XXXIII

Quatuor virtutes cardinales

“Medius vestrum stetit quem vos nescitis”

I. Quid est virtus? 2

II. Prudentia: non decipere aliquem, nec permittere se decipi ab aliquo 2

II.1. Duo extrema: fatuitas et dolositas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

III. Iustitia: reddere unicuique quod suum est 3

III.1. Duo extrema: remissibilitas et crudelitas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

IV. Fortitudo: ne timere pericula propter Deum 4

IV.1 Duo extrema: temeritas et pusillanimitas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

V. Temperantia: recipere quod est necessarium 4

V.1. Duo extrema: acerbitas et curiositas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
 XXXIII. Medius vestrum stetit quem vos nescitis (Ioann 1)

V
ERBUM propositum dat mihi motivum prædicandi de virtutibus moralibus pro bono
regimine morali vitæ nostræ, quas omnes extrahemus de vita gloriosa Domini nostri
Iesu Christi. Sed primo salutetur Virgo Maria. [I] Primo declarabo : quid est virtus ?
Et inter multas diffinitiones virtutis, magis mihi placet diffinitio Philosophi dicentis :
« Virtus est habitus electivus [id est, inclinas ad faciendum omnia bona opera delectabi-
liter] in medio consistens, prout sapiens ordinavit » 1 . Habitus electivus est quædam qualitas in anima
generata sive causata ex multis bonis operibus, inclinans animam ut assimiletur illi qui illam qualita-
tem generavit seu causavit in ea. Verbi gratia. Quamdiu aliquis nostrum habet tædium ieiunandi vel
abstinendi, non habet virtutem absitnentiæ, sed intantum poterit habituari ad virtutem abstinentiæ-
quod sine tædio, imo delectabiliter ieiunabit. Item, omnes inclinamur ad luxuriam, imo cum magno
labore abstinent multi, sed intantum homo poterit habituari ad virtutem castitatis, occasiones et op-
portunitates vitando, quod causabitur in anima unus habitus quod sine labore abstinet ab illo actu,
quia habitus electivus inclinat ad virtutem castitatis. Idem de aliis virtutibus.
In medio, scilicet inter nimis et paucum, quia facere nimis et excessum vitium est et non virtus. Item
facere modicum, sed facere ad sufficiendtiam est virtus prout sapiens vir ordinavit. Nota similtudinem
de illis qui temperant quinternam sive lutinam, qui præmunt clavos trahendo non nimis chordam, nec
modicum, sed quantum sufficit. 2 Sic debet facere quælibet persona discreta de operibus virtutum. Cla-
vus quo debet temperare est sapientia, cogitando sic : videamus istud quod ego volo facere in tali vel tali
gradu, quamdiu poterit durare, ita ut opus competat terminis, loco, personæ et sic de aliis circunstantiis
requisitis in bonis operibus. Alias si indiscrete fieret non esset virtus, sed vitium, quia tantum posset
homo vigilare vel ieiunare quod perderet intellectum. « Quidquid cum discretione feceritis, virtus est,
virtus autem indiscreta, pro vitio reputatur » 3 .
Cum Christus sit essentialiter, non solum virtuosus, sed virtus. Authoritas : « Nos prædicamus
Christum Dei virtutem et Dei sapientiam » 4 . Sibi ergo competit medium. Propter quod dicitur Iudæis
in extremis vitiorum conversantibus : Medium vestrum stetit [scilicet ille qui est virtus] quem vos nescitis.
Nota quod in hac vita Christus tenuit medium quater, faciens commendationem quatuor virtutum
cardinalium quæ dicuntur cardinales a cardine, quia in his quatuor volvuntur omnes et reducuntur aliæ
virtutes morales. Ideo iste quatuor dicuntur principales, ideo qui habet istas quatuor est universaliter
virtuosus. Nota, quod Christus tenuit quater medium : primo in Nativitate, secundo in disputatione,
tertio in prædicatione, quarto in Passione.
[II] Dico primo quod Christus tenuit medium in Nativitate. Quia Virgo Maria post partum ipsum
pannis involvit et posuit in præsepio in medio animalium, iuxta prophetiam Habacuc : « In medio
duorum animalium cognosceris » 5 . Ecce primum medium quod Christus tenuit ad commendandum
primam virtutem moralem quæ est prudentia, quæ avisat (admonet) hominem circa pericula huius
mundi, tam animæquam corporis quam bonorum. Avisat etiam circa fraudes diaboli et mundi, ideo
hæc virtus est primo necessaria. Ideo Petrus Apostolus : « Estote prudentes et vigilate » 6 .
[II.1] Hæc virtus prudentiæ habet duo extrema, scilicet nimis et modicum. Modicum est fatuitas in
alio extremo, scilicet nimis sunt illi qui nihil sciunt facere, nec in verbis, nec in factis sine fraude et dolo,
qui sunt ista astuti quod intra unguem invenirent pilos. Virtus enim consistit in medio, non decipere
aliquem, nec permittere se decipi ab aliquo, ista est prudentia. Dominus Iesus Christus volens osten-
dere istam virtutem, voluit poni in medio duorum animalium, scilicet inter bovem cornupetam qui
dividit ungulam, in quo designatur duplicitas dolositatis et asinum grossum, in quo designatur fatui-
1. 2 Ethic. cap. 6 2. B. Gregorius, Lib. I Mor., cap. 4 3. Anselmus, Lib. de simil. 4. I Corinth 1 :24 5. Hab 3 :2 6. I
Petr 4 :7

