ARAùTIRMA / øNCELEME

ƒ ISITMA

ƒ HAVA KOùULLANDIRMA

ƒ HAVALANDIRMA

ƒ SU ùARTLANDIRMA

ƒ SU ARITIMI

ƒ ENERJø

ƒ OTOMATøK KONTROL

ƒ BøNA OTOMASYON

ƒ øù YÖNETøMø VE ORGANøZASYON

ƒ MALøYE / FøNANS

ƒ MÜHENDøSLøK GELøùTøRME
POMPA ve HøDROFOR
ƒ PAZARLAMA / SATIù
Sistemlerinde Kullanılan
ƒ HALKLA øLøùKøLER / REKLAM

ƒ EöøTøM Sürtünme Kaybı Hesap

ƒ AR-GE

ƒ KøùøSEL GELøùøM Metotları

ƒ ÜRETøM

ƒ øHRACAT / øTHALAT

ƒ MÜùTERø HøZMETLERø

ƒ SERVøS HøZMETLERø Cüneyt BULCA

Alarko Carrier San. Ve Tic. A.ù.

GOSB – Gebze Organize Sanayı Bölgesi
ùahabettin Bilgisu Cad. 41480 Gebze / KOCAELø
www.alarko-carrier.com.tr
info@alarko-carrier.com.tr
* Yayın Tarihi: Eylül 2004
* Yayınlayan: Tesisat Dergisi
* Kaynak gösterilerek kısmen ya da tamamen
yayınlanabilir.
 Pompa ve Hidrofor Sistemlerinde Kullanılan Sürtünme Kaybı Hesap Metotları

E.Cüneyt BULCA
Alarko Carrier Sanayi ve Ticare A.Ş.
Ürün Yöneticisi - Pompa

GOSB-Gebze Organize Sanayi Bölgesi

Şahabettin Bilgisu Caddesi 41480 Gebze-KOCAELİ
Tel: (262)648 60 31 Fax: (262) 648 60 24

E-mail: cuneyt.bulca@alarko-carrier.com.tr
Web: www.alarko-carrier.com.tr

ABSTRACT :

When a liquid flows through a pipeline, shear stresses develop between the liquid and the
pipe wall of friction, and its magnitu. This shear stress is a result of friction, which depends on the
properties of the fluid that is passing through the pipe, the speed at which it is moving, the internal
roughness of the pipe, and the length and diameter of the pipe. Another source of friction is the
interaction between the fluid layers close to the pipe wall and the pipe roughness or the small peaks
and valleys on the wall.

For selecting a pump at the point of highest efficiency ,we have to calculate the total head and
total head components precisely, especially the value of total friction loss .We may chose one of the
calculate methods and equations below.The Colebrook-white, Darcy-weisbach and moody,Swame-
jain,Hazen-williams and Manning equations provide to us a method of calculating friction head .
Another component of friction head is the pressure drop due to fittings.

ÖZET :

Bir akışkan bir boru hattı boyunca akarken, akışkan ile boru cidarı arasında kayma
gerilmeleri oluşur.Bu kayma gerilmeleri, sürtünmenin bir sonucudur ve büyüklüğü boru içerisinden
geçen akışkanın türüne, hareket hızına,dahili yüzey pürüzlülüğüne, boru boyuna ve boru çapına
bağlıdır.Diğer bir sürtünme kaynağıda,boru cidarı ve pürüzlere yakın veya boru yüzeyindeki küçük
girinti ve çıkıntılara yakın akışkan katmanlarının birbirleriyle etkileşimleridir

Pompaların en verimli noktada seçilebilmeleri için, toplam yüksekliği,toplam yükseklik

bileşenlerini ve özellikle sürtünme yüksekliğini tam olarak hesaplamamız gereklidir.Bu hesaplamalar
için aşağıdaki denklemlerden biriniseçebiliriz .The Colebrook-white, Darcy-weisbach and
moody,Swame-jain,Hazen-williams and Manning denklemleri bize sürtünme yüksekliği(Kaybı) hesap
metotlarını vermektedir.
 1. GİRİŞ :

