Casopis 4 2011

YU ISSN 0543-0798 UDK: 06.055.2:62-03+620.1+624.001.5(497.
1)=861
4
GRAĐEVINSKI
MATERIJALI I
DIMK
2011.
KONSTRUKCIJE
GODINA
LIV
BUILDING
MATERIALS AND
STRUCTURES
ČASOPIS ZA ISTRAŽIVANJA U OBLASTI MATERIJALA I KONSTRUKCIJA
JOURNAL FOR RESEARCH OF M A T E R I A L S AND STRUCTURES
DRUŠTVO ZA ISPITIVANJE I ISTRAŽIVANJE MATERIJALA I KONSTRUKCIJA SRBIJE

SO CI ETY FO R MATERI AL S AND STRUCTURES TESTI NG O F SERBI A
Odlukom Skupštine Društva za ispitivanje materijala i
konstrukcija, održane 19. aprila 2011. godine u Beogradu ime
časopisa Materijali i konstrukcije je promenjeno i od sada će
se publikovati kao Građevinski materijali i konstrukcije.
According to the decision of the Assembly of the Society for

Testing Materials and Structures, at the meeting held on 19
April 2011 in Belgrade the name of the Journal Materijali i
konstrukcije (Materials and Structures) is changed into
Building Materials and Structures.
Professor Radomir Folic

Editor-in-Chief
DRUŠTVO ZА ISPITIVАNJE I ISTRАŽIVАNJE MАTERIJАLА I KONST RUKCIJА SRBIJE
SOCIETY FOR MАTERIАLS АND STRUCTURES TESTING OF SERBIА
GRAĐEVINSKI BUILDING
MATERIJALI I MАTERIАLS AND
KONSTRUKCIJE STRUCTURES
ČАSOPIS ZA ISTRАŽIVАNJA U OBLАSTI MАTERIJАLА I KONSTRUKCIJА
JO URNАL FO R RESEАRCH I N T HE F IELD OF MАTERIАLS АND ST RUCT URES
INTERNATIONAL EDITORIAL BOARD
Professor Radomir Folić, Editor in-Chief

Faculty of Technical Sciences, University of Novi Sad, Serbia
Fakultet tehničkih nauka, Univerzitet u Novom Sadu, Srbija
e-mail:folic@uns.ac.rs
Assoc. professor Mirjana Malešev, Deputy editor Dr Vladimir Gocevski

Faculty of Technical Sciences, University of Novi Sad, Hydro-Quebec, Motreal, Canda
Serbia
Fakultet tehničkih nauka, Univerzitet u Novom Sadu, Srbija Professor Miklos Ivanyi
e-mail: miram@uns.ac.rs University of Pecs, Faculty of Engineering, Hungary.
Dr Ksenija Janković Professor Asterios Liolis

Institute for Testing Materials, Belgrade, Serbia Democratus University of Trace, Faculty of Civil Eng.,
Institut za ispitivanje materijala, Beograd, Srbija Greece
Dr Jose Adam, ICITECH Predrag Popović
Department of Construction Engineering, Valencia, Wiss, Janney, Elstner Associates, Northbrook, Illinois,
Spain. USA.
Professor Radu Banchila Professor Tom Schanz
Dep. of Civil Eng. „Politehnica“ University of Ruhr University of Bochum, Germany
Temisoara, Romania
Professor Valeriu Stoin
Professor Dubravka Bjegović Dep. of Civil Eng. „Poloitehnica“ University of
Civil Engineering Institute of Croatia, Zagreb, Croatia Temisoara, Romania
Assoc. professor Meri Cvetkovska Acad. Professor Miha Tomažević, SNB and CEI,
Faculty of Civil Eng. University "St Kiril and Metodij“, Slovenian Academy of Sciences and Arts,
Skopje, Macedonia
Professor Mihajlo Trifunac,Civil Eng.
Professor Michael Forde Department University of Southern California, Los
University of Edinburgh, Dep. of Environmental Eng. Angeles, USA
UK
Proofreader: Prof. Jelisaveta Šafranj, Ph D

Technicаl editor: Stoja Todorovic, e-mail: saska@imk.grf.bg.ac.rs
PUBLISHER
Society for Materials and Structures Testing of Serbia, 11000 Belgrade, Kneza Milosa 9
Telephone: 381 11/3242-589; e-mail:dimk@ptt.rs, veb sajt: www.dimk.rs
REVIEWERS: All papers were reviewed

COVER: Probno opterećenje Mosta na Adi u Beogradu
Financial supports: Ministry of Scientific and Technological Development of the Republic of Serbia
YU ISSN 0543-0798 GODINA LIV - 2011.
DRUŠTVO ZА ISPITIVАNJE I ISTRАŽIVАNJE MАTERIJАLА I KONST RUKCIJА SRBIJE

SOCIETY FOR MАTERIАLS АND STRUCTURES TESTING OF SERBIА
GRAĐEVINSKI BUILDING
MATERIJALI I MАTERIАLS AND
KONSTRUKCIJE STRUCTURES
ČАSOPIS ZA ISTRАŽIVАNJA U OBLАSTI MАTERIJАLА I KONSTRUKCIJА
JO URNАL FO R RESEАRCH I N T HE F IELD OF MАTERIАLS АND ST RUCT URES
SАDRŽАJ CONTENTS
Izveštaj o radu Društva za ispitivanje i istraživanje

materijala i konstrukcija (DIMK) Srbije u periodu od
XXIV kongresa do XXV kongresa
Izveštaj o radu na uređivanju časopisa Građevinski
materijali i konstrukcije
Igor JOKANOVIĆ Igor JOKANOVIC
UTICAJ PUTNIH PROJEKATA NA ŽIVOTNU MONITORING THE IMPLEMENTATION OF
SREDINU TOKOM ŽIVOTNOG CIKLUSA I INSTI- PERFORMANCE BASED MAINTENANCE
TUCIONALIZACIJA UPRAVLJAČKOG OKVIRA CONTRACTS
Strućni rad ................................................................. 7 Professional paper ..................................................... 7
Velimir DUTINA Velimir DUTINA

Ljubo MARKOVIĆ Ljubo MARKOVIĆ
Miljan KOVAČEVIĆ Miljan KOVAČEVIĆ
PRIMENA POSIBILISTIČKOG POSTUPKA KOD APPLICATION OF POSSIBILITISTIC PROCEDURE
PLANIRANJA VREMENA REALIZACIJE WHEN PLANNING THE TIME FOR COMPLETION
GRAĐEVINSKIH PROJEKATA OF CONSTRUCTION PROJECTS
Gordana HADZI-NIKOVIĆ Gordana HADZI-NIKOVIC

Slobodan ĆORIĆ Slobodan CORIC
Stanko ĆORIĆ Stanko CORIC
GEOTEHNIČKI UZROCI OŠTEĆENJA GEOTECHNICAL CAUSES OF DAMAGES FOR
DOMA NARODNE SKUPŠTINE U BEOGRADU THE PARLIAMENT BUIDLING IN BELGRADE
Bojan MATIĆ Bojan MATIC
Danka MATIĆ Danka MATIC
Nebojša RADOVIĆ Nebojsa RADOVIC
MODEL ZA PREDIKCIJU TEMPERATURA MODEL FOR PAVEMENT TEMPERATURE
KOLOVOZA U SRBIJI PREDICTION IN SERBIA
Prethodno saopštenje ............................................. 55 Preliminary report ..................................................... 55
Uputstvo autorima .................................................... 67 Preview report .......................................................... 67

IZVEŠTAJ
o radu Društva za ispitivanje i istraživanje materijala i konstrukcija (DIMK) Srbije
u periodu od XXIV Kongresa (održanog na Divčibarama u vremenu od 15. do 17.
oktobra 2008. godine) do XXV Kongresa održanog na Tari u vremenu od 19. do 21.
oktobra 2011. godine
U periodu od XXIV do XXV Kongresa Društvo je na Tari. Štampan je zbornik radova, u kome je na 534
radilo sa organima izabranim na XXIV Kongresu društva strana publikovano 64 rada.
DIMK održanom na Divčibarama oktobra 2008. godine. Pomenute Konferencije i simpozijumi organizovani
Tom prilikom, a saglasno Statutu, izabrano je novo su u saradnji sa Građevinskim fakultetom - Beograd,
predsedništvo, predsednik i potpredsednik Društva, Fakultetom tehničkih nauka - Novi Sad i Institutom za
Redakcioni odbor i glavni i odgovorni urednik glasila ispitivanje materijala – IMS Beograd, a uz podršku
Društva - časopisa "Materijali i konstrukcije", kao i Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj Srbije i
generalni sekretar Društva. Tom prilikom je za ukupne Inženjerske komore Srbije.
zasluge u razvoju struke, aktivnosti i dopirnosa u radu i Prema slobodnoj proceni, navedenim skupovima je
ugledu DIMK za počasnog predsednika izabran Prof.dr prisustvovalo između 100 i 120 slušalaca, pri čemu su
Mihailo Muravljov, koji je i u prethoidne tri godine dao skupovi imala odjeka i u široj javnosti. Po opštoj oceni, s
izuzetno značajan doprinos radu DIMK. obzirom na aktuelnost tema i na učesnike koji su imali
U vremenu između dva kongresa sistematski rad saopštenja, obe Konferencije su postigle zapažen
Društva prevashodno se ogledao u radu Upravnog uspeh.
odbora (održano je ukupno 7 sednica), koji se bavio Na sednici Upravnog odbora od 27.01.2011. godine,
nizom pitanja iz svoje nadležnosti (završni račun, finan- doneta je, između ostalog, odluka da se XXV Kongres
sijski plan, organizacija naučno-stručnih skupova, pro- održi u drugoj polovini oktobra 2011. godine, na Tari od
blematika izdavanja časopisa "Materijali i konstrukcije", 19. do 21. oktobra 2011. godine. Predsednik Društva
prijem novih članova i dr.). U skladu sa novim Zkonom o prof. dr Vlastimir Radonjanin je predložio da ove godine
udruženjima sa kojim je i statut DIMK usklađen, Simpozijum ima međunarodni karakter znajući da
ubuduće, redovne sednice Skupštine će se održavati istraživanje i primena savremenih dostignuća u
najmanje jednom godišnje zbog nadležnosti koji novi građevinarstvu u oblasti materijala i konstrukcija nema
Zakon propisuje. smisla bez razmene iskustava sa kolegama iz
U vremenu između XXIV i XXV Kongresa u inostranstva. Odlučeno je da se najpre održi "XXV
organizaciji DIMK Srbije održani su sledeći naučno- Kongres i Međunarodni Simpozijum o istraživanjima i
stručni skupovi i konferencije: primeni savremenih dostignuća u građevinarstvu u
• Konferencija "Graditeljstvo i održivi razvoj" održana oblasti materijala i konstrukcija", a da se nakon toga,
je 4 - 5 juna 2009. godine u svečanoj sali Građevinskog shodno važećem Statutu, održi i Skupština Društva. Tom
fakulteta u Beogradu. Štampan je zbornik radova, u prilikom su imenovani Organizacioni odbor na čelu sa
kome je na 322 strane publikovano 19 radova, pozvanih prof. dr. V.Radonjaninom i Programski odbor na čelu sa
eksperata iz zemlje i inostranstva. prof. dr R. Folićem. Doneta je takođe i odluka da se
• Konferencija "Zidane konstrukcije-nosivost, trajnost Kongres i Međunarodni Simpozijum održe u saradnji sa
i energetska efikasnost" održana je 24. novembra 2010. Institutom za ispitivanje materijala – IMS Beograd, a da
godine u svečanoj sali Građevinskog fakulteta u se osim toga zatraži pokroviteljstvo i finansijska podrška
Beogradu. Štampan je zbornik radova, u kome je na 178 Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj Republike
strana publikovano 14 radova, pozvanih eksperata iz Srbije i Inženjerske komore Srbije, što je sve u
zemlje i inostranstva. potpunosti i ostvareno.
• XXV Kongres Društva i Međunarodni simpozijum o Po prvi put Simpozijum DIMK Srbije je imao
istraživanjima i primeni savremenih dostignuća u međunarodni karakter što je izuzetno važno za nauku na
građevinarstvu u oblasti materijala i konstrukcija održani polju ispitivanja i istraživanja materijala i konstrukcija.
su od 19. do 21. oktobra 2011 godine u hotelu "Omorika" Prisustvo učesnika na simpozijumu je bilo izuzetno
zadovoljavajuće. Posebno je bilo značajno prisustvo
učesnika istraživača i inženjera iz okruženja: Slovenije,
GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (3-4) 3

BUILDING MATERIALS AND STRUCTURES 54 (2011) 4 (3-4)
Hrvatske, Makedonije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine. izdatke oko korišćenja poslovnog prostora, da finansira
Po prvi put se u odnosu na prethodni trogodišnji period izdavanje dva broja časopisa "Građevinski materijali i
uočava značajan napredak u praćenju svetske naučne konstrukcije" godišnje, kao i da snosi još neke
literature iz odgovarajućih naučnih grana koja je administrativne troškove. Ovde treba posebno istaći da
pretočena u domaća eksperimentalna istraživanja. je saradnja sa SIG-om počela još 1985. godine, upravo
Zaključeno je da učešće na međunarodnim i nacionalnim u vreme kada je JUDIMK bio u ozbiljnim finansijskim
projektima, kao i novi uslovi za izbore u viša zvanja na teškoćama. Materijalna strana saradnje sa današnjim
Univerzitetima u zemlji i okruženju daju značajan udruženjem SIGP Srbije sigurno je takođe značajna, ali
napredak u procesu istraživanja. Prisutan je veliki broj još više, uspostavljena je stručna saradnja, gde se kroz
mladih istraživača-studenata doktorskih studija čiji su zajedničke simpozijume i savetovanja čine napori da se
rezultati rada vidni na osnovu izloženih radova na skupu. unapredi primena proizvoda od pečene gline, kao i
Posebno važan zaključak koji se može izvesti je da zidanih konstrukcija u celini.
Republika Srbija na polju naučnih oblasti koje su na Glavni prihodi Društva su od članarina individualnih i
ovom simpozijumu obrađene ne kasni za naučnim kolektivnih članova, kao i novčani iznosi od sponzorstva i
dostignućima već ide u korak sa zemljama u svom donatorstva pojedinih ministarstava, fakulteta, instituta i
okruženju, što je i najveći značaj ovog Kongresa. privrednih subjekata koji se uplaćuju samo na ime
Na Skupštini DIMK koja je održana po zatvaranju održavanja konkretnih stručnih skupova. Prihodi Društva
Simpozijuma na Tari izabrano je novo rukovodstvo, dr od članarina su praktično zanemarljivi. Primera radi,
Gordana Topličić-Ćurčić je u ime kandidacione komisije ovde se navodi podatak o visinama članarina za
za nove rukovodeće organe DIMK Srbije predložila: za individualne i kolektivne članove DIMK Srbije za
predsednika, prof. dr Zorana Grdića - GAF Niš, za 2011.godinu:
zamenika predsednika dr Zagorku Radojević-Institut IMS − za individualne članove 2.000,00 dinara godišnje;
Beograd, i još 9 članova Upravnog odbora, za glavnog − za kolektivne članove 15.000,00 dinara godišnje.
urednika časopisa „Građevinski materijali i konstrukcije“ O finansijskom stanju DIMK Srbije podnet je pose-
Prof.dr Radomira Folića i novi redakcioni odbor, koji je ban izveštaj, a ovde se u vezi sa tim navodi još samo
predložio Upravnki odbor Društva, je potvrđen. sledeće.
Časopis Društva "Materijali i konstrukcije" u periodu Finansijsko stanje DIMK Srbije je, kako pokazuju
između XXIV i XXV Kongresa je izlazio redovno. Za relevantni pokazatelji, stabilno - prihodi i rashodi su u
njegovo uspešno izdavanje veoma je važan doprinos proteklom periodu bili uravnoteženi, pri čemu su troškovi
glavnog i odgovornog urednika prof. dr Radomira Folića, oko održavanja stručnih skupova, pa i ovog Kongresa i
koji će o problematici časopisa podneti poseban izveštaj. Simpozijuma, uvek bili pokrivani prihodima (dotacijama
Značajno je napomenuti da je časopis zbog uređivačke ministarstava, sponzorstvima i kotizacijama).
politike i kvaliteta radova koji se u njemu publikuju, Društvo DIMK Srbije je u toku 2011 godine pripremilo
posebnom odlukom ministarstva za nauku i tehnološki svoj web sajt, koji bi u budućnosti trebao da omogući
razvoj Srbije, svrstan u kategoriju nacionalnih časopisa bržu i lakšu razmenu informacija i “vidljivost” svih akcija
izuzetnog značaja. Časopis je u relativno kratkom roku Društva, kao i radova štampanih u časopisima i van
dostigao visoku naučnu i stručnu reputaciju. Upravni granica naše zemlje.
odbor i redakcioni odbor Društva DIMK Srbije su u toku Imajući u vidu sve napred izneto, buduća uprava
2010/11 godine započeli publikovanje časopisa na Društva trebalo bi u svom radu da se usredsredi na
engleskom i srpskom jeziku, a od 2011 godine izabran je sledeće najvažnije zadatke:
i novi redakcioni odbor časopisa, u kome su učešće uzeli − organizacija naučno-stručnih skupova (simpo-
renomirani naučni radnici i istraživači iz inostranstva. zijuma, savetovanja, seminara) sa aktuelnom tematikom;
Zbog publikovanja časopisa na engleskom jeziku, − uspostavljanje novih kontakata sa nadležnim
promenjeno je i ime časopisa u “Building Materials and državnim službama radi aktiviranja saradnje na području
Structures”, odnosno “Građevinski materijali i izrade predloga novih akata tehničke regulative, u prvom
konstrukcije”. redu sa aspekta harmonizacije domaće i evropske
U cilju uspešnije realizacije ciljeva i zadataka, a regulative;
posebno radi razvijanja, unapređenja i afirmacije nauke − ulaganje napora radi obezbeđenja finansijskih
iz delokruga rada Društva, Upravni odbor DIMK Srbije sredstava neophodnih za ponovno uspostavljanje
na svojoj sednici održanoj 26.08.2008. usvojio je saradnje sa RILEM-om;
Pravilnik za izbor i dodelu priznanja mlađim istraživa- − povećanje broja individualnih i kolektivnih članova
čima za nučni doprinos u oblasti materijala i konstrukcija. Društva i insistiranje na redovnim uplatama članarine.
Ocenjuje se da će Pravilnik delovati stimulativno na DIMK Srbije tesno sarađuje sa Institutima i
mlađe naučne radnike i da će priznanja koja se dodeljuju Fakultetima, kao i drugim organizacijama koje se bave
na osnovu Pravilnika predstavljati značajnu referencu za ispitivanjem i istraživanjem materijala i konstrukcija sa
dobitnike u smislu naučne afirmacije. Na Kongresu na prostora Republika bivše Jugoslavije.
Tari po prvi put jer dodeljeno priznanje, Plaketa za Svojim aktivnostima u oblasti istraživanja i primene
izuzetna ostavrenja u oblasti istraživanja materijala dr materijala i konstrukcija u našem građevinarstvu,
Gordani Topličić-Ćurčić, za najbolju doktorsku disertaciju Društvo DIMK Srbije se nesumnjivo svrstalo u red
u periodu 2008-2011. najaktivnijih društava u okviru Saveza građevinskih
Od saradnje sa privrednim subjektima i dalje je veo- inženjera Srbije.
ma prisutna saradnja sa udruženjem SIGP Srbije. Sa
ovim društvom sačinjen je ugovor o zajedničkom
korišćenju poslovnog prostora Saveza jugoslovenskih Predsednik DIMK Srbije
laboratorija (SJL), s tim da SIGP snosi materijalne Prof. dr Vlastimir Radonjanin
4 GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (3-4)

IZVEŠTAJ
O RADU NA UREĐIVANJU ČASOPISA

ZA PERIOD OD OKTOBRA 2008. DO OKTOBRA 2011. GODINE
Oktobra 2008. godine održan je XXIV kongres i U dvobroju 3-4/2009. godine, sa 75 strana,
Skupština DIMK-e na kojem sam u svojstvu glavnog i objavljeno je 5 radova. Od toga jedan rad je klasifikovan
odgovornog urednika časopisa Materijali i konstrukcije kao stručni, a četiri rada kao originalni naučni radovi.
podneo Izveštaj o radu od oktobra 2005. do oktobra Jedan rad su napisali autori iz Bosne i Hecegovine
2008. godine. Ovim izveštajem su obuhvaćeni svi brojevi (BiH), a jedan autori iz Crne Gore.
časopisa za 2009. i za 2010. godinu. Za 2008. godinu Broj 1/2010. godine sadrži 61 stranu. U njemu su
prikazana su poslednja dva broja, tj. br. 3 i br. 4. Za štampana 3 originalna naučna rada, a dva rada su
2011. godinu prikazana su prva dva broja, tj. br. 1 i br. 2 klasifikovana kao stručni radovi.
sa promenjenim imenom časopisa i novim, ovog puta, U časopis broj 2/2010. godne sa 71 stranom
Internacionalnim redakcionim odborom. štampano je četiri rada. Jedan rad je klasifikovan kao
U broju 3. za 2008. godinu na 64 strane štampano originalni naučni, dva kao pregledni radovi, a jedan kao
je pet radova. Od toga su dva klasifikovana kao stručni rad. Jedan autor je bio iz Crne Gore.
originalni naučni radovi, dva kao pregledni i jedan kao Broj 3/2010. godine štampan je na 54 strane. U
stručni rad. Pored toga u ovom broju je zabeležen izbor ovom broju su štampana četiri rada. Od toga su dva
prof. dr Radomira Folića za profesora emeritusa originalni naučni radovi, jedan pregledni rad i jedan
Univerziteta u Novom Sadu (preuzeto iz časopisa stručni rad. Autori jednog rada su iz Španije, a dva
Izgradnja br. 6/2008. g.) i osvrt prof. dr Žorža Popovića autora su iz Crne Gore.
naslovljen „Zasluženo priznanje“, povodom dodele U broju 4/2010. godine objavljen je na 117 strana.
priznanja Društva građevinskih konstruktera Srbije u Jedan rad je iz kategorije originalni naučni rad, tri su
vidu Povelje za životno delo profesoru dr Miahailu pregledni radovi, a jedan je stručni rad. Pregledni rad
Muravljovu. Vladimira Denića, dipl. inž. sadrži popis svih
Pomenuti Izveštaj o radu na uređivanju časopisa je publikovanih radova u našem Časopisu od 1958. do
zajedno sa Izveštajem predsednika prof. dr M. 2010. godine. U ovom radu su popisani Organi časopisa
Muravljova o radu Društva u pomenutom periodu u pojedinim vremenskim periodima. Dat je indeks autora
objavljen u časopisu broj 4 od 2008. godine. U istom i pregled članaka po autorima.
broju časopisa koji je štampan na 120 strana objavljena Odlukom Upravnog odbora Društva za 2011. godinu
je pozdravna reč predsednika Društva na otvaranju imenovan je novi Redakcioni odbor sa tri člana iz Srbije,
Kongresa i 9 radova. Predmet radova su šira oblast a ostali članovi su iz dugih 12 zemalja. Sastav
građevinskih materijala i konstrukcija. Štampano je 4 Redakcionog odbora je potvrdila Skupština XXV
originalna naučna rada, 4 stručna rada i jedan pregledni Kongresa. Spisak svih članova je publikovan u časopisu
rad. Pored toga u tom broju štampani su Zaključci br. 1 i br. 2 od 2011. godine. Popred toga, odluka
Kongresa koje je potpisao novoizabrani predsednik Upravnog odbora da časopis Materijali i konstrukcije
Društva prof. dr Vlastimir Radonjanin i prikaz Kongresa i promeni ime u Građevinski materijali i konstrukcije
simpozijuma koji je priredio prof. dr Žorž Popović. Jedan pod kojim su imenom štampani brojevi 1 i 2 od 2011.
rad je bio iz Bosne i Hercegovine, jedan iz Crne Gore, a godine, potvrđena je na Skupštini Drštva. Za lektora
ostali iz Srbije. tekstova pisanih na engleskom jeziku imenovana je prof.
U broju 1/2009. godine publikovano je 10 radova na dr Jelisaveta Šafranj sa Fakulteta tehničkih nauka u
111 strana. Osam radova klasifikovano je kao pregledni Novom Sadu.
radovi, jedan kao pregledni (stručni rad) i jedan kao Broj 1/2011. godine sadrži pet radova i štampan je
prethodno saopštenje. na 80 strana. U njemu su objavljena tri originalna
U broju 2/2009. godine štampano je 3 rada na 46 naučna rada i jedan stručni rad.
strana. Od toga su dva rada klasifikovana kao originalni Broj 2/2011. godine štampan je na 43 strane i u
naučni radovi, a jedan kao stručni rad. Dva rada su njemu su objavljena tri rada. Jedan rad je klasifikovan
prilozi autora iz Crne Gore, a jedan iz Srbije. kao stručni, a dva kao prethodno saopštenje.

Za broj 3 od 2011. godine prispelo je i recenzirano za obrazovanje, uslovljavaju izbore u zvanja i
pet radova, a za broj 4 prispelo je četiri rada koji su napredovanje na Fakultetima i Naučnim institutima
recenzirani. Ova dva broja će biti štampani januara publikovanjem radova u časopisima sa impakt faktorom.
2012. godine, a njihov sadržaj će biti prikazan u To je saglasno odluci Nacionalnog saveta za obrazo-
sledećem Izveštaju. vanje sa sednice od 15. 01. 2010. godine. Zbog toga su
U ranijem periodu uobičajeno je bilo da pojedini svi domaći časopisi koji, u našoj oblasti, nemaju impakt
Fakulteti i Instituti participiraju bar za dva broja godišnje, faktor u krizi ponude naših autora što se negativno
sa najmanje po jednim radom ali je to često izostajalo. odražava na njihov kvalitet.
To je otežavalo prikupljanje radova za pojedine brojeve Kao i u prethodnom periodu, prisutan je i problem
časopisa. Zahvaljujući autorima iz Srbije i inostranstva, recenziranja jer se ono obavlja volonterski, kao i u
pretežno iz susednih država, tj. iz ranijih Republika inostranstvu. Potrebno je u svim sredinama aktivirati
SFRJ časopis je i sadržajno i kvantitativno ocenjen u članove Društva da daju svoje autorske priloge za naš
stručnoj javnosti kao bogat. U ovom periodu je u časopis da bi i dalje bio priznat od strane Ministarstva za
časopisu znatno manje radova publikovano a da su nauku koje insistira na redovnom periodičnom izlaženju
prethodno bili saopšteni na naučno-stručnim skupovima. časopisa (najmanje četiri puta) godišnje. Poseban
Tokom uređivanja časopisa dragocenu pomoć su mi problem je što većina autora ne citiraju radove
pružili Vladimir Denić, sekretar Društva i tehnički urednik objavljene u našem časopisu. Zbog toga je potrebno da
Stoja Todorović sa Građevinskog fakulteta Univerziteta u autori više citiraju radove objavljene u našem časopisu,
Beogradu, na čemu im se zahvaljujem. Međutim, postoje pri publikovanju radova u zemlji i u inostranstvu, jer bi
i određene teškoće u uređivanju časopisa jer se ne nudi time doprineli da vrednovanje časopisa bude povoljnije.
dovoljan broj kvalitetnih radova za publikovanje. Kolege- Za sada je naš časopis svrstan u kategoriju Vodeći
potencijalni autori, to opravdavaju zauzetošću pisanjem nacionalni časopis koji se vrednuje kao M51=2 poena. U
radove za časopise sa SCI liste, tj. časopise koji imaju svim brojevima časopisa objavljuje se uputstvo autorima
impakt faktor. Razlog za ovakvu orijentaciju autora je što na jednoj stani sa uslovima za prihvatanje radova.
Ministarstvo za nauku i obrazovanje i Nacionalni savet
U N. Sadu, 14. oktobra 2011. godine Glavni i odgovorni urednik

Prof. dr Radomir Folić, dipl.inž.građ.

PRAĆENJE IZVRŠENJA UGOVORA O ODRŽAVANJU PUTEVA PREMA
DEFINISANOM NIVOU USLUGE
MONITORING THE IMPLEMENTATION OF

PERFORMANCE BASED MAINTENANCE CONTRACTS
STRUČNI RАD
Igor JOKANOVIĆ UDK: 625.7.08 ; 351.712.2:625.7/.8 = 861
1 UVOD 1 INTRODUCTION
Pokazatelj uloge koju ima sistem upravljanja The degree to which the system programs are
održavanjem puteva u agenciji za puteve je stepen do actually carried out is an indicator of the role played by
koga su sistemski programi zapravo sprovedeni. Zbog the road maintenance management system in the roads
budžetskih, tehničkih i logističkih faktora, čak i ako je agency. Even if the envisaged program of tasks is one
predviđen program poslova stoprocentno precizan, hundred percent precise, it could be only partially carried
moglo bi se dogoditi da ne bude u potpunosti sproveden. out due to budget, technical and logistic factors.
Međutim, ako je sistem upravljanja održavanjem puteva However, when the road maintenance management
integralan deo procesa planiranja, i ako pruža razumne system is an integral part of the planning process, and
prognoze, obično se znatan deo predviđenog programa i offers reasonable forecast, generally a significant part of
sprovede. the envisaged program is carried out.
Svaki sistem upravljanja održavanjem puteva ima Each road maintenance management system
koristi od mehanizma za praćenje načina i stope benefits from the mechanisms of monitoring the manner
realizacije programa. Praćenje izvršenja obuhvata and degree of program realization. Performance moni-
periodično merenje napretka projekta ili aktivnosti u toring encompasses periodic measurement of the
odnosu na eksplicitne kratkoročne ili dugoročne ciljeve, progress of a project or activity in relation to the explicit
kao i pružanje povratne informacije o rezultatima za short-term or long-term objectives, as well as providing
subjekte koji donose odluke i koji imaju tu mogućnost da feedback information on the results to the entities which
iskoriste pružene informacije na različite načine radi make decisions and have the ability to use the provided
poboljšanja učinka. Mnoge administracije u putnom information in various ways for improving output. Many
sektoru su razvile sistemske pokazatelje izvršenja kako administrations in the road sector have developed
bi pratile uticaje programskih investicija i poboljšanja u systematic performance indicators in order to monitor
aktivnostima održavanja i eksploatacije. Povratna the effect of program investments and improvements in
informacija o stvarnom učinku može da utiče na ciljeve maintenance and operation activities. Feedback
agencije, kao i na buduće odluke po pitanju raspodele i information on the actual output may have an influence
korišćenja resursa. on the objectives of the agency, as well as on future
decisions with regards to distribution and utilization of
resources.
Dr Igor Jokanović, dipl.građ.inž. Igor Jokanović, B.Civil Eng., Ph.D.

