HISTORIJA KOMUNICIRANJA

prof.dr. Šemso Tucaković

UVOD

1.Pojmovno određenje

iako je komuniciranje među ljudima staro koliko i samo postojanje čovjeka tek je savremena komunikološka
nauka uočila bitnost istraživanja razvoja komuniciranja, posebno novinarstva. Istraživanje komunikološke historije
ima teorijske i praktične implikacije: teorijske jer uvećavaznanje o jednom fundamentalnom društvenom
fenomenu a praktične jer omogućava korištenje komunikoloških iskustava proteklih generacija. Sama sintagma
HISTORIJA KOMUNICIRANJA sadrži dva dijela. Historija je nauka koja proučava prošlost ljudskog
društva oslanjajući se na tri izvora:
-pisane tragove,
-materijalne spomenike i
-usmena predanja.
Pisani tragovi se smatraju najpouzdanijim jer najtačnije govore o prošlosti. Pisani tragovi su
uglavnom domaći i strani zapisi o zemljama, putopisi, državni dokumenti, literarna ostvarenja i sl. Materijalni
spomenici: građevine, uređaji, oruđa, oružja, posuđe, nadgrobni spomenici predstavljaju dokaz o
organizaciji, razvijenosti, stupnju kulture, vjeri, običajima nekog naroda ili odeđenog područja.
Usmena predanja služe kao dopunski sporedni izvor saznanja o prošlostia to su uglavnom predanja koja se
prenose sa koljena na koljeno pismenim ili usmenim putem (legende, mitovi, priče).
Drugi dio te sintagme čini pojam komuniciranje, ( lat istovremeno sabrati, složiti, dijeliti neštos nekim,
posavjetovati se, dogovoriti se) je društveni proces u kojem se ostvaruje jedna odosno pvnih karakteristika čovjeka
kao društvenog bića. Postoje dvije vrste komuniciranja; materijalno i duhovno.
Materijalno, tehničko komuniciranje je ono koje se odnosi na saobraćaj, promet tehničkih sredstava
(željeznica,telefon itd.). Duhovno, društveno komuniciranje je operiranje znakovima pomoću kojih se ljudi
sporazumjevaju. Ti znakovi mogu imati informativnu, edukativnu, rekreativnu ili propagandnu funkciju. Često se
termini komuniciranje i informisanje tretiraju kao sinonimi. Dok je komuniciranje aktivnost operiranja znakovima
pomoću kojih se ljudi sporazumjevaju, informacija je samo jedan od sadržaja tog procesa. Informacijom
posredujemo događaj ili doživljaj tako što se opisuje za javnost u obliku vijesti, članka, komentar,
reportaže. Informacija je stoga jedan odnajvažnijih elemenata komunikacije. Jedan od najvažnijih aspekata
komuniciranja u svim fazama razvoja civilizacije su MEDIJI, odnosno posrednici preko kojih se distribuiraju
komunikativni sadržaji između učesnika u komunikaciji (medijum lat posrednik,prenosnik).
Mediji preko kojih se posreduju informacijeili poruke velikim grupama recipijenata nazivaju se MASOVNI
MEDIJI (mas-mediji) ili mediji masovnog komuniciranja. Historija komuniciranje ima vremensko određenje,
domen njenog interesovanja je komuniciranje, posebno mas-mediji u povijesnom razdoblju čovječanstva dakle od
postanka čovjeka do danas. Historičari taj period dijele na više faza: Stari vijek, Srednji vijek, Novi vijek. Moguća
je i podjela historije i prema kriteriju stanja ljudske kulture pa tako razlikujemo period predcivilizacije i
vrijeme civilizacije. Predcivilizacijski ili predhistorijski period idjeli se na kameno doba i doba
metala. Kameno doba ima dvije faze : starije kameno doba (paleolit) i mlađe kameno doba (neolit). U tom periodu
ljudi se razvijaju, privikavaju na nove klimatske promjene, razvijaju primitivna oruđa, naseobine I sl.
Pronalaskom metala počinje bavljenje stočarstvom, zemljoradnjom. Instinkt samoodržanja i nužnost
zadovoljavanju potreba pojedinaca i ljudskih zajednica osnova su razvoja komuniciranja ljudi.
Sporazumjevanje u najranijim vremenima ostvaruje se najjednostavnijim komunikacijskim znakovima, odnosno
sistemom optičkih i akustičkih kodova. Optički su : mimika, gest, pokret, a akustički : zvuk, šum, krirk, riječ i sl.
To je prapočetak komuniciranja. Nakon toga upotrebljavaju se sredstva koja pojačavaju te kodove – svjetlosni
znaci kao loženje vatri, dimni signali te zvučni signali bubnjevi, trube, rogovi od životinja i sl. Razvijanjem
trgovačkih puteva dolinama rijeka doprinosi većoj potrebi za širenjem informacija i saznanja.

2. Antičke civilizacije
utemeljenju ljudske kulture i komuniciranja uopšte poseban su doprinos dale tri grupe naroda. Prvu grupu čine
hamtitski narodi među kojima su najistaknutiji stari Egipćani. Drugu grupu čine semitski narodi u koje spadaju
Haldejci, Babilonci, Asirci, Hebreji i Feničani. Treću grupu čine indoevropski narodi među kojima su bili
najbrojniji Perzijanci, Medijci, Grci, Rimljani, Germani. Od istočnih naroda utemeljenju civilizacije najveći
doprinos dali su stari kinezi i Indijci. Sve ove narode karakteriziraju dvije činjenice: pronalazak pisma i
inteziviranje pismenosti. Dražave Starog vijeka koje su posebno značajne sa stanovištva
utemeljenja komunikacijskih procesa su Egipat, Babnilon, Asirija, Perzija, Indija, Kina, Fenikija, Judeja, Grčka i
Rim.

Egipat
Je najpoznatija država tog vremena. Za Egipat se vežu faraoni, božanstva, vjerovanje u zagrobni život koji je
moguć ukoliko se tijelo sačuva poslije smrti pa razvijaju mumificiranje kao i gradnja grobnica - piramida.

Srednji i Bliski istok

Nešto mlađa kultura od Egipatske je Mezopotamska koja se razvijala između srednjoazijskih rijeka Tigrisa i
Eufrata. Jedan od najvažnijih gradova antičkog vremena bio je Babilon koji je postao centar
Mezopotamije. Vrhunac moći Babilon je dosegao za vrijeme vladavine cara Hamurabija koji je poznat
kao autor prvih pravnih propisa pomoću kojih je regulisao pojedine oblasti života u carstvu -
HAMURABIJEV ZAKONIK (pronađen uklesanna kamneom stubu u Babilonu). Vjerovali su u
božanstva, naročito u zvijezde pa se razvija astrologija, horoskop. Utemeljili su savremeni kalendar. Babilonskom
carstvu prethodilo je Sumersko kraljevstvo čiji su stanovnici vjerovali u božanstva i u kojem je zabilježen
prvi pokušaj prenošenja psihičkih pojmova u obliku pismenog znaka na glinenu ploču što je
nagovijestilo pojavu pismene komunikacije. Na sjeveru Mezopotamije postojala je država Asirija,
asirci su poznati po tome što su razvili klinasto pismo, a osnovali su i biblioteku glinenih pločica u gradu
Ninivi. Narodi Mezopotamije su svijet tumačili pomoću mitova, najpoznatiji mitovi su o potopu i Gilgameš.
Fenikija je jedna od rijetkih antičkih civilizacija koja se razvijala na obali Sredozemnog mora a ne na rijeci. Tako
da su se ljudi okrenuli pomorstvu. Na obalama Sredozemnog i Crnog mora osnivali su kolonije. U dodiru sa
Egiptom upoznali su egipatsku kulturu i egipatsko pismo koje su pojednostavili i sveli na 22 znaka. Južnije od
Fenikije obitovala su hebrejska plemena a najbrojniji su bili Izraelci i Judejci koji su se sjedinili u izraelce ili
Hebrejce (jevreji). Hebreji su prvi antički narod koji je vjerovao u jednog Boga Jahvu ili Jehovu. Jedna od antičkih
sila bila je Perzija. Perzijsku državu je formirao kralj Kir koji je objedinio sva plemena na Iranskoj visoravni čime
je stvorio veliku državu koja je uslovljava potrebu razvijanja odgovarajućeg sistema komuniciranja, s obzirom na
blizinu Mezopotamije preuzimaju klinasto pismo.

Kina i Indija
Na azijskom kontinentu su to bile dvije moćne civilizacije. Kineska se razvila uz rijeke Huang Ho i
Jang Cek Jang a indijska uz Ind i Gang. Za ove civilizacije značajna je pojava Bude čija je filozofija polazila od
stava da su svi ljudi jednaki da je život samo postojanje između dva bola, bola rođenja i bola smrti.
I stari Indijci i Kinezi razvili su svoj sistem komuniciranja koji se sastojao od pisma, glasničke službe. Pismom su
mogli komunicirati samo pripadnici povlaštenog sloja. Zahvaljujući pismu počinje se razvijati i književnost.
U Kini pjesnik Lao Ce 600 g p.n.e. piše knjigu o putu i vrlini. Konfučije objavljuje pet knjiga u kojima
ističe važnost vrline i morala u društvenim odnosima. U Indiji na vrsti pisma koje se naziva sanskrit, pišu se dva
velika spjeva Mahabarata i Ramajana.

Grčka i Rim
Civilizacija je u Evropu stigla iz Egipta prije oko 4000 godina. Kulturna spona između Egipta i južnih oboda
evropskog kontinenta bilo je ostrvo Krit. Po ugledu na Egipćane Krićani grade moćne građevine – labirinte.
Evropa od Egipta prima i Feničku odnosno Jevrejsku verziju alfabeta. Grčka religija je bila politeistička vjerovali
su u božanstva. Glavni među njima je bio Zeus. U grčkoj je na cijeni bilo stvaralaštvo u kulturi I
umjetnosti. Pozorišna umjetnost se razvila iz svečanosti koje su organizovane u čast boga Dioniza. Za potrebe
pozorišne umjetnosti građeni su amfiteatri. Pisana su i brojna pozorišna djela, tragedije i komedije. Svoj uticaj stari
Grci prenose i na Apeninsko poluostrvo gdje su posebno u južnom dijelu postojale brojne grčke kolonije. Sa
pismom se upoznaju prvo Etrurci a potom i Rimljani. Nivo kulture jednog naroda i u to vrijeme mjerio
se brojem objavljenih knjiga. Najpoznatija biblioteka bila je ona u Aleksandriji i danas važi za jedno od
svjetskih čuda antičkog doba.

EPOHAINTERPERSONALNOGGOVORNOGKOMUNICIRANJA

A.DOMINACIJA GOVORA

Historiju komuniciranja moguće je podijeliti po osnovu više kriterija: vremenu, razvoju komunikativne
tehnologije, po personalnom kriteriju (do Gutenberga i poslije njega) i sl. Najlogičnija je podjela prema
načinu komuniciranja, u razvoju ljudske komunikacije a naročito razvoju medija, uočljive su dvije
epohe. U prvoj epohi u kojoj je dominirala interpersonalna, direktna komunikacija sa medijima tipa licem u lice
(govor, razgovor na trgu, dvoru, bojnom polju). Ta epoha traje od postanka civilizacije do pronalaska štamparije
dakle 5,500 godina.
>Druga epoha je epoha masovnih medija ili indirektne komunikacije koja traje od polovine 16. vijeka i pronalaska
štamparije do danas. Obilježje joj daju masovni mediji štampa, radio, televizija, računari, sateliti i sl. U obje epohe
su zastupljeni pismeni i usmeni oblici komunikacije. Osnovni elemenat pismenog komuniciranja je pismo,
sastavljeno od posebnih kodova ili zankova za svaki ljudski glas ili pojam. Osnovni faktor ljudske
komunikacije je govor čiji su elementi riječi. Govorna komunikacija nastala je mnogo prije pismene.
Rudimentarni oblici usmene komunikacije pojavili su se u kamenom dobu. Začetak pismenog komuniciranja
datira iz vremena od prije šest hiljada godina. Do tog saznanja došlo se historijskim činjenicama dok teološka
nauka polazi od stanovišta da je govorna komunikacija stara koliko i svijet. Biblijsko predanje kazuje da je riječ
Božija prethodila svemu. I u Kur'anu život na zemlji počinje govornom komunikacijom (obraćanje Boga
melecima). I drevna babilonska himna o stvaranju svijeta upućuje na stvaralačku moć govora, budistička
tradicija njeguje shvatanje da je govor bit ljudskog života. Svete knjige u kojima su zapisane Božije poruke
upućuju na četiri nivoa govorne komunikacije; na prvom mjestu je govor Svemogućeg sa poslanicima a
temelji se na riječima najvišeg reda, na riječima koje imaju božansko svojstvo jer su od Boga.
Drugi nivo je govorna komunikacija u kojoj su komunikatori samo Božiji poslanici. U islamskoj
tradiciji govori Muhameda a.s. nazivaju se hadisi. Treći nivo je govorna komunikacija među vjernicima a
posljednji četvrti nivo su govor nevjernika koje zbog njihovih riječi i djela čeka pakao.
1.Jezik kao osnovno sredstvo komuniciranja

Iz potrebe čovjeka za saopštavanjem misli i osjećanja govorom razvio se jezik. I teološko i materijalističko učenje
polaze od stava da je jezik osnovno sredstvo sporazumijevanja, informisanja i uticanja među ljudima. Pomoću
jezika ljudi ispoljavaju svoje misli, prenose jedni drugima informacije, izražavaju osjećanja, iznose
mišljenja. Jezik je najsavršeniji sistem znakova za sporazumjevanje i komuniciranje među ljudima. Od postanka
civilizacije do danas sačuvalo se oko 3000 jezika. Postoje četiri obilježja jezika:
prvo,
jezik je društvena kategorija, nastao je i razvijao se samo u sistemu duštvenih odnosa. Komuniciranje instinktom ili
nagonom, koje se odvijalo instinktom samoodržanja počelo se transformisati u društveno komuniciranje na onom
nivou psihičkog razvoja čovjeka kad on počinje spoznavati okolinu i razmišljati o njoj. Arheolozi su
pronašli više znakova pomoću kojih su ljudi pokušavali izraziti sebe: pećinski crteži, alati i sl. To je na neki
način bio prapočetak društvenog komuniciranja. U kasnijoj fazi razvoja društvenih odnosa,
osnovno obilježje društvenom komuniciranju daje individualizacija interesa. Ljudi imaju interes i potrebu da
rješavaju svoje probleme, ono što nisu mogli riješiti pripisivali su natprirodnim silama - otuda
obraćanje Bogovima. U toj fazi razvoja čovjeka (u kasnom paleolitu) jezik postaje sredstvo ostvarivanja
ciljeva i interesa, instrument uticanja na slušaoca, primaoca poruke u govornoju komunikaciji.
Od svog nastanka do danas jezik ima dvije osnovne funkcije u komunikaciji: funkciju uticanja (propagandnu
funkciju) i funkciju informisanja.
drugo,
jezik je historijska kategorija. Nastao je kad i sama civilizacija, jezik je dijelio sudbinu naroda koji
su se njima služili. U većini slučajeva izumiranjem naroda izumirao je I njihov jezik. Narodi su međutim kroz
povijest svoj jezik razvijali i obogaćivali.
treće,
jezik je osnova kulture jednog naroda i društva u cjelini.
četvrto,
jezik je osnovno sredstvo komuniciranja među ljudima, narodima i civilizacijama.

2.Nastanak političkog govora

Uočavajući značaj govora kao temeljnog oblika ljudske komunikacije i osnovnog sredstva za posredovanje
poruka i informacija antički filozofi pokušavaju objasniti taj komunikacijski fenomen nastojeći istovremeno
unaprijediti komunikativnu govornu praksu. U tom vremenu nastaju prva djela o govorništvu,
osnivaju se prve govorničke škole, najbolji govornici dobijaju poseban društveni status i sl. U odnosu na
tematiku razvijaju se tri vrste govora: politički, vojnički i vjerski. Akcenat sestavlja na tzv. politički govor, na govor
o političkim i drugim društvenim problemima polisa. Govornici su se u starom rimu zvali oratorima a u straoj
Grčkoj retoričari. Govorništvo je svrstavano u najveće vještine tog vremena a razvijana je u posebnim retroskim
školama. Oratorstvo ili retoriku izučavali su sofisti i filozofi. Sofisti su cijenili ljepotu riječi, vještinu govorenja ali
ne i snagu argumenata dok su s druge strane filozofi insistirali na moralnoj, etičkoj dimenziji govora u kojoj se
primat daje argumentima. U staraoj Grčkoj postoje tri nivoa govora visoki, srednji i niski. Javna komunikacija s
ciljem uticanja na mase nazivana je visokim stilom, srednji stil podrazumjevao je službeni razgovor a
uobičajena komuniciranje u narodu predstavljao je niski nivo. Retoričari ističu da svaki govor mora imati tri
dijela uvodni, centralni i zaključni. Uvodni dio nagovještava temu uvodi u problem a on mora da zainteresira
publiku, da obezbijedi simpatije, da pobudi svijest recipijenata i pobudi osjećanja. Centralni dio podrazumijeva
iznošenje glavnog problema što se postiže dedukcijom tj. kretanjem od opšteg ka pojedinačnom. Zaključni dio
govora ima za cilj da obezbijedi komunikatoru uporište u svijesti i osjećanjima publike.
Zaključkom govornik treba da pridobije slušaoca, motiviše ili pokrene. Grčki retoričari su govor dijelili
prema različitim kriterijima a najčešće prema govorniku, prema publici i prema cilju. Uobičajena je i
podjela prema svrsi pa imamo politički, vjerski, sudski, naučni, prigodni, vojnički, propagandni i
poslovni. Kao prvi narod koji je razvio visoki stupanj demokratije Atinjani su govor tretirali kao osnovni način
komunikacije. Umijeće govorenja učilo se u posebnim školama. Aristotel napominje tri faktora na kojima se
temelji svaki govor:
Prvi,
je sam govornik. Ubjedljivost govornika zavisi od njegovog karaktera, znanja I identifikacije sa onim šta govori.
Drugi,
važan faktor je publika. Govornik mora poznavati potrebe, interese i želje slušalaca ukoliko želi da njegov govor
bude uspješan.
Treći,
faktor govora je sadržaj. Argumenti koji se koriste u prilog govorničkih stavova moraju biti dobri, uvjerljivi i
povjerljivi. Stara Grčka je postojbina jedne specifične vrste govornog komuniciranja – debata a koja
je prvenstveno posljedica potrebe za uvjerljivom i povjerljivom argumentacijom u govornoj
komunikaciji. Debatu karakteriše prisustvo procedure u iznošenju komunikacijskih sadržaja. U njoj se naglasak
daje na način zastupanja mišljenja, tehniku izlaganja i odbrane stava. Debata podrazumijeva prezentaciju što
snažnijih argumenata u propisanoj demokratskoj proceduri ali i prihvatanje tuđih argumenata ukoliko su
čvršći i ubjedljiviji. Debata se temelji na logici i retorici. U debati pobjeđuje onaj čiji su argumenti čvršći,
logičniji i ko ih iznese na ubjedljiv i prihvatljiv način. Stari Grci su debatu shvatali kao kao put do racionalnog
uređenja života, polis je kolijevka debate kao oblika komunikacije u kojoj je osnovno sredtsvo govor. To je prvi
politički sistem u povijesti koji se zasnivao na slobodnoj komunikaciji i slobodi govora. Grčka demokratij je
razvila i još jednu tehniku govornog komuniciranja - polemiku. Polemisati znači voditi rat riječima, naglašeno se
prepirati. Grci su pod polemikom podrazumijevali sukob na javnoj sceni dvaju različitih shvatanja
koji se sastoji od odbrane svog i napada na tuđi stav. Kasnije se pod ovim pojmom počeo shvatati svaki sukob
u javnoj komunikaciji bilo da se radi o ratu riječima ili ratu perom. U polemici je postojao
određeni nivo kulture, u retorskim školama polaznici su učeni da svojim govor utiču na svijest i ponašanje publike.
Ta sposobnost je imala tri aspekta: ubjeđivanje, nagovaranje I informisanje. Ubjeđivanje je podrazumijevalo
govorničko djelovanje na slušaoca tako da se utiče nanjegovu volju a recipijentu se ostavlja da sam donosi odluku
o svom ponašanju na osnmovu ranijih i novih informacija. U ubjeđivanju govornik se oslanjao na tri činjenice:
-na sposobnost prezenriranja uvjerljivih dokaza,
-na sposobnost sugestivnog djelovanja i
-na vlastiti autoritet.
Ciceron akcenat stavlja na govornika koji je uspiješan ako:
-umije privući pažnju slušalaca,
-ako je njegov govor tako koncipiran da cilj onoga što predlaže govornik
bude jednodušno prihvaćen od publike,
-ako neutrališe sistem vrijednosti koji dominira slušaočevim stavovima i njih privuče u sistem
vrijednosti kojima sugeriše komunikator. Ciceron je ukazivao i na važnost vremena i mjesta govorenja. Teoretičari
govorništva u Starom vijeku nastoje proširiti znanja u oblasti retorike pa nastaje čitava plejada vrsnih retoričara i
govornika: Ciceron, Cezar, Brut, Klaudije, Fabije...najistaknutiji bili su Ciceron i Kvintilijan. Ciceron je istraživao
sve aspekte govorničkog umijeća, poznata su mu djela „Besjede“ i “O besejdništvu“. Ciceron za dobrog
govornika kaže da mora „za svoj govor naći neophodne misli i rasporediti ih u najljepšem poretku, ali i umjeti
ih lijepo izraziti“. Mark Fabije Kvintilijan je napisao 12 djela o govorništvu. U svom djelu “Obrazovanje
govornika”, utvrdio je pet pitanja na koje odgovore mora dati svaki uspješan govor: ko, šta, gdje, kada, kako i
zašto.
On akcenat stavlja na moralnu dimeniziju samog govornika (nemoaratorum nisivir bonus- ne može biti dobar
govornik ko nije dobar čovjek). Najpoznatiji govornici Stare Grčke bili su Demosten, Perikle, Solon,
Temistoklo, Hiperid, Lizijas, Sokrat...

3 . Vo j n i č k o g o v o r n i š t v o

U antičkom vremenu se naročito cijenila ova vrsta govorništva. Ciceron smatra da su sposobnosti besjedništva i
ratne vještine najveće vrijednosti čovjeka. Ratna retorika ima svoje specifičnosti, to je sredstvo komuniciranja
usmjereno na formiranje poželjnih stavova i na oblikovanje ponašanja publike u odnosu na neprijateljsku stranu.
Osnovna karakteristika je jednosmjernost, govor je monolog, čini ga obraćanje starješina
vojskovođa. Vojskovođe su bili veliki govornici koji su imali velike mogućnosti uticanja na vojničku
populaciju poznati su grci Temistokle, Aleksandar Makedonski, rimski imperatori Oktavijan i Cezar.

4.Vjersko govorništvo

Vjersko govorništvo naglašavalo je etička načela. U širenju vjerskim poruka najzastupljeniji je aspekt milosrđa i
govornička sposobnost onih koji su širili vjerska uvjerenja. Svi vjerski poslanici bili su dobri govornici jer
su svojim riječma uticali na svoje sljedbenike. Jedino Mojsije nije bio dobar govornik.
Govornička komunikacija u antičkoj epohi ima nekoliko karakteristika:
1.govor kao sredstvo javne komunikacije se odnosi na povlaštenije robovlasničke slojeve antičkih
društava.
2.govorno komuniciranje je osnovni oblik komuniciranja u staroj Grčkoj i Rimu. Njegov značaj
uslovljava razvoj govorništva kao vještine i retorike kao načina sticanja govorničkih znanja i vještina.
3.stara Grčka je kolijevka debate i polemike, govorničkih tehnika u kojima su se cijenili znanje,
poštivanje slušalaca i snaga argumenata.
4.u antičkim državama posebno je na cijeni bilo političko, vojničko i vjersko govorništvo.

B.PISMENO KOMUNICIRANJE U ANTIČKOJ EPOHI

Antičko doba iako je trajalo skoro pet milenijuma nije ostavilo puno tragova koji bi svjedočili oživotu organizaciji
tog vremena. Historičari i arheolozi upućuju na zaključak da se tadašnji svijet dijelio na društva drevnih civilizaija
koja su nastala uz doline rijeka koje su naseljivala nomadska plemena. U domenu komunikacijskog iskustva taj
historijski period karakteriše:
- p o j a v a p i s m a ,
- pronalazak materijala za pisanje,
- organizacija odgovarajućih medija za distribuciju komunikacijskih sadržaja.

