Una Síntesis Filosófica Del Cristianismo, Budismo e Islam

ZESZYTY
NAUKOWE
Uczelni Warszawskiej
im. Marii Skłodowskiej-Curie
KWARTALNIK
1 (43) / 2014
RADA NAUKOWA
Kazimierz WORWA – przewodniczący, Maciej TANAŚ – sekretarz, Jewgenij BABOSOW, Olga
BAŁAKIRIEWA, Henryk BEDNARSKI, Ramiro Délio BORGES de MENESES, Lev BUKOV-
SKÝ, Danuta CICHY, Wiktor CZUŻIKOW, Nadieżda DIEJEWA, Józef FRĄŚ, Karl GRATZER,
Dieter GREY, Janusz GUDOWSKI, Maria Lisa GUERRA, Renata HOTOVA, Dietmar JAHNKE,
Tatiana JEFIMIENKO, Mariusz JĘDRZEJKO, Norbert KANSWOHL, Henryk KIRSCHNER,
Andrej KLEMIESZEW, Anatolij KOŁOT, Wiesław KOWALCZEWSKI, Zbigniew KRAWCZYK,
Vladimir KRĈMERY, Natalia KUTUZOWA, Stefan M. KWIATKOWSKI, Zbigniew LANDAU,
Ella LIBANOWA, Jelena MAKAROWA, František MIHINA, Kiyokazu NAKATOMI, Janusz
ROGOWSKI, Michaił ROMANIUK, Jurij S. RUDENKO, Gregory SEDEK, Władimir SUDA-
KOW, Daniele STASI, Jan SZCZEPAŃSKI, Janusz TANAŚ, Besrat TESFAYE, Zachraij WAR-
NALIJ, Nonna ZINOWIEWA
ZESPÓŁ REDAKCYJNY
Zdzisław SIROJĆ – redaktor naczelny, Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA – zastępca
redaktora naczelnego, Katarzyna TOMASIŃSKA – sekretarz redakcji, Ivan BALAŽ, Jerzy CHO-
RĄŻUK, Jakub Jerzy CZARKOWSKI, Maciej DĘBSKI, Maria JAKUBOWSKA-NAJNIGIER, Jurij
KARIAGIN, Gustaw KONOPACKI, Edyta ŁYSZKOWSKA, Agnieszka SERAFIN, Maciej SMUK
REDAKTORZY TEMATYCZNI
Józef FRĄŚ, Marek GRENIEWSKI, Hanna GÓRSKA-WARSEWICZ, Mariusz JĘDRZEJKO,
Zdzisław NOWAKOWSKI, Jan SZCZEPAŃSKI, Maciej TANAŚ
REDAKTORZY STATYSTYCZNI
Brunon GÓRECKI, Tadeusz MIŁOSZ
REDAKTORZY JĘZYKOWI
Jęz. pol. – Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA, Katarzyna TOMASIŃSKA, jęz. ang – Mał-
gorzata ŻYCKA, Martin LACZEK, Aleksandra PENKOWSKA, jęz. ang., ros. i ukr. – Susanna
KITAJEWA, jęz. ang i hiszp. – Franciszek BIAŁY, jęz. ang., hiszp. i port. – Ramiro Délio BORGES
de MENESES, jęz. ang. i franc. – Anna PENKOWSKA, jęz. ros. i białorus. – TAMARA JAKO-
WUK, jęz. niem. – Barbara KAZUBEK, jęz. ukr. – Bazyli NAZARUK, Jurij KARIAGIN, jęz. słow.
i cz. – Ivan BALAŽ, jęz. włoski – Ireneusz ŚWITAŁA
REDAKTOR TECHNICZNY
Adam POLKOWSKI, apolkowski@vp.pl
DRUK I OPRAWA
Fabryka Druku
01-943 Warszawa, ul. Zgrupowania AK Kampinos 6,
tel./fax /022/ 834 92 66; www.fabrykadruku.pl
WYDAWCA
Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie
03-204 Warszawa, ul. Łabiszyńska 25
tel. /22/ 814 32 37, fax /22/ 675 88 66; e-mail: zeszytynaukowe@uczelniawarszawska.pl
© Copyright by Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie

Wersja papierowa pisma jest wersją pierwotną
ISSN 1897-2500
Spis treści
Spis treści............................................................................................................................................ 3
ROZPRAWY ‒ ARTYKUŁY ‒ STUDIA
Kiyokazu Nakatomi ......................................................................................................................................... 7
Una síntesis filosófica del Cristianismo, Budismo e Islam

A philosophical synthesis of Christianity, Buddhism and Islam
Synteza filozoficzna chrześcijaństwa, buddyzmu i islamu
José Henrique Silveira de Brito, Ramiro Délio Borges de Meneses .........................................................23
Estética e Ética segundo Kant

Kant’s Aesthetics and Ethics
Estetyka i etyka Kanta
S.N. Gawrow...................................................................................................................................................67
Каким быть учебнику российской истории?

What should be the textbook of Russian history?
Jaki powinien być podręcznik historii Rosji?
O.P. Mazurkiewicz .........................................................................................................................................77
Традиції шанування як основа виховання в родині

Традици пoчитaня кaк основа вocnитания в родинe
Respect of tradition as a basic of upbringing
Poszanowanie tradycji jako podstawa wychowania
Marzena Dymek-Maciejewska.......................................................................................................................83
Skuteczność międzykulturowa i jej wyznaczniki

Intercultural effectiveness and its determinants
Mária Marinicová ............................................................................................................................................93
Význam a podstata optimalizácie vyučovania v podmienkach Vysokej

školy medzinárodného podnikania ISM Slovakia v Prešove
The mean and merit of the optimalization of teaching process in the field of the International
School of Management Slovakia in Prešov
Znaczenie optymalizacji nauczania w warunkach Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości Międzynarodowej w Preszowie
Irina Kowczina ............................................................................................................................................ 105
Технології професійної підготовки студентів Педагогічного

Університету до соціально-правової діяльності під час лекційних занять
Technology training of students of Pedagogical University to socio-legal activities during lectures
Technologia przygotowania zawodowego studentów Uniwersytetu Pedagogicznego do działalności społecznej i prawnej
4 Spis treści
Zdzisław Sirojć ............................................................................................................................................. 121
Niektóre aspekty pracy socjalnej w wielkim mieście

Some aspects of social work in the big city
Rafał Grupa .................................................................................................................................................. 129
The manager and their role in the organization

Menedżer i jego rola w organizacji
R.W. Diaczenko ........................................................................................................................................... 143
Функциональная типология и интерьер современных предприятий

ресторанного бизнеса при гостиницах в столице и провинции
Functional typology and interior modern catering enterprises in the capital and in the province
Funkcjonalna typologia i wyposażenie wnętrz współczesnych przedsiębiorstw gastronomicznych
RECENZJE ‒KOMUNIKATY ‒ INFORMACJE
Waldemar Stelmach ..................................................................................................................................... 161
Recenzja książki: Rzemieślnicy i biznesmeni. Właściciele małych i średnich

przedsiębiorstw prywatnych. Red. naukowa ‒ prof. dr hab. Juliusz Gardawski,
Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2013.
Recenzenci Zeszytów Naukowych Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie ........ 167
Informacje dla autorów ................................................................................................................... 169

ROZPRAWY
ARTYKUŁY
STUDIA
ZESZYTY NAUKOWE
Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie
Nr 1 (43) / 2013
Kiyokazu Nakatomi
Wyższa Szkoła Handlowa w Chibie (Japonia)
Una síntesis filosófica del Cristianismo,

Budismo e Islam
Hoy en día, las diferencias entre en las diversas creencias religiosas han creado el
caos, los conflictos se suceden en todo el mundo y el abismo entre los protagonistas
va aumentando. Por ejemplo, hay un fuerte conflicto entre Judíos y Musulmanes, y
además, después del ataque de Estados Unidos a Irak, se ha recrudecido la confron-
tación entre el mundo Cristiano y el Musulmán en la que los suicidas en Irak se
inmolan diariamente.
El propósito de este artículo es expresar mis ideas sobre un principio filosófico
que resolvería dicha confrontación y acortaría las distancias entre ellos. Hago refe-
rencia a mi libro, “Filosofía de La Nada y del Amor” 1. En él, para establecer “el
principio de la nada y del amor”, investigué sobre el tema “la nada” (nothingness) a
lo largo de todas las épocas y me di cuenta que “la nada” conduce al infinito, a la
eternidad, al Ser trascendente que es Dios, y al amor en un proceso continuo. Lo
primero que hay que hacer es establecer un puente filosófico entre el Este y el Oes-
te. Lao-Tzu y Chang-tzu en la antigua China exponen que la nada es el origen de la
creación y la corriente infinita de la vida. En otras palabras, es la nada lo que no
podemos definir mediante el lenguaje y la realidad, la corriente de la vida más allá de
la materia. En el presente artículo el concepto de realidad es similar al concepto de
realidad de Bergson en la filosofía Europea. La de Bergson es también una corriente
1 Publicado por Hojuku Company, Tokio, en 2002.

8 Kiyokazu Nakatomi
de consciencia y vida (duración pura) más allá de la materia. La corriente de la

consciencia no está definida por mecanismo alguno, por lo tanto, es denominada
indeterminación y libertad más allá del lenguaje. Esto significa la nada. El método
usado por Bergson es la intuición filosófica y el de Lao-tzu es “Zabou” (medita-
ción). Esto refleja la unidad del sujeto humano. Este procedimiento es muy impor-
tante. Sin él, solo hay una enumeración de la filosofía Oriental y Occidental. Más
aún, sin el método intuitivo, el hombre dependería únicamente de la filología. Se
necesitarían de dos a tres siglos para estudiar exhaustivamente este tema y la conclu-
sión sería una obviedad. Como la diferencia de lenguaje es muy notable, no pode-
mos encontrar una base común filosófica entre Oriente y Occidente. Pero la nada
como realidad y la intuición como método me capacita para establecer la teoría de la
“Filosofía de La Nada y del Amor”. Heidegger también intuyó la nada. Recopiló la
filosofía Europea desde Platón a Husserl, por lo tanto fue el filósofo más grande del
siglo XX. Pero al adoptar la lógica Europea, no pudo asir la nada como realidad a
una edad más avanzada. Entonces, el Heidegger filósofo dio paso al Heidegger
poeta. Fue un fracaso para Heidegger y para la filosofía europea. Mi filosofía quiere
romper el bloqueo de la filosofía contemporánea y sintetiza las filosofías Oriental y
el Occidental. Se llama Principio de La Nada y el Amor.
En este principio, me propongo sintetizar las tres religiones, que son; la Cristiana,
Budista y Musulmana. Este principio, creo que posibilitaría la reconciliación entre
estas tres religiones, creando así un nuevo horizonte entre la religión y la filosofía.
La Creación a partir de La Nada
En el Génesis del Antiguo Testamento se describe la Creación partiendo de La

Nada. El autor es Moisés. Esto significa que Moisés intuyó La Nada y entonces
escribió La Creación basándose en su intuición de la nada. Antes de la Creación
había no-existencia en el sentido material. El movimiento del Espíritu de Dios sobre
la superficie del agua corresponde a la fluctuación de la nada en la teoría cuántica.
Este es un aspecto muy peculiar que no puede ser definido ni por las matemáticas ni
por la física. Al producirse el primer destello de luz, sobrevino el “Big Bang”. La
Creación a partir de la nada está en conformidad con el principio cuántico de la
Una síntesis filosófica del Cristianismo, Budismo e Islam 9
nada. La ciencia, que afronta la nada en el extremo de la existencia, obedece el prin-

cipio de la nada en un contexto físico de ensayo-error. Werner Heisenberg enunció
el principio de incertidumbre de la teoría cuántica y Alexander Vilenkin insistió en
La Creación a partir de la nada como una teoría física. Desde el punto de vista de la
física, la nada se sitúa en dos mundos extremos. El primero es el mundo de la mi-
cro-nada, que es más pequeña que la longitud de Planck. La longitud de Planck es el
límite de lo medible en Física. Pero hay una posibilidad de que exista una apertura
espacio-temporal. El otro es el fin del universo. Se dice que el universo tiene entre
12 y 15 billones2 de años de edad. Durante ese tiempo la luz ha viajado durante
todo este tiempo en un universo que además está en expansión. No podemos con-
firmar cual es el límite o el fin del universo. Hay una posibilidad de existencia y de la
nada. Estos dos mundos, el de la micro-nada y el fin del universo, son La Nada
Absoluta. Si el hombre “dice que es”, entonces existe. Si el hombre “dice que no
es”, entonces no existe. El hombre no puede confirmarlo mediante la física. Incluye
y trasciende la existencia relativa y la nada. Por lo tanto es La Nada Absoluta.
El Antiguo Testamento, que incluye la Creación a partir de la nada, es el libro sa-
grado del Cristianismo, el Judaísmo, y es la base del Islam. Si alguien leyera el Korán
podría reconocer la influencia de la Biblia, especialmente del Antiguo Testamento.
Hay muchas citas de la Biblia, también habla de la Creación a partir de La Nada.
Desde un punto de vista ortodoxo del Islam, se dice que el este perfecciona el Ju-
daísmo. En la medida que el Islam depende del Judaísmo, el Islam hereda la crea-
ción a partir de la nada. En realidad hay varias descripciones de esto en el Korán.
En el capítulo 19, en la Sura de Maryam, en los versículos 8 y 67 se dice3:
(8) “Así lo ha dicho tu Señor, eso es simple para Mi; igual que
una vez te creé y no eras nada”,
(67) “¿Es que no recuerda el hombre que fue creado antes
cuando no era nada?”
En estos versículos se dice que el hombre fue creado de la nada. Significa que la
Creación del hombre es igual a la creación del universo. Si el hombre no hubiera
2 N.d.T Miles de millones en Europa.

3 http://d1.islamhouse.com/data/es/ih_books/single/es_The_Quran_Nobleman.pdf 19-
10 Kiyokazu Nakatomi
sido creado, el universo no hubiera sido nombrado. Las diferentes expresiones de

las que el universo es sujeto dependen de la existencia de la humanidad. Referirse a
la Creación del hombre o al universo significa una misma cosa. En pocas palabras,
el hombre y el universo han sido creados de la nada. La Creación significa creación
a partir de la nada4. Además Muhammad dijo en la sura número 29 o de La Araña;
(18) “Pero es que no ve como Allah crea una primera vez y luego de nuevo?
Realmente eso es fácil para Allah.
En este pasaje, Toshikiko Izutu, un experto Japonés de primera clase en Islami-
smo, añadió la palabra “nada”. En Japón, como el Budismo y Sintoísmo están tradi-
cionalmente arraigados en la población, los japoneses no pueden comprender el
concepto de la Creación a partir de la nada. Es por ello que Toshikiko Ituzu añade
la palabra “nada” (nothingness) en el Korán.
Antes de nada, he de decir que considero la nada como la esencia de Dios. Allah
es el único y absoluto Dios Todopoderoso. Como centro de todas las cosas, es
trascendente. Allah es tan absoluto que el hombre no puede describirle mediante
forma o lenguaje alguno. Allah está más allá de la materia y del lenguaje.
Si el hombre “dice que es”, existe. Si el hombre “dice que no es”, entonces no
existe. La nada incluye y trasciende la existencia relativa y la nada. Lo llamamos la
Nada Absoluta. Si el hombre dice que el Dios Todopoderoso existe, entonces ha de
definirlo mediante el lenguaje. Pero, es imposible de definir perfectamente a Dios
con el lenguaje. Es más probable que el hombre defina la totalidad del mundo por
tan solo una parte de él.
Por otro lado, si el hombre dice que Dios no existe, entonces el hombre tiene
que explicar la no-existencia de Dios. Es imposible explicar la no-existencia de Dios
perfectamente mediante el lenguaje. Es como jugar con la idea. Por lo tanto, digo
que Dios es La Nada Absoluta que trasciende la existencia y la no existencia. Mu-
hammad intuyó La Nada Absoluta. En este sentido, el negó que tuviera forma o
expresión concreta. Una muestra de esto es que en las ilustraciones, la cara de Mu-
hammad está blanqueada y ha perdido toda expresión. Aún más, no hay pinturas o
4 Las Confesiones de San Agustín, Vol. 12, Capítulo 7.

estatuas de él en las mezquitas Islámicas. Esto una muestra de vacuidad y de la nada.

Muhammad también intuyó la nada.
De jóvenes, tanto Buda como Salomón afrontaron nihilismo y la nada, Muham-
mad experimentó la tristeza de la vida, la carencia de unos padres, su juventud estu-
vo marcada por la oscuridad y la nada. Lo mismo ocurrió con Confucio en la China
antigua. Confucio también experimentó la ausencia de padres, la oscuridad y la
nada. Sus biografías son muy parecidas.
Muhammad perdió a su padre en un viaje cuando nació. A los seis años se quedó
huérfano al perder a su madre. Más tarde, cuando tenía ocho, su abuelo, que era
quien le mantenía, también murió. Luego pasó a estar bajo la tutela de un tío. La
infancia de Muhammad es muy similar a la de Confucio, quien, aunque huérfano,
estudió y trabajó duramente como oficial de rango menor. Con el tiempo alcanzó la
posición de Ministro de Justicia. El mismo Muhammad, también huérfano, trabajó
duramente en una caravana. Pero, el gran sabio de la humanidad no se abandonó al
infortunio mientras afrontaba las dificultades de la vida. Debido a la generosidad de
su esfuerzo mientras trabajaba en la caravana, se casó con Khadija, que era una
acaudalada viuda. Fue ella quien apoyó a Muhammad en su vida y en su trabajo.
Tuvieron siete hijos, pero cuatro de ellos murieron. Durante esta época,sufrió el
peso de la oscuridad y la pena fruto de la pérdida de los hijos, afronta la nada. Al
intuir la nada volvió la cara a Dios, el Ser transcendente, y aceptó la revelación en
una cueva cuando tenía cuarenta años.
En el capítulo 96 del Korán5, o Sura del Coágulo, los versículos 1-5 dicen:
(1-5) ¡Lee en el nombre de tu Señor que ha creado!
Ha creado al hombre de un coágulo.
¡Lee, que tu señor es el más generoso!
El que enseñó por medio del cálamo.
Enseñó al hombre lo que no sabía.
Dios, que creó al hombre de un coágulo de sangre, le enseñó a escribir lo que no
sabía mediante una caña cortada o cálamo.
En el capítulo 74 o Sura del Arropado, los versículos 1-7 dicen:
5 http://d1.islamhouse.com/data/es/ih_books/single/es_The_Quran_Nobleman.pdf 96, 1-7.

(1-7) ¡Oh, tú que te arropas!

¡Levántate y advierte!
Y a tu señor engrandece.
Y tu vestido purifícalo.
De lo abominable aléjate.
No des esperando recibir más.
Y sé constante con tu Señor.
En esa época, Muhammad había vuelto la cara al infinito, a la eternidad y al Ser
trascendente que es Dios, y tomó nota de sus experiencias que se convirtieron en el
Korán. Fue tan inusual y poderosa la experiencia de haber intuido a Dioque se
sintió enloquecer. Este tipo de experiencia trascendental ocurre a menudo en la
historia.
Pablo, que era un fuerte opresor de los cristianos, quedó ciego en su camino a
Damasco. Durante tres días, habiendo perdido la vista, sufrió la oscuridad, una
ausencia total de luz, pero sintió la presencia de Jesucristo y de la nada. Juana de
Arco que también volvió la cara al Ser trascendental que es Dios, cuando a los dieci-
siete años prometió luchar contra el Ejercito Inglés y liberar Orleans.
Nietzsche intuyó el nihilismo, la nada y la repetición eterna (eterno retorno)a seis
mil pies de altura, en las tierras altas de Sils-María en Suiza. Nietzsche también in-
tuyó la nada, luego continúa hasta el infinito, la eternidad, el ser trascendente que es
el superhombre (en al caso de Nietzsche), y el amor (amor fati). Yo lo llamo Princi-
pio de la Nada y el Amor, como queda explicado en mi libro. Los sabios de la hu-
manidad experimentaron también este principio. Reconocemos que la nada es el
germen situado en las raíces del Cristianismo, Judaísmo e Islam.
La nada (nothingness) como palabra negativa
En el Budismo no se habla de la Creación a partir de la nada (Buda rehuía de las

teorías sobre la creación del universo), pero la nada como una palabra negativa
funcionaba lógicamente y pre-lógicamente. Por definición, nada (nothingness) significa
ninguna cosa (no-thing). La partícula negativa “no” se proyecta en “nothingness”
como “ninguna” lo hace en “nada”. La palabra Kuu (despertar espiritual) funciona
de manera análoga en el Budismo. Kuu significa la nada (nothingness). El principio de

la nada alcanza también al Budismo. Hay dos argumentos que apoyan esta afirma-
ción. El primer argumento se basa en la experiencia nihilista de Buda. Aunque era
libre y próspero como príncipe, no acababa de estar satisfecho con su vida. Un día,
al encontrarse a unenfermo,a un muerto, y a un anciano, se sintió inútil, sin valor, y
percibió la nada. Mirando su futuro alcanzó a ver el final de su destino. Entonces
renunció a su familia y se propuso buscar la verdad.
El segundo argumento apunta a la función negativa de la palabra nada (nothing). A
través de un entrenamiento muy estricto, Buda alcanzó el Kuu (despertar espiritual).
Esto es la capacidad de no desear nada (nothingness of desire), de no esperar nada
(nothingness of hope), de no poseer nada (nothingness of possesion); es la nada en forma de
vida y de muerte.De acuerdo con la visión popular, Buda predicó a sus discípulos la
teoría delEngi, que es el conocimiento de que las cosas de este mundo están sujetas
a relaciones de causa-efecto a lo largo de un ciclo sin fin. Además de esta, también
predicó otras teorías. Pero yo insistiría en una nueva interpretación. En la teoría del
Engi, algo no puede existir por sí mismo. En el proceso del conocimiento, la nada,
como ausencia de subsistentia6, funciona como el movimiento de nuestro pensa-
miento. Mediante el, podemos explicar “Shohoumuga” 7 y Shogyu-Mujou8. Así
como Buda intuyó la nada, durante una semana disfrutó del estado o condición de
la nada o Satori (despertar espiritual), la ausencia de todo deseo a través de la negación
de la nada. Después de esta experiencia, predicó el Kuu, Shohoumuga and Shogyo-
Mujou.
Este nuevo principio también funciona en la Biblia. Antes del comienzo del
mundo, no había nada. El universo fue creado a partir de la nada. Quiere decir que
Moisés intuyó la nada. Después de Moisés, Salomón, también experimentó la nada.
Por esta razón exclamó: ¡Vanidad de vanidades! Todo es vanidad. El significado de
la palabra original “hebel9” se refiere a un breve aliento que se desvanece en vano.
El aliento, un simple y breve aliento, simboliza la vanidad y la carencia de la condi-
6 N.d.T Del Latín. Permanencia, conservación. En inglés permanence.

7 N.d.T Shohoumuga. En inglés selflessness. Ausencia de ego, desinterés por uno mismo.
8 N.d.T Shogyo-Mujou. En Inglés uncertainty. Incertidumbre.
9 N.d.T Hebel. En inglés vapor, a mere breath. Vapor, un simple aliento.
ción o cualidad de permanencia o conservación. Es la nada en la forma de carencia

de permanencia.
El concepto de Kuu (despertar espiritual)va más allá del Budismo. Se puede apli-
car a la Biblia. Desde un punto de vista muy común, el Budismo, Cristianismo y el
Islam son religiones independientes. Pero la nada, como ausencia de permanencia
relaciona el despertar espiritual o Kuu del Budismo, con la vanidad de la Biblia. El
concepto se puede aplicar en muchos casos, por ejemplo, podemos explicar el prin-
cipio de incertidumbre en la física cuántica y la auto-identidad de contradictorios
absolutos10en la filosofía de Nishida que es la primera filosofía original de Japón.
Actualmente, Kitaro Nishida (1870-1945) es un personaje popular en Japón, pero
dado lo voluminoso de su obra11 y su dificultad, la mayoría de la gente no ha podido
evaluarle correctamente. Se requiere paciencia y mi nuevo principio. En un sentido,
el sobrepasó la filosofía de Heidegger and Karl Jaspers. Estableció una cosmología
original similar a la Teoría de la Relatividad de Einstein (Intuición y Reflejo en el
auto-conocimiento)12. Por supuesto que se basó enla teoría cuántica. ¿Se basaron
Heidegger y Karl Jaspers en la teoría de la relatividad y de la cuántica? No, ellos no.
Nishida se enfrentó a la relatividad y a la teoría cuántica y construyó su cosmología
que es eterna, sin principio ni final. Este es su logro más significativo además de la
pura experiencia y la nada absoluta.
Aunque empezó como profesor de instituto en una pequeña ciudad, estudió con
ahínco filosofía por sí mismo y como resultado de sus excelentes logros, llegó a ser
profesor en la Universidad de Kioto, pero perdió a su mujer y a sus cinco hijos. El
también se enfrentó al sufrimiento en la vida, a la nada en forma de muerte. Debido
a esta amarga experiencia, se entregó ardientemente a la práctica de la meditación
Zen Budista. La pura experiencia es apertura infinita, es la duración pura de
Bergson. Desarrolla la nada absoluta como el horizonte de la conciencia. Al final,
cae en la “Lógica del Lugarde La Nada Absoluta 13”. Comprender esto último no es
fácil. El mismo estaba confundido y perdido debido a la fenomenología de Husserl.
10 N.d.T Del Inglés; “Self-identity of absolute contradictories”.

11 Obrascompletas, 19 volúmenes, Iwatami Shotem.
12 N.t.T. Del ingles; “Intuition and Reflection in self-awareness”.
13 N.d.T. En ingles; “Logic of the Place of Absolute Nothingness”.
El proceso es muy complicado. Estando su vida inmersa en la tristeza, en la nada, se

casó con una mujer cristiana llamada Koto Yamada. Experimento el amor abnegado
de su esposa, el amor de Dios. En su último ensayo “The Logic of Place and the
Religious World View” habla sobre la realidad religiosa (ser trascendente) e intentó
sintetizar Budismo y Cristianismo. La palabra clave es la “auto identidad de los
contradictorios absolutos”. Explicaba el absurdo de los términos opuestos en el
mundo. Pero era tan difícil de comprender que la posterior evaluación sobre la
Síntesis de las Religiones no fue nada exitosa. Lomás importante es el grito que, con
el triste recuerdo de sus hijos pesándole en el fondo de su corazón, eleva hacia
Dios. Grito que es de amor. Su filosofía se revela en mi principio de la nada y el
amor.
Desde la intuición de la nada, continuamos al infinito, a la eternidad, y al Ser tra-
scendente que es Dios, el amor.
Amor
Actualmente, el concepto de sexo libre se ha extendido por el mundo, Eros baila

salvajemente. Pero dicha situación no es buena. Libertad y responsabilidad deben ir
de la mano. Aún más, los sexos están conectados con el nacimiento de la vida y con
la vida misma. Si el hombre no le da al sexo la consideración necesaria, esta simplifi-
cando la vida. Debemos pensar en la decadencia de la moralidad en el Imperio
Romano. Si Confucio fuera testigo de la decadencia actual, se decepcionaría pro-
fundamente y se llenaría de coraje. ¿Quien le abrió la puerta a dicha decadencia?
Confucio también intuyó la nada. Al ser huérfano, tuvo que sufrir la nada en
forma de carencia de amor paternal. Después superó serios contratiempos antes de
ser Ministro de Justicia como mencioné anteriormente. Como en todo momento era
consciente de su ignorancia, se lanzó en busca de la verdad con pasión y así apren-
dió sobre la importancia de la moralidad y del amor. A esto le llamó Jin 14. Hablando
en general, Jin (virtud perfecta, benevolencia) es honestidad, lealtad, y considera-
ción. El significado de honestidad es lealtad hacia uno mismo y hacia los demás, no
14 N.d.T. Jin. En inglés perfect virtue, benevolence, honesty, loyalty, thoughtfulness. Virtud perfecta,
benevolencia, honestidad, lealtad, consideración.
tener deseo de engañar. Y la consideración es para uno mismo y para los demás (no
desear para los demás lo que no quieres para ti). Pero hay una paradoja misteriosa.
La siguiente frase es muy famosa.
Hsien, un discípulo de Confucio, preguntó: “Quien se ha liberado de la ambi-
ción, de la presunción, del resentimiento y de la codicia,¿ha llegado a la plenitud de
la humanidad?15 El Maestro respondió: “Ha logrado algo difícil, pero si es la pleni-
tud de la humanidad o no, no lo sé”16.
¿Cuál puede ser el significado de estas palabras? El fundador del Confucianismo
parece no saber cuál es su posición central. Es muy misterioso. En general, desde el
punto de vista de la lógica y la Filosofía Europea, no se puede entender. Es como si
Jesucristo dijera; “No sé lo que es el amor”. Si el hombre quiere entender el signifi-
cado de sus misteriosas palabras, tiene que aceptar la dignidad de la benevolencia y
practicarla. Confucio raramente predicó sobre la benevolencia. “El Maestro rara vez
hablaba de provecho, destino o humanidad” 17. Confucio no era un mercader, por lo
tanto no hablaba del provecho.
Sobre la interpretación del destino, Sorai Ogyuu (1666-1728), que fue un famoso
escolar Confucionista de la época Edo, interpretó el destino como “vida”. Según
Sorai, la benevolencia implicaba dignidad de vida. Su pensamiento constituyó la
base espiritual del Shogunato Tokugawa. Por ello, un típico guerrero japonés (sa-
murái) no hablaba mucho. La frase siguiente da origen a esta idea. El Maestro dijo:
“La firmeza, la resolución, la simplicidad y el silencio nos acercan a la humanidad”18.
También dijo: “Escucha la Vía al amanecer y muere satisfecho al atardecer”.
En estas sentencias, podemos encontrar resoluciones (similares a las de la muerte
en Heidegger) sobre la verdad y la benevolencia. Contra estas sentencias, la siguiente
es típica del hombre superficial. El Maestro dijo: “La charla ingeniosa y las maneras
afectadas rara vez son signos debondad” 19. Como Confucio era un oficial de rango
menor, conocía muy bien el mundo y la naturaleza de la burocracia. El hombre que
15 N.d.T Humanidad en el sentido de benevolencia, no de un conjunto de seres humanos.

16 http://ja.scribd.com/doc/3263489/confucio-analectas. XIV-1.
17 http://ja.scribd.com/doc/3263489/confucio-analectas. IX-1.
18 http://ja.scribd.com/doc/3263489/confucio-analectas. XIII-27.
19 http://ja.scribd.com/doc/3263489/confucio-analectas. I-3.
le hace la pelota a su jefe es un buen ejemplo. Por ello enseñó a sus discípulos a
hablar sin usar palabras ingeniosas ni maneras afectadas. No predicó la benevolencia
de manera positiva. Solo los discípulos más impacientes le preguntaban, y él les
contestaba de la manera más idónea según sus personalidades e intelectos. Las re-
spuestas variaban. Algunas veces el significado de benevolencia es Chuu-jo (hone-
stidad y consideración), o Ai (amor al prójimo), o Rei (cortesía, ser un buen hijo y
un joven obediente). Después de pensarlo mucho Confucio dijo que no sabía lo que
era la benevolencia. Por supuesto que era difícil ponerla en práctica. La definición
de benevolencia varía. Significa que la benevolencia no es algo absoluto, sino rela-
tivo. No es amor absoluto lo que practicó Jesucristo. Confucio conocía la dignidad
de las acciones y de las obras pero no pudo dedicar su cuerpo a la cruz.
Al final de su vida soportó muchas dificultades e intuyó el cielo que se dice que
es la nada.
El Maestro dijo20: “Ya no quiero hablar más.”Zigong (Tzu-kung) preguntó: «Ma-
estro, si tú no hablas, ¿cómo podremos, pobres de nosotros, ser capaces de transmi-
tir ninguna enseñanza?” El Maestro respondió: “¿Acaso habla el Cielo? Sin embar-
go, las cuatro estaciones siguen su curso y las cien criaturas continúan naciendo.
¿Acaso habla el Cielo?”
El significado de esta cita es que el Cielo está en silencio. En la antigua China el
Cielo era el Ser trascendente que controlaba el movimiento del mundo con su ar-
chipoder infinito. Es la nada como realidad. Posteriormente alcanzó el estado de Sei
(santidad, sabio) que salva a toda la gente. El estado de Sei es más alto que el de Jin.
El pensamiento de Confucio se puede explicar por este nuevo principio. También
se puede aplicar al Jihi (misericordia) de Buda. Jihi es amar a todos los seres vivien-
tes como una madre ama a su hijo.
Pero el Jihi de Buda está formado no solo por la teoría sino, también, por la ba-
talla contra las tentaciones del diablo. Buda fue tentado por el Diablo como Jesucri-
sto21. Según “Sanyutta-nikaya”22, hay varias tentaciones de naturaleza sexual, reali-
20 http://ja.scribd.com/doc/3263489/confucio-analectas. XVII-19.
21 Mateo 4.
22 Diálogo de Buda con el Diablo II, traducido por Hajime Nakamura. Librería Iwanami IV. Capítulo 3,
pasage 5, hijas.
zadas por el Diablo a través de tres hijas llamadas; Lujuria, Dolor y Placer 23. La
primera vez, las hijas del diablo aparecen directamente y tientan a Buda, pero Buda
no les hace caso. La segunda vez, las hijas del diablo se le aparecen transformadas
en tres chicas y vuelven a tentarle, pero Buda sigue sin hacerles caso. La tercera vez,
las hijas del Diablo se transforman en trescientas vírgenes y le tientan otra vez. Pero
Buda no les hace caso. La cuarta vez, las hijas de Diablo se transforman en trescien-
tas mujeres que dan a luz a un bebe, pero Buda, que ha alcanzado el estado de Kuu
24, no lo advierte. La quinta vez, las hijas del Diablo se transforman en trescientas
mujeres que dan a luz a dos bebés. La sexta vez, las hijas del Diablo se transforman
en trescientas mujeres de mediana edad. Al final, se transforman en trescientas
mujeres de edad avanzada. Buda es tentado sexualmente por las hijas del Diablo. El
poder de la tentación es grande. Las hijas del Diablo dicen:
“Nosotras podríamos romper el corazón de todos los sacerdotes y monjes que
no están libres de deseo, hacerles vomitar sangre caliente, enloquecerles y confundir
sus espíritus. Igual que las cañas azules se cortan, se secan, luego se marchitan y
mueren.”
La tentación sexual es muy peligrosa y todas las personas son tentadas de esta
manera y, Buda, no fue una excepción. Su deseo fue tentado por 1800 mujeres
hermosas. Aunque Buda conoce el placer y el éctasis, puede vencer la tentación. Es
impresionante como se describe la lucha entre el deseo y la debilidad humana. En el
siguiente diálogo entre Buda y las hijas del diablo se muestra el estado de ilumina-
ción de Buda.
“¿Por qué meditas en este triste bosque?
¿Piensas en recuperar tu propiedad?
¿Cometiste un crimen en la villa?
¿Por qué no te asocias con los habitantes de la villa?
¿Por qué no hace amigos?”
El Maestro Buda respondió:
23 N.d.T. Lust, Discomfort, Pleasure.

24 Despertar espiritual o iluminación.
“He vencido a un ejército de hermosas e insinuantes formas, estoy solo pensan-

do sobre esta hazaña, lleno de calma espiritual y feliz iluminación. Por lo tanto no
me asocio con nadie. Nunca hago amigos”.
Entonces, una de las hijas del diablo, Dolor, le dice el siguiente poema:
“Aunque un monje en su aprendizaje tiene muchas cosas que hacer en el mundo,
¿cómo puede cruzar las cinco corrientes (la pasión mundana de los ojos, de los
oídos, de la nariz, de la lengua y del cuerpo) y aún más, la sexta?¿Cuántas veces
meditas? ¿Cómo te libras de los mundanos pensamientos del deseo?”
El Maestro sagrado dice:
“Mi cuerpo es luz, mi corazón ha alcanzado la iluminación, yo no vivo en la ilu-
sión de la existencia. Manteniéndome fresco y sin vínculos, conozco la verdad y
medito sin pensar, libre de cólera o recuerdos de maldad y tristeza. Así, el monje en
entrenamiento cuya raíz está en la existencia, ha cruzado 25 las cinco corrientes y se
enfrenta a la sexta corriente.
Después de mucha meditación, el hombre se libera de los deseos mundanos.”
Este estado de iluminación espiritual está constituido por la nada de la ilusión, la
nada de los amigos, la nada de los vínculos, la nada de la cólera, la nada de los recu-
erdos. Es con este estado de calma espiritual con el que Buda cruza o trasciende a
las seis corrientes e intuye la nada. Aquí, la nada funciona como palabra negativa.
Buda alcanzó el Kuu (despertar espiritual) mediante la intuición de la nada. El
Kuu es unidad de “dharma”, que es el Ser trascendente, la verdad infinita y eterna
del universo. Desde la nada, Buda alcanzó el infinito, la eternidad, el Ser trascenden-
te, el amor (Jihi o misericordia). De esta manera,Confucio y Buda intuyeron y anti-
ciparon el amor de la Cruz de Jesús por la humanidad. Jesús también intuyó la nada
en forma de ausencia de vida, como cuando prevé su muerte en el bosque de Geth-
semani. Jesús fue a todas las ciudades y pueblos enseñando en sus sinagogas, predi-
cando la buena nueva del Reino y sanando a los enfermos, aunque el predicó y
practicó el amor a Dios, después de la última cena tuvo que aceptar su destino.
Gethsemani está al este de Jerusalén, al pie del Monte de los Olivos. En aquel lugar,
se arrodilló y oró diciendo.
25 N.d.T. Ha trascendido a las cinco corrientes.

Padre, si quieres, no me hagas beber este trago amargo; pero no se cumpla mi

voluntad, sino la tuya.”Entonces se le apareció un ángel del cielo para fortalecerlo.
Pero, como estaba angustiado, se puso a orar con más fervor, y su sudor era como
gotas de sangre que caían a tierra26.
En esta oración, rechaza dos veces el cáliz de su destino. ¿Qué es el cáliz del de-
stino? ¿Por qué Jesús, único Hijo de Dios y Salvador, desea evitar el cáliz. ¿Se rebela
Jesús ante Dios?En esta rebeldía, podemos encontrar la existencia de Jesús. Durante
la Pasión de Jesús no hay palabras, solo el dolor de la existencia. Tenemos que acep-
tar el dolor y el sufrimiento por la Cruz. Este era el castigo más atroz que se infligía
en el Imperio Romano. Gruesos clavos eran clavados a través de las manos y de los
pies con un martillo. Antes, Jesús fue azotado. Jesús intuyó La Pasión, el sufrimien-
to, la muerte y la nada. Su sufrimiento era tan intenso que el sudor era como gotas
de sangre. Entonces un ángel se apareció para darle fuerza. La razón por la que el
sufrimiento fue tan grande es que Jesús se echó sobre los hombros los pecados de la
humanidad, pasada y futura. La muerte de Jesús no es una muerte simple. Es la
expiación de los pecados de la humanidad. Por ello aceptó el dolor y el sufrimiento.
Debido a la traición de Judas, Jesús fue apresado y juzgado. Aunque era inocente,
fue flagelado y le hicieron llevar una Cruz a cuestas. Entonces fue crucificado.
“Eloi, Eloi, lama sabachtani” que se traduce como;
“Dios mío, Dios mío, ¿por qué me has desamparado?”27
Y dando un fuerte gritó expiró.
La Cruz de Jesús es la materialización de la nada en forma de muerte. Después
de cientos de años, Jesús materializó el amor de Dios en la cruz.
Muhammad también intuyó la nada. Inmediatamente sintió la presencia del Ser
trascendente; Allah, que es infinito y eterno. Quedó registrado en el Korán. Allah es
tan misericordioso que creó el mundo y al hombre. Muhammad aceptó el amor de
Allah. La materialización de este amor toma cuerpo en la práctica de las cinco auste-
ridades del Islam28. Muhammad predicó el amor a Allah y la práctica de los Cinco
26 Lucas 22, 42-44. Nueva Versión Internacional.

