Professional Documents
Culture Documents
SIMICHAQ
RUWACHIQKUNAQ PHASMIKUYNIN
I.-T’IKRAPAYAKUSQANQANMAN HINA “ POR SU CONJUGACIÓN”
Qhawarichiykuna:
Llank’a y
Llank’a y si
Llank’a y si mu y
Llank’a y si mu sha y
……………………………………………………………………….
……………………………………………………………………….
……………………………………………………………………….
No son verbos irregulares desde el punto de vista formal, si no que carecen de algún
tiempo, persona o aspecto, estos son:
kay simichaqkunaqa sutinpa nisqan hina, mana runayuq, hinaspaqa manan kanchu
runachaq, nitaqmi t’ikrapayakunchu.
Qhawarichiykuna.
Kanqachá habrá
Imaynachá cómo será
Hinachá será
Kanqapuni siempre habrá
Rikhurinqachá aparecerá
Qhawarichiykuna.
……………………………………………………………………………………………
2.- Piwanmi Pananpa Tiyananta Huk’ucha Munaran?
……………………………………………………………………………………………
3.- Maytan Atoq Rinan Karan?
…………………………………………………………………………………………….
4.-Piwanmi Atoq Reqsinakunan Karan?
…………………………………………………………………………………………….
5.-Imatan Huk’ucha Q’oñichiran?
…………………………………………………………………………………………..
6.- Imatan Atoq Huk’uchata Niran?
…………………………………………………………………………………………….
7- Allintachu Huk’ucha Ruwaran?
…………………………………………………………………………………………….
8.- Qan Imatan Ruwawaq Huk’ucha Kaqtiyki?
………………………………………………………………………………………….
9.- Qan Imatan Ruwawaq Atoq Kaqtiyki?
……………………………………………………………………………………………
T’ikray Kay Hamut’aykunata
Pedropunin suwaqa
Qosayuqmi Valentinaqa
Son aquellos verbos que tienen significado propio y que constituyen el núcleo propio
del predicado y se divide en: verbos transitivos , intransitivos, pronominales, reflexivos
y cuasireflesivos.
Qhawarichiykuna.
Son verbos que transmiten la acción del sujeto que recibe directamente la acción;
este verbo se forma declinando el sufijo acusativo ch’atakuq TA. Es más necesitan de
un objeto directo o complemento directo para completar el significado.
Qhawarichiykuna:
Qhawarichiykuna:
Qhelli uya Lucascha uyaykita uphakuy.
Kellycha armakushan mayupi.
………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………….
Kikillanpaq Unanchakuq Simichaqkuna: Verbos Cuasi Reflexivos
Estos verbos expresan una acción que recae en el mismo sujeto, indicando daño o
beneficio. Se forma mediante el sufijo: “ ku, pu, ykuku”.
Qhawarichiykuna:
Asikuy………………………………
Qopuy devuélvelo
Ripuy. ……………………………..
Kutipuy …………………………..
Mikhuykukuy por favor come
Napaykukuy …………………………………………………….
Munaykukuy …………………………………………………..
Estos verbos cuentan con dos o más sujetos que reciben mutuamente la acción
del verbo, y se forman mediante el incremento de los morfemas NAKU, más el
morfema “y” al final cuando expresa en infinitivo.
Qhawarichiykuna:
Wayllunakuy amarse mutuamente.
Maqanakuy ………………………………………………………..
Cheqninakuy ……………………………………………………….
Ayninakuy ……………………………………………………….
Yanapanakuy ……………………………………………………….
Much’anakuy ……………………………………………………….
Qhawanakuy ………………………………………………………..
K’aminakuy ………………………………………………………
Cheqninakuy ………………………………………………………..
Yachachinakuy …………………………………………………………
Auqanakuy …………………………………………………………
CH’USKAMANTAWAN TAKACHAMANTAWAN
Ch’uskacha Takachawan
allintapuni wasita
qhawanaykichis.
…………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………
1.- Saphi Hina Simichaqkuna : Verbos Simples.- Kay simichaqkunaqa mana ima
seq’ekunawanpas yapakunraqchu.
Qhawarichiykuna.
Qhawarichiykuna
Puriykachay ………………………………………………………………
Apaykachay ………………………………………………………………..
Q’epiykachay ……………………………………………………………..
Saruykachay ……………………………………………………………..