Univerzitet u Banjoj Luci, Arhitektonsko-građevinski fakultet, University of Banja Luka, Faculty of Architecture and Civil
Bulevar vojvode Stepe Stepanovića 77 Engineering, 77 Vojvode Stepe Stepanovića Boulevard,
Banja Luka, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina Banja Luka, Republic of Srpska, Bosnia and Herzegovina,
e-mail: ijokanovic@agfbl. e-mail: ijokanovic@agfbl.org

Održavanje puteva podrazumeva preduzimanje Road maintenance entails taking the necessary
potrebnih mera kako bi se osigurali: measures to ensure:
− neprekidan, bezbedan i slobodan saobraćaj u − uninterrupted, safe and free-moving traffic in
saglasnosti sa uslovima definisanim zakonskom i compliance with the conditions defined by legal and
tehničkom regulativom; technical regulations;
− smanjenje troškova korisnika puteva; − decreased road user costs;
− očuvanje vrednosti imovine puta. − maintaining the value of the road assets.
Radovi održavanja puteva se preduzimaju kod putne Road maintenance works are carried out on road
mreže da bi se sačuvala postojeća putna imovina i da bi network in order to preserve the existing road assets and
se zadovoljili priznati standardi intervencije čime se to fulfill the recognized standards of intervention thereby
ograničava izloženost korisnika neočekivanim limiting the exposure of the beneficiary to unexpected
nedostacima. Dobro održavani putevi pružaju sigurniju i shortcomings. Well maintained roads provide safe and
udobniju vožnju i doprinose manjim eksploatacionim comfortable driving and contribute to lower vehicle
troškovima vozila, posebno u slučaju teretnih vozila. operating costs, especially in the case of freight vehicles.
Takođe, ovi putevi imaju veću verovatnoću postizanja Additionally, these roads have a greater probability of
optimalnog životnog veka sa minimalnim ukupnim achieving the optimal life cycle with minimum total
troškovima po društvo. expenses for society.
Održavanje zasnovano na definisanom nivou usluge Performance based maintenance is implemented as
je uvedeno kao jedan od vidova izvršavanja aktivnosti na one of the forms for executing activities on roads with
putevima sa težnjom da se, primenom inovativnih the aspiration to decrease expenses over the life cycle of
metoda i procedura, smanje troškovi tokom životnog roads and improve the level of service through the
ciklusa puteva i poboljša nivo kvaliteta usluga. application of innovative methods and procedures.
Cilj rada je da se skrene pažnja na neophodnost The goal of this paper is to bring attention to the
definisanja ključnih pokazatelja putem kojih bi se moglo necessity to define the key indicators through which it
pratiti izvršenje ove vrste ugovora za radove održavanja, would be possible to monitor the execution of these
i to u najranijoj fazi, kada se obavlja priprema ugovora i types of maintenance contracts, in the earliest phase,
utvrđuju konkretne karakteristike mreže na kojoj bi se during preparation of the contracts and determination of
ugovor provodio. the specific characteristics of the network on which the
contract would be carried out.
2 MERENJE IZVRŠENJA
2 PERFORMANCE MEASUREMENT
Sve organizacije visokog stepena izvršenja, bilo da
su javne ili privatne, jesu i moraju biti zainteresovane za All organizations of high degree performance,
razvoj i korišćenje efikasnih mera izvršenja i sistema whether public or private, are and must be interested in
upravljanja učinkom pošto se samo kroz takve sisteme the development and use of effective performance
mogu održati kao organizacije sa visokim stepenom measures and output management systems because
izvršenja. Poslednjih godina je došlo do trenda u svetu, only through such systems they can remain an
među izabranim predstavnicima (vlast), u javnosti i u organization of high degree performance. During the last
medijima, da se vrši fokusiranje na odgovornosti za few years, a trend has developed among the selected
učinke u javnom sektoru. U sredini gde je potražnja za representatives (authority) worldwide, in public and in
javnim uslugama u porastu, ali je raspoloživost resursa media, to focus on the responsibilities for efficiency in
ograničena, postaje sve važnije oceniti šta agencije u the public sector. In an area with growing demand for
javnom sektoru rade i koliko dobro rade [2]. public services but limited resources, it has become
Merenje izvršenja je način praćenja napretka ka even more important to evaluate what the agencies in
postizanju utvrđenih rezultata ili ciljeva [6]. Takođe, ovim the public sector do and how well they performe [2].
je obuhvaćen i proces prikupljanja informacija kako bi se Performance measurement is a method for
donele odluke zasnovane na relevantnim podacima. monitoring progress towards achieving the established
Merenje izvršenja se obavlja kroz skup pokazatelja results or objectives [6]. Additionally, this also
izvršenja koji mogu u osnovi biti i finansijske i encompasses the process of collecting information in
nefinansijske jedinice mere. U svakom slučaju, to su order to make decisions based on relevant data.
mere koje se mogu kvantifikovati, unapred dogovorene, i Performance measurement is conducted through a
koje odražavaju važne faktore uspeha jedne organizacije collection of performance indicators which can be based
ili projekta. Pokazatelji izvršenja se često koriste i za on financial and non-financial units of measure. Besides,
vrednovanje aktivnosti koje je teško izmeriti, kao što su those are measures which can be quantified, agreed
koristi od razvoja liderstva, angažovanost, usluge i upon beforehand, and which reflect important factors of
zadovoljstvo korisnika. Pokazatelji izvršenja se obično success of an organization or project. Performance
vezuju za strategiju organizacije i upravo putem takve indicators are also often used for evaluating an activity
integracije se merenje izvršenja postavlja tamo gde which is difficult to measure, such as the benefits from
ostvaruje najveći efekat. Time se omogućava da the development of leadership, commitment, service and
pokazatelji budu efikasni pokretači promena. Pošto user satisfaction. Performance indicators are usually
pokazatelji kvantifikuju rezultate aktivnosti, dovoljno je connected to the strategy of the organization and
samo uporediti izmerene podatke sa željenim ciljevima, through such integration performance measurement is
da bi se utvrdilo da li je potrebno preduzeti određene implemented in the places showing greatest effects. This
radnje. Drugim rečima, pokazatelji treba da nose poruku. enables the indicators to be effective initiators of change.

U sistemu praćenja izvršenja, pokazatelji služe i kao Due to the fact that the indicators quantify the results of
alat za merenje stepena promene. Osnovu za poređenje an activity, it is sufficient only to compare the measured
predstavljaju vrednosti pokazatelja izvršenja na početku data with the desired objectives in order to determine
planskog perioda, dok vrednosti na kraju perioda whether it is necessary to undertake certain works. In
predstavljaju ciljeve, pri čemu se stepen promene other words, the indicators must carry a message.
utvrđuje u odnosu na obe granične vrednosti. Within the performance monitoring system, the
Pokazatelji izvršenja se razlikuju od poslovnih indicators also serve as a tool for measuring the degree
inicijativa i ciljeva, a razlikovaće se i u zavisnosti od of change. The basis for comparison is represented by
organizacije. Agencija za puteve bi mogla da uzme u the values of the performance indicators at the beginning
obzir dužinu putne mreže u stanju iznad određenog of the planning period, while the values at the end of the
praga kao ključni pokazatelj izvršenja koji bi mogao period represent the objectives, where the degree of
pomoći onima koji donose odluke da shvate važnost change is determined in relation to both borderline
raspodele resursa, dok preduzeće može pod values.
potencijalnim ključnim pokazateljem izvršenja da The performance indicators differ from the
podrazumeva procenat klijenata koji se odlučuju na novu commercial initiatives and objectives, and will also differ
saradnju. Bilo koji pokazatelji izvršenja moraju da depending on the organization. The agency for roads
odražavaju ciljeve organizacije, moraju da budu ključ could take into consideration the length of the road
njenog uspeha i moraju da budu merljivi. Ključni network in a condition above the determined level as a
pokazatelji izvršenja su obično dugoročno usmereni, a key performance indicator which could help those who
definicije onoga šta su i kako se mere se ne menjaju make decisions to understand the importance of
često. Ciljevi određenog pokazatelja izvršenja mogu da distribution of resources, while a company can take the
se promene kada se menjaju ciljevi organizacije ili kako percentage of return clients as a potential key
se ona približava postizanju određenog cilja. performance indicator. All performance indicators have
Pokazatelje, koji se mogu identifikovati kao mogući to reflect the objectives of the organization, to be vital to
kandidati za pokazatelje izvršenja, je moguće its success and measurable as well. The key
klasifikovati u sledeće podkategorije: performance indicators are normally long term directed,
− kvantitativni pokazatelji koji se mogu predstaviti and the definitions of what they are and how they are
kao broj; measured do not change very often. The objectives of a
− praktični pokazatelji koji su u vezi sa postojećim certain performance indicator can change along with the
procesima u kompaniji; objectives of the organization or as the achievement of a
− direktivni pokazatelji koji govore da li se certain objective comes closer.
organizacija poboljšava ili ne; Indicators identified as possible candidates for
− pokazatelji provođenja koji su pod kontrolom performance indicators can be classified into the
organizacije tokom sprovođenja promene. following subcategories:
Efikasan razvoj i korišćenje pokazatelja izvršenja − quantitative indicators which can be represented
zahteva: as a number;
− posvećenost uprave da koristi pokazatelje kao − practical indicators which are related to existing
integralan deo sistema kontrole upravljačke strukture i processes within the company;
kao dela tekućeg procesa samovrednovanja; − directive indicators which indicate whether the
− jasnu identifikaciju ciljeva programa i operativnih organization is improving or not;
ograničenja; − implementation indicators which are under the
− razvoj standarda ili kriterijuma izvršenja; control of the organization during the change.
− identifikovanje sredstava po kojima će se izmeriti The effective development and utilization of
efikasnost i efektivnost programa; performance indicators require:
− razvoj integrisanih i pouzdanih upravljačkih − management commitment to use the indicators
informacionih sistema da bi se prikupili zahtevani podaci; as an integral part of the management structure control
− razvoj standarda i smernica za eksterno system and as a part of the running process of self-
izveštavanje; evaluation;
− tekuće vrednovanje pogodnosti izabranih − clear identification of the program objectives and
pokazatelja i standarda izvršenja. operational limitations;
Jasno je da nema savršenih pokazatelja izvršenja na − development of performance standards or criteria;
nivou sistema ni za jedan program ili sistem. Međutim, − identification of means through which the
za većinu usluga postoje opšte prihvaćeni pokazatelji za efficiency and effectiveness of the program will be
mnoge aspekte izvršenja, kao i drugi pokazatelji sa measured;
znatnim potencijalom za korišćenje. − development of an integrated and reliable
Najefikasnije je biti selektivan i koristiti manje information management system in order to collect the
skupove ispravno odabranih pokazatelja. Korišćenjem required data;
previše pokazatelja se razvodnjava njihova delotvornost. − development of standards and directives for
Prioriteti mogu da postanu konfuzni, a detalji mogu da external reporting;
deluju predimenzionisani, kako za onoga ko vrši razvoj, − running evaluation of the suitability of the selected
tako i za korisnike. performance indicators and standards.
Problem u javnom sektoru predstavlja činjenica da It is clear that performance indicators are imperfect
se većina agencija iz javnog sektora koncentrisala na at the system level for any program or system. However,
izveštavanje o ulaznim vrednostima, naporima u vezi sa there are generally accepted indicators for many aspects
uspostavljanjem novih inicijativa ili na izveštavanje o of performance for the majority of services, as well as

aktivnostima koje su preduzete. Tek nedavno su other indicators with significant application potential.
agencije počele da obraćaju pažnju na objektivnu ocenu It is most efficient to be selective and use a smaller
efikasnosti i efektivnosti sa kojima se posao izvodio. collection of properly selected indicators. Using too
Mnogim agencijama nedostaju i veštine i informaciona many indicators reduces their effectiveness. Priorities
baza sa kojom treba uraditi takve procene. can become confusing and details can have a resized
Takođe, ponekad je teško razlikovati izlazne podatke effect, both for the person working on the development,
i rezultate projekta ili rezultate i uticaje. Pri definisanju as well as for the beneficiary.
pokazatelja je važno razmišljati o tipologiji pokazatelja A problem in the public sector is the fact that the
kao o kontinuumu koji odražava logične krajnje odnose majority of agencies from the public sector have
sredstava u projektu: ulazne vrednosti za različite concentrated on reporting about input values, efforts
aktivnosti, koje proizvode izlazne vrednosti, pri čemu sve related to establishing new initiatives or reporting about
doprinose rezultatima i uticajima. Logički odnos activities which they have undertaken. Only recently the
određene mere prema strateškom cilju projekta će agencies started to pay attention on objective
definisati tip pokazatelja koji može da ga predstavlja. assessment of the efficiency and effectiveness of job
performance. Furthermore, many agencies lack the skills
and information bases for this kind of assessment.
In addition, it is sometimes difficult to differentiate
between output data and project results or results and
impacts. When defining indicators, it is important to
consider the typology of indicators as a continuum which
reflects the logical end relations of the project: input
values for various activities which produce output values
where everything contributes to the results and
influences. The logical relation of certain measures
according to the strategic objective of the project will
define the type of indicators by which it can be
represented.
3 UGOVORI O ODRŽAVANJU PUTEVA PREMA 3 PERFORMANCE BASED MAINTENANCE

DEFINISANOM NIVOU USLUGE CONTRACTS
Tradicionalan način ugovaranja održavanja puteva The traditional method for contracting road
se zasniva na količini posla koji se meri i plaća u odnosu maintenance is based on the quantity of work which is
na dogovorenu cenu po pojedinim pozicijama radova. measured and paid for in relation to the agreed price
Ovakvi ugovori su poznati pod nazivom ugovori po according to the individual works. These types of
jediničnim cenama. Pri tome, investitor, odnosno contracts are known as unit price contracts. With this
agencija za puteve, ima obavezu da kontroliše kvalitet i type of contract the investor, i.e. the roads agency, is
kvantitet radova, putem angažovanja službe za nadzor, obligated to verify the quality and quantity of works by
te izvrši plaćanje odgovarajuće situacije za izvedene contracting a supervisory service and making payment
radove, ako su isti odobreni od strane nadzora. for the corresponding works which have been carried out
Za razliku od toga, ugovorima o održavanju prema if the same are approved by the supervisory service.
definisanom nivou usluge se precizno definišu minimalni On the contrary, performance based maintenance
uslovi koje izvođač mora da ispuni u vezi sa stanjem contracts precisely define the minimum conditions which
puteva, objekata i opreme, kao i u izvršenju drugih the contractor must fulfill in relation to the condition of
sličnih usluga, kao što su: prikupljanje i upravljanje roads, structures and equipment, as well as in
podacima o inventaru, odgovaranje na zahteve javnosti, performing other similar services, such as: collection and
žalbe i odgovori i sl. Plaćanja su zasnovana na tome management of inventory data, responding to requests
koliko dobro izvođači uspevaju da poštuju standarde from the public, complaints and responses, etc.
izvršenja definisane u ugovoru, a ne na količini Payments are based on how well the contactors
izvršenog posla ili pruženim uslugama. succeed in complying with the performance standards
Ugovori koji se zasnivaju na definisanom nivou defined in the contract, and not on the amount of
usluge predstavljaju naprednu vrstu ugovora koja se performed work or provided services.
uglavnom primenjuje pri ugovaranju radova održavanja i Contracts which are performance based represent
u slučaju BOT (built-operate-transfer) ugovora. Osnovni an advanced type of contract which is primarily applied
uslov kod ovih ugovora je zadovoljenje zahteva when contracting maintenance works and in the case of
korisnika, odnosno postizanje određenog nivoa usluge, BOT (build-operate-transfer) contracts. The basic
dok se plaćanje vrši preko paušalnih godišnjih ili condition with these contracts is the fulfillment of
mesečnih iznosa. Ugovori prema definisanom nivou demands of the beneficiary, i.e. achievement of certain
usluge podrazumevaju „isporučivanje“ gotovog performance level, while the payment is made as a fixed
kvalitetnog proizvoda i na izvođaču je da postigne annual or monthly amount. Performance based contracts
zahtevan kvalitet, na primer, agencija za puteve kupuje entail the „delivery“ of finished high-quality product and it
nivo usluge, a ne asfalt ili saobraćajni znak, i sl. Stoga is the contractors responsibility to achieve the required
su izbor poslova, projektovanje i isporuka odgovornost quality, for example, the roads agency purchases the
izvođača. performance level and not the asphalt or traffic sign, etc.
Ovi ugovori podrazumevaju mogućnost da se tokom Therefore, the selection of works, planning and delivery

pojedinih meseci pojavi potreba za izvođenjem veće are the responsibility of the contractor.
količine fizičkih radova, kako bi bio ispunjen zahtevan These contracts entail the possibility of carrying out a
nivo usluge, a izuzetno mala količina radova tokom larger quantity of physical works during certain months,
drugih meseci. Međutim, godišnja ili mesečna due to fulfill the required performance level, and an
nadoknada za izvođača ostaje ista, odnosno u exceptionally small quantity of works during other
ugovorenom iznosu, sve dok se drži, odnosno postiže months. However, the annual or monthly compensation
zahtevan nivo usluge. for the contractor remains the same, i.e. in the
Sve dok poštuje standarde o učinku tokom contracted amount, as long as the required performance
ugovorenog perioda izvođač ima slobodu da odlučuje o level is maintained or achieved.
sledećem: As long as the output standards are respected in the
− šta da se uradi; contracted period, the contractor is free to decide on the
− kada da se uradi; following:
− kako da se uradi; − what to do;
− gde da se uradi; − when to do it;
− da sam uradi fizičke poslove ili da prepusti − how to do it;
podizvođaču (sa odgovarajućim ograničenjima). − where to do it;
Stoga je izbor i primena tehnologija i potraga za − to carry out physical operations itself or to hire a
inovativnim materijalima, procesima i načinima subcontractor (with the proper limitations).
upravljanja u potpunosti na izvođaču. Ovim se na This means that the selection and application of
izvođača prenosi veći rizik u odnosu na tradicionalne technology and the pursuit for innovative materials,
ugovore, ali se u isto vreme otvaraju prilike za povećanje processes and methods of management are completely
zarade tamo gde poboljšanja efikasnosti projekata, up to the contractor. This transfers a larger amount of
procesa, tehnologije ili načina upravljanja omogućavaju risk onto the contractor in relation to traditional contracts,
smanjenje troškova povezanih sa postizanjem određenih but at the same time provides the possibility for
standarda izvršenja [8]. increased earning where improved efficiency in projects,
Osnovni ciljevi primene ugovora prema definisanom processes, technologies or methods of management
nivou usluge prilikom izvođenja radova na održavanju facilitate decreased expenses related to the
puteva su: achievement of certain performance standards [8].
− preuzimanje upravljanja imovinom kod održavanja The primary goals for using performance based
i rehabilitacije puteva od strane izvođača; contracts when conducting road maintenance works are:
− postizanje veće produktivnosti kroz poboljšano − asset management in road maintenance and
finansiranje i programiranje održavanja i rehabilitacije rehabilitation is taken over by the contractor;
puteva; − achieving greater productivity through improved
− smanjenje troškova održavanja kroz primenu financing and programming of road maintenance and
efikasnih tehnologija i radnih procedura; rehabilitation;
− smanjenje troškova životnog ciklusa kroz − decreased maintenance expenses through the
inovativna rešenja; application of efficient technologies and work
− održanje povoljnih uslova bezbednosti za procedures;
korisnike sa minimumom poremećaja; − decreased expenses over the life cycle through
− transparentnost za korisnike puteva, agencije za innovative solutions;
puteve i izvođače u pogledu uslova pod kojima se putevi − maintaining suitable safety conditions for users
moraju održavati; with minimal disturbances;
− poboljšanje kontrole i uspostavljanje standarda − transparency for road users, agency for roads and
kvaliteta; contractors in the sense of the conditions under which
− poboljšanje opštih uslova na putevima. roads must be maintained;
Opseg ugovora podrazumeva obezbeđivanje − improved control and implementation of quality
sledećih usluga i radova: standards;
− pregled i praćenje stanja imovine; − improved general conditions on roads.
− redovno i periodično održavanje; The scope of the agreement entails that the following
− rekonstrukcija i rehabilitacija; services and works should be provided:
− odgovori na hitne situacije; − review and monitoring of the asset condition;
− odnosi prema korisnicima; − regular and periodic maintenance;
− prikupljanje i održavanje podataka o putnom − reconstruction and rehabilitation;
inventaru. − responding to emergency situations;
Primena ove vrste ugovora predstavlja značajnu − relations with beneficiaries;
promenu i izazov za industriju puteva, izvođače i − collecting and maintaining data on transportation
agencije za puteve. Ovo predstavlja temeljni pomak u inventory.
odnosu na postojeći način obavljanja poslova The use of this type of contract represents a
održavanja i rehabilitacije, uključujući i značajan prenos significant change and challenge for the roads industry,
rizika na privatan sektor. Izvođač mora da pretpostavi contractors and roads agency. This is a fundamental
veliki broj rizika koji su tradicionalno na strani agencije shift in relation to the current method of conducting
za puteve i prihvati one rizike koji su uključeni u fiksnu maintenance and rehabilitation works and includes a
cenu po ugovoru, uz moguću opasnost od previda. significant transfer of risk towards the private sector. The
Primeri rizika dodeljeni izvođaču su oni kod kojih dolazi contractor should assume a large number of risks which

do rasta troškova zbog nestabilnih uslova poslovanja, traditionally belong to the roads agency and accept the
izbor tretmana kolovoza, povećan obim saobraćaja, risks which go along with the fixed price according to the
povećanje osovinskog opterećenja, troškovi svakog contract, as well as the possible danger of oversights.
ponovnog posla od kojeg se zahteva da ispuni utvrđene Examples of the risks transferred to the contractor are
standarde i sl. those which entail increased expenses due to unstable
Organizacija održavanja puteva koja se zasniva na working conditions, selection of carriageway treatment,
definisanom nivou usluge se razlikuje od klasičnog increased traffic volume, increased axle load, expenses
načina ugovaranja radova održavanja puteva. Osnovne of each repeated job which is required to fulfill the
razlike se ogledaju u: established standards, etc.
− uvođenju pozicija radova koje se nude i plaćaju The organization of road maintenance which is
paušalno; performance based differs from the traditional method
− definisanju kategorije održavanja; for contracting road maintenance works. The basic
− primeni kaznenih poena; differences are reflected in:
− primeni sistema za praćenje vremenskih prilika u − introduction of works which are provided and paid
okviru zimskog održavanja puteva; for at a fixed rate;
− sopstvenoj kontroli izvođača radova (uvođenje − defining the category of maintenance;
jedinice za internu kontrolu radova). − application of penalty points;
− application of a system for monitoring weather
conditions within the framework of winter road
maintenance;
− internal control of the contractor (implementing a
unit for internal control of works).
3.1 Parametri intervencije 3.1 Trigger levels
Ovakva vrsta ugovora, može da obuhvati sve This type of contract may comprise all works based
pozicije radova zasnovane na ispunjenju odgovarajućeg on the fulfillment of the proper performance level or a
nivoa usluge ili kombinaciju sa pozicijama radova koje combination of works which are measured and paid for
se mere i plaćaju u odnosu na dogovorenu cenu po in accordance with the agreed price per individual work
pojedinim pozicijama radova („klasični“ ugovori po („classic“ unit price contracts). The term „works“ is
jediničnim cenama). Pojam „radovi“ se menja pojmom replaced by the term „performance“, where performance
„usluga“, pri čemu usluga označava sve intervencije na signifies all interventions on the road (works) and all the
putu (radove) i sve aktivnosti na upravljanju i oceni activities related to the management and evaluation of
stanja puteva koje moraju da se izvrše kako bi se roads condition which must be conducted in order to
dostigao i održao propisan standard izvršenja iskazan achieve and maintain the prescribed performance
definisanim nivoom usluge. Izvođač izvršava radove u standard defined by the performance level. The
skladu sa standardima definisanim kroz tehničke uslove i contractor performs works in accordance with the
pruža uslugu održavanja radi dostizanja i očuvanja standards defined through the technical conditions and
takvog stanja puteva koje obezbeđuje ugovoren nivo provides maintenance services for the purpose of
usluge. achieving and maintaining the condition of roads
Ugovori definišu kratko- i dugoročne standarde ili provided by the contracted performance level.
ishode koje izvođač mora da ispuni. Oni takođe navode The contracts define the short-term and long-term
minimum tehničkih standarda koji izvođač mora da standards or results which the contractor must fulfill.
primeni, iako izvođač ima mogućnost da predloži They also state the minimum technical standard which
alternativne i inovativne pristupe za postizanje the contractor must apply, although the contractor does
zahtevanih rezultata. Izvođač mora da obezbediti have the ability to propose alternative and innovative
zahtevan standard održavanja tokom čitave godine za approaches for achieving the required results. The con-
svaku poziciju radova. tractor must provide the required standard for mainte-
Dve ključne specifikacije izvršenja su parametri za nance throughout the entire year for each work item.
intervenciju kod održavanja puteva i stanje imovine [1]. The two key performance specifications are the
Parametri intervencije određuju stepen dozvoljenih trigger levels for road maintenance and the asset
nedostataka u pogledu veličine, intenziteta i vremena condition [1].
odgovora na pojavu nedostataka, a izvođač treba da The trigger levels determine the degree of allowed
koriguje nedostatke u okviru ovih parametara. Oni se deficiencies in the sense of size, intensity and response
obično odnose na kratkoročne zahteve održavanja kao time to the appearance of deficiencies and the contractor
što su popravke udarnih rupa, kolotraga, loma ivice must correct deficiencies within the framework of these
kolovoza, zamene ili popravke znakova, itd. Priroda parameters. They normally relate to the short-term
parametara intervencije u okviru ove vrste ugovora maintenance requirements such as repairing potholes,
zahteva od izvođača da razvije sistem upravljanja rutting, edge breaks, replacing or repairing signs, etc.
održavanjem da bi upravljao nedostacima. The nature of the trigger levels within the framework of
Stanje imovine je kriva kumulativne distribucije this type of contract requires the contractor to develop a
putem koje se definišu dugoročni ciljevi stanja kolovoza maintenance management system to manage
koje izvođač treba da ispuni tokom trajanja ugovora, kao deficiencies.
standard kvaliteta koji se mora dostići u momentu isteka The asset condition is a line of cumulative

ugovora. Stanje imovine mora da bude utvrđeno za distribution which defines the long-term goals of the
svaku pojedinačnu putnu deonicu ili putni pravac, a carriageway condition which the contractor has to fulfill
utvrđuje se za ravnost, kolotrage, teksturu površine, for the duration of the contract, as the standard of quality
otpor klizanju i preostali životni vek kolovoza. which has to be achieved at the moment when the
Veoma je važno da parametri intervencije pokrivaju contract expires. The asset condition has to be
sve aspekte ugovora i da prihvate činjenicu da različiti established for each individual section of the road or
putevi u okviru ugovorenog područja mogu da zahtevaju direction which entails the roughness, rutting, surface
različite nivoe usluga. Pri određivanju mera, različiti texture, skid resistance and the remaining life of the
kriterijumi, kako tehnički, tako i praktični, moraju pažljivo carriageway.
da se razmotre: It is very important that the trigger levels cover all
− obim i struktura saobraćaja; aspects of the contract and to accept the fact that
− urbani i ruralni/vangradski putevi; various roads within the contracted area may require
− ravan, brdovit ili planinski teren; various performance levels. When specifying the
− kvalitet i tip posteljice; measures, various criteria, both technical as well as
− kvalitet materijala koji su na raspolaganju; practical, must be carefully considered:
− kapaciteti raspoloživih izvođača; − volume and structure of traffic;
− ekološka ograničenja, kao što su zaštićena − urban and rural roads;
područja, parkovi, rezervati šuma, itd. − flat, hilly or mountainous terrain;
Međutim, verovatno najvažniji kriterijum je pitanje koji − quality and type of substructure;
nivo usluge se može priuštiti i ekonomski opravdati za − quality of materials which are available;
put, što zahteva veoma široku i preciznu analizu. − capacities of available contractors;
Ugovor prema definisanom nivou usluge traži od − environmental limitations, such as protected
izvođača radova da poseduje visoke kvalitete areas, parks, forest reserves, etc.
rukovođenja. U ovom slučaju „rukovođenje” However, the most important issue is what
podrazumeva sposobnost i mogućnost definisanja performance level can be acquired and economically
optimalnog i pravovremenog izvršenja fizičkih justified for the road, which requires a very broad and
intervencija u kratko-, srednje- i dugoročnom razdoblju, precise analysis.
što bi bila garancija da putevi ostanu iznad dogovorenog A performance based contract requires the
nivoa kvaliteta pružanja usluga, odnosno u okviru i contractor to possess high-quality managerial skills. In
granicama koje postavljaju lokalni propisi, tehnički uslovi this case „managerial skills” encompasses the capability
i uslovi za izvršenje posla, zahtevi za zaštitu životne and ability to define the optimum and timely performance
sredine i propisi iz socijalne sfere. of physical intervention in the short, middle and long
Praćenje izvršenja je ključno za uspeh ugovorenog term, which would be a guarantee that the roads remain
održavanja puteva. Odgovarajuće procedure kontrole, above the agreed level of quality for the provided
kao i kazne za nepridržavanje, moraju da budu dobro performance, meaning within the framework and
definisane u ugovoru, a generalno se razlikuju po boundaries established by local regulations, technical
pojedinim ugovorima u zavisnosti od lokalnih conditions and the conditions for executing the job,
ograničenja. environmental protection requirements and regulations
Pošto je izvođač preuzeo odgovornost za kontrolu from the social sphere.
kvaliteta, u svom interesu, agencija za puteve u Performance monitoring is vital to the success of the
određenoj meri štedi na troškovima nadzora i kontrole contracted road maintenance. The proper control
izvršenja ugovora. procedures, as well penalties for violations, has to be
Iskustvo pokazuje da korisnici puteva igraju važnu well defined within the contract, and generally differ
ulogu u kontrolisanju koliko se izvođač pridržava according to individual contracts depending on local
vizuelnih standarda izvršenja, kao što je postojanje rupa, limitations.
stanje sistema za odvodnjavanje, prepreke na putu, sve Because the contractor has assumed responsibility
dok su korisnici upoznati po kom standardu put treba da for quality control, in its own interest, the roads agency
se održava. U tom smislu, izvođač ima obavezu da saves a certain amount on expenses for monitoring and
postavi znakove uz put gde se mogu pročitati podaci kao control of the execution of the contract.
što su, ime i adresa izvođača, telefonski brojevi i naziv Experience shows that road users play a vital role in
odgovorne agencije za puteve. controlling how well the contractor respects the visual
performance standards, such as the existence of
potholes, condition of the water drainage system,
obstructions on the road, as long as the users are
familiar with the standard which the road must meet. In
that sense, the contractor has the obligation to place
signs along the road which contain information such as
the name and address of the contractor, telephone
numbers and the name of the responsible roads agency.
4 KLJUČNI POKAZATELJI IZVRŠENJA 4 KEY PERFORMANCE INDICATORS
Ugovori prema definisanom nivou usluge moraju da Performance based contracts should facilitate the
obezbede provođenje merenja određenog obima ključnih measurement of a certain scope of key performance