27 Marcos 15, 34. Nueva versión Internacional.
28 N.d.T. Cinco Pilares del Islam: Shahadah (profesión de fe), Salat (cinco oraciones diarias), Zakat
(limosna), Sawm (ayuno), Hajj (peregrinación a la Meca).
Pilares del Islam. Especialmente, es bien conocido que Muhammad amó a los huér-
fanos y predicó la igualdad bajo Allah. El siguiente párrafo de la Sura de La Luz (24)
caracteriza su amor por los demás29:
59 “No hay inconveniente para el ciego, el lisiado y el enfermo
ni para ninguno de vosotros en que comáis de lo que haya
en vuestras casas, o en la de vuestras padres,
o en la de vuestras madres, o en la de vuestros tíos paternos,
o en la de vuestras tías paternas, o en la de vuestros tíos maternos,
o en la de vuestras tías maternas, o en aquellas de vuestros amigos,
cuyas llaves poseáis.
No hay inconveniente en que comáis juntos o por separado.
Pero cuando entréis en vuestras casas,
saludaos con un saludo de Allah, bendito y bueno.
Así es como os aclara Allah los signos para que podáis
comprender”.
Qué misericordioso, tolerante y generoso es. Lisiados, enfermos, pobres y huér-
fanos. Comer con todos es aceptar a todos. En estos versículos podemos reconocer
el amor, la igualdad, la tolerancia y la amistad. El Islam también refleja mi principio.
La gran filosofía, el pensamiento y las religiones de todas las edades y civilizacio-
nes, se pueden sintetizar en el Principio de la Nada y del Amor. La nada es la cum-
bre de la sabiduría en la que el Ser trascendente se revela a la humanidad.
Resume
Palatras chave: sintesis, filosofica, nada, amor
El articulo muestra los diferentar punts de vista da las religiones menenatas (y el confuciani-
smo) y grandes filosofos sobre las temas de la ranida y el amor. Segũn el autor, esos temas constitu-
en la parte cominde tadas les religiones y civilizaiones.
29 http://d1.islamhouse.com/data/es/ih_books/single/es_The_Quran_Nobleman.pdf
A philosophical synthesis of Christianity, Buddhism and Islam
Summary
Key words: synthesis, philosophy, nothingness, love
The article shows the different points of view of the three mentioned religions (plus confucianism)
and same of the most well-known philosophers the topies of the nothingness and love.
According to the author, those topies form the common part of all religions and civilizations.
Synteza filozoficzna chrześcijaństwa, buddyzmu i islamu
Słowa kluczowe: synteza, filozofia, nicość, miłość
Artykuł pokazuje spojrzenie chrześcijaństwa, buddyzmu i islamu (plus konfucjanizmu) oraz

wybitnych filozofów na temat miłości i nicości. Zdaniem autora stanowią one punkt wspólny dla
wszystkich religii i cywilizacji.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (43) / 2013
José Henrique Silveira de Brito,

Ramiro Délio Borges de Meneses
Katolicki Uniwersytet w Porto (Portugalia)
Estética e Ética segundo Kant
Introdução
Segundo Kant, são múltiplas as formas pelas quais se pode passar a abordar a
natureza, tal como se ela possuísse uma técnica que a diferencia, nos seus resulta-
dos, em géneros e em espécies, como se possuísse princípios de unidade nas suas
múltiplas leis adequadas às faculdades do sujeito, como se algumas das suas formas
possuíssem qualidades tais que nos provocam um sentimento de prazer (estético).
Esta diversidade de modos de situar a Natur, introduzidas todas elas com a pre-
venção do como se, são modos de ajuizar que indicam uma regra ou princípio no
cerne da faculdade do juízo.
Em Kant, este princípio dá um valor transcendental e não é meramente lógico,
sendo algo que a faculdade do julgar oferece a si mesma.
Serão fornecidos a este princípio da faculdade de ajuizar uma qualidade que tor-
nará possível uma diferença e que mantém a autonomia da referida faculdade.
Muitos pensam que para além dos princípios transcendentais não existem mais
nenhuns à luz do idealismo transcendental kantiano. Naturalmente, poderemos
perguntar: como poderemos admitir um outro ou outros princípios para além das
categorias do entendimento e da lei moral da razão prática?
24 José Henrique Silveira de Brito, Ramiro Délio Borges de Meneses
Parece haver uma forma sistemática que surge no último Kant que tem a ver
com o sentimento de prazer e desprazer. Surge uma nova associação Kant não
suspeitaria que se relaciona tematicamente do prazer com o próprio juízo.
Existem juízos em que a cat egoria, que subsumem o particular têm de ser
descobertos, a que Kant denominou de “reflexivos” por oposição àqueles em que a
regra já está dada à partida, isto é, os “determinantes”, onde intervém o sentido do
prazer.
A existência dos juízos estéticos é um dado de facto, evidente per se. A existência
do juízo estético coloca alguns problemas: em primeiro lugar, o que é in stricto sensu
o belo tal como se manifesta no dito juízo, em segundo, reporta-se ao fundamento
que possibilita tal juízo. Mas, como irá solucionar Kant esta questão.
O Belo, segundo o idealismo transcendental, não pode ser uma propriedade ob-
jectiva das coisas (o belo ontológico), mas nasce da relação entre o objecto e o
sujeito, não estando também o sublime nas coisas, mas no homem.
Segundo S. Tomás de Aquino, o belo é uma propriedade ou qualidade real das
coisas. Na verdade, a beleza repousa num aspecto dos seres existentes, capazes de
fundamentar uma determinada relação às potências cognoscitivas. Por isso é que o
Doctor Angelicus descreve o Belo como pulchra dicuntur quae visa placent. Mesmo que,
por absurdo, não houvesse entendimentos capazes de as contemplar seriam belas se
integrassem a perfeição ontológica capaz de acordar um deleite, em quem primeiro
as conhecesse.
Entre as duas leituras, sobre o Belo e o Sublime, encontramos naturaliter uma ter-
ceira interpretação, elaborada por nós, onde estas duas entidades são axiológicas.
Quer uma quer outra são o esplendor da dignidade quer do sujeito, quer do objecto.
O Belo será a estupefacção da relação dual e fundamental da axiologia.
O belo vem da contemplação daquelas coisas que valem ou daquelas coisas que
estabelecem a relação entre a admiração entre o objecto e o sujeito.
O Belo, segundo a nossa perspectiva terá tanto de contemplativo, quanto de ac-
tivo. Traduz concretamente o valor da coisa, enquanto tal, dada na contemplação,
ora do ser, do agir e do fazer.
Estética e Ética segundo Kant 25
O Belo segundo o gosto
Pelo pensamento de Kant, obviamente o Belo não poderá ser uma propriedade
das coisas ou do noumenon (belo ontológico), mas é algo que nasce da relação entre o
objecto e o sujeito. Mais exactamente será aquela qualidade que surge da relação
entre os objectos contemplados e o nosso sentimento de prazer, que atribuímos aos
próprios objectos.
Segundo Kant, para determinar se algo é belo ou não, refere-se a representação
não pela Verstand (entendimento) ao objecto com vista ao conhecimento, mas pela
facilidade da imaginação ao sujeito e ao seu sentimento de prazer ou desprazer.
Com efeito, qual o papel do juízo do gosto na elaboração do belo? A isto Kant
responde: “O juízo do gosto não é, pois, nenhum juízo do conhecimento, por con-
seguinte não é lógico, mas antes estético, pelo qual se entende aquilo cujo funda-
mento de determinação não pode ser senão subjectivo. Toda a referência das repre-
sentações, mesmo a das sensações, pode ser objectiva; somente não pode sê-lo a
referência ao sentimento de prazer e desprazer, pelo qual não é designado absolu-
tamente nada no objecto, mas no qual o sujeito se sente a si próprio do modo como
ele é afectado pela sensação”1.
A esta terceira faculdade mediadora chama-se, segundo o idealismo transcenden-
tal kantiano, sentimento de prazer e desprazer (Gefühl der Lust und Unlust) e reserva-
lhe desde logo um significado sistemático óbvio2.
As faculdades do ânimo (Gemüt) são três: a faculdade do conhecimento, o senti-
mento de prazer e desprazer e faculdade de apetição. Para a primeira, Kant encon-
trou princípios a priori na Kritik der Praktischen Vernunft. Procurei-os, também, para o
segundo e, ainda que na verdade considerasse impossível encontrar princípios desse
tipo, o elemento sistemático (das Systematische), o qual me tinha permitido descobrir
1 Cf. Kant, I. – Critica da Faculdade do Juízo, introdução de António Marques, tradução e notas de Valé-
rio Rohden, Lisboa, Imprensa Nacional Casa da Moeda, 2007, p. 89.
2 Kant, numa Carta a Carl Leonhard Leinhold, a 28-31 de Dezembro de 1787, refere-se à elaboração,
pouco antes da primeira edição da Kritik der praktischen Vernunft, de uma “crítica do gosto”, justifican-
do este trabalho com a necessidade de encontrar os princípios que regem a Gemüt, que se situa entre
as outras duas faculdades já estudadas nas anteriores Críticas, isto é, as faculdades do conhecimento
(Erkenntnisvermögen) na Kritik der reinen Vernunft e as faculdades de apetição (Begehrunsvermögen), na Kritik
der praktischen Vernunft.
no Gemüt, a decomposição das faculdades, anteriormente consideradas, e que me

há-de fornecer ainda a matéria suficiente de admiração e de investigação, de forma
que a filosofia transcendental possui três partes, das quais cada uma possui os seus
princípios a priori3.
Para distinguir se algo é belo ou não, referimos a representação, não pela
Verstand ao objecto com vista ao conhecimento, mas pela faculdade da imaginação
ao sujeito e ao seu sentimento de prazer ou desprazer. Na perspectiva do filósofo
de Koenigsberg, o juízo de gosto não é, pois, nenhum juízo do conhecimento, por
conseguinte não é lógico e sim estético, pelo qual se entende aquilo cujo fundamen-
to de determinação não pode ser senão subjectivo.
Apreender pela sua faculdade de conhecimento, um edifício regular e conforme a
fins, será algo totalmente diverso do que é ser consciente desta representação com a
sensação do comprazimento (Wohlgefallen). Aqui a representação é referida ao sujeito
e na verdade ao seu sentimento de vida, sob o nome de sentimento de prazer ou
desprazer4.
Como é que o comprazimento determina o juízo do gosto, sendo independente
de todo o interesse, segundo Kant?
Assim Kant chama ao comprazimento ao que ligamos à representação da ex-
istência de um objecto. Um tal interesse envolve, ao mesmo tempo, referência à
faculdade de apetição, quer como fundamento da determinação, quer como vincu-
lando-se, necessariamente, ao fundamento da determinação.
Se a questão é saber se algo é belo, então não se quer saber se a nós ou a
qualquer um importa ou sequer possa importar algo da existência da coisa, mas sim
como a ajuizamos na simples contemplação.
O gosto contém uma receptividade afectada pelo prazer mediante essa própria
comunicação de ter em sociedade a sensação de um comprazimento (complacentia),
que é cum alio placere, como refere Kant.5
3 Cf. Kant, I. – Critica da Faculdade do Juízo, introdução e notas de Valério Rohden, Estudos Gerais,
Série Universitária – Clássicos de Filosofia, Lisboa, Imprensa Nacional Casa da Moeda, 2007, 1998,
pp. 8-9.
4 Cf. Idem, Ibidem, p. 90.
5 Ibidem, p. 91.
Quer-se saber somente se esta simples representação do objecto em mim é

acompanhada de comprazimento, por indiferente que sempre eu possa ser com
respeito à existência do objecto desta representação. Segundo Kant, cada um tem
que reconhecer que aquele juízo sobre a beleza, ao qual se mescla o mínimo inter-
esse é muito faccioso e não é nenhum juízo de gosto puro.
Não poderemos elucidar melhor essa proposição, que é de importância primor-
dial, do que se contrapomos ao comprazimento desinteressado puro no juízo de
gosto, aquele que é ligado ao interesse. Naturalmente, o Wohlgefalten no agradável
está ligado ao interesse, dado que o agradável é o que apraz aos sentidos na sen-
sação. Todo o comprazimento é ele próprio sensação de prazer6.
Se uma determinação do sentimento de prazer ou desprazer é denominada sen-
sação, então esta expressão significa algo totalmente diverso do que quando denom-
ino a representação de uma coisa pelos sentidos, como uma receptividade perten-
cente à faculdade do conhecimento. No último caso, a representação é referida ao
objecto, no primeiro, porém, meramente ao sujeito e não serve absolutamente para
nenhum conhecimento, tão pouco para aquele pelo qual o próprio sujeito se
conhece.
Na Kritik der Urteilskraft diz-se que o meu juízo sobre um objecto, pelo qual
declaro agradável, expressa um interesse pelo mesmo, já resulta claro, do facto que
mediante a sensação ele suscita um desejo por tais objectos, por conseguinte o
comprazimento pressupõe não o simples juízo sobre ele, mas a referência da sua
existência ao meu estado, na medida em que é afectado por um tal objecto. Por esta
razão, relativamente ao agradável não se diz apenas que ele apraz mas sim que ele
deleita7.
A imagem do objecto referida ao sentimento de prazer, medida por esta e valor-
izada por relação com aquele, dará lugar ao juízo do gosto. Este juízo não é cogno-
scitivo, porque o sentimento não é um conceito e, portanto, os juízos do gosto não
6 Cf. Kant, I. – Critica da Faculdade do Juízo, introdução de António Marques, tradução e notas de
António Marques e Valério Rohden, Estudos Gerais, Série Universitária – Clássicos de Filosofia,
Lisboa, Imprensa Nacional Casa da Moeda, 1998, pp. 92-93.
7 Cf. Kant, I. – Kritik der Urteils Kraft, vierte Auflage, herausgegeben von K. Vorlaender, Leipzig, Verlag
von Felix Meiner, 1913, § 3, p. 43.
são juízos teóricos. Daqui que o Belo será o que agrada de acordo com o juízo de
gosto.
O Belo: pelo sentido do agradável
Segundo o pensador de Koenigsberg, o Bom será o que apraz através da razão

pelo simples conceito. Assim se denomina wozu gut, o útil – como algo que apraz
somente como meio. Mas aquilo que apraz per se denominamos bonum a se. Os vari-
ados casos implicam o conceito de fim, naturalmente a relação da Vernunft ao quer-
er, consequentemente como um Wohlgefallen na existência de um objecto ou de uma
acção, isto é, um interesse qualquer.
O comprazimento (Wohlgefallen) no belo terá que depender da refçexão sobre um
objecto, que conduz a um conceito qualquer e assim se distingue do agradável, que
radica inteiramente na sensação8.
Aquilo que é agradável parece ser, em muitos casos, idêntico ao Bom. O
agradável visto que representa o objecto meramente por relação com o sentido,
precisará ser primeiro submetido pelo conceito de fim a princípios da Vernunft, para
que se denomine de Bom, como objecto da Vontade (Wille).
Na verdade, trata-se de uma referência inteiramente diversa ao comprazimento
(Wohlgefallen), relata-se o que deleita ao mesmo tempo como bom (gut), conclui-se de
facto, que relativamente ao bom sempre se pergunta se é só mediatamente bom ou
imediatamente bom, se será bom ou útil per se. Em ordem ao “agradável”, essa
questão não poderá ser posta, porque a palavra significa algo que apraz imedi-
atamente, precisamente aquilo que se passa também com o que denomino de belo.
Contudo, a despeito da diversidade entre o agradável e o bom, deveremos dizer
que estão sempre ligados com interesse ao objecto, não só o agradável e aquilo que
é imediatamente bom ou útil, que apraz como meio para qualquer amenidade, mas
igualmente aquilo que é bom em todos os sentidos, a saber o “bom moral”, que
8 Kant, I. – Kritik der Urteils Kraft, vierte Auflage, herausgegeben von K. Vorlaender, Leipzig, Verlag
von Felix Meiner, 1913, § 4, pp. 43-44.
conleva o máximo interesse, dado que o bom será objecto da vontade, ou de uma
faculdade da apetição determinada pela Vernunft9.
O agradável e o bom possuem uma relação à faculdade da apetição e, nesta me-
dida, trazem consigo, aquele comprazimento condicionado, este um comprazimento
prático, que não é determinado pela representação do objecto, mas ao mesmo tem-
po pela conexão do sujeito com a existência do mesmo.
Kant considera o juízo de gosto como sendo contemplativo, isto é, como um
juízo que, indiferente à existência de um objecto, só considera a natureza (Natur) em
comparação com o sentimento de prazer ou de desprazer.
Mas uma tal contemplação será tão pouco dirigida a noções, visto que o juízo do
gosto não será nenhum juízo de conhecimento, não sendo fundado em conceitos,
nem os considera como “fins”.
Kant é elucidativo, quando refere que o agradável, o belo e o bom designam três
relações diferentes das representações do sentimento de prazer ou de desprazer,
com referência ao qual distinguimos entre si objectos ou modos de representação.
Contudo, agradável significa para alguém aquilo que o deleita, belo, como aquilo
que é estimado, aprovado, isto é, onde se coloca por ele um “valor objectivo”. 10
O comprazimento como “Belo”
Na perspectiva da filosofia transcendental, o gosto é a faculdade do juízo de um

objecto ou de um modo de representação mediante um comprazimento, inde-
pendente de todo o interesse.
Pelo pensamento kantiano, o belo será representado sem conceitos como objec-
to de um “comprazimento universal”. Aquilo a respeito de cujo comprazimento
alguém é consciente de que é nele próprio independente de todo o interesse, uma
vez que não pode ele ajuizar de outro modo senão que tem de conter um funda-
mento do comprazimento para qualquer um. Assim, ele não pode descobrir
nenhuma condição privada como fundamento do comprazimento (Wohlgefallen) à
António Marques e Valério Rohden, Estudos Gerais, Série Universitária – Clássicos de Filosofia, Lis-
boa, Imprensa Nacional Casa da Moeda, 1998, § 4, p. 96.
10 Cf. Idem, Ibidem, § 5, p. 97.
qual ele como sujeito se afeiçoasse e, por isso, tem que considerá-lo como fundado
naquilo que ele também pode pressupor em todo o outro, terá que crer que possui
razão para pretender um “comprazimento semelhante”11.
Segundo a filosofia perene, o comprazimento encontra-se na grandeza e na ma-
nifestação do objecto à mente do “uno” do ser.
Pois, conceitos não oferecem nenhuma passagem ao sentimento de prazer ou
desprazer exceptuando leis práticas puras, que porém levam consigo um interesse,
semelhante ao qual não se encontra nenhum ligado ao juízo do gosto puro.
Necessariamente, teremos que atribuir ao juízo de gosto, com a consciência de
separação nele de todo o interesse.
Kant descreve o interesse (Interesse) como sendo a dependência (Abhängigkeit) da
Wille (vontade) em relação a esses princípios racionais, em oposição à dependência
face às sensações fenoménicas.
O interesse da Vernunft no seu uso especulativo consiste no conhecimento do
objecto até aos mais elevados princípios a priori, o interesse prático consiste na de-
terminação da Wille relativamente ao fim último12.
Com efeito, há uma implicação do interesse prático que determina não só uma
hierarquia como orienta a própria essência prática , do próprio interesse especula-
tivo e da Vernunft no seu todo, porque, como diz Kant:
“Weil alles Interesse zuletzt pratisch ist, und selbst das der spekulativen Vernunft
nur bedingt und im praktischen gebrauch allein vollstaendig ist”13.
Paralelamente à aplicação, no domínio estético, teremos que atribuir ao juízo de
gosto, com a consciência da separação nele de todo o “interesse”, uma chamada de
atenção para a qualquer um, sem uma universalidade fundada sobre os objectos, ou
11 Cf. Idem, Ibidem, § 6, p. 99.

13 “…porque, por último, todo o interesse é prático, e até o da razão especulativa é somente condicio-
nado, sendo apenas completo no seu uso prático.” (KpV, V, 121). A temática do interesse surge no
pensamento kantiano mesmo no período pré-crítico. Naturalmente, o interesse define uma tendência
das faculdades humanas, uma inclinação dinâmica das mesmas em ordem a uma esfera iluminada pe-
los princípios da razão – prinzipien der Vernunft.
seja, uma reivindicação de universalidade subjectiva, que terá de estar ligada ao juízo
estético.
Poderá, segundo Kant, comparar-se o belo com o agradável? A resposta será que
com respeito ao agradável, cada um se resigna com o facto de que o seu juízo, que
ele fundamenta sobre um sentimento privado e mediante o qual diz de um objecto,
que este lhe apraz, limita-se também à sua pessoa. Com o belo passa-se algo total-
mente diverso. Seria néscio se alguém, que se gabasse do seu gosto, pensasse justi-
ficar-se com isto: este objecto, o edifício que vemos, é para mim belo, dado que não
tem que denominá-lo belo se meramente lhe apraz. Muita coisa pode ter agrado
para si, com isto ninguém se preocupa; se considera algo por belo, então atribui a
outros precisamente o mesmo comprazimento (Wohlgefallen). Ele não julga simples-
mente por si, mas por qualquer um e neste caso fala da beleza como se ela fosse
uma propriedade das coisas. Assim, uma coisa é bela e não conta com a adesão
unânime de outros no seu juízo de comprazimento (Wohlgefallen) porque ele a tenha
considerado mais vezes em acordo com o seu juízo, mas exige-o deles.
Censura-os se pensam diversamente e nega-lhes o gosto, pretendendo todavia
que eles devam possui-lo e, desta forma, não se pode dizer: cada um possui o seu
gosto particular. Isto seria dizer que não existe absolutamente gosto algum, isto é,
um “juízo estético”, que pudesse legitimamente reivindicar o assentimento de
qualquer um14.
No seu julgamento, o agradável poderá ser encontrado com unanimidade entre
as pessoas, de tal forma que a alguns se nega o gosto e a outros se concede, não
significado do órgão do sentido, mas na faculdade do julgamento com respeito ao
agradável in genere.
Segundo a crítica Kantiana, relativamente ao bom, os juízos reivindicam com
razão validade para qualquer um. Todavia o bom será representado somente por um
conceito como objecto de um comprazimento (Wohlgefallen) universal, o que não é o
caso nem do agradável nem do belo.
14 Kant, I. – K.U.K., § 7, p. 50.

Na verdade, a universalidade do comprazimento é representada num juízo de go-

sto somente como subjectiva. Esta determinação de um juízo estético, que se pode
encontrar num juízo de gosto, é digna de atenção para a filosofia transcendental.
Como frisa Kant, é necessário convencer-se inteiramente de que pelo juízo de
gosto, sobre o belo, imputa-se a qualquer um o comprazimento (Wohlgefallen) no
objecto, sem contudo se fundar sobre um conceito, dado que então se trataria do
bom e esta reivindicação de universalidade pertence tão necessariamente a um juízo,
pelo qual declaramos algo como sendo belo, que sem aí pensar aquela universalidade,
ninguém teria ideia de usar essa expressão, mas tudo o que apraz sem conceito seria
considerado como agradável, com respeito ao qual se deixa a cada um seguir a sua
própria cabeça e nenhum presume ao outro a adesão ao seu juízo de gosto, o que
entretanto ocorre no juízo de gosto sobre a beleza. Poderá denominar-se o primeiro
de gosto dos sentidos, o segundo de gosto da reflexão, enquanto o primeiro profere
meramente juízos privados, o segundo, por sua vez, profere pretensos juízos co-
mummente válidos de ambos os lados. Contudo, os juízos estéticos, não práticos,
sobre um objecto com respeito à relação da sua representação como o sentimento
de prazer ou de desprazer.
Em Kant, a respeito do gosto dos sentidos não apenas a experiência mostra que
o nosso juízo de prazer ou desprazer em qualquer coisa não vale universalmente,
mas qualquer um também é per se tão despretensioso que precisamente não imputa a
outros este acordo unânime, o gosto de reflexão que, como ensina a experiência,
também é frequentemente rejeitado com a sua reivindicação de validade universal
possa considerar possível representar juízos que pudessem exigir universalmente
este acordo unânime e de facto presume-o para cada um dos seus juízos de gosto 15.
Naturalmente, um juízo objectivo e universalmente válido também é sempre
subjectivo, isto é, se o juízo vale para tudo o que está contido sob um conceito dado
então ele vale também para qualquer um que representa um objecto através deste
conceito.
Com efeito, de uma validade universal subjectiva, isto é, estética, que não se
baseia em nenhum conceito, não se pode deduzir a validade universal lógica, porque
aquela espécie de juízos não remete absolutamente ao objecto.
A universalidade estética, que é conferida a um juízo, também tem que ser de ín-
dole peculiar, porque ela não conecta o predicado da beleza ao conceito do objecto,
considerado em sua inteira esfera lógica, e, no entanto, estende o mesmo sobre a
esfera ineira dos que julgam, porque todos os juízos de gosto são juízos singulares.
O “juízo de gosto” traz consigo uma quantidade estética da universalidade, isto é,
da validade para qualquer um, a qual não pode ser encontrada no juízo sobre o
agradável. Só e unicamente os juízos sobre o bom, ainda que determinem também o
comprazimento (Wohlgefallen) num objecto, possuem universalidade lógica, não
meramente estética, dado que eles valem em relação ao objecto, como conhecimen-
to do mesmo e, por isso, para qualquer um16.
Pela Kritik der Urteilskraft, no juízo de gosto nada é postulado, a não ser uma tal
“voz universal” com vista ao comprazimento (Wohlgefallen) sem mediação dos con-
ceitos. Logo, a possibilidade de um juízo estético, que, ao mesmo tempo possa ser
considerado como válido para qualquer um. Assim, o juízo de gosto não postula o
acordo unânime de qualquer um, porque poderá alegar razões.
A voz universal é, portanto, somente uma ideia. Que aquele que crê proferir um
juízo de gosto, de facto julgue em consonância com essa ideia, pode ser incerto. Mas
que ele o saliente a ela, consequentemente que ele deve ser um juízo de gosto,
anuncia-o por meio da expressão da beleza. Na verdade, pode estar certo disso pela
simples consciência da separação de tudo o que pertence ao agradável e ao bom, do
comprazimento que ainda lhe fica; isto é, tudo para o que ele a si próprio promete o
consentimento de qualquer um, como uma pretensão para a qual sob estas con-
dições ele também estaria autorizado, se não incorresse em falta contra elas e, por
isso, proferisse um juízo de gosto erróneo 17.
Não fosse o subjectivismo do sistema em que se enquadra, poderemos aceitar a
definição kantiana, quando diz que o belo é uma forma final de um objecto, en-
16 Kant, I. – K.U.K., § 8, p. 53.]

17 Cf. Kant, I. – Critica da Faculdade do Juízo, op. cit., p. 105.
quanto percebida sem representação do fim 18, ou ainda aquilo que agrada sem con-
ceito.
A emoção estética seria, assim, a perfeita harmonia das faculdades cognoscitivas
consigo mesmas. Esta expressão do idealismo transcendental virá a ser, desde No-
valis e dos pré-românticos alemães, aquela Einfuehlung ou empatia de que muitos
autores fazem constitutivo primacial da estética.
O Belo aparece, em Kant, como uma noção a priori, donde se poderá partir como
fundamento de construção sistemática19.
Mas será que no juízo de gosto o sentimento de prazer precede o julgamento do
objecto?
Será a capacidade universal de comunicação do estado do espírito na repre-
sentação dada que, como condição subjectiva do juízo de gosto, tem de residir no
fundamento do mesmo e ter como consequência o prazer no objecto. Porém, se o
princípio de determinação do juízo sobre essa comunicabilidade universal da repre-
sentação deve ser pensado apenas subjectivamente, ou seja, sem um conceito do
objecto, então ele não pode ser nenhum outro senão o estado do ânimo, que é
encontrado na relação recíproca das faculdades de representação, na medida em que
elas referem uma representação dada ao conhecimento.
O estado de ânimo, nesta representação, tem que ser o de um sentimento do
jogo livre das faculdades de representação numa representação dada para um
conhecimento in genere.
A uma representação pela qual um objecto é dado, para que disso resulte in genere
conhecimento, pertencem a faculdade da imaginação, para a composição do múlti-
plo da intuição e o entendimento (Verstand) para a unidade do conceito, que unifica
as representações20.
19 Cf. Kulen Kampf, J. – Kants Logik des aesthetischen Urteils, Frankfurt-am-Main, 1976, pp. 16-68.
Este julgamento subjectivo (estético) do objecto ou da representação, pela qual

ele é dado, precede o prazer no mesmo objecto e é o fundamento deste prazer na
harmonia das faculdades do conhecimento; mas esta validade universal subjectiva
do comprazimento (Wohlgefallen), que ligamos à representação do objecto que de-
nominamos de belo, funda-se unicamente sobre a universalidade das condições
subjectivas a priori do julgamento dos objectos.
Se denominamos algo belo, imputamos o prazer que sentimos a todo o outro
como necessário, no juízo de gosto, como se devesse ser considerado uma quali-
dade do objecto, a qual é determinada nele segundo conceitos; pois a beleza, sem
referência ao sentimento do sujeito por si não é nada.
Se representação dada, que determina o juízo de gosto, fosse um conceito, que
unificasse o entendimento e a imaginação no julgamento do objecto (Gegenstandes)
para um conhecimento do mesmo (Objekts), então a consciência desta relação seria
intelectual. Naturalmente, o juízo tão pouco seria proferido em referência ao prazer
e desprazer, portanto não seria nenhum juízo de gosto.
Assim, o juízo de gosto determina independentemente de conceitos, o objecto
com respeito ao comprazimento (Wohlgefallen) e ao predicado da beleza21.
Em Kant, o belo é o que se representa sem conceito, como o objecto de uma
satisfação universal, levando o filósofo de Koenigsberg a considerar o “belo” como
aquilo que apraz universalmente sem conceito.
A beleza aparece como a forma da finalidade de um objecto, enquanto este é
percebido sem a representação de um objectivo. O belo dá-nos uma impressão de
ordem, de harmonia, isto é, de um fim para o qual contribuem os elementos do
objecto representado. Se analisarmos esta impressão, descobriremos que nenhum
fim determinado e particular pode dar-nos razão dela. Não se pode apresentar co-
mo o fim egoísta da satisfação de uma necessidade, que é nossa, porque sentimos
que o prazer da beleza é desinteressado22.
22 Cf. J. Serrão; R. Grácio – Ética, Estética e Metafísica, volume III, Lisboa, Seara Nova, 1958, pp. 184-
185.
O belo é aquilo que é reconhecido sem conceito, como objecto de um prazer

necessário. Trata-se, pois, como no caso da universalidade, de uma necessidade
subjectiva e não lógica, no sentido de que é algo que se impõe a todos os homens.
Qual é o fundamento do juízo reflexivo estético? O fundamento do juízo estéti-
co será o livre jogo e a harmonia das nossas faculdades espirituais, dadas na harmo-
nia entre a representação e o nosso intelecto, entre a fantasia e o intelecto, que o
objecto produz no sujeito.
Na linha da filosofia transcendental, o juízo do gosto é a consequência deste livre
jogo das faculdades cognoscitivas. Daqui se compreendem que Kant extrai: este
juízo puramente subjectivo (estético) do objecto ou a representação com que nos é
dada, precede o prazer que provoca o objecto e é o fundamento deste prazer pela
harmonia das faculdades do conhecer23.
Com S. Tomás de Aquino, o belo é aquilo provoca um conhecimento gozoso
(pulchra… dicuntur quae visa placent)24.
Aí se encontrará, naturalmente, o constitutivo da Beleza. A definição descritiva
de S. Tomás de Aquino tem o mérito de chamar a atenção para o sentido relativo da
Beleza, apreendida numa relação, já que muitos autores se limitavam a defini-la
objectivamente e como que em absoluto, como Alexandre de Halles.
O belo, segundo Kant, é objecto de um prazer sem interesse. Falar de prazer sem
interesse equivaleria a falar de um tipo de prazer, que não está ligado ao rudimentar
prazer dos sentidos, e tão pouco se encontra ligado ao útil económico, nem com o
bem moral.
Quando se diz que o Belo é o que agrada universalmente sem conceito. O prazer
do Belo será universal, porque é válido para todos os homens, e, assim, diferencia-
se dos gostos individuais. Entretanto, esta universalidade subjectiva, no sentido em
que se aplica a todos os sujeitos, será proporcionada ao sentimento de cada um.
23 Cf. G. Deleuze – A Filosofia Crítica de Kant, tradução do francês por Germiniano Franco, Lisboa,
Edições 70, 1994, pp. 55-56.
24 Cf. S. Thomae Aquinatis – Summa Theologiae, I, q.5, art. 4, ad I, in Opera Omnia, Stuttgart, Frommun-
dum Verlag.
O Belo como conformidade a fins
O que significa, segundo Kant, a conformidade a fins? Segundo a filosofia tran-

scendental, o fim será o objecto de um conceito, na medida em que este for consid-
erado como causa daquele pelo fundamento ontológico da sua possibilidade e natu-
ralmente a causalidade de um conceito com respeito ao seu objecto será a con-
formidade a fins.
Todavia, a representação do efeito será aqui o fundamento determinante da sua
causa e precede-a. Aqui a consciência da causalidade de uma representação, com
vista ao estado do sujeito, para conservar nele, pode aqui de modo geral designar
aquilo que se chama “prazer”25.
Pela leitura Kantiana, a faculdade da apetição, na medida em que se determina
somente por conceitos, isto é, ao agir conformemente à representação de um fim,
seria a “guter Wille”.
A conformidade a fins pode, pois, ser sem fim, na medida em não se colocamos
as causas desta forma numa vontade.
Conforme a fins chama-se um objecto ou estado do ânimo ou uma acção, ainda
qua a sua possibilidade não pressuponha necessariamente a possibilidade da repre-
sentação de um fim, simplesmente porque a sua possibilidade somente pode ser
explicada ou concebida por nós na medida em que admitimos no fundamento da
mesma uma causalidade segundo fins, isto é, uma – guter Wille.
Com efeito, o juízo de gosto terá, de facto, por fundamento a forma de conformi-
dade a fins de um objecto?
Como tal, todo o fim, considerado como fundamento do comprazimento
(Wohlgefallen) traz sempre consigo um interesse como fundamento de determinação
do juízo sobre o objecto do prazer. Assim, nenhum fim subjectivo pode situar-se no
fundamento do juízo de gosto.
Será esta relação, na determinação de um objecto, como objecto belo, que se liga
ao sentimento de prazer, que será ao mesmo tempo declarada pelo juízo de gosto
como sendo válida para todos. Nesta perspectiva, nenhuma outra coisa senão a

conformidade a fins subjectiva na representação de um objecto, sem qualquer fim

objectivo ou subjectivo, como simples forma da conformidade a fins na medida em
que somos conscientes dela poderá constituir o comprazimento (wohlgefallen), que
julgamos como comunicável universalmente sem conceito, surgindo como funda-
mento determinante do “juízo de gosto”26.
Logo, o juízo de gosto fundamentar-se-á nos fundamentos a priori.
Na Kritik der pratischen Vernunft, o sentimento de respeito poderá ser inferido a
priori de conceitos morais universais. Aqui poderemos ultrapassar os limites da ex-
periência e invocar uma causalidade, ou seja, a Freiheit, que descansa sobre a quali-
dade suprassensível do sujeito. Mesmo aqui não deduzimos esse sentimento da ideia
do moral como uma causa, mas simplesmente a determinação da Vontade (Wille),
que se deduziu.
O estado de ânimo de uma vontade será per se um sentimento de prazer e como
idêntico a ele, logo não resulta dele como um efeito, o que seria considerado se o
conceita do moral como um bem precedesse a determinação da Wille (Vontade) pela
Gesetz. Mas, o prazer, estando ligado ao conceito não seria deduzido deste como
mero conhecimento.
A consciência da conformidade a fins que determina o Belo, no jogo das fac-
uldades do conhecimento do sujeito, numa representação, pela qual um objecto é
dado, será o próprio prazer, porque ele contém um fundamento fundamental na
actividade do sujeito com vista à vivificação das faculdades do conhecimento do
mesmo, sendo uma causalidade intrínseca, visto que está conforme aos fins.
Mesmo assim o prazer contém per se causalidade, a saber, a de manter, sem objec-
tivo ulterior, o estado da própria representação e a ocupação das faculdades do
conhecimento.
Kant salienta que nos demoramos na contemplação do belo, porque esta con-
templação fortalece e reproduz-se a si própria.27
Qual a relação, segundo Kant, entre o juízo de gosto e a comoção?
26 Kant, I. – K.U.K., § 11, p. 60.]

27 Cf. Kant, I. – Critica da Faculdade do Juízo, op. cit., pp. 111-112.
Todo o interesse altera o juízo de gosto e tira-lhe a imparcialidade, principalmen-

te se ele, diversamente do interesse da razão (Vernunft) não antepõe a conformidade
a fins pelo sentimento do prazer, mas fundamenta-o sobre ele, sendo isto que ocor-
re no juízo estético, sobre algo todas as vezes, em que ele deleita ou causa dor.
O sentido do gosto é ainda rude, desde que necessita da mistura de atractivos e
comoções para o “comprazimento” (Wohlgeffalen), ao ponto de tomar estes como
padrões de medida da sua aprovação.
Um juízo de gosto, sobre quem a comoção não possui qualquer influência, sem-
pre que se deixe ligar ao comprazimento no belo, e que, portanto, tem como fun-
damento da determinação a conformidade a fins da forma, que é um juízo de gosto
puro28.
Será aquilo que, de forma ontológica, S. A. Magno designará de splendor formae.
Contudo, o uno, o verdadeiro e o bom são os aspectos transcendentais do ser, no
seu “esplendor” que se medem, em perfeita permuta, no esplendor da forma, do-
tando o “belo” de uma riqueza ontológica, dado que Kant se encaminha naturaliter
para o lado gnoseológico para perspectivar o sentido do belo e do sublime.
Segundo Kant, haverá alguma relação entre o juízo de gosto e o conceito de per-
feição?
A adequação a fins objectiva somente poderá ser conhecida através da referência
do múltiplo a um fim determinado, somente por meio de um conceito. O belo tem
uma conformidade a fins meramente formais, isto é, uma adequação a fins sem fim,
que será totalmente independente da representação do bom, porque o último pres-
supõe uma adequação a fins objectivos, isto é, a referência do objecto a um fim
determinado.
A adequação a fins objectiva é ou externa, isto é, a utilidade, ou interna, isto é, a
perfeição do objecto.
Naturalmente, o comprazimento num objecto determinado não pode basear-se
sobre a representação da sua utilidade.
28 Cf. Idem, Ibidem, § 13, p. 113.