Iskay Simichaqkunamanta Puriq Simichaqkuna: (verbos que funcionan por
dos verbos).- Un solo verbo actúa por dos verbos, mediante el uso de los
sufijos: RI, CHI, MU, PA, RQACHI, CHIKU, KAMU, YKACHI, NAYA.(Que
Indica Volver A Empezar O Volver A)
RI Saqmariy Empezar a puñetear
……………….. …………………………………
……………….. …………………………………
……………….. ……………………………….
CHI Llank’achiy Hacer trabajar
…………………. …………………………………
…………………. ………………………………..
………………….. …………………………….
MU Munamuy Anda a querer
………………….. ……………………………….
………………… ……………………………….
PA Wayk’upay Volver a cocinar
…………………. ……………………………
……………………………
………………….
Qhawarichiykuna.
Qhawarichiykuna.
Qhawarichiykuna:
Puririy ……………………………………………………………………
Yachariy ……………………………………………………………
Qonqariy …………………………………………………………..
Apariy …………………………………………………………..
…………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………….
Qhawarichiykuna.
Qhawarichiykuna.
Pukllapayay …………………………………………………………..
Qatipayay ……………………………………………………………
…………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………
Qhawarichiykuna.
Qonqarpariy ………………………………………………………….
Churarpariy …………………………………………………………
Willarpariy …………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………
Qhawarichiykuna.
Maqarpariy …………………………………………………………….
Huñurqariy ……………………………………………………………
Sarurqariy …………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………..
Expresa de cómo el hablante rerealiz ala accion del verbo, situación que pueda
expresar como (un hecho real, un deseo, una posibilidad, una orden, mandato suplica
o ruego.
Los modos del verbo reflejan los puntos de vista del hablante.
El hablante expresa la acción como algo real y objetivo, de cuya realización se siente
seguro.
Qhawarichiykuna:
Qhawarichiykuna:
Qhawarichiykuna.
Qhawarichiykuna.
Ruway
Llak’ay
P’itay
Mosoq yachaykuna
Qhawarichiykua.
3.-Yupay
Ch’ulla
Askha
4.-Runa. Persona
Qhawarichiykuna.
Qhawarichiykuna.
Noqa llank’ani
Noqanchis llank’aranchis
Qan llank’ashanranki
Qan llank’amuranki tú has trabajado
Noqa llank’amuni
Llank’amuyman karan
Funciona como un sustantivo verbal dentro de una oración verbal y tiene cinco formas
de conjugación.
Qhawarichiykuna.
Llank’ay
Phaway
Rimay
Sipiy
Orqoy
Puñuy
Phaway
Ch’usay
Llamiy
tusuy
Qhawarichiykuna.
Sutiq Simichaqkuna
Rantinkuna Phalay P’itay
Ch’ullapi
Qhawarichiykuna.
Mosoq Yachaykuna:
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
Mosoq yachaykuna.
Askhapi
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
Noqanchis ………………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………………
Qankuna ………………………………………………………..
Paykuna ……………………………………………………….
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
Sutiq Simichaqkuna
Rantinkuna Phalay ruway
Ch’ullapi
Llaqtapi Rimaykuna
Askhapi
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
Askhapi
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
Ñaupaq Pachapipuni Ruwasqa ( Pretérito Pluscuamperfecto Progresivo)
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
Kunan Pacha
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
Noqanchis Llank’amuqtinchisqa
Noqayku Llank’amuqtiykuqa
Qankuna Llank’amuqtiykichisqa
Paykuna Llank’amuqtinkuqa
Sutiq Simichaq “waylluy” ……………………………
Rantinkuna
Ch’ullapi
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
Noqanchis Llank’amushaqtinchisqa
Noqayku Llank’amushaqtiykuqa
Qankuna Llank’amushaqtiykichisqa
Paykuna Llank’amushaqtinkuqa
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
Tukusqa Hina Hamuq Pacha
Noqanchis Llank’aramuqtinchisqa
Noqayku Llank’aramuqtiykuqa
Qankuna Llank’aramuqtiykichisqa
Paykuna Llank’aramuqtinkuqa
Ch’ullapi
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
Noqanchis Llank’aramushaqtinchisqa
Noqayku Llank’aramushaqtiykuqa
Qankuna Llank’aramushaqtiykichisqa
Paykuna Llank’aramushaqtinkuqa
Sutiq Simichaq “puriy” ……………………………
Rantinkuna
Ch’ullapi
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
…………………………
Noqa Puri qti y ña yo haya caminado
Qan Puri qti yki ña
Pay Puri qti n ña
Noqanchis Puri qti nchis ña
Noqayku Puri qti yku ña
Qankuna Puri qti ykichis ña
Paykuna Puri qti nku ña
Puriy…………………………
…………………………
Noqa
Qan
Pay
Noqanchis
Noqayku
Qankuna
Paykuna
Sutiq
Rantinkuna ……………………………
Ch’ullapi
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
Sutiq
Rantinkuna ……………………………
Ch’ullapi
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
Noqanchis waqasunman
Noqayku waqaykuman
Qankuna waqawaqchis
Paykuna waqankuman
Sutiq
Rantinkuna ……………………………
Ch’ullapi
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
Noqanchis waqashasunman
Noqayku waqashaykuman
Qankuna waqashawaqchis
Paykuna waqashankuman
Sutiq
Rantinkuna ……………………………
Ch’ullapi
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
Sutiq
Rantinkuna ……………………………
Ch’ullapi
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
Rimay Atikuq Hinapuni Rimapakuq ( Potencial Compuesto Progresivo).
