You are on page 1of 50

ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

SIMICHAQ

Simichaqqa, rimarin El verbo expresa


kausaykunamanta , existencia, acción, pasión,
ruwakuymanta, sufrimiento y
ñak’ariymanta tukuy T’ikrasqa transformación de los
imaymanamanta puririspa seres en general.
t´ikrakuyninman ima.

RUWACHIQKUNAQ PHASMIKUYNIN
I.-T’IKRAPAYAKUSQANQANMAN HINA “ POR SU CONJUGACIÓN”

1.- Saphiq P’uchukayninman Hina Simichaqkuna: por la vocal temática

Llapan simichaqkunaqa hanllallipin tukupun :ay,ey, iy oy,uy

Qhawarichiykuna:

“ay” tukukuqkuna “ey” tukukuqkuna “iy” tukukuqkuna


 Pichay  Saqey  Puriy
 Wayt’ay  Seq’ey  Linphiy
 Ukyay  Ayqey  Iñiy
 Away  T’eqey  K’amiy
 …………………  ………………….  ………………..
 …………………  …………………  …………………
 …………………  …………………  ………………..
 …………………  …………………  ………………..

“oy” tukukuqkuna “uy” tukukuqkuna


 Poqoy  Wañuy
 Qoy  Puñuy
 Seq’oy  K’umuy
 ……………………………….  ……………………………..
 ……………………………….  ……………………………..
 ……………………………….  ……………………………..

2.-saphichakusqanman hina simichaqkuna: (verbos regulares)

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


1
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

Nuna simipi ruwachiqkunaqa saphinqa manapunin kuyurikunchu.

La raíz verbal permanece inalterable.

 Llank’a y
 Llank’a y si
 Llank’a y si mu y
 Llank’a y si mu sha y
 ……………………………………………………………………….
 ……………………………………………………………………….
 ……………………………………………………………………….

3.-Wakillanpa T’ikrapayakuq Simichaqkuna: (Verbos Defectivos)

No son verbos irregulares desde el punto de vista formal, si no que carecen de algún
tiempo, persona o aspecto, estos son:

a.- Mana Runayuq Simichaqkuna.- Verbos Impersonales

kay simichaqkunaqa sutinpa nisqan hina, mana runayuq, hinaspaqa manan kanchu
runachaq, nitaqmi t’ikrapayakunchu.

Qhawarichiykuna.

 Kanqachá habrá
 Imaynachá cómo será
 Hinachá será
 Kanqapuni siempre habrá
 Rikhurinqachá aparecerá

b.-Ch’ulla Runallapi T’ikrapayakuq Simichaqkuna: (Verbos Unipersonales)

kay simichaqkunaqa, t’ikrapayakun ch’ullapi, kinsa ñeqe runapi, pachamamaq


kausayninta unanchaspa.

Qhawarichiykuna.

 Qasay: qasarusqa, qasan, qasashan, qasanqa,


 Paray:…………………………………………………………………………….
 Sallay:……………………………………………………………………………
 Rit’iy:…………………………………………………………………………….
 Chhullay:………………………………………………………………………..

Asnaq Simiq Atoqmanta

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


2
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

Huk’uchas atoqwan pananpa tiyananta munasqa. Chaysi atoqtaqa wasin rinanpaq


mink’akun, chaypi pananwan reqsinakunanpaq.

Atoqqa kusisqa huk’uchaq wasinman chayaspa huk’uchataqa napaykun, huk’uchapas


napaykuspa nin:

 << wayqey simiyki millayta asnashan, manachu moqch’ikuwaq>>.


 << Ari, wayqey, unuchata q’oñirachipuway>> - nispa atoqqa nin.

Huk’uchaqa unutas q’oñirachin, unuqa t’inpurunsi.

Upa atoqqa mankallamantas siminman hich’aykun, chayqa siminta unu t’inpuwan


phusullurachikuspa qaparqachaykun, mana chaninta waqaykun. Huk’uchatas
k’amiykun:

 << Saqra huk’ucha, suwa huk’ucha>> - nispa.

T’ikray Castellano Simiman


…………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………
…………………………………………………………........................
..........
Kunantaq Kutichiy Kay Tapukuykunata
1.-Imamanta Kay Willakuy Rimashan?

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


3
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

……………………………………………………………………………………………
2.- Piwanmi Pananpa Tiyananta Huk’ucha Munaran?
……………………………………………………………………………………………
3.- Maytan Atoq Rinan Karan?
…………………………………………………………………………………………….
4.-Piwanmi Atoq Reqsinakunan Karan?
…………………………………………………………………………………………….
5.-Imatan Huk’ucha Q’oñichiran?
…………………………………………………………………………………………..
6.- Imatan Atoq Huk’uchata Niran?
…………………………………………………………………………………………….
7- Allintachu Huk’ucha Ruwaran?
…………………………………………………………………………………………….
8.- Qan Imatan Ruwawaq Huk’ucha Kaqtiyki?
………………………………………………………………………………………….
9.- Qan Imatan Ruwawaq Atoq Kaqtiyki?
……………………………………………………………………………………………
T’ikray Kay Hamut’aykunata

 Allin qhariqa llank’ay ñanmanmi churakun.


 …………………………………………………………………………………..
 Mama taytaykiq yupinta qatiy allin runa kanaykipaq.
 …………………………………………………………………………………..
 Machaq runamantaqa t’aqakuy allin kayta munaspaqa.
 …………………………………………………………………………………..
 Warmikita wawaykikunata ima munasqata kausachinayki.
 …………………………………………………………………………………..
 Sonqoykita kicharispa Taytachata añaychay sapa p’unchay.
 ……………………………………………………………………………………

II.-SEQ’ECHAKUSQANMAN HINA ÑEQENCHAKUSQANMAN HINA: MORFO


SINTÁCTICAMENTE.

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


4
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

1.-Huñuq Ruwachiq (Verbo Copulativo).- tiene como función de servir como


nexo, enlace o unión.

Qheswa simipiqa “ kay” simichaqmi huñuqqa

Kay ( ser, estar, haber, poseer)

 Kay simichaqqa kikinpunin purín hnt’a rimay ukhupi.


Allin runan kanki
Luisqa kaypin kashan
Manan pipas chaypiqa kanchu
 Mayninpiqa KAY simichaqqa manarihurinchu hunt’a rimy ukhupi

Pedropunin suwaqa

Payqa allin runan

Qosayuqmi Valentinaqa

2.-Mana Huñuq Ruwachiqkuna (Verbos No Copulativos)

Son aquellos verbos que tienen significado propio y que constituyen el núcleo propio
del predicado y se divide en: verbos transitivos , intransitivos, pronominales, reflexivos
y cuasireflesivos.

Qhawarichiykuna.

 Hildermi sinkuwan pukllan.


 Kuntur paqocha aychata mikhun.
 Lilianaqa ñañaywanmi llank’anqa.

A.- Purichiq Simichqkuna (Verbos Transitivos)

Son verbos que transmiten la acción del sujeto que recibe directamente la acción;
este verbo se forma declinando el sufijo acusativo ch’atakuq TA. Es más necesitan de
un objeto directo o complemento directo para completar el significado.

Kayqa reqsikuy kay tapukuykunawan pitan? Imatan?

Qhawarichiykuna:

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


5
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

 Hatun mayumanta unuta apay.


