w

DOGU BATI
D Ü ŞÜ N C E DERGİSİ I YIL:11 I SAYI:49 I MAYIS, HAZİRAN, T E M M U Z 2009 I ISSN: 1303-7242

ROMALILAR
I

DOĞU BATİ
a
o
CV
d
DO

49

O
O
ex
c
>
H
DOĞU BATİ

DOĞU BATİ
D0GUBAT1
D Ü Ş Ü N C E D E R G İ S İ

R o m a l il a r
I

49
DOGU BATI
ÜÇ AYL IK D Ü Ş Ü N C E D ER G İ S İ

Yerel süreli yayın.

ISSN:1303-7242 Sayı: 49
Doğu Batı Yayınları
adına sahibi
ve
Genel Yayın Yönetmeni: Taşkın Takış
Sorumlu Yazı İşleri Müdürü: Erhan Alpsuyu
Halkla İlişkiler: Sunay Aksoy
Dış ilişkiler: Harun Ak, Savaş Köse

Yayın Kurulu
Halil İnalcık, E. Fuat Keyman, Mehmet Ali Kılıçbay,
Etyen Mahçupyan, Şerif Mardin, Süleyman Seyfı Öğün
Doğan Özlem, Ali Yaşar Sarıbay

Danışma Kurulu
Cemal Bâli Akal, Tülin Bumin, Ufuk Coşkun, Nezih Erdoğan,
Cem Deveci, Ahmet İnam, Haşan Bülent Kahraman,
Yusuf Kaplan, Kurtuluş Kayalı, Nuray Mert,
İlber Ortaylı, Ömer Naci Soykan, İlhan Tekeli, Mirze Mehmet Zorbay

Doğu Batı, yılda dört sayı olmak üzere Kasım, Şubat, Mayıs ve Ağustos
aylarında yayımlanır.
Doğu Batı ve yazarın ismi kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz.
Dergiye gönderilen yazıların yayımlanıp yayımlanmaması
yayın kurulunun kararına bağlıdır.

Doğu Batı hakemli bir dergidir.

Reklam kabul edilmez.

Doğu Batı Yayınları

Selanik Cad. 23/8 Kızılay/AN KARA
Tel: 425 68 64 / 425 68 65
Faks: 0 (312) 425 68 64
e-mail: dogubati@dogubati.com

www.dogubati.com

Kapak Tasarım Uygulama:

Aziz Tuna

Baskı:
Cantekin Matbaacılık
1. Baskı: 5000 adet
Ağustos 2009
Sertifika No: 15036

Dağıtım: Yaysat

Ö n Kapak Resmi: Sabina’nin Portresi

Arka Kapak Resmi: Giovanni Paolo Pannini, Roma Capriccio.

H U K U K
Ñ adí G ünal
Roma Hukukunun Temel Kriterleri, 11
Kavram ve Kurumlan
B e lg İ n E r d o ğ m u ş
Roma Hukuku 33
D İN
E r k a n İz n ik
Pagan Bir imparatorluğun 41
Hıristiyan imparatorluğa Dönüşümü:
Geç Antikçağ’da Roma İmparatorluğu
T u rh a n K a ç a r
Eskiçağ Hıristiyanlığı’nda Yol Ayrımı: 77
Kadıköy Konsili ve Mirası
E D E B İY A T
B e d İ a D e m ir İş
Roma Edebiyatı: 107
Başlangıcı, Sınırları, Özellikleri
F. G ül Ö z a k tü r k
Tarihin Akışım Değiştiren Söylevler: 125
Orationes Philippicae
iç in d e k il e r
Ü. F a fo T e la ta r
Roma Edebiyatında Pastoral Şiir 159
M İM A R İ
S u n a G üven
Roma Mimarlığını Anlamaya Çalışmak 177
T A R İH
M e h m e t A lİ K a y a
Anadolu’da Roma Egemenliği 195
(İÖ 205-25)
M u s t a f a H. S a y a r
Geç Antik Devir 235
E K O N O M İ
O ğ u z T e k İn
Roma Devletinde Para ve Ekonomi
R O M A N IZ A S Y O N
FİLİZ D ö n m e z - Ö z t ü r k
Likya Örneğinde Romalılaştırma ve 277
Romalılaşma
P in a r Ö z le m - A y ta ç la r
Küçük Asya’nın ‘Romanizasyon’u 286
 R o m a : S o n s u z Ş e h îr
Ü l k e v e ş e h ir le r in z e n g i n m e k â n a n l a y ı ş ı , g ü ç lü b i r m e r k e z d u y g u s u ile iç
iç e d ir. K o n u m la n itib a riy le N e w Y o r k , P a ris , L o n d r a , F lo r a n s a , V e n e d ik ,
İs ta n b u l g ib i ş e h ir le r d e ğ iş ik y ü z y ı ll a r d a d ü n y a y a b ir ‘ m e r k e z ’ d e n b a k a ­
b ilm e ü s tü n lü ğ ü n ü e d in m iş le r d ir . İm p a r a to r lu k la r ın g ü ç v e d in a m iz m le r i
ö lç ü s ü n d e h e r ş e h ir , z a m a n ın p a r la k lığ ın ı k e n d i ö z g ü l k a ra k te rin d e to p ­
la m ış , te k b a ş ın a d ü n y a y a b a ş k e n tlik e d e b ilm e a y r ıc a lığ ın ı y a k a la m ış tır .
D e ğ iş e n ç a ğ la r a g ö r e , d ü n y a m e r k e z le r i b ir y e r d e n b a ş k a b ir y e r e ta ş ın ­
m ış , a m a m e k â n a a it o la n b u m e rk e zî d oğa l gü cü n iz le r i s ilin m e m iş tir .
D iğ e r tü m m e r k e z le r d e n ö n c e g e le n R o m a ş e h ri is e , d ü n y a y a b a ş k e n tlik
e d e b ile n i lk y e r d i ...R o m a d ü n y a s ın a d ö n m e k ö n c e lik li o la r a k y a ş a n ıla n
d ü n y a n ın b a ş la n g ıc ın a dönm ek, ta r ih te daha s o n ra g e liş e c e k k a rm a ş ık
o la y la r ın m e r k e z in e g itm e k tir.
R o m a ... S o n s u z l u ğ u ç a ğ r ış tır a n ş e h ir {La vie éternelle)... ş id d e tin v e
k u d re tin s e m b o l ü ...K ı l ı ç {gladius) , s o n s u zlu k ile k u ts a n a n en d e ğ e rli
v a r l ı k .. . H e r ş e y , ş id d e te d a y a lı y a p ıd a e r im iş ti. R o m a , ö n c e lik li o la r a k
g e le n e k s e l a s k e rî d e v le tin ö z e llik le r in i ta ş ıy o rd u . Rom a e m p e ry a liz m i,
m u a zza m b ir s a v a ş m e k a n iz m a s ın ın ü z e r in e k u r u lu y d u . L a t in e d e b iy a tı
b ir b a k ım a R o m a ta r ih in i ö ğ r e n m e k tir , d a h a ö z e lin d e d e R o m a ’ n ın u z u n
s a v a ş la r ta r ih in i ö ğ re n m e k tir. T a r ih te h iç b ir im p a ra to rlu ğ u n s ın ır la r ı
R o m a s ın ır la n k a d a r g e n iş le m e m iş v e h iç b ir im p a r a to r lu ğ u n ö m r ü o n u n k i
kadar u zu n o lm a m ış tır . R o m a ’ n ın k u r u lu ş u b a ş lı b a ş ın a b ir y ü k s e liş ö y ­
k ü s ü d ü r .. .K ü ç ü k b ir ovada, L a tiu m b ö lg e s in d e n dünya e g e m e n liğ in e
u z a n a n b ir y o l ... T a r ih ç i L i v i u s , R o m a ’ y ı d a im a y ü c e le n b ir y a z g ıy a b e n ­
ze tm e k te y d i. A m a b u n d a n d a h a ö n e m lis i, R o m a ’ n ın y ü k s e liş i k a d a r d ü ­
şüş v e p a rç a la n ış ö y k ü s ü d ü r . R o m a ’ n m ta r ih s a h n e s in d e n ç e k iliş i u z u n
y ılla r a lm ış , y a k ın ç a ğ la r a k a d a r u z a n a n h e r k a rm a ş a ve b u n a lım ın a r­
d ın d a R o m a ’ n ın a d ı z ik r e d ilm iş t ir .
H â k im b ir z ih n iy e t o la ra k R o m a , b ü tü n dünyayı kendi imperium ' u
a ltın d a t o p la m a y ı h e d e fliy o r d u . K u z e y ’ d e k i C e r m e n te h d itle r i v e b a rb a r
is tila la r ı s a y ılm a z s a b u d e v a s a ç o c u k s u ü l k ü , ta r ih te i l k v e s o n d e fa g e r ­
ç e k lik b u lm u ş tu . Pax Romana, A k d e n i z ’ in e v s a h ib i o l m a k d e m e k t i . R o ­
m a , b a ş k a h a lk la r ı k e n d i s is te m in d e b ir le ş tir m e k te b a ş a r ılıy d ı. R o m a ’ n ın
e le g e ç ir d iğ i to p r a k la r d a h ı z l a y a y ı lı p ç a b u k ö r g ü tle n e b ilm e s i, R o m a n i-
z a s y o n u n k e n d in d e n s o n ra k i im p a ra to rlu k la ra e n ö n e m li m ir a s ıd ır .
B a ş la n g ıç t a H e l l e n u y g a r lığ ı ile b a r b a r lık a r a s ın d a s ık ış a n b i r d e v le t ,
g ö r k e m li d e v ir le r in d e e ld e n k o la y b ır a k a m a y a c a ğ ı b ir ü s tü n lü ğ ü e ld e e t­
m iş ti. R o m a v a ta n d a ş ı o lm a k b ir a y r ıc a lık tı. E ğ e r b ir . k ıy a s la m a y a p m a k
m ü m k ü n s e ‘ R o m a lı’ o lm a k , m o d e m u lu s la r ın s ık s ık k e n d ile r in e a tfe ttiğ i
b a ğ la rd a n , ö r n e ğ in A m e rik a lı, İn g iliz, F ra n s ız vb. o lm a k ta n çok daha
ü s tü n b ir d e ğ e rd i. M odem u lu s la r ın k e n d in i b e ğ e n m iş k im lik le r in in
a k s in e s ıra d a n Rom a k ö y lü s ü s a d e lik te n h o ş la n ır d ı. Ç a lış m a y ı seven,
d ü z e n li ve e rd e m d e n yana b ir hal ta k ın ır d ı. G e le n e k s e l a ile a n la y ış ı,
s ü r e k lilik d u y g u s u n u b e s liy o r d u ve bu d a d ü z e n i k o r u m a n ın en iy i y o ­
l u y d u . Ç i f t ç i l i k , g e n iş k itle le r e s a b ır v e d a y a n ık lı lı ğ ı a ş ıla m a k t a y d ı. R o ­
m a lıla r , iş le r in d e T a n r ıla r ın k e n d ile r in i g ö z e tle d ik le r in i d ü ş ü n ü r le r d i.
T a n r ıla r la u y u m iç in d e o lm a k g ü n d e lik h a y a tın h u z u r u a d ın a ö n e m liy d i.
K e n d in i ü s tü n b ir g ü c e a d a m a a n la y ış ı R o m a lıla r d a o ld u k ç a g e liş m iş ti.

B u ra d a , b a zı k e lim e le r in y a r d ım ın a b a ş vu ru rs a k , “ R o m a lıla rın n e fre t

e ttik le r i b ir n it e lik o la n levitas... c i d d i o l a c a ğ ı n ı z y e r d e , k a y g ı s ı z v e k a ­
r a r s ız o lm a y ı ifa d e e d e r. Disciplina, k a r a k t e r i n d e ğ i ş m e z l i ğ i n i s a ğ l a y a n
e ğ itim d ir ; industria çok ç a l ı ş m a y ı i f a d e e d e r ; virtus m e t i n l i k v e k u v v e t t i r ;
clementia, in s a n ın h a k k ın d a n g ö n ü llü o la ra k v a zg e ç m e s i d e m e k tir ” (R .
B a rro w ). İlk a n la m ıy la , k iş in in k e n d in e s a y g ıs ın ı g ö s te re n humanitas,
L a tin k ü ltü r ü n ü n a rm a ğ a n e ttiğ i e n ö n e m li k e lim e le rd e n b ir id ir . E r d e m
a n la y ış ın ın v e S t o a c ı lı k fe ls e fe s in in R o m a ’ d a k ö k s a lm a s ı t e s a d ü f s a y ı l ­
m a m a lıd ır . S to a c ılık , R o m a ’ n ın s e rt d is ip lin in i y u m u ş a ta n b ir ö ğ r e tiy d i.

T a rih te , b u tü r iç s e l b a k ış ı g e liş tir e n ö ğ r e tile r in s e rt a s k e rî im p a ra to r ­

lu k la r ın g ö lg e s in d e y e ş e r m e s i, b ir yandan ş id d e tin s ın ır s ız lığ ım g ö s te ­
r iy o r , d iğ e r y a n d a n erdem a r a y ış la r ın a b ir m e ş r u iy e t k a z a n d ı r ı y o r d u .
Ü ç d ö n e m e a y rıla n k r a llık , c u m h u r iy e t v e im p a ra to rlu ğ u n ç e ş itli e v ­
r e le r i dünya ta r ih in in en ilg in ç s a y fa la n d ır . B u e v re le rd e n g e ç ilir k e n
s iy a s e tte n h u k u k a , m ü h e n d is lik te n m im a r iy e k a d a r y e r y ü z ü n d e k i b ir ç o k
ş e y in nasıl v e h a n g i s a c a y a k la rı ü z e r in e k u r u ld u ğ u n a t a n ık lık e d ile b ilir .
B u a y n ı z a m a n d a y a ş a d ığ ım ız d ü n y a n ın b ilg is in i d e v e r ir .
A n ı t l a r , m e y d a n la r , k ö p r ü le r , y o lla r , a m fite a tr la r , h a m a m la r , b a z ilik a ­
la r R o m a ’ n ın kayda d e ğ e r m ir a s la r ıd ır . İm p a r a to r A u g u s t u s , z a fe r le r in i
ta ç la n d ırm a k iç in in ş a e ttiğ i e s e r le rin d e Res Gestea im za s ın ı k u lla n ­
m ış tır . Res Gestea, y a p t ık la n , g e r ç e k le ş tir d ik le r i v e ‘j e s t ’ le r i a n la m ın a
g e lir k i , b u k e lim e n in ö te k i a n la m ı T A R I H ’ t ir . G e ç m iş in som ut kaynak­
l a n , d i l , h u k u k , s a n a t, m im a r i v b . a la n la r ın n a s ıl o r ta y a ç ık t ığ ı in c e le n ­
d iğ in d e R o m a ile g ü n ü m ü z a r a s ın d a s a ğ la m b ir ç o k k ö p r ü k u r u la c a k t ır .

Ta şkm T a k ış
H ukuk
“Forum M eydanı, R om a”
 R oma H ukukunun
T e m e l K r ît e r l e r î ,
K a v r a m ve
K urum lari
Nadi Günal*

R o m a H u k u k u , R o m a to p lu m u n u ta r ih b o y u n c a ö n e m li ö lç ü d e e tk ile y e n

b ir ç o k ö n e m li o la y ın da g e liş im in e yön v e r d iğ i b ir hukuk s i s t e m i d i r .*

R o m a lıla rın y a p t ığ ı s a v a ş la r v e b u s a v a ş la r s o n u c u im p a ra to rlu ğ u n e tk i
a la n ın ın g e n iş le m e s i, s iy a s î v e e k o n o m ik y a p ıd a m e y d a n a g e le n d e ğ iş ik ­

lik le r R o m a H u k u k u n a iliş k in y e n i k u r u m v e k u r a lla rın o r ta y a ç ık m a s ın a

ve bu hukukun s ü r e k li y e n ile n e r e k d e ğ iş m e s in e ve g e liş m e s in e o la n a k

s a ğ la m ış tır . B u g e liş m e le r in o lu ş tu rd u ğ u hukukî a lty a p ı daha s o n r a la r ı

ç a ğ d a ş h u k u k s is te m le r in in te m e l k u r u m la r ın ı v e k u r a lla r ın ı o lu ş tu r m u ş ­

Prof. Dr. Nadi Günal, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi.

*
Türkiye, cumhuriyetin kurulmasıyla birlikte, ulu önderimiz Mustafa Kemal Atatürk’ün, çağ­
daş medeniyet olarak işaret ettiği her alanda Batı Avrupa kültürünü benimsemiş, Atatürk’ün
muhteşem vizyonu ve devrimleri sayesinde hukuk alanında da, temelini Roma Hukukunun
oluşturduğu, kökleri asırlar öncesine dayanan bir hukuk sistemini kabul ederek çağdaş batı
ülkeleri ve toplulukları arasında yerini almıştır. Hukuk alanı açısından bakıldığında çağdaş
medeniyet, temelleri Roma Hukukuna dayanan Kıta Avrupası hukukudur. Buradan hareketle,
Roma Hukukunun günümüz Avrupa Birliği ortak hukukunun alt yapısını oluşturacağını söy­
lemek yanlış bir tespit olmaz..
tu r. B ir başka ifa d e y le , Rom a H ukuku k u r a lla r ı, d ü n y a n ın hem en her

y e r in d e f a r k lı k ü l t ü r y a p ıs ın a s a h ip o ls a la r b ile b ü t ü n t o p lu m l a r ı o r t a k b ir

h u k u k î y a p ı iç in d e b u lu ş tu rm u ş tu r . B ö y le c e , o rta y a ç ık m a s ın d a n y ü z y ı ll a r

s o n ra b il e , ç o ğ u h u k u k s is te m in in te m e lin i R o m a H u k u k u o lu ş t u r m u ş tu r .

Rom a H u ku ku k u r u m la n ve k u r a lla n K lâ s ik Öncesi H u ku k d ö n e m in e

k a d a r, b ü y ü k ö lç ü d e Rom a h a lk ın ın g e le n e k ve g ö re n e k le rin e ( mores

maiorum- a ta la r ın â d e tle r in e , g e le n e k le r in e g ö re n e k le rin e ) dayanm ak­

ta y d ı. O za m a n a kadar R om a to p lu m u n u n in a n ç la rı, R o m a Hukukunun

ana h a t l a r ı n ı b e l i r l e m i ş t i 1. Y a z ı l ı o lm a y a n g e le n e k ve g ö re n e k le rin de,

fe ls e fî o lm a y a n m ito lo jik b ir p a g a n iz m e d a y a n d ığ ın ı s ö y le m e k m ü m k ü n ­

d ü r. T a n r ıla rın ira d e s i o la n fas (d in s e l k u r a lla r ), e n e s k i R o m a H u ku ku ­

nun yani Ius Quiritium’un2 k a y n a ğ ı i d i 3. B u dönem de R om a H ukukunun

la ik b ir y a p ıs ı o ld u ğ u s ö y le n e m e z . Y a n i d in ile h u k u k iç iç e g e ç m iş d u ­

r u m d a y d ı 4.
Bundan s o n ra k i dönem is e , patricius ve pleb' l e r i n 5 m ü c a d e le le r in e

sahne o la n d ö n e m d i r 6. M Ö b e ş in c i y ü z y ıld a O n ik i Le vh a Kanununun

{Lex Duodecim Tabularum) h a z ır la n m a s ı ile 7, R o m a H u ku ku a rtık y a l­

1VOCI, P., Istituzioni di Dirilto Romano, 5.ed., Milano 1996, s.3

2 Ius guiriium, ius civile'e verilen diğer bir isimdir. Quiritum, quiris mızrak kelimesinden
türemiştir ve mızrak taşıyanlar anlamına gelmektedir. Mızrak taşıyanlar da, Roma vatandaşla­
rını temsil etmektedir. Çünkü, askerî anlamda Roma vatandaşları mızrak taşımaktaydılar. Ius
quiritum ise, Roma vatandaşlarına uygulanan hukuk anlamına gelmektedir. Ius civile ile ius
quiritum arasında anlam farklılığının bulunduğu düşünülmektedir. Buna göre, ius civile, Cum­
huriyet devrinin ortalarından itibaren hukukçular tarafından yaratılan hukuku ifade etmektedir.
Yani ius civile'\n özel hukukla sınırlı olduğu düşünülebilir. Ceza Hukuku ius civile’in kapsamı
dışındadır. Daha sonraki dönemlerde ius civile, halk hukuku kaynaklarından gelen hukukla
özdeşleşti. Koschaker, P./ Ay iter, K.: Modern Özel Hukuka Giriş Olarak Roma Özel Hukuku­
nun Ana Hatları, İzmir, 1993, s. 8
3 Pound, R.: An Introduction to the Philosophy o f the Law, New Haven 1945., s. 57 vd.
(Introduction). Bu dönemde devletin otoritesi zayıf olduğundan kanun koyma görevini tam
anlamıyla yerine getiremiyordu. Devletin başında olan krallar, karşılarına gelen her bir somut
olayı tek tek inceleyerek, bir çözüm bulmaya çalışıyorlardı.
4 Roma Hukukunun ilk dönemlerinde din, rahip hukukçuların tekelinde kalmıştır. Bu dönemde
din, hukuk ve ahlâk kurallan arasında kesin çizgilerle ayrım yapılamamıştır. Rahip hukukçular,
Roma Hukukuna şekil veren kişilerdi. Bunlar yaşadıkları dönemde, toplumun en bilgili kişileri
olduklarından, hukuku tekellerinde tutarak, hukukî işlemler ve hukukî usullere ilişkin önemli
kararlar almışlardır.
5 Patricius'lar, Roma’nın eski zamanlarında gençlere dâhil olan kişilerdi. Patricius'\ar toplu­
mun soylu tabakasını oluşturmaktaydı. Pleb’ler ise, genellikle çiftçi ve zanaatçı olup, g en i’lerin
dışında kalan kişilerdi. Bunlar toplumun soylu olmayan orta sınıfıydılar. Pleb'ler, oy verme,
asker olma, devletin yüksek rütbelerinde görev alma haklarına ilerleyen zamanlarda kavuşa-
bilmişlerdi. Umur, Z., Roma Hukuku Lügati, İstanbul, 1975, s. 151-156.
6 Yalnızca Roma vatandaşlarına uygulanan hukuka ius civile denilir.
7 Oniki Levha Kanunu, hukuk tarihi açısından büyük önem taşımaktadır. Çünkü, Roma tarihi­
nin bilinen ilk kanunlaştırma hareketidir. Patıici-pleb arasındaki çekişme doğrultusunda, böyle
bir yazılı kanun hazırlanmıştır. Bronz veya tahta levhalar üzerine yazılan kanunlar, forum
n ızc a patricius' l a r ı n te k e lin d e k i b ir s ır o lm a k t a n ç ı k m ı ş t ı r 8. Ius Çivile,
b i l i n d i ğ i g i b i y a l n ı z c a R o m a v a t a n d a ş la r ı n a u y g u l a n m a k t a y d ı 9. K a t ı ş e k il
ş a r tla r ı, tö re n s e l n ite lik t e k i h u k u k î iş le m le r v e s ö z e v e r ile n b ü y ü k d e ğ e r ,

b u d ö n e m i n k a r a k t e r i s t i k ö z e l i i k i e r i n d e n d i 10.

Ius Çivile, b a z ı o lu m s u z lu k la r ın a v e e k s ik le r in e r a ğ m e n p o z i t i f h u k u ­

kun g e liş im in d e büyük ro l o y n a m ış tır . Rom a to p lu m u n d a k i a n la y ış la

b a ğ la n tılı o la r a k , c in s iy e t a y r ım ı, k ö k e n a y r ım ı y a p ılm ış , k ö le lik k u r u m u

v a r lığ ın ı s ü r d ü r m ü ş , te m e l h a k la r y e te rin c e k o ru n m a m ış o ls a b ile , Ius
Çivile'in Rom a to p lu m u n u n h u k u k i y a p ıs ın a s a ğ la d ığ ı k a t k ıla r y a d s ın a ­

m a z b ir g e rç e k tir. B u dönem de R om a to p lu m u n d a , k iş id e n ç o k a ta e r k il
b ir y a p ıy a s a h ip o la n a ile y e ç o k d a h a f a z la ö n e m v e r ilm e k te y d i. S a ğ la m

b i r a ile y a p ı s ı v e b u n a b a ğ l ı o l a r a k d a , g e n iş y e t k i l e r l e d o n a t ı l m ı ş b i r a ile

babası (pater familias) k a v r a m ı b u lu n m a k ta y d ı. K iş ilik k a v r a m ın d a n ç o k ,

status k a v r a m ı n ı n 11 ö n e ç ı k m a s ı d a , R o m a a i l e s i n i n v e a i l e b a b a s ı k o n u ­
m u n d a k i e r k e k le r in b a s k ın y a p ıs ın d a n k a y n a k la n m a k ta y d ı. B u da doğal

o l a r a k , k i ş i l i k h a k l a r ı n ı n ç o k f a z l a g e l i ş e m e m e s i n e y o l a ç m ı ş t ı r 12.

Rom a D e v le tin in n ü fu s u n u n a z , e k o n o m is in in ta r ım a d a y a lı o ld u ğ u

d ö n e m le r d e y a b a n c ıla r la o la n iliş k ile r o ld u k ç a s ın ır lı id i. B u yü zd e n ,

R o m a lıla r y a b a n c ıla ra pek s ıc a k y a k la ş m ıy o r la r , o n la ra k e n d ile r iy le eş

s ta tü le r t a n ım a k ta n k a ç ın ıy o r la r d ı. Ius çivile' i n y a ln ız c a R o m a v a ta n d a ş ­

la r ın a u y g u la n ıy o r o lm a s ı b u z a m a n la r d a , h e r h a n g i b ir s a k ın c a y a r a tm a ­

m a k t a y d ı 13. Ancak, y a b a n c ıla rın Rom a e k o n o m is in d e ro lü n ü n a r tm a s ı,

meydanına dikilmiştir. Bu şekilde kanunların aleniyeti sağlanmış ve kişiler kendilerine uygula­

nacak hukuk kurallarını önccden öğrenme hakkını elde etmişlerdi. “ Kanunsuz suç olmaz”
ilkesi, bir bakıma bu şekilde sağlanmıştır. Tahiroğlu, B./ Erdoğmuş, B., Roma Hukuku Ders­
leri, İstanbul, 2001, s. 38 vd.
8 Hukuk, rahiplerin tekelinde iken rahipler, herkesten gizledikleri özel bir takvim hazırlamak­
taydılar. Bu takvimde, hangi günlerin dava açmaya uygun olduğu, hangi günlerde ise,
kesinlikle dava açılamayacağı gösteriliyordu (lıabebant non fastos). Doğal olarak, böyle bir
bilgi, rahiplere toplum üstünde, çok geniş bir yetki sağlıyordu. Herkesin, hangi gün dava aça­
bileceğini öğrenmek için, rahiplere başvurması zorunlu hale geliyordu. Cnaeus, Flavius denen
bir kâtip, başrahiplerden biri olan kör Appius Claudius’un elindeki bu gizli bilgileri herkese
açıklayarak, hukuk üzerindeki rahiplerin tekelini bir ölçüde ortadan kaldırdı.
9 Sherman, C. P., Roman Law in the Modem World, 1917, s. 32 vd.
10 Schulz, F., History o f Roman Legal Science, Oxford, 1946, s. 20.
11 Roma Hukukunda kişilerin, hak ehliyeti açısından hukukî durumlarını açıklarken kullanılan
ifadeye status denilmektedir. Buna göre, kişilerin köle ya da hür oldukları status libertatis,
vatandaş ya da yabancı oldukları status civitatis, kendi hukuklarına tâbi ya da başkasının huku­
kuna tâbi oldukları status familiae ile ifade edilmekteydi. Umur, (Lügat), s. 198.
12 Maine, H. S., M aine’s Ancient Law with Notes by Pollack, 10. ed., London, 1907, s. 178 vd.
13 Roma devletinin sınırları dışında yaşayan yabancılara, bağlı oldukları devletlerle, Roma
devleti arasında yapılmış olan anlaşmalara göre belirleniyordu. Yabancının bağlı olduğu dev­
letle, Roma devleti arasında hiçbir anlaşma yapılmamışsa ve bu konumdaki yabancı Roma’ya
gelirse, ona Roma vatandaşı el koyabilir, satabilir, onu öldürebilir, mallarını alabilirdi. Yani bu
R o m a v a ta n d a ş la r ı ile y a b a n c ıla r a r a s ın d a k i tic a r î iliş k ile r in fa z la la ş m a s ı,

R o m a H u k u k u n d a y e n i b ir a n la y ış ın d o ğ m a s ın a y o l a ç m ış v e R o m a lıla r ın

sosyal ve y a s a l b ilin c i d o ğ a l h u k u k k a v r a m ı ile k o n tro l e d e b ilm e le r in i

s a ğ l a m ı ş t ı r 14 . S o n u ç t a , p o z i t i f h u k u k u n ç a t ı s ı n ı o l u ş t u r a n y e n i b i r h u k u k
o la n Ius Gentium d o ğ m u ş tu r . B u h u k u k h e m y a b a n c ıla r a d a u y g u la n m a s ı,

hem d e ius çivile’’d e k i k a tı ş e k il ş a r tla r ın ı h a f i f l e t i p , o r t a y a ç ık a n g e liş ­

m e le r e a y a k u y d u r a b ile c e k y e n i k u r u m v e k u r a lla r ı g e tir m e s i n e d e n iy le

büyük önem t a ş ı m a k t a d ı r 15. Ü s t e l i k Ius Gentium hem fa r k lı u y ru k ta k i

y a b a n c ıla r a r a s ın d a k i h e m d e b ir y a b a n c ı ile b ir R o m a v a ta n d a ş ı a r a s ın ­

d a k i u y u ş m a z l ı k l a r ı d ü z e n l e r d i 16. Ius Gentium'da a r tık d in in e tk is i y o k

d e n e c e k k a d a r a z a lm ış tır . R o m a H u k u k u ç o k k ıs a b ir s ü re iç in , d in in e t­

k is i a ltın d a k a lm ış , Ius Gentium'dan s o n r a l a i k b i r h u k u k d ü z e n i ö z e l l i ­

ğ in i ta ş ım ış tır 17. Ius Gentium i l e n e d e n s o n u ç i l i ş k i s i d a h a f a z l a s o r g u l a n ­
m a k t a , h a k k a n iy e t v e k u s u r u n d ik k a te a lın a b ilm e s i, ş e k il ş a rtla rın a k ö r ü

k ö r ü n e b a ğ lı k a lın m a m a s ı m ü m k ü n h a le g e lm iş ti.

yabancıya Roma Hukukuna göre hiçbir hak tanınmamıştı. Roma devleti dâhilinde yaşayıp,
Roma vatandaşı olmayan yabancıların durumu biraz daha iyiydi. Bunların durumu, kanunla
saptanırdı. Bunlara çoğu zaman ticari ilişkilerde bulunabilme ve bazı durumlarda da, Romalı­
larla evlenebilme hakkı tanınmıştı. Karadeniz-Çelebican, (Roma), s. 148 vd.
14 Pound, R., Outlines o f Lectures on Jurisprudence, 4. éd., Oxford, 1922, s. 12 (Outlines).
15 Radin, N., Handbook o f Roman Law, Minnesota, 1927, s. 37 vd.
16 “Gai. 1,1; lust. Inst. 1, 2, 1: Omnes populi, qui legibus et moribus reguntur, partim sou
proprio, partim communi omnium hominum iure utantur: nam quod quisque populus ipse sibi
ius constituit, id ipsius proprium est vocaturque ius civile, quasi ius proprium civitatis; quod
vero naturalis ratio inter omnes homines constituit, id apud omnes populos peraeque
custoditur vocaturque ius gentium, quasi quo iure omnium hominum iure utitur." Yazılı hukuk
ve geleneklerle düzenlenmiş olan her millet, kısmen kendine özgü olan bir hukuku, kısmen de
bütün insanlık âlemine ortak olan bir hukuk kullanır. Gerçekten her milletin kendisi için yap­
mış olduğu hukuk, ona özgüdür, lus civile, yani bir cins kendi sitesine has hukuk ismini alır.
Ius naturale’in tüm insanlık arasında tanzim etmiş olduğu hukuka ise bütün milletler arasında
aynı şekilde uyulur, lus gentium yani, bütün insanlığın yararlandığı hukuk ismini alır. Böylece
Roma halkı kısmen kendisine özgü hukukla, kısmen de bütün insanlara özgü hukukla yönetilir.
17 De Zulueta, F., The Cambridge Ancient History, The Development o f Law Under the
Rebuplic, 1932, s. 868; Pound (Outlines), s. 55 vd. Ius gentium ile ius naturale arasında bir ay­
rım yapılabilir. lus gentium pozitif hukuktu. Oysa ius naturale denince sabit, değişmez nite­
likteki ahlâk ve davranış kuralları anlaşılmaktaydı. Bryce, J. V., Studies in History and Juris­
prudence, V. II, Oxford, 1901, s. 575 vd.
 Ius Gentium’un y a r a t ı l m a s ı n d a e n b ü y ü k fa k tö r, praetor peregrinusn
praetor ' u n a a i t t i r .
d e n ile n y a b a n c ıla r Z a te n R o m a U s u l H u k u k u v e d o la ­
y ı s ı y l a R o m a H u k u k u n u n g e liş m e s in d e praetor' l a r ı n r o lü ta r tış ılm a y a c a k

kadar b ü y ü k t ü r 19. Ç ünkü, Rom a Hukukunda hak ve dava k a v r a m la r ı

b ir b ir le r in e s ık ı s ık ıy a b a ğ lıd ır . B i r h a k k ın v a r o ld u ğ u n u n s ö y le n e b ilm e s i
iç in ö n c e lik le b u n a b ir actio (d a v a ) h a k k ın ın ta n ın m ış o lm a s ı g e r e k m e k ­

t e d i r . A k s i t a k d i r d e o r t a d a b i r h a k k ı n b u l u n d u ğ u s ö y l e n e m e z 20.

B ilin d iğ i g ib i R o m a M Ö 75 3 y ılın d a ş e h ir d e v le ti o la r a k k u r u lm u ş ,

n e re d e y s e te k e g e m e n g ü c ü n k ra l o ld u ğ u b u d ö n e m d e n s o n ra ( M Ö 75 3 -
M Ö 5 0 9 ) C u m h u r iy e t (C o n s u lle r) d ö n e m i 5 0 0 y ıl k a d a r s ü rm ü ş tü r. B u

dönem de Rom a ta r ih in d e k i ilk k o d ifik a s y o n ç a lış m a s ı (k a n u n la ş tırm a

h a r e k e ti) o la n O n ik i Le vh a Kanunu h a zır la n m ış tır (M Ö 4 5 1-4 4 9 ) B u

k o d ifik a s y o n ç a lış m a s ın ın ik i ö n e m li a m a c ı v a r d ır . B u n la r d a n ilk i o g ü n e

k a d a r s a d e c e d in a d a m ı h u k u k ç u la r s ın ıfı ta r a fın d a n b ilin m e k t e o la n h u ­

kuk k u r a lla rın ın y a zılı h a le g e tir ilm e s iy le , to p lu m d a k i h e rk e s in hukuk

k u r a lla r ı k o n u s u n d a b ilg i s a h ib i o lm a s ın ın önü a ç ılm ış , b ö y le c e hukuk

a la n ın d a k i b il in m e z li k , k a p a lılık o r ta d a n k a ld ır ılm ış tır . B u k o d ifık a s y o -

n u n d iğ e r b ir ö n e m li y a n ı, o g ü n e k a d a r R o m a to p lu m u n d a v a r o la n s ı­

n ıfla r a ra s ı fa r k lılığ ın o rta d a n k a ld ır ılm a s ıd ır . B u d u ru m O n ik i Le vh a

k a n u n u n u n h a z ır la n m a s ın ın s iy a s î s o n u c u d u r . C u m h u r iy e t ( y a d a C o n s u l ­

le r) d ö n e m i a d ı v e r ile n b u d ö n e m d e d e v le t y ö n e t im in in b a ş ın d a h a lk m e c ­

lis le r i t a r a fın d a n b ir e r y ı ll ı ğ ı n a s e ç ile n C o n s u ll e r b u l u n m a k t a y d ı. C o n s u l -

le r in g ö r e v s ü r e le r in in b ir e r y ı ll ı ğ ı n a u z a t ılm a s ı d a m ü m k ü n d ü . C o n s u lle r

18 Praetor; imperium'a (devlet iktidarını kullanabilme, emrindeki personele emir verebilme ve

bu emirlerin uygulanması için gerekli önlemleri alabilme yetkisine) sahip bir devlet adamıdır.
Cumhuriyetin ilk dönemlerinde, bu isim, consul’lere verilmekteydi. Çünkü, consul’ler ordunun
önünde giden kumandanlardı. MÖ 367 yılında, lex Licinia Sextia ile, daha önceden var olan iki
consul’lüğe ek olarak, bir üçüııcüsü daha kurulmuştur. Daha sonra, sadece bu üçüncü ma-
gistra’ya, praetor denilmeye başlanmıştır. Praetor, çoğunlukla şehirde kalıp, Romalılar arasın­
daki hukukî uyuşmazlıkları inceleyerek, gerekli gördüklerini yargıca gönderirdi. MÖ 242 yılın­
da, yabancılarla yabancılar ve Romalılar ile yabancılar arasındaki uyuşmazlıkları çözümlemesi
için, ikinci bir praetor’luk kurulmuştur. Buna praetor peregrinus denilmektedir. Zamanla,
praetor’1erin sayısı onaltıya ulaşmıştır. Praetor’ler, görev sürelerinin başında, hukukî alanda
izleyecekleri kuralları ve ilkeleri, hangi durumlarda dava hakkı tanıyacaklarına, hangi durum­
larda ise, dava hakkı tanımayacaklarına ilişkin bir beyanname (edictum) yayınlarlardı. Bu
beyannameler, özel hukuku önemli şekilde etkilemiş, praetor hukukunun doğmasına ve geliş­
mesine yol açmıştır. Villey, M., Roma Hukuku Güncelliği, (Çev. Bülent Tahiroğlu, İstanbul
2000), s. 16.
19 Karadeniz-Çelebican, (Roma), s. 102 vd.
20 Roma hukukunda hakların tanınması ve ihtiyaçlar gereğince hukuken yeni hakların tanınma­
sında, buna bağlı olarak da hukukî kurumların ortaya çıkmasında acfı'o’nun etkisi çok fazladır.
Bu yüzden de, Roma usul hukukunun, Roma hukukunun gelişimini sağlayan unsuru olduğu
kabul edilmektedir. Daube, D., Forms o f Legislation, Oxford: 1956, s. 25; Karadeniz-Çelebican,
(Roma), s. 266.
g ö re v s ü r e le r in in b itim in d e g ö re v y a p tık la r ı dönem boyunca y a p tık la r ı

iş le r n e d e n iy le s o ru m lu tu tu la b iliy o r la r h a tta y a r g ıla n a b iliy o r la r d ı. A m a

g ö re v s ü re le ri iç in d e d o k u n u lm a z lık la r ı b u lu n m a k ta y d ı. G ö r e v e g e ld ik ­

le r in d e edictum a d ı v e r ile n b ir b e y a n n a m e y a y ı n lı y o r l a r v e g ö r e v s ü re le ri

iç in d e b u n a b a ğ lı k a lıy o r la r d ı. M Ö 3 6 7 y ılm a k a d a r ik i c o n s u lle y ö n e tile n

R o m a b u ta r ih te ü ç ü n c ü b ir c o n s u llü k m a k a m ın ın , b u n d a n 12 5 y ıl s o n ra
da d ö rd ü n c ü c o n s u llü k m a k a m ın ın k u r u lm a s ıy la s a y ıla r ı d ö rd e ç ık a n
c o n s u lle r ta r a fın d a n y ö n e tilm e y e b a ş la n d ı. B u son ik i c o n s u lü n g ö re vi

n e re d e y s e ta m a m ıy la h u k u k k o n u s u n a iliş k in d i. K a n u n y a p m a y a n i y a s a ­

m a y e tk is i h a lk m e c lis le r in e ve s e n a to y a a it o ld u ğ u n d a n c o n s u lle r in
y a s a m a y e t k i l e r i b u l u n m u y o r d u . C o n s u l l e r , y a p t ı k l a r ı iş e g ö r e m a g is t r a ,
iudex ve praetor a d ın ı a lm a k ta y d ıla r . P r a e to r o la r a k a d la n d ır ıla n hukuk

a la n ın d a ç a lış a n c o n s u lle r , g e r ç e k le ş tir d ik le r i y a r g ıla m a fa a liy e tle r i ile

P r a e to r H u k u k u a d ı v e r ile n h u k u k s is te m in i y a r a tm ış la r d ır . P r a e to r ’ la r Ius
Çivile de, yani R om a M edeni Hukukunda b u lu n m a y a n h u s u s la r la ilg ili

o la ra k b o ş lu k d o ld u r m a g ö r e v in i ü s tle n m iş le r d i. B i r a n la m d a Ius Çivile

d e h e rh a n g i b ir d ü z e n le m e n in b u lu n m a d ığ ı k o n u la r d a k u r a lla r k o y u y o r ­

la rd ı. Ius Honorarium a d ı d a v e r i l e n P r a e t o r H u k u k u n u n b i r d i ğ e r f o n k s i ­
yonu Ius Çivile'\ a y r ı n t ı l a r ı b a k ı m ı n d a n a ç ı k l a y ı p y o r u m l a y a r a k h u k u k u n
i c r a s ı n a k o l a y l ı k v e k a t k ı s a ğ l a m a k t ı . A y r ı c a Ius Çivile' d e a r t ı k g e r e k s i n ­

m e le r e y a n ıt v e r m e y e n k u r a lla r ı d e ğ iş tir e r e k o günün ş a r tla r ın a uygun

h a le g e tir m e k P ra e to r Hukukunun Ius Çivile k a rş ıs ın d a k i b ir başka

fo n k s iy o n u y d u . P r a e to r ’ la r h u k u k i u y u ş m a z lık la r ı ç ö z ü m e k a v u ş tu r u r k e n
eğer g e r e k s in im d u y a r la r s a Ius Çivile'd e b u lu n m a y a n dava tü rle ri

ö n g ö r e b iliy o r la r d ı. Ö r n e ğ in Ius Çivile ( R o m a M e d e n i H u k u k u ) , h ile li b ir

d a v r a n ış la k a n d ır ılıp k e n d is iy le hukuki iş le m y a p ıla n k iş iy le ilg ili b ir

dava ö n g ö r m e m iş o ld u ğ u iç in h ile yapan k iş i b ir y a p tır ım la k a rş ıla ş ­

m ıy o r, b u d u ru m o n u n la h u k u k i iş le m yapan k iş in in z a r a r a u ğ r a m a s ın a
n e d e n o lu y o r d u . P r a e to r la r b u v e b u n u n g ib i d u r u m la r d a y e n i d a v a ih d a s

e tm e k im k â n la r ın ı k u lla n a r a k k e n d ile r in e ö z g ü k o ru m a y o lla r ıy la a d a le t

ve h a k k a n iy e te a y k ırı d u r u m la r ın g id e r ilm e s in e k a tk ı s a ğ lıy o r la r d ı.

P r a e to r ’ la r a y rıc a h a k s ız o ld u ğ u n u d ü ş ü n d ü k le r i k iş in in d a v r a n ış ın a
g ü n ü m ü z d e k i ih tiy a ti te d b ir k u r u m u n a b e n z e r b ir ş e k ild e y a s a k g e tir e r e k

h a k s ız lık la r ı ö n le m e y e ç a lış ıy o r la r d ı. Ius Çivile'âz o la n la r d ış ın d a yeni

d e f î 21 i m k â n l a r ı n ı t a n ı m a y e t k i s i n e s a h i p o l m a l a r ı , b i r m a l ı n z i l y e t l i ğ i n i n

y a n i f ii li e g e m e n liğ in in k im e a it o la c a ğ ın a k a r a r v e r iy o r o l m a la r ı , o n la r ın

Rom a H u ku k s is te m in d e k i y e r le r in i son d e re ce ö n e m li b ir h a le g e tir ­

21 Haksız olarak ileri sürüldüğü düşünülen bir iddiayı talebi ya da davayı bertaraf etmek, orta­
dan kaldırmak için kullanılan hukuki bir yol, bir nevi itiraz hakkı.
m e k te y d i. Bundan s o n ra k i dönem is e , patricius ve p leb ’l e r i n 22 m üca­

d e le le r in e sahne o la n d ö n e m d i r 23. M Ö b e ş in c i y ü z y ıld a O n ik i Le vh a

Kanununun {Lex Duodecim Tabularum) h a zırla n m a s ı i l e 24, Rom a H u ­

kuku a rtık y a ln ız c a p a tric iu s s ın ıfın a m ensup d in adam ı h u k u k ç u la rın

t e k e l i n d e k i b i r s ı r o l m a k t a n ç ı k m ı ş t ı r 25. Ius civile, b ilin d iğ i g ib i y a ln ız c a

R o m a v a t a n d a ş l a r ı n a u y g u l a n m a k t a y d ı 26. K a t ı ş e k i l ş a r t l a n , t ö r e n s e l n i t e ­

lik t e k i h u k u k î iş le m le r v e s ö z e v e r ile n b ü y ü k d e ğ e r , b u d ö n e m in k a r a k te ­
r i s t i k ö z e l l i k l e r i n d e n d i 27.

B u d ö n e m in d iğ e r o r g a n ı o la n v e y a ş lıla r m e c lis i a n la m ın a g e le n s e ­

n a to ( L a t i n d ilin d e setıis yaş, senior is e y a ş lı a n la m ın a g e lm e k t e d i r ) h a lk

m e c lis le r i k a d a r g ü ç s a h ib i d e ğ ild i. B i r s o n r a k i d ö n e m o la n İlk im p a ra ­

to r lu k {Principatus) d ö n e m in in ( M Ö 2 7- M Ö 2 3 5 / 2 8 4 ) ilk y a rıs ın d a h a lk

m e c lis le r i k a r ş ıs ın d a m u t la k a n la m d a g ü ç s a h ib i o la c a k o la n s e n a to , b u

d ö n e m in ik in c i y a rıs ın d a bu gücünü im p a ra to r {princeps) le h in e y itir ­

m iş ti. R o m a S e n a to s u , h e m yasam a hem d e d a n ış m a o r g a n ı g ö r e v le r in i

y e rin e g e tirm e k te y d i. S e n a tö r le r C o n s u lle r ta r a fın d a n s e ç ilm e k te y d ile r .

S e n a to ü y e le r in in s a y ıs ı 3 0 0 ’ d ü .

C u m h u r iy e t d ö n e m in in s o n 5 0 y ılın d a y ö n e tim d e k a n ş ık lık la r y a ş a n ­

m aya b a ş la d ı. S e n a to n u n bu y ılla r d a k a za n d ığ ı g ü ç , b ir a n la m d a d ik ta ­
tö r lü ğ e d ö n ü ş tü . M Ö 70 y ılın d a c o n s u l o la n , c o n s u llü ğ ü sona e r ic e de

o rd u k o m u ta n ı o la ra k R o m a o rd u s u n u n b a ş ın d a ö n e m li b a ş a r ıla r a im za

a ta n Pompeius bu b a ş a r ıla r d a n k a y n a k la n a n ö z g ü v e n le y e n id e n consul

22 Patricius’\ar, Roma’mn eski zamanlarında gens’lere dâhil olan kişilerdi. Patricius'lar toplu­
mun soylu tabakasını oluşturmaktaydı. Pleb'ler ise, genellikle çiftçi ve zanaatçı olup, gens’lerin
dışında kalan kişilerdi. Bunlar toplumun soylu olmayan orta sınıfıydılar. P leb'ler, oy verme,
asker olma, devletin yüksek rütbelerinde görev alma haklarına ilerleyen zamanlarda kavuşa­
bilmelerdi. Umur, Z., Roma Hukuku Lügati, İstanbul, 1975, s. 151-156.
25 Yalnızca Roma vatandaşlarına uygulanan hukuka ius civile denilir.
24 Oniki Levha Kanunu, hukuk tarihi açısından büyük önem taşımaktadır. Çünkü, Roma tarihi­
nin bilinen ilk kanunlaştırma hareketidir. Patrici- pleb arasındaki çekişme doğrultusunda, böyle
bir yazılı kanun hazırlanmıştır. Bronz veya tahta levhalar üzerine yazılan kanunlar, forum
meydanına dikilmiştir. Bu şekilde kanunların aleniyeti sağlanmış ve kişiler kendilerine uygula­
nacak hukuk kurallarını önceden öğrenme hakkını elde etmişlerdi. “Kanunsuz suç olmaz”
ilkesi, bir bakıma bu şekilde sağlanmıştır. Tahiroğlu, B./ Erdoğmuş, B., Roma Hukuku Ders­
leri, İstanbul, 2001, s. 38 vd.
25 Hukuk rahiplerin tekelinde iken rahipler, herkesten gizledikleri özel bir takvim
hazırlamaktaydılar. Bu takvimde, hangi günlerin dava açmaya uygun olduğu, hangi günlerde
ise, kesinlikle dava açılamayacağı gösteriliyordu (habebant non fastos). Doğal olarak, böyle bir
bilgi, rahiplere toplum üstünde, çok geniş bir yetki sağlıyordu. Herkesin, hangi gün dava aça­
bileceğini öğrenmek için, rahiplere başvurması zorunlu hale geliyordu. Cnaeus Flavius denen
bir kâtip, başrahiplerden biri olan kör Appius Claudius’un elindeki bu gizli bilgileri herkese
açıklayarak, hukuk üzerindeki rahiplerin tekelini bir ölçüde ortadan kaldırdı.
26 Sherman, C. P., Roman Law in the Modern World, 1917, s. 32 vd.
27 Schulz, F., History o f Roman Legal Science, Oxford, 1946, s. 20.
s e ç ilm e k is te d i ancak s e n a to d a n a ra d ığ ı d e s te ğ i b u la m a y ın c a o rd u n u n

d iğ e r ö n e m li k o m u ta n la r ın d a n Crassus ve Caius Iulius Caesar ( S e z a r ) ile

b ir lik te Triumvirat a d ı v e r ile n ü ç lü b ir y ö n e tim k u r d u la r . B u ü ç lü ik ti­

d a rd a o ld u k la r ı sü re iç in d e kendi g e le c e k le r in i ve ik tid a r la r ın ı g a ra n ti

a ltm a a lm a k a m a c ıy la k e n d ile r in i k o r u m a a ltın a a la n k a n u n i d ü z e n le m e ­

le r y a p m ış la r d ı. T a r i h M Ö 6 0 y ı l ı y d ı . B u ü ç lü a r a s ın d a o r d u n u n d e s te ğ in i

a r k a s ın a a la n Pompeius, ze n g in ve s o y lu la rın d e s te ğ in i a r k a s ın a a la n

Crassus ile o rta la m a h a lk s ın ıfla r ın ın d e s te ğ in i e ld e e tm iş o la n Caesar

kendi a ra la r ın d a n Caesar’ı Consul s e ç tile r . Caesar, c o n s u llü k g ö r e v in i

ta m a m la d ık ta n s o n ra 5 y ıllığ ın a G a ly a v a liliğ in e v e o r d u k o m u ta n lığ ın a

a ta n d ı. B u b e ş y ı lı n s o n u n d a v a l i li k g ö r e v i 5 y ı l d a h a u z a t ıl d ı . B u s ü r e n in

sona e r m e s in d e n s o n ra o dönem de Consul o la n Pompeius, C a e s a r ’ ın

c o n s u llü ğ ü , d o la y ıs ıy la ik tid a rı e le g e ç ire c e ğ i k a y g ıs ıy la S e n a to k a ra rı

a ld ır a r a k o n u t e k b a ş ın a R o m a ’ y a ç a ğ ır d ı. A n c a k v a l i li k g ö r e v i v e o rd u
k o m u ta n lığ ı s ıra s ın d a ö n e m li b ir g ü ç e ld e e tm iş o la n C a e s a r , o r d u s u y la

R o m a ’y a g e le r e k Pompeius’u a l t e t t i v e M Ö 4 9 ’ d a g ü c ü e l i n e g e ç i r d i .
M Ö 4 8 ’ d e ö m r ü b o y u n c a Dictator i l â n e d i l d i . B u n d a n b i r y ı l s o n r a i s e

C o n s u l s e ç i l d i . A r t ı k s a d e c e a d ı c u m h u r i y e t o l a n y ö n e t i m ş e k l i n d e Cae­

sar t e k y e t k i l i k i ş i o l a r a k s e n a t ö r l e r i a t a m a , s a v a ş a v e b a r ı ş a k a r a r v e r m e ,
m e c lis le r in g ö r e v le r in i b e lir le m e , h â zin e y i y ö n e tm e , e y a le t v a lile r in i

a ta m a ve g e re k tiğ in d e de e y a le tle r i y ö n e tm e y e tk is in e s a h ip o lm u ş tu .

D e v le tin ü s t d ü z e y g ö r e v lile r in i b e lir liy o r . K e n d i c o n s u llü k g ö r e v i s o n a

e r d ik te n s o n ra g ö re ve g e le c e k c o n s u lle r i de d ik ta tö r u n v a n ıy la b e lir li­

y o r d u . S e n a t o y u s a d e c e k e n d i k a r a r la r ın ı h a lk a d u y u r m a k iç in to p la n tıy a

ç a ğ ır ıy o r , k e n d is in e k a rş ı ç ık a n h e rk e s i d e v le tin b ü tü n im k â n la r ın ı k u lla ­

n a r a k s u s tu ru y o r d u . B ü tü n b u n la rd a n s o n ra e n s o n o la ra k C a e s a r r u h b a n

s ın ıfın ın d a b a ş ın a g e ç e re k k e n d is in i B a ş r a h ip ilâ n e d iy o r d u . İy ic e e tk is iz
h a le g e lm iş S e n a to , C a e s a r ’ a g e le n e k le r in k o r u y u c u s u , V a t a n ı m ı z ı n B a ­

b a s ı g ib i u n v a n la r v e p a y e le r v e r iy o r d u . C a e s a r S e n a to y u s o n d e re c e e t k i­

s iz h a le g e tir m iş d e v le t y e tk ile r in in ta m a m ın ı k e n d is in d e to p la m ış tır .

B ü tü n b u n la rd a n b a ş k a C a e s a r , k e n d is in in g ü v e n in i k a z a n m ış , o n u n fi­

k ir le r in e h iç b ir ş e k ild e k a r ş ı ç ık m a y a n v e ç o k y a k ı n ın d a ç a lış a n v e k e n ­
d is in e s o n u n a k a d a r b a ğ lı k iş ile r d e n o lu ş a n b ir k a b in e s i b u lu n m a k ta y d ı.

C a e s a r k a r a r la r ın ı, b u g r u p ta y e r a la n k iş ile r e ile tir v e b u n u n g e re ğ i y e ­

r in e g e tir ilir d i. B u g r u b u n , d o la y ıs ıy la C a e s a r ’ ın k a r a r la r ın a k a rş ı itir a z d a

b u lu n m a k m ü m k ü n d e ğ ild i. D ic ta to r ’ u n (C a e s a r ’ ın ) b u ç o k s a d ık v e v e ­

fa k â r h iz m e tk â r la n ve d o s tla r ı lid e r le r in in e m ir le rin i y e rin e g e tir ir le r ,

o n u n k a z a n d ı ğ ı b a ş a r ıla r ı b ir a z d a a b a r t ıy la ila n e d e r e k o n a y e n i ta r a fta r

k a z a n d ır m a y a ç a lış ır la r d ı. C a e s a r k e n d i a d ın a b a s tır d ığ ı p a r a la r d a “ Dicta­

tor ve Imperator” u n v a n l a r ı n ı b ir lik te k u lla n m ış , C o n s u lle r g ib i d e ğ il e s k i
K r a lla r g ib i g iy in m e y e b a ş la m ış , k e n d is in e , h e r C o n s u lü n k u lla n d ığ ı f i l ­
d iş i k o lt u k y e r in e a ltın d a n ta h t y a p t ır m ış , s e n a to ü y e le r in i a y a ğ a k a lk m a ­
dan o tu rd u ğ u ye rd e k a b u l e tm iş , k e n d is in e d e s te k v e r m e k iç in y a p ıla n

g ö s te r ile r i d e s te k le m iş ve m u tla k a n la m d a te k o to rite h a lin e g e lm iş ti.

B ü tü n bu d a v r a n ış la r ı, k e n d is in e y a k ın o la n b ir ç o k k iş in in n e fr e tin i k a ­

z a n m a s ın a n e d e n o lm u ş tu .

A n c a k h e r y ü k s e liş i n b i r in iş i h a ttâ d ü ş ü ş ü o ld u ğ u k u r a lı R o m a ’ d a d a
k e n d is in i g ö s te rd i v e M Ö 4 4 y ı lı n d a K r a l ( İm p a r a t o r ) ilâ n e d ile c e ğ i t o p ­

la n tıd a n hem en önce C u m h u r iy e t ta r a fta rla r ın c a y a p ıla n p la n u y a rın c a

ü s te lik k e n d is in e y a k ın k iş ile r d e n b ir is i o la n Brutus ta r a fın d a n ö ld ü r ü ld ü .

C a e sa r’m ö lü m ü n d e n s o n ra consul o lm a k is te y e n yeğeni G a iu s

O c t a v i u s ’ u n is te ğ i d a h a ö n c e h iç m a g is tr a lık y a p m a m ış o lm a s ı v e h e n ü z

1 9 y a ş ın d a o lm a s ı g e r e k ç e s iy le r e d d e d ild i. A n c a k b ir o r d u k o m u ta n ı o la ­

r a k b ü y ü k z a fe r le r e ld e e d e n G a iu s O c t a v iu s h a lk ın g ü v e n in i k a z a n m ış tı

v e h a lk s e n a to n u n a k s in e o n u n c o n s u l o lm a s ın ı is te m e k te y d i. A n c a k f ii li
ik tid a r ı e lin d e b u lu n d u r a n g ü ç le r le daha iy i m ü c a d e le e d e b ilm e k iç in

o r d u n u n d iğ e r i k i ö n e m li k o m u ta n ın ı d a y a n ın a a la r a k ik in c i Triumvirat
o l a r a k a d l a n d ı r ı l a n ü ç l ü y ö n e t i m i t e r c i h e t t i . B u ü ç l ü i ç i n d e Gaius
Octavius ö n p l a n a ç ı k t ı . Ç ü n k ü s e n a t o v e h a l k Marcus Antonius'u n M ı s ı r
k r a liç e s i K le o p a t r a ile o la n iliş k is i ve Rom a d e v le ti a le y h in e s o n u ç la r

d o ğ u r a b ile c e k b a z ı ta a h h ü tle r e g ir d iğ i g e r e k ç e s iy le L a p i d u s ’ a d a d e v le ti

iy i y ö n e te m e d iğ i g e r e k ç e s iy le k a rş ı ç ık tı v e Gaius Octavius'u n y ıld ızı

p a r la d ı . R o m a l ı l a r h e r k e s e e ş it m e s a f e d e d u r a n O c t a v i u s ’ u n b a ş a g e ç m e ­

s in in h u z u r v e g ü v e n i s a ğ la y a c a ğ ın ı d ü ş ü n d ü le r . A n c a k Octavius Rom a
D e v l e t i iç in y a p m a s ı g e re k e n h e rş e y i y a p t ığ ın ı b e lir te r e k h e r g ö r e v in b ir

sonu o lm a s ı g e re k tiğ in i ile r i sü re re k g ö re v in i b ır a k m a k ve y e tk ile r in i

s e n a to y a v e h a lk a b ır a k m a k is te d i a n c a k b u t e v a z u u R o m a h a lk ı v e s e ­

n a to n e z d in d e o n a b ü y ü k b ir ü n v e g ü ç s a ğ la d ı. M Ö 2 7 y ılın d a k e n d is in e
o r d u k o m u ta n lığ ı y a p m a k v e e y a le tle r i y ö n e tm e k y e tk is i y e n id e n v e r ild i.

K e n d is in e S e n a to ta r a fın d a n a y rıc a Augustus ( U l u - B ü y ü k ) u n v a n ı v e r ild i.

V e b ö y le c e b ir a n la m d a S e z a r ’ m g ü ç k u lla n a r a k y a d a s a h ip o ld u ğ u b ü ­
yü k gücü k u lla n a r a k yapm ak is te d iğ i şeyi yeğeni Gaius Octavius
(Augustus) h a lk ın k e n d is in e o la n s e v g is in i v e h a lk ta n g e le n g ü c ü k u lla n a ­

r a k g e r ç e k le ş tir m iş o ld u .
Rom a d e v le t in in h e r a ç ıd a n e n p a r la k d ö n e m i Augustus'u n b a ş la tm ış

o ld u ğ u İlk İm p a ra to rlu k (Principatus) d ö n e m id ir ( M Ö 2 7 -M Ö 2 3 5 /2 8 4 ).

R o m a ’ d a n g ü n ü m ü z e m ira s o la r a k k a la n n e v a r s a , n e r e d e y s e ta m a m ı b u
d ö n e m e d a y a n m a k t a b u d ö n e m d e n k a y n a k l a n m a k t a d ı r . 28 İ l k İ m p a r a t o r l u k
( P r in c ip a t u s ) d ö n e m in d e h a lk m e c lis le r i g ü ç le r in i ö n e m li ö lç ü d e k a y b e t ­
m iş le r , C u m h u r iy e t D ö n e m in d e k i e tk in lik le r in d e n e s e r k a lm a m ış tır . B u

d ö n e m in g ü ç lü o r g a n ı S e n a to d u r. V e S e n a to g ü ç m e r k e z i o lm a d u r u m u n u

Principatus D ö n e m i n in o r ta la r ın a k a d a r s ü r d ü r m ü ş s o n r a s ın d a Senatus da

g ü c ü n ü y itir m iş v e Senatus'u n y e r i n i İ m p a r a t o r ( Princeps ) a l m ı ş v e t e k

e tk in g ü ç h a lin e g e lm iş tir . B u d ö n e m d e h u k u k u n e n ü s t d ü ze y e ç ık m a s ı­
n ın büyük b ir aşam a k a y d e tm e s in in en ö n e m li s e b e b i, Labeo, Capito
Sabinus g ib i h u k u k ç u la r ın v e o n la rın m e n s u p o ld u k la r ı h u k u k o k u lla r ın ın

v a r lı ğ ı d ır . B u h u k u k o k u lla r ı a ra s ın d a k i f ik i r ta r tış m a la r ı R o m a H u k u k u ­

nun g e liş im in e ç o k ö n e m li k a tk ıla rd a b u lu n m u ş tu r. İm p a r a to r A u g u s tu s

k e n d i d ö n e m in d e y a ş a m ış o la n h u k u k ç u la r a , h u k u k i s o r u n la r ın ın ç ö zü l­
m e s i iç in b a ş v u r a n k iş ile r e İm p a r a to r a d ın a c e v a p v e r m e a y r ıc a lığ ın ı ta ­

n ım ış tır . B u d u r u m h u k u k ç u la r ın s ta tü s ü n ü d a h a d a g ü ç le n d ir m iş tir .
Principatus D ö n e m in in sona e r m e s in d e n s o n ra (k i bu d ö n e m in so­

n u n d a 5 0 y ı l k a d a r s ü r e n iç k a r ı ş ı k l ı k y a ş a n m ış t ı r ) M S 2 8 4 y ılın d a Son

İm p a ra to rlu k y a da sadece İm p a r a to r lu k d e n ile n b ir d ö n e m b a ş la m ış tır.

B u dönem de İm p a ra to r te k egem en güç h a lin e g e lm iş ve h e r tü rlü iş i

k e n d is in e b a ğ lı d e v le t m e m u r la r ı ile y ü r ü t m ü ş t ü r .

C u m h u r iy e t ( C o n s u lle r ) D ö n e m in in s o n la r ın d a ( M Ö 4 4 y ılın d a ) ö ld ü ­

Caesar' d a n b i r y ı l s o n r a ö l e n ü n l ü d ü ş ü n c e a d a m ı f i l o z o f v e
r ü le n H a tip

Cicero' n u n ( Marcus Tullius Cicero) ( M . Ö 1 0 6 - M . Ö 4 3 ) , d e ğ i ş i k yöne­

tim t a r z la r ın a iliş k in o la r a k g ü n ü m ü z d e d e a y n ı ş e k ild e g e ç e r liliğ in i s ü r ­

d ü re n ve M S 1 . y ü z y ıld a yaşayan ü n lü düşünür Seneca29 ta r a fın d a n da

p a y la ş ıla n d ü ş ü n c e s in e g ö re d e v le tle r ( to p lu m la r ) ü ç d e ğ iş ik ş e k ild e y ö -

n e tile b ilir le r . B u n la r d a n ilk i T e k adam y ö n e tim id ir y a n i M o n a r ş i, ik in c i

y ö n e tim ta r z ı b ir g ru b u n y a d a z ü m r e n in ik tid a r d ır k i b u n a d a A r is to k r a s i
ü ç ü n c ü v e s o n u n c u y ö n e tim t a r z ın a is e h a lk ın k e n d i k e n d is in i y ö n e t m e s i
a n la m ın d a C u m h u r iy e t y ö n e t im i a d ı v e r ilm e k te d ir .

Cicero ve Seneca (M Ö 4- M S 6 5 ) M o n a r ş i y ö n e tim in in k ö tü y e k u lla ­

n ılm a s ın a T i r a n l ı k , g ü c ü k ö tü y e k u lla n a n a T i r a n , A r is t o k r a s i’ n in k ö tü y e
k u lla n ılm a s ın a O lig a r ş i (k ö tü y e k u lla n a n la r a O lig a r k ), C u m h u r iy e tin

k ö tü y e k u lla n ılm a s ın a da D e m o k r a s i d e n ild iğ in i s ö y le m iş le rd ir. O n la r a

28 Bu dönem dışında sadece Doğu Roma İmparatoru olan lustinianus'un Corpus Iuris Civilis
adlı kodifikasyonu günümüz hukuku bakımından önemli bir kaynak teşkil etmektedir.
29 TANRIM,
Bana değiştirebileceğim şeyleri değiştirmek için CESARET,
Değiştiremeyeceğim şeyleri kabul etmem için METANET,
Her ikisi arasındaki farkı bilmek için de AKIL v e r...
g ö re h a lk ın ç o ğ u n lu ğ u n u n o y u n u a la r a k y ö n e t im e g e lm iş k iş i d e ik tid a r a
g e tir ild i d iy e h e r is te d iğ in i d ile d iğ i g ib i y a p a b ile c e k y e tk ile r e s a h ip o l­

m a m a lıd ır. Caesar b ö y le d a v r a n d ığ ı iç in k e n d i s o n u n u k e n d is i g e tir m iş ­

tir . G e r ç e k a n la m d a D e m o k r a s i h e rk e s in (h a lk ın d e ğ iş ik s ın ıfla r ın ın gö­

r ü ş , d ü ş ü n c e v e ta le p le rin in k a m u d ü z e n in e v e d e v le tin g ü v e n liğ in e a y k ır ı

o lm a m a k ş a r tıy la ) b ir b a ş k a s ın ın fik r in e s a y g ı d u y m a s ın ı g e r e k tir ir . D e ­

m o k ra s in in iç e r d iğ i ö z g ü r lü k le r d e s ın ır s ız d e ğ ild ir . B i r ö zg ü rlü ğ ü n s ı­

n ırla r ın ın b a ş la d ığ ı b ir y e rd e veya za m a n d a d iğ e r b ir k iş in in ö zg ü rlü ğ ü

so n a e re r. T o p lu m u o lu ş tu ra n k iş ile rin y a n i h a lk ın o r ta k m e n fa a tle ri v e
ö zg ü rlü ğ ü is e h e r t ü r l ü d e ğ e rin ü z e r in d e d ir . B u düşünce ta r zın ın savu­

n u lm a s ı h a lin d e C u m h u r iy e t r e jim i iç e r is in d e o r ta y a ç ık a b ile c e k m u h t e ­

m e l k r a lla r ın , im p a r a to r la n n o r ta y a ç ık m a s ı d a e n g e lle n m iş o la c a k tır .

A s lın d a R o m a H u k u k u n u n te m e l k r ite r le r in in , Cicero ’n u n 30 y a ş a d ığ ı

d ö n e m le rd e (M Ö 106 - 43 ) ş e k ille n d iğ i b iç im in d e b ir s a p ta m a yapm ak

p e k â l â m ü m k ü n d ü r 3 1. Ç ü n k ü b u d ö n e m , R o m a l ı a y d ı n l a r ı n b ü y ü k ö l ç ü d e

Yunan k ü ltü r ü n d e n e tk ile n d ik le r i dönem e denk d ü ş m e k t e d i r 32. S to a c ı

a n l a y ı ş a 33 b a ğ l ı o la n C /c e ra ’n u n fik ir le r i, h u k u k ç u la rın d ik k a tin i daha

çok hukukun fe ls e fi te m e lle r in i in c e le m e y e y ö n e l t m i ş t i r 34. C u m h u r i y e t

30 Cicero, Romalıların önemli hatip ve devlet adamlarından biridir. Eserleri mükemmel bir
dilde yazan Cicero’nun Roma Hukukuna olan katkısı azımsanamaz. Yaşadığı dönemde pek çok
davaları müdafaa etmiştir. Umur, (Lügat), s. 36.
31 Brown, s. 365.
32 De Zulueta, s. 868 vd.
33 İlkçağ ahlâk felsefelerinden biri olan stoa felsefesine göre doğru yasalar ve kurallar ancak
akıl yolu ile bulunabilir. Stoa felsefesine, rasyonalist ahlak da denilmektedir. Brun, J.: Çev.
Atıcı, Stoa Felsefesi, İstanbul, 2003, s. 5 vd.
34 Cicero, De República adlı eserinde hukuk kurallarının, değiştirmez ve evrensel nitelikte olan
tabii hukuk ile uyumlu olmaları gerektiğini savunmuştur. Hukuk kuralları insanları doğru ve
dürüst olmaya ve kötülükten uzak durmaya zorlamaktadır. Tabii hukuk kuralları ile uyumlu
olmayan hukuk kurallarının kabul edilmesi büyük bir saygısızlık olacaktır. Ne senatus ne de
Roma halkı bu şekildeki hukuk kurallarını hazırlayıp, kabul etmemelidirler. Buna göre hukuk,
Roma’da ayrı, Atina’da ayrı olamaz. Üstelik, hukuk bugün başka, yarın başka şey emretmeme-
lidir. Brown, s. 365.
D. 1, 1,3: “Florus libro primo instilutionum Ut vim atque iniuriam propulsemus: ,nam iure hoc
evenit, ut quod quisque ob tutelam corporis sui fecerit, iure fecisse existimetur, et cum inter nos
cognationem quandam natura constituit, consequens est hominem homini insidiari nefas esse”.
Tabii hukuk, yalnızca insanlara has hukuk değildir. Bu, doğanın tüm hayvanlara da öğrettiği
hukuktur ve kökenleri denizden, karadan gelen tüm yaratıkları etkiler. Ayrıca kuşlar için de
geçerlidir... Çünkü tüm hayvanlar hatta vahşi yaratıklar için bile, tabii hukuk uygulanır.
D. 1, 1, 11: “Paulus libro 14 ad Sabinum lus pluribus modis dicitur: uno modo, cum id quod
semper aequum ac bonum est ius dicitur, ut est ius naturale. Altero modo, quod omnibus aut
pluribus in quaque civitate utile est, ut est ius civile. Nec minus ius recte appellatur in civitate
nostra ius honorarium. Praetor quoque ius reddere dicitur etiam cum inique decemit, relatione
scilicet facta non ad id quod ita praetor fecit, sed ad illud quod praetorem facere convenit. Alia
significatione ius dicitur locus in quo ius redditur, appellatione colIata ab eo quod fit in eo ubi
d ö n e m in in s o n la r ın d a , R o m a lı h u k u k ç u la r h u k u k ve a h la k k u r a lla r ın ın
ta m o la r a k a y r ı m ı n ı y a p a r a k , k a n u n k o y u c u la r ın ı g ö r e v le r in i a ç ık ç a o r ­
ta y a Ius Gentium'’u n g e l i ş i m i n d e d ö n ü m n o k t a s ı
k o y m u ş l a r d ı r 35. o la n ,
im p a r a to r Caracalla’m n t ü m R o m a u y r u k l a r ı n a v a t a n d a ş l ı k h a k k ı ta n ı­

m ası (M S 2 1 2 ) 36 i l e , R o m a Hukukunun te m e l k r ite r le r in in o lu ş u m u n d a

e t k ili o la n s to a c ı a n la y ış a r a s ın d a , a s lın d a y a k ı n b ir b a ğ la n tı b u lu n m a k t a ­

d ır . Ç ü n k ü , R o m a u y r u k la r ın a v a ta n d a ş lık h a k k ın ın ta n ın m a s ı ile , R o m a
v a ta n d a ş la r ın ın s a y ıs ın d a b ir a rtm a s ö z k o n u s u o lm a k t a y d ı. S to a c ı a n la y ış

d a e s a s o la r a k , m illiy e t ç iliğ in k a p s a m ın ın d a r tu tu lm a s ın a k a r ş ı ç ık m a k ­
t a d ı r . T a b i i h u k u k ( Ius Naturale), b ü y ü k ö lç ü d e ius gentium ta r a fın d a n

t a n ın m ış tır . Ü s t e l i k ta b ii h u k u k u n , Ius Çivile ta r a fın d a n d e ğ iş tir ilm e s i d e

m ü m k ü n d e ğ i l d i 3 7.

Z a m a n la , İm p a ra to r Constantinus ta r a fın d a n H ır is tiy a n lığ ın Rom a

İm p a r a to r lu ğ u ’ n u n r e s m î d in i o la r a k k a b u l e d ilm e s i ü z e r in e R o m a H u k u ­

k u n u n t e m e lin d e y a ta n s to a fe ls e fe s in in y e r i n i, H ı r i s t iy a n l ığ a a it a n la y ış ­
l a r a l m ı ş t ı r 38. Iustinianus d ö n e m in d e , ta b ii h u k u k ila h i k u v v e t le r c e o r ta y a

k o n m u ş , e vre n se l n ite lik te b ir h u k u k o la r a k ta n ım la n m ış tır . B ü tü n ka-

v im le r i n o r t a k o la r a k u y d u k la r ı ta b ii h u k u k k u r a lla r ı, b ir ç e ş it ila h i k u d r e t

ta r a fın d a n h a zır la n m ış o ld u ğ u n d a n , s ü r e k li a y n ı k a lır v e d e ğ iş tir ile m e z .

Buna k a r ş ılık , h e r d e v le tin k e n d is i iç in h a zırla d ığ ı h u k u k k u r a lla r ı, y a

k a v m in z ı m n î r ız a s ı ile y a d a m ü t e a k ip b a ş k a k a n u n la r la , ç o ğ u n lu k la d e ­

fıt. Quem locum determinare hoc modo possumus: ubicumque praetor salva maiestate imperii
sui salvoque more maiorum ius dicere constituit, is locus recte ius appellatur.”
Her zaman ve her yerde âdil, doğru ve iyi olan hukuk, ius naturale'dır.
35 Ius gentium, bütün kavimlere uygulanan tabii aklın (naturalis ratio) oluşturduğu hukuktur.
Ius civile ise, her kavmin civilis ra/io’sunun oluşturduğu hukuktur.C/vı/M ratio bazen naturalis
ratio'yz karşılık gelmekteydi. (naturalis simul et civilis ratio, hem naturalis hem civilis ratio)
¡us civile ve ius gentium’dan farklı olarak, insan tarafından keyfi olarak hazırlanmamış,
tabiaten hukuki kural şeklinde var olan hukuka tabii hukuk (ius naturale) denilmektedir. Di
Marzo, S., Roma Hukuku, Çev. Umur, İstanbul: 1954, s. 26 vd.
Gai. 3, 154- 154 a: “...sed ea quidem societas, de qua loquimur... iuris gentium est; itaque inter
omnes homines naturali ratione consistit. Est autem aliud genus sociatatis proprium civium
Romanorum, olim enim...quaedam erat legitima simul et naturalis societas". Sözünü ettiğimiz
şirket, ius gentium’a dâhildir. Buna göre, ratio naturalis dâhilinde bütün insanlara uygulanabi­
lir. Fakat Roma vatandaşlarına özgü diğer bir şirket şekli daha vardır. Bir zamanlar... aynı
zamanda hem yasal hem tabii olan şirket vardı.
36 Pound, (Outlines), s. 191.
37 Gai. 1, 158; Roma Hukukunca kabul edilmiş olan aynı baba hâkimiyeti altında olma esasına
dayanan agnatio hısımlığı, medeni hukuka ilişkin hakların kaybedilmesi ile sona ererken, kan
bağı esasına dayanan cognatio kısımlığı bundan etkilenmez. Çünkü, medeni hukuk ile medeni
hukuk haklan yürürlükten kaldırılırken, tabii haklar sona ermez.
38 Bununla bağlantılı olarak, tabii hukukun tanımlanmasında da farklılıklar oluşmuştur. Artık
tabii hukuk, stoa felsefesinden farklı olarak, daha otoriter bir yaklaşımla açıklanmaktadır. Bu
dönemde, saik kavramı ile sebep tam anlamıyla birbirlerinden ayrılmıştır. Maine, 180.
ğ i ş e b i l i r l e r 39. A y r ı c a iy i n iy e t k a v r a m ı, R o m a H ukukunun h e r a la n ın d a

d a h a f a z l a r o l o y n a m a y a b a ş l a m ı ş t ı r 40.
R o m a H u k u k u n u n g ü n ü m ü z Ö z e l H u k u k u n u n te m e lin i o lu ş tu rm a s ın d a

b ü y ü k k a tk ıs ı o la n Iu s tin ia n u s d ö n e m i ( M .S 5 2 7 -5 6 5 ), R o m a H u k u k u n u n
te m e l k r ite r le rin d e d e ğ iş ik le r y a p ıld ığ ı b ir d ö n e m d ir 41. A s l ın d a bu dö­

n e m d e d e , R o m a lı h u k u k ç u la r , R o m a H u k u k u n u n y ü k s e k a h la k î k a ra k te ri

ü z e r in d e ıs ra r e tm e k te y d ile r . R o m a Hukukuna g ö re , h u k u k u n te m e l k r i­
'‘‘'Onurlu yaşamak, başkasına zarar vermemek ve herkese kendi
te r le ri,

hakkım vermek ” ş e k l i n d e a ç ı k l a m ı ş t ı r 42. H u k u k b i l i m i , K a m u H u k u k u v e

Ö ze l H u k u k o lm a k ü ze re ik ili b ir a y rım a ta b i tu tu lm a k ta d ır. K a m u hu­
k u k u , R o m a d e v le tin in İd a rî y a p ıs ın a iliş k in d ir ; Ö z e l h u k u k is e , k iş ile r in
ç ık a r la r ın a iliş k in o la n d ır. Ö z e l h u k u k , d o ğ a l h u k u k ( lus Naturale), k a ­
v i m l e r h u k u k u ([lus Gentium) v e v a t a n d a ş l a r h u k u k u ( lus Çivile) k u r a l l a r ı
o l m a k ü z e r e ü ç k ı s ı m d a n o l u ş u r 43.

Esas o la ra k , R o m a Hukukunun ilk z a m a n la r ın d a hukukun z o r la y ıc ı

u n su ru , fe ls e fî o lm a k ta n çok te o lo jik ö z e llik te d ir . B u ra d a çok ta n r ılı

in a n ç la ra iliş k in izle r g ö r ü l m e k t e d i r 44. O ysa, Iustinianus d ö n e m in d e

h a zır la n m ış o la n Corpus Iuris Civilis'te 45 hukuk k u r a lla r ın ın z o r la y ıc ı

u n s u r u , e s a s o la ra k h u k u k u n ö z ü n e v e b u n a b a ğ lı o la ra k d e v le t o to rite s in e

39 lust. Inst. 1,2, 11; “Sed naturalia quidem iura, quae apud omnes gentes peraeque servantur,
divina quadam providenta constituía, semper firm a atque immutabilia permanent: ea vero,
quae ipsa sibi quaeque civitas constituit, saepe mutari solent vel tácito consensu populi vel alia
postea lege lata".
40 Brown, 366.
41 Tahiroğlu/ Erdoğmuş, s. 74 vd.
42 lust. Inst. 1, 1,3: "luris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non ladere, suum
cuique tribuere ",
43 lust. Inst. 1, 1,4: “Huius studii duae sunt positiones, publicum et privatum. Publicum ius est,
quod ad statum rei Romanae special, privatum quod ad singulorum utilitatem pertinet.
Dicendum est igitur de iure prívalo, quod est tripertitum: collectum est enim ex naturalibus
praeceptis aut gentium aut civilibus ",
44 Ulpianus’un D. 1, 1, 3’de yaptığı tabii hukuk tanımında, pagan inançların etkileri görülmek­
tedir. Roma hukukçuları arasında stoa felsefi anlayışı ile Roma Hukukunun temel ölçütlerinin
açıklamaya çalışmak çok uzun bir süre daha devam etmiştir. Örneğin, onüçüncü yüzyılda
Thomas Aquinas’da hukuk biliminin dayanağı olarak teolojik bir yaklaşım ileri sürmüştür.
Brown, s. 366.
45 İmparator Iustinianus zamanında hazırlanmış olan kanunnameye Corpus Iuris Civilis denil­
mektedir. Bu kanunname dört bölümden oluşmaktadır. Bunlar, hukuk öğrencilerine bir hukuka
giriş kitabı niteliğinde olan, ancak yine de kanun gücüne haiz Institutiones, Klâsik Hukuk
Döneminin eserlerinin derlemesi şeklindeki Digesta, İmparator Hadrianus’tan, lustinianus’a
kadar olan süreçte çıkarılmış emirnamelerin toplandığı Codex ve son olarak da, Iustinianus
döneminde çıkarılmış olan emirnamelerin bulunduğu Novellae. Tahiroğlu/ Erdoğmuş, s. 75.
d a y a n m a k ta d ır. Iustirıianus D ö n e m i n d e d e v le t h e r a la n d a o t o r ite s in i h is ­

s e t t i r i r o l m u ş t u r 46.
K lâ s ik H u ku k D ö n e m i, Iustinianus D ön e m i ve s k o la s tik d ü ş ü n ü ş ü n
h â k im o ld u ğ u O r t a ç a ğ d a 47, R o m a Hukukunun te m e lin d e y a ta n düşünce

t a r z ı , k iş iy e v e s is te m e d u y u la n g ü v e n e d a y a n d ığ ın d a n , h u k u k s is te m in in

y a p tır ım g ü c ü n ü n ö n e m li ö lç ü d e h u k u k i y a p ıy a d u y u la n güvenden kay­

n a k l a n d ı ğ ı s ö y l e n e b i l i r 48. Ius Civile'n i n y e n i y e n i u y g u la n m a y a b a ş la n ­

d ığ ı ilk d ö n e m le r d e , hukukî iş le m le r in g e ç e rliliğ i, tö re n s e l n ite lik te k i

iş le m le r in g e ç e r li ş e k il ş a rtla rın a u y g u n o la r a k y a p ılm a s ın a , ö z e l s ö z le r in

k a n u n d a b e l i r t i l d i ğ i ş e k i l d e s ö y l e n m e s i n e b a ğ l ı y d ı 49. H a k k a n i y e t i n g e r e k ­
tir d iğ i d u ru m la ra m ü d a h a le e d e re k , Jus Civile' n i n k a t ı ş e k i l ş a r tla r ın ı

y u m u ş a ta n praetor' l a r s a y e s in d e ç ı k a n ius gentium

o rta y a is e , çoğu

tö r e n s e l iş le m i o r ta d a n k a ld ır m ış tır . B ö y le c e , ö z e llik le B o r ç la r H u k u k u
a la n ın d a , ş e k il ş a rtla rın a s ık ı s ık ıy a b a ğ lılığ ın y e r i n i, t a r a fla r ın ir a d e le r i­
n in b ir b irin e u y g u n lu ğ u a l m ı ş t ı r 50. A r t ı k Rom a H u k u k u , ira d e ( animus,

affectio ) 51 h a ta {error), h ile (doluş), kusur (culpa) k a v r a m la r ım d e ğ e rle n ­

d ir m e y e b a ş la m ış , b ö y le c e hukukun g e liş m e s i iç in , b ü y ü k a d ım la r ı a t­

m ı ş t ı r 52.

46 Buckland, W. W.: A Text-Book o f Roman Law from Augustus to Justinian, Cambridge, 1932,
s. 606.
47 Onbirinci yüzyılın sonunda ve onikinci yüzyılın başlarında yani Ortaçağ’da, Roma hukuku
yeniden büyük önem kazanmış ve hukukçuların çalışmalarının konusunu oluşturmuştur.
Glossator'lar denilen hukukçular, Corpus Iuris Civilis ve özellikle de Digesta metinlerini
üzerinden çok ayrıntılı çalışmalar yaparak, Roma Hukuku hakkında önemli açıklamalar getir­
mişlerdir. Bu incelemeleri sırasında glossator'lar, birbirine yakın kavramların anlamlan karşı-
laştınp, sınıflandırmalar yapmışlardır. Kısaca, pratik açıdan çok, bilimsel açıdan değerli çalış­
malar ortaya koymuşlardır. Karadeniz-Çelebican, (Roma), s. 88.
48 Schulz, s. 27.
49 Maine, s. 303. Örneğin, mülkiyetin devren kazanılma biçimlerinden olan mancipatio ve in
iure cessio tipik ius civile işlemleri idi. Bunlan yabancılar yapamazlardı. Şarta ya da vadeye
bağianmalan mümkün değildi. Mücerret işlemlerdi. Kanunda belirtilmiş şekilde yapılmazlarsa,
kesinlikle hüküm ve sonuçlarını doğurmazlardı. Karadeniz- Çelebican, Ö.: Roma Eşya Hukuku,
Ankara: 2000, s. 161 vd. Roma Borçlar Hukukunun ius civile uygulandığı dönemde tipik söz­
leşmelerinden biri, stipulatio denilen sözlü sözleşme idi. Stipulatio'mın geçerli olarak yapıla­
bilmesi için, kanunda belirtildiği şekilde, bazı sözlerin alacaklı ve borçlu tarafından aynı şe­
kilde söylenmesi gerekmekteydi. Riccobono, S., Transl. By Wylie Stipulation and Theory of
Contract, Cape Town: 1957, s. 74 vd. (stipulation); Erdoğmuş, B., Roma Borçlar Hukuku
Dersleri, Istanbul, 2005, s. 59 vd.
so Buna bağlı olarak, kişilerin niyeti ve iyi niyetli olup olm adıklar da değerlendirmeye alın­
maya başlanmıştır.
51 Hattâ, zamanla irade unsuru o kadar önem kazanmıştır ki, bazı işlemlerin geçerli sayılması
için buna uygun iradenin varlığına bağlanmıştır. Örneğin teslim gibi. Maine, 304.
Riccobono, S., Corso di Diritto Romano, Formazione e Sviluppo del Diritto Romano dalle
XII Tavole e Giustiniano, Milano: 1934, s. 87 vd.
 H a k s ız fiille r e iliş k in d ü z e n le m e le r d e , te m e lle r in i s to a c ı a n la y ış ile
H ı r i s t iy a n l ığ a iliş k in b a k ış a ç ıla r ın d a n a lm ış t ır . B u n a g ö r e , ö n c e le r i h a k ­

s ız fiild e n s o r u m lu tu tu lm a s ı iç in , k iş in in k u s u r lu o lm a s ı ş a rtı a r a n m a z ­
ken yani o b je k tif s o r u m lu lu k esası kabul e d ilm iş k e n , daha s o n r a la r ı
Rom a Hukukunun te m e l ö lç ü tle r in d e k i g e liş im d o ğ r u ltu s u n d a s ü b je k tif

s o r u m lu lu k e s a s a lın m ış v e h a k s ız fiild e n s o ru m lu tu tu lm a k iç in k iş in in

k u s u r l u o l m a s ı ş a r t ı a r a n m ı ş t ı r 53. D a h a R o m a H u k u k u n u n i l k z a m a n l a r ı n a

d e n k düşen O n ik i Le v h a K a n u n la r ın d a b ile , h a k s ız fiille r d e n d o la y ı s o ­

r u m lu l u k d ü z e n le n m iş t i. A n c a k b u d ö n e m d e h a k s ı z f ii l ile s u ç a r a s ın d a k i
aynm o rta y a k o n m a m ış o ld u ğ u n d a n , O n ik i Le vh a Kanununda h a k s ız

fiille r in y a p tır ım ı d a c e z a o la r a k b e lir le n m iş ti. Lex Aquiliae ( M .Ö . 2 8 7 )

d e n ile n k a n u n u n 54 h a k s ı z fiille r e o la n y e n ilik ç i y a k la ş ım ın a ra ğ m e n ,

R o m a h u k u k u n u n ö z ü n d e v a r o la n k ıs a s y a d a ih k a k -ı h a k a n la y ış ı h iç b ir

za m a n ta m a n la m ıy la o rta d a n k a l d ı r ı l a m a m ı ş t ı r 55. Ancak, H ır is tiy a n lık

d in in in r e s m e n k a b u l e d ilm e s i v e d e v le tin o to r ite s in in a r tm a s ı ile , h a k s ız

fiil k a v r a m ıy la s u ç k a v r a m ı b ir b ir in d e n a y rılm a y a ve a r tık h a k s ız fiilin

y a p t ı r ı m ı c e z a î o l m a k t a n ç o k , t a z m i n e t t i r i c i n i t e l i k t e o l m a y a b a ş l a m ı ş t ı 56.

R o m a ta r ih in in g ü n ü m ü z e d e ış ık tu ta c a k v e g e ç m iş te o la n o la y la r d a n

d e rs a lm a m ız ı s a ğ la y a c a k b u s iy a s i g e ç m iş in d e n s o n ra R o m a H u k u k u n u n
ö n e ç ık a r d ığ ı d e ğ e rle r e d e ğ in m e k g e r e k ir . A s l ın a b a k ıla c a k o lu r s a b u g ü n
yaşam ayan ve ta r ih te k a lm ış b ir hukuk o la ra k g ö rü le n Rom a H ukuku

a s lın d a y a ş a y a n b ir h u k u k t u r . R o m a H u k u k u b u g ü n İs v iç r e , A l m a n , F r a n ­

s ız , T ü r k M e d e n i H u k u k u o la ra k y a ş a m a k ta d ır. B u y ü z d e n R o m a H u k u k u

53 Sadece haksız fiilden kaynaklanan bir zararın oluşup oluşmadığını dikkate alan prensibe
objektif sorumluk ya da sonuç sorumluluğu denilmektedir. Oysa borçlunun sorumluluğunun
ancak bir kusuru varsa söz konusu olacağını kabul eden prensibe sübjektif ya da kusur sorum­
luluğu denir. Eski hukuklarda dolayısıyla da Roma Hukukunun ilk zamanlarında objektif
sorumluluk prensibi uygulanmaktaydı. Çünkü bu prensibin uygulanışı çok kolaydı. Fazla bir
araştırmaya gereksinim duyulmazdı. Hukuka aykırı davranış ve bunun sonucunda zarar olması
yeterli idi. Zamanla hukuk zihniyetinin gelişmesi ile, objektif sorumluluk prensibinin her
zaman hakkaniyete uygun çözümler getirmediği anlaşılmış ve bunun yerine, kusurun da göz
önünde bulundurulduğu sübjektif sorumluluk esası kabul edilmiştir. Rado, T. Roma Hukuku
Dersleri Borçlar Hukuku, İstanbul, 2001, s 35 vd.
54 Tribunus Aquilius tarafından çıkarılan lex Aquilia ile, başkasının malına verilen zararın
(damnum iniuria datum) tazmin edilmesine ilişkin düzenlemeler yer almaktaydı. Umur, {Lü­
gat), s. 113.
5 Buckland, s. 605; Zulueta, s. 861.
56 Roma Hukukunun ilk dönemlerinde, kişilere karşı işlenmiş suçlar özel suçlar (delicta
privata), devlete karşı işlenmiş olan suçlar da, kamu suçlan (delicta publica) olarak adlandırıl­
maktaydı. Devletin otoritesinin zayıf olması ile bağlantılı olarak, bu dönemlerde özel suçların
koğuşturulması tamamen, haksız fiilden zarar gören kişi ve onun yakınlarına bırakılmıştı. Bu
da haklının korunmasından çok güçlünün korunmasına yol açmaktaydı. Zamanla Roma Huku­
kunun temel ölçütlerinde yaşanan gelişim doğrultusunda, bu ihkak-ı hak yerini ihtiyari tahkim,
daha sonra da zorunlu tahkime bırakmıştır. Rado, s. 181 vd.
A v r u p a ’ d a b u lu n a n d e v le tle r in , A v r u p a B ir liğ in in h u k u k u d u r. B ir başka

ifa d e y le A v r u p a ’ n ın o r ta k h u k u k u d u r .
D a h a ö n c e d e ifa d e e d ild iğ i g i b i, R o m a H u k u k u n a g ö r e , h u k u k u n ü ç

Bunlar; HONESTE VIVERE (Dürüst Yaşamak),

te m e l p r e n s ib i v a rd ır.

ALTERUM NON LAEDERE (Başkasına Zarar vermemek), SUUM QUI­

QUE TRIBUERE (Herkese Kendi Hakkını Vermek). B u p r e n s i p l e r e a y k ı r ı
yaşam ta rzı s ü rm e k Rom a Hukukunda In fa m ia (Ş e re fs izlik ) o la ra k
a lg ıla n m a k ta d ır . H e r n e k a d a r g ü n ü m ü z d e v a r o lm a s a da, Rom a H u ku ­

k u n d a ç o k ö n e m li b ir y e r i o la n v e h a k e h liy e ti ile fiil e h liy e tin in k ıs ıtla n ­

m a s ın a h a ttâ ta m a m e n o rta d a n k a lk m a s ın a neden o la n b ir k u r u m daha

v a r d ır k i o d a In fa m ia ’ d ır . In fa m ia y a n i ( Ş e r e fs iz lik ) k iş in in to p lu m iç in ­

d e k i s a y g ın lığ ım y itir m e s in e n e d e n o la n b ir d u r u m d u r . B i r d iğ e r b a k ım ­

d a n In fa m ia d e v le tin y e tk ili o rg a n la rı ta r a fın d a n k iş ile r in m a h k û m e d il­

d ik le r i ç e ş itli d a v a la r y a d a s ü r d ü r d ü k le r i b e lir li y a ş a m b iç im le r i y ü z ü n ­
d e n y a p ıla n b ir k ın a m a o lu p b u k ın a m a a s k e r lik te n k o v u la n la r , ik i k a d ın la

a y n ı z a m a n d a n iş a n la n a n y a d a e v le n e n le r, te fe c ilik y a d a a h lâ k a a y k ır ı

b ir m e s le k ic r a e d e n le r , r ü ş v e t a la n la r v e v e r e n le r , ö z e ll ik le d ü r ü s tlü ğ e v e
i y i n iy e te d a y a n a n ç e ş itli h u k u k i iliş k ile r d e h a k s ız d a v r a n ış la r ın d a n ö tü r ü

h a k la r ın d a d a v a a ç ılıp m a h k û m o la n la r g ib i ö r n e ğ in , v e k â le t, ş irk e t s ö z ­

le ş m e le r in d e n doğan y ü k ü m lü lü k le r in i y e rin e g e tir m e y e n v e k ilin ya da

o r ta ğ ın , a le y h le r in e a ç ıla n d a v a la rd a m ahkûm o lm a la r ı o n la rı ş e re fs iz

d u ru m u n a d ü ş ü rü r. B u d u ru m a düşen k iş in in g e re k k a m u g e re k s e ö ze l

hukuk a la n ın d a k i h a k la n k ıs ıtla n ıy o r, s e ç m e s e ç ilm e h a k la n e lle r in d e n

a lın ıy o r , k a m u h izm e tle r in d e n y o k s u n b ır a k ılıy o r la r , d a v a d a ta r a f o la m ı­

y o r l a r , t a n ık o la m ıy o r la r , b a ş k a s ın ı te m s il e d e m iy o r la r v e en k ö tü s ü de
t o p lu m d a k i h e r k e s , b u k iş ile r le İn s a n î v e h u k u k i h e r h a n g i b ir iliş k i k u r ­

m a k ta n k a ç ıy o r la r d ı. Bunun sonucu o la ra k , b u g ib i k iş ile r to p lu m d a n

fiile n v e h u k u k e n d ış la n m ış o lu y o r la r d ı.
T ü r k iy e C u m h u r iy e ti h u k u k i b a k ım d a n Rom a İm p a r a to r lu ğ u n u n b ir

a n la m d a m ira s ç ıs ı d u r u m u n d a d ır . R o m a ta r ih in d e k i ik in c i ö n e m li k o d i f ı -

k a s y o n ç a lış m a s ı o la n Corpus Iuris Civilis (Y u r tta ş la r H u k u k u D e r le m e s i,

y a n i R o m a M e d e n i H u k u k u k u r a lla r ı) M . S . 5 2 8 -5 3 4 y ı l l a n a r a s ın d a D o ğ u
Rom a İm p a ra to ru Iustinianus ta r a fın d a n İs ta n b u l’ d a h a zır la tılm ış tır . B u

d e r le m e bugün K ıta A vru p a s ı H u k u k u o la ra k a d la n d ır ıla n ve b iz im de

iç in d e y e r a ld ığ ım ız h u k u k s is te m in in te m e lle r in i o lu ş t u r m a k t a d ır . A r a ­

dan a s ır la r g e ç s e de Iustinianus’un bu d e r le m e s i b u g ü n K ıta A vru p a s ı

H u k u k s is te m i o la r a k a d la n d ın la n A v r u p a D e v le tle r in in M e d e n i K a n u n la -

nna ve Ö ze l H u ku k s is te m le r in e n ü fu z e tm iş tir . A s ır la r önce g e tir ile n

h u k u k k u r a lla r ın ın b u g ü n a y n e n g e ç e rliliğ in i s ü rd ü rm e s i ü z e r in d e ö n e m le

d u r u lm a lıd ır . İş te bu y ü zd e n d ir ki ta r ih in d e r in lik le r in d e y e rin i a lm ış

b ir ç o k h u k u k s is te m in in y a n ın d a R o m a H u k u k u v e R o m a H u k u k u D e rs­

le ri d ü n y a n ın b ir ç o k ü lk e s in d e g ü n c e lliğ in i k o r u m a k ta d ır . Ü ç b in y ıla

y a k ın g e ç m iş iy le b u g ü n b a tı k ü ltü r ü d e d iğ im iz k ü ltü r ü n b ir p a rç a s ı o la ­

r a k , A v r u p a ’ n ın n e re d e y s e ta m a m ın d a çok d e r in k ö k le r e s a h ip o la n bu
h u k u k s is te m in in z a m a n z a m a n t o p lu m s a l, s iy a s a l, k ü ltü r e l v e d in s e l d i ­
r e n m e le r le k a r ş ıla ş tığ ı d a o lm u ş tu r . Ö z e l l i k l e d in s e l e t k e n le r in y a ra ttığ ı

d ir e n m e le rin h iç b ir m a n tık i g e re k ç e s i b u lu n m a m a k ta d ır . R o m a H u k u k u ­

n u n e n p a r la k d ö n e m i ta r ih î v e h u k u k i a ç ıd a n K l a s i k H u k u k D ö n e m i o la ­

r a k a d la n d ır ıla n İ l k im p a r a to r lu k d ö n e m id ir . B u d ö n e m in b a ş la n g ıc ı M Ö
2 7, s o n a e r m e s i is e fiile n M S 2 3 5 , re s m î o la ra k d a M S 284 s e n e s id ir .
O y s a H ır is t iy a n lığ ın R o m a ’ d a i lk k e z h o ş g ö rü y le k a r ş ıla n m a y a b a ş la d ığ ı

dönem M S 306 y ılın d a im p a ra to r o la n I. Constantinus ’ u n ik tid a r d a o l­

duğu d ö n e m d ir. B u d in in im p a ra to rlu ğ u n r e s m î d in i h a lin e g e lm e s i is e

M S 3 5 3 y ılın d a im p a ra to r I I . Constans z a m a n ın d a o lm u ş tu r . B u ta r ih te n

s o n ra b a ğ n a z lı k v e y o b a z l ı k b a ş la m ış v e R o m a ’ d a H ı r i s t iy a n o lm a y a n la r a
k a rş ı b a z ı k ıs ıtla m a la r a g id ilm iş b u d u r u m h u k u k u n g e liş im in e s o n d e re c e
o lu m s u z e tk ile m iş tir . T a r i h b o y u n c a , g e ç m iş te n g ü n ü m ü z e k a d a r h u k u k a

ne za m a n d in k a r ış t ın ld ıy s a b u n u n o l u m s u z s o n u ç la r ı d e r h a l g ö r ü lm e y e

b a ş la n m ış tır .

R om a h u k u k u n u n t ü r k h u k u k u n a e tk ís í
19 26 y ılın d a İs v iç r e M edeni Kanununun kabul e d ilm e s iy le , ü lk e m iz d e
de, Rom a Hukukunun e tk is in d e k a lm ış o la n b ir h u k u k s is te m i y ü r ü r lü ğ e
g ir m iş tir . B ö y le c e b in y ı l ı a ş k ın b ir s ü re İs lâ m d ü n y a s ı iç in d e k a lm ış o l ­

m ası yü zü n d e n İs la m hukukunun kö k s a ld ığ ı b ir ü lk e b u ö n e m li h u k u k
d e v rim iy le ve te k b ir k a n u n d e ğ iş ik liğ iy le k ö k e n in d e R om a İm p a ra to r-
lu ğ u ’ n u n v e R o m a H u k u k u n u n y a ttığ ı A v r u p a k ü ltü r c a m ia s ın ın v e O r t a k

H u k u k u n ö n e m li b i r p a r ç a s ı h a lin e g e lm iş tir .

R o m a H u k u k u n u n h u k u k u m u z ü z e r in d e e n ö n e m li e tk is i B o r ç la r H u ­

k u k u a la n ın d a o lm u ş tu r . M e h a z K a n u n o la n v e E u g e n H U B E R ta r a fın d a n

a lt y a p ıs ı o lu ş tu ru la n İs v iç r e B o r ç la r Kanunu ta m a m ıy la R o m a n is t b ir
n ite lik ta ş ım a k ta d ır. Ü s te lik İs v iç re B o rç la r Kanunu F ra n s ız, İta ly a n ,
A lm a n M e d e n i K a n u n la r ın d a n daha da fa z la R o m a n is ttir. T ü r k B o rç la r

Hukukunda en ö n e m li a k itle r d e n b ir is i o la n S a tım s ö zle ş m e s in e iliş k in

b ir ç o k k a v r a m ın te m e lle r i Rom a Hukukuna d a y a n m a k ta d ır. Ö r n e ğ in ,

A rra C o n firm a to ria o la r a k ifa d e e d ile n v e k a y n a ğ ı R o m a h u k u k u o l a n 57

Pey a k ç e s i ( B .K .1 5 6 ) b ö y le b ir k u r u m d u r . Y in e s a tım a k d in d e h a s a r ın
in tik a li ( B .K 18 3 v e B .K .1 1 7 - B o rç lu y a is n a d o lu n a m a y a n h a lle r m ü n a ­

57 Gaius Ins. 3.139

s e b e tiy le b o r c u n ifa s ı m ü m k ü n o lm a zs a , b o rç s a k ıt o lu r v e b o r ç lu b o r­

cundan k u r tu lu r h ü k m ü ) , a y ıb a k a rş ı te k e ffü l y ü k ü m lü lü ğ ü ( B .K . 2 0 2 ),
za p ta k a rş ı te m in a t b o r c u ( B .K . 18 9 -19 3 ), d ah a iy i b ir te k lif k a y d ı (In
d ie m A d d i c t i o ) , T e c r ü b e v e M u a y e n e k a y d ı i le s a tış ( B . K . ( 2 1 9 ) ( P a c t u m

D is p lic e n t ia e ), İs tis n a S ö z le ş m e s i ( B .K . 2 5 5 - 2 7 7 ) , S e b e p s iz Z e n g in le ş m e
) B .K . 6 1 -6 2 v d ) ,V e k a l e t s i z İş G ö r m e ( B .K . 4 1 0 ) , H a k s ız F iille r ( B .K .

4 1), A la c a ğ ın T e m lik i ( B .K .1 6 2 ) B o rc u n N a k li ( B .K . 173 ), T e m e rrü t,

Y e n ile m e (T e c d it) - B .K . 114 . kaynağı hep Rom a B o rç la r Hukukunda

b u lu n a n k u r a m la r d ır .

R o m a A i l e H u k u k u is e , ç o k b ü y ü k b ir g e liş m e g ö s te r m iş v e R o m a ’ n ın
e k o n o m i k , s i y a s i , k ü l t ü r e l d e ğ i ş i m i n e b a ş l ı b a ş ı n a ö r n e k o l u ş t u r m u ş t u r . 58

R o m a h u k u k u n u n i l k d ö n e m le r in d e u y g u la n a n manus'\u e v lilik , z a m a n la

y e r in i k a d ın ın k o c a s ı y a d a o n u n b a ğ lı o ld u ğ u a ile b a b a s ın ın h â k im iy e t i

a ltm a g irm e s in i g e r e k tir m e y e c e k ş e k ild e y a p ıla n manus' s u z e v lilik le r e

b ı r a k m ı ş t ı r 59. B ö y l e c e , Ius Gentium'un e tk in liğ in in a rtm a s ın a b a ğ lı o la ­

r a k , k a d ın ın k o c a s ın a o la n b a ğ ım lılığ ı a z a lm ış , to p lu m d a d a h a e tk in şe­

k i l d e r o l a l a b i l m e l e r i m ü m k ü n h a l e g e l m i ş t i r 60. A y n ı ş e k i l d e , R o m a h u k u ­
kunun e s k i z a m a n la r ın d a e v liliğ in g e ç e rli b ir ş e k ild e y a p ıla b ilm e s i iç in

a r a n a n s ö z lü ş e k il ş a r tla n d a a z a lm a y a v e o r ta d a n k a lk m a y a , b u n la r ın y e ­

r in i consensus d e n i l e n t a r a f l a r ı n i r a d e l e r i n i n b i r b i r i n e u y g u n o l a r a k b i r ­
affectio d e n i l e n n i y e t a l m a y a b a ş l a m ı ş t ı r 6 1 . O h a l d e , k ı s a c a
le ş m e s i y a d a

R o m a H u k u k u n u n d e ğ iş e n v e g e liş e n ö lç ü t le r in in , R o m a H u k u k u n u n h e r
d a lın d a o ld u ğ u g i b i, A i l e H u k u k u a la n ın d a d a e tk ile r in i g ö s te r e r e k , R o m a

to p lu m u n d a ç o k b ü y ü k ö n e m i o la n patria potestas d e n ile n a ile b a b a s ın ın

h e r a la n d a k i g e n iş y e tk ile r in i d a r a lttığ ı v e o to rite s in i h a fifle ttiğ in i söy­

l e y e b i l i r i z 62.
A yn ı ş e k ild e Rom a Hukukunun d e ğ iş e n ö lç ü tle ri k iş i k a v r a m ın a da

y e n i b i r b a k ı ş a ç ı s ı g e t i r i l m e s i n i s a ğ l a m ı ş t ı r 63. A s l ı n d a R o m a H u k u k u n d a

h iç b ir z a m a n g ü n ü m ü z d e k i a n la m ıy la t ü z e l k iş ilik k a v r a m ı o lu ş m a m ış tı.

An cak Rom a d e v le ti, d e v le t h â zin e s i ve ç e ş itli k iş i g r u p la n n a , k iş ilik

58 Ancak, doğal olarak bu Roma Hukukunun bu dalının günümüz hukukunu etkilediğini söyle­
mek mümkün değildir. Çünkü, Roma Hukukunun uygulandığı Roma toplumu ile, günümüz
hukuklarının uygulandığı toplumlann yapılan birbirlerinden çok farklıdır.
59 Manus’lu evliliklerde, kadın kocasının ya da onun bağlı olduğu aile babasının hâkimiyeti
altına girerken, manus tesis edilmeksizin yapılan evliliklerde, kadın kocasının ya da onun bağlı
olduğu aile babasının hâkimiyetine girmez. Gardner, J. F., Women in Roman Law and Society,
London, 1986, s. 12 vd.
“ Gardner, 21.
61 Sohm, s. 359 vd.
62 Sohm, s. 385 vd.
63 Brown, s. 369.
t a n ı m ı ş t ı r 64. B u n u n l a b a ğ l a n t ı l ı o l a r a k , R o m a H u k u k u n u n t e m e l ö l ç ü t l e r i ,

M ir a s H u k u k u n d a d a k e n d is in i g ö s te r m iş tir. B u a la n d a d a , R o m a H u k u k
b il im in i n fe ls e fi b ir a n la y ış g e liş tir d iğ i s ö y le n e b ilir . Fideicommissa 65 ş e k ­
lin d e y a p ıla n v a s iy e tn a m e le r , m ira s b ır a k a n ın Ius Çivile i l e d o ğ r u d a n
m ira s b ır a k a m a y a c a ğ ı k iş ile r e d e , m ira s b ır a k a b ilm e o la n a ğ ın ı s a ğ la m a s ı
n e d e n iy le çok y a r a r l ı d ı r 66. B u ve b e n z e r i k u r u m l a r 67, R o m a Hukukuna

im p a ra to r Augustus z a m a n ın d a g e tir ilm iş le rd ir k i b u d ö n e m e sa s o la ra k ,

t a b i i h u k u k a n l a y ı ş ı n ı n b a s k ı n o l d u ğ u z a m a n d ı r 68.
Rom a H ukukunun te m e l ö lç ü tle r in d e y a ş a n a n g e liş im e b a ğ lı o la r a k ,

d e ğ iş im g ö s te r e n v e b u d e ğ iş im ile R o m a H u k u k u n u n t a m a m ın ı e t k ile y e n
h u k u k d a lı d a , R o m a U s u l H u k u k u d u r . R o m a U s u l H u k u k u , k iş is e l in ti­
k a m ı n d e v l e t y e t k i s i y l e s ı n ı r l a n d ı r ı l m a s ı i l e o r t a y a ç ı k m ı ş t ı r 69. İ l k o l a r a k

64 Pound, (Introduction), s. 119 vd.

65 İlk İmparatorluk Döneminin başlarında ortaya çıkan belirli mal vasiyetine fldeicommissum
denilmektedir. Terekeden mirasçı ya da vasiyetli (honoratus) olarak yararlanmış bir kimseye,
vasiyetçinin üçüncü kişiye vermesi, veya üçüncü kişi lehine bir şey yapması konusunda ileri
sürdüğü talep. İlk zamanlarda fldeicommissum'un herhangi bir hukuki yükümlülüğü bulunma­
maktaydı. Ancak Sistem dışı yargılama sırasında, persecutio fideicommissaria ile takip edilen
bir sözleşme benzeri haline gelmişti. Şekle bağlı legatum'larla yapılmayan çeşitli belirli mal
vasiyetlerini, bu şekilde yapmak da mümkündü. Umur, (Lügat), s. 72.
66 lust. Inst. 2, 23, 1: “Sciendum itaque est omnia fideicommissa primis temporibus infirma
essei quia nemo invitus cogebatur praestare id, de quo rogatus erat: quibus enim non poterant
hereditates vel legata relinquere, si relinquebant, fidei committebant eorum, qui capere ex
testamento poterant: et ideo fideicommissa appellata sunt, quia nullo vinculo iuris, sed tantum
pudore eorum, qui rogabantur, continebantur. Postea primus divus Augustus semel iterumque
gratia personarum motus vel quia per ipsius salutem rogatus quis diceretur.aut ob insignem
quoquia iustum videbatur et populäre erat, paulatim conversum est in adsiduam iuris-
dictionem: tantusque favor eorum factus est, ut paulatim etiam praetor proprius crearetur, qui
fideicommissis ius diceret, quem fıdeicommissarium appellabant". İlk zamanlarda bütün
fıdeicommissum'\at yatırımsızdı. Çünkü yapılması istenmiş olan şeyi ifaya, kimse icbar edile­
mezdi. Gerçekten terekenin veya belirli malların bırakılamayacağı kimselere bir vasiyette bu­
lunmak istenildiği zaman, vasiyetname ile kazanmaya ehil olanlann fid e s'ine (sadakat) başvu­
rulurdu. Bu nedenle bunlara fldeicommissum denirdi. Çünkü, bir hukukî zorunluluk değil, rica
edilenlerin iyi niyetlerine istinat ederlerdi. Önce İlahî Augustus, gerek ricaların imparatorun
sağlığı namına yapılması, gerekse bazı kimselerin açık ahlâksızlıkları yüzünden, consul'lere bu
konuda yetkilerini kullanmalarını emretti. Önlem yerinde görülerek şöhret kazandığından,
yavaş yavaş bu müdahale, devamlı bir hukukî önlem şekline geldi: fıdeicommissum’ter hakkın­
da karar veren ve fıdeicommissarius adını alan özel bir praetor da kuruldu.
67 Örneğin, Roma Hukukunun ilerleyen zamanlarında, temel ölçütlerde gerçekleşen değişimle
bağlantılı olarak halefıyet veya hereditas iacens kavramlarının anlamlarında da değişiklikler
olmuştur. Hereditas iacens terekenin muallâkta kalması anlamına gelmektedir. Roma Hukuku­
nun ilk zamanlarında, muallâkta kalmış bir terekenin zilyetliğini ele geçiren kimse, kötü niyetli
olsa bile, bir senelik olan kazandırıcı zamanaşımı süresi boyunca, terekeyi fiilen hâkimiyetinde
bulundursa, mülkiyetini kazanabilirdi. Böyle bir uygulama, terekenin sahipsiz kalarak, halefsiz
olmamasını sağlamak için kabul edilmişti. Fakat, daha sonraları bu çeşit kazanımlar yasaklan­
mıştır. Brown, s. 360.
68 Sohm, s. 477.
69 Kelly, J. M.: Roman Litigation, Oxford: 1966, s. 2.
d e v le t, U s u l H u k u k u a la n ın d a o t o r ite s in in a z o lm a s ı n e d e n i y l e , y a ln ı z c a
k iş ile r in k e n d i g ü ç le r in i n a s ıl k u lla n a c a k la r ın ı d ü z e n le m iş t i . D a h a s o n r a ,

k iş ile r a r a s ın d a ç e k iş m e li b ir d u r u m o lu ş tu ğ u n d a , h a k e m e g id ilm e s i g e ­

r e k tiğ i kabul e d ilm iş ti. Y a n i , ta h k im u s u lü , i lk o la ra k ih tiy a rî ş e k ild e ,

ta r a fla r ın ir a d e s in e b ır a k ılm ış , d a h a s o n ra is e , z o r u n lu t a h k i m k a b u l e d il­
m iş t i. S o n o la r a k d a , d e v le tin o to rite s i iy ic e g ü ç le n in c e , k iş ile r in h a k la r ın ı

b i z z a t g ü ç k u lla n a r a k e ld e e tm e y ö n te m i k a ld ır ıla r a k , h a k k ı a ra m a d e v le ­
t i n b i r g ö r e v i ş e k l i n i a l m ı ş t ı 70 . B i l i n d i ğ i ü z e r e , R o m a U s u l H u k u k u , Ö z e l
Y a r g ıla m a S is te m i ( Ordo Iudiciorum Privatorum ) v e S i s t e m D ı ş ı Y a r g ı ­
l a m a ( Cognitio Extra Ordinem) o l m a k ü z e r e i k i d ö n e m d e İ n c e l e n m e k t e ­
d i r . Ö z e l Y a r g ı l a m a S i s t e m i d e , k e n d i i ç i n d e K a n u n i d a v a l a r (legis actid)

v e formula y a r g ı l a m a s ı o l m a k ü z e r e i k i y e a y r ı l m a k t a y d ı . B u n l a r d a n

formula y a r g ı l a m a s ı 7 1 , R o m a H u k u k u n u n f e l s e f î a n l a y ı ş ı n ı ç o k g ü z e l b i r
ş e k ild e v u r g u la m a k t a d ır . B u y a r g ıla m a s is te m i y a b a n c ıla r a d a u y g u la n a ­

b i l m e s i a ç ı s ı n d a n b ü y ü k b i r y e n i l i k g e t i r m i ş t i r 72. Ü s t e l i k formula y a r g ıla ­

m a s ı, k e n d is in d e n d a h a ö n c e u y g u la n m ış o la n y a s a l d a v a la r y a r g ıla m a ­

s ın a g ö r e d a h a a z ş e k ilc i o l u p , h â k im e d a h a f a z l a t a k d ir y e t k is i t a n ım a k ­

t a y d ı 73 . Formula y a r g ıla m a s ın a a d ın ı v e r e n d a v a form ula' s ı , b e lli b ir s is ­

te m ç e r ç e v e s in d e h a z ır la n m ış ifa d e le r d e n o lu ş a n , d a v a h a k k ın d a k i y a z ı l ı

b e lg e a n la m ın a g e l m e k t e d i r 74 . B u y a rg ıla m a s is te m i, ta r a fla r ın a ra la ­

r ın d a k i ç e k iş m e li d u r u m u n iç e r iğ i h a k k ın d a b ir a n la ş m a y a p m a la r ın a v e
bunu y a zılı b ir ş e k ild e o rta y a k o y m a la r ın a o la n a k ta n ıy a r a k , o dönem

a ç ıs ın d a n b ü y ü k b ir y e n il i k g e tir m e k t e d ir . B u y a k la ş ım praetor' l a r t a r a ­
fın d a n , Ius Civile' c e d ü z e n l e n m e m i ş y e n i d u r u m la r a d a v a ( actio ) y a d a
d e fî ( exceptio ) h a k l a r ı n ı n t a n ı n m a s ı ile hukukun her a la n ın d a k e n d in i

h i s s e t t i r m i ş t i r 75 .
Rom a U su l H ukukunun günüm üz M edeni Usul H ukukunun te m e lin i

o lu ş tu ra n b ö lü m ü is e , S is te m D ış ı Y a r g ıla m a d ır . M e d e n i U s û l H u k u k u ­

m u zd a son y ılla r d a çok s ık ç a gündem e g e le n İs tin a f (Appellatio) k u ru -

m u n u n k a yn a ğ ı da R o m a H u k u k u ’ d u r. B u n u n d ış ın d a , b a ş ta id d ia n ın v e

m ü d a fa a n ın g e n iş le tilm e s i y a s a ğ ı o lm a k ü z e r e u s û l h u k u k u n a iliş k in b ir ­

70 Umur, (Notlar), s. 220-1,; Türkoğlu-Özdemir, G., Roma Usul Hukukunda "Plus Petilio"
Yasağı ve Medeni Usul Hukukundaki Davayı Genişletme ve Değiştirme Yasağına Olan Etkileri,
Ankara, 2004, s. 21 vd.
71 Formula, belli bir sisteme uygun olarak düzenlenmiş sözler ve ifadelerden oluşan, çekişmeli
durum hakkındaki yazılı belge demektir. Wenger, L., Transl. By Fisk, Institutes o f the Roman
Law o f Civil Procedure, New York, 1949, s. 85.
72 Türkoğlu-Özdemir, G.: “Roma Medeni Usul Hukukunda Formula Yargılaması”, D.E.Ü.
Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 7, S. 1, 2005, s. 177 vd .
73 Thomas, J. A. C., Textbook o f Roman Law, Amsterdam, 1976, s. 75.
74 Umur, Z., Roma Hukuku, Umumî Meßumlar, Hakların Himayesi, İstanbul, 1974, s. 567 .
75 Wenger, s. 86.
çok konu ve ku ru m çağdaş hukuk s is te m im izd e yer a lm ış o la n Rom a
k a y n a k lı k u r a m la r d ır .

Eşya H u k u k u m u z d a k i, M ü l k iy e t , Z il y e t l ik , S ın ır lı a y n i h a k la r ( İn tifa

h a k k ı, s ü k n a h a k k ı, R e h in , İp o te k , Ü s t h a k k ı, y in e s o n z a m a n la r d a e n ç o k

k a rş ım ıza ç ık a n k u ra m la r d a n S p o n s o rlu k k u ru m u n u n k a y n a ğ ı, Rom a

H u k u k u n d a k i S ö z l ü A k i t l e r g r u b u n d a y e r a la n Sponsio'd u r .
S o n u ç o la ra k , R o m a H u k u k u n u n ü s t ü n lü ğ ü n ü n , g ü n ü m ü z h u k u k s is ­
te m le r in in te m e lin i o lu ş tu rm a ö z e lliğ in in , b u h u k u k u n ö z ü n ü n d a y a n d ığ ı

fe ls e fi a n la y ış a b o r ç lu o ld u ğ u n u s ö y le y e b ilir iz . R o m a Hukukuna za m a n

iç in d e k a z a n d ır ılm ış o la n r a s y o n e l k u r a m la r , R o m a l ı h u k u k ç u la r ın o z a ­

m ana kadar hukukun d ış ın d a tu tu lm u ş o la y la r ı, n e d e n -s o n u ç iliş k is i

iç in d e d e ğ e r le n d ir e r e k , h u k u k î ç ö z ü m le r g e tir m e le r in e y o l a ç m ış tır . R o ­

m a lı h u k u k ç u la r ın h u ku ki düşünce ta r zla r ın d a k i b u d e ğ iş ik lik le r z a m a n

iç in d e p e k ç o k y e n i k u r u m v e k u r a lın y e r le ş ik h a le g e lm e s in e n e d e n o l ­

m u ş tu r. Z a te n R o m a lı h u k u k ç u la r, s o y u t v e g e n e l k u r a lla r o r ta y a ko y­

m a k ta n ç o k , te k e r te k e r s o ru n la ra ç ö z ü m ü re tm e y i te rc ih e d e n , y a s a l z o r ­

lu k la r ın ü s te s in d e n k o la y lık la g e lm e y i b e c e re n p r a tik z e k â lı k iş ile r d i.

A y r ı c a R o m a H u k u k u n u n Y u n a n m a n tığ ı v e fe ls e fe s in d e n d e e tk ile n d iğ i

a n l a ş ı l m a k t a d ı r . 76 Ö r n e ğ i n , R o m a h u k u k ç u la rı s to a a n la y ış ın ın egem en
o ld u ğ u d ö n e m le r d e , Y u n a n fe ls e fe s in in e tk is i ile , h u k u k a la n ın d a d a s ı­

n ıfla n d ır m a y ö n te m in i k u lla n a r a k , c in s -p a rç a (genere-species ) ş e k lin d e

s ın ıfla n d ır m a la r y a p m ış la r d ır 77.

Rom a H u k u k u , y ü z y ılla r b o y u n c a u y g u la n a n b ir h u k u k o ld u ğ u n d a n ,
fa r k lı d ö n e m le r d e fa r k lı ö z e llik le r ta ş ım ış tır . B u , R o m a H u k u k u n u n d e ğ i­
ş ik d ö n e m le rd e fa r k lı te m e l ö lç ü tle r o lu ş tu rm a s ın d a n k a y n a k la n m a k ta d ır .

Ö n c e le r i p a g a n te o lo jis i v e patricius ' l a r ı n h â k im iy e ti söz konusu ik e n ,

daha s o n r a la r ı, ta b ii hukukun s to a fe ls e fe s i a n la y ış ı ile y o ru m la n m a s ı

Rom a H ukukunu e tk ile m iş tir . R o m a ’ n ın , d o ğ u k ü ltü r ü ile k a y n a ş m a s ı,

Rom a Hukukunun bu k ü ltü re a it ilk e le ri kabul e tm e s in e yol a ç m ış tır.

O r ta ç a ğ d a R o m a H u k u k u s k o la s tik d o k tr in d o ğ r u ltu s u n d a y e n id e n ş e k il­

le n d ir ilm iş tir . R o m a H u k u k u , ç a ğ d a ş h u k u k s is te m le r in i K a m u H ukuku
a la n ın d a n daha çok Ö ze l H u ku k a la n ın d a ö z e llik le de B o rç la r H u k u k u
a la n ın d a e t k ile m iş tir .

Rom a H u ku ku d e r s le rin in , d ü n y a n ın p e k ç o k ü lk e s in d e h u k u k f a k ü l­

te le r in in d e rs p r o g r a m ın d a y e r a lm a s ı, s o n y ılla r d a b a z ı h a k s ı z e le ş tirile r e
n e d e n o l m a k t a d ır . Ü ç b in y ı la y a k ı n g e ç m iş i ile b u g ü n “ B a t ı k ü l t ü r ü ” a d ı
v e r ile n k ü ltü r ü n b ir p a rç a s ı o la ra k , B a tı A v r u p a ü lk e le r in in hukuk s is ­

76 Ehrlich, Transl. by Moll, Fundamental Principles o f the Sociology o f Law, 1936, s. 268.
77 De Zulueta, s. 869.
te m le rin e y e rle ş e n R o m a H u k u k u d in î v e s iy a s i e tk e n le r in y o l a ç tığ ı d i­
r e n m e le r le k a r ş ıla ş m ış tır . B u n u n la b e r a b e r , h u k u k i a n la m d a A vru p a ü l­

k e le r in i s o n d e re c e s a ğ la m b i r ş e k ild e b ir b ir in e b a ğ la y a n ve “ B a tı K ü l­

tü r ü ” y a d a “ A v r u p a K ü l t ü r ü ” d e n ile n o r ta k k ü ltü r ü n ö n e m li b i r u n s u r u v e
y a p ış tır ıc ıs ı o la n Rom a H ukuku h iç b ir ü lk e d e n s ö k ü lü p a tıla m a m ış tır .

Rom a H u ku ku ö ğ re tim i A vru p a ü lk e le r in in y a n ın d a çok fa r k lı hukuk

s is te m le r in in g e ç e rli o ld u ğ u b ir ç o k ü lk e d e ö r n e ğ in , O r t a v e G ü n e y A m e ­
r ik a ü lk e le r i ile , G ü n e y A f r i k a C u m h u r iy e ti, J a p o n y a v e Ç i n ’ d e d e h u k u k

fa k ü lte le rin in d e rs p r o g ra m la r ın d a y e r a lm a k ta , b u ü lk e le r in h u k u k s is ­

te m le ri b a k ım ın d a n te m e l b ir k a y n a k o lm a iş le v in i s ü r d ü r m e k te d ir. R o m a

H u k u k u n d a n d o ğ r u d a n d o ğ r u y a y a d a d o la y lı b ir ş e k ild e e t k ile n m iş o la n
h u k u k s is te m le rin in g e ç e rli o ld u ğ u ü lk e le r d e R o m a H ukukunun ö ğ re til­
m e s i, y ü r ü r lü k te k i h u k u k s is te m le rin in ç o k d a h a i y i ş e k ild e a n la ş ılm a s ı

a m a c ın ı d a g ü t m e k te d ir . D iğ e r y a n d a n Rom a Hukukunun e t k i a la n ı d ı ­

ş ın d a k a la n ü lk e le r d e is e , b u h u k u k s is te m in in ö ğ r e tilm e s i K a r ş ıla ş t ır m a lı

H u ku k, H u ku k S o s y o lo jis i g ib i h u k u k u n a lt y a p ıs ın a iliş k in b il im d a lla ­

r ın a , b a ş k a b ir d e y iş le , g e n e l h u k u k k ü ltü r ü n e k a tk ıd a b u lu n m a s ın ın y a n ı
s ır a , b a z ı p r a t i k a m a ç la r a d a y a r d ım c ı o lm a s ı g e r e k ç e s in e d a y a n m a k ta d ır .

Son z a m a n la r d a , h u k u k ö ğ re tim in d e re fo rm ç a lış m a la r ı d o la y ıs ıy la ,

R o m a H u k u k u ö ğ r e tim in in y e r i, d e ğ e ri v e ö n e m i k o n u s u y e n id e n g ü n c e l­

l i k k a z a n m ı ş t ı r . R o m a H u k u k u n u s a d e c e ta r ih te k a lm ış b ir h u k u k s is te m i

o la ra k y a d a b ir ta r ih d e rs i y a d a a la n ı g ib i d e ğ e r le n d ir m e k s o n d e r e c e

y a n lış b ir y a k la ş ım d ır . B u g ü n R o m a h u k u k ç u la rı R o m a H u k u k u ’n u b il­

m e n in , b ir h u k u k ç u n u n y e tiş m e s in d e s a ğ la y a c a ğ ı y a r a r la n y e n id e n o r ta y a

k o y m a k z o r u n lu lu ğ u ile k a r ş ı k a r ş ıy a b u lu n m a k ta d ır la r . İ k i b in y ı l ı a ş k ın
b ir g e ç m iş i o la n v e k ü ç ü k b ir ş e h ir d e v le t in in h u k u k d ü z e n i o l a r a k d o ğ u p ,

g id e r e k b ir im p a r a to r lu ğ u n h u k u k d ü z e n i o la r a k g e liş e n b u h u k u k s is te ­
m i n in , h u k u k b il im in i n ç e ş itli d a lla n n d a ç o k d e ğ iş ik a ç ıla r d a n y a r a r la n ı­

la b ile c e k z e n g in b ir k a y n a k o ld u ğ u k o n u s u n d a k u ş k u y o k tu r .
 R oma H ukuku
Belgin Erdoğmuş *

Rom a H u ku ku , M Ö 8 . y ü z y ı l ı n o r t a l a r ı n d a b i r ş e h i r d e v l e t i ( civitas) o l a ­
ra k k u r u la n R o m a ’ n ın 6 . y ü z y ıld a Iu s tin ia n u s ’ u n ö lü m ü n e kadar sü re n

h u k u k s ü r e c in i ifa d e e d e r . R o m a s iy a s î ta r ih in d e k r a l lı k , c u m h u r iy e t , i lk

im p a r a to r lu k , s o n im p a ra to rlu k y ö n e tim ş e k ille r i g ö r ü lm ü ş , h u k u k tu tu c u

n ite liğ in e r a ğ m e n z a m a n iç in d e d e ğ iş m iş tir . R o m a ’ n m i lk h u k u k k u r a lla r ı

ö rf ve â d e tle rd ir. D a h a s o n ra (patrici-plebs) mücadelesinin so­
s ın ıfla r

nucu olarak M Ö 5. yüzyılın ortasında 12 Levha Kanunu yapılmıştır. B u

t a r i h l e r d e h u k u k u y g u l a m a s ı pontifices d e n i l e n r a h i p h u k u k ç u l a r ı n e l i n d e

ve te k e lin d e y d i. P le b le r in de r a h ip lik s ın ıfın a g ir m e s i k a b u l e d ild ik te n

s o n ra b a zı u y g u la m a la r la d in k u r a lla r ı ile hukuk k u r a lla r ı b ir b irin d e n

a y r ı l m ış , C u m h u r iy e t d ö n e m in in s o n la r ın a d o ğ r u i l k l a i k h u k u k ç u la r o r ­

ta y a ç ık m ış tır . A u g u s tu s ’ u n k u r d u ğ u ilk im p a ra to rlu k (principatus) dev­

r iy le b ir lik te R o m a h u k u k u n u z ir v e s in e ç ık a ra n k la s ik h u k u k ç u la r ın fa a li­
y e ti g ö r ü lm e y e b a ş la n m ış tır. B u h u k u k ç u la r te o ris y e n d e ğ ille r d i. K e n d ile ­

r in e g e tir ile n h u k u k î m e s e le le r e ç ö z ü m le r ü r e tir le r d i, a v u k a t lık y a p m a z ­

la r d ı. R o m a H u k u k u m e s e le c i ( k a z u is t) h u k u k t u r . B u b a k ım d a n case-law
o la n A n g lo -S a x o n hukukuna b e n z e m e k te d ir . H a lb u k i en büyük te s irin i
b iz im d e iç in d e b u lu n d u ğ u m u z K a r a A v r u p a ’ sı h u k u k u n a y a p m ış tır .

Rom a H u ku ku lib e r a l b ir d ü z e n in h u k u k u d u r v e e s a s g e liş m e s in i R o ­

m a lıla r ın y a b a n c ıla r ile a lış v e r iş h a y a t ın ın b a ş la m a s ıy la b ir lik te g ö s te r­

m iş tir . lus gentium (uluslararası hukuk) a d ın ı v e r d iğ im iz b u h u k u k k u ­

* Prof. Dr. Belgin Erdoğmuş, Bilgi Üniversitesi Hukuk Fakültesi.

r a lla r ı ç e r ç e v e s in d e R o m a l ıl a r iş le m le r e t a r a f o la n la r ın m e n s u p o ld u k la r ı

k a v m in ö z e llik le r in d e n b a ğ ım s ız , n ö tr k u r a lla r ı h u k u k h a y a tın a sokm uş­

la rd ır. B u k u r a lla rın b u ö z e lliğ i R o m a H u k u k u ’n u n y ü z y ı l l a r s o n ra b ile

fa r k lı ü lk e le r d e u y g u la n m a s ın ı m üm kün k ılm ış tır . B u b a ğ la m d a R o -

m a ’ n ın h u k u k a n la y ış ın d a n s ö z e tm e k y e r in d e o la c a k tır . R o m a ’ d a g ü n ü ­

m ü zü n n o r m a t if a n la y ış ın d a n fa r k lı o la r a k , u s û lî h u k u k a n la y ış ı v a rd ı.
R o m a l ıl a r , h u k u k u d a v a c ıy a ta n ın a n h im a y e v a s ıta la r ı v e d a v a lıy a v e r ile n

avunm a a r a ç la r ı yönünden g ö rü r le rd i. Bunun sebebi ya rg ı fa a liy e tin i

iurisdictio ( h u k u k u
k o n tro l e d e n ; s ö y le m e ) y e tk is in e s a h ip praetor adı

m agistra’l a r ı n i ş l e v i d i r . M
v e r ile n Ö 5 10 -5 0 9 y ılın d a h â k im s ın ıf o la n

patricius’l a r ı n E t r ü s k k ö k e n l i s o n k r a lla r a k a rş ı e lle r in d e k i im tiy a zla rı

k a y b e tm e m e k iç in y a p tık la r ı d a rb e d e n s o n ra z a m a n la g ü n ü m ü z d e k i c u m ­
h u r iy e t y ö n e tim in e b e n ze ye n res publica (k e lim e a n la m ı= k a m u m a lı)
k u r u ld u . B u id a r e n in b a ş ın d a ic ra iş le r iy le u ğ r a ş a n ik i consul v a rd ı. B u n ­

la r ın ç o k d e fa o r d u la r ın b a ş ın d a R o m a dışında o l m a l a r ı s e b e b iy le prae-
tor'\uk d e n ile n m akam k u r u ld u . Praetor' u n a n a g ö r e v i Rom a ş e h rin d e
d is ip lin i s a ğ la m a k tı. T a b ia t ıy la b u n u n iç in e y a r g ı d a g ir m e k te y d i. G ö r e v e

g e le n praetor, g ö r e v s ü re s i iç in d e ta n ıy a c a ğ ı himaye vasıtalarım b ir b e ­

y a n n a m e y le y a y ın la rd ı. B u beyannam e ( edictum ) k a n u n d e ğ ild i, sade ce

g ö r e v s ü re s i iç in d e praetor ’u n u y a c a ğ ı e s a s la rı b e lir le r d i. R o m a ’ d a t ü m

m agistralar b ir y ıl iç in h a lk m e c lis le r i ta r a fın d a n s e ç ilird i. İk in c i d e fa

s e ç ilm e k b a ş la n g ıç ta m üm kün d e ğ ild i. H e r m a k a m d a k u ra l o la ra k a y n ı

y e tk ilile r e s a h ip i k i magistra b u lu n u rd u (b u n la r b ir b ir le r in in k a r a r la r ın ı,

iş le r in i v e to e d e b ilir d i: iş le r in yü rü m e s i iç in g ö re v y ılı b a ş ın d a g ö re v

ta k s im i y a p a rla r d ı v e y a h e r ö n e m li iş te n önce d iğ e r in in o n a y ın ı a lm a k
y o lu n a g i d il ir d i ) . Ö n c e le r i b ir ta n e o la n praetor ’l u k m a k a m ı R o m a lıla r ın

P ö n s a v a ş la r ın d a n s o n r a y a b a n c ıla r la tic a r î iliş k ile r in in a r tm a s ı s e b e b iy le

ik iy e ç ık a r ıld ı. Praetor urbanus (ş e h ir p r a e to r u ) v e praetor peregrinus

( y a b a n c ıla r p r a e t o r ’ u ) . B u n la r d a n ilk i R o m a l ıl a r a r a s ın d a k i a n la ş m a z lık ­

la r a b a k a r , d iğ e r i is e f a r k l ı k a v i m m e n s u p la n v e R o m a lıla r ile y a b a n c ıla r

a r a s ın d a k i ih tila fla r a b a k a r d ı. B ö y l e b ir a y ı n m y a p ılm a s ın ın sebebi eski

d ö n e m le rd e k i k a n u n la r ın ş a h s iliğ i p r e n s ib i g e re ğ i Rom a H u k u k u ’nun

y a b a n c ıla ra u y g u la n a m a y ış ıy d ı. A m a R o m a lıla r fıdes (s a d a k a t, d ü r ü s tlü k )

p r e n s ib in in h e rk e s i b a ğ la d ığ ın d a n h a r e k e tle ö z e llik le y a b a n c ıla r p ra e -

t o r ’ u n u n a la n ın d a y e n i k u r a lla r g e liş tir d ile r . Y u k a r ı d a b e lir tild iğ i ü z e r e b u

k u r a lla r ın tü m ü n e ius gentium d e n m iş tir (b u h u k u k a y a b a n c ıla r h u k u k u

d e n m e s i is a b e tli d e ğ ild ir , ç ü n k ü b u k u r a lla r R o m a lıla r a d a u y g u la n ıy o r d u ,

b u d a R o m a H u k u k u ’ y d u ). B u ra d a h e m e n b e lir te lim , praetor h â k im de­

ğ ild ir , ta r a fla rd a n h a n g is in in h a k lı, h a n g is in in h a k s ız o ld u ğ u n u a ra ş tır­

m a z, sadece b u a n la ş m a zlığ ın b ir h â k im önünde g ö rü lm e s i g e re k ip ge­

r e k m e d iğ in e k a r a r v e r ir d i. K u r a l o la r a k ta r a fla r ın a d ın d a m u t a b ık k a ld ık ­
la r ı k i ş i , ta r a fla r a n la ş a m a z la r s a pra eto r’m b e lir le d iğ i is im d a v a n ın hâ­

k i m i o lu r d u . İş te b u h â k im h a k lıy ı h a k s ız ı a y ır ır , k a ra rın ı o n a g ö re v e r ir ­

d i. Ö z e l m a h k e m e le r d ü z e n i (ordo iudiciorum privatorm) d e n ile n b u s is ­

t e m R o m a ’ n ın k u r u lu ş u n d a n itib a re n k la s ik d e v r in s o n la r ın a k a d a r ( M S 3 .
y ü z y ı l ) u y g u la n m ış tır . B u u s u ld e h e r d a v a praetor ö n ü n d e b a ş la r , h â k im

ö n ü n d e b ite r d i. B u u s u ld e d a v a n ın t e m y iz i y o k t u , h â k im i ta r a fla r s e ç ti­

ğ in d e n üst m ahkem e sö z konusu o lm a zd ı. R o m a d e v le ti im p a r a to r lu k ta

y a p ıs a l d e ğ iş im g e ç irip b a ş ın d a im p a r a to r u n o ld u ğ u m e r k e z iy e tç i, b ü r o k ­

r a t ik s is te m o lu ş u n c a b u y a p ıy a u y g u n p e r s o n e lin y e tiş tir ilm e s i ş a rt o ld u .

B u n u n iç in h u k u k o k u lla r ı k u r u ld u v e y a y e n ile n d i. B u n la r d a n b ir is i Z e y ­
r e k s e m tin d e o ld u ğ u k u v v e t le m u h te m e l K o n s ta n tin o p o lis h u k u k m e k te ­

b iy d i. İs ta n b u l H u k u k F a k ü lte s i’ n in b a ş la n g ıc ı o ld u ğ u n u s ö y le y e b ile c e ­
ğ i m i z b u m e k te p te y e n i b ü r o k r a tik y a p ın ın g e re k tir d iğ i e le m a n la r y e tiş ti­

r iliy o r d u . B u n a u y g u n o la r a k h â k im le r d e y e tiş t ir iliy o r , b u n la r b ir a lt-ü s t

m ü n a s e b e ti iç in d e y e n i b ir u s u le g ö r e ç a lış ıy o r la r d ı. Cognitio Extra Ordi-

nem ( F e v k a l a d e U s u l ) d e n ile n b u u s u ld e d a v a te k a ş a m a d a e s k i u s u ld e n

fa r k lı o la r a k b ir d e v le t m e m u r u o la n h â k im ö n ü n d e k a ra ra b a ğ la n ıy o r d u .