Com efeito, uma adequação a fins interna objectiva, isto é, a perfeição já se

aproxima mais do predicado da beleza e, por isso, foi tomada, também, por
filósofos como sendo idêntica à beleza.
Para ajuizar a conformidade dos fins objectiva, será necessário sempre o conceito
de um fim e do conceito de um “fim interno” que contenha o fundamento da pos-
sibilidade interna do objecto. O fim, in genere, é aquilo segundo um conceito, que
poderá ser considerado como o fundamento da possibilidade do próprio objecto,
para nos representarmos como uma conformidade a fins objectiva numa coisa,
como o conceito de que esta coisa ser precedê-la-á29.
O juízo do gosto é um juízo estético, isto é, que se baseia sobre fundamentos
subjectivos e cujo fundamento de determinação não pode ser nenhum conceito, por
conseguinte tão pouco o de um fim determinado. Por meio da beleza, como uma
conformidade a fins subjectiva formal, de modo nenhum, será pensada uma per-
feição do objecto, como pretensamente formal.
O juízo chama-se estético precisamente porque o seu fundamento de determi-
nação não é um conceito, mas antes o sentimento daquela unanimidade no jogo das
faculdades do ânimo, na medida em que ela pode ser somente sentida. A faculdade
dos conceitos, quer sejam eles confusos ou claros, será a Verstand e conquanto ao
juízo de gosto, como “juízo estético”, também pertença à “Verstand”.
Contudo, pertence-lhe não como faculdade do conhecimento de um objectivo,
mas como faculdade da determinação do juízo e da sua representação sem conceito
segundo a relação da mesma ao sujeito e o seu entendimento (Verstand) interno,
sendo este juízo do gosto segundo uma regra universal.
Mas, segundo Kant, será o juízo de gosto, pelo qual um objecto é declarado belo
sob condição de um conceito determinado, será puro?
Naturalmente, há duas espécies de beleza: a beleza livre (pulchritudo vaga) e a bele-
za simplesmente aderente (pulchritudo adhaerens).
No julgamento de uma beleza livre, segundo a mera forma, o juízo de gosto é

puro. Segundo a Kritik der Urteilseraft, a beleza de um ser humano e dentro desta
espécie a de um cavalo, de um edifício pressupõe um conceito pessoal.
Mas, poderemos perguntar se o juízo do gosto sob o qual um objecto é
declarado belo sob a condição de um conceito não será puro?
Segundo a concepção Kantiana, existem duas espécies de beleza, a vaga pulchritudo
este et adhaerens pulchritudo. A primeira não pressupõe nenhum conceito do qual o
objecto deva ser e a segunda pressupõe um tal conceito e a perfeição do objecto
segundo o mesmo. Naturalmente, aos modos da primeira chamamos belezas, desta
ou daquela realidade; a outra, como beleza condicionada é atribuída a objectos que
se encontram sob o conceito de um fim particular30.
Com efeito, no julgamento de uma beleza livre, segundo uma forma, o juízo do
gosto é puro, não sendo pressuposto nenhum conceito de qualquer fim, para o qual
o múltiplo deva servir ao objecto dado e o qual este último deva representar medi-
ante aquilo que seria limitada a liberdade da faculdade da imaginação.
A beleza de um ser humano ou outra qualquer pressupõe um conceito do fim,
que determina o que a coisa deve ser, um conceito da sua perfeição, sendo uma
beleza aderente. Assim como a ligação do agradável da sensação à beleza, que pro-
priamente só concerne à forma, impedirá a pureza do juízo de gosto. Naturalmente,
a ligação do bom à beleza prejudica a pureza do mesmo.
Em Kant, se o juízo do gosto a respeito do último comprazimento torna-se de-
pendente do fim no primeiro, enquanto juízo da razão e assim será limitado, então
deixará de ser um juízo de gosto livre e puro31.
O gosto lucraria por esta ligação do comprazimento estético ao comprazimento
intelectual, pelo facto de ser fixo, não sendo universal.
Um juízo de gosto seria puro relativa a um objecto com fim interno determinado
somente se aquele que julga não tivesse nenhum conceito desse fim ou se abstraísse
dele em seu juízo. Sempre que preferisse um juízo de gosto correcto enquanto
31 Cf. Idem, Ibidem, § 16, p. 121.
ajuizasse o objecto como beleza livre, seria, contudo, censurado e culpado de um

juízo falso pelo outro, que contempla a beleza nele somente como qualidade
aderente, mesmo que ambos julguem correctamente a seu modo; um, segundo o
que ele tem diante dos sentidos, o outro segundo aquilo que tem no pensamento.
Esta distinção será fundamental para se dissipem preconceitos dos juízos do gosto
sobre a beleza, dado que um mostra a “beleza livre” e o outro a “beleza aderente”32.
Naturalmente, não poderia haver nenhuma regra de gosto objectiva, que deter-
mine através de conceitos o que seja belo. Qualquer juízo, que surja desta forma,
será uma formulação estética. O sentimento do sujeito e não o conceito de um
objecto será o seu fundamento.
Segundo Kant, o gosto terá de ser uma faculdade com uma especificidade pró-
pria. O modelo mais elevado, o original do gosto será uma simples ideia, que cada
um possui em si próprio e segundo o qual ele tem que ajuizar tudo aquilo que é
objecto do gosto de qualquer um33.
A ideia traduz um conceito da Vernunft e como ideal na representação de um
ente individual como sendo adequado a uma ideia. Naturalmente, aquele original do
gosto pode ser melhor chamado o ideal do belo, de modo que se não estamos da
posse dele, contudo aspiramos produzi-lo em nós. Mas, como chegamos a um ideal
de beleza?
Com efeito, cabe observar que a beleza para a qual deve ser procurado um ideal
não terá que ser nenhuma beleza vaga, mas antes uma beleza fixada por um con-
ceito de conformidade objectiva a fins, mas que não terá que pertencer a nenhum
objecto de um juízo de gosto totalmente puro, mas ao de um juízo de gosto em
parte intelectualizado34.
Mas onde está o fundamento?
Somente aquilo que possui o fim da sua existência, em si próprio, o homem, que
pode determinar ele mesmo os seus fins, pela razão, ou onde necessita de os con-
siderar pela percepção externa, podendo, assim, compará-los aos fins universais e
34 Kant, I. – Kritik der Urteils Kraft, § 17, p. 74.
ajuizar esteticamente à concordância com esses fins. Somente o homem será capaz
de um ideal de “beleza”. Esta, segundo Kant, está ligada a dois elementos: a ideia
normal estética, que se caracteriza como uma intuição singular da faculdade da
imaginação, representando um padrão de medida do seu julgamento; segundo será a
ideia da razão, que faz dos fins da humanidade, na medida em que não poderá ser
representado sensivelmente, como princípio do julgamento da figura 35.
Da ideia normal do belo, todavia se distingue ainda o ideal, que se pode esperar,
unicamente, na figura humana pelas razões apresentadas.
Nesta, o ideal consiste na expressão do moral, sem o qual o objecto não apraze-
ria universal e positivamente. A leitura visível das ideias morais, que dominam inter-
namente o homem, somente pode ser tirada da experiência, mas poderá tornar-se
visivel na expressão corporal e a sua ligação a tudo aquilo que a nossa razão liga ao
moralmente bom na ideia da suprema conformidade a fins, requer ideias puras da
Vernunft e um grande poder da faculdade da imaginação.
A correcção de um ideal de Beleza prova-se no facto de que ele não permite
nenhum atractivo dos sentidos misturar-se no comprazimento do seu objecto e não
obstante possui um grande interesse nele.
A Beleza é uma forma de conformidade a fins de um objecto, na medida em que
ela é percebida nele sem representação de um fim.
Pensa-se que o belo possui uma referência necessária para o comprazimento
estético. Esta modalidade não será uma necessidade objectiva teórica na qual pode
ser conhecido a priori, que qualquer um sentirá este comprazimento no objecto, que
se poderá denominar como belo.
Este comprazimento será a consequência necessária de uma lei objectiva e não
significa senão que simplesmente que se deve agir de um certo modo. Dado que um
juízo estético não nenhum juízo objectivo e de conhecimento, esta necessidade não
pode ser deduzida de conceitos determinados e não é apodíctica.
O juízo do gosto afirma o assentimento de qualquer um e quem declara algo
como belo, quer que qualquer um deva aprovar o objecto em apreço e igualmente
declará-lo belo. Mas, em todos os juízos, pelos quais declaramos algo de belo, não

permitimos a ninguém ser de outra opinião sem com isso fundarmos o nosso juízo
sobre conceitos, mas somente sobre o nosso sentimento comunitário (gemensschaft-
liches).
Logo o sentido comum, de cujo o juízo Kant indica aqui o juízo de gosto, como
um exemplo, e por cujo motivo se confere validade exemplar, será uma simples
norma ideal, sob cuja pressuposição se poderia com direito, tornar um juízo, que
com ela concorde e com um comprazimento num objecto.
Esta norma indeterminada de um sentido comum será pressuposta por nós, o
que vem provar a nossa presunção de proferir juízos de gosto se o gosto é uma
faculdade original e natural ou somente a ideia de uma faculdade fictícia e a ser
ainda adquirida, de modo que um juízo de gosto com a sua pretensão a um assenti-
mento universal de facto seja somente uma exigência da razão de produzir uma tal
unanimidade do modo de sentir, é que o dever, isto é, a necessidade objectiva da
confluência do sentimento de qualquer um com o sentimento de cada um, significa
somente a possibilidade dessa unanimidade e o juízo de gosto fornece um exemplo
somente de aplicação deste princípio36.
Naturalmente, o belo será aquilo que é conhecido sem conceito, como objecto
de um comprazimento necessário. Se no juízo de gosto tiver que ser considerada a
faculdade da imaginação na sua liberdade, então ela será tomada não reproduti-
vamente, tal como ela é submetida às leis de associação, mas como produtiva e
espontânea.
Todavia, o facto de que a faculdade da imaginação seja livre e apesar disso por
simesma conforme a leis, isto é, que ela contenha uma autonomia, será uma contra-
dição. Se, na verdade, a faculdade da imaginação é coagida a proceder segundo uma
lei determinada, então o seu produto é, quanto à forma, determinado por conceitos
de como ela deve ser, mas em tal caso o comprazimento não o é no belo mas antes
no bom da perfeição e o juízo, não é nenhum juízo pelo gosto.
Unicamente uma conformidade a leis sem lei e uma concordância subjectiva da
faculdade da imaginação com a Verstand sem uma concordância objectiva, já que a
representação é referida a um conceito determinado de um objecto, pode coexistir

com a livre conformidade a “leis do entendimento” e com a peculiaridade de um
“juízo de gosto”37.
O belo está implicado no juízo do gosto, que depende da faculdade da imagi-
nação. Esta informa os objectos e dá-lhes a nota do gozo estético. O belo, em Kant,
vem do sujeito e não do objecto. A conformidade a regras, que conduz ao conceito
de um objecto é, na verdade, a condição indispensável – conditio sine qua non – para
captar o objecto numa única representação e determinar o múltiplo da forma do
mesmo. Mas, em tal caso, trata-se simplesmente da aprovação da solução que satis-
faz a uma questão e não de um entretenimento livre e indeterminadamente con-
forme a um fim, das faculdades do ânimo com o que denominamos belo, e onde o
entendimento (Verstand) está ao serviço da faculdade da imaginação e não está ao
serviço daquele.
Segundo Kant, todo o rigidamente regular tem per se o mau gosto de não propor-
cionar nenhum longo entretenimento com a sua contemplação, mas na medida em
que ele não tem expressamente por intenção o conhecimento ou um determinado
fim prático, produz tédio. Aquilo com que a faculdade da imaginação pode jogar
naturaliter e segundo fins é-nos sempre novo e não se fica enfastiado com a sua
visão.
Ainda devem distinguir-se objectos belos de belas vistas sobre objectos. O gosto
parece ater-se não tanto no que a faculdade da imaginação apreende nesse campo,
mas muito mais no que, com isso, lhe dá motivo para compor poeticamente, isto é,
nas verdadeiras fantasias com as quais o ânimo se entretém enquanto é despertado
pela multiplicidade na qual o olho choca, como é talvez o caso na visão das figuras
mutáveis de um fogo de lareira ou de um riacho murmurejante, as quais não con-
stituem nenhuma beleza, todavia comportam um atractivo para a faculdade da im-
aginação, porque entretêm o seu livre jogo38.
Porém, Kant, pensador de diferenças dentro de uma intenção sistemática está
presente, consegue no interior do ponto de vista geral, que será a “conformidade a
37 Kant, I. – Kritik der Urteils Kraft, § 22, p. 83.]

fins”, realizar uma fundamental distinção, consoante essa conformidade possua ou

não um interesse cognoscitivo.
Será possível falar ainda de uma conformidade a fins, tanto de um ponto de vista
estético, como de um ponto de vista teleológico, ou noutros termos de uma con-
formidade a fins subjectiva e de uma conformidade objectiva a fins.
Kant, ao estabelecer a distinção entre as duas espécies de conformidade, não
aceita a intervenção do elemento de prazer na última. Com isto poderá desejar de-
terminar a natureza autónoma e reflexiva da Urteilskraft, a qual não deverá estar ao
serviço de interesses cognitivos in strictu sensu. Este desinteresse só se exprime no
ajuizar estético e é, por isso, que numa crítica da Urteilskraft a parte que contém a
faculdade do juízo estético é aquela que lhe é fundamental, porque apenas esta
contém um princípio inteiramente a priori na sua reflexão sobre a Natur.
Kant, com a introdução das características do prazer como elemento do belo, na
experiência cognitiva da construção teleológica da Natureza, quis oferecer uma
unidade às modalidades do ajuizar reflexivo sobre aqueles, aproximando, assim, a
experiência estética da teleológica na base de um mesmo sentimento do prazer.
A Kritik der Urteilskraft define essa faculdade do ânimo mediador, que será o sen-
timento de prazer e desprazer e que será o princípio de uma conformidade a fins da
natureza. Kant entende-o não como uma outra categoria da Verstand, que aplicamos
sem intenção à multiplicidade da intuição sensível, mas antes como uma regra de
reflexão sob certas formas da Natureza, como as belas formas e os seres orgânicos.
Por esta razão, a faculdade do juízo estético é uma faculdade específica de ajuizar
as coisas, segundo uma norma, mas não segundo conceitos. A mediação entre Na-
tureza e Liberdade será vista segundo Kant, pela “experiência estética”.
Até que ponto é que, para Kant, o exercício da Freiheit, como uma expressão da
autonomia, será dependente, na sua caracterização, as formas de liberdade, que se
encontram presentes na vivência estética?
Kant salvaguarda a plena autonomia do reino dos fins morais e não condiciona a
sua realização a não ser ao exercício da praktischen Vernunft.39
39 Cf. Kant, I. – Kritik der praktischen Vernunft, sechste Auflage, herausgegeben von Karl Vorlaender,
Leipzig, Verlag von Felix Meiner, 1915, VII-XLVI.
Kant recorda, ao finalizar a Kritik der Urteilskraft, que será necessário pensar que
seres racionais se vissem ladeados por uma tal natureza, que não mostrasse qualquer
delineamento claro de organização, mas como efeitos de um simples mecanismo da
matéria bruta e, de tal modo, que por ocasião da mudança de algumas formas e
relações conformes a fins simplesmente contingentes, não pareça existir qualquer
fundamento para inferir um autor do mundo inteligível.
Pelo caminho do “juízo estético”, a terceira Crítica poderá ser vista como apro-
fundamento da viragem coperniana operada pela Kritik der praktischen Vernunft.
Se a intuição tivesse de se guiar pela natureza dos objectos, não parece com dela
se poderia conhecer algo a priori, se naturalmente, o objecto se guiasse pela Natureza
da nossa faculdade da intuição, poderemos representar essa possibilidade.
A geografia da Verstand, que a experiência coperniana do sujeito em movimento,
permitiu descobrir tem as características de uma tópica fundamental, mas não deixa
de ser relativamente pobre, se pensarmos nos infinitos pontos de vista, que uma
maior e mais rica informação sobre os objectos como particulares nos poderia for-
necer. Para cada categoria poderia subsumir, na sua perspectiva, o objecto, Kant
reservou a uma faculdade específica do ânimo, à faculdade da imaginação, a tarefa
de desenhar, em função do significado, para cada categoria, uma espécie de figura
do tempo a que Kant denominou “esquema da categoria”, sem o qual nenhum
objecto nela poderá ser subsumido40.
Será necessário notar que tanto a comunicação, como a validade do juízo do go-
sto pressupõem o facto fundamental de um distanciamento. O conceito de jogo
passa a estar na primeira linha, sublinhando, certamente, a presença do anímico, do
inventivo e até do inesperado, que caracterizará a experiência estética.
O Belo como como sentido ontológica
A beleza, segundo a escolástica, não é uma noção construída a priori, donde se

possa partir como fundamento de construção sistemática. Será um facto que,
perante certos seres, nos sentimos particularmente atingidos. Assim, poderemos
40 Cf. Kantii Immanvelis – Opera ad Philosophiam Criticam, volume primum cui inest Critica Rationes Purae,
latine vertit Fredericus Gottlob Born, Leipsiae, Minerva Gmbt, Frankfurt/ Main, 1969, pp. 66-88.
afirmar, com S. Tomás de Aquino, que o belo é aquilo que provoca um conheci-
mento gozoso (pulchra… dicuntur quae visa placent)41. Aqui encontramos o constitu-
tivo da Beleza, que vem “de fora”. A definição tomásica aparece com carácter de
ordem relativo e com um sentido objectivista.
O objecto belo, causando em mim um estado de unificação, de conhecimento
aprofundado e de “fruição gozosa”, devendo ser inteligível e bom. Como o uno,
verdadeiro e o bom estão intimamente ligados ao Belo, como transcendentais de
ser, encontram-se ligados entre si, em perfeita permuta ontológica.
Cada ser terá tanta riqueza ontológica, quanta bondade.
Sempre que estas características se apresentem com especial intensidade temos
que o ser se nos revela no seu esplendor. Será o caso da Beleza, que poderíamos
defini-la como o esplendor do ser – splendor esse. O esplendor não quer dizer brilho
interior do objecto, encontrando-se com plenitude de apreensão subjectiva. Assim,
na medida em que o esse e o seu conhecimento são indefinidamente perfectíveis,
abrem-se orientações para o mistério, e/ou para a magia, para uma participação e
presença inefável pelo acto de existir e pela sua consciência.
A noção de Beleza e de Sublime não se restringe a nenhum atributo de ordem,
de proporção, de integridade, de fulgor ou de brilho, que a colocariam em acepções
particulares, como seriam os arquétipos platónicos de harmonia de formas (formo-
sura).
Assim cabe na definição, não só o chamado belo horrível, que me dá uma im-
pressão de grandeza no horror, mas mesmo o feio, enquanto feio parcelar, através
do qual se revelam aspectos positivos ou a abundância do esse. A Beleza e o seu
conhecimento são, pois, uma espécie de restauração e de renovação dos seres que
vemos habitualmente à maneira de esquemas utilitários. Sempre que as coisas se nos
apresentam na sua gratuitidade esplendorosa são belas
Reagindo a este aspecto, Kant refere a Beleza como a forma final de um objecto,
enquanto percebida sem representação do fim 42 ou aquilo que agrada universalmen-
41 Cf. St. Thomae Aquinatis – Omnia Opera, Stuttgart, Frommam Verlag, 1980, Suma Theologiae, I,
q.5a.4, ad 1. “pulchra… dicuntur quae visa placent.”
42 Kant, I. – Kritik der Urteils Kraft, vierte Auflage, herausgegen von K. Vorlaender, Leipzig, Verlag von
Felix Meiner, 1913, § 17, p. 77
te sem conceito. A emoção estética seria naturalmente a perfeita harmonia das fac-
uldades congnoscitivas consigo mesmas.
Se definirmos a Beleza em função do “ser”, então será a Beleza incluída no âm-
bito dos transcendentais, muitos apresentam-na como interferência mútua do verum
e do bonum, isto é, como verdadeiro enquanto nos aparece na sua bondade ou ao
invés.
Segundo Maritain, o belo aparece como o esplendor de todos os transcendentais
reunidos 43 dado que, aqui reside o seu carácter excepcional, acima do viver
pragmático.
Poderíamos considerar a corrente do Uno, representada pela tendência neo-
platónica de Alexandria, Plutino, Santo Agostinho – a unidade é a forma de toda a
beleza – como se diz no Devera Religione de todos os que fazem consistir a Beleza na
unidade do ser e na sua “contemplação”. Mesmo Aristóteles, e todos os que na
Idade Média definiram a Beleza como proporção, ordem ou harmonia, outra coisa
não fazem senão reduzir a multiplicidade à unidade e integrar-se na corrente do
Uno. A do verdadeiro incorporam-se todos aqueles que a vêem no Veritatis splendor,
numa linha platonizante.
Como remate, diremos que S. Alberto Magno e S. Tomás de Aquino dão-nos a
fórmula que melhor parece sintetizar os três aspectos precedentes, quando nos
dizem que a Beleza é o forma esplendor, entendendo por forma, segundo a filosofia
perene, o princípio interior que determina e dá essência e valor do ser. O conceito
de Belo, segundo S. Tomás de Aquino, refere-se como: pulchra dicuntur quae visa
placent. O Belo apreesenta-se como propriedade ou aspecto real das coisas. Se não
houvesse entendimentos capazes de as contemplar – o entendimento criador será
condição do esse das coisas surgiriam belas se incluíssem a realização ontológica,
capaz de determinar um deleite nas pessoas que as conhecessem. Já S. Agostinho
perguntava: as realidades são belas porque me agradam, porque eu gosto delas ou
porque possuem a beleza para despertarem um gozo?
43 Cf. Maritain, J. – Art et Scholastique, Paris, 1927, pp. 266-267.

S. Agostinho parece dizer que as realidades deleitam por serem belas: et prius
quaeram utrum ideo pulchra sint, quia delectant, an ideo delectent quia pulchra sint. Hic nihi sine
dubitatione respondibitur, ideo delectare quia pulchra sunt44.
A beleza surge uma expressão ontológica e realiza-se num aspecto dos seres ex-
istentes, capazes de fundamentar determinada relação às potências cognoscitivas.
Naturaliter, se a contemplação de certos objectos causa “gozo”, será porque existe
nelas propriedades, ou perfeições que são capazes de criar, em nós, esse nosso de
contemplação do bem.
S. Tomás coloca o belo na possibilidade que os entes têm de nos oferecerem o
gozo, ao conhecê-los, na sua riqueza, sendo capazes de quod nos, despertarem o gozo
da sua contemplação. Assim, a definição de S. Tomás é etiológica, muito embora
apareça orientada para o efeito. Dá-nos a noção de belo no seu fundamento onto-
lógico e não como “realidade poiética”. Para S. Tomás, o belo surge na riqueza
ontológica do esse, capaz de causar gozo ao ser contemplado. Mas em S. Tomás, o
belo (pulchra) implica o “gozo” - pulchra dicuntur quae visa placent.
As faculdades cognoscitivas poderão ter o “gozo”, se forem apetites. O entendi-
mento, como potência operativa, será uma tendência par buscar o esse. Naturalmen-
te, deleitar-se-á na consecução do seu fim último, gozar-se-á sempre o que o ser vier
ao pedir a sua fome insaciável. Cada intelecção humana na perspectiva tomásica,
implicará a distinção entre dois aspectos, entre a perfeição formal da consciência e o
movimento assimilador, que alimenta a cognitio. Mas, este movimento é sustentado
pelo impulso natural, que arrasta a inteligência, enquanto res quaedam para a sua
perfeição45.
44 “O belo determina-se numa relação contemplativa entre um sujeito imaginativo e um objecto estéti-
co, que formalmente se poderá dizer como: Rc (Si-O.est). Trata-se muitas vezes de uma relação con-
templativa assimétrica, que determina um gosto apelativo pela realidade apreendida e contemplada.
Naturalmente, o Belo implica por parte do sujeito uma fruição gozosa, que enleva a contemplação do
sujeito perante o objecto, que determina esta acção apetitiva.
O Belo está tanto no sujeito, quanto no objecto, como realidade doativa de ambos os lados, que
assim se alimentam contemplativamente em muitas formas de perfeição ou de realização ônticas.”
[St. Augustinus – Opera Omnia, VIII, De Vera Religione, cp. 32.
45 Leite. F. – “Filosofia do Belo”, in: Revista Portuguesa de Filosofia, II, fasc. 1, (Braga, 1946) , pp. 65-66.
Contudo, a vontade (voluntas) busca os bens enquanto movida pelo Bem, assim o
entendimento (intellectus) tenderá para o verdadeiro ou para os seres no impulso da
Verdade (veritas) e do ser (esse).
A inteligência procura o verdadeiro, como o apetite o Bem. O verdadeiro é de-
terminado, não como um reflexo dirigido de fora sobre a inteligência, mas como um
fim determinado, isto é, como um Bem, tal como refere S. Tomás de Aquino: verum
nominat id in quod tendit intellectus. Com efeito, aquilo que é verdadeiro será o bem,
como se refere: ipsum verum in quantum est finis intellectualis operationis continctur sub bono
ut quoddam particulare bonum46.
A inteligência encaminha-se para a verdade, como se encaminha para um Bem, e,
na sua verdade, toda a tendência goza-se na realização de um fim, como sendo o
próprio Bem, teremos, pois, que a intellectus antinge um finis na apreensão dos seres
(esse) ou da verdade (veritas), permitindo que se gozem neles. Segundo o belo, os
seres podem deleitar as faculdades cognoscitivas uma vez que finalizam a tendência,
para o Bem, porque são o seu Bem. Enquanto a posição Kantiana sobre o Belo se
referencia como uma concepção gnoseológica segundo S. Tomás s perspectiva será
de âmbito ontológico.
Como refere Fernando Leite: “porque o seu gozo pertence à ordem das causas
formais, e não das finais, para a sua determinação ou especificação, na contem-
plação das formas ou da verdade. O belo é, pois, não aquilo que simplesmente
agrada a uma apetite, mas aquilo cuja apreensão ou contemplação deleita” 47.
Segundo S. Tomás de Aquino, visto que o bem seja aquilo que apetecem todas as
coisas (…) mas pertence à razão do Bem, que se repousa o apetite pelo seu pelo seu
aspecto ou cognição. (…) Assim, é evidente que o belo acrescenta uma certa ordem
sobre o bem, por meio da força cognoscitiva de tal forma que o bem se diz ser
aquilo que simplesmente compraz pelo apetite, porém o belo diz-se aquilo do qual a
própria apreensão compraz48.
46 S. Thomae Aquinatis – Opera Omnia, IV, De Malo, § 6, art. I, inc, Stuttgart, Frommann Verlag, 1980.
47 Leite. F. – “Filosofia do Belo”, in: Revista Portuguesa de Filosofia, II, fasc. 1, (Braga, 1946), p. 63.
48 S. Thomae Aquimatis – Summa Theologiae, I-II, art. 27, 1, ad 3.]
Tal como afirma S. Tomás no Comentário às Sentenças: a beleza não tem uma razão
do “apetecível”, senão enquanto induz a razão do bem, e assim é verdadeiramente
apetecível, mas, segundo uma razão adequada, tem uma claridade49.
Será, naturalmente, o prazer da visão da coisa, é a coisa, não simplesmente en-
quanto boa, mas boa pela sua visão ou pelo conhecimento: pulchra dicuntur quae visa
placent. Como bem considera Fernando Leite, se a inteligência estivesse completa-
mente actualizada, preenchida pelo seu fim, já não mostraria à vontade novos bens
para conquistar, e, por conseguinte, esta cessaria no seu fluir, na demanda do bem e
o gozo seria naturalmente perfeito50.
Perante as grandes elaborações artísticas, os poderosos rasgos do génio, na ar-
quitectura, na música, na poesia, na pintura, cairemos num determinado êxtase. Este
profundo deleite dos apetites, próprio da aquisição do bem será um aspecto con-
comitante do gozo da “emoção estética”.
Seguindo o pensamento da filosofia perene, poderemos asseverar que a emoção
estética será uma espécie de regozijo pela vontade do esse, que sacia a fome do intel-
lectus. S. Tomás assevera que este gozo não é da ordem da causalidade final, mas
antes da formal, ao dizer: pulchrum proprie ad causae formalis rationem pertinet 51.
A emoção estética será fruto do exercício harmonioso das faculdades anímicas,
que se saturam de acordo com a perfeição do objecto, em cuja contemplação se
enlevam as potencias operativas da mente.
Entre o Belo, como finalidade sem fim, na concepção do filósofo de Koenigs-
berg, e o belo, segundo S. Tomás de Aquino, como: pulchra quae visa placent, esta a
nossa posição, como sendo: contemplativae actionis splendor. O belo, segundo a nossa
perspectiva, será o esplendor da acção contemplativa, numa busca de síntese entre a
filosofia transcendental (Kant) e a filosofia perene (S. Tomás de Aquino). Ao falar-
se do Belo como – contemplativae actionis splendor – englobamos o esplendor do sujeito
no objecto e do objecto no sujeito.
49 “Pulchritudo non habet rationem appetibilis nisi in quantum induit rationem boni, sic et verum
appetibile est, sed secundum rationem propriam habet claritatem.” [S. Thomae Aquinatis – Opera
Omnia, I, Stuttgart, Frommann Verlag, in I Sententiam, d. 31, g.2, a1 ad 4.]
50 Cf. Leite. F. – “Filosofia do Belo”, in: Revista Portuguesa de Filosofia, II, fasc. 1, (Braga, 1946) , p. 64.
51 S. Thomae Aquinatis – Opera Omnia, IV, Summa Theologiae, I, 5,4,ad 1. In sententiam, d. 31, 9,2, a1, dd
4, diz: “pulchritudo non habet rationem appetibilis nisi inquantum induit rationem boni.”
O sentido do belo, na perspectiva de S. Agostinho, como ordinis splendor, que se

poderá entender como uma perspectiva psicológica, além da ordem ontológica. O
ser com este esplendor da medida certa, que poderá determinar em nós a emoção
estética. Este esplendor aparece, para S. Tomás de Aquino, nos predicados se-
guintes: proporção, integridade e brilho ontológico 52.
Se a integridade não existe, então não haverá uma perfeição finalizada ou o
acabamento. Mas, o belo requer uma proporção devida ou uma ordem entre as
partes. A integridade e a claridade, bem como a proporção são elementos essenciais
ao belo. Todos estes predicados costumam sintetizar-se no esplendor da ordem –
ordinis splendor. O ser, enriquecido com tais qualidades, possui todos os elementos,
para despertar o espírito do homem para a emoção do belo.
Como sintetiza F. Leite: “se tomássemos, como padrão aferidor da beleza, o go-
sto do homem eterno, ainda aqui poderia subsistir a definição de S. Tomás. Belas
seriam as coisas que devessem agradar a essa alma. Mas, como é muito difícil saber
onde ela começa e como os gostos são sempre subjectivos, dado que estes se dis-
cutem e não são iguais”53.
Parece que poucas são as obras ou paisagens, músicas ou pinturas, que sempre e
por todos, são tidas como belas. Contudo, mesmo as não apreciem, se têm o –
ordinis splendor – ou a integridade, devida proporção e esplendor serão suficiente-
mente ricas para produzirem a emoção estética nesse homem, que chamaríamos de
natureza perfeita. Naturalmente estas qualidades do belo são o todo do belo e não
apenas partes do mesmo.
Como refere J. Acácio Aguiar de Castro, a Sagrada Escritura foi sempre a
referência inquestionável do saber medieval. Poderíamos escolher uma passagem
mais directamente inspiradora da estética medieval, recorreríamos ao livro da Sa-
bedoria (XI, 20), onde se lê: “Senhor, dispuseste todas as coisas com medida,
número e peso”54.
52 “Ad pulchritudinem tria requiruntur: primo quidem integritas sive perfectio; quae enim diminuta
sunt, hoc ipso turpia sunt; et debita proportio sive consomatia, et iterum claritas.” Thomae Aquinatis
– Opera Omnia, IV, Summa Theologiae, I, art. 39, 8, c.]
53 Leite. F. – “Filosofia do Belo”, in: Revista Portuguesa de Filosofia, II, fasc. 1, (Braga, 1946) , pp. 73-74.
54 Aguiar de Castro, J. A. – O sentido do Belo no séc. XII e outros estudos, Lisboa, Estudos Gerais, Imprensa
Nacional, Casa da Moeda, 2006, p. 13.
S. Gregório Nazianzeno salienta que o mundo é certamente louvável por cada

uma e qualquer das suas belezas, mas é muito mais louvável pela harmonia do con-
junto e pela totalidade do Universo55.
Tal como é impossível desenraizar o pensamento medieval da sua vocação meta-
física, igualmente a noção de Beleza surge invariavelmente no âmbito de uma cono-
tação transcendental ou transcendente. As noções de simetria, proporção e harmo-
nia, à partida extrínsecas a toda a criação só poderão ser entendidas enquanto ema-
nação, concretização ou imitação do Belo transcendente 56.
Dionísio Pseudo-Areopagita traduz esta relação pelas seguintes afirmações: “O
Belo supra-substancial designa-se Beleza por causa da beleza que provindo de si se
alarga a todos os seres de acordo com a medida de cada um, essa Beleza que, sendo
a causa da harmonia e do esplendor de todas as coisas, lança sobre todos, como
uma luz, as efusões da sua radiação emergente e, por outro lado, atrai a si todas as
coisas – daí que se chama Beleza – e recolhe, em si mesma, tudo em todos” 57.
A Beleza, situada no domínio da Universalidade, refere-se numa ordem e har-
monia, que assume frequentemente e não só num plano metafórico e configuração
de uma polifonia, de um cântico infinito de louvor a Deus. Entre os muitos autores
que se serviram desta imagem não poderemos deixar de salientar o pensamento de
Guilherme d’Auverne: “quando observamos a elegância e a magnificência do Uni-
verso (…) encontramos que (…) este mesmo universo se assemelha a um belíssimo
cântico, e as criaturas que graças à sua variedade concordam entre si numa estupen-
da harmonia, constituem um concerto de maravilhoso júbilo” 58. A beleza, na sua
estrutura profunda, não se define pelas suas condições de materialidade. Realiza-se,
ao mais elevado grau, no mundo das ideias invisíveis, organizadas na simplicidade
de Deus e das coisas, sendo assim, a beleza é a harmonia. A harmonia aparece pela
redução do múltiplo no Uno do desigual no igual e do diverso no homogéneo,
mediante a consonância.59
55 Gregorius Nazianzenus – Patro lógia grace Migne, II.

56 Aguiar De Castro, J. A. – O sentido do Belo no séc. XII e outros estudos, op. cit., p. 14.
57 Cf. Dionisio Agreopagita – Sobre os Nomes Divinos, IV, 7, 135.
59 Idem, Ibidem, p. 15.
O pensamento medieval, inspirado na filosofia grega, foi caracterizando as

modalidades de articulação entre o belo sensível e o belo inteligível. Naturalmente,
emanação, participação, exemplarismo e analogia serão talvez os modelos mais
representativos deste esforço de ligar o visível ao invisível. O Belo fora, no percurso
medieval, visto como a harmonia ontológica do ser, entre o emanentismo de Ploti-
no e as formas de criacionismo cristão influenciada pelo neoplatonismo.
Hugo de S. Vitor traduz o sentido metafísico do Belo pelas seguintes palavras:
“as significações dos objectos visíveis são-nos propostas pelo significado dos objec-
tos invisíveis, que nos ensinam através da vista de modo simbólico, ou seja, figurati-
vo (…), dado que a beleza das coisas visíveis, que consiste na forma e na beleza
visível, é a imagem da beleza invisível”60.
Com efeito, Ricardo de S. Vitor colmatará com este pensamento ao dizer: “To-
dos os corpos visíveis apresentam uma semelhança com um bem invisível”.
Algo é comum, no âmbito da estética medieval, visto que estão ligados à emoção
estética que proporcionam a ideia de uma unidade universal, que se amplia a toda a
criação, mas fundando-se em critérios e domínios de transcendência, assente num
complexo sistema de correspondências, cuja infinitude e abertura de significado
ontológico se manifestam no mistério e no horizonte do sentido61.
Na beleza ideal, a emoção estética, como sentimento de plenitude, começa por
uma ideia. Com efeito, a imaginação, que está inerente a esta realidade, do belo, ao
impressionar todo o nosso ser, pode cooperar subministrando uma forma concreta,
uma espécie de som à nossa contemplação” 62.
Somente quando nos gozarmos no ser per se, no verdadeiro enquanto um bem,
começaremos a ultrapassar os portais da mundividência da beleza. Naturalmente, no
belo entra sempre o elemento intelectual ou racional. No ser humano, os sentidos
não são sede de apetites ou de conhecimentos para prover à materialidade do nosso
agir contemplativo. E enquanto sujeitos à razão, podem constituir a base de
60 Cf. Hugo de S. Victor – Exposição sobre a Hierarquia Celeste, P.L., 175, col. 978.
61 Ricardo de S. Victor – Benjamim Maior, P.L., 196, col. 90.
apreensões desinteressadas tal como nos referencia S. Tomás de Aquino63. Sempre

que os sentidos servem à – Vernunft – são faculdades do belo, uma vez que só então
poderão contemplar.
O belo, tal como encontramos analisado por S. Tomás de Aquino, não é no as-
pecto abstracto, mas antes na perspectiva concreta. O belo, assim decifrado, tem de
ornar, em nós, um resplendor de verdade – veritatis splendor -, capaz de arrancar ao
ser humano um “entusiasmo estético”. A origem da emoção estética, que neles
produzem, será bem diferente da motivada pelas ciências, as quais trabalham com
formas abstractas e imateriais, que, por isso mesmo, não deixam de ser belas, tal
como assevera Heisenberg: “el epíteto bello es el próprio y característico de las
artes, sin duda, pêro el domínio de lo bello se proyecta mucho mas alla. Abaraca
también otras esferas de la vida del espíritu.
Así, “la belleza de las ciências de la naturaleza. Prescindindo del análisis filosófico
del concepto de lo bello, debemos primero perguntarmos donde podemos encon-
trar lo bello dentro del área de las ciências exactas.(…)
(…) En la antigüedad se daban ya dos definiciones de la belleza, que, en cierto
modo, se contradecían. La controvérsia entre dos definiciones há jugado un papel
muy importante, sobre todo el Renacimiento. Una deellas define la belleza como la
correcta concordância de las partes entre si y com el todo. La outra, que se remonta
a Plotino, sin ontemp alguna a las partes, se define como el resplandor eterno de lo
uno a través de la manifestación material” 64.
Para a beleza sensível exige-se uma forma plena de resplendor, uma forma vi-
brante de harmonia e de melodia, pois nela o objecto da contemplação não é a
substância abstracta e nua, mas antes realizada na matéria. Será, pois, o gozo no
verdadeiro sentido ontológico, uma vez que essas imagens são verdadeiras, enquan-
to cognoscíveis ou adaptáveis às nossas potências cognoscitivas.
Se belas são as coisas que, vistas ou conhecidas, segundo Fernando Leite, nos
deleitam, as artes para produzirem beleza devem realizar obras que, conhecidas ou
contempladas, nos emocionem, que produzam – ab imo cordis – no ser humano um
63 Sancti Thomae Aquinatis – Opera Omnia, I, 91, 3 dd 1.

