Buku Teks Sains KSSM T1

kepada
Saintifilk
Apakah Sains?
Apakah kuantiti fizik?
Bagaimanakah cara untuk
m engukur ketumpatan?
Marilah kita mengkaji:

Penggunaan alat pengukur, kejituan,
Sains adalah sebahagian kepersisan, kepekaan dan ralat
daripada kehidupan harian Ketumpatan
Makmal sains anda • Langkah dalam penyiasatan saintifik
• Kuantiti fizik dan unitnya • Sikap saintifik dan nilai murni dalam
m enjalankan penyiasatan saintifik
BULETIN SAINS
A S A L U S U L SAINS
erkataan Sains asalnya daripada perkataan Latin “Scientia”
P yang berm aksud pengetahuan fenom ena alam sem ula jadi. Orang
pada zaman dahulu m em erhatikan kejadian sem ula jadi seperti pelangi
atau petir. M ereka m em berikan penjelasan tentang cara dan faktor
kejadian tersebut berlaku berdasarkan pem aham an m ereka sendiri.
Bagaim anapun pem aham an m ereka selalu dipenuhi dengan unsur mitos
dan kepercayaan. M enyedari kelem ahan ini, ahli sains m ula
m elakukan eksperim en secara sistem atik m engikut langkah
saintifik yang betul. Hal ini m em bolehkan pengum pulan data
yang digunakan untuk m em buat kesim pulan proses kejadian
fenom ena tersebut.
K A TA K U N C I
• Pemboleh ubah
i Fenomena alam semula jadi
• Unit S.I.
• Ralat sistematik • Hipotesis
• Pemerhatian dan • Imbuhan
eksperimen sistematik
• Inferens
• Kerjaya sains • Ralat rawak
• Sesaran air • Nilai murni
• Simbol amaran
S a in s a d a la h S e b a h a g i a n d a r ip a d a
K e h id u p a n S e h a r ia n
M ari kita b eiajar
Menghubungkan aktiviti seharian dengan sains.

Mengitlak maksud sains.
Merumuskan kepentingan bidang sains tersebut dalam kehidupan seharian.
Memerihalkan bidang sains.
Berkomunikasi mengenai kerjaya dalam bidang sains.
Menghubung kait subjek yang perlu dipelajari dengan kerjaya bidang sains yang diminati.
Memerihalkan inovasi teknologi.
Apakah Sains?
Cuba lihat fenomena di sekeliling anda.
Gambar foto 1.1 Fenomena alam sekitar
Untuk memahami faktor dan cara fenomena ini berlaku, maka kajian sains perlu
dijalankan. Sains ialah disiplin ilmu yang melibatkan pem erhatian dan eksperimen
yang sistematik terhadap fenomena alam semula jadi.
Bab 1: Pengenalan kepada Penyiasatan Saintifik
Lihat aktiviti kehidupan seharian kita.
Gambar foto 1.2 Aktiviti dalam kehidupan seharian

A dakah sains m engubah atau mempengaruhi aktiviti dalam kehidupan seharian
anda? Berikan beberapa contoh lain aktiviti dalam kehidupan seharian yang berkaitan
dengan sains.
Apakah Kepentingan Sains dalam Kehidupan Seharian?

Contoh-contoh kepentingan sains dalam kehidupan seharian ditunjukkan dalam rajah
di bawah.
K epentingan sains dalam kehidupan seharian
Bangunan tinggi Satelit TV
M enyum bang kepada bidang kejuruteraan Penciptaan satelit m enyebabkan kom unikasi
seperti pem binaan bangunan pencakar langit m enjadi lebih cepat dan efektif.
______________ yang canggih._______________
Vaksin
%
M eningkatkan hasil tanam an dengan Penem uan vaksin dan antibiotik dalam bidang
p en em uan baja, racun serangga dan perubatan m em bantu mengawal penyakit
penggunaan kaedah hidroponik. berjangkit dan m engurangkan kadar kem atian
Rajah 1.1 Contoh-contoh kepentingan sains dalam kehidupan seharian
Bab 1 ( 5
Bidang Sains
Sains boleh dibahagikan kepada banyak bidang. Peta pokok di baw ah ini menunjukkan beberapa bidang sains yang penting
berserta contoh.
Bidang sains
Biologi Kimia Geologi Astronomi Meteorologi
Kajian tentang Kajian tentang

Kajian tentang p erubahan cuaca
benda hidup
batuan, tanih dan iklim
Kajian ten tang Kajian tentang dan m ineral
tenaga dan jirim dan tindak
Kajian tentang
kesannya Contoh: balas yang berlaku Contoh:
planet, bin tan g dan
terh ad ap jirim Zoologi, objek lain dalam H idrom eteorologi
Contoh:
m ikrobiologi, Geokim ia, alam sem esta
fisiologi, b otani geom orfologi
Contoh: dan geofizik
Contoh:
Kejuruteraan,
Farm akologi,
tenaga elektrik Contoh:
forensik, toksikologi
Astrofizik
Rajah 1.2 Pengelasan bidang sains

Kerjaya dalam Sains

A pakah cita-cita anda setelah dewasa kelak? Senaraikan pengetahuan sains yang perlu
anda kuasai untuk mencapai cita-cita anda ini.
Saya hendak
Saya pula h endak
m enjadi ju ru te ra .
m enjadi d o k to r. A pakah
A pakah subjek
subjek yang p e rlu saya
yang pe rlu saya
pelajari?
pelajari?
Rajah 1.3 Cita-cita murid

Beberapa contoh kerjaya sains yang berkaitan dengan subjek yang perlu dipelajari
ditunjukkan dalam peta pokok di bawah.
Kerjaya dalam sains
Fizik Biologi Kimia Geologi

I------------- I I
Ahli astronom i D oktor perubatan Ahli farm asi Ahli geologi
Ahli oseanografi Ahli botani Ahli oseanografi G uru
G uru Ahli zoologi G uru
Ahli m eteorologi G uru Ahli forensik
Jurutera Ahli oseanografi Ahli kim ia
Ahli fizik Ahli m ikrobiologi
Ahli biologi
Rajah 1.4 Kerjaya dalam bidang sains
Gambar foto 1.3 Kerjaya dalam bidang sains

Inovasi Teknologi
Kebanyakan mesin dan alat
yang kita gunakan setiap hari
ialah hasil reka cipta sains,
contohnya kereta, kapal terbang,
telefon, kom puter dan sebagainya.
Mesin dan alat tersebut membantu
kita menyelesaikan masalah dalam
kehidupan seharian kita.
'Gambar
J t t i u u a r ifoto
u i u 1.4
i . 4* rPerkembangan teknologi
c r w rn u u n g u n b c ^ n u iu g i
otQ Aktivitii KM K”
3 9 .................................................. ■§■
Tujuan: C ontoh inovasi teknologi dalam m enyelesaikan m asalah dalam kehidupan seharian
Arahan
1. Secara berkum pulan, cari m aklum at tentang contoh inovasi teknologi untuk
m enyelesaikan m asalah dalam kehidupan seharian. M aklum at boleh diperoleh
daripada Internet, m ajalah, surat khabar, atau sum ber-sum ber lain.
2. Bincangkan m aklum at yang telah dikum pulkan dan bentangkan hasil
perbincangan kum pulan anda di dalam kelas dengan m enggunakan m ultim edia,
contohnya Powerpoint.
3. Bincangkan cara-cara robot dapat m em bantu kita dalam kehidupan seharian.
Perhatikan Raj ah 1.5.__________ __
0 © Saya boleh
Saya boleh * ® m e m b a n tu tu a n
m e m b a n tu tu a n \ saya m em baiki
saya m engem as alat e le k trik .
rum ah. d r-
Rajah 1.5 Robot digunakan dalam kehidupan seharian
Berita Sains
Tahukah anda?
H adiah Nobel diberikan kepada ahli sains yang
cem erlang dalam beberapa bidang sains setiap
tah u n di Stockholm, Sweden. Layari lam an web
yang berikut untuk m endapatkan m aklum at lanjut.
http://www.nobelprize.org
Hadiah nobel
http://wvvw.nobelprize.org Gambar foto 1.5 Hadiah Nobel
Praktis Formatif
1. T andakan ( / ) pada proses yang m erupakan fenom ena alam sem ula jadi.
P ertum buhan bayi | | Pem binaan bangunan pencakar langit
Penem uan ubat baharu | | Kejadian siang dan m alam

2. Isi tem pat kosong dengan jaw apan yang betul.
(a) Kajian sains m elib atk an ________________ d a n .
sistem atik terhadap fenom ena alam sem ula jadi.
(b) P enem uan vaksin u n tu k m enangani jangkitan denggi b aru -b aru ini m erupakan
pengetahuan sains yang diaplikasikan dalam b id a n g _________________ oleh
ahli m ikrobiologi.
3. Senaraikan beberapa bidang sains dan kerjaya yang berkaitan dengannya.
M a k m a l S a in s A n d a
Mengenal pasti dan menyatakan fungsi radas.

Mengenal pasti simbol dan contoh bahan berbahaya di dalam makmal.
Melukis dan melabel radas yang biasa digunakan di dalam makmal dan membuat pengelasan
berdasarkan kegunaannya.
Mewajarkan peraturan dan langkah keselamatan di dalam makmal.
M akmal sains ialah satu bilik yang dikhaskan untuk menjalankan kajian atau
eksperimen saintifik. Di dalam makmal, terdapat pelbagai bahan dan radas.
Contohnya, silinder penyukat, kaki retort, pipet dan lain-lain.
Gambar foto 1.6 M akmal sains

Jadual 1.1 Radas makmal dan fungsinya
Memanaskan
bahan kimia
Tabung dalam
didih kuantiti
yang kecil
Mengisi
bahan kimia
dalam
Tabung uji
kuantiti
yang kecil
Bikar
Mengisi
bahan kimia
dalam
Kelalang kon kuantiti
yang besar
Kelalang dasar
leper
M enyukat
isi padu
cecair
Silinder
penyukat
B ab l
1 0 2 Bal
Untuk
memegang Untuk tujuan
atau penyejatan
menyokong
sesuatu radas
Kaki retort
A k tiy iti .........................................................................

• Tujuan: M engenal pasti radas yang biasa digunakan di dalam m akm al
: Arahan
\ 1. Secara berkum pulan, perhatikan radas yang biasa digunakan di dalam m akm al.
• 2. Kenal pasti setiap radas di dalam m akm al dan nyatakan fungsinya. Catat dalam
i b u k u Amali.
| 3. Lukis dan labelkan radas tersebut dalam buku Amali.
• 4. Kem udian, bincangkan pengelasan radas-radas tersebut berdasarkan penggunaannya.
• 5. Persem bahkan hasil perbincangan kum pulan di dalam kelas dengan m enggunakan
: peta pokok.
Simbol Bahan Berbahaya di dalam Makmal g Ekapiorasi; Sains

P e rn a h k a h a n d a lihat sim bol Sesetengah bahan
sep erti R ajah 1.6? A p a k ah m a k su d kim ia se p e rti kalium
sim bol itu? dan litiu m boleh
b e rtin d a k balas jika
te rd e d a h kepada
udara. Oleh itu, bahan
kim ia te rs e b u t perlu
Rajah 1.6 Simbol amaran disim pan di dalam
m in ya k parafin.
Kebanyakan bahan kim ia

yang kita gunakan di dalam
m akm al sains berbahaya.
Kita m e sti p e rh a tika n sim bol
am aran pada b o to l bahan
kim ia dengan te liti sebelum
m e n g g unakannya u n tu k
m engelakkan kem alangan.
Gambar foto 1.8 Litium disimpan di

Gambar foto 1.7 Bahan kimia dengan simbol amaran dalam minyak parafin
Bab 1 U
Simbol-simbol Amaran
Bahan merengsa B ahan kim ia yang m erengsa boleh m enghasilkan wap atau wasap
yang dapat m em edihkan m ata, hidung dan tekak. ELAKKAN
daripada m enghidu wap atau wasap. G unakan bahan kim ia
tersebut di dalam kebuk wasap. Contoh: kloroform dan am m onia
Bahan radioaktif
B ahan ra d io a k tif m engeluarkan sinaran
radioaktif yang dapat m enyebabkan kanser.
Contoh: uranium dan plutonium .
Bahan mengakis Bahan kim ia ini bersifat m engakis. JANGA! sentuh

bahan ini kerana akan m elecurkan kulit. Sekiranya
terkena pada kulit, cuci bahagian tersebut dengan air
yang banyak. C ontoh: asid dan alkali pekat.
Bahan beracun / toksik
Bahan kim ia ini b eracu n atau toksik. JANGAN
m inum , m akan, m enghidu atau m erasa bahan ini.
Contoh: m erkuri dan klorin.
Bahan mudah meletup

Bahan kim ia ini m udah m eletup. G unakan
bahan ini m engikut arahan dengan CERMAT.
C ontoh: gas hidrogen dan gas butana.
Bahan mudah terbakar

Bahan yang m u d a h m engew ap dan terb a k ar.
JAUHKAN bahan ini daripada sum ber api atau
haba. G unakan bahan ini m engikut arahan
dengan cerm at. C ontoh: alkohol dan petrol.
Rajah 1.7 Simbol-simbol amaran
A—ktivitij
..... - -. j&KBMM
Tujuan: M engenal pasti sim bol am aran bahan berbahaya
Arahan
1. Jalankan aktiviti secara
berkum pulan. Kenal
pasti sim bol am aran abaran inda Q
bahan yang berbahaya di
Bagaimanakah anda akan
dalam m akm al anda. memindahkan 10 ml bahan
2. Bincangkan m aklum at kimia yang mengakis ke
yang telah diperoleh. dalam suatu bikar?
3. B entangkan hasil Bincangkan. Apakah yang
perbincangan kum pulan Gambar foto 1 9 f f ‘m kimia f akan berlaku jika anda
j j. j i in dalam makmal menggunakan bikar plastik
anda di dalam kelas.
untuk tujuan ini? Mengapa?
Peraturan dan Langkah-Langkah Keselamatan di dalam Makmal
U ntuk mengelakkan kejadian yang tidak

diingini, kita perlu sentiasa mematuhi
peraturan dan langkah-langkah keselamatan di
dalam makmal.
Peraturan di dalam makmal
Jangan m asuk ke dalam m akm al tanpa kebenaran.

Jangan m ulakan eksperim en sebelum diarahkan oleh guru.
Baca arahan d an faham i arahan eksperim en terlebih dahulu.
G unakan sem ua b ahan kim ia dan peralatan dengan betul dan cerm at.
D ilarang m inum , m akan dan berm ain-m ain di dalam m akm al.
D ilarang m engeluarkan peralatan dan bahan kim ia dari makm al.
Kem balikan peralatan dan bahan kim ia ke tem pat sim panan asal jika dialihkan.
Pastikan tem pat m enjalankan eksperim en sentiasa kem as dan bersih.
Cuci sem ua peralatan dan buang bahan buangan m engikut kaedah yang betul.
Cuci tangan dengan air dan sabun sebelum m eninggalkan m akm al.
L a n g k a h -la n g k a h k e se la m a ta n k e tik a m e n g g u n a k a n b a h a n k im ia d an radas
Jangan halakan hujung G unakan cerm in

tabung uji ke arah diri pelindung m ata ketika
sendiri atau orang lain. m encam purkan atau
m em anaskan
bahan kimia.
Jangan m erasa
Jauhkan bahan kim ia yang atau m enghidu bau
m udah terbakar daripada kecuali dibenarkan
sebarang sum ber api. oleh guru.
<8 r
Bab 1 ( 13
Jika berlaku kemalangan, kita janganlah panik sebaliknya mengambil tindakan yang
sepatutnya seperti situasi di bawah.
Bahan kim ia yang

.. te rtu m p a h juga H ati-hati, elakkan
p erlu dila p o rka n bahan kim ia te rke n a
O | ^ kepada g uru. ta n g a n anda.
Ingat, ya Farah. Jika

Din, ce pat keluar! Ada
kebakaran. Saya sudah bahan kim ia te rm a s u k
m e m a tika n suis e le ktrik . M ari ke dalam m u lu t atau
kita b e rita h u kepada cikgu. te rk e n a bahagian lain,
kita pe rlu m em bilas
bahagian itu dengan air
yang banyak.
A* A
V V_ A k tiv iti
Tujuan: M engkaji peraturan di dalam m akm al dan langkah-langkah keselam atan
Arahan
1. Jalankan aktiviti secara berkum pulan. Setiap kum pulan perlu m encari m aklum at
tentang satu daripada tajuk yang berikut:
(a) Peraturan di dalam m akm al
(b) L angkah-langkah keselam atan
(c) Langkah-langkah m encegah kebakaran
(d) T indakan yang perlu diam bil jika berlaku kem alangan
2. Bincangkan m aklum at yang telah diperoleh dan bentangkan hasil perbincangan
k um pulan anda di dalam kelas.
Praktis Formatif 1 .2
1. Lukis radas-radas yang berikut.

(a) Kelalang dasar leper (b) Kelalang kon (c) Tabung didih (d) Silinder penyukat
2. (a) A pakah m aksud sim bol-sim bol am aran yang berikut?
(b) N yatakan dua contoh b ahan kim ia yang m em punyai sim bol am aran di (a)(i).
3. Suhaim i terlihat kebakaran kecil berlaku di atas m eja m akm al. A pakah tindakan yang
perlu diambilnya?
K u a n t it i F iz ik d a n (Jn itn y a
M ari kita belajar
Mengenal pasti dan menggunakan unit yang berbeza bagi kuantiti fizik yang berbeza.
Mengenal pasti maksud simbol dan nilai simbol bagi imbuhan yang digunakan dalam pengukuran.
Menukar unit kuantiti asas, iaitu jisim, panjang dan masa seperti gram kepada kilogram, sentimeter
kepada meter, saat kepada jam dan sebaliknya.
Mewajarkan kepentingan penggunaan unit S.I. dalam kehidupan seharian.
Jadual 1.2 Kuantiti fizik asas W . - s

Imbas kembali pengukuran yang telah anda
pelajari semasa di sekolah rendah. Kuantiti Kuantiti asas U nit S.I. Sim bol unit S.I.
fizik dalam sains ditakrifkan sebagai sifat Panjang m eter m
fizikal yang boleh dihitung, iaitu boleh Jisim kilogram kg
diukur dan dikira. Kuantiti fizik asas yang Masa saat s
sentiasa digunakan ialah panjang, jisim, Suhu Kelvin K
masa, suhu dan arus elektrik (Jadual 1.2). Arus elektrik A m pere A
U ntuk keseragaman penggunaan, unit Sistem

Antarabangsa atau Systeme International d'Unites (S.I.)
M asa Silam
digunakan. Hal ini membolehkan pertukaran data dan Unit S.I. dijadikan sebagai
unit piawai kuantiti fizik
pengetahuan saintifik dilakukan ke seluruh dunia dengan asas sejaktahun 1960
lebih tepat. untuk mengelakkan
masalah perbezaan
A *A unit pengukuran.
V Vi A k tiviti ••
Tujuan: M engenal pasti kuantiti fizik, nilai dan unit S.I. yang digunakan
Arahan
1. Lihat objek di G am bar foto 1.10. N yatakan unit S.I. yang boleh anda gunakan untuk
m engukur kuantiti fizik setiap objek.
(a) (c)
Panjang meja Jisim bawang Suhu air
Gambar foto 1.10 Objek

2. Perhatikan nilai dan unit yang digunakan pada spesifikasi dan label barangan harian.
3. C atatkan hasil kerja anda dalam buku amali.
R6C S I Z E A A U M 3 1 -SV
Nilai dan u n it
Nilai dan u n it
Gambar foto 1.11 Barangan harian
Bab l ( 15
-
Sekiranya nilai unit kuantiti fizik sangat besar atau kecil, im buhan yang sesuai
boleh digunakan.
Jadual 1.3 Nilai imbuhan dan simbol untuk nilai unit kuantiti fizik
T cir T>r| Imbuhan Nilai Bentuk piawai Sim bol Ihg0 ! f

0 VSic, 1 1 000 000 000 109 G
giga
Nilai imbuhan adalah
tvi c,J 9 mega 1 000 000 106 M
penting dan banyak
kilo 1 000 103 k digunakan dalam pengiraan.
Ac* h desi 0.1 10'1 d
O Ma senti 0.01 10-2 c
Mu ic mili 0.001 10-3 m
ivOn-t-c m ikro 0.000 001 10-6 V-
n c.V nano 0.000 000 001 10-L) n
|)i Co
Pertukaran Unit Kuantiti Asas
A ) Jisim
Contoh:
x 1000
1. 1.9 kg:
1.9 kg = 1.9 x 1000
1900 g
kilogram (kg) gram (g)
2. 8200 g = -kg
8200 g = 8200 -s- 1000
= 8.2 kg
* 1000
( P a n ja n g
x 1000 x 10 x 10 x 10
kilom eter (km) m eter (m) desim eter (dm )
- 1000 * 10
Contoh: Contoh:
1. 80 m = cm 2. 600 cm .m 3. 95 m m = . .m
80 m = 80 x 100 600 cm = 600 - 100 95 m m = 95 - 1000
= 8 000 cm =6m = 0.095 m
m M asa
x 60 x 60 Contoh: Contoh:
1. 7 m in = 2. 450 s = . -J
jam (j) m init (m in) saat (s)
7 m in = 7 x 60 450 s = 450 - 60 - 60
= 420 s = 0.125 j
-6 0 -6 0
Kepentingan Unit Piawai dalam Kehidupan Harian

Ketidakseragaman unit dalam U )|k - ^*2 l a f i t
kehidupan boleh mendatangkan
Imbas kembali ukuran zaman dahulu yang dipelajari semasa
kekeliruan. Sebagai contohnya, rakyat
di sekolah rendah, iaitu kaki, jari, depa, jengkal, hasta dan
di beberapa buah negara m enyukat Iain-lain yang digunakan untuk mengukur panjang.
barang dengan m enggunakan kati dan (a) Jengkal tangan
tahil, manakala rakyat di negara lain
pula menggunakan cupak, gantang,
kaki dan ela. Penggunaan unit ukuran
yang sama boleh m em udahkan ahli (c) Langkah
sains untuk berkomunikasi di peringkat
antarabangsa. Masalah seperti dalam
situasi di baw ah akan timbul jika tidak
m enggunakan unit piawai.
A J
Rajah 1.8 Ukuran zaman dahulu
S itu a si 1 S itu a si 2
Baiklah, m ak.
Zaidi dan Hafiz, u ku r
pa njang kelas dengan
Syura, to lo n g
m eng guna ka n kaki.
belikan m ak kain
langsir sepanjang
Baiklah, cikgu.
tig a depa.
Pak cik, saya hendak

m e m b e li tig a depa
kain langsir. __
40 langkah
51 langkah
Jum lah langkah anda Depa Syura

ib u ,k e n a p a
Cikgu, kenapa berbeza kerana ja ra k pe n d e k sebab
kain langsir
jum lah langkah langkah setiap ini panjang? Syura masih
kam i berbeza? o ra n g berbeza. kanak-kanak.
9^ ) A ktiviti jgf. *mk •
• Tujuan: M enyedari im plikasi ketidakseragam an unit dalam kehidupan seharian
: Arahan
• 1. Jalankan aktiviti dalam kum pulan.
; 2. Setiap kum pulan perlu m engum pulkan m aklum at tentang im plikasi ketidakseragam an
• un it dalam kehidupan seharian.
j 3. Setiap kum pulan perlu m em bentangkan hasil perbincangan m ereka di dalam kelas
| dengan m enggunakan persem bahan m ultim edia seperti Powerpoint.
i Praktis Formatif A 1.3

1. Senaraikan lim a kuantiti fizik yang telah dipelajari. A pakah unit S.I. dan sim bol yang
digunakan u n tu k setiap kuantiti tersebut?
2. Tukarkan nilai-nilai yang berikut.
(a) 0.13 m = ______________ cm (d) 24 0 0 0 g = ______________ kg
(b) 18 000 m g = ______________ kg (e) 0.006 A = ______________ m A
(c) 4 m = _____________ pm
P e n g g u n a a n A l a t P e n g u k u r,
K e jitu a n , K e p e r s is a n , K e p e k a a n
d a n R a la t
M ari kita b elajar
Menggunakan alat pengukur yang betul dan dengan cara yang betul, untuk m engukur dengan persis
dan jitu kuantiti panjang, jisim , masa, suhu dan arus elektrik.
Menggunakan alat pengukur yang lebih jitu bagi membandingkan kejituan, kepersisan dan kepekaan
dalam pengukuran.
Menerangkan cara untuk mengurangkan kesan ralat sistematik dan ralat rawak.
Menganggarkan panjang, luas, jisim atau isi padu sesuatu objek dengan membuat anggaran sebelum
membuat pengukuran sebenar.
Menjelaskan dengan contoh inovasi dalam alat pengukur melalui pelbagai jenis
persembahan multimedia.
U ntuk tujuan pengukuran, alat pengukur yang berbeza

diperlukan bagi mengambil data dalam suatu
eksperimen. Kita perlu memastikan alat pengukur yang betul
Kejituan - Kebolehan alat
pengukur untuk mendapatkan
untuk m engukur dengan persis dan jitu kuantiti panjang, bacaan menghampiri atau
jisim, masa, suhu dan arus elektrik. menepati nilai sebenarnya.
Kepersisan - Kebolehan alat
pengukur memberikan bacaan
yang hampir sama apabila
pengukuran diulang.
Kepekaan - Kebolehan
alat pengukur mengesan
Gambar foto 1.12 Alat pengukur perubahan kecil sesuatu
kuantiti yang diukur.
V
Penggunaan Alat Pengukur yang Betul

m M e n g u k u r P an jan g
Panjang ialah jarak di antara dua titik. Unit S.I. panjang ialah
m eter (m). Panjang juga boleh diukur dalam m ilim eter (mm),
sentim eter (cm) atau kilom eter (km). > : yw
2 3 4l
' •= •• >■ , 3 '!> 1
apHplil
r r .
1 senggatan kecil
bersam aan 1 m m
Pembaris atau 0.1 cm. Pita pengukur
Gambar foto 1.13 Alat untuk mengukur panjang
Semasa m enggunakan pembaris, mata pemerhati hendaklah

berserenjang dengan skala bacaan untuk mengelakkan
ralat paralaks (Rajah 1.9). Ralat paralaks w ujud disebabkan 0 cm1 2 3 4 5 6 7
kedudukan mata yang tidak betul semasa mengambil ukuran.
Rajah 1.9 Cara mengelakkan
ralat paralaks
Lilfc M e n y u k a t J isim
J
Jisim sesuatu objek ialah kuantiti jirim yang terkandung
di dalamnya. Unit S.I. bagi jisim ialah kilogram (kg). Masa Sitam
Neraca tuas Neraca tiga alur Contoh alat pengukuran
jisim yang digunakan
pada zaman dahulu:
Rajah 1.10 Dacing
Gambar foto 1.14 Alat untuk menyukat jisim
M e n g u k u r M asa Butang mula, henti Gelang

dan set semula
Unit S.I. bagi masa ialah saat (s).
Unit lain masa termasuk minit
(min), jam (j), hari, bulan, tahun,
dekad dan sebagainya.
Jam ra n d ik d a p a t m e n g u k u r
te m p o h masa dengan k e jitu a n
0.1 s atau 0 .2 s.
Gambar foto 1.15
Jam randik
Bab 1
J U l M enyukat Suhu
j
Suhu ialah darjah kepanasan atau kesejukan sesuatu Bagi menukar darjah Celsius
objek. Unit S.I. bagi suhu ialah Kelvin (K). Walau kepada Kelvin, anda perlu
bagaim anapun, darjah Celsius (°C) biasanya digunakan menambahkan 273 pada
sebagai unit ukuran suhu dalam kehidupan. suhu dalam darjah Celsius.
0°C + 273 = 273 K
Termometer makmal
5’ ? .--V.r—^ T e rm o m e te r klin ik
________ d a p a t m e n y u k a t suhu
dengan ke jituan 0.1°C.
T e rm o m e te r m akm al d a p a t
m e n yu ka t suhu dengan ke jituan 1°C ..
Termometer klinik
Gambar foto 1.16 Alat untuk menyukat suhu
M e n y u k a t A ru s E lek trik
m
J
Ammeter digunakan untuk menyukat arus elektrik dalam sesuatu litar.
Ammeter
Gambar foto 1.17 Ammeter
Ralat sistem atik (ralat sifar) Ralat rawak (ralat paralaks)
Tombol Cermin
pelarasan antiparalaks
sifar - Mengelak
Ralat sifar positif Ralat sifar negatif ralat paralaks
Rajah 1.11 Ralat sistematik dan ralat rawak

D M e n y u k a t Isi p a d u A ir
20-
Silinder penyukat digunakan
untuk menyukat isi padu air.
x 11 ml
✓ 12 ml
Ralat paralaks berlaku apabila 10- - >
x 13 ml
mata pembaca tidak berserenjang A
dengan skala bacaan.
Cara b e tu l m e n yu ka t
isi padu air
Silinder penyukat
Rajah 1.12 Alat yang digunakan untuk m enyukat isi padu air
A ktiviti■
Tujuan: M enggunakan dan m engendalikan alat p engukur dengan betul
Bahan dan radas: Pem baris, pita pengukur, term om eter, jam randik, neraca tiga alur,
am m eter, silinder penyukat, buku, bikar, air.
Arahan
1. Jalankan aktiviti secara berkum pulan.
2. Setiap pasukan perlu m enjalankan pengukuran di lim a stesen secara b erterusan di
dalam m akm al dengan m enggunakan alat p engukur dan u n it yang betul.
(a) Stesen 1: M engukur ketebalan buku Sains T ingkatan 1 dan panjang papan tulis
(b) Stesen 2: M enyukat isi padu air dan suhu air
(c) Stesen 3: M enyukat m asa un tu k berjalan dari satu hujung m akm al ke hujung
yang lain
(d) Stesen 4: M enyukat jisim bikar dan buku
(e) Stesen 5: M engukur arus elektrik
3. Setiap stesen akan dibekalkan sehelai kertas un tu k m encatatkan keputusan pengukuran.
4. Setiap kum pulan perlu m engam bil bacaan tiga kali un tu k m endapatkan bacaan yang
jitu dan dapatkan bacaan purata seperti dalam jadual di bawah. Kem udian, nyatakan
perkaitan antara nilai senggatan pada alat pengukur dengan kejituan bacaan.
Alat pengukur Bacaan 1 Bacaan 2 Bacaan 3 Purata
Nilai senggatan terkecil:.

5. M asa yang diperuntukkan u n tu k setiap stesen ialah 10 m init.
6. Setiap pasukan ditem patkan p ada salah satu stesen. Loceng akan dibunyikan sekali
u n tu k m em ulakan pertandingan dan dua kali un tu k bergerak ke stesen yang berikutnya.
Bab 1 C J l
Penggunaan Alat Pengukur yang Lebih Jitu
M e n g u k u r P an jan g
A n g k u p V ern ier
A ngkup vernier digunakan un tu k m engukur k eteb alan a tau d ia m e te r lu ar,

d ia m e te r d alam dan k ed a la m an suatu objek. Bahagian terkecil bacaan
angkup vernier ialah 0.01 cm a ta u 0.1 m m . Oleh itu, angkup vernier lebih
jitu berbanding dengan pem baris yang hanya dapat m engukur bacaan terkecil
sehingga 0.1 cm atau 1 m m .
Skala
utama
Skala
vernier
Skala vernier segaris
dengan skala utama
0.02 cm
Bacaan = 3.20 + 0.02
= 3.22 cm
Rajah 1.13 Pengukuran objek bulat dengan angkup vernier
Ralat sistem atik disebabkan oleh pengukuran menggunakan alat pengukur

yang kurang tepat. Contohnya terdapat ralat sifar pada alat pengukur, ralat yang
disebabkan oleh orang yang melakukan pengukuran atau faktor persekitaran.
Ralat sifar boleh ditentukan apabila angkup vernier dirapatkan.
I
0 mr
Untuk menentukan ralat
*5 10 0 5 10
sifar positif, ralat sifar
0 5 10
dibaca dari tanda “0”
I f Garis ke 3. Baca dari r f Garis ke 6. Baca dari
pada skala vernier.
tanda “0" pada skala. tanda “ 10" pada skala.
Tiada ralat sifar Ralat sifar positif Ralat sifar negatif Untuk menentukan ralat
sifar negatif, ralat sifar
+ 0.03 cm ■0.06 cm
dibaca dari tanda “ 10 ”
Rajah 1.14 Ralat sifar angkup vernier , pada skala vernier.
Untuk m endapatkan bacaan sebenar, ralat sifar perlu diambil kira.

Bacaan sebenar = Bacaan angkup vernier - Ralat sifar
22 ) Babl
T o lo k S kru M ik ro m eter
Rahang Pengunci Skala vernier
L - 1
Skala utama Tolok skru m ikrom eter digunakan u n tu k m engukur

k eteb alan dan d ia m e te r objek kecil seperti kertas,
ram but dan lain-lain. Bahagian terkecil bacaan tolok
skru m ikrom eter ialah 0 .0 0 1 cm atau 0.01 m m . Oleh
itu, tolok skru m ikrom eter adalah lebih jitu daripada
Gambar foto 1.18 Tolok skru mikrometer angkup vernier dan pem baris.
Kedudukan m ata pem baca

pe rlu b e rse re nja n g dengan skala
Skala v e rn ie r m e n g a n d u n g i 5 0 bahagian.
bacaan u n tu k m engelakkan ra la t
1 senggatan skala v e rn ie r = 0.01 m m p a ralaks berlaku.
Skala
vernier
Bacaan tolok skru mikrometer = 3.50 + 0.38

= 3.88 mm
Rajah 1.15 Bacaan tolok skru mikrometer Rajah 1.16 Cara betul mengambil bacaan
Ralat sifar tolok skru mikrometer boleh ditentukan apabila rahang tolok skru
mikrometer ditutup sepenuhnya.
0 I
—
___
45
Ralat sifar positif Ralat sifar negatif

( + 0.01 mm) ( - 0.02 mm)
Rajah 1.17 Ralat sifar tolok skru mikrometer
Untuk m endapatkan bacaan sebenar tolok skru mikrometer, ralat sifar perlulah
diambil kira.
Bacaan sebenar = Bacaan tolok skru m ikrom eter - Ralat sifar
4
t
■
Angkup vernier
digital dan tolok skru
m ikrom eter digital
dapat m engukur
bacaan dengan lebih
tepat dan jitu. Angkup vernier digital Tolok skru m ikrometer digital
Gambar foto 1.19 Angkup vernier digital dan tolok

O ) M e n y u k a t Jisim skru mikrometer digital
Penim bang digital

m engukur bacaan jisim
Penimbang dengan lebih tepat dan jitu,
digital
Gambar foto 1.20 Penimbang digital
M e n y u k a t M asa
Jam ran d ik digital lebih tepat daripada jam ran d ik biasa kerana
dapat m engukur m asa sehingga 0 .0 1 saat, m anakala jam
randik biasa dapat m engukur m asa sehingga 0.1 saat sahaja.
Gambar foto 1.21 Jam randik digital

M enyukat Suhu
Termometer digital
Term om eter digital dapat m em berikan
bacaan suhu dengan lebih tepat dan jitu
kerana dapat m enyukat suhu sehingga 0.1 °C.
Oleh itu, term om eter digital digunakan di
klinik-klinik kini.
Gambar foto 1.22 Termometer digital
M e n y u k a t A rus E lek trik
oigual ammeter
A m m eter digital m em berikan bacaan arus

elektrik dengan lebih tepat dan jitu kerana
dapat m enyukat arus elektrik sehingga 0.01 A.
A m m eter digital
Gambar foto 1.23 Am m eter digital

24 ) Babl
Tujuan: M engukur, m engguna dan m engendalikan peralatan yang lebih jitu dengan betul
Bahan dan radas: Angkup vernier, tolok skru m ikrom eter, penim bang digital, am m eter
digital, term o m eter digital, term om eter klinik.
Arahan
1. Jalankan aktiviti secara berkum pulan.
2. Setiap kum pulan perlu m enjalankan aktiviti pengukuran di dalam m akm al dengan
m enggunakan alat p engukur yang lebih jitu.
(a) M engukur ketebalan buku Sains Tingkatan 1 dengan skala vernier dan tolok
skru m ikrom eter
(b) M enyukat jisim buku Sains T ingkatan 1 dengan penim bang digital
(c) M engukur arus elektrik dengan am m eter digital
(d) M enyukat suhu badan dengan term om eter klinik dan term om eter digital
3. Setiap kum pulan perlu m engam bil bacaan sebanyak tiga kali un tu k m endapatkan bacaan
yang jitu. N yatakan bacaan p urata yang diperoleh m urid di dalam jadual di bawah.
Kem udian, buat perkaitan antara nilai senggatan alat pengukur dengan kejituan bacaan.
Pastikan u n it dicatatkan.
Alat pengukur Bacaan 1 Bacaan 2 Bacaan 3 Purata
Nilai senggatan terkecil:__________________

4. Setiap kum pulan perlu m em bandingkan nilai bacaan yang diperoleh daripada Aktiviti
1.7 dengan bacaan yang diperoleh dalam aktiviti ini dari segi kejituan, kepersisan dan
kepekaan dalam bentuk jadual seperti yang berikut. Kaitkan nilai senggatan terkecil
dengan nilai kepekaan.
Kuantiti Bacaan
Alat pengukur Kejituan Kepersisan Kepekaan
pengukuran purata
Pem baris
Ketebalan Angkup vernier
buku Tolok skru
m ikrom eter
N eraca tiga alur
Jisim buku
Penim bang digital
A m m eter
A rus elektrik
A m m eter digital
Term om eter klinik
Suhu badan
Term om eter digital
5. B entangkan hasil dapatan anda di dalam kelas.

Soalan
1. A ntara pem baris, angkup vernier dan tolok skru m ikrom eter, yang m anakah lebih peka?
2. A ntara neraca tiga alur dan penim bang digital, alat yang m anakah dapat m em peroleh
bacaan yang lebih persis dan jitu?
Bagaimanakah Mengurangkan Ralat Sistem atik dan Ralat Rawak?
( M a t J
________ l '--------------------- i
( Ralat sistem atik j ( Ralat raw ak j
Ralat yang m alar p ada sesuatu alat pengukur K etidakpastian pengukuran yang disebabkan
yang diperoleh setiap kali pengukuran. oleh pem erhati semasa m em buat pengukuran.
C ontoh: C ontoh:
• Ralat sifar • Ralat paralaks
• Alat p engukur yang tidak jitu • Kecuaian pem erhati semasa
m engam bil bacaan
• Salah teknik
I I
C ara m engatasi: C ara m engatasi:
• M engendalikan eksperim en dengan • M engurangkan ralat dengan m engam bil
b erh ati-h ati bacaan u k u ran u n tu k beberapa kali dan
• M engulangi eksperim en dengan m engam bil nilai bacaan p urata
m enggunakan alat pengukur yang berbeza • M engurangkan kesan ralat paralaks, m ata
pem erhati hendaklah berserenjang dengan
skala alat pengukur.
Membuat Anggaran Sebelum Membuat Pengukuran Sebenar

Apabila alat pengukur yang sesuai tidak dijumpai oleh seseorang saintis semasa
menjalankan kajian atau penyiasatan saintifik, cara yang terbaik adalah dengan membuat
anggaran terlebih dahulu, kem udian barulah diikuti dengan penggunaan alat yang lebih
tepat dan jitu.
M e m b u a t a n g g a r a n p a n ja n g
Aktiyitij _ © .............................................................................
Tujuan: M em buat perkaitan antara kem ahiran m em buat anggaran dengan ;
pengukuran sebenar
Bahan dan radas: Pensel dan pem baris
Arahan
1. U kur panjang sebatang pensel = p cm.
2. U kur panjang m eja dengan pensel tersebut.
Panjang m eja = bilangan pensel x p
3. Kem udian, ukur panjang m eja dengan pem baris.
4. C atatkan ukuran panjang m eja dengan pem baris. Rajah 1.18 Menganggarkan panjang meja
Soalan
A pakah perbezaan antara ukuran panjang m eja dengan pensel (ukuran anggaran) dengan
u k u ran panjang m eja dengan pem baris (ukuran sebenar)?
< D M e m b u a t an ggaran lu a s
L u a s ia la h b e s a r s e s u a tu k a w a s a n . U n it S.I. u n tu k
lu a s ia la h m 2. U n tu k o bjek se k a ta , lu a s b o le h d iu k u r
m e n g g u n a k a n ru m u s . C o n to h n y a , lu a s seg i e m p a t
ia la h p a n ja n g x lebar. A p a k a h r u m u s lu a s o b jek -o b jek
la in s e p e rti d a la m R ajah 1.19?
U n tu k o b jek tid a k s e k a ta , lu a s b o le h d ia n g g a r k a n
m e n g g u n a k a n k a e d a h k e rta s graf. Rajah 1.19 Objek sekata
C ontoh:
Tandakan V ’ pada petak yang lengkap

dan juga petak yang separuh atau lebih
dari separuh lengkap.
Kirakan jumlah petak bertanda V dan
rekodkan keputusan anda.
Luas bentuk = 23 cm 2
Rajah 1.20 Menganggarkan luas sehelai daun
m M e m b u a t an g garan jis im
B e ra p a k a h jis im se h e la i k e rta s ? Jik a jisim b a g i 100
h e la i k e rta s ia la h 500 g, m a k a jisim s e h e la i k e rta s
Jisim 100 helai kertas = 500 g
d ia n g g a r k a n 5 g.
Rajah 1.21 Jisim 100 helai kertas
m M e m b u a t an g garan is i p a d u
Isi p a d u o b jek s e k a ta d a p a t d ik ira m e n g g u n a k a n r u m u s , m a n a k a la o b jek tid a k s e k a ta
p e r lu d ia n g g a r k a n m e n g g u n a k a n k a e d a h s e s a r a n a ir.
4 cm
23 cm 3
4 cm 15 cm3
4 cm -O bjek tidak
Isi padu = tinggi x lebar x panjang sekata
=4x4x4 Isi padu awal Isi padu akhir
= 64 cm 3 Isi padu batu
Objek sekata Objek tidak sekata = 23 cm 3 - 15 cm 3
= 8 cm 3
Rajah 1.22 Mengira isi padu

Bab 1 ( 27
Praktis Formatif 1.4
1. A pakah bacaan tolok skru m ikrom eter di bawah?

(a) p-r'-'" ~ 7 (b)
0 5 ------ 301 0 -
10 (
-
5 I
25 J J
2. A nggarkan luas lukisan tapak tangan di sebelah jika setiap
petak m ewakili keluasan 1 cm x 1 cm atau 1 cm 2.
3. C hong b erdiri di atas suatu penim bang. Nilai yang
ditunjukkan ialah 55 kg. A pakah m aksud nilai ini?
Teknologi dan Inovasi dalam Alat Pengukuran

M e n y u k a t te k a n a n d a r a h m e n ja d i b e g itu m u d a h d e n g a n
M o n ito r T e k a n a n D a ra h D ig ita l (G a m b a r fo to 1.24).
D e n g a n b a n tu a n a la t in i, p e s a k it y a n g m e n g a la m i
m a s a la h te k a n a n d a r a h d a p a t m e n g e ta h u i b a c a a n
te k a n a n d a r a h y a n g te p a t d a la m h a n y a b e b e ra p a sa a t
ta n p a p e r lu k e h o s p ita l a ta u k lin ik . A p a k a h c o n to h
in o v a s i la in d a la m a la t p e n g u k u r ?
Gambar foto 1.24 Alat menyukat

tekanan darah
K e tu m p a ta n
M ari kita b elajar
Menyusun bahan mengikut urutan berdasarkan ketumpatan.

•Meramalkan sama ada bahan akan terapung atau tenggelam berdasarkan ketumpatan.
Mendefinisikan secara operasi maksud ketumpatan.
Mengira ketumpatan dengan menggunakan rumus ketumpatan = jisim /isi padu dan kaedah sesaran air.
Menerangkan fenom ena yang berkaitan dengan perbezaan ketumpatan dalam kehidupan seharian.
Membuat inovasi objek, makanan atau minuman menggunakan konsep ketumpatan.
L ih a t g a m b a r fo to d i se b e la h . M e n g a p a k a h
m a n u s ia b o le h te r a p u n g d i p e r m u k a a n L a u t
M ati? H a l in i d e m ik ia n k e r a n a L a u t M a ti
m e n g a n d u n g i g aram y a n g san g at b an y a k
s e h in g g a m e n y e b a b k a n a ir la u tn y a s a n g a t
t u m p a t b e r b a n d in g la u t b ia sa . A p a k a h
k e tu m p a ta n ? K e tu m p a ta n s e s u a tu b a h a n
ia la h jis im p e r u n i t is i p a d u b a h a n te rs e b u t.
Gambar foto 1.25 Ketumpatan air Laut Mati sangat

tinggi sehingga menyebabkan orang terapung
28 ) B ab l
Bat
Rumus ketum patan ditunjukkan

Ingat !
di bawah:
Segi tiga ini digunakan untuk rumus yang
Jisim (g)
Ketumpatan (g cm-3) 3\ = melibatkan ketumpatan, jisim dan isi padu.
Isi padu (cm 3)
A ktiviti
Tujuan: M enyiasat hubungan antara jisim dengan ketum patan pelbagai pepejal yang
m em punyai isi p ad u yang sam a
Bahan dan radas: Kubus kuprum , kubus besi, kubus gabus dan kubus kayu yang
m asing-m asing m em punyai isi padu 1 cm 3, air, besen, penim bang.
Arahan
1. M urid diberi em pat kubus yang m em punyai isi padu yang sam a seperti di bawah.
Kuprum Besi Gabus Kayu
Rajah 1.23 Empat kubus yang mempunyai isi padu yang sama
2. T im bang jisim setiap kubus dan kira ketum patan setiap kubus itu dengan rum us:
Ketumpatan (g cm '3) = — Jisim (§1—

Isi padu (cm 3)
3. R ekodkan nilai ketum patan dan jisim dalam jadual seperti yang berikut.
Kuprum Besi Gabus Kayu
Isi pad u (cm 3) 1 1 1 1
Jisim (g)
K etum patan (g cm -3)
4. Kem udian, m asukkan kiub-kiub itu ke dalam besen air. Perhatikan kiub-kiub itu sama
ada terapung atau tenggelam.
Soalan
1. Apakah hubungan antara jisim dengan ketum patan apabila isi padu keem pat-em pat
b ahan adalah sama?
2. Susun bahan -bahan di atas m engikut ketum patan bahan dalam susunan m enaik.
3. B erdasarkan keputusan daripada langkah 4, nyatakan definisi secara operasi
bagi ketum patan.
Bab l ( 2 9
Imbas kembali maklumat yang telah anda pelajari di sekolah rendah. Bahan yang
kurang tum pat akan terapung dan berada di atas bahan yang lebih tum pat daripadanya,
manakala bahan yang lebih tum pat akan tenggelam dan berada di baw ah bahan yang
kurang tum pat daripadanya (Rajah 1.24). Contohnya, ais terapung di perm ukaan air dan
batu tenggelam di dalam air.
Jadual 1.4 Contoh bahan dengan ketumpatannya
Petrol (0.80 g cm4 )
Contoh Ketumpatan (g cm'3)
A ir (1.00 g c rrr3)
Emas 19.30
Plum bum 11.30 Merkuri (13.60 g c rrr3)
K uprum 8.92
A lum inium 2.70
Ais 0.92 Gabus (0.24 g cm -3)
Gabus 0.24
M erkuri 13.60 A ir (1.00 g c rrr3)
A ir laut 1.03
A ir tulen (pada 40°C) 1.00 Kuprum (8.92 g c rrr3)
Petrol 0.80 Rajah 1.24 Bahan yang kurang tumpat daripada

air akan terapung manakala bahan
yang lebih tumpat daripada air
Berdasarkan
akan tenggelam
k e tu m p a ta n dalam
jadual di atas, susunan
k e tu m p a ta n m e n g ik u t abaran M m d a 0
u ru ta n atau susunan -Gabus Ramalkan apakah yang
m e na ik ialah gabus, akan berlaku jika kedua-dua
p e tro l, ais, air, ku p ru m Petrol -
objek di bawah dimasukkan
dan m e rku ri. ke dalam baldi berisi air
-A is
paip? Bagaimanakah anda
A ir- boleh mengapungkan
kedua-dua objek?
-Kuprum
Merkuri-
Rajah 1.25 Susunan bahan dalam • T i?

silinder penyukat Gambar foto 1.26 Objek
Pengiraan Ketumpatan dengan Menggunakan Rumus

Penyelesaian:
Contoh: Jisim cecair X = 320 g - 230 g
Sebuah silinder penyukat berjisim 230 g. = 90g
Setelah 50 cm 3 cecair X dituang ke dalam nya, Jisim (g)
jisim silinder penyukat dan cecair X m enjadi K etum patan =
Isi p ad u (cm 3)
320 g. B erapakah ketum patan cecair X?
90s
50 cm 3
=1.8 g c m -3
30 ) Bab 1
Menentukan Ketumpatan Objek dengan Menggunakan Kaedah

Sesaran Air €
^ M a s a S i Ia m
Ketumpatan objek tidak sekata boleh ditentukan dengan
menggunakan kaedah sesaran air.
Apakah
kaedah
Kaedah sesaran a ir ialah kaedah
yang d igunakan bagi m e n yu ka t
% v
sesaran air? isi padu sesuatu o b je k tid a k sekata.
M ari kita lakukan a k tiv iti di baw ah
Rajah 1.26 Archimedes
u n tu k m e n e n tu k a n ke tu m p a ta n
Kaedah sesaran airtelah
o b je k m engg u n a ka n kaedah dijumpai oleh ahli sains
sesaran air. Yunani yang
bernama Archimedes.
J
A ktivitij
Tujuan: M enentukan ketum patan objek dengan kaedah sesaran air
Bahan dan radas: Batu, benang, silinder penyukat 100 ml, penim bang, air.
Arahan
1. T im bang jisim seketul batu. Rekodkan bacaan jisim tersebut.
2. Tuangkan 50 m l air ke dalam silinder penyukat. Am bil bacaan awal isi padu.
3. Ikat batu itu dengan seutas benang.
4. T urunkan batu itu dengan perlahan-lahan ke dalam silinder penyukat sehingga
keseluruhan batu berada di dalam air (Rajah 1.27).
-Bacaan
B acaan- 50 ml akhir
awal
-Batu 1 m l = 1 cm 3
Rajah 1.27
5. Baca aras air yang b ah aru (bacaan akhir isi padu). Seterusnya, tentukan isi padu batu
dalam cm 3.
6. R ekodkan isi p ad u batu di bawah. Kem udian, kira ketum patan batu itu.
Keputusan
Jisim batu = ________ g
Bacaan awal isi p a d u :________cm 3
Bacaan akhir isi p a d u :________cm 3
Isi p ad u batu = Bacaan akhir isi padu - Bacaan awal isi padu
Jisim
K etum patan = -----------
Isi padu
Soalan
A pakah ketum patan batu itu?
B a b lfifil
Perbezaan Ketumpatan dalam Kehidupan Seharian
Terdapat banyak fenomena yang berkaitan dengan perbezaan ketum patan dalam
Oieh sebab ais kurang Belon yang berisi gas helium Kayu baiak diangkut menggunakan
tum pat daripada air, maka ais terapung di udara kerana gas helium air kerana kayu balak kurang
terapung di permukaan air. kurang tum pat daripada udara. tum pat berbanding dengan air.
Gambar foto 1.27 Fenomena yang berkaitan dengan perbezaan ketumpatan
q(S) A ktiviti 0 km k ••
• Tujuaan: M enyiasat fenom ena yang berkaitan dengan perbezaan ketum patan dalam
: kehidupan seharian
i Arahan
: 1. Jalankan aktiviti secara berkum pulan.
| 2. K um pulkan m aklum at m engenai fenom ena yang berkaitan dengan perbezaan
j ketum patan dalam kehidupan seharian dan bincangkan.
; 3. B entangkan hasil perbincangan kum pulan anda m enggunakan m ultim edia.
Inovasi Objek, Makanan atau Minuman Menggunakan Konsep

Ketumpatan
Lihat Gambar foto 1.28, pengusaha restoran hari ini sungguh kreatif dalam
menyediakan juadah m akanan dan m inum an m enggunakan konsep perbezaan
ketumpatan. G unakan kreativiti anda untuk mencipta objek, makanan atau minuman,
yang m enarik untuk penjualan.
berlapis
Gambar foto 1.28 Inovasi makanan dan minuman


1. Tentukan ketum patan bagi setiap sam pel dalam rajah berikut.
ml
200 -
O m , O O
4 cm p i cm
150
100 t
Jisim sampel A = 200 g Jisim sampel B - 100 g Jisim sampel C = 50 g
2. Tiga jenis cecair tidak bercam pur, P, Q dan R dim asukkan bersam a-sam a 50
dalam suatu silinder penyukat seperti dalam rajah sebelah. Cecair m anakah
yang paling tum pat? M engapa?
L a n g k a h - l a n g k a h d a la m
P e n y ia s a ta n S a in tifik
M ari kita b elajar
Membezakan setiap kemahiran proses sains.