K l a s i k s o n ra s ı d e v ir d e n itib a r e n y ü r ü r lü k te k i t e k u s u l o la n fe v k a la d e u s u l,

e s k id e n d e b a z ı m ü n f e r it h a lle r d e u y g u la n ır d ı, a r t ık n o r m a l u s u l h a lin e
g e lm e s in e ra ğ m e n eski is m i m u h a fa z a e d ilm iş ti. B u u s u ld e e s k is in d e n
fa r k lı o la ra k k a ra ra k a rş ı ü s t m a h k e m e y e b a ş v u r u la b iliy o r d u , y a n i k a n u n

y o l l a n ( appellatio) a ç ı l m ı ş t ı . K a r a r k e s i n l e ş i n c e adlî gerçek ortaya çıkmış

olur (res iudicata pro veritrate accipitur).
B u b iz im h u ku k u m u zu n da ana ilk e le r in d e n b ir is id ir . R o m a bu son
u s u l s is te m i g ü n ü m ü z d e k i s is te m in e s a s ın ı te ş k il e t m e k t e d ir . R o m a H u ­
kukunun g ü n ü m ü z h u k u k la r ın ı e tk ile m e s in in esas n e d e n i m ü k e m m e lli­

ğ in d e n ç o k 6 . y ü z y ıld a im p a r a to r Iu s tin ia n u s ta r a fın d a n s o n ra d a n a ld ığ ı

Corpus Iuris Civilis a d ıy la t e d v in e d ilm e s id ir . Iu s tin ia n u s b u n u im p a ra ­
to r lu k ta h u k u k b ir liğ in i s a ğ la m a k v e h u k u k ö ğ r e tim in d e k u lla n m a k ü z e r e
K o n s t a n t i n o p o l is ’ te (İs ta n b u l) y a p tır m ış tır . Iu s tin ia n u s z a m a n ın d a hu­

k u k t a a ç ık lı k a ra d a a lın a n tü m ö n le m le r e r a ğ m e n iy ic e k a y b o lm u ş t u . B i r
ta ra fta n k la s ik h u k u k ç u la rın g ö r ü ş le r i, d iğ e r ta r a fta n im p a r a to r e m ir n a ­

m e le ri iç in d e n ç ık ılm a z m u a zza m b ir y ığ ın o lu ş tu rm a k ta y d ı. H â k im le r

hangi k u r a lı u y g u la y a c a k la r ın ı b ile m iy o r la r d ı. H u k u k t a a ç ık lık k a y b o l­

m u ş tu . H a lb u k i h u k u k g ü v e n c e s in in te m in in d e a ç ık lık v a z g e ç ilm e z b ir

u n s u r d u . İş te Iu s tin ia n u s b u n u s a ğ la m a k is te m iş t ir , a n c a k ç e ş itli n e d e n le ­
r in e t k is iy le b u n d a k ıs m e n b a ş a n lı o lm u ş t u r . Iu s tin ia n u s b u k a n u n n a m e ­
n in ş e rh e d ilm e s in i y a s a k la m ış , h a ttâ s ü r g ü n c e za s ı k o y m u ş , s a d e c e Y u ­

n a n c a te r c ü m e s in e i z i n v e r m iş tir . Ö z e l l i k l e im p a r a to r u n ö lü m ü n d e n s o n ra
hukuk d ü z e y in in de düşm esi sonucu kanun u y g u la n a m a m ış , sadece

Corpus Iuris Civilis ' i n Institutiones a d lı b ö lü m ü n ü n Y u n a n c a ç e v ir ile r i,

B a s ilik a d e n ile n im p a ra to r k a n u n la r ın d a n to p a r la n m ış e s e r le r kaynak

g ö r e v in i g ö r m ü ş tü r . 1 3 4 5 ’ te H a r m e n o p u lo s a d lı b ir h â k im ta r a fın d a n O s ­

m a n lI e g e m e n liğ i a ltın d a k i R u m la r a u y g u la n m a k ü ze r e Hexabiblos ( a l t ı

k ita p , k a n u n la r ın el k ita b ı) y a z ılm ış tır . B u n a k a r ş ılık Digesta, Codex d e ­
n ile n b ö lü m le r O r ta ç a ğ ın k a r a n lık la r ın a g ö m ü lm ü ş t ü r . 1 1 . y ü z y ı l d a İta l­
y a ’ d a B o lo g n a ’ d a H u k u k F a k ü lt e s i a ç ılın c a h u k u k ö ğ r e tim in d e Cor-pus
Iuris Civilis, ö z e llik le Digesta b ö lü m ü k u lla n ılm a y a b a ş la n m ış , d iğ e r

ş e h ir le r d e a ç ıla n fa k ü lte le r d e de aynı şey o lm u ş tu r. A v r u p a ’ n ın b ü tü n

ü lk e le r in d e n g e le r e k m e z u n o la n ö ğ r e n c ile r ü lk e le r in e d ö n d ü k le r in d e ö ğ ­

r e n d ik le r i R o m a H u k u k u n u u y g u la m ış la r d ır . B u d u r u m , ö z e ll ik le A l m a n ­

y a ’ d a g ö r ü lm ü ş t ü r . A l m a n y a ’ d a im p a r a to r la r ile k ilis e a r a s ın d a k i ik tid a r

m ü c a d e le s i R o m a H u k u k u n u n ö n e m in in a r tm a s ın a s e b e p o lm u ş t u r , ç ü n k ü
R o m a H u k u k u n a g ö re y e tiş m iş h u k u k ç u la r ö n e m li g ö re v le re g e tir ilm iş tir .

R o m a H u k u k u k a n u n h u k u k u d e ğ ild ir , R o m a lıl a r a n c a k f a i z , a z a t e tm e le ­
r in s ın ır la n d ır ılm a s ı g ib i d u r u m u n b e k le m e y e ta h a m m ü lü o lm a d ığ ı h a l­

le rd e kanun y o lu n a b a ş v u r m u ş la r , h u k u k u n e v r im iç in d e k e n d iliğ in d e n

g e liş im in i te r c ih e tm iş le r d ir. B u n d a d a R o m a ’ y a ö z g ü k la s ik h u k u k ç u la r
(iu r is c o n s u lti) b a ş r o lü o y n a m ış tır .

Y u k a r ıd a d e ğ in ild iğ i g ib i 1 1 . y ü z y ıld a ilk ü n iv e rs ite le r k u r u ld u k ta n

s o n ra (ilk fa k ü lte le r t ıp , ila h iy a t v e h u k u k tu r ) R o m a H u k u k u , d a h a d o ğ ­

ru su Corpus Iuris Civilis h u k u k ö ğ r e t i m i n i n k o n u s u n u o l u ş t u r m u ş t u r .

Rom a H u k u k u n u i l k inceleyen glossator mektebi ve postglassator mek­

tebi Corpus Iuris Civilis ’i dogma olarak kabul etmiş, O r t a ç a ğ ı n s k o l a s t i k

m e t o d u n u k u l l a n m ı ş t ı r . Yüzyıllar b o y u b u h u k u k z a m a n z a m a n y e r e l h u ­
k u k la r la d a k a rış a r a k d ö n e m in h u k u k î ih tiy a ç la n n a c e v a p v e r m iş tir . Y u ­

k a rıd a b e lir tild iğ i ü ze re lib e r a l b ir a n la y ış la o rta y a ç ık m ış o la n Rom a

H u k u k u b u n ite liğ i n e d e n iy le fa r k lı ü lk e le r d e u y g u la n a b ilm iş tir . M i l l i y e t ­

ç i l ik c e r e y a n la r ı s o n u n d a m illi d e v le tle r k u r u lu n c a h e r d e v le t k e n d i m illi

k a n u n u n u y a p m a k e ğ ilim in e g ir d i; 18 74 ta r ih li P r u s y a M e d e n i K a n u n u ,

1811 ta r ih li A v u s t u r y a M edeni Kanunu ve N a p o ly o n ’u n b iz z a t n e za re t

e ttiğ i 1 8 0 4 ta r ih li F r a n s ı z M e d e n i K a n u n u ( C o d e C i v i l ) y ü r ü r lü ğ e g ir m iş ­
tir . D a h a s o n ra 1 9 0 0 ’ d e A lm a n M e d e n i K a n u n u , 1 9 0 7 ’ d e İs v iç r e M e d e n i

K anunu, 1 8 1 1 ’de İs v iç r e B o rç la r Kanunu da y ü r ü rlü ğ e g ir in c e Rom a

H u ku ku d o ğ r u d a n y ü r ü r lü k te o lm a ö z e lliğ in i k a y b e tm iş tir . A n c a k R o m a

h u k u k k u r a lla r ı m o d e m k a n u n m a d d e le r in d e y a ş a m la r ın ı d o l a y l ı d a o ls a

s ü r d ü r m e k te d ir . İk tib a s e ttiğ im iz İs v iç r e k a n u n la rı e v r im k a n u n la r ı o la r a k
o lu ş m u ş tu r , y ü r ü r lü k t e o la n , h a lk ın a r a s ın d a y a ş a y a n k u r a lla r k a n u n m a d ­

d e le r i h a lin e g e tir ilm iş tir . B i z b u k a n u n u A t a t ü r k d e v r im le r i ç e r ç e v e s in d e

ik tib a s e ttiğ im iz d e T ü rk M edenî ve B o r ç la r K a n u n u b ir d e v r im kanunu

o la ra k y ü r ü r lü ğ e g ir m iş tir , ç ü n k ü İs lâ m î e s a s la r a d a y a lı d ü z e n t e r k e d i l ­

m iş o ld u v e i h t i y a c ı m ız o la n d ü z e n R o m a H u k u k u s a y e s in d e l a i k te m e le

o tu rm u ş o ld u . R o m a H u k u k u , R o m a lıla r ın ta r ih te g ir m e d ik le r i y e rle r d e
b ile y a ş a m a k ta d ır, ö r n e ğ in G üney A m e rik a ü lk e le r i, Ç in , Ja p o n y a ve
A B D ’ n in F r a n s ı z k ö k e n li e y a le tle r i g ib i. B u n u n s e b e b i b a ş ta F r a n s ı z k ü l ­

tü rü n e d u y u la n h a y r a n lık n e d e n iy le Code Civil' i n b u ü lk e le r d e ik tis a b ıd ır ,

h a ttâ O s m a n lı d e v le tin d e b ile M e c e lle ’ n in y a p ıld ığ ı ta r ih le r d e , b ir g r u p

a y d ın F r a n s ı z M e d e n i K a n u n u n u n ik tis a b ın ı is te m iş ti. R o m a H u k u k u n u n
e g e m e n h u k u k h a lin e g e lm e s i, b ilim s e l ç a lış m a la r a k o n u te ş k il e tm e s in -

d e n d ir . Rom a Hukukuna d ir e n iş g ö s te re n İn g ilte r e ’ n in ö n e m li hukuk

fa k ü lte le r in d e b ile Rom a H ukuku d e rs p r o g r a m la r ın d a yer a lm a k ta d ır ,

D e m i r p e r d e d e v r in d e b u ü lk e le r in ü n iv e r s ite le r in d e R o m a H u k u k u hem

o k u tu lm a k ta hem de b ilim s e l ç a lış m a la r a konu o lm a k ta y d ı. R o m a H u ­

k u k u ü z e r in d e k i ç a lış m a la r v e f a r k lı ü lk e le r d e k i u y g u la m a s ı A v r u p a H u ­

k u k ilm in in g e liş m e s in e e s a s o lm u ş t u r , y e r in e ik a m e e d ile c e k a lte r n a tifi

y o k t u r . S a f A l m a n ır k ın ı s a v u n m u ş H i t l e r b ile b u n d a b a ş a r ılı o la m a m ış t ır .
R o m a k a y n a k lı B G B ’ n in y e rin e C e r m e n k ö k e n li b ir M e d e n i K a n u n u y a p ­

tır m a k is te m iş , b u n a O t t o von G ie r k e g ib i, m e ş h u r b ilim a d a m la rı k a rş ı

ç ık m ış tır . A B D b ile hukukunu Iu s tin ia n u s ’ a d a y a n d ır m a k ta d ır ; Yüksek
M a h k e m e n in ( Supreme Court) d u v a rla r ın d a , b itm iş Corpus Iuris 'i n
Iu s tin ia n u s ’ a te v d i tö r e n i g ö s te r e n , im p a r a to r A u g u s t u s ’ u n , h a ttâ K a n u n î

S u lta n S ü le y m a n ’ ın r ö ly e fle r i y e r a lm a k ta d ır .
Rom a H ukukunun m odem h u k u k la r a y a p tığ ı ö n e m li b ir e tk i d e , L a ­

t in c e ’ y i h u k u k d ili h a lin e g e tir m iş o lm a s ıd ır . Ö z e l l i k l e A v r u p a ’ d a L a t in c e

b ilm e y e n hukukçu y o k tu r. U lu s la ra ra s ı h u k u k ç u la r a r a la n n d a L a tin c e

k ö k e n li te r im le r i k u lla n a r a k a n la ş m a k ta d ırla r.

A l m a n B a ş b a k a n ı M e r k e l, T ü r k i y e ’ n in A v r u p a B ir l i ğ i ’ n e a lın m a m a s ı­

n ın g e r e k ç e le r i a ra s ın d a h u k u k la r ın ın k ö k e n in in R o m a H u k u k u o ld u ğ u n u
d ile g e tir m e k t e d ir . İ y i b ir T ü r k s iy a s e tç is i d e b u n u n T ü r k i y e ’ d e d e b ö y le
o ld u ğ u c e v a b ın ı v e r m e lid ir . N it e k im k e n d i v a ta n d a ş ı o la n P ro f. D r. P.

Koschaker M onchen ve B e r lin 19 6 6 ta r ih li Europa und Das Römische

Recht ( 4 . b a s k ı) a d lı k ita b ın d a A v r u p a ’ n ın d o ğ u s ım n n ın d a im a d e ğ iş ti­

ğ in i T ü r k i y e ’ n in İs v iç r e k a n u n la r ın ı ik tib a s s u r e tiy le A v r u p a ’ y a d â h il o l ­

d u ğ u n u ile ri s ü re re k (s . 1 3 9 , m ü e llif , s. 1 3 0 ; A n k a r a ) K o n s t a n t in o p e l’ d e k i

R o m a H u k u k u d e r s le r in i z ik r e t m e k te d ir .
Y a z ım ız ı g ü n ü m ü z d e b ile g e ç e rliliğ in i k o r u y a n b ir ö z lü s ö zle b itir e ­
Iuris poraecepta suni haec.honeste vivere, alterum non laedere,
lim :

suum cuique tribuere: H u k u k u n e m i r l e r i ş u n l a r d ı r ; d ü r ü s t y a ş a m a k , b a ş ­

k a s ın a z a r a r v e r m e m e k , h e rk e s e h a k k ın ı ta n ım a k .
D İN
“ İm p a ra to ru n T u n ç t a n H e y k e li ”
 Pagan B îr İ m p a r a t o r l u ğ u n

HIRİSTİYAN İMPARATORLUĞA
D ö nüşüm ü
GEÇ ANTİKÇAĞ’DA ROMA
İMPARATORLUĞU

Erkan İznik*

E s k iç a ğ dünyası iç in d e İn g ilte r e ’ d e n M e zo p o ta m y a ’y a kadar g e n iş b ir

t o p r a k p a r ç a s ın a s a h ip o la n R o m a İm p a r a to r lu ğ u ’ n u n ç ö k ü ş d ö n e m i, g e ­

n e l k a b u l e d ile n g ö rü ş e g ö re I I I . y ü z y ı l d a ya ş a n a n e k o n o m ik k r iz le b ir ­

lik te b a ş la m ış tır . A s k e r î b a ş a r ıs ız lık la r ın y a r a tm ış o ld u ğ u p a n ik , I I I . y ü z ­

y ılın s o n la r ın d a n itib a re n R o m a lı y ö n e tic ile r i c id d i te d b irle r a lm a y a it­

m iş 1 v e d e v le t y a p ıs ın d a k ö k lü r e fo r m la r y a p ılm a k z o r u n d a k a lın m ış tır .

B u n la rın e n ö n e m lile r i h iç ş ü p h e s iz D io c le tia n u s ’ u n ve a r d ın d a n Cons-

ta n tin u s ’ u n g e r ç e k le ş tir d iğ i v e a n t ik d ü n y a n ın , p o l it ik , t o p lu m s a l, e k o n o ­

m ik ve k ü ltü re l dönüşüm ünü b a ş la ta n r e fo r m la r d ır . H e r ik i im p a ra to r

d ö n e m in d e u y g u la n a n r e fo r m la r , d e v le tin p o litik a n la m d a k i çöküşünü

g e c ik tir m e d e b a ş a r ılı o lm u ş tu r . S o n u ç ta im p a r a to r lu ğ u n B a t ı t a r a f ı, g ö ç e ­
b e h a lk la r ın s a ld ır ıla r ı ile c id d i d a r b e le r a lm a y a v e ç ö k m e y e b a ş la s a d a

I V . y ü z y ı l d a A k d e n i z ’ in e g e m e n d e v le ti h â lâ R o m a ’ d ır .

* Y. Doç. Dr. Erkan İznik, Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü.
1 N .Lewis, - M. Reinhold, Roman Civilization, vol. II, New York, 1990, s. 372-373: Herodian,
Historiae, III, viii, 4-5: Cassius Dio, Romaike Historiae, LXXVIII; xxxvi, 1 -3.
 A y n ı y ü z y ı l l a r d a , p o l it ik v e a s k e r i a la n d a k i g e liş m e le r e p a r a le l o la r a k
ile r le y e n s o s y o k ü ltü r e l b ir d ö n ü ş ü m daha v a r d ır k i b u dönüşüm sadece

Rom a İm p a ra to rlu ğ u a ç ıs ın d a n d e ğ il, d ü n y a ta r ih i a ç ıs ın d a n d a k ıs a v e

u z u n v a d e d e D io c le tia n u s v e C o n s ta n tin u s ’ u n h iç b ir z a m a n h a y a l e d e m e ­
yeceği ta r ih s e l s o n u ç la n b e r a b e r in d e g e tir m iş tir, İm p a ra to rlu ğ u n e rke n

d ö n e m le r in d e k ü ç ü k g r u p la r h a lin d e o r ta y a ç ık a n H ı r i s t iy a n l a r , ile r le y e n

s ü re ç te h ı z l ı b ir g e liş im ç iz g is i y a k a la m ış la r d ır . I V . y ü z y ı l ı n b a ş la r ın d a
H ır is t iy a n la r a u y g u la n a n y a s a k la r ın v e k o v u ş tu r m a la n n o r ta d a n k a lk m a s ı
ve a y n ı y ü z y ılın s o n la r ın a d o ğ ru im p a ra to rlu ğ u n r e s m î d in i o la r a k ila n

e d ilm e s iy le de Rom a İm p a ra to rlu ğ u b a m b a ş k a b ir k a ra k te re b ü rü n m ü ş­

t ü r .2 B u k a r a k te r in b e lir le n d iğ i d ö n e m , ilk o k u ld a n b e ri e ğ itim h a y a tım ız

iç in d e o la n Tarihî Çağlar k a v r a m ı a ç ıs ın d a n , İlkçağ {Eskiçağ ) ' d a n Orta-

çağ'a g e ç iş in y a ş a n d ığ ı d ö n e m d ir. Y ü z y ı l o la ra k III. ve V II. y ü z y ılla r

a ra s ın ı k a p s a y a n d ö n e m , b ir g e ç iş s ü re c i o ld u ğ u n d a n ve ne a n tik R o m a

d ü n y a s ı n e d e O r ta ç a ğ d ü n y a s ı o la r a k ta n ım la n a m a d ığ ın d a n “Geç Antik
Dönem” o la ra k a d l a n d m l m a k t a d ı r .3 B u y a zıd a , ana h a tla r ıy la pagan

(p u tp e r e s t) b ir d ü n y a n ın n a s ıl H ı r i s t iy a n b ir d ü n y a y a d ö n ü ş t ü ğ ü ü z e r in d e

d u r u la c a k tır . B u n o k ta d a ö m e k le m (v e y a m e k â n s a l s ın ır la m a ) a n la m ın d a

y a z ı n ı n k a p s a m ı, F r i g y a b ö lg e s i, z a m a n s a l s ın ır la m a o la r a k d a G e ç A n t i k
D ö n e m ’ in o rta s ı k a b u l e d e b ile c e ğ im iz I V . y ü z y ı l o la c a k tır .

Konunun a y r ın tıla r ın a g irm e d e n önce g e n e l o la ra k R o m a İm p a r a to r ­

lu ğ u ’ n u n I I I . y ü z y ıld a k i d u r u m u n a b a k m a k g e re k m e k te d ir . P a r la k g ü n le ­
r in y a ş a n d ığ ı I . v e II. y ü z y ılla r ın a k s in e I I I . y ü z y ı l R o m a iç in fe lâ k e tle r
y ü z y ılıd ır . B ü tü n b u n la n o rta y a ç ık a ra n v e b ir b ir in i te tik le y e n o lu m s u z

hava; e k o n o m ik , a sk e rî (p o litik ) ve to p lu m s a l s o ru n la r d a n k a y n a k la n ­
m a k ta d ır . B ilin d iğ i g ib i im p a ra to rlu k iç in d e , ö z e llik le B a t ı k ıs m ın d a g e ­
liş m iş b i r e k o n o m ik y a p ı y o k t u r v e d e v le t e k o n o m is i e y a le tle r d e n g e le n

“sömürü / vergi ” ü z e r in e d a y a n m a k ta d ır. G e n e r a lle r in b ir b ir le r iy le yap­

t ığ ı iç s a v a ş la r v e o r d u n u n t a m a m ın a y a k ı n ın ı n ü c r e tli a s k e r le r d e n o lu ş ­

2 Burada altı çizilmesi gereken iki olay vardır. Birincisi, imparatorluğun çöküş devresinde, yani
askeri ve politik başarısızlıkların yaşandığı dönemde, Hıristiyanlığın resmî (politik) anlamda
devlet içinde yayılması ve giderek daha da politik bir hale gelmesinin önemidir. Zira uzun
vadede politik boşluğu Hıristiyanlık, özellikle Batı’da çok iyi dolduracaktır. İkinci olarak,
Roma İmparatorluğu içinde bu dinin güçlenmesinde, Hıristiyanların sayıca artmalarından
ziyade, var olan inananların politik anlamda -devlet bürokrasisinde- daha aktif hale gelmeye
başlamaları ve bu bağlamda “güçlenen”, “gelişen” bir din görüntüsü vermeleridir. Roma top­
lumu içinde Hıristiyanlığın gelişimi ile ilgili olarak bkz. G. Clark, Christianity and Roman
Society, Cambridge Univ. Press., Cambridge, 2004.
3 “Geç Antik Dünya” tanımı hakkında birçok kitap yazılmıştır ki, bunların bir kısmı makalenin
sonundaki kaynakçada yer almaktadır. Bunlar dışında genel olarak başvurulabilecek kaynak
olarak bkz. J.J. O ’Donnell, “Late Antiquity: Before and After”, 135tli. Meeting o f the American
Philological Association, California, 2004.
m a s ı y ü z ü n d e n , d e v le t s ü re k li o la ra k v e r g i a r ttır ım m a g itm iş b u d a b ir
s ü re s o n ra k e n tle r in g id e r le r in i k a r ş ıla y a m a y a c a k d u r u m a g e lm e s in e n e ­

den o lm u ş tu r. A y n ı ş e k ild e o rd u iç in k ö y le rd e n ve k a s a b a la rd a n a lm a n

a ğ ır v e r g ile r v e a y r ıc a ta h ıl v e m e y v e a ğ a ç la r ın ın z a r a r ın a o t la k la r ın g e ­
n iş le tilm e s i ta r ım a d a (k ır s a l e k o n o m iy e ) c id d i z a r a r la r g e tir m iş tir . N ü f u s

a r tış ın ın d u r m a s ı v e p o l it ik k a r g a ş a o r t a m ın d a d ü n y e v i iş le r d e n u z a k la ş ıl-

m a s ı, im p a r a to r lu k e k o n o m is in e a ğ ır b ir d a rb e v u r m u ş tu r . S o n u ç ta p a ra ­

n ın d e ğ e ri d ü ş m ü ş v e ü re tim s a d e c e b ö lg e s e l tü k e tim e y e te c e k k a d a r y a ­
p ı l m a y a b a ş l a m ı ş , h a l k ı n ç o ğ u n l u ğ u k ı r s a l k e s im le r e d o ğ r u g ö ç e t m i ş t i r .4
E k o n o m ik e tm e n le r y a n ın d a d iğ e r b ir u n su r, göçebe to p lu lu k la n n

R o m a D e v l e t i ’ n e y a p tığ ı b a s k ıla r v e d e v le tin b u b a s k ıla r a d a y a n a m a y a r a k

y ö n e tim in a ğ ır lık m e r k e z in i, R o m a ’ d a n e y a le tle re k a y d ır m a s ıd ır . B u n u n

sonucunda o rd u ö n c e le ri R o m a ’da to p la n ır k e n , z a m a n la a s k e r to p la m a
iş le m i e y a le tle r e k a y d ır ılm ış v e s ın ır la r g e n iş le d ik ç e d e a s k e r le r e le g e ç i­

r ile n b ö lg e le rd e n te m in e d ilm iş tir . O dönem iç in bu d u ru m o lu m lu b ir

p o litik a o la ra k d ü ş ü n ü lm ü ş ve h a ttâ g e r e k tiğ i y e r le r d e g ö ç e b e le r d e n de

a s k e r to p la n m ış tır. B u a s k e r le r in çoğu “ R o m a lı” ( Romanitas ) o l m a k t a n

ç o k , k e n d i t o p lu m u n u n / k ü lt ü r ü n ü n a s k e r le ri o lm u ş la r v e b ir d e k e n d ile ­

r in e b ir t a k ım b ö lg e s e l h a k la r v e r ilin c e , g ö r e v y a p t ık la r ı y e r le r d e g ü ç le n ­
m iş le r , s o n u ç ta d e v le t iç in t e h lik e li g r u p la r h a lin e d ö n ü ş m ü ş l e r d ir . İş in

ilg in ç yanı bu g r u p la r ın y a r a tm ış o ld u ğ u te h lik e , y in e başka y e rle rd e n

s a ğ la n a n p a r a lı a s k e r le r a r a c ılığ ı ile b e r ta r a f e d ilm e y e ç a lış ılm ış t ır k i I I I .

y ü z y ılın sonuna d o ğ ru im p a ra to rlu ğ u n o rd u s u s a y ı o la ra k ik i k a tm a ç ı­

k a r k e n , y a p ıs ı d a R o m a l ı o lm a ö z e lliğ in i k a y b e tm iş v e h e te ro je n b ir h a l

a lm ış t ır . B ü t ü n b u n l a r ı n g e n e l s o n u c u , I I I . y ü z y ı l d a k i b it m e y e n iç s a v a ş ­

l a r d ı r .5
İç s a v a ş la r ın te m e l n e d e n le r in d e n b ir is i o r d u n u n p o lit ik a y a d o ğ r u d a n

m ü d a h a le e tm e s id ir. B ü tü n bu k a r ış ık lık d ö n e m in d e , S e p tim u s S e ve ru s

( 1 9 3 - 2 1 1 ) , u y g u la d ığ ı p o lit ik a la r la a s k e r im p a r a to r la r ın ilk i o la r a k d e v le t

iç in d e o r d u n u n g ü c ü n ü n iy ic e a r tm a s ın a n e d e n o lm u ş t u r . A r d ı n d a n y ö n e ­

tim e g e le n Caracalla ya da d iğ e r a d ıy la M a rc u s A u r e liu s A n to n in u s

(2 11-2 17), g e n e r a lle r a r a s ın d a k i r e k a b e t y ü z ü n d e n yaşanan iç s a v a ş la r

4 V.Diakov-S.Kovalev, İlkçağ Tarihi: Roma, (çev. Ö. İnce), İstanbul, 2008, ss. 283-vd.:
R.G.H. Barrow, Romalılar, (çev. (çev. Ender Gürol), İstanbul, 2002, s. 180: Roma İmparator­
luğumda III. yüzyılda yaşanan ekonomik kriz için bkz. M.T. Boatwright-D.J. Gargola-R.J.A.
Talbert, The Romans: Village to the Empire, Oxford, 2004, ss. 432-vd.: J. Curran, Pagan City
and Christian Capital: Rome in the IVth. Century, Oxford, 2000, ss. 41 - vd.
5 P.Brown, Geç Antikçağ’da Roma ve Bizans Dünyası, (çev. T. Kaçar), İstanbul, 2000. s. 13:
R.G.H. Barrow, a.g.e, ss. 176 - 178. Barrow bu göçebe topluluklar için, bir çok kitapta olduğu
gibi “barbar” sözcüğünü kullanmaktadır. Ancak sözcüğün “göreceli” bir anlam içerdiği anlayı­
şından yola çıkarak yazı içerisinde bunun yerine “göçebe halklar” açıklaması kullanılmıştır.
n e d e n iy le “ C a r a c a lla F e r m a n ı” o la r a k b ilin e n fe r m a n ı y a y ım la m a k z o r u n ­

d a k a lm ış v e b u fe r m a n la , b ü tü n e y a le tle r in h a lk la r ın a v a t a n d a ş lık h a k k ı
v e r ilm iş tir . Bundan s o n ra da iç s a v a ş la r yaşanm aya devam e tm iş tir .

İm p a r a to r M a c r i n u s ’ u n ( 2 1 7 - 2 1 8 ) b ir iç s a v a ş ta ö ld ü r ü lm e s in in a r d ın d a n ,

A l e x a n d e r S e v e r u s ( 2 2 2 - 2 3 7 ) o r d u ta r a fın d a im p a r a to r ilâ n e d ilm iş t ir . B u

dönem S a s a n ile r in d e D o ğ u ’ d a c id d i b ir b iç im d e R o m a ’ y ı te h d it e ttik le r i

d ö n e m d ir. A le x a n d e r S e v e ru s ’ u n ö ld ü rü lm e s in in a rd ın d a n y in e a s k e r le r

ta r a fın d a n b u k e z M a x im ia n u s , 2 3 5 y ılın d a im p a r a to r ila n e d ilm iş tir . A r ­

d ın d a n im p a ra to r o la n III. G o r d ia n u s d ö n e m in e k a d a r, b ir b ir in i iz le y e n

y ılla r d a Rom a on im p a ra to r d a h a g ö rm ü ş tü r. 2 5 3 -2 6 8 y ılla n is e R o m a

a ç ıs ın d a n s o n u n b a ş la n g ıc ıd ır . T a m b ir ç ö k ü ş d ö n e m i o la r a k k a b u l e d ile n

s ü r e d e , h e r g ü ç lü g e n e r a l b ö lg e s in d e k e n d in i im p a r a to r / tir a n ilâ n e tm iş ­

t i r .6 B ü t ü n b u n la rın s o n u c u n d a m e r k e z i d e v le t z a y ıfla m ış ve daha önce

r a h a tlık la d u r d u r u la b ile n göçebe h a lk la r ın R o m a ’ya g ir m e le r in in önü
a lın a m a m ış tır . F r a n k la r , A la m a n la r , G e r m e n le r , S a r m a tla r , T r a k la r , v b .

b ir ç o k h a lk ö z e ll ik le im p a r a to r lu ğ u n B a t ı ta r a fın a c id d i z a r a r la r v e r ir k e n ,
D o ğ u ’ d a is e S a s a n ile r im p a r a to r lu ğ u t e h d it e d ic i u n s u r o lm u ş t u r .

E k o n o m ik v e a s k e ri o lu m s u z lu k la r to p lu m s a l y a p ıd a d a k e n d in i g ö s ­

t e r m iş tir . I I I . y ü z y ı l a k a d a r im p a r a to r lu k , ş a ş ıla c a k k a d a r a y n ı z e v k i , d ili

v e k ü ltü r ü p a y la ş a n b ir a ris to k r a s i ta r a fın d a n y ö n e t ilir k e n , b u d u r u m aynı

y ü z y ı l iç in d e d e ğ iş m e y e b a ş la m ış tır . Ö z e l l i k l e im p a r a to r lu ğ u n D o ğ u ta r a ­
fın d a b ü tü n y e r e l g ü ç v e k ü ltü r e l e g e m e n lik G r e k k e n tle r in d e k i o lig a r ş i­

n in e lin e g e ç m e y e b a ş la m ış , b u y ö n e tic ile r d e ç o ğ u z a m a n k e n d i ç ık a r la r ı

d o ğ r u ltu s u n d a h a lk ı s ö m ü r m ü ş le r d ir . I . v e I I . y ü z y ı ll a r d a k i a ltın d ö n e m e

g ö re , p a r a n ın d e ğ e rin in d ü ş m e s i y a d a y ü k s e k e n fla s y o n g ib i e k o n o m id e
yaşanan c id d i çöküş, m e r k e zî y a p ın ın z a y ıfla m a s ıy la b e r a b e r in d e h a lk
a y a k la n m a la r ın ı da g e tir m iş tir. A frik a ’ daki k ö le le r in ya da M ıs ır ’ d aki

ç o b a n la n n b a ş la ttığ ı b e lir li s ın ıf a y a k la n m a la r ın ın da g ö s te rd iğ i g ib i
Rom a D e v le ti III. y ü z y ıld a to p lu m s a l a ç ıd a n da b u n a lım lı b ir dönem e
g i r m i ş t i r .7

6 Bu dönemde Roma devleti öyle bir lıale gelmiştir ki ordu, azatlı bir köle olan Pertinax’i bile
imparator ilân edebilmiştir. Bkz. V.Diakov-S.Kovalev, a.g.e. s.304-vd.: Cassius Dio bu dö­
nemi şöyle anlatır; “Roma İmparatorluğu’nun başkenti, pazarda yada dükkândaymış gibi toptan
açık arttırmayla satıldı.” Cassius Dio, Romaike Historiae, LXXII1; 11.
7 Mısır’da o döneme tarihli bir papirüs üzerinde ele geçirilen bir ifade sanırız ki dönemin
toplumsal yapısını göstermesi açısından iyi bir örnek olacaktır; “Evlenecek miyim? Satılacak
mıyım? Mahalli kurulun üyesi mi olacağım? Ücretimi alabilecek miyim? Kaçıp gitsem mi?”
Ya da benzer bir şekilde Anadolu’dan imparatora gönderilen bir şikâyet dilekçesinde dönemin
bölge yöneticilerinin yapmış oldukları haksızlıklara ışık tutulmaktadır: “Ödevleri halkı koru­
mak olan kimselerin altında feci şekilde eziliyoruz. Subaylar, askerler, kent yargıçları ve impa­
rator memurları geliyor; elimizden öküzlerimizi alıyor, bizleri işten ediyor, hakkı olmayan
şeyleri istiyor, acı bir adaletsizlik altında kıvranıyoruz.” Bkz. R.G.H.Barrow, a.g.e, s. 180.
H I R İ S T İ Y A N L I Ğ I N E R K E N D Ö N E M L E R İ

H ır is tiy a n lık , ilk ç ık t ığ ı d ö n e m le r d e k ü ç ü k b ir c e m a a t h a lin d e y k e n , z a ­

m a n la t o p la d ığ ı t a r a fta r la r ı ile s a y ıs ın ı a r t tır m ış , a n c a k a s ıl y a y ı l ı m ı n ı I V .

y ü z y ı l d a g e r ç e k le ş tir m iş tir . İ l k o r t a y a ç ık t ığ ı d ö n e m d e , p e y g a m b e r İs a v e
h a v a rile r d e d â h il o lm a k ü z e r e h iç k im s e b ü y ü k o la s ılık la , H ır is tiy a n lığ ın

I V . y ü z y ılın sonunda R o m a İm p a r a to r lu ğ u ’ n u n r e s m î d in i o la c a ğ ın ı a k ­
l ın a b ile g e t ir m e m iş t ir . T a r i h i n , o la y la r ı b u k a d a r te r s in e d ö n d ü r m e s in d e

IV . y ü z y ıld a k i p o litik ve to p lu m s a l g e liş m e le r k a d a r, bu g e liş m e le r in

id e o lo jik z e m in in i h a zırla y a n ve d ö n e m le r in in e n te le k tü e lle r i ta r a fın d a n

g e liş tirilm iş H ır is t iy a n lık d ü ş ü n c e s i d e e tk ili o lm u ş tu r .

B u a ç ıd a n b a k ıld ığ ın d a H ır is tiy a n lığ ın ç ık ış ve b a ş la n g ıç e v r e le r in i

a n l a m a k iç i n i l k ö n c e k ıs a c a p e y g a m b e r İs a v e d ö n e m in e b a k m a k g e r e k ­

m e k t e d i r .8 N a s ı r a l ı İ s a ’ n ı n Y a h u d i y e ’ d e d o ğ d u ğ u d ö n e m d e , R o m a b u ra ­

n ın ta r tış m a s ız te k e g e m e n iy d i. R o m a ’ n ın b a s k ıc ı y ö n e tim i k a rş ıs ın d a

yaşanan h o ş n u ts u z lu k , Y a h u d ile r in her d a im devam e ttir d ik le r i d in s e l

h e y e c a n la r la b ir le ş in c e b ö lg e d e s ü re k li b ir h a r e k e tlilik y a ş a n m a k ta y d ı.

Ü s t e l i k Y a h u d i M e s ih ç il i ğ i ç e r ç e v e s in d e h a lk ın b ir k e s im in i n , o la s ılık la

Farisiler' i n , Yahudi hukukunu k o ru m a ya ö ze n g ö s te r m e le r i v e Yahudi

8 Tarihsel bir kişi olarak İsa’nın öyküsünü yazmaya kalktığımızda, konu ile ilgili ayrıntılı bilgi
veren ilk kaynak Incil’dir. Dinsel -taraflı- bir bakış açısı ve tanıklıklar olmadan, İsa’nın ölü­
münden sonra yazıldığı için üzerinde dikkatle durulması gereken kaynaklardan biridir. Bunun
yanında Hıristiyanlığı kabul etmiş ve Hıristiyanlık öğretisinin dogmalarının oluşmasında
önemli rol oynayan ve kendilerine “Kilise Babaları” denilen yazarların bir ya da iki yüzyıl
sonra yazdıkları eserlerin içinde de peygamber İsa hakkında bilgiler yer almaktadır. Bu eserler
de tamamen taraflı yazıldığından ve adeta mitolojik bir öykü formatında ele alındığı için,
bunların da dikkatli kullanılmaları gerekmektedir. İşin ilginç yanı, hemen hemen peygamber
İsa ile aynı dönemde ya da kısa bir süre sonra yaşamış Romalı yazarların büyük bir çoğunluğu.
İsa hakkında ya hiç bilgi vermemekte ya da bir iki cümle ile söz etmektedirler. Bu durum da
oldukça düşündürücü olup, günümüzde birçok tartışmanın yaşanmasına neden olmuştur. Roma
dünyasını ve uzun vadede tüm dünyayı derinden etkileyen bir peygamber hakkında bu yazarla­
rın neden ayrıntılı bilgi vermedikleri ya da görmezden geldikleri hakkında çeşitli görüşler
vardır. Buna göre ilk görüş, söz konusu yazarların peygamber İsa’dan hiç haberdar olmadıkları
yönündedir. İkinci genel görüş ise, İsa’nın başlatmış olduğu hareketi duymuşlarsa da, içinde
yüzlerce inanç yaşatan geniş bir imparatorlukta ortaya çıkmış olan bu yeni dinsel akımı, Do­
ğulu kültlerden herhangi birisi sanmış oldukları yönündedir. Bu konu hakkındaki bir diğer
görüş İsa ile ilgili kayıtların bizzat Romalı imparatorlar tarafından ortadan kaldırıldığı şeklin­
deki tartışmalı açıklamadır. Bu yazarlardan bazıları ve yaşadıkları dönemler şöyledir; Aulus
Perseus (MS. 60), Columella (MS. I. yy), Dio Chrysostom (MS. 40 - 112), Justus of Tiberius
(MS. 80), Livy (MÖ. 59 - MS. 17), Lucanus (MS. 63), Lucius Florus (MS. I veya II. yy.),
Petronius (MS. 66), Phaedrus (MÖ. 15 - MS. 50), Philo Judaeus (MÖ.20 - MS. 50) Phlegon
(MS. I. yy.), Yaşlı Pliny (MS. 23 - 69), Plutarch (MS. 46 - 119), Pomponius Mela (MS. 40),
Rufus Curtius (MS. I. yy.), Quintilian (MS. 35 - 100), Quintus Curtius (MS. I. yy.), Seneca
(MÖ. 4 - MS. 65), Stilus Italicus (MS. 25 - 101), Statius Caelicius (MS. I. yy), Theon o f
Smyrna (MS. 75 - 135), Valerius Flaccus (MS. I. yy.), Valerius Maximus (MS. 20).
h a lk ın ı R o m a ’ d a n k u r ta r a c a k p o l it ik b ir k u r ta r ıc ın ın g e lm e s in i b e k le m e ­
le r i, b u n o k ta d a h e y e c a n lı b ir d in s e l g e r ilim i d e b e r a b e r in d e g e tir m e k ­

te y d i. M e s ih b e k le y e n g ru p la r d ış ın d a , R o m a lıla r ı a s k e rî g ü ç k u lla n a r a k

u z a k la ş tır m a y ı a r z u la y a n s ıra d ış ı b ir g r u p Zeülotlar ve p o litik a ile h iç

ilg ile n m e y e n Essenes g ib i g r u p la r d a b ö lg e n in o d ö n e m k i h a r e k e tli t o p ­

l u l u k l a r ı a r a s ın d a y e r a l m ı ş l a r d ı r .9

H ır is t iy a n lık , İs a ’ n ın h a le fle r i, a m a h e p s in d e n çok, ona d a h a y a y g ın

b ir te o lo ji k a z a n d ır a n H a v a r i P a u l ta r a fın d a n g e rç e k le ş tirile n e tk in lik le r

sonucunda g e n i ş k i t l e l e r e u l a ş t ı r ı l a b i l m i ş t i r . 10 A s ı l a d ı S a u l o la n h a va ri

P a u l, T a r s u s ’ ta d o ğ m u ş b ir Y a h u d i id i. İ l k z a m a n la r H ır is tiy a n la r a k a rş ıt

g ru b u n iç in d e y e r a lm a s ın a r a ğ m e n , s o n ra d a n H ır is t iy a n lığ ı k a b u l e tm iş
ve b ü tü n h a y a tın ı H ır is tiy a n lığ ı Y a k ı n D o ğ u ’da yaym a iş in e a d a m ış tır.

İs a ’ n ın y a ln ız c a Y a h u d ile r in k u r ta r ıc ıs ı o la r a k g ö n d e r ild iğ i d ü ş ü n c e s in i

re d d e d e n P a u l, k o n u ş m a la rın d a H ır is tiy a n lığ ın e v re n s e l b ir d in o ld u ğ u n u

ilk kez gündem e g e tire n k iş i o lm u ş tu r. İs a ’ y ı "kutsanmış kişi” o la ra k

d ü ş ü n c e s in in te m e lin e o tu r ta r a k , h a ç ü z e r in d e k i ö lü m ü n ü in s a n lığ ın g ü ­

n a h la r ı iç in b ir k e fa re t o ld u ğ u n u a ç ık la m ış tır . B ü tü n b u n la rı ya p a rk e n

Y a h u d i d in s e l tö r e n le r in i ( k i b ir a n la m d a Y a h u d i Ş e r ia tın ı) r e d d e tm e k le
k a l m a m ı ş , a y n ı z a m a n d a Y a h u d i l e r e t a m a m e n k u r t u l u ş u m ü j d e l e m i ş t i r . 11

9 G. Clark, a.g.e. ss. 4 -vd: Diğerlerine göre oldukça pasif -barışçıl- ve basit bir yaşam seçen
Essenes topluluğu, dünya işlerinden olabildiğince uzaklaşarak ve tövbe ederek Tanrı ile mistik
bir birliktelik yakaladıktan düşüncesiyle manevi kurtuluşun gerçekleşeceğini ummaktaydılar.
Bütün bu düşünceler İsa’nın banş dolu mesajlanna oldukça paraleldi. İnsanlığı günahlarından
kurtarma görevini üstlendiğini açıklayan İsa, açgözlülüğün, ikiyüzlülüğün ve tembelliğin
karşısında olduğunu bildirerek, getirmiş olduğu yeni dini, Tanrı ve insan sevgisi üzerinde oturt­
muştu. Tamamına yakınını sonradan tutulan kayıtlardan öğrendiğimiz öğretileri arasında;
Tanrının bağışlayıcılığı ve insanlığın kardeşliği, insanın bağışlayıcılığı, kötülüğe iyilikle karşı­
lık verilmesi, ölüm sonrası yaşam ve cennet krallığının kurulması, vb. mesajlar bulunmaktaydı.
İsa’nın getirmiş olduğu söylem, bir yanda öbür dünyadaki yaşamı müjdelerken aslında bir
yandan da bu dünyanın eşitsizliğine ve adaletsizliğine karşıt söylemler içermekteydi. Kısaca,
“öncelikle sevgiyi öneren, yanağına bir tokat atıldığında ötekini çevirmesini öğütleyen” bu
öğreti erken dönemlerinde, aynı Essenes topluluğu gibi, “banşcı bir yayılma” yöntemi izlemiş­
tir. Bkz. G. Clark, a.g.e. 16 - vd.: A. Şenel, Siyasal Düşünceler Tarihi, Ankara, 1986, 220.
10 Başlangıçta basit bir Yahudi mezhebi gibi gözüken hareket, ilk önce Grekçe’nin egemen
olduğu Doğu eyaletlerinde (Anadolu, Suriye, Mısır), sonra Roma Afrikası gibi Batı eyaletle­
rinde yaygın bir halkçı nitelik kazanmıştır. Bkz. V. Diakov - S. Kovalev, a.g.e. s. 298. “Resul­
lerin İşleri” kısmında dediğine göre binlerce imanlı Hıristiyan vardır. Çünkü Kudüs’e giden
birçok Yahudi din değiştirmiştir. Resullerin işleri, XXI; 20.
11 Paul’un açıklamalarına göre, günahkârlar, doğal ya da beşeri bütün günahlarından yalnızca
“iman” ve “İsa’nın kefareti” ile yani Tann’nın merhameti ile kurtulabileceklerdir ve insanın
kaderi tamamen T ann’nın elindedir. Bkz. B. Russell, Batı Felsefesi Tarihi, II, (çev. M. Sencer),
İstanbul, 1983, s. 35: Paul hakkında bakılabilecek Türkçe kaynaklardan biri olarak R. Wallace-
W. Williams, Tarsuslu P aul’un Üç Dünyası, (çev. Z.Z. İlkegelen), İstanbul, 1999: Tarihsel ya
da düşünsel, ne olursa olsun, İsa’nın getirmiş olduğu dine giren Yahudiler böylelikle birbirine
yaklaşmışlar ve sonuçta ilk cemaatlerle beraber, ilkel kiliseyi meydana getirmişlerdir. Yahudi-
B u n e d e n le a r a la r ın d a P a u l d e o l m a k ü z e r e H ı r i s t iy a n l ığ ı y a y a n la r , Y a h u -
d ile r ta r a fın d a n K u d ü s ’ te n s ü r ü lm ü ş le r d ir . Bundan s o n ra P a u l, g ittiğ i
b ö lg e le rd e k i Y a h u d i to p lu lu k la rın a v e o g ü n ü n Y u n a n c a s ı ile t o p lu m u n

a l t k e s i m i n d e k i p a g a n l a r a v e H ı r i s t i y a n l a r a v a a z v e r m e y e b a ş l a m ı ş t ı r . 12
Erke n d ö n e m le r d e H ır is tiy a n lık A n a d o lu ’ d a y a y ılır k e n , b ir d e n b ir e

b ü tü n yaşam ı ve yaşam ta rzı ile ilg ili ş e y le ri y e n id e n y a p ıla n d ır m a y a

g itm e m iş tir . H ır is tiy a n la r d a , p a g a n h a lk d a ö n c e k i y a ş a m ta r zla r ın ı s ü r­
d ü rm e ye devam e tm iş le r d ir. N ite k im bu d u ru m e rk e n d ö n e m le r iç in

P a u l ’ u n m e k t u p la r ı n d a , b i r a z d a h a g e ç d ö n e m le r iç in is e b ö lg e d e e le g e ­

ç e n H ı r i s t i y a n y a z ı t la r l a a ç ık ç a g ö r ü lm e k t e d ir . H ı r i s t i y a n l ı ğ ı n ç e v r e s i ile
iliş k ile r in i b e lir le m e s i v e a r d ın d a n y a ş a m k u r a lla r ın ı v e t o p lu m u d ö n ü ş tü ­

r e b ilm e s i u z u n za m a n a lm ış t ır . H ı r i s t iy a n l ığ ın e r k e n d ö n e m le r in e a it o l ­

m a k ü z e r e ç o k d a fa z la e p ig r a fık v e a r k e o lo jik m a lz e m e y o k tu r . A ş a ğ ıd a

ler dışındaki topluluklar arasında kalan putperestlere de evrensel Hıristiyanlığı götüren kişi
Paul olmuştur. Bu noktada kimi araştırmacılar Hıristiyanlığın böylelikle, “Yahudiliğin bir
Yunan mezhebi” haline geldiğini düşünmektedirler. Bu süreç içerisinde, hem Yahudi dininden
hem de Yunan felsefesinden alabildiği kadar ne varsa hepsini almış ve “nasıl ki şeriat Yahudi-
leri bir Mesih’e (İsa’ya) hazırladıysa, felsefede Yunanlıları Hıristiyanlığa hazırlamıştır.” So­
nuçta da yeni gelen din açıkça “evrensellik” amacını ortaya koymuştur. Bkz. F. Challaye,
Dinler Tarihi, (çev. S. Tiryakioğlu), İstanbul, 1998, ss. 189-190: Russell ise Hıristiyanlığı
şöyle açıklar; “Çöken Roma İmparatorluğu’nun barbarlar aktardığı Hıristiyan dininde üç öge
vardır. Birincisi, Platonculardan ve Stoacılardan türeyen felsefe; İkincisi Yalıudilerden türeyen
ahlâk ve tarih kavramı; üçüncüsü ise Orfeus ve Doğu’nun diğer mister inançlarından alınmış
kurtuluşa ilişkin kuramlardır.” Bkz. B. Russell, II, a.g.e., s. 18.
12 R.G.H. Barrovv, a.g.e, s. 191: XIX. yüzyılda Anadolu’da yaptığı gezilerle Anadolu’nun tarihî
coğrafyası ve din tarihi üzerine önemli eserler vermiş olan Ramsay, Hıristiyan yapıya dönüşüm
sürecinde Hıristiyanlığın Anadolu’daki başarısı konusunda özellikle “din ve “dil” arasındaki
ilişkinin üzerinde durmaktadır. Zira Ramsay, Anadolu’daki gezisine başlamadan önce, Roma­
lıların Anadolu’daki egemenliklerini kurarak, başarılı idare sistemiyle buradaki kentlere Batı
özellikleri kazandırdıklarını ve merkezlere Latin ve Grek adları verdiklerini, bu sayede de
Latince ve Grekçenin hükümetin kültürlü sınıflarının ve aristokratların dili olduğunu düşündü­
ğünü, ancak Anadolu’daki seyahatinden sonra bu düşüncesinin tamamen değiştiğini belirt­
mektedir. Çünkü gezisi sırasında gördüğü mezar ve adak yazıtlarını inceleyen Ramsay, III.
yüzyılda Anadolu’nun iç bölgelerinde, özellikle kırsal alanlarında Grekçenin yanısıra, halkın
büyük kısmının Lakonia, Galatya ve Frigya bölgelerinde kendi yerel dillerini kullandığını fark
etmiştir. Bunun dışında yalnızca kitap yazanların Grekçe, hükümet yetkililerin de Latince
konuştukları en azından resmî kayıtlardan bilinmektedir. Ramsay’e göre, dilini korumayı
başarmış olan halk, aynı lisan ile dua ettiği kendi dinini de korumayı başarabilmiştir. Her ne
kadar kentli tabaka kendi tanrılarını ve tanrıçalarını Grek ve Roma tanrıları ve tanrıçaları ile
birleştirip, onlara Grek adları veriyorlarsa da bunların çoğunda Grek ve Roma özelliği yoktur.
Üstelik yerel inançlar baskınlığını korumaktadırlar. Oysa Hıristiyanlık Anadolu’da yayılmaya
başladığında, ne Grek ne de Roma kültürünün yapamadığı bir şeyi yapmayı başarmış ve dua
edilecek dilini halka zorla kabul ettirmiştir. Ramsay de, Frigya’nın Hıristiyanlığının asla Batı-
nınkine benzemediğini belirtmektedir. Bkz. W.M. Ramsay, Anadolu'nun Tarihi Coğrafyası,
(çev. M.Pektaş) İstanbul, 1961, s. 24.
d a g ö rü le c e ğ i g ib i H ır is t iy a n lık a ç ıs ın d a n b a ş a rı I I I . y ü z y ı l ı n s o n la r ı v e
I V . y ü z y ı l ı n i l k ç e y r e ğ i n d e n s o n r a b a ş l a m a k t a d ı r . 13

H ı r i s t iy a n l ık g e liş ir k e n i lk k ilis e le r in ( to p lu lu k la r ın ) k a r ş ılık lı y a r d ım

ilk e s in e d a y a n a r a k k u r u m s a lla ş tık la r ı d ü ş ü n ü lm e k te d ir . D ü n y a n ın sonu­

nun g e le c e ğ i in a n c ın d a n d o la y ı c e m a a t ü y e le r i a d e ta “ a ç ık b ir k a m p ” ta
y a ş a m ış la r d ır . B u to p lu lu k la r ın b a ş ın d a k ıd e m lile r (p a p a zla r, ra h ip le r)

b u lu n m u ş ve k e n d ile rin e de ç ö m e zle r (d iy a k o zla r) y a rd ım e tm iş le r d ir.

Erk e n dönem c e m a a tle r d e ö z g ü r in s a n la r , y o k s u l o la n la r v e h a ttâ k ö le le r

b ile r a h ip o l m a ş a n s ın a s a h ip o lm u ş t u r . T o p l u m u n ü s t s ın ıf l a r ın ı n e n a z ı n ­

d a n I . y ü z y ı l d a , h iç ta n ım a d ık la r ı b ir c e m a a t iç in y a r d ım a n la y ış ın a p e k
d e s ıc a k b a k m a m a la r ı o la ğ a n k a r ş ıla n m a lıd ır .

A yn ı d ö n e m le r d e im p a r a to r lu k iç in d e in a n ç a ç ıs ın d a n o ld u k ç a g e n iş

b ir h a r e k e tlilik y a ş a n m ış tır . Y a ş a n a n p o lit ik k a rg a ş a v e a n t ik d ü ş ü n c e d e

(fe ls e fe d e ) g ö rü le n g e rile y iş , d e v le t iç e r is in d e g ize m li ve a n la ş ılm a z

g ü ç le r e in a n c ı y e n id e n d ir ilt m iş tir . B ö y le s i b ir o r ta m d a m ü r it le r in e , e v r e ­
n in ve ö te k i d ü n y a n ın g iz le r in i, h e p s in d e n ö te s o n s u z m u tlu lu ğ a e r iş m e

vaat eden D o ğ u ’n u n g ize m li d in le r i (M ister İnançlar'ı ) 14 im p a ra to rlu k

iç e r is in d e k o la y c a y a y ılm a y a b a ş la m ış la r d ı. B u n la r a r a s ın d a ; M ı s ı r ’ d a n

g e le n İs is K ü l t ü ; K a r t a c a lı k o m u t a n H a n n ib a l ile y a p ıla n s a v a ş la r s ıra ­

s ın d a R o m a ’ n ın k u rta rıc ıs ı o la ra k M Ö . III. y ü z y ılın s o n la r ın d a A n a ­

d o l u ’ d a n g e tir ile n A n a T a n r ıç a K ü l t ü ; Y e n i l m e z g ü n e ş v e a s k e r le rin k o ­

r u y u c u s u o la r a k p a n te o n a g ir e n M i t h r a K ü l t ü b a ş ı ç e k m e k te y d i. T a b i a y n ı
d ö n e m le r d e b ir d e , ö z e llik le d ia s p o r a d a n s o n ra im p a ra to rlu ğ u n b ir ç o k

y e rin d e y a y ıla n Y a h u d ilik v a r d ı . 15 H ı r i s t i y a n l ı k , g e l i ş m e y e ç a lış tığ ı d ö ­

13 W.M. Ramsay, The Cities and Bishoprics o f Phrygia, II, New York, 1975, s. 485. Hıristiyan­
lık III. yy. boyunca güney Frigya kentlerinde parladı. Bunların en önemlisi de olasılıkla
Eumeneia idi. Burada Hıristiyanlığa ait birçok mezar kitabesi ele geçirilmiştir. Bunların bazıları
tamamen bölgeye özgü bir stil ortaya koymaktadır ki Mitchell, buna dayanarak burada homojen
Hıristiyan toplulukları yaşadığını bildirmektedir. Bkz. S. Mitchell, Anatolia: Land, Men and
Gods in Asia Minor, II, Oxford, 1993. ss. 40-41
14 Burkert’in açıklaması gizem dinlerini en iyi tanımlayan açıklamalardan biridir; “Gizemler,
söylencelerine dayalı pratikleri ile insanda bir değişiklik yaratmayı amaçlayan gönüllü, kişisel
ve gizli özellikli erginlenme törenleridirler.” Bkz. W. Burkert, Eskiçağ Gizem Tapıları, çev. S.
Şener, Ankara, 1999, s. 30: Bütün bu inançların ortak özellikleri de şunlardır; “kültlerin mürit­
leri, acılarla ve büyük sıkıntılarla ölen ve ardından yeniden doğan bir tanrının/tanrıçanın yazgı­
sını paylaşırlar. Bu sırada insanlar, tapınım gerçekleştirdikleri tanrı/tanrıça ile aralarında bir
duygudaşlık kurmaya çalışırlar ve kültle ilgili kutsal olan şeyleri, öğrenip sadece kendilerine
saklarlar ve bir anlamda kendilerini anlamaya çalışıp, kendilerine hizmet edene açıklarlar.” Bu
nedenle bu tapınımların her birinin; merkezlerinde yer alan ve kendine özgü tanrısı / tanrıçası
bu tanrının / tanrıçanın gizemlere (sırlara) konu olan öyküsü; öyküye göre biçimlenmiş
tapınımı vardır. Bkz. Ç. Dürüşken, Roma 'nın Gizem Dinleri, İstanbul, 2000, s. 11.
151. yüzyılda gerek Anadolu’da, Yahudilere komşu pagan topluluklarda gerekse Yahudi gruplar
arasında "Tanrı tarafından gönderilecek M esih'in" gelmesi beklenmekteydi. Arkeolojik ve
epigrafık malzeme de bu durumu açıkça ortaya koymaktadır. Örneğin, Grek hayvancılık ve
n e m le r d e b ü tü n b u in a n ç la r la c id d i b ir r e k a b e t iç in e g ir m iş tir . K i m i b il im

a d a m la r ı b u s ü re ç te H ır is t iy a n l ığ ın , b u in a n ç la r ın b ir t a k ım u y g u la m a la ­
r ı n ı v e ö ğ r e t i l e r i n i z o r u n l u o l a r a k a l d ı ğ ı n ı y a z a r k e n 16, ö z e l l i k l e H ı r i s t i y a n

d in a d a m la r ı o lm a k ü ze re k im i b ilim a d a m la r ı d a b ö y le b ir ş e y in a s la

m ü m k ü n o la m a y a c a ğ ın ın a ltın ı ç i z m e k t e d i r l e r . B r o w n is e b u k o n u d a ta m

o rta d a b ir d u ru ş s e r g ile y e r e k , H ır is tiy a n k ilis e s in in b ir ç o k b a k ım d a n

tarım tanrısı Hermes Trismagisthos ya da Frigya’da görülen Sabazios kültleri böylesi bir ortak
özellik içermektedir. Bu dönemlerde aslında imparatorluğun Doğu eyaletlerinde kendilerine
çok sayıda yandaş kazanmış "bir kurtarıcının geldiğini müjdeleyerek" kendi mezheplerini
kuran çok sayıda peygamber bile ortaya çıkmıştı. Kimi araştırmacılar için Hıristiyanlık da
böylesi Yahudi mezheplerinin birinden doğmuştur. I. yüzyılın ikinci yansında yazıldığı düşü­
nülen ve bu anlamda Hıristiyan edebiyatının en eski yapıtı olarak kabul edilen Yuhanna 'nın
Vahyi adlı eserin yazarı Mesih’in (Grekçesi Hristos) gelişinin habercilerinden Patmoslu
Yuhanna’dır. Yuhanna, İsa’nın gelişini bekleyen yedi Anadolu kilisesinin (topluluğunun)
üyelerine seslenir. İlginçtir ki Yuhanna, burada Hıristiyanlann değil Yahudilerin adını vererek
bu araştırmacıların görüşlerine dayanak oluşturmaktadır. V. D iakov- S. Kovalev, a.g.e. ss. 297
- vd: Yazıtlar incelendiğinde, Hypsistos Kültü’nün de benzer bir durumda olduğu görülür. Bu
külte de hem paganlar hem Yahudiler tarafından saygı gösterilmiştir. Bu kültün bir uzantısı
olarak gelişen Hypsistarian hareket içindekilerin, monoteizme doğru bir eğilim gösterdikleri,
ancak ne Yahudilik ne de Hıristiyanlığı benimsemeyip kendilerine göre dinsel bir anlayış
üzerinde anlaştıklan düşünülmektedir. Bu grup hakkındaki en ilginç öykülerden birisi, bir
Hypsistos müridi olan Naziansuslu Gregory’nin babasının, 325 yılındaki Nicaea (İznik)
Konsili’ne katılmak için Kapadokya boyunca ilerlerken bir grup piskopos tarafından Hnstiyan-
lığa döndürülmesi hikâyesidir. Üç yıl içerisinde yaşlı Gregory’nin kendisi küçük bir kasabanın
piskoposu olmuş ve topluluğunu Kapadokya Ortodoksluğuna hazırlamak için uğraşmıştır. Bkz.
S. Mitchell, a.g.e., II, s. 51 - vd.
16 Doğulu kültler ile Hıristiyanlık arasındaki ortaklıklar ve bunlara itiraz eden Kilise Baba-
ları’nın görüşleri hakkında aynntılı olarak aynca bkz. G. Laing, “The Church Fathers and the
Oriental Cults”, The Classical Journal, Vol. 13, no: 4, 1918, ss. 2 4 6 - vd. Konu, günümüzde
yaygın bir şekilde, gerek akademik çevrelerde, gerekse internet üzerindeki forumlarda ve
popüler amaçla hazırlanan sitelerde tartışılmaktadır. Bunlara örnek olarak hemen şunlar göste­
rilebilir: “Perseus nasıl Danae’den doğmuşsa, İsa’da bir bakireden doğmadır. O da Horus ve
Dionysos gibi düşmanlanndan mucizevî bir şekilde kurtulmuştur. Osiris, Adonis, Dionysos
gibi ölüp, sonra yeniden bahann başlangıcında dirilmektedir. Tıpkı Mithra’ya olduğu gibi ona
da “Kurtarıcı” olarak tapılır. Üstelik İsa da, Mithra gibi mağarada doğmuştur. Teslis düşüncesi
zaten birkaç dinde daha önceden de yer almaktaydı. Bakire Meryem, İsis, İştar, Astarte ve
Kibele’nin yaptığı gibi insanları, az çok sevgi dolu bir dindarlığa olan eğilimini tatmin eder.
Meryem, tıpkı Demeter gibi ıstıraplı bir anadır. Isa’yı kucağında taşıyan Meryem tasviri, küçük
Horus’u kollan arasında tutan İsis’in tasvirinin aynısıdır. Şeytan, İran’ın Ahriman'ıdır. Melek­
ler, iblisler, azizler, animizmdeki ruhlardır. Son yargı gününe Zerdüşlük dininde daha önce
rastlanmaktadır. Hıristiyanlığın verdiği ölümsüzlük sözüne daha önceki Orfeus ve Dyonisos
kültü gizli ayinlerinde rastlanmaktadır. Kominyon, kutsal varlığın etine ve kanına ortak olması
demek olup totemik kökenden gelmektedir. Bu daha önce Eleusis’te ekmekle, Dionysos’a
inananlar tarafından şarapla, Mithra kültünde ise ekmek, şarap ve su ile yapılmaktaydı. Mithra
kültünde de daha önce bir takım kutsamalar, örneğin vaftiz vardı. Hıristiyanların kutsal Pazar
günü, Yahudilerin Sebt günü, Kaidelilerin de tabu sayılan günüdür. Katolik rahipleri de İsis
rahipleri gibi tıraş olurlar, kafalarının tepesini kazıtırlar, uzun elbiseler giyerler, üzerlerine el
değdirilip kendileri “mana” ile dolu hale getirilince kutsal bir nitelik edinirler. Çanlar çalınırken
inananların üzerine su serpip onlan tütsüleyerek anttıklan zaman ise Hellen tapınış yöntemle­
rini uygulamış olurlar.” Bkz. F. Challaye, a.g.e. ss. 203 - 204.
g i z e m l i i n a n ç l a r a b e n z e d i ğ i n i a n c a k d ış d ü n y a y a k a r ş ı h o ş g ö r ü s ü z o l d u ğ u

i ç i n b u k ü l t l e r d e n a y r ı l d ı ğ ı n ı b e l i r t m e k t e d i r . 17
Y a h u d i l i k v e M i s t e r İn a n ç la r ile r e k a b e t h a lin d e o la n H ı r i s t i y a n l ı ğ ı n ,
e rke n d ö n e m le rd e k i ş e k ille n m e s in d e en ö n e m li e tm e n le r d e n b ir is i de

d ö n e m in e n t e l e k t ü e l l e r i d i r . 18 K i l i s e ö rg ü tü n ü n k u r u lm a s ı H ır is t iy a n lığ ın

te k b a ş ın a y o lu n a d e v a m e d e b ilm e s i iç in y e te r li o la m a y a c a ğ ın d a n , ö r g ü t

ile b ir lik te d ü ş ü n ü le n ve iş in id e o lo jis in i o lu ş tu ra c a k o la n d o ğ m a la r /

ö ğ re tile r de b ir sü re s o n ra k e n d ile r in i g ö s te rm e y e b a ş la m ış la r d ır . Z ir a
b ir b ir le r in i d e s te k le d ik le r i iç in , “ ö r g ü t” v e “ d o g m a ” s ık ı s ık ıy a b a ğ lı k a v ­

ra m la r d ır . Ç ü n k ü d o g m a k e n d in e k a y ı t s ı z ş a r ts ız in a n ılm a y ı is te r v e b u ­
nun iç in d e b ir o to rite y e ve d o la y ıs ıy la b ir ö rg ü te g e r e k s i n i m i v a r d ı r . 19

Ö r g ü t le b e r a b e r d o g m a la r ın o lu ş m a s ın d a b a ş ı ç e k e n le r “Kilise Babaları ”
d e n ile n g r u p o lm u ş t u r . F e ls e fe c ile r in , “Patristik Felsefe " o l a r a k a d l a n d ı r ­
d ığ ı d ü ş ü n c e s is te m i, b ir y a n d a n a n tik fe ls e fe y i v e p a g a n in a n ç la r ın u y ­
g u la m a la r ın ı H ı r i s t iy a n l ık ö ğ r e tile r in e u y a r la m a y a ç a lış ır k e n , b ir y a n d a n

H ı r i s t iy a n l ığ ı p a g a n d in le r e v e a n t ik fe ls e fe y e k a r ş ı k o r u m a g ö r e v in i ü s t­

le n m iş tir . B u a ç ıd a n b a k ıld ığ ın d a , e rk e n dönem H ıris tiy a n fe ls e fe s in in

a s lın d a b ir “geçiş felsefesi ” o ld u ğ u s ö y le n e b ilir . B u s ü re ç te , ö z e llik le

in a n ç la rın k a v ra m s a l b iç im le r in in ve tö r e n le r in in b e lir le n m e s in e , y a da

b a ş k a b ir d e y iş le k u r a m la r ın v e p r a tik le r in in o lu ş tu r u lm a s ın a d ik k a t e d il­

d i ğ i a ç ı k ç a g ö r ü l m e k t e d i r . 20 E r k e n d ö n e m H ı r i s t i y a n d ü ş ü n ü r le r a ra s ın d a

G re k k ö k e n li; I u s t m u s 2 / , C l e m e n s 22 v e O r i g e n 23; L a t i n k ö k e n li T e r tu l-

l i a n 24 v e C y p r i a n 25 g ö s t e r i l e b i l i r .

17 Brown devamında şöyle belirtmektedir: “Gizemli topluluklar, kapalı topluluklardı, çoğu kez
yabancılarca kurulur ve kıskançlıkla korunurdu. Fakat bu kültler hiçbir zaman kendi etrafların­
daki toplumun geleneksel dini ritüellerine karşı çıkmadılar. Takibatların getirdiği propagandan
da hiç faydalanmadılar. Doğu kültleri bir yandan öbür dünyada kurtuluş için özel yollar temin
ederken, bu dünyada da mensuplarının konumlarını mutlak kılıyorlardı.” P. Brown, a.g.e. ss.
38-39.
18 Bunlar arasında ilk belirtilmesi gereken İskenderiyeli Philon olsa da kendisi Yahudi olduğu
için birçok araştırmacı tarafından bu gruba dâhil edilmemektedir. Philon’un, tek tanrı anlayı­
şına dayanan Yahudilik ile Grek felsefesini bağdaştırmaya çalışması daha sonraki Hıristiyan
entelektüellere ilham vermiştir. Birçok araştırmacıya göre, II. yüzyılda ortaya çıkan Hıristiyan­
lık öğretisinin, meleklerin, vb. hemen her şeyin esin kaynağı Yahudi Philon’dur.
19 E. Von Aster, İlk Çağ ve Ortaçağ Felsefe Tarihi (çev. Vural Okur), İstanbul, 1997. s. 311.
20 Bu geçiş döneminde Hıristiyanlar ile paganlar arasındaki ilişkileri hemen ilk anda örnekler
üzerinden izleyebilme noktasında birçok makaleye ve kitaba bakılabilir. Örneğin, A. Momig-
liano, The Conflict Between Christianity and Paganism, Oxford, 1963: G. Laing, “The Church
Fathers and the Oriental Cults”, The Classical Journal, vol. XIII, no: 4, 1918: C. Ando, “Pagan
Apolegetics and Christian Intolerance in the Ages o f Themistius and Augustine”, Journal o f
Early Christian Studies, 4;2, The Johns Hopkins University Press, 1996 bunlardan sadece
birkaçıdır.
21 Hıristiyanlığı savunurken şehit olan ve bu dini Platonizm ve Stoacılık ekseninde açıklamaya
çalışan I. yüzyıl sonlarında yaşamış Justinus, bir yandan Hıristiyanların Roma devletine ne
 Erke n d ö n e m le r d e g e liş m e v e y a y ı lm a a ş a m a s ın d a o la n H ır is t iy a n lık

b ir ta k ım k o v u ş tu r m a la r la k a rş ı k a rş ıy a k a lm ış tır . G e r ç i i lk b a ş la rd a R o ­
m a lı y ö n e t ic ile r , Y a h u d i l i k ile H ı r i s t iy a n l ık a r a s ın d a k i fa r k ı a n la m a s a la r

d a , h a lk la r b u a y r ım ı d a h a ö n c e y a p m ış g ib id ir . I. v e I I . y ü z y ılla r d a H ı ­

r is t iy a n lık h e m e n h e m e n b ü t ü n k ır s a l h a lk ta v e d e v le t m e m u r la r ı a ra s ın d a

o ld u ğ u g ib i, k e n tle r in o rta s ın ıfla r ın d a da g ü v e n s iz lik u y a n d ır m ış tır .

K e n tle r d e k u r a k l ı k , s e l, k ö tü h a s a t, v b . b ü tü n d o ğ a l fe lâ k e tle r in nedeni

o la ra k g ö rd ü k le r i H ıris tiy a n la r , çoğu kez bu yü zd e n ö ld ü rü lm ü ş le r d ir.

kadar saygılı insanlar olduğunu göstermeye çalışırken, bir yandan da Grek filozoflarını Hıristi­
yanlık düşüncesinin içine sokmaya uğraşmıştır. Aşağıdaki alıntı aslında Justinus’un anlatmak
istediğini özetler gibidir: “Sokrates, Herakleitos vb. gibi Grekliler, akla uygun olarak yaşadık­
ları için, tanrısız değil, Hıristiyan’dır.” Iustinus, Apología, II:
22 II. yüzyılın sonu ile III. yüzyılın başında yaşamış olan Clemens, Önceleri Platoncu iken,
sonradan Hıristiyanlığa geçmiştir. Dolayısıyla söylemlerinde açıkça Yunan felsefesinin etkileri
görülmektedir. Ona göre, Hıristiyanlığın tam olarak anlaşılması için Yunan felsefesinin de çok
iyi öğrenilmesi gerekmektedir. Başka bir deyişle, inanç bilgiden daha önemlidir; ancak bilgi
tarafından güçlendirilmelidir. Tanrı, İbranilere yasayı, Yunanlılara da felsefeyi vermiştir. Hı­
ristiyanlık, Grek felsefesini tamamlamış, yanlışlarını düzeltmiştir. Clemens, eserinde Stoa
Felsefesi’nin etkileri rahatlıkla görülmektedir. Clemens’in öğretisinin en kısa biçimde formüle
edilişi “anlamak için inanıyorumdur”. Grek felsefesine duyduğu ilgiyi şöyle belirtir; “Benim
felsefe dediğim şey ne Stoacılık, ne Plâtonculuk, ne Epikürcülük ne de Aristotelescilik’tir.
Belki bütün bunların adalet ve dine uygun olarak söylediklerinin birleşimidir.” Bkz. F. Von
Aster, a.g.e. s. 310; Clemens, Stromates, I, CXX.
23 II. yüzyılın sonu III. yüzyılın ilk yansında yaşamış ve Clemens’in öğrencisi olan Origen,
Hıristiyan teolojisinin temelini atan düşünürlerden biri olarak eserinde, Platon’un öğretileri ile
Hıristiyan öğretilerini birbiri ile uyumlu hale getirmeye çalışarak şöyle yazmaktadır: “Evren
belli bir zamanda varlık kazanmamış Tanrının yaratması sonucu olmuştur, bu yüzden ruhlar
bundan sonra var olacakları gibi bundan önceden de vardırlar.” Origen’e göre bakılması gere­
ken tek kitap bütün gerçekliklerin bildirildiği Incil’dir ve bu gerçekler, ne yazık ki insanlar
tarafından bulunamazlar. Ancak akıl, bütün bunları bulup çıkarır ve aklın işi de zaten budur.
Bkz. F. B. Artz, Orta Çağların Tini (çev. A. Yardımlı), İstanbul, 1996. s. 68: F. Von Aster,
a.g.e. s. 313: B. Russell, II, a.g.e., ss. 38-vd.: Origen, Deprincipiis, 1:6, 3.
24 II. yüzyılın sonu III. yüzyılın ilk yansında yaşamış Tertullian’a göre, “Hıristiyanlığın
dogmalanna olduğu gibi inanılmalı, onları felsefe ile ispat etmeye çalışılmamahdır.” “İnanç”
ve “insanın kendi başına bilmesi” birbirine tezat olan şeylerdir. Bu bağlamda insanın Tanrı
önünde alçakgönüllü olması, alçalması ve kibrini kırması gerekmektedir. Tanrının sırlarına
ermeye çalışmak, insan aklının yapabileceği küstahlıkların en büyüğüdür. Tertullian, anlayışını
şöyle özetler; “Akıl almaz olduğu için inanıyorum.” Bkz. M. Gökberk, Felsefe Tarihi, İstanbul,
1980, s. 144: F. Von Aster, a.g.e. s. 309: Tertullianus, De Testimonio Ánimae\ I; 1 - 3 8 .
25 III. yüzyılda yaşamış Latin kökenli Patristik filozoflardan Cyprian, Kiliseyi önderi İsa olan
geniş bir topluluk olarak düşünmüştür. Cyprian’a göre, nasıl ki sadece Nuh’a inanıp onun
gemisine binen gerçek inananlar hayatta kaldılarsa, benzer şekilde de sadece İsa’nın dinine ve
Kilise’sine inananlar kurtulabilecek, geri kalanlann hepsi yok olacaktır. İnananlar, kayıtsız
şartsız Hıristiyanlığın belirlenmiş inançlarına, Kilise’ye ve din görevlilerine boyun eğmek
zorundadır. Kilise birliği ve uyumunu çok ince bir şekilde işleyen Cyprian, Batı Roma Kili-
sesi’nin gerçek anlamda kurucusu olarak kabul edilmektedir. Bkz. W.S. Sahakian, Felsefe
Tarihi, (çev. A. Yardımlı), İstanbul, 1997, s. 86: F. B. Artz, a.g.e. s. 73; Cyprian hakkında bkz.
E. W. Benson, Cyprian: His Life, His Times, His Works, New York, 1896.
C e ls u s y a da L u c i a n ’ ın e s e r le ri g i b i, g ü n ü m ü z e u la ş m ış e d e b î e s e r le r in
ç o ğ u n d a H ı r i s t i y a n l ı k s e r t b i r ş e k i l d e e l e ş t i r i l m i ş t i r . 26
R e s m î a n la m d a ilk k e z H ır is t iy a n lığ ı te h d it o la r a k g ö re n 64 y ılın d a

im p a ra to r N e r o o lm u ş tu r. B u n u n e n te m e l n e d e n le rin d e n b ir i in a n ç ge­

r e ğ i, M e s i h ’ in g e le c e ğ i v e “Sonsuz Roma ” m n o rta d a n k a lk a c a ğ ı d ü ş ü n c e ­

s id ir. A n c a k b u n u n d ış ın d a e r k e n d ö n e m le r d e H ır is t iy a n la r a k a rş ı g e n e l
b ir k o v u ş tu r m a fe r m a n ı ç ık m a m ış tır . Z a m a n z a m a n y a p ıla n b a s k ıla r h e p
b ö lg e s e l k a lm ış t ır . Ö r n e ğ in b u n la rd a n b ir in d e , 1 1 2 y ılın d a im p a r a to r T r a -

ja n d ö n e m in d e B it h y n i a b ö lg e s in d e k i H ır is t iy a n la r ın k e n d i h a lle r in e b ır a ­

k ılm a s ı, eğer H ır is tiy a n o ld u k la r ı m eydana ç ık a rs a c e z a la n d ır ılm a la r ı,

is im v e r ilm e d e n y a p ıla c a k o la n s u ç la m a la r ın d ik k a te a lın m a m a s ı g e r e k ­

tiğ i b i l d i r i l m e k t e d i r . B a ş k a b ir d e y iş le T r a j a n , k e n d i d ö n e m i iç in d e H ı r i s ­

tiy a n lığ ı p e k d e te h lik e li g ö r m e m iş tir . A n t o n iu s P iu s v e M a r c u s A u r e liu s

d ö n e m le r in d e de k o v u ş tu rm a resm î g ir iş im le r d e n çok, h a lk y ığ ın ın ın

ö f k e s i n d e n ö t e g e ç m e m i ş t i r . 27 I I I . y ü z y ı l ı n b a ş l a r ı n d a , S e p t i m u s S e v e r u s

d ö n e m in d e b ile H ır is tiy a n la r a d ü ş m a n o la r a k b a k ılm a m ış tır . H a tt â im p a ­

r a to r u n o ğ lu n u n d a d ıs ın ın H ır is t iy a n o ld u ğ u b ilin m e k te d ir k i H ır is t iy a n la ­
r ın s a ra ya kadar g ir d ik le r in i g ö s te rm e s i a ç ıs ın d a n bu anekdot o ld u k ç a

ö n e m lid ir.

A n c a k b u h e p b ö y le g itm e m iş v e I I I . y ü z y ı l o r ta la r ın d a d u r u m başka

b ir ç e h re ye b ü rü n m ü ş tü r. D in a d ın a “ ş e h it” o lm a a n la y ış ı sonucunda
to p lu m u n ö z e llik le a lt s ın ıfla r ı H ı r i s t iy a n l ığ ı t o p lu m s a l b ir d e v r im e çe­

v ir m iş le r d ir . H ır is tiy a n la r , R o m a D e v le t i’ n in e m re ttiğ i d in s e l tö r e n le r e

k a tılm a m ış la r , ü z e r le r in e h iç b ir s o r u m lu lu k a lm a m ış la r v e d e e n ö n e m lis i

o r d u d a g ö r e v a lm a y ı k a b u l e t m e y in c e iş le r d e ğ iş m iş t ir . K ıs a c a s ı n e R o m a
D e v l e t i ’ n e n e d e o n u n te m s ilc is i k u ts a l im p a r a to r a h iç b ir ş e k ild e s a d a k a t
g ö s te r m e y ip , k e n d ile r in i ta m a m e n ta n r ıy a a d a y a n H ır is t iy a n la r a d e v le tin

y a n ıt ı s e rt o lm u ş t u r . H ır is t iy a n la r ın tu tu m la r ı R o m a ’ n ın d e v le t d ü z e n in e

b i r b a ş k a l d ı r ı o l a r a k k a b u l e d i l m i ş t i r . 28 K o v u ş t u r m a n e d e n le r in in e n b a ­

26 Celsus, Hıristiyan öğretisinin “dünyanın sonu” ve “kıyamette yargı günü” anlayışıyla açıkça
alay etmektedir: “Bu insanların, Tanrı 'nın bir aşı gibi ateş yakacağım, kendilerinin dışında
bütün insanlığın ateşte kızaracağını ve yalnızca canlıların değil, dirilen ölülerin de kurtulaca­
ğını düşünmeleri saçmanın saçması bir şey!" Bkz. V. Diakov - S. Kovalev, a.g.e. ss. 302 -
303.
27 R.G.H. Barrow, a.g.e, s. 193: Pliny, Epistulae, X; 96 - 97.
28 R.G.H. Barrow, a.g.e, ss. 191-192. Bu dönemle ilgili ilginç öykülerden biri şöyledir;
Kovuşturmalar sırasında, “Mucizeler yaratan Gregory” denilen Hıristiyan bir lider, kendi ce­
maatine şehitlik için savaşmaktansa kentlerini terk etmelerini ve kırsal kesimde saklanmalarını,
böylelikle sayılarının azalmayacağını ve toparlandıktan sonra mücadelelerine daha güçlü bir
şekilde devam edebileceklerini açıklamıştır. S. Mitchell, a.g.e,, II, s. 54: Genel kanıya göre
vaaz edilen ilk dönem Hıristiyan cemaati daha çok, sömürülen (ve ezilen) alt tabakadan (küçük
zanaatkar, köle, köylü, vb.) insanlardan oluşmaktadır. Kovuşturmaya uğrayan kesimin çoğun­
ş ın d a ş ü p h e s iz H ır is tiy a n la r ın savaşm ayı r e d d e d ip , a s k e r lik s is te m in e
z a r a r v e r m e le r i g e lm e k te d ir . R e s m î k a y ıtla r a g e ç irile n b u k o v u ş tu r m a la r ­
d a n b ir is i 2 5 0 y ı l ı c iv a r ın d a D e c iu s ta r a fın d a n y a p ıla n b ü y ü k z u lü m d ü r .

H a t t â b u d ö n e m d e y a y ım la n a n b ir im p a r a to r lu k e m ir n a m e s in e g ö r e , h e r

v a ta n d a ş y a r g ıç h u z u r u n d a p u tp e r e s t ta n r ıla r a k u r b a n k e s m e v e b ir d e b u

d u r u m u b e l g e l e n d i r m e k z o r u n d a b ı r a k ı l m ı ş t ı r . 29 B u n d a n b i r k a ç y ı l s o n r a

İm p a ra to r V a le r ia n u s ’ u n 2 5 8 y ılın d a y a y ım la d ığ ı fe rm a n is e , im p a r a to r ­

lu k s e ç k in le r i a r a s ın d a y e r a la n H ır i s t iy a n l a r ın h e r tü rlü u y g u la m a la r ın ı

ö n l e m e k i ç i n ç ı k a r ı l m ı ş t ı r . 30

A r k e o l o j i v e e p ig r a f in in g e liş m e s i s o n u c u s o n d ö n e m le r d e e le g e ç ir i­
le n v e r ile r , genel k a n ın ın a k s in e “ H ır is tiy a n la r ın c id d i a n la m d a z u lm e

u ğ r a m a d ığ ı” y ö n ü n d e k a r ş ıt g ö r ü ş le r in o r ta y a ç ık m a s ın a n e d e n o lm u ş t u r .

Ç ü n k ü e le g e ç ir ile n b u lu n t u la r ı n d a g ö s te r d iğ i g ib i I I I . y ü z y ı l ı n o r t a la r ın ­

dan itib a re n H ır is tiy a n la r ın to p lu m s a l y a p ıla r ı d e ğ iş m e y e b a ş la m ış ve

H ır is tiy a n lık a lt ta b a k a la r ın d in i o lm a k ta n ç ık m ış tır . K e n tle r d e yaşayan

H ır is tiy a n g r u p l a r a ra s ın d a z e n g i n ve to p lu m u n fa r k lı k e s im le r in d e n in ­

s a n l a r ı n o l d u ğ u d a g ö r ü l m ü ş t ü r . 31 P l i n y , H ı r i s t i y a n l a r ı n d u r u m u h a k k ı n d a
b ilg i v e r m e k iç in im p a ra to ra y a z d ığ ı m e k tu b u n d a , “ h e r y a ş ta n v e s ın ıfta n ,

h e m e r k e k le r d e n h e m d e k a d ın la r d a n ” ^ d e rk e n k u lla n d ığ ı “ s ı n ı f ’ s ö zc ü ğ ü

e lim iz d e k i e n ö n e m li e d e b î k a n ıttır . İç in d e y a ş a d ık la r ı t o p lu lu k la r ı a r m a ­

ğ a n la ra boğan ze n g in le r ve h a ttâ im p a ra to r’ u n C om m od u s’un g ö zd e s i

M a r c ia g ib i s a ra yd a n k iş ile r d e n k im ile r i H ır is tiy a n lığ ın k o ru yu c u s u o l­

m u ş la r d ır . B u s a y e d e e r k e n d ö n e m le r d e H ır is tiy a n la r d a n b a z ıla r ı b ü y ü k

luğunu da bu gruptan insanların oluşturduğu düşünülmektedir. Bkz. V. Diakov-S. Kovalev,

a.g.e. s. 296.
29 Pliny, Epistulae, X; 96 - 97: R.G.H. Barrow, a.g.e, s. 195: G. Clark, a.g.e. ss. 38 -vd.
30 A.P.Harland, “Connections'with Elites in the World o f Early Christians”, Handbook o f Early
Christians: Social Science Approaches, Montreal, 2002, s. 398: Cyprian’ın mektubu şöyledir:
“Senatörler, ileri gelen kişiler ve Romalı şövalyeler mülklerini kaybetmekte ve arazilerinden
uzaklaştırılmaktadırlar. Eğer onlar, malları kendilerinden alındıktan sonra bile hâlâ Hıristiyan
oldukları noktasında inat ediyorlarsa, kafaları kesilsin. Patronların mülkleri ellerinden alınsın
ve onlar sürgüne gönderilsinler. Ancak, imparatora yakın olanların mallan müsadere edilsin ve
imparatorun eyaletlerine göre kayıt altına alınsın.” Cyprian, Epistulae, 80.
31 P. A. Harland, a.g.m. s. 393. III. yüzyıldaki bunalım sırasında Hıristiyan cemaat kendini terk
edilmiş sanan insanlara moral desteği verdiği gibi aynı zamanda, enflasyonun yüksek olduğu
dönemlerde halka büyük miktarlarda para aktarmışlardır. Salgın veya isyan gibi olağanüstü
tehlike anlarında ölüleri defneden ve yiyecek sağlayan tek grup Hıristiyan din adamlarıydı. III.
yüzyılın ortalarına gelindiğinde Roma Kilisesi, binlerce insana yemek veriyordu. Hattâ, göçebe
halklarla yapılan savaşlarda esir düşenlerin fidye parasını da yine Kilise karşılamaktaydı. III.
yüzyılın ortalarında Hıristiyan olmak civis Romanus (Roma vatandaşı) olmaktan daha güven­
celiydi. Tabii ki bütün bu somut yardımlar, Kilise için bulunmaz bir propaganda aracıydı. Bkz.
P. Brown, a.g.e, ss. 40-41.
32 Pliny, Epistulae, 10; 96.4., 8-9.

\
m ü lk s a h i p l e r i o l a r a k z e n g i n l e ş m i ş l e r d i r . 33 A n c a k b u r a d a ş u n u u n u tm a ­

m a k g e re k ir k i e rk e n dönem H ır is tiy a n to p lu lu k la r ım , Y a h u d i to p lu lu k ­

la r d a n ya da pagan g ru p la rd a n a y ır m a k o ld u k ç a g ü ç tü r. Z i r a ö z e llik le
e p ig r a fık m a lz e m e n in d e g ö s te r d iğ i g ib i I I . v e I I I . y ü z y ılla r a ta r ih li s ö z

konusu ç o ğ u y a zıtta k u lla n ıla n ib a r e le r v e h a tta y a z ı t la r ı n fo r m la r ı a y n ı

b iç im lid ir . O h a ld e ik in c i o la r a k ş u n u d a h e m e n s o r m a k g e r e k ir k i , P l i n y
o d ö n e m d e b i r Y a h u d i ile H ı r i s t iy a n a r a s ın d a k i fa r k ı n e k a d a r a n la y a b il­
m iş tir ? B ö y le s i b ir g e ç iş d ö n e m in d e p a g a n la r ın b ir k ı s m ı n ın , ç o k ta n r ılı

a n la y ış ta n y o la ç ık a r a k H ır is t iy a n lığ ı d a b e n im s e m iş o lm a o la s ılığ ı y o k
m u d u r? Ş ü p h e s iz ki bu s o ru la r ı y a n ıtla m a y a ç a lış ır k e n konuya en iy i

ö r n e k , h a k k ın d a e n ç o k ta r tış m a y a p ıla n k iş ile r d e n b i r i , a ş a ğ ıd a g ö r ü le ­

c e ğ i ü z e r e im p a ra to r C o n s ta n tin u s ’ tu r.

D önüşüm ün b a ş l a m a s i :
D IO C L E T IA N U S V E C O N S T A N T IN U S D Ö N E M L E R İ

Rom a İm p a ra to rlu ğ u ’ n u n I. ve II. y ü z y ılla r ım b ile n b ir k im s e iç in IV .

y ü z y ıl p e k tu h a f g ö rü n ü r. Ç ü n k ü , y a zın ın g ir iş k ıs m ın d a da d e ğ in ild iğ i

g ib i R o m a ’n ın “ a ltın d ö n e m i” o la r a k k a b u l e d ile n I . v e I I . y ü z y ı ll a r d a k i

k ö le c i e k o n o m i, I I I . y ü z y ıld a b ü y ü k y a r a la r a lm ış v e k e n tle r e k o n o m ik
c a n lılık la r ın ı y itir m e y e b a ş la m ış la r d ır . K ü ç ü k ve o rta ta r ım iş le tm e le r i
o r ta d a n k a lk a r k e n , ç o ğ u n lu ğ u a s k e r k ö k e n li o la n b ü y ü k t o p r a k s a h ip le r i

g ittik ç e z e n g in le ş m iş tir . B u d u ru m u n sonucunda yaşanan iç s a v a ş la r v e

a y a k la n m a la r iç in d e im p a ra to rlu ğ u a y a k ta tu ta c a k o la n g ir iş im le r D io c -

le tia n u s v e C o n s ta n tin u s ta r a fın d a n y a p ılm ış t ır .

III. y ü z y ıld a y a ş a n a n e k o n o m ik k r iz in a rd ın d a n 2 8 4 - 3 0 5 y ılla r ı a ra
s ın d a im p a r a to r o la r a k g ö r e v y a p a n D io c le tia n u s , ö n c e d e v le t k u r u m la n
iç e r is in d e o r d u n u n e t k i n l i ğ i n i a z a lt m a y a ç a lış a r a k iş e b a ş l a m ı ş , a r d ın d a n

a s k e rî v e s iv il y ö n e tim i b ir b ir in d e n a y ır m a g ir iş im in d e b u lu n m u ş tu r . İç e ­

r id e n ve d ış a n d a n im p a ra to rlu ğ a o la n b a s k ıla r ı g ö rd ü k te n s o n r a , g e n iş
Rom a İm p a ra to rlu ğ u ’ n u te k b ir y ö n e tic in in id a re e d e m e y e c e ğ in e k a ra r
v e r m iş v e im p a r a to r lu ğ u ik i k ıs m a a y ır m ış tır . B u s ö zd e b ö lü n m e (quasi
partitio) s o n u c u n d a k e n d is i D o ğ u ’ d a k a lır k e n , B a t ı ’n ın y ö n e tim in i m e s ­

le k ta ş ı M a x im ia n ’ a b ır a k m ış tır. D io c le tia n u s a s lın d a R o m a ’n ın iç in d e

b u lu n d u ğ u p o lit ik k a r ış ık lığ ın fa r k ın a v a n p R o m a ’ d a d e ğ il, N ic o m e d ia ’

d a ( İ z m i t ) ik a m e t e tm e y i te r c ih e d e r e k , s a ra y ı b u r a y a ta ş ım ış v e d e v le ti

b u ra d a n y ö n e tm iş tir . A s lın d a bu b ö lü n m e d e , D o ğ u ’ d a y ü k s e le n S a s a n i-

33 V. Diakov-S. Kovalev, a.g.e. s. 300: Brown şöyle özetler; “ III. yüzyıl başlarında Hıristiyan-
lar artık, yoksul ve mazlumlardan değil, kentlerin alt-orta sınıf ve saygın zanaatkârlanndan
oluşmaktaydı. Bu insanlar Roma İmparatorluğu içinde mahrumiyet değil, taze fırsatlar ve
zenginlik bulmuşlardı.” Bkz. P. Brown, a g e. s. 36.
le r ’ in d e e tk is i f a z la d ı r . Z i r a S a s a n ile r b ö lg e d e k i tic a r e t y o ll a r ı n ın d e n e ­

t im in i s a ğ la m a y a ç a lış ır k e n im p a r a to r lu ğ u n D o ğ u s ın ır ın d a s ü r e k li s ık ın tı

y a r a t a n a s k e r î g ü ç o l m u ş l a r d ı r . 34
D io c le tia n u s ’ u n İd a r î r e fo r m la r ı sonucunda im p a ra to rlu ğ u n m e rk e zi

D o ğ u ’ya ka ya rke n , R o m a d e v le tin d e c id d i a n la m d a D o ğ u lu ( Orierıtal)

e tk ile r d e k e n d in i g ö s te r m iş tir. D io c le tia n u s , R o m a im p a r a to r u o la r a k ilk
k e z D o ğ u lu u n v a n la r ı k u lla n m ış v e D o ğ u lu s a ra y tö r e n le r in i u y g u la m ış tır .

Z ir a iç e r id e v e d ış a r ıd a s o r u n la r ın ç ö z ü le b ilm e s i iç in im p a r a to r u n b ü tü n

gücü e lin d e to p la m a s ı g e r e k m iş tir . B u n u n iç in d e m e rk e zî y a p ın ın sağ­

la m la ş tır ılm a s ı a d ın a g ü ç lü v e k a r i z m a t ik b ir im p a r a to r g ö r ü n tü s ü y a r a ­

tılm a s ı z o r u n lu lu ğ u d o ğ m u ş tu r . B e l k i k e n d ile r in e y e te r in c e s a y g ı d u y u l­

m a m ış o la n önceki im p a ra to rla rın k a d e rin d e n k a ç ın m a k , b e lk i de eğer

k o r k u la n v e ta p ın ıla n b ir im p a r a to r o lu r s a , h e rh a n g i b ir s u ik a s ta u ğ r a m a ­

d a n ö lü m y a ta ğ ın d a ö lm e ş a n s ın a s a h ip o la c a ğ ın ı p la n la m a y a ç a lış a r a k ,
d e v le t y ö n e tim in d e k ö k lü b ir d e ğ iş ik lik y a p m ış tır . B u n a g ö r e , R o m a ’ n m
i l k im p a r a to r u o la n O c t a v ia n u s ( A u g u s t u s ) ile b a ş la y a n , “ a n a y a s a l y ö n e ­

tic i” u y g u la m a s ın ı ta m a m e n te rk e t m iş , a ç ık ç a b ir “ o to k ra t” k im liğ in e
b ü r ü n m ü ş tü r . D a h a ö n c e k i y ö n e tic ile r g ib i princeps ( i l k y u r t t a ş ) u n v a n ı n ı
d e ğ il, dominus (e fe n d i, -G r e k ç e s i; despotes-) u n v a n ı n ı a l m ı ş t ı r . 35 D i o c ­
le tia n u s ’ u n y ö n e tim i ta m b ir D oğ u m o n a rş is i o lm u ş tu r. İm p a ra to ra

y e ry ü zü n e in m iş b ir ta n rı m u a m e le s i y a p ılm ış tır . H a lk a o la b ild iğ in c e

g ö rü n m e m e y e ç a lış m ış tır . D o ğ u ’n u n s a ra y tö r e n le r in d e k i u y g u la m a la r
y a p ı l m ı ş , ü s t e l i k o z a m a n a k a d a r “ b i r l e ş i m ” ( consilium ) o l a r a k a d l a n d ı r ı ­

la n m e c lis , a r t ık “ a y a k ta d u r u la n t o p la n tı” ( consistorium ) a d ı n ı a l m ı ş t ı r .

Ç ü n k ü k im s e n in im p a ra to ru n k u ts a l k iş iliğ i h u z u r u n d a o tu r m a y e tk is in in

o la m a y a c a ğ ı d ü ş ü n ü lm ü ş tü r. E f e n d i ’ y e ( dominus ) ö z g ü o la n y e t k i s i is e
s ın ır s ız o la ra k d ü ş ü n ü lm ü ş tü r. S a ra ya d o ğ u lu s e re m o n ile r i s o k a r a k , a l­

34 R.G.H. Barrow, a.g.e, ss. 182 - vd: İmparatorluğu, Doğu ve Batı olmak üzere iki ana bölgeye
ayırdıktan sonra her parçanın başına Caesar unvanı verilmiş iki yönetici getirilmiştir ki bunlar­
dan biri o dönemde Diocletianus’tur ve devlet ile ilgili her türlü uygulamada daha öndedir.
Batıya atanan Maximian da bu durumu ilk baştan onaylayarak göreve getirilmiştir. Her iki
caesar, kendi geniş alanları içerisinde yeniden düzenlenen bölgeleri yönetmekle görevlidirler.
Bu sistem aynı zamanda kimin yönetici olacağı konusunda bir düzenlilik getirmekteydi. Böy­
lelikle, askerlerin kendilerine yakın hissettikleri generali imparator yapmaya çalışması yüzün­
den sürekli iç savaş yaşayan Roma tmparatorluğu’nda artık belirli bir dönem iş başında kalan
caesar, görev süresi dolduktan sonra yerini yeni atanmış olana bırakacaktır. Aurelius Victor,
Lives o f the Emperors, xxxix; 17-48: N.Lewis, -M . Reinhold, a.g.e. s. 414: M.T. Boatwright -
D.J. Gargola - R.J.A. Talbert, a.g.e. ss. 442-vd. Diocletianus’un askeri seferleri için bkz. T.D.
Barnes, “Imperial Campaigns: AD. 285-311”, Phoenix, 30, Toronto, 1976, ss. 174 - 193.
35 M.T. Boatwright-D.J. Gargola-R.J.A. Talbert, a.g.e., s. 439: Roma İmparatorluğu’nun çekim
merkezinin Anadolu’daki Grek kentlerine kayması ve bunun sonucunda yeni ve çok güçlü bir
Grek yönetici elit sınıfın ortaya çıkışı ile aslında “Bizans Devleti”nin de temelleri atılmış
oluyordu. Bkz. P. Brown, a.g.e., ss. 7-8.
tın la iş le n m iş ip e k te n m o r b ir k a fta n g iy ip , b a ş ın a d a h ü k ü m d a r lık ta c ı

ta k m ış , k a rş ıs ın a ç ık a n la r ı ö n ü n d e e ğ ilm e y e z o r la m ış tır . D a h a s ı ç o k az

k im s e y e d e k a fta n ım ö p m e i z n i v e r m i ş t i r . 36 İ d a r i a n l a m d a y a p t ı ğ ı r e f o r m ­

la r y a n ın d a e k o n o m i k a la n d a y a p t ığ ı d ü z e n le m e le r ile ö z e l l i k l e k ö tü g i­

d e n p a r a a k ış ı n ı d e n g e le m e y e ç a lış m ış v e b u n u n i ç i n y e n i b i r v e r g i s is ­

t e m i g e tir m iş tir . H a t t â im p a r a to r lu k iç e r is in d e k a r ş ıla ş ıla n y ü k s e k e n fla s ­

yonun d e v le t e k o n o m is in e z a r a r v e r m e s in i e n g e lle m e k a d ın a tü m im p a ­

r a t o r l u k t a f i y a t d e n g e l e m e p o l i t i k a s ı n a b i l e g i t m i ş t i r . 37

B ü tü n D oğ u m o n a r k la r ın d a / d e s p o tla r m d a o ld u ğ u g ib i, R o m a m o n a r­
ş is i de k e n d is in e d in d e b ir id e o lo jik te m e l a r a m ış ve bu b a ğ la m d a

D io c le tia n u s da, im p a ra to rlu k y e tk is in i k u ts a l b ir o n a y la d o n a tm a y ı

a m a ç la d ığ ı iç in Ju p p ite r K ü l t ü ’n e re s m î d e s te k v e r m iş tir . B u n u n sonu­

c u n d a k e n d i k u ts a llığ ın a h a k a r e t e d e n v e ik tid a r ın k u ts a l te m e lle r in i ç ö ­

k e rte n H ır is t iy a n la r ı 3 0 3 y ılın d a , “ d e v le t iç in d e d e v le t” o ld u k la r ın a k a ra r
v e r e r e k k o v u ş t u r m a y a u ğ r a t m ış t ır . Y a y ı m l a d ı ğ ı fe r m a n ile h iç b ir H ı r i s t i ­

y a n ’ ın R o m a v a ta n d a ş ı o la m a y a c a ğ ın ı, im p a ra to rlu k v e v a lilik le r e b a ğ lı
b ü r o k r a s i i ç i n d e y e r a la m a y a c a k l a r ın ı , h e r h a n g i b i r iş i ç i n m a h k e m e l e r e
b a ş v u ra m a y a c a k la rın ı b ild ir m iş tir . A y r ıc a H ır is tiy a n k ö le le r a z a t e d ile ­

m e y e c e k , k ilis e le r v e k u ts a l k ita p la r y a k ıla c a k , k ilis e ü y e le r i h a p s e d ile c e k

ve iş k e n c e ile ta n r ıla r a a d a k ta b u lu n m a la r ı iç in z o r la n a c a k la r d ı. A s l ın d a
b ir a n la m d a fe r m a n ın a m a c ı b ü tü n H ır is t iy a n lığ ı o r ta d a n k a ld ır m a k o ls a

d a 38 b i r k a ç o n y ı l s o n r a d u r u m t a m a m e n d e ğ i ş m i ş t i r .

36 V. Diakov-S. Kovalev, a.g.e. ss. 318-319: Doğululaşmanın üçüncü ayağında Diocle-

tianus’un politikası imparatorluk bürokrasisinin genişletilmesiydi. Askerî ve sivil alandaki iç
içe girmiş sistemi birbirinden ayırmaya çalışırken Diocletianus birçok yeni memurluk kurumu
yaratmıştı. Hükümdarlığının sonunda artık “vergi verenden daha çok vergi toplayıcısı var”
şikâyeti ortadan kalkmıştır. Yeni bürokrasi imparatorluğun kötü gidişatını biraz olsun rahat-
lattıysa da, her zaman rüşvet ve bozulmaya açık bir yapıdaydı. Daha da kötüsü, genişleyen
bürokrasi için iş gücü ve para, ekonomiye ciddi darbeler vuruyordu. Bütün bu gelişmeleri bir
arada düşündüğümüzde Diocletianus birçok açıdan Romalı bir imparator yerine adeta bir fira­
vun olmuştu. Bkz. N.Lewis, -M . Reinhold, a.g.e. ss. 413 - vd: Historia Augusta, Lives o f the
Two Gallieni, xvi; 3-6: Aurelius Victor, Lives o f the Emperors, xxxxix, 1- 8: Bkz. R.G.H.
Barrow, a.g.e, ss. 180-181.
37 N.Lewis, - M. Reinhold, a.g.e. ss. 418 - vd.: Enflasyon için bkz. Rylands Papyrus’, No: 607:
Yüksek fiyatlar konusundaki imparatorluk fermanı için bkz. CIL, vol. III, ss. 801-841; 1055-
1058; 1909-1953; 2208-2211; 2328: R.G.H. Barrow, a.g.e, ss. 183 - vd: V. Diakov-S.
Kovalev, a.g.e. ss. 316 - 317.
38 S. Mitchell, a.g.e., II, ss. 57, 90 ve 91: Eusebius, Historia Ecclessiastica, 8, II, 1: R.G.H.
Barrow, a.g.e, ss. 195-196: Bütün kovuşturmalara rağmen Hıristiyanlığın cazibesi hâlâ radikal
toplum olmasında yatmaktaydı. Hıristiyanlık bireyleri çekiyordu, çünkü birey geniş ve sıcak
ilişkilerden yoksun bir dünyadan, talepleri ve ilişkileri gayet açık minyatür bir topluluğa atla­
mıştı. Hıristiyan kilisesi III. yüzyılın ikinci yarısında tam bir hoşgörü dönemi yaşamıştır. Kili­
senin bu kısa süreli barış dönemi hayati bir öneme sahipti. İmparatorlar bu dönemde daha çok
sınırlarda savaştıklarından Hıristiyanlara ayıracakları zamanlan yoktu. P. Brown, a.g.e. s. 41.
 305 y ılın d a D io c le tia n u s , R o m a im p a ra to rla rın a h iç de b e n ze m e ye n

b ir tu tu m la , a r tık ç iftç ilik y a p m a k ü z e r e e m e k li o lm a k is te d iğ in i b e lir t­

t ik t e n s o n ra b e n z e r e m e k liliğ i m e s le k ta ş ı M a x i m i a n iç in d e is te m iş v e h e r

ik i im p a ra to r, h e rh a n g i b ü y ü k b ir k r iz y a ş a n m a d a n g ö r e v le r in d e n a y rıl­
m ış la r d ır. A n c a k k ıs a sü re s o n ra iç savaş ç ık m ış ve bu d u ru m Cons-

t a n t in u s ’ u n ik tid a r a g e ld iğ i y ı la k a d a r s ü r m ü ş tü r . C o n s ta n tin u s , 3 1 2 - 3 2 4

y ı ll a r ı a r a s ın d a im p a r a to r lu ğ u n y a ln ı z c a B a t ı ta r a fın d a egem en o ls a d a ,
325 y ılın d a n itib a re n ö lü m ü n e kadar (3 3 7) “ ik tid a rı p a y la ş m a ” yani

tetrarchi o la y ın a son v e r ip y e n id e n b ir le ş tir ilm iş b ir im p a ra to rlu ğ u yö­

n e t m i ş t i r . 39

C o n s ta n tin u s d ö n e m in in b a ş la r ın d a im p a ra to rlu k iç in d e H ır is tiy a n

to p lu lu k la r ın d u ru m u n a b a k tığ ım ız d a , 3 11 y ılın d a n 3 13 y ılın a kadar

M a x im in u s ’ u n , A s ia n a , P o n tic a ve O r ie n s d e n ile n A n a d o lu ve Y a k ın

D o ğ u ’daki İd a r î a la n la r ı k o n tr o l e ttiğ in i ve bu dönem de ö z e llik le 3 12

y ılın ın b a h a rın d a A n a d o lu ’ d a H ır is tiy a n la r a k a rş ı b ir k o v u ş tu r m a h a re k a tı

b a ş la ttığ ın ı g ö rü rü z. B u h a re k a t s ıra s ın d a M a x im in u s ’u n , C a e s a re a ’ da

( K a y s e r i ) H ı r i s t iy a n a s k e r le r i g ö r e v le r in d e n a y r ılm a y a v e p a g a n tö r e n le r e

g ir m e y e z o r la d ığ ı b ilin m e k te d ir . A y r ıc a v a lile r e , b ö lg e le ri iç e r is in d e k i

H ır is tiy a n la r ı u z a k la ş tırm a la r ı d a e m re d ilm iş tir. H a tt â , b u r a d a k i H ır is t i-

y a n la r , e ğ e r ta p ın a k la r ın ı b ir d a h a in ş a e d e rle rs e to p lu c a ö ld ü rü lm e k le
t e h d i t e d i l m i ş l e r d i r . 40

B u b ilg ile r in ü z e r in d e d u r u lm a s ı g e re k e n k ıs m ı, a r k e o lo jik v e e p ig ra ­

fik m a lz e m e n in de d e s te k le d iğ i g ib i H ır is tiy a n lığ ın A n a d o lu ’n u n k im i

b ö lg e le rin d e o ld u k ç a y a y g ın o ld u ğ u d u r . Z ir a F r i g y a ’ n m E u m e n ia (Iş ık lı)

k e n tin d e n III. y ü z y ılın s o n la r ın a ta r ih li b ir ç o k H ı r i s t iy a n m e z a r ta ş ı e le

g e ç ir ilm iş v e b u n la r d a n d a a n la ş ıld ığ ın a g ö r e k im i H ır is t iy a n la r ın b ö lg e d e

39 N.Lewis, -M . Reinhold, a.g.e. ss. 429 - vd.: Zosimus, Historiae, II, xxxii-xxxv: Theodosian
Code, VII, xxii, i. Eski geleneklerle ilişkisini kopartan Constantinus, çıkardığı fermanlarla
bütün halkı devletin hizmetine vererek kölelik rejimini getirmeyi başarmıştı. Yetkilerini sağ­
lamlaştırmak için efendilere bir terbiye önlemi olarak kölelerini kırbaçlama hakkı bile vermiş­
tir. Ana babalara, çocuklarını satma yetkisi verildiği gibi, köylülere, zanaatkarlara ve tüccara
işlerinden ayrılma yasağı da getirilmiştir. Bkz. V. D iakov- S. Kovalev, a.g.e. s. 321.
312 yılında Maximinus’un yaptığını, 340’lı yıllarda Julianus yapmış ve pagan hiyerarşiyi
canlandırmak ve kendini bütün bölgesel kültlerin baş görevlisi atamak için planlar hazırlamış­
tır. Örneğin, Anadolu’da, Pessinus’da (Balhhisar/Eskişehir) bulunan Ana Tannça’nın rahibesi
Callixeine’yi bütün eyaletin pagan dinsel kurumlarının en yüksek din görevlisi olarak atamıştır.
Bunun yanısıra Julian, Asya eyaleti yüksek rahibi Theodorus’a bir mektup yazarak, özellikle
pagan din adamları tarafından gösterilen disiplin ve ahlâk konularındaki hassasiyetin altı çizi­
lirken paganların kendi inançlarını yeniden uygulayabilmeleri ve bu noktada tapınaklarını ve
kutsal alanlarını yeniden hizmete açmaları istenmektedir. Bunlara bir örnek de Ancyra kentine
bölge aristokratlarından pagan Maximus’un vali olarak atanmasıdır. D. Kyle, Spectacles o f
Death in Ancient Rome, London, 1998, ss. 242 - vd: T.D. Bames, “Legislation Against the
Christian”, Journal o f Roman Studies, LVIII, London, 1968, ss. 32 - 50.
y ö n e t ic i s ı n ı f iç e r is in d e o ld u k la r ı b e lir le n m iş tir . B u n u n y a n ın d a C a e s a r e a
k e n t in d e d e R o m a l ı v a lile r in k o r u m a la r ı a r a s ın d a H ı r i s t i y a n a s k e r le r in d e

o ld u ğ u b i l i n m e k t e d i r . 41 Başka b ir d e y iş le y u k a rıd a da g ö rü ld ü ğ ü g ib i,

d ü ş ü n ü le n in a k s in e Rom a d e v le ti ta r a fın d a n H ır is tiy a n la r a s ü r e k li ko­

v u ş t u r m a y a p ı lm a d ığ ı, a n la tıla n ö y k ü le r in ç o ğ u n u n , k e n d in i m e ş ru la ş tır ­
m ak is te y e n H ır is tiy a n lığ a h izm e t e tm e y e ç a lış a n y a za rla r ta r a fın d a n

s o n r a d a n e k le n d iğ i ş e k lin d e g ö r ü ş le r o r t a y a ç ık m ış t ır . R e s m î d e v le t ta n ­
r ıla r ın a ta p ın m a y ı r e d d e ttik le r i iç in , b a z ı R o m a l ı y ö n e t ic ile r in ö lü m k a r a r ı

v e r m e d iğ i s ü r e c e , H ır is t iy a n la r a b e lir li b ir to le r a n s g ö s te r ild iğ i b il in m e k ­

te d ir . Z a m a n za m a n e z iy e t le r o ls a d a , b u n la r ın o ld u k ç a a r a lık lı d ö n e m ­
le rd e v e H ı r is t iy a n la r ın k e n d ile r in i to p a r la m a la r ın a o la n a k v e r e c e k k a d a r
k ıs a s ü re li o ld u ğ u da son d ö n e m le rd e k i d ü ş ü n c e le r a ra s ın d a d ır. A n a ­

d o l u ’ d a e le g e ç ir ilm iş I I I . y ü z y ı l o r ta la r ın a d e n k d ü ş e n e p i g r a f ık m a lz e ­

m e n in g ö s te r d iğ i g ib i, k e n tle rd e yaşayan ve kam u y a ş a m ın d a ö n e m li

r o lle r o y n a y a n H ır is tiy a n la r b u d u r u m a s o m u t ö r n e k le rd ir . Z i r a b u n la rın

k e n t m e c lis i ü y e le r i, m e m u r veya k e n t h a y ırs e v e rle ri o la ra k k a rş ım ıza

ç ık m a s ı, H ır is tiy a n la r ın e k o n o m ik d u r u m la r ın ın i y i, b u n a b a ğ lı o la ra k d a

to p lu m s a l s ta tü le r in in ile r i d ü ze yd e o ld u ğ u n u g ö s te rm e k te d ir. B u n la r

d ış ın d a s a y ıla n a z d a o ls a , k ö le le ri v e d iğ e r ç a lış a n la r ı ile im p a ra to rlu k

m ü lk le r in e s a h ip H ı r i s t iy a n l a n n v a r lı ğ ı d a y in e y a z ı t la r s a y e s in d e a n la ­
ş ı l m a k t a d ı r . 42 B a ş k a b i r d e y i ş l e i l k i k i y ü z y ı l a k a r ş ı n I I I . y ü z y ı l d a A n a ­

d o lu ’ d a k i k im i H ır is t iy a n g r u p la n d a h a iy i d u r u m d a d ır .
B u d u ru m a s lın d a I V . y ü z y ı l ı n b a ş la r ın d a n itib a r e n d e v le t ta r a fın d a n

u y g u la n a n ılım lı y a k la ş ım p o litik a la n ile k e n d in i k a n ıt la m a k ta d ır . Ö r n e ­

ğ in , G a le r iu s ’ u n 3 1 1 y ılın d a y a y ım la d ığ ı “ H o ş g ö r ü F e r m a n ı” im p a ra to r ­

lu k v e H ı r i s t i y a n l ı k iç in y e n i b ir d ö n e m in b a ş la n g ıc ı o lm u ş tu r . F e r m a n ın

ilg ili k ıs m ı ş ö y le d ir ; “ H e r ş e y e r a ğ m e n b ü y ü k b ir s a y ıd a in s a n to p lu lu ğ u
d ü ş ü n c e le r in d e ıs r a r e ttik le r in d e n v e ta n r ıla r a s a y g ı g ö s t e r m e d ik le r in i v e
o n la r a t a p m a d ı k l a r ı n ı ...k e n d i t a n r ıla r ın a t a p t ı k l a n n ı g ö z ö n ü n d e t u t a r a k ,
o n la rın y e n id e n H ır is tiy a n k a lm a la n n a izin v e r i y o r u z ...H ı r i s t i y a n l a n n

ö d e v i, k e n d ile ri iç in o ld u ğ u k a d a r , b a ş k a h a lk to p lu lu k la r ı v e g e n e l r e fa h

i ç i n d e d u a e t m e l e r i o l a c a k t ı r . ” 43
IV . y ü z y ı l b a ş la r ın a g e ld iğ im iz d e d a h a ö r g ü tlü v e k a la b a lık b ir t o p lu

lu k h a lin e g e lm iş o la n H ı r is t iy a n la r , h e r k e n tte p is k o p o s la r ı v e r a h ip le r i

ile g ü ç le n ir k e n , o r d u d a v e y ö n e t im d e d e ç e ş itli k a d e m e le r d e ö n e m li m e v ­
k ile r e ld e e tm e y i b a ş a r m ış la r d ır . Ü s t e l i k C o n s ta n tin u s ’ u n ta h ta g e ç m e s i­

n in a r d ın d a n y a p t ığ ı iç s a v a ş la r d a , o n a b ü y ü k d e s te k v e r e n H ır is t iy a n la r

41 S. Mitchell, a.g.e,, II, ss. 64 ve 95.

42 P.A. Harland, a . g . m ss. 385 - vd.
43 www.fordham.edu/hallsall/source/edict-milan.html (Erişim tarihi Mayıs 2009)
b u n u n k a r ş ılığ ın ı b ir s ü re s o n ra a lm ış la r d ır. C o n s ta n tin u s ik tid a r ın ın ş ü p ­
h e s iz k i e n b ü y ü k o la y la r ın d a n b ir i, 3 1 2 / 3 y ılın d a k i M i la n o F e r m a n ı ile

Rom a D e v l e t i ’ n in H ır is tiy a n lığ ı re s m e n ta n ım a s ı o lm u ş tu r. C o n s ta n -

tin u s ’ u n y a y ım la d ığ ı b u fe r m a n ın g e rç e k te o lu p o lm a d ığ ı k e s in d e ğ ild ir .

T a r ih ç i L a c ta n tiu s ’ u n a k ta r d ığ ın a g ö r e , im p a ra to r ta r a fın d a n 3 11 - 3 13
y ı ll a r ı a ra s ın d a m e m u r la r a g ö n d e r ile n ta lim a tla r d a n y o la ç ık a r a k b ö y l e b ir

fe rm a n o ld u ğ u d ü ş ü n ü lm e k te d ir . Buna g ö re k ilis e n in b ü tü n m a lla r ın ın

ia d e e d ilm e s i y a n ın d a n k o n u m u z l a ilg ili o la r a k ; “ . . . H i ç k i m s e , H ı r i s t iy a n

veya başka b ir in a n c a b a ğ lı k a lm a k ta n a lık o n m a y a c a k tır . B ö y le c e u lu

T a n r ı’y a , ö zg ü rc e k e n d im iz i a d a m a k ta y ız . L ü t f u n u ve r a h m e tin i e s ir g e ­

m e s in . H ır is t iy a n la r ın o ld u ğ u g ib i d iğ e r in a n ç la ra d a b a ğ lı k im s e le r e d e
is te d ik le r i g ib i ta p m a la r ı iç in izin v e r iy o r u z v e h e rh a n g i b ir i d in i v e y a

ü y e l e r i n i h o r g ö r m ü y o r u z ” 44 y a z m a k t a d ı r k i b i r a n l a m d a la ik lik a n la y ı­

ş ın ın e rke n ö r n e k le rin d e n b ir is i o la ra k fe r m a n ın bu ö z e lliğ in in de a ltı

ç iz ilm e s i g e r e k m e k te d ir .

B u fe r m a n s o n u c u n d a , H ı r i s t iy a n to p lu lu k la r ın a , m ü s a d e r e e d ile n t o p ­
r a k la r v e m a lla r iç in h ü k ü m e tte n t a z m in a t is te m e h a k k ı t a n ın m ış , K il i s e

v e r g ile r d e n ve a n g a r y a la r d a n m u a f tu tu lm u ş tu r. B u n u n d ış ın d a La tra n

S a r a y ı’ n ı R o m a p is k o p o s u n a a rm a ğ a n e d e n C o n s ta n tin u s , K u d ü s v e c iv a ­
r ın d a k i k ilis e le r in y a p ım ı v e o n a r ım i ş l e r i y l e d e i l g i l e n m i ş t i r . 45 Ö l ü m ü n e

k a d a r H ır is t iy a n d in in i k a b u l e tm e m iş o lm a s ın a r a ğ m e n v e y e n i b a ş k e n ­

tin d e e s k i ta n r ıla r a ta p m a k la r y a p tır m a s ın a k a r ş ın , H ır is t iy a n la r a g e r ç e k ­

te n b ü y ü k a y r ıc a lık la r v e r m iş tir . C o n s ta n tin u s ’ u n n iç in H ır is t iy a n lığ ı ta n ı­

d ığ ı v e g e rç e k te n b ir H ır is tiy a n o lu p o lm a d ığ ı k o n u s u ta r ih in ta r tış m a lı
k o n u l a r ı a r a s ı n d a d ı r . 46 N e o l u r s a o l s u n 3 1 2 y ı l ı n d a n s o n r a i m p a r a t o r l a r v e

44 www.fordham.edu/hallsall/source/edict-milan.html (Erişim tarihi Mayıs 2009) ve R.G.H.

Barrow, a.g.e, s. 196.
45 V. D iakov- S. Kovalev, a.g.e. s. 321.
46 Milano Fermanı için bkz. M.T. Boatwright-D.J. Gargola - R.J.A., Talbert, a.g.e., s. 450:
Constantinus’un dindarlığı hakkındaki tartışmalar için bkz. J. Vogt, “İmparator Constantine ve
Hıristiyanlık”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Konferans Yay., İstanbul, 1961 ve
T.D.,Bames, “Lactantius and Constantine”, Journal o f Roman Studies, LXII1, London, 1973,
ss. 38 - vd.: Russell, Constantinus'un açıkça Hıristiyanlığı politikası, yani devleti bir arada
tutabilecek gücü yaratma uğruna kullandığını ve meşrulaştırdığını yazmaktadır. Bkz. B.
Russell, II, a.g.e. ss. 43-44: IV. yüzyıldaki gelişmeleri bir bütün olarak düşündüğümüzde
Roma İmparatorluğu içinde Hıristiyanlığın başarısının er ya da geç kaçınılmaz olduğu daha
rahat görülebilir. Her ne kadar gerçek istatistiksel rakamları söylemek olanaksız olsa da, impa­
ratorluk içindeki Hıristiyanların sayısının, IV. yüzyıl başlarında yaklaşık olarak toplam nüfusun
beşte biri olduğu düşünülmektedir. Bu nedenle kimi araştırmacılar için İmparator
Constantinus’un Hıristiyanlara serbest tapınım hakkı vermesinin ve kendisinin de Hıristiyanlığı
kabul etmesinin altında bu çoğunluk durumu bulunmaktadır. Öyküye göre, savaşa hazırlanırken
gökyüzünde gördüğü haç işaretinin ona savaşta ve ardından politik alanda başarı getireceği
düşüncesi nedeniyle yeni dine bağlandığı üzerine de yorumlar yapılmaktadır. Kuşkusuz,
s a r a y d a k ile r in ç o ğ u n lu ğ u a r tık H ır is t iy a n o lm u ş tu r. B r o w n ’ a g ö re H ır is ­

tiy a n lığ ın I V . y ü z y ıld a im p a r a to r lu ğ u n ü s t s ın ıfın d a d e n e tim i k o la y lık la

e le g e ç ir m e s in in nedeni iş te bu yeni y ö n e tic ile r d ir . Ç ünkü o n la r, e s ki

d e ğ e r le r i k o la y c a te r k e d ip e fe n d ile r in in in a n c ın a y ö n e lm iş le r v e b u in a n ç

d o ğ r u l t u s u n d a ç a l ı ş m ı ş l a r d ı r . 47
C o n s ta n tin u s H ır is t iy a n lığ ı n e d e n m e ş r u la ş tır m ış tır ? Y a d a d in s e l k o ­

n u la ra b u k a d a r m ü d a h il o lm u ş tu r? B u s o ru la ra ik i a y r ı y a n ıt v e r ile b ilir :
İl k i , C o n s ta n tin u s ’ u n g e rç e k te n b ir in a n a n o la ra k d in h a k k ın d a d u y d u ğ u

e n d iş e le r ; i k in c i o la r a k d a k ilis e y i k e n d i e g e m e n lik a la n ı iç in d e k u l la n ­
m a y a ç a lış m a s ı. K a ç a r , h e r ik is in in d e d o ğ r u lu k p a y ı t a ş ıd ığ ın ı, a n c a k b u

d u ru m u b ir a z daha a n la y a b ilm e k iç in im p a ra to ru n yasal konum undan

d u r u m a b a k m a k g e r e k tiğ in i b ild ir m e k te d ir . B u a n la m d a d ü z e n in in k o r u ­

y u c u s u o la r a k e n b ü y ü k s o r u m lu lu k im p a ra to rd a d ır. Ü s t e lik O c t a v ia n u s ’

ta n ( A u g u s t u s ) itib a re n im p a r a to r la r b a ş r a h ip (Pontifex Maximus) s ıfa tı

da ta ş ım a k ta d ır la r . B u a n la m d a bu d u ru m , d in ve p o litik a a r a s ın d a k i

a y rılm a z iliş k in in en som ut g ö s t e r g e s i d i r . 48 Daha genel b ir ifa d e ile

O r t a ç a ğ ’ ın te m e l a n la y ış ı o la n “ d in v e p o lit ik a n ın e l e le liğ i” n in b a ş la n g ıç

n o k ta s ıd ır.
İm p a r a to r C o n s ta n tin u s , H ır is t iy a n lığ ı re s m e n ta n ım ış o ls a d a s o ru n la r
b itm e m iş tir . Ç ü n k ü , o r ta y a ç ık tık ta n s o n ra I V . y ü z y ı l ı n b a ş ın a k a d a r g e ­

çen za m a n d a H ır is tiy a n la r a r a s ın d a d o g m a tik k o n u la r h a k k ın d a ç e ş itli

ta r tış m a la r y a ş a n m ış tır . E r k e n d ö n e m le r d e d ış a r ıd a n y a p ıla n s a ld ır ıla r a

k a rş ı a z s a y ıd a k i H ır is t iy a n la r b ir a ra d a k a la r a k , k e n d i iç le r in d e k i b ö lü n ­

m e le r i k o n tr o l e d e b ilm e y i b a ş a r m ış la r d ır . Z a m a n la H ı r i s t iy a n l ığ ın , R o m a

İm p a ra to rlu ğ u iç in d e y a y ıla r a k b a s k ın b ir d in konum una g e lm e s iy le ,

t o p lu m u n h e r k e s im in d e n in s a n a a ç ılm a is te ğ i v e b u n a b a ğ lı o la r a k b ö lg e ­
s e l, k ü l t ü r e l ve e n te le k tü e l fa r k lılık la r ın o lm a s ı k e n d i iç in d e b ir ta k ım

d ü ş ü n c e le r in ş e k ille n m e s in e neden o lm u ş tu r. N ite k im bu fa r k lıla ş m a ,

K ilis e / B a b a la n g ib i e ğ it im li k iş ile r v e g r u p la r a r a s ın d a o ld u ğ u g i b i , a ş a ­

ğ ıd a g ö r e c e ğ im iz g ib i t o p lu m u n a lt k a tm a n la n n d a d a k e n d in i g ö s te r m iş ­

tir . B u t a r t ış m a la n n e n ö n e m lis i d ü ş ü n s e l a la n d a y a ş a n m ış ve u zu n va­

Constantinus askerî başarı elde edip de imparatorluğun içindeki tek güç olduğu için, onun
Hıristiyanlığa olan sözü daha önce olmadığı kadar belirgin olmuştur. 337 yılındaki ölümüne
kadar Constantinus, Hıristiyan ruhbanına her türlü yardımı sağlayarak, imparatorluk içinde
kiliselerin inşa edilmesine destek vermiştir. Her ne kadar Constantinus, paganizmi yasaklamasa
da bu dönem bir dönüm noktası olmuştur. Oğullan ve ondan sonra gelen imparatorlar, Hıristi­
yan olarak yetiştirilmiş ve diğer inançlara çok daha az müsamaha tanımışlardır. Bkz. N.Lewis,
- M. Reinhold, a.g.e. ss. 571 - vd.: Eusebius, Historia Ecclesiastica , X; VII.
47 P. Brown, a.g.e. s. 15.
48 T. Kaçar, “Roma İmparatorluğu’nda Kilise Konsillerinin Siyasallaşması: İznik Örneği”,
Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Vol. 2, no: 1, Eskişehir, 2002, ss. 8 - 9 .
d e d e p o lit ik (id e o lo jik ) m ü c a d e le n in m e r k e z in i o lu ş tu rm u ş tu r . B i r y a n d a n

ta r a fta r t o p la m a y a ç a lış a n d iğ e r y a n d a n d a ö r g ü t le n m e y e ç a lış a n y e n i b ir

d in in b ö y le s i b ir s ü re ç te s o r u n la r la k a rş ıla ş m a s ı d o ğ a ld ır . A n c a k b u r a d a k i

ilg in ç n o k t a , b ü t ü n b u ta r tış m a la r ın K i l i s e ’ y e b ü y ü k b ir k a r ış ık lık g e tir ­

d iğ i, a m a a y n ı za m a n d a H ır is tiy a n lığ ın d o g m a la r ı v e ö ğ re tile r in i o rta y a

ç ık a ra ra k K il i s e ’ n in b ir ku ru m o la ra k daha da g ü ç le n m e s in i s a ğ la m ış
o l m a s ı d ı r . 49

D in s e l ta r tış m a la r ın p o litik a la n d a k i e n ç a r p ıc ı sonucu im p a ra to rlu k

iç e r is in d e b ö lg e s e l d ü ş m a n lık la r ı ş id d e tle n d ir m e s id ir . İm p a ra to rlu ğ u n

B a tı v e D o ğ u k ıs ım la r ın d a I V . y ü z y ıld a n b a ş la y a r a k g e liş e n k ü ltü r e l v e

p o litik y a b a n c ıla ş m a n ın , im p a r a to r lu ğ u n D oğ u su ’nda y e r a la n ö z e llik le

b ü y ü k k e n t le r a ra s ın d a d ü ş m a n lık la r ı a r t tır d ığ ı b il in m e k t e d ir . H e r n e k a ­

dar R o m a İm p a r a to r lu ğ u , I V . y ü z y ılın s o n la r ın d a n itib a r e n e k o n o m ik v e

id a ri a n la m d a y e r e l y ö n e t im le r in le h in d e b ir p o lit ik a i z l e m e y e b a ş la s a d a ,

d in s e l ta r tış m a la r ın d a h a s ık v e k e s k in o la r a k y a ş a n m a y a b a ş la m a s ı, b ö l ­

g e s e l d ü ş m a n lık la r ın y o ğ u n la ş m a s ın ı d a b e r a b e r in d e g e tir m iş tir . S o n u ç ta ,

b ü t ü n b u ç a tış m a , R o m a D e v l e t i ’ n in K i l i s e y ö n e t im in in iç iş le r in e k a r ış ­

m a s ın a n e d e n o lm u ş v e t a r a fla r ın a r a s ın d a k i t a r tış m a n ın d a h a d a b ü y ü m e ­
s in d e n ç e k in e n im p a r a to r C o n s ta n tin u s , d in s e l ta r tış m a la r ı b it ir m e k ü z e r e

324/5 y ı l ı n d a N i c e a ’ d a ( İ z n i k ) b i r k o n s i l t o p l a n m a s ı n ı e m r e t m i ş t i r . 50 B u
k o n s i l M i l a n o F e r m a n ı ’ n ı n b i r a n l a m d a t a m a m l a y ı c ı s ı o l m u ş g i b i d i r . 51

49 Dinsel tartışmaların ilki Arius taraftarları ile Athanasius taraftarları arasında, Kutsal Üçleme
hakkında yaşanan tartışma idi. Aryanizm yanlısı olan grup, Arius adlı rahibin başlatmış olduğu
akımın peşinden giden ve daha entelektüel bir çizgide duran topluluktu. Grek felsefesinin etkisi
altında Aryanistler, İsa’nın Tanrı ile aynı olduğu düşüncesini reddetmişler, bunun yerine,
Oğul’un, Baba tarafından yaratıldığı düşüncesini devam ettirmekteydiler. Bu nedenle Tanrı ile
İsa’nın aynı maddeden biçimlendiği görüşüne karşı çıkarak, İsa’yı daha insani bir şekilde
betimlemişlerdir. Buna karşın, Athanasius taraftarları ise, İsa’nın Oğul olsa bile, tamamen
Tanrı olduğu düşüncesini, başka bir deyişle T ann’nın yeryüzündeki görüntüsü olduğunu kabul
etmişlerdi. Bu tarafın inancına göre, Baba, Oğul ve Kutsal Ruh tamamen aynı şeylerdi ve aynı
maddeden oluşmaktaydılar. Uzun süren mücadelelerden sonra Athanasius ve taraftarlarının
düşünceleri galip gelirken, dogmaları da bugün var olan Kutsal Üçleme anlayışını oluşturmuş­
tur. Arius ve Athanasius arasındaki tartışma ilerleyen dönemde birçok dogmatik tartışmayı da
beraberinde getirmiştir. T. D. Barnes, “Emperor and Bishops: AD 324-344: Some Problems”,
American Journal o f Ancient History, 3, Cambridge, 1978, ss. 65-vd.: B. Russell, II, a.g.e. ss.
44 - 45.
50 N.Lewis, -M . Reinhold, a.g.e. s. 580: Eusebius, Life o f Constantine, III; VI - X.
51 T.D. Barnes, a.g.e. ss. 53 - vd: N.Lewis, - M. Reinhold, a.g.e. s. 581: Eusebius, Life o f
Constantine, III; vi - x: Constantinus’un Nicea Konsili’ni kasıtlı olarak toplayıp toplamadığı
sorusu yanıtlanırken tarihsel iki gelişmenin de altı çizilmelidir. Bunlardan biri, IV. yüzyılda
henüz bir papalık kurumunun olmayışıdır. Roma Piskoposu’nun yetkilerini genişletme çabalan
olsa da, daha birkaç yüzyıl, Ortaçağ denildiğinde anlaşılan ilk kavramlardan biri olan “Kilise
Devleti” anlayışı henüz yoktur. İkinci olarak, Constantinus’un dinsel konulara resmî olarak
karışmayışıdır. Zaten I. Theodosius’a kadar geçen sürede Roma imparatorları bu işlerle resmî
olarak ilgilenmemişlerdir. Constantinus’un oğlu Konstantius, kilise işlerini düzenlemek için
 H ır is tiy a n lık K ilis e s i’ n in ilk g e n e l to p la n tıs ı o la n N i c e a K o n s ili’n in ,

b i z z a t b ir R o m a im p a r a to r u ta r a fın d a n y ö n e tilm e s i v e C o n s ta n tin u s ’ u n b u

k o n s ilin ta m a m ın d a başkan o la ra k g ö re v y a p m a s ı, d ü n y e v i k o n u l a r ile

d in s e l k o n u la r ın k a r ış m a s ın a n e d e n o lm u ş t u r . D o ğ u ’ n u n b u n o k ta d a ö n ­
c e liğ i a lm a s ın ın te m e l o la r a k ik i n e d e n i v a r d ır : İ l k i n , d in s e l ta r tış m a la r ın

o dönem iç in D o ğ u ’ d a B a t ı ’ d a k in d e n daha yoğun o lm a s ı v e m ü c a d e le

e d e n t a r a f la r ın s ı k l ık l a im p a r a to r u n d e s te ğ in e b a ş v u r m a l a r ıd ı r . D o ğ u d a k i

im p a r a to r la r m ü c a d e le e d e n ta r a fla r c a m ü c a d e le n in iç in e ç a ğ ır ılm a d ık la r ı
z a m a n la r d a d a , d e v le tin b ir liğ in i k o r u m a k iç in C o n s ta n tin u s ’ u n y a p tığ ı

g ib i, k e n d ile r i d o ğ r u d a n d in s e l ta r tış m a la r a m ü d a h a le e tm iş le r d ir . İk in c i
o la r a k d a , im p a r a to r lu k h ü k ü m e tin in a ğ ır lığ ın ın D io c le t ia n u s ile b ir lik t e ,
y a n i II I. y ü z y ılın s o n la r ın d a D o ğ u ’ya k a y d ır ılm ış o lm a s ıd ır. Ü s te lik V .

y ü z y ılın s o n ç e y r e ğ i n d e n s o n r a i m p a r a t o r l u ğ u n B a t ı s ı ’ n d a “ yönetici ' ’ b i r

Rom a im p a ra to ru k a lm a m ış tır . B u n d a n d o la y ı D o ğ u ’ d a im p a ra to r b ü y ü k

b ir d in s e l o to r ite o lm u ş v e d e n e tim i e lin e g e ç ir m iş tir . N i c e a K o n s i l i ’ n in

p o litik a n la m d a u zu n vadedeki sonucu K ilis e ’n in b ir k u r u m o la ra k ö r­

g ü tle n m e y e b a ş la m a s ı v e b u a n la m d a d e v le te a lt e r n a t if b ir y ö n e t im o rg a ­

n i z a s y o n u h a l i n e g e l m e s i d i r . 52
K ilis e ö r g ü tle n m e s in in ve h iy e r a r ş is in in o lu ş m a s ın d a ş ü p h e s iz en

ö n e m li k a y n a k R o m a d e v le tin in y ü z le r c e y ı ld ı r , ç a ğ ın ın g e r e k s in im le r in e
g ö re s ü r e k li y e n ile y e r e k g e liş tir d iğ i b ü r o k r a s i v e id a r i s is te m id ir . H ı r i s t i ­

çok uğraştıysa da, piskoposların dinsel kararlarına hattâ, büyük piskoposluklara yapılan ata­
malara bile karışmamışlardır. Kaçar, bütün bu gelişmeler ışığında IV. yüzyılın başlarında
herhangi bir “caesaropopizm " anlayışından söz edilemeyeceğini bildirmektedir. Bkz. T. Kaçar,
a.g.m. s.8.
52 Nicea Konsili’nin toplanma bürokrasisi, Roma senatosununki ile aynıdır. Yani, imparator,
piskoposları konsile çağırırken, senatörleri davet ettiği gibi çağırmıştır. Bundan sonra, pisko­
poslara ödenen masraf giderlerinden, konsildeki oturuş şekline kadar tüm işlemler benzer
şekilde gerçekleştirilmiştir. Daha sonra da kilise Roma İmparatorluğunun idari bölünmesine
göre teşkilatlandırılmıştır. Bkz. F. Dvomik, Konsiller Tarihi, (çev. M. Aydın), Ankara, 1992,
ss. 3 - vd. Constantinus’tan başlayarak, imparatorlar Kilise işlerine müdahale etseler de, gide­
rek karmaşıklaşan bir kurum olarak Kilise aslında iç örgütlenmesini kendisi oluşturmuştur.
Burada öncelikli olarak belirtilmesi gereken, Hıristiyan cemaat içindeki ruhban sınıf ile din
adamı olmayan grup arasındaki keskinliğin Hıristiyanlığın erken dönemlerinden itibaren açık
bir şekilde ortaya konması olmuştur. Kilise tarafından bakıldığında bundan sonra yapılması
gereken ikinci önemli adım, ruhban sınıfın kendi içindeki hiyerarşisinin geliştirilmesi olmuştur.
Nitekim kurumsallaşan din, hızlı ve karmaşık bir örgütlenme ile ve büyük din adamları kastına
doğru gelişmiştir. İlk dönemlerdeki dinsel heyecan ve bireysel savaşımlar tükenirken, rahipler,
piskoposlar ve patrikler, ilerleyen dönemlerde İsa ve havarileri karşısında daha bir öncelik
kazanmıştır. Kurumsallaşma sırasındaki en önemli sonuçlardan birisi hiç şüphesiz Hıristiyanlı­
ğın, Kutsal Kilise ve imparatorluğun hizmetine ve buyruklarına göre biçimlendirilmiş olması­
dır. Sonuçta bireysellik bir kenara bırakılırken ve katı örgütlenme kesin çizgilerle tanımlanır­
ken, değişmez dua ve âyinler ile yetkeci bir dogmalar dizgesi de bu dönemde ortaya çıkmıştır.
Bkz. F. Artz, a.g.e. s. 64.
yan ö r g ü tle n m e ö n c e lik li o la ra k k e n tle r d e g e r ç e k le ş tir ilir k e n , b u r a d a k i

p is k o p o s la r , k e n t ç e v r e s in d e k i b ü tü n r u h b a n ın ü z e r in d e d a n ış ıla n b ir o t o ­

r ite o lm u ş t u r . B a ş k a b ir d e y iş le , H ı r i s t iy a n l ık m e ş r u iy e t k a z a n m a d a n ç o k
ö n c e , p is k o p o s la r , r a h ip le r v e k e ş iş le r ü z e r in d e “ d in s e l o to rite ” s a h ib i
o l m u ş l a r d ı r . 53 B ü t ü n bu ö rg ü tle n m e k ü ç ü k b ir c e m a a t iç in ilk b a ş la r d a

y e te rli o lu r k e n , H ır is tiy a n la r ın s a y ıs ı ç o ğ a ld ık ç a ve H ır is tiy a n lığ ın re s­

m e n ta n ın m a s ın d a n s o n ra K i l i s e ’ n in d e v le t iç in d e k i e tk is i a r tm ış v e p is ­
k o p o s la r a r a s ın d a k i h iy e r a r ş i ta r tış m a la r ı o rta y a ç ık m a y a b a ş la m ış tır .

