germanuli skolebis

kvali
noi tiflisis kolonia: 1818-19251
ana margvelaSvili

რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ა­ში გერ­მა­ნე­ლე­ბის ჩა­მო­სახ­ლე­ბა ჯერ კი­დევ

პეტ­რე დი­დის და ეკა­ტე­რი­ნე მე­ო­რის დროს2 და­იწყო, რო­ცა იმ­
პე­რი­ის სამ­ხ­რეთ­ში სოფ­ლის მე­ურ­ნე­ო­ბის გა­სა­ვი­თა­რებ­ლად
„კულტურული” ხალ­ხე­ბი ჩა­მო­ა­სახ­ლეს. მოგ­ვი­ა­ნე­ბით, იგი­ვე
პო­ლი­ტი­კა გა­ნაგ­რ­ძო იმ­პე­რა­ტორ­მა ალექ­სან­დე პირ­ველ­მა3 და
გერ­მა­ნელ კო­ლო­ნის­ტებს გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი პრი­ვი­ლე­გი­ე­ბი
– მა­ტე­რი­ა­ლუ­რი მხარ­და­ჭე­რა და სა­გა­და­სა­ხა­დო შე­ღა­ვა­თე­ბი
შეს­თა­ვა­ზა. იმ პე­რი­ოდ­ში ათა­სო­ბით შვა­ბი4 პო­ლი­ტი­კურ არე­უ­
ლო­ბა­სა და ეკო­ნო­მი­კურ კრი­ზისს ვი­ურ­ტემ­ბერ­გის მხა­რე­დან5
ჩრდი­ლო­ეთ და სამ­ხ­რეთ ამე­რი­კა­სა და აფ­რი­კა­ში გა­ურ­ბო­და;
ამ მიგ­რა­ცი­ას რე­ლი­გი­უ­რი მო­ტი­ვე­ბიც6 ჰქონ­და, თუმ­ცა, მთა­
ვა­რი და გან­მ­საზღ­ვ­რე­ლი მა­ინც პო­ლი­ტი­კურ­-ე­კო­ნო­მი­კუ­რი
მი­ზე­ზე­ბი გახ­ლდ ­ ათ და 1817 წელს ათას ოთხა­სი ოჯა­ხი კავ­
კა­სი­ის­კენ და­იძ­რა. მა­თი ძი­რი­თა­დი ნა­წი­ლი ვოლ­გის­პი­რეთ­ში
დარ­ჩა, და­ახ­ლო­ე­ბით ხუ­თას­მა ოჯახ­მა კი იმ­ჟა­მინ­დე­ლი ტ­რან­
ს­კავ­კა­სი­ის­კენ გა­აგ­რ­ძე­ლა გზა. სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში ვი­ურ­ტემ­ბერ­
გე­ლი კო­ლო­ნის­ტე­ბის პირ­ვე­ლი ჯგუ­ფი თბი­ლი­სის ახ­ლოს, სარ­
თი­ჭა­ლას­თან და­სახ­ლ­და 1817 წელს და პირ­ვე­ლი გერ­მა­ნუ­ლი
კო­ლო­ნია – მა­რი­ენ­ფელ­დი დაა­არ­სა. მომ­დევ­ნო წლებ­ში, სა­ქარ­
თ­ვე­ლო­ში კი­დევ არა­ერ­თი კო­ლო­ნი­ა7 და­ფუძ­ნ­და.
ერ­თი სა­უ­კუ­ნის შემ­დეგ სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში ოცი ათასზე მე­ტი
გერ­მა­ნე­ლი ცხოვ­რობ­და. აქე­დან და­ახ­ლო­ე­ბით ცამეტი ათასი
მა­შინ­დელ თექვსმეტ კო­ლო­ნი­ა­ში, სამი ათასი – თბი­ლის­ში, და­
ნარ­ჩე­ნე­ბი კი ბა­თუმ­ში, ბა­ქო­სა და სხვა­დას­ხ­ვა ად­გი­ლებ­ში იყ­
ვ­ნენ გა­ფან­ტულ­ნი.­8 ­გერ­მა­ნუ­ლი თე­მის მთა­ვა­რი საყ­რ­დე­ნი და
შე­მა­კავ­ში­რე­ბე­ლი ევან­გე­ლის­ტურ­-­ლუთერული ეკ­ლე­სია და
მას­თან არ­სე­ბუ­ლი სას­წავ­ლებ­ლე­ბი იყო.

36
 „უძველესი გერმანული სკოლა კავკასიაში~

37
ილუსტრაცია წიგნიდან Alfred Nawrath, Im Reiche der Medea, Leipzig
noi tiflisis wm. petre-pavles
germanuli saeklesio saswavlebeli:
9
1818-1918
ნოი ტიფ­ლი­სი დღე­ვან­დე­ლი და­ვით აღ­მა­შე­ნებ­ლის მიმ­დე­
ბა­რე ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე 1818 წელს და­არ­ს­და.10 ახალ­ჩა­მო­სახ­ლე­
ბუ­ლი შვა­ბე­ბი თა­ვი­დან მი­წუ­რი ქო­ხე­ბის შე­ნე­ბას შე­უდ­გ­ნენ.
სწო­რედ იქ, იმ ქო­ხებ­ში მო­ეწყო სა­ეკ­ლე­სიო საკ­ვი­რაო სკო­
ლა, რომ­ლის პირ­ვე­ლი მას­წავ­ლე­ბე­ლი იოჰა­ნეს ჰალ­დ­ნე­რი
(Johannes Haldner) მოს­წავ­ლე­ებს კვი­რა­ო­ბით ჯერ ქა­და­გე­ბას
უკითხავ­და, ხო­ლო შემ­დეგ წე­რა-­კითხ­ვა­ში, სიმ­ღე­რა­სა და ან­
გა­რიშ­ში ავარ­ჯი­შებ­და. კო­ლო­ნის­ტე­ბის ჩა­მო­სახ­ლე­ბი­დან ცხრა
თვე­ში, 1819 წლის ივ­ლის­ში, ამოქ­მედ­და წმ. პეტ­რე-­პავ­ლეს სა­
ხე­ლო­ბის სკო­ლა, რო­მელ­მაც სა­უ­კუ­ნე­ზე მეტ ხანს იარ­სე­ბა. ასი
წლის შემ­დეგ, 1918 წელს, თბი­ლი­სის გერ­მა­ნუ­ლი გიმ­ნა­ზი­ის
და­ფუძ­ნე­ბის წი­ნა­პი­რო­ბა სწო­რედ ამ სკო­ლამ შექ­მ­ნა.
წმ. პეტ­რე-­პავ­ლეს სკო­ლის მსგავ­სი საკ­ვი­რაო სკო­ლე­ბი
თით­ქ­მის ყვე­ლა კო­ლო­ნი­ა­ში მოქ­მე­დებ­და და იქ ძი­რი­თა­დად,

ილუსტრაცია წიგნიდან Alfred Nawrath, Im

Reiche der Medea, Leipzig 1924

„ტფილისის რეალური გიმნაზიის წინ - მარცხნიდან მეორე: ფონ ჰანი, კავკასიის

მკვლევართა რექტორი, მეოთხე: დირექტორი იეკელი, სულ მარჯვნივ: უფროსი
მასწავლებელი ბაუმჰაუერი”
ად­გი­ლობ­რი­ვი მღვდლე­ბი და მოწ­ვე­უ­ლი მას­წავ­ლე­ბლე­ბი ას­
წავ­ლიდ­ნენ. სკო­ლას პას­ტო­რი და სა­ე­რო პე­და­გო­გი ერ­თად
მარ­თავ­დ­ნენ. თუმ­ცა, სა­კად­რო დე­ფი­ცი­ტის დროს, პას­ტო­რი
ითავ­სებ­და მას­წავ­ლებ­ლის ფუნ­ქ­ცი­ას და პი­რი­ქით – პე­და­გო­
გებ­საც ჰქონ­დათ სა­ეკ­ლე­სი­ო-­ლი­ტურ­გი­უ­ლი მოქ­მე­დე­ბე­ბის
უფ­ლე­ბა.
იოჰა­ნეს ჰალ­დ­ნე­რი 1821 წელს გარ­და­იც­ვა­ლა. მას შემ­დეგ,
სკო­ლამ რამ­დე­ნი­მე მას­წავ­ლე­ბე­ლი გა­მო­იც­ვა­ლა. წმ. პეტ­რე-­
პავ­ლეს სკო­ლის აღ­მ­შე­ნებ­ლო­ბა და გან­ვი­თა­რე­ბა კი მა­თე­უს
შვარ­ცის11 სა­ხელს უკავ­შირ­დე­ბა, რო­მე­ლიც იქ 1864 წლი­დან
მუ­შა­ობ­და. მა­თე­უს შვარ­ცი არა მარ­ტო ნი­ჭი­ე­რი პე­და­გო­გი,
არა­მედ სკო­ლის გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­ვის თავ­და­უ­ზო­გა­ვად მებ­რ­
ძო­ლიც აღ­მოჩ­ნ­და. სწო­რედ მის პე­რი­ოდ­ში და­ე­მა­ტა სას­წავ­ლო
გეგ­მას ახა­ლი საგ­ნე­ბი: ის­ტო­რი­ა, გე­ოგ­რა­ფი­ა, გე­ო­მეტ­რი­ა,
ბუ­ნე­ბის­მეტყ­ვე­ლე­ბა, ხაზ­ვა. ამას­თან, მოთხოვ­ნა იზ­რ­დე­ბო­და
და სკო­ლა­ში მოხ­ვედ­რას მარ­ტო გერ­მა­ნე­ლი მოს­წავ­ლე­ე­ბი არ
ცდი­ლობ­დ­ნენ. პე­და­გო­გე­ბი საკ­მა­ოდ მა­ღა­ლი დატ­ვირ­თ­ვით
მუ­შა­ობ­დ­ნენ. მათ ევა­ლე­ბო­დათ სიმ­ღე­რის გუნ­დის ხელ­მ­ძღ­
ვა­ნე­ლო­ბა, ღვთის­მ­სა­ხუ­რე­ბი­სას ორ­ღან­ზე დაკ­ვ­რა, საკ­ვი­რაო
სკო­ლის პატ­რო­ნო­ბა, პას­ტო­რის არ­ყოფ­ნის დროს ქა­და­გე­ბის
წა­კითხ­ვა; პას­ტო­რის დახ­მა­რე­ბა დაკ­რ­ძალ­ვე­ბის და სახ­ლის პი­
რო­ბებ­ში ნათ­ლო­ბე­ბის დროს; ასე­ვე მერ­ხე­ბის შე­ღებ­ვა, ლამ­პე­
ბის წმენ­და და სხვა.
სკო­ლას ნოი ტიფ­ლი­სის კო­ლო­ნი­ა­ში მოკ­რ­ძა­ლე­ბუ­ლი შე­ნო­
ბა ჰქონ­და, სა­დაც გან­თავ­სე­ბუ­ლი იყო სას­წავ­ლო ოთა­ხიც და
მას­წავ­ლე­ბელ­თა საცხოვ­რე­ბე­ლიც. დრო­თა გან­მავ­ლო­ბა­ში ეს
პა­ტა­რა საკ­ლა­სო სივ­რ­ცე აღარ აკ­მა­ყო­ფი­ლებ­და მოს­წავ­ლე­თა
მოთხოვ­ნებს. საგ­ნე­ბი­სა და პე­და­გო­გე­ბის ეტა­პობ­რივ­მა მა­ტე­
ბამ დღის წეს­რიგ­ში სკო­ლის გა­ფარ­თო­ე­ბის სა­კითხი და­ა­ყე­ნა
და 1878 წლის 10 ოქ­ტომ­ბერს წმ. პეტ­რე-­პავ­ლეს სკო­ლის ახა­
ლი შე­ნო­ბა სა­ზე­ი­მოდ გა­იხ­ს­ნა.12
მა­თე­უს შვარ­ცი ორ­მოც­და­ათ­წ­ლი­ა­ნი უწყ­ვე­ტი მუ­შა­ო­ბის შემ­
დეგ (7 წე­ლი გერ­მა­ნი­ა­ში და 43 წე­ლი სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში) სკო­ლას
1907 წელს გა­მო­ეთხო­ვა. მად­ლი­ერ­მა გერ­მა­ნულ­მა თემ­მა მას
პენ­სია და­უ­ნიშ­ნა 720 რუბ­ლის ოდე­ნო­ბით. 1907 წელს სკო­ლის
ხელ­მ­ძღ­ვა­ნე­ლო­ბა გა­მოც­დილ­მა თა­ნამ­შ­რო­მელ­მა, ა. ბრიმ­მა
(A. Briem) გა­და­ი­ბა­რა.

39
 მე-19 სა­უ­კუ­ნის ოთხ­მო­ცი­ა­ნი წლე­ბის ბო­ლოს რუ­სე­თის იმ­პე­
რი­ის მთელ ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე სკო­ლებ­ში სას­წავ­ლო ენად რუ­სუ­ლი
გა­მოცხად­და. წმ. პეტ­რე-­პავ­ლეს სკო­ლა­ში რუ­სუ­ლი 1869 წლი­
დან ის­წავ­ლე­ბო­და. და­ახ­ლო­ე­ბით ამა­ვე პე­რი­ოდ­ში გო­გო­ნე­ბის­
თ­ვის სა­ვალ­დე­ბუ­ლო საგ­ნად იქ­ცა ხელ­გარ­ჯი­ლო­ბა. ამის გა­მო
სკო­ლამ არა­ერ­თი ქა­ლი მას­წავ­ლე­ბე­ლი გა­მო­იც­ვა­ლა; ყვე­ლა­ზე
დიდ­ხანს, 18 წლის გან­მავ­ლო­ბა­ში ხელ­გარ­ჯი­ლო­ბის პე­და­გო­
გად ნი­ნო ცო­მაია მუ­შა­ობ­და; თა­ნა­მედ­რო­ვე­ნი მას მშრო­მელ და
მცოდ­ნე ქარ­თ­ველ ქა­ლად იხ­სე­ნი­ე­ბენ.
გერ­მა­ნუ­ლი სკო­ლის უფ­რო მა­ღა­ლი სა­ფე­ხუ­რის სას­წავ­ლებ­
ლად გარ­დაქ­მ­ნა­ზე 1900-იანი წლე­ბი­დან მი­დი­ო­და მსჯე­ლო­ბა.
1905 წლის წა­რუ­მა­ტე­ბელ­მა რე­ვო­ლუ­ცი­ამ და გამ­კაც­რე­ბულ­
მა ცა­რის­ტულ­მა რე­ჟიმ­მა ეს ინი­ცი­ა­ტი­ვა დრო­ე­ბით შე­ა­ფერ­ხა,
თუმ­ცა, 1906 წლის 17 დე­კემ­ბერს თე­მის სამ­რევ­ლო კრე­ბამ
და­ამ­ტ­კი­ცა ფი­ნან­სუ­რი კო­მი­სი­ა, რო­მე­ლიც შე­მო­წი­რუ­ლო­ბე­
ბის შეგ­რო­ვე­ბის მიზ­ნით ყვე­ლა და­ინ­ტე­რე­სე­ბულ პირს თხოვ­
ნით­ მი­მარ­თავ­და, შეს­წე­ოდ­ნენ სკო­ლას.13 სკო­ლის გა­სა­უმ­ჯო­
ბე­სებ­ლად ნე­ბა­ყოფ­ლო­ბი­თი შე­მო­წი­რუ­ლო­ბე­ბის შეგ­რო­ვე­ბა
ხუ­თი წლის მან­ძილ­ზე იგეგ­მე­ბო­და.
1911 წლის 1 სექ­ტემ­ბ­რი­სათ­ვის სკო­ლის ხელ­მ­ძღ­ვა­ნე­ლის
პო­ზი­ცია პას­ტორ­მა შლო­ი­ნინ­გ­მა14 და­ი­კა­ვა, რო­მელ­მაც სას­
კო­ლო სის­ტე­მა­ში ბევ­რი რამ შეც­ვა­ლა. სკო­ლის სა­გაკ­ვე­თი­ლო
პროგ­რა­მა ოთხ კლას­ზე იყო გა­წე­რი­ლი; ამი­ტომ, რო­ცა 1912
წელს ძა­ლა­ში შე­ვი­და ახა­ლი კა­ნო­ნი სა­ხალ­ხო სკო­ლე­ბის შე­სა­
ხებ, პეტ­რე-­პავ­ლეს სას­წავ­ლე­ბელს მხო­ლოდ მცი­რე­დი ცვლი­
ლე­ბე­ბი დას­ჭირ­და კა­ნო­ნის მოთხოვ­ნებ­თან ადაპ­ტი­რე­ბი­სათ­
ვის. ამა­ვე წელს წმ. პეტ­რე-­პავ­ლეს სკო­ლა ელე­მენ­ტა­რულ
(სახალხო) სკო­ლად15 (4 დაწყე­ბი­თი კლა­სი) გა­და­კეთ­და.16
გერ­მა­ნულ სა­ხალ­ხო სკო­ლა­ში გო­გო­ნე­ბი და ბი­ჭე­ბი ერ­თად
სწავ­ლობ­დ­ნენ, რაც იმ პე­რი­ო­დის სას­კო­ლო სის­ტე­მი­სათ­ვის
უცხო მოვ­ლე­ნა იყო: ამი­ტომ, სკო­ლის მეს­ვე­უ­რებს, საკ­მა­ოდ
ხში­რად უწევ­დათ თა­ვის მარ­თ­ლე­ბა. სკო­ლის ად­მი­ნის­ტ­რა­
ცი­ის მო­საზ­რე­ბით, შე­რე­უ­ლი კლა­სი კარ­გი მეთ­ვალ­ყუ­რე­ო­
ბის და დის­ციპ­ლი­ნის შემ­თხ­ვე­ვა­ში არა­ნა­ირ საფ­რ­თხეს არ
წარ­მო­ად­გენ­და და და­დე­ბი­თი გავ­ლე­ნა ჰქონ­და სას­კო­ლო
ცხოვ­რე­ბა­ზე.17 1911-1918 წლებ­ში სკო­ლა­ში და­ახ­ლო­ე­ბით
სამასამდე მოს­წავ­ლე სწავ­ლობ­და. მათ­გან 50-60 მოს­წავ­ლეს

40
 სანიკიძე-დიდებულიძეების არქივი

ფრიდრიხ (თევდორე) პალი (1857 ვროცლავეკი – 1943 თბილისი)

41
თე­მი აფი­ნან­სებ­და; სკო­ლის წლი­უ­რი სა­შუ­ა­ლო შე­მო­სა­ვა­ლი
25 000 რუბლს შე­ად­გენ­და. სა­ხელ­ფა­სო ფონ­დი სა­შუ­ა­ლოდ
12-13 000 რუბ­ლი იყო.18
1915 წელს, პას­ტორ შლო­ი­ნინ­გის წას­ვ­ლის შემ­დეგ, ობერ­პას­
ტო­რი რი­ჰარდ მა­ი­ე­რი (Richard Mayer) ინ­ტენ­სი­უ­რად ჩა­ერ­თო
სას­კო­ლო ცხოვ­რე­ბა­ში, მოგ­ვი­ა­ნე­ბით კი დი­დი შრო­მა გას­წია
გერ­მა­ნუ­ლი რე­ა­ლუ­რი გიმ­ნა­ზი­ის და­სა­არ­სებ­ლად. თა­ნა­მედ­
რო­ვე­თა მეხ­სი­ე­რე­ბამ გერ­მა­ნუ­ლი სკო­ლა სწო­რედ „მაიერის
სკო­ლის” სა­ხე­ლით შე­მო­ი­ნა­ხა.19 რი­ჰარდ მა­ი­ე­რი ლუთერული
ეკ­ლე­სი­ის ბო­ლო პას­ტო­რი გახ­ლ­დათ; 1933 წელს ეკ­ლე­სია და­
ხუ­რეს, პას­ტო­რი კი და­ა­პა­ტიმ­რეს, რის შემ­დე­გაც მი­სი კვა­ლი
გაქ­რა.20 კირ­ჰე კი 1946 წელს გერ­მა­ნელ სამ­ხედ­რო ტყვე­ებს
და­ან­გ­რე­ვი­ნეს.

gimnaziis samzadisi: saganmanaTleblo

sistemis mniSvneloba saqarTvelos
germanul TemSi
მე-19 სა­უ­კუ­ნის რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ა­ში გერ­მა­ნე­ლე­ბი გა­ნათ­
ლე­ბა­სა და გერ­მა­ნუ­ლი ენის შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბი­სა და გავ­რ­ცე­ლე­ბის
სა­კითხს დი­დი ყუ­რადღე­ბას აქ­ცევ­დ­ნენ. რო­გორც ირ­კ­ვე­ვა,
ყვე­ლა კო­ლო­ნი­ა­ში არ­სე­ბობ­და ორ­კ­ლა­სი­ა­ნი სკო­ლა; პირ­ვე­ლი,
რა­ზეც ნოი ტიფ­ლის­ში ახ­ლად და­სახ­ლე­ბულ­მა გერ­მა­ნულ­მა
თემ­მა იზ­რუ­ნა, სწო­რედ ეკ­ლე­სი­ი­სა და მას­თან არ­სე­ბუ­ლი სკო­
ლე­ბის შექ­მ­ნა იყო.
კო­ლო­ნი­ებ­ში მოქ­მე­დი სას­წავ­ლებ­ლე­ბი თე­მის ხარ­ჯე­ბით
არ­სე­ბობ­და ლუთერულ ეკ­ლე­სი­ას­თან. სას­წავ­ლებ­ლებს უშუ­
ა­ლო მეთ­ვალ­ყუ­რე­ო­ბას პას­ტო­რი უწევ­და, თუმ­ცა, სკო­ლებს
ასე­ვე ჰყავ­დათ თი­თო სა­ე­რო მას­წავ­ლე­ბე­ლიც. თავ­და­პირ­
ვე­ლად, სხვა­დას­ხ­ვა კო­ლო­ნი­ა­ში არ­სე­ბულ სას­წავ­ლებ­ლებს
ერ­თ­ნა­ი­რი სას­წავ­ლო პროგ­რა­მა არ ჰქო­ნი­ათ. 1832 წელს
ჩა­ტარ­და ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის სი­ნო­დის ყრი­ლო­ბა და გა­დაწყ­და,
რომ ყვე­ლა სას­წავ­ლე­ბელს ჰქო­ნო­და ერ­თი და იგი­ვე პროგ­
რა­მა, რო­მელ­საც სა­ფუძ­ვ­ლად ვი­ურ­ტემ­ბერ­გის სა­მე­ფო­ში
არ­სე­ბუ­ლი სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო სის­ტე­მა და­ე­დე­ბო­და.21 ცხა­