1.Počeci pismene komunikacije

Iz potrebe za racionalnijom i efikasnijom komunikacijom među ljudima nastali su znakovovi koji su kao sistem
cjelovitih kodova za sporazumijevanje poznati pod nazivom – pismo. Prethodio mu je dug period u
kojem su se ljudi izražavali raznim rezbarijama (roboši) pećinskih crteža i sl. Njihov smisao je da
prenesu poruku. Višemilenijska era razvoja pismenosti poznaje tri vrste pisma:
1.piktografsko,
2 . p o j m o v n o ,
3.glasovno.
Prvo su Sumeri počeli komunicirati pomoću pisanih znakova, najstariji primjerak njihove pismenosti
predstavljaju znakovi svećenika hramova sumerskog kralja Ereša zapisani na glinenim pločicama i
to je bio rudimentaran, nesistematičan skup znakova.
Nešto savršenije piktografsko pismo sačinili su Egipćani - hijeroglifi. Hijeroglifi su zapravo
znakovi koji su najčešće imali oblike životinja. Pismo u kojem je kodni sistem sastavljen od odgovarajućih slika
naziva se piktografskim pismom (lat. Piktus-slika). Postojala su dva tipa hijeroglifa: hijeratsko pomoću kojih su
komunicirali sveštenici i vlastela i dematsko pismo za običan narod. Zbog kompliciranosti hijeroglifa mali broj
ljudi je bio pismen a pismeni su predtavljali elitu. Hijeroglife je prvi dešifrovao 1822. godine francuz
Šampolion. Po vremenu natanka slijedi klinasto pismo kojim su se služili narodi Mezopotamije. To je jedna
vrsta ideografskog pisma u kojem je kombinacijom znakova u obliku klina izražavana neka ideja. Za pisanje su
koristili glinene pločice, pismo je imalo oko 500 znakova, korišteno je duži niz godina o čemu svjedoče sačuvane
korespodencije egipatskog faraona i kralja. Složenost piktografskog i ideografskog pisma motivisalo je ljude
antičkog doba da istražuju načine pojednostavljivanja pismene komunikacije i javlja se potreba da se razvije pismo
po kojem će svaki ljudski glas biti obilježen odgovarajućim znakom. Slijedeći tu ideju Perzijanci prvi razvijaju to
rudimentarno fonetsko pismo a predstavljalo je kombinaciju fonetskog i ideografskog pisma. Kinezi u antičkom
periodu pismenost temelje na pismu kineskog cara koji se sastojao od specifičnih čvorova , korišteno je hiljadama
godina i predstavlja osnov savremenom kineskom pismu. Nešto jednostavnije pismo imali su Indijci
koji komuniciraju na dva pisma :
-sanskritu, na kojem je napisan poznati Manuov zakonik i
-paliju kojim su se služili budisti.
Ova pisma su imala obilježja klinastog pisma. Evropski kontinent koristio se mješavinom ideografskih i fonetskih
znakova, to je bilo prvo pismo kojim su se koristili stanovnici ostrva Krit. Feničani su imali
najjednostavnije pismo koje se sastojalo od 22 znaka. Feničani su došli do pravila da jedan glas treba imati
jedno slovo. Hebreji to pismo prilagođavaju svojim potrebama i nazivaju ga alfabetom. Alfabet je preko Grčke i
Rima postalo osnova za sva savremena pisma u svijetu. Jevreji prvi otvaraju škole u kojima djecu uče pisanom
komuniciranju pomoću alfabeta.
Arapi su još u predislamsko doba razvili svoju pismenost, arapski predislamski jezik sadržavao je znatan broj
riječi koje su povezane sa umjetnošću pisanja a poslije pojave islama I Muhameda a.s. pisanje se
tretira kao domen božije poruke.

2.Najstariji materijali za pisanje

Uz aktivkost na pronalaženju pisma uporedo se javlja potreba za razvijanjem materijalne osnove pismenosti.
Samo pismo ne bi značilo mnogo bez materijala na kojem bi se zapisivalo. Egipćani pronalaze papirus dobiven od
istoimene biljke koji su rezali na trake a potom ih lijepili dobijajući svitak. Na tako dobiven papir pisali su pomoću
bambusove trske a kao mastilo služio im je ugljen pomiješan sa ljepilom. Mezopotamci zapisuju na glinenim
pločicama, kinezi na drvene daščice ili svilu. Fenički grad Biblos bio je poznat po proizvodnji papirusa i
prepisivačkoj djelatnosti. Jedan od najsavremenijih materijala za pisanje iz antičkog doba jeste pergament koji se i
danas koristi u nekim prilikama. Dobivan je od životinjskih koža stavljenih u kreču. Zbog svoje nepraktičnosti i
visoke cijene nije doživio masovniju upotrebu.

3.Mediji komuniciranja antičkog doba

Potreba prenošenja komunikacijskih sadržaja podrazumijevala je postojanje odgovarajućih medija pomoću kojih
se odvijala komunikacija. Funkciju medija za prenošenje usmenih poruka imali su trgovi, forumi a vremenom je
rasla potreba za prenošenje informacija na daljinu u što kraćem periodu.
Potreba distribucije i primanja vijesti iz udaljenih krajeva razlog je formiranju posebnih službi. Funkciju medija
između vladara i podanika imali su glasnici. U Egiptu vijesti su prenosili glasnici koji su išli pješke zvali su se
bibliofori. Informacije koje su trebale hitno da stignu prenosili su konjanici (kamelitesi). Sličnu službu
imali su i Babilonci dok su Feničani koristili brodove. Najrazvijeniji komunikacijski sistem imali
su Rimljani , služba se zvala CURSUSPUBLIKUS a prenoslili su samo državne pisane poruke na
razdaljini i od 70 000 km na putu su imali posebne postaje za doček glasonoša. Cilj je bilo informisanje provincija
o dešavanjima iz prijestolnice. Ta vrsta komuniciranja može se smatrati pretečom agencijskog
novinarstva. Ovakva pismena komunikacija u antičkom periodu odnosila se na uzak sloj ljudi koji su
bili povezani sa vlastima zbog tehničkih razloga i niske pismenosti nije mogla biti zastupljena na
nekom širem nivou. Kao preteča organizovanja savremenih medija historičari pominuju Julija Cezara koji je
izdavao tzv., zidne novine u Rimu. Odluke Senata i vijesti objavljivane su na gradskom trgu vijesti su se nazivale
Acta Sentus (odluke senata) a kako se sadržaj poruka širio na vijesti iz svih oblasti života dobile su naziv Acta
Diurna (dnevni akti).Sa stanovištva komunikacijskih procesa antičku epohu karakteriše:
1.dug period pronalaženja i razvoja pismenog komuniciranja,
2.pismo se u dugom nizu stoljeća razvija od piktografskog preko pojmovnog do glasovnog,
3.u demokratskim državama antičkog doba gdje u vlasti učestvuju svi slobodni građani javlja se
potreba intenzivnije javne komunikacije. Stoga se pored glasničkih služba javljaju i posebni
pismeni mediji acti koji su preteča savremenih medija masovnog komuniciranja.

C.PERIOD SREDNJOVJEKOVNOG KOMUNICIRANJA

Srednji vijek je hiljadugodišnja epoha koju karakterišu veće ljudske slobode i novi ekonomski odnosi.
Robovlasništvo se zamjenjuje feudalizmom u kojem dominira kmetovski odnos. Time dolazi i do promjene u
društvenoj moći. Vladajući sloj činili su zemljoposjednici, vojnička vlastela i vjerska struktura. Pozicija seljaka
omogućavala mu je komunikaciju na tzv. niskom nivou. Ona je obezbijeđivala razmjenu informacija sa
neposrednom okolinom. Feudalac je imao znatno veću potrebu za komunikacijom sa pripadnicima feudalnog
sloja a imala je dva nivoa zvanični (službeni) i nezvanični (neslužbeni). U zvaničnoj komunikaciji
pismenog tipa kao mediji su korišteni glasnici, pismonoše, tatri a poruka je imala interni karakter, ticala se
ograničenog broja aktera komuniciranja. Drugo područje komuniciranja povlaštenih staleža u
epohi feudalizma bilo je komuniciranje slobodnog vremena. To je komuniciranje na javnim
manifestacijama (viteškim turnirima,vjerskim skupovima i sl).

1.Novi komunikacijski tokovi

Srednji vijek je vrijeme intenzivnog razvoja dviju monoteističkih religija kršćanstva i islama. Kršćanstva u Evropi
a Islam na Bliskom istoku i sjevernoj Africi .U svom širenju kršćanstvo postaje svjetska religija u kojoj postoje
neke razlike : na Zapadu kršćanstvo sve više preuzima elemente rimske kulture a na istoku vizantijske. Na Zapadu
latinski jezik postaje jezik crkve a jevrejski alfabet se počinje transformisati u latinicu. Narodi istočnog dijela
evropskog kontinenta su uglavnom preuzeli grčki alfabet koji su za potrebe slavenskog jezika
transformisali grčki svećenici u 9 vijeku Kirilo i Metodije (ćirilica). Crkva srednjeg vijeka je bitna i po
prepisivačkoj djelatnosti koja se odvijala u ustanovamana zvanim skriptoriji. Nalazile su se uglavnom u
manastirima gdje su prepisivanja vršili kaluđeri. U islamskom svijetu to prepisivanje vršili su kaligrafi a
prepisivanje teksova vršilisu posebnom tehnikom lijepog prepisivanja nazvanom kaligrafija. Jezici srednjeg vijeka
su dakle latinski, grčki i arapski a pisma latinica, grčki alfabet I arapsko pismo. Vjerske institucije su glavni nosioci
kontrole nad informacijama I sredstvima njihovog širenja a to je značilo i kontrolisanje društva. U crkvenom
govorništvu komunikacija je jednosmjerna, pridika je svećenički monolog usmjeren vjerničkoj masi od koje se
traži poslušnost. Kod muslimana dominira besjeda.
Govorničko umijeće pored poslanika imali su i arapske halife nasljednici poslanika. Medij svjetovne
javne komunikacije kod muslimana srednjeg vijeka je džemmat (zajednica) koja se razlikuje od kršćanskog trga
jer je u džematu prisutan visok nivo dijaloga. Arapska civilizacija posjeduje još jednu javnu funkciju - mujezin
koji je neka vrsta medija za oglašavanje. Mujezin je prenosio poslanikove odluke a postojala je i institucija hitnog
glasnika koji je informisao o nadolsku opasnosti. Govorna interpersonalna komunikacija u čitavom Srednjem
vijeku je osnovni oblik komuniciranja zbog velikog broja nepismenih ljudi kao i skromnih sredstava za pisanje.
U periodu od 6. do 12. vijeka prisutne su veće seobe naroda tako da dolazi do susretanja
različitih kultura a time se uspostavljaju novi komunikacijski tokovi.

2 . P ro n a l a z a k i š i re n j e p a p i r a

Najveći napredak u sferi komunikacije bilježi se u Srednjem vijeku u domenu

materijala pomoću kojih je moguće konzervirati i distribuirati komunikativne sadržaje.
Pronalaskom papira od strane kineza i njegovim usavršavanjem i prenošenjem u Evropu od
strane Arapa on postaje univerzalno sredstvo za pisanje.

II DIO

EPOHA MAS-MEDIJA

A.PROMJENE U KOMUNICIRANJU

Pad Carigrada pod Osmansku vlast , otkriće Amerike, prodiranje muslimana na Balkan epohalni su događaji koji
su uticali na razvoj civilizacije pa i na komuniciranje. Većina historičara ove događaje uzimaju kao granicu između
Srednjeg i Novog vijeka. Novi vijek traje do danas ali se može podijeliti na dva karakteristična vremenska
razdoblja - na period od Francuske buržoaske revolucije i vrijeme nakon te revolucije. Revolucijom je označen
kraj feudalnog društvenog poretka i pobjeda građanskog sistema vlasti a period poslije revolucije označila su dva
svjetska rata, niz velikih tehničkih otkrića, ekspanzija nauke i sl..
U civilizacijskom smislu obilježje prvoj fazi Novog vijeka daju:
- novi polet islamske civilizacije u Sredozemlju i srednjoj Aziji koji oslonac ima u usponu Osmanlijskog carstva
kao svjetske velesile tog vremena,
- geografska otkrića, prvenstveno Amerike, puta za Indiju, Australiju,
- kulturni preporod Evrope koji se u historiji naziva periodom renesanse.
Ta tri svjetska procesa značajno pomiču granice ljudske kominikacije. Jačanje i širenje Osmanlijskog carsta
pomiče prostore orijentalnog modela komuniciranja koje se odvijalo u pismenom i usmenom obliku. Zvanično
pismo je arapsko a jezici arapski, turski i perzijski. Prva polovina Novog vijeka je vrijeme kulturnog i umjetničkog
stvaralaštva, vrijeme građenja mostova, džamija zatim nastanak brojnih književnnih djela. Centar moći predstavlja
Carigrad. Od Carigrada prema periferiji nastaju drumovi na kojima su organizovane glasničke službe. Drugi način
komunikacije je govorni a odvijao se u lokalnim zajednicama džematima. Drugo obilježje prve polovine Novog
vijeka su geografska otkrića prvenstveno otkriće Amerike čime se dolazi do novih saznanja . Naučnici dolaze do
otkrića koje se kose sa vjerskim dogmama kao teorija o zemlji kao lopti, okretanje zemlje oko svoje ose i sl..
Crkva je imala svoja stajališta i sva sprotna mišljenja smatrana su neverničkim ili heretičkim pa
su naučnici često bili progonjeni. U razdoblju renesanse koja se odnosi na 15. i 16. vijek nosioci novih pogleda bili
su naučnici, filozofi, pisci i umjetnici.
Filozofi u svojim djelima akcenat stavljaju na na neiscrpne mogućnosti čovjekovog duha. Ukazuju na značaj
slobode individue i slobodu ličnosti proglašavaju idealom. To je vrijeme nenadmašnog stvaralaštva u
kiparstvu i slikarstvu. Najistaknutiji stvaroci tog doba su Mikelanđelo, Botičeli, Bunaroti i dr.

1.Izum štamparije

Renesansu obilježava i izum štamparije i razvoj štamšarskog stroja koji je stvorio tehničke pretpostavke za
nastanak savremenih mas-medija. Štamparija je omogućila intenzivniju masovnu komunikaciju na
daljinu. Štamparska presa otkrivena je 1453. godine autor je bio Johan Gutenberg a ta tehnologija zadržana je do
danas. Prva odštampana knjiga bila je Biblija i kalendar u kojem je Gutenberg pozivao kršćanski svijet u rat protiv
Osmanlija. Štamparija je oborila cijenu knjiga i omogućila veću pismenost te tako pomogla podizanju duhovnog
kulturnog i ukupnog civilizacijskog nivoa čovječanstva.Uočivši mogućnosti štamparske tehnike mnogi gradovi
otvaraju štamparije. 1519. g. štamparski stroj dolazi u Bosnu, dvadeset godina kasnije otvara se u Meksiku zatim
Indija, Japan, Filipini, Iran... Pronalazak štamparije označio je novi revolucionarni pomak u sferi komuniciranja, u
proces informisanja uključuje se veći broj ljudi i stvaraju se tehnički uslovi za pojavu masovnih medija.
Gutenbergovo otkriće štamparije i arapsko znanje u proizvodnji papira obezbijedili su novu poziciju
pismenoj komunikaciji.

2.Organizacija poštanskog saobraćaja

Geografska i tehnička otkrića, potreba bržeg informisanja uslovili su organizaciju posebni hslužbi za prenos
poruka i informacija. Početkom Novog vijeka utemeljena je institucija pošta koja se razvija iz glasničkih
službi. To je javna najčešće državna ustanova za prenos pisanih poruka i paketa. U Evropi su
prve poštanske službe ustanovljene u okviru pojedinih crkvenih redova, razvija se i poštanska služba
pojedinih ekonomskih udruženja trgovaca izanatlija, zatim službe na kraljevskim dvorovima . Kraljevske pošte u
16. vijeku državne organizacije koje prenose pisane poruke između građana. Poštanska služba poprima
komercijalnu osnovu, prenošenje nformacija se naplaćiva što uvećava konkurenciju.

2.Reformacija i protivreformacija i njihov uticaj na komuniciranje

Prva stoljeća Novog vijeka dakle 15., 16. i 17. bili su razdoblje velikih pomaka na području nauke i kulture koji
značajno doprinose intenziviranju komunikacijskih procesa u svijetu. Otkrićem Amerike počinju i durge
ekspedicije otkrivaju se nove zemlje čime se proširuju granice civilizacije i vidici Evropljana i uspostavlja veza o
tada nepoznatim područjima zemljine kugle. Pišu se djela o pogledu na kosmos (Kopernik, Galilej). Njutn,
Lejbnic (postavljatemelje geologije), Bekon (začetnik materijalističkog poimanja svijeta) daju naučna otkrića koja
ruše crkvene dogme. Crkva se opire promjenama a i sama crkva se mijenja pa nastaju nove struje (Protestantizam,
Kalvinizam) dakle javlja se crkveni pokret protiv reformacije. Nastao je u Španiji. Najsuroviji oblik te borbe bila je
inkvizicija (inquisitio lat.istraga, duhovni sud u okviru Katoličke crkve za pronalaženje i kažnjavanje odstupnika
od pravog učenja). Pristalice promjena su spaljivane, vješane, nabijane na kolac, knjige su
zabranjivane i spaljivane. Sve ovo nije davalao odgovarajuće rezultate pa crkva pribjegava drugim
metodama. Osniva svećenički red isusovaca, boraca za čistoću isusovog učenja – Društvo Isusovo poznatiji kao
Jezuiti. Oni posebnu pažnju posvećuju osposobljavanju i obrazovanju, osnivaju škole širom evrope. Katolička
crkva osniva posebnu vrstu komunikacije čiji cilj je korištenje informacija za realizaciju vjerskih i političkih ciljeva.
Ta vrsta komunikacije postaje kasnije poznata pod nazivom propaganda. U red Jezuita birani su obrazovani
katolici koji su kao misionari širili katoličanstvo na druge kontinente.
 B.TEHNOLOŠKA RENESANSA U KOMUNICIRANJURU

Renesansa u nauci i promjena društvenih odnosa dali su snažan poticaj novim procesima u svijetu naročito na
evropskom kontinentu. Naučna otkrića započeta u 17. a intenzivirana u 18. vijeku rezultirala su pronalascima
telegrafa, telefona, radija, televizije, te fotoaparata, fotografije, pisaće mašine, kompjutera, staelita itd.

1 . Te l e g r a f

Značajnu novinu u komunikacijskim sadržajima unio je pred kraj 18. vijeka Klod Šap uvođenjem telegrafije u
komuniciranje. Njegov telegraf radio je na principu svjetlosnih signala. Brojni naučnici rade na razvijanju
njegovog telegrafa čime dolazi do poboljšanja u penosu informacija. Škotski naučnik Maršal predlaže
upotrebu elektronskih telegrafa njegove ideje dalje razvijaju mnogi naučnici a 1837.g. Stenhel konstriuše
prvi telegraf koji piše.
Amerikanac Morze uvodi u primjenu spravu koja je u stanju da registruje u papiru poruku na osnovu kratkih i
dugih znakova. Ta vrsta znakova poznata je pod nazivom Morzeov alfabet koji je i danas u upotrebi. Poštanske
službe i željeznica prve uočavaju prednost telegrafa pa je njegova upotreba i najzastupljenija u tim institucijama.
Slijedi komercijalno korištenje telegrafa budući da se on javlja kao mogućnost brze zarade. Telegrafske kompanije
se osnoivaju u više zemalja, telegraf u kratkom perioudu postaje najznačajnije sredstvo komunikacije. U drugoj
polovini 19. vijeka dolazi do niza poboljšanja u telegrafiji.

2.Radio – telegrafija

Problem prvog telegrafskog saobraćaja bio je u prilično složenoj i skupoj telegrafskoj mreži. Telegrafsko
komuniciranje podrazumjevalo je izgradnju telegrafskih linija, postojanje skupih aparata za slanje i prijem poruka,
poznavanje morzeove azbuke i sl. Polovina 19. Vijeka obilježena je radom na prevazilaženju ovih prepreka,
uvođenjem radio-telegrfije koja umjesto žice koristi radio talase. Rus Popov prvi je izveo radiotelegrafski prenos
čime dokazuje da se telegrafske poruke mogu slati na velike udaljenosti bez žice. Radio telegrafija se počinje
uvoditi u praktičnu primjenu 1900. g. a vezana je za spašavanje ruskog broda koji se nasukao kod Finske. Iz tog
područja upućena je depeša u Petrograd.

3.Fotografija i fotoaparat

U prvoj polovini 19. vijeka dolazi do izuma fotografije, (lat photo graphia pisanje pomoću svjetlosti). Prve
pokušaje izuma fotografije čini Nijemac Šuls koji nastoji iskoristiti nitrat . Nastanak savremene fotografije
bio je moguć zahvaljujući francuzu Dageru koji je uspio fiksirati sliku na jednu ploču a Nijemac
uspijeva zahvaljujući mješavini bitumena i ulja od lavande dobija sliku u negativu. Dvije godine kasnije on sliku
dobiva zahvaljujući mračnoj sobi. Engleski fizičar Talbot otkriva fotografski papir, odnosno papir osjetljiv na
svijetlo koji se naziva kalotip. Pomoću raznih hemikalija na papiru se registruju optički predmeti što je decenijama
bio osnov za izradu fotografije. Nastanak fotografskog aparata bio je duži i složeniji proces. Prvi
pokušaji pripisuju se arapskim istraživačima koji dokazuju da se slike mogu dobijati gledanjem kroz tzv. crnu
sobu. Nekoliko decenija kasnije Leonardo da Vinči dolazi do istih saznanja. On nastoji
konstruisati spravu za gledanje koju naziva mračnom sobom. Nastaje duže pauza u razvoju fotografskog
aparata da bi tek 1812. g. englez Volast konstruisao fotografski objektiv sastavljen od konveksnih i konkavnih
stakala. Sedam decenija kasnije francuz Mari konstruiše aparat za trenutačno snimanje koji naziva fotografska
puška. 1888.g. izumio je kronograf koji ima sve karakteristike današnjeg fotoaparata. Godinu dana kasnije Tomas
Edison i Vilijam Dikson konstruišu fotografski film.
Usavršavanjem fotoaparata usavršava se i film pa američka firma Kodak 1935.g. pušta na tržište filmove
sastavljene od osjetljivih materijala koji registruju raznovrsne boje. Fotoaparati I fotografije odmah najširu
primjenu dobijaju u novinarstvu. Svi značajniji listovi počinju objavljivati fotografije rađene u crno-bijeloj tehnici a
potom i fotografije u boji. Važna uloga postaje i uloga fotoreportera odnosno ljudi za obezbjeđivanje
aktuelnih fotografija za novine.

4 . F i l m

Brojna tehnička otkrića doveli su krajem 19. vijeka do jednog od najvećih izuma u domenu komuniciranja - film.
Pioniri u pronalaženju filma su amerikanac Solers, Francuz Rejno Ii Englez Majbridž. Oni konstruišu aparat za
projektovanje slika a Francuz Demeni konstruiše aprat pomoću kojeg pokušava sinhronizovati glas sa
serijom slika. Braća Luj i August Lumijer iz Pariza konstruišu aparat pomoću kojeg uspijevaju prvi u
historiji prikazati film na ekranu. Zahvaljujući otkriću fonografa koji je bio preteča gramofona i
kinematografa (vrsta fotografskog aparata koji u sekundi pravi oko 20 snimaka) francuz Gamon prikazuje potrete
koji pričaju što je nosilo obilježje svjetske senzacije. Način izrade slika i razvijanja filmova omogućit će
da film kao medij dobije široku primjenu. Prvo se snimaju dokumentarni filmovi, koji široku primjenu
dobijaju tokom Prvog svjetskog rata i masovno se koriste u propagandne svrhe. Počinju i prikazivanje filmova u
bioskopima. U međuvremenu nastaje moćna filmska industrija. Počinje snimanje igranih, obrazovnih i
tzv. propagandnih filmova. Princip rada filma je utemeljen na mogućnosti sprave da pokrće fotografije koje su
fiksirane na celuoidnoj traci. Sam film je zapravo neprekinuti niz fotografija o nekom ili nečem.