 T: imatan hatun mayumanta apanqa?
 K
:
Noqa payta waylluni ………………………………… unu
ta
Qan payta wayllunki ………………………………..

noqanchis payta wayllunchis ………………………………. Nay
Qankuna payta wayllunkichis ……………………………… da
Paykuna payta wayllunku …………………………….. am
a
hina kaychu ñañaykiman mikhunata apay.
 T: imatan ñañanman apanqa?
 K: mikhunata.
 Waynaqa sinchitapunin wayllusqa kay munay sipasta.
 T: ………………………………………………………………………………
 K: ………………………………………………………………………………
B.-Mana Purichiq Simichaqkuna : Verbos Intransitivos
Estos verbos no tienen acción, es decir no tienen significado propio.
Como vermos en estos dos oraciones la acción del verbo no recae en otra persona,
animal o cosa, por tanto no tiene objeto directo.
Qhawarichiykuna.
 Lucila sinchita machashan, qosantaq waqaylla waqashan.
 Carloscha hamushan orqomanta.
C.-Iskay Sutiq Rantinniyuq Simichaqkuna Verbos Pronominales.
 Cuando la primera persona recibe la acción del verbo.

Noqa wayllukuni …………………………………


Qan waylluwanki ………………………………..
Pay waylluwan ……………………………….
Qankuna waylluwankichis ………………………………
Paykuna waylluwanku ……………………………..

 Cuando la segunda persona recibe la acción del verbo.

Noqa waylluyki …………………………………


Qan wayllukunki ………………………………..
Pay wayllusunki ……………………………….
Qankuna wayllukunkichis ………………………………
Paykuna waylluwanku ……………………………..

 Cuando la tercera persona recibe la acción del verbo.

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


6
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

 Ruwaqpi Qhepaq Simichaqkuna: Verbos Reflexivos

la acción expresada por el verbo se queda en el mismo sujeto y se forman con el


sufijo “KU” seguida por la “Y” en infinitivo y se traduce como los pronombres
enclíticos: me, te, se, nos.

 Ñaqch’ay…………………..  Ñaqchakuy peinarse


 Armay …………………….  ………………………………….
 Uphay……………………..  ………………………………….
 Munay…………………….  …………………………………
 Q’ochuy…………………..  ………………………………..
 Mosqhoy…………………..  ………………………………..
 …………………………….  ………………………………..
 ……………………………  ………………………………..
 …………………………….  ………………………………..

Qhawarichiykuna:
 Qhelli uya Lucascha uyaykita uphakuy.
 Kellycha armakushan mayupi.
 ………………………………………………………………………………..
 ……………………………………………………………………………….
 ………………………………………………………………………………
 ………………………………………………………………………………..
 ……………………………………………………………………………….
 Kikillanpaq Unanchakuq Simichaqkuna: Verbos Cuasi Reflexivos

Estos verbos expresan una acción que recae en el mismo sujeto, indicando daño o
beneficio. Se forma mediante el sufijo: “ ku, pu, ykuku”.

Qhawarichiykuna:

 Llank’akuy trabajar para sí Ñawicha


 Ripukuy …………………………….
 Ku = para
 Pu = dar
 Ykuku = cortesía
Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com
7  En otros casos la
acción del verbo
recae en el mismo
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

 Asikuy………………………………
 Qopuy devuélvelo
 Ripuy. ……………………………..
 Kutipuy …………………………..
 Mikhuykukuy por favor come
 Napaykukuy …………………………………………………….
 Munaykukuy …………………………………………………..

 Ayninakuq Ruwachiqkuna: Verbos Recíprocos.

Estos verbos cuentan con dos o más sujetos que reciben mutuamente la acción
del verbo, y se forman mediante el incremento de los morfemas NAKU, más el
morfema “y” al final cuando expresa en infinitivo.
Qhawarichiykuna:
 Wayllunakuy amarse mutuamente.
 Maqanakuy ………………………………………………………..
 Cheqninakuy ……………………………………………………….
 Ayninakuy ……………………………………………………….
 Yanapanakuy ……………………………………………………….
 Much’anakuy ……………………………………………………….
 Qhawanakuy ………………………………………………………..
 K’aminakuy ………………………………………………………
 Cheqninakuy ………………………………………………………..
 Yachachinakuy …………………………………………………………
 Auqanakuy …………………………………………………………

CH’USKAMANTAWAN TAKACHAMANTAWAN

Ch’uskacha Takachawan
allintapuni wasita
qhawanaykichis.

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


8
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

Ch’uska, wasita allinta wasita qhawanki. Suwataq hamunman, allinta kanikunki.

Qanpas Takacha paqochakunata allinta michiysiwanki, kunturtaq uwihata


qechuwasunman – nispa mamakuqa iskaynin alqokunaman mikhunata qaran.

Mamaku qhawarikuqtinsi, wasin punkupi iskay runakuna tiyashasqaku. Chay


runakunaqa sonqonqo ukhullapis ninku:

Kay mamakuqa askha kaqniyuqmá kasqa, imatan apasunman?, llamakunatachu icha


qolqetachu?

<< pikunachá, imatachá munanku>> - nispa mamakupas puñuq haykupusqa.

Ch’isitas kay millay runakunaqa, suwakuq haykunku. Alqokunata manchakuspas


aycha kankata alqokunamanqa qaraykunku.

Suwakunaqa alqokunaq kanka mikhunankukamas mamakuq puñusqanman haykunku:

-<<¡Maypin qolqe,maypin qori ¡>> -nispa mamakuta mancharichinku.

-<< Payañan kani, manan kallpay kanñachu, imatapas rurawaychis, ichaqa


tusukusaqraq, takikusaqraq>> - nispa mamakuqa takiyta qallarin

-<<¡Ch’uskachay … ¡ ¡ Takachay …!>> alqokunaqa sutinkuta uyarispas


phawaykamunku, suwakunata kanispa yaqa wañuchinku.

Kunanqa Kay Tapukuykunata Kutichiy


1.-Imatan mamaku Ch’uskaman niran?

…………………………………………………………………………………………..

2.- Mayqen alqon mamakuta michiyta yanapan?

………………………………………………………………………………………….

3.-Imakunamanmi mikhunata mamaku qaran?

…………………………………………………………………………………………..

4.-Pikunan mamakuq wasin punkunpi tiyasharanku?

…………………………………………………………………………………………..

5.- Imatan hamut’aranku sonqonku ukhupi?

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


9
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

…………………………………………………………………………………………..

6.-Imatan chay millay runakuna alqokunaman qoranku?

…………………………………………………………………………………………

7.-Mamaku imaynata kutichiran, chay runakunaman?

…………………………………………………………………………………………

8.- Qan imatan ruwawaq mamaku kaspayki?

………………………………………………………………………………………..

9.-Chay alqokuna mamakuta kasukunku?

……………………………………………………………………………………………

III.-SEQ’ECHAKUSQANMAN HINA IMA NINANMANTA PACHA IMA : MORFO


SEMÁNTICAMENTE

1.- Saphi Hina Simichaqkuna : Verbos Simples.- Kay simichaqkunaqa mana ima
seq’ekunawanpas yapakunraqchu.

Son verbos originales.

Qhawarichiykuna.

Qhaway Waylluy Rimay Llank’ay


phalay

2.-Seq’ekunaman Yapakuq Simichaqkuna: Verbos Compuestos

 Iskay Iskaymanta Puriq Simichaqkuna: Verbos Repetitivos.- Al primer se le


agrega el morfema “lla” y al último el morfema “N”
Qhawarichiykuna.
SIMICHAQKUNA LLA N T’IKRASQA
 Machay Machaylla waqan Solamente se emborracha
 Pukllay Pukllaylla pukllan Solamente juega
 ……………… ……………………. ……………………………
 ……………… …………………… ……………………………
LLA Y
 Rimay Rimaylla rimay Solamente habla
 Wayt’ay Wayt’aylla wayt’ay Solamente nada
 ……………… ……………………. ……………………………
 ……………… ……………………. ……………………………
Y Lla

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


10
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

 Kusiy Kusiy kusiylla Como que está alegre


 Puñuy Puñuy puñuylla Persona adormitada
 ……………… ……………………. ……………………………
 ……………….. ……………………. ……………………………

 Pakuq Simichaqkuna: (verbos con acepción y algo más).- Estos verbos


indican una acción realizada en compañía de persona, animales, y cosas. Se
pospone el morfema PAKU.
Qhawarichiykuna.
 Takiy takipakuy persona que participa de una acción o actividad
 Tiyay tiyapakuy
 ……………………………………………………………………………
 ……………………………………………………………………………
 ……………………………………………………………………………
 Ñataq ñataq simichaqkuna : verbos frecuentativos.- Son verbos que indican
la realización de una acción con frecuencia en forma repetitiva con el morfema
“YKACHA”.

