Kaos GL Derneği Adına Sahibi ve

Sorumlu Yazı İşleri Müdürü

Umut Güner
Kaos GL'den
Genel Yayın Yönetmeni
Aylime Aslı Demir Hayatın karmaşıklığı içinde ve bize dayatılan kurallarla çevrili bir dünyada kendi za-
Dosya Editörü manına ve mekanına sahip, “gündelik hayat mantığı”nın direttiği rollerin dışında oyun
Aylime Aslı Demir
oynamak “hâlâ” mümkün mü?
Güncel Sayfaları Editörü
Yıldız Tar
Elbette bu soruyu mümkün olduğuna dair inancımızla dile getirdik ve nasıl ki, her
Hukuk Danışmanları “spor” kelimesini kullandığımız zaman endüstriyelleşme ve profesyonelleşmeyle oyun
Av. Elif Ceylan Özsoy, Av. Oya
Aydın, Av. Yasemin Öz, Av. Hayriye Kara kavrayışının ötesine geçtiğini; ondan her bahsettiğimizde aynı zamanda ekonomiden,
Grafik Tasarım
medyadan ve elbette siyasetten bahsetmemiz gerektiğini bildiğimiz gibi.
Memed Murat
memedmurat@gmail.com
Kültürden de önce var olan (ki Huizinga kültürün oyun biçiminde doğduğunu ve baş-
Abone Sorumlusu langıçtan itibaren oynandığını öne sürer) benliklere, ilişkilere ve aidiyetlere daima nüfuz
Semih Varol
semih@kaosgl.org eden oyun; gündelik yaşantı içerisinde bizler için bir kaçış olanağı, başka imkanların
Katkıda Bulunanlar: Ahmet Talimciler, Arzu Tatlı, Aykan
mümkünatını gösterirken, iktidar elinde kendi kurallarını çizdiği (kimler oyuna katıla-
Safoğlu, Barış Yıldırım, Begüm Baki, Birce Pakkan, Bora bilir), denetimini güçlendirdiği ve bu süreklilik ile meşruiyetini sağladığı bir alan haline
Şahinkara, Çiğdem Gönen, Dağhan Irak, Damla Umut
Uzun, Deniz, Deniz Erdoğan, Emel Uzun, Emre Busse, gelmiştir.
Erik Denison, Hande İmbat, Irmak Ayoğlu, Itır Erhart, İlke
Cide, Jamail Baseer, Juan Luis Guzman, Lynn Keiser, Murat
Tosyalı, Mustafa Şahin Karaçam, Özgül, Özgül Büyükfidan, Bu sayı oyun bozanlara, kendimizi bir anda içinde bulduğumuz oyunlara ve ancak “se-
Pınar Özer, Pınar Öztürk, Ruşen Sarı, S.B., Seçin Tuncel,
Selin Mavi, Serhat Tutkal, Şakir Özüdoğru , Yalçın Doğan, yirci” kılındığımız oyunlara çomak sokanlara ayrıldı.
Yıldız Bakırcı

Kapak ve Umum: Bu amaçla günümüz sporunun ataerkil ve homofobik endüstrisi içerisinde en “profesyo-
Murat Tosyalı
Kapak
nel” oyuncuların dahi oyunsal düzenek içerisinde nasıl çok-cinsiyetleşebildiklerine dair
Alex De Souza, Tuval Üzerine Akrilik, performatik örneklere, spor endüstrisine ve onun burjuvalaşmasına, takımlara, taraftar
65x80 cm, 2012
Umut Bulut, Tuval Üzerine Akrilik, ve sporcu olmanın toplumsal anlamlarına odaklandık.
65x80 cm, 2012
Volkan Demirel, Tuval Üzerine Akrilik,
65x80 cm, 2012 Ahmet Talimciler, sporun oyun’dan iş’e dönüşme sürecine odaklanırken, Dağhan Irak
Felipe Melo de Carvalho, Tuval Üzerine Akrilik, 65x80 cm,
2012
bu sürecin sınıfsal ve siyasal temellerine odaklandı.
İbrahim Toraman, Tuval Üzerine Akrilik,
65x80 cm, 2012
Fatih Terim, Tuval Üzerine Akrilik,
Sınıflı toplumda oyunun nasıl oyun bozucu olabileceğini ve ne tür olanaklara haiz ol-
65x80 cm, 2012 duğunu dile getiren Serhat Tuksal’ın ardından, Arzu Tatlı & Bora Şahinkara oyunun
Ümit Özat, Tuval Üzerine Akrilik,
65x80 cm, 2012 toplumsallaştırıcılığına ve toplumsalın oyunları üzerine yazdı.
Semih Şentürk, Tuval Üzerine Akrilik,
65x80 cm, 2012
Trivela, Tuval Üzerine Akrilik, Spor medyasında hegemonik erkeklik değerlerinin nasıl üretildiği ve nasıl servis edildi-
120 cm, 2012
Umum
ğini anlatan Birce Pakkan’ın ardından “Spor bedenleri”ni hizaya çekmeye ve disipline
Seni Seviyorum, Tuval Üzerine Akrilik, 190x120 cm, 2011 etmeye çalışan heterosesksit hegemonyaya direnen, hizaya gelmeyenleri ise Pınar Öz-
Yönetim yeri türk & Mustafa Şahin Karaçam yazdı.
Kaos GL
Remzi Oğuz Arık Mah., Tunus Caddesi 93/8
Kavaklıdere - Ankara Türkiye'de tribünlerin sahibi olduğunu düşünen hegemonik erkeklik standardına uyan
Faks: +90(312) 230 6277
E-posta: editor@kaosgl.org
“kadın ve erkek taraftarlar” üzerine yazan Itır Erhart’ın ardından ise tribünlerde erkek-
URL: http://www.kaosgl.org lerin o çok kıymetli “topunu çalan” Emel Uzun yazdı.
Abonelik
Yurt içi 1 yıllık (6 sayı) abone bedeli 25 TL Oyun bozan ve yeni oyunlar kuran oyuncular ise hem sadece bu coğrafyayla sınırlı kal-
Yurt dışı 1 yıllık abone bedeli 25 Euro ya da 40 Dolar
Please transfer 25 Euros or 40 Dollars for 1 madı hem de çeşitliliğiyle dergiyi oldukça zengin bir hale getirdi. Afganistan’dan Jamail
year subscription to one of the following bank
accounts. Baseer’in pasını Sportif Lezbon karşıladı ve onların açtığı ortayı bale pratiğinin dayattı-
Garanti Bankası Yenişehir Şubesi ğı toplumsal cinsiyet rollerini ifşa eden bale eğitmeni Pınar Özer karşıladı. Ruşen Sa-
TL: TR50 0006 2000 4110 0006 2940 36
USD: TR75 0006 2000 4110 0009 0906 78 rı’nın Muggle Quidditch’inde de zaten bütün roller karıştı. Son olarak Zeynep Akkuş
EURO: TR51 0006 2000 4110 0009 0903 34
da bu karışıklıktan yararlanıp tek pas çıkarmak yerine pası dünyanın her yerine yayıp
Basım tarihi homofobiye karşı mücadele eden başka sporculara yolladı.
26 Şubat 2017

Baskı
Ayrıntı Basımevi İvedik Organize Sanayi Bölgesi
Kapak ve umum sayfalarında “Futbolu Seviyorum” sergisinden işlerle Murat Tosyalı yer
28.cad., 770. sok., no: 105, Ostim Ankara aldı. Dergiye katkı sunan herkese teşekkürler.
Telefon: 0 312 394 55 90

Yayın Türü Bir sonraki sayımızın dosya konusu “Çocuk”. Katkılarınızı 5 Nisan’a kadar bekliyoruz.
Yerel Süreli (2 aylık) Mart & Nisan 2017
Tutsaklara, mültecilere ve HIV + LGBTİ’lere
ücretsiz gönderilir. Keyifli okumalar.
Kaos GL Dergisi, Kaos Gey ve Lezbiyen Kültürel
Araştırmalar ve Dayanışma Derneği’nin süreli
yayınıdır.
Aylime Aslı Demir
Dergide yer alan yazılı ve görsel çalışmalardan,
yazarları ve sanatçıları sorumlu olup; bu
çalışmalar, Kaos GL Dergisi ve Kaos GL
Derneği’nin görüşlerini yansıtmaz.

Kaos GL Dergisi, Gökkuşağı Projesi Hazırlık Dönemi kapsamında,

İsveç Uluslararası Kalkınma ve İşbirliği Kurumu SIDA tarafından
desteklenmektedir.
4 25 29
Hem Göçmen, Bale Pratiği ve Toplumsal Bizim Mahalle: Sportif
Hem Lubunya: ğ Cinsiyet Rolleri Lezbon

Oysa Medya Travesti Terörü Yerine Travesti
Dayanışması Diye Verseydi O Haberleri //
Begüm Baki // 5
queer şair portreleri // Şakir Özüdoğru // 9
Hem Göçmen, Hem Lubunya: ğ //
Röportaj: Yıldız Tar
Nefret ve Korku Mızrağının Hedefinde
Barbaros Şansal // Deniz Erdoğan // 15
İş Hayatında Geçiş Süreci Kabus Olmamalı //
Lynn Keiser // 18
Homofobiye Karşı Mücadele Eden Sporcular //
Zeynep Akkuş // 20
Kendimi Bildim Bileli Futbol Oynuyorum //
Özgül // 22
Muggle Quidditch ve Muggle Quidditch'te
LGBTİ'nin Yeri // Ruşen Sarı // 24
Bale Pratiği ve Toplumsal Cinsiyet Rolleri //
Pınar Özer // 25
Mücadeleye Devam //
Jamail Baseer - Asmayee // 28
Bizim Mahalle: Sportif Lezbon //
Der. : İlke Cide // 29
Spor Kültüründe Homofobik Davranış Neden
Devam Ediyor? // Erik Denison // 32
DOSYA
Oyun vs Spor
Umum // 34
Oyun’dan İş’e Dönüşme Sürecinde Spor:
Gelecek ve Biz Ne Yapabiliriz? //
Ahmet Talimciler // 36
Oyundan Spora Geçişte Ayrımcılığın
Sınıfsal ve Siyasal Temelleri //
Dağhan Irak // 45
Sınıflı Toplumda Oyun //
Serhat Tutkal // 48
Oyunun Toplumsallaştırıcılığı ve
Toplumsalın Oyunları //
Arzu Tatlı & Bora Şahinkara // 50
Spor Bilimlerinde LBGTQİ Çalışmaları //
Pınar Öztürk & Mustafa Şahin Karaçam // 53
Spor, Medya ve Arzulanan Erkeklikler //
Birce Pakkan // 59
Tribünlerde Hegemonik Erkekliği Aramak //
Itır Erhart // 62
Kıymetlidir Erkeklerin Topu! //
Emel Uzun // 65

45
Oyundan Spora Geçişte
Ayrımcılığın
Sınıfsal ve Siyasal Temelleri
53 LBGTQİ
Spor Bilimlerinde
Çalışmaları
 Oysa Medya
Travesti Terörü Yerine
Travesti Dayanışması
Diye Verseydi O Haberleri
Begüm Baki
Gaziosmanpaşa'da boşanma davası açtığı eşinin silahlı saldı-
rısına uğrayan kadını, mahalleli kadınlar kurtardı. Kadınlar
silah çeken kocanın kafasına saksı yağdırdı.*
2013 yılından beri bianet’in erkek şiddeti çetelesini bia-
net’ten Çiçek (Tahaoğlu) ile birlikte yapıyoruz.
Öncelikle çetelenin nasıl bir ihtiyaçtan ortaya çıktığını ve
nasıl bir mantıkla hazırladığımızı aktarmak istiyorum. Tür-
kiye gibi trans ve natrans kadınlara yönelik erkek şiddetinin
resmi verileri olmadığı ülkelerde belli bir sistem içinde basın
taraması yapmak çok önemli. Erkek şiddetinin çetelesini
devlet tutmuyor çünkü/belki de bu veriyi tutmak istemiyor,
bu “bilanço”yu görmek/göstermek istemiyor. Böyle olunca iş
yine kadınlara düşmüş ve bianet de tam da bu ihtiyaçtan do-
layı 2008 yılında erkek şiddeti çetelesini tutmaya başlamış.
(1) Çeteleye trans ve natrans kadınlara yönelik toplumsal
cinsiyet temelli erkek şiddeti vakaları alınıyor. Cinayet, teca-
vüz, şiddet/yaralama, taciz, çocuk istismarı ve seks işçiliğine
zorlama çetelenin ana kategorileri. Çeteleyi hazırlarken ulu-
sal ve yerel yazılı ve dijital basını tarıyoruz, vakaları kategorik
olarak çeteleye dahil ediyoruz, aylık olarak raporunu yayın-
lıyoruz. Bu arada şüpheli ölümleri, faili meçhul olan kadın
cinayetlerini bu başlıklarla ekliyoruz, sene sonu geldiğinde
bu vakaların takibini yapıp akıbeti belirlenenleri çetelenin
başlığını oluşturan sayıya dahil ediyoruz. Elimizden geldiği
kadar toplumsal cinsiyet temelli cinayetlere ve diğer erkek
şiddeti olaylarına yönelik net bir tablo çıkarmaya çalışıyoruz.
Bunun yanı sıra her ay yargıya intikal etmiş erkek şiddetinin
de çetelesini tutuyoruz. “Kadınlar mücadele ediyor, erkek
şiddeti yargılanıyor”, konuyu anlatan daha güzel bir başlık
olamazdı herhalde. Dolayısıyla her ay iki veri çıkıyor ortaya,
erkek şiddeti ve yargı süreci/kararları. İsteyen bianet’ten iste-
diği kadar inceleyip, saçlarını dökebilir.(2)
Nelere takılıyoruz çetele yaparken? Erkek yargı, erkek med-
ya, erkek kolluk... Erkeklerin içgüdüsel iş birliği... Elbette
cinsiyet, şiddet, ayrımcılık konularına kafayı takmış olan-
ların alışık olduğu bir iş birliği bu. Ancak yüzlerce haber
tarayıp tek tek erkeklerin faili olduğu olayları okumak, pat-
riyarkanın her yerden fışkırdığını bir kere daha hatırlatıyor.
Olayın kendisinin ağırlığına bir de medyanın ve yargının
cinsiyetçi, eril varoluşu eklenince ortaya karanlık bir tablo
çıkıyor. Ekran karşısındaki pasif konum kişinin sesini elin-
den alıyormuş gibi hissettiriyor ta ki bir kadının direniş
haberi düşene kadar. Bir sürü kötü olay içinde bir direniş,
bir kazanım hikayesi o kadar için karardıktan sonra nefes
almanı sağlıyor.
5
6
 Erkeklere Çetele yaparken bir kadın cinayetine dair birden
fazla haber okuyoruz. Özellikle yerel basından
yargılandıkları
kadının yaşadığı sokaktan, erkeğin kullandığı
davalarda “gık” arabanın plakasına kadar her şeyi öğrenebiliyo-
dese verilen tahrik ruz. Bir senaryo içinde bir erkeğin bir kadının
indirimlerine karşılık hayatını nasıl mahvettiğini ve en sonunda da
yaşam hakkını elinden alışını izliyoruz. Bazen
kadınların faili olduğu
de şiddet gördükleri partnerlerini öldüren ka-
cinayet davalarında dınların haberlerini okuyoruz. Erkeklere yar-
uygulanan tahrik gılandıkları davalarda “gık” dese verilen tahrik
indirimlerinin oranı indirimlerine karşılık kadınların faili olduğu
cinayet davalarında uygulanan tahrik indirim-
oldukça az.
lerinin oranı oldukça az. Oysa sistematik şiddet
maruziyetinin de bir adı bile var örselenmiş
kadın sendromu. Ceza hukukunda bu kavram
partnerinden devamlı şiddet gören kadının,
partnerinin eylemi bittikten sonra onu öldür-
mesi halini ifade ediyor. İçtihat hukuku ülke-
lerinin mahkemeleri, partnerlerinin uyguladığı
örseleyici ve hayati risk içeren şiddet dolayısıyla
öldüren kadınlar için, örselenmiş kadın sendro-
munu ceza sorumluluğunu kaldıran veya azaltan
bir neden olarak kabul ediyor. (3) Haberlerde
maruz kaldığı sistematik şiddet yüzünden suça
sürüklenen kadınların hayatını da okuyoruz.
Çilem Doğan gibi.
Şiddet gördüğü için kocasını öldüren Çilem
Doğan tahliye edildiği cezaevinin önünde “Biz
yine kirpiğimiz yere düşmesin diye mücadele
edeceğiz. Kadınlar ölmesin diyeceğiz” demişti.
Çilem Doğan’ın avukatları mahkemeye “örse-
lenmiş kadın sendromu” konusunda bir rapor
sunmuştu. (4)
Şiddet döngüsünden çıkmak isteyen kadınlar
sadece partner/eski partner ile değil, aile, kolluk,
adliye gibi kurumlarda de mücadele ediyor. As-
lında toplumun tamamı karşına alıyor. Cinsel
özgürlüklerimiz için mücadele ne kadar zor ise
medeni durumumuzu tayin etmek de o kadar
zor. Hayır’dan anlamayan erkekler! Hayır’dan
anlamayan koca bir toplum.
Çetele yaparken insanın yüzüne tokat gibi yas
hiyerarşisi, tepki gösterme hiyerarşisi çarpıyor.
Bunu yakın zamanda en somut olarak Özgecan
Arslan cinayetinden sonra gördük, aynı ay bir
erkek tanımadığı Türkan Alkaya’ya tecavüz et-
meye çalışmış, “başaramayınca” da öldürmüştü.
Türkan Alkaya 59 yaşındaydı.4*Kimse adını
bile anmadı. Kadının yaşı toplumsal muhalefete
yetmemiş olabilir. 2012 yılında İstanbul’da bir
köprüde seks işçisi trans Günce Hatun silahla
vurularak öldürüldü. 19 yaşındaydı, transtı, seks
işçisiydi. 2013 yılında Kuşadası'nda trans Dora
Özer yaşadığı evde bıçaklanarak öldürüldü,
transtı. İstanbul’da 2017 yılında Çağla Joker
(25) ve N. isimli trans kadınlar çalıştıkları evde
iki kişinin silahlı saldırısına uğradı, Çağlar Jo-
ker öldü. Gençti ama trans ve seks işçisiydi. …
Translara yönelik şiddet ise zaten çoktan kabul-
lenilmiş. Medya trans kadınların hayatını sadece
şiddet üzerinden kurguladı, bir trans kadının
yaşadığı ayrımcılıkların adını koymadı, onu
maruz kaldığı şiddetin sorumlusu olarak sundu.
Toplumsal belleğe kazınan, 90'larda pek meş-
hur olan “travesti terörü” kurgusu, translar için
şiddeti kader olarak görmemizi sağladı. Oysa
medya travesti terörü yerine travesti dayanışması
diye verseydi o haberleri... Hastaneyi basan tra-
vestilerin arkadaşlarının sağlık hakkına erişebil-
mesi için ortalığı birbirine katmasını organik bir
dayanışma olarak verseydi, hastanelerdeki ay-
rımcılığı ifşa etseydi. Ya da istediği servise ulaşan
ama para vermek istemeyen üzerine başkasının
emeğini gasp etmeye cüretini gösteren müşteri
erkeklerin hırsız diye boy boy fotoğraflarını
verseydi. Seks işçisi transları hedeften çıkartıp
evrensel bir suçu, hırsızlığı koysaydı ortaya. Tra-
vesti terörü yerine müşteri terörü, erkek terörü,
sağlıkçı terörü, polis terörü, ev sahibi terörü,
toplum terörü deseydi… Uçuşa geçtim, iniyo-
rum.
Başka ne oluyor çetele yaparken? Kadın daya-
nışması gözleri dolduruyor. Umut veriyor, güç
veriyor... Çünkü dayanışma yaşatıyor. Kamusal
alanda kadınlar erkeğe müdahale edince şiddet
sekteye uğruyor. Peki, erkekler ne yapıyor hem
cinslerinin şiddetini görünce? Sevgili erkekler
bildikleri tek şeyi yapıyor, medeniyet ve aklı bir
kenara bırakıp linçe teşebbüs ediyor. Sempto-
matik ve yanlış tedavi yoluna gidiyor. Erkek aklı
zaten başka bir şey bilmiyor. Kadın aklı ortaya
bir söylemle çıkıyor; bazen şiddeti engelliyor,
bazen de engelleyemiyor. Atlamamak lazım ki,
birçok erkek de erkek şiddetinin mağduru olabi-
liyor. Erkek şiddetine direnmek erkekler için de
kadınlar için de risk teşkil ediyor. Ama dedik ya
kadın dayanışması yaşatır; her zaman gözlerimi
dolduran bir olay; cinayet işlemek için silahını
çıkartan erkeğe karşı bir anda örgütlenen ve sak-
sı yağdırmaya başlayan camdaki kadınlar! Erkek,
kadınlar sayesinde üçüncü kez tetiğe basamıyor
ve bir kadın hayatta kalıyor. Onların o anki aklı
bir kadının hayatını kurtarıyor, ötesi yok.
2016’da bianet çetelesine göre erkekler 261
kadın öldürdü. Faillerin çoğu yine koynumuza
aldığımız erkekler. Şiddetin her alanda bu kadar
7
 Hayır’dan anlamayan meşrulaştığı bir dönemde erkek şiddetinin hız
kesmesini beklemiyoruz. O halde, bu halde, her-
erkekler! Hayır’dan
halde daha çok direniyoruz, direnmek zorunda-
anlamayan koca bir yız. Yoksa yüzyıllık kazanımlarımızı gasp etmek
toplum. isteyenlere alan açacağız. Cinsiyet, cinsellik te-
melli her hareketin doğası bu; kadınlar, translar,
ibneler her halin her koşulun direnişçisi.
Erkek şiddetinin yargılandığı davalarda neler
oluyor? Bianet’teki verilere göre, 2014’te kadın
katillerinin yüzde 45’i tahrik ve iyi hal indirim-
lerinden faydalandı. (5) KAMER Vakfı, Suçlu
Kim? isimli bir çalışmada erkek şiddeti sebebiyle
yargıya intikal etmiş 108 dava dosyasını incele-
di. (6) KAMER’in verilerine göre incelenen 60
ceza davasının üçü hariç bütün ceza davalarında
İyi hal indirimi uygulandı. İncelenen dava dos-
yalarının tamamına baktığımızda bir kadının
doğumundan ölümüne yaşadığı tüm ayrımcılık-
ların cezasız kaldığını görüyoruz. Eğitim hakkı,
medeni durumuna karar verme hakkı, adliyede
anadilinde şikayetçi olma hakkı, miras hakkı...
Ailede başlıyor kadının haklarının gaspı sonra
devam ediyor karakolda, adliyede... En önemli
geleneğimiz cezasızlık şiddet döngüsü gibi kadı-
nın haklarına yönelik gaspları meşrulaştırıyor.
Son söz olsun. Erkek şiddeti çetelesi bence özel
alan politiktir şiarımızı bir kere daha doğruluyor
her ay. Kadınların bildikleri şekilde erkeklerle
mücadelesinin kaydını tutuyor. Feminizm bir
yöntem sunar bize, politik olanı, mücadele ala-
nını ortaya koyar; mücadelesini sürdürür. Bana
göre ifşa kayıtları olan bu tarz çeteleler feminist
mücadelemizi somutlaştırma alanları açıyor. Çe-
tele sence neden önemli sorusunu duyduğumda
ilk düşündüklerim bunlar oldu. Biz her alanda
özgürlüğümüz için mücadele ettikçe, erkekler
daha çok çileden çıkacak, sistem daha çok di-
renecek. Biz de en iyi bildiğimiz işi yapacağız,
mücadelemizi büyüterek devam edeceğiz. Aksini
düşünen?
Notlar:
* http://www.sozcu.com.tr/2015/gunun-icinden/teca-
vuz-edemeyince-bogazini-kestim-754981/
1* http://bianet.org/bianet/toplumsal-
cinsiyet/133354-bianet-siddet-taciz-tecavuz-cete-
lesi-tutuyor
2* Çetele yapmaya başladıktan bir süre sonra saçkıran
oldum, sebebi farklıydı. O zaman birçok arkadaşım
saçkıranın sebebinin çetele olduğunu düşünüyordu.
Belki de haklılardı, kim bilir?
8
3* Örselenmiş kadın sendromu, kocasından veya
duygusal ilişki yaşadığı partnerinden devamlı fiziksel,
duygusal ve cinsel şiddet gören kadınların psikolojik
durumlarını niteleyen bir kavramdır… Örselenmiş
kadın sendromuyla ilgili araştırmalar, neden aile içi
şiddet gören kadınların, şiddeti hayatlarının olağan bir
parçası olarak gördüklerine ışık tutmaktaysa da, daha
yakın zamanlı araştırmalar aslında kadınların, kadınla-
rın şiddet içeren ilişkiden kaçınmakta, salt gördükleri
şiddet nedeniyle pasif kaldığı yönündeki savın bütü-
nüyle gerçeği yansıtmadığını, kadınların imkânları
dâhilinde tecrübe ettikleri aile içi şiddetle mücadele
ettiklerini göstermiştir. Böylece, örselenmiş kadınla-
rın durumuna, öğrenilmiş çaresizlik teorisi açısından
yaklaşılması eleştirilmiş ve örselenmiş kadınlara sağ
kalmaya çalışan kimseler olarak (batteredwoman as
survivors) yaklaşan alternatif bir teori geliştirilmiştir.
Özgür Küçüktaşdemir, Ceza Hukukunda Örselenmiş
Kadın Sendromu,
http://hukuk2.baskent.edu.tr/dergi/arsiv/sayi-
1/4.%C3%B6zg%C3%BCrkta%C5%9Fdemir.pdf
4* http://bianet.org/bianet/kadin/176057-cilem-do-
gan-tahliye-oldu
5* http://bianet.org/bianet/toplumsal-
cinsiyet/153946-erkek-siddetinin-yargidaki-bir-yili
6* Bu araştırmanın sonuçlarını KAMER'in her yıl
yaklaşık 20 000 kadınla yaptığı hane ziyaretleri çalış-
masıyla birlikte değerlendirmek gerekiyor. Örneğin
2015 yılının verileri ve 100 kadının incelenen dava
dosyalarındaki bulgular sayısal olarak birbiriyle uyuşu-
yor. Çalışmaların sonuçlarına KAMER'in web sayfa-
sından ulaşılabilir: www.kamer.org.
Suçlu Kim? projesinin sonuçlarıyla ilgili şu iki yazıya
bakılabilir:
Çiçek Tahaoğlu, Kadına Şiddette Suçlu Kim? Aile?
Devlet? Toplum? Hepimiz? http://bianet.org/bianet/
toplumsal-cinsiyet/181732-kadina-siddette-suclu-
kim-aile-devlet-toplum-hepimiz
Begüm Baki, Kadınlar Soruyor ve İfşa Ediyor: Suçlu
Kim?, Güncel Hukuk Dergisi, Ocak 2017.
 poetiQa: queer şair portreleri

Hazırlayan ve Çeviren:
Şakir Özüdoğru

JUAN LUİS GUZMAN

ABD’li şair. Fresno City College’de yaratıcı yazarlık dersleri vermektedir. Poets Quarterly dergisinin yazarları
arasında yer almıştır. Şiirleri CRATElit, Huizache, Pilgrimage ve [PUNK] gibi dergilerde yayımlanmaktadır.
Macondo Yazarlar Atölyesi’nin üyesidir.

1*2
PANTOUM
Öğreteceğim sana erkeğin gücünü almaya yarayan bütün numara-
Şehvetle dokunurken bir erkeğe ilk defa, şu düşer hatırıma:
ları, ya işe yaramazlarsa,
Hemencecik açığa vurabileceğin bir şey değildir haz.
kayıp bir aşk, arde como la semilla del jalapeño perdida entre di-
Ne biliyorsam bir erkeği sevmekle ilgili bundan sonra gelir; entes
Annem dertleşir kız kardeşimle yan odada, ben dinlerim. Şöyle der, henüz ıslakken daha tenin kokulu yağlar sürünerek
başla
Öğreteceğim sana erkeğin gücünü almaya yarayan bütün
Hemencecik açığa vurabileceğin bir şey değildir haz.
numaraları,-ya işe yaramazlarsa?-
Hikmet toplarım lifleri gibi ipliklerin tek tek
Bazen kadındır çok ileri gidip vazgeçen,
Annem dertleşir kız kardeşimle yan odada, ben dinlerim.
eğilmiş duvara karşı, işitmek için bana hiçbir zaman söylemeye-
der annem. Henüz ıslakken daha tenim kokulu yağlar sürüne-
ceği şeyleri.
rek başlarım.
Ne biliyorsam bir erkeği sevmekle ilgili bundan sonra gelir:
hikmet toplarım lifleri gibi ipliklerin tek tek
Bazen oğlandır çok ileri gidip vazgeçen,
un amor perdido3, dişlerin arasına sıkışmış bir jalapeno biberi
Şehvetle dokunurken bir erkeğe ilk defa, bu düşer hatırıma.
tohumu gibi yakan.
Eğilmiş duvara karşı, işitmek için bana hiçbir zaman söyleme-
yeceği şeyleri: Juan Luis Guzman

1*
Pantoum, Malezya kökenli halk şiiridir. Batı edebiyatında şiirin yapısı değiş-
tirilmiştir. Pantoumun Batı edebiyatındaki yapısı şu şekildedir: Her dörtlüğün
ikinci dizesi bir sonraki dörtlüğün birinci dizesi olur. Her dörtlüğün dördüncü
dizesi bir sonraki dörtlüğün üçüncü dizesi olur. Şiirin ilk dizesi son dörtlüğün
son dizesi ve ilk dörtlüğün üçüncü dizesi son dörtlüğün ikinci dizesi olarak
tekrarlanır. [ç.n.]
2
Bu şiir, [PUNK] dergisinin 2013 yılının Ekim sayısından alınmıştır. Kaynak:
http://pankmagazine.com/piece/two-poems-88/
3
Şiirin kaynak metninde bu kısımlar İspanyolca yazılmıştır:
un amor perdido: kayıp bir aşk
arde como la semilla del jalapeño perdida entre dientes: dişlerin arasına
sıkışmış bir jalapeno biberi tohumu gibi yakan.

9
 Hem Göçmen,
Hem Lubunya: ğ
Röportaj: Yıldız Tar

“ğ - yumuşak ge - kuir formların göçü” Berlin’de 2 Mart - 29 Mayıs tarihleri arasında

bohçasını açan bir sergi. Belki de bir sergiden de öte, bir hissiyatın kendine aradığı ses,
beden.

Schwules Museum* nam-ı diğer İbne Müzesi’nde açılacak olan serginin küratörleri,
Aykan Safoğlu ve Emre Busse, ğ harfinde kuir bir ihtimal sezinliyor ve şimdi bir güncel
sanat sergisiyle bu ihtimalin Almanya - Türkiye arasında gerçekleşmiş / gerçekleşiyor
olması kuvvetle muhtemel göçüne odaklanıyorlar. ‘ğ - kuir formların göçü’ Almanya’da
kuirlik ve göç teması üzerine açılacak ilk sergi.

“ğ - yumuşak ge - kuir formların göçü”, Aykan Safoğlu, Ayşe Erkmen, Cihangir

Gümüştürkmen, Erinç Seymen, Hasan Aksaygın, Banu Cennetoğlu & Philippine
Hoegen’in sunumuyla Masist Gül, Mehtap Baydu, Ming Wong, Nilbar Güreş, Taner
Ceylan, Viron Erol Vert ve Yeşim Akdeniz’in işlerini bir araya getiriyor. Sergi ayrıca
tanıklıklar, performanslar, atölyeler, sanatçı konuşmaları, film gösterimleri, senaryo ve
kitap okumaları ile kuir göçün Almanya’daki tarihine ve sanatsal yansımalarına titizlikle
bakan bir yan etkinlik programını da Berlinli izleyiciyle buluşturacak.

Serginin son hazırlıkları sürerken küratörler Aykan Safoğlu ve Emre Busse’yle

yumuşaklığı, göçü ve elbette Berlin’i konuştuk.