5 . Te l e f o n

19. vijek je vrijeme izuma telefona. Naziv mu potiče od grčkih riječi tele (prenošenje na dalljinu) i fon (zvuk),
dakle prenošenje zvuka na daljinu. Začetnik te ideje bio je kaluđer Mangin koji je predlagao francuskoj akademiji
nauka korištenje zvučnog pojačivača u komuniciranju. Istraživanja koja su uslijedila dovela su do izuma telefona,
telefonskih linija. Polovinom 19. vijeka telefonska žica se počinje koristiti u međunarodnom
komuniciranju polaganjem linije ispod La Manša. U drugoj polovini 19. vijeka naučnici se
koncentrišu na izum telefonskog mikrofona i prijemnika. Meuči konstruiše protoip telefona. Telefon je u
praktičnu komunikaciju uveo Aleksandar Bel 1876. g.. Belov telefon je radio na principu elektromagnetne
indukcije. Elektromagnetna indukcija je fibracije glasa pretvarala u električne oscilacije. Krajem tog vijeka dolazi
do prve upotrebe telefona u komercijalne svrhe čime postaje jedno od najkorištenijih sredstava komunicaranja
uopšte.

6.Razvoj štamparske tehnike

Pronalaskom tehnike štampanja knjiga unapređuje se komunikacija koja se oslanja na čulo vida. Pojava dnevnih
listova i sve veća čitanost knjiga motivišu naučnike na pojednostavljanje štamparskih uređeja. 1814. g. se prvi put
u povijesti novinarstava jedna novina, londonski Tajms štampa na mašini koju pokreće para. Godinu kasnije
Englez Forster konstruiše prototip rotacione mašine za štampanje novina koju usavršava Aplikejt. Rotaciona presa
koju je on konstruisao omogućuje neograničene tiraže dnevnih i nedeljnih novina. Pojava rotacione štamparske
prese i dnevnih listova označili su početak historije mas-medija. Svi ovi izumi predstavljali su bitne stepenice
do današnjeg savremenog štamparstva koju karakteriše automatizacija i kompjuterizacija.
7.Pisaća mašina

Naučnici u 19. vijeku su se bavili istraživanjem pojednostavljivanja pisanja tekstova, to je dovelo

do izuma pisaćih mašina i zamjene guščijeg perja kao sredstava za pisanje. U tom smislu najznačajniji je izum
mašine koja je radila na principu metalnih poluga što je omogućilo da se pri samom pisanju troši manje
snage i da se istovremeno proizvodi vše teksta.
Prva mobilna slova konstruisali su Kinezi polovinom 11. vijeka. 1500.g. talijan Rampazeto konstruiše vrstu stroja
za pisanje sa drvenim pločicama. Prvi model pisaće mašine konstrisao je Švicarac Viljem Has koji zbog
kompliciranosti nije ušao u upotrebu. Amerikanci Glinden i Šol konstruišu mašinu koju poćinje proizvoditi firma
Remington. Amerikanac Džon Vilijams ovoj mašini dodaje traku i valjak s bojom. Mašina je imala mehamnizam
za pomicanje slova što je omogućavalo pisanje teksta. Ovaj izum bio je nezamjenjiv u novinarstvu više od jednog
stoljeća.Uvođenju pisaće mašine u upotrebu protivili s se prouzvođači mastila pera te profesionalni prepisivači.
Uvođenjem mašine počinje gašenje crkvenih skriptorija na Zapadu a na istoku se gubi interes za
prepisivanjem. Od tada do unazad nekoliko godina mašina za pisanje postaje nezaobilazan pratilac
novinarskog zanata. Tek posljednjih godina taj stroj potiskuju modernija sredstva prvenstveno
kompjuteri.

C.NOVINE I NOVINARSTVO

1.Razvoj štampe

Povijest štampe u komunikološkom smislu duga je oko 500 godina. Počinje pronalaskom papira a potom
štamparije kao osnovnih materijalnih i tehničkih sredstava za brzo i masovno prenošenje pisanih
poruka i informacija. Iz epohe usmenog interpersonalnog komuniciranja sa pojavom novina čovjek je ušao u
epohu posrednog, indirektnog komuniciranja koje nije ograničeno prostorom i vremenom. Komunikacijski
procesi zahvataju široke mase ljudi, nezavisno od njihovog društvenog statusa, mjesta življenja, rase i religiozne
pripadnosti. Preteča savremenih mas medija bili su prvi bilteni informativnog karaktera u 15. i 16. vijeku. Zatim se
pojavljuju prvo periodični pa potom dnevni listovi u 17. i 18. vijeku.
Dnevna štampa najvila je polovinom 19 .vijeka epohu masovnih medija koja traje do danas. Novina kao medij
u savremenom smislu javlja se početkom 17. vijeka.

Štampa u Evropi

Kolijevka prvih modernih listova bila je Njemačka, gdje se 1609. g. u Strazburu štampaju dva lista Avisa - relation
oder Zaitung i Relation. Nekoliko godina kasnije pojavljuje se i Frankfurter žurnal. Novine se kasnije
pokreću u brojnim gradovima, a potreba za informacijama iz inostranstva uslovljava osnivanje
dopisništava. Razvoj štampe u Njemačkoj uslovljavale su političke prilike. U vrijeme Napoleona njemačka
štampa se nalazila pod utjecajem Pariza. Krajem 18. vijeka Johan Fridrih Kot u Tubingenu pokreće list
Algemajne Cajtung koji postaje najtiražnija njemačka novina. Zbog izuzetnog uticaja na javno mjienje bio je
pod stalnom cenzurom pa je redakcija bila prisiljena često mijenjati mjesta. Revolucionarna vrenja
polovinom 19. vijeka potakla su razvoj istraživačkog novinarstva. Novine u to vrijeme postaju snažan
medij za prenošenje poruka i informacija. U njemačkoj je 1932. g. izdavano 4 700 listova. Radi
lakšeg dirigovanja štampom, Gebels je taj broj smanjio u vrijeme Hitlerovog dolaska na vlast na oko
2000. U nacističkoj Njemačkoj novinarstvo je bilo osnovni medij propagandog, ideologiziranog komuniciranja.
Hitler odmah nakon dolaska na vlast uspostavlja čvrstu kontrolu nad štampom a donosi se i dekret o ukidanju
opzicionih listova i listova koji su izdavali Jevreji.
Nakon Drugog svjetskog rata Njemačka se dijeli na dvije države Zapadnu i Istočnu.
Centar Zapadnonjemačkog novinstva bio je Frankfurt (najvažniji listovi Algemajne Cajtung I Frankfurter
Rundšau) a istočnonjemačkog Berlin gdje je najvažniji list bio Noes Dojčland kojeg je kontrolisala komunistička
Jedinstvena socijalistička partija.
U Francuskoj su prve novine izašle 1631.g. pod pokroviteljstvom kardinala Rišelja a osnovač je bio pariški
ljekar Teofrast Renod. Sa pokretanjem novina Le Prese počinje se razvijati revijalna štampa. Sa
pojavom telegrafa stvaraju se mogućnosti prenošenja inozemnih vijesti. Počeci klasične štampe u Velikoj Britaniji
vezani su za polovinu 17. vijeka kada se štampaju glasila čiji je osnovni zadatak bio da se informišu o radu
parlamenta. 1665.g. štampa se prvi politički list Oxford Gazet koji izlazi dva puta sedmično. Danijel Defo i
Džonatan Svift su istaknuti novinari i urednici s početka 18. vijeka . List Morning Kronikle angažuje kao novinara
književnika Čarlsa Dikensa što doprinosi porastu tiraža. 1788. g. počinje izlaziti najčuveniji britanski list Tajm koji
postaje najtiražniji list u zemlji. Sedamnaesti vijek je vrijeme početka izlaženja novina i u drugim
zapadnoevropskim zemljama Švedskoj, Danskoj, Belgiji, Holandiji... Bivši Sovjetski Savez poklanjao je
veliku pažnju tzv. političkoj štampi koja se smatrala sredstvom ideološkog obrazovanja I
vaspitanja. Najtiražniji list bio je Pravda u kojem su objavljaivana službena saopštenja, naručeni komentari i vijesti
o tzv. pobjedama u socijalističkoj izgradnji. Na južnslavenskom prostoru prve novine izlaze uglavnom u
prvoj polovini 19. vijeka. U Kragujevcu tokom 1934.g. za vladavine Miloša Obrenovića počinju izlaziti
Novine Serbske a godinu kasnije u Zagrebu Hrvatske novine, u Lubljani pod uticajem Austrije izlaze Ljubljanske
novice. U Grčkoj prve novine se štampaju u vrijeme borbe za nezavisnost od turske carevine 1821.g.. Prije toga u
metropolama London, Pariz, Beč na grčkom jeziku štampaju se emigranstski listovi koji su pozivali Grke na
borbu protiv turske vlasti. Štampanje listova u Turskoj počinje u prvoj polovini 19. vijeka. Prvi listovi
naglašavaju potrebu preuzimanja u Turskoj evropskih običaja. Prve turske dnevne novine
TakvimVekaji (dnevnik događaja) prenosile su kompletan sadržaj francuskog lista Moniter Otoman (otomanski
calendar). Razvoj štamparstva u Turskoj kasnije je bio uslovljen političkim prilikama. Polovinom 20. vijeka
u ovoj zemlji je štampano 116 listova a najtiražniji je bio Hurijet. Najkasnije se štampa javlja u
Albaniji koja je sve do 1912.g. bila pod turskom vlašću.

Prvi listovi u Sjevernoj Americi

U SAD-u prve novine su izašle 1690. g. u Bostonu. Izdavač je bio Benjamin Haris. Odmah počinje izlaženje
novina u Njujorku i Filadelfiji. Prve njujorške novine Njujork Gazet izlaze 1725. g.. Američka štampa u početku
nosi obilježje kolonijalnog tiska jer je Amerika bila kolonija Engleske. Kasnije se naglo razvija politička štampa
koja se uključuje u političke rasprave u vezi sa aktuelnim pitanjima američkog društva. Početkom 19.
vijeka počinje izdavanje jeftinih novina, manjeg formata i lokalne tematike. Zvale su se peni pres.
U 20. vijeku dolazi do ekspanzije štampe, Amerka postaje vodeća zemlja po broju štampanih dnevnih i sedmičnih
listova. Nastaju novi tipovi štampe tzv. „bulevarska“ i „žuta štampa“. Najtiražniji list bio je Njujork Herald.
Konkurencija uvodi uličnu prodaju novina , počinju se slati dopisnici. Poznati izdavač listova, Pulicer u
svom listu The world prvi objavljuje strip „žuti dječak“. Od tada se ilustrovani listovi u kojima se akcenat daje na
exluzivnost na senzaciju nazivaju žutom štampom. Od prve velike ekspanzije dnevnih listova u SAD-u do 20.
vijeka dnevni listovi drže monopol na informaciju i na intelektualni i politički život postajući hronika razvoja
civilizacije, ogledalo društva. Oni su bili proizvod tehnoloških dostignuća novog doba u štamparskoj tehnologiji,
razvoja građanskog društva i suštinskih dostignuća u domenu ostvarivanja ljudskih sloboda, posebno političkih i
komunikacijskih.
Štampa u Južnoj Americi

U Južnoj Americi štamparije su iz Evrope relativno rano uvezene kako bi se pomoću štampanog materijala
pomogla propagandna aktivnost Jezuita. Štampane vijesti objavljivane su u Meksiku već polovinom 16. vijeka i
distribuirane na papiru u obliku letka.U centralnoj Americi prvi listovi se štampaju u Gvatemali 1729.g. , potom u
Hondurasu. Historija južnoameričke štampe počinje polovinom 18. vijeka . Prvi list Gaceta di Lima (novine
Lime) izlaze u Peruu. Krajem 19. i početkom 20. vijeka brazilska i argentinska štampa doživljavaju intenzivan
razvoj. Štampa prati revolucionarna kretanja i osamostaljivanja pojedinih južno-američkih država. U vrijeme
demokratskih procesa listovi su dostizali velike tiraže koji je opadao u vrijeme latinoameričkih pučeva i diktatura.

Štampa u Aziji i Africi

U 19. vijeku počinje izlaženje prvih novina i u Kini koje su nastavile povijest novinskog izvještavanja iz vremena
Srednjeg vijeka. U Kini 1929. g. izlazilo je oko 500 dnevnih novina, u Japanu prve novine izlaze 1861.g., Indiji
pred kraj 18. vijeka. U mnogim zemljama kao što su Irak, Jordan, Izrael, Saudijska Arabija, Singapur, Sudan,
Libija, Maroko novinsko komuniciranje počinje tek u ovom vijeku. Štampa se u većini ovih zemalja izdaje pod
uticajem kolonijalnih vlasti a listovi izlaze uglavnom na jeziku kolonijalnih gospodara engleskom, francuskom,
španskom, portugalskom, holandskom i talijanskom. Danas se u svijetu štamp adesetine hiljada dnevnih i
sedmičnih novina, desetine novina se svakodnevno gase dok drugi nastaju. Historija štampe je svojevrsna hronika
razvoja ljudskog društva. Tek je pojava televizije početkom 60 tih godina ukinula monopol koji su imali
dnevni listovi u domenu informisanja. Dnevni listovi kao gospodari mišljenja učinili su da novinari budu pravi
svjedoci vremena. Kad su postale dnevne, novine su se identifikovale sa informacijom koja mora biti pristupačna
časnom čovjeku i građaninu pobjedničke demokratije. Štampa izoštrava radoznalost, stvara sve više mjesta za
diskusiju, proširuje krug u kojem se raspravlja o opštem dobru. Mišljenje postaje podložno promjenama. Štampa
postaje u posljednja dva stoljeća jedan od simbola demokratje. Slobodna riječ u novinama je uslov svih drugih
sloboda. Novine igraju suštinsku ulogu u rađanju i rzvoju demokratskih društava. Štampa pred kraj 19. vijeka
postaje svojevrsna industrija koja posluje po pravilima slobodnog tržišta i savremene ekonomije.
Informacija postaje roba koja se razmjenjuje na tržištu. Štampa se otvara prema najširim slojevima
stanovništva. Ona podstiče opismenjavanje i obrazovanje. Ovaj monopol dnevnih novina traje sve
do 1960.g. do pojave tranzistora - „šetajućih novina“ koje pružaju informacije obogaćene muzikom najavio je
eru elektronskih medija eru u kojoj primat pored radija imaju televizija, film, kompijuteri i sateliti.

2. NASTANAK I RAZVOJ ELEKTRONSKI MAS-MEDIJA

Radio

Početak 20. vijeka je vrijeme intenzivnih napora u pravcu pronalaženja novih tehničkih sredstava koji u sferi
komuniciranja savladavaju dvije suštinske prepreke efikasnom komunikacijskom procesu – prostor i vrijeme.
Radikalne promjene u domenu komuniciranja unio je izum radija. U tehnološkom smislu to je prenos
informacija na daljinu bežičnim putem. To otkriće vezuje se za njemačkog fizičara Herca koji je
1887.g. eksperimentima pokazao postojanje elektromagnetnih valova. Danas je uobičajeno da se radiom
nazivaju ustanove koje se bave stvaranjem i emitovanjem zvučnih programa. Te ustanove funkcionišu na
principu novinskih organizacija. Praktična upotreba radio talasa u javnom komuniciranju počinje tokom Prvog
svjetskog rata. U tom ratnom konfliktu organizuju se prve radio stanice sa zadatkom propagandnog djelovanja
prema protivničkoj strani. Nakon rata počinje emitiranje vijesti i muzike. Prvi javni
muzički prenos pomoću radio talasa organizovan je 1920.g. u Londonu.
U naredne tri godine traje experimentalno uvođenje radija u sistem javnog komuniciranja u SAD-u i Velikoj
Britaniji. Radio ubrzo postaje najbrži medij informisanja. Značajni datumi u historiji radija su 1909.g. kada je
pronađen kristalni detektor kao osnova radio prijemnika te
1952.g. kada je konstruisan prvi tranzistor koji je pojeftinio i učinio djelotvornijim radio komuniciranje. Pionirski
koraci u radio novinarstvu učinjeni su u SAD-u. Informativne emisije u svoj program uvela je prva radio
stanica u Pitsburgu u SAD-u 1920.g. a prva informativno - politička vijest odnosila se na rezultat
predsjedničkih izbora. Uočivši prednost u pogledu brzih informisanja na velike daljine broj radio stanica
rapidno raste. Ekspanziju slušanosti radija bilježi Velika Britanija i Francuska. Na Balkanu se prva radio
stanica osniva u Zagrebu 1926. a tri godine kasnije i u Beogradu. U Sarajevu radio stanicu osnivaju
okupatori u Drugom svjetskom ratu ali se kao početak postojanja radija uzima 1945.g. kada su tadašnje
komunističke vlasti osnovale prvu državnu stanicu u BiH. U trećoj deceniji 20. vijeka radio postaje
najvažniji medij političke propagande. U tom prednjače SSSR, fašistička Njemačka. Njemačka odmah
po dolasku Hitlera na vlast počinje emitovati radio program propagandnog karaktera na francuskom,
engleskom, ruskom jeziku. Radio de koristi i u osvajačkim pohodima. Pri njemačkoj armiji postoje
specijalne jedinice za pripremu i emitovanje radio programa. Takvu stanicu Nijemci su instalirali
i u Sarajevu a pored Njemaca i ustaške vlasti koriste radio u ove svrhe. Za vrijeme rata radio je svojevrsno oruđe
nametanja i afirmisanja jednih i suprostavljanja drugim idejama, interesima i političkim koncepcoijama. U
Drugom svjetskom ratu nastao je termin „rat na radio talasima“ ili „rat u eteru“. Potom je nastupilo „zrelo doba“
radija koje karakteriše napredak (uvođenje satelitske tehnologije i računara) poboljšanje kvaliteta pograma,
masovnost publike ali i sve veće prisustvo drugih elektronskih i informatičkih medija
komuniciranja. Počinje i usavršavanje ustanova koje se bave emitiranjem radio programa koje za uzor
uzimjaju organizaciju novinskih kuća. Rad se ustrojava na principu redakcija a finansiranje se vrši
uglavnom od privatnih korporacija dok se u zemljama sa autorativnom vlasti mediji stavljaju pod kontrolu države.

Televizija

Čovjekova potreba za saznanjima iziskuje angažovanje svih perceptivnih mogućnosti. Ta potreba razvijala se
kroz historiju od pećinskih slika preko fotografje a kasnije i filma. Novu stepenicu u vizuelnoj
prezentaciji stvarnosti omogućila je televizija. Naziv televizija je nastao od grčkih riječi tele i vizija što
znači gledanje na daljinu. Izumu televizije prethodila su brojna naučna otkrića na polju fizike, hemije, i
tehnike. Ovom izumu najveći doprinos su dali fizičari otkrivši elektricitet i elektrone a ta otkrića bila su osnova za
istraživanja u pravcu prenošenja slike pomoću elektromagnetskih talasa. Prvi eksperimenti u tom pravcu bili su na
tragu rješenja za prenošenje statične slike. Pionirski korak na stvaranju pokretne slike napravio je Pliker
proučavajući kretanje struje kroz cijevi sa vakuumom. Važan događaj u predhistoriji televizije je pronalazak selena
koji može prenositi svjetlo kada se selen i elementi napajaju strujom. Paul Nipkov je pronalazač mehaničke
televizije a Rozing je utemeljio elektronsku televiziju predloživši da se zrake katodne cijevi iskoriste za
sintezu slike u tv prijemniku. Uporedo traju napori u pravcu konstruisanja tv kamere. Rad mnogih naučnika
zaokružio je Džon Berd koji prvi uspijeva prenijeti stvarnu sliku na daljinu i smatra se ocem pokretneslike.
U Velikoj Britaniji krajem treće decenije ovog vijeka počinje na tržištu prodaja aparata za prijem TV slike. On
dobija komercijalni naziv televizor koji je odmah prihvaćen sa izvjesnim malim modifikacijama i u
drugim jezicima. Inovacije u elektronici su kasnije televiziju usavršavale sve do današnje satelitske televizije koja
je postala nenadmašno sredstvo komuniciranja. Istraživač iz BiH Josip Slišković dao je značajan doprinos u
istraživanju televizije. On j prvi Bosanac koji se pojavio na TV ekranu. Slišković je 1936.g. organizovao telefonski
video prenos između Berlina i Lajpciga. Prva televizija radila je na principu crno-bijele tehnike. Zbog odsustva
prirodnih boja na takvoj TV slici, naučnici polovinom 20. vijeka počinju raditi na konstruisanju televizije u boji.
Televizijska slika u boji temelji se na principu da se svaka boja može reproducirati miješanjem triju osnovnih boja
plave, zelene i crvene.
Prenosom slika u boji bavi se kromatska televizija a prenosom crno-bijelih slika bavi seakromatska televizija.
Početak televizijskog programa , što je naziv za niz televizijskih emisija, poklapa se sa samim nastankom TV
medija. Plansko, organizovanje emitiranje tv programa započeto je prvi put 1935.g. u Njemačkoj. Godinu
dana kasnije BBC uvodi televiziju u sistem emitiranja informacija. TV kao medij javnog
komuniciranja počinje se razvijati u pravom smislu tek nakon Drugog svjetskog rata. Usavršava se u
međuvremenu i organizacija elektronskih medija kao sistema javnog komuniciranja. Od samog nastanka
televizije do danas neprekidno se tražio najfunkcionalniji, najpraktičnijii najdemokratskiji model organizacije
televizije i radija. Iskristalizirala su se tri modela organizovanja TV: državni, javni i komercijalni. Državni model
podrazumjeva organizacijui funkcionisanje eletronskih medija kao državnih institucija koje su u funkciji države,
odnosno njene vladajuće elite.. država obezbjeđuje sredstva, postavlja rukovodnu strukturu i brine o razvoju.
Taj je model karakterističan za društva sa autoritarnom vlašću. Drugi model je koncepcija elektronskih
medija kao javne službe.
U osnovi radi se o težnji da se medij predstavi kao nezavisan od političkih partija da se finansira iz javnih, poznatih
izvoira među kojima se mogu nalaziti fondovi države ali i privatnog kapitala. Od tog vremena egzistira pojam -
nezavisni mediji. Autor mu je prvi direktor BBC-a Džon Rajt. Treći model je model komercijalnih elktronskih
medija koji dominira u SAD-u. Američki elektronski mediji i mediji uopšte su uglavnom privatne korporacije za
koje je informacija roba. Ta roba se prodaje na tržištu informacija i tako obezbjeđuju sredstva za razvoj medija. U
proteklim decenijama razvio se i model funkcionisanja medija po principu mješovitog kapitala (državnog i
privatnog) ali je on manje u upotrebi. Značajni pomaci u usavršavanju televizijske tehnike zabilježeni su
pronalaskom videa u šestoj deceniji ovog vijeka koji pojednostavljuje i omasovljuje proizvodnju i reprodukciju
filmskog materijala na televiziji. Naredni korak u televizijskom osvajanju svijeta učinjen je uvođenjem satelitske
tehnologije u sistem prenosa TV programa čime je televizija čitav svijet pretvorila u globalno selo. Pronalasku
televizije kao masovnog medija prethodila su brojna tehnička rješenja koja su rezultirala pokretanjem slike na
platnu. Televizija i film su na neki način kao dva audiovizuelna sredstva komuniciranja 20. vijeka najavili
osloncem na perceptivnu osnovu vida i sluha, eru multimedijskog komuniciranja. Iako u tehničkom smislu film i
televizija imaju mnogo karakteristika nisu slijedili isti put. Film je postao umjetnost osobenog jezika a televizija
osobeno sredstvo masovne komunikacije koje nije izgradilo svoj osobeni jezik. Film i televizija imaju
različit društveni status film je uglavnom medij umjetnosti I rekreacije a televizija medij masovnog
komuniciranja.

3.RAZVOJ INFORMATIČKOG KOMUNICIRANJA

Osnovno obilježje savremenom dobu daju mediji. Sateliti, televizija, kompjuterska tehnika obezbijedili su
pretpostavke da u svakom trenutku možemo komunicirati s ljudima najudajenijih područja zemljine kugle.
Vrijeme informatičkih medija najavili su pronalasci u oblasti tehnike koja je omogućila proširivanje prostora
komuniciranja sa zemlje u svemir.

Satelitsko komuniciranje

Komuniciranje u kojem je medij satelit predstavlja najmoderniji način komuniciranja. Za relativno kratko vriijeme
od nepune 4 decenije sateliti su omogućili da čitava zemaljska kugla bude jedinstven medijski prostor. Satelit je
osigurao skoro trenutnu distribuciju informacije na liniji komunikator-recipijent, bez obzira kolika bila njihova
međusobna udaljenost. On je također omogućio prenos informacija tokom svih 24 sata savladavši sve prostorne
i vremenske barijere.
Početak satelitskog komuniciranja vezan je za 1957.g. kad je prvi vještački zemljin satelit izbačen u kosmos. Već
tada se među naučnicima pojavila ideja o korištenju kosmičkih stanica kao releja koji poput antena mogu posužiti
u komunikativnom procesu. Prvi put su se sateliti počeli namjenski koristiti za potrebe komuniciranja 1961.g.. Prvi
sateliti služili su kao neka vrsta lebdećih primopredajnika.
U svijetu su se proteklih decenija razvila dva sistema satelitskog komuniciranja:
1. sistem satelita nepravilnih orbita i
2. sistem satelita geostacioniranih orbita.
Svi ti sistemi polaze od činjenice da se televizijski i radio signal mogu koristiti kada je satelit vidljiv za antenu koja
je prikačena na televizor.