Membuat urutan langkah dalam menjalankan penyiasatan saintifik m engikut urutan yang betul.
Menjalankan satu penyiasatan saintifik bagi menyelesaikan masalah yang mudah.
V
Imbas kembali kemahiran proses sains yang telah anda pelajari semasa di sekolah
rendah. Terdapat dua belas kem ahiran proses sains yang penting dalam suatu
penyiasatan. Bolehkah anda bezakan setiap kemahiran itu?
M em erhati M engelas M engukur dan m enggunakan nom bor M em buat inferens
M eram al M enggunakan perhubungan

Berkom unikasi M entafsir data
ruang dan m asa
M endefinisi Mengawal M em buat

M engeksperim en
secara operasi pem boleh ubah hipotesis
a I a~
v v A k tiv iti w>
Tujuan: M em bezakan setiap kem ahiran proses sains
Arahan
1. lalankan aktiviti secara berkum pulan. Setiap kum pulan diberikan satu stesen tentang
salah satu kem ahiran proses sains.
2. Setiap kum pulan perlu m encari m aklum at tentang kem ahiran proses sains itu dan
m em bentangkannya di dalam kelas.
Bab 1 ( 33
Kaedah Saintifik
K aedah saintifik ialah kaedah sistem atik yang digunakan bagi menyelesaikan masalah
dalam sains. Kaedah ini mempunyai beberapa langkah penting bagi membolehkan
sesuatu permasalahan itu diselesaikan atau dijelaskan dengan kaedah yang betul.
M engenal p asti m asalah - M engenal A lam ak, air
O pasti m asalah yang boleh diuji dengan

penyiasatan saintifik.
te rtu m p a h !
B agaim anakah cara
u n tu k saya m enyerap
a ir ini dengan c e p a t? ,
§ M em b in a h ip o tesis - Kita
perlu m em bina satu hipotesis
sebagai penerangan awal
pem erhatian atau fenom ena
yang sedang dikaji. Hipotesis
ini perlulah diuji.
M engaw al p em b o leh u b a h - Kenal pasti jenis pem boleh ubah yang terbabit.
O Pem boleh ubah ialah kuantiti fizik yang m em pengaruhi pem erhatian atau fenom ena sains
dan terdiri daripada pem boleh ubah yang dim anipulasikan, bergerak balas dan dim alarkan.
M eran can g ek sp erim en - Kita perlu m erancang reka bentuk eksperim en terlebih dahulu
O dengan betul. Kita juga perlu m em ilih bahan-bahan dan radas yang sesuai
u n tu k eksperim en.
M en jalan k an ek sp erim en - Sem asa m enjalankan eksperim en, langkah berjaga-jaga
0 m esti diam alkan pada setiap m asa u n tu k m endapatkan data yang lebih tepat. Langkah
keselam atan pula perlu un tu k m enghindari kem alangan.
M ari kita m enguji

h ip o te sis anda.
34 ) Babl
M en g u m p u l d a ta - Pengum pulan data dilakukan secara berhati-hati dengan m enggunakan
O alat yang sesuai dengan m engam bil kira sebarang ralat rawak atau sistem atik yang m ungkin
berlaku. Pastikan ukuran diulang sekurang-kurangnya tiga kali untuk m endapatkan nilai
yang lebih tepat dan jitu. G unakan jadual untuk m erekod data.
M enganalisis d a n m e n ta fsirk a n d ata

- Analisis perlu disertakan dengan
b en tu k kom unikasi yang berkesan
seperti penggunaan graf dan jadual.
G raf dan jadual m em bantu kita
u n tu k m entafsirkan data dengan
lebih m udah.
> Je n is tuala
Kertas tisu Kain
Rajah 1.28 Grafjum lah air yang diserap melawan
jenis tuala
M em b u at k esim p u lan - Kesim pulan dibuat berdasarkan hasil analisis eksperim en; sam a
© ada hipotesis diterim a atau ditolak. Jika ditolak, kita perlu m em buat hipotesis baharu dan
m elakukan eksperim en semula.
M enulis la p o ra n - Ketika m enulis laporan, sem ua data dan m aklum at yang penting
0 perlu disertakan.
Pernyataan masalah:
Hipotesis:
Tujuan:
Pem boleh ubah:
Bahan dan radas:
Prosedur:
Pem erhatian/K eputusan:
Analisis dan tafsiran data:
Kesimpulan:
B abjJ^ S
Contoh Laporan Lengkap Eksperimen
Eksperimen ^ ^
j Mengenal
Pernyataan masalah: B agaim anakah panjang bandul
pasti masalah
m em pengaruhi m asa satu ayunan lengkap?
2 Membina hipotesis Hipotesis: Sem akin panjang bandul, sem akin panjang tem poh
diam bil u n tu k satu ayunan lengkap.
Tujuan: M engkaji hubungan antara panjang bandul dengan
tem poh ayunan
Kayu
Panjang
bandul
6 - Ladung Satu ayunan lengkap
bandul A - » B -» A
Rajah 1.29 Susunan radas

^ Mengawal
pemboleh ubah Pem boleh ubah dim anipulasikan: Panjang bandul
Pem boleh ubah bergerak balas: M asa un tu k 10 ayunan lengkap
Pem boleh ubah dimalarkan: Jisim ladung dan sudut ayunan
Bahan dan radas: Kayu, kaki retort, bandul, benang, jam randik,
4 Merancang dan pem baris meter.
menjalankan
Prosedur
penyiasatan saintifik
1. Bandul dengan panjang m inim um 20 cm digunakan.
2. Bandul ditarik ke tepi dan dilepaskan supaya 10 ayunan lengkap
dibuat oleh bandul.
Murid perlu menulis
3. M asa yang diam bil u n tu k 10 ayunan lengkap direkodkan.
prosedur dalam 4. Eksperim en diulang dengan panjang bandul berlainan.
bentuk ayat pasif.
Keputusan
Panjang Masa 10 ayunan lengkap (s)
5 Membentang data bandul (cm) Cubaan 1 Cubaan 2 Cubaan 3 Purata
yang dikumpul
20 9.1 9.2 9.0 9.1
30 11.3 11.4 11.4 11.4
40 13.1 13.0 13.1 13.1
50 14.4 14.3 14.3 14.3
60 15.2 15.1 15.3 15.2
Perbincangan
Sem akin panjang

6 Mentafsir data dan
bandul, sem akin
keputusan dengan panjang m asa bagi
penaakulan saintifik 10 ayunan lengkap.
Rajah 1.30 Graf

Panjang bandul (cm)
Membuat kesimpulan • Kesimpulan: H ipotesis diterim a. Sem akin panjang bandul,

danlaporan sem akin panjang tem poh diam bil un tu k satu ayunan lengkap.
Praktis Formafcif 1.6

1. A pakah inferens?
2. N yatakan pem boleh ubah yang dim anipulasi, bergerak balas dan dim alarkan sem asa
m enjalankan eksperim en penyejatan air daripada bekas yang m em punyai luas
p erm ukaan berbeza.
S ik a p S a i n t i f i k d a n IXJilai IVIurni
d a la m IV Ien jalan k an P e n y i a s a t a n
S a in tifik
M ari kita b eiajar
Menyokong sikap saintifik dan nilai murni yang diamalkan oleh ahli sains.
Mewajarkan keperluan mengamalkan sikap saintifik dan nilai murni dalam menjalankan penyiasatan.
Mempraktikkan sikap saintifik dan nilai murni semasa menjalankan kaedah penyiasatan saintifik.
Apakah sikap saintifik dan nilai m urni yang perlu diam alkan oleh seorang ahli sains?
M urid m esti m em punyai Sikap saintifik yang perlu diam alkan

sikap p o sitif dan
nilai m u rn i sem asa
m enjalankan penyiasatan.
n
B ertanggungj awab
jujur dan tepat
terhadap
dalam m erekod dan
keselam atan diri dan
m engesahkan data
rakan serta terhadap
alam sekitar
Rajah 1.31 Sikap saintifik dan nilai murni
Contoh nilai murni lain yang perlu diamalkan semasa penyiasatan saintifik:
1. Menyedari bahawa pengetahuan sains m erupakan satu cara untuk memahami alam
2. Menghargai dan m engamalkan cara hidup bersih dan sihat
3. Menghargai keseimbangan dalam alam semula jadi
4. Berhemah tinggi dan hormat-menghormati
5. M ensyukuri nikmat alam semula jadi kurniaan Tuhan
Sains dan Tujuannya adalah u n tu k m e n d a p a tka n keputusan
yang lebih te p a t, m enjadi p e m b u a t keputusan
yang berkesan, bersedia u n tu k b erubah dan
m enyesuaikan d iri dengan idea-idea baharu.
Kaw an-kaw an,
m engapakah kita perlu
m engam alkan sikap
s a in tifik dan nilai-nilai
m urni semasa
penyiasatan saintifik?
Selain itu , kita juga d a p a t m enjadi

penyelesai masalah ya n g baik dan
m e njadi p e n ye lid ik yang lebih
b e rta n g g u n g ja w a b dan k re a tif.
Praktis Formatif
1. Kesim pulan penyiasatan saintifik boleh dipengaruhi oleh sikap saintifik dan nilai-nilai
m u rn i yang diam alkan sem asa m elakukan eksperim en. A pakah sifat saintifik dan nilai-nilai
m u rn i yang perlu p ada seorang m u rid supaya m em buat kesim pulan yang tepat?
2. A pakah sikap yang akan m em bantu ahli sains m em aham i kejadian jerebu yang m enjadi
punca pencem aran udara?
Pusat Sains Negara

atau PSN dibina untuk
melahirkan generasi yang
berbudaya sains. Murid-
murid boleh mempelajari
perkara baharu tentang
sains apabiia melawat
PSN. Terdapat pameran
tentang ekosistem
bumi, sejarah sains dan
sebagainya di situ.
V____________________
http://www.psn.gov.my/ Gambar foto 1.29 Pusat Sains Negara

Pusat Sains Negara
http://www.psn.gov.my
K o F iS e p
Langkah dalam penyiasatan s a in tifik Sikap s a in tifik dan nilai m u rn i
T
Sains adalah M akm al K u a n titi fiz ik dan Penggunaan ala t
K e tu m p a ta n
sebahagian daripada sains u nitnya pengukur
keh id up a n harian
J
Radas K u a n titi asas P enggunaan ala t U ru ta n bahan
H ubu ng ka it a k tiv iti
pengukur berdasarkan
seharian dengan I I
sains Fungsi radas k e tu m p a ta n
S im bol dan u n it
sim bol M e n g g u n a ka n alat
M aksud sains
Bahan
berbahaya \
K epentingan
p e n g u k u r yang b e tu l Fenom ena
yang berkaitan
I penggunaan M e n g g u n a ka n alat dengan
K epentingan perbezaan
Sim bol dan u n it S.I. dalam p e n g u k u r yang lebih jitu
► bid a n g sains dalam ke tu m p a ta n
co n to h kehidupan harian
kehid up a n seharian dalam
P eraturan Cara m engatasi kehidupan

dan langkah ra la t s is te m a tik dan harian
► B idang sains ra la t ra w a k
keselam atan
\
Kerjaya dalam
dalam m akm al
Inovasi objek,
bid a ng sains M e n g a n g g a r panjang, m akanan atau
luas, jisim atau isi padu . m inum an
I sesuatu o b je k sebelum m en ggunakan
S ubjek yang pe rlu
m e m b u a t p e n g u ku ra n konsep
dipelajari
sebenar k e tu m p a ta n
Inovasi te k n o lo g i
" dalam keh id up a n C o n to h inovasi dalam
harian a la t p e n g u k u r
Selepas mempelajari bab ini, anda dapat:
Sains adalah Sebahagian daripada Kehidupan Seharian

^□□□□□□□ 2□□□ □ 2□□□□ 3□ □□ □ a□□□□□□ a□□□
Menghubungkan aktiviti seharian dengan sains.

Mengitlak maksud sains.
Merumuskan kepentingan bidang sains tersebut dalam kehidupan seharian.
Memerihalkan bidang sains.
Berkomunikasi mengenai kerjaya dalam bidang sains.

Menghubung kait subjek yang perlu dipelajari dengan kerjaya bidang sains yang diminati.
Memerihalkan inovasi teknologi.
Makmal Sains Anda

Mengenai pasti dan menyatakan fungsi radas.
Mengenai pasti simbol dan contoh bahan berbahaya di dalam makmal.
Melukis dan melabel radas yang biasa digunakan di dalam makmal dan membuat pengelasan
berdasarkan kegunaannya.
Mewajarkan peraturan dan langkah keselamatan di dalam makmal.
Kuantiti Fizik dan Unitnya

Mengenai pasti dan menggunakan unit yang berbeza bagi kuantiti fizik yang berbeza.
Mengenai pasti maksud simbol dan nilai simbol bagi imbuhan yang digunakan dalam pengukuran.
Menukar unit kuantiti asas.
Mewajarkan kepentingan penggunaan unit S.I. dalam kehidupan seharian.
Penggunaan Alat Pengukur, Kejituan, Kepersisan, Kepekaan dan Ralat

Menggunakan alat pengukur yang betul dan dengan cara yang betul.
Menggunakan alat pengukur yang lebih jitu.
Menerangkan cara untuk mengatasi ralat sistematik dan ralat rawak.

Mengartggarkan panjang, luas, jisim atau isi padu sesuatu objek sebelum membuat pengukuran sebenar.
Ketumpatan
Menyusun bahan mengikut urutan berdasarkan ketumpatan.
Meramalkan sama ada bahan akan terapung dan tenggelam berdasarkan ketumpatan.
Mendefinisikan secara operasi maksud ketumpatan.
Mengira ketumpatan dengan menggunakan rumus ketumpatan dan kaedah sesaran air.
Menerangkan fenomena yang berkaitan dengan perbezaan ketumpatan dalam kehidupan seharian.
Membuat inovasi objek, makanan atau minuman menggunakan konsep ketumpatan.
Langkah dalam Penyiasatan Saintifik

Membezakan setiap kemahiran proses sains.
Membuat urutan langkah dalam menjalankan penyiasatan saintifik mengikut urutan yang betul.
Menjalankan satu penyiasatan saintifik bagi menyelesaikan satu masalah yang mudah.
1.7 Sikap saintifik dan Nilai Murni dalam Menjalankan Penyiasatan Saintifik
□ Menyokong sikap saintifik dan nilai murni yang diamalkan oleh ahli sains.
□ Mewajarkan keperluan mengamalkan sikap saintifik dan nilai murni dalam menjalankan penyiasatan.
□ Mempraktikkan sikap saintifik dan nilai murni semasa menjalankan kaedah penyiasatan saintifik.
Rajah 1 m enunjukkan sebotol bahan kim ia dengan sim bol am aran.

Tandakan (*/) pada m akna sim bol am aran yang betul.
j Bahan radioaktif J Bahan m udah m eletup «==r

md
Bahan m engakis ] Bahan m udah terbakar
Rajah 1
2. P, Q, R, S, T, U, V dan W ialah langkah-langkah u n tu k m enjalankan penyiasatan saintifik
bersifat inkuiri yang betul. Senaraikan m engikut u ru tan yang betul.
Tukarkan 100 g kepada u n it S.I. kg.

100 g = ---------------------------
4. N am akan alat-alat p engukur di bawah.
(a ) C~0 (b)
A
Rajah 2 ^ \jAO
A zm an disuruh oleh cikgu un tu k m em anaskan alkohol

di dalam sebuah tabung didih. Apakah langkah-langkah
yang perlu diam bil sem asa m engendalikan alkohol?
Terangkan.
Seorang ahli biologi sedang m engkaji seekor ram a-ram a.

Salah satu m aklum at yang diperlukan ialah luas kedua-dua
sayap ram a-ram a tersebut. Jika setiap petak pada kertas
graf m ewakili skala 1 cm x 1 cm, kirakan luas tersebut.
Rajah 3
7. W endy m enjalankan satu eksperim en untuk Kadar penyejatan (cm3S“1)
m engkaji hubungan antara luas perm ukaan

dengan kadar penyejatan. Keputusan diplot dalam
bentuk graf. B erdasarkan graf di bawah, apakah
kesim pulan yang dapat dibuat? ► Luas permukaan (cm2)
Rajah 4
H enry diberi tiga alat pengukur, iaitu P, Q dan R. Yang m anakah boleh digunakan untuk
m engukur ketebalan seutas wayar dengan lebih tepat dan jitu? Mengapa?
Jj L
9. Ketika m elakukan proses pencam puran bahan kim ia sem asa eksperim en, satu letupan
kecil telah berlaku yang m engakibatkan kecederaan ringan kepada Aisyah. Kebetulan D ina
berada di sisi Aisyah. A pakah tindakan yang perlu dilakukan oleh Dina?
10. Aziem a m endapati kain yang dijem ur di luar ru m ah lebih cepat kering daripada kain yang
dijem ur di dalam rum ah. Bina satu hipotesis.
11. P unita m endapati pokok di dalam pasu C tum buh

lebih subur daripada pokok di dalam pasu A dan B.
Bina satu hipotesis dan rancangkan satu eksperim en
un tu k m enguji hipotesis yang dibina.
Pasu A: D isiram air tiga hari sekali

Pasu B: D isiram air sem inggu sekali
Pasu A Pasu B Pasu C
Pasu C: Disiram air setiap hari
Rajah 6
12. Pak W an ingin m enjual sejenis air m inum an yang m em punyai banyak lapisan untuk
m enarikpelanggannya. Reka cipta m inum an itu dan jelaskan cara-cara u n tu k m enghasilkan
m in u m an tersebut. ^
Apakah unit asas yang membina
semua benda hidup?
Apakah sel?
Marilah kita mengkaji: | jl
• Sel - struktur, fungsi dan organisasi

H SmM fl
w Respirasi sel dan fotosintesis
BULETIN SAINS
ASAL USUL SEL
el ringkas diperhatikan buat kali pertama oleh Robert Hooke
S dengan menggunakan mikroskop optik buatannya sendiri
pada tahun 1665. Beliau telah mencatatkan pemerhatian beliau
dalam bukunya M icrographia. Sebelum itu, orang-orang
Roman pada abad yang pertama telah memerhatikan bahawa
objek kelihatan lebih besar apabila diperhatikan melalui gelas.
Antonie van Leeuwenhoek pula pada tahun 1674 telah
memerhatikan mikroorganisma dalam titisan air melalui
mikroskop buat kali pertamanya.
kat a k u n c i
• Sel
Sel palisad
Mikroorganisma
** unisei
uihoc;i
Sel epidermis
• Mikroorganisma multisel Tisu
• Mikroskop
• Organ
Nukleus
• Sistem
• Sitoplasma
• Kloroplas • Organisma
• Respirasi sel
• Fotosintesis
Sel - Struktur, Fungsi dan
□rganisasi
M a ri kita belajar
• Menerangkan benda hidup dibina daripada sel yang menjalankan fungsi hidup dan mengalami
pembahagian sel.
• Menunjukkan cara penyediaan slaid sel haiwan dan sel tumbuhan mengikut prosedur yang betul.
• Berkomunikasi mengenai fungsi setiap struktur daiam sel serta membandingkan dan membezakan sel
haiwan dengan sel tumbuhan.
• Menjelaskan ciri organisms unisel dan multisel bagi kedua-dua haiwan dan tumbuhan berserta contoh.
• Membezakan jenis dan fungsi sel haiwan dengan sei tumbuhan.
• Mengkonsepsikan pembentukan suatu organisms mengikut urutan tahap organisasi:
sel - » tisu -> organ - * sistem - * organisms
• Mengagumi dan menghargai kewujudan pelbagai organisms.
Apakah Sel?
Sebuah rumah dibina daripada
batu bata. Setiap batu bata ialah
unit asas pembinaan rumah itu.
Begitu juga dengan benda hidup.
Benda hidup te rd iri daripada unit
asas yang dikenali sebagai sel.
Oh, badan kita

te rd iri daripada
sel-sel! Siapakah
orang pertama yang
m enemukan sei?
Gambar foto 2.1 Rumah yang dibina

daripada batu bata
S ila m
Pada tahun 1665, ahli sains Inggeris yang

bem am a R obert Hooke m enggunakan Robert Hooke
m ikro sko p ringkas yang dicipta /
oleh beliau un tuk m em erhatikan /
sekeping gabus. Beliau m endapati I
terda pa t banyak kotak kecil dalam W
gabus itu. Oleh demikian, beliau
menamakan kota k kecil te rse b u t 1
sebagai sel.
Gambar foto 2.2 Sel gabus yang diperhatikan oleh Robert Hooke
Pada tahun 1674, A ntonie van Leeuwenhoek mereka cipta sebuah m ikroskop yang berkuasa ting gi. Beliau
m em erhatikan m ikroorganism a yang bergerak dalam se titik air hujan dengan m ikroskopnya.
Bab 2: Sel Sebagai Unit Asas Hidupan
Sel m enjalankan sem ua fungsi hidup

seperti pertum buhan, respirasi, pem biakan
dan perkum uhan.
Sel menyerupai sebuah

kilang mikroskopik yang
berlaku beribu-ribu tindak
balas kimia di dalamnya.
Rajah 2.1 Sel dianalogikan sebagai sebuah

kilang mikroskopik
Sel m enjalani proses p em b ah ag ian untuk m em bentuk sel-sel baharu dan

m enggantikan sel-sel yang rosak. Satu sel tunggal akan m enjadi dua sel berasingan dan
seterusnya. Im bas gam bar di baw ah ini untuk m elihat video pem bahagian sel.
http://goo.gl/IZd1EA
Gambar foto 2.3 Proses pembahagian sel
Dalam keadaan terkaw al, sel mem bahagi secara norm al. Kanser te rb e n tu k apabila sel norm al m em bahagi secara
berterusan tanpa kawalan. Rajah 2 .2 m enunjukkan tiga peringkat perkem bangan sel kanser. Apakah penyebab
utama kanser? Bagaimanakah kanser boleh dikesan? Bincangkan.
http://www.cancercenter.com/what-is-ca
Pembentukan kanser
www.cancercenter.com/
what-is-cancer/
Rajah 2.2 Peringkatpembentukan kanser
Bab 2
Struktur Sel Haiwan dan Sel Tumbuhan
Bagaim anakah struktur sel haiw an dan sel tum buhan? M ari kita lakukan aktiviti di baw ah.
Aktiviti
Tujuan: Mengkaji struktur sel haiwan dengan menggunakan sel pipi

Bahan dan radas: Slaid kaca, penutup kaca, mikroskop cahaya, pencungkil gigi, jarum
tenggek, larutan metilena biru, kertas turas.
Arahan
1. Titiskan air suling ke atas slaid kaca.
2. Kikis bahagian dalam pipi dengan menggunakan
pencungkil gigi (Rajah 2.3).
3. Letakkan kikisan itu di atas slaid kaca.
4. Titiskan setitik larutan metilena biru di atas spesimen.
5. Tutup spesimen dengan penutup kaca menggunakan
jarum tenggek secara perlahan-lahan supaya tiada
sebarang gelembung udara terperangkap. Rajah 2.3 Mengikis bahagian
6. Gunakan kertas turas untuk menyerap sebarang larutan dalam pipi
metilena yang berlebihan.
7. Perhatikan slaid di bawah mikroskop dengan kanta
objek kuasa rendah, dan diikuti oleh kanta objek
Catatan
Larutan m etilena biru berfungsi
berkuasa tinggi.
un tuk m ew arnai sel-sel yang
8. Lukis dan labelkan struktur sel pipi yang diperhatikan diam ati m elalui m ikroskop.
dalam buku amali.
* m Pencungkil gigi
Titisan
m
Titiskan setitik
Titiskan larutan metilena biru
air suling
air suling
Titisan air
Pindahkan kikisan sel suling dan
pipi ke atas slaid kaca sel pipi
Kertas turas
f f i
Jarum
i Penutup kaca
tenggek
Serap larutan metilena Turunkan penutup kaca

biru yang berlebihan perlahan-lahan
Rajah 2.4 Cara m enyediakan slaid sel pipi

Aktiviti
Tujuan: Mengkaji struktur sel tumbuhan dengan menggunakan sel bawang
Bahan dan Radas: Slaid kaca, penutup kaca, mikroskop, pisau, jarum tenggek, penitis,
larutan iodin, bawang, kertas turas.
Arahan
Pisau
Titiskan
air suling
Daun sisik Epidermis
sukulen c i- s' bawang
bawang Titisan air suling
4
Larutan
Kertas turas iodin c
Air suling dan

lapisan epidermis
\ bawang /
Perhatikan spesimen
Rajah 2.5 Cara menyediakan slaid sel bawang
1. Kupas lapisan kulit bawang dengan pisau.

2. Letakkan lapisan epidermis di atas slaid kaca.
3. Titiskan setitik larutan iodin di atas spesimen tersebut.
Berhati-hati apabila
4. Letakkan penutup kaca perlahan-lahan di atas spesimen
menggunakan pisau.
dengan jarum tenggek supaya tiada sebarang gelembung
udara terperangkap.
5. Gunakan kertas turas untuk menyerap sebarang larutan iodin yang berlebihan.
6. Perhatikan slaid di bawah mikroskop dengan kanta objek kuasa rendah dan diikuti oleh
kanta objek kuasa tinggi.
7. Lukis dan labelkan struktur sel bawang yang diperhatikan dalam buku amali.
D aripada A ktiviti 2.1 dan 2.2, sel tum buhan dan sel haiw an adalah ditunjukkan seperti di
dalam gam bar di baw ah.
Sel bawang Sel pipi
Gambar foto 2.4 Sel bawang dan sel pipi

Fungsi Struktur Sel Haiwan dan Sel Tumbuhan
A pakah fungsi setiap struktur se\?
Kloroplas
• Menyerap tenaga cahaya
Membran sel
untuk proses fotosintesis
• Mengawal pergerakan
bahan ke dalam dan
ke luar sel.
Yue-Htul
Mitokondria
• Menghasilkan tenaga
untuk tindak balas.
Nukleus
• Mengawal keseluruhan
aktiviti sel.
• Mengandungi kromosom
yang terdiri daripada
asid deoksiribonukleik Vakuol
(DNA) yang membawa • Memberikan sokongan
maklumat genetik. kepada sel apabila
dipenuhi sap sel.
Sel tumbuhan
Dinding sel Sitoplasma

• Memberikan sokongan, • Bertindak sebagai medium
perlindungan dan bentuk tindak balas kimia berlaku.
yang tetap kepada sel.
Rajah 2.6 Fungsi struktur sel tumbuhan M yv .4't

'* V
. V
Bab 2
*■
b. .
■
--------------
360
Membran sel
• Mengawal pergerakan bahan
Mitokondria
ke dalam dan ke luar sel.
Menghasilkan tenaga
untuk tindak balas.
Nukleus
• Mengawal keseluruhan
aktiviti sel.
• Mengandungi kromosom
yang terdiri daripada
asid deoksiribonukleik
(DNA) yang membawa
maklumat genetik.
Sel haiwan
Sitoplasma
• Bertindak sebagai medium
tindak balas kimia berlaku.
f rsm
Rajah 2.7 Fungsi struktur sel haiwan

Perbandingan antara Sel Haiwan dengan Sel Tumbuhan
Peta buih berganda di baw ah m enunjukkan persam aan dan perbezaan sel haiw an dengan sel tum buhan.
Nukleus Ada dinding

Tiada dinding
sel
Tiada
Ada kloroplas
kloroplas
Membran sel
Sel
Sel haiwan Sitoplasma tumbuhan
Tiada vakuol Ada vakuol
Bentuk tidak Ada bentuk

Catatan tetap tetap
Terdapat juga sel haiwan
yang m engandungi vakuol Mitokondria
kecil yang kandungannya
berbeza berbanding vakuol
dalam tum buhan.
Rajah 2.8 Perbezaan dan persamaan antara sel haiwan dengan sel tumbuhan
Organisma Unisel dan M ultisel

O rg an ism a u n ise l ('uni' berm aksud satu) ialah organism a yang terdiri daripada satu
sel sahaja m anakala o rgan ism a m u ltisel ('m ulti' berm aksud banyak) ialah organism a
y ang terdiri lebih daripada satu sel. W alaupun organism a unisel terdiri daripada satu sel
sahaja, organism a itu boleh m enjalankan sem ua proses kehidupan seperti pertum buhan
dan pem biakan.
O rganism a unisel
D Euglena mempunyai ciri-ciri
tumbuhan dan haiwan. Euglena boleh
membuat makanan sendiri dengan
cahaya matahari seperti tumbuhan
dan bergerak seperti haiwan.
Euglena
Amoeba
Contoh organisma unisel dalam alam

Contoh organisma unisel
haiwan ialah A m oeba dan Paramecium alam tumbuhan pula
yang hidup di kawasan berair.
ialah Chlamydomonas.
Rajah 2.9 Contoh organisma unisel
O rganism a m ultisel
Spirogyra
Hydra
Mucor
Saya m empunyai
sel yang banyak. 1 \ .
Saya juga
organisma m ultisel
Rajah 2.10 Contoh organisma multisel

A k t iv iti ^ ® KBMM •
• Tujuan: Mencirikan organisma unisel dan multisel
• Arahan
• 1. Jalankan aktiviti secara berkumpulan.
j 2. Setiap kumpulan perlu membentangkan ciri-ciri organisma unisel dan multisel dengan
• menggunakan peta pemikiran di dalam kelas.
Jenis dan Fungsi Sel Haiwan dan Tumbuhan

Sel H aiw an
J Sel saraf
Mempunyai gentian panjang yang
berperanan untuk membawa
maklumat dalam bentuk impuls
ke seluruh badan. ^ ,
Sel epitelium
Membentuk lapisan yang
melindungi organ badan. Sel ini
juga merembeskan mukus.
Sel darah merah# #

• Tiada nukleus.
• Berbentuk cakera dwicekung
Sel otot
untuk menambahkan
Sel otot yang mengecut
luas permukaannya.
dan mengendur dapat
• Mengandungi hemoglobin yang
menyebabkan pergerakan
berfungsi untuk mengangkut
oksigen ke seluruh badan.
http://goo.gl/15OMZC • Mengangkut karbon dioksida
Video Struktur dari sel di seluruh badan balik
dan Fungsi Sel
ke peparu.
Ovum Sperma
1 pembiakan
Sel darah putih
1 sperma membawa
Berubah bentuknya untuk
han genetik lelaki dan
mengelilingi partikel asing
[ ovum membawa bahan
dan memusnahkannya.
netik perempuan.
Rajah 2.11 Jenis-jenis sel dalam badan kita
C E x Bab 2
Sel Tum buhan

Kutikel Sel epidermis
Berfungsi untuk
mengurangkan
kehilangan air,
membolehkan
pertukaran gas,
dan penyerapan
air dan nutrien.
Ruang udara
di antara
sel Sel palisad
Sel pengawal Mengandungi
Keratan rentas daun klorofil untuk
menyerap cahaya
dan menjalankan
proses fotosintesis.
Stoma
pengawal I q
Sel ——
epidermis
Sel pengawal
Stoma merupakan liang seni di antara sepasang sel
yang disebut sel pengawal.
Stoma biasanya terbuka pada siang hari untuk
menjalankan proses fotosintesis. Stoma tertutup pada
malam hari atau semasa tumbuhan kehilangan banyak
air pada hari yang panas. Sel pengawal mengawal
pembukaan atau penutupan stoma.
Tisu Sel rerambut akar

epidermis Sel rerambut akar yang banyak meningkatkan
luas permukaan untuk menyerap lebih banyak
Akar
air dan nutrien dari tanah.
rambut
Rajah 2.12 Jenis-jenis sel dalam tumbuhan
Pembentukan Suatu Organisma

Sel-sel dengan fungsi yang spesifik bergabung m em bentuk tisu.
Tisu-tisu pula bergabung m em bentuk organ. O rgan-organ pula
Kulit m erupakan
bergabung m em bentuk sistem . Pelbagai sistem pula bergabung organ terbesar di
m em bentuk suatu organism a. O rganisasi sel m em bentuk dalam badan manusia.
organism a m ultisel seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 2.13.
Bab 2
U ru tan organ isasi sel
/ Sel / Tisu / Organ ^ / Sistem ^ / Organisma
D alam haiwan Dalam tumbuhan

Kebanyakan sel di
dalam organisma
O
4
multisel mempunyai
4
Sel epitelium Sel epidermis
fungsi spesifik.
Sel-sel yang
mempunyai fungsi Tisu epidermis
yang sama bergabung
Tisu epitelium
membentuk tisu.
Tisu otot Tisu-tisu berlainan

yang bekerjasama
Tisu
epitelium untuk menjalankan
Tisu saraf satu fungsi
4
membentuk organ. DaUn
Perut
Beberapa organ Daun

yang mempunyai
fungsi yang
Batang
berkaitan akan
bekerjasama untuk
satu tujuan tertentu Akar
membentuk sistem.
Sistem pengangkutan
Semua sistem
bekerjasama untuk
membolehkan
organisma berfungsi
dengan baik.
Organisma
Organisma
Rajah 2.13 Organisasi sel dalam organisma
56 ) Bab 2
p O< Aktiviti KMK •
Tujuan: Mengkaji cara sel membentuk suatu organisma

Arahan
1. Jalankan aktiviti secara berkumpulan.
2. Setiap kumpulan perlu membentangkan cara sel membentuk suatu organisma dengan
menggunakan multimedia di dalam kelas.
Sistem dalam Badan Manusia

Terdapat pelbagai sistem yang m enjalankan fungsi utam a dalam badan m anusia. Setiap
sistem terdiri daripada beberapa organ yang bekerja secara bersepadu untuk m elakukan
sesuatu fungsi khusus. Fungsi sem ua sistem m esti berkoordinasi supaya m anusia dapat
hidup dengan sem purna. https://en.wikipedia.org/wiki/Human_body
Sistem dalam badan manusia
https://en.wikipedia.org/wiki/Human_body
Sistem perkumuhan Sistem rangka
Menyingkirkan bahan buangan Menyokong badan dan melindungi organ

yang berlebihan daripada badan. dalaman seperti peparu dan hati.
Sistem limfa Sistem pencernaan
Mulut
Esofagus
Perut
Usus
Usus
besar kecil
Mengalirkan bendalir limfa ke dalam saluran Memecahkan bahan makanan kompleks

darah untuk mempertahankan badan daripada kepada yang lebih ringkas untuk
jangkitan bakteria, virus dan lain-lain. membolehkan penyerapan oleh badan.
Bab 2 57
Sistem otot Sistem integumen Sistem saraf
Saraf
Otot tunjang
Melindungi badan
Membantu pergerakan daripada kekeringan dan Membawa maklumat dari otak ke
badan dan organ dalaman. mengawal suhu badan. seluruh badan dalam bentuk impuls.
Sistem peredaran darah Sistem respirasi
Jantung
Salur
darah
Mengangkut oksigen, nutrien dan hormon Mengambil oksigen dan mengeluarkan

yang diperlukan ke semua bahagian badan. karbon dioksida dari sel dalam badan.
Sistem endokrin Sistem pembiakan
Pituitari
Tiroid
Adrenal
Pankreas
Ovari Ovari Testis
Testis
Zakar
Menghasilkan hormon untuk Menghasilkan sperma dan ovum untuk

menyelaraskan tindak balas dalam badan. pembentukan zuriat.
Rajah 2.14 Contoh sistem dalam badan manusia
O rganisasi sel m em bentuk pelbagai organism a. Bersyukurlah kita kerana dikurniai

Tuhan dengan pelbagai organism a yang m em berikan m anfaat kepada kita.
58 Bab 2
Praktis Formatif !.1

1. Isi tempat kosong dengan jawapan yang betul.
(a) Plasma darah, sel darah merah, sel darah putih dan _______________dalam darah ialah
asas kepada sistem ______________
(b) Organ______________ , -----------------------dan berperanan dalam sistem
perkumuhan dalam manusia.
2. Padankan sel tumbuhan dengan fungsinya yang betul.

Sel palisad ► 4 Menyerap cahaya untuk fotosintesis
Sel epidermis ► « Mengawal pembukaan atau penutupan stoma
Sel akar ► « Mengurangkan kehilangan air
Sel pengawal ► 4 Menyerap air dari tanah
3. Namakan struktur sel tumbuhan yang mempunyai fungsi yang berikut.
Melindungi dan mengekalkan bentuk sel =
Respirasi Sel dan Fatasintesis

M a ri kita belajar
Berkomunikasi mengenai respirasi sel.

Berkomunikasi mengenai proses fotosintesis.
Membezakan proses respirasi sel dengan fotosintesis.
Menerangkan perkaitan proses respirasi sel dan fotosintesis.
Apakah Respirasi?
R espirasi terbahagi kepada resp irasi lu ar (p ernafasan) dan resp irasi dalam (resp irasi sel).
Pernafasan m erupakan pertukaran gas antara organism a dengan persekitarannya
m anakala respirasi sel pula ialah proses p en g o k sid aan dan p en gu raian g lu k o sa yang
berlaku di dalam sel hidup untuk m em bebaskan tenaga.
Respirasi Sel
R espirasi sel ialah proses penguraian m akanan untuk m em bebaskan tenaga. Tenaga
yang dibebaskan akan digunakan untuk sem ua proses hidup yang berlaku dalam
badan. Proses respirasi sel m em erlukan o k sig en dan g lu k o sa untuk m enghasilkan
ten aga, k a rb o n d io k sid a dan air.
G lukosa + O ksigen -> K arbon dioksida + A ir + Tenaga
Bab 2 ( 5 9 )
Fotosintesis
Tum buhan hijau m ensintesis m akanan sendiri m elalui fotosintesis. M akanan yang
dibuat oleh tum buhan iaitu glukosa kem udiannya disim pan dalam bentuk kanji.
K ehadiran kanji dalam daun m enunjukkan fotosintesis telah berlaku.
A pakah keperluan untuk proses fotosintesis? C ahaya m atahari, karbon dioksida,

air dan klorofil diperlukan untuk fotosintesis. U ntuk m engkaji keperluan fotosintesis
(Eksperim en 2.1 hingga 2.4), kita perlu m engetahui cara untuk m enjalankan ujian
kehadiran kanji dalam daun terlebih dahulu.
U jian kehadiran kanji

Catatan
Etanol Etanol m enyingkirkan
Air didih Rendaman klo rofil pada daun.
air panas
Panaskan
r >
1. Pastikan etanol tid a k
Dipetik
terdedah kepada
sum ber haba secara
terus seperti api
daripada penunu
Bunsen kerana etanol
sangat m udah terbakar.
2. Sentiasa berhati-hati
semasa mengendalikan
Air panas
larutan iodin dan
air panas.
Rajah 2.15 Langkah-langkah menjalankan ujian kanji
Prosedur:
(a) Masukkan sehelai daun ke dalam air mendidih untuk memecah dinding sel daun
dan melembutkannya.
(b) Masukkan etanol sehingga memenuhi separuh daripada tabung didih dan masukkan daun
itu ke dalamnya.
(c) Letakkan tabung didih di dalam bikar yang mengandungi air panas.
(d) Selepas 5 minit, keluarkan daun dari tabung didih. Perhatikan perubahan warna pada
daun tersebut.
(e) Celupkan daun ke dalam air panas untuk beberapa saat untuk
melembutkan daun.
(f) Letakkan daun di atas jubin putih dan titiskan beberapa titik
larutan iodin.
Pemerhatian: Jika terdapat kanji, larutan iodin akan berubah warna daripada perang kepada
warna biru tua.
2,
Eksperimen
Pernyataan masalah: Adakah tenaga cahaya diperlukan dalam proses fotosintesis?

Hipotesis: Cahaya diperlukan untuk proses fotosintesis.
Tujuan: Mengkaji keperluan cahaya matahari untuk fotosintesis

Pemboleh ubah
Pemboleh ubah dimanipulasikan: Kehadiran cahaya matahari
Pemboleh ubah bergerak balas: Perubahan warna larutan iodin
Pemboleh ubah dimalarkan: Jenis tumbuhan
Bahan dan radas: Dua tumbuhan yang sama jenis dalam pasu yang berasingan, air panas,
etanol, larutan iodin, tabung didih, jubin putih, penitis, forseps, bikar, penunu Bunsen, kaki
retort, tungku kaki tiga, kasa dawai.
Prosedur
1. Letakkan dua tumbuhan yang sama di dalam gelap
selama dua hari untuk menghilangkan kanji.
2. Selepas dua hari, satu tumbuhan diletakkan di bawah
cahaya matahari (Rajah 2.16).
3. Selepas seminggu, petik daun daripada
kedua-dua tumbuhan tersebut.
4. Jalankan ujian kanji pada kedua-dua daun Di bawah cahaya
gelap matahari
itu dan catatkan pemerhatian.
Rajah 2.16
Kesimpulan: Hipotesis diterima atau ditolak? Berikan alasan anda.
Eksperimen
©
Pernyataan masalah: Adakah klorofil diperlukan dalam proses fotosintesis?
Tujuan: Mengkaji keperluan klorofil untuk fotosintesis.

Cajtatan
Hipotesis: Tumbuhan memerlukan klorofil untuk fotosintesis. Daun bervariegasi ialah daun
dengan beberapa warna.
Pemboleh ubah Sebahagian daun yang berwarna
Pemboleh ubah dimanipulasikan: Kehadiran klorofil kemerahan m em punyai sedikit
Pemboleh ubah bergerak balas: Perubahan warna larutan iodin klo ro fil yang terselin dun g di
sebalik pigm en warna merah.
Bahan dan radas: Daun bervariegasi, air panas, etanol, larutan iodin, tabung didih, jubin
putih, penitis, forseps, bikar, penunu Bunsen, kaki retort, tungku kaki tiga, kasa dawai.
Prosedur
Bahagian daun yang
1. Petik sehelai daun bervariegasi (Rajah 2.17) tidak berwarna hijau
yang telah terdedah kepada cahaya matahari Bahagian daun yang
selama beberapa jam. berwarna hijau
2. Lukis gambar rajah yang menunjukkan
taburan warna hijau pada daun. Rajah 2.17 Daun bervariegasi
Bab 2
3. Lakukan ujian kanji pada daun tersebut.
4. Rekodkan pemerhatian anda.
Kesimpulan
Hipotesis diterima atau ditolak? Berikan alasan anda.
Eksperimen
J©
Pernyataan masalah: Adakah karbon dioksida diperlukan dalam proses fotosintesis?
Hipotesis: Tumbuhan memerlukan karbon dioksida untuk fotosintesis.
Tujuan: Mengkaji keperluan karbon dioksida bagi proses fotosintesis
http://goo.gl/K1fe80
Pemboleh ubah
Pemboleh ubah dimanipulasikan: Kehadiran karbon dioksida
Pemboleh ubah dimalarkan: Jenis tumbuhan Video Fotosintesis
Bahan dan radas: Dua tumbuhan yang sama jenis dalam pasu yang berasingan, air panas,
etanol, larutan iodin, larutan kalium hidroksida, serkup kaca, tabung didih, jubin putih,
penitis, forseps, bikar, penunu Bunsen, kaki retort, kasa dawai, plat kaca disapu vaselin.
Prosedur
1. Letakkan dua tumbuhan yang sama di dalam gelap selama dua hari untuk
menghilangkan kanji.
2. Letakkan tumbuhan di dalam serkup kaca dan labelkan A dan B setiap
satunya (Rajah 2.18).
3. Dalam serkup kaca A, letakkan satu bikar larutan kalium hidroksida. Larutan kalium
hidroksida berfungsi untuk menyerap gas karbon dioksida di dalam udara.
4. Letakkan kedua-dua tumbuhan dalam serkup kaca ini di bawah cahaya matahari
selama empat hari.
Cahaya Cahaya
matahari matahari
Udara tanpa
karbon dioksida Serkup
kaca
Tumbuhan
hijau
Larutan kalium
hidroksida
Plat kaca
disapu vaselin
Rajah 2.18
C s X Bab 2
5. Lakukan ujian kanji pada daun dari kedua-dua tumbuhan tersebut.

Kesimpulan:
Pernyataan masalah: Adakah air diperlukan dalam proses fotosintesis?

Hipotesis: Tumbuhan memerlukan air untuk fotosintesis.
Tujuan: Mengkaji keperluan air bagi proses fotosintesis

Pemboleh ubah
Pemboleh ubah dimanipulasikan: Kehadiran air
Bahan dan radas: Dua tumbuhan yang sama jenis dalam pasu yang berasingan, air, air
panas, etanol, larutan iodin, tabung didih, jubin putih, penitis, forseps, bikar, penunu
Bunsen, kaki retort, tungku kaki tiga, kasa dawai.
Prosedur
1. Letakkan dua tumbuhan yang sama di dalam gelap selama dua hari untuk
menghilangkan kanji.
2. Selepas dua hari, kedua-dua tumbuhan tersebut diletakkan di bawah cahaya matahari.
3. Satu tumbuhan disiram air setiap hari manakala satu lagi tidak disiram air (Rajah 2.19).
4. Selepas seminggu, petik sehelai daun daripada kedua-dua tumbuhan tersebut.
A B
Rajah 2.19
5. Lakukan ujian kanji pada kedua-dua daun tersebut.

Kesimpulan
B ab2 ( 6 3 )
D aripada keputusan Eksperim en 2.1 hingga 2.4, dapat disim pulkan bahaw a
proses fotosintesis m em erlukan tenaga cahaya, klorofil, karbon dioksida dan air untuk
m enghasilkan glukosa dan oksigen seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 2.20.
Karbon dioksida
Tenaga n
cahaya \ /*. _ Oksigen
T2
Klorofil
Memerangkap tenaga cahaya
Glukosa
Tenaga cahaya
Karbon dioksida + Air Glukosa + Oksigen
Klorofil
Persamaan perkataan proses fotosintesis
Rajah 2.20 Proses fotosintesis
Perbezaan antara Proses Respirasi Sel dengan Fotosintesis

Jad u al 2.1 m enunjukkan perbezaan antara respirasi sel dengan fotosintesis.
Jadual 2.1 Perbezaan antara respirasi sel dengan fotosintesis
Respirasi Sel Fotosintesis

Berlaku dalam mitokondria Berlaku dalam kloroplas
Proses yang membebaskan tenaga Proses yang menyerap tenaga
Menggunakan tenaga kimia dalam makanan Menggunakan tenaga daripada cahaya
matahari
Berlaku pada manusia, haiwan, tumbuhan Berlaku pada tumbuhan dan mikroorganisma
dan mikroorganisma
Menguraikan glukosa untuk Mensintesis glukosa
penghasilan tenaga
Menggunakan oksigen dan glukosa untuk Menggunakan karbon dioksida dan air
menghasilkan karbon dioksida, air dan tenaga untuk menghasilkan oksigen dan glukosa
Sentiasa berlaku Berlaku ketika ada cahaya
64 ) Bab 2
r 5* \j (,?
Proses respirasi sel dan fotosintesis salin g m elengkapi.LSem asa respirasi sel, gas
oksigen diserap dan gas karbon dioksida disingkirkan. K arbon dioksida yang disingkirkan
akan digunakan oleh sem ua tum buhan hijau untuk m elakukan fotosintesis. O ksigen yang
dihasilkan daripada proses fotosintesis pula digunakan oleh sem ua organism a untuk
respirasi sel. 1
Cahaya
matahari
Tumbuhan Semua organisma

menghasilkan menggunakan
glukosa dan oksigen glukosa dan
oksigen semasa
respirasi sel
Tumbuhan menggunakan
karbon dioksida dan
air semasa fotosintesis
Semua organisma
menghasilkan
karbon dioksida
dan air
Rajah 2.21 Proses respirasi sel dan fotosintesis saling melengkapi
Oksigen
1. Namakan proses yang berlaku dalam rajah di Karbon
sebelah. Apakah tujuan proses ini? dioksida
2. Isi tempat kosong dalam rajah di bawah mengenai

proses fotosintesis.
Tenaga untuk
rp , , ,.. menghasilkan ditukar kepada mengekalkan semasa
tumbuhan h ija u ^--------->
proses hidup
dan aktiviti
Bab 2 { 6 5 ,
I
S truktur, fungsi dan organisasi sel Respirasi sel dan fotosintesis
I......
I
Benda hidup Organisma Organisma Organisasi Fotosintesis 1 Respirasi sel

dibina daripada sel unisel m ultisel sel
1
f
Cara penyediaan Organisma Organisma Sel Perbezaan
slaid sel haiwan yang te rd iri yang te rd iri antara proses
I respirasi sel dan
dan sel tum buhan daripada lebih Tisu
satu sel daripada fotosintesis
satu sel I
I Organ I
S truktur sel Contoh: I Proses respirasi
Amoeba Contoh: I sel dan
Paramecium Manusia Sistem fotosintesis
Euglena Mucor I saling
Fungsi
Hydra Organisma m elengkapi
stru ktu r sel
Kucing
Pokok bunga raya
Perbandingan antara
sel haiwan dengan
sel tum buhan

2.1 Sel - S tru k tu r, Fungsi dan Organisasi
□ Menerangkan bahawa benda hidup dibina daripada sel yang menjalankan fungsi hidup dan mengalami
pembahagian sel.
□ Menunjukkan cara penyediaan slaid sel haiwan dan sel tumbuhan mengikut prosedur yang betul.
I I Berkomunikasi mengenai fungsi setiap struktur dalam sel serta membandingkan dan membezakan sel
haiwan dengan sel tumbuhan.
□ Menjelaskan ciri organisma unisel dan multisel bagi kedua-dua haiwan dan tumbuhan berserta contoh.
□ Membezakan jenis dan fungsi sel haiwan dengan sel tumbuhan.
□ Mengkonsepsikan pembentukan suatu organisma mengikut urutan tahap organisasi:
sel -» tisu -» organ —» sistem —> organisma
□ Mengagumi dan menghargai kewujudan pelbagai organisma.
2.2 Respirasi Sel dan Fotosintesis
Berkomunikasi mengenai respirasi sel.
Berkomunikasi mengenai proses fotosintesis.
Membezakan proses respirasi sel dengan fotosintesis.
Menerangkan perkaitan proses respirasi sel dan fotosintesis.
P tr* k 4is Z~2 ^ )
1. Label struktur P, Q dan R pada Rajah 1.
2. Tandakan (/ ) pada petak di bawah ini yang mewakili organ.
Epitelium Sperma Ginjal Ovum Peparu

< r\
3. Namakan sel-sel berikut.
(a) (b) (c)
Rajah 2
4. Jika sel tumbuhan dan sel haiwan diletakkan di bawah mikroskop, apakah ciri-ciri pada sel
tersebut yang membolehkan anda mengenai pasti bahawa sel itu ialah sel tumbuhan?
5. Terangkan sebab kulit merupakan satu organ dan bukan tisu.
6. Berikan satu contoh organ. Ramalkan keadaan manusia jika kehilangan organ tersebut.
, y'i, 7. Rajah 3 di bawah menunjukkan organisasi satu sistem dalam manusia.
Jantung
Sistem
Rajah 3
Nyatakan sistem tersebut dan bincangkan fungsinya.
8. Haiwan herbivor seperti lembu dalam Gambar foto 1

memakan rumput. Tenaga daripada rumput sampai
kepada lembu dan dikembalikan kepada rumput.
Bagaimanakah benda hidup saling memerlukan . .J i
antara satu sama lain dari segi proses fotosintesis >*>'
dan respirasi sel dalam hal ini? Bincangkan.
•faVof.v'des-'5' __ veSjm&S'
W i
O t- Gambar foto 1
6 8 ) Bab 2
J
9. Amirah dan Azma mengambil sampel air dari sebuah kolam. Mereka mendapati bahawa
terdapat organisma (Rajah 4) dalam titisan air tersebut apabila dilihat melalui mikroskop.
*\A>' s S'/-a t n j W *
ô» o-\cv> W\ vOt. )'
Flagela fC fi'
Kloroplas
- bÂ/i W r^ -o r^ lc
Rajah 4 ÔjV~A G\
Amirah berpendapat organisma ini merupakan sejenis haiwan tetapi Azma berasakan
organisma ini merupakan sejenis tumbuhan. Pada pendapat anda, apakah pernyataan yang
lebih sesuai tentang organisma di atas? Berikan alasan.
10. Zuliha menjalankan penyiasatan untuk mengkaji sel-sel yang membentuk organ jantung.
Pada pendapat anda, sel yang manakah membantu pengecutan dan pengenduran otot pada
jantung? Berikan alasan.
S t I o-fa-V-
St-1 o-f-oj~ wbr r A' - - v<
■fiSu o -h rf ■
^ Vv\i2vvo\?O^Vv^c' / '
S-
( <U co\V
11. Tiga orang murid berbincang mengenai sel. Perbualan mereka adalah seperti yang berikut.
Mei Fong: Saya berpendapat semua organisma terdiri daripada satu sel sahaja. A
Keetha: Saya pula berpendapat sesetengah organisma terdiri daripada satu sel manakala
organisma yang lain terdiri daripada banyak sel untuk menjalankan pelbagai fungsi. y
Hidayah: Saya tidak setuju. Semua benda hidup adalah kompleks dan terdiri daripada
banyak sel untuk melakukan pelbagai fungsi.
Pada pendapat anda, pernyataan murid yang manakah betul? Berikan alasan untuk menyokong
pilihan anda. 4 ! ^
Bab 2 ( 69
Manusia dan benda hidup
bergerak pada setiap masa.
Bagaimanakah manusia dan
benda hidup mengawal atur
keadaan dalam badan?
Marilah kita mengkaji

Homeostasis dalam benda hidup
BULETIN SAINS
BAD AN KITAIALAH PENGAWAL ATUR SUHU YANG B AIK
S uhu badan kita kekal pada suhu 37°C supaya tindak balas kimia dalam badan kita
berfungsi dengan baik. Oleh itu, suhu 37°C ialah suhu normal dalam badan kita.
Tahukah anda bahawa mamalia dan burung juga mempunyai satu suhu badan yang kekal.
Suhu normal itu berbeza-beza mengikut jenis haiwan. Contohnya, suhu badan normal
burung murai ialah kira-kira 39°C manakala suhu badan normal bagi landak ialah
kira-kira 31°C.
Semasa kita berlari, badan kita akan menghasilkan haba yang menyebabkan suhu
badan kita meningkat. Oleh itu, kelenjar peluh dalam badan kita akan menghasilkan peluh
untuk menurunkan suhu badan. Jika suhu badan kita tidak dapat turun ke suhu
normal, maka sel-sel badan kita tidak akan dapat berfungsi dengan baik dan
boleh menyebabkan kematian. Suhu badan yang melebihi 6°C daripada suhu
normal akan menyebabkan kematian. Oleh itu. pesakit yang demam perlu
diawasi dengan rapi untuk mengelakkan suhu badan daripada naik
secara mendadak.
k a t a k u n c i
e H o m e o sta sis • K a w a l atur

• Transpirasi • G e ra k b a ia s
• K ira a n n a d i • T in d a kan biologi
Bab 3 ( 71
Homeostasis dalam Benda Hidup
M ari kita belajar
Berkomunikasi tentang maksud homeostasis.