64 Heisenberg, W. – Mas alla de la Física, Madrid, Biblioteca de Autores Cristianos, 1971, pp. 233-234.
sentimento de quietação e verdadeira paz65. Naturalmente, irão conseguir uma vez

que corporizam numa dada obra o sentido e o valor da integridade, dadas pela pro-
porção e pelo esplendor, isto é, numa tal forma que ao ser apreendida, quer pela
poesia, quer pela música, escultura ou pintura, coloque em vibração todo o nosso
espírito, dirigindo-se a este e à sensibilidade. O belo implica sempre a relação diádi-
ca do sujeito e do objecto dados pela e na contemplação. O belo e a beleza torna-
nos – contemplativus in actione.
A beleza não se define, apenas se descreve como sendo actionis ontemplation esplen-
dor. O belo implica sempre a grandiosidade e a magnificência, quer do sujeito, quer
do objecto, por isso não será somente um quae visa placent.
O belo será a contemplação do objecto no sujeito e a do sujeito no objecto, pro-
curando-se como verdadeira síntese entre a “filosofia transcendental” (Kant) e a
“filosofia perene” (S. Tomás de Aquino).
O belo no seu exercício refere-se como contemplativus in actione. Na beleza, de
forma complementar, há uma correlação sempre presente entre a conplatio e a actio.
O sujeito informa o objecto pela contemplação e o objecto leva o sujeito à “acção
estética”. A contemplação e a acção estéticas levam-nos ao sentido do belo, como
forma de ser algo que “apraz universalmente sem conceito”. Mas, o belo não será só
o – quae visa placent. Assim, o dá sentido fenomenológico ao belo será necessari-
amente o – actiones contemplativa esplendor.
A beleza recria-se, como jogo estético nesta forma de contemplação activa das
coisas da natureza, assim tem tanto de subjectivo, quanto de objectivo, revelando-se
nesta complementaridade estética.
Dos Fundamentos da Metafísica dos Costumes para a crítica da razão prática
No início da investigação, a vontade aparecia submetida à lei; posteriormente
verificou-se que a própria vontade é autora dessa lei devido à sua autonomia, «pro-
priedade da vontade de ser lei para si mesma» (FMC, 94). O que ainda não se referiu
foi a condição de possibilidade de actuação da vontade. Devido à distinção feita
entre mundo sensível e mundo inteligível, Kant pode afirmar:
65 Cf. Leite. F. – “Filosofia do Belo”, in: Revista Portuguesa de Filosofia, II, fasc. 1, (Braga, 1946) , pp. 79-
80.
«Como ser racional e, portanto, pertencente ao mundo inteligível, o homem não

pode pensar nunca a causalidade da sua própria vontade senão sob a ideia da
liberdade, pois que a independência das causas determinantes do mundo sensível
(independência que a razão tem sempre de atribuir-se) é liberdade. Ora à ideia da
liberdade está inseparavelmente ligado o conceito de autonomia» (FMC, 102).
A ideia de liberdade tem, pois, de ser atribuída à vontade de todo o ser racional
(cf. FMC, 95-96). Aliás, Kant formula esta ideia nestes termos:
«a vontade é uma espécie de causalidade dos seres vivos, enquanto racionais, e
liberdade seria a propriedade desta causalidade, pela qual ela pode ser eficiente, inde-
pendentemente de causas estranhas que a determinem» (FMC, 93).
O que poderá o autor dizer da liberdade para além de afirmar que ela é condição
de possibilidade da lei moral e do agir moral? Não pode pronunciar-se sobre a sua
existência porque dela não tem experiência empírica.66 Só pode dizer que ela é con-
dição de possibilidade do imperativo categórico e é, por isso, o primeiro e funda-
mental postulado da razão prática (cf. FMC, 113). A liberdade não é mera
suposição; ela é necessária para um ser racional que tem consciência da sua causali-
dade pela razão (cf. FMC, p. 114).
Com palavras que utilizámos na nossa Introdução à Fundamentação da Metafísica
dos Costumes, de Kant, «pegando na questão um pouco atrás e resumindo: disse-se
que a acção se deve praticar em conformidade com o imperativo categórico e que
este, como é universal, só pode ter origem a priori; acrescentou-se, depois, que a
origem do imperativo teria que ser apenas a vontade e concluiu-se que a sua possi-
bilidade está na autonomia e na espontaneidade que a liberdade dá aos seres racion-
ais».67
À pergunta “como seja possível este postulado?”, Kant considera que nenhuma
razão humana pode responder porque, fora da determinação das leis naturais, cessa
toda a explicação e só resta a defesa pela refutação das objecções dos que pre-
tendem ter ido mais longe no conhecimento das coisas (cf. FMC, p. 111). O autor,
66 Tenha-se presente a afirmação de Kant, na Introdução da Crítica da Razão Pura: «Não resta dúvida de
que todo o nosso conhecimento começa com a experiência». B 1.
67 Brito, José Henrique Silveira de – Introdução à Fundamentação da Metafísica dos Costumes, de Kant, p.
79.
chegado aqui na Fundamentação da Metafísica dos Costumes, depois de ter afirmado na

Crítica da razão pura que todo o conhecimento começa com a experiência, não pode
admitir a possibilidade de ir mais além da simples afirmação de que a liberdade é
postulado da razão prática, porque condição de possibilidade da autonomia, e tem
de existir como condição de possibilidade da dignidade humana (cf. FMC, p. 77-78).
Enquanto membro do reino da Natureza, o ser humano está sujeito às leis da
Natureza; enquanto membro de um reino de fins, é legislador, autor da lei moral,
porque livre. A lei moral é universal e necessária, pelo que a vontade não tem
liberdade de escolha. É pelo facto de o ser humano estar afectado pelas inclinações
que a necessidade objectiva da lei moral pode não determinar subjectivamente a
vontade do ser humano (cf. FMC, 48). Kant articula a necessidade que determina o
ser humano como membro do reino da Natureza, e por isso sujeito às leis dela, e a
liberdade própria do ser humano como membro de um reino de fins deste modo:
«pois que uma coisa na ordem dos fenómenos (como pertencente ao mundo sensível)
esteja submetida a certas leis, de que essa mesma coisa, como coisa ou ser em si, é
independente, isso não contém a menor contradição; mas que o homem tenha que
representar-se e pensar-se a si mesmo desta maneira dupla, isso funda-se para o
primeiro caso, na consciência de si mesmo como objecto afectado pelos sentidos,
para o segundo na consciência de si mesmo como inteligência, quer dizer como ser
independente, no uso da razão, de impressões sensíveis (portanto como pertencente
ao mundo inteligível)» (FMC, 109).
A leitura da Fundamentação da metafísica dos costumes mostra o alto conceito que o
seu autor tinha do homem e o valor dado nesta obra à dignidade do ser humano faz
do filósofo de Königsberg o autor de citação obrigatória quando se aborda o tema
do valor da pessoa. A prova do que acaba de se dizer é o facto de não haver curso
ou conferência sobre ética fundamental ou aplicada que não cite Kant responsável
pela laicização da noção de valor absoluto do ser humano descoberto pela tradição
judaico-cristã68. A procura de justificação para o universal levou Kant, na Fundamen-
68 Sobre o tema das relações ética-religião, cf. Cortina, Adela – Ética mínima. Introducción a la filosofia
prática. 4ª ed. Prol. de José Luis L. Aranguren. Madrid: Editorial Tecnos, (1986) 1994, IV cap., pp.
205-268.
tação da metafísica dos costumes, a um formalismo e a uma autonomia impossível para o

ser humano. Para isso o autor excluiu do mundo moral todos os elementos que
formam parte da acção humana e que a psicologia põe em evidência: intuições,
emoções afectividade. Haverá agir humano que não seja englobável no que o autor
chama patológico? É verdade que Kant admite o sensível, a felicidade, como «motiva
subsidiaria»69, mas para o autor a lei moral, porque universal, não pode ter origem no
sensível. «O afã de racionalidade pura exigiu [ao filósofo de Könisberg] a renúncia
de toda a ética entendida como vida e sentimento» 70.
Além disso, a visão da moral kantiana resultante da leitura da Fundamentação da
metafísica dos costumes deve ser completada com a leitura da Metafísica dos costumes
(1797) onde se encontram reunidas A doutrina da virtude e A doutrina do direito. Por
sua vez, a leitura da Pedagogia poderá equilibrar a visão que se tem habitualmente do
solipsismo kantiano levando a pensar uma insuspeita proximidade do filósofo de
Königsberg de um pensar dialogal.
Conclusão
Segundo Kant, quando dizemos que algo é belo, não queremos dizer simples-
mente que seja “agradável”. Contudo, esta representação pura do objecto belo é
particular e a objectividade do juízo estético não tem conceito ou a sua necessidade
e universalidade são subjectivas. A faculdade do sentir, de forma superior, não pode
depender do interesse especulativo, tal como não deverá depender do interesse
prático. Por esta razão, só o prazer é admitido como universal e como necessário no
juízo estético. Supomos que o nosso prazer é de direito comunicável ou válido para
todos, e pressupomos que nem seja um postulado, visto que exclui todo o conceito
determinado71.
A imaginação, na sua reine Freiheit, concorda com o entendimento na sua legali-
dade não determinada. Assim, a imaginação esquematiza sem conceito. Mas, tal
69 Kant, I – Lecciones de ética. Trad. de Roberto Rodríguez Aramayo y Concha Rodán Panadero.
Barcelona: Editorial Crítica, 1998, p. 118.
70 Gómez-Heras, José Maria García - Teorías de la moralidad. Introducción a la ética comparada. Madrid:
Editorial Síntesis, 2003, p. 211.
esquematismo será sempre o acto de uma imaginação que já não é livre, que se acha
determinada a agir conformemente a um conceito da Verstand.
A imaginação faz algo diferente de esquematizar: manifesta a sua liberdade mais
profunda reflectindo a forma do objecto, ela joga-se de certo modo, na contem-
plação da figura, torna-se imaginação produtiva e espontânea como causa de formas
arbitrárias de intuições possíveis. Daqui surge um acordo igualmente livre e inde-
terminado entre faculdades. Devemos dizer acerca deste acordo que ele define um
senso comum propriamente estético.
Não se fazendo sob um conceito determinado, o livre jogo da imaginação e do
entendimento não pode ser intelectualmente conhecido, mas apenas sentido. A
nossa suposição de uma comunicabilidade do sentimento funda-se na ideia de acor-
do subjectivo das faculdades, na medida em que tal acordo forma, também, um
“senso comum”.
Com efeito, o senso comum estético não representa um acordo objectivo das
faculdades, mas uma feira harmoniosa subjectiva, onde a imaginação e a Verstand se
exercem espontaneamente, cada qual por sua conta.
Na verdade, o senso comum estético não contempla os outros dois; funda-os ou
torna-os possíveis. Jamais uma faculdade assumiria um papel legislador e deter-
minante se, porventura, todas as faculdades juntas não fossem, primeiro capazes
desta harmonia livre subjectiva72.
Todavia, o juízo “é belo” é apenas um tipo de juízo estético. Deveremos consid-
erar o outro tipo, “é sublime”. No sublime a imaginação entrega-se a uma activida-
de, de todo em todo, diferente da reflexão formal. O sentimento do sublime é ex-
perimentado diante do informe ou do disforme.
Tudo se passa então como se imaginação fosse confrontada com o seu próprio
limite, forçada a atingir o seu máximo, sofrendo uma violência que a leva ao ex-
tremo do seu poder. De certo que a imaginação não tem limite, enquanto se trata de
apreender.
72 Kant, I. – Critica da Faculdade do Juízo, introdução de António Marques, tradução e notas de António
Marques e Valério Rohden, Estudos Gerais, Série Universitária – Clássicos de Filosofia, Lisboa,
Imprensa Nacional Casa da Moeda, 1998, § 28, p. 161.
Mas, unicamente a razão força-nos a reunir num todo a imensidade do mundo

sensível. Todo esse que é a Ideia do sensível, tanto quanto este último tem como
substrato algo de inteligível ou de suprassensível. Segundo Kant, o sublime coloca-
se na presença de uma relação subjectiva directa entre a imaginação e a razão.
Segundo a filosofia perene o sublime poderá rematar-se na seguinte frase: “Una
est exparte objecti, prout nemque intrínseca illius perfectio majorem gradum perfec-
tionis divinae manifestare nata est eius demque splendor vel excedit, vel adaequat,
vel non attingit captum virtutis cognoscitivae. Altera autem et formalis repetitur ab
effectibus quos pulchritudo in facultatibus nostris producit, nempe, stupemus in
contemplatione sublimis; pulchrum miramur et venusto delectamur” 73.
A posição da filosofia transcendental é diferente, dado que surge como forma de
exprimir a acção do sujeito no objecto. A sublimidade não residirá em nenhuma
coisa da natureza, mas só no nosso ânimo, na medida em que podemos ser con-
scientes de ser superiores à natureza, em nós e através disso, também à natureza que
nos é exterior.
Na perspectiva de Kant, tudo o que suscita este novo sentimento, a que pertence
o poder da natureza, que desafia as nossas forças, chama-se então “sublime” e
somente sob a pressuposição desta ideia, em nós, e em referência a ela, somos ca-
pazes de chegar à ideia da sublimidade daquele ente, que nos provoca intimo re-
speito não simplesmente através do seu poder, que ele demonstra na natureza, mas
ainda mais através da faculdade, que em nós está colocada, de julgar, sem receio,
esse poder pensar o nosso destino como “sublime” acima dele.
Pela leitura Kantiana, o juízo sobre o sublime da natureza, sendo, muito natural-
mente necessitado de cultura não primeiramente elaborado pela cultura e será intro-
duzido pela convenção da sociedade, apresentando sim o seu fundamento na na-
tureza humana e, com efeito, naquela que com a adequada Verstand, se pode, ao
mesmo tempo, imputar e exigir de qualquer um, a saber na disposição para o senti-
mento para as ideias práticas, isto é, para o “sentimento moral” 74.
73 Barredette, D. – Philosophia Scholastica, editio sexagésima nona, tomus secundus, Parisiis, Apud Berche
et Pagis Editores, 1938, pp. 164.
Tal como se comenta pela carência do gosto, aquele que é indiferente ao jul-
gamento de um objecto da natureza, que julgamos belo, logo dizemos que não tem
nenhum sentimento, aquele que permanece insensível junto ao que julgamos ser
sublime.
Segundo Kant, exigimos ambas as qualidades, a cada homem, e também as pres-
supomos nele se é que tem alguma cultura, com a diferença de que exigimos a
primeira de qualquer um, porque a faculdade do juízo (Urteils Kraft) aí refere a imag-
inação, meramente à Verstand, como a faculdade dos conceitos, a segunda, porque
ela nesse caso, refere a faculdade da imaginação à Vernunft, como faculdade das
ideias, sendo exigida somente sob uma pressuposição subjectiva ou seja o sentimen-
to moral no homem, com isso há uma necessidade para este juízo estético, tal como
se observa no sublime75.
Kant salienta que o sublime se exprime na relação em que o sensível, na repre-
sentação da natureza será julgada como sendo apto para possível uso supra-sensível
do mesmo. Aquilo que é absolutamente bom distingue-se principalmente pela
modalidade de uma necessidade, que radica em conceitos a priori e que contém per se
não uma simples pretensão, mas também um mandamento de aprovação para
qualquer um, e, em si mesmo na verdade não pertence à faculdade do juízo intelec-
tual puro.
O tempo da superioridade sobre a sensibilidade como modificação do seu es-
tado, isto é, o sentimento moral será sugerido à faculdade do julgamento estético e
às suas condições formais, na medida em que pode servir para representar a con-
formidade às leis da acção por dever, ao mesmo tempo, como estética, isto é como
“sublime”, ou como bela, sem prejuízo da sua pureza.
Assim, Kant faz a distinção entre belo e sublime, ao dizer que o primeiro será o
que apraz no simples julgamento, na ausência da sensação do sentido (Empfindung
des Sinnes), segundo um conceito da Verstand, dado que o belo se compraz sem o
interesse, sendo o segundo aquilo que apraz imediatamente pela sua resistência
contra o interesse dos sentidos. Certo é que, quer o belo, quer o sublime, são explic-
itações do juízo estético, que será universalmente válido, fundamentando-se a priori
75 Ibidem.
nos sentidos, por um lado na sensibilidade externa e interna, dado que favorecem o
entendimento contemplativo; por outro, em oposição à sensibilidade para os fins da
Vernunft e, contudo, unidos no mesmo sujeito, estão em conformidade com os fins,
relativamente ao “sentimento moral”76.
Se o belo nos prepara para amar sem interesse, então o sublime para o estimar,
mesmo contra o nosso interesse sensível. Em Kant, ora o belo, ora o sublime en-
quadram-se a priori no interesse e no desinteresse do sentimento moral, como um
professo do entendimento estético. Segundo S. Tomás de Aquino o fundamento do
belo encontra-se na perfeição estética do objecto. Se Kant se orienta para a gnoseo-
logia, S. Tomás referiu o belo e o sublime numa perspectiva ontológica.
Como se opera o comprazimento no sublime? Kant responde com as seguintes
palavras: “O comprazimento no sublime será somente negativo, ao contrário do
belo que é positivo, ou seja, um sentimento da faculdade da imaginação de privar-se
per se da Freheit, na medida em que ela será determinada a fins, segundo uma lei,
diferente da aplicação empírica. A faculdade da imaginação adquire uma ampliação e
um poder mais elevado do que ela sacrifica e cujo fundamento é ocultamento a ela
própria; mas, em vez disso, ela sente privação e a causa, à qual ela está “sub-
metida””77.
Naturalmente, a conformidade a fins, de ordem estética, será a conformidade às
leis da faculdade do juízo na Freiheit. O comprazimento no objecto depende da
relação na qual queremos colocar a faculdade da imaginação, desde que ela en-
tretenha por si mesma o ânimo em livre ocupação. Assim, quer seja a sensação dos
sentidos ou conceito da verstand, determina o juízo, seja ela, na verdade, conforme a
leis, mas não o juízo de uma faculdade livre do juízo.
Segundo Kant, observamos que muito embora o comprazimento no belo, bem
como no sublime, será distintivo dos demais juízos estéticos, não somente pela
comunicabilidade universal, mas também por esta propriedade, que adquire inter-
esse relativamente à sociedade; mas, o isolamento da sociedade será considerado
algo de sublime se repousar em ideias, que não constituem interesse sensível.
76 Kant, I. – Kritik der Urteils Kraft, op. cit., p. 114.

77 Ibidem, p. 116.
Em Kant, de cada juízo que deve provar o gosto do sujeito será reclamado que o
sujeito deve julgar per se, sem ter necessidade de, segundo a experiência, andar às
cegas entre os juízos de outros e por meio dela instruir-se sobre o comprazimento
deles no mesmo objecto. Daqui se poderá pensar que um juízo estético a priori terá
de conter um conceito do objecto, para cujo conhecimento ele contém o princípio.
Na verdade o juízo do gosto não se funda absoluta e necessariamente sobre con-
ceitos e não será em caso algum um conhecimento, mas somente um juízo estético.
Entretanto, a própria crítica do gosto é somente subjectiva com respeito à repre-
sentação pela qual um objecto nos é dado, ou seja, ela é a arte de uma ciência de
submeter a regras a relação recíproca da Verstand e da sensibilidade externa e/ ou
interna na representação dada, consoante a unanimidade de ambos, com respeito às
duas condições. A crítica transcendental deverá justificar o princípio subjectivo do
gosto como um princípio a priori da faculdade do juízo.
Contrariamente, o comprazimento no belo não é um prazer de gozo nem de uma
actividade legal, tão pouco da contemplação raciocinante, segundo ideias, mas
apresenta-se como um prazer da simples reflexão. Este prazer estético acompanha a
apreensão comum de um objecto pela faculdade da imaginação, enquanto faculdade
da intuição pura a priori, em relação à Verstand como faculdade dos conceitos medi-
ante um procedimento da UrteilsKraft, o qual esta tem de exercer também com
vista à experiência mais comum.
Resumo
Palavras-chave: Kant, belo, ética, fim, meio, entendimento e razão
Segundo Kant, o belo resulta da concordância harmoniosa entre uma forma sensível imaginada
para exprimir uma ideia, e um ideia concebida para ser expressa por uma forma. O belo será o
que satisfaz o voo livre da imaginação, sem estar em desacordo com as leis da Verstand. O objecto
belo não é um sistema artificial de meios, mas antes uma disposição de partes habilmente calculada
com a mira num fim distinto de si mesmo. Será, segundo a expressão de Kant, uma finalidade sem
fim, isto é, a verdadeira beleza não está ligada a um fim, mas aparece como sendo livre e viva,
expandindo-se sem intenções reservadas.
Kant’s Aesthetics and Ethics
Summary
Key words: Kant, ethics, beauty, finality, understanding and reason
According to Kant, the Beauty is the lust object without interest, and refers the universal com-
placence by the non concept that the beauty is the universality, without concept, that comes from
aesthetic judgment. However, according to St. Thomas from Aquinas, the beautiful is – quod visa
placent. The Kantian language accept the beautiful is aesthetic from the subject in the objectivity or
for all generation. On this paper there is the discussion between aesthetics judgment with transcen-
dental ethics.
Estetyka i etyka Kanta
Streszczenie
Słowa kluczowe: Kant, etyka, piękno, ostateczność, zrozumienie i powód
W ujęciu Kanta pojęcie piękna jest uniwersalne. Język Kanta opisuje piękno jako rzecz obiek-
tywną dla wszystkich generacji. Kwestia piękna leży u podstaw jego transcendentalnej etyki.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (43) / 2013
S.N. Gawrow
Moskiewski Miejski Uniwersytet Pedagogiczny (Rosja)
Каким быть учебнику российской истории?
В России жить интересно. Временами страшно, как при Сталине,

временами забавно и поучительно, как сегодня. История повторяется почти
дословно, с поправкой на иное время и нравы. То, что они всё-таки иные, чем
в 30-е годы прошлого века, безусловно радует. Радует и многократно
высказанное нежелание президента России В.В. Путина примерить на себя
«сталинскую шинель».
Но все же совпадения с тридцатыми годами в содержательном наполнении
политики, удивительные. Тогда тоже стали укреплять семью, отходить от
феминистских женотделов, запрещать аборты. И это после самого
либерального в мире семейно-брачного законодательства 20-х годов. Сегодня
тоже укрепляем семью, воспитываем «здоровое поколение». В этой логике, на
очереди, похоже, запрещение абортов. Все это может быть отчасти и не
плохо, нужно помнить только, что здоровое поколение 30-х было
практически полностью уничтожено в ходе Второй Мировой Войны. Как и
здоровое поколение, воспитанное в русской деревне и юнкерских училищах
за четверть века до этого, полегло на полях Первой Мировой Войны.
Меня не покидает стойкое ощущение, что степень здоровья поколения
связано с его жертвенностью, точнее со способностью стать объектом
«коллективного жертвоприношения». И это относится не только к России.
68 S.N. Gawrow
Так что в желании воспитать совершенное поколение с оптимистическим

единомыслием в головах, надо быть осторожным.
Какое ко всему этому имеет отношение инициатива по созданию единого
учебника истории? Самое прямое. Вспомним, как в тридцатые годы громили
историческую школу Михаила Покровского. Громили за излишний
критический настрой по отношению к российской истории имперского и до
имперского периодов. Как же, он поддерживал ранний большевистский
лозунг, что «царская империя – тюрьма народов». Какая тюрьма, она «отчий
дом», возражали новые советские государственники во главе со Сталиным.
Отношение к нему лично, большевистскому перевороту октября 1917-го,
ленинско-сталинскому периоду в жизни СССР можно рассмотреть в качестве
примера тех противоречий, с которыми неизбежно столкнуться авторы
учебника.
И по прошествии шестидесяти лет со дня смерти Сталина, в обществе не
утихают ожесточенные споры по отношению к этой исторической фигуре.
К нему имеет прямое отношение выигранная Великая война и разгром
Красной Армии в ее первые месяцы, и цена победы в 32 миллиона жизней.
Индустриализация и голод на Украине, варварская коллективизация.
Миллионы репрессированных и советская ракетная, ядерные программы,
НИИ и шарашки, в которых создавались новые технологии. Круг первый, по
Данте и Солженицыну. Но именно благодаря этому оружию страна смогла
добиться военного паритета с США, не стала жертвой ядерного удара со
стороны Америки. И сегодняшняя «Булава» берет начало от бериевских еще
усилий по созданию красного ядерного щита.
В истории России часто происходит именно так. Приходил смертельный
враг, разрушал страну, и все начинается как-бы заново. С точки зрения
участников событий, это победа абсолютного зла. Мы не смогли в свое время
отбить нашествие мамаевых полчищ. Годами вокруг Киева истлевали останки
русских людей, и некому было похоронить их. Столетиями переваривала Русь
эту страшную чужеземную беду. Так бороться организм со смертельной
Каким быть учебнику российской истории? 69
инфекцией, переводя ее в хроническую форму, пытаясь использовать

энергию смерти для жизни.
Павшие за Родину истлели. За триста лет ордынского ига поднялась
Москва. Русь постепенно становилась Россией, вступая в права «татарского
наследства», идя к «последнему морю» - Тихому океану.
Не случись этой страшной беды монгольского завоевания, мы так бы и
остались в истории небольшой, сегодня уже «чистенькой» группой
европейских стран, наследниц Киевской Руси. Но страшной ценой поборов
смертельную инфекцию, мы стали Россией.
Чем-то схоже и большевистское нашествие, поразившее Россию в 1917-м.
По мне, хорошо бы, чтобы его остановили, чтобы части белой армий
Деникина, Юденича или Колчака вошли в Москву и державный Санкт-
Петербург. Хорошо бы сбылось пророчество Марины Цветаевой, «и войдет в
столицу белый полк»... Но не смогли, не сдюжили тогда, как и столетия до
этого не удержали монгольское нашествие. Вновь, через грязь и кровь
гражданской войны, варварскую коллективизацию и репрессии заново начали
российскую историю.
Страна сбросила в свое время ордынское иго, когда Орда устала, ослабла от
внутренних усобиц, после великой победы на Поле Куликовом. В годы
революции и гражданской войны России не удалось удержать наступающее
иго большевиков. Как и былинные дружинники Киевской Руси с оружием в
руках сопротивлялись крестьяне Тамбова и Сибири, рабочие Воткинских
заводов... Но страна попала под власть большевиков, а за 70 лет они стали
частью российской истории, их оттуда уже не выбросишь, как бы к этому не
относиться.
Сталин стал красным Бонапартом, появления которого так боялся Ленин и
другие руководители партии. Он уничтожил всех, тех, кто делал революцию,
тех, кто убивал Россию в годы гражданской войны. Он стал «бичом божьим»
для миллионов крестьян, рабочих, интеллигенции. Среди миллионов его
невиновных жертв, были и «комбригов Котовых», революционеры с
70 S.N. Gawrow
женевским и лондонским партийным стажем, те, кто готовил большевистскую

революцию вполне осознанно.
Но говоря о Сталине, следует помнить, что не он был инициатором и
идеологом большевистской революции. Он тоже немало поспособствовал ей,
но перед ним были Ленин и Троцкий, Свердлов и Дзержинский...
Он остался в памяти народной. Прививка от заразы левых идей сделанная
Сталиным, даже в трудные трансформационные 90-е не позволила КПРФ
стать властью. И шкала подоходного налога у нас сегодня плоская, 13%, а не у
как французов, не получивших такой прививки от марксизма и социализма
всех мастей, до 80%. Поэтому и Депардье сегодня с нами, а не с наследниками
Великой французской революции.
Воевали ли в годы Великой Отечественной Войны за Сталина? Нет,
конечно. Русские люди всегда воевали за Россию, в каком бы обличье она не
представала в истории. Да и в самом Сталинграде было скорее так, как описал
в «жизни и судьбе» Василий Гроссман.
В мировой истории были Чингиз Хан и Тамерлан. В нашей Иван Грозный
и Сталин. Пусть и в несравненно меньшем колличественном составе 1, чем это
было бы возможно без участия этих персонажей в истории, мы выжили и
даже пытаемся сегодня использовать запредельно страшное во имя жизни.
Пишем о советском Тамерлане, начавшем свой путь с революционных
«эксов», а закончившем созданием советской ядерной бомбы и почти полным
восстановлением границ Российской империи Романовых: «Львов никогда не
был в составе России. Зато Варшава была», ответил он в конце Второй
Мировой Войны западным союзникам.
Сегодня кажется, что написать интегрированный учебник истории
невозможно. Но мы живем в России, стране, сочетающей в себе несочетаемое.
Красные звезды и имперские орлы, Сталина и либерализм, попытку синтеза
досоветского и советского патриотизмов.
1 Прямые и косвенные потери населения от правления большевиков оцениваются примерно в

125 миллионов человек, то есть практически, каждый второй россиянин, исходя из
сегодняшней численности населения России.
Осуществляя этот синтез надо помнить только, что советский период занял
около 70 лет в тысячелетней истории России. Так что и советский патриотизм
имеет подчинённое значение по отношению к патриотизму белому,
имперскому. Сегодня стоит соблюдать исторические пропорции, помнить,
что их нарушение, перекос в сторону советскости, может разрушить всю
конструкцию, работать не на укрепление, а на разрушение России.
Чем должны руководствоваться авторы учебника истории? Собственными
пропагандистскими устремлениями или комплексом педагогических задач?
Перед ними стоит почти неразрешимая задача. С одной стороны, у
школьников не должно возникать слишком мрачного ощущения от
российской истории, если брать период средневековья, например, то не особо
худшей или лучшей, чем у других. Сложнее с ХХ веком. Большевики в этом
смысле явление выдающееся, но были же и японские колониальные войска в
Китае, и американская армия во Вьетнаме, да и «цивилизованные» англичане с
французами и прочие что только не делали с колониальными народами...
Отличие, правда, в том, что большевики нисколько не лучше относились и к
жителям метрополии.
Хорошо бы конечно, написать учебник, исходя не из пропагандистских
устремлений, а как изящно выразились авторы анкеты, исходя «из комплекса
педагогических задач», но задача авторам «единого учебника» формально и
неформально поставлена первая. Да и «педагогические задачи», при случае,
вполне можно подстроить под задачи «текущего момента».
Возможно ли в школьном учебнике истории найти баланс между
научностью и воодушевляющим патриотизмом?
Как можно написать соответствующий реальным историческим событиям,
«патриотически» ориентированный учебник истории? Либо умалчивая о том,
что было, либо давая реальным историческим событиям фантастическое
объяснение. В духе того например, что репрессии 37-38 и прочих годов
советской власти были борьбой с «пятой колонной», которая якобы помогла
потом выиграть Великую войну.
72 S.N. Gawrow
Но возможно или невозможно, надо искать, если «колесо истории» на

наших глазах делает очередной поворот. Очень важны формулировки-
определения, полутона и нюансы. Очень важна профессиональная честность
авторов, да и просто соответствие профессии историка, профессиональному
цензу, если угодно. Опять, как и при советской власти, а впрочем, как и почти
всегда в нашей истории, все зависит от человека, от такого затертого и совсем
не современного определения как «профессиональное и гражданское
достоинство».
Если каждая социальная группа желает видеть такой учебник истории,
который изображает представителей именно этой группы благородными и
дальновидными, а прочих своекорыстными и близорукими, - как примирить
эти интересы в одном каноническом тексте?
Не совсем понятно, что именно авторы анкеты имеют в виду. Если
говорить о крестьянстве, например, то основную часть послесталинского
политбюро составляли выходцы из крестьян, но что они сделали для них,
распустили ли колхозы? В чем были преференции крестьянам?
Если говорить о борьбе условных «левых-интернационалистов» и «правых-
патриотов-почвенников» в советской-российской интеллигенции, то здесь
есть свои точки соприкосновения. В отношении октябрьского переворота
1917-го и в отношении коллективизации. Такие общие оценки надо искать,
понимая, что их будет не так много.
Возможно ли создание учебника как истории трагической борьбы, в
которой за каждым из участников была своя правота?
Задача очень интересная. «Каховка Каховка, родная винтовка...» с одной
непримиримой стороны, и «Шли Дроздовцы твердым шагом, враг под
натиском бежал, и с трехцветным русским флагом, славу полк себе стяжал...» с
другой. С нашим сегодняшним, между прочим, трехцветным флагом, и об
этом надо помнить. Иными словами, исторические этапы в жизни России,
которые пытаются примирить на страницах учебника, идейно неравноценны.
Постсоветской России всё-таки идейно ближе досоветский и даже
дофевральский периоды нашей истории, а не советский период, хотя

последний хронологически ближе.
Какие эпизоды российской истории Вы бы не включили в «исторический
минимум»?
Очень тяжелый вопрос. Как подростковая неустойчивая психика выдержит
правдивое изложение страшного голода на Украине, в Казахстане и отчасти в
Поволжье в начале тридцатых? Когда съели все живое, и трупный смрад, и
скелеты потом лежали в хатах, и так целыми многими и многими селами. У
этих преступлений против человечества нет срока давности. Как об этом
написать в учебнике?
Или о большевистской практике красного террора, когда людей хватали на
улицах Москвы, Петрограда, других городов, брали в заложники, потом
расстреливали. И «чистых от нечистых» отделяли по одежде, лицам (может,
ты вражина, книжки в детстве читал, глаза портил, вот теперь пенс не
носишь), да по рукам. Есть мозоли, или нет.
На руках современных школьников в крупных российских городах,
мозолей, как правило, нет. А это значит, что в те годы каждый из них, выйдя
на улицу, мог бы быть расстрелян только на этом основании. Какая славная,
дети, советская власть, правда? Сталинские лагеря, в изложении Варлама
Шаламова, в его Колымских рассказах. Хотя, возможно, стоит обо всем этом
написать. Чтобы дети помнили впрок, помнили, становясь взрослыми и
принимая политические решения.
Почему мы не слышим дискуссий о том, как сделать учебник истории
захватывающим и увлекательным? Может быть, этот учебник должны писать
не историки, а группа психологов, педагогов, писателей-мифотворцев?
Написать такой учебник сегодня сподручнее не профессиональным
историкам, а публицистам-мифологам, способным сделать работу в духе
Константина Леонтьева «...по существенному духу нации нашей законно и
хорошо все то, что исходит от Верховной Власти. Законно было
закрепощение законно и хорошо было разделение народа на сословия (или
«состояния») все было хорошо в свое время – и старые, закрытые суды, и
74 S.N. Gawrow
телесное наказание. Законно и хорошо уничтожение всего этого, не столько

по существу, сколько потому, что Верховной Власти было так угодно... Мы так
думаем и не считаем того настоящим русским, кто не умеет так думать, хотя бы
он был и самый честный, и самый полезный с виду в делах своих человек...» 2.
Насколько написанный на таких идейных основаниях учебник будет
увлекателен, зависит от меры литературного таланта авторов, их способности
складывать «пазлы» исторических событий, используя увеличительные стекла
в отношении одних и уменьшительные в отношении других, способность
написать идейно выдержанный исторический детектив.
Должны ли в учебнике присутствовать оценки событий с точки зрения
прогресса и регресса?
Вопрос сложный с такого рода определениями-классификациями. Была ли
Февральская революция, фактически установившая республиканскую форму
правления, прогрессивна в отношении конституционной монархии в России?
Формально была. Но за ней последовал несравнимо больший регресс
большевистской революции, уже в тридцатые годы отбросивший страну в
глубокую архаику.
Хотя многие вещи могут быть охарактеризованы как прогрессивные.
Введение 8-часового рабочего дня, равноправия женщин, всеобщего
избирательного права, сегодняшнего стремления установить безвизовый
режим с Европой. И регрессивные срывы видны. Чего стоят, например,
«новое закрепощение крестьян» в колхозах, отказ в выдаче паспортов,
ограничения-запреты на свободное перемещение людей, товаров и капитала
во времена СССР.
Но, повторюсь, со многим здесь сложно. Что-то начиналось как
безусловный прогресс, сразу на три, десять ступенек вверх, я потом кубарем
вниз, по «лестнице истории», именно благодаря этому прогрессивному скачку
наверх.
2 К. Н. Леонтьев, Двадцатипятилетие Царствования // Восток, Россия и Славянство. Философская и

политическая публицистика. Духовная проза (1872–1891). М., 1996.
Следует ли после создания общенационального учебника истории

законодательно объявить временный мораторий на его ревизию?
Объявить мораторий можно, но что даст в реальности? Небольшую
фиксацию содержания во времени, потом все начнется заново. Писать и
переписывать исходя из потребностей текущего момента, целесообразности,
закрепления у власти тех сил, которые есть при ней на данный момент.
Подгонять под них историю, показывая, какую историческую традицию они
продолжают, тем самым исторически легитимизуя данную власть.
Когда к власти в России приходят условные демократы, историки
вспоминают реформатора Александра II, премьер-министра Временного
правительства Керенского, князя Львова, Хрущева, Горбачева и Ельцина.
Когда у власти условные консерваторы, добрым словом поминают Александра
Невского, Александра III и Сталина.
И это не наше новое постсоветское изобретение. Так было в СССР, да и в
русских летописях тексты правили и страницы пропадали, так что в этом нет
ничего нового.
Литература
[1] Гавров С.Н., Модернизация во имя империи. Социокультурные аспекты

модернизационных процессов в России. Монография. М.: Эдиториал УРСС.
2004, 2010. Рекомендовано к изданию Научным советом Российской
академии наук по изучению и охране культурного и природного
наследия.
[2] Гавров С.Н., Модернизация России: постимперский транзит. Монография. М.,
2010. Федеральное агентство по образованию РФ, МГУДТ. 2010.
Рекомендовано к печати Ученым советом МГУДТ.
[3] Гавров С.Н., Социокультурная традиция и модернизация российского общества.
Монография. М., 2002. Министерство культуры РФ, МГУКИ.
76 S.N. Gawrow
Аннотация
Ключевые слова: Россия, история, учебник истории, государственная политика
Рассматриваются государственный заказ на упрощение российской исторической науки,

создания единой патриотической версии школьного учебника российской истории.
What should be the textbook of Russian history?
Summary
Key words: Russia, history, history books, government policy
We consider the state order to simplify the Russian historical science, creating a single version
of the patriotic school textbook of Russian history.
Jaki powinien być podręcznik historii Rosji?
Streszczenie
Słowa kluczowe: Rosja, historia, książki historyczne, polityka rządu
Autor opowiada się za uproszczeniem rosyjskiej nauki historycznej i opracowaniem jednej

wersji podręcznika do nauki historii w rosyjskich szkołach.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (43) / 2013
O.P. Mazurkiewicz
Kijowski Narodowy Uniwersytet Kultury i Sztuki (Ukraina)
Традиції шанування як основа виховання в родині
Традиційне українське суспільство будувалося на принципах самоврядності.

Самоврядними були міста, що здобули Магдебурське право, міські й сільські
ремісничі цехи, братства, сільські громади, зокрема молодіжні, та інші
соціальні утворення. Внутрішні механізми самоорганізації забезпечували
життєздатність українського соціуму в умовах бездержавного існування.
У сім’ї, котра традиційно була основним осередком суспільства,
центральною постаттю був батько – голова родини, хоч цю роль після його
смерті могла виконувати мати або старший одружений син. На рівні архетипів
голова родини ототожнювався з міфічним родоначальником. Виконуючи
ритуальні функції, він імітував образ і поведінку божества, тим самим
формуючи ритуал шанування. «У цьому ритуалі брали участь усі, - відзначає
А. Пономарьов, - орієнтуючись на його поведінку й виробляючи відповідний
стереотип власної поведінки, виходячи з тієї ролі, яку кожен з них відігравав у
суспільстві або ж у родині» [12, с. 1177]. Так формувалися два типи поведінки
– почесний і звичайний. Очевидне міфологічне коріння першого типу, який
характеризувався урочистістю поз, стриманістю рухів, кожен з яких мав
значення символічного жесту, неквапливістю. Все це мало відповідати уявній
поведінці божества. Звичайний тип поведінки зумовлювався господарською і
побутовою доцільністю, отже, допускав метушливість, квапливість, що
асоціювалася із земним походженням. Крик, безпричинний сміх, лихослів’я
78 O.P. Mazurkiewicz
вважалися проявами «бісівської» поведінки й засуджувались, оскільки вносили

сум’яття, порушували гармонію стосунків, котра виступала як цінність і в
побутовому повсякденному спілкуванні.
У врочисті, зламні, критичні моменти життя родини поведінка центральної
постаті ритуалу ототожнювалася з поведінкою вождя чи жерця. Так, в
українському весіллі молодих називають князем і княгинею. З огляду на це
вони нічого чи майже нічого не роблять – все за них робить почет, бояри та
дружки. Бездіяльність молодих зумовлена їхніми ролями як центральних
персонажів у високо ритуалізованій весільній драмі. Їхня поведінка справді
нагадує поведінку князівського подружжя, сама присутність котрого створює
ритуальну ситуацію. За відсутності молодих вся весільна обрядовість
неможлива, вона втрачає сенс. У весільних піснях молодого й молоду часто
порівнюють із небесними світилами: молодого – з місяцем, молоду – із
зіркою. Статичність їхньої поведінки, заповільненість рухів асоціюється з
повільним рухом небесних світил, функція котрих, за народними уявленнями
полягає в тому, щоб світити. Молодий і молода – енергетичне джерело
весільної драми, вони мовби випромінюють те світло, котре перетворюється у
складний комплекс ритуальних рольових дій, що їх виконують всі учасники.
Уподібнення молодої і молодого князівському подружжю зумовлює
використання відповідних обрядів шанування, комплекс яких сформувався й
утвердився в культурі Київської Русі. У «Повісті временних літ» зафіксовано
два типи весільного обряду. Той, що побутував у подолян, здійснювався «тихо
і коротко», «по брачним обичаям». Очевидно, йдеться про той ритуал, який
лежить в основі сучасної української весільної обрядовості. У інших племен, за
словами літописця, такого обряду за його пам’яті не було – шлюб
здійснювався шляхом умикання «у води», де дівчат «хапали… за попередньою
домовленістю, бо се відбувалося «на ігрищах межи селянами» [5, с. 272].
спираючись на літописне свідчення, М. Грушевський робить висновок, що
київський весільний обряд із князівсько-боярською термінологією почав
поширюватися в інших землях не раніше ХІ ст. вчений вважав також, що
церковне вінчання входило в форму весільного обряду вищих дружинно-
Традиції шанування як основа виховання в родині 79
боярських та міщанських кіл суспільства тоді ж коли київський обряд

поширювався серед інших племен [5, с. 272].
В українському весіллі виявляються певні риси князівського та боярсько –
дружинного етикету, а церковній церемонії відводиться другорядна роль [4, с.
249]. Особлива в обрядах шанування весільних князя і княгині належить
весільному старості. «… В українському весіллі роль старости дуже точно
визначена, - наголошує Ф. Вовк. – Це жрець хатнього вогнища, який
благословляє на виконання всіх ритуалів та звичаїв» [4, с. 320]. Без
благословення старости не розпочиналася жодна церемонія «і жодного кроку
не роблять без його попередньої ухвали, - відзначає Ф. Вовк. – Але на цьому
його роль й кінчається» [4, с. 320]. На думку дослідника, тільки в українському
весіллі роль старости зберегла свій архаїчний характер, «свою майже
примітивну чистоту», а в інших слов’янських народів вона зазнала більш-
менш значних змін, до певної міри зберігаючи тільки свій релігійний
характер. Так, у Болгарії роль старости змішано з «куком», у Росії – з дружком,
а почасти з чарівником [4, с. 320-321].
Активна ритуальна роль в українському весіллі належить жінкам.
Поріднення між двома родами «маніфестують з обох сторін особливо жінки –
сторожі домашнього вогнища і його мирного життя» [5, с. 270]. Як весільний
староста виступає в ролі «жерця та посередника між двома родами і
представника цілого племені», так жінки, особливо матері молодого і молодої,
виступають в образі архаїчних жриць [4, с. 319-320], виконуючи цілий ряд
важливих ритуалів, що стосуються скріплення союзу між двома родами та
шанування молодого подружжя.
В українській традиції шанування почесне місце відводилося жінці, що
визначалося демократичними традиціями громадського й сімейного побуту.
Вона часто виконувала роль жриці – представниці вищого жіночого начала,
котре домінувало у свідомості українців як землеробського народу і в ХІХ – на
початку ХХ ст. У цей історичний період ритуальні функції жінки навіть
розширилися за рахунок звуження чоловічих. Так, на Поділлі у ХІХ ст. жінки
іноді проводили обряди, пов’язані навіть з вибором місця для житла й
закладанням хати, які традиційно здійснювали тільки чоловіки [11, с. 245] та

ін.
У багатьох культурах народів світу чоловіче начало асоціюється з правою
стороною, а жіноче - з лівою. «Асоціація чоловічого начала з правою
стороною, життям.., днем, сонцем пояснюється не тим, що чоловікам ці якості
є об’єктивно ближчими, ніж жінкам, а тим, що вони належать до одного й
того самого класифікаційного ряду, - відзначає І. Кон – Інша справа, що такі
асоціації, перетворившись з умовних знаків у нормативні орієнтири мислення,
впливають на поведінку і психіку людей» [10, с. 90]. У повсякденному житті
різних народів зв'язок лівої сторони з жіночим началом є достатньо стійким,
що засвідчують численні прикмети. Зокрема у росіян: «Права брова чухається
– кланятись чоловікові, ліва – жінці»; «Лоб свербить – чолом бити: з правого
боку – чоловікові, з лівого – жінці» [1, с. 32]. Символічно маркуючи належність
просватаної дівчини нареченому, на Російській Півночі їй перев’язували в
лазні шматком пояса праву руку, ногу і грудь [3, с. 209].
У давні часи порядок розміщення жінки ліворуч від чоловіка, характерний
для слов’янських народів, побутував і в Україні. Однак у ХVІІ на початку
ХVІІІ ст. в силу історичних особливостей її розвитку, він змінився,
засвідчуючи певні зміни гендерних взаємин як у середовищі неодруженої
молоді, так і в сім’ї. Розміщення жінки праворуч від чоловіка за святковим
столом символізувало шанобливе до неї ставлення. Так само праворуч від
парубків розміщувалися дівчата. Архаїчне співвідношення місць чоловіка та
жінки порушувалось у ході демократизації гендерних стосунків. Цей процес,
який розпочався в Україні порівняно рано, протікав повільно й поступово, що
спричинило багатоваріантність етикетних ситуацій місцезнаходження
чоловіка та жінки (неодруженої жінки чи дружини). Незаміжня жінка займала
переважно праве місце від чоловіка дружина, згідно з традицією – ліве, котре
не було суворо зафіксоване. У молодіжних парах дружина найчастіше займала
нетрадиційне праве місце. «Звичайна ситуація в Україні, коли під вінець
заручену ведуть з правого боку, а після вінчання чоловік посідає своє
традиційне праве місце» [12, с. 1180]. Виняток становив регіон
Традиції шанування як основа виховання в родині 81
Наддніпрянщини, де законсервувалася архаїчна етикетна ситуація, коли