42
დი­ა, სა­ჭი­რო იყო სას­წავ­ლებ­ლე­ბი რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის კა­ნო­
ნებ­თან შე­სა­ბა­მი­სო­ბა­ში მო­ეყ­ვა­ნათ. მე-19 სა­უ­კუ­ნის 70-იანი
წლე­ბი­დან და­იწყო ეროვ­ნუ­ლი ენე­ბის დევ­ნა და გამ­კაც­რ­და
რუ­სი­ფი­კა­ცი­ის პო­ლი­ტი­კა;22 გერ­მა­ნე­ლი კო­ლო­ნის­ტე­ბი მაქ­
სი­მა­ლუ­რად ცდი­ლობ­დ­ნენ სას­წავ­ლებ­ლებ­ში გერ­მა­ნუ­ლე­ნო­
ვა­ნი გაკ­ვე­თი­ლე­ბის შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბას. მაგ­რამ ეს იოლი არ იყო.
დაწყე­ბი­თი სკო­ლე­ბის დას­რუ­ლე­ბის შემ­დეგ, თუ­კი კო­ლო­
ნის­ტი მო­ინ­დო­მებ­და გა­ნათ­ლე­ბის გაგ­რ­ძე­ლე­ბას და ამა თუ
იმ პრო­ფე­სი­ის და­უფ­ლე­ბას, იძუ­ლე­ბუ­ლი ხდე­ბო­და, დაწყე­ბი­
თი გერ­მა­ნუ­ლი სა­ეკ­ლე­სი­ო/­სა­ხალ­ხო სკო­ლის დას­რუ­ლე­ბის
შემ­დეგ, რუ­სულ სა­შუ­ა­ლო და უმაღ­ლეს სას­წავ­ლე­ბელ­ში გა­
ეგ­რ­ძე­ლე­ბი­ნა სწავ­ლა.23
გერ­მა­ნუ­ლი თე­მის წარ­მო­მად­გენ­ლებ­მა რუ­სუ­ლი სას­წავ­
ლო სის­ტე­მის საფ­რ­თხე­ე­ბი ჯერ კი­დევ მე-19 სა­უ­კუ­ნის 60-
იან წლებ­ში გა­აც­ნო­ბი­ე­რეს და და­იწყეს მზა­დე­ბა თბი­ლის­ში
გერ­მა­ნუ­ლი რე­ა­ლუ­რი გიმ­ნა­ზი­ის24 და­სა­ფუძ­ნებ­ლად; სწო­
რედ გიმ­ნა­ზია უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო რუ­სი­ფი­კა­ცი­ის პო­ლი­ტი­კის
სა­პირ­წო­ნე: დაწყე­ბი­თი სკო­ლის დას­რუ­ლე­ბის შემ­დეგ, სა­
ქარ­თ­ვე­ლო­ში მცხოვ­რე­ბი გერ­მა­ნე­ლი მოს­წავ­ლე­ე­ბი სიმ­წი­
ფის ატეს­ტატს გერ­მა­ნუ­ლე­ნო­ვან გა­რე­მო­ში მი­ი­ღებ­დ­ნენ და
შემ­დეგ უკ­ვე გზა ხსნი­ლი ექ­ნე­ბო­დათ გერ­მა­ნუ­ლი უმაღ­ლე­სი
სას­წავ­ლებ­ლე­ბი­სა­კენ. თუმ­ცა, პრობ­ლე­მის სიმ­წ­ვა­ვეს მა­შინ
მხო­ლოდ ერ­თე­უ­ლე­ბი აც­ნო­ბი­ე­რებ­დ­ნენ25 და გიმ­ნა­ზი­ის გახ­
ს­ნა ვერ მო­ხერ­ხ­და.
მე-19 სა­უ­კუ­ნის ბო­ლო­დან სკო­ლებ­ში სწავ­ლა უკ­ვე რუ­სუ­
ლად მიმ­დი­ნა­რე­ობ­და. 1892 წელს კო­ლო­ნის­ტ­თა სკო­ლე­ბი
პრო­ტეს­ტან­ტულ­-­ლუთერული ეკ­ლე­სი­ის დაქ­ვემ­დე­ბა­რე­ბი­
დან გა­მო­ვი­და, სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბის სა­მი­ნის­ტ­როს გა­და­ე­ცა
და სას­წავ­ლო პროგ­რა­მე­ბიც შე­იც­ვა­ლა. ახა­ლი პროგ­რა­მა მეტ
ყუ­რადღე­ბას რუ­სე­თის ის­ტო­რი­ა­სა და სხვა სა­კითხებს უთ­მობ­
და.26
ამა­ვე პე­რი­ოდ­ში გერ­მა­ნუ­ლი რე­ა­ლუ­რი გიმ­ნა­ზი­ის და­ფუძ­
ნე­ბის შე­სა­ხებ მსჯე­ლო­ბა გა­ნახ­ლ­და. ინი­ცი­ა­ტი­ვას იმ­პე­რი­ის
ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა დაბ­რ­კო­ლე­ბებს უქ­მ­ნი­და: „სახალხო გა­ნათ­ლე­
ბის სა­მი­ნის­ტ­რომ 1903 წელს კო­ლო­ნისტ მოს­წავ­ლე­თა შო­რის
რუ­სუ­ლი ენის ცოდ­ნის გა­საძ­ლი­ე­რებ­ლად რი­გი ღო­ნის­ძი­ე­ბე­ბი
და­სა­ხა: 1) უნ­და მი­ე­ზი­დათ კო­ლო­ნის­ტე­ბი რუ­სულ სა­მას­წავ­

43
ლებ­ლო სე­მი­ნა­რი­ებ­ში და კურ­სებ­ზე, სა­დაც მათ სა­ხელ­მ­წი­ფო
ხარ­ჯ­ზე ენიშ­ნე­ბო­დათ სტი­პენ­დია და ეძ­ლე­ო­დათ დახ­მა­რე­ბა;
2) უნ­და მო­ეწყოთ რუ­სუ­ლი ენის მას­წავ­ლე­ბელ კო­ლო­ნის­ტ­თა
მოკ­ლე­ვა­დი­ა­ნი კურ­სე­ბი და ყრი­ლო­ბე­ბი; 3) უნ­და მო­ეწყოთ რუ­
სუ­ლი ბიბ­ლი­ო­თე­კე­ბი კო­ლო­ნის­ტ­თა სკო­ლებ­ში; 4) ფუ­ლა­დი და
სხვა სა­ხის ჯილ­დო­ე­ბით წა­ე­ხა­ლი­სე­ბი­ნათ ის პი­რე­ბი, გა­ნურ­
ჩევ­ლად წარ­მო­შო­ბი­სა და თა­ნამ­დე­ბო­ბი­სა, რომ­ლე­ბიც ხელს
უწყობ­დ­ნენ რუ­სუ­ლი ენის გავ­რ­ცე­ლე­ბას კო­ლო­ნის­ტ­თა სკო­
ლებ­ში; 5) უნ­და მო­ეწყოთ მას­წავ­ლე­ბელ­თა და მოს­წავ­ლე­თა ექ­
ს­კურ­სი­ე­ბი ში­და რუ­სეთ­ში, ის­ტო­რი­უ­ლი ად­გი­ლე­ბის გაც­ნო­ბის
და რუ­სუ­ლი ენის პრაქ­ტი­კუ­ლი ცოდ­ნის გა­უმ­ჯო­ბე­სე­ბის მიზ­
ნით.”27 თუმ­ცა, ამ გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბე­ბის სის­რუ­ლე­ში მოყ­ვა­ნას
1905 წლის რუ­სე­თის რე­ვო­ლუ­ცი­ამ შე­უ­შა­ლა ხე­ლი.28 ამავ­დ­რო­
უ­ლად, გერ­მა­ნულ თემ­ში არ წყდე­ბო­და მსჯე­ლო­ბა სა­შუ­ა­ლო
სა­ფე­ხუ­რის გერ­მა­ნუ­ლე­ნო­ვა­ნი გიმ­ნა­ზი­ის გახ­ს­ნის აუცი­ლებ­
ლო­ბა­ზე.
პირ­ვე­ლი მსოფ­ლიო ომის და­საწყი­სი თე­მის ცხოვ­რე­ბა­ში
რთუ­ლი პე­რი­ო­დი უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო – გერ­მა­ნუ­ლი ენა იდევ­ნე­
ბო­და, ქუ­ჩა­ში გერ­მა­ნუ­ლად ლა­პა­რა­კი აიკ­რ­ძა­ლა და ამის გა­მო,
ოჯა­ხებ­ში ბავ­შ­ვებს რუ­სუ­ლად ელა­პა­რა­კე­ბოდ­ნენ.29 ვი­თა­რე­ბა
შე­იც­ვა­ლა 1917 წლის თე­ბერ­ვ­ლის რე­ვო­ლუ­ცი­ის შემ­დეგ, რო­
ცა რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ა­ში დას­რულ­და მო­ნარ­ქი­უ­ლი მმარ­თ­ვე­ლო­
ბა და ყო­ფი­ლი იმ­პე­რი­ის ყვე­ლა ერს მი­ე­ცა თვით­გა­მორ­კ­ვე­ვის
სა­შუ­ა­ლე­ბა.
1918 წელს, რო­ცა სა­ქარ­თ­ვე­ლომ და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბა გა­მო­
აცხა­და, ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის გერ­მა­ნე­ლებ­მა სა­კუ­თა­რი კულ­ტუ­რუ­
ლი და ეკო­ნო­მი­კუ­რი სა­კითხე­ბის მო­საგ­ვა­რებ­ლად გერ­მა­ნუ­ლი
ეროვ­ნუ­ლი კავ­ში­რი შექ­მ­ნეს; ამ კავ­ში­რს ბეჭ­დ­ვი­თი ორ­გა­ნოც
ჰქონ­და: „Die kaukasische Post”, რო­მელ­მაც სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში
გერ­მა­ნე­ლე­ბის ცხოვ­რე­ბა­ზე და მათ შო­რის, სას­კო­ლო-­სა­გან­
მა­ნათ­ლებ­ლო სა­კითხებ­ზე სა­ინ­ტე­რე­სო და მდი­და­რი ინ­ფორ­
მა­ცია შე­მოგ­ვი­ნა­ხა.

44
axali perspeqtiva saganmanaTleblo
sistemisaTvis: Tbilisis germanuli
realuri gimnazia

1918 წლის 3 მარტს, ბრეს­ტ­-­ლი­ტოვ­ს­კ­ში გა­ფორ­მ­და

„სეპარატული ზა­ვი” გერ­მა­ნი­ას, ავ­ს­ტრო­-უნ­გ­რეთს, ოს­მა­ლეთ­
სა და საბ­ჭო­თა რუ­სეთს შო­რის, რომ­ლი­თაც რუ­სე­თი პირ­ველ
მსოფ­ლიო ომს გა­მო­ე­თი­შა. ამ ზა­ვით გერ­მა­ნი­ა-­სა­ქარ­თ­ვე­ლოს
ურ­თი­ერ­თო­ბე­ბის ახა­ლი ეტა­პი და­იწყო. სა­ქარ­თ­ვე­ლო და­ი­კა­ვა
გერ­მა­ნი­ის სამ­ხედ­რო მი­სი­ამ გე­ნე­რალ­-­მა­ი­ორ ფრიდ­რიჰ კრეს
ფონ კრე­სენ­შ­ტა­ი­ნის ხელ­მ­ძღ­ვა­ნე­ლო­ბით. გარ­და სამ­ხედ­რო
და პო­ლი­ტი­კუ­რი თა­ნამ­შ­რომ­ლო­ბი­სა, დე­ლე­გა­ცია ქარ­თ­ველ
პარ­ტ­ნი­ო­რებ­თან ერ­თად ყუ­რადღე­ბას უთ­მობ­და ქარ­თულ­-­
გერ­მა­ნულ კულ­ტუ­რულ ურ­თი­ერ­თო­ბებ­საც. სწო­რედ ამ დროს
და­იწყო გერ­მა­ნუ­ლი სა­ა­ვად­მ­ყო­ფო­სა და ქარ­თულ­-­გერ­მა­ნუ­ლი
კულ­ტუ­რუ­ლი სა­ზო­გა­დო­ე­ბის შექ­მ­ნის პრო­ცე­სი. სა­ქარ­თ­ვე­
ლოც, თა­ვის მხრივ ღია იყო გერ­მა­ნი­ას­თან უშუ­ა­ლო და მჭიდ­
რო თა­ნამ­შ­რომ­ლო­ბი­სათ­ვის. „Kaukasische Post”-ში მას­წავ­ლე­
ბე­ლი შულ­ცი წერ­და: „ჩვენ, გერ­მა­ნე­ლე­ბი უნ­და მი­ვე­სალ­მოთ
ის­ტო­რი­ის ამ­გ­ვარ ცვლი­ლე­ბას! უნ­და გა­მო­ვი­ყე­ნოთ ეს მო­მენ­
ტი და გა­ვი­ხე­დოთ იქით, სა­ი­თაც მთე­ლი ქვე­ყა­ნა იყუ­რე­ბა –
გერ­მა­ნი­ის­კენ. თუ­კი ჩვენს ახალ­გაზ­რ­დებს არ ექ­ნე­ბათ შე­საძ­
ლებ­ლო­ბა ად­გილ­ზე ის­წავ­ლონ გერ­მა­ნუ­ლად, მათ გერ­მა­ნი­ის
უნი­ვერ­სი­ტე­ტებ­ში მო­უ­წევთ სას­წავ­ლებ­ლად წას­ვ­ლა და ამის­
თ­ვის სპე­ცი­ა­ლუ­რი მომ­ზა­დე­ბა დას­ჭირ­დე­ბათ”.
სა­ვა­რა­უ­დოდ, გერ­მა­ნუ­ლი სკო­ლის შექ­მ­ნა იმ გა­რე­მო­ე­ბა­მაც
და­აჩ­ქა­რა, რომ იგეგ­მე­ბო­და სა­შუ­ა­ლო და მა­ღა­ლი სა­ფე­ხუ­
რის სას­წავ­ლო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბე­ბის „გაეროვნულება”, რაც იმას
ნიშ­ნავ­და, რომ სწავ­ლა სკო­ლებ­ში ქარ­თულ ენა­ზე უნ­და წარ­
მარ­თუ­ლი­ყო. გერ­მა­ნელ­მა მო­ზარ­დებ­მა იმ მო­მენ­ტი­სათ­ვის,
მხო­ლოდ გერ­მა­ნუ­ლი და რუ­სუ­ლი ენე­ბი იცოდ­ნენ, შე­სა­ბა­მი­
სად, ქარ­თულ ენა­ზე სწავ­ლას მა­ღა­ლი სა­ფე­ხუ­რის სკო­ლებ­ში
ვერ შეძ­ლებ­დ­ნენ. სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში რუ­სუ­ლე­ნო­ვა­ნი სკო­ლე­ბი
რომც დარ­ჩე­ნი­ლი­ყო, მა­თი დას­რუ­ლე­ბის შემ­დეგ, უმაღ­ლე­სი
გა­ნათ­ლე­ბის მი­ღე­ბის ერ­თა­დერთ ალ­ტერ­ნა­ტი­ვად რუ­სეთ­ში

45
 სანიკიძე-დიდებულიძეების არქივი
პალების ოჯახი: ლილი პალი, ფრიც პალი, მარია გუტბროდტი, გერტრუდა
პალი, ფრიდრიხ პალი, ელზა პალი

გამ­გ­ზავ­რე­ბა რჩე­ბო­და. რა­ტომ უნ­და ეს­წავ­ლათ გერ­მა­ნე­ლებს

რუ­სეთ­ში, მა­შინ, რო­ცა ქარ­თ­ვე­ლი სტუ­დენ­ტე­ბიც კი ცდი­ლობ­
დ­ნენ ევ­რო­პა­ში და ძი­რი­თა­დად, გერ­მა­ნი­ა­ში მი­ე­ღოთ გა­ნათ­
ლე­ბა?
1918 წლის 7 ივ­ლისს და­გეგ­მი­ლი იყო მრევ­ლის30 სა­ერ­თო
კრე­ბა, სა­დაც თბი­ლის­ში გერ­მა­ნუ­ლი სა­შუ­ა­ლო სკო­ლის და­
ფუძ­ნე­ბა­ზე უნ­და ემ­ს­ჯე­ლათ.31 გან­ხილ­ვა­ში მო­ნა­წი­ლე­ო­ბას
იღებ­დ­ნენ სა­ეკ­ლე­სიო საბ­ჭო და სპე­ცი­ა­ლუ­რი კო­მი­სი­ა. კარლ
ფონ ჰანს,32 რო­მელ­საც სას­კო­ლო სის­ტე­მა­ში მუ­შა­ო­ბის ორ­
მოც­და­ათ­წ­ლი­ა­ნი გა­მოც­დი­ლე­ბა ჰქონ­და, მი­აჩ­ნ­და, რომ მი­უ­
ხე­და­ვად ჯერ კი­დევ ბუნ­დო­ვა­ნი პო­ლი­ტი­კუ­რი ვი­თა­რე­ბი­სა,
მა­ინც მი­ზან­შე­წო­ნი­ლი იყო გერ­მა­ნუ­ლი გიმ­ნა­ზი­ის გახ­ს­ნა,
გან­სა­კუთ­რე­ბით იმ გა­რე­მო­ე­ბის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით, რომ იმ
დროს თბი­ლის­ში სხვა­დას­ხ­ვა გიმ­ნა­ზია (ბერძნული, ებ­რა­უ­
ლი, სომ­ხუ­რი, ქარ­თუ­ლი, პო­ლო­ნუ­რი) ამოქ­მედ­და. ჰანს სჯე­
რო­და, რომ გერ­მა­ნელ ბავ­შ­ვებს უნ­და ჰქო­ნო­დათ მშობ­ლი­ურ
ენა­ზე სა­შუ­ა­ლო გა­ნათ­ლე­ბის მი­ღე­ბის სა­შუ­ა­ლე­ბა; სკო­ლა­ში