Portait: Francesco Cascavilla

Emre Busse ve Aykan Safoğlu
10
 Serginin çok ilgi çekici, gi-
zemli ve belki de biraz kışkır-
tıcı bir adı var: “ğ - yumuşak
ge - kuir formların göçü”.
Neden ğ?
Emre: Aslında sorunun
içerisinde cevabının da gizli
olduğunu düşünüyorum. ‘ğ’
birden çok hissiyatı bünye-
sinde barındıran ancak tek
başına seslendirilmesi zor
olan bir yerden bizi çağırı-
yor. Arapça ‘ghayn’ sesine
denk düştüğünden bir
anlamda pratik kolaylık
sağlıyor. 1928 yılında yeni Türk harfleri-
nin kabülü sonrasında Türkçe alfabede yer alıyor.
Ancak kendisinin Latin alfabesinde karşılığı yok.
Kendisinden önceki sesli harfi uzatarak kendisine
ses buluyor. Her kullanımında yeni bir ses, yeni
bir beden buluyor. Bu dönüştürücü tavır bana kuir
beden politikalarını hatırlatıyor. Almanya - Türki-
ye ekseninde kuir varoluş ve sanatsal pozisyonları
düşündüğümde beni oldukça heyecanlandıran bir
metafor.
Aykan: İlkokulda alfabeyi öğrenirken dikkatimi
çekmişti. Kim bu yumuşak demiştim, sonra bana
da yumuşak demeye başladıklarında anlamıştım bir
kader birliğimiz var. Emre’nin söylediklerine ek ola-
rak belki şunu diyebilirim; Almanya’ya Türkiye’den
göçmüş iki sanatçı olarak Berlin’de yaşıyoruz. Yola
çıkarken bu deneyime dair de bir sergi olsun iste-
dik. Serginin ismi ne olacak diye düşünürken baba-
larımızdan bize miras soyadlarımızın ortak paydası
aklımıza geldi: ‘ğ’. Almanya’da yaşayan Türkiyeli
nüfusun büyüklüğünü göz önünde bulundurarak
diyebiliriz ki; ğ, Almanya’da en çok yanlış telaffuz
edilen harf. Almanya çoğunluk toplumunun bu
harfe dilinin dönmeyişinde kuir bir potansiyel
gördük. Sanki ğ yaygın heteroseksist, ırkçı, erkek
egemen örüntüye dil çıkartıyor.
Asla büyük yazılmayan bir harf, başa geçmeyen,
ortalarda bir yerde duran, nev-i şahsına münhasır
bir ses, deneyim. Bir nevi lubunya olmak gibi. Ne
dersiniz?
Aykan: Evet, aynen öyle. Biz yumuşak ge’yi bir
metafor olarak kullanıyoruz ama aslında o bizim bir
yoldaşımız. Hem göçmen hem lubunya. Sonuçta,
alfabede diğer harflerden sıyrılıyor. Kendisinden
önce gelen her seslinin bir anlamda domezi ancak
o harfler kadar önemsenmiyor. Burada yaşayan
göçmen topluluklar gibi. Bizim gibi o topluluklar
içerisinde mücadele veren kuir bireyler gibi.
Emre: Yıldız, senin ve Aykan’ın söylediklerine katı-
lıyorum. Bunun dışında ğ bugün Türkiye lubunya
tarihinde de alt kültürde adını bulmuş, lakaplaşmış,
onuru kırılmak istenmiş bir harf. Mehmet Ali Er-
bil’li ‘Çarkıfelek’lerde eşcinselleri aşağılamak için de
kullanılan ğ, bugün Almanya’da bir sergiye misafir
oluyor. Bir harf olmanın ötesinde ğ bize yoldaşlığı-
mızı da hatırlatıyor. Bunun dışında ğ, sevgili Misal
Adnan Yıldız’ın Aykan ile kurmuş olduğu küratör-
yel kollektifle de adaş. Bu, benim başka yoldaşlık-
larla dirsek teması kurmama güzel bir örnek. Tüm
sergi süreci bizi harf ğ’nin bağlayıcı özelliğini anım-
satan bütünleştirici bir kuir pratiğe davet ediyor.
ğ Türkçe Latin alfabesine ait bir harf. Almanca’da
yok. ğ’nin Almanca’ya, Almanya’ya serüveni nasıl
gerçekleşiyor?
Aykan: biz aslında şöyle bir soru sorarak yola çık-
tık: “Sahi, ya ğ Türkiye’yi terk edip Almanya’ya göç
etmişse?1961 Göçmen İşçi Antlaşması'nı müteakip
Almanya’ya göç eden yüz binlerce Türkiyeli işçi
arasından, diyelim ki birinin bavulundan kaçıp
Alman alfabesine karışmışsa?” Bu soruya cevap
aradığımız araştırma sürecinde içinden ğ geçen biz
sürü hikaye ile karşılaştık. Zaten yoğun yan etkinlik
programımızda biraz da ğ’nin Almanya tarihine
odaklanıyorurz. Sanatçı konuşmaları, okumalar,
atölyeler, performanslar ile bu serüvenin tarihine
daha yakından bakıyoruz.
Emre: Mesela, 1970’lerde Almanya’ya göç eden
yazar Emine Sevgi Özdamar, ‘Tuhaf Yıldızlar
Dünyaya Bakıyorlar Gözlerini Kırpmadan’ isimli
kitabından bölümler okuyacak. Türkiye’den Bre-
cht tiyatrosu öğrenmek için yola çıkmış Emine
Sevgi’nin anılarının ortasından geçiyor bu serüven.
Bunun dışında Almanyalı eskort Cem Yıldız’ın
yazdığı ‘Fucking Germany’ isimli kitap, atölye et-
kinliklerimizde kuir göçmen katılımcıların kolaylaş-
tırıcılığında okunacak. Daha önce kendisini Bülent
Ersoy’a dönüştürmüş Berlinli sanatçı Ming Wong
sanat akademisinden öğrencileri ile birlikte Bülent
Ersoy’un ‘Yüz Karası’ isimli eserini okuyacak.
Göç, sınırla çok ilişkili bir kavram. Belki de sınır/
lar olmasaydı göç diye bir kavram da olmayacak-
tı. “kuir formların göçü” bağlamında sınır/lar ne?
Emre: Göçün bugün sınırlarla doğrudan ilişkisi
olabilir. Ancak sınırlar yüzünden ortaya çıkmış bir
kavram olduğunu düşünmüyorum. Göçün tarih-
selliği çizilmiş sınırlardan oldukça önce başlıyor. Bu
11
 Cihangir Gümüştürkmen
‘Fatma Souad’, 1997
Karışık teknik, tuval üzerine kağıt ve
yağlı boya 100 x 90 cm
Ulaş & Koray Yılmaz-Günay’ın izniyle
perspektiften baktığımda, göç edimi bana ilham veren bir
kavram. Göç ile yeni bir literatür de oluşmuş oluyor. Kül-
türel etkileşimin yarattığı transgresif dili tanımlamanın ve
bununla ilintili görselliğin sınırlarının net çizilemeyeceğini
düşünüyorum. Devamlılık fikri bende merak uyandırıyor.
Aykan: Kendi göç deneyimimin bana öğrettiği şey şu; göç
ile insan izleyici kitlesini kaybediyor. Varılan yerdeki seyir-
ciler sizin sahne şovunuza pek alışkın değiller. Dolayısıyla
şovunuzun belirli bir popülerlik kazanması epey bir zaman
alıyor. Bu aslında bir diyalektiği de beraberinde getiren işteş
bir süreç. Hem sahnedeki kişi, hem de izleyen birbirinden
işin inceliklerini kapıyor, zaten böyle olmazsa bu şov çok da
keyifli değil. Biz kuir formların göçüne bakarken sınırlarımız
olsun istemedik. Kaos’un sloganından ilhamla sergimizde
ve yan etkinlik programımızda sadece kuir bireylere yer
vermiyoruz. Veya davetimizi sadece göçmen bireylere değil,
katılımcı olabileceğini düşündüğümüz herkese ilettik. Mati-
nemize herkesi bekleriz!
Almanya’da Türkiyeli olmak üzerine kocaman bir külliyat
var. Ama bu külliyat diğer külliyatlar gibi LGBTİ’leri gör-
müyor, görmemeyi tercih ediyor. Sizlerin gözlemleri ve
deneyimlerine göre; Almanya’da Türkiyeli bir lubunya,
eşcinsel, trans olmak nasıl bir his?
Aykan: Bu anlatı bir yere kadar doğru aslında. 2008’de
buraya vardığımda bütün kalantor LGBT örgütleriyle ve
yaygın ırkçı örüntüyle başa çıkabilen GLADT e.V. gibi kuir
12
Erinç Seymen
‘Tatlı Anılar 1’, 2008
Kağıt üstüne mürekkep desen
70 x 100 cm
Sanatçının ve Moiz Zilberman’ın izniyle
göçmen örgütler vardı. Berlin kamusalında açık
LGBT kimlikleri ile geniş kitleler tarafından
tanınan esnafından DJ’ine bir sürü göçmen
birey var. Şöyle diyebiliriz; bazıları bu insanla-
rın tarihini kendi işlerine gelecek şekilde, daha
soft, daha başka meşrepten yazmaya çalışıyor-
lar. Bu hissiyat nasıl bir şey? Sizin adınıza sizin
tarihinizi yazmaya kalkan insanlar sinirinizi
bozuyor elbette, o yüzden biz tarihimizi kendi-
miz yazalım istedik, ve bu sergiyi yaparken çok
keyif aldık.
Emre: Karşılıklı bir diyalog geliştirmeniz
gereken bir süreç. Ben 4 senedir Berlin’de ya-
şıyorum. Bu süreç dahilinde çeşitli porno ve
film projeleriyle bu görünürlüğü pekiştirdiğimi
düşünüyorum. Oryantalize edilmiş, döşü kıllı,
na-trans olarak yaftalanmak hoşuma gitmese
de bunun verdiği absürd avantajlı durumun
açtığı yeni alanlardan sesimi duyuruyor olma-
nın tadı güzel.
Sergiye katkı sağlayan sanatçı listesine ba-
kıyorum, çok zengin ve her biri alanında ses
getiren, yeni olanaklar sağlayan işler üretmiş
kişiler. Biraz da bu serginin ortaya çıkışından
bugüne neler yaşandığını konuşalım. Bu ka-
dar isim nasıl bir araya geldi?
 ğ yaygın
heteroseksist,
ırkçı, erkek
egemen örüntüye
dil çıkartıyor.
Mehtap Baydu
‘Koza’, 2015
Video-performans, 17 dk 26 sn,
loop 3+2 AP
Sanatçının izniyle
Aykan: Biliyorsun Kaos GL’nin girişimiyle
seneler evvel başlattığım ‘Umum’ köşesine Tür-
kiye’den sanatçıları işleriyle davet ediyorduk.
Bunun dışında 2008 yılında Lambdaİstanbul’un
Hafriyat Karaköy ile iş birliği sonucu ortaya
çıkan ‘Makul’ sergisi veya ‘ğ’ kuratörlüğünde
2010’da gerçekleşen ‘AH OH’ sergisi bir çok sa-
natçıyı bir araya getirdi. Hem bu gibi ortaklıklar,
hem de bizim profesyonel bağlantılarımız sonu-
cu organik bir şekilde ortaya çıkan yoldaşlıklar
bu serginin bu kadar zengin olmasını sağladı.
Yani yıllara yayılan bir ortaklaşma söz konusu.
Sergi mekanı Schwules Museum*, kaba çe-
viriyle İbne Müzesi. Berlin’i Berlin yapan şey-
lerden biri belki de. Peki nedir bu Schwules
Museum?
Emre: Yıldızcığım hiç kaba değil çok da güzel
bir çeviri olmuş. İbne Müzesi’nin temelleri
1980’lerin ilk yarısında bir grup gey ve lezbiye-
nin nasyonal sosyalizmin Almanya’da tahribata
uğrarttığı eşcinsel kültürün zenginliğini vurgu-
lamak için Berlin Müzesi’nde gerçekleştirdiği
‘Eldorado’ sergisi ile atılıyor. Bu sergiye yoğun
bir ilgi olması şehirde böylesi bir müzeye ihtiyaç
olduğunu gösteriyor. Ve müzeyi kurma girişim-
leri başlıyor.
Aykan: Elbette lezbiyenler, geylerin madiliğin-
den bıkıp uzunca bir süre için ayrılıyorlar. Bu
süreçte müzenin ismi Almanca’da erkek eşcinsel-
liği betimlemek için kullanılan ‘schwul’ sıfatını
alıyor. Son dönemde gerek müzenin bileşenle-
rinin çoğalması, gerek toplumsal cinsiyet tartış-
malarının çoğullaşması müzenin hem içeriğini
hem de ismini değiştiriyor. Bu çoğunluğu temsil
etmesi için, bir kaç sene önce Almanca bir açık-
lamayı imleyen dipnot olarak kullanılan asteriks
işareti (*) müzenin ismine ilave edilmiş. Bizim
bu sergi ile başlayan maceramız sergi hazırlık sü-
recinde kaynaşmamızı müteakip benim yönetim
kuruluna seçilmemle perçinlendi. Ben müzenin
yönetim kuruluna seçilen ilk göçmen kuirim. Bu
da zaten müzenin son yıllarda geçirdiği dönüşü-
me, kurulan yeni yoldaşlıklara verilebilecek güzel
bir örnek.
Emre: Müze ile olan tanışıklığım 2014 yılına
gidiyor. Selin Davasse ile birlikte yönettiğim
‘Hyper Masculinity on the Dance Floor’
isimli belgesel filmin prömiyerini Schwules
Museum*da gerçekleştirdik. Sonrasında
Ceven Knowles ile birlikte yönettiğimiz
belgesel ‘Landlords - The Economics of S&M
Apartments in Berlin’ de izleyici ile yine bu
müzede buluştu. Landlords - The Economics of
13

S&M Apartments in Berlin’ de izleyici ile yine bu
müzede buluştu. Bunun ardından bana göçmenlik
ve kuirlik üzerine bir sergi yapmam için bir teklif
getirildi. Bu noktada, Berlin’de ‘Kırık Beyaz
Laleler’ işini hayranlıklı izlediğim sevgili yoldaşım
Aykan’ı davet ettim. Aykan’ın verdiği büyük destek
ile bugün buradayız.
Biz bu röportajı yaparken bir yandan da son
hazırlıklarınız sürüyor. O son hazırlık anını kayda
geçirmek adına, nasıl hissediyorsunuz? Oralarda
havalar nasıl?
Aykan: Çok heyecanlıyız. Şimdiye kadar bir aksak-
lık yaşamadan hazırlıklarımızı devam ettirebildik.
Bunun böyle devam etmesini ümit ederek son
virajlara giriyoruz. Güzel bir tartışmayı beraberinde
getireceğini ve gelecekte daha açımlayıcı bir litera-
türe vesile olacağını düşünüyoruz. Havalar elbette
soğuk. Ama bu daimi madilik bizim moralimizi
bozamaz. Zaten dünyada moralimizi bozacak o
kadar şey olurken insanları güzel bir proje etrafın-
da bir araya getirebilmek insana güç veriyor. Yani
Berlin’in soğuk havası Nesrin Topkapı’nın kapağını
açık unuttuğu buz dolabından göğsümüze çarpan
bir esinti gibi bize ancak göbek atmayı hatırlatıyor.
Emre: Ankara’dan soğuk olmasın, biz de oldukça
soğuk günler geçiriyoruz. Son hazırlıklar oldukça
heyecanlı ve bir o kadar da tatlı. Umarım izleyiciyi
tatmin edecek bir iş çıkartmış oluruz.
14
Nilbar Güreş,
‘Rose of Sapatão’,
2015
Karışık teknik
heykel
Sanatçının ve RAMPA
Istanbul’un izniyle
Fotoğraf: CHROMA
Son olarak Berlin’le kapatalım seyri. Avrupa’nın
“eşcinsel başkenti” denilen bir şehir. Peki bu
başkentin dışladıkları kimler? İçerdiklerini nasıl
içeriyor?
Aykan: Bu şehir kuruluşundan beri birilerini dış-
lamış, dışlamaya da devam edecek gibi görünüyor.
Mendelssohn’dan, Magnus Hirschfeld’e… bu
liste saymakla bitmez. Her şehir gibi aslında; kim
merkezde, kim periferide… Son dönemde Suriye,
Afganistan ve Kuzey Afrika Ülkelerinden varını yo-
ğunu bırakıp zorlu bir yolculuk sonrası Almanya’ya
gelebilmiş mülteciler dışlanıyor. Elbette mülteciler-
le dayanışan insanlar da yok değil. Ama yükselen
aşırı sağın eyalet parlamentosunda bile yüksek
sayıda milletvekili çıkartması hepimizi gelecekle
alakadar kaygılandırıyor. Kültür emekçileri olarak
sorumluluğumuz büyük. Irkçılık dahil her türlü
insan düşmanlığının korkudan kaynaklandığını
düşünüyoruz. Korkunun en etkili ilacı temas.
Emre: Bu gibi temasların ben de çok etkili oldu-
ğunu düşünenlerdenim. Aslında bu soru mevcut
dünya gündemi nedeniyle pek çok olumsuzluğu
kafamda ister istemez çağrıştırırken ben hala o
güzel tarafını görmek isteyenlerdenim sanırım.
Dışladıklarını da içerisine almasını, her farklılığın
birbiri ile daha çok temas etmesini, sevişmesini
umuyorum.
Nefret ve Korku Mızrağının Hedefinde
Barbaros Şansal
Deniz Erdoğan

Mehtap Yılmaz’ın Yeni Akit Gazetesi’nde 3 Ocak 2017 tarihinde Barbaros

Şansal’la ilgili yazdığı köşe yazısı, nefret söylemi, hedef gösterme ve ana
akım medyadaki anlamlandırma salgınından fazlasıyla nasibini almış bir
vaka olarak çıkıyor karşımıza. Şahsen insan hakları gazeteciliği alanında
çalışan bir gazeteci olarak, bu talihsiz köşe yazısının içeriğinde barındırmış
olduğu ayrımcılıkla bezeli paragrafları örtük bir korkunun söze dökülmüş
hali olarak okumaktayım. Bu korku Yılmaz’ın cümlelerine öyle mübalağalı
bir şekilde yapışmış ki, yazının bazı bölümlerinde bu korkunun üstesinden
kendince geliştir(ebil)diği bir tür “sarkazmle” gelmeye çalışmış ama ka-
nımca fazlasıyla sınıfta kalmış. Üslup fecaat derecede eril, fazlasıyla tehdit-
kar, oldukça homofobik ve medyadaki nefret söyleminin son dönemdeki
–belki de- en görünür örneklerinden birisi.

Bu yazı medyadaki insan hakkı etiğini merkeze alan insan hakları gazete-
ciliği kuramının -en radikalinden- bir anti tezi mahiyetinde görünebilir.
Ama diyalektik rasyonalizmle düşünülecek olursa, yazının ortaya koymak
istediği asıl şey bir tezden ziyade insanları ajite etme amacını taşıyan ay-
rımcı bir propaganda olduğu için, bu yazıyı senteze giden yolda insan
hakkı kavramının karşısına bir anti-tez olarak koymaya içim el vermiyor.
Sözün uçup yazının kaldığı, ideanın ebedîliğine vurgu yapan diskurun –
bence- en vasat örneklerinden biri olan bu yazının “düşünce” kısmı arındı-
rıldığında geriye kalan her bir cümlenin nefreti, kini, ayrımcılığı, homofo-
biyi, tehdidi fakat aynı zamanda üstesinden gelinemeyecek derecede yoğun
bir korkuyu da içeriğinde barındırdığını görmek mümkün. İnsan hakları
gazeteciliği pratiklerini ve etiğini hiçe sayarak şiddeti merkeze alan bir
üsluba sahip bu yazının son dönemdeki benzerlerine de aşina olmaya baş-
ladık ki, en tehlikesi de bu sanırım. “Şiddete alışma”, “eril dili kanıksama”,
“ayrımcılığın toplumsallaşması” vb. eylemlerin gündelik hayatın birer par-
çası haline gelmesi, toplumun iktidar ve onun ideolojik olarak hitap ettiği
çoğunluk tarafından “ötekileştirilen” kesimini oldukça ürkütmeye başladı.