Kompjuterizacija komuniciranja

20. vijek prolazi u znaku elektronskih medija, sam kraj vijeka u znaku je novih epohalnih otkrića u domenu
komuniciranja. Obilježje toj trećoj revolucioji u sferi informisanja daje pojava novih medija koji se nazivaju
još i informatičkim medijima. Suština im je u otkrivanju kanala za posredovanje poruka koji pružaju
mogućnost zadovoljavanja iskonske potrebe čovjeka da sa svijetom i okolinom komunicira
multimedijski, putem više kanala koji angažuju više čovjekovih osjetila. Mogućnost angažovanja više čula u
komuniciranju obezbjeđuje povećanje intelektualnog anganžmana i intelektualnih mogućnosti recipijenata uopšte.
Informatički, digitalni mediji su do sada najuspješnije osigurali tri suštinske prednosti ukomuniciranju: omogućili
su pobjedu nad prostorom i vremenom i stvorili uslove za stvaralačko i ravnopravno učešće aktera komunikacije.
Oni idu ka brisanju razlike između komunikatora i publike. Nova informacijsko- komunikacijska
revolucija posebno je prepoznatljiva po kompjuterskom mediju. Informatički mediji sve više u
savremenom komuniciranju potiskuju tradicionalne načine prenošenja poruka i informacija. U
razvijenim zemljama zapada kompjuterska tehnologija se koristi u poštanskom komuniciranju kao
elektronična pošta. Kompjuter omogućuje da se porukom, podatkom ili dokumentom koristi više
osobana raznim stranama svijeta. Na tom principu funkcioniše internet, svjetski kompjuterski sistem korištenja
informacija u koji je uključena i BiH
Polovinom sedamdesetih godina britanska televizija pomoću računara uvela je jednu inovaciju koja je u
komuniciranju poznata pod nazivom teletekst. Riječ je o kratkim pisanim ili grafičkim informacijama koje se
emituju putem televizije. Prednosti ovog načina komuniciranja se posebno ogledaju u sljedećem:
Prvo, u velikim brzinama prenošenja informacija. Pomoću neograničenog broja kanala za prenošenje poruka i
povratnih informacija na najveće udaljenosti, stvaraju se usovi da se komunikacijski proces odvija u
apsolutnoj sadašnjosti, dakle istovremeno kada i odvijanje događaja.
Drugo, novi mediji su otklonili jednu od najvećih prepreka komuniciranja – prostornu komponentu. Izlazeći
pomoću satelita u orbitu naše planete oni stvaraju uslove ne samo za komuniciranje na zemlji nego i za eventualno
interplanetarno komuniciranje.
Treće, informatički mediji obezbjeđuju novi značajan progres u pogledu humanizacije i demokratizacije
komuniciranja. Oni omogućuju maksimalnu informacijsko komunikacijsku povezanost i individualizaciju.
Informacije koje oni posreduju su neutralne provjerljive u ravnopravnom dijalogu ili polilogu u čijem je
središtu razgovor, a ne monolog.
 4.IDEOLOGIZACIJA MAS-MEDIJA

U svim fazama svog povijesnog razvoja komuniciranje je imalo obilježje društvenog procesa u kojem se ostvaruju
međusobni uticaji. Posebna je uloga medija u formianju stavova kroz koje se čovjek potvrđuje kao aktivno,
društveno i svjesno biće. Značaj medija postao je naglašen uključivanjem u komunikacione procese savremenih
mas-medija, zbog njihovih velikih mogućnosti i naglog razvoja mas-mediji su postali stvarna društvena sila.
Komunikacija kao beskrajno složen psiho-sociološki fenomen, uvijek je bio uslovljen razvojem komunikacionih
tehnika i prirodom organizacije vlasti. Sa promjenama društvenih odnosa i prirode vlasti, kao i sa
promjenama komunikacijskih tehnika mjenjala se u prošlosti priroda komuniciranja. Maršal
Makluan, kanadski teoretičar komuniciranja, prvi je sačinio jedan evolucionistički pogled u proučavanju razvoja
medija komuniciranja. Prema njemu pri sagledavanju cjelokupnog društvenog života nije bitan samo sadržaj
poruke nego i sam medij, dakle onaj tehnički sistem koji obezbjeđuje širenje komunikativnih sadržaja. Prema
njemu, tri su vremenska razdoblja karakteristična sa stanovništva povijesnog razdoblja komunikacija.
U prvom razdoblju obilježje komunikaciji daje pisana riječ koja je svoju najveću efikasnost postigla pojavom
štamparije.U drugoj fazi Gutenbergova galaksija, dakle epoha u kojoj dominira štamparija podstiče
racionalizam, individualizamj i kreativnost ljudskog duha.U trećoj fazi elektronski i informatički mediji su nas
uveli u naše vrijeme koje podrazumjeva globalizaciju komuniciranja i angažovanje svih čovjekovih osjetila u
procesu posredovanja znanja i informacija. Baš zbog njihovog značaja u pogledu funkcionisanja društvenih
odnosa i procesa komuniciranje je predmet naglašene pažnje svih faktora odlučivanja a posebno
vladajućih struktura društva.Vladajuće grupe u svim društvima nastojale su uspostaviti takav model
komuniciranja koji će omogućiti funkcionisanje postavljenog sistema vlasti. Krajem prošlog i početkom ovog
vijeka, teorijski i praktično uobličena su tri koncepta koji su na komuniciranje gledali isključivo sai deološkog i
političkog aspekta. Informativno komunikativni procesi i odnosi posmatrani su prvenstveno sa aspekta
funkcionisanja odgovarajućeg modela vlasti. Svaki od tih koncepata ostavio je vidan trag u povijesti
komuniciranja uopšte.Tosu:

-Agit-prop model komuniciranja koji je utemeljila komunistička ideologija,

-Fašistički model komuniciranja,
-Građanski koncept slobodnog informisanja i komuniciranja.

Komunistički model komuniciranja

Komunistička ideologija utemeljila je početkom ovog vijeka model komuniciranja zasnovan na marksističkom
poimanju povijesti i organizaciji društva. Suština mu je u učenju da je historija zapravo borba između potlačenih i
povlaštenih klasa. Do prelaska na viši stupanj organizacije društva dolazi onda kada se u razvoju prevaziđu
postojeći odnosi. Tada dolazi do radikalnih promjena na društvenoj sceni, nakon koje se uspostavljaju
novi društveni odnosi. Tako je buržoaskim revolucijama razvlaštena feudalna klasa od strane
buržoazije, buržoaziju je trebao da razvlasti proleterijat, koji će navodno kroz socijalističke a potom
komunističke društvene odnose čitavo čovječanstvo dovesti u beskrajnu sreću. Za realizaciju marksističkih ideja
bila je predviđena odgovarajuća politička organizacija u formi komunističkih partija kao avangardi radničke klase.
Partije su sebe proglašavale apsolutnim tumačem svega i zastupnikom narodnih naročito radničkih interesa. Kao
takve one su zabranjivale svaku političku konkurenciju. Komuniciranje je okarakterisalo odsustvo bilo kakvog
pluralizma u informisanju. Svaka kritika vladajućih elita koja bi dolazila van sistema bila je najstrožije
zabranjena. O „pravilnom informisanju“ brinuli su se posebni organi komunističke partije, zaduženi
za pridobijanje narodnih masa koji su poznati pod nazivom agit-propi. Na čelu agit-propa nalazili
su se najistaknutiji partijski kadrovi.
Osnovni koncept bio je utemeljen u samoj marksističkoj doktrini čija je osnovna teza da predstoji neminovna
propast građanskog društva i pobjeda komunizma u svjetskim relacijama. Dvadeseto stoljeće bilo je period
organizacije agit-propa u praksi. Prva zemlja gdje su komunisti došli na vlast bila je Rusija gdje su u
Oktobarskoj revoluciji komunisti zbacili carsku vladu i uspostavili vlast pod vodstvom Lenjana. Njihov model
komuniciranja karakterisalo je naglašeno prisustvo propagandnih sadržaja, koristili su poruke koje su koristile
narodu. U samoj revoluciji su agit-propovci u komuniciranju forsirali faktor ličnog primjera. Isticali
su se skromnošću, oratorstvom, istrajnošću, spremnošću na žrtvovanje za reolucionarnu stvar. Odmah nakon
pobjede komunizma, sistem komuniciranja organizovan je kao osnovna poluga čuvanja vlasti. Zabranjeni su svi
mediji ,koji nisu radili po instrukcijama partije, svaka kritika vladajućeg poretka kažnjavana je zatvorskim
kaznama a nerijetko i smrću. S obzirom da je model komunističke vladavine personificirao Staljin ovaj način
komuniciranja naziva se i staljinističkim načinom komuniciranja i traje sve do raspada komunizma 1990.g..
Značajnu modifikaciju lenjinističko-staljinističkog koncepta komuniciranja izvršili su nakon 1950. g. komunisti
bivše Jugoslavije. Oni su inaugurisali model tzv. Samoupravnog informisanja. Kreacija tog modela pripisivana je
Titu a osnovna teza bila je da se vlast nalazi u rukama radničke klase. Kako komunistička elita najbolje zna šta
narodu treba drugi mediji osim onih pod kontrolom vlasti, nisu potrebni, jer bi ti ne kontrolisani mediji mogli
negativn odjelovati na svijest naroda.Taj model informisanja je na našim prostorima bio dominirajući skoro 40
godina tačnije do prvih višestranačkih izbora 90.
Svi komunistički modeli komuniciranja imali su nekoliko zajedničkih karakteristika:
1.utemeljenost na marksističkom učenju koje je sebe proglasilo jedinim ispravnim tumačem odnosa i
procesa u svijetu,
2.dominacija vladajućih komunističkih partija u odlučivanju o svim pitanjimaž ivota pa i o sferi
komuniciranja,
3.propagandnoj funkciji sistema komuniciranja u svim zemljama gdje je KP bila na vlasti, u tom
sistemu bio je zakonom zabranjen svaki pluralizam u informisanju.

Fašistički model informisanja

Ideologizacija komuniciranja dovedena je do apsurda u fašističkim sistemima organizacije društva koji su bili
utemeljeni na rasisitičkim teorijama po kojima postoje vrijedne i manje vrijedne nacije. Osnovni sadržaj
fašiostičkog modela komuniciranja, utemeljio je ministar Trećeg njemačkog Rajha Josef Gebels, jeste
propagandno komuniciranje. Odmah po dolasku navlast 1933.g. fašisti su u njemačkoj organizovali takav sistem
komuniciranja koji je imao zadatak da glorifikuje fašističku politiku i ideologiju, njemačku prošlost i fašističke
vođe. Drugačiji mediji bili su potpuno zabranjeni. Informisanje je imalo zadatak da usmjerava svijest naroda u
pravcu podrške fašističkoj politici. Ovakvim sistemom komuniciranja dirigovano je sa vrha vlasti koja je
organizovala posebno ministarstvo za Narodno prosvjećivanje i propagandu. Zahvaljujući orkestriranoj i
sinhronizovanoj propagandi koja je davala osnovno obilježje komuniciranju fašisti su u zemljama u kojoj su došli
na vlast uspjeli fanatizirati ogromne mase I usmjeriti ih ka realizaciji fašističkih ciljeva. Do otrežnjenja je dolazilo
tek kada su fašističke vojne mašinerije bivale poražene.
Demokratsko komuniciranje

Komuniciranje u zapadnim demokratskim društvima zasniva se na onim načelima koje je proklamovala prvi
put francuska buržoanska revolucija krajem 18. vijeka. Deviza sloboda, jednakost i bratstvo
transformisana je u načela o:
-ljudskim pravima i slobodama u svakoj zemlji,
-slobodi i pluralizmu informisanja,
-kodifikaciji prava i sloboda u međunarodnim okvirima.
Demokratsko komuniciranje je zapravo sve ono što omogućuje čovjeku da u demokratskom dijalogu, u svojoj
sredini vidi i čuje sebe i druge, da komunicira s drugim ljudima na ravnopravnoj osnovi i da kroz taj složen proces
ostvaruje demokratski napredak u svim oblastima. Radi se o konceptu koji je tokom protekla dva stoljeća
dograđivan i prilagođavan promjenama usvijetu.

5. RAZVOJ NOVINARSTVA

Organizovanje novinskih redakcija

Novinarstvo kao specifična djelatnost je historijska kategorija. Nastalo je na onoj stepenici

društvenog razvoja kada se potreba ljudi za informacijama počela zadovoljavati pomoću medija masovnog
obavještavanja. Novinarstvo je planska organizovana djelatnost nastala u određenim historijskim
okolnostimakao način, oblik i sredstvo društvenog komuniciranja pomoću masovnih medija, prvenstveno
štampe, radija, televizije, kompjutera i sl. Kao oblik i način komuniciranja novinarstvo daje naglasak na
prezentiranje činjenica o stvarnosti na osnovu kojih se razumijeva svijet u kojem živimo i donose odluke koje se
tiču odnosa prema tom svijetu. Novinarstvom se dakle može nazvati organizovana aktivnost koja za rezultat ima
prikupljanje obradu i distribuciju saznanja o određenim pojavama činjenicama i događajima.
Novinarstvo zadovoljava suštinsklu ljudsku potrebu za „novim spoznajama”, informacijama što
u najširem smislu označava ukupno ljudsko snalaženje u svijetu radi što uspješnijeg djelovanja“ (M.Sapunar).
Još su grčki filozofi uočili da je čovjek u biti homo informaticus, znatiželjno biće koje ima potrebu da stvara,
posreduje i prima informacije. Zadatak novinarstva je da koristeći najsavremenija tehnička sredstva
kao medije za posredovanje podataka, informacije posreduje u pravo vrijeme, na prijem čiv način velikom
broju recipijenata. Sa pojavom čovjeka počinje njegova društvena komunikacija, u početku je to neverbalna,
ideomotorička (gest, mimika, krik). Vremenom čovjek razvija svoje sposobnosti, počinje govor,r azvija se pismo.
Pronalaskom štamparije i papira obezbijedili su pretpostavke za razvoj ,mas-medija i novinarstva a pronalazak
elektronskih medija predstavlja revolucionarnu fazu u razvoju novinarstva. Moderna historija novinarstva početak
duguje epohalnom Gutenbergovom pronalasku štamparije. Nekoliko decenija nakon toga pojavljuju se prve
brošure, letci zatim i novine. U početku su prvi novinari i novine imale zadatak da distribuiraju
službene informacije o mjeramai odlukama vladajućih struktura. Društvene promjene koje stupaju na snagu
pretvaraju novine u profitabilnu robu pomoću koje se može obezbijediti i održati uticaj ali i
osigurati zarada. Potreba za kvalitetnom novinom dovodi do usavršavanja organizacije novinarskog rada
ucjelini. Na proizvodnji novina počinju raditi čitavi novinarski kolektivi čiji članovi dobijajau posebna
zaduženja. Formiraju se tri vrste timova koji su neposredno angažovani u pripremi idistribuciji
novina. To su :
-novinske redakcije,
- š t a m p a r i j e i
-ekipa za transport novina do čitalaca.
Redakcije su dijelovi novinske produkcije koje su najneposrednije zadužene za proizvodnju novosti. U njima se
informacije prikupljaju, obrađuju i klasifikuju. U redakcijama su angažovani najkreativniji novinarski kadrovi
zaduženi za produkciju novinskog sadržaja, poznati su pod nazivom žurnalisti. U 19. vijeku počinje
organizacija redakcija na rubrike ukojima dolazi do izražaja specijalizacija novinskog rada. Tako nastaju
rubrike za unutrašnju politiku, za vanjsku politiku, privredu a potom za sport, kulturu i humor. Drugi
važan segment novinske produkcije su štamparije u kojima se duhovna kreacija novinarskih sastava prenosi na
papir. Štamparija se razvijala u periodu od 550.g. kao inačin transporta novina do čitalaca. Koncepciju
organizovanja novina preuzimaju i eletronski mediji. Shodno tehničkim karakteristikama medija razvila su se u
drugoj polovini 20. vijeka tri dominantna tipa novinarstva: novinarstvo u štampi, na radiju i televiziji. U drugoj
polovini 20. vijeka dolazi do intenziviranja specijalizacije novinarskog rada u mas medijima. Osnivaju se mediji
koji obezbjeđuju sadržaj za posebnu ciljnu publiku što je posljedica prilagođavanja na tržištu. Tako nastaje
ekonomsko novinarstvo. Štampa doprinosi razvoju ekonomske strukture I komercijalne kulture. Širenjem ideja i
posredovanjem znanja listovi u to vrijeme otvaraju proces stvaranja internacionalnih ekonomija koje su
prerasle u globalan ekonomski sitem.Tokom posljednjih decenija 20. vijeka, savremena tehnika unosi bitne
novine u novinarskom radu. Potiskuje se novinar sveznalica a zahtjeva se timski rad koji se oslanja na usluge
stenografa, daktilografa, lektora, korektora i sl. Novinar mora da zna rukovati svim tehnički muređajima poput
fotoaparata, kamera a i neophodna je njegova jezička pismenost, politička obavještenost, pouzdano pamćenje i
radoznalost što je preduslov kvlaitetnog rada jednognovinara.

Dopisničko novinarstvo

Nagli razvoj štampe podstaklo je brojne listove da novosti traže tamo gdje se događaju. Ta glad
za najaktuelnijim novinama uslovila je pojavu novinara dopisnika, osobe koja za svoj list šalje tekstove sa lica
mjesta. Devetnesti vijek je vrijeme nastanka dopisničkog novinarstva. U tom stoljeću ratovi su bili posebno
zanimljivi evropskoj javnosti pa se u Evropi prvo javlja institucija ratnog dopisnika. Prvo ratno dopisništvo imajo
je Tajms koji je prenosio rat na Krimu između Engleske i Rusije. Dopisnik Viljem Rasel svojim izvještajima sa
bojnog polja doprinio je povećanju tiraža a zbog njegovih kritika na vojsku Britanija prvi put u
historiji uvodi vojnu cenzuru. Američki građanski rat privukao je pažnju javnosti širom svijeta što doprinosi
širenju ratnog dopisništva jer brojni evropski listovi šalju dopisnike u Ameriku. U tom ratu počinje masovnija
upotreba fotografije, rađa se tzv. „američka škola novinarstva“ karakteristična po zanimljivoj kratkoj reportaži sa
tematikom iz života vojnika i naroda. U drugoj polovini 19. vijeka ratni sukobi između Turske i Rusije i Amerike i
Španije prema nekim historičarima izazvali su upravo ratni dopisnici. Američki dopisnik iz Otomanskog carstva
Mekdžejehajm, je za svoje listove SAD slao lažne reportaže o navodnom pokolju kršćanskog stanovništva u
Bugarskoj. Tekstovi u javnosti su podstakli mržnju protiv Turske što je iskoristila Rusija kao povod da
objavi rat Turskoj. I Američko-španskom ratu doprinjela je želja američkih listova da povećaju tiraž što
se postizalo ratnim senzacijama. Američki izdavač Herst ekploziju američkog broda na
Kubi predstavio kao diverziju Španaca. Američka javnost bila je toliko ogorčena da je objavila
rat Španiji. I u 20. vijeku novinarska slava najčešće se sticala na ratnim poprištima jer ratno dopisničko
novinarstvo pruža mogućnosti za ispoljavanje najviših novinarskih kvaliteta: pismenosti, snalažljivosti u dolaženju
do informacija.
U Prvom svjetskom ratu ratno dopisništvo bilo je dio globalne mašinerije. Osnovni zadatak štampe i novinara bio
je da pomognu u mobilizaciji svoje strane za rat i da demorališe protivničku. U pojedinim ratujućim
zemljama prvi put se tokom rata organizuju ministarstva zainformativno-propagandnu djelatnost. Ta
ministrastva su podsticala raspirivanje mržnje prema suprotnoj a simpatija prema vlastitoj strani. Najznačajniji
događaj između dva svjetska rata koji je dugo potresao svjetsko javno mjenje bio je španski građanski
rat.
Na tom ratištu svjetsku slavu su kao novinari stekli budući pisci poput Hemingveja, Kestlera, Majncerbergera
i drugih. Drugi svjetski rat karakterisala su tri koncepta ratnog dopisničkog novinarstva: njemački, britanski i
ruski. Za ukupno informisanje sa ratišta u Njemačkoj brinulo je Ministarstvo za narodno
prosvjećivanje i propagandu koje je imalo odjele za štampu i radio. Mediji pod njegovom kontrolom stvarali su
uvjerenje u javnosti da je njemačka vojska nepobjediva. I Britanija je imala ministarstvo za informiranje, britanski
ratni dopisnici bili su posve inkorporirani u britansku armiju. Prema sovjetskom modelu ratnog informisanja
izvještavanje dopisnika bilo je u nadležnosti agit-propa. Agit-propi su procjenjivali da li je neka informacijaza
javnost ili ne. Najčešće su prešućivali neke događaje pa se za njih saznalo tek poslije rata. Tri su osnovne
karakteristike ratnog dopisničkog novinarstva u 20.vijeka. Prva je masovno korištenje cenzure kao sredstva za
onemogućavanje medija da posreduju tzv. Nepoželjnu informaciju. Sve ratujuće zemlje nastojale su onemogućiti
objavljivanje vijesti koje bi narušile njihovu sliku o sebi i protivniku pa su nastojali uspostaviti kontrolu nad
dopisnicima i njihovim tekstovima. Na toj osnovi nastalo je tzv. jednostrano informisanje ili jednostrano
novinarstvo koje je ignorisalo novinarsko načelo druge strane. Novinari su tako često pisali o pobjedama a skoro
nikako o porazu. Međutim kako je rat jedan nenormalan društveni proces u kojem je narušena i komunikacija
nemoguće je govoriti o objektivnosti u ratnom dopisništvu. Druga karakteristika je integrisanost ratnog dopisništva
u ukupan informativni sistem zemlje koja je u ratu. Kao dio tog sistema ono je uvijek bilo podređeno temeljnom
cilju – pobjedi nad neprijateljem. Stoga je novinarstvo redovno bilo u funkciji uvjeravanja ljudi da je
neophodno provoditi odluke rukovodstva. Treća karakteristika ratnog novinarstva bila je upotreba
najsavremenijih tehničkih sredstava za masovno prenošenje informacija. Upotreba tehnike omogućila je medijima
da u ratu bitno utiču na mišljenja i ponašanja ljudi i da postanu jedno od najefikasnijih oruđa ratovanja. Već u
Prvom svjetskom ratu novinarstvo je zbog njegovih mogućnosti da utiče na ishod rata nazvano „sedmom silom“.