Menjelaskan mengenai sistem yang terlibat dengan homeostasis dalam manusia dan haiwan
berserta contoh.
Menjelaskan sistem yang terlibat dengan homeostasis dalam tumbuhan berserta contoh.
Menghargai kepentingan homeostasis kepada manusia dan benda hidup.
A p a k a h m a k su d h o m e o sta sis? H o m e o s t a s is m eru ju k

k e p a d a p e n g e k a la n k e a d a a n p e rse k ita ra n d a la m b a d a n
se su a tu o rg a n ism a , m isa ln y a a r a s su h u , air, p H , tek an an
^Masa Siiam
Homeostasis berasal
daripada perkataan
d a ra h d a n se b a g a in y a s u p a y a b e r a d a d a la m k e a d a a n y a n g Creek, ‘homeo1 yang
se im b a n g d a n stab il. P e n g e k alan p e rse k ita ra n d a la m b a d a n bermaksud sama dan
se su a tu o rg a n ism a d a la m k e a d a a n se im b a n g d a n stab il ‘stasis’ yang bermaksud
m em b o leh k an se m u a p r o se s h id u p d a la m b a d a n o rg a n ism a tidak bergerak.
itu b erjalan d e n g a n lancar. S e k iran y a k e a d a a n p e rse k ita ra n
tid a k se im b an g , m isa ln y a su h u terlalu tin g g i, sel-sel
o rg a n ism a b o leh m ati.
H om eostasis dalam M an u sia

P ern ah k ah a n d a m e n g g u n a k a n k etu h ar?
T ah u k ah a n d a b a h a w a term o stat
d ig u n a k a n u n tu k m e n g a w a l su h u
k etu h ar? Jik a te rm o stat m e n g e sa n
su h u k etu h ar terlalu tin g gi,
fu n g si p e m a n a s p a d a k etu h ar
a k a n d im a tik a n d a n su h u
a k a n m en u ru n . S e b alik n y a,
jik a term o stat m e n g e sa n su h u
k etu h ar terlalu ren d ah , fu n g si
p e m a n a s ak a n d ih id u p k a n se m u la
u n tu k m e n aik k an su h u .
Gambar foto 3.1 Termostat ketuhar
Begitu juga dengan badan kita yang mempunyai

mekanisme yang boleh mengawal suhu badan,
kandungan air dan sebagainya supaya berada dalam
keadaan seimbang dan stabil.
Gambar foto 3.2 Homeostasis dalam badan kita membolehkan proses

dalam badan kita berjalan dengan lancar
Bab 3: Koordinasi dan Gerak Balas
Proses Kawalan Hom eostasis
A p a b ila k e a d a a n p e rse k ita ra n d a la m b a d a n kita b eru b ah , m isa ln y a su h u m en in g k at,

p u s a t k a w a la n di o tak ak an m e n g e sa n p e n in g k a ta n itu. M e k a n ism e p e m b e tu la n a k a n
b e rtin d a k d a n su h u a k a n m en u ru n k e p a d a ju la t n orm al. Se b alik n y a, a p a b ila su h u b a d a n
m en u ru n , m e k an ism e p e m b e tu la n ak a n b ertin d a k d a n su h u a k a n m en in g k at k e p a d a ju la t
n o rm al (R ajah 3.1).
Pusat Mekanisme
» :
kawalan pembetulan
M eningkat Menurun
ft
C B B B B
Menurun
Mi Meningkat
H Pusat
kawalan
» :
Mekanisme
pembetulan
Rajah 3.1 Proses kawalan homeostasis
H o m e o sta sis a d a la h p e n tin g k e p a d a m a n u sia . A n ta ra k a w a la n h o m e o sta sis y a n g

p en tin g d a la m b a d a n m a n u sia ialah k a w a l atu r k a n d u n g a n air d a n su h u b a d a n .
Bagaimanakah badan
saya mengawal atur Bagaimanakah badan
kandungan air? saya mengawal atur
suhu badan?
Vbatf
A IA
A k tiv iti
- • #
KM K ,
- __________
Tujuan: M engumpulkan maklumat mengenai hom eostasis dalam badan kita

A rahan
2. Setiap kumpulan perlu mengumpulkan maklumat mengenai hom eostasis seperti
kawal atur kandungan air dan suhu badan. M aklumat boleh diperoleh daripada
Internet, majalah dan sum ber lain.
3. Bincangkan maklumat yang telah dikumpulkan.
4. Selepas itu, setiap kumpulan perlu membentangkan hasil perbincangan mereka di
dalam kelas dalam bentuk persembahan multimedia.
sob
Kawal Atur Kandungan Air
S iste m y a n g terlib at d a la m k a w a l atu r k a n d u n g a n air ia la h sis te m p e r k u m u h a n d an
sis te m e n d o k rin . A n tara o rg a n y a n g terlib at ialah g in ja l d a n otak .
-Otak
M ekanism e pem betulan
• Otak m erangsang rembesan sejenis
horm on supaya ginjal menambahkan
penghasilan air kencing.
• Lebih banyak air kencing dihasilkan
I
Dikesan oleh otak
Kandungan air
dalam badan
Kandungan air dalam
meningkat
badan menurun.
apabila kita
I
m eminum air.
Meningkat
A ras air n orm al
t
Kandungan air dalam
badan meningkat.
i
Otak m erangsang rembesan
Kandungan air dalam badan sejenis horm on supaya ginjal
Otak
menurun apabila kita berpeluh mengurangkan penghasilan
/ air kencing.
Berasa dahaga
Dikesan oleh otak
Rajah 3.2 Kawal atur kandungan air

/ T ) Bab 3
Kawal Atur Suhu Badan

S iste m y a n g terlib at d a la m k a w a l atu r su h u b a d a n ia la h s is te m p e r k u m u h a n d a n siste m
e n d o k rin . A n tara o rg a n y a n g terlib at ia la h kulit, o tak d a n oto t ran g k a.
Otak M ekanism e pem betulan

Salur darah m engem bang
Bulu roma condong
Berpeluh
Aktiviti otot rangka dan perembesan
horm on-horm on tertentu
akan berkurangan, seterusnya
menurunkan suhu badan.
Air kencing sedikit
Pada hari panas, suhu

badan meningkat. I
Suhu badan menurun.
— —
Meningkat
— “
Suhu norm al (37°C )
f __________
Pada hari
\ Menurun
i
Suhu badan meningkat.
1
sejuk, suhu
badan
menurun.

Salur darah mengecut
Bulu rom a menegak
Dikesan oleh otak Kurang berpeluh
Otot rangka akan mengecut dan mengendur
secara aktif dan menyebabkan seseorang menggigil
supaya meningkatkan suhu badan. Pada m asa yang
sama, horm on tertentu akan dirembeskan untuk
meningkatkan metabolisme badan.
Rajah 3.3 Kawal atur suhu badan

Babl
Suhu persekitaran tinggi Suhu persekitaran rendah
Kelenjar peluh Bulu rom a m enegak

menghasilkan lebih supaya dapat
banyak peluh bagi memerangkap satu
menyejukkan kulit lapisan udara yang
apabila peluh tersejat. bertindak sebagai
penebat haba.
Bulu rom a condong untuk
mengurangkan udara
terperangkap pada kulit supaya Bulu roma menegak
haba mudah dibebaskan.
------------ Bulu roma condong
Titisan
Pengembangan
peluh
salur darah
L apisan kulit
Kelenjar
peluh
X Salur darah m engem bang untuk • Salur darah m engecut untuk

membolehkan lebih banyak darah membolehkan lebih banyak darah
mendekati kulit bagi membebaskan menjauhi kulit bagi mengurangkan
tenaga haba. pem bebasan tenaga haba.
Rajah 3.4 Keadaan lapisan kulit semasa suhu persekitaran tinggi dan suhu persekitaran rendah
http://goo.gl/Kb3GnL
Video peranan kulit dalam
i
pengawalaturan termo
Eksperimen
Pernyataan m asalah: Kita berpeluh dalam keadaan panas atau sejuk?
H ipotesis: Kita berpeluh dalam keadaan panas.

Tujuan: Mengkaji tindakan biologi yang memberikan gerak balas kepada perubahan suhu
Pem boleh ubah

Pemboleh ubah dimanipulasikan: Suhu persekitaran
Pemboleh ubah bergerak balas: Kehadiran peluh
Pemboleh ubah dimalarkan: M asa yang diambil
Bahan dan radas: Jam randik, satu murid dari setiap kumpulan.
7]X Bab 3
Prosedur
1. M asuk ke dalam bilik m akm al tanpa m em asang kipas selama 10 minit.
2. Rekodkan sam a ada anda berpeluh atau tidak.
3. Kemudian, pasangkan kipas selama 10 minit.
4. Rekodkan sam a ada anda berpeluh atau tidak.
Keputusan
Suhu persekitaran Kehadiran peluh

Panas (tanpa pasang kipas)
Sejuk (kipas dipasang)
Soalan
1. Apakah yang berlaku kepada badan dalam suhu persekitaran yang panas?
Kesimpulan: Adakah hipotesis itu diterima? Berikan alasan anda.
i Eksperimen
Pernyataan masalah: Adakah kiraan nadi semakin meningkat apabila melaksanakan
tugas yang berat?
Hipotesis: Kiraan nadi semakin meningkat apabila melaksanakan tugas

yang berat.
Tujuan: Mengkaji tindakan biologi yang memberikan gerak balas kepada kiraan nadi
Pemboleh ubah
Pemboleh ubah dimanipulasikan: Jenis aktiviti
Pemboleh ubah bergerak balas: Kiraan nadi
Pemboleh ubah dimalarkan: M asa yang diambil
Bahan dan radas: Jam randik, seorang murid daripada setiap kumpulan.
Prosedur
1. Pilih seorang m urid daripada setiap
kumpulan untuk menjalankan aktiviti yang
dirancangkan, iaitu keadaan rehat, berjalan
dan berjoging. Aktiviti berjalan dan berjoging
dilakukan selama sepuluh minit.
2. Kemudian, ambil kiraan nadi setiap murid
selam a satu minit dengan meletakkan dua jari
pada pergelangan tangan mereka dan rekodkan
bacaan (Gam bar foto 3.3).
3. Rekodkan sem ua keputusan dalam jadual seperti Gambar foto 3.3 Cara pengiraan nadi
yang berikut.
Bab 3 C 7 7
K eputusan
N om bor N am a K iraan nadi

kum pulan m u rid K eadaan rehat Berjalan B erjogin g
1
2
3
4
Soalan
1. Apakah yang ditunjukkan oleh data yang diperoleh?
2. Apakah pemerhatian lain yang boleh dilihat pada m urid selepas aktiviti yang lebih
berat dilakukan?
3. M engapakah peluh dihasilkan apabila aktiviti yang lebih berat dilakukan?
K esim pulan: Adakah hipotesis itu boleh diterima atau ditolak? Berikan alasan anda.
H om eostasis dalam Haiwan

H o m e o sta sis ju g a b e rla k u p a d a h aiw an . H a iw a n sep erti k u c in g d a n an jin g tid ak
m e m p u n y a i k elen jar p e lu h k ecu ali d i ta p a k kaki. B a g a im a n a k a h h aiw an -h a iw an itu
m e n g e k a lk a n h o m e o sta sis te rh a d a p p e ru b a h a n su h u p e rse k ita ra n ?
Saya m enjilat bulu di

badan supaya suhu badan
saya berkurangan.
Saya m enjelirkan lidah

supaya suhu badan
saya berkurangan.
Bulu saya menegak

apabila kesejukan untuk
memerangkap haba.
Gambar foto 3.4 Gerak balas haiwan kepada perubahan suhu

7 8 ) Bab 3
B a g a im a n a k a h h a iw a n rep tilia se p e rti cicak m e n g e k alk an h o m e o sta sis te rh ad ap

p e ru b a h a n su h u p e rse k ita ra n ?
P ersek itaran y an g se ju k : P ersek itaran y a n g pan as:

• Ja n tu n g b e r d e g u p
• A k tiv iti b a d a n m en jad i p e rla h an
d e n g a n cep at
• O tot b e rfu n g si p a d a k a d a r
• P e rg e ra k a n m en jad i
y a n g p e rla h an
leb ih p a n ta s
• P e rg e ra k a n m e n jad i p e rla h an
• K a d a r m e tab o lism e c e p at
• K a d a r m e tab o lism e ren d ah
• S u h u b a d a n m e n in g k at
• S u h u b a d a n m en u ru n
Gambar foto 3.5 Cicak mengawal atur suhu

badannya apabila suhu persekitaran berubah
B a g a im a n a k a h p u la sip u t b ab i d a n le b ah m e n g e k alk an h o m e o sta sis te rh ad ap

p e n in g k a ta n su h u p e rse k ita ra n ?
ab aran M ?nda 0
Bagaimanakah
Kehilangan banyak air homeostasis berlaku
melalui penyejatan air di dalam badan ulardan
permukaan kulit. beruang kutub ?
Menghasilkan bendalir dan vtuw

mencari tempat lembap untuk 0 KBMM
mengurangkan penyejatan air.
Gambar foto 3.6 Siput babi
Mempunyai lapisan kulit berlilin dan kehilangan

wap air berlaku melalui spirakel pada badan.
Menutup spirakel antara dua gerakan pernafasannya

untuk m engurangkan kehilangan air.
Gambar foto 3.7 Lebah

Bab 3 ( 79
I
H om eostasis dalam Tumbuhan Pada waktu
tengah hari
P erh atik an k e a d a a n tu m b u h a n p a d a w ak tu
v a n g b erlain an d a la m seh ari. T u m b u h an
m e m e rlu k a n air y a n g m e n cu k u p i u n tu k
m e n g e lak k an tu m b u h a n m en jad i la y u d an
m ati. B a g a im a n a k a h tu m b u h a n m e n g a w a l atu r
Pada waktu ►
k a n d u n g a n air p a d a h ari p a n a s d a n h ari seju k ? petang
A ir d a r ip a d a tu m b u h a n h ila n g m e lalu i sa tu
p r o s e s y a n g d ik e n al se b a g a i tra n sp ira si. D a la m
p r o s e s tra n sp ira si, air h ila n g d a r ip a d a d a u n
Gambar foto 3.8 Pokok pisang menggulungkan
d a la m b en tu k w a p air ke p e rse k ita ra n m elalu i
daunnya apabila hari panas
sto m a. H al ini m elib a tk an siste m p e n g a n g k u ta n
untuk mengurangkan
d a la m tu m b u h an . kehilangan air
Transpirasi membantu tumbuhan menyerap dan mengangkut air dan mineral dari tanah ke
seluruh bahagian tumbuhan (Rajah 3.5).
Penyejatan air daripada daun menyejukkan tumbuhan pada hari panas.
Eksplorasi Sains
Kunci:
Kira-kira 90%air yang
— Lal uan air
diserap oleh akar
tumbuhan hilang
melalui transpirasi.
2 Transpirasi pada
daun menghasilkan
Stoma
daya yang menarik
Keratan rentas daun
air dari bahagian
batang tumbuhan.
rambut ,
Air tanah V Bahagian akar
tumbuhan
menyerap air dan
mineral dari tanah.
Rajah 3.5 Transpirasi membantu pengangkutan air dari akar ke daun

Sel-sel pengawal mengawal pem bukaan dan penutupan stoma. Pada waktu siang, stoma
terbuka untuk pertukaran gas. Pada masa yang sama, wap air akan hilang daripada daun dan
hal ini akan meningkatkan kadar penyerapan air oleh akar.
■ Pada waktu siang
Sel
pengawal
Stoma
Pada waktu siang, stom a

terbuka supaya lebihan
air tersejat daripada
daun melalui transpirasi.
Pada suhu yang terlalu tinggi
Sel
pengawal
Stoma
tertutup
Pada suhu yang

terlalu tinggi, stoma
akan tertutup untuk
mengurangkan air yang
tersejat daripada daun
melalui transpirasi.
Rajah 3.6 Pembukaan dan penutupan stoma
Bab 3 ( 81
juan: Mengumpulkan maklumat mengenai transpirasi
ahan
Jalankan aktiviti secara berkumpulan.
Setiap kumpulan perlu mengumpulkan maklumat mengenai transpirasi seperti
fungsinya dalam kawal atur kandungan air dalam tumbuhan. M aklumat boleh
diperoleh daripada Internet, majalah dan sumber lain.
Bincangkan maklumat yang telah dikumpulkan.
Selepas itu, setiap kumpulan perlu membentangkan hasil perbincangan mereka di
dalam kelas dalam bentuk persembahan multimedia.
Kepentingan H om eostasis kepada M an u sia dan Benda Hidup

K a w a la n h o m e o sta sis d a la m b a d a n m a n u sia d a n b e n d a h id u p b ertu ju an u n tu k
m e n y e d ia k a n sa tu k e a d a a n o p tim u m d a la m b a d a n s u p a y a sel d a p a t m en jalan k an
ak tiviti m e ta b o lism e n y a d e n g a n cek ap . S e m u a tin d a k b a la s k im ia d a la m sel h id u p
d ik a w a l oleh e n zim y a n g p e k a k e p a d a p e ru b a h a n p erse k itaran . P eru b ah an su h u ak an
m e m p e n g a ru h i ak tiv iti e n zim itu.
K ita h a ru s b e rsy u k u r k e ran a h o m e o sta sis m e n y e b ab k an p e rse k ita ra n d a la m b a d a n

d a p a t d ik a w a l d a n d ik e k alk an d a la m k e a d a a n y a n g se im b a n g d a n stabil. B a y a n g k a n
k e h id u p a n k ita ta n p a h o m e o sta sis. A p a k a h k e sa n n y a jik a su h u b a d a n k ita a ta u b e n d a
h id u p teru s m e n in g k at a ta u m en u ru n ? A p a k a h k e sa n n y a jik a k a n d u n g a n air di d a la m
b a d a n k ita d a n b e n d a h id u p h ilan g ta n p a d ik a w a l?
A duh,suhu
badan saya
semakin panas!
Rajah 3.7 Keadaan manusia dan benda hidup tanpa homeostasis
>ia a
A k tiv iti KMK •
• Tujuan: M embincangkan kepentingan homeostasis

: Arahan:
| 1. Jalankan aktiviti secara berkumpulan.
• 2. Bincangkan kepentingan homeostasis. Setiap m urid perlu memberikan
; sekurang-kurangnya satu idea.
i 3. Bentangkan hasil perbincangan kumpulan di dalam kelas dalam bentuk persembahan
: m ultimedia seperti Powerpoint.
Praktis Formatif jt 3.1

1. Apakah homeostasis?
2. Berikan dua contoh kawal atur yang penting dalam badan manusia.
84
) Bab
3 K o n S e p
Koordinasi dan Gerak Balas

T
Definisi Homeostasis dalam Homeostasis dalam Homeostasis dalam

homeostasis manusia haiwan tum buhan
Pengekalan Kawal atur Kawal atur Cara mengawal atur Peranan transpirasi
persekitaran dalam kandungan air suhu badan suhu badan dalam kawal atur
badan sesuatu
organisma
Contohnya
Suhu Kiraan nadi semakin Kepentingan

m eningkat apabila homeostasis dalam
Air melaksanakan manusia, haiwan
tugas yang berat dan tum buhan
Tekanan darah

3 .1 Homeostasis dalam Benda Hidup
□ Berkomunikasi mengenai maksud homeostasis.
□ Menjelaskan sistem yang terlibat dengan homeostasis dalam manusia dan haiwan berserta contoh.
□ Menjelaskan sistem yang terlibat dengan homeostasis dalam tumbuhan berserta contoh.
□ Menghargai kepentingan homeostasis kepada manusia dan benda hidup.
W a M is / 3
1. Bagaimanakah tumbuhan dapat mengekalkan kawalan homeostasis?
2. Bagaimanakah badan kita bergerak balas kepada perubahan suhu apabila kita m em asuki bilik
yang sangat sejuk?
3. Apakah peranan salur darah dalam meningkatkan kehilangan haba?
4. Apakah kelebihan mempunyai suhu badan yang tetap?
5. Ketika bersenam, badan banyak kehilangan air. M engapakah seseorang yang bersenam perlu
m inum air sebelum dia berasa dahaga?
6. M engapakah muka kita kelihatan merah selepas melakukan senaman kecergasan dan kelihatan
pucat apabila berasa sejuk?
7. G raf dalam Rajah 1 menunjukkan kuantiti peluh dan air kencing berubah dengan suhu.
10 15 20 25 30 35
Suhu luar badan (°C)
Rajah 1
Bab 3 85
(a) Apakah yang berlaku kepada kuantiti peluh apabila suhu bertambah? Terangkan sebab
hal ini berlaku.
(b) Apakah yang berlaku kepada kuantiti air kencing apabila suhu bertambah? Terangkan
X J
sebab hal ini berlaku.
(c) Kaitkan hubungan kedua-dua sebab dalam jawapan (a) dan (b).
8. Khairul duduk di rumah dan diberi kuantiti makanan dan minuman yang sam a untuk tiga
hari. Kuantiti air kencing yang terhasil dikumpulkan dan disukat.
Jadual 1
H ari K uantiti air kencing (ml)
Pertama 1900
Kedua 500
Ketiga 850
(a) M engapakah kita perlu memastikan kuantiti makanan dan minuman yang sam a pada
ketiga-tiga hari itu?
(b) Hari yang manakah Khairul melakukan aktiviti yang paling cergas? Berikan alasan anda.
(Panduan jawapan: Kaitkan dengan kuantiti air kencing yang dihasilkan)
9. M engapakah m emakai beberapa lapisan kain nipis lebih baik daripada satu lapisan kain tebal
untuk mengekalkan suhu badan? Bahagian badan yang manakah mempunyai fungsi yang
sam a dengan beberapa lapisan kain itu?
10. Pernyataan di bawah menunjukkan satu hipotesis.
Tumbuhan mengawal atur kandungan air melalui stoma.
Reka cipta satu eksperimen untuk membuktikan hipotesis di atas. Bagaim ana hal
ini berlaku?
Laporan itu mestilah mengandungi:

• Pernyataan masalah
• Hipotesis
• Tujuan eksperimen
• Pemboleh ubah
• Bahan dan radas
• Prosedur
• Penjadualan data
86 ) Bab 3
C s& S D t\rA A
11. Pernyataan di bawah menunjukkan fungsi kulit.
Kulit merupakan organ perkumuhan, organ perlindungan kepada organ-organ lain dan
organ yang mengawal atur suhu badan.
Pada pendapat anda, adakah pernyataan itu benar? Berikan alasan anda.
12. Pernyataan di bawah menunjukkan satu hipotesis.
Air kencing yang dihasilkan adalah banyak apabila kita banyak meminum air berbanding
dengan air kencing yang dihasilkan apabila kita kurang meminum air.
Reka cipta satu eksperimen untuk membuktikan hipotesis di atas. Terangkan sebab hal ini
berlaku.
Laporan itu mestilah mengandungi:

• Pernyataan m asalah
• Hipotesis
• Tujuan eksperimen
• Pemboleh ubah
• Bahan dan radas
• Prosedur
• Penjadualan data
Bab 3 I 8 7
Secara purata, sebanya
bayi yang berlaku di Malaysia dalam sehari
(Jabatan Perangkaan Malaysia, 2014).
Apakah kepentingan kelahiran bayi?
M arilah kita m engkaji:

• Pembiakan seks dan aseks Faktor yang
• Sistem pembiakan manusia perkembangan fetus dan bayi
• Kitar haid • Kemandulan dan
• Persenyawaan dan kehamilan pencegahan kehamilan
♦ Pembiakan tumbuhan
8 8 1 Bab 4
________ BULETIN SAINS________
HADIAH NOBEL ROBERT EDWARDS
ada tahun 2 0 1 0 , seorang saintis Britain. Robert Edwards telah dinobatkan sebagai
P pemenang Hadiah Nobel dalam bidang perubatan. Beliau telah berjaya menghasilkan
kaedah persenyawaan in vitro, (IV F -In Vitro F ertilisation ), iaitu persenyawaan
di dalam bekas kaca (tabung uji).
Bagaimanakah prosedur IV F dijalankan? Prosedur IV F melibatkan pengambilan sel

telur daripada seorang wanita dan kemudiannya disenyawakan dengan sperma lelaki di dalam
makmal. Sel telur yang telah disenyawakan dibiarkan membesar menjadi embrio peringkat awal
dan dimasukkan ke dalam uterus wanita tersebut. Embrio kemudiannya dibiarkan membesar
sehingga dilahirkan sebagai seorang bayi.
Penyelidikan Edwards ini telah bermula sejak tahun 1950-an yang lalu.
Penyelidikan beliau telah berjaya buat pertama kalinya pada 25 Julai 1978 apabila
seorang bayi tabung uji yang pertama di dunia berjaya dilahirkan. Bayi tersebut
diberi nama Louise Brown.
Pencapaian Edwards ini telah membantu ramai pasangan yang mengalami

masalah ketidaksuburan untuk mendapatkan zuriat. Kini, berjuta-juta bayi telah
S'/S', V-.
berjaya dilahirkan melalui kaedah ini.
v
KA TA K U N C I
• Pembiakan seks • Haid

• Pembiakan aseks « Pengovulan
• Persenyawaan cPenempelan
• Pembiakan vegetatif •Plasenta
• Akil baligh • Pendebungaan
Bab 4 ( 8 9
Fembiakan Seks dan Aseks
Mari kita belajar
• Membandingkan dan membezakan pembiakan seks dan aseks bagi haiwan dan tumbuhan.
• Menaakul kepentingan pembiakan.
• Mensyukuri kebolehan membiak untuk menyambung zuriat sebagai kurniaan Tuhan.
ahukah anda tentang m aksud p em b iak an ? Pem biakan ialah Kerjaya

T proses penghasilan individu baharu oleh organism a hidup.
Pem biakan m erupakan ciri asas bagi setiap organism a hidup.
Sains
Doktor pakar yang
mengamalkan ilmu
G am bar foto 4.1 m enunjukkan cara-cara pem biakan m anusia
perubatan berkaitan
dan haiw an. kehamilan dikenal
sebagai pakar obstetrik
dan ginekologi.
Manusia membiak
dengan cara
melahirkan anak.
Ayam pula
membiak dengan
cara bertelur.
Ikan paus juga

membiak dengan
melahirkan anak.
Gambar foto 4.1 C ara-cara pem biakan manusia dan haiwan

untuk menghasilkan individu baharu
Pem biakan boleh dibahagikan kepada dua jenis, iaitu p em b iak an sek s dan aseks.
Secara ringkasnya, jen is-jenis pem biakan boleh dilihat m elalui peta pem ikiran
y ang berikut.
Bab 4
Bab 4: Pembiakan
Pembiakan
Seks Aseks
“ F~
Melibatkan sel pembiakan Tidak melibatkan sel pembiakan
Berlaku kepada: Berlaku kepada:

• Manusia • Tumbuhan (bawang, halia,
ubi kentang)
• Haiwan peringkat tinggi (mamalia,
burung, ikan, reptilia dan amfibia) • Organisma ringkas (A m oeba,
• Tumbuhan berbunga Hydra, Param ecium )
G am bar foto 4 .2 M anusia m em biak secara seks
Burung
Ubi kentang
Bawang
Tumbuhan
berbunga
4*
Halia
Amoeba
Mamalia
Amfibia Paramecium
Gambar foto 4.3 B eberapa organisma hidup yang Gambar foto 4.4 B eberapa organisma hidup yang
m enjalankan p em biakan seks m enjalankan p em biakan aseks
Bab 4
Pembiakan Seks ^jMLaaâ Silam
P em biakan seks m erupakan jen is pem biakan utam a yang
Antonie van Leeuwenhoek
dijalankan oleh m anusia, haiw an dan tum buhan peringkat
merupakan saintis pertama
tinggi. Pem biakan bagi m anusia bukan sahaja untuk yang mengkaji sel sperma
m enghasilkan zuriat, m alah m elibatkan ikatan kekeluargaan menggunakan mikroskop
dan kasih sayang. pada tahun 1677.
P em biakan seks m elibatkan dua induk, iaitu
induk jan tan yang m em baw a sel pem biakan

jan tan (sperm a)
in d u k b e tin a y a n g m e m b a w a se l p e m b ia k a n P
b e tin a ( o v u m )
mempunyai
menghasilkan
Induk jantan
Garnet jantan (sperma)
mempunyai menghasilkan
Induk betina
Garnet betina (ovum)
Rajah 4.1 Proses penghasilan garnet
Pem biakan seks m enghasilkan generasi baharu yang berbeza daripada induknya
dan m enunjukkan variasi genetik. Tahukah anda tentang proses pem bentukan generasi
baharu? A pakah yang m enyebabkan pem bentukan bayi di dalam tubuh ibu yang ham il?
Proses pertam a yang terlibat ialah persenyaw aan.
Bab 4: Pembiakan
Terdapat dua jen is persenyaw aan iaitu persenyaw aan dalam dan persenyaw aan
luar. Perbezaan antara persenyaw aan dalam dengan persenyaw aan luar diringkaskan
m enerusi Jadual 4.1.
Jadual4.1 P erbezaan antara persenyaw aan dalam dan persenyaw aan luar
Persenyawaan dalam Ciri-ciri Persenyawaan luar

Nukleus garnet jantan bercantum Berlaku Nukleus garnet jantan bercantum
dengan nukleus garnet betina di dalam apabila dengan nukleus garnet betina di luar
badan induk betina. badan induk betina.
Induk jantan membebaskan garnet Tempat. Induk jantan membebaskan sperma
jantan di dalam badan induk betina. berlaku dan induk betina membebaskan
percantuman ovum. Persenyawaan ini berlaku di
dalam air.
Garnet jantan dari organ pembiakan Proses Garnet jantan biasanya berenang
jantan akan dibebaskan ke dalam menuju ke arah telur dan bercantum
organ pembiakan betina yang dengan garnet betina.
mempunyai garnet betina dan
bercantum membentuk zigot.
Rajah 4.2 Persenyawaan dalam Rajah 4.3 Persenyawaan luar oleh ikan
oleh pepatung
abaran IV Tnda C
Mengapakah ovum
ikan mempunyai
lapisan gel di luar?
Bab 4
Pembiakan Aseks Eksplorasi Sains
Kultur tisu ialah contoh
bioteknologi dalam
Pembiakan aseks ialah penghasilan individu
penghasilan individu baharu. Teknik ini akan
baharu oleh organisma menghasilkan tanaman
hidup tanpa melibatkan baharu daiam tempoh
sel pembiakan. masa yang singkat.
€
Pem biakan aseks berlaku dalam organism a ringkas seperti
A m oeba, Param ecium dan Hydra. Tum buhan seperti baw ang,
halia dan ubi kentang ju g a m em biak secara aseks. 4» ■ *.
Bagi pem biakan aseks, hanya satu in d u k yang terlibat.
Persenyaw aan tidak berlaku dalam pem biakan aseks. Individu Rajah 4.4 Kultur tisu
baharu yang dihasilkan adalah seiras secara genetik dengan
induknya.V ariasi tidak w ujud dalam kalangan anak. Pelbagai
cara pem biakan aseks diterangkan seperti dalam R ajah 4.5
yang berikut. http://www.isaaa.org/resources/publications/pocketk/14/default.as
Kultur tisu
www.isaaa.org
(A )_______________
A ktiyiti;
Tujuan: Mengumpul dan mentafsir maklumat mengenai pembiakan seks dan aseks
Arahan
1. Lakukan kerja secara berkumpulan.
2. Bincangkan perbezaan dan persamaan antara persenyawaan dalam dan persenyawaan
luar pembjakan seks.
3. Catatkan hasil perbincangan anda dalam jadual seperti di bawah.
Persenyawaan dalam Ciri-ciri Persenyawaan luar
4. Kumpulkan maklumat di Internet tentang cara pembiakan aseks yang berikut:

(a) belahan dedua
(b) pertunasan
(c) pembentukan spora
(d) pembiakan vegetatif
(e) penjanaan semula
Bakteria Pem biakan A seks Paku pakis Lobak merah
I-------------- 1 --- + 1 ----------- 1
Belahan dedua Pertunasan Penjanaan semula Pembentukan spora Pembiakan vegetatif
I I I I I
Belahan dedua Pertunasan ialah ' Penjanaan semula > Pembentukan > Pembiakan vegetatif
ialah pembahagian proses pembentukan berlaku daripada spora ialah proses merupakan satu cara
satu sel induk tunas pada badan kebolehan fragmen penghasilan spora di untuk menghasilkan
kepada dua sel organisma. organisma tertentu dalam sporangium. tumbuhan baharu
anak. Tunas bermula yang tumbuh ■ Selepas sporangium daripada bahagian
sebagai satu struktur dan berkembang pecah, spora yang vegetatif tumbuhan
yang berkembang dan menjadi individu halus dan ringan induk selain bunga.
Con toh:
kemudiannya baharu yang akan disebarkan > Contoh bahagian
A m oeba, Paramecium
terputus dan lengkap. oleh angin. vegetatif ialah
dan bakteria
membentuk individu > Apabila sampai di akar, batang bawah
Sel induk baharu. tempat yang lembap, tanah, batang rayap,
Amoeba Contoh: spora tumbuh bebawang dan daun.
Cacing pipih, tapak menjadi tumbuhan
sulaiman, Planaria yang baharu.
dan Spirogyra
Nukleus Contoh:
membahagi Hydra dan yis Contoh:
Contoh:
Alga, kulat, paku pakis Lobak merah,
dan bakteria strawberi, halia, ubi
• ~) Sitoplasma keladi dan ubi kentang
membahagi
Dua sel
anak
Belahan dedua Amoeba
HHH Tunas
Pertunasan Hydra
4
Dua individu
baharu
Penjanaan semula Planaria ' Sporangium
Pokok
baharu
Daun sisik
Tunas
-Akar
Pembentukan spora Pembiakan vegetatif
pada paku pakis halia
Rajah 4.5 Pembiakan aseks
Pembiakan Vegetatif
Bahagian vegetatif Contoh tumbuhan
Akar
• Bahagian akar tumbuhan Tumbuhan
induk akan berkembang baharu
menjadi tumbuhan baharu.
Lobak merah Ubi keledek

Batang (a) Batang bawah tanah (b) Batang rayap
• Bahagian batang tumbuhan Batang
induk akan berkembang
menjadi tumbuhan baharu.
Ubi baharu
U bitua — -— Akar
Rumput
Ubi kentang adventitius
(c) Bebawang
Batang
Akar adventitius
Bawang
Daun
• Bahagian daun tumbuhan
induk akan berkembang Tunas Tumbuhan
menjadi tumbuhan baharu. baharu
Setawar Begonia
------------------------
Kepentingan Pembiakan Saya mengeram telur dan menjaga

Sem ua organism a hidup m em biak bagi m enghasilkan anak untuk memastikan spesies
individu baharu. A pakah yang akan terjadi sekiranya saya kekal wujud.
sesuatu organism a hidup itu tidak m em biak?
Pem biakan sangat penting u ntu k m enam bahkan bilangan organism a
sesuatu spesies. K egagalan organism a m enghasilkan individu baharu
b oleh m enyebabkan kepupusan. A pakah kepentingan lain pem biakan?
Ramalkan kesan yang akan

berlaku kepada manusia
jika terdapat banyak spesies
Pembiakan dapat meningkatkan Pembiakan menurunkan maklumat haiwan dan tumbuhan
jumlah individu yang sama spesies genetik kepada generasi baharu mengalami kepupusan?
Gambar foto 4.5 Kepentingan p em biakan
Bab 4: Pembiakan
Mensyukuri Kebolehan Membiak untuk Menyambung Zuriat

sebagai Kumiaan Tuhan
Kes pem buangan bayi sem akin m eningkat dari hari ke hari. Tahukah anda bahaw a
kebolehan m em biak ialah satu kurniaan Tuhan yang patut disyukuri. Perbuatan
m em buang bayi ialah satu perbuatan yang sangat kejam dan tidak sepatutnya berlaku
di negara kita. Bayi yang dilahirkan ialah penyam bung spesies m anusia hari ini.
v^v A k tiv iti ^ kmk-
• Tujuan: Menjelaskan kepentingan pembiakan dan masalah yang timbul jika pembiakan
• semakin berkurangan bagi semua hidupan
• Arahan
: 2. Setiap kumpulan perlu mengumpulkan maklumat tentang kepentingan pembiakan dan
| masalah yang mungkin timbul jika sesuatu hidupan tidak membiak.
| 3. Bentangkan hasil perbincangan kumpulan anda di dalam kelas menggunakan
• persembahan multimedia.
1. Apakah perbezaan antara pembiakan seks dengan pembiakan aseks?

2. Kenal pasti bahagian pembiakan vegetatif bagi tumbuhan di bawah.
(a) Bawang (c) Halia (e) Ubi kentang
(b) Ubi keledek (d) Lalang (f) Setawar
3. Apakah kepentingan pembiakan kepada benda hidup?
Sistem Pembiakan Manusia

Mari kita belajar
Mengenal pasti struktur dan fungsi sistem pembiakan lelaki dan perempuan.
Berkomunikasi mengenai perubahan fizikal yang berlaku semasa akil baligh.
Membandingkan dan membezakan garnet jantan dengan garnet betina dalam sistem pembiakan.
anusia m em biak dengan cara pem biakan seks. Sistem pem biakan m anusia terdiri
M daripada sistem pem biakan lelaki dan sistem pem biakan perem puan. A pakah
organ-organ yang terlibat dalam kedua-dua sistem tersebut?
Sistem pem biakan lelaki dan perem puan kedua-duanya sangat penting. Pasangan
tidak dapat m elahirkan zuriat jika m ana-m ana sistem pem biakan m ereka gagal
berfungsi. M ari kita kaji struktur sistem pem biakan lelaki dan perem puan.
**4 ( g
Rajah 4.6 Pandangan hadapan sistem Rajah 4.7 Pandangan sisi sistem
pem biakan lelaki pem biakan lelaki
Jadual 4 .2 Bahagian dan fu ngsi struktur pem biakan lelaki
Bahagian Fungsi
Vesikel semen Merembeskan bendalir yang mengandungi

nutrien untuk sperma
Uretra Salur untuk mengeluarkan sperma dan air

kencing keluar dari badan
Duktus sperma Menyalurkan sperma dari testis ke uretra

di dalam badan
Zakar Memindahkan sperma ke dalam faraj

perempuan semasa persetubuhan
Skrotum Memegang dan melindungi testis
Testis Menghasilkan garnet jantan (sperma) dan

hormon seks jantan
Kelenjar prostat Menghasilkan cecair yang berkhasiat dan

melindungi sel sperma
Rajah 4.8 Pandangan hadapan Rajah 4 .9 Pandangan sisi sistem
sistem p em biakan wanita pem biakan wanita
Jadual 4 .3 Bahagian dan fu ngsi struktur pem biakan perem puan
Bahagian Fungsi
Tiub Falopio Tempat persenyawaan antara sperma dan

ovum berlaku
Ovari Menghasilkan garnet betina (ovum) dan

hormon seks wanita
Uterus Tempat embrio berkembang dan membesar

(rahim)
Serviks Mengeluarkan mukus untuk memudahkan

sperma berenang ke dalam uterus
Faraj Menerima sperma dan menjadi saluran
bayi dilahirkan
A ktiviti
Tujuan: Membuat pemerhatian tentang struktur dan fungsi sistem pembiakan
Arahan
2. Lakukan pemerhatian di Internet tentang struktur sistem pembiakan lelaki dan
wanita.
3. Lukis dan labelkan organ pembiakan lelaki dan wanita di atas kad manila.
4. Bentangkan hasil lukisan anda.
5. Pamerkan hasil kerja kumpulan anda di sudut sains kelas atau makmal.
Perubahan Fizikal yang Berlaku Ketika Akil Baligh

A k il b a lig h berm aksud peringkat perm ulaan sistem pem biakan m enjadi m atang dan
m enghasilkan sel pem biakan. Rem aja yang telah akil baligh akan m engalam i pertum buhan
dan perkem bangan yang banyak sam a ada dari segi em osi, fizikal m ahupun fisiologi.
Sains dan
Kita lihat nanti apabila adik

sudah akil baligh. Mesti
adik juga akan kelihatan
Lihat foto ini! Abang berbeza. Kita akan mengalami
sudah banyak berubah!! perubahan pada tubuh badan
Bagaimanakah agaknya apabila sudah akil baligh.
rupa saya apabila saya
besar nanti? S
Rajah 4 .1 0 A kil baligh m enyebabkan peru bahan yang berbeza kep ad a seseorang
Bab 4: Pembiakan
U m ur lelaki ketika m encapai akil baligh adalah lebih kurang 14-17 tahun m anakala
perem puan pula lebih aw al daripada lelaki, iaitu antara 10-12 tahun. A pakah perubahan
yang berlaku pada lelaki dan perem puan apabila m encapai akil baligh?
Lelaki Perempuan
Suara Badan
• Peti suara • Buah dada membesar
(larinks) membesar • Punggung mula
• Suara menjadi garau padat dan lebar
• Bulu tumbuh di
bahagian ketiak
Badan
• Misai dan janggut
mula tumbuh
• Bulu tumbuh di muka,
ketiak dan dada
Organ pembiakan Organ pembiakan

• Testis menghasilkan • Ovari menghasilkan
sperma dan hormon seks ovum dan hormon seks
• Bulu tumbuh di • Bulu tumbuh di
bahagian sulit bahagian sulit
• Zakar dan skrotum • Kitaran haid bermula
mula membesar
Rajah 4.11 Perubahan yang berlaku kepada i dan perem puan apabila m encapai akil baligh
Bab 4 ( 1 0 1
A k tiv iti .........................................................................
• Tujuan: Membincangkan pengalaman perubahan fizikal semasa akil baligh
’• Arahan
• 1. Senaraikan perubahan-perubahan fizikal yang berlaku semasa mencapai akil baligh.
• 2. Adakah perempuan yang belum didatangi haid pada umur 18 tahun dianggap tidak
: normal? Terangkan jawapan anda.
: 3. Andaikan anda bekerja sebagai penyunting majalah di suatu ruangan nasihat. Seorang
remaja ingin mendapatkan nasihat daripada anda tentang masalah jerawat yang serius.
• Apakah nasihat yang dapat anda berikan kepadanya?
Perbandingan Garnet Jantan dan Garnet Betina

A nda sudah belajar daripada subtopik lepas bahaw a sperm a m erupakan garnet jan tan
atau sel pem biakan lelaki, m anakala ovum m erupakan garnet betina atau sel pem biakan
perem puan. S p erm a ialah sel y an g p a lin g k e c il di dalam badan lelaki dan berbentuk
seperti berudu. O vum pula ialah sel y an g terb esar di dalam badan perem puan. Rajah
4.12 m enerangkan struktur sperm a dan ovum .
— Kepala
Nukleus Lapisan jeli
Nukleus
Sitoplasma
Bahagian
Membran sel
tengah
Ekor
Sperma Ovum
Rajah 4.12 Struktur sperm a dan ovum

Bab 4: Pembiakan
K epala sperm a m engandungi nukleus yang m em baw a m aklum at g en etik ^ jfcr'

pew arisan untuk diturunkan kepada zuriat (anak). Ekor sperm a m em bolehkar^peV ina
bergerak dan berenang dalam sem en m elalui faraj, uterus dan tiub Falopio sisênv A
pem biakan perem puan. Ju m lah sperm a norm al yang dilepaskan adalah seban V ^ J^ O ^ A ^ '
ju ta setiap sentim eter padu.
O vum berbentuk sfera dan berdiam eter kira-kira 0.1 mm. N ukleus ovum
m engandungi m aklum at genetik dan pew arisan untuk diturunkan kepada zuriat (anak).
O vum tidak boleh bergerak sendiri. Bilangan ovum yang dihasilkan biasanya hanya
satu setiap bulan bagi perem puan norm al. Rajah 4.13 m enunjukkan perbandingan
antara sperm a dengan ovum.
Boleh T id ak boleh
bergerak b erg erak
Membawa
Dihasilkan maklumat D ihasilkan
oleh testis genetik oleh ovari
Sperma Ovum
Garnet G arnet
jantan b etin a
Sel pembiakan w
Sel yang seks Sel yan g
terkecil di te rb e sa r di
dalam badan d alam b ad an
lelaki p ere m p u a n
Rajah 4 .1 3 Perbandingan antara sperm a dengan ovum
:jg ' Eksplorasi Sains Jika seorang wanita

Ovum boleh hidup selama membebaskan sel ovum
dua hari selepas dibebaskan setiap 28 hari selama 35
dari ovari manakala sperma tahun, berapakah sel ovum
boleh hidup sehingga tiga yangtelah dibebaskan
atau empat hari. wanita tersebut? Tunjukkan
cara pengiraan anda.
Bab 4 ( 1 0 3
Praktis Formatif
1. Apakah kepentingan sistem pembiakan kepada lelaki dan wanita?
2. Nyatakan fungsi uretra, zakar dan skrotum pada sistem pembiakan lelaki.
3. Nyatakan fungsi tiub Falopio, faraj dan uterus kepada sistem pembiakan perempuan.
4. Apakah yang dimaksudkan dengan akil baligh?
5. Ketika akil baligh, remaja akan mengalami masalah badan berbau. Terangkan
bagaimanakah masalah ini boleh berlaku?
6. Sekiranya seseorang perempuan didapati mengalami kerosakan pada kedua-dua ovarinya,
adakah wanita tersebut masih boleh hamil? Terangkan jawapan anda. j
Kitar Haid
Mari kita belajar
Berkomunikasi mengenai kitar haid dan urutan perubahan pada dinding uterus semasa haid.
Menghubungkaitkan waktu subur kitar haid dengan proses persenyawaan.
Mewajarkan kepentingan menguruskan kebersihan diri semasa haid.
erem puan akan m ula m engalam i haid apabila m encapai 4 ^ Eksplorasi Sains
P akil baligh. H aid m erupakan tanda berm ulanya kitar
haid bagi setiap perem puan. H aid ialah peluluhan lapisan
Haid seseorang
perempuan akan berhenti
dinding uterus dan darah yang m engalir m elalui faraj. Kitar apabila sudah putus haid
atau menopaus, iaitu pada
haid pula m erujuk kepada satu siri perubahan yang berlaku
umur 48 - 55 tahun.
pada dinding uterus dan ovari. Kitar haid ju g a m elibatkan
pem bentukan dan pem bebasan telur y ang m atang.
K itar haid dikaw al oleh otak dan sistem
endokrin yang m em bebaskan hormon,
Perem puan norm al m engalam i
kitar haid kira-kira 28 hari dan
berbeza-beza m engikut individu.
Terdapat beberapa faktor yang
m em pengaruhi kitar haid
seperti pengam bilan nutrien,
perubahan berat badan secara
m endadak, perubahan em osi
dan tekanan m ental. R ajah 4.14
m enunjukkan fasa-fasa dalam
kitar haid.
https://www.ubykotex.com/en-us/periods
Haid
vvww.ubykotex .com/
en-us/periods
Rajah 4.14 Kitar