15
 Hem politik hem de gündelik yaşamdaki insan
ilişkilerinde bile fazlasıyla otoriter bir üslup
kullanmak, bir tür itibar ve sosyal üstünlük
göstergesi haline geldiğinden beri de, ana akım
ve iktidara yakın olan gazetelerde ayrımcılık,
nefret söylemi, hedef gösterme gibi eylemler
birer gazetecilik pratiği olarak algılanmaya
başladı. Toplumsal gerçekliği hem kuran hem
de temsil eden yeni nesil medyanın ürünlerine
kısaca göz gezdirdiğimizde-ki detaylı bir anali-
ze gerek bile yok- otoriteryenizmin hem gün-
delik, hem sosyal ve bittabi ki politik hayatın
ve toplumsalın organik yapısına işleyerek kalıt-
sal bir durum haline gelmiş olduğunu ise net
bir biçimde görebilmekteyiz. Dolayısıyla, bu
kerameti kendinden menkul otoriteryenizm,
son dönemde iktidar medyasının en popüler
söylemi olarak ayrımcı ve ötekileştirici bir tür
siyasal propagandanın nüvesi haline gelmiş
bulunmakta. Zira bu açıdan eleştirdiğim bu
köşe yazısı da, ana akım ve iktidar medyasının
yeni nesil olmazsa olmaz bir gazetecilik pratiği
olan otoriter ve ayrımcı söylemin katı kalıbına
tamı tamına uyuyor.
Yazıdaki nefret söyleminin hedefi olan kişi
Barbaros Şansal. Yılmaz’ın “canlı organizma”
olarak tanımladığı Şansal’ın eşcinsel ve ateist
kimliği ise nefretin ve korkunun odağındaki
temel unsur. Hedef gösterilen ve tehdit edilen
tek bir kişi değil aslında burada; kendisini ate-
ist ve eşcinsel olarak tanımlayan kesim de bu
tehditten ve nefret söyleminden nasibini alıyor.
Yılmaz sadece Şansal’ın değil, canavarlaştır-
dığı ötekilerin de “kamburunu zımparalıyor”
kendi deyimiyle. Fakat yaptığı açıklamayla ve
muhalif duruşuyla iktidara yakın olan kesim
tarafından hedef haline geldiği için, Şansal
ateistlere, eşcinsellere ve hem ateist hem de
eşcinsel olanlara yönelik geliştirilen nefret
söyleminin odağına yerleşerek, bir tür itibar-
sızlaştırma kampanyasının ve toplumsal linçin
nesnesi haline geliyor. Yani ana akım ve iktidar
medyasının yeni canavarı; ateist ve eşcinsel
olan Şansal ve onun sembolik olarak temsil
ettiği kesim. Dolayısıyla Yılmaz’ın tahayyü-
lünde eşcinsel ve ateist olan herkes insan kate-
gorisinde tanımlayamayacak kadar “değersiz”
ve ne idüğü belirsiz “canlı organizmalar”. Yine
Yılmaz’ca söylersek bu “ezikler” ve “NATO
lokması yedikçe kimyası bozulanlar”, Batı
modernizmini ve sekülerizmi gündelik hayat-
larında benimseyenler olarak, bu yazıda onun
tarafından ziyadesiyle canavarlaştırılan laikler,
solcular, “Gezi zekalılar”. Öte yandan bu “Gezi
16
zekalılar”, Yılmaz’ın deyimiyle “İslamafobi
fırınında kısık ateşte pembeleşinceye kadar
ateistçe yetiştiriliyorlar.” Dolayısıyla laiklik,
ateizm, eşcinsellik gibi kavramları yaşam tarzı
olarak benimseyen “kimyası bozuk NATO
beslemelerinden ‘şahsiyet’ beklemek” ona göre
kabahatlerin en büyüğü... Çünkü kurduğu kin
dolu cümlelerinin ardında yatan vurgu aslında
şu; “Yeni Türkiye”’de bu kavramlar canhıraş
derecede kaçınılması gereken ve toplumsalı
tehdit eden bir ‘virüs salgının’ bileşenlerini
oluşturmaktalar. Eskisinden de beter olan ve
kutsal mazlumluğu dini değerlerle ajite ederek
tekrar toplumsala servis eden yeni nesil bir
Türk-İslam sentezi distopyasının, toplumu
topyekûn totaliterleştirleştirmeye çalışmasının
söylemsel manadaki çirkin yüzünü görmek-
teyim satır aralarında. Kaos anında yönetimi
devralan demir bir yumruğun, kendisine karşı
direnen herkesin yüzüne indiği bir kurgu-
nun özeti gibi bu satırlar. Öte yandan, dini
değerlerle perçinlenen yeni muhafazakarlığın
ahlak makinası, Yeni Türkiye’deki çocuk istis-
marının, tecavüzün, tacizin, kadına yönelik
şiddetin, kadın cinayetlerinin, LGBTİ’lere
yönelik işlenen nefret suçlarının barkodunu
okumuyor. Zira bu sorunlu gerçeklikleri iki
yüzlü bir biçimde suskunlukla, körlükle ve
sağırlıkla karşılıyorken, bir kişinin kendisini
eşcinsel olarak tanımlamasına anında kulak
kabartıp onu kınayabiliyor, avazı çıktığı kadar
bağırabiliyor. Kendi deyimiyle “zina” yapanı
linç ederken, tecavüzü hoşgörüyle karşılayıp,
12 yaşındaki çocuktan “rıza” bekleyebiliyor.
Fakat ‘çift cinsiyetli beyin’, ‘ödlek’ ve ‘yumuşak’
sıfatlarıyla beslediği ‘canlı organizma’sını eti-
ketlerken, iki yüzlülüğü ve lümpenliğiyle itaat
ettiği son derece çelişkili ve sadece kızlık zarını,
kadın bedenini ve eril iktidarın her alandaki
meşruiyetini referans alan ahlak anlayışının
sözüm ona ‘ar perdesini’ bizzat kendisi yırtıyor,
bir nevi kendi kalesine gol atıyor farkında ol-
madan. Etikten, yardımseverlikten, insaniyet-
ten bir haber ve “uçkur” meraklısı olan bu yeni
dogmatik ahlak anlayışı, tecavüzün kurbanını
suçlayacak kadar acımasız, “bana kendini öl-
dürttü” diyebilecek kadar sorumluluk ve öz
bilinçten de bihaber. Zira “namus belasına”
kurban ettiği bir insanın hayatına karşılık eril
yargı tarafından verilen ağır tahrik indirimiy-
le, sadece 3-4 yıl ceza alıp sonra elini kolunu
sallaya sallaya sosyal hayata karışabiliyor ve
hatta “namusunu temizlediği” için toplumsal
itibar bile kazanabiliyor. Öte yandan bu ahlak
anlayışı bir insanı sırf eşcinsel olduğu için “+18 sapkın” ola-
rak etiketleyebiliyor, yargılayabiliyor, ona haddini bildirme
hakkını kendinde bulabiliyor. Bir de muhalif olduğu için
onu vatandaşlıktan çıkarma derecesinde politik aforoza bile
mahkum edebiliyor. Eşcinsellerin, ateistlerin, “NATO besle-
meleri” laiklerin, muhaliflerin, “Gezi zekalıların” ahlak polis-
liğini yapmaktan, cinayetin, tecavüzün, çocuk istismarının,
sömürünün ve şiddetin kamburunu zımparalamaya zamanı
kalmıyor belli ki...
Yeni Türkiye’nin sembolik günah keçisi olan Şansal’ın -ve
onun sembolik olarak temsil ettiği kesimin- “arızalı soya
çekimiyle ‘içindeki oğlanı keşfederek eşcinsel kimliğini
utanmadan’” haykırması ve “vatan, millet, bağımsızlık”
gibi –kanımca- içeriği günümüzde fazlasıyla çarpıtılan kav-
ramlara sahip çıkmaması, “onun bunun kapısında bir dilenci
onursuzluğuyla avuç açıp dilenmesi” sonucunu doğuruyor
Yılmaz’a göre. Benim bu yazıda sorgulamak istediğim şey-
lerden birisi de bu nokta; yani cinsel kimliğin “vatan, millet,
bağımsızlık” gibi kavramlarla sıkı sıkıya bağdaştırılması ve
ataerkil ulus devletin militarist ve tahakkümcü bir hiper
maskülen imaja bürünerek heteroseksizmi tüm yurttaşları-
na dayatmaya çalışması. Ve bu heteroseksizme karşı duran
kimselerin “yeni” militarist değerlere, vatana, millete ve ba-
ğımsızlığa da karşı duran “vatan haini” kimseler olarak zikre-
dilmeleri. Eşcinsellerin birer “NATO beslemesi” ve “onursuz
dilenciler” olarak “yüce devletin” karşısında “yumuşak canlı
organizmalar” olarak değersizleştirilmeleri ve itibarsızlaş-
tırılmaları da, son dönemde her alanda kutsanan otoriter
bir devletçi anlayışın hem kamusal hem de özel alandaki iz
düşümü. Dolayısıyla heteroseksist toplumsal cinsiyet dü-
zeninin sadece erkek ve kadın olarak ikili bir dikotonomi
altında tanımlanması ve devletin kamusal alandan çok özel
alanı, bedeni ve cinselliği eskisinden de çok kontrol altına
almaya çalışması sonucu LGBTİ’ler günümüzde toplumsal
yaşamı tehdit eden “ötekinin de ötekileri” olarak hedef hali-
ne getirildiler. Keza, vatan, millet ve bağımsızlık kavramları
bu yazıda romantik bir yurtseverliğin olmazsa olmaz bile-
şenleri olarak değil, aksine son derece popülist ve agresif bir
milliyetçiliğin kendisini meşru kılmak adına kamusal alanda
ürettiği öteki siyasetinin nüveleri olarak kullanılmaktalar.
Dolayısıyla bu siyasal ajitasyon kendisini yaslamak istediği
öteki imajını da “eşcinsel, solcu, ateist vatan haini” tanımla-
maları üzerine bina etmekte.
Toplumsal bir eylemin “alt tarafı bir ağaç” olarak aşağılan-
dığı demokratik Türkiye’de “Gezi zekalıları” bedava yemek
vaadiyle LGBTİ şemsiyesi altında galeyana getiren Şansal,
“lavra bir vatan haini” olarak topa tutulurken, TÜRK-İŞ
Araştırmasının Aralık 2016 ayı sonucuna göre; dört kişilik
bir ailenin sağlıklı, dengeli ve yeterli beslenebilmesi için
yapması gereken aylık gıda harcaması tutarının (açlık sını-
rı) 1.432,17 TL,  gıda harcaması ile birlikte giyim, konut
(kira, elektrik, su, yakıt), ulaşım, eğitim, sağlık ve benzeri
ihtiyaçlar için yapılması zorunlu diğer aylık harcamaların
toplam tutarının ise (yoksulluk sınırı) 4.665,04 TL oldu-
ğu1  Türkiye’de, “bedava yemek vaadiyle” sokağa kışkırtılan
insanların hangi partinin bayrağı altında manipüle edilerek
toplandığını görmemezlikten gelen Yılmaz, çok sevdiği
milletini bu şartlar altında yaşamaya mecbur bırakanların
kamburunu zımparalama konusunda hiç oralı olmuyor.
Milyonların imha edildiği, yolsuzluğun, usulsüzlüğün tavan
yaptığı, vatandaşın soyup soğana çevrildiği, tecavüzün, şid-
detin, nefret cinayetinin kanıksandığı, etnik ve dini kimliği
yüzünden suikasta kurban gittiği, dönemsel olarak insan-
ların meydanlarda, havaalanlarında, tren garlarında, gece
kulüplerinde, stadyumlarda, köylerde, sorumlusu olmadığı
bir savaşın ortasında ve sınırda kitlesel olarak katledildiği;
onların, binlerin tüfeklerle köprülerde, sokaklarda vuruldu-
ğu ve helikopterle tarandığı, parlamentonun bombalandığı
Yeni Türkiye’nin bu kaosa sürüklenmesinin sorumlusuna-ya
da sorumlularına- karşı beslediği örtük nefretinin hedefini
şaşırıyor Yılmaz. Homofobik diliyle, ataerkil söylemin ek-
meğine yağ süren baskın eril tavrıyla ve son derece tehditkar
üslubuyla “demokrasi” sözcüğünden de bahsedebiliyor. “De-
mokrasi” Yılmaz’ın hakaretleri, tehditleri, hedef gösterme-
leri, nefret söylemi için varken, Şansal’ın eşcinsel kimliğini
açıklama konusunda yok oluyor... ve demokrasi artık Türki-
ye’de, milletin kendi kaderini tayin etme konusunda değil,
bir yurttaşın kaderini, geleceğini –hiç üstüne vazife olmadığı
halde- belirlemek için adeta bir araç olarak kullanılıyor.
Günümüzde demokrasinin “uyuz eşek kamburu zımpara-
layarak” ve medeniyet denilen tek dişli canavarın karnını
kanla doyurarak elde edildiğine inananların ortasında kalan
Şansal için kimden adalet isteyeceğimize, kimden “vicdan”
muhakemesi bekleyeceğimize dair pek bir fikrim olmasa da,
Türkiye’nin dibi görünmeyen karanlık bir çukurda “boğul-
duğundan” gün geçtikçe emin olmaya başladım. Şansal, bi-
reysel olarak ayrı, toplumsal olarak da ortak bir anksiyetenin
içerisinde can çekişen kimselerin, içlerinde bastırdıkları suç-
luluk duygusunun, önüne geçemedikleri nefretin ve kabın-
dan taşan aşırı öfkenin günah keçisi oldu. Yaptığı açıklama
Yeni Türkiye’nin siyasal, ekonomik ve toplumsal hayatında
açılan kara deliğin tek cümlelik bir özeti gibi aslında...
Linç ediliyoruz, tecavüze uğruyoruz, şiddet görüyoruz...
Ölüyoruz, öldürülüyoruz.
Nefes bile alamıyoruz.
“Boğuluyoruz...”
1
http://www.turkis.org.tr/ARALIK-2016-ACLIK-ve-YOKSULLUK-SINIRI-d1338
17
 İş Hayatında Geçiş Süreci
Kabus Olmamalı
Lynn Keiser
Çeviren: Damla Umut Uzun
Hayatımızın belli bir anında aynaya uzunca bakarız. İzler
ve lekeler, yansımamızda aydınlanır ve bu anda tek yap-
mamız gereken karşımızda bize bakanın ne olduğuna dik-
kat etmektir. Midemizde oluşan rahatsızlık, bize aslında
görünenin altında daha fazlası olduğunu anlatır – ufukta-
ki bir tezahür… Aynaya baktığınızda içinizden bilirsiniz
ki tohumlar çoktan ekilmiş ve başından beri olmanız
gereken insana çiçeklenmeniz an meselesi. Benim için
bu an 29 Şubat 2016’ydı: Ford Otomobil A.Ş.’ye yazılım
mühendisi bir kadın olarak tanıtıldığım gün.
Başlangıçta kadınlarla çıkmış olsam da geriye dönüp bak-
tığımda, ergenlik yıllarımda bir şeylerin yanlış gittiğini
biliyordum. Erkeklerden hoşlandığımı fark ettiğimde, eş-
cinsel olduğumu düşündüm ve yıllar boyunca da kendimi
böyle tanımladım. Bu zamanlarda da müstakbel kocamla
tanıştım.
1995’te New Jersey’de tanıştık. İnternetten tanışma ve
mobil eşleşme uygulamalarından önce gazete reklamları
vardı. 90’ların ortasında buluşma/tanışma için tek yol
buydu. O zamanlar bir gazete reklamına cevap vermenin
aşk hikayemin başlangıcı olabileceğini ve birçok açıdan
gerçekte kim olduğumu fark edeceğim bir yolculuğun
başlangıcı olacağını bilmiyordum.
Her aşk hikayesinde olduğu gibi yolda bazı tümsekler
vardı. Benim tümseğim de çalışma izniydi. Üç yılı beraber
geçirdikten sonra müstakbel kocamın çalışma izni nere-
deyse dolmak üzereydi; yani bu da onun ya memleketi
Malezya’ya geri dönmesi ya da iş bulmak için başka bir
ülkeye gitmesi demekti. Maalesef 1998 yılında kanunlar
beni, ona Yeşil Kart çıkartabilmem konusunda engelledi;
çünkü biz eşcinsel bir çifttik. Ama şans eseri Vancouver’da
bir göç avukatı bulduk ve sonuçta beraber Kanada’ya
taşınmaya karar verdik. Ama tabi mutlu sonlar o kadar
kolay gelmiyor…
18
Kocam ve ben beraberdik, iyi işlerimiz, evimiz ve arkadaş-
larımız vardı ama halen bir şeyler eksikti. Bunun ne oldu-
ğunu 2010’da anladım. Bir film izliyordum ve kendimi
ekrandaki güzel aktris gibi görünmek isterken buldum.
Hemen sonra kendime kadın mücevherleri ve kıyafetleri
almaya başladım ve bunları giyinip aynaya baktığımda
ağlamaya başladım, çünkü bunun ne demek olduğunu
biliyordum.
26 Haziran 2013’te ABD v. Windsor davasında Yüce Di-
van, federal Evlilik Kanunu’nun yalnızca kadın ve erkeğin
evliliğini tanıyan bölümünü anayasaya aykırı olduğuna
karar verdi. Yani bu demekti ki eşcinsel çiftler de artık he-
teroseksüel çiftlerle aynı evlilik haklarından yararlanabi-
lecekti. Bunun hemen sonrasında kocam için Yeşil Kart’a
başvurdum. İkimiz de teknoloji alanında çalıştığımız için
Silikon Vadisi’ne taşınmaya karar verdik. Onu ABD’de
destekleyebileceğimi kanıtlamak için önce ben taşındım
ve iş buldum. Başvurusu 2014 sonbaharında nihayet ka-
bul edildiğinde Kaliforniya’ya yanıma geldi.
Ben bir girişimcilik şirketinde, kocam da küçük bir şir-
kette çalışmaya başladı. Vadide iyice kök salmaya başla-
dığımız halde hâlâ dünyaya açıldığım halimin içimdeki
insanla aynı olmadığını hissediyordum. Sonunda 2015’te
kocama “cinsiyet değiştirmem” gerektiğini anlattım. Ha-
yatımızda çok fazla değişiklik oluyordu ve bu durumun
da onun için kolay olmayacağını biliyordum. Aşkımız ve
arkadaşlığımız bu değişikliklerin üstesinden gelmişti, bu
yüzden sonraki adımları da halletmeliydim. Çalıştığım gi-
rişimcilik şirketinin kararımda bana destek olacağını dü-
şünmüyordum, bu yüzden yeni bir iş aramaya başladım.
Benim yalnızca yenilikçi bir şirkette çalışmama değil, aynı
zamanda geçiş sürecimde de bana destek olabilecek bir
ortam sağlayan yeni bir kariyer istiyordum.
Birtakım araştırmalardan sonra İnsan Hakları Kampan-
yası’nın (uluslararası insan hakları örgütü Human Rights
Campaign) Kurumsal Eşitlik Endeksi’ni (HRC CEI)
buldum ve 2004 yılından beri her yıl endekste 100 puan
alan ve listedeki tek otomotiv şirketi olan Ford Otomobil
A.Ş. hakkında daha fazla şey öğrendim. Zaten özerk araç
teknolojisine ilgim vardı ve yazılım mühendisi olarak
Ford’un geçiş sürecimi gerçekleştirirken kariyerim için
mükemmel bir yer olduğunu düşündüm. Başvuru süreci-
ni geçtim ve Eylül 2015’te Ford’da işe başladım.
İlk aylarda işimde her şey iyi gidiyordu ama bazen ken-
dimi arabamda veya uykumda içimdeki kişi olabilmek
–kendim olabilmek- için ağlarken buluyordum. Mutlu
olmak için harekete geçmem gerektiğini biliyordum ve
kocamla konuştuktan sonra tam olarak böyle yaptım.
Ford’da birkaç ay gergin ve alacağım cevabı bilmeden ça-
lıştıktan sonra, insan kaynakları müdürüne kadın olmak
için cinsiyet geçiş süreci kararımı söylemeye karar verdim;
daha sonra da yöneticimle konuştum. Ne bekleyeceğimi
bile bilmiyordum ama gördüğüm destek adeta içime su
serpti. Yöneticim bana evrak işlerinde yardım etmesinin
yanında bir de beni Ford’un LGBT çalışan kaynak grubu-
na ekledi. Bu sayede dünyanın dört bir yanından LGBT
çalışanlarla ve destekçilerle danışmanlık ve destek için
bağlantı kurdum; Ford’un Dearborn’daki genel merkezin-
de çalışan diğer trans kadınlarla konuşma fırsatı buldum.
Yöneticimle geçiş operasyonumun 29 Şubat olmasına
karar verdik; bu bana hayatımın yeni bir dönemine sıç-
radığım için adeta şiir gibi geliyordu. Sonrasında tüm
personele Ford yönetiminin bu kararımı desteklediğini
gösteren bir duyuru yaptılar. Geçiş sürecimi gerçekleş-
tirirken herkes beni kabul etti ve çok rahat hissetmemi
sağladı. Hatta yalnızca iş arkadaşlarım değil, Ford’un en
üst yönetiminden kişiler bile nasıl olduğumu sorup çalış-
ma hayatında trans bir kadın olma deneyimlerimi merak
ettiklerini belirttiler.
Ben utangaç bir insan değilimdir ve geçiş sürecimde bu
dışa dönük kişiliğim işe yaradı diye düşünüyorum. Kişili-
ğinizden bağımsız olarak özellikle cinsel yöneliminizi veya
geçiş sürecinizi destekleyecek bir işveren arıyorsanız akılda
tutulması gereken bazı önemli noktalar var diye düşünü-
yorum:
• Konuşun. Klişe gibi görünebilir ama hem kariyerinizle
hem kişisel hayatınızla ilgili neyle ilgilendiğinizi söyleme-
niz gerekiyor.
• Araştırın. İnsan kaynaklarına danışmanın yanında,
şirketlerin LGBT konusundaki politikalarını, nerede
durduklarını anlatan haberler, yazılar okuyabilirsiniz. Yö-
netim destekli çok çeşitli çalışma kültürü olan şirketleri
araştırın.
• Yansıtın/ Temsil edin. Kendi “grubunuzun” iyi bir tem-
silcisi ve savunucusu olun.
• Korku hikayelerine inanmayın. Televizyonda gerçekten
‘gerçek’ olmayan birçok dram dolu hikayeyle karşılaşıyo-
ruz. Tabii ki hayat her zaman çiçeklerle dolu değil ama
piyasada mükemmel çalışanlar isteyen ve bu mükemmel
çalışanları geçiş süreçlerinde desteklemenin de harika bir
deneyim olduğunu düşünen mükemmel şirketler de var.
Ford’da çalışmaya başladığımdan beri diyebilirim ki tüm
benliğimle işe gelebiliyorum. Kararımdan çok memnu-
num ve hem kişiliğimi hem de tutkularımın peşinden
gitmemi destekleyen bir şirkette çalıştığım için gurur
duyuyorum.
Advocate’den çeviren: Damla Umut Uzun
19
 Homofobiye Karşı
Mücadele Eden Sporcular
Zeynep Akkuş
Hayallere sığmayacak meblağlarda paraların döndüğü, saha
dışında göz kamaştırıcı hayatların yaşandığı, sansasyonların
-zaman zaman da skandalların- eksik olmadığı, magazinle iç
içe, kol kola girmiş bir dünyadır spor dünyası. Ancak bunla-
rın hiçbiri, hâkim olan tutucu atmosferi dağıtmaya yetmez
ya da o tutucu atmosferi dağıtmayı hedeflemez. Var olan
katı kuralları yıkmak zordur. Bir kısmı sporcuları disipline
etmeyi, ama daha büyük bir kısmı yerleşik düzenin alışıldığı
gibi (“herkesin işine geldiği gibi”) sürüp gitmesini sağlayan
bu katı kurallar, aynı zamanda kadın ve erkek sporcuların
sırtına, sınırlayıcı cinsiyet rollerini yüklemekten de geri kal-
maz. Sonuçta erkekleri sadece uğraştıkları spor dallarındaki
yeteneklerini sergilemeye değil, aynı zamanda erkeklik güç-
lerini de kanıtlama telaşına sokan toplumsal algının pekiştir-
diği beklentiler, kadınların da elde ettikleri sportif başarılar-
dan çok çıtı pıtı ve feminen görüntüleriyle erkeklerin gözüne
hitap etmesini makbul sayar. Kısacası, spor dünyası “erkek
gibi erkek”lerin, “kadın gibi kadın”ların arenasıdır ve bu
arenada örneğin halterle ya da gülle atmayla uğraşan kadın-
lar, fizikleri nedeniyle eleştirilebilir, erkeğe benzedikleri iddia
edilebilir, hatta “lezbiyen olmak”la suçlanabilirler(!) İsterlerse
hepsi birer yıldız ya da yıldız adayı olsun, kulüpleriyle im-
zaladıkları anlaşmalarda yazılı olarak kâğıda dökülmese de
ellerini kollarını bağlayan pek çok madde vardır ve o madde-
lerden biri de “erkek gibi erkek”, “kadın gibi kadın” olmaları
yönündeki beklentiyi yerine getirmeleridir. O beklenti, Çek
2015’in mart ayında Sydney’de düzenlenen Gey
ve Lezbiyen Mardi Gras kutlamaları kapsamındaki
yürüyüşe LGBTİ ve heteroseksüel sporculardan
oluşan karma bir grup da katılmış, bu sporcular-
dan biri olan futbolcu Mike Pyke, “Hâlâ toplum
genelinde ve sporda eşitlik olması adına mücadele
veriyoruz” demişti.
20
asıllı ünlü tenisçi Martina Navratilova’yı 1981’de Amerikan
vatandaşlığına başvururken, kabul edilemeyebileceği kor-
kusuyla lezbiyen olduğunu gizleme ihtiyacını doğurmuştur.
O beklenti, yine tenis dünyasından bir örnek, diğer kadın
tenisçilerin Amelie Mauresmo’yla aynı soyunma odasını
paylaşmaktan duydukları rahatsızlığı dile getirmeleriyle vü-
cut bulan baskıyı yaratmıştır. Yine aynı o beklenti, cesaretini
toplayıp açılan sporculara kendi takım arkadaşlarından bile
gelen nefreti doğurmuştur…
Neyse ki, son yıllarda bu karanlık tabloyu bireysel çabaları
ya da takım ruhu içinde attıkları adımlarla aydınlatmaya
başlayanlar var. Çeşitli ülkelerden sporcular, sadece sahadaki
performanslarıyla değil tavırlarıyla, sözleriyle de birilerine
örnek olabildiklerini fark ettiklerinden beri sosyal sorumlu-
luklarını yerine getirme gayretinde. Bazıları nispeten kolay
kabul görüp destek toplayacak, “ana akım” hedeflerin peşine
düşerken, daha cesur davranıp dünyayı “iyileştirecek” mü-
cadelelere girişen ve “ötekiler”le birlikte saf tutanlar da var,
örneğin LGBTİ’lerle…
Aşağıda, son yıllarda kimi dünyaca ünlü, kimi daha çok
yaşadığı ülkede tanınan isimlerden bazı sporcuların homofo-
biyle mücadele etmek, “açık” sporcuları ya da evlilik eşitliği
gibi hakları desteklemek amacıyla yaptıklarından birkaç
örnek bulabilirsiniz.
2016’nın nisan ayında, Avustralya’nın efsanevi rugby oyuncusu
Johnathan Thurston’un başlattığı bir kampanyayla, sporcu-
lar maçlara ayakkabılarını gökkuşağı renklerinde bağcıklarla
bağlayarak çıktı. Thurston, gey sporcuların alay edilme ya da
ayrımcılığa maruz kalma korkusu yaşamadan, cinsel yönelimleri
hakkında açık olmaya cesaretlendirilmesi gerektiğini belirtmişti.
Araştırmalara göre, ülkede LGBTİ sporcuların güvende olmadı-
ğını düşünenlerin oranı yüzde 80. Gey sporcuların yüzde 27’si,
lezbiyen sporcuların yüzde 17’si takım içinde hakarete ve kötü
muameleye maruz kalıyor.
İngiltere’deki Warwick Üniversite-
si’nin çoğunluğu heteroseksüellerden
oluşan kürek takımı sporcuları, ırk,
cinsiyet ve cinsel yönelim ayrımcılı-
ğıyla mücadele etmek üzere 2009’da
başlattıkları geleneği her yıl tekrarla-
yarak çıplak poz verdikleri fotoğraf-
lardan oluşan takvimler hazırlıyorlar.
2014’ten beri bu takvimlerin satı-
şından elde edilen gelir, kürekçilerin
kurduğu ve özellikle gençlere yönelik
homofobiyle mücadeleyi amaçlayan
Sport Allies adlı derneğe aktarılıyor.
2011’de NBA yıldızlarından Steve
Nash, eşcinsel olduğunu açıklayan
Phoenix Suns takımının başkanı ve
CEO’su Rick Welts’i desteklemiş
ve daha sonra HRC’nin (Human
Rights Campaign) bir videosunda
yer alarak, eşcinsel evliliği destek-
leyen ve sayıları giderek artan spor-
cular arasında yer almaktan gurur
duyduğunu açıklamıştı.
2013 Saunders Lisesi basketbol
takımı öğrencileri, 2013 yılı aralık
ayında “açılan” koçlarına destek
amacıyla sezonun ilk maçına Ni-
ke’ın “Be True” koleksiyonundan
formalarla çıktı. Takımın koçu
Anthony Nicodemo aynı yılın ilk
aylarında eşcinsel olduğunu açık-
lamıştı.
Ünlü futbolcu Cristiano Eski NBA yıldızların- GQ dergisinin Alman edis-
Ronaldo, evlilik eşitli- dan Isiah Thomas, yonu olan GQ Deutschland,
ğinin 2010’da ülkesi evlilik eşitliğini ve 2013’te, Aralık sayısında hoş-
Portekiz’de de yasal LGBTİ haklarını görüsüzlük, ayrımcılık ve ho-
hale gelmesiyle ilgili desteklemek üze- mofobi karşısındaki net tavrını
bir soruyu, “İnsanların re 2010’da oğlu ortaya koymak amacıyla, ara-
yaptığı seçimlere saygılı Joshua’yla birlikte larında 2012’de plaj voleybo-
olmalıyız çünkü sonuçta NoH8 kampanyası lunda altın madalya kazanmış
bütün vatandaşlar eşit için poz vermişti. Jonas Reckermann ve Julius
hak ve sorumluluklara Brink’in de olduğu 13 ünlü he-
sahip olmalıdır” sözleriyle teroseksüel erkeğin öpüşürken
cevaplamıştı. çekilmiş fotoğraflarından olu-
şan #Mundpropaganda adlı bir
dosya hazırladı. Dergi editörü
José Redondo-Vega “Eşcin-
sellerin hâlâ ayrımcılığa karşı
mücadele ediyor olması şoke
edici” diyerek, #Mundpropa-
ganda’yla özgür bir toplumdan
yana olduklarının mesajını
vermeyi amaçladıklarının altını
çizmişti. Fotoğrafta sporcular-
dan altın madalya sahibi Julius
Brink de ırkçılığa ve homofo-
biye karşı sesini her zaman
Homofobiye karşı yalnızca oyuncuların değil, yükselteceğini belirtmişti.
taraftarların da tepkilerini ortaya koyduğu
örnekler yaşanmıyor değil. 2013’ün mayıs
ayında oynanan bir maçta, Portland Timbers
futbol takımının “açık” oyuncularından Will
Johnson’un, rakip takımdan Alan Gordon’un
homofobik hakaretine uğramasından sonra
Portland Timbers taraftarları, tribünleri gök-
kuşağı renkleriyle bezeyip “Pride not Prejudi-
ce” (Önyargı Değil Onur) pankartları açmıştı.
2013 yılı haziran ayında Fransız
fotoğrafçı Olivier Ciappa’nın,
sanat ve spor dünyasından
heteroseksüel ünlüleri “hayali
çiftler” olarak bir araya getirdiği
fotoğraflardan oluşan homofobi
2014’te İngiltere’deki Nottingham Üniversite-
karşıtı çalışmasında Fransız
si, çim hokeyi takımı oyuncuları, “Voice Your
yüzücüler Florent Manaudou
Rights” (Sesinizi Duyurun) projesi kapsamın-
and Frédérick Bousquet de yer
da, bir antrenmana tamamen soyunarak çıktı.
almıştı. Ciappa, projeye katılan
Amaçlarını “toplumda herkese saygı duyulma-
kişileri çekimlere, “Şu an bir
sını ve eşit davranılmasını sağlamak” olarak
erkekle ya da bir kadınla değil,
açıklayan takım üyeleri, “sporda homofobiye
sevdiğiniz kişiyle birliktesiniz”
hayır” diyerek antrenmandan görüntüler içe-
sözleriyle hazırlamıştı. Sanatçı-
ren bir video hazırlayıp (https://www.youtube.
nın facebook sayfasına da yük-
com/watch?v=sMpFxILsx_w) internette ya-
lediği bu fotoğraf, 7800’ü aşkın
yınladı.
kullanıcı tarafından paylaşılmıştı.
21
 Kendimi Bildim Bileli
Futbol Oynuyorum
Özgül
Hatırladığım bir yıl 1987, beş yaşındaydım ve futbol
oynuyordum. 1986 Meksika'da düzenlenen Dünya Ku-
pası'na damgasını vuran çeyrek final karşılaşmasında yani
Arjantin ile İngiltere arasında oynanan ve Maradona’nın
"Tanrı'nın Eli" olarak tanınan golü ve "Yüzyılın Golü"
olarak bilinen 6 kişiyi çalımlayarak attığı gollerden bir yıl
sonrası. Bu tarihi olaylardan bağımsız, habersiz ama bir
şekilde futbolu seviyordum, oynuyordum…
Futbol oynamak bana birçok şey kazandırdı, öğretti.
Peki futbol oynamak hiç başıma bela oldu mu? Hemen
vereceğim cevap hayır oluyor. Bundan sonrası için bir şey
söyleyemem ama futbol hayatımın önemli ve ayrılmaz
bir parçası. Geleceği bilememekle beraber bu bilinmezlik
futboldan vazgeçmeme sebep olacak mı? Elbette hayır.
Oynayabildiğim yaşa kadar bir diğer ifade ile ölene kadar
futbol oynama isteğim devam edecek. Tersi durumda,
futbolu bıraktığımda hâlâ yaşıyorsam yalnızca yaşayan bir
ölü olacağım.
Henüz okula gitmezken, babamın görevli olduğu okulun
büyükçe sayılacak sınırları içinde yer alan ve oynanabilen
her yerde futbol oynardık. Futbol dediysem bugünkü
profesyonel futbol algısı ile düşünmemek gerekiyor.
Topun peşinden koşabildiğin, gol atıp gol yediğin heye-
canlandığın minik bir alanda bile olsa oynadığın oyunun
bütünleyici adıydı futbol. Biz çocukken, aynı yaş grubun-
dan çokça duyulabileceği üzere, çok şanslıydık. Oyunları-
mızı özgürce dışarıda ve kızlı erkekli oynardık. En büyük
sorunumuz futbol topuydu. Toplarımız ucuz plastik renk-
li, yamuk olma ihtimali çok yüksek toplardı ve sürekli
patlardı. “Dokuz kat” denildiğinde herkesin hatırlayacağı
kareli ve daha kalın topları almak ise bir meseleydi. Be-
nim için aşk hem futbol hem de “Dokuz kat”tı. O karşı
takımda koşardı ben ona koşardım. O günler anlatırken
bile yeniden yaşadığım çok güzel günlerdi.
Okul öncesi gibi okula başladıktan sonra da futbol aşkım
devam etti. Artık daha homojen bir yaş grubu içinde ve
22
kuralları olan yarışmaların empoze edildiği eğitim algı-
sıyla okulda ders aralarında “Dokuz aylık” diye bir oyun
oynardık. Top sektirme (saydırma) alışkanlığım da bu
oyunundan kalmadır.
İlkokul bitince Ankara’ya taşındık. Ortaokuldayken
beden eğitimi derslerinde erkek arkadaşlarımız futbol
oynardı. Şüphesiz ben bu durumu garipsedim ve beni de
takımlarına almalarını istedim. Aldılar. Önceleri biraz
şaşırdılar çünkü onlardan çok top saydırıyordum. Ama
şaşkınlıkları bu kadardı. 
Artık büyüyordum ve vücudum da değişiyordu. Kadın
olmanın zorlukları ile futbol oynamanın keyfi arasındaki
o ince çizgiyle de bu dönemde tanıştım. O güne kadar
karşılaştığım insanlar arasında futbol oynamamı bir tek
ablam istemiyordu. Çünkü çok güzel bacaklarım vardı ve
ablamın en büyük korkusu onların futbol oynarsam eğri
olacaklarına ilişkin korkusuydu. Bu korku umurumda
mıydı? Değildi. Beni durdurabildi mi? Durduramadı.
Bacaklarım korkulan gibi mi oldu? Elbette hayır…
Lise yıllarında kadın olmanın varlığı daha ağır basmaya
başlamıştı. Artık beden eğitimi derslerinde erkeklerle
futbol oynamıyordum. Sadece mahallemizde oynamaya
devam ediyordum. Lisede ikinci yılımda babamın aracı
olması ile Kadınlar Birinci Lig takımlarından birinde
oynamaya başladım. Ancak üniversite sınavına hazırlandı-
ğım için bu maceram uzun soluklu olamadı.
Üniversiteyi İzmir’de okudum. O yıllarda futboldan ta-
mamen kopmuştum. Çocukluk aşkımdan uzaklaşmıştım.
Futbolla aramdaki bu nedensiz ayrılık 2008 yılına kadar
devam etti. Artık hiç oynayamayacağımı düşünüyordum:
Yeni işim için gittiğim Batman’da tesadüfen futbolla karşı-
laşma ve yeniden tanışma fırsatı bulana değin. Orada çev-
remdekilere futbol oynamayı çok sevdiğimi söylediğimde
buna şaşırıp o zaman bizim maçlara gelsene diyen şahane
bir halk var.

Batman’da yıllarca yine erkeklerle fut-
bol oynadıktan sonra tekrar Ankara’ya
döndüm. Futboldan kopmak bir yana
çok daha artarak devam eden bir süreç
oldu.
Ülkemizin toplumsal ve güncel so-
runları çerçevesinde moralimin bozuk
olduğu günlerden birinde Facebook’ta
futbolla ilgili bir atölye çalışması du-
yurusuna rastladım. Hem biraz moral
olsun hem de biraz kafa dağıtayım diye
düşünerek bu atölye çalışmasına ka-
tılmaya gittim: Veee Sportif Lezbon’la
tanıştım. Kendime çoğu zaman diyo-
rum ki iyi ki gitmişim.
Sportif Lezbon’la tanışmam sonrası
Özgür Lig’le de tanıştım. Her hafta Pa-
zar günü benim için Sportif Lezbon ve
Özgür Lig günü oldu. Tüm planlarımı
artık Özgür Lig maçlarına göre orga-
nize ediyordum ve bu durumdan çok
da keyif alıyordum. Zamanla takım
arkadaşlarım ve LGBT ve Özgür Lig
camiasıyla aile gibi olduk. Sportif Lez-
bon takım arkadaşlarımla olan bağım
çok daha güçlendi.
28 Ekim 2015 tarihinde dahil ol-
duğum Sportif Lezbon takımı ile 2.
yılıma girdim. Ama o kadar dolu dolu
geçen bir iki yıl oldu ki takım arkadaş-
larımla sanki bir aile olduk.
Hani derler ya yediğimiz içtiğimiz ayrı
gitmiyor. Aramızda öyle bir bağ oluştu
ki bazen bu bozulacak diye çok korku-
yorum.
İngiltere’den lezbiyen futbolcu
Casey Stoney, ülkesinin en başarılı
sporcularından biri. Cinsiyetçi ve
homofobik spor anlayışına karşı
mücadele eden Stoney birçok eşcinsel
ve biseksüel kadın sporcuya ilham
kaynağı olmaya devam ediyor.
Özgür Lig’de oynadığımız maçlarda
takım olarak verdiğimiz mücadelenin
keyfi, hazzı, ruhu o kadar güzel oldu
ki artık takımda kim nerede iyi oynar
kim o hava pasını tutar kim o güzel
ortaya şöyle güzel şu çeker tahmin
edebiliyoruz. Artık birbirimizin oyun
sitilini ezberler olduk. İşte bu da bizim
takım olduğumuz anlamına geliyor.
Erkek egemen bir toplumda Sportif
Lezbon’un Özgür Lig’de var olması
kendini kabul ettirip hatta iddialı ko-
numda olması büyük başarıdır. Ben
kendimi bu kadar rahat hissettiğim
başka futbol oyun sahası ve tribünü
görmedim :)
Bu takımla neler yapmadık ki! Çok zor
günlerden geçiyoruz.
Artık her şey bizler için çok daha zor.
İşte bu nedenle Sportif Lezbon çok
çok daha önemli bir yerde duruyor.
Toplumda bize acı veren her olaya
tepki vermek ve bir duruş göstermek
durumundayız. Birbirimizin hem iyi
hem kötü gününde bir arada olmalıyız
ve tabi ki oluyoruz.
Lezbon artık çok daha kenetlenmiş
ve çok daha güçlü bir takım. Tabi ki
takım içinde bana çok çok daha yakın
gelen dostlarım da var. Ama bizim bir
ruhumuz var duruşumuz var ve kimse-
nin bunu bozmasına izin vermeyiz.
Biz artık bir takımız.
23
 Muggle Quidditch ve Muggle Quidditch'te
LGBTİ'nin Yeri
Ruşen Sarı
Muggle quidditch 2005 yılında bir
grup Amerikalı öğrenci tarafından
Harry Potter’dan esinlenerek biz
mugglelara yani büyücü olma-
yanlara uyarlanmış, süpürgeler
üzerinde koşarak oynanan bir
spordur. Muggle quidditchin,
her 2 ucunda da 3’er adet çem-
berlerin bulunduğu eliptik bir
sahası vardır. Takımların amacı
quaffle adını verdiğimiz havası biraz alınmış voleybol
topunu bu çemberlerden geçirerek sayı yapmaktır. Maç
sonunda en çok sayısı alan takım kazanmış olur. Muggle
quidditch 7şer kişiyle oynanan, yaklaşık 200 sayfalık
bir kural kitabı olan ve oynanmaya başlandığı yıldan
itibaren de dünya kupaları, şampiyonaları düzenlenen
bir spordur. Muggle quidditch Türkiye’de ilk defa 2014
yılında ODTÜ’de oynanmaya başlanmıştır. Günümüzde
ise Türkiye’de 19, Avrupa’da 100’ün üzerinde, Dünya’da
ise 400’ün üzerinde takım bulunmaktadır.
Quidditchin yaklaşık 200 sayfalı bir kural kitabı oldu-
ğunu söyledim ve quidditchi quidditch yapan, Dünya’da
24
ve Türkiye’de hızla yayılmasını sağlayan en önemli kuralı
cinsiyet eşitliği kuralıdır. Peki bu kural nasıl işliyor?
Şöyle ki bir takımda maç sırasında sahada bulunan 7
oyuncunun maksimum 4’ü kendisini aynı cinsiyet kimli-
ğinde tanımlayabiliyor -biz buna maksimum 4 kuralı da
diyoruz-. Yani 4 erkek 3 kadın, 4 kadın 3 erkek, 4 erkek
2 kadın 1 nonbinary (gender queer) vs. gibi kombinas-
yonları olabiliyor. Muggle quidditch, bu yaklaşımı ile
günümüz sporlarının ataerkil ve homofobik endüstrisi
içerisinde LGBTİ’lere Türkiye gibi homofobinin, trans-
fobinin ve cinsiyetçiliğin hayatın her alanında olduğu
bir ülkede nispeten daha güvenli bir atmosfer sunmakta
ve kendisini kadın olarak tanımlayan biyolojik erkekleri,
erkek olarak tanımlayan biyolojik kadınları ya da non-
binary olarak tanımlayan biyolojik erkek veya kadınları
kuralları ile desteklemektedir.
Bizler Türkiye’deki tüm quidditch oyuncuları olarak
cinsiyet eşitliği kuralının öneminin farkındayız. Çünkü,
bizim için, günümüz Türkiye’sinde ve dünyasında erkek
egemen zihniyetin her yaşam alanını kendine göre şekil-
lendirmesine karşı Quidditch sadece bir oyun değil aynı
zamanda bu zihniyete karşı bir mücadele alanı.
Bale Pratiği ve
Toplumsal Cinsiyet Rolleri
Pınar Özer
Bu metin, bale pratiğinin bir performans alanı olması kabulü üzerinden spor ve
toplumsal cinsiyet ilişkilendirmesi kurularak yazılmıştır.
Cinsiyet, yaş, ekonomik durum, etnik
köken ne olursa olsun balenin
kendine has kuralları vardır.
Bu disiplin ve keskinlik
önünde herkes
“eşit”tir.
Bale, teknik ve stil olarak Barok dönem saray danslarından evrilerek gelişen pratik
bir alandır. Aristokrasi kültürü içinde yer alan toplulukların gösteri ya da karşılama
töreni olarak sundukları, mitolojik veya askeri ögeler içeren hikayeleri temel al-
dıkları bir performans hali içerir. Catherine de Medici’nin çalışmalarıyla İtalya’nın
ardından Fransa’da gelişir. Fransa kralı 14. Louis’nin yoğun kişisel ilgisiyle bale,
saray eğitimi ve kültüründe değişmez bir unsur olmasının yanında saray dışında da
akademik bir alan olmaya başlar. 17. yy’dan itibaren Fransa, Danimarka ve Rusya
başta olmak üzere kraliyet ve imparatorluklara bağlı bale ve müzik akademileri
oluşturulmaya başlar. Bale artık kendi müfredatı ve kültürüyle profesyonel dansçı-
lar geliştirmeyi amaçlayan bir eğitim sistemi haline gelmiştir. Günümüzde, akade-
milerde bale eğitimine başlama yaşı dört ile dokuz yaş arasında değişmekte olup iki
yaş için hazırlanan resmi müfredatlar da mevcuttur. Bale tekniğinin kendine has
özellikleri nedeniyle erken yaşta başlamanın avantajları olmasının yanında, peda-
gojik problemler yarattığı akademilerin kendileri tarafından da kabul edilmekte ve
değişim sürecine girilmiş bulunmaktadır.
Bale eğitiminde toplumsal cinsiyet rolleri
Bale eğitiminin ilk aşamasında öğrenciye direkt olarak bir kız ya da erkek çocuğu
olduğu dikte edilmemektedir. Çünkü cinsiyet, yaş, ekonomik durum,
etnik köken ne olursa olsun balenin kendine has başka kural-
ları vardır. Bu disiplin ve keskinlik önünde herkes “eşit”tir.
Ayrım gözetilmez. Turn out’u (bacakların, kalçadan itibaren
180 dereceyi amaçlamak üzere çevrilmesi) yapmak
için her öğrencinin kendini zorlaması beklenir.
Bacaklar ritmi verirken, kollar melodiye uymalıdır.
Bedenin, tanrısal mükemmelliğe, birliğe ulaşmak
için manipüle edilmesi yolu açılır. Vücuda iyice
oturması ve varoluşu baştan oluşturması için çok
sık ve düzenli çalışılması gerekir. Dans etmek de-
ğil, dans olmak amaçlanır. Bütün bu yoğunluk
düşünüldüğünde bale dışında bir oluş, kişilik
yaratmak zorlaşır. Eğitimin çok küçük yaşlarda
başladığı göz önüne alınırsa, bale öğrencisinin
aldığı eğitimdeki kendisiyle, dış dünyadaki
kendisini ayırma zorluğunu atlatabilmesi ge-
rekir.
25
 Homofobik yaklaşım spor
dünyasında açıkça kendini
belli ederken, dans dünyasında
dedikodu ya da komikleştirme
olarak yer buluyor.
Ballez Ballet Company, Fotoğraf: Elyssa Goodman
Bir tiyatro öğrencisinden farkı, rolünü çalışmaya çok küçük
yaşta başlaması ve rolünü bedeninin her bir noktasında an-
lamlandırma gerekliliğinde olmasıdır. En temelde, varsayılan
tanrısal birliğe oluşmak için vücutta erdişi/ androjen bir
bütünlük sağlanmalıdır. Bu; kostümlerin, rollerin, hikaye-
lerin ötesinde bedensel pratiğin getirdiği bir bilinçtir. Bale
dansçısı aynı anda hem çok güçlü hem çok kırılgan hem
çok keskin hem de çok akıcı hareket edebilmelidir. Yaklaşık
11-12 yaşlarında, temel aynı kalsa da, uzmanlık alanları
ve stiller ayrışmaya başlar. “Kız” çocukları pointe ayakkabı
(Parmak ucunda yükselebilmek için ucu sert bir malzemeyle
kaplı ayakkabı) ile çalışmaya başlarken, “oğlan” çocukları sıç-
ramalar ve dönüşleri geliştirmek üzere eğitilirler. Tiyatroda
olduğu gibi bale eserlerinde de bir senaryo, karakterler, dola-
yısıyla cinsiyet rolleri vardır. Bedenler bu rollere göre stilize
edilir. Bu aşama yoğun çalışma ve tekrar gerektirir. Bedenin
doğuştan eğilimleri olduğu savı böylece yıkılmış olur. Aksi
halde beden toplumsal cinsiyet halini aktarmak için bu
kadar çalıştırılmak zorunda kalmazdı. Bu performans evde/
stüdyoda çalışılmakta, sokakta/sahnede seyirci karşısına
çıkmaktadır. “Erkek” dansçılar daha güçlü, dışa dönük bir
gösteriş, “kadın” dansçı ise içe dönük bir sunum için eği-
tilir. Kadın dansçı kuvvetli olmalıdır ama bunu neredeyse
saklayarak, kırılgan bir enerjiyle yansıtmalıdır. Buradaki
diğer sorun “kadın” dansçının iki kere rol yapmak zorunda
olmasıdır. “Erkek” dansçı kuvvetli olmak, bu kuvveti de
sergilemekle yükümlüdür, sokakta olduğu gibi. Bu durumda
26
bazıları rol yapmak, bazıları ise iki kere rol yapmak zorunda
kalmaktadır.
Toplumsal cinsiyet rollerinin sınırlarının belirsizliği, bireyle-
rin günlük hayat pratikleri, hak arama kararlılıkları ve ifade
cesaretleri sayesinde artık meşru ve somuttur. Klasik bale
repertuarlarında jest, hareket kalitesi ve kostümle destek-
lenen kadın-erkek rol dağılımlarının varlığı da bu meşru-
luktan etkilenmeye başlamıştır. Matthew Bourne’un sadece
erkek kuğulardan oluşan Kuğu Gölü versiyonu (1995), Mon-
te Carlo Trockadero Balesi’nin pointe ve tütü giyen erkek
dansçılardan oluşan repertuar versiyonları, Ballez Balesi’nin
queer yaklaşımla hareket eden bale dansçıları ve koreografla-
rının oluşturduğu yorumlar balenin prodüksiyon halindeki
değişimine örnek olarak verilebilir. Fakat bütün bu örnekler
geleneksel bale eğitimi almış kişilerin kendi kişisel yaratım
süreçleriyle ortaya çıkan prodüksiyonlardır. Bale eğitim müf-
redatlarında ise değişim adım adım gelmektedir. Dünyanın
sayılı geleneksel bale eğitim müfredatlarından birine sahip
olan İngiliz Kraliyet Dans Akademisi ilk transgender öğren-
cisini 2013 yılında kabul etmiştir. Geçerli bale akademile-
rinden Vaganova Bale Akademisi (Rusya) ya da Paris Opera
Balesi (Fransa) yönetmeliklerinde bu konuda bir değişim
henüz bulunmamaktadır. Özellikle İngiliz Kraliyet Akade-
misi ve Vaganova Akademisi’nin yapacağı değişiklikler, dün-
yanın neredeyse her yerinde uygulanan müfredatlara sahip
olmaları, milyonlarca öğrenciye ulaşıyor olmaları nedeniyle
büyük önem taşımaktadır.
 Sporcunun arkasına Bale; spor mu sanat mı?
bakmadan hep Balenin bir spor mu yoksa sanat alanı mı oldu-
daha ileriye gitmesi ğu bir tartışma konusudur. Balenin, hayal gücü,
beklenirken, klasik bale estetik bütünlük (bu noktada kabaca bir güzel-
lik anlamlandırmasından öte, felsefi estetikten
dansçısı birbirinden bahsetmek gerekir), duygusal aynalama gibi
farklı birçok ögeyi özellikleri nedeniyle bir sanat dalı olduğu kana-
dengede tutarak bir atindeyim. Her ne kadar teknik olarak bale yüz-
bütünlük sağlamak yıllar içinde büyük gelişim gösterse de istenen
şey bütünlüktür. 32 dönüş içeren bir koreogra-
durumundadır. fide dansçı rolünün hikayesel aktarımını elden
bırakmamalıdır. Sporcunun arkasına bakmadan
hep daha ileriye gitmesi beklenirken, klasik bale
dansçısı birbirinden farklı birçok ögeyi dengede
tutarak bir bütünlük sağlamak durumundadır.
Ne var ki, bale eğitiminde hayal gücü imkânı
kadar, atletik desteğin de öğrenciye sağlanması
gerektiğini düşünüyorum. Benzer roller için ha-
zırlanan öğrencilerin, farklı hareket kalitelerine
geçiş yapabilmeleri, kendilerini algılamaların-
daki çeşitlilik için çok önemli. Örneğin, pointe
ayakkabı içerisine sığdırılmak istenen bedenle-
rin daha fazla sıçrama yaparak taşmaya ihtiyaç-
ları var. Daha büyük sıçrama hareketlerine ilgisi
olan “kız” öğrenciler, ancak inisiyatif kullanıp
“erkek” öğrencilerin derslerine katılırlarsa bu
çalışmayı gerçekleştirebiliyorlar. Bu durumda
bale dünyasının, spor dünyası kadar öğrencinin
atletik eğilimine güvenmesi gerekmektedir. Bu,
yeni bir baskı ortamı yaratmak demek değil,
öğrencinin o denizde yüzmesine olanak sağla-
mak demektir. Aristokrasi kültürünün kaybet-
me korkusuyla yarattığı muhafazakâr ortamın,
21. yy bale öğrencilerine kadar getirilmemesi
gerekmektedir. Çünkü bu kültürün 17. yy’da
kendi içinde bir anlamı varken, günümüzde
stüdyo ve dış dünya arasındaki fark büyümekte
ve öğrencinin bocalamasına neden olmaktadır.
Barok dönem müzik ve dans yaratımlarının
sanat tarihindeki değeri ve öneminin yanında,
dört yaşındaki bir öğrencinin birdenbire bu
tarihi içselleştirmeye zorlanması tartışma konu-
sudur. Bu noktada balenin spor dünyasından
öğreneceği çok şey var. Spor öğrencilerinin spor
hiyerarşisindeki yerleri ne olursa olsun –spor
hiyerarşisi ayrıca ele alınabilir- kendilerine olan
özgüvenlerini gözlemlenebilir açıklıkta. Bir
çerçeveye hapsolmak zorunda olmadıkları, iler-
lemek ve taşmak üzere çalışıyor oldukları için
eğitimcilerden de bu yönde bir destek aldıkları
görülüyor. Spor dünyasının da her ne kadar
kendine özgü sorunları olsa da, özellikle “kız”
çocuklar için, spor bilinciyle baleye yaklaşımın
büyük artıları olacağı önerilebilir.
İzleyici/Taraftar
Bale izleyicisi ve spor taraftarlarının birçok
ortak noktası bulunmaktadır. Favori olarak
belirlenen takımlar kadar, favori olarak belir-
lenen ve takip edilen dans grupları da var. Bir
futbolcunun performansı kadar, bir dansçının
performans dinamiği de izleyicinin takibine ve
yorum alanına giriyor. Dans izleyicisi bir futbol
taraftarı kadar fanatik değil ama bu da farklı
kesimlerin sempati duydukları şeye olan mesafe
farklılıklarıyla ilgili. “Biz X dans grubu için her
şeyi yaparız” diyen bir dans izleyicisi görmedim
bugüne kadar. Bu da aslında dans dünyasında
da var olan rekabetin gizli yaşanmasından ileri
geliyor. İzleyici de sevmediği dansçıyı gizli-
den gizliye yeriyor. Homofobik yaklaşım spor
dünyasında açıkça kendini belli ederken, dans
dünyasında dedikodu ya da komikleştirme
olarak yer buluyor. Ama hem taraftarların hem
de klasik bale izleyicilerinin en büyük ortak
noktaları muhafazakar olmaları. Çoğunu as-
lında kendileri seçerek oluşturdukları tarihsel
hikayelere ve normlara arkalarını yaslamaları,
onlara her şeyin yolunda olduğu ve hiç kimse-
nin bunu bozamayacağı fikrini içeren bir güven
ortamı sunuyor. Zihinlerinde yarattıkları ya da
inandıkları görüntünün dışında başka bir şey
görmek onları şoka uğratıyor ve dedikodudan,
silahla öldürmeye kadar geniş bir yelpazede
kendini açığa vuruyor.
BoMoVu olarak, cinsiyet ve etnisite gibi beden-
le ilişkili unsurların ayrıştırıcı kodlarını fiziksel
hareket yoluyla çözümleme, kişinin özgüvenini
yeniden sağlama ve ifade yollarını genişletme
çabasındayız. Daha geniş bir “biz” için, spor
yardımıyla bedenine güvenmeye başlamış birey-
lerin öneminin ve gücünün farkındayız. Dileriz,
bütün bu çabalar sonucu bir daha hiçbir çocuk
verili kodlar içerisinde sıkışık kalmaz, hiçbir
çocuk nefret cinayetinin mağduru ya da faili
olmaz.
Bale-Dans Eğitmeni, BoMoVu Kurucu Üyesi
27
 Mücadeleye Devam
Jamail Baseer - Asmayee / Afganistan
Jamail Baseer’in aktardıkları: Kabil Afganistan’da Asmayee
isminde bir futbol kulübümüz var. Millî oyunculardan
birisi Fanoos Basir. 2013’te takımımızı oluşturdu. Kendisi
çok güçlü bir genç kadın, 3 futbol kulübünü çalıştırıyor
ve genç kadınları futbola katılmaya ve futbol aracılığıyla
yaşamlarını değiştirmeye teşvik ediyor.
Kadınlar için durum o kadar kötü ki sadece başkent
Kabil’de kadınlar sorunla karşılaşmadan futbol oynayabi-
liyor ancak bu durum Afganistan’ın diğer bölgeleri için
geçerli değil. Diğer bölgelerde kadınlar için herhangi bir
etkinlikte bulunmak kolay değil. Hatta bazen Kabil’de
bile kadınlar pek çok zorlukla karşılaşıyor, Taliban, futbol
federasyonlarını kadınların idmanlarını durdurması için
tehdit ediyor. Kısaca kadınların güçlü olduğunu ve bu
tür tehditlerden korkmadığını söyleyebiliriz. Yılda bir kez
ulusal ligimiz var ve Afganistan’ın bazı bölgelerinde çeşitli
takımlarımız var.
Kadın milli takımının uluslararası maçı var ve onlar SAFF
şampiyonası gibi diğer Asya ülkelerindeki şampiyonalara
katılmak istiyorlar. Maç için Avrupa’ya gitme izinleri yok
çünkü 2013’te Norveç kupasına katılmışlar ve millî oyun-
cuların çoğu kaçmıştı ve federasyon bunun üzerine oyun-
cuların maç için Avrupa’ya gitmelerini yasaklamıştı.
28
Fanoos Basir:
Afganistan’ın Sovyet işgali sırasında ailesi ülkeyi terk et-
mek zorunda kaldı ve Pakistan’daki mülteci kamplarından
birisinde doğup büyüdü. Okulda kızlar için futbol takımı
yoktu o da erkek çocuklarıyla oynuyordu. Kızların da
oynayabileceğini anladığında arkadaşının evlerine gitti
ve kendilerine de oynama izni vermesi için ailelerini ikna
etti. 9 yaşına geldiğinde okulda kendi kulübünü kurmaya
karar verdi. Çocukluğu boyunca bir mülteci olarak ya-
şarken, her zaman evi olan Afganistan’a dönme ve kendi
millî futbol takımları için oynamanın hayalini kurdu. Ve
rüyası gerçekleşti. 2009’da milli takıma seçildi. Afganis-
tan’a döndüğünden beri aynı zamanda Asmayee Futbol
Kulübü için de çalışıyor.
Evlerini terk etmeyen bütün kadınlara, aileleri tarafından
engellenen tüm kızlara ve erkek kardeşlerinin spor yap-
masına izin vermediği tüm kız kardeşlere mesajıysa şu:
kazanana kadar mücadeleye devam edin.