Agencijsko novinarstvo

Potreba za prevazilaženjem dva suštinska problema komuniciranja vrijeme i prostor, nametali su čovjeku obavezu
da pronalazi ona sredstva koja će komunikaciju učiniti bržom, kvalitetnijom i masovnijom. Nova tehnologija je
omogućila ustroj novih organizacionih oblika koji su bili u funkciji racionalizacije i efikasnosti posredovanja
komunikativnih sadržaja. Jedan od tih novih oblika informisanja pojavio se u prvoj polovini 19. vijeka pod
nazivom informativne agencije ili telegrafske agencije (zbog upotrebe telegrafa).Utemeljitelj savremenog
agencijskog novinarstva u svijetu bio je francuz Šarl Avas koji je u Parizu organizovao jednu vrstu oglasne službe
preko koje je prikupjlao i distribuirao razne informacije. U početku je te informacije prodavao firmama i državnim
ustanovama. Budući da su interes za tu vrstu novosti pokazivali i listovi Avas službu reorganizuje u informativnu
agenciju. Avas je prvi organizovao službu prikupljanja vijesti koje se prezentiraju bez navođenja autorstva, u
potpisu je samo stajao naziv agencije. Avas je prvi organizovao i posebnu telegrafsku službu zvanu
taksikograf. Prve agencijske vijesti ticale su se uglavnom stanja na francuskim, engleskim i njemačkim
berzama. U drugoj polovini 19. i početkom 20. vijeka nastaju najpoznatije svjetske agencije koje i danas
dominiraju u sistemu distribucije informacija: Rojter, Associated Press, United PressInternational (UPI). U 20.
vijeku i ostale zemlje dobijaju svoje agencije. Na južnoslavenskom prostoru prvu novinsku agenciju osniva KSHS
pod nazivom Avala, NOP Jugoslavije osniva Tanjug. Nakon raspada Jugoslavije nove države osnivaju svoje
agencije: Hrvatska Hinu, BIH BH press itd. Novinarstvo u novinskim agencijama karakterišu sažeti,
jasni informativni sadržaji (vijesti,izvještaji i komentari), pisani shodno načelu istinosti, pravovremenosti i
uvjerljivosti.
 5.POČECI KOMUNOLOŠKIH ISTRAŽIVANJA

Teorija i praksa masovnog komuniciranja postala je predmetom naučnog interesovanja u prvoj polovini 20.
vijeka. Tačnije sa pojavom najsavremenijih medija za posredovanje poruka. Korijeni teorijskih
eksplikacija sežu u stari vijek. Još je Aristotel tragao za vezama i zakonitostima u komunikativnom
procesu. On je prvi utvrdio deset elemenata koje treba da ima svaka informacija ukoliko se njome želi postići
veza između komunikatora i recipijenta. To su subjekt komunikacije, radnja, mjesto izražavanja i realizacije
neke ideje,vrijeme, relacija, uzročnost, cilj, kvalitet, razlog promjene stanja, modifikacija ponašanja objekta.
Ovaj koncept je teorijski racionalizirao Kvintilijan koji je utvrdio da svaki komunikativni sadržaj mora
odgovoriti na pet topičkih pitanja: ko, gdje, kada, kako i zašto. Nakon Prvog svjetskog rata kada se
uočava ogroman značaj propagandog komuniciranja naučnici počinju sa intenzivnim istraživanjem
komunikacijskih fenomena. Komuniciranje u tom vremenu dobiva tretman bazičnog društvenog procesa.
Polazeći od komuniciranja kao izraza čovjekovog života naučnici nastoje proniknuti u njegov povijesni razvoj
ali i odredit injegove savremene osobenosti. Stoga se tridesetih godina ovog vijeka bilježi prva expanzija
komunikoloških istraživanja u čemu prednjače SAD.
Naučna istraživanja u oblasti komunikologije između dva svjetska rata i u vrijeme hladnog rata
imaju uglavnom ideološki predznak. Bila su u funkciji ideološkog i političkog nadmetanja između velikih sila i
svjetskih blokova. Tek je u okviru modernih društvenih nauka prvenstveno sociologije i socijalne psihologije
zabilježeno spekulativno, nepristrasno razmatranje pojedinih društvenih fenomena kako bi se došlo do novih i
proširila postojeća saznanja o komunikativnim procesima. Od tog perioda do danas komunikologija je dobila
čvrsto mjesto u spektru društvenih nauka. Razvile su se i posebne komunikološke discipline kao što su
propaganda, teorija komuniciranja, teorija radija i televizije, teorija komunikacijskih sistema. Sve te discipline
imaju svoj predmet istraživanja opšte i posebne metode, naučna sredstva i ciljeve koji se mogu provjeriti u
komunikativnoj praksi. Tridesetih godina 20. vijeka organizovani su pri pojedinim univerzitetskim centrima
posebni studiji novinarstva i komuniciranja. Nastaju specijalni centri koji se bave istraživanjem komuniciranja.
Prvi takvi centri nastaju u SAD a kasnije i u drugim svjetskim centrima Krakov, Pariz, Berlin, Moskva....
Svi ti istraživački centri mogu se podijeliti u tri kategorije:
1.samostalne komercijalne organizacije koje vrše nesistematska istraživanja za potrebe različitih
naručilaca (medijskih organizacija, državnih ustanova). To su razni instituti za istraživanje javnog mijenja, agencije
za odnose sa javnošću i slično.
2.istraživačke službe samih medijskih organizacija koje prvenstveno postoje radi zadovoljavanja
razvojnih potreba tih organizacija. Takve službe osnivale su sve velike medijske kompanije u svijetu proteklih
decenija.
3.treću i najvažniju kategoriju činile su akademski komunikološki instituti pri novinarskim ili
drugim fakultetima društvenih nauka. Ovi centri realizuju primjenjena dakle praktična istraživanja za potrebe
raznih naručilaca ali i fundamentalna naučna istraživanja u cilju pomicanja granice teorijskih i praktičnih znanja u
oblasti komunikologije. Naučna istraživanja u našoj zemlji su veoma oskudna i počinju tek 70. tih
godina ovog vijeka. Pionirski koraci na tom planu učinjeni su na fakultetu političkih nauka koji je osnovao
Institut za društvena istraživanja. Svoj centar za istraživanje radija i televizije imala je i RTV Sarajevo odnosno
BiH koji se bavio uglavnom istraživanjem gledanosti i slušanosti ovog medija i praćenjem razvoja
komunicijske tehnologije u svijetu. Komunikološka istraživanja uglavnom su bila usmjerena u pomicanju
granica postojećih znanjau tri pravca:
-u pravcu istraživanja novinarstva i masovnog komuniciranja uopšte,
-u pravcu istraživanja uzročno-posljedičnih veza odnosa koji nastaju u komunikativnom procesu,
-u pravcu istraživanja interpersonalnog komuniciranja u sva tri slučaja cilj istraživanja je bio isti
pomaći granicu saznanja o ljudskom komuniciranju kao bazičnom procesu svakog društva.
U toku posljednje polovine 20. vijeka komunikološkim pitanjima bavili su se teretičari komunikologije ali i drugih
naučnih disciplina. Pedesetih goidna počinju značajnija sociološka poniranja u oblast komuniciranja.
Sociolozi se poebno bave problemima kulture i jezika u kontekstu funkcije komuniciranja. U tim
naporima prednjače Dankan, Gofman i Blamer koji utvrđuju da je komuniciranje spona koja obilježava svako
društvo, državu i njenu vlast, da je to osnovna veza među kulturama, civilizacijama i narodima. Sva dosadašnja
komunikološka istraživanja mogla bi se klasificirati u tri grupe. Prvu čine studije koje se bave masovnim
komuniciranjem kao institucionaliziranom društvenom funkcijom. U tu grupu spadaju naučni radovi o medijskim
organizacijama, normativnoj regulativi, informativnom sistemu, oblicima društvene konzrole i sl.

Druga grupa istraživanja se bavila prirodom procesa i odnosa u procesu komuniciranja. Radi se o radovima čija
sadržinska tematika se odnosi na izbor medija, prirodu poruka, publiku, probleme prenošenja
komunikativnih sadržaja, pitanje efekta poruka i sl. Posebna grupa istraživanja usmjerena je bila ka
sagledavanju uticaja medija i komunikativnih procesa na stavove mišljenja i ponašanja pojedinca.
Istraživači interpersonalnog komuniciranja koncentrisali su svoju pažnju na male društvene grupe i na
pojedine segmente komunikativnog procesa kao što su komunikatori, mediji verbalne i neverbalne
komunikacije, društveni kontekst komuniciranja, terapeutske komunikacije, rekreativno komuniciranje i
recipijente komunikativnih sadržaja. Pošavši od prvih opisa pojava u domenu komuniciranja koje nalazimo u
djelima Aristotela I Kvintilijana, komunikologija se 70-tih godina 20. vijeka stala u red složenih društvenih nauka
koje imaju svoj predmet istraživanja metode sredstva vezu sa graničnim naukama, principe, pravila i
zakonitosti istraživačkih postupaka. Njen razvoj tekao je po općoj formuli svake nauke koja sadrži
sljedeće bitne etape: opis, popis, propis, regulacija, predviđanje. Medijskim bumom do kojeg je došlo razvojem
radija, televizije, satelitske i kompjutorske tehnologije, počinju se u drugoj polovini 20. vijeka stvarati uslovi i za
teorijska promišljanja pojedinih vrsta medija. Nastaju posebne komunikološke discipline koje za
predmet svog interesovanja uzimaju pojedine kanale za posredovanje informacija kao što su radio,
televizija,film...Uporedo se u mnogim zemljama razvijaju ustanove za proučavanje komunikoloških
piotanja. Nastaju posebni instituti za novinarstvo, komunikološki instituti, instituti za medije,
instituti za javno mjenje... oni obično sadrže odjele za teorijska istraživanja, odjele za
istraživanja povijesti komuniciranja, za proučavanje radijskog, televizijskog marketinškog i propagandnog
komuniciranja i posebne odjele koji se bave obrazovanjem kadra.

7.BORBA ZA SLOBODU ŠTAMPE I CENZURE

Javnu komunikaciju među ljudima prate od njenih početaka kao društvene i historijske kategorije dvije tendencije.
Radi se , na jednoj strani o kontinuiranim naporima u pravcu dosezanja novih sadržajnijih, kvalitetnijih sloboda u
prikupljanju i plasiranju informacija ali i istovremenih nastojanja da se ta sloboda ograniči, kontroliše, drži pod
nadzorom. Cenzura je uvijek u prošlosti bila izraz nastojanja da se sačuvaju pozicije moći i vlasti, dok je borba
za slobodu informisanja i mas-medija u principu bila izraz nastojanja da se uvećaju mogućnosti
opšte slobode, ljudskih prava, demokratije i humanizma. Pod pojmom „sloboda javnog komuniciranja“
podrazumijeva se sloboda prikupljanja, distribuiranja i korištenja informacija. Uži pojam je „sloboda medija“ koji
znači osnivanje, organizaciju i korištenje štampanih i elektronskih medija. Sloboda štampe, sloboda informacija,
pluralizam informisanja počinje sa rađanjem „gutenbergove galaksije“ tj. pojavom štamparije i pisane riječi u
njenom masovnom obliku. Uočivši da štampa može biti vrlo konkretna i učinkovita opasnost po postojeće odnose
u kojima u dominirali crkva i feudalna vlastela, vlasti su u zapadnoj Evropi već krajem 15. i početkom 16.
vijeka počele preduzimati mejre u pravcu obezbjeđivanja vlastitog monopola usferi javne
komunikacije.
Cenzura je riječ latinskog porijekla a znači ocjenjivanje, pregledanje, kritičko ispitivanje. Tim terminom nazivaju
se i ustanove koje su od strane vlasti zadužene za kontrolisanje ili zabranu štampanja nepodobnih novina, knjiga i
časopisa. Cenzori su ljudi koji se tim poslom službeno bave, koji kontrolišu, nadziru štampu i
izdavačku djelatnost uopšte. Cenzori su krajem 15. vijeka bili katolički biskupi koju je na tu dužnost
postavljao lično papa. U Engleskoju i Francuskoj samo je kralj mogao izdavati novine. Ovim preprekama pobunili
su se mlada buržoazija koja u prvi plan stavljaju zahtjev za slobodu štampe, zbora I dogovora. Druga polovina 18.
vijeka bila je vrijeme prvih žestokih sudara na političkom terenu između pobornika i protivnika slobode
štampe. Zahtjev za slobodu informisanja u Engleskoj bio je u uskoj vezi sa nastojanjem štampe da ima
slobodan pristup zasjedanjima parlamenta I mogućnost izvještavanja o parlamentarnim debatama. Na kritičke
napise u štampi vlasti su odgovarale zabranom listova i hapšenjem novinara. 1770. godine počinje izlaziti list
Public Advertiser koji kritikuuje i samog kralja vladu i ministre. List se smatra vijesnikom moderne štampe.
Kolijevka slobodne štampe su SAD gdje je u samoj Deklaraciji o nezavisnosti utemeljeno načelo slobode
komuniciranja i slobode štampe. Francuska buržoanska revolucija također u prvi plan ističe slobodu
komuniciranja i u njenim okvirima slobodu štampe. Čitav 19. vijek bio je period u kojem je cenzura
dominirala na području javnog komuniciranja. Početkom tog stoljeća Napoleon je zakonom zabranio štampanje
nepoćudnih listova. Od njegovog vremena ustaljuje se pojava i danas poznata pod nazivom „dirigovana štampa“.
Nakon pada Napoleona uspostavlja se nova cenzura pod vodstvom novog političkog pokreta predstavnici su
Marks i Engels. Marks je slobodu štampe posmatrao u kontekstu opšte slobode a cenzuru kao izraz
nastojanja vladajućih struktura da bezkonačno ostanu na vlasti. Marks i njegovi sljedbenici su
tumačili da sloboda štampe u kapitalističkom i građanskom društvu nije moguća jer je sloboda u tim
društvima limitirana klasnim odnosima, činjenicom da su društveni odnosi regulisani pomjeri kapitalista odnosno
vlasnika nad sredtvima za proizvodnju.I komunisti su nakon dolaska na vlast verbalno proglašavli slobodu
informisanja a u praksi su najstrožije zabranjivali pluralizam u sferi komuniciranja. Mediji su u socijalističkim
zemljama tretirani kao najefikasniji instrument u borbi za očuvanje vlasti. U vrijeme socijalističkog informisanja
nastao je pojam autocenzura. To je svojevrstan strah autora tekstova, novinara da se svojim pisanjem ne ogriješe o
interese i težnje vladajuće strukture. Komunistički ideolozi su građanbskom načelu „slobode informisanja“
suprostavljali načelo„istinitog informisanja“. Pri tome su pod istinitom informacijom podrazumijevali samo one
sadržaje koje plasiraju njihovi mediji. Komunisti ulažu velike napore u kontrolisanj umišljenja svakog pojedinca,
zabranjivan je najstrožije uvoz štampe, ometane su radio i televizijske komunikacije. Barijere koje su oni
postavljali slobodnom komuniciranju među narodima ostale su poznate po nazivu „gvozdene zavjese“. Cenzura je
postojala i u BiH. Austrougarska vlast je često pribjegavala zabranama listova koji nisu djelovali na liniji očuvanja
njenih interesa u BiH. Kraljevina Jugoslavija bila je još konsekventnija, rigoroznom cenzurom onemogućavano je
svako pisanje koje je ugrožavalo red i poredak u državi. Novinari su strogo kažnjavani listovi zabranjivani a
naročito je gušena štampa koja se zalagala za samobitnost BiH. U vremenu socijalističke vlasti u BiH pluralizam u
informisanju onemogućen je zakonskim normama prema kojima je bilo zabranjeno štampanje i distribuirnje
medija koji narušavaju socijalističke samoupravne odnose. Posebnim zakonom bila je regulisana distribucija
listova koji su štampani u inostranstvu a listovi koji su eventualno kritikovali vlast bili suzabranjivani.
Zvanično cenzura nije postojala ali se sistem putem specifičnih mehanizama uo rganima vlasti i samocenzure
novinara štitio od nepoželjnog i nepodobnog informisanja.
III DIO

HISTORIJSKI ASPEKT MAS-MEDIJA U BIH

KOMUNICIRANJE U SREDNJOVJEKOVNOJ BOSNI

Historija današnje Bosne počinje negdje polovinom srednjeg vijeka, nakon pada Zapadnog rimskog carstva
Bosna se našla na granici civilizacija istočne i zapadne. U tom vremenu došlo je do naseljavanja Slavena na
balkanske prostore i njihovog pokrštavanja. Kakva je bila političko pravna organizacija teritorije
tadašnje Bosne malo je poznato. U tim vremenima, nakon perioda konsolidacije slavenskog elementa,
stanovnici Bosne koji sus ebe zvali Bošnjani, počinju zaokruživati svoju državnu zajednicu. Od tada do danas
traje državno-pravni kontinuitet bosanske države a može se podijeliti na tri velika razdoblja:
- ra zd ob lj e s r ed nj ov je ko vn e b os a ns ke dr ža ve ,
-period osmanske vladavine,
-period modernog doba, koji se kulturno povijesnom i komunikacijsko-povijesnom smislu može
podijeliti na
-vrijeme austrougarske vlasti,
-vrijeme Kraljevine Jugoslavije,
- v r i j e m e S F R J .
Svaki od ovih perioda imao je u svojim domenima života svoje specifičnosti i karakteristike. Počeci pismenosti na
području današnje BiH dio su razvoja pismenosti starih Grka i Rimljana. Pismo kojim su se služili bilo je alfabet iz
tog perioda nisu pronađeni značajniji pisani tragovi. Zna se samo za brojne rimske puteve koji su vodili preko naše
zemlje sa zapada na istok. Neki od njih imali su status najvažnijih državnih magistrala po kojima su se kretali
glasnici prema važnim administrativnim i političkim centrima carstva. Kada je u pitanju srednjovjekovna
bosanska država ti dokumenti su brojniji. Pisane spomenikekoji su nastali u tom periodu Mak Dizdar u djelu Stari
bosanski tekstovi podijelio je na tzv. kanonske ili crkvene rukopise u koje je svrstao jevanđelja, poruke apostola,
poslanice, apokalipse i apokrife i tzv. nekanonske tekstove koji su više vezani za kulturni i svjetovni
život bosanskog čovjeka: razni zapisi, natpisi povelje, darovnice, patarenske komentare... ta
vrsta pisane komunikacije Bošnjaka nastala je nakon dugog razdoblja govornog komuniciranja u
Bosni. Grčka i latinska pismenost bila je osnova pismenog komuniciranja do prodora slavena i pokrštavanja
stanovništva. Nakon reforme grčkog alfabeta koju su izvršili Ćirilo i Metodije u Bosni se počinje
koristiti četiri vrste alfabeta: bosančica, glagoljica, ćirilica i latinica. Glagoljica je alfabet kojim su pisali
katolici, bosančica je prilagođena Bošnjacima, ćirilica pravoslavcima. Latinica je manje korištena a
najprisutnija je bosančica o čemu govore sačuvani tekstovi tog perioda.
Skoro svi vladari imali pri svojim dvorovima grupu učenih i pismenih ljudi čiji je zadatak bio
sastavljanje pisanih poruka. Poseban značaj imaju i nadgrobni spomenici. Specifikum te bosanske komunikacije
proizlazi iz njenog bića utemeljenog u vremenima prvih borbi za njenu samobitnost i samosvojnost Bosne. Tu
specifičnost karakteriše postojanje Bosne na granici dviju svjetskih religija i utemeljenje specifičnog
vjerskog vjerovanja koja je poznato pod nazivom „crkva bosanska“. Pisana komunikacija tog perioda puna je
dijaloga, razumjevanja, koegzistencije. U pisanim porukama koje su ostale uklesane nastećcima
nema kletve, kritike, nema podsticanja na mržnju. Komunikacija se shvata kao način za ublažavanje razlika i
napetosti, za podsticanje saradnje radi prihvatanja razluičitosti. Srednjovjekovni stećci kao specifičnost
srednjovjekovne Bosne bili su i svojevrsni mediji komuniciranja. Na njima su ispisivane poruke koje se nisu
odnosile samo na pokojnika nego ina socijalno psihološke sadržine koje govore o običajima, stanju, odnosu prema
životu. U čitavoj povijesti Bosne komuniciralo se na bosanskom jeziku. Čak i u turskom vremenu bosanski je
bio glavni jezik informisanja i komuniciranja. Naziv bosanski jezik je najvjerovatnije nastao u
vrijeme stasanja bosanske srednjovjekovne države 11., 12. vijek.
U 17. vijeku ponovo se intezivira upotreba pojma bosanski jezik čime se naglašava razlika između jezika
domaćeg stanovništva i jezika vojne i upravljačke strukture čiji je jezik bio turski.. Na odrednici bosanski
jezik insistirale su i Austrougarske vlasti u vrijeme kad je nakon okupacije BiH na vlasti bio Benjamin
Kallay. Na taj način željeli su se naglasiti subjektivnosti Bosne u odnosu na Hrvatsku i Srbiju. Bosanski jezik u
svom višestoljetnom opstojanju manifestovao je unutarnju vitalnost uspijeva preživjeti sva svojatanja i
osporavanja. Svojim bogatsvom i ljepotom on biva polovinom prošlog vijeka inspiracija srpskim i
hrvatskim jezičkim reformatorima (Karadžić, Gaj) da standarde bosanskog jezika uzmu za
standardizaciju njihovih jezika. Tako reformisani jezik oni su nazvali srpsko-hrvatskim. Taj naziv nametnut je bio
stanovništvu bošnjačke i crnogorske nacije nakon Prvog svjetskog rata. 1990.g. ponovo je u službenu upotrebu
vraćen stari naziv bosanski jezik koji se sada nalaziu fazi međunarodne verifikacije i međunarodnog priznanja.

Komuniciranje u BiH za vrijeme osmanske vladavine

Vrijeme osmanske vladavine u BiH počinje sa prvim godinam novog Vijeka.

1463.g. porazom bosanskog kralja Stjepana Tomaševića od strane Mehmeda el Fatiha dolazi do
pada bosanske države a Bosna kao posebna administrativno politička cjelina ulazi u sastav
Osmanskog carstva. Osmanlije su u Bosnu donijele novu kulturu, novu organizaciju privrede, administracije,
vojske. Najznačajnije promjene su u vjerskom sistemu. Bogumili progonjeni od rimske crkve
prelazi na islam a to čini i dobar broj katolika i pravoslavaca. U sferi pismenosti pored bosančice uvodi se
arapsko pismo. U usmenoj komunikaciji vladajuće elite koristi se turski a manje i arapski jezik. Štokavski izgovor
kao temeljna jezička crta Bošnjaka, prožima se orijentalnim uticajima čime bosanski jezik uz zadržavanje
prvobitne autohtonosti, postaje osobeniji i bogatiji.
Tu se ističu turcizmi i orijentalizmi. Tokom osmanske vladavine komunikacija se odvijla posredno i neposredno.
Pismena komunikacija u Bosni bila je zastupljenija nego na drugim područjima Balkana. Početkom 16. vijeka
ustaljuju se tri tadašnja jezika turski arapski i perzijski. Uz ćirilicu, bosančicu i latinicu jedno od zvaničnih
pisama postaje i arabica. U 16. vijeku na naše tlo pristižu Jevreji koji koriste svoj jevrejski jezik ali i
posebno pismo „raši“ a zadržavaju i znanje španskog i portuglskog jezika. Turski jezik i arapsko pismo
preuzimaju primat u zvaničnom državnom komuniciranju. Bosančica se koristi sve do 18. vijeka a koriste je
begovi koji vuku korijen iz Crkve bosanske pa se nazivala begovskom ćirilicom. U Dubrovačkom arhivu
sačuvano je nekoliko stotina dokumenata pisanih bosančicom. U okviru Pravoslavne i katoličke crkve njeguje se
ćirilica i latinica odnosno staroslavenski I latinski jezik. Obrazovne ustanove nalazile su se uglavnom u okviru
vjerskih zajednica kao jednih od osnovnih stubova osmanskog društva. Vjerske slobode su
zagarantovane sa najvišeg nivoa vlasti. Komuniciranje je u tom složenom bosanskom društvu
podrazumijevalo poznavanje pisma i poznavanje jezika tako da su odmah počeli sa osnivanjem škola
u kojem su obrazovani mladi. U okviru Islamske zajednice osnivaju se Medrese, mektebi koji su otvarani za
bosansko plemstvo ali i za običan narod. Medrese su bile srednje škole a u okviru njih djelovale su ustanove
za prepisivanje knjiga. Početkom 19. vijeka osnivaju se ruždije, škole svjetovnog karaktera u kojima se piše
arapskim pismom ali na bosanskom jeziku. Škole u kojima se piše ćirilicom postojale su u
okviru pravoslavne crkve, a latinica se uči u katoličkim samostanima. Na dalje školovanje odlazi
se u Carigrad, Rim, Kaioro, Svetu Goru itd. Prenošenje pismenih poruka bilo je u nadležnosti same države.
Najvažnijim putnim komunikacijama kretali su se glasnici – tatari. U glasničkoj službi postojala je izvjesna
hijerarhija: prenosioci vijesti regionalnog karaktera bili su ferjadžije a lokalnog turnadžije. Pored pisma postojala su
i sredstva posrednog komuniciranja, na graničnim područjima razvijena je komunikacija pomoću svjetlostnih
kodova, na graničnim utvrdama korištena je zvučna komunikacija topovski pucnjevi su nagovještavali važne
događaje. Funkciju vizuelnogs redstva imali su barjaci koji su predstavljali uzbunu na rat. Verbalna komunikacija
nosila je sva obilježja bh društvene situacije.
Dolaskom islama stvara se novi kulturni ambijent čiji sadržaj postaju islamske vrijednosti, prvenstveno religija,
novi jezik, običaji I dr. Komunikacija Bošnjaka oblikuje se u gradovima i ta urbana komunikacija karakteristična je
po uvažavanju susjeda po suzdržanosti i toleranciji. Verbalna komunikacija nosi mnoge elemente vjerske
pripadnosti. Komuniciranje se odvija unutar džemata. Džemat je organizovan segment lokalne zajednice u kojem
se rješavaju odgovarajući problemi. Mahala jeuglavnom lokalna zajednica stanovanja gdje je težište na
neformalnom komuniciranju. Džemat imahala čine čaršiju u čijem centru su dućani, pazarišta, kahvane, hanovi i
hamami.
U džematu i na dvorovima vlastele govorna komunikacija se odvijala u vidu muhabeta. Muhabet je razgovor
ravnopravnih učesnika u kojem se cijenila snaga argumenta, uvažavalo drugo i drugačije mišljenje. Pored ove
neformalne komunikacije koja je bila rezultat običaja postojala je ii nsuticionalizirana komunikacija tipa licem u
lice, a glavni medij je pazarište gradski trg nakojem je komunikativne sadržaje prenosio telal: presude kadije,
pojava bolesti, najave rata, povećanje cijena i sl. Telali su imali svoje esnafe, na čijem čelu je bio
telelbaša. Do uočljive promjene u strukturi komunikativnih sadržaja dolazi tek polovinom 19. vijeka kada Bosna
postaje poligon nadmetanja srpskog i hrvatskog nacionalizma.