pokazatelja izvršenja da bi se utvrdio stepen izvršenja indicators in order to determine the degree of
izvođača u određenim područjima, kao i radi utvrđivanja performance of the contractor in certain areas, as well as
plaćanja prema izvođaču u odnosu na učinak. Izvođač for the purpose of determining payment to the contractor
može da primi „bonus“ plaćanje ako premaši zadate in relation to output. The contractor may receive a bonus
ciljeve, ali je moguće i odbijanje plaćanja ako izvršenje payment if it exceeds the assigned objectives, but there
ne zadovolji zahteve. is also the possibility of refusing to pay if performance
Takođe, pokazatelji izvršenja treba da budu odabrani does not fulfill the requirements.
u skladu sa ciljevima i zadacima projekta, uz uključivanje Furthermore, the performance indicators should be
i aspekta korisnika puta. Na primer, kod upravljanja selected in accordance with the objectives and tasks of
kolovozima, ciljne vrednosti za svaki pokazatelj izvršenja the project, with the inclusion of the aspect of the road
treba da odražavaju gledište korisnika. Kao ciljne users. For example, with carriageway management, the
vrednosti se mogu definisati dve vrste nivoa: željeni i target values for each performance indicator should be
kritičan nivo [9]. Osim toga, treba odrediti i kriterijume za reflected from the viewpoint of the user. Two types of
održavanje i rehabilitaciju. levels can be defined as target values: desired and
Željene nivoe nije teško definisati. Na primer, željeni critical level [9]. Aside from that, it is necessary to
nivo ravnosti i dubine kolotraga je nula (što manje, tim determine the criteria for maintenance and rehabilitation.
bolje). S druge strane, propustljivost je karakteristika The desired level is not difficult to define. For
koja je karakterisana sa „što više, tim bolje“. Pokušaj da example, the desired level of roughness and depth of
se postignu željeni nivoi zahteva ogroman budžet za rutting is zero (the smaller the better). On the other
praćenje i održavanje. hand, permeability is a characteristic which is
Kritični nivoi određuju granicu između prihvatljivog i characterized by „the bigger the better“. Attempting to
neprihvatljivog kvaliteta za korisnike puteva, i oni se reach the desired levels requires a massive budget for
teško definišu sa tehničkog aspekta. Kriterijumi za monitoring and maintenance.
održavanje/rehabilitaciju se mogu se opisati kao stanje The critical levels determine the borderline between
dovedeno do kritičnog nivoa koji dovodi do potrebe za acceptable and unacceptable quality for road users, and
izvođenjem obimnijih radova radi podizanja nivoa they are difficult to define from a technical aspect. The
bezbednosti, udobnosti, itd. criteria for maintenance/rehabilitation can be described
Definisanje odgovarajućih pokazatelja izvršenja je as a condition which has reached a critical level resulting
prilično izazovan zadatak pošto treba da zadovolji skup in the need to carry out a larger volume of works in order
suprotnih ciljeva, i to: minimizirati ukupne sistemske to raise the level of safety, comfort, etc.
troškove, uključujući dugoročne troškove očuvanja Defining the corresponding performance indicators is
puteva, mostova, saobraćaja i troškove korisnika, i a relatively challenging task because it is necessary to
pružiti korisnicima komfor i sigurnost. Uz to, da bi se fulfill a collection of opposing goals, such as: to minimize
izbegla dvoznačnost, pokazatelji izvršenja moraju da the total system expenses, including long-term expenses
budu jasno definisani i objektivno merljivi. for preserving roads, bridges, traffic and expenses for
Većina agencija za puteve koristi skup pokazatelja users, and to provide users with comfort and safety.
kojima upoređuje fizičko stanje puteva sa postavljenim Along with that, in order to avoid ambiguity, the
ciljnim vrednostima. Tipični pokazatelji izvršenja su [7, performance indicators should be clearly defined and
8]: objectively measureable.
− međunarodni indeks ravnosti (International A majority of roads agencies use a collection of
Roughness Index-IRI) koji meri ravnost površine puta što indicators which compare the physical conditions of
utiče na eksploatacione troškove vozila; roads with the established target values. Typical
− odsustvo rupa i kontrola pukotina i kolotraga kao performance indicators are [7, 8]:
faktor uticaja na bezbednost i ponašanje kolovoza; − International Roughness Index (IRI) which
− minimalna količina trenja između guma i površine measures the roughness of the road surface which
puta iz bezbednosnih razloga; affects vehicle operating costs;
− maksimalna količina taloga ili druge prepreke kod − lack of potholes and controlling cracks and rutting
sistema odvodnjavanja da bi se izbegla destrukcija as a factor which influences the safety and behavior of
putne konstrukcije; the carriageway;
− retrorefleksija znakova i oznaka iz bezbednosnih − minimum quantity of friction between tires and
razloga. road surface for safety reasons;
Obično, ugovor sadrži listu između 20 i 100 − maximum quantity of sediment or other
pokazatelja izvršenja. Međutim, manji broj dobro obstructions within the water drainage system in order to
odabranih pokazatelja teži da bude najefikasniji. avoid destruction of the road structure;
Za svaki pokazatelj izvršenja postoji vreme odgovora − retroreflection of signs and markings for safety
i često je predviđena kazna za nepridržavanje reasons.
ugovorenih rokova [7, 8]. Pokazatelji izvršenja i vreme Normally, the contract contains a list of between 20
odgovora veoma variraju od ugovora do ugovora, and 100 performance indicators. However, a smaller
odnosno u zavisnosti od toga o kojoj državi se radi i koji number of well selected indicators tend to be more
faktori se uzimaju u obzir. Pošto stanje većine puteva efficient.
uglavnom nije u skladu sa standardima izvršenja koji se For each performance indicator there is a response
definišu ugovorom, izvođaču se određuje rok za time and often a prescribed penalty for failing to abide by
unapređenje stanja puta do zahtevanog nivoa u the contracted deadlines [7, 8]. The performance
zavisnosti od specifičnih okolnosti. indicators and response times vary greatly from contract
U Tabeli 1. je dat primer kako je moguće iskoristiti to contract depending on the country to which they apply

pokazatelje izvršenja za upotrebu u kontekstu and the factors which are taken into consideration. Due
upravljanja održavanjem puteva, naročito za ugovore to the fact that the condition of a majority of roads does
prema definisanom nivou usluge. Predložena lista je not comply with the performance standards defined by
nastala detaljnom analizom iskustava širom sveta po the contract, the contractor is given a deadline by which
pitanju izvršenja takvih ugovora, kao i iz iskustva the condition of the road should be improved to the
stečenog u okviru pilot projekta za regione Mačve i required level depending on the specific circumstances.
Kolubare u Republici Srbiji [3, 4, 5], čija realizacija je Table 1. provides an example of how it is possible to
trajala četiri godine (jedini projekat ovakve vrste u utilize the performance indicators for use within the
regionu). Ovi pokazatelji se ne mogu smatrati kao context of road maintenance management, especially for
najbolji za upravljanje takvim ugovorima jer izbor najviše performance based contracts. The proposed list resulted
zavisi od karakteristika agencije koja realizuje ugovor. from a detailed analysis of experiences throughout the
Međutim, ako su odgovarajuće sprovedeni, predloženi world with the issue of execution of such contracts, as
pokazatelji imaju potencijal „dobrih pokazatelja“. well as from experience gained within the framework of
Takođe, agencija ima mogućnost da sprovede the pilot project for the regions of Mačva and Kolubara in
kompletan ugovor ili da sprovede mešovit ugovor ako se the Republic of Serbia [3, 4, 5], which was realized over
isti oceni kao pogodan za deo mreže ili za celu mrežu u a period of four years (the only project of this type in the
zavisnosti od svojih karakteristika. To znači da se deo region). These indicators cannot be considered the best
aktivnosti izvodi prema definisanom nivou usluge, a for managing such contracts because the selection
druge kao radovi održavanja zasnovani na kvantitetu. depends mostly on the characteristics of the agency
Stoga se predloženi pokazatelji mogu u određenoj meri which is realizing the contract. However, if they are
promeniti da bi se prilagodili usvojenom tipu ugovora. properly implemented, the proposed indicators have the
U Tabeli 1. se navode pokazatelji izvršenja koji se potential to be „good indicators“.
odnose samo na očuvanje imovine na putevima i Furthermore, the agency has the ability to implement
stvaranje bezbednih uslova za odvijanje saobraćaja sa the complete contract or a mixed one if the same is
detaljima o predloženom i prihvatljivom nivou, vremenu considered to be suitable for a portion of the network or
odgovora i metodi i učestalosti merenja. Ovi pokazatelji for the entire network depending on its characteristics.
obično spadaju u kategoriju operativnih (tehničkih) This means that a portion of the activities are conducted
pokazatelja „niskog“ nivoa. according to a defined performance level and another
Za razliku od toga, moguće je definisati i pokazatelje portion as maintenance works based on the quantity.
„visokog“ (strateškog) nivoa koji se koriste za poređenje The proposed indicators can be slightly altered in order
stanja putne mreže i prihvatanja tog stanja i rada to suit the adopted type of contract.
administracije od strane zainteresovanih (država, Table 1. provides the performance indicators which
korisnici, mediji, javnost, itd). Procena programa i opšteg relate only to the preservation of roads assets and
izvršenja agencije za puteve se utvrđuje pomoću ovih creation of safe traffic conditions with details on the
pokazatelja „visokog“ nivoa. Takođe, ciljevi koji bi se proposed and acceptable level, response time and
odnosili na ovu grupu pokazatelja veoma zavise od method and frequency of measurement. These
državne saobraćajne politike i politike agencije za indicators normally fall into the category of low-level
puteve, i ne mogu biti preporučeni bez dalje studije o operational (technical) indicators.
politikama, ciljevima i aktivnostima u putnom sektoru. On the contrary, it is possible to define high-level
Skup pokazatelja „visokog“ nivoa se može upotrebiti (strategic) indicators which are used to compare the
za prevazilaženje tehničkih ograničenja pokazatelja condition of the transportation network and its accep-
„niskog“ nivoa koji su obično razumljivi samo tehničkom tance and the work of the administration by interested
osoblju, odnosno inženjerima. Opšte prihvatanje i parties (government, users, media, public, etc). The
primena tehničkih pokazatelja je ograničena usled: assessment of the program and general performance of
− detaljnosti tehničkih podataka koji se mogu the roads agency is determined by using these high-
izmeriti specijalnom opremom za merenje, obično level indicators. Additionally, the objectives which would
nedostupnom u zemljama u razvoju ili u tranziciji; relate to this group of indicators depend greatly on the
− nerazumevanja od strane korisnika ili zajednice, te national transportation policy and the policy of the roads
je potrebna prezentacija na jednostavnije načine. agency, and cannot be proposed without further study of
the policies, objectives and activities within the
transportation sector.
The collection of high-level indicators can be used to
overcome the technical limitations of the low-level
indicators which are normally understandable only to
technical personnel, i.e. engineers. General acceptance
and application of technical indicators is limited due to:
− the specificity of technical data which can be
measured with special measuring equipment, normally
not available in developing countries or countries in
transition;
− the inability of users or the community to
understand them, so it is necessary to present them in a
simple manner.

Tabela 1. Predlog operativnih (tehničkih) pokazatelja „niskog“ nivoa (očuvanje puteva i bezbednost saobraćaja)
Table 1. Proposed „low-level“ operational (technical) indicators (preserving roads and traffic safety)
kategorija vreme metoda merenja učestalost

nivo usluge
puta pokazatelj tolerancija odgovora (method of merenja
(performance
(road (indicator) (tolerance) (response measurement) (frequency of
level)
category) time) measurement)
osnovni kolovoz (kolovoz i bankine) - basic carriageway (carriageway and shoulders)
nema nema 48 sati vizuelni pregled stanja-
I udarne rupe (none) (none) (hours) izvođač/nadzor dnevno
(potholes) (visual inspection of
nema 72 sata (daily)
II / km < 3 kom/km condition-
(none) (hours) contractor/supervision)
sve zatvorene 1 mesec vizuelni pregled stanja-
I < 15 %
pukotine (all closed) (month) izvođač/nadzor mesečno
(cracks) (visual inspection of (monthly)
2 meseca condition-
II < 10 % < 20 %
(months) contractor/supervision)
3 meseca snimanje stanja-
I < 10 mm < 15 mm
kolotrazi (months) profilograf šestomesečno
(rutting) 6 meseci (recording the (bi-annually)
II < 20 mm < 30 mm condition-profilograph)
(months)
< 10 cm u kolovoz < 25 cm u kolovoz
I vizuelni pregled stanja-
(< 10 cm into the (< 25 cm into the
lom ivice carriageway) carriageway) izvođač/nadzor
6 meseci šestomesečno
kolovoza (visual inspection of
(months) (bi-annually)
(edge break) < 20 cm u kolovoz < 50 cm u kolovoz condition-
II (< 20 cm into the (< 50 cm into the contractor/supervision)
carriageway) carriageway)
< 5 % nestabilizovano,
stabilizovane, ulegnuće < 5 cm
bez ulegnuća na (< 5 % unstable,
izvođač/nadzor
bankine ivici settling < 5 cm) 2 nedelje mesečno
(visual inspection of
(shoulders) (stabilized, < 10 % nestabilizovano, (weeks) (monthly)
condition-
without settling on ulegnuće < 7,5 cm
II contractor/supervision)
the edge) (< 10 % unstable,
settling < 7.5 cm)
ravnost- 6 meseci
I < 2,5 <4 snimanje stanja-
asfalt beton (months)
(roughness- profilograf godišnje
asphalt 6 meseci (recording the (annually)
II concrete) < 3,5 <5 condition-profilograph)
(months)
(IRI)
ravnost- 6 meseci
I < 3,5 < 5,5
bitumeniziran (months) snimanje stanja-
i materijali profilograf godišnje
(roughness- (recording the (annually)
bitumenized 6 meseci
II < 4,5 <6 condition-profilograph)
materials) (months)
(IRI)
deformacije i vizuelni pregled stanja-
ulegnuća izvođač/nadzor
6 meseci mesečno
I/II (deformation < 2,5 cm < 5 cm (visual inspection of
(months) (monthly)
s and condition-
settling) contractor/supervision)
vizuelni pregled stanja-
čupanje izvođač/nadzor
6 meseci tromesečno
I/II agregata < 10 % < 20 % (visual inspection of
(months) (quarterly)
(raveling) condition-
contractor/supervision)
izlučivanje izvođač/nadzor
nema 6 meseci tromesečno
I/II bitumena <5% (visual inspection of
(none) (months) (quarterly)
(bleeding) condition-

nivo usluge
(performance
level)
snimanje stanja-klatno
otpor klizanju za merenje trenja
6 meseci šestomesečno
I/II (skid > 50 > 45 (recording the
(months) (bi-annually)
resistance) condition-pendulum for
measuring friction)
bez lomova
opasnih po
lom kolovoza izvođač/nadzor
saobraćaj 1 kom/10 km dnevno
I/II (pavement 6 sati (hours) (visual inspection of
(no failures which (1 per 10 km) (daily)
failure) condition-
are dangerous for
traffic)
čvrstoća/nosi
snimanje stanja-
I vost < 250/1000 mm < 400/1000 mm deflektometar sa
(centralna
6 meseci padajućim teretom godišnje
defleksija)
(months) (recording the (annually)
(strength/cap
condition-falling weight
II acity-central < 350/1000 mm < 500/1000 mm
deflectometer)
deflection))
snimanje stanja-
deflektometar sa
preostali vek
1 godina padajućim teretom godišnje
I/II (remaining > 10 >5
(year) (recording the (annually)
life)
condition-falling weight
deflectometer)
1 godina snimanje stanja-
I ograničenje <5% < 10 % deflektometar sa
(year)
opterećenja padajućim teretom godišnje
(limiting of (recording the (annually)
load) 1 godina condition-falling weight
II < 10 % < 25 %
(year) deflectometer)
šljunkoviti i makadamski putevi (gravel and macadam roads)
pregled stanja-
brzina vožnje izvođač/nadzor
1 mesec tromesečno
I/II (speed of > 40 km/h > 25 km/h (visual inspection of
(month) (quarterly)
travel) condition-
udarne rupe izvođač/nadzor
nema 1 nedelja mesečno
I/II (potholes) / < 10 kom/km (visual inspection of
(none) (week) (monthly)
km condition-
nije meka i blat-
njava, ne omekša- vizuelni pregled stanja-
omekšavanje
va pri vlaženju izvođač/nadzor
površine 1 mesec mesečno
I/II (not soft and - (visual inspection of
(softening of (month) (monthly)
muddy, no condition-
surface)
softening with contractor/supervision)
moisturing)
izvođač/nadzor
bankine stabilizovana < 10 % nestabilizovano 1 nedelja mesečno
I/II (visual inspection of
(shoulders) (stabilized) (< 10 % unstable) (week) (monthly)
condition-
nasipi i kosine (Embankments and slopes)
stabilizovana, bez
stanje klizanja ili
izvođač/nadzor
površine odlamanja lokalna, mala erozija 1 nedelja nedeljno
(surface (stabilized, no (local, small erosion) (week) (weekly)
condition-
condition) sliding or breaking
off)

nivo usluge
(performance
level)
< 1 m3 nanosa ili
bez nanosa i vizuelni pregled stanja-
prosutog materijala na
prosutog izvođač/nadzor
nanosi bankinama ili bermama 1 nedelja nedeljno
I/II materijala (visual inspection of
(deposits) (< 1 m3 of deposits or (week) (weekly)
(no deposits or condition-
spilled materials on
spilled materials) contractor/supervision)
shoulders or berms)
objekti (sructures)
bezbedno i bez
prepreka,
omogućen < 10 % ograničenja u
slobodan protok vodenom toku ili
izvođač/nadzor
prepreka vode ili saobraćajnom profilu 1 nedelja nedeljno
(obstructions) saobraćaja (< 10 % limitation in (week) (weekly)
condition-
(safe and without water flow or road traffic
obstructions, free surfaces)
flow of water or
traffic enabled)
bez oštećenja i
izvođač/nadzor
stanje deformacija 2 nedelje mesečno
I/II - (visual inspection of
(condition) (no damage or (weeks) (monthly)
condition-
deformation)
pregled stanja-
ograničenja nema ograničenja 6 meseci konstruktivni inženjer šestomesečno
I/II < 10 %
(limitations) (no limitations) (months) (inspection of condition- (bi-annually)
structural engineer)
propusti (culverts)
bezbedno i bez < 10 % ograničenja u
izvođač/nadzor
vodeni tok prepreka vodenom toku 1 nedelja nedeljno
(water flow) (safe and without (< 10 % limitations in (week) (weekly)
condition-
obstructions) water flow)
bez oštećenja i
stanje deformacija 2 nedelje vizuelni pregled stanja- mesečno
I/II -
(condition) (no damage or (months) izvođač/nadzor (monthly)
deformation)
elementi za odvodnjavanje (rigoli, kanali i drenaže) - water drainage elements (gutters, channels and drains)
normalan
proprečni poprečni presek, < 5 % dužine ispod
izvođač/nadzor
presek bez prepreka nivoa usluge 1 nedelja nedeljno
(cross (normal cross (< 5 % of length below (week) (weekly)
condition-
section) section, no the performance level)
obstructions)
položaj
obloženih
kanala i
izvođač/nadzor
rigola sleganje (settling) sleganje < 4 cm 1 mesec tromesečno
(position of < 2 cm (settling < 4 cm) (month) (quarterly)
condition-
coated
channels and
gutters)
znakovi (signs)
kompletni, vizuelni pregled stanja-
< 5 % ispod nivoa
pravilno izvođač/nadzor
postavljanje usluge dnevno
I/II postavljeni 6 sati (hours) (visual inspection of
(placement) (< 5 % below the (daily)
(complete, condition-
performance level)
properly placed) contractor/supervision)

nivo usluge
(performance
level)
< 5 % ispod nivoa
čisti i vidljivi izvođač/nadzor
stanje usluge dnevno
I/II (clean and visible) 6 sati (hours) (visual inspection of
(condition) (< 5 % below the (daily)
condition-
performance level)
< 25 % oznake ispod
izvođač/nadzor
čitljivost čitljivo nivoa usluge 48 sati dnevno
(readability) (readable) (< 25 % of signs below (hours) (daily)
condition-
the performance level)
horizontalna signalizacija (horizontal signalization)
kompletna i < 10 % ispod nivoa
izvođač/nadzor
stanje vidljiva usluge 1 nedelja mesečno
(condition) (complete and (< 10 % below the (week) (monthly)
condition-
visible) performance level)
< 10 % ispod nivoa pregled stanja-
refleksivnost 2 usluge 1 mesec retroreflektometar tromesečno
I/II > 100 mcd/lx/m
(reflection) (< 10 % below the (month) (inspection of condition- (quarterly)
performance level) retroreflectometer)
oprema puta (road equipment)
kompletna, vizuelni pregled stanja-
< 5 % ispod nivoa
pravilno izvođač/nadzor
postavljanje usluge 1 nedelja nedeljno
I/II postavljena (visual inspection of
(placement) (< 5 % below the (week) (weekly)
(complete, condition-
performance level)
properly placed) contractor/supervision)
< 5 % ispod nivoa
izvođač/nadzor
stanje čista i vidljiva usluge 24 sata nedeljno
(condition) (clean and visible) (< 5 % below the (hours) (weekly)
condition-
performance level)
putni pojas (roadside area)
vegatacija do
3 m od ivice
kolovoza samo travnati
visina trave < 15 cm izvođač/nadzor
(vegetation pokrivač 1 nedelja nedeljno
I/II (height of grass < 15 (visual inspection of
up to 3 m (exclusively grass (week) (weekly)
cm) condition-
from the covering)
edge of the
carriageway)
travnati pokrivač i
žbunje do visine vizuelni pregled stanja-
vegetacija na visina trave i žbunja
od 50 cm izvođač/nadzor
kosinama (height of grass and 1 nedelja nedeljno
I/II (grass covering (visual inspection of
(vegetation shrubbery) (week) (weekly)
and shrubbery up condition-
on slopes) <1m
to a height of 50 contractor/supervision)
cm)
bez smeća,
strani nanosa i mrtvih
izvođač/nadzor
elementi životinja 48 sati nedeljno
I/II - (visual inspection of
(foreign (no garbage, (hours) (weekly)
condition-
elements) deposits or dead
animals)
preglednost (visibility)
izvođač/nadzor
preglednost bez prepreka 1 nedelja mesečno
I/II min 200 m (visual inspection of
(visibility) (no obstructions) (week) (monthly)
condition-

nivo usluge
(performance
level)
vertikalna
izvođač/nadzor
ograničenja bez prepreka 72 sata mesečno
I/II min 5 m (visual inspection of
(vertical (no obstructions) (hours) (monthly)
condition-
limitations)
zimsko održavanje (Winter maintenance)
< 5 cm taloženja na
saobraćajnim trakama i
< 10 cm na ostalim vizuelni pregled stanja-
taloženje
I trakama 2 sata (hours) izvođač/nadzor dva puta
snega bez taloženja
(< 5 cm of depositing on (visual inspection of dnevno (two
(snow (no deposits)
traffic lanes and < 10 cm condition- times daily)
deposits)
on other lanes) contractor/supervision)
< 10 cm taloženja
II 8 sati (hours)
(< 10 cm of depositing)
kompletno kompletno uklanjanje sa
I uklanjanje sa svih svih saobraćajnih traka 2 dana (days)
uklanjanje saobraćajnih traka (complete removal from
all traffic lanes) izvođač/nadzor
snega i bankina dnevno
(visual inspection of
(snow (complete kompletno uklanjanje na (daily)
condition-
removal) removal from all širini od 5 m
II 4 dana (days) contractor/supervision)
traffic lanes and (complete removal with
shoulders) a width of 5 m)
potpuno trajanje gubitka trenja
uspostavljeno (duration of friction loss)
izvođač/nadzor tri puta dnevno
kontrola leda trenje < 1 hour odmah
(visual inspection of (three times
(ice control) (complete trajanje gubitka trenja (immediately)
condition- daily)
II establishment of (duration of friction loss) contractor/supervision)
friction) < 3 hours
aktiviran plan
odgovor na potrage i
pregled stanja-
snežne spašavanja i
odmah izvođač/nadzor
I/II lavine započeto čišćenje - -
(immediately) (inspection of condition-
(response to (activated search
avalanches) and rescue plan,
cleaning initiated)
svi privremeni
bez vizuelni pregled stanja-
znaci postavljeni i
iznenađenja izvođač/nadzor
vidljivi odmah dnevno
I/II za vozače - (visual inspection of
(all temporary (immediately) (daily)
(no surprises condition-
signs placed and
for drivers) contractor/supervision)
visible)
ažuriranje baze podataka (database update)
obezbeđenje dostavljena
kontrola baze podataka
informacija informacija 3 meseca mesečno
I/II - (verification of the
(securing (information (months) (monthly)
database)
information) delivered)

5 PREDLOG POKAZATELJA IZVRŠENJA ZA 5 PROPOSED PERFORMANCE INDICATORS FOR
REGION THE REGION
Prvi ugovori za održavanje puteva prema The first performance based maintenance contracts
definisanom nivou usluge su, osim u razvijenim were introduced in the countries of South America and
zemljama zapadne Evrope sa naprednim sistemima Africa [7, 8] besides the developed countries of Western
upravljanja održavanjem puteva, počeli da se primenjuju Europe with advanced road maintenance management
u zemljama južne Amerike i Afrike [7, 8]. U regionu se systems. The example of application of this type of
ističe primer primene ove vrste ugovora u Republici contract in the Republic of Serbia is emphasized in the
Srbiji. Ovaj primer je interesantan usled činjenice da je region. This example is interesting due to the fact that
Republika Srbija zemlja sa praktično podjednakim the Republic of Serbia is a country with practically equal
iskustvom u putnoj privredi kao i većina zemalja bivše experience in the transportation sector as a majority of
Jugoslavije, i sličnom praksom izvršavanja aktivnosti the countries of the former Yugoslavia, and similar
održavanja puteva. practice in the performance of road maintenance
U ovom trenutku, Republika Srbija ima iskustvo u activities.
ugovorima na bazi definisanog nivoa usluge dugo četiri Currently, the Republic of Serbia has a four year long
godine u okviru regiona Mačve i Kolubare dok se kod experience in performance based contracts within the
drugih regija održavanje i dalje ugovara na klasičan regions of Mačva and Kolubara while in the other
način [4, 5]. Specifičnost ove vrste ugovora je da je regions maintenance is contracted in the traditional
sačinjen kao kombinacija tradicionalnog načina manner [4, 5]. The specificity of this type of contract is
izvođenja radova redovnog održavanja za jedan manji that it is composed as a combination of the traditional
broj pozicija, dok je većina ugovorena prema method of conducting regular maintenance works for a
definisanom nivou usluge. Zimsko održavanje puteva je smaller number of items, while the majority is contracted
u kompletu ugovoreno prema definisanom nivou usluga. according to the defined performance level. Winter road
Na osnovu analize iskustava širom sveta, kao i na maintenance is contracted completely according to a
osnovu iskustva Republike Srbije, može se doneti defined performance level.
zaključak da se većina pogodnih pokazatelja izvršenja Based on the worldwide experience analyses as well
(Tabela 2) može pratiti u okviru konteksta ugovora as on the experience in the Republic of Serbia, the
prema definisanom nivou usluge, bez velikih napora, i u conclusion is that a majority of suitable performance
okviru redovnih aktivnosti izvođača i nadzora. Predloženi indicators (Table 2) can be monitored within the
pokazatelji izvršenja se uglavnom mogu utvrditi framework of the context of a performance based
vizuelnim pregledom kolovoza i drugih elemenata puta. contract, without great effort, and within the framework of
Lista ne sadrži pokazatelje izvršenja koji se moraju the regular activities of the contractor and supervisory
utvrditi specijalnom opremom, kao što su profilograf, service. The proposed performance indicators are
deflektometar i sl. Međutim, ovim se ne ograničava mostly determined by visual review of the carriageway
agencija za puteve, kao upravljač putnom mrežom, da and other elements of the road. The list lacks
prati sve predložene pokazatelje izvršenja (Tabela 1) i performance indicators which should be determined
tako vrednuje izvršenje izvođača u obezbeđivanju nivoa using special equipment such as a profilograph,
usluge. deflectometer, etc. However, this does not limit the roads
Napor koji će agencije za puteve morati da načine agency, as the manager of the transportation network,
kako bi efikasno i efektivno pripremile i realizovale ove from monitoring all proposed performance indicators
ugovore je utvrđivanje odgovarajućih početnih (Table 1) and evaluating the performance of the
pokazatelja stanja, na osnovu kojih bi se planirala i contractor in providing the level of service.
realizovala intervencija, pratila realizacija i utvrđivao The effort which the agency for roads should put
postignut nivo usluge na putevima. Većina agencija za forth in order to efficiently and effectively prepare and
puteve u regionu poseduje baze podataka o putevima u realize the terms of the contracts determins the proper
njihovoj nadležnosti, sa različitim presecima stanja, tako initial indicators of the condition on the basis of which
da za pojedine treba obaviti njihovo ažuriranje da bi se intervention would be planned and realized, realization
utvrdilo početno stanje. Ova aktivnost u određenoj meri monitored and the achieved level of performance on the
može predstavljati otežavajuću okolnost pošto zahteva roads would be determined. A majority of roads
značajno angažovanje novčanih sredstava, ljudskih agencies within the region have a road database in their
resursa i vremena. Međutim, kako bi se ugovor responsibility, with various cross sections of the
kvalitetno pripremio i da bi ponuđači i upravljači imali condition, so it may be necessary to update some to
dobru osnovu za pripremu ponude, izvođenje radova i determine the initial condition. This activity, to a certain
upravljanje realizacijom ugovora, ova aktivnost se mora extent, may represent an impending circumstance
pravovremeno, pouzdano i detaljno realizovati. because it requires a significant commitment of
monetary resources, human resources and time.
However, in order to make a high quality contract and
good basis for preparing bids, conducting works and
managing the realization of the contract, this activity
should be realized in a timely, reliable and detailed
manner.

Tabela 2. Osnovni pokazatelji izvršenja za region
Table 2. Basic performance indicators for the region
grupa (group) pokazatelj (indicator)

1. udarne rupe/km (potholes/km)
2. pukotine (cracks)
3. kolotrazi (samo identifikacija)
(rutting (identification only))
osnovni kolovoz (kolovoz i bankina)
4. lom ivice kolovoza (edge break)
(basic carriageway
5. bankine (shoulders)
(carriageway and shoulders))
6. deformacije i ulegnuća (deformation and settling)
7. čupanje agregata (raveling)
8. izlučivanje bitumena (bleeding)
9. lom kolovoza (pavement failure)
10. brzina vožnje (speed of travel)
šljunkoviti i makadamski putevi 11. rupe/km (potholes/km)
(gravel and macadam roads) 12. omekšavanje površine (softening of the surface)
13. bankine (shoulders)
nasipi i kosine 14. erozija površine (surface erosion)
(embankments and slopes) 15. nanosi (deposits)
objekti 16. prepreka (obstructions)
(structures) 17. stanje (condition)
propusti 18. vodeni tok (water flow)
(culverts) 19. stanje (condition)
elementi za odvodnjavanje
(rigoli, kanali i drenaže) 20. poprečni presek (cross section)
(water drainage elements 21. položaj kanala i rigola (position of channels and gutters)
(gutters, channels and drains))
22. postavljanje (placement)
znakovi
23. stanje (condition)
(signs)
24. čitljivost (readability)
horizontalna signalizacija
25. stanje (condition)
(horizontal signalization)
oprema puta 26. postavljanje (placement)
(road equipment) 27. stanje (condition)
28. vegetacija do 3 m od ivice kolovoza
putni pojas (vegetation up to 3 m from the edge of carriageway)
(roadside area) 29. vegetacija na kosinama (vegetation on slopes)
30. strani elementi (foreign elements)
preglednost 31. daljina preglednosti (visibility distance)
(visibility) 32. vertikalna ograničenja (vertical limitations)
33. taloženje snega (snow deposits)
34. uklanjanje snega (snow removal)
zimsko održavanje
35. kontrola leda (ice control)
(winter maintenance)
36. odgovor na snežne lavine (response to avalanches)
37. bez iznenađenja za vozače (no surprises for drivers)
ažuriranje baze podataka
38. obezbeđenje informacija (securing information)
(database update)
6 ZAKLJUČAK 6 CONCLUSION
Danas se upravljanje putevima uglavnom zasniva na Today management of roads is mainly based on the
ciljevima i analizi rezutata. Bilo kakvo unapređenje u objectives and results analysis. Any advancement in
rezultatima zahteva naknadnu i odgovarajuću ocenu. results requires compensation and proper evaluation.
Najčešće korišćena tehnika za vrednovanje je poređenje The most commonly used technique for evaluation is to
rezultata dobijenih tokom različitih vremenskih perioda, a compare the results obtained during various time
odgovarajući pokazatelji izvršenja upravo tu nalaze svoju periods, and thus, proper performance indicators find full
punu primenu. use of this purpose.