S o n u ç ta , R o m a , K udüs, C o n s ta n tin o p o lis , A n ta k y a , İs k e n d e r iy e ve bu

m e rk e zle rin ç e v r e le r i g ib i e n eski ve en g e n iş H ı r i s t i y a n c e m a a tle r in in
b u lu n d u ğ u b ö lg e le ri y ö n e te n p is k o p o s la r ı ta n ım la m a k iç in o lu ş tu ru lm u ş

b ir m a k a m o la n patrik, d in s e l h iy e r a r ş id e e n y ü k s e k r ü tb e o la ra k b e lir ­

le n m iş t ir . A r d ı n d a n b u b ö lg e le r iç in d e k i b ü y ü k k e n tle r d e g ö r e v y a p a n d in

a d a m la rı, metropolit o la r a k a d la n d ır ılm ış ve k e n t iç in d e k i b ü tü n d in s e l

y e tk i d e b u d in a d a m la r ın a b ır a k ılm ış tır . S o n u ç ta , V . y ü z y ı l ı n b a ş la r ın a

g e ld iğ im iz d e H ır is t iy a n ru h b a n s ın ıfı; p a tr ik , m e tr o p o lit, p is k o p o s , r a h ip

ve daha a ltta k e ş iş le r o lm a k ü ze re kendi iç in d e k i ö r g ü tle n m e s in in ana

ç e r ç e v e s i n i o l u ş t u r m u ş t u r . 54

C o n s ta n tin u s d ö n e m in in ö n e m li o la y la r ın d a n b ir is i d e D io c le t ia n u s ’ u n
b a ş la ttığ ı d e s p o tik r e jim a n la y ış ın ın k e s in k u r u lu ş u n u o n a y l a m a k is te rc e ­
s in e , R o m a ’ d a n k e s in lik le a y r ılıp 3 3 0 y ılın d a B y z a n t io n ’ d a y e n i b a ş k e n ­

tin i ilâ n e tm e s id ir . D io c le t ia n u s ’ u n , g ü v e n lik v e id a r i n e d e n le r le im p a r a ­

to r lu k m e r k e z in i D o ğ u ’ y a ta ş ım a s ın ın a r d ın d a n , b u te h lik e n in g e ç m e d iğ i­
n in fa r k ın d a o la n C o n s ta n tin u s , y e n i b ir b a ş k e n t in ş a e t tir m iş v e b u “ Y e n i

53 Bütiln bölge kiliselerini gözetim altında tutan yüksek yetkililer yani piskoposlar, II. ve III.
yüzyıllarda ortaya çıkmıştır. Bu yetkililer ana kent (metropolit, Başpiskoposluk Kenti) denilen
bölge merkezlerinde oturuyorlardı. Piskoposlar törenle yetki vermeden, kiliselerin seçtikleri
(papaz adayları) bölge papazlığı görevleri yapamıyorlar, vaftiz töreni yönetemiyorlar ve ortak
dualara başkanlık edemiyorlardı. Zamanla Antakya ve İskenderiye gibi Doğu’nun büyük kent­
lerinin piskoposları da özel yetkiler elde etmeye başlamışlardır. Bkz. V. Diakov-S. Kovalev,
a.g.e. s. 300.
54 S. Mitchell, a.g.e., I, s. 4: Challaye, tarihçi Fustel de Coulanges’den yaptığı alıntı ile, benzer
açıklamaları yaparak konuyu; “Kilise kendini Roma devletinin mirasçısı sayarak, imparatorluk
kurumlarının benzerlerini yaratmıştır” şeklindeki açıklaması ile adeta özetler. Bkz. F. Challaye,
a.g.e. s. 198: Kilise yönetimi, ilk üç yüzyıldan başlayarak, özellikle Constantinus’un Hıristi­
yanlığı meşrulaştırmasından sonra hızla gelişmiştir. Constantinus’tan önce bütün kiliseye
egemen olacak merkezi bir hükümet yoktu. Halk tarafından seçilen piskoposlar, yönettikleri
bölge içerisinde gittikçe güçlenmişlerdir. Piskoposların büyük kentlerdeki gücü sadaka kuru-
muııun uygulanmasıyla gelişmiştir. İnançlı kişilerin sunduklarını piskoposlar denetler ve yöne­
tir, sonuçta da yardım eder ya da etmezdi. Böylece yoksunluk içinde piskoposların isteklerine
uymaya hazır bir topluluk ortaya çıkmıştır. Roma Devleti, Hıristiyanlığı resmen kendi dini
yaptıktan sonra, piskoposlara yönetimsel ve yargısal görevler de verilmiştir. Bkz. B. Russell,
a.g.e. II, ss. 40-41.
Rom a”ya, kendi is m in i yani Constantinopolis a d ın ı v e rm iş tir. H e r ne
k a d a r , p a g a n iz m i te r k e ttiğ in i g ö s te r e b ilm e k iç in h ü k ü m e tin i R o m a ’ d a n
C o n s ta n tin o p o lis ’ e ta ş ıd ığ ın ı b ild ir s e d e , b u r a d a k i a s ıl z o r l a y ı c ı e tm e n ,

D io c le tia n u s ile b a ş la y a n ve C o n s ta n tin u s ’ u n devam e ttir d iğ i D o ğ u ’ya

d o ğ ru h a r e k e tlilik p o litik a s ı o lm u ş tu r. B u a ç ıd a n A v r u p a ve Asya s ın ı­

r ın d a y e r a la n C o n s ta n tin o p o lis , u la ş ım , tic a r e t v e s a v u n m a a ç ıs ın d a n d a

o ld u k ç a s tr a te jik b ir y e rd e o lu p , ü ç ta r a fın d a n s u ile ç e v r ili v e k a ra d a n

s u r la r la k o r u n a n b i r b a ş k e n t o la r a k , R o m a İm p a r a to r lu ğ u s o n la n a n a k a d a r
i m p a r a t o r l u ğ u n m e r k e z i o l m u ş t u r . 55

C o n s ta n tin u s d ö n e m in d e a lın a n ö n e m li k a r a r la r d a n b ir i d e im p a ra to ­

r u n b e lir le n m e s i ilk e s i o lm u ş tu r . Y u k a r ıd a d e ğ in ild iğ i g i b i, tetrarchi o la ­

y ın a son v e r ip , b ir le ş tir ilm iş b ir im p a ra to rlu ğ u y ö n e te n C o n s ta n tin u s ,

v e r a s e tin k im e n a s ıl g e ç e c e ğ i k o n u s u n d a b ir d ü z e n le m e ya p a ra k , hane­
d a n lık m o n a r ş is i ilk e s in e y e n id e n g e ri d ö n m ü ş t ü r . A n c a k im p a ra to rlu ğ u

s a n k i k e n d i ö z e l m ü lk iy e tiy m iş g ib i k u lla n d ığ ı iç in , k e n d i o ğ u lla r ın d a n

h iç b ir in e m o n a r ş ik b ir y ö n e t im b ır a k a m a m ış tır . B u n u n y e r in e , d e v le ti ü ç

o ğ lu v e y e ğ e n i a ra s ın d a b ö lü ş tü r m ü ş tü r . D o ğ a l d ı r k i im p a r a to r u n ö l ü m ü ­

n ü n a r d ın d a n a d a y la r k e n d i a r a la r ın d a ik tid a r m ü c a d e le s in e g ir iş m iş le r v e

a ş a ğ ıd a da g ö r e c e ğ im iz g ib i b u m ü c a d e le n in te tik le y ic i u n s u r u h a le fle r

a r a s ın d a k i d in s e l f a r k lı l ık l a r o lm u ş t u r . B ö y l e l i k l e I V . y ü z y ılın o r ta la r ın ­
dan itib a re n Rom a İm p a ra to rlu ğ u ’n u n te p e s in d e d in -p o litik a iliş k is i s o ­

m u t ş e k l i y l e k e n d i n i o r t a y a a ç ı k ç a k o y m u ş t u r . 56

İ m p a r a t o r c o n s t a n t i n u s s o n r a s i (iv . y ü z y i l d a )
ROMA İMPARATORLUĞU
C o n s ta n tin u s ’ u n ö lü m ü n ü n a r d ın d a n ç ık a n iç s a v a ş la r ın a rd ın d a n II.
C o n s ta n tin u s z a fe r le ç ık tıy s a d a , o n a k a rş ı a y a k la n a n y e ğ e n Ju lia n u s (3 6 1

- 3 6 3 ) i k t i d a r ı e le g e ç ir e n h a l e f o lm u ş t u r . A n c a k b ü y ü k t o p r a k s a h ip le r i­

n in g ü c ü n e v e k e y fi y ö n e tim in e k a r ş ı, o rta s ın ıfla r ın v e k e n tle r in y o k s u l

h a lk ın ın d e s te ğ in i a r a y a n Iu lia n u s , o ld u k ç a z e n g in le ş m iş ve iy i ö rg ü tlü

K ilis e ’y e k a rş ı y a p tığ ı m ü c a d e le d e b a ş a r ı s ı z o l m u ş t u r . 57 H ı r i s t i y a n l ı ğ ı n

55 M.T. Boatwright - D.J. Gargola - R.J.A., Talbert, a.g.e., ss. 456 - 457: N.Lewis, - M.
Reinhold, a.g.e. s. 581: Sozomen, Historiae Ecclesiastica, II; 3: 324 yılında kurulan kentte, V.
yüzyıla geldiğimizde 4.388 konak mevcuttu. Brown, buradan yola çıkarak Geç Antik Dö-
nem’de Akdeniz'deki zenginliğin tamamının tepede (merkezde) toplandığını bildirmektedir.
Bir Roma senatörünün geliri yılda 120.000 altına kadar ulaşabiliyordu. Constantinopolis’te bir
saraylının geliri 1000 altındı. Fakat bir tüccar yılda 200 altın ve bir köylü ise yılda ancak 5 altın
gelire sahip olabiliyordu. Bkz. P. Brown, a.g.e. s. 20.
6 N.Lewis,-M. Reinhold, a.g.e. ss. 436 -vd.: Theodosian Code, vii, xxii, I: xiii, v, I: xiii, V, 2.
57 V. D iakov- S. Kovalev, a.g.e. s. 326: Iulianus, kardeşi Gallus’un eğitimsiz biri olduğu ve bu
anlamda “uygarlıktan çıktığına”, kendisinin ise tanrıların yardımı ile “üniversite” eğitimi alıp
C o n s t a n t i n u s ’ ta n s o n r a I V . y ü z y ı l d a g e liş m e s ü r e c in i d u r d u r m a y a ç a lış a n

te k is tis n a Iu lia n u s o lm u ş tu r . “ M ü r t e d Iu lia n u s ” (Iulian the Apostate ) o la ­

r a k b ilin e n im p a r a to r , g ö r e v b a ş ın d a k a ld ığ ı s ü re c e p a g a n iz m i y e n id e n

c a n la n d ır m a k iç in h e r ş e y i y a p m ış , a n c a k S a s a n ile r le y a p t ığ ı s a v a ş ta ö l ­

d ü r ü lm e s in in a r d ın d a n , o n u n pagan s ö y le m le re dayanan fe rm a n la rı y ü ­
r ü r l ü k t e n k a l d ı r ı l m ı ş t ı r . 58

B r i t a n y a ’ d a k i ü c r e tle r i ö d e n m e y e n a s k e r le r d e n , Is p a n y a ’ d a , k e n d ile ­

r in i g e rç e k H ır is tiy a n o la ra k k a b u l e d e n ve b ü tü n z e n g in le r e “ ş e y ta n ın

ze n g in ç o c u k la rı” d iy e r e k s a ld ır ıp , d in s e l a y a k la n m a b a ş la ta n g r u p la r a

k a d a r im p a ra to rlu ğ u n hem en h e r y e rin d e g ö rü le n h a lk a y a k la n m a la r ın ı

3 72 y ılın d a b a s tır d ık ta n s o n ra d ik k a tle r i ü z e r in e çeken b a ş a r ılı g e n e ra l
T h e o d o s iu s , 3 7 5 y ılın d a g ö ç e b e h a lk la r la y a p ıla n s a v a ş ta ö le n im p a r a to r
V a l e n s ’ in y e r in e a s k e r le r ta r a fın d a n im p a r a to r ilâ n e d ilm iş t ir . B u d ö n e m ­

deki en büyük d ış s o ru n is e H u n la r ’ d ır . İç e r id e is y a n la rı b a s tır d ık ta n

s o n ra en büyük m ü c a d e le s in i p a g a n iz m e k a rş ı v e r m iş ve IV . y ü z y ılın

s o n u n d a T h e o d o s i u s , im p a r a to r lu k s ın ır la r ı iç in d e k a m u s a l v e ö z e l a la n d a
b ü tü n pagan ta p ın ım la n y a s a k la y a r a k C o n s ta n tin u s ’ u n b a ş la t t ığ ı iş i ta ­

m a m la m ış tır . B u s ü re ç iç e r is in d e , r e s m î d e s te ğ in s a ğ la d ığ ı o r ta m d a n d o ­
la y ı Rom a İm p a ra to rlu ğ u ’ n d a k i v a ta n d a ş la r ın ç o ğ u n lu ğ u H ır is tiy a n lık

d in in e g e ç m iş le r d ir. İm p a r a to r , İs k e n d e r iy e ’ d e k i S e ra p e u m T a p m a ğ ı g ib i

ta p ın a k la r ı y ık t ır m ış , p a g a n b a y r a m la r ın a d a y a lı t a k v im i d e ğ iş tir m iş ve

pagan ta n r ıla r ın o lm a d ığ ın ı re s m e n ila n e tm iş tir . P a g a n tö re n d ü z e n le ­

y e n le r e ö l ü m c e z a s ı g e tir e n T h e o d o s iu s , d e v le tin s a rs ıla n g ü c ü n e d e s te k

a m a c ıy la k ilis e le r in m ü lk le r in d e n ve to p lu m s a l a n la m d a k i r o lü n d e n de

y a r a r l a n m a y a ç a l ı ş m ı ş t ı r . 59
T h e o d o s iu s ’ u n , p a g a n in a n c ı y a s a k la d ığ ı fe r m a n ı ş ö y le d ir ; “ B o ş in a n ç

s o n a e r e c e k tir. K u r b a n ç ılg ın lığ ı y a s a k la n m ış tır . M a g n e t iu s ’ u n y e tk is iy le

izin v e r ilm iş o la n g e c e k u r b a n la r ı y a s a k la n m ış tır . B i r k im s e n in d o ğ a n ın

g e rç e k y a s a la r ın ı ç iğ n e y e r e k y a s a k la n m ış iş le r i in c e le m e s i, s a k lı g i z le r i
ifş a e tm e s i, fe s h e d ilm iş u y g u la m a la r a g ir iş m e s i, b a ş k a s ın ın y a ş a m ın ın

gerçek eğitimini tamamladığına inanmaktaydı. Aslında Iulianus’un bu yaklaşımı IV. yüzyıl

boyunca klasik edebiyatın mı yoksa Hıristiyanlığın mı halk için gerçek eğitim (paideia) olduğu
hususundaki tartışmanın bir başka boyutuydu. Yani, düşünsel anlamda Hıristiyanlık ile pagan
kültür ciddi bir rekabet içine girmişlerdir. Bkz. P. Brown, a.g.e. s. 17.
58 N.Lewis, -M . Reinhold, a.g.e. s. 589; Iulian, Letters. VIII, XXIX: Sozomen, Historiae
Ecclesiastica, V; III. Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Nezahat Baydur, İmparator Iulianus,
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay, İstanbul, 1982.
59 Örneğin Hunlardan kaçan Vizigotlar, Adrianapolis (Edime) yakınlarına kadar gelerek burada
Roma ordusunu bozguna uğratmışlardır. Hatta imparator Valens bu savaşta ölmüştür. İskende­
riye’deki tapınağın yanısıra, Hıristiyanlar tarafından buradaki kütüphane de yok edilmiş ve bu
sırada ilkçağın kadın filozoflarından Hypatia burada Hıristiyanlarca katledilmiştir. Bkz. V.
Diakov - S. Kovalev, a.g.e. ss. 326 - vd.
s o n u n u b ilm e y e ç a lış m a s ı, o n u n ö lü m ü n ü u m u t o la r a k s u n m a s ı, b ü y ü k b ir
s u ç iş le m iş s a y ılm a s ı iç in y e te r lid ir . Ç o k ta n r ıc ı m e s le k le r e , o n la r ın şen­
lik le r in e v e h a r c a m a a la n la r ın a a y r ılm ış o la n y e r le r im p a r a t o r lu k m ü l k ü ­

m ü z e k a y d e d i l e c e k t ir . D i n s i z s a h te ö ğ r e ti y a d a ç o k t a n r ıc ı â y in t ö r e n le r i­
n in s u ç u y la k ir le n m iş o la n k im s e le r im p a ra to rlu k s a ra yı h izm e tle r in e

a lın m a y a c a k v e y ö n e tic i y a d a e y a le t y ö n e tic is i o la m a y a c a k la r d ır . D a h a

önce y ü r ü rlü ğ e konm uş o la n y ü r ü rlü k te k i d ü z e n le m e le r , h e rh a n g i b ir

p a g a n ı , h e r h a n g i b i r e t k i n l i k y a p m a k t a n m e n e d e c e k t i r .” 60
B ö y le lik le y a k l a ş ı k b ir a s ır s o n r a b u k e z H ır is t iy a n la r , b ir z a m a n la r

k e n d ile r in e y a p ıla n la r ı, ş im d i p a g a n la r a yapm aya b a ş la m ış la r d ır . N a s ıl

e s k id e n im p a r a to r lu ğ u n b ir liğ in in b o z u lm a m a s ı iç in H ı r i s t iy a n l a r k o v u ş -
t u r u lu y o r s a , b u k e z d e a y n ı a m a ç la p u tp e re s tle re s a ld ın lm ış t ır . İş in ilg in ç

yanı R o m a İm p a r a to r lu ğ u ’ n u n b e k a s ı, b ir z a m a n la r im p a r a to r lu ğ u te h d it

e d e n u n s u r a b a ğ l a n m ı ş t ı r . 61

Erke n dönem H ır is tiy a n e n te le k tü e lle r in e k a rş ın , C o n s ta n tin u s ile

b a ş la y a n ve T h e o d is iu s ile ta m a m la n a n s ü re ç sonunda IV . y ü z y ıld a k i

K ilis e B a b a la r ın ın daha a v a n ta jlı b ir konum da g ö rü ş le rin i b e lir ttik le ri

a ç ık tır . B u d ö n e m in d ü ş ü n ü r le r in d e n b ir i IV . y ü z y ılın ik in c i y a n s ın d a
y a ş a m ış v e 3 7 4 - 3 9 7 y ılla r ı a r a s ın d a , o d ö n e m iç in B a t ı R o m a İm p a ra -
t o r lu ğ u ’ n u n b a ş k e n ti o la r a k k a b u l e d ile n M i l a n o ’ d a , p is k o p o s lu k y a p m ış

o la n A z i z A m b r o s i u s ö z e llik le “ K il i s e ” ile “ D e v l e t ” a r a s ın d a k i iliş k ile r in

b e lir le n m e s in d e ö n e m li r o l o y n a m ış t ır . K i l i s e ’ n in d in d ış ı d e v le t k a r ş ılı­
ğ ın d a b a ğ ım s ız lığ ın ı s a v u n a n A m b r o s iu s , g ö r e v i g e re ğ i s ık lık la im p a ra ­

to r la r la b ir a r a y a g e lm e k z o r u n d a k a lm ış v e b u g ö r ü ş m e le r d e b a z e n im p a ­

r a t o r u n e ş it i, b a z e n s e o n u n ü s tü n d e b ir s ta tü ile b e l ir t i l m iş t i r . S o n u ç t a b u
d u r u m u z u n v a d e d e B a t ı ’ d a K i l i s e ’ n in b ir k u r u m o la r a k g ü ç le n m e s in d e k i

en ö n e m li a d ım la r d a n b ir is i o lm u ş tu r. T a b ii ki b u ra d a IV . y ü z y ıld a k i

p o lit ik k a rm a ş a iç in d e K il i s e ’ n in h a lk g ö z ü n d e d ü z e n k o r u y u c u b ir k u r u m
o l a r a k g ö r ü l m e s i n i n d e r o l ü b ü y ü k t ü r . 62

60 Theodosiarı Code, VIII; xvi, I : II; viii, I : IV; vii: N.Lewis, - M. Reinhold, a.g.e. s. 576.
61 R.G.H. Barrow, a.g.e, s. 197. Theodosius, ölmeden önce imparatorluğu iki oğlu, Arcadius ve
Honorius arasında paylaştırmıştır. Bu tarihten sonra (395) imparatorluk, Batı ve daha sonradan
tarihçiler tarafından “Bizans” adı verilecek olan Doğu Roma olarak ikiye bölünmüştür.
62 Kilise Babalan içinde bir tek Ambrosius bir senatör ailesinden gelmekteydi Diğerleri, daha
çok imparatorluğun pek de parlak olmayan kentlerinden çıkmış ve kendilerini yetiştirmiş
düşünürlerdi. Bkz. P. Brown, a.g.e. s. 18: Aziz Ambrosius’un mektuplarının çoğu günümüze
ulaşmıştır. Bunlardan biri, Roma kent merkezindeki zafer heykelinin kaldırılması konusunda
Hıristiyan senatörler ile pagan senatörler arasında tartışma yaşanırken, imparator II.
Valentinianus’a yazdığı mektuptur ki Russell’a göre bu mektup “feodalizm” kavramının da
müjdecisidir. Mektubun can alıcı kısmı şöyledir; “bütün Romalıların hükümdara askeri görevle
yükümlü olması gibi, hükümdarın da kadir-i mutlak olan Tanrı’ya görevle yükümlüdür.” Bkz.
B. Russell, II, a.g.e. s. 46 - vd.
 A m b r o s i u s ile ç a ğ d a ş o la n J e r o m iu s , B a t ı K i l i s e s i ’ n e L a t i n c e I n c i l ’ in
g ir iş in in v e M a n a s t ır S is t e m i’ n in a lt y a p ıs ın ı h a z ır la y a n k iş i o la r a k k a b u l
e d ilm e k te d ir . M e k tu p la r ın d a H o r a tiu s , O v id iu s , C ic e r o , v b . a n tik d ö n e m
d ü ş ü n ü r le r in d e n y a p m ış o ld u ğ u a lın tıla r b u d ö n e m in e t k is in i a ç ık ç a o r­

ta y a k o y m a k ta d ır . A yn ı za m a n d a bu m e k tu p la r B a tı Rom a İm p a ra to r ­
lu ğ u n u n sona e r d iğ i y ı ll a r ile ilg ili o la ra k o ld u k ç a a y r ın tılı b ilg ile r d e

i ç e r m e k t e d i r . 63
B ü yü k b ir ç o ğ u n lu k la P a tr is tik F e ls e fe ’ n in en ü n lü d ü ş ü n ü rü kabul

e d ile n , IV . y ü z y ılın o r ta la n ile V . y ü z y ılın b a ş la r ın d a y a ş a m ış A z iz

A u g u s t i n e , P l a t o n ’ u n g ö r ü ş le r i ile S t o a c ılık a k ım ın ı te m e l a la r a k H ı r i s t i ­

y a n lığ ı b ilim s e l b iç im d e dünya g ö rü ş ü o la ra k s is te m le ş tire n ve ü s te lik

H ır is tiy a n fe ls e fe s in i a n t ik fe ls e fi te m e lle r ü z e r in e o t u r tm a y ı b a ş a ra n i l k
d ü ş ü n ü r d ü r . 64 D i ğ e r y a n d a n fe ls e fe s in d e n d o la y ı A u g u s t i n e , ta r ih ç ile r in

çok s e v d iğ i v e s ık lık la b a ş vu rd u ğ u “ d ö n e m le r a ra s ı k ır ılm a n o k ta la n n -

dan” b ir is i y a p ılm ış tır . Başka b ir d e y iş le A u g u s tin e d ö n e m i, P a tris tik
F e l s e f e ’ n in h e m k la s ik ç a ğ ı, h e m d e s o n la n d ığ ı d ö n e m o la ra k k a b u l e d il­
m e k te d ir . O n d a n s o n ra b a ş la y a n s ü r e ç , d ü ş ü n c e ta r ih i a ç ıs ın d a n O r ta ç a ğ

H ı r i s t i y a n ö ğ r e t i l e r i n i n b a ş l a d ı ğ ı s ü r e ç t i r . 65

B ü t ü n b u g e l i ş m e n i n z i r v e s i n d e is e R o m a p i s k o p o s u n u n ( y a d a P a p a ­
lığ ın ) , d iğ e r p is k o p o s la r k a rş ıs ın d a k i y ü k s e liş i y e r a lm ış tır . R o m a p is k o ­

p o s u n u n y ö n e ttiğ i k e n t, H a v a r i P e te r v e P a u l’ ü n m is y o n e r lik fa a liy e tle r i­

n in g e ç tiğ i yer o la ra k kabul g ö rü p H ır is tiy a n la r c a saygı g ö s te r ile n b ir

m e r k e z o l m u ş t u r . G e le n e k s e l ta r ih e g ö r e s o n h a v a r i P e t e r , İs a ’ d a n a ld ığ ı
y e tk i ile Rom a P is k o p o s lu ’ ğ u n u b u ra d a k u rm u ş tu . İn c il’ d e bu d u ru m

a ç ık ç a b e lir t ilm e k t e d ir ; “ B e n d e s a n a ş u n u s ö y l e y e y i m , s e n P e t r u s ’ s u n v e
b e n k ilis e m i b u k a y a n ın ü z e r in e k u r a c a ğ ım . Ö l ü le r d iy a r ın ın k a p ıla r ı o n a

k a rş ı d ir e n e m e y e c e k . G ö k l e r in E g e m e n li ğ i ’ n in a n a h ta r la r ın ı s a n a v e r e c e ­

ğ im . Y e ry ü zü n d e b a ğ la y a c a ğ ın her şey g ö k le r d e de b a ğ la n m ış o la c a k ;

y e r y ü z ü n d e ç ö z e c e ğ i n h e r ş e y g ö k l e r d e d e ç ö z ü l m ü ş o l a c a k .” ( M a t t a 16 ;
18 - 1 9 ) . B u a ç ık la m a , K il i s e o to rite s i ü z e r in d e k i id d ia la r ın a b ir d a y a n a k

o la ra k R o m a P is k o p o s la r ı ( p a p a la r ) ta r a fın d a n k u lla n ılm ış t ır . İm p a r a to r ­

l u k b a ş k e n t in in K o n s t a n t i n o p o l is ’ e ta ş ın m a s ı ile b ir lik t e B a t ı ’ d a e t k ili b ir
e g e m e n lik gücüne s a h ip im p a ra to rla rın a z a lm a s ı z a m a n la Rom a P is k o -

p o s u ’ n a p o l i t i k b i r a v a n t a j d a s a ğ l a m ı ş t ı r . 66

63 Jeromius’un Latince İncil çevirisi, Katolik Kilisesi tarafından günümüzde de resmî çeviri
olarak geçerliliğini korumaktadır. B. Russell, II, a.g.e. ss. 52 - vd.
64 F. Von, Aster, a.g.e. s. 238; A. Şenel, a.g.e. s. 308: B. Russell, II, a.g.e. s. 13.
65 http://plato.standford.edu/entries/augustine
66 Sonuçta 445 yılında imparator III. Valentinian, Batı’daki bütün piskoposların Roma’daki
papanın yetki alanı içinde olduğunu belirten bir ferman yayımlamıştır. Bu fermandan Kilise’nin
monarşik bir hükümet yönetimi altında olduğu anlaşılmamalıdır. Nitekim Doğu’daki patrikler,
 K il i s e ö r g ü t ü n ü n g e n iş le m e s i, K i l i s e ’ n in I V . y ü z y ı l d a R o m a d ü n y a s ın ı
fe th e tm e s in e v e bundan s o n r a d in s e l k o n u la r la ilg ili h e r ş e y i y ö n e te b il­
m e s in e neden o lm u ş tu r. P is k o p o s la r la ilg ili y ö n e tim y a p ıs ın ın v a r lığ ı

ö z e ll ik le B a t ı ’ d a R o m a İm p a r a to r lu ğ u ’ n u n ç ö k ü ş e g e ç tiğ i v e n ih a y e tin d e
y ık ıld ığ ı y ü z y ıld a o ld u k ç a e tk ili o lm u ş tu r . H e r k e n t, b ir d e re c e y e k a d a r

y ö n e tim d e e ğ itim li b ir p is k o p o s a s a h ip o ld u ğ u iç in B a tı’da K il i s e , d in

iş le r i y a n ın d a d ü ze n i k o ru m a k ve k a rg a ş a o r ta m ın ın g e n iş le m e s in i e n ­
g e lle m e k iç in h ü k ü m e tle i l g i l i h e m e n h e r iş i d e ü s t l e n m i ş t i r . A n c a k y ö ­

n e tim d e k i y e n i y a k la ş ım la r k a ç ın ılm a z o la r a k o lu m s u z e tk ile r i d e b e r a b e ­

r in d e g e tir m iş tir . K il i s e k e n d i y ö n e tim ö r g ü tü n ü g e liş tir d ik ç e d o ğ a l o la r a k

d ü n y a iş le r in e d a h a ç o k b u la ş m a y a b a ş la m ış v e y a v a ş y a v a ş b ir y a n d a n
d a İs a ’ n ın v e H a v a r il e r in b a s it in a n ç fo r m u n d a n u z a k la ş m a y a b a ş la y a r a k

c id d i b ir t e p k iy e n e d e n o lm u ş t u r . K il i s e n i n g ittik ç e d ü n y a iş le r in e k a r ış ­
m a s ın a te p k i IV . y ü z y ıld a n itib a r e n g e liş e n M a n a s tır c ılık h a r e k e tid ir .

M a n a s t ır c ılık h a re k e tin in ö z ü n d e d in a d a m la r ın ın , ö z e llik le b ir g r u p r a h i­

b in o rta k b ir y a ş a m sü re n k e ş iş le r o la r a k k e n d ile r in i ta m a m e n ta n r ıy a
a d a y a r a k h e r tü r lü d ü n y a n im e tin d e n v a z g e ç m e le r i v e t ü m h a y a tla r ın ı d u a

ve ib a d e t e d e r e k g e ç irm e y e k a ra r v e r m e le ri y a tm a k ta d ır . M a n a s tır c ılık

a s lın d a I I I . y ü z y ı l ı n s o s y o e k o n o m ik k a r m a ş a s ın ın b ir s o n u c u o la r a k o r ­

ta y a ç ık m a y a b a ş la m ış , I V . y ü z y ıld a H ır is tiy a n lık iç e r is in d e b a s k ın b ir

h a r e k e t h a l i n e g e l m i ş t i r . 67

papanın dinsel konulardaki son derece aşırı iddialarını uzun süre görmezden gelmişlerdir. Hattâ
Batı’daki birçok piskopos bile papanın dinsel otoritesini bir süreliğine tanımamıştır. Papalık
kurumunun erken dönemlerde zayıflığına en somut örnek, 325 ile 869 yılları arasında yapılan
sekiz konsile papaların katılmayışıdır. Ancak IX. yüzyıldan sonra papalar, dinsel ve politik
güçlerini daha rahat gösterebilmişlerdir. Bu durumu Russell, biraz daha genelleştirerek şöyle
açıklar; “Kilise, felsefe inançlarını, toplumsal ve siyasal koşullara, önceleri ya da Ortaçağ’da
olduğundan daha çok yaklaştırmıştır.” Bkz. B. Russell, a.g.e. s. 11.
67 Burada iki temel etmen vardır: Birincisi, aşın sert uygulamalar içeren ve çileci bir anlayışla
inzivaya çekilme düşüncesinin şehitliğin bir başka çeşidi olarak kabul görmesidir. Nitekim
Constantinus’un din değiştirmesi ve kovuşturma politikasından vazgeçmesinin ardından, birçok
kişi inanç adına savaşıp, bu uğurda ölerek “şehit olma” şansını kaybetmiştir. Ancak bu kez, her
türlü acıya katlanarak ve her şeyden elini eteğini çekerek birisinin dinsel açıdan ne kadar
inançlı olduğunu kanıtlaması için bir fırsat doğmuştur ki Manastır hayatı da inananlarına bunu
sağlamaya çalışmıştır. İkinci olarak, IV. yüzyıl boyunca ilerlemiş olan rahiplik kurumunun
gittikçe dünya işleriyle ilgilenmeye başlaması belirtilebilir. Dünyevi günahlardan kaçmayı
arzulayan Hıristiyanlar çöllere ve ormanlara giderek, keşişlerin ve rahiplerin unutmuş olduğu
çileciliği uygulama fırsatı elde edebilmişlerdir. Bu şekilde Hıristiyanlık kendini pratik gereksi­
nimlere yönlendirirken, manastır anlayışı çileci yaşamın isteklerini tatmin eder hale gelmiştir.
Cyriacus, Aziz Stylites, Aziz Basil, vb. keşişler Doğu’daki manastır hareketinin öncüleridir.
Batı’da ise biraz daha yavaş yayılarak V. yüzyıl sonlanna doğru Aziz Benedictus’un başlatmış
olduğu hareketle çıkmıştır. Anadolu’da Hıristiyanlığın örgütlendiği dönemlerde keşişlerin bu
dinin yayılmasında oynadığı rolü gösteren tek örnek vardır ki o da VI. yüzyılda Monofizit bir
Suriyeli keşiş olan John’un etkinliğidir. Kendisi Justinianus tarafından 535 yılında Efes’e
piskopos olarak atanmış ve buradaki inanmayanlann Hıristiyan olması için görevlendirilmiştir.
 G e n e l o l a r a k s ö y le n e c e k o lu r s a , C o n s ta n tin u s v e I . T h e o d o s i u s a r a s ın ­

daki dönem im p a ra to rlu ğ u n p o litik gücünün s a ğ la m la ş m a y a b a ş la d ığ ı

s ü re c i k a p s a m a k ta d ır . B ö y le s i b ir d ö n e m d e d e v le tin y e n i b a ş k e n ti K o n s -
ta n tin o p o lis ile b ir lik t e , tic a r e tin ve y ö n e tim in m e rk e zi a ç ık ç a a r tık ta ­
m am en D o ğ u ’ya k a y m ış tır . B u y ü z y ı l a y n ı z a m a n d a B a t ı ile D o ğ u a ra ­

s ın d a k i k ü ltü r e l a y r ım ın d a y a v a ş y a v a ş k e n d in i h is s e ttir m e y e b a ş la d ığ ı

y ü z y ıld ır . L a tin c e k o n u ş a n B a t ı, G r e k ç e k o n u ş a n D o ğ u ’ d a n u z a k la ş m a y a
b a ş la r k e n , e k o n o m ik yaşam da, d ö n e m in a y ır t e d ic i ö z e lliğ i ze n g in ve

yoksul a r a s ın d a k i u ç u ru m g ittik ç e b ü y ü m ü ş tü r. B a tı’ da büyük to p ra k

s a h ip le r i k e n d ile r in e a it m ü l k l e r ü z e r in d e k i h a k la r ın ı iy ic e p e k iş tir ir k e n ,

D o ğ u ’ d a k i m i g ir iş im c ile r , g e liş e n b ü r o k r a s i, r ü ş v e t v e lü k s t ü k e t im m a l­

l a n t i c a r e t i s a y e s i n d e z e n g i n l e ş m i ş l e r d i r . 68

IV. YÜZYILDA ANADOLU’DA HIRİSTİYANLIK:

FRİGYA ÖRNEĞİ
G r e k v e R o m a lı y a z a r la r la b ir lik te a r k e o lo jik v e e p ig r a fık m a lz e m e y i

b ir a ra d a d e ğ e rle n d irip , A n a d o lu ’ n u n a n tik d ö n e m i v e H ır is tiy a n lık dö­

n e m i ü z e r in e y a p m ış o ld u ğ u ö n e m li ç a lış m a y a d a y a n a r a k M i t c h e l l, H ı ­
r is tiy a n lığ ın k e n d in i e tk in o la r a k g ö s te r m e y e b a ş la d ığ ı ta r ih in I I I . y ü z y ı ­

lın ik in c i y a n s ın d a n b a ş la y a r a k I V . y ü z y ı lı n s o n la n n a k a d a r g ittiğ in i b e ­

lir tm e k te d ir . Ç ünkü y u k a rıd a da g ö rd ü ğ ü m ü z g ib i D io c le tia n u s döne­

m in d e H ı r i s t iy a n c e m a a tle r e b i r ş e k ild e k o v u ş tu r m a la r y a p ı lı r k e n , C o n s ­
ta n tin u s ile b a ş la y a n dönem de H ır is tiy a n la r daha uygun k o ş u lla r la

k a r ş ıla ş m ış la r d ır . A n c a k M i t c h e ll, H ır is tiy a n la r a v e H ır is t iy a n d in a d a m ­

la r ın a b ir ç o k a y r ıc a lık t e k l i f e d ild iy s e d e im p a r a to r lu ğ u n b ü y ü k b ir k ıs ­

m ın ın I V . y ü z y ılın ik in c i y a rıs ın a k a d a r p a g a n y a p ıs ın ı k o r u d u ğ u n u dü­

ş ü n d ü ğ ü n ü d e b e lir tm e k t e d ir . G e r ç e k te n d e e le g e ç ir ile n m a lz e m e d e ğ e r ­
le n d ir ild iğ in d e , A n a d o lu ’ d a k i b ü tü n k e n tle r in veya k ö y le r in IV . y ü zy ıl

iç e r is in d e pagan a n la y ış ı b ır a k ıp , H ır is tiy a n lığ ı s e ç tik le r i yönünde b ir

yo ru m yapm ak y a n lış o la c a k tır. Ö r n e ğ in , p a g a n y a p ıd a n H ır is tiy a n lığ a

g e ç iş s ü r e c in d e e n ö n e m li k a y n a ğ ım ız o la n y a z ıt la r a b a k t ığ ım ız d a b ir b i ­

r in e k o m ş u o la n ik i b ö lg e , L i d y a ’ d a H ı r i s t iy a n l ık ile ilg il i o la r a k I V . y ü z ­

y ıld a n ö n c e y e ç o k a z b u lu n t u v a r k e n , F r i g y a ’ d a y ü z le r c e y a z ı t e le g e ç i­
r ilm iş tir . B ö y le s i g e n e l b ir a ra ş tırm a n ın sonucu gayet a ç ık tır . İç A n a ­

Geleneksel Hıristiyan tarih yazımına göre John; Karya, Lidya ve Frigya bölgelerinde seksen
binden fazla paganı Hıristiyan yapmış, doksan altı kilise ve yirmi tane manastır inşa ettirmiştir.
N.Lewis, - M. Reinhold, a.g.e. s. 599: Jeromee, Letters, CVIII; 20: Alice Mary Talbot, “Bizans
Manastır Sistemine Giriş”, Cogito, s. 17, İstanbul, 1999, ss. 163 - vd: P. Brown, a.g.e. ss. 57 -
vd.
68 J. Curran, a.g.e. ss. 209 - vd.
d o lu ’n u n H ır is tiy a n la ş m a s ı, III. y ü z y ılın o r ta la r ın d a n itib a re n yoğun,
a n c a k d a ğ ın ık t ır . B ü t ü n h a lk ın d in d e ğ iş tir d iğ i a la n la r d a b a z e n t a m o la r a k
bu dönüşüm y a ş a n ır k e n , k im i za m a n pagan h a lk e s k i k ü ltü rü n ü y a ş a t­

m a y a d e v a m e t m i ş t i r . 69

H ır is t iy a n lık A n a d o lu ’ d a y a y ılır k e n k o y v e k e n t o lm a k ü z e r e , p o litik ,

id a ri ve e k o n o m ik a n la m d a b ir b ir iy le d o ğ ru d a n iliş k i iç e rs in d e , a n c a k

k ü ltü r e l a n la m d a fa r k lı ik i a y rı y e rle ş im tip in d e g e liş m iş tir . N i t e k i m Es-

k iç a ğ ’ d a A n a d o lu ’n u n d u ru m u n a ış ık tu ta n a r k e o lo jik v e e p ig r a fık m a l­
z e m e b u r a d a k i k ö y y a ş a n tıs ı ile k e n t y a ş a m ın ın , ö z e llik le d in o l m a k ü z e r e

k i m i n o k t a l a r d a f a r k l ı o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d i r . 70 K ı r s a l y a ş a m d a k u l l a ­

n ıla n d il, te r m in o lo ji, y e m e k le r , h a y a t ta r z la r ı, v b . a n la y ış la r k ö y lü le r in

a yrı b ir d ü n y a la r ı o ld u ğ u n u n en c id d i g ö s te r g e le r id ir . K ö y lü le r , çoğu

z a m a n k e n tte y a ş a y a n la r ta r a fın d a n ş ü p h e li, a n la ş ılm a z k a b u l e d ilip h o r

g ö rü lm ü ş le r d ir . B u d u r u m , H ır is tiy a n lık ö n c e s i d ö n e m d e v e I V . y ü z y ıld a

H ır is tiy a n lığ ın r e s m î o la r a k ta n ın m a s ın d a n s o n ra d a h e p a y n ı k a lm ış tır .

K im b i l i r b e lk i d e ö n c e lik le k e n tle r d e g e liş e n v e ö ğ r e tile r i d a h a ç o k k e n tli

65 Roma İmparatorluğu’nun Doğu tarafı, her biri kendi tarihi ve kültürüne sahip birçok
topluluktan oluşmaktaydı. Dolayısıyla Hıristiyanlık böylesi bir bölgede tek bir biçime bürüne-
memiştir. Ancak yine de IV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren dinsel ve politik anlamda birçok
ayrıcalık elde ettikten sonra pagan dünyadan Hıristiyan dünyaya geçişte bir hızlanma görülür­
ken Hıristiyanlık, devletin de desteği ile daha evrensel bir karaktere bürünmeye başlamıştır.
Hele hele IV. yüzyıl sonlarında imparator Theodosius tarafından Hıristiyanlığın devletin resmî
dini olarak ilân edilmesinin ardından avantaj tamamen Hıristiyanlara geçmiştir. Zira Hıristi­
yanlığı benimsemiş ve devletten destek alan bir Hıristiyan kentin yanı başındaki kent ne kadar
pagan olarak kalabilirdi? Dolayısıyla şunu rahatlıkla söyleyebiliriz ki, İmparatorluğun erken
evrelerinde imparatorlara yaranmak ve çeşitli ayrıcalıklar (vergi muafı, vatandaşlık haklarının
genişletilmesi, vb.) elde etmek için kentler nasıl birbiriyle yarış içine girdiyse, bu kez aynı
kentler, Hıristiyanlık konusunda bir iç rekabete başlamışlardı. Bunun sonucunda da, önceki
dönemler kesin olmasa da V. yüzyıldan itibaren Hıristiyanlığın hızlı bir şekilde yayıldığını
söylemek pek de yanlış olmayacaktır. S. Mitchell, a.g.e,, II, ss. 60, 62 ve 63: Ayrıca bkz. A.
Brent, “Ignatius’ Pagan Background in Second Century Asia Minor”, Zeitschrift fiir Antikes
Christentum /Journal o f Ancient Christianity, vol. 10, 2007, ss. 207-vd.
70 C. Foss, “Archaeology and the Twenty Cities o f Byzantine Asia”, American Journal o f
Archaeology, Vol. 81, no: 4, Autumn, 1977, ss. 496 - vd: Aslında bu durum Roma İmparator­
luğu’nun hemen tamamı için geçerliydi. Delmas bu durumu şöyle açıklar; “Pax Romana,
eyaletlerde ancak iki ayrı kültür biçiminin birbiri üzerine yerleşmesiyle sonuçlanmıştı. Kentsel
olan Roma uygarlığı, ele geçirdiği ülkelerin kırsal halkıyla ancak dolaylı ilişkiler sürdürmek­
teydi. Kentler ve kırlar ortak kaygılarla ve ortak çıkarlarla bağlanmış, birleşmiş değildi. İmpa­
ratorluğun fetihten sonra kurulmuş koloniler olan kentlerinin çoğu yapay kuruluşlardı ve el
işleri tezgâhlarının varlığına karşın, Batı’da hiçbir zaman ticaret ve endüstri merkezleri haline
gelmemişlerdir. Oysaki başlangıçta ve ekonomik alanda uygarlığı simgelendiren ve yeni geli­
şimin temel etkenlerinden biri olan pazardır. Ne Roma kentleri ne Yunan kentleri, Batı kentle­
rine örnek olabilmiştir ve tek süreklilik ancak dinsel ve yönetim alanlarında kendini göstermiş­
tir. Yeni yerleşim bölgeleri, eskiçağ kentinin dışarısında, ilk Hıristiyanların tapınağının bulun­
duğu -b u tapınak ki birçok halde yeni kentin çekirdeği olmuştur- mezarlığın çevresinde geliş­
miştir.” Bkz. C. Delmas, Avrupa Uygarlık Tarihi, (çev. N. Önal) İstanbul, 1973, ss. 10-11.
e n te le k tü e lle r ta r a fın d a n o lu ş tu r u ld u ğ u iç in H ır is t iy a n y a z a r la r b ile r e k v e
b ir k ü ç ü m s e m e b e lir tis i o la r a k , H ı r i s t iy a n l ık ö n c e s i d ö n e m d e k i h a lk la r a

“pagan" (L a tin c e “ köylüler” ) s ö z c ü ğ ü n ü k a s ı t l ı o l a r a k v e r m i ş l e r d i r . 71

A n a d o lu ’ d a Rom a e g e m e n liğ i d ö n e m in d e , b ö lg e s e l fa r k lılık la r d a n

d o la y ı k im i k ö y le r , H ır is tiy a n lığ ın b u ra d a y a y ılm a y a b a ş la d ığ ı s ıra d a

k e n d i a n la y ış la r ı ile H ır is t iy a n ö ğ r e tile r in i b ir a r a y a g e tir m iş le r d ir . Ö r n e ­

ğ in F rig y a ’n m k im i m e rk e zle rin d e , bu d u ru m u n sonucu o la ra k Mon-

tanistler12, ya da Novatianlar 73 g ib i ilg in ç o lu ş u m la r o rta y a ç ık m ış tır k i

b u g r u p la r , a r k a la r ın d a b a ş k a b ir m a k a le n in (h a tta k ita b ın ) k o n u s u o la c a k

kadar çok s a y ıd a y a zıt b ır a k m ış la r d ır . B u ra d a bu g r u p la r la ilg ili

b e lir tilm e s i g e re k e n en ö n e m li ş e y , A n a d o l u ’ d a ç o k ta n r ılı y a p ıd a n te k

ta n r ılı b ir a n la y ış a g e ç ild iğ i d ö n e m d e , t o p lu m u n b ö y le s i d e ğ iş ik o lu ş u m ­

la r y a r a t a r a k , y e n i g e le n a n la y ış ı k e n d i y a p ıs ı iç in d e s in d ir m e y e ç a lış m a ­

s ıd ır. Ö r n e ğ in , b ü tü n e rk e n d ö n e m H ır is tiy a n to p lu lu k la rı g ib i, b u g ru p la r
to p lu m s a l a n la m d a H ır is tiy a n lık ile a r a la r ın d a k i bağı g ü ç le n d ir m e k ve

71 Bkz. V. Diakov - S. Kovalev, a.g.e. s. 303: C. Ando, “Pagan Apologetics and Christian
Intolerance in the Ages o f Themisticus and Augustine”, Journal o f Early Christian Studies, 4,
2, 1996, ss. 171 -v d .
72 Frigya bölgesi içerisinde, özellikle güney batı tarafındaki merkezlerden ele geçirilen Roma
İmparatorluk döneminde III. yüzyıldaki yazıtlar Hıristiyanlık içerisindeki farklı bir mezhebin
varlığını göstermektedir. Bu mezhep, içinde kadın papazların olduğu kendine özgü ruhban
sınıfı, kesin olmasa da, propagandasını yaptığı pagan düşünce ile ilginç bir Hıristiyanlık düşün­
cesi geliştirmiştir. Bu mezhebi küçük düşürmeye çalışanlardan biri olan Hıristiyan yazar
Eusebius’un da söylediği gibi, Montanist cemaatin vaazcıları, hadım bir pagan rahip ve yanında
iki kadın kâhinden oluşmaktaydı. Mezar stelleıinin de gösterdiği gibi Montanist cemaat III.
yüzyılın ortalarından itibaren daha doğuya doğru genişlemişler ve burada Hıristiyan topluluk­
larla çekişmeli bir süreç geçirmişlerdir. Montanist yazıtlar ve gruplar hakkında ayrıntılı olarak
bkz. W. Tabbemee, Montanist Inscriptions & Testimonia, Georgia, 1997; Yazıtlar için ayrıca
bkz. M. Waelkens, Die Kleinasiatischen Türsteine, Mainz am Rhein, 1986. Türsteine, no: 366,
367, 372, 373, 374, 375: Eusebius, Historia Ecclessiastica, V; 16-6.
73 Kimi kaynaklara göre kiliseye sadık kalan, kimilerine göre de kilise tarafından sapkın bir
mezhep olarak görülen Novatianlar, Frigya ve Paflagonya bölgelerinde ciddi bir mezhep olarak
gözükmüşlerdir. Novatian Kilisesi’nin kurucusu Roma’daki Hıristiyan topluluk içinden gelen
Novatianus idi. Novatianus, katı Hıristiyan anlayışı ile tutucu kırsal halkın doğal püritenliğini
bir araya getirebilmeyi başarmıştı. Bizans kilise kayıtlarına göre en son Novatian piskoposu,
Tiberiopolis kentinden 458 yılında bir görevle Constantinapolis’e gönderilmiş olan Marcion
adlı kişi olmuştur ki bu da bize V. yüzyılın sonlarında hâlâ bu grubun varlığını koruduğunu
göstermektedir. Bölgede ele geçirilen Novatian Kilisesi’ne ait yazıtlar da bu durumu doğrula­
maktadır. Bkz. S. Mitchell, a.g.e., II, s. 97. Eskişehir’de bulunmuş bir yazıtta geçen;
“Novatianlarm kilisesinin kutsal tanrısının öğrencisi Aleksandros'un oğlunun anıtı" ifadesi,
Kütahya ile Seyitgazi arasındaki bölgede bu gruba ait bir topluluk olup olmadığı sorununu
ortaya çıkarmaktadır. Zira bilindiği gibi Novatianların merkezi olarak kabul edilen Cotiaeum
ile bu merkez çok yakındırlar. Bkz. C.H.E, Haspels, The Highlands o f Phrygia: Sites and
Monuments, I-II, Princeton, 1971, no: 50.
bunu H ır is tiy a n in a n ç ile ö rm e k iç in kendi yaşayan ü y e le r i a r a s ın d a n

a y n e n H ı r i s t i y a n l ı k t a o l d u ğ u g i b i “ a z i z ” l e r b i l e s e ç m i ş l e r d i r . 74
Bunun y a n ın d a to p lu m s a l b a ğ la r ( y a d a s o s y o e k o n o m ik y a p ı ) ile d in

a ra s ın d a d o ğ r u d a n ili ş k i y i b a ş k a o lu ş u m la r d a d a g ö z le m le y e b i lm e k m ü m ­

k ü n d ü r. A k r a b a lık iliş k ile r i ve k o m ş u lu k b a ğ la n , e tn ik yapı ve coğ­

r a f y a y la ilg ili to p lu m s a l iliş k ile r ( F r i g y a b ö lg e s in d e k i M o n t a n is t le r g ib i) ,

v e s o n o la r a k d a a y n ı m e s le k te n o la n k iş ile r in b ir a r a y a g e le r e k o lu ş tu r ­
d u k la r ı g r u p la r a n tik m e rk e zle rd e to p lu m s a l b a ğ la n n o lu ş u m u n d a k i en
ö n e m li e tm e n le r d ir . B u n la r d a n ö z e llik le s o n g ru b a g ir e n ; fır ın c ıla r , b a lık ­
ç ıla r , t e r z i le r , e lb is e b o y a c ıla r ı, d e r ic ile r , m a r a n g o z la r , d u v a r c ıla r , ç ö m ­

le k ç ile r , k u y u m c u la r ve tü c c a r g ib i to p lu lu k la n n o lu ş tu rm u ş o ld u k la r ı
b ir lik le r in m e rk e zin d e b ir ta n n ya d a ta n r ıç a n ın y e r a lm a s ı s o n r a k i d ö ­

n e m le r d e d e ö n e m li r o l o y n a m ış tır . B u iliş k ile r p a g a n d ö n e m d e k i to p lu ­

lu k la r a ra s ın d a o ld u ğ u g ib i H ır is tiy a n g r u p la r a ra s ın d a da g ö rü lm ü ş ve

h a ttâ H ır is tiy a n g r u p la n n g e n iş le m e s in d e ö n e m li r o l o y n a m ış tır . B a ş k a

b ir d e y iş le , H e lle n is t ik v e R o m a d ö n e m le r in d e p a g a n b ir t a n n y a d a ta n ­
r ıç a e t r a f ı n d a b i r a r a y a g e le n m e s l e k g r u p l a r ı , z a m a n l a H ı r i s t i y a n l ı ğ ı b u iş

iç in k u lla n m ış la r v e b u d a H ır is t iy a n lığ ın A n a d o lu ’ d a b e lir li s ın ıfla r a ra ­

s ı n d a ö r g ü t l e n i p , g e l i ş m e s i n d e k i e t m e n l e r d e n b i r i o l m u ş t u r . 75

A s lın d a a n tik dünya iç e r is in d e P a g a n la r -Y a h u d ile r - H ıris tiy a n la r

a r a s ın d a k i iliş k ile r k a r m a ş ık o ld u ğ u k a d a r , b u g r u p la r a r a s ın d a k i b a ğ la r ı
ç ö z e b ilm e k v e o n la r ı ta m o la r a k b ir b ir in d e n a y ır a b ilm e k b ir o k a d a r z o r ­
d u r . Ü s t e lik b u k o n u d a e n ç o k y a r d ım s a ğ la y a c a ğ ı d ü ş ü n ü le n y a z ı t la r d a

çoğu za m a n s o ru n u n b ir p a rç a s ı o la ra k k a lm ış la r d ır . E r k e n d ö n e m le r d e

k u lla n ıla n te r im le r in v e s e m b o lle r in iç iç e g e ç m e s i v e o r ta k la ş a b e n im ­

s e n m e s i a ra ş tırm a c ıla n n e re d e yse ç ö zü m ü o lm a y a n çok z o r b u lm a c a la r

ç ö zm e y e g itm iş tir . A n c a k h e rk e s in h e m e n h e m fik ir o ld u ğ u d ü ş ü n c e , d i­

n in h e r a la n d a k e n d in i h is s e ttir d iğ i b ir d ü n y a d a y a ş a y a n p a g a n t o p lu lu k la ­
r ın , Y a h u d il e r v e H ır is t iy a n la r ta r a fın d a n g e tir ile n y e n i d ü ş ü n c e le r i, ö z e l ­

lik le d e y ü k s e k to p lu m s a l d e ğ e rle r i b e lir le y e n a h lâ k d e ğ e r le r in i g ö z a rd ı

e d e m e y e c e k le r id ir . E n a zın d a n g ö rü n ü ş te A n a d o lu ’n u n geç R o m a döne­

m in d e p a g a n iz m , Y a h u d ilik ve H ır is tiy a n lık a ra s ın d a genel b ir ta k ım

b e n z e r lik le r v a r d ır . Ö r n e ğ in h e p s in d e d e “ T a n n ” ; d e h ş e t v e r ic i v e u za k

b ir y e r d e g ö s te r ilm e k te d ir . O , m e le k le r y a d a k â h in le r g ib i k u ts a l k iş ile r in
a ra c ılığ ı ile u la ş ıla b ile c e k s o y u t b ir fig ü r d ü r . T a n r ıy ı ta n ım la m a konu­
sunda g e re k p a g a n la r ın g e re k s e Yahudi ve H ır is tiy a n la r ın k u lla n d ık la n

d il k i m i z a m a n b ir b ir in d e n a y ır t b ile e d ile m e m iş t ir . Ü s t e l i k ç o ğ u z a m a n

74 S. Mitchell, a.g.e., II, s. 111.

75 P.A. Harland, a.g.m. ss. 389 - vd.
b ir b ir le r in in s ö z c ü k le r in i k u lla n a r a k in a n ç fe ls e fe le ri a la n ın d a da c id d i

y a k ın la ş m a la r s a ğ la m ış la rd ır. Y a h u d iliğ in ya da H ır is tiy a n lığ ın , c a h il

k ö y lü le r ta r a fın d a n a n la ş ılm a s ı güç o la n n o k ta la rın d a da ke h â n e t m e r­

k e z le r i y a d a k â h in le r d e v r e y e g ir m iş tir . B u n o k ta d a , n a s ıl C le m e n s y a d a

O r ig e n g ib i H ı r i s t iy a n d ü ş ü n ü r le r , G r e k fe ls e fe s in i t e o lo ji k a m a ç la n iç in
k e n d ile r in e g ö re u y a r la d ıla r s a , A n a d o l u ’ d a k i b ir F r i g k ö y lü s ü d e H ı r is t i ­
y a n lığ ı k e n d i a n la y a b ile c e ğ i fo r m a ta so km u ş, ya n i p a g a n d ü şü n ce ye en

y a k ın h a le d ö n d ü r m ü ş tü r . F r i g y a ’ d a , a y n ı to p lu lu k la r iç e r is in d e b ir lik te

uyum h a lin d e yaşayan p a g a n , H ır is tiy a n ya da Yahudi g ru p la r, k a v g a

e t m e k y e r i n e , d iğ e r in a n c ı k e n d in e u y a r la m a k o n u s u n d a y o l l a r v e a ra ç la r
b u l m u ş t u r . 76 H a t t â b a z e n , i s t i s n a d a o l s a , H ı r i s t i y a n d o ğ d u k t a n s o n r a p a ­
g a n a n l a y ı ş ı b e n i m s e y e n d i n a d a m l a n d a ç ı k m ı ş t ı r .77

H ır is tiy a n lığ ın A n a d o lu ’ d a k i ö r g ü tle n m e s i v e g e liş m e s i ü z e r in d e d u ­

r u r k e n ö z e llik le b u d in in g e tir d iğ i m e s a jın n e d e n F r i g y a g ib i b ö lg e le rd e

y a n d a ş la r b u ld u ğ u n u a n la m a y a ç a lış m a k , p a g a n v e H ır is t iy a n to p lu lu k la r

a r a s ın d a k i iliş k ile r in ç ö z ü m le n m e s in d e ö n e m li b ir a ş a m a d ır . B u n o k ta d a

H ı r i s t iy a n m is y o n e r le r in R o m a t o p lu m u n u n e n h a r e k e tli o ld u ğ u b ö lg e le ­

r in i s e ç e re k b ü y ü k ile r le m e le r k a y d e t tik le r i b ilin m e k t e d ir . K il i s e n i n b ü ­

y ü m e y e b a ş la d ığ ı y e r le r g e n e ld e iç A n a d o l u ’ d a k i y e n i e y a le tle r d ir . B u r a ­
la r e k o n o m ik a n la m d a c a n la n m a k ta o la n y a d a c a n l a n m ı ş b ö l g e l e r d i r . 78
Bunun y a n ın d a H ır is tiy a n lığ ın ilk m is y o n e r le ri F rig y a ’ya g e ld ik le r in d e

b ö lg e in s a n ın ın , ü r ü n le r in i v e h a y v a n la n n ı k o ru y a n ta n r ıla r a v e ta n n ç a -

la r a t a p t ı k l a n n ı g ö r m ü ş le r v e a y n ı z a m a n d a b ö lg e h a lk ı n ı n a d a le t v e a h ­
lâ k i d a v ra n ış k o n u s u n d a k i tu tu c u y a p ıs ın ın d a fa r k ın a v a r m ış la r d ır . N i t e ­

k i m , a n t ik d ö n e m y a z a r la r ın ın d a b e lir ttiğ i g ib i F r i g y a b ö lg e s in d e k i h a lk ­

76 P. Brown, a.g.e. s. 29: S. Mitchell, a.g.e, II, ss. 48-49: Eskiçağ’da Frigya bölgesindeki farklı
dinsel grupların ilişkileri için bkz. A.R.R. Sheppard, “Jews, Christians and Heretics in Acmonia
and Eumenia”, Anatolian Studies, Vol: 29, Ankara, 1979, ss. 169 - vd: Roma İmparatorluğu
içinde genel anlamda Hıristiyanlar ile diğer gruplar arasındaki ilişkiler için bkz. G. Clark, a.g.e.
ss. 16-vd: Bu konu hakkında başka örnekler de verilebilir. Örneğin, kutsal haberciler olarak
meleklere inanma olgusunun İç Anadolu’da pagan dönemden beri var olduğu, eldeki yazıtlar­
dan bilinmektedir. Benzer bir şekilde bu durum Yahudi inanışı ile iyice teşvik edilmiştir. Kuzey
Galatya’da ele geçirilen “Ulu Tanrı, en yüce ve cennetin ve kutsal meleklerinin yöneticisi”
şeklindeki bir Yahudi yazıtında geçen ifade, bir pagan metninde aynen kullanılmıştır. Melek­
lere inanma erken Hıristiyan topluluklarında bir noktada zındıklık olarak görülse de, yine de
Pisidia ve Frigya’nın büyük bir kısmında V. yüzyıla kadar pagan topluluklar içerisinde süre­
gelmiştir. Özetle şu söylenebilir ki, pagan inançlarda da, Yahudilikte de, Hıristiyanlıkta da
tanrılarla insanlar arasında iletişimi sağlayan melekler geç Roma dönemi Anadolu yaşamında
bu üç inancın farklı katmanlarını bir araya getirmeye yardımcı olmuştur. Bkz. S. Mitchell,
a.g.e., II, s. 58.
77 C.W.M. Cox - A. Cameron, Monumenta Asia Minoris Antiqua: Dorylaeum & Nacolea, VII,
Manchester, 1937, no: 167.
78 P. Brown, a.g.e. s. 39.
la r , m u h a fa z a k â r lık v e d is ip lin k o n u s u n d a A n a d o lu ’n u n e n ü n lü h a lk la ­

r ın d a n s a y ılm a k t a y d ıla r . D o l a y ıs ıy l a d ia s p o r a d a k i Y a h u d il e r g i b i, tu tu c u

a h lâ k i ö ğ r e tile r i o la n H ır is t iy a n lığ ı b e n im s e m iş b ir g r u b u n s o n r a d a n g e l­
d ik le r i b ö lg e le r d e p a g a n h a lk la r la e n te g re o lm a la r ı p e k d e z o r o lm a m ış ­

t ır . S o n u ç t a s ık ı a h lâ k i ö ğ r e tile r e s a h ip H ı r i s t iy a n l a r ile t u tu c u p a g a n h a lk

a r a s ın d a k i to p lu m s a l b e n z e r lik le r s a y e s in d e , iliş k ile r g e liş ir k e n F rig y a ’

d a k i H ı r i s t i y a n l a r ı n s a y ı s ı d a a r t m ı ş t ı r . 79

A n a d o l u ’ d a m im a r i a ç ıd a n b a k ıld ığ ın d a d a p a g a n d ü n y a d a n H ı r i s t iy a n
d ü n y a y a g e ç iş te , ik i to p lu m a r a s ın d a k i u y u m u y a d a d e v a m lılığ ı g ö r m e k

o la s ıd ır . B ilin d iğ i g ib i R o m a e g e m e n liğ i b o y u n c a A n a d o lu ’ d a , ö z e llik le

güney ve b a tı k ıy ıla r ın d a ze n g in a ile le r in ü y e le rin i a n ıt m e za rla r a

(heroon) g ö m m e k ç o k y a y g ı n b ir g e le n e k o lm u ş tu r . B a z e n k e n tle rd e o l­

d u k ç a fa z la s a y ıd a , y a n y a n a in ş a e d ilm iş b u g ö s te r iş li m e z a r la r t a p m a k ­

la r a b e n z e t il m e y e ç a lış ılm ış v e b i r b a k ım a a ile k ü lt le r i iç in y a p ı lm ış y e r ­

le r d ir . A y n ı ş e k ild e a ile b ü y ü k le r i n i g ö m m e k is te y e n H ı r i s t i y a n l a r d a b u

p a g a n m e z a r m im a ris in d e n e s in le n m iş le r d ir . B u n u n y a n ın d a F r ig y a b ö l­
g e s in d e s ık lık la g ö rü le n k a y a m e z a r la r ın ın p a g a n v e H ır is t iy a n t o p lu lu k ­
la r ta r a fın d a n k u lla n ıld ık la r ı b ilin m e k te d ir . A y r ıc a , R o m a d ö n e m in d e b ir

kam u b in a s ı o la ra k k u lla n ıla n bazilika ' n ı n H ıris tiy a n lık d ö n e m in in ilk

k ilis e le r i o la r a k iş le v g ö r m e s in i s a d e c e p r a tik a m a ç la r a b a ğ la m a k e k s ik

b ir y a n ıt o la c a k m ış g ib i g ö z ü k m e k te d ir . B u n la r ın y a n ın d a G e ç A n t i k Ç a ğ

ile b ir lik t e , k e n tle r in y ö n e tic ile r in in , y a v a ş yavaş b ir p is k o p o s o lm a y a

b a ş la d ığ ın ın e n g ü z e l k a n ıtı d a , I V . y ü z y ı ld a n s o n ra k e n tle rd e p is k o p o s a

a i t s a r a y l a r ı n o r t a y a ç ı k m a s ı o l a r a k b e l i r t i l e b i l i r . 80

79 S. Mitchell, a.g.e,, II, s. 43: İç Anadolu’nun yerli sakinlerinin sert ve tutucu bir toplumsal
ahlâk yapısına sahip oldukları açıktır. V. yüzyılda yaşamış olan Kilise Tarihçisi Socrates’in
Historia Ecclessiastica (Din Tarihi) adlı eserindeki bir yerde, Frigyalılann V. yüzyılda bile
diğer halklara göre en ölçülü ve terbiyeli halk olduklarını, zina olayına hiç sıcak bakmadıklarını
ve sözlerini tutamama riskini azaltmak için çok ender olarak yemin ettiklerini belirtmektedir.
Erkekler, erdemleri ve dindarlıkları konusunda övünürlerken, kadınlar terbiyeleri ve namusları
hakkında duymuş oldukları gururu açığa vurmuşlardır. Daha erken dönemlerde de benzer
açıklamalar görülmektedir. Örneğin, Geç Hellenistik Dönem’de yaşamış olan Damascuslu
Nicolaus, Friglerin yemin ederek ant içmekten kaçındıklarını belirtmektedir. Frigya kültleri;
adalet, terbiyeli davranış, tanrılara gösterilen saygı, dindarlık, kutsal otoriteye tam bağlılık ve
çok iyi şekilde geliştirilmiş kutsal gücün intikam alması karşısında duyulan korku düşüncesi
üzerine kurulu sert ahlâk yapısından doğan kaygıyı yansıtmaktadırlar. Tanrılar, Hosiotı Kai
Dikaion ya da başka bir deyişle “Adalet” ve “Kutsallık” kavramlarının soyut yansıması tüm
Frigya ve özellikle kırsal kesim olmak üzere İç Anadolu’nun komşu bölgelerinde kendini
göstermektedir. Bkz. S. Mitchell, a.g.e., I, ss. 189-190 ve n. 221, 222: Socrates, Historia
Ecclessiastica, IV; 28: Damascuslu Nicolaos, FGrH, 90 F 103, i.
80 Arkeolojik kazılar sayesinde bu geçiş sürecini Roma yakınlarındaki Ostia’da ya da Efes’te
görmek de mümkündir. Bkz. P. Brown, a.g.e. s. 26.
S o n u ç y e r i n e

I I I . y ü z y ı l d a k i k r i z d ö n e m in d e n k u r tu la b ilm e k iç in D io c le t ia n u s v e a r d ın ­

dan C o n s ta n tin u s ’ u n g e r ç e k le ş tir d ik le r i r e fo r m la r Rom a U y g a r lığ ı’n d a

y e p y e n i b ir d ö n e m in b a ş la m a s ın a n e d e n o lm u ş tu r. B ir k a ç on y ı l iç in d e

g e rç e k le ş tirile n ö z e llik le p o litik , id a ri ve d in s e l d ü z e n le m e le r y ü z le r c e

y ı l l ı k R o m a D e v l e t i ’ n i n ç e h r e s in i ş a ş ır tıc ı ş e k ild e d e ğ i ş t ir i r k e n , b u d e ğ i­
ş ik lik u z u n v a d e d e A v r u p a ve D ü n ya ta r ih in d e d e c id d i d ö n ü ş ü m le r i v e
o lu ş u m la r ı b e r a b e r in d e g e tir m iş tir .

B u s ü r e c in ilk a y a ğ ın ı p o litik g e liş m e le r o lu ş tu r m a k ta d ır . B ilin d iğ i

g ib i III. y ü z y ılın sonunda D io c le tia n u s , m e r k e zî y a p ıy ı k o ru m a k a d ın a

“ v a t a n d a ş la r a ra s ın d a en e ş it” (primus inter pares ) a n la y ış ın ı te r k e d ip ,

b ü tü n g ü c ü e lin d e to p la y a n D o ğ u lu b ir m o n a r k h a v a s ın a b ü r ü n m ü ş , ü s te ­

lik y ö n e tim m e rk e zin i D o ğ u ’ y a ta ş ım ış tır . B ö y le li k l e d ö n ü ş ü m d e k i b i­

r in c i a d ım g e r ç e k le ş m iş tir . H a ttâ bu a d ım , C o n s ta n tin u s ’ u n “Yen i

Rom a” yı B o ğ a z iç i k ıy ıla r ın d a ku rm a s ı ile daha da p e r ç in le n m iş tir . En

p a r la k g ü n le r in d e D o ğ u ’ y u k e n d in e b e n z e te m e y e n R o m a , k e n d i y a ş a d ığ ı

k ö tü g ü n le r in s o n r a s ın d a “ D o ğ u lu l a ş m a ” y a b a ş la m ış tır .

S ü r e c in ik in c i a y a ğ ı I V . y ü z y ı l ı n i l k ç e y r e ğ in d e k i d in s e l d ö n ü ş ü m le r le

ta m a m la n m ış tır . B i r z a m a n la r r e s m i k o v u ş tu r m a la r a u ğ r a tıla n H ı r i s t iy a n ­

lık , - ş im d i b iz z a t d e v le t ta r a fın d a n ilâ n e d ile n - b ir fe r m a n ile re sm e n

ta n ın m ış tır . A r d ı n d a n d e v le tin e n ü s tü n d e k i k iş i, im p a r a to r C o n s ta n tin u s ,

tü m H ır is tiy a n la r ı ilg ile n d ir e n to p la n tıy a b a ş k a n lık e d in c e , h e p im iz in

b ild iğ i s ö y le m le "din işleri ile devlet işleri” b ir b ir in in iç in e g ir m iş tir .

A rtık pagan R o m a ’daki g ib i “ e tk ili” am a “ y e tk ili” o lm a y a n d in ve d in

a d a m la rı, H ır is tiy a n R o m a ’da ta m te rs b ir hal a lm a y a b a ş la m ış la rd ır .

C o n s ta n tin u s ’ u n a r d ılla r ın d a n itib a re n a r t ık , "hem yetkili hem de etkili"

d in a d a m la r ı y ö n v e r e c e k tir R o m a İm p a r a to r lu ğ u ’ n a .

C o n s t a n t in u s ’ u n , a ta la r ın a ih a n e t e d e r c e s in e , R o m a D e v le ti’ne za ra r

v e r m iş b ir in a n c a b u k a d a r d e s te k v e r m e s i r a s tla n tı o lm a s a g e r e k t ir . Z i r a ,
I V . y ü z y ıld a H ır is tiy a n lık to p lu m s a l v e d ü ş ü n s e l a n la m d a d e v le t iç in d e

k e n d in i s a ğ la m a a lm ış t ır . Ç o ğ u n lu ğ u , s ıra d a n a ile le r d e n ç ık m ış e n te le k ­
tü e l c a m ia , H ır is tiy a n lık te o lo jis in i (y a da d e v le t a ç ıs ın d a n b e lir tile c e k

o lu r s a “ re s m î id e o lo ji” y i) y a r a tır k e n , iç in d e doğm uş o ld u k la r ı ç e v r e n in

g e r ç e k l e r i n i a s la u n u t m a m ı ş l a r d ı r . İ l k d ü ş ü n ü r le r , “ g e ç iş s ü re c i” ka vra ­
m ı n ın h a k k ı n ı v e r ir c e s in e a n t ik d ü ş ü n c e ile H ı r i s t i y a n l ı ğ ı b ir a r a y a g e tir ­
m eye ç a lış m ış la r d ır . İk in c i g r u p ta k ile r is e , d e v le tin de d e s te ğ in i a la r a k

d a h a r a h a t s a ld ır m ış la r d ır p a g a n d ü n y a y a . T o p l u m d a h e r ş e y iy le h a z ır d ır
dönüşüm e ve yeni dünya d ü z e n in e . Çünkü en b a ş ta a n tik dönem deki

A n a d o lu h a lk la r ı o lm a k ü z e r e , G e ç A n tik Dönem h a lk la r ı z a te n b a ş ta n
b e r i “ b ir k u r ta r ıc ın ın g e le c e ğ in i” b e k le r k e n “ ö b ü r d ü n y a d a k u r tu lu ş a e r ­
m e n in ” h e s a p la r ın ı ç o k ta n y a p m ış la r d ır .
 ESKİÇAĞ HIRİSTİY ANLIĞI’NDA
YOL AYRIMI:

K a d ik ö y K o NSİLİ

VE MİRASI*
Turhan Kaçar**

M S 8 K a s ım 448 ’de, D o ry la e u m (E s k iş e h ir y a k ın la r ın d a a n tik k e n t)

p is k o p o s u E u s e b iu s , b ü y ü k b ir h e y e c a n la , K o n s ta n tin o p o lis p a triğ i F la v i-

a n u s ’ u n b a ş k a n lığ ın d a to p la n tı h a lin d e o la n k ilis e m e c lis in e d a ld ı. E u s e ­

b iu s e lin d e tu ttu ğ u b ir id d ia n a m e y i k o n s ile a r z e tti. İd d ia n a m e , o z a m a n ­

la r b a ş k e n t ç e v r e s in d e ö rg ü tle n m iş o la n m a n a s tır la r ın lid e r i y a ş lı k e ş iş

E u ty k h e s ’ i ‘ İs a ’ n ın te k ta b ia ta s a h ip o ld u ğ u ’ d o k tr in in i y a y m a k la ve

d o la y ıs ıy la z ın d ık lık la s u ç lu y o rd u . P a tr ik F la v ia n u s , E u s e b iu s ’ u n h e y e c a ­
n ım y a tış tır m a y a ç a lış tıy s a da bunda b a ş a r ılı o la m a d ı. P a t r i k ve k ilis e

m e c lis i, bu o la ğ a n ü s tü d u ru m u ç ö zü m e k a v u ş tu rm a k iç in , E u ty k h e s ’ e
haber g ö n d e re re k s u ç la m a y a iliş k in s a v u n m a s ın ı is te d i. E u ty k h e s ilk

b a ş ta g e lm e m e k iç in a y a k s ü r ü d ü y s e d e , ü ç ü n c ü ç a ğ r ı s o n r a s ın d a m e c lis e

g e ld i. E u ty k h e s ’ i s o r g u la y a n P a trik F la v ia n u s ve m e c lis i, 22 K a s ım

** Doç. Dr. Turhan Kaçar, Balıkesir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü.
’ Metin içerisinde geçen Latince veya Yunanca şahıs isimlerinin genellikle Latince biçimlerinin
Türkçe okunuşları tercih edilmiştir (örn. Constantinus yerine Konstantiııus). Türkçede yaygın
olarak bilinen bazı yer isimleri olduğu gibi bırakılmış (mesela İznik, İskenderiye, Antakya
gibi), İstanbul yerine kullanılan Konstantinopolis örneğinde olduğu gibi bazı yer isimleri de,
yine Latince biçimlerinin Türkçe okunuşlarıyla verilmiştir.
4 4 8 ’de y a ş lı k e ş iş in ila h iy a t g ö r ü ş le r in in s a p k ın o ld u ğ u n a ve k ilis e d e n

ç ık a r ılm a s ın a ( a f o r o z ) k a ra r v e r d i. E u t y k h e s k a ra ra itir a z e tti. D o ğ u R o m a

b ü r o k ra s is in in b a zı ile r i g e le n le r in in y a n ıs ır a , İs k e n d e r iy e k ilis e s i de

E u ty k h e s ’ in d a v a s ın a s a h ip ç ı k t ı. D i n î k a r g a ş a n ın b o y u t la r ı n ı n b ü y ü m e ­

s in d e n ç e k in e n İm p a ra to r I I . T h e o d o s iu s (4 0 8 -4 5 0 ), s o ru n u n ç ö zü m ü n ü

İs k e n d e r iy e p is k o p o s u D io s k o r u s ’ a h a v a le e tti. D io s k o r u s ’ u n b a ş k a n lı­
ğ ın d a 4 4 9 y ılın d a E f e s ’ te to p la n a n b ir k o n s il, E u t y k h e s ’ i a k la d ığ ı g ib i,

b a ş k e n t p a triğ in i a f o r o z e tti v e d a h a s ı lin ç e d ile r e k ö ld ü rü lm e s in e göz

y u m d u . P a p a lık te m s ilc ile r i d e k o n s ild e k ö tü m u a m e le y e m a r u z k a la n la r

a r a s ın d a y d ı. T e m s ilc ile r i E f e s ’ te d ış la n a n P a p a , k o n s ilin s o n u ç la r ın a se­

y irc i k a lm a y a r a k D io s k o r u s ’ u n ve m ilita n la r ın ın k a r a r la r ım r e d d e tti. B u

r e s tle ş m e y e n i b ir k o n s il i n t o p la n m a s ın a z e m i n h a z ı r l a d ı . E s k i ç a ğ H ı r i s t i ­
y a n lığ ın ın e n b ü y ü k to p la n tıs ı o la n K a d ı k ö y K o n s i l i ’ n in y a k ı n a rk a p la ­
n ın d a iş te b u g e liş m e le r v a r d ı . S a d e c e y a k ı n a r k a p la n ın k ıs a c a e le a lın ­

m a sı K a d ık ö y K o n s i l i ’n i a n la m a m ız a y e tm e y e c e k tir. O n u n iç in , b u ça­

lış m a , K a d ı k ö y K o n s i l i ’ n in g e n iş a r k a p la n ın d a k i s iy a s a l v e e n te le k tü e l

t a r tış m a la r ı d ik k a t e a la r a k , k o n s il i n t e o lo ji k v e s iy a s a l g ü n d e m in e ta r ih s e l

b ir p e r s p e k tif s u n a c a k tır. K a d ık ö y K o n s i l i ’ n in R o m a İm p a ra to rlu ğ u ’ n u n

b a tı v e ö z e llik le d o ğ u b ö lg e le r in e n a s ıl b ir m ir a s b ır a k t ığ ı d a ö n e m li b ir
s o ru n d u r. B u n d a n d o la y ı y a zın ın u z u n s o n b ö lü m ü , s ö z k o n u s u k o n s ilin
s o n r a k i y ü z y ı l a e t k ile r in i e le a la c a k tır .

E r k e n k ilis e k o n s ille r i a r a s ın d a e n ç o k b e lg e le n m iş o l a n ı, h iç k u ş k u s u z

K a d ık ö y to p la n tıs ıd ır. A lm a n ta r ih ç i E . S c h w a rtz ta r a fın d a n , 1 9 3 2 -3 8

y ılla r ı a r a s ın d a Y u n a n c a v e L a t in c e o la r a k y a y ım la n a n k o n s ilin z a b ıt la r ı

(açta) a ltı büyük boy c ilt t u t m a k t a d ı r .1 İm p a r a to r lu k s e k r e te r le r in in

(s te n o g ra f) tu ttu ğ u n o tla rd a n o lu ş a n z a b ıtla r ın , k o n s ild e k o n u ş u la n her

ş e y i k a p s a d ığ ın ı d ü ş ü n m e k m ü m k ü n d e ğ i l d i r .2 Z a b ı t l a r ı n y a n ı s ı r a , K a d ı ­
köy K o n s ili’ne iliş k in en ö n e m li kaynak, S u r iy e li E v a g riu s ’ u n a ltın c ı

y ü z y ılın s o n la r ın d a y a zd ığ ı Kilise Tarihi'd i r . S o c ra te s , S o zo m e n u s ve

T h e o d o r e t h u s g ib i V . Y ü z y ı l k ilis e t a r ih ç ile r in in g e le n e ğ in i d e v a m e ttir e n

E v a g r i u s ’ u n e s e r i, N e s t o r iu s ’ u n 4 2 8 y ı lı n d a K o n s t a n t in o p o lis p a t r ik liğ in e

s e ç ilm e s iy le b a ş la m a k ta v e 5 9 4 y ılm a k a d a r y a k la ş ık y ü z e lli y ıllık b ir

d ö n e m in h ik â y e s in i s u n m a k ta d ır . K a d ık ö y K o n s ili y a n lıs ı b ir tu tu m se r­

g ile y e n E v a g r i u s , k o n s il h a k k ın d a v e r d iğ i b ilg ile r i k ıs a t u tm a k t a d ır . A n ­

cak, II. E fe s K o n s ili’ n in y e n id e n e le a lın m a s ı; İs k e n d e r iy e p a triğ i

D io s k o r u s ’ u n a z le d ilm e s i v e y e n i b ir itik a t m e tn i o lu ş tu ru lm a s ı g ib i te m e l
p r o b le m le r , E v a g r i u s ’ u n e s e ri d ik k a te a lın m a d a n ta m a n la ş ıla m a z . D o l a ­

1 Acta Conciliorum Oecumetıicorum II. 1-6, (ed. E. Schwartz ve diğerleri), (Berlin & Leipzig
1932-1938).
2 Konsilin zabıtlarının İngilizce edisyonu R. Price & M. Gaddis tarafından yayımlandı.
y ıs ıy la E v a g riu s , K a d ık ö y K o n s ili’ n in D oğu Rom a d ü n y a s ın a b ır a k tığ ı
m ir a s ın i z i n i s ü r m e k iç in d e ö n e m li b ir k a y n a k t ır . K o n s i l e iliş k in b ir d iğ e r

ö n e m li e s e r d e , M id illili Z a c h a r ia h ’ m Kilise Tarihi'd i r . E v a g r i u s ’ u n te r­

s in e K a d ı k ö y k a r ş ıt ı o la n Z a c h a r ia h , İs k e n d e r iy e k ilis e s i p e r s p e k tifin d e n

k o n u y u e le a lm a k ta a n c a k ç o k k ıs a tu tm a k ta d ır .
K a d ı k ö y K o n s i l i ’ n e iliş k in m o d e m lite r a tü r , b ü y ü k o r a n d a ila h iy a t ç ı­

la r ta r a fın d a n o lu ş t u r u lm u ş t u r , a n c a k ta r ih s e l p e r s p e k t i f b ü t ü n ü y l e unu­
tu lm u ş da d e ğ i l d i r .3 K o n s i l e iliş k in en d ik k a te d e ğ e r ta r ih ç i y a k la ş ım ı,

ü n lü İn g iliz M a r x is t ta r ih ç i G .E .M . D e S t. C r o i x ’ in ö lü m ü n d e n s o n ra

M ic h a e l W h i t b y ’ n in ilâ v e le r iy le y a y ım la n a n “ T h e C o u n c il o f C h a lc e d o n ”

b a ş lık lı m a k a le s in d e g ö r ü l m e k t e d i r .4 B a tı lite ra tü rü n d e e rke n dönem

H ı r i s t i y a n l ı k t a r ih i k o n u la r ın ı e le a la n p e k ç o k g e n e l e s e r , ö z e ld e K a d ı k ö y

K o n s i l i , g e n e ld e s ö z k o n u s u k o n s ilin ta r ih s e l a r k a p la n ı v e b ır a k t ı ğ ı m ir a s

ü z e r in e ö n e m li g ö z le m le r i ç e r m e k t e d i r .5 B ü y ü k o ra n d a ç e v ir iy e d a y a lı
T ü rk ç e B iz a n s ta r ih i lite r a tü r ü n d e , K a d ı k ö y K o n s i l i k ıs a d a o ls a y e r a l­

m a k ta y s a da, bu k o n s il ü z e r in e y a z ılm ış b e tim le y ic i v e y a a n a litik h e r­

hangi b ir ç a lış m a b u l u n m a m a k t a d ı r .6 O n u n iç in , K a d ık ö y K o n s i l i ’ n in

a rk a p la n ı v e m ir a s ı ü z e r in e g e n e l g ö z le m le r s u n a c a k o la n b u ç a lış m a n ın ,

ç o k a n la m s ız b ir ç a b a o lm a m a s ın ı ü m it e d iy o r u m .

K O N S İ L İ N S İ Y A S A L V E E N T E L E K T Ü E L A R K A P L A N I

K a d ık ö y K o n s ili’n e g id e n y o lu a ç a n k e ş iş E u t y k h e s ’ in a fo r o z e d ilm e s i,
a n id e n o r ta y a ç ık a n b ir d u r u m d e ğ ild i. K a s ım 448 ta r ih in d e k i to p la n tıy a
k o n u o la n t a r tış m a n ın g e n iş a r k a p la n ın d a , e s k i K o n s t a n t i n o p o l is p a tr iğ i

N e s to r iu s ’ u n 4 3 1 y ılın d a k i E f e s K o n s i l i ’ n d e d ü ş ü ş ü n e y o l a ç a n , İs a ’ n ın

ta b ia tı s o r u n u n a b a ğ lı o la r a k M e r y e m ’ in ‘ T a n r ı a n n e s i ’ ( theotokos ) o l u p

o lm a d ığ ı ta r tış m a s ı v a r d ı. G e r ç e k te n İs a s o r u n u , E s k i ç a ğ H ı r i s t i y a n l ı ğ ı n ı

en çok m eşgul eden konuydu. B ir önceki y ü z y ıld a İm p a ra to r

K o n s ta n tin u s ’ u n (3 0 6 -3 3 7 ) H ır is tiy a n lığ ı m e ş ru la ş tırm a s ıy la b e ra b e r,
H ı r i s t iy a n l a r a r a s ın d a k i fa r k lı g e le n e k le r d a h a g ö r ü n ü r h a le g e lm iş ti. B u

3 Bibliyografya’da yer alan R. Sellers’iıı The Council o f Chalcedon, a Historical and a

Doctrinal Survey başlıklı eseri, önemli tarihsel veriler de içermekle beraber, daha çok konsilin
ilgilendiği kristoloji (christologia) sorunlarını ele almaktadır.
4 Bu makale aynı zamanda Kadıköy Konsili hakkında kısa bir literatür araştırması da
sunmaktadır.
5 W.H.C. Frend, The Rise o f the Monophysite Movement, Chapters in the History o f the Church
in the Fifth and Sixth Centuries; J. Meyendorff, Imperial Unity and Christian Divisions, The
Church 450-680 A.D; H. Chadwick, The Church in Ancient Society, gibi eserler ilk elde
verilebilecek örneklerdendir. Son olarak, daha kısa zaman önce yayımlanan R. Price & M.
Whitby’nin Chalcedon in Context, Church Councils 400-700 başlıklı makale koleksiyonu bu
alana en son katkı olarak dikkat çekmektedir.
6 Dvornik’in kısa Konsiller Tarihi’nin çevirisi de burada istisna değildir.
b a ğ la m d a , İs a ’ n ın t a b ia tın ın b e ş e r y a d a ta n r ıs a l b o y u t u n a i l i ş k i n ta r tış ­

m a la r , E s k i ç a ğ H ı r i s t i y a n l ı ğ ı ’ n d a k a p s a m lı b ir ş e k ild e I V . y ü z y ı l d a o r ta y a
ç ı k t ı .7 İ s k e n d e r i y e ’ d e p a p a z A r iu s ’u n İs a ’ n ın İla h î ta b ia tın ı s o rg u la m a ­
s ıy la p a tla k ve re n ilk s o ru n , K o n s ta n tin u s ’ u n h im â y e s in d e 325 y ılın d a

to p la n a n İzn ik K o n s ili’n d e homoousios fo r m ü lü y le a ş ılm a y a ç a l ı ş ı l d ı .8

A n c a k s o ru n ta m o la ra k ç ö zü lm ü ş d e ğ ild i, d a h a z iy a d e İz n ik K o n s ili’ n d e

e tk ili o la n im p a ra to rlu k gücü s o ru n u g ö lg e le m iş ti. İm p a r a to r K o n ts a n -

tin u s ’ u n ö lü m ü n d e n ( 3 3 7 ), I I . G e n e l K o n s il’ e (3 8 1 ) k a d a r H ır is tiy a n la r ,

O ğ u l ile B a b a T a n r ı a r a s ın d a k i k o m p le k s iliş k iy i a ç ık la m a k iç in s ü r e k li

yeni fo rm ü l a r a d ıla r . B u d ö n e m in fa r k lı H ır is tiy a n g r u p la r ı m odem

lite r a tü r d e A r iu s ç u la r v e İz n i k ç i le r o la r a k a d la n d ır ılm a k t a d ır . D i n î k a r g a ­

ş a y a s o n v e r m e k is te y e n İm p a r a to r T h e o d o s iu s ’ u n ( 3 7 9 -9 5 ) h im a y e s i v e

a r z u s u y la 3 8 1 y ılın d a to p la n a n I I . G e n e l K o n s i l ( I I . Ö k ü m e n i k K o n t s a n -

tin o p o lis K o n s ili d iy e d e b ilin ir ) , İz n i k itik a d ın ı b ir k e z d a h a o n a y la d ı v e

İs a ’ n ın , Baba ile ‘aynı ö z’den o ld u ğ u n u y e n id e n v u r g u la y a r a k b ü tü n
A r iu s ç u la r ı s ü rg ü n e g ö n d e rd i.

İs a ’n ın ta n r ıs a llığ ın ı s o r g u la y a n A r iu s ç u lu k , E s k iç a ğ H ır is tiy a n lığ ı

iç e r is in d e yeni düşünce a k ım la r ın a ve g r u p la ş m a la ra da yol a ç m ış tı.

B u n l a r a r a s ın d a e n ç o k d i k k a t ç e k e n S u r i y e l i p i s k o p o s A p o l l i n a r i s , 3 6 0 ’ lı

y ılla r d a , A r iu s ç u lu ğ a k a r ş ı ç ık a r k e n b ir a z fa z la c a ile r i g it m iş v e İs a ’ n ın

b e ş e ri y ö n ü n ü n , d iğ e r in s a n la r ın b e ş e ri t a b ia tıy la a y n ı o l m a d ı ğ ı n ı , b e ş e r

t a b ia tın a s lın d a ta n r ıs a l k e la m (logos) ile y e r d e ğ iş tir d iğ in i id d ia e tm iş ti.

Baba ta r a fın d a n İs k e n d e r iy e li o la n A p o llin a r is , A r i u s ’ u n en b ü yü k düş­
m a n ı v e İs k e n d e r iy e p is k o p o s u ü n lü A th a n a s iu s ’ u n ( 3 2 8 - 3 7 3 ) y a k ın ıy d ı.

A p o l l i n a r i s , İs a ’ n ı n t a m b ir b e ş e ri ta b ia ta s a h ip o l m a d ı ğ ı n ı , ç ü n k ü b e ş e r

t a b ia tın ın k ö tü d ü ş ü n c e le r e v e y a n ılg ıla r a a ç ık o ld u ğ u n u , “ in s a n lığ ı k u r ta ­

r a c a k İs a ’ n ı n ” is e , b ö y le s i d ü ş ü n c e le r e s a h ip o lm a m a s ı g e r e k t iğ in i s a v u ­
n u y o r d u . İn c il m e tin le r in d e y e r a la n “ İ l k a d a m y e r d e n , y a n i t o p r a k ta n d ır .

İk in c i adam (İs a ) g ö k te n d ir . T o p ra k ta n o la n adam n a s ıls a , to p ra k ta n

o la n la r d a ö y le d ir . G ö k s e l a d a m o la n n a s ıls a , g ö k s e l o la n la r d a ö y le d ir ”

( K o r i n t l i l e r ’ e B ir in c i M e k t u p , 1 5 .4 7 - 4 8 ) , ş e k lin d e k i ifa d e , A p o l l i n a r i s ’ in
İs a d o k t r i n in i n e n ö n e m li d a y a n a ğ ı i d i . K ı s a z a m a n iç e r is in d e y a y ı lm a y a

b a ş la y a n A p o l l i n a r i s ’ in fik ir le r i ö z e llik le S u r iy e ç ö lle r in d e yaşayan ke­

ş iş le r a r a s ın d a re va ç b u ld u . Ruhun k u r tu lu ş u iç in in ziv a y a ç e k ile n ve

dünyevi k a y g ıla r d a n u za k la ş a n k e ş iş le r iç in , k u r tu lu ş id e o lo jis i önem ­

liy d i.

7 İsa’nın tabiatına ilişkin tartışmaların kökeni II. yüzyıla kadar geri gitmektedir. Ancak IV.
yüzyılda tartışma, Konstantinus ile birlikte bir devlet sorunu haline dönüştü.
8 Bu terim, İsa’nın Baba Tanrı ile ‘aynı cevher, öz’den olduğunu ifade etmektedir.
 A p o llin a r is ’ in İs a t e o lo jis in e a lt e r n a t if o la r a k , A n t a k y a ç e v re s in in e n

ö n e m li ila h iy a t ç ıs ı D io d o r u s ( ö . 3 9 2 ) , fa r k lı b ir k u r tu lu ş id e o lo jis i g e liş ­

t ir d i . G ü n e ş i n s ı c a k lı k d e r e c e s i ile ilg ile n e c e k k a d a r ilg in ç b ir k i ş i l i k o la n

D io d o r u s , sa d e ce e n te le k tü e l b ir ş a h s iy e t d e ğ il, a y n ı z a m a n d a d e v rin in
k ilis e p o litik a la r ın ın e tk in y ö n le n d ir ic ile r in d e n d i. Io a n n e s K h r y s o s to m u s
g ib i v e l u t b ir k ilis e b a b a s ı v e p a t r iğ in ( 3 9 8 -4 0 4 a r a s ın d a K o n s t a n t in o p o lis

p a triğ i) hocası o la n D io d o r u s , 3 78 -9 2 a ra s ın d a Ta rsu s p is k o p o s u y d u .

D io d o r u s ’ a g ö re k u r tu lu ş , İs a ’ n ın beşer yö n ü n ü n k e n d is in i ta m o la ra k
a d a m a s ın a v e m ü k e m m e l ita a tin e b a ğ lıy d ı. D io d o r u s , te k T a n r ı’ n ın b ir
m e ta m o rfo zu g ib i a n la ş ıla n ‘ T a n r ı ’ ın ın İs a ’ d a v ü c u t b u lm a s ı’ h u s u s u n ­

d a k i p o p ü le r y o r u m la r a d a s o ğ u k b a k ıy o r d u . O n a v e ç a ğ d a ş ı M o p s u e s tia lı

T h e o d o r u s g ib i b a z ı te o lo g la r a g ö re İs a , ik in c i b ir A d e m o la r a k , in s a n lığ ı

k u rta rm a k iç in ta m b ir b e ş e ri ta b ia ta s a h ip o lm a lıy d ı. A n ca k b u n la r

İs a ’ d a k i ta n r ıs a l ta b ia tı d a in k â r e t m iy o r d u . O n l a r a g ö r e , İla h î v e b e ş e rî
ta b ia tın iç iç e b u lu n d u ğ u İs a , h e m T a n r ı’ n ın O ğ l u ’ y d u h e m de D a v u t’un

s o y u n d a n d ı. B u y a k la ş ım , A p o llin a r is ta r a fın d a n İs a ’ n ın ‘ sade b ir b e ş e r’

o la ra k a lg ıla n m a s ın a ze m in h a zırla d ı. B ö y le b ir a lg ıla y ış , d o ğ u H ıris ti­

y a n lı ğ ı iç e r is in d e t e h l ik e l iy d i , ç ü n k ü ö n c e k i y ü z y ı ll a r d a o lu ş a n b ir g e le ­
n e k te ( E b io n it e s , S a m s a tlı P a u lu s b u g e le n e ğ in e n ü n lü te m s ilc ile rid ir ),

İs a ’ n ı n b e ş e r y ö n ü ö n p la n a a l m ı y o r d u .9 A n t a k y a ç e v r e s i , İ s a ’ y ı h e m b e ­

şer h e m Ta n rı o la ra k kabul e tm e k le b e r a b e r , b e ş e r ta b ia tın a da v u rg u

y a p m a k ta (d o la y ıs ıy la övo < p ı3 a ıç ’ , duo physis = ç ifte ta b ia t, d iy o fız it);

buna m u k a b il, İs k e n d e r iy e ç e v re s i, İs a ’ n ın ta b ia tın d a k i b e ş e rî y ö n ü de

r e d d e tm e m e k le b ir l i k t e , s a d e c e t e k ta n r ıs a l ta b ia ta s a h ip o l d u ğ u n u ( o n u n

i ç i n ‘ ( j .ö v o ç ( p t i a ı ç ’ monos physis = te k ta b ia t, m o n o f ız it ) v e b e ş e r İs a ’ n ın
T a n r ı İs a iç e r is in d e e r id iğ in i s a v u n m a k t a y d ı. D i o d o r u s ’ u n g ö r ü ş le r i d a h a

s o n ra ö ğ re n c is i M o p s u e s tia (b u g ü n A d a n a ’ d a a n tik b ir k e n t) p is k o p o s u

T h e o d o ru s ta r a fın d a n devam e ttir ild i. T h e o d o r u s , 4 5 1 y ılın d a to p la n a n

K a d ı k ö y K o n s i l i ’ n in g e n iş a r k a p l a n ım o lu ş tu ra n N e s t o r iu s ta r tış m a s ın ın
a n a k a h r a m a n ı, P a tr ik N e s t o r iu s ’ u n ( 4 2 8 - 4 3 1 ) A n t a k y a ’ d a k i m a n a s tırd a n

h o c a s ıy d ı.
İm p a r a to r I I . T h e o d o s iu s v e b ü r o k ra s in in m ü d a h a le s iy le 4 2 8 y ılı N i ­

san a y ın d a p a t r i k s e ç ile n N e s t o r iu s a te ş li b i r v a i z d i . Y e n i p a t r i ğ i n b a ş ­

k e n tte i l k ic r a a t o la r a k A r iu s ç u la r a a it b ir k ilis e y i y ık t ır m a s ı v e a k a b in d e

o r ta y a ç ık a n k a r g a ş a , k e n t iç i h u z u r u b o z a c a k n ite lik t e y d i. B a ş k e n t h a lk ı­
n ın k o zm o p o lit y ö n ü n ü g ö re m e ye n ve te k b iç im li b ir c e m a a t y a ra tm a k

iç in k o lla r ı s ıv a y a n N e s to r iu s ’ a k a rş ı ilk te p k ile r b ö y le c e y ü k s e lm e y e

9 İsa’nın beşer yönüne vurgu yapan Hıristiyan gruplar, II. ve III. yüzyılda genellikle Yahudi-
Hıristiyanlığı olarak nitelenmektedir.
b a ş la d ı. O , s a d e c e b a ş k e n t h a lk ı a r a s ın d a h u z u r s u z lu ğ a n e d e n o lm a m ış ,
d a h a s e ç im in in ilk g ü n le rin d e İm p a ra to r ’ u n k ı z k a rd e ş i P u lk h e r ia ile d e

k a r ş ı k a r ş ı y a g e l m i ş t i . 10 N e s t u r i l i k t a r t ı ş m a s ı n ı n f i t i l i n i a t e ş l e y e n o l a y i s e ,
N e s t o r iu s ’ u n A n t a k y a ’ d a n g e tir d iğ i A n a s ta s iu s a d lı b ir v a i z i n , M e r y e m ’ in

theotokos (© e o to K o ç , T a n r ı’n m a n n e s i v e y a T a n r ı d o ğ u r a n ) o la ra k d e ğ il,

‘ İ s a ’ n ı n a n n e s i ’ ( christotokos ) o l a r a k a n ı l m a s ı g e r e k t i ğ i n i v a z e t m e y e b a ş ­

la d ı. A n a s ta s iu s ’ a c e v a p i lk b a ş la r d a K o n s t a n t in o p o lis p a t r ik liğ i iç in N e s -
to r iu s ile y a n ş a n , P r o k lu s a d lı b ir b a ş k a d in a d a m ın d a n g e ld i. N e s t o r iu s ’ a
k a r ş ı P u l k h e r i a ’ n ı n d a d e s te ğ in i a la n P r o k l u s ’ u n theotokos te r im in i s a v u ­

nan v a a zla r ve rm e ye b a ş la m a s ı, ta n s iy o n u iy ic e y ü k s e ltti. T a r tış m a y a

iliş k in ş ik â y e tle r N e s to r iu s ’ a u la ş tığ ı za m a n , o da theo­
A n a s ta s iu s ’u n

tokos k a rş ıtı o la n christotokos te z in i d e s te k le y e re k , theotokos t e r i m i n i

re d d e d e n b ir d iz i v a a z v e r d i. B u fa r k lı theotokos ve christotokos y o r u m ­
l a n s o n u ç ta b a ş k e n t H ı r i s t iy a n l a r ı a ra s ın d a k u t u p la ş m a y a y o l a ç tı.
B a ş k e n t te o r ta y a ç ık a n d in s e l iç e r ik li b u k u t u p la ş m a d a , c iv a r m a n a s ­

tır la r d a yaşayan k e ş iş le r , büyük o ra n d a theotokos te z in i s a v u n a n la n n

y a n ın d a y e r a ld ıla r . K e ş iş le r in P a tr ik N e s t o r iu s ’ u n k a r ş ıs ın d a y e r a lm a la n

ç o k ş a ş ır tıc ı g ö r ü l m e m e l i d i r , ç ü n k ü p is k o p o s lu k o to r ite s i ile k e ş iş le r a r a ­

s ın d a k i iliş k ile r d e k ro n ik s o ru n la r v a rd ı. P is k o p o s la r , kendi b a ş la r ın a

b u y r u k , o to rite t a n ı m a z k e ş iş le r i k o n tr o l a ltın a a lm a y a ç a lış ıy o r la r , k e ­

ş iş le r is e b u n a d ir e n i y o r l a r d ı . B i r y a n d a n s a y ıla r ı s ü r e k li a r t a n d i s i p l i n s i z

k e ş iş le r is e , s iy a s a l o la r a k m a n ip ü la s y o n a a ç ık h a le g e lm iş le rd i. K o n s -
t a n t in o p o lis ’ te N e s t o r iu s ’ u n g e liş iy le b ir lik t e o r ta y a ç ık a n b u d in î ta r tış ­

m a n ın ü s tü k ıs a s ü re d e ö r tü ld ü . Ancak çok geçm eden İs k e n d e r iy e ve

b a ş k e n t k ilis e le r i a ra s ın d a o r t a y a ç ık a n d ip lo m a t i k b ir k r i z , b u ta r tış m a n ın
b ir m a n ip ü la s y o n a ra c ı o la r a k y e n id e n ü s tü n ü n a ç ılm a s ın a y o l a ç tı.

K o n s t a n t in o p o lis ’ te theotokos/christotokos ta r tış m a la r ı y a tış t ığ ı s ıra d a ,

İs k e n d e r iy e ’ d e n g e le n d ö r t k ilis e m e n s u b u İm p a r a to r T h e o d o s i u s ’ a u la ş ­
m ayı b a ş a ra ra k , p is k o p o s la rı K y r i l l u s ’ ta n ş ik â y e tç i o ld u la r . İm p a ra to r,

d o ğ a l o la r a k m e s e le y i d o ğ r u d a n P a tr ik N e s t o r iu s ’ a h a v a le e tti. İs k e n d e ­

r iy e k ilis e s i is e , b u n u a d li ö z e r k liğ e m ü d a h a le o la r a k a lg ıla d ı. Z i r a , 3 2 5

y ılın d a k i İzn ik K o n s i l i ’ n in y a s a la r ı, k ilis e le r in a d li ö z e r k l i k l e r i n i te s p it

e tm iş v e a d li a la n la r a m ü d a h a le y i y a s a k la m ış tı. B i r b a ş k a n o k ta is e , k u ­

ru c u kökünü h a v a rile re d a y a n d ıra n İs k e n d e r iy e k ilis e s in in lid e r i o la ra k

10 Bir hikâyeye göre, Nestorius, İmparatoriçe Pulkheria’nın Büyük Kilise’nin (şimdiki

Ayasofya’nın yerinde) kutsal alanına girdiğini görünce ona “burada sadece din adamları
yürüyebilir” demiş. Bunun üzerine Pulkheria, kendisini Meryem ile özdeşleştirerek “Niçin?
Ben Tanrı doğurmadım mı?” diye cevap vermiş. Nestorius ise “Sen şeytan doğurdun” diye
karşılık vermiş ve Pulkheria’yı kutsal alandan çıkartmış. K. Holüm, Theodosiatı Empresses.
Women and Imperial Dominion in Late Antiquity, s. 152-155.
K y r i l l u s , tü r e d i K o n s t a n t in o p o lis p a tr iğ i ta r a fın d a n y a r g ıla n m a y ı h a z m e ­
d e m e zd i. D o la y ıs ıy la K y r illu s , s a n ık s ıfa tın d a n k u rtu lu p y a r g ıç konu­
m u n a g e ç m e y i p la n la d ı. B u , o n u n iç in z o r d e ğ ild i. İs k e n d e r iy e k ilis e s in in

ç ık a r la r ın ı k o r u m a k v e b a ş k e n tte o lu p b ite n le r i d o ğ r u d a n İs k e n d e r iy e ’ y e

r a p o r e tm e k iç in s a ra y d a a d a m la r ı v a r d ı. İs k e n d e r iy e k ilis e s in in b a ş k e n t­
te k i te m s ilc ile r i N e s t o r iu s ’ u n ila h iy a t b a ğ la m ın d a ta r tış m a lı o ld u ğ u n u v e
k e ş iş le r ta r a fın d a n s e v ilm e d iğ in i b ild ik le r i iç in , p a t r iğ in ila h iy a t g ö r ü ş le ­

r in i s o r g u la y a n b ir k a m p a n y a b a ş la ttıla r .
S iy a s a l m a n e v r a la r h u s u s u n d a te c r ü b e s iz o la n N e s t o r iu s , K y r i l l u s ’ u n

a d li b ir v a k a y ı christologia (İs a te o lo jis i) s o ru n u n a d ö n ü ş tü rm e s in e e n g e l

o la m a y a ra k , o n u n k e n d is in e g ö n d e r d iğ i ila h iy a t iç e r ik li m e k tu p la r a k a r ­

ş ılık ve rm e ye b a ş la d ı. B ö y le c e K y r illu s ve N e s to r iu s d o ğ ru d a n fa r k lı

ila h iy a tla r ı savunan ik i fa r k lı k u tb u n te m s ilc is in e d ö n ü ş tü le r. B u a ra d a

İm p a r a t o r I I . T h e o d o s i u s is e , ik i k a d ın a ra s ın d a k a lm ı ş z a v a l l ı y e t e n e k s iz

b ir a d a m d ı. K a d ın la r ın b ir is i, im p a ra to ru n k ı z k a r d e ş i P u l k h e r i a , d iğ e r i
is e k a r ı s ı E u d o k i a id i . P u lk h e r ia ’ n ın a n n e s i, N e s t o r iu s ile a y n ı m a n a s tır ­

d a n g e lm iş e s k i p a t r ik Io a n n e s K h r y s o s t o m u s ( 3 9 8 - 4 0 4 ) t a r a fın d a n e le ş ti­

r ilm iş , P u lk h e r ia k e n d is i is e , y u k a rıd a k i n o tta b a h s e d ild iğ i g ib i, daha

a ta n m a s ın ın i l k g ü n le r in d e N e s t o r iu s ta r a fın d a n s e rt b ir d ille a z a r la n m ış tı.

D o la y ıs ıy la P u lk h e r ia ’ n ın N e s to r iu s ’ a v e ta ra fta rla rın a s e m p a tik o lm a s ı

m üm kün d e ğ ild i. D iğ e r yandan P u lk h e r ia ile ik tid a r m ü c a d e le s i ve re n

i m p a r a t o r u n k a r ıs ı E u d o k i a is e t a m te r s in e N e s t o r i u s ’ u d e s t e k l i y o r d u .
N e s to r iu s ’ u n p o litik fe r a s e tte n u za k b ir başka tu tu m u K y r illu s ’u n

p la n la r ın ın b a ş a rıy a u la ş m a s ın d a y a r d ım c ı o ld u . B a ş k e n tte ta r tış m a a le v ­

le n m e y e b a ş la d ığ ı z a m a n , N e s t o r iu s im p a ra to ra g e n e l b ir k o n s il to p la m a s ı

ö n e ris in d e b u lu n d u . N e s a r a y d a n e d e k e ş iş le r v e ç e v r e p is k o p o s la r a r a ­
s ın d a g ü ç lü b ir d e s te ğ e s a h ip o la n N e s t o r iu s iç in g e n e l b ir k o n s il fe lâ k e t

d e m e k ti. H a l b u k i , İs k e n d e r iy e p a tr iğ i K y r i l l u s k e ş iş le r ü z e r in d e o to r ite y e
s a h ip o ld u ğ u g ib i, E fe s ve Kudüs g ib i ö n d e g e le n k e n tle r in p is k o p o s la ­

r ıy la d a y a k ın iş b irliğ i iç e r is in d e y d i. K y r illu s a y rıc a b a ş k e n t b ü r o k ra s i­

s in d e e t k ili o la c a k ç o k g e n iş b ir p a r a s a l z e n g in liğ i d e k o n t r o l e d iy o r d u .

D o la y ıs ıy la g e n e l b ir k o n s il, ta m d a K y r i l l u s ’ u n is te y e c e ğ i b ir ş e y d i. İ m ­

p a ra to r 19 K a s ım 430 ta r ih in d e y a y ı m l a d ığ ı b ir f e r m a n la , E f e s ’ te g e n e l

b ir k o n s il to p la n a c a ğ ın ı d u y u r d u . K o n s il y e ri o la ra k E f e s g ib i K o n s ta n ti-
n o p o lis ’ e m u h a li f b ir k e n tin s e ç ilm e s in in n e d e n i, s a d e c e d e n iz d e n k o la y
u la ş ım a s a h ip o lm a s ı d e ğ ild i. N e s to r iu s ’ u n s e le fle r in d e n ve h e m ş e r is i

Io a n n e s K h r y s o s t o m u s ’ ta n b u y a n a E f e s v e K o n s t a n t in o p o lis p is k o p o s la r ı
b ir b ir le r in e k a r ş ı p e k s e m p a tik d e ğ ille r d i. N e s t o r iu s , Io a n n e s g i b i, k ilis e

g e le n e k le r in e a y k ır ı b iç im d e E f e s k ilis e s in in a d li a la n ın a m ü d a h a le e d e ­

r e k , P a tr ik h a n e n in gücünü B a t ı A n a d o l u ’ d a d a h is s e ttir m e y e ç a lış m ış tı.

K o n s ta n tin o p o lis ’ in B a t ı A n a d o l u ’ d a a d li a la n ın ı g e n iş le tm e g ir iş im le r i,
k u r u lu ş u n u h a v a r ile r d ö n e m in d e Y u h a n n a ’ y a d a y a n d ır a n k ö k lü E f e s k i l i ­

se si ta r a fın d a n ö fk e y le k a rş ıla n ıy o rd u . E fe s g ib i m u h a lif b ir m e r k e z in ,

k o n s il y e r i o la r a k ö z e llik le s e ç ilm iş o lm a s ı, s a r a y d a K y r i l l u s y a n lıs ı v e

m u h te m e le n P u lk h e r ia ta r a fın d a n d e s te k le n e n N e s t o r iu s k a r ş ıtla r ın ın b ir

o r g a n iza s y o n u o lm a lıd ır . H a z ir a n 4 3 1 ’ d e to p la n a n E fe s K o n s ili’nde İs ­

k e n d e riy e , K u d ü s ve E fe s p is k o p o s lu k la r ı b ir lik te h a re k e t e tm iş le r , A n ­

ta k y a is e N e s to r iu s ’ u d e s te k le m iş ti. E f e s K o n s ili ta m a n la m ıy la K y r il-

lu s ’ u n k o n tro lü a ltın d a g e ç m iş , k e n te g e le n p is k o p o s la r b ir ç a tı a ltın d a

t o p la n a m a m ış la r v e r a k ip g r u p la r b ir b ir le r in i a f o r o z e tm iş le r d i. E f e s K o n ­

s ili s o n r a s ın d a K o n s t a n t in o p o lis p a t r ik liğ i g ö r e v in i k a y b e d e n N e s to r iu s ,

önce A n ta k y a ’daki m a n a s tırın a g ö n d e r ilm iş s e de, daha s o n ra M ıs ır ’a

s ü r ü lm ü ş v e 4 5 0 / 5 1 y ı lı c iv a r ın d a s ü r g ü n d e ö lm ü ş tü r .

E f e s ’ te s a h n e a la n K u d ü s p a t r ik liğ i A n t a k y a iç in , E fe s p is k o p o s lu ğ u
is e K o n s t a n t i n o p o l is iç in t e h d it o ld u k la r ın ı g ö s t e r m iş le r d i. A n l a ş ı l a n o k i ,

D o ğ u R o m a im p a r a to r u I I . T h e o d o s iu s iç in , ‘ k ilis e b ir li ğ i ’ p o lit ik a s ı a r tık

ç o k d a h a hassas v e zo rd u . B u n a ra ğ m e n , A n ta k y a v e İs k e n d e r iy e k ilis e ­

le r i a r a s ın d a b o z u la n b a r ış k ıs a s ü re iç e r is in d e t a m ir e d i ld i. H e r ik i k i l i ­
s e y i o r ta k b ir ila h iy a t ü z e r in d e a n la ş m a y a z o r la y a n İm p a r a to r T h e o d o -

s iu s ’ u n g ir iş im iy le , İs k e n d e r iy e p a triğ i K y r illu s 433 y ılın d a , A n ta k y a ’

d a k i m e s le k ta ş ı Io a n n e s ’ e b ir m e k tu p g ö n d e r e r e k , E f e s s o n r a s ın d a o lu ş a n
k a o t ik d u r u m a s o n v e r m e y e te ş e b b ü s e tti. İs k e n d e r iy e p a t r iğ in in m e k tu b u
k ilis e ta r ih i lite ra tü rü n d e g e n e llik le ‘ b ir lik fo r m ü lü ’ o la ra k a d la n d ır ıl­

m a k ta d ır . İs k e n d e r iy e ’ n in y e n i fo r m ü lü n e g ö re , N e s to r iu s ’ u n is m iy le ö z ­

d e ş le ş e n İs a ’ n ın t a m a n la m ıy la ‘ b e ş e r v e ta n r ı’ o la ra k b ö lü n m e s i re d d e ­
d iliy o r ve bunun y e rin e , ‘ ik i ta b ia ta s a h ip te k İs a ’ kabul e d iliy o r d u .

‘ S ö z d e b a r ış v e b i r l i k t e l i k ’ b u z e m i n ü z e r in d e s a ğ la n d ı. U z u n sü rm e ye n

b a r ış h a v a s ı 4 4 4 y ılın d a K y r i l l u s ’ u n ö lü m ü y le b ir lik t e b o z u lm a y a b a ş la d ı.
İs a ’ n ın ta b ia tı s o ru n u g e rç e k te daha K y r illu s ö lm e d e n önce b a ş la m ış tı.

Y a z ın ın b a ş ın d a söz konusu e d ile n E u ty k h e s , K y r illu s ’ u n a rk a d a ş ı ve

İs k e n d e r iy e k ilis e s in in b a ş k e n tte k i ç ık a r la r ın ın te m s ilc is iy d i. Başkent

ç e v r e s in d e k i b ir m a n a s tır ın lid e r i o la n E u t y k h e s , s a r a y ile ç o k g ü ç lü b a ğ ­

la n tıla r a s a h ip ti. E u t y k h e s , K y r i l l u s ’ u n İs a ’ n ın t e k ta b ia tın a iliş k in f ik ir le ­

r in d e n b ir a z ile r i g id e re k m o n o fiz it İs a d o k tr in in i yaym aya b a ş la d ı.

E u ty k h e s , İs a ’ n ın hem beşer hem de İla h î ta b ia ta s a h ip o ld u ğ u fik r in i

re d d e d iy o r ve bunu da İz n ik K o n s ili’ n in kabul e ttiğ i ta r tış m a lı te r im

homoousiosa d a y a n d ı r ı y o r d u ." E u t y k h e s ’ in y a z ıla r ın a k a rş ı cevap k ıs a

za m a n iç in d e g e ld i. A n ta k y a ç e v r e s in in önde g e le n e n te le k tü e li Theo-

11 Bu terim, İsa’nın Tanrı ile aynı cevherden olduğunu ifade ediyordu.

d o r e t h u s , İs a d o k t r in in i a ç ık la d ığ ı Eranistes a d lı e s e r in d e i s im ve rm e d e n

E u t y k h e s ’ in m o n o f i z i t İs a d o k t r i n in i e le ş tir d i.

M o n o fız it E u ty k h e s ile y a k ı n iliş k is i b ilin e n K y r i l l u s ’ u n ö l ü m ü , on­

la r a m u h a le fe t e d e n A n ta k y a ç e v r e s in d e k i H ı r i s t iy a n d in a d a m la r ı a ra ­
s ın d a c a n la n m a y a n e d e n o ld u . T h e o d o re th u s v e U r fa lı İb a s (H ib a veya

H i b o ) g ib i b u ç e v r e n in s ö z c ü le r i, ‘ ç ifte ta b ia tlı İs a ’ a n la y ış ın ı d a h a g ü ç lü

b ir ş e k ild e d ile g e tir m e y e b a ş la d ıla r . N e s t o r iu s ’ u n a fo ro zu n a b ile k a rş ı

ç ık a n T h e o d o r e th u s v e İb a s ’ m fa a liy e tle r i, S u r iy e ’ d e y a ş a y a n k e ş iş le r in

k u la k la r ın a u la ş tığ ı za m a n , te h lik e ç a n la r ı ç a lm a y a b a ş la d ı. Ö z e llik le

İb a s ’ m İr a n ’ d a k i K te s ip h o n k e n ti p is k o p o s u M a r i ’ y e y a z d ığ ı b ir m e k tu p ,

çok a ç ık ş e k ild e K y r illu s ’u n İs a d o k t r i n i ile y u k a r ı d a s ö z e d ile n A p o l­

lin a ris a r a s ın d a b e n z e r li k k u r u y o r v e K y r illu s ’ u s e rt b ir b iç im d e e le ş ti­

r iy o r d u . B u m e k tu p , K y r illu s ’ u b ir a ziz o la ra k kabul eden S u r iy e ’ n in

m o n o f i z i t k e ş iş le r in i p r o v o k e e tm e k iç in y e te rliy d i. A n ta k y a p is k o p o s u

is e , İs k e n d e r iy e ’ d e k i m ü te k a b ilin in te r s in e , n e k e ş iş le r ü z e r in d e , n e de

a d li a la n ı iç e r is in d e y e r a la n k ilis e le r ü z e r in d e m u tla k k o n tr o le s a h ip ti;

ü s te lik E f e s K o n s ili s o n r a s ın d a K u d ü s ’ ü n m eydan o k u m a s ıy la d a k a rş ı

k a r ş ıy a y d ı. D iğ e r y a n d a n , h a lk n e z d in d e ‘ m ü b a re k za t’ o la ra k b ilin e n
k e ş iş le r, d o ğ u d ü n y a s ın d a k itle le rin d in d a r lığ ı ü z e r in d e , y e r y e r p is k o ­

p o s la r d a n d a h a e t k iliy d ile r . K e ş iş le r a ç ıs ın d a n , K y r i l l u s ’ u n e le ş tir ilm e s i,

N e s to r iu s ’ u n a k la n m a s ı a n la m ın a g e liy o r d u . D iğ e r b ir ifa d e y le , İs a ’n ın

ta n rı ve beşer o la ra k b ö lü n m e s i, k e lim e n in ta m a n la m ıy la ‘ k u rtu lu ş u n

g ü m e g it m e s i’ d e m e k t i, ç ü n k ü k e ş iş le r k u r tu lu ş u İs a ’ n ın t a m ta n r ılığ ın d a

g ö r ü y o r la r d ı.

K a d ık ö y K o n s ili’n e g id e n y o ld a , E u t y k h e s ’ in 448 y ılın d a y a r g ıla n ­

m ası ve m a h kû m e d ilm e s in in g e n iş a r k a p la n ın d a iş te b u t ü r g e liş m e le r

v a r d ı . S a r a y d a e t k ili ç e v r e y e s a h ip o la n E u t y k h e s ’ i m a h k û m e t m e k s ö z d e

m üm kün o lm a s ın a k a r ş ın , g e rç e k te ç o k k o la y d e ğ ild i. Y a ş l ı k e ş iş in sa­

r a y d a k i e n e tk ili iz le y ic is i, im p a ra to r T h e o d o s iu s ’ u n y a k ın a rk a d a ş ı m o ­

n o fizit in a n c a s a h ip h a d ım K h r y s a p h i u s ’ t u . 12 İ s k e n d e r i y e p a triğ i D io s -

k o r u s ’ u n d a y a k ın a rk a d a ş ı o la n K h r y s a p h iu s ’ u n , K o n s ta n tin o p o lis p a triğ i

F la v ia n u s ile iliş k ile ri çok d o s tç a d e ğ ild i. P a tr ik F la v ia n u s ta r a fın d a n

m ahkûm e d ilm e s in e it ir a z e d e n E u t y k h e s , s a r a y d a k i m ü r it le r in i h a re k e te
g e ç ir e r e k p r o b le m in g e n e l b ir k o n s ild e y e n id e n g ö r ü ş ü lm e s in i is te d i. B u

a m a ç la b a ş ta İs k e n d e r iy e o lm a k ü z e r e , K u d ü s , R o m a , R a v e n n a g ib i ö n d e
g e le n k e n tle r in p is k o p o s la r ın a m e k tu p la r y a za n E u ty k h e s , genel b ir

k o n s ild e d u r u m u n u n y e n id e n d e ğ e r le n d ir ilm e s in i ta le p e tti. D i ğ e r y a n d a n

12 Khrysaphius’un PLRE II, s. 295-97’de yer alan biyografisinden onun bir spatharios, yani
imparatorun muhafız birliğinin komutanı olduğu anlaşılmaktadır. Biyografisi, Khrysaphius’un
monofızitliğini ve açgözlülüğünü de vurgulamaktadır.
E u t y k h e s ’ in s a ra y d a k i m ü r id i K h r y s a p h iu s da im p a ra to ru , P a tr ik F la v i-
anus a le y h in e k ış k ırta r a k g e n e l b ir k o n s il to p la m a s ı iç in ik n a e tm e y e
ç a lış ıy o r d u . P a tr ik F la v ia n u s ’u n iliş k ile r i s a d e c e K h ry s a p h iu s ile d e ğ il,

İm p a r a t o r I I . T h e o d o s i u s ile d e b o z u k t u . V a k a n ü v i s T h e o p h a n e s ’ i n a n la t­
t ığ ı b i r h i k â y e y e g ö r e , F l a v i a n u s , s a r a y d a i m p a r a t o r u n k a r ı s ı E u d o k i a ile

k ı z k a r d e ş i P u l k h e r i a a ra s ın d a d ö n e n b ir e n t r ik a n ın p a r ç a s ı o lm u ş v e s o ­

n u ç ta İm p a ra to r’ u n da g ü v e n in i k a y b e tm iş ti. O nun iç in , İm p a ra to r’u ,

E u t y k h e s ’ in y e n id e n y a r g ıla n m a ta le b in e o n a y v e r m e y e ik n a e tm e k ç o k
z o r d e ğ ild i. G e r ç e k t e n , İs k e n d e r iy e p is k o p o s u n u n k o n s ilin b a ş k a n ı o la r a k

a ta n m a s ın ın n e d e n i, b a ş k e n tte , s a ra y ile p a tr ik h a n e a r a s ın d a k i iliş k ile r in

b o z u k o lm a s ıy d ı.
B u a ra d a y u k a rıd a söz konusu e d ile n İb a s ve T h e o d o re th u s ’ a k a rş ı

im p a ra to rlu ğ u n d o ğ u e y a le t le r in in k e ş iş le r i a r a s ın d a d e r in b ir m u h a le fe t
o lu ş m u ş tu . B u m u h a le fe t, İs k e n d e r iy e p is k o p o s u ta r a fın d a n d a k ö r ü k le n i­

y o r d u . D ö n e m in İs k e n d e r iy e p is k o p o s u n u n a m a c ı, A n t a k y a k ö k e n li ila h i­

y a t a n la y ış ın ın e tk is in i a z a ltm a k v e ye n i A n ta k y a p is k o p o s u D o m n u s ’u
g ö z d e n d ü ş ü r m e k t i . 4 4 0 ’ lı y ı l l a r ı n s o n u n a d o ğ r u p e k ç o k k e n tte k e ş iş le r

p is k o p o s la r ın a k a rş ı a ç ık is y a n h a lin d e y d ile r . Ö z e llik le U r fa ’da k a rş ıt

g ru p la rın y a ra ttığ ı k a r g a ş a la r ı a ra ş tırm a k iç in g ö n d e rile n im p a ra to rlu k

te m s ilc is i, m o n o f ız i t k a la b a lığ ın İb a s a le y h in e y o ğ u n g ö s te r ile r iy le ka r­

ş ıla n m ış tı. U r f a p is k o p o s u İb a s ’ ın y a r g ıla n m a s ın ı is te y e n im p a r a to r , İs ­

k e n d e r iy e te o lo ji g e le n e ğ in in e n ö n e m li m u h a lifi o la n N e s t o r iu s ’ u n e s k i

a rk a d a ş ı T h e o d o r e t h u s ’ u n k e n tin d e n d ış a r ı ç ık m a s ın ı y a s a k la m ış t ı. N e s t o -
r iu s y a n lıs ı v e İs k e n d e r iy e k a r ş ıtı ik i e tk ili ş a h s iy e tin k o n s il ü y e liğ in in

im p a r a to r t a r a fın d a n e n g e lle n m e s i, m o n o f ız it le r in s a r a y d a k i g ü c ü n ü g ö s ­

te r m e k te d ir. B ö y le b ir o rta m d a E f e s ’ te y e n id e n b ir k o n s il to p la n m a s ın ı
e m r e d e n T h e o d o s iu s ’ u n a m a c ı, d o k t r in s o r u n u n u İ z n i k itik a d ı te m e lin d e

ç ö ze r e k N e s to r iu s ç u la r ın k ö k ü n ü ta m a m e n k a z ım a k tı.
Y a k ın a r k a p la n ın d a , b a ş k e n t p a tr iğ i ta r a fın d a n y a r g ıla n a n ve a fo ro z

e d ile n N e s to r iu s k a rş ıtı E u t y k h e s ’ in y e r a ld ığ ı E f e s K o n s ili, 8 A ğ u s to s

4 4 9 ta r ih in d e , y ü z o t u z c iv a r ın d a p is k o p o s u n k a tılım ıy la to p la n d ı v e İs ­

k e n d e r iy e p is k o p o s u D io s k o r u s ’ u n b a ş k a n lığ ın d a ilk o tu r u m u n u g e rç e k ­
le ş tir d i. K o n s ilin o tu rm a p la n ı, İs k e n d e r iy e , K udüs, E fe s , A n ta k y a ve

K o n s ta n tin o p o lis o la ra k d ü z e n le n m iş ve b a ş k e n t p a triğ i b e ş in c i s ıra y a

y e r le ş tir ilm iş ti. B u s ır a la m a , b a ş k e n t p a t r iğ in in k o n s ild e k i d e z a v a n ta jlı

k o n u m u n u n y a n ıs ır a , d ö n e m in k ilis e h iy e r a r ş is in d e k i r e k a b e ti d e g ö s te r­

m e k te d ir .
K o n s il, İm p a ra to r ’ u n m e k tu b u n u n h a z ır b u lu n a n p is k o p o s la ra okun­
m a s ıy la a ç ıld ı. K o n s ilin b a ş k a n ı İs k e n d e r iy e p a tr iğ i, p a p a lık d e le g a s y o ­

nunun ıs ra rın a ra ğ m e n , Papa L e o ’n u n m eşhur m e k tu b u n u (Tome d iy e

b ilin ir ) o k u ttu r m a d ı, ç ü n k ü P a p a ’ n m tu tu m u n u n , E u t y k h e s ’ e k a rş ı o la c a ­
ğ ım ta h m in e d iy o r d u . E f e s K o n s i l i, E u t y k h e s ’ i a k la y a r a k b a ş k e n t p a tr iğ i­
n in a fo ro z e d ilm e s in e k a ra r v e r d i. K o n s ile k a tılm a m a la r ın a ra ğ m e n ,

T h e o d o re th u s v e İb a s ’ ı d a a f o r o z e ttir e n D io s k o r u s , F l a v i a n u s ’ ta n y a n a

ta v ır a la n Papa L e o ’n u n e lç ile r in i de a za r la y ıp , to p la n tı s a lo n u n d a n
k o v d u . K o n s i l d e a f o r o z a u ğ r a y a n la r a r a s ın d a A n t a k y a p is k o p o s u d a v a r ­

d ı. K o n s t a n t in o p o lis p a t r ik lik m a k a m ın a , İs k e n d e r iy e k ilis e s in in b a ş k e n t­

t e k i t e m s i l c i s i ( apocrisarius ) A n a t o l i u s ’ u g e t i r e n k o n s i l , A n t a k y a k i l i s e s i
lid e r liğ in e d e İs k e n d e r iy e ile u y u m iç in d e ç a lış a c a k M a x i m u s a d lı b ir is in i

g e tir d i. K o n s i l a y r ıc a , 4 4 8 y ılın d a k i k o n s ild e E u t y k h e s ’ i s u ç la y a n D o r y -

le u m p is k o p o s u E u s e b iu s ’u d a m a h k û m e tti. İm p a r a to r t a r a fın d a n g e n e l

b ir k o n s il o la r a k ta s a rla n a n E f e s K o n s i l i ’ n i v e k a r a r la r ın ı P a p a L e o a s la

ta n ım a d ı. H a t t â , im p a ra to ru n k ız k a r d e ş i P u lk h e r ia ’ y a y a z d ığ ı b ir m e k tu p ­

ta İs k e n d e r iy e p a tr iğ in in tir a n c a d a v r a n ış la r ın a a tıfta b u lu n a n P a p a , II.

E fe s K o n s i l i ’ n i b ir Latrocinium, yani ‘ h a y d u tla r k o n s e y i’ o la ra k a d la n ­

d ı r d ı . 13 E f e s K o n s ili’ n in daha ç o k s o ru n y a ra ttığ ın ı d ü ş ü n e n P a p a , İta l­

y a ’ d a y e n i b ir g e n e l k o n s il t o p la n m a s ın ı ta le p e ttiy s e d e , I I . T h e o d o s iu s
ta r a fın d a n k a b u l g ö r m e d i.

K A D I K Ö Y K O N S İ L İ , 8 E K İM - 1 K A S IM 45 1

P a p a ’n ın yeni b ir k o n s il to p la n m a s ı ta le p le r in i g e ri ç e v ir e n İm p a ra to r

T h e o d o s iu s 4 5 0 y ılın d a ö ld ü . G e r id e k a la n y a ş lı, b a k ir e k ı z k a r d e ş i P u l -

k h e ria , h a n e d a n ı d e v a m e ttir m e k iç in M a r k ia n u s a d lı b ir g e n e r a lle s ö zd e

e v l i l i k y a p a r a k ik tid a r a s a h ip o l d u . Y e n i b ir k o n s il iç in T h e o d o s i u s ’ u ik n a

e d e m e y e n L e o , d in d a r P u lk h e r ia ’ y ı ik n a e tti, ç ü n k ü y e n i im p a r a to r iç e d e ,

b a ş ta h a d ım K h ry s a p h iu s o lm a k ü ze re , E f e s ’ te o rta y a ç ık a n k a o tik
d u ru m u n b ü r o k r a s id e k i d e s te k ç ile r in d e n r a h a ts ızd ı. Le o , k o n s ilin

İ t a l y a ’ d a to p la n m a s ın ı is te d iy s e d e , d o ğ u lu p is k o p o s la r ın u zu n y o lc u lu k

k a rş ıs ın d a k i is te k s izlik le ri v e H u n a k m la r ım n y a ra ttığ ı g ü v e n lik s o ru n ­

la r ın d a n d o la y ı, k o n s ilin İ z n i k ’ te to p la n m a s ı k a r a r la ş tır ıld ı. A n ca k b ir

y a n d a , m o n o f ı z i t ila h iy a t y a n lıs ı k e ş iş le r in İ z n i k ’ e d o lu ş m a la r ıy la o r ta y a
ç ık a n a s a y iş s o r u n la r ı, d iğ e r yanda, yeni im p a ra to ru n ve b ü r o k r a s in in
k ilis e s o ru n la r ın ın p is k o p o s la ra b ır a k ıla m a y a c a k kadar c id d i o ld u ğ u n u

k a v r a m a la r ı k o n s ilin K a d ık ö y ’e n a k le d ilm e s in e neden o ld u . B u a ra d a ,

H u n te h d id in in a rtık B a tı’y a y ö n e ld iğ in in a n la ş ılm a s ı da, İm p a ra to r

M a rk ia n u s ’u n daha rah a t h a re k e t e tm e s in i s a ğ la d ı. H e m o d ö n e m in
B iz a n s v e B a t ı d ü n y a s ı iç in h e m d e g ü n ü m ü zü n K a t o lik v e O r to d o k s la rı

iç in ‘D ö rd ü n c ü G e n e l K o n s il’ o la r a k k a b u l e d ile n bu to p la n tı, 8 E k i m

13 Leo, Letter 95.

4 5 1’de K a d ık ö y ’d e A z iz e E u p h e m ia k ilis e s in d e ç a lış m a la r ın a b a ş la d ı.
B eş yü zd e n fa z la p is k o p o s u n k a tıld ığ ı K a d ık ö y K o n s ili o z a m a n a k a d a r

t o p l a n a n g e n e l k o n s i l l e r i n e n b ü y ü ğ ü y d ü . 1*

K i l i s e n i n , d e v le t ile u y u m iç e r is in d e ç a lış m a s ın ı is te y e n s e le fle r in d e n

h iç d e fa r k lı d ü ş ü n m e y e n İm p a r a to r , k o n s ili y a k ın d a n k o n tr o l e tm e k iç in ,

S e n a t o ’ d a n o n s e k iz ü s t d ü z e y y ö n e t ic iy i g ö r e v le n d ir d i. S e n a tö r le r , t o p ­

la n tıla r s ıra s ın d a p is k o p o s la r la b ir lik te (p is k o p o s la r ın ta m o rta s ın d a )

o tu r d u la r, çünkü o n la r da p is k o p o s la r ın y a ln ız b a ş la r ın a b ır a k ıld ık la r ı
za m a n n e k a d a r te h lik e li o ld u k la n n ı e s k i te c r ü b e le r in d e n g a y e t iy i b ili­

y o rla r d ı. Papa Le o k o n s ilin to p la n m a s ın a ön ayak o lm a s ın a k a rş ın ,

k o n s i l e k a t ı l m a m ı ş a n c a k g ö n d e r d i ğ i b i r d e l e g a s y o n l a t e m s i l e d i l m i ş t i r . 15

K o n s i l in r e s m î b a ş k a n lığ ın ı P a p a ’ n ın te m s ilc is i P a s c h a s in u s y ü r ü tm e s in e

k a r ş ın , fiili b a ş k a n s e n a tö r A n a to liu s id i, ç ü n k ü k o n s ilin ta m a m ın a y a k ın ı

Y u n a n c a k o n u ş a n p is k o p o s la r d a n o lu ş u y o r , P a p a ’ m n te m s ilc is i is e , Y u ­

n a n c a b ilm iy o r d u .
K o n s i l i n i l k o t u r u m u n d a , to p la n m a s ın ın b a ş lıc a n e d e n i o la n i k i y ı l ö n ­

c e k i E f e s K o n s i l i in c e le m e a ltın a a lın d ı. P a p a ta r a fın d a n ‘ H a y d u t l a r K o n ­

s e y i’ o la r a k d a m g a la n a n E f e s K o n s i l i ’ n in tu ta n a k la r ı o k u n d u k ç a İs k e n d e ­
r i y e p a t r i ğ i D i o s k o r u s ’ u n e t r a f ı b o ş a l m a y a b a ş l a d ı . 16 D i o s k o r u s ’ u n y a n ı n ­

dan ilk a y rıla n la rd a n b ir is i, y ir m i y ıld a n b e ri İs k e n d e r iy e k ilis e s in in en

y a k ın m ü tte fik i o la n K u d ü s p a triğ i Ju v e n a lis id i. Ju v e n a lis 4 3 1 y ılın d a k i

E fe s K o n s ili’n e de k a tılm ış ve o ra d a N e s to r iu s ’ a k a rş ı ö r g ü tle n e n s e rt

m u h a le fe tin lid e r le r in d e n o lm u ş tu . B ir in c i o tu r u m u n s o n u n d a İs k e n d e r iy e
p a triğ i D io s k o r u s ve b e ş d iğ e r M ıs ır lı p is k o p o s a rk a d a ş ı S e n a tö r A n a -

to liu s ’ u n e m r iy le g e ç ic i o la r a k k o n s il ü y e liğ in d e n d ü ş ü r ü ld ü le r . O n l a r ın

d u ru m u k o n s ilin üçüncü o tu ru m u n d a y e n id e n e le a lın d ı. İs k e n d e r iy e

p a tr iğ i d a v e t e d ilm e s in e k a rş ın o tu ru m a g e lm e d i v e o tu ru m u n sonunda

p a tr ik lik g ö re v in d e n a z le d ile r e k G a n g r a ’ y a (m o d e m Ç a n k ır ı y a k ın la r ın ­
d a ) s ü r ü ld ü . D i o s k o r u s ’ u n a z i l n e d e n i, m o n o f ı z i t İs a g ö r ü ş ü d e ğ i l , E f e s
K o n s ili’n d e k i ille g a l tu tu m u ve İs k e n d e r iy e k ilis e s in d e n g e le n ş ik â ­

y e tle r d i. K o n s il, K y r illu s ’ u n 4 3 3 y ılın d a y a z d ığ ı b a r ış m e k tu b u n u O rto ­

d o k s k a b u l e d ip o n a y la y a r a k , ilk E f e s K o n s i l i ’ n in to p la n m a s ın a y o l a ç a n

N e s to r iu s ’ u v e ik in c i E f e s ’ in to p la n m a s ın a n e d e n o la n E u t y k h e s ’ i te k r a r

a f o r o z e tti. A ş a ğ ı d a ifa d e e d ile c e ğ i g i b i , d ö r d ü n c ü , b e ş in c i v e a ltın c ı o t u -

14 Konsilin herhangi bir oturumuna bu sayıda bir katılım olmamışsa da, Papa Leo’ya yazılan
mektubu imzalayan piskopos sayısı 520’dir. Leo, Letler, 93.1.
15 Lilybaeum (Sicilya’da) piskoposu Paschasinus; Asculum (İtalya’da) piskoposu Lucentius;
Kos (İstanköy) piskoposu Julianus ve papaz Bonifacius. Bunlardan sadece Kos piskoposu
Yunanca biliyordu.
16 Efes Konsili’ne katılan 130 piskoposun yaklaşık yüz ondan fazlası Kadıköy’e de gelmişlerdi
ve bu yüz on piskopos kısa zaman öncesine kadar Dioskorus’u destekliyorlardı.
ra m la r ın d a ila h iy a t p ro b le m le r in e y o ğ u n la ş a n k o n s il, y e d in c i o tu r u m d a n

itib a re n eski d e fte rle r i te k ra r açm aya b a ş la d ı. B u ç e rç e ve d e önce

T h e o d o r e t h u s v e İb a s k o n s ile d a v e t e d ild i. B u i k is i, N e s t o r iu s ’ a a tfe d ile n
g ö r ü ş le r i r e d d e ttik te n s o n ra a k la n d ı.