Sanctus Vincentius Ferrerius |2

 Quatuor virtutes cardinales

tas. Christus vero contra dolositatem et fatuitatem stetit in medio. Ideo dicit nobis Apostolus : « Sicut
modo geniti infantes rationabiles [contra fatuitatem,] sine dolo » 1 , contra nimiam subtilitatem. Hic
deficiunt multi ut fatui, qui statim credunt quod esis dicitur. Dic historiam de concubina cuiusdam
Clerici, quæ compuncta de peccato voluit recedere ab eo. Cui dixit Clericus : O, misera ! Et quid vis fa-
cere? Modo habeas magnum honorem, quia es prope Deum et es nurus Virginis Mariæ. Propter quod
ipsa gaudens remansit cum eo. Ecce fatuitas. Nota quod grave peccatum est facere luxuriam cum Sa-
cerdote vel Religioso. Cum quolibet tali multo magis peccat mulier quam cum laico, quia fornicatio
minus peccatum est quam sacrilegium quod committitur cum Clericis. Contra hoc extremum vitium
dicit Apostolus : « Fratres, volo vos sapientes esse in bono et simplices in malo » 2 .
Alii autem sunt nimis astuti et intricati intantum quod de bono faciunt vitium et malum ex do-
lositate. Vrebi gratia de Missis Sancti Amatoris quæ licet de se sint bonæ, tamen multi astuti faciunt
ibi multas dolositates et fraudes. Prima, qui cum Missæ Sancti Amatoris non sint nisi triginta, dicunt
quod sunt triginta tres. Secunda, quia dicunt quod cantentur sine intervallo, cum tamen Clerici non
sint ita bene parati modo quod quolibet die celebrent, cum teneant talem vitam et dicens Missam male
paratus sive cum conscientia peccati mortalis, incurrit et committit peccatum mortale. Tertia, quia di-
mittunt Missam de tempore per Ecclesiam ordinatam. Quarta, de certis candelis, cum certis pecuniis.
Quinta, quia gentes credunt quod illa anima pro qua dicuntur Missæ ex hoc exeat de purgatorio, quod
non semper sit - animæ enim in pari reatu pœnæ, sunt plerumque obligatæ, quare et nonnuquam in-
equalibus pro earum liberatione indigent suffragiis, quia sicut infirmitates corporis non sunt eadem,
etc. Imo amoveatur ista dolositas quia missæ de se bonæ sunt, sed quæratis bonum Sacerdotem, ne sit
concubinarius, usurarius, etc. Alias : « Cum is qui displicet ad intercedendum mittitur, irati animus ad
deteriora provocatur » 3 . Ecce ratio quare Christus voluit poni in medio duorum animalium. Autho-
ritas : « Qui audit increpationis vitæ, in medio sapientum commorabitur » 4 . Non in extremis, quia
avisatur.
[III] Secundum fuit Christus in medio Doctorum in disputatione quando fuit duodecim annorum :
« Invenerunt eum in templo sedentem in medio Doctorum, audientem illos et interrogantem » 5 . Isto
secundo medio Christus ostendit secundam virtutem moralem quæ est iustitia. Iustitia vero est reddere
unicuique quod suum est. Secundum Augustinum 6 iustum est quod operarius vel servus det bonum
opus vel servitium domino et quod dominus det sibi suum salarium. Item iustum est quod vir diligat
uxorem suam et e converso. Item, quod filius honoret parentes et quod discipuli credant suis magistris
et sanus serviat infirmo. Hæc virtus iustitiæ est magis et maxime necessaria dominis temporalibus et
rectoribus communitatum, quibus dicit Scriptura Sancta : « Diligite iustitiam qui iudicatis terram » 7 .
[III.1] Extrema virtutum seu virtutis sunt remissibilitas et crudelitas. Nimia remissibiltas est quando
pro modica ratione vel occasione dimittitur iustitia. Nimia crudelitas, quando iudex nihil respicit, di-
cendo : Moriatur. Sed virtus est quando secundum legem, vel divinalem vel imperialem, vel secundum
Canones Pontificales vel rationes naturales ministratur iustitia unicuique. Et illam ostendit Christus
quando invenerunt eum sedentem in medio Doctorem illorum qui erant iudices terræ, qui stabant
in extremis quia parentibus et amicis erant nimis remissi, extraneis autem et viduis et pupillis erant
crudeles. Ideo dixit eis Christus : « Væ vobis Scribæ et Pharisæi hypocritæ, qui decimatis mentham
et anethum et cyminum et reliquistis quæ graviora sunt legis, iudicium et misericordiam et fidem.
Hæc oportuit facere et illa non omitere. Duces cæci, excolantes culicem, camelum autem glutientes » 8 .
Nota,quod scriba est nomen æquivocum, quia vel dicitur a notitia Scripturarum vel officio scribendi
1. I Petr 2 :2 2. Ad Rom 16 :19 3. Sanctus Gregorius, Part I Pastoralis Curæ 4. Prov 35 :31 5. Luc 2 :46 6. De liber.
arbit., lib. 1, cap. 13, tom. I 7. Sap 1 :1 8. Matth 23 :23