Bizim Mahalle: Sportif Lezbon
Der. : İlke Cide
Deniz
Sportif Lezbon çocukluğumun gü-
zel anılarına açtığım bir pencereye
benziyor. Çocukken kim ya da ne
olduğumuz önemli değildi. Yanımız-
da sadece top oynamayı umursayan
arkadaşlarımızla, alındığının ikinci
gününü göremeden patlamış bir
topun ardından saatlerce koşturur-
duk. Sportif Lezbon’da da kimliğine
ya da cinsiyetine bakılmaksızın her
oyuncu koşulsuz bir kabul görüyor.
Dolayısıyla, sadece futbol denen
güzel oyunla baş başa kalıyorsunuz.
İşte bu benim çocukluğumda yaşadı-
ğım şeyin aynısı. Bu sayede, Sportif
Lezbon’un bir parçası olarak sahaya
çıktığım her maç bana katıksız bir
mutluluk veriyor. Maçtan çıkıp eve
gittiğim akşamlar çocuklar gibi uyu-
yorum.
Selin Mavi
Benim iki yıldır hayatımın çok bü-
yük bölümü Lezbon’la, takım arka-
daşlarımla geçiyor. Şimdi düşünüyo-
rum da, ilk başta Lezbon’u kurarken
öncelikli motivasyonumuz kurulacak
ligde eşcinsel, biseksüel kadınların
görünürlüğünü sağlamaktı. Bu mis-
yonumuzu korumakla birlikte, bunu
zaman zaman aşan işler de yapıyo-
ruz. Gerçek bir futbol takımı olduk,
meşruiyetimizi lubunya camiasından
alıyoruz; yeter de artar bile.
Futbol oynamak, bir takımın parçası
hissetmek bence başlı başına keyif-
li bir şeyken, Lezbon gibi aktivist
bir takımın parçası olmanın hazzı
bambaşka oluyormuş. Mart ayı aynı
zamanda Lezbon’un da 2. yılı. Uma-
rım 20. yılını da görürüz; ya da biz
görmesek de Lezbon çok yaşasın!
Fotoğraf: Antonin Weber
Yalçın Doğan
Hayatımın politikleşmeye başladığı
dönemlerden itibaren, homofobik ol-
madığımı düşünürdüm. Sportif Lez-
bon serüveni ile birlikte, "homofobik
olmama halimin" oldukça niteliksiz
olduğunu fark ettim. Belki de politik
kimliğimin gereğini yetirmek adınay-
dı öyle düşünmek.
"Olur, ben de oynarım sizin takım-
da" ile başlayan süreç, takımın 'yalçın
abi' si olmaya kadar geldi. Abi dene-
yimdir, bilgidir, olgunluktur. Lezbon
kadınları öyle sanıyorlar muhteme-
len. :) Bilmiyorlar ki ben onlardan ne
çok şey öğrendim. Önce dilim değiş-
meye başladı. Az hata yapmak için
az konuştum, hiç soru sormadım.
Anlamaya değil algılamaya çalıştım.
Artık hayatımın orta yerinde Lezbon.
Transfer tekliflerini geri çeviriyorum
hep. Jübilemi burada yapacağım.
29
 Özgül Büyükfidan
Özgür Ligde oynadığımız maçlarda
takım olarak verdiğimiz mücadele-
nin keyfi, hazzı, ruhu o kadar güzel
oldu ki artık takımda kim nerede iyi
oynar, kim o hava pasını tutar, kim o
güzel ortaya şöyle güzel şut çeker tah-
min edebiliyoruz. Artık birbirimizin
oyun sitilini ezberler olduk. İşte bu
da bizim takım olduğumuz anlamına
geliyor.
Erkek egemen bir toplumda Sportif
Lezbon’un Özgür Lig’de var olması,
kendini kabul ettirip hatta iddialı ko-
numda olması büyük başarıdır. Ben
kendimi bu kadar rahat hissettiğim
başka futbol oyun sahası ve tribünü
görmedim.
Bu takımla neler yapmadık ki! Çok
zor günlerden geçiyoruz ve artık her
şey bizler için çok daha zor. İşte bu
nedenle Sportif Lezbon çok daha
önemli bir yerde duruyor. Toplumda
bize acı veren her olaya tepki vermek
ve bir duruş göstermek durumunda-
yız. Birbirimizin hem iyi hem kötü
gününde bir arada olmalıyız ve tabi
ki oluyoruz.
30
Irmak Ayoğlu
Ben orta sahada göbekte oynuyorum.
Antrenman işleri için kafa yoruyo-
rum. Sportif Lezbon benim haya-
tımda en öncelikli bir yerde çünkü
çeşitliliğimizle zenginleştirdiğimiz,
istediğimiz futbolun önce kendisi
olduğumuz bir anlam taşıyor. Süreç
içerisinde devamlılık göstererek,
gelişerek yol alan, hata yapmaktan
korkmayan, kendi kendine yetebilen
bir organizma hali var. Bu gerçekten
büyüleyici…
Sportif Lezbon benim için, doğal
ilişkilerle birbirine bağlı, organik
bir yapı; kapsayıcı, bütüncül bir çatı
görevi üstlenen, ‘başka bir futbol’un
gerçekleştiği, algıları ters köşeye yatı-
ran. Takım olmanın ve futbol oyna-
manın ötesinde bir var olma biçimi.
Yıldız Bakırcı
Birbirinden farklı güzel insanların
eğlenerek, mutlu olarak top oynadığı
güzel bir oyunun içinde yer almak
da ayrı bir mutluluk benim için. Bu
oyunun dışında, farklı sosyal aktivite-
leri yine takımca yapmak, arkadaşlık
ve birlik duygularını güçlendiriyor.
Dolayısıyla böyle bir ekibe dahil ol-
mak hem fiziksel hem sosyal açıdan
sağlıklı ve eğlenceli oluyor.
Takımın kurulmasından bugüne ka-
dar emeği geçen herkese teşekkürler.
Bir parça faydalı olabiliyorsam, ne
mutlu bana. Sportif Lezbon’u seviyo-
rum. İyi ki varsınız.
Seçin Tuncel
Benim için Sportif Lezbon oyuncusu
olmak sadece futbol oyuncusu ol-
mak değil, aynı zamanda mücadele
alanımızı spora da kaydırarak akti-
vizmimizi geliştirmek demek. Kendi
bedenimle, takımımla ve takımımın
içinde bulunduğu lig içerisinde bir-
birinden ayrı mücadele ve müdahale
alanlarımız var. Kendi bedenime dö-
nük olarak iki sene önce futbolla ta-
nışana kadar kendi sınırlarımı fiziken
zorlamayı, kendi sınırımı çizmeyi,
bedenimi korumayı ama saklanma-
mayı, futbolla hiçbir alâkam yokken
Sportif Lezbon sayesinde öğrenmeye
başladım.
Aşırı karma bir takım olduğumuz
için, bir yandan takım içerisinde
dengemizi bulmak üzere birbirimize
sürekli bir şeyler öğretiyoruz ve diğer
yandan, farklı düşüncelere rağmen
hep birlikte bir arada yol yürümeye
çalışıyor olmanın kişisel aktivizmimi
güçlendirdiğini düşünüyorum.
Lig içerisinde yeni insanlarla karşılaş-
mak belki Kaos GL derneği çalışanı
olduğum için tanıdık bir duygu olsa
da, bunu takımımla birlikte dene-
yimlemek ve mücadele etmenin ken-
disi inanılmaz bir güce dönüşüyor.
Bir de elbette tüm sporlar gibi futbol
seksi bir spor, Sportif Lezbon seksi
bir takım; sırf bu yüzden bile takımın
içinde yer alırdım. 
İlke Cide
Belki birçok sporun karma takım-
larla oynanamayacağı söylenebilir
ama futbol kesinlikle onlardan değil.
Yine de çok doğal bir ayrımmışça-
sına, hepimiz futboldan ve kadın
futbolundan bahsediyoruz; yalnızca
terminatör erkeklerce ifa edilebilen
hiper-endüstriyel futbol ile erkeklerce
bile izlenebilecek kalitede endüstriyel
kadın futbolunu işaretleyip duruyo-
ruz. Sportif Lezbon ise tüm bunların
dışında kalan bir futbolun, cinsiyet-
lerin, cinselliklerin ve hatta cinsiyet-
sizliklerin oyununu karma karışık
hale getiren bir sahanın “pas atçak
kimse yok mu aağbi” diyen çok güzel
bir oyuncusu; ve tabii ki her zaman
desteğine gelinen. Ayrımcılıklarda
ve daha ne idüğü belirsiz ikiliklerde
oyunların cinsiyetlendirildiği, cinsi-
yetlerin cinselleştirildiği ve cinsellik-
lerin normalleştirilip pazarlandığı o
dev oyun alanında Sportif Lezbon,
kendi çağrısını yapıyor: “Dünyanın
tüm soyunma odaları; Birleşin!”
S. B.
Sportif Lezbon benim için herkesin
eşit olduğu bir takımın parçası olmak
demek. Savaşmak ve vazgeçmemek
demek. Ama hepsinden de öte,
cinsiyet ve yaşın önemsiz olması de-
mek. Sadece takım arkadaşı olmak…
Kulağa çok basit geliyor ama değil.
Oynadığımız her oyun benim için
yeni şeyler öğrenmek demek.
Çiğdem Gönen
Sportif Lezbon, oturduğum apartma-
nın kapısındaki zile basıp beni bal-
kona çıkartan, "aşağı gel hadi, maç
yapalım" diyen bir ekiptir. Çocukken
giydiğim pembe ayakkabıları yeşile
boyatıp tekrar giydirir, söküklerini
diker, çözülen bağcıklarını bağlar ya
da sırf ibnelik olsun diye üstüne ba-
sar. Ama her ne olursa olsun, beni o
sahaya çıkarır: kazanmak için değil,
kaybetmek için hiç değil.
Hande İmbat
Futbol oynamakla top koşturmak
arasında bir fark var; birinde organize
şekilde kurulmuş bir sistem işletilir,
strateji belirlenir ve hedefler koyulur,
diğeri ise bizim mahalledir. Biz Spor-
tif Lezbon’da önce bizim mahallede
top koşturduk, hâlâ da top koştu-
ruyoruz. Sonra futbol da oynamaya
başladık ama öyle bilineninden değil.
Mahallenin ibne takımı olduk, futbo-
lun başka türlüsünü oynadık. Oyun-
bozanlık yaptık, madilik yaptık hiç
olmadıysa gullümle “bi derdimiz var,
gelin başka türlü oynayalım” dedik.
Futbolla aktivizm yapmayı öğrendik.
Bu yüzden, hayatı çocukken önü-
müzden alınan topları şimdi koşturur
gibi yaşamayı seven ve bir şekilde
bizden haberdar olan herkes de Lez-
bon’u anladı ve desteklemeye başla-
dı. O yüzden Lezbonlu bir oyuncu
olarak takımım benim için “herşeyin
başka türlüsü”.
31
 Spor Kültüründe Homofobik Davranış
Neden Devam Ediyor?
Nedenler ve Çözümler Üzerine Bir Araştırma Taslağı
Erik Denison

Başyazar, Out on the Fields: spor alanında homofobi üzerine ilk uluslararası çalışma
Avustralya Monash Üniversitesi Davranışsal Bilimler’de doktora araştırmacısı

Çeviren: Barış Yıldırım

2009’da Halil İbrahim Dinçdağ’ın gey olduğu için Türk için neden düşmanca bir ortam olmaya devam ediyor?
ordusundan atıldığı oraya çıkınca Türk futbol hakemi Spor toplumun diğer kısımlarıyla birlikte neden ev-
kariyeri yetkililer tarafından sonlandırılmıştı. rimleşmedi?

Dinçdağ’ın hikâyesi dünya çapında çok sayıda LGBT in-
sanda yankı buldu. İçlerinden çoğu atıldı, dışlandı ve spor
çevrelerinde olumsuz hissettirildi. Maalesef Dinçdağ’ın
deneyimlediği ayrımcılık muhafazakâr Türkiye’deki tek
örnek değildi. Çok sayıda son dönem araştırması lezbi-
yen, gey, biseksüel ve transgender insanların dünya çapın-
daki spor ortamlarında düşmanca tutumlarla karşılaştığını
gösterdi, bu ortamlar arasında Kanada gibi sosyal olarak
ilerici ve seküler ülkelerden Kanada da vardı. Dinçdağ’ın
hikâyesi dünya çapındaki LGBT insanlar için acı verici
şekilde tanıdıkken, pek çok yönden de oldukça tekildir.
Dinçdağ spor alanındaki ayrımcılıkla savaşmayı seçti.
Yıllar süren mahkemelerden sonra geçtiğimiz yıl nihayet
tazminat kazandı.
LGBT insanlarının çoğu savaşmaktan daha kolay bir yolu
tercih ediyor. Sporu bırakıyor veya spor ortamlarından
uzak duruyorlar, özellikle de takım sporlarından. Sporla
ilgilenmeye devam edenlerin çoğu ise kendi cinsiyetlerini
veya toplumsal cinsiyet kimliklerini ayrımcılığa maruz
kalmamak için gizliyor.
Spor kültürü dünyanın her yerinden LGBT insanları
Makale bu soruları mevcut araştırmanın bir genel de-
ğerlendirmesi aracılığıyla yanıtlıyor ve homofobi üzerine
odaklanıyor. Araştırmacılar, aktivistler ve hükümetin spor
kültürünü değiştirmek için yaptıkları en yaygın tavsiyele-
rin etkisinin eleştirel bir analiziyle sonuçlanıyor.
Benim Hikâyem
Halil İbrahim Dinçdağ gibi ben de gençliğimde severek
futbol oynadım. Cinsiyetimi gizledim ancak sonunda
Kanadalı takım arkadaşlarım anladı. Bana yaklaşımları
hemen değişti. Arkadaş olarak düşündüğüm takım ar-
kadaşlarım benden kaçmaya başladılar. Antrenmanlarda
homofobik hakaretler ve şakalar başladı. Hakaretler arttı,
sürü psikolojisi güçlendi, itip kakmaya başladılar. Takım-
daki çocuklar erkekliklerini “ispatlamak” için diğerlerin-
den daha fazla homofobik olduklarını göstermeye çalış-
tılar. Bir yetişkin olana ve Avustralya’ya taşınana kadar
yeniden spor yapmaya başlamadım.
Avustralya’nın ilk gey ve kapsayıcı ragbi takımı Sydney
Convicts’e katıldım. Convicts spor kültürü içinde değişi-
mi güçlü şekilde savunuyordu ve ben de küresel bir etkisi

32

olan homofobi karşıtı inisiyatife birçok kulübün katılma-
sına yardımcı oldum. Bu inisiyatiflerin birisi sporda ho-
mofobi üzerine ilk kez uluslararası bir çalışma yapıyordu.
Bu çok uluslu şirketler, hükümet ve The Federation of
Gay Games gibi LGBT örgütlenmeleriyle işbirliği içinde
yapılıyordu.
Bu çalışmaya aynı zamanda altı üniversiteden uluslararası
saygı gören yedi akademik uzmandan oluşan bir heyet
tarafından kılavuzluk ve rehberlik edildi. Çalışmada yer
aldım ve son raporda başyazar bendim. Out on the Field
çalışması, sadece farklı ülkelerdeki spor kültürünü kıyas-
layan ilk araştırma olduğu için değil, aynı zamanda LGB
insanlarının spordaki deneyimleri (cinsel azınlıklar üzeri-
ne odaklanmış) üzerine yürütülmüş en geniş kapsamlı ça-
lışma. Araştırmaya yaklaşık 9 bin 500 kişi katıldı. Kaynak
sınırlamaları nedeniyle ve transgender insanlar ve cinsel
azınlıkların spora katılım için farklı formda ayrımcılık ve
bariyerler deneyimlediğinden çalışma cinsel azınlıkların
deneyimlerine odaklanır. Bu yazının homofobinin yanı
sıra ve lezbiyen, gey ve biseksüel insanların deneyimleri
üzerine odaklanmasının bir nedeni de budur. Ben trans-
gender insanların deneyimleri üzerine bir uzman değilim.
Out on the Field çalışması tarafından üretilen verinin
gücü sonuçları inkâr etmeyi imkansız kıldı; bu daha ön-
2012 yılında açılan
Orlando Cruz,
eşcinsel olduğunu
açıklayan ilk erkek
boksör. Porto Rikolu
boksör, “Her zaman
onurlu bir Porto
Rikolu olacağım. Ve
her zaman onurlu bir
eşcinsel olacağım”
dedi.
ceki çalışmalarda sorun olmuş bir unsurdu. Spor örgüt-
lenmeleri, homofobinin ciddi bir sorun olduğunu göster-
mek için çok dar ya da küçük oldukları gerekçesiyle daha
küçük ölçekli çalışmaları reddetmişti. Out on the Fields
çalışması ilksel olarak İngilizce konuşan ülkeler üzerine
odaklansa da Türkiye de dâhil diğer ülkelerdeki spor kül-
türünün, LGBT insanları çalışmada yer alan ABD, Ka-
nada veya Avustralya gibi ülkelerdeki spor kültürlerinden
daha sıcak karşıladığına inanmak için fazla neden yok.
Gerçekte, Türk araştırmacılar gey karşıtı düşüncelerin
Türkiye’de spor alanında yer alan insanlar arasında, örne-
ğin Türk üniversitelerindeki Fiziksel Eğitim öğrencileri
gibi, yaygın olduğunu açığa çıkardı.
Örneğin, Türkiye’nin Mersin Üniversitesi’nden Leyla
Saraç tarafından yürütülen araştırma kadın ve erkek
öğrenciler arasında gey sporcuların kabulünün çeşitli dü-
zeylerini tespit etti ve güreş, boks, halter ve futbolda yer
alanların en düşük seviyede olduğunu belirlemişti.
Saraç’ın araştırma bulguları, dünyanın diğer parçalarında-
ki çalışmalarından bulguları yansıtır: homofobik davranış
geleneksel olarak “erkek” sporlarında en yaygın durumda-
dır.
Out on the Field çalışması’sının Türkçe tam metine ka-
osgldergi.org sitesinden ulaşabilirsiniz.
33
 Oyun’dan İş’e Dönüşme Sürecinde Spor:
Gelecek ve Biz Ne Yapabiliriz?
Ahmet Talimciler
Spor, içinde yapıldığı toplumdan beslenen ve ortaya çıkarttı-
ğı değerler aracılığı ile toplumsal hayatı besleyen bir etkinlik
türüdür. Dünyanın en eski kurumlarından birisi olarak, in-
sanoğlunun yaratmış olduğu kültürden etkilenmekte ve aynı
zamanda kültürü etkilemektedir. Her toplumun sporu ve
spor kültürü kendi kültürünün bir yansımasıdır. Bu açıdan
spor ve spor kültürüne bakmak, toplumsal hayatın minik
bir minyatürünü inceleme anlamına gelmektedir. Sporun
yaratmış olduğu büyülü etkinin seviyesine ulaşabilen başka
bir etkinlik türü bulunmamaktadır. O halde spor; sadece
dinlenmek, eğlenmek ya da yarışma içeren bir aktivite türü
olmaktan çok daha öte bir değer ve anlama sahip bulunmak-
tadır. Kazanma, Kaybetme ve Katılma duygularını sporcula-
rın yanı sıra izleyicilere de aktaran sportif aktivite aracılığı ile
genel anlamda barışçı mesajların verildiği bir ortam yaratılır.
Ancak bazı zamanlarda hiç beklenilmediği kadar şiddet ba-
rındıran mesajlar da yine aynı ortam içerisinden geniş kitle-
lere ulaşıverir. Sporun, toplumsal kültürün yansıması olduğu
gerçeğini en çok başarı ve başarısızlığa ya da kazanma ve
kaybetmeye yüklenen değerler üzerinden görmekteyiz.
Spor endüstrisinin tüm dünyada hatırı sayılır bir ekonomik
getiri alanı halini almasının ardından spor olgusunun deği-
şim süreci hız kazanmıştır. Bu yeni durum beraberinde spor
organizasyonlarından, naklen yayınlara ve tabii ki sporcular-
la birlikte izleyicilere de etkide bulunmuştur. Spor ve sportif
etkinlikler artık ‘katılımdan çok izleme’ üzerine kuruludur
ve katılım boyutu yerini izleme/seyretme boyutuna bırak-
mıştır. Sporun izleme temelli bir etkinlik haline dönüşme-
sinin ardından televizyon aracılığıyla profesyonel spor ve
sporcular ön plana çıkartılmışlardır.
Sporcular artık sadece spor sahalarında yaptıkları ya da
yapmadıklarıyla değil, hayatlarının geri kalan her aşaması
36
ile medyaya konu olmakta ve birer rol modeli haline geti-
rilmektedirler. Geçmişte sporcuların performansı ön planda
iken yeni dönemde performans kadar onlara atfedilen imaj-
lara uygun saç şekilleri, gözlükleri, tırnaklarına sürdükleri
ojeleri, giydikleri kıyafetlerine kadar pek çok şey de etkili
olmaktadır. Şöhretler üzerinden yaratılan imajlar, reklamcı-
lık endüstrisi ve sponsorluk anlaşmaları aracılığı ile tüketim
ideolojisinin spor üzerinden yaygınlaştırılmasına katkıda bu-
lunmaktadır. Özellikle çocuk ve gençler için bu yıldızların,
yaşam tarzı, tüketim alışkanlıkları, kullandıkları markalar,
çok yakından takip edilmekte ve ‘onlar gibi’ olmanın yolları,
medyanın yapmış olduğu yayınlar aracılığı ile bu kitleye
aktarılmaktadır. Görsellik çağında kitlelerin duygularının
ortaya çıkartılmasında ve tüketime yönlendirilmelerinde
yıldızlara büyük iş düşmektedir.
Sporcu şöhretler üzerinden geniş kitlelerle buluşan tüketim
ideolojisi için spor artık milyarlarca dolarlık bir yatırım
alanıdır. Günümüzde sporu konuştuğumuz her an, aynı
zamanda ekonomiyi, medyayı ve siyasi bağlantıları da ko-
nuşmak durumunda kalıyoruz. Böylesine önemli getirileri
olan bir alanı anlayabilmenin yolu, sporun içinde yapıldığı
toplumun ideolojik ve kültürel yapılarla kurmuş olduğu
bağlantıları görebilmekten geçmektedir.
Önce Oyun Vardı
Oynamak insanoğlunun en temel aktivitelerinden bir
tanesi olarak ortaya çıkmış ve gündelik hayatın koşuştur-
ması içerisinde kendisine yer bulmuştur. Johan Huizinga,
Homo Ludens (Oynayan İnsan) adlı eserinde oyunu
ciddi olmayan olarak tanımlamaktadır. Ona göre insan
uygarlığı oyun olarak, oyunun içinde ortaya çıkmış ve
gelişmiştir. “Oyun, gündelik hayattan, bu hayatın içinde
işgal ettiği yer ve süreyle ayrılır. Yalıtılmış ve sınırlı olma
 16 büyük tur şampiyonluğu
bulunan lezbiyen bisikletçi
Judith Arndt, 1996 yılından
beri partneri bisikletçi
Petra Rossner ile yaşıyor.
Çift, 2005 yılında Eşcinsel
Olimpiyatları’nda elçilik
görevini üstlenmişti.

niteliği oyunun üçüncü özelliğidir. Oyun sonuna kadar
cereyan etmektedir... Oyun düzen yaratır, oyun düzenin
ta kendisidir... Her oyunun kendi kuralları olur, kurallara
karşı çıkan veya bunlara uymayan oyuncu, bir oyunbozan-
dır” (Huizinga,1995). ‘Dürüst Oyun’ ya da Fair Play
anlayışının temelini yine oyunun kendisinde buluruz.
Oyunun sürmesi ‘dürüstçe’ oynanmasına bağlıdır, aksi
takdirde oynanan oyun ‘oyun’ olmaktan çıkmaktadır. Öte
yandan Huizinga zaman içerisinde oyun ile spor arasında-
ki ilişkinin nasıl bir değişim geçirdiğini de ortaya koymak
suretiyle modern dönemde oyunsal özelliklerin ortadan
kalktığı vurgusunu da yapmaktadır; “Spor modern top-
lumda, oyunsal alandan yavaş yavaş uzaklaşmakta ve artık
ancak ciddi olunduğunda oyun olan sui generis bir unsur
haline gelmektedir. Spor bugünkü dünyada, asıl kültürün
evriminin dışında bir yere sahiptir; bu kültür sporu içermez”
(Huizinga, 1995).
19. Yüzyılın son çeyreğinde başlayan dönüşüm sporu ve
spor kültürünü de bambaşka bir şekle sokmuştur. Spor
endüstriyelleşme süreci ile birlikte metalaşmış ve oyunsal
vasıflarından uzaklaşmak suretiyle iş formatına dönüşe-
rek başka bir görünüme bürünmüştür. Kazanmanın ve
başarmanın gündelik hayattaki karşılıkları ne kadar farklı
bir anlama dönüşmüşse aynı bakış açısı sporu da benzer
bir anlayışla başka bir temele hapsetmiştir. Artık eğlence
olarak görülen, zevk alınan bir alandan çok kazanmanın
hazzının ön plana çıkartıldığı ve kazanma kültürünün
kutsandığı bir spor algısı ön plandadır. Bu dünyada spo-
run yeri ekonomi ve medya ile birlikte anılmakta, bu iki
kurum üzerinden spor kurumunun da gerek ekonomik
gerekse de toplumsal hayata değerler aktarımının yapıl-
masına olanak sağlanmaktadır. Profesyonel sporun medya
olmaksızın mümkün olamayacağı bir dönemde, spor-eko-
nomi ilişkilerini incelediğimizde aynı zamanda spor-med-
ya ilişkilerine de dokunmuş oluruz. Son derece komplike
ve çok geniş kitleleri ilgilendirdiği için sporun siyaset
kurumu ile yaşadığı evliliği de göz ardı etmemeliyiz.
Paranın spor alanında daha fazla dönmeye başlamasının
ardından sporun iş formatı ve iş dünyasının zihniyeti ile
irdelenmesinin de önü açılmıştır. Artık sporcular özellikle de
rol modeli olarak geniş kitleleri peşinden sürükleyebilecek
olanlar bambaşka bir pozisyona oturtulmaktadırlar. Onlar
üzerinden toplumsal yaşama mesajlar iletilmekte ve onların
aracılığıyla tüketim kültürünün gereksinme duyduğu insan
tipinin davranışları okşanmaktadır. Madalyalar alan, kupalar
kazanan, rekorlar kıran sporcuların sponsorlarla kurmuş
oldukları ilişkiler sonucu kazandıkları paraların sportif per-
formanslarından çok daha fazla olması sonrasında ön plana
geçenler parayı verenlerdir. İstenen oldukça basittir: sistemin
devamlılığının sağlanabilmesi için örnek gösterilecek per-
formanslarını sürdür ve bunu yaparken deşifre olabilecek
yanlışlarını/hatalarını gizle!
Oyun olarak başlayan ve zaman içerisinde şekil değiştiren
bir etkinlik türü ile karşı karşıyayız. Günümüzde sportif
etkinliklere her ne kadar ‘oyun’ nitelemesi yapılmaya devam
edilse bile, işin aslı çok ama çok farklı bir seyir izlemektedir.
Oyun olarak tanımlandığı dönemde yerine getirdiği işlevler
açısından etik, sosyal yönlerinin de bulunduğu bir alan iken
kamusal bir etkinlik haline dönüştürüldüğünde daha çok
politik bir alan vasfına bürünmektedir. Katılma ve seyretme
arasındaki ilişkinin Antik Yunan düzeyinde başladığı ger-
çeğini göz önünde bulundurduğumuzda, söz konusu alana
ilişkin nitelendirmelerimizin çok daha katmanlı olduğu ger-
çeğine ulaşırız. “Platon için oyun, bir egemenlik sistemine
uygun bir düzenek, bu sistem tarafından işleyişi belirlenecek