K A D IK Ö Y KONSİLİNİN İSA DOKTRİNİ

K o n s i l i n i k in c i, d ö r d ü n c ü v e b e ş in c i v e a ltın c ı o t u r u m la r ın d a İs a ’ n ı n ta b i­
a tı s o r u n u e le a lı n d ı . İk in c i o t u r u m d a P a p a L e o ’ n u n İs a ’ n ın ç ift e ta b ia tın ı

a ç ık la y a n Tome d iy e b ilin e n ü n lü m e k tu b u o k u n d u . H a lb u k i b u m e k tu p ,

ik i y ı l ö n c e k i E f e s K o n s i l i ’n d e r e d d e d ilm iş ti. K o n s ile k a tıla n p is k o p o s la ­

r ın büyük ç o ğ u n lu ğ u , L e o ’n u n m e k tu b u n a itira z e tm e m e k le b ir lik te ,

y i r m i y ı l ö n c e K y r i l l u s ta r a fın d a n m o n o f îz i t t a r z d a y e n id e n y o r u m la n a n

İzn ik itik a d ın ı y e te rli b u lu y o r ve yeni b ir itik a t m e tn in e s ıc a k b a k m ı­

y o r d u . B u n a k a rş ın b ü r o k r a tla r , L e o ’n u n m e k tu b u te m e lin d e y e n i v e k a p ­

s a y ıc ı b ir itik a t m e tn i y a z ılm a s ı g e r e k tiğ in d e ıs ra r e d iy o r la r d ı. S a r a y b ü ­

r o k r a s is in in ıs ra rın ın nedeni a ltın c ı o tu ru m d a daha iy i a n la ş ıla c a k tı,

ç ü n k ü b u o t u r u m d a ‘ Y e n i K o n s t a n t in u s ’ v e ‘ Y e n i H e l e n a ’ d iy e s e la m la -

n a c a k o la n İm p a r a to r v e b a k ir e e ş i P u lk h e r ia iç in ‘ y e n i b ir it ik a t ’ ö n e m li

g ö rü n ü yo rd u . P is k o p o s la r , b ü r o k r a s in in y e n i b ir itik a t m e tn i o lu ş tu ru l­

m ası ta le b in e b ir m üddet d ir e n d ile r s e de, k o n s ilin to p la n tı y e r in in

İta ly a ’ y a k a y d ır ılm a te h d id i o rta y a ç ık ın c a v a z g e ç tile r . Ye n i b ir itik a t

m e tn i y a z ılm a s ı iç in o lu ş tu ru la n k ü ç ü k b ir p is k o p o s la r k o m ite s i, k o n s ilin

b e ş in c i o tu r u m u n d a is te n e n m e tn i h a zır la d ıla r . S ö z k o n u s u b e ş in c i o tu ­

ru m u n tu ta n a k la r ı te s p it e d ilm e d iğ i iç in , o r a d a n e le r k o n u ş u ld u ğ u n u b il ­

m iy o r u z . İtik a tla ilg ili s o n o tu r u m , im p a ra to r v e e ş in in b i z z a t h a z ı r b u ­

lu n d u ğ u a ltın c ı o t u r u m d u r . G a l a o tu r u m u o la r a k d a n ite le n e n b u o t u r u m ­

d a , M a rk ia n u s ve H e le n a p is k o p o s la r ın coşkun a lk ış la n a r a s ın d a , d a h a
ö n c e d e ifa d e e d ild iğ i g ib i, ‘ Y e n i K o n s ta n tin u s ’ v e ‘ Y e n i H e le n a ’ d iy e

s e la m la n a r a k o n u r l a n d ı r ı l d ı l a r . 17 P a p a Le o ’nun g ö r ü ş le r i d o ğ r u ltu s u n d a

ç ifte ta b ia t e s a s ın d a h a z ır la n a n y e n i itik a t m e tn in d e İs a ş ö y le t a n ı m l a n ı ­
y o r d u : ‘ B ir v e a y n ı O ğ u l ’ , ‘ k u s u r s u z in s a n , k u s u r s u z T a n r ı ’ , ‘ U lu h iy e tte

Baba i l e a y n ı ö z d e n ’ , ‘ b e ş e r o l a r a k d a i n s a n l a r l a a y n ı ö z d e n ’ ( consubs -
tantalis), ‘ g ü n a h d ış ın d a b e ş e rle a y n ı ’ , ‘ ç a ğ la r ö n c e s in d e B a b a ’ d a n O ğ u l

e d in ild i ve b iz im k u r tu lu ş u m u z iç in M e rye m ’den ( theotokos ) O ğul

e d i n il d i ’ , ‘ ç ifte ta b ia tı ile b ilin e n b ir İs a ’ , ‘ d e ğ iş m e z , b ö l ü n m e z , ş a ş ır m a z

ve a y rılm a z beşer ve T a n r ı’ . B u y o ru m d a , K y r illu s ’u n ‘ ik i ta b ia tta n

17 İznik Konsili’nin ve ilk resmî Hıristiyan itikadının (credo) hamisi Konstantinus ve annesi
Helena, Hıristiyan dünyanın azizlerinden kabul ediliyordu. Helena’nın önemi, 327 yılında
Kudüs’e yaptığı bir hac yolculuğunda İsa’nın kabrini ve gerildiği haçı bulmasından
kaynaklanıyordu.
o lu ş a n b ir T a n r ıs a l İs a ’ fo r m ü lü de d ik k a te a lın m a k la b ir lik te , İs a ’ n ın

ç ifte ta b ia tı ö z e llik le v u rg u la n m a k ta d ır. K e za , İs a ’n ın b ir ş a h ıs ve

hypostasis o ld u ğ u , i k iy e p a r ç a la n m a d ığ ı v e b ö lü n m e d iğ i, fa k a t a y n ı O ğ u l

v e T a n r ıs a l S ö z , e s k i p e y g a m b e r le r in , k e n d is in in g e le c e ğ in i m ü jd e le d iğ i,
‘ T a n r ı İs a M e s i h ’ o la r a k a ç ık la n d ı. S o n u ç o la r a k k o n s il, M ıs ır lıla r ı k ü s ­

t ü r m e m e k i ç i n , K y r i l l u s ’ u n ş a h s ın a s a y g ı g ö s te r d i, a n c a k it ik a d ın ı b ü y ü k

ö lç ü d e g ö r m e z d e n g e ld i.
D i n î ta r tış m a la r d a m ilita n r o lü n ü oynayan k e ş iş le r a ç ıs ın d a n İs a ’ n ın

‘ t e k ta n r ıs a l t a b ia t ı’ s o r u n u n iç in ö n e m liy d i? B u s o r u h iç k u ş k u s u z H ı r i s ­

tiy a n lığ ın g e liş tir d iğ i ‘ k u rtu lu ş id e o lo jis i’ iç e r is in d e y o r u m la n m a lıd ır .

K ıp tî v e y a S u r iy e lile r iç in İs a , g ü n a h la r ın k e fa r e tin i ö d e m iş in s a n ın p r o ­

t o t ip iy d i . D o l a y ıs ıy l a b u in s a n la r iç in , T a n r ı ’ m n in a y e t e d ip d e in s a n ta b i­

a tın ı n e ö lç ü d e e le a lıp d ö n ü ş tü r d ü ğ ü v e İs a ’ n ın ş a h s ın d a in s a n ın z a a fl a ­

r ın d a n ne ö lç ü d e a rın d ırıld ığ ı ö n e m li p r o b le m le r d i. Eğe r in s a n ta b ia tı

d ö n ü ş tü rü lm ü ş ve İs a ’ n ın ş a h s ın d a T a n r ı ’ m n ta b ia tı ile b ir o lm u ş s a - k i
M o n o f i z i t l i k y a n i t e k ta b ia tç ılık d e d ik le r i b u y d u - o z a m a n s ır a d a n in s a n

d a s o n u n d a a y n ı ş e k ild e k u r t a r ılm a y ı ü m i t e d e b ilir d i, y a n i o d a d ö n ü ş e b i­

lir d i. B ö y le s i b ir d ü ş ü n c e y i b e s le y e n e n ö n e m li fa k tö r , I V . v e V . y ü z y ıld a

iy id e n iy iy e y a y g ın la ş a n H ı r i s t iy a n m a n a s tır s is te m i v e y a d a h a d o ğ ru su
‘ ç i l e c i l ik ’ g e le n e ğ i i d i . D ö n e m i n s ıra d a n in s a n ı ç e v r e s in e b a k t ığ ı z a m a n ,

h a s ta lık la r ı te d a v i e d e n , c in le rle s a v a ş a n , im p a ra to rla ra b ile ilt ifa t e tm e ­

yen, k e n d is in i dünyevi m e ş g a le le r d e n a r ın d ır m ış ‘ k u ts a l k iş ile r i’ yani

‘m ü b a re k z a tla r ı’ g ö r ü y o r d u . 18 Z a y ı f i n s a n ta b ia tın ın b ö y le s in e o la ğ a ­
n ü s tü g ü ç le d o n a t ıla b ild iğ i b ir v a k ıa is e , o d ö n e m in in s a n la r ı iç in İs a ’ n ın

İla h î ta b ia tı e lb e tte ç o k d a h a m u t la k v e b ö lü n e m e z i d i. M ı s ı r , S u r iy e v e

h a ttâ b a z ı A n a d o l u k e n tle r in d e k i k ilis e le r i d o ld u r a n H ı r is t iy a n la r ın ç o ğ u ­

n u n İs a ’ y a b a k ış ı a ş a ğ ı y u k a r ı b u ş e k ild e y d i. B u a ra d a d ik k a tte n k a ç m a ­

m a s ı g e re k e n b ir k o n u is e , m o n o f iz it y o r u m u n b ir d e n f a z la v e r s iy o n u n u n
o ld u ğ u d u r . E u ty k h e s ’in m o n o flz itliğ in e g ö re , İs a ’n ın T a n r ı- B e ş e r ta b ia ­

t ın d a e s a s o la n ta n r ıs a llık tı v e b e ş e r ta b ia t b u t a n r ıs a llık iç in e e m ilm iş t i.

H a lb u k i S u r iy e ve M ıs ır k ilis e le r in d e g e liş e n m o n o fiz itlik ya da

m i a f ı z i t l i ğ e g ö r e is e , İs a ’ d a b e ş e r lik v e t a n r ıs a llık , t e k b ir ta n r ıs a l ta b ia tta

e n e ı j i k b i r ş e k i l d e m e v c u t t u . 19

18 Brown 1971, 80-101. Brown’un bu önemli çalışması Journal o f Early Christian Studies V1.3
(1997)’de tekrar ele alınmıştır.
19 Mono, Yunanca’da ‘tek’; mia ise, ‘bir’ anlamına gelmektedir.
K A D IK Ö Y KONSİLİ’NİN YASALARI ÜZERİNE
GÖZLEMLER
K a d ık ö y K o n s i l i , k ilis e h iy e ra rş is i v e m a n a s tırla rd a d is ip lin i s a ğ la m a k

i ç i n o t u z y a s a y a y ı m l a d ı . B u n l a r a r a s ın d a e n d i k k a t ç e k e n i m a n a s t ı r s is ­
te m iy le ilg ili o la n la r d ı. I V . y ü z y ıld a n itib a re n o r ta y a ç ık m a y a b a ş la y a n v e
k ıs a z a m a n iç e r is in d e y a y g ın la ş a n m a n a s tır la r ın , a it o ld u k la r ı k ilis e le r le

y a ş a d ık la r ı s o r u n la r , b ü t ü n p is k o p o s la r iç in e n d iş e k a y n a ğ ıy d ı . M a n a s t ı r ­
la r ı d is ip lin a ltın a a lm a k iç in I V . y ü z y ıld a to p la n a n k o n s ille r b a z ı y a s a ­
m a la r y a p m ış o lm a s ın a k a r ş ın , b u n la r fiiliy a tta ç o k e tk in o lm a m ış tı. M a ­

n a s tırla rd a yaşayan k e ş iş le r , k o m p le k s te o lo ji k o n u la r ın a v â k ıf o lm a ­
m a k la b e ra b e r, b a z e n g ü ç d ü ş k ü n ü d e m o g o g p is k o p o s la r ta r a fın d a n k o ­

la y c a m a n ip ü le e d ile b iliy o r la r d ı. D a v e ts iz o la ra k k o n s ille r in y a p ıld ığ ı

k e n tle r e a k ın e d e n k e ş iş le r , ila h iy a t ta r tış m a la r ın d a t a r a f o la r a k , d e s te k le ­

d ik le r i g r u p la r le h in e n ü m a y iş y a p ı y o r v e d o la y ıs ıy la k e n t iç i a s a y iş i b o ­
z u y o r la r d ı. K e ş iş le r , V . y ü z y ıld a İs k e n d e r iy e p is k o p o s la r ı ta r a fın d a n ,

K o n s ta n tin o p o lis p a trik le rin e k a rş ı k o llu k k u v v e t i o la r a k k u lla n ılm ış la r ­

d ır . B u b a ğ la m d a , 4 0 4 y ılın d a Io a n n e s K h r y s o s to m u s ’ u n , 4 3 1 ’ d e k i E f e s
K o n s ili’ n d e N e s to r iu s ’ u n v e 4 4 9 y ılın d a II . E f e s K o n s i l i ’ n d e y in e F la v i-

a nu s’un a zle d ilip s ü rg ü n e g ö n d e rilm e le r in d e , k e ş iş le r İs k e n d e r iy e

p is k o p o s la r ın ın te d h iş k o lu o la r a k r o l a lm ış la r d ı. D a h a s ı , K a d ı k ö y K o n s i l i
iç in g e le n p is k o p o s la r i l k o la r a k İ z n i k ’ te t o p la n m a y a b a ş la d ık la r ı z a m a n ,

k e ş iş le r y in e İ z n i k s o k a k la r ın d a k a m u d ü z e n in i b o z a n fa k t ö r o la r a k o r ta y a
ç ık m ış la r d ı. O n u n iç in K a d ık ö y K o n s ili’ n in y a y ım la d ığ ı o tu z y a s a n ın
ö n e m li b ir b ö lü m ü ( 3 , 4 , 6 , 7 , 8 , 1 6 , 1 8 , 2 3 , 2 4 v e 2 7 . y a s a la r) d is ip lin s iz

k e ş iş le r e ve m a n a s tırla ra çeki d ü ze n ve rm e yi a m a ç l ı y o r d u . 20 K ilis e

h iy e r a r ş is i iç e r is in d e d is ip lin i a r ttır m a y ı a m a ç la y a n p is k o p o s la r , h iy e r a r ­
ş iy e d ik k a t e tm e y e n le r in d ış la n m a la r ı h u s u s u n u d a k a r a r a b a ğ la m ış la r d ı.

Y a s a la r a r a s ın d a p is k o p o s lu k gücünün k ö tü y e k u lla n ım ın ı e n g e lle m e y i

a m a ç la y a n m a d d e le r d e yer a lm a k ta d ır . G e n e l o la r a k b a k ıld ığ ı za m a n ,

y a s a la r ın e n ö n e m li a m a c ın ın , s a d e c e k ilis e le r d e d e ğ il a y n ı z a m a n d a m a ­

n a s tır la r v e y a b e n z e r i k u r u lu ş la r d a d a p is k o p o s lu k o to r ite s in i v e d is ip lin i

s ık ıla ş tır m a k o ld u ğ u g ö r ü lm e k te d ir .
K o n s il, P a tr ik h a n e ’ n in k ilis e h iy e ra rş is in d e k i y e r in i y e n id e n d ü ze n ­

le d i. B u b a ğ la m d a , 1 K a s ım 4 5 1 ’ d e k i s o n o tu r u m d a b e n im s e n e n 2 8 . y a s a ,

R o m a v e K o n s t a n t i n o p o l is k ilis e le r i a r a s ın d a u z u n d ö n e m d e o r t a y a ç ık a ­
c a k o la n y o l a y r ım ın ın te m e li o la c a k tı. Y a s a , P a tr ik h a n e ’ y i , s a d e c e D o ğ u

20 Kadıköy Konsilinin yasaları pek çok metinde bulunabilir. Burada esas alman eser şudur:
Tanner 1990, 87-102.
R o m a d ü n y a s ın d a t e k s ö z s a h ib i k u r u m h a lin e g e tir m iy o r , a y n ı z a m a n d a

R o m a i le e ş it k o n u m a g e t i r e r e k , B i z a n s d e v l e t ö r g ü t ü n ü n k i l i s e y i k o n t r o l
e tm e k a r a r lılığ ın ı d a ifa d e e d iy o r d u . I I . G e n e l K o n s i l ’ in y a s a la rın a d a a tıf

yapan bu d ü z e n le m e , im p a ra to rlu k b a ş k e n ti o ld u ğ u g e re k ç e s iy le eski

R o m a ’y a ta n ın a n y e tk i v e a y r ıc a lık la r ın y e n i b a ş k e n t K o n s t a n t in o p o lis ’ e

d e ta n ın d ığ ım ilâ n e d i y o r d u . 21 B a ş t a magister militum A n a to liu s o lm a k

ü z e r e , ü ç ü s t d ü z e y b ü r o k ra tın v e y ü z s e k s e n b e ş d o ğ u lu p is k o p o s u n k a tı­

lım ıy la g e rç e k le ş tirile n bu son o tu r u m u , p a p a lık te m s ilc ile ri v e B a lk a n

k ö k e n li b a z ı p is k o p o s la r te rk e ttile r . B a ş k e n t p a tr iğ in i k ilis e h iy e ra rş i­

s in d e e n ü s te ta ş ıy a n e lb e tte s a d e c e 2 8 . y a s a d e ğ ild i. K o n s i l i n d o k u z u n c u
y a s a s ı d a , ta ş r a d a k i p is k o p o s la r ın k e n d i a ra la n n d a ç ö z e m e d ik le r i s o r u n ­

la r ı, n ih a i o la r a k b a ş k e n t p a triğ in in h a k e m liğ in e b ır a k m a la r ın ı k a ra rla ş ­

t ı r m ı ş t ı . 22 P a t r i k h a n e , b ö y l e c e D oğ u Rom a e y a le tle r in d e o rta y a ç ık a c a k

h e r t ü r lü d in î k r iz i n ç ö z ü m ü iç in e n ü s t k a r a r m e r c ii o ld u .
Papa L e o , k o n s ild e b a ş k e n t k ilis e s in in s ta tü s ü n ü n e le a lın a c a ğ ın ı ö n ­
g ö rm ü ş ve te m s ilc ile r in e v e r d iğ i ta lim a tla r d a , büyük p is k o p o s lu k la r ın

a d li a la n la r ın a iliş k in y a p ıla c a k h e r h a n g i b ir d e ğ iş ik lik ö n e r is in in , k e n d i­

s in in onayı o lm a d a n kabul e d ilm e m e s in i is te m iş ti. P a p a lık e lç ile ri bu

m a ze re ti öne sü re re k, son o tu ru m a k a tılm a d ıla r . G e le n e k s e l o la ra k

k o n s ille r d e h a z ı r b u lu n m a y a r a k , k e n d is in i h iç b ir ş e k ild e ta r tış m a la r ın b ir

p a r ç a s ı h a lin e g e tir m e y e n v e b ir a z y u k a r d a k a lm a y a ç a lış a n P a p a ’ m n , 2 8 .

y a s a y ı r e d d e tm e s in in n e d e n i k e n d is in e b iç t iğ i r o l ile i lg il id i r . B u n a g ö r e

Papa, sadece İm p a ra to rlu ğ u n eski b a ş k e n tin in p is k o p o s u o ld u ğ u iç in ,

H ır is t iy a n lığ ın lid e r i d e ğ ild i. P a p a a y n ı z a m a n d a , İ n c il ’ d e İs a ’ n ın k ilis e ­

s i n i e m a n e t e d e c e ğ i s ö z ü n ü v e r d i ğ i H a v a r i P e t r o s ’ u n d a v â r i s i y d i . 23 P a p a ­

lık , P e tro s b a ğ la n tıs ın ı ilk ü ç y ü z y ı l h a tırla m a m ış , a n c a k 381 y ılın d a k i

k o n s ilin 3 . y a s a s ı k e n d is in e u la ş tığ ı z a m a n s iy a s a l g e r e k ç e le r le h a tırla ­

m ış tı. S a d e c e R o m a d e ğ il, İs k e n d e r iy e v e A n t a k y a k ilis e le r i d e h a v a r ile r

21 “ ...[Kilise] Babalan, eski Roma kilisesinin imtiyazlannm sürdürülmesi konusunda mutabık

kaldılar, çünkü Roma imparatorluk merkezidir. Konstantinopolis’e eşit imtiyazlar veren Kilise
Babalanyla aynı ruhta hareket eden buradaki piskoposlar, Konstantinopolis de bir imparatorluk
merkezi ve bir senatoya sahip olduğu ve eski Roma ile aynı imtiyazlara sahip olduğu için,
kiliseyle ilgili konularda Roma ile aynı düzeye yükseltilmelidir, ancak Roma’dan sonra ikinci
yeri almalıdır. Pontus, Asia ve Thrakia eyaletlerinin metropolitleri ve barbarların ülkesinde
çalışan bu eyaletlere ait piskoposlar Konstantinopolis patriği tarafından atanacaktır. Bu eyalet
metropolitleri, kendi eyaletlerindeki kentlerin piskoposlannın atanmasından sorumlu
olacaklardır...”.
22 Roma kilisesi, kilisede herhangi bir sorun çıktığı zaman en üst müracaat makamı konumunu,
yaklaşık yüz yıl önce 343 yılındaki Serdika (Sofya) Konsili’nde elde etmişti.
23 Matta İncili 16.18’de İsa, gerçek ismi Simon olan Havari Petros’a, ‘Sen Petros’sun ve ben
topluluğumu (kilisemi) bu kayanın üzerine kuracağım’ demektedir. Petros, Yunanca’da kaya
parçası anlamına gelmektedir.
t a r a f ı n d a n k u r u l m u ş o l m a p r e s t i j i n e s a h i p t i l e r . 24 H a l b u k i K o n s t a n t i n o p o -

l is ’ in b ö y le b ir p r e s tiji y o k t u . K o n s t a n t in o p o lis ’ in s a d e c e im p a r a to r lu ğ u n

b a ş k e n ti o ld u ğ u iç in k ilis e h iy e r a r ş is in d e R o m a ile e ş it k o n u m u p a y la ş ­

m a s ı, P a p a a ç ıs ın d a n k a b u l e d ile b ilir d e ğ ild i. B u d u ru m d a Papa b ü tü n

H ır is t iy a n la r ü z e r in d e k i o to rite s in i k a y b e d e c e k v e s a d e c e ‘ b a tın ın p a tr ik ­

liğ i’ g ib i s ıra d a n b ir s e v iy e y e d ü ş ü r ü le c e k ti. K o n s ta n tin o p o lis p a triğ i

a ç ıs ın d a n s o ru n daha fa r k lıy d ı. I I . G e n e l K o n s i l ’ d e b e n im s e n e n P a tr ik ­

h a n e ’n in k ilis e h iy e r a r ş is in d e k i ik in c ilik konum u, başkent p a tr ik le r in i

k o ru m a n o k ta s ın d a y e te rli o lm a m ış ve P a tr ik h a n e ’ y i “ y ö n e te n ku ru m ”

konum una g e tir e m e m iş ti. P a trik h a n e 3 8 1 -4 5 1 a r a s ın d a za m a n za m a n

ç e v re k e n tle r d e p is k o p o s lu k s e ç im le r in e m ü d a h a le e tm iş s e d e , b u n la r o
z a m a n ın k ilis e y a s a la r ıy la u y u m l u d e ğ ild i. A y n ı ş e k ild e , h e r h a n g i b ir d in î

v e y a d ip lo m a tik k r iz ç ık tığ ı z a m a n , P a tr ik h a n e “ y ö n e te n v e s o ru n ç ö ze n

m e rk e z” o la m a y a r a k , s o ru n u n b ir p a rç a s ı h a lin e d ö n ü ş m ü ş tü r. Io a n n e s

K h r y s o s to m u s , N e s to r iu s v e F la v ia n u s g ib i p a tr ik le r in d in î v e y a d ip lo ­

m a tik k r i z l e r n e tic e s in d e g ö r e v le r in i v e h a ttâ h a y a tla r ın ı k a y b e t m iş o l­

m a la r ı, K a d ı k ö y K o n s i l i s ıra s ın d a b a ş k e n t p a tr iğ i o la n A n a t o l i u s ’ u n g ö ­
z ü n ü a ç m ış o lm a lıd ır . Ü s t e l i k ç o k g ü ç lü b ir b ü r o k r a tik k a tılım la to p la n a n

K a d ık ö y K o n s ili’n i k o n tro l eden p r a g m a tik b ü r o k r a tla r , p is k o p o s lu k la r

veya p a tr ik lik le r in s ta tü le r in i y ö n e ttik le r i k e n tle r in im p a ra to rlu k id a ri

s is te m in d e k i y e r iy le p a r a le l g ö r ü y o r la r d ı. Z a t e n b u d u r u m 2 8 . y a s a iç e ri­

s in d e ç o k n e t b ir ş e k ild e v u r g u la n m ış tı. S o n u ç o la r a k , K a d ı k ö y K o n s i l i ’ n i

i z l e y e n y a k l a ş ı k y ü z y ı l ı n p a tr ik le r in e b a k ıld ığ ı z a m a n , s ö z k o n u s u e d ile n
2 8 . m a d d e , b a ş k e n t p a tr ik le r in e b a ğ ım s ız b ir ‘ y ö n e te n m e r k e z ’ o lm a k o ­

nusunda y e te r d e re c e d e fa y d a s a ğ la m a d ıy s a da, p a tr ik le r , İs k e n d e r iy e
veya h iy e r a r ş id e daha a lt s ıra la rd a o la n d iğ e r D o ğ u Rom a k e n tle r in in

p is k o p o s la r ın ın g ir iş im iy le y a r g ıla n m a v e y a g ö r e v le r in i k a y b e tm e r is k i d e

y a ş a m a m ış la r d ır .

K A D IK Ö Y KONSİLİ’NDEN SONRA
DOĞU HIRİSTİYANLIĞI
K a d ık ö y K o n s ili, a ld ığ ı k a r a r la r ın s iy a s a l ve d in s e l iç e r iğ in d e n d o la y ı

Rom a İm p a ra to rlu ğ u ’ n d a çok c id d i s o ru n la r d o ğ u rd u . K o n s ilin , Papa

24 İskenderiye, Antakya, Kudüs ve Efes gibi havarilerce kurulmuş kiliselerin liderlerinin,

Konstantinopolis’in devlet eliyle yükseltilmesine karşı çıkmamalarının nedeni Kadıköy Konsili
sırasındaki siyasî şartlarla ilgiliydi. İskenderiye patriği Kadıköy Konsili’nde aforoz edilip
sürgüne gönderildiği için zaten karşı çıkamazdı. Öte yandan Kudüs ve Efes patriklikleri iki yıl
önce Efes’te yaşanan eski Konstantinopolis patriği Flavianus’un ölümüyle sonuçlanan
trajedideki sorumluluklarının utancından dolayı seslerini çıkaracak durumda değillerdi.
Antakya ise, özellikle İskenderiye’nin gücüne karşı öteden beri Konstantinopolis ile iyi ilişkiler
ve ittifak içerisinde olduğu için, böylesi bir yükselişe itiraz etmesi için bir neden yoktu.
L e o ’ n u n ta v s iy e s iy le ‘ y e n id e n y o r u m la d ığ ı itik a t ’ {eredo), B a t ı d ü n y a s ın ı

ve A n ta k y a k ilis e s in i m em nun e tm iş s e d e , A n a d o lu ve S u r iy e ’ n in b ir
k ıs ım H ıris tiy a n la n a r a s ın d a ve M ıs ır ’ da h iç b ir s u re tte k a b u l g ö r m e d i.

D o ğ u ’ d a o lu ş a n b u y e n i m u h a le fe t b lo ğ u , k o n s ili N e s to r iu s ç u la r m za fe ri

o la r a k y o r u m la d ı, ç ü n k ü o n la ra g ö re L e o ’ n u n itik a t m e tn i, N e s t o r iu s ’ u n

d ü ş ü n c e le rin i a k la m a k ta n ib a re tti. K a d ık ö y K o n s ili’ n in İs a d o k tr in in i

kabul eden p is k o p o s la r D o ğ u ’ d a h e m e n ‘ s a p k ın ’ o la ra k d a m g a la n d ıla r .
B u y o ru m la r v e te p k ile r d o ğ a l o la r a k y e n i b ir b ö lü n m e n in z e m in in i h a ­

z ır la d ı.
K a d ık ö y itik a d ın a m u h a le fe tin sahneye ç ık tığ ı ilk k e n tle r d e n b ir is i

K u d ü s ’ tü . B u k e n tin p is k o p o s u Ju v e n a lis , 4 3 1 y ılın d a k i E f e s K o n s i l i ’ n d e

İs k e n d e r iy e p a t r iğ i K y r i l l u s ile b ir lik t e h a r e k e t e tm iş b i r N e s t o r iu s k a r ş ı­

tıy d ı. An cak aynı Ju v e n a lis , K a d ık ö y ’ de b e n im s e n e n d o k tr in in K y r il-

l u s ’ u n 4 3 3 y ı l ı n d a k a b u l e ttiğ i İs a a n la y ış ın a te r s o l m a d ı ğ ı n a i k n a e d i ld i.

F a k a t , K u d ü s ’ t e k i m a n a s tır la r d a n K a d ı k ö y ’ e g e le n b i r g r u p k e ş iş , in a tla
E u t y k h e s ’ in ‘ t e k t a b ia t ’ d o k t r in in e s a h ip ç ı k ı y o r d u . B u k e ş iş le r K u d ü s ’ e

g e ri d ö n d ü k le r i z a m a n , p is k o p o s la n J u v e n a lis ’ in a r tık N e s to r iu s ç u o ld u ­
ğunu e tra fa ya ya ra k , a d e ta b ir k e ş iş le r is y a n ın ı k ö r ü k le d ile r . J u v e n a lis
m a k a m ın ı a ske rî d e s te k le ancak g e ri a la b ild i. K e ş iş le r in o lu ş tu rd u ğ u

m u h a le fe t b lo ğ u iç in d e eski im p a ra to r T h e o d o s iu s ’u n eşi ve yeni

İm p a ra to riç e P u lk h e r ia ’n ın r a k ib i E u d o k ia d a v a r d ı. B i r z a m a n la r , P u lk -

h e ria ’ y a k a rş ı N e s to r iu s ’ u d e s te k le y e n E u d o k i a , k e ş iş le r a r a s ın d a Nes-
t o r iu s ç u lu k la ö z d e ş le ş tir ile n K a d ı k ö y itik a d ın ın k a r ş ıtla r ı a r a s ın d a y d ı. B i r

s a ra y e n tr ik a s ın d a g ö r ü m c e s i P u lk h e r ia ’ m n k ıs k a n ç lığ ın a k u r b a n g id e n v e

4 3 0 ’ lu y ılla r ın sonundan itib a r e n K u d ü s ’ te b ir m a n a s tırd a yaşayan

E u d o k i a iç in s o r u n , K a d ık ö y itik a d ın ın iç e r iğ in d e n z iy a d e , itik a d ın p a tr o ­

n iç e s i P u l k h e r i a ’ y d ı .
K a d ık ö y K o n s ili’n e m u h a le fe t, im p a ra to rlu ğ u n doğu e y a le tle r in d e n
M ıs ır’ da daha ş id d e tliy d i. K ilis e h iy e r a r ş is in i d ü z e n le y e n k o n s il, hem
K o n s ta n tin o p o lis k ilis e s in i h iy e r a r ş in in en ü s tü n e y e rle ş tirm iş , h e m de

İs k e n d e r iy e p a tr iğ in i s ü rg ü n e g ö n d e re re k , K o n s ta n tin o p o lis ’ in en b üyü k

ra k ib in in de b u rn u n u s ü r tm ü ş tü . İla v e te n , b e n im s e n e n it ik a t , t e k ta b ia tlı

İs a d o k t r i n in i s a v u n a n İs k e n d e r iy e g e le n e ğ in d e n k o p u ş u ifa d e e d iy o r d u .

B u a n la m d a K a d ık ö y K o n s ili, sadece s p e k ü la tif in a n ç p ro b le m le ri ile

ilg ile n m e m iş , a y n ı z a m a n d a b u in a n ç la rı to p lu m d a y e r le ş tir m e k iç in k i ­

lis e h iy e ra rş is in e de m ü d a h a le e tm iş ti. B a ş ta İs k e n d e r iy e o lm a k ü ze re ,

b ü tü n M ıs ır ’ a K a d ık ö y itik a d ın ı y e rle ş tirm e k iç in , P r o te r iu s a d lı b ir is i

İs k e n d e r iy e p a triğ i o la ra k a ta n m ış tı. Buna k a rş ın , M ıs ır ’ d a ki K a d ık ö y
K o n s ili m u h a lifle ri, T im o te u s A e lu ru s a d lı b a ş k a b ir is in i, a lte r n a tif İs ­

k e n d e r iy e p a t r iğ i o l a r a k s e ç tile r . P r o t e r iu s , M ı s ı r ’ d a ç o k z a y ı f v e k ır ı l g a n
 b ir d e s te ğ e s a h ip ti, ç ü n k ü o n u d e s te k le y e n p is k o p o s la r ın s a y ıs ı a n c a k o n
c iv a r ın d a y d ı. B ö y le c e İs k e n d e r iy e ve d o la y ıs ıy la M ıs ır H ıris tiy a n la r ı
d e v le t v e k ilis e a ra s ın d a b ö lü n m ü ş tü . P r o te r iu s İs k e n d e r iy e ’ d e k i ta rtış ­

m a lı ik tid a r ın ı, K a d ık ö y K o n s ili’ n in h a m is i İm p a ra to r M a r k ia n u s k o n t­
r o lü e ld e tu ttu ğ u s ü re c e , k o r u d u . A n c a k 4 5 7 y ı lı Ş u b a t ’ m d a im p a r a to r u n

ö lü m h a b e r i İs k e n d e r iy e ’ y e u la ş tığ ı z a m a n , T im o t e u s ta r a fta r la r ı Caesa-

reum k ilis e s in i e le g e ç ir e r e k T i m o t e u s ’ u n r e s m e n p is k o p o s o la r a k a ta n ­

m a s ı n ı s a ğ l a d ı l a r . 25 K a d ı k ö y i d e o l o j i s i n i n İ s k e n d e r i y e ’ d e k i t e m s i l c i s i o l a ­

ra k g ö rü le n P r o te r iu s is e , a s k e rî k o r u m a la r ın d a n u za k k a ld ığ ı b ir a n d a
lin ç e d ile r e k ö ld ü r ü ld ü . M ı s ı r ’ d a k i K a d ı k ö y k a r ş ıtı b ö lü n m e n in m illiy e t ç i

b ir t e p k iy i ifa d e e t t iğ i, z a m a n z a m a n ta r tış ılm ış s a d a , e n a z ı n d a V . v e V I .

y ü z y ılı ilg ile n d ir d iğ i k a d a rıy la bunu ta m o la ra k k a n ıtla y a c a k v e r ile r e

s a h ip d e ğ iliz . İm p a r a to r I. Le o d ö n e m in d e (4 5 7-4 74 ), K a d ık ö y K o n -

s ili’ n d e u la ş ıla n uyum p o litik a s ı s ü r d ü r ü ld ü . H a ttâ İm p a r a to r , k o n s ilin

b e n im s e d iğ i ‘ ç ifte ta b ia tlı İs a ’ it ik a d ın ın , İ z n i k K o n s i l i ’ n d e b e n im s e n e n ­
den fa r k lı o lm a d ığ ım savunm ak iç in , İzn ik y a n lıla r ın ın e s e r le r in d e n

^ d e lille r to p la ta ra k k a n ıtla m a y a ç a lış tı. K a d ık ö y K o n s ili’ne m u h a le fe t

e d e n le r is e , doğu dünyası H ıris tiy a n la r ı a ra s ın d a a ç ıla n u çu ru m u de­

r in le ş tir m e k iç in , y e n i fo r m ü lle r a r ıy o r la r d ı. B u tü r a r a y ış la r d a n b ir is i d e ,
k ilis e le rd e k i ib a d e tle r d e Trisagion (ü ç k e re k u ts a l) o la r a k b ilin e n b ir ila ­

h in in iç e r is in e ‘ b i z i m iç in ç a r m ıh a g e r ild i’ ifa d e s in in e k le n m e s id ir .

B a ş k e n tte im p a r a to r la r ın d o ğ u k ilis e le r in d e in a n ç b ir liğ in i s a ğ la m a g i­

r iş im le r i L e o ’ d a n s o n ra d a d e v a m e tti, a n c a k K a d ık ö y itik a d ı ra fa k a ld ı­

r ıld ı. D oğ u Rom a d ü n y a s ın d a k ilis e p o litik a s ın d a k i d e ğ iş ik liğ in en net

ifa d e s i, İm p a r a to r Ze n o n ’un 482 y ılın d a o rta y a a ttığ ı Henotikon (E v a -

g r iu s , HE, 3 .1 4 ) veya “ B ir lik A k d i” adı v e r ile n doküm anda g ö rü l­

m e k te d ir . İlk ü ç g e n e l k o n s ilin b e n im s e d iğ i ila h iy a tı te k r a r la y a n bu do­

k ü m a n , K a d ı k ö y K o n s i l i ’ n d e n h iç b a h s e tm e d e n , k r iz i n te m e lin d e b u lu n a n

N e s t o r iu s v e E u t y k h e s g ib i ç o k t a n ö lm ü ş d in a d a m la r ın ı t e k r a r a f o r o z e tti.

K a d ık ö y K o n s ili k a r a r la r ın d a n g e ri a d ım o la ra k da n ite le n e b ile c e k bu

g ir iş im , a s lın d a p o lit ik t i: N e s t o r iu s ’ u a f o r o z e tm e k M o n o f i z i t l e r i , E u t y k -

h e s ’ i a fo ro z e tm e k is e K a d ı k ö y itik a d ı y a n lıla r ın ı m e m n u n e tm e çaba-

s ıy d ı. B a ş k e n t p is k o p o s u A k a k iu s ta r a fın d a n h a zırla n a n ve İs k e n d e r iy e

p is k o p o s u ta r a fın d a n da im za la n a n Henotikon, yeni g e r g in lik le r ü re tti.

B a ş k e n tte k i K a d ı k ö y y a n lıs ı k ilis e m e n s u p la r ı İs k e n d e r iy e ’ y e f a z la t a v i z

v e r ild iğ i iç in , M ı s ı r l ıl a r is e , K a d ı k ö y K o n s ili y a n lıla r ın d a n y e te ri k a d a r

in tik a m a lın m a d ığ ı iç in k ız g ın d ıla r . K a d ık ö y ’ d e v a r ıla n ila h iy a t ç ö z ü m ü ­

25 Caesareum esas olarak Augustus tapınağı olarak yapılmıştı, Hıristiyanlığın Mısır’da hâkim
olmasıyla birlikte kiliseye dönüştürülmüştür.
nün Henotikon m e tn in d e g ö z a rd ı e d ilm e s i, B a t ı ’ d a k i R o m a k ilis e s in in d e
te p k is in i ç e k iy o rd u , çünkü K a d ık ö y fo r m ü lü büyük o ra n d a z a m a n ın
Rom a p is k o p o s u L e o ’n u n g ö r ü ş le r i ç e r ç e v e s in d e o lu ş t u r u lm u ş t u . Heno­
tikon fo r m ü lü n ü n te m s ilc ile r i ve k o ru y u c u la rı 4 8 9 -9 1 a ra s ın d a s ıra y la

ö l d ü l e r , 26 a n c a k Henotikon h e m e n ö lm e d i.

Z e n o n ’ u n h a le fi o la r a k 4 9 1 y ılın d a R o m a İm p a r a to r lu ğ u ta h tın a ç ık a n
A n a s ta s iu s , Henotikon fo r m ü lü n ü n y a ra ttığ ı k a o tik d u ru m u k u c a ğ ın d a

b u ld u . D o ğ u R o m a ’ n ın büyük k e n tle r in in p a tr ik le r i, K a d ık ö y y a n lıla r ı,

k a r ş ıtla r ı v e Henotikon y a n lıla r ı o lm a k ü z e r e ü ç e b ö lü n m ü ş le r d i. Başkent

K o n s t a n t in o p o lis ’ te p a t r ik s ık ı b ir K a d ık ö y itik a d ı y a n lıs ı E u p h e m iu s id i.
V a k a n ü v is Theophanes, P a tr ik E u p h e m iu s ’u n , ta ç g iy m e tö r e n in d e n

ö n c e , A n a s ta s iu s ’ ta n K a d ık ö y itik a d ın ı y o k s a y m a y a c a ğ ın a d a ir y a z ı l ı te ­

m in a t a ld ığ ın ı n a k le tm e k te d ir . D o ğ u d ü n y a s ın ın en büyük k e n ti İs k e n ­
d e r i y e ’ d e , L e o ’ n u n m e k t u b u n d a k i İs a a n l a y ış ın ı v e K a d ı k ö y K o n s i l i k a ­

r a r la r ın ı r e d d e d e n I I . A th a n a s iu s p a tr ik i d i. M o n o f ı z i t k a r ş ıtı o la n K o n s -

ta n tin o p o lis p a triğ i E u p h e m iu s , R o m a ’daki papa ile iş b irliğ i ya p a ra k ,

A t h a n a s i u s ’ u g ö r e v d e n u z a k la ş t ır m a y a ç a lış ıy o r d u . A n t a k y a ’ d a is e Heno­
tikon y a n lıs ı F la v ia n u s a d lı b ir p a tr ik v a r d ı. İ l k ü ç g e n e l K o n s i l in ( İ z n i k ,

K o n s ta n tin o p o lis ve E f e s ) k a r a r la r ın ı k a b u l e d e n fa k a t K a d ık ö y K o n s i­
li’n i g ö rm e zd e n g e le n F la v ia n u s , r a d ik a l K a d ık ö y k a r ş ıtla r ın ı ç ile d e n

ç ık a ra c a k kadar u z la ş m a c ı b ir p o litik a izliy o r d u . B u a ra d a K u d ü s ’ te

J u v e n a lis ’ te n s o n ra , K a d ık ö y itik a d ı y a n lıla r ı h â k im iy e ti s a ğ la m ış tı,

ç ü n k ü D o ğ u R o m a d ü n y a s ın ın b u ö n e m li m e r k e z in in p a tr iğ i E l ia s , K a d ı ­
k ö y y a n lıs ıy d ı.

Başkent h a lk ın ın A n a s ta s iu s ’ ta n b e k le n tis i, yeni im p a ra to ru n

Henotikon p o litik a s ın ı te r k e d e re k K a d ık ö y y a n lıs ı b ir f o r m ü l e tr a fın d a

k ilis e b ir liğ im ve d e v le tle b a r ış ı s a ğ la m a s ıy d ı. D iğ e r yandan p a p a lığ ın

p o litik a s ı is e , eski Papa L e o ’n u n Tome d iy e b ilin e n K a d ık ö y K o n -

s ili’n d e n önce o rta y a a ttığ ı itik a t fo r m ü lü n ü n b ü tü n k ilis e le r c e te re d ­

d ü ts ü z k a b u l e d ilm e s iy d i. A n a s ta s iu s , R o m a v e K o n s ta n tin o p o lis ’ i k a z a ­

n a ra k K a d ık ö y y a n lıs ı b ir p o litik a izle r s e , İs k e n d e r iy e ve A n ta k y a ’yı

k ü s tü re c e ğ in i çok iy i b i l i y o r d u . 27 H a l b u k i , S a s a n ile r le iliş k ile r in k ö tü ­

le ş m e y o lu n d a o ld u ğ u b ir dönem de doğu k e n tle ri daha ö n e m liy d i. B u

d u ru m d a im p a ra to ru n izle y e c e ğ i p o litik a , R o m a ’y ı göz a rd ı e d e re k ,

K o n s ta n tin o p o lis k ilis e s in i Henotikon y a n lıs ı b ir ç iz g iy e ç e k m e k ti. B u n u n

i lk a d ım ı o la r a k b a ş k e n t p a triğ i E u p h e m iu s , N e s to r iu s ç u o ld u ğ u g e re k ç e

g ö s t e r ile r e k 4 9 5 ’ d e a z l e d i l d i. A n c a k y e r i n e s e ç ile n M a k e d o n i u s d a , ta m

26 489’da başkent patriği Akakius, ertesi yıl İskenderiye patriği ve 491’de de İmparator Zenon.
27 Anastasius dönemi kilise politikaları, Charanis 1939 (1974); tarafından çok kapsamlı bir
şekilde incelenmiştir.
o la ra k im p a ra to ru n izle d iğ i p o litik a y a uyum s a ğ la y a c a k b ir is i d e ğ ild i.
M o n o f ı z i t l e r e d a h a y a k ı n p o l it ik a iz l e m e y e ç a lış a n A n a s t a s i u s , Henotikorı
p o litik a s ın ı d e v a m e ttir e r e k v e Rom a k ilis e s in d e n g e le n “ in a n ç b ir liğ i”

d a y a tm a la r ın d a n u z a k d u r a r a k , “ k ilis e b a r ış ı” te m e lin d e b ir p o lit ik a i z l i ­

y o r d u . A n c a k d o ğ u d ü n y a s ın d a , K a d ık ö y K o n s ili k a r ş ıtla n , Henotikon ' u n
y a r a tt ığ ı fır s a tı k u lla n m a y a ç a lış ıy o r la r d ı. Ç ü n k ü o n la r a g ö r e , Henotikon,
K a d ı k ö y K o n s i l i ’ n d e b e n im s e n e n ç ifte ta b ia t d o k t r in in i y a s a k lı y o r d u . B u
a ra d a F i l i s t i n ’ d e k i m a n a s tırla r d a K a d ı k ö y y a n lıla r ı v e k a r ş ıtla r ı o lm a k

ü ze re ç o k k e s k in b ir b iç im d e b ö lü n m ü ş le rd i. K u d ü s p a tr iğ in in h im a y e ­
s in d e o la n b ir g r u p k e ş iş , K a d ı k ö y k a r ş ıtla r ın ı ç o k r a h a ts ız e d iy o r d u . K e ­

ş iş le r a r a s ın d a k i b u m ü c a d e le d e n N e p h a liu s ve S e ve ru s a d lı ik i ö n e m li
lid e r ç ık t ı. M o d e m k ilis e ta r ih i lite r a tü r ü n d e “ n e o - K a d ı k ö y c ü l ü k ” o la r a k

b ilin e n N e p h a liu s ’ u n ö n c ü lü k e ttiğ i a k ım , K a d ık ö y y a n lıla r ıy la ılım lı

Henotikoncu\an u z la ş tır m a y a ç a lış ıy o rd u . M o n o f ız i t d o k tr in in a ta s ı o la ­

ra k kabul e d ile n K y r illu s ’ u n te o lo jik g ö r ü ş le r in i kabul eden bu g ru p ,

İs a ’ n ın İla h î ta b ia tın d a k i b e ş e r u n s u r u o rta d a n k a ld ır m ıy o r v e İs a ’ d a b u ­
lu n a n ta n r ıs a l v e b e ş e r u n s u r la r a r a s ın d a u y u m l u b i r k o m b i n a s y o n o ld u ­

ğ u n u s a v u n u y o r d u . A n c a k b u g r u p , A n a s ta s iu s d ö n e m in d e g ö z d e o lm a y ı
b a ş a ra m a d ı.

A n a s ta s iu s ’ u n te v e c c ü h ü , “ n e o -K a d ık ö y c ü le r in ” lid e r i N e p h a l iu s ’ ta n

ş ik â y e tç i o l m a k iç in b e r a b e r in d e y a k la ş ık ü ç y ü z k e ş iş le 5 0 8 y ı lı n d a b a ş ­

k e n te g e le n S e ve ru s a d lı b ir başka k e ş iş te n yana o ld u . İm p a r a to r 5 11
y ılm a k a d a r ta m o la ra k m o n o fız it p o litik a izle m e d iy s e de, söz konusu
y ıld a b a ş k e n t p a triğ i M a k e d o n iu s ’ u a zle ttir e r e k y e rin e m o n o fız it T im o -

te u s ’ u p a t r ik s e ç tir m e s i, p o lit ik a d e ğ iş ik liğ in in a ç ık b ir ifa d e s id ir . A n a s ­

ta s iu s ’ u n a le n i b ir m o n o f i z i t k ilis e p o litik a s ı i z le m e s i, a z i m l i b ir K a d ı k ö y

k a rş ıtı o la n e n te le k tü e l k e ş iş S e ve ru s ’u n d o ğ u lu p is k o p o s la r ta r a fın d a n

5 12 y ılın d a A n ta k y a k ilis e s in e p is k o p o s s e ç ilm e s in e fır s a t v e r d i. S e v e ­

r u s ’ u n i lk ö n e m li ic ra a tı, K a d ık ö y K o n s i l i ’n i v e P a p a L e o ’ n u n Tome a d lı

m e k tu b u n u re s m e n re d d e tm e k o ld u . N e v a r k i, A n a s ta s iu s ’ u n m o n o -fiz it

d in p o lit ik a s ı, ö z e llik le b a ş k e n t v e B a lk a n la r d a s e m p a ti ile k a r ş ıla n -m a d ı.

V ita lia n u s a d lı b ir g e n e ra lin 5 13 y ılın d a T r a k y a ’ d a is y a n e tm e s in in n e ­

d e n le r i a ra s ın d a k ilis e p o lit ik a la r ın ın r a d ik a l o la r a k m o n o f iz i t l e ş m e s i d e

v a r d ı. V ita lia n u s g ü ç lü k le ik n a e d ild i, a n c a k k ilis e p o lit ik a s ı ç o k d e ğ iş ­

m e d i. B a tın ın çok te p k is in i ç e k m e s in e k a rş ın , A n a s ta s iu s bu te p k ile r e

k u la k a s m a d ı. A n c a k , m o n o fiz itle r in b a h a rı ç o k s ü r m e d i, ç ü n k ü , o n la ra

g ö s te r ile n h o ş g ö r ü A n a s ta s iu s ’ u n 5 1 8 ’ d e ö lü m ü y le b ir lik t e s o n a e r d i.
D o ğ u R o m a d ü n y a s ın d a A n a s ta s iu s ’ ta n s o n ra g e le n J u s t in u s ’ u n ( 5 1 8 -

27) ku rd u ğ u yeni r e jim in d in î id e o lo jis i, m o n o f iz it liğ e k a rş ı K a d ık ö y

itik a d ın ın ö n e ç ık a r ılm a s ın a d a y a n ıy o r d u . R o m a ’ d a k i p a p a ile 4 8 4 ’ d e n b u

y a n a s o ğ u y a n iliş k ile r i y e n id e n c a n la n d ır m a k v e b a ş k e n tin K a d ı k ö y y a n ­
lıs ı d in a d a m ı s ın ıf ın ın d e s te ğ in i a lm a k J u s tin u s r e jim in in ö n c e lik li h e d e ­
fiy d i. K a d ık ö y K o n s ili y a n lıs ı b ir p o litik a izle n e re k , B a tı ile iliş k ile r in

d ü z e ltilm e s i z o r u n lu y d u , ç ü n k ü İt a ly a ’ y ı k o n tr o l a ltın d a tu ta n O s tro g o t

k r a lı T h e o d e r ik u s ’ u n (4 9 3 -5 2 6 ) A r iu s ç u k ilis e p o lit ik a s ı P a p a ile D oğu
R o m a im p a r a to r u n u z o r u n lu o la r a k b ir b ir in e y a k la ş tır m ış tı. D iğ e r y a n d a n

B a t ı ’ d a k i a ris to k r a t s ın ıf, a r tık D o ğ u R o m a y a n lıs ı b ir tu tu m s e r g ile m e y e

b a ş la m ış tı k i , F i l o z o f B o e t h iu s ’ u n (ö . 5 2 4 ) , T h e o d e r ik u s ta r a fın d a n ta m

d a b u d ö n e m d e id a m a m a h k û m e d ilm e s i, a r is to k r a s in in D o ğ u R o m a y a n ­

lıs ı b ir ç i z g i y e y ö n e ld iğ in in en g ü ç lü iş a r e tid ir. D o la y ıs ıy l a Ju s tin u s ’ u n

y e n i r e ji m i , B a t ı d ü n y a s ın ı y e n id e n k o n t r o l a ltın a a lm a y a ç a lış ıy o r d u . B u
p o litik a , g e rç e k te s o n ra k i İm p a r a to r Ju s tin ia n u s ta r a fın d a n daha a k tif

o la r a k u y g u la n a c a k tı.

Ju s tin u s d ö n e m in d e K a d ık ö y itik a d ın ın y e n id e n re sm î d in î id e o lo ji

o lm a s ın ın e n g ü ç lü s e m b o lle r in d e n b ir is i, A n a s ta s iu s d ö n e m in in p o p ü le r

A n t a k y a p a t r iğ i v e m o n o f ı z i t t e o lo jin in e n te le k tü e l y ı l d ı z ı S e v e r u s ’ u n 5 1 8
y ılın d a s ü rg ü n e g ö n d e r ilm e s id ir . Ju s tin u s d ö n e m in d e , S e v e r u s ’ ta n b a ş k a

ö n d e g e le n d iğ e r m o n o f ız i t d in a d a m la r ı d a a z le d ile r e k s ü r ü ld ü le r . Y e n i
r e jim , K a d ı k ö y K o n s i l i ’ n in h a m is i M a r k i a n u s ’ u n v e o n u n h a le fi L e o ’ n u n
k ilis e p o litik a s ın a s e rt b ir g e ri d ö n ü ş te n b a ş k a b ir şey d e ğ ild i. A n c a k ,

M a r k ia n u s ’ u n v e L e o ’ n u n p o litik a la r ı D o ğ u R o m a H ır is tiy a n la r ım b ir le ş ­
tir m e y i b a ş a ra m a d ığ ı iç in te r k e d ilm iş v e Henotikon u y g u la m a y a k o n u l­

m u ş t u . J u s t in u s ’ u n K a d ı k ö y y a n lıs ı tu tu m u v e m o n o f ı z i t ç e v r e le r i d ış la ­

y a n p o litik a s ı, D o ğ u Rom a d ü n y a s ı H ır is t iy a n la r ı a r a s ın d a e n g e n iş i fa ­

d e y le K a d ık ö y K o n s ili y a n lıs ı ve k a r ş ıtlığ ı ş e k lin d e ifa d e e d ile b ile c e k

o la n yol a y rım ın ı d a h a d a b e lir g in h a le g e tir d i. B u n u n en a ç ık ifa d e s i,

d e v le tte n ü m id in i k e s e n m o n o f iz i t l e r in , Ju s tin u s d ö n e m in d e ö z e ll ik le S u ­

r iy e ’ d e a lte r n a tif b ir m o n o f ız it k ilis e h iy e ra rş is i k u r m a y a b a ş la m a la r ıd ır .

Ju s tin u s 5 2 7 y ılın d a ö ld ü ğ ü z a m a n , D o ğ u R o m a ta h tın a s o r u n s u z b ir

ş e k ild e y e ğ e n i J u s tin ia n u s g e ç ti. Ju s tin ia n u s ( 5 2 7 - 5 6 5 ) te m e ld e p r a g m a tik

b ir im p a r a to r d u . B u b a ğ la m d a d in p o litik a s ı, iç in d e b u lu n d u ğ u ş a r tla r a
g ö r e d e ğ iş k e n lik g ö s t e r iy o r d u . İm p a r a to r i l k b a ş ta , s e le fi d ö n e m in d e k ü s ­

tü rü le n ve bunun ü z e r in e yeni b ir k ilis e h iy e ra rş is i ku rm a ya g ir iş e n

m o n o fız itle r i g e ri k a za n m a y a ç a lış tı. Ancak bu a ra d a m o n o fiz itle r de

kendi a r a la r ın d a ik i fa r k lı g ru b a b ö lü n m ü ş le r d i. B ir g ru p m o n o fız it,

İs a ’ n ı n , b e d e n in in d o ğ a s ı g e r e ğ i, g ü n a h iş le m e s in in v e ç a r m ıh ta a c ı ç e k ­

m e s in in m üm kün o lm a d ığ ın ı s a v u n u y o r d u . 28 H a l i k a m a s s u s p is k o p o s u

28 Kilise tarihi literatüründe Aphtardoketizm olarak bilinen bu grubun öncüsü Halikamassus

(Bodrum) piskoposu Julianus, diğer bazı monofizit piskoposlar gibi İmparator Justinus’un
rejiminde sürgüne gönderilenler arasındaydı. Julianus, İsa’nın tabiatındaki düalizmi (beşer ve
J u l ia n u s ’ u n ö n c ü lü k e ttiğ i b u g r u p , K a d ı k ö y K o n s i l i ’ n in to p la n m a s ın a y o l
a ç a n ta r tış m a la r ın ta r a fla r ın d a n E u t y k h e s ’ in ‘ te k İla h î ta b ia ta s a h ip İs a ’

d o k tr in in i te k ra r gündem e g e tird i. H a lb u k i m o n o fiz itle r genel o la ra k

E u t y k h e s ’ e ç o k d a s ıc a k b a k m a m ış la r d ı v e İs a ’ n ın t e k ta b ia ta s a h ip o ld u ­
ğ u n u s a v u n m a k la b ir li k t e , b u te k ta b ia tın h e m b e ş e r h e m d e ta n r ıs a l o ld u ­
ğuna in a n m ış la r d ı. J u s tin ia n u s ’ u n m o n o fız itle r i g e ri k a z a n m a p ro je s in in

b ir a y a ğ ın d a da m o n o fız itle r in h a m is i r o lü n ü oynayan k a rıs ı T h e o d o r a

v a r d ı . 29 İ m p a r a t o r , m o n o f ı z i t l e r i n v e K a d ı k ö y y a n l ı l a r ı n ı n l i d e r l e r i n i 5 3 3

y ı lı n d a b a ş k e n tte t o p la y a r a k b ir b a r ış p o litik a s ı iz l e m e y e k o y u l d u . A y n ı

y ıl y a y ım la d ığ ı b ir fe r m a n la h e m N e s to r iu s ’ u n h e m d e E u t y k h e s ’ in a fo ­
r o z e d ild iğ in i ilâ n e d e n Ju s tin ia n u s , s ö z k o n u s u fe r m a n ın d a İs a ’ n ın ta n r ı­
s a l, b e ş e r v e t e k ş a h s iy e t o ld u ğ u n a v u r g u y a p t ı. B u f e r m a n , b ir b a r ış p r o ­

je s i o la r a k ilk b a ş ta Papa II. Io a n n e s ’ te n ve m o n o fız itle r in s ü rg ü n d e k i

lid e r i S e v e r u s ’ ta n d e s te k g ö rd ü . H a ttâ K a d ık ö y y a n lıs ı b a ş k e n t p a triğ i

ö ld ü ğ ü za m a n y e rin e m o n o fiz itle r e s e m p a tik y a k la ş a n A n th im u s a d lı

b ir is i a ta n d ı. F a k a t iş le r k ıs a s ü r e s o n r a te r s in e d ö n m e y e b a ş la d ı. R o m a ’

da Papa II. Io a n n e s ’ in y e rin i a la n A g a p e tu s , 5 3 6 y ılın d a D oğ u Rom a

b a ş k e n tin e g e ld iğ i za m a n , Ju s tin ia n u s ’ u n m o n o fiz itle r e ılım lı y a k la ş a n

k ilis e p o lit ik a s ın ı a ç ık ç a r e d d e tti. B i z a n s ’ ı n , İ t a ly a ’ d a O s t r o g o t la r la sava­

ş ın ın b a ş la d ığ ı b u d ö n e m d e , İm p a ra to r, P a p a ’ y ı k ız d ır a c a k h e rh a n g i b ir

h a m le y a p a m a z d ı. O n u n iç in b ir y a n d a b a ş k e n t p a triğ i g ö re v d e n a lın d ı,

y e rin e K a d ı k ö y y a n lıs ı b ir is i g e tir ild i, d iğ e r y a n d a b a ş ta S e v e r u s o lm a k

ü z e r e ö n d e g e le n m o n o f i z i t l e r t e k r a r a f o r o z e d i ld il e r . İ m p a r a t o r v e a ile s i
b ir y a n d a n da m o n o fız itle r i ta m a m e n k ü s tü rm e m e k iç in , g ö r e v le r in d e n

a zle d ile n b ir k ıs ım ö n d e g e le n lid e r le r i b a ş k e n tte k u r d u k la r ı b ir m a n a s ­

tır d a m is a fir e d iy o r la r d ı. B u n la r ın b a z ıla r ın ın z o r u n lu m is a fir lik le r i on

b e ş y ıl k a d a r s ü rm ü ş tü r.
İm p a r a to r Ju s tin ia n u s v e e ş i T h e o d o r a ’ n m m is a fir e ttiğ i m o n o f ı z i t l i ­

d e r le r d e n b ir is i d e , g ü n ü m ü z d e S ü r y a n i O r t o d o k s K ilis e s i v e y a Y a k u b i l i k
o la ra k b ilin e n S ü r y a n i m o n o fız itliğ in in en büyük ö r g ü tle y ic is i v e a zizi

Yaku p B u r d ’ o n o ’ y d u . 30 D o ğ u s ın ır ın d a 5 4 0 ’ lı y ılla r ın b a ş ın d a Sasani

tanrı) aşmak ve tek tanrısal tabiatı vurgulamak için, onun günahtan ve ölüm acısından
münezzeh olduğunu iddia ediyordu.
29 Justinianus döneminin saray tarihçisi aristokrat Prokopius’uıı, hipodrom dansözlüğü gibi
düşük bir geçmişten geldiğini iddia ettiği Theodora, Süryaniler tarafından monofızit bir din
adamının kızı ‘dindar kraliçe’ olarak kabul ediliyordu.
30 Süryanice’de Burd’ono veya Latince’de Baradeus lakabı, (Türkçeye Farsça üzerinden gelen
‘berduş’!) Yakup’a giydiği hırpani dilenci kıyafetinden dolayı verilmiştir. Yakup’un hayatını
yazan Efesli Ioannes (Yakup tarafından Efes piskoposluğuna atanmıştır), kahramanının sürekli
yer değiştirdiğini, yanında asla para taşımadığını, her gün yürüyerek otuz kırk km. yol kat
ettiğini nakletmektedir.
te h d id in in y e n id e n b e lir m e s i, Y a k u p ’ u n şa n sı o ld u . B iz a n s ile m ü tte fik
o la n H ır is t iy a n G a s s a n i A r a p la r ın m k r a lı H a r is b in C e b e le ’ n in g ir iş im iy le
5 4 2 y ılın d a m is a fir e d ild iğ i v e y a k a r a n tin a a ltın d a t u tu ld u ğ u m a n a s tır d a n

k u r tu la n Y a k u p , m o n o fiz itle r ta r a fın d a n Ü r f a p i s k o p o s u o l a r a k a t a n d ı . 31

G a s s a n i A r a p la r ı, m o n o fız it İm p a ra to r A n a s ta s iu s z a m a n ın d a H ır is t iy a n ­

lığ ı k a b u l e t t ik le r i i ç i n , d o ğ a l o la r a k m o n o f ı z i t İs a d o k tr in in i b e n im s e ­
m iş le r d ir . Y a k u p , D o ğ u R o m a ’ n ın M e z o p o ta m y a e y a le tin in m e r k e z i o la n

U r f a ’ y a p is k o p o s o la r a k a ta n m ış o lm a s ın a k a r ş ın , d a h a ö n c e k i k ilis e y a ­

s a la rın ı d a h iç b ir ş e k ild e d ik k a te a lm a y a r a k b a ş ta b a z ı A n a d o l u k e n tle ri

o lm a k ü z e r e , S u r iy e , F ilis tin v e M ı s ı r g ib i b ö lg e le rd e p is k o p o s a ta m a la ­
r ın a g ir iş m iş tir . M o n o fiz itle r a r a s ın d a e fs a n e v i b ir k a ra k te re dönüşen

Y a k u p ’un fa a liy e tle r i, im p a r a to r u n h iç hoşuna g id e c e ğ i b ir ş e y d e ğ ild i.

B u n a k a r ş ın , im p a r a to r lu k a ja n la r ı, s ü r e k li y e r d e ğ iş tir d iğ i iç in Y a k u p ’ u
y a k a la m a k t a d a b a ş a r ılı o la m a d ıla r .

Y a k u p ’un a y r ılık ç ı fa a liy e tle r in i e n g e lle y e m e y e n Ju s tin ia n u s , m o n o -

fiz it le r le b a r ış m a k iç in 5 4 4 y ılın d a y e n id e n g ir iş im le r d e b u lu n d u . İm p a ­
r a to r y a y ı m l a d ığ ı b ir fe r m a n la , K a d ı k ö y K o n s i l i ’ n d e k ilis e y e k a b u l e d ile n

ancak m o n o fiz itle r ta r a fın d a n a s la kabul e d ilm e y e n üç d in a d a m ın ı

r e d d e ttiğ in i ilâ n e tti. İm p a ra to ru n h e d e f ta h ta s ın d a T h e o d o re th u s , U r fa

p is k o p o s u İb a s ve M o p s u e s tia p is k o p o s u Th e o d o ru s g ib i yü z y ıl önce

ö lm ü ş ü ç d in a d a m ı v a r d ı. B u ü ç d in a d a m ın ın e s e r le r in in b a z ıla r ı y e te ­

r in c e O r t o d o k s b u lu n m a d ığ ı iç in , ö z e llik le r e d d e d ilm iş ti. B u n d a n d o la y ı,

Ju s tin ia n u s ’ u n a ç tığ ı bu ta rtış m a H ıris tiy a n lık ta r ih i lite r a tü r ü n d e ‘üç

b ö lü m ’ ta r tış m a s ı o la ra k b i l i n m e k t e d i r . 32 A n c a k bu d e fa da im p a ra to r

b a ş ta Rom a o lm a k ü ze re K a d ık ö y itik a d ı y a n lıla r ın ın te p k is in i ç e k ti,

çünkü bu ç e v r e le r , K a d ık ö y K o n s i l i ’ n d e te m iz e ç ık a r ıla n ve u zu n y ılla r

ö n c e ö lm ü ş b u ş a h s iy e tle r e d e s a y g ılıy d ıla r . B u n a r a ğ m e n J u s t in ia n u s 5 5 3

y ılın d a b a ş k e n tte g e n e l b ir k o n s il to p la y a r a k , b ir y a n d a n K a d ık ö y itik a ­
d ın ı b e n im s e d iğ in i ilâ n e tti, d iğ e r y a n d a n im p a ra to ru n b ir k a ç y ıl önce

r e d d e ttiğ i ü ç ila h iy a t ç ıy ı d a y e n id e n m a h k û m e tti. G e n e l o la r a k b a k ıld ığ ı

za m a n , V . G e n e l K o n s i l , im p a r a to r u n d a h a ö n c e a ld ığ ı k a r a r la r ı b e n im ­

s e m e k te n b a ş k a p e k b ir ş e y y a p m a d ı. P a p a ilk b a ş ta b u k o n s ili v e k a ra rla ­

r ın ı k a b u l e tm e k is te m e d iy s e d e im p a r a to r u n b a s k ıla r ı s o n u ç v e r d i. İs a ’

n ın , y e n id e n d ir iliş in d e n ö n c e d e b e d e n in in h e r tü r lü k u s u r v e n o k s a n d a n

31 Yakup ile Theodorus adlı bir başka monofızit piskopos, Doğu Roma’nın Arabia (bugün
Ürdün) eyaletinin merkezi Bostra’ya atanmış, ancak Theodorus, daha çok Arabia eyaleti
içerisinde kalmasına karşın, Yakup faaliyet alanı olarak neredeyse bütün Doğu Roma dünyasını
seçmiştir.
32 Tartışmanın ‘üç bölüm’ olarak nitelenmesinin nedeni, yukarıda söz konusu olan üç yazarın
eserlerinden sadece birer bölümün Ortodoks olmadığına karar verilmesidir.
u z a k o ld u ğ u n u n a ltın ı ç iz e n fe r m a n , b ir b a k ım a m o n o f i z i t ila h iy a tç ıla r d a n

H a lik a m a s s u s lu Ju lia n u s ’ u n İs a d o k tr in in in k a b u lü a n la m ın a g e liy o r d u .

A n c a k b u h a m le d e b i r iş e y a r a m a d ı . J u s t in i a n u s 1 4 K a s ı m 5 6 5 y ılın d a 83
y a ş ın d a ö ld ü ğ ü z a m a n , R o m a d ü n y a s ı ‘ k ilis e b ir li ğ i ’ id e a lin d e n ç o k d a h a

u z a k la r a g itm iş ti.
Sonuç o la ra k , IV -V I. y ü z y ılla r a r a s ın d a Rom a d ü n y a s ın a K a d ık ö y

K o n s ili m e rk e zin d e n b a k t ı ğ ı m ı z z a m a n , k i li s e ile d e v l e t i n n e k a d a r iç iç e

g e ç m iş o ld u ğ u n u g ö r ü r ü z . B u d ö n e m d e k ilis e n in h e r s o r u n u h e m e n d e v le t

s o r u n u h a lin e g e lm iş tir . A n c a k b u iç iç e g e ç iş , D o ğ u R o m a d ü n y a s ı iç in
fa r k lı b e d e lle r o r ta y a ç ık a r m ış tır . D e v le t in d o k t r in ta r tış m a la r ın a d o ğ ru ­

d a n m ü d a h a le e tm e s i v e t a r a f o la r a k y ö n le n d ir m e y e ç a lış m a s ı b ö lü n m e y i

d a h a d a d e r in le ş tir m iş tir . Ju s tin ia n u s d ö n e m in in s a ra y ta r ih ç is i P r o k o p iu s ,

Savaşlar a d lı e s e r in in b ir y e r in d e ( V .3 .5 - 9 ) , P a p a A g a p e t u s ’ u n K o n s t a n -

t in o p o li s ’ i z iy a r e t i b a ğ la m ın d a , İs a ’ n ın ta b ia tı ü z e r in e y a p ı la n ta r tış m a la r ı

a la y lı b ir ş e k ild e “ b e ş e rin t a b ia tın ın v e iş le r in in b ile ta m o la r a k a n la ş ıl­

m a s ı m ü m k ü n d e ğ ilk e n , b a z ıla r ı T a n n ’ n ın ta b ia tın ı a n la m a y a k a lk ış ıy o r ”

d iy e e le ş tirm e k te d ir. G e r ç e k te n , İm p a ra to r K o n s ta n tin u s ’ u n H ır is tiy a n lığ ı

y a s a lla ş tırm a s ıy la b ir lik te b ir d e v le t s o ru n u h a lin e g e le n İs a ’ n ın ta b ia tı

ü z e r in e t a r tış m a la r , J u s tin ia n u s d ö n e m in d e to p lu m s a l p a r ç a la n m a y la so­

n u ç la n m ış tı. H a lb u k i H ır is t iy a n lığ ı y a s a lla ş tıra n K o n s ta n tin u s ve ondan

s o n ra g e le n b ü tü n im p a ra to rla r (Ju s tin ia n u s d a h il) k ilis e n in b ir le ş tir ic i

g ü c ü n d e n fa y d a la n m a y ı u m m u ş v e b u n d a n d o l a y ı , d e v le t d in ta r tış m a la ­
r ı n ı n h e v e s l i b i r p a r ç a s ı h a l i n e g e l m i ş t i . 33

B a ş ta g e n e l k o n s ille r o lm a k ü z e r e im p a ra to rla rın n e re d e y s e b ü tü n k i ­

lis e k o n s ille r in i fin a n s e e tm e le r in in g e ris in d e , k ilis e ile d e v le tin b ir liğ i

düşüncesi v a rd ı. S o ru n ç ö ze n b ir p la tfo r m o lm a s ı a rzu s u y la to p la n a n

k o n s ille r , d a h a çok s o ru n ü re te n p la tfo r m la r a d ö n ü ş m ü ş tü r k i , y u k a rıd a

s a tır la r d a İ z n i k K o n s i l i ’ n i n , E f e s k o n s ille r in in n a s ıl y e n i s o r u n la r a z e m in
h a zırla d ığ ı g ö rü lm e k te d ir . B u b a ğ la m d a K a d ı k ö y K o n s i l i b ir is tis n a d e ­

ğ ild ir. İm p a ra to r M a rk ia n u s ’ u n ta r tış m a la r a son ve rm e k iç in to p la d ığ ı

k o n s ilin s o n u ç la r ı, y u k a r ıd a k i s a y fa la r d a a n la tıla n la r d a n g ö rü ld ü ğ ü g ib i,
ü ze r in d e n geçen yü z y ıl sonunda b ile , D o ğ u Rom a d ü n y a s ın ı m eşgul
e d iy o r d u . K ilis e b ir liğ in i s a ğ la m a k iç in to p la n a n bu k o n s il, b ir lik b ir

y a n a , d a h a ç o k g r u p la ş m a y a v e g ru p la rın k e n d i iç in d e k i b ö lü n m e le r i d e
d ik k a te a lın d ığ ı z a m a n , E s k iç a ğ H ır is t iy a n lığ ın ı y o l a y r ım ın a g e tir m iş tir.
D oğu Rom a H ı r i s t iy a n l ığ ın ı n te c r ü b e e ttiğ i b u y o l a y r ı m ı n ın s iy a s a l s o ­

33 Devletin ve tebaanın başı olarak anayasal konumu imparatora bu sorunlara müdahale etme
yükümlülüğü veriyordu. Diğer yandan çok daha derin bir gelenek de, Sümerlerden beri,
‘tanrının gazabını çekmemek için’, kral ‘Tanrı’nın temsilcisi olarak tebaasına doğru dini inancı
benimsetmekle yükümlüydü. Ancak bu çok daha uzun bir tartışmanın konusu olmalıdır.
n u ç la r ı, Ju s tin ia n u s ’ u n ö lü m ü n ü n ü z e r in d e n g e ç e n y a k la ş ık y ü z y ılın so­
n u n d a o r t a y a ç ık a n s ü r a tli İs lâ m fe t ih le r iy le d a h a r a h a t a n la ş ıla b ile c e k tir .

K a y n a k ç a 34
I. A n t ik K a y n a k la r

Chronicon Paschale 284-628 AD. (İngilizce çeviri M. Whitby & M. Whitby),

(Liverpool 1989).
Evagrius, The Ecclesiastical History o f Evagrius Scholasticus, (İngilizce çeviri ve
giriş M. Whitby), (Liverpool 2000).
John o f Ephesus (Efesli Ioannes), Lives o f the Eastern Saints, (İng. Çev. E. W.
Brooks), (Patrologia Orientalis 17-19), (Paris, 1923-25).
John o f Ephesus (Efesli Ioannes), The Ecclesiastical History, The Third Part
(Süryanice’den İngilizce’ye çeviri R. Payne Smith) (Oxford 1860).
Leo, Nicene and Post Nicene Fathers, II. seri c. 12, (Edinburgh: T & T Clark 1994).
Malalas, The Chronicle o f John Malalas, A Translation, (İngilizce çeviri E. Jeffreys,
M. Jeffreys & R. Scott ve diğerleri) (Melbourne 1986).
Nestorius, The Bazaar o f Heracleides, (Süryaniceden İngilizceye çeviri, G.R. Driver
& L. Hodgson), (Oxford 1925).
Procopius, History o f the Wars, (İngilizcesi H.B. Dewing), (Londra 2006).
Socrates Historia Ecclesiastica, G. Christen Hansen (haz.), Kirchengeschichte,
(Berlin 1995).
Theophanes, The Chronicle ofTheophanes Confessor, (İngilizce çeviri C. Mango &
R. Scott), (Oxford 1997).
Zachariah o f Mitylene, The Syriac Chronicle (İngilizce çeviri F.J. Hamilton & E.W.
Brooks), (Londra 1899).

II. M o d e m A r a ş tır m a la r

Allen, P. 2000. “The Definition and Enforcement o f Orthodxy” CAH 14, Cambridge.
Anastos, M.V. 1962. “Nestorius was Orthodox” DOP 16, 117-140.
Baynes, N. 1926. “Alexandria and Constantinople: a Study in Ecclesiastical
Diplomacy” Byzantine Studies and Other Essays, Oxford.
Bethune-Baker, J.F. 1908. Nesturius and His Teaching: a Fresh Examination o f the
Evidence, Cambridge.
Brown, P. 1971. “The Rise and Function o f the Holy Man in Late Antiquity” The
Journal o f Roman Studies 61, 80-101.

34 Bibliyografya’da ve notlarda kullanılan kısaltmalar şunlardır: CAH: The Cambridge Ancient

History; CH: Church History; DOP: Dumbarton Oaks Papers; HE: Historia Ecclesiastica; JTS:
Journal o f Theological Studies; PLRE: The Prosopography o f the Later Roman Empire
Brown, P. 2000. Geç Antikçağ’da Roma ve Bizans Dünyası, (Çev. T. Kaçar),
İstanbul.
Bury, J.B. 1958. History o f the Later Roman Empire, from the Death o f Theodosius I
to the Death o f Justinian, New York.
Chadwick, H. 2001. The Church in Ancient Society, From Galilee to Gregory the
Great, Oxford.
Chadwick, H. 1998. “Orthodoxy and Heresy from the Death o f Constantine to the
Eve o f the First Council o f Ephesus, ” CAH XIII, s. 561-600, Cambridge.
Chadwick, H. 1955. “The Exile and Death o f Flavian o f Constantinople: A Prologue
to the Council o f Chalcedon” JTS 6, 17-34.
Chadwick, H. 1951. “Eucharist and Christology in the Nestorian Controversy” JTS
2/2, 145-164.
Charanis, P. 1939. Church and State in the Later Roman Empire, The Religious
Policy o f Anastasius the First, 491-518, Madison.
Coleman-Norton, P.R. 1966. Roman State & Christian Church, A Collection o f Legal
Documents to A.D. 535, 3 cilt, Londra.
Dagron, G. 1984. Naissance d'une capitale, Constantinople et ses institutions de 330
à 451, Paris.
Duchesne, L. 1948. Early History o f the Christian Church, From Its Foundation to
the End o f the Fifth Century, 3 cilt, (Çev. C. Jenkins) Londra.
Dvomik, F. 1990. Konsiller Tarihi, İznik'ten II. Vatikan a, (Çev. Mehmet Aydın),
Ankara.
Dvomik, F. 1951. “Emperors, Papas and General Councils” DOP 6, 1-23.
Frend, W.H.C. 1972. The Rise o f the Monophysite Movement, Chapters in the
History o f the Church in the Fifth and Sixth Centuries, Cambridge.
Gray, P.T.R. 2005. “The Legacy o f Chalcedon: Christological Problems and Their
Significance” M. Maas (editör), The Cambridge Companion to the Age o f
Justinian, s. 215-238, Cambridge.
Gray, P. T. R. 1979. The Defense o f Chalcedon in the East (451-553), Leiden.
Grillmeier, A. 1965. Christ in Christian Tradition (Çev. J.S. Bowden), Londra.
Haas, C. 1997. Alexandria in Late Antiquity, Topography and Social Conflict,
Baltimore.
Holum, K.G. 1983. Theodosian Empresses. Women and Imperial Dominion in Late
Antiquity, Berkeley.
Honigmann, E. 1950. “Juvenal o f Jerusalem” DOP 5, 209-279.
Honigmann E. 1939a. “La Liste Originale Des Pères De Nicée” Byzantion 14, 17-76.
Jones, A.H.M., J.R. Martindale, J. Morris, 1971. The Prosopography o f the Later
Roman Empire I, Cambridge.
Jones, A.H.M. 1964. The Later Roman Empire 284-602, Londra (Yeni basım: John
Hopkins University Press: Baltimore, 1992).
Kaçar, T. 2009. “Tarsuslu Nectarius'un İlk Constantinopolis Patriği Olarak
Seçilmesi" Olba 17 (2009), 179-192.
Kaçar, T. 2002. “Eskiçağ İskenderiye Kilisesinde Politik Bir Araç Olarak Şiddet”
Tarih İncelemeleri Dergisi 17/2, 17-37.
Kelly, J.N.D. 1972. Early Christian Creeds, Londra.
Lee, A.D. 2000. “The Eastern Empire: Theodosius to Anastasius” CAH XIV, Late
Antiquity: Empire and Successors, A.D. 425-600, s. 33-62, Cambridge.
Louth, A. 2009. “Why did the Syrians reject the council o f Chalcedon?” Chalcedon
in Context Church Councils 400-700 (editörler: R. Price & M. Whitby),
Liverpool.
Martindale, J.R. 1980. The Prosopography o f the Later Roman Empire II,
Cambridge.
McGuckin, J.A. 1994. St Cyril o f Alexandria, The Christological Controversy, Its
History, Theology, and Texts, Leiden.
Meyendorff, J. 1989. Imperial Unity and Christian Divisions, The Church 450-680
A.D., New York.
Millar, F. 2006. A Greek Roman Empire, Power and Belief Under Theodosius I I 408-
450, Berkeley & Londra.
Mitchell, S. 2007. A History o f the Later Roman Empire, AD. 284-641, Oxford.
Price, R. & M. Gaddis, 2005. The Acts o f the Council o f Chalcedon (Çeviri, giriş ve
notlar), Liverpool.
Price, R. 2009. “The Council of Chalcedon (451): A Narrative” Chalcedon in
Context Church Councils 400-700 (editörler: R. Price & M. Whitby), Liverpool.
Raven, C.E. 1923. Apollinarianism, An Essay on the Christology o f the Early
Church, Cambridge.
Sellers, R.V. 1953. The Council o f Chalcedon, Londra.
Ste. Croix, G.E.M. de 2006. “The Council o f Chalcedon” (M. Whitby tarafından
ilavelerle), Christian Persecution, Martyrdom, and Orthodoxy, s. 259-319,
Oxford.
Tanner, N. 1990. Decrees o f the Ecumenical Councils, c. 1, Washington.
Van Rompay, L. 2005. “Society and Community in the Christian East” M. Maas
(editor), The Cambridge Companion to the Age o f Justinian, s. 239-66,
Cambridge.
Vööbus, A. 1973. “The Origin o f the Monophysite Church in Syria and
Mesopotamia” CH 42/1, 17-26.
Young, F.M. 1996. From Nicaea To Chalcedon, A Guide to the Literature and its
background, Londra.
Wallace-Hadrill, D.S. 1982. Christian Antioch. A Study o f early Christian Thought in
the East, Londra.
E D E B İY A T
Cicero Sanato’da birinci Philipica söylevini verirken.
Cesare Maccari’nin 1980’de yaptığı fresk.
 R o m a E debîy ati :
BAŞLANGICI, SINIRLARI,
ÖZELLİKLERİ

Bedia Demiriş*

Bir zamanlar Roma ’da, kuşkusuz kültürsüz ve de savaşçı bir

millet olarak o zamana kadar özgür kişilere yönelik öğretim için
henüz çok fazla zamanları olmadığından, dil ve edebiyat çalışmaları
ne bilinirdi ne de bu türden çalışmaların saygınlığı vardı.
Dil ve edebiyat çalışmalarının başlangıcı da sıradan olmuştur.

B u s ö z le r R o m a ’ n ın İm p a r a to r lu k d ö n e m i y a z a r la r ın d a n G a i u s S u e to n iu s

T r a n q u illu s ’ u n de grammaticis et rhetoribus a d lı e s e r in d e n a lın m ış t ır 1.

R o m a e d e b i y a t ı n ı n b i y o g r a f i t ü r ü n d e e s e r le r v e r m i ş y a z a r ı o l a r a k b i l i n e n ,

İm p a ra to r T r a ia n u s za m a n ın d a ( M S 9 8 - 1 1 7 ) b ilim s e l ç a lış m a la r s e k re te r ­

liğ i, im p a ra to rlu k k ü tü p h a n e s i m ü d ü rlü ğ ü , İm p a ra to r H a d r ia n u s za m a ­

n ın d a (M S 1 1 7 -1 3 8 ) im p a ra to rlu k y a zış m a la r ı s e k re te rliğ i y a p m ış o la n

S u e to n iu s ’ u n ifa d e s in d e n a n la ş ıld ığ ı ü z e r e , k ü ltü r s ü z v e s a v a ş ç ı b ir to p ­

l u lu k o la r a k d il v e e d e b iy a t ç a lış m a la r ıy la ö n c e le r i h iç u ğ r a ş m a m ış o la n
R o m a l ıl a r b u t ü r d e n ç a lış m a la r a y ö n e ld ik le r in d e d e s ıra d a n b ir b a ş la n g ıç
y a p m ı ş l a r d ı r . S u e t o n iu s , s ö z ü n ü e t t iğ im iz e s e r in d e a y r ı c a , R o m a ’ d a e d e ­

b iy a t ın b a ş la n g ıc ı ile i lg ili o la r a k ik i is im v e r m e k te d ir : L i v i u s v e E n n i u s .

* Prof. Dr. Bedia Demiriş, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Eskiçağ Dilleri ve
Kültürleri Bölümü Latin Dili ve Edebiyatı Anabilin! Dalı.
1 Suetonius, de grammaticis et rhetoribus 1, 1-2.
S u e to n iu s ’ u n s ö y le d iğ in e g ö re , h e r ik is i de G re k y a za rla rın ı y o ru m la ­

m a k ta n b a ş k a b ir ş e y y a p m a m ış la r d ı, e ğ e r k e n d ile ri L a t in c e o la r a k b ir ş e y
y a z m ı ş l a r s a , ö ğ r e n c i l e r i n e o n u o k u t u y o r l a r d ı 2.

S u e to n iu s ’ u n is m in i v e r d iğ i L i v iu s A n d r o n ic u s (A n d r o n ik o s ) R o m a ’

ya M Ö 2 72 y ı l ı n d a s a v a ş e s ir i o l a r a k T a r e n t u m ’ d a n g e t i r il e n G r e k a s ıllı
b ir k ö le id i. B i l g i l i v e y e te n e k li b ir k ö le o lm a s ı s e b e b iy le , k e n d is in i s a tın
a la n e fe n d is i L iv iu s S a lin a to r ta r a fın d a n a za t e d ild ik te n s o n ra , y a zıla r

ya za ra k , ö ğ r e tm e n lik ya p a ra k y a ş a m ın ı s ü rd ü rm ü ş tü . R o m a ’da g e rç e k

a n la m d a y a zılı e d e b iy a tın b a ş la n g ıç ta r ih i g e le n e k s e l k a b u le g ö re , M Ö

2 4 0 y ılı o la ra k b ilin ir . B u y ı l , L i v i u s A n d r o n ic u s ’ u n G r e k tra g e d y a la rın ­

d a n L a tin c e y e ç e v ir d iğ i o y u n la r ı B ir in c i K a r ta c a S a v a ş ı’n d a n ( M Ö 264-
24 1) e ld e e d ile n z a fe r in k u tla n m a s ıy la ilg ili o la ra k d ü z e n le n m iş ludi
Romani denen o y u n la r d a sahneye koyduğu y ıld ır . H a b in e k , R o m a ’ da

e d e b iy a tın ilk y ılla r ın ın ta r ih in d e , b ir k r i z a n ın d a k i to p lu m s a l k e n e tle n ­

m e n in ö n e m li b ir r o l o y n a d ığ ın ı b e lir tirk e n L i v i u s A n d r o n ic u s ’ u n o y u n la ­

r ın ın K a r t a c a S a v a ş ı’ n ın a r d ın d a n d ü z e n le n e n Ludi RomaııV d e s a h n e le n ­
m e s i n i b u t e z i n e ö r n e k o l a r a k v e r m e k t e d i r 3. C i c e r o 4 i k i a y r ı e s e r i n d e t a r i h

ve re re k L iv iu s A n d r o n i c u s ’ t a n s ö z e t m e k t e d i r 5. A u l u s G e l l i u s 6 d a noctes
Atticae e s e r in d e b u k o n u d a b iz e t a n ı k lı k e t m e k t e d ir : L i v i u s A n d r o n ic u s ,
S o p h o k le s 7 v e E u r ip id e s ’ in 8 ö lü m ü n d e n y a k la ş ık yü z a ltm ış y ıl s o n ra ,

M e n a n d r o s ’ u n 9 ö lü m ü n d e n y a k la ş ık e lli ik i y ı l s o n ra R o m a ’ d a o y u n la r

sahneye k o y m u ş t u r 10. A n d r o n i c u s Eski R o m a ’da b ir g ö s te r iy i b ir ö y k ü

d iz g e s in d e s u n a n i lk k iş i o la ra k k a b u l e d ilir . Y a z d ı ğ ı tr a g e d y a la r d a n g ü ­
n ü m ü z e , s o n r a k i y a z a r la r v a s ıta s ıy la d o k u z o y u n u n u n b a ş lığ ı v e o y u n la ­

2 Suetonius, de grammaticis et rhetoribus 1, 1-2.

3 Habinek, 1998, s. 39-40.
4 Marcus Tullius Cicero (MÖ 106-43), Cumhuriyet dönemi Roma’sının ünlü hatip, devlet ada­
mı ve yazarıdır. Hukuki nitelikli söylevlerinin yanı sıra hitabet, felsefe alanında çalışmaları ve
mektupları günümüze ulaşan eserleri arasında yer almaktadır. Cicero’nun ayrıca Latincenin bir
edebiyat dili olarak gelişmesinde ve klasik Latincenin standart şeklini almasında diğer bir
devlet adamı olan ünlü Gaius Iulius Caesar (MÖ 100-44) ile birlikte çok büyük katkıları ol­
muştur.
5 Cicero, Brutus 72-73; Tusculanae disputationes 1, 3.
6 Aulus Gellius, Roma edebiyatının MS 2. yüzyıl yazarlarındandır. Grek ve Roma edebiyatın­
dan eserler ve yazarlar üzerine yazdığı, deneme niteliğindeki yazılarının bir toplamı olan noctes
Atticae eseriyle tanınmaktadır.
7 Sophokles (MÖ 496-406), üç büyük Grek tragedya şairinden biridir. Zamanımıza yedisinin
ulaştığı 120 tragedya yazdığı bilinmektedir.
8 Euripides (MÖ 480-406), üç büyük Grek tragedya şairinden biridir. Zamanımıza on sekizinin
ulaştığı 80-90 tragedya yazdığı bilinmektedir.
9 Menandros (MÖ 342-292), Grek komedya şairlerindendir. Yazmış olduğu yaklaşık yüz oyun­
dan dördü parçalar halinde günümüze ulaşmıştır.
10 Aulus Gellius, noctes Atticae 17, 21,42.
r ın d a n d a 4 0 d iz e k a lm ı ş t ı r " . T r a g e d y a la r ın ın z a m a n ım ız a k a d a r u la ş m ış

b a ş lık la r ın d a n a n la ş ıld ığ ı ü z e r e , b u n la r ın y a r ıs ın ın T r o i a ile ilg il i s ö y le n ­

c e le r ç e v r e s in d e d o la ş m a s ı s e b e b iy le , L i v i u s A n d r o n i c u s ’ u n G r e k t r a g e d ­
y a la r ın d a n y a p tığ ı k o n u s e ç im in d e , R o m a lıla r ın T r o i a ’ y a dayanan soyu­
n u n e t k i l i o l d u ğ u i l e r i s ü r ü l m e k t e d i r 12. Z i r a R o m a ’ n ın e fs a n e v i k u ru c u s u

R o m u lu s ’ u n , T r o ia y ık ıld ık ta n s o n ra b u k e n tte n k a ç ıp y e n i b ir y u r t k u r ­

m a k ü ze re ü lk e ü lk e d o la ş a n k r a l i y e t a ile s i m e n s u b u T r o i a l ı A e n e a s ’ ın

s o y u n d a n g e ld iğ in e in a n ılıy o r d u . L i v iu s A n d r o n ic u s G r e k tr a g e d y a la r ın ­

dan y a p tığ ı u y a r la m a la r ın y a n ıs ır a , H o m e r o s ’ u n Odysseia d e s ta n ın ı da,

e s e r in o r ijin a l v e z n i o l a n , G r e k le r i n heksametron v e z n in i k u lla n a r a k d e ­

ğ il, R o m a lıla r a ö z g ü , a n c a k z a m a n ım ız a fa z la ö r n e k k a lm a d ığ ı iç in ö z e l­

lik le r i ta m o la r a k b ilin e m e y e n y e re l b ir v e z in o la n saturnius v e zn in i k u l­

la n a ra k L a tin c e y e ç e v ir m iş ti. B ö y le c e d e rs v e r d iğ i ö ğ r e n c ile r in e o k u ta ­

b ile c e ğ i L a t in c e b ir m e tin o lu ş tu r m u ş o lu y o r d u , A n d r o n ic u s . O n u n yap­

m ış o ld u ğ u bu ç e v ir in in ik i yönden büyük önem i v a rd ı: H o m e ro s ’un

Odysseia e s e r i n i n L a t i n c e y e ç e v i r i s i y l e 13 R o m a ’ d a h e m G r e k k ü ltü r ü n ü n

y a y ılm a s ın ı b a ş a r m ış t ı, h e m d e e d e b iy a t ın ile r le m e s in i s a ğ la m ış tı; a y r ıc a

b ir e d e b î m e tn in y a b a n c ı b ir d ile ç e v ir is in in y a p ılm a s ı a ç ıs ın d a n L i v i u s

A n d r o n i c u s ’ u n g i r i ş i m i k ü l t ü r t a r i h i b a k ı m ı n d a n d a ö n e m l i y d i 14. Z i r a çe­

v ir i M e z o p o ta m y a v e M ı s ı r t o p lu m la n n d a b ilin e n v e y a p ıla n b ir fa a liy e t

o lm a k la b ir lik te , ç e v ir is i y a p ıla n m e tin le r hukukî ve d in î m e tin le r

o lm a k ta n ile r iy e g itm e m iş ti. K e n d ile r i d ış ın d a k i to p lu m la r ı barbaroi d iy e

a d la n d ır a n ve y a b a n c ı b ir d ile ih tiy a ç d u y m a y ıp k e n d i d ille r i v e e d e b i­

y a tla rıy la y e tin e n G r e k le r is e yabancı b ir d ild e n kendi d ille rin e ç e v ir i

y a p m a ih tiy a c ın ı d a h iç h is s e tm e m iş le r d i.

S u e t o n iu s ’ u n s ö z ü n ü e ttiğ i d iğ e r is im Q u in tu s E n n iu s ( M Ö 2 3 9 -1 6 9 )
is e İta ly a ’ n ın g ü n e y in d e k i C a la b r ia b ö lg e s in d e n d i. B u b ö lg e İt a ly a ’ n ın

y e r l i h a l k l a r ı n ı n k o n u ş t u ğ u d i l l e r d e n 15 b i r i o l a n O s k d i l i n i n k o n u ş u l d u ğ u

v e a y n ı z a m a n d a G r e k k ü ltü r ü n ü n d e h â k im o ld u ğ u b ir b ö lg e y d i. B u se­

b e p le O s k d ilin i, G re k ç e y i v e L a t in c e y i b ile n E n n iu s k e n d is in in üç be­

11 Ribbeck, 1962, s. 1-6.

12 Baier, 2002, s. 741.
13 Homeros’un Odysseia eserinin Livius Andronicus tarafından yapılan Latinceye çevirisi
Roma Edebiyatında Odusia adıyla günümüze parçalar halinde ulaşmıştır.
14 Conte, 1994, s. 40.
15 MÖ 500 yılı civarında İtalya yarımadasında Latince dışında konuşulan diller şunlardı:
Roırıa’nın 60 km. kuzeyinde bulunan Falerii’de konuşulan Faliski; Güney İtalya’nın batısında
Umbria bölgesinde yaşayan Samnitlerin konuştuğu Osk-Umbria grubu diller; Patavium civa­
rında kuzeydoğulu kavimlerin konuştuğu Veneti dili; Güney İtalya’nın doğusunda konuşulan
Messapi dili; Güney İtalya’da ve Sicilya’da kurulmuş Grek kolonileri tarafından konuşulan, Ion
ve Dor Lehçeleriyle Grekçe; Orta İtalya’nın batısında yer alan Etruria’da konuşulan Etrüsk dili.
y i n l i ( triacordia) o l d u ğ u n u s ö y l e y e r e k ö v ü n ü l m ü ş 16. S a r d i n i a ’ d a o s ı r a ­
la r quaestor17 o l a r a k g ö r e v l i b u l u n a n Y a ş lı C a to ile ta n ış a n E n n iu s ,

o n u n la b ir lik te R o m a ’ya g e lm iş ve b u ra d a y a ş a m ın ı k ıs m e n ö ğ re tm e n ­

lik le k ıs m e n d e e d e b î e tk in lik le r e k a tıla r a k s ü r d ü r m ü ş tü . Ç o k y ö n lü b ir

ş a ir o l a n E n n i u s t r a g e d y a n ın y a n ıs ır a k o m e d y a , d e s t a n , d i d a k t i k ( ö ğ r e t i c i )

ş iir , satura, e p ig ra m t ü r le r iy le d e u ğ r a ş m ış tı. G r e k tr a g e d y a la r ın d a n ak­

ta rd ığ ı o y u n la r ın d a n y ir m is in in b a ş lığ ı v e 4 0 5 d iz e s i g ü n ü m ü z e k a lm ış ­
t ı r 18. O n u n o y u n la r ın ın k o n u la n d a tıp k ı A n d r o n ic u s ’ u n o y u n la r ı g ib i y a

T r o i a s ö y le n c e s iy le y a d a G r e k m ito lo jis in d e n g e le n e k s e l k o n u la r la i lg i ­

liy d i. K e n d is in e G re k tra je d i ş a ir le r in d e n E u rip id e s ’i ö rn e k a lm ış o la n

E n n i u s ’ u n o y u n la r ın d a n g ü n ü m ü z e u la ş a n b a ş lık la r a b a k ıld ığ ın d a , b u n la ­
r ın y a n s ın d a n fa z la s ın ın E u r ip id e s ’ in o y u n la rın d a n o la b ile c e ğ i ile r i sü­

r ü l m e k t e d i r 19. G r e k tiy a tr o e s e r le rin d e n ç e v ir i v e u y a r la m a la r ın ın y a n ı-

s ıra , E n n i u s ç e ş itli k o n u la r ı fa r k lı v e z in le r k u lla n a r a k k a le m e a ld ığ ı satu-

rae is im li d ü z y a z ı-ş iir k a rış ım ı y a z ı d iz is iy le G r e k e d e b iy a tın d a o lm a y a n

b i r t ü r ü b a ş l a t m ı ş o l u y o r d u . Q u i n t i l i a n u s 20 b i r R o m a l ı h a t i b i n e ğ i t i m i n i n

n a s ıl o lm a s ı g e r e k t iğ in i a n la ttığ ı institutio oratoria e s e r in in , G r e k le r i n v e

R o m a l ıl a r ı n e d e b î t ü r le r in d e n s ö z e ttiğ i o n u n c u k ita b ın d a “ satura quidem
tota nostra est / satura b ü tü n ü y le b iz im d ir ” ) d iy e re k b u tü rü n R o m a lıla r a

ö z g ü b i r y a z ı n s a l t ü r o l d u ğ u n u i le r i s ü r m e k t e d i r 21. E n n i u s saturae e s e r in ­
den z a m a n ım ız a k a la n p a rç a la rd a n b ir in d e kendi a lış k a n lık la n n ı a n la t­

m a k t a y d ı; b ir d iğ e r in d e z iy a f e t e g id e r k e n y a p ılm a s ı g e r e k e n le r ü z e r in d e

d u r u y o r d u ; b ir b a ş k a s ın d a a h lâ k i k o n u la r a d e ğ in m e k te y d i. E n n iu s aynı

za m a n d a , R o m a e d e b iy a tın a y e rle ş tiğ i ş e k liy le d e s ta n t ü r ü n ü n k u r u c u s u

o la ra k kabul e d ilir . B ir G re k ş iir ö lç ü s ü o la n , H o m e ro s’un k u lla n d ığ ı

heksametron ö lç ü s ü y le R o m a ’ m n ilk g ü n le r in d e n k e n d i y a ş a d ığ ı z a m a n a

k a d a rk i ta r ih in i ş iir ş e k lin d e atınales a d lı e s e r in d e a n la tm ış tı. B u e se ri

y a z a r k e n E n n i u s ’ a k e n d is in d e n y a k l a ş ı k o t u z y a ş b ü y ü k o la n ş a ir G n a e u s
N a e v iu s ö n d e r lik e tm iş ti.

N a e v iu s ( M Ö 2 7 0 - 1 9 9 ) y a ş a m ın ın b ü y ü k b ir b ö lü m ü n ü R o m a ’ d a g e ­

ç ir m iş ti. G re k kom edya ve tra g e d y a e s e r le rin d e n y a p tığ ı u y a r la m a la r ın

y a n ıs ır a k o n u s u n u R o m a t a r ih in d e n a la n o y u n la r d a y a z a n v e g e n ç liğ in d e
B ir in c i K a r ta c a S a v a ş ı’n d a ( M Ö 2 6 4 -2 4 1 ) d ö v ü ş m ü ş o la n N a e v iu s , R o m a

16 Aulus Gellius, noctes Atticae 17, 17, 1.

17 Eski Roma’da quaestor'lar mali işlere bakan ve devletin hâzinesini idare eden yüksek
memurlardı.
18 Ribbeck, 1962, s. 15-74.
19 Beare, 1968 (3), s. 74.
20 Quintilianus MS 1. yüzyılda yaşamış, Ronıa’nın İspanya kökenli edebiyat eleştirmenidir.
21 Quintilianus, institutio oratoria, 10, 1. 93.
ile K a rta c a a ra s ın d a geçen ve y a k la ş ık 25 y ıl sü rm ü ş o la n bu savaşı

R o m a ’n ın g e le n e k s e l v e z n iy le ( saturrıius) a n l a t m ı ş t ı . B ö y le c e N a e v iu s

bellum Punicum a d lı b u e s e r in d e R o m a v e K a r t a c a a r a s ın d a y ılla r c a s ü r e n

s a v a ş ın k a h r a m a n lık v e savaş ö y k ü le r in i R o m a ’ n ın ilk u lu s a l d e s ta n ın ı

y a zm a k iç in m a lz e m e o la ra k k u lla n m ış o lu y o rd u . G e r e k E n n iu s ’u n ge­

re kse N a e v iu s ’ u n M as' t a ve Odysseia' d a A k h a l a r v e T r o i a l ı l a r a ra s ın d a k i

s a v a ş la r ı a n la ta n ş a ir H o m e r o s ’ u k e n d ile r in e ö r n e k a ld ık l a r ı y a d s ın a m a z

b ir g e rç e k tir. N a e v iu s ’ u n tr a g e d y a la r ı b a ş lık la r ı itib a r iy le m ito lo jik ko­

n u la r a iş a r e t e tm e k le b ir li k t e , ş a ir in , ö y k ü n e c e ğ i o y u n la r ın s e ç im in i y a ­

p a rke n za m a n za m a n d ö n e m in güncel o la y la r ıy la da b a ğ la n tı ku rd u ğ u
s ö y le n e b ilir . Ö r n e ğ in Lucurgus b a ş lık lı oyunu, Bacchus k ü ltü n e k a rş ı

o la n T r a k y a k r a lı L y k u r g o s ’ u n t r a jik s o n u n u n s a h n e d e s e r g ile n m e s id ir v e

N a e v i u s t a r a fın d a n b u k o n u n u n s e ç ilm iş o lm a s ı, o s ıra d a g ü n c e l b ir k o n u

o la n B a c c h u s b a y r a m la rın a k a rş ı R o m a ’ d a d u y u la n r a h a ts ız lığ ı y a n s ıtm a k

a m a c ıy la b a ğ la n tılı o la b ilir . C in s e l s a p k ın lık la r a v e tö r e n le r le g e rç e k le ş ti­

r ile n in s a n ö ld ü r m e o la y la r ın a k a d a r v a r a n v e g e c e le r i k u t la n a n B a c c h u s
b a y r a m la r ı s o n ra d a n , M Ö 1 8 6 y ı l ı n d a ç ı k a r ı l a n s e n a t o k a r a n 22 i l e y a s a k ­

l a n m ı ş t ı r 23.
G e r e k N a e v i u s g e re k s e E n n i u s G r e k tr a g e d y a ş a ir le r in d e n ç e v ir ile r v e
u y a rla m a la r y a p m a n ın y a n ıs ır a R o m a ’ya ö zg ü b ir tü r o la n fabula
praetexta{ta) y ı d a g e liş tir m iş le r d i. M i t o lo j i k o n u lu tr a g e d y a d a T r o i a ko­

n u s u ü z e r in d e d u ra n L iv iu s A n d r o n i c u s d ış ın d a k i d iğ e r t r a g e d y a ş a ir le r i

fabula praetexta{ta) tü rü n d e o y u n la r k a le m e a lm ış la r d ı. İs m in i R o m a lı
s o y l u l a r ı n g i y d i ğ i b i r e lb is e o la n v etoga praelexta(ta) d e n e n k e n a r ı m o r
ç iz g ili e lb is e d e n a la n fabula praetexta(ta) “ R o m a l ı g i y s i s i y l e o y n a n a n
o y u n ” a n la m ın a g e lm e k te o lu p k a h r a m a n la r ı R o m a s ö y le n c e s in d e n , ta r i­

h in d e n k iş ile r y a d a y a ş a y a n k iş ile r d i. B ö y le c e fabula praetexta{ta) R o ­

m a lı ş a ir le r in G re k tra g e d y a s ın d a n e s in le n e r e k İta ly a ’ n ın g e ç m iş in i o l­

d u ğ u k a d a r y a k ın g e ç m iş in i d e k o n u e d in ip y ü c e lttik le r i R o m a lı ö z e lliğ i

ta ş ıy a n o y u n la r d ı. N a e v iu s ’ u n Romulus ya da Lupus b a ş lık lı o y u n u en

eski R o m a ’y ı, Clastidium'u M a r c u s C la u d iu s M a r c e llu s ’ u n G a ly a y e n g i­

s in i; E n n i u s ’ u n Ambracia'sı F u lv i u s N o b i l i o r ’ u n A m b r a c ia a d ın d a k i k e n ti
a lış ın ı s a h n e y e ta ş ım a k ta y d ı. N e y a z ı k k i b u o y u n la r d a n d a s a d e c e b ir k a ç

d iz e g ü n ü m ü ze u la ş m ış tır . S ö z k o n u s u tr a g e d y a ş a ir le r i b u t ü r d e , ö r n e k

a ld ık la r ı G r e k t r a g e d y a ş a ir le r in in o y u n la r ın d a o ld u ğ u k a d a r b a ş a r ılı o la ­

22 “Senatus consultum de Bacchanalibus” için bkz. Livius, ab urbe cotıdita, 19, 8-18. ve İLLRP
511.
23 E. Lefevre, “Die Literatur in der Blüte der Republik”, s. 166-168, şurada: F. Graf (yay.)
Einleitung in die lateinische Philologie, Stuttgart ve Leipzig 1997.
m a m a k la b ir lik te , y in e de kendi y e te n e k le r in i o rta y a koym a o la n a ğ ım
b u l m u ş l a r d ı r 24.

R o m a ’da y a zılı e d e b iy a tın b a ş la n g ıc ın d a tr a g e d y a , k o m e d y a , d e s ta n

ve satura t ü r ü n d e v e r ile n e s e r le r b ir v e z i n l e y a z ı l m ı ş m e t in le r ik e n d ü z ­

y a z ıy la y a zılm ış e d e b i m e tin le r a ra s ın d a i l k i n s ö y le v le r v e t a r ih e s e r le r i

y e r a lıy o r d u . H it a b e t y e te n e ğ in d e n a n t ik k a y n a k la r d a s ö z ü e d ile n i l k h a tip

B ir in c i K a r t a c a S a v a ş ı s ıra s ın d a k o n s ü llü k y a p m ış o la n M a r c u s C o m e l iu s

C e t h e g u s i d i 25. C i c e r o , Brutus a d lı e s e r in d e B r u t u s ’ u n , M a r c u s V a l e r i u s ’

u n , A p p iu s C la u d iu s ’ u n , M a n iu s C u riu s ’ u n , M a rc u s P o p iliu s ’u n , G a iu s

F a n n iu s ’u n is im le r in i en eski h a tip le r a r a s ın d a sa ya rke n , s ö y le v le r i

d ik k a te d e ğ e r o la n te k k iş i o la ra k M a r c u s P o r c iu s C a t o ’ d a n ( Y a ş l ı C a t o )
s ö z e t m e k t e d i r 26.

D e v le t in ö n e m li k a d e m e le r in d e r e s m î g ö re v le rd e b u lu n m u ş b ir d e v le t

a d a m ı o la n M a r c u s P o rc iu s C a t o ( M Ö 2 3 4 - 1 4 9 ) e s e r le r iy le R o m a E d e b i ­
y a tın d a d ü z y a z ın ın g e liş m e s in e ve ta r ih y a z ıc ılığ ın ın u lu s a l b ir n ite lik

k a z a n m a s ın a b ü y ü k k a tk ıd a b u lu n m u ş t u . O l a y l a r ı ta r ih s ıra s ın a g ö re y ıl
y ıl kayda g e ç ire re k y a z a n y ıllık y a za rla rı C a to ’dan önce ta r ih y a zm ış ,

h e p s i d e s e n a tö r o la n d e v le t in ile r i g e le n le r iy d i. R o m a t a r ih in in i l k y ü z ­

y ılla r ın ı k ıs a c a a n la tıp a s ıl kendi z a m a n la r ın d a k i o la y la r a d e ğ in e n ve

a n l a t ı m b i ç i m i o l a r a k d ü z y a z ı y ı k u l l a n a n R o m a ’ n ı n b u i l k y ı l l ı k ( annales )
y a z a r l a r ı b a ş la n g ıç ta e s e r le r in i G r e k ç e y a z m ış l a r d ı . Ç ü n k ü b u y a z a r l a r ı n

g ö z le r i ö n ü n d e ö r n e k o la r a k , G r e k ç e y a z ı l m ış t e k t e k k e n tle r e a it ta r ih le r

b u lu n u y o r d u . R o m a ’ m n ta r ih in i L a t in c e o la r a k y a z m a y ı b a ş la ta n i l k k iş i,
origines a d lı e s e r i ile C a t o o lm u ş t u r . C a t o , g ü n ü m ü z e b a z ı p a r ç a la n k a l ­

m ış o la n bu ç a lış m a s ın d a R o m a ’n m b a ş la n g ıc ın d a n , y a k la ş ık M Ö 15 0

y ılm a k a d a r k i ta r ih in i a n la tm ış tı. Y a ş a m ı b o y u n c a G r e k le r e , G r e k d ü ş ü n ­

c e s in e k a r ş ı ç ık m ış o lm a k la b ir li k t e , Y a ş l ı C a t o ’ n u n k e n d is i G r e k ç e b i l i ­
y o rd u ve G re k y a z a r l a r ı n ın e s e r le r in i d e o k u m u ş t u . Origines e s e r in i y a ­

za rk e n G re k u s u lle r in d e n e tk ile n d iğ i a ç ık tır. C a to , G re k ta r ih ç ile r in in

ö r n e ğ in e u y a r a k t a r ih e s e r in d e c o ğ r a fi t ü r d e n v e e t n o g r a f y a ile i lg ili a y ­

r ın tıla r a yer v e r m iş , s ö y le v le r k u lla n m ış tır . A n la tım d a s ö y le v le r e yer

v e r m e e ğ ilim i ilk in G r e k ta r ih y a z a r la n n d a g ö rü le n b ir e ğ ilim d i. A n c a k

C a to s ö y le v le r in b ir t a r ih e s e r in d e k u lla n ılm a s ı k o n u s u n a y e n ilik g e tir­

m iş tir : K o n u ş m a la r d a n b a z ıla r ı b iz z a t k e n d is in in y a p tığ ı k o n u ş m a la r d ır .

G ö r ü ld ü ğ ü ü z e r e , R o m a ’ d a e d e b iy a tın b a ş la n g ıc ın d a e d e b i tü r le r in şe ­
k ille n m e s in d e G re k k ü ltü r ü n ü n büyük e tk is i o lm u ş tu r. B u e tk ile n m e

24 E. Lefevre, “Die Literatur in der Blüte der Republik”, s. 169, şurada: F. Graf (yay.)
Einleitung in die lateinische Philologie, Stuttgart ve Leipzig 1997.
25 Hadas, 1962 (3), s. 58.
26 Cicero, Brutus 53-60.
h a n g i k o ş u lla r a lt ın d a , n a s ıl m e y d a n a g e lm iş tir ? R o m a lıla r n e d e n G re k

e d e b iy a tın a öykünm e ih tiy a c ın ı h is s e tm iş le r d ir? K e n d ile r i b ir e d e b iy a t

k ü lt ü r ü g e liş t ir e c e k p o t a n s iy e le s a h ip d e ğ ille r m i y d i?

R o m a ’n m s iy a s î ta r ih in e b a k ıld ığ ın d a , M Ö 2 8 0 y ılı R o m a iç in b ir d ö ­
nüm n o k ta s ı o lm u ş tu r. Ç ü n k ü b u y ıl R o m a ’ n m Y u n a n i s t a n ile d o ğ r u d a n
te m a s a g e ç m e k d u r u m u n d a k a l d ı ğ ı y ı l d ı r 2 7. R o m a l ı l a r ı n G r e k l e r l e te m a s ı

b a ş la n g ıç ta d o ğ r u d a n Y u n a n is ta n a r a c ılığ ıy la o lm a m ış tır ; R o m a l ıl a r ilk in

y a E t r ü s k le r a ra c ılığ ıy la y a d a İt a ly a ’ n ın g ü n e y in d e v e S ic ily a ’ d a M Ö 8.

y ü z y ı l o r ta la r ın d a n b a ş la y a r a k k u r u lm u ş o la n k o lo n ile r a r a c ılığ ıy la G r e k ­

le r le te m a s a g e ç m iş le r d ir. İta ly a ’ n ın g ü n e y in d e k i (M a g n a G ra e c ia ) bu
b ü y ü k , ze n g in ve u y g a r k e n tle r a r a c ılığ ıy la G r e k le r , E t r ü s k le r le v e s ın ır

k o m ş u la r ı o la n d iğ e r İt a ly a k a v im le r iy le te m a s a g e ç m iş v e b u k a v im le r i

e tk ile m iş le r d i. B ö y le c e R o m a lıla r k ıs a sü re d e G re k k e n tle r in in b ü tü n

ö z e llik le r in i k e n d in e g e ç irm iş tir. G r e k ü s lû p lu ta p m a k la r , G r e k m o d e lli
k u r u m la r , y a s a la r ın d a y a n d ığ ı te m e lle r v .s ., R o m a lıla r ın ü z e r in d e k i G r e k

e tk is in i g ö s te r ir . H e r ş e y d e n ö n c e G r e k le r İta ly a k a v im le r in e y a z ı y ı ö ğ r e t­
m iş le rd i. E trü s k le rin y a rım a d a y a g e lir k e n kendi y a zıla r ın ı da b e ra b e ­

r in d e g e tir m iş o ld u k la r ı s a n ılm a k ta d ır , a n c a k İ t a ly a ’ d a k i d iğ e r k a v im le r

y a zıy ı d o ğ ru d a n d o ğ ru ya G r e k le r d e n ö ğ re n m iş , ya zı C a m p a n ia ’ d a n
İta ly a ’ n ın d iğ e r b ö lg e le rin e b ö y le c e y a y ılm ış tır . İt a ly a ’ n ın C a la b r ia b ö l­

g e s in in g ü n e y b a tıs ın d a S p a r ta lıla r ta r a fın d a n M Ö 70 8 y ılın d a k u r u lm u ş

b ir G r e k k o lo n is i o la n T a re n tu m , L a tiu m b ö lg e s in d e v e O rta İta ly a ’ n ın

g ü n e y in d e g ü ç le n e n R o m a ’n ın te h d itle r i k a rş ıs ın d a k e n d in i savunacak
k a d a r g ü ç lü o lm a d ığ ı iç in , k ıta Y u n a n is ta n ı’ n d a n E p ir u s k r a lı P y r r h o s ’ u

y a r d ım a ç a ğ ırın c a , R o m a lıla r ın Y u n a n is ta n ile d o ğ ru d a n te m a s ı ilk kez

g e r ç e k le ş m iş o lu r . M Ö 2 7 2 ’ d e R o m a l ı l a r T a r e n t u m ’ u e le g e ç ir ir le r v e b u
t a r ih te n s o n r a k ıta Y u n a n i s t a n ı ile s ü r e k li v e y a k ı n te m a s iç in d e o lu r la r .

R o m a lı ta c ir le r tic a r e t a m a c ıy la , ö z e ll ik le d e k ö le tic a r e ti iç i n , E g e ’ y e ,

D e l o s a d a s ın a , K ü ç ü k A s y a ’ y a g id ip g e lm e y e b a ş la r la r . Y u k a r ı d a Rom a

e d e b iy a tın ın ilk ya za rı o la ra k s ö zü n ü e ttiğ im iz L iv iu s A n d r o n ic u s ’u n

T a re n tu m ile y a p ı la n b u s a v a ş ta e le g e ç ir ilm iş b ir k ö le o l d u ğ u n u b u r a d a
b ir k e z d a h a v u r g u la m a k g e re k ir.

A f r i k a ’ n ın k u z e y in d e b ir F e n i k e k o lo n is i o la n K a r ta c a ile R o m a a ra ­
s ın d a c e r e y a n e d e n A k d e n i z ’ d e k i ü s t ü n lü k s a v a ş la r ı, b i l in d i ğ i g ib i ta r ih e
K a r ta c a S a v a ş la r ı o la r a k g e ç m iş tir . B ir in c is i M Ö 2 6 4 - 2 4 1 y ı ll a r ı a ra s ın d a

y a p ıla n bu s a v a ş la r s e b e b iy le R o m a , Y u n a n is ta n ile daha da y a k ın d a n

te m a s a g e ç m iş t i. R o m a , K a r ta c a ile s a v a ş ta G r e k le r i n d e s te ğ in i k a z a n m a k
is te m iş tir . İk in c i K a r ta c a S a v a ş ı’ n d a (M Ö 2 18 -2 0 1) K a r ta c a lı k o m u ta n

27 Ogilvie, 1980, s. 19.

H a n n ib a l, M a k e d o n y a K r a lı V . P h ilip p o s ’ u R o m a lıla r a k a rş ı cephe aç­
m aya ik n a e d in c e , R o m a lıla r T . Q u in c tiu s F la m in in u s ’ u n k o m u ta s ın d a ,

M Ö 19 7 y ılın d a K y n o s k e p h a la i’ d a P h ilip p o s ’ a k a rş ı za fe r k a za n ır la r .
S e le u k o s k r a lı III. A n tio k h o s , K a rta c a y e n ilg is in d e n s o n ra H a n n ib a l’ e

d o s tlu k g ö s te re re k o n u Y u n a n is ta n ’ a d a v e t e d in c e , S c ip io A fric a n u s ’ u n

k o m u ta s ın d a k i R o m a o rd u s u K ü ç ü k A s y a ’y a g e ç e re k A n tio k h o s ’ a k a rş ı

M Ö 1 9 0 y ılın d a M a g n e s ia ’ d a ( M a n is a ) y a p ıla n s a v a ş ta z a f e r k a z a n ır . B u
ik i s a v a ş ta n s o n ra R o m a lıla r Y u n a n is ta n ’ d a s ü re k li b ir h â k im iy e t k u r m a y ı

b a ş a r m ış o lu r la r . K a r t a c a ’ m n k e s in b ir y e n ilg iy e u ğ r a tıld ığ ı I I I . K a r ta c a

S a v a ş ı’ n d a n (M Ö 1 4 9 -1 4 6 ) s o n ra M Ö 146 y ılın d a R om a, hem A frik a

e y a le tin i h e m de M a k e d o n y a e y a le tin i k u r a r a k D o ğ u A k d e n iz ’ de M ıs ır

d ış ın d a t e k e g e m e n g ü ç h a lin e g e lir . R o m a , Y u n a n i s t a n ’ ı e g e m e n liğ i a l­

tın a a lır , a m a bu s iy a s i ü s tü n lü ğ ü , o n u n k ü ltü r e l a ç ıd a n Y u n a n i s t a n ’ ın

e g e m e n liğ i a ltm a g ir m e s in i e n g e lle y e m e z . B u d u r u m la i l g i l i o l a r a k ş a ir

H o r a t i u s ’ u n 28 ( M Ö 6 5 - 8 ) ş u ü n l ü s ö z ü n ü h a t ı r l a m a k g e r e k i r 29:

Graecia çapta feruın victorem cepit et artes intulit agresti Latio.

( “Mağlup Yunanistan vahşi galibini zaptetti ve kaba Latium ’a sanat­
ları getirdi. ” )
G r e k k ü ltü r ü y le y a k ın la ş m a n ın b ir s o n u c u o la ra k C u m h u r iy e tin ilk y ılla ­

r ın ın R o m a ’sm da bu yabancı k ü ltü rd e n e tk ile n m e konusunda ik i a yrı

g ö rü ş g e liş m iş tir : B i r ta r a fta G r e k k ü ltü r ü n ü n e tk is in e ş id d e tle k a rş ı ç ık a n

Y a ş l ı C a t o , d iğ e r ta r a fta is e G r e k k ü ltü r ü n e b ü y ü k h a y r a n l ık d u y a n v e b u
k ü ltü r ü n y a y ılm a s ın ı d e s te k le y e n , R o m a ’ n m ö n d e g e le n a ile le r in d e n C o r -

n e liu s a ile s i. B u a ile d e n y e tiş m iş b ir s o y lu o la ra k İk in c i K a rta c a Sa-

v a ş ı’ n d a H a n n ib a l’ i y e n ilg iy e u ğ ra ta n k o m u ta n P u b liu s C o m e liu s S c ip io

A fric a n u s , Y a ş lı C a to ’n u n te m s il e ttiğ i, g e le n e k le r e b a ğ lı, b ir s ık ın tı

a n ın d a s a b a n ın ı ta r la s ın d a b ır a k ıp d e v le te h izm e t e tm e k iç in k o ş a n , iş i

b it t iğ in d e y i n e t a r la s ın a , s a b a n ın a d ö n e n , y ü k s e k a h lâ k id e a l le r i n i , R o m a -

lılığ ı s a v u n a n g e le n e k s e l R o m a l ı t ip i k a r ş ıs ın d a , H e ll e n i s t ik k ü lt ü r ü s a v u ­
nan, R om a g e le n e k le r in e m e y d a n o k u y a n , y e n ilik le r e a ç ık , a tılg a n lığ ı ile

ş a h s iy e tin i ön p la n a ç ık a r t a n , g e n iş b ir hayal gücüne s a h ip k iş iliğ i ile

R o m a lıla r iç in , “yeni R o m a lı” tip in e ö r n e k ti. Y in e aynı a ile d e n Genç

P u b liu s C o m e liu s S c ip io A e m ilia n u s A fric a n u s M in ö r a rk a d a ş ı G a iu s

La e liu s S a p ie n s ile b ir lik te , o z a m a n ın Rom a to p lu m u n u n e d e b iy a t ve

d ü ş ü n c e y a ş a m ın ın ç e k ir d e ğ i o la n k ü ltü r e l b ir ç e v r e n in m e r k e z in i o lu ş t u ­

28 Quintus Horatius Flaccus (MÖ 65-8), İmparator Augustus’un hükümranlık döneminin

önemli şairlerindendi.
29 Horatius, epistulae 2, 156-157.
r u y o r d u . G e n ç S c ip io b a b a s ın ın M a k e d o n y a s e fe rin d e n ( M Ö 16 8 ) d ö n e r­
ken g a n im e t o la ra k R o m a ’ya g e tir m iş o ld u ğ u kra l P e rs e u s ’u n ze n g in
k ü tü p h a n e s i s a y e s in d e G re k e d e b iy a tı v e fe ls e fe s iy le ilg ile n m e o la n a ğ ı

b u lm u ş t u . K e n d is i d e y e te n e k li b ir h a tip v e a ra ş tırm a c ı o la n G e n ç S c ip io ,
ç e v r e s in d e G r e k e d e b iy a t ıy la , G r e k k ü ltü r ü n ü n b ir e y i g e liş tir e n y ö n ü y le
ilg ile n e n İ t a ly a ’ n ın b il g i li , k ü ltü r lü k iş ile r in d e n b ir g r u p o lu ş tu ra ra k d ö ­

n e m in ş a ir le r in i, s a n a tç ıla r ın ı, t a r ih y a z a r la r ın ı y a p ıc ı e le ş tir ile r le y ö n le n ­

d ir m e k s u r e tiy le R o m a ’da G r e k le r i ta k litle b a ş la y a n edebî fa a liy e tle r e

b ü y ü k k a t k ı d a b u l u n m u ş t u 30.

R o m a ’ d a y a z ı l ı e d e b iy a tın b a ş la n g ıc ı o la r a k h e r n e k a d a r M Ö 2 4 0 y ılı
g ö s t e r ils e d e e d e b î e s e r le r e i lg i d u y u lm a s ı v e b u n l a r ı n o k u n m a s ı y l a i lg il i

ta r ih 240 y ılın d a n çok s o n ra , M Ö 1 6 0 ’ lı y ılla r d a b a ş l a m ı ş t ı r 3 1. S u e to -

n i u s ’ t a n ö ğ r e n d i ğ i m i z e g ö r e , 32 d i l v e e d e b i y a t ç a l ı ş m a l a r ı n ı R o m a ’ d a b a ş ­

la ta n M a ll o s ’ lu K ra te s o lm u ş tu r. İk in c i K a rta c a Savaşı ile Üçüncü

K a r t a c a S a v a ş ı a r a s ın d a B e r g a m a k r a lı I I . A t t a l o s ’ u n e lç is i o la r a k R o m a ’
ya g e le n S to a filo z o fu K ra te s İta ly a ’ n ın P a la tiu m b ö lg e s in d e b ir la ğ ım
çu ku ru n a düşüp b a c a ğ ın ı k ırın c a , iy ile ş e n e kadar R o m a ’da d in le n m e k

zo ru n d a k a lır ve bu sü re z a r fın d a edebi k o n u la r d a v e r d iğ i d e r s le r ve

d ü z e n le d iğ i ta r tış m a la r la R o m a lıla r d a n k e n d is in e d in le y ic i to p la m a y ı

b a ş a rır v e en ö n e m lis i de s o n ra s ı iç in , R o m a lıla r ın y a p a c a k la r ı b e n z e r

t ü r d e n ç a lış m a la r d a o n la ra ö r n e k o lu r .

R o m a l ı l a r e d e b iy a t ın b a ş la n g ıç y ılla r ın d a A k d e n i z ’ d e k i e g e m e n lik s a ­
v a ş ın ın zo r u n lu b ir sonucu o la ra k y a k ın te m a s a g e ç tik le r i z e n g in G re k
k ü ltü r ü n e ö y k ü n ü rk e n y a zd ık la r ın ın b ir d e re c e ye kadar u lu s a l n ite lik li

o lm a s ın a da ö ze n g ö s te r m iş le r d i. Y a b a n c ı b ir k ö le ta r a fın d a n ç e v i r i ile
b a ş la y a n Rom a e d e b iy a tın ın ilk ş a ir ve y a za rla rın ı e tk ile y e n sadece
G r e k le rin a r tık b e lli b ir d ü z e y e u la ş m ış e d e b iy a t k ü ltü r ü d e ğ ild i, k u ş k u ­

s u z . Y e n i b a ş la y a n ve za m a n iç in d e g ittik ç e g e liş e n R o m a ’ n ı n e d e b iy a t
e t k in liğ in in a r k a s ın d a R o m a ’ n ın g e liş e n s iy a s î v e to p lu m s a l k o ş u lla r ın ın

y a n ın d a , İ t a ly a ’ n ın y e r li h a lk la r ın ın s ö z lü g e le n e ğ in i y a n s ıta n e t k i n li k l e ­

r in in d e p a y ı b ü y ü k o lm u ş t u r . B il i n e n b ü t ü n u lu s la r ın e d e b iy a t ta r ih le r in e
b a k t ığ ım ız d a y a z ı l ı e d e b iy a tın b a ş la m a s ın d a n ç o k ö n c e b ir s ö z lü e d e b iy a t

g e le n e ğ in in v a r lığ ın d a n s ö z e d ild iğ in i g ö rü rü z. H e r ne k a d a r e d e b iy a tı

t a k l it y o l u y l a G r e k l e r d e n ö ğ r e n d i k l e r i b il in e n b i r g e r ç e k is e d e , R o m a l ı l a r

iç in de d u ru m u n bundan fa r k lı o lm a d ığ ın ı s ö y le m e k d o ğ ru o lu r .

R o m a ’ n ı n , y a z ı l ı e d e b iy a t ın b a ş la n g ıc ı o la r a k k a b u l e d ile n M Ö 2 4 0 y ılın ­

30 Barrow, 1961, s. 59-60.

31 Harrison, 2007, s. 19.
32 Suetonius, de grammaticis el rhetoribus 2, 1.
d a n ç o k e s k iy e , h a ttâ k e n tin e fs a n e v i k u r u lu ş ta r ih in e k a d a r g e r iy e g id e n
b ir s ö z lü e d e b iy a t g e le n e ğ in in o lm a s ı ç o k m u h t e m e ld ir . E s k i R o m a ’ n m

bu en e s k i ç a ğ la r ın d a H o m e ro s’un d e s ta n la r ın ın a rk a p la n ın ı o lu ş tu ra n

tü r d e n b ir s ö z l ü g e le n e ğ i b u lu n m a s a d a , y i n e d e b ir s ö z l ü e d e b iy a t ın v a r ­

lığ ın d a n s ö z e d e b ilm e m iz e o la n a k s a ğ la y a n v e r ile r m e v c u ttu r .

İt a ly a y a r ım a d a s ı ta r ih ö n c e s i ç a ğ la r d a n b a ş la y a r a k is k â n g ö rm ü ş b ir

c o ğ r a fi m e k â n d ır . Y a n m a d a d a in s a n o ğ lu n a a it b ilin e n e n e s k i i z l e r E s k i

T a ş Ç a ğ ı ’ n a k a d a r g itm e k te d ir . Y e n i T a ş Ç a ğ m a g e lin d iğ in d e a r k e o lo jik

b u lu n tu la r a s a y ıs ın d a a r tış o l d u ğ u g ö z l e n m i ş t i r . İ t a l y a ’ n ı n e r k e n d ö n e m

k ü ltü r le r i ile ilg il i e n te m e lli b il g i le r i m i z M Ö 2 . b in i k a p s a y a n T u n ç Ç a ­

ğ ın a a ittir . B u ç a ğ d a y a r ım a d a n ın H i n t - A v r u p a l ı k a v im le r c e is tila s ı b a ş ­
la m ış o lu p k u z e y d e , ö z e llik le d e P o o v a s ı c iv a r ın d a k u lü b e le r in i k a z ık la r

ü z e r in d e y ü k s e lttik le r i to p r a k z e m in le r ü z e r in e k u r a n v e ö lü le r in i y a k t ık ­

ta n s o n ra t o p r a k k a p la r iç in e k o y a r a k to p r a ğ a g ö m e n terramare k ü ltü rü ­
n ü n izle r i; g ü n e y e d o ğ ru , A p e n in d a ğ la r ı e te k le r in d e is e m a ğ a r a la r d a y a

d a k u lü b e le r d e n o lu ş a n k ö y le r d e y a r ı g ö ç e b e o la r a k y a ş a y a n , h a y v a n c ı­

lık la u ğ ra ş a n , tu n ç iş ç iliğ in d e ve ç a n a k -ç ö m le k y a p ım ın d a ile r i b ir d ü ­

z e y d e o la n , ö lü le r in i g ö m e n v e b ilim a d a m la r ı ta r a fın d a n A p e n i n k ü ltü r ü

o la r a k a d la n d ır ıla n k ü ltü r ü n izle r i g ö rü lm e k te d ir . B ö y le c e bugün Rom a

k e n tin in b u lu n d u ğ u b ö lg e M Ö 2 . b in d e n b a ş la y a r a k y e r le ş im e sa h n e o l­

m u ş tu v e k e s in o lm a m a k la b ir lik te , b u b ö lg e d e H i n t - A v r u p a d il g r u b u n ­

d a n b ir d il k o n u ş u lu y o r d u . D e m ir Ç a ğ ı ’ n ın b a ş la d ığ ı M Ö 1 . b in y ılın ın
b a ş la r ın d a , b ir b a ş k a g ö rü ş e g ö re 2 . b in y ı l ı n s o n la r ın d a y a r ım a d a y a y e n i

g ö ç le r o lm u ş tu r. B u yeni g e le n le r A p e n in d a ğ la rın ı a şa ra k g ü n e y -b a tı

y ö n ü n d e ile r le y ip L a t i u m ’ a , C a m p a n ia ’ y a v e B r u t t iu m ’ a y e r le ş ir le r . D a h a

s o n ra b u k a v im le r e k ö k e n o la ra k y a k ın o la n b a ş k a k a v im le r d e M Ö 120 0 -
110 0 c iv a r ın d a İta ly a ’ y a g e le r e k d a ğ lık b ö lg e le r e y e r le ş m iş le r d ir . B u n ­

la r d a n U m b r i a b ö lg e s in e y e r le ş e n le r in , b u g ü n k ü B o lo g n a y a k ın la r ın d a k i

b ü tü n U m b r i a ’ y a y a y ılm ış o la n , d e m ir d e n i lk a le tle r in o r ta y a ç ı k t ığ ı, k e n t
tip i y e r le ş im y e r le r in in g ö r ü ld ü ğ ü , ta r ım ve h a y v a n c ılığ a k e s in o la ra k
g e ç ild iğ i, k o m ş u k a v im le r le tic a r î iliş k ile r in b a ş la d ığ ı V i l l a n o v a k ü l t ü r ü ­

nün k u r u c u la r ı o ld u ğ u kabul e d ilm e k te d ir . Y a r ım a d a y a g ö ç le r M Ö 8.

y ü z y ıld a d a d e v a m e tm iş o lu p y ü z y ı l ı n b a ş ın d a g e le n le r , k e n d ile r in e R a -

senna d iy e n , R o m a lıla rın is e E tru s c i d e d ik le r i ve İta ly a ’ n ın E tr u r ia

b ö lg e s in e y e r le ş e n k a v i m d i. B u k a v m in k ö k e n le r iy le ilg ili g ö rü ş a y r ılık ­

la r ı b u g ü n d e b u lu n m a k la b ir lik t e İ t a ly a ’ y a k ü ltü r e l b a k ım d a n ç o k b ü y ü k
k a tk ıla r ı o ld u ğ u h e rk e s ta r a fın d a n kabul e d ile n b ir g e rç e k tir. K a tk ıla r ı

a ra s ın d a ta n r ıla r k ü ltü n ü n ş e k ille n m e s in i, ş e h ir p l a n la m a c ıl ı ğ ı n ı , a s k e r î,

p o lit ik , e k o n o m ik m e s e le le rin d ü z e n le n iş in i s a y a b ilir iz . İ lk in kö y ya da

kasaba n ite liğ in d e k i y e rle ş im le r y e rin e k e n t-d e v le ti k u rm a k ü ltü rü n ü

y a rım a d a y a g e tir m iş o la n E tr ü s k le r M Ö 7 . y ü z y ı l b a ş la r ın d a , İt a ly a ’ n ın
g ü n e y in d e M Ö 740 y ı lı n d a K h a l k i d i k i ’ d e n g e le n G r e k l e r t a r a fın d a n k u ­

r u lm u ş b ir k o lo n i o la n v e s o n ra d a n k ü ltü r ü n m e r k e z i h a lin e g e le n C u m a e ’

d a n a ld ık la r ı a lfa b e y i k u lla n m a y a b a ş la m ış la r d ır . D a h a s o n ra b u a lf a b e y i,
E trü s k le r in s o n ra d a n iş g a l e ttik le r i L a t i u m b ö lg e s in d e yaşayan L a tin le r

b a z ı d e ğ iş ik lik le r le k u l l a n m ı ş l a r d ı r 33. H a t t â R o m a ’ y ı b i r s ü r e E t r ü s k k ö ­

k e n l i k r a l l a r y ö n e t m i ş t i r . A n c a k ş u n u d a s ö y l e m e k g e r e k i r k i , R o m a a s la

b i r E t r ü s k k e n t i o l m a m ı ş t ı r 34. R o m a ’ n ı n s o s y a l v e k ü l t ü r e l y a p ı s ı n ı n ş e k i l ­
le n m e s in d e E t r ü s k le r d e n b a ş k a , İta ly a d ış ın d a k i k a v im le r d e n K e l t l e r i n v e

en çok da G re k le rin e tk is i o lm u ş tu r, ö y le ki İta ly a ’ d a k i b a zı k e n tle r

e fs a n e v i k u r u lu ş la r ın ı T r o ia S a va ş ı ’n d a n dönen G re k k a h ra m a n la ra da­
y a n d ı r m ı ş l a r d ı r 35.

İta ly a ’ d a yaşayan b ü tü n k a v im le r in , y a zılı k ü ltü re geçm eden önce

b u n a b ir b a ş la n g ıç s a y ıla b ile c e k b a z ı e tk in lik le r in in o lm a s ı d o ğ a ld ır . Y a ­

r ım a d a n ın b a tı k ıy ıs ın ın o r ta la r ın a d ü ş e n L a t i u m b ö lg e s in in h a lk ı L a t in le -

r in k u r d u ğ u k e n tle r d e n b ir i o la n v e z a m a n iç in d e g ü ç k a z a n a r a k ö n e ç ık a n

R o m a ’da da bu tü r e d e b iy a t ö n c e s i b ir ta k ım e tk in lik le r b u lu n m a k ta y d ı.