Qhawarichiykuna

 Puriykachay ………………………………………………………………
 Apaykachay ………………………………………………………………..
 Q’epiykachay ……………………………………………………………..
 Saruykachay ……………………………………………………………..
 Iskay Simichaqkunamanta Puriq Simichaqkuna: (verbos que funcionan por
dos verbos).- Un solo verbo actúa por dos verbos, mediante el uso de los
sufijos: RI, CHI, MU, PA, RQACHI, CHIKU, KAMU, YKACHI, NAYA.(Que
Indica Volver A Empezar O Volver A)
RI  Saqmariy Empezar a puñetear
 ……………….. …………………………………
 ……………….. …………………………………
 ……………….. ……………………………….
CHI  Llank’achiy Hacer trabajar
 …………………. …………………………………
 …………………. ………………………………..
 ………………….. …………………………….
MU  Munamuy Anda a querer
 ………………….. ……………………………….
 ………………… ……………………………….
PA  Wayk’upay Volver a cocinar
 …………………. ……………………………
……………………………

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


11
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

 ………………….

RQACHI  Aparqachiy Hacer llevar


 ………………… ………………………………..
 ………………… …………………………………
CHIKU  K’amichikuy Hacerse insultar
 ………………….. …………………………….
 …………………… …………………………….
 …………………… ………………………………..
RQACHIKU  Maqarqachikuy Dejarse pegar
 ………………….. ……………………………
 ………………….. …………………………..
KAMU  Tiyakamuy Irse a sentar
 …………………… ……………………………..
 …………………… …………………………….
 ………………….. …………………………….
YKACHI  Waqaykachiy Hacerle llorar
 ……………………. ……………………………….
 ……………………. ……………………………….
NAYA  Puñunayay Tener ganas de dormir
 …………………….. ……………………………..
 ……………………. ……………………………..
 …………………….. ……………………………..
 ……………………. ……………………………

IV.- HOQ RIMAYKUNAANTA SIMICHAQKUNA .: POR SU DERIVACIÓN.-

A.-Sutinmanta Hamuq Simichaqkuna.-Un sustantivo que es pospuesto por sufijos “


y, Ya, Cha, y chaku”

Qhawarichiykuna.

“Y” significa pertenencia o acción de realización.

 Wayra wayra-y hacer viento


 Runtu runtu-y poner huevos
 Perqa perqa-y ………………………………………..
 …................................................................................................
 ………………………………………………………………………….
 ………………………………………………………………………….

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


12
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

“YA” indica a una acción de trasformación.

 Machu machuyay viejo envejecerse


 Tullu tulluyay flaco adelgazarse
 …………………………………………………………………………….
 …………………………………………………………………………….
 …………………………………………………………………………….

“CHA” con este sufijo se transforman en verbos diminutivos, despectivos o de


pertenencia.

 Alqo alqochay …………………………………………………….


 Ñawi ñawichay …………………………………………………….
 Yawar yawachay …………………………………………………….
 ………………………………………………………………………………
 ………………………………………………………………………………..

“CHAKU” significa acción de ejecución para uno mismo.

 Warmi warmichakuy ………………………………………………


 Wasi wasichakuy ……………………………………………….
 ………………………………………………………………………………
 ………………………………………………………………………………….
 ………………………………………………………………………………….

B.-Suti Chaninchaqmanta Hamuq Simichaqkuna.- derivados de adjetivos.

“ya” indica acción en proceso no terminado.

 Qhali qhaliyay …………………………………………………………


 Upa upayay ……………………………………………………………
 …………………………………………………………………………………….
 ……………………………………………………………………………………
 ……………………………………………………………………………………

“cha” se convierten en verbos que indican acción predeterminada.

Qhawarichiykuna.

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


13
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

 Misk’i misk’ichay ……………………………………………..


 P’osqo p’osqochay ……………………………………………..
 Rakhu rakhuchay ………………………………………………
 ……………………………………………………………………………..
 ……………………………………………………………………………..
 ……………………………………………………………………………..

C.- Simichaqmanta Hamuq Simichaqkuna: verbos derivados de verbos

“RI” empezar o volver a

Qhawarichiykuna:

 Puririy ……………………………………………………………………
 Yachariy ……………………………………………………………
 Qonqariy …………………………………………………………..
 Apariy …………………………………………………………..
 …………………………………………………………………………..
 ………………………………………………………………………….
 …………………………………………………………………………..
 ………………………………………………………………………….

“MU” denota una orden inmediata.

Qhawarichiykuna.

 Llank’amuy anda a trabajar


 Takimuy ………………………………………………………….
 Apamuy …………………………………………………………
 P’itamuy ……………………………………………………………
 ……………………………………………………………………………
 ……………………………………………………………………………

“paya” acción constante a menudo.

Qhawarichiykuna.

 Pukllapayay …………………………………………………………..
 Qatipayay ……………………………………………………………

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


14
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

 …………………………………………………………………………..
 ……………………………………………………………………………
 ……………………………………………………………………………

“RPARI” indica una acción total y completa.

Qhawarichiykuna.

 Qonqarpariy ………………………………………………………….
 Churarpariy …………………………………………………………
 Willarpariy …………………………………………………………..
 …………………………………………………………………………………..
 …………………………………………………………………………………..
 ……………………………………………………………………………………

“RQARI” manifiesta acción repentina, subida a la fuerza y rápidamente.

Qhawarichiykuna.

 Maqarpariy …………………………………………………………….
 Huñurqariy ……………………………………………………………
 Sarurqariy …………………………………………………………..
 …………………………………………………………………………………..
 …………………………………………………………………………………..
 …………………………………………………………………………………..

Mosoq yachaykuna “ sutikunamanta”

Ayllu Llaqta Khumpa warmi


Qhari wawa Taytamama Wayqepanaykuna Ñañaturaykuna
Yachachiq Yachaq Yachaqmasi Wayk’uqmasi
Takiqmasi Hanp’ara Patara Qelqana
Mikhuna wasi Inti Killa unu

RUWACHIQPA T’IKRAPAYAYSIQNINKUNA: ACCIDENTES


GRAMATICALES DEL VERBO

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


15
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

1.- Munasqanman Hina T’ikrayaq (Modo)

Expresa de cómo el hablante rerealiz ala accion del verbo, situación que pueda
expresar como (un hecho real, un deseo, una posibilidad, una orden, mandato suplica
o ruego.

Los modos del verbo reflejan los puntos de vista del hablante.

A.-Chanin Rimaypi T’ikrapayaq (Modo Indicativo).-Kaypi t’ikrapayasqa


simichaqkunaqa chanin rimaqkuna, sut’illatan, rimay kasqanmanta kasqantapas.

El hablante expresa la acción como algo real y objetivo, de cuya realización se siente
seguro.

Qhawarichiykuna:

 Eduarduqa challwatan mikhun.


 Tatayqa papata tarpunña chakranpi.

B.-Munapakuq Hina T’ikrapakuq (Modo Subjuntivo).-Kay t’ikrapayaqqa mana


cheqanchasqa, mana chaninllata unanchan chay hinaqa, ima munapakusqantan nin.