46
გო­გო­ნებს და ბი­ჭებს ერ­თად უნ­და ეს­წავ­ლათ, რად­გან სო­
ცი­ა­ლურ­მა ცვლი­ლე­ბებ­მა ქა­ლებს იგი­ვე უფ­ლე­ბე­ბი და მო­
ვა­ლე­ო­ბე­ბი მი­ა­ნი­ჭა, რაც კა­ცებს ჰქონ­დათ; ის ემ­ხ­რო­ბო­და
სკო­ლის შე­რე­ულ მო­დელს – ეროვ­ნუ­ლო­ბის კუთხი­თაც და
ერთ კლას­ში სხვა­დას­ხ­ვა ასა­კის მოს­წავ­ლის და­საშ­ვე­ბო­ბა­
საც; თუმ­ცა, სხვა­ო­ბა მოს­წავ­ლე­თა შო­რის 3-5 წელ­ზე მე­ტი
არ უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო. სკო­ლის ორ­გა­ნი­ზა­ცი­უ­ლი ფორ­მა კი,
მი­სი აზ­რით, კლა­სი­კუ­რი გიმ­ნა­ზია უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო, ორ­
გა­ნუ­ლად მზარ­დი საკ­ლა­სო სა­ფე­ხუ­რე­ბით – რამ­დე­ნა­დაც
სწო­რედ კლა­სი­კუ­რი გიმ­ნა­ზია მო­ამ­ზა­დებ­და მოს­წავ­ლე­ებს
უმაღ­ლე­სი გა­ნათ­ლე­ბის მი­სა­ღე­ბად.
1918 წლის 10 ივ­ლისს თბი­ლი­სის ევან­გე­ლის­ტ­-­ლუთერული
ეკ­ლე­სი­ის მრევ­ლ­მა შექ­მ­ნა სპე­ცი­ა­ლუ­რი სას­კო­ლო-­სა­გიმ­
ნა­ზიო კო­მი­სი­ა, რო­მელ­მაც თბი­ლის­ში მოქ­მედ გერ­მა­ნულ
ეროვ­ნულ საბ­ჭოს­თან თან­ხ­მო­ბით გიმ­ნა­ზი­ის და­ფუძ­ნე­ბა
გა­დაწყ­ვი­ტა.33 1918 წლის 24 ივ­ ლისს კი, ევან­ გე­ლის­ ტურ­-­
ლუთერულ­მა სა­ეკ­ლე­სიო საბ­ჭომ შუ­ამ­დ­გომ­ლო­ბით მი­მარ­თა
სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის სა­ხალ­ხო გა­
ნათ­ლე­ბის სა­მი­ნის­ტ­როს თბი­ლის­ში, ეკ­ლე­სი­ის ეზო­ში, გერ­
მა­ნუ­ლი რე­ა­ლუ­რი გიმ­ნა­ზი­ის გახ­ს­ნის თა­ო­ბა­ზე. შუ­ამ­დ­გომ­
ლო­ბა რეს­პუბ­ლი­კის მთავ­რო­ბამ 1918 წლის 22 აგ­ვის­ტოს
და­აკ­მა­ყო­ფი­ლა.34
1918 წელს გა­ზე­თი „საქართველო” წერ­და: „გერმანული რე­ა­
ლუ­რი გიმ­ნა­ზია სამ­მარ­თებ­ლო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა­თა ყრმა­თათ­ვის,
ორი­ვე სქე­სი­სა, აცხა­დებს, რომ მე­ცა­დი­ნე­ო­ბა იქ­ნე­ბა ნე­მენ­ცურ
ენა­ზე, სწავ­ლა და­იწყე­ბა 15 ოქ­ტომ­ბერს. მოწ­ვე­ულ­ნი არი­ან
გა­მოც­დი­ლი მას­წავ­ლებ­ლე­ბი გერ­მა­ნი­ი­დან. ნე­მენ­ცუ­რი ენის
მცოდ­ნე მო­წა­ფე­ე­ბი მი­ი­ღე­ბი­ან მე-5 და მე-6 კლას­ში. თხოვ­ნე­
ბი მი­ი­ღე­ბა 9-დან 12 სა­ა­თამ­დე, ინ­ს­პექ­ტორ­თან, პეტ­რე-­პავ­ლეს
უმაღ­ლეს დაწყე­ბით სას­წავ­ლე­ბელ­ში, კი­როჩ­ნის35 ქუ­ჩა № 25.
მი­ღე­ბა სწარ­მო­ებს მოწ­მო­ბე­ბის წარ­მოდ­გე­ნით სხვა სა­მას­წავ­
ლებ­ლო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბე­ბი­დან. სწავ­ლის ფა­სი – პირ­ველ ნა­ხე­ვარ
წლი­სა – 125 მან.”
გერ­მა­ნუ­ლი რე­ა­ლუ­რი გიმ­ნა­ზია 1918 წლის 15 ოქ­ტომ­ბერს
გა­იხ­ს­ნა ცა­მე­ტი მოს­წავ­ლით და ორი კლა­სით. პირ­ველ კვი­რებ­
ში გაკ­ვე­თი­ლე­ბი, შუ­ადღის შემ­დეგ, გერ­მა­ნუ­ლი (წმ. პეტ­რე-­
პავ­ლეს) სკო­ლის ორ საკ­ლა­სო ოთახ­ში ტარ­დე­ბო­და. შემ­დეგ კი

47
გიმ­ნა­ზი­ას ეკ­ლე­სი­ის მახ­ლობ­ლად კი­როჩ­ნის № 27-ში გა­მო­ე­ყო
ფარ­თი36.
1919 წელს თბი­ლი­სის გერ­მა­ნე­ლებ­მა ჩა­მო­სახ­ლე­ბის ასი
წლის იუბი­ლე აღ­ნიშ­ნეს. რამ­დე­ნა­დაც მათ კულ­ტუ­რულ ცხოვ­
რე­ბა­ში სკო­ლას ეკ­ლე­სი­ას­თან ერ­თად ცენ­ტ­რა­ლუ­რი ად­გი­ლი
ეკა­ვა, ისი­ნი დიდ მად­ლი­ე­რე­ბას გა­მო­ხა­ტავ­დ­ნენ სა­ხელ­მ­წი­ფო
მრჩე­ვე­ლე­ბის ჰა­ინ­რიჰ ფონ შტა­ბე­სა და კარლ ფონ ჰა­ნის მი­
მართ – სკო­ლის გან­ვი­თა­რე­ბა­ში შე­ტა­ნი­ლი წვლი­ლის­თ­ვის. ეს
ორი ადა­მი­ა­ნი ათ­წ­ლე­უ­ლე­ბის მან­ძილ­ზე გვერ­დ­ში ედ­გა წმ.
პეტ­რე-­პავ­ლეს სკო­ლას რჩე­ვი­თა თუ საქ­მით, ზრუ­ნავ­და მის
გან­ვი­თა­რე­ბა­ზე და ცდი­ლობ­და მის­თ­ვის გზის გაკ­ვალ­ვა­სა
და დაბ­რ­კო­ლე­ბე­ბის არი­დე­ბას. არა­ნაკ­ლე­ბი წვლი­ლი სკო­ლის
გან­ვი­თა­რე­ბა­ში შე­ტა­ნი­ლი საქ­მი­სათ­ვის მი­უძღო­და მე­წარ­მე
ფრიდ­რიჰ ვეტ­ცელს37, რო­მელ­მაც არც დრო და არც ძა­ლის­ხ­
მე­ვა არ და­ი­ნა­ნა სკო­ლა­ზე ზრუნ­ვის­თ­ვის. რომ არა გერ­მა­ნუ­ლი
თე­მის ასე­თი მონ­დო­მე­ბა, ხან­გ­რ­ძ­ლი­ვი ტრა­დი­ცია და თან­მიმ­
დევ­რუ­ლი მუ­შა­ო­ბა სას­კო­ლო-­სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო სის­ტე­მის
გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­ვის, სა­ვა­რა­უ­დოდ, ვერ მო­ხერ­ხ­დე­ბო­და 1918
წელს გერ­მა­ნუ­ლი რე­ა­ლუ­რი გიმ­ნა­ზი­ის გახ­ს­ნა. წი­ნა­პი­რო­ბა
გიმ­ნა­ზი­ის­თ­ვის ათე­უ­ლი წლე­ბის მან­ძილ­ზე მზად­დე­ბო­და და
საქ­მის გა­დაწყ­ვე­ტა შე­სა­ბა­მის პო­ლი­ტი­კურ­-ე­კო­ნო­მი­კურ მო­
მენტს ელო­და.
ასი წლის გან­მავ­ლო­ბა­ში წმ. პეტ­რე-­პავ­ლეს სკო­ლა­ში 5000-
მდე ბავ­შ­ვ­მა მი­ი­ღო გა­ნათ­ლე­ბა; მათ შო­რის გერ­მა­ნე­ლებ­მა,
რუ­სებ­მა, ქარ­თ­ვე­ლებ­მა, სომ­ხებ­მა, ლატ­ვი­ე­ლებ­მა, ეს­ტო­ნე­
ლებ­მა, პო­ლო­ნე­ლებ­მა, ებ­რა­ე­ლებ­მა, ბერ­ძ­ნებ­მა, აზერ­ბა­ი­ჯა­
ნე­ლებ­მა, აისო­რებ­მა, ლეზ­გებ­მა, შვე­დებ­მა, ნორ­ვე­გი­ე­ლებ­მა,
ფი­ნე­ლებ­მა, ინ­გ­ლი­სე­ლებ­მა, ფრან­გებ­მა, იტა­ლი­ე­ლებ­მა, ამე­
რი­კე­ლებ­მა, ჩე­ხებ­მა, სერ­ბებ­მა. ამ ერ­თი სა­უ­კუ­ნის მან­ძილ­ზე
სკო­ლა­ში და­საქ­მე­ბუ­ლი იყო 61 მას­წავ­ლე­ბე­ლი: 32 გერ­მა­ნე­ლი,
12 რუ­სი, 7 ქარ­თ­ვე­ლი, 3 სო­მე­ხი, 2 პო­ლო­ნე­ლი, 2 ფრან­გი, 1
ეს­ტო­ნე­ლი, 1 ბერ­ძე­ნი, 1 ებ­რა­ე­ლი. 1818 წელს პირ­ველ, საწყის
ეტაპ­ზე 35 სხვა­დას­ხ­ვა ასა­კის ბავშვს მი­წურ ქოხ­ში ას­წავ­ლი­და
ერ­თი მას­წავ­ლე­ბე­ლი, 1918 წლის ოქ­ტომ­ბერ­ში კი, ამა­ვე ად­
გილ­ზე უკ­ვე გა­მარ­თუ­ლი სკო­ლა იდ­გა – 10 საკ­ლა­სო სა­ფე­ხუ­
რით და 15 პე­და­გო­გით.38

48
germanuli gimnaziis administracia da
saswavlo personali: 1918-1925

თბი­ლი­სის გერ­მა­ნუ­ლი რე­ა­ლუ­რი გიმ­ნა­ზია 1918 წელს, გერ­

მა­ნი­ის სამ­ხედ­რო მი­სი­ის სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში ყოფ­ნის დროს და
მი­სი­ის ხელ­მ­ძღ­ვა­ნე­ლის, გე­ნე­რალ კრეს ფონ კრე­სენ­შ­ტა­ი­ნის
უშუ­ა­ლო მხარ­და­ჭე­რით დაარსდა. მას კარ­გად ეს­მო­და ამ­გ­ვა­
რი სას­წავ­ლებ­ლის სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო და კულ­ტუ­რუ­ლი მნიშ­
ვ­ნე­ლო­ბა და თა­ვის მხრივ, ალ­ბათ, მცდე­ლო­ბა არ და­უკ­ლია
სამ­თავ­რო­ბო დო­ნე­ზე სა­კითხის მხარ­და­ჭე­რის­თ­ვის. აღ­სა­ნიშ­
ნა­ვი­ა, რომ ჯა­რის შე­მად­გენ­ლო­ბი­დან გე­ნე­რალ­მა გიმ­ნა­ზი­ა­ში
გაკ­ვე­თი­ლე­ბის ჩა­სა­ტა­რებ­ლად ორი სამ­ხედ­რო პი­რი მი­ავ­ლი­ნა:
სას­წავ­ლო მრჩევ­ლად და ხელ­მ­ძღ­ვა­ნე­ლად და­ი­ნიშ­ნა არ­ტი­ლე­
რი­ის ლე­ი­ტე­ნან­ტი დრ. ბერ­ნაც­კი (Bernatzki),39 რის გა­მოც ის
ჯა­რი­დან დრო­ე­ბით გა­თა­ვი­სუფ­ლ­და. მის დამ­ხ­მა­რედ და პე­და­
გო­გად კი – ინ­ჟი­ნე­რი მარ­ტინ იეკე­ლი (Martin Jaekel), რო­მე­ლიც
სამ­ხედ­რო ხარ­ჯე­ბის ეფ­რე­ი­ტო­რი იყო.
გარ­და ამი­სა, თა­ვი­დან გიმ­ნა­ზი­ა­ში მუ­შა­ობ­დ­ნენ მა­თე­მა­ტი­
კი­სა და ფი­ზი­კის მთა­ვა­რი მას­წავ­ლე­ბე­ლი ნი­მა­ნი (Nymann);
ქი­მი­ი­სა და ბი­ო­ლო­გი­ის მთა­ვა­რი მას­წავ­ლე­ბე­ლი სა­დოვ­ს­კი
(Sadowsky); შა­კერ­ტი (Schackert) ფსი­ქო­ლო­გი­ა­სა და რუ­სულ
ენას ას­წავ­ლი­და; იური­დი­ულ მეც­ნი­ე­რე­ბა­თა კან­დი­და­ტი ფუტ­
გე­ფი (Futtgeff) – სა­მო­ქა­ლა­ქო გა­ნათ­ლე­ბას; ქალ­ბა­ტო­ნი სა­დო­
ვა (Sadowa) – რუ­სულ ენა­სა და ლი­ტე­რა­ტუ­რას; ქარ­თულ ენას
ას­წავ­ლი­და ასე­ვე ქა­ლი (სავარაუდოდ, თო­თი­ბა­ძე). გიმ­ნა­ზი­ის
სას­წავ­ლო პრო­ცეს­ში ჩა­ერ­თ­ნენ სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში მცხოვ­რე­ბი
გერ­მა­ნე­ლე­ბი (ორივე ყო­ფი­ლი სა­ხელ­მ­წი­ფო მრჩე­ვე­ლი) კარლ
ფონ ჰა­ნი (Karl von Hahn) და ალექ­სის ვალ­ლინ­გი (Alexis Walling),
რო­მელ­თაც რუ­სულ სკო­ლებ­ში მუ­შა­ო­ბის დი­დი გა­მოც­დი­ლე­ბა
ჰქონ­დათ.
მა­ლე­ვე, გერ­მა­ნუ­ლი ჯა­რის გას­ვ­ლის გა­მო (1919), ბერ­ნაც­
კიმ და­ტო­ვა პო­ზი­ცი­ა. გიმ­ნა­ზი­ის ხელ­მ­ძღ­ვა­ნე­ლო­ბა დრო­ე­ბით
ალექ­სის ვა­ლინ­გ­მა გა­და­ი­ბა­რა. მე­ო­რე სას­წავ­ლო წლის დაწყე­
ბის წინ კი სას­კო­ლო საბ­ჭომ სა­ქარ­თ­ვე­ლოს მთავ­რო­ბას­თან შე­
თან­ხ­მე­ბით დი­რექ­ტო­რად მარ­ტინ იეკე­ლი აირ­ჩი­ა, რო­მე­ლიც
ამ თა­ნამ­დე­ბო­ბას გიმ­ნა­ზი­ის და­ხურ­ვამ­დე იკა­ვებ­და.

49
 1919 წელს გიმ­ნა­ზი­ა­ში მუ­შა­ობ­დ­ნენ გა­ზეთ „Kaukasische
Post”-ის რე­დაქ­ტო­რი ფუ­ფა­ე­ვი (A. Fufajew), თბი­ლი­სის გერ­
მა­ნუ­ლი სა­ა­ვად­მ­ყო­ფოს მთა­ვა­რი ექი­მი მერ­ც­ვა­ი­ლე­რი (Albert
Merzweiler), გე­ოგ­რა­ფი ბა­რო­ნი ლოტ­რი­ჰი (Baron Lottrich) და
პე­და­გო­გი შა­ა­ლი (Schaal) ქარ­თულ ენას კი უჩა­ნე­იშ­ვი­ლი ას­
წავ­ლი­და, რო­მე­ლიც მა­ნამ­დე დაწყე­ბი­თი სკო­ლის ინ­ს­პექ­ტო­
რი იყო. ლა­თი­ნუ­რის გაკ­ვე­თი­ლებს თავ­და­პირ­ვე­ლად პას­ტო­რი
მა­ი­ე­რი ატა­რებ­და, მოგ­ვი­ა­ნე­ბით კი პრო­ფე­სო­რი კარლ ფონ
ჰა­ნი, რო­მე­ლიც ასე­ვე უძღ­ვე­ბო­და გერ­მა­ნუ­ლის გაკ­ვე­თი­ლებ­
საც­.­ კ­ვა­ლი­ფი­ცი­უ­რი სას­წავ­ლო პერ­სო­ნა­ლის სიმ­ცი­რეს თბი­
ლი­სის გერ­მა­ნუ­ლი რე­ა­ლუ­რი გიმ­ნა­ზი­ის ად­მი­ნის­ტ­რა­ცია მუდ­
მი­ვად უჩი­ო­და. 1920 წლის სექ­ტემ­ბ­რი­დან სკო­ლის სას­წავ­ლო
პერ­სო­ნა­ლი მწირ ხელ­ფასს სა­ხელ­მ­წი­ფო ხა­ზი­ნი­დან იღებ­და.40
ამი­ტომ გიმ­ნა­ზი­ის დი­რექ­ტო­რი მარ­ტინ იეკე­ლი და­უ­ღა­ლა­ვად
ცდი­ლობ­და გერ­მა­ნი­ი­დან კად­რე­ბის და სახ­ს­რე­ბის მო­ზიდ­ვას.41
1922 წელს, დი­დი ხნის ლო­დი­ნის, მი­წერ­-­მო­წე­რის, გერ­მა­ნი­ის
შე­სა­ბა­მის სამ­სა­ხუ­რებ­თან არა­ერ­თი შუ­ამ­დ­გომ­ლო­ბის და და­
სა­ბუ­თე­ბე­ბის შემ­დეგ, გერ­მა­ნი­ის სა­გა­რეო საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტ­
რომ თბი­ლის­ში ახა­ლი სას­წავ­ლო პერ­სო­ნა­ლი მო­ავ­ლი­ნა.42 ეს
გერ­მა­ნუ­ლი თე­მის­თ­ვის და გიმ­ნა­ზი­ის გულ­შე­მატ­კივ­რე­ბი­სათ­
ვის სა­სი­ხა­რუ­ლო და მნიშ­ვ­ნე­ლო­ვა­ნი მოვ­ლე­ნა იყო­: ა­კა­დე­მი­
უ­რი ხატ­ვის მას­წავ­ლე­ბე­ლი კარლ ბონ­ზა­კი43 (Karl Bohnsack),
გე­ოგ­რა­ფი­ი­სა და ბი­ო­ლო­გიის მას­წავ­ლე­ბე­ლი ფრიდ­რიჰ ბა­
უმ­ჰა­უ­ე­რი (Friedrich Baumhauer), გერ­მა­ნუ­ლი ლი­ტე­რა­ტუ­რი­სა
და შუა სა­უ­კუ­ნე­ე­ბის ის­ტო­რი­ის მას­წავ­ლე­ბე­ლი, ერიჰ ვინ­გუ­თი
(Erich Winguth), გერ­მა­ნუ­ლის, ის­ტო­რი­ი­სა და გე­ოგ­რა­ფი­ის მას­
წავ­ლე­ბე­ლი მარ­გა­რეტ ვინ­გუ­თი (Margarete Winguth).
მარ­ტინ იეკელ­თან ერ­თად გიმ­ნა­ზი­ის და ზო­გა­დად, სა­ქარ­
თ­ვე­ლო­ში გერ­მა­ნუ­ლი სას­კო­ლო-­სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო სის­ტე­მის
მხარ­და­ჭე­რის სა­კითხ­ში გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი წვლი­ლი მი­უძღ­ვის
ჰე­ლე­ნენ­დორ­ფელ44 გერ­მა­ნელს თე­ო­დორ ჰუ­მელს.45 შე­მო­ნა­
ხუ­ლია იეკე­ლი­სა და ჰუ­მე­ლის მი­მო­წე­რა, რო­მე­ლიც 1922-1924
წლე­ბით თა­რიღ­დე­ბა. თე­ო­დორ ჰუ­მე­ლი ამ დროს ბერ­ლინ­ში
ცხოვ­რობ­და და მეღ­ვი­ნე­თა გა­ერ­თი­ა­ნე­ბა „კონკორდიას” და
ამი­ერ­კავ­კა­სი­ე­ლი გერ­მა­ნე­ლე­ბის კავ­ში­რის უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლი
წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი იყო გერ­მა­ნი­ა­ში. იგი უშუ­ა­ლოდ იღებ­და
მო­ნა­წი­ლე­ო­ბას კო­ლო­ნი­ის სკო­ლე­ბი­სათ­ვის კად­რე­ბის შერ­

50
 მარია გუტბროდტი

51
სანიკიძე-დიდებულიძეების არქივი
ჩე­ვა­ში, რე­კო­მენ­და­ცი­ას უწევ­და მათ; კავ­კა­სი­ის გერ­მა­ნელ
სტუ­დენ­ტებს, რომ­ლე­ბიც გერ­მა­ნი­ა­ში უმაღ­ლეს გა­ნათ­ლე­ბას
იღე­ბდნენ საკ­რე­დი­ტო და­ფი­ნან­სე­ბის მი­ღე­ბა­ში ეხ­მა­რე­ბო­და;
ზრუ­ნავ­და თბი­ლი­სის გერ­მა­ნუ­ლი გიმ­ნა­ზი­ის­თ­ვის წლი­უ­რი და­
ფი­ნან­სე­ბის მო­სა­პო­ვებ­ლად და ა.შ.46

germanuli realuri gimnaziis

moswavleTa Semadgenloba: 1918-1925

1918 წლის 25 ოქ­ტომ­ბერს, თბი­ლი­სის გერ­მა­ნულ­მა რე­ა­

ლურ­მა გიმ­ნა­ზი­ამ სწავ­ლა 14 მოს­წავ­ლით და­იწყო. პირ­ვე­ლი
აბი­ტუ­რი­ენ­ტე­ბის მი­ერ გიმ­ნა­ზი­ის დამ­თავ­რე­ბის და ამას­თან
და­კავ­ში­რე­ბით გა­მარ­თუ­ლი სა­ზე­ი­მო მი­ღე­ბის შე­სა­ხებ ინ­ფორ­
მა­ცი­ა, ერ­თ­-ერ­თი პე­და­გო­გის კარლ ფონ ჰა­ნის სტა­ტი­ის სა­
ხით, გერ­მა­ნუ­ლე­ნო­ვან გა­ზეთ­ში „Kaukasische Post” გა­მოქ­ვეყ­
ნ­და.47
1921 წელს 17 ივ­ნი­სი თბი­ლი­სის რე­ა­ლუ­რი გიმ­ნა­ზი­ი­სათ­ვის
ღირ­ს­შე­სა­ნიშ­ნა­ვი და მნიშ­ვ­ნე­ლო­ვა­ნი დღე იყო; ამ დღეს სიმ­წი­
ფის ატეს­ტა­ტე­ბი გა­დას­ცეს პირ­ველ კურ­ს­დამ­თავ­რე­ბუ­ლებს.
სა­ზე­ი­მო სა­ღა­მოს მრა­ვა­ლი სტუ­მა­რი ეს­წ­რე­ბო­და: პე­და­გო­გე­
ბი, მშობ­ლე­ბი, გიმ­ნა­ზი­ის გულ­შე­მატ­კივ­რე­ბი და ოფი­ცი­ა­ლუ­რი
პი­რე­ბი, მათ შო­რის გერ­მა­ნი­ის კონ­სუ­ლი სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში ულ­
რიჰ რა­უ­შე­რი48 ოჯახ­თან ერ­თად. სიმ­წი­ფის ატეს­ტა­ტი უკ­ლებ­
ლივ თერ­თ­მე­ტი­ვე აბი­ტუ­რი­ენ­ტ­მა (6 გო­გო დ 5 ბი­ჭი) მი­ი­ღო49
და ატეს­ტა­ტე­ბი ბერ­ლინ­შიც გა­იგ­ზავ­ნა. ამ მოწ­მო­ბით აბი­ტუ­
რი­ენ­ტებს გერ­მა­ნი­ის უნი­ვერ­სი­ტე­ტე­ბის კა­რი ეღე­ბო­დათ. ჰა­
ნი „Kaukasische Post”-ში და­ბეჭ­დილ სტა­ტი­ა­ში ემად­ლი­ე­რე­ბა
გერ­მა­ნი­ის და სა­ქარ­თ­ვე­ლოს მთავ­რო­ბებს და აღ­ნიშ­ნავს, რომ
მა­თი მხარ­და­ჭე­რის გა­რე­შე ამ შე­დე­გის მიღ­წე­ვა შე­უძ­ლე­ბე­ლი
იქ­ნე­ბო­და: „ესაა გერ­მა­ნუ­ლი კულ­ტუ­რის ტრი­უმ­ფი და გერ­მა­
ნუ­ლი მი­ზან­ს­წ­რა­ფუ­ლო­ბის გა­მარ­ჯ­ვე­ბა ... მო­მა­ვალ­შიც ასე
უნ­და გა­ვაგ­რ­ძე­ლოთ – vivat, floreat, cescat”.50
სა­ინ­ტე­რე­სო ინ­ფორ­მა­ცი­ას გვაწ­ვ­დის გიმ­ნა­ზი­ის დი­რექ­ტო­
რის, მარ­ტინ იეკე­ლის მი­ერ 1921 წლის 7 სექ­ტემ­ბერს უც­ნო­ბი
ად­რე­სა­ტი­სად­მი გაგ­ზავ­ნი­ლი წე­რი­ლი-­შუ­ამ­დ­გომ­ლო­ბა, სა­დაც