Sutiq
Rantinkuna ……………………………
Ch’ullapi
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
IV.-KAMACHIQ HINA T’IKRAPAYAY ( MODO IMPERATIVO)
Ch’ullapi
Noqanchis Llank’asunchisyari
Noqayku Llank’asaqkuyari
Qankuna Llank’aychisyari
Paykuna Llank’achunkuyari
Sutiq
Rantinkuna Simichaq ……………………………
Ch’ullapi
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
Noqanchis Llank’asunchispuni
Noqayku Llank’asaqkupuni
Qankuna Llank’aychispuni
Paykuna Llank’achunkupuni
Sutiq
Rantinkuna Simichaq ……………………………
Ch’ullapi
Noqa ……………………………………………………..
Qan …………………………………………………….
Pay …………………………………………………….
Askhapi
Noqanchis ……………………………………………………..
Noqayku …………………………………………………….
Qankuna ………………………………………………………
Paykuna ……………………………………………………….
Juan: Tawataq.
Pedro: Pikunataqri?
Pedro: Tupananchiskama.
Hamp’atumanta
(willakuy)
Hoq maqt’as kasqa, tutapi hamp’atuman tukuq, huk tutañataq iskaq p’asñakuna
parlashasqaku, chay qhariwanqa, chayllamansi huk runa ñanta rikhurirqamun
hinaspas nin p’asñakunataqa illarirachiychis chay maqt’ata iskay laru makinmanta
hap’ispa hamp’atumanmi tukurunqa p’asñakuna ninkus – llulla – chaysi p’asñakunaqa
illarirachisqaku hinaspas hamp’atuta makinmanta hap’ishasqaku chaysi atataw nispa
kacharisqaku yaqachalla sarurusqaku ichaqa hanp’atuqa ripusqa mayu ukhuman sapa
tutas lloqsimun qhariman tukuspa, ichaqa ñan p’unchaytaña hanpa’tuman tukupun
waqmanta.
Tapukuykuna.
1.- imamantan kay willakuy riman?
………………………………………………………………………………………….
2.- imaraykun chay qhari hanp’atuman, tukunman karan?
………………………………………………………………………………………….
3.-p’asñakuna imatan ruwaranku chay qhaita?
………………………………………………………………………………………..
4.-maymanmi qhari haykupuran?
…………………………………………………………………………………………
PAYACHAMANTA
(willakuy)
Hoq llaqtapis kasqa Killa sutiyuq warmi, paysi iskay wawayuq kasqa, qosantaq
millay machaq runa, sapa p’unchaysi warminta yanqallamanta maqaq, hinallas
warminta yanqallamanta maqaq, hinallas warmiqa waqakuspa purisqa, chhaynata
purikuspas hoq payachawan tupasqa, payachaqa khuyay warmita qhawaspas
wawakunantinta wasinman haykuchisqa.
Chay ukhu wasinqa llaqta hinas kasqa, chaypis llakhi warmiqa wawakunantin
kusisqa tiyapusqa, qosanta qonqaspa.
Tapukuyta kutichiy.
1.- ima raykun chay warmi pakakusqa qosanmanta?
……………………………………………………………………………………..
2.- imaraykun chay qhari marmichanta maqaran?
…………………………………………………………………………………..
3.- qanpaq chay payacha, pin kanman?
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………..
CHANACHAMANTA
Chaynas hoq sipas waynawan munanakusqaku, chaysi mana mamataytan
munasqachu tiyananta, hinaspas chanachawan waynawanqa karu llaqtaman
orqontakama ripusqaku, chaysi yarqayta mana atipasqachu waynaqa, chanachata
ichhu orqopi saqeruspas wasinta mamataymanta mikhuna suwakuq kutiykamusqa,
chaysi punkuq t’oqollanta mikhunata suwakamusqa.