Expresa la acción verbal de manera subjetiva es decir, expresa un deseo.

Qhawarichiykuna:

 Noqa challwaqtiyña, Lilianaqa challwanqa.


 Allinta llank’aqtiykin munayta sarakunaqa ch’ichirinqa.

C.-Atikunmanpas Hina T’ikrapayaq (Modo Potencial).- Unanchan atikunmanchus


icha manachus chayta.

Expresa una posibilidad.

Qhawarichiykuna.

 Askha qolqey kaqtinqa qoykimanmi.


 Killachay p’unchaytaqa parananta munayman .

D.-Kamachiq Hina T’ikrapayaq (Modo Potencial).-El hablante expresa una accion


de orden, mandato, sugerencia, suplica o ruego.

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


16
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

Qhawarichiykuna.

 Ruway
 Llak’ay
 P’itay

Mosoq yachaykuna

K’ikllu Hatun k’ikllu Yupay Tiyana


Wata P’unchay Takiq rimaq

2.- Pachaq Kausaynin Pacha (Tiempo)

 Ñaupaq pacha ( tiempo pasado o pretérito)


 Kunan pacha
 Hamuq pacha

Qhawarichiykua.

Simichaqkuna Ñaupaq Pacha Kunan Pacha Hamuq Pacha


 P’itay  P’itarani  P’itani  P’itasaq
 Tusuy  ………..  ………..  ………..
 Takay  ……….  ………..  ………..
 Uyariy  ………..  ………..  ………..
 Llank’ay  ………..  …………  ………..

3.-Yupay

 Ch’ulla
 Askha

Simicchaqpa Saphin Ch’ulla Askha

 Tarpu  Tarpuni  Tarpunchis


 …………………  ……………  ……………….
 ……………….  ……………  …………………

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


17
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

 ………………..  ……………  ………………..


 ……………..  ……………  ………………..
 ……………..  …………….  ………………..

4.-Runa. Persona

Qhawarichiykuna.

Runa Ch’ulla Askha


1ra Noqa Noqanchis, noqayku
2da Qan Qankuna
3ra pay paykuna

5.- Ruwaq Atiq (Aspecto)

Indica la acción expresada por el verbo se encuentra en plena ejecución o no.

Qhawarichiykuna.

 Noqa llank’ani
 Noqanchis llank’aranchis
 Qan llank’ashanranki
 Qan llank’amuranki tú has trabajado
 Noqa llank’amuni
 Llank’amuyman karan

6.- Suti Hina Ruwachiq (Infinitivo)

Funciona como un sustantivo verbal dentro de una oración verbal y tiene cinco formas
de conjugación.

Qhawarichiykuna.

 Llank’ay
 Phaway
 Rimay
 Sipiy
 Orqoy

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


18
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

 Puñuy
 Phaway
 Ch’usay
 Llamiy
 tusuy

7.-Simichaqpa K’askaqnin (Gerundio).-

 Es la forma adverbial de la oración y cumple la función circustancial


dentro de la oración.
 Tususpa, asispa, t’inputa mikhuspa ima hamuyku kiwicha tarpuymanta.
 Bailando, riendo y comiendo puchero volvemos de la siembra de kiwicha.
 Ruwaspa hina rimaq (gerundio activo).- expresa una acción en proceso o
concluida no personal.
El gerundio activo cuenta con el morfema SPA, enlazando las cinco vocales
temáticas.
Qhawarichiykuna.
 Waqaspa
 Tiyaspa
 Saqespa
 Purispa
 Horqospa
 Puñuspa
 Llank’aspay trabajando yo
 Llank’aspayki trabajando tú
 Llank’aspan trabajando él

I.-Chanin Rimay T’ikrapayay (Modo Indicativo)

 Kunan Pachapi: Presente Simple.


Sutiq Rantinkuna Simichaqkuna
Phalay Tusuy
Ch’ullapi

 Noqa  Phalani  ………………


 Qan  Phalanki  ……………….

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


19
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

 Pay  phalan  ………………..


Askhapi

 noqanchis  phalanchis  ………………….


 noqayku  pahalayku  …………………
 qankuna  phalankichis  …………………
 paykuna  phalanku  …………………..

Qhawarichiykuna.

 Qankuna allintapuni tusunkichis yachay wasipi.


 Wawachaymi nishuta phawan.
 ………………………………………………………………………………..
 ……………………………………………………………………………….
 ………………………………………………………………………………..
 Kunan pachapipuni.

Sutiq Simichaqkuna
Rantinkuna Phalay P’itay
Ch’ullapi

 Noqa  Phalashani  ………………


 Qan  Phalashanki  ……………….
 Pay  phalashan  ………………..
Askhapi

 noqanchis  phalashanchis  ………………….


 noqayku  pahalashayku  …………………
 qankuna  phalashankichis  …………………
 paykuna  phalashanku  …………………..

Qhawarichiykuna.

 Noqa purishani mayu patapi.


 Rosaura munaychata takishan ñañanwan.
 …………………………………………………………………………………..
 …………………………………………………………………………………..
 …………………………………………………………………………………..

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


20
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

Mosoq Yachaykuna:

Allpa Choqe Yaku


Rit’i Mayu Aqo
Kachi K’illinsa Titi
Saña Qori Qolqe
Rumi Qocha T’uru
Isku = iskhu Yana umiña qespi

 Kunan Pachapupuni Ruwakuq a la raíz verbal se le agrega “mu” y luego


“sha”, finalmente los sufijos personales. Ichaqa hoq k’itipi.

Sutiq Simicha “Phalay”


Rantinkuna
Ch’ullapi

 Noqa  Phala mu sha ni yo estoy volando o corriendo


 Qan  Phala mu sha nki
 Pay  Phala mu sha n
Askhapi

 noqanchis  phala mu sha nchis


 noqayku  pahala mu sha yku
 qankuna  phala mu sha nkichis
 paykuna  phala mu sha nku

Sutiq Simichaq “llank’ay”


Rantinkuna
Ch’ullapi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


21
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

 Paykuna  ……………………………………………………….

 Kunan Pachapipuni Tukukuq (Pretérito Perfecto)


Se pospone los morfemas “ramu” o “rqamu”.
Expresa una acción concluida, es decir “es el pasado visto desde el presente”,
ya que expresa una acción que se acaba de realizar en el momento que se
habla.

Sutiq Simichaq “llank’ay”


Rantinkuna
Ch’ullapi

 Noqa  Llank’a ramu ni yo he trabajado


 Qan  Llank’a ramu nki tú has trabajado
 Pay  Llank’a ramu n

Askhapi

 Noqanchis  Llank’a ramu nchis


 Noqayku  Llank’a ramu yku
 Qankuna  Llank’a ramu nkichis
 Paykuna  Llank’a ramu nku

Sutiq Simichaq “pukllay” “rqamu”


Rantinkuna
Ch’ullapi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………
 Paykuna  ……………………………………………………….

Mosoq yachaykuna.

Qoncho Puka kachi Anta panpa

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


22
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

Yana mayu Wayra Nina

Choqe K’uychi Qoncho mayu

Anta Qori orqo Yana qocha

 Kunan Pachapipuni Tukurukuq ( Pretérito Perfecto Progresivo)

Se agrega el morfema “ramu” o ”rqamu” luego el “sha”

Expresa una acción concluida en el presente inmediato.

Sutiq Simichaq “llank’ay”


Rantinkuna
Ch’ullapi

 Noqa  Llank’a ramu sha ni yo he estado trabajado


 Qan  Llank’a ramu sha nki tú has trabajado
 Pay  Llank’a ramu sha n

Askhapi

 Noqanchis  Llank’a ramu sha nchis


 Noqayku  Llank’a ramu sha yku
 Qankuna  Llank’a ramu sha nkichis
 Paykuna  Llank’a ramu sha nku

Sutiq Simichaq “takiy” “rqamu”


Rantinkuna
Ch’ullapi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


23
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………
 Paykuna  ……………………………………………………….