52
 და-ძმა ლილი და ფრიც პალები

53
სანიკიძე-დიდებულიძეების არქივი
ის სკო­ლის არ­სე­ბულ მდგო­მა­რე­ო­ბა­სა და სა­ჭი­რო­ე­ბებ­ზე სა­
უბ­რობს და გერ­მა­ნი­ი­ს მხრი­დან სკო­ლის უფ­რო ქმე­დით დახ­მა­
რე­ბას ითხოვს: „აგერ უკ­ვე მე­ოთხე სას­წავ­ლო წე­ლი იწყე­ბა და
მე ისევ დახ­მა­რე­ბის გა­რე­შე ვარ გერ­მა­ნი­ი­დან. ნუ­თუ გერ­მა­ნი­
ის ქრის­ტი­ან­-­ს­ტუ­დენ­ტ­თა გა­ერ­თი­ა­ნე­ბას51 მარ­თ­ლა არ გა­აჩ­ნია
გამ­ბე­და­ო­ბა და ენერ­გი­ა, მი­უ­ხე­და­ვად მძი­მე ვი­თა­რე­ბი­სა, თა­
ვი­სი ძა­ლე­ბი ისე­თი მნიშ­ვ­ნე­ლო­ვა­ნი საქ­მის­კენ მი­მარ­თოს, რო­
გო­რიც ჩვენ, გერ­მა­ნე­ლებს, აქ კავ­კა­სი­ა­ში გვი­ჭი­რავს ხელთ?
ვვა­რა­უ­დობ და ვფიქ­რობ, არ ვცდე­ბი, რომ ჩვენ, გერ­მა­ნე­ლებს
არ­სად დე­და­მი­წის ზურ­გ­ზე ისე­თი სიმ­პა­თი­ით არ გვეპყ­რო­ბი­ან,
რო­გორც აქ – სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში. გერ­მა­ნუ­ლი სკო­ლი­სათ­ვის ასე­
თი ხელ­საყ­რე­ლი პი­რო­ბე­ბი სხვა დროს აღა­რა­სო­დეს იარ­სე­ბებს:
ბოლ­შე­ვი­კე­ბის შე­მოს­ვ­ლის შემ­დეგ ქარ­თულ­-­რუ­სუ­ლი სას­კო­
ლო სის­ტე­მა სრუ­ლი­ად მომ­ს­პა­რი­ა; რე­ფორ­მის კო­მი­სი­ის თავ­
მ­ჯ­დო­მა­რე­მაც კი და­მი­დას­ტუ­რა, რომ გა­სუ­ლი სას­წავ­ლო წლის
წარ­მა­ტე­ბა ნუ­ლის ტო­ლი­ა. მი­უ­ხე­და­ვად რე­ფორ­მის ათას­გ­ვა­რი
გეგ­მი­სა, აღ­ნიშ­ნუ­ლი სკო­ლე­ბი მომ­დევ­ნო სას­წავ­ლო წელ­საც
ვე­რა­ფერს მი­აღ­წე­ვენ. ამ ამ­ბებს ის მშობ­ლე­ბიც მი­დას­ტუ­რე­ბენ,
ვი­საც თა­ვი­ან­თი შვი­ლებს გიმ­ნა­ზი­ა­ში ან მო­სამ­ზა­დე­ბელ კლა­
სებ­ში მოჰ­ყავთ: „გერმანული სკო­ლის გარ­და მო­მა­ვალ სას­წავ­
ლო წელს არ­სად იქ­ნე­ბა მუ­შა­ო­ბა”. ქარ­თულ­-­რუ­სულ სკო­ლებ­
ში მას­წავ­ლებ­ლე­ბის ანაზღა­უ­რე­ბა იმ­დე­ნად მწი­რი­ა, რომ მათ
ყვე­ლა­ნა­ი­რი ენ­თუ­ზი­აზ­მი და მუ­შა­ო­ბის სი­ხა­რუ­ლი ეკარ­გე­ბათ.
ასეთ პი­რო­ბებ­ში, ცხა­დი­ა, მა­ღა­ლია მოთხოვ­ნა გერ­მა­ნულ გიმ­
ნა­ზი­ა­ზე, ამას კო­მენ­ტა­რიც არ სჭირ­დე­ბა. მე რომ საკ­მა­რი­სი
პერ­სო­ნა­ლი, (სასწავლო) ოთა­ხე­ბი და მერ­ხე­ბი მქონ­დეს, ასო­ბით
მოს­წავ­ლეს მი­ვი­ღებ­დი: „რკინა ცხე­ლი­ა, სა­ჭი­როა მხო­ლოდ გა­
მო­ჭედ­ვა”.52
1922 წელს გიმ­ნა­ზი­ამ აბი­ტუ­რი­ენ­ტე­ბის მე­ო­რე ნა­კა­დი გა­
მო­უშ­ვა. ამ წელს სკო­ლა­ში უკ­ვე სხვა­დას­ხ­ვა ეროვ­ნე­ბის 117
მოს­წავ­ლე ირიცხე­ბო­და. ად­მი­ნის­ტ­რა­ცია წუხ­და, რომ სას­წავ­
ლო პერ­სო­ნა­ლის დე­ფი­ცი­ტის გა­მო 1921-22 სას­წავ­ლო წელს,
მათ სწავ­ლის მსურ­ველ­თა მხო­ლოდ 70%-ის დაკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბა
შეძ­ლეს. ჩვენ­თ­ვის ასე­ვე ცნო­ბი­ლი­ა, რომ 1922 წელს გერ­მა­
ნი­ა­ში ექ­ვ­სი თბი­ლი­სე­ლი გერ­მა­ნე­ლი სტუ­დენ­ტი სწავ­ლობ­და
სხვა­დას­ხ­ვა უმაღ­ლეს სას­წავ­ლე­ბელ­ში. მა­თი ნა­წი­ლი დი­დი ალ­
ბა­თო­ბით წმ. პეტ­რე-­პავ­ლეს სკო­ლა­დამ­თავ­რე­ბუ­ლი იყო.53

54
 სანიკიძე-დიდებულიძეების არქივი

გენერალ-ლეიტენანტი ვასილ გაბაშვილი

55
 ფრიდ­რიჰ ბა­უმ­ჰა­უ­ე­რის ავ­ტო­რო­ბით 1926 წელს გა­მო­ცე­მუ­
ლი ბრო­შუ­რა „გერმანულის გაკ­ვე­თი­ლი ტფი­ლი­სის გერ­მა­ნულ
რე­ა­ლურ გიმ­ნა­ზი­ა­ში” საკ­მა­ოდ დე­ტა­ლუ­რად მი­მო­ი­ხი­ლავს არა
მარ­ტო გიმ­ნა­ზი­ის შექ­მ­ნი­სა და გა­უქ­მე­ბის ის­ტო­რი­ულ მო­ცე­მუ­
ლო­ბას და გიმ­ნა­ზი­ის სას­წავ­ლო პროგ­რა­მას, არა­მედ მნიშ­ვ­ნე­
ლო­ვან ინ­ფორ­მა­ცი­ას იძ­ლე­ვა მოს­წავ­ლე­თა ეროვ­ნულ, ასა­კობ­
რივ და გენ­დე­რულ შე­მად­გენ­ლო­ბა­ზე 1923-24 სას­წავ­ლო წლის
მო­ნა­ცე­მებ­ზე დაყ­რ­დ­ნო­ბით. გიმ­ნა­ზი­ის და­ხურ­ვამ­დე ერ­თი
წლით ად­რე სხვა­დას­ხ­ვა კლას­ში 140 მოს­წავ­ლე სწავ­ლობ­და:
46 გო­გო­ნა და 94 ვა­ჟი. აქე­დან 67 გერ­მა­ნე­ლი იყო (თბილისი,
კა­ტა­რი­ნენ­ფელ­დი, ელი­ზა­ბეტ­ტა­ლი, მა­რი­ენ­ფელ­დი, ჰე­ლე­
ნენ­დორ­ფი, ბა­თუ­მი), 40 ქარ­თ­ვე­ლი (ძირითადად თბი­ლი­სი),
10 ებ­რა­ე­ლი, 9 სო­მე­ხი, 7 რუ­სი, 1 „თათარი”, 1 ბერ­ძე­ნი და 6
სხვა­დას­ხ­ვა ერის (პოლონელი, რუ­მი­ნე­ლი, სპარ­სი) წარ­მო­მად­
გე­ნე­ლი.
ცხა­დი­ა, ასე­თი მრა­ვა­ლე­რო­ვა­ნი შე­მად­გენ­ლო­ბის მოქ­ცე­ვა
ერ­თი­ან სას­წავ­ლო სის­ტე­მა­ში იოლი არ იყო. გიმ­ნა­ზი­ის ად­მი­
ნის­ტ­რა­ცი­ას და სას­წავ­ლო პერ­სო­ნალს ამ მხრივ საკ­მაო ძა­
ლის­ხ­მე­ვის გა­წე­ვა დას­ჭირ­და.

germanuli gimnaziis saswavlo

programa
ჩვენს ხელთ ამ­ჟა­მად არ­სე­ბუ­ლი წყაროებით ჯერ­ჯე­რო­ბით
შე­უძ­ლე­ბე­ლია თბი­ლი­სის გერ­მა­ნუ­ლი გიმ­ნა­ზი­ის სრუ­ლი სას­
წავ­ლო პროგ­რა­მის აღ­დ­გე­ნა. გიმ­ნა­ზი­ის პე­და­გო­გის, ფრიდ­რიჰ
ბა­უმ­ჰა­უ­ე­რის მი­ერ 1926 წელს უკ­ვე გერ­მა­ნი­ა­ში გა­მოქ­ვეყ­
ნე­ბუ­ლი „გერმანულის გაკ­ვე­თი­ლი თბი­ლი­სის გერ­მა­ნულ რე­
ა­ლურ გიმ­ნა­ზი­ა­ში” – არის ის ერ­თა­დერ­თი წყა­რო, რო­მე­ლიც
რამ­დე­ნი­მე კლა­სის გერ­მა­ნუ­ლი გაკ­ვე­თი­ლის პროგ­რა­მა­სა და
სას­წავ­ლო მე­თო­დო­ლო­გი­ას ეხე­ბა.
მი­უ­ხე­და­ვად წყა­რო­ე­ბის სიმ­წი­რი­სა, და­ნამ­დ­ვი­ლე­ბით შე­
იძ­ლე­ბა ით­ქ­ვას, რომ გიმ­ნა­ზი­ა­ში გარ­და გერ­მა­ნუ­ლი ენი­სა,
რო­მელ­საც უდი­დე­სი მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბა ენი­ჭე­ბო­და, ის­წავ­ლე­ბო­
და შემ­დე­გი საგ­ნე­ბი: მა­თე­მა­ტი­კა, ფი­ზი­კა, ქი­მი­ა, ბი­ო­ლო­გი­ა,

56
ფსი­ქო­ლო­გი­ა, ქარ­თუ­ლი, რუ­სუ­ლი (ენა და ლი­ტე­რა­ტუ­რა) და
ლა­თი­ნუ­რი ენე­ბი, სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ის­ტო­რი­ა, სა­მო­ქა­ლა­ქო გა­
ნათ­ლე­ბა, კოს­მოგ­რა­ფი­ა, ბუ­ნე­ბის­მეტყ­ვე­ლე­ბა, ჰი­გი­ე­ნა, სპორ­
ტი, ხატ­ვა. თბი­ლი­სის რე­ა­ლუ­რი გიმ­ნა­ზია მო­ი­ცავ­და უმაღ­ლე­სი
სკო­ლის სა­შუ­ა­ლო და მა­ღალ კლა­სებს (V-VIII); ხო­ლო დაწყე­ბით
და სა­შუ­ა­ლო (I-II და II-IV კლა­სე­ბი) სა­ფე­ხუ­რებს მოს­წავ­ლე­ე­ბი
გერ­მა­ნუ­ლი სკო­ლა­ში (ყოფ. წმ. პეტ­რე-­პავ­ლეს სკო­ლა) გა­დი­
ოდ­ნენ, სა­დაც სას­წავ­ლო ენა გერ­მა­ნუ­ლი იყო, ხო­ლო ქარ­თუ­
ლი და რუ­სუ­ლი და­მა­ტე­ბით ის­წავ­ლე­ბო­და. რე­ა­ლურ გიმ­ნა­ზი­ა­
ში მე­სა­მე უცხო ენად ლა­თი­ნურს ას­წავ­ლიდ­ნენ.

germanuli ena

რამ­დე­ნა­დაც სკო­ლის მოს­წავ­ლე­თა შე­მად­გენ­ლო­ბა წლი­დან

წლამ­დე იზ­რ­დე­ბო­და და 1919 წლი­დან იქ მარ­ტო გერ­მა­ნე­ლე­ბი
არ სწავ­ლობ­დ­ნენ, მთა­ვარ სირ­თუ­ლეს გერ­მა­ნუ­ლი ენის გან­ს­ხ­
ვა­ვე­ბუ­ლი ცოდ­ნის დო­ნე წარ­მო­ად­გენ­და. სკო­ლა­ში სპე­ცი­ა­ლუ­
რი მო­სამ­ზა­დე­ბე­ლი კლა­სე­ბიც იყო და ზო­გა­დად, სას­წავ­ლო
პერ­სო­ნა­ლიც ბევრს ფიქ­რობ­და ენის ცოდნის დო­ნის გა­თა­ნაბ­
რე­ბა­ზე, რა­თა სას­წავ­ლო პრო­ცე­სი შე­ფერ­ხე­ბე­ბის გა­რე­შე წარ­
მარ­თუ­ლი­ყო.
ქარ­თუ­ლი და რუ­სუ­ლი ენე­ბის გარ­და, გიმ­ნა­ზი­ა­ში სხვა ყვე­
ლა სა­გა­ნი გერ­მა­ნუ­ლად ის­წავ­ლე­ბო­და. ამი­ტომ, სკო­ლის ად­
მი­ნის­ტ­რა­ცი­ას უწევ­და მკაც­რი ზო­მე­ბის გა­ტა­რე­ბა გერ­მა­ნუ­
ლი ენის გაძ­ლი­ე­რე­ბი­სათ­ვის, რაც საკ­მა­ოდ რთუ­ლი იყო. 1924
წელს სას­კო­ლო საბ­ჭომ მი­ი­ღო გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა, რომ ყვე­ლა,
ვინც სკო­ლის შე­ნო­ბა­ში და ეზო­ში, ასე­ვე სპორ­ტულ დარ­ბაზ­სა
და ერ­თობ­ლივ ექ­ს­კურ­სი­ებ­ზე ქარ­თუ­ლად ან რუ­სუ­ლად და­ი­
ლა­პა­რა­კებ­და, და­ის­ჯე­ბო­და. პირ­ვე­ლი სა­მი შემ­თხ­ვე­ვი­სას სას­
ჯე­ლი გუ­ლის­ხ­მობ­და და­მა­ტე­ბი­თი წე­რი­ლო­ბი­თი და­ვა­ლე­ბე­ბის
შეს­რუ­ლე­ბას. მე­ოთხე შემ­თხ­ვე­ვის შემ­დეგ, მოს­წავ­ლე გარ­კ­ვე­
უ­ლი ხა­ნი არ და­იშ­ვე­ბო­და სკო­ლის და­მა­ტე­ბით ღო­ნის­ძი­ე­ბებ­
ზე (ცეკვა, ექ­ს­კურ­სი­ე­ბი, სას­კო­ლო ზე­ი­მე­ბი) და თუ ესეც არ
უშ­ვე­ლი­და, მე­ხუ­თე შემ­თხ­ვე­ვის შემ­დეგ სკო­ლი­დან გა­ი­რიცხე­
ბო­და. ეს წე­სი გან­სა­კუთ­რე­ბით მკაც­რად გერ­მა­ნე­ლებ­თან მი­
მარ­თე­ბით მოქ­მე­დებ­და, თუმ­ცა, პირ­ვე­ლი მსხვერ­პ­ლი ქარ­თ­ვე­

57
ლი მოს­წავ­ლე აღ­მოჩ­ნ­და. საბ­ჭო სა­კუ­თარ დად­გე­ნი­ლე­ბას ვერ
და­არ­ღ­ვევ­და და მოს­წავ­ლე გა­რიცხეს. ამ ამ­ბავს გარ­კ­ვე­უ­ლი
გარ­თუ­ლე­ბე­ბი მოჰ­ყ­ვა და პე­და­გო­გი­ურ საბ­ჭოს სა­კითხის გა­
და­ხედ­ვა უკ­ვე სპე­ცი­ა­ლუ­რი კო­მი­სი­ის ჩარევით მო­უ­წი­ა.
გერ­მა­ნუ­ლი ლი­ტე­რა­ტუ­რის სას­წავ­ლო გეგ­მა 1919 წელს ასე
გამოიყურებოდა:

saaT.
klasi masala
raod.
VIII 4 literaturis istoria klasikuri droidan
19-20 saukunis mijnamde, iswavleboda goeTes
sxvadasxva nawarmoebi. 1923 wlidan klass
daemata germaniis uaxlesi literaturis
istoria: hainrih fon klaisti da sxv. masala
warmoadgenda klasgareSe sakiTxavs an am
masalis damuSaveba xdeboda Txzulebebis
meSveobiT. magaliTad, moswavleebi
amzadebdnen moxsenebas gerhard hauptmanis
dramebze, germanul prozaze; werdnen da
waradgendnen Txzulebebs klasSi.

VII 4 goeTe, Sileri, literaturis istoria

klasikur dromde. Sesavali Zvel da
Suasaukuneebis germanul enasa da
literaturaSi; nibelungebis simRera da sxv;
1923 wlidan gegmas daemata goeTes baladebi
da sxv.
VI 5 lesingi, Sileri; Sesavali dramaturgiaSi;
goeTesa da Sileris saazrovno samyaro,
maTi baladebi. 1923 wlidan goeTesa da
Sileris baladebis swavleba me-7 klasis
programaSi gadavida; aq ki daemata Sturm
und Drang-is periodis Seswavla. me-6 b klaSi
(es iyo ucxoenovani moswavleebis klasi)
aihendorfi ikiTxeboda.