Primarni zadatak pokazatelja izvršenja je The primary task of performance indicators is to
podržavanje donosilaca odluka na svim nivoima provide support to decision makers at all levels of road
upravljanja putevima, čime se obezbeđuje efikasnost management which ensures efficiency in the activities
aktivnosti i najbolje iskorišćavaju javni resursi. Povratna which are conducted and the best use of public
informacija o stvarnom učinku može da utiče na ciljeve resources. Feedback information on the actual output
agencije, kao i na buduće odluke po pitanju raspodele i may have an influence on the objectives of the agency,
korišćenja resursa. as well as on future decisions with regards to distribution
Ugovori o održavanju puteva prema definisanom and utilization of resources.
nivou usluge se sve više primenjuju u svetu, uz Performance based maintenance contracts are used
postizanje značajnih rezultata u smislu stanja putne worldwide with significant results in the sense of the
mreže, obezbeđenja odgovarajućih uslova za odvijanje condition of the transportation network, providing the
saobraćaja i višeg nivoa bezbednosti saobraćaja, kao i proper conditions for traffic and a higher level of traffic
ušteda materijalnih i finansijskih resursa. safety, as well as savings in material and financial
Složenost ugovora prema definisanom nivou usluge, resources.
posebno u pogledu pokazatelja, stanja kolovozne The complexity of performance based contracts,
površine i trajanja ugovora, treba da bude zasnovana na especially in the sense of indicators, carriageway
prethodnom iskustvu kod ugovaranja održavanja puteva, surface condition and duration of the contract should be
na sposobnosti agencije za puteve da pripremi i prati based on previous experience in road maintenance
takve ugovore i kvalifikacijama lokalnih izvođača u contracting, on the capabilities of the roads agency to
pogledu upravljanja ovim novim tipom ugovora o prepare and monitor these contracts and the qualifi-
održavanju puteva. Postepen pristup sa kraćim cations of local contractors in the sense of managing this
ugovorima i ograničenim skupom pokazatelja koji bi se new type of road maintenance contract. A gradual
odnosili na kontrolu udarnih rupa i pukotina i čišćenje approach with shorter contracts and limited groups of
sistema za odvodnjavanje, se preporučuje u onim indicators which would relate to control of potholes and
situacijama kada postoji relativno malo iskustvo u cracks and cleaning of the water drainage system is
ugovaranju radova održavanja. recommended in situations when there is a relatively low
Primarna prednost ugovaranja održavanja puteva level of experience with road maintenance contracting.
prema pokazateljima izvršenja je potencijal u smanjenju The primary advantage of contracting road
troškova održavanja i poboljšanju stanja puteva. Druga maintenance according to performance indicators is the
važna prednost je ta što korisnici tačno znaju kakvo potential for decreased expenses for maintenance and
stanje na putevima očekuju i traže. Međutim, nedovoljno improved road condition. Another important advantage is
sprovođenje ove šeme može da izazove neželjene that users know exactly what kind of condition to expect
efekte. and demand on the roads. However, insufficient
Odgovarajuće praćenje izvršenja i stroga primena implementation of this model can cause adverse effects.
kazni za nepoštovanje ugovornih odredbi se pokazalo The proper monitoring of performance and strict use
kao izuzetno važno sredstvo za postizanje uspeha. U of penalties for disregarding the provisions of the
slučajevima da agencije za puteve nisu na odgovarajući contract are exceptionally important means for achieving
način pratile izvršenje izvođača ili ako nisu primenile success. The contractor’s performance was poor in
utvrđene kazne za nepridržavanje ugovora, izvršenje cases when the roads agencies fail to properly monitor
izvođača je bilo loše. the performance of the contractor or when they fail to
U radu je opisana problematika definisanja impose penalties for disregarding the provisions of the
konkretnih pokazatelja na kojima bi moglo da se zasniva contract.
prećenje izvršenja ugovora o održavanju puteva prema The paper deals with problems in defining real
definisanom nivou usluge. Predloženi pokazatelji indicators which could be the basis for monitoring
predstavljaju minimalan broj konkretnih elemenata koje implementation of performance based maintenance
svaki upravljač mora da prati kako bi uspešno rukovodio contract. The proposed indicators represent the
ovom vrstom ugovora. minimum number of real elements which each manager
Agencije koje su još uvek koncentrisane na has to monitor in order to successfully manage this type
pokazatelje izveštavanja, uz ilustrovanje cene i količine of contract.
obavljenih radova, moraju da pretrpe odgovarajuću Agencies that are still concentrated on reporting
transformaciju poslovanja u skladu sa dodeljenom indicators, with illustrated prices and quantities of
odgovornošću za funkcionisanje i kvalitet putne mreže i conducted works, should be changed in accordance with
radi zadovoljavanja zahteva javnosti. Iako ovi pokazatelji the distribution of responsibility for the functioning and
mogu da pokažu ekonomičnost aktivnosti i koliko je quality of the transportation network and for the purpose
agencija bila angažovana, ipak oni pružaju malo of satisfying public demand. Despite the fact that these
informacija o stepenu do kog su se resursi koristili ili do indicators can show the economical aspects of an
kog je obavljen posao doprineo efikasnosti postizanja activity and the level of involvement, they still offer very
ciljeva agencije. little information on the degree to which the resources
were utilized or to which the conducted work contributed
the effectiveness of achieving the objectives of the
agency.

7 LITERATURA
REFERENCES
[1] Engelke, T., Long term performance based road [6] Тhe performance-based management handbook,
maintenance contracts in Western Australia, Bay Volume 2: Establishing an integrated performance
Roads Exposed Conference, Rotorua, 2003. measurement system, Performance-Based
[2] Outcome based management, Guidelines for use Management Special Interest Group, USA, 2001.
in the Western Australia public sector, Western [7] Zietlow, G., Cutting costs and improving quality
Australia Department of Treasury and Finance, through performance-based road management and
Government of Western Australia, Perth, Australia, maintenance contracts, The Latin American and
2004. OECD expiriences, Senior Road Executives
[3] Pilot projekat redovnog i zimskog održavanja Programme Restructuring Road Management,
puteva Mačvanskog i Kolubarskog okruga 2004- Birmingham, UK, 2007.
2008, Priručnik za konsultantske usluge nadzora, [8] Zietlow, G., Implementing performance-based road
JP Putevi Srbije, Beograd, 2008. management and maintenance contracts in
[4] Radović, N., Performance based maintenance developing countries, An instrument of German
contracting-Priprema i ugovaranje, Seminar on technical cooperation, German Development
Road Maintenance Management, Skopje, Cooperation, Eschborn, Germany, 2004.
Macedonia, September 16-17, 2008. [9] Yoshida, T., Performance-based specification as a
[5] Subotički-Đorđević, G., Pilot projekat redovnog step to performance-based management and
odrzavanja puteva u Republici Srbiji- maintenance of pavement in Japan, 2002.
Implementacija ugovora, rezultati i naredni koraci,
Seminar on Road Maintenance Management,
Skopje, Macedonia, September 16-17, 2008.
REZIME SUMMARY
MONITORING THE IMPLEMENTATION OF

PRAĆENJE IZVRŠENJA UGOVORA O ODRŽAVANJU PERFORMANCE BASED MAINTENANCE
PUTEVA PREMA DEFINISANOM NIVOU USLUGE CONTRACTS
Igor JOKANOVIĆ Igor JOKANOVIC
Primarni zadatak pokazatelja izvršenja je pružanje The primary task of performance indicators is to
podrške donosiocima odluka na svim nivoima provide support to decision makers at all levels of road
upravljanja putevima, čime se obezbeđuju efikasne management which ensures effective work and the best
radnje i najbolje iskorišćavaju javni resursi. Ugovori use of public resources. Performance based contracts
prema definisanom nivou usluge preciziraju minimum specify the minimum conditions which the contractor
uslova koje izvođač mora da ispuni u vezi sa stanjem should fulfill in relation to the conditions of roads,
puteva, objekata i opreme, kao i u izvršenju drugih structures and equipment, as well as in performing other
sličnih usluga na putnoj mreži. Plaćanja su zasnovana similar services on the road network. Payments are
na tome koliko dobro izvođači poštuju standarde based on how well the contactors follow the performance
izvršenja definisane u ugovoru, a ne na količini standards defined in the contract, and not on the amount
izvršenog posla ili pruženim uslugama. Održavanje of performed activities or provided services.
zasnovano na definisanom nivou usluge, kao jedna od Maintenance based on the defined performance level, as
varijanti smanjenja troškova tokom životnog ciklusa puta one of the variants for decreasing expenses during the
i poboljšanja nivoa kvaliteta usluga, se u velikoj meri road life cycle and improving the quality of performance,
oslanja na praćenje izvršenja aktivnosti izvođača, kako in large part relies on the monitoring of the
od strane samih izvođača, tako i od agencija za puteve. implemetation of contractor’s activities, both by the
Ključne reči: putevi, održavanje, upravljanje contractors themselves and by the roads agencies.
održavanjem, nivo usluge, merenje izvršenja, pokazatelji Keywords: roads, maintenance, maintenance
izvršenja management, performance level, performance
measurement, performance indicators

PRIMENA POSIBILISTIČKOG POSTUPKA KOD PLANIRANJA VREMENA
REALIZACIJE GRAĐEVINSKIH PROJEKATA
APPLICATION OF POSSIBILITISTIC PROCEDURE WHEN PLANNING THE TIME FOR

COMPLETION OF CONSTRUCTION PROJECTS
Velimir DUTINA
STRUČNI RАD
Ljubo MARKOVIĆ UDK: 519.766.4:005.8 = 861
Miljan KOVAČEVIĆ
Učesnike u realizaciji građevinskih projekata The participants in the implementation of con-

(investitora i izvođače) povezuje zajednički interes u struction projects (investors and contractors) are
procesu upravljanja građevinskim projektom - uspešna connected by common interest in the process of
realizacija projekta, odnosno ostvarivanje osnovnih cilje- construction project management – the successful
va: troškovi u okviru planiranih sredstava, zadovo- implementation of a project, i.e. the accomplishment of
ljavajući kvalitet izvedenih radova i posao završen u the basic goals: the expenditures within the planned
planiranom vremenu. funds, satisfactory quality of works performed and the
Planiranje vremena izvođenja jedan je od osnovnih whole job completed on time.
zadataka upravljanja građevinskim projektima [1,8]. U Planning the time of implementation is one of the
praksi, rokovi se određuju bez posebne stručne analize, main tasks of construction project management [1,8]. In
uglavnom prema zahtevima investitora ili iskustvu sa practice, the time limits are determined without any
sličnih realizovanih projekata. Kao posledica takvog particular expert analysis, mainly either according to the
pristupa dolazi do prekoračenja planiranog vremena requirements of the investor or the experience gain at
realizacije, što u nekim slučajevima može dovesti i do completed similar projects. The consequence of such an
sudskog spora između ugovornih strana. approach is overrunning intended time of implemen-
Za planiranje vremena izvođenja projekata koriste se tation, which in some cases can lead even to legal
dva pristupa: deterministički (CPM metoda - metoda dispute between the parties of the contract.
kritičnog puta) i stohastički (PERT metoda). Two approaches are used to plan the time of project
U stohastičkom postupku primenjuje se matematička completion: deterministic (CPM or Critical Path Method)
statistika i na bazi statističkih podataka određuje se and stochastic (PERT method).
ocena i verovatnoća trajanja pojedinih aktivnosti i zavr- The stochastic procedure uses mathematical
šetka faze projekta ili projekta u celini u prethodno pred- statistics and based on statistical data the estimate is
viđenom ili ugovorenom roku. Pored ocene verovatnoća determined and the probability of duration of certain
(probabilistički pristup), veoma je važno da se oceni activities and the completion of a project stage or project
mogućnost izvođača radova (posibilistički pristup) da
Prof. dr Velimir Dutina, dipl. građ. ing, Fakultet tehničkih Prof. dr Velimir Dutina, dipl. građ. ing, Fakultet tehničkih
nauka u Kosovskoj Mitrovici, Kneza Miloša br.7, Kosovska nauka u Kosovskoj Mitrovici, Kneza Miloša br.7, Kosovska
Mitrovica. Mitrovica.
Doc. dr Ljubo Marković, dipl. građ. ing, Fakultet tehničkih Doc. dr Ljubo Marković, dipl. građ. ing, Fakultet tehničkih
nauka u Kosovskoj Mitrovici. nauka u Kosovskoj Mitrovici.
Asistent Miljan Kovačević, dipl. građ. ing, Fakultet tehničkih Asistent Miljan Kovačević, dipl. građ. ing, Fakultet tehničkih
nauka u Kosovskoj Mitrovici. nauka u Kosovskoj Mitrovici.

završi preuzete obaveze u predviđenom ili ugovorenom as a whole within the previously determined or
roku. Pojam mogućnosti izražava sposobnost i contracted time limit. In addition to the probability
spremnost izvođača da u datim uslovima i u (probabilistic approach), it is very important to assess
predviđenom vremenu izvrši preuzete obaveze i zadatke the possibility of a contractor (possibilistic approach) to
i razlikuje se od pojma verovatnoće koji se vezuje za complete the obligations undertaken within the intended
statističke podatke o nekim ranijim ostvarenjima. Nešto or contracted time limit. The notion of possibility
što je moguće može, ali ne mora biti verovatno, u expresses the capability and willingness of a contractor
zavisnosti od različitih okolnosti koje utiču da nešto što je to complete the undertaken obligations and tasks under
moguće postane i verovatno. the given conditions and within time provided for them
U procesu planiranja vremena izvođenja projekta and it differs from the notion of probability which is linked
treba primeniti Teoriju mogućnosti, odnosno pored to statistical data of some earlier achievements.
probabilističkog uvesti i posibilistički pristup. Na ovaj Something which is possible can, but need not be
način se problem još više uopštava i znatno bolje sagle- probable, depending on various circumstances influenc-
dava kvalitet rešenja primenom posibilističko-deter- ing that something possible becomes also probable.
minističkog i posibilističko-stohastičkog postupka [6]. In the process of planning the time of project
implementation the Possibility Theory should be applied,
i.e. in addition to probabilistic the possibilistic approach
should be introduced. In this way the problem becomes
more general and the quality of solution is much better
considered by using possibilistic-deterministic and
possibilistic-stochastic procedures [6].
2 TEORIJA MOGUĆNOSTI 2 POSSIBILITY THEORY
Osnove Teorije mogućnosti postavio je L. Zadeh

[11]. Ova teorija se zasniva na Teoriji rasplinutih The foundations of the Possibility Theory were laid
skupova (Fuzzy Set Theory) [9] koja obezbeđuje by L. Zadeh [11]. This theory is based on the Fuzzy Set
formalni sistem za predstavljanje i razumevanje situacija Theory [9] which provides the formal system for
prilikom pojave nesigurnih i nepreciznih informacija. U representation and comprehension of the situation when
klasičnom modelovanju veze su izražene matematičkim insecure and imprecise pieces of information occur. In
funkcijama. Kako sistemi postaju komplikovaniji postaje classic modelling the connections are expressed by
otežano primenjivati matematičko modelovanje, pa se za mathematical functions. As systems become more
ove situacije koriste rasplinuti fuzzy modeli. U novije complex, it becomes more difficult to apply mathematical
vreme koriste se i veštačke neuronske mreže sto je modelling and therefore the fuzzy models are used in
obradjeno u radu M.Kneževića i R.Zejaka [5] . these situations. There are also artificial neural networks
Konvencionalne teorije skupova koriste skupove sa which have been used recently in the papers by M.
stepenom pripadnosti na objektima 0 ili 1. Vrednost 1 Knezevic and R. Zejak [5].
ukazuje da objekat potpuno pripada skupu, u suprotnom, Conventional set theories use sets with the degree of
ako uopšte ne pripada, objektu se pridružuje vrednost 0. belongingness to the set on to the set on objects 0 or 1.
Teorija rasplinutih skupova pridružuje sve vrednosti Value 1 suggests that the object belongs to the set
od 0 do 1, što znači da objekat može i delimično da entirely, otherwise, if it does not belong to the set at all, it
pripada skupu. is assigned the value 0.
Teorija rasplinutih skupova sastoji se u sledećem: The Fuzzy Set theory assigns all values ranging from
Za zadati skup T čiji su elementi t realni brojevi, 0 to 1, which means that the object can belong to the set
postoji podskup Ti ∈ T, kojima se pridružuju vrednosti partially. The Fuzzy Set theory consists of the following:
neke funkcije µ (ti ) čije su vrednosti realni brojevi u For any given set T whose elements are t real
numbers there is a sub-set Ti ∈ T, whose elements are
intervalu (0,1). Podskup Ti predstavlja rasplinuti skup ili
takozvanu rasplinutu restrikciju (fuzzy restriction) na assigned the values of a function µ (ti ) the values of
skupu T. Funkcija µ (ti ) se naziva funkcija pripadnosti which are real numbers in the interval (0, 1). The sub-set
Ti represents a fuzzy set or the so-called fuzzy restriction
(membership function) elemenata ti na skupu Ti.
Funkcija pripadnosti može biti sledećih oblika, što je on set T. The function µ (ti ) is called the membership
stvar individualne procene (slika 1.). function of ti elements on the set Ti.
The membership function can have one of the
following forms, which is based on the individual
assessment (Figure 1.).

Slika 1. Primeri kontinualnih funkcija pripadnosti
Figure 1. Examples of continuous membership functions
Definiše se funkcija distribucije mogućnosti πi za koju The possibility distribution function πi is defined for
važi: which the following is valid:
π i (ti ) = Poss {Ti = ti } = µ (ti ) (1)
i izražava mogućnost da element ti ∈ Ti. and it expresses the possibility that the element ti ∈ Ti.
Za projekat koji se sastoji od m aktivnosti čija su For the project which consists of m activities whose
trajanja ti elementi nekog rasplinutog skupa Ti funkcija durations are the ti elements of a Ti fuzzy set, the
pripadnosti μi predstavlja mogućnost nekog izvršioca da membership function μi represents the possibility of a
tu aktivnost uradi u toku nekog vremena ti. contractor to complete this activity within some time limit ti.
Funkcija πi izražava stepen mogućnosti izvršioca i The function πi expresses the degree of possibility of
kada je πi(ti)=0 onda ne postoji mogućnost da se a contractor and when πi(ti)=0, then there is not a
aktivnost i obavi u toku vremena. Ako je πi(ti)= 1, onda je possibility to complete the activity i within the time limit. If
ta mogućnost maksimalna. πi(ti)= 1, then this possibility is maximum.
U determinističkom postupku CPM metode vrednost Within the deterministic procedure of the CP method
ove funkcije je: the value of this function is:
 1 za t i =a i 
π i (ti ) =   (2)
 0 za t i ≠ a i 
gde je: where:
ai - neka zadata ili utvrđena vrednost trajanja ai - is a set or determined value of i activity duration.
aktivnosti i. The duration of ti activity as fuzzy variable and the
Trajanje aktivnosti ti kao rasplinute varijable i stepeni degrees of possibility of completion πi are estimated
mogućnosti izvršenja πi procenjuju se na osnovu based on the experience. It is suitable for the practice to
iskustva. Za praksu je pogodno da se izaberu neke choose some characteristic functions of possibility (0.25;
karakteristične funkcije mogućnosti (0,25; 0,50; 0,75; 0.50; 0.75; 1.0) and their corresponding ti times.
1,0) i njima odgovarajuća vremena ti .
2.1 Determining the earliest and the latest

2.1 Određivanje najranijih i najkasnijih početaka i beginning and ending of activities and their
završetaka aktivnosti i njihovih stepena degree of possibility
mogućnosti
If the Ai activities the durations of which ti are shown
Ako su aktivnosti Ai čije je trajanje ti prikazane by means of circles or rectangles (precedence diagram),
pomoću krugova, ili pravougaonika (precedence then the time of their earliest and latest completion (RZi
dijagram), onda se vremena njihovih najranijih i and KZi) is calculated by means of the expression from
najkasnijih završetaka (RZi i KZi) izračunavaju pomoću [6]:
izraza prema [6]:

RZi = max (RZ p +ti ) (3)
p
{
π ( RZi ) = sup min π ( RZ p ), π (ti ) 
p
} (4)
KZ i = min( KZ n - ti ) (5)
n
{
π ( KZi ) = sup min π ( KZ n ), π (ti )  } (6)
i = 1, 2,...., m ; p = 1, 2,..., m − 1; n = 2, 3,..., m . (7)
Ako se vremena trajanja aktivnosti razmatraju kao If the periods of duration of activities are considered
kontinualne konveksne fuzzy promenljive, onda se as continuous convex fuzzy variables, then it is easy to
početak i završetak aktivnosti za karakteristične determine the beginning and ending of activities for
vrednosti funkcije mogućnosti, koja je takođe characteristic values of possibility function, which is also
kontinualna lako određuju. Za svaku karakterističnu continuous. The respective times of the earliest and the
vrednost funkcije mogućnosti odrede se ponaosob latest beginning and ending of all activities and time
vremena najranijih i najkasnijih početaka i završetaka reserves are determined for each characteristic value of
svih aktivnosti i vremenske rezerve, na isti način kao u possibility function, in the same way as in ordinary CPM
običnom CPM postupku. procedure.
3 PROBABILISTIČKO - POSIBILISTIČKI POSTUPAK 3 PROBABILISTIC-POSSIBILISTIC PROCEDURE

ODREĐIVANJA ZAVRŠETKA PROJEKTA OF DETERMINING THE PROJECT COMPLETION
U ovom postupku se određuje vreme realizacije This procedure determines the time of completion of
aktivnosti projekta u celini kombinujući probabilističku project activities as a whole combining probabilistic
PERT metodu i uzimajući u obzir mogućnost izvođača PERT method and taking into account the capability of
radova da projekat realizuje u nekom periodu vremena. contractors to complete a project within a certain period
Probabilističkim postupkom se dobija funkcija raspodele of time. Probabilistic procedure provides for the
verovatnoće p(t), dok se posibilističkim postupkom probability distribution function p(t), while the possibilistic
dobija funkcija mogućnosti π (t ) završetka projekta u procedure provides for the possibility function π (t ) to
intervalu vremena (0, t). complete the project within a time interval (0, t).
Za potpuniju ocenu verovatnoće završetka projekta, For the more thorough evaluation of probability of
a imajući u vidu mogućnosti izvršioca, koristi se mera project completion, and taking into account the
verovatnoće rasplinutih događaja (fuzzy events) [10]. capabilities of a contractor, the measure of probability of
Vreme završetka projekta t se može shvatiti kao vreme fuzzy events is used [10]. fuzzy set T, i.e. t ∈ T, to which
koje pripada rasplinutom (fuzzy) skupu T, tj. t ∈ T, kojem the membership function π(t) corresponds. By
odgovara funkcija pripadnosti π(t). Primenom PERT application of the PERT method for the known
metode, za poznata pesimistička, modalna i optimistička pessimistic, modal and optimistic times of activity
vremena trajanja aktivnosti, može se dobiti očekivano duration, it is possible to obtain the expected time t,
vreme t, varijansa V i standardna devijacija σ slučajne variance V and standard deviation σ of random variable
promenljive t, koja reprezentuje završetak projekta t, which represents the completion of project [2,3,4,7].
[2,3,4,7]. Primenom centralne limitne teoreme By application of central limit theorem of mathematical
matematičke statistike dokazuje se u PERT metodi da statistics, it is proved in the PERT method that the
slučajna promenljiva ima normalnu (Gaussovu) random variable has normal (Gauss) distribution of
raspodelu verovatnoće, čija je funkcija gustine probability, whose density distribution function is:
raspodele:
− (Te − t )
1
f (t ) = e 2σ 2
(8)
σ 2π
Funkcija raspodele verovatnoće p (t), koja izražava Probability p (t) that the project will be completed
verovatnoću da će se projekat završiti u intervalu within time interval (0,1) taking into account that T is
vremena (0, t) dobija se prema izrazu iz reference [6]: random and fuzzy variable is determined according to
the expression from reference [6]:
t
p (t ) = Prob {T ≤ t } = ∫ f (τ )dτ (9)
0
T je rasplinuta slučajna varijabla, koja ima funkciju T is a fuzzy random variable, which has a probability
gustine verovatnoće f(t) i funkciju mogućnosti π (t ) . density function f(t) and the possibility function π (t ) .

Funkcija π (t ) izražava mogućnost da završetak The function π (t ) expresses the possibility for the
projekta bude jednak vrednosti t. completion of the project to be equal to t value.
π (t ) = Poss {T = t} (10)
And therefore the expected value of possibility

Očekivana vrednost funkcije mogućnosti π može se
formulisati izrazom prema [6]: function π can be expressed by the expression from
[6]:
t
π = ∫ π (τ ) f (τ )dτ (11)
0
Očekivano vreme t*, varijansa V* i standardna The expected time t*, variance V* and standard
devijacija σ* završetka projekta kao rasplinute i slučajne deviation σ* of project completion as fuzzy and random
promenljive, određuju se prema izrazu iz reference [6]: variables are determined according to the expression
from reference [6]:
∞
1
t* = − ∫ τ ⋅ f (τ )π (τ )dτ (12)
π 0
∞
1
V* = ∫ (τ − t*) ⋅ π (τ ) f (τ ) dτ
2
(13)
−
π 0
σ* = V * (14)
Verovatnoća p (t) da se projekat završi u intervalu Probability p (t) that the project will be completed
vremena (0, t) uzimajući u obzir da je T slučajna i within time interval (0,1) taking into account that T is
rasplinuta (fuzzy) varijabla, određuje se prema izrazu iz random and fuzzy variable is determined according to
reference [6]: the expression from reference [6]:
t
1
p * (t ) = − ∫ f (τ )π (τ )dτ (15)
π 0
Ako se uvede funkcija: If we introduce the function:
π (t ) f (t ) (16)
f *(t ) = −
π
onda prethodni izrazi za očekivano vreme t*, varijansu then the previous expressions for expected time t*,
V* i standardnu devijaciju σ* dobijaju sličan oblik kao u variance V* and standard deviation σ* obtain the similar
matematičkoj statistici za nerasplinute slučajne varijable form as in mathematical statistics for non-fuzzy random
prema [6]: variables from [6]:
∞
t* = ∫ τ ⋅ f * (τ ) dτ (17)
0
∞
p * (t ) = ∫ f * (τ ) dτ (18)
0
∞
V * = ∫ (τ − t*) 2 ⋅ π (τ ) f * (τ ) dτ (19)
0
Postupak određivanja ovih vrednosti za poznatu The procedure of determining these values for the
strukturu plana realizacije projekta (mrežni dijagram) known structure of project execution plan (network
sastoji se od sledećih koraka: diagram) consists of the following steps:
• Za karakteristične vrednosti funkcije mogućnosti πi. • Characteristic durations of all activities are deter-
odrede se karakteristična trajanja svih aktivnosti. mined for characteristic values of possibility function πi.
• Za svaku karakterističnu vrednost funkcije • Corresponding times of the earliest and the latest
mogućnosti odrede se odgovarajuća vremena najranijih i start and completion are determined for every

najkasnijih početaka i završetaka postupcima poznatim u characteristic value of possibility function by procedures
metodi kritičnog puta (CPM). known in the CP method
• Na osnovu podataka i vrednosti sračunatih u pret- • Based on the data and values calculated in the
hodnom koraku određuju se za završetak projekta (zavr- previous step the values of possibility function π(t) are
šetak poslednje aktivnosti) vrednosti funkcije mogućnosti determined for the completion of the project (ending of
π(t). the last activity).
• Primenom PERT metode odredi se očekivano • The PERT method is used to determine the
vreme završetka projekta t, varijansa V i standardna expected time of project completion t, variance V and
devijacija σ. Pri tome se trajanja aktivnosti tretiraju kao standard deviation σ. The duration of activities are
slučajne promenljive za koje su poznata optimistička, treated as random variables with known optimistic,
pesimistička i modalna vremena realizacije. pessimistic and modal times of realization.
• Na osnovu podataka iz prethodna dva koraka • Based on the data from the previous two steps the
odredi se numeričkom integracijom izraza očekivana expected value of possibility function of project
vrednost funkcije mogućnosti završetka projekta, a zatim completion is determined by numerical integration of the
vrednosti korigovane funkcije gustine verovatnoća f* (t). expression and then the values of corrected probability
− density function f* (t).
• Numeričkom integracijom izraza za t *, V*, i p*(t) −
• The expected time of project completion t * ,
−
određuju se očekivano vreme završetka projekta t * , variance V* and the probability distribution function p*(t)
varijansa V* i funkcija raspodele verovatnoća p*(t). are determined by numerical integration of expressions
−
for t * , V*, and p*(t).
4 EXAMPLE OF APPLICATION OF POSSIBILITY

4 PRIMER PRIMENE TEORIJE MOGUĆNOSTI U THEORY IN PRACTICE
PRAKSI
For the given industrial hall which is schematically
Za datu industrijsku halu koja je šematski prikazana shown in Figure 2, there is a list of general activities
na slici 2, dat je spisak generalnih aktivnosti (tabela 1.) (Table 1.) that includes the works on the very
kojim su obuhvaćeni radovi na samom gradilištu kao i construction site as well as the activities on fabrication of
aktivnosti na prefabrikaciji montažnih elemenata. prefabricated elements.
Slika 2. Šematski prikaz hale

Figure 2. Schematic representation of the hall

Tabela 1. Trajanja pojedinih aktivnosti
Table 1. Duration of individual activities
Br. aktivnosti u
mrežnom planu Opis aktivnosti
l m r
No. of activities in Description of activities
network layout
Ispunjenje ugovornih obaveza prema izvođaču
1. 2 3 4
Fulfilling contract obligations towards the contractor
Pripremni radovi (izgradnja privrednog gradilišta)
2. 5 7 9
Preliminary works (building of commercial construction site)
Prefabrikacija betonskih fasadnih elemenata
3. 24 30 35
Prefabrication of concrete facade elements
Prefabrikacija betonskih stubova i olučnih greda
4. 14 16 18
Prefabrication of concrete columns and rain-water girders
Skidanje sloja humusa i nivelisanje lokacije
5. 3 4 5
Removal of humus topsoil and location levelling
Izrada glavnih krovnih nosača (rešetke)
6. 7 10 12
Fabrication of the main roof beams (truss)
Izrada saobraćajnica oko objekta
7. 9 12 14
Construction of transport routes around the facility
Iskop jama za temelje samce
8. 1 2 3
Spot footing pits excavation
Izrada sekundarnih krovnih nosača (rožnjače, spregovi)
9. 13 15 17
Fabrication of secondary roof beams (purlins, bracings)
Izrada podloge za podnu ploču hale
10. 3 4 5
Constructing the formwork for the hall floor slab
Iskop kanala za spoljne instalacije
11. 3 4 5
Excavation of external installation ducts
Izrada habajućeg sloja saobraćajnica
12. 1 2 3
Making of transport route wearing course
Betoniranje temelja samaca i temeljnih greda
13. 8 10 12
Concreting of spot footings and ground beams
Transport i deponovanje čelične konstrukcije
14. 1 3 4
Transport and stockpiling of steel structure
Montaža betonskih stubova i olučnih greda
15. 2 3 4
Erection of concrete columns and rain-water girders
Izrada podne ploče hale sa hidroizolacijom
16. 4 6 7
Construction of the hall floor slab with waterproofing
Povezivanje delova rešetke u celinu
17. 1 2 3
Connecting the truss parts into a whole
Postavljanje spoljnih instalacija
18. 13 15 18
Laying of external installations
Montaža glavnih krovnih nosača (rešetke)
19. 1 2 3
Assembly of the main roof beams (truss)
Montaža betonskih fasadnih elemenata
20. 4 5 7
Assembly of concrete facade elements
Montaža sekundarnih krovnih nosača
21. 4 5 7
Assembly of secondary roof beams
Ugrađivanje ostakljene fasadne bravarije
22. 6 8 10
Installation of vitrified facade joinery
Montaža kranskih staza za mostni kran
23. 3 4 5
Assembly of crane-track support for bridge crane
Postavljanje krovnog pokrivača i oluka hale
24. 7 10 12
Assembly of roof covering and hall rain gutters
Ugrađivanje krovnih svetlosnih traka
25. 2 3 4
Installation of skylights
Postavljanje unutrašnjih instaiacija hale
26. 10 11 12
Laying of internal hall installations

Montaža mostnih kranova
27. 8 10 13
Assembly of bridge cranes
Molersko - farbarski radovi u hali
28. 6 7 9
Painting and decorating works in the hall
Tehnički prijem objekta
29. 2 3 4
Acceptance of the finished works on the facility
Puštanje u probni rad
30. 8 10 12
Trial run
Slika 3. Analiza strukture mrežnog plana