B a ş la n g ıc ı b e lir le n e m e y e n ç o k u z a k g e ç m iş te n k a lm a g e le n e k s e l ila h ile r ,

ta n r ıla r a y a p ıla n y a k a r ı v e d u a la r , ü n lü k iş ile r in b a ş a r ıla r ın ı a n la ta n , o n ­

la r ı ö v e n v e ş ö le n le r d e e r k e k ç o c u k la r ı ta r a fın d a n s ö y le n e n ş a r k ıla r , z a f e r

k a z a n m ış b ir k o m u t a n ı ö v m e k iç in , z a f e r a la y la r ın d a a s k e r le r ta r a fın d a n

s ö y le n e n ş a r k ı l a r ( carmina triumphalia), iy ilik , u ğ u r g e tir s in , k ö tü lü ğ ü

u za k la ş tırs ın d iy e s ö y le n e n te k e r le m e le r , b ir flü t e ş liğ in d e ö lü n ü n a rk a ­

s ı n d a n s ö y l e n e n a ğ ı t l a r ( nenia y a d a naenid) a z ç o k ö lç ü lü d iz e le r h a lin d e

s ö y le n ir d i. E tr u r ia b ö lg e s in d e F e s c e n n iu m k e n tin d e d ü ğ ü n le r d e ya da

b a ş k a s e v in ç li g ü n le r d e , b a y r a m la r d a , ş e n lik le r d e d a n s e ş liğ in d e s ö y le n e n
versus Fescennini d e n e n y a r ı d i n s e l n i t e l i k l i ş a r k ı l a r v a r d ı 36. B u n u n y a n ı -

satura d e n e n
s ıra , v e s ö y le y e n k iş i ta r a fın d a n ş a r k ın ın g e r e k tir d iğ i h a r e ­

k e tle r v e iş a re tle r y a p ıla r a k s ö y le n e n ş a r k ıla r d a v a r d ı. P r o f e s y o n e l o y u n ­

c u la r ta r a fın d a n s ö y le n e n satura'\&nn b e lir li b ir k o n u s u o lu r d u . B e lir li

ta n rı v e ta n n ç a la r iç in s ö y le n e n ila h ile r v a r d ı: Fratres arvales d e n e n d in î

b ir t o p lu l u k ta r a fın d a n ta r ım s a l v e r im li li k l e ilg ili b ir ta n r ı o ld u ğ u ta h m in

e d ile n D ea D ia ’ya s ö y le n e n ila h ile r ( carmina arvalia ) ; Salii d i n î
t o p lu lu ğ u n u n s a v a ş ta n r ıla r ı M a r s v e Q u i r i n u s iç in s ö y l e d i k l e r i carmina

saliaria-, İta ly a ’ n ın C a m p a n ia b ö lg e s in d e b u lu n a n b ir O sk k e n ti o la n

A te lla ’d a Oskça konuşan h a lk ın fabulae Atellanae a d ıy la b ilin e n ve

33 Tekin, 2003, s. 30-31; Tekin, 2008, s. 186-188; Diakov, Kovalev, 2008, s. 37-39.
34 Hadas, 1962 (3), s. 7.
35 Hadas, 1962 (3), s. 6.
36 Horatius, epistulae 2, 1, 139-163.
a m a tö r g ö s te r ic ile r ta r a fın d a n g e liş tir ile n , h e r o y u n d a b e lli b ir k a r a k te r in

b u lu n d u ğ u d o ğ a ç ta n g ö s te r ile r o la n fa r s n ite liğ in d e k i h a lk o y u n la r ı gü­

n ü m ü ze h iç b ir ö r n e k le u la ş m a m ış o ls a la r b il e , R o m a ’da G re k k ü ltü r ü

e tk is iy le o r ta y a ç ık a n y a z ı l ı e d e b iy a tın e d e b i tü r le r in in g e liş m e s in d e e tk ili

o ld u k la r ı d ü ş ü n ü lm e k te d ir . B ü tü n b u e tk in lik le r y a z ı l ı e d e b iy a t d ü ş ü n ü l­

d ü ğ ü n d e G r e k e tk is in in y a n ıs ır a R o m a e d e b iy a tı ü z e r in d e ö z e llik le d e b ir

v e zin k u lla n ıla r a k y a z ıla n m e tin le r in y a r a tılm a s ın d a , ş iir ş e k lin d e y a zıl­

m ış m e tin le rin o lu ş tu ru lm a s ın d a d o ğ ru d a n ve ö n e m li e tk id e b u lu n m u ş

y a z ı l ı e d e b i y a t ö n c e s i e t k i n l i k l e r d i r 3 7.
E trü s k le rin köyden k e n te d ö n ü ş tü rd ü ğ ü L a tiu m b ö lg e s in d e k i Rom a
k e n ti c iv a r ın d a k o n u ş u la n b ir d il o la n L a t in c e n in z a m a n ım ız a u la ş m ış i lk

y a zılı ö r n e k le ri M Ö 7 .- 6 . y ü z y ı l a k a d a r g e ri g itm e k te d ir. E n eski y a zı

örn e ğ i M Ö 6 . y ü z y ı l a a it o lu p F o r u m ’ d a lapis niger ' i n a l t ı n d a b u l u n m u ş

o la n , L a t in c e y a z ı t l ı a n ıts a l m e z a r ta ş ıd ır ( cippus). B i r d i ğ e r b u l u n t u M Ö
5 . y ü z y ıla a it o lu p P ra e n e s te ’ d e k i B e m a rd in i m e za rın d a b u lu n m u ş ve

ü z e r in d e k i s a ğ d a n s o la y a z ı l m ı ş y a z ı d a o b je n in k i m i n iç in k i m ta r a fın d a n

im â l e d ild iğ i b e lir tile n , a ltın d a n y a p ılm ış b ir e lb is e iğ n e s id ir (fıbula) .

D iğ e r b ir ö rn e k M Ö 4 . y ü z y ıld a n k a lm a o lu p Q u ir in a lis ve V im in a lis
te p e le r i a r a s ın d a b u lu n m u ş o la n ve ü z e r in d e k i y a z ıd a k im in ta r a fın d a n

y a p ıld ığ ı ifa d e e d ile n b ir v a z o d u r (D u e n o s V a z o s u ) 38. B u r a d a n a n la ş ıl­

m a k ta d ır ki R o m a ’ n ın çok eski za m a n la r ın d a n b e ri y a zı, to p lu m u n

o rta la m a b ir y a ş a n tıs ı o la n b ir e y le r i ta r a fın d a n g ü n lü k yaşam a a it b a z ı

e ş y a l a r ı n ü z e r i n d e k u l l a n ı l ı y o r d u 39.
E d e b i m e tin le rin o rta y a ç ık ış m a k a d a r y a zın ın tic a r î k a y ı t l a r , m e z a r

y a z ı t la r ı y a d a y a s a la r g ib i p r a tik a m a ç la o lu ş tu r u la n m e tin le r iç in k u l la ­

n ıld ığ ın ı b il iy o r u z . Y a z ı n ı n , e d e b iy a ta d a h a y a k ın s a y ıla b ile c e k k u lla n ım

a la n ı is e d in g ö r e v l i l e r i t a r a f ın d a n y a d a r e s m î g ö r e v l i l e r t a r a f ın d a n t u t u ­
la n k a y ıtla r d ı. B u k a y ıtla r ın a r a s ın d a d in î m e r a s im le r le i l g i l i , r e s m i g ö ­

r e v lile r in a ld ık la r ı g ö r e v le r le ilg ili y a da g e rç e k le ş e n ö n e m li o la y la r la

ilg ili k a y ıtla r b u lu n u y o r d u . E d e b iy a t ö n c e s i d ö n e m e a it, ç o k s a y ıd a p a r­

ç a la r h a lin d e g ü n ü m ü ze u la ş m ış o la n te k m e tin leges duodecim tabu-
larum, yani 12 le v h a y a s a la rıd ır. M Ö 5 . y ü z y ılın o r ta la r ın a a it o la n bu

y a s a m e tn in d e n b a ş k a , R o m a ’ d a b ir k a y ı t t u tm a g e le n e ğ in in v a r lığ ın d a n
da söz e d ilm e k te d ir . M e m u rla rın kendi m e m u r iy e tle r iy le ilg ili k iş is e l
k a y ıt la r ı, d in g ö r e v lile r in in tu ttu k la r ı v e o la y la r ın y ı l y ı l k a y d a g e ç ir ild iğ i

y ı l l ı k l a r ( annales ) , a t a l a r ı n b ü s t l e r i a l t ı n d a y e r a l a n v e o n l a r ı n b a ş a r ı l a r ı n ­
d a n s ö z e d e n e p ig r a m la r , ö n c e s ö zlü o la ra k s ö y le n e n , s o n ra d a y a z ı l ı o la ­

57 Beare, 1968 (3), s. 25.

38 Hadas, 1962 (3), s. 15.
39 Conte, 1994, s. 14.
r a k a ile a r ş iv le r in d e s a k la n a n c e n a z e s ö y le v le r i e d e b iy a t ö n c e s i d ö n e m d e
R o m a ’da b ir k a y ıt tu tm a g e le n e ğ in in v a r lığ ın a iş a r e t e tm e k le b ir lik te

b u n la rd a n g ü n ü m ü z e h iç b ir ş e y k a lm a m ış tır . R o m a ’ n m y a z ı ile b a ş la y a n

b u k a y ı t tu tm a g e le n e ğ i, d ü z y a z ı m e tin le r in in v e e d e b i tü r le r in g e liş m e ­
s in d e , G r e k ö r n e k le r in e ö y k ü n m e n in y a n ıs ır a e tk ili o lm u ş tu r .

R o m a ’da, yabancı b ir e d e b iy a tı ta k lit y o lu y la b a ş la y a n ve za m a n

iç in d e g e liş e n y a z ı l ı e d e b iy a t ın b a ş la n g ıç y ı l ı M Ö 2 4 0 o la ra k k a b u l e d il­

m e k le b ir lik t e m o d e m ç a ğ la r d a a r a ş tır m a c ıla r b u e d e b iy a t ın k a p a n ış ta r ih i

o la r a k f a r k lı ta r ih le r g ö s te r m e k te d ir le r . R o m a e d e b iy a tın ı k o n u a la n z a ­
m a n ım ız d a m e v c u t e d e b iy a t ta r ih le r in e b a k ıld ığ ın d a Rom a e d e b iy a tın ın
s o n s ın ır ı o la r a k b a z ı k ita p la r ın M S 5 .- 6 . y ü z y ı l ı g ö s t e r ir k e n , b a z ı k i t a p l a ­

r ın d a R o m a e d e b iy a tın ı M S 2 .- 3 . y ü z y ı l d a s o n la n d ı r d ı k la r ı g ö r ü l ü r . K a y ­

n a k la r d a k i b u a y r ılığ ın s e b e b i k u ş k u s u z H ır is tiy a n lığ ın M S 3 . y ü z y ıld a n

b a ş la y a r a k g ittik ç e a rta n e tk is in i b ir p a g a n e d e b iy a tı o la n R o m a e d e b iy a tı

ü z e r in d e g ö s te rm e s i o lm u ş tu r. K la s ik R o m a E d e b iy a t ı o la ra k n ite le n d ir i­

le n R o m a ’ n ın e d e b iy a t y a ş a m ı M S 3 . y ü zy ıl s o n ra s ın d a da 6 . y ü z y ılın

sonuna kadar d evam e tm iş tir . A n c a k R o m a e d e b iy a tın ın b u son üç y ü z ­

y ıllık dönem i H ır is tiy a n lığ ın e tk is in in k u v v e tli b ir b iç im d e g ö rü ld ü ğ ü

y ü z y ı l l a r o ld u ğ u iç i n , O r t a Ç a ğ ı n , d ili L a t in c e o la n e d e b iy a t e s e r le rin e b ir

h a z ı r l ı k d ö n e m i o l a r a k d e ğ e r l e n d i r i l m e k t e d i r 40. M a n f r e d F u h r m a n n , y a z ­
d ığ ı R o m a e d e b iy a tı t a r ih in d e , a n la tıs ın ı M S 3 . y ü z y ı ll a s ın ır la r k e n R o m a

e d e b iy a tın ı “ k la s ik ” k e lim e s in i ö lç ü t a lıp , “ k la s ik ö n c e s i” , “ k la s ik ” ve

“ k l a s i k s o n r a s ı” o l m a k ü z e r e ü ç d ö n e m e a y ır a r a k in c e le m e k t e d ir 41.
T ü rk ç e y e B a tı d ille r in d e n g e ç m iş b ir k e lim e o la n “ k la s ik ” k e lim e s i

L a tin c e classicus k e lim e s in d e n g e lm e k te d ir . “ D o n a n m a y a a it” a n la m ın a

g e le n b u s ıfa t, k ö k e n o la r a k y in e L a t in c e b ir k e lim e o la n classis k e lim e ­

s in d e n g e lir . K e lim e n in i lk a n la m ı b ir t o p lu m u n , b a z ı ö z e llik le r in d e n d o ­

la y ı s e ç ilm iş b ir p a r ç a s ın ı, s ın ıfı g ö s te r ir . Eski R o m a ’da bu k e lim e

v a r l ı k l ı s ı n ı f i ç i n , v a t a n d a ş la r ın ile r i g e le n le r i iç in k u l la n ıl ı r d ı. K e l i m e n i n
b ir d iğ e r a n la m ı da a s k e r î a la n d a d ır : Ö n c e le r i k a ra k u v v e ti a n la m ın d a

k u lla n ıla n k e li m e , s o n r a la r ı d e n i z k u v v e t i , y a n i d o n a n m a a n la m ın d a k u l ­

la n ılır o lm u ş tu r . B u r a d a d a ö z e llik le r e g ö re b ir g r u p la m a , b ü t ü n ü n b e lli

ö z e ll ik le r i o la n b ir p a r ç a s ın ı b e lir le m e , s e ç m e s ö z k o n u s u d u r . Classicus
s ıfa tı R ö n e s a n s ’ ta G re k ç e ve L a tin c e e s e r le r e d u y u la n ilg in in ve A n tik
Ç a ğ ’ ın y e n id e n c a n la n d ır ılış ın m b ir sonucu o la ra k , “ ö rn e k o lu ş tu ra n ,

ku su rsu z o la n ” a n la m ın ı k a za n m ış tır . O k u lla r d a o k u tu la n y a za rla r ve

e s e r le r i 16 . y ü z y ıld a classici o la ra k a d la n d ır ılıy o r d u . B u y a za rla r ve

40 Erim, 1987, s. 218.

41 Fuhrmann, 1999, s. 13-14; s. 44-47.
e s e r le r i R ö n e s a n s iç in G re k ve Rom a y a za rla rı v e o n la rın e s e r l e r i y d i 42.

N ite lik le r i s e b e b iy le bu y a za rla r da id e a l (ö rn e k ) kabul e d iliy o r la r d ı.

B ö y le c e b e lir li k u r a lla r a b a ğ la n m ış ö lç ü le r o r ta y a k o y a n ı , ö r n e k o lu ş t u ­

r a n ı, k u s u r s u z o la n ı “ k la s ik ” s ıfa tı n ite le m e k te d ir .

F u h r m a n n , R o m a e d e b iy a t ın ın e n y ü k s e k v e e n k a r a k te r is t ik e s e r le r i­
n in v e r ild iğ i dönem i “ k la s ik dönem ” o la ra k n ite le n d ir m e k s u r e tiy le ,

L iv iu s A n d r o n i c u s ’ u b a ş la n g ıç n o k ta s ı s a y a r a k satura ş a ir le r in d e n L u c i -

liu s ’ u n ö lü m ü n e ( M Ö 1 0 2 ) k a d a rk i d ö n e m i “ k la s ik ö n c e s i d ö n e m ” o la ra k

a d la n d ır m a k ta d ır . B u d ö n e m in en ö n e m li ö z e lliğ i Rom a e d e b iy a tın ın

b iç im ve iç e r ik o la ra k G re k e d e b iy a tın ı ta k lit e ttiğ i dönem o lm a s ıd ır.

G re k e d e b iy a tın ın a r k a ik ve k la s ik d ö n e m le r in in e s e r le r in d e n çok H e l-

le n is tik d ö n e m in in e s e r le r in d e n u y a r la m a la r ın y a p ı l d ı ğ ı 43 k l a s i k öncesi

dönem Rom a e d e b iy a tın ın ş a ir v e y a z a r la r ı a r a s ın d a , y a z ı m ı z ı n b a ş ın d a

k ıs a c a d e ğ i n d iğ im i z T a r e n t u m ’ d a n G r e k a s ıllı L i v i u s A n d r o n i c u s , R o m a ’

lı N a e v i u s , C a la b r ia b ö lg e s in d e n E n n i u s v e T u s c u lu m lu Y a ş lı C a to ’ dan
başka, satura t ü r ü n ü n g e liş m e s in d e ö n e m li b ir y e r i o la n İ t a ly a ’ n ı n C a m ­

p a n ia b ö lg e s in d e n ş a ir G a i u s L u c iliu s ’ u n (M Ö 1 8 0 -1 0 2 ), sadece k o m e ­

d ile r y a z m ış o la n ş a ir le r U m b r i a b ö lg e s in d e n T itu s M a c c iu s P la u tu s ’ u n
(M Ö 2 5 4 -1 8 4 ) ve K a r ta c a lı T e r e n tiu s A f e r ’ in (M Ö 1 9 5 / 1 8 5 -1 5 9 ) , tra ­

gedya ş a ir le r i B r u n d is iu m lu M a rc u s P a c u v iu s ’ u n ( İ .Ö . 2 2 0 -1 3 0 ) ve

U m b ria b ö lg e s in d e n L u c iu s A c c iu s ’u n (M Ö 170 - M Ö 86) is im le rin i

s a y m a k g e re k ir. A c c iu s , R o m a tra g e d y a s ın ı g e lin e b ile c e k e n ü s t d ü z e y e

ç ık a r m ış o lm a s ı s e b e b iy le , R o m a ’ d a tr a g e d y a ş a ir le r in in s o n u n c u s u o la ­

r a k k a b u l e d ilir .

R o m a e d e b iy a tın ın “ k la s ik d ö n e m i” L u c iliu s ’ u n ö lü m ü n d e n ( M Ö 102)

ş a ir O v id iu s ’u n ö lü m ü n e (M S 17) kadar devam e tm iş tir . B u dönem

R o m a ’ n ı n s iy a s î ta r ih in d e a rk a a r k a y a ik i y ö n e t im b iç im in in h ü k ü m sü r­

d ü ğ ü d ö n e m d ir: M Ö 5 0 9 /5 0 8 y ılın d a b a ş la y a n c u m h u r iy e t r e jim in in s o n a

e r m e s in in a r d ın d a n İm p a ra to r A u g u s tu s ’ u n s a ğ la d ığ ı b a r ış ve h u zu r ile
M Ö 2 7 y ılın d a principatus y ö n e t im i b a ş la m ış o lu r . Y a k l a ş ı k s e k s e n b e ş

y ı l s ü r e n R o m a e d e b iy a tın ın b u k la s ik d ö n e m in in o ld u k ç a h a r e k e tli s iy a s î

y a ş a n tıs ı iç in d e , b ir yandan var o la n edebi tü rle r ç e ş itle n ip g e liş ir k e n

d iğ e r y a n d a n b u n la r a y e n ile r i e k le n m iş tir . B ir e y s e l g ir iş im le r in , k e n d in i

iy i ifa d e e d e b ilm e n in ve s a v u n m a n ın , s iy a s a l r e k a b e tin ö n e m li o ld u ğ u

c u m h u r iy e t d ö n e m in d e s iy a s e t ve d e v le t a d a m la rın ın h ita b e t a la n ın d a

g ö s te r d ik le r i b a ş a rı ile s ö y le v s a n a tı g e liş m iş tir, R o m a ’da. R o m a ’ n ın

y a zıy la ta n ış tığ ı i l k d ö n e m le r d e n b e ri k a y ıt tu tm a g e le n e ğ in e dayanan,

4Î Jaeger, 1990, s. 11-16.

43 Albrecht, 1992, cilt 2, s. 1458.
a n c a k b iç im s e l o la r a k G r e k ö r n e k le r in i t a k lit e d e n ta r ih y a z ı c ı l ığ ı c u m h u ­

r iy e t d ö n e m in d e iş le n e r e k g e liş m iş tir . C u m h u r iy e t d ö n e m in in ik in c i y a r ı­
s ın d a d ü z y a z ı a la n ın d a ile r le m e k a y d e d ilir k e n , ş iir b i r a z d a h a g e r id e k a l­

m ış g ö rü n m e k le b ir lik te ö n e m li ik i ş a ir , d id a k t ik ş iir tü rü n d e R o m a lı

T itu s Lu c re tiu s C a ru s (M Ö 9 9 -5 5 ) v e lir ik v e e le g ia ş iir in in en büyük

te m s ilc is i V e r o n a lı G a iu s V a le r iu s C a tu llu s ( M Ö 8 4 -5 4 ) R o m a ’n ın c u m ­
h u r iy e t d ö n e m i ş iir in in e n ö n e m li te m s ilc ile r id ir le r . R o m a ’ d a ş iir s a n a tı

M Ö 1 . y ü z y ıld a İs k e n d e r iy e ş iir in in e tk is i a ltın d a , b a ş la n g ıç ta k i ç a lış m a ­

la r d a n o ld u k ç a g e liş k in b ir g ö r ü n ü m s e r g ile r . B u d ö n e m d e C a tu llu s , İs ­

k e n d e riy e ş a ir le r in in e le a lıp g e liş t ir d iğ i e p ig r a m tü rü n ü n R o m a ’ d a te m ­

s ilc is i o lm u ş t u r .

C u m h u r iy e tin ile r le y e n y ılla r ın d a y in e İs k e n d e r iy e e d e b iy a tın ın e tk i­

s iy le b i l i m , s a n a t, r e t o r ik , g r a m e r v b . k o n u la n e s e r le r in d e iş le y e n y a z a r la r

o r ta y a ç ık m ış tır . B u n la r ın b a ş ın d a b ir S a b in k e n ti o la n R e a t e ’ d e d o ğ m u ş

o la n M a r c u s T e r e n tiu s V a r r o ( M Ö 1 1 6 - 2 7 ) g e lir . V a r r o m a te m a tik d ış ın ­

d a k i b ü tü n b ilim le r le ilg ile n m iş v e 6 0 0 ’ ü n ü z e r in d e e s e r v e r m iş tir .

Rom a e d e b iy a tın ın k la s ik d ö n e m in in M Ö 8 0 y ılın d a n M S 14 y ılın a

k a d a r g e ç e n y a k la ş ık d o k s a n b e ş y ıll ı k z a m a n d ilim i, R o m a ’ d a e d e b iy a tın

d o r u k n o k ta s ın a u la ş tığ ı e n p a r la k y ılla r o ld u ğ u iç in , “ a ltın çağ” o la ra k

a d la n d ır ılm a k t a d ır . R o m a e d e b iy a t ın ın a ltın ç a ğ ı k e n d i iç in d e ik iy e a y rı­

la r a k in c e le n ir: L a t iu m b ö lg e s in d e n A r p i n u m lu ü n lü h a tip , d e v le t a d a m ı,

e d e b iy a tç ı M a r c u s T u lliu s C ic e r o ’ n u n ( M Ö 1 0 6 -4 3 ) a d ıy la a n ıla n C ic e r o
dönem i (M Ö 8 0 -4 3 ) ve İm p a r a to r A u g u s t u s ’ u n a d ıy la a n ıla n A u g u s tu s
dönem i (M Ö 4 3 -M S 14 ). C ic e ro d ö n e m i, b a ş ta C ic e r o ’ n u n h ita b e t v e

fe ls e fe a la n ın d a k i y a z ı l a n y l a , b ir b a ş k a ü n lü d e v le t a d a m ı R o m a l ı G a iu s

Iu liu s C a e s a r ’ m (M Ö 1 0 0 - 4 4 ) , k e n d i ic ra a tın ı a n la ttığ ı n o t la n v e y o r u m ­

la r ıy la , A m i t e m u m ’ lu d e v le t a d a m ı G a iu s S a llu s tiu s C r is p u s ’ u n ( M Ö 86-

3 5 ) ta r ih e s e r le r iy le , T i c i n u m ’ lu C o r n e liu s N e p o s ’ u n ( M Ö 1 0 0 / 9 9 -2 5 / 2 4 )
b iy o g r a fi tü rü n d e k i y a z ıla n y la Rom a e d e b iy a tın d a h e m d ü z y a z ın ın hem

d e b ir e d e b iy a t d ili o la r a k L a t in c e n i n g e liş tiğ i v e d o r u k n o k ta s ın a u la ş tığ ı

d ö n e m o lm u ş tu r . A y r ıc a b u d ö n e m d e y a zın s a l b ir tü r o la ra k m e k tu p tü rü ­
nün de g e liş tiğ in i g ö r m e k te y iz . S iy a s i ve to p lu m s a l y ö n ü y le d ö n e m in
R o m a ’ s m ı y a n s ıtm a s ı a ç ıs ın d a n C i c e r o ’ n u n m e k t u p la n ç o k ö n e m lid ir .

A u g u s t u s d ö n e m i, R o m a e d e b iy a t ın ın e n ü s tü n v e e n g ü z e l e s e r le r in in

v e r ild iğ i d ö n e m d ir. D ö n e m in y a z a r la r ın ın ç o ğ u n lu ğ u n u ş a ir le r o lu ş tu r ­

m a k t a d ır . B u d ö n e m in ö n e m li ş a ir le r in in is im le r in i v e r m e k le y e t in e c e ğ iz :
M a n t u a l ı ü n l ü d e s t a n ş a ir i P u b l i u s V e r g i l i u s M a r o ( M Ö 7 0 - 1 9 ) , l i r i k ş iir ­
le r i v e saturalzn ile ü n lü V e n u s ia lı Q u in t u s H o r a t iu s F la c c u s ( M Ö 6 5 -8 ),

e le g ia ş a ir le r i U m b r i a l ı S e x tu s P r o p e r tiu s ( M Ö 5 0 -16 ), A lb iu s T ib u llu s

(M Ö 4 8 - 1 9 ) , S u lm o lu P u b liu s O v id iu s N a s o ( M Ö 4 3 -M S 1 7 ) . Ş iir e g ö re
d a h a a z b ir g e liş m e g ö s te r e n d ü z y a z ın ı n e n ö n e m li te m s ilc is i ta r ih y a z a r ı

P a d u a lı T i t u s L i v i u s ’ tu r ( M Ö 5 9 -M S 17).
A u g u s t u s ’ u n R o m a ’ d a s a ğ la d ığ ı b a r ış v e h u z u r o r ta m ı R o m a e d e b iy a ­

tın ın v e r im in in a r tm a s ın d a ö n e m li b ir e tk e n o lm u ş t u r . İm p a r a to r A u g u s -

tu s ü ç k o ld a n g ir iş tiğ i r e fo r m la r ın b ir k o lu n u d a e d e b iy a t a la n ın d a y e n i­

lik le r y a p m a y a a y ır m ış t ı. S iy a s a l v e e k o n o m ik g e liş m e n in y a n ıs ır a k ü ltü r

ve d ü ş ü n c e y a ş a m ın ın d a ile r le m e s in e önem ve re n A u g u s tu s R o m a lılık
u lu s a l b ilin c in in , R o m a ’ y a ö zg ü u n s u r la r ın iş le n m e s in i, g e liş tir ilm e s in i

d e ğ e rli b u lm u ş , b u n u y a p a rk e n de d a n ış m a m M aecenas’m a r a c ılığ ıy la

e d e b iy a ta m i ll i v e s iy a s i te m a la r ın g ir m e s in i s a ğ la y a r a k y a z a r la r ı b u a m a ç

iç in b ir d e re c e y e k a d a r g ö re v le n d irm iş ti. A n c a k b u g ö re v le n d irm e h iç b ir

za m a n z o r la d e ğ il, y a za rın r ız a s ı a lın a r a k o lm u ş t u r . B u dönem de edebî

tü rle r b iç im s e l o la ra k G re k e d e b iy a tın d a n ith a l e d ile n tü rle r o lm a k la

b ir lik te bu b iç im s e l k a lıp la r iç in d e iş le n e n te m a la r R o m a ’ya ö zg ü

k a lm ış t ır . İş le n e n b e lli b a ş lı te m a la r ş u n la r d ı: A u g u s t u s ’ u n s a ğ la d ığ ı b a r ış

ve h u zu ru n g ü z e lliğ i ve bunun v u rg u la n m a s ı; R o m a ’ n ın g e n iş le m e ve

y a y ılm a p o litik a s ı ç e r ç e v e s in d e y a p ıla n s a v a ş la r s ıra s ın d a , b ü tü n

İt a ly a ’ d a k ı t l ı k te h lik e s iy le k a rş ı k a rş ıy a k a lın a c a k k a d a r ç o k ih m a l e d il­

m iş o la n ta r ım ın y e n id e n c a n la n d ır ılm a s ı iç in , e d e b iy a tta te m a o la ra k

iş le n m e s i; m i ll i d u y g u la r ın , ü lk ü le r in e d e b iy a t y o lu y la c a n la n d ır ılm a s ı,

R o m a lı e r d e m le r in in (mos maiorum : a ta la r d a n k a lm a g e le n e k le r ; pietas:

a ile y e , a ta la r a , d in e ve d in s e l â d e tle r e , g e le n e k le r e b a ğ lılık , d e v le te ve

d e v le t o to rite s in e ita a t; virtus: y ü r e k lilik , y iğ itlik ; clementia: h o ş g ö rü ve

b a ğ ış la m a ; iustitia: a d a le t) y e n id e n c a n la n d ır ılm a s ı v e y ü c e ltilm e s i.

Ş a ir O v id i u s ’ u n ö lü m ü n d e n ( M S 17) M S 3 . y ü z y ılın o r ta la r ın a k a d a r

devam e d e n d ö n e m i F u h r m a n n “ k la s ik s o n ra s ı d ö n e m ” o la r a k a d la n d ır ır .

İ m p a r a t o r A u g u s t u s ’ ta n s o n r a g e le n İm p a r a t o r l u k d ö n e m in d e R o m a e d e ­

b iy a t ı b ir d e ğ e r y i t i m i n e u ğ r a m ış v e b u n u n b ir ifa d e s i o la r a k m o d e m dö­
n e m le r d e bu ç a ğ ın e d e b iy a tı “ güm üş ç a ğ ı” e d e b iy a tı o la ra k a d la n d ır ıl­

m ış tır . T a b i i k i a ltın ç a ğ ın d a n güm üş çağm a g e ç iş b ir d e n b ir e o lm a m ış

Rom a e d e b iy a tın ın u ğ r a d ığ ı d e ğ e r y itim i y a v a ş y a v a ş ile rle y e r e k g ü m ü ş

ç a ğ ın a u la ş ılm ış tır . B u çağ e d e b iy a tın ın en b e lir g in ö z e lliğ i ş iir y a da
d ü z y a z ı o la r a k y a z ı l m ı ş e s e r le rin tü m ü n d e g ö r ü le n a ş ın b ir r e t o r ik e ğ ili­

m id ir . E t k ili v e p a r la k s ö zle r s ö y le m e y e o la n e ğ ilim bu d ö n e m in edebî

e s e r le r in in y a p a y b ir g ö r ü n ü m s e rg ile m e s in e s e b e p o lm u ş t u r . D ü z y a z ı v e

ş iir k e n d i a y ır t e d ic i ö z e llik le r in i k a y b e d e r e k b ir b ir in e y a k l a ş m ı ş , ş iir i

a n d ır a n d ü z y a z ı ö r n e k le r i, d ü z y a z ı y ı a n d ır a n ş iir le r y a z ı l m a y a b a ş la n m ış
v e b ö y le c e ş iir d e d ü z y a z ı d a y a p a y b ir g ö r ü n ü m k a za n m ış tır. A n c a k b u
d e m e k d e ğ ild ir k i b u ç a ğ d a h iç d e ğ e rli e s e r v e r ilm e m iş tir . Ö r n e ğ i n ta r ih

y a z a r ı P u b liu s C o m e liu s T a c itu s ( M S 5 5 - 1 1 7 ) g ib i b a z ı y a z a r la r r e to r iğ in

y a p a y b i r b iç im d e k u lla n ılm a s ın a f a z l a k a p ı lm a y a r a k e ş s iz e s e r le r v e r e ­

b i l m i ş l e r d i r . R e t o r i ğ i n a ş ır ı b i r b i ç i m d e k u l la n ıl m a s ı n d a n e n f a z l a e t k i l e ­

nen ş iir o lm u ş t u r . B u ç a ğ d a e d e b iy a t ı e t k ile y e n b ir b a ş k a e t k e n is e b a ş a

geçen im p a ra to rla rın y a za rla ra y ö n e lik e n d iş e li v e kuşkucu ta v ır la r ıd ır .

B u n d a n d o l a y ı b i r ç o k e d e b i e s e r in y a s a k l a n d ı ğ ı , h a tt â y o k e d i l d i ğ i , y a z a r

v e ş a ir le r in c e z a la n d ır ıld ığ ı, s ü r g ü n e g ö n d e r ild iğ i y a d a ö ld ü r ü ld ü ğ ü b i l i ­

n e n b ir g e r ç e k tir . U y g u la n a n b a s k ı r e jim i k a rş ıs ın d a y a z a r la r y a y a z ıla r ın ı

ih tiy a tla k a le m e a lıy o r la r d ı y a d a b a ş ta k i y ö n e tic ile r e d a lk a v u k lu ğ a v a r a ­

cak d e re c e d e iltifa tla r d a b u lu n a r a k y a zıy o rla r d ı. B u d u ru m da edebî

e s e r le r in d e ğ e r k a y b ın a u ğ r a m a la r ın a yol a ç m ış tır. A n c a k d ö n e m in bu
b a s k ıc ı ö z e lliğ i ve R o m a ’da g ittik ç e b o z u la n s iy a s î v e sosyal k o ş u lla r
G a iu s P e tro n iu s A r b ite r (ö lü m ü M S 6 5 ), İs p a n y a ’ n ın B ilb ilis k e n tin d e n

K e lt a s ıllı M a rc u s V a le r iu s M a r tia lis (M S 4 0 -10 4 ) ve A q u in u m lu D e -

c im u s J u n iu s Ju v e n a lis (d o ğ u m u M S 6 0 / 7 0 ) g ib i h ic iv u s ta la r ın ın o r ta y a

ç ık m a s ın a y o l a ç m ış tır . D ö n e m i n d iğ e r ö n e m li y a z a r la r ı a r a s ın d a T r a k y a l ı
b ir k ö le o la n fa b l y a z a r ı G a iu s Iu liu s P h a e d r u s ’ u n , İs p a n y a ’ n m C o rd u b a

k e n tin d e n h a tip L u c iu s Annaeus S e n e c a ’ n ın (M Ö 5 5 -M S 3 7) ve onun

a y n ı is im li o ğ lu S to a f il o z o f u v e y a z a r G e n ç S e n e c a ’ n ın ( M Ö 4 -M S 6 5 ),

onun yeğeni ş a ir M a rc u s Annaeus Lu c a n u s ’un (M S 3 9 -6 5 ), E tr u r ia

b ö lg e s in d e n A u lu s P e rs iu s F la c c u s ’ u n (M S 3 4 -6 2 ), N a p o li’ d e n P u b liu s

P a p in iu s S ta tiu s ’ u n (M S 4 0 - 9 6 ) , e p i k ş a ir le r G a i u s V a l e r i u s F la c c u s ’ u n

(ö lü m ü M S 90) ve P a d u a lı S iliu s Ita lic u s ’ u n (M S 2 5 - 1 0 1 ) , İs p a n y a ’ d a n

C a la g u r r is ’ te n e ğ it im c i, e le ş tirm e n M a rc u s F a b iu s Q u in tilia n u s ’ u n (M S

3 5 -9 5 ), C o m u m ’ d a n G a iu s P lin iu s Secundus’un (İS 2 3 / 2 4 -7 9 ) v e onun

yeğeni m e k tu p la r ıy la ü n lü G a iu s P lin iu s C a e c iliu s Secundus’un (M S

6 1 / 6 2 -1 13 ) ve son o la ra k da M a d a u r a lı L u c iu s A p u le iu s ’ u n (M S 125 -
1 8 0 ) is im le r in i s a y m a k g e re k ir.

K a p s a m ın a a n tik ç a ğ d a L a t in c e o la r a k y a z ı l m ış e s e r le rin g ir d iğ i R o m a
e d e b iy a tı, M S 2 . y ü z y ılın s o n u n d a S u e to n iu s v e ç a ğ d a ş la r ı ile s o n a e re r.

Bundan s o n ra d a L a tin c e o la r a k e d e b î e s e r le r v e r il m e y e O rta ç a ğ a k a d a r

devam e d ilm iş s e de, bu e s e r le r in ü z e r in d e H ır is tiy a n lığ ın g ittik ç e a rta n

e tk is i s e b e b iy le , R o m a l ı u n s u r la r ı t a ş ıy a n , u lu s a l n it e lik li b ir e d e b iy a tta n

s ö z e t m e k m ü m k ü n d e ğ ild ir . Z i r a R o m a e d e b iy a t ın ı b e s le y e n ş a ir le r in v e

y a za rla rın , ç o ğ u n u n kökeni İs p a n y a , A f r i k a , G a ly a ve Y u n a n is ta n g ib i

İta ly a d ış ın d a n o ld u ğ u , d ille ri L a t in c e o lm a d ığ ı, R o m a k ö k e n li y a z a r ç o k
a z o ld u ğ u h a ld e , fa r k lı k ö k e n le r d e n y a z a r la r ın b ir te k ırm a ğ ı b e s le y e r e k

k e n d i ü lk e le r in e d u y d u k la r ı y u r t s e v g is in i R o m a y u r ts e v e r liğ i ile b ir le ş t i­
re re k y a zd ık la r ı g ö r ü l m e k t e d i r 44. R o m a lıla r kendi o la n a k la r ın ı k e ş fe t­
m e ye za m a n b u la m a d a n y a b a n c ı b ir u lu s u n , G r e k le r in e d e b iy a tın ı ta k lit
e tm iş , o n la rd a n ö ğ r e n d ik le r in i R o m a ’ y a ö zg ü u n s u r la r la yo ğ u ra ra k R o ­

m a lı k im liğ i ta ş ıy a n , R o m a ’ y a ö z g ü u lu s a l n ite lik li b ir e d e b iy a t o lu ş tu r ­

m a y ı b a ş a rm ış la r d ır .

K aynakça
Albrecht, Michael von, Geschichte der römischerı Literatür /-//, Bern,
Münih 1992.
Baier, Thomas, “Tragödie . II. Römisch”, şurada: Der Neue Pauly Enzyklopaedie der
Antike Band 12/1, Stuttgard, Weimar, 2002 s. 741.
Beare, W., The Roman Stage. A History o f the Latin Drama in the Time o f the
Republic, Londra 1968 (3).
Barrow, R. H., The Romans, Londra 1961.
Conte, Gian Biagio, Latin Literature. A History, çev. Joseph B. Solodow, Baltimore,
Londra 1994.
Diakov, V.; S. Kovalev, İlkçağ Tarihi. Roma Cilt 2, çev. Özdemir İnce, İstanbul
2008.
Duff, J. W. A Literary History o f Rome in the Silver Age from Tiberius to Hadrian,
Londra 1953.
Erim, Müzehher, Latin Edebiyatı, Istanbul 1987.
Fuhrmann, Manfred, Geschichte derrömischen Literatür, Stuttgart 1999.
Graf, F. (yay.) Einleitung in die lateinische Philologie, Stuttgart, Leipzig 1997.
Habinek, Thomas N., The Politics o f Latin Literature. Writing, Identity, and
Empire in Ancient Rome, Princeton, New Jersey 1998.
Hadas, Moses, A History o f Latin Literature, New York, Londra 1962 (3).
Harrison, Stephen (yay.) A Companion to Latin Literature, Malden, Oxford, Victoria
2007.
Jaeger, Gerhard, Einführung in die klassische Philologie, Münih, 1990, s. 11-16.
Ogilvie, R.M., Roman Literature and Society, Londra 1980.
Perek, Faruk Z., Eski Çağda Dilbilgisi Araştırmaları (Gramerin Doğuşu), İstanbul
1961.
Ribbeck, Otto, Scaenicae Romanorum Poesis Tragicorum Romanorum Fragmenta.
Vol. I, Hildesheim 1962.
Riemer, P.; M. Weissenberger, B. Zimmermann, Einführung in das Studium der
Latinistik, Münih 1998.
Tekin, Oğuz, “İtalya’nın En Eski Halkları ve Roma’nın Kuruluşu”, Toplumsal Tarih
(Ekim 2003: sayı 118), s. 30-33.
------- , --------, Eski Yunan ve Roma Tarihine Giriş, İstanbul 2008.
 CîCERO
T a r ih în A k iş in i
DEĞİŞTİREN SÖYLEVLER:
ORA TIONES PHILIPPICAE
F.Gül Özaktürk*

R o m a ’ n ın e n b ü y ü k d e v le t a d a m la r ın d a n v e ü n lü s ö z s ö y le m e u s ta la r ın ­

dan b ir i o la n M a rc u s T u lliu s C ic e ro ’n u n y a ş a m ın ın son y ılı g e rç e k te n

ilg in ç ve ü z e r in d e d u r u lm a y a d e ğ e rd ir. Çünkü İÖ 43 y ılın d a M a rc u s

A n to n iu s ’ a k a rş ı Orationes Philippicae a d lı s ö y le v le r in i v e r ir k e n , fa r­

k ın d a o lm a d a n b ir y a n d a n R o m a d e v le tin in y a z g ıs ın ı d e ğ iş tir m iş b ir y a n ­

d a n d a k e n d i ö lü m ü n ü h a z ır la m ış tır . O n u n y o l a ç tığ ı b u g e liş im i in c e le ­

m eden önce, C ic e r o ’ y u daha y a k ın d a n ta n ıy a b ilm e k iç in onun p o litik

y a ş a m ın a k ıs a c a d e ğ in m e k y a r a r lı o la c a k tır .

B a b a s ın ın d a h a iy i b ir e ğ itim a lm a s ı iç in A r p i n u m ’ d a n R o m a ’ y a ge­
tir d iğ i M a r c u s T u lliu s C ic e r o , o za m a n k i d ü n y a n ın s iy a s e t v e u y g a r lık

m e r k e z i b u k e n tin a r is to k r a tla r ın ın e ğ it im ve yaşam ta rzım çabucak be­

n im s e m iş v e o n la r g ib i b ü y ü k o y n a m a k iç in h e r tü r lü p o lit ik v e to p lu m s a l

g ir iş im d e b u lu n m u ş tu r. P lu ta rk h o s ’ u n ifa d e s iy le 1 a ile s i iç in d e a n ılm a y a

d eğ e r ilk k iş i o lm u ş tu r. C ic e r o ’ n u n k e n d is i d e b u d u ru m u Pro Plancio

a d lı s a v u n m a s ın d a 2 ş ö y le d ile g e tir m iş tir : “ B e n b e n d e n d o ğ d u m ve ken­
d im e d a y a n a r a k y ü k s e l d i m .” C i c e r o i y i b i r e ğ i t i m a ld ık t a n s o n r a , d e v le t

k a tın d a y ü k s e lm e k is te y e n h e r R o m a l ı g ib i, forumda a v u k a tlık y a p a ra k

* Prof. Dr. F. Gül Özaktürk, Ankara Üniversitesi DTCF Latin Dili ve Edebiyatı.
1 Plutarkhos, Cicero, I.
2 XXVII, 67
p o l it ik y a ş a m ın a b a ş la m ış tır . İ l k k e z İ Ö 81 y ılın d a Pro Quinctio davası

ile k e n d i n d e n s ö z e t t ir m i ş t i r ; a n c a k a s ıl ü n ü n ü d ö n e m in d i k t a t ö r ü S u l l a ’ y ı
ve y ö n e tim in i d o la y lı o la ra k e le ş tir d iğ i, e rte s i y ılk i Pro Sexto Roscio
Amerino d a v a s ın a b o r ç lu d u r . B a ş k a la r ın ın p o litik n e d e n le rd e n d o la y ı

s a v u n m a c e s a re ti g ö s te re m e d iğ i b u d a v a n ın a v u k a tlığ ım ü s tle n m iş , h a lk ın
a ç ık ç a s ö y le m e y e k o rk tu ğ u k o n u la r ı m ahkem ede d ile g e tir m iş , davayı

k a z a n m ış v e b ir g ü n d e R o m a ’ n ın e n ü n lü k iş is i o lm u ş t u r . A n c a k a r d ın d a n

hem s a ğ lık n e d e n le r iy le hem S u lla ’n ın o la s ı h ış m ın d a n k u r tu lm a k iç in

h e m d e b ilg is in i a r ttır m a k a m a c ıy la İ Ö 7 9 y ılın d a Y u n a n is ta n ’ a g itm iş tir .

A t i n a ’ d a ü n lü fe ls e fe h o c a la r ın ın d e r s le r in i iz le d ik t e n s o n r a , A n a d o l u ’ y a

ve R o d o s ’a g e ç e re k ü n lü h o c a la rd a n h ita b e t d e r s le r i a lm ı ş t ır . B u a ra d a
S u lla , y ö n e t im d e n ç e k ilip k ıs a b ir s ü re s o n ra d a e n d e r g ö r ü le n b ir h a s ta ­
lık ta n ö lü n c e , İ Ö 77 y ılın d a R o m a ’ya d ö n m ü ş , a v u k a tlık y a p a ra k k a m u

y a ş a m ın a y e n id e n g ir m iş tir . Cursus Honorumuna İÖ 75 y ılın d a S ic ily a

a d a s ın d a quaestor 3 o la r a k b a ş la m ış tır . İ Ö 7 0 y ı l ı n d a is e S i c i l y a v a l i s i ik e n

z im m e t in e p a r a g e ç ir m e k le s u ç la n a n Q . V e r r e s ’ e k a r ş ı a d a h a lk ın ın a ç tığ ı

davayı ü s tle n m iş ve V e rre s ’i m a h k û m e ttir m iş tir ; b ö y le c e k e n d is in d e n

s e k iz y a ş b ü y ü k v e R o m a ’ n m ö n d e g e le n a v u k a t la r ın d a n Q . H o r t e n s i u s ’ u

a lt e tm iş tir . İ Ö 6 9 y ılın d a aedilis, 6 6 y ılın d a praetor 4 o l m u ş tu r. A y n ı y ılın

h a lk te m s ilc is i G a iu s M a n iliu s ’ u n , A n a d o lu ’ d a V I. M ith rid a te s ve I.

T ig r a n e s ’ e k a rş ı y ü r ü tü le n s a v a ş ın b a ş ın a P o m p e iu s ’ u n t a m y e tk iy le g e ti­

r ilm e s i iç in b ir y a s a ö n e ris i v e r m e s i ü z e r in e , S e n a to s ın ıfı s e rt b ir b iç im d e

k a r ş ı ç ı k s a d a , praetor C ic e r o h a lk ın önünde v e r d iğ i s ö y le v iy le (De

Imperio Cn.Pompeio y a da Pro Lege Manilia ) b u y a s a ta s a rıs ın ı d e s te k ­

le m iş tir ; b u k o n u ş m a s ın d a p o lit ik y a ş a m ı b o y u n c a C a e s a r 3, C r a s s u s , M .

A n t o n iu s g ib i te k k iş i y ö n e tim in e e ğ ilim g ö s te r e n le r e k a r ş ı h e p d e s te k le ­
d iğ i C n . P o m p e iu s ’ a d u y d u ğ u h a y r a n lığ ı i l k k e z a ç ık ç a d ile g e tir m iş v e

o n u ü s tü n k iş iliğ in d e n v e b a ş a r ıla r ın d a n d o la y ı u z u n u z a d ıy a ö v m ü ş tü r.

İÖ 6 3 y ı lı n d a k i s e ç im le r d e d a h a ö n c e ik i k e z a d a y o lm a s ın a k a r ş ın s e ç i­
le m e y e n v e ü ç ü n c ü k e z a d a y o la n S e r g iu s C a t i l i n a ’ d a n d a h a ç o k o y a la ­

ra k consul6 s e ç i l m i ş t i r ; consuRüğü s ıra s ın d a C a t i li n a ’ n ı n d ü z e n le d iğ i b ir

a y a k la n m a d a n a d a m la rı s a y e s in d e h a b e rd a r o lm u ş tu r; öbür consul
C .A n t o n i u s H y b r id a , C ic e r o ’ n u n g ir iş im le r in i e n g e lle m e y e ç a lış m a s ın a

k a rş ın , y in e d e C ic e r o s u n d u ğ u g ü ç lü k a n ıtla r la v e v e r d iğ i e t k ili s ö y le v ­
le r le S e n a t o ’ y u , C a t i l i n a ’ n ı n d e v le te k a r ş ı te r tip d ü z e n le d iğ i (coniuratio)

3 Mali işlerden ve hâzineden sorumlu yüksek kamu görevlisi.

4 Adalet işlerinden sorumlu yüksek kamu görevlisi.
5 Bu çalışmada lulius Caesar’dan yalnızca Caesar diye söz edilecektir.
6 Roma’da devletin yönetimini bir yıllığına seçimle üstlenen iki yüksek kamu görevlisi
ve d o la y ıs ıy la v a ta n h a in i o ld u ğ u {erimen maiestatis) konusunda ik n a

e tm iş tir ; M . P o r c iu s C a to ’n u n C ic e ro ’ y u d e s te k le y e n k o n u ş m a s ın d a n

e tk ile n e n S e n a to , senatus consultum ultimum y e tk is in i C ic e r o ’ y a v e r m iş ­

tir . C a tilin a R o m a ’dan ç ık ıp E tr u r ia ’ d a k i o rd u s u n u n yanm a g itm e k z o ­

r u n d a k a lm ış tır ; C ic e r o o la ğ a n ü s tü d u r u m la r d a consuliere v e r i l e n b u y e t ­
k i y i k u lla n a r a k b u t e r tib e k a t ıla n , a r a la r ın d a b i r d e praetorun b u l u n d u ğ u

b e ş s a y g ın k iş iy i tu tu k la tıp m a h k e m e y e ç ık a rtm a d a n ö ld ü r tm ü ş tü r ; C a t i­

l in a is e a r d ın d a n o r d u y l a g e le n ö b ü r consul C .A n t o n i u s H y b r i d a ile a ra ­
la r ın d a ç ık a n ç a tış m a d a ö lm ü ş t ü r . R o m a v a t a n d a ş lık h a k la r ıy la ç e liş e n b u

y e t k i y i k u l l a n m a s ı d a h a s o n r a C i c e r o 'n u n d ü ş m a n l a n t a r a f ı n d a n a l e y h i n e

k u lla n ıla c a k ve sü rg ü n e g itm e s in e neden o la c a k tır. C ic e r o y a p ıtla n n d a

b u ld u ğ u h e r fır s a tta bu te rtip te n s ö z e tm iş , d e v le ti y ık ım d a n k u rta rm ış

o lm a k la ö v ü n m ü ş tü r ; R o m a ’ y ı b ir fe la k e tte n k u r ta r d ığ ı iç in pater patriae

( v a t a n ın b a b a s ı) o la r a k e s e n le n d iğ in i s ık s ık v u r g u la m ış tır .

İÖ 6 0 y ılın d a C a e s a r , P o m p e iu s v e C r a s s u s ’ u p o lit ik ç ık a r la n iç in u z ­

la ş tırm ış , o n la ra k e n d is in in consul\üğe a d a y o lm a s ın ı d e s te k le r le r s e , is te ­
d ik le r in i e ld e e tm e o la n a ğ ın ı s a ğ la y a c a ğ ı s ö z ü n ü v e r m iş tir . B ö y le c e k e n ­
d is in in d e y e r a ld ığ ı I . Triumvirlik (ü ç a d a m ın y ö n e tim i) d iy e a d la n d ır ıla n

b ir liğ in k u r u lm a s ın d a (İÖ 59) büyük r o l o y n a m ış tır . C ic e r o , C a e s a r ’ ın

k e n d is in i p o litik y a n d a ş o la ra k y a n m a çekm e ç a b a la n n a k a rş ın , p o litik

b a ğ ım s ız lığ ı y e ğ le m iş , b ö y le c e kam u y a ş a m ın d a n b ir ö lç ü d e u za k d u r­
m u ş tu r.

İÖ 5 8 y ılın d a h a lk te m s ilc is i P . C lo d iu s P u lc h e r , b ir R o m a y u r tta ş ın ı

m a h k e m e y e ç ık a rtm a d a n ö lü m c e za s ın a ç a rp tıra n b ir in in s ü rg ü n e g ö n d e ­

r ilm e s i g e r e k tiğ in i ö n g ö r e n b ir y a s a ta s a rıs ı s u n m u ş tu r . B u n u n k e n d is i

iç in ç ık a r ıld ığ ım a n la y a n C ic e r o , R o m a ’dan M a k e d o n y a ’ya k a ç m ış tır .

C lo d iu s is e C i c e r o ’ y u s ü r g ü n c e za s ın a ç a rp tır a n ik in c i b ir y a s a s u n m u ş ­

tu r; C ic e ro , S e n a to ’ d a n a ld ığ ı y e tk iy e d a ya n a ra k s u ç lu la r ı h a k lı o la ra k
ö lü m c e za s ın a ç a rp tır d ığ ın ı s ö y le y e re k sü rg ü n e g ö n d e rilm e s in in anaya­
s a y a a y k ır ı o ld u ğ u n u y a ş a m ın ın s o n u n a d e k s a v u n m u ş tu r .

C ic e ro s ü r g ü n d e y k e n , P a la tiu m te p e s in d e k i e v i, C l o d iu s ’ u n a d a m la r ı

ta r a fın d a n y a k ı lı p y ı k ı lm ı ş , a r a z is in in b ir k e s im i ö z g ü r l ü k ta n n ç a s ı L i b e r -

ta s ’ a a d a n m ış tır . T u s c u lu m ’ d a k i e v in e de çok za r a r v e r ilm iş tir . C ic e r o ,

P o m p e iu s ’ u n v e h a lk te m s ilc is i T . A n n i u s M i l o ’ n u n d e s te ğ i ile 4 A ğ u s t o s
5 7 ’de h a lk m e c lis in d e n ç ık a r ıla n b ir yasa ile sü rg ü n d e n ç a ğ r ılm ış tır .
İ t a ly a ’ y a g e ld iğ in d e v e 4 E y l ü l ’ d e R o m a ’ y a u la ş tığ ın d a o ld u k ç a i y i k a r ş ı­

l a n m ı ş t ı r . Ö n c e S e n a t o ’ d a ( Post
Reditum in Senatü), s o n r a h a l k ı n ö n ü n d e
(Post Reditum ad Quirites) b i r t ü r t e ş e k k ü r s ö y l e v i v e r m i ş t i r ; e v i n i g e r i
a l m a k {De Domo Sua) v e m a l l a r ı n a v e r i l e n z a r a n n g e r i ö d e n m e s i i ç i n {De
Haruspicum Responsis) S e n a to ’ d a v e m a h k e m e le r d e s ö y le v le r v e r e r e k b ir

s ü re u ğ r a ş m ış tır.
P o m p e iu s ile Caesar a r a s ın d a k i p o litik b a ğ ın ç ö z ü le c e ğ in e iliş k in

u m u t la r v e C a e s a r ’ ın b u b a ğ ı b o z m a s ı iç in C l o d iu s a r a c ılığ ı ile g ö r e v le n ­

d ir d iğ i k iş ile r in g ir iş im le r i, C a e s a r ’ m , C ra ssu s’u n ve P o m p e iu s ’ u n 56

y ı lı n ı n N i s a n a y ın d a L u c a ’ d a b ir a r a y a g e lip a r a la r ın d a y e n id e n a n la ş m a ­

la r ı v e e v l i l i k 7 y o lu y la b u b ir liğ i g ü ç le n d ir m e le r iy le s u y a d ü ş m ü ş t ü r . B u ­
nun ü z e r in e C ic e ro da pes e tm iş g ib i g ö r ü n m e k te d ir : P o litik yaşam da

sanki u zu n za m a n d ır y a n d a ş ıy m ış ya da a rk a d a ş ıy m ış g ib i S e n a to ’ da
C a e sa r’ı consuRük e y a le tle r i k o n u s u n d a d e s te k le y e n b ir s ö y le v v e r m iş tir .

Ü ç k iş in in m u t la k h â k im iy e t in i k a b u l e tm e n in b ir sapiens (b ilg e k iş i) iç in

g e rç e k ç i v e a k ıllıc a b i r iş o l d u ğ u n u ile r i s ü r m ü ş tü r ; ö te yandan, bu tü r

k o n u ş m a la rı y a p a r k e n , g u ru ru n u n in c in d iğ in i A ttic u s g ib i y a k ın b ir a rk a ­

d a ş ın a y a ln ı z c a m e k tu p la r ın d a a ç ık la m ış tır . B u n d a n s o n ra c u m h u r iy e t ç i­

le r in y a n ın d a y e r a lm a m ış v e k e n d is in i e d e b iy a t ç a lış m a la r ın a v e r m iş tir .

C a e sa r’d an ve P o m p e iu s ’ ta n g e le n b a s k ıla r la b a zı k iş ile r in d a v a la n n ı

kabul e tm e k zo ru n d a k a lm ış tır . B u n la r d a n V a tin iu s ’ u b a ş a rıy la savun­

m u ş tu r. İ Ö 5 2 y ı lı n ı n b a ş ın d a A p p i a Y o l u n d a k i b ir ç a tış m a d a C l o d iu s ’ u

ö ld ü rm e k le s u ç la n a n M i l o ’ y u , a s k e r î g ü ç le r le ç e v r ilm iş forumdaki m ah­

kem ede s a v u n m u ş , a m a d a v a y ı k a z a n a m a m ış t ır . S ü r g ü n d e n d ö n m e s in d e
b ü y ü k p a y ı o la n M i l o ’ y u h a k k ıy la s a v u n a m a d ığ ı iç in d e e le ş tir iy e u ğ r a ­

m ış tır ; M i l o s u ç lu b u lu n u p s ü rg ü n e g ö n d e r ild ik te n s o n ra , C ic e r o , s a v u n ­

m a s ın ı g ö z d e n g e ç irip d ü z e ltm iş v e o k u m a s ı iç in o n a y o lla m ış tır . M i l o ,

‘Beni o za m a n b ö y le s a v u n s a y d ın , ş im d i M a s s ilia ’ d a te k ir b a lık la rın ı

y i y e m e y e c e k t i m ’ y a n ı t ı n ı v e r m i ş t i r 8. B u dönem de onu a v u ta n te k o la y ,

genç y a ş ta C a rrh a e s a v a ş ın d a ö le n L ic in iu s C ra s s u s ’ta n b o ş a la n ye re

augur s e ç i l m e s i o lm u ş tu r.
İÖ 52 y ılın d a P o m p e iu s ’ u n ç ık a r d ığ ı e y a le tle r y a s a s ın a g ö re ( lex de
provinciis) K ilik ia ’y a proconsuf s e ç ilm iş tir . İ Ö 5 1 ’ d e b ir y ıl o ra d a y ö n e ­
tim d e k a lm ış tır . H e r n e k a d a r m o d e m a r a ş tır m a c ıla r a r a s ın d a o n u n b a ş a ­
r ıl ı b i r y ö n e t i c i o l m a d ı ğ ı g ö r ü ş ü y a y g ı n is e d e , k o r s a n la r a k a r ş ı k a z a n d ı ğ ı

y e n g ile r n e d e n iy le z a fe r tö re n i k u tla m a u m u d u y la R o m a ’ y a d ö n d ü ğ ü n d e

k e n d is in i Caesar ile P o m p e iu s a ra s ın d a p a tla k ve re n iç s a v a ş ın iç in d e

b u lm u ş tu r. Önce P o m p e iu s ’ u n a r d ın d a n g itm e m iş tir . C a e s a r o n u n la 28

M a r t 4 9 ’ d a F o r m i a e ’ d a b u lu ş u p g ö r ü ş m ü ş tü r ; P o m p e iu s v e a rk a d a ş la r ın ın
a y r ılm a la r ın ın a r d ın d a n Caesar onu R o m a ’da S e n a to ’ y a davet e tm iş tir ,

a n c a k C ic e ro s o n d e re c e k a ra rlı b ir b iç im d e b u ç a ğ r ıy ı g e ri ç e v ir m iş tir .

7 Pompeius, Iulius Caesar’ın kızı Iulia ile evlenmiştir.

8 Dio Cassius, XL, 54, 3.
9 Eyalet valisi.
U zu n s ü re n k a r a r s ız lığ ın d a n s o n ra b ir g e c e a n id e n Rom a ve İta ly a ’ d a n

k a ç ıp Y u n a n is ta n ’ d a savaş h a zırlığ ın d a o la n c u m h u r iy e tç ile r e , yani

P o m p e iu s v e a r k a d a ş la r ın a k a tılm ış tır ; o n la r ın c u m h u r iy e t ç ilik ilk e le r in e

s ık ı s ık ıy a b a ğ lı o lm a d ık la r ın ı g ö r ü n c e h a y a l k ır ık lığ ın a u ğ r a m ış v e e le ş ti­
r ile r iy le c u m h u r iy e tç ile r in ö n d e r le r in i te d ir g in e tm iş tir . C ic e ro ’ n u n yer

a lm a d ığ ı, Caesar ile P o m p e iu s a ra s ın d a k i P h a r s a lia s a v a ş ın d a cum hu­

r iy e tç ile r y e n ilin c e , C a t o , C ic e r o ’ y a c u m h u r iy e tç ile r in o r d u s u n u n k o m u ­

ta n lığ ın ı ö n e r m iş tir , a m a C ic e r o b u n u g e ri ç e v ir m iş v e C a e s a r ’ ın b a ğ ış ­

la m a s ı ü z e r in e R o m a ’ y a d ö n m ü ş t ü r , a n c a k p o l it ik y a ş a m d a n v e te k a d a m

y ö n e tim in e d o ğ ru ile r le d iğ in i s e zd iğ i C a e sa r’d an u za k d u rm u ş tu r. B u

d ö n e m d e te k ö n e m li s ö y le v in i İ Ö 4 6 y ılın d a S e n a t o ’ d a v e r m i ş t i r : B u , iç
s a v a ş ın p a tla m a s ın ı h ızla n d ıra n İÖ 51 y ılı consulü M . C la u d iu s

M a r c e llu s ’ u n C a e s a r ta r a fın d a n b a ğ ış la n m a s ın ı ö v e n b ir k o n u ş m a d ır (Pro

Marcello).
İÖ 44 y ılın ın M a r t a y ın d a C a e s a r ’ ın S e n a to ’ d a P o m p e iu s h e y k e lin in

y a n ın d a c u m h u r iy e tç ile rc e b ir ç o k k a m a d a r b e s iy le ö ld ü rü lm e s i, C ic e r o ’
n u n y a ş a m ın d a ç o k ö n e m li y e n i b ir d ö n e m i b a ş la tm ış tır ; ç o k k ıs a s ü r e c e k

o la n bu dönem de C ic e ro p o litik y a ş a m ın d a o ana d ek h iç g ö r ü lm e m iş

ö lç ü d e yoğun çaba g ö s te r m iş tir; y ılla r d ır ö z le m in i d u y d u ğ u c u m h u riy e t

y ö n e tim in i y e n id e n R o m a ’da k u rm a k iç in çok u ğ r a ş m a s ın a k a rş ın , n e

y a zık ki ç a b a la n boşa g itm iş , ü s te lik hep te k adam y ö n e tim in e k a rş ı

m ü c a d e le e tm e s in e k a r ş ın , te k a d a m y ö n e tim in i k e n d i e lle r iy le , g e n c e c ik

b ir in s a n a s a n k i a lt m te p s id e s u n m u ş tu r :

15 M a rt 4 4 günü C a e s a r ’ ın ö ld ü rü lm e s in d e n s o n ra o rta y a ç ık a n du­

r u m , E s k iç a ğ k a y n a k la r ın a g ö re c u m h u r iy e tç ile r in k im i k o n u la n ö n c e d e n

p la n la d ık la r ın ı a m a k o r k u y a k a p ılın c a , u y g u la m a d a b a ş a r ıs ız o ld u k la n n ı

g ö s te r m iş tir. S u e t o n i u s 10 t e r t i p ç i l e r i n C a e s a r ’ ı ö ld ü rd ü k te n s o n ra yapa­

c a k la rı k o n u s u n d a şu b ilg ile r i v e r m e k te d ir : “ T e r tip ç ile r in n iy e ti, ö ld ü r ­

d ü k le r i C a e s a r ’ ın b e d e n in i T ib e r ırm a ğ ın a s ü r ü k le m e k , m a lla n n ı k a m u ­

l a ş t ı r m a k , a c t a s ı n ı 11 g e ç e r s i z k ı l m a k t ı , a n c a k consul M a r c u s A n t o n i u s ’ ta n
ve a tlı b ir liğ i başkam L e p id u s ’ ta n k o rk tu k la n iç in v a z g e ç t i l e r .” D io

10 Suetonius, On İki Caesar'm Yaşamı, s.38, (Türkçeye Çevirenler: Fafo Telatar, F.Gül
Özaktilrk), T.T.K. Yayınları, VII. Dizi - Sayı 232, 2008.
11 Cumhuriyet döneminde yüksek kamu görevlilerinin, daha sonraki dönemlerde de
imparatorların yapmak istedikleri işleri ya da çıkarmak istedikleri yasaları içeren belgeler,
bunlar görüşülmek üzere senatoya sunulur, oylandıktan sonra onaylanır ya da geri çevrilirdi.
Marcus Antonius, Caesar’ın öldürülmesinden sonra, onun crc/asım ele geçirmiş ve onda yazılı
olmayan birçok şeyi, sanki Caesar ölmeden önce yapacağı işler arasına yazmış gibi göstererek
gerçekleştirmiştir; örneğin bazı kişileri sürgünden çağırmış, Roma’ya bağlı yerel yönetimlere
(municipium) Roma yurttaşlık hakkını para karşılığında vermiştir; bk. Cicero, Birinci
Philippica Söylevi, 16., (Türkçeye çeviren F.Gül Özaktürk), Öteki Yayınevi, Ankara, 1998.
C a s s i u s ’ a 12 g ö r e A n to n iu s da C a e s a r ’ ın ö ld ü rü lm e s in d e n hem en s o n ra

d ik k a t ç e k m e m e k iç in r e s m î g iy s is in i ç ık a ra ra k k a ç m ış v e o g e c e y i s a k ­
la n a ra k g e ç ir m iş tir . A n la ş ıla n her ik i ta ra f d a b ir b ir in d e n k o rk m u ş tu r.

T e r tip ç ile r in b ö y le b ü y ü k b ir iş i g e r ç e k le ş tir d ik te n s o n ra k o rk m a la rı v e

g e ri a d ım a tıp ta s a r ıla r ın ı u y g u la y a m a m a la r ı b ü y ü k b ir h a ta d ır . C i c e r o 11
M a y ı s 4 4 t a r i h l i m e k t u b u n d a 13 b u n u ş ö y l e d i l e g e t i r m i ş t i r : “ B u iş e r k e k ­

le r e ö z g ü b i r c e s a r e tle , a m a ç o c u k ç a b i r p l a n la y a p ı l d ı .” C u m h u r i y e t y a n ­
lıs ı te r tip ç ile r S e n a t o ’ d a k o n u ş m a k is te m iş le r , a m a iç e r id e k im s e k a lm a ­

y ın c a , o n la r da a y rılm a k zo ru n d a k a lm ış tır . D ış a r ıd a to p la n m ış h a lk a

k o r k m a m a la r ın ı b a ğ ır a r a k s ö y le m e le r in e k a r ş ın , k im s e o n la r a in a n m a m ış

ve k o la y k o la y y a tış m a m ış tır ; h a lk to p la n tıs ın d a C a e s a r’ ı h e rh a n g i b ir

ç ık a r iç in d e ğ il ö zg ü r o la b ilm e k iç in ö ld ü r d ü k le r in i a ç ık la m ış la rd ır;

b ö y le c e h a lk ı y a tış tır d ık ta n s o n ra k e n d ile r in e k a rş ı b ir te r tip h a z ır la n m a ­

s ın d a n k o rk a ra k C a p ito liu m ’ a ç ı k m ı ş l a r d ı r . 14 A r a l a r ı n d a C ic e r o ’n u n da

b u lu n d u ğ u b ir ç o k c u m h u r iy e tç iy e haber y o lla y ıp ç a ğ ırm ış la r, u zu n

ta r tış m a la r d a n s o n ra , h a lk ı k e n d i y a n la r ın a ç e k m e k iç in p a ra d a ğ ıtm a y ı
k a ra rla ş tırm ış la r d ır ; p a ra v e r d ik le r in in k e n d ile rin i ö v m e s in i is te m iş le r ,

a m a C a e s a r h a l k a r a s ın d a ç o k s e v i l d i ğ i i ç i n , k i m s e b u iş i y a p m a y a c e s a r e t

e d e m e m iş tir . Y a l n ız c a ‘ b a r ış ’ d iy e b a ğ ır m ış la r d ır ; y ü k s e k kam u g ö re v­

lile r in e bunu ö n e r m iş le r , b ö y le c e te r tip ç ile r in g ü v e n liğ in i s a ğ la m a k

is te m iş le r d ir . B a r ış d a a n c a k g e n e l a f ç ık a r ıla r a k s a ğ la n a b ilir d i. C a e s a r ’ ın
e v lilik y o lu y la a k ra b a s ı praeîor C in n a , o rta y a ç ık m ış , re sm î g iy s is in i
ç ık a r ıp a tm ış , C a e s a r ’ ı ‘ t ir a n ’ , o n u ö ld ü r e n le r i d e ‘ tir a n ı ö ld ü r e n le r ’ d iy e

n ite le n d ir m iş t ir . B u a ra d a D o l a b e l l a , C a e s a r ’ d a n b o ş a la n consul\ük m aka­

m ın a g e ç m iş , h a lk a d u ru m u a ç ık la m a k ü z e r e k ıs a c a k o n u ş tu k t a n s o n ra ,

C a p ito liu m ’ a ç ık m ış tır . T e r tip ç ile r , D o la b e lla ’n ın Caesar k a rş ıtı b ir

konuşm a y a p tığ ın ı d u y u n c a , consul D o la b e lla ’ n ın ve praetor C in n a ’ n ın

k e n d i y a n la r ın d a o ld u ğ u n u düşünüp s e v in m iş le rd ir. C ic e r o C a p ito liu m ’

d a k i ta r tış m a la r s ıra s ın d a te r tib in ö n d e r le r i o la n M . B r u t u s v e C a s s iu s ’ u n ,

s a k la n m a k ta o la n öbür consul M . A n to n iu s ’ u n g ö r e v in i ü s tle n m e le r in i,

S e n a to ’ y u to p la y ıp h a lk ı d a k e n d i y a n la r ın d a b ir lik o lm a y a ç a ğ ırm a la r ın ı

ö n e r m iş , a m a k a b u l e d ilm e m iş tir . B u d a c u m h u r iy e tç ile r in ç e k in g e n d a v ­

ra n a ra k y a p tık la r ı ik in c i h a ta d ır. U z u n ta r tış m a la r d a n s o n ra A n t o n i u s ’ u n

C a p ito liu m ’ a ç a ğ r ılm a s ın a , c u m h u r iy e tin g e ri g e tir ilm e s i v e k o ru n m a s ı

konusunda o n u n la g ö rü ş ü lm e s in e k a ra r v e r i l m i ş t i r . 15 A n to n iu s is e

12 Dio Cassius, XLIV, 22

13 ad Atticum, XIV, 21, 3
14 Appianos, Bellum Civile, II, XVII, 119-120.
15 Tyrrel and Purser, The correspondence o f M.T.Cicero, cilt V, Introduction, XLIX., Dublin
University Press, 1933.
te r tip ç ile r in s a y ıc a çok o ld u k la rın ı d ü ş ü n e re k k o rk m u ş , C a p ito liu m ’ a

g id e rs e y a z g ıs ın ın C a e s a r ’ ın k iy le a y n ı o la c a ğ ın ı v e te r tip ç ile r in her şeyi

ç o k iy i ta s a r la d ık la r ın ı s a n d ığ ı iç in , o y a la n m a a m a c ıy la b ir g ü n lü k z a m a n
i s t e m i ş t i r 16. C i c e r o is e b u n a k a rş ı ç ık m ış , A n to n iu s ’ a g ö n d e rile c e k he­
y e tte y e r a lm a y ı d a r e d d e tm iş tir ; ç ü n k ü A n t o n iu s k o rk u iç in d e y k e n söz

v e r ir d i, a m a k o rk u s u g e ç in c e y in e eski A n to n iu s o l u r d u . 17 A n t o n i u s ’ u n

e v in e b ir h e y e t g itm iş ve g ö rü ş m e le r d e n s o n ra , A n to n iu s ö ze l d ü şm an ­

lık t a n ö t ü r ü b ir ş e y y a p m a y a c a k la r ın ı, k o n u y u S e n a t o ’ d a e le a la c a k la r ın ı
v e v a r ı l a c a k k a r a r ı k e n t i n i y i l i ğ i i ç i n d i k k a t e a l a c a k l a r ı n ı s ö y l e m i ş t i r . 18 O

g e c e m u h a f ı z a la y ı b a ş k a n ı L e p id u s to p la y a b ild iğ i k a d a r e rle forumu e le

g e ç ir m iş , A n t o n i u s d a C a e s a r ’ ın d u l k a rıs ı C a l p u m ia ’ d a n C a e s a r ’ ın ö z e l

y a zıla r ın ı (açta), v e d ö r t b in talentum tu ta r ın d a k i p a r a s ın ı, e rte s i g ü n d e

k a rd e ş le ri praetor G a i u s v e s u b a y L u c iu s A n t o n iu s ’ u n y a r d ım la r ıy la O p s
T a p ın a ğ ın d a k i d e v le t k a s a s ın d a n yedi yü z m ily o n sestertiumu a lm ış tır .

A n t o n i u s b u d a v r a n ış la r ıy la te k a d a m o lm a is te ğ in in b e lir tile r in i v e r m e y e

b a ş la m ış tır. 17 M a rt sabahı da S e n a to ’ y u , g la d y a tö rle rd e n y a r d ım a la n

te r tip ç ile r in b u lu n d u ğ u C a p i t o li u m ’ u n a ltın d a k i S e n a to b in a s ın a g itm e k ­

te n k o r k tu ğ u iç in , e v in in y a k ın ın d a k i T e llu s T a p ın a ğ ı’ n d a to p la n tıy a ç a ­

ğ ır m ış tır . T a r t ış m a la r d a k im ile r i te r tip ç ile r in c e z a la n d ır ılm a s ın ı, k im ile r i

d e b i r t ir a n ı ö l d ü r d ü k l e r i i ç i n o n u r l a n d ır ıl m a la r m ı i s t e m i ş t ir . A n t o n i u s is e
h e r ik i ö n e r iy i d e g e ri ç e v ir e r e k , ö n c e C a e s a r ’ m yüksek kam u g ö re v lis i

m i, y o k s a b ir tir a n m ı o ld u ğ u n a k a r a r v e r ilm e s in i is te m iş ve ş ö y le ko­

n u ş m u ş tu r: “ O y ü k s e k k a m u g ö r e v lis i v e d e v le tin s e ç ilm iş b ir y ö n e tic is i

is e , o n u n tü m actası v e k a ra rla r ı y ü r ü r lü k te k a la c a k tır ; a m a d e v le ti z o r la

e le g e ç ir d iğ in e k a r a r v e r ilir s e , c e s e d i y a k ılm a d a n a tılm a lı v e a c ta s ı g e ç e r ­

s i z s a y ı l m a l ı d ı r .” A n t o n i u s k o n u ş m a s ın ı n b u k e s im in d e ç o k a k ıl lı c a s ö z ­

le r s ö y le m iş ve çoğu k iş iy i c a n e v in d e n v u rm u ş tu r; ç ü n k ü e ld e e d ilm iş
g ö r e v le r i k im s e b ır a k m a k is te m e d iğ i iç in , b u ö n e ri g e ri ç e v r ilm iş tir v e

A n t o n i u s h a tır ı s a y ılır b ir b a r ış v e a n la ş m a b a h a n e s in i z o r l a k a b u l e ttir ­

m i ş t i r . 19 C i c e r o da u zu n b ir k o n u ş m a y la genel a f ö n e r m iş tir ve “ H iç

k im s e n in b ir b a ş k a s ın a k in b a ğ la m a m a s ı g e re k ir ” b iç im in d e k i ö n e riy i

k a b u l e t t i r m i ş t i r 20. C a e s a r ’ ı n k a y ın b a b a s ı C a lp u m iu s P is o da C a e sa r’ m

v a s iy e tin in h a lk ö n ü n d e o k u n m a s ı v e o n a r e s m î c e n a ze tö re n i y a p ılm a s ı
i ç i n k a r a r a l d ı r t m ı ş t ı r 21. B u n d a n s o n r a t e r t i p ç il e r C a p i t o l i u m ’ d a n a ş a ğ ıy a

16 Tyrrel and Purser, cilt V, Introduction, L.

17 Cicero, İkinci Philippica Söylevi, 89.
18 Appiaııos, Bellum Çivile, II, XVII, 124.
19 Ronald Syme, The Roman Revolution, s.98, Oxford, 1952.
20 Cicero’nun konuşması için bk. Dio Cassius, XLIV, 23-24.
21 Appianos, Bellum Çivile, II, XIX, 136.
ç a ğ r ılm ış la r , A n to n iu s ve L e p id u s k ö tü lü k y a p m a y a c a k la r ın a söz ve r­
m iş le r v e k e n d i o ğ u lla r ın ı g ü v e n c e o la r a k o n la r ın y a n m a y o lla m ış la r d ır ;

b ö y le c e b ir g ü v e n o r ta m ı y a r a tılm ış tır . C ic e r o A n t o n iu s ’ u n b u d a v r a n ış ın ı
ö v g ü y le a n l a t m ı ş t ı r 22. A n t o n i u s ’ u n b u n d a n s o n r a y a p t ı k l a r ı n ı P l u t a r k h o s

ş ö y le a n la tır: “ Ü s te lik o gece k e n d is i C a s s iu s ’ u , L e p id u s da B ru tu s ’u

y e m e k te e ğ le n d ir d i. B u n u n ü z e r in e A n t o n iu s S e n a to ’ y u to p la d ı, g e n e l a f

ç ık a r ılm a s ın ı, e y a le tle r in de B ru tu s ve C a s s iu s ta r a fta r la r ı a r a s ın d a p a y

e d ilm e s in i d e s te k le y e n b ir konuşm a y a p tı. S e n a to b u n la rı o n a y la d ı ve

C a e s a r ’ ın a ç / a s ın ın h iç b ir d e ğ iş ik lik y a p ılm a d a n y ü r ü r lü k te k a lm a s ı g e ­

r e k tiğ in e k a ra r v e r d i. B ö y le c e A n to n iu s S e n a to b in a s ın d a n d ış a r ı ç ı k t ı ­

ğ ın d a a r tık ç o k y ü c e v e s a y g ıd e ğ e r b ir iy d i; ç ü n k ü o n u n iç s a v a ş ı ö n le d iğ i,
b ü y ü k v e o la ğ a n ü s tü s ık ın tıla r la d o lu s o ru n la r ı a k ıllıc a v e b ir d e v le t a d a ­

m ı n a y a k ı ş ı r b i r b i ç i m d e ç ö z m ü ş o l d u ğ u d ü ş ü n ü l ü y o r d u . ” 23
C a e s a r, T ib e r ır m a ğ ı b o y u n d a k i b a h ç e le r in i h a lk a b ır a k m ış t ı v e her

R o m a v a ta n d a ş ın a d a ü ç y ü z sestertium d a ğ ıtılm a s ın ı v a s iy e t e tm iş ti. B u

iy i h a b e r le r in a r d ın d a n C a e sa r’m c e n a ze tö re n in d e g e le n e k s e l s ö y le v i
A n to n iu s v e rd i v e C a e s a r’ m ö ld ü r ü ld ü ğ ü n d e ü z e r in d e b u lu n a n k a n lı g iy ­

s is in i g ö s te r e r e k h a lk ı k ış k ır t tı. B ö y le li k l e o a n a d e k y o lu n d a g id e n iş le r

k a rış m a y a b a ş la d ı; tö re n in a r d ın d a n ç ık a n k a rış ık lık ta B ru tu s ’u n ve

C a s s iu s ’ u n e v in e y ö n e le n v e z o r la e n g e lle n e n h a lk , C a e s a r y a n lıs ı o z a n
C in n a ’ y ı , a d b e n z e r liğ in d e n d o la y ı praetor C i n n a ile k a r ış tır d ı v e lin ç e tti;

s o n ra h a lk N u m id ia m e rm e rin d e n b ir s ü tu n u foruma d ik e r e k ü z e r in e
“ V a t a n ı n B a b a s ı n a ” d i y e y a z d ı 24.

B u a ra d a N is a n a y ın ın b a ş ın d a B ü yü k M a riu s soyundan g e ld iğ in i

s ö y le y e n , H e r o p h ilu s ya da A m a tiu s a d ın d a b ir i o rta y a ç ık m ış tır . B u

adam C a e sa r’m İs p a n y a s e fe ri s ıra s ın d a R o m a ’ d a k e n d is in i h a lk a s e v d ir ­

m iş , am a C a e sa r’m R o m a ’ya dönm esi ü z e r in e sü rg ü n e g ö n d e r ilm iş ti.

C e n a z e t ö r e n in d e n s o n ra h a lk ın a r a s ın a k a r ış a n b u p s e u d o - M a r iu s h a lk ın

d ik tiğ i s ü tu n u n ö n ü n e b ir s u n a k y a p tır m ış v e b ir ta n rı g ib i C a e s a r ’ a s u n u
s u n m a la r ı iç in h a lk ı b u r a y a ç a ğ ır m ış tır .

C a e sa r’ı ç o k seven h a lk ın , te r tip ç ile r e ve onun ö ld ü rü lm e s in e b ö y le

t e p k i g ö s te r m e s i ü z e r in e te r tip ç ile r in t ü m ü N i s a n a y ın ın o r ta s ın a d e k b a ş ­

k e n tin y a k ın la r ın d a k i küçük k a s a b a la ra s ığ ın m ış la r , C a e sa r’ dan e y a le t

y ö n e tim i g ö r e v in i a la n la r is e g ö re v y e r le r in e g itm iş le r d ir . S e n a to ’n u n

g ö zd e k iş ile r i v e te r tip ç ile r in ö n d e r i o la n C a s s iu s v e M . B r u t u s de kent

praetoru o ld u k la r ı iç in k e n tte n a y rılm a m a la r ı g e re k irk e n , k e n tte n çabu­

22 Birinci Philippica Söylevi, I-II; İkinci Philippica Söylevi, 90.

23 Plutarkhos, M.Antonius, (Tilrkçeye çeviren Mehmet Özaktürk) s.19, T.T.K. Yayınlan, VII.
Dizi-sayı 115,1992.
24 Suetonius, On İki Caesar ’ın Yaşamı, s. 40.
c a k k a ç m ı ş l a r , d u r u m u n d e ğ iş e b ile c e ğ in i v e b ir g ü n y ö n e t im i e le g e ç ir e ­

b ile c e k le r in i u m m u ş la r d ır . A n to n iu s ’ u n , C a e s a r’ ın c e n a ze tö r e n in d e n
s o n ra k a r ış ık lık ç ık m a s ın a n e d e n o la n A m a t i u s ’ u y a k a la tıp ö ld ü r tm e s in e
s e n a tö r le r çok ş a ş ırm ış la r , am a s e s le r in i de ç ık a r tm a m ış la r d ır , çünkü

C a s s iu s ile M . B r u t u s ’ u n b a ş k a tü r lü g ü v e n iç in d e o la m a y a c a k la r ın ı d ü ­
ş ü n m ü ş l e r d i r 25. A m a h a lk , A m a t iu s ’ u n ö ld ü rü lm e s in e te p k i g ö s te r m iş tir.

B u a ra d a A n t o n iu s , S e x tu s P o m p e iu s ’ u n Is p a n y a ’ d a n ç a ğ r ılm a s ı, b a b a s ı­
n ın el k o n a n m a lı m ü lk ü iç in d e v le t k a s a s ın d a n k e n d is in e e lli m ily o n
drakhme26 ö d e n m e s i v e b a b a s ı g ib i d e n iz k o m u ta n ı a ta n m a s ı iç in h a re ­

k e te g e ç m iş tir . Ş a ş k ın lık iç in d e k i S e n a to , tü m b u n la rı o n a y la m ış tır .

B ru tu s v e C a s s iu s d a A n t o n i u s ’ u n b u d a v r a n ış la r ın a k a n a r a k k e n d ile r in i
güven iç in d e h is s e tm iş le rd ir. C ic e r o is e bu d a v r a n ış la r ın d a n ö tü rü

A n t o n i u s ’ u s ü r e k li o l a r a k ö v m ü ş t ü r 27.
A n t o n iu s , M a r t ’ ın s o n u ile N i s a n ’ ın i lk h a fta s ın d a S e n a to ’n u n güve­

n in i k a za n m a y a ç a lış m ış tır . D e v le tin ile r i g e le n le r in i a lın a c a k ö n e m li

k a ra rla n ta r tış m a k ü ze re e v in d e a ğ ı r l a m ı ş t ı r 28. U m u ts u z b ir d u ru m d a

İt a ly a ’ d a d o la ş m a k ta o la n v e k e n te d ö n m e y i g ö z e a la m a y a n praetorlar M .
B r u t u s v e C a s s iu s iç in ö z e l b ir a y r ıc a lık s a ğ la m ış tır : Praetor o l m a l a r ı n a
k a r ş ı n 29, y e r i n e g e t i r m e k z o r u n d a o l d u k l a r ı y a r g ı g ö r e v l e r i n i y e r i n e g e t i r -

m e y e b i l e c e k l e r d i 30. B u , i l k b a k ı ş t a B ru tu s ile C a s s iu s ’ u n can g ü v e n liğ i

iç in A n to n iu s ’u n iy i n iy e tle a ld ığ ı b ir k a ra r g ib i g ö rü n s e de, a s lın d a

A n to n iu s ’ u n R o m a ’ d a te k b a ş ın a k a lm a k iç in o y n a d ığ ı b ir o y u n o la ra k

d ü ş ü n ü lm e lid ir .
A n to n iu s , R o m a ’da her şeyi e lin d e tu ta n te k k iş i o la ra k k a lın c a ,
C a e sa r’m actasma. d ile d iğ in c e e k le m e le r d e b u lu n m a y a b a ş la m ış tır : Ö r n e ­

ğ in , sanki Caesar ö ld ü rü lm e d e n önce yapm ayı ta s a r la m ış ve actasma

y a z m ı ş g i b i , p a r a k a r ş ı l ı ğ ı n d a 31 i s t e d i ğ i k i ş i l e r i s ü r g ü n d e n ç a ğ ı r m ı ş t ı r .

Y a k la ş ık N is a n a y ın ın o r ta s ın d a A n to n iu s , C a m p a n ia ’ d a ve başka
y e r le r d e e m e k li a s k e r le r e t o p r a k d a ğ ıtılm a s ı iç in ç ık a r ıla n y a s a n ın u y g u ­

la n m a s ın ı d e n e tle m e k v e o n la n k e n d i b u y r u k la r ın a u y a c a k b ir g ü ç o la ra k

25 Appianos, Bellum Civile, III, 1, 3.

26 Romalıların bir denariusuna denk gelen Yunan parası.
27 Appianos, Bellum Civile, III, 1, 4.
28 H. Frisch, Cicero's Fight fo r the Republic, s.64, Gyldendalske Boghandel, Kopenhag, 1946,
karş.M.Cary, History o f Rome, s. 424, Macmillan, Londra, 1967.
29 MÖ 44 yılında M. Brutus praetor urbanus, Cassius ise praetor peregrinus idi; praetorhr
kentle ilgili çeşitli görevlerinin yanısıra hukuki davalara da bakarlardı; Roma dışına çıkmaları
izne bağlıydı; Roma yurttaşlarım ilgilendiren davalara praetor urbanus, Roma yurttaşı
olmayanların davalarına da praetor peregrinus bakardı.
30 M.Cary, History o f Rome, s.424; karş., Appianos, Bellum Civile, III, I, 6.
31 J.D. Denniston, M. Tulli Ciceronis Orationes Philippicae I & II, intr.X., Oxford University
Press, 1970.
d ü ze n e sokm ak a m a c ıy la R o m a ’dan a y r ılm ış ve M a y ıs a y ın ın o rta s ın a
d e k R o m a ’ y a d ö n m e m iş tir.

C ic e r o is e , N is a n a y ın ın 6 ’ s ın d a N a p o li k ö r fe z in e d o ğ r u y o la ç ık m a k
ü ze re R o m a ’dan a y r ılm ış tır ; d o ğ ru c a N a p o li’y e g itm e m iş , a y ın 8 ’ in d e

T u s c u lu m ’ a , 9 ’ u n d a L a n u v iu m ’ a , l l ’ in d e A s t u r a ’ y a , 1 2 ’ s in d e F u n d i ’ y e ,
1 4 ’ ü n d e C a ie ta ’ y a , 1 5 ’ in d e F o r m ia e ’ a v e S in u e s s a ’ y a , 1 6 ’ s m d a P u te o li’

ye g itm iş tir . Y o lc u lu ğ u boyunca k a s a b a la r d a k i h a lk ın , te r tip ç ile r e k a r ş ı

d u y d u ğ u s e v g iy i v e s iy a s a l d u r u m k o n u s u n d a k e n d is in in o r ta y a k o y d u ğ u
d ü ş ü n c e le r e g ö s te r d iğ i a ş ın ilg iy i s e zm iş tir . P u t e o li’ d e ik i g ü n g e ç ir d ik te n

s o n ra , 1 8 N i s a n ’ d a C u m a e y a k ın ın d a k i ç iftliğ in e u la ş m ış v e o r a d a M a y ı s
a y ın ın b a ş ın a d e k k a lm ış tır .

B u a ra d a N is a n a y ın d a C a e sa r’m k ız k a rd e ş in in to ru n u ve

A n t o n iu s ’ u n p la n la r ım a ltü s t e d e c e k o la n 18 y a ş ın d a k i O c ta v iu s s a h n e y e

ç ık m ış tır . C a e s a r , e r k e k ç o c u ğ u o lm a d ığ ı iç in , o n u e v la t e d in m iş v e k a lı­

tın d a n en büyük payı ona b ır a k m ış tır. G e n ç O c ta v iu s a n n e s in in d a y ıs ı

o la n C a e s a r ö ld ü rü ld ü ğ ü n d e , M a k e d o n y a ’n ın A p o llo n ia k e n tin d e a ske rî

e ğ itim g ö rm e k te y d i. B ü yü k d a y ıs ın ın ö lü m h a b e rin i a lın c a , çabucak

A p o llo n ia ’ d a n a y r ılm ış , B r u n d is iu m y a k m la n n d a k i L u p i a ’ d a 32 g iz lic e

İ t a ly a ’ y a a y a k b a s m ış tır . G a iu s C a e s a r O c t a v ia n u s a d ın ı a lm ış v e o r a d a k i

le jy o n la r a C a e s a r ’ m k e n d is in i e v la t e d in d iğ in i, d o la y ıs ıy la k a lıtç ıs ı o ld u ­

ğ u n u s ö y l e y i p o n la r ın d e s te ğ in i k a z a n m ış t ır . B u n o k ta d a C i c e r o y a G e n ç

C a e s a r ’ m 33, l e j y o n l a r ı n d e s te ğ in i a ld ığ ın d a n h a b e rd a r o lm a m ış tır, y a da
h a b e ri v a r s a , y a p t ığ ı h a ta la r z in c ir in e b ir h a lk a daha e k le m iş tir ; ç ü n k ü
G e n ç C a e s a r ’ ın k e n d is in i C a e s a r ’ m o ğ lu o la ra k ta n ıttığ ı iç in le jy o n la r d a n
d e s te k a ld ığ ın ı g ö z a rd ı e tm e s i b ü y ü k h a ta d ır.

G e n ç C a e sa r’m İ t a ly a ’ y a a y a k b a s tığ ı s ıra d a C ic e r o d a P u t e o li ’ d e b u ­

lu n m a k ta y d ı. G e n ç Caesar 19 N is a n ’ da C ic e ro ’ y u g ö rm e ye g itm iş , o n a
pater d iy e r e k çok s a y g ılı v e d o s tç a d a v r a n m ış tır . G e le c e k te R o m a ’n m

i m p a r a t o r u 34 o l a c a k o l a n G e n ç C a e s a r ’ m , C a e s a r ’ m o ğ lu o la r a k le jy o n la r ­

d a n d e s te k a lm a s ı v e a r d ın d a n d a b a b a s ın ın k a rş ıtı o la n C i c e r o ’ y a g id ip ,

ç o k s a y g ılı v e d o s tç a d a v r a n a r a k o n u n d a d e s te ğ in i e ld e e tm e s i b u g e n c in

ç o k k u r n a z v e iş in i b ile n b ir i o ld u ğ u n u n k a n ıtı s a y ılm a lıd ır .

Genç Caesar üvey babası L . M a r c iu s P h ilip p u s ile de g ö rü ş m ü ş tü r;

ü v e y b a b a s ı o n a k a lıtı a lm a m a s ın ı ö ğ ü tle m iş , a m a o n u ik n a e d e m e m iş t ir .

O ğ lu n u n k a ra rlı o ld u ğ u n u g ö re n annesi is e ona a ç ık d a v ra n m a k ta n s a ,

h ü n e r i n i v e s a b r ı n ı g ö s t e r m e s i n i s a l ı k v e r m i ş t i r 35. G e n ç C a e s a r , R o m a ’ y a

32 Bugünkü Lecce.
33 Bu çalışmada Gaius Caesar Octavianus’tan ‘Genç Caesar’ diye söz edilecektir.
34 Augustus.
35 Appianos, Bellum Çivile, III, 4.
d o ğ ru ile r le r k e n , e s k i k o m u ta n la r ı C a e s a r ’ ın öcünü a lm a s ı iç in y o lu n u

kesen e m e k li e r le r i y a tış tır m ış tır . 2 2 N is a n ’da R o m a ’y a v a r d ığ ın d a , ilk

o la ra k , R o m a ’dan a y rıla n M . B ru tu s ’u n y e rin e praetor urbanus o la n

A n to n iu s ’u n k a rd e ş i G a iu s A n to n iu s ’ a b a ş vu rm u ş , Caesar ta r a fın d a n
e v la t e d in ilm e s in i v e k a lıtı k a b u l e ttiğ in i ta n ık la r ın h u z u r u n d a k a r a r lı b ir

b iç im d e a ç ık la m ış tır. İk in c i o la ra k d a A n t o n iu s ’ u n h a lk te m s ilc is i o la n

ö b ü r k a rd e ş i L u c iu s A n t o n iu s ’ a b a ş v u rm u ş tu r. L u c iu s A n t o n iu s o n u b ir

h a lk to p la n tıs ın d a h a lk a sunm uş ve b ir s ö y le v v e r m e s in i s a ğ la m ış tır .

Genç Caesar k o n u ş m a s ın d a C a e sa r’ m her Rom a v a ta n d a ş ın a b ır a k tığ ı

p a ra yı ö d e y e c e ğ in e ve büyük d a y ıs ın ın k a za n d ığ ı z a fe r le r in o n u ru n a

T e m m u z a y ın d a o y u n la r d ü z e n le y e c e ğ in e s ö z v e r m iş tir , a n c a k te r tip ç ile r -

d e n v e g e n e l a fta n h iç s ö z e tm e m iş tir . G e n ç C a e s a r ’ m b u ö lç ü lü d a v ra n ı­

ş ın ı C i c e r o v e A t t i c u s k u ş k u y la k a r ş ıla m ış la r d ır . A n t o n i u s R o m a ’ y a d ö n ­

düğünde, Genç C a e sa r’ı çok soğuk k a rş ıla m ış , s e rt d a v r a n m ış , y e rin e

g e tir m e s i g e r e k e n g ö r e v le r d e n k o r k u t a r a k c a y d ır ıp s in d ir m e y e ç a lış m ış tır .

C a e s a r ’ ın v a s iy e tin d e A n t o n i u s v e D e c im u s B r u t u s ik in c i s ıra d a y e r a lı­

y o rla rd ı; Genç Caesar bu b a s k ıy a boyun e ğ ip k a lıtta n cayacak o lu rs a ,

A n to n iu s , C a e s a r’ m y a s a l k a lıtç ıs ı o la c a k tı, ç ü n k ü D e c im u s B ru tu s bu

konudaki h a k la r ı iç in d ir e n e c e k g ib i g ö rü n m ü y o rd u . C a e sa r’m v a s iy e ­
tin d e y e r a la n ö b ü r a d a y la r P in a r iu s ve P e d iu s da son d e re c e ö n e m s iz
k iş ile r d i. H a tt â G e n ç C a e s a r b ile o d e n li ö n e m li b ir i s a y ılm ıy o r d u ; T y r r e ll

v e P u r s e r C i c e r o ’ n u n b u d ö n e m e a it m e k tu p la r ın d a b u y ü z d e n o n d a n ç o k
s ö z e tm e d iğ in i y a z a r . A n t o n iu s , C a e s a r ’ ın p a ra s ın ı G e n ç C a e sa r’a ve r­

m e m iş ve C a e sa r’ m k a lıtç ıs ı o ls a b ile , R o m a ’ d a k a z a n d ığ ı gücü b ö y le

g e n ç b i r d e l i k a n l ı y l a p a y l a ş m a k i s t e m e m i ş t i r . 36
N is a n a y ın ın o r ta la r ın d a A n to n iu s R o m a ’dan a y rıld ık ta n s o n ra ,

R o m a ’ya g e le n D o la b e lla , a y a k la n a n Caesar y a n lıla r ın a k a rş ı h a re k e te

g e ç m iş , k im i le r i n i T a r p e ia k a y a lığ ın d a n a ş a ğ ıy a a tm ış , k i m i le r i n i d e ç a r ­
m ıh a g e r e r e k 37 ö l d ü r t m ü ş t ü r . C a e s a r ’ ın o n u ru n a A m a tiu s ’ u n y a p tır d ığ ı

s u n a ğ ı y ı k t ı r m ı ş t ı r . D o l a b e l l a ’ n ı n b u t u t u m u g e n e l o l a r a k o n a y l a n m ı ş t ı r 38.

C ic e r o 3 M a y ı s ’ ta d a m a d ı D o la b e lla ’ y a , C a e s a r ’ m ö lü m ü n d e n s o n ra y a p ­
tık la r ı iç in te ş e k k ü r m e k tu b u y a z m ış , ö v g ü le r y a ğ d ır m ış tır ; O n u Rom a

d e v le tin in v e h a lk ın ın , a y n ı z a m a n d a d a te r tip ç ile r in y e n i ö n d e r i o la r a k

e s e n l e m i ş t i r 39. B u o l a n l a r d a n s o n r a R o m a ’ d a d u r u m i y i y e g i d i y o r g i b i y d i

v e B r u t u s ’ u n R o m a ’ y a d ö n m e o l a s ı l ı ğ ı d o ğ m u ş t u 40. B u n a k a r ş ı n C i c e r o 3

36 Tyrrell and Purser, The Correspondence o f M.T.Cicero, cilt V, intr.lxxv.

37 ad Atticum, XIV, 15, 1.
38 ad Atticum, XIV, 15, 2 ve 16, 2.
39 ad Atticum, XIV, 17a = ad Familiares, IX, 14.
40 ad Atticum, XIV, 16, 2.
M a y ıs ta r ih li C a s s iu s ’ a y a zd ığ ı m e k tu p ta A n to n iu s ’ u n y a p tık la r ın ı ad
ve rm e d e n a n la tıp y a la n m ı ş t ır ; y a k ı n d ı ğ ı k o n u la r a r a s ın d a u yd u rm a b e l­

g e le r , v e r g i m u a fiy e t le r i, b ü y ü k ö lç ü d e p a r a d a ğ ıt ılm a s ı, s ü r g ü n le r in g e ri

ç a ğ r ılm a s ı, u y d u r m a S e n a to k a ra rla r ın ın d ü z e n le n m e s i v a r d ı r 41; am a 2

E y l ü l ’ d e n b a ş la y a r a k v e r m e y e b a ş la d ığ ı Philippicae Söylevleri ’n i n b ir in ­
c is in d e u z la ş m a c ı b ir tu tu m s e r g ile m iş s e de, daha s o n r a k ile r d e
A n t o n i u s ’ u n a d ı n ı v e r e r e k y a p t ı k l a r ı n ı a ç ı k ç a a n l a t m ı ş t ı r 42.

B u g ü n le r d e C ic e ro ’ n u n ru h d u ru m u ve tu tu m u günden güne d e ğ iş i­

yo rd u ; Y u n a n is ta n y o lc u lu ğ u n u c id d i o la ra k düşündüğü g ib i, “ Y u rd u

te h lik e iç in d e y k e n , k a ç ıp g id iy o r ” d e n m e s in d e n de k o r k u y o r d u 43. B ir

yandan y a k ın d o s tu A ttic u s o n a y la m a d a n Y u n a n is ta n ’ a g itm e y e c e ğ in i

s ö y l ü y o r d u 44, ö t e y a n d a n d a A t i n a ’ d a ö ğ r e n i m g ö re n o ğ lu n u g ö r e b ilm e k

i ç i n b u y o l c u l u ğ a a r t ı k ç ı k m a s ı g e r e k t i ğ i n i d ü ş ü n ü y o r d u 45. 1 1 M a y ıs ta ­

r i h l i m e k t u b u n d a u m u t s u z l u ğ a k a p ı l d ı ğ ı g ö r ü l m e k t e d i r ; ç ü n k ü o n a g ö r e iç
sa v a ş p a tla m a k ü z e r e d ir , C ic e r o is e s a v a ş i s t e m e m e k t e d i r , y a ş ı n ı b a ş ın ı

a l m ı ş t ı r , s a v a ş g e n ç l e r i n i ş i d i r 46. M a r i a B e l l i n c i o n i , C i c e r o ’ n u n Y u n a n i s ­
ta n ’ a y a p m a k is te d iğ i y o lc u lu ğ u ik i a n a n e d e n e d a y a n d ır m a k ta d ır . B ir i n ­
c is i kam u y a ş a m ın d a n z o r la u za k tu tu lm a s ı, İk in c is i Y u n a n is ta n ’ d a k i

o ğ lu n u g ö rm e k ve y a p tık la r ın ı y a k ın d a n izle m e k tir ; M a ria B e llin c io n i

b u n la ra üçüncü b ir n e d e n daha e k le m e k te d ir : “ S ila h lı b ir ç a rp ış m a d a n ,

d a h a d a k ö t ü s ü k iş is e l o la r a k u ğ r a y a c a ğ ı ş id d e tte n d u y d u ğ u k o r k u ” 47.

B u a r a d a A n t o n i u s ’ u n S e n a to to p la n tıs ı iç in s a p ta d ığ ı 1 H a z i r a n y a k ­

la ş ıy o rd u . A n t o n iu s ’ u n R o m a ’y a g ö n d e rd iğ i C a e s a r ’ m e m e k li e rle ri M a ­

y ıs a y ın ın sonuna d o ğ ru R o m a ’y a g e lm e y e b a ş la m ış la r d ı. B u d u ru m d a n

te d ir g in o la n c u m h u r iy e tç ile r S e n a to to p la n tıs ın a k a tılm a m a k a ra rı a l­

m ış la r d ı. C ic e ro da R o m a ’ya d ö n e c e ğ in e , önce A rp in u m ’ a , b ir h a fta

s o n ra d a o ra d a n , 2 5 M a y ı s ’ ta n 2 7 H a z i r a n ’ a d e k a ra a ra k a ld ığ ı T u s c u -
lu m ’ a g itm iş tir . M a y ıs a y ın ın sonuna d o ğ ru M . B ru tu s ve C a s s iu s ,

A n to n iu s ’ a b ir m e k t u p 48 y a z ı p R o m a ’ya g e lir le r s e , güven iç in d e o lu p

o la m a y a c a k la r ın ı s o r m u ş la r d ır , ç ü n k ü o r a d a C a e s a r ’ ın ç o k s a y ıd a e m e k li

e ri b u lu n u y o r d u v e b u n la r C a e s a r ’ ın y ık t ır ıla n s u n a ğ ın ı y e n id e n y a p m a y ı

41 ad Familiares, XII, 1, 1; Cicero, aynı konulardan Philippicae Söylevlerinde de söz etmiştir.

Antonius’a karşı uzlaşmacı bir tutum içinde olduğu için, 2 Eylül’de senatoda verdiği birinci
söylevinde de (I, 2-3) bu konulardan Antonius’un adını vermeden söz etmiştir.
42 Örneğin V, 9 - 12.
43 adA tticum ,X !V , 13,4.
İA ad Atticum, X IV, 15,3.
45 ad Atticum, XIV, 16,3.
46 ad Atticum, XIV, 20,4; 21, 3; XV, 4, 1.
47 Maria Bellincioni, Cicerone Político nell'Ultimo Anno di Vita. S. 193, Paideia, Brescia,
1974.
48 ad Familiares, XI, 2
ta s a r lıy o r la r d ı. S o n u ç o la ra k n e C ic e r o ne de M . B ru tu s ile C a s s iu s v e

ile r i g e le n c u m h u r iy e tç ile r 1 H a z ir a n ’ d a k i S e n a to to p la n tıs ın a k a tılm ış ­

l a r d ı r 49.

C ic e r o ’n u n s ö y le d iğ i g ib i, C a e s a r ’ ın ö lü m ü n d e n s o n ra u z la ş m a c ı b ir
t u t u m 50 s e r g i l e y e n A n to n iu s , 1 H a z i r a n ’ d a k i S e n a to to p la n tıs ın d a n baş­
la y a ra k tu tu m u n u tü m ü y le d e ğ i ş m i ş t i r 5 1. C a e s a r ’ ı n ö l d ü r ü l m e s i y l e b o ş a ­

la n consuM k g ö r e v in i ü s tle n e n D o l a b e l l a ’ y ı , S y r ia e y a le t in i, P a r t h s a v a ş ı

iç in h a zırla n a n le jy o n la r ın k o m u ta s ı ile b ir lik t e S e n a t o ’ d a n is te m e s i iç in

k ış k ırtm ış tır ; C a e sa r’m C a s s iu s iç in düşündüğü ve ö lü m ü n d e n s o n ra

C a s s iu s ’ a v e r ilm e s i S e n a to ’ d a o n a y la n a n S u r iy e e y a le tin in , S e n a to ’n u n

g ö n ü ls ü z o lm a s ın a k a rş ın , h a lk m e c lis in d e n ç ık a r d ığ ı y a s a ile D o la b e l-
la ’ y a v e r ilm e s in i s a ğ la m ış tır . A y n ı b iç im d e M . B r u t u s ’ a v e r ile n M ake­

donya e y a le tin i de S e n a to ’ d a n 5 H a z i r a n ’ d a k e n d is i iç in e ld e e tm iş tir .

Y in e aynı günkü S e n a to to p la n tıs ın d a M . B ru tu s ’ a A n a d o lu ’ d a n , C a s ­

s iu s ’ a d a S i c i ly a ’ d a n b u ğ d a y s a tın a lıp R o m a ’ y a y o lla m a g ö r e v i v e r ilin c e ,

B ru tu s ’u n bu konudaki d ü ş ü n c e s in i s o rd u ğ u C ic e r o , o n la ra s a k in

o l m a l a r ı n ı ö ğ ü t l e m i ş t i r 52.
B u a ra d a C ic e r o is te d iğ i g ib i R o m a ’ y a g ir ip ç ık m a o la n a ğ ın ı s a ğ la y a n

s e r b e s t e l ç i l i k h a k k ı n ı 53 d a m a d ı D o l a b e l l a ’ d a n e l d e e t m i ş t i r . C i c e r o ’ n u n

b u e lç ilik g ö r e v in i e ld e e tm e y e ç a lış m a s ın ın a ltın d a y a ta n e n ö n e m li a m a ç

b ö y le s in e k ö tü v e t e h lik e li b ir o r ta m d a İt a ly a ’ d a n k a ç m a k is te m e s id ir .

C ic e r o , 8 H a z ir a n ’ d a T u s c u lu m ’ d a n a y r ılıp A n tiu m ’ a g itm iş tir . B u ­

r a d a M . B r u t u s , C a s s iu s v e ö b ü r te r tip ç ile r le b u lu ş m u ş tu r ; b u to p la n tıy ı

ad Atticum, X V , 1 1 ’de çok c a n lı b ir b iç im d e A ttic u s ’ a a n la tm ış tır .

H a r t w i g F r i s c h b u m e k t u b u n b i r i n c i s ı n ı f t a r i h î k a y n a k o l d u ğ u n u y a z a r 54.

B u m e k tu p ta n M . B r u t u s ile C a s s iu s ’ u n b u ğ d a y to p la m a iş in i k a b u l e t­
m e le rin d e C ic e r o ’ n u n e tk is in in ç o k b ü y ü k o ld u ğ u a n la ş ılm a k ta d ır . D e v ­

le tin e s e n liğ i B r u t u s ’ a d a y a n d ığ ı iç in , k e n d i g ü v e n liğ in i d ü ş ü n e r e k ta h ıl

to p la m a g ö r e v in i kabul e tm e s in i s a lık v e r m iş tir . Y in e aynı n e d e n le r le
B ru tu s ’u n de R o m a ’ya g itm e m e s in i praetor o l a r a k
ve b ir d ü z e n le m e k

zo ru n d a o ld u ğ u o y u n la r d a n (Ludi Apollinares) c a y m a s ı n ı ö ğ ü tle m iş tir .

G ö z le rin d e n c e s a re t o k u n a n C a s s iu s ö n c e b u g ö r e v i k a b u l e tm e y e c e ğ in i
b e lir tm iş tir , ç ü n k ü A n to n iu s o n la ra b u g ö re v i v e re re k s a n k i iy ilik y a p ı­

49 Cicero, Birinci Philippica Söylevi, 6.

50 Cicero, Birinci Philippica Söylevi, 2-5.
51 Cicero, Birinci Philippicae Söylevi, 6.
52 ad Atticum XV, 10, 1.
53 lus legationis liberum, senatörlerin özel işleri için istedikleri zaman Roma’dan ayrılmalarına
olanak tanıyan bir görevdi. Cicero bu görevi damadı Dolabella’dan elde etmeden önce (ad
Atticum, XV, 11,4) Antonius’a da bu görev için başvurmuştur (ad Atticum, XV, 8, 1).
54 Hartwig Frisch, Cicero‘s Fight fo rth e Republic, s. 102.
y o r m u ş g ib i g ö r ü n m e s in e k a r ş ın , k ü ç ü k e y a le tle r i v e r e r e k o n la r ı a ş a ğ ılı­

yor ve R o m a ’dan u za k tu tm a k is tiy o rd u . C a s s iu s k a ç ır ıla n fır s a tla r d a n

y a k ın a r a k D e c im u s B r u t u s ’ u s u ç la m ış tır : K e n d is in e b a ğ lı b ir o r d u s u o la n

D e c im u s B ru tu s , A n to n iu s , C a e s a r ’ ın e m e k li e r le r in i to p la y ıp d ü ze n e
s o k m a d a n ö n c e , o r d u s u y la R o m a ’ y a y ü r ü m e m iş v e fır s a tı k a ç ır m ış t ır . M .

B r u tu s , C ic e r o ’ n u n ö ğ ü d ü n ü tu ta ra k R o m a ’ y a g itm e m e y e , o y u n la r ı k e n ­

d is in in a d ın a ö te k i praetor G a iu s A n t o n iu s ’ u n d ü z e n le m e s in e k a ra r v e r ­

m iş tir . C ic e ro ’y a g ö re to p la n tın ın sonucu, te r tip ç ile r in d a v a s ın ın a r tık

tü m ü y le ç ık m a za g ir d iğ in i g ö s te rm iş tir. C ic e r o d a g ö r e v in in v e y u r d u n a

d u y d u ğ u s e v g in in g e r e k le r in i v e e lin d e n g e le n i y a p t ığ ın a g ö r e a r t ık k a ç a ­
b il ir d i : “ G e r ç e k t e n g e m iy i ç a tla m ış y a d a d a h a d o ğ r u s u d a ğ ılm ış b u l d u m .

D ü ş ü n c e , m a n tık , d ü z e n d iy e b ir ş e y y o k . B u k o n u d a d a h a ö n c e d e k u ş k u
d u y m u y o r d u m , a m a ş im d i b u r a d a n o la b ild iğ in c e ç a b u k u ç a rc a s ın a g itm e k

iç in d a h a a z k u ş k u d u y u y o r u m .”
C ic e r o , 15 H a zira n ’a d e k A s tu ra ırm a ğ ı d o la y la rın d a b u lu n d u ğ u s ı­
ra d a , güven iç in d e o ld u ğ u n u d ü ş ü n m ü y o r d u 55. S a v a ş ın y a k la ş tığ ın ı

h i s s e d i y o r d u 56. U z u n z a m a n d ı r k a f a s ı n ı m e ş g u l e d e n Y u n a n i s t a n y o l c u l u ­

ğ u n a b ir a n ö n c e ç ık m a k is tiy o r d u ; d ö n ü ş ta r ih in i d e 1 O ca k 43 o la ra k

b e l i r l e m i ş t i v e A t t i c u s ’ u n o n a y ı n ı i s t i y o r d u 5 7. G ö r e v s ü r e l e r i 3 1 A r a l ı k ’ t a
d o la c a k o la n A n t o n i u s ile D o l a b e l l a ’ n ın y e r in e 4 3 y ı l ı consullen H irtiu s

ve Pansa g ö re ve b a ş la y a c a k la r d ı. B u ik is i h e r n e k a d a r C a e s a r y a n lıs ı

o ls a la r da, k o n u ş u la b ile c e k k iş ile rd i; fa k a t C ic e r o ’y u y o la ç ık m a k ta n

a lık o y a n p a ra sa l s o ru n la r da v a rd ı. Ad Atticum, 2 0 , 4 ’ te ve A ttic u s ’a

Tem m u z ile A ğ u s to s a y la r ın d a y a zd ığ ı m e k tu p la r d a b u n la rd a n söz e t­

m e k te d ir .
Y o l a ç ık ış g ü n ü y a k la ş tık ç a , d u y d u ğ u k u ş k u la r v e te d ir g in liğ i d a h a d a

a r tıy o r d u . C a e s a r y a n lıs ı O p p iu s ’ a b ile m e k tu p y a z ı p o n u n o n a y ın ı is te ­

m i ş t i 58. S a n k i k e n d i b a ş ı n a v e r e c e ğ i k a r a r d a n k o r k u y o r g i b i y d i . Ç e v r e s i n ­
d e k ile r in onu y ü r e k le n d irm e s in i is tiy o r, g itm e k le g itm e m e k a ra s ın d a

b o c a l ı y o r d u 59. A y r ı c a Y u n a n is ta n ’ a g itm e m e s i iç in ü z e r in d e büyük b ir

b a s k ı o lu ş t u ğ u n u h is s e d iy o r d u . B u y o lc u lu ğ a ç ık m a s ı d u r u m u n d a te h lik e
iç in d e k i y u r d u n u y ü z ü s t ü b ır a k ıp g itti d iy e s u ç la n a c a ğ ın ı b ild iğ i iç in k a ­

ra r v e rm e k te z o r la n ıy o r d u . A y r ıc a b a ş ta M . B ru tu s ile C a s s iu s o lm a k

ü ze re k im i te r tip ç ile r onun g itm e s in i is te m iy o r la r d ı; te r s in e R o m a ’ya

d ö n m e s i iç in b a s k ı y a p ıy o r la r d ı. C ic e r o s o n ra d a n R o m a ’ y a dönüşü s ıra -

55 ad Atticum, XV, 18,1: Prorsus non mihi videor esse tutus.

56 ad Atticum, XV, 19, 1: De armis nihil vidi apertius.
57 ad Atticum, XV, 25: An probas, si ad Kal.Ian.cogitamus?
58 ad Familiares, II, 29.
59 ad Atticum, XV, 27,2.
sm da 19 A ğ u s to s 44 günü A ttic u s ’ a y a zd ığ ı m e k t u p t a 60 b u y o lc u lu ğ a
ç ık m a s ıy la ilg ili b ir apologia 61 y a za c a ğ ın ı ve bu d a v ra n ış ın ı A ttic u s ’ a

k a r ş ı d e ğ il d e , o n u n b u y o lc u lu ğ u n u o n a y la m a y a n k iş ile r e ( M . B r u t u s v e

ö b ü r te r tip ç ile r ) k a r ş ı s a v u n a c a ğ ın ı b e lir tm iş tir . 1 O cak 4 3 ’ te dönm esi

k o ş u lu y la b u y o lc u lu ğ a o n a y v e r m iş o la n A t t i c u s d a s o n a n d a d ü ş ü n c e s in i
d e ğ i ş t i r m i ş g i b i g ö r ü n m e k t e d i r 52; f a k a t C i c e r o t ü m b u b a s k ıla r ı g ö z a rd ı

e d ip Y u n a n is ta n ’ a g itm e y e k a ra r v e r m iş tir .
1 H a zira n ’dan 1 A ğ u s t o s ’ a d e k g e ç e n ik i a y iç in d e A n t o n i u s ’ u n g ü c ü

d o ru ğ u n a e r iş m iş v e R o m a ’ d a te k e g e m e n g ü ç o lm u ş tu r. D e n e y im li e r­

le r d e n o lu ş a n , i y i d ü z e n le n m iş a s k e r î g ü c ü v e e r le r e ö d e m e k ü z e r e d e v le t

k a s a s ın d a n a ld ığ ı b ir h a y li p a r a s ı v a r d ı . Consul o lm a s ın ın s a ğ la d ığ ı a y r ı­
c a lık la r ı da k u lla n ıy o r d u . T e r tip ç ile r is e b u o la n a k la r d a n yoksundu; er

to p la y a c a k ve o n la rı b e s le y e c e k p a ra la rı y o k tu . A n to n iu s te r tip ç ile r in
ö n d e r i d u r u m u n d a k i B r u t u s v e C a s s iu s ’ u b a ş la r ın a g e le b ile c e k b ir t e h li­

keden k o ru yo rm u ş g ib i, g ö r e v le n d ir ip R o m a ’dân u za k la ş tırm ış tı. C ic e -

r o ’ya da is te d iğ i e lç ilik g ö r e v i, D o la b e lla ta r a fın d a n v e r ilm iş ve İta ly a

d ış ın a ç ık m a s ın a g ö z y u m u lm u ş t u . B ö y le c e te r tip ç ile r le h in e k o n u ş m a s ı
e n g e lle n m iş ti.

An cak A n to n iu s , C a e sa r’m m ir a s ç ıs ı Genç C a e sa r’ ı hesaba k a tm a ­

m ış t ı. C u m h u r iy e t ç ile r is e , C a e s a r ’ ın k a lıtç ıs ı o lm a s ın a k a r ş ın , o n u k e n d i

y a n la r ın a ç e k e b ile c e k le r in i u m u y o r la r d ı, ç ü n k ü k o ş u lla r v e o n u n c u m h u ­

r iy e tç ile r e d a v ra n ış b iç im i b u n u g ö s te r iy o r d u . G e n ç C a e sa r’ı İÖ 5 0 y ılı

consulü G a i u s M a r c e l lu s ’ u n a r a c ılığ ı ile k e n d i y a n la r ın a ç e k e b ile c e k le r in i

d ü ş ü n ü y o r la r d ı, ç ü n k ü M a r c e llu s k ıs a b ir s ü re ö n c e , G e n ç C a e s a r ’ ın k ı z
k a r d e ş i O c t a v i a ile e v le n m iş t i; ik i k a r d e ş in a ra s ı d a ç o k i y i y d i . C i c e r o is e ,

Genç C a e sa r’m is te ğ i v e ç a ğ r ıs ı ile g e rç e k le ş e n b u lu ş m a la r ın d a n s o n ra

(18 N is a n ), o n u n h a k k ın d a ş u n la r ı d ü ş ü n ü y o r d u : “ G ö r d ü ğ ü m k a d a rıy la ,

O c t a v i a n u s ’ ta y e te r in c e y e te n e k v e c e s a re t v a r , b i z i m k a h r a m a n la r ım ız a
k a r ş ı, a r z u la d ığ ım ız g ib i b ir tu tu m iç in d e o la c a ğ ı g ö r ü lü y o r . A n c a k ya­

ş m a , a d ın a , a ld ığ ı k a lıta v e y e tiş t ir ilm e b iç im in e n a s ıl g ü v e n ile c e ğ i b ü y ü k

b ir s o ru n d u r. A s t u r a ’ d a g ö rd ü ğ ü m ü v e y b a b a s ı o n a h iç g ü v e n ile m e y e c e ­

ğ in i d ü ş ü n ü y o r d u . A n c a k y in e d e e ğ itilm e lid ir v e b a ş k a b ir ş e y y a p a m a -
s a k b ile , A n t o n i u s ’ ta n u z a k tu tu lm a lıd ır . M a r c e llu s ilk e le r im iz i o n a ö ğ r e ­

t i r s e , ç o k i y i o l u r , g e r ç e k t e n o n a b a ğ l ı y m ı ş g i b i g ö r ü n ü y o r . ” 63

60 ad Atticum XVI, 7,3.

61 Savunma.
62 ad Atticum XVI, 7, 3.
63 ad Atticum, XV, 12, 2.
 B u s ıra d a G e n ç C a e s a r , R o m a ’ d a C a e s a r ’ ın a n ıs ın ı c a n lı tu tm a y a u ğ ­

ra ş ıy o rd u ; onun bu ç a b a la r ın ı R o n a ld Sym e ş ö y le a n l a t ı r 64: “Ludi

Cerealis s ıra s ın d a S e n a to ’ n u n C a e s a r ’ a v e r m iş o ld u ğ u a ltın is k e m le y i v e

ç e le n g i h a lk a s e r g ile m e k iç in g ir iş im d e b u lu n d u ğ u n d a , c u m h u r iy e t ç i y a

da A n to n iu s y a n d a ş ı b ir i ta r a fın d a n e n g e lle n m iş tir , 7 T e m m u z’da kent

praetom M . B r u t u s ’ u n a d ın a v e o n u n k e s e s in d e n d ü z e n le n e n Ludi Apol-
linares s ı r a s ı n d a c u m h u r iy e t y a n lıs ı b ir g ö s te ri o lm a m a s ın d a n cesa­

r e tle n m iş tir. E n s o n u n d a şan sı d ö n m ü ş tü r; C a e s a r’ m k i m i a r k a d a ş la r ın ın

s a ğ la d ığ ı b o l m ik t a r d a k i p a r a y ı k e n d i p a r a s ıy la b ir le ş tir ip C a e sa r’m o r­

dusu ve Iu liu s a ile s in in y a ra tıc ıs ı V e n ü s G e n e tr ix o n u ru n a d ü z e n le n e n

Ludi Victoriae Caesaris ' t e c ö m e rtç e h a r c a m ış tır (2 0 -3 0 T e m m u z). B u

o y u n la r s ıra s ın d a y in e b ü y ü k d a y ıs ın ın a ltın is k e m le s in i v e ta c ım s e rg i­

le m e k is te m iş tir . T a n r ıs a l b ir g ü ç o n d a n y a n a ç ık m ış tır : G e c e le y in gök­

yü zü n d e k u ze yd e b ir k u y r u k lu y ıld ız g ö zü k m ü ş tü r. B a tıl in a n ç la rı o la n

k a la b a lık , C a e s a r ’ m ru h u n u n ta n r ıla ş tığ ın ı ile r i s ü r m ü ş tü r . G e n ç Caesar

d a b u n u fır s a t b ilip b ü y ü k d a y ıs ı C a e s a r ’ m h e y k e lin in b a ş ın a b ir y ı ld ı z ı n
y e r l e ş t i r i l m e s i n i s a ğ l a m ı ş t ı r .”

Genç C a e s a r R o m a ’ d a o y u n la r la u ğ r a ş ır k e n , C ic e r o da yol h a zırlığ ı

y a p ıy o r d u . A t i n a ’ d a k i o ğ lu n u g ö r m e k v e o n u n la ilg ili e n d iş e le r in i g id e r ­
m e k iç in ç ık m a k is te d iğ i b u y o lc u lu k , o r ta m ın k a rış tığ ı s ıra d a , C ic e r o ’ n u n

A ttic u s ’ a s ık s ık y a zd ığ ı b ir k o n u o lm u ş tu r. 17 H a zira n ta r ih li m e k tu ­

b u n d a 65 a ç ı k ç a ‘ k a ç m a k ’ f i i l i n i k u l l a n m ı ş t ı r . B u d ö n e m e t a r i h l e n e n b a ş k a
b i r m e k t u b u n d a 66 i s e ş ö y l e y a z m ı ş t ı r : “ B i z i m k i l e r i n A n t o n i u s ’ t a n a l a b i l ­

d ik le r i kadar yaşam a h a k k ın a s a h ip o ld u k la r ın ı g ö rd ü k te n s o n ra , u m u ­

dum u y i t i r d i m ....k a ç m a k iç in d e ğ il d e d a h a iy i b ir ö lü m um udu iç in b u

tu za k ta n k u rtu lm a y a k a ra r v e rd im ” B u m e k tu p la r d a n C ic e r o ’ n u n tü m

u m u d u n u y i t i r d i ğ i n i v e İ t a l y a ’ d a k a lır s a , iç s a v a ş ta ö ld ü r ü le c e ğ in i b i r y ı l
ö n c e s in d e n h is s e tm iş g ib i d a v r a n d ığ ın ı a n la y a b iliy o r u z .
C ic e r o , 3 0 H a z ir a n ’ d a A r p in u m ’ a g itm e k ü ze re T u s c u lu m ’ d a n a y r ıl­

m ış , y o lu ü z e r in d e k i N a p o li k ö r fe z in e u ğ r a m ış , b u r a d a k ıs a b ir s ü re k a l­

d ık ta n s o n ra , Y u n a n is ta n ’ a y o la ç ık m a y ı d ü ş ü n m ü ş tü r. A n a g n ia ü z e r in ­

den o la s ılık la 1 T e m m u z’da doğum y e r i A r p i n u m ’ a u la ş m ış tır . 6 T e m ­

m u z ’da b u ra d a n a y rıld ık ta n so n ra , g ü n e ye d o ğ ru y o lu n a devam e d e re k

a y n ı g e c e F o r m ia e ’ a v a r m ış tır . B u s ıra d a A t t i c u s ile m e k t u p la ş m a y ı d a

s ü r d ü r m ü ş t ü r . B u m e k t u p l a r d a n b i r i n d e 67 A t t i c u s ’ a , M . B r u t u s ’ u n y a z d ı ğ ı
b ir m e k tu p ta onun a d ın a R o m a ’da d ü z e n le n e n o y u n la r ı iz le m e s in i r ic a

64 Ronald Syme, The Roman Revolution, s.l 16 ve devamı.

65 ad Atticum, XV, 19, 1: fugiamus igitur...
66 ad Atticum,XV, 20, 1.
67 ad Atticum, XV, 26, 1.
e ttiğ in i a n la tm a k ta d ır . C ic e r o , M . B ru tu s ’u n bu d ile ğ in in onun her za ­

m a n k i s a ğ d u y u s u n a a y k ır ı o ld u ğ u v e R o m a ’ y a g id ip o y u n la r ı iz le m e s in in
te h lik e li o la c a ğ ı y a n ıt ın ı v e r m iş tir .

B u a ra d a M . B ru tu s , C a s s iu s ve ile r i g e le n c u m h u r iy e tç ile r N a p o li

k ö r f e z in d e k ü ç ü k b i r a d a o la n N e s i s ’ te b u lu n u y o r la r d ı. P u t e o l i ’ d e b u l u ­
n a n C i c e r o is e b u a d a y a h e m 8 h e m d e 1 0 T e m m u z ’ d a B r u t u s ’ u g ö r m e y e

g itm iş v e A t t i c u s ’ a y a z d ı ğ ı m e k tu p la r d a , Y u n a n is ta n y o lc u lu ğ u n a B r u t u s
ile b ir lik t e ç ık m a n iy e t in d e n s ö z e t m iş t ir ; ç ü n k ü b ir y a n d a n A n t o n i u s ’ u n

M a ke d o n ya ’dan B r u n d is iu m ’ a d ö n m e k te o la n le jy o n la r ı, ö te y a n d a n da
k o r s a n la r s ö z k o n u s u d u r . B u n e d e n le r d e n M . B r u t u s ile b ir lik t e y o la ç ık ­
m ayı düşünm üş, am a onun d a t e k n e l e r i n i k ü ç ü k b u l m u ş t u r 68. O y s a M .

B ru tu s ile y o la ç ık m a s ın ı e n g e lle y e n başka n e d e n le r v a rd ır. 10 Tem -

m u z ’ d a A t t i c u s ’ a y a z d ı ğ ı b i r m e k t u p t a 69 b u n e d e n l e r i ş ö y l e a n l a t ı r :

B ru tu s ’u n ç a b u k d a v r a n m a m a s ı c a n ım ı s ık ıy o r . İl k i n ta m a m la n a n

o y u n la r d a n h a b e r b e k liy o r ; s o n ra d a a n la d ığ ım k a d a rıy la , p e k ç o k

y e r d e k o n a k la y a r a k y a v a ş y a v a ş y o l a la c a k . Y i n e d e h iç y o la ç ık -

m a m a k ta n s a , y a v a ş y o l a lm a n ın daha uygun o ld u ğ u n u düşünüyo­

ru m .

C i c e r o ’ n u n b ir a n ö n c e İ t a ly a ’ d a n a y r ı l m a k iç in n a s ıl b i r te la ş iç in d e o l ­

duğu. bu s ö zle r in d e n k o la y c a a n la ş ılm a k ta d ır . C ic e ro , A ttic u s ve

B a lb u s ’ ta n R o m a ’daki iş le riy le ilg ile n m e le r in i ve g e re k li d u ru m la rd a

p a ra y a r d ım ın d a b u lu n m a la r ın ı is te y e re k 17 T e m m u z’da P o m p e ii’ d e n

g e m iy le y o la ç ık m ış tır . A y ı n 1 9 ’ u n d a V e li a ’ d a T a ln a a d lı b ir ta n ıd ığ ın ın
e v in d e k a lm ış t ır . 2 0 ’ s in d e g ü n e y e d o ğ r u ile r le m e y e b a ş la m ış , y o lc u lu ğ u ­

n u n s e k iz in c i g ü n ü n d e (2 4 T e m m u z ) V i b o ’ y a u la ş m ış , a rk a d a ş ı S ic c a ’ n m

e v in d e konuk o lm u ş tu r. B u ra d a n A ttic u s ’ a y a zd ığ ı m e k t u p t a 70 o n d a n ,
İt a ly a ’ d a n v e ç o k s e v d iğ i y a z l ı k e v le r in d e n a y r ıld ığ ı iç in d u y d u ğ u ü z ü n ­

tü y ü “ B ü tü n bu y o lc u lu k ve s ık ın tıla r n e d e n ? ” d iy e r e to r ik b ir s o ru y la

a ç ık la m a y a ç a lış m ış tır . 2 8 T e m m u z ’ d a R e g iu m ’ a , 1 A ğ u s t o s ’ ta d a S y r a -

c u s a e ’ a v a r m ış tır . 2 A ğ u s t o s ’ ta S y r a c u s a e ’ d a n d e n ize a ç ılm ış , a m a te rs

e s e n r ü z g â r la r a y ın 5 ’ in d e o n u R h e g iu m y a k ın ın d a k i L e u c o p e tr a b u rn u n a

g e ri g e tir m iş tir . A y ın 6 ’ s ın d a g e m iy le y in e d e n ize a ç ılm a y a ç a lış m ış ,

a n c a k a y ın 7 ’ s in d e y in e L e u c o p e t r a ’ y a s ü r ü k le n m iş tir . B u r a d a a rk a d a ş ı P .
V a le r iu s ta r a fın d a n çok iy i a ğ ır la n m ış tır 71. B u s ıra d a s e ç k in R h e g iu m

y u r tta ş la rın d a n b ir g ru p k ıs a b ir sü re önce, yani Tem m u z a y ın ın

ad Atticum, X V 1, 1,3.
69 ad Atticum, XVI, 4, 4.
70 ad Atticum, XVI, 6, 2.
71 ad Atticum, XVI, 7, I; Birinci Philippica Söylevi, 8.
s o n la r ın d a R o m a ’dan a y r ılıp b u ra ya u la ş m ış ve C ic e r o ’ y a ş u h a b e rle ri

g e tir m iş ti: 1 A ğ u s t o s ’ ta S e n a to to p la n a c a k tı, A n t o n iu s u z la ş m a y o lu n a

g id e c e k ti. C ic e r o , L e u c o p e tr a ’ d a R h e g iu m y u r tta ş la rın d a n 1 A ğ u s t o s ’ ta

o la b ile c e k o la y la r ı h a b e r a ld ığ ın d a ta r ih 7 A ğ u s to s o lm u ş tu ; b u h a b e rle r

ü z e r in e Y u n a n i s t a n ’ a g itm e k te n c a y d ı; a m a o la y la r b e k le n d iğ i g ib i g e liş ­
m e m i ş t i . C i c e r o ş u n la r ı a n l a t ı r 72:

O r a d a r ü zg â r ı b e k le r k e n , R o m a ’ d a n h e n ü z d ö n m ü ş , g e rç e k te n se ç­

k in Rhegium\\\\ax g e ld i. B u n la r ı n a r a s ın d a b i z i m B ru tu s ’ u n k o n u ğ u

da v a rd ı. Bu adam B ru tu s ’ u N a p o li’ de b ır a k m ış tı. B ru tu s ve

C a s s iu s ’ u n b ild ir is in i, S e n a to ’ n u n 1 A ğ u s to s ’ ta to p la n a c a ğ ın ı,
B r u tu s v e C a s s iu s ’ u n consul ve praetorla r a g ö n d e r d ik le r i m e k tu p ­

la r d a h a z ı r b u lu n m a la r ın ı is te d ik le r in i a k ta r d ıla r . A n t o n i u s ’ u n b o ­

y u n e ğ e c e ğ i, b ir a n la ş m a y a v a r ıla c a ğ ı, b iz im k ile r in R o m a ’ y a d ö n e ­
c e ğ i k o n u s u n d a k i u m u d u n b ü y ü k o ld u ğ u n u h a b e r v e r iy o r la r d ı. A y ­
r ıc a b e n i m y o k lu ğ u m u n h is s e d ild iğ in i v e s u ç la n d ığ ım ı d a e k li y o r ­
la r d ı.

B u h a b e r le r C i c e r o ’ n u n z a te n g ö n ü l h u z u r u iç in d e ç ık m a d ığ ı Y u n a n is ta n
y o l c u l u ğ u n d a n c a y m a s ı n a n e d e n o l m u ş t u r 73 :

B u n la r ı d u y u n c a , y o lc u lu k d ü ş ü n c e s in i h iç k u ş k u s u z k a fa m d a n ç ık a n p
a ttım , z a te n d a h a ö n c e d e h o ş u m a g itm iy o r d u .

A yn ı konudan Philippicae Söylevleri ’n d e d e s ö z e t m i ş t ir 74:

O n la r d a n ilk in A n t o n i u s ’ u n k o n u ş m a s ın ı ö ğ r e n d im , b u ö y le hoşum a
g itti k i , o n u o k u d u k ta n s o n ra , d ö n m e y i ilk k e z d ü ş ü n m e y e b a ş la d ım .

1 A ğ u s to s ’ta k i S e n a to to p la n tıs ın d a P is o , v e r d iğ i s ö y le v le A n to n iu s ’ a

s a ld ır m ış , a m a S e n a to ’ d an g e re k e n d e s te ğ i a la m a m ış tır . S e n a t o ’ n u n ya­

p a b ild iğ i te k ş e y B r u tu s ve C a s s iu s ’ a G ir it v e K yre n e o lm a k ü ze re ik i

ö n e m s iz e y a le ti v e r m e s iy d i. B ö y le c e A n to n iu s 1 H a zira n ’d a ki S e n a to
to p la n tıs ın ın s o n u n d a o ld u ğ u g ib i, k a rş ı ta r a fın g e rç e k b ir d e s te k te n y o k ­
s u n o l d u ğ u n u g ö r m ü ş , M . B r u t u s v e C a s s iu s ’ a k a r ş ı e t k ili ö n le m le r a la ­

b il m e k iç in a r t ık h a re k e te g e ç e b ile c e ğ in i s e z m iş t ir . B u n e d e n le 1 ya da 2

A ğ u s to s a k ş a m ı o n la r a k a rş ı s e rt b ir b ild ir i k a le m e a lm ış tır . O n la r ı gö­

r e v le r in d e n k a ç m a k la v e s a v a ş ç ık a r tm a y a ç a lış m a k la s u ç la m ış tır . O n l a r
is e 4 A ğ u s t o s g ü n ü ç o k c i d d i v e s a y g ı n y a z ı l a r ı y l a o n a k a r ş ı l ı k v e r m i ş l e r ­

72 adAtticum, XVI, 7, 1.
73 adAtticum, XVI, 7, 1.
74 Birinci Philippica Söylevi, 8.
d i r 75 . C i c e r o , A n t o n i u s ’ u n y e n id e n d u ru m a egem en o lu p M . B ru tu s ve
C a s s iu s ’ u n İta ly a ’ d a n a y rılm a k zo ru n d a k a la c a ğ ın ı, P i s o ’n u n S e n a to ’ da

h iç d e s te k b u la m a d ığ ın ı d a h a ö n c e ö ğ re n s e y d i, a c a b a y in e de R o m a ’ya

d ö n m e y e k a ra r v e r ir m iy d i?
B u a ra d a G e n ç C a e s a r, y a n lış lık la ö ld ü rü le n H e lv iu s C i n n a ’ d a n b o ş a ­

la n h a lk te m s ilc iliğ in e a d a y lığ ın ı k o y m u ş tu r ; A n t o n iu s is e , G e n ç Cae­

s a r’ m patricius o ld u ğ u n u , y a ş ın ın k ü ç ü k o ld u ğ u n u v e cursus honorumun

g e r e k tir d iğ i ilk kam u g ö re vi o la n quaestor\uğu b ile daha y a p m a d ığ ın ı

s ö y le y e re k s e ç im in e r te le n m e s in i b a ş a r m ış ve Genç Caesar ile

a r a la r ın d a k i d ü ş m a n lık d o r u k n o k ta s ın a ç ık m ış tır .
C ic e ro d ö n ü ş y o lc u lu ğ u s ıra s ın d a 17 A ğ u s to s g ü n ü V e lia ’ y a u la ş m ış

ve M . B ru tu s ile k a r ş ıla ş m ış tır . B r u t u s 1 A ğ u s t o s ’ ta R o m a ’da o la n la r ı

C i c e r o ’ y a a n la tm ış , A n t o n i u s ’ u n b ild ir is in in v e k e n d ile r in in de on a ve r­

d ik le r i y a n ıt ı n b ir e r ö r n e ğ in i v e r m iş t ir . C i c e r o , M . B r u t u s ile k o n u ş tu k la r ı

h a k k ın d a ş u n la r ı a n l a t m a k t a d ı r 76 : ‘ V e lia ’ y a h ızla g e ld iğ im d e , M .

B r u t u s ’ u g ö r d ü m ; n e k a d a r ü z ü ld ü ğ ü m ü a n la ta m a m . M . B r u t u s ’ u n a y r ıl­

d ığ ı k e n te , b e n im dönm eye c e s a re t e tm e m in ve B ru tu s ’u n güven iç in d e

o lm a d ığ ı y e r d e , g ü v e n iç in d e o lm a k is te m e m in b e n im iç in u ta n ç v e r ic i

o l d u ğ u n u d ü ş ü n ü y o r d u m .’ C i c e r o ’ n u n b u s o n t ü m c e s in d e , d u y d u ğ u k o r ­

kunun iz le r i h is s e d ile b ilm e k te d ir; a m a ta m d ö n m e y e k a ra r v e r m iş k e n v e

k a r a r ın ı d a d o s tla r ın a d u y u r m u ş k e n , d u r u m u n k ö tü y e g it tiğ in i ö ğ r e n in c e ,
y e n id e n İt a ly a ’ d a n a y r ılm a y ı d a g u r u ru n a y e d ire m e m iş o lm a lıd ır .

C ic e r o , 17 A ğ u s t o s ’ ta V e lia ’da B ru tu s ’u g ö rd ü k te n s o n ra , g e m iy le

y o la ç ık m ış 19 A ğ u s t o s ’ ta P o m p e ii’y e , 28 A ğ u s t o s ’ ta da T u s c u lu m ’ a
u la ş m ış tır . 3 1 A ğ u s t o s ’ ta is e o l d u k ç a b ü y ü k b i r k a l a b a l ı k t a r a f ı n d a n k a r ­

ş ıla n a r a k R o m a ’ya g ir m iş tir . B ö y le c e C ic e r o ’ n u n y a ş a m ın d a , ö lü m ü n e

d e k sü re c e k ç o k k ıs a , a m a son d e re c e h a r e k e tli b ir d ö n e m b a ş la m ış tır .

R o m a ’ y a d ö n m e k le h e r g e ç e n g ü n ö lü m e b ir a z d a h a y a k la ş tığ ım h is s e t­

m iş g ib id ir . Dönm eye k a ra r v e r d ik te n s o n ra , R o m a ’daki d u ru m u n iy i

o l m a d ı ğ ı n ı ö ğ r e n in c e , 1 9 A ğ u s t o s ’ ta A t t i c u s ’ a y a z d ı ğ ı m e k t u p t a 77 ş u n la r ı

d e m iş tir : “ B u y a ş ta k i b ir a d a m ın m e za r d a n ç o k u z a k o lm a m a s ı g e re k ti­
ğ i n i s ö y l ü y o r l a r .”
C i c e r o , 1 E y l ü l ’ d e k i S e n a to to p la n tıs ın a y o l y o r g u n lu ğ u n u ile r i s ü re ­

r e k k a t ı l a m a y a c a ğ ı n ı b i r h a b e r c i y l e A n t o n i u s ’ a b i l d i r m i ş t i r 78 . C i c e r o ’ n u n

k a tılm a d ığ ı 1 E y l ü l ’ d e k i S e n a to to p la n tıs ın d a , A n t o n iu s , C ic e r o ’ y a g ö z­

dağı v e rm iş , e rte s i günkü, yani 2 E y lü l’deki o tu ru m a k a tılm a z s a , onu

75 Cicero’nun mektupları sayesinde bu bildiri günümüze ulaşmıştır: ad Familiares, XI, 3.

76 Cicero, Birinci Philippica Söylevi, 9.
77 adAtticum, XVI, 7, 7.
78 Cicero, Birinci Philippica Söylevi, 12.
z o r la S e n a to ’y a g e tir te c e ğ in i v e e v i n i y ı k t ı r a c a ğ ı n ı s ö y l e m i ş t i r 79 . E r t e s i

gün A n to n iu s , T ib u r ’ a g itm e k ü ze re y o la ç ık tığ ı iç in , S e n a to ’ y u öbür

consul D o l a b e l l a t o p l a m ı ş t ı r . C i c e r o b u to p la n tıy a k a tılm ış ve Birinci

Philippica Söylevi' n i v e r e r e k a k t i f p o l i t i k a y a ş a m ın a d ö n m ü ş tü r .
C ic e ro ’ n u n y a ş a m ın ın sonunda p o litik a y a d ö n m e s in e neden o la n

Philippicae Söylevleri n d e n g ü n ü m ü z e o n d ö r t ta n e s i u la ş m ış tır . G r a m e r ­

c ile r in a lın tı y a p t ık la r ı, a m a b u g ü n e lim iz d e k i o n d ö r t s ö y le v iç in d e b u ­

lu n m a y a n u fa k p a s a jla r v a r d ır ; b u n la r Dördüncü, On Dördüncü ve On
Altıncı Söylevlere a i t t i r . D e m e k k i b u s ö y le v le r en az on a ltı ta n e y d i;

Dördüncü ve On Dördüncü Söylev’d e n a lın tıla r ın e lim iz d e k i m e tin le r d e

y e r a lm a m a s ı is e , C i c e r o ’ n u n s ö y le v le r in i y a y ın la r k e n g ö z d e n g e ç ir d iğ in i
g ö s te rm e k te d ir. S ö y le v le r d e n D ö rd ü n c ü s ü ve A ltın c ıs ı C ic e r o ’n u n Se-

n a t o ’ d a a lm a n k a r a r la n h a lk a d u y u r m a k a m a c ıy la h a lk to p la n tıs ın d a v e r ­

d iğ i s ö y le v le r d ir ; b u n la rın d ili, h a lk a s ö y le n d iğ i iç in , ö b ü r le r in e g ö re d a h a

k o la y d ır . G e r i k a la n la r S e n a to ’ d a v e r d ik le r id ir . İkinci Philippica is e y a l ­
n ızc a y a y ın la n m ış tır . T ü m z a m a n la n n e n iy i s ö y le v i o la ra k d e ğ e rle n d iri­

l e n b u k o n u ş m a y ı I u v e n a l i s ‘ t a n n s a l ’ o l a r a k t a n ı m l a m ı ş t ı r 80.