Bab 4: Pembiakan
Fasa haid Fasa pemulihan

Lapisan dinding uterus, salur darah Dinding uterus mula dibina semula
dan ovum yang tidak tersenyawa dan menebal. Salur darah pada
terluluh dan disingkirkan apabila dinding uterus mula terbentuk dan
haid bermula. bersedia untuk menerima penempelan
sel yang telah disenyawakan.
LapisarK \ Lapisan-'
uterus terurai uterus
dan mengalir menebal
keluar
Fasa subur Fasa prahaid

Ovum dibebaskan dari ovari pada Dinding uterus terus menebal
hari ke-14 kitar haid (pengovulan). dan kaya dengan salur darah. Jika
Dinding uterus dan salur darah berlaku persenyawaan, penempelan
terus berkembang. }ika ada sperma, embrio akan terjadi di dinding
persenyawaan mungkin berlaku. uterus. Kitar haid akan berulang
semula sekiranya persenyawaan
tidak berlaku.
Ovum
Lapisan
uterus terus
menebal
Rajah 4.15 Fasa-fasa kitar haid

Bab 4 ( 1 0 5
Kepentingan Mengurus Kebersihan Diri Semasa Haid
Penjagaan kebersihan diri sem asa haid adalah sangat penting Jangkitan
bagi m em astikan sistem pem biakan tidak dijangkiti oleh Saluran Kencing
(UTI - Urinary
m ikroorganism a seperti bakteria, virus dan kulat. A pakah
Tract Infection)
cara dan kepentingan m engurus diri sem asa haid? Rajah 4.16 http://www.dettol.
m enerangkan cara-cara penjagaan kebersihan diri sem asa com.my/my/
haid dan kepentingannya. illnesses/urinary-
tract-infections/
Semasa haid, wanita perlu

sentiasa menukar tuala wanita 3-4
kalpsehari untuk menghindari
jangkitan bakteria dan virus yang
boleh menyebabkan jangkitan
saluran kencing (UTI).
Menukar tuala wanita

setiap 3-4 kali sehari
Wanita haid digalakkan mandi

dengan kerap untuk membersihkan
tubuh badan.
Membersihkan tubuh badan

Rajah 4.16 Kepentingan mengurus kebersihan diri sem asa haid
Apakah yang akan

berlaku sekiranya
seseorang perempuan itu
mengalami masalah kitar
haid yang tidak stabil?
K itar haid yang tidak stabil m erujuk kepada seseorang

"abaran M m d a 0
w anita itu tidak m engalam i haid pada setiap bulan, kitar
haid yang terlalu panjang atau terlalu pendek dan fasa haid Mengapakah keadaan
yang m elebihi 15 hari. M asalah ini m ungkin disebabkan oleh emosi seseorang wanita
boleh mempengaruhi
beberapa faktor seperti pertam bahan berat badan, m asalah
tempoh haidnya?
horm on, gangguan em osi, senam an yang berlebihan dan juga
boleh disebabkan oleh ketum buhan di dalam rahim .
1 0 6 1 Bab 4
Bab 4: Pembiakan
Kitar haid yang tidak stabil boleh memberikan kesan buruk terhadap kesihatan
seseorang wanita. Antara kesan kitar haid yang tidak stabil terhadap wanita ialah:
1. Kemandulan - Kitar haid yang tidak stabil merupakan tanda awal mengalami masalah
sistem pembiakan. Rawatan yang lambat boleh menyebabkan masalah kesihatan yang serius
seperti kanser ovari, kanser serviks dan kanser uterus.
2. Kesukaran merancang keluarga - Kitar haid yang tidak stabil menyebabkan seseorang
wanita mengalami kesukaran untuk menentukan hari subur. Hal ini menyebabkan wanita
tersebut sukar merancang atau mencegah kehamilan.
3. Masalah kesihatan seperti anemia - Kitar haid yang tidak teratur boleh menyebabkan
haid yang berpanjangan. Hal ini menyebabkan berlaku kehilangan darah yang banyak.
Tubuh badan menjadi lemah dan mudah pengsan.
Praktis Formatif
1. Terangkan fasa-fasa dalam kitar haid.
2. Pada umur berapakah seseorang wanita akan mula didatangi haid dan berapa lamakah
tempoh haid berlaku?
3. Apakah pengovulan dan di manakah biasanya pengovulan berlaku?
4. Adakah benar bahawa anda tidak boleh membasuh rambut, meminum air sejuk dan
memakan aiskrim atau bersukan semasa haid? Jelaskan jawapan anda.î§fe
~ ......................................................... 1" ! 4. Tidak benar. Wanita yang didatangi
haid boleh menjalankan aktiviti harian
seperti biasa. ______
Persenyawaa n dan Keha mila n
Mari kita belajar
_ _ ___ ___
Berkomunikasi mengenai proses persenyawaan dan penempelan embrio.
Mewajarkan kepentingan dan fungsi plasenta dan tali pusat.
Memerihaikan perkembangan zigot kepada embrio dan seterusnya kepada fetus dalam tempoh
kehamilan sehingga kelahiran.
eperti yang dipelajari dalam subtopik 4.1, p erseny aw aanberm ak su d proses

S percantum an nukleus sperm a dengan nukleus ovum . A pakah yang berlaku
selepas persenyaw aan?
Apakah yang terjadi selepas Selepas persenyawaan,

persenyawaan antara sperma seseorang perempuan akan
dan ovum berlaku? mengalami proses kehamilan,
zigot mula terbentuk dan
membesar di dalam uterus
sehingga kelahiran.
Bab 4 do7
Jika ovum hadir di hub Falopio, persenyawaan
mungkin akan berlaku. Nukleus sperma akan
bercantum dengan nukleus ovum di tiub Falopio
dan membentuk zigot.
Sperma
Selepas persenyawaan, zigot

Sperma akan berenang
membahagi menjadi satu bebola sel
memasuki faraj
yang disebut sebagai em brio. Embrio
ketika persetubuhan.
akan menempel di dinding uterus.
Rajah 4 .1 7 Proses persenyaw aan dan penem pelan em brio
Em brio yang telah m enem pel pada dinding uterus akan terus berkem bang
m enjadi fetus yang m enyerupai m anusia (bayi). Proses ini dinam akan sebagai
keham ilan. Selepas kira-kira 38 m inggu, fetus akan dilahirkan m elalui faraj. Rajah 4.18
m enunjukkan perkem bangan zigot kepada em brio sehingga kelahiran.
108 ) Bab 4
Bab 4: Pembiakan
Minggu 1-4 Minggu 7-9 Minggu 10-19

• Tangan dan kaki • Hidung, telinga • Embrio akan
mula terbentuk. dan jari kelihatan
• Embrio akan kelihatan. seperti bayi.
mempunyai ekor • Embrio kini
yang kecil. dipanggil fetus.
http://goo.gl/tG26zs
Video perkembangan embrio
Minggu 20-37 Minggu 38-40

• Fetus akan • Fetus terbentuk dengan lengkap.
semakin kelihatan • Badan fetus berputar sehingga kepalanya menuju
menyerupai bayi ke arah serviks.
• Dinding berotot uterus mengecut dengan kuat,
amnion pecah dan bendalir amnion dibebaskan.
• Fetus ditolak keluar dari uterus melalui faraj dan
seterusnya keluar daripada badan.
Rajah 4 .1 8 Perkem bangan zigot kepada em brio dan seterusnya kep ad a fetu s sehingga kelahiran
Kepentingan dan Fungsi Plasenta dan Eksplorasi Sains
Tali Pusat Ujian amniosentesis
merupakan suatu ujian
Em brio akan m em besar dan berkem bang di dalam satu yang dijalankan untuk
pundi yang dikelilingi oleh m em bran yang dikenal sebagai mengesan beberapa
am nion. A m nion m engandungi bendalir untuk m elindungi jenis kecacatan kelahiran
fetus. Bagaim anakah fetus m em peroleh nutrien dan oksigen seperti sindrom Down dan
pengecutan otot. Sejumlah
ketika berada di dalam uterus? Bagaim ana pula fetus
kecil cecair amnion
m enyingkirkan bahan buangannya? dikeluarkan dan diuji.
Plasenta ( place rA «)
• Terbentuk daripada tisu ibu dan
v tisu embrio
• Tempat pertukaran Amnion
. tv— nutrien, oksigen, karbon • Membran yang
dioksida dan bahan membentuk pundi dan
kumuh antara darah ibu mengandungi bendalir
dan darah fetus
Tali pusat ------------------

• Tiub yang Fetus
menghubungkan fetus • Embrio membesar
dengan plasenta menjadi fetus
• Terdapat salur darah
di dalam tiub untuk
Bendalir amnion
mengangkut darah kepada
• Bertindak sebagai
dan daripada fetus
kusyen untuk
menyerap gegaran
Dinding uterus dan mencegah fetus
• Terdiri daripada dinding berotot daripada kecederaan
• Tempat embrio menempel dan berkembang
.R ajah 4 .1 9 Fungsi plasenta, tali pusat, dinding uterus, bendalir am nion dan am nion
1. Jika berlaku penempelan embrio pada dinding uterus, adakah haid akan berlaku?
2. Terangkan perkembangan zigot selepas persenyawaan.
3. Lengkapkan carta alir di bawah yang menunjukkan urutan perkembangan zigot dalam
tempoh 38 minggu.
Zigot ----- >■ ----- >■ ----- >-
4. Nyatakan fungsi amnion, plasenta dan tali pusat.
110 Bab 4
Bab 4: Pembiakan
Faktor yang Mempengarutii

Perkembangan Fetus dan Bayi
Mari kita belajar
Menghubungkaitkan kepentingan pengambilan makanan yang berkhasiat kepada kesihatan ibu dan
fetus semasa kehamilan.
Mewajarkan kepentingan mengelak daripada mengambil bahan yang boleh memudaratkan fetus.
Mewajarkan kebaikan penyusuan susu ibu kepada perkembangan bayi berbanding susu formula.
Menyedari bahawa setiap makhluk yang bernyawa mempunyai hak untuk hidup walaupun
dalam kandungan.
engapakah pengam bilan nutrien w anita ham il berbeza dengan w anita yang tidak
M ham il? A nda telah m em pelajari yara-cara fetus m endapatkan nutrien dan oksigen
daripada ibunya dalam subtopik 4.4. W anita ham il perlu m endapatkan m akanan yang
berkhasiat dan seim bang, serta m enjaga kesihatannya dengan baik untuk m elahirkan bayi
yang sihat. K eperluan kalori w anita ham il adalah lebih tinggi. Rajah 4.20 m enunjukkan
keperluan kalori dan nutrien yang diperlukan oleh w anita ham il dalam sehari.
Vitamin A
Karbohidrat • W an ita h am il:
• W a n ita ham il: 9 0 0 pg
11 5 9 2 kj • W an ita tidak ham il:
• W an ita tid ak ham il: 7 5 0 pg
9 4 5 0 kj
Ferum
Protein
• W a n ita ham il:
W an ita ham il:
15 m g
85 g
• W a n ita tid ak h am il:
W an ita tidak ham il:
10 m g
39 g
Vitamin C
Kalsium • W a n ita ham il:
• W an ita ham il: 50 mg
1 000 - 1 500 m g • W an ita tid ak ham il:
• W an ita tid ak h am il: 30 mg
400 - 500 mg
R ajah 4 .2 0 Keperluan kalori dan nutrien yang diperlukan oleh wanita ham il dalam sehari
Bab4 C lll
/
G izi w anita ham il perlu seim bang dan m engandungi lebih banyak karbohidrat,
lem ak, protein, asid folik, vitam in C, kalsium , fosforus, ferum dan serat. Setiap kelas
m akanan ini m em ainkan peranan yang penting bagi kesihatan ibu dan bayi. R ajah 4.21
m enerangkan kelas m akanan yang diperlukan oleh w anita ham il.
Serat Ferum Karbohidrat dan lemak

• Contoh: bijirin, • Contoh: hati, daging • Contoh: nasi, roti,
sayur-sayuran dan merah dan ikan mentega dan keju
buah-buahan • Fungsi: pembentukan • Fungsi: membekalkan
• Fungsi: mencegah hemoglobin sel darah tenaga untuk aktiviti
wanita hamil daripada merah untuk mencegah harian wanita hamil
mengalami sembelit wanita hamil daripada
menghidap anemia
i f >M'
til
Protein
Vitamin C • Contoh: ayam, daging,
Asid folik v3+ i b f
• Contoh: buah-buahan ikan, susu dan keju
• Contoh: brokoli, bayam dan
Fungsi: penting untuk
C
sitrus, jambu batu,
kacang tanah
kubis dan tomato pertumbuhan sel-sel
• Fungsi: penting untuk
• Fungsi: menyihatkan baharu dalam fetus
perkembangan sistem saraf
kulit fetus dan wanita
fetus yang sempurna
hamil serta mencegah
wanita hamil daripada
Apakah kelas
penyakit gusi berdarah
makanan yang
Kalsium dan fosforus diperlukan oleh
wanita hamil?
• Contoh: ikan bilis, keju
dan susu
• Fungsi: pembentukan
tulang fetus yang sihat
dan memelihara tulang
serta gigi wanita hamil
Rajah 4.21 Kelas m akanan yang diperlukan oleh wanita ham il

112 ) Bab 4
Bab 4: Pembiakan
W anita ham il ju g a tidak harus m erokok, m engam bil alkohol dan dadah. K esan
pengam bilan rokok, m inum an beralkohol dan dadah bagi w anita ham il diterangkan di
d alam Jadual 4.4.
Jadual 4 .4 Kesan yang mungkin berlaku akibat pengam bilan rokok,
m inuman beralkohol dan dad ah terhadap wanita ham il
Bahan
Eksplorasi Sains
Kesan
Ciri-ciri bayi yang
Rokok • Bayi yang dilahirkan berkemungkinan bersaiz kecil mengalami masalah
• Risiko kematian bayi semasa kelahiran Sindrom Alkohol Fetus:
berkemungkinan tinggi • dilahirkan dengan berat
• Bayi yang dilahirkan berkemungkinan terencat badan yang kecil
• ukuran kepala
akal dan cacat fizikal
bersaiz kecil
• Bayi berkemungkinan dilahirkan pramatang • terencat akal
• Keguguran fetus mungkin berlaku • rupa paras yang cacat
I
Minuman • Bayi berkemungkinan menghidap Sindrom
beralkohol Alkohol Fetus
d)
Dadah
• Fetus berkemungkinan terencat
• Fungsi otak, sistem saraf dan jantung
berkemungkinan musnah
• Fetus berkemungkinan cacat

abaran M inda
Mengapakah menjalani
ujian X-ray tidak baik untuk
wanita mengandung?
Q
0
Kepentingan Susu Ibu
Bayi yang baharu dilahirkan tidak m em punyai gigi
dan tidak dapat m em akan m akanan pejal.
B ayi hanya bergantung pada susu sebagai
sum ber nutrien m ereka. Susu ibu m erupakan
m akanan terbaik u ntu k bayi yang baharu lahir
kerana susu ibu lebih berkhasiat berbanding
dengan susu form ula.
• Susu ibu m engandungi segala keperluan
m akanan bayi.
• Susu ibu m em punyai antibodi yang dapat
m elindungi bayi daripada sesetengah penyakit.
• H u b u n g a n b a y i d a n ib u m e n ja d i e r a t d a n
p e n t i n g u n t u k e m o s i b a y i.
• P e n g h a d a m a n b a y i le b ih b a ik d e n g a n
m em inum susu ibu berbanding dengan ., . . ,
- (ja m b a r roto 4 .6 Susu ibu penting kepada
s u s u f o r m u la . , , ?
perkem bangan bayi
Bab 4
W anita ham il perlu m enjaga
kesihatannya dengan b aik kerana
setiap m akhluk yang bernyaw a
m em punyai hak untuk hidup
w alaupun m asih dalam kandungan.
O leh itu, seseorang ibu haruslah

m em astikan bayi yang berada di
dalam kandungan m endapat nutrien
yang m encukupi dan m engelakkan
diri daripada m engam bil bahan-bahan
yang boleh m em udaratkan kesihatan
ibu dan bayi.
keluarga yang sihat
A ktiviti kmk••
• Tujuan: Menyelesaikan masalah kelahiran bayi yang tidak normal disebabkan oleh gaya
i hidup ibu yang tidak sihat semasa mengandung.
• Arahan
• Baca situasi di bawah dengan teliti.
: Seorang wanita yang sedang hamil mengamalkan gaya hidup yang tidak sihat
j seperti merokok, mengambil minuman beralkohol dan dadah.
“ • Secara berkumpulan, bincangkan

• (a) risiko yang akan dihadapi oleh bayi wanita tersebut.
(b) gaya hidup sihat yang patut diamalkan oleh wanita tersebut semasa hamil.
(c) cadangan untuk mengurangkan bilangan kelahiran bayi yang tidak normal
• akibat gaya hidup ibu yang tidak sihat semasa mengandung.
Praktis Formatif A 4.5

1. Mengapakah wanita hamil memerlukan jumlah nutrien yang lebih banyak berbanding
dengan wanita tidak hamil?
2.. Mengapakah gigi dan tulang wanita hamil lebih mudah mereput berbanding dengan wanita
yang tidak hamil?
3. Bandingkan kesan penyusuan susu ibu dengan penggunaan susu formula terhadap
perkembangan bayi. i i ^
U 4 ) Bab 4
Bab 4: Pembiakan
Kemandulan dan Pencegahan

EX?
Kehamilan
Mari kita belajar
Berkomunikasi mengenai kemandulan dan cara-cara mengatasinya.

Membezakan kaedah pencegahan kehamilan.
Menyedari kepentingan mengamalkan pemeriksaan kesihatan dan mendapat rawatan segera apabila
menghadapi masalah sistem pembiakan.
Mengkritik penyalahgunaan pengetahuan tentang kaedah pencegahan kehamilan dan kesannya
kepada masyarakat.
Kemandulan
em andulan ialah ketidakupayaan seseorang untuk m elahirkan anak. A pabila
K pasangan suam i isteri tidak berupaya untuk m em peroleh zuriat, suam i atau
isteri atau kedua-duanya m ungkin m andul. R ajah 4.22 m enunjukkan pelbagai punca
kem andulan lelaki dan w anita.
Ovari
Testis tidak Horm on tidak
tidak dapat
menghasilkan seimbang
menghasilkan
sperma
ovum
Bilangan
Tiub Falopio
sperma tidak
tersumbat
mencukupi
Organ seks
Punca Punca
cacat atau
kemandulan kemandulan
dijangkiti
lelaki wanita
penyakit
Kualiti sperma Uterus yang

rendah tidak normal
Mati kesihatan Ketumbuhan

pucuk seperti kencing dalam uterus
manis
Rajah 4 .2 2 Punca kem andulan lelaki dan wanita
A pabila pasangan suam i dan isteri yang sudah berusaha untuk m endapatkan anak
lebih daripada setahun tetapi m asih tidak berjaya, pasangan tersebut disarankan agar
m endapatkan raw atan daripada doktor.
Bab 4
Kami masih belum Anda boleh cuba kaedah
dikurniakan anak lagi. rawatan hormon,
Apakah yang dapat pembedahan atau
kami lakukan? persenyawaan in vitro.
Rajah 4 .2 3 Senario pasangan yang m endapatkan nasihat

daripada doktor
Kaedah Mengatasi Kemandulan
Rawatan hormon
• Rawatan ini sesuai bagi individu yang mengalami
masalah ketidakseimbangan hormon.
Ubat horm on yang disuntik
o Pembedahan
• Pembedahan dilakukan terhadap wanita yang
mengalami masalah tiub Falopio tersumbat atau
terhadap lelaki yang mengalami masalah saluran
duktus sperma tersumbat.
9 Kaedah persenyawaan in v itro (IVF)

• Prosedur ini dijalankan untuk wanita yang Ute
mempunyai masalah tiub Falopio tersumbat. Tiub
• Kaedah ini mengeluarkan ovum dari ovari untuk Falopio
disenyawakan oleh sperma di luar badan. Ovari
• Embrio yang terbentuk akan dimasukkan kembali P em bedahan laparoskopi bagi

ke dalam uterus wanita. m asalah tiub Falopio tersumbat
Ovum dan sperm a disenyawakan secara in vitro untuk m em bentuk zigot
Rajah 4 .2 4 K aedah-kaed ah m engatasi kem andulan

Bab 4
Bab 4: Pembiakan
Kaedah Pencegahan Kehamilan

Bagi pasangan yang ingin m erancang keluarga, terdapat beberapa cara yang boleh diam bil
untuk m engaw al keham ilan seperti yang ditunjukkan dalam R ajah 4.25.
Pil pencegah hamil Implan
Pil pencegah hamil menghalang Penggunaan implan merembeskan

proses pengovulan. hormon yang menghalang ovari daripada
menghasilkan ovum.
http://goo.gl/O8Hko1
.....
Video kaedah buatan
Implan Implan dimasukkan
pencegahan kehamilan
pada bahagian kulit
bawah lengan
Pil pencegah ham il Penggunaan implan
Alat kontraseptif dalam uterus

Penggunaan kondom
(Intrauterine Contraceptive Device, IJJCD)
Kondom dipakai pada zakar lelaki sebelum Alat kontraseptif
persetubuhan dilakukan bagi menghalang dimasukkan ke
sperma daripada memasuki faraj dalam uterus wanita
semasa ejakulasi. bagi mengelakkan
penempelan ovum
yang telah disenyawakan.
K ondom
Vasektomi Ligasi
Tiub Falopio
dipotong dan diikat
Duktus sperm a
dipotong
dan diikat
[•
Duktus sperm a yang diikat Tiub Falopio yan g diikat
r Memotong dan mengikat kedua-dua duktus Kedua-dua tiub Falopio dipotong dan diikat
sperma melalui pembedahan supaya tiada melalui pembedahan supaya ovum tidak
#
sperma yang dipancutkan semasa ejakulasi. disenyawakan oleh sperma.
Rajah 4.25 K aedah pencegahan keham ilan
Bab 4
%
Kepentingan Pemeriksaan Kesihatan dan Rawatan Segera
apabila Menghadapi Masalah Sistem Pembiakan
Individu digalakkan untuk

melakukan pemeriksaan Mengapakah
kesihatan sekurang-kurangnya pemeriksaan kesihatan
sekali dalam setahun bermula itu penting?
• Pemeriksaan kesihatan atau ujian saringan

dijalankan sebagai penilaian untuk mengesan
simptom awal penyakit kronik pada
sistem pembiakan.
• Kanser yang melibatkan sistem

pembiakan seperti kanser rahim, kanser
serviks dan kanser prostat masih boleh
dirawat jika dapat dikesan lebih awal.
Amalan pemeriksaan kesihatan dapat

mengurangkan risiko masalah kesihatan
yang memerlukan kos rawatan yang
tinggi. Oleh itu, wang dapat dijimatkan
untuk kegunaan jangka masa panjang.
• Kaedah pencegahan kehamilan yang betul dan

G am bar foto 4 .8 Pem eriksaan kesihatan selamat dapat difahami dengan mendapatkan
nasihat dan penerangan daripada doktor semasa
melakukan pemeriksaan kesihatan.
Via*
KM K'
*■
Tujuan: Berdebat tentang penyalahgunaan pengetahuan kaedah pencegahan kehamilan
dan kesannya kepada masyarakat
Arahan
1. Anjurkan pertandingan debat secara berkumpulan antara barisan pencadang dengan
barisan pembangkang bagi tajuk perdebatan di bawah.
“Perlukah kawalan kehamilan dibenarkan di negara kita?”
2. Cari maklumat berkaitan dengan tajuk tersebut menggunakan bahan rujukan seperti
majalah, risalah dan juga Internet untuk menyediakan isi perdebatan.
3. Pilih salah seorang daripada ahli kumpulan anda sebagai wakil.
4. Selepas perdebatan, buat satu ringkasan mengenai isi-isi utama yang telah dikemukakan.
1
Bab 4: Pembiakan
1 Senaraikan empat punca kemandulan lelaki dan perempuan.

2. Apakah kaedah yang dapat digunakan untuk membantu pasangan suami isteri
mendapatkan zuriat jika
(a) suami tidak subur?
(b) tiub Falopio isteri tersumbat?
3. Terangkan cara-cara pencegahan kehamilan vasektomi dan ligasi.
4. Apakah yang dimaksudkan dengan bayi tabung uji?
5. Nyatakan dua kepentingan individu melakukan pemeriksaan kesihatan secara berkala.
6. Menggugurkan kandungan tidak seharusnya dijadikan sebagai cara untuk mengawal
kelahiran. Berikan pendapat anda.
Pembiakan Tumbuhan
Mari kita belajar
Berkomunikasi mengenai struktur dan fungsi setiap bahagian bunga.

Mewajarkan proses pendebungaan.
Memerihalkan proses persenyawaan dan menerangkan pembentukan biji benih dan buah
pada tumbuhan.
Memerihalkan proses percambahan biji benih.
Menyelesaikan masalah apabila percambahan tidak berlaku.
eperti benda hidup lain, tum buhan ju ga perlu m em biak bagi m em astikan
S kelangsungan spesiesnya. Sem ua benda hidup akan m elalui pertum buhan dan
akhirnya m ati. M ereka perlu digantikan dengan organism a yang baharu.
Saya berbuah untuk

mengelakkan keturunan
saya pupus.
Kalau saya tidak

berbuah, habislah
keturunan saya nanti.
Bab 4 { 1 1 9
Struktur dan Fungsi Bahagian Bunga
P ernahkah anda m em erhatikan sekuntum bunga dengan teliti? C uba anda buang
bahagian ranggi bunga. A pakah bahagian-bahagian bunga yang dapat anda perhatikan?
A pakah nam a bahagian-bahagian tersebut dan peranannya? Rajah 4.26 m enunjukkan
keratan m em bujur bunga berserta ciri dan fungsinya.
f Anter
Stamen Stigma
[Filamen
Stamen: Organ pembiakan

jantan bunga.
Ranggi
Ranggi: Biasanya
—Pistil i i 'l\t
berwarna-warni
untuk menarik Pistil:
perhatian serangga Organ
dan haiwan. pembiakan
betina
Ovari bunga.
Sepal: Biasanya berwarna sepal Ovul —
hijau dan her fungsi untuk
melindungi bunga pada
peringkat kudup.
Rajah 4.26 Keratan m em bujur struktur bunga dan fungsinya
.....................................................................................................
Tujuan: Menjalankan pembelahan pelbagai jenis bunga untuk mengenal pasti struktur
bunga serta fungsinya
Prosedur
1. Cari beberapa jenis bunga yang ada di kawasan sekolah anda. Ambil dan jadikan
sebagai spesimen.
2. Belah spesimen anda. Kenal pasti bahagian-bahagian yang berikut:
(a) ranggi dan sepal bunga.
(b) organ pembiakan jantan bunga.
(c) organ pembiakan betina bunga.
3. Lukis dan labelkan struktur bunga yang telah anda perhatikan.
4. Pamerkan lukisan yang berlabel pada papan kenyataan kelas.
120 ) Bab 4
Pendebungaan
Terdapat dua jen is bunga, iaitu b u n g a b is e k s dan b u n g a u n isek s. K ebanyakan bunga
ialah biseks kerana m em punyai kedua-dua bahagian pem biakan jan tan (stam en) dan
betina (pistil) dalam bunga yang sam a. Bunga uniseks pula tidak lengkap kerana bunga
uniseks hanya m engandungi stam en atau pistil sahaja.
Jadual 4 .5 Jenis bunga
------------------------------------------------------
Uniseks Biseks
- Pistil
Bunga jantan Bunga betina
C ontoh bu nga uniseks ialah bunga jagu ng dan bunga betik, iaitu hanya bu nga betina
y ang akan m enghasilkan buah dan biji benih di dalam nya. Bolehkah anda nyatakan
contoh bunga uniseks yang lain?
P en d eb u n gaan ialah proses pem indahan butir debunga m atang dari anter
ke stigm a. A nter yang m atang akan pecah dan m em bebaskan butir debunga.
Sesetengah butir debunga m ungkin tersebar ke atas tanah dan ada yang dibaw a oleh
agen pendebungaan ke stigm a bunga. Pendebungaan terbahagi kepada dua, iaitu
pendebungaan sendiri dan pendebungaan kacuk seperti yang ditunjukkan
dalam R ajah 4.27.
Jenis P en d eb u n gaan
P en d eb u n g aan Sendiri P en d eb u n g aan K acu k
Butir
debunga
Butir
debunga :
B u tir d ebu n ga B u tir d ebu n ga B u tir d eb u n ga dipin d ahk an

d ip in d ahk an ke stig m a d ip in d ahk an ke ke stig m a b u n g a yang lain dan
b u n ga yan g lain tetapi stig m a b un ga p o k o k y an g lain tetapi d arip ad a
p ad a p ok ok yan g sam a yan g sam a spesies pokok yang sama
Rajah 4.27 Jenis pendebungaan
122 ) Bab 4
Bab 4: Pembiakan
^ A k tiv iti .......................................................................

; Tujuan: Mengumpul dan mentafsir data tentang proses pendebungaan
j Arahan
• 1. Murid dikehendaki melayari Internet dan menonton animasi mengenai proses
: pendebungaan tumbuhan berbunga.
| 2. Kumpulkan maklumat yang diperoleh daripada laman sesawang tersebut dan bahan
• rujukan yang lain.
• 3. Bincangkan perkara-perkara yang berikut:
: (a) Maksud pendebungaan dan jenis pendebungaan.
(b) Perbandingan antara pendebungaan sendiri dengan pendebungaan kacuk.
• (c) Kelebihan pendebungaan kacuk.
• (d) Aplikasi pendebungaan kacuk dalam bidang pertanian.
: 4. Bentangkan hasil perbincangan anda kepada rakan sekelas.
Agen Pendebungaan
Bagaim anakah butir debunga sesuatu pokok dipindahkan dari anter ke stigm a bunga?
R ajah 4.28 m enunjukkan proses pem indahan itu dilakukan oleh agen pendebungaan.
Stigma
Butir debunga daripada
anter bunga A melekat pada
badan atau kaki serangga.
Anter
Bunga B
rV Butir debunga yang

dibawa oleh serangga
Bunga A
dipindahkan ke
stigma bunga B.
Rajah 4.28 Proses pemindahan butir debunga oleh agen pendebungaan
A ngin, haiw an dan serangga serta m anusia m erupakan agen pendebungaan yang
m em bantu proses pem indahan butir debunga (Rajah 4.29). A pakah ciri-ciri yang ada
pada bunga yang m enentukan agen pendebungaannya?
Bab 4 k i p
H a iw a n d a n s e ra n g g a
Butir debunga biasanya melekat pada paruh atau badan haiwan.

Apabila serangga hinggap di atas bunga untuk menghisap nektar, butir debunga
akan melekat pada kaki dan badan serangga yang berbulu.
Ciri-ciri bunga yang didebungakan oleh haiwan dan serangga:
♦ Ranggi besar dan berwarna-warni
♦ Mempunyai nektar dan berbau harum
♦ Menghasilkan butir debunga yang kasar dan melekit
Contoh bunga yang didebungakan oleh haiwan dan serangga ialah durian,
rambutan, betik, bunga raya, bunga matahari dan bunga ros.
Butir debunga yang ringan ditiup angin dan sampai ke stigma bunga.
Ciri-ciri bunga yang didebungakan oleh angin:
♦ Berwarna putih atau pudar
♦ Stigma yang panjang dan berbulu
♦ Butir debunga yang banyak, kecil, licin dan ringan
♦ Filamen dan stil yang panjang
Contoh bunga yang didebungakan oleh angin ialah jagung, rumput dan padi.
Rajah 4 .2 9 Agen-agen pendebungaan dan ciri-ciri bunga yang terlibat

Bab 4: Pembiakan
Kelebihan Pendebungaan Kacuk

Pendebungaan kacuk m enggabungkan
bahan genetik daripada dua pokok induk
yang sam a spesies. Pendebungaan kacuk
m em punyai banyak kelebihan.
Gambar foto 4.10 Pendebungaan kacu k m em astikan

hasil kacukan m ewarisi sifat-sifat
baik daripada kedua-du a induk
P o k o k lebih sih at dan

d ap at m en y esu aik an diri
d en g an p ersek itaran Agensi yang terlibat dalam
menjalankan penyelidikan
untuk meningkatkan
kualiti dan kuantiti hasil
pertanian di Malaysia
P ok ok b ah aru ialah:
m em p u n yai daya Kelebihan T an am an • Institut Penyelidikan
ta h a n y an g tinggi pendebungaan m em p u n y ai dan Kemajuan
Pertanian Malaysia
terh ad ap p ero sak kacuk v a rieti b a h a ru
(MARDI)
dan p enyakit • Lembaga Minyak Sawit
Malaysia (MPOB)
V J
Biji b enih
lebih berk ualiti
Rajah 4.30 Kelebihan pendebungaan kacuk
Aplikasi Pendebungaan Kacuk dalam Bidang Pertanian

D i M alaysia, pendebungaan kacuk dalam industri pertanian bukanlah sesuatu yang
asing. Teknik ini digunakan secara m eluas untuk m engeluarkan hasil tanam an yang
lebih baik dan berkualiti tinggi. A ntara inovasi dalam bidang p ertanian berkaitan dengan
pendebungaan kacuk diringkaskan dalam Jadual 4.6.
Jadual 4.6 Inovasi dalam bidan gpertan ian berkaitan dengan pendebungaan kacuk
Pokok Pokok induk Pokok kacukan Sifat pokok kacukan
Kelapa Pisifera dan Dura Tenera Hasil buah dan isi yang lebih banyak dan
sawit tempurung yang nipis
Betik Subang 6 dan Eksotika Hasil buah lebih manis dan berisi
Sunrise Solo
Jagung Jagung manis dari Masmadu Hasil buah lebih manis, besar dan daya tahan
Taiwan dan Mexico terhadap penyakit dan kemarau adalah tinggi
Padi Jenis Siam-29 dan Malinja Hasil padi lebih banyak dan masak dengan
jenis Pebifun lebih cepat
Proses Persenyawaan
Selepas pendebungaan, m aka proses persenyaw aan akan berlaku, iaitu garnet jan tan yang
dibaw a oleh debunga bercantum dengan garnet betina di dalam ovul. Bagaim anakah
proses ini berlaku? Rajah 4.31 m enunjukkan proses ringkas persenyaw aan garnet jantan
dan garnet betina dalam tum buhan.
Rajah 4.3 1 Proses ringkas persenyawaan garnet jantan dan garnet betina dalam tumbuhan
Bab 4: Pembiakan
Struktur Biji Benih dan Fungsinya

Selepas persenyaw aan berlaku, ovul dalam ovari berkem bang
abaran M °nda 0
m enjadi biji benih. Biji benih terdiri daripada em brio yang
dilapisi oleh kulit biji atau testa. Bahagian-bahagian bunga yang Kini, semakin banyak
lain pula akan layu dan gugur. buah-buahan tanpa
biji dihasilkan. Adakah
Biji benih terbahagi kepada dua jenis, iaitu m o n o k o tiled o n tindakan ini wajar?
dan d ik o tiled o n . R ajah 4.32 dan R ajah 4.33 m enunjukkan
struktur biji ben ih m onokotiledon dan dikotiledon.
Jad u al 4.7 m enunjukkan struktur dan fungsi biji benih.
Jadual 4.7 Struktur dan fu ngsi biji benih
Bahagian Struktur Fungsi
Kulit biji T esta M elind u n gi biji b enih
H ilu m T em p at biji b en ih m elek at p a d a buah

'
M ik rop il L ian g kecil yan g m e m b e n a rk a n air d an u d ara
m em asu k i biji b en ih
E m b rio Plu m u l B ah ag ian em b rio yan g b erk em b an g akan

m en jad i p u cu k
Radikel B ah ag ian em b rio y an g b erk em b an g m en jad i akar
K otiled on / E n d o sp e rm a M en y im p an d an m em b ek alk an m a k a n a n u n tu k
p e rca m b a h a n biji benih
Gambar foto 4.11 Biji benih yang

mula bercam bah
Percambahan Biji Benih
Bagaim anakah perubahan rupa bentuk biji ben ih yang bercam bah dari segi pertum buhan
radikel, plum ul dan keadaan kotiledon?
Sem asa percam bahan, testa pecah dan radikel m ula m uncul dan tum buh ke baw ah
m em bentuk akar. Plum ul pula tum buh ke atas m enjadi pucuk. Sesetengah kotiledon
tum buhan keluar dari tanah dan disebut sebagai percam bahan epigeal (Rajah 4.34).
Terdapat ju g a kotiledon yang tetap berada di dalam tanah sepanjang tem poh percam bahan.
Percam bahan jen is ini dikenal sebagai percam bahan hipogeal (Rajah 4.35).
Daun dan batang

Plumul daripada plumul
Permukaan Kotiledon
Kotiledon
tanah
-1 -
Q Q)
Radikel Akar rambut
Rajah 4 .3 4 Percam bahan epigeal
Pucuk
Permukaan tanah
Plumul
Kotiledon
Radikel
Akar rambut
Rajah 4.35 Percam bahan hipogeal
Bab 4
Syarat Percambahan Biji Benih
A pakah keadaan yang diperlukan oleh biji benih untuk bercam bah? M ari kita jalankan
Eksperim en 4.1 untuk m enentukan syarat percam bahan biji benih. Biji benih akan
bercam bah jik a m em punyai keadaan yang sesuai seperti dalam Rajah 4.36.
Saya perlukan syarat-syarat

ini untuk bercambah!
Rajah 4 .3 6 Syarat-syarat percambahan biji benih
Pernyataan Masalah: Adakah udara, air dan suhu yang sesuai perlu untuk biji
benih bercambah?
Hipotesis: Biji benih memerlukan udara, air dan suhu yang sesuai untuk percambahan
Tujuan: Menentukan syarat percambahan biji benih
Pemboleh ubah
Pemboleh ubah dimanipulasikan: Kehadiran air, udara dan suhu
Pemboleh ubah bergerak balas: Percambahan biji benih
Pemboleh ubah dimalarkan: Jenis biji benih
Bahan dan radas: Tabung didih, kapas, air, minyak masak, kertas hitam, kacang hijau,
peti sejuk.
Prosedur
1. Sediakan empat tabung didih berlabel A, B, C dan D seperti dalam Rajah 4.37 (a)
dan 4.37 (b).
A B
Kertas hitam
Kapas -
lembap
(a) Suhu bilik (b) Suhu bilik
Rajah 4.37 (a)
Bab 4 129
D
- Kertas hitam
- Lapisan minyak
masak
-A ir didih yang
disejukkan - Kapas
lembap
■Biji benih
(c) Suhu biiik (d) Suhu sejuk
R ajah 4 .3 7 (b)
2. Tabung didih A, B dan C diletakkan di dalam makmal manakala tabung didih D

diletakkan di dalam peti sejuk.
3. Perhatikan biji benih selepas lima hari bagi kesemua tabung didih.
4. Catatkan keputusan yang diperoleh dalam bentuk jadual.
Keputusan
Kehadiran
Tabung Percambahan biji benih
didih Suhu yang (Bercambah/ Tidak bercambah)
Air Udara
sesuai
Kesimpulan
Adakah hipotesis boleh diterima atau tidak?
Soalan
1. Bagaimanakah anda menyediakan kawalan bagi eksperimen ini?
2. Apakah tujuan anda menggunakan minyak masak dalam eksperimen ini?
Praktis Formatif A 4.7

1. Apakah fungsi bahagian ranggi bunga dalam pembiakan tumbuhan?
2. Mengapakah sepal berbeza daripada ranggi?
3. Mengapakah sesetengah pokok betik boleh berbunga tetapi tidak boleh berbuah?
4. Terangkan fungsi bagi setiap bahagian bunga yang berikut dalam pembiakan tumbuhan:
(a) stigma
(b) stil
(c) anter
5. Nyatakan perbezaan antara ciri-ciri bunga yang didebungakan oleh angin dengan serangga.
130 Bab<f
Seks
~ lr
Manusia Tumbuhan berbunga
J
Sistem Sistem Agen Jenis
Sistem Kepentingan
pembiakan pembiakan pendebungaan pendebungaan
pembiakan penyelidikan dalam
lelaki perempuan tumbuhan
j sistem pembiakan Sendiri
I
T Kacuk Aseks
Ovum Bahagian Bahagian Angin
Kemandulan Pencegahan jantan betina -Belahan dedua
kehamilan 1........ „
1 1 Haiwan dan serangga
►Pertunasan
Stamen Pistil
►Rawatan ► Pil pencegah
1 1 ►Pembentukan
hormon hamil f ¥
Butir debunga Ovul spora
► Implan
► Pembedahan f ■Penjanaan
- Penggunaan semula
Garnet Garnet
kondom
►Kaedah jantan betina
-Pembiakan
persenyawaan - Alat vegetatif
in vitro kontraseptif
dalam uterus Persenyawaan
- Vasektomi Pembentukan biji benih

► Ligasi dan buah
1
Percam bahan biji benih
■■■■■■■■■■■■■■■■■
4.1 Pembiakan Seks dan Aseks

□ Membandingkan dan membezakan pembiakan seks dan aseks bagi haiwan dan tumbuhan.
□ Menaakul kepentingan pembiakan.
□ Mensyukuri kebolehan membiak untuk menyambung zuriat sebagai kurniaan Tuhan.
4.2 Sistem Pembiakan Manusia

□ Mengenal pasti struktur dan fungsi sistem pembiakan lelaki dan perempuan.
□ Berkomunikasi mengenai perubahan fizikal vang berlaku semasa akil baligh.
□ Membandingkan dan membezakan garnet jantan dengan garnet betina dalam sistem pembiakan.
4.3 Kitar Haid

□ Berkomunikasi mengenai kitar haid dan urutan perubahan pada dinding uterus semasa haid.
□ Menghubungkaitkan waktu subur kitar haid dengan proses persenyawaan.
□ Mewajarkan kepentingan menguruskan kebersihan diri semasa haid.
4.4 Persenyawaan dan Kehamilan

□ Berkomunikasi mengenai proses persenyawaan dan penempelan embrio.
□ Mewajarkan kepentingan dan fungsi plasenta dan tali pusat.
□ Memerihalkan perkembangan zigot kepada embrio dan seterusnya kepada fetus dalam tempoh
kehamilan sehingga kelahiran.
4.5 Faktor yang Mempengaruhi Perkembangan Fetus dan Bayi

□ Menghubungkaitkan kepentingan pengambilan makanan yang berkhasiat kepada kesihatan ibu dan
fetus semasa kehamilan.
□ Mewajarkan kepentingan mengelakkan diri daripada mengambil bahan-bahan yang boleh
memudaratkan fetus.
□ Mewajarkan kebaikan penyusuan susu ibu kepada perkembangan bayi berbanding susu formula.
□ Menyedari bahawa setiap makhluk yang bernyawa mempunyai hak untuk hidup walaupun
dalam kandungan.
4.6 Kemandulan dan Pencegahan Kehamilan

□ Berkomunikasi mengenai kemandulan dan cara-cara untuk mengatasinya.
□ Membezakan kaedah pencegahan kehamilan.

□ Menyedari kepentingan mengamalkan pemeriksaan kesihatan dan mendapat rawatan segera apabila
menghadapi masalah sistem pembiakan.
4.7 Pembiakan Tumbuhan

□ Berkomunikasi mengenai struktur dan fungsi setiap bahagian bunga.
□ Mewajarkan proses pendebungaan.

□ Memerihalkan proses persenyawaan dan menerangkan pembentukan biji benih dan buah
pada tumbuhan.
□ Memerihalkan proses percambahan biji benih.
□ Menyelesaikan masalah apabila percambahan tidak berlaku.
132 Bab 4
1. Imej fetus boleh dilihat melalui imej ultrabunyi.
Ultrabunyi dianggap selamat untuk ibu dan fetus. Rajah 1
menunjukkan imej fetus yang terbentuk selepas tempoh 12
minggu kehamilan.
(a) Berdasarkan Rajah 1, fetus berada di dalam cecair.
Apakah nama cecair itu?
R ajah 1
(b) Apakah fungsi cecair yang anda namakan di 1(a)?
(c) Apakah organ yang menghubungkan fetus dengan uterus ibunya dan bagaimanakah
fetus mendapat makanan dan oksigen?
(d) Apabila fetus sudah cukup sifatnya, bayi akan dilahirkan. Terangkan proses
kelahiran seorang bayi.
2. Rajah 2 menunjukkan perubahan ketebalan uterus semasa kitar haid seorang perempuan.
(a) Berdasarkan Rajah 2, ramalkan

(i) bilakah fasa haid berlaku;
(ii) bilakah pengovulan berlaku kepada perempuan tersebut?
(b) Jika perempuan tersebut melakukan hubungan seks pada hari ke-13 dalam kitar
haidnya, adakah kemungkinan perempuan tersebut akan hamil?
Perkembangan dalam bidang sains dan teknologi telah membantu pasangan suami isteri
untuk merancang kehamilan dan juga mengatasi masalah kemandulan.
(a) Terangkan mana-mana dua cara untuk mencegah kehamilan secara sementara. .-■»
(b) Penjualan kondom secara terbuka dikatakan menyumbang kepada masalah sosial dalam
masyarakat. Adakah anda bersetuju dengan pernyataan ini? Berikan pendapat anda. ;
Suatu eksperimen telah dijalankan oleh sekumpulan penyelidik untuk mengetahui kesan
nikotin terhadap penghasilan sperma. Sebanyak 60 ekor tikus dibahagikan kepada tiga
kumpulan. Kumpulan pertama tidak diberikan nikotin, kumpulan kedua diberikan nikotin
dengan dos yang rendah setiap hari dan kumpulan ketiga diberikan nikotin dengan dos yang
tinggi setiap hari. Kajian ini dijalankan selama 30 hari. Kemudian, bilangan sperma tidak
normal yang dihasilkan oleh tikus-tikus tersebut dicatat. Hasil kajian adalah seperti
dalam Jadual 1.
Bab 4 133
Dos nikotin Tiada Rendah Tinggi
Peratus sperma tidak normal 7 20 33
(a) Berdasarkan Jadual 1, lukis satu carta palang.

(b) Apakah dua pemboleh ubah yang perlu dimalarkan dalam eksperimen ini?
(c) Apakah kesimpulan yang dapat dibuat oleh para penyelidik itu daripada eksperimen
yang telah dijalankan?
(d) Cadangkan satu sebab para penyelidik tersebut tidak memberikan nikotin kepada tikus
kumpulan pertama. & &
(e) Nyatakan satu kesan nikotin terhadap bayi yang dilahirkan oleh ibu yang merokok ketika
hamil. Apakah penyelesaian yang baik untuk ibu yang ketagih nikotin?
5. Rajah 3 menunjukkan struktur umum bunga.

(a) Nyatakan struktur yang membentuk
(i) organ pembiakan betina.
(ii) organ pembiakan jantan.
Rajah 3
(b) Jika kita ke taman bunga, banyak serangga kelihatan berterbangan di sekeliling bunga.
(i) Apakah ciri-ciri yang dimiliki oleh bunga-bunga tersebut yang menarik minat
serangga untuk hinggap padanya? * * 0
(ii) Bagaimanakah serangga-serangga tersebut dapat membantu dalam proses
pembiakan tumbuhan?
C /d cH M 'A A
6. Kemandulan sering kali menjadi masalah kepada pasangan yang baharu berkahwin pada
masa ini disebabkan oleh pelbagai faktor. Adakah benar anggapan sesetengah pihak bahawa
kemandulan hanya berpunca daripada wanita sahaja? Berikan pendapat anda.
7. Sepasang suami isteri sudah berkahwin selama 12 tahun, namun masih belum
dikurniakan anak.
(a) Dari segi perubatan, apakah andaian anda tentang sebab pasangan suami isteri tersebut
belum dikurniakan anak?
(b) Berdasarkan jawapan anda di 7(a), cadangkan satu kaedah yang boleh dilakukan
oleh pasangan tersebut untuk mengatasi masalah mereka. Terangkan kebaikan
kaedah tersebut. g i j...
Bab 4
M engapakah pepejal, cecair dan gas
m em punyai s ifa t-s ifa t fiz ik a ly a n g berbeza?
Bagaim anakah bau te rs e b a r di udara?
Apakah contoh-contoh perubahan keadaan
jirim dalam kehidupan hariari kita?
• Jirim dalam alam

Tiga keadaan jirim
136 I Bab 5
BULETIN SAINS
SERANGAN LEBAH
emahkah anda diserang oleh sekawan
P lebah? Sedarkah anda, apabila seekor
lebah mula m enyerang, beberapa minit
kemudian berpuluh-puluh ekor lebah yang
lain akan turut menyerang? Lebah pertama
yang menyerang akan mengeluarkan sejenis
bahan kim ia yang menghasilkan bau untuk
memberitahu rakan-rakannya yang lain.
Bagaim anakah bail bahan kim ia tersebut

tersebar ke udara dan dihidu oleh rakan-rakan lebah yang lain? Bau itu
boleh tersebar melalui resapan. Zarah-zarah bau bahan kim ia yang halus itu
bergerak di dalam zarah-zarah udara secara rawak dari pelbagai arah. Oleh
itu, lebah-lebah yang lain dapat menghidu bau bahan kim ia tersebut dari
pelbagai arah.
Cecair
rsU N u l
Pepejal • Jirim • Cecair
• Zarah • Gas
• Pengekstrakan • Resapan
• Peleburan a Penyejatan
• Pendidihan 3 Kondensasi
• Pelarutan s Pembekuan
Pepejal sPemejalwapan
Jirim dalam Alam
Mari kita beiajar
Menyatakan bahawa hampir semua benda yang wujud dalam alam ialah jirim.
Membuktikan bahawa benda hidup dan benda bukan hidup mempunyai jisim dan memenuhi ruang.
Membezakan sifat fizikal dengan sifat kimia jirim .
Mengelaskan bahan daripada pelbagai ciri.
erhatikan G am bar foto 5.1. Bolehkah anda senaraikan benda-benda yang terdapat
P dalam gam bar foto ini? A dakah benda-benda tersebut m em punyai jisim dan
m em enuhi ruang? Tahukah anda bahaw a sem ua benda yang anda senaraikan itu
m erupakan jirim . Jirim boleh didefinisikan sebagai sem ua benda yang m em p unyai
jis im dan m em en u h i ruang.
Gambar foto 5.1 Jirim
Sem ua benda hidup term asuklah m anusia, tum buhan

abaran inda 0
dan haiw an dikelaskan sebagai jirim . Benda bukan hidup
seperti air, tanah, batu dan udara ju ga ialah jirim . 1. Adakah terdapat
objek yang mempunyai
Bolehkah anda nyatakan contoh bu kan jirim ? M ari kita jisim tetapi tidak
memenuhi ruang?
jalankan A ktiviti 5.1 untuk m em buktikan bahaw a ham pir
2. Adakah terdapat
sem ua benda hidup dan benda bukan hidup dalam alam ini objek yang memenuhi
m erupakan jirim . ruang tetapi tidak
mempunyai jisim?
138) Bab 5
A ktiviti 12)
A Tujuan: Membuktikan benda hidup dan benda bukan hidup mempunyai jisim dan
memenuhi ruang
Bahan dan radas: Neraca tuas, bikar, tanah, air, tauge.