Razvoj štamparstva u BiH

BiH na komunikacijskom planu nosi sve do polovine 19. vijeka obilježje područja u kojem dominira verbalna,
usmena, interpersonalna komunikacija. Nove savremene ideje iz zapadne Evrope prodiru na istok pa i na
područje BiH. Sa stanovištva komuniciranja najznačajniju novinu predstavlja početak razvoja štamparstva koje
u drugoj polovini 19. vijeka omogućuje bržu i potpuniju komunikaciju. Prva bosanska štamparija osnovana je u
Sarajevu 1866.g. na incijativu tadašnjeg bosanskog valije Topal Osman paše. On dolazi u Bosnu u periodu kada je
suktan Bosnu proglasio vilajetom, područjem koje je imalo pravo da organizuje škole, štampa listove i izdaje svoj
službeni glasnik. Prva bosanska štamparija pokrenuta je uz pomoć Ignjata Soprona nijemca iz
Zemuna koji je tada bio pod AU vlašću pa se zvala Sopronova pečatnja. Prve novine štampane u
ovoj štampariji bio je list „Bosanski vijesnik“. Ta Sarajevska štamparija je nastavila tradiciju štamparstva koju
je 1519.g. u Goraždu uspostavio Božidar Ljubavić a koja je kasnije prenesena u Rumuniju. Do otvaranja
štamparije štampana riječ u našu zemlju stiže iz Beča, Rima, Budimpešte ili Carigrada. Polovinom 19. vijeka dva
katolička fratra Andrija Kujundžić i Ivan Franjo Jukić predlažu osmanskom dvoru osnivanje štamparija i
u drugim mjestima. Tu prednjače franjevci. Uz dozvolu iz Carigrada franjevac Frane Miličević osniva
franjevačku štampariju 1872. Pokretanje štamparija ima izuzetan značaj za sve bh narode. Štampanjem vlastitih
novina i knjiga, smanjuje se mogućnost duhovne okupacije koja je podsticana od strane velikohrvatskih I
velikosrpskih krugova. Kroz štampanu riječ afirmiše se narodni bosanski jezik umjesto stranog truskog jezika.
Bosanci se postepeno uključuju u evropske kulturne i komunikacijske prostore. Prekida se uporedo viševjekovna
tradicija u kojoj su dominirali u zvaničnoj komunikaciji turski jezik i arapsko pismo. Sa štamparijama
prestje u Bosni literarno stvralaštvo na bosanskom jeziku pisano arapskim pismom poznato pod
nazivom alhamijado knjževnost. Okupacija BiH od strane AU monarhije 1878. označila je definitivnu
promjenu kulturnog pa i komunikacijskog ambijenta i brže okretanje naše zemlje evropskim kulturno-povijesnim
I komunikacijskim tokovima. Od te godine potpuno se u svjetovnom komuniciranju marginalizira arapsko pismo
a dominaciju preuzima latinica. Turski jezik kao jezik službene administracije zamjenjuje njemački. Austrija
podržava naseljavanje katolika čime dolazi do opadanja aktivnog učešća Bošnjaka u kulturnim djelatnostima.
Vilajetska štamparija koju je utemeljio 1866. Osman Topal paša predata je novim vlastima koje su je nazvali
„Cesarsko- kraljevskom tiskarom“ a od 1879. zove se „Državna štamparija“ od 1885. „Zemaljska štamparija“ AU
vlasti su ovu glavnu bh štampariju u nekoliko navrata modernizovali u skladu sa naraslim potrebama.
Štamparstvo vremenom postaje jedna od najznačajnijih djelatnosti u BiH, osnivane su nove
štamparije diljem BiH a nalazile su se pod ingerencijom Zemaljske vlade. Pred kraj prošlog stoljeća raste u BiH,
posebno u srpskoj i bošnjačkoj populacaiji pokret za prosvjetnu i kulturnu autonomiju.
Jedan od prvih zahtjeva bili su zahtjevi za pokretanje štamparija i pokretanje novih listova kako bi se
povećale mogućnosti prezentacije političkih ideja i aspiracija. Štamparije u vrijeme austrougarske postojale su u
Sarajevu, Mostaru, Banjaluci, Tuzli, Bihaću, Bijeljini, Brčkom, Travniku.... Sarajevo je bilo najveći štamparski
centar a većina štamparija je imala nacionalni ili vjerski predznak. U prvoj srpskoj štampariji i štampariji
„Prosvjete“ štampaju se uglavnom materijali srpskih organizacija. Krajem prošlog i početkom ovog vijeka
osnivaju se štamparije kojima je cilj promicanje hrvatske kulture i hrvatskih političkih interesa. Sa tim
ciljem osniva se u Sarajevu 1909.g. Prva hrvatska tiskara, zatim štamparija Gustava Kriške i druge. Nekoliko
bošnjačkih intelektualaca pokreće 1905. Islamsku dioničku štampariju u kojoj se štampaju listovi bošnjačko-
muslimanske provinecije. Bošnjaci osnivaju 1912. i drugu svoju štampariju koja se zvala Zadružna
štamparija. I Mostar je u vrjeme Austro-Ugarske bio važan centar štamparske djelatnosti. U njemu je jedno
vrijeme radilo čak 8 štamparija. Većina štamparija u BiH bila je skromnih mogućnosti ali su sve one doprinjele
radikalnoj promjeni prirode komuniciranja u BiH. Zahvaljujući štampi prestaje u Bosni dominacija verbalne
kulture i interpersonalne komunikacije a primat preuzima pisana komunikacija na maternjem jeziku i evropskim
pismima koji ubrzano BiH integrišu u kulturno-civilizacijski ambijent Evrope. Bosanski jezik usvaja mnoge izraze
njemačkog jezika čime se uvećava komunikativnost našeg jezičkog izraza. Većina štamparija koje su osnovane u
BiH tokom Austrougarske vladavine nastavilo je sa radom u vremenu Kraljevine Jugoslavije. Uslovi rada
štamparskih kapaciteta nisu se međutim bitno promijenili. Vlasti su pratili rad štamparija. Pored
posojećih pokrenute su i nove štamparije: Mehanema Pape, Srpske zore, Štamparskog zavoda, Oboda,
Jugoslovenske pošte i druge. Budući da dominira srpski faktor to se odražava i u štampariji. U vrijeme narodno-
oslobodilačkog rata između 1941. i 1945.g. štamparije u BiH preuzimaju okupatorske i ustaške vlasti koje
sve štamparske kapacitete uključuju u svoj informativno-propagandni sistem. Štampaju se propagandni
materijali okupatorskih vlasti. Onaj koji je vodio borbu protiv okupatora imao je svoje štamparije na kojima se
štampaju listovi, leci, bilteni, zapovijedi, brošure, knjige. Štamparije su doprinosile širenju ideje
oslobodilačke borbe. Takve štamparije partizani osnivaju na oslobođenoj teritoriji Livna, Bihaća,
Bosanskog Petrovca, Drvara, Semberije i Hercegovine. Na jednoj štampariji u semberskom selu Trnavi 1943.
štampan je prvi broj Oslobođenja. Nakon Drugog svjetskog rata su nove komunističke vlasti većinu
sačuvanih predratnih štamparija konsifikovale i nacionalizovale. Većina novih štamparija je bila koncentrisana
u Sarajevu ali su postojale i u Mostaru, Zenici, Bihaću, Banjaluci itd. Poslije Drugog svjetskog rata započinje
industrijski način proizvodnje u štamparskim pogonima. Držva sve više investira u nove štamparije. Već 1947. u
Sarajevu se u proizvodni proces uvodi ofset štampa koja za ono vrijeme predstavlja tehnološku revoluciju u
štamparstvu. Štamparija „Oslobođenja“ 1973. Uvodi kompjutersku obradu teksta. U toku agresije na BiH skoro
sve sarajevske štamparije su prešlena kompjutersku obradu sloga za novine, čime se znatno racionalizirao i ubrzao
proces pripreme i štampanja knjiga i listova.

Počeci bosansko-hercegovačkog novinarstva

Izuzetan kulturni i duhovni značaj ima izlazak prvog lista na području naše zemlje pred kraj osmanske vladavine.
On je označio radikalan preokret na području komuniciranja, prestanak dominacije verbalnog govornog
instrumentarija i njegovo ustupanje mjestu pismenoj riječi u domenu komuniakcije. Sa prvim novinama počela je
postepena zamjena arebice evropskim pismima ćirilicom i latinicom. Novine pisane domaćim pismom
najavile su stupanje na scenu bosanskog jezika. Sa pojavom štampe obrazovanje postaje opšta
stvar pa prve bosanske novine nisu samo medij informisanja nego i sredstvo jačanja narodnog duha. Za
vrijeme osmanske uprave izlaze 4 lista koji su imali karakter informativno-političkih novina.
Dva lista (Bosanski vjestnik i Sarajevski cvjetnik) imaju status nezavisnih novina dok su druga dva (Bosna i
Neretva) shodno sadržaju imala obilježje državnih glasila. Izlaženje ovih glasila nagovijestio
je periodični časopis „Bosanski prijatelj“ čiji je prvi broj štampan u Zagrebu 1850.

„Bosanski vjesnik“
Pojava prvih novina na području BiH bio je historijski događaj. Bosanski vjesnik izlazi iz štamparije Ignjata
Soprona i bio je neslužbeno glasilo Bosanskog vilajeta štampano Ćirilicom na Bosanskom jeziku. Uređivan je po
ugledu na tadašnje turske novine koje su izlazile u Carigradu. Nije imao nacionalno obilježje, pisao je o životu svih
naroda Bosne. Prvi glavni urednik bio je Nijemac iz Vojvodine (Ignjat Sopron), list piše o kulturi svih stanovnika
Bosne a njegov saradnik Bogoljub Petranović objavljuje u njemu veći broj narodnih pjesama. “Bosanski vijesnik”
štampan je na osam strana, izlazio je subotom, imao je rubrike. Centralni dio činio je uvodni članak, slijedile su
zatim rubrike vijesti iz inostranstva, unutrašnjih vijesti, dopisa iz pojedinih gradova, savjeta i humora. Objavljivani
su i tekstovi narodnih pjesama. Kao urednik u listu radio je učitelj Miloš Mandić koji je prvi profesionalni novinar
u BiH. Nije tačno utvrđeno koliko dugo je izlazio pretpostavlja se da je izlazio 6 mjeseci i da je ugašen sa
25. brojem. Razlog tome je bolest Ignjata koji odlazi iz Sarajeva i prodaje svoju štampariju
vilajetu koja je preimenuje u Vilajetsku štampariju. List je izlazio u nešto manjem obimu i u narednom periodu.
List je bio tipična informativno-politička novina sa težištem na spoljno-političkim informacijama.
Stranice su podjeljene na tri okomita stupca bez upečatljivih naslova, pa i pored tih tehničkih manjkavosti
“Bosanski vjesnik” kao prvi časopis štampan u Bosni ima sa stanovištva utemeljenja savremenog sistema
komuniciranja historijski značaj. On predstavlja prvi korak autentičnog bosansko-hercegovačkog žurnalizma i
važan sadržaj osobenosti i kontinuiteta duhovnog bića Bosne.

„Sarajevski cvjetnik - Gulseni Saraj“

Drugi nezavisni, nezvanični bh list “Sarajevski cvjetnik” pokrenut je pred sam kraj 1868. godine. Pokretač,
urednik i glavni novinar u listu bio je Mehmed Šakir Kurtčehajić. On je bio osobena ličnost javnog i kulturnog
života Bosne, porijeklom iz Sandžaka, samouk ali nadarena I talentovana novinarska osoba. Za historiju
žurnalistike bitno je to da je on prvi novinar Bošnjak i utemeljitelj bosansko-hercegovačkog žurnalizma. Uz
saglasnost vilajetske uprave on 1868. pokreće nezavisni list “Sarajevski cvjetnik”. To je bio prvi list ovog tipa u
Osmanskoj carevini. Ukupno je štampano 169 brojeva, imao je probosansku orijentaciju, ističe
se težnja za uključivanjem Bosne u savremene evropske tokove. Čehajić oštro kritikuje retrogradne
tendencije u društvu, konzervatizam, neprosvijećenost. “Sarajevski cvjetnik” je sadržinski i tematski
najzanimljiviji bosanski list osmanskog perioda. Imao je redovne rubrike spoljne i unutrašnje vijesti, Narodna
privreda, Nauka i umjetnost, Sitne vijesti, Oglasi, Kurs. U njemu se objavljuju tekstovi o poljoprivredi,
književnosti, zdravlju, odgoju djece. Tekstovi su pisani na bosanskom jeziku, ćirilicom a sav taj sadržaj na
unutrašnjim stranama prezentiran je i na turskom jeziku i arabicom. Skoro u svakom broju polemiše sa listovima
iz Srbije i Hrvatske koji su činili sve da destabilizuju Bosnu, izazovu pobunu lokalnog kršćanskog stanovništva. Iz
Beograda i Zagreba vođena je snažna kampanja u cilju tzv. nacionalne identifikacije. Kurtčehajić se snažno
suprostavljao takvim tezama zbog čega je njegov list u Srbiji zabranjivan. On istovremeno kritikuje i Bosnu i
njenu vlast a izlaz vidi u obrazovanju i radu. Nastojao je održati snažnu vezu sa čitaocima. Imao je posebnu
rubriku u kojem su čitaoci iznosili svoje stavove čime je snažno uticao na formiranje savremenog javnog mijenja u
Bosni. Sve to doprinjelo je da list bude jedan od najčitanijih glasila na Balkanu. List je ugašen 1872. smrću
njegovog osnivača koji je umro u Beču. Kurtčehajić je bio utemeljitelj autentičnog bh žurnalizma i prvi
profesionalni novinar bošnjačke nacionalnosti.
 „Bosna“
Bosna je osnovana kao državno glasilo kao i Neretva. Oba su bila rezultat nastojanja vlasti da obezbijedi
odgovarajući uticaj na raspoloženje naroda i da parira snažnoj propagandi iz susjednih zemalja. Sultan u vezi s
tim 1865. proglasio ustavni zakon po kojem je svim pokrajinama data određena autonomija.
Pokrajinske, vilajetske vlasti dobijaju zadatak da osnuju štamparije u vilajetskim centrima i pokrenu
listove u kojima će se objavljivati prilozi od interesa za sam vladajući sistem. Radilo se uglavnom o odlukama
vlasti, zakonima, rješenjima, saopštenjima imenovanjima. Prvi broj “Bosne” pojavio se 16. maja 1866.g. a
izlazio je do jula 1878. štampan je jednom sedmično a objavljeno je ukupno 615 zvaničnih brojeva. Cilj novina
bio je da poučavaju narod da ga upute ka napredovanju, štampan je na bosanskom ali su neki tekstovi prevođeni
i na turski. “Bosna” vani čni izvještaji, Podlistak, Zabava itd. Kao zvanična novina objavljivala je zakone i
propise, objave vijesti o imenovanjima, informacije od privrednog i društvenog značaja. Budući da je to jedini
list koji je neprekinuto izlazio posljednjih 12 godina osmanske vladavine on ima izuzetan
dokumentacioni značaj. U vremenu izlaženja prvih novina u “Bosni” nije bilo cenzure ali se pratilo štetno
djelovanje štampe iz Hrvatske i Srbije pa se u jednom broju javlja da je vilajetska vlast zabranila
distribucije u BiH srbijanskih listova jer „oni pobuđuju na nemir žiteljstvo bosanskog vilajeta“. Od druga
dva lista koja su izlazila u Sarajevu “Bosna” se razlikovala po dominaciji sadržaja koji su se ticali
aktivnosti osmanske, posebno vilajetske vlasti. List se pri tome javlja kao tumač i zaštitnik mjera i interesa
vladajuće strukture.

„Neretva“
Drugi zvanični državni list bio je “Neretva”, novina koja je izlazila u Mostaru od početka februara do kraja
1876.g.. Početkom te godine odlukom Porte osnovan je Hercegovački vilajet a “Neretva” je trebala da
bude zvanično glasilo tog vilajeta. Objavljeno je ukupno 38 brojeva a uređivačka koncepcija se nije
razlikovala od “Bosne”. Objavljivala je zvanične informacije ali I aktuelne vijesti iz Hercegovine i drugih
osmanskih pokrajina. Štampana je u veoma malom broju 300 primjeraka a tehnički je podsjećala na
Bilten. U nekoliko navrata objavljivala je polemike u kojima se suprostavljala propagandnoj
kampanji nekih hrvatskih listova koji su izražavali teritorijalne aspiracije. Ugašena je kada je ugašen i
Hercegovački vilajet. Pored ova četiri lista vrijedi pomenuti i časopis „Bosanski prijatelj“ koji je 1850.g. u
Zagrebu pokrenuo franjevac Ivan Frane Jukić. U tom časopisu pisanom bosanskim jezikom prevlađuje
bosanska tematika. I u njemu se izražava težnja za napretkom Bosne za čuvanjem njene
autentičnosti. Ukupno su izašla 4 broja tri štampana u Zagrebu jedan u Sisku. U prvim, bosanskim listovima
radili su i prvi bosanski novinari. Bili su to po pravilu samouki, pismeniji građani entuzijasti i patrioti.
Oni su i prvi urednici: to su Mehmed Šakir Kurtčehajić, Miloš Mandić, Ivan Franjo Jukić. Oni su imali
razvijenu mrežu saradnika i dopisnika čija je pisana riječ sačuvana u prvim listovima i ti časopisi
svjedoče o pionirskim koracima savremenog bh žurnalizma.

Bosansko-hercegovačka štampa za vrijeme Austro-ugarske vladavine

Dolaskom AU u BiH 1878. dolazi do radikalnih promjena u svim sferama života. Jedna od prvih mjera nove
vlasti u Bosni bila je preuzimanje kontrole u oblasti komuniciranja, posebno u štampi. Istovremeno je
uspostavljena stroga cenzura koja je podrazumjevala punu kontrolu nad štampom. Pokretanje novih listova
odobravalo je zajedničko ministarstvo u Beču uz saglasnost zemaljske vlade u Sarajevu. Osnovni uslov za
dobijanje saglasnosti jeste uzdržanost u kritici vlasti. AU administracija uspostavlja nove društvene odnose, po
ugledu na one koje dominiraju u Evropi. Ustrojava se novi sistem vlasti, Bosna se stavlja pod direktnu upravu
Beča, kao posebno važna pokrajina AU monarhije. Organizuje se novi način komuniciranja, Bosna se ukida
a pokreću se nove novine.
Prve novine nose obilježje nastalih civilizacijskih, kulturnih idruštvenih promjena u BiH. Štampi se
daje uloga najznačajnijeg medija javnog komuniciranja. Listovi postaju sredstvo masovnog uticanja na ljude,
sredstvo borbe za vlast u Bosni i nad Bosnom. To vrijem karakteriše i intenzivna izdavačka djelatnost, za 40
godina vladavine izlazilo je ukupno 200 bh listova. Najznačajniji izdavački centar bilo je Sarajevo zatim Mostar
I Banjaluka. Štampu AU perioda moguće je podijeliti po osnovu više kriterija: po tematici (politički, zabavni,
humoristički, obrazovni), po kriteriju jezika (na listove koji su izlazili na bosanskom i one na stranim jezicima),
po geografskom kriteriju (lokalne, regionalne, pokrajinske). Najviše je izlazilo informativno-političkih
listova. Izdavanjem listova bavile su se i vjerske zajednice kao i strukovna udruženja. Listovi su se
uglavnom štampali na bosanskom jeziku, latinicom i ćirilicom a AuUvlast štampa i na njemačkom. Postojali su
i časopisi na turskom a jedan list i na mađarskom.I nformativno političku štampu moguće je podijeliti na
službenu (zvaničnu, režimsku) i na neslužbeni odnosno nezvaničnu. Službene listove izdavala je AU odnosno
njene ustanove a neslužbene razna udruženja asocijacije i bogati pojedinci. Funkcija režimskih glasila bila je
informativno-propagandna, zadatak im je bio da objašnjavaju i opravdavaju mjere nove vlasti. U tom cilju
listovi su štampano dvojezično bosanski I njemački. U prvim godinama okupacije izdaju dva lista “Bosansko-
hercegovačke novine” na bosanskom i “Bosniche correspodenz” na njemačkom jeziku. “Bh novine”
bile su službeno glasilo vlade koju je u BiH postavio Bečki dvor. Izlazile su u Sarajevu dva puta sedmično
latinicom a potom i ćirilicom. Ubrzo su počeli sa izdavanjem novine na njemačkom jeziku a imali su uglavnom
propagandnu funkciju. Sadržaj su mu činili prilozi koji su govorili o istorijskoj civilizatorskoj misiji
Austrougarske vlasti u BiH, o njenim naporima na uspostavljanju mira, ekonomskom oporavku BiH.
“Bosansko- hercegovačke novine” 1881.g. transformišu se u „Sarajevski list“ čije izlaženje traje sve do propasti
Austro-Ugarske monarhije 1918.. Urednici su mu bili Ivan Miličević, Ivan Popović i Jaša Ivanišević. Redakcija
je naglašavala probosanski karakter, da je to novina koja se štampa na bosanskom jeziku a nastojala je
obezbijediti aktuelan sadržaj. U listu su postojale rubrike vijesti, informacija iz raznih oblasti života. Njegovan je
posebno feljton a autori su bili pripadnici svih bosanskih naroda. U Sarajevu je pune 32 godine štampan
provladin list „Bosniche post“ (bosanska pošta). Izlazio je na njemačkom jeziku u početku jednom
sedmično a zatim svakodnevno. Urednici su mu bili uglavnom novinari Nijemci. Karakter režimskih
službenih glasila imale su i brojne novine koje su izdavale pojedine ustanove i institucije austro-ugarskog
okupatora u Bosni. Svi su imali funkciju propagiranja civilizacijeske misije nove vlasti i njenih napora. Od
1881. do 1918. je Direkcija policije na bosanskom jeziku izdavala „Policijski list za Bosnu i
Hercegovinu“. O problematici u trgovini iindustriji pisale su „Trgovačke novine“ za BiH . Austrougarska
birokratija izdavala je “Činovničke list” a deset godina pred slom AU štampan je u Sarajevu „Sarajevo Tagblat“
list za zaštitu austrougarskih interesa na Balkanu a pokrenut je nakon aneksije Bosne od strane Bečkog
dvora.Vlada je insistirala na obrazovanju stanovništva pa je izdavala listove koji su se bavili pitanjima
obrazovanja i kulture: “Školski vjestnik”, “Nada”.
Sistem komuniciranja monarhije obogaćen je mrežom telegrafskih linija kojim je Austrija povezala sva veća
mjesta u BiH. Ubrzano su građene i putne i željezničke komunikacije koje su učvrstile i pobiljšale
veze. Nezvanične novine koje izlaze u periodu austrougarske vlasti težnja su hrvatskih i srpskih
krugova koji rade na „nacionalnom prosvjećivanju“ katoličkog i pravoslavnog stanovništva. U realizaciji te
politike najznačajniju ulogu je imala štampa. Nova vlast dopušta osnivanje nacionalnih listova što politički
centri iz Beograda i Zagreba koriste za intenziviranje svoje propagandne aktivnosti. Srbi pokreću list
„Trebević“ koji uređuje Pavle Jovanović a zabranjen je već nakon drugog broja zbog uvredljivog
sadržaja o muslimanima. Kasnije vlast dopušta pokretanje srpskog lista „Prosvjeta“ koji je
ugašen jer po mišljenju velikosrpskih krugova nije bio dovoljno „srpski“. Nacionalističke ideje
prisutne su i u novinama kulturnog, religioznog ili obrazovnog sadržaja. Posebno se tu ističe „Bosanska
vila“ čiji su urednici Stevo Kaluđerović, Božidar Nikašinović, Nikola Kašiković i Nikola Šumonja.
Glorifikovao je srpske mitove, podsticao nacionalističku svijest.
Posebna pažnja se poklanja odeliranju svijesti pravoslavnog stanovništva od kojeg se u štampi traži
identifikacija sa Srbima u Srbiji. Političkom tematikom prosrpske i velikosrpske orijentacije odisali su i listovi
koje je izdavala Pravoslavna crkva kao i razna srpska udruženja. Svih 37 srpskih listova koji izlaze u BiH u to
vrijeme imaju istu tezu da je u čitavoj BiH narod srpski čime su poricali postojanje bošnjaka ili su oni nazivani
Srbima islamskog vjerozakona: “Trebević”, “Prosvjeta”, “Bosanska vila”, “Dabrobosanski istočnik”, “Bosna”,
“Napredak” itd. Prohrvatski krugovi također izdaju listove na čelu sa Katoličkom crkvom koja preuzima glavnu
ulogu u nacionalnom osvješćivanju bosanskih katolika. Listove izdaje crkva, urednici su svećenici. Već 1882.
Vrhbosanska nadbiskupija pokreće list „Srce Isusovo“. Na izdavanju hrvatskih liustova u Mostaru aktivan je
franjevac Frane Miličević koji još za vrijeme turske vladavine osniva štampariju. 1883. u Mostaru pokreće
„Hercegovački bosiljak“, list za zabavu pouku i kjniževnost. Vlasti su ga zabranile pa pokreće „Novi
hercegovčki bosiljak“ koji kasnije preimenuje u „Glas Hercegovca“. Od 1887. do 1895. godine
bosanski franjevci izdaju „Glasnik jugoslavenskih franjevaca“ kojem potom mjenjaju naziv u
“Glasnik franjevački”. U prvoj deceniji 20. vijeka počinje izlaženje hrvatskih listova čiji su izdavači razna
društva i pojedinci. Kulturno društvo Napredak počinj izdavati istoimeno glasilo, radničke
organizacije izdaju „Radničku odbranu“ koja se gasi nakon nekoliko brojeva. Listovi poput „Hrvatska
Bosna“, „Hrvatska zajednica“, “Radnički list”, “Hrvatska narodna zajednica”, “Hrvatska svijest” i “Naša
misao” zastupaju pro hrvatsku orijentaciju. Okupaciom BiH od strane Austro-Ugarske nastupa težak
period za Bošnjake-muslimane. U početku pružaju žestok otpor čime stiču status „sumnjivog“
elementa. Srpska i Hrvatska propaganda poriče postoanje Bošnjaka smatrajući da ih treba ili
protjerati u Tursku ili vratiti pradjedovskoj vjeri ili u krajnjem slučaju dopustiti im ostanak ali u
okrilju srpskog ili hrvatskog korpusa.To je razlog da su se prve bošnjačke novine „Vatan“ (domovina)
pojavile tek 1884.g.. Pokrenuo ih je Mehemd Hulusi raniji urednik “Neretve”. Štampane su u Sarajevu jednom
sedmično na turskom jeziku a nakon 14 godina izlaženja transformiše se u „Rehber“(putokaz). I
jedan i drugi list su nastojali uspostaviti prihvatljivu komunikaciju između austro-ugarske vlasti i bošnjačkog
stanovništva. Zalagali su se za opstanak bošnjaka u Bosni, nastojali su spriječiti iseljavanje koje je poprimilo
masovne razmjere. Tek 13 godina nakon okupacije izlazi u Sarajevu “Bošnjak“ prvi list bošnjaka na
maternjem, bosanskom jeziku a izdavao ga je poznati književnik Mehmed-beg Kapetanović-
Ljubušak. Pored njga list su su uređivali Hilmija Muhibić, Jusuf-beg Filipović, Jakub-beg Filipović, Ali- beg
Filipović. List je afirmisao politiku Benjamina Kalaja koji se zalagao za bosanstvo i bošnjaštvo.
Takve ideje strogo su kritikovane od pojedinih srpskih i hrvatskih listova. Karakter informativno-
političkih novina probosanske orijentacije imali su još „Bosansko-hercegovački glasnik”, “Musavat”,
“Ogledalo” i “Muslimanska svijest“. “Bosansko-hercegovački glasnik” izlazio je jednom sedmično latinicom.
U početku ga je izdavao i uređivao Omer-beg Sulejmanpašić. “Musavat” je također izlazio sedmično u
Mostaru. 1911.g. dolazi do ujedinjenja dvije bošnjačke stranke (Muslimanska samostalna stranka I
Muslimanska narodna organizacija) koje su počele izdavati svoj list „Zeman“ (vrijeme). U to vrijeme traje
politička borba Bošnjaka za vjersko-prosvjetnu autonomiju a politički interesi javno se artikulišu putem
bošnjačkih novina. Pored ovih informativno političkih listova Bošnjaci su izdavali u vremenu Austro-
Ugarske vladavine i dva lista za kulturu. Prvi se pojavio “Behar” koji je u početku izlaženja isticao samobitnost
Bošnjaka ali kasnije u njemu preovladavaju prohrvatski sadržaji. Uređivali su ga intelektualci : Safet-beg
Bašagić, Osman Nuri Hadžić, Edhem Mulabdić. Prosrpski orijentisani bošnjački književnici Mustafa-beg
Halilbašić i Osman Đikić štampaju prosrpski orijentisan list „Gajret“. U okviru islamske zajednice
izlazili su listovi “Mualim” i “Misbah” koji su se spojili u “Novi misbah” koji je izlazio tek nekoliko
mjeseci na bosanskom i turskom jeziku. Za vrijeme AU Bošnjaci izdaju ukupno 22 lista. Njihova
skromna izdavačka djelatnost bila je rezultat nepovoljnog društvenog položaja bošnjačkog naroda u vrijeme
Austro-ugarske monarhije.