B u s ö y le v le r e Philippicus, a, um s ıfa tı İÖ 4. y ü z y ıld a A tin a lı

D e m o s th e n e s ’ in , B ü y ü k İs k e n d e r’ in b a b a s ı k ra l I I . P h ilip p o s ’ a k a rş ı v e r ­
d iğ i s ö y le v le r le ( Logoi Philippikoi) a r a s ın d a k i k o n u ve a m a ç b e n z e r liğ i

n e d e n iy le e k le n m iş tir. C ic e r o , B r u tu s ile m e k tu p la ş m a la r ın d a b u k o n u ş ­

m a la r ın ı D e m o s th e n e s ’ in s ö y le v le rin e b e n ze tm iş ve şaka o la ra k k e n d i

s ö y le v le r in d e n Philippici d i y e s ö z e t m i ş t i r 8 1. A u l u s G e l l i u s i s e b u s ö y le v ­
l e r e d a h a u y g u n o l a n Antoninae82 a d ı n ı v e r m i ş s e d e , I u v e n a l i s z a m a n ın d a

Orationes Philippicae a d ı b e n i m s e n m i ş t i r .
C ic e r o , 2 E y l ü l ’ d e A n t o n iu s ’ u n k a tılm a d ığ ı S e n a to to p la n tıs ın d a v e r ­
d iğ i Birinci Philippica Söylevi’n d e A n to n iu s ’ a u z la ş m a c ı b ir tu tu m la

y a k la ş m ış tır . B u tu tu m u n d a 1 E y lü l’deki s e n a to o tu r u m u n a k a tılm a d ığ ı

iç in , A n t o n iu s ’ u n k e n d is in e s e rt ç ık m a s ı b ü y ü k b ir o la s ılık la e tk ili o l­
m u ş tu r. D o la y ıs ıy la b u ilk s ö y le v in ö b ü r o n ü ç ta n e s in d e n fa r k ı t a m b ir

h ic iv o lm a m a s ıd ır . C a e s a r ’ ın ö ld ü r ü lm e s in d e n h e m e n s o n ra A n t o n i u s ’ u n

y a p t ık la r ın ı ö v m ü ş , b a r ış ın te m e lle r in in A n t o n i u s s a y e s in d e n a s ıl a t ıld ı­

ğ ın ı a n la tm ış (I, 2 ve 3 ), s o n ra d a A n to n iu s ’ u n y a p tığ ı y o ls u z lu k la r d a n
onun a d ın ı ve rm e d e n söz e tm iş tir . İta ly a ’ d a n a y rılm a s ın ın (I, 6) ve

R o m a ’ y a d ö n m e s in in n e d e n le rin i ( I , 7 - 1 0 ) a ç ık la m ış , A n t o n i u s ’ a k a rş ı

s e rt b ir s ö y le v ve re n P is o ’y u d e s te k le m e d iğ i iç in S e n a to ’ y u k ö le lik le

79 Ibidem.
80 Iuvenalis, Saturae, 10, 125: divina Philippica...
81 ad Brutum, II, 4 ve 5.
82 Aulus Gellius, N odes Atticae, I, 22, 17; VI, 11, 3; XIII, 1,1 ve 22, 6.
s u ç la m ış tır (I, 14 - 15 ). A y r ıc a A n to n iu s ’a yol g ö s te rm e y e ç a lış m ış ,
C a e s a r ’ ın d ü ş tü ğ ü h a ta y a d ü ş m e m e s in i s a lık v e r m iş tir ( I , 3 5 ).

A n t o n iu s , C ic e r o ’ n u n 2 E y l ü l ’ d e S e n a to ’ d a v e r d iğ i b ir in c i s ö y le v d e n ,
ılım lı o lm a s ın a k a r ş ın , te d ir g in o lm u ş t u r ; d ö n e m in in en b ü y ü k sö z söy­

le m e u s ta s ın a k a r ş ı k o n u ş a b ilm e k iç in u z u n s ü r e c e k b ir h a z ı r l ı k y a p m a k

ü z e r e M e te llu s S c ip io ’ n u n T i b u r ’ d a k i e v in e g itm iş v e b u r a d a 19 E y lü l’de

S e n a to ’ d a C i c e r o ’ y a y a n ıt n ite liğ in d e k i k o n u ş m a s ın ın h a z ır lığ ın ı y a p m ış ­

t ı r 83. 19 E y lü l’deki s e n a to to p la n tıs ın a , A n t o n iu s ’ u n s ila h lı a d a m la r ın ın

forumu k u ş a tm a s ı y ü z ü n d e n , y a ln ı z C ic e r o d e ğ il, 1 A ğ u s t o s ’ ta k i to p la n ­

tıd a A n t o n i u s ’ a k a r ş ı k o n u ş a n P is o v e 2 E y l ü l ’ d e k i t o p la n tıd a C i c e r o ’ y u
d e s te k le y e n te k s e n a tö r P. S e r v iliu s da k a tıla m a m ış tır . C ic e ro , A n to ­

n iu s ’ u n 1 9 E y l ü l ’ d e k i k o n u ş m a s ın ı “ S o n d e re c e p is a ğ z ın d a n b ir k o n u ş m a

k u s t u ” d i y e b e t i m l e m i ş t i r 84. A n t o n i u s b u s ö y l e v i n i y a y ı m l a m ı ş t ı r ; ö z e t i d e
açta diurnada85 y e r a lm ış tır .

E k im a y ın d a C ic e ro , Rom a d ış ın a ç ık m ış , bu s ö y le v le r iç in d e en

u zu n u o la n ü n lü İkinci Philippica Söylevi n i A n to n iu s ’u n 19 E y lü l’deki

k o n u ş m a s ın a y a n ıt o la r a k k a le m e a lm ış tır . E le ş tir m e s i iç in A t t i c u s ’ a b ir
ö r n e ğ i n i y o l l a m ı ş t ı r 86. A t t i c u s ’ u n s ö y l e v i b e ğ e n d i ğ i , C i c e r o ’ n u n A t t i c u s ’ a

y a zd ığ ı 5 K a s ım t a r i h l i m e k t u p t a n 87 a n l a ş ı l m a k t a d ı r : “ Y a p ıtım ı beğen­

m e n d e n d o l a y ı g u r u r d u y u y o r u m ” . C i c e r o , a r k a d a ş l a r ı a r a s ın d a e l d e n e le

d o la ş a n bu s ö y le v i S e n a to ’ d a ya da h a lk önünde v e r m e m iş , y a k la ş ık

K a s ım a y ın ın s o n u n d a A n to n iu s , G a llia C is a lp in a ’ y a y o la ç ık m a k ü ze re

R o m a ’dan a y rıld ığ ın d a y a y ım la m ış tır . S ö y le v ik i ana b ö lü m d e n o lu ş ­

m a k ta d ır ; ilk b ö lü m d e C ic e ro , k e n d is in e y ö n e ltile n s u ç la m a la r ı y a n ıt­

la m ış tır ( I , 3 - 4 3 ) . İ k i n c i k e s im d e is e A n t o n i u s ’ u n ç o c u k l u ğ u n d a n b a ş l a ­

ya ra k ö ze l y a ş a m ın ı e le a lm ış ve y a p tık la r ın ı o ld u k ç a s e rt b ir d ille
e le ş tir m iş tir ( I , 4 3 - 114 ).

A n to n iu s , B r u n d is iu m ’ d a b u lu n a n le jy o n la n kendi y a n ın a çekm ek
iç in , e r b a ş ın a 100 denarius v e r m iş tir ; a n c a k G e n ç C a e s a r ’ ın v e rd iğ in d e n

d a h a f a z l a s ı n ı u m a n e r l e r a y a k l a n m ı ş t ı r 88. C i c e r o b i r m e k t u b u n d a 89 G e n ç
C a e s a r ’ ın o r d u k u r m a k iç in e r b a ş ın a 5 0 0 denarius v e r e r e k C a s ilin u m ve

C a l a t i a ’ d a k i e m e k li e r le r i t o p la d ığ ın ı v e a m a c ın ın A n t o n i u s ile s a v a ş m a k

o ld u ğ u n u a n la tm ış tır . A yn ı m e k tu p ta Genç Caesar üç b in e m e k li e rle

R o m a ’ y a g e lm e s in in m i , o n la n C a p u a ’ d a tu ta ra k A n t o n i u s ’ u n ile r le y iş in i

83 Beşinci Philippica Söylevi, 19; ad Familiares, XII, 2, I .

84 Beşinci Philippica Söylevi, 19: orationem ex ore impurissimo evomuit.
85 Açta diurna.: Senato kararlarının halka duyurulması için çıkarılan gazete.
86 ad Atlicum, XV, 13, 1.
87 ad Atticum, XVI, 11,1: Nostrum opus tibi probari laetor.
88 Dio Cassius, XLV, 13; Appianos, Bellum Çivile, 3, 43.
** ad Atticum, XVI, 8.
e n g e lle m e s in in m i, yo k s a K u ze y A d riy a tik d e n izin e d o ğ ru ile r le m e k te

o la n üç M akedonya le jy o n u n a d o ğ ru g itm e s in in m i daha iy i o la c a ğ ın ı

C i c e r o ’ y a d a n ış m ış tır . C ic e r o o n a R o m a ’ y a g e lm e s in i s a lık v e r in c e , G e n ç
Caesar onun s ö zü n ü tu tm u ş , C ic e ro ’ y a m e k t u p 90 ya za ra k onun da

R o m a ’ y a g e lm e s in i, ç ü n k ü S e n a to a r a c ılığ ı ile h a re k e te g e ç m e k is te d iğ in i

b e l ir t m iş t i r . C i c e r o , G e n ç C a e s a r ’ d a n s ık s ı k iş e e l k o y m a s ı n ı , C a p u a ’ y a

g e l m e s i n i , y e n i d e n d e v l e t i k u r t a r m a s ı n ı 91 v e b i r a n ö n c e R o m a ’ y a g e l m e ­

s i n i i s t e y e n m e k t u p l a r 92 a l m a s ı n a k a r ş ı n , b u k o n u d a y ü re k li d a v ra n a m a -

m a k ta d ır . A t t ic u s ’ a y a z d ığ ı 1 y a d a 2 K a s ım ta r ih li m e k tu p ta ş ö y le de­

m e k te d ir :

K i m i n a r d ın d a n g id e c e ğ iz? A d ı n a b a k ! Y a ş ı n a b a k ! B e n d e n C a p u a ’ d a
y a d a C a p u a y a k ın la r ın d a b ir y e rd e g iz lic e b u lu ş u p g ö r ü ş m e m iz i is ti­

y o r . B u n u n g i z li o la b ile c e ğ in i d ü ş ü n ü y o r s a , ç o k ç o c u k ç a b ir d ü ş ü n c e .
O n a b u n u n n e g e r e k li o ld u ğ u n u n e d e g e r ç e k le ş e b ile c e ğ in i m e k tu p la

b ild ird im .

3 y a d a 4 K a s ım t a r i h l i b a ş k a b i r m e k t u p t a 93 G e n ç C a e s a r ’ d a n g ü n d e i k i
m e k tu p a ld ığ ın ı, onun k e n d is in i R o m a ’ya ç a ğ ır d ığ ın ı, ve re c e ğ i k a ra ra

g ö r e S e n a t o a r a c ıl ı ğ ı ile iş e e l k o y m a k is t e d i ğ i n i a n l a t m ı ş t ır . M e k t u b u n u

ş ö y le s ü rd ü rm e k te d ir: “Ben is e za m a n k a za n m a y a ç a lış ıy o r u m . O nun

y a ş ın a g ü v e n m iy o r u m , n iy e tin in n e o ld u ğ u n u b ilm iy o r u m . P a n s a consul

o lm a d a n b ir şey ya p m a k is te m iy o r u m . A n t o n iu s ’u n ü s tü n g e lm e s in d e n

k o rk u yo ru m ” . B u m e k tu p la r d a o ld u k ç a k a ra m s a r g ö r ü n e n C i c e r o ’ n u n , 5

K a s ı m ’ d a y a z d ı ğ ı m e k t u p t a 94 d ü ş ü n c e s i n i d e ğ i ş t i r m i ş o l d u ğ u ç o k a ç ı k t ı r :

Y in e de o çok çabuk d a vra n d ı v e d a v r a n ıy o r . B ü y ü k b ir g r u p la

R o m a ’ y a g e le c e k , a n c a k o ta m b ir ç o c u k . S e n a to ’ y u ç a b u c a k to p la ­
y a b ile c e ğ in i d ü ş ü n ü y o r . K i m g e le c e k ? G e l s e b i l e , iş le r k e s in le ş m e ­
m i ş k e n , k i m A n t o n i u s ’ u g ü c e n d ir e c e k ? 1 O c a k ’ ta b e lk i b i z i k o r u y a ­

c a k y a d a d a h a ö n c e s a v a ş ç ık a c a k . K a s a b a l a r ş a ş ır tıc ı b i r b iç i m d e
bu çocuğu d e s te k liy o r ; çünkü S a m n iu m ’ a y o lc u lu ğ u s ır a s ın d a

C a l e s ’ e g e ld i v e T e a n u m ’ d a k a l d ı . O r a d a o n u ş a ş ır tıc ı b i r k a l a b a l ı k

k a rş ıla d ı. S e n b u n u d ü ş ü n ü r m ü y d ü n ? Bu y ü z d e n k a r a r la ş tır d ığ ım

g ü n d e n d a h a ö n c e R o m a ’ y a d ö n e c e ğ im .

90 ad Atlicum XVI, 9.
91 Cicero Catilina tertibini ortaya çıkararak devleti bir kez yıkımdan kurtarmıştır.
92 ad Atticum, X V I, 11,6.
93 ad Atlicum, XVI, 9.
94 ad Atticum. XVI, 11,6.
C a e s a r ’ ı ç o k s e v e n h a lk ın , o n u n m a n e v i o ğ lu n u d a ç o k s e v m e s i v e d e s ­
t e k le m e s i, a n la ş ıla n C i c e r o ’ y u ç o k e t k ile m iş t ir . A y r ı c a a k ıllı b ir g e n ç o la n
G e n ç C a e s a r , k a r a r s ız lığ ın ı a n la d ığ ı C i c e r o ’ y a n a s ıl y a k la ş a c a ğ ın ı ç o k i y i

b ilm iş v e “ Y u r d u ik in c i k e z k u r ta r ” d iy e r e k o n u c a n e v in d e n v u r m u ş tu r .
Genç C a e s a r , C i c e r o ’ n u n ö n e r is iy le R o m a ’ y a g e lm iş , h a lk to p la n tıs ın d a

A n t o n i u s ’ a k a r ş ı ç o k s e r t b i r s ö y l e v v e r m i ş t i r 95. A n t o n i u s , 2 8 K a s ı m ’ d a k i

s e n a to t o p la n tıs ın ın o r ta s ın d a M a r s L e j y o n u ile D ö r d ü n c ü L e j y o n u n G e n ç

C a e s a r ’ ın y a n m a g e ç tik le r i h a b e r in i a lın c a , g ö r ü ş m e le r i y a r ıd a k e s ip o y ­
la m a y a g e ç m iş , s o n ra d a e r g iy s is i g iy ip A l b a ’ y a y o la ç ık m ış tır . O r a d a k i

le jy o n la r la u z la ş a m a y ın c a , T i b u r ’ a g id ip o ra d a k i e r le r in e Genç Caesar

g ib i e r b a ş ın a b e ş y ü z denarius v e r e r e k k e n d i y a n ın d a k a lm a la r ın ı s a ğ la ­
m ış t ır . B ü y ü k b ir o la s ılık la C i c e r o , M a r s L e j y o n u ile D ö r d ü n c ü le jy o n u n

Genç C a e s a r ’ ın yanm a g e ç m e s in d e n ve A n to n iu s ’ u n bu h a b e r ü z e r in e

apar to p a r R o m a ’dan a y rılm a s ın d a n y ü r e k le n ip , bu s ıra d a İkinci

Philippica Söylevi ’n i y a y ım la m ış t ır . 2 0 A r a l ı k 4 3 g ü n ü h a lk te m s ilc ile r i­

n i n ç a ğ r ıs ı ü z e r in e to p la n a n S e n a t o ’ n u n g ü n d e m in d e , S e n a t o ’ n u n 1 Ocak

43 g ü n ü g ü v e n iç in d e to p la n a b ilm e s i, g ö re v e b a ş la y a c a k consullevin gü­

v e n l iğ in i n s a ğ la n a b ilm e s i v e ö n e m li d e v le t iş le ri k o n u s u n d a d ü ş ü n c e le r in

ö zg ü rc e s ö y le n e b ilm e s i iç in a lın a c a k ö n le m le ri g ö rü ş m e k v a r d ı.
C ic e r o ’ n u n d a to p la n tıy a k a tıld ığ ı g ö rü lü n c e , S e n a to ta m s a y ıy la to p la n ­

m ış tır . O tu ru m C ic e ro ’ n u n Üçüncü Philippica Söylevi’n i v e r m e s iy le

a ç ılm ış tır .

B u s ö y le v in Genç Caesar a ç ıs ın d a n önem i çok b ü y ü k tü r. Genç

C a e sa r’m ile r id e im p a ra to r A u g u s tu s o lm a s ın ı s a ğ la y a c a k g e liş m e le r in

te m e lle r i b u s ö y le v le a tılm ış tır . C ic e r o ik in c i s ö y le v d e n b a ş la y a r a k v a ta n

h a in i ilâ n e ttir m e y e ç a lış tığ ı A n t o n i u s ’ u n k a rş ıs ın a k o y d u ğ u Genç Cae-

s a r ’ d a n i l k k e z v e ç a r p ıc ı b ir b iç im d e Üçüncü Philippica Söylevi’nde söz

e t m e y e b a ş l a m ı ş t ı r 96: “ İ n a n ı l m a z v e t a n r ı s a l b i r z e k â n ı n y a n ı s ı r a e r d e m e
de s a h ip o la n Caesar O c ta v ia n u s , n e re d e yse çocuk denecek y a ş t a ....”

s ö zle r iy le Genç C a e sa r’ ı ö ve re k Rom a d e v le tin in k u r ta rıc ıs ı o la ra k

S e n a to ’ y a s u n m u ş tu r. E lin d e n g e ld iğ in c e o n u ö v e r e k d e v le ti s a v u n m a s ı
iç in o n a y e t k i v e r ilm e s in i is te m iş tir .

C i c e r o , 2 0 A r a l ı k ’ ta k i S e n a to to p la n tıs ı b ittik te n s o n ra forumda to p la ­

n a n h a lk a , S e n a to ’ d a g ö rü ş ü le n le r h a k k ın d a b ilg i v e r m e k a m a c ıy la Dör­
düncü Philippica Söylevi n i v e r m iş tir . A y r ıc a h a lk ı A n t o n i u s ’ a k a rş ı k ış ­

k ı r t ı p y a n m a ç e k t ik t e n s o n r a , o n u d ü ş m a n ilâ n e t t ir m e k a m a c ıy la s e n a to

95 Dio Cassius, XLV, 12; ad Atticum, XVI, 15, 3

96 Üçüncü Philippica Söylevi, II.
ü z e r in d e b a s k ı o lu ş tu r m a k iç in A n to n iu s ’ u y e rm e y i, G e n ç C a e sa r’ı y ü ­

c e ltm e y i s ü r d ü r m ü ş tü r .
1 O c a k 4 3 ’ te consullük g ö re v i s o n a e re n A n t o n iu s , e y a le t v a lis i o la ra k

g ö re v yapacağı b ir y ıl ö n c e s in d e n yasal o la ra k b e lir le n m iş G a llia

C is a lp in a ’ y ı D e c im u s B r u t u s ’ ta n te s lim a lm a k ü z e r e M u t in a ’ y a g e lm iş ti;

e y a le ti A n t o n i u s ’ a te s lim e tm e y e c e ğ in i b ild ir e n D e c im u s B r u t u s ’ u k u ş a ­

t ı p s ı k ı ş t ı r m ı ş t ı r 9 7. G e n ç C a e s a r is e t o p l a d ı ğ ı o r d u l a r ı y l a M u t i n a ’ y a d o ğ r u
yü rü yü şe g e ç m iş tir . O la s ılık la C ic e ro ’n u n A n to n iu s ’u düşm an ilâ n e t­

tir m e ç a b a la r ın a k a tk ıd a b u lu n m a k a m a c ıy la D e c im u s B r u t u s ’ u n e y a le ti

A n t o n i u s ’ a te s lim e tm e m e s i d e c u m h u r iy e tç ile r in y a p tığ ı b a ş k a b ir h a ta ­

d ır ; ç ü n k ü A n t o n iu s , y a s a l o la ra k k e n d is in e v e r ile n e y a le ti a la m a y ın c a ,
M u t i n a ’ y ı k u ş a tm ış t ır ; b ö y le c e S e n a to ile A n t o n i u s a r a s ın d a s a v a ş b a ş la ­

m ış tır .

1 O c a k ’ ta g ö re v le rin e b a ş la y a n y e n i consuller A u lu s H irtiu s v e V ib iu s

Pansa d e v le t iş le r in i g ö rü ş m e k ü ze re S e n a to ’ y u to p la m ış la r d ır . Yen i
consullerin k o n u ş m a s ın d a n s o n ra A n t o n iu s y a n lıs ı C a le n u s , A n t o n iu s ile

s a v a ş a g ir iş ilm e d e n ö n c e , k u ş a tm a y ı k a ld ır m a s ı v e S e n a to ’ n u n y e tk is in e

b o y u n e ğ m e s i iç i n , o n a e lç i g ö n d e r ilm e s in i is te m iş tir . B u ö n e r i S e n a t o ’ d a
d e s te k b u lm u ş tu r . B u n u n ü z e r in e C ic e r o Beşinci Philippica Söylevi ile b u

ö n e r iy e k a rş ı ç ık ıp , A n t o n iu s ’ a s a v a ş a ç m a y ı ö n e rm iş tir. B u ö n e r iy le ilg ili

t a r t ı ş m a l a r d ö r t g ü n s ü r m ü ş t ü r 98. A n t o n i u s ’ a s a v a ş a ç m a ö n e r i s i n e y a l n ı z

C a le n u s d e ğ il, c u m h u r iy e tç ile rd e n d e k a rş ı ç ık a n la r o lm u ş tu r . T a r tış m a la r

o ld u k ç a s e rt g e ç m iş , ilk g ü n g e c e y a rıs ın d a n s o n ra b itm iş tir ; S e n a to , ik i

g ü n t a n a ğ a r ı r k e n t o p l a n m ı ş t ı r 99. S o n u n d a b a r ı ş ş a r t l a r ı n ı g ö r ü ş m e k ü z e r e

d e ğ il de, A n t o n iu s ’ ta n M u tin a k u ş a tm a s ın a son v e r m e s in i, G a llia

C is a lp in a ’ d a n ç ık m a s ın ı, R o m a ’ d a n ik i y ü z m il u z a k ta d u r m a s ın ı v e S e ­
n a to ’ n u n y e tk is in e b o y u n e ğ m e s in i b ild ir m e k ü z e r e e lç i g ö n d e rilm e s in e

k a ra r v e r ilm iş tir . E l ç i o la ra k S . S u lp ic iu s , L . P is o v e G e n ç C a e s a r ’ m ü v e y
b a b a s ı L . P h ilip p u s s e ç ilm iş tir .
C ic e r o , Beşinci Söylev i ’ n i n 42. p a ra g ra fın d a n b a ş la y a r a k Genç

C a e s a r ’ ı e le a lm ı ş , A n t o n i u s ’ a k a r ş ı n a s ıl o r d u t o p la d ı ğ ı n ı, G e n ç Caesar
s a y e s in d e A n to n iu s ’u n e g e m e n liğ in in e z ild iğ in i a n la tm ış tır . Genç

C a e sa r’a y e tk i v e r ilm e s in i ö n e r m iş , ta m y e tk iy le propraetor o lm a s ın ı

is te m iş v e a r d ın d a n d a y a ş ı tu tm a m a s ın a k a r ş ın s e n a tö r o lm a s ın ı iç e re n
b ir k a ra n s e n a to y a s u n m u ş tu r. K o n u ş m a s ın ın g e ri k a la n k e s im in d e is e

G e n ç C a e s a r ’ a b u y e tk ile r i v e g ö r e v le r i v e r m e m e k iç in h e r h a n g i b ir n e ­

den b u lu n m a d ığ ın ı g e ç m iş te n ö r n e k le r le a n la tm ış tır . C ic e ro ’ n u n , Genç

97 Appianos, Bellum Çivile, III, 49 - 50

98 Appianos, Bellum Çivile, III, 50 -6 1
99 Appianos, Bellum Çivile, III, 50; Dio Cassius, XLV, 17, 2.
C a e sa r’a propraetor y e tk is in i v e r d irtm e k is te m e s in in a m a c ı, ku rd u ğ u
o r d u y u y a s a lla ş tır m a k tı; ç ü n k ü consul, proconsul, praetor ve propraetor
y e tk is i o lm a y a n b ir is i, k e n d i p a r a s ıy la d a o ls a , o r d u k u r a m a z d ı v e k u r a ­

c a k o lu r s a , c e za s ı ö lü m o l a n b i r s u ç iş le m iş o l u r d u . Ö b ü r a m a c ı is e k u ­
r u lm u ş o la n b u o r d u y u S e n a t o ’ n u n k o n tr o lü a ltın a a lıp A n t o n i u s ’ a k a rş ı
k u lla n m a k tı; K o n u ş m a s ın ın en sonunda da M a rs L e jy o n u n u n ve D ö r­

düncü L e jy o n u n e r le r in e , consul A n to n iu s ’u te rk e ttik le ri iç in , to p ra k

d a ğ ıtılm a s ın ı ö n e r m iş tir .

S e n a t o ’ d a A n t o n i u s ’ a e l ç i y o l l a n m a s ı n a k a r a r v e r i l m e s i n d e n s o n r a ,y o ­

ru m d a to p la n a n h a lk , S e n a to ’ d a g ö rü ş ü le n le ri a n la tm a s ı iç in C ic e r o ’y u

ç a ğ ır m ış , C ic e r o da Altıncı Philippica Söylevi'n i v e r m iş tir : A n to n iu s ’a

e lç i y o lla m a n ın iş e y a r a m a y a c a ğ ın ı s ö y le d ik t e n s o n ra , h a lk ta n e lç ile r in

dönüşünü s a b ırla b e k le m e le r in i ve ö z g ü r lü k le r in i k o r u m a la r ı konusun­

daki k a r a r lılık la r ın ı s ü r d ü r m e le r in i is te m iş tir . K o n u ş m a s ın ı ç a r p ıc ı b ir

tü m c e ile t a m a m la m ış t ır : “ Ö b ü r u lu s la r k ö le liğ e k a t la n a b ilir , a m a ö z g ü r ­
l ü k R o m a h a lk ı n a ö z g ü d ü r .”

E lç ile r R o m a ’dan y o la ç ık tık la r ın d a , A n to n iu s M u tin a k u ş a tm a s ın ı

sü rd ü rü yo rd u . S e n a to ’d a C a le n u s ö n d e r liğ in d e k i A n to n iu s y a n lıla r ı

A n t o n iu s a d ın a y a n ıtla r v e r e r e k o n u k o r u m a y a ç a lış m ış la r d ır . O c a k a y ı­
n ın a ş a ğ ı y u k a r ı o r ta la r ın d a s e n a to b a z ı ö n e m s iz k o n u la r ı g ö r ü ş m e k ü z e r e

t o p la n ın c a , C ic e r o b u n u fır s a t b ilip Yedinci Philippica Söylevi 'n i v e rm iş

ve konuyu A n to n iu s ’ a e lç i y o lla m a konusuna g e tir m iş tir ; o n u n la b a r ış

y a p ılır s a , R o m a ’ y a g e le c e k o la n A n to n iu s ile b a r ış iç in d e y a ş a y a m a y a ­

c a k la r ın ı a n la tm ış tır . S e n a tö r le r i ‘ B a ş b e la s ı c a n a v a r ı e lin iz d e n k a ç ır m a ­
y ı n ı z ’ d iy e r e k u y a r m ış tır .

B u n d a n s o n ra k i d ö n e m M u t in a ’ y a g id e n ü ç e lç id e n ik is in in Ş u b a t a y ı­

n ın b a ş ın d a R o m a ’ya d ö n m e s iy le b a ş la m ış tır . E lç ile r d e n S e rv iu s S u l-

p ic iu s h a s ta la n ıp y o ld a ö lm ü ş t ü r . 2 Ş u b a t ’ ta P is o v e P h i l ip p u s S e n a t o ’ y a
g id e r e k a rk a d a ş la rı S u lp ic iu s ’ u n ö lü m ü n ü ve A n to n iu s ’u n is te k le r in i

b ild ir m iş le r d ir . C ic e r o ’ n u n d e d ik le r i d o ğ r u ç ı k m ı ş t ı r 100. A n t o n i u s k u ş a t­

m ayı k a ld ır m a m ış , e lç ile ri k e n te so km a ya ra k B ru tu s ile g ö r ü ş m e le r in e

izin v e r m e m iş tir . C ic e r o e lç ile r in d a v r a n ış ın ı u ta n ç v e r ic i o la r a k d e ğ e r ­
l e n d i r m i ş t i r 101, ç ü n k ü P is o ve P h ilip p u s , S e n a to ’ n u n k e s in b u y ru k la r ın ı

b ild ir m e k ü z e r e A n t o n i u s ’ u n y a n ın a y o lla n m a la r ın a k a r ş ın , o n u n k a tla n ı-

la m a z is te k le r iy le g e ri d ö n m ü ş le r d ir . Bunun sonucunda C ic e r o ’ n u n

d e d i ğ i o l m u ş 102, k e n d i s i n i h a l k k a h r a m a n ı o l a r a k b u l m u ş t u r . 2 Ş u b a t ’ t a k i

100 Beşinci Philippica Söylevi, 25.

101 ad Familiares, XII, 4, 1.
102 Altıncı Philippica Söylevi, 16.
s e n a to o tu ru m u n d a a y ın d ö rd ü n d e sagum 103 g iy ilm e s i de o n a y la n m ış ,
a m a C a le n u s ’ u n A n t o n iu s ’ a ik in c i k e z e lç i g ö n d e rm e ö n e ris i k a b u l e d il­

m e m iş tir. C ic e r o e rte s i g ü n k ü o tu ru m d a Sekizinci Philippica Söylevi ’n i

v e r m iş tir . B u k o n u ş m a s ın d a genel d u ru m u ö z e tle d ik te n s o n ra , A n to -
n i u s ’ ta n y a n a o la n la r ın s ila h b ır a k a r a k y a consull e r e y a D e c im u s B r u tu s ’ a

ya da propraetor G e n ç C a e s a r ’ a te s lim o lm a la r ı d u r u m u n d a h e rh a n g i b ir

za ra r g ö r m e m e le r i, ö d ü le la y ık b ir iş y a p a rla rs a , consullerin uygun

g ö rm e s i k o ş u lu y la ö d ü lle n d ir ilm e le r i iç in k a r a r a lın m a s ın ı ö n e r m iş tir .

C ic e ro , Sekizinci Philippica Söylevi ’n d e n b ir gün s o n ra , y o ld a ö le n

e lç i S u l p i c i u s ’ a h a n g i o n u r la r ın v e r ile c e ğ i k o n u s u n d a g ö rü ş m e a ç ılın c a ,

S u lp ic iu s ’ a ö v g ü n ite liğ in d e k i Dokuzuncu Philippica Söylev i ’ n i v e r m iş tir .

S e n a to ’n u n s o n ra k i o tu r u m la r ın d a A n to n iu s ’u n ç ık a r d ığ ı y a s a la r ve

C a e s a r ’ ın ç ık a rm a y ı ta s a rla d ığ ı ile r i s ü r ü le n u yd u rm a y a s a la r o rta d a n

k a ld ır ılm ış tır . A n t o n iu s d e v le t p a ra s ım z im m e t in e g e ç ire n b ir i o la r a k ilâ n

e d i l m i ş t i r 104. C a e s a r ’ ı n g e r ç e k a c t a s ı n m k o r u n m a s ı, e m e k li e r le r e t o p r a k

v e r ilm e s i v e d ik ta tö r lü ğ ü n o rta d a n k a ld ır ılm a s ı g ib i A n t o n i u s ’ u n iş e y a ­

r a y a n y a s a la r ı g ü v e n c e a ltın a a lın m ış tır .

M . B ru tu s , 4 4 A ğ u s to s ’u n u n ik in c i y a rıs ın d a C ic e ro ile g ö rü ş tü k te n
s o n ra Y u n a n is ta n ’ a g itm iş v e o r a d a s a v a ş h a z ır lık la r ı y a p m a y a b a ş la m ış tı.

M a k e d o n y a ’ n ın y ö n e tic is i H o r te n s iu s H o r t a lu s , M . B r u t u s ’ u n h iz m e tin e

g ir m iş ti; I l l y r i c u m ’ u n y ö n e tic is i V a t in iu s d a a s k e r î k u v v e t le r in i o n a te s ­

lim e tm iş ti. M . B r u tu s a y rıc a D o la b e lla ’ n m k u v v e tle r in d e n ik i ta b u ru v e

T h e s s a lia ’ d a h â lâ ç o k s a y ıd a o ld u k la r ı b ilin e n , P o m p e iu s ’ u n e s k i e r le r in ­

d e n b a z ıla r ın ı e ld e e tm iş ti. B ü y ü k m ik ta r d a p a r a y la R o m a ’ y a d ö n m e k te

o la n A n a d o l u ’ n u n y ö n e tic is i M . A p u le iu s v e S y r i a ’ d a C a e c iliu s B a s s u s ’ a
k a r ş ı s a v a ş a n la r d a n b ir i o la n A n t is t iu s V e t u s , e lle r in d e k i p a r a y ı B r u t u s ’ a

v e r m iş le r d i. K a s ım a y ın ın s o n u n d a M a k e d o n y a y ö n e tic iliğ in e a ta n a n M .
A n t o n i u s ’ u n k a rd e ş i C . A n t o n iu s ’ u n (2 0 A r a l ı k ’ ta b u a ta m a g e ç e rs iz k ı­
lın m ış tır ) e lin d e k i g ü ç le r B r u t u s ’ u n k ile r d e n z a y ı f k a lın c a A p o llo n ia ’y a

s ığ ın m ış tı. B u h a b e rle r R o m a ’ y a u la ş ın c a , consul P a n s a S e n a to ’ y u to p la ­

m ı ş v e B r u t u s ’ u n m e k t u b u n u o k u m u ş t u r 105. İ l k s ö z ü a l a n A n t o n i u s y a n l ı s ı
C a le n u s , M . B r u t u s ’ u n M a k e d o n y a ’ d a h iç b ir h a k k ı o lm a d ığ ın ı, C a e s a r ’ m
k a tille r in d e n b ir i o n u r la n d ır ıla c a k o lu r s a , e m e k li e r le r in k e s in lik le g ü c e ­

n e c e ğ in i s ö y le y e r e k b a ş k o m u ta n lığ ın M . B r u t u s ’ ta n a lın m a s ın ı ö n e r m iş ­

tir . C ic e r o is e M . B r u t u s ’ u n I l l y r i c u m , M a k e d o n y a ve Y u n a n is ta n ’ ı k o ­

ru m a yı s ü r d ü r m e s in i, o r d u s u n u o la b ild iğ in c e İta ly a ’ y a y a k ın tu tm a s ın ı

ö n e re n b ir y a s a sunm uş ve y a k la ş ık 13 Ş u b a t ’ta b u y a s a ta s a rıs ın ı d e s ­

103 Savaşa hazır olunduğunu göstermek için giyilen asker giysisi.

104 On İkinci Philippica Söylevi, 12.
105 Onuncu Philippica Söylevi, 1.
te k le y ic i n ite lik te o la n Onuncu Philippica Söylevi ’n i v e rm iş tir. B u ko­

n u ş m a s ın d a M . B r u t u s ’ u n k u r d u ğ u o r d u y u y a s a lla ş tırm a a m a c ın ı g ü ttü ğ ü

iç in , M . A n to n iu s ’ u n M a k e d o n y a ’y ı e le g e ç irm e y e ç a lış a n k a rd e ş i C .

A n to n iu s ve onu e n g e lle y e n M . B ru tu s h a k k ın d a k o n u ş m u ş tu r. S e n a to ,

C i c e r o ’ n u n b u y a s a ö n e ris in i o n a y la m ış tır .

M a rt 4 3 ’ te S e n a to ’y a u la ş a n h a b e rle r h iç de iç a ç ıc ı d e ğ ild i: E k im

a y ın d a S y r ia y ö n e tic iliğ in i ü s tle n m e k ü z e r e R o m a ’ d a n a y r ıla n D o la b e lla ,

ik i a y Y u n a n is ta n ’ d a k a ld ık ta n s o n ra , 4 3 y ı lı b a ş ın d a b ir le jy o n la A n a ­

d o lu ’y a ç ık m ış , S m y m a ’ d a b u lu n a n A n a d o lu ’ n u n y ö n e tic is i T r e b o n iu s ,
D o la b e lla ’n m a ske rî g ü ç le r in in k e n te g ir m e s in e izin v e r m e m iş ti.

D o l a b e l l a , e l ç i s i n i T r e b o n i u s ’ a 106 y o l l a m ı ş , a r d ı n d a n d a k e n d is i g id e re k

T r e b o n iu s ile d o s tç a g ö r ü ş m ü ş tü r . G e c e y a r ıs ı D o l a b e l l a ’ n ın e r le r i k e n te

h a b e r s iz g ir m iş v e ik i g ü n b o y u n c a T r e b o n i u s ’ a iş k e n c e e ttik te n s o n ra ,
k a fa s ın ı ke se re k d e n ize a tm ış la r d ı. A r d ın d a n D o la b e lla k e n d is in i tü m
A n a d o l u ’ n u n y ö n e t ic is i ilâ n e t m iş t i. B u h a b e r le r R o m a ’ y a u la ş ır u la ş m a z ,

s e n a to to p la n m ış tır ; D o la b e lla , C a le n u s ’ u n oy b i r l i ğ i y l e 107 k a b u l e d i l e n

ö n e ris i ü z e r in e düşm an ilâ n e d i l m i ş 108 ve m a lla r ın a el k o n m u ş tu r.
D o la b e lla ’ n ın d ü ş m a n ilâ n e d ilm e s i ü z e r in e o n u n y e rin e k im in geçeceği

v e o n a k a rş ı k im in s a v a ş a c a ğ ı s o ru s u g ü n d e m e g e lm iş tir . Ç e ş it li ö n e r ile ­
r in y a n ın d a C a le n u s b u s a v a ş ın consullere v e r ilm e s in i, A n a d o lu v e S y r ia

e y a le tle r in d e n h a n g is in in k im e d ü ş e c e ğ in in a d ç e k m e y o lu y la s a p ta n m a ­

s ın ı ö n e r m iş tir . C i c e r o , b u n a k a rş ı ç ık m ış v e C a e s a r ’ ın a c ta s ın a g ö r e , 4 3
y ılı iç in S y r ia ’ n ın y ö n e t ic iliğ in i ü s tle n m e s i g e r e k e n , c u m h u r iy e t ç ile r d e n
C a s s iu s ’ u n maius imperium 109 i l e b u g ö r e v e g e t i r i l m e s i n i ö n e r m e k a m a ­
c ıy la On Birinci Philippica Söylevi’n i v e r m i ş t i r . B u k o n u ş m a s ı n d a t ü m
u s t a l ı ğ ı n ı o r t a y a k o y m a s ı n a k a r ş ı n , consul P a n s a D o l a b e l l a ’ y a k a r ş ı y ü ­
rü tü le c e k s a v a ş ın b a ş ın a geçm ek is te d iğ i iç in , C a le n u s ’u d e s te k le m iş ,
b ö y le c e o n u n ö n e ris i o n a y la n m ış tır .

B u s ıra d a A n to n iu s M u t in a ’ d a k i k u ş a tm a y ı s ü r d ü r ü y o r d u . D . B ru tu s

M u t i n a ’ d a z o r d u r u m d a o ld u ğ u iç in , a rk a d a ş la r ı o n u n g ü v e n liğ in d e n e n ­

d iş e le n m e y e b a ş la m ış la r d ı. A n to n iu s M u tin a ’ y ı a lır s a , D . B ru tu s ’u n

T re b o n iu s ile a y n ı y a z g ıy ı p a y la ş a c a ğ ın d a n k o r k u y o r la r d ı. B u d u ru m d a

A n t o n iu s y a n lıs ı P is o v e C a le n u s o n a ik in c i k e z e lç i g ö n d e r m e k iç in e n

uygun za m a n o ld u ğ u n u d ü ş ü n m ü ş le rd ir. Ö b ü r consul Pansa’n m da des­

te ğ i e ld e e d ilin c e , C ic e ro , S e r v iliu s Is a u r ic u s , L . C a e s a r, P is o ve

C a le n u s ’ ta n o lu ş a n b e ş k iş ilik b ir e lç i k u r u lu o lu ş tu r u lm u ş tu r . B u e lç ile r

106 Trebonius’un öldürülmesi On Birinci Philippica Söylevi, 4-8.

107 On Birinci Philippica Söylevi, 9.
108 On Birinci Philippica Söylevi, 15.
109 Olağanüstü yetki.
A n to n iu s ’ a S e n a to ’ y a boyun eğm esi d u ru m u n d a e s k i s a y g ın lığ ın ı k o r u ­
y a b ile c e ğ in i b ild ir e c e k le r d i. E rte s i gün S e r v iliu s S e n a to ’ d a ko n u şa ra k

d ü ş ü n c e s in i d e ğ iş tir d iğ in i b e lir tm iş t ir . B u ö n e r i n i n s u n u l d u ğ u g ü n s e s in i

ç ık a rm a y a n C ic e ro da d ü ş ü n c e s in i d e ğ iş tir m iş ve n e d e n in i On îkinci
Philippica Söylevi i l e a ç ı k l a m ı ş t ı r : P a r a v e s i l a h y a r d ım ı iç in s ö z ve re n

municipiumlarm v e k o l o n i l e r i n e l ç i g ö n d e r m e iş in e ne d iy e c e k le r in i,

C a p u a ’ n ın b u k a r a n n a s ıl o n a y la y a c a ğ ın ı, A n t o n i u s ’ u d ü ş m a n g ö r d ü k le r i
iç in , k o m u ta n la r ın ı b ır a k a n le jy o n la n n ne d ü ş ü n e c e k le r in i s o rm u ş tu r.
A n t o n iu s ’ a k a rş ı s a v a ş m a k ta o la n A . H ir t iu s ’ u n v e G e n ç C a e sa r’m bun­

la r d a n h a b e r i y o k k e n , ü s te lik b a n ş y a p ılm a s ın ı is te m e z k e n , b a r ış k a ra rı
a lm a n ın büyük h a k s ızlık o la c a ğ ın ı a n la tm ış tır . Y a ş a m ın ın k e n d is i iç in

ö n e m li o l m a d ı ğ ı m , a m a d e v le t v e R o m a h a lk ı iç in b ir ş e y le r ifa d e e ttiğ in i

s ö y le m iş tir . R o m a ’ d a k e n d i e v in d e b ile s a ld ır ıy a u ğ r a d ığ ın ı, e lç i o la r a k
b ö y l e u z u n b i r y o l c u l u k t a b a ş ın a b i r iş g e lm e y e c e ğ i n i v e ö l d ü r ü l m e y e c e ­

ğ in i k im in g a ra n ti e d e c e ğ in i s o rm u ş tu r. K a z a s ız b e la s ız A n to n iu s ’ un

k a m p ın a u la ş s a b il e , k e n d is in i o n u n y a n ın d a g ü v e n iç in d e h is s e tm e y e c e ­
ğ in i s ö y le m iş , b u k o n u n u n y e n id e n iy ic e g ö rü ş ü lm e s in i is te y e re k k o n u ş ­

m a s ın ı b itir m iş tir .

M a rt a y ın ın ik in c i y a rıs ın ın b a ş ın d a Is p a n y a ’n ın y ö n e tic is i L e p id u s

S e n a t o ’ y a y a z d ı ğ ı m e k t u p t a 110 S e n a t o ’ n u n A n t o n i u s ile b a r ış m a s ın ı is te ­
m iş tir . C ic e ro da ona k ö le lik le kanşan b a r ış ın k a tla n ıla m a z o ld u ğ u n u

b e l ir t e r e k b a r ış iş in e k a r ı ş m a m a s ın ı ö ğ ü t l e m iş t i r 111. S e r v i l i u s 2 0 M a r t ’ ta

L e p id u s ’ a te ş e k k ü r e d e n , a n c a k b a n ş s o ru n u n u n S e n a to ’y a b ır a k ılm a s ı

g e r e k tiğ i b iç im in d e b ir y a n ıt v e r ilm e s in i ö n e r m iş tir . C ic e r o d a b u ö n e r iy i

d e s te k le y e n On Üçüncü Philippica Söylevi ni v e r m iş tir . B u konuşm a­

s ın d a g e r ç e k b a r ış u m u d u y la L e p i d u s ’ u ö v m ü ş , a n c a k A n t o n i u s g ib i b ir

a d a m la b a r ış y a p m a n ın o la n a k s ız o ld u ğ u n u savunup k a n ıtla m ış tır . Bu

s ıra d a A n t o n i u s , H i r t i u s v e G e n ç C a e s a r ’ a k ü s ta h ç a b ir m e k tu p y a z m ış t ı r ;
H irtiu s da bu m e k tu b u k u ze y İta ly a ’ y a y o la ç ık m a d a n önce az önce

C i c e r o ’ y a u la ş tır m ış , C ic e r o d a k o n u ş m a s ın d a b u m e k tu b u s a tır s a tır a k ­

ta r m ış v e A n t o n i u s ’ a y a n ıt v e r m iş tir .
C ic e r o , On Üçüncü Philippica Söylevi ’n i v e r d iğ i g ü n ü n a k ş a m ı G a llia

T r a n s a lp in a ’ n ın e y a le t v a lis i M u n a tiu s P la n c u s ’ a ve L e p id u s ’ a , Se­

n a t o ’ n u n A n t o n i u s ile b a r ış m a s ı iç in a r a y a g e lm e le r in d e n d o l a y ı k ı z g ı n l ı ­
ğ ın ı g ö s te re n k ıs a ve s e rt b ir e r m e k t u p 112 y a z m ış tır . Bunun ü z e r in e

P la n c u s N is a n a y ın ın b a ş ın d a resm î b ir m e k tu p ya za ra k tü m ü y le Se­

110 Lepidus’un bu mektubu günümüze ulaşmamıştır.

' " a d Familiares, X, 27.
112 ad Familiares, X, 6 ve X, 27.
n a to ’n u n h izm e tin d e o ld u ğ u n u b i l d i r m i ş t i r 113. Ş im d iy e dek g ö s te rd iğ i

k a r a r s ız tu tu m u n y a s a l o to r ite le r d e n ö d ü l b e k le m e s in d e n k a y n a k la n d ığ ın ı

d a e k le m iş tir . B u n u n ü z e r in e C ic e r o o n a o n u r ö d ü lle ri v e r ilm e s i iç in S e -

n a to ’ y a ö n e rid e b u lu n m u ş tu r. 7 N is a n ’d a ki S e n a to to p la n tıs ın d a b ir ç o k

k iş in in y a n ı s ıra S e r v iliu s Is a u r ic u s , P la n c u s ’ u n S e n a to ’ n u n h iz m e tin d e

o lm a s ın ın , g ö r e v i g e re ğ i o ld u ğ u n u s ö y le y e re k C ic e r o ’ n u n ö n e ris in e k a rş ı
ç ık m ış la r d ır . C ic e r o d a Is a u r ic u s ’ a k a rş ı s e rt b ir s ö y le v v e r m iş - b e l k i b u

k o n u ş m a e lim iz e g e ç m e y e n b a ş k a b ir Philippica S ö y / e v / d i r 114- v e ö n e ris i

9 N i s a n ’ d a o n a y la n m ış tır .

B u s ıra d a H irtiu s ve Genç C a e s a r, A n to n iu s ’ u n a ske rî g ü ç le r in in

e lin d e b u lu n a n B o n o n ia ’y ı k u ş a tm ış , P a n s a ’ y ı b e k liy o r la r d ı. P a n s a N i-
s a n ’ ın o r ta la r ın d a o ra ya v a r d ığ ın d a , A n to n iu s ’u n M u tin a ’ d a k i d u ru m u

o ld u k ç a t e h lik e liy d i v e d o ğ u y ö n ü n d e k i A e m ilia Y o l u ’ n d a ile r le r k e n , 15

N is a n ’ da Pansa ile k a r ş ıla ş m ış tı. B u r a d a ö lü m c ü l y a r a la r a la n P a n sa ’y ı

y e n m iş , s o n ra da k e n d is i H ir t iu s ’ a y e n ilm iş tir . B ir h a fta s o n ra 21 N i­

san’da k o m u ta n la r A n to n iu s ile M u tin a s u r la r ın ın d ib in d e s a v a ş m ış la r,

A n t o n iu s ta m b ir y e n ilg iy e u ğ r a m ış v e k a ç m ış tır . B u s a v a ş ta H ir t iu s , 2 2
N i s a n g e c e s i d e P a n s a a ld ığ ı y a r a la r y ü z ü n d e n ö lm ü ş tü r .

Y a k la ş ık 1 7 N i s a n ’ d a R o m a ’ y a A n t o n i u s ’ u n z a fe r k a z a n d ığ ı v e k e n te

d o ğ r u y ü r ü y ü ş e g e ç tiğ i h a b e ri u la ş ın c a C ic e r o s ık ın tılı ü ç g ü n g e ç ir m iş tir .

B u haber yü zü n d e n k e n tte h e y e c a n a r tın c a , h a lk te m s ilc is i A p u l e i u s b ir

to p la n tı d ü z e n le y e r e k h a b e r le r in a s ıls ız v e s a ç m a o ld u ğ u n u b ild ir m iş tir .

B ir k a ç s a a t s o n ra g e r ç e k h a b e r le r g e lin c e h a lk C i c e r o iç in b ir g ö s te r i d ü ­

z e n le m iş tir . 2 1 N i s a n ’ d a k i S e n a to to p la n tıs ın d a S e r v iliu s Is a u r ic u s s a v a ş

g iy s is in in ç ık a r ıla r a k , toga g iy ilm e s in i ve k a za n ıla n za fe r iç in şü kra n

günü d ü z e n le n m e s in i ö n e rm iş tir. C ic e r o da On Dördüncü Philippica
Söylevi ’n i v e r m iş tir . K o n u ş m a s ın d a Is a u r ic u s ’ u n b ir in c i ö n e ris in e k a rş ı

ç ık m ış , M u t in a k u ş a tm a s ı k a lk ın c a y a d e k s a v a ş g iy s is i g iy ilm e s in i ö n e r­
m i ş , ş ü k r a n g ü n ü ö n e r i s i n i is e d e s t e k l e m iş t i r .

21 N is a n ’ d a k i M u tin a s a v a ş ın ın h a b e rle r i R o m a ’ y a 25 N is a n akşam ı

u la ş m ış v e e rte s i g ü n A n t o n i u s v e y a n d a ş la n r e s m e n k a m u d ü ş m a n ı ilâ n
e d ilm iş le r d ir . C ic e ro 2 7 N is a n ta r ih li m e k t u b u n d a 115 bu h a b e ri M .

B r u t u s ’ a b i l d i r m i ş t i r . D e c i m u s B r u t u s i s e C i c e r o ’ y a y a z d ı ğ ı m e k t u p t a 116

A n t o n i u s ’ u n İ t a ly a ’ y a a y a k b a s m a m a s ı iç in e lin d e n g e le n i y a p a c a ğ ın ı v e

onu izle y e c e ğ in i s ö y le m iş tir ; am a 10 M a y ıs g ü n lü m e k t u b u n d a 117

113 ad Familiares, X, 8.
114 Bk. Tyrrell and Purser, The Correspondence o f M.T.Cicero, cilt VI, intr.xliii, dipnot 122.
115 ad Brutum, I, 3,4.
116 ad Familiares, XI, 9.
117 ad Familiares, XI, 13.
A n to n iu s ’u izle y e m e m e s in in n e d e n le r in i ve onun n a s ıl k a ç t ığ ın ı a n la t­

m ış tır . B u o la y la r ü z e r in e S e n a to L e p id u s v e P la n c u s ’ u İta ly a ’ y a ç a ğ ır ­

m ış tır . B u a ra d a V e n tid iu s 3 ya da 4 M a y ı s ’ta üç le jy o n la A n to n iu s ’a

k a tılm ış tır . A n to n iu s 15 M a y ı s ’ ta Fo ru m Iu liu m ’ a u la ş m ış ve Fo ru m

V o c o n ii’ d e b u lu n a n L e p id u s ’ ta n y ir m i d ö rt R o m a m ili u z a k lık ta o rd u g â h

k u r m u ş t u r . L e p i d u s S e n a t o ’ y a y a z d ı ğ ı m e k t u p t a 118 i k i o r d u n u n b i r l e ş m e s i

iç in z o r la n d ığ ın ı b e lir tm iş tir . B ir le ş e n ik i o rd u n u n e r s a y ıs ı seksen b in

o lm u ş tu r. A n t o n iu s ’ a k a rş ı L e p id u s ’ u d e s te k le m e k ü ze re Is a r a ırm a ğ ın ı
g e ç e n P la n c u s 4 H a z i r a n ’ d a D . B r u t u s ’ u b e k le m e k iç in y e n id e n ırm a ğ ın

öbür y a k a s ın a g e ç m iş tir . P a n s a ’ n ın to p la m ış o ld u ğ u e r le r , C ic e r o ’n u n

is te ğ i ü z e r in e , A n to n iu s ’a k a rş ı savaşı y ü r ü tm e k le g ö r e v le n d ir ile n D .
B ru tu s ’u n k o m u ta s ın a v e r ilm iş tir . B u a ra d a C ic e ro , D . B ru tu s ’u ve

P la n c u s ’ u b ir lik te h a re k e t e tm e le r i iç in z o r la m ış tır . İk is in in g ü ç le r in i

b ir le ş t ir m e s i is e H a z i r a n a y ın ın b a ş ın d a g e r ç e k le ş m iş tir . O n l a r ın a ske rî
g ü c ü ö n c e le r i s a y ıc a A n t o n i u s ’ u n k in d e n f a z la y k e n , u ğ r a d ık la r ı s a ld ır ıla r

y ü z ü n d e n a z a l m ı ş t ı r . A s i n i u s P o l l i o is e S e n a t o ’ n u n k e n d i s i n i ö n e m s e m e ­

d iğ i n i d ü ş ü n d ü ğ ü i ç i n , h i ç b ir iş e k a r ı ş m a d a n İ s p a n y a ’ d a o t u r m u ş t u r . B u

a ra d a S e n a t o , G e n ç C a e s a r ’ a D . B r u t u s ile b ir lik t e A n t o n i u s ’ a k a r ş ı g ir i­

ş i l e n s a v a ş ı ü s t l e n m e s i n i b u y u r m u ş t u r 119 ; a m a D ö r d ü n c ü L e j y o n v e M a r s

L e jy o n u D . B ru tu s ’a k a tılm a y ı i s t e m e m i ş t i r 120. Tem m u z ayı boyunca

P la n c u s ve D . B r u t u s ’ ta h iç b ir h a re k e t g ö rü lm e m iş tir. B u a ra d a M .

B r u t u s , S e n a to ’ n u n k e n d is in i ç a b u c a k g e ri ç a ğ ırm a s ın a y a n ıt v e r m e m iş ­
t i r 12 1 . C i c e r o , C a s s i u s ’ t a n d a ç a b u c a k g e r i d ö n m e s i n i i s t e m i ş 122, T e m m u z
a y ın d a da M . B ru tu s ’ u d ö rt g ö z le b e k l e m i ş t i r 123; fa k a t k o m u ta n la r d a n

h iç b ir i h a re k e te g e ç m e m iş tir . B u a ra d a G e n ç C a e s a r k a ra rlı b ir a d ım a ta ­

r a k R o m a ’ y a d ö r t y ü z a s k e r d e n o lu ş a n e lç i g r u b u n u y o ll a m ış , b u n la r k e n ­

d ile r in e s ö z v e r ile n a r m a ğ a n la r ı, k o m u ta n la r ı iç in de consullük is te m iş ­

l e r d i r 124. S e n a to , e lç ile r in consullük is te ğ in i g e ri ç e v ir m iş , p a ra konu­

sunda is e k e s in b ir şey s ö y le m e m iş tir. E lç ile r üçüncü o la ra k da

A n to n iu s ’ u düşm an ilâ n eden k a ra rın k a ld ır ılm a s ın ı is te y in c e , S e n a to

Genç Caesar ile A n to n iu s ’ u n b ir a ra ya g e lip a n la ş tık la r ın ı a n la m ış tır.
Genç Caesar A ğ u s to s b a ş ın d a s e k iz le jy o n , a tlı b ir lik le r i ve y a r d ım c ı

g ü ç le r le R u b i c o ır m a ğ ın ı g e ç m iş v e R o m a ’ y a d o ğ r u y ü r ü m e y e b a ş la m ış ­

118 ad Familiares, X, 35.

119 Appianos, Bellum Civile, III, 85.
120 ad Familiares, XI, 14, 2.
121 ad Brutum, I, 12, 2.
122 ad Familiares, XII, 8, 2.
123 ad Familiares, XII, 10, 4.
124 Appianos, Bellum Civile, III, 87.
t ı r 125. C ic e r o ’n u n g ü n ü m ü ze u la ş a n son m e k tu b u 2 7 T e m m u z’da M .
B ru tu s ’a b ir kez daha g e ri dönm esi iç in y a zd ığ ı m e k tu p tu r. B u a ra d a
A s i n u s P o l l i o A n t o n i u s ’ a k a tılm ış v e A n t o n i u s ile M . P la n c u s a r a s ın d a k i

u z la ş m a y a d a y a r d ım e tm iş tir . B ö y le c e C ic e r o b a ğ lılık la r ın a g ü v e n d iğ i ik i

k o m u ta n ın ı y itir in c e b ir k e z d a h a h a y a l k ır ık lığ ın a u ğ r a m ış tır. B u s ıra d a

S e n a to ’ n u n A frik a ’dan ç a ğ ırd ığ ı ik i le jy o n O s tia L im a m ’n a u la ş m ış tır .

S e n a to bu ik i le jy o n u n k o m u ta n lık la r ın a praetor Q . G a lliu s ile M .

C e c iliu s C o m u tu s ’u a ta m ış tır . G e n ç C a e sa r’ a da R o m a ’y a on beş k ilo ­

m e tre d e n f a z l a y a k la ş m a m a s ı iç in h a b e r y o ll a n m ış , a m a b i r iş e y a r a m a ­

m ış tır . C ic e r o ’n u n s o n u m u d u o la n b u ik i le jy o n d a G e n ç C a e sa r’ m ya­

nm a g e ç in c e , S e n a to s a v u n m a s ız k a lm ış tır . G e n ç C a e sa r o rd u s u n u n b a ­
ş ın d a R o m a ’ y a g i r m iş , 1 9 A ğ u s t o s ’ ta k u z e n i Q . P e d iu s ile b ir li k t e k e n d i­

s in i consul s e ç t i r m i ş t i r . 126 İ l k i ş o l a r a k k e n d i s i n i n I u l i u s a i l e s i n e k a b u l ü n ü
o n a y la y a n y a s a y ı ç ık a r tm ış tır ; s o n ra s ıra s ıy la D o l a b e l l a ’ y ı h a lk d ü ş m a n ı
ilâ n eden k a ra rı k a ld ır m ış , C a e s a r ’ m k a tille r in i c e z a la n d ır a c a k b ir y a s a

ç ık a rtm ış ve o n la rı y a r g ıla y a c a k b ir m a h k e m e k u rm u ş tu r. A n to n iu s ve
L e p i d u s ’ u k a m u d ü ş m a n ı ilâ n e d e n k a ra r d a ö b ü r consul Q . P e d iu s ta ra ­

fın d a n k a ld ır ılm ış tır .

B ü tü n b u n la r o lu rk e n C ic e ro Rom a d ış ın d a b u lu n u y o rd u . Genç
C a e s a r, b ü y ü k d a y ıs ı C a e s a r’ ın ö b ü r o rd u la rın ı a ra m a k v e D . B ru tu s ’u

b u lu p c e z a la n d ır m a k iç in k u z e y e d o ğ r u ile r liy o r d u . D . B r u tu s d a M a r c u s

B r u tu s ’ a k a tılm a k ü z e r e M a k e d o n ia ’ y a g itm e y i ta s a rlıy o r d u . S o n u n d a o n

a d a m ıy la b ir G a ly a k a b ile s in e s ığ ın m ış , a m a k a b ile b a ş k a n ı A n t o n i u s ’ a
h a b e r v e r in c e , o d a a d a m la r ın ı g ö n d e r ip o n u ö ld ü r tm ü ş tü r .

A n to n iu s , L e p id u s v e G e n ç C a e s a r B o n o n ia y a k ın la r ın d a b u lu n a n ır ­

m a k ta k i b ir a d a d a b u lu ş u p k im le r in ö ld ü r ü le c e ğ i ü z e r in d e a n la ş m ış la r ıd ır .
L is te n in b a ş ın d a y e r a la n C i c e r o , 7 A r a l ı k ’ ta C a i e t a ’ d a k i y a z l ı k e v in d e

y a k a la n a r a k ö ld ü rü lm ü ş tü r . P lu ta rk o s , C ic e ro ’n u n ö ld ü rü lm e s iy le ilg ili
ş u n l a r ı a n l a t ı r 12 7:

A n t o n iu s o n u n b a ş ın ı v e s a ğ e lin i k e s m e le ri iç in e m ir v e r d i , ç ü n k ü

C ic e r o A n t o n i u s ’ a k a rş ı v e r d iğ i s ö y le v le r i (Orationes Philippicae)
bu e liy le k a le m e a lm ış tı; C i c e r o ’ n u n k a fa s ı v e e li g e tir ilip önüne

k o n u n c a , A n to n iu s b u n la rı c o ş k u lu b ir h a v a iç in d e u zu n u z a d ıy a

s e y re tti v e b u s ıra d a b ir k a ç k e z z e v k t e n k a h k a h a a ttı. O n l a r ı d o y a

doya s e y re ttik te n s o n ra , o n la rın fo ru m d a k i k o n u ş m a c ıla r k ü rs ü s ü

Dio Cassius, XLVI, 43; Appianos, Bellum Civile, III, 88.

126 Dio Cassius, XLVI, 46, 1.
127 Plutarkhos, Marcus Antonius, T.T.K. Yayınları, s.24.; Cicero’nun ölümüyle ilgili olarak
ayrıca bk.Plutarkhos, Vitae, Cicero, XLV1II, 4; Appianos, Bellum Civile, IV, 19-20.
 ü z e r in d e b ir y e re k o n u lm a s ın ı e m re tti; b ö y le c e s a n k i ö lü y ü in c itip
k ü ç ü k d ü ş ü r ü y o r d u . A s lın d a ta lih in in o n u y ü k s e lttiğ i b ir a n d a , k e n ­
d in i k ü s t a h lığ ıy la k ü ç ü k d ü ş ü r e b ile c e ğ in i v e t a lih in o n a v e r m iş o l ­

d u ğ u g ü c ü u ta n ç v e r ic i b ir b iç im d e k u lla n a b ile c e ğ in i k a n ıt lıy o r d u .

C ic e ro , Genç C a e sa r’ m y ü r e k le n d ir m e s iy le d e v le ti ik in c i kez k u rta r­

m a y a 128 ç a l ı ş ı r k e n , ç e ş i t l i o n u r ö d ü l l e r i v e g ö r e v l e r v e r e r e k y ü c e l t t i ğ i v e

u m u t b a ğ la d ığ ı b u g e n c in k u r b a n ı o lm u ş tu r. C ic e r o ’ n u n A n t o n iu s ’ a k a rş ı

bu d e n li s a ld ır g a n o lm a s ın ın n e d e n i b ir ö lç ü d e Genç C a e sa r’ a ç o k gü­

v e n m e s id ir. G e r ç i G e n ç C a e sa r’m o rta y a ç ık m a s ın d a n önceki dönem de

d e C ic e r o -A n to n iu s iliş k ile r in in iy i o ld u ğ u s ö y l e n e m e z . S e x .C l o d i u s ’ u n
s ü r g ü n d e n ç a ğ r ılm a s ı k o n u s u n d a C i c e r o ’ n u n A n t o n i u s ’ a y a z d ı ğ ı m e k tu b a

ve Birinci Philippica Söylevi ’n d e o n a u z la ş m a c ı b ir tu tu m la y a k la ş m a s ın a

b a k ıld ığ ın d a C ic e r o ’n u n A n to n iu s ’ a k a rş ı tu tu m u y la iç savaş so n ra s ı
C a e s a r’ a k a rş ı tu tu m u a ra s ın d a b ir b e n z e r li k g ö r ü le b ilir . A n c a k C ic e ro ,
C a e s a r ’ la a r a s ın d a k i u z la ş m a y ı 1 5 M a r t 4 4 g ü n ü n e d e k d e v le t a d a m la r ın a

ö z g ü n e z a k e t k u r a lla r ı ç e r ç e v e s in d e s ü r d ü r m ü ş tü r . A n t o n i u s ile o la n u z ­
la ş m a c ı tu tu m u is e , A n t o n iu s ’ u n 1 9 E y l ü l 4 4 ’ te k i k o n u ş m a s ı ile b o z u l ­

m u ş tu r v e y a ş a m ın ın s o n u n a d e k s ü r e k li k ö tü y e g itm iş tir . C ic e r o b u k o ­

nuşm aya y a n ıt o la ra k y a z d ığ ı, a m a to p lu lu k ö n ü n d e h iç o k u m a y ıp y a l­

n ızc a y a y ım la d ığ ı İkinci Philippica Söylevi ile o n a k a r ş ı o la n d ü ş m a n lı­

ğ ın ı a ç ığ a v u rm u ş tu r. B u k o n u ş m a n ın y a y ım la n m a ta r ih i, A n t o n iu s ’ u n ,

s e n a to to p la n tıs m d a y k e n , M a r s L e jy o n u ile D ö rd ü n c ü L e jy o n u n Genç

C a e sa r’m yanm a g e ç tiğ i h a b e r in i a lıp M u t i n a ’ y a d o ğ r u y o la ç ık tığ ı g ü n

o la n 2 8 K a s ım ile C i c e r o ’ n u n R o m a ’ y a d ö n d ü ğ ü 9 A r a l ı k a r a s ın d a , y a n i

A n to n iu s ’u n s iy a s î b a k ım d a n o ld u k ç a z a y ı f o ld u ğ u b ir d ö n e m d ir. B u

d ö n e m d e d e G e n ç C a e s a r , C i c e r o ’ y a s ık s ık m e k tu p y a z ı p S e n a t o a r a c ılığ ı

i l e h a r e k e t e t m e k i s t e d i ğ i n i 129, o n u n iş e e l k o y m a s ı n ı , d e v le t i i k i n c i k e z
k u r t a r m a s ı n ı y a z m ı ş t ı r 130. İ ş t e G e n ç C a e s a r ’ m k e n d is in e b ö y le ilg i g ö s te ­
r ip y a k la ş m a s ıy la iy ic e y ü r e k le n e n C i c e r o , b u s ıra d a d a h a ö n c e S e n a t o ’ d a

ya da başka b ir ye rd e ve rm e ye ya da y a y ın la m a y a c e s a re t e d e m e d iğ i

İkinci Philippica Söylevi ’n i y a y ı n l a m ı ş , 20 A r a l ık ’ ta k i S e n a to to p la n tı­

s ı n d a d a Üçüncü Philippica Söylevi’n i ve re re k ona k a rş ı a ç tığ ı savaşı

re s m e n b a ş la tm ış tır . A y n ı s ö y le v d e G e n ç C a e s a r ’ d a n d a i lk k e z ö v g ü y le

s ö z e d e r e k , k im s e n in p e k d ik k a te a lm a d ığ ı b u g e n c in R o m a p o l it ik y a ş a ­

m ın a g ir m e s in i s a ğ la m ış tır . Ü ç ü n c ü s ö y le v in i v e r d iğ i a n d a n b a ş la y a r a k

tü m g ü c ü y le A n to n iu s ’a k a rş ı k o y m u ş ve o n u v a ta n d ü ş m a n ı ilâ n e ttir ­

128 adAtticum, XVI, 11,6

129 adAtticum, XVI, 9.
130 adAtticum, XVI, 11, 6.
m eye ç a lış m ış tır . En sonunda M u tin a s a v a ş ın ın k e s in sonucunun

R o m a ’ y a u la ş m a s ın d a n b ir g ü n s o n r a , y a n i 2 6 N i s a n ’ d a k i s e n a to t o p la n tı­
s ın d a b u a m a c ın a u la ş m ış tır . C i c e r o ’ n u n tü m y a ş a m ı d ü ş ü n ü le c e k o lu r s a ,

y a ln ız c a ik i k iş iy e a ç ık ç a düşm an o ld u ğ u g ö rü lü r. B ir i C lo d iu s , ö b ü rü

A n t o n iu s . C a tilin a te r tib in d e d e v le ti k u r ta rm ış , a m a d ü ş m a n ı C lo d iu s ’ u n

ç ık a r t tığ ı y a s a y ü z ü n d e n s ü r g ü n e g it m e k z o r u n d a k a lm ış t ır . A y n ı a m a ç la

ü s tle n d iğ i, A n t o n i u s ’ a k a rş ı o la n d a v a s ın ı is e , t ü m u y a rıla ra k a r ş ın , G e n ç
C a e sa r’a çok g ü v e n d iğ i iç in , y itir m iş , a m a bu kez sü rg ü n d e ğ il, ö lü m
c e za s ın a ç a r p tır ılm ış tır .
 R o m a e d e b íy a t in d a
P a sto ra l Şür
Ü. Fafo Telatar*

Doğa g ü z e llik le r iy le d o lu b ir o rta m d a (locus amoenus) s ö y le n e n , d o ğ a

s e v g is i v e k ı r y a ş a n tıs ı k o n u lu p a s to r a l ş iir le r , e s k iç a ğ d a Y u n a n v e R o m a

e d e b iy a t la r ın d a b u k o l i k ş iir le r a d ıy la b il in i y o r d u . B u a d la n d ır m a M Ö III.

y ü z y ıld a y a ş a m ış ş a ir T h e o k r it o s ’ a d a y a n m a k ta d ır . Ş a ir , ç o b a n la r ın k ı r ­
la rd a s ö y le d ik le r i v e onun ö ğ e le r iy le s ü s lü ş iir i Y u n a n c a ‘ ç o b a n ’ a n la ­

m ın a g e le n boukolos a d ın d a n tü r e m iş boukolike s ıfa tı ile n ite le m iş tir

(T h e o k rito s , Eidyllion, I, 6 4 ; V I I , 4 9 ). N ite k im b u k o l ik ş iir le r d e ç o b a n la ­

r ın y e r i a ğ ır lık lıd ır , ş iir le r o n la r ın y a ş a m la n ve d ü ş ü n c e le ri ü z e r in e ku­
r u lm u ş tu r . G e n e llik le ç o b a n la r , p o lit ik k a y g ıla r d a n v e s ık ın tıla r d a n u z a k ,

g e le c e k le r in d e n e n d iş e d u y m a y a n , g ü n ü n ü y a ş a m a y ı a m a ç la y a n d o ğ a y la
b a ş b a ş a h u z u r l u b ir y a ş a m s ü r e r le r . Ç o b a n la r ın b u y a ş a m b iç i m l e r i , k a la ­

b a lık t o p lu m y a ş a m ı s ü r m e k z o r u n d a k a la n v e o n u n k a tı k u r a lla r ın ın e tk i­

s in d e o la n in s a n la r ın ilg is in i h e r d ö n e m d e ç e k m iş tir . Ö z e l l i k l e , z a h m e t,
u ğ r a ş , d id iş m e d o lu d ö n e m le r d e ç o b a n la n n y a ş a m b iç im le r i h a tır la n a r a k ,
ö zle m d u y u lm u ş v e d o ğ a g ü z e llik le r i ç o b a n k im liğ in in a r k a s ın a g iz le n e ­

r e k s ığ ın a k o la r a k d ü ş ü n ü lm ü ş v e a le g o r ik a n la tım la ş iir le r e y a n s ıtılm ış tır .

* Doç. Dr. Ü. Fafo Telatar, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Eskiçağ Dilleri
ve Kültürleri Latin Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
 E s k i ç a ğ b u k o l i k ş iir d e iş le n e n ö ğ e le r in k ö k e n i , s ö y le n c e s e l a n la t ım a ,
S ic ily a a d a s ın d a b u lu n a n A r k a d i a b ö lg e s in d e k i h a lk e z g ile r in e d e k u z a n ­

m a k ta d ır . S ö y le n c e s e l a n la tım d a A r k a d ia b ö lg e s in d e ç o b a n la r ın v e s ü r ü ­

le r in ta n r ıs ı P a n 1 (L a tin m ito lo jis in d e Faunus) p ın a r la r ın s e rin liğ in d e ,

a ğ a ç la r ın g ö lg e s in d e d in le n m e k t e n , f lü t ç a lm a k t a n 2 h o ş la n a n t u tk u lu b ir
â ş ık tı. P a n ’ ın b u tu tk u s u n a , d o ğ a d a s u k e n a r la r ın d a , o r m a n la r d a , d a ğ la rd a

y a ş a y a n , c a zib e li Nymha\ax d a k a y ıts ız k a lm ıy o r la r d ı. Ö t e y a n d a n a ş k ta

e n a z P a n k a d a r g ü ç lü , tu tk u lu ü s te lik o n u n r a k ib i o la r a k d ü ş ü n ü le n , b a ğ

v e b a h ç e le r i k o r u y a n , b e r e k e tin s im g e s i ta n r ı P r ia p o s 3 v e k ırla r d a e ğ le ­

n e n , d o la ş a n c in s e l a r z u la r ı k u v v e t li Satyroslar da Nymhahnn p e ş in d e
id ile r . G e r ç e k y a ş a m d a ç o b a n la r , k e n d ile rin e k o r u y u c u ta n r ı o la r a k s e ç ­
tik le r i P a n ’ ı n , b e r e k e t ta n r ıs ı P r ia p o s ’ u n , d o ğ a n ın s im g e s i Satyros\dnn
z e v k l e r in e v e n ite lik le r in e s a h ip o ld u k la r ın a in a n ır la r d ı. O h a ld e s ö y le n ­

c e s e l a n la tım d a k i t u tk u lu â ş ık la r P a n , P r ia p o s v e Satyros\ar e d e b iy a tta d a

ç o b a n la r ın t u tk u lu â ş ık la r o la r a k g ö r ü lm e s in in k a y n a ğ ıd ır . Ç o b a n la r ın b u

n ite liğ i a le g o r ik b ir a n la tım la ş a ir le r iç in de g e ç e r lid ir . K ıs a c a s ı ş a ir le r

b u k o l i k ( p a s to r a l) ş iir le r d e t u tk u la r ın ın v e s ık ın tıla r ın ın e t k is in d e d ir le r .
Y in e s ö y le n c e s e l a n la tım d a ö ld ü k te n s o n ra ta n r ıla ş tır ıla n S ic ily a lı ç o ­

b a n D a p h n is , e lin d e b a lm u m u y la b ir b ir in e y a p ış tır ıla n s a zla r d a n y a p ılm ış ,

h o ş s e s le r ç ı k a r a n k a v a l ı y l a b e t i m l e n i r d i . K a v a l ç a l m a y ı ç o b a n l a r ı n ta n ­

r ıs ı P a n ’ d a n , e z g i s ö y le m e y i A p o l l o n ’ d a n ö ğ r e n e n D a p h n i s , g ö lg e d e d in ­
le n ir k e n k a v a l ıy l a ç ık a r d ığ ı g ü ç lü e z g ile r le h e m g ö n lü n ü e ğ le n d ir ir , h u z u r
b u lu r h e m d e h a y v a n la n ü z e r in d e o lu m lu e tk i y a p a r a k o n la r ın v e r im le r in i

a r t ır ır d ı. K e n d il e r i n i ç o b a n D a p h n i s ’ le ö z d e ş le ş tir e n b u k o l i k ş a ir le r , y a l ­
n ı z s ö y le d ik le r i h o ş e z g ile r le d in le y e n le r e m u t lu lu k v e h u z u r v e r d ik le r in i

d e ğ il, a y n ı za m a n d a e z g ile r iy le ö lü m s ü z lü ğ ü a m a ç la d ık la n n ı d a vu rg u ­

la m ış la r d ır . A y r ı c a ş a ir , s e ç tiğ i b ir k i ş i y i a le g o r ik a n la tım la D a p h n i s a d ı y ­

la ç a ğ ıra ra k , o n u n y a p t ık la n y la h e m h a lk a h u z u r v e r d iğ in i, h e m d e ö lü m ­
s ü z le ş t ir ild iğ in i b e lir tm iş t ir . B u k o l i k ş iir le r d e a d ın d a n ç o k s ö z e d ile n b ir

b a ş k a y a r ı ta n n d a A d o n i s ’ tir . Ö z e llik le H e lle n is tik d ö n e m d e h a y a l g ü c ü

ü s tü n ş a ir le r , A d o n i s 4’ i Nymphalar ta r a fın d a n b ü y ü tü lm ü ş , y e r a ltın d a v e

1 Çobanların tanrısı Pan’ın adı ‘besliyorum, koruyorum, otlatıyorum’ anlamındaki Yunanca

paö ve Latince pasco fiillerine de anlamca uyar. Pan’m tapınımına ilk önce Arkadia’da baş­
lanmış, ardından tapınım Yunanistan’a yayılmıştır (Vergilius, Ecloga, X, 26). Sürülerin (vahşi,
uysal hayvanlar), ormanların, otlakların, çobanların tanrısı olduğu için mağaralarda yaşarlardı
(Ovidius, Metanıorphoses, XIV, 515).
2 Tanrı Pan, söylencesel anlatımda çobanların çaldığı flütün bulucusu olarak kabul edilmektedir
(Vergilius, Ecloga, I, 32; IV, 58).
5 Tapının yeri Lampsakos’tur (bugünkü Lâpseki).
4 Adonis efsanesinin doğu kökenli olduğu ve kökeninin Kıbrıs adasına dayandığı
düşünülmektedir. Hellenistik dönemde Akdeniz dünyasına yayılmıştır. Adonis, baharda doğa­
nın yeniden canlanmasının simgesi olarak düşünülmüştür.
y e rü s tü n d e s e v ile n , e fs a n e v i b ir çoban o la ra k d ü ş ü n m ü ş le rd ir. Ş a ir le r ,

o n u k ı r l a r d a , o r m a n la r d a s ü r ü le r g ü d e n v e a v la n a n b ir i g ib i b e t im le y e r e k

ş iir le r in d e doğa g ü z e llik le r in in a ra s ın d a s u n m u ş l a r d ı r .5 B u k o l i k ş a ir le r

k e n d ile rin i ona b e n ze te re k s e v ile n b ir k iş i o ld u k la r ın ı ü s tü k a p a lı b ir

b iç im d e s ö y le m iş le r d ir. S ic ily a Nymphası A re th u s a d a b u k o lik ş iir le r d e

a d ı g e ç e n b ir su p e ris id ir . B a ş k a b ir s ö y le n c e d e , T a n r ıç a A r te m is (L a tin c e

D ia n a ), A re th u s a ’ y ı ırm a k k ıy ıs ın d a d in le n ir k e n , o n a â ş ık o lu p p e ş in e

düşen bu ırm a k ta n k u r ta ra b ilm e k a m a c ıy la p ın a ra d ö n ü ş tü rm ü ş tü r. B u

p ın a r (A re th u s a ), ş a ir T h e o k r ito s ’ u n doğum y e rin d e b u lu n d u ğ u iç in ,

A r e t h u s a ’ m n , h e m T h e o k r i t o s ’ u n b u k o l i k ş iir le r in e h e m d e k ır y a ş a n tıs ı,
ç o b a n la r ın y a ş a n t ıla r ı k o n u lu d iğ e r ş iir le r e e s in k a y n a ğ ı o ld u ğ u n a i n a n ılır .

A r k a d ia , S ic ily a , La m p s a k o s v e d a h a y a y g ın d ü ş ü n ü ld ü ğ ü n d e A kd e ­

n i z h a l k e z g i l e r i n e g i r m iş o la n ç o b a n la r ı n h u z u r l u , z e v k d o l u , d o ğ a i le iç
iç e d ü n y a s ı, ş a ir le r in d iz e le r in d e d e e r k e n d ö n e m d e g ö r ü lm e y e b a ş la m ış ­

t ır . Ş a ir le r , ıs tır a p ç e k e n le ri k a y g ıla r d a n ve s ık ın tıla rd a n u za k la ş tırm a y ı

a m a ç la d ık la r ın d a , ç o b a n la r ın d ü n y a s ın d a v a r o la n ö ğ e le r e b a ş v u r m u ş la r ­

d ır . D o ğ a s e v g is i, d o ğ a d a k i d in le n d ir ic i v e h u z u r v e r ic i b u ö ğ e le r , M Ö
V I I . y ü z y ıld a H o m e r o s ’ ta n b a ş la y a r a k ş a ir le r in d iz e le r in d e g ö rü le n m o­

t ifle r d ir . B a ş la n g ıç ta d o ğ a b e tim le m e le r in e , k ır y a ş a m ın a v e b u y a ş a m ın

iç in d e k i g iz li g ü z e llik le r in h o ş , s a f, h u z u r v e r e n y a n la r ın a , iş le n e n ana
te m a la r ın y a n ın d a ş iir s e lliğ i a r tır ıc ı v e a n la tım ı s ü s le y ic i u n s u r la r o la r a k

y e r v e r iliy o r d u : H o m e r o s ’ u n Illias d e s ta n ın d a , A k h i ll e u s ’ u n k a lk a n ı s a h ­

n e s in d e 6 ( X X I I , 2 5 0 -2 6 5 ) H e k to r ile A k h ille u s a r a s ın d a k i d ü ş m a n lığ ın

k u r t ile k u z u n u n a r a s ın d a k in e b e n z e t ilm e s i; Odysseia d e s ta n ın d a d o m u z

ç o b a n ı E u m a io s ’ u n m is a fir p e r v e r liğ i, O d y s s e u s ’ a y a r d ım ı (X V , 389 ve
d e v .) ; keçi ve koyun b e s ic iliğ iy le u ğ ra ş a n , z a lim Kyploplann a r a s ın d a
O d y s s e u s ’ u n y a ş a d ığ ı s e r ü v e n le r in a y r ın t ıla r ın d a y e r a la n , o n u n b e s le d iğ i

h a y v a n la r s a y e s in d e P o ly p h e m o s ’ u n s a rh o ş lu ğ u n d a n da y a ra rla n a ra k

O d y s s e u s ’ u n k u r tu lu ş ö y k ü le r i, k ır y a ş a m ın d a n v e ç o b a n la rın d ü n y a s ın ­

d a n d e s ta n a y a n s ıy a n k e s itle r d ir . D a h a s o n ra , S u id a s ’ ın v e r d iğ i b ilg ile r ­

den M Ö V I . y ü z y ılın s o n u n d a y a ş a m ış S i c i ly a l ı l i r i k ş a ir S t e s ik h o r o s ’ u n
d a y a p ıtla r ı a r a s ın d a , Daphnis a d lı b ir b u k o l ik ş iir in in o ld u ğ u n u ö ğ re n ­

m e k te y iz. A rd ın d a n M Ö IV . y ü z y ıld a yaşayan P e lo p o n n e s o s a d a s ın ın

5 Aslında bir ölümlünün kızı olan ve babası ile yasak aşkından hamile kalan Smyma’ya tanrılar
acımış ve onu ağaca dönüştürmüşlerdir. Çocuğu Adonis de ağaç kabuğunun yarılmasıyla dün­
yaya gelmiştir. Aphrodite bu çocuğa hayran kalmış ve büyütmesi için Persephone’ye teslim
etmiştir. Persephone de çocuğa âşık olunca, çocuk her ikisi tarafından paylaşılmıştır, çocuk
birkaç gün biriyle, birkaç gün de öbürüyle kalmıştır.
6 “Hektor, düşmanım, antlaşmadan söz açma bana, böyle şey olamaz insanla arslan arasında.
Nasıl uyuşmazsa kurtla kuzunun gönlü, durmadan kin beslerler birbirlerine, bizim de dostluk
yapmamız akla sığmaz.” ( Illias, XXII 250-265)
g ü n e y in d e küçük b ir ada o la n Kytheralı dithyrambos ş a ir i P h ilo e n o s ,

Kyklops a d lı ş iir in d e koyun sü rü sü çobanı P o ly p h e m o s ’ u n a ş k ın ı hoş

doğa b e tim le m e le r i iç in d e iş le m iş tir . B u aşk daha s o n ra T h e o k r ito s ’ u n
a ltın c ı v e o n b ir in c i ş iir le r in e d e k o n u o lm u ş t u r . S t e s ik h o r o s ’ u n v e P h i l o -

e n o s’u n ş iir le r in d e p a s to r a l ö ğ e le r e H o m e r o s ’ ta n d a h a fa z la y e r v e r m iş
o ld u k la r ı d ü ş ü n ü le b ilir .

M Ö V I . v e I V . y ü z y ılla r d a S ic ily a v e P e lo p o n n e s o s a d a la r ın d a y a ş a ­
y a n ş a ir le r in ilg i d u y d u k la r ı b u k o l ik (p a s to r a l) ö ğ e le r i, M Ö II I . y ü z y ılın

b a ş la r ın d a y a ş a m ış Tegeah1 k a d ın ş a ir A n y t e ilk ke z b ir b ü tü n o la ra k

ş iir in d e s e r g ile m iş , e le a ld ığ ı k o n u y u P a n ’ ın ta p ın ım y e ri T e g e a ’ n ın ve

A r k a d ia ’ n ın doğa g ü z e llik le r in e , b itk ile r e , h a y v a n la r a d a y a n d ıra ra k an­

la tm ış tır . Y i r m i ik i epigrammasmd&n b ir in d e , s e v d iğ i b ir b ö c e ğ in ö lü ­

m ünden ü zü n tü duyan genç k ızın y a s ın ı iş le r k e n , d o ğ a d a k i r ü z g â r ın , su

s e s le r in in hoşa g ittiğ in i ve ü zü n tü y ü h a fifle tm e y e y a r d ım c ı o ld u k la r ın ı

h a tır la tm ış tır . M Ö I I I . y ü z y ıld a R o d o s lu S im ia s , h e k im N ik ia s v e Sikyon-

lu 8 M n a s a lk a s v e Tarentumlu g e zg in L e o n id a s d iğ e r b u k o lik ş a ir le r d ir .
L e o n id a s , ş iir le r in d e g e z ip g ö rd ü ğ ü b ö lg e le rd e k i h a lk e z g ile r in e yer
v e rm iş , k ır ve köy y a ş a m ı, b a lık ç ılık , d e n izc ilik k o n u la r ın ı iş le m iş tir .

L e o n id a s , ç o b a n la rın d ü n y a s ın a duyduğu h a y r a n lığ ı da ş iir le r in d e d ile

g e tir m iş tir . O n l a r ın y a ş a m la r ın ı d iz e le r in e a k ta ra ra k ç e ş itle m e y a p a n L e o ­

n id a s k e n d in d e n s o n r a k i ş a ir le r i ç o k e t k ile m iş t ir . Y i n e M Ö II I. y ü z y ılın

s o n la r ın d a a d ın d a n t r a g e d y a ş a ir i o la r a k s ö z e ttir e n v e S u id a s ’ m v e r d iğ i

b ilg ile r e g ö r e , h e m ş iir h e m d e d ü z y a z ı y a z a r ı S o s ith e o s ’ n u n Daphnis a d lı

y a p ıtın d a n g ü n ü m ü z e k a la n p a r ç a la r , ş a ir in k e n d in d e n ö n c e k i y a z a r la r ın

y a p ıtla n n d a k in e b e n z e r b u k o lik ö ğ e le r e y e r v e r m iş o ld u ğ u n u g ö s te r m e k ­

te d ir .
S u id a s a y rıc a , T h e o k r ito s ’ u n ve M oschus’un S ic ily a lI, B io n ’ u n is e

İz m irli b u k o lik ş a ir le r o la ra k a d la r ın ı v e r m i ş t i r 10. M Ö III. y ü z y ıld a

H e lle n is tik d ö n e m d e 11 y a ş a m ı ş S i c i ly a l ı ş a ir T h e o k r i t o s ’ u n , en ö n e m li

y a p ıtı s a y ıla n ve tü rlü k o n u la r ı iç e re n k ıs a ş iir le r d e n o lu ş m u ş

7 Tegea, Peloponnesos adasında Arkadia bölgesinde bir kıyı şehridir.

8 Sikyon, Peloponnesos adasında Arkadia bölgesinde bir kıyı şehridir.
9 Tarentum, İtalya’da Apuleia bölgesinde bir liman kentidir.
10 A. Lang, (1932: 7).
11 MakedonyalI II. Philippos’un oğlu İskender’in MÖ 334 yılında Çanakkale Boğazı’nı geçe­
rek, Anadolu'ya girmesi ve buradaki Pers hâkimiyetine son vermesiyle başlayan dönemdir. Bu
dönemde doğu ve batı arasında bir kültür etkileşimi yaratılmıştır. Doğu dünyası ile ilişkiler
sayesinde İskenderiye, Rodos, Bergama ve Efes gibi başkentlerin önderliğinde hem canlı bir
ticaret geliştirilmiş hem de kültürel alışveriş olmuştur. Bu arada zengin kütüphanesi ile Ber­
gama da dönemin büyük bilim ve eğitim merkezlerindendir.
Eidyllion' l a r ı n d a 12 b u k o l ik ( p a s to r a l) n it e lik li ş iir le r a ğ ı r l ık l ı d ı r ( I , I I I , I V ,
V , V I , V I I , X , X I ) . B u ş iir le r in b a z ıla r ı g ü n lü k y a ş a m d a b ir k iş iy i v e o n u n

ru h d u ru m u n u ta k lit e ttiğ i iç in mimos ö ğ e le rin i de iç e r m e k te d ir

(.Eidyllion, I V ) . Ş a ir , b u k o lik n ite lik li ş iir le r in i, ik i ç o b a n ın k a r ş ılık lı k o ­

nuşm ası b iç im in d e veya te k b ir ç o b a n ın s ö zle rin d e n o lu ş tu rm u ş tu r.

T h e o k r it o s ş iir le r in d e ç o b a n la r ın , h a lk e z g ile r in d e v a r o la n ö ğ e le r i, d o ğ a

s e v g is i v e ze n g in hayal gücü ile b ir le ş tir ip hoş e z g ile r s ö y le m e le r in d e

Pan’m , Nymphalarm, Musalarm e t k i s i n d e o l d u k l a r ı n ı
y a n ıs ır a n a k a ra t
b iç im in d e s ö y le y e r e k ( Eidyllion, I ) v u r g u l a m ı ş t ı r . T h e o k r i t o s ’ u n b u k o lik

ş iir le r in in ç ık ış n o k ta s ı a c ı, ıs tır a p , ü zü n tü d ü r. I. ş iir Pan ’dan, A p o l-

lo n ’ d a n ö ğ r e n d ik le r i ile g ü ç lü e z g ile r s ö y le y e n v e ç a la n e fs a n e v i ç o b a n

D a p h n i s ’ in ö lü m ü ü z e r in e s ö y le n m iş b ir a ğ ıttır . Ş iir d e T h e o k r ito s ,

ç o b a n ın ö lü m ü n e ü zü le n v a h ş i h a y v a n la r ın , k a r a n lık o r m a n la r ın ç o k e t­
k i l e n d i ğ i n i v e d o ğ a d a k i d ü z e n d e b o z u l m a 13 o l d u ğ u n u ifa d e e tm iş tir . I I I .
ş iir d e , k a r ş ılık s ız a ş k ın v e r d iğ i s ık ın tı v e d o ğ a d a k i g ü z e llik le r d e n s e v g i­

l i y i e t k ile m e k iç in n a s ıl y a r a r la n ıld ığ ı a n la tılm ış t ır . V . ş iir d e h a k s ı z y e r e

h ır s ız lık la s u ç la n m a n ın neden o ld u ğ u ü zü n tü y le ç o b a n la r ın a r a la r ın d a ,
k e n d ile r in i h a k lı ç ık a r m a k iç in y a p tık la r ı y a n ş m a iş le n m iş tir . B ir b ir le r in ­

den ü s tü n o ld u k la r ın ı doğadan ö r n e k l e r 14 v e r e r e k ifa d e e tm e y e ç a lış ­

m ış la r d ır. T h e o k r ito s , V I . ş iir in i e fs a n e v i çoban D a p h n is ile başka b ir

ç o b a n ın k a r ş ılık lı konuşm ası b iç im in d e o lu ş tu rm u ş tu r . D a p h n is , g ü ze l

d e n iz nymphasm d iğ e r ç o b a n a o la n a ş k ın ı a n la ttığ ı iç in ş iir , d e n iz in ve

k u m s a l ı n g ü z e l l i k l e r i y l e i l g i l i a y r ı n t ı l a r 15 i l e s ü s l e n m i ş t i r . V I I . ş i i r d e y i n e

b i r a ş k a c ıs ın ı ç o k g ü z e l d o ğ a b e t im l e m e l e r i iç in d e d ile g e t i r m iş t i r . X . ş iir
is e t a r la d a ç a lış a n B u k a io s ’ u n a ş k a c ıs ın ı k o n u a lm ış tır , T h e o k r ito s bu
ş iir d e a la y c ı b ir d ille g e r ç e k liğ i ö n p la n a ç ık a r m ış t ır . Ç ü n k ü b i r ta r la iş ç i­

s in in is te d iğ in d e a ş k ı ile b e r a b e r o lm a s ın ın hem en hem en im k â n s ız o l­

duğu g e r ç e ğ in i o rta y a k o y m u ş tu r. X I. ş iir d e is e y a k ın a rk a d a ş ı h e k im

N i k i a s ’ ın a ş k a c ıs ın ı k o n u o la r a k s e ç m iş , b u a c ıy a en iy i ila c ın ş iir v e
d o ğ a g ü z e llik le r i o la c a ğ ın ı b e lir tm iş tir .

M Ö I I . y ü z y ı l d a y a ş a m ış S i c i l y a l ı ş a ir M o s c h u s ’ u n hexametron ve zn i

ile y a z ı l m ı ş b u k o l i k ş iir le r in in g ü n ü m ü z e k a la n k ıs ım la r ın d a n a n la ş ıld ığ ı

k a d a rıy la ş a ir b u k o l i k ö ğ e le r d e n ç o k e r o t ik v e m ito lo jik ö ğ e le re a ğ ır lık

v e r m iş t ir . M o s c h u s ş iir le r in d e g e le n e k s e l b ir k o n u y u d a e le a lm ış , a r k a ­

12 Suidas, Theokritos’un yapıtlarını sayarken onun yapıtı için eidyllion sözcüğünü kullanma­
mıştır.
13 “çam armut versin, geyik köpekleri parçalasın, baykuşlar bülbüllerle dövüşsün” gibi doğa
düzenine uygun olmayan ifadelere yer verilmiştir.
14 “Ağustos böceği karşısında vızıldayan bir arıya benziyorsun; dağ elması meşe palamudu ile
bir tutulur mu ?” gibi hem hayvanlardan hem de bitkilerden örnekler göstermişlerdir.
15 “güzel dalgalar, tatlı tatlı hışırdayan kumsal”
daşı B io n ’ u n ö lü m ü n d e n duyduğu ü zü n tü y ü b u k o lik ö ğ e le ri k u lla n a r a k

d ile g e tir m iş tir : A ğ ı t ı n d a , d o ğ a d a k i b it k ile r i k iş ile ş tir e r e k o n la r a s e s le n ­

m iş v e o n la r d a n y a s tu tm a la r ın ı is te m iş tir . M o s c h u s ’ u n b u ş iir d e k i ö m e ğ i
T h e o k r ito s ’ u n I. Eidyllion’udur. M osch u s’un Eros Drapetes (K o n tr o ls ü z

A ş k ) a d lı b u k o l i k ş iir i d e B i o n ’ u ç o k e t k ile m iş t ir . A y n ı y ü z y ı l ı n s o n la ­
r ın d a y a ş a m ış İzm irli B io n , Epitaphios Adonidos (A d o n is ’ e A ğ ıt) a d lı

b u k o l i k ş iir in d e m i t o l o j i k ş a ir A d o n i s ’ in ö l ü m ü n ü v e A p h r o d i t e ’ in o n u n

i ç i n d ö k t ü ğ ü g ö z y a ş l a r ı n ı 16, a c ı y ı i ş l e m i ş t i r . B i o n b u ş i i r d e h e m e s k i Y u ­

n a n b u k o l i k ş a ir le r in i h e m d e H e lle n is t ik ç a ğ ın s o n d ö n e m ş a ir le r in i ö r ­

nek a lm ış tır . B io n ’ u n iş le d iğ i k o n u y a T h e o k r ito s mimos ö m e ğ i

da b ir
o la n o n b e ş in c i eidylliondz y e r v e r m iş tir . Epithalamium Akhillis et Deida-
meiae ( A k h i l l e u s ’ la D e id a m e ia ’ n m D üğün T ü rk ü s ü ) a d lı ş iir in d e is e
d ü ğ ü n t ö r e n in i b u k o l ik ö ğ e le r iç in d e iş le m iş tir . T u t k u lu ş a ir M o s c h u s ’ u n
o n a y a z d ı ğ ı a ğ ıta ( 9 4 .) d a y a n a r a k B i o n ’ u n d ü ş m a n la n t a r a f ın d a n z e h i r l e ­

n e r e k ö ld ü r ü ld ü ğ ü s ö y le n m iş tir .

M Ö I I I. y ü z y ıld a n ve II. y ü z y ıld a n k a lm a ş iir le r in c e le n d iğ in d e h e m

k o n u o la ra k h e m d e a n la tım o la ra k o r ta k y a n la r b u lu n d u ğ u g ö rü lm e k te ­

d ir : Ş iir e k o n u o la n ın g e rç e k k im liğ in in , k ır la r d a d o la ş a n b ir ç o b a n k i m l i ­
ğ in in iç in d e s a k la n m a s ı, o d ö n e m ş iir i iç in o r t a k ö z e ll ik t i r . Ö l e n , u z a k la r a
g id e n v e y a k a y b o la n m i t o l o ji k y a d a g e r ç e k b ir i iç in g ö z y a ş ı d ö k m e , a ğ ıt

yakm a ve o n la r h a k k ın d a ö v g ü lü s ö zle r s ö y le y e re k y a ş a m ö y k ü l e r i n i 17

d ile g e tir m e , iş le n e n o r t a k k o n u la r d ır . D o ğ a d a g ü z e l, h o ş a g id e n b ir o r ­

ta m d a ü zü n tü lü r u h h a liy le d r a m a t ik b ir g ir iş y a p a r a k ş iir e b a ş la n m a s ı,
ç o b a n ın ü z ü n tü s ü n e tü m d o ğ a n ın k a tılm a s ı, a ğ a ç la n n , h a y v a n la r ın o rta k

o lm a s ı v e g ö z y a ş ı d ö k m e le r i s ık g ö rü n e n ö ğ e le r d e n d ir . A y r ıc a ş a ir le r in ,
ç o b a n la n n hem kendi hem de s e v d ik le r in in n ite lik le r in i v e ö z e llik le r in i
s ö y le r k e n , r e t o r ik s a n a tın ı k u lla n a r a k h a y v a n la r la v e b it k ile r le b e n z e r li k

k u r m a la n y a d a k a r ş ıla ş tır m a y a p m a la n g e le n e k s e lle ş m iş tir .

R o m a d ö n e m in d e M Ö I . y ü z y ı l d a b u k o l i k ( p a s to r a l) ş iir e y e n id e n ilg i
d u y u lm u ş tu r . B u k o lik ö ğ e le r , ilk in e d e b iy a tç ıla r ın ve s a n a tç ıla n n k o ru ­

yucusu aynı za m a n d a k e n d is i de b ir ş a ir o la n M . V a le r iu s M e s s a lla

C o r v in u s ’ u n Yunanca y a zd ığ ı d iz e le r d e g ö rü lm ü ş tü r. A r d ın d a n d e v le t
a d a m ı, y a z a r A s in iu s P o llio da b u k o lik ş iir y a z m a y ı d e n e m iş tir . Y e n i

O z a n l a r ç e v r e s in d e n ü n lü d il v e e d e b iy a t ö ğ re tm e n i o lm a s ın ın y a n ı s ıra

iy i b ir ş a ir d e o la n V a le r iu s C a t o ’ 18n u n y a p ıtla rın d a n g ü n ü m ü ze k a la n

16 Birçok çiçek efsanesi Adonis hikâyesiyle bağlantılıdır. Bion da bu şiirinde gözyaşlanndan bir
gülün, Adonis’in her damla kanından da bir dağ lâlesinin oluştuğunu anlatmıştır (Bion, I, 72).
Bu noktada bukolik şiir öğeleri ile biyografik öğeler iç içe girmiştir.
18 Ayrıntılı bilgi için bkz. Suetonius, Viris Illustribus, XI.
Lydia'da!9 v e Dictynna' d a a ş k ö y k ü le r i , d o ğ a g ü z e l l ik l e r i ile iç iç e a n la ­

t ı l m ı ş t ı r . C a t o , Lydia a d l ı ş iir in d e doğa g ü z e llik le r i iç in d e ta s v ir e ttiğ i

s e v g ilis in i ta r la la r d a n k ıs k a n d ığ ın ı ifa d e e tm iş tir . Ç ü n k ü s e v g ilis i k e n d i

y a n ın d a d e ğ il, o rm a n d a k i a ğ a ç la r a lt ın d a , s o ğ u k su k e n a r ın d a , su, kuş
s e s le r i v e h a y v a n l a r a r a s ın d a d ır . Dictynna’d a is e N y m p h a B r i t o m a r t is ’ in
G i r i t k r a lı M i n o s ’ ta n k a ç ış ö y k ü s ü k o n u e d ilm iş t ir . K ı z ı n d e n iz e a tla y a r a k

k r a ld a n k a ç tığ ın ı g ö z ö n ü n e a lır s a k a n la tım d a d e n iz le ilg ili d o ğ a b e tim ­

le m e le r in in o ld u ğ u d ü ş ü n ü le b ilir .

A y n ı d ö n e m d e R o m a elegeia ş i i r i d e b u k o l i k ö ğ e l e r l e d o l u d u r . R o m a

elegeiasma k l a s i k b i ç i m i n i v e r e n C o m e l i u s G a l l u s d a g ü n ü m ü z e u l a ş m a ­
y a n Amores a d l ı y a p ı t ı n d a b u k o l i k ö ğ e l e r e y e r v e r m i ş t i r . Y a p ı t t a s e v g i l i s i
L y c o r i s ’ i y a n ın a ç a ğ ır ır k e n , k ır la r d a , p ın a rla r ın s e r in liğ in d e o n u n la b ir ­
lik te o tu r m a a r z u s u n u d ile g e tir m iş tir . Elegeia v e a ş k ş a i r i o l a r a k 20 b i l i n e n

T i b u l l u s , ş i ir l e r in d e s e v g i y i ö n p l a n a ç ı k a r m ı ş , d o ğ a v e k ı r y a ş a m ı n a a it

ö ğ e le rle s ü s le y e r e k ş iir le r in d e hoş b ir hava y a r a tm ış tır . Ş a ir , a ş k öğe­

le r iy le k ır s a l ö ğ e le r i k a y n a ş tır m ış , k o n u la r ın a u y g u n b iç im d e k ı r v e s e v g i
ta n r ıla r ın ın a d la r ın ı a n m ış tır . T i b u l lu s , d o ğ a y ı e n d iş e d e n , k a y g ıd a n , g ü ­

r ü ltü d e n u z a k s e s s izliğ in e g e m e n o ld u ğ u b ir s ığ ın a k o la r a k d ü ş ü n m ü ş tü r .
Ş iir le r in d e n ş a ir in k ır la r a g e ç ic i b ir d u y g u y l a , y a z ın s a l b ir k a y g ı y l a d e ğ il,

iç te n d u y g u la r la b a ğ lı o ld u ğ u a n la ş ıla b ilir : T o p ra ğ ı ç a p a la m a k ta n , ku­

zu yu , k e ç iy i k u c a ğ ın a a lm a k ta n ze vk d u y m u ş tu r. S e v g ilis in in is e yün

e ğ ir m e k te n , s ü r ü le r i b e k le m e k te n , y e m iş le r to p la m a k ta n h o ş la n d ığ ın ı
b e lir tm iş tir . Ş a ir in , k ırla rd a s e v g ilis i D e lia ile b ir lik te o lm a k en büyük

a rzu s u o lm u ş tu r. R o m a Elegeia ş a ir le r in d e n p a s to r a l ö ğ e le r e a ğ ı r l ık v e r e ­

re k ş iir y a za n G a llu s ve T i b u l lu s , s e v g ilile r in e o la n d u y g u la r ın ı ifa d e

e d e rke n , d o ğ a g ü z e llik le r iy le d o lu b ir o r ta m d a o n la rın y a n ın d a h u zu ru

d ü ş le m iş le r d ir . Ş iir le r , g e n e llik le sevgi ve â ş ığ ı b a ş ta n ç ık a rm a te m e li

ü z e r in e k u r u lm u ş t u r . Ö t e y a n d a n b u ş a ir le r s e v g ilile r in e u la ş m a v e o n la r ı

ik n a e tm e ç a b a la r ın d a ş iir in d e ğ e ri v e e tk is in in o ld u ğ u b ilin c in d e d ir le r .
T ib u llu s ’ u n doğa ve k ır s e v g is i k o n u la r ın d a k i d ü ş ü n c e le rin d e V e rg i-
l i u s ’ u n d a e t k i s i o l d u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r 21.

V e r g iliu s ’ u n ilk y a p ıtı o la n ve M Ö 4 1-3 7 y ılla r ı a ra s ı y a zılm ış

Bucolicae ya da Eclogae a d ıy la b ilin e n ş iir le r in h e p s i d o ğ a , k ı r v e k ır la

ilg ili ö ğ e le r i iç e r m e k te d ir le r . V e r g iliu s , y a p ıtın d a b ü y ü k ö lç ü d e Theok-

r ito s ’ u ö rn e k a ls a da, ondan b ir e b ir a lın tıla r yapsa da hem y a p ıtın

o lu ş tu ru lm a s ı Eidyllion\ard.m f a r k lı d ır , h e m d e ş iir le r in e R o m a l ıl a r a ö z g ü

19 Şiirin Vergilius’a ait olduğunu düşUnenler de vardır.

20 Ovidius, Tibullus’un bir aşk şairi olduğunu onun ölümü üzerine yazdığı ağıtta vurgulamıştır
(Amores, III, 9).
21 Robert J. BalI, (1983: 161, 187).
n ite lik le r i s o k m u ş tu r . T h e o k r it o s ’ u n Eidyllionlan b u k o l ik tü r d e k i ş iir le r i­

n in y a m s ıra lir ik mimosu ( I I .) , ö v g ü ş iir le r in i ( X V I . , X V I I . ) , epyllionu

-k ü ç ü k d e s ta n - ( X I I I ., X X I I ., X X I V .) , epithalamionu -d ü ğ ü n tü rk ü s ü -

( X V I I I .) , a ş k ş iir le r in i ( X I I , X X I X , X X X .) k a p s a m a k ta d ır . O y s a V e r-

g iliu s ’ u n Bucolicae adı a ltın d a to p la n a n on ş iir in in hepsi b u k o lik n i­

te lik te d ir . B u ş iir le r d a h a y a y g ı n b iç im in d e Eclogae (S e ç m e le r) a d ıy la d a

b ilin m e k te d ir le r . V e r g iliu s ’u n Bucolicalan a le g o r ik -g e r ç e k k iş ile r in ç o ­

ban k im liğ i a ltın a g iz le n m e s i- v e g ize m li a n la tım la r ı, d ö n e m in p o litik

u y g u la m a la r ın ı v e k a y g ı l a r ın ı , g e le c e k le ilg il i y o r u m l a r ı , t a m o lm a s a d a

b ir ö lç ü d e t a r ih î b ilg ile r i iç e r m e k te d ir . V e r g i l iu s , g e le n e k s e l k u lla n ım d a k i

ç o b a n a d la r ın ın ( T it y r u s , C o r y d o n , D a m o e ta s g ib i) y a m s ır a , R o m a lı y ö ­
n e t ic ile r in a d la r ın ı v e ta n r ı a d la r ın d a R o m a l ıl a r ı n k u lla n d ık la r ı b iç im le r i

ş iir le r in e s o k m u ş t u r . Ö r n e ğ i n ş iir le r d e R o m a k e n tin in a d ı ( I .) , A u g u s t u s ’

u n o rd u k o m u ta m V a r u s ’ u n a d ı ( V I , I X , ) , A s in iu s P o ll i o ’n u n a d ı ( I I I .) ,
G a llu s ’ u n a d ı ( X .) d o ğ ru d a n g ö rü lm e k te v e e s in p e r ile r i Musalar y e r i n e
d e L a tin c e b iç im i Camenalar Eclogal&n
( I I I .) g e ç m e k te d ir . V e r g i l iu s ’ u n

A r k a d i a , S i c i ly a v e ş a ir in d o ğ u m y e r i o la n k u z e y İt a ly a o r t a m ın d a g e ç e n
ş iir le r i iç e r m e k te d ir .

V e r g iliu s , ilk bucolicasmı (Ecloga I) b iç im v e k o n u n u n e le a lın ış ı b a ­

k ım ın d a n b u k o lik o ls a d a d ö n e m in p o litik a la r ın a v e s iy a s î u y g u la m a la ­

r ın a d a y a n d ır m ış tır . B u ş i i r d e t o p r a k l a r ı e l i n d e n a l ı n m ı ş 22 b i r ç o k k i ş i n i n

d u r u m u i k i ç o b a n d a to p la n a r a k a n la tılm ış tır . Ç o b a n la r d a n b ir i to p r a k la r ı

e lin d e n a lın m ış ç a re s iz b ir R o m a l ıy ı, d iğ e r i k a y g ıs ız , h u z u r lu , e lin d e k a ­

v a lı, k ırs a ld a ağaç g ö lg e s in d e o tu rm u ş b ir R o m a lıy ı te m s il e tm e k te d ir .

A m a h e r ik i ç o b a n d a m u ts u z d u r la r , y a k ın ır la r : B ir i ş im d ik i d u r u m u n d a n ,

d iğ e r i g e ç m iş te k i s a v u r g a n tu tu m u n d a n . V e r g i l iu s , b u ş iir in i ik i ç o b a n ın
k a r ş ılık lı konuşm ası b iç im in d e d ü z e n le m iş tir . Ş iir d e ç o b a n la rd a n b ir i

V e r g iliu s ’u n k e n d is id ir. Ç ü n k ü V e r g iliu s ’u n k u ze y İta ly a ’ d a k i b a b a d a n

k a lm a to p r a k la r ı ilk in e lin d e n a lın m ış , s o n ra g e ri v e r ilm e s i V e r g iliu s ’ u

s ık ın tıy a s o k m u ş tu r. I I . Ecloga a le g o r ik a n la tım la o lu ş tu r u lm u ş b ir ş iir d ir .

Ş iir in h a r e k e t n o k ta s ı a ş k a c ıs ıd ır . Â ş ı k ç o b a n , â ş ığ ın ın g ö r ü n tü s ü n ü n h o ş
v e g ü z e l o ld u ğ u n u s ö y le r k e n o n u n ta ş g ib i h iç b ir ş e k ild e y u m u ş a m a y a n
y ü r e ğ in d e n ö tü rü can s ık ın tıs ın ı d ile g e tir m iş tir. Y a n i ş iir in te m a s ı a ş k

a c ıs ı v e b u n d a n d u y u la n ıs tır a p tır . B u k o l i k b i r a n la t ım la , V e r g i l i u s , s e v ­
g iliy e s u n u la n d o ğ a d a n to p la n m ış ç iç e k d e m e tle r in in v e m e y v e s e p e tle r i­

n in b ile s e v g ilin in g ö n lü n ü a lm a y a y e tm e d iğ in i b e lir tm iş , â ş ığ ı d iş is in in

p e ş in d e k o ş a n b ir a s la n a v e k e ç iy e b e n z e t m i ş t i r . V e r g i l i u s b u ş iir i u m u t ­

22 Philippi savaşından (MÖ 42) sonra Octavianus (Augustus) kuzey İtalya’da halktan aldığı
topraklan emekli askerlere dağıtmıştır.
s u z lu k la s o n la n d ır m ış tır . I I I . Ecloga, ik i ç o b a n ın a r a la r ın d a k i m i n daha

e t k i l i e z g i s ö y l e y e b i l e c e ğ i n i k a n ı t l a m a k i ç i n y a r ı ş m a l a r ı 23 b i ç i m i n d e d i r .
Ş iir d e ik i ç o b a n ın y a n ıs ır a b ir d e y a r ış m a y a h a k e m lik eden çobana yer

v e r ilm iş t ir . Ş i ir , ç o b a n la r ın b ir b ir le r in e s ö y le d ik le r i h a k a r e t s ö z c ü k le r in i

(k ö tü a d a m , c a h il, s a p ık v s ) d e iç e r m e k te d ir . H a k e m in g ö z e tim in d e y a ­

r ış m a y a b a ş l a d ı k t a n s o n r a ç o b a n la r , b ir b i r l e r i n i y e r m e k i ç i n d e ğ i l , ş iir s e l
y e te n e k le r i b a k ım ın d a n k e n d ile r in i ü s tü n g ö s te r m e y i a m a ç la y a n ifa d e le r

k u lla n m ış la r d ır . Ç o b a n la r d a n b ir i, k e n d is in in Camena\arm (Musalarm) ve

A s in iu s P o l l i o ’ n u n , d iğ e r i is e A p o l l o n ’ u n k o r u m a s ı n d a o la ra k v e o n la r­
dan a ld ık la r ı g ü ç le s e v g ilile r in e tü rk ü le r y a k tık la r ım b e lir te r e k övün-

m ü ş t ü r . V e r g i l i u s b ö y l e b i r i f a d e y e y e r v e r e r e k , k e n d i n i n R o m a l ı b i r ş a ir

o ld u ğ u n u ve R o m a lıy a ö zg ü n ite lik le r le y a z d ığ ın ı v u r g u la m ış tır . Ç ü n k ü

A s in iu s P o llio V e r g iliu s ’ u k o ru ya n R o m a lı b ir y ö n e tic i, m eşen,

Camenalar s ö z c ü ğ ü is e R o m a l ıl a r ı n Musalav y e rin e k u lla n d ık la r ı L a tin c e
b ir s ö zc ü k tü r. V . Eclogası is e ik i ç o b a n ın a ra s ın d a geçen k o n u ş m a la r

b iç i m i n d e h a z ı r l a n m ış t ı r . Ç o b a n l a r a r a s ın d a n e b i r ta r tış m a n e d e b ir y a ­

r ış m a söz k o n u su d u r. V e r g iliu s , ç o b a n la n b u k o lik a n la tım la m e lte m

e s in tile r i iç in d e , a ğ a c ın g ö lg e s in d e , b ir m a ğ a r a n ın önünde o tu ru rla rk e n

s u n m u ş tu r . Ç o b a n l a r , y a k ı ş ık l ı , i y i k a v a l ç a la n e fs a n e v i ç o b a n D a p h n i s ’ in
ö lü m ü n d e n d u y d u k la n ü zü n tü y ü b e lir tm iş le r v e m e za rın ın ona y a ra ş ır

b iç im d e ç iç e k le r le s ü s le n m e s in i, ü z e r in e şu epigrammamn y a z ılm a s ın ı

is te m iş le r d ir:

Ormanların Daphnis 'iyim, yıldızlara dek ünlü,

Alımlı sürünün, sürüden alımlı bekçisi.
V e r g iliu s bu ş iir d e k i çoban D a p h n is ile C a e s a r ’ ı im a e tm iş tir . Ş iir ik i
ç o b a n ın b ir b ir le r in e ö v g ü d o lu s ö z le r s ö y le m e s iy le s o n a e r m iş tir .

V e r g iliu s , V I. Ecloga’d a e v r e n in o lu ş u m u n u , d o ğ a n ın y a p ıs ın ı,

P r o m e t h e u s ö y k ü s ü n ü , e fs a n e v i a ş k ö y k ü l e r i n i , A p o l l o n ’ u n ş a ir le r i s e v i p ,
y ü c e lttiğ in i a n la tm ış tır . B ö y le c e V e r g iliu s b u k o lik n ite lik li b u ş iir d e i l k
k e z c id d i b ir k o n u o la n e v r e n in , d o ğ a n ın o lu ş u m u ile a ş k v e ş a ir le r in y ü ­

c e liğ i k o n u la r ın ı b ir lik t e iş le m iş tir . V I I . Eclogası d a A r k a d ia o rta m ın d a

iş le n e n b i r ş iir d ir . B u k o l i k ş iir ö ğ e le r in d e n o la n A r k a d i a b ö l g e s i, k a y g ı ­
la r d a n u z a k , a ş k ın , s e v g in in e g e m e n o ld u ğ u d ü ş s e l b ir o r t a m d ır . B u o r­

ta m d a ç o b a n -ş a ir le r y a n la r ın d a k i s e v g ilile r iy le k ı r ta n r ıla n m n d a g ö ze ti­

m in d e k a y g ıla n n d a n , s ık ın tıla n n d a n u z a k la ş ıp h u zu r b u lu r la r . Ş iir d e
A r k a d i a l ı b ir ç o b a n , d iğ e r ik i ç o b a n a r a s ın d a k i e z g i s ö y le m e y a n ş m a s ın a

hakem o lm u ş t u r . B ir b i r le r i y l e y a n ş a n ç o b a n la r d a n b i r i , e s in p e r ile r i Mu-

23 Theokritos’un IV. Eidyllion'u da bu tarzda oluşturulmuş bukolik bir şiirdir.

¿ a la r m y a r d ım ım d o ğ r u d a n , d iğ e r i is e d o l a y l ı b ir a n la tım la Libetrah Mu-
s a la r ifa d e s in i k u lla n a r a k d ile m iş le r d ir . L i b e t r a , B o e tia b ö lg e s in d e A p o l l o

ve Musalann k u ts a l d a ğ ı s a y ıld ığ ı iç in d o la y lı a n la tım ı y e ğ le y e n çoban,

e s in in i h e m M a s a l a r d a n h e m d e A p o l l o ’ d a n a ld ığ ı iç in d iğ e r in d e n ü s tü n

o ld u ğ u n u v u r g u la m a m ış tır . Ş iir d e , k ır ta n r ıla r ın ın ve y a n la r ın d a o la n

s e v g ilile r in in , g ü ç lü e z g ile r s ö y le m e le r in d e ç o b a n la r a k a tk ıd a b u lu n m a ­

la r ı, d iz e le r in b u k o lik n ite lik li o ld u ğ u n u n g ö s te r g e s id ir . Ç o b a n la r g ö r­

d ü k le r in in y a n ıs ır a h a y a l e ttik le r i d o ğ a g ü z e llik le r in i v e d o ğ a d a k i u y u m u

d ile g e tir ir e k y a r ış m ış la r d ır . V I I I . Ecloga'da k a r ş ılık lı k o n u ş a n ik i ç o b a n

y o k t u r . V e r g i l iu s b u ş iir in e ç o b a n D a m o s ’ u n k a r ş ı l ık s ız a ş k ın ı te r e n n ü m
e d e c e ğ in i v e e z g ile r in d e n in e k le r in v e v a ş a k la r ın , ır m a k la r ın ç o k e tk ile n ­
d iğ in i s ö y le y e re k b a ş la m ış tır . A rd ın d a n a le g o r ik a n la m ıy la ve sonu

ö lü m le b it e n b ir a ş k a c ıs ın ı d ile g e tir m iş , P a n ’ ı d a d in le y e n le r a r a s ın d a

g ö s te r m iş tir. Â ş ığ ın a ş k ın ı t ü m d o ğ a , a ğ a ç la r , ır m a k la r h is s e tm iş le r d ir .

A yn ı ş iir e V e r g iliu s b a ş k a b ir a ş k ö y k ü s ü n ü de s o k m u ş tu r. B u öyküde

te r k e d ile n e r k e k d e ğ il k a d ın d ır . S e v d iğ i e rk e ğ i k e n d in e d ö n d ü r m e k iç in
büyüye b a ş vu ra n h ırs lı b ir k a d ın ın a ş k ın ı iş le m iş tir . K a d ı n , s e v g ilis in i

k e n d in e d ö n d ü rm e k iç in b ü y ü y a p a r k e n , k e n d in i h a k lı g ö s te r m e k a m a ­

c ıy la b ü y ü c ü C ir c e ’ y i ö r n e k g ö s te rm iş tir. V e r g iliu s , b u ş iir in d e e r k e ğ in

ü zü n tü s ü n e k a tla n m a k ta n b a ş k a ç a r e s iz k a lm a s ı d u r u m u n u , b u n a k a r ş ın
k a d ın ın h e r y o lu d e n e m e s in i iş le y e re k p s ik o lo jik b ir o lg u y u o r ta y a k o y ­

m u ş tu r. B ö y le c e h e m b ir b ü y ü s a h n e s in i h e m d e k a d ın v e e r k e k a r a s ın ­

d a k i d a v ra n ış b iç im le r in in fa r k lılığ ın ı b u k o l ik ş iir i ö ğ e le r in in iç in e y e r ­

le ş tir m iş tir . I X . Ecloga ik i ç o b a n ın V e r g iliu s ’ u n d o ğ u m y e ri M a n tu a ’ da

k a r ş ılık lı k o n u ş m a la rı b iç im in d e iş le n m iş tir . A n la tım a le g o r ik tir . V e r­

g iliu s , ş iir in g e ç tiğ i o rta m o la ra k Po ırm a ğ ı ü z e r in d e k i doğa g ü z e llik ­

le r iy le d o lu M a n t u a ’ y ı s e ç m e k le k e n d i d u r u m u n u v u r g u la m a k is te m iş tir .

K e n d in i ç o b a n M e n a lc a s k im l iğ i a ltın a g iz le y e r e k t o p r a k la r ın ın e lin d e n

a lın m a s ın d a n v e V a r u s ’ u n b u n a k a y ı t s ı z k a lm a s ın d a n d u y d u ğ u ü z ü n t ü y ü

i k i ç o b a n ın a ğ z ın d a n d ile g e tir m iş tir . Ç o b a n la r , M e n a l c a s ’ m to p r a k la r ım

k a y b e ttiğ i iç in a r tık d o ğ a n ın , o n u n h o ş e z g ile r in i d in le y e m e d iğ in d e n ve

y ö n e tic ile r hem V a ru s ’un hem de C in n a ’n m bunu e n g e lle m e d iğ in d e n
y a k m m ış la r d ır . V e r g iliu s , X . Ecloga ' d a G a llu s ’ u n aşk a c ıs ın ı h a fifle t­
m e y i a m a ç la m ış tır . Ş iir in e k a r ş ılık s ız a ş k ta n y a k ın m a y ı ifa d e e d e n d iz e ­
le r le g ir m iş , a r d ın d a n G a l l u s ’ a a v u n m a s ı iç in , d e ğ iş m e c e li b ir a n la tım la

M a s a la r ın o n a b a h ş e ttik le r i iy i e z g ile r s ö y le y e b ilm e g ü c ü n ü h a tır la t ıp , y a

b u g ü c ü k u lla n m a s ın ı y a d a d o ğ a d a , A r k a d ia ’n ın s a rp k a y a lık la r ın d a y a ­
ban d o m u zu a v la m a y ı ö n e r m iş tir . B ö y le c e V e r g i l iu s , g e le n e k s e l b u k o l ik

ş iir te m a s ı o la n s ü r ü le r in b a ş ın d a ç o b a n lık y a p a r k e n e z g ile r s ö y le m e n in

s a ğ la d ığ ı m u t lu lu ğ a b ir d e a v la n m a y ı e k le m iş tir . V e r g i l iu s , g ö z ü n d e s a y ­
g ın b ir k iş i o la n G a l l u s ’ a s ıra d a n in s a n la r ın k i g ib i ç o b a n lık d e ğ il d e a v c ı­
lık y a p m a y ı u y g u n g ö r e r e k o n u h a lk ta n a y ır m ış t ır . V e r g i l iu s a y n ı ş iir d e

k ırla r d a d o la ş ırk e n A p o llo n , S ilv a n u s , P a n ile k a r ş ıla ş m a la r ın a ve G a l-

lu s ’ u n o n la rla k a r ş ılık lı k o n u ş m a la rın a y e r v e r e r e k o n u y ü c e ltm iş tir . Ö t e

y a n d a n G a l l u s , s e v g ilis in e s e s le n m iş , o n u k ır a ç a ğ ır m ış , k a r ş ı l ık a la m a ­

y ın c a a ş k a c ıs ın a b o y u n e ğ m iş tir . V e r g iliu s ş iir d e b ir y a n d a n G a llu s ’ u n

b ü y ü k b i r ş a ir o l d u ğ u n u , ö te y a n d a n d a d o ğ a n ı n g ü z e l l i k l e r i n i n b i l e k i m i

z a m a n â ş ığ ı y u m u ş a t m a d ığ ın ı v u r g u la m ış t ır .
V e r g iliu s ’ u n b u k o lik ş iir le r in in to p la n d ığ ı Eclogae ya da Bucolicae
a d lı y a p ıtt a ş a ir , e le a ld ığ ı k o n u la r ı , b i r ç o b a n ın y a d a k a r ş ı l ık l ı k o n u ş a n

ik i ç o b a n ın k e n d i y a ş a d ık la r ı o r ta m d a s ö z s ö y le m e le r i b iç im in d e iş le m iş ­

tir . Ç o b a n la r k im i z a m a n k e n d i y e rle r in e k o n u ş m u ş la r , k im i za m a n da

a le g o r ik o la r a k b a ş k a s ın ın y e r in e k o n u ş m u ş la r d ır . S ö z le r i ç o ğ u k e z k a y g ı ,

y a k ın m a , ile n ti, k ın a m a , ö lü m ve a y r ılık a c ıs ı d o l u d u r . V e r g i l i u s a z da

o ls a s e v in ç ve övgü s ö zle r in e yer v e r m iş tir . B u k o lik ş iir in g e le n e k s e l

k o n u la r ı a ra s ın a d o ğ a n ın v e n e s n e le r in o lu ş u m u n u a n la ta n d iz e l e r i, b ü y ü
ve büyünün e tk ile r i k o n u lu d iz e le r i s o k m u ş tu r. Ö te yandan V e rg iliu s
d iz e le r in d e d ö n e m in p o lit ik a s ın ı v e s iy a s î u y g u la m a l a r ı n ı, y ö n e t ic ile r i ile

ilg ili d ü ş ü n c e le r in i ç o b a n la r ın s ö zle r iy le y a n s ıtm ış tır . V e r g iliu s ’ u n

Eclogalan i n c e l e n d i ğ i n d e h o ş , iç a ç ıc ı v e ş ı k ( H o r a t i u s , Saturae, 1 0 , 4 4 ) 24
d iz e le r in y a n ıs ır a ş iir le r , h e m y a p ıla r ın d a n h e m d e d ilin d e n k a y n a k la n a n

büyük z o r lu k la r iç e rm e k te d irle r. Ş iir le r d e in c e a y r ın tıla r , d o la y lı a n la ­

tım la r o ld u ğ u iç in r a h a tlık la a n la ş ıld ığ ın ı s ö y le m e k k o la y d e ğ ild ir.

V e r g iliu s ’u n , T h e o k r ito s ’ u n eidyllionhnm öm ek a lm ış o ld u ğ u n u ve

o n la rd a n y a ra r la n m ış o ld u ğ u n u s ö y le m iş t ik . Ş a ir in o n d a n b ir e b ir a ld ığ ı

ifa d e le r in y a n ıs ır a iç e r ik a y n ı, a m a s ö y le m b iç im i fa r k lı ifa d e le r i d e v a r ­

d ır . D e n iz Nymphası G a la te a (G a la te ia ) ’ n ın çobana tu tk u n o ld u ğ u n u

s ö y le m e k iç in her ik i o za n da aynı d e y im i k u lla n m ış la r d ır : V e r g iliu s ,

T h e o k r ito s ’u n d iz e le r in d e n b a zı y e rle ri ç ık a rm ış ya da d e ğ i ş t i r m i ş t i r 25.
B u n a ö m e k o l a r a k G e l l i u s 26 ş u ö r n e ğ i v e r m i ş t i r : T h e o k r i t o s k ı z ı n t u t k u l u

â ş ık o ld u ğ u n u “ K le a r is ta , k e ç ile r iy le g e ç tiğ i z a m a n , ç o b a n a e lm a a t ı y o r ,
ta tlı ta tlı f ıs ı l d ı y o r ” ( Eidyllion , V I , 1 ) ifa d e s iy le y e r v e r ir k e n V e r g iliu s

a y n ı i f a d e y i, “ Ş e h v e tli k ı z G a la t e a b a n a e lm a a t ıy o r , h e m s ö ğ ü tlü ğ e k a ç a r

hem de g ö rü n m e k is tiy o r” ( Ecloga , 6 6 - 6 7 ) b iç im in d e o lu ş tu rm u ş tu r .

A y r ıc a , T h e o k r ito s ’ u n Eidyllion V , 7 8 - 8 3 i k i ç o b a n ın k a r ş ılık lı k o n u ş ­

24 “ Kırlardan hoşlanan Camenalar, Vergilius’a yumuşaklık ve incelik bahşettiler.”

25 Aulus Gellius, Noctes Atticae, IX, 9,4
26 MS 125-180 yılları arası yaşamış Aulus Gellius yazar ve gramerci olarak adından söz
ettirmiştir. Afrika kökenli olan Gellius Roma’da gramer ve retorik eğitimi almış, Atina’da
felsefe çalışmıştır. Gramer, geometri, felsefe, tarih kısaca bilimin çeşitli konularında yazmıştır.
m a la r ın d a h e r ik is i d e iy i e z g i s ö y le d ik le r in i b e lir tm e k iç in ta n r ıla r ın o n ­

la r ı s e v d ik le r in i k a r ş ılık lı a ç ık la m ış la r d ır . Ecloga I U ’ d e , ik i ç o b a n , k a rş ı­
lık lı a tış ırk e n v e ik is i d e iy i e z g i s ö y le d iğ in i id d ia e d e r k e n T h e o k r it o s ’ u n

ç o b a n la n g ib i ta n n la r m o n la r ı s e v d iğ in i s ö y le m iş le r d ir . H e r i k i ş a ir d e d e

ç o b a n la n n i y i e z g i s ö y le m e s in i s a ğ la y a n ta n r ıla r a y n ı o ls a d a (Musalar ve
A p o l l o n ) d iz e le r d e f a r k lı l ık g ö r ü lm e k te d ir : T h e o k r it o s ’ u n ş iir in d e

-Komatas: Musalar beni şarkıcı Daphis ’ten daha çok seviyorlar: ge­
çen ben onlara iki oğlak kurban ettim.
- Lakon: Beni de Apollon çok sever; onun için güzel koç besliyorum:27
ifa d e s i

V e r g iliu s ’ u n Ecloga' s ı n d a
Damoetas: Her şey Iuppiter'le başlar, her şey, Musa ‘larla,/ Onlarla
doludur. Toprakları süren de,/ türkülerim ile ilgilenen de o dur.
-Menalcas: Beni de sever Phoebus, armağanlarını/ her zaman y a ­
nımda taşırım,28” b i ç i m i n d e g ö r ü l m e k t e d i r . Y i n e a y n ı ş e k i l d e
T h e o k r i t o s ’ u n Eidyllion I I I , 3 “ . . . k e ç i l e r i m d a ğ d a o t l u y o r , o n l a r a T i t y r o s
ç o b a n lık e d iy o r . T i t y r o s , b e n im c a n d o s tu m , k e ç ile r im i o tla t, o n la rı s u b a -
ş ın a g ö t ü r .” i fa d e s in i V e r g i l i u s Ecloga, I X , 2 3 ’ te “ O t l a t k e ç ile r i, T i t y r u s ,

b e n g e lin c e y e d e k / ( y o l k ıs a z a t e n ) s o n ra d a ır m a ğ a s ü r o n l a n ” b iç im in d e
o lu ş tu rm u ş tu r .

V e r g i l iu s ’ la T h e o k r it o s ’ u n s ö y le m b iç im le r in d e a z d a o ls a f a r k lılık la r

g ö r ü ls e d e i k i ş a ir in d iz e le r in d e g ö r ü le n o r t a k b u k o l i k ş iir ö ğ e le r i, b u ş iir

tü rü n ü n k e n d in e ö zg ü y a p ıs ın ın o lu ş m a s ın a v e s ü r e k liliğ in e k a tk ı s a ğ la ­
m ış tır .

V e r g i l i u s ’ u n d iz e le r in d e h e m e n h e m e n s o n ş e k lin i a la n R o m a b u k o l ik
ş iir i R o m a e d e b iy a tın d a G ü m ü ş ç a ğ o la r a k b ilin e n d ö n e m d e C a lp u m iu s

S ic u lu s ’ u n d iz e le r in d e de devam e tm iş tir . V e r g iliu s ’ u ve T h e o k r ito s ’ u

ö rn e k a la n ş a ir , N e r o ’ n u n im p a ra to rlu ğ u d ö n e m in d e (M S 5 4 -6 8 ) y a ş a ­
m ış t ır . V e r g i l iu s g ib i p o lit ik k o n u la r ı v e y ö n e tic ile r i ş iir in e s o k m u ş tu r . I .,

IV . ve V II. Ecloga\ar p o l i t i k n i t e l i k l i d i r . P o l i t i k a ç ıd a n ç o k ö n e m li o ld u ğ u

d ü ş ü n ü le n I . Eclogasmda C a l p u m i u s , k a r ş ı l ı k l ı k o n u ş a n ik i ç o b a n ın k u m ­
s a ld a Ta n rı Fau n u s’un (P a n ) im p a ra to r C la u d iu s ’ u n ö le c e ğ i ve y e rin e

N e ro ’n u n geçeceği h a k k ın d a k i k e h â n e t i n i 29 (7 7 -8 3 ) ve bu k e h â n e tin

im p a r a to r a d u y u ru lm a s ı k o n u s u n u ç o b a n la r ın s ö zle r iy le b u k o lik ş iir tü ­

rü n d e iş le m iş tir . B u ş iir d e C a l p u m iu s ç o b a n la r d a n b ir in in , C o r y d o n ’ u n

k im liğ in e b ü rü n m ü ş tü r. Y in e p o litik a y la ilg ili V I I . Ecloga' d a is e N e r o ’

n u n im p a ra to rlu ğ u z a m a n ın d a , M a r s A la n ı ’ n d a b ir y ı l g ib i k ıs a b ir s ü re d e

27 Çeviri, Theokritos (1949)’dan alıntıdır.

28 Çeviri, Vergilius (1998)’dan alıntıdır.
29 G. B. Tovvned (1980: 168).
in ş a e ttir ile n ta h ta a m fıtiy a tr o ’ n u n a ç ı l ı ş ı 30 v e k u tla m a la r ı ş iir e konu

o lm u ş tu r. C a lp u m iu s , çoban C o ryd o n k im liğ in e b ü rü n e re k tiy a tr o n u n

g ö rk e m in d e n v e k ıs a s ü re d e ta m a m la n m a s ın d a n ö tü r ü ş a ş k ın lığ ın ı ifa d e

e tm iş tir . ( 2 3 - 2 4 ) . I V . Ecloga ' d a ç o b a n la r ın a ğ z ın d a n N e r o ’ n u n im p a r a to r

o lm a s ıy la s a ğ la n a n h u zu rlu y a ş a m ın (a ltın ç a ğ ın ) övgüsü v a r d ır . C a l-

p u m iu s ’ u n p o l it ik n ite lik li o lm a y a n ş iir le r in d e R o m a b u k o l ik ş iir in e b a z ı

y e n ilik le r g e tir d iğ i g ö rü lm e k te d ir . Ş a ir , I I . Ecloga ' y ı b ir b a h ç ıv a n ın b ir

ç o b a n la k a r ş ılık lı konuşm ası b iç im in d e o lu ş tu rm u ş tu r . B a h ç ıv a n ın bu­

k o lik d iz e le r in iç in e g irm e s i C a lp u m iu s ’ u n b u k o lik ş iir e y a p tığ ı y e n i­

lik le r d e n b ir id ir . I I I . Ecloga ’ d a in a tç ı b ir ç o b a n v e in a tç ı b ir d ü v e , s e v g i­
lis i t a r a f ın d a n k ıs k a n ç lığ ı y ü z ü n d e n in c itilm iş k ız ve s e v g ilis in i te m s il
e tm iş tir . K ı z başka b ir e r k e k le b e r a b e r o lu n c a b u n a dayanam ayan eski

s e v g ilis in in , o n u k e n d in e d ö n d ü rm e k iç in ik n a e tm e y e ç a lış m a s ı iş le n ­

m iş tir . B u ş iir d e b u k o l i k ö ğ e le r le elegeia ş iir in in ö ğ e le r i iç iç e d ir . Ş iir d e ,

ç o b a n b ir elegeia ş iir in d e k i â ş ık g ib i s e v g ilis in e y a k a r ır k e n , a ş k ım k ira z

a ğ a c ın ın g ö v d e s in e k a zıy a ra k b u k o lik ö ğ e le r i ş iir e s o k m u ş tu r. Ş iir d e

a ş k ın y a zıy a d ö k ü lm e s i b u tü rd e y a z ılm ış b u k o lik ş iir le r iç in d iğ e r b ir

y e n ilik tir . C a lp u m iu s , V . Ecloga ' d a koyun ve k e ç i b e s ic iliğ i h a k k ın d a

b ilg ile r v e r m iş tir . Yan i b u k o lik ş iir le r e d id a k tik b ir n ite lik k a tm ış tır.

H ayvan y e t iş t ir i c iliğ in i b u k o l i k ş iir in k o n u la r ı a r a s ın a s o k m a k o z a m a n a

d e k a lış ılm ış b ir k o n u d e ğ ild ir. B u n e d e n le C a l p u m iu s ’ u n b u k o l ik ş iir e

g e tir d iğ i y e n ilik le r d e n b ir i de b ö y le b ir k o n u y u iş le m iş o lm a s ıd ır. V I .

Ecloga ' d a b u k o lik ş iir in g e le n e k s e l te m a la r ın d a n ik i ç o b a n ın a r a la n n d a

y a rış m a la rı k o n u s u iş le n m iş tir . F a k a t y a r ış m a , a lış ılm ış ın d ış ın d a y a rış ­

m a c ıla r ın ş id d e tli d id iş m e le r iy le s o n b u lm u ş tu r. B u k o l i k ş iir le r d e ç o b a n

C o ryd o n , C a lp u m iu s S ic ilu s ’ u , çoban M e lib o e u s is e ş a ir i k o ru ya n ve

d e s te k le y e n k iş iy i te m s il e tm e k te d ir . C a lp u m iu s , m e s e n in i yani M e li-

b o e u s ’ u c ö m e r t , im p a r a to r a y a k ı n , tr a g e d y a ş iir in d e n h o ş la n a n b ir i o la r a k
s u n m u ş t u r 31. B u ta r ife uygun o la ra k m e ş e n in G a iu s C a lp u m iu s P i s o 32

o ld u ğ u d ü ş ü n ü lm ü ş tü r.