 Ñaupaq Pachamanta Ruwakuq (Pretérito Imperfecto)

Sutiq Rantinkuna Simichaqkuna


Phalay Challway
Ch’ullapi
 Noqa  Phala ra ni
 Qan  Phala ra nki  ………………
 Pay  Phala ra n  ……………….
 ………………..
Askhapi
 noqanchis  phala ra nchis  ………………….
 noqayku  pahala ra yku  …………………
 qankuna  phala ra nkichis  …………………
 paykuna  phala ra nku  …………………..

 Ñaupaq Pachamantapuni Ruwakuq ( Pretérito Imperfecto Progresivo)

Sutiq Simichaq “llank’ay”


Rantinkuna
Ch’ullapi

 Noqa  Llank’a sha ra ni yo estaba trabajado


 Qan  …………………………. tú estabas trabajado
 Pay  …………………………..
Askhapi

 Noqanchis  ………………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………………
 Qankuna  ………………………………………………………..
 Paykuna  ……………………………………………………….

Sutiq Simichaq “pukllay” RQA


Rantinkuna
Ch’ullapi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


24
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………
 Paykuna  ……………………………………………………….

 Hamuq Pachapi ( Futuro Simple)

Sutiq Rantin Mikhuy puñuy Ch’usay


Noqa Mikhusaq
Qan Mikhunki
Pay Mikhunqa
Noqanchis Mikhusunchis
Noqayku Mikhusaqku
Qankuna Mikhunkichis
Paykuna mikhunqaku

 Hamuq Pachapipuni ( Futuro Progresivo)

Sutiq Simichaqkuna
Rantinkuna Phalay ruway
Ch’ullapi

 Noqa  Phala sha saq  ………………


 Qan  Phala sha nki  ……………….
 Pay  Phala sha nqa  ………………..
Askhapi

 noqanchis  phala sha sunchis  ………………….


 noqayku  pahala sha saqku  …………………
 qankuna  phala sha nkichis  …………………
 paykuna  phala sha nqaku  …………………..

Llaqtapi Rimaykuna

K’ikllu Llaqta Wasi


Hatun yachay wasi Huch’uy yachay wasi Aqha wasi
T’anta wasi Hanpina wasi Pukllana wasi
Iñiychana wasi Puñuna wasi Taqena wasi

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


25
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

Hisp’akuna wasi P’unchay Tuta


Illarimuy Kuska p’unchay Kancha
Qhatuna panpa Haykaypata Qhawachikuna pampa

 Tukuq Hinaña Hamuq Pacha ( Futuro Perfecto)

Sutiq Simichaq “llank’ay”


Rantinkuna
Ch’ullapi

 Noqa  Llank’a ramu saq ña yo habré trabajando


 Qan  Llank’a ramu nki ña tú habrás trabajado
 Pay  Llank’a ramu nqa ña él habrá trabajado

Askhapi

 Noqanchis  Llank’a ramu sunchis ña


 Noqayku  Llank’a ramu saqku ña
 Qankuna  Llank’a ramu nkichis ña
 Paykuna  Llank’a ramu nqaku ña

Sutiq Simichaq “waqay”


Rantinkuna
Ch’ullapi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


26
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

 Paykuna  ……………………………………………………….

 Tukukuq Hinapuniñan Hamuq Pacha ( Futuro Perfecto Progresivo)

Sutiq Simichaq “llank’ay”


Rantinkuna
Ch’ullapi

 Noqa  Llank’a ramu sha saq ña yo habré estado trabajando


 Qan  Llank’a ramu sha nki ña
 Pay  Llank’a ramu sha nqa ña

Askhapi

 Noqanchis  Llank’a ramu sha sunchis ña


 Noqayku  Llank’a ramu sha saqku ña
 Qankuna  Llank’a ramu sha nkichis ña
 Paykuna  Llank’a ramu sha nqaku ña
Sutiq Simichaq “puriy”
Rantinkuna
Ch’ullapi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………
 Paykuna  ……………………………………………………….

 Ñaupaq Pachapi Ruwasqa ( Pretérito Pluscuamperfecto)

Sutiq Simichaq “llank’ay”


Rantinkuna
Ch’ullapi
 Noqa  Llank’a sqa ni yo había trabajado
 Qan  Llank’a sqa nki
 Pay  Llank’a sqa
Askhapi

 Noqanchis  Llank’a sqa nchis


 Noqayku  Llank’a sqa yku
 Qankuna  Llank’a sqa nkichis
 Paykuna  Llank’a sqa nku

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


27
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

Sutiq Simichaq “tiyay”


Rantinkuna
Ch’ullapi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………
 Paykuna  ……………………………………………………….
 Ñaupaq Pachapipuni Ruwasqa ( Pretérito Pluscuamperfecto Progresivo)

Sutiq Simichaq “llank’ay”


Rantinkuna
Ch’ullapi
 Noqa  Llank’a sha sqa ni yo había estado trabajado
 Qan  Llank’a sha sqa nki
 Pay  Llank’a sha sqa
Askhapi

 Noqanchis  Llank’a sha sqa nchis


 Noqayku  Llank’a sha sqa yku
 Qankuna  Llank’a sha sqa nkichis
 Paykuna  Llank’a sha sqa nku
Sutiq Simichaq “uyway”
Rantinkuna
Ch’ullapi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………
 Paykuna  ……………………………………………………….

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


28
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

 Ñaupaq Pachapipuni ( Pretérito Indefinido)

Sutiq Simichaq “llank’ay”


Rantinkuna
Ch’ullapi
 Noqa  Llank’a mu ni yo trabajé
 Qan  Llank’a mu nki
 Pay  Llank’a mu n
Askhapi

 Noqanchis  Llank’a mu nchis


 Noqayku  Llank’a mu yku
 Qankuna  Llank’a mu nkichis
 Paykuna  Llank’a mu nku

Sutiq Simichaq “q’oñichiy”


Rantinkuna
Ch’ullapi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………
 Paykuna  ……………………………………………………….

 Ñaupaq Pachapipuni Ruwakuq ( Pretérito Indefinido Progresivo)

Sutiq Simichaq “llank’ay”


Rantinkuna
Ch’ullapi
 Noqa  Llank’a mu sha ra ni yo estuve trabajando
 Qan  Llank’a mu sha ra nki
 Pay  Llank’a mu sha ra n
Askhapi

 Noqanchis  Llank’a mu sha ra nchis


 Noqayku  Llank’a mu sha ra yku
 Qankuna  Llank’a mu sha ra nkichis
 Paykuna  Llank’a mu sha ra nku

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


29
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

Sutiq Simichaq “hap’iy”


Rantinkuna
Ch’ullapi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………
 Paykuna  ……………………………………………………….

II.- MUNAPAKUQ HINA T’IKRAPAYAQ (MODO SUBJUNTIVO)

 Kunan Pacha

Sutiq Rantin Simichaqkuna


Puriy Niy

Noqa Puri qti y yo camine


Qan Puri qti yki
Pay Puri qti n
Noqanchis Puri qti nchis
Noqayku Puri qti yku
Qankuna Puri qti ykichis
Paykuna Puri qti nku

 Kunan Pachapuni ( Presente Progresivo)

Sutiq Rantin Simichaqkuna


Puriy Niy

Noqa Puri sha qti y yo esté caminando


Qan Puri sha qti yki
Pay Puri shaqti n
Noqanchis Puri shaqti nchis
Noqayku Puri shaqti yku
Qankuna Puri sha qti ykichis
Paykuna Puri sha qti nku

 Munaq Hina Rimapakuq ( Pretérito Imperfecto)

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


30
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

Sutiq Simichaq “llank’ay”


Rantinkuna
Ch’ullapi
 Noqa  Llank’a qtiyqa yo trabajara o trabajase
 Qan  Llank’a qtiykiqa
 Pay  Llank’a qtinqa
Askhapi

 Noqanchis  Llank’a qtinchisqa


 Noqayku  Llank’a qtiykuqa
 Qankuna  Llank’a qtiykichisqa
 Paykuna  Llank’a qtinkuqa

Sutiq Simichaq “horqoy”


Rantinkuna
Ch’ullapi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………
 Paykuna  ……………………………………………………….