37
 Günümüzde sporu bir eğitim aracı ve nihayet aslında düzenin
bekası için toplumu biçimlendirici bir ortam,
konuştuğumuz her
bir dolayımken; Aristoteles için oyun tam da
an, aynı zamanda düzen-dışı olanın anlamının keşfi demektir,
ekonomiyi, medyayı ve alışılmadık olanın beklenmedik olanın gerçek-
siyasi bağlantıları da leşmesinin bir hikayesidir” (Toker,2005). Dü-
şünce tarihindeki ilerleyişimizi sürdürdüğü-
konuşmak durumunda
müzde karşımıza çıkacak olan en önemli isim
kalıyoruz. hiç kuşkusuz Machiavelli olacaktır. Kazanmak
için her yolu mubah gören anlayışın sportif et-
kinliklere de yol göstermesi ve ‘kazanmak’ için
her türlü yolun denenebileceğini söylemesi
sonrasında durum daha çok içinden çıkılmaz
bir hale bürünecektir. Çünkü bir önceki dö-
nemin katılmanın ön planda olduğu etkinlik
türü yerini mutlak surette kazanmaya ve kaza-
nırken de rakibi/rakipleri alt etmeye hatta yok
etmeye odaklanmaktadır. Bu bakış ise başta
doping ve şike olmak üzere sporun hastalıklı
yüzü olarak nitelendirilen yanların oluşmasına
katkıda bulunmaktadır. 19. yüzyılın ikinci
yarısından itibaren etkisini arttıran modern
spor olgusunun, kapitalist üretim ve tüketim
biçimleriyle yakın teması sonrasında ‘elit spor’
kavramı her geçen yıl biraz daha sorunlu bir
hale bürünmüştür. Özellikle II. Dünya savaşı
öncesinde başlayan sporun siyasal ideolojinin
yansıtılmasında bir alan olma vasfı, soğuk
savaş yıllarında kendisini daha da fazla hisset-
tirmiş ve olimpiyat oyunları resmî ideolojile-
rin yarıştırıldığı mecraya dönüştürülmüştür.
Burada yarışan sporcuların katılmaktan daha
çok kazanma üzerinde odaklanmaları ve bunu
gerçekleştirebilmeleri uğruna yasa dışı yollara
sapmaları çoğu kez görmezden gelinmiştir.
Bugün özellikle kadın sporcuların kıramadığı
pek çok olimpik rekorun bu dönem içerisinde
çoğu Doğu Alman sporcular tarafından kırıl-
mış olması tesadüf değildir.
Kazanma-Kaybetme İkileminde Yok Edilen
Spor
Kapitalist üretim biçimi ve spor örgütlenmesi
arasında yakın bir ilişki vardır. Popüler spor
uygulamaları aracılığı ile toplumsal yaşam
biçimlendirilir. Başarı kavramına yapılan
abartılı vurgu, spor-kapitalizm ilişkisini ortaya
koyması açısından bir hayli anlamlıdır. Hız
kültürü-modernite-ölçülebilirlik ve başarı
kavramları arasında yakın bir ilişki bulun-
maktadır. Modern sporun kentsel ortamın bir
parçası olduğunu, caz ve ritimler ile birlikte
1933’e kadarki popüler kültürün üç ayağın-
dan birisini oluşturduğunu ileri süren Hober-
38
man’a göre; “oyun ve spor arasındaki kopma,
oyunun eski sporun ise yeni olması dolayısıyla
ortaya çıkar. Sporun kitlelerle, kitle iletişim
araçlarıyla, makinelerle ve dinamizmle kurduğu
bu yakın ilişki onu kentin stilistik bir ifadesi
haline getirmiştir. Spor, aynı zamanda hız sü-
reçleri üzerine odaklanmış metropolisin kalaba-
lıklarıyla ve başarı kültüyle de ilişki halindedir”
(Hoberman,1984).
Sporun başarı, rekabet ve toplumsal yaşam
içinde nasıl bir yer ihtiva ettiği üzerinde du-
ran bir başka bakış açısı ise sporun genellikle
‘rekabete kilitlenmiş bireyleri ihtiva ettiğini’
içeren genel ön kabul üzerinde durmak su-
retiyle, sporun bir ideolojik değer ve aktarım
aracı olarak nasıl bir işlev gördüğünü ortaya
koymaktadır. Spor oyunları/sporu icra etmek
bireysel yetenek ve güç kullanımı gerektir-
mektedir ve başarı ve başarısızlıklar bireysel
başarımlardır. Spor, bireylere başkalarına
karşı kendilerini sınama ve onların rekabetçi
performanslarıyla kendilerini ölçme imkânını
yaratmaktadır ve bu insanlar arasındaki en
eski ve en doğal etkileşim formudur. Clarke’a
göre, bu durum ‘kendiliğinden apaçık’ gibi
görünür fakat bu toplumun doğal durumu
gibi bu konuyla ilgili olan öncüllerle ilintilidir.
Sosyal yaşam ‘rekabete dayalı bireyciliktir’, bu
bakış açısından hareketle spor ve sosyal imajlar
arasında kurulan çapraz/karşılıklı bağlantıları
görmek olanaklıdır. “Böylece siyasal bir ideoloji
olarak rekabete dayalı bireycilik doğal bir insani
durum olarak sunulur. Bu sunumda, ‘bu doğal-
lığı inşa etmek için sporla ilgili imaj ve analo-
jilerden yararlanılır’. Böylece toplumsal olarak
bireyler, başarının ‘en üstte’ yer almaya olanak
sağladığı yarış ve çekişmeye angaje kimseler ola-
rak sunulur. Diğer yandan da bireyler olarak
siyasal bir kimliğe ilişkin sosyalizasyonumuz
yoluyla biz kendimizi sporda tanıyabiliriz. Zira
spor ‘rekabet eden bireyler’ olarak bizim kimlik-
lerimizi tasdik eder ve güçlendirir/pekiştirir…
Takım oyunlarında da toplumsal yaşamın diğer
alanlarından alınan ideolojik tema ve pratiklere
referanslar bulunmaktadır” (Clarke&Clarke,
1985).
Kapitalist üretim biçimi ve onun yaşama yan-
sımaları, meta üretimi üzerine kurulmuştur.
Bu yüzden de sadece üretim sürecinin yapıl-
dığı alanları yani iş’i değil, iş dışında kalan
alanları da kontrol altına alacak stratejileri
ve düzenlemeleri içerir. Frankfurt okulunun
‘kültür endüstrisi’ kavramı ile vurgu yaptığı
bu süreçte, hayatın her alanı metalaştırılmakta ve böylece hâkim
ideoloji kitlelerin bilincinde yeniden üretilebilmektedir. Ortak
duyunun yaratılması için iş dışında kalan ‘serbest zamanların’
planlanması ve örgütlenerek sisteme uygun alanlar oluşturul-
ması gerekir. Serbest zaman diye adlandırılan ve öznelerin kendi
istek ve arzularını yerine getirdiklerini zannettikleri süreler bile,
önceden planlanmış-düzenlenmiş eğlence/oyun adı altındaki
işe dönüşmüş etkinliklerin yerine getirildikleri zaman dilimleri
haline dönüştürülmüşlerdir. “Bütün ideolojilerde olduğu gibi spor
ideolojisi de kapitalist sistemdeki üretim ve toplumsal ilişkilerin
gerçek yapısını gizler. Bunlar sanki ‘doğal’mış gibi değerlendirilir.
Spor kuruluşlarında yer alan bireylerin aralarındaki ilişki, şeyler
arasındaki maddesel ilişkiye dönüştürülür: Maç sonuçları, makine-
ler ve rekorlar. Bu süreçte insan bedenine bir meta gibi davranılır”
(Bambery, 2002).

Profesyonelleşme süreci, sportif etkinliklerin bir oyun olma özel-

liğinden çıkartıp, ekonomik düzeyde işleyen bir alana dönüştür-
müştür. Bunun sonucunda ise, kapitalist düzenin değerleri spor
alanında egemen olmuş ve sporu biçimlendirmeye başlamıştır.
Kazanma kültürü ve başarı elde etme arzusu her türlü sportif
değerin önüne geçmiştir. Artık, şerefli mağlubiyetlerin ya
da ikinciliklerin bir önemi yoktur. Ne pahasına olursa olsun
kazananın ve kazanmanın öne çıkartıldığı değer kalıpları spor
ortamından, toplumsal yaşamın içerisine yollanmaktadır. Fair-
play, dostluk, rakibine saygı, centilmenlik, oyuna ve oyunun
değerlerine sahip çıkma davranışları yerini kazanmak için her
türlü ortamın zorlandığı, rakibin küçük düşürüldüğü, şiddet ve
baskının spor alanlarında uygulanır kılındığı bir ortama bırak-
mıştır. Kazanma ve kaybetme kavramlarının sosyolojik anlamda
birbirleri ile olan irtibatının kesilmesinin ardından kazanmak
ya da başarmak yüceltilirken kaybetmek ya da başarısızlık insani
birtakım zaaflara indirgenmiştir. Yolunu bilen herkesin başarılı
olabileceği düşüncesi kaybedenlerin dar kafalı, belirli ideolo-
jilerin taassubundaki insanlar olarak gösterilmesine de olanak
sağlamıştır. Değişimin yarattığı değer yargılarındaki kayıplara
ayak uyduramayanlar ise sürekli olarak kaybetmeye mahkum-
durlar. Şerefli mağlubiyetler, namağlup ikincilikler, yenildik ama
ezilmedik türündeki yaklaşımların bu yenidünyada herhangi bir
kıymeti harbiyesi bulunmamaktadır. Ne olursa olsun kazanma-
nın yolunun açılması ile birlikte toplumsal hayatımızdaki vefa,
erdem, tevazu gibi duyguların da kaybolması hızlanmıştır.

Kazanmayı/Başarmayı her şeyin üzerinde tutan buna karşın

Kaybetmeyi/Başarısızlığı dünyanın sonu olarak gören kültür-
lerde sportif aktivitelere atfedilen değerler de farklılaşmaktadır.
Sadece kendisinin, kendi ülkesinin, kendi takımının başarılı
olmasını arzu edenlerin, bu uğurda her türlü kural dışılığı göze
alabildiği dönemler yaşanabilmektedir. Hakemlerin, rakip takım
oyuncularının baskı altına alınması, şiddete maruz bırakılmaları
‘normal’ kabul edilebilmektedir. Kazanmayı kutsayan bakış açısı
daha küçük yaştan itibaren gücün tek çıkar yol olduğu gerçeğini
çocuklarına aşılamak suretiyle kuşaktan kuşağa aktarılır. Kurallar
içerisinde adil ve eşit şekilde yarışmak yerine kural dışı hamleler
ile rakibin önüne geçmek takdir edilir, buna yanaşmayan ya

39
 Sporu yeniden da uymayanlara ‘enayi’ gözüyle bakılır.
Eşitsizliğin ve adaletsizliğin toplumsal
tanımlarken ön plana
hayat içerisinde normalleştirilmesinde hiç
çıkartılması gereken kuşkusuz sportif alanda yaşananların da
noktalardan bir tanesi büyük etkisi bulunmaktadır. Çünkü spor-
hiç kuşkusuz her türlü tif aktiviteler üzerinden toplumsal hayata
değerler transferi gerçekleştirilir. Önce
cinsel yönelimi içerisinde
spor sahalarında denenen ve normalleş-
barındırabilecek ve tirilen değerler, gündelik hayat içerisinde
cinsiyet kimlikleri daha hızlı bir biçimde kabul görürler.
üzerinden sporcuları
Güçlüden yana olanların iktidara daha ya-
ayrıştırmayacak bir kın olduğu ve istediklerini daha rahatlıkla
sportif organizasyon elde edebildiklerini spor fazlasıyla gösteren
modelini hayata bir ayna olarak bizlere yansıtıverir. Galip-
ler ve mağluplar arasındaki çekişme özel-
geçirmek olmalıdır.
likle az gelişmiş ülkelerde çok daha fazla
ön plandadır. Kazanma duygusu berabe-
rinde iktidarla iç içe bulunma ve iktidarın
nimetlerinden faydalanmayı getirirken
kaybetmek iktidardan uzaklaşmayı ve
kazancın azalmasını getirmektedir. Bugün
gelmiş olduğumuz noktada sporun tarih-
sel süreç içerisinde yaratmış olduğu de-
ğerler büyük ölçüde terk edilmiştir. Artık
sporun içeriğinden çok sonucu önemsen-
mektedir ki bunu en güzel anlatan söz ise
hiç kuşkusuz ülkemizde çok sık kullanıl-
makta olan: ‘Tarih kazananı hatırlar’dır.
Victoria dönemi İngiltere’sinde erkek
çocuklarının ‘erkek’ kimliği kazanabilmesi
için ortaya konulan değerler birer birer
kaybolurken, güce dayandırılan erkeksi
anlayış varlığını sürdürmektedir. İlginç bir
biçimde spor kurumu ilk ortaya çıktığı
andan itibaren erkeklerin dünyası olarak
görülmüş ve zaman geçmesine rağmen er-
keklik ile spor arasındaki bağlantı devam
etmiştir. Bu açıdan kadınlar son yıllarda
sportif alana daha fazla katılmalarına kar-
şın genel sporcu istatistiklerindeki oranları
erkeklerin hala çok gerisindedir. Bazı spor
dallarının kadınlara göre nitelendirilme-
sinin yanı sıra organizasyonun zorluk de-
recesinin daha farklı gerçekleştirilmesi ve
kadın sporcuların erkek sporculara kıyasla
daha az kazanmaları gibi özellikler dikkat
çekicidir.
Eşitsizlikler Üzerinde Yükselen Sporun
Geleceğine Dair
Spor somut/reel yaşamdan kopuk ‘ayrı-
calıklı bir alan’ değil aksine sistematik ve
kaçınılmaz bir biçimde toplumla bağlan-
40
tılı bir alandır. Hargreaves’e göre; Spor
toplumsal ilişkilerin bütünselliğinden
türeyen sosyal olarak dolayımlanmış bir
fenomendir. O, kültürün öteki veçheleriy-
le iç içe geçer/kaynaşır ve farklı ideolojik
formlara bürünebilir. Spor medyası ve
spor literatürü spora ilişkin olarak, spor
bir eğlencedir, nötr bir alandır, apolitik bir
alandır, herkese açıktır düşüncelerini ha-
yata geçirmek suretiyle sıradan insanların
sağduyusunda yer almakta olan unsurları
teorize etmek suretiyle spor hakkındaki
‘sağduyusal tasavvurları bilimsel olarak
yeniden üretmiş olur. Böylece, “sıradan
insanların yabancılaşmış bilinciyle sözü
edilen literatürün ürettiği ‘bilinç’ birbiri ile
örtüşür. Bu literatürün ürettiği tasavvurlar
çeşitli mekanizmalar vasıtasıyla dolaşıma
girer ve toplumun sosyal bilincine dahil
olurlar. Spora ilişkin tercih edilen sağduyu-
sal görüş idealize edilmiş bir görüştür. Spor
genelde temel insan değerlerini tatmin eden
gayri ciddi ve zevk veren bir aktivite olarak
görülür. Gerçekliğin kendisi de bu bakışı
onaylar. Sağduyu bize sporun herkese açık
ve herkese ait olduğunu telkin eder ve spor
bu şekilde nötr olarak konumlandırılır”
(Hargreaves, 1985).
Spor, bünyesinde farklı toplumsal tabaka-
lara mensup kitlelerin ayrıştığı bir yapı arz
etmektedir. Endüstri toplumlarında sosyal
sınıfları ne olursa olsun tüm insanları
kapsayan bir etkinlik olarak örgütlenen
spor (aktif spor yapma eğilimi yükselen
sosyal konumla ilintilidir) azgelişmiş ve
gelişmekte olan ülkelerde belirli alanlarda
ve tabakalarda konumlanmaktadır. Spor
ağırlıklı olarak erkeklerin, gençlerin, orta
ve yüksek gelir grubuna mensup olanla-
rın bir boş zaman uğraşısı olarak biçim-
lenmekte ve bütün spor kulüplerinde
kadınlar daha az sayıda bulunduğu görül-
mektedir. Gelişmekte olan ve az gelişmiş
ülkelerde futbol tartışmasız bir numaralı
spor dalı olarak geniş kitlelerin ilgisine
mazhar olmakta ve diğer spor dallarının
yaygınlaşarak gelişmesini engellemektedir.
Buna karşın gelişmiş ülkelerde de futbol
geniş kitleler için bir numaralı spor dalı
olma özelliğine sahiptir ancak futbolun
dışındaki diğer pek çok spor dalı da bü-
yük ilgi çekmekte ve spor kültürünün
oluşmasına katkıda bulunabilmektedir.
Sportif alandaki eşitsizlik daha geniş bir
alanda yaşanmakta olan eşitsizliğin bir yansımasıdır. Bu Başarılı eşcinsel
yüzden sporun ideolojik önemi değerlendirilirken, spo- dalgıç Tom Daley
run yapılanmasında, farklı toplumsal katmanlara yöne- kendi çektiği ve
Youtube’a yüklediği
lik uyarlanmalarında nasıl bir yerde durduğu son derece video kliple açıldı:
önem taşımaktadır. “Spordaki politikanın ve spor politi- İdeal bir dünyada
kasının tarihi, spor kurumları ve politik kurumlar arasın- bu videoyu
daki bir dizi şaşalı anlaşmazlıklar ve işbirlikleri olarak ve çekmeme gerek
aynı zamanda politika ve spor dillerinin görünüşte kayda kalmazdı.
değer olmamakla birlikte ideoloji yüklü eklemlenme dizisi
olarak ele alınabilir. Spor, toplumsal eşitsizliğin ve ona
eşlik eden ideolojilerin yeniden üretildiği bir alanı oluştu-
rur… Birçok spor dalının sınıfsal konuma bağlı mahiyeti,
profesyonel sporcuların toplumsal-iktisadi statüsüne bakıl-
dığında kolayca görülebilir” (Rowe, 1996). Rowe, üst
sınıflara mensup olanların yaptığı sporlara örnek olarak
Tenis ve Golf sporunu örnek verirken, daha alt sınıflara
mensup olanlar için ise Boks ve Rugby’i örnek göster-
mektedir.

Farklı toplumsal katmanlara özgü beden kültürleri,

farklı ideolojik yapılanmaların ve güç ilişkilerinin üre-
tilmesine olanak sağlayacaktır. Bu konuda Pierre Bour-
dieu’nun geliştirdiği ‘habitus’ kavramı açıklayıcı olabilir.
Bourdieu’ya göre, habitus sınıfa özgü sportif ‘zevkleri’
içerir. “Spor, her ne kadar türdeş olsa da sosyo-ekonomik
üretim ilişkilerinin doğrudan bir aynası değildir. Spor ege-
men toplumsal ve kültürel ilişkileri sürekli olarak yeniden
üretir. Sportif etkinlikler alanı meşru beden tanımlaması
ile sporda bedenin meşru kullanımı üzerinde bir mücadele
alanıdır. Her bir sınıfın kendi içindeki tabakalarında
spor ile ilişkisi farklıdır” (Hargreaves, 1985). Bourdi-
eu’ya göre, habitus; sadece pratikleri ve eylem algılarını
düzenleyen yapıyı oluşturmaz, o, aynı zamanda oluş-
turulmuş bir yapı olarak sosyal dünya algısını düzenle-
yerek mantıksal sınıflara ayırma prensibidir de. Her bir
sınıf yapısı, aynı zamanda farklı pozisyonlar, farklılıklar
sistemi de olan kendi sınıf koşulu içindeki, pozisyon-
dan ayrılan ilişkin özellikleri tarafından tanımlanır.
Bourdieu, ‘sınıf habitusu’ ve ‘ekonomik ve kültürel ser-
maye’ ve ayrıca fazla zamanla belirlenen spor gibi ürün-
lerin kültürel tüketim veya edinim kalıplarında yapısal
düzenliliklerin bulunduğunu ileri sürer. Toplumsal sı-
nıflamadaki tüm davranış kalıpları habitus ile şekillenir,
bu açıdan bir boş zaman etkinliği olarak nitelenen spor
da habitus’a bağlantılıdır. Bunun için “Farklı sınıfların
spordan beklentilerinin aynı olmadığı kolayca gösterilebi-
lir. Fiziksel karları özelleştirenler (grubunda); vücudun
dışını etkileyen, şıklık veya görünür kaslar isteyenler, vü-
cutları için sağlık, gevşeme arzulayanlar (bulunurken); ya
da dışarıya dönük karlar (grubunda) bir sporun getireceği
toplumsal ilişkiler, olası ekonomik ve toplumsal avantajlar
yer alır” (Bourdieu, 2002).

Farklı varoluş koşulları yeni ve farklı habitusların oluş-

masını sağlamaktadır. Bu açıdan dünün işçi sınıfı sporu

41

Golf denildiğinde akla
gelen ilk isimlerden Rosie
Jones, 2004 yılında lezbiyen
olduğunu basın yoluyla
dünyaya açıklasa da 70’lerden
beri çevresine açık yaşıyor.
42
olarak görülen ve üst toplumsal kesimler şeklinde gerçekleşebilir. Futbolun toplum-
tarafından aşağılanan futbol, kapitalist sal değerlerin denendiği ve hayata geçiril-
üretim ilişkileri içerisinde geçirdiği de- diği alan olma vasfı açısından söz konusu
ğişim sonrasında günümüzde orta ve üst durum önümüzdeki süreç açısından önem
sınıfların eğlencesi konumuna yükselmiş arz edecektir. Bunun yanı sıra bugüne
ve stadyumlara yapılan müdahaleler son- kadar futbol dünyasının içerisindeki
rasında belki de gelecekte içerisinde işçi sı- yıldızların öne çıkartıldığı bu oyunlarda
nıfı ve alt sosyal kesime mensup kitlelerin önümüzdeki dönemde sanal dünyada
en alt düzeyde yer alacağı bir spora dönü- yaratılan yıldızların ön plana çıkabileceği
şecektir. Bunun alt yapısı daha şimdiden bir aşamaya doğru bir gidiş de söz konusu
stadyumlar içinde yapılan düzenlemelerle, olabilir.
lüks loca ve yeni mekanları ile hazırlan-
maya başlanmıştır. Alt sınıf mensuplarının Neler Yapabiliriz?
tribünlerin daha kötü yerlerine gönde-
Profesyonel sporun yarattığı tahribatın
rilmekte ve hayatın zorlukları karşısında
boyutları her geçen gün biraz daha fazla
geliştirdikleri direniş için futbol maçları ve
artmakta ve spora dair değerlerimizin
stadyumlar, şiddetin daha fazla yankılan-
içeriği biraz daha fazla boşaltılmaktadır.
dığı yerler olmaktadır. Spordaki eşitsizli-
ğin katlanmasında küreselleşme sürecinin
Artık geçmişteki güzel günler nostaljisi
ile yanıp tutuşamayız. Sporu ve spor duy-
de büyük etkileri bulunmaktadır. Küresel-
gusunun içeriğini yeniden tartışmak ve
leşme süreci ile birlikte neo-liberal politi-
yeniden bir spor ahlakını inşa etmek zo-
kalar evrensel boyutlara ulaşan hegemonik
rundayız. Bunu başarabilirsek sadece spor
bir ideolojinin yerleşmesini sağlamıştır.
dünyasını ve o dünya ile ilişkili olan ke-
Neo-Liberal politikaların spor alanındaki
simleri değil, tüm insanları etkileyecek bir
en önemli uzantısı hiç şüphesiz futboldur.
kültürün hayat bulmasını sağlamış oluruz.
Futbol, neo-liberal ideolojik anlayışın
İzleyen değil katılan, kazanmayı değil
yerleştirilmesinde, dolaşıma sokulmasında
katılmayı ön planda tutan yeni bir spor
ve kitlelere benimsetilmesinde yarattığı
kültürünün önünü açmalıyız. Profesyonel
toplumsal etki ile aracı olmaktadır. Tele-
sporu ve bu sporun tüm dünya üzerindeki
vizyon vasıtası ile oturma odalarımız birer
yaygın etkisini bir anda ortadan kaldırabi-
minik stadyuma dönüşürken, futbol stad-
lecek güçte değiliz. Ancak oyunun içinde
yumlardan ziyade ekran başında oturan
tekrar var olmayı sağlayabilecek alanlara
topluluğa hitap eder bir hale bürünmüş-
ve güce sahibiz. Oyunun tekrar oyun
tür. Gelişen bilgisayar teknolojisi ve oyun
değeri taşıdığı ve sporun asıl güzellikleri-
olanakları ile birlikte sadece çocukların ve
nin ortaya çıkartıldığı değerleri yeniden
gençlerin değil her yaştan bireylerin ilgisi-
hayata geçirebiliriz. Sokaktaki en cılız
ni üzerine çekebilen futbol oyunlarından
çocuğa, hastaya, sakata spor yaptırabilecek
da söz etmeliyiz. Çünkü Play Station 4,
koşulları yaratabiliriz, bu sayede sporun
PES 2017, FİFA 2017, Football Manager
geniş kitleler ile nasıl bir araya gelebildi-
2017, NBA 2K17, NBA Live 17, Kinetict
ğini ve derine nüfuz edebildiğini bir kez
Sport Ultimate gibi sürekli olarak gün-
daha yakında görebiliriz. Sportif alanda
cellenen ve oyunculara kendi takımlarını
yaşanacak bu dönüşüm toplumsal hayatı-
kurmak suretiyle futbol, basketbol ve
mızın diğer alanlarında da karşılık bulacak
diğer spor dallarını oynayabilme keyfini
ve oraları da etkileyecektir. “Sporun ‘öteki’
veren oyunlara olan talep her geçen yıl
olarak adlandırılanların sesi olabilmesi ile
biraz daha artmaktadır. Ayrıca bu oyunlar
birlikte sanal olarak yaratılan ve çoğaltılan
aracılığı ile önümüzdeki dönemin futbola
düşmanlıkların, nefretin yerini tanıma ve
dair zihniyet dünyasının da yeniden bi-
tanıdıkça bir arada yaşayabilme düşüncesi
çimlendirilebileceği uygulamalar devreye
alacaktır. Spor; siyasilerin hiçbir zaman
sokulmaktadır. Kadın futbolcuların erkek
sahip olmadıkları kadar güçlü bir kaynak
takımların kadrolarına dahil edilmeleri ile
olarak fair play duygusuna ve onun yaratmış
başlayabilecek bu çizginin bir sonraki aşa-
olduğu büyülü atmosfere sahiptir. Bu açıdan
ması erkek futbol takımlarında mücadele
spor aracılığıyla başta kadınlar ve çocuklar
edecek kadın futbolculara yer verilmesi
olmak üzere özellikle yaşlıları da içine çekebilecek organi-
zasyonların hayata geçirilmesi önümüzdeki dönem açısın-
dan son derece önem taşımaktadır” (Talimciler,2016a).
Son dönemde ortaya çıkan siyasal gelişmelerin yansı-
malarını önümüzdeki yıllarda toplumsal hayatlarımızda
çok daha fazla hissedeceğiz. Bu açıdan özellikle farklı
kimliklerin birbirleriyle bir arada yaşayabilmesinin gide-
rek daha fazla problemli bir hale dönüştüğü bir dünyada
‘öteki’ kavramına bakışın yumuşatılmasında sportif
etkinliklere bir hayli görev düşecektir. Profesyonel spor
var olan güç ve iktidar ilişkilerini meşrulaştırmanın yanı
sıra toplumsal hayat içerisinde homofobik, zenofobik
ve zaman zaman ırkçı eğilimlerin dolaşıma sokulmasın-
da da aracı olabilmektedir. Elit ve profesyonel sporun
medya ile kurmuş olduğu bağlantının kapitalist eko-
nomik saiklerin de etkisi ile gelmiş olduğu nokta hiç
şüphesiz sporun asli değerlerinin ortadan kaldırılmasına
olanak sağlayacak uygulamaların önünü açmaktır. Bu
açıdan sporu yeniden tanımlarken ön plana çıkartılması
gereken noktalardan bir tanesi hiç kuşkusuz her türlü
cinsel yönelimi içerisinde barındırabilecek ve cinsiyet
kimlikleri üzerinden sporcuları ayrıştırmayacak bir spor-
tif organizasyon modelini hayata geçirmek olmalıdır.
Böylesi bir spor yapılanması öteki kimliği ile kurmuş
olduğumuz bağlantının güçlenmesine ve ayrımcı yakla-
şımların spordan uzak tutulmasına olanak sağlayacaktır.
“Spor aracılığıyla toplumsal köprüler inşa edebilir, farklı
kimlikleri bir araya getirebilecek organizasyonları ve farklı
değer, ideoloji, yaklaşımları kaynaştırabilmenin yollarını
oluşturabiliriz” (Talimciler,2016a).
Medya üzerinde yükselen profesyonel spor, her geçen
gün biraz daha fazla medya-ekonomi ve ideoloji ekseni
içerisine hapsolmakta ve biraz daha fazla kısır döngü
içerisine girmektedir. Tüketimin sınırsızlığı profesyonel
sporun da sınırsızlığının önünü açabilecek midir? Önü-
müzdeki dönem dopingin serbest bırakılması tartışmala-
rı daha fazla dillendirilecektir. Doping, spor dünyasının
hiçbir dönem gündeminden düşmeyen meselelerinden
bir tanesidir. Çünkü her zaman yasa dışı yollarla ken-
dilerini öne geçirmeye çalışan bireyler hatta ülkeler
olmuştur ve olmaya da devam edecektir. Dopingle mü-
cadele etmek sporun evrensel ilkeleri içerisinde olmazsa
olmazlarındandır, siz sakın ola ki madem herkes yapıyor
öyleyse doping serbest kalsın diyenlere kulak asmayın.
Dopingliler arasındaki bir yarışın gerek kendisinin ge-
rekse de sonuçlarının eşit bir yarışma ortamını temin
etmeyeceğini aslında en iyi bu teklifi yapanlar bilmek-
tedirler. Ancak yaşadıklarımızın üzerinin örtülmesi ve
sportif ortamında tıpkı diğer alanlar gibi normalleştiril-
mesinde görevlerini yerine getirirler. Dopingle yapılacak
olan mücadelenin sadece doping alan sporcuya indir-
genmesi ve bu doğrultuda sistemin kendisini aklaması
işleri kolaylaştırmaz tam tersine çıkmaza sokar. Tek bir
43
 kişinin yaptığı üzerinden gidilerek sorun verilecek olan ceza-
larla çözülmüş gibi gösterilir. Oysa sorunun asıl kaynağında
yer alan spor örgütlenmesi, antrenörler, sağlık uzmanları
ve geri kalanlara dokunmadığınız sürece iş daha da içinden
çıkılmaz bir hale bürünmektedir. Kazanma ve kazandıkça
daha fazla getirileri olan bir yaşantının içerisine giren sporcu
açısından rekorlar kırmak, madalyalar almak ve sonucunda
hayatının değişmesi her şeyin önüne geçebilmektedir. Peki
az sayıda sporcuyu yücelten bu sistemde geride kalan mil-
yonlarca çocuğa nasıl yol göstereceksiniz? Kendilerine ya-
şattığınız başarıların ardından dopingli oldukları kesinleşen
sporcuların yarattığı hayal kırıklıklarını nasıl giderebileceksi-
niz? Sporu sadece kazanmaya indirgediğinizde daha ne kadar
kitleleri mucizelere inandırabileceksiniz?
Culture and Ideology içinde.(Der)Hargreaves, Jennifer,ss.1-29,
Routledge& Kegan Paul, London
Hoberman,J.(1984) Sport and Political Ideology, Heinemann
Educational Books, London
Huizinga,J.(1995) Homo Ludens, Çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Ay-
rıntı Yayınları, İstanbul
Rowe,D.(1996) Popüler Kültürler: Rock ve Sporda Haz Politikası,
Çev. Mehmet Küçük, Ayrıntı Yayınları, İstanbul
Talimciler, A.(2016) “Oyunun Hakkını Ver: Saygı Göster”, Saygı
içinde, Editör: İlker Özdemir, Sefer Yetkin Işık, ss.137-151, Ezgi
Kitabevi, Bursa

“Sporcuların spordaki ahlaktan bütün yaşamları boyunca vaz- Talimciler, A.(2016a) “Sürdürülebilir Kalkınma Perspektifinden
geçmemeleri esastır. Bu açıdan çocuklarımızı ne kadar çok spo- Türkiye’de Sporun Gelecekteki Olası Sorunları ve Çözüm Yolları
run içerisine sokabilir ve onları ne kadar çok fair play kültürü Neler Olabilir?” The 10th. İnternational Conference in Physical
ile donatabilirsek, hayatlarının her alanında kendisi gibi olma- Education, Sports and Physical Therapy, Davetli Konuşmacı, Ulus-
yan insanlara saygılı, insanca yaşama onuruna sahip bireyler lararası Tam Metin Bildiri, ss.24-31, Elazığ, 18-20 Kasım 2016
haline getirebiliriz” (Talimciler,2016). Hayatın eşitsizliğine
Toker, N.(2005) “Oyuna Girme-Oyunu Seyretme: Platon’a Karşı
karşın sportif alanda eşitliğin altını ısrarla çizmek büyük
Aristoteles” Toplum ve Bilim Sayı:103 Spor: Oyun Değil Ciddi İş,
önem taşımaktadır. Çünkü bu alan sürprizlerin yaşanabildiği
ss.7-20.
ve hiç beklenmeyen başarıların gösterilebildiği bir mecra
olarak varlığını halen sürdürmektedir. Rakibi/Ötekisi ol-
madan kendisinin var olamayacağını fark edemeyen bireyin
kazanma rüyası, karabasana dönüşecektir. Bizi insan yapan
şey sadece bedenlerimiz ve aklımızı kullanabilme becerimiz
değildir. Bizde bunların dışında başka şeylerin de var oldu-
ğunu ve sporun bunları ortaya çıkarmakta bir vasıta olabil-
diği gerçeğini hiçbir zaman unutmamalıyız. Sporun krizini
katılım biçimi olarak spora dönerek aşabilme olanağına ha-
len sahibiz. Spor, başlı başına bir ideal uğruna kurulmuştur
ve bozuşma ile ideal arasındaki çatışmayı ele almak, bütün
detayları irdeleyici bir şekilde takip edebilmek başlı başına
entelektüel bir faaliyettir. Sporu bu boyutta tartışabilmek,
ele alabilmek geçmiş ile bugün; bugün ile yarın arasında
köprüler kurmaktır.