3 | Sanctus Vincentius Ferrerius

 XXXIII. Medius vestrum stetit quem vos nescitis (Ioann 1)

et primo modo sumitur hic. Nota, decimatis mentham, quia si pauper habuit in horto decem folia de
mentha, decima erat Templi. Idem de anehto et cymino et salvia, sed in iudicio erant remissi quia non
faciebant iustitiam de divitibus, nec puniebat proditores qui destruebant et corrumpebant civitatem.
Item faciebant exactiones contra pauperes et dimittebant misericordiam et dicebant quod darent tem-
plo illud quod debebant dare patri vel matri pauperibus et quod essent excusati etiam si morerentur
fame. Item ponderabant cyminum quod est quædam species quæ comeditur et dimitebant Fidem de
Christo. Ideo dicit Christus : « Cæci et duces cæcorum », quia populus non debebat eis assentire.
Contra ista extrema Christus voluit stare in medio Doctorum. Propter hoc dicit Deus iudicibus :
« Audite illos et quod iustum est iudicate. Sive civis sit ille, sive peregrinus. Nulla erit distantia persona-
rum, ita parvum audietis ut magnum. Nec accipietis cuiusquam personam, quia Dei iudicium est » 1 .
Et potest dicere bonus iudex : « In viis iustitiæ ambulo, in medio semitarum iudicii » 2 . Nota, in viis
iustitiæ, scilicet interrogando, audiendo, scrutando et iuris defensiones dando. In medio semitarum, id
est rigoris iustitiæ. Ideo dicit thema : Medius vestrum stetit.
[IV] Tertio stetit Iesu in medio persequtorum in prædicatione. Quando fuit triginta annorum incæ-
pit prædicare Capharnaum et mirabilia facere. Deinde venit in Nazareth civitatem suam ubi fuit nu-
tritus, ubi nullum fecerat miraculum. Ideo indignati contra eum dixerunt sibi : « Quanta audivimus
facta in Capharnaum, fac et hic in patri tua » 3 . Respondit Iesus quia ipsi non erant digni, quia deri-
debant eum dicendo : Ecce filius filatricis Mariæ, nunquam didicit litteras et vult prædicare, ecce filius
fabri et irridebant. Propter hoc dixit quod non erant digni ut ibi faceret miracula, dicens : « Nemo
Propheta acceptus est in patria sua » 4 . Propter quod ibi voluerunt eum præcipitare dicit textus. « Ie-
sus autem transiens per medium illorum ibat. » 5 Ecce quomodo stetit in medio persequtorum. In hoc
ostendit tertiam virtutem moralem, scilicet fortitudinem, quia virtus fortitudinis ostenditur maxime
in tribulationis. Fortitudo autem moralis est quædam virtus seu qualitas existens in anima quæ refri-
gerat cor hominis ne faciat aliquid contra Deum et quod non timeat pericula, nec famæ, nec personæ,
nec bonorum, nec etiam mortem propter Deum. Ideo de persona quæhabet hanc virtutem dicit Sacra
Scriptura : « Fortitudo et decor indumentum eius » 6 .
[IV.1] Hæc habet duo extrema, scilicet nimis et parum, sive temeritatem et pusillanimitatem. Te-
meritas nimia est quando nihil respiciunt, sed ad instar fatui impingunt se ; hoc est vitium. Pusillani-
mitas est quando miles qui est timidus non audet intrare bellum seu campum timore sagittarum. Sed
medium est habere se moderate, ideo dicit : « Iesus autem transiens per medium illorum ibat. Et ve-
nit Capharnaum ». Christus in civitatem Nazareth habebat cognatos amicos et notos et eius cognati
erant pusillanimes, timentes de morte Christi ; alii autem erant temerarii, nihil respiciendo, volentes
ipsum occidere. Sed Christus tenuit medium, quia non timuit præcipitum neque temerarie in illos im-
pegit, sed securus transit per medium. Ita debes tu facere in prælio spirituali : non sis temerarius, nec
pusillanimis. Nota quomodo Religio est ut campus prælii in quo quidam sunt pusillanimes et timidi
sicut illi qui timent quod non possint servare regulam. Dic quomodo post martyrium maius servi-
tium quod homo potest facere Deo est intrare Religionem. Ideo dicitur : « Noli esse pusillanimis in
animo tuo » 7 . Quidam autem sunt temerarii, qui nihil servant de Religione. Ideo debes tenere me-
dium contra temeritatem et pusillanimitatem, sicut David qui dicit : « Expectabam eum, qui salvum
me fecit a pusillanimitate spiritus et tempestate » 8 . De isto medio possumus dicere : « Fecit medium
fornacis, quasi ventum roris stantem » 9 . Nota historiam breviter de tribus pueris.
[V] Quarto stetit Iesus in medio in Passione quando in fine vitæ suæ voluit suspendi in medio duorum