Figure 3. Analysis of network layout structur
Oznake u tabeli 1 imaju sledeće značenje (slika 4.): Designations in Table 1 stand for the following
l - leva karakteristična vrednost trougaonog fazi broja (Figure 4.):
r - desna karakteristična vrednost trougaonog fazi l – left characteristic value of triangular fuzzy number
broja r - right characteristic value of triangular fuzzy
m - srednja karakteristična vrednost trougaonog fazi number
broja. m - mean characteristic value of triangular fuzzy
Proračun trajanja aktivnosti predstavljen fazi number.
brojevima prikazan je na primeru aktivnosti 1 - Calculation of duration of activities represented by
Ispunjenje ugovornih obaveza prema izvođaču . Na isti fuzzy numbers is shown at the example of activity 1 –
način izračunavaju se trajanja za sve ostale aktivnosti. Fulfilment of contractual obligations towards the
contractor. The durations of all other activities are
calculated in the same manner.
x-2 
 3- 2 = x - 2, x ∈ [ 2,3] 
 
x-4 
µ °A ( x ) =  = 4 - x, x ∈ [3, 4]  (20)
 3- 4 
 0 , x ∉ [ 2, 4] 
 
 
α α
xL - 2 = α ⇒ x L = α + 2
4 - xRα = α ⇒ xRα = 4 - α
Aα =  xαL , xαR  = [α + 2, 4 - α ]

Slika 4. Predstavljanje trajanja aktivnosti A fazi brojem
Figure 4. Representation of A activity duration by fuzzy numbers
Aα − alfa presek fazi broja Aα − alpha - cut of a fuzzy number

(zadavanjem vrednosti parametra α iz opšteg izraza (individual specific values are obtained by setting the values
dobijamo pojedinačne konkretne vrednosti of parameter alpha from the general expression )
Funkcija mogućnosti je dobijena proračunom The possibility function has been obtained by the
trajanja celog projekta preko mrežnog plana za različite calculation of duration of the entire project through
vrednosti parametra α (tabela 2). network layout for various values of parameter α (Table
2.)
Tabela 2. Proračun funkcije mogućnosti

Table 2. Calculation of possibility function
Parametar α
π(t)
Parameter α
α=1 94,00
α = 0 levo,left 73,00
α = 0 desno,right 115,00
α =0,25 levo,left 78,25
α =0,25 desno,right 109,50
α =0,50 levo,left 83,50
α=0,50 desno,right 104,50
α =0,75 levo,left 88,75
α =0,75desno, right 99,00
Slika 5. Funkcija mogućnosti

Figure 5. Possibility function
Na slici 5. prikazana je funkcija mogućnosti za The figure 5. shows the project completion possibility
završetak projekta.Ovim postupkom, u kome su uzete u function. This procedure, which takes into account the
obzir mogućnosti izvršenja aktivnosti, vreme završetka possibility of activities performance, examines the
projekta je potpunije sagledano u odnosu na vreme u project completion more comprehensively when
PERT metodi. compared with the time within the PERT method.
Kako se u daljem postupku koristi PERT metoda, As the PERT method is used in further procedure,
aktivnosti nemaju deterministička trajanja, već su im the activities lack deterministic durations but their times

vremena stohastičke prirode i za svaku aktivnost (i) vrši are of stochastic nature and the evaluation of three non-
se procena tri nenegativna parametara: negative parameters is made for every activity (i):
ai - optimističko trajanje aktivnosti (i-j) ai – optimistic duration of an activity (i-j)
mi - najverovatnije trajanje aktivnosti (i-j) mi – the most probable activity duration (i-j)
bi - pesimističko trajanje aktivnosti (i-j) bi – pessimistic activity duration (i-j)
i važi pravilo: and the following rule applies:
ai < mi < bi
Za dalju analizu vremena na mreži određuju se dve Two values for each activity are determined:
veličine za svaku aktivnost:
ai + 4mi + bi
( te ) i = (21)
6
2
 b -a 
σi 2
= i i  (22)
 6 
gde je: where:
(te) i - matematičko očekivano trajanje aktivnosti (i) (te) i – mathematically expected activity duration (i)
σi2 - srednje kvadratno odstupanje aktivnosti (i) σi 2 - mean square activity tolerance (i)
Ako je neka aktivnost obavljana više puta, mogu se If some activity was performed several times, it is
utvrditi učestalosti (brojevi pojavljivanja) odgovarajućih possible to determine the frequency (number of
vremena trajanja i odrediti najmanje trajanje (a), trajanje appearance) of corresponding times of duration as well
sa najvećom učestalosti (m), i najduže trajanje (b). as the shortest duration (a), the duration with the highest
Pokazuje se da ova vremena imaju β - raspodelu sa tri frequency (m) and the longest duration (b). It can be
opšta oblika (slika 6.) i mogu se proračunati potrebne seen that these times have β – distribution with three
vrednosti za matematičko očekivano trajanje (te), koje general forms (Figure 6.) and the required values for
deli površ ispod krive na dva jednaka dela i disperziju mathematically expected duration (te) can be calculated,
(σ). Ovaj pristup se usvaja i kada se vrši procena which divides the area below the curve into two equal
vremena (a, m, b) za aktivnosti koje nisu obavljane. Za parts, and dispersion (σ). This approach is adopted also
beta raspodelu koju karakterisu dva parametra uzimaju when estimating time (a, m, b) of the unperformed
se vrednosti tih parametara. activities. The values of these parameters are taken for
beta distribution which is characterized by two
parameters.
Slika 6. β raspodela za procenjena vremena i matematičko očekivanje aktivnosti

Figure 6. β distribution for estimated times and mathematical expectations of activities
U tabeli 3. prikazani su rezultati očekivanog trajanja Table 3. shows the results of expected duration of
aktivnosti i srednjeg kvadratnog odstupanja. Na osnovu activities and mean square tolerance. Based on these
ovih vrednosti proračunat je mrežni plan, standardna values the network layout is calculated, as well as
devijacija za poslednju aktivnost kao i rok završetka standard deviation for the last activity and the time of
projekta. project completion.
Dobijene su sledeće vrednosti: The following values are obtained:
• rok završetka Te = 101,334 dana • Completion time Te = 101,334 days
• kritičan put čine sledeće aktivnosti: • Critical path consists of the following activities:
1-2-5-7-10-13-16-19-21-24-25-28-29-30 1-2-5-7-10-13-16-19-21-24-25-28-29-30
• srednje kvadratno odstupanje: σ • Mean square tolerance: σ = 13,331; σ = 3,651
2 2
= 13,331;
σ = 3,651 • Function of normal distribution of finishing activities
• funkcija normalne raspodele završne aktivnosti (Figure 7.), is determined according to the expression
(slika 7.), određena prema izrazu (8). (8).

Tabela 3. Proračun očekivane vrednosti trajanja aktivnosti
Table 3. Calculation of expected duration of activities

−
(Te−t ) 2
1
f (t ) =
2⋅σ 2
⋅e
σ ⋅ 2 ⋅π
−
( 101,334 − t ) 2
f ( t ) = 0,109 ⋅ e
26,662
Slika 7. Funkcija normalne raspodele završne aktivnosti

Figure 7. The function of normal distribution
Proračun očekivane vrednosti fukcije mogućnosti The calculation of expected value of possibility
završetka projekta računamo primenom trapeznog function of project completion is made by applying
pravila po izrazu (11): trapeze rule to the expression (11):
− 115
π= ∫ π (t ) f (t )dt
73
(23)
t - rasplinuta slučajna varijabla koja ima gustinu t - fuzzy random variable which has the probability
verovatnoće f(t) i fukciju mogućnosti π(t). density f(t) and possibility function π(t).
Funkciju gustine verovatnoće f*(t) određujemo prema Probability density function f*(t) is determined
izrazu (16), te je π: according to the expression (16), that is π :
 −
( 101,334 − t ) 2 
 (0, 0476 ⋅ t − 3, 4762) ⋅ 0,109 ⋅ e 26,662

 , 73 ≤ t ≤ 94 
 0, 648280 
 ( 101,334 − t ) 2 
 −

 (−0, 0476 ⋅ t − 3, 4762) ⋅ 0,109 ⋅ e
26,662
 (24)
f * (t ) =  , 94 ≤ t ≤ 115 
 0, 648280 
 0 , t ∉ [ 73,115] 
 
 
 
 

− 115 94 115
π = ∫ π (t ) f (t )dt = ∫ π (t ) f (t )dt +
73 73
∫ π (t ) f (t )dt = 0, 648280
94

Očekivano vreme završetka projekta t* i varijansu V* The expected time of project completion t* and
izračunavamo primenom izraza (17) i (19), odnosno: variance V* are calculated by applying the expressions
(17) and (19), that is:
Td 115
t* = ∫ τ ⋅ f *(t )dτ = ∫ τ ⋅ f *(t )dτ
Tl 73
( 101,334−t ) 2
−
(0, 0476 ⋅ t − 3, 4762) ⋅ 0,109 ⋅ e

94 26,662
t* = ∫ τ ⋅ dτ +
73
0, 648280
( 101,334 )
2
−t
−
( −0, 0476 ⋅ t + 5, 4762) ⋅ 0,109 ⋅ e

115 26,662
+∫τ ⋅ dτ
94
0, 648280
t* = 3.0744 + 97.3266 = 100, 401
1∞
V* = ∫ (τ − t*) ⋅ π (τ ) f (τ )dτ
2
−
π 0
( 101,334 )
2
−t
−
(0, 0476 ⋅ t − 3, 4762) ⋅ 0,109 ⋅ e

94 26,662
V * = ∫ (τ − 100, 401) 2 ⋅ dτ +
73
0, 648280
( 101,334 )
2
−t
−
( −0, 0476 ⋅ t + 5, 4762) ⋅ 0,109 ⋅ e

115 26,662
+ ∫ (τ − 100, 401) 2 ⋅ dτ
94
0, 648280
V * = 1, 9551 + 10,1274 = 12, 0825
σ * = 12, 0825 = 3, 476

Verovatnoća p*(t) da se projekat završi u intervalu ( Probability p*(t) that the project will be completed
0, t ) uzimajući u obzir da je t slučajna i rasplinuta (fuzzy) within the interval (0, t) taking into account that t is
varijabla, određuje se prema izrazu (18), čija je vrednost random and fuzzy variable is determined according to
dobijena numeričkim puten primenom trapeznog pravila: the expression (18), the value of which is obtained
numerically by applying trapeze rule:
p *(t − 1) + p *(t )
∆p *(t ) = g1,0 (25)
2
p * (t ) = p * (t − 1) + ∆ p * (t ) (26)
Δp – elementarna površina trapeza nad osnovicom ti Δp – elementary trapeze surface over the base ti -
- ti+1, a čije su visine ordinate f*(ti) i f*(ti+1). Ceo interval ti+1, the heights of which are ordinates f*(ti) and f*(ti+1).
vremena između 73 i 115 je podeljen na intervale čija je The entire time interval between 73 and 115 is
veličina 1. divided into intervals the value of which is 1. The
Postupak proračuna korigovane funkcije raspodele calculation procedure of corrected distribution function
p*(t) prikazan je u tabeli 4, a vrednosti funkcije raspodele p*(t) is shown in Table 4 and the values of distribution
p*(t) prikazane su na slici 8. function p*(t) are shown in Figure 8.

Tabela 4. Proračun korigovane funkcije raspodele p*(t)
Table 4. Calculation of corrected distribution function p*(t)
t f(t) π(t) f*(t) Δp*(t) p*(t)
73 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000

74 0,000000 0,046200 0,000000 0,000000 0,000000
75 0,000000 0,093800 0,000000 0,000000 0,000000
76 0,000000 0,141400 0,000000 0,000000 0,000000
77 0,000000 0,189000 0,000000 0,000000 0,000000
78 0,000000 0,236600 0,000000 0,000000 0,000000
79 0,000000 0,284200 0,000000 0,000000 0,000000
80 0,000000 0,331800 0,000000 0,000000 0,000000
81 0,000000 0,379400 0,000000 0,000000 0,000000
82 0,000000 0,427000 0,000000 0,000000 0,000000
83 0,000000 0,474600 0,000000 0,000000 0,000000
84 0,000001 0,522200 0,000001 0,000001 0,000001
85 0,000005 0,569800 0,000004 0,000003 0,000004
86 0,000016 0,617400 0,000015 0,000010 0,000013
87 0,000049 0,665000 0,000050 0,000033 0,000046
88 0,000138 0,712600 0,000152 0,000101 0,000148
89 0,000363 0,760200 0,000425 0,000289 0,000436
90 0,000881 0,807800 0,001098 0,000761 0,001198
91 0,001986 0,855400 0,002620 0,001859 0,003057
92 0,004152 0,903000 0,005784 0,004202 0,007259
93 0,008055 0,950600 0,011812 0,008798 0,016056
94 0,014497 1,000000 0,022363 0,017087 0,033143
95 0,024206 0,954200 0,035629 0,028996 0,062139
96 0,037496 0,906600 0,052437 0,044033 0,106172
97 0,053884 0,859000 0,071399 0,061918 0,168090
98 0,071840 0,811400 0,089916 0,080658 0,248747
99 0,088857 0,763800 0,104691 0,097304 0,346051
100 0,101962 0,716200 0,112645 0,108668 0,454719
101 0,108545 0,668600 0,111947 0,112296 0,567015
102 0,107202 0,621000 0,102691 0,107319 0,674334
103 0,098224 0,573400 0,086878 0,094784 0,769118
104 0,083493 0,525800 0,067719 0,077299 0,846417
105 0,065843 0,478200 0,048569 0,058144 0,904561
106 0,048172 0,430600 0,031997 0,040283 0,944843
107 0,032696 0,383000 0,019317 0,025657 0,970500
108 0,020588 0,335400 0,010652 0,014984 0,985484
109 0,012027 0,287800 0,005339 0,007996 0,993480
110 0,006518 0,240200 0,002415 0,003877 0,997357
111 0,003277 0,192600 0,000974 0,001694 0,999052
112 0,001529 0,145000 0,000342 0,000658 0,999709

113 0,000662 0,097400 0,000099 0,000221 0,999930
114 0,000266 0,049800 0,000020 0,000060 0,999990
115 0,000099 0,000000 0,000000 0,000010 1,000000
Slika 8. Prikaz vrednosti funkcije raspodele p*(t)

Figure 8. Representation of values of distribution function p*(t)
Postupkom prikazanim u radu i kroz konkretan The procedure presented in the paper and the
primer ilustrovana je primena teorije mogućnosti u specific example illustrated the application of Possibility
planiranju vremena realizacije objekata. Za poznate Theory for planning the time of completion of a facility.
funkcije mogućnosti izvršenja svih aktivnosti određena je The possibility function of project completion was
funkcija mogućnosti izvršenja projekta. Ovim postupkom determined for the known possibility functions of
se mogu odrediti funkcije mogućnosti izvršenja pojedinih execution of all the activities. This procedure can deter-
faza projekta. Za izabrane karakteristične vrednosti mine the possibility function of execution of individual
funkcije mogućnosti pojedinih aktivnosti određeni su stages of the project. The earliest and the latest
najraniji i najkasniji počeci i završeci aktivnosti i projekta beginning and end of both the activities and the project
u celini, a zatim je konstruisana odgovarajuća funkcija as a whole were determined for the chosen
mogućnosti za završetak projekta. Primenom izraza koji characteristic values of the possibility function of indi-
su navedeni u radu izračunati su očekivano vreme vidual activities, and then the corresponding possibility
završetka projekta, varijansa kao i korigovana vrednost function for the completion of the project was developed.
verovatnoće, čije su se vrednosti razlikovale od onih By applying the expressions presented in the paper the
dobijenih PERT metodom. Primer koji je obrađen expected time of project completion was calculated, the
sadržao je ukupno 30 generalnih aktivnosti i krajnji variance as well as the corrected probability value, the
rezultat je ukazao da u odnosu na PERT metodu ovaj values of which differed from those obtained by the
postupak daje realnije rezultate, naročito u realnim PERT method. The elaborated example contains the
slučajevima kada je broj aktivnosti znatno veći od 30. total of 30 general activities and the end result suggests
Primer koji je ilustrovan je imao za cilj da još jednom that in comparison with the PERT method this procedure
ukaže na prednost probabilističko-posibilističkog gives more realistic results, particularly in real cases
postupka. Teškoće u primeni Teorije mogućnosti when the number of activities exceeds 30 considerably.
planiranja vremena realizacije projekata može izazvati The described example aims to show once more the
subjektivnost u realnoj proceni funkcija mogućnosti, ali to advantages of probabilistic-possibilistic procedure. The
je problem koji se javlja i kod primene PERT metode koji difficulties in application of the Possibility Theory when
je prouzrokovan nedostatkom i neažurnim bazama planning the time of project completion can cause
podataka. subjectivity in realistic estimate of possibility functions,
but this is the problem which occurs when applying the
PERT method as well, which is caused by the lack of
updated data bases.

6 LITERATURA
REFERENCES
[6] Praščević Ž, – Primena teorije mogućnosti u
[1] S. Avraham, Project segmentation - a tool for planiranju realizacije projekata, Izgradnja 1/89
project management, International Journal of (1989.), 9-13.
Project Management 15 (1997), 15-19. [7] I.M. Premachandrak, An approximation of the task
[2] Azaron, H. Katagiri, M. Sakawa, K. Kato, A. duration distribution in PERT, Computers and
Memariani, A multi-objective resource allocation Operations Research 28 (2001) 443-452.
problem in PERT networks, European Journal of [8] G. Roy, P. Nava, S. Israel, Integrating system
Operational Research 172 (2006) 838-854. analysis and project management tools,
[3] C.W. Dawson, R.J. Dawson, Generalised task-on- International Journal of Project Management 20
the-node networks for managing uncertainty in (2002) 461-468.
projects, International Journal of Project [9] Zadeh L. A, – Fuzzy Sets, Information and Control,
Management 13 (1995) 353-362. 8, (1965.), pp. 338-353.
[4] R.J. Dawson, R.J. Dawson, Practical proposals for [10] Zadeh L. A, – Probability Measures of Fuzzy
managing uncertainty and risk in project planning, Events, Journal of Mathematical Analysis and
International Journal of Project Management 16 Applications, 23, (1968.), pp. 421-427.
(1998) 299-310. [11] Zadeh L. A, – Fuzzy Sets as a Basic for a Theory
[5] M.Knežević,R.Zejak,-Neuronske mreže – Primjena of Posibility, Fuzzy Sets and Systems, 1, (1978.),
za izradu prognoznog modela eksperimentalnog 3-28.
istraživanja za vitke armirano betonske stubove,
Materijali i konstrukcije 1 (2008), 41-56.
REZIME SUMMARY
PRIMENA POSIBILISTIČKOG POSTUPKA KOD APPLICATION OF POSSIBILITISTIC PROCEDURE

PLANIRANJA VREMENA REALIZACIJE WHEN PLANNING THE TIME FOR COMPLETION OF
GRAĐEVINSKIH PROJEKATA CONSTRUCTION PROJECTS
Velimir DUTINA Velimir DUTINA

Ljubo MARKOVIĆ Ljubo MARKOVIĆ
Miljan KOVAČEVIĆ Miljan KOVAČEVIĆ
Planiranje vremena predstavlja vrlo značajnu Time planning represents rather an important activity
aktivnost bez koje se projekat ne može realizovati u without which the project cannot be completed on time.
ugovorenom roku. Za investitora kašnjenje predstavlja For the investor any delay represents a loss of profit
gubitak prihoda zbog odlaganja početka eksploatacije, a because the beginning of operation is also delayed, and
izvođaču radova kašnjenje znači prekoračenje planiranih for the contractor the delay means exceeding planned
troškova (produžetak radnog vremena, troškovi ljudi, costs (extended working hours, labour costs, delayed
kašnjenje u naplati izvedenih radova, neraspoloživost payment of executed works, unavailability of resources
resursa za buduće projekte). U radu je izložena primena for future projects). This paper presents the application
posibilističkog postupka (teorija mogućnosti) koja se of possibilistic procedure (the Possibility Theory), which
zasniva na teoriji rasplinutih (fuzzy) skupova i predložen is based on the Fuzzy Set theory and proposes the
je postupak za procenu verovatnoće završetka projekta procedure for the evaluation of probability of project
koji uzima u obzir mogućnost izvođača da projekat completion which takes into account the possibility of the
realizuje u predviđenom vremenu. Kroz primer prikazana contractor to complete the project within the intended
je primena postupka i dati su odgovarajući zaključci. time. The application of the procedure has been
illustrated by the corresponding example and the
Ključne reči: planiranje, posibilistički postupak, relevant conclusions are given.
teorija mogućnosti, rasplinuti (fuzzy) skupovi,
verovatno'a. Key words: planning, possibilistic procedure, the
Possibility Theory, fuzzy sets, probability

GEOTEHNIČKI UZROCI OŠTEĆENJA
DOMA NARODNE SKUPŠTINE U BEOGRADU
GEOTECHNICAL CAUSES OF DAMAGES

FOR THE PARLIAMENT BUIDLING IN BELGRADE
Gordana HADZI-NIKOVIĆ
STRUČNI RАD
Slobodan ĆORIĆ UDK: 624.131.5.042 = 861
Stanko ĆORIĆ
Dom Narodne skupštine Republike Srbije u ul. Trg The Parliament building of the Republic of Serbia,
Nikole Pašića br. 13 u Beogradu, slika 1, ima ozbiljna that is located at Nikola Pasic Square 13 in Belgrade,
oštećenja pojedinih delova konstrukcije, slika 2, koja su Fig.1, has serious damages on the certain parts of
nastala na objektu tokom više od 70 godina njegovog structures, which occured at the construction in more
korišćenja. Pored toga, ovaj monumentalni objekat više than 70 years of its use, Fig.2. In addition, this
ne zadovoljava savremene propise u pogledu otpornosti monumental building in this moment fails to satisfy
na dejstvo zemljotresa [7]. Radi iznalaženja trajnog rešenja actual codes related to the resistance to the effects of
Slika 1. Dom Narodne Skupštine Republike Srbije na Trgu Nikole Pašića 13 u Beogradu
Figure 1.The Parliament building Republic of Serbia at Nikola Pasic Square 13 in Belgrade
Gordana Hadzi-Niković, Doc. dr, Univerzitet u Beogradu, Gordana Hadzi-Niković, Doc. dr, Univerzitet u Beogradu,
Rudarsko- geološki fakultet, Đušina 7, 11000 Beograd, Rudarsko- geološki fakultet, Đušina 7, 11000 Beograd,
ghnikovic@rgf.bg.ac.rs ghnikovic@rgf.bg.ac.rs
Slobodan Ćorić, Prof. dr., Univerzitet u Beogradu, Slobodan Ćorić, Prof. dr., Univerzitet u Beogradu,
Rudarsko- geološki fakultet, Đušina 7, 11000 Beograd, Rudarsko- geološki fakultet, Đušina 7, 11000 Beograd,
sloba.coric@gmail.com sloba.coric@gmail.com
Stanko Ćorić, As. mr, Univerzitet u Beogradu, Građevinski Stanko Ćorić, As. mr, Univerzitet u Beogradu, Građevinski
fakultet, Bulevar Kralja Aleksandra 73, 111000 Beograd, fakultet, Bulevar Kralja Aleksandra 73, 111000 Beograd,
cstanko@grf.bg.ac.rs cstanko@grf.bg.ac.rs

problema sleganja i problema dugoročne dinamičke earthquakes [7]. In order to find permanent solutions to
stabilnosti i statičke održivosti konstruktivnog sistema the problem of long-term subsidence and problems of
objekta, bilo je potrebno definisanje geotehničkih uslova dynamic stability and structural viability of the building
i interakcije sistema teren-objekat. Zbog toga su na structural system, it was necessary to define the
predmetnoj lokaciji izvedena detaljna geotehnička geotechnical conditions and interactions between
istraživanja. construction and foundation soil. Therefore, detailed
geotechnical and geophysical field investigations and
laboratory tests were performed.
Slika 2. Oštećenja u Domu Narodne skupštine

Figure 2. Damages in the Parliament building
2 GEOTEHNIČKA ISTRAŽIVANJA TERENA 2 GEOTECHNICAL INVESTIGATIONS
Radi definisanja inženjerskogeoloških svojstava tere- − In order to define the geological and geotechnical
na, kao područja međusobnog uticaja prirodne litoge- properties of soil, as well as zone of interaction between
netske konstrukcije i objekta, izvedena su sledeća teren- building and underlying soil, detailed field investigations
ska istraživanja i laboratorijska ispitivanja [2], tj: and laboratory tests were carried out [2], i.e:
− Inženjerskogeološko rekognosciranje površine te- − Engineering geological visual on-site inspection of
rena sa ekspertskim pregledom zgrade, susednih the terrain surface with expert’s observation of the
objekata i saobraćajnica; Parliament building, adjacent buildings and pavements;
− Istražno bušenje 6 istražnih bušotina, dubine 19 − Exploration boring of six bore holes, 19 to 38m
do 38m, ukupne dužine bušenja 140.5m, sa detaljnim depth, boring a total length of 140.5m, with the detailed
inženjerskogeološkim kartiranjem jezgra istražnih bušotina; description core drilling from various strata;

− Opiti standardne penetracije, izvedeni u 2 istražne − Standard Penetration Tests, performed in two bore-
bušotine: B-2 i B-4; ukupno je izvedeno 11 opita holes: B-2 and B-4, a total 11 standard penetration tests
standardne penetracije (5 opita u bušotini B-2 i 6 opita u were carried out (5 tests in the borehole B-2 and 6 tests
bušotini B-4), pri čemu su, opitima obuhvaćene sve in the borehole B-4), in all existing layers of the soil;
izdvojene litološke sredine; − Excavation 2 trial pits to a depth of foundation, with
− Istražno iskopavanje 2 istražne jame, do dubine the detailed engineering geological description of ex-
fundiranja, sa detaljnim inženjerskogeološkim kartira- cavated soil: one was outside, on the western side of the
njem iskopa: jedne sa spoljne, zapadne strane objekta, building, J-1, and the other was inside the building, J-2,
J-1, a druge u okviru gabarita objekta u njegovom in its atrium;
jugoistočnom atrijumu; − Installation of piezometer tubes and recording
− Ugradnja pijezometara i merenje nivoa podzemnih groundwater levels, in two boreholes B-5 and B- 6, the
voda, u dve istražne bušotine B-5 i B-6, sa dužinom length of the each piezometric construction was 12m;
pijezometarske konstrukcije od po 12m; − Refractive seismic testing on the surface, along
− Refrakciona seizmička ispitivanja na površini the two profiles and in the boreholes B-1 and B-3,
terena, duž 2 profila i u bušotinama, − Seismic well logging in the borehole B-1,
− Seizmički karotaž istražne bušotine B-1, − Laboratory soil testing on 18 undisturbed soil
− Laboratorijska geomehanička ispitivanja 18 nepo- samples extracted from all lithologic layers, 18 soil clas-
remećenih uzoraka tla iz svih izdvojenih litoloških članova, sification tests, 16 oedometar compressibility tests, 8
na kojima je izvedeno 18 identifikaciono klasifikacionih direct shear tests and 16 unconfined compression tests;
opita, 16 opita edometarske stišljivosti, 8 opita direktnog − Laboratory geochemical testing of groundwater.
smicanja i 16 opita jednoaksijalne čvrstoće na pritisak; Locations of boreholes and trial pits are presented in
− Laboratorijska geohemijska ispitivanja uzoraka the Figure 3.
podzemne vode. Detailed geotechnical investigations were carried out
Položaji istražnih bušotina i istražnih jama prikazani by Faculty of Mining and Geology, University of
su na slici 3. Belgrade, in July and August 2010.
Detaljna geotehnička istraživanja su izvedena u julu i Exploration boring, installation and development of
avgustu 2010. godine (Rudarsko-geološki fakultet Uni- piezometers and standard penetration tests were carried
verziteta u Beogradu, 2010). out by the "Kosovoprojekt" Ltd, under the supervision of
Istražno bušenje, ugradnja i razrada pijezometara i Faculty of Mining and Geology.
opiti standardne penetracije izvedeni su od strane The trial pits were carried out by "Kosbet" from
„Kosovoprojekta«, d.o.o., a pod nadzorom Rudarsko- Belgrade.
geološkog fakulteta. Field and laboratory geophysical tests were per-
Istražna iskopavanja temelja izveo je »Kosbet« iz formed by "NIS" - Geophysical Service. Interpretation of
Beograda. the results of geophysical analyses and setting up
Terenska i laboratorijska geofizička ispitivanja pove- geophysical models for the formation seismic micro-
rena su »NIS« – Servisu za geofiziku. Interpretaciju reonisation of the site area were performed by Seismo-
rezultata geofizičkih ispitivanja i formiranje geofizičkog logical Institute of Serbia. Laboratory geomechanical
modela za seizmičku mikroreonizaciju terena je uradio testing of soil samples was performed at the Laboratory
Seizmološki zavod Srbije. for Soil Mechanics at the Faculty of Mining and Geology.
Laboratorijska geomehanička ispitivanja uzoraka tla Geochemical laboratory testing of groundwater was
izvedena su u Laboratoriji za mehaniku tla Rudarsko- conducted in the Department of Public Health of the
geološkog fakulteta. Republic of Serbia.
Laboratorijska geohemijska ispitivanja uzoraka pod- On the basis of results of detailed investigations,
zemne vode su urađena u Zavodu za javno zdravlje RS. performed and controlled by the Faculty of Mining and
Na osnovu rezultata istraživanja, od strane Rudarsko- Geology, University of Belgrade, engineering geological
geološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu, utvrđena su properties of the terrain site were determined. Accor-
inženjerskogeološka svojstva terena i, u skladu sa tim, dingly, geotechnical conditions for the remedial
definisani geotehnički uslovi za izvođenje sanacionih mera measures that should provide long-term structural
koje bi trebalo da obezbede dugoročnu stabilnost objekta. stability of the Parliament building were defined.
Rešenje problema sleganja i problema dugoročne The solution for the problems of long-term subsi-
dinamičke stabilnosti i statičke održivosti konstruktivnog dence, dynamic stability and sustainability of static struc-
sistema zgrade povereno je Građevinskom fakultetu tural system of the building was proposed by Faculty of
Univerziteta u Beogradu koji je, u ovoj fazi rada, definisao Civil Engineering, University in Belgrade. The conceptual
idejno rešenje sanacije konstrukcije Doma Narodne design of the rehabilitation of the structure for the
skupštine u Beogradu. Parliament building in Belgrade was defined at this stage
of the work.
3 GEOTEHNIČKA SVOJSTVA TERENA 3 GEOTECHNICAL PROPERTIES OF THE TERRAIN
SITE
Objekat se nalazi na platou između Bulevara Kralja
Aleksandra i ulica: Vlajkovićeve, Kosovske i Takovske u The Parliament building of the Republic of Serbia is
Beogradu. Površina istražnog prostora iznosi približno located on the plateau between the Boulevard of King
240 x 135 m, odnosno ≅ 3.24 ha. Alexander and Vlajkoviceva, Takovska and Kosovska
streets in Belgrade. The exploratory area is approxi-
mately 240 x 135 m or 3.24 ha.