Doç. Dr. Ahmet Talimciler, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

Sosyoloji Bölümü

Kaynaklar

Bambery,C.(2002) “Marksizm ve Spor”, Birikim Dergisi, Sayı:158,

ss.82-93

Bourdieu,P.(2002) Distinction, Asocial Critique of the Judgement

of Taste, İng. Çev. Richard Nice, Reprinted by Routledge, Lon-
don

Clarke,A.&Clarke,J.(1985) “Ideology,Sport And The Media”

Sport, Culture and Ideology içinde, (Der.)Hargreaves,J., ss.32-87,
Routledge&Kegan Paul, London

Hargreaves, J.(1985) “Theorising Sport: An Introduction”, Sport,

44
 Oyundan Spora Geçişte Ayrımcılığın
Sınıfsal ve Siyasal Temelleri
Dağhan Irak
Pek çok hayvan türünde olduğu gibi, insanda da hayatta kal-
ma içgüdüsünün bir uzantısı olarak ortaya çıkan “oyun”un
“spor”a dönüşmesi modern bir kavramdır. Antik Yunan’da,
Roma’da, Mısır’da, Uzakdoğu toplumlarında spora benzer
yarışmalar vardır ve bunlar sporun öncülüdür kuşkusuz;
ancak bunların “spor”un öncelikli koşulu olan genelgeçer
kurallara sahip olduğu tartışmalıdır. Bu oyunların spora
dönüşümü, ilhamını Antik Yunan’dan alan Batı modernite-
sinin ellerinde Endüstri Devrimi sonrasında gerçekleşmiş,
dönüştürülen de Endüstri Devrimiyle kırsallardan büyük
şehirlere göçenlerin geleneksel oyunları olmuştur. Birçoğu
hasat sonrasında ya da özel günlerde oynanan bu oyunların
kuralları yok denecek kadar azdır ve yoğun fiziksel şiddet
içermektedir. Bu oyunların spora dönüşümünde modern
yaşamın gereklerine uygun olarak oyunlara zaman ve mekân
kısıtları getirilmiş, fiziksel şiddet kurallara bağlanmıştır.
Bu kısıtların en önemlilerinden biri ise oyunlara kimlerin
katılabileceğinin sınırlandırılması olmuştur. Geleneksel
halk oyunlarında bir köyün tüm halkı oyuna katılabilirken,
sporda katılabilecek kişi sayısı da, bunların kim olacağı da
kurallara bağlanmış, karar verici merciler kimin sporcu olup
olmadığına hükmeder hâle gelmiştir. 19. yüzyılın sonundan
itibaren başlayan bu dönüşüm, sporun birtakım toplumsal
ayrımların odağı olmasına da yol açmıştır.
Spora kimin katılacağı sorusu, kaçınılmaz olarak başka bir
soruyu beraberinde getirir; spora kimin katılacağına kimin
karar verdiği. Oyunun spora dönüşümünde kritik nokta-
lardan biri, oyunların sahibi olan ve büyük şehirlerde ilk
işçi sınıflarını oluşturan kitlelerin bu dönüşümde söz sahibi
olamamış olmalarıdır. Zira, bu toplumlar bu süreçte henüz
hayat memat mücadelesi vermektedir ve boş vakit geçirmeye
yönelik aktivitelere zamanlarının olabilmesi için mesai saat-
lerinin kısalması ve tatil günlerinin artması gerekecektir. Bu
da örgütlü mücadele pratiklerinin yıllar içinde gelişmesiyle
mümkün olabilmiştir. Oyunun spora dönüşümü neredeyse
45
 istisnasız olarak aristokrasi ve yeni burjuvazinin yetiştiği okullar eliyle
gerçekleşmiştir; koyulan kurallar da onların yaşam tarzlarının ve sınıf çı-
karlarının süzgecinden geçerek ortaya çıkmıştır. Bunun en çarpıcı örnekle-
rinden biri günümüze kadar gelen amatörlük-profesyonellik tartışmasıdır.
Oyunu spora dönüştüren egemen sınıflar, bunu doğrudan bir maddi çıkar
beklemeksizin yapmıştır, zira buna ihtiyaçları yoktur; bu anlamda amatör-
dürler. Profesyonellik ise spor üzerinden tribün geliri, bahis gibi kalemler-
le para kazanılabilmesiyle beraber işçi sınıfından güçlü kuvvetli insanların
yevmiye karşılığı “spor işçisi” olarak fabrikalardan spor sahalarına çekil-
mesiyle ortaya çıkmıştır. Günümüzde amatörlük kısıtlı bütçeyle spor yap-
mayı, profesyonellik ise milyon dolarlar kazanmayı çağrıştırsa da, sporun
ilk amatörleri varsıllar, ilk profesyonelleri ise yoksul spor işçileri olmuştur.
Zaten Olimpiyat Oyunları’nda işçi sınıfını organizasyondan uzak tutmak
için konulmuş profesyonel sporcu yasağının gevşetilmesi de bu dengelerin
ters dönmesinin ardından mümkün olmuştur.

Oyunun kurallara bağlanarak spor hâline getirilmesinde bir kritik nokta

da kategorilendirmedir. Kimin sporcu sayılacağının uzantısı olarak kimin
kiminle spor yapabileceği de yine oyunu spora dönüştürenler tarafından,
onların bakış açısıyla belirlenmiştir. Sporun içinde yerleşik olan hetero-
normativite de bunun bir sonucudur. Zengin beyaz heteroseksüel erkek-
lerin kurallaştırdığı spor, zengin beyaz heteroseksüel erkekleri merkeze
alarak katılım şartlarını belirler. Halk oyunlarında kadınların katılımı
NBA’de eşcinsel açıktan kilise eliyle engellenmemişse mümkün olabilirken, pre-modern
olduğunu aristokrasilerde dahi kadınların oyunlara katılımına dair pek çok kanıt
açıklayan ilk mevcutken, sporun ortaya çıkışında kadınların katılımı ciddi şekilde sınır-
basketbolcu olan
landırılmıştır. Modern Olimpiyat’ın öncüsü Baron Pierre de Coubertin’a
John Amaechi
2007 yılında göre kadınların spor yapması “pratik olmayan, ilgi çekmeyecek, estetik
açılmasına ilişkin, olmayan ve yanlış” bir durumdur. Aristokrat erkek bağnazlığının tipik bir
“Bir sırla yaşamak örneği olan bu tutumla kadınlar başlangıçtan itibaren mücadele ederler ve
çok zordu” diyor. 1900 Olimpiyatı’ndan itibaren kadınlar oyunlarda yer alır.

Dünya savaşlarıyla beraber toplumdaki erkeklerin sayısının azalmasıyla

kadınlar modern üretim süreçlerinde daha aktif rol almaya başlarlar. Ka-
dınların spora katılımı da giderek artmaktadır. 1921’de Uluslararası Kadın
Spor Federasyonu kurulur ve Monte Carlo’da ilk Kadın Olimpiyatı’nı
düzenler. Uluslararası Olimpiyat Komitesi (IOC) bu oyunlara ilk günden
itibaren düşmanca bir tavır alır ve Olimpiyat ismini kullanmasını engeller.
Organizasyon, Kadın Dünya Oyunları ismiyle 1934’e kadar dört yılda bir
yapılmaya devam eder. Bu tarihte organizasyonun kurucusu Alice Milliat,
kadın sporlarının Olimpiyat Oyunları’na alınmasını kabul ettirir ve orga-
nizasyon bu kazanım karşılığı sona erer. Diğer taraftan IOC ve diğer ulus-
lararası spor kuruluşları 2000’li yıllara kadar yönetim kurullarına kadın
üye almayarak kurumsal ayrımcılığı devam ettirirler.

Cinsel ayrımcılık söz konusu olduğunda, futbol hiç kuşkusuz özel bir yer
işgal eder. Bir halk oyunuyken karışık katılıma açık olan futbolun, spora
dönüştüğünde erkekleştirilmesi yıllarca yapılmış kurumsal ayrımcılıklara
dayanmaktadır. İki dünya savaşı arası dönemde yükselen kadın futbolu,
Batı Avrupa ülkelerinde cinsiyetçi nedenlerle yasaklanmış, bu yasaklar
elli yıl sürmüştür. İngiltere’de 1920 yılbaşı arefesinde oynanan Dick, Kerr
Ladies – St. Helens Ladies maçı Goodison Park tribünlerine 53 bin seyirci
çekmiş; bu maçta günümüz parasıyla 500 bin lira civarında bir para savaş
gazileri için yardım olarak toplanmıştır. Spor dünyasının ilk açık lezbiyen
kahramanlarından Lily Parr’ın taşıdığı Dick, Kerr takımının 4-0 kazandığı

46
 bu maçtan sonra İngiltere Futbol Federas-
yonu (FA) kadınlara futbolu yasaklamış;
takım da maçlarını Kanada ve Amerika’da
oynamak zorunda kalmıştır. 2008 yılında
FA, elli yıllık yasak nedeniyle kadınlardan
resmi olarak özür dilemiştir. Almanya’da
1920’lerde kadın futboluna konulan yasak,
savaş sonrasında 1954 yılında yenilenmiş,
“Spora siyaset Almanya Futbol Federasyonu kulüplere
karışmasın” gibi düz kadın futbolu şubesi kurmayı, hakemlere de
safsatalara kapılmak ya kadın futbol maçı yönetmeyi yasaklamıştır.
da sporun toplumsal
1933 yılında hem Fransa hem İtalya kadın
özelliğini hor görerek
futbolu turnuvalarını sona erdirmiştir. 1941
siyasal mücadeleden
yılında Fransa’nın Nazi işbirlikçisi Vichy
dışlamak son kertede
hükümeti futbolu kadınlara resmi olarak
müesses nizamın
yasaklamıştır. Tüm bu yasaklar 1968 son-
kuvvetlenmesinden
rası yükselen feminist hareketin baskısıyla
başka bir işe
yaramayacaktır.
1970’lerin başında kaldırılmıştır.
1960’ların sonunda Bobbi Gibb ve Kath-
rine Schwitzer’in yasakları tanımayarak
Boston Maratonu’nu koşmasının ardından,
1970’lerde kadın sporunun kaderini değiş-
tirecek bir adım Amerika Birleşik Devletle-
ri’nde atılır. Hawaiili politikacı Patsy Mink,
Amerikan Eğitim Yasası’na yapılan değişik-
liklerin dokuzuncu maddesi (Title IX) ola-
rak okullarda yapılan hiçbir faaliyette cinsel
ayrımcılık yapılamayacağını koydurur. Buna
göre, liselerde ve üniversitelerde erkeklere
yönelik spor programlarına ayrılan imkanlar
kadarı kadın sporlarına da ayrılmak zorun-
dadır. Amerikan futbolu programlarının
devasa bütçelerinin kadın sporlarına da
açılması demektir bu. Kısa sürede basketbol,
voleybol ve futbolda üniversite takımları
patlama yapar. Title IX, kadın futbolunun
FIFA çatısına girmesine ve Olimpik spor
hâline gelmesine gidecek yolun da başlan-
gıcıdır.
Pierre Bourdieu’nün, spor sosyolojisinin ku-
rucu metinlerinden biri olan “Nasıl Sportif
Olunur?”da tarif ettiği üzere; spor alanı po-
litik alanın dışında kendi kuralları, işleyişi,
hızı olan otonom bir alandır, ancak ondan
bağımsız değildir. Spordaki ayrımcılığın
kökenleri sınıfsal ve siyasaldır, çözülmesi ya
da kırılması da tarihteki örneklerden görül-
düğü üzere örgütlü mücadelelerle mümkün
olabilmiştir. Son elli yılda kadın sporunun
elde ettiği büyük kazanımları feminist ha-
reketlerden bağımsız okumak mümkün
değildir. Aynı şekilde LGBTIQA sporcu-
ların giderek artan görünürlükleri de yine
on yıllardır süren mücadelelerin eseridir.
Ellinin üzerinde açık LGBTIQA sporcu Rio
Olimpiyatı’nda yarışmış, bunların yarısına
yakını madalya kazanmıştır. Bu durumun
başta evlilik eşitliği olmak üzere eşit haklar
mücadelelerinde kazanılmış başarılarla aynı
döneme denk gelmesi tesadüf olarak algıla-
namaz. Fakat, hiç kuşku yok ki, bu bitmiş
bir mücadele değildir. Kazanımların belli
coğrafi bölgelerde toplanmasının yanı sıra
sporda özellikle dikey ayrımcılığın devam
etmesi bundan sonraki dönemde de tartışıl-
ması gereken meselelerdir. Dahası oyundan
spora geçişteki kazanma odaklı zihniyetin
de kökenlerinin sınıfsal olduğunun, sporun
demokratikleşebilmesi için katılım odaklı
zihniyetin mutlaka hâkim kılınması ge-
rektiğinin de altını çizmek gerekir. Bugün
özellikle LGBTIQA bireylerin spora katı-
lımının önündeki en önemli engellerden
biri olan yarışma kategorilerinin tamamen
heteronormatif bir şekilde belirlenmiş ol-
ması, özellikle trans ve interseks sporcuların
yarışmacı sporda sürekli olarak kimlik odak-
lı baskıya ve ayrımcılığa uğramalarına neden
olmaktadır. Aynı şekilde sporun finans
kapitalinin toplandığı noktalarda (Avrupa
futbolu ve Amerikan profesyonel sporları)
eril tahakküm hiçbir güç kaybına uğra-
maksızın devam etmektedir. Bu sorunların
çözümü için ilk adım; spor alanı ile siyaset
alanı arasındaki bağlantının varlığını idrak
etmekten geçer. “Spora siyaset karışmasın”
gibi düz safsatalara kapılmak ya da sporun
toplumsal özelliğini hor görerek siyasal
mücadeleden dışlamak son kertede müesses
nizamın kuvvetlenmesinden başka bir işe
yaramayacaktır.
*Strazburg Üniversitesi Spor Bilimleri Fakül-
tesi Öğretim Üyesi
47
 Sınıflı Toplumda Oyun
Serhat Tutkal
Ernst Bloch'a göre, burjuva toplumunda serbest zamanın
tek amacı, tek işlevi vardır: Emek gücünün yeniden üretimi.
Emek gücü, meta karakterinden dinlenme esnasında da
sıyrılmaz. Sermayenin uzun kolu insanı yalnızca iş başınday-
ken değil akşam içki masasında da, spor salonunda da, kafa
dinlemeye gittiği doğada da yakalar. Bloch'un tespitlerinden
hareketle diyebiliriz ki kişinin serbest zamanının en azından
kısmen serbest olabilmesi için, bu serbest zamanı değerlendi-
rirken sınıflı toplumla arasına bir çit çekmesi, kendini sınıflı
toplumdan olabildiğince kurtarabilmesi gerekir. Burada,
"oyun"un burjuva toplumda üstlenebileceği (ve hatta kıs-
men üstlendiği) bu serbest zamanı kurtarma işlevine yakın-
dan bakmaya çalışacağım.
Johan Huizinga, oyunu sıradan hayattan ayıran temel
şeylerden birinin uzamsal ayrılık olduğunu söyler. Oyun
mekânı, bir bakıma kilise ve okul gibi mekânlara benzer,
farklı kuralların geçerli olduğu, sınırları çizilmiş ve dışarı-
dan ayrılmış bir mekândır. Oyun alanı, sıradan kuralların
geçerli olduğu dünyadan bir zar ile ayrılmıştır. Açıktır ki,
oyunun tek ayırıcı özelliği uzamsal ayrılık değildir. Oyun
çalışmalarının önemli isimlerinden Roger Caillois, oyunun
altı belirleyici özelliği olduğunu söyler. Oyun, serbest ve
özgür olmalıdır; oynamak zorunlu değildir. Oyun, dünyanın
geri kalan kısmından ayrılmış olmalıdır, belirli bir zaman ve
mekân ile sınırlandırılmış olmalıdır. Oyun, belirsiz olmalı-
dır, oyunun gidişatı ve sonucu önceden belirlenmiş olamaz.
Oyun, üretken olmamalıdır. Burada kastedilen; mal, zen-
48
ginlik vs. üretmektir. Oyun, kurallarca yönetilmelidir, bu
kurallar gündelik kurallardan farklı olmalıdır. Oyunun son
özelliği de oynayanların oyunda olup biten her şeyin gerçek
olduğu kabulüyle hareket etmelerinin gerekmesidir. Bu
durum, ikinci bir gerçekliğin veya gerçek hayata karşı özgür
bir gerçekdışılığın farkında olunmasıyla birlikte gelir. Cail-
lois'nun oyuna atfettiği özellikler, Huizinga'nın oyuna dair
söyledikleriyle çok sayıda benzerlik gösterir. Huizinga için de
oyun, maddesel hiçbir ilgiyle alakası olmayan bir etkinliktir
ve oyundan elde edilebilecek bir kazanç yoktur. Oyun, kendi
belirli zamansal ve mekânsal sınırları içerisinde, belirlenmiş
kurallara göre ve kurallı bir biçimde ilerleyen, gündelik ha-
yatın tamamen dışında duran ama oyuncuyu tamamen ve
şiddetli bir biçimde içine çeken serbest bir etkinliktir.
İlk olarak Foucault'nun 1967 yılında verdiği bir derste kul-
landığı "heterotopya" kavramından hareketle, zamanın ve
uzamın farklı kurallara göre düzenlendiği, dışarıdakinden
farklı bir gerçekliğin mekânları olarak oyun mekânlarını
heterotopik mekânlar olarak tanımlayabileceğimiz kanısın-
dayım. Foucault'ya göre de heterotopyalar, zamanın ve uza-
mın farklı kurallara göre düzenlendiği, dışarıdakinden farklı
bir gerçekliğin mekânlarıdır. Heterotopyalar, diğer tüm me-
kanlarla ilişki içindedir ve bu ilişkiyle "onların belirttikleri,
yansıttıkları veya temsil ettikleri ilişkiler bütününü" sorgu-
lar, etkisizleştirir veya değiştirir. Reşide Adal'ın, mevcut ola-
nın meşruluğunu sorgulamaya açık olan, pratiğe geçirilmiş
gerçek mekânlar olarak adlandırdığı heterotopyalar mevcut
düzene alternatif oluşturan mekânlar olarak ortaya
çıkar. Adal, heterotopyaları kamunun dışarıda bı-
raktıklarını sahiplenerek ötekileş(tiril)en mekânlar
şeklinde tanımlamıştır. Bu tespit oyunun burjuva
toplumdaki özgürleştirici potansiyelini açıklamayı
kolaylaştıracaktır.
Oyun mekânını heterotopik mekânlar olarak
adlandırabileceğimizi söylediğimde, oyun mekâ-
nından kasıt yalnızca geleneksel anlamda mekân
değildir. Pekâlâ, insanların internet aracılığıyla
bağlandıkları online dünyaların da (Edward Cas-
tronova bunlardan "sentetik dünyalar" olarak
bahseder, bu dünyaların da "gerçek" oluşundan
hareketle "sanal dünyalar" tanımlamasına karşı-
dır) heterotopik mekânlar olarak, özellikle sap-
ma heterotopyaları olarak sınıflandırılabileceği
kanısındayım. Genel olarak oyun mekânı, sınıflı
toplum ilişkilerinin ortadan kaldırıldığı, farklı
kuralların geçerli olduğu, diğer mekânlardan başka
bir mekân olarak özgürleştirici bir işleve sahiptir.
Neyin oyun olup neyin oyun olmadığı da bura-
dan hareketle belirlenebilir. "Normal" mekânların
ilişkilerinin, kurallarının, statülerinin ve kimlikle-
rinin taşındığı yerde olan şey oyun değildir. Hele
gerçekleşen, mevcut olanı sorgulamaktan ziyade
besliyor ve güçlendiriyorsa eğer burada ne oyun-
dan ne de heterotopyadan söz edilebilir. Burjuva
toplumunda spor bu biçimde incelenebilir.
Ernst Bloch der ki, politik olmayan spor yoktur.
Spor, eğer özgürse soldadır, yok körleşmişse ken-
dini sağa kiralar. Oyun, üretken olmamalıdır ku-
ralından hareketle burjuva toplumda sporun nasıl
oyun olmaktan çıkarıldığını görebiliriz. Tıpkı kö-
leci toplumda onur için, şöhret için, özgürlük için
dövüşen kölelerin oyun oynamıyor olmaları gibi
bugünün stadyumlarının göbeğinde ter dökenler
de hiçbir biçimde oyuncu sayılmazlar. Sayılmazlar
çünkü o sahaları, stadyumları, salonları, ringleri
burjuva toplumun geri kalanından ayıran hiçbir
şey yoktur.
Foucault, ütopyalar ve heterotopyalar arasında
ortak bir deneyimin mümkün olduğunu söyler.
Bu deneyim, aynadır. Ayna bir ütopyadır çünkü
mekânsız bir mekândır. Aynada kendimizi olma-
dığımız bir yerde görürüz. Ama ayna aynı zaman-
da bir heterotopyadır; gerçek bir mekânı vardır.
Aynanın mekânını gösterebiliriz. Aynanın öte
tarafında kendimi içinde gördüğüm sanal mekân-
dan hareketle kendime geri dönerim. Kendimi
olmadığım bir yerde görürüm, oradan hareketle
gözlerimi kendime çevirir ve kendimi yeniden ku-
rarım. Ayna bu açıdan bir heterotopya olarak işler,
aynaya baktığımda bulunduğum yer hem gerçektir Sermayenin uzun
etrafındaki tüm uzamla bağlantılıdır, hem de ger- kolu insanı yalnızca
çekdışıdır çünkü algılanabilmesi için oradaki bir iş başındayken değil
sanal noktadan geçmesi gerekir. Oyunun, belirli akşam içki masasında
açılardan Foucault'nun aynaya atfettiği türden bir
da, spor salonunda
işlevi yerine getirdiği düşünülebilir. Oyuna baktı-
da, kafa dinlemeye
ğımızda kendimizi olmadığımız bir yerde görürüz.
Salt kendimizin değil ataerkil sınıflı toplumun gittiği doğada da
üstümüze yüklediği bütün kuralların, yasakların ve yakalar.
sefaletin de olmadığı bir yerde görürüz kendimizi.
Kendimizi, diğerlerini ve aramızdaki ilişkiyi oyun-
da görürüz ve oradan hareketle kendimize dönüp
kendimizi yeniden kurabiliriz, bu kez daha özgür
bir biçimde.
Oyun, bize dışarıdaki ilişkilerden kurtarılmış
bir deneyim sunar. Ne içerken ne uyurken ne de
yürüyüş yaparken kurtulabildiğimiz şeyler, oyun
alanını çevreleyen zardan içeri geçemez. Oyunun
dünyasında, kısa süreliğine de olsa başka bir dün-
yanın nasıl bir şey olduğunu deneyimleyebiliriz.
Bu dünyada büyük önem atfettiğimiz bazı şeylerin
aslında ne kadar önemsiz, kişiliğimizin kopmaz
parçaları olduğunu düşündüğümüz bazı şeyle-
rin aslında bize ne kadar yabancı olduğunu fark
edebiliriz. Oyunu ne kadar yaygınlaştırabilirsek
toplumda o kadar gedik açabilir, nefes alıp özgür-
lüğü deneyimleyebileceğimiz mekânların sayısını o
kadar artırabiliriz.
Kaynakça:
Adal, Reşide, Aydınlanma Çağında Kamusal
Alan ve Heterotopik Mekan İncelemesi: "Palais
Royal" ve "Mason Locaları", yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2004.
Bloch, Ernst, Umut İlkesi Cilt 1, çev. Tanıl Bora,
İstanbul, İletişim Yayınları, 2013.
Bloch, Ernst, Umut İlkesi Cilt 2, çev. Tanıl Bora,
İstanbul, İletişim Yayınları, 2012.
Caillois, Roger, Man, Play and Games, (çev.)
Meyer Barash, New York, The Free Press of Glen-
coe, Inc., 1961.
Castronova, Edward, Synthetic Worlds, Chicago,
The University of Chicago Press, 2005.
Foucault, Michel, "Of Other Spaces", çev. Jay
Miskowiec, Diacritics, vol. 16, No. 1, Spring
1996, The Johns Hopkins University Press.
Huizinga, Johan, Homo Ludens, (çev.) R. F. C.
Hull, Londra, Routledge and Kegan Paul, 1980.
49
 Oyunun Toplumsallaştırıcılığı ve
Toplumsalın Oyunları
Arzu Tatlı & Bora Şahinkara
Oyun ile ilgili yapılan tanımlamalar genellikle oyunun,
çocuğun bilişsel kavrayışı, fiziksel ve motor gelişimi,
sosyal becerileri, duygusal gelişimini ve farklı düzlemler
üzerinden yetişmesini sağlayan bir öğrenme süreci olması
yönündedir. Bahsi geçen tanımlamaların çoğunda oyu-
nun çocuğun gelişimi ve yetişmesi ile ilgili bu özellikle-
rine vurgu yapılırken oyunun toplum üzerindeki etkisi
ya da oyunun toplumsallaştırıcı yönü göz ardı edilmiştir.
Hatta yaygın olarak tanımlarda geçen gelişimsel yönü-
nün önemi üzerinde de çok fazla durulmamış ve şunun
şurasında çocuğu oyalayan, vakit geçirici, eğlendirici (iyi
ihtimalle düşünürsek), geçici ve basit eylemler olarak
görülmüştür.
Toplumsal olarak taşıdığı önemin hakkı verilmeyen
"oyun" kavramı, halbuki Montessori’ye göre çocuğun tek
işidir, üretimidir.
Montaigne’e göre ise çocuğun en gerçek uğraşıdır. Yani
çocuğun hayatına dair bolca yönlendirilerek ve hayatta
bazı şeylerde neyin nasıl yapıldığını öğrenerek geçirmekte
olduğu yaşamında gerçekleştirdiği rutinlerin dışına çıkıp,
kendisini ifade ettiği, kendisini (sözlerini, davranışlarını,
hayal gücü eserlerini) ürettiği en samimi ifade anları, tek
üretken uğraşıdır. Büyüklerin sanat yoluyla veya örneğin
akademisyenlerin panellerle yaptıklarına karşılık gelir bu
anlamda. Her yaştan insanın hayattaki en önemli ihtiyaç-
larından ve kendini oluşturma, gerçekleştirme, tanıma
yollarından biri olan 'kendini ifade etme', işte çocuklar
için de oyun üzerinden gerçekleşir ve sağlıklı ruhsal geli-
şim binasının en hayati kolonlarıdır.
Freud, oyunu çocuğun iç dünyasına açılan bir pencere
olarak görür ve çocuğun korku, kaygı, endişe gibi
başa çıkamadıkları her türlü ruhsal durumları oyun ile
50
yansıttıklarını ve bu uyumsuzluklarının sağaltımının da
oyun ile mümkün olduğunu savunur. Sağlıklı oyunlarla
geçirilmiş yeterince vakit; çocuğun gelişim sürecinde
ortaya çıkabilen açmazları, krizleri hayatın farklı
alanlarında, yanlış zamanlarda, yanlış insan ilişkilerinde,
yanlış olumsuz davranışlar, patlamalar yapmasına sebep
olabileceği anlamını çıkarabiliriz bundan.
Erikson’a göre oyun çocuğun dünyaya hâkim olması ve
uyum sağlamak için hayal gücünü kullanmasıdır. Çocuk,
baş edemediği her türlü uyumsuzluğu özgür iradesiyle
çözümler ve oyunda farklı kombinasyonlarla ortaya koya-
rak kendini gerçek hayata hazırlar. Örneğin eviçi bireysel
oyunlarında, oyuncak karakterlerine halının üzerinde
futbol karşılaşması yaptıran veya araba yarışları yaptıran
çocukları düşünelim. Karakterlere oynattıkları futbol
maçlarının aynı zamanda hakemi olmak zorundadırlar
ve kuraldışı durumlara dair çözümler üretirler veya araba
yarışlarında sık sık kazalar olur ve bu krizleri yönetirler.
Piaget’e göre oyun, bilişsel gelişim bağlamında bir kav-
ram öğrenme sürecidir. Hayatta karşılaşılan kavramlar,
nesneler çocuğun zihnindeki haritaya göre özümsenir ya
da uyumsanır. Bu şekilde kavramlar üzerinden öğrenme
ve zihinsel gelişim gerçekleşir.
Şimdi de özellikle sokakta ve başka çocuklarla birlikte
oynanan oyunları düşünelim. Her gün karşılaştıkları yeni
nesneleri kullanışlarına dair veya her gün geliştirdikleri
insan ilişkilerinde yeni yöntemler keşfederler, edindikleri
bu bilgi ve tecrübeyi sonraki günlere aktarırlar, üzerine
eklerler… İşte Vygotsky, bu keşiflerin de genellikle taklit
yoluyla yapıldığına atıfta bulunarak 'oyun'u şu şekilde
tanımlar: Sosyokültürel malzemelerin taklit yoluyla tek-
rarlanması ve sürdürülmesidir.
 Tüm bu tanımlarla birlikte oyunun
öğrenme sürecinde ve çocuğu toplum-
sallaştırıcı özelliğinde ne kadar hayati bir
öneme sahip olduğunu görebiliriz.
Tarihsel bağlamıyla ele alındığında oyu-
nun insanlık tarihi kadar eski olduğu
arkeolojik buluntularla da kanıtlanmıştır.
İlk oyun malzemeleri; taşlar, aşık kemik-
leri, ceviz, pişmiş toprak gibi nesneler
olmuştur. Eski Mısır uygarlığından ör-
nekler ise şunun gibidir: Bez bebekler,
kötü ruhları kovmak için çıngıraklar, içi
Heteroseksüel olmayan
toprakla doldurulmuş deriden toplar...
hiçbir ögeye tahammülü Oyunun toplumsal olaylarla olan ilişkisi,
olmayan bu düzenin bilim, sanat, teknoloji, mimari gibi her
bittabi cinsiyetçilikten alandaki gelişimin oyuna yansıdığı görül-
müştür. Ancak zamanla oyun ve oyuncak
arındırılmış oyunlara da
toplumların iktidarlarındaki ideolojilerin
tahammülü de yoktur. sürdürülmesi için kullanışlı bir araç olarak
da kullanılmıştır.
Ataerkinin iktidarda olduğu aşikâr olan
modern toplumlarda üretilen oyun ve
oyuncaklara yakından baktığımızda
cinsiyetçi rollerin imgesel olarak ya da
doğrudan oyunda ortaya çıkması maalesef
sürpriz olmayan bir tespit olacaktı. Kız
çocuklarının oyuncak bebeklerle, küçük
mutfak eşyaları ve muhtelif oyuncak ola-
rak tasarlanmış ev eşyalarıyla oynaması
çocuğun cinsiyet rolünü öğrenmesi için
yüzyıllardan beri üretilen bir oyuncak,
teşvik edilen bir oyun olmuştur. 16. Yüz-
yılda üretilen ilk bebek oyuncak evi de
aynı amaçlarla üretilmiş ve o dönemlerde
12-13 yaşına gelen kız çocuklarına ev
yaşantısını idare etmesinde pratik yapa-
bileceği bu küçük oyuncak evler armağan
edilmiştir. Ki, günümüzde hala modern
toplumlarda çeşitli boyutlarıyla görülen
ev içi işlerin kadınlar ve erkekler arasında
adaletsiz paylaşımının sıradanlaştırıl-
masının hem sebebi hem sonucudur bu
oyuncaklar. Üretilen ve gerçekçi olmayan
idealize vücut kalıplarına sahip bebeklerle
de kız çocuklarına en değerli şeyin güzel-
lik olduğu mesajı veriliyor ve çocukların
insan bedeni algıları normatifleştiriliyor.
Ve bu da idealize edilmiş bedene aykırı en
ufak bir detayı bile bulunan çocukların
ruhsal gelişimini çok olumsuz yönde etki-
leyebiliyor; sonuçları depresyon, anorek-
sia, bulimiya, idealize bedene benzemek
için harcanan paralar, intihar olabiliyor.
Toplumdaki cinsiyetçilik oyunlara yansır
da, kapitalizmin yarattığı ekonomik sınıf-
sal ayrışmalar yansımaz mı? Günümüzde
halen oynanan bir oyunun tekerlemesinde
geçen şöyle bir söz vardır: "Ben bir subay
beklerken çöpçü girdi koluma, gözün
kör olsun çöpçü, elalem bize bakar". Bir
çocuktan ileride "Bu Suriyeliler de şehri-
mizin nezihliğini bozdu canım" söylemi
çıkartan karanlık yolun taşları işte bazı
oyunlar içinde böyle sıradanlaşmış elitist-
likle döşeniyor.
Kız çocuklarına öğretilen bu hayal kırıklı-
ğı bir tesadüf değildir. Elbette ki ikili top-
lumsal cinsiyet anlayışı, toplumsal kadın-
lık rolü için hayata ‘hazırlayan’ oyuncaklar
üretirken, erkekliği inşa etmesi için gayet
kullanışlı bir enstrüman olarak kullan-
mayı ihmal etmeyecekti. Biyolojik erkek
olarak doğmuş çocuklar hedeflenerek
silahlar, tüfekler, TOMA'lar, polis ve asker
setleri, komando silahları ve savaş ordu-
ları, eylem şekilleri, zırhlı araçlar, ünifor-
malar, özel harekatlar savaş simülasyonları
gibi militarizmi, savaşı, savaşmayı öven
ve özendiren oyun setleri üretilmektedir.
Bilgisayar oyunları ise zaten bunların çok
üst boyutlarıdır. Roma döneminde savaşçı
yönü geliştirmeyen oyunların yasaklan-
ması ve doğrudan savaşçı yetiştirmeye
yönelik geliştirilen oyunlardan hiçbir farkı
yoktur bu oyunların.
Biyolojik kız çocuklarının erkek çocuklar
için uygun görülerek üretilen kıyafetlere,
oyuncaklara yönelmesi ya da biyolojik
erkek çocuklarının kız çocukları için
üretilen oyuncak ve kıyafetlere yönelmesi
durumunda acil bir müdahaleye gerek
duyulan bir düzende yaşıyoruz. Hetero-
seksüel olmayan hiçbir ögeye tahammülü
olmayan bu düzenin bittabi cinsiyetçilik-
ten arındırılmış oyunlara da tahammülü
de yoktur. Yani çocukların seçme şansları
bile yoktur, normal şartlarda doğasında
özgürlükleri barındıran oyunun içerisin-
de.
Kapitalizmin oyunlaştırılmış hali olan
Monopoly de, küçük bir piyasa simülas-
yonudur. Oyunda varlığını sürdürebilmek
için sürekli büyümek zorunda olan işlet-
melerin rekabet halleri ve akıbeti sembol-
leştirilir.
51
 Çocuklar için yazılacak queer masallar, bestelenecek ekolojist çocuk şarkıları, sokaklarda Suriyeli çocuklarla
Türkiyeli çocukların beraber oynayabilecekleri sokak oyunları, çocuklarla haftasonları çıkılacak doğa yürüyüşleri ve
daha birçok sorumluluk bizleri bekliyor anlaşılan.