Arahan
1. Timbang bikar kosong dengan menggunakan neraca tuas. Catatkan jisim bikar
tersebut.
2. Masukkan tanah ke dalam bikar kosong tersebut sehingga separuh penuh. Adakah
tanah memenuhi ruang di dalam bikar?
3. Timbang bikar tersebut bersama-sama tanah dengan menggunakan neraca tuas seperti
dalam Rajah 5.1. Adakah tanah mempunyai jisim?
4. Ulang langkah 1 - 3 dengan menggunakan air dan tauge.
Neraca
tuas
Penunjuk
Rajah 5.1 Susunan radas

5. Lengkapkan jadual di bawah.
-
Memenuhi
Bahan Benda hidup/ benda bukan hidup Jisim (g)
ruang
Tanah
..................
Air
Tauge
Soalan
1. Kelaskan bahan-bahan dalam aktiviti ini kepada benda hidup dan benda bukan hidup.
2. Adakah tanah, air dan tauge merupakan jirim? Jelaskan jawapan anda.
3. Berikan lima contoh bahan-bahan lain yang merupakan jirim.
Bab s (1 3 9
B Tujuan: Menunjukkan bahawa udara mempunyai jisim dan memenuhi ruang
Bahan dan radas: Belon, jarum peniti, tali, pita
selofan, rod kayu. -Rod
kayu
Arahan Beiui i
1. Tiup dua biji belon supaya mempunyai saiz yang
hampir sama. Pita
2. Tampal sekeping pita selofan pada salah satu belon. selofan
3. Gantungkan kedua-dua biji belon tersebut pada

sebatang rod kayu. Imbangkan kedua-dua biji R ajah 5.2
belon tersebut (Rajah 5.2).

4. Cucuk belon yang ditampal dengan pita selofan dengan menggunakan jarum peniti.
Perhatikan situasi yang berlaku.
Kesimpulan
Apakah kesimpulan yang dapat dibuat daripada aktiviti ini?
Soalan
1. Apabila ditiup, belon tersebut mengembang. Mengapa?
2. Apakah yang terjadi pada rod kayu apabila salah satu belon tersebut dicucuk dengan
jarum peniti?
3. Mengapakah belon yang hendak dicucuk dengan jarum peniti ditampal dengan
pita selofan?
Sifat Fizik Jirim

Setiap jirim m em punyai sifat-sifat fizik yang tersendiri. A pakah yang dim aksudkan
dengan sifat fizik? S ifa t fizik ialah kualiti yang dapat dikenal pasti dengan
m enggunakan lim a deria m anusia atau m enggunakan alat pengukur. Sifat fizik jirim
bergantung pada jen is bahan yang m em bentuknya. Perhatikan G am bar foto 5.2. A pakah
bahan utam a yang m em bentuk sebuah kayak? Bolehkah anda nyatakan sifat-sifat fizik
kayak tersebut? Rajah 5.3 m enunjukkan beberapa contoh sifat fizik jirim .
Bab 5: Jirim
Cecair yang berbeza

ta k a t d id ih ya n g berb<
didih a ir ialah ioo°C .
Gula b o le h m e la ru t
dalam a ir kopi.
êm eg ang p e riu k Periuk d ip e rb u a t

d ip e rb u a t daripada daripada bahan
bahan p e n e b a t k o n d u k to r haba Takat le b u r ais ialah
•'aba se p e rti piastik. s e p e rti iogam . suhu te ta p ketika
ais berubah m enjadi
cecair pada teka n an
yang te rte n tu .
Rajah 5.3 Sifat-sifatfizik jirin
Sifat Kimia Jirim

5elain sifat fizik, setiap bahan ju g a m em punyai sifat-sifat kim ia yang tertentu. A pakah
vang dim aksudkan dengan sifat kim ia? S ifa t k im ia suatu bahan m enunjukkan tindak
oalas sesuatu bahan itu berubah m enjadi bahan yang berbeza. Sifat kim ia ini bergantung
aada tindak balas yang berlaku terhadap sesuatu bahan. Rajah 5.4 m enunjukkan
aeberapa contoh sifat kim ia jirim . Bahan baharu yang terhasil daripada tindak balas
•dmia m em punyai kom posisi kim ia yang berbeza daripada bahan asal.
P engaratan berlaku kepada

besi apabila te rd e d a h kepada
air dan udara.
: etro l m erupakan
i m yang
~,udah te rb a ka r.
Bab 5: Jirim
Ketumpatan
K etum patan sesuatu bah an ialah jisim per u nit isi padu bahan
rersebut. K etum patan m enentukan kebolehan sesuatu bahan Minyak
untuk terapung dan tenggelam . Bahan yang kurang tum pat akan
A ir
terapung m anakala bahan yang lebih tum pat akan tenggelam .
Sebagai contoh, m inyak kurang tu m pat daripada air. O leh itu,
m inyak akan terapung di perm ukaan air. Jadual 5.1 m enunjukkan .
beberapa contoh bahan yang dikelaskan m engikut ketum patan.
Gambar foto 5.4 Lapisan minyak

dan air
Jadual 5.1 Contoh bahan yang dikelaskan mengikut ketumpatan
Contoh bahan Lebih tumpat Kurang tumpat

C a m p u ra n g lise ro l d an air G lise ro l A ir
C a m p u ra n p e tro l d an m e rk u ri M e rk u ri P etro l
C a m p u ra n p a sir d an air P a sir A ir
C a m p u ra n m in y a k d an gabus M in y a k G ab u s
Takat Lebur dan Takat Didih

T ak at leb u r ialah suhu apabila keadaan pepejal bertukar m enjadi cecair. T a k a t didih
pula ialah suhu apabila keadaan cecair berubah m enjadi gas. Jirim ju g a boleh dikelaskan
berdasarkan takat lebur dan takat didih sesuatu bahan.
Besi melebur pada Ais melebur A ir mendidih

suhu 1536°C pada 0°C pada 100°C
Gambar foto 5.5 Takat lebur dan takat didih beberapa bahan
Takat lebur dan takat didih beberapa bah an disenaraikan di dalam Jadual 5.2.
Jadual 5.2 Takat lebur dan takat didih beberapa bahan
Bahan Takat lebur (°C) Takat didih (°C)

A ir 0 100
A lk o h o l -1 1 7 78
K u p ru m 1085 2562
O k sig e n -2 1 8 -1 8 3
Bab 5 Ah
Keterlarutan
K eterlarutan ialah kebolehan sesuatu bahan untuk
m elarut di dalam pelarut dan m em bentuk larutan.
K eterlarutan sesuatu bahan bergantung pada ciri-ciri
fizik dan kim ia bahan larut dan pelarut. O leh sebab
bahan yang berbeza m em punyai kebolehan m elarut
yang berbeza, jirim ju ga boleh dikelaskan m engikut
keterlarutan bahan. Sebagai contoh, kita m elarutkan gula Gambar foto 5.6 Contoh bahan
(bahan larut) di dalam air kopi (pelarut) untuk dim inum . larut dan pelarut
v^v A k tiv iti ...................................

• Tujuan: Mengelaskan bahan berdasarkan perbezaan ciri-ciri dari pelbagai sifat fizik
| Arahan
• 1. Lakukan aktiviti ini secara berkumpulan.
: 2. Kelaskan bahan-bahan berikut berdasarkan ketumpatannya berbanding ketumpatan air
• dan keterlarutannya dalam air.
Bahan Ketumpatan berbanding Keterlarutan dalam air

ketumpatan air
(a) Garam
(b) Ranting kayu
(c) Minyak masak
(d) Gabus
(e) Guli kaca
(f) Pasir
(g) Gula pasir
(h) Serbuk koko
3. Rekodkan hasil perbincangan anda dalam buku laporan.

1. Berikan lima contoh jirim yang berada di sekeMling anda.
2. Apakah dua sifat jirim?
3. Adakah semua hidupan ialah jirim? Terangkan pendapat anda
4. Sarah menelangkupkan sebuah bikar kosong ke dalam
sebuah besen berisi air. Sarah mendapati bahawa air tidak
dapat memasuki bikar sepenuhnya. Apakah kesimpulan
yang dapat dibuat daripada pemerhatian Sarah?
5. Nyatakan perbezaan antara sifat fizik dengan sifat kimia jirim.
144 J Bab 5
Bab 5: Jirim
I. Tiga Keadaan Jirim

Mari kita belajar
Mengitlakkan bahawa jirim terdiri daripada zarah.

Membandingkan dan membezakan tiga keadaan jirim berdasarkan teori kinetik dari segi susunan dan
pergerakan zarah-zarah.
Menggunakan perhubungan antara ruang dengan masa bagi membezakan kadar resapan daiam tiga
keadaan jirim , iaitu pepejal, cecair dan gas.
Memerihalkan perubahan keadaan jirim dari segi pergerakan zarah akibat daripada penyerapan dan
pembebasan haba berdasarkan teori kinetik.
Merumuskan bahawa suhu kekal semasa proses peieburan, pembekuan dan pendidihan.
Merumuskan bahawa jisim kekal tidak berubah semasa perubahan fizik.
Menjelaskan perubahan keadaan jirim dalam kehidupan harian dengan mengemukakan contoh.
irim terdiri daripada zarah-zarah yang seni. Z arah-zarah ini am at kecil sehinggakan
J tidak dapat dilihat dengan pandangan m ata kasar m ahupun m enerusi m ikroskop
cahaya. Z arah-zarah tersebut hanya boleh dilihat m enerusi m ikroskop elektron.
Tujuan: Menunjukkan bahawa jirim terdiri daripada zarah-zarah seni yang diskret
Bahan dan radas: Hablur kuprum(II) sulfat, air, bikar.
Prosedur
1. Kacau beberapa hablur kuprum(II) sulfat di dalam sebuah
bikar berisi air.
2. Tambahkan 50 ml air ke dalam bikar. Perhatikan sebarang -A ir
perubahan warna larutan (Rajah 5.5). % • •-
3. Ulang langkah 2 dan catatkan pemerhatian anda.
Hablur kuprum (ll) sulfat
Soalan
Rajah 5.5
1. Apakah yang dapat diperhatikan apabila lebih banyak air
ditambah? Jelaskan pemerhatian anda.
2. Apakah kesimpulan yang dapat dibuat daripada aktiviti ini?
M ari kita jalan k an A ktiviti 5.4 u ntu k m em aham i konsep jirim yang terdiri daripada
zarah kecil dan diskret.
Kerjaya
Sains
Ahli sains bahan
Teori kinetik jirim menyatakan
ialah seseorang yang
bahawa jirim terdiri daripada
mengkaji komposisi
zarah-zarah halus yang diskret dan
dan sifat-sifat jirim
sentiasa bergerak pada semua arah.
yang digunakan dalam
pelbagai bidang seperti
pertanian, perindustrian
dan perubatan.
i
Rajah 5.6 Teori kinetik jirim
Bab 5 145
I
Z arah-zarah jirim sentiasa berlanggar antara satu sama Tiga keadaan jirim
http://idahoptv.org/sciencetrek/topics/matter/fac
lain. A pabila tenaga haba dibekalkan kepada sesuatu jirim , idahoptv.org/
sciencetrek/topics/
zarah akan bergerak lebih laju. Sebaliknya, zarah bergerak
matter/facts.cfm
lebih perlahan apabila disejukkan.
Jirim w ujud dalam tiga keadaan yang berlainan, http://goo.gl/PHpi63
iaitu pepejal, cecair dan gas. C ontoh tiga keadaan jirim Video bahan
ditunjukkan dalam R ajah 5.7.
dan keadaannya
Pepejal
Wap yang terhasil daripada

Cawan seram ik berada Madu berada dalam
teh panas berada dalam
daiam keadaan pepejal keadaan cecair
keadaan gas
Rajah 5.7 Tiga keadaan jirim
Air m erupakan satu-satunya bahan di m uka bum i ini yang w ujud secara sem ula jadi
dalam ketiga-tiga keadaan. Contohnya, air w ujud dalam keadaan cecair pada suhu bilik.
A pabila disejukkan, air berubah m enjadi ais. A ir yang dipanaskan pada suhu 100°C pula
akan beru bah m enjadi stim .
Ais merupakan air dalam A ir wujud dalam keadaan Stim merupakan air dalam
keadaan pepejai cecair pada suhu bilik keadaan gas
146 Bab 5
Bat
Bab 5: Jirim
Jadual 5.3 Perbandingan sifat-sifat antara tiga keadaan jirim
Keadaan jirim
Sifat Pepejal Cecair Gas
Bentuk Bentuk tetap Mengikut bentuk Mengikut bentuk
bekas yang diisi bekas yang diisi
Jisim Jisim tetap Jisim tetap Tiada jisim tetap
Isi padu Isi padu tetap Isi padu tetap Mengikut isi padu
bekas
Kebolehmampatan Tidak boleh Sukar dimampatkan Boleh dimampatkan

dimampatkan
......... -
Ekspiorasi Sains
Matahari tidak
Ruang antara zarah: Besar dikategorikan sebagai
pepejal mahupun gas.
Susunan zarah: Berjauhan antara satu sama lain
Matahari berada dalam
Pergerakan zarah: Bebas bergerak secara rawak
keadaan jirim yang disebut
dan berlanggar antara satu sama lain sebagai plasma.
CECAIR
Ruang antara zarah: Sederhana

Susunan zarah: Tersusun rapat
Pergerakan zarah: Bebas
bergerak, menggelongsor dan
berlanggar antara satu sama lain
PEPEJAL
Ruang antara zarah: Sangat kecil

Susunan zarah: Tersusun sangat rapat Kayu atau besi digunakan untuk membina
Pergerakan zarah: Bergetar pada jambatan kerana pepejal mempunyai susunan
kedudukan yang tetap yang padat dan bentuk yang tetap.
/ x r-
Rajah 5.8 Perbandingan tiga keadaan jirim

A ktiviti
Tujuan: Membuat persembahan visual tiga keadaan jirim
Arahan
2. Setiap kumpulan dikehendaki memilih satu contoh jirim iaitu jirim yang mewakili
kumpulan masing-masing.
3. Sediakan satu persembahan Powerpoint untuk menceritakan jirim yang anda pilih.
Persembahan anda haruslah merangkumi perkara-perkara yang berikut:
(a) sifat-sifat fizik jirim
(b) susunan dan pergerakan zarah jirim
(c) hubungan antara susunan dan pergerakan zarah-zarah jirim dengan sifat fizik
jirim tersebut.
Soalan
1. Nyatakan kesimpulan yang dapat dibuat berdasarkan persembahan
ketiga-tiga kumpulan.
2. Senaraikan beberapa contoh jirim yang lain.
Kadar Resapan dalam Tiga Keadaan Jirim

P em ahkah anda terfikir bahaw a bau m inyak w angi dapat
dihidu selepas disem bur w alaupun dari tem pat yang agak
jauh? M engapa? P en y ebaran bau seperti ini, sebenarnya
disebabkan oleh zarah-zarah bau yang terlalu halus bergerak
dalam zarah-zarah udara. Z arah-zarah ini bergerak secara
raw ak dalam pelbagai arah dan m enyebabkan bau w angian
itu tersebar. Kita boleh katakan bahaw a resap an telah
berlaku. R esap an ialah proses pergerakan zarah-zarah jirim
dari kaw asan yang berkepekatan tinggi ke kaw asan yang
berkepekatan rendah.
Zarah minyak wangi

Zarah udara
Rajah 5.9 Resapan minyak wangi

o A iiin i
Bab 5: Jirim
A dakah kadar resapan dalam pepejal, cecair dan gas berbeza? M ari kita jalankan
Eksperim en 5.1 untuk m em bandingkan kadar resapan pepejal dan cecair.
Pernyataan masalah: Apakah perbezaan kadar resapan zarah yang berlaku dalam pepejal
dan cecair?
Hipotesis: Kadar resapan zarah adalah rendah dalam pepejal, tetapi adalah tinggi
dalam cecair.
Tujuan: Menjalankan eksperimen untuk menentukan kadar resapan kuprum(II) sulfat
dalam dua keadaan jirim
Pemboleh ubah
(a) Pemboleh ubah dimalarkan: Suhu
(b) Pemboleh ubah dimanipulasikan: Medium resapan
(c) Pemboleh ubah bergerak balas: Kadar resapan zarah
Bahan dan radas: Hablur kuprum(II) sulfat, agar-agar tidak berwarna, air suling, tabung
uji, penyumbat getah, silinder penyukat, jam randik.
Prosedur
A Resapan dalam pepejal
Agar-agar
1. Sediakan radas seperti dalam Rajah 5.10. tidak berwarna
2. Perhatikan perubahan yang berlaku selepas dua hari.
Hablur
kuprum (ll) sulfat
Rajah 5.10
B Resapan dalam cecair
1. Masukkan satu spatula hablur kuprum(II) sulfat ke dalam silinder penyukat yang
mengandungi 50 ml air suling (Rajah 5.11).
2. Perhatikan perubahan yang berlaku selepas 15 minit.
A ir (jernih)
- Hablur
■h kuprum (ll) sulfat
Rajah 5.11
Bab 5 C l49 )
K eputusan
Aktiviti Pemerhatian
Kesimpulan
Adakah hipotesis diterima atau tidak?
Soalan
1. Nyatakan pemerhatian bagi aktiviti A dan B.
2. Bandingkan kadar resapan hablur kuprum(II) sulfat dalam agar-agar dan air.
R ajah 5.12 m enunjukkan perbezaan kadar resapan antara ketiga-tiga keadaan jirim .
Kadar resapan zarah-zarah dalam pepejal, cecair dan gas
Dalam pepejal Dalam cecair Dalam gas
Sebelum Selepas Sebelum Selepas Sebelum Selepas
Agar-agar Udara
4 - Air
(tidak berwarna) Campuran
Air m enjadi—j- gas bromin
A g a r-a g a r-----
biru dan udara
menjadi biru
Penutup
balang gas
Hablur
& kuprum (ll) IP Gas bromin
W w/A V fc Z — Hablur
sulfat (biru) kuprum (ll)
sulfat (biru)
Agar-agar bertukar • Air bertukar menjadi Gas bromin memenuhi

menjadi warna biru warna biru selepas kedua-dua balang gas
selepas beberapa hari. dua jam. selepas 15 minit.
Kadar resapan zarah dalam • Kadar resapan zarah Kadar resapan zarah dalam
pepejal adalah rendah. dalam cecair lebih tinggi gas adalah paling tinggi.
daripada pepejal.
Rajah 5.12 Kadar resapan zarah-zarah dalam pepejal, cecair dan gas
1 5 0 } Bab 5
Perubahan Keadaan Jirim Disebabkan oleh Penyerapan dan
Pembebasan Haba Berdasarkan Teori Kinetik
Jirim boleh berubah dari satu keadaan ke

keadaan fizikai yang lain apabila tenaga
haba diserap atau dibebaskan.
Terdapat ban yak bahan yang m engalam i perubahan keadaan jirim dalam kehidupan
harian kita disebabkan oleh penyerapan dan pem bebasan haba. A pakah yang
sebenarnya berlaku kepada sesuatu jirim apabila m enerim a haba atau m em bebaskan
haba? Pem anasan atau penyejukan m enyebabkan sesuatu jirim m engalam i
perubahan keadaan. C ontohnya, apabila sesuatu cecair itu disejukkan, cecair itu
akan m em bebaskan haba. Z arah-zarah kehilangan tenaga kinetik dan bergerak lebih
perlahan. Z arah-zarah m enarik antara satu sam a lain dan bertukar m enjadi pepejal.
Cecair dikatakan m engalam i proses pem bekuan.
A pabila bahan pepejal dipanaskan, bahan tersebut akan berubah m enjadi cecair dan
akhirnya m enjadi gas m elalui proses pendidihan. Sesetengah bahan pula akan berubah
terus daripada pepejal m enjadi gas. Proses ini disebut sebagai pem ejalw apan. Sem asa
proses pem ejalw apan, tenaga kinetik zarah-zarah bertam bah apabila zarah m enyerap
haba sehingga boleh bertu kar secara langsung daripada pepejal m enjadi gas.
http://goo.gl/mih48z
Gambar foto 5.7 Haba diserap apabila Gambar foto 5.8 Pembebasan haba Video kesan haba
air dipanaskan apabila air disejukkan kepada jirim
Dipanaskan (haba diserap)
Disejukkan (haba dibebaskan)
Rajah 5.13 Perubahan susunan zarah apabila dipanaskan dan disejukkan

Pemejalwapan
Haba diserap
Pemejalwapan
Haba dibebaskan
Pepejal
Rajah 5.14 Kesan haba kepada jirim
Bab 5
• Pepejal menyerap haba apabila dipanaskan.
• Zarah-zarah memperoleh tenaga dan bergetar dengan lebih kuat.
• Tenaga haba digunakan untuk mengatasi daya tarikan antara
zarah-zarah pepejal.
• Zarah-zarah bergerak bebas apabila suhu meningkat hingga ke
takat lebur. Pepejal berubah menjadi cecair.
• Pendidihan berlaku apabila suhu cecair mencapai takat didih.

• Cecair menyerap haba apabila dipanaskan.
• Zarah-zarah memperoleh tenaga dan bergerak lebih laju.
• Tenaga haba digunakan untuk mengatasi daya tarikan antara
zarah-zarah cecair.
• Apabila suhu meningkat ke takat didih, zarah-zarah pun bergerak
secara bebas dan rawak. Cecair berubah menjadi gas.
Penyejatan berlaku pada sebarang suhu.

Cecair menyerap haba apabila dipanaskan.
Zarah-zarah memperoleh tenaga dan bergerak lebih laju.
Cecair tersejat secara perlahan dan berubah menjadi gas.
• Haba dibebaskan apabila gas disejukkan.

• Zarah-zarah akan kehilangan tenaga dan bergerak dengan lebih
perlahan dan menghampiri antara satu sama lain.
• Apabila suhu mencapai di bawah takat didih, gas akan bertukar
menjadi cecair.
• Cecair membebaskan haba apabila disejukkan.

• Zarah-zarah kehilangan tenaga dan bergerak dengan lebih perlahan.
• Apabila suhu mencapai takat beku, zarah-zarah akan bergetar pada
kedudukan yang tetap. Cecair berubah menjadi pepejal.
• Pemejalwapan ialah proses pepejal berubah secara

langsung menjadi gas.
• Proses gas berubah menjadi pepejal juga disebut
sebagai pemejalwapan.
Sains dan
Buih itu m erupakan

lapisan nipis cecair yang
Lihat buih-buih dalam
m e n g a n d u n g i gas.
sup itu ! A pakah
yang te rk a n d u n g di
dalamnya? A dakah
gas atau cecair?
A k tiv iti
A Suhu tidak berubah semasa pendidihan air
Tujuan: Menyiasat suhu air tidak berubah semasa pendidihan

Bahan dan radas: Penunu Bunsen, tungku kaki tiga, kasa dawai,
bikar, termometer, 100 ml air, kaki retort dan pengapit.
Arahan - Termometer
1. Masukkan 100 ml air ke dalam sebuah bikar. Catat Pengapit kaki
suhu awal air. retort
2. Panaskan air tersebut. Catat suhu air setiap 10 minit
100 ml air
sehingga suhu tidak berubah (Rajah 5.15).
Soalan
1. Mengapakah suhu air tidak berubah semasa mendidih?
Panaskan
2. Bina satu graf suhu melawan masa bagi pendidihan air.
Rajah 5.15
B Jisim tidak berubah semasa perubahan fizikal

Tujuan: Menyiasat jisim tidak berubah semasa perubahan fizikal
(I) Perubahan jisim semasa ais bertukar menjadi air

Bahan dan radas: Kiub ais, bikar, neraca tuas. Bikar
Arahan Kiub ais

1. Timbang jisim bikar kosong. Catat jisim bikar
kosong tersebut.
Neraca
2. Masukkan ais ke dalam bikar. Catat jisim bikar tuas
bersama dengan ais.
3. Kemudian, biarkan sehingga semua ais melebur
menjadi air. Timbang jisim bikar bersama air. Penunjuk
4. Catat jisimnya (Rajah 5.16).
Soalan
1. Adakah jisim ais dan jisim air berbeza? Rajah 5.16
Bab 5: Jirim
(II) Perubahan jisim semasa garam melarut
Bahan dan radas: Sepuluh spatula garam halus, 100 ml air, rod kaca, bikar, neraca tuas.
Arahan
1. Timbang jisim bikar bersama dengan Bikar
100 ml air. Catat jisim bikar bersama
100 ml air +
dengan air tersebut.
10 spatula garam
2. Masukkan garam ke dalam bikar
tersebut. Timbang dan catat jisim bikar Neraca
bersama garam. tuas
3. Kemudian, kacau garam yang
dimasukkan ke dalam bikar sehingga
Penunjuk
semua garam melarut. Selepas semua
garam melarut, timbang jisim larutan
tersebut. Catat jisimnya (Rajah 5.17).
Soalan Rajah 5.17
1. Adakah jisim garam berubah selepas dilarutkan?
(III) Perubahan jisim semasa pengembangan pepejal

Bahan dan radas: Bebola logam dan gelang, penunu Bunsen, neraca tiga alur.
Arahan
1. Timbang bebola logam bersama
dengan gelang. Catat jisimnya.
2. Panaskan bebola logam selama 5
minit. Timbang bebola logam yang
panas itu bersama dengan gelang.
Catat jisimnya (Rajah 5.18).
Soalan Panaskan
1. Adakah jisim sebelum dan selepas bebola logam
dipanaskan berbeza? Rajah 5.18
A pabila sesuatu bahan dipanaskan, suhu akan m eningkat dan apabila sesuatu bahan
disejukkan, suhu akan m enurun. W alau bagaim anapun, suhu tidak akan berubah ketika
m encapai takat beku, takat lebur dan takat didih sem asa proses pem bekuan, peleburan
dan pendidihan. K eadaan ini berlaku kerana tenaga kinetik zarah-zarah tidak bertam bah;
haba diserap atau dibebaskan untuk m em astikan daya tarikan antara zarah-zarah diatasi
atau dibentuk. Sem asa perubahan fizikal ini berlaku, jisim ju ga kekal tidak berubah kerana
kuantiti zarah-zarah tidak berubah apabila dipanaskan atau disejukkan. P erubahan yang
berlaku hanyalah pada tenaga kinetik zarah-zarah tersebut.
Bab 5 ( 155
A ir daripada pakaian yang
basah tersejat menjadi
w ap ke udara melalui
proses penyejatan
Contoh perubahan keadaan jirim

dalam kehidupan hanan
Pembekuan membolehkan krim manis Ais kering digunakan oleh peniaga aiskrim
membeku menjadi aiskrim untuk mengelakkan aiskrim daripada cair
Ubat gegat yang semakin mengecil ialah

contoh perubahan pepejal secara langsung Embun terbentuk apabila wap air dalam
menjadi gas melalui proses pemejalwapan udara terkondensasi menjadi titisan air
Rajah 5.19 Contoh perubahan keadaan jirim dalam kehidupan harian

1 5 6 ) Bab 5
Bab 5: Jirim
.
A ktiviti C M ................................................................ • KMK
Tujuan: Mencari maklumat dan membuat persembahan

Arahan
1. Jalankan aktiviti ini secara berkumpulan.
2. Cari maklumat berkaitan dengan dua contoh perubahan keadaan jirim dalam
kehidupan harian bagi setiap proses yang berikut.
(a) Pembekuan
(b) Peleburan
(c) Pendidihan
(d) Penyejatan
(e) Kondensasi
(f) Pemejalwapan
3. Persembahkan hasil perbincangan anda menggunakan multimedia.
Praktis Formatif ■J 5.S

1. (a) Nyatakan keadaan jirim sama ada pepejal, cecair, atau gas.
(b) Berikan tiga contoh bagi setiap keadaan jirim.

(c) Bina satu jadual yang menunjukkan perbezaan susunan dan pergerakan zarah bagi tiga
keadaan jirim.
2. Bagaimanakah bau masakan merebak ke seluruh ruang di dalam rumah?
3. Nyatakan teori kinetik jirim.
4. Mengapakah suhu tidak berubah semasa pendidihan air?
5. Di negara yang mengalami empat musim, suhu turun sehingga di bawah 0°C semasa
kemuncak musim sejuk. Hal ini menyebabkan sungai dan tasik membeku di permukaan
sahaja. Mengapakah hanya permukaan air yang membeku dan bukannya keseluruhan
sungai dan tasik membeku?
Bab 5 157
K o r i S e p
n ~
M aksud jirim | Pengelasan bahan
b erdasarkan ciri
M em punyai M e m e n u hi -K e tu m p a ta n
jisim ruang
-T akat le b u r
S ifat jirim
►Takat didih
r HL_ 'K e te rla ru ta n

S ifat S ifat
fiz ik kim ia
-T a ka t le b u r Pengaratan
dan ta k a t didih
- K ebolehbakaran
-K e b o le h a n
m e la ru t
- K ekonduksian
haba
K e tu m p a ta n
Keadaan jirim |
f- 't I
Pepejal ] Cecair Gas
-► Tersusun -► Tersusun ra p a t -► Tersusun

sangat ra p a t berjauhan
-♦-B e rg e ra k,
-* • B e rg e ta r pada m e n g g e lo n g s o r -► B ergerak
kedudukannya dan b e rla n g g a r secara
sahaja a n tara satu bebas dan
sama Iain raw ak,
b e rla n g g a r
an tara satu
sama lain
I Perubahan keadaan jirim |
Peleburan
-► P endidihan
Pem bekuan
-► P enyejatan
Kondensasi
*-► Pem ejalw apan
Bab 5: Jirim
M ehBI* EK'SJl 1 m
Selepas m em pelajari bab ini, anda dapat:
5.1 Jirim dalam Alam

□ Menyatakan bahawa ham pir semua benda yang wujud dalam alam ialah jirim .
□ M em buktikan bahawa benda hidup dan benda bukan hidup mempunyai jisim dan m em enuhi ruang.
□ M embezakan sifat fizikal dan sifat kim ia jirim .
□ Mengelas bahan dengan pelbagai ciri.
5.2 Tiga Keadaan Jirim

□ M engitlak bahawa jirim terdiri daripada zarah.
□ M em bandingkan dan m embezakan tiga keadaan jirim berdasarkan teori kinetik dari segi susunan dan
pergerakan zarah-zarah.
□ Menggunakan perhubungan ruang dan masa bagi m embezakan kadar resapan dalam tiga
keadaan jirim .
J M em erihalkan perubahan keadaan jirim dari segi pergerakan zarah-zarah akibat daripada penyerapan
dan pembebasan haba berdasarkan teori kinetik.
□ M erumuskan bahawa takat suhu tidak berubah semasa proses peleburan, pem bekuan, dan pendidihan.
□ M erum uskan bahawa jisim kekal tidak berubah semasa perubahan fizikal.
□ M enjelaskan perubahan keadaan jirim dalam kehidupan harian berserta contoh.
1. Rajah 1 menunjukkan tiga contoh jirim.
A ir kopi Batu Udara di dalam belon
R ajah 1
(a) Kenal pasti tiga keadaan jirim dalam Rajah 1.

(b) Antara ketiga-tiga jirim tersebut, yang manakah mempunyai isi padu yang tetap?
(c) Apakah perbezaan antara pergerakan zarah-zarah dalam batu dan udara di
dalam belon?
Babs (U 9 j
Umar membina sebuah dulang kayu yang mempunyai tiga ruang untuk mengasingkan
sebilangan guli kepada tiga bahagian, iaitu P, Q dan R seperti dalam Rajah 2.
Guli
Dulang kayu
Rajah 2
(a) Dengan menggunakan teori kinetik jirim, huraikan pergerakan guli di dalam ruang P, Q
dan R apabila Umar menggoncang dulang itu. Terangkan jawapan anda.
(b) Berdasarkan sifat jirim yang telah anda pelajari, bagaimanakah gas
(i) dimampatkan menjadi cecair di dalam tong gas?
(ii) berubah menjadi gas semula apabila keluar daripada tong gas tersebut?
Rajah 3 menunjukkan Elisya sedang meniup air sabun.
Gegelang peniup sabun
Buih sabun
- Air sabun
Rajah 3
(a) Nyatakan keadaan jirim bagi

(i) Udara dalam buih sabun
(ii) Gegelang peniup sabun
(iii) Air sabun
(b) Apakah yang akan berlaku pada cecair sabun itu apabila Elisya meniup dengan sangat
kuat? Berikan alasan anda.
Bab 5: Jirim
4. Tan hendak menunggang basikal ke sekolah tetapi dia mendapati tayar basikalnya kempis.
Tan mengepam udara ke dalam tayar basikal sehingga tidak terlalu cekang.
Rajah 4
(a) Terangkan keadaan zarah-zarah udara di dalam tayar basikal yang telah dipam.
(b) Wajarkan tindakan Tan mengepam tayar basikal sehingga tidak terlalu cekang. ,,
(c) Tayar basikal sedikit kempis apabila cuaca sejuk. Jelaskan. ga|&>
t
5. Ariana secara tidak sengaja telah mencampurkan garam
bersama dengan daun teh kering. Cadangkan satu langkah /
untuk mengasingkan garam daripada daun teh berdasarkan
pengetahuan anda tentang sifat fizik jirim. £*|i> f
Rajah 5 '
6. Seorang pelayar kehabisan air minuman di tengah-tengah lautan. Dia tidak boleh
meminum air laut secara terus kerana akan mengalami penyahidratan.
(a) Bagaimanakah anda dapat membantu pelayar tersebut untuk memperoleh air
tulen daripada air laut? Berdasarkan pengetahuan anda tentang kondensasi,
cipta satu eksperimen yang boleh dijalankan dengan hanya menggunakan
objek-objek dalam Rajah 6. ,
Bekas Bungkusan plastik Batu Gelas
Rajah 6
(b) Bagaimanakah anda dapat membuktikan bahawa eksperimen anda berjaya? Cadangkan
satu cara yang mudah.
Bab 5 (1 6 1
r
r
f t
Zarah yang paling kecil dalam unsur disebut

atom. Apakah stru ktu r binaan atom?
Mengapakah atom bersifat neutral?
Bagaimanakah unsur-unsur yang wujud di
sekeliling kita disusun dalam sebuah jadual
yang dinamakan Jadual Berkala?
li 1 £- ■■ ■
W*
» ' Marilah
Mariian Kita
kita mengKaji:
mengkaji: If 'if
%
• Pengelasan unsur
Cam puran mn |
w m Sebatian
■ K i '5
162) Bab 6
BULETIN SAINS
SE JA R A H JA D U A L B E R K A L A
emahkah anda melihat Jadual Berkala yang sering kali digunakan oleh ahli kimia? Jadual
P Berkala ialah himpunan paparan berkaitan unsur kimia yang diketahui dalam bentuk
jadual. Unsur-unsur dalam kumpulan ini mempunyai beberapa ciri yang sama antara satu sama
lain. Evolusi jadual ini kepada bentuk semasa merupakan pencapaian yang amat berguna hasil
daripada sumbangan ahli-ahli kimia dan sains yang terkemuka.
Tahukah anda bahawa jadual ini telah diperkenalkan oleh seorang ahli kimia dari Rusia,
iaitu Dmitri Mendeleev? Pada tahun 1869, Mendeleev telah menulis sifat-sifat 63 unsur yang
telah ditemui bersama-sama berat atom pada kepingan kad yang kecil dan menyusunnya dalam
bentuk jadual. Beliau meninggalkan ruang kosong dalam jadualnya untuk unsur yang masih
belum ditemui. Beliau telah meramalkan sifat bagi unsur yang masih belum
ditemui. Walau bagaimanapun, ramalan beliau diragui oleh para saintis yang lain.
Pada tahun 1886, unsur germanium telah berjaya dijumpai. Unsur baharu
tersebut menepati ramalan Mendeleev. Akhimya, para saintis menerima idea
beliau. Jadual tersebut telah dibaiki mengikut peredaran masa, selaras dengan
penemuan unsur dan teori baharu.
K A TA K U N C I
• Atom
• Bukan logam
• Molekul
• Kekilauan
• Proton
• Kemuluran
• Elektron
• Kebolehtempaan
• Neutron
• Campuran
Unsur
• Penurasan
Sebatian
Pengenapan
Jadual Berkala
Penyulingan
Kromatografi
Bab 6 163
Pengelasan Unsur
Mari kita belajar
Merumuskan bahawa semua jirim terdiri daripada atom.

Membezakan atom dengan molekul dan unsur dengan sebatian.
Mengenal pasti kedudukan logam, bukan logam dan gas nadir dalam Jadual Berkala.
Membezakan ciri-ciri logam dan bukan logam.
Menghargai unsur alam yang membolehkan manusia menemui dan menyusun ketertiban ini dalam
bentuk jadual.
n d a su d ah belajar dalam bab 5 bahaw a sem ua benda yang

A m em punyai jisim d an m em enuhi ru an g ialah jirim. Jirim-jirim
ini pula terdiri darip ad a zarah-zarah yang kecil d an diskret yang
disebut sebagai atom.
Gelang emas Belon udara panas
Rajah 6.1 Susunan atom di dalam gelang emas dan belon udara panas
A tom tidak boleh dilihat dengan m ata kasar gp. p^Sp |0 ra si S ains
kerana saiznya terlalu kecil. A tom hanya boleh dilihat
m enggunakan m ikroskop elektron den gan pem besaran Logam dan sesetengah
sehingga berjuta-juta kali ganda. A ndaikan sebiji b u ah oren bukan logam seperti
, , f , . • i j- i i • t> • karbon dan helium wujud
adalah suatu atom , la akan dibesarkan sebesar saiz Bumi sebagai atom
dengan m enggunakan m ikroskop elektron (Rajah 6.2).
Dibesarkan 10 juta kali

ganda menggunakan
mikroskop elektron
Rajah 6.2
164 Bab 6
Bab 6: Jadual Berkala
Atom dan Molekul

A tom terdiri d arip ad a tiga zarah subatom , iaitu p ro to n , n eu tro n d an elektron. Proton dan
neutron berada dalam nukleus atom m anakala elektron beredar m engelilingi nukleus.
Elektron Proton
A /
Zarah yang Zarah yang
bercas negatif bercas positif
>- Nukleus
Rajah 6.3
Struktur atom
M asa Silam
Subatom dalam atom
lebih mudah diingat Johnstone Stoney
dengan singkatan telah mencipta
perkataan elektron
PEN pada tahun 1891.
Perkataan nukleus
Proton berasal daripada
Elektron perkataan Yunani yang
Neutron bermaksud little nut.
V______
N ukleus m em punyai cas keseluruhan positif kerana terd ap at p roton yang bercas
positif di dalam nya. Bilangan elektron di dalam sesuatu atom p u la adalah sam a dengan
bilangan protonnya. O leh itu, atom adalah neutral.
Z arah neutral yang terbina d arip ad a d u a atau lebih atom p u la disebut

sebagai m olekul.
Rajah 6.4 Atom oksigen dan m olekul oksigen

Bab 6 ( 165
Apakah itu Unsur?
U n su r ialah bah an yang paling ringkas. U nsur tid ak boleh diuraikan secara kim ia kepada
d u a atau lebih bahan yang lebih ringkas lagi. Terdapat hanya satu jenis zarah dalam setiap
jenis unsur.
Selain besi, oksigen, hidrogen, alum inium , karbon d an k u p ru m juga m erupakan

unsur. O ksigen ialah su atu u n su r yang banyak terd ap at di Bumi.
Tong hidrogen
Rajah 6.5 Unsur terdiri daripada zarah yang sama jenis
Apakah itu Sebatian?

Sebatian pu la terdiri darip ad a d u a atau lebih u n su r yang bergabung secara kimia.
Sebatian terhasil d arip ad a tindak balas kimia. Sebatian boleh dihasilkan di dalam
m akm al atau terhasil secara sem ula jadi di sekeliling anda. C ontoh-contoh sebatian ialah
alum inium oksida, zink sulfida, besi klorida, gula, air d an garam.
B agaim anakah kom ponen-kom ponen sebatian d ap at dipisahkan? U nsur-unsur

dalam sebatian tidak boleh dipisahkan secara fizikal tetapi hanya boleh dipisahkan
secara kim ia, iaitu dengan m enggunakan tenaga elektrik (elektrolisis). G am bar foto 6.1
m enunjukkan contoh-contoh sebatian dalam k eh id u p an harian.
16 6 Bab 6
Unsur-unsur dalam sebatian: Cangkerang Gula

natrium dan klorin
Unsur-unsur dalam sebatian: Unsur-unsur dalam sebatian:

kalsium, karbon dan oksigen karbon, hidrogen dan oksigen
Gambar foto 6.1 Contoh-contoh sebatian dalam kehidupan harian
Jadual Berkala
P ada abad ke-18 d an ke-19, ahli-ahli sains telah m enem ukan banyak unsur. U saha ini
telah m enghasilkan Jadual Berkala yang d isusu n secara teratu r d an sistem atik d an m asih
digunakan hingga hari ini.
Sehingga tahun 2016, terdapat

Kekunci: lebih kurang 118 unsur di dunia
Nombor proton telah ditemui.
Logam
Simbol unsur
Nama unsur Separuh logam
Jisim atom relatif
Bukan logam
/ 1 y
H He
Hidrogen
2 13 14 15 16 17 Hehum
6 8 9 10
Li
Utkjm
Be
Beri&um
B C N O F Ne
Karbon Nitrogen Oksigen Fluorin Neon
7 9 12 16 19 20
12 / ■! 15 16 17 18
Na Mg Al Si P s Cl Ar
Nanxm
23
Magnesium
24 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 27
SO-kon Fosforus
31
Sulfur
32 35.5 40
' 19 20 21 22 23 24 25 26 27 29 30 33 34 35
K Ca Sc V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr
Kafcum Kalsium
40
SkanOum
45
-JL
48
Vanadum
51 52
Mangan
55
Kota I
59
Nikel
59
Kuprum
64
Zink Gafcum Arsen* Selenium Kripeon
65 70 73 75 79 80 84
38 39 40 43 45 46 48 51 52 53 54
Rb
Rubrtum
Sr
Strontium
Y
Ythum
Zr_ Nb
Niobium
Mo
Mokbdenum
Tc
TekneBum
Ru Rh Pd
Paladisn
Cd In Sn Sb Te
Tekjrium
I Xe
Kadmium Indium Anfcmoni lodin Xenon
85 5 88 89 93 96 101 103 106 112 115 119 122 128 127 131
56 57-71 72 73 75 76 78 79 81 82 84 85 86
Cs
Sesmm
Ba
Bariisn Lancanoa
Hf
Hafrwan
Ta
Tantalum
w Re Os_ lr
mdun
Pt
Platinum
Au Hg
Merioai
Tl
Tabum
Pb
PkjriOixn
Bi Po
Polonium
At
Astasn
Rn
Radon
133 137 178.5 184 186 190 195 197 201 204 207 209 210 210 222
89-103 104 105 106 107 109 110 112 113 115 116 117 118
_Fr_ Ra Rf Db sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn Uut Uup Lv Uus Uuo

Ratfum Akbrada Ruterfordium Seaborgium Meitnerium Darmstadtum Roentgenium Ccpemitx/n Ununtrium n£L UnunpenBum Uvennonim Ununseobum UnunocOum
57 58 60 61 62 63 64 66 67 68 69 70 71
S\r\ Lantanida La Ce
Senum
Pr
Praseo<Sm.um
Nd_ Pm Sm Eu_ Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
Promeouti Gadoknum OitproSum Holmesn Tukum Lutebum
139 140 150 152 157 159 162 169 173 175
89 91 92 93 94 95 96 97 99 100 101 102
Siri Aktinida .^c Th Pa

Protaktiniisn
Np Pu Am Cm Bk Cf
KaMbmium
Es pm Md No Lr
Berkekum Mendelevium Nobetum
232 231 238
f S S s / y s -j r / S / - ........ S S S S S
Rajah 6.6 Jadu al Berkala
Bab 6 167
Berita Sains
Pada masa lalu, terdapat beberapa unsur yang diberikan nama
berdasarkan bahan yang dihasilkan oleh unsur itu. Unsur-unsur
tersebut diberikan nama yang berakhir dengan gen’ (berasal
daripada perkataan ‘g en era to r). Oleh itu, hidrogen bermaksud
penjana air (w ater generator) dan nitrogen bermaksud
penjana asid nitrik ( nitric acid generator).
Hari ini, nama-nama unsur yang baru ditemukan

perlu disahkan oleh International Union o f Pure a n d A pplied
C hem istry (IUPAC). Kebanyakan nama unsur-unsur itu
bersempena dengan nama saintis yang menemui unsur
tersebut, nama tempat penemuan dan nama saintis terkenal
(Jadual 6.1). Walau bagaimanapun, unsur yang ke-113, 115, 117
dan 118 masih belum diberikan nama secara rasmi.
Rajah 6.7 Penyelidikan unsur-unsur
Jadual 6.1 Unsur-unsur baharu yang ditemukan oleh saintis
Tahun
Unsur Nama/ Simbol Asal usul nama
penemuan
104 Rutherfordium (Rf) 1969 Ernest Rutherford, ahli nuklear fizik
106 Seaborgium (Sg) 1974 Glenn Seaborg, ahli kimia
107 Bohrium (Bh) 1976 Niels Bohr, ahli fizik
109 Meitnerium (Mt) 1982 Lise Meitner, ahli fizik
110 Darmstadtium (Ds) 1994 Darmstadt, Jerman (tempat penemuan)
111 Roentgenium (Rg) 1994 Wilhelm Roentgen, ahli fizik
Bersempena nama Nicolaus Copernicus, ahli
112 Copernicium (Cn) 1996
fizik tetapi ditemui oleh Sigurd Hofmann
113 Ununtrium (Uut) 2003
115 Ununpentium (Uup) 2004
Masih belum diberi nama secara rasmi
117 Ununseptium (Uus) 2010
118 Ununoctium (Uuo) 2006
v*v A k tiv iti

Tujuan: Mengenal pasti kedudukan logam, bukan logam dan gas nadir dalam Jadual Berkala
Arahan:
1. Berdasarkan Jadual Berkala, kenal pasti kedudukan logam, bukan logam dan gas nadir.
2. Kemudian, catatkan lima contoh unsur dalam jadual di bawah.
Logam Bukan logam Gas nadir
Perbezaan Ciri-ciri Logam dan Bukan Logam

Sesetengah u n su r m em punyai ciri-ciri yang sam a yang m em bolehkan unsu r-u n su r
tersebut dikelaskan kep ad a d u a kategori utam a, iaitu logam d an b u k an logam. A pakah
perbezaan antara logam dengan bu k an logam?
Persamaan Bukan logam
• Kedua-duanya ialah unsur

$ ■f t
Perbezaan
Berkilau \ZZi Kekilauan Pudar
Mulur Kemuluran Rapuh
Boleh ditempa -,-AJ Kebolehtempaan ZZ; Tidak boleh ditempa
Kuat —i Kekuatan regangan W Lemah (mudah patah)
Baik Kekonduksian elektrik l~“/ Lemah (kecuali karbon)
Baik \—i Kekonduksian haba Lemah
Tinggi 4®^ Ketumpatan Rendah
Tinggi 4*^ Takat lebur dan takat didih Rendah
Rajah 6.8 Perbezaan ciri-ciri logam dan bukan logam
Bab 6 (1 6 9
V
Logam
Terdapat unsur yang tidak
dapat dikelaskan sebagai
A lum inium logam atau bukan logam
contohnya germanium dan
Boleh ditempa (dibentuk)
silikon. Unsur-unsur itu
Kuat dan ringan dikelaskan sebagai unsur
Pepejal yang berwarna separuh logam kerana
kelabu dan berkilat mempunyai kedua-dua ciri
logam dan bukan logam.
Besi
• Kuat
• Mudah ditempa (dibentuk)
• Bahan magnet
• Konduktor elektrik yang baik
• Pepejal yang berwarna kelabu
Kupruin
Wayar
• Kuat kuprum
• Tahan karat
• Mulur (mudah dibengkok)
• Berwarna coklat kemerahan
Zink
• Pepejal yang berwarna kelabu

Rajah 6.9 Contoh-contoh bahan logam dan ciri-cirinya

170 Bab 6
Bukan logam
Iodin
• Hablur berwarna hitam
• Beracun
• Antiseptik (mencegah
luka daripada jangkitan
bakteria) Iodin digunakan sebagai bahan
antiseptik dalam perubatan
Klorin Bahan peluntur

daripada klorin
• Gas yang berwarna kuning
kehijauan
• Peluntur warna
• Beracun
Klorin -
Sulfur
• Serbuk pepejal
berwarna kuning
Sulfur dapat membuatkan tayar
• Beracun getah menjadi lebih keras
Karbon
digunakan untuk
membuat raket Karbon
Pepejal berwarna hitam

Licin
Ringan
Unsur bukan logam yang Mata pensel
merupakan konduktor diperbuat
elektrik yang baik daripada karbon
Rajah 6.10 Contoh-contoh bahan bukan logam dan ciri-cirinya

Bab6 1 71
_) Eksperimen
Pernyataan masalah: Apakah perbezaan ciri-ciri logam dan bukan logam?