Slika 3. Položaj istražnih bušotina i jama
Figure 3. Locations of boreholes and trial pits
U morfološkom smislu, istražni prostor predstavlja Morphologically, the site is a part of the slope that
deo padine koja se od Terazija spušta ka Dunavu sa falls from plateau Terazije to the river Danube with
kotama, u intervalu, od približno 122 mnv kod Bulevara elevations in the range of approximately 122 m above
Kralja Aleksandra do 115 mnv u području Kosovske sea level near the Boulevard of King Alexander to the
ulice. altitude of 115 m in the Kosovska street.
U geološkoj građi terena, do dubine istraživanja, To the depth of investigations, the geological
učestvuju: savremene veštačke tvorevine (nasip), structure of the terrain consists of contemporary artificial
prašinasti sedimenti kvartarne starosti, lesne naslage i deposits, mound, silty sediments of Quaternary loess

laporovite gline, glinoviti lapori i krečnjaci tercijarne starosti, deposits and Tertiary marly clays, clayey marls and
slika 4. limestones, Figure 4.
Teren je, u gornjem delu, izgrađen od nasipa (n) The terrain, in the upper part, is built of unconsoli-
promenljive debljine 1.5 - 6.9m (izvan gabarita objekta), dated and heterogeneous mound, variable thickness of
u čijoj su podlozi stišljive i na promenu vlažnosti, 1.5 - 6.9m (outside of the building), which is underlying
osetljive, lesne naslage (l) debljine 1.1m u bušotini B-4, by compressible and the change in moisture sensitive,
do 5.6m u bušotini B-3. Od dubine 6.6 - 10.0m od loess deposits (l) of thickness 1.1m, in the borehole B-4,
površine, teren izgrađuju prekonsolidovani glinovito- and 5.6m in the borehole B-3. In the depths of 6.6 -
laporoviti sedimenti: laporovite gline GL, promenljive 10.0m from the ground surface, there are overcon-
debljine, od 5.4m u bušotini B-1 do 13.0m u bušotini B-6 i solidated clayey-marly sediments: marly clay, GL,
lapori L, takođe promenljive debljine, od 3.5m u bušotini B- variable thickness of 5.4m in the borehole B-1 to 13.0m
3 do ≈19.0m u bušotini B-1, ispod kojih se nalazi tercijarni in the borehole B-6 and marls, L, also of variable
krečnjak K, neutvrđene debljine. Najmanja dubina na kojoj thickness from 3.5m in the borehole B-3 to ≈ 19.0m in
se krečnjak pojavljuje je 16.5m od površine terena, na koti the borehole B-1. Tertiary limestones K, undetermined
≈ 103m, u bušotini B-3. thickness, is under clays and marls. The minimum depth
at which the limeston appears is 16.5m from the ground
surface, at level of ≈ 103m, in the borehole B-3.
Slika 4. Geotehnički presek terena

Figure 4. Geotechnical cross-section of terrain
Podzemna vode nije konstatovana u bušotinama B- Groundwater was not observed in boreholes B-1, B-2
1, B-2 i B-3. U ostalim bušotinama je, u vreme bušenja and B-3. In other boreholes, in the time of investigations
(juli 2010.god.), izmeren nivo podzemne vode na (July of 2010.), groundwater level was measured at
promenljivim dubinama: 7.10m od površine terena, u variable depths: 7.10m from the ground surface in
bušotini B-4, do 8.40m od površine terena, u bušotini B- borehole B-4, up to 8.40m from the ground surface in
6. Nakon dvomesečnog osmatranja, nivo podzemne borehole B-6. After two months of observation, the level
vode se nalazio na dubini ≈ 9.50m od površine terena. of the underground water was located at a depth ≈
Maksimalni nivo podzemne vode je moguć u dubljim 9.50m from the ground surface. The maximum level of
delovima lesnih naslaga i u zoni veće izdeljenosti groundwater may be located in the deeper parts of the
laporovitih glina. Generalno, ovaj nivo prati nagib loess deposits and in the zone of higher fragmentation
površine terena i nalazi se na dubini 7.0-9.0m od marly clay. Generally, this level follows the slope of the
površine terena [2]. ground surface and is located at a depth of 7.0-9.0m
Fundiranje objekta, najvećim delom, izvedeno je u under the ground surface [2].
lesnim naslagama, osim za manji deo temelja ispod Foundation strips, for the most part of the Parliament
jugoistočnog dela objekta, prema Bulevaru Kralja building, are placed in the loess deposits, except for a
Aleksandra, čije se temeljne spojnice nalaze na kontaktu small part of the ground beneath the southeastern part
lesnih naslaga i laporovitih glina. of the building, towards Boulevard King Alexander,
U prijemu i prenošenju opterećenja od objekta where the footing level is in the contact of loess deposit
učestvuju kvartarne lesne naslage i tercijarne laporovite and marly clay.
gline i to: The loading from the building is transmitted to the
− Lesne naslage (l), prašinasto-glinovite, promen- Quaternary loess deposits and Tertiary marly clays as
ljive debljine od 1.5 do 3.8m i follows:
− Loess deposits (l), silty clays, CI, of variable

− Ispucale laporovite gline kore raspadanja (GL) thickness from 1.5 to 3.8m
promenljive debljine od 6.6 do više od 13.0m. − Marly clays (GL) of weathering zone, CH, of
Nestišljivu podlogu, bedrock, predstavljaju tercijarni variable thickness of 6.6 to more than 13.0m
lapori, na dubini od 13.0 do više od 20.0m. Incompressible layer, bedrock, consists of Tertiary
U Tabeli 1 su prikazani najvažniji parametri temelj- marls at a depth of more than 13.0 to 20.0m.
nog tla merodavni za geostatičke proračune. Table 1 presents the most important parameters of the
foundation soil for the reliable geostatic analyses.
Tabela 1. Merodavni parametri tla za geostatičke proračune

Table 1. Reprezentative parameters of soils for geostatical analyses
Oznaka i debljina Ugao

Zaprem. unutrašnjeg
sloja u gabaritu težina tla
objekta trenja Kohezija Modul Tlo
Unight Shear stišljivosti
Mark and thickness Cohesion Soil
weight of resistance Modul of
of the soil beneath the soil
the building angle compressibility
(m) γ/•‘(kN/m3) ϕ(0) c (kPa) Ms (kPa)
n 1.5-5.30 19.0 - - - -
25 10 Loess natural
18.2 8000
l 1.2-3.8 wet
10 3500
Wet loess
GL 6.6-13.0 19.3 23 15 8500 Fissured clay
4 TEHNIČKI PODACI O OBJEKTU 4 TECHNICAL DATA OF THE PARLIAMENT

BUILDING
Dom Narodne skupštine je jedan od najvećih i naj-
lepših spomenika kulture u Srbiji iz prve polovine 20. The Parliament building is one of the biggest and the
veka. Objekat je izgrađen u baroknom stilu, sa zidovima most beautiful cultural monuments in Serbia from the
od opeke obloženim fonolitom i veštačkim kamenom. first half of the 20th century. The building was built in
Objekat je nepravilnog, približno pravougaonog oblika, u Baroque style, with brick walls that are covered with
osnovi površine ≈ 55 x 110 m. Visina objekta sa kupolom clinkstone and artificial stone. The building has an
je ≈44 m. irregular, roughly rectangular shape, with basic area of
Sastoji se od centralne zone i dva bočna krila, u ≈ 55 x 110 m. The height of the building with the dome is
kojima su smešteni atrijumi. Objekat ima podrum, ≈ 44 m.
suteren, prizemlje, dva sprata, potkrovlje i kupole. U It consists of a central zone and two side wings,
konstruktivnom smislu, to je krut zidani objekat koji je where the atriums are located. The building has a cellar,
fundiran na temeljnim trakama. Međuspratne konstruk- basement, ground floor, two floors, attic and dome.
cije su armiranobetonske ploče ojačane rebrima. Structurally, it is a rigid masonry construction that is
Objekat nema dilatacionih razdelnica. Raskošni holovi i founded on the strip foundations. The floors are
plenumske sale se visinski protežu na dve etaže, tako reinforced concrete slabs that are reinforced with ribs.
da su u ovim zonama formirani značajni otvori kroz The building lacks expansion joints. Luxurious lobbies
međuspratne konstrukcije. Pored toga, prostrane verti- and plenum halls extend to the height of two stories, so
kalne komunikacije – stepeništa, koja se nalaze u significant openings are formed through the ceiling in
centralnoj zoni objekta, takođe formiraju otvore kroz these zones. Also, the large vertical communications
međuspratne konstrukcije. Sve ovo značajno narušava (the stairs) that are located in the central zone of the
integritet i jedinstvo objekta kao celine i bitno umanjuje building, create the openings through the floors. All
njegovu krutost u ravni međuspratnih konstrukcija, što je these openings significantly reduce the integrity and
posebno opasno kada je objekat izložen seizmičkim unity of this object as a compact structure and greatly
uticajima. reduce its stiffness in the level of the floors. It is
Izgradnja objekta je započeta u avgustu 1907.god. particularly dangerous in the case when the building is
Do prvih deformacija na objektu došlo je još u toku subjected to seismic effects.
građenja, 1909.god., usled čega su radovi na izgradnji Construction of the building began in August
objekta obustavljeni sve do 1911.god. Od 1911. do 1907.year. The first deformations and displacements of
1912.god. vršena je rekonstrukcija objekta i nakon toga the object occurred in 1909, so the construction works
je nastavljena izgradnja, ali je zbog istorijskih dešavanja were suspended until 1911.
zgrada završena tek 1937.god.

Slika 5. Utvrđivanje dimenzija temelja u jami J-1 Slika 6. Uzimanje uzorka tla ispod temelja u jami J-1
Figure 5. Measuring foundation dimensions in trial pit J-1 Figure 6. Sample extracting from trial pit J-1
Originalan građevinski projekat nije sačuvan, a The building was reconstructed from 1911 to 1912, but
prema našim terenskim istraživanjima, objekat je due to the following historical events construction was
fundiran na betonskim temeljnim trakama, sa visinom finally completed in 1937.
betonske stope 75 cm, promenljive širine i na The original building design was not saved, and
promenljivoj dubini fundiranja, slike 5 i 6: according to our field exploration, the building is founded
− T1, spoljna temeljna traka (u istražnoj jami J-1 u on concrete strip foundations, Figure 5 and 6, with a
zapadnom delu objekta, širina temelja B1=2.30m, na height of 75 cm and with variable widths of the footing
dubini fundiranja 5.50m od površine trotoara kota and depths of the foundations:
119.57m, Dfmin=Df=5.50m ; − T1, the external footing strip (the excavated trial pit
− T2, unutrašnja podužna temeljna traka (u istražnoj J-1 in the western part of the building) has a width of
jami J-2, u jugoistočnom atrijumu), širina temelja B1=2.30m and it is founded at a depth of 5.50m below
B2=1.95m na dubini fundiranja 4.15m od površine the surface of the pavement (level 119.57m, Dfmin =
trotoara (kota119.46m, Dfmin=2.41m); minimum depth of foundation = 5.50m).
− T3, unutrašnji poprečni temelj (u istražnoj jami J-2 − T2, the internal longitudinal footing strip (the
u jugoistočnom atrijumu), širina temelja B3=1.45m na excavated trial pit J-2 in the southeast atrium) has a
dubini fundiranja 3.65m od površine trotoara width of B2=1.95m and it is founded at a depth of 4.15m
(kota119.57m, Dfmin=1.41m). below the surface of the pavement (level 119.46m, Dfmin
Analiza opterećenja, dobijena od inženjera statičara, = minimum depth of foundation = 2.41m).
pokazala je da su izračunata opterećenja u rasponu: 236 − T3, the internal cross footing strip (the excavated
do 298 kPa za stalno opterećenje i 9.20-16.0 kPa za trial pit J-2 in the southeast atrium) has a width of
korisno opterećenje, što dovodi do prosečnog optere- B3=1.45m and it is founded at a depth of 3.65m below
ćenja σ=267 kPa za stalno i dodatnih 12 kPa za korisno the surface of the pavement (level 119.57m, Dfmin =
opterećenje, tako da je ukupni srednji napon koji minimum depth of foundation = 1.41m).
temeljne trake prenose na tlo σsr= 280 kPa. Analysis of the loading, obtained from the structural

engineer, showed that the
calculated load range is: 236 -
298 kPA for permanent load
and 9.20 – 16.0 kPa for
imposed load, resulting in an
average load σ = 267 kPa for
a permanent and 12 kPa for
imposed load, so the total
average load of the concrete
strips, that is transferred to
the ground is σ ≈ 280 kPa.
5 GEOSTATIČKI
PRORAČUNI
5 GEOSTATIC ANALYSES
Proračuni graničnih opte-
rećenja su urađeni za utvrđe- Bearing capacity analyses
ne geotehničke modele tere- were performed for the dif-
na GMT-1, slika 7, GMT-2, ferent combinations of width
slika 8 i GTM-3, slika 9, kao i of strip footings and depth of
za različite moguće kombi- foundations, The analyses
nacije širina temelja i dubina were performed for pervious
fundiranja, kao i za uslove pri- defined geotechnical models
rodno vlažnog tla i provlaže- of terrain GMT-1, Figure 7,
nog tla. GMT-2, Figure 8 and GMT-3,
Granično vertikalno centri- Figure 9, as well as in natu-
čno opterećenje temelja sra- rally wet soil conditions and in
čunato je po postupku iz soil with increasing moisture.
Pravilnika o tehničkim norma- The ultimate vertical cen-
tivima za temeljenje građevin- tric bearing capacity of the
skih objekata. foundation soil was calculated
Faktor sigurnosti Fs u according to Serbian technical
pogledu dozvoljene nosivosti codes for foundation of
temeljnog tla je dobijen u buildings.
odnosu na prosečno opte- The safety factor, FS for
rećenje σsr=280kPa. allowable bearing capacity of
Izvršene su analize gra- foundation soil was deter-
ničnih opterećenja i faktora mined in relation to the
sigurnosti u pogledu opšteg average load σav = 280 kPa.
loma, za sve, terenskim rado- Bearing capacity analyses
Slika 7. Geotehnički model terena GMT 1
vima utvrđene, širine temelja i were performe and safety fac
Figure 7. Geotechnical model of terrain GMT 1
dubine fundiranja. tors were calculated for all field
conditions and for all widths of footings and depths of
foundation which were identified by trial pits.
Thus, it can be concluded that the factors of safety,
Na osnovu izvršenih analiza može se zaključiti da su under the present conditions (the soil is consolidated
faktori sigurnosti, u sadašnjim uslovima (tlo je u gabaritu beneath the foundations due to the load of the building
objekta konsolidovano usled opterećenja od objekta, kao and weight of the buried soil) are higher than 2.5 for all
i usled težine nasutog tla) veći od 2.5 za sve temelje, footing strips, so that bearing capacity of foundation soil
tako da nosivost temeljnog tla nije dovedena u pitanje is not compromised [3].
[3]. Footing settlements were calculated for the average
Sleganje temelja je sračunato za srednji neto net contact pressure σavn = 250 kPa and strip widths of
kontaktni napon σzo=250 kPa i širine temelja B1=2.30m, B1= 2.30m, B2=1.95m and B3 = 1.45m, taking into
B2=1.95m i B3=1.45m, uz uvažavanje odgovarajućeg account appropriate geotechnical model of the terrain.
geotehničkog modela terena. Settlement analyses were performed for the centric
Proračuni sleganja temelja su vršeni za centričnu point, but the average values of the settlement were also
tačku temelja, a date su i veličine prosečnih sleganja calculated. The settlement values of building were
temelja. Veličine sleganja pod objektom određene su determined by the conventional method [1]. The
konvencionalnom metodom [1]. Raspodela napona u distribution of stresses under the foundation strips was
temeljnom tlu određena je metodom Štajnbrenera. determined by the Steinbrenner’s method.
U Tabeli 2 su prikazane veličine maksimalnih i The maximum and average values of settlement for
prosečnih sleganja za različite temelje i geotehničke different footing strips and different geotechnical terrain
modele terena. models are presented in Table 2.

Slika 8. Geotehnički model terena GMT 2 Slika 9. Geotehnički model terena GMT 3
Figure 8. Geotechnical model of terrain GMT 2 Figure 9. Geotechnical model of terrain GMT 3
Analiza rezultata sleganja pokazuje da su se, samo Analysis of the results shows that the foundation
usled opterećenja od objekta, temelji slegli u proseku za settlements sank in average 9-14cm only due to the
9 -14cm. Ovim sleganjima od opterećenja objektom, loading of the building. Sinking of the foundation soil due
svakako treba dodati i sleganja usled provlažavanja to the increase of soil moisture should be added as well
temeljnog tla, koja su u ovakvim inženjerskogeološkim [4]. That settlements are, in loess deposits and in the old
sredinama i kod starih objekata neizbežna i koja, u buildings environment, almost inevitable. For the loess
našem slučaju, iznose i do 8.0 cm [4]. deposits the settlement due to the increase of the soil
U vezi sa tim treba reći da su, prema Skemptonu i moisture could be additionally 8 cm.
MekDonaldu, za ovakvu vrstu temelja, dozvoljena Thus, according to Skempton and MacDonald
ukupna sleganja 6.5cm, a dozvoljena diferencijalna (1956) the allowable total settlements for this type of
sleganja 4.0 cm [9]. foundation are 6.5 cm and allowable differential
Maksimalna sleganja su pretrpeli temelji koji se settlements are 4.0 cm [9].
nalaze u središnjem delu zgrade, ispod glavnog Maximum sustained settlements arised in the central
stepeništa, gde su debljine lesnih naslaga najveće (≈ part of the building, underneath the main staircase,
3.0m), a gde njihovi moduli stišljivosti, istovremeno, where the thickness of loess deposits is the largest (≈
imaju najniže vrednosti (≈ 3500 kPa u J-2). 3.0m), and where their moduli of compressibility, at the
same time, have the lowest value (≈ 3500 kPa in the J-2).

Tabela 2. Rezultati proračuna sleganja temeljnih traka
Table 2. Results of the foundation settlement analyses
Širina Debljina i modul Neto prosečno

Najveće Prosečno
Geotehnički model temeljne stišljivosti sloja kontaktno
sleganje sleganje
terena trake (Thickness and opterećenje
(Maximum (Average
(Geotechnical model (Width of moduli of (Net average
settlement) settlement)
of terrain) footing strip) compressibility) contact pressure)
s (cm) s (cm)
B (m) H (m)^Ms (kPa) •av n (kPa)
l 3.40 ^ 8 000
GMT1 2.30 250 11.5 9.2
LG 6.60 ^ 8 500
l 3.00 ^ 4 000
GMT2 1.95 250 17.5 14.0
LG 8.00 ^ 8 500
l 2.80 ^ 4 000
GMT3 1.45 250 14.1 11.3
LG 7.80 ^ 8 500
T1 u preseku l 1.20 ^ 8 000
(T1 in section) 2.30 250 11.4 9.1
VI-VI’ LG 8.20 ^ 8 500
T4 u preseku
(T4 in section) 2.30 LG 11.60 ^8 500 250 12.1 9.7
IV-IV’
T5 u preseku l 2.00 ^ 4 000
(T5 in section) 1.95 250 16.1 12.9
IV-IV’ LG 12.00 ^ 8 500
T6 u preseku
(T6 in section) 2.30 l 2.00 ^ 8 000 250 12.7 10.1
IV-IV’
Za potrebu ove analize formiran je model na bazi For the purpose of the analysis in this paper, the
metode konačnih elemenata, i to primenom domaćeg numerical model is created on the basis of finite element
softverskog paketa Tower 6. Detaljniji prikaz numeričkog method, using the domestic software package Tower 6.
modela prikazan je u Idejnom rešenju, autorizovanom Detailed overview of the numerical model is given in Con-
programu i projektnom zadatku sanacije konstrukcije ceptual design, authorized program and project task for the
Doma Narodne skupštine u Beogradu, urađenom 2010. rehabilitation of the structure for the Parliament building in
godine od strane Građevinskog Fakulteta Univerziteta u Belgrade. This report was done by the Faculty of Civil
Beogradu [6]. Engineering, University in Belgrade in 2010 [6].
Svi armiranobetonski elementi konstrukcije modeli- All reinforced concrete structural elements are
rani su sadašnjom markom betona MB20. Zapreminska calculated with concrete grade MB20. Volume weight of
težina zidova od opeke je 1700 kg/m3. Modul elastičnosti brick walls is 1700 kg/m3. Modulus of elasticity of brick
zidanog zida određen je prema evropskim standardima wall was determined according to European standards
EC 6 za proračun zidanih konstrukcija i tako je dobijena for design of masonry structures (EC6) and it is obtained
vrednost E=4835MPa. Tlo ispod temeljne konstrukcije E = 4835MPa. The foundation soil is modeled by a
modelirano je posebnim konačnim elementima čije su special finite elements whose characteristics are
karakteristike određene na osnovu vrednosti koeficijenta determined by the value of the modulus of subgrade
vertikalne reakcije tla. Ova vrednost određena je sagla- reaction. This value is determined according to EC 7,
sno EC 7, na osnovu prethodno izračunatih sleganja Table 2, on the basis of the calculated settlements, and
temelja, Tabela 2 i usvojeno je da iznosi k=2650 kN/m3. has been adopted ks = 2650 kN/m3.
Ovim proračunima dobijene su veličine sleganja The settlement values determined by finite element
≈10.0-11.0 cm, što se dobro slaže sa veličinama analysis are ≈10.0-11.0 cm, which corresponds to the
sleganja dobijenim konvencionalnom metodom. values obtained by conventional method.
Ovim je potvrđeno da je model konstrukcije dobro This confirms that the model of this structure is well
napravljen [5]. Tako ovaj model može biti iskorišćen u made and it can be used in further numerical analysis of
daljoj analizi postojećeg stanja na konstrukciji, a pruža the current state of this structure. Thus, the calculation of
mogućnost i za proračun konstrukcije tokom eventualne the structure during the possible rehabilitation can be
sanacije objekta. performed.
Ovde je potrebno istaći da se, uvođenjem adekvatnih It should be noted that taking into consideration
modula elastičnosti za opeku, program Tower 6 može da equivalent values of modulus elasticity for brick walls,
koristi i za proračun zidanih građevina. Ovo predstavlja the software package Tower 6 can be also used for the
proširenje programa, što može da bude vrlo značajno, calculation of masonry structures. This extension of this
jer u Beogradu postoje mnoge zidane građevine koje software can be very useful, because there are many
imaju brojna oštećenja i zahtevaju primenu sanacionih masonry buildings in Belgrade which have structural
mera. damages and should be rehabilitated.

Sleganja terena na koti fundiranja, koja su nastala od Ground settlements at a footing level, arising from
opterećenja objekta su veća od dozvoljenih i the building load and increase of soil moisture are larger
konstruktivni sistem objekta, svojim elastičnim than allowable values. Thus, the building structural
kapacitetom nije mogao da ih prihvati i podnese bez system with its elastic capacity was not able to accept
oštećenja. Samim tim, u zonama gde je bila iscrpljena and submit these settlements without damages.
nosivost konstrukcije, pojavila su se oštećenja koja su se Therefore, in places where construction capacity was
manifestovala kao prsline, pukotine i slični diskontinuiteti exhausted, appeared the damages that were manifested
na samom objektu, slika 2. as cracks, crevices and similar discontinuities on the
Posebno treba naglasiti negativan uticaj some parts of construction, Fig. 2.
raskvašavanja lesnih naslaga ispod temelja koje dovodi The negative impact of later soil moisture increasing
do dodatnih sleganja objekta. Ovo izaziva ugaonu on loess deposits underlying the foundation should be
rotaciju delova objekta, oko mesta provlažavanja, koja je emphasized as well. It produces subsequent subsidence
znatno veća od dozvoljene, a što neizbežno dovodi do of the building. Additional settlements lead to the angular
novih oštećenja objekta. Ovo je karakteristično za rotations of some parts of the building around the site of
mnoge stare zgrade u Beogradu. the increase of soil moisture which were significantly
Rezultati seizmičke mikrorejonizacije pokazali su da higher than the allowable values, and inevitably cause
objekat treba računati sa koeficijentom seizmičnosti the additional damage of the building [5]. It characterizes
Ks=0.05 (VIII seizmička zona) usvajajući prvu kategoriju many old buildings in Belgrade.
objekta i drugu kategoriju tla. Izmereni periodi Results of performed investigations of the seismic
oscilovanja su: u podužnom pravcu 0.792 sec, a u microzoning showed that the seismic coefficient is Ks =
poprečnom pravcu 0.890 sec [8]. 0.05 (seismic zone VIII) by adopting the first category for
Prema rezultatima seizmičkih proračuna, building and the second category for soil. The measured
maksimalna horizontalna pomeranja vrha objekta – periods of oscillations are: in the longitudinal direction
kupole, usled dejstva zemljotresa iznose: u podužnom 0.792 sec and 0.890 sec in the transverse direction [8].
pravcu 8.90 cm, a u poprečnom pravcu 7.40cm [6]. According to the results of seismic calculations, the
I pored uočenih oštećenja i nedostataka, objekat je u maximum horizontal displacements due earthquake to
funkciji, služi nameni i koristi se bez većih problema. Da the top of the dome are: in the longitudinal direction 8.90
bi se ovakvo stanje zadržalo i u narednom periodu, cm and 7.40cm in the transverse direction [6].
neophodno je preduzeti mere i intervencije, kako na Despite the observed dаmages and deficiencies, the
konstruktivnom sistemu objekta, tako i na temeljnoj Parliament building is in operation. It serves to its
konstrukciji. Preduzete mere i intervencije bi trebalo da purpose and it is in use without any problems. To retain
spreče dalje širenje oštećenja i sačuvaju integritet this status in the future, it is necessary to take action and
čitavog objekta. intervention to the building construction system as well
Zato su, s obzirom na geotehničku problematiku, as to the foundation structure. These actions and
razmatrana varijantna rešenja mera sanacije: ojačanjem interventions should prevent further spread of damages
temeljne konstrukcije mikrošipovima, dijafragmama ili and should preserve the integrity of the whole building.
kombinacijom dijafragmi i mikrošipova. Therefore, from the geotechnical point of view, some
Primenom sistema mikrošipova sprečila bi se dalja solutions of remedial measures are considered:
sleganja, ali se ne bi uvećala sposobnost objekta da strengthening of foundation structure with micropiles,
primi horizontalne sile od seizmičkih sila. Osim toga, diaphragms, or with combination of micropiles and
naknadno raskvašavanje lesnih naslaga, u zoni diaphragms.
fundiranja objekta, moglo bi da umanji nosivost Applying the system of micropiles would prevent
mikrošipova, a samim tim i omogući dalji razvoj sleganja additional settlements, but it would not increase the
objekta. ability of structure to receive the horizontal seismic
Sanacija temeljne konstrukcije sistemom dijafragmi forces. Besides, subsequent leaching of loess deposits
obezbedila bi i dinamičku stabilnost objekta i njegovu in the foundation soil could reduce the bearing capacity
bezbednost u pogledu oscilacija nivoa podzemnih voda. of micropiles. This would cause additional settlements of
Međutim, zbog izrazite razuđenosti objekta, ne može se the building.
efikasno prići svim bitnim zonama unutar samog objekta. Rehabilitation of foundation structure using
Zbog toga je predloženo da se sanacija temeljne diaphragms would produce the dynamic stability of the
konstrukcije izvede kombinovanjem mikrošipova i structure as well as its safety in regard to the fluctuations
dijafragmi sa pratećim adekvatnim intervencijama na of groundwater levels. However, due to exceptional
konstruktivnom sistemu objekta (Građevinski fakultet indentation of the building, it is not possible to make
Univerziteta u Beogradu, 2010). diaphragms in all relevant areas within the object.
Therefore, it was proposed that rehabilitation of the
foundation system can be performed using the suitable
combination of micropiles and diaphragms, with
additional appropriate interventions in the building
structure system (Faculty of Civil Engineering, University
in Belgrade, 2010).

Zbog uočenih oštećenja na zgradi Doma Narodne The observed dаmages and deficiencies over the
Skupštine Republike Srbije u Beogradu, a i ugrožene Parliament building Republic of Serbia in Belgrade, as
dugoročne dinamičke stabilnosti objekta, izvedena su well as the endangered long-term structural dynamic
detaljna geotehnička istraživanja terena. Ova stability of the building and public safety, caused the
istraživanja izveo je Rudarsko-geološki fakultet Univer- need to carry out detailed geotechnical explorations.
ziteta u Beogradu, 2010.god. These investigations were performed by the Faculty of
U prijemu i prenošenju opterećenja od objekta Mining and Geology, University of Belgrade.
učestvuju kvartarne lesne naslage debljine od 1.5 do On the basis of these investigations it was concluded
3.8m i tercijarne ispucale laporovite gline kore that the loading from the building is transmitted to
raspadanja promenljive debljine od 6.60 do više od Quaternary loess deposits of thickness from 1.5 to 3.8m
13.0m. Nestišljivu podlogu, bedrock, predstavljaju and to Tertiary marly clays of weathering zone with
tercijarni lapori, koji se nalaze na dubini od 13.0 do više variable thickness from 6.60 to more than 13.0m.
od 20.0m. Incompressible layer, bedrock, consists of Tertiary
Objekat je, u konstruktivnom smislu, krut zidani marls, at a depth of more than 13.0 to 20.0m.
objekat, fundiran na betonskim temeljnim trakama, Structurally, the building is a rigid masonry
promenljive širine, od 1.45m do 2.30m, i na promenljivoj construction that is founded on the strip foundations,
dubini fundiranja, od 1.41m do 5.50m with variable widths of footing, from 1.45m to 2.30m and
Izvršene analize graničnih opterećenja i faktora with variable depths of foundation, from 1.41m to 5.50m.
sigurnosti u pogledu opšteg loma tla, za sve, terenskim The bearing capacity analyses confirmed that, for all
radovima utvrđene, širine temelja i dubine fundiranja, geotechnical models of terrain and for all foundation
pokazuju da su faktori sigurnosti, u sadašnjim uslovima strips, safety factors with respect to the general failure of
veći od 2.5 za sve temelje. soil are higher than 2.5.
Analiza rezultata sleganja pokazuje da su se, samo Due to total average load σav ≈ 280 kPa, settlements
usled opterećenja od objekta, σsr≈ 280 kPa, temelji slegli were 9-14cm. For these settlement values, due to the
u proseku za 9 -14cm. Ovim sleganjima od opterećenja loading of the building, it has to be added the settlement
objektom, svakako treba dodati i sleganja usled (sinking) of the foundation soil due to the increase of the
provlažavanja temeljnog tla, koja su u ovakvim soil moisture. It is almost inevitable for these deposits
inženjerskogeološkim sredinama i kod starih objekata, and beneath the very old buildings. Thus, the total
neizbežna. Ukupna sleganja terena su veća od ground subsidence is higher than allowable and the
dozvoljenih i konstruktivni sistem objekta nije mogao da building structural system was not able to accept and
ih prihvati i podnese bez oštećenja. Samim tim, u bear it without damages. Therefore, the damages that
zonama gde je bila iscrpljena nosivost konstrukcije, were manifested as cracks, crevices and similar
pojavila su se oštećenja koja su se manifestovala kao discontinuities at the building appeared in parts where
prsline, pukotine i slični diskontinuiteti na samom the construction capacity was exhausted. It should be
objektu. Posebno treba naglasiti negativan uticaj emphasized that there is the negative impact of
raskvašavanja lesnih naslaga ispod temelja koje dovodi increased moisture of the loess deposits under the
do dodatnih sleganja objekta. foundation that leads to the additional subsidence of the
Prema rezultatima seizmičkih proračuna, building.
maksimalna horizontalna pomeranja vrha objekta- According to the results of seismic calculations, the
kupole, usled dejstva zemljotresa iznose: u podužnom maximum horizontal displacements of the top of the
pravcu 8.90 cm, a u poprečnom pravcu 7.40cm. dome, due to the earthquake, are as follows: in the
Radi obezbeđivanja statičke i dinamičke stabilnosti longitudinal direction is 8.90 cm and 7.40cm in the
objekta, razmatrana su varijantna rešenja mera sanacije: transversal direction.
ojačanjem temeljne konstrukcije mikrošipovima, In order to provide static and dynamic stability of the
dijafragmama ili kombinacijom dijafragmi i mikrošipova. building, some solutions for the remedial measures were
Zaključeno je da bi se kombinovanjem mikrošipova i considered: strengthening foundation structure by
dijafragmi, sa pratećim adekvatnim intervencijama na micropiles, diaphragms, or a with combination of
konstruktivnom sistemu objekta, trajno rešili problemi micropiles and diaphragms. It was concluded that the
sleganja i problemi dugoročne dinamičke stabilnosti i combination of micropiles and diaphragms, with
statičke održivosti konstruktivnog sistema objekta. additional appropriate interventions in the building
construction system, will solve problems of permanent
subsidence and problems of dynamic stability as well as
long-term sustainability of the building structure system.