V 5 ulandis, haines, Sileris baladebi;

artur laistis mier Targmnili qarTuli
leqsebi. swavlobdnen Tqmulebebs
germanul RmerTebsa da gmirebze; berZnuli
miTologiidan gmirebis eposi, romelic
kavkasias ukavSirdeboda; Sileri, vilhelm
telis balada da a.S.54

58
 რაც შე­ე­ხე­ბა გერ­მა­ნუ­ლი ენის სწავ­ლე­ბას პე­და­გო­გი­ურ
კლას­ში (რომელიც 1920/21 წლებ­ში გა­იხ­ს­ნა და გერ­მა­ნუ­ლი
ენის პე­და­გო­გებს ამ­ზა­დებ­და), ენას 8-9 სა­ა­თი ეთ­მო­ბო­და და
სწავ­ლე­ბის ფორ­მა­ტი გა­ცი­ლე­ბით კომ­პ­ლექ­სუ­რი იყო:
1) გრა­მა­ტი­კა (ფონეტიკა, ეთ­ნო­ლო­გი­ა, სინ­ტაქ­სი, სიტყ­ვათ­
წარ­მო­ე­ბა, თე­ო­რი­უ­ლი და პრაქ­ტი­კუ­ლი სა­ვარ­ჯი­შო­ე­ბი);
2) ლი­ტე­რა­ტუ­რის ის­ტო­რია (გერმანული ენის ზო­გა­დი გან­ვი­
თა­რე­ბის მი­მო­ხილ­ვა; ლუ­თე­რი; კლა­სი­კუ­რი პე­რი­ო­დი და
გერ­მა­ნუ­ლი ლი­ტე­რა­ტუ­რა (1748-1832 წწ). მნიშვნელოვანი
პო­ე­ტე­ბი, მა­თი ცხოვ­რე­ბა და შე­მოქ­მე­დე­ბა);
3) მარ­ტი­ვი ტექ­ს­ტე­ბის თარ­გ­მა­ნი ქარ­თუ­ლი­დან და რუ­სუ­ლი­
დან გერ­მა­ნუ­ლად და პი­რი­ქით;
4) გერ­მა­ნუ­ლი გაკ­ვე­თი­ლის მე­თო­დო­ლო­გი­ა; სხვა­დას­ხ­ვა მე­
თო­დე­ბი, ზო­გა­დი მი­მო­ხილ­ვა; საჩ­ვე­ნე­ბე­ლი გაკ­ვე­თი­ლი
ორე­ნო­ვან სკო­ლებ­ში; დაწყე­ბი­თი კლა­სე­ბი – წე­რა-­კითხ­
ვის სა­კითხე­ბი; და­მარ­ც­ვ­ლის მე­თო­დი; მახ­ვი­ლე­ბი; წე­რა-­
კითხ­ვა სა­შუ­ა­ლო და მა­ღალ კლა­სებ­ში და ა.შ.
5) სას­კო­ლო წიგ­ნე­ბი­სა და სა­ხელ­მ­ძღ­ვა­ნე­ლო­ე­ბის გაც­ნო­ბა.
პე­და­გო­გი­ურ კლას­ში თე­ო­რი­უ­ლი და პრაქ­ტი­კუ­ლი მე­ცა­
დი­ნე­ო­ბა პა­რა­ლე­ლუ­რად მიმ­დი­ნა­რე­ობ­და. საც­დე­ლი სა­ა­თე­ბი
(პრაქტიკული გაკ­ვე­თი­ლე­ბი) პირ­ვე­ლი ექ­ვ­სი თვე მოს­წავ­ლე­ებს
არ უტარ­დე­ბო­დათ, მო­მა­ვა­ლი პე­და­გო­გე­ბი ჯერ ემ­ზა­დე­ბოდ­
ნენ და მხო­ლოდ შემ­დე­გი ექ­ვ­სი თვის მან­ძილ­ზე ატა­რებ­დ­ნენ
საც­დელ გაკ­ვე­თი­ლებს კლა­სებ­ში.

sa­vaW­ro sko­lis II da III kla­sis sas­wav­lo geg­ma

(germanuli):

სა­ვაჭ­რო სკო­ლის55 1 კლა­სი 1924/25 წლის სას­წავ­ლო წელს

შე­იქ­მ­ნა. მო­მა­ვალ მე­წარ­მე­ებ­სა და ვაჭ­რებს გერ­მა­ნუ­ლის ენის
ცოდ­ნა უნ­და დახ­მა­რე­ბო­და გა­მარ­თულ წე­რა­სა და კითხ­ვა­ში, ასე­
ვე გრა­მა­ტი­კუ­ლად გა­მარ­თულ მეტყ­ვე­ლე­ბა­ში. მათ უნ­და შეძ­ლე­
ბო­დათ თა­ნა­მედ­რო­ვე გერ­მა­ნი­ის ცხოვ­რე­ბის და ყო­ფის გა­გე­ბა,
შე­სა­ბა­მი­სად, მე­ტი ყუ­რადღე­ბა სწო­რედ თა­ნა­მედ­რო­ვე გერ­მა­
ნელ ავ­ტო­რებს ეთ­მო­ბო­და. ძლი­ე­რი იყო კლას­გა­რე­შე სა­კითხა­ვი
ლი­ტე­რა­ტუ­რის წი­ლი; წა­კითხულ მა­სა­ლას მოს­წავ­ლე­ე­ბი მოხ­სე­

59
ნე­ბი­სა და წე­რი­ლო­ბი­თი თე­მე­ბის სა­ხით წა­რად­გენ­დ­ნენ და ასე
მოწ­მ­დე­ბო­და მა­თი ცოდ­ნა. ­სა­ვაჭ­რო სკო­ლის I / II / III კლა­სებ­ში
გერ­მა­ნულს 3 სა­ა­თი ეთ­მო­ბო­და. მა­სა­ლა მო­ი­ცავ­და გო­ე­თეს, კლა­
ისტს, შექ­ს­პირს, გერ­ჰარდ ჰა­უპ­ტ­მანს. კლას­გა­რე­შე სა­კითხა­ვად
მო­ცე­მუ­ლი იყო ასე­ვე გო­ე­თეს და ში­ლე­რის ნა­წარ­მო­ე­ბე­ბი.

ger­ma­nu­lis gak­ve­Ti­li Va klas­Si: 1922-23

მო­სამ­ზა­დე­ბელ კლას­ში, სა­დაც 1922 წლი­დან ფრიდ­რიჰ ბა­

უმ­ჰა­უ­ე­რი ას­წავ­ლი­და, მოს­წავ­ლე­თა ასა­კი 13-დან 15 წლამ­დე
მერ­ყე­ობ­და. მოს­წავ­ლე­თა მა­მე­ბი ან თა­ვი­სუ­ფა­ლი ვაჭ­რე­ბი
იყ­ვ­ნენ, ან უმე­ტეს შემ­თხ­ვე­ვა­ში, საბ­ჭო­თა მო­ხე­ლე­ე­ბი: ექი­მე­
ბი, ინ­ჟინ­რე­ბი, რკი­ნიგ­ზის მუ­შა­კე­ბი და ა.შ. მოს­წავ­ლე­თა უმ­
რავ­ლე­სო­ბა რუ­სუ­ლი და ქარ­თუ­ლი სკო­ლე­ბი­დან იყ­ვ­ნენ გად­
მო­სუ­ლე­ბი. ამ კლა­სის­თ­ვის გან­საზღ­ვ­რუ­ლი სას­წავ­ლო გეგ­მა
არ არ­სე­ბობ­და. ეს იყო მო­სამ­ზა­დე­ბე­ლი კლა­სი ძი­რი­თა­დად
არა­გერ­მა­ნე­ლი ან ენის არ­მ­ცოდ­ნე გერ­მა­ნე­ლი ბავ­შ­ვე­ბი­სათ­
ვის. აღ­სა­ნიშ­ნა­ვი­ა, რომ ასე­თი მო­სამ­ზა­დე­ბე­ლი პა­რა­ლე­ლუ­რი
კლა­სი 1922/23 წლებ­ში მხო­ლოდ V კლასს ჰქონ­და; ამ კლას­ში
უმ­რავ­ლე­სო­ბა უცხო­ენოვანი იყო (10 ქარ­თ­ვე­ლი, 3 სო­მე­ხი, 3
რუ­სი, 1 პო­ლო­ნე­ლი, 1 აზერ­ბა­ი­ჯა­ნე­ლი, 3 ებ­რა­ე­ლი, 1 რუ­მი­
ნე­ლი და 6 გერ­მა­ნე­ლი). და­ნარ­ჩენ სა­ფე­ხუ­რებ­ზე გერ­მა­ნე­ლე­ბი
ჭარ­ბობ­დ­ნენ.
1922-23 სას­წავ­ლო წლის და­საწყის­ში, რო­ცა გიმ­ნა­ზი­ის Vა
კლას­ში ფრიდ­რიჰ ბა­უმ­ჰა­უ­ერ­მა გერ­მა­ნუ­ლი ენის სწავ­ლე­ბა
და­იწყო, ის დი­დი სიძ­ნე­ლე­ე­ბის წი­ნა­შე აღ­მოჩ­ნ­და. ის ჯერ არ
ფლობ­და გერ­მა­ნუ­ლე­ნო­ვა­ნი გაკ­ვე­თი­ლის ჩა­ტა­რე­ბის მე­თო­
დო­ლო­გი­ას. არც სკო­ლას ჰქონ­და და­მა­ტე­ბი­თი დამ­ხ­მა­რე მა­სა­
ლა. მხო­ლოდ გარ­კ­ვე­უ­ლი დრო­ის შემ­დეგ შეძ­ლო ბა­უმ­ჰა­უ­ერ­მა
ძვე­ლი მიდ­გო­მე­ბის შეც­ვ­ლა. ენის შე­სას­წავ­ლად ის შემ­დეგ მე­
თო­დებს იყე­ნებ­და:
გიმ­ნა­ზი­ის მო­სამ­ზა­დე­ბელ კლას­ში მოს­წავ­ლე­ე­ბი ბევრ გრა­
მა­ტი­კულ წესს სწავ­ლობ­დ­ნენ, თუმ­ცა მა­თი გა­მო­ყე­ნე­ბა უჭირ­
დათ. ბა­უმ­ჰა­უ­ე­რი მი­იჩ­ნევ­და, რომ გრა­მა­ტი­კის სწავ­ლის სა­
უ­კე­თე­სო მე­თო­დი პრაქ­ტი­კუ­ლი მე­ცა­დი­ნე­ო­ბაა და ამ დროს
მოს­წავ­ლე­ე­ბი ამა თუ იმ გრა­მა­ტი­კულ წესს ქვეც­ნო­ბი­ე­რად

60
 სანიკიძე-დიდებულიძეების არქივი

ლილი პალი და ნინა გაბაშვილი, 1913

61
სწავ­ლობ­დ­ნენ. თა­ნაც, გიმ­ნა­ზი­ას გრა­მა­ტი­კის სა­ხელ­მ­ძღ­ვა­ნე­
ლო­ე­ბი არ ჰქონ­და. მოს­წავ­ლე­ებს მხო­ლოდ იმ გა­მო­ნაკ­ლი­სებს
უხ­ს­ნიდ­ნენ, რომ­ლე­ბიც ახ­ს­ნის გა­რე­შე რთუ­ლი გა­სა­გე­ბი იქ­ნე­
ბო­და. ესე­ე­ბის გას­წო­რე­ბის დროს კი გა­ნი­ხი­ლავ­დ­ნენ რო­გორც
გრა­მა­ტი­კუ­ლი სა­კითხებს, ასე­ვე მარ­თ­ლ­წე­რისა და პუნ­ქ­ტუ­ა­
ცი­ის წე­სე­ბ­ს.
მოს­წავ­ლე­ე­ბი წერ­დ­ნენ გერ­მა­ნულ ესე­ებს, რის­თ­ვი­საც კლას­
ში 30 წუ­თი ჰქონ­დათ მა­სა­ლის ახ­ს­ნის შემ­დეგ. ერ­თ­-ერ­თი მე­
თო­დი იყო სტი­ლის­ტუ­რი სა­მა­გა­ლი­თო თე­მა (Stilmusterthema),
რო­მელ­საც ლი­ტე­რა­ტუ­რის გა­მო­ყე­ნე­ბით ზე­პი­რად წა­რად­გენ­
დ­ნენ: მა­გა­ლი­თად, „კოლუმბის მი­ერ ამე­რი­კის აღ­მო­ჩე­ნა” და
სხვა.
„...იმისათვის, რომ კარ­გად გა­მე­გო ჩე­მი მოს­წავ­ლე­ე­ბის ფსი­
ქო­ლო­გია და მა­თი მის­წ­რა­ფე­ბე­ბი და ... ასე­ვე და­მედ­გი­ნა რამ­
დე­ნად შე­ეძ­ლოთ მათ გერ­მა­ნულ ენა­ზე სა­კუ­თა­რი აზ­რე­ბის
გა­მო­ხატ­ვა, სამ თე­მა­ზე ვა­კე­თებ­დით კონ­ცენ­ტ­რა­ცი­ას: 1) რა
მინ­და გა­მო­ვი­დე და რა­ტომ? 2) ვინ არის თქვე­ნი პი­რა­დი მა­გა­
ლი­თი (იდეალი) და რა­ტომ? 3) რო­მე­ლია ჩე­მი საყ­ვა­რე­ლი სა­გა­
ნი და რა­ტომ?” – წერ­და ბა­უმ­ჰა­უ­ე­რი.56
ენის შეს­წავ­ლის ერ­თ­-ერთ მე­თო­დი თე­ატ­რა­ლუ­რი წრე და
გერ­მა­ნუ­ლე­ნო­ვა­ნი სპექ­ტაკ­ლის დად­გ­მა იყო, რაც მოს­წავ­ლე­
ებ­საც ძა­ლი­ან მოს­წონ­დათ. გიმ­ნა­ზი­ა­ში და­ფუძ­ნ­და დრა­მა­ტუ­
ლი წრე, რომ­ლის წევ­რე­ბი კვი­რა­ში ერ­თხელ სა­ღა­მო­ო­ბით იკ­
რი­ბე­ბოდ­ნენ და გა­დი­ოდ­ნენ რე­პე­ტი­ცი­ას, სა­დაც ლექ­სი­კა­შიც
ვარ­ჯი­შობ­დ­ნენ.57
ფრიდ­რიჰ ბა­უმ­ჰა­უ­ე­რი თით­ქ­მის ყო­ველ კვი­რას აწყობ­და ექ­ს­
კურ­სი­ებს, სა­დაც მხო­ლოდ გერ­მა­ნუ­ლად ლა­პა­რა­კობ­დ­ნენ. მას­
წავ­ლე­ბე­ლი მოს­წავ­ლე­ებს უყ­ვე­ბო­და გერ­მა­ნი­ა­ზე; და­დი­ოდ­ნენ
სოფ­ლი­დან სო­ფელ­ში, ათ­ვა­ლი­ე­რებ­დ­ნენ ქარ­თულ, ბერ­ძ­ნულ,
რუ­სულ, აისო­რულ სახ­ლებს, ში­და ეზო­ებს და ოთა­ხებს; ექ­ს­კურ­
სია გერ­მა­ნულ კო­ლო­ნია ელი­ზა­ბეტ­ტალ­შიც (დღეს – ასუ­რე­თი)
შედ­გა; „ასე გას­რულ­და 1923/24 სას­წავ­ლო წე­ლი და და­იწყო სამ­
თ­ვი­ა­ნი (ივნისის შუ­ი­დან – სექ­ტემ­ბ­რის ბო­ლომ­დე) სა­ზაფხუ­ლო
არ­და­დე­გე­ბი. რო­გორ იმოქ­მე­დებს ქარ­თულ და რუ­სულ გა­რე­მო­ში
გა­ტა­რე­ბუ­ლი ეს დი­დი დრო მოს­წავ­ლე­თა გერ­მა­ნუ­ლი ენის ცოდ­
ნა­ზე? სწო­რედ ამ კითხ­ვამ მო­მა­ფიქ­რე­ბი­ნა და სა­ზაფხუ­ლო და­ვა­
ლე­ბად გერ­მა­ნუ­ლად დღი­უ­რის წე­რა და­ვა­ვა­ლე.”58

62
 სა­ზაფხუ­ლო არ­და­დე­გე­ბის დას­რუ­ლე­ბის შემ­დეგ, რო­დე­
საც მოს­წავ­ლე­ებ­მა დღი­უ­რე­ბი ჩა­მო­ი­ტა­ნეს, მას­წავ­ლე­ბე­ლი
გა­ო­ცე­ბუ­ლი დარ­ჩა. მა­გა­ლი­თად, ერ­თი მოს­წავ­ლე გო­გო­ნა,
რო­მე­ლიც არა­ერ­თი მცდე­ლო­ბის მი­უ­ხე­და­ვად საკ­მა­ოდ ჩა­კე­
ტი­ლი იყო, დღი­ურ­ში აღ­წერ­და სოფ­ლის ცხოვ­რე­ბას, ამ­ბებს
ქათ­მე­ბი­სა და ვირ­თხის შე­სა­ხებ, რო­მე­ლიც და­უ­ჭე­რია და მე­
გობ­რის­თ­ვის უჩუ­ქე­ბი­ა. აღ­წერ­და იმე­რეთ­ში სოფ­ლის ყო­ფას:
„Heute ist der erste August und der Geburtstag meines Bruders
und der Namenstag meines Onkels. Das Wetter ist schoen, die
Sonne lacht von Himmel und erwaermt alles und alle, und ich ging
in den Wald, um mein Tagebuch zu schreiben. Im Walde ist es
still, kein Lueftchen regt sich und kein Blatt ruehrt sich. Von den
Baeumen hoert man das Zwitschern der Voegel. Ploetzlich hoere
ich ein lautes Bellen, und unsere beiden Forterrier werfen sich auf
mich und stoeren mich beim Schreiben.”59
მას­წავ­ლე­ბე­ლი კმა­ყო­ფი­ლი იყო ზაფხუ­ლის არ­და­დე­გე­ბის
შემ­დეგ მი­ღე­ბუ­ლი გერ­მა­ნუ­ლი დღი­უ­რე­ბით.
აღ­სა­ნიშ­ნა­ვია ისიც, რომ გარ­და გეგ­მი­უ­რი სას­წავ­ლო პროგ­
რა­მი­სა, გიმ­ნა­ზია და­მა­ტე­ბით სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო და კულ­ტუ­
რულ ღო­ნის­ძი­ე­ბებს სა­ჯა­რო­დაც აწყობ­და. ბა­უმ­ჰა­უ­ე­რი აღ­ნიშ­
ნავ­და, რომ გერ­მა­ნუ­ლი გიმ­ნა­ზია მხო­ლოდ ახალ­გაზ­რ­დე­ბის
აღ­მ­ზ­რ­დე­ლო­ბი­თი და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა არ იყო, აქ ყვე­ლას­თ­ვის,
ვი­საც გერ­მა­ნუ­ლი ეს­მო­და, სა­მეც­ნი­ე­რო მოხ­სე­ნე­ბე­ბი და კურ­
სე­ბი ტარ­დე­ბო­და, რაც გერ­მა­ნუ­ლი კულ­ტუ­რის გავ­რ­ცე­ლე­ბას
უწყობ­და ხელს.

Tbilisis realuri gimnazia

daarsebidan – daxurvamde: 1918-1925
1918 წლი­სათ­ვის, რო­ცა გიმ­ნა­ზია 14 მოს­წავ­ლით გა­იხ­ს­ნა,
გერ­მა­ნუ­ლი გიმ­ნა­ზი­ის ად­მი­ნის­ტ­რა­ცია და იდე­ის გულ­შე­მატ­
კივ­რე­ბი, ალ­ბათ, არ ელოდ­ნენ, რომ სას­წავ­ლე­ბელ­ზე მოთხოვ­
ნა ასე­თი მზარ­დი იქ­ნე­ბო­და. თა­ნაც არა მარ­ტო გერ­მა­ნუ­ლი
თე­მის მხრი­დან. ეს კი ბევ­რი სა­მე­ურ­ნეო და ად­მი­ნის­ტ­რა­ცი­
უ­ლი გა­მოწ­ვე­ვის წი­ნა­შე აყე­ნებ­და გიმ­ნა­ზი­ას. პირ­ველ წლებ­