Tujuan: Mengkaji ciri-ciri logam dan bukan logam
(I) Kekilauan permukaan
Hipotesis: Logam mempunyai permukaaan berkilau
Pemboleh ubah
Pemboleh ubah dimanipulasikan: Jenis permukaan bahan
Pemboleh ubah bergerak balas: Kekilauan permukaan bahan
Pemboleh ubah dimalarkan: Saiz bahan
Bahan dan radas: Rod kuprum, rod karbon,
kertas pasir.
Prosedur
1. Gosokkan permukaan rod kuprum dan rod karbon
dengan kertas pasir (Rajah 6.11).
2. Perhatikan kekilauan permukaan rod kuprum dan
rod karbon.
3. Rekodkan pemerhatian anda. Rajah 6.11
(II) Kemuluran
Hipotesis: Logam bersifat mulur.
Pemboleh ubah
Pemboleh ubah dimanipulasikan: Jenis bahan
Pemboleh ubah bergerak balas: Kemuluran bahan
Pemboleh ubah dimalarkan: Saiz bahan
Bahan dan radas: Dawai kuprum dan grafit pensel. Rajah 6.12
Prosedur
1. Bengkokkan dawai kuprum untuk
membentuk satu bulatan (Rajah 6.12). Grafit pensel
2. Lakukan perkara yang sama pada grafit
pensel (Rajah 6.13). Rajah 6.13
(III) Kebolehtempaan Tukul

Kepingan
Hipotesis: Logam boleh ditempa.
Pemboleh ubah
Pemboleh ubah dimanipulasikan: Jenis bahan Bongkah
Pemboleh ubah bergerak balas: Kebolehtempaan bahan kayu
Pemboleh ubah dimalarkan: Jenis bahan Rajah 6.14
172 , Bab 6
Bahan dan radas: Kepingan besi, kepingan kuprum, kepingan sulfur, tukul, bongkah kayu.
Prosedur
1. Ketukkan kepingan besi di atas bongkah kayu dengan menggunakan tukul beberapa
kali (Rajah 6.14).
2. Perhatikan perubahan bentuk pada besi tersebut.
3. Ulang langkah 1 dengan menggunakan kepingan kuprum dan sulfur.
(IV) Kekonduksian elektrik
Hipotesis: Logam mengalirkan elektrik. Sel kering
lili
Pemboleh ubah
Pemboleh ubah dimanipulasikan: Jenis bahan A m m e te r® \S u is
Pemboleh ubah bergerak balas: Pemesongan
jarum ammeter
Pemboleh ubah dimalarkan: Saiz bahan Klip Klip
Rod besi
Bahan dan radas: Sel kering, ammeter, klip buaya, buaya buaya
rod besi, rod karbon, rod sulfur. Rajah 6.15
Prosedur
1. Sediakan susunan radas seperti dalam Rajah 6.15.
2. Sambungkan kedua-dua hujung rod besi dengan klip buaya.
3. Perhatikan pesongan jarum ammeter.
4. Ulang langkah 2 dengan menggunakan rod karbon dan rod sulfur.
(V) Kekonduksian haba
Hipotesis: Logam boleh mengalirkan haba.
Pemboleh ubah
Pemboleh ubah bergerak balas: Masa yang diambil
oleh paku tekan
untuk jatuh
Pemboleh ubah dimalarkan: Saiz bahan Rajah 6.16
Bahan dan radas: Rod karbon, rod besi, rod kuprum,

lilin, jam randik, paku tekan, kaki retort dan pengapit.
Prosedur
1. Sebatang rod karbon dipasangkan pada kaki retort.
2. Paku tekan dilekatkan pada rod karbon.
3. Panaskan rod karbon (Rajah 6.16).
4. Perhatikan dan rekodkan masa paku tekan jatuh.
5. Ulang langkah 1 hingga 4 dengan menggunakan rod besi dan rod kuprum.
Bab 6 ( 1 7 3
(VI)Takat lebur
4W M
Aktiviti ini menghasilkan gas
Hipotesis: Takat lebur logam lebih tinggi.
berbahaya. Oieh itu, lakukan
Pemboleh ubah aktiviti ini di dalam kebuk wasap.
Pemboleh ubah bergerak balas: Takat lebur bahan
Pemboleh ubah dimalarkan: Kuantiti bahan
Bahan dan radas: Termometer (0-360°C), mangkuk
pijar, penunu Bunsen, alas segi tiga tanah liat,
tungku kaki tiga, serbuk timah, serbuk sulfur.
Prosedur
1. Panaskan serbuk timah di dalam mangkuk pijar.
2. Perhatikan dan rekod takat lebur serbuk timah.
3. Ulang langkah 1 dan 2 dengan menggunakan
serbuk sulfur.
Keputusan
Ciri-ciri fizikal Logam Bukan logam
Kekilauan
Kemuluran
Kebolehtempaan
Kekonduksian elektrik
Kekonduksian haba
”.. ""..................................... ;...............
Takat lebur ....................1............ .......... ...........- ..
Kesimpulan
Adakah hipotesis boleh diterima?
Soalan
1. Apakah perbezaan kekilauan permukaan rod kuprum dan karbon?
2. Antara dawai kuprum dengan grafit pensel, yang manakah dapat dibengkokkan?
3. Antara kepingan besi dengan sulfur, yang manakah boleh ditempa?
4. Antara rod besi, rod karbon dan rod sulfur yang manakah dapat mengkonduksikan
arus elektrik?
5. Antara rod besi dengan karbon, yang manakah konduktor haba yang lebih baik?
6. Antara serbuk timah dengan sulfur, yang manakah mempunyai takat lebur yang
lebih tinggi?
174) Bob6
Menghargai Ketertiban Unsur yang Wujud M asa Silam

dalam Alam Ini Antoine Lavoisier
merupakan ahli sains
Terdapat pelbagai u n su r sem ula jadi yang d item ukan di pertama yang mengelaskan
Bumi kita d an m em berikan faedah kepada m anusia. A ntara bahan-bahan kepada logam
dan bukan logam.
kegunaan u n su r-u n su r yang ad a di Bumi ini:
• M em buat barang perhiasan dengan m enggunakan

emas, perak d an platinum .
• D igunakan dalam bidang pem binaan, pengangkutan,
kesihatan, perubatan, pertan ian d an perindustrian. Gambar foto 6.2
Antoine Lavoisier
Kita juga h aruslah m en g h arg ai jasa ah li sains yang telah m enem ukan dan
m enyusun u n su r dengan teratu r dalam Jadual Berkala. M ereka telah banyak
m enghabiskan m asa dalam penyelidikan u n tu k m engkaji sifat u n su r-u n su r ini.
O A ktiviti & KIAK
Tujuan: Penulisan kreatif dan pelbagai persembahan tentang ketertiban unsur yang
wujud dalam alam ini
Arahan
1. Lakukan aktiviti ini secara individu.
2. Buat satu kajian di Internet tentang sebab ahli sains masih lagi mengkaji cara baharu
untuk mempersembahkan Jadual Berkala.
Taip perkataan ‘Periodic Table’ pada enjin carian anda di Internet dan klik pada
‘Images’. Anda akan menemui pelbagai versi Jadual Berkala termasuklah jadual yang
disusun oleh Stowe dan Tarantola.
Kaji cara unsur-unsur tersebut disusun oleh mereka. Kemudian, buat persembahan
kreatif daripada hasil kajian anda di Internet.
I Prakfcis Formatif A B.1

1. Nyatakan zarah-zarah subatom.
2. Mengapakah atom bersifat neutral?
3. Apakah maksud unsur dan sebatian?
4. Terangkan perbezaan antara atom dengan molekul secara ringkas.
5. Bagaimanakah unsur-unsur disusun dalam Jadual Berkala?
6. Kelaskan unsur-unsur yang berikut kepada bahan logam dan bahan bukan logam.
Karbon, magnesium, iodin, klorin, neon, argon,
aluminium, kuprum, besi, emas, merkuri
7. Anda dibekalkan dengan satu unsur X. Apakah yang perlu anda lakukan bagi mengenal
pasti jenis unsur tersebut?
Bob 6 ( 2 7 5
Campuran
Mari kita belajar
Berkomunikasi mengenai contoh campuran dalam kehidupan harian.

Menyelesaikan masalah untuk mengasingkan campuran melalui aktiviti berdasarkan perbezaan ciri
bahan dengan kaedah fizikal.
C am p u ra n terdiri darip ad a d u a atau lebih u n su r atau sebatian yang bercam pur secara
fizikal. M ari kita lihat beberapa contoh cam puran yang kita gunakan dalam
kehidu pan harian (Rajah 6.18). Bolehkah and a senaraikan beberapa contoh cam puran lain
yang sering an d a gunakan?
Koktei
Air batu
Campuran pepejal campur
dan cecair
Sesetengah minuman seperti koktei dan
air batu campur diperbuat daripada
campuran pepejal dan cecair.
Rajah 6.18 Contoh-contoh campuran
Kaedah Pengasingan Campuran

Bagaim anakah sesuatu cam puran itu dap at
diasingkan? D isebabkan cam puran terbentuk
secara fizikal, cam puran juga d apat
diasingkan secara fizikal. Sebagai contoh,
sandw ic dip erbu at d arip ad a roti,
sayur d an daging. O leh itu, kita dapat
m engasingkan bahan-bahan sandw ic
tersebut secara fizikal dengan m udah.
Gambar foto 6.3 Salad dan sandwic ialah contoh campuran yang
dapat diasingkan secara fizikal dengan mudah.
>6
Rajah 6.19 m enunjukkan beberapa teknik pengasingan cam puran kepada

kom ponen-kom ponennya.
Teknik pengasingan
Penurasan Pemisahan Pengapungan Penapisan

menggunakan
Penyulingan _ f§ net Pengenapan Kromatografi
Gambar foto 6.4

Bahan bendasing dapat Gambar foto 6.5 Bahan berbahaya dalam bahan
diasingkan daripada tepung pewarna makanan dapat dikesan
dengan mengayak tepung. melalui kaedah kromatografi.
Rajah 6.19 Teknik-teknik pengasingan campuran
Teknik pengasingan cam puran bergantung pada:
“ * S ifat-sifatfiz ik d a n k ead a an jirim b a h an -b a h an

Bahan yang hendak diperoleh ^
yang terkandung dalam campuran______________ | daripada campuran tersebut j
Sains dan
Ayah hendak
m engasingkan serdak
ko p i daripada a ir kopi.
A nda boleh te rs e d a k
jika m e m in u m air kopi
yang tid a k ditapis.
(a) Kaedah Penurasan
K aedah p en u rasan dig u n ak an u n tu k m engasingkan bahan pepejal yang tidak larut
d aripada cecair di dalam suatu cam puran antara cecair d an pepejal.
Kertas turas memisahkan

serdak kopi daripada air kopi.
Gambar foto 6.6 Contoh kaedah penurasan dalam kehidupan harian
M ari kita jalankan A ktiviti 6.4 u n tu k m em pelajari cara m engasingkan cam puran
m enggunakan kaedah penurasan.
A k tiviti
Tujuan: Mengasingkan campuran dengan menggunakan kaedah penurasan
Bahan dan radas: Pasir, air suling, kertas turas, corong turas, bikar 50 ml, spatula, rod
kaca, kaki retort dan pengapit.
Arahan
Campuran pasir dan air
-Kertas turas
• Baki turasan
-Corong turas
- Hasil turasan
Rajah 6.20
1. Masukkan campuran pasir dan air (30 ml air dan dua spatula pasir) ke dalam
sebuah bikar.
2. Kacau campuran pasir dan air selama dua minit.
3. Turas campuran tersebut (Rajah 6.20). Catatkan pemerhatian anda.
Soalan
1. Apakah keadaan jirim bagi pasir dan air?
2. Adakah pasir dapat diasingkan secara fizikal?
3. Namakan baki turasan dan hasil turasan dalam aktiviti ini.
(b) Kaedah Penyulingan

K aedah penyulingan ialah teknik yang digunakan u n tu k m engasingkan cam puran
cecair d an cecair yang terlarut cam pur dan m em punyai takat did ih berbeza.
B agaim anakah proses penyulingan berlaku? Jalankan Aktiviti 6.5 u n tu k m engetahui
cara kaedah p enyulingan dijalankan.
http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/science/edexcel_pre_
Penyulingan
www.bbc.co.uk
A k tiviti
— _ _ _
Tujuan: Mengasingkan campuran menggunakan kaedah penyulingan

Bahan dan radas: Campuran air dan alkohol, serpihan porselin, termometer, bikar,
tungku kaki tiga, penunu Bunsen, kasa dawai, kondenser Liebig, kaki retort dengan
pengapit, kelalang dasar bulat.
Arahan
Bikar
1. Tuangkan campuran air dan alkohol ke dalam kelalang dasar bulat sehingga separuh
penuh dan tambahkan beberapa serpihan porselin ke dalamnya.
2. Alirkan air paip melalui kondenser Liebig (Rajah 6.21).
3. Panaskan campuran air dan alkohol dan kumpulkan cecair yang mengalir dari
kondenser Liebig menggunakan bikar.
4. Rekodkan suhu cecair ketika cecair mula keluar dari kondenser. Tentukan takat didih
cecair tersebut.
Soalan
1. Pada suhu berapakah cecair mula mengalir keluar dari kondenser?
2. Apakah kegunaan serpihan porselin dalam aktiviti ini?
Kondenser
Kelopak bunga —
ros yang dididihkan Minyak wangi
dengan air dan air yang
terkumpul
Rajah 6.22 Minyak wangi dihasilkan melalui proses penyulingan Gambar foto 6.7 Minyak wangi
(c) P em isah an M enggunakan M agnet

Jika and a m em egang m agnet berham piran sebekas p ak u besi yang bercam pur pasir,
apakah yang akan terjadi? Paku besi yang m erupakan logam dan bersifat bahan m agnet,
akan ditarik oleh m agnet. Pasir p u la tidak bersifat b ah an m agnet. O leh itu, pasir akan
tertinggal di dalam bekas tersebut.
Tarikan m agnet boleh dig u n ak an u n tu k m engasingkan

d u a bahan pepejal yang bersifat b ah an m agnet d an tidak bersifat
bahan m agnet. Besi, nikel d an kobalt ialah contoh logam yang
bersifat b ah an m agnet. Emas, gangsa d an alum inium p u la ialah
contoh logam yang tidak bersifat m agnet.
% Eksplorasi Sains
Kebanyakan industri
makanan menggunakan
pemisah magnet untuk
memastikan zarah besi
tidak bercampur secara
tidak sengaja dalam
Gambar foto 6.8 Paku produk makanan.
besi ditarik oleh magnet
Gambar foto 6.9 Magnet yang sangat kuat digunakan

untuk mengasingkan besi dan keluli
daripada bahan buangan yang lain
IBIBBIBP '
J U l j m - s s Magnet
III |||f||p||/
J
A k tiviti .......................................................................
Tujuan: Mengasingkan campuran melalui kaedah pemisahan menggunakan magnet
Bahan dan radas: Campuran serbuk besi dan serbuk sulfur, spatula, piring Petri,
magnet bar, kertas
Arahan
1. Letakkan satu spatula campuran serbuk besi dan serbuk sulfur ke dalam piring Petri.
2. Letakkan magnet bar dekat dengan campuran tersebut (Rajah 6.23).
3. Catatkan pemerhatian anda.
Magnet bar
Kertas
Campuran serbuk besi

dan serbuk sulfur
Rajah 6.23
Soalan
1. Serbuk yang manakah tertarik pada magnet?
2. Adakah serbuk yang anda jawab dalam soalan 1 dikategorikan sebagai logam atau
bukan logam?
(d) Kaedah Pengenapan

A pakah yang d ap at an d a perhatikan jika pasir dim asukkan ke dalam satu bikar berisi air?
Cuba anda lihat G am bar foto 6.10. D ua lapisan terbentuk, iaitu lapisan air di bahagian
atas dan lapisan pasir yang terenap di bahagian baw ah bikar. H al ini berlaku kerana pasir
tidak larut di dalam air d an pasir m em punyai ketum patan yang lebih tinggi daripada air.
O leh itu, kaedah pen g en ap an boleh digunakan u n tu k m engasingkan cam puran cecair
d an bahan pepejal yang tidak larut dalam cecair itu d an terenap di dasar. M ari kita cuba
jalankan kaedah pen g en ap an seperti dalam A ktiviti 6.7.
|---------- 250
1
---------- 200
jr --------- "T5C*
1 250m l
I
----------100
---------- 50
Campuran air dan pasir
Gambar foto 6.10 Pasir terenap di dasar bikar berisi air

Bab 6 (1 8 1
A k tiviti ............................................................
• Tujuan: Mengasingkan campuran dengan menggunakan kaedah pengenapan
• Bahan dan radas: Larutan berkelodak, dua bikar 100 ml, rod kaca
1. Campurkan 50 ml air berkelodak di dalam bikar 100 ml.

2. Kacaukan campuran air berkelodak tersebut dengan menggunakan rod kaca.
(Rajah 6.24 (a)).
3. Perhatikan air dan kelodak selepas seketika.
4. Tuangkan air jernih di dalam bikar secara perlahan-lahan ke dalam bikar yang lain
(Rajah 6.24 (b)).
5. Perhatikan baki yang tertinggal di dasar bikar.
Soalan
1. Apakah bahan yang terenap di dasar bikar?
2. Adakah kelodak dan air dapat dipisahkan secara fizikal?
(e) Kaedah Pengapungan

K aedah pen g ap u n g an boleh digunakan u n tu k m engasingkan b ah an yang tidak larut
d an terap ung di atas p erm ukaan air. Sebagai contoh, m inyak m em punyai k etum patan
yang lebih ren d ah d arip ad a air. O leh itu, m inyak terap u n g di atas perm u k aan air. Corong
pem isah d ap at digunakan u n tu k m engasingkan m inyak d an air. A nda boleh jalankan
Aktiviti 6.8 u n tu k m em aham i k aedah ini lebih lanjut.
Gambar foto 6.11 Minyak terapung di atas lapisan air

A k tiviti
Tujuan: Mengasingkan campuran dengan menggunakan kaedah pengapungan

Bahan dan radas: Campuran air dan minyak, bikar dan corong pemisah.
Arahan
Corong
pemisah
K a ki-
retort
Rajah 6.25
1. Tuang 100 ml campuran air dan minyak ke dalam sebuah bikar. Catatkan perkara apa
yang dapat diperhatikan.
2. Masukkan campuran tersebut ke dalam corong pemisah (Rajah 6.25).
3. Asingkan air dan minyak menggunakan bikar yang berbeza.
Soalan
1. Antara air dengan minyak, yang manakah terapung? Mengapa?
2. Adakah minyak dan air dapat diasingkan secara fizikal?
(f) Kaedah Kromatografi

K aedah pengasingan seperti p en u rasan d an penyulingan ^ Eksplorasi Sains
m em erlukan jum lah cam puran yang banyak u n tu k
Terdapat atlet yang
m engasingkan bahan-bahan. B agaim anakah caranya u n tu k
menggunakan dadah
m engasingkan jum lah cam puran yang sedikit? Salah satu yang diharamkan untuk
kaedahnya adalah m elalui krom atografi. K aedah ini biasa meningkatkan kecergasan.
dig un akan u n tu k m em eriksa pem alsuan dokum en dengan Sampel air kencing diuji
m engasingkan pew arna-pew arna dalam d ak w at pen untuk mengesan kandungan
dadah dalam badan
yang digunakan. Selain itu, krom atografi juga
dengan menggunakan
m em bolehkan kita m em eriksa jika terd ap at kaedah kromatografi.
b ah an p ew arn a m akanan yang berbahaya
di dalam sesuatu m akanan.
Bahan pewarna
Gambar foto 6.12 Pelbagai jenis makanan yang menggunakan bahan pewarna
Bab 6 ( 1 8 3
A k tiviti ......................................................................
Tujuan: Mengasingkan campuran dengan menggunakan kaedah kromatografi
Bahan dan radas: Bikar 250 ml, air suling, kertas turas, pembaris, pen penanda papan
putih (dakwat merah, kuning dan biru).
Arahan
Lidi
K ertas-
turas
Bikar
Air-
Rajah 6.26 Rajah 6.27

1. Sediakan sekeping kertas turas berukuran 5 cm x 12 cm.
2. Buat satu garis dengan jarak 1.5 cm dari tepi kertas dengan pensel (Rajah 6.26).
3. Buat tiga titik di sepanjang garisan dengan pen yang berlainan warna. Gantungkan
kertas turas dengan menggunakan lidi pada bikar dan celupkan bahagian bawah
kertas itu ke dalam air suling. Pastikan air suling tidak terkena pada titik-titik
dakwat (Rajah 6.27).
4. Perhatikan selama 30 minit.
Soalan
1. Apakah warna yang terhasil pada kertas turas?
2. Adakah warna-warna yang terhasil sama pada setiap dakwat pen yang digunakan?
http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/science/add_
Kaedah kromatografi
P r a k t is F o r m a t if B .a www.bbc.co.uk
1. Berikan definisi campuran.

2. Padankan jenis-jenis campuran di bawah ini dengan kaedah pengasingan yang sesuai.
Jenis campuran Kaedah pengasingan

Klip kertas besi dan serpihan kaca • • Penurasan
Air dan etanol • • Penyulingan
Tiga jenis pewarna yang larut air • • Kromatografi
Tanah dan air • • Menggunakan magnet
Minyak dan air • • Pengenapan
Serbuk kopi dan air • • Pengapungan
3. Jika anda diberi suatu campuran yang mengandungi beras dan pasir, bolehkah anda
mengasingkan kedua-duanya dengan menggunakan kaedah penurasan? Mengapa? *4®*
Sebatian
Mari kita beiajar
Berkomunikasi mengenai sebatian dalam kehidupan seharian.

Menunjukkan cara pembentukan sebatian daripada logam dan bukan logam.
Merumuskan bahaw ajisim diabadikan semasa perubahan kimia.
Mengasingkan sebatian melalui kaedah kimia.
Membezakan perubahan kimia dengan perubahan fizik.
Membezakan campuran dengan sebatian.
S ebatian terdiri d arip ad a d u a atau lebih u n su r yang

bercam pur secara kimia. Bahan b aharu yang terbentuk ini
m em punyai ciri-ciri tersendiri yang berbeza d aripada
^ Eksplorasi Sains
Karat merupakan contoh
unsu r-u n su r yang m em bentuknya.T erdapat banyak sebatian yang terbentuk
daripada tindak balas kimia
contoh sebatian yang kita g u nakan dalam kehidu p an
antara besi dengan oksigen
h arian seperti garam , gula, k ap u r tulis, m arm ar, secara kimia.
politena (sejenis plastik) d an air tulen.
Permainan blok
diperbuat daripada
Gambar foto 6.13 Mangga
politena, iaitu gabungan
besi yang berkarat
karbon dan hidrogen
Jubin diperbuat
Air tulen terdiri daripada marmar, iaitu
daripada gabungan gabungan kalsium,
hidrogen dan oksigen karbon dan oksigen
Gambar foto 6.14 Contoh-contoh sebatian dalam kehidupan harian
A k tiviti
Tujuan: Menunjukkan contoh sebatian dalam aplikasi kehidupan harian

Arahan
1. Lakukan aktiviti ini secara berkumpulan.
2. Buat satu persembahan multimedia yang menarik mengenai contoh-contoh sebatian
yang wujud di sekeliling anda.
3. Persembahkan kepada rakan-rakan sekelas dan guru.
Bab 6 185
B agaim anakah u n su r logam dan u n su r bukan logam bergabung secara kim ia dan
m em bentuk suatu sebatian? M agnesium , alum inium , zink, besi d an k u p ru m bertindak
balas dengan oksigen d an m em bentuk logam oksida.
magnesium + oksigen ----- ► magnesium oksida

aluminium + oksigen ------ ► aluminium oksida
zink + oksigen -----► zink oksida
besi + oksigen ----- ► besi oksida
kuprum + oksigen -----► kuprum oksida
Terdapat u n su r logam yang b ertindak balas den g an air u n tu k m enghasilkan sebatian

yang bersifat alkali d an m em bebaskan gas hidrogen. U nsur-unsur tersebut disebut sebagai
logam alkali. A ntara contoh logam alkali ialah litium , n atriu m d an kalium.
litium + air -------► litium hidroksida + gas hidrogen

natrium + air ------- ► natrium hidroksida + gas hidrogen
kalium + air ------- ► kalium hidroksida + gas hidrogen
Serbuk besi d an serbuk sulfur p u la akan m em bentuk besi sulfida apabila dipanaskan.
besi + sulfur ------ *■ besi sulfida
A k tiviti ............................................................................
Tujuan: Menjalankan aktiviti pemanasan logam dan bukan logam untuk
menghasilkan sebatian
Bahan dan radas: Serbuk sulfur, serbuk besi, penunu Bunsen, mangkuk pijar, tungku
kaki tiga dan alas segi tiga tanah liat, penimbang
Arahan
Rajah 6.28
186 } Bab 6
'
1. Masukkan satu spatula serbuk sulfur dan satu spatula serbuk besi ke dalam mangkuk
pijar. Kacau sehingga sebati. Catatkan warna campuran tersebut.
2. Timbang campuran tersebut. Catatkan jisim awal campuran.
3. Panaskan campuran sehingga campuran itu bertukar warna (Rajah 6.28).
4. Sejukkan hasil yang diperoleh. Timbang dan catatkan jisim akhir bahan tersebut.
Soalan
1. Apakah warna campuran tersebut apabila dipanaskan?
2. Tulis satu persamaan kimia dalam bentuk perkataan bagi tindak balas yang berlaku.
3. Apakah hasil yang terbentuk daripada aktiviti ini?
4. Adakah jisim sebelum pemanasan dan selepas pemanasan berubah?
Selepas m enjalankan A ktiviti 6.11, an d a d ap at m elihat bahaw a logam dan bukan

logam m em bentuk sebatian apabila dipanaskan bersam a d an jisim cam puran sebelum
d an selepas d ipanaskan adalah sam a d an tid ak berubah. Fenom ena ini sentiasa berlaku
dalam k eh id up an h arian kita. Sem ua garam m ineral yang dijum pai di Bumi w u ju d dalam
bentuk sebatian akibat d arip ad a tin d ak balas kim ia yang berlaku, kecuali emas, perak
d an platinum .
Kaedah Pengasingan Sebatian

Sebatian tidak d ap at diasingkan m elalui kaedah fizikal seperti cam puran kerana
u nsu r-u n su r dalam sebatian telah digabungkan secara kimia. O leh itu, sebatian hanya
boleh diasingkan m enggunakan kaedah kim ia m elalui proses elektrolisis. A pakah
proses elektrolisis?
's Elektrolisis ialah proses penguraian sesuatu sebatian kepada
unsur-unsurnya apabila arus elektrik mengalir melaluinya. j
M ari kita lihat cara oksigen d an hidrogen diasingkan d arip ad a sebatian air m elalui
proses elektrolisis seperti di Rajah 6.29.
Oksigen - • Hidrogen
Air terdiri daripada gabungan unsur
hidrogen dan oksigen secara kimia.
Oleh itu, untuk mengasingkan unsur -A ir + larutan
hidrogen dan unsur oksigen daripada air, air
I:
asid sulfurik
perlu melalui proses elektrolisis.
Rajah 6.29 menunjukkan cara elektrolisis Anod— l - Katod
'///A Y////A
dijalankan secara ringkas. Melalui proses
ini, gas hidrogen terhasil di elektrod negatif
A) Ammeter
(katod) dan gas oksigen pula terhasil di
elektrod positif (anod).
Sel kering
T R ajah 6.29 Elektrolisis air
Bab 6 ( 1 87
Perubahan Fizik dan Perubahan Kimia
B ahan-bahan sentiasa m engalam i perubahan. P erubahan tersebut d ap at dikelaskan
kepada dua jenis, iaitu p eru b ah an fizik d an p eru b ah an kimia. A pakah m aksud
perubahan fizik d an p eru b ah an kimia?
Perbezaan antara perubahan fizik dan kimia
r 1
J
Perubahan fizik tidak menghasilkan Perubahan kimia membentuk
bahan baharu.
J bahan baharu yang berbeza daripada
bahan-bahan asalnya.
Contoh: Peleburan ais, pembekuan air,

kondensasi dan pendidihan air
J
Contoh: Pengaratan besi, fotosintesis,
pereputan daun dan respirasi sel
Rajah 6.30 Perbezaan antara perubahan fizik dan kimia

J
Bolehkah an d a m em bandingkan d an m em bezakan p eru b ah an fizik dengan
perubahan kim ia yang berlaku dalam p em bentukan sebatian?
r r r . r r r r r r r r r r t
Tidak
Membentuk
membentuk
Berlaku bahan
bahan
kepada jirim baharu
baharu
r —
Sifat bahan Sifat bahan
dan hasil
sama Perubahan Perubahan
1 dan hasil
berbeza
fizik kimia
k i
A/ /
Komposisi Y Komposisi
kimia bahan Perubahan kimia bahan
dan hasil tenaga dan hasil
sama Memerlukan berlaku Memerlukan berbeza
tenaga yang tenaga yang
sedikit banyak
Rajah 6.31 Perbandingan antara perubahan fizik dengan perubahan kimia

Perbezaan antara Campuran dengan Sebatian

Setelah m em pelajari cam puran d an sebatian, d ap atk ah anda m em bezakan cam puran
dengan sebatian? Jadual 6.2 di baw ah m erum uskan perbezaan antara cam puran
dengan sebatian.
Jadual 6.2 Perbezaan antara campuran dengan sebatian
Campuran Perbezaan Sebatian

Tidak Pembentukan bahan baharu Ya
Tiada Ikatan kimia terbentuk Ya
Kaedah fizikal Kaedah pengasingan Kaedah kimia
Sifat bahan baharu
Tiada perbezaan berbanding dengan Ada perbezaan
sifat asal
A k tiviti < £ > ....................................................................

| Tujuan: Membuat persembahan multimedia mengenai perbandingan dan perbezaan
• antara campuran dengan sebatian.
| Arahan
• 2. Bincangkan perbandingan antara campuran dengan sebatian.
: 3. Anda hendaklah memasukkan gambar dan lukisan grafik untuk menunjukkan
| pemahaman anda terhadap tajuk ini.
• 4. Buat satu persembahan multimedia tentang hasil perbincangan anda.
• 5. Bentangkan hasil perbincangan di hadapan guru dan rakan-rakan.
Praktis Formatif Jl
6.3
1. Berikan definisi sebatian.

2. Senaraikan lima contoh sebatian dalam kehidupan harian anda.
3. Bagaimanakah anda boleh mengasingkan sebatian?
4. Nyatakan perbezaan antara campuran dengan sebatian.
Bab 6 189
K o n S e P
fiz ik kim ia
1 bergabung
C am puran U ------------ s—— f -
.----- —> secara fzika
I
Kaedah
pengasingan
-► Penurasan
-► Penyulingan
-► Pemisahan
m enggunakan
m agnet
-► Pengenapan
-► Pengapungan
-► K ro m a to g ra fi ke rta s
disusun dalam » Jadual Berkala |
dikelaskan
terdiri
kepada
daripada
. ___
A to m Logam Bukan lo g a m | Separuh lo g a m |
I
Zarah
su b atom Berbeza
dari segi
- P roton
P erm ukaan be rkila u
- E lektron
Kem uluran
- N e u tro n
Boleh d ite m p a
• K ekonduksian
e le k trik dan haba
'T a k a t didih dan

ta k a t le b u r
6.1 Pengelasan unsur
□ M erumuskan bahawa semua jirim terdiri daripada atom.
□ Membezakan atom dengan molekul dan unsur dengan sebatian.
□ Mengenal pasti kedudukan logam, bukan logam dan gas nadir dalam Jadual Berkala Unsur.
□ Membezakan ciri-ciri logam dengan bukan logam.
6.2 Campuran
□ Berkomunikasi mengenai contoh cam puran dalam kehidupan harian.
□ Menyelesaikan masalah untuk mengasingkan campuran.
6.3 Sebatian
□ Berkomunikasi mengenai sebatian dalam kehidupan harian.
□ M enunjukkan cara pem bentukan sebatian daripada logam dan bukan logam.
□ M erum uskan bahawa jisim diabadikan semasa perubahan kimia.
□ Mengasingkan sebatian melalui kaedah kimia.
□ Membezakan perubahan kimia dengan perubahan fizik.
□ Membezakan cam puran dengan sebatian.
/ ' 6 ^
1. Rajah 1 menunjukkan tiga jenis bentuk, iaitu bulat, petak dan pentagon yang mewakili
atom-atom bagi beberapa unsur yang berlainan.
Berdasarkan Rajah 1, kenal pasti gabungan atom yang mewakili
(a) molekul bagi suatu sebatian.
(b) molekul bagi suatu unsur yang terdiri daripada dua atom.
(c) molekul bagi suatu unsur yang terdiri daripada tiga atom.
Rajah 2 m enunjukkan sebahagian daripada Jadual Berkala.
p
R
Rajah 2
(a) Nyatakan jenis unsur bagi P dan R.

(b) Apakah perbezaan ciri-ciri fizikal P dan R?
(c) Besi ialah sejenis logam. Oleh itu, besi memiliki sifat permukaan yang berkilau.
Walau bagaimanapun besi mudah berkarat. Mengapa? iHi*'
(d) Grafit merupakan satu contoh unsur karbon. Apakah ciri grafit yang membolehkan grafit
digunakan sebagai mata pensel?
Noraini ingin membuat jem nanas menggunakan resipi yang diberikan oleh ibunya seperti
yang ditunjukkan dalam Rajah 3.
Jem nanas
1. Kupas kulit nanas dan parut nanas tersebut.
2. Kisar nanas menggunakan pengisar.
3. Asingkan jus daripada serat nanas.
4. Masak serat nanas yang telah dikisar di atas dapur menggunakan api
yang sederhana. Tambahkan gula, garam dan sedikit pewarna kuning.
5. Kacau campuran tersebut sehingga menjadi pekat dan melekit.
6. Selepas siap, sejukkan jem tersebut dan simpan di dalam peti ais.
Rajah 3
(a) Namakan kaedah pengasingan bahan yang digunakan dalam resipi tersebut.
(b) Antara langkah 1-6, yang manakah melibatkan kaedah pengasingan yang anda
namakan di 3(a)?
Kumutha diberi suatu campuran yang mengandungi pasir, serbuk besi, serpihan kecil kayu
dan garam. Dia mengasingkan bahan-bahan tersebut menerusi empat langkah seperti yang
ditunjukkan dalam Rajah 4. Huruf A, B, C dan D mewakili bahan-bahan di dalam
campuran tersebut.
Rajah 4
(a) Kenal pasti bahan-bahan A, B, C dan D sama ada pasir, serbuk besi, serpihan kecil kayu
atau garam.
(b) Bandingkan ketumpatan bahan B dan C. Mengapakah bahan B boleh diasingkan daripada
campuran di langkah 2? Terangkan.
(c) Jika bahan D digantikan dengan gula, adakah gula masih dapat diasingkan daripada
campuran dengan air melalui langkah 4? & &
(d) Apakah cara lain yang dapat Kumutha lakukan untuk mengasingkan campuran di
langkah 4? Jelaskan jawapan anda.
9 9
Bikar
Rod kaca Campuran
Beberapa orang murid telah menyediakan
pasir dan larutan
radas seperti Rajah 5 untuk mengasingkan garam
Kaki retort
pasir dan garam. Mereka mendapati campuran Corong turas
Kertas turas
tersebut mengambil masa yang sangat lama Pasir
untuk dituras. Oleh itu, mereka mengacau
campuran dalam kertas turas tersebut
menggunakan rod kaca. Adakah tindakan
Larutan garam
mereka wajar? Berikan alasan anda.
Rajah 5
Athirah secara tidak sengaja telah menumpahkan pasir ke dalam bekas garam.
Bagaimanakah dia dapat mengasingkan garam dan pasir daripada campuran tersebut?
Nyatakan kaedah pengasingan yang patut dilakukan olehnya. Terangkan langkah-langkah
dalam kaedah pengasingan tersebut. J
Bab 6 ( 193
Mengapakah kita harus menjaga udara
di sekeliling kita supaya tidak tercemar?
Apakah yang terdapat dalam udara?
Bagaimanakah kita dapat memelihara
kualiti udara?
f Marilah kita mengkaji:

& Komposisi udara
p & Pembakaran
J r Pencemaran udara
BULETIN SAINS
nasihat yang diberikan oleh pihak berkuasa
INDEKS PENCEMARAN
kesihatan tempatan. Apakah yang dimaksudkan
UDARA (IPU) MALAYSIA
dengan Indeks Pencemaran Udara?
ejak beberapa dekad yang lalu,
S Jaduai 1 Klasifikasi Tahap Indeks

M alaysia dan beberapa Pencemaran Udara (IPU)
buah negara di A sia Tenggara
telah mengalami masalah jerebu Tahap Pencemaran
disebabkan oleh aktiviti pembersihan
hutan yang menggunakan kaedah
pembakaran terbuka seperti yang Sederhana
berlaku di negara jira n . Jerebu Tidak sihat
yang berpanjangan memudaratkan
kesihatan orang ramai terutamanya
masalah sistem pem afasan. Orang Berbahaya
ramai dinasihati supaya sentiasa
memantau Indeks Pencemaran Udara
di kawasan m asing-masing mengikut
kata kunci
• Oksigen • Xenon
• Karbon dioks/da • Kitar karbon
• Nitrogen • Kitar oksigen
• Gas nadir
• Helium Pemanasan global
• Neon • Kesanrumahhijau
• Pembakaran
•Argon
Alat pemadam api
• Kr/pton
Pencemaran udara
Komposisi Udara
Mari kita belajar
Merancang aktiviti dan merekodkan komposisi udara.

Mencerakinkan komposisi udara daripada carta pai.
Mewajarkan kepentingan-kepentingan gas oksigen, karbon dioksida, nitrogen dan gas nadir dalam
kehidupan harian.
Menghargai dan mengagumi kitar karbon dan kitar oksigen dalam mengekalkan kandungan gas
dalam udara.
Menyelesaikan masalah apabila terdapat gangguan pada kitar oksigen atau kitar karbon di Bumi.
am u telah belajar bahaw a udara m em punyai

K jisim dan m em enuhi ruang dalam Bab 5. Sem ua
benda hidup m em erlukan udara untuk m em astikan
kelangsungan hidup. U dara yang bersih tidak
m em punyai w arna dan bau. O leh itu, kita
tidak dapat m elihat udara w alaupun udara
m engandungi banyak bahan (Gam bar foto 7.1).
A pakah yang terkandung dalam udara? U dara

ialah cam puran beberapa jenis gas, iaitu nitrogen
(78% ), oksigen (21%), karbon dioksida (0.03%) dan
gas-gas nadir (0.97%) seperti helium , argon, neon, xenon
dan kripton.
Gambar foto 7.1 Udara tidak
K om ponen-kom ponen lain yang terdapat dalam dapat dilihat
udara ialah m ikroorganism a, w ap air dan habuk. Kuantiti
kom ponen-kom ponen ini adalah kecil dan sering berubah, âbaran M inda Q
bergantung pada m asa dan tem pat. Sebagai contoh, w ap air A p akah hubungan antara
di kaw asan hutan atau selepas hujan adalah lebih banyak kandungan w ap a ir dalam
berbanding dengan hari panas di kaw asan gurun. udara dengan p em b entukan
aw an dan hujan?
Eksplorasi Sains
Karbon Sesetengah penyakit
dioksida seperti selesema dan
0.03% batuk disebabkan oleh
mikroorganisma
dalam udara.
Gas nadir dan

bahan-bahan lain
0.97%
Oksigen
21%
Rajah 7.1 Carta pai menunjukkan komposisi udara

196 I Bab 7
Bab 7: Udara
M ari kita jalankan A ktiviti 7.1 untuk m enentukan peratusan oksigen dalam udara.
A ktiviti ^ ..............................................................................
Tujuan: Menentukan peratusan oksigen dalam udara
Bahan dan radas: Lilin, plastisin, mancis, besen kaca, pen penanda dakwat kekal, balang
gas, alas balang gas, air.
Arahan
Isi padu balang

gas ini dibahagikan
Balang gas Balang gas- kepada lima
bahagian yang
seragam dan
Penanda
ditanda dengan
aras air
pen penanda
Penanda-
Alas dakwat kekal
aras air
balang gas
(a) (b)
Rajah 7.2 Susunan radas sebelum lilin dinyalakan
Sediakan radas seperti yang ditunjukkan dalam
Rajah 7.2 (a).
2 . Bahagikan balang gas kepada lima bahagian yang
sama dan ditanda dengan pen penanda dakwat
kekal (Rajah 7.2 (b)).
3. Nyalakan lilin dan telangkupkan balang gas ke
atas lilin itu (Rajah 7.3).
Perhatikan dan buat catatan perubahan aras air
yang berlaku apabila lilin terpadam.
5. Buat kesimpulan tentang peratusan oksigen
dalam udara. dinyalakan
Soalan
1. Apakah yang terjadi kepada api lilin selepas suatu jangka masa? Mengapa?
2. Apakah perubahan yang berlaku ke atas aras air pada akhir eksperimen? Berikan sebab
bagi perubahan tersebut.
3. Berapakah peratusan oksigen dalam udara berdasarkan aktiviti yang telah dijalankan?
Pada akhir A ktiviti 7.1, air akan naik ke aras satu perlim a balan g gas. K eadaan ini
m enunjukkan bahaw a satu perlim a daripada kandungan udara m engandungi oksigen.
O leh itu, udara m engandungi oksigen kira-kira 20%. H al ini dem ikian kerana hanya
oksigen dalam udara digunakan untuk pem bakaran lilin.
Bab 7 ( l 9 7
Adakah Udara Suatu Campuran?
Rajah 7.4 Udara merupakan suatu campuran
M asihkah anda ingat perbezaan antara cam puran dan sebatian seperti yang dipelajari
dalam Bab 6? M engapakah udara dikelaskan sebagai cam puran dan bukannya sebatian?
U dara m erupakan cam puran kerana kom ponen udara boleh diasingkan m elalui
kaedah fizikal, iaitu penyulingan berperingkat. jr
Kepentingan Gas dalam Kehidupan Harian Penyulingan berpering kat

Pernahkah anda bayangkan bagaim anakah kehidupan m erup akan proses
m eng asingkan cam puran
kita tanpa udara? A pakah kepentingan gas oksigen,
kepada p ecahan yang
karbon dioksida, nitrogen dan gas nadir dalam berlainan berdasarkan
kehidupan harian kita? tak at didih m elalui
pen didihan dan
ko nd ensasi sem ula.
Gambar foto 7.2 Salah satu kepentingan oksigen

adalah untuk pembakaran
Bab 7: Udara
Gas helium
Roket Alat pemadam * Baja bernitrogen digunakan
apj untuk mengisi
Pernafasan Penghasilan belon udara dan
Pembakaran Fotosintesis asid nitrik dan belon kaji cuaca
enjin roket pada Pembuatan ammonia Gas neon
altitud tinggi minuman Kitar nitrogen digunakan
Kimpalan dan berkarbonat Nitrogen cecair dalam lampu
pemotongan Alat pemadam api sebagai agen iklan
logam dalam Kitar karbon penyejuk Gas argon
industri digunakan
Penyediaan untuk mengisi
pelbagai sebatian mentol
Oksigen
/ Helium
Karbon
dioksida
Rajah 7.5 Kepentingan gas dalam

kehidupan harian
■
t* . .*
-*-v.
■
Kitar Karbon
.. .. . . . , . ..... Membentuk (petroleum, gas asli dan arang batu)

1 1 1 1 1 ► Membebaskan karbon dioksida
1 1 1 1 1 ► Menggunakan karbon dioksida
Rajah 7.6 Kitar karbon
Bagaimanakah kitar karbon mengekalkan kandungan gas karbon dioksida dalam udara?
[
Kitar karbon bermula dengan pengambilan gas

karbon dioksida oleh tumbuhan hijau melalui
K itar karbon ialah kitar yang proses fotosintesis.
mengekalkan kandungan Haiwan yang memakan tumbuhan memperoleh
karbon dioksida dalam udara unsur-unsur karbon daripadanya.
dengan mengambil karbon Apabila tumbuhan dan haiwan mati, tumbuhan dan
dioksida dari udara dan haiwan akan mereput.
mengembalikannya semula ke Pereputan yang dilakukan oleh bakteria dan kulat
udara secara berterusan. dalam tanah membebaskan karbon dioksida.
Pembakaran bahan api fosil yang mengandungi
karbon seperti arang batu dan petroleum juga
membebaskan karbon dioksida.
Semasa respirasi, kesemua tumbuhan dan haiwan
juga membebaskan karbon dioksida.
Jadi, proses-proses seperti pereputan, pembakaran
dan respirasi diseimbangkan oleh fotosintesis.
Bab 7: Udara
Kitar Oksigen
11111111111111111 ^ Gas oksigen

dalam atmosfera
Fotosintesis ^
Pembakaran
Pereputan
Pereputan bahan kumuh
bahan kumuh dan organisma
dan organisma yang mati
yang mati
Gas karbon dioksida

dalam atmosfera
11111 ► Menggunakan oksigen

1 1 1 1 1 ^ Membebaskan oksigen
Rajah 7.7 Kitar oksigen http://goo.gl/a22XSC
Video kitar oksigen
Bagaimanakah kitar oksigen mengekalkan kandungan gas dalam udara?
Kitar oksigen ialah kitar yang melibatkan • Oksigen yang diperlukan untuk
pengambilan oksigen daripada udara dan proses respirasi, pengaratan,
pengembalian oksigen semula ke udara pembakaran dan pereputan diperoleh
secara berterusan. daripada hasil fotosintesis.
Kita hendaklah sentiasa menghargai dan mengagumi kitar karbon dan kitar oksigen dalam
mengekalkan komposisi gas dalam udara. Segala aktiviti yang boleh mendatangkan kesan yang
tidak baik kepada udara hendaklah dihentikan.
Bab 7
A k tiv iti
------------------
Tujuan: Mentafsir dan berkongsi maklumat mengenai kepentingan gas dalam kehidupan
harian serta maklumat mengenai kitar oksigen dan kitar karbon
Arahan
1. Lakukan aktiviti ini secara berkumpulan.
2. Cari maklumat mengenai kepentingan gas-gas yang berikut dalam kehidupan harian:
(a) oksigen
(b) karbon dioksida
(c) nitrogen
(d) gas nadir
3. Kemudian, catatkan maklumat yang diperoleh dalam mana-mana bentuk peta
pemikiran yang sesuai.
4. Cari maklumat berkaitan kitar oksigen dan kitar karbon. Bagaimanakah kitar-kitar
tersebut mengekalkan peratusan gas dalam atmosfera?
Langkah-langkah Mengelakkan Gangguan kepada Kitar Oksigen

dan Kitar Karbon
A lam sekitar kita kian m usnah akibat daripada aktiviti m anusia seperti penebangan
pokok dan penggunaan racun serangga dalam pertanian secara tidak terkaw al. K eadaan
ini m enyebabkan peningkatan gas karbon dioksida dan m engganggu kitaran-kitaran
sem ula jad i term asuklah kitar oksigen dan kitar karbon. A ntara kesannya kepada
hidupan dan persekitaran ialah pem anasan global dan kesan rum ah hijau.
av M v i j # ■;iff!; m ^1 m ■
: a a a a . ^ ^ s k i v ^--^6,- «
P I \ W & M W ' f e S P ’S if if tm ^ kktsb ■>■ c - > ."■
Gambar foto 7.3 Tanaft ya^g subur boleh bertukar menjadi kontang akibat pemanasan global '
v a Iu i, r : ■
;
Bab 7: Udara
G am bar foto 7.4 m enunjukkan beberapa langkah untuk m engelakkan gangguan

kepada kitar oksigen dan kitar karbon di Bum i.
^ enge'akkan Pen99unaan
W\enanam semu/a Pokok
n9elakkan pembebasan
Garabar foto 7.4 Langkah-langkah mengelakkan gangguan kepada kitar oksigen dan kitar karbon
Praktis Formatif A
7.1
1. Senaraikan komposisi udara.
2. Apakah cara anda mengenal pasti gas oksigen dan gas karbon dioksida? w
3. Apakah kepentingan karbon dioksida kepada tumbuhan?
4. Apakah kesan peningkatan karbon dioksida dalam udara kepada manusia?
5. Sebagai seorang murid yang menghargai kepentingan kitar karbon dan kitar oksigen,
cadangkan beberapa cara untuk memastikan keseimbangan kandungan karbon dioksida
dan oksigen dalam udara.
Bab 7 ( 203
Pembakaran
Mari kita belajar
Merumuskan syarat untuk berlaku pembakaran.

Menghubungkaitkan syarat pembakaran dengan prinsip yang digunakan dalam pembuatan alat
pemadam api.
Mengamalkan sikap berjaga-jaga bagi mengelakkan berlakunya kebakaran yang boleh
mengakibatkan kemusnahan nyawa dan harta benda.
em b ak aran berm aksud tindak balas yang berlaku apabila

P suatu bahan dipanaskan dengan kehadiran oksigen dan
m em bebaskan tenaga haba dan tenaga cahaya.
R ajah 7.8 m enunjukkan syarat-syarat pem bakaran berlaku,
iaitu oksigen, haba dan bahan api.
Rajah 7.8 Tiga keperluan

pembakaran
Pem bakaran boleh

dielakkan jika kita
m enyingkirkan salah abaran M?nda 0
satu daripada
M engapakah air biasanya
syarat digun akan untuk
m em ad am kan api?
Gambar foto 7.5 Api lilin terpadam

apabila oksigen disingkirkan dengan
meniupnya
Gambar foto 7.6 Bagaimanakah pihak bomba memadamkan kebakaran seperti ini?
•fc ii •_ ,. .. .v,^.
Rw ^ __
alp?''? i H—' ■
Ryy ’ J 'M
If* .»'. B 1 /
, *7—
— M
■;b • ' ~~~ Wc
Bab 7: Udara
M ari kita jalan k an A ktiviti 7.3 untuk m em buktikan bahaw a bahan api, oksigen dan
haba diperlukan untuk pem bakaran berlaku.
A ktiviti ..............................................................................
Tujuan: Membuktikan bahawa bahan api, oksigen dan haba diperlukan untuk
pembakaran berlaku
A Menentukan bahan api diperlukan untuk pembakaran

Bahan dan radas: Penunu Bunsen, penyepit besi, pemetik api, rod kaca, kayu, lilin, batu.
Arahan
1. Nyalakan api penunu Bunsen.
2. Letakkan rod kaca pada nyalaan api penunu Bunsen dengan menggunakan penyepit.
3. Perhatikan sama ada rod kaca terbakar atau tidak.
4. Rekodkan pemerhatian anda dalam jadual.
5. Ulang langkah 2 hingga 4 dengan menggunakan kayu, lilin dan batu.
Bahan Pemerhatian
(a) Rod kaca
(b) Kayu
(c) Lilin
(d) Batu
Soalan:
1. Berdasarkan pemerhatian anda, kelaskan bahan-bahan tersebut kepada bahan api dan
bukan bahan api.
2. Apakah kesimpulan yang dapat anda buat daripada aktiviti ini?
B Menentukan oksigen diperlukan untuk pembakaran
Bahan dan radas: Balang gas, jubin putih, dua batang lilin yang sama saiz, plastisin, mancis.
Arahan
1. Dua batang lilin yang sama saiz dilekatkan
pada jubin putih dengan menggunakan Balang gas
plastisin (Rajah 7.9).
2. Nyalakan lilin X dan Y.
3. Telangkupkan balang gas di atas lilin X.
4. Perhatikan lilin yang padam terlebih dahulu.
Plastisin,
Jubin 13— Jubin

putih Lilin X Lilin Y Putih
Rajah 7.9
Soalan:
1. Lilin yang manakah akan menyala lebih lama? Mengapa?
2. Apakah gas yang digunakan dalam pembakaran lilin?
C Menentukan bahawa haba diperlukan untuk pembakaran
Bahan dan radas: Mancis, mancis yang telah disimpan di bahagian penyejuk beku peti
sejuk, kotak mancis.
Arahan
1. Labelkan P pada mancis yang telah disimpan dalam bahagian penyejuk beku peti sejuk
dan sebatang mancis lain sebagai Q.
2. Nyalakan mancis P dan Q. Perhatikan perubahan yang berlaku.
Soalan:
1. Adakah mancis P dan Q menyala? Mengapa?
Alat Pemadam Api

P ernahkah anda m enjalani latihan kebakaran di sekolah? Sudah
pasti pihak bom ba akan m enunjukkan cara penggunaan alat
pem adam api yang betul. A lat pem adam api m erupakan alat
perlindungan kebakaran yang digunakan untuk m em adam kan
api atau m engendalikan kebakaran kecil. Bahan yang digunakan
dalam alat pem adam api berbeza m engikut jen is kebakaran yang
berlaku seperti yang ditunjukkan dalam Jadual 7.1.
Rajah 7.10 Alat pem adam api
Jadual 7.1 Jenis kebakaran dan alat pem adam api yang sesuai digunakan
.............
Bahan yang Contoh Alat pemadam api
terbakar bahan yang digunakan
Pepejal Kayu, kain, kertas Air, serbuk kering
Cecair Minyak, varnis, cat Busa, serbuk kering, karbon dioksida
Gas Propana, asetilena, metana Busa, serbuk kering, karbon dioksida
Kalium, natrium, magnesium, Serbuk kering, pasir kering
Logam
kalsium
Bab 7: Udara
Seperti yang telah anda pelajari dalam subtopik 7.1, pem bakaran m em erlukan
oksigen, haba dan bah an api. O leh itu, prinsip pem adam an api adalah dengan
m enghapuskan salah satu faktor penyebab kebakaran ini. Prinsip tersebut boleh
dilakukan dengan teknik-teknik yang berikut.
(jjj^ Eksplorasi Sains
(a) M enyelim uti: m em utuskan hubungan bahan bakar
dengan oksigen atau udara. Contohnya, m enutup Selim ut api m erupakan
perm ukaan bahan bakar dengan selim ut api, karung selim ut khas yang d ip erbuat
daripada bahan kalis api.
basah, lum pur, pasir, tanah atau busa.
Selim ut ini m enutupi api
(b) M endinginkan: m endinginkan perm ukaan bahan dan m en g h alan g o ksigen
yang terbakar dengan m enyem burkan air atau lapisan d aripada m asu k ke baw ah
karbon dioksida. selim ut sehingga akhirnya
(c) M engurangkan ju m lah bahan yang terbakar/ m enyebabkan api terp adam .
m em utuskan sum ber bahan bakar: teknik ini dapat

dilakukan dengan m em isahkan benda yang terbakar,
m enjauhkan benda yang belu m terbakar dan m enutup
punca bekalan gas atau m inyak.
Gambar foto 7.7

Selimut api
Amalan Sikap Berjaga-jaga untuk Mengelakkan Kebakaran
Jauhkan
bahan yang
mudah
terbakar
daripada api
Simpan mancis dan Sentiasa peka terhadap

pemetik api di tempat barangan elektrik
yang selamat yang digunakan
Tidak membuang
puntung rokok ketika Tidak meletakkan terlalu
apinya masih menyala
Memasang alat pengesan asap banVak baban,P,ada satu
dan penggera kebakaran di rumah sum er e e tn
Rajah 7.11 Amalan sikap berjaga-jaga untuk mengelakkan kebakaran

Bab 7
Praktis Formatif 7 .B
1. Berikan maksud pembakaran.