чоловік ішов попереду жінки, що символізувало престижність гендерного
начала й підпорядкованість жінки [9].
Етикетне правило, згідно з яким жінка перебувала праворуч від чоловіка,
утвердилося в культурі європейських народів у добу відродження, що було
пов’язано зі зростанням статусу жінки [2, с. 72]. Під впливом ренесансних ідей
та процесів демократизації і в Україні «…традиційне положення місць
(чоловіка й жінки – О.М.) поступово порушувалося, все більше утверджуючи
праве й відповідно правове становище жінки» [12, с. 1180]. Етикетне правило
«правої руки» побутувало в ХІХ – на початку ХХ ст. у традиційній російській
культурі, однак воно торкалося не тільки дівчат, одружена жінка повинна була
йти зліва від чоловіка й так само розміщатися за столом [3, с. 88].
Література
[1] Байбурин А.К., Топорков А.Л., У истоков этикета / А.К. Байбурин,

А.Л.Топорков. – Л.: Наука, 1990.
[2] Бгажноков Б.Х., Психология и техникам коммуникативного поведения адыгов //
Национально – культурная специфіка речового общения народов СССР.
– М.: Наука, 1982.
[3] Бернштан Т.А., Молодежь в обрядовой жизни русской общины ХІХ – начала
ХХ в. / Т.А.Бернштам. – Л.: Наука, 1988.
[4] Вовк Х., Студії з української етнографії та антропології / Хв. Вовк. – К.:
Мистецтво, 1995.
[5] Грушевський М.С., Історія української літератури: В 6 т. 9 кн. / М.С.
Грушевський. Т.1. К.: Либідь, 1993.
[6] Забелин И.Е., Быт русских царей / И.Е. Забелин. – Т. 11. – М., 1902.
[7] Забелин И.Е., Домаший быт русского народа в ХVІІ и ХVІІІ столетиях / И.Е.
Забелин. – М., 1915. – Т. 1. – Ч. 2.
[8] Захаржевская Р.В., История коcтюма: От античности до современности / Р.В.
Захаржевская. – М.: РИПОЛ Классик, 2006.
[9] ІМФЕ НАН України. – Ф. 14-5, од. зб. 397, арк. 31, 68.
[10] Кон И.С., Введение в сексологію / И.С. Кон. – М.: Наука, 1988.
[11] Поділля: Історико-етнографічне дослідження. – К.: В-во незалежного культ.
Центру «Доля»оссия начала , 1994.
[12] Пономарьов А.П., Традиційно-побутова культура: Побутовий етикет // Історія
української культури: У п’яти томах. – Т. 3. – К.: Наук. думка, 2003.
[13] Россия начала ХVІІ века: Записки капитана Маржерета. – М.: Наука, 1982.
[14] Фрэзер Дж., Золотая ветвь / Дж. Фрэзер. – М.: Наука, 1980.
Анотація
Ключевые слова: традиціï шанування, вихoвaннe
Aвтoр охарактеризува міфологічні витоки традицій шанування та особливості їх

вияву в етнічних стереотипах етикетної поведінки.
Традици пoчитaня кaк основа вocnитания в родинe
Аннотация
Ключевые слова: истоки традициu, вocnuтанue
Aвтoр охарактеризвыоваeт мифологические истоки традиций почитания и

особенности их проявления в этнических стереотипах этикетного поведения.
Respect of tradition as a basic of upbringing
Key words: traditions, upbringing
The author describes the mythological origins of the traditions of worship and features of their
expression of ethnic stereotypes of label behavior.
Poszanowanie tradycji jako podstawa wychowania
Słowa kluczowe: tradycja, wychowanie
Celem artykułu jest charakterystyka tradycji, jej źrodeł i roli w zachowaniach ludzi
i wychowaniu.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (43) / 2013
Marzena Dymek-Maciejewska
Skuteczność międzykulturowa i jej wyznaczniki
Pojęcie skuteczności międzykulturowej pojawia się w wielu różnych aspektach

analizy doświadczeń wielokulturowych. Jest rozumiana jako łatwość adaptacji
i radzenia sobie w różnych kręgach kulturowych (Kim, 1988, Ciu, van den Berg,
1991), zwiększenie elastyczności w myśleniu i otwartości na nowe doświadczenia
(Ramirez, 1984), zmniejszenie poziomu etnocentryzmu w podchodzeniu do rze-
czywistości (Park, 1950, Smith, 1991). Bywa też określana jako zdolność komuni-
kowania się i przekazywania ludziom tła kulturowego (Ewert, Rice, 1994).
Skuteczność międzykulturowa w badaniach bywa wyznaczana przez analizę ta-
kich czynników jak poziom wykształcenia, praca zawodowa, styl poznawczy, samo-
ocena, system wartości, oczekiwania kulturowe, czas pobytu w danym kraju, moty-
wacja wyjazdu, wsparcie społeczne i inne. Są to więc zarówno stałe czynniki oso-
bowościowe, jak też takie, które są związane ze sposobem funkcjonowania społecz-
nego, zawodowego.
Analiza tak różnorodnych aspektów ludzkiego życia wpływających na dobrostan
psychiczny, ułatwiających pobyt w obcej kulturze, a przez to sprzyjających skutecz-
ności międzykulturowej sugeruje, że owa „łatwość adaptacji” czy też „otwartość”,
o której mówi się w definicjach, jest strukturą dosyć złożoną.
84 Marzena Dymek-Maciejewska
Poszukiwanie czynników budujących skuteczność międzykulturową

w modelach adaptacji
M. Łużniak (2005) przeanalizowała udział takich czynników jak satysfakcja z

pracy, stres zawodowy, style spostrzegania, strategie działania w przełamywaniu
szoku kulturowego i dążeniu do dobrej adaptacji. Łatwość adaptacji rozumiana jest
tu jako „umiejętność odnajdywania ciągłości własnej tożsamości, poczucia wartości
własnych działań w sposób mniej lub bardziej oderwany od zewnętrznych satysfak-
cji cząstkowych, modyfikowanych przez otoczenie kulturowe” (s. 108). Badano
menedżerów międzynarodowych w aspekcie ich przygotowania do efektywnej pracy
zawodowej w nowym otoczeniu kulturowym. Autorka powołuje się na 4 style prze-
łamywania szoku kulturowego: kosmopolityczny, otwarty kulturowo, koloniali-
styczny i rygorystyczny.
Z perspektywy skuteczności międzykulturowej ciekawy wydaje się styl kosmopo-
lityczny i otwarty kulturowo. Osoby reprezentujące styl kosmopolityczny cechują się
łatwością i umiejętnością przystosowania się do nowych kultur, w niewielkim stop-
niu odczuwają rozczarowanie, napięcie, bezradnośc i poczucie nieadekwatności. Z
badań M. Łużniak wynika, że osoby funkcjonujące w tym stylu mają niski poziom
subiektywnie odczuwanego ryzyka i niepewności w sytuacji akulturacji. W sytuacji
zawodowej mają szansę działać sprawnie, w sposób uporządkowany, bez zakłócają-
cego wpływu emocji negatywnych. Osoby badane wykazały się wysoką wartością
własnej osoby, pozytywnym obrazem siebie, poczuciem ciągłości i ważności wła-
snego życia. Czynniki te powodują, że mają oni większe szanse na łatwą adaptację.
Obciążeniem w tej strategii jest niewątpliwie fakt koncentracji na sobie i swoich
przyjemnościach oraz odcinanie się od potencjalnych zagrożeń niosących ryzyko
porażki. Efektem są niechętnie nawiązywane, z małym zaangażowaniem emocjonal-
nym, bliskie relacje z innymi ludźmi.
Styl otwarty kulturowo łączy się z wysoką świadomością istnienia różnic kultu-
rowych i ewentualnych wynikających z nich problemów. Osoby funkcjonujące w
tym stylu są więc świadome ryzyka, które się z tym wiąże. Kontakty z osobami
z innej kultury mogą stanowić źródło satysfakcji, co w powiązaniu z wiedzą o danej
kulturze minimalizuje ryzyko niepowodzeń zawodowych, pozwala na lepsze zrozu-
Skuteczność międzykulturowa i jej wyznaczniki 85
mienie sytuacji a to w konsekwencji prowadzi do dobrej adaptacji. Osoby te, po-

dobnie jak poprzednicy nie mają problemów z poczuciem własnej wartości i warto-
ści swojego życia. Do dobrego funkcjonowania w nowej kulturze jest im potrzebne
spełnienie wewnętrznych standardów, satysfakcja z trwałych relacji interpersonal-
nych.
Niestety wyniki te mają charakter deklaratywny, ale ponieważ badani aktualnie
pracują w środowiskach wielokulturowych, można uznać je za znaczące predyktory
skuteczności międzykulturowej.
Z perspektywy powyższych badań można by stwierdzić, że strategia kosmopoli-
tyczna mogłaby być wpisana w model tożsamości typu przezroczystego (Z. Melosik,
2007). Są to ludzie, którzy dostrzegają przede wszystkim to, co wspólne dla różnych
kultur, są niewrażliwi na różnice. Osoba o takiej tożsamości doskonale adaptuje się
w każdej kulturze, gdyż dostrzega to co wspólne i pomija to co odmienne. Przy
czym owo pomijanie odbywa się na zasadzie braku świadomości różnic lub trakto-
waniu ich jako elementów marginalnych. Osoby takie są pragmatyczne, optymi-
styczne, zorientowane na działanie i sukces, komunikatywne i otwarte. Są przygo-
towane do działania w każdych warunkach kulturowych bez wiedzy o tych kultu-
rach, z gotowymi schematami poznawczymi i założeniami co do rzeczywistości.
Wartości, tożsamość kulturowa i problem spójności
P. Boski (2002) zwraca z kolei uwagę na świat wartości, który może sprzyjać lub
utrudniać adaptację. Poddał on analizie wartości narodowe i wartości unijne (Unii
Europejskiej) w Irlandii, Francji i Polsce. Rozgraniczono aspekt opisowy i ewalua-
tywny wartości kulturowych, co oznacza badanie wartości zarówno realnie rozpo-
wszechnionych, jak i będących stanami pożądanymi. W dwóch pierwszych krajach
wyniki wskazują, że wartości narodowe i unijne są przeważająco wspólne, we Francji
wręcz przeważa skłonność do utożsamiania tego co unijne, z tym co francuskie.
W Polsce wyniki badań przeprowadzonych w 2002 r. okazały się odmienne.
W świadomości Polaków występuje znaczny dystans kulturowy oznaczający prze-
wagę wartości specyficznie polskich i unijnych nad wspólnymi (uniwersalnymi).
Polacy chcą zachować takie wartości jak: pamięć o zmarłych, silne więzi rodzinne,
patriotyzm, kurtuazja wobec kobiet, dom trójpokoleniowy, długoletnie przyjaźnie.

P. Boski nazywa ten wymiar wartości humanizmem ‒ syndromem wartości skon-
centrowanych na bliskich stosunkach międzyludzkich. Wśród wartości europejskich,
które należy odrzucić znalazły się: biznesowe stosunki międzyludzkie, wartość
człowieka mierzona jego majątkiem, pogoń za nowoczesnością, zysk najważniejszy.
Odrzucone wartości można przyporządkować do wymiaru praca ‒ materializm
o charakterze wyraźnie pragmatycznym. Według tego autora wymiar materializmu
wiąże się z alienacją i niechęcią wobec jakichkolwiek wartości pozapragmatycznych
czy to własnych czy obcych. Wydaje się, że kategoryczne oparcie świata wartości o
tak rozumiany wymiar humanistyczny może być poważną przeszkodą w adaptacji
do nowej kultury. Wyjazd oznacza bowiem przynajmniej okresowe zerwanie więzi
rodzinnych, przyjacielskich a nawiązanie nowych dojrzałych relacji międzyludzkich
wymaga dużego zaangażowania emocjonalnego i dobrze rozwiniętych kompetencji
międzykulturowych. Badania prowadzone wśród emigrantów w Wielkiej Brytanii,
Niemczech, Włoszech i Irlandii w 2007 r. (Bera, 2008) pozwoliły między innymi
określić podstawowe trudności adaptacyjne, jakie przeżywają emigranci. Jest wśród
nich tęsknota za bliskimi (62,6%), słaba znajomość języka obcego (59,5%), różnice
kulturowe trudne do zaakceptowania (22,4%). Tęsknią głównie kobiety, zaś pro-
blemy językowe mają przede wszystkim najniżej wykwalifikowani pracownicy. Róż-
nice kulturowe, zwłaszcza nieznane obyczaje i zwyczaje, występują zarówno w
pracy, jak i w miejscu zamieszkania. Te w pracy są bardziej zrozumiałe, niż te lokal-
ne, wynikające z miejscowej tradycji. Różnice kulturowe najmniej problemów spra-
wiają emigrantom pochodzenia robotniczego oraz pracującym fizycznie. Wykazują
oni dużo większe zdolności adaptacyjne do nowych warunków. Bera zwraca rów-
nież uwagę, że młodzież pracująca za granicą wykazuje głównie orientację warto-
ściującą prorodzinną i prozawodową z tendencją do myślenia w kategoriach „ja”
i skupienia na sobie. Pragnie ona żyć szczęśliwie z rodziną, która daje jej poczucie
pewności siebie i jest gwarancją bezpieczeństwa (Bera, 2008, s. 222).
Tak więc wcześniejsze (badania Boskiego) deklaratywne przywiązanie do pew-
nych wartości po kilku latach wyjazdów nowej emigracji skutkuje grupą ludzi, dla
której okazuje się to być źródłem problemów adaptacyjnych.
Na wagę i znaczenie wartości zwraca również uwagę Berry (2002) w typologii

zmian kulturowych (rys. 1.). Analizuje on możliwe powiązania między dotychcza-
sową tożsamością kulturową a włączeniem w swój system wartości ‒ wartości nowej
kultury. Perspektywa akceptacji nowych wartości kultury przyjmującej wyznacza
charakter zmiany kulturowej, wyróżniając integrację, asymilację, separację i izolację.
Włączenie nowych wartości warunkuje proces integracji lub asymilacji. Odrzucenie
nowych wartości oznacza separację lub izolację (marginalizację).
Rys. 1. Schemat akulturacji Berry`ego
Czy warto zachować dotychczasową tożsamość kulturową?
Czy warto włą- TAK NIE

czyć w swój sys-
TAK INTEGRACJA ASYMILACJA
tem wartości -
wartości nowej SEPARACJA, IZOLACJA,
kultury? NIE
SEGRAGACJA MARGINALIZACJA
Problem ralacji między wartościami dotychczasowymi a wartościami nowej kul-

tury jest bardzo złożony, gdyż jest on elementem nowej tożsamości, którą buduje
człowiek na emigracji. Byram i Doye (2001) uważają, że wartości są częścią tożsa-
mości kulturowej człowieka i wraz z ze zdolnościami, postawami i wiedzą tworzą
kompetencję międzykulturową. Człowiek stara się stworzyć swoistą syntezę warto-
ści pochodzących z różnych kontekstów kulturowych. Muszą one jednak stworzyć
spójny system. Konflikty między wartościami niejednokrotnie utrudniają lub unie-
możliwiają zachowanie spójnej tożsamości. Jedną ze strategii radzenia sobie z takimi
trudnościami są mechanizmy obronne polegające na niedostrzeganiu rozbieżności
lub ich racjonalizowaniu, gdy dotyczy to wartości podstawowych, kluczowych dla
danej osoby. Wydaje się, że strategia ta występuje w stylu adaptacji kosmopolitycz-
nej, o której była wcześniej mowa.
Praca, satysfakcja i zadowolenie z miejsca zamieszkania
Poszukiwanie czynników sprzyjających skuteczności międzykulturowej nie po-

zwala pominąć serii badań nad pracą jako źródłem zadowolenia i tzw. dobrostanu
psychicznego. Zależności te nie są jednoznaczne. Wyniki badań są bardzo zróżni-
cowane i często nie mogą być podstawą porównań ze względu na to, że uwzględnia-
ją odmienne aspekty pracy, jak też różne elementy zadowolenia, dobrego samopo-
czucia czy poczucia szczęścia.
Ogólne wnioski z porównań licznych badań nad powyższymi zależnościami
wskazują, że istnieje korelacja zadowolenia z życia i zadowolenia z pracy, ale jest ona
niezbyt silna (Tait, Padgett, Baldwin, 1989). Wyraźna jest natomiast zależność mię-
dzy utratą pracy a obniżeniem jakości życia człowieka (za: Czapiński, 1994).
J. Trelak i A. Borkowska (2007) badali satysfakcję zawodową polskich emigran-
tów w Kanadzie i pracowników w Polsce. Okazało się, że badane grupy nie różniły
się pod względem odczuwanej satysfakcji zawodowej, chociaż większą satysfakcję w
pewnych obszarach wykazali Polacy żyjący w Kanadzie. Grupa emigrantów jest
bardziej zadowolona z niezależności w miejscu pracy, kompetencji przełożonych,
warunków finansowych oraz oceny i uznania, jakie otrzymuje za wykonywaną pracę.
Zwracają również uwagę na większe znaczenie z pewnych aspektów pracy dla od-
czuwanej satysfakcji takich czynników jak:
1. możliwość aktywnego działania,
2. możliwość działań prospołecznych,
3. zdobycie władzy,
4. stosunki interpersonalne z przełożonymi,
5. warunki fizyczne pracy,
6. możliwości osobistego rozwoju.
Wśród wniosków ogólnych z badań podkreślono, że pracownik bardziej usatys-

fakcjonowany zawodowo lepiej ocenia całe swoje życie w kategoriach szczęścia, ale
satysfakcja ta nie wpływa na wolę życia. Jak wynika z badań Bery, to właśnie stres
związany z pracą, przeciążenie obowiązkami, nierówne traktowanie, wykonywanie
pracy poniżej kwalifikacji, często monotonnej jest przyczyną powrotów lub chęci
powrotu emigrantów do kraju.
Tak więc posiadanie pracy spełniającej określone oczekiwania człowieka jest zna-
czącym czynnikiem ogólnego lepszego samopoczucia. Zgodnie z koncepcją oddzia-
ływania (Wright, Bennet i Dun, 1999) satysfakcja z pracy wpływa na inne dziedziny
życia człowieka, dając poczucie szczęścia w małżeństwie, wyższą samoocenę, zado-
wolenie z kraju czy miejsca zamieszkania.
Psychometryczna analiza skuteczności międzykulturowej
Niezależnie od nurtu rozważań teoretycznych i badań obejmujących poszczegól-

ne czynniki istotne dla funkcjonowania człowieka w nowej kulturze znaleźli się
badacze, którzy podjęli wyzwanie stworzenia modelu osobowości opisującego wy-
miary istotne dla skuteczności międzykulturowej. Takim kompleksowym testem jest
‒ MPQ (Kwestionariusz Osobowości Multikulturowej) Van der Zee i Van Ouden-
hovena, który służy do opisu zachowań w interakcjach ludzi z różnych kultur. Auto-
rzy uważają, że może on służyć do przewidywania, jak łatwo ludzie mogą przysto-
sować się do innej kultury i czuć się w niej jak u siebie.
Podstawowe czynniki osobowości uwzględnione w MPQ to:
1. Empatia kulturowa ‒ jest to zdolność identyfikowania się z emocjami, my-
ślami i zachowaniami ludzi pochodzących z różnych kręgów kulturowych. Aby
efektywnie funkcjonować z ludźmi z różnych kultur trzeba te kultury rozumieć
i wydaje się, że empatia kulturowa pozwala na „czytanie” kodów kulturowych. Oso-
by, które mają wysokie wyniki na tej skali potrafią się identyfikować emocjonalnie,
poznawczo i w sferze zachowań z ludźmi i grupami, które są częścią innych kultur.
Osoby o niskich wynikach mają z tym trudności.
2. Otwartość umysłu ‒ oznacza zdolność do bycia otwartym i nieprzejawia-
nia uprzedzeń wobec ludzi z różnych grup kulturowych, reprezentowanych przez
nich norm i wartości. Ta zdolność ułatwia zrozumienie zasad i wartości innych
kultur i poruszanie się wśród nich.
3. Inicjatywa społeczna ‒ opisuje tendencję człowieka do aktywnego zacho-
wania w sytuacjach społecznych i do przejmowania inicjatywy. Czynnik ten deter-
minuje łatwość nawiązywania interakcji i budowania przyjaźni z ludźmi z innych

kultur.
4. Stabilność emocjonalna ‒ ta skala określa, na ile ludzie zapanują nad emo-
cjami w stresujących sytuacjach. Kiedy podejmuje się pracę w innej kulturze ważne
jest, żeby dobrze sobie radzić z psychologicznym i emocjonalnym dyskomfortem.
Wiele czynników (system polityczny, procedury, brak środków, utrudnienia) w innej
kulturze może funkcjonować odmiennie niż we własnej, co może prowadzić do
frustracji, napięcia, lęku, problemów finansowych i konfliktów interpersonalnych.
5. Elastyczność ‒ jest to skala związana ze zdolnością człowieka do dostoso-
wania swojego zachowania do nowych i nieznanych sytuacji. Praca w innej kulturze
wymaga umiejętności zmiany strategii działania, ponieważ zwyczajowe i sprawdzone
sposoby nie zawsze działają w nowym środowisku kulturowym.
Autorzy testu przeprowadzili wiele badań w różnych kulturach. Wyniki wskazują
na dosyć wyraźne zależności między skalami testu a przystosowaniem do innych
kultur.
Podsumowanie
Analizując różnorodne podejścia do skuteczności międzykulturowej można zau-

ważyć, że są czynniki, które podwyższają skuteczność, jak i takie, które ją obniżają.
Do tych pierwszych można zaliczyć różnego rodzaju umiejętności społeczne, na
które składają się dobra komunikacja, empatia, odczytywanie kodów kulturowych,
łatwość nawiązywania i utrzymywania kontaktów interpersonalnych, sposób radze-
nia sobie ze stresem. Umiejętności te można wytrenować i dzięki temu osiągnąć
poziom wystarczający do sprawnego funkcjonowania w nowej kulturze. Druga
grupa czynników związana jest z osobowymi składnikami, do których należy otwar-
tość na doświadczenia, ciekawość świata, elastyczność w myśleniu, wartości, styl
poznawczy, potrzeba wsparcia społecznego. Te elementy budują osobowość czło-
wieka i decydują o jego tożsamości. Są wynikiem działania genetyki, wychowania,
treningu społecznego, dotychczasowych doświadczeń i jeżeli w ogóle jest możliwa
jakaś pozytywna zmiana, to będzie zachodziła wolno i nie każdy może jej doświad-
czyć. Są też czynniki formalne, takie jak: wykształcenie, płeć, które silnie modyfikują
skuteczność życia i działania w innych kulturach ‒ jednych predysponując do ła-

twiejszej adaptacji, innym to utrudniając.
Bibliografia
[1] Bera R., Aksjologiczny sens pracy a poczucie jakości życia mlodych emigrantów polskich,
Wyd. UMCS, Lublin 2008.
[2] Berry J.W., Poortinga Y.H., Segall M.H., Dasen P.R., Crosscultural Psychology:
reseach and applications, Cambridge: University Press 2002.
[3] Boski P., Tożsamośc kulturowa Polaków w kontekście integracji europejskiej, w: Spo-
łeczne aspekty integracji Polski z Unią Europejską. Ekspertyza UKIE 2002.
[4] Byram M., Nichols A., Stevens D., Rozwijanie kompetencji międzykulturowej w
praktyce, Clevedon, UK 2001.
[5] Czapiński J., Psychologia szczęścia. Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa
1994.
[6] Kim Y.Y., Communication and cross-cultural adaptation: An integrative theory En-
gland: Multilingual Matters, Clevedon 1988.
[7] Łużniak M., Szok kulturowy a ryzyko nieprawidłowej adaptacji, w: M. Goszczyń-
ska, R. Studenski, Psychologia zachowań ryzykownych, „Żak” Warszawa 2006.
[8] Melosik Z., Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej, „Impuls”, Kraków 2007.
[9] Park R.E., Human migration and the marginal man, American Journal of Socio-
logy 1950.
[10] Ramirez M., Assessing and understanding biculturalism-multiculturalism in Mexican-
American adults, w: Mendoza R. M. (red): Chicano Psychology, Orlando 1984.
[11] Smith E.J., Ethnic identity development: toward the development of a theory within the
context of majority/minority status, Journal of Counselin and Development,
1991.
[12] Tait M., Padget M.Y., Baldwin T.T., Job and life satisfaction: a reevaluation of the
strength of the relationship and gender effects as a function of the date of the study. Jour-
nal of Applied Psychology, 1989.
[13] Trelak J., Borkowska A., Satysfakcja z pracy jako źródło dobrostanu psychicznego u
polskich emigrantów konsumpcyjnych w Kanadzie, Studia Psychologica UKSW
2007, nr 7.
Streszczenie
Słowa kluczowe: skuteczność międzykulturowa, wyznaczniki
Zdaniem autorki, są czynniki, które podwyższają skuteczność międzykulturową, jak i takie,

które ją obniżają. Do pierwszych zaliczamy umiejętności społeczne, drugą grupę stanowią czynniki
osobowe.
Intercultural effectiveness and its determinants
Summary
Key words: intercultural effectiveness, determinants
According to the author are the factors that increase efficiency, as well as those that reduce it.
For the first include social skills, the second group are the personal factors.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (43) / 2013
Mária Marinicová
Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Międzynarodowej w Preszowie (Słowacja)
Význam a podstata optimalizácie vyučovania

v podmienkach Vysokej školy medzinárodného
podnikania ISM Slovakia v Prešove
Úvod
V súčasnej dobe, pri riešení akýchkoľvek otázok pedagogiky, musia pedagógovia

vychádzať zo základnej teórie, že výchova a vzdelávanie sú sociálne podmienené.
Spoločnosť určuje, čo a ako sa má dorastajúca generácia učiť, ktoré vlastnosti
osobnosti sa majú vychovávať. Avšak spoločnosť neostáva bezo zmien, stále sa
vyvíja, a preto kladie aj stále nové a nové požiadavky na výchovu a vzdelávanie. Na
prvý pohľad sa môže zdať, že škola tým trvalo zaostáva za životom, ale nie je tomu
tak. Škola sa takejto skutočnosti môže vyhnúť, ak sa bude zameriavať nielen na
súčasné, ale aj budúce požiadavky života. Didaktika preto musí starostlivo analy-
zovať tendencie spoločenského vývoja z pedagogických hľadísk a na základe tejto
analýzy určovať budúce nároky na vzdelávanie študentov. Práve na ne je potrebné
sa zameriavať pri prepracovávaní cieľov, obsahu, metód a foriem vyučovacieho
procesu. Nielen meniace sa spoločenské potreby, ale aj neustály rozvoj vedy
a techniky dynamicky ovplyvňujú celý systém vzdelávania. Vzhľadom na to, má byť
reakciou na zdokonaľovanie organizácie vyučovacieho procesu na vysokých školách
vytváranie reálnych predpokladov na prípravu odborníkov všestranne vzdelaných,
tvorivo mysliacich, schopných rýchlej adaptability v nových podmienkach. Preto je
nevyhnutné, pre realizáciu týchto požiadaviek, riešiť množstvo zásadných úloh.
94 Mária Marinicová
V procese vyučovania sa v poslednom čase nachádza stále viac nedostatkov,

ktorými je potrebné sa zaoberať, skúmať ich a odstraňovať. Medzi takéto závažné
nedostatky možno zaradiť neprospievanie, nepostačujúce rozvíjanie učebných
možností študentov, ich tvorivosti, aktivity a samostatného myslenia, náročné
pamäťové učenie sa, preťažovanie študentov, ale aj učiteľov. Tieto príčiny sú
hlavným podnetom riešenia optimalizácie vyučovacieho procesu aj na vysokých
školách. Optimalizácia vyučovacieho procesu je problematika vysoko aktuálna,
pretože ako bolo spomenuté, zmeny v spoločnosti so sebou prinášajú aj pretváranie
systému vyučovania, ktorý sa jej prispôsobuje a je nevyhnutné sa touto sku-
točnosťou zaoberať a riešiť ju. Vyučovanie nemôže zaostávať za vývojom spo-
ločenského života, pretože práve jeho subjektívni činitelia, jeho „produkt“ – študen-
ti, sú aktívnymi účastníkmi a tvorcami spoločnosti.
Podstata optimalizácie vyučovania
Optimalizácia vyučovania sa ako úsilie zefektívniť vyučovací proces objavila

v pedagogickej literatúre už asi pred päťdesiatimi rokmi. Termínom „optimálny“
rozumieme „za daných podmienok z hľadiska iných kritérií najlepší, najvýhodnejší,
najpriaznivejší“. Hlavnými kritériami optimálnosti sú efektívnosť a čas riešenia
stanovených úloh. Optimalizácia, ktorú možno vzťahovať na vzdelávací, ale aj
výchovný proces, považujeme za taký výber, zdôvodnenie a realizáciu opatrení,
ktoré umožnia v daných konkrétnych podmienkach to, aby učiteľ v procese vy-
učovania dosiahol najlepšie výsledky s minimálnou nutnou spotrebou času
a minimálnym vynaloženým svojím úsilím i úsilím študentov.
Je dôležité si teda uvedomiť, že pojem optimálny nie je totožný s pojmom
ideálny. Pri optimalizácii nejde o dosiahnutie maximálnych možných výsledkov, ale
o výsledky v daných, konkrétnych podmienkach školy. Čo je optimálne v jedných
podmienkach, nemusí byť optimálne aj v iných. Optimalizácia predpokladá naje-
fektívnejší priebeh vyučovacieho procesu z hľadiska určených kritérií na základe
všestranného rešpektovania zákonitostí, princípov, moderných foriem výchovy
a vyučovania, daných podmienok a osobitostí, ako aj jednotlivých študentov. Opti-
malizácia nie je osobitnou vyučovacou metódou alebo didaktickým prístupom, ale
Význam a podstata optimalizácie vyučovania v podmienkach Vysokej školy medzinárodného 95
cieľavedomým prístupom učiteľa k organizovaniu vyučovacieho procesu na základe

podmienok vyučovania, uvedomeným a vedecky odôvodneným výberom najlepšie-
ho variantu organizovania vyučovacej hodiny a celého vyučovacieho procesu podľa
konkrétnych podmienok.
Úlohou optimalizácie, resp. úlohou pedagóga je komplexne pristupovať
k riešeniu vyučovacích i výchovných otázok. Ide najmä o nasledovné:
 dokonalé poznanie každého študenta a kolektívu (ročníka, skupiny, triedy)
s cieľom určiť reálne učebné možnosti študentov,
 komplexne naplánovať výchovno-vzdelávacie ciele a tieto vhodne konkreti-
zovať,
 optimalizovať obsahovú stránku hodiny,
 optimalizovať organizačné formy a vyučovacie metódy,
 pristupovať k študentom diferencovane,
 stanoviť a merať čas potrebný na učebnú činnosť študentov a učiteľovu
prípravu na vyučovanie,
 analyzovať priebeh a výsledky výchovno-vzdelávacej práce a vlastnej čin-
nosti, vytvoriť optimálne podmienky pre učebnú a poznávaciu činnosť štu-
dentov.
Komplexnosť optimalizácie spočíva v optimalizácii cieľov, obsahu, organi-
začných foriem a metód vyučovania, a to všetko vedie k zdokonaleniu vyučovacej
hodiny. Optimalizácia sa má vzťahovať na vyučovací proces ako celok. Nie je teda
možné, aby sa venovala iba jedinému prvku vyučovacieho procesu, ale má sa ve-
novať viacerým súčasne. Napríklad pri optimalizácii vyučovania prostredníctvom
vyučovacích metód je potrebné zaoberať sa aj výberom vhodných organizačných
foriem, v ktorých možno dosiahnuť zvýšenie efektívnosti vyučovacieho procesu,
prípadne aj výberom a uplatnením materiálnych didaktických prostriedkov.
Optimalizácia vyučovania v podmienkach vysokej školy
Vysoká škola vo vzťahu k spoločnosti plní rad dôležitých funkcií. Najvýzna-

mnejšími sú výchova a vzdelávanie mládeže, príprava odborníkov najvyššej kvali-
fikácie, ako aj rozvoj samostatnej vedy a techniky. V ich činnosti sa spája úloha
výchovná s úlohou tvorby a rozvoja vedy. Základným cieľom vysokoškolského

vzdelávania je teda formovanie všestranne pripraveného odborníka, ktorý je spôso-
bilý samostatne si doplňovať svoje vedomosti, zvyšovať si svoju všeobecno-
teoretickú a profesionálnu úroveň. U vysokoškolsky vzdelaného odborníka sa spája
všestranná teoretická i praktická pripravenosť s umením nachádzať principiálne
nové riešenia vedeckých a praktických problémov, dobrú orientáciu v narastajúcom
toku vedeckých a všeobecne teoretických informácií. Splnenie týchto požiadaviek
u absolventov vysokých škôl umožní prispieť k ďalšiemu rozvoju vedy, techniky
a neustálemu zvyšovaniu intelektuálnej úrovne našej generácie. Ich príprava musí
reagovať na nové sociálne a ekonomické podmienky na Slovensku, na nové trendy
a výdobytky vedy a výskumu, najmä v pedagogike, psychológii a manažmente. Musí
reagovať aj na celosvetové trendy vývoja spoločnosti. Nestačí, ak vysoká škola
poskytne svojim absolventom len určitú sumu nevyhnutných znalostí, ale musí ich
naučiť ako systematicky tento okruh vedomostí tvorivo uplatňovať v praxi. Rieše-
nie tejto zložitej úlohy na vysokej škole je spojené so zásadným skvalitnením celej
štruktúry vyučovacieho procesu.
Vyučovací proces na vysokej škole je realizovaný v rámci mnohotvárneho, ale ce-
lostného systému organizačných foriem a metód vyučovania. Každá z nich, či už je
to prednáška, seminár, cvičenie, laboratórna práca, prax, alebo samostatná práca
študentov, využíva špecifické metódy práce učiteľa i študentov a žiadna z nich nie je
univerzálna. Ich skĺbením, vzájomným pôsobením a zdokonaľovaním je možné
plniť základné úlohy vysokej školy v príprave odborníkov.
Dosiahnutie optimálneho vyučovacieho procesu je v prvom rade podmienené
voľbou jeho optimálnej štruktúry. Voľba optimálnej štruktúry vyučovacieho proce-
su závisí vždy od prístupu pedagóga k úlohám, obsahu, formám a metódam vy-
učovania. Musí byť však presvedčený, že zvolený variant vyučovania je v daných
podmienkach najlepší.
Optimalizácia vyučovania a jej možnosti v podmienkach Vysokej školy

medzinárodného podnikania ISM Slovakia v Prešove
V podmienkach vysokých škôl sa výrazne rozšírili a skomplikovali úlohy výchov-

no-vzdelávacej práce, ktorá má efektívnejšie a kvalitnejšie formovať osobnosť
študenta. Iste netreba prízvukovať, že požiadavky na vyučovací proces v podmien-
kach vysokých škôl neustále rastú. Popri vedecko-technickom pokroku, lepšie
povedané v úzkej spätosti s ním, sú to aj zmeny životného štýlu, akcelerácia vývinu
mladých ľudí, nové poznatky o učení a rad ďalších činiteľov, ktoré výrazne
ovplyvňujú doterajšiu pedagogickú prax.
Aj v podmienkach Vysokej školy medzinárodného podnikania ISM Slovakia v
Prešove (ďalej VŠMP v PO) sa zvýrazňuje potreba hľadať najracionálnejšie meto-
dické prístupy k štúdiu súčasných a zložitých otázok za účelom dosiahnutia sta-
novených cieľov. Ukazuje sa priam nevyhnutné neustále modernizovať a skva-
litňovať jednotlivé činitele vyučovacieho procesu, čím by sa tieto nedostatky od-
straňovali, dosahovali by sa lepšie výsledky vyučovacieho procesu a zabezpečil by sa
jeho čo najefektívnejší priebeh. Možnosti optimalizácie vyučovania v podmienkach
VŠMP v PO sú pomerne široké, je však dôležité zvoliť tú najvhodnejšiu v daných
podmienkach.
Úspech praktického uplatňovania ideí optimalizácie vyučovacieho procesu
v mnohých prípadoch závisí od určitých faktorov, s napĺňaním ktorých však majú
pedagógovia najväčšie ťažkosti. Medzi takéto faktory podporujúce optimalizáciu
vyučovania aj na VŠMP v PO nepochybne možno zaradiť tieto:
1) Špeciálna odborno-metodická príprava pedagógov a spolupráca pe-

dagógov a študentov
Zmeny v poslaní vysokých škôl a náročnosť metód ich práce zvyšujú úlohu vy-
sokoškolského pedagóga ako činiteľa s aktívnym podielom na vedeckom rozvoji
svojho odboru. Jeho hlavným poslaním je vedenie študentov k tvorivému
a samostatnému mysleniu a celkovému rozvoju osobnosti. Pedagóg, aj na vysokej
škole, zásadne ovplyvňuje poznávaciu činnosť študentov, a tí spätne pôsobia na
neho, ovplyvňujú napríklad voľbu metód a prostriedkov, ktoré používa. Do pro-
stredia však vstupuje jeho úloha riadiť a regulovať učebnú činnosť študentov. Na
druhej strane osobnosť študenta, jeho učebná činnosť, závisí nielen od vonkajšieho
pôsobenia pedagóga, ale najmä od jeho motivačnej štruktúry, od uspokojovania
poznávacích potrieb, zameranosti, jeho morálnych a vôľových vlastností, hodno-
tovej orientácie a ďalších osobnostných činiteľov.
V procese prípravy pedagógov vyučujúcich na VŠMP v PO a zvyšovania ich kva-
lifikácie je nevyhnutné, aby boli oboznámení s odborným a metodickým prístupom
k realizácii voľby optimálnych riešení výchovno-vyučovacích úloh. Títo si musia
osvojiť nielen široký okruh foriem, metód, vyučovacích postupov, ale si uvedomiť
aj význam kritérií a príznakov optimalizácie, poznať hlavné etapy voľby optimálnej
štruktúry vyučovacieho procesu, cieľavedome uplatňovať tieto tézy pri riešení kon-
krétnych úloh vo vyučovaní.
Optimalizácia procesu vyučovania v podmienkach nielen tejto vysokej školy si
vyžaduje vzhľadom na rýchly vývoj informačných technológií, aby pedagóg neustále
študoval nové trendy v predmete, navštevoval semináre, konferencie, prednášky,
zúčastňoval sa špeciálnych školení a seminárov, sledoval odborné a pedagogické
publikácie. Len na základe takéhoto vzdelávania môže učiteľ vo vyučovacom pro-
cese voliť najvhodnejšie metódy v súlade s požiadavkami skôr sformulovaných
úloh, ktoré nastoľujú učebné plány, obsah učebnice, zistené údaje o učebných
možnostiach študentov, ako aj možnosti pedagógov a učebnej látky. Pedagóg najprv
volí vhodné vyučovacie metódy (verbálne, názorné, praktické), potom na základe
zvolenej metódy určuje ráz učebno-poznávacej činnosti (deduktívna, induktívna,
reproduktívna, skúmateľská). Nakoniec zvolí metódy motivácie učebnej činnosti
a metódy kontroly študentov a vlastnej kontroly osvojených vedomostí, zručností
a návykov.
Aby pedagóg mohol úspešne a optimálne riešiť usporiadanie vyučovacieho pro-
cesu, musí starostlivo analyzovať svoje vlastné skúsenosti z výchovno-vyučovacej
práce, a to z hľadiska hodnotenia stupňa optimálnosti prijatých riešení. Takáto
vlastná analýza umožňuje mu odhaľovať, či riešenie istých úloh bolo optimálne, ako
aj odhaliť možnosti ďalšieho hľadania optimálneho riešenia.
Aký je a bude tento proces, záleží do veľkej miery na pedagógovi. Pedagóg by

mal prezentovať kompetentnosť vyučovania – presvedčiť študentov, že má záujem
o svoj predmet, že mu rozumie, že sleduje vývin v danej oblasti a dokáže
i organizovať vyučovanie. Pre pedagóga je potrebné i manažérske riadenie, aby
študenti boli prítomní na vyučovaní, aby sa napredovalo, aby bol využitý pracovný
čas a fungovala spolupráca. Ak toto všetko dokáže, prispeje to k upevneniu jeho
autority. Povedie to i k zvýšeniu kvality pedagogického procesu a pozitívne sa to
odrazí v sociálnej klíme vysokej školy.
Vzdelávací proces na tejto vysokej školy mal byť realizovaný ako proces spolu-
práce, kooperácie – t.j. činnosť, ktorá je zameraná na spoločný cieľ, ktorý má pre
všetkých zúčastnených veľký význam. Výsledkom spolupráce je uspokojenie spo-
ločných cieľov. Cieľ musí byť jasne, zreteľne definovaný, pre všetkých zúčast-
nených príťažlivý, musí mať všeobecne uznávanú kladnú hodnotu. Vysokoškolský
pedagóg prezentuje vo vyučovacom procese svoju odbornú úroveň, ale aj vzor
správania pre budúceho absolventa. Vzťah k práci, riešenie konfliktných situácií,
úroveň komunikácie, kultúru správania vysokoškolsky vzdelaného človeka, mieru
zodpovednosti, profesionálny prístup. Napriek tomu, že do procesu vzdelávania na
vysokej škole vstupujú osobnosti v rozdielnych sociálnych pozíciách, je dôležité, aby
sa vytvoril priestor pre spoluprácu.
Spolupráca medzi pedagógom a študentom vyžaduje:
a) definíciu cieľa,
b) vzájomnú dôveru,
c) zmenu v motivácii – objasniť zmysel, význam spoločnej činnosti,
d) čin – nestačí o spolupráci uvažovať, je potrebné urobiť i ústretový krok,
e) vzájomnosť – reciprocita – spolupráca prinesie úžitok všetkým zúčastneným
stranám,
f) ochota podstúpiť isté riziko – v uvoľnenej atmosfére sa možno povie niečo,
čo sme povedať nechceli, ak to nie je na škodu veci, učme sa rešpektovať
jeden druhého,
g) komunikácia – aj tu je prezentovaná vzájomná akceptácia, zodpovednosť,
spoločné úsilie, možnosť opýtať sa na nejasné veci.
Ak sa podarí vytvoriť sociálnu klímu spolupráce, prinesie to pocit radosti z vy-