Pompaların ,dünyada üretilen bütün enerjinin yaklaşık % 20’sini ( * )

tüketmekte oldukları göz önünde bulundurulduğunda, en verimli noktada seçilmiş
olması zorunluluğu daha iyi anlaşılmaktadır..Çok geniş ve çeşitli kullanım alanına
sahip bu sistemler, en düşük enerji tüketimi ile en düşük çevre kirliliği yaratacak
şekilde seçilmeli veya projelendirilmelidir.Konu başlığında yer alan” Hidroforlar”
pompa sisteminden ayrı olmayıp, pompaya eklenen otomasyon ve kontrol
elemanlarıyla paket bir pompa sistem formudur.Bundan dolayı pompa sistemlerinde
kullanılan bütün hesaplama metotları hidrofor sistemleri içinde aynı olacaktır.

Bir pompa veya hidrofor sisteminin projelendirilmesinde en önemli kriter,

sistemin kayıplarını en doğru şekilde hesaplayabilmek ve bu değerlerle sistem
karakteristiğine uygun pompa seçimi yapabilmektir.Gerçekçi verilerden uzak yapılan
pompa veya hidrofor seçimleri, sistemi ,güvenli bölgenin dışında ve verimsiz bir
noktada çalıştırarak, yüksek işletme maliyetinin oluşmasına neden olacaktır.Ayrıca
ürün kayıplarının oluşabileceğide unutulmamalıdır.En önemli kayıplar “Sürtünme “ve
“Lokal kayıplar” dır.

2. SÜRTÜNME, SÜRTÜNME KAYBI ( YÜKSEKLİĞİ ) :

Pompa sistemlerinin tasarımında ilk adım olan sürtünme kayıplarının

hesaplanmasına geçmeden once, hesap sistematiği içinde geçen bazı önemli
tanımların neler olduğunu bilmeliyiz.

Sürtünme, Sürtünme Yüksekliği Nedir ?:

Akışkan katmanlar, boru eksenine göre

pozisyonlarına bağlı olarak farklı hızlarda hareket
ederler. Hız, boru cidarında sıfır iken eksende maksimum
değerindedir (Tam gelişmiş Akış).Akışkan katmanlar
arasındaki hızdaki fark sürtünmenin kaynağıdır
.Sürtünmenin diğer bir kaynağıda boru cidarı ve
pürüzlere yakın veya boru yüzeyindeki küçük girinti ve Şekil 1.1 : Boru Parçası/ modeli
çıkıntılara yakın akışkan katmanlarının birbirleriyle etkileşimleridir. Bu iki sürtünme
kaynağının toplamıakışkan hareketine bağlı toplam sürtünme değeridir.
Sürtünmeyüksekliği akışkana bağlı bir enerji kaybıdır.

Sistemin Reynolds
sayısına bağlı olarak, kuvvet;
hıza,alana, vizkoziteye,
pürüzlülüğe ve boru boyuna göre
değişecektir.

Bu yüzden, bu etkinin
karekterizasyonu için bazı formül
ve metotların kombinasyonu
gerekecektir.

Şekil 1.2 : Sürtünmenin oluşumu ,sürtünme kuvveti ve kayma gerilmesi.

(*) Hhydraulic institue-LCC Analize for Pumping Systems ISBN:1-880952-58-0 ,ISBN 1-880952-65-6 LCC
Guide Turkısh Edition.
 Aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi, artan akışkan hızına ve akışkanın türüne bağlı
olarak sabit test alanı dahilinde, sürtünme kuvveti ve oluşturduğu kayma gerilmesi çok farklı
karakteristikde değişmektedir.Biz hesap metotlarımızın çoğunda, Newtonsal akışkanların
kullanıldığını öngörmekteyiz.Aksi durum gerekli ek bilgilerle tarafınıza aktarılacaktır.