2. Apakah syarat-syarat pembakaran?
3. Luqman menggunakan selimut api untuk memadamkan suatu kebakaran kecil di
rumahnya. Bagaimanakah selimut api itu berfungsi?
4. Berikan empat langkah berjaga-jaga yang boleh diambil bagi mengelakkan kebakaran.
5. Logam seperti kalium dan natrium disimpan dalam minyak parafin. Mengapa?
W A ktiviti £ T h ...................................................................- 0
| Tujuan: Membuat poster kesedaran tentang punca kebakaran dan langkah-langkah
• pencegahan kebakaran
| Arahan
• 1. Sediakan satu poster yang bertajuk ‘Punca kebakaran dan langkah pencegahan
• kebakaran secara berkumpulan.
j 2. Persembahkan tiga poster terbaik pada papan kenyataan sains di dalam kelas.
Pencemaran Udara
Mari kita belajar
Mentakrifkan maksud pencemaran udara dan bahan pencemar udara.

Berkomunikasi mengenai bahan pencemar udara dan puncanya.
Mewajarkan langkah untuk mencegah dan mengawal pencemaran udara.
Menyelesaikan masalah kesan buruk akibat pencemaran udara.
en cem aran udara m erupakan satu keadaan yang m elibatkan kehadiran sebarang
P bahan pencem ar dalam udara. K eadaan ini boleh m enyebabkan kem udaratan dan
ketidakselesaan kepada m anusia atau organism a hidup lain serta m erosakkan alam
sekitar apabila dibebaskan ke atm osfera. Bahan pencem ar udara berasal daripada
pelbagai punca. Punca bahan pencem ar ditunjukkan dalam Rajah 7.12.
Gambar foto 7.8 Pencemaran udara

daripada kilang
Bab 7: Udara
Punca Punca
• Ekzos kenderaan • Pembakaran terbuka
Bahan pencem ar • Kilang • Rokok
Asap, jelaga, habuk, • Kebakaran hutan
karbon monoksida,
sulfur dioksida, nitrogen Bahan Punca
dioksida, plumbum pencem ar
• Tapak pembinaan
Habuk, • Kilang asbestos
jelaga, asap • Kuari batu kapur
zarah logam
Punca
Loji kuasa
Bahan pencemar
nuklear
Bahan radioaktif
Bahan
Punca pencem ar
Aktiviti pertanian Bahan
dan perladangan semburan
Bahan pencemar
pestisid,
• Habuk dan debu
baja kimia
Punca
Alat pendingin udara
Peti sejuk
Semburan aerosol
Kilang elektronik Bahan pencem ar
Klorofluorokarbon (CFC)
Rajah 7.12 Punca bahan pencemar
v^» A k tiv iti

Tujuan: Berbincang tentang masalah pencemaran
udara di Malaysia
Arahan
Gambar foto 7.9 menunjukkan keadaan
jerebu di Kuala Lumpur yang berlaku pada
tahun 2015. Bincangkan secara berkumpulan
mengenai maksud pencemaran udara dan punca
bahan pencemar udara yang menyebabkan I
jerebu tersebut. Kemudian, bentangkan hasil Gambar foto 7.9 jerebu di Kuala Lumpur
perbincangan di hadapan kelas.
U dara yang tercem ar boleh m endatangkan penyakit dan ketidakselesaan

kepada m anusia. Pelbagai langkah boleh dijalankan untuk m encegah dan m engaw al
pencem aran udara daripada berlaku. R ajah 7.13 m enerangkan pelbagai kesan buruk
pencem aran udara dan langkah-langkah untuk m encegah dan m engaw alnya.
Bab 7
Kesihatan manusia
Asap dan jelaga menyebabkan masalah kesesakan nafas
Sulfur dioksida menyebabkan penyakit berkaitan
salur pernafasan
Karbon monoksida menyebabkan sakit kepala,
kerencatan akal atau membawa maut
Zarah asbestos menyebabkan kanser peparu
Zarah plumbum menyebabkan kerencatan akal pada
kanak-kanak dan bayi
v y x __«^\ ^ Bangunan dan infrastruktur

• Habuk dan jelaga
L mengotorkan bangunan
• Hujan asid mengakis struktur
Jj 1M \ konkrit dan batu kapur
■■■] ■■■] ■■■ • Hujan asid mempercepat
■■■ |a| 111 P u n ca dan kesan
pengaratan besi
buruk pencem aran
udara
Tumbuhan dan haiwan
Hujan asid menyebabkan tanah berasid dan
kurang subur
Hujan asid menyebabkan sumber air berasid
dan tidak sesuai untuk hidupan akuatik
Asap dan jerebu mengurangkan cahaya
matahari sampai ke Bumi dan menyebabkan
kadar fotosintesis menjadi rendah
— — - .
Iklim bumi
Pembebasan asap dari kilang, ekzos kenderaan dan pembakaran
terbuka menyebabkan jerebu
Karbon dioksida yang berlebihan menyebabkan kesan rumah hijau
Klorofluorokarbon yang berlebihan menyebabkan penipisan
lapisan ozon
Gas sulfur dioksida dan nitrogen dioksida menyebabkan hujan asid
Rajah 7.13(a) Punca dan kesan buruk pencemaran udara
Bab 7
£ °X
Bab 7: Udara
Melalui undang-undang
Denda kepada perokok yang merokok di
kawasan larangan
Denda kepada individu yang melakukan
pembakaran terbuka
Denda kepada pemandu kenderaan yang
ekzosnya mengeluarkan asap berlebihan
Tidak membenarkan kilang dibangunkan
di kawasan perumahan
m
Langkah-langkah
Melalui pendidikan
mencegah dan
^ mengawal pencemaran j Pendidikan di sekolah yang
menekankan pencemaran udara dan
udara
langkah-langkah pengawalannya
Program antimerokok
Galakan untuk berjalan kaki atau
menunggang basikal
Galakan menggunakan pengangkutan
awam atau berkongsi kereta
Melalui sains dan teknologi

• Teknologi kenderaan hibrid
• Teknologi peti sejuk menggunakan hidroklorofluorokarbon
(HCFC) menggantikan klorofluorokarbon (CFC)
• Pemasangan penapis cerobong asap di kilang
• Penggunaan penukar bermangkin pada kenderaan bermotor
• Menggantikan kaedah penggunaan pestisid dengan kaedah
kawalan biologi untuk mengawal haiwan perosak
.11
{fe y A k tiv iti ..........................................................................................................
• Tujuan: Berkongsi maklumat mengenai kesan buruk pencemaran udara dan

• langkah-langkah yang diambil oleh pihak berkuasa dalam mengawal pencemaran udara
j Arahan
• 2. Setiap kumpulan perlu memilih satu kawasan di Malaysia yang mempunyai tahap
i pencemaran udara yang tinggi.
| 3. Kumpulkan maklumat-maklumat yang berikut di kawasan yang dipilih:
| (a) kesan buruk terhadap kesihatan penduduk sekitar, haiwan, tumbuhan, bangunan
• dan infrastruktur.
: (b) langkah-langkah penyelesaian yang diambil oleh pihak berkuasa seperti Jabatan
: Alam Sekitar untuk menangani masalah pencemaran udara tersebut.
| 4. Bentangkan hasil maklumat yang anda perolehi dalam kelas.
1. Apakah bahan pencemar udara yang menyebabkan jerebu?

2. Sebagai seorang murid, apakah langkah-langkah yang perlu diambil bagi
menambahkan kesedaran masyarakat mengenai pencemaran udara?
3. Berikan tiga kepentingan mengekalkan udara supaya sentiasa bersih.
4. Membuang sampah di merata-rata tempat juga boleh menyebabkan pencemaran
udara. Terangkan.
5. Padankan setiap bahan pencemar yang berikut dengan kesannya.
Bahan pencemar udara Kesan

Karbon dioksida Hujan asid
Nitrogen dioksida Kesan rumah hijau
Klorofluorokarbon Penipisan lapisan ozon
6 . Tandakan (/ ) pada pernyataan yang betul mengenai cara-cara untuk mengawal dan
mengurangkan pencemaran udara.
(a) Menggunakan bahan bebas klorofluorokarbon (CFC)
(b) Menggunakan pengangkutan awam
(c) Melakukan pembakaran terbuka
(d) Mengamalkan kitar semula dan guna semula barangan
(e) Menggunakan minyak dan petrol berplumbum
s i Bab 7
K o n S e p
Udara
Komposisi udara Kitar karbon dan Pencemaran udara

kita r oksigen
Maksud
Gas Komponen • Kitar karbon

Syarat • Bahan pencemar
lain mengekalkan
pembakaran udara dan punca
kandungan
-N itrogen karbon dioksida
Wap air ■Kesan pencemaran
dalam udara Oksigen -B u s a
-Oksigen udara
Debu
Kitar oksigen Haba -A ir
-Karbon mengekalkan ■Langkah-langkah
M ikroorganism a untuk mencegah
dioksida kandungan Bahan api -S e r b u k
oksigen dalam dan mengawal
k e rin g
-Gas nadir udara pencemaran udara
-K a r b o n
d io k s id a
P a s ir
-.-nr.-r.r-.r-"
mnFjiLEWSM K<E-NlD,IIFMt
Selepas m em pelajari bab ini, anda dapat:
7.1 Komposisi Udara

□ M erancang dan merekodkan kom posisi udara
□ M encerakinkan kom posisi udara daripada carta pai
□ M ewajarkan kepentingan gas oksigen, karbon dioksida, nitrogen dan gas nadir dalam kehidupan harian
□ Menghargai kitar karbon dan kitar oksigen dalam mengekalkan kandungan gas dalam udara
□ Menyelesaikan masalah apabila terdapat gangguan pada kitar oksigen dan kitar karbon di Bum i
7.2 Pembakaran
□ M erum uskan syarat untuk berlaku pembakaran
□ M enghubungkaitkan syarat pem bakaran dengan prinsip yang digunakan dalam pem buatan alat
pem adam api
□ M engamalkan sikap berjaga-jaga bagi mengelakkan berlakunya kebakaran
7.3 Pencemaran Udara

□ M entakrifkan maksud pencem aran udara dan bahan pencem ar udara
□ Berkom unikasi mengenai bahan pencem ar udara dan punca-puncanya
□ M ewajarkan langkah-langkah untuk mencegah dan mengawal pencem aran udara
□ Menyelesaikan masalah pencem aran udara
r \
1. Carta pai dalam Rajah 1 menunjukkan peratusan gas P, Q, R dan S dalam atmosfera.
Rajah 2 menunjukkan peratusan karbon dioksida dalam atmosfera pada suatu jangka masa.
Karbon dioksida dalam atmosfera (%)

A
0.036
0.035
0.034
0.033
0.032
0.031
0.030
0.029
0.028
0.027
-h -h -h -h H—> Tahun
1875 1880 1885 1990 1995 2000 2005
Rajah 2
(a) Aktiviti pembalakan yang dijalankan oleh manusia menyebabkan peningkatan gas
karbon dioksida dalam atmosfera. Bagaimanakah aktiviti tersebut boleh menyebabkan
peningkatan gas karbon dioksida dalam atmosfera? Terangkan.
(b) Selain aktiviti pembalakan, berikan satu contoh aktiviti yang menyumbang kepada
peningkatan gas karbon dioksida dalam atmosfera.
(c) Nyatakan dua kesan buruk yang boleh berlaku jika aras karbon dioksida dalam
atmosfera semakin meningkat.
Ammar terlihat satu kebakaran di sebuah bengkel kereta semasa perjalanan pulang dari
sekolah. Menurut orang awam, kejadian tersebut berpunca daripada litar pintas.
(a) Apakah maksud pembakaran?
(b) Berikan syarat-syarat pembakaran.
(c) Berdasarkan situasi di atas,
(i) bagaimanakah kebakaran tersebut dapat dielakkan?
(ii) apakah jenis alat pemadam api yang sesuai digunakan? . ,.,
(d) Nyatakan tiga langkah keselamatan yang patut diamalkan oleh pemilik bengkel tersebut
untuk mengelakkan kebakaran.
Rajah 3 menunjukkan suatu situasi yang berlaku di Kuala Lumpur.
■laptf i
Rajah 3
(a) Apakah masalah alam sekitar yang ditunjukkan dalam Rajah 3?

(b) Nyatakan dua kesan masalah yang anda nyatakan di 5(a) terhadap kesihatan manusia.
(c) Kadar kemalangan jalan raya meningkat semasa situasi ini berlaku. Mengapa? ,
Kandungan oksigen di dalam gua kebiasaannya semakin rendah apabila kita semakin jauh
berjalan ke dalam gua.
Rajah 4
(a) Senaraikan beberapa sebab kandungan oksigen semakin rendah di dalam gua. iissj#
(b) Jika kita ingin memasuki gua yang dalam, kita digalakkan untuk membawa obor api selain
lampu suluh sebagai penunjuk kehadiran oksigen. Apakah kelebihan menggunakan obor
di dalam gua?
(c) Adakah idea membawa obor itu merupakan idea yang bagus?
(d) Cadangkan satu cara untuk mengesan kandungan oksigen dengan lebih selamat. Berikan
satu sebab bagi cadangan anda. i
7. Sebuah syarikat berhasrat menjalankan suatu projek kuari batu kapur tidak jauh dari Kampung
Permai. Ketua kampung di kampung tersebut telah mengadakan perjumpaan bersama dengan
para penduduk. Hasil perjumpaan tersebut adalah seperti yang berikut:
Jadual 1
Peratusan penduduk yang menyokong projek kuari (%) 20
Peratusan penduduk yang membantah projek kuari (%) 80
(a) Pada andaian anda, mengapakah majoriti penduduk Kampung Permai membantah
projek kuari tersebut? Berikan pendapat anda.
(b) Penduduk yang menyokong projek kuari mempunyai satu sebab yang sama, iaitu mereka
akan mendapat satu kelebihan. Pada andaian anda, apakah kelebihan itu?
(c) Ketua kampung telah memutuskan untuk membantah projek kuari tersebut selepas
mengadakan perjumpaan. Wajarkah tindakan ketua kampung itu? ■
8. Andaikan anda seorang saintis. Jumlah cahaya matahari yang diterima di kawasan Asia
Tenggara telah berkurang disebabkan oleh debu yang terhasil daripada bencana alam
seperti letusan gunung berapi dan aktiviti pembangunan yang dijalankan oleh manusia.
Kesannya, banyak tanaman yang diusahakan oleh para petani menjadi tidak subur dan mati.
Bagaimanakah perkara ini boleh terjadi? Cadangkan langkah-langkah yang dapat dilakukan
oleh para petani.
M e n g a p a ka h langit dan laut
kelihatan biru apabila
m atahari b e rs in a r?
M e n g a p a k a h d a sa r laut
kelihatan ce te k?
B a g a im a n a k a h bayang p okok
kelapa te rb e n tu k ?
A p aka h yan g m enyebabkan
fe n o m e n a-fe n o m e n a itu b e rla k u ?
- -

• Penggunaan cermin Penyebaran cahaya
• Sifat cahaya Penyerakan cahaya
• Pantulan cahaya Penambahan dan
• Pembiasan cahaya Penolakan cahaya
BULETIN SAINS
FENOMENA PEMBENTUKAN PELANGI
emahaman kita mengenai cahaya dan

P warna bermula dengan siri eksperimen
yang dijalankan oleh Sir Isaac Newton
pada tahun 1672. Beliau mempakan orang
pertama yang berjaya memahami fenomena
pembentukan pelangi. Newton telah
menggunakan suatu prisma untuk menyebarkan
cahaya putih kepada komponen-komponen warnanya
• Sudut pantulan
• Sahih
* Pembe/auan
►Penyerakan
• Maya
>Jarak objek
• Pembiasan 1Jarak imej
Bab 8 C 2 2 1
P e n g g u n a a n Cermin
MFli iT i
Membezakan imej sahih dengan imej maya.

Berkomunikasi mengenai ciri imej dalam cermin satah, cermin cekung dan cermin cembung.
Menyatakan bahawa jarak objek adalah sama dengan jarak imej dalam cermin satah.
Menggunakan cermin satah untuk mengaplikasikan konsep pantulan cahaya.
Mewajarkan aplikasi cermin cekung dan cermin cembung dalam kehidupan.
Membina alat optik dan menghargai penggunaan alat optik untuk meningkatkan keupayaan
deria manusia.
Menyelesaikan masalah dalam kehidupan harian dengan mengaplikasi cermin satah, cermin cekung
dan cermin cembung.
\f N
Kita melihat imej kita dalam cermin setiap hari. Tahukah anda
apakah jenis cermin yang kita guna setiap hari?
Cermin jenis ini ialah cerm in satah. Apakah jenis imej

anda yang terbentuk dalam cermin satah itu? Imej sahih n .
atau imej maya?
Gambar foto 8.1 Imej yang dilihat melalui cermin
A k tiviti
Tujuan: Mengkaji dan membezakan imej sahih dan maya
Bahan dan radas: Sekeping kadbod hitam dan sekeping kadbod putih yang bersaiz A4,
lilin, jarum peniti, cermin
Arahan Imej lilin
1. Gunakan jarum peniti untuk menebuk
Kadbod -K a d b o d putih
lubang pada sekeping kadbod hitam. hitam sebagai skrin
2. Susun bahan dan radas seperti dalam
Lubang jarum
Rajah 8.1 di dalam sebuah bilik gelap.
Kadbod putih yang tidak ditebuk ialah Rajah 8.1
skrin tempat imej akan terbentuk.
Cermin
3. Perhatikan imej yang terbentuk pada kadbod
Imej
kedua yang bertindak sebagai skrin.
4. Pilih seorang murid untuk berdiri di
depan cermin seperti dalam Rajah 8.2.
Perhatikan imej yang terbentuk.
Soalan Rajah 8.2
1. Adakah imej yang terbentuk dalam Rajah 8.1 imej sahih atau maya?
2. Bandingkan ciri-ciri imej yang terbentuk dalam Rajah 8.1 dengan Rajah 8.2.
Im ej sahih ialah imej yang terbentuk pada skrin, manakala im ej maya ialah im ej
yang tidak dapat terbentuk pada skrin. Imej kita dalam cermin terbentuk di belakang
cermin (Rajah 8.2). Oleh itu, imej yang terbentuk pada cermin ialah imej maya.
Bab 8: Cahaya dan Optik
Apakah ciri-ciri imej apabila cahaya melalui

cermin satah, cermin cekung dan cermin
cembung (Rajah 8.3) pula?
Cermin satah Cermin cekung Cermin cembung
Rajah 8.3 Jenis-jenis cermin
Tujuan: Mengkaji ciri-ciri imej dalam cermin satah, cermin cekung, dan cermin cembung
Bahan dan radas: Cermin satah, cermin cekung, cermin cembung, kertas graf, lilin,
pembaris.
Arahan Cermin
1. Letakkan sebatang lilin di atas sekeping kertas satah
graf pada jarak 4 petak kertas graf daripada
cermin satah seperti pada Rajah 8.4. Lilin
Kertas graf
2. Perhatikan imej yang terbentuk. Adakah
imej tersebut sama saiz atau lebih kecil
atau lebih besar daripada objek? Rajah 8.4
3. Catatkan keputusan yang diperoleh dalam bentuk jadual di bawah.
4. Ulang langkah 1 hingga 2 dengan menggantikan cermin satah dengan cermin cekung
dan cermin cembung.
Imej yang terbentuk (sama saiz / lebih kecil / lebih besar)

Cermin
daripada saiz objek
Cermin satah
Cermin cekung
Cermin cembung
5. Kemudian, ukur jarak imej dari cermin satah.

Jarak imej dari cermin satah = _________ . petak pada kertas graf
Soalan
1. Bandingkan saiz imej yang terbentuk pada cermin-cermin tersebut dengan saiz objek.
2. Bandingkan jarak imej dari cermin satah dengan jarak objek daripada cermin satah.
Cermin satah mengaplikasikan konsep pantulan

cahaya seperti dalam Rajah 8.5. Sinar cahaya yang
terpancar di atas cermin akan dipantulkan.
Rajah 8.5 Pantulan sinar cahaya

Bab 8 (.2 2 3
Aplikasi Cermin Satah, Cermin Cekung dan Cermin Cembung dalam
Kehidupan
Tahukah anda bahawa cermin satah, cermin cekung dan cermin cembung banyak
digunakan dalam kehidupan seharian kita?
Cermin satah menjadikan

ruang biiik kelihatan luas.
Cermin
Cermin satah membantu penari
satah
untuk membetulkan pergerakannya.
Gambar foto 8.2(a) Aplikasi cermin satah dalam kehidupan
Cermin cekung berfungsi

untuk membesarkan
imej bagi memudahkan
Cermin Cermin cekung digunakan oleh doktor gigi
seseorang untuk bersolek. cekung untuk melihat gigi pesakit supaya imej yang
terhasil kelihatan lebih besar dan dekat.
Gambar foto 8.2(b) Aplikasi cermin cekung dalam kehidupan

Cermin cembung di pasar raya dapat

membantu pekedai untuk melihat
setiap sudut pasar raya supaya dapat
Cermin cembung membantu individu mengeiakkan kecurian.
memantau keselamatan diri di selekoh
jalan yang berbahaya.
http://www.animations.physics.unsw.edu.au/jw/light/mirrors-and-image
Cermin cembung dan cermin cekung
http://www.animations.physics.unsw.edu.
au/jw/light/mirrors-and-images.htm
Gambar foto 8.2(c) Aplikasi cermin cembung dalam kehidupan
< § j j A k tiviti 0 km k •
• Tujuan: Membincangkan aplikasi cermin satah, cermin cekung dan cermin cembung
: Arahan
| 1. Jalankan aktiviti secara berkumpulan.
j 2. Bincangkan aplikasi cermin satah, cermin cekung dan cermin cembung.
• 3. Bentangkan hasil perbincangan dengan menggunakan persembahan multimedia.
Bab 8 { 2 2 5
Alat Optik yang M enggunakan Konsep Pantulan Cahaya
Alat optik telah direka cipta oleh ahli sains berdasarkan
konsep pantulan cahaya untuk meningkatkan keupayaan
deria penglihatan manusia. Kita seharusnya bersyukur
dengan ciptaan tersebut dan menghargainya.
Periskop
Periskop merupakan alat yang digunakan pada kapal H --Cermin
selam untuk melihat keadaan di permukaan laut. Periskop
mengaplikasikan sifat cahaya yang boleh dipantulkan.
Cahaya dari atas permukaan laut dikesan oleh suatu cermin,
kemudian dipantulkan oleh cermin lain dan menuju ke mata
pemerhati yang berada di dalam kapal. Mari kita cipta satu
periskop yang ringkas dalam Aktiviti 8.4.
:V
Cermin
Rajah 8.6 Periskop
A ktiviti
i: Kotak
Tujuan: Mencipta periskop yang ringkas
15 cm
Bahan dan radas: Dua keping cermin, .14 cm
kotak, pisau. 30 cm
Dua buah cermin satah
Arahan
10 cm
1 2 15 cm
Cermin
D ito r e h /
saling berhadapan
dengan\
pisau
Toreh bahagian sisi atas Pasang cermin dengan

dan bawah kotak sesuai kedudukan saling
dengan lebar cermin berhadapan
Berhati-hati apabila
m enggunakan pisau lipat
Objek - -Cermin a g a rtid a kte rce d e ra .
Lubang 1-
■Lubang 2 Lihat benda

melalui lubang kedua
Buat dua buah lubang Letakkan objek yang hendak

yang persis berhadapan dilihat di hadapan lubang 1
dengan tiap-tiap cermin
Rajah 8.7 Cara membuatperiskop
»I Jh .L •«w|
K aleidoskop
Kaleidoskop merupakan alat mainan yang dibuat dengan menggunakan cermin satah.
Dengan alat ini, anda dapat membuat pelbagai pola yang mengagumkan. Pola-pola ini
diperoleh kerana imej objek-objek di dalam kaleidoskop berkali-kali mengalami pantulan.
Oleh yang demikian, jum lah imej yang kelihatan lebih banyak daripada jum lah objek.
Mari kita lakukan Aktiviti 8.5 untuk membina sebuah kaleidoskop.
Si A k tiviti
Kad 2 keping
Tujuan: Membina sebuah kaleidoskop cermin cakera plastik
Bahan dan radas: Bekas gulungan tisu,

tiga keping kad cermin, manik yang
berwarna-warni, dua keping cakera Gunting
plastik, gunting, gam, pita selofan,

kertas berwarna untuk hiasan, kadbod
Gam
hitam berbentuk bulatan.
Arahan Manik
Pita
1. Sediakan bahan dan radas seperti yang
selofan
berwarna-
dalam Rajah 8.8.
warni Bekas Kadbod hitam
2. Sediakan tiga keping kad cermin gulungan berbentuk bulatan
yang setiap satunya mempunyai 4.3 cm tisu
lebar dan 21 cm panjang. Rajah 8.8
3. Lekatkan tiga keping kad cermin itu dengan pita selofan untuk membentuk sebuah
prisma segi tiga. Pastikan bahagian muka yang bersinar menghadap ke dalam.
4. Tolak prisma cermin yang telah dibuat ke dalam bekas gulungan tisu (Rajah 8.9(a)).
5. Potong dua keping cakera plastik lutsinar berbentuk cakera dengan diameter
masing-masing 5.3 cm.
6. Lekatkan cakera plastik yang pertama pada salah satu bahagian hujung prisma di dalam
gulungan tisu itu, A(Rajah 8.9(b)).
Rajah 8.9
7. Masukkan manik-manik berwarna-warni di atas permukaan cakera plastik yang
pertama (Rajah 8.10(a)). Lekatkan cakera plastik kedua di permukaan hujung A gulungan
tisu (Rajah 8.10(b)).
Cakera plastik
Rajah 8.10
8. Terbalikkan kaleidoskop. Pada hujung gulungan tisu, Kadbod hitam
B, lekatkan satu kadbod hitam berbentuk bulatan berbentuk bulatan
yang mempunyai diameter 5.3 cm dan buat satu

lubang di atasnya (Rajah 8.11).
9. Hiaskan tiub ini dengan kertas berwarna-warni
mengikut kreativiti anda.
10. Lihat corak manik berwarna-warni yang terbentuk
dari lubang itu.
Rajah 8.11
KBMM
Bagaim anakah saya m ahu

Baiklah, pe risko p d a p a t
m e lih a t pem andangan di
m e m b a n tu saya.
sebelah d in d in g ini?
Situasi 2 Penyelesaiannya, kita boleh
Bahayanya berjalan
di jalan ini kerana kita
tid a k d a p a t m e lih a t
apa-apa sahaja di
laluan selekoh ini.
Anda boieh m em asang

Situasi 3 cerm in ce m b u n g pada
basikal u n tu k m e lih a t
keadaan di belakang.
Betapa bagusnya jika
saya d a p a t m e lih a t
keadaan di belakang
saya u n tu k m engelakkan
kem alangan.
Cermin cembung
Bab 8

1\
1. Rajah di sebelah menunjukkan seorang lelaki yang gemuk berdiri di
hadapan sebuah cermin. Apakah jenis cermin itu? Nyatakan ciri imej
yang terbentuk.
2. Apakah fungsi cermin satah dalam periskop?
3. Mengapakah kita memerlukan cermin satah di dalam lif?
S ifat Cahaya
Mari kita belaiar
Berkomumkasi mengenai sifat cahaya.
pakah sifat cahaya? M engapakah kita dapat

A m elihat kilat terlebih dahulu sebelum m endengar
bunyi guruh?
Kelajuan cahaya ialah 3.0 x 10 s m s_’.

Cahaya b e rg e rak le b ih laju daripada
bunyi. Oleh itu , kita lih a t k ila t dahulu
sebelum d e n g a r bunyi gu ru h .
Gambar foto 8.3 Kilat
Albert Einstein
C ahaya bergerak lurus. K ita boleh m elihat

pergerakan cahaya yang lurus dalam acara
pertunjukan cahaya di Putrajaya (G am bar foto 8.4).
Pernahkah anda terfikir bagaim ana

bayang-bayang terbentuk?
Gambar foto 8.4 Acara pertunjukan cahaya
. A•
2. Payung ialah objek legap,

Cahaya matahari maka cahaya matahari
bergerak lurus. tidak dapat menembusinya.
Apabila cahaya dihalang

oleh objek legap, maka
bayang-bayang akan
terbentuk di belakang
objek legap itu.
Gambar foto 8.5 Pembentukan bayang-bayang

Tahukah anda bahawa bayang-bayang anda akan
menjadi pendek apabila menghampiri tengah hari dan Masa Silam
kemudian menjadi panjang apabila waktu petang? Mengapa?
Salah satu sifat lain cahaya ialah cahaya boleh
disebarkan oleh titisan air di langit untuk membentuk
pelangi seperti dalam Gambar foto 8.6.
Gambar foto 8.7 Jam matahari
Jam m atahari digunakan
pada zaman dahulu untuk
Gambar foto 8.6 Pelangi m enentukan masa pada siang
hari. Jam itu m enggunakan
konsep bayang-bayang yang
te rb e n tu k apabila cahaya
m atahari dihalang oleh objek.
Tahukah anda bahawa w ayang k u lit

m enggunakan konsep bayang-bayang
te rb e n tu k apabila cahaya dihalang?
Gambar foto 8.8 Wayang kulit

S krin-
1. Bayang-bayang Hisyam adalah paling pendek pada waktu
____________ ketika Matahari berada pada kedudukan___
2. Rajah di sebelah menunjukkan dua objek legap yang
disinarkan oleh lampu suluh. ^ Bongkah
Lukiskan bentuk bayang-bayang yang akan terbentuk ^ 9 kayu
pada skrin.
^ 8 .3 a : P a n t u l a n C a h a y a
Mari kiita belajar
__________
Menyatakan ciri imej cermin satah.
Berkomunikasi mengenai hukum pantulan.
Melukis gam bar rajah sinar pantulan cahaya.
Menyelesaikan masalah dalam kehidupan seharian dengan mengaplikasi konsep pantulan cahaya.
ebelum ini anda telah belajar tentang cara imej terbentuk pada cermin satah dengan
S menggunakan konsep pantulan. Adakah anda masih ingat tentang ciri imej ini?
Apakah ciri-ciri imej lain yang terbentuk pada cermin satah?
Jadual 8.1 menunjukkan ciri-ciri imej yang terbentuk pada cermin satah.
Jadual 8.1 Ciri-ciri imej
I ' i
Ciri-ciri imej yang terbentuk pada cermin satah
(a) Imej tegak (b) Saiz objek, H = saiz imej, h
(c) Jarak objek, OA = jarak imej, OB Cermin satah m em bentuk
imej:
Lelaki Imej
• tegak
• songsang sisi
• sama saiz dengan objek
H
• maya
• jarak objek sama dengan
jarak imej
(d) Songsang sisi (e) Maya

I — -O
Objek Imej
BlaOA OB
Objek
Imej maya
Hukum Pantulan Cahaya

Apabila suatu sinar cahaya ditujukan ke atas sekeping cermin satah pada sudut tertentu
(sudut tuju), sinar cahaya itu akan dipantulkan ke sudut tertentu (sudut pantulan). Apakah
hubungan antara sudut tuju dengan sudut pantulan? Mari kita lakukan Eksperimen 8.1.
Eksperimen
Pernyataan masalah: Apakah hubungan antara sudut tuju, i dengan sudut pantulan, r?
Hipotesis: Sudut tuju, i adalah sama dengan sudut pantulan, r.
Tujuan: Menyiasat hubungan sudut tuju, i dengan sudut pantulan, r
Pemboleh ubah
Pemboleh ubah dimanipulasikan: Sudut tuju, i
Pemboleh ubah bergerak balas: Sudut pantulan, r
Pemboleh ubah dimalarkan: Saiz celah
Bahan dan radas: Cermin satah, kotak sinar, bekalan
kuasa, kertas putih, protraktor.
Prosedur
1. Lakukan aktiviti ini dalam keadaan gelap.
2. Susun kotak sinar dan cermin satah di atas Rajah 8.12
sehelai kertas putih (Rajah 8.12).
3. Tujukan sinar cahaya yang menuju ke cermin satah pada sudut i =10°.
4. Ukur sudut pantulan, r.
5. Ulang langkah 3 dan 4 dengan sudut tuju, i = 20°, 30°, 40° dan 50°.
Bab 8 ( 2 3 1
6. Catatkan keputusan anda dalam bentuk jadual di bawah.
Keputusan
Sudut tuju, i(°) Sudut pantulan, r(°)

10
20
Kesimpulan
Adakah hipotesis diterima? Apakah hubungan antara sudut tuju, i dengan sudut pantulan r?
Cahaya yang dipantulkan mematuhi hukum pantulan:
• Sinar tuju, sinar pantulan dan garis normal semuanya berada pada satah yang sama.
• Sudut tuju, i adalah sama dengan sudut pantulan, r.
Garis normal
' Sinar pantulan
Sudut tuju , i adalah sama
dengan sud ut pantulan, r.
i = r
Cermin satah
Rajah 8.13 Gambar rajah sinar pantulan cahaya
Aplikasi Pantulan dalam Kehidupan Harian
Gambar foto 8.9

Ambulans
Pernahkah anda te rfik ir,
te n ta n g sebab perkataan
“ am bulans” ditulis secara
songsang sisi?
Bagaimanakah im ej ini
Gambar foto 8.10 Aplikasi pantulan cahaya dalam kehidupan seharian akan te rb e n tu k apabila
pem andu kenderaan lain
m elihat cerm in pandang
belakang kenderaan
Praktis Formatif mereka? Fikirkan.
1. Terangkan hukum pantulan dengan bantuan rajah sinar pantulan cahaya.

2. Lengkapkan pernyataan di bawah.
Imej yang terbentuk pada cermin satah adalah___________ , -----------------
dan jarak objek____________ dengan jarak imej.
Pembiasan Cahaya
Mengitlakkan bahawa pembiasan cahaya berlaku apabila cahaya merambat melalui medium yang
berbeza ketumpatan.
Melukis gam bar rajah sinar pembiasan cahaya apabiia cahaya melalui medium berbeza ketumpatan.
Merumuskan hubungan antara sudut tuju, /'dengan sudut biasan, r apabila cahaya merambat dari
medium kurang tum pat kepada lebih tumpat.
Mewajarkan aplikasi pembiasan cahaya dalam kehidupan.
M engapakah dasar kolam yang

dalam ke lih a tan c e te k dan ikan
yang bere n a n g di dalam kolam itu
ke lih atan se p e rti b e re n a n g di atas
^ perm ukaan air? ^
Gambar foto 8.11 Ikan di dalam kolam
M engapakah pensel
ke lih a tan b e n g k o k di
dalam gelas berisi air?
Gambar foto 8.12 Pensel kelihatan bengkolc
Ilusi di atas terjadi disebabkan perubahan arah perambatan atau pembengkokan

cahaya apabila cahaya bergerak melalui dua medium yang berbeza ketumpatan.
Fenomena ini dikenal sebagai pembiasan cahaya. Bolehkah anda berikan contoh tentang
pembiasan cahaya yang lain dalam kehidupan harian?
Bab 8 ( 2 3 3
Pemerhati
Sinar cahaya
Imej yang Ikan k e lih a tan se p e rti berada
dilihat pada ked u d u ka n ya n g lebih ce te k
b e rb a n d in g dengan kedudukan
asalnya kerana fe n o m e n a
pem biasan cahaya.
abaran Mindq Q
Disebabkan fenom ena
pembiasan cahaya,
Kedudukan
bagaimanakah anda
dapat m enangkap ikan
di dalam sungai?
Rajah 8.14 Ikan di dalam akuarium
KBMM
Rajah 8.15 menunjukkan gambar rajah sinar pembiasan cahaya apabila cahaya
melalui medium yang berbeza ketumpatan.
Normal Normal
Sinar tuju
Sinar tuju
Air Udara
(lebih tumpat) (kurang tumpat)
Udara A ir (lebih tumpat)
X ( kurang tumpat)
Sinar
Sinar
biasan
biasan
Cahaya terbias menjauhi Cahaya terbias mendekati
normal kerana sinar tuju normal kerana sinar tuju
bergerak dari medium lebih bergerak dari medium kurang
tum pat ke kurang tumpat. tum pat ke lebih tumpat.
Normal Normal
Sinar Sinar
f
tuju tuju
Air Udara
(lebih tumpat) (kurang tum pat)
Udara Air
(kurang tumpat) (lebih tum pat)
S in a r, f Sinar
biasan biasan
Cahaya tidak terbias kerana sinar Cahaya tidak terbias kerana sinar
tuju selari dengan normal apabila tuju selari dengan normal apabila
sinar tuju bergerak dari medium sinar tuju bergerak dari medium
lebih tum pat ke kurang tumpat. kurang tum pat ke lebih tumpat.
Rajah 8.15 Gambar rajah sinar pembiasan cahaya

234} Bab 8
Eksperimen
Pernyataan masalah
Apakah hubungan antara sudut tuju dengan sudut biasan? Dengan menambahkan sudut
tuju, adakah sudut biasan juga akan bertambah?
Hipotesis: Semakin besar sudut tuju, i, semakin besar sudut biasan, r.
Tujuan: Mengkaji hubungan antara sudut tuju, i dengan sudut biasan, r apabila cahaya
bergerak dari medium kurang tumpat (udara) ke medium lebih tumpat (blok kaca)
Pemboleh ubah
Pemboleh ubah dimalarkan: Sudut tuju cahaya, i
Pemboleh ubah dimanipulasikan: Sudut biasan cahaya, r
Pemboleh ubah bergerak balas: Saiz celah
Bahan dan radas: Bongkah kaca, kotak sinar, plat satu celah, pembaris, bekalan kuasa,
kertas putih, protraktor.
Prosedur
1. Jalankan eksperimen ini di dalam bilik yang gelap.
2. Letak satu blok kaca di atas sehelai kertas putih dan
lakarkan bentuknya.
3. Halakan satu sinar tuju ke blok tersebut, tandakan
arahnya dan lukis sinar tuju tersebut dengan
menggunakan pembaris.
4. Tandakan arah sinar yang keluar dari blok tersebut dan Rajah 8.16
lukis sinar tersebut dengan menggunakan pembaris.
5. Alihkan blok kaca, sambungkan titik masuk dan titik keluar sinar tersebut untuk
menunjukkan arah sinar dalam blok tersebut.
6. Lukis garis normal pada titik masuk.
7. Ukur sinar tuju, i dan sinar biasan, r dengan menggunakan protraktor.
8. Ulang langkah 3 hingga 7 untuk sudut tuju yang berlainan.
9. Rekodkan keputusan anda di dalam sebuah jadual.
Keputusan
Sudut tuju, i(°) Sudut biasan, r(°)
Perbincangan
1. Plotkan graf i melawan r.
2. Berdasarkan graf sudut tuju, i melawan sudut biasan, r, apakah hubungan antara sudut
tuju, i dengan sudut biasan, r?
Kesimpulan
Adakah hipotesis eksperimen diterima?
: Soalan :
i Apakah yang berlaku kepada sinar cahaya apabila sinar itu bergerak dari :
• (a) medium kurang tumpat ke medium lebih tumpat? •
• (b) medium lebih tumpat ke medium kurang tumpat? :
Banyak contoh kesan pembiasan cahaya dalam kehidupan seharian yang boleh kita
lihat. Mari kita lakukan Aktiviti 8.6 untuk mengetahui lebih banyak fenomena pembiasan
cahaya.
fo v A ktiviti .................................................................... ..........

: Tujuan: Menyiasat fenomena pembiasan cahaya :
• Arahan j
• 1. Jalankan aktiviti secara berkumpulan. :
: 2. Kenal pasti fenomena pembiasan cahaya seperti di bawah. :
: • Sudu kelihatan bengkok di dalam air •
• • Dasar kolam renang kelihatan lebih cetek •
• 3. Gunakan sumber-sumber seperti perpustakaan, Internet dan lain-lain untuk j
: mengumpulkan maklumat berkenaan fenomena tersebut. :
j 4. Bentangkan hasil kajian anda di dalam kelas. '•
Praktis Formatif .4
1. Mengapakah dasar kolam renang yang dalam kelihatan cetek?
2. Sinar cahaya terbias pada sudut tertentu dalam dua kes seperti di bawah. Bezakan
ketumpatan kedua-dua medium dalam kes di bawah.
Kes 1: Kes 2:
Berkomunikasi mengenai penyebaran cahaya.

Menjelaskan penyebaran cahaya dalam kehidupan harian berserta contoh.
i ahukah anda tentang sebab susunan warna seperti pelangi dapat dilihat apabila
cahaya melalui satu prisma kaca?
Cahaya putih terdiri daripada tujuh warna yang berlainan. Setiap juzuk warna ini
akan bergerak dengan kelajuan yang berlainan dalam sesuatu medium. Sebagai contoh,
cahaya merah mempunyai kelajuan yang paling tinggi. Oleh itu, cahaya merah paling
kurang dibiaskan. Cahaya ungu pula mempunyai kelajuan yang paling rendah dan paling
banyak dibiaskan.
Bab 8
9 Apabila alur cahaya putih ditujukan ke

iQ jb a ra n M in d a 0
arah prisma, sinar cahaya putih itu akan
dipecahkan kepada komponen warna Apakah yang akan
yang berbeza. Hal ini disebabkan oleh terja di jika prisma kedua
diletakkan terba lik di
warna yang berbeza dalam cahaya putih
belakang prisma pertama?
itu membengkok ke arah mendekati garis vter
normal pada sudut yang berlainan apabila 0 KBMM
memasuki prisma.
Cahaya yang keluar daripada

prisma kaca menjauhi garis
normal. Cahaya yang keluar
dari prisma telah disebarkan
kepada tujuh warna dalam tertib
susunan tertentu yang dikenal
sebagai spektrum. Spektrum
cahaya putih terdiri daripada
warna merah, jingga, kuning,
hijau, biru, indigo dan ungu.
Cahaya
putih
Rajah 8.17 Penyebaran cahaya oleh prisma
Apabila sinar matahari mengenai

titisan air hujan di langit, maka cahaya
putih akan dibiaskan dan disebarkan
kepada tujuh warna yang berlainan
yang dikenal sebagai pelangi.
A k tiviti ....................................................................
Tujuan: Mengkaji penyebaran cahaya melalui prisma kaca dan pembentukan pelangi
Bahan dan radas: Prisma kaca, skrin putih, kotak sinar, cermin, gelas kaca.
Arahan
A Penyebaran cahaya oleh prisma kaca
Rajah 8.19
1. Lakukan aktiviti ini dalam keadaan gelap.
2. Tujukan alur cahaya yang sempit dari kotak sinar ke arah prisma kaca (Rajah 8.19).
Putarkan prisma kaca secara perlahan-lahan sehingga suatu spektrum warna yang
tajam terbentuk pada skrin putih.
3. Kenal pasti warna-warna yang terhasil dalam spektrum tersebut.
4. Perhatikan tertib susunan warna yang kelihatan pada skrin putih.
B Pembentukan pelangi
Lampu
1. Isi air ke dalam sebuah besen sehingga
suluh
separuh penuh.
Masukkan sekeping cermin ke dalam air
dengan keadaan condong pada sisi besen.
Lekatkan cermin itu dengan pita selofan.
3. Buat satu lubang kecil di tengah-tengah kadbod
hitam. Kemudian, lekatkan kadbod hitam itu pada Pita
selofan
bahagian hadapan lampu suluh dengan pita selofan.
Cermin
4. Tujukan lampu suluh ke arah cermin itu (Rajah 8.20).
5. Pegang sekeping kertas putih di tepi cermin. Laraskan Rajah 8.20
kedudukan lampu suluh sehingga anda dapat melihat pelangi.

1. Senaraikan mengikut urutan tujuh warna yang terbentuk
pada skrin dalam rajah di sebelah mengikut urutan.
2. Nyatakan komponen warna yang terbias paling
banyak dan paling sedikit dalam fenomena di
Kotak sinar Skrin putih
atas. Kaitkan fenomena ini dengan kelajuan setiap
komponen warna tersebut.
238) Bab 8
Bal
1 Berkomunikasi mengenai penyerakan cahaya.

, 1 Menjelaskan penyerakan cahaya dalam kehidupan harian dengan contoh.
engapakah langit kelihatan kebiruan pada w aktu tengah hari dan m atahari
kelihatan kem erahan pada w aktu senja?
Gambar foto 8.13 Fenomena penyerakan cahaya
K edua-dua fenom ena sem ula jad i ini disebabkan oleh p en yerakan cahaya.
Penyerakan cahaya berlaku apabila sinar cahaya dihalang dan dipantulkan ke sem ua
arah oleh aw an atau zarah-zarah dalam udara.
Pada w aktu tengah hari
Pada waktu tengah hari, cahaya

biru diserak paling banyak ke
semua arah oleh molekul-molekul
udara yang halus dalam atmosfera.
Oleh itu, langit kelihatan biru pada
waktu tengah hari.
Rajah 8.21 Penyerakan cahaya pada waktu tengah hari

Bab 8 I 239
Pada w aktu senja
Pada waktu senja pula, cahaya

matahari bersinar secara Z arah udara, ha bu k dan debu
mengufuk. Cahaya yang
paling kurang diserak seperti
merah dan jingga akan melalui
atmosfera tanpa gangguan.
Cahaya lain seperti cahaya Cahaya daripada matahari0 ? a ?
biru yang banyak diserak akan muncul kemerahan Q „ / / °
hilang daripada lintasan cahaya
asal. Oleh itu, langit pada waktu
senja kelihatan kemerahan. Rajah 8.22 Penyerakan cahaya pada waktu senja
A k tiviti
Tujuan: Mengkaji penyerakan cahaya

Bahan dan radas: Serbuk susu, bikar kaca 1000 ml, kotak sinar, skrin putih.
Arahan
1. Lakukan aktiviti dalam keadaan gelap.
2. Sediakan susunan radas seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 8.23.
3. Hidupkan kotak sinar.
4. Tambahkan beberapa sudu serbuk susu ke dalam air. Kacau air sehingga anda dapat
melihat alur cahaya yang bersinar melalui cecair dengan jelas.
5. Lihat alur cahaya dari sisi bekas. Kemudian, lihat pada skrin putih seperti yang
ditunjukkan dalam Rajah 8.23.
6. Tambahkan lagi serbuk susu dan perhatikan warna alur cahaya putih berubah dari
sisi bekas dan pada skrin putih.
Soalan:
1. Apakah fungsi penambahan serbuk susu ke dalam air?
2. Apakah perbezaan antara alur cahaya yang dilihat dari sisi bekas dengan di
belakang bekas? Apakah yang telah berlaku?

1. Mengapakah penyerakan cahaya berlaku?
2. Isi tempat kosong dengan perkataan yang betul.
Matahari
/
Pemerhati pada
waktu siang waktu senja
Cahaya biru ___________ diserak Cahaya m erah. . diserak

berbanding dengan cahaya merah. berbanding dengan cahaya biru.
Penambahan dan Penolakan

8.7 Cahaya
Mari kita belajar
Mengenal pasti warna primer.
Mengenal pasti penambahan warna-warna primer bagi membentuk warna sekunder.
Berkomunikasi mengenai penolakan cahaya.
Merekodkan warna yang terhasil pada skrin selepas cahaya melalui penapis warna.
Membezakan penambahan dengan penolakan cahaya.
Menjelaskan penambahan cahaya dan penolakan cahaya dalam kehidupan seharian dengan contoh.
a h a y a b e rw a rn a b o le h d ik a te g o rik a n k e p a d a dua
C jenis, iaitu w arna prim er dan w arna seku nd er. W arna
prim er ialah w arna asas yang tidak boleh dihasilkan
m elalui pencam puran w arna. W arna m erah, biru dan hijau
ialah w arna primer.
Hij au Sian Biru 1

Penambahan Cahaya
A pakah w arna y ang terbentuk apabila dua jen is w arna
J k
prim er ditam bah? W arna-w arna yang d ihasilkan apabila dua Rajah 8.24 Penambahan cahaya
atau lebih w arna prim er ditam bah dikenal sebagai w arna
sekunder. W arna sian, kuning dan m agenta ialah w arna
sekunder. W arna putih pula dihasilkan apabila ketiga-tiga
w arna prim er ditam bah (Rajah 8.24). Formula penambahan warna
Warna + Warna = Warna
primer primer sekunder
B agaim anakah cara untuk m enghasilkan w arna
sekunder dalam kehidupan kita? M ari kita lakukan Merah Biru (B) Magenta
(M ) (M ag)
A ktiviti 8.9 untuk m enghasilkan w arna sekunder dengan
Merah Hijau (H) Kuning (K)
m enggunakan penapis w arna. (M )
http://www.physicsclassroom.com/class/light/Lesson-2/Color-Addition
Penambahan cahaya Biru (B) Hijau (H) Sian (S)
http://www.physicsclassroom.com/class/light/ Merah + Biru + Hijau = Putih
Lesson-2/Color-Addition
^ ....................................................................................................
Tujuan: Menyiasat penambahan warna primer bagi membentuk warna sekunder

Bahan dan radas: Penapis warna primer, tiga kotak sinar, skrin putih.
Arahan
1. Jalankan aktiviti ini di dalam bilik yang gelap.
2. Sediakan tiga buah kotak sinar dengan penapis warna merah, biru dan hijau yang
masing-masing dipasang di hadapan kotak sinar.
3. Tujukan alur cahaya berwarna merah dan cahaya berwarna hijau bertindih pada
skrin seperti dalam Rajah 8.25. Apakah warna yang dapat kamu perhatikan apabila
cahaya merah dan cahaya hijau bertindih?
4. Ulang langkah 3 dengan menggunakan cahaya hijau dengan biru dan diikuti oleh
cahaya merah dengan cahaya biru. Perhatikan warna yang terbentuk.
Penolakan Cahaya
Mengapakah kita dapat melihat warna objek legap?
Mengapakah kita melihat pisang berwarna kuning,
strawberi berwarna merah dan daun berwarna hijau?
Hal ini disebabkan oleh warna cahaya yang sama dengan
objek legap akan dipantulkan ke mata kita, manakala
warna lain akan diserap. Fenomena ini dikenal sebagai
penolakan cahaya.
Gambar foto 8.14 Warna buah-buahan

Prinsip Penolakan Cahaya

Warna bagi objek legap bergantung pada warna cahaya yang dipantulkan ke dalam
mata kita.
Objek yang berwarna primer, iaitu merah, biru atau hijau hanya memantulkan cahaya yang
sama warna dengannya.
Cahaya putih
Objek hijau hanya memantulkan cahaya hijau.