63
ში საქ­მე იმ­დე­ნად კარ­გად მი­დი­ო­და, რომ გიმ­ნა­ზია მუდ­მი­ვად
გან­ვი­თა­რე­ბა­ზე იყო ორი­ენ­ტი­რე­ბუ­ლი. თუმ­ცა, სკო­ლის მეს­ვე­
უ­რე­ბი, ალ­ბათ, ვერც იმას წარ­მო­იდ­გენ­დ­ნენ, რომ სულ რამ­დე­
ნიმე წელ­ში დრა­მა­ტუ­ლად შე­იც­ვ­ლე­ბო­და რო­გორც პო­ლი­ტი­
კუ­რი ვი­თა­რე­ბა, ისე გერ­მა­ნე­ლე­ბის მდგო­მა­რე­ო­ბა კავ­კა­სი­ა­ში
და ასე­თი წარ­მა­ტე­ბუ­ლი სკო­ლა მხო­ლოდ 1925 წლამ­დე იარ­
სე­ბებ­და.
გიმ­ნა­ზი­ის არ­სე­ბო­ბის ექ­ვ­ს­წ­ლი­ა­ნი ის­ტო­რია ასე­თი იყო:
1918 წელს, V და VI კლა­სე­ბით გახ­ს­ნილ სას­წავ­ლე­ბელს, მომ­
დევ­ნო წელს, VII კლა­სი და­ე­მა­ტა და სხვა ეროვ­ნე­ბის მოს­წავ­
ლე­ე­ბიც მი­ი­ღეს. VIII კლა­სი 1920 წლი­დან გა­იხ­ს­ნა; ამ დრო­ი­
სათ­ვის, გიმ­ნა­ზი­ა­ში უკ­ვე 77 მოს­წავ­ლე სწავ­ლობ­და. ამა­ვე
წელს სა­ქარ­თ­ვე­ლოს მთავ­რო­ბამ გიმ­ნა­ზია სა­ხელ­მ­წი­ფო სკო­
ლის რან­გ­ში აიყ­ვა­ნა (ამიერიდან სას­წავ­ლო პერ­სო­ნა­ლის ხელ­
ფა­სებს სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ბი­უ­ჯე­ტი გას­ცემ­და);60 გიმ­ნა­ზი­ა­ში უფ­
რო და უფ­რო მეტ მოს­წავ­ლეს, გან­სა­კუთ­რე­ბით ქარ­თ­ვე­ლებ­სა
და სომ­ხებს სურ­დათ მოხ­ვედ­რა. ამი­ტომ სკო­ლის ად­მი­ნის­ტ­
რა­ცი­ამ სპე­ცი­ა­ლუ­რი მო­სამ­ზა­დე­ბე­ლი კლა­სე­ბი გახ­ს­ნა, სა­დაც
გერ­მა­ნუ­ლი ენის არა­სა­თა­ნა­დოდ მცოდ­ნე მოს­წავ­ლე­ე­ბი გიმ­
ნა­ზი­ა­ში სწავ­ლის­თ­ვის ემ­ზა­დე­ბოდ­ნენ. მო­სამ­ზა­დე­ბელ სა­ფე­
ხურს ქალ­ბა­ტო­ნი ვალ­ლინ­გი (Walling) ხელ­მ­ძღ­ვა­ნე­ლობ­და და
მას სხვა ქა­ლი მას­წავ­ლებ­ლე­ბი ეხ­მა­რე­ბოდ­ნენ.61
1920 წელს, გერ­მა­ნუ­ლი რე­ა­ლუ­რი გიმ­ნა­ზია ახა­ლი ინი­ცი­ა­ტი­
ვით გა­მო­ვი­და, რა­საც სა­ქარ­თ­ვე­ლოს მთავ­რო­ბა­მაც და­უ­ჭი­რა
მხა­რი: რამ­დე­ნა­დაც სას­წავ­ლო პერ­სო­ნა­ლის ნაკ­ლე­ბო­ბას გა­ნიც­
დიდ­ნენ, რო­გორც კავ­კა­სი­ის გერ­მა­ნუ­ლი კო­ლო­ნი­ე­ბის სკო­ლე­ბი,
ასე­ვე ის ქარ­თუ­ლი და რუ­სუ­ლი სკო­ლე­ბი, სა­დაც გერ­მა­ნუ­ლი ენა
ის­წავ­ლე­ბო­და – გა­დაწყ­და, გახ­ს­ნი­ლი­ყო პე­და­გო­გი­უ­რი კლა­სი,
რო­მე­ლიც გერ­მა­ნუ­ლი ენის მას­წავ­ლებ­ლებს მო­ამ­ზა­დებდა. აქ,
ერ­თი წლის მან­ძილ­ზე, გარ­და გერ­მა­ნუ­ლი ენი­სა, მას­თან და­
კავ­ში­რე­ბულ მო­მიჯ­ნა­ვე საგ­ნებ­საც გერ­მა­ნუ­ლად ას­წავ­ლიდ­ნენ.
კლა­სის ხელ­მ­ძღ­ვა­ნელს გერ­მა­ნი­ი­დან ელო­დე­ბოდ­ნენ; ეს უნ­და
ყო­ფი­ლი­ყო უმაღ­ლე­სი რან­გის პე­და­გო­გი (Oberlehrer), რო­მელ­საც
გერ­მა­ნი­ის რო­მე­ლი­მე პე­და­გო­გი­ურ სე­მი­ნა­რი­ა­ში სწავ­ლე­ბის მრა­
ვალ­წ­ლი­ა­ნი გა­მოც­დი­ლე­ბა ექ­ნე­ბო­და.
გერ­მა­ნუ­ლი ენის პე­და­გო­გი­ურ კლას­ში და­იშ­ვე­ბოდ­ნენ გერ­
მა­ნუ­ლი გიმ­ნა­ზი­ის, ასე­ვე სხვა გიმ­ნა­ზი­ე­ბის აბი­ტუ­რი­ენ­ტე­ბი,

64
რომ­ლე­ბიც გერ­მა­ნულ ენა­სა და ის­ტო­რი­ა­ში საკ­ვა­ლი­ფი­კა­ციო
გა­მოც­დას ჩა­ა­ბა­რებ­დ­ნენ ან სა­თა­ნა­დო ცნო­ბას წა­რად­გენ­დ­ნენ.
ასე­ვე, იმ რუ­სუ­ლი სას­წავ­ლებ­ლე­ბის აბი­ტუ­რი­ენ­ტე­ბი, რო­მელ­
თაც გერ­მა­ნუ­ლი ენის მას­წავ­ლებ­ლად მუ­შა­ო­ბის ორ­წ­ლი­ა­ნი
სტა­ჟი ჰქონ­დათ. პე­და­გო­გე­ბის საკ­ვა­ლი­ფი­კა­ციო კლა­სის და­
ხურ­ვის შემ­დეგ, მათ უფ­ლე­ბა ექ­ნე­ბო­დათ ემუ­შა­ვათ „შრომის
სკო­ლე­ბის” (ყოფილი დაწყე­ბი­თი სკო­ლე­ბი) მა­ღალ კლა­სებ­ში ან
გიმ­ნა­ზი­ე­ბის 1-4 კლა­სებ­ში.62
1921 წლის თე­ბერ­ვალ­ში წი­თე­ლი არ­მი­ის მი­ერ სა­ქარ­თ­ვე­ლოს
ოკუ­პა­ცი­ამ და საბ­ჭო­თა წყო­ბი­ლე­ბის დამ­ყა­რე­ბამ ყვე­ლა­ფე­რი
შეც­ვა­ლა. თავ­და­პირ­ვე­ლად ახალ საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას
სკო­ლის­თ­ვის თით­ქოს არ ეცა­ლა, მაგ­რამ ცვლი­ლე­ბე­ბი სას­კო­
ლო ცხოვ­რე­ბა­ში 1922 წლი­დან­ვე და­იწყო. სკო­ლა გა­ნათ­ლე­ბის
სა­ხალ­ხო კო­მი­სა­რი­ატს და­ექ­ვემ­დე­ბა­რა. სას­წავ­ლო პროგ­რა­მი­
დან ჯერ რე­ლი­გი­ის გაკ­ვე­თი­ლი ამო­ი­ღეს და მის ნაც­ვ­ლად პო­
ლი­ტე­კო­ნო­მი­ის სა­ფუძ­ვ­ლე­ბი შე­ი­ტა­ნეს.63
1922 წელს „Kaukasische Post”-ში გა­მოქ­ვეყ­ნ­და მარ­ტინ იეკე­
ლის წე­რი­ლი, სა­დაც ის ქარ­თულ­-­გერ­მა­ნუ­ლი ტექ­ნი­კუ­რი სკო­
ლის გახ­ს­ნის აუცი­ლებ­ლო­ბა­ზე წერ­და. ინ­დუს­ტ­რი­ა­ლი­ზა­ცი­ის
ეპო­ქა­ში, სახ­ლე­ბის, ქუ­ჩე­ბის, რკი­ნიგ­ზის შე­კე­თე­ბა და სამ­თო
სა­მუ­შა­ო­ე­ბი და­მა­ტე­ბით პრო­ფე­სი­ებს და კად­რებს მო­ითხოვ­და.
ამი­ტომ, თბი­ლი­სის სა­ხელ­მ­წი­ფო უნი­ვე­რის­ტეტ­ში მოქ­მედ შე­
სა­ბა­მის კო­მი­სი­ას­თან და სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბის კო­მი­სა­რი­ატ­
თან კონ­სულ­ტა­ცი­ე­ბის შე­დე­გად გა­დაწყ­და 1922/23 სას­წავ­ლო
წლი­სათ­ვის გერ­მა­ნულ­-­ქარ­თუ­ლი ტექ­ნი­კუ­რი სკო­ლის გახ­ს­ნა,
რომ­ლის მი­ზა­ნიც ხე­ლოს­ნე­ბის, გზე­ბის მშე­ნებ­ლე­ბის და ყვე­
ლა სა­ხის ტექ­ნი­კო­სის აღ­ზ­რ­და იქ­ნე­ბო­და. სწავ­ლა ტექ­ნი­კურ
სკო­ლა­ში ოთხ­წ­ლი­ა­ნი უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო და იქ მო­სახ­ვედ­რად
მსურ­ველს რვაკ­ლა­სი­ა­ნი შრო­მი­თი სკო­ლის დამ­თავ­რე­ბის მოწ­
მო­ბა ესა­ჭი­რო­ე­ბო­და. იმ მოს­წავ­ლე­ებს, ვინც გერ­მა­ნუ­ლი ენა
არ იცოდ­ნენ, სკო­ლის ად­მი­ნის­ტ­რა­ცია მო­სამ­ზა­დე­ბელ კლასს
სთა­ვა­ზობ­და.
1923 წელს ქარ­თ­ვე­ლი მშობ­ლე­ბის დიდ­მა ნა­წილ­მა, რო­
მელ­თაც შვი­ლე­ბის ჩა­წე­რა გიმ­ნა­ზი­ის მო­სამ­ზა­დე­ბელ
კლას­ში სურ­დათ, მო­ითხო­ვეს პა­რა­ლე­ლუ­რი კლა­სის გახ­ს­ნა
მტკვრის მარ­ჯ­ვე­ნა სა­ნა­პი­რო­ზე, რა­თა მათ შვი­ლებს დი­დი
გზა არ ჰქო­ნო­დათ გა­სავ­ლე­ლი; ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ ეს მოთხოვ­

65
ნა და­აკ­მა­ყო­ფი­ლა და მო­სამ­ზა­დე­ბე­ლი კლა­სის გაკ­ვე­თი­ლე­
ბი ქარ­თუ­ლი გიმ­ნა­ზი­ის საკ­ლა­სო ოთა­ხებ­ში ტარ­დე­ბო­და.64
ნელ­-­ნე­ლა შე­იც­ვა­ლა მოს­წავ­ლე­თა მი­ღე­ბის წე­სიც: 1924
წლი­სათ­ვის თბი­ლი­სის გერ­მა­ნუ­ლი გიმ­ნა­ზია უკ­ვე № 21 ტექ­
ნი­კუ­მად იწო­დე­ბო­და და მი­სი დი­რექ­ტო­რი კვლა­ვაც მარ­ტინ
იეკე­ლი იყო. მოს­წავ­ლე­ებს გერ­მა­ნულ ტექ­ნი­კუმ­ში შრო­
მით სკო­ლა­სა და სა­ბავ­შ­ვო ბაღ­ში მშობ­ლე­ბის სო­ცი­ა­ლუ­რი
სტა­ტუ­სის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით იღებ­დ­ნენ. მიმ­ღე­ბი კო­მი­სია
კომ­კავ­ში­რის65, პროფ­კავ­ში­რე­ბი­სა66 და სკო­ლის ხელ­მ­ძღ­ვა­
ნე­ლე­ბი­სა­გან შედ­გე­ბო­და და ყვე­ლა გა­ნაცხადს ამოწ­მებ­და.
უპი­რა­ტე­სო­ბა ენი­ჭე­ბო­დათ პრო­ლე­ტა­რე­ბის, მუ­შე­ბის და
გლე­ხე­ბის შვი­ლებს. შემ­დეგ – პროფ­კავ­ში­რის წევ­რე­ბის შვი­
ლებს; გერ­მა­ნე­ლი სა­სუ­ლი­ე­რო პი­რე­ბი­სა და ვაჭ­რე­ბის შვი­
ლებს კი მი­ღე­ბა­ზე ეტა­პობ­რი­ვად უარი ეთ­ქ­ვათ. გერ­მა­ნუ­
ლი კულ­ტუ­რუ­ლი საქ­მი­ა­ნო­ბა საბ­ჭო­თა რე­ჟი­მის პი­რო­ბებ­ში
მხო­ლოდ იმ ფარ­გ­ლებ­ში და შემ­თხ­ვე­ვა­ში და­იშ­ვე­ბო­და, თუ­
კი იგი კლა­სობ­რი­ვი ბრძო­ლის კონ­ტექ­ს­ტ­ში სა­ერ­თა­შო­რი­სო
პრო­ლე­ტა­რი­ა­ტის გაძ­ლი­ე­რე­ბისკენ იქ­ნე­ბო­და მი­მარ­თუ­ლი.67
შე­სა­ბა­მი­სად, ისე ვე­ღარ გაგ­რ­ძელ­დე­ბო­და, რო­გორც ეს გერ­
მა­ნე­ლებს სურ­დათ.
გიმ­ნა­ზი­ას მძი­მე დარ­ტყ­მა 1924-25 წლებ­ში მი­ად­გა: გარ­და
იმი­სა, რომ საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბი­სათ­ვის ზო­გა­დად მი­უ­ღე­
ბე­ლი იყო ეროვ­ნუ­ლი ჯგუ­ფე­ბის საქ­მი­ა­ნო­ბა და მით უმე­ტეს,
მკვეთ­რად გა­მო­ხა­ტუ­ლი რე­ლი­გი­უ­რი მის­წ­რა­ფე­ბე­ბით, 1924
წლის აგ­ვის­ტოს აჯან­ყე­ბის68 შემ­დეგ, უფ­რო მე­ტი კონ­ტ­რო­ლი
და­წეს­და ყვე­ლა მი­მარ­თუ­ლე­ბით და თვალ­თ­ვა­ლიც გაძ­ლი­ერ­
და. აგენ­ტუ­რულ საქ­მეს ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის საბ­ჭო­თა ფე­დე­რა­ცი­
უ­ლი სო­ცი­ა­ლის­ტუ­რი რეს­პუბ­ლი­კის სა­გან­გე­ბო კო­მი­სი­ის (ე.წ.
ჩე­კა/Чрезвычайная Комиссия) კონ­ტ­რ­დაზ­ვერ­ვის გან­ყო­ფი­
ლე­ბა წარ­მარ­თავ­და.
მარ­თა­ლი­ა, რე­ა­ლუ­რი გიმ­ნა­ზი­ის არ­სე­ბულ კლა­სებს 1924
წლი­სათ­ვის ჯერ კი­დევ ჰქონ­დათ უფ­ლე­ბა, ბო­ლომ­დე მი­ეყ­ვა­
ნათ დაწყე­ბუ­ლი სას­წავ­ლო პრო­ცე­სი, მაგ­რამ ახა­ლი მოს­წავ­
ლე­ე­ბის მი­ღე­ბა აიკ­რ­ძა­ლა. გიმ­ნა­ზია სა­სიკ­ვ­დი­ლოდ გა­ი­წი­რა.
ამა­ვე პე­რი­ოდ­ში, კო­მუ­ნის­ტურ­მა პარ­ტი­ამ და მის­მა გერ­მა­
ნულ­მა გან­ყო­ფი­ლე­ბამ იერი­ში მი­ი­ტა­ნა სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში არ­სე­
ბულ გერ­მა­ნულ ინ­ს­ტი­ტუ­ტებ­ზე. 1924 წლის და­საწყის­ში გა­უქ­

66
 ფრიც პალი

67
სანიკიძე-დიდებულიძეების არქივი
მ­და გერ­მა­ნუ­ლი ეროვ­ნუ­ლი საბ­ჭო, გა­ზე­თი „Kaukasische Post”
და სკო­ლის სა­მეთ­ვალ­ყუ­რეო საბ­ჭოც და­ი­შა­ლა.69
გერ­მა­ნულ გიმ­ნა­ზი­ა­სა და მის პე­და­გო­გებ­ზე რამ­დე­ნი­მე თ­ვი­
ა­ნი თვალ­თ­ვა­ლის შე­დე­გად შეგ­როვ­და ე.წ. აგენ­ტუ­რუ­ლი ცნო­
ბე­ბი პე­და­გო­გე­ბის იეკე­ლის, ბა­უმ­ჰა­უ­ე­რის და ვინ­გუ­თის შე­სა­
ხებ; საქ­მე­ში70 აღ­ნიშ­ნუ­ლი­ა, რომ მა­გა­ლი­თად, მარ­ტინ იეკე­ლი
აქ კრეს ფონ კრე­სენ­შ­ტა­ი­ნის და­ტო­ვე­ბუ­ლი­ა, შე­ხე­დუ­ლე­ბე­ბით
მო­ნარ­ქის­ტია და არის იმ გერ­მა­ნუ­ლი დაჯ­გუ­ფე­ბის წევ­რი, რო­
მე­ლიც ან­ტი­საბ­ჭო­თა საქ­მი­ა­ნო­ბას ეწე­ვა კო­ლო­ნი­ებ­ში და ტექ­
ნი­კუმ­ში.71 გა­მო­ძი­ე­ბას ასე­ვე სა­ეჭ­ვოდ მი­აჩ­ნ­და, რომ მარ­ტინ
იეკე­ლი კონ­ტაქტს ინარ­ჩუ­ნებ­და კრეს ფონ კრე­სენ­შ­ტა­ინ­თან;
ამის დას­ტუ­რი ჩხრე­კი­სას ამო­ღე­ბუ­ლი წე­რი­ლი­ა,72 სა­დაც კრე­
სენ­შ­ტა­ი­ნი იეკელს პა­სუ­ხობს და ატყო­ბი­ნებს, რომ ამ ეტაპ­ზე
არ შე­უძ­ლია და­ეხ­მა­როს თბი­ლი­სის გერ­მა­ნუ­ლი გიმ­ნა­ზი­ის ერ­თ­-
ერთ მას­წავ­ლე­ბელს გერ­მა­ნი­ა­ში სამ­სა­ხუ­რის მო­ძი­ე­ბა­ში.
გა­მო­ძი­ე­ბას ჰქონ­და ინ­ფორ­მა­ცი­ა, თით­ქოს ამი­ერ­კავ­კა­სი­
ა­ში მოქ­მე­დებ­და დი­დი გერ­მა­ნუ­ლი ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ა, რო­მე­ლიც
კონ­ტ­რ­რე­ვო­ლუ­ცი­ურ პრო­პა­გან­დას წარ­მარ­თავ­და და კო­
ლო­ნი­ებს შო­ვი­ნის­ტუ­რი ლი­ტე­რა­ტუ­რით ამა­რა­გებ­და. ამა­ვე
საქ­მე­ში აღ­წე­რი­ლი იყო, რომ ფრიდ­რიჰ ბა­უმ­ჰა­უ­ე­რი, მცხოვ­
რე­ბი პას­კე­ვი­ჩის ქ. N1473 – გერ­მა­ნი­ის მო­ქა­ლა­ქე, უმაღ­ლე­სი
გა­ნათ­ლე­ბით, კლა­სი­კუ­რი და გერ­მა­ნუ­ლი ენე­ბის ფი­ლო­ლო­
გი, ამ­ჟა­მად 21-ე ტექ­ნი­კუ­მის მას­წავ­ლე­ბე­ლი, გა­მო­ირ­ჩე­ო­
და მო­ნარ­ქის­ტუ­ლი და ნა­ცი­ო­ნა­ლის­ტუ­რი შე­ხე­დუ­ლე­ბე­ბით;
მოს­წავ­ლე­ებ­ში, რო­მელ­თა შო­რის ბევ­რი ქარ­თ­ვე­ლი იყო, ის
მა­ღა­ლი ავ­ტო­რი­ტე­ტით სარ­გებ­ლობ­და; და­კა­ვე­ბუ­ლი იყო
ამი­ერ­კავ­კა­სი­ა­ში სა­მეც­ნი­ე­რო ნაშ­რო­მე­ბის და კვლე­ვე­ბის
თავ­მოყ­რით და აპი­რებ­და მათ წიგ­ნად გა­მო­ცე­მას. დი­დი ალ­
ბა­თო­ბით, წიგ­ნი შე­ე­ხე­ბო­და საბ­ჭო­თა სი­ნამ­დ­ვი­ლის რიგ პო­
ლი­ტი­კურ სა­კითხებს. მას ჰქონ­და მჭიდ­რო კავ­ში­რე­ბი სა­მეც­
ნი­ე­რო წრე­ებ­თან და სა­ეჭ­ვო მი­მო­წე­რა „ბალტიისპირეთის
სამ­ხედ­რო კავ­შირ­თან”, რო­მელ­საც საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა
უთ­ვალ­თ­ვა­ლებ­და. გა­მო­ძი­ე­ბა ასე­ვე ვა­რა­უ­დობ­და, რომ ბა­
უმ­ჰა­უე­რი ავ­რ­ცე­ლებ­და ან­ტი­საბ­ჭო­თა იდე­ებს ახალ­გაზ­რ­
დებში.
­ 74