1. Deut 1 :16 2. Prov 8 :20 3. Luc 4 :23 4. Luc 4 :24 5. Luc 4 :30 6. Prov 31 :25 7. Eccl 7 :9 8. Ps 54 :9 9. Dan 3 :50

Sanctus Vincentius Ferrerius |4

 Quatuor virtutes cardinales

latronum.« Crucifixerunt eum et cum eum alios duos hinc et hinc, medium autem Iesum » 1 . Hic
Christus ostendit virtutem temperantiæquæ est quasi mensura delitiarum, e homo recipiat plus vel
minus, sed respicere debet necessitatem, non nimis comedere, nec bibere, dormire, ridere, loqui seu
truffare (iocare) et sic de aliis. Hoc dicit Scriptura sobrietatem. « Fratres, sobrii estote et vigilate, quia
adversarius vester diabolus tamquam leo rugiens circuit quærens quem devoret » 2 .
[V.1] Hæc habet duo extrema : nimiam macerationem sive acerbitatem et curiositatem, scilicet
nimis curare de cibo et potu et vestitu et huiusmodi. Unum extremum est nimia austeritas, non reci-
piendo necessitatem vitæ in cibo et potu, vel nimiam pœnitentiam faciendo intantum quod se interfi-
ciunt. Ideo quilibet debet tenere medium et temperare vitam iuxta suam qualitatem et complexionem.
Quilibet scit quantum potest portare asinus suus, ideo cavere debet a magis et minus. Hoc ostendit
Christus quando voluit suspendi in medio duorum latronum. Latro sinister significat prosperitatem
temporalem. Quidam sunt latrones de bonis temporalibus nimium recipiendo. Ecce curiositas vitiosa.
Latro dexter, qui veniam finaliter impetravit, signat illos qui cupiunt esse in dextera gloriæ cælestis, qui
sunt latrones. Non quia furentur aliquid de mundo, sed furantur vitam corpori proprio, modicum
comedendo et bibendo. Ecce austeritas vitiosa.
Ideo ponamus nos in medio, rescipiendo necessitatem et sic erimus in medio cum Christo in cruce
pœnitentiæ, ideo dicit Scriptura : « Obsecro vos fratres per misericordiam Dei, ut exhibeatis corpora
vestra hostiam viventem, sanctam, Deo placentem, rationabile ubsequium vestrum » 3 . Nota, Deo pla-
centem, magis et minus non placet Deo. Nota de Patre nostro Beato Dominico orante, cui appropin-
quavit dæmon, qui tripudiando cantabat hanc cantionem : Magis et minus, magis et minus, magis et
minus. Cum autem fuisset adiuratus a Beato Dominico quid sibi hoc vellet, respondit quia quidquid
ipsu lucrantur in hoc mundi totum perdunt per magis vel per minus. Medium autem est quod satis
multum placet Deo et displicet diabolo. De persona autem vitiosa potest dici : « Surge [de extremis] et
sta in medium, [dixit Christus ad hominem aridam manum habentem], qui surrexit et stetit » 4 . Ergo
Medius vestrum stetit quem vos nescitis.

1. Ioann 19 :18 2. I Petr 5 :8 3. Ad Rom 12 :1 4. Luc 6 :8

5 | Sanctus Vincentius Ferrerius