Cahaya berwarna yang lain diserap. Oleh itu,
objek kelihatan hijau.
Objek yang berwarna sekunder, iaitu kuning, magenta atau sian memantulkan cahaya
yang sama warna dengannya dan juga warna primer yang membentuknya.
Cahaya putih
Objek kuning memantulkan cahaya kuning,
merah dan hijau. Pertindihan cahaya merah
dengan hijau menyebabkan objek
kelihatan kuning.
Objek kuning
Objek putih kelihatan putih dalam cahaya putih kerana objek putih memantulkan semua warna.
Cahaya putih
■ 'V
Objek putih memantulkan semua warna
dalam cahaya putih. Semua cahaya berwarna
bertindih untuk menghasilkan cahaya
putih semula.
Objek putih
Objek hitam kelihatan hitam kerana semua cahaya berwarna diserap olehnya.
J
Cahaya putih Objek hitam menyerap semua warna dalam
cahaya putih.
Tiada cahaya berwarna dipantulkan. Oleh itu,
J
objek kelihatan hitam.
Objek hitam
t Bab 8 ( 243
I
Biasanya, penapis warna digunakan untuk memahami prinsip penolakan. Terdapat
dua jenis penapis warna:
Penapis warna primer Penapis warna sekunder
• Membenarkan warna yang sama ♦ Membenarkan warna yang sama dan

sahaja untuk melaluinya, warna warna primer yang membentuknya
yang lain akan diserap. sahaja untuk melaluinya, warna yang
lain akan diserap.
Cahaya merah 1
Cahaya putih |
Cahaya putih — * -| Cahaya hijau
Penapis merah — ► Cahaya kuning
Cahaya putih | Penapis kuning
— » Cahaya merah |
Penapis hijau Cahaya putih — i Cahaya biru j
Cahaya putih |—HCahaya magentas
Penapis magenta
Penapis biru Cahaya biru 1
—
Cahaya putih Cahaya hijau
1—►■afeimBaMi
Penapis sian
Mari kita mengkaji kesan penapis warna primer dan abaran M fnda Q
penapis warna sekunder terhadap cahaya putih dan cahaya
berwarna dalam Aktiviti 8.10. Apakah yang akan terjadi
jika penapis warna kedua
diletakkan di belakang
$0 4 penapis w arna pertama?
KM K
A k tiviti .............................................................................
Tujuan: Mengkaji kesan penapis warna primer dan penapis warna sekunder terhadap
cahaya putih dan cahaya berwarna
Bahan dan radas: Penapis warna primer, penapis warna sekunder, kotak sinar,
skrin putih.
Arahan
Skrin p u tih ------
Kotak sinar ^ — Penapis warna sekunder

— Penapis warna primer
Rajah 8.26
244) Bab
Ba t 8
I]
1. Jalankan aktiviti ini di dalam bilik gelap.

2. Tujukan alur cahaya putih ke arah skrin putih (Rajah 8.26).
3. Letakkan penapis primer warna merah dan penapis sekunder warna kuning di hadapan
kotak sinar (Rajah 8.26). Apakah yang dapat anda perhatikan pada skrin putih?
4. Ulang langkah 3 dengan menggantikan penapis sekunder warna kuning dengan
penapis warna magenta dan sian.
5. Catatkan keputusan anda dalam jadual seperti di bawah.
6. Ulang langkah 3 hingga 5 dengan menggantikan penapis primer warna merah dengan
penapis warna hijau dan biru.
Penapis warna primer Penapis warna sekunder Warna cahaya pada skrin
Kuning
Magenta
Merah
Sian
Kuning
Magenta
Hijau
|
Sian
Kuning .
Magenta
Biru
Sian
Perbezaan antara Penambahan Cahaya dengan Penolakan Cahaya

Setelah mempelajari penambahan dan penolakan cahaya, apakah perbezaan antara
kedua-duanya?
Penambahan cahaya dan penolakan cahaya ialah dua prinsip yang berlainan.
Penambahan cahaya ialah percampuran cahaya warna primer bagi membentuk warna
sekunder. Manakala penolakan cahaya berlaku apabila objek legap memantulkan
cahaya yang sama warna dengannya dan menyerap warna lain.
Bab 8 245
Contoh Penambahan Cahaya dan Penolakan Cahaya dalam
Gambar foto 8.15 Skrin berwarna pada televisyen berwarna
Contoh 2 Lampu berwarna di pentas
Gambar foto 8.16 Lampu berwarna memainkan peranan semasa persembahan di pentas
Contoh 4jp Lampu berwarna di KLCC
Contoh j p Lampu berwarna di stadium
Gambar foto 8.18 Lampu berwarna yang dipasang

pada air pancut di depan KLCC
Gambar foto 8.17 Lampu berwarna di stadium
246 Bab 8
o#
W A ktiviti © KM K
Tujuan: Mengumpul maklumat mengenai contoh penambahan dan penolakan cahaya

dalam kehidupan
Arahan
2. Setiap kumpulan perlu mencari maklumat mengenai contoh penambahan dan
penolakan cahaya dalam kehidupan seharian.
3. Persembahkan hasil kajian kumpulan anda dalam multimedia.

1. Tiga lampu berwarna dibiarkan terpasang seperti rajah di sebelah. Apakah warna yang
terbentuk pada bahagian A, B, C dan D?
2. Nyatakan warna cahaya yang terhasil pada skrin dalam rajah di bawah.
(a)
Penapis merah Skrin
Warna yang terhasil:

C a h a y a ________ I
putih
(b)
Penapis hijau Skrin

Cahaya
putih
(c)
P enapism agenta Skrin

Cahaya
putih
Bab 8 ( 2 4 7
~w
K o n S ep
r
Penggunaan ce rm in |
T
S ifat cahaya |
Cerm in satah ►B ergerak pantas
-*■ C erm in cekung 1

Fenom ena k ila t
k e lih a tan sebelum
Cerm in ce m b u n g
bunyi g u ru h
1 ►Bergerak secara lurus

Ciri-ciri im ej cerm in
satah, ce rm in cekung
dan ce rm in ce m b u n g
P e m bentukan
bayang-bayang
A plikasi ce rm in satah,
c erm in c e ku n g dan
cerm in c e m b u n g dalam
keh id up a n harian
Cahaya dan Optik
Fenom ena cahaya P enam bahan dan

penolakan cahaya
P antulan cahaya H ukum p a n tu la n

-W arna p rim e r
kA plikasi konsep
p a n tu la n cahaya dalam
W arna se ku n d e r
k e h id up a n harian
Pembiasan cahaya • Aplikasi konsep ►Penam bahan cahaya

pem biasan cahaya I
dalam ke h id up a n harian M e n g g u n a ka n penapis
w a rn a p rim e r
Penyebaran cahaya - C ontoh bagi m enghasilkan
penyebaran cahaya w a rn a se ku n d e r
dalam ke h id up a n harian
P enyerakan cahaya - C ontoh penyerakan -► Penolakan cahaya

cahaya dalam \
k e h id up a n harian Berlaku apabila cahaya
diserap a tau d ito la k
o leh penapis w a rn a
H
Selepas mempelajari bab ini, kamu dapat:
8 .1 Penggunaan Cermin
□ Membezakan imej sahih dengan imej maya.
□ Berkomunikasi mengenai ciri-ciri imej dalam cermin satah, cermin cekung dan cermin cembung.
□ Menyatakan jarak objek adalah sama dengan jarak imej dalam cermin satah.
□ Menggunakan cermin satah untuk mengaplikasikan konsep pantulan cahaya.
□ Mewajarkan aplikasi cermin cekung dan cermin cembung dalam kehidupan.
□ Membina alat optik dan menghargai penggunaan alat optik untuk meningkatkan keupayaan deria
manusia.
□ Menyelesaikan masalah dalam kehidupan harian dengan mengaplikasikan cermin satah, cermin cekung
dan cermin cembung.
8 .2 S ifa t Cahaya
□ Berkomunikasi mengenai sifat cahaya.

8 .3 Pantulan Cahaya
□ Menyatakan ciri-ciri imej cermin satah.

□ Berkomunikasi mengenai hukum pantulan.
□ Melukis gambar rajah sinar pantulan cahaya.
□ Menyelesaikan masalah dalam kehidupan seharian dengan mengaplikasikan konsep pantulan cahaya.
8 .4 Pembiasan Cahaya
□ Mengitlakkan bahawa pembiasan cahaya berlaku apabila cahaya merambat melalui medium yang
berbeza ketumpatan.
□ Melukis gambar rajah sinar pembiasan cahaya apabila cahaya melalui medium berbeza ketumpatan.
□ Merumuskan hubungan antara sudut tuju, i dengan sudut biasan, r apabila cahaya merambat dari
medium kurang tumpat kepada lebih tumpat.
□ Mewajarkan aplikasi pembiasan cahaya dalam kehidupan.
8 .5 Penyebaran Cahaya
□ Berkomunikasi mengenai penyebaran cahaya.

□ Menjelaskan penyebaran cahaya dalam kehidupan harian dengan contoh.
8 .6 Penyerakan Cahaya
□ Berkomunikasi mengenai penyerakan cahaya.

□ Menjelaskan penyerakan cahaya dalam kehidupan harian berserta contoh.
8 .7 Penam bahan Cahaya dan Penolakan Cahaya
□ Mengenal pasti warna primer.

□ Mengenal pasti penambahan warna-warna primer bagi membentuk warna sekunder.
□ Berkomunikasi mengenai penolakan cahaya.
Bab 8 ( 2 4 9
□ Merekodkan warna yang terhasil pada skrin selepas cahaya melalui penapis warna.
□ Membezakan penambahan cahaya dengan penolakan cahaya.
□ Menjelaskan penambahan cahaya dan penolakan cahaya dalam kehidupan harian dengan contoh.
1. Apakah perbezaan antara imej sahih dengan imej maya?
2. Bulatkan alur cahaya yang betul.
3. Pemerhati yang manakah yang akan melihat cahaya matahari kemerahan?
4. Tuliskan warna yang terhasil apabila cahaya berwarna yang berikut dicampurkan.
(a) Cahaya merah + Cahaya biru = ------------------------------
(b) Cahaya merah + Cahaya hijau = ------------------------------
(c) Cahaya biru + Cahaya hijau = ------------------------------
(d) Cahaya merah + Cahaya biru + Cahaya hijau =.
5. Periskop dibina menggunakan dua cermin

satah. Nyatakan ciri-ciri imej yang dapat S - -Cermin
dilihat oleh pemerhati.
Rajah 3 :V
Cermin
250) Bab 8
r \ Bab 8: Cahaya dan Optik
6. Pernyataan berikut menerangkan cermin sisi kereta:
Objek kelihatan lebih dekat daripada jarak sebenar.
Apakah jenis dan fungsi cermin sisi seperti yang

ditunjukkan dalam Gambar foto 1? a...,v
Gambar foto 1
7. Lukiskan gambar rajah sinar yang menunjukkan kaki kelihatan pendek dalam Rajah 4.
z //;///
m
z /jf///
y rn
_______
Rajah 4
8. Kavita ternampak pelangi terbentuk pada air

pancutan di taman (Gambar foto 2). Apakah
fenomena cahaya tersebut?
Gambar foto 2
9. Akmal ingin memasang cermin di setiap sudut kedainya supaya dia boleh melihat setiap
penjuru kedainya dan barangannya tidak dicuri. Dia diberi tiga cermin seperti di bawah.
Cermin manakah yang patut Akmal pilih? Berikan alasan.
Bab 8 ( 251
10. Seorang lelaki ingin melihat keadaan di belakang dinding seperti dalam Rajah 6. Reka cipta
satu alat untuk membantu lelaki itu untuk melihat keadaan di belakang dinding itu. Lukis
alat itu.
Rajah 6
11 . Khairul sedang belajar menangkap ikan dengan menggunakan lembing di sungai. Walaupun
dia telah mencuba untuk merejam ke arah sasaran beberapa kali, tetapi dia masih tidak dapat
menangkap ikan. Berdasarkan rajah di bawah, nyatakan apakah fenomena yang berlaku?
Bagaimanakah anda dapat membantu Khairul untuk menangkap ikan? Terangkan. ^||
Imej ikan
Ikan
Rajah 7
12. Seorang pengembara tersesat di dalam hutan. Jam tangannya telah hilang. Reka cipta satu
alat yang dapat membantunya menganggar waktu. Terangkan sifat cahaya yang digunakan
dalam penciptaan alat tersebut. Lukis alat itu.
Bagaimanakah rupa bentuk struktur Bumi
dan lapisan atmosfera?
Apakah proses yang menyebabkan
perubahan bentuk perm ukaan Bumi?
Apakah geobencana yang berlaku akibat
proses perubahan dalaman Bumi?
Apakah sum ber Bumi dan geologi gunaan?

Sistem dan struktur Bumi • Fenomena geobencana
BULETIN SAINS
B U M IB E R B E N T U K S FE R A ATAU RATA?
ebenamya Bumi berbentuk sfera walaupun kelihatan rata apabila kita

S memandang ke aras laut yang membentuk satu garisan melintang. Hipotesis
yang mengatakan bentuk Bumi ialah sfera telah dibuktikan oleh Ferdinand Magellan
yang bertolak dari Sepanyol pada September 1519. Beliau telah menggunakan
khidmat seorang penduduk Melayu Melaka sebagai penterjemah yang
bemama Panglima Avvang atau “Enrique o f M alacca” atau “Henry the
Black”. Walaupun Magellen terbunuh di Filipina pada tahun 1521.
pengembaraan beliau dan anak-anak kapal beliau mengelilingi
dunia telah membuktikan bahawa Bumi berbentuk sfera.
kata KUNCI
Sistem dan Struktur Bumi
____________
Berkomunikasi mengenai sistem Bumi.
Menjelaskan perbezaan antara lapisan-lapisan Bumi berdasarkan komposisi dengan sifat fizik.
Menyedari keadaan fizik yang sesuai untuk menampung kehidupan hanya wujud di Bumi.
P ernahkah anda terfikir tentang struktur Bum i? A pakah lapisan udara di atas Bum i?
Bagaim anakah taburan air di Bum i seperti lautan, sungai, aw an dan tasik? A pakah
lapisan Bum i dan kom posisi setiap lapisan itu? M engapakah Bum i sesuai untuk
sem ua hidupan?
http://goo.gl/KoTyS8
Sistem Bum i terdiri daripada em pat kom ponen yang Video struktur
utam a, iaitu a tm o s f e r a , b io s f e r a , h id r o s f e r a dan g e o s f e r a atmosfera dan
,. , , , , ., komposisi udara
yang saling berhubung kait.
Atmosfera
Hidrosfera
Zon air yang merangkumi
sungai, tasik, lautan
dan juga air yang
terperangkap sebagai ais,
Zon udara yang
di bawah tanah dan wap
menyeliputi
air dalam atmosfera.
permukaan Bumi
Biosfera
Zon batu dan tanah di atas

permukaan Bumi.
Zon hidupan yang terdiri

daripada beraneka hidupan
seperti manusia, haiwan,
tumbuh-tumbuhan dan
hidupan seni.
Gambar foto 9.1 Sistem Bumi terdiri daripada empat komponen yang utama
256 j Bab 9
_
Bab 9: Bumi
S tra tifik as i Atm osfera

L apisan atm osfera terdiri daripada lim a lapisan yang m em punyai peranannya
m asing-m asing.
Lapisan e kso sfe ra (480 km ke atas)
• M e n g a n d u n g i gas-gas ringan se p e rti helium
dan h id ro g e n .
• Udara b e rta m b a h nipis m enghala ke angkasa lepas.
Eksosfera
• S a te lit ko m unikasi yang m e n g o rb it Bumi di lapisan
e ksosfera m e m b o le h ka n panggilan te le fo n dan siaran
te le visye n d a p a t d ite rim a o leh m anusia.
Lapisan te rm o s fe ra (80 - 480 km )

• Juga dikenali sebagai io n o sfe ra kerana lapisan
Termosfera ini m e m p u n yai ion-ion yang d a p a t m e m a n tu lkan
g e lo m b a n g -g e lo m b a n g radio.
• A u ro ra , ia itu ja lu r-ja lu r cahaya yang b e rw a rn a -w a rn i hasil
daripada tin d a k a n zarah-zarah bercas dengan m edan
m a g n e t Bumi dan gas-gas a tm o s fe ra berlaku di sini.
Mesosfera \ Lapisan m e so sfe ra (50 - 80 km )
\ Pem bakaran dan p e n g hancuran m e te o rit

berlaku di lapisan ini.
Lapisan s tra to s fe ra ( 1 3 - 5 0 km )
Stratosfera Lapisan ini adalah sesuai dan stabil u n tu k
penerb a n g a n kapal te rb a n g .
Lapisan ozon
T erdapat lapisan ozon yang m e n g a n d u n g i gas ozon
yang d a p a t m enyerap sinaran u ltra u n g u m atahari.
M asalah penipisan ozon berlaku apabila bahan
k lo ro flu o ro k a rb o n (CFC) ya n g dihasilkan oleh
racun serangga, p e ti sejuk dan penyam an udara
m e n g u raika n m o le ku l-m o le ku l ozo n dalam lapisan
ozon ini.
Lapisan tro p o s fe ra ( 0 - 1 3 km )
Lapisan te m p a t benda hidup
bernafas, angin b e rtiu p , serta
aw an, hujan dan salji te rb e n tu k .
Rajah 9.1 Stratifikasi atmosfera

A pakah yang akan anda
alam i jik a anda m endaki
gunung? A dakah anda Tekanan
piawai pada
sem akin sejuk dan sukar
aras laut
untuk bernafas? (101,325 Pa) Stratosfera
( 1 3 - 5 0 km)
Dari tro p o s fe ra ke
Kapal
s tra to s fe ra , a ltitu d sem akin
terbang
m e n in g ka t. Semakin
m e n in g ka t a ltitu d , sem akin
rendah teka nan udara. Suhu
juga sem akin rendah apabila Troposfera
(0 - 1 3 km)
a ltitu d m e n in g ka t.
L— i
20,000 40,000 60,000 80,000 100,000 120,000
Tekanan udara (Pa)
Rajah 9.2 Perhubungan tekanan udara dengan altitud

S tra tifik as i dalam Lautan
Lautan ju g a boleh dibahagikan kepada zon-zon yang berbeza, daripada zon yang boleh
ditem busi cahaya kepada zon yang langsung tidak boleh ditem busi oleh cahaya atau zon
gelap (Rajah 9.3).
Kedalaman (m) Zon permukaan

Matahari
Dalam zon ini, air adalah
sangat cetek dan cahaya boleh
0 bergerak menembusinya. Hal
ini membolehkan zon ini sesuai
Zon
h 50 untuk habitat tumbuhan.
permukaan
100
Zon tengah malam
I-200 Zon ini mempunyai sedikit
cahaya atau tiada cahaya.
Zon •500
Tumbuhan sukar untuk hidup
tengah malam
■ 1,000 pada kedalaman ini tetapi
tahap kedalaman ini menjadi
1,500
habitat untuk haiwan laut yang
besar, misalnya sotong raksasa
dan pelbagai spesies ikan paus.
3.000
4.000 Zon gelap

5.000
Zon ini amat dalam dan tiada
cahaya yang boleh sampai.
10.000 Oleh itu, kebanyakan haiwan
dalam zon ini mempunyai
badan yang berkilau atau
Bab 9: Bumi
Taburan Air di Bumi

Lautan m em punyai kandungan air yang banyak. D ari m anakah asalnya air ini? A ir laut
m engalam i penyejatan oleh sinaran m atahari dan dibaw a ke daratan oleh aw an sebelum
turun sem ula ke sungai sebagai hujan. A ir sungai ini pula akan m engalir ke lautan. Proses
k ita r air ini berterusan. O leh itu, dikatakan bahaw a ju m lah air yang terkandung dalam
Bum i, di perm ukaan Bum i dan di atm osfera Bum i adalah sentiasa tetap.
Kitar Air
Awan
Simpanan air dalam atmosfera
Simpanan air dalam

ais dan salji Kondensasi
Penyejatan
A ir mengalir
A ir meresap ke A ir mengalir di permukaan
bawaHLLanah ke sungai
Aliran
Penyejatan
sungai
Penyejatan
Simpanan'
air taw ar.
Simpanan air
dalam lautan
Simpanan air bawah tanah

.
Rajah 9.4 Taburan air di Bumi
©CD Aktiviti KMK
Tujuan: Membuat persembahan multimedia mengenai stratifikasi atmosfera dan

stratifikasi dalam lautan.
Arahan
2. Setiap kumpulan perlu membuat persembahan mengenai salah satu topik yang berikut:
• Stratifikasi atmosfera dan peranannya
• Stratifikasi dalam lautan serta taburan hidupan di dalamnya
• Masalah penipisan ozon
• Taburan air di Bumi
Lapisan Bumi
Bum i boleh dibahagikan kepada tiga lapisan utam a berdasarkan sifat fizikalnya iaitu
kerak, m an tel dan teras. Lapisan m antel terdiri daripada kom ponen litosfera, astenosfera
Rajah 9.5 Lapisan utama Bumi
Q A k tiv iti I S * .........................................................................

• Tujuan: Mencipta model untuk struktur Bumi
: A rah an
| 1. Bahagikan murid kepada beberapa kumpulan.
• 2. Reka bentuk satu model Bumi yang mempunyai empat lapisan dengan tanah liat.
• 3. Bentangkan setiap lapisan struktur Bumi berdasarkan model yang dicipta.
A k tiv iti ...........................................................................

i Tujuan: Membincangkan perbezaan setiap lapisan Bumi berdasarkan komposisi dan
| sifat fiziknya
: A rah an
| 1. Bekerja secara berkumpulan.
• 2. Kumpulkan maklumat tentang komposisi dan sifat fizik bagi setiap lapisan Bumi.
: 3. Bentangkan hasil perbincangan setiap kumpulan melalui persembahan multimedia.
Bab 9: Bumi
Bumi ialah S atu-satunya Rumah bagi Semua Hidupan

Im bas kem bali topik sistem suria yang telah
anda pelajari sem asa di sekolah rendah.
Bum i ialah planet ketiga dari M atahari
dan m erupakan satu-satunya planet
yang sesuai untuk didiam i dalam
sistem suria kita (G am bar foto 9.2).
Salah satu keistim ew aan sifat

Bum i yang m enyebabkan Bum i
sesuai untuk sem ua hidupan ialah
suhu Bum i tidak terlalu panas atau
sejuk berband ing dengan planet lain.
H al ini disebabkan oleh kedudukan
Bum i yang berada tidak terlalu dekat
dan tidak terlalu ja u h dari M atahari. Selain
itu, kew u ju dan air dan oksigen di Bum i ju g a
m enyebabkan Bum i sesuai untuk sem ua Gambar foto 9.2
Kajian Masa Depart
hidupan. O leh itu, m anusia perlu m encintai
Bum i dengan m enjaga alam sekitar dengan baik! Ahli sains sedang mengkaji
planet lain yang sesuai untuk
didiami oleh semua hidupan
supaya kita dapat berpindah
ke planet tersebut pada
masa hadapan.
Praktis Formatif
1. Bumi terdiri daripada empat sfera utama iaitu------------------ , ------------------- , --------------------

dan______________
2. Seekor ikan menangkap mangsa menggunakan cahaya. Dalam zon laut yang manakah ikan
ini boleh ditemui? Mengapa? yjfejjk
Bah an Bumi
Mari kita belajar
Menerangkan jenis dan ciri-ciri batuan.

Berkomunikasi bagi membezakan proses pembentukan batuan.
K erak Bum i terbentuk daripada pelbagai jen is batu an yang berbeza dari segi w arna,
struktur, bentuk, tekstur dan cara pem bentukannya. Secara am nya, batuan boleh
dikategorikan kepada tiga kum pulan, iaitu batuan igneus, sedim en dan m etam orfik.
Setiap jen is batu an terbentuk dengan cara yang berlainan dan m engam bil m asa
beribu-ribu tahun. Sem ua batuan m engandungi bahan yang dikenali sebagai m in eral.
Jenis Batuan dan Ciri-cirinya
Jadual 9.1 m enunjukkan jen is batuan dan ciri-cirinya.
Jadual 9.1 Jenis batuan dan ciri-cirinya
Igneus Sedimen Metamorfik
f ' -
Terbentuk daripada proses Terbentuk daripada mampatan Terbentuk apabila batuan

penyejukan dan pembekuan bahan-bahan enapan yang igneus atau batuan sedimen
magma atau lava yang dibawa oleh sungai, glasier terdedah kepada tekanan
mengalir keluar dari dan angin. dan suhu yang sangat tinggi.
lapisan mantel.
Mengandungi pelbagai Terdiri daripada lapisan yang Biasanya lebih keras
bahan mineral. banyak yang kadangkala daripada batuan asal
berongga dan mengandungi fosil. yang membentuknya.
Proses Pem bentukan Batuan

B agaim anakah batuan
igneus, sedim en dan
m etam orfik terbentuk?
Proses pem bentukan
batu an tersebut boleh
d iterangkan dengan kitar
batu dalam R ajah 9.6.
Batuan
http://goo.gl/D8qH9Q igneus ( Pemendapan
ja h a n hakisan
Video pengelasan batuan
Batuan
Batuan sedimen
Rajah 9.6 Kitar batu metamorfik
Praktis Formatif 9.B

1. Bagaimanakah batuan sedimen, batuan igneus dan batuan metamorfik terbentuk? Jelaskan.
2. Mengapakah fosil tidak dapat dijumpai dalam batuan igneus?
3. Mengapakah batuan metamorfik lebih keras daripada batuan igneus dan batuan sedimen?
Bab 9: Bumi
Prases Utama Bumi

Mari kita belajar
Berkomunikasi mengenai proses eksogen dan endogen.
\ pakah proses Bum i yang m enyebabkan perubahan pada perm ukaan Bum i?
-^ -B a g a im a n a k a h perubahan Bum i itu terbentuk? Sebenarnya, perm ukaan Bum i
terbentuk m elalui dua proses, iaitu proses ek so g en dan proses endogen.
Proses yang berlaku di permukaan Bumi.

Contoh: Luluhawa, hakisan, susutan jisim, susutan darat,
angkutan dan pengenapan.
Hakisan
Merupakan proses
penghausan yang
dialami oleh
permukaan Bumi
akibat tindakan
agen-agen yang
bergerak seperti air,
angin dan ombak.
Luluhawa
Merupakan satu proses pemecahan
dan penguraian atau pereputan
batuan akibat perubahan suhu, air
hujan, tindakan fros
dan mikroorganisma.
Susutan jisim Angkutan dan pengenapan

dan susutan darat Bahan-bahan yang telah diluluhawa atau
Melibatkan pergerakan terhakis akan dibawa oleh agen-agen
tanah dari atas cerun ke bahagian seperti aliran air, angin, ombak dan glasier.
bawah akibat daya tarikan graviti. Bahan-bahan tersebut akan dienapkan
Misalnya, tanah runtuh. apabila halaju agen menjadi perlahan.
R ajah 9.7 Contoh proses eksogen
Bab 9 ( 2 6 3
Proses yang berpunca daripada bahagian dalam Bumi.
Membentuk dan mengubah permukaan Bumi.
P roses End ogen
Contoh: Proses olakan mantel, aktiviti magma dan proses
pergerakan kerak Bumi (plat tektonik).
Litosfera
Proses olakan mantel

Suhu yang tinggi dalam
bahagian mantel dan teras
Bumi menghasilkan arus-arus
perolakan di lapisan astenosfera.
Arus-arus ini berupaya
menggerakkan kerak Bumi.
Proses pergerakan kerak Bumi (Plat Tektonik)

Menurut Teori Plat Tektonik, kerak Bumi dibahagikan
kepada beberapa keping plat. Plat-plat ini sentiasa
bergerak menyebabkan proses pertembungan dan
pencapahan yang menghasilkan pelbagai bentuk Bumi
serta hanyutan benua.
Pertembungan kerak Bumi
Aktiviti magma
Gunung berapi ialah satu lohong dari dalam kerak Bumi
yang membolehkan magma yang cair dan panas keluar
melaluinya dalam bentuk letusan yang kuat. Bahan-bahan
letusan tersebut akan tertimbun di sekeliling cerun lohong
dan membentuk kon gunung berapi.
Rajah 9.8 Contoh proses endoge;

Bab 9: Bumi
Praktis Formatif A
9 -3 i
1. Apakah proses eksogen dan proses endogen?
2. Apakah agen yang menyebabkan hakisan?
3. Apakah teori plat tektonik?
4. Terangkan proses olakan mantel.
Fenomena Geobencana
Mari kita belajar
Berkomunikasi mengenai geobencana.

Menjana idea tentang kepentingan sains dan teknologi untuk menghadapi geobencana.
Menyedari bahawa bencana alam mendatangkan kesan terhadap kehidupan alam sekitar.
S etelah m em pelajari proses eksogen dan endogen dalam subtopik 9.3, tahukah anda
tentang kesan proses endogen? K esan proses endogen ialah kejadian g eob en can a
seperti gem pa bum i, tanah runtuh, tsunam i, volkanism e dan lain-lain. Bolehkah anda
m engenai pasti setiap geobencana itu?
Tsunami
Volkanisme
Pemanasan global
Gempa bumi
http://goo.gl/OJFwKI
Video bersedia
menghadapi
Lubang benam gempa bumi
Tanah runtuh
Gambar foto 9.3 Kejadian geobencana
Bab 9 265
Tanah jerlus ialah geobencana yang biasanya berlaku di kaw asan pay a m anakala
hujan asid ialah geobencana yang biasanya berlaku di kaw asan perindustrian.
Tanah j erlus Huj an asid

Rajah 9.9 Tanah jerlus dan hujan asid
v - / ^ A k t i v iti ..................................................................................................
• Tujuan: Mengumpul maklumat tentang geobencana.
• Arahan
: 2. Kumpulkan maklumat tentang cara geobencana berikut terbentuk.
J (a) Gempa bumi (d) Tsunami (g) Tanah jerlus
• (b) Volkanisme (e) Pemanasan global (h) Lubang benam
j (c) Tanah runtuh (f) Hujan asid
• 3. Bentangkan hasil perbincangan setiap kumpulan melalui persembahan multimedia.
Sains dan Teknologi untuk Menghadapi Geobencana

K em ajuan dalam sains dan teknologi m em bolehkan ciptaan alat yang m am pu
m em berikan am aran aw al terhadap kejadian tanah runtuh dan tsunam i.
Transduser
Saya d ile ta kka n di

Penggera atas cerun b u k it u n tu k
m e m b e rika n am aran awa!
kejadian tan a h ru n tu h .
Panduan
gelombang
keluli Saya d ile ta kka n di persisiran
Mengubah bentuk cerun
menjana pelepasan p a n ta i u n tu k m e m b e rika n
akustik daripada batu am aran awal berlakunya
tsu n a m i m e lalui sa te lit.
Rajah 9.10 Alat untuk mengesan Gambar foto 9.4 Alat untuk mengesan
tanah runtuh tsunami di Malaysia
Bolehkah anda fikirkan ciptaan lain yang digunakan untuk m eram al atau m em berikan
am aran aw al akan berlakunya geobencana?
266 ) Bob 9
Bab 9: Bumi
Kesan Geobencana
G eobencana seperti tsunam i dan gem pa bum i boleh m enyebabkan kehilangan nyaw a,
penyakit, kebuluran serta kerosakan harta benda. Kita haruslah bersim pati dan m em bantu
m angsa-m angsa bencana alam .
(D ipe.it d m diubah suai daripada Vmsan Melayu, 27 Disember 2004)
Gempa bumi di Gunung Kinabalu

KOTA KINABALU: Akibat daripada kejadian Kejadian banjir lumpur
gempa bumi itu, 19 mangsa terkorban.
CAM ERO N HIGHLANDS - Kaedah
pemasangan struktur pelindung hujan rumah
(Dipetik dan diubah suai daripada Mstar, 23 Jun 2015) plastik yang tidak sesuai oleh pekebun antara
faktor merangsang kejadian banjir lumpur.
(Dipetik dan diubah suai daripada Kosmo,

4 M ac 2016)
Layari lam an w eb yang berikut untuk m endapatkan m aklum at lanjut m engenai tsunam i,
gem pa bum i, banjir lum pur dan kejadian H ighland Towers.
http://www.tsunami.noaa.gov/
Tsunami http://www.euronews.com/tag/volcano-eruption
Gempa bumi
http://www.tsunami.noaa.gov/ http://www.euronews/tag/
volcano-eruption
Kejadian banjir lumpur di

http://www.beritasemasa.com.my/gambar-banjir-lumpur-di-cameron-highland
Cameron Highlands https://ms.wikipedia.org/wiki/Tragedi_Highland_Towers
Kejadian Highland Towers
http://www.beritasemasa.com. https://en.wikipedia.org/wiki/
my/gambar-banjir-lumpur-di- Highland_Towers_collapse
cameron-highlands
9.4
1. Berikan tiga jenis geobencana.
2. Apakah kesan geobencana kepada manusia?
3. Nyatakan dua alat yang dicipta oleh ahli sains untuk meramal kejadian geobencana.
Usia Bumi
Mari kita belajar
Berkomunikasi mengenai skala masa geologi.

Menerangkan kaedah penentuan usia Bumi.
Berkomunikasi mengenai fosil.
Menaakul kepentingan fosil kepada perkembangan sains kini.
U sia Bum i dianggarkan sebagai 4.5 bilion tahun daripada m eteorit yang diperolehi. Bum i
telah m elalui pelbagai peringkat m asa yang telah m engubah atau m encorak bentuk m uka
Bum i dan hidupannya. A hli geologi m enetapkan tem poh m asa yang panjang itu sebagai
era. Setiap era pula dibahagikan kepada beberapa tem poh m asa.
Mesozoik
Tempoh
âbaran Mfnda Q
Apakah era yang
sedang kita diami M.Y. merujuk kepada
atau laiui sekarang? R a ja h 9 .1 1 Skala masa geologi jutaan tahun.
Bab 9: Bumi
Fosil
Fosil m erupakan bahan Bum i yang terbenam dan tertim bus seperti tum buhan, haiw an
dan serangga, untuk jan gka m asa yang sangat lam a.
^ M a s a S ilatn
Tahukah anda bahawa
fosil berasal daripada
perkataan Latin
iaitu 'fossilis' yang
bermaksud 'diperoleh
daripada penggalian’.
Rajah 9.12 Contoh fosil
Tumbuhan berbunga
Manusia
Kepentingan fosil kepada
perkembangan sains kini: T
• Rekod fosil memberikan
maklumat tentang cara
spesies haiwan dan
tumbuhan di Bumi
berubah merentas
berbilion tahun.
Asal usul
• Rekod fosil juga
Bumi
memberikan maklumat
5000
tentang spesies yang
Rumpai 1000 4000 telah hilang dari Bumi.
laut Jutaan tahun
Bakteria
Protozoa
Rajah 9.13 Pelbagai organisma yang wujud di Bumi

dari masa 5000juta tahun

1. Bilakah ikan mula wujud di Bumi?
2. Antara serangga dengan tumbuhan berbunga, yang manakah wujud di Bumi dahulu?
3. Bilakah rumpai laut mula wujud di Bumi?
Sumber Bumi dan Geologi Gunaan
Mari kita belajar
• Menerangkan maklumat tentang air permukaan dan risikonya.

• Menerangkan air bawah tanah dari segi kepentingan dan risikonya.
• Berkomunikasi mengenai mineral ekonomi.
• Menerangkan pembentukan petroleum dan arang batu.
• Berkomunikasi mengenai hidroterma.
• Menyelesaikan masalah kesan buruk daripada aktiviti manusia yang tidak dirancang dengan baik
kepada semua hidupan di Bumi.
Air Permukaan dan Air Bawah Tanah
A pakah air A ir p e rm u ka an d iju m p a i

perm ukaan? di atas perm u ka an Bumi.
C ontoh a ir perm ukaan
te rm a su kla h a ir la u t,
kolam dan sungai.
A ir perm u ka an boleh te rc e m a r a kib a t

bahan buangan daripada kawasan
p e rin d u s tria n dan perum ahan.
Baja b e rle b ih a n dan racun perosak
dari kawasan p e rta n ia n juga
m encem arkan a ir sungai.
Gambar foto 9.5 Air permukaan
Tahukah anda bahawa

Ya, saya ta h u . A ir baw ah
te rd a p a t a ir di baw ah
ta n a h atau a k u ife r m e lip u ti
pe rm u ka an ta n a h yang
ru a n g ko so n g a n tara b u tira n
dikenal sebagai air
ta n a h sehingga aras batuan
ba w a h tanah?
tid a k te la p air.
abaran M inda 0
Adakah air permukaan
La ru t resap baja kim ia dan racun dan air bawah tanah
serangga dalam b id a ng p e rta n ia n saling berkait?
km k
m enyebabkan air baw ah tan a h
m engh adap i risiko pencem aran.
Sisa bahan kim ia atau in d u s tri
dan d o m e s tik di ta p a k pelupusan
sam pah m em b a w a risiko
pencem aran air baw ah ta n a h .
Gambar foto 9.6 Air bawah tanah

Bab 9: Bumi
M ineral Ekonomi
M in e ra l ek o n o m i di Bum i terdiri daripada m ineral logam , m ineral bukan logam dan
m ineral nadir. C ontoh m ineral logam ialah bijih besi, bijih tim ah dan em as m anakala
m ineral bu kan logam ialah arang batu dan petroleum .
M ineral nadir bum i m engandungi satu atau lebih daripada satu daripada 17 unsur
nadir bum i yang dijum pai di dalam kerak Bum i. W alaupun ham pir keseluruhan m ineral
nadir boleh didapati dengan banyaknya, nam u n m ineral itu sukar dipisahkan kerana
w ujud bersam a dengan logam -logam nadir lain. D isebabkan sifat-sifat unik m ineral
nadir, m ineral itu digunakan dalam teknologi m oden seperti kom puter, D VD , alatan
kom unikasi, televisyen dan lain-lain. O leh itu, m ineral nadir bum i am at penting kepada
perkem bangan ekonom i negara dan dunia.
Petroleum dan arang batu pula digunakan sebagai bahan api. Bagaim anakah arang
batu dan petroleum terbentuk?
Arang batu
Berjuta-juta tahun dahulu, Selepas bertahun-tahun, sisa Di bawah tekanan dan haba
tum buhan mati secara itu tertimbus di bawah lapisan yang tinggi, fosil tumbuhan
semula jadi. enapan atau lumpur. bertukar dengan
perlahan-lahan kepada
Rajah 9.14 Pembentukan arang batu arang batu.
7 Fosil
terperangkap
Sisa hidupan daratan

yang mati tertimbus Gas asli
di bawah tanah.
L u m p u r-
dan batu
Petroleum
Selepas berjuta-juta Melalui tindakan bakteria,

tahun, sisa-sisa itu pereputan separa berlaku
tertanam semakin dalam keadaan kekurangan
jauh ke dalam Bumi oksigen. Penguraian
di bawah lapisan seterusnya oleh bakteria
tebal batu dan lumpur. di bawah suhu dan tekanan
yang tinggi akhirnya
Sisa hidupan laut
menghasilkan petroleum
yang mati tenggelam
dan gas asli.
ke dasar laut.
Rajah 9.15 Pembentukan petroleum dan gas asli
Bab 9 ( 2 71
Proses hidroterm a
P ernahkah anda m elaw at atau m andi-m anda di kolam air panas? Tahukah anda tentang
sebab air kolam itu panas? Air kolam itu dipanaskan oleh haba daripada Bum i secara
sem ula jadi. H al ini dikenali sebagai proses hidroterm a. A pakah kelebihan hidroterm a
d aripada prospek ekonom i?
Penjana Stim
tenaga
Stim panas digunakan untuk menggerakkan
elektrik/
turbin dan menjana tenaga elektrik
Telaga Air panas Batuan metamorfik
Akuifer dipanaskan
Batuan metamorfik
G am b ar fo to 9.7 Kolam air panas di R ajah 9.16 P em bentukan kolam air panas dan penjanaan
Sungai Klah, Perak tenaga elektrik daripada hidroterma
Kesan Buruk daripada A k tiv iti Manusia

A ktiviti m anusia yang tidak dirancang dengan baik boleh m em berikan kesan buruk
kepada sem ua hidupan di Bum i. Fikirkan cara-cara penyelesaiannya.
R ajah 9.17 A ktiviti m anusia yang tidak dirancang dengan baik
s i Bab 9
Bab 9: Bumi
A k tiv iti
..................
• Tujuan: Membahaskan eksploitasi sumber Bumi boleh memudaratkan semua hidupan
• sekiranya tanpa perancangan yang betul
• A rah an
: 1. Jalankan aktiviti secara berkumpulan.
: 2. Tajuk perbahasan tersebut ialah “Eksploitasi sumber Bumi boleh memudaratkan semua
• hidupan di Bumi sekiranya tanpa perancangan yang betul”.
• 3. Selaku pihak pencadang, setiap kumpulan dikehendaki mengemukakan
: hujah-hujah mereka.
Praktis Formatif j 9.E |iaa

KMK
1. Apakah kesan pembalakan hutan yang berleluasa?
2. Bahan mineral yang dilombong daripada Bumi amat diperlukan untuk perkembangan
ekonomi negara secara berterusan. Namun begitu, jumlah mineral adalah terhad.
Senaraikan dan bincangkan langkah-langkah yang boleh anda ambil untuk menjamin
sumber bahan mineral yang berterusan.
Penemuan fosil dinosaur buat pertama kalinya di Malaysia oleh seorang ahli geologi Universiti Malaya telah
menggemparkan negara kita. Fosil itu telah dijumpai di Hutan Endau Rompin, Pahang yang merupakan antara
hutan belantara yang tertua di dunia. Bolehkah anda kenai pasti jenis dinosaur yang ditunjukkan di bawah?
Mahukah anda menjadi seorang ahli geologi untuk mencari fosil dengan lebih banyak lagi?
Layari laman web yang berikut untuk mendapatkan maklumat lanjut.
https://www.sciencedaily.com/releases/2014/02/140224204737.htm
Penemuan fosil dinosaur di Malaysia
http://www.sciencedaiiy.com/releases/2014/02/140224204737.htm
~m
RortSep
S istem Bumi
“ 1
S tru k tu r Bumi I
1Bahan Bumi J Proses U tam a Usia Bumi Fenom ena
“ 1
S um ber Bumi
dan G e ologi
- A tm o sfe ra 1 \ Bumi
- Skala masa
G eobencana^
G unaan
\
S tra tifikasi
Lapisan Bum i | Jenis dan ciri
batuan
-Proses
eksogen
g e o lo g i
T eknologi — ► A ir
Kerak - Kaedah u n tu k perm ukaan
a tm o sfe ra ►Luluhawa
p e n e n tu a n m eng hada pi dan risikonya
• M a n te l Proses usia Bum i geobencana
- H idrosfera -Hakisan
p e m b e n tu k a n
I
S tratifikasi
• Teras ba tu a n
►Susutan
- Fosil I
Kesan
— ► A ir baw ah
ta n a h dan
luar risikonya
dalam jisim dan geobencana
lautan - K epen tin g a n
• Teras d a ra t
fo s il — ► M ineral
I dalam
Taburan air ►Angkutan
— ► F lidro term a
- Biosfera ►Pengenapan
- Geosfera
Proses e n d o g e n
— ► Proses p e rg e raka n ke ra k B um i (P la t T e kto n ik)
—► A k tiv iti m agm a
— ► Proses olakan m a n te l
Bab 9: Bumi
9 .1 Sistem dan S tru k tu r Bumi
□ Berkomunikasi mengenai sistem Bumi.

□ Menjelaskan perbezaan antara lapisan Bumi berdasarkan komposisi dengan sifat fizik.
□ Menyedari bahawa keadaan fizik yang sesuai menampung kehidupan hanya wujud di Bumi.
9 .2 Bahan Bumi
□ Menerangkan jenis dan ciri batuan.

□ Berkomunikasi bagi membezakan proses pembentukan batuan.
9 .3 Proses U tam a Bumi
□ Berkomunikasi mengenai proses eksogen dan endogen.

9 .4 Fenomena Geobencana
□ Berkomunikasi mengenai geobencana.

□ Menjana idea tentang kepentingan sains dan teknologi digunakan untuk menghadapi geobencana.
□ Menyedari bahawa bencana alam memberikan impak terhadap kehidupan alam sekitar.
9 .5 Usia Bumi
□ Berkomunikasi mengenai skala masa geologi.

□ Menerangkan kaedah penentuan usia Bumi.
□ Berkomunikasi mengenai fosil.

□ Menaakul kepentingan fosil kepada perkembangan sains kini.
9 .6 Sum ber Bumi Geologi Gunaan
□ Menerangkan maklumat tentang air permukaan dan risikonya.

□ Menerangkan air bawah tanah dari segi kepentingan dan risikonya.
□ Berkomunikasi mengenai mineral ekonomi.
□ Menerangkan pembentukan petroleum dan arang batu.
□ Berkomunikasi mengenai hidroterma.
2. Fenomena cuaca seperti hujan, awan, gempa bumi, ribut dan lain-lain terbentuk dalam
atmosfera Bumi. Dalam lapisan atmosfera yang manakah fenomena tersebut terjadi?
X J
3. Rajah 2 menunjukkan lapisan atmosfera.
(a) Lapisan manakah yang mempunyai aurora?
(b) Nyatakan dua benda hidup yang boleh didapati di ruang P.
4. Apakah faktor pembentukan batuan metamorfik?
R ajah 2
5. Rajah 3 menunjukkan aliran lava dari sebuah gunung berapi.
Apakah batuan yang mungkin terbentuk di P? Gunung
berapi
6. Salina menjumpai sejenis batuan di tepi muara sungai. Ciri-ciri Aliran lava
batuan tersebut dicatatkan seperti di bawah.
• Berongga
• Berlapis-lapis
• Mempunyai fosil kerang
Apakah jenis batuan tersebut? $ Magma
R ajah 3
7. Pakcik Yatim merupakan seorang petani. Anak Pakcik Yatim selalu menasihatinya
supaya tidak menyembur racun perosak secara berlebihan. Mengapa? &
R ajah 4
8. Pernyataan di bawah menunjukkan suatu aktiviti manusia.
Penebangan hutan bakau untuk mendapatkan hasil kayu menimbulkan kesan negatif.
Pada pendapat anda, apakah kesan negatif yang mungkin timbul akibat penebangan
hutan bakau?
Bab 9: Bumi
9. Pernyataan di bawah merujuk kepada salah satu ciri di permukaan Bumi.
Taburan air di Bumi sentiasa tetap.
Pada pendapat anda, adakah pernyataan ini benar? Bincangkan.
10. Gempa bumi direkod dengan menggunakan alat seismograf sensitif yang mengesan
gerakan atau getaran. Reka cipta satu alat seismograf ringkas untuk mengesan getaran pada
permukaan Bumi dengan menggunakan penanda, rod logam, spring, pemberat, kertas
kadbod dan lain-lain objek yang mudah untuk diperoleh. Anda boleh menjatuhkan objek
yang berat berdekatan dengan alat yang anda bina untuk menghasilkan “gempa”
buatan sendiri.
11. Pernyataan di bawah menunjukkan suatu keratan akhbar tentang isu yang berlaku di Malaysia.
Pencemaran bauksit di Kuantan

KUANTAN - Penduduk Kuantan mengeluh dengan
pencemaran bauksit di sekitar kawasan Bukit
Goh, Gebeng dan Pelabuhan Kuantan yang boleh
menyebabkan risiko kesihatan. Kegiatan perlombongan
bauksit yang tidak terkawal telah menyebabkan jalan
utama kotor. Udara tercemar akibat debu bauksit
yang tertumpah. Sungai turut tercemar akibat aktiviti
perlombongan bauksit. Bauksit ialah tanah merah yang
kaya dengan aluminium. Bauksit
(Dipetik dan diubah suai daripada Astro Awani, 5 Julai 2015)
Pada pendapat anda, apakah kesan negatif yang mungkin timbul akibat perlombongan bauksit
yang berleluasa di Kuantan? Jiijfc
12. Cameron Highlands selalu menghadapi masalah tanah runtuh akibat kegiatan pertanian
yang berleluasa. Reka cipta sejenis alat yang boleh mengesan kemungkinan akan berlakunya
hakisan tanah.
Sab s ± 2 7 7

Buku Teks Sains KSSM T1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Buku Teks Sains KSSM T1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

kepada

Marilah kita mengkaji:

Menghubungkan aktiviti seharian dengan sains.

Gambar foto 1.1 Fenomena alam sekitar

Lihat aktiviti kehidupan seharian kita.

Gambar foto 1.2 Aktiviti dalam kehidupan seharian

Apakah Kepentingan Sains dalam Kehidupan Seharian?

Bangunan tinggi Satelit TV

Biologi Kimia Geologi Astronomi Meteorologi

Kajian tentang Kajian tentang

Rajah 1.2 Pengelasan bidang sains

Kerjaya dalam Sains

Rajah 1.3 Cita-cita murid

Kerjaya dalam sains

Fizik Biologi Kimia Geologi

Rajah 1.4 Kerjaya dalam bidang sains

Gambar foto 1.3 Kerjaya dalam bidang sains

P ertum buhan bayi | | Pem binaan bangunan pencakar langit

Penem uan ubat baharu | | Kejadian siang dan m alam

Mengenal pasti dan menyatakan fungsi radas.

Gambar foto 1.6 M akmal sains

A k tiy iti .........................................................................

Simbol Bahan Berbahaya di dalam Makmal g Ekapiorasi; Sains

Kebanyakan bahan kim ia

Gambar foto 1.8 Litium disimpan di

Bahan mengakis Bahan kim ia ini bersifat m engakis. JANGA! sentuh

Bahan mudah meletup

Bahan mudah terbakar

Rajah 1.7 Simbol-simbol amaran

Peraturan dan Langkah-Langkah Keselamatan di dalam Makmal

U ntuk mengelakkan kejadian yang tidak

Peraturan di dalam makmal

Jangan m asuk ke dalam m akm al tanpa kebenaran.

L a n g k a h -la n g k a h k e se la m a ta n k e tik a m e n g g u n a k a n b a h a n k im ia d an radas

Jangan halakan hujung G unakan cerm in

Bahan kim ia yang

Ingat, ya Farah. Jika

1. Lukis radas-radas yang berikut.

Jadual 1.2 Kuantiti fizik asas W . - s

U ntuk keseragaman penggunaan, unit Sistem

Panjang meja Jisim bawang Suhu air

Gambar foto 1.10 Objek

T cir T>r| Imbuhan Nilai Bentuk piawai Sim bol Ihg0 ! f

Pertukaran Unit Kuantiti Asas

kilom eter (km) m eter (m) desim eter (dm )

Kepentingan Unit Piawai dalam Kehidupan Harian

Pak cik, saya hendak

Jum lah langkah anda Depa Syura

i Praktis Formatif A 1.3

U ntuk tujuan pengukuran, alat pengukur yang berbeza

Penggunaan Alat Pengukur yang Betul

Gambar foto 1.13 Alat untuk mengukur panjang

Semasa m enggunakan pembaris, mata pemerhati hendaklah

Rajah 1.10 Dacing

Gambar foto 1.14 Alat untuk menyukat jisim

M e n g u k u r M asa Butang mula, henti Gelang

0°C + 273 = 273 K

Gambar foto 1.16 Alat untuk menyukat suhu

Gambar foto 1.17 Ammeter

Ralat sistem atik (ralat sifar) Ralat rawak (ralat paralaks)

Rajah 1.11 Ralat sistematik dan ralat rawak

Alat pengukur Bacaan 1 Bacaan 2 Bacaan 3 Purata

Nilai senggatan terkecil:.

A ngkup vernier digunakan un tu k m engukur k eteb alan a tau d ia m e te r lu ar,