konanej práce, vyučovanie bude určite zaujímavejšie, študent získa vynikajúcu so-
ciálnu skúsenosť, ktorú v budúcnosti môže využiť. Celkove sa to pozitívne odrazí
v kvalite vyučovacieho procesu a vytvára sa priestor pre tvorivosť, čo je potrebné
nielen pre študentov, ale i pre pedagógov.
Z uvedeného vyplýva, že spolupráca pedagógov so študentmi je nepochybne fak-
torom, ktorý výrazne posilňuje optimalizáciu vyučovania v podmienkach vysokej
školy. Môže sa jednať o spoluprácu rôzneho charakteru a v rozmanitých oblastiach
vysokoškolského vzdelávania. Uviesť môžeme napríklad:
 spolupráca v oblasti spoločných výskumných projektov a skvalitnení peda-
gogických a výskumných aktivít vysokej školy,
 spolupráca a koordinácia pri zavádzaní výsledkov vedeckovýskumnej čin-
nosti do praxe, pri uplatňovaní výsledkov praxe v procese vyučovania,
 spolupráca pri vysokoškolskej príprave študentov ako budúcich odborníkov
v rôznych oblastiach a potenciálnych spolupracovníkov firiem,
 spolupráca pri zriadení a budovaní spoločných odborných laboratórií
a vývojového pracoviska za účelom ďalšieho rozvoja,
 príprava študentov na doktorandské štúdium.
2) Zabezpečenie potrebných učebno-materiálnych a morálno-

psychologických podmienok
Vytvorenie učebno-materiálnej základne je nevyhnutnou podmienkou efektívne-

ho a kvalitného fungovania výchovno-vzdelávacieho procesu v podmienkach
VŠMP v PO. Učebno-materiálnou základňou rozumieme – kabinety, špeciálne
odborné učebne a ich vybavenie, materiálne didaktické prostriedky, teda učebné
pomôcky a didaktickú techniku, akademické knižnice a pod. Učebno-materiálnu
základňu je potrebné nielen vytvoriť, ale ju aj dômyselne využívať za účelom opti-
malizácie vyučovacieho procesu.
Za účelom optimalizácie vyučovacieho procesu v podmienkach vysokej školy je
vysoko účinné sa venovať oblasti materiálnych didaktických prostriedkov. Na vy-
sokých školách viedlo k neefektívnemu využívaniu didaktickej techniky mnoho
príčin. Za jednu z hlavných možno považovať fakt, že sústredenie neúnosnej po-

zornosti v snahe zvýšiť účinnosť vyučovacieho procesu pomocou prostriedkov
didaktickej techniky bez jej užšieho prepojenia s ostatnými činiteľmi vyučovacieho
procesu (ciele, obsah, metódy, práca pedagóga a študentov a pod.) neviedlo
k očakávaným výsledkom. Didaktická technika sa stále viac využíva vo vyučovaní
ako organická súčasť systému, čo je pre efektívne vyučovanie nevyhnutné.
So spomenutými zmenami zákonite, aj keď nie vždy dostatočne rýchlo, dochádza
k zmenám vo vzájomnej súčinnosti takých základných činiteľov vyučovacieho pro-
cesu, ako sú pedagóg a študenti. Dochádza k zmene postavenia pedagóga, ale aj
študenta, a ku kvalitatívnym zmenám ich vzťahu. Zdôrazňuje sa aj taká interakcia
medzi pedagógom a študentmi vo vyučovaní, kde je posilnená aktívna pozícia štu-
denta.
Materiálne didaktické prostriedky didaktická literatúra charakterizuje ako pred-
mety materiálnej podstaty, ktoré bezprostredne prispievajú k plneniu výchovno-
vzdelávacích cieľov a patria medzi ne učebné pomôcky, prístroje a zariadenia didak-
tickej techniky a ostatné materiálne vybavenie vzdelávacích priestorov. Učebné
pomôcky v materiálnom zmysle možno definovať ako predmety používané na
vyučovaní, ktoré určitým spôsobom reprezentujú vyučovaný jav alebo činnosť.
Pomôcka nie je zďaleka prostriedok, ktorý by sám o sebe zasahoval do priebehu
a organizácie vyučovania, je iba jedným z prostriedkov, ktorý môže zasiahnuť do
organizácie a priebehu vyučovania, ale je podriadený riadiacemu a organizujúcemu
činiteľu výchovno-vzdelávacieho pôsobenia vyučujúceho a jeho zvolenej metóde
a forme vyučovania. Didaktickou technikou sa rozumejú prístroje a zariadenia, ktoré
umožňujú pomôcky predvádzať, umožňujú javy sprostredkovať opticky, akusticky
vo forme projekcie obrazu alebo reprodukcie zvuku.
Pri výbere učebných pomôcok pre určité témy by mali pedagógovia pristupovať
uvedomene a riadiť sa učebnými programami, ktoré zahŕňajú zoznam de-
monštračných a iných pokusov pre praktické práce. Zvolené pomôcky je dôležité
využívať primerane. Ináč by to mohlo viesť k neproduktívnym stratám času, od-
pútaniu študentov od logiky objasňovania témy, ako aj k spomaleniu rozvoja abs-
traktného myslenia. Preto optimalizácia vyučovacieho procesu vychádza z optimál-
nej voľby učebno-materiálnych prostriedkov vyučovania, ktoré by v minimálnom

počte, za minimálny čas a tiež pri minimálnych ekonomických nákladoch zabez-
pečovali maximálne efektívne a kvalitné osvojovanie učiva.
Optimalizovať vyučovací proces nemožno ani bez zabezpečenia patričných
učebno-hygienických podmienok. Pod pojmom učebno-hygienické podmienky
rozumieme dodržanie noriem učebnej plochy, pripadajúcej na študenta, potrebného
osvetlenia, vykurovania a vetrania tried, čistoty tried a ovzdušia, veľkosti pracovnej
plochy zodpovedajúcej organizačnej forme vyučovania, podmienky aktívneho od-
počinku, primeraného občerstvenia a stravovania cez prestávky a pod.
Dôležitou podmienkou optimalizácie vyučovania je aj schopnosť pedagógov
utvárať na vyučovacích hodinách priaznivú morálno-psychologickú atmosféru,
v ktorej učebná činnosť študentov je realizovaná pokojne, na úrovni ich ma-
ximálnych učebných možností. Študenti sú pri takom vyučovaní v pokoji, bez stra-
chu, úzkosti, neistoty a krivdy. Priaznivú atmosféru môže pedagóg dosiahnuť
rôznym spôsobom, napríklad zaujímavým a pútavým prejavom, vhodnými vtipnými
poznámkami, povzbudením študentov, ochotou pomôcť a pod. Pedagóg musí
študentov v priebehu vyučovania motivovať, vyvolať záujem o predmetnú proble-
matiku, tak aby študent pociťoval opodstatnenosť svojej študijnej aktivity. Na za-
bezpečenie vhodnej priaznivej atmosféry však pedagóg musí mať tzv. pedagogický
takt.
Záver
Vychádzajúc z uvedených skutočností možno konštatovať, že vyzdvihnutie

významu optimalizácie vyučovania v podmienkach VŠMP v PO je opodstatnené.
Nevyhnutné je teda zaoberať sa jednotlivými činiteľmi vyučovacieho procesu,
skúmať ich a prepracovávať podľa potrieb, aby ich uplatňovaním bolo možné
dosahovať ciele, ktoré boli stanovené. Z vlastnej skúsenosti vieme potvrdiť, koľko
času a námahy stojí študentov príprava v rámci samoštúdia a koľko aj pedagóga pri
vyučovaní. Je preto nevyhnutné hľadať také možnosti optimalizácie vyučovania,
ktoré študentom umožnia osvojiť si väčší rozsah vedomostí a zručností s menšou
námahou a priamo na vyučovaní. Je dôležité zamerať sa aj na zvýšenie ich motivácie
a záujmu o štúdium. Vyučovať študentov takým spôsobom, ktorý im umožní dosa-

hovať na skúškach z jednotlivých vyučovacích predmetov lepšie výsledky ako im to
umožňuje tradičné vyučovanie.
Literatúra
[1] Haládik, J., Problémové vyučovanie v predmete teória a prax služby hraničnej polície,
Akadémia Policajného Zboru v Bratislave, 2001.
[2] Petlák, E., Možnosti zefektívnenia výchovno-vzdelávacieho procesu, in: Technológia tre-
tieho tisícročia: Zborník z vedeckej konferencie, jún 1995, Nitra, 1995.
[3] Petlák, E., Kapitoly zo súčasnej didaktiky, IRIS, Bratislava 2005.
[4] Petlák, E., Všeobecná didaktika, IRIS, Bratislava 2004.
[5] Petty, G., Moderní vyučování, Portál, Praha 1996.
[6] Průcha, J., Moderní pedagogika, 2., přepracované a aktualizované vydání,
Portál, Praha, 2002.
[7] Turek, I., Zvyšovanie efektívnosti vyučovania, Metodické centrum, Bratislava
1997.
Abstrakt
Kľúčové slová: optimalizácia vyučovania, efektívnosť, činitele vyučovacieho procesu
Súčasné vysoké školy sú postavené pred celý rad problémov, ktoré so sebou prinášajú neustále
zmeny vo všetkých oblastiach spoločenského života. Optimalizácia vyučovacieho procesu je prob-
lematika vysoko aktuálna, pretože zmeny v spoločnosti so sebou prinášajú aj pretváranie systému
vyučovania, ktorý sa jej prispôsobuje a je nevyhnutné sa touto skutočnosťou zaoberať a riešiť ju.
Vyučovanie nemôže zaostávať za vývojom spoločenského života, pretože práve jeho subjektívni
činitelia, jeho „produkt“ – študenti, sú aktívnymi účastníkmi a tvorcami tejto spoločnosti.
The mean and merit of the optimalization of teaching process in the

field of the International School of Management Slovakia in Prešov
Summary
Key words: optimalization of teaching process, effectiveness, means of teaching process
Contemporary universities are solving many problems, which the often changings of social life en-
tail with. The optimalization of teaching process is the actual problem, because the social modifica-
tions bring the transformation of the teaching system, what conorm to that, and it's consequential to
deal and solve of this. The teaching process can't to lag for the social progress, but its products –
students, they are active participants and builders of this society.
Znaczenie optymalizacji nauczania w warunkach

Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości Międzynarodowej w Preszowie
Streszczenie
Słowa kluczowe: optymalizacja procesu nauczania, czynniki procesu nauczania
Optymalizacja procesu nauczania w uczelni wyższej jest kwestią ważną, ponieważ zmiany
w społeczeństwie doprowadziły do przekształcenia nauczania. Nauczanie musi dotrzymać kroku
ewolucji życia społecznego, ponieważ jego “product” ‒ studenci są aktywnymi uczestnikami
i twórcami uczelni.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (43) / 2013
Irina Kowczina
Narodowy Uniwersytet Pedagogiczny im. M.P. Dragomanowa w Kijowie (Ukraina)
Технології професійної підготовки студентів

Педагогічного Університету до соціально-правової
діяльності під час лекційних занять
Вступ. Актуальність розглядуваної проблематики пов’язаної із

недосконалою розробкою в теорії і методиці професійної освіти проблем
підготовки студентів до соціально-правового захисту населення. Професійна
підготовка студентів в педагогічному університеті до соціально-правової
діяльності здійснюється за спеціальністю соціальна педагогіка із кваліфікацією
„Бакалавр соціальної педагогіки” з терміном навчання 4 роки на базі повної
загальної середньої освіти. Вона повинна носити у своїй професійно-
педагогічній діяльності цілеспрямований, інтегративний та системний
характер. Адже, як указує засновниця професійної педагогічної науки в
України академік НАПН України Н.Г. Ничкало «педагогічна освіта – це
особлива складова системи освіти» (Ничкало, 2007, 80).
Аналіз наукових досліджень свідчить про високу ступінь підготовленості
студентів до майбутньої професійної діяльності, але не навчає соціально-
правовому захисту населення у повсякденній роботі.
Даним питанням в Україні в різні часи займалися І. Звєрєва, Л. Коваль, Г.
Лактіонова, В. Поліщук, О. Поляновська, С. Харченко, О. Холоденко, І.
Сизоненко, які висвітлювали найважливіші проблемні питання соціальної
сфери та розробляють шляхи їх вирішення.
106 Irina Kowczina
Мета статті полягає в ознайомленні викладачів та науковців з окремими

аспектами впровадження технологій навчання, зокрема теорії педагогічної
освіти, під час лекційних занять із студентами з вивчення соціально-правового
захисту населення.
Основний виклад матеріалу. Готуючи майбутніх соціальних педагогів до
професійної діяльності із соціально-правового захисту населення, на прикладі
дисципліни «Основи соціально-правового захисту особистості» розглянемо
технології навчання студентів під час лекційного заняття.
Теоретичним базисом конструювання вище вказаної дисципліни є
розроблена нами модель спеціальної підготовки майбутнього соціального
педагога – студента педагогічного університету – до соціально-правової
діяльності та формуванню соціально-правових знань дітей, їхніх сімей та
молоді (Ковчина, 2011, 297).
Модульно-рейтингова структура дисципліни включає теоретичний курс,
семінарські заняття, практичну роботу та самостійну роботу.
У ході дослідження виявлена роль всіх названих структурних елементів та
встановлена їхня послідовність при вивченні дисципліни. Так, функціональне
навантаження лекційного етапу дисципліни – теоретична підготовка
майбутнього соціального педагога, семінарських занять – формування
професійно значущих у сучасних умовах умінь, практичної частини –
застосування сформованих знань та умінь у соціально-правовій діяльності,
узагальнення досвіду використання соціально-правових засобів у професійній
діяльності та виявлення ефективності розроблених технологій, педагогічних
засобів, методичних рекомендацій, підходів до вибору форм соціально-
правової діяльності тощо у ході виконання науково-дослідних завдань у період
проходження педагогічної практики у загальноосвітніх школах, притулках,
приймальнику-розподільнику, соціальних службах для дітей, сім’ї та молоді і в
інших соціальних інститутах та навчально-виховних закладах освіти та
позаосвітньої діяльності (Ковчина, Черненко і Радчук, 2012, 116).
Технології професійної підготовки студентів Педагогічного Університету до соціально-правової 107
Основними завданнями лекційного етапу дисципліни є:

1) сформувати у студентів – майбутніх соціальних педагогів – стійкі
переконання у значущості соціально-правової діяльності у професійно-
педагогічній роботі;
2) довести необхідність здійснювати соціально-правову діяльність у різних
інституціях та сферах, як от: у загальноосвітніх школах, школах-інтернатах
різних типів, притулках для неповнолітніх, приймальнику-розподільнику,
соціальних службах для дітей, сім’ї та молоді, школах соціальної реабілітації,
пенітенціарній системі (із засудженими жінками та їхніми дітьми до трьох
років), із сім’ями військовослужбовців та їхніми дітьми, із сім’ями біженців та
їхніми дітьми, із сім’ями мігрантів та їхніми дітьми і в інших соціальних
інститутах та навчально-виховних закладах освіти та позаосвітньої діяльності;
3) сформувати у студентів потребу використовувати соціально-правові
знання у професійній діяльності та постійно підвищувати рівень своєї
підготовленості;
4) забезпечити у засвоєнні студентами теоретичних основ організації
соціально-правової педагогічної діяльності, направленої на соціально-
правовий захист дітей, їхніх сімей та молоді.
У ході зазначеної підготовки до соціально-правової діяльності теоретичний
курс передує семінарським заняттям, практичній роботі та самостійній. Це
пов’язано із тим, що лекції, маючи високу інформативність, дозволяють за
достатньо короткий термін (за навчальним планом – одна лекція на два
семінарські заняття) викласти великий об’єм навчального матеріалу; розкрити
зміст провідних понять теми, що вивчається; пояснити та ґрунтовно довести
окремі теоретичні положення і, саме найголовніше, сформувати у майбутніх
соціальних педагогів потребу у підвищенні кваліфікації до соціально-правової
діяльності.
Технології, які здійснюються на лекціях у ході педагогічного процесу,
поділяються на три етапи: докомунікативний, комунікативний та пост
комунікативний.
108 Irina Kowczina
Зміст діяльності викладача на першому етапі направлений на підготовку до

лекційного заняття та включає цільовий, аналітичний та проектний блоки.
Мета конкретної лекції визначається із тематики модульного блоку, який, у
свою чергу, детермінується із нормативними документами у галузі соціально-
правової діяльності.
Наприклад, при проведенні лекції „Соціально-правова діяльність у
притулках для неповнолітніх” мета формулюється наступним чином:
сформувати у соціальних педагогів уявлення про педагогічні можливості
соціально-правового захисту дітей та молоді і технології їх ефективного
застосування у притулках для неповнолітніх. Сформульована мета обумовлює
вибір об’єктів педагогічного аналізу. Ними, насамперед, є рівень соціально-
правової та психолого-педагогічної підготовленості студентів, зміст
навчального матеріалу, запропонованого для засвоєння, система методів,
засобів та форм організації соціально-правового консультування.
Якщо діагностика показує, що рівень соціально-правової підготовленості
окремих студентів не дозволяє їм усвідомлено засвоїти матеріал лекції, то
викладач організовує самостійну роботу студентів, яка дозволяє ліквідувати
недоліки у їх знаннях до проведення лекції. Для цього він рекомендує
звернутися до повторення технологічних питань соціально-правового захисту
взагалі.
Аналіз змісту здійснюється у ретроспективному та перспективному
напрямках, тобто визначається місце, яке він займає у темі, що вивчається,
виявляються його взаємозв’язки із раніше вивченим матеріалом та матеріалом,
який ще буде вивчатися. На основі проведеного аналізу визначається роль, яку
відіграє вивчення даної теми у підготовці майбутнього соціального педагога у
формуванні знань із соціально-правового захисту дітей. Після цього
проводиться порівняльний аналіз питання, що розглядається, різними
ученими та у додатковій літературі. Наприклад, порівнюючи погляди
Запорізької школи, учених Херсонського педагогічного університету,
Харківської Вищої Юридичної Академії, Тернопільського педагогічного
університету та Національного педагогічного університету імені
М.П. Драгоманова, основна увага приділяється використанню понятійно-

термінологічного апарату, підходів до розкриття змісту основних понять теми,
логіці викладенню матеріалу різними авторами, що пропонуються у
посібниках теоретичного рівня, визначенню виду тексту, у якому описується
сутність об’єктів, що вивчаються, та явищ, використання різноманітних
позатекстових компонентів (схем, таблиць, ілюстрацій тощо).
Логічним продовженням різноаспектного аналізу навчального матеріалу є
відбір та конструювання змісту лекційного заняття. Конструктивно-змістовна
діяльність викладача починається із виявлення провідних понять теми,
розкритті їх змісту та встановлення взаємозв’язку між ними (побудова
тематичного тезауруса). При підготовці до лекції з теми „Соціально-правова
діяльність у притулках для неповнолітніх” всі поняття, що використовуються у
ній, поділяються на три групи. Технологічні поняття розглядаються при
вивченні шкільної дисципліни „Правознавство”, педагогічні – у курсі
дисциплін педагогічного циклу, а інтегративні – засвоюються у ході нашої
теми. Поняття перших двох груп є змістовною основою для засвоєння
інтегративних понять дисципліни. Тому базові поняття повинні бути
виокремлені викладачем при підготовці до лекції та актуалізовані у ході її
викладу. У нашому прикладі названі групи включають наступні поняття:
технологічні (держава, право, соціальні норми, нормативний закон,
соціологічний підхід); загально педагогічні поняття (дитина, сім’я, виховання,
вікове виховання, сімейне виховання, освіта, навчання); інтегративні поняття
(безпритульна дитина, соціально-правові норми, держаний правовий захист,
притулок).
Після роботи з таким тематичним понятійним апаратом можна приступати
до вичленення навчальних елементів лекції та побудові структурно-логічної
схеми її змісту. Зміст зазначеної лекції поділяється на сім навчальних
елементів, які, у свою чергу, включають навчальні елементи більш низького
порядку:
110 Irina Kowczina
а) „право як сукупність правових норм”, „сутнісні характеристики

соціальних норм”, „суть соціологічного підходу”, „правове визначення сім’ї”,
„визначення „дитина” за законом”;
б) „суть поняття „дитина” у педагогіці та законодавстві України”,
„характеристика поняття „виховання”, „загальнопедагогічні принципи
виховання”, „суть сімейного виховання у педагогічній науці”, „принципи
освіти та навчання у педагогіці”;
в) „зміст поняття „безпритульна дитина” у законодавстві України та
педагогіці”; „характеристика соціально-правових норм”, „принципи
державного правового захисту”, „визначення поняття „Притулок”;
г) рівні соціально-правового захисту (місцевий, регіональний, державний),
сфери застосування соціально-правового захисту”, соціально-правова
діяльність у притулку;
д) типи притулків (державні, недержавні, благодійні, комерційні);
є) індивідуалізація підходу до безпритульних дітей (вікові особливості,
соціальний статус сім’ї, часовий термін перебування на вулиці, статеві
особливості);
ж) технології роботи із безпритульними дітьми, прийом дітей до притулку
та завдання соціального педагога (виявлення причин „вуличного життя”,
соціально-правова консультація, засоби соціально-правової зацікавленості до
змін у житті такої дитини, вияв уподобань, ігрові правові техніки).
Як відомо, якість засвоєння студентами змісту навчального матеріалу
залежить від організації процесу його викладення. У зв’язку із цим, по
завершенню „конструювання” змісту лекції, необхідно проаналізувати, а потім
відібрати педагогічні технології або їх окремі елементи, які дозволяють
максимально ефективно досягнути поставленої мети.
Так, ми не раз підкреслювали про необхідність при поясненні нового
матеріалу спиратися на сформовані у студентів знання, використовувати
прийом випередження та надавати навчанню проблемний характер. Разом з
тим, практика показала, що це обов’язкові, але недостатні умови ефективної
організації спільної діяльності викладача та студентів на лекційних заняттях.
Якість теоретичної підготовки підвищується при застосуванні у ході

пояснення нового матеріалу опорних схем. Педагогічна доцільність
застосування опорних схем пояснюється можливістю за їх допомогою
розкласти складні теоретичні питання на окремі ланки вузлових моментів. Це,
з одного боку, забезпечує детальний розгляд сутності педагогічного явища, що
вивчається, та концентрує увагу студентів на найбільш значущих його ознаках,
а з іншого – формує інтегроване уявлення про нього.
Використання технічних засобів навчання незаперечна. Наприклад,
використання теле-, ауді-, відеоряду у навчанні забезпечує його наочність та
доступність. Так, на лекції використання телевізора забезпечує можливість
підвищити інтерес студентів до вивчення матеріалу та його ілюстрацію, а на
семінарських заняттях – для перевірки та програвання побаченого матеріалу,
для самостійної роботи – занотовування побаченого та повернення через
деякий час до цього матеріалу.
Великим дидактичним потенціалом володіють електронні презентації,
наприклад, використання комп’ютера та його технологій. На лекції вони
дозволяють викладачеві оперативно, в обраному часовому режимі виводити на
екран необхідну інформацію, а на семінарських заняттях – студентам
повторювати та узагальнювати пройдений матеріал.
Наприклад, при розгляді теми „Соціально-правовий захист дітей: їх основні
права та обов’язки”, використовується комп’ютерна програма „Права і Діти в
Інтернеті”, де студенти використовують можливості наочно застосовувати
технологічний блок навчання безпосередньо через мережу Internet. У цій
навчальній програмі знаходять своє відображення основні „технологічні
вузли” блоку технологій у підготовці до професійної соціально-правової
діяльності, та можливі напрямки соціально-правового захисту дітей.
Беручи до уваги педагогічну ефективність використання навчальних
презентацій при підготовці до лекції, викладач повинен продумати зміст
презентації, обрати спосіб його подачі (графіка, текст, символи, малюнки,
схеми, діаграми, анімація, звук), підібрати відповідним чином оформлення
112 Irina Kowczina
(дизайн), створити електронний варіант презентації та визначити його місце у

ході проведення лекції.
Найперше питання, що вирішується при підготовці та проведенні лекції з
дисципліни – формування у майбутніх соціальних педагогів системи
професійно значущих в умовах соціально-правової діяльності наукових
понять. З цією метою на лекції організовується робота із поняттями.
Специфіка понять, що використовується у ході вивчення дисципліни, полягає
у їх інтегративній природі. Тобто, для розуміння сутності професійно
визначених понять, студентам необхідно володіти основами психолого-
педагогічного, природничо-наукового та соціально-правового понятійно-
термінологічного апарату. У зв’язку із цим, розкриваючи сутність
інтегративного поняття, потрібно актуалізувати у студентів ті знання, на які
необхідно спиратися при вивченні даної теми. Потім організовується робота із
визначенням нового поняття, виявлення у ньому загального та специфічного,
визначенню місця нового поняття серед інших понять теми та дисципліни у
цілому. Завершується робота над поняттям окресленням чіткого
формулювання його змісту та фіксуванням у зошиті.
Наприклад на лекції „Особливості соціально-правового захисту дітей-сиріт
та дітей, що залишились без батьківської опіки в освіті” при виявленні
сутності інтегративного поняття „соціально-правовий захист в освіті”,
студентам спочатку пропонується згадати та проаналізувати поняття із галузі
педагогіки „Що таке „освіта”?”, „Що таке „школа-інтернат”?”, із галузі права
„Що таке „захист”?”, із соціології „Що таке „соціальний”?”, із соціальної
педагогіки „Що таке „дитина-сирота”?”, „Що таке „дитина, яка залишилась
без батьківської опіки?”
У подальших своїх розмірковуваннях студенти спираються на наступні
положення:
- соціально-правовий захист в освіті є результатом педагогічної діяльності,
яка розгорнута до структурної схеми у співвіднесенні до засобів досягнення
результатів;
- особливостями такого захисту є попередня розробка основних деталей

наступної діяльності учнів та педагогів за посередництвом соціального
педагога.
Інтегрування приведених понять та розгляд їх у контексті проблеми
соціально-правової діяльності, наприклад, у школі-інтернаті, надає можливість
сформулювати дефініцію, що шукаємо. Таким чином, соціально-правовий
освітній проект у соціально-правовій діяльності соціального педагога є
результатом спільної дослідницької діяльності студентів та викладача, що
здійснюється в умовах застосування соціально-правових технологій та
направлений на вивчення питань взаємовідносин дітей-сиріт, дітей, які
залишилися без батьківської опіки та адміністрації школи при посередництві
соціального педагога.
Основна частина лекції присвячена викладенню змісту теми у відповідності
із попередньо розробленою структурно-логічною схемою. Активізувати
пізнавальну активність студентів у ході викладення матеріалу, дозволяє
використання технології проблемного навчання (Лозовецька, 2012, 136-138).
До технологій проблемного навчання входить: перший етап – розвиток
інтересу до соціально-правової діяльності; формування навиків до постійного
удосконалення рівня своєї підготовки до соціально-правового захисту дітей,
їхніх сімей та молоді; розвиток якостей творчої особистості; активізація
пізнавальної діяльності; другий етап – виявлення рівня підготовки студентів
педагогічного університету до соціально-правового захисту особистості. До
аналітичного компоненту; виявлення специфіки змісту конкретного
навчального матеріалу; аналіз рівня підготовленості майбутніх соціальних
педагогів до соціально-правової діяльності; оцінки можливостей ефективного
застосування набутих на заняттях технологій роботи; третій етап –
моделювання діяльності студентів по вирішенню проблеми та визначенню
ступеня самостійності їх роботи; проектування змісту проблемних ситуацій та
засобів їх створення у ході навчання; моделювання діяльності викладача,
прогнозування об’єму та характеру допомоги, що надається студентам.
114 Irina Kowczina
Етап реалізації включає діяльність викладача та діяльність студента, яка

активізується викладачем. До неї ми відносимо: постановку проблеми та вияв
протиріч; аналіз умов завдання теми; розбивка основної проблеми на
підпроблеми; актуалізацію понять та засобів діяльності, а також набуття
професійної інформації студентами до лекції, якої недостатньо для
викладення даної теми, співвіднесення їх з умовами завдань, що потрібно
вирішити на даному занятті; формулювання гіпотези; складання плану
вирішення гіпотези; перевірка гіпотези, тобто реалізація плану вирішення;
конкретизація отриманих результатів, встановлення їх зв’язку із відомими
раніше теоретичними викладами.
У ході лекції така педагогічна технологія реалізується у вигляді проблемного
викладу. На відміну від семінарських занять, на яких виконуючи інтегративно-
комплексні завдання, студенти залучаються до активної дослідницької роботи,
на лекції викладач сам ставить запитання, виявляє проблему, будує ситуацію
протиріччя, визначає відоме та визначене, формулює гіпотезу та перевіряє її
правильність. Така організація лекційного заняття створює ефект присутності
студентів у лабораторії пошуку, сприяє формуванню у них визначеного
відношення до матеріалу, що вивчається. Найбільш підготовлені студенти
приймають посильну участь у пошукових процесах: висловлюють власні
думки із даного питання та гіпотези, пропонують шляхи вирішення проблеми.
У цьому випадку викладач виступає не тільки у ролі інформатора, але й у
якості координатора інтелектуальної діяльності студентів. У результаті
організації проблемного викладення досягається більш стабільне засвоєння
змісту лекції. Із психологічної точки зору це пояснюється тим, що отримана у
ході вирішення відповідь (тобто фактично зміст, що призначається для
засвоєння) є результатом спільної пошукової діяльності викладача та студентів.
Це підтверджують експериментальні дані. В експериментальній групі
застосовувалось проблемне викладення лекційного матеріалу, а в контрольній
групі воно мало характер оповідання. Порівняння студентами коефіцієнта
засвоєння навчального матеріалу у цих групах показує, що після проходження
програми лекційного етапу дисципліни у контрольній групі високий рівень
підготовки до соціально-правової діяльності є лише у 10,3 % студентів, а в

експериментальній – у 30 %.
Наведені дані свідчать на користь застосування проблемного викладення
лекційного матеріалу. Наприклад, на лекції, присвяченій соціально-правовій
базі захисту дитинства в Україні, викладач пропонує проаналізувати ряд
термінів, за допомогою яких визначаються категорії дітей, що потребують
термінової допомоги соціальних педагогів: дитина-сирота, діти, позбавлені
батьківського піклування, безпритульні діти, дитина-інвалід, дитина-біженець.
Для цього він розкриває зміст кожного із них: „дитина-сирота – це дитина, у
якої померли чи загинули батьки”; „діти, позбавлені батьківського піклування
– діти, які залишилися без піклування батьків у зв’язку з позбавленням їх
батьківських прав, відібранням їх у батьків без позбавлення батьківських прав,
визнанням батьків безвісно відсутніми або недієздатними, оголошенням їх
померлими, відбуванням покарання в місцях позбавлення волі та
перебуванням їх під вартою під час слідства, розшуком їх органами внутрішніх
справ, пов’язаним з ухиленням від сплати аліментів та відсутністю відомостей
про їх місцезнаходження, тривалою хворобою батьків, яка перешкоджає їм
виконувати свої батьківські обов’язки, а також підкинуті діти, діти, батьки яких
невідомі, діти, від яких відмовились батьки, та безпритульні діти”;
„безпритульні діти – це діти, які були покинуті батьками, самі залишили сім’ю
або дитячі заклади, де вони виховувались, і не мають певного місця
проживання”; „дитина-інвалід – дитина зі стійким розладом функцій
організму, спричиненим захворюванням, травмою або вродженими вадами
розумового чи фізичного розвитку, що зумовлюють обмеження її нормальної
життєдіяльності та необхідність додаткової соціальної допомоги і захисту” (тут
викладач підкреслює, що діти із вродженими розумовими вадами – не
профіль соціального педагога, а тільки діти – із фізичними вадами та
збереженим розумовим розвитком); „дитина-біженець – це дитина-іноземець
(іноземний громадянин чи особа без громадянства), якій у порядку та на
підставах, визначених Законом України „Про біженців”, надано статус
біженця”.
116 Irina Kowczina
Далі лектор ставить студентам запитання про причини, що викликали таке

термінологічне різнобарв’я. Відповідаючи на нього, студенти називають
широкий діапазон педагогічних проблем, які повинно вирішити суспільство
за допомогою соціальних педагогів, зокрема забезпечити кожній дитини
право бути у сім’ї, мати сім’ю, для цього конче необхідно вилучити всіх
безпритульних дітей з вулиці, побудувати для початку кілька дитячих
будинків-інтернатів, підвищити матеріальну зацікавленість кожного українця у
вихованні дітей. Після цього викладач запитує, які є ще категорії дітей, що
можуть потребувати захисту зі сторони соціального педагога і студенти за
допомогою викладача згадують, що ще є діти військовослужбовців, є
малолітні матері, неповнолітні породіллі, є мігранти з дітьми. На запитання
викладача „А чи потребують захисту та підтримки обдаровані діти?”, студенти
одноголосно відповідають ствердно і кожний згадує, чим би вони могли
займатися у своєму містечку або селі і не могли розвивати свої здібності. Такі
проблемні питання потребують неоднозначних відповідей, що загострює
проблему та доводить значущість її вирішення у ході лекції.
Така ситуація потребує вторинного, більш детального пояснення
викладачем кожного із понять, при цьому потрібно звернутися до власних
педагогічних знань студентів. У результаті спільного пошуку викладач і
студенти знаходять ще категорії дітей, що потребують захисту – діти
засуджених батьків; діти, які народилися у тюрмах та перебувають там у
дитячих яслах до виповнення їм 3-х років, а потім переводяться до інтернату
для дітей-сиріт; діти-засуджені, які відбувають визначене судом покарання у
школі соціальної реабілітації; діти, які стоять на обліку у дитячій кімнаті міліції.
У результаті таких спільних пошуків виявляється, що сучасне законодавство
недосконале, воно не охоплює всіх дитячих проблем і цими проблемами
потрібно терміново зайнятися майбутнім соціальним педагогам. Отже, всі
разом зупиняємося на категоріях дітей, що потребують соціально-правового
захисту соціального педагога у своїй професійній діяльності і це так звані
„проблемні діти”. У результаті таких пошуків у якості ключового аргументу
викладач використовує текст Закону України „Про охорону дитинства”, який
потрібно використовувати у своїй повсякчасній роботі, пропонує його уважно

вивчити та законспектувати вдома у зошит і користуватися ним як
педагогічним засобом. На кінцевому етапі викладач здійснює аналіз
проведеної лекції з різноманітних позицій. Предметом аналізу, насамперед, є
відповідність досягнутого результату поставленій меті, правильність відбору
змісту, ефективність педагогічних технологій, що застосовувались на лекції, та
активність студентів протягом лекції. Далі оцінюється діяльність студентів та
власні дії та стан, що виникає у ході заняття. Інформація, отримана у
результаті всебічного аналізу лекції, є базою для внесення можливих коректив
у хід семінарського заняття.
Висновки. Таким чином, соціально-правова направленість педагогічного
процесу на лекції, а також застосування технології проблемного навчання та
технології, засновані на використанні схемних та знакових моделей,
забезпечує ефективне засвоєння майбутніми соціальними педагогами змісту
теоретичної частини дисципліни „Основи соціально-правового захисту
особистості” у педагогічному університеті.
Подальшими розвідками наукових досліджень можуть бути: проблеми
підготовки дітей-біженців у загальноосвітньому навчальному закладі;
особливості застосування законодавства при роботі з жінками, що зазнали
насильство; характеристика захисту прав маргінальних груп населення тощо.
Література
[1] Ковчина І.М., Основи соціально-правового захисту особистості, під редакцією

А.О. Ярошенко, Київ 2011.
[2] Ковчина І. М., Черненко М. В., Радчук І. Ю., Актуальні проблеми соціально-
правового захисту населення, Київ 2012.
[3] Лозовецька В.Т., До питання оновлення професійної освіти, в: Професійна
освіта і освіта дорослих, Т. 4, Київ 2012.
118 Irina Kowczina
[4] Ничкало Н.Г., Проблеми педагогічної освіти у діяльності наукових шкіл, у:

Теоретичні та методичні засади розвитку педагогічної освіти: педагогічна
майстерність, творчість, технології, під редакцією Н.Г. Ничкало, Харків 2007
року.
Анотацiя
Ключові слова: професійна підготовка, лекція, соціально-правова діяльність,

технології, соціальні педагоги, діти, проблемні ситуації
У статті розглядаються проблемні питання технологій професійної підготовки

студентів – соціальних педагогів до соціально-правової діяльності під час лекційних
занять. На прикладі викладання дисципліни «Основи соціально-правового захисту
особистості» автор показує, яким чином підготувати майбутнього фахівця до професійної
роботи. Лекція «Соціально-правова діяльність у притулках для неповнолітніх»
поділяється на чотири етапи, на кожному з яких студент засвоює певну кількість
інформації. По ходу викладання визначаються понятійні терміни та ключові елементи.
У статті наводяться експериментальні дані констатувального характеру. Подається
аналіз проблемних ситуацій, з якими стикаються соціальні педагоги у практичній роботі.
Technology training of students of Pedagogical University

to socio-legal activities during lectures
Key words: training, lecture, socio-legal activities, technology, social pedagogues, children, problem
situations
The article deals with issues of technology training of students - social workers for social and le-
gal activities during lectures. On the example of teaching "Principles of social and legal protection of
the individual," the author shows how to prepare the future professional to professional work.
Lecture "Social-legal work in shelters for minors "is divided into four stages each of which the
student learns a certain amount of information. In the course of teaching defined conceptual terms
and key elements. The article presents experimental data. The analysis of problem situations faced
by educators in social practice.
Technologia przygotowania zawodowego studentów

Uniwersytetu Pedagogicznego do działalności społecznej i prawnej
Słowa kluczowe: wykłady, działalność społeczno-prawna, technologia, dzieci, sytuacje prob-

lemowe, pedagodzy społeczni
Artykuł zajmuje się problematyką kształcenia studentów – przyszłych pracowników socjal-

nych do działań społecznych i prawnych. Na przykładzie nauczania “Zasad ochrony socjalnej
i prawnej jednostki”, autorka, pokazuje, jak przygotować się w przyszłości do pracy zawodowej.
Wykład “Praca socjalna i prawna w schroniskach dla nieletnich” jest podzielony na cztery etapy,
z których każdy student uczy się pewnej ilości informacji.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (43) / 2013
Zdzisław Sirojć
Niektóre aspekty pracy socjalnej w wielkim mieście
Działania socjalne prowadzone ze społecznością lokalną (miejską, dzielnicową,

osiedlową) powinny uwzględniać dwa czynniki:
 konieczność utworzenia zespołu pracowników socjalnych, który będzie kie-
rował działaniem,
 konieczność precyzyjnego określenia terenu objętego działaniem, ze wzglę-
du na realizację określonych celów, zadań, a także posiadanych materialnych
i niematerialnych środków1.
„Głównym celem działań wobec społeczności jest zmiana stosunku sił na danym
terenie przez umocnienie znaczenia tej części populacji, która została zepchnięta na
margines”2.
Cele realizowane w tego typu działaniach można określić następująco:
 rozwój społeczności,
 tworzenie lub odtwarzanie poczucia tożsamości,
 wzmocnienie solidarności,
 profilaktyka społeczna3.
1 C. de Robertis, H. Pascal, Postępowanie metodyczne w pracy socjalnej z grupami i ze społecznościami, Wyd.