 Munaq hina puni rimapakuq ( pretérito imperfecto progresivo)

Sutiq Simichaq “llank’ay”


Rantinkuna
Ch’ullapi
 Noqa  Llank’a shaqtiyqa yo estuviera trabajando
 Qan  Llank’a shaqtiykiqa
 Pay  Llank’a shaqtinqa
Askhapi

 Noqanchis  Llank’a shaqtinchisqa


 Noqayku  Llank’a shaqtiykuqa
 Qankuna  Llank’a shaqtiykichisqa
 Paykuna  Llank’a shaqtinkuqa

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


31
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

Sutiq Simichaq “waylluy”


Rantinkuna
Ch’ullapi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………
 Paykuna  ……………………………………………………….

 Munapakuq Hina Hamuq Pacha ( Futuro Simple )

Sutiq Simichaq “llank’ay”…………………………..


Rantinkuna
Ch’ullapi
 Noqa  Llank’amuqtiyqa
 Qan  Llank’amuqtiykiqa
 Pay  Llank’amuqtinqa
Askhapi

 Noqanchis  Llank’amuqtinchisqa
 Noqayku  Llank’amuqtiykuqa
 Qankuna  Llank’amuqtiykichisqa
 Paykuna  Llank’amuqtinkuqa
Sutiq Simichaq “waylluy” ……………………………
Rantinkuna
Ch’ullapi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………
 Paykuna  ……………………………………………………….

 Munapakuq Hinapunin Hamuq Pacha ( Futuro Progresivo)

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


32
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

Sutiq Simichaq “llank’ay”……………………….


Rantinkuna
Ch’ullapi
 Noqa  Llank’amushaqtiyqa
 Qan  Llank’amushaqtiykiqa
 Pay  Llank’amushaqtinqa
Askhapi

 Noqanchis  Llank’amushaqtinchisqa
 Noqayku  Llank’amushaqtiykuqa
 Qankuna  Llank’amushaqtiykichisqa
 Paykuna  Llank’amushaqtinkuqa

Sutiq Simichaq “rimay” ……………………………


Rantinkuna
Ch’ullapi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………
 Paykuna  ……………………………………………………….
 Tukusqa Hina Hamuq Pacha

Sutiq Simichaq “llank’ay”……………………….


Rantinkuna
Ch’ullapi
 Noqa  Llank’aramuqtiyqa yo hubiera trabajado
 Qan  Llank’ramuqtiykiqa
 Pay  Llank’aramuqtinqa
Askhapi

 Noqanchis  Llank’aramuqtinchisqa
 Noqayku  Llank’aramuqtiykuqa
 Qankuna  Llank’aramuqtiykichisqa
 Paykuna  Llank’aramuqtinkuqa

Sutiq Simichaq “llamiy” ……………………………


Rantinkuna

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


33
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

Ch’ullapi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………
 Paykuna  ……………………………………………………….

 Tukusqa Hinapuni Hamuq Pacha ( Futuro Perfecto Progresivo)

Sutiq Simichaq “llank’ay”……………………….


Rantinkuna
Ch’ullapi
 Noqa  Llank’aramushaqtiyqa yo estuviere estado trabajado
 Qan  Llank’ramushaqtiykiqa
 Pay  Llank’aramushaqtinqa
Askhapi

 Noqanchis  Llank’aramushaqtinchisqa
 Noqayku  Llank’aramushaqtiykuqa
 Qankuna  Llank’aramushaqtiykichisqa
 Paykuna  Llank’aramushaqtinkuqa
Sutiq Simichaq “puriy” ……………………………
Rantinkuna
Ch’ullapi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………
 Paykuna  ……………………………………………………….

 Tukuq Hinaña Munapakuq ( Pretérito Perfecto)

Sutiq Rantin Simichaqkuna


Puriy

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


34
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

…………………………
Noqa Puri qti y ña yo haya caminado
Qan Puri qti yki ña
Pay Puri qti n ña
Noqanchis Puri qti nchis ña
Noqayku Puri qti yku ña
Qankuna Puri qti ykichis ña
Paykuna Puri qti nku ña

 Tukuq Hianpuniña Munapakuq (Pretérito Perfecto Progresivo)

Sutiq Rantin Simichaq

Puriy…………………………

Noqa Puri sha qti y ña yo haya estado caminado


Qan Puri sha qti yki ña
Pay Puri shaqti n ña
Noqanchis Puri sha qti nchis ña
Noqayku Puri sha qti yku ña
Qankuna Puri sha qti ykichis ña
Paykuna Puri sha qti nku ña

Sutiq Rantin Simichaq

…………………………

Noqa
Qan
Pay
Noqanchis
Noqayku
Qankuna
Paykuna

 Ñaupaq Pachapi Mana Ruwasqa ( Preterito Pluscuanperfecto)

Sutiq Simichaq “takiy”……………………….


Rantinkuna
Ch’ullapi
 Noqa  Takiramuyman karan yo hubiera o hubiese cantado

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


35
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

 Qan  Takimuwaq karan


 Pay  Takimunman karan
Askhapi

 Noqanchis  Takimusunman karan


 Noqayku  Takimuykuman karan
 Qankuna  Takimuwaqchis karan
 Paykuna  Takimunkuman karan

Sutiq
Rantinkuna ……………………………
Ch’ullapi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………
 Paykuna  ……………………………………………………….

 Ñaupaq Pachapipuni Mana Ruwasqa ( Pretérito Plucuamperfecto


Progresivo)

Sutiq Simichaq “takiy”……………………….


Rantinkuna
Ch’ullapi
 Noqa  Takiramushayman karan yo hubiera estado cantado
 Qan  Takimushawaq karan
 Pay  Takimushanman karan
Askhapi

 Noqanchis  Takimushasunman karan


 Noqayku  Takimushaykuman karan
 Qankuna  Takimushawaqchis karan
 Paykuna  Takimushankuman karan

Sutiq
Rantinkuna ……………………………
Ch’ullapi

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


36
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………
 Paykuna  ……………………………………………………….

III.-ATIKUNMANPAS HINA T’IKRAPAYAQ (MODO POTENCIAL)

 Atikunmanpas Hina ( Potencial Simple)

Sutiq Simichaq “waqay”……………………….


Rantinkuna
Ch’ullapi
 Noqa  Waqayman yo lloraría
 Qan  Waqawaq
 Pay  waqanman

 Noqanchis  waqasunman
 Noqayku  waqaykuman
 Qankuna  waqawaqchis
 Paykuna  waqankuman

Sutiq
Rantinkuna ……………………………
Ch’ullapi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………
 Paykuna  ……………………………………………………….

 Atikunmanpas Hina Rimapakuq (Modo Potencial Simple Progresivo)

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


37
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

Sutiq Simichaq “waqay”……………………….


Rantinkuna
Ch’ullapi
 Noqa  Waqashayman yo estaría llorando
 Qan  Waqashawaq
 Pay  waqashanman

 Noqanchis  waqashasunman
 Noqayku  waqashaykuman
 Qankuna  waqashawaqchis
 Paykuna  waqashankuman
Sutiq
Rantinkuna ……………………………
Ch’ullapi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………
 Paykuna  ……………………………………………………….