Şekil 1.3 : Akışkan türüne göre, hız ve kayma gerilmesi karakteristikleri.

Reynolds Sayısıi Nedir ?:

Reynolds sayısı, bizim pompa sistemlerindeki sürtünme kaybı hesabında

kullanacağımız metodu belirlemede oldukça önemli bir sayıdır.Her hangi bir birimi olmayan
bu sayı, kinematik vizkozite, ortalama hız ve boru iç çapı ile ilişkilidir.Kinematik
vizkozitede, mutlak vizkozitenin akışkan yoğunluğuna oranıdır. 3 önemli sistem
karakteristiğini olan,akışkanın hızını, vizkozitesini ve yoğunluğunu içerir. Bu sayının
yorumuyla akışın laminar veya türbülanslı olup olmadığına karar veririz. Bu karar ileride
anlatacağımız hesap metodu
seçiminide etkileyecektir.

Re < 2000: f = 64/Re – laminer

2500 < Re < 4000: Laminer ve Türbülaslı

Şekil 1.4 : Bağıl bürüzlülük katsayısı(e/D)’na göre değşim e=mutlak pürüzlülük D=boru çapı)
 3. SÜRTÜNME KAYIP KATSAYISI ve SÜRTÜNME KAYBI HESAP METOTLARI :

Re < 2000 Laminer Akış Sürtünme Katsayısı f = 64/Re

2500 < Re < 4000 Kısmi Türbülans f = Laminer’den interpolasyon+Mody Diy.

4000 < Re

Darcy-Weisbach Formülü ;

f : Darcy-weisbach Sürtünme Faktörü(Katsayısı)

g : Yerçekim sabiti = 32.174 ft/s2 = 9.806 m/s2

Q : Debi (m3/h)

The Darcy-Weisbach Sürtünme faktörü, boru çidarı kayma gerilmesi gibi bazı değişkenlerin bir
fonksiyonudur.Tekrar bir boyut analizi yaparak, sürtünme faktörü için bir fonksyonel ilişki
geliştirilirse ;

Şeklinde bir fonksyonla ifade edilebilecektir.

Colebrook-White Denklemi ve Moody Diyagramı ;

En eski fakat en popüler hesaplama metotlarından biridir. Bu denklemin kullanılmasındaki

zorluk, denklemin dolaylı bir sürtünme faktörü fonksyonu olmasıdır. Tipik olarak, denklem
başlangıçta tahmin edilen bir sürtünme faktörü değerinin, denklemin her iki tarafıda eşitleninceye
kadar ,itere edilmesiyle çözülür.Denklem bu şekliyle oldukça zaman alıcı ve zor bir formdadır.

Reynold sayısı düşük olduğu ,düşük hız ve/veya yüksek vizkozite değerinde (4.000<Re<50.000)
yüzey pürüzlülüğünün etkisi hızın etkisine eşit bir seviyededir. Re>50.000 civarı olan yüksek hız
ve/veya düşük vizkozite durumunda bu değer tamamiyle boru pürüzlülüğüne bağlıdır.

Re < 2500

4000 < Re < 50000

Re > 50000
Mody diyagramı (Bknz Şek 1.5 ) Colebrook-White denkleminin bir grafiksel çözümü olarak, Darcy-
Weisbach sürtünme faktörü için geliştirilmiştir.

Şekil 1.5 :Mody Diyagramı.

Swamee-Jain Metodu ;

Swamee ve Jain (1976) tarafından geliştirilen bu formül Darcy-Weisbach sürtünme faktörü

yaklaşımında, Colebrook-White denklemi iterasyonundan çok daha kolay bir metottur.

