavna crkva u sredini, crvene boje, odatle se ideja prenela na
prostor Srbije
- 4. marta 2002. godine je izbio veliki požar
- Velika vrednost starina
- Samo su u Dubrovniku i na Atosu sačuvani srednjovekovni arhivi
- Odlazak Jovana Rajića u Hilandar, istorija raznih slovenskih naroda
- Vasilije Barski,
- grčki Ustanak 1821
- Rusi – Viktor Grigorović, Porfiije uspenski
- Srpski slikar – Dimitrije Avramović
 - Rusi ponovo Borave u Hilandaru
- arhimandrid Monid
- Nićifor Dučić
- Sava Hilandarac 1871 – 1911, ček poreklom, zasluge za sređivanje arhive
- Ljubomir Kovačević, pepisao 95 povelja, mahom su Hilandara, prepisi su
Prvom svetskom ratu, deo prepisa dao je pre novakoviću koji je izdao zbirku
- Stojan Novaković, Zakonski psomenici srednjeg veka
- Značajan broj hilandarskih povelja dalje je neobjavljen
- Radili su Vladimir, Solovjev, Mošin

Biblioteka manastira

- U karejskom i hilandarskom tipiku, zatim je za vreme Milutina pominju i

manastirske knjige
- pergamentni rukopisi sui z XII veka
- karejski tipik, autobiograf Sv. Save (1199), čuva se u prepisu iz vremena
možda monaha Save
- Miroslavljejo Jevanđelje, 1896. godine čuvano, zatip poklonjeno kralju
Aleksandru Obrenoviću zajedno sa osnivačkom poveljom Hilandara
- Hilandar se izdvaja zbirkom ćiličičkih rukopisa i po tome je njegova
biblioteka prva na Sv. Gori
- Riznica manastira sadržu jedinu sauvanu srpsku srednjovekovnu biblioteku
- Sava, Domentijan, Teodosije, iguman Danilo
- Određen material je prenet u Hilandar
- Ukupno 1150 rukopisa, danas 1076 na papiru, 74 na pergamentu
- Nisus vi rukopisi iz srednjeg veka
- Dimitrije Bogdanović je priredio catalog ćiriličnih rukopisa manastira
Hilandara
- Prilikom povlačenja u Nišu je iszgubljena, nije pronađena do današnjih dana