 Ruway Atikuq Hina Rimapakuq ( Potencial Compuesto)

Sutiq Simichaq “waqay”……………………….


Rantinkuna
Ch’ullapi
 Noqa  Waqayman karan yo habría llorando
 Qan  Waqawaq karan
 Pay  Waqanman karan

 Noqanchis  Waqasunman karan


 Noqayku  Waqaykuman karan
 Qankuna  Waqawaqchis karan
 Paykuna  Waqankuman karan

Sutiq
Rantinkuna ……………………………

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


38
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

Ch’ullapi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………
 Paykuna  ……………………………………………………….
 Rimay Atikuq Hinapuni Rimapakuq ( Potencial Compuesto Progresivo).

Sutiq Simichaq “waqay”……………………….


Rantinkuna
Ch’ullapi
 Noqa  Waqashayman karan yo habría estado llorando
 Qan  Waqashawaq karan
 Pay  Waqashanman karan

 Noqanchis  Waqashasunman karan


 Noqayku  Waqashaykuman karan
 Qankuna  Waqashawaqchis karan
 Paykuna  Waqashankuman karan

Sutiq
Rantinkuna ……………………………
Ch’ullapi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………
 Paykuna  ……………………………………………………….
IV.-KAMACHIQ HINA T’IKRAPAYAY ( MODO IMPERATIVO)

 Kamachiy ( Imperativo Simple) Orden Con Fuerza

Sutiq Rantinkuna Simichaqkuna


Phalay yo corro Llank’ay

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


39
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

Ch’ullapi

 Noqa  Phala saq  ………………


 Qan  Phala y  ……………….
 Pay  Phala chun  ………………..
Askhapi
 noqanchis  phala sunchis  ………………….
 noqayku  pahala saqku  …………………
 qankuna  phala ychis  …………………
 paykuna  phala chunku  …………………..

 Kallpawan Kamachiy Imperativo.

Sutiq Simichaq “llank’ay”……………………….


Rantinkuna
Ch’ullapi
 Noqa  Llank’asaqyari tengo que trabajar yo
 Qan  Llank’ayari
 Pay  Llank’achunyari
Askhapi

 Noqanchis  Llank’asunchisyari
 Noqayku  Llank’asaqkuyari
 Qankuna  Llank’aychisyari
 Paykuna  Llank’achunkuyari

Sutiq
Rantinkuna Simichaq ……………………………
Ch’ullapi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………
 Paykuna  ……………………………………………………….

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


40
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

 Allin Kallpawanpuni Kamachiy ( Imperativo Orden Con Mayor Fuerza)

Sutiq Simichaq “llank’ay”……………………….


Rantinkuna
Ch’ullapi
 Noqa  Llank’asaqpuni obligadamente trabajaré
 Qan  Llank’aypuni
 Pay  Llank’achunpuni
Askhapi

 Noqanchis  Llank’asunchispuni
 Noqayku  Llank’asaqkupuni
 Qankuna  Llank’aychispuni
 Paykuna  Llank’achunkupuni

Sutiq
Rantinkuna Simichaq ……………………………
Ch’ullapi

 Noqa  ……………………………………………………..
 Qan  …………………………………………………….
 Pay  …………………………………………………….
Askhapi

 Noqanchis  ……………………………………………………..
 Noqayku  …………………………………………………….
 Qankuna  ………………………………………………………
 Paykuna  ……………………………………………………….

LLAQTAQ QHAPAQ RAYMIMANTA RIMASPA

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


41
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

Pedro: wayqey Juan, cheqaqchu, llaqtaq qhapaq raymin chayaramushanña?


manataq kaypichu tiyani chaymi mana imatapas yuyapuniñachu.

Juan: Ari, wayqey , killa tukuyta qhapaq raymiqa.

Pedro: hayk’ataq kunan wata raymiyuqkunari kashanku?

Juan: Tawataq.

Pedro: Pikunataqri?

Juan: Hukmi wasimasiy Martin Puma, hoqtaqsi sawachisqay Tomas Willka.


Hoqkaqkunataqa manan reqsinichu. Isaku Waman, chaymanta Jorge
Condori imas nispan ninku.

Pedro: Imakunataq raymiyuqkunari ruwanan?

Juan: Raymiyuqkunaqa tusuqkunata , wayk’uqkunata ima ñaupaqmantapacha


mink’akamunanku, chaymanta chawpi p’unchaypi Taytachapaq misata
ruwachinan , chaymanta llapan runakunata mikhuchinan , ukyachinan,
tusuchinan ima.

Sichus Raymiyuq aalin runa chayqa askha wasinpi huñunakunku mana


chaytaqmi pisichalla kanku.

Pedro: Ima mikhunakunata wayk’uchinan?

Juan: Raymiyuqpapi tumantan wayk’unku poncheta wallpa hillitawan,


sukahapataqmi chayruta aycha kankantinwan utaq khuchi kanka.

Ichaqa aqha mana pisinanchu.

Pedro: Hayk’a p’unchaymi raymi kanqa?

Juan: Kinsa p’unchaymi k’uychichay p’unchay qallarinqa , intichay p’unchay


misa kanqa killachay p’unchay kacharpariy kanqa kinsantin p’unchay lliw
llaqta runa raymiyuq wasinpi kananku tusunanku sayk’unanku kama

Pedro: Wayqey Juan, hinaspa hamusaq raymiman.

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


42
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

Juan: Kusa! Raymikama wayqey.

Pedro: Tupananchiskama.

Gabriela Sthefany Pozo Bornas.

Hamp’atumanta
(willakuy)

Hoq maqt’as kasqa, tutapi hamp’atuman tukuq, huk tutañataq iskaq p’asñakuna
parlashasqaku, chay qhariwanqa, chayllamansi huk runa ñanta rikhurirqamun
hinaspas nin p’asñakunataqa illarirachiychis chay maqt’ata iskay laru makinmanta
hap’ispa hamp’atumanmi tukurunqa p’asñakuna ninkus – llulla – chaysi p’asñakunaqa
illarirachisqaku hinaspas hamp’atuta makinmanta hap’ishasqaku chaysi atataw nispa
kacharisqaku yaqachalla sarurusqaku ichaqa hanp’atuqa ripusqa mayu ukhuman sapa
tutas lloqsimun qhariman tukuspa, ichaqa ñan p’unchaytaña hanpa’tuman tukupun
waqmanta.
Tapukuykuna.
1.- imamantan kay willakuy riman?
………………………………………………………………………………………….
2.- imaraykun chay qhari hanp’atuman, tukunman karan?
………………………………………………………………………………………….
3.-p’asñakuna imatan ruwaranku chay qhaita?
………………………………………………………………………………………..
4.-maymanmi qhari haykupuran?
…………………………………………………………………………………………

PAYACHAMANTA

(willakuy)

Hoq llaqtapis kasqa Killa sutiyuq warmi, paysi iskay wawayuq kasqa, qosantaq
millay machaq runa, sapa p’unchaysi warminta yanqallamanta maqaq, hinallas
warminta yanqallamanta maqaq, hinallas warmiqa waqakuspa purisqa, chhaynata
purikuspas hoq payachawan tupasqa, payachaqa khuyay warmita qhawaspas
wawakunantinta wasinman haykuchisqa.

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


43
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

Chay ukhu wasinqa llaqta hinas kasqa, chaypis llakhi warmiqa wawakunantin
kusisqa tiyapusqa, qosanta qonqaspa.

Qosanqa husut’an tukukunankama warminta wawakunantinta maskhayta qallarin,


qhariqa waqaykuspa unay wata purisqa, chaymanñas payachaqa warminta
kacharparipusqa qosanwan kutikunanpaq chaymanta pacha mana chay qhariqa
warminta maqanchu, payachaqa Mamachas kanman karan.