Nisbi kolaylık ve yüksek doğruluk oranından dolayı, bir çok su dağıtım sistemi tasarımı
yapan softwhare yazılım paketlerinde, sürtünme kaybı hesabında kullanılmaktadır.

ve

Hazen - Williams Metodu ;

Bir başka kullanıcı dostu sayılan ve özellikle kullanımı Kuzey Amerikada daha yaygın olan
formül Hazen-Williams formülüdür.

hL = Basınç kaybı(Sürtünme) (ft, m)

L = Emme ve Basma arası uzaklık (ft, m)

C = Hazen-Williams C-faktörü
D = Boru çapı (ft, m)
Q = Debi (cfs, m3/s)
Birim çevirim faktörü (4.73 English,
Cf =
10.7 SI)
 Çap:Su geçiş/temas boru çapı Farklı Çaplardaki Borular için C-Faktörü
1.0 in. 3.0 in. 6.0 in. 12 in. 24 in. 48 in.
Boru Tipi (2.5 (7.6 (15.2 (30 (61 (122
cm) cm) cm) cm) cm) cm)
Kaplamasız döküm – Düzgün ve yeni
121 125 130 132 134

Kaplamalı döküm – Düzgün ve yeni

129 133 138 140 141

30 yaşında
Trend 1 – Düşük seviyeli yıpranma 100 106 112 117 120
Trend 2 - Orta seviyeli yıpranma 83 90 97 102 107
Trend 3 – Kayda değert yıpranma
59 70 78 83 89

Trend 4 – Yüksek Oranlı Aşınma 41 50 58 66 73

60 yaşında
Trend 1 – Düşük seviyeli yıpranma 90 97 102 107 112
Trend 2 - Orta seviyeli yıpranma 69 79 85 92 96
Trend 3 – Kayda değert yıpranma
49 58 66 72 78

Trend 4 – Yüksek Oranlı Aşınma 30 39 48 56 62

100 Yaşında
Trend 1 – Düşük seviyeli yıpranma 81 89 95 100 104
Trend 2 - Orta seviyeli yıpranma 61 70 78 83 89
Trend 3 – Kayda değert yıpranma
40 49 57 64 71

Trend 4 – Yüksek Oranlı Aşınma 21 30 39 46 54

Çeşitli Tipler ;
Yeni kazınmış borular 109 116 121 125 127
Yeni Zımparanalmış (Fırçalama)Borular 97 104 108 112 115
Eskimiş kaplı değişik yaşlardaki döküm
borular
Galvanizlenmiş demir – Düzgün ve yeni
120 129 133

Wrought iron – Düzgün ve yeni. 129 137 142

Kaplanmış Çelik – Düzgün ve yeni. 129 137 142 145 148 148
Kaplanmamış çelik – Düzgün ve Yeni
134 142 145 147 150 150

Aspest kaplı çimento – Temiz 147 149 150 152

 Aspest kaplanmamış cimento- Temiz
142 145 147 150

Tablo 1.1: Lamont (1981)’den

çevrilmiştir.
Farklı Çaplardaki Borular için C-
Faktörü
1.0 in. 3.0 in. 6.0 in. 12 in. 24 in. 48 in.
Boru Tipi (2.5 (7.6 (15.2 (30 (61 (122
cm) cm) cm) cm) cm) cm)
Dönel cimento-doğrusal-Temiz 147 149 150 152 153
Düz boru
prinç, bakır, polyethylene, 140 147 149 150 152 153
and PVC) - Temiz
PVC ağır – Temiz 134 142 145 147 150 150
Beton
Class 1 - Cs = 0.27; Temiz 69 79 84 90 95
Class 2 - Cs = 0.31; Temiz 95 102 106 110 113
Class 3 - Cs = 0.345; Temiz 109 116 121 125 127
Class 4 - Cs = 0.37; Temiz 121 125 130 132 134
Best - Cs = 0.40; Temiz 129 133 138 140 141
Preslenmiş Beton Borular -
147 150 150
Temiz
Tablo 1.2 :Lamont (1981)’den çevrilmiştir.