M S III. y ü z y ılın ik in c i y a n s ın d a y a ş a m ı ş N e m e s i a n u s 33, ş i i r l e r i a r a ­

s ın d a b u k o lik ş iir tü r ü n e d e y e r v e r m iş tir . Ş a ir in b a l ık ç ıl ı k s a n a tı, s u d a

y a ş a y a n h a y v a n la r v e b it k ile r ü z e r in e y a z d ı ğ ı ş iir le r in in y a n ıs ır a b u k o lik
tü rd e d ö rt Eclogası g ü n ü m ü z e u la ş m ış tır . Ş iir le r in d e C a l p u m iu s ’ ta n d a h a

30 Bu konu ile ilgili daha ayrıntılı bilgi için bkz. Suetonius, (2008) On İki Caesar'm Yaşamı,
Nero, XII.
31 Yazan belli olmayan Laus Pisonis adlı övgü.
32 Bilgi için bkz. Suetonius, (2008) On İki Caesar 'ın Yaşamı, Nero, XXXVI.
33 Marcus Aurelius OIympius Nemesianus yapıtlarını imparator Carius ve oğlu Numerianus’a
(MS 283-84) sunmuştur.
fa z la g e le n e k s e l b u k o l i k ö ğ e le r e b a ğ lı k a la n ş a ir in , e le a ld ığ ı k o n u la r d a

ve s ö zc ü k s e ç im in d e V e r g iliu s ’ ta n daha fa z la e tk ile n m iş o ld u ğ u g ö rü l­

m e k te d ir. I. Ecloga ’ d a k a r ş ılık lı k o n u ş a n ik i ç o b a n , ç o b a n M e li b o u s ’ u n

ö lü m ü n d e n d u y d u k la r ı ü zü n tü y le ona a ğ ıt s ö y le m iş le rd ir. Çobanı öv­

m ü ş le r , e z g ile r in in g ü c ü n ü b e lir tm e k iç in , o n u n b e c e rile rin i A p o l l o n ’ u n

ş iir i, P a n ’ m flü tü , L in o s ’ u n y a d a O r p h e u s ’ u n lyrası ile k a r ş ıla ş t ır m ış la r ­

d ır . Ç o b a n la r , ö v g ü d o lu s ö zle r in i tü m d o ğ a n ın d in le m e s in i is te m iş le r d ir.

II. Ecloga ’ d a is e N e m e s i a n u s , i k i g e n ç ç o b a n ın ç iç e k to p la y a n b ir k ız a
a ş k la r ın ı iş le m iş tir . Ç o b a n la r , k ı z ı t a r ım ta n r ıç a s ı P r o s e r p i n a ’ y a b e n ze t­

m iş le rd ir. Ş iir d e ta r ım ta n r ıç a s ı P r o s e r p in a ’ m n adı g e ç tiğ i iç in , N e m e ­

s ia n u s , ç o b a n la r ı b a k ir, el d e ğ m e m iş doğada d e ğ il, e k ip b iç ilm iş b ir

b a h ç e d e k o n u ş u y o r o la r a k s u n m u ş tu r . B ö y le c e b u k o l ik ş iir t ü r ü n ü n g e le ­

n e k s e lle ş m iş b a k ir d o ğ a k a v r a m ın a , iş le n m iş t a r ım a r a z is in i d e e k le m iş tir .

III. Ecloga ta n rı P a n ’ a ö v g ü n ite liğ in d e d ir . Ş a ir , V I . Eclogasmda. is e s e v ­

g ilile r i t a r a fın d a n is te n m e y e n h ü z ü n lü ik i ç o b a n ın s e v g ilile r in d e n y a k ı n ­

m a la r ı konusunu iş le m iş tir . B u k o lik ş iir N e m e s ia n u s ’ u n d ö n e m in d e n

önce s o n ş e k lin i a ld ığ ı iç in , N e m e s ia n u s , b u k o lik ş iir le r in in g e n e l y a p ı ­

s ın d a k i a n la tım b iç im i b a k ım ın d a n ö n c e k ile r i te k r a r la m a k ta n ö te y e g it­

m ese d e , ş iir le r in d e y e n i b ir d u y a r lık ve tu tu m g ö z le n m e k te d ir . N e m e ­

s ia n u s , C a lp u m iu s ’ u n üçüncü eclogasma çok b e n ze ye n ik in c i ecloga-
s ın d a iş le d iğ i a ş k ö y k ü s ü n d e , h e r ik i ç o b a n ın ö n c e k ı z a b ir lik te te c a v ü z

e tm e le r in i s o n ra b ir b ir le r in d e n b a ğ ım s ız o la r a k k ı z ı ik n a e t m e k iç in o n a
a yrı a yrı e z g ile r s ö y le d ik le r in i b e lir tm iş tir . Önce uyum iç in d e b ir lik te
h a re k e t eden ç o b a n la r ın s o n ra b ir e y s e l o la ra k h a re k e t eder b iç im d e

s u n u lm a s ı b u k o l ik ş iir tü rü n e g e tir ile n b ir y e n ilik tir .

R o m a e d e b iy a t ın d a b u k o l i k ( p a s t o r a l) ş iir t ü r ü , S i c i l y a , P e lo p o n n e s o s ,

Ege ve A k d e n iz h a lk e z g ile r in e dayanan K la s ik Yun an ve H e lle n is tik

dönem b u k o lik ş iir i ü z e r in e k u r u lm u ş tu r . M Ö I. y ü z y ıld a V e r g iliu s ,

Eclogae a d ı a ltın d a to p la d ığ ı ş iir le r d e g e le n e k s e l b u k o l i k ö ğ e le r i R o m a ’

ya ö zg ü n ite lik le r le b ir le ş tir m iş ve Rom a b u k o lik ş iir in i y a r a tm ış tır .

V e r g i l iu s , d o ğ a n ın h u z u r v e r ic i o r t a m ın d a , k ır la r d a y a ş a y a n s ığ ır v e k e ç i

ç o b a n la r ın ın n e ş e li, ş e n lik d o lu e z g ile r in in iç in e y a ş a d ığ ı d ö n e m in p o lit ik

o r ta m ın d a n ö tü rü , h ü zü n ve acı g ü n le rin iz le r in i y e rle ş tirm iş tir. Ş a ir ,

b u k o lik ş iir in m u tlu lu k v e r ic i ö z e lliğ in d e n y a ra rla n ıp doğadan, ç i­
ç e k le r d e n , h a y v a n la r d a n ö r n e k le r v e r e r e k , b e n z e t m e le r y a p a r a k g e le c e k le

ilg ili u m u tla r ın ı d ile g e tir m iş tir. A rd ın d a n C a lp u r n iu s ve N e m e s ia n u s

T h e o k r ito s ’ u ve V e r g iliu s ’ u k e n d ile rin e ö rn e k a lıp k ırla r ın g ü z e llik le r i

a r a s ın a d ö n e m in im p a ra to ru n u ve onun y a p tığ ı iş le r i ö ve re k Rom a

b u k o l i k ( p a s t o r a l) ş iir tü r ü n e s o n b iç i m i n i v e r m iş le r d ir .
K aynakça
A. Lang, Theocritus, Bion and Moschus, rendered into English prose, with an introductory
essay, by London, Macmillan and Co., limited; New York, 1932.
E. J. Kenney, The Cambridge History o f Classical Literature II Latin Literature, Cambridge,
1982.
G. B. Townend, “Calpumius Siculus and the Munus Neronis”, The Journal o f Roman Studies,
Vol. 70, (1980), pp. 166-174, Society for the Promotion of Roman Studies.
Gian Biagio Conte, Latin Literature, Translated by Joseph B. Solodow, The Johns Hopkins
University Pres, Baltimore, 1994.
Michael Von Albrecht, A History o f Roman Literature, From Livius Andronicus to Boethius,
Volume, One, New York, 1997.
Robert J. Ball, Tibullus the elegist: a critical survey, Vandenhoeck & Ruprecht, 1983
Suetonius, On iki Caesar'ın Yaşamı, çev. F. Telatar, G. Özaktilrk, Tiirk Tarih Kurumu
Yayınlan, VII. Dizi, Sayı, 232, Ankara, 2008.
Theokritos, Yunan Çoban Şiirleri /, Yunan Klasikleri 76, Çev. Dr. Suat Sinanoğlu, M.E.B.
Yayınları, 1949.
Theocritus, Greek pastoral poetry; Theocritus, Bion, Moschus, the pattern poems, translated
with an introd. and notes by Anthony Holden Harmondsworth, Penguin, 1974.
Vergilius, Bukolica 'lar ve Georgica 'lar, çev. Türkan Uzel, Öteki Yayınevi, Ankara, 1998.
“Pantheon, R om a”
M İM A R İ
Resim 1: Zafer takı, Roma askerî başarısının güçlü bir sembolüdür. Resimdeki anıt,
Constantinus’un Milvia Köprüsü’nde kazandığı zaferi (İS 312) kutlamak için senato
tarafından inşa ettirilmiştir.
Resim 2: Kuzey Afrika’daki Timgad, İS ikinci yüzyılda eski lejyonerler için kuruldu.
Sol tarafında tiyatro bulunan tipik ızgara planın merkezinde Forum yer alır. 50.000
seyirci alacak biçimde tasarlanan Roma’daki Colosseum, bataklık bir arazi üzerinde,
tam on yılda (İS 70-80) inşa edilmiştir (Kaynak:Charles Freeman, Mısır, Yunan ve
Roma, Çev: Suut Kemal Angı, Dost Yayınları, 2005).
 R om a M îm a r l iğ in i

A n la m a ya Ç a l iş m a k
Suna Güven*

R oma m î m a r l i ğ i n i n t a n im i

Rom a m im a r lığ ı d e n in c e a k la ne g e lir , b u s ö z c ü k le r a s lın d a n e y i ifa d e

e d e r? R o m a m im a r lığ ı n e d ir? Y a l n ı z c a R o m a k e n tin in m im a r lığ ı d e ğ ild ir

k u ş k u s u z . S ö z k o n u s u o la n R o m a i m p a r a t o r l u ğ u n u n m i m a r l ı ğ ı is e e ğ e r ,
g e n iş d e o ls a b e lli b ir c o ğ r a f y a n ın , b e lli b ir z a m a n d i l im in d e k i m i m a r l ı k

ü r e t im in in k a s te d ild iğ i s ö y le n e b ilir . A k d e n i z ’ in tü m ç e v r e s in i, ir ili u fa k lı

a d a la r ı - S i c i l y a ( S i c i l i a ) , K ı b r ı s ( C y p r u s ) , S a r d u n y a v e K o r s i k a (S a r d in ia

v e C o r s ic a ), G ir it (C re ta ), g ü n e y d e k u z e y A fr ik a (M a u re ta n ia , A e g y p tu s ),

k u z e y d e İn g ilte r e ( B r it a n n ia ) , b a tıd a İs p a n y a ( H i s p a n ia ) , b u g ü n k ü A v r u p a

k ıta s ın ın m e rk e zin d e Fra n s a (G a llia ), A lm a n y a (G e rm a n ia ), Rom anya

( D a c ia ), B a lk a n la r ( Illy r ic u m ) , Y u n a n is ta n (A c h a e a , E p ir u s , M a c e d o n ia ,

T h ra c ia ), y a k ın doğuda S u r iy e (S y r ia ), İs r a il/ F ilis tin / L ü b n a n (Ju d a e a ),

A r a b is t a n ( A r a b i a P e tr a e a ) , d o ğ u d a is e A n a d o l u (A s ia , C a p p a d o c ia , G a -

la t ia , B i t h y n i a , P o n t u s , L y c i a , C i l i c i a ) ile M e z o p o t a m y a ’ y ı k a p s a y a n b ir
c o ğ ra fy a d ır bu. İm p a ra to rlu ğ u n b ir b ir in d e n k ilo m e tr e le r c e u za k b ö lg e ­
le r in d e k i ç ö lle r , o v a la r , d a ğ la r, v a d ile r , n e h ir le r , g ö lle r ç o k fa r k lı ik lim le r i

b a r ın d ır ır . B u r a la r d a yaşayan d e ğ iş ik h a lk la r ın k ü ltü r le r i de b ir b ir in e

b e n ze m e z. İm p a ra to rlu ğ u n b ir ü y e s i o lm a k d ış ın d a b ir b ir le r iy le b a ğ la rı

* Prof. Dr. Suna Güven, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Mimarlık Tarihi Anabilim Dalı.
p e k y o k tu r . S o n r a d a n k u r u la n iliş k ile r m e r k e z e , R o m a ’ y a y ö n e lik tir . A m a
s iy a s a l o la r a k R o m a y u r tta ş ı o ls a la r d a , y e r e l a id iy e t le r in in iz d ü ş ü m le r i

m im a riy e y a n s ır. D o la y ıs ıy la Rom a m im a ris i g e n e l a n la m d a im p a ra to r­

lu ğ u n m im a ris id ir. B a ze n g e le n e k s e l, b a z e n y e n ilik ç i, çoğu za m a n da

y e r e l, h a ttâ b a ş k a h iç b ir y e r d e b u lu n m a y a n ö z e l k o ş u lla r ın ş e k ille n d ir d iğ i

e k le k tik d e n e y im le r in to p la m ın d a n o lu ş a n s e n te zle r i b a r ın d ır a n ö zg ü n
d iy e b ile c e ğ im iz y a k la ş ım la r iç e r ir. B a ş k a b ir d e y iş le , R o m a m im a r is i v e

A n a d o l u ’ d a R o m a d ö n e m i m im a r is i t a n ım la n ile k a s te d ile n n e is e , M ı s ı r ,
Tunus ve İn g ilte r e ’ d e k i R o m a m im a ris in i ta n ım la r k e n b e n z e r k ıs ta s la n n

g e ç e rli o la c a ğ ın ı, y a d a o lm a s ı g e r e k tiğ in i s ö y le m e k y a n lış o l m a z .1

D iğ e r y a n d a n , R o m a im p a ra to rlu ğ u n u n k u r u lu ş u ve sonu a r a s ın d a k i
z a m a n d iz in s e l s ü r e k lilik , g e n e llik le m im a r lığ ın o rta y a ç ık ış ı, d ö n ü ş ü m ü

ve g e liş m e s in d e k i s ü re ç le rle eş z a m a n lı b ir g ü ze rg â h iz le m e d iğ in d e n ,

z a m a n a b a ğ lı m im a r lık ta n ım la rı d a m e k â n a b a ğ lı ta n ım la r k a d a r k a r m a ­
ş ık tır . A n a s o r u n , b e lli b ir z a m a n veya m ekâna o d a k la n a n y a k la ş ım ın ,

o r t a k k ü ltü r e l d e ğ e r le r ta ş ıy a n m im a r l ık ö ğ e le r in in b e lli b i r z a m a n k e s iti

ö n c e s in d e v e y a h e m e n s o n r a s ın d a , y a d a k a le m le ç iz ilm iş c o ğ r a fy a s ın ır -

la n n ın iç in d e , d o la y la r ın d a v e y a ç o k d ış ın d a v a r o lm a o r a n ın ın ö lç ü lm e -

s in d e k i n ic e lik s e l p a ra m e tre le rin y e te r s iz liğ id ir . H e rh a n g i b ir m im a r lık

y a p ıtın ın n e k a d a r R o m a l ı , n e k a d a r y e r e l o ld u ğ u n u n a lg ıla n m a s ı d a k o la y

d e ğ ild ir. Ç ü n k ü a lg ı, n e re d e n b a k ıld ığ ın a g ö re d e ğ iş ir. R o m a k e n tin d e n

b a k ış ın a lg ıs ı, im p a ra to rlu ğ u n h e rh a n g i b ir y e rin d e n b a k ış ın a lg ıs ı, R o m a ’

da yaşayan am a Rom a k ö k e n li o lm a y a n b ir is in in a lg ıs ı, veya Rom a

d ış ın d a yaşayan am a y a ş a d ığ ı ye rd e k i y e rli h a lk ın k ö k e n le r in e s a h ip

o lm a y a n b ir is in in a lg ıs ı -h e p s i Rom a y u rtta ş ı o ls a la r d a - aynı o lm a ­

y a c a k tır . H a t t â b ir is in in R o m a l ı o la r a k g ö r d ü ğ ü , d iğ e r i iç in R o m a l ı b ile

o lm a y a b ilir . A m a h e p s in in g ö r d ü ğ ü k e n d i z ih n iy e t in in R o m a a lg ıs ıd ır . B u
n e d e n le , R o m a l ıl ı k ta n ım ı e k s e n in d e , b u fa r k lı a lg ıla n n h iç b ir i d iğ e r in d e n

d a h a a z g e ç e rli d e ğ ild ir . O l a m a z d a . Ç ü n k ü o d ö n e m in m o d e m y a p ıla n

o la n a n t ik b in a la r ı R o m a ’ n m m im a r lık ta r ih in i y a z m a k iç in ird e le r k e n ,

k e n d i d ö n e m in d e b ir in in R o m a lı o la r a k b ile g ö r m e d iğ i b ir y a p ın ın , a y n ı

b in a y ı R o m a ’n ın e v r e n s e lliğ in in ç a r p ıc ı ve çağdaş v a r lığ ı g ib i g ö re n

a n la y ış ı, b ir lik t e d e ğ e r le n d ir m e n in g e r e k liliğ i o r ta d a d ır .

1 Roma döneminde Phrygia’daki kültür varlıklarının tanımlanmasında ortaya çıkan aidiyet,

kimlik ve zamanla ilgili bazı sorular için bkz. French 1998. Batı ortaçağ sanatının kökenlerini
araştırırken, Roger Hinks, Roma sanatı kavramının içeriğini ve sınırlarını tanımlamaya
çalışmaktadır. Bkz. Hinks 1972: 1-23.
R oma m î m a r l i ğ i t a r î h y a z i m i :

W IN C K E L M A N N V E V IT R U V IU S

Y e n id e n R o m a m im a r lığ ın ın ta n ım ın a d ö n e rs e k , b u ta n ım ın , a n tik Y u n a n

m im a r lığ ın a k ıy a s la ç o k d a h a s o n ra o rta y a ç ık tığ ın ı g ö r ü r ü z . B a t ı k ü ltü ­

r ü n ü n b e ş iğ i s a y ıla n k la s ik u y g a r lı k s ö z k o n u s u o ld u ğ u n d a ö n c e le r i a k la

g e le n e s te tik d e ğ e r le r in k a y n a ğ ı a n t ik Y u n a n k ü l t ü r ü , ö z e ll ik le d e Y u n a n

m im a r lığ ı id i. A d ın d a n a n la ş ıla c a ğ ı g ib i, A v r u p a ’n ın k la s ik m im a rlık

ö ğ e le r in in y e n id e n y o r u m la n d ığ ı n e o k la s ik m im a r lığ ın d a d a iz le n e n , e s ­
te tik y a lın lığ ı ile a y r ın tı v e o r a n la r d a k i k u s u r s u z lu ğ u n a h a y r a n lık d u y u la n

a n t ik Y u n a n m i m a r lığ ın ın fo r m la r ı id i. S a n a t ta r ih i v e a r k e o lo jiy e y ö n e l ik

b ilim s e l a r a ş tır m a la r d a da d u ru m pek fa r k lı d e ğ ild i. S a n a t ta r ih in in b ir

d is ip lin o la r a k k u r u c u s u s a y ıla n A l m a n a r k e o lo g v e s a n a t ta r ih ç is i J o h a n n

Jo a c h im W in c k e lm a n n ’ m o n s e k izin c i y ü z y ılın s o n la rın a d o ğ ru Yunan

o d a k lı b ir k la s ik s a n a t k ü ltü r ü n ü n ö n e m in i v u r g u la m a s ın ın , b u a n la y ış ın

o lu ş m a s ın d a v e y a y ılm a s ın d a k i r o lü ç o k b e lir le y ic i o lm u ş tu r .

Y u n a n v e R o m a s a n a tı a r a s ın d a k i f a r k , m o d e m s a n a t ta r ih in d e i lk k e z
W in c k e lm a n n ta r a fın d a n d ile g e tir ild i. H a lb u k i R o m a ’da u zu n m üddet
y a ş a m a s ın a v e d a h a g ü n e y d e P o m p e ii ile H e r c u la n e u m ’ d a b ilim s e l in c e ­

le m e le r d e b u lu n m a s ın a r a ğ m e n d e ğ il A t i n a ’ y a , Y u n a n i s t a n ’ a h iç g it m e ­

m iş , ç o k ö v d ü ğ ü k la s ik Y u n a n y a p ıtla r ın ı y e rin d e g ö r m e m iş ti. O n u n Y u ­

nan s a n a tın a iliş k in d ü ş ü n c e le ri, k la s ik çağ Yunan s a n a tın ın d e ğ iş im e

u ğ r a d ığ ı H e l l e n i s t i k d ö n e m in s a n a tı ile R o m a d ö n e m in d e ü r e t ile n v e k e n ­

d is in in İ t a l y a ’ d a g ö r m ü ş o ld u ğ u a n t ik Y u n a n s a n a tın ın k o p y a la r ın a d a y a ­

n ıy o r d u . D o la y ıs ıy la W in c k e lm a n n ’ ın 176 4 y ılın d a y a y ım la d ığ ı Ges-

chichte der Kunst des Altertums (Antik Çağ Sanatının Tarihi) a d lı y a p ı­

tın d a , R o m a s a n a tı, Y u n a n s a n a tın ın “ d o r u ğ a ” e r iş tik te n s o n r a a r t ık “ b o ­

z u lm a y a ” b a ş la d ığ ı b ir a ş a m a o la r a k d e ğ e r le n d ir ilm iş ti. W in c k e lm a n n ’ a

v e o n u i z l e y e n s a n a t ta r ih ç ile r in e g ö r e , R o m a s a n a tı, d o l a y ı s ı y l a d a R o m a

m im a ris i, Yunan s a n a ts a l m ü k e m m e liy e tin in “ g e rile m e ” ç a ğ ın ı te m s il

e d iy o r d u .

B ö y le b a k ıld ığ ın d a , R o m a m im a r lığ ı iç in d o ğ r u d a n k e n d in e o d a k lı b ir
ta n ım a yer v e r ilm e d iğ i g ib i buna g e re k de d u y u lm a d ığ ı a n la ş ılıy o r .
Çünkü Rom a m im a r lığ ı, y a ln ız c a Y u n a n s a n a tın ın R o m a d ö n e m i o la ra k

a lg ıla n ıy o r , ö z e r k v e ö z g ü n d e ğ e rle r ta ş ıy a n ö z e llik le r iy le h e n ü z b ilin m i ­

y o rd u . H a ttâ Rom a m im a r lığ ın ın ş im d i b e lk i e n b ilin e n y a p ıs ı o la n ve

R o m a ’ d a im p a r a to r H a d r ia n u s d ö n e m in d e in ş a e d ile n P a n th e o n ta p m a ğ ı

b ile Rönesans dönem i ve s o n r a s ın d a , Yunan m im a r lığ ın ın iy i b ilin e n

ilk e le r in e ve k ıs ta s la r ın a g ö re d e ğ e r le n d ir ild iğ in d e n , b in a n ın R o m a ’ya

ö zg ü ta s a r ım m a n tığ ı a n la ş ıla m a m ış tı. B u y ü z d e n , m im a r lık ta te k n o lo jik

d e v rim y a ra ta n ve ç a ğ la r b o y u a y a k ta k a lm a y ı s ü r d ü r e b ile n b u b in a n ın
o la ğ a n ü s tü iç m e k â n ın d a iz le n e n e s te tik “ k u s u r la r ” z ih in le r i k a r ış t ır ıy o r ,

b ir tü r lü R o m a lı m im a r la r ın b ö y le s in e k a b u l e d ile m e z “ m im a r i h a ta la rı”

n a s ıl iş le d ik le r i a n la ş ıla m ıy o r , b in a in ş a e d ilirk e n neden b u n la rı “ dü­

z e l t m e ” y o l u n a g i t m e d ik le r i s ı k l ık l a v e a ç ık ç a d il e g e t i r i l i y o r d u .2 B i n a n ı n
kam usal ö n e m i, e le ş tire n le r i a ç ık la y ıc ı ve h a fifle tic i n e d e n le r ö n e rm e

a r a y ış ın a y ö n le n d ir s e d e , ta tm in e d ic i a ç ık la m a la r ın e k s ik liğ i, e le ş tirile r i
b ir tü rlü ö n le y e m iy o rd u . G e n ç San G a l lo , M ic h e la n g e lo , D e s g o d e tz v e

V io lle t-le -D u c g ib i y ü z y ı l l a r s o n ra P a n th e o n ’ u in c e le y e n ü n lü m im a r la r ,

a y n ı ta s a rım ın a y r ın tıla r ın d a fa r k lı ö lç e k le r in k u lla n ım ı, y a da aynı dü­

ş e y d e k i s ü tu n , p ila s te r , a lın lık g ib i ç e ş itli t e z y in a t ö ğ e le r in in d iz iliş in d e ,
z e m in d e n b a ş la y a r a k k u b b e n in te p e s in e k a d a r k e s in t is iz d e v a m e d e n g ö r ­

s e l b ir s ü r e k liliğ in s a ğ la n a m a m ış o lm a s ı g ib i s o r u n la r ın m im a r c a “ ç ö z ü ­
le m e m iş ” o lm a s ın ı e le ş tirirk e n , R o m a lı m im a r lık z ih n iy e tin d e b u n la rın
za te n p e k ö n e m li o lm a d ığ ın ı k a v r a y a m a m ış la r d ı. B u e le ş tirm e n le r R o m a

g ö z ü y le b a k m a d ık la r ı y a d a b a k m a y ı b ilm e d ik le r i iç in , Y u n a n m im a r lığ ı­

n ın a n a ilk e le r in d e n ç o k f a r k lı k ıs ta s la r a s a h ip o la n ö z e r k b i r R o m a m i ­
m a r lığ ın ın fa r k ın a v a r a m a m ış la r d ı. N e v a r k i , Y u n a n m im a r lığ ın d a u y u l­

m ası g e re k e n ilk e le r , s ü tu n m im a r is in in ve m im a ri p la s tik te g e o m e trik

o r a n la r ın e g e m e n o ld u ğ u b ir a n la y ış ı te m s il e d iy o r d u .
A s lın d a Rom a m im a r la r ı, P a n th e o n ’ d a m ekân o d a k lı b ir a n la y ış ın

ü r ü n ü o la n y e p y e n i b ir m im a r lık d ili g e liş tirm iş le r , o n u b a ş a r ıy la u y g u ­

la m ış la r d ı. R o m a m im a r lığ ın ın , b u b a k ım d a n m im a r lık ta r ih in e g e tir d iğ i

ö zg ü n am a aynı za m a n d a ç a r p ıc ı k a tk ıs ın ın k a b u lü n ü n y a y g ın la ş m a s ı

büyük ö lç ü d e W in c k e l m a n n ’ d a n s o n ra g e le n W i c k h o f f , R i e g l , v o n G e r-
k a n v e K a s h n i t z v o n W e in b e r g g ib i y in e A l m a n e k o lü n d e n g e le n a ra ş tır ­

m a c ı l a r s a y e s in d e o l a c a k t ı .3 L u g l i v e B a n d i n e l l i g i b i İ t a l y a n u z m a n l a r l a ,
İn g iliz Jo h n B . W a rd -P e rk in s ve A m e r i k a l ı m im a r k ö k e n li ta r ih ç i W i l ­
lia m M a c D o n a ld Rom a m im a r lığ ın ın Yunan m im a r lığ ın d a n fa r k lı ö z e l­

lik le r in i a lg ıla m a k la k a lm a y ıp Rom a m im a ris in i ö zg ü n b ir m im a r lık

ü r e t im i o l a r a k b ir a r a ş tır m a a la n ı h a lin e g e tir d ile r .

M i m a r l ı k t a r ih in i b ir b ü t ü n o la r a k fa r k lı e v r e le r iy le e le a la n k ita p la r d a

a rtık R o m a m im a r lığ ı iç in b ir b ö lü m m u tla k a b u lu n u y o r . A t i n a ’ d a a n tik

Yunan m im a r lığ ı iç in P a rth e n o n n e y i ifa d e e d iy o r s a , R o m a ’ d a P a n th e o n

2 William C. Loerke, Pantheon’un hem uygulamada, hem de mimarlık tarihyazını içinde

geçirdiği evreleri ayrıntılı olarak açıklayan ilk yazardır (Loerke 1990). Klasik mimarlığın
Avrupa kültürü üzerindeki etkileri için bkz. Bolgar 1971.
3 Norberg-Schulz (1978:82) bu araştırmacılar yanında Oslo Üniversitesi’nden H.P. L’Orange
ve İtalyan Lugli’nin isimlerini de bu kapsamda vermektedir. Roma mimarlığının özellikleri için
bkz. L’Orange 1972: 9-18.
da R om a d ö n e m in in m im a r i ö z e llik le r in i y a n s ıta n b ir ö r n e k o la ra k m i­

m a r l ık ta r ih in d e y e r in i ç o k ta n a lm ış d u r u m d a . R o m a d ö n e m in in b in a la r ın ı

b e lg e le m e k le k a lm a y ıp , o d ö n e m in z ih in s e l y a p ıs ın ı te m s il e d e n v e r ile r

o la r a k e le a la n v e a n t ik Y u n a n m im a r lığ ı ile R o m a m i m a r l ığ ı a r a s ın d a k i

n ite lik s e l v e n ic e lik s e l iliş k in in b o y u tla r ın ı ö n c e k i a ra ş tırm a la r d a n fa r k lı

b ir b a k ış a ç ıs ıy la ird e le y e n W a r d - P e r k in s ’ in m im a r lık ta r ih in d e y e n i b ir

s a y fa a ç tığ ın ın a ltın ı ç iz m e k g e re k ir. E n ö n e m lis i, W a r d - P e r k in s , b ü tü n

s a n a tla r iç e r is in d e R o m a y a r a tıc ılığ ın ı e n b e lir g in b iç im d e ifa d e e d e n in in

m im a r lık o ld u ğ u n u s ö y le r . M im a r i ü re tim in R o m a lıla r iç in ö n e m in i ö z e l­

lik le v u r g u la r . B u n u s ö y le rk e n b a tı k ü ltü r ü n ü n g ö r s e l s a n a tla r d a k i b a z ı

te m e l ö ğ r e tile r in i h e d e f a lm a k ta d ır . O n a g ö r e , b a t ılı a r a ş tır m a c ıla r h â lâ

P a r th e n o n ’ u n , e s k i ç a ğ ın a y a k ta k a la b ile n en m ükem m el y a ra tıs ı o ld u ­

ğ u n a in a n d ır ıla r a k y e tiş e n b ir n e s lin y a ş a m ış o ld u ğ u d ö n e m d e n a rd a k a ­

la n son izle r in e tk is in d e n k u r tu la m a m ış la r d ı. O k a d a r k i, P a rth e n o n ’ u n

tü m ü s tü n m im a r i ö z e llik le r in e ra ğ m e n , h e m d ö n e m in in ö zg ü n ta s a rım

m a n tığ ı, h e m de A vru p a m im a r lığ ın ın g e liş m e s in i e t k ile y e n k a tk ıs ı a ç ı­

s ın d a n P a n t h e o n ’ u n k u ş k u g ö tü r m e z b iç im d e d a h a ö n e m li b ir y a p ı o ld u ­

ğunu d ile g e tirm e n in b ile tu tu c u ve d ü ş ü n s e l g e le n e k le rin d e n b ir tü rlü

k o p m a y a n b u n e s il ta r a fın d a n b ir s a p k ın lık ifa d e s i o la r a k a lg ıla n a c a ğ ın ı
b e l i r t m e k t e d i r .4 A n c a k g e ç m i ş i n b u s a p k ı n l ı ğ ı n ı n , g ü n ü m ü z ü n k a b u l g ö ­

ren d o ğ r u la r ın a d ö n ü ş m e k te o ld u ğ u n u ifa d e e tm e k te n g e ri d u r m a z .5

W a r d - P e r k i n s ’ i , R o m a m im a r lığ ı ü z e r in e y a ln ız c a ta n ıtıc ı v e b e lg e le y ic i

d e ğ il, ta s a rım m a n tığ ın ı a ç ık la y a n b ir k ita p y a z m a y a ite n n e d e n , R o m a

m im a r lığ ın ın daha iy i a n la ş ılm a s ın a k a tk ıd a b u lu n m a k tı. B a tı dünyası

W a r d -P e r k in s ve a r d ın d a n W illia m M a c D o n a ld ’ m k a p s a m lı k ita p la r ı
s a y e s in d e R o m a m im a r lığ ın ı ş im d i d a h a i y i a n la m a y a ç a lış ıy o r .

A n c a k b a t ın ın Y u n a n h a y r a n lığ ın ın te m e lle r in d e n b ir in i o lu ş tu r a n Y u ­

nan s a n a tı b ilg is in in a n a ö ğ e le rin i ta n ım la y a n W in c k e lm a n n ’ a ç o k y ü k ­

le n m e y e lim . Z a m a n ım ız d a n ik ib in y ı l ö n c e y a ş a m ış o la n R o m a l ı m im a r
v e y a z a r M a r c u s V i t r u v iu s P o l l i o ’ n u n b a tıd a o lu ş a n Y u n a n m e rk e zli m i­

m a r l ık d ü ş ü n c e s in e k a tk ıs ı b e lk i W in c k e l m a n n ’ d a n fa z la d ır . E lim iz d e k i

e n e s k i m im a r lık k ita b ın ın y a za r ıd ır V itr u v iu s . M im a r lığ ın da ilk k u ra ­

m ın ı g e l i ş t i r m i ş t i r .6 R o m a ’ d a y a ş a m ış , im p a ra to r A u g u s t u s ’ u n e m rin d e

ç a lış ır k e n , o r d u y la k a tıld ığ ı s e fe rle r d e p e k ç o k d e ğ iş ik y e r g ö r m ü ş , m i ­

m a r lık ta d e n e y im k a z a n m ış tır . A m a e n ö n e m lis i, y a z d ığ ı k ita p n e d e n iy le

ç a ğ la r b o y u a n tik m im a r lığ a a ç ıla n b ir p e n c e re o lm u ş , m a tb a a n ın daha

o rta y a ç ık m a d ığ ı d ö n e m le r d e e l y a z m a la r ı ş e k lin d e b ir ç o k k o p y a s ı ü r e ­

4 Ward-Perkins 1977, s.9.

5 Ibid.
6 Güven 2004.
t i l m i ş t i r .7 T a n ın m ış m im a r ve k o le k s iy o n c u la r , V itr u v iu s ’ u n k ita b ın ın
k o p y a la r ın a s a h ip o lm a y a ç a lış m ış la r d ır . Ö r n e ğ i n , h e p i m iz i n t a n ı d ı ğ ı , R o -

m a ’n ın B a ro k m im a r ve h e y k e ltra ş ı G ia n Lo re n zo B e m in i’n in k ü tü p ­

h a n e s in d e ü ç a d e t V i t r u v i u s y a z m a s ı n ın b u lu n d u ğ u b i l i n i y o r .8 V i t r u v i u s ’
un g ü n ü m ü zd e d e y e n i b a s k ıla n y a p ılm a k ta , a n tik ç a ğ m im a r lığ ın ın te k

ve k a p s a m lı b ir kaynağı o lm a s ı n e d e n iy le ü z e r in d e yeni y o ru m la r ve

ç a lış m a la r d e v a m e t m e k t e d i r .9
N e v a r k i, m im a r lık ta r ih in d e y e n i b ir ç ığ ır a ç a n Rom a m im a r lığ ın ı

d a h a iy i a n la m a k iç in V it r u v iu s ’ a b a ş v u r m a k k o n u s u n d a c id d i b ir p ü r ü z

v a r . İ l k e ld e n b ilg i e d in m e k iç in o n u k u lla n m a k m ü m k ü n d e ğ il. Ç ü n k ü ,

R o m a lı o lm a s ın a k a rş ın , im p a ra to rlu ğ u n k u r u lu ş y ılla r ın d a y a ş a m ış ,
R o m a m i m a r l ığ ın ı n g e liş m e s in e t a n ık o lm a m ış t ı. H e r ş e y d e n ö n c e , R o m a ’

n ın g ü n ü m ü z d e e n ç o k ta n ın a n , P a n th e o n , T r a ia n u s ’ u n F o r u m u ile M e r ­
kez Ç a r ş ıs ı, C a r a c a lla H a m a m la r ı g ib i kam u b in a la r ın ı, h a ttâ C o lo s -
s e u m ’ u b ile h iç g ö r m e m iş , ç a ğ d a ş k o n u t m im a r is in d e , im p a ra to r N e r o n ’

un A ltın K o n u tu ’nd a veya H a d r ia n u s ’ u n T iv o li’deki v illa s ın d a g e rç e k ­

le ş tir ile n y e n ilik le r i ta n ım a fır s a tı h iç o lm a m ış tı. A y n ı n e d e n le , e y a le t­

le r d e k i ç o k s a y ıd a ö n e m li m im a r lık p r o je le r in d e n h a b e rd a r d e ğ ild i. K ıs a ­

c a sı m im a r lık ta g e rç e k le ş e n Rom a d e v rim in i g ö re m e d e n yaşam a veda

e tm iş ti. B u yü zd e n , Mimarlık Üzerine On Kitap (De architectura libri

decem) d e ğ e r li b ir k ita p o lm a s ın a v e ç o k y a r a r lı b ilg ile r v e r m e s in e k a r ş ın ,

k im liğ in i o lu ş tu rm u ş R o m a m im a r lığ ın a iliş k in b ilg ile r iç e r m e m e k te d ir.

Ö te yandan, Rom a m im a r lık d e v r im in in b ir d e n b ir e o rta y a ç ık m a d ı­

ğ ın ı, u z u n b ir g e liş im s ü re c i g e ç ir d iğ in i v e b u s ü r e ç le r in b a z ı s o m u t i z l e ­

r in in V itr u v iu s ’u n d ö n e m in d e g ö rü le b ilir o lm a s ı g e r e k tiğ in i düşünsek

b ile , k ita p ta b u n la rd a n s ö z e d ilm iy o r . K e n d is in in v o lk a n ik b ir to z o la n

p o z zo la n a ile ü r e tile n Rom a b e to n u n u n ö z e llik le r in d e n h a b e rd a r o ld u ­

ğ u n u b iliy o r u z . M a lz e m e n in s u ile te m a s s o n u c u n d a s e r tle ş e r e k s a ğ la m ­

l a ş t ı ğ ı n ı , b a z ı b i n a l a r d a v e m e n d i r e k l e r d e k u l l a n ı l d ı ğ ı n ı y a z ı y o r . 10 G e n e l ­
lik le N a p o li k ö r f e z i c iv a r ın d a B a ia e ’ d e b u lu n a n v e o b ö lg e d e k u lla n ıla n

b u in ş a a t te k n iğ in in k u lla n ış lı v e y a r a r lı o ld u ğ u n u d ü ş ü n d ü ğ ü n ü a n la m a k
z o r d e ğ il. F a k a t b ir ta s a n m o lg u s u o la r a k , y e n i m e k â n a n la y ış la n n m boy

g ö s te r m e y e b a ş la m a s ın a v e R o m a b e to n u n u n g ittik ç e d a h a ç o k y a y g ın la ­

ş a n p o ta n s iy e lin e n e d e n s e h iç d e ğ in m iy o r . S ü tu n o d a k lı d ü z e n le r in ilk e le ­

7 Ebhardt 1962; Krinsky 1967.

8 McPhee 1999, s. 456.
9 Rowland ve Howe 1999. Vitruvius Türkiye’de de ilgi görmektedir. Şevki Vanlı Vakfı’nın
1990 yılında yayımladığı Vitruvius’un Türkçe çevirisinin 2005 yılında dördüncü baskısı
yapılmıştır (Vitruvius 1990,2005).
10 Vitruvius II. Kitap ö.bölüm.
r in e e n in c e a y r ın tıla r ın a k a d a r y e r v e r m e s in e k a r ş ın , m im a r lığ ın te m e l
ilk e le r in in d e r le n m e s in d e , n e k e m e r le r in , t o n o z la r ın v e k u b b e le r in , n e d e
R o m a l ı l a r ı n ç o k ö n e m v e r d i k l e r i iç m e k â n l a r ı n i y i b i r m i m a r l ı k y a r a t m a k

iç in n a s ıl o lm a la r ı g e r e k tiğ in e iliş k in h iç b ir k u r a l v e y a ö n e r i V i t r u v i u s ’ u n

k ita b ın d a y e r a lm ıy o r . H a ttâ ç e v r e s in d e k i m im a r i y e n ilik le r in u y g u la y ı­

c ıs ı g e n ç m e s le k ta ş la r ın a a y a k u y d u r a m a d ığ ın ı b ile d ü ş ü n m e k o la s ı. Y e n i

k u r u la n im p a ra to rlu ğ u n h ız la d e ğ iş e n d ü n y a s ın d a , İm p a r a t o r ’ u n k a d r o lu
baş m im a rı s ta tü s ü n ü n s a y g ın lığ ın ı g e le n e k le r e tu tu n a ra k y itirm e m e k

k a y g ıs ı d a b e lk i b u n a e k le n e b ilir . V i t r u v i u s ’ u n e r iş k in y a ş ın d a b u n a lım a

g i r d i ğ i n i d ü ş ü n e n l e r v a r . 11 O n u n y a ş a m ı n ı n s o n b a h a r ı n d a , R o m a k e n t i n i n
y a p ılı ç e v r e s in d e k ö k lü d e ğ iş im le r in y a ş a n d ığ ın ı v e b u d e ğ iş im le r in b i z ­
z a t İm p a r a to r A u g u s t u s ta r a fın d a n o n a y la n d ığ ı b il in i y o r . A u g u s t u s k e n d i

a ğ z ın d a n “ T u ğ l a b ir k e n t o la r a k d e v r a ld ığ ı R o m a ’ y ı m e r m e r d e n b ir k e n te
d ö n ü ş t ü r d ü ğ ü n ü ” i f a d e e d e r . 12 D o ğ a l d ı r k i , i m p a r a t o r l u k y ö n e t i m i a l t ı n d a
ç e h re s i ta m a m e n d e ğ iş e n b ir k e n tte , d e ğ iş e n yaşam p r a tik le ri y a n ın d a

e s k id e n v a r o la n h iy e r a r ş i v e b e k le n tile r in d e s a r s ılm a s ı, t o p lu m u n hangi

k e s im in d e b u lu n u ld u ğ u n a g ö re te d ir g in lik le r v e d u ru m a g ö re b a zı yeni
k iş is e l a y a r la m a la r g e tir e c e k tir .

Gene de, V itr u v iu s ’ u n tu tu c u lu ğ u n u n y a ln ız c a k iş is e l k a y g ıla r d a n

k a y n a k la n d ığ ın ı s ö y le m e k d o ğ ru o lm a z. Onun a m a c ı, m im a r lık ta yeni
a r a y ış la r ın izin i s ü rm e k te n çok, a r tık k a y b o lm a y a yü z tu tm u ş e s k in in ,

y a n i k a n ıtla n m ış Y u n a n m im a r lığ ı g e le n e k le r in in ta m a m e n k a y b o lm a s ın ı

ö n le m e k ti. G e r ç e k te n d e , k ita b ın d a a tıfta b u lu n d u ğ u Y u n a n lı u zm a n la r­

d a n h iç b ir in in y a p ıtla r ı g ü n ü m ü z e u la ş m ış d e ğ il. B u n la r a r a s ın d a y a ln ız c a

m ü h e n d is v e m im a r la r d e ğ il, d o ğ a b ilim c ile r i v e ç e ş itli b ilim a la n la r ın ın

te m s ilc ile r i d e v a r . Ç o ğ u n u n is im le r in i v e u z m a n lık la r ın ı V i t r u v i u s ’ u n De
Architectura ' s ı s a y e s in d e b i l i y o r u z . V i t r u v i u s ’ a g ö r e , m i m a r l ık a la n ın ın

ö z e lliğ i, b ir ç o k b ilim d a lın ın ö ğ r e tile r in d e n o lu ş m a s ı. B ir m im a rın iy i

m im a r lık y a p a b ilm e s i iç in , d e r in le m e s in e o lm a s a d a , b ü t ü n b u a la n la r ın
b i l g i s i n d e n h a b e r d a r o l m a s ı b e k l e n m e l i d i r . 13 B u b a k ım d a n , V itr u v iu s ’ u n

b ild ik le r in i v e b u ld u k la r ın ı b ir a r a y a g e tir e r e k m im a r lık a la n ın ın , fe ls e fe ,

m ü z ik , tıp ve a s tr o n o m i g ib i b ir b ilim d a lı o ld u ğ u n u k a n ıtla m a y a ç a lış ­

m a n ın v e b u n u n k u r a m ın ı v e k ita b ın ı o lu ş tu r m a n ın , o n u n iç in b in a y a p ­

m a k ta n v e y a ç a ğ d a ş g e lip g e ç ic i m im a r lık m o d a la r ın a k a p ılm a k t a n d a h a

ö n c e lik li b ir a m a ç o ld u ğ u g ö r ü lü y o r .

11 Yegill 2005, s.xvi.

12 Suetonius, Sezarlarm Yaşamları adlı yapıtında Augustus’u överken, onun Roma kentine
yaptığı katkıları da dile getirir (28.3).
13 Güven 2000.
 T a r ih in ilg in ç b ir s o n u c u d u r k i , V i t r u v iu s ’ u n k ita b ı, y ü z y ı ll a r b o y u n c a
u n u tu lm a d ı v e y a z a r ın ı R o m a lı b ir m im a r o la ra k d ü n y a y a ta n ıttı. A m a şu
da g e rç e k k i, V itr u v iu s , k e n d in d e n s o n ra g e liş e n R om a m im a r lığ ın d a

e t k ili o l m a d ı v e b iç e m o la r a k u y g u la n m a d ı . B u d a ş a ş ır tıc ı o lm a s a g e r e k .

Çünkü V itr u v iu s H e r m o g e n e s ’ le d e v a m e d e n H e lle n is t ik ö ğ r e tile r in ta ­

k i p ç i s i i d i . 14 A u g u s t u s ’ u n e m r i n d e ç a l ı ş m a s ı n a v e g e n e l l i k l e R o m a l ı o l a ­
ra k b ilin m e s in e ra ğ m e n , k ita b ın d a graece ve Graecia s ö zc ü k le r in in ,

romanus ve Roma s ö z c ü k l e r i n d e n b e ş k e z f a z l a k u l l a n ı l m a s ı , 15 o n u n b e l k i
de ç a ğ ın ın y e n ile n e n ta s a rım a n la y ış ın ın d ış ın d a k a la n Yunandan yana

k ü ltü r te r c ih in in , y a da daha g e le n e k s e l k im liğ in in a ç ık b ir k a n ıtıd ır .

Buna ra ğ m e n , R o m a m im a r lığ ın ı d o ru ğ a e r iş tik te n çok s o n ra y o ru m la ­

m a y a ç a lış a n la r , m im a r i in c e le m e le r in i y a p a r k e n V i t r u v i u s ’ u n d a y a k ı n ­

d a n ta n ıd ığ ı Y u n a n m im a r is in in ilk e le r in i k u lla n d ıla r . T a k ip ç is i o lm a d ığ ı

v e Y u n a n d a n k a lm a b ir u y g u la m a m a n tığ ın ın o n a d a y a tıla r a k b u k a lıp la r a

s ık ış tırılm a y a ç a lış ıla n R o m a m im a r lığ ı, m im a ri k im liğ in in o lg u n la ş tığ ı

d ö n e m i d e ğ il, ö n c e s in i y a z a n R o m a m im a r ı V i t r u v iu s ’ u n b ir b a k ım a k u r ­

b a n ı o ld u .

R om a m e k â n a n l a y i ş i

Rom a m im a r lığ ın ın Yunan m im a r lığ ı ile k a r ış tır ılm a s ı Rom a m e rk e zli

m im a r lık ta r ih in in g ö r e li o la r a k d a h a g e ç g e liş m e s in e n e d e n o ld u . H e m

R o m a ’da, hem d e im p a r a to r lu ğ u n g e n e lin d e s ü tu n m im a r is in in h â lâ k u l ­

la n ılıy o r o lm a s ın ın b u k a rış ık lık ta k u ş k u s u z p a y ı v a r . Ç ü n k ü daha önce

b e lir tt iğ im iz g ib i, m im a r lık ta r ih in i i l k y a z a n la r , a n tik ç a ğ d a n b e r i o lu ş tu ­

r u la n m im a r lık k u r a m la r ın ı s ü tu n d ü z e n in in en in c e a y r ın tıs ın a kadar

b e lir le n e n o r a n s a l v e g ö rs e l e s te tiğ i ü z e r in d e n k u r g u la m ış la r d ı. R ö n e s a n s

ve B a ro k ç a ğ la r ın d a d a a n tik m im a r lığ ın a lg ıla n m a s ın d a izle n e n tu tu m

fa r k lı d e ğ ild i. B u a n la y ış a g ö r e , m i m a r l ı k , ta ş y o n t u s a n a tı g ib i d ış g ö r ü ­

n ü ş e h ita p e d e r k e n , m a te m a tik s e l v e ö lç ü le b ile n s o m u t g e o m e tr ik u y g u ­

la m a la r ın y a r a ttığ ı b e k le n tile r ta s a rım a n la y ış ın ı y ö n le n d ir iy o r d u . D a h a

m ekânsal ve s o y u t b ir ta s a rım z ih n iy e ti a n c a k R o m a m im a ris in d e yay­

g ın la ş ır . S ü tu n la r y a n ın d a , k e m e r le r v e k u b b e le r d e v r e y e g ir e r ; g ö r k e m li
d ış c e p h e p la s t iğ i n e r e d e y s e t e r s in e ç e v r i le r e k iç m e k â n l a r ı n t a n ı m l a y ı c ı -

lığ m ı ü s tle n m e y e b a ş la r .
B u a ra d a m a lz e m e v e y a p ı te k n ik le r in d e k i y e n ilik le r , b a ş ta R o m a o l­

m ak ü ze re , ö z e llik le İta ly a ’ d a k i k e n tle r in ç e h re s in i d e ğ iş tir ir . V a r o la n

b in a tip le r in e , im p a ra to rlu ğ u n g e tir d iğ i g ü n c e l g e r e k s in im ve iş le v le r le

y e n ile r i e k le n ir . Y e n i h e y e c a n la r ın v e fa r k lı y a ş a m b iç im le r iy le t a m ş ık lı-

14 Hersey 1992, s.3

15 İb id .
ğ ın , p a r a n ın v e im k â n la r ın g e tir d iğ i iv m e , y e n i g e le n e k le r in o lu ş u m u y la

to p lu m s a l d e ğ iş im e h ız k a za n d ırır. İm p a ra to rlu ğ u n k e n tle r in in d ü n y a s ı,

k la s ik Y u n a n k e n tle r in in (polis ) k e n d i iç in d e ö z e r k o la n a m a d a h a s ın ır lı

d ü n y a s ın d a n ç o k fa r k lıd ır a r tık . S ın ır la r ı b ü y ü y e n b ir d ü n y a n ın fo k u r d a ­

y a n v e h ı z l a g e liş e n d ü ş ü n s e l e v r e n i n d e , t a s a r ım k a v r a m l a r ı n ı n d a e s k is i

g ib i a y n ı k a la m a y a c a ğ ı a ç ık tır . M im a r la r ın b e s le n d iğ i k a y n a k la r y a n ın d a ,
p a tr o n la r ın ın o n la rd a n b e k le n tile r i d e ç e ş itle n m iş tir . İm p a r a to r lu ğ u n h e r
y a n ın d a n g e le n im g e le r b o m b a r d ım a n ı, m i m a r l ık p r o je le r in d e ç o k d illi v e

te k n ik s ın ır la n s ık lık la z o r la y a n s e n a r y o la r a ö n ü n ü a ç m ış tır . H e y k e l g ib i

iş le n m iş ta ş b in a la r , Rom a ö n c e s in d e , Yunan k e n tle r in d e e s te tik m ü­

k e m m e liy e tin g ittik ç e in c e le n a y r ın tıs ın d a tık a n m ış la r , y e n il i k v e b o z u l ­

m a n ın a r a s ın d a k i g e r ilim li g ü z e r g â h ı a ş a m a m ış la r d ı.

Tü m z a m a n la r ın en m ükem m el Yunan y a ra tıs ı o la ra k b ilin e n ve

A t h e n a ’ y a a d a n a n A t i n a a k r o p o lü n d e k i P a r th e n o n ta p ın a ğ ı b u n a g ü z e l b ir

ö r n e k tir . B u r a d a u y g u la n m ış o la n D o r d ü z e n in in o r a n la n , k u r a lla r a b a k ıl­

d ığ ın d a , D o r d ü z e n in d e g ö r ü lm e y e n , n e re d e y s e İy o n d ü z e n in in o r a n la n n ı

a n ım s a ta n in c e lik te , v e y ü k s e k lik te id i . K a b a r t m a la r a v e t e z y in a t ın z e n ­
g in liğ i, y a lın ve “ e r k e k s i” D o r d ü z e n in d e n ç o k İy o n d ü z e n in e y a k ın d ır .

H a ttâ daha ile r i g id ile r e k , P a rth e n o n ta p ın a ğ ın ın b a zı y e r le r in d e İy o n

u n s u r la r k u lla n ılm ış tır . D ü z b ir m a n tık la ird e le r s e k , m ü k e m m e lin m ü­

k e m m e li o la m a y a c a ğ ın a g ö r e , s ü tu n o d a k lı ta s a n m a n la y ış ın ı s ü rd ü rm e k

v e e s k is in d e n d a h a i y i b ir ş e y y a r a tm a k e n a z ın d a n b u d ilin s ın ır la n iç e r i­

s in d e h a v a n d a s u d ö v m e k le e ş a n la m lıy d ı. P a r t h e n o n ’ u n n e t a k l id i , n e d e
b e n z e r i a n tik ç a ğ d a b ir d a h a y a p ılm a d ı. B a ş k a b ir d e y iş le , D o r d ü z e n in in
g e liş im in in P a r th e n o n ’ d a n o k ta la n d ığ ı ö n e s ü r ü le b ilir . A m a bunu s ö y le ­

m e k , D o r d ü z e n in in , v e y a h e rh a n g i b a ş k a b ir s ü tu n d ü z e n in in d a h a s o n ra

m im a r lık ta k u lla n ıld ığ ın d a , b o z u la n veya y o zla ş a n b ir m im a r lığ ı te m s il

e ttiğ i a n la m ın a g e lm e z . B u r a d a ö n e m li o la n ta s a r ım z ih n i y e t i n in k e n d is i­

d ir . E ğ e r z ih n i y e t d e ğ iş im i v a r s a v e b u y e n i z ih n i y e t ç e r ç e v e s in d e s ü tu n ­

la r ın k u lla n ım ın a b ilin ç li o la r a k fa r k lı b ir a n la m v e iş le v y ü k le n m iş s e , b u

fa r k lılık a lg ıla n a b ild iğ i s ü re c e , “ b o z u lm a ” d a n b a h s e tm e k n e s n e l b ir ta v ır

o lm a y a c a k tır. Ç ü n k ü s ö z k o n u s u o la n b o z u lm a v e y a y o zla ş m a d e ğ il, y e ­
n i li k t ir . M i m a r l ı k t a y e n il i k , R o m a ’ y l a g e le n ta s a r ım d a b e lir g in d ir . D o l a ­

y ı s ı y l a b o z u lm a v e y e n il i k iliş k is i ç e rç e v e s in d e fa r k lıla ş a n m i m a r l ık ü r e ­
tim in e b a k ıld ığ ın d a , R o m a m im a r lığ ı e s k in in d e v a m ı o lm a d ığ ın d a n , Y u ­

n a n m i m a r l ığ ın ı n s o n a ş a m a s ı d e ğ il, o n d a n s o n ra g e le n ö z g ü n v e y e n i b ir
m im a r lık d ö n e m in in b a ş la n g ıc ıy d ı.

Kuşkusuz bu d e ğ iş im a n s ız ın b ir gecede g e r ç e k le ş m e d i. R o m a m i­

m a r lığ ın ın s ık k u lla n ıla n ö ğ e le r i o la n k e m e r v e k u b b e y i i l k k u lla n a n la r d a

R o m a lıla r d e ğ ild i. K a r g ir Y u n a n b in a la r ın d a h e r ik i ö ğ e n in k u lla n ıld ığ ı,

e n a z ın d a n t e k n ik b ilg is in e s a h ip o lu n d u ğ u b i l i n i y o r . A m a g e n e l o la ra k
Y u n a n m im a r lığ ın a b a k ıld ığ ın d a b u ö ğ e le rin g e n e l k u lla n ılış ın d a k i a z lık ,

Yunan m im a r lığ ın ı ta n ım la y ıc ı b ir u n s u r o la ra k d e ğ e r le n d ir ile b ilm e le r i

iç in y e te r li d e ğ il. A y n ı m a n tık la , R o m a lıla r ın t o n o z lu m e k â n y a ra tm a d a

g e liş tir d ik le r i u s t a lık , b ir d e n b ir e te k b ir b in a d a o rta y a ç ık m a d ı. Rom a

b e to n u re sm i kam u y a p ıla r ın d a k u lla n ılm a d a n önce, u zu n c a b ir sü re

s ıra d ış ı y e n ilik le r in s ın a n m a s ın d a daha az r is k li o la n ö ze l k o n u tla r d a ,

s a ra y la rd a v e h a m a m la r d a k u lla n ıld ı. Y e n ilik le r in a y k ır ılık o la ra k g ö ze

b a tm a d a n filiz le n ip g e liş m e s i v e te k n ik p ü rü zle rin g id e r ilm e s i iç in b ir

z a m a n g e r e k ti.
P a n th e o n ’ u n y a p ım a ş a m a s ı, W a r d - P e r k in s ve M a c D o n a ld ’ m “Rom a

b e to n d e v r im i” d iy e n ite le d ik le r i m im a r lık d e v r im in i e n ü s t d ü z e y d e te m ­
s il eden ö r n e k l e r d e n d i r . 16 O kadar k i, te k b ir kubbeden o lu ş a n Pan-

th e o n ’ d a u la ş ıla n kubbe g e n iş liğ in in ( 4 3 .2 0 m e tre veya 143 ayak)

b e n z e r in e o za m a n a k a d a r r a s tla n m a m ış tı. O n a en y a k ın a ç ık lık , a n c a k

4 0 0 y ıl s o n r a , B iz a n s d ö n e m in d e İs ta n b u l’ d a k i A y a s o f y a ’ n m k u b b e s in d e
g ö r ü lü r . R o m a ’ d a k i b ü y ü k ö lç e k li h a m a m y a p ıla r ın ın t o n o z v e k u b b e le ­

r in d e de p o z zo la n a k u lla n ılm ış tır . K a l ın ve s a ğ la m Rom a d u v a r la r ın ın

m a lz e m e s i o la n p o z z o la n a iç e r ik li R o m a b e to n u , o rta ç a ğ G o t i k m im a ri­
s in d e u n u t u ld u . Ç ü n k ü G o t i k m im a r id e m a s i f d u v a r ö r tü s ü y e r i n e , y e r ç e ­

k im in e m eydan okuyan, ş e ffa f, k a b u k g ib i in c e d u v a rla r ın y a ra tılm a s ı

ö n e m l i y d i . 17 H a t t â R ö n e s a n s d ö n e m i n i n m i m a r l ı k k u r a m c ı s ı A l b e r t i ’ n i n ,

in c e le d iğ i R o m a y a p ıla r ın d a b e to n d a n s ö z e t m e y i ş i i l g i n ç t i r . 18 D a h a il­

g in ç o la n is e , b e to n u n ü re tim in in ve ö z e llik le r in in y e n id e n ancak 18 .

y ü z y ıld a İn g ilte r e ’ d e k e ş f e d i l m e s i d i r . 19 Bugün İn g iliz m im a r N o rm a n

F o s t e r ’ in K a z a k T ü r k le r i iç in y e n i b a ş k e n t A s t a n a ’ d a ta s a rla d ığ ı 1 m ily a r
d o la r a m â lo la c a k H a n Ç a d ı n 20 v e y a D a n im a r k a lI m im a r J o m U tzo n ’un

ta s a r ım ı o la n v e a ç ılış ı 1 9 7 3 ’ te g e r ç e k le ş tir ile n S y d n e y ’ d e k i O p e r a b in a s ı

n a s ıl y e n i b ir m i m a r l ık v iz y o n u n u te m s il e d iy o r s a , P a n th e o n da Rom a

d ö n e m in d e b e n z e r b ir k o n u m u te m s il e d e r. M i m a r l ık ta r ih in d e b ir ç ığ ır

a ç a r. İm p a ra to rlu ğ u n ö n c e k i y a p ıla r ın d a , d a h a k ü ç ü k ö lç e k le r d e v e a yrı

o r ta m la r d a d e n e n m iş o la n y e n i y a k la ş ım la r ın tü m ü P a n t h e o n ’ d a b ir le ş e -

r e k b ü tü n c ü l v e ç a ğ a d a m g a s ın ı v u r a n b ir o lg u n lu ğ a u la ş tı.

16 Boethius ve Ward-Perkins 1970, ss. 245-263; Ward-Perkins 1977, ss. 97-164; MacDonald
1982, ss. 41-46.
17 Giedion 1971,s.260.
18 Ibid.
19 Ibid.
20 Conceptplus 2009.
 B i r n o k ta y ı d a h a a n ım s a tm a k y e rin d e o l a c a k . R o m a ’ n ı n , iç m e k â n ı n
k u r g u v e a lg ıs ın d a y a r a ttığ ı d ö n ü ş ü m , y a ln ız c a t e k n ik b ir a t ılım d a n , y a n i

p o z z o la n a m a lz e m e s in in k e ş fin d e n m i k a y n a k la n ıy o r ? E ğ e r p o z z o la n a h iç

o lm a s a y d ı v e y a o n u n y a p ıs a l b a z ı ö z e llik le r i R o m a d ö n e m in d e k e ş fe d il-
m e s e y d i, m e k â n s a l d u y a r lığ ın m im a r lık ta y e n i b ir s a y fa a ç m a s ı fa r k lı m ı
g e liş e c e k ti? P a n th e o n , R o m a k e n tin d e k i b ü y ü k ö lç e k li h a m a m y a p ıla n

veya im p a ra to r H a d r ia n u s ’ u n T iv o li’deki v illa s ın d a k i kubbe ve to n o z

u y g u la m a la r ı, R o m a b e to n u n u n ö n e m li b ir b ile ş e n i o la n p o z zo la n a ile

g e r ç e k le ş m iş tir . Ö t e y a n d a n , İta ly a d ış ın d a k i R o m a e y a le tle r in d e , ö z e l­

lik le A n a d o lu ve Y u n a n is ta n ’ d a p o z z o la n a o lm a d ığ ın d a n bu m a lz e m e
k u lla n ılm a m ış tır . B u r a la r d a k u lla n ıla n h a rç lı in ş a a t t e k n iğ i, H e lle n is tik
d ö n e m in g e le n e ğ i o la n h a r ç s ız k e s m e ta ş t e k n iğ in in çağdaş R o m a m i­

m a r lığ ın ın g e r e k le r in e u y a rla m a s ı o lu p a y n ı ta s a n m d ilin i k u lla n m a k ta ­

d ır . R o m a ’ d a k i ö r n e k le r in d e n g e ri k a lm a y a n , k e m e r , k u b b e , b e ş ik t o n o z ,

ç a p r a z t o n o z la r a s a h ip g ö r k e m li k a m u b in a la r ı b u r a la r d a h a r ç , ta ş v e tu ğ la

ile in ş a e d ile r e k g e r ç e k le ş tir ilm iş tir . D o la y ıs ıy la , m im a ri dönüşüm de

y a ln ız c a te k n o lo jik o la n a k la n n b e lir le y ic iliğ i d e ğ il, ç a ğ ın g e tird iğ i b ir
z ih n iy e t d e ğ iş im i s ö zk o n u s u d u r . B u d e ğ i ş i m i n e n b e l i r g i n y a n s ı m a s ı is e

m e k â n o d a k lı d ü ş ü n c e n in ta s a n m d a k i ö n c e liğ id ir .
M e k â n s a l d u y a r lığ ın y a ln ız c a y e n i te k n o lo jik o la n a k la r ın ü r ü n ü o lm a ­

d ığ ın ı a n ım s a t m a k iç in a n ıts a l o lm a y a n a m a g ö rs e l s ın ır la n z o r la y a n m e ­

k â n l a r a d a b a k m a k y a r a r l ı o l a c a k t ı r . 21 F i z i k i b o y u t l a n y l a b ü y ü k s a y ı l a m a ­
ya ca k b a zı iç m e k â n la r d a , R o m a lı m im a r v e re s s a m la r d u v a r r e s im le r i

k u lla n a r a k d u v a n n v a r lığ ın ı n e re d e y s e y o k s a y m ış la r , d u v a r ın ö te s in d e

u za y ıp g id e n b ir m ekân duygusu y a r a tm ış la r d ır . P o m p e ii ’ d e k i V i l l a di

M i s t e r i ’ n i n , b ir D io n y s u s â y in in i b e tim le y e n d u v a r r e s im le r in d e g e rç e k le

g e r ç e k o lm a y a n a r a s ın d a y a r a tıla n g ö rs e l v e z ih in s e l g e ç ir g e n lik , m e k â n ın

m e r k e z in d e k i in s a n ı e tk ile m e y e y ö n e lik tir . G ö r s e l b ir a ld a tm a c a d a o ls a ,

o n u n m e k â n iç in d e k i v e d ış ın d a k i a lg ıs ın ı h e d e fle r .

M ekân o d a k lı d u y a r lığ ı, m im a r lık v e s a n a tta R o m a ç a ğ ın ın d ü ş ü n s e l

iz d ü ş ü m ü o la r a k g ö re n a n la y ış , y a ln ız c a g ö rs e l ü r ü n le r le s ın ır lı d e ğ ild ir .

M e k â n s a llık , R o m a y a ş a m b iç im in in g ü n c e l p r a tik le r in e d e y a n s ır . R o m a

m im a r lığ ın ın d in a m ik le r in i a n la m a y a ç a lış a n A m e rik a lı m im a r-ta r ih ç i

F r a n k B r o w n , b u k o n u d a d a h a ile r i g it m e k t e , d in î in a n ış la r la g ü n c e l y a ­

şam da u y g u la n a n r itü e lle r in , m ekânsal d ü ş ü n c e d e -iz in i s ü r m e k te d ir.

B ro w n ’a g ö re , r itü e l, g e n e ld e b ir e y le m s a n a tıd ır am a R o m a lıla r iç in

f a r k l ı b i r s a n a t ı - m i m a r l ı ğ ı - i f a d e e d e r . 22 B u b a ğ la m d a , r itü e lin b iç e m i

21 Güven 1990; Güven 2004.

22 Brown 1975, s. 10.
som ut o lm a d ığ ın d a n g e n e ld e g e ç ic id ir; b ir m ekânda geçse de e y le m in

k e n d is in d e b a r ın ır v e o n u u y g u la y a n ın s in ir s is te m in d e iç s e lle ş e r e k k o d ­
l a n ı r . 23 A n c a k R o m a l ı l a r i ç i n r i t ü e l i n k e n d i s i m i m a r l ı ğ ı n d o ğ m a n e d e n i d i r

ç ü n k ü m e k â n d a g e r ç e k le ş ir v e m i m a r l ığ ın m e k â n s a llığ ı s a y e s in d e k a l ı n ­
la ş ır. K ıs a c a y in e le r s e k , m im a r lık , g ü n c e l y a ş a m ın te m e lin d e y a ta n r itü e ­
lin s o m u tla ş m a s ıd ır . O s l o ’ d a n C h r is tia n N o r b e r g - S c h u l z is e , B r o w n ’ m b u

yöndeki g ö rü ş le rin i R o m a lıla r ın v a r o lu ş fe ls e fe s i ve d e v le tin y ö n e ts e l

e rki ile iliş k ile n d ir ir . N o r b e r g -S c h u lz ’ u n y o ru m u n a g ö re , y a p ılı ç e vre ,
e v r e n in k o z m i k k u r g u s u n d a , R o m a d e v le tin in v e t a r ih in in s o m u tla ş m a s ın ı

te m s il e d e r v e d ü n y a n ın m e r k e z in i (caput mundi) v u r g u l a r . 24 M i m a r l ı k ,
R o m a l ı l a r i ç i n , ta r ih s e l a n v e o n u n z a m a n s a ll ığ ın ı n h e m m e tn in i o lu ş tu ­

r u r , h e m d e b u m e tn in o k u n m a s ın ın a n a h ta r ıd ır .

R om a m î m a r l i ğ i n d a
f a r k liliğ in e s n e k liğ i :
TANIM OLARAK ÇEŞİTLİLİK
M im a r lık ta r ih in d e g e n e llik le b e lli b ir d ö n e m in m im a r lık ü r e tim in i d i­

ğ e r le r in d e n fa r k lı k ıla n v e s a p ta n a ra k a y r ış tır ıla b ile n u n s u r la r o d ö n e m in

m im a r lığ ın ın ta n ım la n m a s ın d a b e lir le y ic i o lu r . D ö n e m s e l s ın ıfla n d ır m a

v e y a k ü m e le n d ir m e m a n tığ ı ile ü r e tile n b ilg in in e lb e tte b ir ç o k s o r u n u v a r .

M im a r lık ta r ih y a z ım m d a bu s o ru n la r ı aşm ak iç in a r a y ış la r s ü r ü y o r . 25

Y a z ın ın b a ş ın d a d a b e lir tild iğ i g i b i, z a m a n v e m e k â n iç e r is in d e m i m a r l ık

ta r ih in in m e tin le rin i o lu ş tu rm a k k o la y d e ğ il. Ç ü n k ü m u tla k d o ğ r u la r y o k .

N u ra y M e r t ’ in , C u m h u r iy e t’ in ta r ih in i okum aya ç a lış ırk e n d e d iğ i g ib i

“ T e s p it ç a b a m ız , ta r ih y a z ım ın ı n e s n e lliğ e , a n la m k a za n d ırm a ç a b a m ız
is e ö z n e l l i ğ e i t e r ” . 26 T a r i h i y a p a n , y a z a n , o k u y a n d e n k le m in e , m im a r lık

ta r ih in d e g ö r s e lliğ in a lg ıs ı d a e k le n d iğ in d e n s o ru n d a h a k a r m a ş ık tır . D i ­
ğ e r y a n d a n , m im a r lığ ın ilk o rta y a ç ık tığ ı z a m a n d a n g ü n ü m ü z e k a d a r o lu ­
ş a n v e r i d a ğ a r c ığ ı a z ım s a n m a y a c a k b o y u t tt a d ır v e y e n i b in a la r y a p ıld ığ ı

s ü re c e d a h a d a a r ta c a k tır . D o l a y ıs ıy l a m im a r lığ ın ta r ih in i e le a lın a b ilir v e

in c e le n e b ilir k ılm a k iç in Y u n a n , R o m a , B iz a n s , R o m a n e s k , G o t i k , R ö n e ­

s a n s , B a r o k g ib i h a n ta l o ls a d a , e p e y c e k a lıp la ş m ış s ın ıf la n d ır m a y ö n t e ­

m in in s a ğ la d ığ ı k o la y lık t a n v a z g e ç m e k ş im d ilik k ıs a d ö n e m d e m ü m k ü n
o lm a y a c a k g ib i g ö rü n ü yo r. N e w Y o r k ’ ta k i B r a zille r Y a y ın e v i’n in , m i­

m a r lık ta r ih in i k itle le re ta n ıtm a k iç in y a y ım la d ığ ı p o p ü le r a m a ç lı The

Great Ages o f Architecture (M im a r lığ ın Ö n e m li Ç a ğ la r ı) d iz is in d e , h e r

k ita b ın k e n d i d ö n e m in i ö z e tle y e n b ir k a p a k re s m i v a r . Y u n a n m im a r lığ ı

23 Ibid.
24 Norberg-Schulz 1978, s. 114.
25 Arnold, Ergut ve Özkaya 2006.
26 Mert 2009, s. 125.
iç in s ü tu n , B iz a n s m im a r lığ ı iç in kubbe s e ç ilir k e n , R o m a m im a r lığ ım
te m s il iç in k e m e r k u lla n ılm ış .

Ş im d i “Rom a m im a r lığ ı d e n d iğ in d e a k la ne g e lir ? ” s o ru s u n u te k ra r

s o r a lım . B u d ö n e m e d a m g a s ın ı v u r a n m im a r lığ ın o r ta k b ir ö z e lliğ i o lm a lı

k i , ö n c e k i v e y a s o n ra k i, v e y a R o m a lı o lm a y a n h e rh a n g i b a ş k a b ir m im a r ­

lık ta n a y n la b ils in . Y o k s a y a ln ız c a b e lli b ir d ö n e m d e y a p ıld ığ ı iç in - s o ­

m u t ö z e llik le r i h e s a b a k a tm a d a n - o d ö n e m le ö z d e ş le ş tir ilm e y e d a y a lı b ir

ta n ım ç o k y a r a r lı o la m a y a c a k tır . A m a b e lli ö z e llik le r ta ş ıy a n b ir m im a r lı­
ğ ın , b e lli b ir d ö n e m d e y a p ıld ığ ı iç in b a ş k a tü r lü d e ğ il d e ö y le o ld u ğ u n u

a ç ık la m a k d a h a k o la y d ır .

M i m a r l ı k ta r ih in e R o m a p e n c e r e s in d e n b a k ıld ığ ın d a b e lir e n R o m a l ı l ı k
g ö s te r g e s in d e , m e k â n s a llık b ir k r it e r o la r a k k u lla n ıld ığ ı z a m a n b ü y ü k b ir

s o ru n o ld u ğ u s ö y le n e m e z. A n c a k m e k â n ı o lu ş tu ra n m im a r lık ö ğ e le rin e
fa r k lı ö lç e k le rd e v e im p a r a to r lu ğ u n ç e ş itli b a ğ la m la r d a b a k ıld ığ ın d a d u ­

r u m e p e y c e k a r ış ık tır . Y u n a n m im a r is i d e n d iğ i z a m a n a k la h e m e n s ü tu n lu

ta p ın a k la r ın g e lm e s in e b e n z e r b ir k o la y lık Rom a m im a ris i iç in g e ç e rli

d e ğ ild ir. T ip o lo jile r e veya s tille r e d a y a lı g e le n e k s e l s ın ıfla n d ır m a la r ın ,

Rom a m im a r l ık ü r e t im in in ç e ş itliliğ in d e y e te r li o la m a d ığ ı g ö z le n m e k t e ­

d ir . Ç ü n k ü bu tü rd e n b ir ta n ım a k a ra r v e r ild iğ in d e o rta y a ç ık a c a k o la n
is tis n a la r ın ç o k l u ğ u , k ıs a s ü re d e ta n ım ı iş le v s iz h a le g e tir e c e k t ir . Ö r n e ğ i n ,

kem er s is te m in i R o m a lıla r y a y g ın la ş tırm ış o lm a la r ın a ra ğ m e n , Rom a

m im a ris in i k e m e r le r le s im g e le m e k , k ıs a vadede c a zip g ö rü n s e de, pek

d o ğ r u b ir s e ç im o lm a y a c a k tır. Ç ü n k ü s ü tu n la r ın k u l la n ım ı d a , R o m a d â ­

h il, im p a ra to rlu ğ u n h e r y e rin d e ç o k y a y g ın d ır . R o m a m im a ris in d e s ü tu n

s e ç e n e ğ i k u lla n ıld ığ ın d a o r ta y a ç ık a n ç ö z ü m le r in y e lp a z e s i in s a n ın b a ş ın ı

d ö n d ü r ü r . B in a tip o lo jile r in d e d e d u r u m a y n ıd ır . K a m u y a p ıla r ı y a n ın d a ,

r e s m î b in a la r ın b ile s ık lık la a lış ıla g e le n p la n t ip le r in e u y m a d ı k l a r ı g ö r ü ­

lü r. H e m b u ç e ş itlilik k a r m a ş a s ın d a ta n ım s o ru n u n u ç ö ze b ile c e k , h e m de
R o m a ’ n ın z ih n iy e tin e uygun o la b ile c e k b ir ta n ım k r ite r i b u lm a k konu­

s u n d a B i l i M a c D o n a l d ’ ın ilg in ç b ir ö n e ris i v a r : D e ğ iş im i n y a d a ç e ş itlili­

ğ i n k e n d i s i n i n o r m o l a r a k k a b u l e t m e k . 27 B ö y l e y a p ı l d ı ğ ı n d a , e l d e k i v e r i ­

le r i b e lli k a lıp la r a g iy d ir m e d e k i y a p a y z o r la m a o rta d a n k a lk a c a ğ ın d a n ,

m im a r lık ta r ih ç is in in iş i k o la y la ş a c a k tır . Y in e M a c D o n a ld ’ m ta n ım la

ilg ili o la r a k ıs ra rla v u r g u la d ığ ı b ir b a ş k a b o y u t , R o m a m im a r lığ ın ın te k il

d e ğ il, k e n ts e l b o y u tta in c e le n m e s i g e r e k l i l i ğ i d i r . 28 Rom a b in a la r ın ın

d o ğ r u a l g ı l a n a b i l m e s i i ç i n R o m a k e n t d o k u s u n u n i s k e l e t i ( armatüre) i ç e ­

r is in d e m e v c u t d iğ e r b in a la r la o la n iliş k ile r in in v e k e n tin b ü t ü n ü iç in d e k i

27 MacDonald 1986, s. 249.

28 MacDonald 1986, ss. 248-273.
k o n u m la r ın ın b ilin m e s i ö n e m lid ir . Ç e ş itliliğ in y a ra ttığ ı e s n e k liğ in b ir
ta s a r ım y a k la ş ım ı o la r a k ö n e m i a n c a k b u ş e k ild e a n la ş ıla b ile c e k tir . A y n ı

z a m a n d a , b e lle k , b a ş k a ld ır ı, d ir e n iş , k a b u lle n iş g ib i ö lç ü le b ilir liğ i d a h a

ö z n e l o la n k r ite r le r in , m im a r lığ ı d a h a iy i a n la m a k iç in d e v r e y e g ir e b ilm e ­

s in in önü a ç ıla c a k tır . E ğ e r b u y a p ıla b ilir s e , m im a r lığ ın , ta r ih in y a ln ız c a

a rk a p la n ı v e y a s a h n e s i d e ğ il, b ir ö z n e s i o ld u ğ u d a d a h a iy i a lg ıla n a b ile ­

c e k tir .
S ö z v e g ö z h e r z a m a n a y n ı ş e y i s ö y le m e z. M im a r lık ta r ih in in , s ö zle r in

a n la ttığ ın a d a ya n a ra k k u r g u la n d ığ ı çok o l m u ş t u r . 29 E l b e t t e her g ö zü n

g ö rd ü ğ ü n e y ü k le d iğ i a n la m , a lg ın ın s a h ib in e g ö re d e ğ iş e c e k tir. A m a
g ö rm e d e n , y a ln ız c a y a zıla n a d a ya n a ra k g ö zd e c a n la n d ır ıla n m im a r lığ ı
a n la m a k h e rh a ld e e k s ik lik le r le d o lu o la c a k tır. R o m a ’y ı a n la m a k iç in

o r a y a g i t m e k i y i b i r b a ş l a n g ı ç o l a b i l i r . 30

K aynakça
Anonim, Conceptplus Sektörel Mimarlık ve İnşaat Dergisi, Sayı 1, (Mart 2009), ss. 72-81.
Arnold, D., “Facts or Fragments? Visual Histories in the age o f Mechanical reproduction”
Dana Arnold ve Stephen Benting, der. Tracing Architecture, The Aesthetics o f
Antiquarianism, (Londra: Blackwell Publishing, 2003), ss. 30-48.
Arnold, D., Ergut, E.A., ve Özkaya, B., der. Rethinking Architectural Historiography, (Londra
ve New York: Routledge, 2006).
Boethius, A. ve Ward-Perkins, J.B., Etruscan and Roman Architecture, (Harmondsworth,
Middlesex: Penguin Books, 1970).
Bolgar, R.R., Classical Influences on European Culture, A.D. 1500-1700, (Cambridge:
Cambridge University Press, 1971).
Brown, F.E., Roman Architecture, (New York: George Braziller, 1975).
Ebhardt, B., Vitruvius, (New York: William Salloch, 1962).
Edwards, C., Writing Rome, Textual Approaches to the City, (Cambridge: Cambridge
University Press, 1996).
French, D., “Roman Phrygia” Thracians and Phrygians: Problems o f Parallelism, der. N.
Tuna, Z. Aktüre, M. Lynch, (Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları, 1998), ss. 106-
109.
Giedion, S., Architecture and the Phenomena o f Transition, (Cambridge: Harvard University
Press, 1971).
Giiven, S., “An Interpretation o f Roman Spatiality” Culture. Space, History, Proceedings o f the
eleventh biennial conference o f the International Association fo r the Study o f People and

29 Arnold 2003; Edwards 1996.

30 Kahvecioğlu 2009.
 their Physical Surroundings, Symposia and Papers, Cilt 5, (Ankara: Orta Doğu Teknik
Üniversitesi, 1990), ss. 15-20
Giiven, S., “Vitruvius’un Gözüyle Mimarın Yetki ve Sorumluluğuna İlişkin Güncel
Saptamalar” Olba, Mersin Üniversitesi Kilikia Arkeolojisini Araştırma Merkezi Yayınları,
Cilt III, (2000), ss. 57-70.
Güven, S., “Mimarlığın İlk Kuramı”, Sanat Dünyamız, Sayı 90, (2004), ss. 176-183.
Güven, S., “Bir Dionysus Ayininde Zaman ve Mekân” Sanat ve İnanç I, der. Banu Mahir ve
Halenur Katipoğlu, (İstanbul: Mimar Sinan güzel Sanatlar fakültesi, 2004), ss. 187-194.
Hersey, G., The Lost Meaning o f Classical Architecture, (Cambridge ve Londra: Cambridge
University Press, 1992 , ilk basım 1988).
Hinks, R., Carolingian Art, (Ann Arbor: The University o f Michigan Press, 1971, ilk basım
1935).
Kahvecioğlu, S., Memlekent, ülkeler kentler dergisi: Roma, Sayı 2 (Temmuz, Ağustos, Eylül,
2009).
Krinsky, C., “Seventy-eight Vitruvian Manuscripts” Journal o f the Warburg and Courtauld
Institutes, Cilt 30, (1967), ss.36-70.
Loerke, W.C., “A Re-reading o f the Interiıor Elevation o f Hadrian’s Rotunda” Journal o f the
Society o f Architectural Historians, Cilt 69, Sayı 1 (Mart 1990), ss.22-43.
L’Orange, H.P., Art Forms and Civic Life in the Late Roman Empire, (Princeton, New Jersey:
Princeton University Press, 1972, ciltli basım 1965).
MacDonald, W.L., The Architecture o f the Roman Empire II: An Urban Appraisal, (New
Haven ve Londra:Yale University Press, 1986).
MacDonald, W., The Architecture o f the Roman Empire: An Introductory Study I ,
genişletilmiş baskı, (New Haven ve Londra: Yale University Press, 1982, birinci baskı
1965).
McPhee, S., “The Architect as Reader” Journal o f the Society o f Architectural Historians, Cilt
58, Sayı 3 (Eylül 1999), ss. 454-461.
Mert, N., “Cumhuriyet Tarihini Yeniden Okumak” Doğu Batı, Yıl 11, Sayı 47 (Kasım, Aralık,
Ocak 2008-9).
Norberg-Schulz, C., Meaning in Western Architecture, (New York: Praeger Publishers, 1978,
birinci baskı 1974).
Rowland, I.D. ve Howe, T.N., der., Vitruvius Ten Books on Architecture, (Cambridge:
Cambridge University Press, 1999).
Vitruvius, Mimarlık Üzerine On Kitap, çev. Suna Güven, (Ankara: Şevki Vanlı Mimarlık
Vakfı, dördüncü baskı, 2005, birinci baskı, 1990).
Ward-Perkins, J.B., Roman Architecture, (New York: Harry N. Abrams, Inc. Publishers, 1977,
ilk baskı 1974).
Yegül, F.K., “Vitruvius ve De Architecture” Vitruvius Mimarlık Üzerine On Kitap, Türkçe
baskıya önsöz, (Ankara: Şevki Vanlı Mimarlık Vakfı, dördüncü baskı 2005, birinci baskı,
1990), ss. ix-xvii.
T a r íh
 A n a d o l u ’d a
R o m a E g e m e n l îğ î
(İÖ 205-25)
Mehmet Ali Kaya*

GîRİŞ
Rom a, İta ly a y a rım a d a s ın d a g e n iş le r k e n “ d iv id e et im p e ra (= b ö l ve

y ö n e t)” ilk e s i ü z e r in e te m e lle n d ir m iş o ld u ğ u b ir e g e m e n lik p o litik a s ın ı

ic ra e tti. B u n e d e n le “ fe th e tm e k ” R o m a e g e m e n lik p o lit ik a s ın ın ö n c e liğ i

o lm a d ı. İ Ö 2 6 5 y ılm a g e lin d iğ in d e tü m İta ly a y a r ım a d a s ın ın R o m a m e r ­

k e zli b ir s iy a s a l m e k â n b ir liğ in in k u r u ld u ğ u k o n fe d e re d e v le tle r ü lk e s i

h a lin e g e lm e s in in ve Rom a m e rk e zli o la n bu s iy a s a l m ekân b ir liğ in e

R o m a -İta ly a k o n fe d e ra s y o n u d e n ilm e s in in nedeni b u d u r. R o m a -İta ly a
k o n fe d e r a s y o n u n u n ü y e le r i o la n k e n tle r v e t o p lu lu k la r R o m a ’ n ın d o s tla r ı

( = a m ic i) v e m ü tte fik le r i (s o c ii) id ile r. İt t ifa k s is te m in d e t ü m m ü tte fik le r

R o m a ’ n ın ç ık a r la r ın a e n a zın d a n is te n ild iğ in d e y a r d ım c ı a s k e r î b ir lik le r

(= a u x ilia ) s a ğ la m a k s u r e tiy le h izm e t e tm e k le y ü k ü m lü y d ü . R o m a ’n m

dost ve m ü tte fik le r in e y ü k ü m lü lü ğ ü is e te o rid e o n la rı h im a y e e tm e k ti.

M ü tte fik le r in Rom a ç ık a r la r ın a s a d a k a ts izliğ i, v e r g i, savaş ta z m in a tı,

ö z g ü r lü k le r in in k ıs ıtla n m a s ı ya da e lin d e n a lın m a s ı g ib i y ö n te m le r le

c e z a la n d ır ılır d ı. Rom a v a ta n d a ş lığ ı h a k k ın a s a h ip o lm a k is e s a d a k a tin i

k a n ıtla m ış o la n k e n t y a d a to p lu lu k la r ın ö d ü lü o la b ilir d i. L a t i n k o lo n ile r i

* Prof. Dr. Mehmet Ali Kaya, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Eskiçağ
Tarihi Anabilim Dalı.
k u ra ra k , y o lla r in ş a e d e r e k e ld e e tm iş o ld u ğ u egem en konum unu güç­

le n d ir e n R om a, m a ğ lu p e ttiğ i d ü ş m a n ın h a k lı n e d e n le b ile o ls a
s a v a ş m a s ın a i z i n v e r m e y e b ilir d i.

R om a, İta ly a y a rım a d a s ın a egem en o lm a s ü r e c in d e h iç e y a le t k u r ­

m a d ı. İlk e y a le t, I. P ö n (K a r ta c a ) S a v a ş ı’n d a n s o n ra k u r u ld u . B a ş k a b ir

ifa d e y le İta ly a d ış ın d a k i R o m a g e n iş le m e s i e y a le tle r le o ld u ve b ö y le c e

R o m a ’ m n e g e m e n lik p o litik a s ın a e y a le tle r le y e n i b ir u n s u r d a h a e k le n m iş

o ld u . A n c a k d o s t v e m ü tte fik e d in m e k , o n la rı h im a y e e tm e k , L a t in k o lo ­
n ile r i k u rm a k, y o lla r y a p m a k , ittifa k ın a s a d a k a t g ö s te rm e y e n le ri c e za ­

la n d ır m a k ş e k lin d e k i g e le n e k s e l e g e m e n lik p o lit ik a s ı İ t a ly a d ış ın d a g e n iş ­

le m e s ü re c in d e d e te r k e d ilm e d i. R o m a ’ n m A n a d o lu ile i l k iliş k ile r i v e

A n a d o lu ’ d a k i e g e m e n lik p o litik a s ı bu g e le n e ğ in b ir devam ı ş e k lin d e

g e liş ti. Z a m a n la b a ğ ım lı k r a lla r ta y in e tm e k , e y a le tle r, k e n tle r v e k o lo ­

n ile r k u rm a k , k e n tle ş m e y i te ş v ik e tm e k A n a d o lu ’ da R om a e g e m e n lik

p o lit ik a s ın ın d iğ e r u n s u r la r ı o ld u la r .
•

İ l k İLİŞKİLER
R o m a lıla r ın K ü ç ü k A s y a d e d ik le r i A n a d o lu ’ d a k i k r a llık la r y a d a k e n tle r

h a k k ın d a k i ilk b ilg ile r e L iv iu s A n d r o n ik o s a d lı b ir Y u n a n lı k ö le n in

R o m a lı ö ğ r e n c ile r in i e ğ itm e k iç in H o m e ro s’un O d y s s e ia d e s ta n ın ı

Y u n a n c a ’ d a n L a t in c e ’y e “ U ly s s e s ” o la ra k ç e v ir d iğ i İ Ö 2 4 1 y ılın d a n d a h a

ö n c e s a h ip o ld u k la r ım d ü ş ü n m e k z o r . F a k a t b u ta r ih te n y a k l a ş ı k o t u z b e ş

y ıl s o n ra P e rg a m o n (B e rg a m a ) k r a lı I. A tta lo s ve e fs a n e v i a ta la r ı
Aen e as’m y u r d u İlio n (T r o a i = H is a r lık te p e ), R o m a C u m h u r iy e tin in d o s t

ve m ü tte fik le ri a r a s ın d a k i ilk A n a d o lu lu la r d ı. A yn ı y ıld a (İÖ 205)

R o m a lıla r , İta ly a y a rım a d a s ın ı is tila e tm iş o la n K a r ta c a lı H a n n ib a l’ in

y a ş a ttığ ı s ık ın tıla r d a n k u r tu lm a k is te rle rk e n a r a d ık la r ı ta n r ıs a l y a r d ım ı,

A n a d o lu ’d a b ir ta p ın a k d e v le ti o la n P e s s in u s ’ ta b u la c a k la r ın a k e h â n e t­
le r le in a n d ır ıld ıla r . B u n e d e n le s e n a tö r le r d e n o lu ş tu r u la n b i r e lç i h e y e t i I .

A tta lo s ’ a g ö n d e rild i. E lç ile r A tta lo s ’ u n a ra c ılığ ıy la P e s s in u s ’ ta k i A n a

T a n n ç a ’n ın s e m b o lü o la n s iy a h ta ş ı R o m a ’ya g ö tü rü p m u h te ş e m b ir
tö re n le C a p ito liu m ’ a y e rle ş tird ile r . A n a d o lu ’ n u n b a tıs ı s o n ra k i d ö rt y ıl
boyunca M akedonya k r a lı V . P h ilip p o s ’ u n s a ld ır ıs ın a m a ru z k a ld ı.

R o m a l ıl a r , A t t a l o s ’ u n e lç ile r iy le R o d o s C u m h u r iy e t in in e lç ile r in in R o m a ’

y a g e lip P h i l ip p o s ile S u r iy e ( = S e le u k o s la r ) k r a lı I I I . A n t i o k h o s a r a s ın d a

y a p ılm ış o la n s ö zd e g iz li a n tla ş m a y ı s e n a tö r le re a n la tm ış o ld u k la r ı İ Ö

201 y ılm a kadar bu s e fe rle r e k a y ıts ız k a la r a k , A n a d o lu ’ d a d o s tla r ı ve

m ü t t e fik le r i o ld u ğ u n u u n u ttu la r . P e r g a m o n k r a lı ile R o d o s ’ u n e lç ile r in in
a m a c ı, k o r k u ta r a k R o m a lıla r ın d ik k a tin i H e lle n is tik D o ğ u y a çekm ek ve

R o m a ’ y ı A n a d o l u ’ d a k i s a v a ş la r d a m ü t t e fik o la r a k m ü d a h il g ö r m e k t i. B u
iş e y a r a d ı v e R o m a , m ü t t e f i k v e d o s t la n a d ın a A n a d o l u ’ d a m ü d a h i l o l m a

h a k k ın ı k e n d is in d e g ö r e n s iy a s a l b ir g ü ç o la r a k o r ta y a ç ık t ı.

R om a h i m a y e s i
Rom a s e n a to s u İÖ 200 y ılın d a hem M akedonya k r a lın a h e m de S u r iy e
k r a lın a e lç ile r g ö n d e r d i. E lç ile r in S u r iy e k r a lıy la g ö r ü ş m e le r in in iç e r iğ i

b e lli d e ğ il. Fakat k r a lın d ü ş m a n lığ ım ü z e r le r in e çekecek b ir g ö rü ş m e

y a p tık la n m u h te m e ld ir. Z ir a R o m a ilk o la ra k M a k e d o n y a k r a lı V . P h ilip -

p o s ’u n gücünü yo k e tm e k zo ru n d a y d ı. N ite k im P h ilip p o s ’ a e lç ile r

a r a c ılığ ıy la beş y ıl önce im za la m ış o ld u ğ u P h o e n ik e A n tla ş m a s ı’m n

k o ş u lla n h a tır la tıld ı; P e rg a m o n k r a lın a s a v a ş ta z m in a tı ö d e m e s i s ö y le n d i

ve o, Yun a n k e n t d e v le tle r in e s a ld ır m a m a s ı k o n u s u n d a u y a r ıld ı. Fakat

P h ilip p o s , R o m a ’nm bu u y a rıs ın ı d ik k a te a lm a d ı ve K y z ik o s (Erd e k )

k e n tin i k u ş a ttı. R o m a , k u ş a tm a y ı k a ld ır m a y a n k ra la savaş ilâ n e tti. Î Ö

19 8 y ılın d a R o m a ’n ın z a fe r iy le sona e re n bu savaş (II. M akedonya

S a v a ş ı) R o m a ’n ın m ü tte fik i o la n I. A tta lo s ’u n s ın ır la r ın ı az da o ls a

g e n iş le tti. A n a d o l u ’ d a k i k e n t d e v le tle r i a ç ıs ın d a n bu z a fe r in ö n e m i is e

o n la rın b a ğ ım s ız k a la b ilm e le r in i g a ra n ti edecek yeni b ir k o ru yu c u

b u ld u k la r ın a in a n m a la r ıy d ı. N it e k im İÖ 19 7 La m p sa k o s (L a p s e k i), İÖ

19 5 y ılın d a S m y rn a (İzm ir) ve A le x a n d r ia T ro a s , R o m a ’y a e lç ile r

g ö n d e rip , A n t io k h o s ’ a k a rş ı R o m a ’ d a n h im a y e is te d ile r. B u üç k e n tte n

İk in c is i Rom a h im a y e s in i g a r a n tile m e d e e tk ili o la b ile c e ğ in i d ü ş ü n e re k

“Tannça R om a” k ü ltü k u r d u . F a k a t R o m a , b ir k e n tin k o ru yu c u ta n n ç a

o la b ile c e ğ i d ü ş ü n c e s in e h e n ü z s a h ip d e ğ ild i.

Rom a s e n a to s u , H e lle n is tik doğunun en büyük k r a llığ ın a (S u riy e /

S e le u k o s la r ) hükm eden ve a ta la r ın ın to p r a k la r ın ı g e ri a lm a k a rz u s u y la

M a k e d o n y a ’ n ın b a ş k e n tin i h e d e fle y e n “ b ü y ü k ” u n v a n lı I I I . A n t io k h o s ’ a

k a rş ı Y u n a n k e n t d e v le tle r in in b u in a n c ın ı g ü ç le n d ir e c e k s iy a s a l t a v r ın ı,
II. M akedonya S a v a ş ın d a n s o n ra , İÖ 19 6 y ılın d a , Y u n a n is ta n ’ ın K o -

r in t h o s k e n tin d e d ü z e n le n e n k o n fe r a n s ta a ç ık ç a s e r g ile d i. B u k o n fe r a n s ta

A n tio k h o s ’ u n e lç ile r i, k r a lın daha önce P h ilip p o s ’ a ve M ıs ır k ra lı

P to le m a io s ’ a a it o la n tü m Yunan k e n tle r in d e n e lin i ç e k m e s i, o n la ra

s a ld ır m a m a s ı, ş a h s e n y a d a o r d u s u y la A v r u p a ’ y a g e ç m e m e s i k o n u s u n d a

u y a r ıld ıla r . F a k a t R o m a , K o r i n t h o s ’ ta o r ta y a k o y d u ğ u b u k a r a r lı t a v r ın a

ra ğ m e n İ Ö 1 9 2 y ılm a k a d a r I I I . A n t io k h o s ’ u n A n a d o lu ’ d a k i b ir ç o k k e n t
d e v le tin i zo r k u lla n a r a k e le g e ç irm e s i k a rş ıs ın d a savaşı g ö ze a la m a d ı.
Çünkü R om a, A n a d o lu ’n u n S u r iy e k r a llığ ın ın k o n tr o lü n e g irm e s in d e n

daha çok A v ru p a ’ya g e ç m e s in d e n k o rk u yo rd u . N ite k im Rom a ile

A n tio k h o s a r a s ın d a k i s o ğ u k s a v a ş ın s ıc a k s a v a ş a d ö n ü ş m e s i, İk in c is in in

İÖ 19 2 y ılın d a Y u n a n is ta n ’ a b ir o rd u g ö n d e rm e s i ü z e r in e g e rç e k le ş ti.
Y u n a n i s t a n ’ d a k i s a v a ş la r d a P e r g a m o n ’ u n y e n i k r a lı I I . E u m e n e s , R o m a

m ü tte fik i o la ra k A n tio k h o s ’ a k a rş ı s a v a ş tı. A n a d o lu ’ n u n b a tıs ın d a k i

b ir ç o k kent d e v le ti, R o m a ’y ı d e s te k le d i. A n tio k h o s , İÖ 19 0 y ılın d a

R o m a ’ya k a rş ı s a v a ş ın d a n y e n ik a y r ıla r a k Y u n a n is ta n ’ ı te r k e d ip , A n a ­

d o lu ’ y a ç e k ild i. F a k a t R o m a o r d u s u k r a lın p e ş in i b ır a k m a d ı.

A sk e r î m ü d a h a l e : m a g n e s ia s a v a ş i v e
MANLIUS’UN GALAT SEFERİ
IÖ 19 0 y ılın d a Cónsul L u c iu s S c ip io ile K a r ta c a lı H a n n ib a l’ i yenen
a ğ a b e y i P u b liu s S c ip io A fr ic a n u s ’ u n e m rin d e k i R o m a o r d u s u , P e rg a m o n
K r a lı II. E u m e n e s ’ in y a r d ım ıy la H e lle s p o n to s ’ ta n (Ç a n a k k a le B o ğ a z ı)

A n a d o lu ’ y a g e ç ti. B ö y le c e ilk kez b ir Rom a o rd u s u A n a d o lu ’ y a ayak

b a s m ış o ld u . A rtık Rom a, To ro s D a ğ la r ın ın k u ze y in d e k a la n tü m

A n a d o l u ’ y u n ü f u z a la n ı o la r a k g ö r ü y o r d u . L . S c i p i o ’ y a t a y in e d ilm iş o la n

Provincia’mn, yani g ö r e v -e y le m a la n ın ın adı k o y u lu r k e n bu n ü fu z

a la n ın d a n a n la ş ılm a s ı g e r e k e n in n e o ld u ğ u z a t e n k a b a c a ifa d e e d ilm iş t i.

Rom a s e n a to s u n u n S c ip io ’ y a ta y in e ttiğ i Provincia' m n adı A sia’y d ı .

S c ip io , R o m a ’ n ın savaş öncesi ta le p le r in i ve savaş ta zm in a tı ödem eyi
kabul e ttiğ in i ve bu k o ş u lla r d a b a r ış ta le b in d e b u lu n d u ğ u n u k e n d is in e
ile te n A n tio k h o s ’ u n e lç ile r in e v e r d iğ i şu y a n ıtla P r o v in c ia A s i a ’ n ın

k a p s a d ığ ı c o ğ ra fi b ö lg e n in Kral, yalnızca
s ın ır la r ın ı kabaca ta n ım la d ı:

Ionia ve Aiolis 'teki garnizonlarım çekmekle kalmayacak, Yunanistan ’da

olduğu gibi Anadolu’daki tüm kent devletleri özgür olacak ve Toros
dağlarının kuzeyindeki tüm Anadolu’y u boşaltacak. S c i p i o ’ n u n b u k o ş u l u
S u r iy e ’ n in “ b ü y ü k = M e g a s ” u n v a n lı k ra lı I I I . A n t io k h o s iç in ç o k a ğ ırd ı v e

b u n e d e n le R o m a ile s a v a ş m a y ı b ir k e z d a h a g ö z e a lm a k z o r u n d a y d ı . B u

kez savaş m eydanı M a g n e s ia ad S ip y lo s (M a n is a ) y a k ın ıy d ı. İÖ 19 0

y ılın d a y a p ıla n bu s a v a ş , R o m a ’ n ın z a fe r iy le s o n u ç la n d ı v e A n tio k h o s ,

T o r o s d a ğ la r ın ın k u z e y i n d e k i t ü m A n a d o l u ’ y u R o m a ’ y a te r k e tti.

Rom a o r d u la r ın ın k o m u ta n ı o la n Cónsul L . S c ip io , k e n d is in i

k u t la m a y a g e le n p e k ç o k k e n tin e lç is in i S a r d e is ’ te ( S a r t ) k a b u l e tti. O n l a r

k e n tle r in in a n a h ta r la r ın ı te s lim e d e c e k le rin i v e R o m a e g e m e n liğ in i ta n ı­

y a c a k la r ın ı b ild ir d ile r . Ancak b a r ış a n tla ş m a s ın ın k o ş u lla r ın ı b e lir le m e
y e tk is i S c ip io ’ n u n d e ğ il, R o m a s e n a to s u n u n d u . B u n e d e n le s a v a ş ın tü m

ta r a fla rı, e lç ile r in i R o m a ’ya g ö n d e rd i. Başka b ir ifa d e y le R o m a ’yı

A n a d o lu ’ y a b a ğ la y a n b ir Rom a y o lu henüz y a p ılm a m ış tı, fa k a t s iy a s î

a n la m d a h e m e n h e m e n tü m A n a d o lu ’n u n y o lu ş im d id e n , y a n i R o m a ’ n ın

A n a d o l u ’ d a i lk k e z d o s t lu k v e it t if a k iliş k ile r i k u r d u ğ u ta r ih te n ta k r ib e n
y ir m i y ıl s o n ra R o m a ’ d a b u lu ş m u ş o ld u .
 R o m a C u m h u r iy e t i’ n in o r d u la rın a k o m u ta e tm e k y e tk is i b ir y ıl g ö re v

yapm ak ü ze re h a lk ta r a fın d a n s e ç ile n ik i C o n s u l’ e a itti. Fakat ik i

C o n s u l ’ d e n h a n g is in in o r d u y a k o m u ta e d e c e ğ i v e y a ik i c e p h e li b ir s a v a ş

va rsa hangi cepheye h a n g i C o n s u l’ ü n g id e c e ğ in e Rom a s e n a to s u k a ra r

v e r iy o r d u . C o n s u l S c ip io ’ n u n b ir y ıl o la n g ö r e v s ü re s i İ Ö 18 9 y ılı b a h a rı

b a ş ın d a s o n a e r d i. B u n e d e n le o n u n e m r in d e k i R o m a v a ta n d a ş o r d u s u n u ,
bu y ılın yeni C o n s u lle r in d e n b ir is i a la c a k tı. Ye n i C o n s u l, İÖ 18 9 y ılı
b a h a rın a d o ğ ru R o m a ’dan a y rıla n G n . M a n liu s V u ls o ’y d u . O , An ado­

lu ’daki Rom a o r d u la r ın ın k o m u ta s ın ı İÖ 1 9 0 -18 9 k ış ın ı E p h e s o s ’ ta

g e ç ire n S c ip io ’ d a n te s lim a ld ı. M a g n e s ia S a v a ş ı’ n m m u z a ffe r k o m u ta n ı

S c ip io , bu d e v ir -te s lim in a r d ın d a n k e n d is in e ta y in e d ilm iş o la n

Provirıcia ’ n ı n a d ın ı, y a n i Asia'yı z a fe r u n v a n ı (A s ia tic u s ) o la ra k kendi

a d ın a e k le m e k ü z e r e R o m a ’ y a d ö n d ü .
M a n liu s V u ls o , M a g n e s ia S a v a ş ı’ n d a S u r iy e k r a lın ı d e s te k le y e n
G a l a t l a r ı c e z a l a n d ır m a k iç in b i r s e fe r d ü z e n le d i . F a k a t o bu s e fe ri iç in

d o ğ ru d a n G a la ty a ’y a g itm e y i d ü ş ü n m e d i. T a k ip e ttiğ i g ü z e r g â h o ld u k ç a

d o la m b a ç lıy d ı. K a r ia , P a m p h y lia , Is a u r ia , P is id ia ve P h r y g ia onun

iç in d e n g e ç tiğ i b ö lg e le r d i. B ö y l e y a p m a s ın ın ü ç n e d e n i v a r d ı . B u n la r d a n

b ir in c is i, S c ip io ’ n u n M a g n e s ia S a v a ş ı ö n c e s in d e ilâ n e tm iş o ld u ğ u R o m a

n ü f u z a la n ı iç in d e o la n k e n t, k a s a b a y a d a k a b ile le r e - b u n la r d a n b a z ıla r ı

S u r iy e k r a lın ın o rd u s u n d a h izm e t e tm iş ti- Rom a o to rite s in e boyun

e ğ d ir m e k , İk in c is i ze n g in le ş m e s in i s a ğ la y a c a k g a n im e t ve v e r g ile r

to p la m a k , ü ç ü n c ü s ü ü n k a za n m a k tı. Y a k la ş ık y a rım a s ır s o n r a g ö r m e y e

b a ş la y a c a ğ ım ız e m p e ry a lis t Rom a C u m h u r iy e tin in a ç g ö zlü ve kendi

v a ta n d a ş ın a b ile m a ğ r u r o la n R o m a s e n a tö r le r in in p r o t o tip le r in d e n o la n

M a n liu s , P h r y g ia ’ y a k a d a r iç in d e n g e ç tiğ i h e r b ö lg e n in h a lk la r ın d a n ya
d a h ü k ü m d a r la r ın d a n g e r e k tiğ in d e z o r k u lla n a r a k v e r g i a ld ı. G o r d i o n da

d â h il b a zı y e r le ş im b ir im le r i Rom a o rd u s u n u n g e ld iğ in i ö ğ r e n in c e

s a k in le r i ta r a fın d a n b o ş a ltıld ı.
M a n liu s V u l s o , G a la tla r la b ir is i e s k i a d ı O l y m p o s o la n , a n c a k b u g ü n
y e r i b ilin m e y e n d a ğ d a , d iğ e r i M a g a b a ’ d a ( E lm a d a ğ ) o lm a k ü z e r e ik i k e z

s a v a ş tı. H e r i k i s a v a ş ta n d a R o m a o rd u s u z a fe r le a y r ıld ı. S a v a ş la rd a 5 0
b in d e n d a h a fa z la G a la t ö ld ü r ü ld ü . A n a d o lu ’n u n k e n t d e v le tle r i R o m a ’ n ın

hem G a la tla ra k a rş ı z a fe r in i h e m de S u r iy e k r a lın a k a rş ı z a fe r in i a lk ış ­

la d ıla r . A n c a k R o m a a ç ıs ın d a n S u r iy e k r a lın a k a r ş ı k a z a n ıl a n z a f e r d a h a

d e ğ e rli v e b ü y ü k o lm a s ın a r a ğ m e n M a n liu s ’ u n G a la tla r a k a rş ı k a z a n m ış

o ld u ğ u z a fe r k e n t d e v le tle rin i d a h a ç o k s e v in d ir d i. Z i r a M a g n e s ia z a fe r i
k e n t d e v le tle rin in ö z g ü r lü k le r in i g a ra n ti e tm iş , G a la tla r a k a rş ı k a za n ıla n

z a f e r is e o n la r a k o r k u s u z c a y a ş a m a o la n a ğ ı v e r m i ş t i . C o n s u l M a n l i u s , İ Ö
390 y ılın d a n b e ri d ü ş m a n la n o la n A v ru p a ’daki K e ltle rin a k r a b a la n n ı
A n a d o lu ’ da ye n e re k büyük b ir ün k a za n d ı ve M a n liu s ’ u n bu s e fe ri,

R o m n ’ n ın d a h a s o n ra h e m e n h e m e n h iç d e ğ iş m e y e c e k o la n D o ğ u s ın ın -
ııım n F ır a t ır m a ğ ı ile n ih a y e t le n d ir ile c e ğ in in d e m ü jd e c is iy d i. Z i r a ile r ­

le y e n s a tırla rım ızd a n g ö r e c e ğ im iz g ib i h e r n e k a d a r M a n liu s , e m rin d e k i

o r d u y la e s k i a d ı H a ly s o la n b u g ü n k ü K ı z ı l ı r m a k ’ m d o ğ u s u n a g e ç m e m iş
o ls a d a A p a m e ia A n t la ş m a s ı ’ n m m a d d e le r in d e n b ir is i K ı z ı l ı r m a k ile F ır a t

Ir m a ğ ı a r a s ın d a k i ü lk e n in , y a n i K a p p a d o k ia ’ n ın k r a lı o la n I V . A r ia r a t e s ’ i

6 0 0 ta la n to n s a v a ş ta z m in a tı ö d e m e y e m a h k û m e tm iş tir . M u h t e m e ld ir k i
R o m a s e n a to s u , M a g n a s ia S a v a ş ı fa tih i S c ip io ’ y a Provincia o la ra k A s i a ’

y ı ta y in e d e rk e n , Provincia Asia ' n ı n d o ğ u s ın ır ın ı d a F ır a t Ir m a ğ ı o la r a k

d ü ş ü n m ü ş tü . N ite k im M a g n e s ia S a v a ş ı’ n d a n ta k r ib e n b i r a s ır s o n ra b ir

Rom a p r o m a g is tr a tı o la n S u lla , K a p p a d o k ia k r a lın ı ta h tın a o tu rtm a k

g ö r e v iy le g ittiğ i K i l i k i a ’ d a P a r th k r a lın ın e lç ile r iy le g ö rü ş e c e k , h a k k ın d a

çok fa z la b ilg i s a h ib i o lm a d ığ ı P a rth K r a llığ ı ile Rom a n ü fu z a la n ın

s ın ır ın ın F ı r a t ır m a ğ ı o ld u ğ u k o n u s u n d a b ir ir a d e y i s ö z lü o la r a k e lç ile r e
y a n s ıtıp o rta y a k o y a c a k tır .

A PA M E İA BARIŞI:
D O S T V E M Ü T T E F İ K L E R İ N İ Ö D Ü L L E N D İ R E N R O M A

A n a d o lu ’ d a k i Rom a o r d u la r ın ın k o m u ta n ı Cónsul S c ip io ’ n u n Rom a

s e n a to s u n a y ö n le n d ir d iğ i A n a d o lu ’ d a k i k r a l, k e n t y a d a h a lk la r ın e lç ile ri

y a p ıla c a k b a r ış a n tla ş m a s ın d a n ü lk e le r i a d ın a en iy i k o ş u lu e ld e e tm e k

is tiy o rd u . R om a s e n a to s u , e lç ile r i d in le y ip , S u r iy e k r a lı A n tio k h o s ’ u n

b o ş a lttığ ı ü lk e d e y a p ıla c a k yeni s iy a s î d ü z e n le m e le r i v e s a v a ş ın sonu­

cunun g e re ğ i o la n d iğ e r k o ş u lla r ın ç e r ç e v e s in i b e lir le d ik t e n s o n r a k e s in

d ü z e n le m e y e t k i s i n i s e n a tö r le r a r a s ın d a n a ta d ığ ı o n k i ş i l i k e lç ile r k u r u lu
ile b u k u r u la b a ş k a n lık y a p a c a k o la n İ Ö 18 9 y ılı C o n s u lü G n . M a n liu s ’ a

b ır a k tı. E lç ile r İÖ 18 8 y ılı b a h a rın d a P e rg a m o n K r a lı II. Eum enes ile

b ir lik te E p h e s o s ’ a g e ld i v e o r a d a n o ta r ih te a d ı A p a m e ia o la n b u g ü n k ü

D in a r ’ a g e ç tile r . M a g n e s ia S a v a ş ı’ y la ve S u r iy e K ra llığ ın ın b o ş a lttığ ı

to p ra k la rla ilg ili o la n k r a lla r v e k e n tle r in e lç ile r i A p a m e ia ’ d a to p la n d ı.
R o m a l ı l a r ı n A n a d o l u ’ d a i m z a l a d ık l a r ı i l k y e m i n li a n tla ş m a o l a r a k ta r ih e

geçen A p a m e i a ’ d a k i b a r ış a n tla ş m a s ı, A n a d o l u ’ n u n y e n i s iy a s i y a p ıs ın ı
ş e k ille n d ir d i. A n t la ş m a , A n t io k h o s ’ u n A n a d o lu ü z e r in d e k i tü m id d ia la ­

r ın ı s o n a e r d ir ir k e n , M ıs ır (= P to le m a io s la r ) K r a ll ı ğ ı ’ n m da -h e r ne kadar

a n tla ş m a m e tn in d e bu k r a llık ta n s ö z e d ilm e s e d e - A n a d o lu ’ n u n güney

b a tıs ın d a k i h â k im iy e tin i b itir d i. B u a ra d a Y u n a n k e n t d e v le tle r in in ö z g ü r

o lm a b e k le n tile r in e iliş k in k a ra r v e r m e y e tk is i itir a z g ö r m e k s iz in R o m a ­

lıla r a b ır a k ıld ı. B ö y le c e İs k e n d e r ’ in ö lü m ü n d e n s o n ra İs k e n d e r im p a r a to r ­
lu ğ u n a s a h ip o l m a k id e a lin d e n h iç v a z g e ç m e y e n İs k e n d e r ’ in a r d ılla r ın ın

g e le n e k s e l s iy a s e ti t a r ih in k a r a n lık s a y fa la r ın a g ö m ü lm ü ş o ld u .

A p a m e ia b a n ş ın d a , M a g n e s ia S a v a ş ı’ n d a n önce R o m a ’n m d o s tu ve

m ü tte fik i o la n kra l ve k e n tle r ö d ü lle n d ir ild i. En büyük ö d ü lü İÖ 205

y ılın d a n b e ri R o m a ’n m m ü tte fik i o la n P e rg a m o n k r a lı a ld ı. H e r ik i

P h r y g ia , G a la tia , K h e rs o n e s o s (G e lib o lu ), M y s ia ile g ü n e y d e k i K a r i a ’ y a

k a d a r B a t ı A n a d o l u - ö z g ü r l ü ğ ü A p a m e i a b a r ış ı ile g a r a n ti e d ilm iş k e n tle r

d ış ın d a - P e r g a m o n K r a llığ ın a b ır a k ıld ı. K a r ia v e L y k i a b ö lg e le ri R o d o s ’ a

v e r ild i. B y t h y n i a k r a lı I . P r u s ia s , s a v a ş ta ta r a fs ız k a lm ış o lm a s ın a r a ğ m e n

M y s i a ’ y ı P e r g a m o n k r a lın a te r k e tti. S a v a ş ta n ö n c e R o m a ’ n ın m ü tte fik i

o la n ya da savaş s ıra s ın d a R o m a ’y ı d e s te k le y e n k e n tle r ö z g ü r lü k le r in i
m u h a fa za e ttile r . H a t t â b u n la rd a n b a z ıla r ı h e m ö zg ü r lü k hem de ve rg i

m u a fiy e ti b a ğ ış la n m a k , ek to p r a k la r v e r ilm e k s u r e tiy le ö d ü lle n d ir ild i.

S u r iy e k r a lın a s ila h zo r u y la k a p ıla r ın ı açm ak zo ru n d a k a la n k e n tle r in

ö z g ü r l ü k l e r i n e s o n v e r i l m e d i . K r a l ı n m ü t t e f i k l e r i o la n k e n t l e r i n is e ö z g ü r ­

lü ğ ü e lle r in d e n a lın d ı v e b u k e n tle r P e r g a m o n k r a llığ ın a y a da R o d o s ’a

tâ b i k ılın m a k s u r e tiy le c e za la n d ır ıld ıla r . Rom a, s a v a ş la rd a n e ld e e ttiğ i

g a n im e t v e s a v a ş t a z m in a t ı d ış ın d a A n a d o l u ’ d a n h iç b ir ş e y g ö tü r m e d i.

R o m a h a k e m l îğ î
M a g n e s ia ( = M a n is a ) z a fe r iy le y a ln ız c a A n a d o lu ’ n u n d e ğ il, a y n ı z a m a n d a

H e lle n is t ik D o ğ u n u n e fe n d is i o la n R o m a C u m h u r iy e t i, k e n t d e v le tle r in in

s iy a s î s ta tü le r in i k r a llık la r la a y n ı s e v iy e y e ç ık a r d ı. Z i r a b u ta r ih te n s o n ra
k r a lla r , a r a la r ın d a k i s o r u n u , t ıp k ı k e n t d e v le tle r i g i b i, R o m a s e n a to s u n a
d a n ış ıp o n u n o n a y ı n ı a lır la r s a ç ö z e b ile c e k le r in i n v e y a e n a z ı n d a n R o m a ’

y a r a ğ m e n b ir b a ş a rı e ld e e d e m e y e c e k le r in in fa r k ın d a y d ıla r . A r t ı k o n la r ,

Rom a m ü t t e f i k i k e n t d e v le t l e r i n e a s la s a l d ı r m a y a c a k l a r d ı r . Ö t e yandan

R om a, ö z e llik le k e n d is in d e n m ü d a h a le is te n m e m iş s e A n a d o lu ’ d a k i
k r a llık la r y a d a k e n tle r a r a s ın d a k i it t if a k iliş k ile r in e k a r ış m a k , d ü ş m a n ­
lık la r ı g id e r m e k y a d a s o ru n la rı ç ö z m e k g ib i b ir g ö r e v i o ld u ğ u n u d ü ş ü n ­

m e d i.
A p a m e ia A n t la ş m a s ın d a n s o n r a R o m a l ı s e n a tö r le r in ö n le r in e g e tir ile n

i l k s o r u n , S u r iy e k r a lı ile P e r g a m o n k r a lı a ra s ın d a İ Ö 1 8 6 y ılın d a o rta y a

ç ık a n s ın ır a n la ş m a z lığ ı o ld u . R o m a s e n a to s u , a n la ş m a zlık n e d e n i o la n
s o ru n u y e rin d e g ö rü p k a ra rın ı ve rm e k ü ze re M a g n e s ia S a v a ş ı’ n ın
m u z a ffe r k o m u ta n ı C o m e liu s S c ip io A s ia tic u s ’ u A n a d o lu ’ y a g ö n d e rd i.

S c ip io ’ n u n ra p o ru n a g ö re ç ık a rıla n s e n a to k a ra rm a (s e n a tu s c o n s u ltu m )

ta r a fla r u y d u la r . İk in c i s o ru n ik i y ıl s o n ra aynı n e d e n le o rta y a ç ık tı.

P e r g a m o n k r a l ı , b u k e z B it h y n i a k r a lı I I . P r u s ia s ile G a l a t l a r ın P e r g a m o n

s ın ır la r ın a h a k s ı z s a ld ır ıla r d a b u lu n d u k la r ın d a n ş ik â y e tç i o lm u ş t u . R o m a ,
d ö rt y ıl devam eden ve İÖ 18 2 y ılın d a P e rg a m o n k ra lı E u m e n e s ’ in
z a fe r iy le s o n b u la n s a v a ş a h iç b ir m ü d a h a le d e b u lu n m a d ı. F a k a t R o m a ­

lıla r , z a fe r in a r d ın d a n R o m a ’ya g e le n B ith y n ia lı e lç ile rd e n K a r ta c a lı

H a n n ib a l’ in B ith y n ia ’ d a o ld u ğ u n u ö ğ re n d ile r. R o m a s e n a to s u bu haber

ü z e r in e b ir e lç i h e y e tin i, H a n n ib a l’ i y a k a la y ıp R o m a ’ya g e tirm e k le

g ö r e v li o la ra k B ith y n ia ’ y a g ö n d e rd i. Fakat H a n n ib a l, k e n d is in i s ığ m a ­

ğ ın d a k u ş a ta n R o m a l ı e lç ile r e te s lim o lm a k ta n s a in tih a r e tm e y i y e ğ le d i.

E lç ile r , b u a ra d a B ith y n ia k r a lın ı s ın ır la r ı iç e r is in d e k a lm a s ı g e r e k tiğ i
k o n u s u n d a u y a r d ıla r . Ü ç ü n c ü s o ru n İ Ö 18 3 y ılın d a P o n to s k r a lı P h a m a -

k e s ’ in G a la t y a ’ y a g ir m e s iy le p a tla k v e r d i. P e r g a m o n k r a lı, ö y le g ö r ü lü y o r
ki P h a m a k e s ’ in G a la ty a ’y a g ir m e s in i, A p a m e ia B a r ış ın ın ih la li o la ra k
d e ğ e r le n d ir d i. B u n e d e n le Pham akes’i Rom a s e n a to s u n a ş ik â y e t e tti.

R o m a lı s e n a tö r le r , ş ik â y e ti d ik k a te a lm a la r ın a ra ğ m e n s o ru n u ç ö zm e k
iç in e lç ile r g ö n d e re c e ğ in e s ö z v e r m e k le y e tin d ile r . B u s ö z ü n g e re ğ in i d e
g e c ik m e y le , y a n i s a v a ş b a ş la d ık ta n b ir y ıl s o n ra y a p tıla r . R o m a e lç ile r i,

İÖ 18 2 y ılın d a K a p p a d o k ia ’y a g id ip , o r d u s u y la bu ü lk e y e g ir m iş o la n

P h a m a k e s ’ i ik n a e tm e y e ç a lış tıla r . F a k a t e lç ile r in n e tic e a lm a k o n u s u n ­

daki b a ş a r ıs ızlık la r ı R o m a lı s e n a tö r le r in savaşa daha e tk in m ü d a h il

o lm a y ı d e ğ il a ra d a n ç e k ilm e y i y e ğ le m e le r in e n e d e n o ld u . P h a m a k e s ile
P e r g a m o n k r a lı a r a s ın d a k i s a v a ş , İ Ö 1 7 9 y ılın d a İk in c is in in z a fe r iy le s o n a
e r d i. A y r ı c a b u s a v a ş ta P e r g a m o n k r a lı y a ln ı z d e ğ ild i. B it h y n ia k r a lı I I .

P ru s ia s , K a p p a d o k ia k r a lı A r ia ra th e s ve G a n g ra beyi M o rz io s , onun

m ü tte fik le r i ya da d e s te k ç ile r iy d ile r . G a la tla r is e P o n to s k r a lı Pham a­

k e s ’ in m ü tte fik iy d i. B u a ra d a P e rg a m o n k r a lı E u m e n e s ’ in G a la tla r a k a rş ı

z a f e r i, Y u n a n k e n t d e v le tle r in c e b ir k e z d a h a c o ş k u y la k a r ş ıla n d ı. İ Ö 183

y ılın d a G i r i t ’ in o tu z b ir k e n ti ile d o s tlu k ve ittifa k a n tla ş m a s ı yapan

Eum enes, bu ta r ih te n b ir k a ç y ıl s o n ra da ta h t iç in k a rd e ş iy le savaşan

S u r iy e k r a lı I V . A n t io k h o s ’ a y a r d ım e tti. R o m a C u m h u r iy e t i, k e n d is in e

d a n ış ılm a d a n g e rç e k le ş tirile n b u ittifa k v e y a r d ım iliş k ile r in in le h in e y a

d a a le y h in e s iy a s a l b ir t u tu m s e r g ile m e d i.

M a ğ r u r l a ş a n r o m a s e n a t ö r l e r î:
ANADOLU’DA ROMA EMPERYALİZMİ
İÖ 172 y ılın d a M akedonya k ra lı P e rs e u s ’ u n g ü ç le n e r e k y e n id e n savaş

iç in h a z ır lık la r a b a ş la m a s ı I I I . M a k e d o n y a S a v a ş ı’m n p a tla k v e r m e s in e

neden o ld u . P e rs e u s ’u n savaş h a zır lık la r ın ı II. E u m e n e s ’ te n ö ğ re n e n
R o m a s e n a to s u , s e n a tö r le r d e n o lu ş t u r d u ğ u ik i a y r ı e lç i h e y e t i n i, a y n ı y ı l ,

H e lle n is t ik k r a llık la r ın y a d a d e v le tle r in P e rs e u s h a k k ın d a k i d ü ş ü n c e le r in i

ö ğ re n m e k , m ü tte fik le r in in s a d a k a tin i a n la m a k , ittifa k la r ı y e n ile m e k

g ö r e v iy le Y u n a n is ta n , A d a la r v e A n a d o lu ’ y a g ö n d e rd i. E lç ile r in s e n a to y a
sunduğu ra p o r o lu m lu y d u . II. M akedonya S a v a ş ı’ n d a o ld u ğ u g ib i e s ki

m ü tte fik le ri P e rg a m o n ve Rodos, Y u n a n is ta n ’ d a P e rs e u s ’a k a rş ı

R o m a ’n m y a n ın d a s a v a ş tı. A p a m e ia b a r ış ı ö n c e s i v e s o n r a s ın d a Rom a

m ü tte fik i o la n k e n tle r d e R o m a ’ n ın d e s te k ç ile r iy d ile r . B it h y n i a k r a lı II.

P ru s ia s da bu kez Rom a m ü tte fik le r i a ra s ın d a y d ı. Fakat bu s a v a ş ın

s o n la r ın a d o ğ r u P e r g a m o n ile R o d o s ’ u n R o m a ile P e r s e u s a r a s ın d a b a r ış

o lm a s ın ı is te y ip a r a b u lu c u lu k y a p tık la r ı s ö y le n tis i ç ık tı. S ö y le n tin in

d o ğ ru o lu p o lm a d ığ ı b e lli d e ğ il. F a k a t P e r g a m o n ve R o d o s ’un s a v a ş ın

u z a m a s ı d o la y ıs ıy la P e r s e u s ’ u n b a ş a r ılı o la b ile c e ğ in d e n k o r k m a la r ı y a d a

e k o n o m ik ç ık a rla r ın ın b o z u lm a s ı, bu ik i d e v le ti a r a b u lu c u lu ğ a itm iş
o la b ilir . R o m a b u s ö y le n tiy i c id d iy e a ld ı.

Rom a C u m h u r iy e ti, I I I. M a k e d o n y a S a v a ş ı’ m İÖ 16 8 y ılın d a Pydna

Z a fe r iy le s o n u ç la n d ır d ık ta n s o n ra ik i e s k i m ü t te fik in i, y a n i P e r g a m o n v e

R o d o s ’ u c e z a la n d ır m a y a y ö n e lik b ir p o litik a ta k ip e tm e y e k a r a r v e r d i. B u

k a ra rın a lın m a nedeni ö y le g ö rü lü y o r ki y a ln ız c a P e rg a m o n k r a lı II.

E u m e n e s h a k k ın d a ç ık a r ıla n o l u m s u z s ö y le n ti d e ğ ild i. G e r ç e k n e d e n a r tık

Rom a C u m h u r iy e t i’ n in s e n a tö r le r in in m a ğ r u r la ş m ış o lm a la r ıy d ı. H er

s e n a t o .k u n u ş m a s ı n d a “ K a r ta c a y e rle b ir e d ilm e lid ir ” d iy e n , tü m k r a lla rı

“ le ş y i y i c i l e r ” o la r a k t a n ım la y a n M . P o r c iu s C a t o , y e n i n e s il s e n a tö r le r in

en s iv ri ö r n e ğ iy d i. R o m a , C a t o ’ n u n te m s il e ttiğ i m a ğ r u r s e n a tö r le r in in

e tk is i a ltın d a e m p e ry a lis t b ir güç o lm a yönünde g e liş e c e k b ir p o litik

d e ğ iş im s ü r e c in e g ir m iş ti. B u d e ğ iş im y a ln ız c a m ü t te fik le r in e k a rş ı d e ğ il,

kendi v a ta n d a ş la r ın a k a rş ı da g e liş m iş ti. Rom a s e n a to s u n u n v a ta n d a ş ­

la r ın a k a rş ı d e ğ iş im in in ta r ih î b ir o la y o la ra k k a y ıtla ra y a n s ıy a c a k

o lg u n lu ğ a u la ş m a s ı, A n a d o lu ’ d a k i eski m ü tte fik le r in e y a n s ıtm a s ın d a n

y a k la ş ık 35 y ıl s o n ra , T ib e riu s S e m p r o n iu s G r a c c h u s ’ u n İÖ 13 3 y ılın d a

to p ra k re fo rm u s lo g a n ıy la H a l k T e m s ilc is i ( = T r ib u n u s P l e b is ) s e ç ilm e s i
v e e rte s i y ı l ö ld ü r ü lm e s iy le g e rç e k le ş ti.

R o m a ’ m n e s k i m ü tte fik i P e r g a m o n ’ a k a rş ı ta v ır d e ğ iş ik liğ in i ilk in İ Ö

1 6 9 y ılın d a p a tla k v e r e n v e İ Ö 16 6 y ılın a k a d a r d e v a m e d e n G a l a t l a r ile

II. Eu m e n e s a r a s ın d a k i s a v a ş la r s ıra s ın d a s e r g ile d i. P e r g a m o n k r a llığ ın a

s a ld ır a n G a la tla r , T r a lle is (A y d ın ) ve S a rd e is (S a rt) k e n tle r in e kadar
g e lip , b u k e n t l e r e z a r a r v e r m i ş l e r , P i s i d i a ’ d a is e e s k i a d ı A m b l a d a o la n

bugünkü Asar T e p e ’ye u la ş m ış la rd ı. Eum enes, ilk G a la t s a ld ır ıs ın ın

a r d ın d a n G a l a t l a r ı R o m a l ı s e n a tö r le r e ş ik â y e t e d i p , m ü d a h a le y a d a izin
is te m e k iç in k a rd e ş i A tta lo s ’u R o m a ’ya g ö n d e rd i. R o m a s e n a to s u , h e m

A tta lo s ’ u hem de P r u s ia s ’ m y ö n le n d irm e s iy le d ip lo m a s iy e b a ş vu ra n

G a la t la r ın e lç ile r in i d in le d i. E u m e n e s s u ç lu b u lu n m a s ın a r a ğ m e n , k a rd e ş i

A tta lo s ’u n s e n a tö r le r a r a s ın d a k i s a y g ın lığ ı, a ra b u lu c u o la ra k b ir e lç ile r

k u r u lu n u n ta y in e d ilm e s in i s a ğ la d ı. B ir eski Consul o la n s e n a tö r P.

L i c i n i u s C r a s s u s b a ş k a n lığ ın d a k i e lç ile r k u r u lu , İ Ö 1 6 7 y ı l ı n d a A t t a lo s ile
b ir lik te R o m a ’ d a n a y r ıld ı v e A n a d o lu ’ d a e s k i a d ı S y n n a d a o la n b u g ü n k ü

Ş u h u t ’ ta banşı te m in a d ın a b ir k o n fe ra n s d ü z e n le d i. Fakat G a la tla r ın

ö f k e s in i a r t ır m a k t a n b a ş k a b i r iş e y a r a m a y a c a ğ ı g e r e k ç e s i y le E u m e n e s ’ i
b u k o n fe ra n s a d a v e t e tm e d i. K o n fe r a n s ta n e le r k o n u ş u ld u ğ u b e lli d e ğ il.

Fakat L ic in iu s C ra ssu s b a ş k a n lığ ın d a k i Rom a e lç ile r in in A n a d o lu ’ y a

g e liş i s e n a to n u n Eu m e n es’i s u ç lu b u la n k a ra n n ı d e ğ iş tir m e d i. Dahası

aynı y ıld a Eum enes, k e n d is in e m u h a lif o la n yeni Rom a p o litik a s ın ı

y u m u ş a t m a k u m u d u y la ü lk e s in d e n a y r ı l d ı . R o m a ’ d a s e n a tö r le r e k e n d is i­

n in ve s e le fin in s a d a k a tin i a n la tm a k is tiy o rd u . F a k a t s e n a to n u n g ö re v­

le n d ir d iğ i b ir m a g is tr a t, B r u n d is u m lim a n ın d a E u m e n e s ’ i k a rş ıla m ış ve

o n a h iç b ir k r a lın İt a ly a ’ y a k a b u l e d ilm e y e c e ğ in i ila n e d e n s e n a to k a r a n n ı

te b liğ e tm iş ti. B u ç o k s e rt v e o n u r k ır ıc ı m u a m e le ü z e r in e K r a l E u m e n e s ,

İta ly a to p r a k la n n a a y a k b a s a m a d a n g e ri d ö n m e k z o r u n d a k a ld ı. O y s a k ıs a
b ir z a m a n ö n c e E u m e n e s ’ in d ü ş m a n ı o la n B it h y n ia k r a lı P ru s ia s R o m a ’ y a

g e lm iş ve Q u a e s to r L . C o r n é liu s S c ip io ta r a fın d a n re sm i b ir z iy a fe t

v e r ile r e k o n u r la n d ır ılm ış tı. E rte s i y ıl G a la tla r , S yn n ad a’da Eu m e n es’e

y e n ild ile r v e k e n d i s ın ır la n iç in e ç e k ild ile r . E u m e n e s ’ in G a la t la r k a r ş ıs ın ­

daki bu za fe ri de A n a d o lu ’n u n b a tıs ın d a k i k e n t d e v le tle r in i s e v in d ir d i.

Fakat bu za fe r ve k e n tle r in s e v in c i, E u m e n e s ’ in G a la ty a ’y ı y e n id e n
k a za n m a s ın a y e tm e d i. Çünkü İÖ 16 6 /16 5 y ılın d a R o m a ’ya g e lip

E u m e n e s ’ te n ş ik â y e tç i o la n G a la t e lç ile r in i d in le y e n s e n a tö r le r , s ın ır la r ı

iç in d e k a lm a k k o ş u lu y la G a la tla n n b a ğ ım s ız o ld u k la r ım ilâ n e tti. S e n a to

bu k a ra rın ı b ir kez de İÖ 16 4 y ılın d a R o m a ’y a g e le r e k E u m e n e s ’ in

G a la ty a ’ d a n e lin i ç e k m e d iğ in i id d ia eden P r u s ia s ’ ın ş ik â y e ti ü z e r in e
y in e le d i. B u k a r a n n a r d ın d a n E u m e n e s ’ in d ü ş m a n ı o la n G a i u s S u lp ic iu s
a d lı s e n a tö rü n b a ş k a n lığ ın d a k i b ir e lç i h e y e tin i A n a d o lu ’ y a g ö n d e rd i.

S u lp ic iu s , A n a d o l u t o p r a k la n n a a y a k b a s tık ta n s o n ra b ir b ild ir i y a y ı m l a ­

y a r a k , E u m e n e s ’ te n ş ik â y e tç i o la n la n n k e n d is in i S a r d e is ’ te b e k le m e s in i

e m re tti. B u k e n tin G y m n a s iu m ’ u n d a o n g ü n b o y u n c a ş ik â y e tle r i d in le d i.

Ancak um duğunu b u la m a d ı. Ç ü n k ü y a p ıla n b a s k ıla r ın E u m e n e s ’ in kent

d e v le tle r i a r a s ın d a k i s a y g ın l ığ ın ı a r t ır m a k ta n b a ş k a b ir iş e y a r a m a d ığ ın ı
g ö rü p g e ri döndü. İÖ 15 9 y ılın d a P e rg a m o n ta h tın a o tu rm u ş o la n II.

A tta lo s , k e n d is in e m e k tu p y a za ra k G a la tla n n s a ld ın la n n d a n ş ik â y e tç i
o la n P e s s in u s ’ u n baş r a h ib i A ttis ’e y a r d ım e d e b ilm e y i çok is te m e s in e

r a ğ m e n R o m a lıla r ı k ız d ır a c a ğ ın ı d ü ş ü n e re k h a re k e ts iz k a lm a y ı y e ğ le d i.

R o m a , P e r g a m o n k r a llığ ın a k a r ş ı ta k ip e ttiğ i c e z a la n d ır m a p o lit ik a s ın ı

İÖ 1 5 7 y ı lı n d a t e r k e tti. B u ta r ih te B it h y n i a k r a lı I I . P r u s ia s ile P e r g a m o n
k r a lı I I . A t t a l o s ’ u n a r a s ın d a y e n id e n a n la ş m a z lık ç ık m ış v e b u a n la ş m a z ­

lık İ Ö 1 5 4 y ılın a k a d a r d e v a m e d e c e k o la n b ir s a v a ş ın n e d e n i o lm u ş tu . P .
C o m e l iu s L e n t u lu s b a ş k a n lığ ın d a k i b ir e lç i h e y e t i, A t t a l o s ’ u n ş ik â y e tin i
a ra ş tırm a k iç in g ö r e v le n d ir ild i. İd d ia y a g ö re P ru s ia s , A t t a lo s ’ u n to p ra k ­
la r ın a s a ld ır m ış tı. L e n t u l u s , İ Ö 1 5 6 y ılın d a P r u s ia s ’ m s a ld ır ıla r ım d o ğ ru ­

la y a n b ir r a p o r la g e ri d ö n d ü . R o m a s e n a to s u , R o m a m ü t t e fik i k e n tle r d e n
P r u s ia s ile iliş k ile r in i k o p a r m a la r ın ı, A t t a l o s ’ a d e s te k v e r m e le r in i is te d i.
F a k a t b u d a iş e y a r a m a d ı v e R o m a , s a v a ş ı s o n a e r d ir m e k i ç in s o n r a k i ik i

y ı l b o y u n c a e lç ile r ta y in e tm e y e d e v a m e tti. N i h a y e t İ Ö 1 5 4 y ılın d a g ö ­

r e v le n d ir ile n b ir e lç i h e y e t i, s a v a ş ı d u r d u r m a y ı b a ş a r d ı. O n l a r , P r u s ia s ’ ı,
A t t a l o s ’ a , K y m e ’ y e , I o n i a ’ d a k i H e r a k le ia ’ y a v e L e s b o s ( M i d i l l i ) a d a s ın ­

d a ki M e th y m n a ’y a ta zm in a t ö d e m e y e z o r la d ıla r . A n c a k P ru s ia s , R o m a
s e n a to s u n u n k a ra rm a r a ğ m e n P e r g a m o n to p ra k la rın a s a ld ır m a k d ü ş ü n c e ­

s in d e n v a z g e ç m e d i. B u n e d e n le R o m a s e n a to s u , P r u s ia s ile A t t a lo s a ra ­

s ın d a k i s o r u n la r la ilg ili ş ik â y e tle r i d in le m e y e d e v a m e tti. N i t e k i m sena­

to n u n g ö r e v le n d ir d iğ i b ir e lç i h e y e ti İÖ 149 y ılın d a A n a d o lu ’y a g e ld i.
O n la r ın g ö r e v i, P r u s ia s ’ ın is y a n c ı o ğ lu n u d u r d u r m a k , A t t a lo s ’ u n B it h y n ia

ile savaşa g ir m e s in i e n g e lle m e k ti. F a k a t e lç i h e y e ti b ir k a r a r a la m a d a n

g e ri d ö n d ü . A y n ı y ı l , P r u s ia s ’ m o ğ lu N ik o m e d e s B it h y n i a ta h tın a ç ık t ı v e
onun kra l o lm a s ıy la B ith y n ia ile P e rg a m o n a r a s ın d a k i s a v a ş la r d a son

b u ld u . B u ta r ih te Rom a, hem M a k e d o n y a ’ya hem de K a rta c a ’ y a savaş

ilâ n e tm iş ti. R o m a s e n a to s u n u n İ Ö 1 4 0 y ılın d a t a y in e ttiğ i b ir e lç i h e y e ­

tin in g ö re vi is e , R o m a ’ n ın D o ğ u ’daki m ü tte fik le r in in , ö z e llik le M ıs ır,

R o d o s , P e r g a m o n v e S u r iy e ’ n in d u r u m la r ın ı ö ğ r e n m e k ti.