Bosanskohercegovačka štampa između dva svjetska rata

Nakon završetka Prvog svjetskog rata sile pobjednice (sile Antante) su političku kartu Evrope uredile po svojim
kriterijima. Na području poraženih zemalja stvaraju se nove države: Poljska, Čehoslovačka, Austrija, Mađarska i
Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca koja se kasnije transfopemiše u Jugoslaviju. Kraljevina SHS bila je rezultat
niza historijskih okolnosti. Njenom nastanku pored raspada AU doprinjele su i dvije političke težnje slabog
intenziteta: jedna težnja demokratske provenijencije nastala u Bosni, Hrvatskoj i Sloveniji imala je za cilj
demokratsko objedinjavanje južnoslavenskih naroda u jednu federativnu državu a druga tendencija je
također imala za cilj integraciju južnoslavenskog teritorija ali na nedemokratskom, unitarističkom principu sa
dominacijom pripadnika srpskog naroda. Takav ishod zagovaraju veliko srpski krugovi na čelu sa dinastijom
Karađorđevića koji su vladali u predratnoj Kraljevini Srbiji. Na kraju pregovora o ujedinjavanju područja
koja su bila pod vlašću au Aleksandar Karađorđević 1918.g. u Beogradu proglašava Kraljevinu SHS u koju
je kao političkoteritorijalna cjelina ušla i BiH. Stvaranjem kraljevine nastaje najsloženije vrijeme za BiH dotada.
Ocijenjeni kao nepoželjni bošnjacima se prvo oduzima identitet nazivani su muslimanimaa potom slijede i
iseljenja u Tursku, pokrštavanja pa i masovnija fizička istrijebljenja a tzv. agrarnom reformom i oduzimanjem
obradive zemlje bošnjačko stanovništvo je ostavljano bez sredstava za život. Suočeni sa nestankom pokušavaju se
organizirati pa se osniva Jugoslovenska muslimanska organizacija koja na prvim izborima pred kraj 1920. postaje
najjača politička snaga u BiH. Zalažući se za politički subjektivitet i teritorijalnu cjelovitost BiH, JMO uspijeva
osigurati da ustav zemlje garantuje teritorijalnu cjelovitost BiH. Stranka početkom 1919. pokreće list “Pravda”.
Vlasti obećavaju zaštitu Bošnjaka od progona što traje do 1929. kada kralj Aleksandar raspušta parlament i
uvodi diktaturu a zemlju dijeli na 9 banovina koje su nosile naziv prema pojedinim rijekama. Pred
sam Drugi svjetski rat velikosrpske i velikohrvatske strukture su se dogovorile da formiraju od Savske do
Primorske banovine Hrvatsku banovinu koja je zauzimala značajan dio BiH. Osnovno obiljžje organizaciji nove
države, njenom ustrojstvu davale su strukture predratne Kraljevine Srbije. Velikosrpska kamarila koja je vladala
KSHS odnosno Jugoslavijom nastojala je organizovati takav sistem komuniciranja koji je bio u funkciji pune
penetracije velikosrpskih interesa.
Temelj tog sistema činila je štampa. Kao i većina evropskih zemalja Jugoslavija je pored kralja imala i
višestranački parlament pa nakon rata dolazi do osnivanj političkih partija a sve one koriste štampu da bi ostvarili
svoje političke ciljeve pa dolazi do povećanog broja listova koji su izlazili duži period ili su se gasili odmah nakon
prvih brojeva ne mogavši izdržati žestoku konkurenciju na tržištu štampe. Štampa u BiH između dva svjetska rata
može se klasificirati po osnovu više kriterija. U odnosuna tematiku listovi su bili: politički, kulturno-zabavni i
obrazovni, sportski, vjerski, humoristički. Osnivači i izdavači novina bili su državne institucije, političke partije,
strukovna udruženja, vjerske zajednice i pojedinci. Shodno odnosu prema aktuelnoj vlasti štampa se dijelila na
režimsku i opozicionu. Pri klasifikaciji može se uzeti u obzir i nacionalni kriterij jer su postojali listovi prosrpske
orijentacije, prohrvatske, bošnjački, jevrejski, njemački listovi. Prednjačili su prosrpski listovi koje su izdavale
razne srpske političke organizacije, profesionalna udruženja, ustanove i institucije. Srpski listovi se
uglavnom zalažu za centralizaciju Jugoslavije u kojoj bi Srbi imali dominirajuću ulogu, u hrvatskim
glasilima prisutna je teza o potrebi odvajanja dok se bošnjačka štampa zalaže za ravnopravnost
BiH. Najveći list bio je “Jugoslovenski list” kojeg je izdavao konzorcij trojice novinara a imao
je prohrvatsku političku orijentaciju. U vremenu između dva svjetska rata izlazila su u BiH dva službena
lista „Narodno jedinstvo“ I „Vrbaske novine“. “Narodno jedinstvo” pojavilo se odmah nakon povlačenja Austro-
ugarske iz BiH kao zvaničan organ Pokrajinske vlade za BiH i konačno kao službeno glasilo Drinske banovine.
Prestaje sa radom 1941.g. nakon kapitulacije Kraljevine Jugoslavije. Od 1929.g. i osnivanja tzv.
Vrbaske Banovine sa sjedištem u Banjojluci, u tom gradu izlazile su „Vrbaske novine“ službeno glasilo Banovine.
Ova dva lista su pored aktuelnih dnevnih informacija, objavljivala saopštenja, izvještaje, službene informacije.
Svi ostali listovi imali sustatus neslužbenih ili nezavisnih novina. Nakon zavođenja diktature i promjene
naziva države u Kraljevinu Jugoslaviju počinju se pojavljivati časopisi sa jugoslavneskim
predznakom. U Sarajevu se pokreću dva dnevnika „Jugoslovenska štampa“ i „Jugoslovenska pošta“.
Ova dva lista bila u prosrpske orijentacije I uglavnom su propagirala politiku Karađorđevića. Nakon zavođenja
diktature počinje se više pisati o spoljnopolitičkim temama, o ljubavnim i kriminalističkim aferama.
Samo takva tematika nije bila pod cenzurom. Počinje i naglašenija borba za tržište štampe, listovi se gase
a prihod se nastoji ostvariti uvođenjem oglasnih strana. Shodno zahtjevima tržišta osavremenjavaju se
štamparski kapaciteti i mijenjaju uređivački koncepti novina, uvode se rubrike, specijaliziraju novinari za sport,
kulturu, zabavu i sl. Sve novine oslanjaju se na izvještaje zvanične Državne agencije „Avale“ iz Beograda koja je
imala zadatak da afirmiše sistem i uređenje Kraljevine Jugoslavije. U političku štampu spadaju i listovi radničkih
organizacija koje po pravilu imaju multietničke ciljeve. Svi ti listovi nalazili su se od 1919.g. pod kontrolom
Centralnog partijskog vijeća, kako se zvalo rukovodstvo novoosnovane Socijalističke radničke partije Jugoslavije
(komunista). Radnička štampa je dobila zadatak da energično propagira ciljeve Sovjetske Rusije koja je bila uzor
radničkim pokretima da se bori protiv buržoazije i njene štampe. Krajem 1920.g. zabranjuje se rad radničkih
novina jer su ocijenjeni kao opasnost po državni poredak. Prvi je na udaru bio sarajevski list „Glas slobode“ pa se
štampanje komunističkih listova nastavlja ilegalno. Radnički listovi u BiH bili su “Glasnik istine”, “Demokratija”,
“Snaga”, “Rad”, “Narodni glas”. Ilegalni list u BiH bio je „Glas radnika i seljaka“ na njegovim
stranicama preovladava socijalna tematika te tekstovi koji zagovaraju zaštitu radnika od
eksploatacije i ukidanje svih zakona koji ograničavaju slobodu komuniciranja. Novinari lista mogli su biti
najprovjereniji kadrovi partije.
U ovom periodu javljaju se i listovi koje izdaju profesionalna udruženja bavili su sespecijaliziranom tematikom,
bilo ih je ukupno 49 a imali su karakteristične nazive tipa: “Bosanski lojd”, “Narodni željezničar”, “BH poštar”,
“Sarajevski gostitelj,” “Bosanski šumar” I sl.Vrlo bogata produkcija listova postojala je i u oblasti kulture,
prosvjete, obrazovanja. Poznati listovi te tematike bili su: “Književni pregled”, “Novi behar”, “Đulistan” i dr. Prvi
put se pojavljuje I „Filmska revija“ koja se brzo gasi. I novinarsko udruženje okreće 1925.g. svoj list „Novinar“.
Preteča današnjih listova za oglašavanje bio je sarajevski list “Telal” koji je štampan jednom sedmično
1921./1922.g.. Kraće vrijeme izlaze i sportske novine, neke su bile prigodničarskog karaktera: štampani
su povodom pojedinih sportskih manifestacija kao “Sletski vjesnik”, “Slet u Sarajevu” i dr. Od
humorističkih listova izlaze “Osa”, “Palangard”, “Iki”, “Satir”, “Čičak”, “Mostarski tenk” a gašeni su uglavnom
brzo. Što se tiče vjerskih listova najviše ih je izdavala katolička crkva čak 11 (“Život”, “Nedelja”, “Križ”...),
islamska zajednica imala je dva (“Glasilnik Starješinstva”, “IVZ” i “El hidaje”), pravoslavna
crkva izdaje listove “Srpska crkva”, “Bratstvo” i “Novi istočnik”. Pored ovih crkve distribuiraju i
časopise koji se štampaju u Beogradu i Zagrebu. Bh Jevreji su izdavali pet listova. Najduže je u Sarajevu izlazio
“Jevrejski glas”, do 1928.g. izlaze još “Židovska svijest”, “Jevrejska tribina”, “Narodna židovska
svijest” i “Jevrejski život”. Zanimljivo je pomenuti i list esperantista koji izdaju list “Monda
kuriero” koji izlazi nepunu godinu dana. Informativni sistem Kraljevine Jugoslavije raspao se kada su
fašističke sile, Njemačka i Italija okupirale ovu zemlju 1941. okupacijom su ugašeni i svi listovi koji su izlazili do
tog vremena.

Mediji u BiH tokom NOR-a

Drugi svjetski rat koji je počeo 1939.g. na prostore BiH stigao je 6. aprila 1941.g. kada su fašističke sisle napale
Kraljevinu Jugoslaviju. Ne pružajući otopr okupirana je u par dana. Istovremeno se raspao i sav njen
komunikacjski sistem. U Bosni su prestali izlaziti svi listovi. BiH je dodijeljena tzv. Nezavisnoj Državi Hrvatskoj
koja je odmah srpsko i jevrejsko stanovništvo proglasilo stanovništvem drugog reda a sve Bošnjake
Hrvatima.
Uspostavlaju se i promjene na planu komunikacije u funckiji novog fašističkog poretka.
Okupatorske snage instaliraju u Sarajevu malu radio stanicu koja je imala domet samo na užem području grada.
Značajnu ulogu u komuniciranju imaju leci i plakati putem kojih se stanovništvo obavještava o
mjerma vlasti. U julu 1941. dolazi do otpora okupaciji kojiorganizuje Komunistička partija na čelu sa Josipom
Brozom Titom. U to vrijeme javlja se I velikosrpski pokret četnika Draže Mihajlovića koji nastupa sa političkim
programom etničkog čišćenja BiH od Bošnjaka. Na području bivše Jugoslavije pa i BiH započeo je
četverogodišnji rat u historiji poznat podnazivom narodno oslobodilački rat (NOR) koji se uglavnom vodi
na tlu BiH. Komunistička partija uspijeva osnovati najefikasniji komunikacijski sistem temeljen na političkom
konceptu očuvanja Jugoslavije na devizi „bratstva i jedinstva njenih naroda“ a podršku imaju u
Sovjetskom savezu zatim u zemljama anti hitlerovske koalicija (SAD, Engleska i Francuska).
Njihov model komuniciranja imao je propagandu funckiju a koristio se sve do raspada bivše Jugoslavije. Imao je
dvije faze: ratnu ( 1941-1945) i mirnodopsku ( vrijeme tzv. socijalističke izgradnje 1945-1992).
Partizansko informisanje tokom NOR-a hronološki je moguće podijeliti na tri perioda:
-prvi od jula 1941. do polovine 1942. kada se konstituiše odgovarajući sistem
komuniciranja na slobodnim teritorijama,
-drugi od polovine 1942. do kraja 1943. kada se taj system.institucionalizira, i
-treći od početka 1943. do kraja rata kada se sistem u organizacionom smislu zaokruživa i dobiva
konture koje se zadržavaju do kraja raspada Jugoslavije.
Sistem informisanja temeljeni su na komunističkom principu da su sredstva informisanja instrument ostvarivanja
klasnih ciljeva i da je štampa dužna da se bezrezervno bori za političke i ideološke ciljeve KP. Model
informisanja koji su komunisti organizovali u BiH karakterisali su :
1.utemeljenost na marksističkoj ideologiji i politici KPJ
2.potpuna propagandna usmjerenost protiv okupatora, kvislinga i predstavnika ranije građanske
vlasti,
3.oslonac na pomoć Sovjetskog saveza i zemalja anti hitlerovske koalicije.
Stvaran u uslovima okupirane zemlje taj sistem je u toku rata konstituisan u specifičan modeli nformativno-
propagandnog djelovanja, kakav ranija povijesna praksa na našim prostorima nije poznavala. Njegove
specifičnosti proizlazile su iz činjenice da je:
1.nastao u vremenu okupacije i najstrožije cenzure koja je pojavu partizanskih medija tretirali kao
najveći zločin,
2.razvijao se u uslovima partizanskog rata što je podrazumjevalo informisanje u toku čestih
pokreta i promjena oslobođenih teritorija,
3.prilagođavan skromnim materijalnim sredstvima (oskudna štamparska tehnologija, korištenje
najjednostavnijih medija, usmenih novina, letaka, biltena),
4.osigurao dominaciju političke linije KP (činjeno je to na specifičan način: bespoštednom
kritikom okupatorskog poretka, uporedo su isticani sovjetski simboli i afirmisana sovjetska iskustva).
5.podsticao vjeru u „viši“ revolucionarni i oslobodilački cilj čije je ostvarenje podrazumjevalo
rješavanje svih društvenih problema i problema pojedinaca.
Informativnom aktivnošću unutar KP i NOP-a mogli su se baviti samo članovi Partije ili pojedinci koji su je
podržavali. Urednici su bili najprovjereniji članovi partije čime je samo rukovodstvo obezbjeđivalo
odlučujuću ulogu u domenu mijenjanja svijesti naroda u koristnovog političkog projekta. Da bi što efikasnije
ostvarili svoje političke ciljeve KP organizuje jedinstven komunikacijski sitem koji se ostvarivao preko partijskih
organa u svim segmentima (politički komesari, agit-propi) čime je NOP obezbjeđivao punu kontrolu u procesu
obavještavanja domaće i svjetske javnosti. Partizanski listovi su u pogledu vođenja rata posebno ukazivali na:
-jedinstven ideološki front u borbi protiv okupatora koji je organizovala KPJ,
-human i oslobodilački karakter antifašističke borbe, uspješan razvoj NOR-a,
-vjeru u Sovjetski savez,
-pravedne ciljeve anti hitlerovske koalicije.
U cilju pridobijanju novih pristalica u NOP mediji su u početku bili okrenuti isključivo narodu. Vremenom kada su
ciljevi ostvareni, pobjeda postala izvjesna i kada se javila potreba očuvanja osvojene vlasti, sistem
komuniciranja poprima obilježja mentalne higijene pomoću koje vrhovi vlasti obezbjeđuju
realizaciju odgovarajuće politike i vlastitih interesa. Počinje birokratizacija sistema vlasti pa i sistema
komuniciranja. U sistemu partizanskog komuniciranja zastupljena je usmena komunikacija, korištene su usmene
novine, konferencije, mitinzi, ulogu komunikatora imali su istaknuti partijski kadrovi. Okosnicu posrednog
komuniciranja činile su partizanska štampa. Na slobodnoj teritoriji BiH izlazi veći broj listova koji se mogu
podijeliti na listove vojnih jedinica il istove ustanova Narodnooslobodilačkog fronta BiH koji su činile razne
društvene organizacije. Na prirodu vojnih listova ukazuju njihovi nazivi: “Udarnik”, “Naš front,” “Za slobodu”,
“Heroj” itd.. Listovi manjih vojnih formacija pišu najčešće o iskustvima jedinica, snalažljivosti boraca a
nose karakteristične nazive tipa: “Artiljerac”, “Bacač”, “Borac” i sl.
Među najznačajnije listove antifašističkih organizacija spadaju “Oslobođenje”, 2Front slobode”, “Glas”,
“Sloboda”, “Hercegovački vjesnik”, “Hercegovka”, “Mlada hercegovka”, “Nova žena” i dr.P ored ovih glasila
izlaze listovi koji su imali jugoslavenski značaj. Te medije izdavali surukovodstvo Centralnog komuniteta KP
Jugoslavije i Vrhovni štab narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije. Među njima posebno
mjesto imala je “Borba” koja je štampana na slobodnoj teritoriji Bosanske krajine, zatim “Narodni borac” koji
izlazi u Foči, “Proleter”, “Bilten Vrhovnog štaba narodnooslobodilačke vojske” i sl.. Na području BiH osnovana je
i novinska agencija Jugoslavije Tanjug (telegrafska agencija nove jugoslavije). Ona se prvi put oglasila početkom
novembra 1943. u Jajcu. Tekstovi u ovim listovima odlikuju se zanosom, nabijenim emocijama, strašću,
generalizacijama protkani su svim temeljnim stilskim, terminološkim i motivacijskim elementima tzv.
revolucionarno-oslobodilačke retorike. Tekstovi su bili obojeni afirmativno- propagandistički i negativno-
propagandistički. Glavna odlika teksta su pridjevi strasnog I literariziranog stila (krvavi neprijatelj,
fašističke zvijeri). U pogledu tehničke opreme listovi su bili oskudni, tekstovi bez rubrika, sadržaj je
određivan prema raspoloživom materijalu. Tematski sadržaj listova NOP-a upućuje na neke
zajedničke karakteristike:
1.ni u jednim novinama nema ni hilističkog ni destruktivnog tretiranja događaja čiji su akteri borci
partizanskih jedinica,
2.u njima nisu objavljivani tekstovi sa elementima senzacionalizma, niti oni u kojima je bilo
tragova defetizma,
3.u novinarskim analizama redovno se tražio odgovor na pitanje kako dalje?
4.evidentan je borben odnos prema svim manifestacijama i djelovanju neprijatelja,
5.nema klasične društvene stvarnosti koja je nastajala na jugoslovenskom prostoru. Ona se javlja
tek kada su komunisti došli na vlast,
6.u tekstovima koje je objavljivala partizanska štampa preovladava revolucionarni optimizam,
7.u njima nema kritike kadrova revolucije,
8.u prvim godinama NOR-a uočljivo je odsustvo uopštenosti, apstraktnosti, frazeologije. Ove
karakteristike javljaju se pri kraju rata. U listovima se početkom rata insistira na tačnosti i objektivnosti jer se
obmanjivanje masa može vratiti kao bumerang. Pored sistema komuniciranja NOR-a realizovani su i koncepti
drugih ratujućih strana. Nijemci su nakon okupacije Blakana u Beogradu organizovali opseban sektor za
informisanje i propagandu koji je imao filijalu u Sarajevu. Svoju informativno-propagandnu
aktivnost pokušala je organizovati i vlada NDH a njihov najvažniji list bio je “Sarajevski novi
list”. List je objavljivao priloge koje je dobijao od tzv. Glavnog ravnateljstva za promidžbu i ustaške agencije
“Kroacija” a glavna tematika bila je poricanje BiH i Bošnjaka, šovinizam, antisemizam, antidemokratizam.
U BiH je tokom rata djelovao na informativnom planu i pokret Draže Mihajlovića koji je izdavao svoj zvaničan
organ „Ravnogorac“. On se oslanjao na neke medije Velike Britanije I SAD kojima je jugoslovenska izbjeglička
vlada održavala diplomatske odnose sve do 1944. Pomenuta dva informativno-propagandna koncepta (ustaški i
četnički temeljeni na načelima fašističke ideologije i negiranja BiH raspirivali su mržnju među etničkim
skupinama i afirmisali fašističku politiku Njemačke i Italije).