Bilgi mevcudiyeti bile bir rekabet unsuru, yarışma ögesi
olmuştur. Bilgi yarıştıran oyunlar da çocukları, eğer konvan-
siyonel eğitim sisteminde öğrenimini sürdürdüğü takdirde
tıpkı gençlik yıllarında da karşısına bol bol çıkacak olan yarış
kültürü ile erken yaşta tanışmasına sebep olur.
Henüz çok yakın zamanda Birlik Oyuncak, ‘Mazlum Ayıcık’
isimli dayak yiyen bir oyuncak ayı sürdü piyasaya. Çocuk
istediği gibi şiddet uygulayabilsin ve bunu kendinde hak
görebilsin diye tasarlanmış bir ayıcık! (Neyse ki oyuncaklar
bir imza kampanyası ile toplatıldı). Türcülüğü de (hayvan-
larla insanlar arasındaki eşitsiz ilişkiyi de), kendisinden daha
az güçlü olana şiddet uygulamanın meşruluğunu da (ki bu
sınıfsal şiddeti, mobbing’i, homofobik şiddeti de, kadına
şiddeti de, ırkçı şiddeti de aynı anda besler) bir arada barın-
dırmayı başaran böyle bir figür neden yaratılır?
Savaşın, her türlü şiddetin hâkim olduğu dünyada nefreti,
rekabeti, cinsiyetçiliği, militarizmin, ayrımcılığın pratiği-
ni yapması için üretilen oyun ve oyuncaklarla kuşatılan
çocuklar için bu koşullarda yapılması gerekenler üzerine
düşündüğümüzde; ekonomik adaletsizlikle, ataerkiyle, ho-
mofobi-transfobi ile, türcülükle, ırkçılıkla sistematik müca-
delenin en önemli kulvarlarından birinin de elbette çocuklar
için yapabileceğimiz üretimler olduğu meselesi karşımıza
çıkıyor. Çocuklar için yazılacak queer masallar, bestelenecek
ekolojist çocuk şarkıları, sokaklarda Suriyeli çocuklarla Tür-
kiyeli çocukların beraber oynayabilecekleri sokak oyunları,
çocuklarla haftasonları çıkılacak doğa yürüyüşleri ve daha
birçok sorumluluk bizleri bekliyor anlaşılan. Onlara daha
iyi bir dünya sunmak yerine onları bu düzenin savunucusu
haline getirmeye çalışan bu oyun ve oyuncaklarla çocukların
dönüştürülmesine izin vermemeliyiz.
Huizinga’nın oyunun kültürden önce geldiğini yani oyunun
kültürü (biz buna ‘düzen’ diyelim) yarattığını savunurken
söylemek istediği şey de tam olarak budur. Çocuklar oyun
yoluyla öğreniyorlar ve ne öğreniyorlarsa onu yaratıyorlar,
onu hayata geçiriyorlar. İşte burada oyunun yaşamımızdaki
etkisini biraz daha yakından görebiliriz. O halde rekabet
yerine dayanışmayı, savaş yerine barışı, şiddet yerine hoşgö-
rüyü, sevgiyi, sınıfsal ayrım-ve her türlü ötekileştirme yerine
eşit, adil bir dünya yaratmaları için çocukları o manipüle
edici oyun ve oyuncakları hayatlarına zorla sokmak yerine
ellerine doğru malzemeler vermek ve canları ne isterse yarat-
malarını sağlamak üzerine kafa yormalıyız.

52
Spor Bilimlerinde LBGTQİ Çalışmaları
Pınar Öztürki & Mustafa Şahin Karaçamii
İktidarın tüm ilişkilerini, baskıyı, ayrımcılığı ve böylece
müzakereleri ve mücadeleleri sürekli yeniden üreten spor,
sporda toplumsal cinsiyetin hallerini kendine dert edinen
sosyal bilimciler için çok zengin bir alan sunuyor1. Spor
bilimlerinde süregelen hâkim pozitivist anlayış eleştirisine
denk düşen farklı feminizmlerin ve eleştirel kuramların
etkisiyle, günümüzde cinsiyet ve toplumsal cinsiyet katego-
rileri spor bağlamında da yeniden sorgulanır hale geldi. Bu
yazıda sporda toplumsal cinsiyet ile ilişkili araştırmalar ile
şekillenen sporda LGBTİ çalışmaları üzerine fikir yürütmeye
çalışacağız. Bunun için ilk olarak sporun heteroseksist ve ho-
mofobik kültürünü analiz edeceğiz. Ardından spor bilimleri
alanında queer ve feminist kuramların odaklandığı konularla
ve sorduğu sorularla ilgileneceğiz.
Spor bilimleri alanındaki LGBTQİ çalışmaları, spor sosyolo-
jisinin bir akademik kürsü olmasının büyük etkisiyle, önem-
li bir birikim oluşturdu ve oluşturmaya devam ediyor. Bu
birikimin oluşmasında ise homofobiye karşı mücadelenin
tarihsel örüntüsü önemli bir rol oynadı. Dünyada LGBTQİ
örgütlü mücadelenin giderek artması, bazı coğrafyalarda
LGBT bireylerin temel insan haklarının yasal ve toplumsal
düzeyde kabul edilmeye başlanması, beraberinde farklı disip-
linlerden feminist/queer araştırmacıların heteronormativite,
homofobi ve bunların toplumsal düzleme yansımalarını
içeren araştırma konularıyla ilgilenmeleri kritik adımlar
olarak değerlendirilebilir. LGBTİ bireylerin fiziksel aktivite
ve sporun farklı alanlarındaki deneyimlerini açığa çıkartan
çalışmalar her geçen yıl artış gösterirken, biyografiler ve
otobiyografiler2 de spor insanlarının görünür olmayan –gö-
rünmez kılınan- mücadelelerle ve direniş hikayeleriyle dolu
yaşamlarını kamusal düzleme taşıyor.
1
Kitap önerisi: Canan Koca (ed.) (2016). Sporda Toplumsal Cinsiyetin Halleri. Ankara:
Spor Yayınevi
2
İlgisini çekenler için bazı kaynaklar: Anderson, E. (2009). Trailblazing: The True Story;
Louganis, G. & Marcus, E. (1995). Breaking the Surface; Woog, D. (1998). Jocks: True
Stories of America’s Gay Male Athletes. Amaechi, J. (2007). Man in the Middle.
Üniversitelerin yürüttükleri büyük ölçekli araştırmalar sade-
ce sporda homofobiyi araştırmakla kalmıyor; aynı zamanda
araştırma süreçlerini homofobiyle mücadeleye dönüştüren
politikalar üretiyor. Örneğin, yakın tarihte altı ülkeden
9.494 katılımcıyla gerçekleştirilen “The Out on the Fields”
projesi, spor ve homofobi ilişkisini sorguluyor.3 Tüm dün-
yada LGBTİ spor insanlarının deneyimlerine odaklanan
çalışmalar, beraberinde sporda anti-homofobik politikaların
üretilmesine de olanak tanıyor. Sporun her alanında, fut-
bolun yeşil sahalarında, basketbol salonlarında, tribünlerde,
kurumlarda, medyada ya da soyunma odasında heteroseksü-
elliğin bir norm olarak varlığını korumaya ve ilişkileri yö-
netmeye devam etmesi; bu alanda araştırma yürüten akade-
misyenlerin spordaki ayrımcılığa ve heteroseksist kuşatmaya
dair politik bir tutum sergileyebilme niyetini daha da kuv-
vetlendiriyor. Spor pratiğinde ise İngiltere Futbol Birliği gibi
spor kuruluşları anti-homofobi ve transfobi kampanyaları
yürütüyor. Gey Oyunları ve lezbiyen/gey ligleri gibi oluşum-
lar, sporun heteronormatif normlarına karşı alternatifliğin
ve direnişin örgütlendiği alanlara dönüşüyor. Bunların yani
sıra, sporda homofobi ile mücadeleyi yükselten, sporda
LGBTİ bireylere yönelik her türlü ayrımcılığın önlenmesine
yönelik programlar/öneriler yayımlayan ve eylem politikaları
üreten kadın spor örgütlerinin ve LGBTİ sporcu örgütleri-
nin sayısı da artıyor.
Bahsettiğimiz bu birikime paralel olarak, özellikle ABD ve
Avrupa’da homofobinin etkisinin azaldığı ve cinsel farklılık-
lara “töleransın” geliştiği belirtilir (Anderson, 2005). Ancak,
spor alanında 35 yıldır yürütülen sayısız araştırma, sporun
heteroseksist ve homofobik bir alan olduğunu söylemekle
birlikte, sporun heteroseksüel normların korunması ve yeni-
den üretilmesi noktasında köklü direniş alanı olduğunu gös-
teriyor (Eng, 2006; Griffin, 2002; Kauer ve Krane, 2006).
3
“İlk uluslararası sporda homofobi çalışması” adıyla duyurulan araştırmanın ayrıntıları ve
sonuç raporu için bakınız: http://www.outonthefields.com
53
 Elbette ki, yukarıda bahsettiğimiz toplumsal
değişimlere ve spor alanındaki çalışmalara yas-
lanarak, sporun homofobik ve heteronormative
direncinde “azalma var” diyebileceğimiz zamanlar
geçiriyoruz, fakat bu azalma ne yazık ki sporun
heteroseksist ve homofobik tanımlamasından
muaf tutulmasını engelleyecek şiddette değil.
Direnci güçlendiren ise sporun erillikle sarmalan-
mış tarihselliği ve sporun hegemonik erkekliklerle
kurulagiden ilişkisi ve de sporda hâkim olan
hegemonik heteroseksüellik anlayışı diyebiliriz
(Connell, 1995).
Spor alanında homofobiyi daha da güçlendiren
sporun heteroseksizm ile olan tarihsel beraberliği.
Heteroseksizm heteroseksüelliğin doğru, doğal,
ahlaklı olduğuna yönelik inançlar sistemidir.
Bu inançlar sistemi, toplumsal cinsiyete ilişkin
hegemonik kabullere de dayanarak, homofobiyi
beslemektedir. Ne yazık ki, spor tarihi, ayrımcılı-
ğa uğrayan, şiddete maruz kalan, tehdit edilen ve
kariyerlerine son vermek zorunda bırakılan lez-
biyen, gey ve biseksüel sporcuların (ve heterosek-
süel olduğundan “şüphe” duyulanların) hikayele-
riyle dolu. Örneğin, Avustralyalı rugby oyuncusu
Ian Roberts, 1991’de açıldıktan sonra saldırılara
maruz kalırken, İngiliz futbolcu, Justin Fashinu
açılmasının ardından oluşan baskılar nedeniyle
1998’te intihar etti. Benzer şekilde, ABD’li olim-
pik sporcu Greg Louganis ise daha sonra kariye-
rinin sonlarına dek cinsel yönelimini gizlemek
zorunda kaldığını açıkladı. Türkiye’de ise futbol
hakemi Halil İbrahim Dinçdağ’ın4 hikayesini
dergi okuyucuları yakından biliyor. Dinçdağ’ı bu
topraklarda daha kıymetli kılan ise, kendisinin
aktivist yönü; spor alanındaki ayrımcılığa karşı
mücadeleyi yükseltici bir rol oynuyor.
Heteroseksizm sadece gey/lezbiyenlere yönelik
homofobiyi değil aynı zamanda geleneksel cinsi-
yet rolleri çerçevesinde davranmayanlara yönelik
yaptırımları da içeriyor. Dolayısıyla sporda ho-
mofobi ilk olarak kendini ayrımcılığın bir uzantı-
sı olan “etiketleme” ve “dışlama” ile gösteriyor. Bu
uzantı “kadınsı” olmayan kadınların ve “erkeksi”
olmayan erkeklerin spor alanında (beden eğitimi
derslerinde, fiziksel aktivitenin tüm alanlarında)
dışlanma olasılıklarını destekliyor ve meşru hale
getiriyor. Örneğin, “erkeksi” özellikleri barın-
dırmayan ve beden eğitimi dersinde erkek sporu
olarak kabul edilen futbol gibi sportif etkinliklere
katılmayan oğlan çocuklarının akranları tarafın-
4
Halil İbrahim’in hikayesi için: Karakaş, B. ve Bawer, Ç. (2013). Futbol,
Eşcinsellik ve Halil İbrahim Dinçdağ’ın Hikayesi, Erkeklik Ofsayta Düşünce.
İstanbul: İletişim.
54
dan “cinsiyeti” sorgulanırken; sözel ve fiziksel
tacize uğrayabiliyor (Atencio ve Koca, 2011).
Benzer şekilde kadınlar ise sportif performansın
getirdiği kaslılık, kararlılık ve yarışmacılık gibi
özelliklere sahip olduğunda çoğunlukla lezbiyen
olarak “etiketleniyor”. Dahası ise gerçekte “er-
kek” olmakla suçlanıyorlar (Karaçam ve Öztürk,
2015).
Homofobinin diğer bir düzlemi ise “heteroseksü-
el” olmayan bireylerin cinsel yönelimlerini açık-
tan yaşamalarına olanak tanıyan bir spor çevresi-
nin olmaması ve bu çevrenin nefret suçlarına ve
ayrımcılığa yol açan özelliklere sahip olmasıdır.
Bu bağlamda en temel ayrımcılık, lezbiyen/gey/
biseksüel spor insanlarının sessiz kalmaya zorlan-
maları ve cinselliklerinin görünür olmasının en-
gellenmesidir (Eng, 2008; Griffin, 2002; Kauer
ve Krane, 2006). 2011 yılında, İtalya Futbolcular
Birliği (Italian Players Union) başkanı Dami-
ano Tommasi’nin “Futbolda eşcinsellik hâlâ
bir tabudur ve eşcinsel futbolcular cinsel
yönelimlerini açıklamamalıdır” cümlesi
bu açıdan dikkat çekicidir.5 Tarihsel
olarak bakıldığında “suskun kalmak”
hegemonik sosyal kontrolün en yaygın
bir formudur ve özellikle spor bağla-
mında yazılı ya da sözlü ayrımcılıktan
çok daha yaygındır. Sessiz kalma
zorunluluğunun yanı sıra; takıma
almama/takımdan çıkartma,
küçümseyici şakalar,
soyunma odasında sözlü
taciz ve dışlanma, an-
trenörün/yöneticinin
ayrımcı davranışları,
takım arkadaşlarının
temastan/dokunmaktan
çekinmeleri, taraftarın ve
medyanın hedef göstermesi ay-
rımcı tutumlardan sadece bazıları
(Brackenridge ve ark., 2008).
Sporda sosyal alanlarda çalışma yürüten araştır-
macılar LGBTİ spor insanlarının deneyimlerine,
medyada görünürlüklerine, sporda açılma konu-
suna, normatif olmayan cinselliğin kuramsal ana-
lizlerine, sporda homofobik söylem ve pratiklere,
cinsiyetlendirilmiş mekân olarak stadyumlar ve
tezahüratlara, lezbiyen taraftarlık, gey oyunla-
rı, transgender politikaları ve cinsiyet testi gibi
konuları ele alıyorlar. Post-yapısalcı yaklaşımın
ağırlıkta olduğu bu çalışmalar, radikal ve kültürel
5
http://www.advocate.com/News/Daily_News/2011/11/30/ItalianPla-
yersChiefGayAthletesShouldNotComeOut/
 feminizm başta olmak üzere, queer ve femi-
nist kuramlardan ya da dahil edici erkeklik
Britanyalı rugby ve hegemonik erkeklik gibi temel kuramsal
oyuncusu Keegan Hirst, ve kavramsal çerçevelerden besleniyor.
“maçoluğun” hakim
olduğu rugby alanında Türkiye’de ise lezbiyen/gey spor bireylerin
eşcinsel olduğunu deneyimleri, spor alanında homofobi, he-
açıklayan az sayıda
teronormativite ve ayrımcılık gibi konular
sporcudan biri. Hirst
2015’te açıldıktan sonra kendisine yavaş yavaş yer buluyor diyebiliriz
takım arkadaşlarının (BTQI ise hiç yer bulamaz). Spor Bilimleri
desteğini kazandı. alanında Leyla Saraç’ın Sporda Homofobi
Ölçeği temelinde yürüttüğü çalışmalar ile
gey bir beden eğitimi öğretmeni adayının
deneyimlerine odaklandığı çalışma bu
alandaki ilk çalışmalar olarak değerlendi-
rilebilir (Saraç, 2008; Saraç ve McClick,
2015). Bunun yanı sıra 2015’de onun-
cusu düzenlenen Uluslararası Homofobi
Karşıtı Buluşma kapsamında KAOS GL
Derneğinin davetiyle Kadınlar için Spor
ve Fiziksel Aktivite Derneği (KASFAD)
olarak “Spor ve Homofobi” oturumunu
gerçekleştirdik. Bu sayede, spor ve ho-
mofobi ile ilgili görüşümüzü paylaşma
fırsatımız oldu. En nihayetinde spor
homofobik bir sosyal alan ve bizler
de spordaki homofobiyle mücadele
edebilme araçlarını geliştirmeyi
kendimize görev biliyoruz. Aka-
demik çalışmalarıyla kadın futbol
liglerinde homofobiyi sorgulayan,
alternatif futbol liglerinde futbolcu
olan (Sportif Lezbon), futbolda ho-
mofobiye dikkat çeken ve lezbiyen
futbolcu kadınların rekreatif spor
alanlarında görünürlüğünü arttırma
çalışmaları yürüten dernek üyelerimiz
de bulunuyor. Yine, akademisyen bazı
KASFAD üyeleri sporda homofobik
tutum ve davranışlara dikkat çekmek
ve farkındalık geliştirmek amacıyla
üniversite kampüslerinde öğrencilere
yönelik etkinlikler düzenliyor. Tüm
bunlar da spor alanında yıllardır konu-
şulmayanları konuşulur hale getirmek,
görülmeyeni görünür kılmak, sorulma-
yanı sorabilme gücünü biriktirebilmek
için. Ayrıca, akademi alanındaki
çalışmalar sadece kuramsal bir
yaklaşım ile üretilen bilgi olarak
raflarda kalmıyor; kuram ve
pratiğin ayrılmaz bağı, akade-
mik alandaki çalışmaların
ve spor alanındaki örgütlü
mücadelelerin beraber yürütülmesinin de
zeminini oluşturuyor.
Hargreaves (2004) post-modernizm ve
queer kuramı öncesinde, feminizmin top-
lumsal cinsiyet-temelli hakim politikaları ve
pratikleri açığa çıkarmak, meydan okumak
ve elimine etmek gibi görevleri olduğunu
belirtir. Bu nedenle 1990’ların başlarında
sporda LGBT bireylerin deneyimleri üzerine
yürütülen çalışmalar, yoğunlukla toplumsal
cinsiyetlendirilmiş ilişkilerin izini sürerek,
var olan ayrımcılığa ve sporun ikili cinsiyet
kategorilerini nasıl ürettiğine odaklandılar.
Spordaki hâkim heteronormatif araştırma
paradigmaların karşısına feminist ve eleştirel
analizin konulması, kadınların ve özellikle
lezbiyen spor insanlarının seslerinin duyu-
rulmasına, bu yolla da ilgili politikaların
üretilmesinin önünü açtı. Şimdi açılan bu
yolda sosyal bilimciler farklı soruların yanı-
tını arıyor.
Bugün, LGBT bireyler ile ilgili araştırma-
lar veya düşünme pratiklerinin yolu queer
kurama ulaşmaktadır. Queer kuramı spor
bilimleri alanında toplumsal cinsiyet, cinsel-
likler, cinsel yönelim süreçleri ve heterosek-
süel sistemin işleyişi ile ilgileniyor (Fisher,
Knust ve Johnson, 2013). Kuram, cinsel
kimliğin ve cinsel yönelimlerin “heterosek-
süel” ve “homoseksüel” olarak ikili sistem ile
kategorileştirilmesinin eleştirisine dayanıyor
(Krane, 2001). Queer kavramı bireyin kendi
kimliğini akışkan (değişken) ve toplumsal
cinsiyetten bağımsız bir süreç olarak tarifle-
mesine olanak tanıyor; böylece farklılıkların
törpülenmesini reddederek bireylerin kendi-
lerini “farklı” tanımlamalarının esnekliğini
sunuyor. Direk (2012:72) feminizmin,
toplumsal varoluşun heteroseksüel normlar
tarafından kurgulanması anlayışını kadınları
özgürleştirmek adına sorguladığını, queer
kuramının ise bu sorgulamayı radikalleş-
tirdiğinden bahseder. Bu radikalleştirme
yoluyla “suskun” cinsel pratikler hegemonik
bir norm olan heteroseksüaliteye karşı mey-
dan okumaya başlar (Eng, 2006).
Heteronormative ile yüzleşmek, hesaplaş-
mak olarak da okunabilir, heteroseksüelliğin
yüceltilmesine olduğu kadar toplumsal
cinsiyet ve cinselliğin her türlü ifadesi ile
de yüzleşmeyi gerektiriyor. Çünkü, aksi,
var olanın yeniden üretilmesiyle sonuçlanır.
55
 Spor tarihi, ayrımcılığa uğrayan, şiddete maruz kalan, tehdit edilen
ve kariyerlerine son vermek zorunda bırakılan lezbiyen, gey ve
biseksüel sporcuların (ve heteroseksüel olduğundan “şüphe”
duyulanların) hikayeleriyle dolu.
Toplumsal cinsiyetin ve cinselliğin ikili yapısı yeniden ve
yeniden inşa edilirken, özellikle heteropatriyarkal toplumlar-
da ikili yapının hiyerarşisi meşrulaştırılır. Queer kuramı, bu
ikili yapıları kabul etmez ve bunların söylemsel olarak üretil-
diğini ve biyolojik belirlenimcilik temelinde bir tariflemenin
yapılamayacağını belirtir (Butler, 2010; Kauer, 2009). Bu
bağlamda kuram, Foucault’nun iktidar, söylem ve cinsellik
hakkındaki analizlerinden beslenerek, söylemin ve iktidar
ilişkilerinin değişkenliğini merkeze alır. Kurama göre cinsel
yönelim ile “(homoseksüel/heteroseksüel) kimliklendirme
ikiliği” toplumun heteroseksüelleştirilmesinin sürdürülmesi
için gerekli olan bir koddur ve bu nedenle bu kodlamaya
direnmeli, meydan okumalı ve bu yapay ikilik yapı-bozumu-
na uğratılmalıdır. 90’lardaki paradigmaların dönüşümü ile
birlikte, Alev Özkazanç’ın (2015, sy. 94) da ifade ettiği gibi
“Ve nihayet en üretken tartışmalara vesile olduğu bağlamlarda
queer terimi, sadece gey ve lezbiyen kimliklere dair değil, genel
olarak tüm kimlik kuruluşu dinamiklerine ve kimlik politikası
eğilimlerine dair radikal bir sorgulamanın adı olarak” belirir.
Queer kuramı aracılığıyla, spor araştırmaları alan yazınında
kimliğin ve cinselliğin bir doğrusal süreç olarak kavramsal-
laştırılmasının sınırları bozuma uğruyor ve ayrıca heteronor-
mativitenin üretilmesini/muhafaza edilmesini eleştirmeyi
içeren daha değişken ve müzakere edilen süreçler ile açıklan-
masının yolları aranıyor (Sykes, 2006). Böylece, queer ku-
ramının spordaki cinsiyet, toplumsal cinsiyet ve cinselliğin
ikili yapısına ve hâkim kavramlarına karşı meydan okumayı
kapsadığını ve toplumsal cinsiyetlendirilmiş hallerin spor
56
kurumları içerisinde cinselliği ve cinsel çeşitliliği “yönetmesi-
ni” sorguladığını söyleyebiliriz (Kauer, 2009). Bu bağlamda,
Kauer (2009) sporda homofobi, heteroseksizm ve queerlik
üzerine yürütülen ampirik araştırmaların kuramsal ilerleme-
ye katkı sağladığını, spordaki aktörlerin kültürel ve sosyal
süreçlerine epistemolojik açıklamalar getirdiğini belirtir.
Eleştirel paradigmalar temelinde yürütülen hemen hemen
bütün çalışmalar nitel araştırma yöntemlerini kullanır ki,
bu da pozitivizmin epistemolojik, ontolojik ve metodolojik
olarak bireyi “denek” olarak gören, bireyi edilgenleştiren,
nesneleştiren pozisyonuna bir karşı duruştur. Söz konusu
olan, cinsiyet rejimlerin kamusal alanda “ötekileştirdiği”
bireylerin birer özne konumundayken deneyimlediklerinin
açığa çıkarılmasıdır.
Spor bilimleri alanındaki araştırmaların queer kuramı çer-
çevesinde yürütülmesi ve kuramın hâkim kuramlar arasında
-spor sosyoloji kitaplarında- yerini alması iki binli yıllara
doğru artış göstermektedir. Ancak, queerin referans ettiği
eleştirel analizi, spor araştırmalarında daha öncesinde gör-
mek de mümkündür. Susan Cahn’ın (1994) ABD’de kadın-
ların spordaki tarihini incelediği çalışması “queer” kavramını
doğrudan kullanmasa da, kimlik konusuna öz-düşünümsel
yaklaşması açısından erken dönemin örneklerinden sayı-
labilir. Cahn, sporlara katılım aracılığıyla “erkeksi” kadın
cinselliğinin, 20. yüzyılın başlarındaki beyaz orta sınıf ka-
dınlar arasında aşırı heteroseksüel arzuyu provoke etmesiyle
ilişkisini ortaya koymaktadır. Ayrıca, Cahn, önceden var
olan, tarih dışı, tekil kimlik kategorilerini reddeder ve spo-
run değişken kimlik kategorilerini nasıl kapsadığının izini
sürerek, sporun hem meydan okuyucu hem de normatifliğin
ve cinselliğin yeniden doğrulandığı bir alana dönüştüğünün
izini sürer. olduğunu belirtir. Çünkü sporun heteroseksüel hegemonyası
Sykes (1998) ve Caudwell (1999) feminist post-yapısalcı
yaklaşım ile spordaki queerliği tartışırken, Sykes’ın (1998)
çalışması homofobi ve heteronormativitenin birbirini nasıl
beslediğini göstermesi açısından spor sosyolojisi alanyazının-
da önemli bir yere sahiptir. Sykes eşcinsel ve heteroseksüel
kadın beden eğitimi öğretmenlerinin yaşam hikayelerini
araştırdığı çalışmasında, eşcinsel öğretmenlerin müzakere ve
mücadelelerine odaklanır. Beden eğitimi derslerinin hete-
ronormatif ortamından kaynaklı lezbiyen bireylerin cinsel
yönelimlerini açık’layamadıklarından; böylece öğretmenlerin
sessiz kalarak heteronormatif kurallar temelinde gündelik
hayatlarını deneyimlediklerinden bahseder. Sykes’ın araş-
tırma bulguları, heteroseksüel bireylerin kamusal alanda
açık’layamadıklarına da işaret ederek, içerdeki/dışardaki,
sessizlik/konuşabilme ve lezbiyen/heteroseksüel ikiliklerini
tartışılmasına olanak tanır.
Feminist kültürel çalışmaları ve queer kuramını spor bi-
limleri alanında yeniden yorumlayan Krane (2001) spor
alanındaki kadınların deneyimlerini “lezbiyen feminist queer
perspektifi” ile analiz eden öncü isimlerden biridir. Toplum-
sal cinsiyet, cinsel yönelim ve kültür arasındaki etkileşime
odaklanarak “kesişimsel yaklaşıma” bir örnek oluştursa da
kendi ifadesiyle “kadınların spor deneyimlerini açıklamak ve
anlamak için gerekli olan epistemolojik temel, lezbiyen feminist
ve queer yaklaşımı ile atılmaktadır” (sy. 408). Böylece sporda-
ki heteroseksist beden imgesini feminist (özellikle bakışaçısı
feminizm), feminist kültürel çalışmalar ve queer kuramı ile
açıklayarak, bedeni bireysel psikolojik kavramlardan kurta-
rır ve kültürel bir fenomen olduğunun temellerini yeniden
oluşturur.
Söylemek gerekiyor ki, queer kuramı ile birlikte, sporda hem
normatif değerlerin yeniden üretildiği hem de bu değerlere
karşı nasıl meydan okunduğunu daha fazla ortaya koyan
araştırmaların sayısı da artmıştır. Örneğin, Ravel ve Rail’in
(2008) ve Eng’in (2006) çalışmalarında heteroseksüel/ho-
moseksüel ikiliğine direnç göstermenin önemi vurgulanır ve
spor heteronormativiteye karşı direnmenin bir alanı olarak
karşımıza çıkar. Bununla birlikte, Kauer (2009) üniversite
takımlarındaki lezbiyen antrenörlerin heteronormativiteden
nasıl etkilendiğini ve cinsel yönelimlerini “açık”lamalarının
ardından antrenörlerin sosyal değişimi nasıl deneyimledikle-
rini konu edinen araştırmasında, antrenörler “açık” olsa dahi
spor ortamının “gizli” olmayı dayattığını ve heteroseksüel
hegemonyanın toplumsal cinsiyetlendirilmiş heteronormatif
değerleri ve davranışları yeniden ve yeniden ürettiğini ortaya
koyar. Kauer (2009), spor ortamında “açık” olmanın sürekli-
leşmiş bir müzakere anlamına geldiğini, bu sürecin de “düş-
manca bağlamları” barındırdığını gösterir. Görüşme yaptığı
“açık” antrenörlerin bir queer eylemine angaje olduklarını,
bunun da spordaki hâkim kültür (beyaz, heteroseksüel,
erkek) olan ikilem beyanlarına meydan okumanın bir yolu
eşcinsellerin cinsel yönelimlerini “gizlemelerini” meşrulaş-
tıran bir düzleme sahip olduğu için, her “görünürlük” bu
düzleme bir meydana okumaya dönüşür. Bununla birlikte,
açılma erkek egemen ve hetenormatif spor kültüründe, erke-
ğin statüsünü tehdit etmesi açısından da politik bir öneme
sahiptir.
Queer-feminist araştırmacılar (Caudwell, 1999; Kauer,
2009; Sykes, 1998), spordaki lezbiyen kimliğinin inşasından
ziyade (ve de inşasıyla birlikte asıl olarak) spor çevresindeki
akışkan ve çoklu cinselliklerin sınır ihlallerini heteronorma-
tif bağlam içerisinde açıklamayı hedefler. Böylece kimlik,
cinselliğin mutlak ve evrensel bir yönüyle kavramsallaştırıl-
maz, tekrarlayıcı performanslar serisi olarak tariflenir. Bu
noktada Broad’ın (2001) queer yaklaşım temelinde kadın
rugby oyuncuları ile yürüttüğü çalışmasında gey özgürlük
politik kimliğinden, farklılıkların queer politikasına doğru
bir eğilimin olduğundan bahsetmesi önemlidir. Broad eşcin-
sel rugby oyuncularının toplumsal cinsiyetlendirilmiş ihlaller
ve homoseksüel/heteroseksüel ikilisinin yapısını bozmaları
yoluyla heteronormativeye meydan okuduklarını, böylece
bir “queer direnç” oluşturduklarını belirtir. Alev Özkazanç’ın
(2015) queer politikasına ilişkin vurgusu benzer doğrultuda-
dır: “queer için basitçe ‘yeni gey ve lezbiyen” politikası’ diyeme-
yiz” (sy., 100) ve “...queer belirli cinsel kimliklere dair bir hak
savunusu ya da hatta heteronormativite karşı bir politika öne-
risi olarak değil, tüm bir toplumsallığı ve tarihselliği yeniden
düşünme ve alternatif muhalif mantığı geliştirme aracı olarak
öne çıkar” (sy., 104).
Queer bedenler ile normatifliğin dışında bırakılan lezbi-
yen, biseksüel, gey, trans, interseks, engelli ve fazla kilolu
bedenlerin referans etmesinden hareketle, spor alanında (ve
beden eğitimi derslerini de kapsayan) ayrımcılığın ve nefret
suçların yeniden nasıl üretildiğine odaklanan araştırmalar
da bulunmaktadır. Örneğin Sykes (2009) “qbeden projesi”
(qbody project) kapsamında queer yetişkin bireylerle derin-
lemesine görüşmeler yaparak, Kanada beden eğitimi ders-
lerinin ayrımcı yapısını sorgular. Görüştüğü hemen hemen
bütün katılımcılar okulda ve beden eğitimi dersleri boyunca
diğerleri tarafından marjinalleştirildiklerinden bahsederler.
Bu da bedenler hakkındaki normatif ve yıkıcı söylemlerin
cinsel düzenlemelerden sağlıkçılık anlayışına kadar neo-li-
beral politikalar ile genelleştirilen ve kutsanan söylemlerle
ilişkisini sorgulamayı gerektirir.
Spor araştırmalarında queer kuramının kapsayıcı ve akışkan
zemini ve farklı kuramsal yaklaşımlarla birlikteliği, sporun
kendi özgünlüğü içerisinde tüm cinsel kimlikleri ve içinde
devindikleri hiyerarşik ilişkilerin sorgulanmasının önünü aç-
maktadır. Bu bağlamda, analizi ikili cinsiyetlerin konumlan-
57
Heteroseksüelliğin masından alır ve dönüşmekte olan queer/feminist/
hegemonyası trans kuramsallığına taşır. Böylece, sporda queer
spor bedenlerini çalışmalarının yaygınlaşmasıyla transgender çalış-
hizaya çekmeye ve maları da kendine yeni bir alan açmış olur. Özel-
disipline etmeye likle Kuzey Amerika ve İngiltere gibi coğrafyalarda
çalışırken, o hizaya transgender bireylerin profesyonel spora katılım ve
girmek istemeyen sporda devam etme koşullarının pratik, politik ve
farklı cinsiyetler ve söylemsel çözümlemeleri yapılır. Bu eksende, Ulus-
cinsellikler var. lararası Olimpiyat Komitesinin (IOC) 2004 Atina
Oyunları öncesinde kabul ettiği Stockholm Sözleş-
mesi ile transgender sporcuların oyunlara katılım
“koşullarını iyileştirdi”. IOC’nin aldığı kararlar ve
uyguladığı politikalar bir yandan kadın sporculara
uygulanan cinsiyet testini6 garanti altına alması ve
sportif performansın merkezine genital organları
yerleştirmesi bakımından eleştirilirken, bir yandan
da “katılım fırsatı” tanıması açısından dünyanın
farklı bölgelerindeki yerel ve uluslararası kurumlar,
turnuvalar ve ligler tarafından örnek alınmakta ve
spor alanında transgender sporculara yönelik politi-
kaların geliştirilmesinde referans noktasını oluştur-
maktadır. Spor bilimlerinde ise, nitel paradigmalar
temelinde yürütülen ve transgender (transsex,
interseks) sporcuların deneyimlerini açığa çıkaran
araştırmaların sayısı her geçen gün artmaktadır
(örn., Travers ve Dari, 2011). İki binlerin ortasında
sayısı artan bu çalışmalar transgender sporcuların
karşılaştıkları engelleri ve spor alanında kendilerini
var etme deneyimlerini ve mücadelelerini ayrımcı
pratik ve söylemler temelinde araştırırken, ayrıca
politikaların gelişimi ve politikaların uygulanabilir-
liğini sorgulaması açısından önemli dayanak nokta-
larını oluşturmaktadır.
Sonuç Yerine
Bahsettiğimiz kavramsal ve kuramsal çerçevelerin
nihai hedefi sporda her türlü ayrımcılığın son bul-
ması ve eşitliğin tüm farklılıkları kapsaması. Çün-
kü, heteroseksüelliğin hegemonyası spor bedenle-
rini hizaya çekmeye ve disipline etmeye çalışırken,
o hizaya girmek istemeyen farklı cinsiyetler ve cin-
sellikler var. Farklı feminizmlerden beslenen akade-
misyenlerin ve spor insanların çalışmaları sporun
heteronormativite ile çeperlenmiş dirençli duvar-
larını sarsıyor. Ancak daha alınacak çok ama çok
yol var. Arzu, çekicilik, cinsellik konularını teğet
geçerek sportif bedenleri sadece kadınsı/erkeksi ikili
karşıtlığı temelinde tartışmak, bu ikiliği üretmeye
hizmet eden söylemleri yeniden üretmez mi? Erkek
sporcular için norm olan “atletik-erkeksi-heterosek-
6 Cinsiyet testi ile ilgili kapsamlı bir çalışma için: Mustafa Şahin Karaçam
ve Pınar Öztürk (2016). Sporda Cinsiyet (Testi) Politikaları. İçinde C. Koca
(ed.), Sporun toplumsal cinsiyet halleri (sy. 214-228). Ankara: Spor Yayınevi.
58
süel” denklemi, “atletik-kadınsı-heteroseksüel” şek-
liyle kadın sporcular için neden problemlidir? Bu
bağlamda, sosyal, kültürel, sınıfsal, etnik ve politik
faktörleri daha fazla düşünmemiz, araştırmamız ve
tartışmamız gerekiyor. Bu nedenle, spor alanında
eleştirel paradigmalardan beslenen çalışmalar her
geçen gün daha da önemli hale geliyor. Arayışımız
ise, sınıflamalara ihtiyaç duyulmayacağı, farklılıkla-
rın bir arada yaşayabileceği ve farklılıkların birbiri
üzerinde hegemoniler kurarak var olmaktan ziyade,
birlikte ve eşit düzlemlerde var olacağı bir spor
dünyası, bir dünya.
Hacettepe Üniversitesi, Spor Bilimleri Fakültesi, ii
i
Queen's University, School of Kinesiology and Health
Studies
Seçilmiş Kaynaklar
Brackenridge, C., Alldred, P., Jarvis, A., Maddocks, K., &
Rivers, I. (2008). A review of sexual orientation
in sport: sportscotland research report, no. 114.
Edinburgh: Sportscotland.
Eng, H. (2008). Doing sexuality in sport. Journal of Homo-
sexuality, 54, 1-2, 103-123.
Griffin, P. (2002). Changind the game:homophobia, sexism
and lesbians in sport. İçinde S. Scraton and A.
Flintoff (eds.), Gender and Sport: A Reader (sy.
193-208). Routledge: Oxon.
Hargreaves, J. (2004). Querying sport feminism: personal
or political?. İçinde R. Giulianotti (ed.), Sport
and Modern Social Theorists (sy. 187–205). Lon-
don: Palgrave.
Kauer, K. (2009). Queering lesbian sexualities in collegiate
sporting spaces. Journal of Lesbian Studies,13,
306–318. doi: 10.1080/10894160902876804.
Saraç, L., & McCullick, B. (2015). The life of a gay student
in a university physical education and sports de-
partment: a case study in Turkey. Sport, Education
and Society, 1-17.
Sykes, H. (2006). Queering theories of sexuality in sport
studies. İçinde J. Caudwell (ed.), Sport, Sexualities
and Queer/Theory (sy., 13-22). NY: Routledge.
Sykes, H. (2009) The qBody Project: From lesbians in phy-
sical education to queer bodies ın/out of school,
journal of lesbian studies, 13:3, 238-254, doi:
10.1080/10894160902876671
Travers, A. & Deri, J. (2011). Transgender inclusion and
the changing face of lesbian softball leagues.
International Review for the Sociology of Sport, 46,
488- . doi: 10.1177/1012690210384661
 Spor, Medya ve Arzulanan Erkeklikler
Birce Pakkan
Hegemonik Erkeklik
Butler’cı bir bakış açısından toplumsal cinsiyet, bireylerin
günlük hayatlarında belirli performanslar sergileyerek sosyal
olarak inşa ettikleri bir olgudur (1993). Connell (1995) de
bu noktadan hareketle erkekliğin toplumsal olarak erişilen
bir “hedef ” olduğundan, bireylerin rutinleri içerisindeki
etkileşimiyle oluştuğundan ve bireyin “öz”ünde bulunma-
dığından bahseder. Toplumsal cinsiyetle ilgili kendinden
önceki teorilere bir karşı argüman sunan Connell, erkekliğin
sosyal eylemler çerçevesinde yapılandırıldığını ve belirli bir
toplumsal ortamdaki toplumsal cinsiyet ilişkilerine göre
değişebileceğini söyler (Connell & Messerschmidt, 2005:
836). Erkekliğe getirilen bu görece “esnek” bakış açısı, sa-
bit olmaktan oldukça uzak bir “toplumsal cinsiyet” projesi
varsaymaktadır ve partiyarkaya hizmet eden ve bunu sürekli
olarak yeniden üreten bu projede, belirli bir erkekliğin diğer
erkeklikler ve kadınlıkların üzerinde, en meşru ve en koru-
nan olduğu bir hiyerarşi bulunmaktadır. Connell, hiyerarşi-
nin en üzerinde bulunan bu erkekliğe, Antonio Gramsci’nin
hegemonya kavramından yola çıkarak “hegemonik erkeklik”
demektedir. Zaman zaman değişiklik gösterse de Batı top-
lumunda hakim olan hegemonik erkeklik değerleri arasında
fiziksel güç, saldırganlık, heteroseksüellik, kadını olumsuzla-
ma, para kazanma vb. sayılabilir. Bu idealize edilmiş değerler
devamlı olarak sorgulanıyor olsa da hegemonik erkeklik
kendini toplumun en arzu duyulan, en ulaşılması gereken
değerlerini içerecek bir şekilde inşa eder. Bunu yapmak için
ise Althusser’in (1971) “devletin ideolojik aygıtları” dediği
araçlardan yararlanır; okullar, aile, dini yapılar ve bu yazı
bağlamında spor ve medya.
Hegemonik Erkeklik ve Spor
Spor, Paleolotik Çağ’a kadar uzatılan doğuşundan itibaren
kendini erkek egemen bir alan olarak inşa etmiştir. Sporun
yazılı tarihte ilk olarak yer bulduğu Antik Yunan Olimpi-
yatları’nda yarışan iki şehir devletinden Sparta’ya mensup
erkekler, kendilerini “savaşçı” kimlikleri üzerinden tanımlar
ve çetin, zorlu ve vücudu disipline etmeye yarayan askeri tür
eğitimlerden geçerken, diğer şehir devleti Atina ise erkeklik
tanımını güzel akıl ve güzel, sağlıklı bir vücut olarak benim-
semişti. Bu iki farklı şehir devleti, farklı “ideal erkeklik” de-
ğerlerini Olimpiyatlar’da ispatlamaya çalışır, başarısız olanlar
ise vatandaşlığa değer bulunmaz ve utanç ile etiketlenirdi.
Spor tarihinde başka önemli bir olay, hatta birçok düşünü-
rün modern sporun doğuşu olarak nitelendirdiği etkinlik
olan Ragbi Okulu’nda ise başka erkeklik değerlerinin he-
gemonyası ile karşılaşıyoruz. Eğitimci Thomas Arnold’un
1820’lerde iyice kötüye gitmekte olan İngiliz eğitim siste-
minde bir iyileşme yaratmak amacıyla başına geçtiği Ragbi
Okulu, önceki yıllarda öğrenciler arasındaki disiplinsizlik
ya da eğitim sistemindeki yetersiz müfredat gibi koşulları
ortadan kaldırmak amacıyla, yükselmekte olan yeni burjuva
sınıfının talepleri doğrultusunda erkek çocuklara disiplin,
sorumluluk, takım çalışması, liderlik gibi vasıfları aktarmak
için faaliyet göstermeye başlamıştır. Bu amaçlar doğrultu-
sunda okul müfredatına eklenen spor ile birlikte, öğrenci-
ler – ya da oyuncular- takımları için bedenlerini fiziksel ve
psikolojik acı çekecek şekilde eğitmişler, performanslarının
kendilerini ahlaki, kültürel ve fiziksel olarak daha üstün bir
konumuna taşıdığına inanmışlar ve entelektüelliği, bilgiyi
feminen olarak kabul edip, bunun yerine bağlılık, hareket,
güçlülük, dayanıklılık gibi değerleri kendi erkeklikleri için
esas almışlardır. Bu döneme hâkim olan sanayi devrimi de,
erkeklerin bedensel gücünü makineler ile değiştirmiş ve
erkekler için “erkeklikler”ini ispat edebilecekleri başka alan-
lardan en önemlisi olarak sporu konumlandırmıştır. Fiziksel
olarak bu derece talepkâr bir eylemin, endüstrileşme sonrası
adeta bir kriz içerisinde olan erkekliği yeniden inşa etmenin
güçlü bir yolu olduğu aşikardır. Erkeklik, futbol ve ragbi
gibi saldırganlık içeren sporlar aracılığıyla acıyı ve saldırıları
kaldırabilecek güçlülükte, kaslı vücutlar üzerinden kendini
göstermiş; aynı zamanda, spora ilgi duymayan erkekler dış-
lanmış, gözlemlenmiş ve özne konumlarını yitirecek hale
gelmişlerdir. Bir anlamda erkekliğin şartı spora ilgili duymak
olmuştur (Schirato 2013: s.67). Antik Yunan Olimpiyat-
ları’nın tersine; Viktoryan sporlarda erkeklik, kazanmak
ile değil, doğru forma uymak ve bunu yeniden üretmek ile
ispatlanır hale gelmiştir.
59
 Modern Olimpiyatların kurucusu olarak anılan Fransız Pi-
erre de Coubertin ise bir gerileme döneminde gördüğü 19.
yy Avrupa’sını İngiliz devlet okullarında gördüğü ve hayran
olduğu değerleri ileterek kurtarabileceğini düşünmüştür.
Olimpiyatların hegemonik erkeklik değerlerini yüceltmesine
ek olarak; “erkek atletizmini ve kadınların alkışını içeren” bir
etkinlik olarak kendini göstermesi ise modern sporun günü-
müzde de hâlâ geçerli olan eril yapısını ispatlar niteliktedir
(Woolum, 1998: s.36). Buna ek olarak; olimpiyatlarda yer
verilen ve 19.yy’da popüler olan sporların çoğu – ragbi, fut-
bol, lakros, boks- “erkek sporları” olarak tanımlanmaktaydı
ve bu da kadınları, bu alandan dışlamaktadır (Kidd, 2013,
s.555).
Sporun tarihinden günümüze gelişimi ve kurumsallaşması
sonucunda, sporun gittikçe artan popülerliği güç, fiziksel
dayanıklılık, saldırganlık gibi erkeklik değerlerinin yalnızca
sporcularda değil spor taraftarlarında da kendini gösterme-
siyle sonuçlanmış; spora katılım göster(e)meyen “erkek”ler
kendilerini izleyici olarak konumlandırıp, belirli takımlar
tutmuşlar ve erkekliklerini bu olgu üzerinden ispatlamaya
60
çalışmışlardır. Demetriou (2001), oyuncuların “erkek” olma-
nın ne anlama geldiğinin temsillerini vermek suretiyle hem
oyuncular hem taraftarlarda bir intramasculinity1 yaratıldı-
ğından, bireylerin sosyal hiyerarşi içerisinde en çok kapitali,
en çok ödülü alabilecekleri hegemonik erkeklik statüsüne
erişmek için homofobi, cinsiyetçilik, atletik kabiliyet gibi
değerleri içselleştirdiklerini ve buna uymayan erkeklerin
marjinalleştirilip eşcinsel erkeklerin ise bu hiyerarşinin en
altına yerleştirildiğini ifade etmiştir.
Spor Medyası
Toplumsal cinsiyet rollerini ve daha da özelinde hegemonik
erkeklik değerlerini içselleştirmek için başka bir medium,
yani araç da yine spor gibi bir ideolojik aygıt olan medyadır.
Medya/spor medyası eşitli erkeklik temsillerini iletir ve bunu
yaparken bunları doğal, kaçınılmaz ve sonuç olarak ideolojik
ve tarihin ötesinde olarak kurgular. Spor ve medya o kadar
birbirinden ayrı düşünülemez olgular haline gelmiştir ki,
modern toplumda spordan bahsederken bunu medya ile
Intramasculinity terimi içinde bulunan, yer etmiş, yerleşmiş erkeklik olarak çevrilebilir.
1
Olimpiyatlarda altın madalyalara
doymayan başarılı yüzücü Ian
Thorpe, 2014 yılında eşcinsel
olduğunu açıkladı. Avustralyalı
yüzücü genç LGBTİ’lere
mesajında, “Gençlerin benim
yaşadığım sorunları yaşamalarını
istemiyorum” dedi.
 ilişkisinden bağımsız olarak düşünmek olanaksızdır. Spor medyası, içerisinde her
biri kendince güçlü spor ve medya ideolojik aygıtlarını barındırdığı için, toplum-
sal cinsiyet rollerindeki ideolojik bölümü gizleyebilecek ve verilmek istenen ideo-
lojiyi, eğlence adı altında gizli bir şekilde sunabilecek niteliktedir. Dolayısıyla spor
medyasında toplumsal cinsiyet rollerinin temsilleri, bunların güçlendirilmesini
ve yeniden inşasını da beraberinde getirmektedir. Spor medyasında kadın spor-
culara oldukça az yer verilmesi ve kadınların sporcu kimlikleriyle birer bireyden
ziyade, erkek sporcuların bir eşi, bizim ise “yenge”lerimiz olarak lanse edilmeleri;
spor yazarlarının, sunucularının daha çok erkeklerden oluşması ve özellikle spor
gazetelerinde spor etkinliklerinin içi boş, bol metaforlu ve eril dili yeniden üreten
başlıklarla verilmesi2 spor gazetelerinde hegemonik erkeklik değerlerinin sunul-
masına örnek olarak verilebilir.