Tapukuyta kutichiy.
1.- ima raykun chay warmi pakakusqa qosanmanta?
……………………………………………………………………………………..
2.- imaraykun chay qhari marmichanta maqaran?
…………………………………………………………………………………..
3.- qanpaq chay payacha, pin kanman?
……………………………………………………………………………………………

Hoq willakuyta qelqay


……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………

Khunpaykiwan hoq rimanaluyta qelqay.


……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


44
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………..

CHANACHAMANTA
Chaynas hoq sipas waynawan munanakusqaku, chaysi mana mamataytan
munasqachu tiyananta, hinaspas chanachawan waynawanqa karu llaqtaman
orqontakama ripusqaku, chaysi yarqayta mana atipasqachu waynaqa, chanachata
ichhu orqopi saqeruspas wasinta mamataymanta mikhuna suwakuq kutiykamusqa,
chaysi punkuq t’oqollanta mikhunata suwakamusqa.

Mamanqa chayta yachaspas wasi t’oqota huk tunawawan wisq’asqa hinaspas


chayninta haykushaqtin tunawa umanman pasayanpusqa, chaysi waynaqa
wañuqapusqa.

Chanachataqsi ancha yarqaypi mikhunata suyaykushan:

- Ima pachatataq kutimunqari nispa.

Waynataqa p’ampaykapunkus mana chaninta waqaykuspa.

Unay p’unchawmanñas waynaqa chanachaq kasqanmanqa mikhunata apariyukuspa


chayan. Nunallanñas risqa, waynaqa mana uyanta rikuchikunchu, chanachaqa
mikhuna apasqantas mikhurun. Yapamantas chanachawan waynawanqa
orqontakama puririykunku, hinaspas chanachaqa nin:

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


45
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

- Hakuchis llaqta ukhuman haykusunchis nispa; waynaqa ninsi:


- Ama, kayllanta risunchis nispa, waynaqa orqollamansi pusaykuyta munashasqan,
huk runawansi ñanpi tupanku, chay runas chanachata nin:
- Imananmi, ¿imarayku kay runata qatikushanki?, mana kay runaqa runachu huk
kawsayñan kashan riki, ¿imatam qatikachakunki? Nispa.

Chanachaqa llaqtamansi achhuykachin, chaysi huk phuyu sonqoman haykunku,


chaypis chanachaqa yawrita wikch’un, chay yawris kiskaman tukurkun, chay kiska
patamansi chanachaqa waynata tanqaykun, mana orqokuyta atishanankamataqsi
chanachaqa karuman ayqekusqa, chayhinapiñas chanachaqa thaq! kapusqa
nunamanta , manas llaqtantapas kutipusqachu, huk karu llaqtapis qhepakapusqa.

Kunantaq T’ikray.

..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


46
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..............................................................

CHA: Infijo verbalizador de adjetivos.

Qhawarichikuna:
 Misk’ichay. (Endulzar).
 Mosoqchay. (Renovar).
 Ñañuchay. (Adelgazar).
 P’osqochay. (Salar, acidular).
 Qhellichay. (Ensuciar).
 ………………………………………………………………………………….
 …………………………………………………………………………………

CHIKU
Infijo compuesto por -CHI- y -KU-. Infijo verbal formador de tiempos pasivos con
acepción de beneficio.
Qhawarichikuna:
 Apachikuyku. (Nos hacemos llevar).
 Llant’achikunki. (Te mandas preparar leña).
 Reqsichikun. (Se hace conocer).
 Yachachikushanmi. (Se está haciendo enseñar).
 Yapachikuyá. (Pues, hazte aumentar).
 …………………………………………………………………………………

CHUNKU
Sufijo de tercera persona del plural del Modo imperativo:

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


47
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

Qhawarichikuna:
 Pujllachunku. (¡Que jueguen!)
 Qhawachunku. (¡Que miren!)
 Rikuchunku. (¡Que vean!)
 Rimachunku. (¡Que hablen!)
 Wayk’uchunku. (¡Que cocinen!)
 ……………………………………………………………………
 ……………………………………………………………………
 …………………………………………………………………..

KACHI
Infijo verbal compuesto de –KA– y –CHI–, que usado con algunos verbos en infinitivo,
les trasmite orden o mandato, donde: “–KA–” significa: “-le” en infinitivo y “Le” en
presencia de sufijos personales y “–CHI–” sigue con su propio significado pero
conjugado.
Qhawarichikuna:
 Hanpiykachiy. (Hacerle curar).
 Mikhuykachini. (Le hago comer).
 Phiñaykachinnki. (Le haces enojar).
 ……………………………………………………………………………….
 …………………………………………………………………………………...

KAPU
Infijo verbal compuesto de -KA- y -PU-, que empleado en algunos verbos en infinitivo,
se traduce la acción del verbo en uso de acuerdo a los sufijos finales empleados,
significando: “Me lo”, “Te lo”, “Se lo”, “Se los”, “Nos lo”, además: los sufijos
castellanos: “-selo”, “-melo”, “-noslo”, cuyo infinitivo también es un imperativo de
segunda persona.
Qhawarichikuna:
 Qelqaykapuy. (Escribírselo y escríbeselo).
 Rantiykapusunki. (El o ella te lo compra.
 Llank’aykapuwanchis. (Nos lo trabaja).
 …………………………………………………………………………..
 ………………………………………………………………………….

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


48
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

NA
Infijo que aplicado a raíces verbales imprime una obligación a la ejecución de la
acción indicada por la raíz verbal. Equivalente a: “Tener que” y “Deber”.
Qhawarichikuna:
 Apanaykichis. (tienes que llevar o debeis llevar).
 Llank’anay. (Tengo que trabajar o debo trabajar).
 Mikhunan. (Tiene que comer o debe comer).
 …………………………………………………………………………

NIRAQ
Infijo y sufijo que usado con sustantivos, pronombres, forma expresiones
comparativas, y se traduce como: “A manera de”, “semejante a”, “parecido a”.
Qhawarichikuna:
 Mallkiniraq. (Parecido a un árbol).
 Qanniraq. (Parecido a ti).
 Runaniraq. (Como si fuera muy gente, o muy hombre).
 Pukaniraq. (Rojizo).
 ……………………………………………………………………………
 ………………………………………………………………………….

PA
Infijo que constituye un tema simple usado con verbos, expresando reiteración,
renovación, reconstrucción del significado de la raiz verbal usada:
Qhawarichikuna:
 Ajllapay. (Reescoger, tornar a escoger).
 Llank’apakuy. (Volver a trabajar en fuerza de la necesidad).
 ………………………………………………………………………………..
 ……………………………………………………………………………….

SU
Infijo transitivo usado entre la raíz verbal y el sufijo personal de conjugación de
segunda persona en singular, cuando la tercera persona es la que beneficia a la
segunda, con la acción del verbo y se traduce: “te”.
Qhawarichikuna:
 Munasunki. (Te quiere).

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


49
ESCUELA SUPERIOR AUTÓNOMA DE BELLAS ARTES “DIEGO QUISPE TITO” Runa Simi Yachay Tawa Ñeqepi

 Aypasunki. (Te alcanza).


 Llallisunki. (Te gana).
 ………………………………………………………………………………..

YA
Sufijo cualitativo, que aplicado a algunos sustantivos y adjetivos, denota cualidad.
 Misk’iya. (Endulzamiento de un fruto, comida o bebida).
 Qhaliya. (Amejoramiento, alivio franco, fuera de riesgo).
 Sumaqya. (Volverse una persona simpática, agradable, hermosa; Mejorar el
gusto, tomar buen sabor una comida o bebida).
 ……………………………………………………………………………………

Prof. Gerardo León Q. gerar_leon@hotmail.com


50

You might also like