Period komunističkog novinarstva u BiH

U vremenu od drugog svjetskog rata pa sve do 1990.g. na vlasti u BiH se nalazila KP. Apsolutni monopol u vlasti
imali su komunisti koji naziv KP mijenjaju u Savez komunista Jugoslavije. Organizacija zemlje je bila
federativna, u SKJ ulazile su republičke odnosno pokrajinske organizacije sa svojim rukovodnstvima
(centralnim komitetima). Komunističkom konceptu vlasti prilagođen je i sistem komuniciranja. Njegovu
osnovu činila je komunikacijska infrastruktura, određena pravna regulativa, mediji institucije kontrole io
brazovne ustanove. Infrastrukturom se nazivaju kanali za prenošenje informacija i podataka: telefonska,
telegrafskai radiotelegrafska mreža, poštanska služba, sredstva javnog prevoza,I nformacijski sistem i sl.
Telefonske centrale se otvaraju u svim gradovima i povezuju se sa selima, grade se nove pruge čime se
povezuju svi dijelovi zemlje. U prvom periodu funkcionisanja ovog sistema informisanje je bilo u potpunosti
pod nadzorom posebnih partijskih organa. Za sve probleme u oblasti informisanja okrivljivane su
„antirevolucionarne snage“ koje se suprostavljaju realizaciji komunističkih ideja. U oblasti informisanja vladala
je tzv. idejna čistota o kojoj su se brinul iagit-propi. Svako suprostavljanje ili eventualni pluralizam u
informisanju najstrožije je kažnjavan. Do ukidanja agit-propa dolazi nakon inauguracije tzv. sistema
socijalističkog samoupravljanja. Nakon 1955.g. o informisanju su se brinule posebne komisije pri Centralnom
komitetu SK BiH i sekcije pri Republičkoj konferenciji socijalističkog saveza radnog naroda.

1.samoupravna štampa
masovni mediji u BiH za vrijeme socijalističkog perioda vlasti moguće je klasifikovati na:
-republičke (Oslobođenje, Televizija Sarajevo, Radio Sarajevo i Zadrugar),
-regionalne (Sloboda iz Mostara, Glas-Banjaluka, Front slobode Tuzla, Naša riječ Zenica te radio
stanice u Mostaru,Tuzli ,Banjaluci),
-lokalne (radio stanice i listovi organizovani u opštinama).
Po kriteriju percepcije imamo vizuelne, auditivne i audio-vizuelne medije. Štampa kao vizuelni medij bila je
osnovno sredstvo javnog komuniciranja. Najznačajniji list bio je Oslobođenje. Počelo je izlaziti 1943. u selu
Trnavi kod Ugljevika kao organ Pokrajinskog komiteta KP BiH. Osnivači lista bili su Rodoljub Čolaković,
Avdo Humo i Pašaga Mandžić. U početku izlazi sedmično a kasnije postaje dnevna novina. Kao dnevno glasilo
zamjenjuje list Sarajevski dnevnik. Oslobođenje je bilo najznačajniji medij masovnog informisanja na području
BiH u vremenu socijalističke izgradnje. Glavni urednici su mu bili istaknuti članovi komunističke elite. To je bio
list koji se bezrezervno borio za ideale socijalističkog društva, ali i za multietnički karakter BiH. 1964.g.
pokrenut je drugi bh dnevni list „Večernje novine“. Nastale su iz potrebe da se poboljša informativna
aktivnost na području sarajevskog regiona pa su u početku nosile naziv„Sarajevske novine“. Ta dva
glasila bila su jedini bh dnevnici koji su izlazili u Socijalističkojrepublici BiH. Tretman republičkih glasila imali
su listovi informativno-političkog I ilustrativnog zabavnog karaktera koji su u Sarajevu izlazili sedmično.
Najpoznatija takva revija je Svijet koja je štampana kao sedmi broj Oslobođenja. Status republičkog
glasila imao je i „Zadrugar“, list za selo a zadatak mu je bio da informiše čitaoce o aktuelnim
pitanjima poljoprivrede, agrarne politike da afirmiše savremena agrotehnička dostignuća. U
okviru kuće Oslobođenje izlazila su i dva lista za djecu „Male novine“ i „Vesela sveska“ te list za ekonomska
pitanja „Privredne novine“.
Značajno mjesto u sistemu komuniciranja imali su regionalni i lokalni listovi koji izlaze sedmično ili mjesečno.
Najstariji regionalni list bio je “Glas” izlazi 1943. a štampan je Banjaluci s tim da je u par navrat mijenjao naziv.
U ratu izlazi i Front slobode koji je štampan u Tuzli a bio je regionalno glasilo za istočnu Bosnu. Dugo je
bio jedan od najtiražnijih listova. Za Hercegovinu ulogu regionalnog glasila imao je list Sloboda štampan
u Trebinju. U Doboju je pokrenut list „Glas komuna“,koji izlazi sve do 1992.g.. Za područje Bihaća,
Drvara, Bosanskog Petrovca, Cazina pokrenut je list “Krajina”. Za potrebe zeničkog regiona pokrenut jelist
“Naša riječ” a tretirao je društveno-politička pitanja 14 opština zeničkog kraja. Svoje listove izdavala su i brojna
preduzeća najtiražniji listovi su bili “Energoinvest”, “Šipad”, “Metalurg”. Okosnicu sistema komuniciranja na
lokalnom nivou činilo je 48 lokalnih radio-stanica . Značajan uticaj na javno mjenje u BiH ostvarivala je štampa
iz Srbije i Hrvatske koja je uveliko plasirana u BiH. novinske kuće “Politika” i “Vjesnik” imale su
dopisnike iz svih većih mjesta BiH au Sarajevu i centar. Istovremeno je onemogućavano da bh štampa
dospije na područje Srbije ili Hrvatske a u tom pomažu i poslovni punktovi tzv. saveznih glasila
“Tanjuga”,”Borbe”, “Komunista” i “Privrednog pregleda”. Sve je to doprinosilo da je sistem informisanja u
BiH bio pod snažnim uticajem političkih centara moći u Beogradu i Zagrebu. Iz tih centara kontinuirano je
osporavana cjelovitost BiH i negirana samobitnost njenog naroda. Takav negatorski pristup prerastao je
krajem devete decenije 20. vijeka u medijsku kampanju i propagandnu agresiju koja je prethodila
oružanoj agresiji.

2.Razvoj elektronskih medija u BiH

Radio BiH

Dvije i po decenije nakon oglašvanja prvih radio stanica u Evropi formirana je prva radio-stanica u BiH. Prvu
radio stanicu pokrenule su u Sarajevu vlasti NDH, uz pomoć Nijemaca. Nakon oslobođenja Sarajeva od
Nijemaca oglasio se prvi put radio Sarajevo.Uz skromne uređaje program je emitovan jednom dnevno tek
jedan sat, slušaoci su bili malobrojni zbog nepostojanja radio uređaja pa nove vlasti na ulice postavljaju zvučnike
koji su spojeni sa radio stanicom. Radio se tako u startu pokazao kao jedno od najefikasnijih sredstava javne
komunikacije. Kao vid “Zvučnih novena” radio je najbrže obavještavao narod o aktuelnim vijestima, radnim
akcijama, otvaranju novih preduzeća, izvještaja sa sjednica Antifašističkog vijeća i sl. Radio Sarajevo se 1948.
godine uključio u propagandni rat koji je narednih nekoliko godina Jugoslavija vodila protiv Sovjetskog saveza
povodom tzv. Rezolucije Informbiroa. Uočivši prednost radija radi se na povećavanju slušanosti pa se gradi
i prvi predajnik na svim planinama se grade releji a uporedo se osnivaju i regionalne i lokalne radio
stanice. Povećavaju se mogućnosti u proizvodnji radio programa, nabavljaju se reporterski
magnetofoni, izgrađuje moderan muzički koncertni studio. Uvode se stalne radio emisije, organizuju
profesionalne dopisnička služba. Uporedo se osposobljava novinarski kadar da radio program pravi na terenu. U
skladu sa razvojnim intencijama u svijetu Radio Sarajevo 1971.g. pristupa diferencijaciji radio programa.
1971.g. pokrenut je lokalni radio “Sarajevo 202” koji program emituje za šire područje grada. Odmah
potom pokreće se i treći program radio Sarajeva koji se uglavnom bavi emitovanjem naučnih i
kulturnih rasprava. Pred kraj 1970.g. počinje izgradnja RTV Doma u Sarajevu koja traje 12 godina. Nakon
Drugog svjetskog rata počinje otvaranje radio-stanica i u drugim mjestima BiH: Mostar, Banjaluka,
Tuzla, Doboj i dr.. Njihov program koncipiran je prema potrebama lokalnih sredina. Sve stanice bile su
inkorporirane u komunikacijski sistem BiH kojim je dirigovano savrha republičke vlasti. Kontrola je ostvarivana
instrumentima kadrovske politike u tim radio-difuznim ustanovama, finansiranjem njihove djelatnosti, te preko
programskih savjeta u kojima su sjedili provjereni kadrovi komunističke provenijencije.

TVBiH

Razvoj televizije u BiH u odnosu na ostale države teče mnogo sporije što je rezultat tretiranja naše države kao
manje važne u odnosu na ostale. Pojedine vladajuće structure iz Zagreba
i Beograda zastupaju teze da televizija BiH nije ni potrebna te da je to skup medij pa je racionalnije da se ona
oslanja na tv susjednih država. Tako da su počeci audio-vizuelnih medija bili oslonjeni na Zagreb i Beograd. Za
potrebe emitovanja tih programa grade se releji na Vlašiću i Humu. U okviru radio Sarajeva počinje
1959.g. aktivnosti na proizvodnji pojedinih emisija koje se emituju preko tv Zagreba Beograda pod oznakom „tv
Sarajevo u osnivanju“. Taj status televizija ima deset godinatek 1969.g. TV Sarajevo počinje emitovanje iz
vlastitog studija.Tv Sarajevo od tada postaje jedan od najvažnijih medija u BiH i okosnica komunikacijskog
sistema BiH. Dvije godine kasnije počinje emitovanje večernjeg dnevnika, najvažnije informativno-političke
emisije. Slijedi proširivanje televizijske proizvodnje pripremom emisija iz oblasti obrazovanja culture,
sporta, najpoznatije emisije su Dežurna kamera, Otvoreni ekran, Zelena panorama te emisije iz culture
Kulturno nasljeđe, Književni klub i druge. Značajna pažnja poklanja se snimanju igranog programa: igrane
serije Karađoz, Kože, Blago u duvaru i dr. Značajan datum u razvoju bh televizije predstavlja izgradnja
doma u kojem 1975. počinje industrijska i kompjuterizovana proizvodnja programa. Takvu
proizvodnjuo mogućuje savremena tehnika koju su činili moderni studijski uređaji, kamere, magnetoskopi,
filmska labaratorija, uređaji za montažu filmskog materijala, prostori za redakcijski rad i sl.. Jedan od najvažnijih
komunikacijskih poduhvata televizije BiH jeste prijenos nekih međunarodnih skupova a naročito
prijenos Zimskih Olimpijskih Igara. Televizija Sarajevo je u to vrijeme imala 12 dopisništva opremljenih
filmskom tehnikom, najveći su bili u Banjaluci, Tuzli i Mostaru. Mobilna tehnika omogućavala je televiziji da
improvizuje opkretne studije i prijenos pojedinih događaja iz čitave BiH. TV Sarajevo je davala značajan podsticaj
muzičkom i kulturnom stvaralaštvu u BiH osnivajući Tamburaški orkestar RTV, Narodni orkestar, Narodni
ansambl, Ansambl zabavne muzike, Simfonijski orkestar. Kao jedna od temeljnih informativno-propagandnih
segmenata u vremneu tzv. socijalističke izgradnje RTV Sarajevo je imalo status organizacije od posebnog interesa
za državu i njenu vlast. RTV je stoga bila u nadležnosti vladajućih, prvenstveno rukovodećih elita komunističke
partije čija je uprava bila formalno osnivač najvažnijihel ektronskih medija u BiH.

Destrukcija medija tokom agresije na BiH

Raspadom bivše Jugoslavije BiH stiče nezavisnost a u to stanje ona je ušla sa razvijenim sistemom informisanja
koji je imao svoju štampu, savremenu radio difuznu I televizijsku komunikaciju, samostalnu filmsku produkciju,
zakonsku regulativu ir azrađen sistem obrazovanja novinarskih kadrova. Kao jedna od uporišnih tačaka države
sistem komuniciranja u BiH bio je kontinuirano na meti onih koji su za cilj imali destrukciju BiH. Raspad
Jugoslavije bio je idealna prilika za Beograd i Zagreb u ostvarivanju svojih političkih ciljeva. Prvi
udari počeli su već krajem 80. tih godina penetracijom sistema Srbije i Hrvatske na područje BiH. U gradovima
su osnivane ispostave tih sistema u formi informativno-poslovnih centara. Sve više Hrvatskih i Srpskih listova
izlazi u BiH, grade se odašiljači da bi se povećala gledanost zagrebačke i beogradske televizije preko kojeg se
sistem komuniciranja BiH predstavljao kao nesposoban i neobjektivan da prezentira pravovremenu i
kvalitetnu informaciju. Otkrivanjem raznoraznih afera koje idu na štetu građana a bh mediji to prikrivaju
podsticano je nepovjernje u BH štampu, novine i radio. Nakon što su iz Sarajeva upućeni zahtjevi o
prestanku medijske agresije centri u kojima je pripremana agresija prišli su fizičkoj destrukciji. U organizaciji
velikosrpskih i velikohrvatskih paravojnih formacija 1991.g. počinje se sa zauzimanjem radio stanica
i novinskih redakcija te osnivanje paralelnih sistema informisanja koji su u potpunosti uključivani u sistem
komuniciranja Srbije odnosno Hrvatske. U međuvremenu je izvršena i medijska okupacija skoro 85 % bh države.
Na skoro 60 % teritorija uspostavljen je u cjelosti medijski sistem Srbije koja je na tom području formirala
paradržavnu tvorevinu RS.
Na jugozapadnom dijelu zemlje uspostavljena je paradržava Herceg Bosna koja je uključena u
medijski sistem Hrvatske. Sistem BiH sveden je na svega 15 % teritorije. No i pored fizičke destrukcije i
složenih okolnosti u kojima je djelovao system informisanja BiH nije bio u potpunosti uništen. On je
nastavio funkcionistai predstavljajući uz legalne organe vlasti najznačajniji faktor kontinuiteta
države. Prilagodivši se ratnim uslovima, nastavio je davati značajan doprinos borbi protiv agresije i odbrani bh
društva. Najznačajniji mediji koji su nastavili informisati domaću iinostranu javnost o dešavanjima u BiH bili su
list “Oslobođenje” i RTV BiH. Ta dva glasila dala su važan doprinos slamanju agresije. Zbog toga su kontinuirano
bili na meti neprijateljskih snaga, obje zgrade su čestim granatiranjem bile potpuno devastirane. Pored
“Oslobođenja” u Sarajevu su tokom rata izlazila još dva dnevna lista. Sa manjim prekidima štampane su
večernje novine a pred kraj rata pokrenut je “Dnevni avaz”. Na slobodnoj teritoriji izlazilo je više
sedmičnih i mjesečnih listova kao što su “Slobodna Bosna”, “Dani”, “Zmaj od Bosne”, “Hrvatska riječ”.
“Republika” i dr.. Veći broj listova izdavale su jedinice, ustanove i komande Armije RBiH (Prva linija Armija
ljiljana, Bošnjak, Prvikorpus i drugi).O informisanju građana brinule su se brojne regionalne i lokalne RTV stanice
koje su postojale u Zenici, Tuzli, Bihaću, Mostaru i drugim mjestima. Shodno političkim projektima
uništenja BiH, već na početku agresije počinje sa ilegalnim radom srpska RTV, agencija “Srna” na Palama i
dnevni list “Glas srpski” koji izlaziu Banjaluci čiji zadatak je medijska destrukcija BiH rasipajući mržnju prema
Bošnjacima a s druge strane isti zadatak ima i medij pardržavne tvorevine Republika Hercetg Bosna koja pokreće
i svoj radio. Istovremeno je na području pod kontrolom vlasti Republike Srpske i Herceg Bosne onemogućeno
praćenje bh medija. U propagandni rat protiv BiH bili su od 1993. do kraja 1995. uključeni mediji pod kontrolom
paradržavne tvorevine „Zapadne Bosne“ koju je u Velikoj Kladuši osnovao Fikret Abdić (radio “Velkaton” i
sedmični list “Zapadna Bosna”). Svi ti mediji bili su instrument velikodržavnih opcija koje su se pokušale
realizovati agresijom na BiH.

Razvoj medija u susjednim zemljama

Mediji tri susjedne države: Srbije, Hrvatske i Crne Gore značajno su uticali na ukupna kretanja i stanja duha u
BiH. Za to postoje tri bitne pretpostavke politička, jezička I geografska. Skoro dva stoljeća politički centri
susjednih zemalja nastoje proširiti uticajna BiH koristeći sva raspoloživa sredstva pa i sredstva javnog
komuniciranja, sličnost jezika kao i geografska blizina tih zemalja imali su bitan uticaj.

Prvi listovi u Hrvatskoj

Hrvatska je dugi niz vijekova bila okupirana zemlja što se odrazilo na njen odnos prema susejdnim država.
Prvi hrvatski list bio je okupatorski “Kroatišen korespodent” 1789.g. na njemačkom jeziku. Namjenjen
je uglavnom austrijskim vojnicima auastrofilskoj administraciji u Hrvatskoj. List je izlazio nepune dvije godine.
Druge novine pokrenula je francuska okupatorska vlast u Dalmaciji – “Kraljski Dalmatin” a štampane su na
talijanskom i hrvatskom jeziku. Uglavnom su glorifikovale francusku vlast i Napoleona. Austrija je nakon poraza
Napoleona ponovo okupirala hrvatsku organizujući strogu cenzuru nad štampom. Otuda se tek 1835.g. pojavljuju
prve novine na hrvatskom jeziku „Novine Hrvatske“ koje pokreće biskup Štrosmajer. U Zadru se nešto kasnije
štampaju listovi “Gazzete di Zara”, i “Zora Dalmatinske” a u Zagrebu se pokreće list “Croatia”. Polovinom
prošlog vijeka kao reakcija na austrijsku okupaciju, počinju se u Hrvatskoj javljati projugoslovenske ideje.
Nosioci tih ideja pokreću listove „Slavesnki jug“ kojegn akon dvioje godine zamjenjuju Jugoslovenske
novine. Nakon ukidanja apsolutizma u Austro-Ugarskoj u Hrvatskoj jačaju one političke opcije koje zagovaraju
samostalnost hrvatske države.
Oko nosilaca tih ideja okuplja se hrvatska intilegencija koja 1860.g. pokreće prvi politički hrvatski list “Pozor”.
Pozor su aktuelne vlasti često zabranjivale pa mijenja naziv u “Obzor”. Tih godina počinje izlaženje i drugih
hrvatskih listova: “Domobran”, “Hrvatske novine”, “Primorac”, “Hervat”, “Hrvatska”. U većini njih se insistira na
većoj samostalnosti Hrvatske od Bečkog dvora i na potrebi pri sjedinjenja Bosne Hrvatskoj. Druga polovina 19.
vijeka bila je period intenzivne izdavačke djelatnosti na hrvatskom jeziku. U prvih stotinu godina
hrvatskog novinarstva izlazilo je u hrvatskoj 812 listova uglavnom političkog karaktera a neki su imali
privredni kao i humorističko-satirični karakter. Štampani su i na njemačkom, mađarskom pa i na talijanskom
jeziku. Hrvatska relativno rano počinje sa korištenjem radija u masovnoj komunikaciji. U Zagrebu je 1926.g.
osnovana prva radio-stanica na Balkanu a 30 godina kasnije startovala je i Televizija Zagreb (današnja HTV).

Štampa u Srbiji

Prvi listovi u Srbiji pokrenuti su u vrijeme dok je ova zemlja bila pod turskom vlašću. Pravo Srbima da pokreću
novine dao je sultan na osnovu čega je Miloš Obrenović pokrenuo u Kragujevcu “Novine Serbske”. List
je donosio vijesti kako iz Srbije tako i iz ostalih krajeva a vijesti su se odnosile na kneza Miloša na njegove
odredbe i naredbe. Nakon nekoliko brojeva Miloš uvodi cenzuru. Od 1835.g. “Novine serbske” izlaze u
Beogradu. Beograd postaje centar srpske štampe i središte imperijalnih težnji velikosrpskih krugova u odnosu na
susjedne krajeve, posebno prema BiH. Te težnje se najviše protežiraju putem srbijanske štampe. Sedamdesetih
godina 19. vijeka pred sticanje nezavisnosti Srbije pokreće se u Beogradu čitav niz listova kao što su “Brzojavnik”,
“Ujedinjenje”, “Branik”, “Korespodencija”, ”Vreme” i drugi. Pred kraj prošlog stoljeća počinju izlaziti
“Beogradski dnevnik”, “Večernje novosti”, “Beogradske novine” a početkom ovog stoljeća “Politika” i drugi.I
ntenzivnu izdavačku djelatnost na području masovnog komuniciranja organizuju brojna srpska udruženja u
Vojvodini koja je do kraja Prvog svjetskog rata bila usastavu Austro-Ugarske. Najveći broj novina Srbi
pokreću u Novom Sadu. Početkom 20. cijeka izlazilo je u Srbiji 90 listova a u Beogradu je istovremeno štampano
15 dnevnih novina. U to vrijeme je van tadašnje Srbije prvenstveno u Vojvodini izlazila 24 lista . Na području
Hrvatske srbi su izdavali 21 list a u BiH 8 listova štampano je u aranžmanu vlasti iz Beograda.
Najveći dio te štamparske produkcije širio ideju Velike Srbije I ujedinjenja svih srpskih zemalja u koje su ubrajana
područja današnje BiH, Hrvatske do Gospića, Crne Gore, Vojvodine, sjeverne Albanije i Makedonije.

Razvoj štampe u Crnoj Gori

Iako se prva štamparija među slavenima pojavila baš na području Crne Gore (1483. Na Obodu kod Cetinja)
Crnogorci su među posljednjim južnoslovenskim narodima dobili svoj list. Tek se 1871.g. na Cetinju pojavljuje
list „Crnogorac“ u čijem se prvom broju uočavaju teritorijalne aspiracije crnogorskog vodstva u
odnosu na susjedna područja. Te aspiracije list objašnjava potrebom ujedinjenja sa pravoslavnom
braćom. List od prvog broja propagira sjedinjenje istočne Hercegovine Crnoj Gori zbog čega sut urske vlasti
zabranjivale njegovu distribuciju po BiH. Ekspanzionističke težnje prema BiH širio je i list „Nevesinje“ koji je
tokom 1998. i 1999.g. izalzio u Nikšiću. Na prelazu između 19. i 20. vijeka u Crnoj Gori su štampani još listovi
“Cetinjski vjesnik”, “Dnevni list”, “Dnevne novosti”, “Zeta”, “Luča”, “Književni list” i ”Dan”.
Većina njih imala je kratak vijek trajanja. Gašeni su brzo nakon pojavljivanja zbog nedostatka sredstava. Između
dva svjetska rata Crna Gora i nije imala svoje štampe, što je bila posljedica velikosrpske politike koja je Crnu Goru
tretirala kao dio Srbije a Crnogorce kao Srbe kojima stoga nije ni potrebna crnogorska štampa. Tek je partizanski
pokret pred kraj drugog svjetskog rata pokrenuo list Pobjedu koja je za vrijeme socijalističke vlasti
bila glavno glasilo u ovoj zemlji.

http://www.scribd.com/doc/94443353/HISTORIJA-KOMUNICIRANJA

http://www.besplatniseminarskiradovi.com/KRIMINOLOGIJA/Ustaska-propaganda-u-BIH.htm