Borunun C faktörü,türbülans koşulları altındaki akış hızlarında değişkenlik

gösterebilir.Aşağıdaki denklemi C Faktörünü değişik hızlar için ayarlamada kullanabilirsiniz.
Yinede yapılan bu düzeltmenin etkisi genellikle çok sınırlı kalmaktadır. İkikatına çıkan bir akış
hızında, sürtünme faktörünün sadece % 5 azaldığı görülecektir.Bu farklılık genellikle başlangıçta
tahmin edilen pürüzlülük değeri için , hata Kabul sınırları içinde kalmaktadır.Bununla beraber,
yüksek akış hızlarında ( V>10 ft/sn) yapılan C Faktörü deney sonuçlarında elde edilen değerler,
düşük hızlardaki basınç kaybı hesaplarında kullanıldığında çok önemli bir hata yapılmış olacaktır.

C = Hıza göre ayarlanmış C faktörü

Co = Referans C Faktörü.
Vo = Karalaştırılan hız değerindeki,referans hız değeri (L/T)
Manning Metodu ;

Açık kanal akışları için daha çok tercih edilen tipik bir sürtünme kaybı hesap metotudur.

n = Manning pürüzlülük katsayısı.

Cf = Birim çevrim faktörü (4.66 English, 10,29 SI)

Diğer basınç kaybı tanımlarının geçerliliği ile birlikte, manning formülü boru uzunluk ve çapına,
çıkış veya boru içindeki akışın debisine ve pürüzlülük katsayısına bağlıdır.Bu durumda yüksek bir
“n “ değeri , yüksek bir dahili pürüzlülüğü göstermektedir. Aşağıdaki tablo sık kullanılan boru
malzemeleri için tipik manning pürüzlülük faktörünü bulmanız için verilmiştir.

Materyal Manning Faktörü Materyal Manning Faktörü

Asbestos beton .011 Dalgalı(Kıvrımlı)Metal .022
Prinç .011 Galvanizlenmiş demir .016
Tuğla .015 Kurşun .011
Dökme demir - Yeni .012 Plastik .009
Beton Çelik
Çelik Formlar .011 Kömür-kadran mineli .010
Ahşap Formlar .015 Yeni içkaplamasız .011
Dönel Formlar .013 Perçimlenmiş .019
Bakır .011 Ahşap(Fıçı tahtası) .012

Tablo 2 : Manning's Pürüzlülük Değerleri

Hesap Metotlarının Karşılaştırılması ;

Darcy-waisbach formülü daha çok fiziksel temelli bir denklem olup, 2.Newton yasasından
türetilmiştir.Uygun bir akışkan vizkozitesi ve yoğunluğunda , hertürlü newtonsal akışkan ve
( Bakınız sayfa 2 Şekil 1.3 ) akış rejiminde bir borudaki basınç kaybının bulunması için
kullanılabilir.
Diğer taraftan Hazan-Williams denklemi, ampirik (Deneysel) temelli ifadelerde ve genellikle
türbülanslı akış koşullarındaki sadece Su uygulamalarında kullanılmaktadır.

Hazan-Williams metodu, Amerika’da ençok tercih edilen, Darcy-Waisbach Avrupa’da en

çok tercih edilen, Manning ise Avusturalya’da kısmen tercih edilen hesaplama metodudur. Manning
formülü genellikle tipik su dağıtım modellerinde kullanılmamaktadır.

Kaynaklar ;

1. “Friction factor for pipe flow” L.F.Moddy Trans.

A.S.M.E Vol 66,1944
2. Fluid System Pressure Calculations and Centrifugal
Pump Sizing by J. Chaurette
3. Willams and Hazen , 1920, ASCE, 1992
4. Advenced Water Distribution Models and
Management, Haestad Press C-Tables
http://www.haestad.com/library/books/awdm/online/wwhelp/wwhimpl/js/html/wwhelp.htm
5. Fluid Mechanics: with Engineering Applications.
Tenth Edition; E. John, Joseph B. Franzini.
6. Elementary Fluid Mechanics. Third edition Vennard,
John K.(Html tanıtımı üzerinden)
7. Alarko-Carrier Dalgıç pompa seçim teknikleri ;
E.Cüneyt BULCA 2002