Daha Kapsayıcı Bir Erkekliğe Doğru...

Spor, spor medyası ve hegemonik erkeklik kavramları arasındaki bağımlı ilişkinin

yukarıdaki kadar karamsar olmayacağı günler göreceğimizi, en azından son yıl-
larda eşcinsel olduklarını açıklayan ve genellikle olumsuz tepkilerle karşılaşmayan
Spor, spor birçok sporcu sayesinde umabiliyorum. Değişen toplumsal koşulların, erkekliği
medyası ve dar sınırlarından çıkararak daha kapsayıcı bir düzlemde inşa ettiğine şahit olmak
hegemonik erkeklik –ülkemizde henüz olamasak da- oldukça umut verici. Daha güzel günlere...
kavramları arasındaki Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Medya ve Kültürel Çalışmalar Yüksek Lisans Öğren-
bağımlı ilişkinin cisi
yukarıdaki kadar
karamsar olmayacağı Referanslar
günler göreceğimizi, Connell, R. W. and James W. Messerschmidt. 2005. “Hegemonic Masculinity: Rethin-
en azından son yıllarda king the Concept.” Gender & Society 19 (6):829 – 859.
eşcinsel olduklarını
açıklayan ve genellikle Butler, Judith. (1993) Bodies that Matter. New York: Routledge.
olumsuz tepkilerle
Connell, R. W. (1995) Masculinities. Berkeley, CA: University of California Press
karşılaşmayan birçok sporcu
sayesinde umabiliyorum. Althusser, L. (1971). Ideology and Ideological State Apparatuses L. Althusser (Ed.), Lenin
Değişen toplumsal and Philosophy and other Essays içinde, New York: Monthly Review Press.
koşulların, erkekliği dar
Schirato, T. (2013). Sports Discourse. New York: Bloomsbury.
sınırlarından çıkararak daha
kapsayıcı bir düzlemde Willis, P. (1982) Women in Sport in Ideology. Hargreaves, J. (Ed.) Sport, Culture and
inşa ettiğine şahit olmak – Ideology içinde. London: Routledge & Kegan Paul
ülkemizde henüz olamasak
Kidd, B. (2013) Sports and Masculinity. Sport in Society 16 (4) s.553-564
da- oldukça umut verici.
Demetriou, D. 2001 ‘Connell’s Concept of Hegemonic Masculinity: A Critique’, Theory
Daha güzel günlere... & Society 30(3): 337–61.

2
Bu konudaki çalışmalar için bk. Hacısoftaoğlu,İ. ve Koca, C. (2011). Spor Medyasında Hegemonik Erkekliğin
(Yeniden) Üretimi. Erdoğan, İ. (Ed.) Medyada Hegemonik Erkek(lik) ve Temsil içinde s. 69-94. Kalkedon; Pakkan, B.
(2016) Spor Gazetelerinde Hegemonik Erkekliğin Yeniden İnşası, Koca, C. (Ed.) Sporda Toplumsal Cinsiyet Halleri
içinde, Spor Yayınevi

61
 Tribünlerde
Hegemonik Erkekliği
Aramak
Itır Erhart
Erkeklik çalışmalarında erkeklik birkaç farklı tanım ile açık-
lanmaktadır. Örneğin pozitivist yaklaşım erkekliği erkeklerin
sahip oldukları özellikler ve günlük hayatlarında gösterdik-
leri davranışlar üzerinden tanımlar. Normatif yaklaşımlar
erkeklik kavramının tanımında sosyal normlara ve kurallara
odaklanırken semiyotik yaklaşım ise erkekliği kadınsı ol-
mayan özelliklerin tümü olarak tanımlar (Connell, 2000).
Erkeklik ayrıca kadın ve erkekler arasındaki toplumsal cin-
siyet ilişkileri ağı olarak, yani ilişkisel unsurlar ile de tanım-
lanmaktadır. Bu ilişkilerin kişilik özelliklerini, benlik-beden
ilişkisini, erkeklik ideolojisini ve buna ilişkin tutumları etki-
lediği vurgulanmaktadır (Connell, 2000).
Connell’in erkeklik tanımı tek bir erkeklik kategorisi olarak
değil, erkeklerin kurdukları iktidar ilişkileri üzerinden geli-
şen bir yapılanma üzerinden kurulmuştur (Connell, 1987;
2000; 2005). Bu bağlamda, Connell farklı tür erkeklikler
olduğunu söylemiş ve erkeklerin kendi aralarındaki ilişkileri
incelemiş, hegemonik erkeklik kavramını geliştirmiştir. He-
62
gemonik erkekliği, ataerkil yapıyı meşrulaştıran, erkeklerin
üstünlüğünü ve kadınların itaatini devam ettiren farklı güç
pozisyonlarına sahip farklı erkek olma biçimi olarak ta-
nımlar Connell (Connell, 2005; Cornwall & Lindisfarne,
1994). Batı literatüründe hegemonik erkeklik saldırganlık,
fiziksel güç ve dayanıklılık, rekabet, rasyonellik, kontrol,
pragmatik düşünce, kendini ifade etmeme ve heteroseksü-
ellik gibi kavramlarla tanımlana gelmiştir (Connell, 2005;
Frosh, 2002; Kimmel, 1994; Kimmel ve Messner, 2007)
Kandiyoti'nin (1987: 327) vurguladığı gibi, hegemonik
erkeklik süresiz olarak kazanılamaz. Her an tehdit altında-
dır. Onu yeniden yeniden inşa etmenin yolu ise kadınlar ve
eşcinsel erkekler üzerinde baskı kurmak, onları ötekileştir-
mek ve aşağılamaktan geçer. Ancak bu da tek başına yeterli
değildir. Hegemonik erkeklik, bir yandan da kendisini
sürekli kadınlığın, kadınsılığın ve eşcinsel erkekliğin zıttı
olarak tanımlayarak ortaya koymak (Hoonaard 2007: 277)
ve heteronormatif davranışlar sergilemek zorundadır.
Stadyumların "Doğal" Sahipleri
Hegemonik erkekliğin inşasını ve ye-
niden üretimini en iyi gözlemleyebile-
ceğimiz mekânlardan biri futbol stad-
yumlarıdır. Bu mekânlarda saldırganlık,
sertlik, fiziksel güç ve rekabet yüceltilir.
Hatta bu özellikler, kimi zaman, bir er-
kek sporu olarak sunulan futbolun doğa-
sıyla ilişkilendirilir. Futbol serttir, fiziksel
güç gerektirir; yani erkek oyunudur:
Futbolun "erkek oyunu" olarak tak-
dis edildiği, malûm. Oğlanlar bunu
daha ufacıkken, okulda, mahallede
top oynarken işitmeye başlarlar.
-Oyun kuralları itibarıyla nizamî
ya da gayrınizamî- darbelere maruz
kaldıklarında, yere yıkıldıklarında,
suratlarına, böğürlerine, pipilerine
okkalı bir top yediklerinde, özellikle
kendilerinden büyük çocuklar, Dan-
yal Topatanvârî naralanırlar: "Erkek
oyunu oğlum bu!" (Bora, 2007:16)
Kadınların ve hegemonik erkekliğin dı-
şında kalanların bu söylemlerle futbolun
dışında bırakılmasının, marjinalize edil-
mesinin sonucunda da hegemonik er-
keklik kendisini futbolun ve tribünlerin
doğal sahibi olarak konumlandırmıştır.
Bunu hegemonik kimliklerin yaratılma-
sına ve yeniden üretilmesine katkı yapan
"stadyumun seslerinde" --küfürlerde,
tezahüratlarda-- de gözlemleyebiliriz.
Oyuncuların, yöneticilerin, rakiplerin ve
hakemlerin erkeklikleri eşlerine, sevgili-
lerine, annelerine edilen (Erhart, 2013)
edilen küfürler üzerinden sorgulanır.
Tezahüratların önemli bir kısmında
"karşı taraf" eşcinsellik ve anal seks çağ-
rışımları ile küçük düşürülmeye çalışılır.
Diğer sesler ise, tribünlere ait olmadık-
ları gerekçesiyle, ötekileştirilir. Bunun
örneklerini yalnızca kadın ve çocuk ta-
raftarların izlediği futbol maçların "sesle-
ri" üzerine yazılanlarda, konuşulanlarda
görmemiz mümkün. Kadınların seslerini
tarif ederken en çok kullanılan kelimeler
"tiz" ve "çığlık"tı. Duyulan sesleri Justin
Bieber konserinde ışıkların kapanması
ile birlikte duyulan çığlıklara benzeten
de oldu, altın günü muhabbetlerine de.
Twitter kullanıcısı bir taraftar ise takip-
çilerine hangisini tercih edeceklerini
sordu: “Vuvuzela mı bir stadyum dolusu
kadın mı?” Bir başkası ise sessizliğin bile
bu seslerden daha iyi olacağı vurgusunu
yapıp TFF'yi kararını yeniden düşünme-
ye çağırdı: "O neydi öyle ya cıyak cıyak.
Hegemonik erkekliğin
TFF, boş tribünlere oynansa daha iyidir inşasını ve yeniden
bundan." Kadın taraftarlara yönelik “ba- üretimini en iyi
yanlara özel ıslık çalma kursları” açılması gözlemleyebileceğimiz
önerisini getiren de oldu. Kadınların mekânlardan biri futbol
narin, parfüm kokulu bedenleri de sesle- stadyumlarıdır.
ri de bu mekânlara ait değildi çünkü.
Kadınlar Hegemonik Erkekliği Ürete-
bilir Mi?
Dunkerly (2007:14), tribün gibi, erkek
mekânlara kadınların girmeye başlama-
sından doğan tedirginliği kadınların,
doğaları gereği zayıf ve mantıksız olduk-
ları inancına yorar. Bunun sonucu olarak
da kadın geleneksel cinsiyet rollerinden
kurtulmak için güçlü, sert ve rasyonel
olduğunu ispatlamak zorunda bırakıl-
mıştır. Erkeklerle eşit olduklarını gös-
termenin yolu hegemonik erkeklik stan-
dartlara uymak olduğu için kadınlıkla
özdeşleştirilen özellikleri ve davranışları
reddetmişler; (Price ve Shildrick, 1999)
erkek söylemi ve davranış biçimlerini
benimseyerek onlarla eşit olduklarını
ispatlamaya çalışmışlardır.
Kadınlığın reddi günümüzde de stad-
yumlar gibi erkek mekânlara kabul
edilmek isteyen kadınların başvurduğu
yöntemlerden biridir (Miller, 2003).
Bazı kadın taraftarlar ataerkil sistemin
kodlarını kabul ederek hatta içselleştire-
rek misantrofik ve homofobik tezahürat-
lara da katılırlar (Bora, 2007). Hegemo-
nik erkekliği içselleştirerek, hegemonik
erkeklerin gözünde, stadyumun gerçek
sahipleri arasında yer alırlar. Bu kadın
taraftar futbol çevrelerinde ve sosyal
medyada ofsayttan anlayan kadın stereo-
tipi olarak çıkar karşımıza.
63
 Tribünde takımını homofobik tezahü-
ratlarla desteklemediği zamanlarda ise
kokoreç yer, işkembe çorbası içer. Hatta
üst düzey yönetici olmak yolundadır (Ek-
şiSözlük). Aktüel dergisi yazarı Neslihan
Perker bu stereotipe çok uyan çArşı'nın
Amazonları şöyle tarif etmektedir:
Türkiye'de tribünlerin Delikanlı havaları vardır. Maç
sahibi hâlâ hegemonik günlerinde erkeklerle aynı yerlerde
erkeklik standardına uyan bulunmaktan keyif alırlar, 'çarşı'da
delikanlı kadın ve erkek zaman geçirirler. Genellikle de spor
taraftarlar. görünmeyi tercih ederler. Fazla mak-
yaj yapmazlar, hatta çoğunu makyaj-
sız görebilirsiniz. Erkek taraftarlarda
var olan tribün kültürüne sahiptirler
ve erkekler kadar yaratıcıdırlar. (Sa-
bah, 23 Eylül 2012)
Bu tanımda da halen taraftarlık standardını
hegemonik erkekliğin belirlediğini çok net
bir biçimde görebiliriz: erkek taraftarlarda
var olan, erkekler kadar, erkeklerle aynı yer-
lerde. Kadın ancak bu standartlara uyarsa
tribünlerin gerçek sahiplerinin arasında yer
alabilir, yoksa mutlak öteki olmaktan başka
seçeneği yok.
Türkiye'de tribünlerin sahibi hâlâ hege-
monik erkeklik standardına uyan delikanlı
kadın ve erkek taraftarlar. Tuttukları takımın
"adam gibi" oynamasını bekliyorlar, maç
sırasında kızdıkları herkesin erkekliğini
sorguluyorlar; onları aşağıladıkça kendileri
kutsal hegemonik erkeklik mertebesine
yükseliyor... Ne de olsa futbol hâlâ "erkek
oyunu".
Kaynakça
Bora, T. (2007). Erkeklik ve Futbol: Beşlik Yeme
Kaygısı. Kaos GL, 32, 16–17.
Dunkerly, R.M. (2007). Women of the Revoluti-
on: Bravery and Sacrifice on the Southern Battle-
fields. Charleston: The History Press.
Erhart, I. (2013). Ladies of Besiktas: A dis-
mantling of male hegemony at Inönü
Stadium. International Review for the
Sociology of Sport, 48, 83-98.
Frosh, S. (2002). “Father’s Ambivalence (too).”
After Words: The Personal in Gender,
Culture and Psychotherapy, (ed.) Stephen Frosh
içinde, 21– 34. London, UK: Palgrave.
Kandiyoti, D. (1987). Emancipated but unlibe-
rated? Reflections on the Turkish case.
Feminist Studies, 43(2), 317-339.
Kimmel, M. S. & Messner, M. A. (2007). “In-
troduction.” Men’s Lives, (ed.) Michael
S. Kimmel, Michael A. Messner içinde, 15–23.
Boston, MA: Pearson Allyn and Bacon.
Kimmel, M. S. (1994). "Masculinity as Homop-
hobia: Fear, Shame, and Silence in the
Construction of Gender Identity." Theorizing
Masculinities, (ed.) Harry Brod & Michael
Kaufman içinde, 119-42, Thousand Oaks,
CA: SAGE Publications.
Miller, S. (2003). Diversity in blue: Lesbian and
gay police officers in a masculine occupati-
on. Men and Masculinities, 5(4), 355–38.
Price, J & Shildrick, M (1999), "Openings on
the body", Feminist Theory and the Body:
A Reader, (ed.) J. Price & M. Shildrick içinde,
190-202, Routledge: New York.
Van den Hoonard D.K. (2007). Aging and mas-
culinity: A topic whose time has come.
Journal of Aging Studies 21(4): 277–280.

Connell, R. W. (2005). Masculinities. Cambrid-

ge: Polity Press.

Connell, R. W. (2000). The Men and the Boys.

Cambridge, Polity Press

Connell, R. W. (1987). Gender and Power:

Society, the Person, and Sexual Politics.
Stanford, Palo Alto: Stanford University
Press.

Cornwall, A. & Lindisfarne, N. (1994). Dislo-

cating Masculinity: Comparative Ethnog-
raphies. London: Routledge. 1

64
 Kıymetlidir Erkeklerin Topu!
Emel Uzun
Futbol seviyorum, Gençlerbirliği’ni biliyorum ve haliyle
onu seviyorum. Kadın taraftarları olan, tribün grupların-
da yer alınabilinen, küfürsüz kefaretsiz maç izleyebildi-
ğiniz nadir yerlerden biri Gençlerbirliği tribünü esasen.
İçindeyim oradan biliyorum. Buna rağmen, tribünde bir
kadın olarak varolabilmenin koşullarını sadece ortamdaki
erkeklerle kurulan ilişki belirlemiyor. Daha fazlası var.
Önce kendi içinizde, hayatınızda bir yerlere oturtmanız
gerekiyor bu aykırı pozisyonu. Hem kendinizi hem de
etraftaki eşi-dostu ikna edebilmek gerekiyor futbol sev-
ginizle ilgili samimiyetinize dair. Bir kere kanıtlamak da
yetmez. Sürekli teste tabii tutulmanızı gerektiren bir po-
zisyon.
Evet futbolla tabii ki her ölümlü gibi beni de babam ve
etrafımdaki bilumum erkek arkadaş tanıştırdı. Ama gerisi
bana kalmıştı, ben de sevdim. Heyecanla, çok severek ve
özleyerek gitmek o maçlara ve tüm ruhunla orada olmak
bana armağan edilmiş bir keyif. Aracı olan arkadaşlara
saygılar, selamlar!
Bu hem bir özeleştiri hem de erkeklik eleştirisi yazısıdır.
Küçük bir futbol dünyam olması hasebiyle benim mera-
mımda ancak gözlemleyebildiğim küçük bir tribün gru-
buna dayanır. O kadarını biliyorum kusura kalmayınız
lütfen. Ama kadınlığın tribünde nasıl bir şey olduğunu
gördüğüm yerden bakarak anlatabilirim ancak. Konuya
girmeden ben özeleştirimi vereyim önce; “Ben futbol
seven kadınları aşağıladım”. Suyun öte yakasında, yani
erkekler dünyasında varolmanın en komik ve kolay yo-
lunu tercih etmiş, benliksiz kadınlar gibi gördüm hep
maç günü atkı, bere gezen kadınları ta şu kadardan beri.
Pişmanım, özür dilerim. Kul kınadığını yaşamadan ölmü-
yor diyorlar, ne kadar da haklılar. İtiraf ediyorum, futbol
seviyorum, utanmıyorum. Etraftaki kadın ve erkekler,
kafanızdan neler geçtiğini biliyorum. Çünkü ben de o
gevezelikleri çok ettim öncesinde. Üniversitede, maç
günleri okula formayla gelen sevgili kadın arkadaşım, seni
aşağılayıp hor gördüğüm için özür dilerim.
Futbol kadınların üzerinde illa özenti mi duruyor? “Ne-
reden çıktı şimdi canım bu futbol şimdi. Özenti misin
arkadaşım?” sorusuyla karşılaştığımdan beri bu soruyla
cebelleşiyorum ben. Özenti miyim? Futbol seven bir baba
hep vardı etrafımda. Ama futbol anlamsızca gergin geçen,
skorun aile saadetimizi belirlediği, bir baba coşkusu, baba
öfkesi ve hayal kırıklığı demekti o zaman. Ancak o derby
travmalarını atlatınca, arkadaşlarla, kardeşle keyifle yapı-
lan güzel bir haftasonu etkinliği oldu. İyi, güzel, kadınlar
65
 ve çocuklar var tribünde, arkadaşlarım, orada tanıdığın
insanlar. Hatırlarım, bir ara bilardo da sevmiştim ben.
Ama o kadar izmarit kokulu, ağır erkek ortamlarıydı ki
küçük kasabalardaki bilardo salonları, ancak formasının
eteğini olabildiğince kıvırıp, dudaklarına parlatıcı süren
'kötü kızlar' oğlanlarla gizli gizli buluşmak için giderdi.
Ben de kötü kız olmamak için, hızla uzaklaşmıştım or-
tamdan. Aferim bana! Demem o ki, erkek ortamlarında
kadınlığını abartmadan ya da gizlemeden varolmak zor o
yaşlarda. Çok ince bir çizgi.
Önce kadınlar aşağılar futbol seven kadını. 'Erkek gibi
davranmaya çalışan kızlar' nasıl harcanırsa, lise koridorla-
rında, futbol seven kadında aynı iştahla aşağılanır. Erkek
sevgililerimiz bağrına basar! Biraz hayranlık, ama alttan
alta ince bir aşağılama esasında. “Benim manita çok kafa
oğlum”, diyebilmenin keyfi değişilmez hiçbir şeyle o za-
manlar. İleride evlenecekleri kadın profilini kafalarında
çizmeye başladıkları döneme denk gelir herhalde aşağı
yukarı. Hani şu, her şeyi birlikte yapabilecekleri, evde
saatlerce birlikte pes bile atabilecekleri kafa kadınlarla
yapılacak ideal evlilikler işte. Ama o kadar masum değil!
Daha hayatına yeni giren keyfi keşfetmeye başlayan kadın
önce kadın arkadaşları, sonra etrafındaki erkek güruhu
ve hatta sevgilisi tarafından kafasına topla vurulmak sure-
tiyle aşağılanır. Ne kişiliksizliği, yalaka olmadığı kalır ne
de hala eski sevgili görmek ya da yeni sevgiliyi daha eski
sevgiliye göstermek için maça getirmediği kalır arkasın-
dan konuşulmadık. Bu da yetmez, gelmezse artık kadın
maçlara misal, herhangi bir sebeple, daha öncesinde geliş
nedeni zaten bellidir.
66
Zaten kişiliksiz özenti ve zayıf yaratıklar olduğu için, ilişki
bittikten sonra niye gelsin ki artık maça diye sayıklanır.
Onun olayı belliydiye bağlanır hikâye. Sonuçta bahçe
onların, top onların. Sen gelip oyuna girersin, alırlar.
İstemezlerse de yok olman gerekir. Sen ondan sonra ne
zaman yeşile bassan ne zaman top alsan eline, niyetin
bellidir. “Olayı ne bu kızın yaaa…?” Erkeklere ait bir şeyi
ancak onlarla birlikte sevebilirsin. Ondan sonra sevmeye
devam edersen, sana bunları kimin öğrettiğini unutma-
man gerekir. Çünkü her bakış sana bunu hatırlatır. Geç-
miş olsun! Ya direnip her bakışı, süzüşü göze alıp keyfine
bakarsın ya da evine bir Dijitürk alıp kendin izlersin ses-
siz sessiz maçını evde dizini kırıp.
Demem o ki top önemli; kardeşim ve arkadaşları top
oynarken sokakta, komşu teyze kardeşimin topuna el
koymuştu daha fazla oynayıp gürültü yapmasınlar diye.
Babamın öfkesini hatırlıyorum; “Bugün oğlumun topunu
alan, yarın oğlumu alır!” demişti balkondan balkona
bağrışırken. Ne gülmüştüm yıllarca. Şimdi bir yere
oturuyor hayatımda o laflar. Bugün bir adamın topunu
alan yarın olur da haddini bilmez, bahçeden hak bile
talep edebilir. Sever mesela, orada oynamak isteyebilir o
da başka arkadaşlarıyla. Cevap hep hazır; “Gitsin başka
bir yerde başka bir şey oynasın”.
Ben özrümü diledim. İçim rahat. Futbol seven entelektü-
el, okumuş yazmış erkek arkadaşlarım da bir düşünsün,
hesaplaşsın isterim erkeklikleriyle. Çünkü bu hepimizin
erkekliğiyle ilgili bir şey. Hem kadının öğrenilmiş erkekli-
ğiyle hem de erkeğinkiyle.