აღ­ნიშ­ნუ­ლი ცნო­ბე­ბის სა­ფუძ­ველ­ზე 1924 წლის ოქ­ტომ­ბერ­ში

და­ა­კა­ვეს მარ­ტინ იეკე­ლი, ფრიდ­რიჰ ბა­უმ­ჰა­უ­ე­რი და ერიჰ ვინ­

68
გუ­თი. და­კა­ვე­ბი­სას გაჩხ­რი­კეს სა­მი­ვეს ბი­ნა, სა­მუ­შაო ად­გი­ლი და
ამო­ი­ღეს პი­რა­დი და საქ­მი­ა­ნი დო­კუ­მენ­ტე­ბი, მათ შო­რის ის ცნო­
ბე­ბი და ხელ­წე­რი­ლე­ბი, რო­მელ­თა მი­ხედ­ვი­თაც იეკე­ლი კონ­სულ
ვე­ზენ­დო­კის­გან75 იღებ­და სა­ხელ­ფა­სო და­ნა­მატს, ბა­უმ­ჰა­უ­ე­რი­სა
და ვინ­გუ­თი­სათ­ვის გა­ნა­წი­ლე­ბის მიზ­ნით. გა­მო­ძი­ე­ბი­სათ­ვის ეს
გა­რე­მო­ე­ბაც ეჭ­ვის სა­ფუძ­ვე­ლი გახ­და. და­კა­ვე­ბუ­ლებს ბრა­ლი
ან­ტი­საბ­ჭო­თა პრო­პა­გან­და­ში და აგენ­ტო­ბა­ში ედე­ბო­დათ. მა­თი
გა­თა­ვი­სუფ­ლე­ბა (იეკელის 25 დღის შემ­დეგ, ბა­უმ­ჰა­უ­ე­რის და
ვინ­გუ­თის 14 დღე­ში) შე­საძ­ლე­ბე­ლი გახ­და გერ­მა­ნი­ის კონ­სუ­ლის,
ვე­ზენ­დო­კის ძა­ლის­ხ­მე­ვით და არა­საკ­მა­რი­სი მტკი­ცე­ბუ­ლე­ბე­ბის
გა­მო. თუმ­ცა, გა­თა­ვი­სუფ­ლე­ბის შემ­დეგ, მათ სკო­ლა­ში დაბ­რუ­ნე­
ბის სა­შუ­ა­ლე­ბა აღარ მი­ე­ცათ. ისი­ნი იძუ­ლე­ბუ­ლე­ბი გახ­დ­ნენ 1925
წელს ქვე­ყა­ნა და­ე­ტო­ვე­ბი­ნათ.
გერ­მა­ნუ­ლი პრე­სა ად­გი­ლობ­რივ გერ­მა­ნულ და­წე­სე­ბუ­ლე­
ბებ­ზე ასე­თი შე­ტე­ვას აგ­ვის­ტოს აჯან­ყე­ბის შე­დე­გად რუ­სე­ბის
გა­ღი­ზი­ა­ნე­ბით ხსნი­და.
მარ­ტინ იეკე­ლის სკო­ლის ხელ­მ­ძღ­ვა­ნე­ლის პო­ზი­ცი­ი­დან გა­
თა­ვი­სუფ­ლე­ბის შემ­დეგ სკო­ლა კო­მუ­ნის­ტურ მმარ­თ­ვე­ლო­ბა­ში
გა­და­ვი­და და დი­რექ­ტო­რის პო­ზი­ცია ბალ­ტი­ის­პი­რე­თი­დან ჩა­მო­
სახ­ლე­ბულ­მა გერ­მა­ნელ­მა, ამ­ხა­ნაგ­მა ნიკ­ვიც­მა (Nickwitz) და­ი­კა­
ვა. სულ რამ­დე­ნი­მე კვი­რა­ში მან სკო­ლა­ში უდის­ციპ­ლი­ნო­ბა და­ამ­
კ­ვიდ­რა, რის გა­მოც მოს­წავ­ლე­ებ­სა და ად­მი­ნის­ტ­რა­ცი­ას შო­რის
უთან­ხ­მო­ე­ბა გაჩ­ნ­და, რაც ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ სკო­ლის და­ხურ­ვის სა­
ფუძ­ვ­ლად მი­იჩ­ნი­ა.76 1925 წლის 15 ოქ­ტომ­ბერს გერ­მა­ნუ­ლი ტექ­
ნი­კუ­მი (რეალური გიმ­ნა­ზი­ა) გა­უქ­მ­და „ნარკომპროსის”77 მი­ერ;
არ­სე­ბუ­ლი კლა­სე­ბი გა­და­ი­ტა­ნეს შრო­მით სკო­ლა­ში და სპეც. ტექ­
ნი­კუმ­ში. გა­უქ­მ­და ე.წ. სა­ვაჭ­რო და ინ­დუს­ტ­რი­უ­ლი ტექ­ნი­კუ­მიც.
ეს უკა­ნას­კ­ნე­ლი გა­აპ­რო­ტეს­ტა კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის გერ­მა­
ნულ­მა სექ­ცი­ამ და ტექ­ნი­კუ­მი გარ­კ­ვე­უ­ლი პე­რი­ო­დით შე­ი­ნარ­ჩუ­
ნეს: „მაგრამ რო­გორ იქ­ნე­ბა საქ­მე, თუ­კი საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა
გერ­მა­ნე­ლებს ისევ ასე მო­ექ­ცე­ვა და გაკ­ვე­თი­ლე­ბის ჩა­ტა­რე­ბა­ში
შე­უშ­ლის ხელს, ან თუ­კი სკო­ლა­ში მი­ღე­ბა სკო­ლის პრინ­ცი­პე­ბით
კი არა, ახა­ლი მიდ­გო­მე­ბით გაგ­რ­ძელ­დე­ბა – გა­უ­გე­ბა­რი­ა. ასეა თუ
ისე, რუ­სე­ბის ცნო­ბი­ლი „ნაციონალური მეგობრობა” და კარ­გი
„ნაციონალური პოლიტიკა” თბი­ლის­ში სხვაგ­ვა­რად მუ­შა­ობს და
აშ­კა­რა­ა, რომ პრაქ­ტი­კა დი­დად გან­ს­ხ­ვავ­დე­ბა მოს­კო­ვუ­რი თე­ო­
რი­ე­ბი­სა­გან.”78

69
 1930-იანი წლე­ბის დი­დი ტე­რო­რის რეპ­რე­სი­ე­ბი, ცხა­დი­ა,
გერ­მა­ნულ თემ­საც შე­ეხ­ ო; 1941 წელს, კი სსრკ თავ­დაც­ვის სა­
ხელ­მ­წი­ფო კო­მი­ტე­ტის N 744 დად­გე­ნი­ლე­ბის „საქართველოს,
აზერ­ბა­ი­ჯა­ნის და სომ­ხე­თის საბ­ჭო­თა რეს­პუბ­ლი­კე­ბი­დან გერ­
მა­ნელ­თა გა­სახ­ლე­ბის შე­სა­ხებ” სა­ფუძ­ველ­ზე გერ­მა­ნე­ლე­ბი
შუა აზი­ა­ში გა­და­ა­სახ­ლეს.

***
გერ­მა­ნუ­ლი სკო­ლის ის­ტო­რია თბი­ლის­ში კო­ლო­ნი­ის და­არ­სე­
ბის­თა­ნა­ვე, 1818 წლი­დან­ვე და­იწყო. გერ­მა­ნუ­ლი თე­მი აც­ნო­ბი­ე­
რებ­და ზო­გა­დად, გა­ნათ­ლე­ბი­სა და უცხო გა­რე­მო­ში გერ­მა­ნუ­ლი
ენი­სა და კულ­ტუ­რის შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბის მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბას და მჭიდ­როდ
თა­ნამ­შ­რომ­ლობ­და ეკ­ლე­სი­ას­თან და სკო­ლას­თან. ეს კარ­გად
ჩანს წმ. პეტ­რე-­პავ­ლეს სკო­ლის გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­ვის ხუთ­წ­ლი­ა­
ნი შე­მო­წი­რუ­ლო­ბე­ბის გეგ­მის და რე­ა­ლუ­რი გიმ­ნა­ზი­ის სა­მე­ურ­
ნეო ცხოვ­რე­ბის ანა­ლი­ზით. გიმ­ნა­ზია შე­მო­წი­რუ­ლო­ბებს იღებ­
და სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში მცხოვ­რე­ბი შეძ­ლე­ბუ­ლი გერ­მა­ნე­ლე­ბი­სა­გან.
მი­უ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ 1920 წლი­დან გიმ­ნა­ზი­ის პერ­სო­ნალს
ხელ­ფასს სა­ხელ­მ­წი­ფო უხ­დი­და, სხვა სა­მე­ურ­ნეო ხარ­ჯებს ისევ
გერ­მა­ნულ თე­მი კის­რუ­ლობ­და, იქ­ნე­ბო­და ეს საკ­ლა­სო ოთა­ხე­ბის
აღ­ჭურ­ვა ავე­ჯით, სკო­ლის სას­წავ­ლო მა­სა­ლით უზ­რუნ­ველ­ყო­ფა
თუ ფი­ზი­კის კა­ბი­ნე­ტის, ქი­მი­ის ლა­ბო­რა­ტო­რი­ის და სას­კო­ლო
ბიბ­ლი­ო­თე­კის მოწყო­ბა. თე­მი სკო­ლას ნა­ტუ­რი­თაც ეხ­მა­რე­ბო­და:
კო­ლო­ნის­ტე­ბი, რო­მელ­თა შვი­ლე­ბიც რე­ა­ლურ გიმ­ნა­ზი­ა­ში სწავ­
ლობ­დ­ნენ, ყო­ველ სას­წავ­ლო წელს 20 სათლ ღვი­ნოს გზავ­ნიდ­ნენ
სას­წავ­ლო პერ­სო­ნა­ლის­თ­ვის.
სა­გან­მან­თ­ლებ­ლო და კულ­ტუ­რულ ცხოვ­რე­ბა­ში გერ­მა­ნუ­ლი
თე­მის მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა ას წელ­ზე მეტ ხანს გრძელ­დე­ბო­და და
გაგ­რ­ძელ­დე­ბო­და კი­დეც, რომ არა 1921 წელს სა­ქარ­თ­ვე­ლოს
საბ­ჭო­თა ოკუ­პა­ცია და მი­სი მძი­მე და ტრა­გი­კუ­ლი შე­დე­გე­ბი.
ყო­ველ­თ­ვის მრა­ვალ­ფე­რო­ვან და მრა­ვა­ლე­რო­ვან თბი­ლის­ში
კი, გერ­მა­ნუ­ლი კო­ლო­ნი­ე­ბის გაქ­რო­ბით და გერ­მა­ნუ­ლი თე­მის
და­სუს­ტე­ბი­თა და დე­პორ­ტა­ცი­ით, ქა­ლა­ქუ­რი კულ­ტუ­რის მნიშ­
ვ­ნე­ლო­ვა­ნი ტრა­დი­ცია შეწყ­და და ნოი ტიფ­ლი­სის გერ­მა­ნუ­ლი
სას­წავ­ლებ­ლე­ბის ის­ტო­რი­აც დრო­ე­ბით და­ვიწყე­ბას მი­ე­ცა.

70
SeniSnvebi

1  გერმანიაში სხვა­დას­ხ­ვა ბიბ­ლი­ო­თე­კა­სა და არ­ქივ­

ში და­ცუ­ლი მა­სა­ლის მო­ძი­ე­ბა­ში გა­წე­უ­ლი დახ­მა­რე­ბი­
სათ­ვის მად­ლო­ბას ვუხ­დით მა­რი­კა ლა­ფა­ურ­-­ბურკს,
ლუ­კა ბაქ­რა­ძეს, მაია რაზ­ მა­ძეს და IFA-Institut für
Auslandsbeziehungen – Stuttgart-ს.

2  რუსეთის იმ­პე­რა­ტო­რი 1762-1796 წლებ­ში.

3  რუსეთის იმ­პე­რა­ტო­რი 1801-1825 წლებ­ში.

4  შვა­ბე­თი – მხა­რე გერ­მა­ნი­ა­ში.

5  ვი­ურ­ტემ­ბერ­გი – მხა­რე სამ­ხ­რეთ­-­და­სავ­ლეთ გერ­მა­ნი­ა­ში.

6  პი­ე­ტის­ტი და მის­ტი­კო­სი მწერ­ლის იუნ­გ­-­შ­ტი­ლინ­

გის (Johann Heinrich Jung-Stilling, 1740-1817) რო­მან­მა
„ნოსტალგია” („Heimweh”, 1794-1796) დი­ დი გავ­ ლე­ნა
იქო­ნია შვა­ბე­ბის რე­ლი­გი­ურ მის­წ­რა­ფე­ბებ­ზე; მიგ­რა­ცი­
ის მსურ­ვე­ლე­ბი იერუ­სა­ლი­მი­სა­კენ და­იძ­რ­ნენ. ერ­თ­მა,
რო­გორც ჩანს, რუ­სე­თის იმპერიის სამ­სა­ხუ­რებ­თან და­
კავ­ში­რე­ბულ­მა ბალ­ტი­ელ­მა ქალ­მა, ფონ კრი­უ­დე­ნერ­მა
(von Kruedener), და­არ­წ­მუ­ნა გამ­გ­ზავ­რე­ბის მსურ­ვე­ლე­
ბი, რომ გზა იერუ­სა­ლი­მი­სა­კენ რუ­სე­თის გავ­ლით გა­
დი­ო­და. Friedrich Baumhauer, Werden und Vergehen des
Deutschen Realgymnasiums in Tiflis, in: Aus deutscher
Bildungsarbeit im Ausland. (Hrsg.:) F. Schmidt, O. Boelitz.
Bd. 2: Außeneuropa, Langensalza 1928, გვ. 164-170.

7  ინ­ფორ­მა­ცია კო­ლო­ნი­ე­ბის შე­სა­ხებ იხ. http://german-

georgian.archive.ge/ka/blog/15.

8  Friedrich Baumhauer, Werden und Vergehen des Deutschen

Realgymnasiums in Tiflis, in: Aus deutscher Bildungsarbeit
im Ausland. (Hrsg.:) F. Schmidt, O. Boelitz. Bd. 2:
Außeneuropa, Langensalza 1928, გვ. 164-170.

9  მა­სა­ლა მომ­ზა­დე­ბუ­ლია G. A. Briem-ის მოხ­სე­ნე­ბის

„გერმანული ევან­გე­ლის­ტურ­-­ლუთერული, წმინ­და პეტ­
რე-­პავ­ლეს თბი­ლი­სის სკო­ლის მოკ­ლე ის­ტო­რი­ა” მი­ხედ­
ვით, რო­მე­ლიც ავ­ტორ­მა 1919 წლის 9 ივ­ნისს, ნოი ტიფ­
ლი­სის კო­ლო­ნი­ის 100 წლის სა­ი­უ­ბი­ლეო ღო­ნის­ძი­ე­ბა­ზე
წა­ი­კითხა. G. A. Briem, Kurzer Auszug aus der Geschichte
der deutschen, evang-luth.- St.-Petri-Schule in Tiflis, in:
Kaukasische Post (KP) 11 (1919), № 52-53.

71
10  თა­თა­რაშ­ვი­ლი, ნეს­ტან, გერ­მა­ნე­ლი კო­ლო­ნის­ტე­ბის არ­
ქი­ტექ­ტუ­რა სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში – http://german-georgian.
archive.ge/ka/blog/15.

11  მა­თე­უს შვარ­ც­მა (Matheus Schwarz) პე­და­გო­გი­კუ­რი გა­

ნათ­ლე­ბა ვი­ურ­ტემ­ბერ­გ­ში, ტემ­პელ­ჰო­ფის მას­წავ­ლე­
ბელ­თა სე­მი­ნა­რი­ა­ში მი­ი­ღო და შემ­დეგ შვი­დი წლის გან­
მავ­ლო­ბა­ში ჯერ მას­წავ­ლებ­ლად მუ­შა­ობ­და სა­ხალ­ხო
სკო­ლა­ში და მე­რე გარ­კ­ვე­უ­ლი ხა­ნი, ასე­ვე მას­წავ­ლებ­
ლად, ტემ­პელ­ჰო­ფის მას­წავ­ლე­ბელ­თა სე­მი­ნა­რი­ა­ში.

12  ფრიდ­რიჰ ვეტ­ცე­ლის (Friedrich Wetzel, 1835-1904),

თბი­ლის­ში მცხოვ­რე­ბი მე­წარ­მის ინი­ცი­ა­ტი­ვით შე­იქ­მ­
ნა სპე­ცი­ა­ლუ­რი კავ­ში­რი, რო­მელ­მაც მიზ­ნად და­ი­სა­ხა
დახ­მა­რე­ბო­და ღა­რიბ მოს­წავ­ლე­ებს და მათ­თ­ვის სას­კო­
ლო გა­და­სა­ხა­დი, წიგ­ნე­ბი და სა­ჭი­რო­ე­ბის შემ­თხ­ვე­ვა­ში,
ტან­საც­მე­ლი შე­ეგ­რო­ვე­ბი­ნა, რა­თა ბავ­შ­ვებს სკო­ლა­ში
სი­ა­რუ­ლი შეძ­ლე­ბო­დათ. ფრიდ­რიჰ ვეტ­ცელს ჰქონ­და
სა­კუ­თა­რი ლუ­დის ქარ­ხა­ნა, სას­ტუმ­რო, ფლობ­და სახ­
ლებს ტფი­ლის­ში, წავ­კის­სა და კო­ჯორ­ში; ატა­რებ­და II
გილ­დი­ის ვაჭ­რის ტი­ტულს. იყო ქა­ლა­ქის სა­თათ­ბი­როს
წევ­რიც.

13  სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ეროვ­ნუ­ლი არ­ქი­ვი, სა­ქარ­თ­ვე­ლოს სა­

ხელ­მ­წი­ფო ცენ­ტ­რა­ლუ­რი სა­ის­ტო­რიო არ­ქი­ვი, ფონ­დი
№ 1694, ანა­წე­რი № 1, საქ­მე № 27, გვ. 3.

14  იოჰა­ნეს შლო­ი­ნინ­გი (Johannes Schleuning, 1879-1961)

– ვოლ­გის­პი­რე­ლი გერ­მა­ნე­ლი სა­სუ­ლი­ე­რო პი­რი და
ჟურ­ნა­ლის­ტი; მთე­ლი ცხოვ­რე­ბის მან­ძილ­ზე იბ­რ­ძო­და
სა­კუ­თა­რი თე­მის კე­თილ­დღე­ო­ბი­სათ­ვის. ტარ­ტუ­ში შე­
ის­წავ­ლა თე­ო­ლო­გი­ა, 1910-1914 წლებ­ში იყო პას­ტო­რი
თბი­ლის­ში და წმ. პეტ­რე-­პავ­ლეს სკო­ლის კუ­რა­ტო­რი;
თა­ნამ­შ­რომ­ლობ­და გა­ზეთ­თან „Kaukasische Post”; აკ­
რი­ტი­კებ­და რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ა­ში გერ­მა­ნე­ლე­ბის დის­
კ­რი­მი­ნა­ცი­ას. ამის გა­მო, 1914 წელს გა­და­ა­სახ­ლეს
ციმ­ბირ­ში, სა­ი­და­ნაც დაბ­რუ­ნე­ბა მხო­ლოდ 1917 წელს
შეძ­ლო ვოლ­გის­პი­რეთ­ში. იქ გა­მოს­ცემ­და გა­ზეთს
„Saratower Deutsche Zeitung”. შლო­ი­ნინ­გ­მა 1918 წელს
მო­ა­ხერ­ხა ემიგ­რა­ცია გერ­მა­ნი­ა­ში, სა­დაც, ჩას­ვ­ლის­თა­
ნა­ვე შე­უდ­გა მოქ­მე­დე­ბას თა­ვი­სი თა­ნა­მე­მა­მუ­ლე­ე­ბის
მხარ­და­სა­ჭე­რად ვოლ­გის­პი­რეთ­ში. 1921-29 წლებ­ში
იყო „რუსეთის გერ­მა­ნე­ლე­ბის ცენ­ტ­რა­ლუ­რი კო­მი­ტე­
ტის” თავ­მ­ჯ­დო­მა­რე და ცდი­ლობ­და, მსოფ­ლი­ოს­თ­ვის
გა­ე­გე­ბი­ნე­ბი­ნა, თუ რა მძი­მე დღე­ში იყ­ვ­ნენ რუ­სეთ­ში
გერ­მა­ნე­ლე­ბი. არის სხვა­დას­ხ­ვა პუბ­ლი­კა­ცი­ის ავ­ტო­რი.

72
15  ელე­მენ­ტა­რუ­ლი სკო­ლა (Elementarschule), გერ­მა­ნუ­ლი
სას­კო­ლო სის­ტე­მის ის­ტო­რი­ა­ში წარ­მო­ად­გენ­და ე.წ.
სა­ხალ­ხო სკო­ლის ტიპს. თუმ­ცა, ელე­მენ­ტა­რუ­ლი სკო­
ლა მხო­ლოდ სა­ხალ­ხო სკო­ლას არ მო­ი­ცავ­და, არა­მედ
ყვე­ლა იმ დაწყე­ბით სას­წავ­ლე­ბელს, რო­მე­ლიც ელე­მენ­
ტა­რულ ცოდ­ნას იძ­ლე­ო­და. რაც შე­ე­ხე­ბა სა­ხალ­ხო სკო­
ლას, მე-19 ს. გერ­მა­ნი­ა­ში შე­მო­ი­ღეს რო­გოც სა­ერ­თო
სა­ყო­ველ­თაო სკო­ლის ტი­პი; ეს იყო სკო­ლის ფორ­მა, სა­
დაც სწავ­ლა 8 წლი­ა­ნი იყო; მე-20 ს. პირ­ველ ნა­ხე­ვარ­
ში სა­ჯა­რო სა­ხალ­ხო სკო­ლე­ბი (გერმანიაში) და­ყო­ფი­ლი
იყო კონ­ფე­სი­ე­ბი­სა და სქე­სის მი­ხედ­ვით.

16  მოგ­ვი­ა­ნე­ბით, უკ­ვე 20-იანი წლე­ბის და­საწყის­ში მის ბა­

ზა­ზე 8-კლასიანი სა­მო­ქა­ლა­ქო სკო­ლა (Bürgerschule) შე­
იქ­მ­ნა. სა­მო­ქა­ლა­ქო სკო­ლა (Bürgerschule) – მე-19-20 ს.
გერ­მა­ნი­ის სას­კო­ლო გა­ნათ­ლე­ბის სის­ტე­მა­ში იყო გა­ნათ­
ლე­ბის მა­ღა­ლი­/უ­მაღ­ლე­სი სა­ფე­ხუ­რი და მოს­წავ­ლე­ებს
ამ­ზა­დებ­და არა სა­უ­ნი­ვერ­სი­ტე­ტო სწავ­ლი­სათ­ვის, არა­
მედ აძ­ლევ­და მათ პრაქ­ტი­კულ პრო­ფე­სი­ებს სა­ვაჭ­რო და
სა­ხე­ლო­ბო მი­მარ­თუ­ლე­ბით.

17 Briem, G.A., Kurzer Auszug aus der Geschichte.

18  სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ეროვ­ნუ­ლი არ­ქი­ვი, სა­ქარ­თ­ვე­ლოს სა­

ხელ­მ­წი­ფო ცენ­ტ­რა­ლუ­რი სა­ის­ტო­რიო არ­ქი­ვი, ფონ­დი
№ 1694, ანა­წე­რი № 1, საქ­მე № 32, გვ. 1-დან.