„Śląsk”, Katowice 1999, s. 281.
2 Ibidem, s. 282.
3 Ibidem.
122 Zdzisław Sirojć
Pracownicy socjalni muszą przy tym pamiętać, że ich głównym zadaniem jest
pobudzanie do działania, a nie kierowanie działaniami socjalnymi w społeczności
lokalnej.
Główny ciężar pomocy środowiskowej w wielkich miastach spada na ośrodki
pomocy społecznej.
W Krakowie Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej świadczy usługi w zakresie
pomocy środowiskowej i specjalistycznej. Pomoc środowiskowa ośrodka świadczo-
na jest w filiach, które obejmują teren jednej lub kilku dzielnic.
W Warszawie natomiast ośrodki pomocy społecznej są w każdej dzielnicy. Do
podstawowych zadań pomocy środowiskowej należy w szczególności:
 rozpoznanie, ocena i analiza potrzeb mieszkańców w zakresie pomocy spo-
łecznej,
 przeprowadzanie wywiadów środowiskowych,
 udzielanie świadczeń pieniężnych i niepieniężnych,
 prowadzenie wymaganej ustawą dokumentacji,
 współpraca z organizacjami pozarządowymi,
 współpraca z podmiotami świadczącymi usługi opiekuńcze,
 prowadzenie pracy socjalnej4.
Obok ośrodków pomocy społecznej w skład systemu świadczonej przez metro-
polie pomocy społecznej wchodzą także inne placówki, np.:
 domy pomocy społecznej,
 środowiskowe domy pomocy,
 placówki opiekuńczo- wychowawcze,
 placówki pomocy dla kobiet z dziećmi,
 placówki pomocy bezdomnym,
 warsztaty terapii zdjęciowej,
 ośrodki wsparcia,
 ośrodki interwencji kryzysowej,
 świetlice środowiskowe dla dzieci i młodzieży.
4 Ośrodek Pomocy Społecznej Warszawa ‒ Śródmieście, 2010, http://www.ops-srodmiescie.waw.pl

/index.php?mod=strlid=2
Niektóre aspekty pracy socjalnej w wielkim mieście 123
Warto w tym miejscu podać przykłady niektórych niestandardowych rozwiązań

w obszarze pracy socjalnej w polskich wielkich miastach.
Ciekawym przykładem jest działalność Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej
(MOPS) we Wrocławiu. Od roku 2001 prowadzona jest w nim superwizja pracy
socjalnej przez specjalistów pracy zespołowej. Ma ona służyć zwiększeniu efektyw-
ności pracy i rozwojowi zawodowemu pracowników socjalnych. Superwizja prowa-
dzona jest na poziomie merytorycznym i psychologicznym. Poziom merytoryczny
nastawiony jest na uczenie się i wsparcie w następujących obszarach:
 poradnictwa rodzinnego,
 pracy z bezdomnymi,
 pracy z osobami uzależnionymi,
 pracy z ofiarami przemocy,
 pracy z ludźmi chorymi.
Oferowane działania odbywają się w wymiarze indywidualnym, zespołowym
i środowiskowym. W wymiarze środowiska oferta dotyczy przede wszystkim pomo-
cy w stymulowaniu środowiska lokalnego, aby było zdolne do samodzielnego roz-
wiązywania swoich problemów.
Poziom psychologiczny superwizji dotyczy wsparcia emocjonalnego, wsparcia do
samorozwoju i doskonalenia warsztatu pracy5.
Na uwagę zasługuje także prowadzony przez MOPS we Wrocławiu „program
aktywności lokalnej”. Na jego podstawie sporządzono mapę zasobów i potrzeb
mieszkańców osiedla „Na Polance”. Celem głównym programu jest ewidencja osób
z problemami opiekuńczo - wychowawczymi, rodzin w kryzysie, zwłaszcza rodzin
niepełnych i wielodzietnych.
Obecnie funkcjonują tam interdyscyplinarne zespoły środowiskowe rozwiązujące
społeczne problemy osiedla. W przyszłości planuje się utworzenie pracowni rodzin-
nej, grup wsparcia dla kobiet z elementami socjoterapii6.
5 J. Sutryk, Doświadczenia praktyków w obszarze pracy socjalnej w MOPS Wrocław w latach 2000-2009, w:
Współczesne wyzwania i metody pracy socjalnej, W. Szymczak (red.), Lublin 2009, s. 199-201.
6 Ibidem, s. 205-206.
Znanym, modelowym już, rozwiązaniem w procesie integracji społecznej

i zawodowej jest działalność fundacji „Barka” w Poznaniu. Misją „Barki” jest po-
moc osobom i środowiskom w rehabilitacji i rozwoju poprzez:
 animowanie stowarzyszeń samorządowych, wspólnot i klubów integracyj-
nych,
 inspirowanie tworzenia przedsiębiorstw społecznych, w tym spółdzielni so-
cjalnych, umożliwiających reintegrację społeczno-zawodową,
 animowanie edukacji liderów lokalnych i grup samokształceniowych,
 inspirowanie tworzenia centrów integracji społecznej, centrów doradztwa i
informacji w kraju i zagranicą,
 rozwój programów budownictwa socjalnego,
 budowanie partnerstw lokalnych na poziomie krajowym i europejskim7.
Doświadczenia „Barki” wskazują, iż na drodze osób wykluczonych do reintegra-
cji i aktywizacji zawodowej stoi m. in. doraźna i klientelistyczna struktura pomocy
społecznej. Pracownicy socjalni nastawieni są przede wszystkim na dystrybucję
usług i świadczeń, a nie na pobudzanie aktywności środowiska lokalnego. Do zmia-
ny tej sytuacji potrzebna jest reforma systemu pomocy społecznej i zmiana systemu
kształcenia pracowników socjalnych. Chodzi tu o oddzielenie funkcji związanych
z zabezpieczeniem społecznym od funkcji pracy socjalnej8.
Na podstawie doświadczeń fundacji „Barka” tworzone są w Polsce centra inte-
gracji społecznej (CIS) i kluby integracji społecznej (KIS). Celem tych placówek jest
prowadzenie działań w zakresie reintegracji społecznej i zawodowej.
Narzędziem w procesie integracji stała się ekonomia społeczna. Fundacja „Bar-
ka” wraz z partnerami zrealizowała projekt „ekonomia społeczna w praktyce”.
W jego ramach zawiązała m. in. w Poznaniu sześć modelowych partnerstw lokal-
nych:
7 B. Sadowska, L. Węgierska – Chyc, Modelowe rozwiązania w procesie integracji społecznej i zawodowej na

przykładzie fundacji „Barka” w Poznaniu, w: Współczesne…, op. cit., s. 214.
8 Ibidem, s. 215.
 w dzielnicy zdewastowanych kamienic,

 na terenach powojskowych z hotelami dla bezdomnych i osiedlem socjal-
nym,
 oraz w blokowisku9..
W ramach tego projektu powołane zostało centrum ekonomii społecznej (CES),
instytucja nowej generacji, integrująca samorząd lokalny, organizacje pozarządowe
i firmy biznesowe do włączenia się do życia społeczno - gospodarczego.
Innym przykładem nowych inicjatyw w wielkomiejskiej środowiskowej pracy so-
cjalnej są centra aktywności lokalnej (CAL). Najważniejszą zasadą centrów jest
realizowanie działań na rzecz różnych osiedli przy zaangażowaniu jego mieszkań-
ców. Funkcje centrów aktywności lokalnej mogą pełnić ośrodki pomocy społecznej.
W wielkich miastach mogą to być ośrodki dzielnicowe, osiedlowe lub ich filie 10.
Autor podziela pogląd, że mimo wielu pozytywnych rozwiązań w obszarze pracy
socjalnej w Polsce, jest ona nienowoczesna11.
Do „nowoczesności”, zdaniem T. Kaźmierczaka, potrzeba:
 wprowadzenia do praktyki metod i modeli określanych jako kliniczna praca
socjalna, czyli bezpośrednia praktyka,
 poszukiwanie i wdrażanie nowych metod i modeli pracy socjalnej, adekwatnych
do pojawiających się wyzwań. Chodzi tu przede wszystkim o zjawisko wyklu-
czenia społecznego i podejmowane w związku z nim działania, których głów-
nym celem jest reintegracja społeczna i wzrost spójności społecznej12.
Szansą na modernizację pracy socjalnej w Polsce jest rozwój aktywnej polityki
społecznej. Aktywną politykę społeczną stanowi system bodźców zachęcających do
aktywności zawodowej i samodzielności ekonomicznej. Aktywna polityka społeczna
stwarza szansę na pracę socjalną nowego typu, zorientowaną na aktywizację eko-
nomiczną (ekonomiczną pracę socjalną)13.
9 Ibidem, s. 222.
10 B. Skrzypczak, Kierunki rozwoju środowiskowej pracy socjalnej w kontekście doświadczeń programu Centra
Aktywności Lokalnej, w: Współczesne…, op. cit., s. 231-248.
11 T. Kaźmierczak, Czy praca socjalna w Polsce jest nowoczesna? w: Współczesne…, op. cit., s. 100.
12 Ibidem.
13 Ibidem, s. 101.
Rozważając kwestię zmiany organizacji pracy socjalnej w Polsce, w tym

w szczególności w wielkich miastach, trzeba pamiętać o jej kondycji i mankamen-
tach:
 praca socjalna w polskiej pomocy społecznej oparta jest na indywidualnym
kliencie bądź rodzinie i nazywana jest środowiskową pracą socjalną lub pra-
cą w miejscu zamieszkania;
 nie jest ona skuteczna, gdyż zmiany w funkcjonowaniu klienta nie są wspie-
rane w jego środowisku;
 do najpopularniejszych stosowanych modeli pracy socjalnej należą: model
interwencji kryzysowej oraz modele grupowe;
 nowe modele pracy socjalnej są wdrażane z oporami i tylko w ośrodkach
posiadających odpowiednio przygotowaną kadrę pracowników socjalnych;
 praca socjalna jest stosunkowo często działaniem pozornym, co wynika
przede wszystkim z braku środków i zasobów niezbędnych do jej realizacji
oraz braku ewaluacji działań podejmowanych przez pomoc społeczną14.
Do podstawowych mankamentów pracy socjalnej okresu transformacji systemo-
wej w Polsce należą:
 brak standardów pracy socjalnej jako usługi,
 niski poziom kompetencji zawodowych pracowników pomocy społecznej,
 niska jakość wsparcia zawodowego,
 feminizacja zawodu pracownika socjalnego,
 niskie standardy etyczne środowiska zawodowego pracowników socjalnych,
 mankamenty systemu kształcenia i doskonalenia zawodowego pracowników
.
socjalnych15.
Postulując zmiany w organizacji pracy socjalnej w Polsce trzeba mieć także na
względzie zmiany, jakie zachodzą w polityce społecznej i pracy socjalnej w Unii
Europejskiej. Podważane są tradycyjne cechy europejskiego systemu opieki spo-
łecznej i obecnego modelu świadczenia usług socjalnych:
14 D. Trawkowska, Profesjonalizm w pracy socjalnej – perspektywa tematyczna i empiryczna polskich doświadczeń, w:

Współczesne…, op. cit., s. 132-134.
15 Ibidem, s. 130.
 prymat państwa i centralizacja usług poddane zostają procesom decentrali-

zacji i dewolucji,
 dotychczasowe jego sfery wpływów ulegają osłabieniu,
 dominacja państwa opiekuńczego ulega przemianie na rzecz zaangażowania
odbiorców usług w ich świadczenie16.
Zmiana organizacji pracy socjalnej, powinna koncentrować się na:
 diagnozowaniu potrzeb środowiskowych,
 wykorzystywaniu potencjału społecznego tkwiącego w zasobach ludzkich,
 organizowaniu współpracy z innymi placówkami społecznymi i organiza-
cjami pozarządowymi17.
Zmiana powinna dotyczyć także kadr sfery socjalnej.
Profesjonalizacja i rozwój przedsiębiorczości społecznej wymagają od pracowni-
ków socjalnych podejmowania nowych zadań, wśród których wymienić należy m.
in.:
 pracę nad zachęcaniem do uczestnictwa w życiu gospodarczym,
 pracę nad rozwojem umiejętności niezbędnych do prowadzenia działalności
gospodarczej,
 pracę nad wprowadzaniem w życie planowanych przedsięwzięć,
 prowadzenie przedsiębiorstw społecznych 18.
Aby dopełnić proponowane kierunki zmian w pracy socjalnej w wielkich mia-
stach warto podkreślić konieczność zmian w strukturach funkcjonowania urzędów
miejskich. Ze względu na wagę problemów społecznych należy powołać w nich
oddzielne jednostki, które zajmowałyby się sprawami społecznymi i infrastrukturą
społeczną lub jak proponuje J. Kisielnicki, powołaniem centrów: spraw społecz-
nych i infrastruktury społecznej19.
16 A. Juros, Znaczenie przedsiębiorczości społecznej w organizowaniu społeczności lokalnych, w: Współczesne…, op.

cit., s. 154.
17 E. Trafiałek, Predyspozycje, kompetencje i umiejętności pracownika socjalnego w kontekście wyzwań aktywnej
polityki społecznej, w: Współczesne…, op. cit., s. 107.
18 T. Kaźmierczak, op. cit., s. 101-102.
19 J. Kisielnicki, Usprawnianie administracji publicznej, „Master of Business Administration” 1/2000, s. 23.
Innym istotnym aspektem zmian w zarządzaniu sferą socjalną jest wprowadzenie

w niej jako standardu zasad zarządzania opartych na rezultatach, czyli inaczej wpro-
wadzenie koncepcji New Management Public.
Warunkiem efektywnego wprowadzania zmian w organizacji pomocy społecznej,
w tym pracy socjalnej w szczególności, jest informatyzacją systemu. Bez rzetelnej
i szybkiej informacji nie ma, bowiem, mowy o nowoczesnej pracy socjalnej.
Streszczenie
Słowa kluczowe: praca socjalna, ekonomia społeczna, wielkie miasta
Artykuł poświęcony jest wybranym zagadnieniem pracy socjalnej w polskich wielkich miastach.
Wskazuje także kierunki zmian dotychczasowej sytuacji.
Some aspects of social work in the big city
Summary
Key words: social work, social economy, the big city
The main burden of community support in major Polish cities falls to the welfare centers. By the
examples selected cities shows interesting solutions to some social problems and suggests directions
for change.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (43) / 2013
Rafał Grupa
Wyższa Szkoła Zarządzania – Polish Open University
The manager and their role in the organization
The definition of manager and management
The manager is a person performing leadership functions, able to achieve objec-

tives with the support of other employees because he/she can skilfully plan both
their employees’ as well as their own activities. The manager defines tasks and is
able to skilfully motivate people to achieve them. He/she organizes work, makes
sure there is right atmosphere at work, mitigates conflicts (if any arise), and, finally,
evaluates and verifies any activities’ results.
The manager’s work does not proceed according to a methodical scheme – it is
work full of doubts, discontinuities, changes and fragmentary measures, too. At the
same time, the rhythm of the manager’s work does not allow him/her for a little
rest because he/she needs to make very fast decisions, and formulate plans without
thinking for too long. In very many respects, these work features determine its
richness and sense. Decision-making by managers in an environment of high ten-
sion (those right ones) is an important source of their job satisfaction though.
According to Katz, these are the skills that every manager must have, but the ex-
tent to which he/she should possess them depends largely on the level of manage-
ment1. It is clear that at lower levels technical skills are the most important, at high-
er ones – creativity-related. Social skills are important everywhere regardless of the
1 R.W Griffin., Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 2004, pp. 19-22.
130 Rafał Grupa
level of management. R.W. Griffin adds to the above list three more basic manage-
ment skills:
 communication – this ability is associated with the manager not only effec-
tively communicate ideas and information, but also their admission. Com-
munication helps in better understanding of letters, other written communi-
cations or reports,
 decision-making – this is the ability of the manager to properly identify and
define problems and opportunities, and then to choose the most appropriate
mode of action to solve problems and make full use of opportunities,
 time management – thanks to this ability the manager is able to efficiently
manage his/her time, prioritize and delegate tasks and powers2.
Managers are in charge of strategy development and have to be the first ones to
“roll up their sleeves”, engaging actively in the process of implementing new visions
and realization of these objectives. This will be possible only if they “gain” all their
staff involvement, which, in turn, can be achieved once they forget about the tradi-
tional hierarchical structure of the organization.
Successful managers who want to create functional organizational culture have to
make internal changes to this basic assumption. The manager should take care of
appropriate atmosphere in his/her team, because team members should have both
(high) self-esteem and confidence. The manager should also skilfully manage con-
flicts in his/her team and not allow their escalation. It is also equally important for
him/her to make sure that his/her team members are not afraid of incurring losses,
which could consequently lead to their loss of creativity, entrepreneurship and
commitment alike. Every failure should be skilfully converted into a success by
analyzing its causes, and discussion what needs to be done in future in order to help
it become one. The manager should assist and remove any barriers preventing their
organization from achieving goals but also help his/her subordinates in their atti-
tudes’ fine-tuning in accordance with organizational values.
This type of behaviour is particularly important in the process of changing or-
ganizational culture, and in which one of the major roles is fulfilled just by the man-
2 Ibidem, p. 24.
The manager and their role in the organization 131
ager. He/she should be the initiator and agent of change. Without his/her active
involvement, own attitudes and values’ changes no permanent change in organiza-
tional culture is possible at all. It is a condition that is difficult to be met, but abso-
lutely necessary. Failure to comply with it will void managers’ authority, and that is
equal to the loss of position of duties of that nature.
Global competition gives rise to new problems, mainly tightens requirements for
managers’ “perfection”. In order to continue in such an economic race, one will
require the introduction of systematic innovation, new products, services and pro-
cesses. Apart from processes, quality innovation, research and marketing, undoubt-
edly, the most important performance criterion of the manager’s effectiveness will
be his/her “relationship with people” because these people will be the greatest good
of the company3.
A lot of existing skills will still be necessary in future management of any organi-
zation. Broad knowledge, experience and imagination will still be important. But
they cannot be achieved without such traits as intelligence, creativity, analytical
thinking or other general abilities. Without them, one cannot learn to draw logical
conclusions, overcome obstacles, achieve goals and act as an authority4.
Also new skills related to the processes of democratization of working life and
changes of environment, especially the market, are created. Many of these skills can
be learnt by supplementing one’s knowledge, and by changing conventional meth-
ods – the so-called productive thinking, as well as by making use of computer tech-
nology and the help of advisors. In order to be a manager, one does not necessarily
need to have the leader’s charisma – that is the ability to convince others so that
they try to achieve defined objectives5. What ought to be important for any manager
is the way he/she makes decisions, the quality of these and the way he/she treats
people (decision-making and interpersonal skills). These are actions that undoubted-
ly require high skills. However, if one really wants to be a good manager – all this is
3 K. Bolesta-Kukułka, Polityka personalna i strategii rozwoju firmy, Wydawnictwo MSM, Warszawa 1995, p.
185.
4 J. Penc, Zarządzanie dla przyszłości, Wydawnictwo Profesjonalna Szkoła Biznesu. Kraków 1998, p. 69.
5 A. Czermonski, M. Czerska, B. Nogalski., R. Rutka, J. Apanowicz, Zarządzanie organizacjami,
Wydawnictwo Dom Organizatora, Toruń 2001, p. 281.
132 Rafał Grupa
not enough since the manager is required to have a strong personality and character
for only the manager is able to transform what is possible into what is real, and
encourage ordinary people to do extraordinary things.
A good manger must, first of all, be effective. Such effectiveness is emphasized
indeed by P. F. Drucker: “to be certainly one of the basic requirements in the game
of the organization effectiveness and it, in and of itself, is the most important con-
tribution to the organization development”6. According to the above mentioned
author, there are five habits of mind that one needs to frame himself/herself within
in order to become an effective manager.
They can be formulated in the following way:
 effective managers know how to best take advantage of their time; they are
also characterized by special care to respect their own and others' time,
 effective managers focus on what is going outside their own organizations,
 effective managers build on strengths rather than weaknesses,
 effective managers focus on a few key areas in which they can produce out-
standing results,
 effective managers make effective decisions; they try to make a few deci-
sions, but of fundamental importance,
 effective managers are able to create a vision and have the gift of imposing
on others their own ideas, and engaging them to work together,
 effective managers are characterized by firmness while implementing their
vision.
What is of decisive influence here, is also the strength of character of the man
who makes what seems to be impossible, consistently strives to achieve his/her
plans and, in spite of unfavourable evaluations and attitudes, he/she can persevere
in his/her determination.
The ability to manage employees is becoming increasingly much more important
in organizations, because, on the one hand, their economic rank increases: people
are becoming more important, and their knowledge, education, and ability to coop-
erate an ever more valuable asset. On the other hand though, organizations step on
6 P.F. Drucker, Menedżer skuteczny, Wydawnictwo AE, Kraków 1994, p. 132.

the way of major changes, which strongly complicates management as such for it
becomes dependent on employees’ effectiveness and creativity as well as their in-
volvement in changes made7.
The smooth operation of any organization is now focusing on system conditions
for creating (collection and selection), and the proper use of human resources,
making use of their knowledge and skills, and creative energy, too.
Building teams so as to achieve objectives and implement set targets must take
into account the flow of relevant information tailored to the needs and conditions
of its transmission, transformation and exploitation. Formed in this way is the order
and harmony in the organization, which facilitates the identification of changes
taking place in the conduct of team members, and the exchange of information
between both teams and the entire organization. Thanks to that, there are suitable
conditions created for both preparation and decision making, which allows manag-
ing a team of employees while, at the same time, subordinating to the leadership the
strategic level of the organization8.
As for team-based activities, there are roles to be played of both subordinates
and the manager-leader who, by building partnership-like relationships, creates a
sense of community among team members, their spontaneity and enthusiasm,
which is an important factor of the team creativity, and authentic engagement and
creative ingenuity. From the coordinator (in the traditional sense), he/she becomes
transformed into a wizard and mentor of all those activities which support the de-
velopment of talents of his/her team players. Each employee is different, and the
manager should be able to extract this creative “otherness” according to the old
adage: “Eagles do not fly flocks. They need to be looked for individually.” Doing
so, what could be of help to managers is their own management style, the one that
is reinforcing commitment, strengthening the “spirit of teamwork”, and communi-
cation embedded into the patterns of interpersonal relationships 9.
7 Umiejętność kierowania ludźmi coraz cenniejsza, in: Zarządzanie na Świecie, 2002, No 7.

8 W. Bańka, Zarządzanie personelem - teoria i praktyka, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2001, p. 54.
9 K. Obłój, O zarządzaniu refleksyjnie, MT Biznes, Warszawa 2007, p. 39.
134 Rafał Grupa
The management style
It is difficult to clearly define creative and conscious leadership (management

style), but it certainly applies to the manager’s own approach to work and approach
to work by the team led by him/her, too. Its sources and mechanisms are an indi-
rect answer to the question: if intelligence and awareness did not participate in crea-
tive and conscious management, then, why would they serve the organization’s
creative activity at all? At the present stage of knowledge of these processes, though,
one can point out certain features of creative, conscious management.
The manager’s attitude towards his/her subordinates and attitude to their own
responsibilities are primarily dependent on both the capacity of the manager and
his/her workers as well as the conditions under which they work. Nowadays, rela-
tively rigid and rather closed systems condemn us to frequent failures while creating
new leadership styles includes the cessation of clinging to what we are negatively
associated with, and opening up to new perspectives and changing conditions.
The management style then stands for simultaneous exploitation of all opportu-
nities and resources that assist in achieving proper knowledge and awareness.
Awareness, in turn, among other things, includes the ability to get to know oneself
and one’s subordinates, and getting to know one’s own individuality and in-depth
knowledge of one’s psyche. It means a deep understanding of one’s strengths,
weaknesses, emotions, needs and motives 10. People with high self-awareness are
neither overly pessimistic nor feed on excessive expectations. We can say that they
are honest with both themselves and others. They are also able to note how their
feelings affect themselves as well as others, including their achievements at work.
People with highly developed self-awareness, without any resistance, talk about their
strengths and limitations, they are not afraid of criticism or failure.
It results both from experience and observations that when there is only a possi-
bility of making changes, such individuals do not lend themselves to emotions, but,
rather, bravely face necessary transformations. Self-awareness is also one of the
criteria for a high level of spiritual intelligence and openness to new ideas and learn-
10 Ibidem, p. 41.
ing. We can assume then that self-consciousness is the result of “the process of
learning oneself” in the quest for personal fulfilment. It applies, of course, not only
to managers but all people, hence contributing to the growth of collective con-
sciousness, indispensable in any creative organization 11.
Thanks to collective consciousness, as in the case of individual self-
consciousness, the manager can discover the creative potential of his subordinates,
and then meet the expectations and hopes of others, which animates all the dimen-
sions of the organization of teamwork, energy and enthusiasm of employees and the
sense of meaning, pleasure and joy derived as a result of the joint visions (without
the use of persuasion and coercion). Obviously, order should not be confused with
the rigidity of schemes or freedom with chaos. According to the horizontal ap-
proach to the management style engaging teams as an explicit component of a larg-
er whole (creative organization), all internal and external relationships can be pre-
sented in a clear, transparent and understandable for everyone manner.
The art of leadership style is closely related with identifying their strengths and
weaknesses, and finding creative ways so as to make use of one's strengths. A team
with the right proportion of skills, talents and personality, compensating for its
weaknesses, becomes built. Only then are colleagues positive and motivated as well
as identify with the group, forming a proper team. Encouraging the team to creative
work and managing it can have a value once we, as managers, understand and feel
creative processes ourselves12. Creating a climate supporting creativity and encour-
aging employees to innovative conduct allow them to grasp the meaning of mutual
relationships between individual and team capabilities of individual contributors.
Coordination of these activities is a managing process which should be creative not
only for the manager but also co-workers. Their mutual understanding and willing-
ness to participate in the pursuit of common objectives and willingness to creative
problem-solving also allow them to understand the interdependencies that occur
11 P. Żukowski, A. Muszyński, H. Łazowska, Techniki zarządzania i style kierowania, BWSH, Koszalin

1998, p. 78.
12 M. Przybyła, Organizacja i zarządzanie, Wydawnictwo AE, Wrocław 2003, p. 51.
136 Rafał Grupa
between members of the team, then their leader finds his/her own value among
his/her co-workers13.
In organizational terms, processes of collaborative exploration of creative ideas
by the management style, and “switching” between conceptual creativity and opera-
tional creativity, and between leadership and management can be very important for
modern leaders-managers. The output of these two creativity types determines the
management style, causing that the teams “do not run at the back of the changes”,
but, rather, they provoke them themselves and put into practice. It produces a reso-
nance in the hidden dimensions of human emotions and subcutaneous currents of
interdisciplinary relationships, and fosters environment in the direction of creativity,
creation of a climate and organizational culture14. Building right interpersonal rela-
tionships in teams strengthens them, which leads to improvements since it is them
(i.e. those teams) that carry the whole system of any organization. They then be-
come active and flexible structural links, which from the inside shape thinking and
action, increasing the sense of belonging to the organization.
The management based on conscious leadership also supports the work of com-
bining order with chaos, integrating all types of intelligences into processes of crea-
tive thinking and action, as well as balancing the two worlds of science and practice.
This unique “cradle of consciousness” then helps unite these opposites.
In team-based organizations, the structure and solving problems are of tempo-
rary character, so managing multi-functional teams requires from leaders high inter-
personal skills and ability to unite dispersed groups. Nowadays, managers should
naturally shape relationships, recognizing subcutaneous trends and coordinating
teams’ actions, which gives the sense of clarity and belonging both to that particular
team and the whole organization. Only the manager who possesses emotional and
spiritual balance, passion, developed intuition and dynamic awareness of problems
encountered is able to face any challenges of the changing world 15.
13 M. Romanowska, Podstawy organizacji i zarządzania, PWN, Warszawa 2001, p. 40.

14 Ibidem, p. 42.
15 J. Stoner, Ch. Wankel, Kierowanie, PWN, Warszawa 1992, p. 112.
Leading teams, the manager becomes part of them, directs them from within,
making use of experience and knowledge which are already present there. Thus
listening to the opinions of team members increases strength and successes as well
as supports any processes taking place. Managing then is, paradoxically, sort of
collective endeavour, to which implementation all team members are needed. On
the information plane, we learn what such processes look like in line with new dis-
coveries and experiences that permeate the functioning of teams within an organiza-
tion which, consequently, is based just on such teams. Of course, teamwork ensures
accelerated learning of such processes which are aimed at the combination of many
minds and talents during dialogue and discussion, and make the team become even
more creative indeed. Broadening teams’ horizons results in their constant evolu-
tion, and contributes to their chance of development 16.
Usually, when creating teams, leaders encourage staff to take action, indicating
new perspectives and visions that involve all the tunes and “common chemistry”,
resulting in organizational harmony and ability to work together. They discover the
truth about themselves as well as about their organization of which they are part in
order to build their future on what is the strength of the team and company. Every
team goes through certain stages of development, forming internal, group-based
and systemic relationships. Evolutionary changes occur as a result of processes
taking place in collective consciousness that reflects organizational reality. Following
these processes generates needs for new teams able to ensure improvement of the
organization's activities17.
Creating a new language to control collaborative processes can stimulate creative
energy in teams and organizations. Taking into account the structural, psychological
and spiritual map of processes occurring there, gives one the tools of managing
such processes of mind in an individual, team and whole organization dimension.
The phenomenon of synergy then releases creative energy that allows the flow of
these skills so that creativity becomes the second nature of the entire organization.
16 Ibidem, p. 115.
17 W. Bańka, Zarządzanie personelem …, op. cit., p. 84.
138 Rafał Grupa
Following general literature, from the above considerations, conclusions can be

drawn that the leader should be an ideal person, with above average interpersonal
skills, a person who is organized and capable of dividing work among co-workers,
while, at the same time, supervising them. These should be creative people with
great knowledge, who, thanks to their abilities can aspire to high ideals. As a conse-
quence, both the whole company and each individual benefit from that.
Relying on the above conclusions, the author decided to carry out a test to check
the actual competences of managers at various levels. The aim of the study is to
show and prove the hypothesis that the actual image of the management staff in quite a
different way deviates from the theoretical determinants of the ways of management.
As a research technique, the author decided to use a survey – questionnaire with
a 5-point Likert scale. The test was carried out at random, increasing the likelihood
of the results. In order to achieve a greater reliability of studies, the surveys were
conducted on an anonymous basis, which results in greater openness and honesty
of the respondents.
The study was carried out on a random sample in one of the largest companies in
the United Kingdom employing around 4,000 people. The company is involved in
the distribution of products in the FMCG sector and it was meant to be a pilot
study, that is its results will not be representative and they cannot be compared in
relation to the total population of the country in managerial positions. Indeed, the
major goals of this study and its results are purely of didactic purposes.
Below are a few questions that were included in the survey.
 Manager’s gender?
 Does your manager have extensive professional experience?
 Do you think that your manager has managerial skills?
 What is it that your leader values most in his/her co-workers?
 What leadership style does your manager follow?
 Do you think that your manager acts ethically?
 What kind of behaviour can usually be seen in your leader?
 What is the relationship between your manager and his/her subordinates?
 Is your boss an authority for you?
 How would you rate the atmosphere in the team where you work?
Analyzing the data obtained from this study, the author concludes that the theo-
retical approach to management does not find its reflection in practice. As many as
76% of the respondents believe that their boss does not have any managerial capaci-
ty, and that he/she does not have enough work experience required for this posi-
tion. 83% of the respondents assess the leadership style of their superior as authori-
tarian, dominated by unethical behaviour towards subordinates. Most frequently
presented kinds of behaviour of the superior are: critique, bullying, ignorance and
not keeping promises. 67% of the respondents do not find their superiors to be an
authority, and a further 71% claim that the atmosphere in the environment in which
they work is bad. Another 82% of the respondents would change their work with
pleasure should an appropriate opportunity arise. In conclusion, the results obtained
are very frightening. The subject of the article: The manager and his/her (contemporary)
role in the organization – theory and reality was to present clearly noticeable differences
between the theoretical determinants of the role of the manager and real practice.
By assuming the hypothesis that the actual image of the management staff in quite a different
way deviates from the theoretical determinants of the ways of management, the author did not
expect such negative results of the management team. According to the author, at
present, quite a lot of attention is paid to personnel in charge training.
For any company that hires their manager, these are his/her diplomas, various
scientific achievements, postgraduate studies (the most recognized and prestigious
of which is an MBA programme) that count. Such achievements, in some compa-
nies, are sufficient to take the position of high responsibility. However, one thing is
missing here – the experience of working in a team and managing both lower and
higher level workers. Leadership skills do not stand just for knowledge as these are
interpersonal skills that are the most important here. Even the most talented man-
ager will not achieve his/her goal without a skilful management team. Only his/her
knowledge, ambitions, intelligence combined with his/her ability to lead a team can
produce positive results.
Interpersonal skills cannot be learnt for they are innate skills of communication
which one either gains at birth or not at all. Because of superiors’ unethical behav-
140 Rafał Grupa
iour, the relationships between them and their subordinates do not look impressive.
Superiors’ positive behaviour can be seen only in a situation when their bullying
does not bring any results, and, thus, when they try to achieve their goals by being
nice, concerned with their subordinates’ problems, which is their short-term tactic
only.
The above analysis in a critical light presents the actual image and asymmetry be-
tween the theory and practice. According to the author, nowadays, a lot of attention
ought to be paid to the role of interpersonal communication, which is the main part
of building any organization’s culture as well as to make any manager realize that
the main asset of the company is the company’s intellectual capital – the people.
Only through such a holistic approach to management, it will be possible to bring
together these two, extremely distant from one another, poles – theoretical and
practical.
Bibliography
[1] Bańka W., Zarządzanie personelem - teoria i praktyka, Wydawnictwo Adam Marsza-
łek, Toruń 2001.
[2] Bolesta-Kukułka K., Polityka personalna i strategii rozwoju firmy, Wydawnictwo
MSM, Warszawa 1995.
[3] Czermonski A., Czerska M., Nogalski B., Rutka R., Apanowicz J., Zarządzanie
organizacjami, Wydawnictwo Dom Organizatora, Toruń 2001.
[4] Daft R.L., Marcic D., Understanding Management (6th edition), South-Western,
Cengage Learning, USA 2009.
[5] Drucker P.F., Menedżer skuteczny, Wydawnictwo AE, Kraków 1994.
[6] Drucker P. F., The Essential Drucker: In One Volume the Best of Sixty Years of Peter
Drucker's Essential Writings on Management, Harper Collins Publishers Inc., 2001.
[7] Griffin R.W., Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 2004.
[8] Griffin R.W., Moorhead G., Organizational Behavior: Managing People and
Organisations (9th edition), South-Western, Cengage Learning, USA 2010.
[9] Lencioni P., The Five Dysfunctions of a Team: A Leadership Fable, John Wiley &
Sons Inc., San Francisco 2002.
[10] Obłój K., O zarządzaniu refleksyjnie, MT Biznes, Warszawa 2007.

[11] Penc J., Zarządzanie dla przyszłości, Wydawnictwo Profesjonalna Szkoła Biznesu.
Kraków 1998.
[12] Przybyła M., Organizacja i zarządzanie, Wydawnictwo AE, Wrocław 2003.
[13] Romanowska M., Podstawy organizacji i zarządzania, PWN, Warszawa 2001.
[14] Stoner J., Wankel Ch., Kierowanie, PWN, Warszawa 1992.
[15] Umiejętność kierowania ludźmi coraz cenniejsza, in: Zarządzanie na Świecie, 2002, No 7.
[16] Żukowski P., Muszyński A., Łazowska H., Techniki zarządzania i style kierowania,
BWSH, Koszalin 1998.
Summary
Key words: manager, management, organizational culture, leader
The article is an attempt to answer the question what is the role of the manager in the company.
Literature devoted to this subject, in a very transparent manner, presents the requirements, tips and
guidelines regarding the way that the manager should work. However, these roles are very often
distorted, especially now once the market has become dominated by international and transnational
corporations, compared to their theoretical requirements. The author shows that today’s manage-
ment is, in practice, very different from the attitudes presented in theory.
Menedżer i jego rola w organizacji
Streszczenie
Słowa kluczowe: menedżer, zarządzanie, kultura organizacyjna, lider
Niniejszy artykuł jest próbą odpowiedzi na pytanie, jaka jest rola kierownika w przedsiębior-
stwie. Szeroko pojęta literatura przedmiotu w sposób bardzo przejrzysty prezentuje wymagania,
wskazówki oraz wytyczne, w jaki sposób powinien zarządzać kierownik. Jednakże w obecnych
czasach, kiedy na rynkach dominują korporacje między i transnarodowe, role te zostają bardzo
często zniekształcone w stosunku do ich teoretycznych wymagań. Autor, na podstawie przeprowa-
dzonego badania twierdzi, że współczesne zarządzanie w praktyce bardzo różni się od prezento-
wanego w teorii.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (43) / 2013
R.W. Diaczenko
Kijowski Narodowy Uniwersytet Kultury i Sztuki (Ukraina)
Функциональная типология и интерьер

современных предприятий ресторанного бизнеса
при гостиницах в столице и провинции
Цель исследования
Настоящее исследование посвящено изучению внутренней среды

общественных предприятий, где тесно объединены между собой — отдых и
питание. Так как под суждением «отдых» в статье изучается проживание в
гостиницах, правильнее будет сказать — проживание и питание. Сюда мы
относим: отели, базы отдыха, санатории, пансионаты и др. Все их можно
условно объединить в одно понятие — гостинично-ресторанные
комплексы. Именно их взаимодействие интерьерного пространства сочетает
в себе многообразные и мало исследованные в своем комплексном качестве
параметры. Анализ научных публикаций в отрасли гостинично-ресторанной
сферы за последние годы показывает, что к наиболее известным научным
работам в области интерьера могут быть отнесены труды таких научных
работников как: Н.А. Пъятницкая [5], М.П. Мальськая [3], А.Я. Круль [2], А.А.
Полянина [4], B.T. Шимко [7], В.Р. Раннев [6].
Следует добавить также, что современный гостинично-ресторанный
интерьер как сложная комплексная система, интегрирующая в единое целое
многочисленные эстетические и технические составляющие, является в целом
мало изученной, с научной точки зрения, архитектурно-дизайнерским
144 R.W. Diaczenko
феноменом. Можно констатировать отсутствие даже попыток комплексного

осмысления и изучения данного явления, как с целью теоретического
обобщения признаков этого феномена, так и с целью практического
применения изученного опыта в дальнейшем проектировании.
Задачи исследования: актуализировать представление об эстетической
ценности предметно-пространственной среды интерьеров гостинично-
ресторанных заведений и их зависимости от культурных, социокультурных и
социопсихологических условий, бытовой прагматики.
Специфика гостиничного ресторана в отличие от городского заключается
в том, что его работа тесно связана не только с самой ресторанной службой,
но и со всеми подразделами гостиницы.
Подраздел ресторанного хозяйства является неотъемлемой частью
гостиничного бизнеса. Гостиничные рестораны — это не только престиж и
лицо гостиницы, но и один из основных источников прибыли
(приблизительно 1/3 дохода гостиничного комплекса).
Во всех гостиницах особенное внимание уделяется дизайну помещений. С
окружающей интерьерной среды начинается настроение гостей, и от его
восприятия во многом зависит, будет ли начало дня для гостей хорошим или
плохим.
Несмотря на явную важность многочисленных вариаций, визуально-
знаковой составляющей в анализе интерьерного пространства современных
ресторанных заведений при гостиницах, безусловной доминантой внутренней
организации является главная функция — общественное питание. И, хотя в
основе своей эта функция является неизменной, существуют ее различные
интерпретации, в том числе и в плане сочетания с другими общественными
функциями, что в свою очередь влияет на особенности соответствующего
интерьера.
В структуре гостиничных комплексов функциональная организация
предприятий общественного питания решается с учетом категории заведения
размещения. В однозвездочных гостиницах, согласно национального
стандарта относительно обслуживания в разных категориях гостиниц,
Функциональная типология и интерьер современных предприятий ресторанного бизнеса 145
питание гостей не обязательно, в дво-, трехзвездочных — должен

функционировать ресторан или кафе, в четырех- и пятизвездочных
гостиницах должны быть рестораны, банкетные залы, бары, у пятизвездочных
и ночные клубы. В гостиницах, что входят в известные гостиничные цепи в
структуре предприятия выделяется по меньшей мере два ресторана — с
фешенебельным с фирменными кушаньями и небольшой ресторан эконом
класса.
Архитектурно-планировочное решение, размеры, пропорции, вместимость
залов для посетителей в стенах заведений ресторанного хозяйства, что
функционирует при гостиничном комплексе, индивидуальные. Кроме своей
основной функции, они служат для отдыха, встреч, бесед, особенно в
вечернее время, поэтому их архитектурно-пространственная организация и
планирование интерьера должны обеспечивать необходимые для этого
условия. Практика строительства гостиничных комплексов и их эксплуатации
показала, что залы больших размеров стремятся разбить на отдельные зоны,
зрительно сократив их размеры, что способствует созданию у посетителей
ощущения обособленности и уюта. Для этого используют разные типы
раздвижных перегородок, штор, разнообразные варианты расположения
мебели, в ряде случаев более интенсивное освещение столов, сравнительно с
общим освещением зала, невысокие стационарные перегородки и цветники,
что выделяют отдельные кабины, перепады в уровнях пола и потолка и другие
приемы. Во всех случаях деление зала на отдельные зоны не должно никак
мешать движению клиентов и обслуживающему персоналу.
Обычно в залах ресторанов предусматривают место для оркестра,
площадка для танцев, иногда небольшую эстраду и помещение для артистов.
Площадку для танцев часто акцентируют другим характером освещения или
более концентрированным их размещением, другим решением потолка,
поднимают или опускают пол площадки по отношению к уровню пола всего
зала, а также многими другими средствами.
При залах ресторанов, как правило, имеются банкетные залы, которые
размещают либо отдельно, либо выделяют из общей площади посредством
146 R.W. Diaczenko
раздвижных перегородок, что позволяет использовать эти помещения для

разных вариантов. Иногда посредством перегородок банкетные залы
разделяют на более мелкие помещения, которые могут эксплуатироваться
вместе или отдельно [2].
Согласно официально принятой и существующей на сегодняшний день
типовой номенклатуре предприятий общественного питания, все они
подразделяются на следующие типы: рестораны, кафе, бары, буфеты,
столовые, закусочные та др. [3].
Приведем частичные характеристики некоторых, из них исходя из
принятой классификации:
Ресторан — наиболее комфортабельное предприятие ресторанного
хозяйства, обязан быть в трехзвездочном отеле. Предоставляет посетителям
широкий ассортимент высококачественных кулинарных и кондитерских
изделий сложного приготовления и разных напитков.
Рестораны должны иметь художественно оформленные рекламные
проспекты, фирменные обложки меню, приглашения. В фойе может быть
организована продажа сувениров и цветов. Для создания развлекательной
атмосферы ресторан может иметь эстрадно-музыкальный ансамбль, который
выступает в вечерние часы [1].
В ресторанных заведениях «первой категории» интерьер должен быть с
учетом особенностей помещения, мебель отвечать интерьеру предприятия,
посуда металлическая из нержавеющей стали, из фарфора не ниже 8 группы
художественного оформления, из стекла — не ниже 6 группы художественной
отделки [3].
«Высшая категория» ресторана, который размещается в четырех
звездных гостиницах, должен обеспечивать интерьер с учетом особенностей
заведения, мебель подбирается соответственно с интерьером предприятия.
Столы с мягким покрытием, прямоугольные, квадратные, круглые. Посуда
металлическая из нержавеющей стали повышенной группы отделки, посуда
из фарфора не ниже 10 группы художественного оформления. Посуда из
стекла — не ниже 7 группы художественного обрамления [3]. Для примера
можно привести гостинично-ресторанный комплекс Grand Admiral Club (г.