Kunantaq T’ikray.
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..............................................................
Qhawarichikuna:
Misk’ichay. (Endulzar).
Mosoqchay. (Renovar).
Ñañuchay. (Adelgazar).
P’osqochay. (Salar, acidular).
Qhellichay. (Ensuciar).
………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………
CHIKU
Infijo compuesto por -CHI- y -KU-. Infijo verbal formador de tiempos pasivos con
acepción de beneficio.
Qhawarichikuna:
Apachikuyku. (Nos hacemos llevar).
Llant’achikunki. (Te mandas preparar leña).
Reqsichikun. (Se hace conocer).
Yachachikushanmi. (Se está haciendo enseñar).
Yapachikuyá. (Pues, hazte aumentar).
…………………………………………………………………………………
CHUNKU
Sufijo de tercera persona del plural del Modo imperativo:
Qhawarichikuna:
Pujllachunku. (¡Que jueguen!)
Qhawachunku. (¡Que miren!)
Rikuchunku. (¡Que vean!)
Rimachunku. (¡Que hablen!)
Wayk’uchunku. (¡Que cocinen!)
……………………………………………………………………
……………………………………………………………………
…………………………………………………………………..
KACHI
Infijo verbal compuesto de –KA– y –CHI–, que usado con algunos verbos en infinitivo,
les trasmite orden o mandato, donde: “–KA–” significa: “-le” en infinitivo y “Le” en
presencia de sufijos personales y “–CHI–” sigue con su propio significado pero
conjugado.
Qhawarichikuna:
Hanpiykachiy. (Hacerle curar).
Mikhuykachini. (Le hago comer).
Phiñaykachinnki. (Le haces enojar).
……………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………...
KAPU
Infijo verbal compuesto de -KA- y -PU-, que empleado en algunos verbos en infinitivo,
se traduce la acción del verbo en uso de acuerdo a los sufijos finales empleados,
significando: “Me lo”, “Te lo”, “Se lo”, “Se los”, “Nos lo”, además: los sufijos
castellanos: “-selo”, “-melo”, “-noslo”, cuyo infinitivo también es un imperativo de
segunda persona.
Qhawarichikuna:
Qelqaykapuy. (Escribírselo y escríbeselo).
Rantiykapusunki. (El o ella te lo compra.
Llank’aykapuwanchis. (Nos lo trabaja).
…………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………….
NA
Infijo que aplicado a raíces verbales imprime una obligación a la ejecución de la
acción indicada por la raíz verbal. Equivalente a: “Tener que” y “Deber”.
Qhawarichikuna:
Apanaykichis. (tienes que llevar o debeis llevar).
Llank’anay. (Tengo que trabajar o debo trabajar).
Mikhunan. (Tiene que comer o debe comer).
…………………………………………………………………………
NIRAQ
Infijo y sufijo que usado con sustantivos, pronombres, forma expresiones
comparativas, y se traduce como: “A manera de”, “semejante a”, “parecido a”.
Qhawarichikuna:
Mallkiniraq. (Parecido a un árbol).
Qanniraq. (Parecido a ti).
Runaniraq. (Como si fuera muy gente, o muy hombre).
Pukaniraq. (Rojizo).
……………………………………………………………………………
………………………………………………………………………….
PA
Infijo que constituye un tema simple usado con verbos, expresando reiteración,
renovación, reconstrucción del significado de la raiz verbal usada:
Qhawarichikuna:
Ajllapay. (Reescoger, tornar a escoger).
Llank’apakuy. (Volver a trabajar en fuerza de la necesidad).
………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………….
SU
Infijo transitivo usado entre la raíz verbal y el sufijo personal de conjugación de
segunda persona en singular, cuando la tercera persona es la que beneficia a la
segunda, con la acción del verbo y se traduce: “te”.
Qhawarichikuna:
Munasunki. (Te quiere).
YA
Sufijo cualitativo, que aplicado a algunos sustantivos y adjetivos, denota cualidad.
Misk’iya. (Endulzamiento de un fruto, comida o bebida).
Qhaliya. (Amejoramiento, alivio franco, fuera de riesgo).
Sumaqya. (Volverse una persona simpática, agradable, hermosa; Mejorar el
gusto, tomar buen sabor una comida o bebida).
……………………………………………………………………………………