19  საბ­ჭო­თა წარ­სუ­ლის კვლე­ვის ლა­ბო­რა­ტო­რი­ა, მა­რია

ჩაპ­ლინ­ს­კა-­ზა­უ­ე­რის ზე­პი­რი ის­ტო­რი­ა, https://www.
youtube.com/watch?v=ABHNCLdDqBI.

20  ცნო­ბე­ბი რი­ჰარდ მა­ი­ე­რის გარ­დაც­ვა­ლე­ბის თა­რი­

ღის შე­სა­ხებ ნაწილობრივ წი­ნა­აღ­მ­დე­გობ­რი­ვი­ა: 1933
– „თბილისის გერ­მა­ნელ­თა სათ­ვის­ტო­მოს” მი­ხედ­ვით,
http://einung.org.ge – 1935 – „ლუთერული ეკ­ლე­სია სა­ქარ­
თ­ვე­ლო­ში”, http://www.nplg.gov.ge/wikidict/index.php.

21 მან­ჯ­გა­ლა­ძე, გუ­რამ, გერ­მა­ნე­ლი კო­ლო­ნის­ტე­ბი ამი­ერ­

კავ­კა­სი­ა­ში. გა­მომ­ცემ­ლო­ბა ”მეცნიერება”, თბი­ლი­სი,
1974 წ. გვ. 116-დან.

22 იქ­ვე, გვ. 120.

23  გერ­მა­ნი­ა­ში სას­წავ­ლებ­ლად ცო­ტა ვინ­მე თუ მი­დი­ო­და.

თა­ვად გერ­მა­ნი­აც იმ პე­რი­ოდ­ში კო­ლო­ნის­ტებს უფ­რო
რუ­სე­ბად თვლი­და, ვიდ­რე გერ­მა­ნე­ლე­ბად. ეს მდგო­მა­
რე­ო­ბა წლე­ბის მე­რე შე­იც­ვა­ლა; კონ­სულ რა­უ­შერს ამ სა­
კითხ­ში დი­დი წვლი­ლი მი­უძღ­ვის. Baumhauer, Werden und
Vergehen des Deutschen Realgymnasiums, გვ. 164-170.

73
24  სა­შუ­ა­ლო სკო­ლის ფორ­მა, რომ­ლის დას­რუ­ლე­ბის შემ­
დე­გაც შე­საძ­ლე­ბე­ლია სიმ­წი­ფის ატეს­ტა­ტის მი­ღე­ბა და
სწავ­ლის უმაღ­ლეს სას­წავ­ლე­ბელ­ში გაგ­რ­ძე­ლე­ბა.

25 
Baumhauer, Werden und Vergehen des Deutschen

Realgymnasiums, გვ. 166.

26  მან­ჯ­გა­ლა­ძე, გერ­მა­ნე­ლი კო­ლო­ნის­ტე­ბი ამი­ერ­კავ­კა­სი­

ა­ში. გვ. 122-123.

27  მან­ჯ­გა­ლა­ძე, იქ­ვე.

28 იქ­ვე, გვ. 124.

29 
Baumhauer, Werden und Vergehen des Deutschen

Realgymnasiums, გვ. 166.

30  იგუ­ლის­ხ­მე­ბა Kirchengemeinde, რო­მე­ლიც გერ­მა­ნუ­ლე­

ნო­ვან წყა­რო­ებ­ში ნა­წი­ლობ­რივ Gemeinde-დაც მო­იხ­სე­
ნი­ე­ბა.

31 von Hahn, Karl, „Eine deutsche Mittelschule in Tiflis”, in: KP

№ 33, 29.06.1918.

32  კარლ ფონ ჰა­ნი 1848 წ. და­ი­ბა­და გერ­მა­ნი­ა­ში, ფრო­ი­

დენ­შ­ტატ­ში (Freudenstadt) და გარ­და­იც­ვა­ლა 1925 წელს
თბი­ლის­ში. იყო გერ­მა­ნე­ლი მკვლე­ვარ­-­მოგ­ზა­უ­რი და
ეთ­ნოგ­რა­ფი. 1872 წლი­დან ცხოვ­რობ­და თბი­ლის­ში და
ას­წავ­ლი­და აქა­ურ სკო­ლებ­ში, მათ შო­რის გერ­მა­ნულ
სკო­ლა­ში; იყო სა­ხელ­მ­წი­ფო მრჩე­ვე­ლი. რუ­სეთ­-ოს­მა­
ლე­ თის ომის დროს (1877-1878) იყო წი­ თე­
ლი ჯვრის
წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი. და­ახლ. 1878 წლი­დან მი­ე­ნი­ჭა რუ­
სუ­ლი სა­თა­ვა­დო ტი­ტუ­ლი; იყო კავ­კა­სი­ის მკვლე­ვა­რი
და მჭიდ­როდ თა­ნამ­შ­რომ­ლობ­და კავ­კა­სი­უ­რი მუ­ზე­უ­მის
და­მა­არ­სე­ბელ გუს­ტავ რად­დეს­თან. თა­ვი­სი ის­ტო­რი­უ­
ლი, ბი­ო­ლო­გი­უ­რი და გე­ო­ლო­გი­უ­რი დაკ­ვირ­ვე­ბე­ბი და
კვლე­ვე­ბი გა­მო­აქ­ვეყ­ნა 1898 და 1902 წლებ­ში რუ­სულ
და გერ­მა­ნულ ენებ­ზე. მას­ვე ეკუთ­ვ­ნის გუს­ტავ რად­ეს
ბი­ოგ­რა­ფია და 1924 წელს – სა­ქარ­თ­ვე­ლოს გე­ოგ­რა­ფი­
ის პირ­ვე­ლი სა­ხელ­მ­ძღ­ვა­ნე­ლო. 1875 წელს ცო­ლად მო­
იყ­ვა­ნა ჰე­ლე­ნე ფრან­კე­ნი, ლან­დ­შაფ­ტე­ბის გერ­მა­ნე­ლი
მხატ­ვ­რის პა­ულ ფონ ფრან­კე­ნი­სა და ბალ­ტი­ის­პი­რე­ლი
მხატ­ვ­რის ჰე­ლე­ნე კი­ორ­ბე­რის ქა­ლიშ­ვი­ლი.

33 
Baumhauer, Werden und Vergehen des Deutschen

Realgymnasiums, გვ. 164-170.

34 იქ­ვე, გვ. 4.

74
35  ქუ­ჩის და­სა­ხე­ლე­ბა „კიროჩნი” ნა­წარ­მო­ე­ბია რუ­სუ­ლი
Кирочная улица-დან და იგუ­ლის­ხ­მე­ბა კირ­ხეს (Kirche),
ანუ გერ­მა­ნუ­ლი ეკ­ლე­სი­ის ქუ­ჩა.

36 
Baumhauer, Werden und Vergehen des Deutschen

Realgymnasiums.

37 ფრიდრიჰ ვეტცელი (1835-1904), II გილდიის ვაჭარი და

თბილისის სათათბიროს წევრი

38 
Briem, Kurzer Auszug aus der Geschichte, in: KP 11
(1919) № 52-53.

39  მე­ო­რე­გან წე­რი­ა: Biernatzki. აქაც და ქვე­მოთ სა­ხე­ლე­ბი

უც­ნო­ბი­ა.

40  სა­ხელ­ფა­სო და­ნა­მა­ტებს სკო­ლის ორი პე­და­გო­გის­თ­ვის

(ბაუმჰაუერი და ვინ­გუ­თი), დი­რექ­ტო­რი იეკე­ლი 1923-
1924 წლებ­ში იღებ­და ასე­ვე გერ­მა­ნი­ის სა­კონ­სუ­ლო­დან,
კერ­ძოდ კონ­სუ­ლი ვე­ზენ­დო­კის­გან თით­ქ­მის ყო­ველ­თ­
ვი­უ­
რად. მაგ.: 1923 წლის დე­ კემ­
ბერ­
ში – 150 ოქ­ როს
რუბ­ლის (კურსი 1 ოქ­როს რუბ­ლი = 30 მი­ლი­ონ რუბლს),
1924 წლის მარ­ტშ ­ ი ასე­ვე 150 ოქ­როს რუბ­ლის (კურსი
სა­ვა­რა­უ­დოდ 1 ოქ­როს რუბ­ლი = 72 მი­ლი­ო­ნი რუბ­ლი)
და ა.შ. ოდე­ნო­ბით. ეს იყო სა­ხელ­ფა­სო და­ნა­მა­ტი გერ­
მა­ნი­ი­დან სპე­ცი­ა­ლუ­რად წარ­მოგ­ზავ­ნი­ლი პე­და­გო­გე­ბი­
სათ­ვის.

41 შსს არ­ქი­ვი; ფონ­დი № 6; საქ­მე № 24401; ტო­მი 1, გვ.

305.

42 „ Kaukasische Post” №8, 01.03.1922.

43  და­ი­ბა­და 1874 წლის 30 სექ­ტემ­ბერს კილ­ში. დარ­გობ­

რი­ვი გა­ნათ­ლე­ბა მი­ი­ღო ჰამ­ბურ­გ­ში, მი­უნ­ხე­ნის აკა­
დე­მი­ა­სა და ჰა­ნო­ვე­რის ტექ­ნი­კურ ინ­ს­ტი­ტუტ­ში, ასე­ვე
სხვა­დას­ხ­ვა სა­ხე­ლოვ­ნე­ბო ატე­ლი­ე­ში. უმაღ­ლე­სი პე­და­
გო­გი­უ­რი გა­მოც­და ჰამ­ბურ­გ­ში ჩა­ა­ბა­რა და ჰილ­დეს­ჰა­
ი­მის სხვა­დას­ხ­ვა სკო­ლა­ში მუ­შა­ობ­და რო­გორც აკა­დე­
მი­უ­რი ხატ­ვის მას­წავ­ლე­ბე­ლი. ასე­ვე, მუ­შა­ობ­და ქალ
მას­წავ­ლე­ბელ­თა სე­მი­ნა­რი­ა­ში, ადენ­ფორ­დეს სამ­შე­ნებ­
ლო სა­ხე­ლო­ბო სკო­ლასა (Baugewerbschule) და 10 წელ­
ზე მე­ტი იმუ­შა­ვა ბერ­გე­დორ­ფის (ჰამბურგი) გიმ­ნა­ზი­ა­სა
და სა­ხე­ლო­ბო სკო­ლა­ში. თბი­ლის­ში ჩა­მოს­ვ­ლის გა­მო,
მან გრძელ­ვა­დი­ა­ნი შვე­ბუ­ლე­ბა აიღო.

44  ჰე­ლე­ნენ­დორ­ფი – ამ­ჟა­მინ­დე­ლი ხან­ლა­რი აზერ­ბა­ი­ჯა­

ნის რეს­პუბ­ლი­კა­ში.

75
45  გერ­მა­ნე­ლი მე­წარ­მე ძმე­ბი ჰე­ლე­ნენ­დორ­ფი­დან, რომ­
ლე­ბიც თბი­ლის­შიც მოღ­ვა­წე­ობ­დ­ნენ.

46  თე­ო­დორ ჰუ­მე­ლი­სა და მარ­ტინ იეკე­ლის მი­მო­წე­რა; სა­

ქარ­თ­ვე­ლოს შსს არ­ქი­ვი; ფონ­დი 6, სა­არ­ქი­ვო № 24401,
საქ­მე 24236_61; ტო­მი 1.

47 KP № 16, 09.07.1921.

48  ულ­რიჰ რა­უ­შე­რი (Ulrich Rauscher 1884-1930), გერ­მა­ნე­

ლი ჟურ­ნა­ლის­ტი, ავ­ტო­რი და დიპ­ლო­მა­ტი. 1920-1922
წლებ­ში იყო გერ­მა­ნი­ის კონ­სუ­ლი სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში; შემ­
დეგ კი გარ­დაც­ვა­ლე­ბა­მა­დე – პო­ლო­ნეთ­ში.

49  გა­მოც­და ექ­ს­ტერ­ნად ჩა­ა­ბა­რეს და შე­სა­ბა­მი­სი ატეს­ტა­

ტი აიღეს ასე­ვე, ყმაწ­ვილ­მა – კრე­მერ­მა (Kraemer) და
გო­გო­ნებ­მა – ფი­ობ­რინ­გერ­მა (Voebringer) და ვე­კელ­მა
(Wekel). KP 13 (1921) № 16.

50  და­ე, იცოცხ­ლოს, გა­ი­ზარ­დოს, აყ­ვავ­დეს (ლათ.).

51 
Deutsche Christliche Studenten-Vereiningung – გერ­ მა­
ნი­ის ქრის­ტი­ან­-­ს­ტუ­დენ­ტ­თა გა­ერ­თი­ა­ნე­ბა; აღ­ნიშ­ნულ
გა­ერ­თი­ა­ნე­ბას­თან მარ­ტინ იეკელს საკ­მა­ოდ მჭიდ­რო
მი­მო­წე­რა ჰქონ­და (გერმ. სა­გა­რეო საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტ­
როს შუ­ა­მავ­ლო­ბით) და მათ­გა­ნაც ელო­და დახ­მა­რე­ბას
სა­ქარ­თ­ვე­ლოს­თ­ვის სას­წავ­ლო პერ­სო­ნა­ლის შერ­ჩე­ვის
საქ­მე­ში. შსს არქ. ტო­მი 1. გვ. 287; CSV წე­რი­ლი მარ­
ტინ იეკელს (21.05.1920).

52  მარ­ტინ იეკე­ლის წე­რი­ლი უც­ნო­ბი ად­რე­სა­ტი­სად­მი;

Universitaetsbibliothek Leipzig; Nachlass Girgensohn;
Sign. NL 120/H/Ja/15; Tiflis 07.09.1921.

53  შსს არ­ქი­ვი; ფონ­დი № 6; სა­არ­ქი­ვო № 24401; ტო­მი 1;

გვ. 388; (გერმანელთა ეროვ­ნუ­ლი კავ­ში­რის წე­რი­ლი
ბერ­ლინ­ში გერ­მა­ნელ მეღ­ვი­ნე­თა კავ­ში­რის წარ­მო­მად­
გე­ნელს თე­ო­დორ ჰუ­მელს. 22.06.1922)

54  უნ­და აღი­ნიშ­ნოს, რომ დე­ტა­ლუ­რად არის გან­საზღ­ვ­რუ­

ლი ამა თუ იმ ავ­ტო­რის რო­მე­ლი კონ­კ­რე­ტუ­ლი ნა­წარ­
მო­ე­ბი რო­მელ კლას­ში ის­წავ­ლე­ბა.

55  ე.წ. ინ­დუს­ტ­რი­ულ­-ე­კო­ნო­მი­კურ სკო­ლა­სა და ქარ­თულ­-­

გერ­მა­ნულ ტექ­ნი­კუმ­ზე კვლე­ვის ამ ეტაპ­ზე, ინ­ფორ­მა­
ცია თით­ქ­მის არ მოგ­ვე­პო­ვე­ბა.

76
56  Baumhauer, Friedirch, Der Unterricht im Deutschen an dem
deutschen Realgymnasium in Tiflis, Ausland und Heimat
Verlags-Aktiengesellschaft, Stuttgart 1926, გვ. 27.

57 იქვე, გვ. 31.

58 იქ­ვე, გვ. 32.

59  „დღეს პირ­ვე­ლი აგ­ვის­ტო­ა, ჩე­მი ძმის და­ბა­დე­ბის და ბი­

ძის სა­ხე­ლო­ბის დღე. კარ­გი ამინ­დი­ა, მზე იცი­ნის ცი­დან
და ათ­ბობს ყვე­ლას და ყვე­ლა­ფერს; მე კი ტყე­ში წა­ვე­დი
დღი­უ­რის და­სა­წე­რად. ტყე­ში სიწყ­ნა­რე­ა, ფო­თო­ლიც კი
არ იძ­ვ­რის. ხე­ე­ბი­დან ჩი­ტე­ბის ჭიკ­ჭი­კი მო­ის­მის. უცებ
ხმა­მა­ღა­ლი ყე­ფა შე­მო­მეს­მა და ჩვენ­მა ორი­ვე ფოქ­ს­ტე­
რი­ერ­მა მო­ირ­ბი­ნა და წე­რა შე­მაწყ­ვე­ტი­ნა.” იქ­ვე, გვ. 33.

60 Bundesarchiv, Berlin-Lichtenfelde, R6/527, გვ. 28-30.

61 
Bundesarchiv, Berlin-Lichtenfelde, R6/527, გვ. 28-30.
ჩვენს ხელთ არ­სე­ბუ­ლი სხვა ინ­ფორ­მა­ცი­ით – 1921
წელს, სა­ქარ­თ­ვე­ლოს საბ­ჭო­თა ოკუ­პა­ცი­ის შემ­დეგ,
გიმ­ნა­ზი­ა­ში გა­იხ­ს­ნა V კლა­სის პა­რა­ლე­ლუ­რი კლა­სი V/V
გერ­მა­ნუ­ლის არა­სა­თა­ნა­დოდ მცოდ­ნე მოს­წავ­ლე­ე­ბი­
სათ­ვის; აქ სწავ­ლა 1-წლი­ა­ნი იყო და მი­სი დას­რუ­ლე­ბის
შემ­დეგ აღ­საზ­რ­დე­ლე­ბი გა­და­დი­ოდ­ნენ ჩვე­უ­ლებ­რივ მე­
ხუ­თე კლას­ში. Baumhauer, Der Unterricht im Deutschen
an dem deutschen Realgymnasium, გვ. 9-10.

62 
Jaekel, M. Zur Heranbildung von Lehrkräften für die
deutsche Sprache, KP 12 (1920), № 45.

63 
Baumhauer, Werden und Vergehen des Deutschen
Realgymnasiums in Tiflis.

64 Bundesarchiv, Berlin-Lichtenfelde, R6/527 გვ. 28-30.

65  კომ­კავ­ში­რი – სრუ­ლი­ად სა­კავ­ში­რო ახალ­გაზ­რ­და­თა

ლე­ნი­ნუ­რი კო­მუ­ნის­ტუ­რი კავ­ში­რი (შემოკლებით საკ.
ალკკ); კომუნისტური პარ­ტი­ი­ის ახალ­გაზ­რ­დუ­ლი ორ­
გა­ნი­ზა­ცი­ა.

66  პროფ­კავ­ში­რი – პრო­ფე­სი­უ­ლი კავ­ში­რი, ასო­ცი­ა­ცი­ა,

რო­მე­ლიც არ­სე­ბობს მომ­სა­ხუ­რე­ე­ბის უფ­ლე­ბე­ბის და­
სა­ცა­ვად.

67 
Baumhauer, Der Unterricht im Deutschen an dem

deutschen Realgymnasium, გვ. 11.

77
68  1924 წლის აჯან­ყე­ბა 28 აგ­ვის­ტო­დან 4 სექტემბრამდე:
– მა­სობ­რი­ვი აჯან­ყე­ბა სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში საბ­ჭო­თა სა­ო­
კუ­პა­ციო რე­ჟი­მის წი­ნა­აღ­მ­დეგ, დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­
პუბ­ლი­კის აღ­სად­გე­ნად.

69 
Baumhauer, Werden und Vergehen des Deutschen

Realgymnasiums, გვ. 164-170.

70 შსს არ­ქი­ვი; ფონ­დი, № 6; საქ­მე № 24401, ტო­მი 2, გვ.

20.

71 შსს არ­ქი­ვი; ფონ­დი, № 6; საქ­მე № 24401, ტო­მი 2. გვ.

21-22.

72 შსს არ­ქი­ვი; ფონ­დი, № 6; საქ­მე № 24401, ტო­მი 1, გვ.

221.

73  ახ­ლან­დე­ლი გე­რონ­ტი ქი­ქო­ძის ქუ­ჩა.

74  შსს არ­ქი­ვი; ფონ­დი № 6; საქ­მე № 24401; ტო­მი 2, გვ. 25.

75 ოტო ვე­ზენ­დო­კი (Otto Wesendock) – 1885-1933. გერ­

მა­ნე­ლი ელ­ჩი, აღ­მო­სავ­ლეთ­მ­ცოდ­ნე და ავ­ტო­რი. 1908-
1927 ეკა­ვა სხვა­დას­ხ­ვა თა­ნამ­დე­ბო­ბა გერ­მა­ნი­ის სა­გა­
რეო საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტ­რო­ში. 1918 წლი­დან გერ­მა­ნი­ის
სრუ­ლუფ­ლე­ბი­ა­ნი წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი თბი­ლის­ში. 1918
წლის 11 მა­ისს მო­ნა­წი­ლე­ობ­და ბა­თუ­მის სამ­შ­ვი­დო­ბო
კონ­ფე­რენ­ცი­ა­ში. 1927 წელს გა­ვი­და პენ­სი­ა­ში. ავ­ტო­რი
წიგ­ნი­სა „კავკასიური სამ­ყა­რო­დან.”

76 Bundesarchiv, Berlin-Lichtenfelde, R6/527, გვ. 28-30.

77  ნარ­კომ­პ­რო­სი (Народный комиссариат просвещения) –

გა­ნათ­ლე­ბის სა­ხალ­ხო კო­მი­სა­რი­ა­ტი

78 Russische Willkuer gegen Deutschen in Tiflis, in: Mitteilungen

des Bundes der Asien-Kaempfer, 7. Jahrgang, № 1-2, 1925.

78
79
ეკა წერეთლის არქივი ეკა წერეთლის არქივი