7 LITERATURA
REFERENCES
[1] Ćorić, S. Geostatički proračuni, Rudarsko-geološki nog savetovanja Geotehnički aspekti građe-
fakultet Univerziteta u Beogradu i Izgradnja, 2008. vinarstva, Ed. Prof. Radomir Folić, Zlatibor, 1-3.
[2] Elaborat o rezultatima detaljnih geotehničkih nov. 2011, 153-160.
istraživanja terena objekta Doma Narodne [6] Idejno rešenje, autorizovani program i projektni
Skupštine Republike Srbije, Rudarsko-geološki zadatak sanacije konstrukcije Doma Narodne
fakultet Univerziteta u Beogradu, 2010. skupštine u Beogradu, Građevinski Fakultet
[3] FHWA (2006), Soils and Foundations, Vol. I & II. Univerziteta u Beogradu, 2010.
Report FHWA-NH-06-088, Federal Highway Admi- [7] Radovanović, S. Seizmološka izučavanja u Srbiji,
nistration, U.S. Department of Transportation, Materijali i konstrukcije, 2008, vol.51, br.2, str. 66-
2006. 74.
[4] Hadži-Niković, G. Konstitutivne zavisnosti nezasi- [8] Seizmička mikrorejonizacija Doma narodne
ćenih tla područja Beograda – doktorska diser- Skupštine, Izveštaj, Seizmološki zavod Srbije,
tacija. Beograd, Rudarsko-geološki fakultet Univer- Beograd, 2010.
ziteta u Beogradu, 2005. [9] Skempton, A.W. and MacDonald, D.H. The
[5] Hadži-Niković, G., Ćorić Slobodan i Ćorić Stanko, allowable settlements of buildings. Proc. Inst. Of
Geotehnički uslovi sanacije Doma Narodne Skup Civ. Eng. Vol 5, Part III (1956).
štine u Beogradu, Zbornik radova IV naučno-struč-
REZIME SUMMARY
GEOTEHNIČKI UZROCI OŠTEĆENJA GEOTECHNICAL CAUSES OF DAMAGES FOR THE

DOMA NARODNE SKUPŠTINE U BEOGRADU PARLIAMENT BUIDLING IN BELGRADE
Gordana HADZI-NIKOVIĆ Gordana HADZI-NIKOVIC

Slobodan ĆORIĆ Slobodan CORIC
Stanko ĆORIĆ Stanko CORIC
Dom Narodne skupštine je jedan od najznačajnijih The Parliament building of the Republic of Serbia is
spomenika kulture u Srbiji iz prve polovine dvadesetog one of the biggest and most beautiful cultural
veka. Na njemu su uočena brojna oštećenja i u cilju monuments in Serbia from the first half of 20th century.
njegove sanacije bilo je neophodno izvođenje detaljnih Right now, there are numerous structural damages over
geotehničkih istraživanja koja je izvršio Rudarsko- the building. In order to define remedial measures for
geološki fakultet Univerziteta u Beogradu. Ovim rehabilitation of the Parliament building, it was necessary
istraživanjima definisana su geotehnička svojstva terena to carry out detailed geotechnical investigations. These
u zoni njegove interakcije sa objektom, a određena su i investigations were performed by the Faculty of Mining
sleganja temelja i nosivost temeljnog tla. Utvrđeno je da and Geology, University in Belgrade. Thus, geotechnical
su stvarna opterećenja temelja manja od dozvoljenih, ali properties of the terrain in a zone of its interaction with
da su sleganja temelja višestruko veća od dopuštenih i the building were defined according to the obtained
da je to glavni uzrok oštećenja objekta. Ova sleganja su results. The bearing capacity of foundation soil and
određena konvencionalnom metodom i metodom settlements of footings were calculated, too. These
konačnih elemenata i dobijeni su slični rezultati. Osim analyses showed that the existing footings loads values
toga, analizom sa konačnim elementima, utvrđeno je i are less than allowable values, but the settlements of
da objekat ne zadovoljava uslove stabilnosti u slučaju footings are much larger than it is allowable, and it is a
dejstva zemljotresa. Stoga su, u saradnji sa main reason of the structural damages over the building.
projektantom sanacije objekta, predložene sanacione The settlements were determined by two methods:
mere koje sa geotehničkog aspekta trajno rešavaju conventional and finite element. The obtained values are
probleme kako statičke tako i dinamičke stabilnosti very close. In addition, by the finite element analysis it
Doma Narodne skupštine u Beogradu. was concluded that the building has no resistance to the
effects of earthquakes. Remedial measures were
Ključne reči: oštećenja konstrukcije, geotehnička proposed on the basis of these results, and in
istraživanja, nosivost tla, sleganja temelja, geotehnički cooperation with engineers responsible for rehabilitation
model, statička i dinamička stabilnost, geotehničke mere of the structure. These measures permanently solve the
sanacije. problems related to the static and dynamic stability of the
Parliament building from the geotechnical point of view.
Key words: structural damages, geotechnical
investigations, bearing capacity, footing settlement,
geotechnical model, static and dynamic stability,
remedial geotechnical measures.

MODEL ZA PREDIKCIJU TEMPERATURA KOLOVOZA U SRBIJI
MODEL FOR PAVEMENT TEMPERATURE PREDICTION IN SERBIA
Bojan MATIĆ
PRETHODNO SAOPŠTENJE
Danka MATIĆ UDK: 625.81.02(497.11) = 861
Nebojša RADOVIĆ
Kolovozna konstrukcija je višeslojni sistem Pavement construction is a multilayer system

sastavljen od različitih materijala, čije je ponašanje comprising of different materials, and its behavior is
manje ili više zavisno od temperature. Ukratko bi se more or less dependant on temperature. Briefly, the
mogle istaći sledeće posledice delovanja temperature: following is directly dependant on temperature:
− promene osnovnih fizičko-mehaničkih osobina − changes in the basic physical and mechanical
materijala (naročito izraženo kod asfalta); qualities and properties of materials (especially obvious
− pojavau nutrašnjih napona u materijalu (naročito in the case of asphalt);
izraženo kod betonskih ploča); − the appearance of internal stresses in a material
− dejstvo mraza; (especially obvious in the case of concrete plates)
− promena vlažnosti u kolovoznoj konstrukciji i − the effects of sub zero temperatures
podtlu [12]. − variation of the levels of humidity inside a
Sa druge strane, toplotni režim u kolovoznoj pavement construction and subgrade [12].
konstrukciji nastaje kao posledica spoljnih uticaja, ali je u On the other hand, a heat regime inside a pavement
velikoj meri zavistan od toplotnih karakteristika materijala construction is a result of external factors, but is also
ugrađenih u pojedine slojeve. greatly dependant on heat conducting characteristics of
Praktično se razmatranje uticaja toplotnog režima na materials built into different layers. Practically, there are
kolovoznu konstrukciju može usmeriti u dva osnovna two basic concerns when examining the influence of a
pravca: heat regime:
− uticaj temperature na mehaničko ponašanje − the influence of temperature on mechanical
materijala u kolovoznoj konstrukcijii properties of materials in the pavement construction and
− mehanizam rasprostiranja toplote u kolovoznoj − the mechanism of heat distribution in a pavement
konstrukciji. construction.
Sve ove pojave se moraju analizirati i utvrditi i It is necessary to analyze all these occurrences and
kvalitativna i kvantitativna veza između promene to establish both qualitative and quantitative connections
temperature i promena koje se javljaju u kolovoznoj between fluctuations in temperature and changes in the
konstrukciji. Samo se tako može doći do realnih pavement construction. This is the only way to obtain
podataka sa kojima će se na osnovu odgovarajućeg realistic data which can then be inputted into an
matematičkog modela doći do realnog rešenja. appropriate mathematical model to produce a realistic
solution.
Bojan Matić, MSc, Faculty of Technical Sciences, Bojan Matić, MSc, Faculty of Technical Sciences,
TrgDositejaObradovića 6, Novi Sad, bojanm@uns.ac.rs TrgDositejaObradovića 6, Novi Sad, bojanm@uns.ac.rs
Danka Matić, MSc, Faculty of Technical Sciences, Danka Matić, MSc, Faculty of Technical Sciences,
TrgDositejaObradovića 6, Novi Sad, TrgDositejaObradovića 6, Novi Sad,
d_modrakovic@hotmail.com d_modrakovic@hotmail.com
Nebojša Radović, Assi. Prof., Faculty of Technical Nebojša Radović, Assi. Prof., Faculty of Technical
Sciences, TrgDositejaObradovića 6, Novi Sad, Sciences, TrgDositejaObradovića 6, Novi Sad,
radovic@drenik.net radovic@drenik.net

Kad se radi o uticaju temperature, kao poseban Determining a heat regime in a particular section of a
problem se javlja određivanje toplotnog režima u pavement according to existing local and micro-climactic
kolovoznoj konstrukciji određene deonice puta, prema conditions is a problem when it comes to the influence of
postojećim lokalnim i mikroklimatskim uslovima. temperature. Namely, it is necessary to be aware of
Konkretno, za pravilnu analizu uticaja opterećenja i temperatures and their lasting in different layers of a
pojave zamora, potrebno je poznavati temperature i pavement construction in order to correctly analyze the
njihovo trajanje u pojedinim slojevima kolovozne influence of stress and mechanical wear and tear. Then
konstrukcije. Tada se za određene vremenske periode we can calculate a partial sum of damage accumulated
sa relativno homogenim stanjem temperature u under the influence of traffic stress and temperature
pojedinim slojevima, može sračunati parcijalna suma factors. This can only be used during periods with
oštećenja koja se akumulira u sred dejstva pripadajućeg relatively homogenous average temperatures in different
saobraćajnog opterećenja pri datim temperaturnim layers. By adding up the partial sums of damage during
uslovima. Sabiranjem parcijalnih suma oštećenja za celu the entire year, we calculate the yearly sum of damage
godinu,dobija se suma godišnjih oštećenja pa se na based on which it is easy to determine the durability of
osnovu nje lako može odrediti vek trajanja kolovozne pavement construction which is the ultimate goal of all
konstrukcije, što je krajnji cilj svih analitičkih postupaka analytical procedures [12].
[12]. With the change of temperature in asphalt mixes, the
Za razliku od materijala kao što su beton i čelik, kod basic physical and mechanical properties change, unlike
kojih temperatura u prirodnim uslovima ima veći uticaj when materials like concrete and steel are used, in
samo na dilatacije i unutrašnje napone u konstrukciji, which the natural temperature conditions have a greater
kod asfaltnih mešavina se pri promeni temperature bitno effect only to dilatations and internal stresses in
menjaju osnovne fizičko-mehaničke osobine, jer vezivo – construction. This happens because the binder –
bitumen, od kruto elastičnog stanja pri niskim bitumen, from stiff elastic state in low temperatures,
temperaturama pri povišenju temperature prolazi kroz changes to highly elastic state under the influence of
visoko-elastično stanje da bi dospeo do viskoznog stanja temperature increase, only to reach viscosity in high
pri višim temperaturama. temperatures.
Zavisnost ponašanja bitumena, odnosno asfaltnih The behavior of bitumen or asphalt mixes in contact
mešavina od temperature poznata je još od kada se zna with different temperatures has been known ever since
za ove materijale, pa većina klasičnih metoda ispitivanja their discovery so the most common methods of
njihovih karakteristika uzima u obzir ovu činjenicu, bilo examining their properties take this into consideration,
tako što se pripisuje temperatura pri kojoj se vrši opit either by noting the temperature at which the experiment
(penetracija i duktilitet kod bitumena, Maršalov opit kod is conducted (penetration and ductility in bitumen,
mešavina ), bilo da se kao rezultat opita traži Marshal’s test in mixes) or having a particular
temperatura na kojoj dolazi do određene pojave (tačka temperature as the goal of the experiment (breaking
loma po Frasu, tačka razmekšavanja pomoću prstena i point by Fraass, softening point using a ring and a ball –
kuglice – PK) . RB).
Poslednjih decenija dolazi do naglog porasta Great increase in the use of bitumen covered
primene bitumenom obavijenih materijala kod izrade materials when constructing bearing and finishing layers
nosećih i završnih slojeva kolovozne konstrukcije. of pavement construction occurred in the last few
Debljine ovih slojeva su često veće od 20 cm tako da se decades. These layers are frequently more than 20cm
svakodnevno, širom sveta ugrađuju ogromne količine thick, which results in huge amounts of these materials
asfaltnih materijala u slojeve novih ili pojačanih added into new or reinforced pavement constructions.
kolovoznih konstrukcija. Tako široka primena postavlja Such a wide range of use demands precise knowledge
zahteve za preciznim poznavanjem osobina materijala of the properties of these materials under the influence
pri vrlo različitim uslovima koji se u praksi javljaju, pa se of various conditions they can be subjected to, which
u tom smislu u svetu vrše mnogobrojna istraživanja. Kao results in considerable research conducted around the
osnovni zadatak postavlja se određivanje fizičko- world. The basic goal is to determine the physical and
mehaničkih osobina materijala pri uslovima koji mechanical properties of the materials when influenced
odgovaraju uslovima u stvarnoj kolovoznoj konstrukciji, a by those conditions that exist in actual pavement
u tu svrhu je kod bitumenom vezanih materijala vrlo constructions. With materials containing bitumen it is
značajno odrediti njihove karakteristike u opsegu very important to determine their behavior within the
temperatura koje će se javljati u kolovoznoj konstrukciji, range of temperatures occurring in the pavement
uz posebno razmatranje dejstva ekstremnih temperatura construction, with paying special attention to the effects
[12]. of extreme temperatures [12].
2 PRORAČUN TEMPERATURA KOLOVOZA 2 CALCULATING PAVEMENT TEMPERATURE
Fizičko-mehaničke osobine bitumena kao veziva, a Physical and mechanical properties of bitumen as a
tim i asfaltnih mešavina, u velikoj meri zavise od binder, and thus of asphalt mixes, greatly depend on
temperature, pa je neophodno da se osobine precizno temperature, so it is necessary to precisely determine
odrede za različite temperaturne intervale. Tada se, uz them for different temperature intervals. Thus, knowing
poznavanje klimatskih uslova i saobraćajnog the climate conditions and traffic stress, it is possible to
opterećenja može predvideti ponašanje određene predict the behavior of a specific asphalt mix used in a
asfaltne mešavine ugrađene u kolovoznu konstrukciju. pavement construction.

Poznato je da se danas sračunavanje napona i It is well known that the contemporary way of
deformacija u kolovoznim konstrukcijama često vrši na calculating stresses and deformation in pavement
bazi teorije elastičnosti, što ima opravdanja u construction is often based on the theory of elasticity,
„normalnom“ opsegu temperatura, u kome se asfaltne which is justified when dealing with a “normal” range of
mešavine ponašaju približno elastično, naročito kada je temperatures in which asphalt mixes take on elastic
dejstvo opterećenja kratkotrajno. Međutim, pojava properties, especially if the stress persists for short
visokih temperatura u najtoplijim periodima godine može periods of time. However, high temperatures in the
znatno da poveća uticaj viskozne komponente u warmest periods of the year can significantly increase
ponašanju asfaltne mešavine i da dovede do većih the effect of a viscous component and result in major
deformacija kolovoza, naročito pri dejstvu teško deformations of the pavement, especially under the
opterećenog točka koji se sporo kreće ili miruje influence of a slow moving or stationary, heavily
(ekstreman slučaj su autobuske stanice, saobraćajne burdened wheel (bus stations and heavy vehicle uphill
trake za teška vozila na uzbrdici i sl.). lanes being the extreme cases).
Iz ovog razloga je naročito važno utvrditi opasnost od This is why it is critical to determine the danger of
pojave deformacije u uslovima ekstremnih temperatura i deformations appearing with extreme temperatures
pre svega utvrditi visinu i dužinu trajanja tih temperatura, present and especially to establish these temperatures
kao I detaljno analizirati saobraćajno opterećenje. and their duration as well as to analyze traffic stress in
Najveći saobraćajni špic javlja se, između podneva i detail. The greatest rush hour occurs between noon and
završetka radnog vremena kada je temperatura najviša i the end of the working day when temperatures are the
kada su asfaltni slojevi najpodložniji stvaranju trajnih highest and when the asphalt layers are most
deformacija. S druge strane, u zimskim uslovima, susceptible to permanent deformation. On the other
najniže temperature u kolovoznoj konstrukciji su u hand, in winter conditions, the lowest temperatures in
jutarnjim časovima, u vreme jutarnjeg saobraćajnog the pavement construction occur in the morning hours,
špica. Tada postoji opasnost od nastajanja pukotina during the morning rush hour.This situation allows for
usled savijanja slojeva pod saobraćajnim opterećenjem cracks to form as a consequence of layers bending
pri istovremenom dejstvu znatnih unutrašnjih napona under traffic stress and internal resistance caused by low
zatezanja nastalih u materijalu usled niskih temperatura. temperatures.
S obzirom na dosadašnja iskustva, kontinentalni deo Based on previous experience, it is safe to say that
naše zemlje je područje kome se velika pažnja mora the continental part of our country is an area that
posvetiti temperaturnoj osetljivosti asfaltnih mešavina, requires a lot of attention in terms of temperature
jer hladne zime ne dozvoljavaju primenu tvrdih asfalt- sensitivity of asphalt mixes, because cold winters do not
betona, a topla leta uslovljavaju suprotan zahtev. allow the use of solid asphalt-concrete, and warm
Rešenje se može tražiti kroz primenu bitumena sa summers dictate the opposite. The solution which will
malom temperaturnom osetljivošću, primenu elastomera ensure a solid and stable skeleton of the asphalt layer
i pogodnog granulometrijskog sastava mineralne can be attained through the use of bitumen with low
mešavine kojim će se obezbediti čvrst i stabilan skelet temperature sensitivity, the use of elastomers and
asfaltnog sloja. appropriate granulometric composition of the mineral
mix.
2.1 Pregled modela 2.1 Overview of the models
Jedan od prvih istraživača koji je razmatrao problem One of the first researchers who dealt with the
proračuna maksimalnih temperatura kolovoza na osnovu problem of estimating maximum pavement temperatures
izveštaja vremenskih uticaja je bio Barber 1957 godine based on the weather condition reports was Barber in
[2]. Razmatran je kolovoz kao polu-beskonačna masa u 1957 [2]. The pavement was seen as half-infinite mass
kontaktu sa vazduhom. Ukupna dnevna radijacija je in contact with the air. The total daily radiation was
procenjena na osnovu geografske širine posmatranog estimated on the basis of the latitude of the observed
kolovoza uzimajući u obzir njen uticaj na temperaturu pavement, while taking into account the effect of the
vazduha blizu površine. Nedostatak ovog modela je bio radiation on the air temperature near the surface. The
to što je model uključivao faktor ukupne dnevne shortcoming of this approach was that it included the
radijacije, umesto precizniji način-časovnu radijaciju. factor of the total daily radiation instead of the more
Rumny and Jimenez (1969) su razvili nomograf pomoću precise way – hourly radiation. Due to the data collected
podataka sakupljenih u Tuksonu, Arizona za predviđanje in Tucson, Arizona, Rumny and Jimenez (1969)
temperature kolovoza na površini i na dubini od 50mm. developed a nomograph for predicting pavement surface
Dempsey (1970 ) je razvio simulacioni model baziran na temperature and pavement temperature at the 50mm
teoriji toplotne provodljivosti i energetske ravnoteže na depth. Dempsey (1970) developed a simulation model
površini kolovoza. Strategic Highway Research Program based on the theory of thermal conductivity and energy
(SHRP) je formirao Long-Term Pavement Performance balance on the pavement surface. Strategic Highway
(LTTP) program 1987 godine kao 20-godišnje Research Program (SHRP) formed the Long-Term
istraživanje za bolje definisanje karakteristika kolovoza Pavement Performance (LTPP) program in 1987 as 20-
na licumesta-na terenu. 64 (LTTP) lokacije su izabrane year-long research for a more efficient defining of the
kao deo Seasonal Monitoring Program (SMP). SMP pavement characteristics on the very spot. 64 (LTPP)
lokacije su izabrane kako bi se dobili podaci o uticaju locations were chosen as a part of the Seasonal
temperaturnih varijacija na konstruktivne osobine Monitoring Program (SMP). The SMP sites were chosen
kolovoza (test defleksija), definisanje klimatskih uslova to receive additional testing which included the following:

merenjem ambijentalnih temperatura i padavina, deflection testing to evaluate effects of temperature
merenje temperatura donjih slojeva, sadržaja vlažnosti i variation on structural performance; characterization of
dubine smrzavanja [1]. Kao rezultat SMP istraživanja, climatic conditions by measuring ambient temperature
projektovanje asfaltnih slojeva prema SUPERPAVE and precipitation; measurements of subsurface
(Superior Performing Asphalt Pavement) metodi se temperature, moisture content, and frost depth [1]. As a
zasniva na očekivanim minimalnim temperaturama result of SMP research, according to SUPERPAVE
vazduha i maksimalnom sedmodnevnom prosečnom (Superior Performing Asphalt Pavement) method, the
temperaturom vazduha. Najniža temperatura vazduha design of asphalt layers is based on the anticipated
se smatra jednaka najnižoj temperaturi kolovoza. minimum air temperatures and average 7-day maximum
Maksimalna sedmodnevna prosečna temperatura air temperature. The average 7-day maximum air
vazduha se koristi za proračun maksimalnih temperatura temperature is used for measuring the max pavement
kolovoza, prema Superpave-u [4.] temperature, accoring to Superpave [4].
Od početnih (SHRP) testova do SMP, modeli koji Ever since the first (SHRP) tests up to SMP, the
definišu temperaturu kolovoza su razvijani da bi pomogli models defining pavement temperature were developed
u formiranju odgovarajućih asfaltnih slojeva i dati su u in order to help form the adequate asphalt layers and
uslovima PG (Performance Grade). Na primer PG 48-16 were listed under the conditions of PG(Performance
označava da je očekivani temperaturni opseg od Grade). For example, PG 48-16 means that the
minimalnih -16Co do najviše sedmodnevne prosečne expected temperature range goes from the minimum -
temperature 48Co.[4] Poređenje odabranih PG i stvarnih 16Co to the highest average 7-day temperature, 48Co [4].
temperatura kolovoza je proučavao Mohseny and Comparison of the chosen PG and the actual pavement
Symons (1998), Lukanen et al. (1998), Bosscher et al. temperatures was done by Mohseny and Symons
(1988) [3,5,9,10]. Ove visoke i niske temperature su (1998), Lukanen et al. (1998), Bosscher et al. (1988)
vodič za odabir odgovarajućih asfaltnih veziva - [3,5,9,10]. These high and low temperatures are guides
bitumena i mešavina, kako ne bi došlo do nepoželjnih for choosing the adequate asphalt binders and mixtures,
deformacija i pukotina. Istraživanja Park et al. (2001), so that there would not be any undesirable deformities
and Marshal et al., (2001) obezbeđuju empirijski model and fissures. Examinations of Park et al. (2001) and
koji omogućava korisniku procenu temperaturnog profila Marshal et al. (2001) provide the empirical model which
kolovozne konstrukcije u toku bilo kog dela dana [7,11]. enables a user to get the estimation of a temperature
Oba ova istraživanja dovode u vezu važnost ovog profile of the pavement construction any time during the
određivanja posmatranjem različite nosivosti kolovozne day [7,11]. Both these examinations relate the importace
konstrukcije tokom dana koristeći FWD (Falling Weight of this estimation to the observation of different
Deflectometar). Na osnovu kombinacije saobraćjanog maximum loads of the pavement construction during the
opterećenja i uslova okruženja formirana je specifikacija day by using FWD (Falling Weight Deflectometer). A
koja služi za određivanje asfaltnih veziva-bitumena specification for estimating asphalt layers was formed
(SHRP,1994). Vrsta odabranog bitumena u velikoj meri (SHRP,1994), based on the combination of traffic loads
zavisi od temperatura kolovoza (minimalnih i and environmental conditions. The type of the chosen
maksimalnih). Uslovi opterećenja koji su u vezi sa asphalt layer to a large extent depends on the minimum
karakterističnim visokim temperaturama su brzina vozila and maximum pavement temperatures. Traffic
od 100km/čas i opterećenje manje od 107 ekvivalentnih conditions related to characteristic high temperatures are
standardnih osovina (ESALs) [4]. vehicle velocity of 100 kph and loads lower than
107equivalent single axle loads (ESALs) [4].
3 ODREĐIVANJE TEMPERATURA KOLOVOZA 3 DETERMINATION OF PAVEMENT TEMPERA-

PREMA SUPERPAVE METODI TURE ACCORDING TO SUPERPAVE METHOD
Određivanje temperatura kolovoza može biti izvršeno Pavement surface temperature can be determined
direktnim merenjem ili izračunato pomoću temperature either by direct measurement or calculated using air
vazduha i drugih faktora. Višegodišnjim istraživanjem temperature and other factors. A model for designing
(LTTP - Long-Term Pavement Performance i SMP - asphalt pavements called SUPERPAVE (Superior
Seasonal Monitoring Program) ponašanja kolovozne Performing Asphalt Pavement) has been created after
konstrukcije usled saobraćjnog opterećenja i uslova many years of research (LTTP - Long-Term Pavement
okruženja formiran je metod za projektovanje asfaltnih Performance and SMP - Seasonal Monitoring Program)
kolovoza koji se naziva SUPERPAVE (Superior of behavior of pavement due to traffic load and
Performing Asphalt Pavement). Prema SUPERPAVE environmental conditions. According to the method of
metodi bitumeni se određuju prema očekivanoj SUPERPAVE, asphalts are designed according to the
minimalnoj temperaturi vazduha i maksimalnoj expected minimum air temperature and maximum
sedmodnevnoj prosečnoj godišnjoj temperaturi. seven-day average annual temperature.
Na osnovu procenjenih godišnjih visokih i niskih An appropriate asphalt-binder is based on estimates
temperatura i definisanog PG x-y (Performance Grade,
of annual high and low temperatures and a defined PG
slika 1) bira se odgovarajuće vezivo-bitumen [4]. x-y (Performance Grade, Figure 1) [4].
Oznaka (PG x-y)se koristi za određivanje bitumena u Symbol (PG x-y) is used to determine asphalts
zavisnosti od temperature kolovoza. depending on the pavement temperature.
PG - Performance Grade PG - Performance Grade
x - visoka temperatura kolovoza za projektovanje x - high pavement design temperature
y - niska temperatura kolovoza za projektovanje y - low pavement design temperature

PG 64 – 22
Prosečna 7-dnevna
Performance maksimalna temperatura Minimalna temperatura
grade kolovoza kolovoza
(Performance (Maximum seven-day (Minimum pavement
grade) average annual temperature
temperature)
Slika 1- Objašnjenje oznake PG

Figure 1- Explanation of PG symbol
Odabir odgovarujućeg veziva za različite lokacije Selecting an appropriate binder for different locations
određuje se koristeći niz jednačina koje je definisao is determined using a series of equations defined by
SHRP Superpave Binder System. PG sistem pokušava SHRP Superpave Binder System. PG system attempts
da naznači odgovarajuće bitumene-veziva u zavisnosti to indicate the appropriate layers of asphalt-binder
od temperature. depending on the temperature.
Tabela 1 – Specifikacija slojeva asfalta u zavisnosti od PG [4]

Table 1 - Specification of asphalt layers, depending on the PG [4]
Način računanja temperatura kolovoza, prema Way of calculating pavement temperatures,

SUPERPAVE metodi, na osnovu temperatura iz according to the SUPERPAVE method, based on air
vazduha je sledeći: temperature is as follows:
− preračunavanje prosečne 7-dnevne maksimalne • convert average 7-day maximum air temperature to

temperature vazduha u temperaturu površine kolovoza pavement surface temperature
(average 7-day maximum pavement design • calculate 7-day maximum pavement temperature at
temperature) design depth
− računanje 7-dnevne maksimalne temperature • convert minimum air temperature to minimum
kolovoza na određenoj dubini(average 7-day maximum pavement surface temperature
pavement design temperature at specifed depht) • calculate minimum pavement temperature at
− preračunavanje minimalne temperature vazduha u design depth [4].
minimalnu temperaturu površine kolovoza The method allows the estimation of the pavement
− računanje minimalne temperature kolovoza na surface temperature and the temperature at specified
određenoj dubini [4]. depths from the surface.The average seven-day
Metod omogućava procenu temperature površine maximum pavement design temperature is the average
kolovoza i temperature na određenoj dubini u odnosu na of the highest daily pavement temperatures for 7
površinu kolovoza. Prosečna 7-dnevna maksimalna warmest consecutive days in a year. Minimum annual
temperatura kolovoza za projektovanje je prosek najviših pavement temperature is the lowest temperature in a
dnevnih temperatura kolovoza za 7 najtoplijih uzastopnih year. The design depth for calculation of maximum
dana u godini. Najmanja godišnja temperatura kolovoza pavement temperature used in the Superpave system is
je najhladnija temperatura u godini. 20 mm below the top of the pavement layer. When
Projektna dubina za proračun maksimalnih considering, for example, a 50-mm thick surface mixture
temperatura kolovoza koje se koriste prema Superpave over a base mixture, a design depth for the surface
metodi je 20mm ispod posmatranog sloja kolovoza. Na mixture is 20 mm below the pavement surface. Design
primer, za 50mm debljine habajućeg sloja koji se nalazi depth for the base mixture is 20 mm below the top of the
preko nosećeg sloja, projektna dubina za habajući sloj base mixture, that is, 70 mm below the pavement
(surface mixture) je 20mm ispod površine kolovoza. surface [4].
Projektna dubina nosećeg sloja (the base mixture) je 20 Maximum air temperature can be converted into
mm ispod površine nosećeg sloja, odnosno ukupno maximum pavement temperature, based on the
70mm od površine kolovoza [4]. theoretical surface energy balance of a pavement. This
Maksimalna temperatura vazduha se može can be represented as follows (Kennedy, T. et al., 1994):
preračunati u maksimalnu temperaturu kolovoza, na
osnovu teorijske energetske ravnoteže površine
kolovoza. To se može predstaviti sledećim izrazom
(Kennedy, T. et al., 1994):
1
1331ατ a cos z ⋅ CosZ + ε aσTa − hc (Ts − Ta ) − 164k − εσTs = 0
4 4 (1)
α - absorpcija površine kolovoza α - Pavement surface absorptivity

τa τa
- transmisioni koeficijent za vazduh - Transmission Coefficient for Air
z - geografska širina - 20o z - Latitude - 20o
ε - emisija površine kolovoza ε - Pavement surface emissivity
σ- Stefan Bolcmanova konstanta (5.67x10-8
σ - Stefan-BoltzmanConstant (5.67x10-8 W/m2K4)
Wat/m2K4) hc
- Surface coefficient of heat transfer (W/m2 0C)
hc 20
- koeficijent prolaza toplote površine (Wat/m C) k 0
- Thermal conductivitycoefficient (W/m C)
k - koeficijent toplotne provodljivosti
Ta 0
Ta - Air temperature ( K)
- temperatura vazduha (0K)
Ts
Ts - Surface temperature (0K)
0
- temperatura površine ( K) The calculations for maximum pavement tempe-
Računanje maksimalne temperature kolovoza se vrši rature were performed for sunny days (no cloud cover),
za sunčane dane (bez oblaka), treba pretpostaviti da je assumed 8°C difference between the surface tempe-
o
8 C razlika između temperature površine i temperature rature and the temperature at a depth of 50 mm, and
na dubini od 50mm i koristiti sledeće vrednosti (default used the following default values:
values): τ a = 0.80 α = 0.9 ε = 0.9
τ a = 0.80 α = 0.9 ε = 0.9
hc = 19.88watts / m 2C o k = 1.38watts / m2C o
hc = 19.88watts / m C k = 1.38watts / m C
2 o 2 o
A simpler equation to calculate maximum pavement
Jednostavniji izraz za računanje maksimalne tempe- surface temperature was developed by (Huber, 1994):
rature površine kolovoza je izveo (Huber, 1994):
Ts (max) = Ta (max) − 0.00618⋅ φ 2 + 0.2289⋅ φ + 24.38 (2)