Ирпень). В этом комплексе на втором этаже находятся Красный и Черный
залы. Интерьер этих залов выполнен в одном стиле, в нем присутствуют
нотки «арт-деко» с характерным сочетанием тяжелых форм и роскошных
деталей. Изюминка залов — итальянские люстры из муранского стекла —
красная и, соответственно, черная. Именно благодаря им оба зала и получили
свои названия. Каминный зал — богатый интерьер, стены, украшенные
оригиналами работ известных художников, уютный камин, роскошная мебель,
прекрасного звучания рояль — убранство этого зала создает незабываемую
атмосферу. Серебряный зал — имеет оригинальные детали интерьера
которые радуют своей эксклюзивностью. «Хайтековский минимализм» тут
органично соседствует с барочными элементами, что характеризует самое
популярное богемное направление в дизайне нашего времени — Арт-Деко.
«Неосветский» шик дополняет прекрасный вид на сосновый лес, где сквозь
стеклянные двери хорошо просматривается «Внутренний дворик» с уютными
столиками у фонтана [9].
Ресторан категории «люкс» — обязателен в пятизвездочном отеле,
отличается оригинальным оформлением за индивидуальным проектом
интерьера, уникальным характером архитектурно-планировочного решения,
материально-технического оснащения, изысканностью интерьера, высоким
уровнем комфортности. Мебель изготавливается по индивидуальному заказу в
соответствии с интерьером предприятия. Столы с тканевым покрытием,
кресла тоже мягкие и с подлокотниками [3]. Столовое белье (скатерти,
салфетки, полотенца для официантов) изготавливаются на заказ с учетом
общего художественного замысла сервировки столов и особенностей
интерьера. На каждом предмете в качестве отдельных элементов
художественной отделки изображаются монограмма, полное название
ресторана и гостиницы, и его эмблема; допускается использование различных
видов ручной отделки (кружев, вышивки и т.д.). Посетителю при
обслуживании подается влажная горячая салфетка. Скатерти заменяются:
чистыми — перед обслуживанием каждой новой группы посетителей за
148 R.W. Diaczenko
столом, и в случае загрязнения — в процессе обслуживания. Посуда высшего

качества — металлическая из мельхиора, фарфор из высшей группы отделки,
стеклянная изготовляется согласно специального заказа, с хрусталя [3]. Как
например ресторан при гостинице «11 Mirrors» в г. Киеве, каждый элемент в
дизайне которого является стильным продолжением концепции гостиницы с
акцентом на таких нестандартных решениях как барная стойка с янтарной
поверхностью и зеркальные художественные инсталляции. Кроме ресторана
на втором этаже, напитки и легкие закуски подаются в лаунж-зоне лобби, где
ощущение комфорта и стиля создает стильный камин отделанный
натуральным камнем [8].
Наличие кафе при гостинице не является обязательным, но большинство
гостиниц предпочитает иметь небольшое кафе, благодаря которому удается
расширить ассортимент десертных кушаний, напитков и других изделий
кулинарного и кондитерского направления (отель «Импресса» кафе «Shooter
Cafe») [10].
Бар — специализированное предприятие питания, что предлагает гостям
разные напитки, десерты, закуски, кондитерские изделия. В гостиницах бары
располагаются в помещении ресторанов, кафе, и как отдельные предприятия.
При гостиницах бары могут быть категории «люкс», «высшей» и «первой»
категории, в которых в зале обеспечивается самообслуживание, за барной
стойкой гостей обслуживает бармен. В барах «высшей» категории
обслуживают официанты, а за барной стойкой — бармены. Сегодня
наблюдаются тенденции разнообразить профиля баров в гостиницах [3]. В
зависимости от расположения баров в гостиницах их классифицируют на:
вестибюльные, ресторанные, вспомогательные, банкетные, бары при
бассейнах (гостиница «Крещатик» г.Киев) [10], служебные, мини-бары, диско-
бари.
Бар категории «люкс» — отличается максимальным уровнем комфорта,
уникальным характером архитектурно-планировочного решения, строится
только по индивидуальному проекту. Мебель, осветительная арматура и
другие элементы интерьера должны быть выполнены по специальному заказу
и соответствовать высоким требованиям, предъявляемым к обслуживанию

посетителей бара. Столовая посуда и приборы, столовое белье
изготавливаются по индивидуальному заказу с учетом общего
художественного замысла. На каждом предмете фарфоровой посуды,
столового белья изображается монограмма или полное название бара,
гостиницы и его эмблема. Обслуживание посетителей осуществляется
барменами (за барной стойкой), официантами (за столами) [4].
Ночной бар — это предприятие развлекательного характера, с ночным
распорядком, которое предлагает богатую программу варьете, танцев для
посетителей. В ассортименте — разнообразная гамма изысканных спиртных
напитков, зарубежных и отечественных, безалкогольные напитки, разные
виды кондитерских изделий и мороженое, а также небольшой ассортимент
кулинарных изделий (пиццы, гриллеты, гамбургеры и т.д.), кофе. Обычно
имеет форму амфитеатра, чтобы все посетители имели возможность
наблюдения за художественной программой. Снабжен аппаратами для
усиления звука, светомузыкой, аппаратурой для показа кинофильмов [4].
Буфеты осуществляют продажу с потреблением на месте ограниченного
ассортимента холодных закусок, бутербродов, напитков, булочных и
кондитерских изделий, сладких десертов несложного приготовления.
Допускается отпуск упакованной продукции на вынос, а также реализация
продовольственных товаров. В гостиницах работают буфеты, которые
обустроены электрическим оборудованием — электроплитами, кофеварками,
яйцеварками, сосисковарками, блендерами, электрочайниками и тому
подобное та холодильным — холодильниками, фризерами, охладительными
прилавками, витринами и другими видами оборудования. Обычно буфеты
размещаются на этажах гостиницы и состоят из трех помещений:
доготовочного цеха, для мойки посуды, зала [5].
Столовая — предприятие питания, что чаще всего функционирует в
структуре курортных гостиниц, санаториев, профилакториев, пансионатов.
Эти заведения рассчитаны для изготовления, реализации и организации
потребления еды на месте гостями гостиницы и внешними посетителями [3].
150 R.W. Diaczenko
Как видим, данная классификация сделана в основном по

функциональному назначению и уровню обслуживания. На практике же
картина сегодня выглядит несколько иначе. Учитывая, не раз отмечаемый
исследователями, интерес потребителей к заведениям, совмещающим
функцию проживания с организацией питания и досуга (причем интерес этот
очевиден и постоянно растет), а также, считая, данный фактор одним из
определяющих в организации объемно-пространственной структуры и
декоративно-художественного оформления интерьера, считаем уместным
рассмотреть вопрос совмещения отдыха и питания более подробно.
Следует упомянуть, исследовательский труд О.М. Головко раздел
«Строительство, архитектура и интерьер гостиничного хозяйства» в учебном
пособии «Организация гостиничного хозяйства» опубликованном в 2011 г.
Проведя ретроспективный анализ развития предприятий ресторанного
бизнеса при гостиницах, исследователь утверждает, что характерной чертой
их функционирования является традиционное сочетание целевой функции
отдыха с питанием и развлечением посетителей. Хотя содержание и
соотношение этих функций в разных регионах есть различным, так как
создание кафе, баров и ресторанов при предприятиях отдыха неразрывно
связано с реальностью жизненных процессов общества, культурой,
традициями, данностью места и образным миром человека [4].
Частично основываясь на составленной А.А. Поляниной классификации,
но в то же время, считая ее на сегодняшний день в определенной степени
устаревшей, предлагается выделить шесть основных, существующих сегодня
типов гостиничных ресторанных заведений по функциям, сопутствующим
досуговой направленности:
1) Заведения (в основном гостиничо-ресторанные), удовлетворяющие
интересы, характерные для различных возрастных или социальных групп
посетителей. Например, молодежные (хостелы), для деловых встреч (деловые
отели), для семейного отдыха с детьми (семейные). Каждое из этих заведений
имеет специфику в программе и системе обслуживания, режиме работы,
размещении в городской застройке и в здании, специфику общего
архитектурно-планировочного решения и организации внутреннего

пространства, так как каждая социально-демографическая группа имеет свои
антропологические и психологические особенности, духовные потребности,
свой образ жизни и материальный уровень, различную степень мобильности.
2) Специализированные банкетные залы, рестораны и комплексы
предназначенные для организации свадеб, юбилеев, торжеств и
корпоративных мероприятий. Мероприятия в них могут проводиться как в
виде банкетов, так и в форме фуршетов. Зачастую залы имеют возможность
трансформации в места для проведения конгрессов и конференций, или
близко соседствовать и дополнять деловую функцию. Естественно, это, как
правило, в гостиницах высшей категории с большими по площади и объему
помещениями, способные вместить до 500-600, а то и в случае фуршета до
1000 персон, оборудованные сценой, экраном, специализированной
акустической аппаратурой. Иногда пространство таких залов может
трансформироваться и делиться посредством ширм или занавесей для
создания нескольких камерных пространств отвечающих потребностям
проведения более узкого застолья.
3) Зрелищно-развлекательные ресторанные заведения:
многофункциональные комплексы, где утилитарная функция питания хоть и
является связующей, но отходит на второй план под «напором»
разноплановых форм проведения досуга. Последние можно условно
разделить на:
- «зрелищные» ‒ просмотр развлекательных, музыкальных и шоу
программ, стриптиз, театр-варьете, трансляции спортивных
состязаний, собачьих бегов или скачек лошадей, на исход которых
можно сделать ставки в букмекерской конторе;
- «игровые» ‒ казино, бильярд, боулинг, тир, игровые автоматы,
аерохоккей, настольный теннис, и другие.
Считается, что восприятие музыкально-развлекательных произведений в
обстановке кафе, бара или ресторана способствуют лучшему контакту
зрителей с исполнителями, создавая камерность и в какой-то степени
152 R.W. Diaczenko
противостоят восприятию аналогичных программ в громадных обезличенных

современных концертных залах. Соответственно многообразию включающих
в себя функций заведения данного типа представляют собой относительно
крупные взаимосвязанные группы помещений и зон, организованные
согласно выполняемым задачам.
4) Ресторанные заведения, совмещающие функции питания с
организацией обзора панорамы окружения интересного природного или
городского пейзажа. Характерной особенностью таких «панорамных»
заведений естественно становится объемно-пространственное решение
интерьера визуально раскрытое на окружающие достопримечательности
(гостиница «Днепр» ресторан «Panorama Club», «Бутик-отель «Ревьера»
ресторан «Riviera») [10].
Чаще всего такие кафе и рестораны расположены в экзотических местах: в
руинах старых замков и крепостей, в отживших свой век трамвайных или
железнодорожных вагонах и самолетах, на крышах доминирующих над
городом построек. В особую, наиболее многочисленную группу здесь можно
выделить так называемые заведения «на плаву» («на воде») или в прибережной
зоне акваторий, расположенные в бывших речных либо морских суднах, или
на плавучих понтонах (гостиница «Баккара Аккорд Готель» ресторан «Grand
Piano Cafe») [10].
Отличительной особенностью данного типа соответственно становиться
стремление максимально расположить зоны для посетителей на улице, что
благоприятно далеко не в любой сезон и требует организации специальных
ограждений и навесов. Все это, безусловно, накладывает свой отпечаток на
общее объемно-пространственное и функциональное решение. Также
заведения данного типа могут быть и передвижными: троллейбусами,
автобусами или теплоходами («Perlina Dnipra Hotel», «Принцесса Днепра»
компании Червона Рута).
5) Заведения «занимательной еды» — кафе, бары и рестораны, в
которых основным элементом развлечения является ассортимент и
оформление предлагаемых блюд. Здесь ритуал принятия еды и напитков сам
становиться одним из видов проведения свободного времени (отель «Siesta»

[10]). В эту группу могут входить кафе и рестораны с различными
национальными кухнями, дегустационные бары, кофейни, чайные, кафе-
кондитерские, кафе-мороженое, коктейль-бары, пивные бары и рестораны.
Сюда можно отнести заведения с популярными сегодня кальянными и
сигарными комнатами.
6) «Рядовые» ресторанные залы — нацеленные на выполнение
основной функции питания и отдыха, спокойного и качественного
обслуживания посетителей, но не предлагающие каких-либо развлечений,
культурных мероприятий или особой внутренней атмосферы (рестораны при
гостиницах «Русь», «Славутич» г. Киев [10]).
Предлагаемая классификация не предполагает собой жесткие рамки
отнесения того или иного заведения к одному конкретному типу в силу
подвижности и взаимозаменяемости функций внутри комплекса, но дает
понимание, на что в каждом случае сделан «досуговый» акцент: на
«интересный панорамный вид», «экзотическую кухню», «возрастные
потребности», «развлекательные зрелища», «коллективность общения» или
«многофункциональность».
Соответственно интерьер тех или иных гостинично-ресторанных
заведений также не несет в себе четких признаков принадлежности к одному
типу, хотя, безусловно, существует множество обязательных приемов и
методов в решении, прежде всего интерьерно-планировочной структуры и
объемно-пространственной композиции, без которых невозможно
существование вышеназванных функциональных взаимосвязей и воплощения
желаемого «досугового» акцентав каждом конкретном предприятии [6].
Важно зафиксировать, что ресторанные заведения при гостиницах
представляют собой среду общественного назначения, являющуюся системой
ориентированной не на одиночного, а на «коллективного» потребителя. И,
следовательно, как отмечает В.Т. Шимко «она призвана создавать комплекс
материально-физических возможностей для реализации разных форм
общения и обслуживания» [7]. Безусловно, функциональная организация
154 R.W. Diaczenko
играет далеко не последнюю роль в формировании как объемно-

пространственных решений, так и интерьеров ресторанных залов.
Характерным для данной среды обозначается «мезоуровень» – собственно
здание, сооружение с принадлежащим ему участком. Хотя все, безусловно,
зависит от масштаба заведения и может варьироваться от одного помещения в
небольшом отеле до примыкающего к отелю двух-трех этажного здания с
эксплуатируемым подвалом и прилегающей территорией.
Относительно среды ресторанных заведений видится правомерным и
отмечаемый исследователем факт, что главным началом формирования
общественной среды является «нацеленный на активное общение, на
совместную деятельность в ходе выполнения определенной задачи
завершенный процесс, а не единичные акты некоего личностно
ориентированного действия, как в жилой сфере» [7]. Внутреннее
пространство ресторанов, баров, кафе и клубов предназначено для
реализации коллективных функций, т.е. таких, где участвует группа
одновременно действующих людей, заинтересованных в получении общего
результата.
Другими словами, как отмечает В.Т. Шимко основной задачей
средоформирования данной общественной сферы становится —
обеспечение однозначности, эффективности, рациональности протекания
функционального процесса, в котором занято несколько человек, групп
людей или даже несколько служб предприятия [7].
С другой стороны, правомерно и утверждение А.А. Поляниной о
«наметившейся в обществе тенденции перехода от удовлетворения
усредненных потребностей массового потребителя к уважению и
удовлетворению интересов каждой конкретной личности» [2].
Заключение
Итак, относясь по своим институциональным характеристикам к сфере

обслуживания, гостинично-ресторанные заведения ориентируются на
производство услуги или подготовку продукта и возможность его
одновременного коллективного потребления, через удовлетворение

индивидуальных потребностей посетителя. В силу этого здесь сочетаются
процессы трудовые, по производству и обслуживанию, и процессы по
потреблению. И, соответственно этой двойственности существует
обязательное разделение общего пространства на две различные по
атмосфере, оборудованию и по эмоционально-психологическим установкам
части — зону обслуживания и зону потребления. Иначе говоря, это группа
помещений для посетителей, которая реализует основную функцию, и группа
помещений для обслуживающего персонала, которая призвана
корреспондировать по отношению к первой.
Заслуживающим специального внимания в нашем случае считаем анализ
пространства потребления современных гостинично-ресторанных комплексов
как в социально-психологическом отношении, так и с точки зрения
детального, художественно-образного осмысления.
Библиография
[1] Справочное пособие к СНиП 2.08.02 - 89 // Проектирование

предприятий общественного питания, 2003.
[2] Круль Г.Я., Основи готельної справи / Г.Я. Круль // Навч. посіб.– К.: Центр
учбової літератури, 2011.
[3] Мальська М.П., Пандяк І.Г., Готельний бізнес: теорія та практика / М.П.
Мальська, І.Г. Пандяк // Підручник. 2-ге вид. перероб. та доп. – К.
[4] Полянина А.А., Принципы формирования и архитектурно-планировочные
решения предприятий общественного питания с досуговыми функциями: автореф.
дис. канд. архитектуры / А.А. Полянина: – М.: ЦНИИЭП жилища, 1991.
[5] П'ятницька Н.О. та ін. Організація обслуговування у закладах ресторанного
господарства / За ред.. Н.О. П'ятницької // Підручник. 2-ге вид. перероб.
та доп. – К.: Центр учбової літератури, 2011.
[6] Раннев В.Р., Интерьер /М.: Высшая школа, 1987.
156 R.W. Diaczenko
[7] Шимко B.T., Архитектурно-дизайнерское проектирование. Основы теории / B.T.

Шимко – М.: СПЦ, принт, 2003.
[8] www.11mirrors-hotel.com
[9] www.admiralclub.com.ua
[10] www.uk.hotels.com
Аннотация
Ключевые слова: проживание, питание, интерьер, архитектура, гостиница,

гостинично-ресторанный комплекс, ресторан, кафе, бар
В статье исследуются функциональное сочетание «проживание-питание» в

современных гостинично-ресторанных заведениях. Исследовано актуализацию
представления об эстетической ценности предметно-пространственной среды интерьеров
гостинично-ресторанных заведений и их зависимости от культурных, социо-культурных
и социо-психологических условий, бытовой прагматики.
Functional typology and interior modern catering enterprises

in the capital and in the province
Summary
Key words: residence, feed, interior, architecture, hotel, hotel-restaurant complex, restaurant,
cafe, bar
In the article explored functional combination the «residence-feed» in modern hotel-restaurant

establishments. Actualization of picture is explored of aesthetic value of subject-spatial environment
of interiors of hotel-restaurant establishments and their dependence on cultural, socio-cultural and
socio-psychological terms, domestic pragmatists.
Funkcjonalna typologia i wyposażenie wnętrz

współczesnych przedsiębiorstw gastronomicznych
Streszczenie
Słowa kluczowe: architektura, hotel, restauracja, kawiarnia, bar, wnętrza, miejsca za-
mieszkania
W artykule bada się wartość wnętrz hoteli i przedsiębiorstw gastronomicznych w zależności od

kulturalnych, socjokulturalnych i socjopsychologicznych warunków.
RECENZJE
KOMUNIKATY
INFORMACJE
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (43) / 2013
Waldemar Stelmach
Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie
Recenzja książki: Rzemieślnicy i biznesmeni. Właści-

ciele małych i średnich przedsiębiorstw prywatnych.
Red. naukowa ‒ prof. dr hab. Juliusz Gardawski, Wyd.
Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2013.
Zacznijmy od informacji, iż książka, choć jest sygnowana jako dzieło zbiorowe,

w większości napisana została przez jej redaktora naukowego, profesora, doktora
habilitowanego Juliusza Gardawskiego. Na jedenaście rozdziałów sześć jest Jego
autorstwa.
Recenzja nie jest i nie może być odą ku czci lub hymnem pochwalnym. Jednak
tym razem odstąpić należy od tej słusznej zasady i pochwalić Redaktora książki za
umiejętne zintegrowanie różnych przecież stylów pisania każdego ze współautorów
tak, że nie odczuwa się, iż jest to praca zbiorowa. Tworzy monolit, aczkolwiek
z drobnymi wadami. Ale czy istnieje cokolwiek bez wad?! Szacunek budzi także
nieprzeciętna erudycja Profesora wyrażająca się między innymi ogromną znajomo-
ścią adekwatnej tematyki poruszanej w innych książkach krajowych i zagranicznych,
co znajduje swoje polemiczne lub pozytywne odbicie na stronicach książki.
Owymi drobnymi wadami są, powtarzające się nader często, zdaniem recenzenta,
różnorakie powroty w poszczególnych rozdziałach do klasyfikacji liczbowej (wiel-
kości) małych i średnich przedsiębiorstw prywatnych oraz do metodologii badania.
Są to powtórki powiększające bez przyczyny i tak już obszerną księgę (486 stron).
W tym miejscu akurat można wyrazić żal, że autorzy przyjęli zasadę, iż nie uwzględ-
162 Waldemar Stelmach
niają w swoim opracowaniu problemów miniprzedsiębiorstw (1-9 zatrudnionych).

Tych jest wszak w Polsce najwięcej, ponad 1 500 000, jak informują autorzy, pracuje
zaś w nich około 3,5 miliona pracowników podległych ich właścicielom, będącymi
często właśnie rzemieślnikami, która to nazwa została właśnie użyta w tytule książ-
ki, ale… recenzja ma za zadanie analizować to co jest, a nie to, czego w opracowa-
niu nie ma.
Jako przedmiot badań autorzy przyjęli, co jednoznacznie podkreślają już we
wstępie, grupę właścicieli małych firm liczących od 10 do 49 osób (ok. 120 000
podmiotów gospodarczych) i średnich przedsiębiorstw zatrudniających od 50 do
249 pracowników (ok. 18 500 podmiotów gospodarczych). Łącznie w tych przed-
siębiorstwach jest zatrudnionych około 150 000 osób. Właściciele tych przedsię-
biorstw są często nazywani przez autorów „klasą średnią”. Warto to podkreślić,
ponieważ słowo „klasa społeczna” jest ostatnimi czasy używane; jeśli jest używane,
to z niejakimi oporami. Opracowanie stanowi w tym względzie pozytywny wyjątek.
Jeszcze rzadziej, a właściwie prawie wcale, nie używa się aktualnie, w kapitali-
stycznej Polsce, przynajmniej w języku potocznym, publicystycznym i społeczno-
politycznym, słowa „kapitaliści”, „kapitalizm”, wraz z jego dalszymi odmianami.
Zastąpiono je: przedsiębiorcami, producentami, właścicielami, wytwórcami, inwe-
storami, osobami dającymi zatrudnienie… Kapitalistów w państwie kapitalistycz-
nym jakoby nie ma. I autorzy też tego rzeczownika w treści książki nie nadużywają,
poza Rozdziałem VII i Wstępem, napisanymi przez J. Gardawskiego. Obie wymie-
nione części książki, obiektywnie należy to odnotować, poświęcone są teoretycznym
rozważaniom o polskim kapitalizmie. Autor próbuje zdefiniować, jaki jest polski
kapitalizm i jacy są polscy kapitaliści? Spostrzeżenia są frapujące.
Analizując tę klasę/grupę właścicieli nie są podawane wielkości precyzyjne, bo-
wiem ich liczebność jest dynamiczna; często się zmienia, oscylując wszakże wokół
wskazanych liczb. Badana próba (reprezentacja) liczyła 609 osób. Badającymi były
CBOS i Katedra Socjologii Ekonomicznej SGH; głównym sponsorem organizacja
pracodawców „Lewiatan”. Można więc bez przesady stwierdzić, iż wydanie ksiązki
jest dziełem zbiorowym. Tu trzeba jeszcze koniecznie zwrócić uwagę Czytelnika, że
w zdecydowanej większości przytaczane opinie o przedsiębiorcach są ich opiniami o
Recenzja 163
sobie, o swojej sytuacji, położeniu materialnym itp. Zawierają więc sporą dozę su-
biektywizmu, który nie musi znajdować odzwierciedlenia w społecznych poglądach,
ale stanowi na pewno cenną informację o odczuciach i postawach sporej i istotnej
ekonomicznie grupie ludności Polski.
Uogólnienie i ocenienie w recenzji treści obszernej, mądrej i pożytecznej oraz
wielowątkowej książki stwarza duże trudności i niebezpieczeństwa polegające prze-
de wszystkim na możliwości nadmiernego wyeksponowania lub niesłusznego pomi-
nięcia określonych zagadnień/tematów. Stąd wynikła propozycja przedstawienia
poszczególnych rozdziałów z ich krótkim opisem. Oto one:
Rozdział I: Społeczna genealogia klasy przedsiębiorców prywatnych w III Rzeczypospolitej.
Jak sama nazwa rozdziału wskazuje, autor rozpatruje pochodzenie społeczne kla-
sy drobnych przedsiębiorców, zwracając szczególną uwagę na jej rzemieślnicze
korzenie, a czasem również postępowanie – i to tłumaczy poniekąd użycie słowa
‘rzemieślnicy’ w tytule książki. Drugą praprzyczyną powstania tej grupy społecznej
jest, wg autora, zaangażowanie się w prywatny biznes licznej grupy byłych menedże-
rów socjalistycznej gospodarki.
Rozdział II: Przedsiębiorstwa i przedsiębiorcy.
Główna tematyka tego rozdziału to analiza istniejących aktualnie w Polsce (i nie

tylko) modeli MŚP oraz ich główne cechy charakterystyczne. Zaznaczono wyraźnie
przejawiającą się często, tak eksponowaną obecnie, inicjatywność przedsiębiorców.
Wprowadzono tu rzadko pojawiającą się kategorię kapitału kulturowego, którą zdecy-
dowanie należy odróżnić od kapitału intelektualnego.
Rozdział III: Sylwetki przedsiębiorców.
Sylwetki przedsiębiorców przedstawione są w wymiarze indywidualnym oraz

społecznym, ze szczególnym uwzględnieniem ich postaw wobec rynku. Wykreowa-
no w tym kontekście cztery grupy: biznesmenów, przedsiębiorców „spełnionych”,
„paternalistów” i przedsiębiorców sfrustrowanych. Są, co oczywiste, opisane ich
charakterystyki.
Rozdział IV: Kapitał społeczny biznesu w społeczeństwie o niskim kapitale społecznym.
Tu trzeba zacząć od podania definicji, kapitału społecznego, bowiem jest to pojęcie

nie często używane. Autor przyjmuje następującą definicję autorstwa R.D. Putnama:
„Kapitał społeczny to takie cechy społecznej organizacji jak sieci, normy, zaufanie
społeczne, które wspomagają koordynację i kooperację w imię wspólnych korzyści”.
Dalej autor opisuje, jak poszczególne elementy strukturalne tej definicji przedstawia-
ją się w badanym sektorze MŚP.
Rozdział V: Przedsiębiorcy w strukturze społecznej.
Większość badanych umiejscowiła sama siebie w „klasie średniej” struktury spo-

łecznej, choć nie lubią tego określenia i wolą nazywać siebie przedsiębiorcami.
W rozdziale analizowano także poglądy na istnienie antagonizmów społecznych.
Przedsiębiorcy postrzegają je rzadziej niż ogół Polaków.
Rozdział VI: Postawy przedsiębiorców wobec prawa i ocena warunków prowadzenia działal-
ności gospodarczej.
Ten rozdział poświęcono barierom, jakie widzą w swojej działalności przedsię-

biorcy z grupy małych i średnich zakładów pracy. Gremialne są narzekania na zbyt
duże obciążenia podatkowe. Na kolejnym miejscu lokuje się niezadowolenie z ist-
niejących przepisów, norm i zasad. Rozpatrywane są nawet warianty stworzenia dla
sektora MŚP oddzielnego Kodeksu pracy. Około 60% ankietowanych nie uznaje
związków zawodowych jako przeszkody w prowadzeniu działalności, ale jednocze-
śnie nie widzi potrzeby funkcjonowania takowych u siebie.
Rozdział VII: Oczekiwany model kapitalizmu: ku etatyzmowi.
Treść tego rozdziału może być zaskakująca. Oto prywatni przedsiębiorcy prefe-
rują model polityczny, w którym państwo (jakkolwiek by je definiować) ma moder-
nizować gospodarkę, wdrażać postęp technologiczny, chronić kluczowe strefy go-
spodarki przed działaniem rynku; szczególnie w dziedzinie zdrowia i ochrony ro-
dziny. Odsetek opowiadających się za pełną prywatyzacją nie przekracza 15%.
Recenzja 165
Rozdział VIII: Kultura organizacyjna
W tym rozdziale znajdziemy dość dużo rozważań teoretyczno – opisowych doty-

czących kultury organizacyjnej, zwanej także niekiedy kulturą korporacyjną. Nieba-
gatelne miejsce poświęcono klasykowi zagadnienia G. Hofstede i wynikom jego
badań przeprowadzonych w IBM, przedsiębiorstwie rozlokowanym w 100 miej-
scach na świecie. Kontrowersyjnym pozostaje zagadnienie, czy można korporacyjne
badania w jednej zagranicznej firmie przenosić na polski grunt?
Rozdział IX: Przedsiębiorcy sektora MŚP i polityka.
Reprezentacja polskich przedsiębiorców zdecydowanie opowiada się za demo-

kratycznym modelem polityki, różnie wszakże rozumianym. Badani zauważają jed-
nak różnice między deklarowanymi ideami a praktyką, chociaż nie tak wyraźnie jak
inni Polacy. W większości są prosolidarnościowi. Jako sprzyjające biznesowi wymie-
niają rządy T. Mazowieckiego, koalicję AWS-UW i ekipę D. Tuska. Jako niesprzyja-
jące prywatnemu biznesowi wymienia się PiS.
Rozdział X: Położenie materialne polskich pracodawców i ich postawy prozdrowotne.
Kryzys, o którym się tak dużo mówi i pisze, polskich drobnych i średnich przed-
siębiorców dotknął w 50% - mierząc go poziomem stopy życiowej gospodarstw
domowych. Co czwarty respondent wskazywał na jego pogorszenie; co piąty na
polepszenie. Generalnie poziom życia korelowano z sytuacją firmy.
Dbającymi zdecydowanie o zdrowie jest 60% respondentów. Znaczna część
(30%) dba o zdrowie selektywnie. Potencjalnych „zawałowców” jest 10%. Dwie
ostatnie grupy tłumaczą ten stan rzeczy nawałem pracy uniemożliwiającym rzetelne
i systematyczne dbanie o zdrowie.
Rozdział XI: Wybór próby i szacowanie wyników.
Średni i mali przedsiębiorcy niechętnie poddają się badaniom społeczno-

ekonomicznym. Stwierdzenie to wielokrotnie słychać było na konferencji zorgani-
zowanej przez Katedrę Socjologii SGH i organizację pracodawców „Lewiatan” 25
XI 2013. Między innymi mówiła o tym H. Bochniarz, Prezydent Konfederacji „Le-
wiatan”. Konferencja poświęcona była wynikom badania przedstawianego pt. Cczy-

telnikom.
Ostatni rozdział książki poświęcony statystyce doboru i badań nie jest łatwy,
aczkolwiek niezbędny dla porządku naukowego. Dla osób lubiących statystykę i
demografię stanowić może prawdziwą przyjemność.
Potencjalnego Czytelnika (a książkę naprawdę warto przeczytać), któremu wyda-
wałaby się ona zbyt obszerna i zawierająca zbyt wiele informacji, informuję, że:
Po pierwsze, jej zawartość jest nasycona bardzo mocno tabelami, które dla anali-
tycznych umysłów są źródłem dla własnych przemyśleń.
Po drugie, każdy rozdział zawiera w zakończeniu bardzo praktyczne wnioski:
Główne wnioski. Polecam.
Recenzenci Zeszytów Naukowych
1. Waldemar Bańka – Wyższa Szkoła im. Pawła Włodkowica w Płocku
2. Pavol Dančak – Uniwersytet Preszowski
3. Kazimierz Doktór – Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie
4. Anatolij Drabowskij – Instytut Spółdzielczości w Winnicy
5. Rudolf Dupkala – Uniwersytet Preszowski
6. Siergiej Gawrow – Rosyjski Instytut Kulturologii w Moskwie
7. Konstantin Jakimczuk – Instytut Spółdzielczości w Winnicy
8. Walery Karsiekin – Kijowski Narodowy Uniwersytet Kultury i Sztuki
9. Wojciech Maciejewski – Uniwersytet Warszawski
10. Hanna Markiewicz – Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie
11. Walery Nowikow – Instytut Demografii i Badań Społecznych Narodowej Aka-

demii Nauk Ukrainy
12. Alica Petrašova – Uniwersytet Preszowski
13. Wanda Rusiecka – Białoruska Akademia Nauk
14. Remigiusz Ryziński – Wyższa Szkoła Informatyki, Zarządzania i Administracji

w Warszawie
15. Wojciech Słomski – Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Międzynarodowej

w Preszowie
16. Eugeniusz Sobczak – Politechnika Warszawska

168 Recenzenci czasopism
17. Marek Storoška – Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Międzynarodowej w Pre-

szowie
18. Anna Wawrzonkiewicz-Słomska – Małopolska Wyższa Szkoła Ekonomiczna

w Tarnowie
19. Elżbieta Weiss – Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Międzynarodowej w Pre-
szowie
Informacje dla autorów
W Zeszytach Naukowych Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie publiko-

wane są prace przeglądowe, rozprawy, studia, artykuły, sprawozdania z konferencji
naukowych, komunikaty, recenzje najnowszych publikacji, informacje z zakresu
szeroko pojmowanych nauk społecznych.
Każda praca powinna być przesyłana do redakcji w formie elektronicznej /
e-mail, płyta CD, bądź pendrive/. Należy ją odpowiednio przygotować pod wzglę-
dem językowym, merytorycznym i technicznym.
Pierwsza strona złożonego w redakcji artykułu powinna zawierać: imię/imiona,
nazwisko/nazwiska autora/autorów, pełną nazwę instytucji, którą zamierza repre-
zentować autor bądź autorzy, tytuł pracy, jej streszczenie i słowa kluczowe. Każdy
artykuł powinien zawierać także tytuł, słowa kluczowe i streszczenie w języku an-
gielskim.
W artykułach zaleca się stosowanie przypisów u dołu strony. Większe opracowa-
nia powinny zawierać śródtytuły. Tytuły tabel i rysunków należy wyakcentować.
Źródło do nich podawać jak w przypisach.
Bibliografię zestawia się alfabetycznie według nazwisk autorów. Każda pozycja
powinna zawierać nazwisko i inicjały imienia/imion autora/autorów, tytuł pracy,
nazwę czasopisma, jego numer lub tom, wydawnictwo bądź adres internetowy,
miejsce i rok wydania.
Komitet Redakcyjny zastrzega sobie prawo do dokonywania drobnych skrótów
i poprawek przesyłanego materiału bez uzgadniania ich z autorami. W przypadku
konieczności dokonania większych poprawek – dokonuje ich autor lub praca zostaje
wycofana.
Każda praca kierowana jest do recenzji / wzór recenzji i lista recenzentów znaj-
duje się na stronie internetowej czasopisma/. Ocenia ją co najmniej dwóch recen-
zentów, a w przypadku jednej oceny negatywnej trzech. Recenzenci są spoza jed-
nostki naukowej autora/autorów, a także nie są pracownikami etatowymi Uczelni,
170 Informacje dla autorów
nie pełnią żadnych funkcji w czasopiśmie. W przypadku artykułu zagranicznego

bądź w języku obcym, recenzenci zazwyczaj pochodzą z innego kraju niż au-
tor/autorzy artykułu.
Autorzy nie znają tożsamości recenzentów. Recenzja ma formę pisemną
i zawiera wniosek o dopuszczeniu pracy do druku, dopuszczeniu do druku po na-
niesieniu uwag lub niedopuszczeniu do druku, a także oświadczenie recenzenta, że
nie ma on żadnych powiązań z autorem/autorami artykułu/artykułów.

Una Síntesis Filosófica Del Cristianismo, Budismo e Islam

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Una Síntesis Filosófica Del Cristianismo, Budismo e Islam

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ZESZYTY

© Copyright by Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie

ROZPRAWY ‒ ARTYKUŁY ‒ STUDIA

Kiyokazu Nakatomi ......................................................................................................................................... 7

Una síntesis filosófica del Cristianismo, Budismo e Islam

José Henrique Silveira de Brito, Ramiro Délio Borges de Meneses .........................................................23

Estética e Ética segundo Kant

Каким быть учебнику российской истории?

O.P. Mazurkiewicz .........................................................................................................................................77

Традиції шанування як основа виховання в родині

Skuteczność międzykulturowa i jej wyznaczniki

Mária Marinicová ............................................................................................................................................93

Význam a podstata optimalizácie vyučovania v podmienkach Vysokej

Irina Kowczina ............................................................................................................................................ 105

Технології професійної підготовки студентів Педагогічного

Zdzisław Sirojć ............................................................................................................................................. 121

Niektóre aspekty pracy socjalnej w wielkim mieście

Rafał Grupa .................................................................................................................................................. 129

The manager and their role in the organization

R.W. Diaczenko ........................................................................................................................................... 143

Функциональная типология и интерьер современных предприятий

RECENZJE ‒KOMUNIKATY ‒ INFORMACJE

Waldemar Stelmach ..................................................................................................................................... 161

Recenzja książki: Rzemieślnicy i biznesmeni. Właściciele małych i średnich

Informacje dla autorów ................................................................................................................... 169

Una síntesis filosófica del Cristianismo,

1 Publicado por Hojuku Company, Tokio, en 2002.

de consciencia y vida (duración pura) más allá de la materia. La corriente de la

La Creación a partir de La Nada

En el Génesis del Antiguo Testamento se describe la Creación partiendo de La

nada. La ciencia, que afronta la nada en el extremo de la existencia, obedece el prin-

2 N.d.T Miles de millones en Europa.

sido creado, el universo no hubiera sido nombrado. Las diferentes expresiones de

4 Las Confesiones de San Agustín, Vol. 12, Capítulo 7.

estatuas de él en las mezquitas Islámicas. Esto una muestra de vacuidad y de la nada.

5 http://d1.islamhouse.com/data/es/ih_books/single/es_The_Quran_Nobleman.pdf 96, 1-7.

(1-7) ¡Oh, tú que te arropas!

La nada (nothingness) como palabra negativa

En el Budismo no se habla de la Creación a partir de la nada (Buda rehuía de las

de manera análoga en el Budismo. Kuu significa la nada (nothingness). El principio de

6 N.d.T Del Latín. Permanencia, conservación. En inglés permanence.

ción o cualidad de permanencia o conservación. Es la nada en la forma de carencia

10 N.d.T Del Inglés; “Self-identity of absolute contradictories”.

El proceso es muy complicado. Estando su vida inmersa en la tristeza, en la nada, se

Actualmente, el concepto de sexo libre se ha extendido por el mundo, Eros baila

15 N.d.T Humanidad en el sentido de benevolencia, no de un conjunto de seres humanos.

23 N.d.T. Lust, Discomfort, Pleasure.

“He vencido a un ejército de hermosas e insinuantes formas, estoy solo pensan-

25 N.d.T. Ha trascendido a las cinco corrientes.

Padre, si quieres, no me hagas beber este trago amargo; pero no se cumpla mi

26 Lucas 22, 42-44. Nueva Versión Internacional.

Palatras chave: sintesis, filosofica, nada, amor

A philosophical synthesis of Christianity, Buddhism and Islam

Key words: synthesis, philosophy, nothingness, love

Synteza filozoficzna chrześcijaństwa, buddyzmu i islamu

Słowa kluczowe: synteza, filozofia, nicość, miłość

Artykuł pokazuje spojrzenie chrześcijaństwa, buddyzmu i islamu (plus konfucjanizmu) oraz

José Henrique Silveira de Brito,

Estética e Ética segundo Kant

O Belo segundo o gosto

no Gemüt, a decomposição das faculdades, anteriormente consideradas, e que me

Quer-se saber somente se esta simples representação do objecto em mim é

O Belo: pelo sentido do agradável

Segundo o pensador de Koenigsberg, o Bom será o que apraz através da razão