Ta(max) Ta (max)
- maksimalna dnevna temperatura vazduha - daily maximum air temperature (oC)
o
( C) Ts (max)
- daily maximum pavement surface
Ts(max) temperature (oC)
- maksimalna dnevna temperatura površine
kolovoza (oC) φ
- latitude (degrees)
φ - geografska širina (stepeni) In addition to the aforementioned equations, a model
Pored navedenih izraza razvijen je model za for prediction of temperature at a specific depth was
predikciju temperatura na određenoj dubini, baziran na developed based on LTPP data. Maximum pavement
LTPP podacima. Maksimalna temperatura kolovoza na temperature at a specific depth can be calculated based
određenoj dubini se može izračunati na osnovu sledeće on the following equation, (Mohseni 1998, Mohseni and
formule (Mohseni 1998, Mohseni and Symons, 1998a Symons, 1998a and 1998b) [9,10]:
and 1998b) [9,10]:
Td (max) = (Ts (max) + 17.8) x(1 − 2.48x10 −3 d + 1.085x10 −5 d 2 − 2.441x10 −8 d 3 ) − 17.8 (3)
Td(max) = maksimalna dnevna temperatura kolovoza Td(max) = daily maximum pavement temperature at a
na određenoj dubini d (°C); specific depth d (°C);
Ts(max) = maksimalna dnevna temperatura površine Ts(max) = daily maximum pavement surface
kolovoza (°C); temperature (°C);
d= dubina u odnosu na površinu kolovoza (mm). d= depth in relation to pavement surface (mm).
Za temperature kolovoza na dubini od 20mm, izraz For pavement temperature at a depth of 20mm, the
se pojednostavljuje equation is simplified:
T20(max) = 0.955Ts (max) − 0.8 (4)
Minimalna temperatura površine kolovoza se računa Minimum pavement surface temperature is

pomoću minimalne temperature vazduha: calculated using minimum air temperature:
Ts (min) = 0.859Ta (min) + 1.7 (5)
Ts(min) Ts (min)
- minimalna dnevna temperatura površine - daily minimum pavement surface
kolovoza ( C)
o
temperature (oC)
Ta(min) Ta (min)
- minimalna dnevna temperatura vazduha (oC) - daily minimum air temperature (oC)
Za određivanje minimalne temperature kolovoza na For determining minimum pavement temperature at
određenoj dubini dat je sledeći izraz: a specific depth, the following equation is given:
Td (min) = Ts(min) + 5.1x10−2 d − 6.3x10−5 d 2 (6)
Td(min) = minimalna dnevna temperatura kolovoza na Td(min) = daily minimum pavement temperature at a
određenoj dubini d (°C); specific depth d (°C);
Ovi modeli su formulisani za proračun godišnjih These models were developed for the calculation of
minimalnih i maksimalnih temperatura kolovoza, a ne za the annual minimum and maximum pavement
analizu dnevnih ili časovnih temperatura kolovoza. temperatures, not for the analysis of daily or hourly
Mohseni and Symmons su izveli novi izraz pavement temperatures
(prerađeni) za predviđanje minimalnih temperatura Mohseni and Symmons developed a new equation
kolovoza na određenoj dubini, [9,10]: (revised) for predicting minimum pavement temperatures
at a specific depth, [9,10]:
T pav (min) = −1.56 + 0.72 ⋅ Tair (min) − 0.004 ⋅ φ 2 + 6.26 log⋅ (d + 25) (7)
Tpav(min)= minimalna dnevna temperatura kolovoza na Tpav(min)= daily minimum pavement temperature at a
određenoj dubini d (°C); specific depth d (°C);
Tair(min)= minimalna dnevna temperatura vazduha Tair(min)= daily minimum air temperature (°C);
(°C); Annual minimum pavement temperatures are also
Prema ovoj jednačini (modelu), takođe se računaju calculated according to this equation (model). The
godišnje minimalne temperature kolovoza. Standardna standard error is 2.1 °C
greška je 2.1 °C For the estimated standard error of the model (2.1°C)
Za procenjenu standardnu grešku modela (2.1°C) it follows:
dobije se:

ε = z 4.4 + 0.52(σ air )
2
(8)
Izraz sa umanjenom greškom se može prikazati na An equation with a reduced error would be as
sledeći način: follows:
T pav (min) = −1.56 + 0.72 ⋅ Tair (min) − 0.004 ⋅ φ 2 + 6.26 log⋅ (d + 25) − z 4.4 + 0.52(σ air )
2
(9)
Φ - geografska širina tražene lokacije (stepeni); Φ – latitude of the requested location (degrees);
(σair) - standardna greška srednje temperature (σair) – standard error of the mean air temperature;
vazduha; z – value obtained from the standard normal
z - vrednost dobijena iz standardne normalne distribution
raspodele. A model for predicting maximum pavement
Model za predikciji maksimalnih temperatura temperatures at depth can be presented as follows
kolovoza po dubini, može se predstaviti na sledeći način (Mohseny and Symons, 1998a):
(Mohseny and Symons, 1998a):
T pav(max) = 54.32 + 0.78 ⋅ Tair (max) − 0.0025⋅ φ 2 + 15.14 log⋅ (d + 25) − z 9 + 0.61(σ air )
2
(10)
Tpav(max)= maksimalna dnevna temperatura kolovoza Tpav(max)= daily maximum pavement temperature at a
na Tpav(max)= maksimalna dnevna temperatura kolovoza specific depth d (°C);
na određenoj dubini d (°C); Tair(max)= daily maximum air temperature (°C);
Tair(max)= maksimalna dnevna temperatura vazduha The standard error of this model is 3.0 and R2=0.76
(°C); The model for minimum air temperature developed
Standardna greška ovog modela je 3.0 i R2=0.76 by (Mohseny and Symons, 1998) is included in the
Model koji su formulisali (Mohseny and Symons, Superpave standards.
1998), za minimalne temperature vazduha je uključen u
Superpave standarde.
4 THE MODEL FOR PREDICTING PAVEMENT
4 MODEL ZA PREDIKCIJU TEMPERATURE SURFACE TEMPERATURE IN SERBIA
POVRŠINE KOLOVOZA U SRBIJI
The data used for forming the model for predicting
Podaci koji su korišćeni za formiranje modela za pavement temperatures in Serbia was taken from the
predikciju temperatura kolovoza u Srbiji preuzeti su iz master’s thesis (Uzelac Đ. 1986) [12]. Regression
magistarskog rada (Uzelac, 1986) [12]. Formirane su equations were formed, due to which the prediction of
regresione jednačine kojima se vrši predikcija maximum and minimum pavement surface temperature
maksimalne i minimalne temperature površine kolovoza, is made, depending on the maximum air temperature (at
u zavisnosti od maksimalne (u 15:00h) i minimalne (u 3 p.m.) and minimum air temperature (at 7 a.m.).
07:00h) temperature vazduha. Merenja su vršena od Measuring was conducted from 1977 (autumn) until
1977 (u jesen) pa sve do marta 1981. Merenje je March 1981. Measuring was continued during the winter
nastavljeno u zimskim periodima do 1986, uz prekide period until 1986, with breaks related to technical and
zbog tehničkih i organizacionih razloga. organizational issues.
Model koji predviđa maksimalne temperature The model which predicts maximum pavement
površine kolovoza može se predstaviti sledećom surface temperatures can be presented by the following
jednačinom [6]: equation [6]:
Yp,max=0.065567+1,268887xa,max (11)
gde je: Where we have:
Yp,max – predviđena maksimalna dnevna temperatura Yp,max – predicted maximum daily pavement surface
površine kolovoza temperature
xa,max – izmerena maksimalna dnevna temperatura xa,max – maximum daily air temperature (measured at
vazduha (u 15:00h) 3 p.m.)
Standardna greška modela je 3.0016. Koeficijent Standard model error is 3.0016. Correlation
korelacije je 0.972651. coefficient is 0.972651.
Model koji predviđa minimalne temperature površine The model which predicts minimum pavement
kolovoza može se predstaviti i sledećom jednačinom: surface temperatures can be presented by the following
equation:
Yp,min=1.10967xa,min+0.318933 (12)
gde je: Where we have:
Yp,min – predviđena minimalna dnevna temperatura Yp,min – predicted minimum daily pavement surface
površine kolovoza temperature

xa,min – izmerena minimalna dnevna temperatura xa,min – minimum daily air temperature (measured at
vazduha (u 07:00h). 7 a.m.)
60
50
Max temper atura povr šine kolovoza ( o C )

40
30
20
10
-10
-20
-10 0 10 20 30 40 50
Max temperatura vazduha ( o C)
Grafik 1 - Grafički prikaz regresione jednačine za predviđanje maksimalnih temperatura površine kolovoza
Chart 1 – Graphical representation of a regression equation used for predicting maximum pavement surface
temperatures
50
40
Min temper atura povr šine kolovoza ( o C )
30
20
10
-10
-20
-20 -10 0 10 20 30 40
Min temperatura vazduha ( o C)
Grafik 2 – Grafički prikaz regresione jednačine za predviđanje minimalnih temperatura površine kolovoza
Chart 2 – Graphical representation of a regression equation used for predicting minimum pavement surface
temperatures
Standardna greška modela je 1.8569. Koeficijent Standard model error is 1.8569. Correlation
korelacije je 0.980397. coefficient is 0.980397.
5 VALIDACIJA MODELA 5 MODEL VALIDATION
Na osnovu formulisanog modela za predikciju On the basis of the formulated model for predicting
maksimalnih i minimalnih temperatura površine kolovoza maximum and minimum pavement surface temperatures
(11, 12) izvršena je validacija modela [6]. Dobijen je (11,12), model validation was done [6]. Correlation coef-
koeficijent korelacije 0.881483 za model koji predviđa ficient for the model predicting maximum pavement
maksimalne temperature površine kolovoza i 0.98679 surface temperatures turned out to be 0.881483, whereas
za model koji predviđa minimalne temperature površine the one for the model predicting minimum pavement
kolovoza (grafik 1,2). surface temperatures was 0.98679 (Chart 1, 2).
Poređenjem izmerenih maksimalnih temperatura By comparing the measured maximum pavement

kolovoza na dubini od 23.5 cm u odnosu na površinu temperatures at a depth of 23.5 cm, to pavement surface
kolovoza i temperature prema SUPERPAVE and the temperatures according to the SUPERPAVE
metodologiji (jednačina 3, grafik 3) utvrđeno je da je methodology (Equation 3, Chart 3), it was determined
MAE (Mean Absolute Error) 3.62, a između izmerenih that the MAE (Mean Absolute Error) is 3.62; while
minimalnih temperatura kolovoza na dubini od 23.5 cm u between the measured minimum pavement tempe-
odnosu na površinu kolovoza i temperature prema ratures at a depth of 23.5 cm compared to pavement
SUPERPAVE metodologiji (jednačina 6) MAE je 2.50 surface and the temperatures according to the SUPER-
PAVE methodology (equation 6), the MAE is 2.50.
Max temperature at specified depth 23,5

Measured max temperature at specified
a) x
40 40
x xx
x
cm by Superpave method
x x
x x
30 x 30
x x
depth 23,5 cm
x
x x
xx
20
x x xx 20
xx x x x x xx
x
x x x
xx x
xx
xx
10 x x x 10
x x
xx x x x
x
x x xxx x x
0 x x 0
xx
x
0 10 20 30 40 50 60
Measured min temperatures at specified depth 23.5 cm(L)

x Min temeperatures at specified depth 23,5 cm by Superpave method
(R)
35 35
x
Min temperature at specified depth 23,5 cm

b)
Measured min temperature at specified
x
30 x 30
x
25 x 25
by Superpave method
x
x x
20 x xxx x x
20
depth 23,5
x x xx
x
15 xx x 15
x x xx
x x x x xx
x
10 10
x xx x x
x x x
5 5
x x x
x xx x x x x xx
0 xx 0
xx x
x
-5 -5
0 10 20 30 40 50 60
Measured min temperature at specified depth 23,5(L)

x Min temperature at specified depth 23,5 cm by Superpave method(R)
Grafik 3 – Grafički prikaz izmerenih i predviđenih temperatura prema Superpave metodi;

a) za maksimalne temperature na dubini od 23.5 cm; b) za minimalne temperature na dubini od 23.5 cm
Chart 3 – Graphical representation of measured and predicted temperatures according to Superpave method;
a) Max temperature at specified depth (23.5 cm); b) Min temperature at specified depth (23.5 cm)
Kontinentalni deo naše zemlje je područje kome se From the aspect of temperature sensitivity of asphalt
velika pažnja mora posvetiti sa aspekta temperaturne mixtures great attention should be dedicated to the
osetljivosti asfaltnih mešavina, jer hladne zime ne continental part of Serbia because cold winters hinder
dozvoljavaju primenu tvrdih asfalt-betona, a topla leta the implementation of solid asphalt-concrete, whereas
uslovljavaju suprotan zahtev. Ponašanje kolovozne warm summers require just the opposite. The behavior
konstrukcije manje ili više je zavisno od temperature. of the pavement construction is more or less dependent
U radu su predstavljeni modeli za predikciju on temperature.
temperatura kolovoza, Superpave model i novi model za In this paper were presented models for pavement
predikciju temperatura površine kolovoza za prostor temperature predicting, Superpave model and a new
Srbije [6]. one - for pavement surface temperature in Serbia [6].

Vrednovanjem modela za predikciju temperatura By evaluating the model for predicting pavement
kolovoza na određenoj dubini (23,5cm) prema SUPER- temperature at specified depth (23.5 cm) according to
PAVE metodologiji, u odnosu na izmerene temperature the SUPERPAVE methodology in relation to the
u Srbiji, došlo se do zaključka da model predviđa pavement temperatures measured in Serbia, it was
temperature kolovoza sa odgovarajućom tačnošću. concluded that the model predicts pavement
Može se zaključiti da model koji bi predvideo bolje temperature with appropriate accuracy.
temperature kolovoza s obzirom na karakteristične Taking into consideration the characteristic climatic
klimatske uslove u Srbiji (topla leta i hladne zime) mora conditions in Serbia (hot summers, cold winters), it can
uključiti i dodatne parametre i opsežnija istraživanja, što be concluded that a model that would predict pavement
će i biti zadatak u budućim istraživanjima. temperatures with more accuracy would have to include
additional parameters and more extensive research,
which will be the task of future research.
ZAHVALNOST
U radu je prikazan deo istraživanja koje je pomoglo ACKNOWLEDGEMENTS

Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj Republike
Srbije u okviru tehnološkog projekta TR 36017 pod The work reported in this paper is a part of the
nazivom: "Istraživanje mogućnosti primene otpadnih i investigation within the research project TR 36017
recikliranih materijala u betonskim kompozitima, sa "Utilization of by-products and recycled waste materials
ocenom uticaja na životnu sredinu, u cilju promocije in concrete composites in the scope of sustainable
održivog građevinarstva u Srbiji". construction development in Serbia: investigation and
Takođe, autori potvrđuju podršku istraživačkog environmental assessment of possible applications",
projekta 174019, koji je finansiran od strane Ministarstva supported by the Ministry for Science and Technology,
prosvete i nauke Srbije. Republic of Serbia. This support is gratefully acknow-
ledged. Also the authors acknowledge the support of
research project 174019, funded by the Ministry of
Education and Science of Serbia.
7 LITERATURA
REFERENCES
[7] Marshall, C., Meier, R. W., Welsh M., Seasonal
[1] Ali H., Lopez A., Statistical Analysis of Temperature Effects on Flexible Pavements in
Temperature and Moisture Effects on Pavement Tennessee, Presented at Transportation Research
Structural Properties Based on Seasonal Board 80 th Annual Meeting, Washington, DC,
Monitoring Data, Transportation Research Record, 2001.
No.1540, 1996, pp 48-55. [8] Mohseni, A., LTPP Seasonal Asphalt Concrete
[2] Barber E. S., Calculation of Maximum Pavement Pavement Temperature Models, Publication No.
Temperatures from Weather Reports, Bulletin 168, FHWA-RD-97-103, Federal Highway Administra-
Highway Research Board, National Research tion, Washington, DC, 1998, 65p.
Council, 1957, pp 1-8. [9] Mohseni A., Symons M., Improved AC Pavement
[3] Bosscher P. J., Bahia H. U., Thomas S., Russell J. Temperature Models from LTPP Seasonal Data,
S., Relationship Between Pavement Temperature Presented at Transportation Research Board 77th
and Weather Data: Wisconsin Field Study to Verify Annual Meeting, Washington, DC, 1998a.
SuperPave Algorithm, Transportation Research [10] Mohseni A, Symons M., Effect of Improved LTPP
Record No. 1609, 1998, pp 1-11. AC Pavement Temperature Models on SuperPave
[4] Kennedy T. et al., Superior Performing Asphalt Performance Grades, Presented at Transportation
Pavements (Superpave): The product of the SHRP Research Board 77th Annual Meeting, Washington,
Asphalt Research Program, National Research DC, 1998b.
Council, Washington, DC, 1994. [11] Park D., Buch N., Chatti K., Development of
[5] Lukanen E. O., Han C., Skok E.L., Probabilistic Effective Layer Temperature Prediction Model and
Method of Asphalt Binder Selection Based on Temperature Correction Using FWD Deflections,
Pavement Temperature, Transportation Research Presented at Transportation Research Board 80th
Record No. 1609, 1998, pp 12-20. Annual Meeting, Washington, DC, 2001.
[6] Matić, B. et al., Development and evaluation of the [12] Uzelac Đ., Toplotni režim i njegov uticaj na
model for the surface pavement temperature mehanicko ponašanje materijala u kolovoznoj
prediction, Metallurgy, Croatian Metallurgical konstrukciji, Magistarska teza, Beograd, 1986.
Society, accepted paper No 1625, 2012.

REZIME SUMMARY
MODEL ZA PREDIKCIJU TEMPERATURA MODEL FOR PAVEMENT TEMPERATURE

KOLOVOZA U SRBIJI PREDICTION IN SERBIA
Bojan MATIĆ Bojan MATIC

Danka MATIĆ Danka MATIC
Nebojša RADOVIĆ Nebojsa RADOVIC
Hot-Mix Asphalt (HMA) je visko-elastičan materijal. Hot-Mix Asphalt (HMA) is highly flexible material. At
Na niskim temperaturama, ponaša se kao elastično low temperatures it behaves as flexible rigid body and at
kruto telo, a na visokim temperaturama kao viskozna high temperatures as viscous liquid. These temperature
tečnost. Ove temperaturne varijacije pokazuju koliko je variations show how important it is to consider HMA
važno razmotriti karakteristike HMA i predvideti characteristics and predict temperature of the pavement
temperaturu kolovoza na terenu – in situ. Temperatura surface on site – in situ. Pavement surface temperature
kolovoza zavisi od više različitih faktora, ali je jedan od depends on many different factors, but one of the most
najznačajnijih faktora ambijentalna temperatura. U radu significant factors is ambient temperature. This paper
je izvršen pregled modela za predikciju temperatura examines existing models for predicting temperatures of
kolovoza. Predstavljeni su Superpave i novi model za pavement. The paper presents Superpave model and a
predikciju temperatura površine kolovoza u Srbiji. new one - Serbian model for predicting surface
Takođe, izvršeno je i poređenje izmerenih temperatura i pavement temperatures. Furthermore, correlation
temperatura prema Superpave modelu za predikciju between measured temperatures and temperatures
temperatura kolovoza na dubini od 23.5 cm ispod according to Superpave model for predicting pavement
površine kolovoza. temperature at a defth of 23.5 cm was done.
Ključne reči: temperatura, model, predviđanje, Keywords: temperature, model, prediction,
kolovoz, Srbija pavement, Serbia

UPUTSTVO АUTORIMА*
Prihvatanje radova i vrste priloga
U časopisu Građevinski materijli i konstrukcije štampaće Svaka stranica treba da bude numerisana, a optimalni
se neobjavljeni radovi ili članci i konferencijska saopštenja obim članka na jednom jeziku, je oko 16 stranica (30000
sa određenim dopunama ili bez dopuna, prema odluci slovnih mesta) uključujući slike, fotografije, tabele i popis
Redakcionog odbora, a samo izuzetno uz dozvolu literature. Za radove većeg obima potrebna je saglasnost
prethodnog izdavača prihvatiće se i objavljeni rad. Vrste Redakcionog odbora.
priloga autora i saradnika koji će se štampati su: originalni Naslov rada treba sa što manje reči (poželjno osam, a
naučni radovi, prethodna saopštenja, pregledni radovi, najviše do jedanaeset) da opiše sadržaj članka. U naslovu
stručni radovi, konferencijska saopštenja (radovi sa naučno- ne koristiti skraćenice ni formule. U radu se iza naslova daju
stručnih skupova), kao i ostali prilozi kao što su: prikazi ime i prezime autora, a titule i zvanja, kao i ime institucije u
objekata i iskustava - primeri, diskusije povodom objavljenih podnožnoj napomeni. Аutor za kontakt daje telefone, faks i
radova i pisma uredništvu, prikazi knjiga i zbornika radova, adresu elektronske pošte, a za ostale autore poštansku
kao i obaveštenja o naučno-stručnim skupovima. adresu.
Originalni naučni rad je primarni izvor naučnih informa- Uz sažetak (rezime) od oko 150 do 200 reči, na
cija i novih ideja i saznanja kao rezultat izvornih istraživanja srpskom i engleskom jeziku daju se ključne reči (do deset).
uz primenu adekvatnih naučnih metoda. Dobijeni rezultati To je jezgrovit prikaz celog članka i čitaocima omogućuje
se izlažu kratko, jasno i objektivno, ali tako da poznavalac uvid u njegove bitne elemente.
problema može proceniti rezultate eksperimentalnih ili Rukopis se deli na poglavlja i potpoglovlja uz numera-
teorijsko numeričkih analiza i tok razmišljanja, tako da se ciju, po hijerarhiji, arapskim brojevima. Svaki rad ima uvod,
istraživanje može ponoviti i pri tome dobiti iste ili rezultate u sadržinu rada sa rezultatima, analizom i zaključcima. Na
okvirima dopuštenih odstupanja, kako se to u radu navodi. kraju rada se daje popis literature.
Prethodno saopštenje sadrži prva kratka obaveštenja o Kod svih dimenzionalnih veličina obavezna je primena
rezultatima istraživanja ali bez podrobnih objašnjenja, tj. međunarodnih SI mernih jedinica.
kraće je od originalnog naučnog rada. U ovu kategoriju Formule i jednačine treba pisati pažljivo vodeći računa o
spadaju i diskusije o objavljenim radovima ako one sadrže indeksima i eksponentima. Аutori uz izraze u tekstu definšu
naučne doprinose. simbole redom kako se pojavljuju, ali se može dati i
Pregledni rad je naučni rad koji prikazuje stanje nauke u posebna lista simbola u prilogu.
određenoj oblasti kao plod analize, kritike i komentara i Prilozi (tabele, grafikoni, sheme i fotografije) rade se u
zaključaka publikovanih radova o kojima se daju svi neop- crno-beloj tehnici, u formatu koji obezbeđuje da pri
hodni podaci pregledno i kritički uključujući i sopstvene smanjenju na razmere za štampu, po širini jedan do dva
radove. Navode se sve bibliografske jedinice korišćene u stupca (8cm ili 16.5cm), a po visini najviše 24.5cm, ostanu
obradi tematike, kao i radovi koji mogu doprineti rezultatima jasni i čitljivi, tj. da veličine slova i brojeva budu najmanje
daljih istraživanja. Ukoliko su bibliografski podaci metodski 1.5mm. Originalni crteži treba da budu kvalitetni i u
sistematizovani, ali ne i analizirani i raspravljeni, takvi potpunosti pripremljeni za presnimavanje. Mogu biti i dobre,
pregledni radovi se klasifikuju kao stručni pregledni radovi. oštre i kontrastne fotokopije. Koristiti fotogrfije, u crno-beloj
Stručni rad predstavlja koristan prilog u kome se iznose tehnici, na kvalitetnoj hartiji sa oštrim konturama, koje
poznate spoznaje koje doprinose širenju znanja i prila- omogućuju jasnu reprodukciju. Skraćenice u prilozima
gođavanja rezultata izvornih istraživanja potrebama teorije i koristiti samo izuzetno uz obaveznu legendu. Prilozi se
prakse. On sadrži i rezultate razvojnih istraživanja. posebno označavaju arapskim brojevima, prema redosledu
Konferencijsko saopštenje ili rad sopšten na naučno- navođenja u tekstu. Objašnjenje tabela daje se u tekstu.
stručnom skupu koji mogu biti objavljeni u izvornom obliku ili Potrebno je dati spisak svih skraćenica korišćenih u
ih autor, u dogovoru sa redakcijom, bitno preradi i proširi. To tekstu.
mogu biti naučni radovi, naročito ako su sopštenja po U popisu literature na kraju rada daju se samo oni
pozivu Organizatora skupa ili sadrže originalne rezultate radovi koji se pominju u tekstu. Citirane radove treba
prvi put objavljene, pa ih je korisno uz određene dopune prikazati po azbučnom redu prezimena prvog autora.
učiniti dostupnim široj stručnoj javnosti. Štampaće se i Literaturu u tekstu označiti arapskim brojevima u uglastim
stručni radovi za koje Redakcioni odbor oceni da su od šireg zagradama, kako se navodi i u Popisu citirane literature,
interesa. napr [1]. Svaki citat u tekstu mora se naći u Popisu citirane
Ostali prilozi su prikazi objekata, tj. njihove konstrukcije i literature i obrnuto svaki podatak iz Popisa se mora navesti
iskustava-primeri u građenju i primeni različitih materijala, u tekstu.
diskusije povodom objavljenih radova i pisma uredništvu, U Popisu literature se navode prezime i inicijali imena
prikazi knjiga i zbornika radova, kao i obaveštenja o autora, zatim potpuni naslov citiranog članka, iza toga sledi
naučno-stručnim skupovima. ime časopisa, godina izdavanja i početna i završna stranica
Аutori uz rukopis predlažu kategorizaciju članka. Svi (od - do). Za knjige iza naslova upisuje se ime urednika (ako
radovi pre objavljivanja se recenziraju, a o prihvatanju za ih ima), broj izdanja, prva i poslednja stranica poglavlja ili
publikovanje o njihovoj kategoriji konačnu odluku donosi dela knjige, ime izdavača i mesto objavljivanja, ako je
Redakcioni odbor. navedeno više gradova navodi se samo prvi po redu. Kada
Da bi se ubrzao postupak prihvatanja radova za autor citirane podatke ne uzima iz izvornog rada, već ih je
publikovanje, potrebno je da autori uvažavaju Uputstva za pronašao u drugom delu, uz citat se dodaje «citirano
pripremu radova koja su navedena u daljem tekstu. prema...». Neobjavljeni članci mogu se pominjati u tekstu
kao «usmeno saopštenje»
Uputstva za pripremu rukopisa Аutori su odgovorni za izneseni sadržaj i moraju sami
obezbediti eventualno potrebne saglasnosti za objavljivanje
Rukopis otkucati jednostrano na listovima А-4 sa nekih podataka i priloga koji se koriste u radu.
marginama od 31 mm (gore i dole) a 20 mm (levo i desno), Ukoliko rad bude prihvaćen za štampu, autori su dužni
u Wordu fontom Arial sa 12 pt. Potrebno je uz jednu kopiju da, po uputstvu Redakcije, unesu sve ispravke i dopune u
svih delova rada i priloga, dostaviti i elektronsku verziju na tekstu i prilozima.
navedene E-mail adrese, ili na CD-u. Аutor je obavezan da Za detaljnija tehnička uputstva za pripremu rukopisa
čuva jednu kopiju rukopisa kod sebe zbog eventualnog autori se mogu obratiti Redakcionom odboru časopisa.
oštećenja ili gubitka rukopisa. Rukopisi i prilozi objavljenih radova se ne vraćaju. Sva
Od broja 1/2010, prema odluci Upravnog odbora eventualna objašnjenja i uputstva mogu se dobiti od
Društva i Redakcionog odbora, radovi sa pozitivnim Redakcionog odbora.
recenzijama i prihvaćeni za štampu, publikovaće se na Radovi se mogu slati i na e-mail: folic@uns.ac.rs ili
srpskom i engleskom jeziku. miram@uns.ac.rs i dimk@ptt.rs
Veb sajt Društva i časopisa: www.dimk.rs
*
Uputstvo autorima je modifikovano i treba ga, u pripremi
radova, slediti.

Izdavanje časopisa "Građevinski materijali i konstrukcije" finansijski su pomogli:
INŽENJERSKA KOMORA SRBIJE
MINISTARSTVO ZA NAUKU I TEHNOLOŠKI

RAZVOJ SRBIJE
UNIVERZITET U BEOGRADU
GRAĐEVINSKI FAKULTET
.
DEPARTMAN ZA GRAĐEVINARSTVO
departman za
građevinarstvo FAKULTET TENHIČKIH NAUKA NOVI SAD
INSTITUT IMS AD, BEOGRAD
UNIVERZITET CRNE GORE

GRAĐEVINSKI FAKULTET - PODGORICA


Casopis 4 2011

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Casopis 4 2011

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

YU ISSN 0543-0798 UDK: 06.055.2:62-03+620.1+624.001.5(497.

DRUŠTVO ZA ISPITIVANJE I ISTRAŽIVANJE MATERIJALA I KONSTRUKCIJA SRBIJE

According to the decision of the Assembly of the Society for

Professor Radomir Folic

INTERNATIONAL EDITORIAL BOARD

Professor Radomir Folić, Editor in-Chief

Assoc. professor Mirjana Malešev, Deputy editor Dr Vladimir Gocevski

Dr Ksenija Janković Professor Asterios Liolis

Proofreader: Prof. Jelisaveta Šafranj, Ph D

REVIEWERS: All papers were reviewed

DRUŠTVO ZА ISPITIVАNJE I ISTRАŽIVАNJE MАTERIJАLА I KONST RUKCIJА SRBIJE

Izveštaj o radu Društva za ispitivanje i istraživanje

Velimir DUTINA Velimir DUTINA

Gordana HADZI-NIKOVIĆ Gordana HADZI-NIKOVIC

Uputstvo autorima .................................................... 67 Preview report .......................................................... 67

GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (3-4) 3

4 GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (3-4)

O RADU NA UREĐIVANJU ČASOPISA

GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (5-6) 5

U N. Sadu, 14. oktobra 2011. godine Glavni i odgovorni urednik

6 GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (5-6)

MONITORING THE IMPLEMENTATION OF

Dr Igor Jokanović, dipl.građ.inž. Igor Jokanović, B.Civil Eng., Ph.D.

GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (7-24) 7

8 GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (7-24)

GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (7-24) 9

3 UGOVORI O ODRŽAVANJU PUTEVA PREMA 3 PERFORMANCE BASED MAINTENANCE

10 GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (7-24)

GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (7-24) 11

3.1 Parametri intervencije 3.1 Trigger levels

12 GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (7-24)

4 KLJUČNI POKAZATELJI IZVRŠENJA 4 KEY PERFORMANCE INDICATORS

GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (7-24) 13

14 GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (7-24)

GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (7-24) 15

kategorija vreme metoda merenja učestalost

16 GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (7-24)

GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (7-24) 17

18 GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (7-24)

GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (7-24) 19

20 GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (7-24)

GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (7-24) 21

grupa (group) pokazatelj (indicator)

22 GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (7-24)

GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (7-24) 23

MONITORING THE IMPLEMENTATION OF

Igor JOKANOVIĆ Igor JOKANOVIC

24 GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (7-24)

APPLICATION OF POSSIBILITISTIC PROCEDURE WHEN PLANNING THE TIME FOR

Učesnike u realizaciji građevinskih projekata The participants in the implementation of con-

GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (25-40) 25

2 TEORIJA MOGUĆNOSTI 2 POSSIBILITY THEORY

Osnove Teorije mogućnosti postavio je L. Zadeh

26 GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (25-40)

π i (ti ) = Poss {Ti = ti } = µ (ti ) (1)

2.1 Determining the earliest and the latest

GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (25-40) 27

i = 1, 2,...., m ; p = 1, 2,..., m − 1; n = 2, 3,..., m . (7)

3 PROBABILISTIČKO - POSIBILISTIČKI POSTUPAK 3 PROBABILISTIC-POSSIBILISTIC PROCEDURE

28 GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (25-40)

And therefore the expected value of possibility

Ako se uvede funkcija: If we introduce the function:

GRAĐEVINSKI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE 54 (2011) 4 (25-40) 29

4 EXAMPLE OF APPLICATION OF POSSIBILITY

t f(t) π(t) f(t) Δp(t) p*(t)