Rom a s e n a to s u , I I I . M a k e d o n y a S a v a ş ı ö n c e s in d e o ld u ğ u g ib i k r a lla r
ve k e n tle r a r a s ın d a k i v e k e n tle r in k e n d i a r a la r ın d a k i ittifa k ve d o s tlu k

iliş k ile r in e y a d a k e n tle r a ra s ın d a k i a n la ş m a z lık la r a b u s a v a ş ta n s o n ra d a

s e n a to y a b ir b a ş v u r u o lm a d ık ç a m ü d a h a le e tm e d i. K e n t d e v le tle r iy le iliş ­

k ile r in d e g e le n e k s e l n e z a k e t ilk e le r in i s ü r d ü r m e y e ö z e n g ö s t e r d i. İ Ö 16 3
y ılın d a K a r ia k e n ti K a ly n d a (Ş e r e fle r K ö y ü ) , K a u n o s ’ a ( D a ly a n ) b a ğ ım lı

o lm a k is te m e y e r e k b a ş k a ld ır ıp R o d o s ’ ta n y a r d ım is te d i. R o d o s m ü d a h a le
iç in Rom a s e n a to s u n u n o n a y ın ı a lm a k z o r u n lu lu ğ u n u h is s e tti. S o n u ç ta

K a l y n d a , R o m a ’ n ın m ü d a h a le s iy le R o d o s ’ a b a ğ ış la n d ı. A y n ı y ı l b ir e s k i

Consul o la n M . Iu n iu s ’ u n b a ş k a n lığ ın ı y a p t ığ ı e lç i h e y e t i, K a p p a d o k ia

k r a lı I V . A r ia r a t h e s ’ in ü lk e s in e h a k s ız y e r e s a ld ır a n , fa k a t y e n ile n G a la t

boyu T r o k m e le r in ş ik â y e ti ü z e r in e g ö r e v le n d ir ild i. E lç ile r , T ro k m e le ri

h a k s ız b u ld u la r . İ Ö 1 6 0 y ıllın d a M a g n e s ia a d M a e a n d r u m ( O r t a k l a r ) ile
P r ie n e ( G ü l l ü b a h ç e ) a r a s ın d a y a k l a ş ı k o n b e ş y ı l d ı r d e v a m e tm e k te o la n

b ir s ın ır a n la ş m a z lığ ı R o m a s e n a to s u n a g ö tü r ü ld ü . F a k a t R o m a s e n a to s u

d o s t v e m ü t t e f i k ilâ n e ttiğ i b u i k i k e n tin s o r u n u y la ilg ile n e c e k b ir e lç i h e ­

y e ti t a y i n e t m e d i. İ k i k e n t a r a s ın d a k i s o ru n M y l a s a ’ n m (= M ila s ) h a k e m ­

liğ iy le M a g n e s ia ’ n ın ( O r t a k la r ) le h in e ç ö z ü ld ü . İ Ö 1 5 0 y ılın d a b e n z e r b ir
s ın ır a n la ş m a z lığ ı L e s b o s ( = M i d i l l i ) a d a s ın d a k i M e t h y m n a ile E r a s u s a r a ­
s ın d a o r t a y a ç ık m ış t ı. B u a n la ş m a z lık d a R o m a s e n a to s u ta r a fın d a n d e ğ il,

M ile to s ( M i le t ) , S a m o s (S is a m ) a d a s ı v e A i o l is k e n ti A i g a i ’ d a n ( K ö s e le r

K ö y ü ) g e le n a r a b u lu c u la r ta r a fın d a n g id e r ild i. D a h a s o n ra P h o k a ia ( F o ç a )

v e S m y r n a ( İ z m i r ) k e n tle r i a r a s ın d a b ir a n l a ş m a z l ık ç ı k t ı . B u a n l a ş m a z l ık
da R o m a s e n a to s u ta r a fın d a n d e ğ il, Io n ia k e n ti P r ie n e ’ n in (G ü llü b a h ç e )
g ö n d e rd iğ i b ir a ra b u lu c u n u n h a k e m liğ i ile s o n la n d ırıld ı. A y n ı y ılla r d a

A i o l i s k e n ti P it h a n e ’ n in ( Ç a n d a r lı) S u r iy e k r a lı I . A n t i o k h o s ’ ta n a lm ış o l ­

d u ğ u t o p r a k y ü z ü n d e n L e s b o s a d a s ın d a k i M y t i le n e ile a ra s ı a ç ıld ı. A n l a ş ­

m a z l ı k P e r g a m o n ’ u n a r a b u lu c u o la r a k d e v r e y e g ir m e s iy le s o n a e r d ir ild i.

R om a e m p e r y a l i z m i n e î l k b a ş k a ld ir i:
ARISTONIKOS İSYANI
P e rg a m o n k ra lı II I. A tta lo s , İ Ö 13 3 y ılın d a ö ld ü . O n u n ö lü m ü R o m a ’ n m
A n a d o lu ’ d a e g e m e n lik p o litik a s ı b a k ım ın d a n y e n i, ancak e g e m e n lik

p o lit ik a s ı g e le n e ğ in d e n ta m a m e n fa r k lı o lm a y a n b ir d ö n e m in b a ş la n g ıc ı

o ld u . A t t a lo s , ö lm e d e n ö n c e h a z ır la m ış o ld u ğ u b ir v a s iy e tn a m e ile k r a l ­

lığ ın ın v â r is i o la r a k R o m a h a lk ın ı ta y in e tm iş ti. V a s iy e t k r a lın ö lü m ü n d e n

s o n ra E u d e m o s a d lı b ir P e r g a m o n lu ta r a fın d a n R o m a ’ y a g ö tü r ü ld ü . T a m
on üç y ıl önce M a k e d o n y a ’y ı e y a le ti y a p a r a k C u m h u r iy e tin s ın ır la r ın a

d â h il e d e n R o m a l ı l a r a r a s ın d a v a s iy e t in g e re ğ in i y a p m a y a is te k s iz o la n

h iç k im s e y o k tu . Z ir a v a s iy e tn a m e Rom a h a lk ın ın sosyal ve e k o n o m ik

b a k ım d a n f a r k lı s ta tü le r e s a h ip o la n ü ç s ın ıfın ın , y a n i O p tim a te s (s e n a ­
tö r le r s ı n ıf ı ) , E q u it é s ( A t lıla r s ın ıfı) v e P o p u la r e s ’ in (H a lk ) te m s ilc ile r i

iç in ç o k c a z ip ti. O p tim a te s ’ e y e n i b ir k a za n ç ve itib a r e ld e e tm e fır s a tı

s u n u y o r d u . A t l ı s ın ıfın a y e n i iş , y a tır ım v e k a z a n ç s a ğ la y a c a ğ ı iç in iş ta h
k a b a r tıc ıy d ı. P o p u la r e s d e n ile n yoksul h a lk ın te m s ilc is i o la n T ib e riu s

S e m p r o n iu s G ra c c h u s ’ u n to p ra k y a s a s ıy la (le x a g ra ria ) s a h ip o ld u k la r ı

a r a z ile r i iş le y e b ilm e le r i iç in ih tiy a ç d u y a c a k la r ı n a k it p a r a k a y n a ğ ı k r a lın

h â zin e s i s a y e s in d e s o ru n o lm a k ta n ç ık a c a k tı. Sonuncusunun ta le b i

R o m a ’ d a y e n i b ir a n a y a s a l k r iz i n n e d e n i o ld u . Z i r a a n a y a s a l te a m ü le g ö re

k r a l la r ı n v a s i y e t i d e d â h il R o m a ’ m n d ış i ş le r i y l e i lg il e n e n k u r u m u R o m a

s e n a to s u y d u v e s e n a to , G r a c c h u s ’ u n to p ra k r e fo r m u n a m u h a lifti. B u y ü z ­
d e n A t t a l o s ’ u n v a s iy e ti R o m a s e n a to s u ile H a l k tr ib ü n ü T ib e r iu s S e m p r o ­

n iu s G r a c c h u s a ra s ın d a b ir k a v g a n ın n e d e n i o ld u . G r a c c h u s , s e n a to m u h a ­
le fe tin e ve v e to s u n a ra ğ m e n A tta lo s ’ u n h â zin e s in in d e v le t a ra zis in d e n
(A g e r P u b lic u s ) to p ra k a lm ış o la n yoksul v a ta n d a ş la r a d a ğ ıtılm a s ın ı

s a ğ la y a n yasayı H a lk m e c lis in d e n ç ık a r d ı. Fakat G ra c c h u s s e n a tö r le r

ta r a fın d a n ö ld ü rü ld ü ve yasa a m a c ın a u la ş a m a d ı. S e n a to g e le n e k s e l

o l d u ğ u g i b i s e n a t ö r le r a r a s ın d a n s e ç tiğ i b e ş k i ş i l i k b i r e lç i h e y e t i n i İ Ö 13 2
y ılın d a A n a d o lu ’y a g ö n d e rd i. B u k u r u lu n b a ş k a n ı y a ş lı b ir s e n a tö r o la n
S c ip io N a s ic a ’y d ı. G ra c c h u s ’u n ö ld ü rü lm e s in d e en e tk ili ş a h s iy e t o la n
S c ip io N a s ic a , legatio libera ( ö z g ü r e lç ilik ) s ta tü s ü y le ta y in e d ild iğ i b u

g ö r e v le a y n ı z a m a n d a h a lk ın n e fr e tin in o n a v e r e c e ğ i z a r a r d a n k o r u n m u ş
o lu y o rd u .

S c ip io N a s ic a v e a r k a d a ş la r ın ın g ö r e v i A t t a l o s ’ u n v a s iy e tiy le R om a’

nm o la n P e rg a m o n K r a llığ ın ı e y a le te d ö n ü ş tü re c e k d ü z e n le m e le r i y a p ­

m a k tı. F a k a t y a ş lı S c ip io N a s ic a , A n a d o lu ’ y a a y a k b a s tık ta n ç o k k ıs a b ir

s ü r e s o n r a ö l d ü . D i ğ e r l e r i is e R o m a s e n a to s u n u n h iç b e k le m e d iğ i k a d a r
büyük o la n b ir b a ş k a ld ırıy la k a rş ı k a rş ıy a k a ld ıla r . İs y a n ın lid e r i P e r­

gam on k ra lı II. E u m e n e s ’ in g a yri m e ş ru o ğ lu o la n A r is t o n ik o s ’ tu .

K r a liy e t ta h tın ın v â r is i o ld u ğ u id d ia s ıy la v a s iy e te itira z eden A r is to -

n ik o s ’ u n is y a n ı, her ne kadar P e rg a m o n a r is to k r a tla r ı a r a s ın d a d e s te k

g ö rm e m iş , P h o k a ia ( F o ç a ) , L y d i a ’ d a k i S tra to n ik e ia ( S ile d ik ) v e T r a lle is

(A y d ın ) d ış ın d a h iç b ir k e n tin d e s te ğ in i a la m a m ış o ls a da k ıs a sü re d e

P e rg a m o n k r a llığ ı s ın ır la r ı iç in d e k i k e n tle r in a v a m ı, k ö y lü le r ve
k ö le le r d e n d e s te k g ö re re k b ü y ü m ü ş tü .

İzm ir k ö rfe z in in k u ze y in d e k i L e u k a i’da (Ç a m a ltı) b a ş la y a n is y a n ı

d e s te k le y e n le r in s o s y a l v e e k o n o m ik s ta tü s ü , a y n ı ta r ih te R o m a ’ d a to p r a k

r e fo r m u y a s a s ın ı ç ık a r a n H a l k T r i b ü n ü T i b . S e m p r o n iu s G r a c c h u s ’ u d e s -

te k le y e n le r in k in d e n ç o k fa r k lı d e ğ ild i. A r a d a k i fa r k G r a c c h u s ’ u n k ö le le r i

te m s il e t m iy o r o lm a s ıy d ı. Ö t e y a n d a n A r is t o n ik o s v e G r a c c h u s ’ u n lid e r ­

lik le r in in büyük d e s te k g ö r d ü ğ ü b u ta r ih te S ic ily a ’ d a d a b ir k ö le ayak­

la n m a s ı o lm u ş tu . P e r g a m o n K r a llığ ın ı d o ğ r u d a n R o m a y ö n e tim in e b a ğ la ­

yacak d ü z e n le m e le r in y a p ılm a s ın ı üç y ıl g e c ik tir e n is y a n k a rş ıs ın d a

Rom a s e n a to s u n u n g ö r e v le n d ir d iğ i e lç ile r in e m r in d e b i r R o m a v a ta n d a ş

o rd u s u y o k tu . B u n e d e n le e lç ile r in is y a n ı b a s tır m a k a d ın a a ske rî ç a re

ü r e te b ilm e le r i z o r d u . R o m a ’ n ın d o s tu v e m ü t te fik i o la n k r a lla r d a n a s k e rî

y a r d ım is te y e b ilir le r, P e rg a m o n k e n t m e c lis in d e n is y a n ın y e n i k a tılım ­

la r la b ü y ü m e s in e engel o la c a k b ir k a ra r ç ık a rılm a s ın ı s a ğ la y a b ilir le r d i.

İlk i b e k le n ilm e s i g e re k e n b ir za m a n g e re k tir iy o r d u . İk in c is i is e uygu­

la n d ı. P e r g a m o n k e n t m e c lis i, k e n t s ın ır la r ı iç in d e k i h e r k e s e v a t a n d a ş lık

v e r ile c e ğ in i, k e n ti te r k e d e n le rin v a ta n d a ş lık h a k k ın ın e lin d e n a lın a c a ğ ın ı,

m al ve m ü lk le r in e e l k o n u la c a ğ ın ı ilâ n e d e n b ir k a r a r ç ık a r d ı. F a k a t b u

k a ra r y a ln ız c a P e rg a m o n k e n tin in A r is to n ik o s ’u n e lin e g e ç m e s i o la s ılı­

ğ ın ı o rta d a n k a ld ır m a k ta b a ş a r ılı o la b ild i. A r is t o n i k o s is y a n ı P e rg a m o n
kent s ın ır la n d ış ın d a g id e re k g ü ç le n d i. K o lo p h o n (D e ğ irm e n d e re ),

M yndos (G ü m ü ş lü k ), Eph esos (E fe s ), T h y a te ir a (A k h is a r), A p o llo n is

(M e c id iy e ) k e n tle ri A r is t o n ik o s ’ u n s a ld ır ıs ın a m a r u z k a ld ıla r . Son ik is i

A r i s t o n i k o s t a r a f ı n d a n e le g e ç i r i l d i . E p h e s o s is e b i r d e n i z s a v a ş ı n d a A r i s -
t o n ik o s ’ u y e n m e y i b a ş a r d ı. R o m a ’ n m a s k e rî y a r d ım is te d iğ i d ö r t m ü tte fik
k r a lın ç a b a la r ı d a is y a n ı b a s tır m a d a b a ş a r ılı o la m a d ı. B u k r a lla r d a n b ir is i

K a p p a d o k ia k ra lı V . A r ia r a th e s , İk in c is i P o n to s k ra lı V . M ith rid a te s ,
ü ç ü n c ü s ü B it h y n ia k r a lı I I . N ik o m e d e s v e d ö rd ü n c ü s ü P a p h la g o n ia k ra lı
P y la im e n e s ’ ti. B u a ra d a is y a n ın c id d iy e tin i k a v r a y a n R o m a , A n a d o l u ’ y a

ta m 6 0 y ı l s o n ra ik in c i k e z b ir R o m a v a ta n d a ş o rd u s u g ö n d e rm e k z o r u n d a

k a ld ı. O rd u n u n k o m u ta n lığ ın a İÖ 13 1 y ılın ın C o n s u lle r in d e n b ir i o la n

P u b liu s L ic in iu s C ra ssu s M u c ia n u s ta y in e d ild i. Fakat o da is y a n ı

b a s tır m a d a b a ş a r ılı o la m a d ı. Y e n ild i ve ö ld ü rü ld ü . E rte s i y ıl A r is to -
n ik o s ’ a k a rş ı s a v a ş a c a k R o m a v a ta n d a ş o rd u s u n u n k o m u ta n lığ ın a C o n s u l

M a rc u s P e rp e m a a ta n d ı v e o , A r is to n ik o s ’ u L y d ia ’daki S tra to n ik e ia ’ d a

(S ile d ik ) y e n d i. C a n lı o la ra k y a k a la d ığ ı A r is t o n ik o s ’ u A t t a lo s ’ u n h â zin e s i

v e k ö le le r iy le b ir lik te R o m a ’ y a g ö n d e rd i.

A n a d o l u ’d a il k r o m a e y a l e t î
(PROVINCIA ASIA=ASIA EYALETİ)
Daha önce b e lir tm iş o ld u ğ u m u z g ib i Rom a s e n a to s u n u n M a g n e s ia ’ d a

( = M a n is a ) S u r iy e (= S e le u k o s la r ) k r a lı I I I . A n t io k h o s ’ u y e n e n C o n s u l L .

S c ip io ’ y a t a y in e ttiğ i Provincia'm n adı Asia id i. F a k a t o za m a n Provincia

te r im i, y ö n e t im b a k ım ın d a n b a ğ ı m s ı z , s ın ır la r ı b e lli b ir c o ğ r a f ik a la n ı d e ­
ğ il magistratus (= m a g is tr a t) d e n ile n yüksek kam u g ö r e v lile r in in g ö re v-

e y le m a la n ın ı, ö z e llik le P ra e to r v e C o n s u lle r in s a v a ş h a r e k e t a la n ın ı ta ­

n ım lı y o r d u . L . S c ip io ’ y a t a y in e d ile n Provincia Asia'mn k a p s a d ığ ı c o ğ ra ­

f i k a la n d a n y u k a r ıd a s ö z e ttik . R o m a s e n a to s u , A r is t o n ik o s is y a n ın ın b a s ­

tır ılm a s ın d a n s o n ra , İ Ö 129 y ılın d a P e rg a m o n K r a llığ ı to p r a k la r ım doğ­

ru d a n R o m a C u m h u r iy e t in in s ın ır la r ın a d â h il e tm e k le g ö r e v le n d ir d iğ i o n
k iş ilik e lç i h e y e tin in başkanı o la n Consul M . A q u iliu s ’ a ta y in e ttiğ i
provincia' m n a d ı d a Asia id i. B u d u r u m d a e rte s i y ı l g ö r e v s ü re s i u z a t ıla n

v e proconsul u n v a n ı y l a İÖ 126 y ılın a kadar A n a d o lu ’ d a k a la n M .

A q u iliu s ’ u n g ö r e v -e y le m a la n ı, a ltm ış b ir y ı l önce S u r iy e k r a lın a k a rş ı

savaşan R om a o r d u la r ın ın k o m u ta n ı C o n s u l L . S c ip io ’ n u n k in d e n fa r k lı

d e ğ ild i. B u n e d e n le M . A q u iliu s , T o r o s d a ğ la rın ın k u ze yi ile F ır a t Ir ­

m a ğ ı’m n d o ğ u s u n d a k a la n tü m A n a d o lu ’ n u n k r a lla r ı, k e n tle r i v e h a lk la ­
r ıy l a ilg ile n m e y e tk is in e s a h ip ti. N i t e k i m g e le n e k s e l o ld u ğ u g ib i b u is y a n

s ıra s ın d a s a d a k a tin s o r u m lu lu ğ u n a b a ğ lı k a la n m ü tte fik le r , M . A q u iliu s

ve a rk a d a ş la rı ta r a fın d a n ö d ü lle n d ir ild i. P o n to s k ra lı V . M ith rid a te s ,

R o m a ’ y a s a d a k a tin in ö d ü lü n ü B ü y ü k P h r y g ia ’ n ın k e n d is in e b a ğ ış la n m a ­
s ıy la a ld ı. P h r y g ia ’ m n E p ik t e t o s d e n ile n k u z e y b a t ı k e s im i B it h y n i a k r a lı

I I . N i k o m e d e s ile P a p h la g o n ia h ü k ü m d a r ı P y la im e n e s ’ e b ır a k ı l d ı . A r i s t o -
n ik o s ’ a k a rş ı s a v a ş ırk e n y a ş a m ın ı y itir e n K a p p a d o k ia K r a lı V . A r ia -
r a t h e s ’ i n v â r is le r i o l a n o ğ u ll a r ı n a is e L y k a o n i a b ö l g e s i v e r i l d i .

P e rg a m o n K ra llığ ın ın s ö zü n ü e tm iş o ld u ğ u m u z bu k r a lla r a v e r ile n

b ö lg e le r i d ış ın d a k a la n to p r a k la r ı b ir y ıllığ ın a g ö r e v y a p m a k ü z e r e R o m a
s e n a to s u ta r a fın d a n ta y in e d ile c e k o la n Rom a v a lile r in in (= P r o c o n s u l)
imperium'u n a (e m ir /e m re tm e g ü c ü ) tâ b i k ılın d ı. B u b ö lg e le r k u z e y d e n

g ü n e y e d o ğ ru ş u n la rd ır: T r o a s , M y s ia , A i o l is , L y d i a , P h r y g ia ’ n m güney­
b a tı k e s im i, Io n ia v e K a r ia . B ö y le c e Î Ö 19 0 y ılın d a L . S c ip io ’y a g ö re v-
e y le m a la n ı o la r a k t a y in e d ile n Provincia Asia, P e rg a m o n K r a llığ ı to p ­

r a k la r ı ü z e r in d e k u r u la n s ın ır la n b e lli b ir R o m a e y a le ti’ n in a d ı o ld u .
A n a d o l u ’ d a k i b u i l k R o m a e y a le tin in ( = P r o v in c ia A s i a ) s ın ır la r ı iç in d e

b u lu n a n k e n tle r , A r is t o n ik o s is y a n ın a d e s te k v e r m iş o la n P h o k a ia ( F o ç a ) ,

S tra to n ik e ia (= S ile d ik ) ve T r a lle is (A y d ın ) d ış ın d a k ile r civitas libera,

yani özgür kent s ta tü s ü n e s a h ip tile r v e te o r id e R o m a ’ m n d o s tu v e m ü t te ­
f i k i y d i l e r . A r i s t o n i k o s ’ u d e s te k le m iş o la n k e n tle r is e ö z g ü r l ü k le r i n i k a y ­

b e t t i . S t r a t o n i k e i a t a h r i p e d i l d i . P h o k a i a ’ n ı n a y n ı a k ı b e t e u ğ r a m a s ı n a is e

k o lo n is i M a s s i li a ’ n ın ( M a r s i ly a ) a r a c ılığ ı e n g e l o ld u . E y a l e t s ın ır la r ı iç e ­
r is in d e civitas libera s ta tü s ü n e s a h ip o lm a y a n k e n tle r , e y a le t v a lis in in

y ö n e tim in e ( im p e r iu m ’ u n a ) tâ b i k ılın d ıla r . O n la n n s ta tü s ü R o m a h â z in e ­

s in e ve rg i ö d e m e k le y ü k ü m lü (c iv ita te s s tip e n d a r ia r ia ) k e n t le r d i. Civi-

tates liberae s ta tü s ü n d e o la n v e R o m a v a lis in in y ö e tim in e tâ b i o lm a y a n

R o m a d o s tu v e m ü tte fik i k e n tle r , te o rid e v e r g iy e d e tâ b i d e ğ ild i. K r a liy e t

a r a z ile r i (K h o ra B a s ilik e ) is e v a s iy e tin g e re ğ i o la ra k Rom a h a lk ın ın
m ü l k ü ( ager publicus) o ld u . B u a r a z iy i iş le y e n y a d a k u lla n a n k ö y lü le r e

o n d a lık ö d e y e n k ir a c ıla r o la r a k itib a r e d ild i. P e r g a m o n k r a lla n n ın d iğ e r

g e lir k a y n a k la r ı , y a n i ta ş v e m aden o c a k la r ı, g ö l, t u z la , o r m a n , im a la t­

h a n e le r v e k iş ile r in daha önce P e rg a m o n k r a lla rın a ö d e m e k le y ü k ü m lü

o ld u k la n v e r g ile r d e v a s iy e tin g e re ğ i o la r a k R o m a y ö n e t im in e g e ç ti.

M . A q u iliu s v e a rk a d a ş la n n ın y a p m ış o ld u ğ u b u d ü z e n le m e d e n a n la ­

ş ılm a k ta d ır k i A s ia E y a le t i’ n in (= P ro v in c ia A s ia ) s ın ır la r ı b e lir le n ir k e n

d o ğ a l k a y n a k la r v e tic a r e t i m k â n la r ı d ik k a t e a lın d ı. Z i r a A s i a E y a l e t i iç e ­
r is in d e y e r a la n b ö lg e le r , m ü t te fik k r a lla ra b ır a k ıla n b ö lg e le rd e n doğal

k a y n a k la r v e tic a r e t o la n a k la n b a k ım ın d a n A n a d o l u ’ n u n e n d e ğ e r li b ö l­

g e le r iy d i. A y r ıc a A s ia E y a le ti, H e lle n iz a s y o n v e k e n t y o ğ u n lu ğ u y ü k s e k
o la n b ö lg e le ri iç e r iy o r d u . D e m e k k i M . A q u iliu s v e a rk a d a ş la n , e y a le tin

s ın ır la n n ı b e lir le rk e n üç ö n e m li u n su ru göz önünde b u lu n d u r m u ş tu .

B u n la r d a n b ir is i e y a le tte n R o m a h â z in e s in e a k a c a k g e lir , İk in c is i İta ly a n

tü c c a rla n n y a tın m o la n a k la r ı, ü ç ü n c ü s ü e y a le ti y ö n e t m e k iç in h e r y ı l ta ­

y in e d ile c e k v a lile r e ç o k fa z la s o ru n ç ık a r m a y a c a k y ö n e tim s e l im k â n . B u

üç u n su rd a n sonuncusunun önem i R om a e y a le tin e ta y in e d ile n R o m a lı

y ö n e tic ile r in s a y ıs ı d ik k a te a lın d ığ ın d a ç o k a ç ık o la r a k g ö r ü le b ilir . Z i r a
e y a le tin en üst Rom a y ö n e tic is i Proconsul d e n ile n v a liy d i. V a lin in

Legatus d e n ile n ü ç y a r d ım c ıs ı v a r d ı. O n l a r v a liy e a ske rî v e a d li iş le r d e

y a r d ım c ı o lm a k ü z e r e s e n a to ta r a fın d a n a ta n ıy o rd u . E y a le t in m a li iş le ­

r iy le is e y i n e s e n a to ta r a fın d a n ta y in e d ile n b ir Quaestor ilg ile n iy o r d u .

H e p s in in g ö r e v s ü re si b ir y ıld ı. A s ia E y a le t i’ n in v e r g ile r i, İ Ö 12 3 y ılm a

kadar Q u a e s to r la r ta r a fın d a n to p la n d ı. B u y ıld a H a lk trib ü n ü G a iu s

S e m p r o n iu s G r a c c h u s ’ u n ç ık a rd ığ ı y a s a y la ( le x S e m p r o n ia ) e y a le tle r d e n
to p la n a c a k v e r g ile r k o n u s u n u y e n id e n d ü z e n le d i. B u y a s a g e re ğ i v e r g ile r
a r tık A tlı s ın ıfı m ensubu ş ir k e tle r in te m s ilc ile r i o la n Publicanus\zx
(= V e rg i m ü lte zim le r i) ta r a fın d a n to p la n a c a k tı. A tlı s ın ıfı bu v e r g ile r i

to p la m a y e tk is in i, R o m a ’ d a k i Censorler ta r a fın d a n b e ş y ıld a b ir d ü z e n le ­

n e n a ç ık a r t ır m a d a s a tın a lır d ı.

R om ae m p e r y a lîz m în e îk în c î b a ş k a l d i r l
MITHRIDATES SAVAŞLARI
P o n to s k r a lı V . M ith r id a te s , İ Ö 1 2 0 y ılın d a ö ld ü rü ld ü . A n a d o lu ’ d a k i A s ia

E y a l e t i ’ n in s ın ır la r ın ı g e n iş le tm e k a r z u s u n d a o la n R o m a s e n a tö r le r i, k r a ­

lın ö lü m ü n ü fır s a t b ile r e k , y a k la ş ık o n y ı l ö n c e P o n to s K r a ll ı ğ ı n a b a ğ ış ­

la m ış o ld u k la r ı B ü yü k P h r y g ia ’y ı A s ia E y a le ti’ n in s ın ır la r ı iç in e d â h il
e ttile r . P h r y g i a ’ n m h iç b ir h a k lı g e re k ç e o lm a k s ız ın P o n to s K r a llığ ın d a n

g e ri a lın m a s ı, b u ta r ih te o n b ir y a ş ın d a o la n k r a lın o ğ lu V I . M i t h r i d a t e s ’ in

Rom a d ü ş m a n ı o lm a s ın a n e d e n o ld u . B u d ü ş m a n lık s o n ra d a n D io n y s o s
v e E u p a t o r ta k m a a d la r ıy la a n ıla c a k o la n V I . M ith r id a te s ’ in k e n d i a d ıy la
a n ıla n ü ç a ş a m a lı s a v a ş ın , y a n i M ith r id a te s S a v a ş la r ın ın p a t la k v e r m e s in e

k a d a r g id e n s a b ır lı v e p la n lı y o lu n a ş ılm a s ın d a v e z a m a n ın y ü k s e le n y e n i

b ir g ü c ü o la r a k o r ta y a ç ık m a s ın d a tü k e n m e y e n e n e ıjis i o ld u .
V I . M i t h r i d a t e s , b a b a s ı b ir s a r a y e n tr ik a s ı s o n u c u n d a ö ld ü r ü lü n c e y a ­

ş a m ım h e d e f a la n k o m p lo la r d a n k u r tu lm a y ı b a ş a ra ra k P o n to s d a ğ la rın a

s ığ ın m ış v e y e d i y ı l s o n ra d a ğ la r d a n in ip b a b a s ın ın ta h tım e le g e ç ir m iş t i.
Tü m A n a d o lu ’y u iç in e a la c a k b ir k r a l lı k k u r a r a k , A n a d o l u ’ n u n b a tıs ın ­
d a k i R o m a e g e m e n liğ in e s o n v e r m e k id e a liy le y o la ç ık a n g e n ç k r a l, y a k ­

la ş ık b e ş y ı l tü m ilg is in i k r a llığ ın ın ku ze yd o ğ u s u n d a y o ğ u n la ş tır d ı. B u

s ü re iç e r is in d e a s k e r î v e e k o n o m ik a ç ıd a n y ö n ü n ü b a t ıy a ç e v ir e c e k k a d a r

g ü ç le n m iş ti. İ Ö 10 7 ya da 1 0 6 y ı l ı n d a , ö n c e K a p p a d o k i a ’ y ı e le g e ç ir d i,

s o n ra g ü v e n ilir b ir k a ç a r k a d a ş ıy la b ir lik t e k ı l ı k d e ğ iş tir e r e k , Y u n a n k e n t

d e v le tle r in in Rom a e m p e r y a liz m in e k a rş ı te p k is in i g ö rm e k iç in B a tı

A n a d o l u ’ d a g e z d i . G e z i s i s ıra s ın d a R o m a y ö n e t im in in k ö t ü u y g u la m a la r ı

yü zü n d e n h a lk ın b ü y ü k s ık ın tı iç in d e o ld u ğ u n u g ö r d ü . S ık ın t ın ın y a ş a n ­

m a s ın a R o m a y ö n e t im in d e n z iy a d e İt a ly a n tü c c a rla r ı (n e g o tia to r e s ) n e d e n
o lm u ş tu . O n la r , Rom a le jy o n la r ın ın p e ş in d e n g id e r le r , k a z a n ıla n her
Rom a z a fe r in i k e n d ile r i a d ın a y e n i y a tır ım o la n a ğ ın ın b a ş la n g ıc ı o la ra k

g ö r ü r le r d i. B u a n la m d a A n a d o lu , e n a zın d a n z e n g in k e n t d e v le tle rin in

iç in d e b u lu n d u ğ u b a tı A n a d o lu , R o m a lı b u tü c c a rla r ta r a fın d a n ÎÖ 18 8

y ılın d a im za la n a n A p a m e ia B a r ış ın d a n itib a re n fa r k e d ilm iş ti. A s i a Eya ­

le tin in k u r u lm a s ı, b u k iş ile r iç in B a t ı A n a d o lu ’ y u d a h a c a z i p h a le g e tir ­
m iş ti. A y r ıc a e y a le tte n to p la n a n onda b ir ü rü n v e rg is i, tu z la , o tla k ve

g ü m rü k v e r g ile r in in İÖ 123 y ılın d a n itib a re n R o m a ’daki a tlı s ın ıfın ın

te m s ilc ile r i o la n v e r g i m ü lte z im le r i ( = p u b lic a n i) t a r a fın d a n to p la n m a s ı d a

e y a le tte k i Rom a v a ta n d a ş ı İta ly a n la r ın s a y ıs ın ın a r tm a s ın a k a tk ıd a bu­

lu n m u ş tu . İş a d a m la r ı v e v e r g i m ü lt e z im le r i A s i a E y a l e t i ’ n d e y e r le ş m iş

o ld u k la r ı h e r k e n tte conventus civium Romanorum d e n ile n R o m a v a t a n ­

d a ş la r ı b ir lik le r in i k u r m u ş la r d ı. B u s iv il b ir lik le r iç in d e b u lu n d u k la rı
k e n tin y ö n e tim in d e n b a ğ ım s ız d ıla r . K e n d i b ir lik m e c lis le r i, m e m u rla r ı v e

h â z in e le r i v a r d ı . A n c a k iç in d e b u lu n d u k la r ı k e n tin m e c lis i ile o r t a k k a ­

r a r la r ç ık a r a b iliy o r la r , d iğ e r k e n tle rd e k i R o m a lı v a ta n d a ş b ir lik le r iy le

o r t a k h a r e k e t e d e b iliy o r la r d ı. K e n d i a r a la r ın d a k i y a da R o m a v a ta n d a ş ı
o lm a y a n la r la k e n d ile r i a r a s ın d a k i d a v a la r a e y a le tin v a lis i b a k ı y o r d u . A s i a

E y a le t in d e y a ln ız c a R o m a v a ta n d a ş la r ın ın d a v a la r ın a b a k ılm a s ı iç in a d ın a

conventus Iuridicus (Y u n a n c a : Dioikesis) d e n ile n o n ü ç m a h k e m e b ö lg e s i

k u r u lm u ş tu . T ü m d u r u ş m a la r , b u m ahkem e b ö lg e le r in in m e r k e z le r in in

her b ir in d e y ıld a b ir k e z, v a lin in ya da v a lin in ta y in edeceği b ir

Legatus ' u n b a ş k a n lığ ın d a k u r u la n m a h k e m e le r d e y a p ılıy o r d u . E y a le t v a ­

lis i m a h k e m e j ü r il e r i n i d e b u ö r g ü t lü R o m a v a ta n d a ş la r ı a r a s ın d a n t a y in

e d iy o r d u . B u tü r ö r g ü t lü İt a ly a n la r ın e y a le tte k i s a y ıs ı M it h r i d a t e s ’ in A s i a

E y a le tin d e k ılık d e ğ iş tir e r e k g e z m iş o ld u ğ u z a m a n d a ö y le s in e ç o k tu k i ,

h e r b a k ım d a n o n la rın v a r lığ ı A s ia E y a le ti h a lk ı iç in h u z u r s u z lu k v e r i­
c iy d i. Ö z e llik le v e r g i m ü lte z im le r in in h a k s ız lık y a d a z o r b a lık la r ı h a lk ın

k in d u y g u s u n a k a p ılm a s ın a n e d e n o lm u ş tu .

P o n to s K r a lı V I . M ih trid a te s , B a tı A n a d o lu ’ d a k i R o m a e m p e r y a liz m i­
n in o lu m s u z s o n u ç la r ın ı g ö r m ü ş v e b u d u ru m R o m a ’y a k a rş ı s a v a ş m a k

a d ın a o n u n c e s a r e tin i a r tır m ış tı. B u n e d e n le k o m ş u k r a llık la r ı h â k im iy e t i

a ltın a a lm a y a y ö n e lik p la n lı h a r e k e tin e devam e tti. İÖ 10 6 y ılın d a

B ith y n ia k r a lı I I I . N ik o m e d e s ile ittifa k y a p tık ta n s o n ra P a p h la g o n ia ’ y ı

is tila e d ip e le g e ç ir d i v e N i k o m e d e s ile p a y la ş tı. Ü ç y ıl s o n ra G a la ty a ’y ı
e le g e ç ir d i v e onun a s k e r le ri b u r a d a n P e s s in u s t a p m a k d e v le t in in k u ts a l

to p r a k la r ın a s a ld ır m a y a b a ş la d ıla r . B u a ra d a R o m a s e n a to s u , g e le n e k s e l

o ld u ğ u g ib i, M ith r id a te s ’ in kom şu k r a llık la r a s a ld ır ıla r ın ın n e d e n in i

k r a lla r a r a s ın d a k i a n la ş m a z lık la r o la r a k d ü ş ü n ü y o r , M ith r id a te s ta r a fın ­

dan ta h tın d a n in d ir ile n b ir k r a lın y e n id e n ta h tın a o tu r tu lm a s ı iç in k a ra r

(s e n a tu s c o n s u ltu m ) ç ık a r ıp , b u k a ra rın g e re ğ in i y a p m a s ı iç in b ir R o m a

s e n a tö r ü n ü y a d a s e n a tö r le r d e n o lu ş a n b ir e lç i h e y e t in i g ö r e v le n d ir m e k le
y e tin iy o rd u . İÖ 92 y ılın d a M ith rid a te s ta r a fın d a n ta h tın d a n in d ir ilm iş
o la n K a p p a d o k ia k r a lın ı y e n id e n ta h tın a o tu r ta n Rom a s e n a tö rü , k e n d i­

s in e provincia o la ra k C ililic ia (= K ilik ia ) ta y in e d ile n P ra e to r S u lla ’ y d ı.

M ith r id a te s , y a k la ş ık o n y ıl s o n ra ü n ü n ü R o m a d ik ta tö r ü o la r a k k a z a n a ­
c a k o la n S u l la ’ y a it ir a z e tm e d i v e K a p p a d o k ia ’ n ın k r a lı ta h tın a y e n id e n
k a v u ş tu . B u a ra d a S u lla , F ır a t Ir m a ğ ı’ n ın d o ğ u s u n d a , e s k i P e rs K r a llığ ı­

n ın to p r a k la r ın d a k u r u lm u ş o la n P a rth (A rs a k la r ) K ra llığ ın ın e lç ile r iy le

g ö rü ş tü . R o m a lıla r la P a r t h la r a r a s ın d a k i b u ilk re s m î g ö rü ş m e d e n a n la ­
ş ılm a k ta d ır k i , R o m a lıla r , P a rth la r h a k k ın d a h e n ü z h e m e n h e m e n h iç b ir
b ilg iy e s a h ip d e ğ ild ile r . S u lla , P a r t h K r a l ı n ı n e lç ile r in e k ü ç ü m s e y ic i b ir

t a v ır s e r g ile m iş v e b u ta v r ın m u h a ta b ı o la n e lç ile r P a r t h K r a l ı ta r a fın d a n

c e za la n d ır ılm ış la r d ı. G ö r ü ş m e d e n ç ık a n s o n u ç , P a rth K r a llığ ı ile Rom a

C u m h u r i y e t i ’ n i n n ü f u z a la n ı s ın ır ın ın F ı r a t Ir m a ğ ı o l d u ğ u y d u .

M ith rid a te s , İ Ö I. y ü z y ılın ilk o n y ı lı ta m a m la n d ığ ın d a A n a d o l u ’ n u n

e n g ü ç lü k r a lı o lm u ş tu . A r t ı k o , R o m a lıla r ı y e n e b ile c e k g ü ç te o ld u ğ u n u

düşünm eye b a ş la m ış tı. K o m ş u k r a lla r ı e n tr ik a la r la ya da b iz z a t s ila h a

b a ş v u r a r a k ta h tla r ın d a n in d irm e ve o n la rı k o v m a p o litik a s ın d a n bu ne­

d e n le h iç v a z g e ç m e d i. Z i r a R o m a ’ y ı k ış k ır t m a y a y ö n e l ik , b ir ile r i b ir g e ri

ş e k lin d e k i b u p o litik a s ı te k am aca h izm e t e d iy o r d u : R o m a lıla r ı a ç ık ç a

s a ld ır g a n , k e n d is in i h a k s ız lığ a u ğ ra ya n o la ra k g ö s te rm e k . M ith r id a te s ’ i
bu a m a c ın a u la ş tır a c a k s ü re ç İ Ö 9 0 y ılın d a ta h tın d a n in d ir d iğ i B it h y n ia
k r a lı I V . N i k o m e d e s ’ in R o m a ’ y a g id ip s e n a tö r le r d e n k o r u m a is te m e s iy le

b a ş la d ı. R o m a l ı s e n a tö r le r k e n d ile r in e s ığ ın m ış o la n N ik o m e d e s ’ in ta h ­
tın a y e n id e n o tu r tu la r a k h a k k ın ın te s lim e d ilm e s in i s a ğ la m a k iç in A s ia

E y a le ti’n in ku ru c u su M a n iu s A q u iliu s ’ u n aynı a d lı o ğ lu n u n b a ş k a n lı­

ğ ın d a b ir e lç i h e y e tin i g ö r e v le n d ir d ile r . M ith r id a te s , R o m a l ı e lç ile r e y in e

z o r lu k ç ık a r m a d ı. A n c a k p a ra v e ü n k a z a n m a h ırs ın a k a p ılm ış o la n M a ­

n iu s A q u iliu s v e a rk a d a ş la r ı, N i k o m e d e s ’ i P o n to s K r a l l ı ğ ı ’ n a s a ld ır m a y a

z o r la d ıla r . M it h r id a t e s , N i k o m e d e s ’ in P o n to s k e n tle r in e s a ld ır a r a k y a ğ m a

ve ta la n e tm e s in e b ile r e k g ö z y u m d u . Z i r a Rom a e g e m e n liğ in d e k i B a tı

A n a d o l u ’ y u e le g e ç ir m e k iç in b a ş la tm a y ı p la n la d ığ ı s a v a ş ın i y i v e y e te r li

n e d e n in i b ö y le c e s a ğ la m ış o la c a k tı. S o n k e z b u h a k s ız s a ld ır ıy ı h e m M a ­

n iu s A q u i l iu s b a ş k a n lığ ın d a k i e lç ile r e , h e m d e R o m a ’ y a e lç ile r g ö n d e r ip ,

s e n a to y a ş ik â y e t e d e r e k p r o te s to e tti. A n c a k p r o te s to s u d ik k a t e a lın m a d ı

ve o , A s ia E y a le tin i e le g e ç irm e k ü z e r e h a re k e te g e ç ti. B ö y le c e ta r ih e

kendi a d ıy la geçecek o la n s a v a ş la r ın ilk i, yani I. M ith rid a te s Savaşı

b a ş la m ış o ld u .
 İÖ 8 8 y ı lı n d a A s i a E y a le t i n i e le g e ç ire n M i t h r i d a t e s , E f e s ’ e g e ld iğ in d e

A n a d o lu ’ d a k i tü m R o m a lıla r ın ö ld ü rü lm e s i e m rin i v e r d i v e b u e m ir ü z e ­

r in e e n a z 8 0 b in R o m a lı v e İta ly a n d o ğ u m lu s iv il, y a ş v e c in s iy e t a y ır ım ı

y a p ılm a k s ız ın b ir g ü n d e k a tle d ild i. K a t lia m , e y a le tin a r is to k r a tla r ı ta r a ­

fın d a n d e ğ il, y o k s u lla n v e k ö le le ri ta r a fın d a n g e rç e k le ş tirild i. K ö le le r e b u

h iz m e t le r in in k a r ş ılığ ın d a M ith r id a te s ta r a fın d a n ö z g ü r lü k le r i b a ğ ış la n d ı.

B u b a ğ ış la ö z g ü r lü ğ ü n ü k a z a n a n k ö le s a y ıs ı 15 b in i b u lm u ş t u . K a t le d ile n
R o m a lı v e İt a ly a n la n n m a lla n n a e l k o n u lm a s ı n e d e n iy le o la ğ a n ü s tü z e n ­
g in le ş e n M ith r id a te s , k e n t d e v le tle r in in ö d e d ik le r i t ü m v e r g ile r i b e ş y ı ll ı ­

ğ ın a k a ld ır d ı. B a z ı k e n tle r e iç in d e b u lu n d u k la n s ık ın tıla n a tla ta b ilm e le r i

iç in p a r a b a ğ ış la r k e n , k e n tle r in g ö s te ri v e o y u n la r ın ın m a s ra fla rın a k a t­

k ıd a b u lu n d u ; ta p m a k la ra ve k u ts a l a la n la ra p a ra b a ğ ış la m a k , onanm

yapm ak g ib i iy ilik le r d e b u lu n d u . T ü m bu iy ilik ç i y a k la ş ım ın a ra ğ m e n ,

b a z ı k e n tle r M it h r id a t e s ’ e d ir e n m e y e d e v a m e ttile r . B u a ra d a s a v a ş ın k ış ­

k ır tıc ıs ı o la n R o m a l ı e lç ile r in b a ş k a n ı M a n iu s A q u iliu s d a , M ith rid a te s

ta r a fın d a n y a k a la n a ra k , p a ra h ırs ın ı ta tm in e tm e y e y ö n e lik a n la m lı b ir

ö lü m c e z a s ın a ç a r p tır ıld ı. M ith r id a te s o n u , b o ğ a z ın a e r itilm iş a ltın d ö k e ­

re k ö ld ü rd ü .

M ith r id a te s ’ in z a f e r k e y f i , İ Ö 8 6 y ılın d a A v r u p a ’ y a g e ç e n o rd u s u n u n

K h a ir o n ie a ’ d a R o m a lı g e n e ra l S u lla ’ y a y e n ilm iş o ld u ğ u h a b e riy le b o­

z u ld u . İç in e d ü ş e n k o r k u y u y e n e m e y e n M ith r id a te s , b ir ta r a fta n y e n i b ir

o rd u k u rm a k iç in a c e le e d e rke n , d iğ e r ta ra fta n bu y e n ilg i d o la y ıs ıy la

k im le r in k e n d is in e ih a n e t e d e re k R o m a lıla r ta r a fın a geçm eye e ğ ilim li

o la b ile c e ğ in i d ü ş ü n m e y e b a ş la d ı. O n u e n ç o k k u ş k u la n d ır a n G a l a t b e y le r i

(= te tra rk h e s ) id i. B u n e d e n le M ith r id a te s , k e n d is in e d o s t o ls u n y a d a o l­
m a s ın h iç a y ır t e tm e k s izin k a d ın la r ı v e ç o c u k la r ıy la b ir lik te tü m G a la t
b e y le r in i P e r g a m o n ’ d a k i k r a liy e t s a r a y ın d a v e r e c e ğ i ş ö le n e d a v e t e tti v e
b u ra d a üçü h a riç o n la n n tü m ü n ü ö ld ü rd ü . K a tlia m G a la tla r ı, d u y g u s a l

a n la m d a R o m a ’ y a d a h a fa z la y a k ın la ş tır d ı. H a y a t t a k a lm ış o la n ü ç G a la t

b e y i, P o n to s K r a lın ın G a la t y a ’ d a k i g a r n iz o n la r ın a s a v a ş a ç tıla r v e o n la rı

y e n ip G a la ty a ’ d an k o v d u la r . B ö y le c e P o n to s K r a lın ın , ö ld ü rd ü ğ ü G a la t
b e y le r in in p a ra la rı d ış ın d a , G a la ty a ’ d a k i k a z a n ım la n n ın tü m ü e lin d e n

a lın m ış o ld u .
M ih t r id a te s ’ in o r d u s u n u n K h a ir o n e ia S a v a ş ın d a y e n ilm e s i, k r a lın p a ­

r a y a v e a s k e re o la n ih tiy a c ın ı a r tır m ış tı. B u n e d e n le k r a l , y ö n e t ic i o la r a k

t a y in e t t iğ i t ir a n la r s a y e s in d e k e n t d e v le tle r in i y a ğ m a l a d ı. M i t h r i d a t e s ’ in

b u t a v r ı , s a v a ş ın b a ş ın d a k i c ö m e r tliğ in y a r a tm ış o ld u ğ u m e m n u n iy e t i b i ­
t ir d i. K e n t le r i n v a r lı k l ı k e s im in i b u ş e k ild e k a r ş ıs ın a a lm ış o l d u . Y i n e d e
A s ia E y a le tin d e in s a n la r , M ith r id a te s y a n lıla r ı v e R o m a y a n lıla r ı o lm a k

ü ze r e ik i ta r a f o ld u la r. K e n tle r in s o y lu v e z e n g in s ın ıfı, M ith r id a te s ta ra -

fm d a n k ış k ır tıla n a v a m a k a rş ı g ü v e n s iz lik d u y u y o r , o n la r ın is y a n e d e b ile ­

c e ğ in d e n k o r k u y o r d u . N it e k im E p h e s o s ’ u n a r is to k r a tla r ı, b u g ü v e n s iz lik

o r t a m ın d a v u k u b u lm a s ı o la s ı t e h lik e y i ö n le m e k iç in k e n t a v a m ın ı m e m ­

n u n e d e c e k b ir y a s a ç ık a r m a k z o r u n d a k a ld ı. B u y a s a y la A r t e m is ta p ın a ­

ğ ın a b o r c u o la n la r ın b o r ç la r ı s ilin d i, s ın ır v e m ir a s d a v a la r ı d ış ın d a k i d a ­
v a la r a s o n v e r il d i, v a ta n d a ş lık h a k k ıy la ilg ili s ın ır la m a la r e s n e k le ş tir ild i.
Fakat bu s a v a ş ta k e n tle r y a ln ız c a M ih trid a te s d o la y ıs ıy la d e ğ il, Rom a

o r d u la r ın ın k e n d i a r a s ın d a k i s a v a ş la r d a n d a e t k ile n d i. S u l l a ’ d a n o r d u k o ­
m u t a n l ığ ım a n a y a s a l te a m ü lle r e u y m a y a r a k ip ta l e d e n b a ş k e n t R o m a ’ d a k i

s iy a s e t, S u l la ’ n ın y e r in e C o n s u l L . V a le r iu s F la c c u s ’ u t a y in e tm iş ti. F l a c -
c u s ’ u n o r d u s u , k e n d is in i ö ld ü re n L e g a tu s u (le jy o n k o m u ta m ) F i m b r i a ’ n m

e lin e g e ç m iş v e F i m b r i a , M ith r id a te s ’ in b ir o r d u s u n u M i le t o p o li s (M u s ­

ta fa K e m a lp a ş a ) y a k ın ın d a y e n d ik te n s o n ra M ih tr id a te s ’ e y a r d ım e ttik le r i

g e r e k ç e s iy le b a z ı k e n tle r i y a ğ m a la m ış t ı.
İÖ 8 5 y ı lı n d a R o m a l ı k o m u ta n S u lla , M ith r id a te s ile D a r d a n o s ( M a l ­

te p e ) A n tla ş m a s ın ı im z a la d ı. B u a n tla ş m a y la M ith r id a te s , s a v a ş ta n ö n c e k i

s ın ır la r ın a ç e k ild i. G a la ty a ü z e r in d e k i tü m ta le p le r in d e n v a z g e ç ti.
B it h y n ia ’ y ı N ik o m e d e s ’ e , K a p p a d o k ia ’ y ı A r io b a r z a n e s ’ e b ır a k tı. A y r ıc a

R o m a ’y a 2 0 0 0 ta la n to n s a v a ş ta z m in a tı ö d e m e k z o r u n d a k a ld ı.

R o m a d ik t a t ö r ü s u l l a :
ROMA EMPERYALİZMİNİN İNTİKAMI
D a r d a n o s A n tla ş m a s ın d a n s o n ra ra k ib i F im b r ia ’ y a k a rş ı s a v a ş a n v e o n u
in tih a r a s ü r ü k le y e n S u lla ’ n ın b a ş a rıs ı, A s i a E y a le ti a ç ıs ın d a n y ık ım d ı.

Z ir a S u lla , k e n d is in i P e rg a m o n K r a lın ın v a s iy e ti ü z e r in e R om a e y a le ti

y a p ıla n A s i a ’ y a fe t h e d ilm iş ü lk e m u a m e le s i y a p m a h a k k ın a s a h ip o la r a k
g ö rü y o rd u . M ith rid a te s ’ e is te y e re k d e s te k ve re n , e y a le tte k i İta ly a n la r ı

ö ld ü re n k e n tle r in ö z g ü r lü k le r in i g e ri a ld ı. Ö z g ü r lü ğ ü e lin d e n a lın a n

k e n tle r in v a ta n d a ş la rın ın d a v a la r ı a r tık k e n d i k e n tle r in in m a h k e m e le r in d e

g ö r ü lm e y e c e k , o n la r d a v a la r ın ı b a ğ la n d ık la r ı k e n tle r in ya d a d e v le tle r in

m a h k e m e le r in e g ö tü r e c e k le r d i. Ödenecek savaş ta zm in a tı da çok a ğ ır

o ld u . 2 0 b in ta la n to n o la r a k b e lir le n e n s a v a ş ta z m in a tın ın b ir y ıl iç in d e
S u lla ’ n m ö z e l o la r a k t a y in e ttiğ i v e r g i m e m u r la r ı ta r a fın d a n to p la n m a s ı

g e r e k iy o r d u . E k o la r a k e y a le tte n to p la n a n ü ç v e r g id e n , y a n i o n d a b ir ü rü n

v e r g is i ( d e c u m a ) , g ü m r ü k v e r g is i (p o r to r ia ) v e o t la k v e r g is in d e n ( s c r ip -

tu ra ) s o n ik is in i v e R o m a a r a zis i (a g e r p u b lic u s ) y a p ılm ış to p r a k la r ın k ir a

g e lir le r in i P u b lic a n u s la r to p la m a y a d e v a m e d e c e k le r d i.
M i t h r i d a t e s ’ in a d ı y l a ta r ih e m â l o la n s a v a ş la r ın s o n u n c u s u n d a R o m a

o rd u s u n a k o m u ta e d e c e k o la n L ic in iu s L u c u l l u s , b u v e r g ile r i to p la m a s ı

iç in S u lla ’ n ın e y a le tte b ır a k tığ ı L e g a tu s la r ın d a n b ir is iy d i. O n u n iy i n iy e tli

y a k la ş ım ı b ile e y a le tin e k o n o m ik a n la m d a m a r u z k a ld ığ ı b ü y ü k s ık ın tıy a
b ir ç a re o lm a d ı. Dahası savaş sona e r in c e k ış boyunca e y a le tte k a la n

S u lla ’n m ta k r ib e n 4 4 b in a s k e r d e n o lu ş a n s e k iz le jy o n l u k o r d u s u n u n b a ­

r ın m a ve yem ek ih tiy a ç la r ı d a e y a le t k e n tle r in in h a lk ı ta r a fın d a n k a rş ı­

la n d ı. U y g u la m a ç o k a c ım a s ız d ı. Z ir a e y a le tte d a ğ ıla n a s k e r le r in h e r b ir i
b ir e v d e k a lm ış ve e v in s a h ib i e v in d e k a la n a s k e r in y i y e c e k , iç e c e k v e

g iy s is in i b e d a v a te m in e tm e k v e a s k e re g ü n lü k 1 6 d ra h m i ö d e m e k le y ü ­
k ü m lü k ılın m ış t ı. E ğ e r e v d e k a la n a s k e r b ir s u b a y ( c e n t u r io n ) is e o n u n

iç in ö d e n e c e k g ü n lü k p a r a m ik ta r ı 5 0 d r a h m iy d i. B ö y le b ir o r ta m d a s iv il

h a lk ın a h lâ k i a n la m d a m a ğ d u r iy e t in i d e ta h m in e tm e k z o r d e ğ ild ir . A n c a k

e k o n o m ik s ık ın tın ın v e r d iğ i b ü y ü k y ık ım b u n la r ı g ö lg e le m iş g ö r ü n ü y o r .
Z ir a b u k a d a r b ü y ü k b ir ta z m in a tın ö d e n m e s i ç o k z o r d u . Ö d e n e c e k p a ra ­
n ın te m in i iç in h e m e n h e r y o la b a ş v u r u ld u . K i m i a ile le r e r k e k v e k ı z a y ­

r ım ı y a p m a d a n ç o c u k la r ın ı k ö le o la r a k s a tm a k z o r u n d a k a ld ıla r , k e n tle r

kam uya a it ta ş ın m a zla r ın ı ip o te k e ttile r , te fe c ile r e b a ş v u rd u la r. T a le p

e d ile n p a r a m ik t a r ın ın b ü y ü k o lm a s ı n a k it p a r a s ık ın tıs ın a y o l a ç m ış , fa ­

i z l e r i a r t ı r m ı ş , İ t a l y a n iş a d a m l a r ı n a t e f e c i / b a n k e r o l a r a k y e n i b i r k a z a n ç

im k â n ı s u n m u ş tu . B u n e d e n le A s i a E y a le ti’ n d e k i R o m a v a ta n d a ş la r ın ın

s a y ıs ı V I . M it h r id a t e s ’ in k a tlia m ı n e d e n iy le her ne k a d a r a z a lm ış s a da

s a v a ş ın R o m a z a f e r iy le s o n b u lm a s ın d a n s o n ra ç o k d a h a h ı z l ı b ir ş e k ild e

a r ttı. İt a ly a n b a n k e r le r e y a le tte y ü k s e k fa iz le r le ih tiy a c ı o la n la r a b o r ç p a ra

v e r d ile r . B ö y le b ir o rta m d a p a ra d a n p a ra k a za n m a o la ğ a n ü s tü k a za n ç ­

lıy d ı. B a z ı k e n tle r , k e n tin y e te n e k li, a y d ın k iş ile r in i y a d a D io n y s o s sa­

n a tç ıla r ı g ib i S u lla ’y ı e tk ile y e b ile c e k o la n la n R o m a ’y a g ö n d e r ip , o n la r

s a y e s in d e ve rg i y ü k le r in i a za lta b ilm e y i u m d u la r . K im i k e n tle r in bu

u m u d u h e p te n b o ş a ç ık m a d ı.
I . M ith r id a te s S a v a ş ın ın m u z a ffe r k o m u ta n ı S u lla ’ n m A s ia E y a le ti v a ­

lis i o la r a k b ır a k m ış o ld u ğ u g e n e r a li ( L e g a t u s ’ u ) L i c i n i u s M u r e n a ’ n ı n İ Ö

8 4 - 8 2 y ı ll a r ı a r a s ın d a M i t h r i d a t e s ’ in ü lk e s i P o n t o s ’ a y a p m ış o ld u ğ u s a ld ı­

r ıy la I I . M ith r id a te s S a v a ş ı p a t la k v e r d i. F a k a t s a v a ş , b u s ıra d a Diktatör

o la ra k R o m a C u m h u r iy e tin e te k b a ş ın a h ü k m e d e n S u lla ’n m m ü d a h a le ­
s iy le sona e r d ir ild i. Rom a, M u r e n a ’ n ın v a liliğ i s ıra s ın d a T i g r a n e s ’ in

K i l i k i a ’ y ı e le g e ç ir m e s in e s e s s iz k a lır k e n , ö y le g ö r ü lü y o r k i P a m p h y lia

b ö lg e s i y e n i b ir R o m a e y a le ti o la ra k d ü z e n le n d i. E s k i a d ı K y b ir a t is o la n

bugünkü H o rzu m v a d is in d e k i T e tr a p o lis ’ in in m e rk e zi o la n K ib y r a

( H o r z u m ) d a M u r e n a ta r a fın d a n A s i a E y a le t in e e k le n d i. M u r e n a b u a ra d a
T e t r a p o lis ’ in M o a g e te s a d lı Tyra n m ı ta h tın d a n in d ird i, d iğ e r üç k e n ti

L y k ia k o n fe d e ra s y o n u n a b a ğ la d ı. K ib y r a ’ n m A s ia E y a le tin e e k le n m e s i

R o m a ’ n ın k o rs a n la rla m ü c a d e le s i iç in b u e y a le tin v a lis in in s o r u m lu ğ u n u

a r tır m ış , y e tk is in i g e n iş le tm iş ti. T ü m b u d ü z e n le m e le r , m u h te m e le n a rta n

k o r s a n lık fa a liy e tle r in e k a r ş ı a lm a n ö n le m le r d i. Z i r a y e n i k u r u la n v e A s i a

E y a le tiy le kom şu o la n P a m p h y lia E y a le ti ile b ir lik t e A n a d o lu ’n u n b a tı

k ıy ıla r ın ı güney k ıy ıla r ın a b a ğ la y a n yol da Rom a k o n tro lü n e g ir m iş ti.

Ye n i e y a le t v e A s ia E y a le tin e e k le n e n v e r im li H o r z u m v a d is i, R o m a lı

tü c c a r la r ın d a A n a d o l u ’ d a k i s a y ıla r ın ın a r tm a s ın a n e d e n o ld u . T a h t ın d a n

in d ir ile n T e tr a p o lis ’ in T ira n ı M o a g e te s ’ e a it o la n a r a zile r is e Ager

publicus y a p ıld ı.

B lT H Y N IA EYALETİ (=PROVINCIA BITHYNIA)

R o m a C u m h u r i y e t i , P e r g a m o n k r a l I I I . A t t a l o s ’ u n ö lm ü ş o ld u ğ u ta r ih te n
5 8 y ı l s o n r a , e ğ e r g e ç ic i o la r a k k u r u lm u ş b u lu n a n k ü ç ü k P a m p h y li a E y a ­

le t iy le k o r s a n la r a k a r ş ı s a v a ş m a la r ı iç in k i m i ü s t d ü z e y R o m a s e n a tö r le r i­

n in Provincia'1s ı ( = g ö r e v -e y le m a la n ı) o la r a k t a y in e d ilm iş o la n K i l i k i a ’ y ı
s a ym a zs a k , A n a d o lu ’d a k i ik in c i e y a le tin i ku rd u . B u e y a le t, B y th y n ia
E y a le t i ’ d ir . B it h y n ia , d a h a ö n c e h iç b ir R o m a m a g is tra tm a Provincia o la ­

ra k ta y in e d ilm e m iş ti. B u b a k ım d a n e y a le tin a d ı, k u r u ld u ğ u b ö lg e n in

a d ın d a n fa r k lı o lm a d ı. F a k a t B it h y n ia K r a llığ ın ın to p r a k la r ı d a b ir fe tih
sonucunda Rom a s ın ır la r ın a d â h il e d ilm iş d e ğ ild i. İÖ 75 y ılın d a ö le n

B it h y n ia k r a lı I V . N ik o m e d e s , I I I . A t ta lo s g ib i ö lm e d e n ö n c e k r a llığ ın ın
v â r is in in R o m a h a lk ı o ld u ğ u n u ilâ n e d e n b ir v a s iy e tn a m e h a z ır la y ıp b ı­

r a k m ış v e R o m a s e n a to s u , b e k le n m e d ik b ir ş e k ild e o r t a y a ç ık a n b u m e ş ­

r u iy e t ze m in in d e n h a r e k e tle B ith y n ia K ra llığ ın ın to p r a k la r ın ı R o m a s ı­

n ır la r ın a d â h il e tm e y e v e k r a la a it o la n h e r ş e y i R o m a h a lk ı a d ın a a lm a y a

k a ra r v e r m iş ti. Y in e P e rg a m o n ’ d a o ld u ğ u g ib i I V . N ik o m e d e s ’ in ik in c i
k a rıs ı o la n K a p p a d o k ia lı N y s a ’ d a n d o ğ m a o ğ lu o ld u ğ u n u id d ia e d e n b ir

ta h t id d ia c ıs ı o r ta y a ç ık t ı. F a k a t o , A r is t o n ik o s g ib i ta h tı is y a n la e ld e e t­
m ek y o lu n u te rc ih e tm e d i. K r a llığ ın yasal v â r is in in k e n d is i o ld u ğ u n u

Rom a s e n a to s u n d a d ile g e tir d i. S e n a to , ta h t id d ia c ıs ın ı c id d iy e a ld ı v e

id d ia n ın d o ğ r u o lu p o lm a d ığ ın ı ö ğ r e n m e k iç in B it h y n ia lıla r ın ta n ık lığ ın a

b a ş vu rd u . Faka t B ith y n ia lıla r ta h t id d ia c ıs ın ı d o ğ r u la m a d ıla r ve Rom a

s e n a to s u , B it h y n ia K r a llığ ın ın to p r a k la r ın ı R o m a e y a le tin e d ö n ü ş tü re c e k
d ü z e n le m e le r i y a p m a g ö r e v in i b u ta r ih te A s i a E y a l e t i v a lis i o la n M a r c u s
Iu n c tu s ’ a v e r d i. F a k a t çok geçm eden bu e y a le te v a li o la ra k İ Ö 74 y ılı

C o n s u lle r in d e n b ir is i o la n M . A u r e liu s C o t ta a ta n d ı v e o n u n imperium ' u

e rte s i y ı l u z a t ıld ı. B a ş k a b ir ifa d e y le B it h y n ia E y a le tin e , A s i a E y a le t i g ib i
b ir Proconsul e y a le ti o la ra k itib a r e d ild i. A n a d o lu ’ d a k i b u yeni R om a

e y a le ti d e H e ll e n i z a s y o n v e k e n t y o ğ u n lu ğ u b a k ım ın d a n R o m a s ın ır la r ın a

d â h il e d ilm e m iş o la n A n a d o lu ’ n u n d iğ e r b ö lg e le r in d e n ü s tü n d ü . İle r le y e n
s a tırla rım ızd a g ö rü le c e ğ i ü ze re bu e y a le t, İÖ 63 y ılın d a P o m p e iu s ’ u n
A n a d o lu ’ d a y a p m ış o ld u ğ u s iy a s a l d ü z e n le m e le r ç e r ç e v e s in d e P o n to s
b ö lg e s iy le b ir le ş tir ile c e k v e B it h y n ia - P o n t o s E y a le t i a d ıy la a n ıla c a k tır .

K o r s a n l a r v e p r o v i n c i a c il ic ia
K o r s a n lık , ö y le g ö rü lü y o r k i R o m a C u m h u r iy e tin in A k d e n i z d ü n y a s ın a

egem en o lm a s ü re c in d e o rta y a ç ık a n o to rite b o ş lu ğ u n d a n y a ra rla n m a k

s u r e tiy le g e liş m iş ti. R o m a ’n ın d e n iza ş ırı g e n iş le m e y e b a ş la m a s ın d a n

ö n c e B a t ı A k d e n i z ’ e P ö n le r (K a r ta c a lıla r ), D o ğ u A k d e n i z ’ e H e lle n is tik

k r a llık la r y a d a d e v le tle r e g e m e n d i. K a r ta c a lı H a n n ib a l ’ in Î Ö 2 0 1 y ılın d a

R o m a lıla r a y e n ilm e s iy le K a rta c a donanm ası yo k o ld u . S u r iy e (= S e le u -

k o s la r ) K r a llı ğ ı n ın d o n a n m a s ı, İ Ö 1 9 0 y ılın d a M a g n e s ia (M a n is a ) y e n il­

g is in in a rd ın d a n e lin d e n a lın d ı. M ı s ı r ’ d a k i P to le m a io s la r ın d e n iz g ü c ü d e

İÖ II. y ü z y ılın ilk y a rıs ın d a Rom a m ü d a h a le s iy le z a y ıfla d ı. III. M ake­

d o n y a S a v a ş ın d a n s o n ra b ir b a ş k a d e n iz g ü c ü o la n R o d o s ’ u n e k o n o m is i
ç ö k e r tild i. Z i r a hem L y k ia v e K a r ia b ö lg e le ri R o d o s ’ u n e lin d e n a lın m ış

h e m d e D e l o s a d a s ı a ç ık lim a n ilâ n e d ile r e k b ü y ü k ö lç ü d e d e n i z tic a r e tin e

b a ğ lı o la n e k o n o m is i Rom a ta r a fın d a n ç ö k e r tilm e k is te n m iş ti. D e lo s

a d a s ın ın b u ş e k ild e d e n i z tic a r e tin d e ö n e ç ık m a s ı, A t i n a ’ n ın P ire L im a ­

n ın ı da ö n e m s iz le ş tir d i. S u r iy e (S e le u k o s la r ) ve M ıs ır (P to le m a io s la r )

k r a llık la r ıy la R o d o s’un b ir d e n iz gücü o lm a k ta n ç ık m a s ı, K ilik ia ve

P a m p h y li a b ö lg e le r in i k o r s a n lık fa a liy e tle r in e a ç ık h a le g e tir d i. B u b ö l g e ­

le r in d a ğ lık o la n h in te r la n d ı d a k o r s a n la r ın k e n d ile r in e s ığ m a k v e adam

b u lm a k o n u s u n d a u y g u n b ir c o ğ r a fy a s u n d u .

R o m a C u m h u r iy e ti, İ Ö 2 . y ü z y ılın tü m y ılla n b o yu n ca A k d e n iz’deki

k o r s a n la r a i lg is i z k a ld ı. K i l i k i a ’ n ın R o m a n ü f u z a la n ı d ış ın d a o lm a s ı, b u
ilg is iz liğ in n e d e n i k o n u s u n d a ö n e m li b ir e tk e n o la b ilir . Z i r a T o r o s D a ğ la ­

r ın ın g ü n e y i, İ Ö 1 9 0 y ılın d a C o n s u l S c ip io ’ y a t a y in e d ile n Provincia ' n ı n

(P r o v in c ia A s ia ) d ış ın d a y d ı. A n c a k k o r s a n lık , İ Ö II. y ü z y ılın so n ç e yre ­

ğ in d e n itib a re n A s ia E y a le tin i d e e tk ile m e y e b a ş la d ı v e R om a s e n a to s u

bu n e d e n le k o r s a n la r a k a rş ı ö n le m a lm a y ı g ü n d e m in e a ld ı. K o r s a n la ra

k a rş ı savaşm ası iç in Rom a s e n a to s u n u n g ö r e v le n d ird iğ i ilk R o m a lı

m a g is tra t İ Ö 1 0 2 y ılı P ra e to rü M a r c u s A n to n iu s o ld u . S e n a to n u n o n a ta ­
y in e ttiğ i Provincia (G ö r e v -e y le m a la n ı), K il i k ia ( = C ilic ia ) id i. B ö y le c e

K ilik ia , R om a C u m h u r iy e tin in n ü fu z a la n ın a d â h il e d ilm iş , g e le c e k te

K ilik ia ’n m b ir e y a le t o la r a k R o m a s ın ır la r ın a d â h il e d ile b ile c e ğ in in k a r a r ı

v e r ilm iş ti.
M a r c u s A n t o n i u s ’ u n k o r s a n la r a k a r ş ı s a v a ş ın ın a y n n t ı l a r ı b i l i n m i y o r .
F a k a t b a ş a rıs ız o la ra k İ Ö 10 1 y ılın d a R o m a ’ y a d ö n d ü ğ ü , k o r s a n lığ ın g i­
d e re k a rta n b ir ş e k ild e h u z u r s u z lu k kaynağı o lm a y a devam e ttiğ i ve

R o m a ’ n m k o r s a n la r a k a r ş ı m ü c a d e le d e e tk ili o la c a ğ ı d ü ş ü n c e s iy le P r a e to r
e y a le tle r i y a s a s ın ı ( le x d e p r o v ic iis P r a e to r is ) ç ık a r m ış o ld u ğ u b il in m e k ­

te d ir . B u n a r a ğ m e n R o m a , K i l i k i a ’ d a k i k o r s a n la r a k a r ş ı m ü c a d e le d e ç o k

k a ra rlı d e ğ ild i. Z i r a İ Ö 9 2 y ılın d a K il i k ia b ir k e z d a h a P r a e to r r ü tb e li b ir

Rom a m a g is tr a tın ın , yani g e le c e ğ in d ik ta tö r ü o la ra k ü n le n e c e k o la n

S u lla ’n ın Provincial s ı o la ra k ta y in e d ild i. F a k a t o za m a n S u lla ’ n ın a s ıl

g ö r e v i, k o rs a n la rla savaş d e ğ il, M ith r id a te s ta r a fın d a n ta h tın d a n in d iril­

m iş o la n K a p p a d o k ia K r a lı n ı n ta h tın a y e n id e n o tu r tu lm a s ın ın s a ğ la n m a -

s ıy d ı. K o rs a n la ra k a rş ı savaşm ası iç in K ilik ia ’ya g ö n d e rile n b ir başka

R o m a m a g is tra tı C o r n e liu s D o la b e lla ’ y d ı. F a k a t İ Ö 8 0 / 79 y ılın d a K il i k ia ’

da g ö re v ya p a n D o la b e lla v e o n u n L e g a tu s u V e r r e s , k o r s a n la r la y a p tığ ı

s a v a ş la d e ğ il b ir ç o k k e n t v e ta p ın a ğ ı s o y m u ş o lm a k la ü n le n d i. O n la r ın
z o r b a lık la r ın d a n k a ç a n la r k o r s a n la r a s ığ ın d ıla r v e b u k o ş u lla r iç e r is in d e

g ü ç le n m e o la n a ğ ın ı e ld e e d e n Z e n ik e t e s a d lı b ir k o r s a n , m e r k e z i O l y m -

p o s k e n ti o la n D o ğ u L y k i a ’ d a k e n d is in i “ k r a l” ilâ n e tti. R o m a s e n a to s u ,
k o r s a n lığ ın g id e r e k g ü ç le n ip h u z u r s u z lu k k a y n a ğ ı o lm a y a d e v a m e tm e s i

ü z e r in e e s k i b ir C o n s u l o la n P . S e r v iliu s V a tia ’y ı K ilik ia ’ ya g ö n d e rd i.

S e r v iliu s ’ a ta y in e d ile n Provincia Cilicia’’mx\ s ın ır la r ı o ld u k ç a g e n iş ti.

G ö r e v s ü re s i d e b e ş y ı l o la ra k b e lir le n d i.
K i l i k i a ’ d a b e ş y ıl b o y u n c a K o r s a n la r la s a v a ş a n S e r v iliu s V a t i a , ö z e l­

lik le Is a u r ia b ö lg e s in d e k i k o r s a n y u v a la r ın ı te m iz le d i. B u b a ş a rıs ı ona

Isauricus z a fe r u n v a n ın ı ta k m a ad o la r a k a lıp is m in d e ta ş ım a s ı h a k k ın ı

k a z a n d ır d ı. F a k a t k o r s a n lık h e n ü z b ö lg e n in h u z u r s u z lu k k a y n a ğ ı o lm a k ­

ta n ç ık a r ılm ış d e ğ ild i. D a h a s ı S e r v iliu s V a t i a Is a u r ic u s ’ u n R o m a ’ y a d ö n ­

m ü ş o ld u ğ u za m a n d a I I I . M ith rid a te s S a v a ş la r ı p a t la k v e r m iş , a y n ı a d lı

ö n c e k i s a v a ş la r g ib i b u s a v a ş d a k o rs a n lığ ı b e s le m iş ti. N i h a y e t R o m a lıla r ,

h a lk m e c lis in d e n ç ık a r ıla n G a b in iu s y a s a s ıy la ( = L e x G a b in i a ) k o r s a n la r a
k a rş ı g ü ç lü b ir m ü c a d e le n in y a p ılm a s ın a k a r a r v e r d ile r . B u y a s a y la k o r ­

s a n la r a k a r ş ı s a v a ş ın k o m u t a n lığ ı n a G n . P o m p e iu s a ta n d ı v e o , ü ç a y g ib i
k ıs a b ir s ü re d e K ilik ia da d â h il tü m A k d e n i z ’ i k o r s a n la r d a n te m iz le d i.

K i l i k i a , i lk k e z P o m p e iu s ta r a fın d a n a d ıy la k a s te d ile n t ü m b ö lg e y i iç in e

a la c a k ş e k ild e b ir R o m a e y a le ti o la r a k k u r u ld u . H e r i k i K i l i k i a , y a n i o v a ­
lık (K ilik ia P e d ia s ) v e D a ğ lık K ilik ia (K ilik ia T h r a k h e ia ) a r tık e y a le tin

s ın ır la r ı iç in d e y d i. A y r ıc a P a m p h y lia b ö lg e s i, K h e lid o n ia (= K ır la n g ıç )

b u rn u n d a n Is s o s ’ a (= Y u m u rta lık ) kadar k ıy ı b ö lg e s i ve iç k e s im d e

Is a u r ia , b a ş k e n ti T a r s u s o la n bu e y a le tin p a r ç a la r ıy d ıla r . P o m p e iu s bu

Rom a e y a le tin d e k i S o li (V ir a n ş e h ir ) k e n tin in de a d ın ı d e ğ iş tir e r e k

P o m p e io p o lis y a p tı.
I I I . M i t h r id a t e s s a v a ş i
P o n to s K r a l ı V I . M i t h r i d a t e s , ta r ih e k e n d i a d ıy la m â l o la n i l k i k i s a v a ş ta k i

b a ş a rıs ızlığ ın d a n d o la y ı y ılm ış d e ğ ild i. İ Ö 75 y ılm a k a d a r y e n id e n sa va ş

iç in h a z ır la n d ı v e B it h y n ia K r a lı I V . N ik o m e d e s ’ in ö lü m ü n ü n h e m e n a r­

d ın d a n Rom a ile üçüncü savaşa k a ra r v e r d i. Rom a s e n a to s u , M ith ri-

d a te s ’ e k a rş ı s a v a ş ın k o m u ta n lığ ım İÖ 74 y ılı c o n s u lü L . L ic in iu s

L u c u l l u s ’ u t a y in e tti. İ Ö 6 6 y ılın a k a d a r A n a d o lu ’ d a M ith r id a te s ’ e k a rş ı

savaşan L u c u llu s , İÖ 73 y ılın d a K y z i k o s ’ ta (E rd e k ) M ith r id a te s ’ in b ir

o rd u su n u y e n ip , B it h y n i a ’ y ı P o n to s o r d u s u n u n is tila s ın d a n k u r ta r d ı. E r ­
te s i y ı l P o n t o s ’ a g ir d i v e ik i y ı l iç in d e A m i s o s ( S a m s u n ) , K a b e i r a ( N i k ­

s a r), S in o p e (S in o p ) ve A m a s e ia (A m a s y a ) k e n tle r in i e le g e ç ird i. İÖ

6 9 /6 8 y ılın d a A r m e n ia K r a lı T ig r a n e s ’ i y e n d i. B u y e n ilg i ü z e r in e T ig r a -

n e s , S u lla ile M it h r id a t e s a ra s ın d a im z a la n a n D a r d a n o s A n t la ş m a s ın d a n
ik i y ı l s o n ra e le g e ç ir d iğ i v e o ta r ih te n itib a r e n k o n t r o l ü a ltın d a b u lu n a n

D a ğ lık K ilik y a ’y ı b o ş a ltm a k zo ru n d a k a ld ı. İÖ 68 y ılın d a y e n id e n

P o n t o s ’ a d ö n e n M i t h r i d a t e s ’ e k a r ş ı s a v a ş a n L u c u l l u s ’ u n o r d u la r ı, b a ş a r ılı

o la m a d ıla r v e M ith r id a te s , İ Ö 6 7 y ı lı n d a y e n id e n k r a l lı ğ ı n ı n b a ş ın a g e ç ti.

B u n a r a ğ m e n L u c u l l u s ’ u n M ith r id a te s ’ e k a rş ı s a v a ş ı, z a f e r a d ın a b a ş a rıy a

o ld u k ç a y a k ın d ı. Fakat L u c u llu s ’u n İÖ 70 y ılın d a A s ia E y a l e t i ’ n in

e k o n o m ik s ık ın tıs ın ı fa iz le r i d ü ş ü r m e k g ib i y o lla r la h a fifle te c e k ö n le m le r

a lm a s ı, e y a le tte k i v e r g i m ü lte z im le r in i ( = p u b lic a n i), b a n k e r le r i m e m n u n

e tm e m iş ve bu d u ru m başkent R o m a ’ da L u c u llu s ’ u n k o m u ta n lığ ın ı

s o n la n d ır a c a k s iy a s î ir a d e n in g ü ç k a z a n m a s ın a n e d e n o lm u ş t u . B u s iy a s î

ir a d e n in g ü ç le n m e s in d e P o m p e iu s ’ u n A k d e n i z ’ d e k o r s a n la r a k a r ş ı y a p tığ ı
s a v a ş ta e ld e e ttiğ i z a f e r d e çok e tk ili o ld u . P o m p e iu s , k o r s a n la ra k a rş ı

y a p t ığ ı s a v a ş s ıra s ın d a S u r iy e ’ n in s o n k r a lı A n t io k h o s ’ u ta h tın d a n in d ir ­

m iş , K ilik ia T h r a k e ia v e K ilik ia P e d ia s ’ ı k e n d is in e ta y in e d ile n Provin-

c ia ’n ın , yani K ilik ia ’n m s ın ır la r ın a d â h il e tm iş , e s ir a ld ığ ı k o r s a n la r ı

K i l i k i a T h r a k e i a k a s a b a la r ın a v e d a h a ö n c e i s k â n ın b u l u n m a d ı ğ ı y e r l e r ile

M a llo s ( K ız ılt a h t a ) , A d a n a , E p ip h a n e ia ( O s m a n iy e -E r z in ) v e m u h te m e le n
S o l i ’ y e y e r le ş tir m iş , S o l i ’ n in a d ın ı d e ğ iş tir ip P o m p e io -p o lis ( V ir a n ş e h ir )

y a p m ış tı. P o m p e iu s ’ u n k o r s a n la r a k a rş ı k a za n d ığ ı z a fe r in d e n e tk ile n e n

s a b ırs ız R o m a h a lk ı, L u c u llu s m u h a lifle r in e d e s te k v e r d i.

P o m p e iu s , İ Ö 6 6 y ılın d a ç ık a r ıla n b ir k a n u n la (Le x M a n ilia ) L u c u l­

lu s ’u n M ith rid a te s ve A r m e n ia K r a lı II. T ig ra n e s ’ e k a rş ı s ü rd ü rm e k te
o ld u ğ u s a v a ş ın k o m u ta n lığ ın a ta y in e d ild i. P o m p e iu s b u y a s a n ın k e n d i­

s in e v e r d iğ i y e t k i y l e a y n ı y ı l ı n b a h a r ın d a G a la t la r ın T r o k m e b o y u n u n b ir

k a le s i o la n D a n a l a ’ d a ( y a d a P o s d a la ) s e le fi L u c u l l u s ile b u lu ş t u v e o r a d a

R o m a o r d u la r ın ı te s lim a ld ı. İ Ö 6 6 - 6 4 y ı l l a r ı n ı M i t h r i d a t e s v e T i g r a n e s ile
s a v a ş a ra k g e ç ird i. A n c a k M i t h r i d a t e s ’ i e le g e ç irm e k ona n a s ip o lm a d ı.
Ç ü n k ü M ith rid a te s , İ Ö 6 3 y ılın d a K ı r ı m 'd a y k e n d ü ş m a n ın e lin e d ü ş m e k -
te n s e y a ş a m ın a s o n v e rm e n in d a h a o n u rlu o la c a ğ ın ı d ü ş ü n d ü v e in tih a r

e tti.
M ith rid a te s , kendi a d ıy la ta r ih e m âl o la n s a v a ş la r ın sonuncusunda

A n a d o lu ’ n u n y e rlile rin c e d e s te k le n m e d i. R o m a e y a le tle r in in ve P o n to s

K ra llığ ın ın k o m ş u s u o la n G a l a t l a r is e L i c i n i u s L u c u l l u s ’ u n h e p y a n ın d a
o ld u la r , R o m a l ıl a r a h e r tü r lü y a r d ım ı v e r e r e k , o n la r ın iş le r in i k o la y la ş t ır ­
d ıla r . İ Ö 73 y ılın d a P h r y g ia ’ y ı is tila e d e r e k p e k ç o k R o m a l ıy ı k a tle d e n ,

K ilik ia ’ y a k a d a r o la n tü m b ö lg e le ri is tila e d ip , P is id ia lıla ra ve Is a u r ia -

lıla r a boyun e ğ d ire n M ith r id a te s ’ in g e n e r a li Eum akhos’u g e ri p ü s kü r­

te n le r D e io t a r o s ’ u n k o m u ta s ın d a k i G a la t la r d ı. O n l a r E u m a k h o s ’ u n o r d u ­

sunun büyük b ö lü m ü n ü k ılıç ta n g e ç ir d ile r ve P o n to s o rd u s u b ir daha

g ü n e y e in m e d i. İ Ö 7 2 y ılın d a P o n to s ’ ta k i A m i s o s ’ a ( = S a m s u n ) s a ld ır m a k
ü ze re B ith y n ia ’ d a n h a re k e t e d en R o m a lı p ro c o n s u l L ic in iu s L u c u llu s ’ u n

b e ş le jy o n u iç in g e re k li o la n h u b u b a t, ç u v a lla r la 3 0 b in G a l a t ’ ın o m u z la ­

r ın d a ta ş ın d ı. G a la t s ü v a r ile r i, İ Ö 71 y ılın d a m e y d a n a g e le n K a b e i r a ’ d a k i

( = N ik s a r ) s a v a ş ta d a L ic in iu s L u c u llu s ’ u n e r m in d e y d i. O n l a r , İ Ö 69 y ı­
lın d a ü lk e s in d e n k a ç a n M ith r id a te s ’ i A r m e n ia ’ d a k i T ig r a n o k e r ta ’ y a k a d a r
ta k ip e t t ile r . P o m p e iu s , s e le fi L u c u l l u s g ib i s a v a ş la r ı s ıra s ın d a G a la t la r ­

dan çok y a ra rla n d ı. Ö z e llik le T o lis to b o g la n n beyi D e io ta ro s ve

T r o k m e le r in b e y i B r o g ita r o s ’ u n b ü y ü k y a r d ım la r ın ı g ö r d ü .

POM PEIUS’UN EGEMENLİK POLİTİKASI:

B A Ğ I M L I K R A L L A R , K E N T L E Ş M E V E E Y A L E T L E R

M ith r id a te s ’ in İÖ 64 y ılın d a ö lm e s i, b u k r a lın a d ıy la ta r ih e m âl o la n

y a k la ş ık ç e y r e k a s ır lık s a v a ş ı s o n a e r d ir d i. İ Ö 6 4 -6 3 y ı l l a n a r a s ın d a A n a ­

d o lu ’ d a k a la n P o m p e iu s , k e n d is in i M ith r id a te s ’ e k a rş ı s a v a ş ın k o m u ta n ­
lığ ın a a ta y a n M a n iliu s y a s a s ın a ( le x M a n ilia ) b in a e n b u ü lk e d e is te d iğ i

d ü z e n le m e y i y a p m a h a k k ın a s a h ip o la r a k , M i t h r i d a t e s ’ in ü lk e s i P o n to s ’

u n b ü y ü k b ir b ö lü m ü n ü Rom a to p ra ğ ı y a p tı v e İÖ 74 y ılın d a k u r u lm u ş

o la n B ith y n ia E y a le ti ile b ir le ş tir d i. K r a lın P o n to s ’ ta k i tü m k a le le r in i

y ık tır d ı ve m o n a rş ik y ö n e tim in ö z e llik le r in e uygun o la ra k y a p ıla n m ış

o la n y e r le ş im b ir im le r in in y e rin d e H e lle n k e n tle ri (= p o lis ) m o d e lin d e

y e n i k e n tle r k u r d u ; y e n i b a ğ ım lı k r a lla r t a y in e tti. P o m p e iu s , y a p m ış o l ­

duğu bu d ü z e n le m e le r le , y a n i e y a le t k u r m a k , Y u n a n k e n tle r i m o d e lin d e

k e n tle r k u r a r a k H e lle n iz a s y o n u n g e liş m e s in i s a ğ la m a k v e R o m a l ı y ö n e t i­
c ile r e s o r u n ç ık a r a c a k , o n la r ın s ık ıc ı id a r i a y r ın tıla r la b o ğ u ş m a la n n a n e ­

d e n o l a c a k k a b i le s e l y a ş a m ın e g e m e n o l d u ğ u b ö l g e l e r i is e b a ğ ı m l ı k r a l ­

la ra b a ğ ış la m a k s u r e tiy le A n a d o l u ’ d a k i y e n i e g e m e n lik ( d o m i n a t io n ) p o ­
litik a s ın ın te m e lin i a ttı. A yn ı p o litik a y ı k o r s a n la r a k a rş ı s a v a ş ırk e n
K i l i k i a ’ d a d a ic ra e tm iş ti.

P o n to s K ra llığ ı s ın ır la r ı iç in d e k u rm u ş o ld u ğ u yeni k e n tle r in

( p o lit e ia i) s a y ıs ı o n b ir id i v e b u k e n tle r ş u n la r d ı: P o m p e io p o lis ( T a ş k ö p ­

r ü ), N e a p o lis ( V e z ir k ö p r ü ), Z e la ( Z ile ) , M a g n o p o lis ( K a le k ö y ) , M e g a lo ­

p o lis ( S i v a s ) , D io s p o lis (N ik s a r ), N ik o p o lis (E s k ih is a r / P ü r ü k ), A m a s tris

(A m a s tra ), S in o p e (S in o p ), A m is o s (S a m s u n ) ve A m a s e ia (A m a s y a ).

B a ğ ım lı kra l ya da h ü k ü m d a r la r d a n b ir is i P o n to s b ö lg e s in d e y d i. B u

h ü k ü m d a r M ith rid a te s S a v a ş ı s ıra s ın d a R o m a ’yı d e s te k le m iş o la n Pon-

to s lu A r k h e la o s ’tu v e P o m p e iu s ta r a fın d a n K o m a n a (G ü m e n e k ) ta p m a k
d e v le tin in b a ş r a h ip liğ in e a ta n d ı. A t ta lo s v e P y la e m e n e s a d lı h ü k ü m d a r la r

d a P o m p e iu s ta r a fın d a n ö d ü lle n d ir ild ile r . O n la r a b a ğ ış la n a n ü lk e m e r k e z i

G a n g r a ( = Ç a n k ın ) o la n P a p h la g o n ia ’ n ın b ir k e s im iy d i. F a k a t P o m p e iu s ,

b u ra d a P o m p e io p o lis ve N ik o p o lis k e n tin i k u ra ra k P a p h la g o n ia

k r a llığ ın ın d e n i z ile b a ğ ın ı k o p a r d ı. İ Ö 2 . y ü z y ılın ik in c i y a n s ın d a n b e ri

R o m a lıla r a s a d a k a tle b a ğ lı k a lm ış o la n K a p p a d o k ia K r a lı I. A r io b a r -

za n e s ’ e F ır a t Ir m a ğ ı’ n ın doğusundaki S o p h a n e ’y i, G o rd ye n e ’y i, H ie r a -
p o lis K a s t a b a la ’ y ı ( K a z m a c ıl a r k ö y ü ) v e L y k a o n i a ’ n ın d o ğ u s u n d a b u lu ­

n a n K i b y r a ’ y ı ( K a r a b u r u n ) iç in e a la n b ö lg e y i b a ğ ış la d ı. K o r s a n la r a k a rş ı

s a v a ş ırk e n k e n d is i ta r a fın d a n k u r u la n K ilik ia E y a le ti ile K a p p a d o k ia

K r a l l ı ğ ı a r a s ın d a k a la n P a m p h y li a ’ n ın k u z e y i n d e k i L y k a o n i a b ö lg e s in d e

hüküm sü rm e s i iç in D e r b e li A n tip a te r ’ i ta y in e tti. A n t ip a t e r ’ in Lyka -

o n ia ’ d a k i k r a llığ ı, D e r b e ( = K e r t i h ö y ü k ) v e L a r a n d a ’ y ı ( = K a r a m a n ) iç in e
a la n k ü ç ü k b ir ü lk e d e n ib a r e tti. P o m p e iu s t a r a fın d a n t a y in e d ile n b a ğ ım lı

k r a lla rd a n b ir is i de I. A n tio k h o s ’ tu . P o m p e iu s , onu K o m m a g e n e ’ n in

(A d ıy a m a n ) k r a lı o la ra k a ta rk e n , B ü yü k A rm e n ia ’ da II. T i g r a n e s ’ in

hüküm s ü r m e s in e izin v e r d i. M ith rid a te s S a v a ş la n s ü r e s in c e R o m a ’ya

s a d a k a tla b a ğ lı k a lm ı ş , R o m a l ı g e n e r a lle r in e m r in d e h i z m e t e tm iş b u lu ­
n a n G a la t b e y le ri (T e tra k h e s ) d e P o m p e iu s ’ u n b a ğ ış la n n d a n m a h ru m k a l­

m a d ıla r . D e io ta ro s , B ro g ita ro s , K a s to r T a r k o n d a rio s (y a da Saokon-

d a r io s ) v e D o m n il a o s ( y a d a D o m n e k la o s ) a d la n n ı ta ş ıy a n b u b e y le r d e n
ilk i T o l i s t o b o g l a n n b e y i y d i. O n u n R o m a ’ y a h i z m e t i, P o m p e iu s ta r a fın d a n

e k to p r a k la r v e “ k r a l” u n v a n ı v e r ilm e k s u r e tiy le ö d ü lle n d ir ild i. İk in c is i

T r o k m e le r in beyi o la ra k a ta n d ı. D e io ta ro s g ib i ek to p r a k la r v e r ilm e k

s u r e tiy le o n u r la n d ır ılm ış o la n B r o g ita r o s , P o m p e iu s ’ u n v e r m e d iğ i “ k r a l”

u n v a n ın ı İ Ö 58 y ılın d a , b u y ılın h a lk trib ü n ü (= trib u n u s p le b is ) o la n P.

C l o d i u s P u l c h e r s a y e s in d e a la b i ld i . T e k t o s a g la r is e K a s t o r T a r k o n d a r i o s
ve D o m n ila o s ’ u n o r ta k y ö n e tim in e tâ b i o ld u la r . B u b e y le r k e n d ile rin e

b ır a k ıla n ü lk e y i A n k y r a ( = A n k a r a ) v e G o r b e u s ( = O ğ u l b e y ) k a le le r in d e n
y ö n e ttile r .
 P o m p e iu s ’ u n D e io ta r o s ’ a b a ğ ış la d ığ ı k r a llık , d ö r t p a r ç a lıy d ı. B u n la r ­
d a n b ir is i T o lis t o b o g la r ın ü lk e s i, İk in c is i A m i s o s ’ u n ( S a m s u n ) b a tıs ın d a k i
G a z e lo n itis b ö lg e s i, ü ç ü n c ü s ü A m is o s ’u n kent s ın ır la r ın ın doğusundan

itib a re n P h a m a k e ia (= G ir e s u n ) b ö lg e s i ile T ra p e zo s ’u (= T ra b zo n ) da

iç in e a la n k ıy ı k e s im i ve K o lk h is b ö lg e s i, d ö rd ü n c ü sü K ü çü k A rm e -

n ia ’y d ı. D e io ta ro s k e n d is in e b ır a k ıla n bu p a rç a lı k r a llığ ı m ensubu

b u lu n d u ğ u T o lis to b o g la rın ü lk e s in d e k e n d is in e k r a liy e t m e r k e z i o la ra k

s e ç m iş o ld u ğ u P e io n ’ d a n (T a b a n o ğ lu ) y ö n e tti. T o lis to b o g la rın kom şusu

o la n P e s s in u s ’ u n y in e b a ğ ım s ız b ir ta p ın a k d e v le ti o la r a k k a lm a s ın a iz in
v e r e n P o m p e i u s ’ u n B r o g i t a r o s ’ a b ır a k t ığ ı ü l k e , T r o k m e l e r i n t o p r a k la r ı ile
K a r a n it is b ö lg e s in i iç in e a lıy o r d u . B r o g ita r o s d a k r a llığ ın ı T r o k m e b o y u ­

n u n m e rk e zi o la n T a v i o n ’d a n ( B ü y ü k N e fe s K ö y ) y ö n e tti.

K E S İN BOYUN EĞİŞ: GALATLAR VE KRAL DEİOTAROS

M ith rid a te s S a v a ş la r ın ın Rom a a d ın a z a fe r le s o n u ç la n m a s ın d a n s o n ra
A n a d o lu ’ d a Rom a e g e m e n liğ i k e s in o la ra k k u r u ld u . R om a, K ilik ia ve

B ith y n ia -P o n to s e y a le tle r in in k u r u lm a s ıy la b ir lik t e A n a d o l u y a r ım a d a s ı­

n ın iç k e s i m l e r i n i n d e n iz le r le b a ğ la n tıs ın ı b ü y ü k ö lç ü d e k o p a r m ış o ld u .
B ith y n ia -P o n to s E y a le ti, K a r a d e n iz k ıy ıla rın ı; A s ia E y a le ti, E g e D e n izi
k ı y ı l a r ı n ı ; A k d e n i z k ı y ı l a r ı n ı is e K i l i k i a E y a l e t i iş g a l e d i y o r d u . B u R o m a

e y a le tle r i v e F ı r a t I r m a ğ ı a ra s ın d a k a la n A n a d o l u ’ n u n o r t a v e d o ğ u b ö l­

g e le r in d e k i b a ğ ım lı k r a lla r d a n K a p p a d o k ia K r a l l ı ğ ı , e s k i is tik r a r ın ı k o r u ­

y a r a k k e n d i s ın ır la r ı iç e r is in d e k a ld ı. F a k a t G a l a t y a b ö lg e s i v e G a l a t k ö ­
k e n li k r a l y a d a b e y le r a ç ıs ın d a n b e n z e r b ir is tik r a r ın o la m a y a c a ğ ı k e ­

s in d i. Ç ü n k ü D e io t o r o s , p a rç a lı b ir k r a llığ a h ü k m e d iy o r d u .
G a la t la r ı k e n d i lid e r liğ in d e b ir le ş t ir m e k v e b ir G a la ty a K r a llığ ı k u r­

m ak a rzu s u n d a o la n D e io ta ro s , b u a m a c ın a y ö n e lik o la ra k b ir ta ra fta n

a k r a b a lık v e d o s tlu k iliş k ile r in i g ü ç le n d ir m e y e g a y r e t e d e r k e n , d iğ e r ta ­

ra fta n a s k e rî ö rg ü tle n m e d e y e n ilik le r y a p a ra k Rom a le jy o n la r ı ta r zın d a
t e ç h iz a t la n d ın lm ış b ir o r d u y a s a h ip o l m a y a ç a lış tı. Y u n a n k e n t le r iy le v e

R o m a lı d e v le t a d a m la r ıy la d o s tlu k la r k u r d u . B i r k ı z ı m T ro k m e le rin b e y i

B r o g it a r o s ile d iğ e r k ı z ı n ı d a T e k t o s a g la r ın ik i b e y in d e n b ir is i o la n K a s ­

to r T a rk o n d a rio s ile e v le n d ir d i. Fakat buna ra ğ m e n bu G a la t b e y le r i,

D e io ta ro s ’ u n k r a llığ ın a b a ğ lı o lm a y ı r e d d e ttile r . İlk in D e io ta ro s ile
B r o g ita r o s , P e s s in u s ta p m a k d e v le tin e e g e m e n o lm a k k o n u s u n d a b ir b ir le ­

r in e ra k ip o ld u la r . S o ru n R o m a ’n ın h a lk trib ü n ü P . C lo d iu s P u lc h e r ’ in

m ü d a h a le s iy le İ Ö 5 8 y ılın d a B r o g ita r o s ’ u n le h in e s o n u ç la n d ı. P . C lo d iu s ,

R o m a h a lk m e c lis in d e n ç ık a r d ığ ı b ir y a s a y la P e s s in u s t a p ın a k d e v le tin in

b a ş r a h ib in i a ta m a a y r ıc a lığ ın ın B r o g it a r o s ’ a v e r ilm e s in i s a ğ la d ı. C l o d i u s ’

un y a s a s ı, D e o ita r o s g ib i Yunan k e n tle r iy le d o s tç a iliş k ile r g e liş tir m iş

o la n ve R o m a lıla r a ra s ın d a d o s tla r ı b u lu n a n B ro g ita ro s ’ a “ k ra l” unva­
n ın ın v e r ilm e s in i d e iç e r iy o r d u .

B ro g ita ro s k a rş ıs ın d a Rom a m ü d a h a le s in i a ş a m a d ığ ı iç in b a ş a rıs ız

o la n D e io ta r o s , R o m a lıla r ın k a ra rm a b o y u n e ğ m e k te n başka ç a re b u la ­

m adı ve e n e r jis in i k r a llığ ın ın k r a liy e t m e rk e zin d e n kopuk ve u z a k o la n

k e s im le r in d e k i o to rite s in i g ü ç le n d ir m e k iç in h a rc a d ı. K ü ç ü k A r m e n i a ’ d a
S in t i o n v e S in o r ia ( = B a y b u r t ) a d lı i k i k a le in ş a e t t ir d i. D e i o t a r o s ’ u n k e n ­

d is iy le a y n ı a d ı ta ş ıy a n o ğ lu n u B ü y ü k A r m e n ia k r a lı A r ia r a th e s ’ in (b a z e n

adı A rta b a ze s o la ra k g ö rü lü r) k ızıy la n iş a n la d ı. A r ia r a th e s , babası II.

T ig r a n e s ’ in İÖ 54 y ılın d a k i ö lü m ü n d e n s o n ra ta h ta ç ık m ış tı. E rte s i y ıl

“ R o m a d o s t u k r a l ” u n v a n ı y l a a ltı y ı l h ü k ü m sü re n B ro g ita ro s ö ld ü . O n u n

ö lü m ü ü z e r in e tü m G a la ty a ’ y a e g e m e n o lm a k iç in y e n id e n h a re k e te g e ­

ç e n D e io ta r o s , b ir s ü re s o n ra T r o k m e le r in ü lk e s in i k r a llığ ın ın b ir p a rç a s ı

h a lin e g e tir m e y i b a ş a r d ı. B u a ra d a P e s s in u s ’ u da R o m a lı s e n a tö r le r in

o n a y ıy la k r a liy e t s ın ır la r ı iç in e d â h il e tti. F a k a t T e k t o s a g la r m ü lk e s in i

s ın ır la r ın a d â h il e tm e y i b a ş a r a m a d ı. Ç ü n k ü d a m a d ı K a s t o r T a r k o n d a r io s
ile o n u n k a r d e ş i D o m n i l a o s , D e i o t a r o s ’ u n G a l a t y a K r a l l ı ğ ı ’ n a tâ b i o lm a k

is te m iy o rla rd ı. B u b e y le r in y ö n e tim in d e k i to p r a k la r ı s ila h a b a ş vu ra ra k

e le g e ç ir m e s in e is e R o m a l ı l a r i z i n v e rm iy o rd u . B u n a ra ğ m e n D e io ta ro s ,
e m r in d e k i o r d u s u y la R o m a lıla r a h iz m e t e tm e k te n g e ri k a lm a d ı. İ Ö 5 0 ’ li

y ı ll a r ı n s o n u n d a o r d u s u y la b ir lik t e o la s ı P a r t h s a ld ır ıs ın a k a r ş ı k e n d is in ­

den y a rd ım um an K ilik ia E y a le ti v a lile r in in y a n ın d a o ld u . N ite k im

D e io t a r o s ’ u n o r d u s u K i l i k i a ’ y a g ir m iş o la n b ir P a r th o r d u s u n u y e n d i v e

F ı r a t I r m a ğ ı ’ n ı a ş a n b ir d iğ e r P a r t h b ir liğ in i d e g e ld iğ i y e r e d ö n m e k z o ­
ru n d a b ır a k tı.

A n a d o l u ’d a y e n i t e h d î t : r o m a i ç s a v a ş l a r i
B ro g ita ro s ö ld ü k te n s o n ra D e io ta ro s ’ u n G a la ty a ’y a te k b a ş ın a egem en
o lm a k y o lu n d a i y i g id e n t a lih i, R o m a ’ d a k i g ü ç lü lid e r le r in ik tid a r m ü c a ­
d e le s in in g id e r e k b ir iç s a v a ş a d ö n ü ş m e s iy le y e n id e n d e ğ iş ti. Z i r a A n a ­

d o lu ’ d a k i k r a lla r y a d a k e n tle r in Rom a c e z a s ın d a n k u r tu la b ilm e le r i iç in

a rtık R o m a ’ n ın d ü ş m a n la rın a k a rş ı düşm an o lm a la r ı, R o m a ’ y a sadaka­
tin d e k u s u r s u z o lm a la r ı y e t m iy o r , R o m a lıla r ın R o m a lıla r a k a r ş ı s a v a ş la ­

r ın d a k a z a n a c a k ta r a fı d o ğ r u t a h m in e tm e le r i g e r e k iy o r d u . B a ş k a b ir ifa ­
d e y le M ith rid a te s s a v a ş la r ın d a n s o n ra A n a d o lu iç in en büyük te h d it,

R o m a ’ n ın d ü ş m a n la n d e ğ il R o m a ’ n ın k e n d is iy d i. B u s a v a ş la rd a n ilk i

P o m p e iu s v e C a e s a r a ra s ın d a o l d u . D e i o t a r o s , G a l a t b e y l e r i , K a p p a d o k ia
k r a lı A r io b a r z a n e s v e K o m m a g e n e k r a lı A n t io k h o s , b u s a v a ş ta P o m p e iu s
ta ra fta rı o la ra k savaşa g irm e k zo ru n d a k a ld ıla r . Ç ü n k ü o n la r ta h tla r ın ı

P o m p e iu s ’ a b o r ç lu y d u la r . Hem en hem en tü m e y a le t k e n tle r i de Pom -

p e iu s ’ u d e s te k le d ile r . G e m i v e n a k it p a ra v e r d ile r y a d a v e r m e k z o r u n d a

b ır a k ıld ıla r . B ö y le b ir o r ta m d a e y a le tle r in h a lk ı y in e p a ra s ık ın tıs ı ç e k ti

v e y ü k s e k fa iz le r le b o r ç la n m a k z o r u n lu lu ğ u o r ta y a ç ık tı.

P o m p e iu s ile C a e s a r a r a s ın d a k i iç s a v a ş , İ Ö 4 8 y ılın d a Y u n a n is t a n ’ ın
T h e s s a lia b ö lg e s in d e k i P h a rs a lo s ’ ta İk in c is in in z a fe r iy le s o n u ç la n d ı. S a ­

v a ş ı k a z a n a n ta r a f C a e s a r o lu n c a P o m p e iu s ta ra fta rı o la r a k s a v a ş a d e s te k

v e r e n le r in te k d ile ğ i m e rh a m e tti ve C a e s a r, o n la rı ş a ş ırtm a d ı. Z ir a

C a e sa r’m hem e y a le t k e n tle r in e h e m d e k r a lla r a ç o k z a lim c e d a v ra n d ığ ı

s ö y le n e m e z. N it e k im P h a rs a lo s S a v a ş ı’ n d a n s o n ra B a tı A n a d o lu ’ y a g e ç e ­

r e k b ir s ü re E f e s ’ te o y a la n a n C a e s a r , b u r a d a A s i a E y a l e t i ’ n in v e r g ile n d i­
r ilm e s in e iliş k in b ir ta k ım iy ile ş tir m e le r y a p t ı. K e n t le r in v e r g ile r in i de

a r tık ve rg i m ü lte zim le ri (P u b lic a n i) to p la m a y a c a k , h e r kent ödeyeceği

v e r g iy i k e n d is i to p la y a c a k v e d o ğ ru d a n e y a le t Q u a e s to r ü n e te s lim ede­

c e k le r d i. F a k a t d o la y lı v e r g ile r i, y in e v e r g i m ü lte z im le r i ta r a fın d a n to p la ­

n ılm a y a d e v a m e tti.
C a e s a r, P e rg a m o n (B e rg a m a ), Ilio n (H is a r lık te p e ) ve K n id o s (Fe t­

h iy e ), K ilik ia ’d aki A ig a i (Y u m u r ta lık ), P o n tu s ’ d a k i A m is o s (S a m s u n )

g ib i b a z ı k e n tle r in s a h ip o ld u k la r ı ö z g ü r lü k le r in i s a ğ la m la ş tır d ı v e o n la r a

v e r g i m u a fiy e ti v e h a ttâ b a z ıla r ın a e k to p r a k b a ğ ış ın d a b u lu n d u . S in o p e ’

ye ( S i n o p ) is e R o m a v a ta n d a ş la r ın ı k o lo n is i o la r a k y e r le ş tir d i. B ö y le c e

k e n tin r e s m i a d ı Colonia Iulia Felix Sinopensis o ld u . C a e s a r ta r a fın d a n

k o lo n ile ş tir ile n d iğ e r k e n tle rd e n b ir is i B ith y n ia ’ d a k i A p a m e ia M y r le ia

( M u d a n y a ) b ir d iğ e r i d e M a r m a r a D e n i z i k ıy ıs ın d a k i A s i a E y a le t i k e n ti
P a rio n (K e m e r K ö y ) id i. K o lo n i s ta tü s ü n e s a h ip o la n k e n tle r R o m a ’ y a

ö d e n e c e k v e r g ile r d e n m u a f o lu y o r , k e n t y ö n e tim in in b a ş ın d a b u lu n a n ik i

yüksek kam u g ö r e v lis i de a rtık Yunan kam u g ö re vi u n v a n la r ım d e ğ il

R o m a k a m u g ö r e v i u n v a n ı ta ş ıy o r la r d ı. K o lo n in in e n ü s t ik i y ö n e tic is in e

Duovir d e n i l i y o r d u .
C a e s a r, k ra l D e io ta ro s ’u is e y ü k lü b ir p a ra c e za s ın a ç a rp tır d ı.

D e io ta r o s , k e n d is in e k e s ile n c e za y ı ö d e y e b ilm e k iç in m a lla r ın ı üç kez

a ç ık a r t ır m a y la s a tılığ a ç ık a r m a k z o r u n d a k a ld ı. C a e s a r ’ m M ı s ı r ’ a g itm e k
iç in E f e s ’ te n a y r ılm ış o ld u ğ u za m a n d a P o n to s b ö lg e s in i ve K ü çü k
A rm e n ia ’ y ı e le g e ç ire n B o sp o ro s (= K ın m ) k ra lı II. P h a m a k e s ’e k a rş ı,

C a e s a r’ ın b a tı A n a d o lu ’ d a b ır a k m ış o ld u ğ u L e g a tu s ’ u C n . D o m itiu s

C a lv in u s ile b ir lik te h a re k e t e d e re k s a v a ş m a s ın a , N ik o p o lis (= P ü rü k )

k e n tin d e P h a m a k e s ’ e y e n ilm e s in e r a ğ m e n D e io t a r o s ’ a k e s ile n p a r a c e za s ı

a ff e d ilm e d i. B u y ü z d e n D e io t a r o s , İs k e n d e r iy e ’ d e k i iş le r in i b a ş a r ıy la ta ­
m a m la d ık ta n s o n ra M ıs ır’d an a y r ılıp , S u r iy e ve T o r o s la r ü z e r in d e n

K a p p a d o k ia ’ d a k i M a z a k a ’y a (= K a y s e r i), o ra d a n d a P o n to s ’ a d o ğ ru ile r ­

le y e n C a e s a r ’ ı K a p p a d o k ia -G a la tia s ın ır ın a y a k ın b ir y e r d e k ra la y a k ış ­
m a y a c a k a lç a k g ö n ü llü lü k le k a r ş ıla d ı. O r a d a k r a llık g iy s ile r in i v e a la m e t­

le r in i ç ık a r m ış o la r a k C a e s a r ’ ı k a r ş ıla y a n D e io t a r o s , P o m p e iu s ’ u d e s te k ­

le m iş o lm a s ı d o la y ıs ıy la ö zü r d ile d i. A y n ı ö zrü C a e s a r’ ı D e io ta ro s ile

aynı za m a n d a ve aynı ye rd e k a rş ıla y a n G a la t b e y le ri de d ile d ile r .

P o m p e iu s ’ a v e r d iğ i d e s te k d o la y ıs ıy la C a e s a r ’ d a n ö z ü r d ile y e n le r d e n b i­
r is i d e K a p p a d o k ia k ra lı A r io b a r z a n e s ’ ti. A r io b a r z a n e s a ffe d ild i. G a la t

b e y le r i a y r ıc a D e io t a r o s ’ ta n ş ik â y e tç i o ld u la r . C a e s a r , D e io t a r o s ’ u n ö n c e ­

d e n s a h ip o ld u ğ u t o p r a k la n n d a n y a ln ız c a K ü ç ü k A r m e n i a ’ y ı g e ri a ld ı v e

bu ü lk e y i K a p p a d o k ia k ra lı A r io b a r z a n e s ’ e v e r d i. Fakat D e io ta ro s ’ u n

k r a llık g iy s ile r in i g iy m e s in e C a e s a r ta r a fın d a n i z i n v e r ild i v e D e io ta r o s ,

k r a l o la r a k e m r in d e k i o r d u s u y la b ir lik t e C a e s a r ’ ın P h a m a k e s ’ e k a r ş ı s e fe ­
r in e k a tıld ı. P o n to s ’ ta k i Z e la (= Z ile ) k e n ti y a k ın ın d a k a rş ıla ş tığ ı P h a r-

nakes’i İÖ 4 7 y ılın ın A ğ u s to s a y ın d a çok k o la y b ir ş e k ild e ye n e re k

P o n t o s ’ u y e n id e n R o m a e y a le ti y a p a n C a e s a r , z a fe r in i R o m a s e n a to s u n a

y a zd ığ ı m e k tu b u n d a şu s ö zle rle ö z e tle d i: Veni vidi vici (= g e ld im , g ö r­

d ü m , y e n d im ). B u s ö zle r iy le o , s e n a tö r le r e n e d e n li b ü y ü k b ir k o m u ta n

o ld u ğ u n u v u rg u lu y o r d u . Z ir a s e le fle r i S u lla , L u c u llu s ve P o m p e iu s ,

P o n to s ’ u e le g e ç ir m e k iç in P h a m a k e s ’ in b a b a s ı V I . M ith rid a te s ile y ı l ­
la r c a s a v a ş m ış la r d ı.

Z e la Z a fe r in d e n s o n ra e m rin d e k i y a r d ım c ı b ir lik le r i te r h is eden

C a e s a r, G a la ty a ’y a döndü ve D e io ta r o s ’ u n m is a firi o la r a k B lu k io n (K a ­

r a la r ) v e P e io n ’ d a k i ( T a b a n o ğ lu ) k r a liy e t m e r k e zle r in d e b ir sü re k a ld ı.

S o n ra B ith y n ia ’ d a k i N ik a ia (= İzn ik ) k e n tin d e daha önce s ö zü n ü e tm iş

o ld u ğ u m u z k e n tle r v e b a ğ ım lı k r a lla rın h â k im iy e t s ın ır la r ıy la ilg ili d ü ­

z e n le m e le r in b a z ıla r ın ı y a p tı. T r o k m e le r in ü lk e s in i, k ra l B ro g ita ro s ’ u n

yaşayan en y a k ın m ira s ç ıs ı P e r g a m o n lu M ith rid a te s ’ e b ır a k tı. C a e s a r,

İs k e n d e r iy e ’ d e k u ş a tm a a ltın d a b u lu n d u ğ u s ıra d a k e n d is in e a s k e r î d e s te k

g e tire n P e r g a m o n lu M ith rid a te s ’ i b u ş e k ild e ö d ü lle n d ir m iş o ld u . A n c a k

P e r g a m o n lu M ith r id a te s ç o k y a ş a m a d ı. B i r y ıl s o n ra ( İ Ö 4 6 ) B o sp o ro s’

ta k i ( = K ı n m ) b ir s a v a ş s ıra s ın d a ö ld ü . T e k to s a g la n n ik i b e y in d e n b ir is i
o la n D o m n ila o s , P h a rs a lo s S a v a ş ın d a ö lm ü ş o ld u ğ u iç in K a s t o r T a r k o n -
d a r io s m e n s u b u o ld u ğ u b o y u n t e k b e y i o la r a k k a ld ı. A n c a k o , T e k t o s a g ­

la n n ü lk e s in in ta m a m ın a d e ğ il m e r k e z î G o r b e u s (O ğ u lb e y ) k a le s i o la n

küçük b ir b ö lü m ü n e s a h ip o lm u ş tu r. Z ir a D e io ta ro s , eski b e y le r in

h â k im iy e t in d e k i t o p r a k la n n ı, o n la r ın v â r is le r d e n s a tın a lm ış t ı. S o n r a k i ik i

y ıl iç in d e C a e s a r , z a m a n ın ı P o m p e iu s ta ra fta rla rıy la s a v a ş a ra k g e ç ird i. B u

a ra d a D e io t a r o s , P o m p e iu s ta r a fta n o la n v e P a r th la r ın d e s te ğ iy le C a e s a r ’ a
is y a n b a y r a ğ ı ç e k e n S u r iy e v a lis i C a e c iliu s B a s s u s ’ a y a r d ım e li u z a ta n la r

a r a s ın d a y e r a ld ı. A n c a k Caesar iç s a v a ş ta n çok g ü ç lü o la ra k ç ık tı v e
D e io ta ro s ’ u n ona ra ğ m e n tü m G a la ty a ’y a egem en o lm a k o la n a ğ ı a r tık
y o k tu . Y in e d e G a la ty a K ra llığ ın ı k u rm a k a rzu s u n d a n v a zg e ç m e d i.

D e io ta ro s , C a e s a r ’ ın A frik a ’daki s a v a ş la r ı s ıra s ın d a P e r g a m o n lu

M ith r id a te s ’ in B o s p o r o s ’ ta ö lm e s iy le s a h ip s iz k a la n T r o k m e le r in ü lk e s in i

s ın ır la r ın a d â h il e tm e k iç in C a e sa r’m o n a y ın a b a ş vu rd u . B u a ra d a
D e io t a r o s , K a s t o r T a r k o n d a r io s ’ u n ü lk e s in i d e k r a llık s ın ır la r ı iç in e k a t ­
m a k iç in o n a b a s k ı y a p m a y a b a ş la m ış tı. B u b a s k ı D e i o t a r o s ’ u n C a e s a r ’ m
d ü ş m a n lığ ın ı ü z e r in e ç e k e c e k b ir ş ik â y e tin R o m a ’ y a ta ş ın m a s ın a n e d e n

o ld u . Z ir a T e k to s a g la n n b e y i K a s t o r T a r k o n d a r io s , o ğ lu K a s to r’u n baş­

k a n lığ ın d a k i b ir e lç i h e y e tin i C a e sa r’ a g ö n d e r m iş ve h e y e t, C a e sa r’a

D e i o t a r o s ’ u n m is a fir i o la r a k G a l a t y a ’ d a b u lu n d u ğ u s ıra d a s u ik a s t d ü z e n ­
le n d iğ in i v e C a e s a r ’ m D e io t a r o s ta r a fın d a n p la n la m ış o la n b u s u ik a s tta n

m u c i z e v î b ir ş e k ild e k u r tu ld u ğ u n u a n la tm ış tı. B u s u ç la m a ü z e r in e R o m a l ı

s e n a tö r C ic e ro , İÖ 45 y ılın ın k a s ım a y ın d a , C a e s a r ’ ın e v in d e k u r u la n

m ahkem ede “pro rege Deiotaro" (= k r a l D e io ta ro s a d m a ) a d h k o n u ş m a ­

s ıy la , D e io ta r o s ’ u s a v u n m a k z o r u n d a k a ld ı. M a h k e m e n in s o n u c u h a k k ın ­

d a h iç b ir k a y ı t y o k t u r . A n c a k D e io t a r o s a k la n m a m ış o ls a b ile C a e s a r ’ ın

o n u n la ilg ile n e c e k kadar çok v a k ti y o k tu . P a rth la r a k a rş ı d ü z e n le m e y i

p la n la d ığ ı s e fe rin h a z ır lık la r ın a y o ğ u n la ş m ış t ı. A n c a k b u s e fe re ç ık m a k
C a e s a r ’ a n a s ip o l m a d ı . C u m h u r iy e t r e jim in in te h lik e d e o ld u ğ u n u d ü ş ü n e n

k i m i s e n a tö r le r , İ Ö 4 4 y ı lı n ı n M a r t a y ın d a C a e s a r ’ ı s e n a to b in a s ı iç in d e

k a tle ttile r .
C a e s a r ’ ın ö ld ü ğ ü n ü ö ğ re n e n D e io t a r o s , d a m a d ı K a s t o r T a r k o n d a r io s ’ a

s a ld ır d ı, o n u G o r b e u s ’ ta k i ( = O ğ u l b e y ) k a le d e ö ld ü r e r e k k a le y i y e r le b ir

e tti. T o r u n u K a s t o r , b u s ıra d a R o m a ’ d a o ld u ğ u iç in k a tlia m d a n k u r t u ld u .

T r o k m e le r in ü lk e s in i d a h a ö n c e e le g e ç ir e n D e i o t a r o s , G o r b e u s k a le s in ­

deki bu s o n m u h a le fe ti d e o r ta d a n k a ld ır ın c a G a la t y a ’m n ta m a m ın a e g e ­

m en o ld u . F a k a t b u a ra d a T r o k m e le r in ü lk e s in e k a r ş ılık M a rc u s A n to -
n iu s ’ a on m ily o n s e s te rtiu s rü şve t ve rm e k zo ru n d a k a ld ı. B ö y le c e

D e io ta ro s , G a la ty a K r a llığ ın ı k u rd u . F a k a t R o m a iç s a v a ş ı h e n ü z b it m iş

d e ğ ild i. R o m a h a lk ın ın d e s te ğ in i a la n M a r c u s A n t o n i u s , C a e s a r k a t ili s e ­
n a tö rle ri R o m a ’y ı te rk e tm e y e z o r la m ış ve a r d ın d a n , İÖ 43 y ılın d a ,

M a rc u s Le p id u s v e C a e s a r’ m ö lü m ü n d e n s o n ra Iu liu s C a e s a r O c ta v ia n u s

a d ım a lm ış o la n C a e sa r’ m y e ğ e n i O c ta v iu s ile b ir lik te II. T r iu m v ir liğ i

(= ü ç a d a m y ö n e tim i) k u r d u .
T riu m v ir le r le Caeasar k a tili C u m h u r iy e tç ile r a r a s ın d a k i s a v a ş ta b ir

kez daha ta r a f o lm a k g ib i te h lik e li b ir s e ç im le k a rş ı k a rş ıy a k a lın d ı.

G a la ty a K r a lı D e io ta ro s , İ Ö 42 y ılın d a T h r a k e ’ d e k i P h ilip p i m e v k iin d e

m e y d a n a g e le n R o m a iç s a v a ş ın a , k e n d is i ç o k y a ş l ı o ld u ğ u iç in g e n e r a li

A m y n ta s ’m k o m u ta s ın d a a s k e rî b ir g ü ç g ö n d e rd i. A m y n t a s , s a v a ş ın b a ş -
la n g ıc m d a n h e m e n s o n ra , D e io t a r o s ’ ta n h e rh a n g i b ir ta lim a t a lm a k s ız ın

A n to n iu s v e O c t a v ia n u s ta r a fın a g e ç ti v e b ö y le c e D e i o t a r o s ’ u n R o m a lı­
la r d a n b ir d a r b e d a h a y e m e s in e e n g e l o ld u . Z i r a P h ilip p i S a v a ş ı C a e s a r

k a tille r i B r u tu s v e C a s s iu s ’ u n y e n ilg is i v e ö lü m ü y le s o n u ç la n m ış tı. B u n a

ra ğ m e n G a la ty a ’ n ın y a ş lı k r a lı, P h ilip p i S a v a ş ın ı k a za n a n T riu m v irle r

y ö n e t im in in k e n d is in i c e z a la n d ır a b ile c e ğ in i d ü ş ü n m ü ş o lm a lı k i , P h ilip p i

Z a fe r in in a n ıs ın a , ö n yü zü n d e A n to n iu s ve O c ta v ia n u s ’ u n p o rtr e le r in in

y e r a ld ığ ı s ik k e le r b a s tır a r a k , o n la r a b a ğ ım lılığ ın ı g ö s te r m e k g e r e k s in im i
d u y d u . A n c a k P h ilip p i S a v a ş ın d a n b ir y a d a ik i y ıl s o n ra ö ld ü .

R o m a e y a le tle r in in k e n tle r i v e L y k i a b ö lg e s i k e n tle r i, T r iu m v ir le r v e

C a e s a r k a tile r i o la n C u m h u r iy e t ç ile r a ra s ın d a k i s a v a ş ta D e io t a r o s k a d a r
ş a n s lı d e ğ i l d i l e r . T r i u m v i r l e r e k a r ş ı s a v a ş a c a k o l a n C a s s iu s v e B r u t u s a d lı

ik i lid e r , p a r a , a s k e r , m ü h im m a t v e g e m i ih tiy a ç la r ın ı k e n t d e v le tle rin d e n

te m in e tm e y e ç a lış tıla r v e b u n u n iç in z o r la m a la r o ld u . K e n t le r y e n i v e r ­
g ile r e v e y a ğ m a la r a tâ b i t u tu ld u , h a ttâ b ir ç o k z e n g in in m a lla r ı e lle r in d e n
z o r la a lın d ı. K e n tle r in tü m k a y n a k la r ın ı tü k e te n , y e r li z e n g in le r i fa k irle ş ­

tir e n b u s a v a ş o r t a m ı, s o n r a k i y ılla r d a o r ta d a n k a lk m a d ı. Z i r a b u s a v a ş ta n

z a fe r le a y rıla n T r iu m v ir le r in ik i g ü ç lü ü y e s i o la n A n t o n iu s ve O c ta v ia ­

nus’un ik tid a r h ırs ıy la a r a la r ı a ç ıld ı. İk i g ü ç lü lid e r İÖ 40 y ılın d a

B r in d is iu m ’ d a y a p ıla n a n tla ş m a y la R o m a C u m h u r iy e t in in y ö n e tim in i a ra ­
la r ın d a p a y la ş tı. A n a d o l u , A n t o n i u s ’ u n p a y ın a d ü ş tü . A y n ı y ı l k e n d i p a ­

y ın a d ü ş e n A n a d o l u ’ y a g e ç e n A n t o n i u s , a s k e r le r in in ih tiy a c ı iç in g e re k li

o la n p a r a y ı te m in e d e b ilm e k a d ın a e y a le tle rd e n a lm a n v e r g ile r i a r tır m a

y o lu n a g itti. A s ia E y a le ti’n d e on y ıld a to p la n m a s ı g e r e k e n v e r g in in b ir
y ı ld a ö d e n m e s in i ta le p e tti. F a k a t A n t o n i u s , b u ç o k a c ım a s ız v e g e r ç e k -

le ş tir ile b ilir liğ i n e r e d e y s e o la n a k s ız o la n ta le b in d e n r ic a m in n e t ü z e r in e

v a z g e ç t i v e d o k u z y ıld a ö d e n e c e k v e r g in in ik i y ıld a ö d e n m e s in i is te d i.

A n t o n i u s ’ u n A n a d o l u ’ d a k i b a ğ ım lı k r a lla r la ilg ili u y g u la m a la r ı d a se -

le fle rin in k in d e n çok fa r k lı d e ğ ild i. İÖ 40 /3 9 y ılın d a y a p m ış o ld u ğ u ilk

s iy a s î d ü z e n le m e le r in d e D e io t a r o s ’ u n to r u n u K a s t o r ’ u G a la t y a k r a lı o la ­

r a k t a y in e tti. I I . P h a m a k e s ’ in o ğ lu D a r e io s ’ u d a P o n t o s ’ u n b ir b ö lü m ü ­

n ü n k r a lı o la r a k a ta d ı. L a o d i k e i a l ı Z e n o n ’ u n o ğ lu P o le m o , A n t o n i u s ’ ta n
“ k r a l” u n v a n ın ı a la n b ir b a ş k a s ıy d ı. A n t o n i u s ’ u n o n a b a ğ ış la d ığ ı k r a l lı k ,

b a ş k e n ti İk o n io n ( = K o n y a ) o lm a k ü ze re L y k a o n ia o v a s ın ı, T o r o s D a ğ la ­

r ın ı aşan g e ç itle r i ve K ilik ia k a p ıla r ın ı k a p s a d ı. P h ilip p i S a v a ş ı’n d a

T r i u m v i r l e r e d e ğ e r li a s k e rî b ir h iz m e t s u n m u ş o la n D e i o t a r o s ’ u n g e n e r a li

A m y n ta s , A n to n iu s ’u n b a ğ ış ın d a n en fa z la n a s ip le n e n o ld u . Z ir a

A m y n ta s , P h r y g ia P a r o r e ia ve P is id ia b ö lg e le riy le K ilik ia ’n m b ir k e s i­

m in i iç in e a la n b ir ü lk e n in k r a lı t a y in e d ilm e k s u r e tiy le ö d ü lle n d ir d i. O n a

b ö y le s i b ü y ü k b ir k r a l lı k b a ğ ış la n m a s ın ın ik i n e d e n i v a r d ı . B ir in c is i İ Ö I.
y ü z y ı l o r ta la r ın d a n itib a re n S u r iy e ve K ilik ia e y a le tle r in e s a ld ır a n P a r t -

la n n ç o k c id d i b ir te h d it o la r a k o r t a y a ç ık m ış o lm a s ıy d ı. N i t e k i m A n to -
n iu s ’ u n A n a d o lu ’ d a k i bu ilk d ü z e n le m e le r in i y a p m ış o ld u ğ u za m a n d a

imperator Parthicus u n v a n lı L . L a b ie n u s a d ın d a k i b ir R o m a e s k i s e n a tö ­

r ü n ü n k o m u ta s ın d a k i P a r t h o r d u s u , A n a d o l u ’ n u n g ü n e y in i K a r i a iç le r in e

k a d a r is tila e tm iş ti. İk in c is i A m y n t a s ’ a b ır a k ıla n b ö lg e le r in b o y u n e ğ d ir il-

m esi güç k a b ile s e l ö r g ü tle n m e le r in h â k im iy e tin d e o lm a s ıy d ı. A n to n iu s ,

bu b ö lg e le rin A m y n ta s ta r a fın d a n Rom a a d ın a h u z u rs u z lu k kaynağı

o lm a k ta n ç ık a r ılıp k a za n ıla c a ğ ın ı d ü ş ü n ü y o r d u .
K r a l o la ra k h ü k ü m s ü r m e k te o ld u ğ u z a m a n d a P a p h l a g o n i a ’ y ı s ın ır la r ı

iç in e d â h il e d e b ilm e y i b a ş a r m ış o la n K a s t o r , A n t o n i u s ’ u n P a r t h s e fe rin e

h a zırla n m a k ta o ld u ğ u İ Ö 3 7/6 y ılın d a ö ld ü . A n t o n i u s , b u ta r ih te y a p m ış

o ld u ğ u yeni d ü z e n le m e le r d e K a s to r’u n d e n e y im s iz o ğ lu D e io ta ro s

P h ila d e lp h o s ’ u P a p h la g o n ia ’ n m b ir b ö lü m ü n ü n k r a lı y a p a rk e n , A m y n t a s ’

m b a ş a r ıla r ın ı is e onu G a la ty a k ra lı a ta y a ra k ö d ü lle n d ir d i. A m y n ta s ’m

G a l a t y a k r a lı a ta n m a s ıy la , b u k r a llığ ın s ın ır la r ı g ü n e y d e A k d e n i z ’ e u la ş tı.

B ö y le c e A n a d o l u ’ n u n e n g ü ç lü k r a lı h a lin e g e le n A m y n t a s , k e n d is in d e n

b e k le n e n h izm e ti en iy i ş e k ild e sunm aya ç a lış tı. K ilik ia ’n m d a ğ lık

k e s im in i M ı s ı r k r a liç e s i K le o p a t r a ’ y a h e d iy e e d e n A n t o n i u s , b u b ö lg e d e k i
ta p m a k d e v le ti O l b a ’ y ı d a y e re l b ir h a n e d a n ın ü y e s i o la n Z e n o p h a r o s ’ u n

k ı z ı A b a ’ y a b ır a k tı.
A n t o n iu s , G a la tla r ın s o y lu a ile le r in d e n h a y a tta k a la n la r ı d a b e lli b ir

b ö lg e n in y a d a k e n tin k r a lı y a p tı. B u o n u n G a l a t l a r a r a s ın d a ç ık a b ile c e k

o la s ı s o ru n la rı önceden ö n le m e y e y ö n e lik p la n ıy d ı. G a la t k ö k e n li bu

k r a lla r d a n b ir is i, P h a rs a lo s S a v a ş ı’ n a k a tılm ış o la n T e k to s a g la n n beyi

D o m n il a o s ’ u n o ğ lu A d ia t o r i k s ’ tir . A n t o n i u s , A d ia t o r i k s ’ e d a h a ö n c e ö z ­

g ü r b ir k e n t o la n H e r a k le ia P o n tik a ’ y ı ( = K a r a d e n iz E r e ğ lis i) v e r e r e k , o n u
b ö lg e d e k i y e r e l h ü k ü m d a r la r ü z e r in e e g e m e n k ıld ı. A n t o n iu s ’ u n k r a l o la ­
r a k a ta m ış o l d u ğ u b ir b a ş k a G a l a t s o y lu s u A t e p o r ik s a d ın ı t a ş ıy o r d u . O n a

b ır a k ıla n ü lk e , T r o k m e le r in ü lk e s in in d o ğ u s u n d a k i K a r a n itis b ö lg e s in in

büyük b ir b ö lü m ü n ü k a p s a d ı. K a r a n itis b ö lg e s in in g e riy e k a la n k ıs m ı

Z e la (= Z ile ) ve Kom ana P o n tik a (G ü m e n e k ) ta p m a k d e v le tin in ra h ip

k r a lla r ı a r a s ın d a p a y e d ild i.

İÖ 31 y ılın d a k i A c t iu m S a v a ş ı, R o m a iç s a v a ş ın ın s o n u n c u s u y d u v e
A n t o n i u s ile O c t a v i a n u s a r a s ın d a y a p ı la n C u m h u r i y e t d ö n e m in i n b u son

iç s a v a ş ın d a n z a fe r le a y rıla n ta r a f İk in c is i o ld u . E y a le tle rin e k o n o m ik

a n la m d a s ık ın tıs ın ın a rta ra k d e v a m e tm e s in e neden o la n s a v a ş ta y a n lış

ta ra fı d e s te k le y e n k r a l l a r , ö n c e k i iç s a v a ş ta o ld u ğ u g ib i z a r a r g ö r d ü le r .

S a v a ş a A n t o n i u s t a r a fta n o la r a k k a t ı lm ış , a n c a k s o n r a d a n , s a v a ş ın n a s ıl

s o n u ç la n a c a ğ ı h e n ü z b e lli d e ğ ilk e n A n t o n i u s ’ a ih a n e t e d e r e k 2 0 0 0 G a l a t
a tlıs ıy la O c t a v i a n u s ta r a fın a g e ç e n v e d a h a s o n ra A n t o n i u s ’ u n K y z i k o s ’ ta

( = E r d e k ) b ır a k tığ ı g la d y a tö rle rle G a la t y a ’ d a s a v a ş a n k r a l A m y n t a s , k r a l­

lığ ın ı m u h a fa z a e tti. O c t a v ia n u s , A m y n t a s ’ a e k o la r a k Is a u r ia ile A n t o ­

n iu s ta r a fın d a n M ıs ır k r a liç e s i K le o p a tr a ’ y a v e r ilm iş o la n K ilik ia

T ra k h e ia ’y ı (D a ğ lık K ilik ia ) b a ğ ış la d ı. B ö y le c e O c ta v ia n u s , R o m a eya­

le t le r iy le K a p p a d o k ia K r a l l ı ğ ı a r a s ın d a k a la n A n a d o l u t o p r a k la r ın ın n e r e ­
d e y s e ta m a m ın ı G a la ty a K r a llığ ı’ n m to p ra ğ ı y a p m ış o ld u . A m y n t a s , k r a l­

l ığ ın ı n ö z e ll ik le g ü n e y in d e k i k a b ile s e l d ir e n iş i y o k e d ip , o n la r ü z e r in d e k i

o to rite s in i g ü ç le n d ir m e k a m a c ıy la s o n ra d a n Augustus (= k u ts a l) u n v a n ın ı
a la n O c ta v ia n u s ’ u n o n a y ın ı a la r a k s e fe rle r d ü z e n le d i. A u g u s t u s ’ u n g e r­
ç e k te o n a y ü k le m iş o ld u ğ u m is y o n d a z a te n b a ş ta P is id ia v e Is a u r ia b ö l­

g e le r in d e y a ş a y a n in a tç ı, b a ş e d ilm e s i z o r k a b ile le r o lm a k ü z e r e k r a llık

s ın ır la n iç e r is in d e k i s o r u n lu k a b ile s e l d ir e n iş le r i e t k is iz k ı lm a k t ı.

A c tiu m S a v a ş ı’n d a n s o n ra A n a d o lu ’ d a k ra l o la ra k h ü k ü m s ü r m e s in e

m ü s a a d e e d ile n b ir b a ş k a s ı K a p p a d o k ia k r a lı A r k h e l a o s ’ t u . F a k a t k ü ç ü k

b ir b ö lg e y e y a d a k e n te h ü k m e d e n k im i G a la t k ö k e n li k ra l y a d a h ü k ü m ­
d a r d ış ın d a k i d iğ e r tü m k r a lla r , A n t o n iu s ta r a fın d a n k e n d ile r in e v e r ilm iş
o la n k r a llık la r ı A c t iu m S a v a ş ı’ n d a n s o n ra k a y b e ttile r . K r a llığ ın ı m u h a ­

f a z a e d e n G a l a t k ö k e n li k r a lla r d a n b ir is i, A d ia t o r i k s ’ in o ğ lu D y t e u t u s ’ tu .
O c ta v ia n u s onu Kom ana P o n tik a ’y a ( = G ü m e n e k ) b a ş r a h ip o la r a k a ta d ı.
P h ilo m id e s ’ in o ğ lu o la n v e Z m e r z o r ik s a d ıy la b ilin e n b ir G a la t s o y lu s u n a

is e P h r y g i a ’ d a k i E u m e n e i a ( = I ş ı k l ı ) k e n t i n i b a ğ ı ş l a d ı . B u s iy a s î y a p ı, İ Ö

2 5 y ı lı n a k a d a r d e v a m e tti. B u ta r ih te G a l a t y a k r a lı A m y n t a s , Is a u r ia b ö l ­
g e s in d e k i in a tç ı k a v im le r in d e n b ir is i o la n H o m a n a d la r a k a r ş ı s a v a ş ır k e n

y a ş a m ın ı y itir d i. M u h te m e le n A m y n t a s d a İ Ö 13 3 y ılın d a ö le n P e rg a m o n

k ra lı I I I . A tta lo s v e İ Ö 7 5 y ılın d a ö le n B it h y n ia k r a lı I V . N ik o m e d e s g ib i
ö lm e d e n önce h a zır la m ış o ld u ğ u b ir v a s iy e tn a m e y le bu ta r ih te Rom a

P r in c e p s ’ i (= İm p a r a to r ) o la n v e A u g u s tu s a d ın ı a lm ış b u lu n a n O c ta v ia -

nus’u k r a llığ ın ın v â r is i ta y in e tti. A u g u s t u s v a s iy e tin g e re ğ in i y a p tı ve

G a la ty a K ra llığ ın ı Rom a e y a le tin e d ö n ü ş tü re n d ü z e n le m e le r i yapm ası

iç in b ir v a li (Le g e tu s A u g u s ti P ro p ra e to re ) a ta d ı. Y e n i e y a le t ( G a la tia

P r o v in c ia ) , A n a d o lu ’ d a s e n a to e y a le ti o la r a k k u r u lm a y a n i lk e y a le tti. Z ir a

A u g u s tu s , Rom a e y a le tle r in i im p a ra to r e y a le tle r i ve s e n a to e y a le tle r i

o lm a k ü ze re ik iy e a y ır m ış tı. S e n a to e y a le tle r i, y ö n e tim b a k ım ın d a n b ir

d e ğ i ş i k l i ğ e t â b i t u t u l m a d ı . İ m p a r a t o r e y a l e t l e r in i n v a l i l e r i n i is e a r t ı k s e n a ­

to d e ğ il im p a r a to r a ta y a c a k tı. B u n e d e n le im p a r a to r e y a le tle r in in v a lile ­

r in e Proconsul d e n ilm e y e c e k , Legatus Propraetore Augusti d e n ile c e k v e

o n u n g ö r e v s ü r e s i b i r y ı l l a s ı n ır l ı o l m a y a c a k t ı r . V e r g i l e r i is e b i r q u a e s t o r

d e ğ il, im p a r a to r u n a ta d ığ ı b ir p r o c u ra to r to p la y a c a k tır .
 G a la ty a E y a le tin in s ın ır la n , A m y n t a s ’ ın G a la tia K r a llığ ın ın tü m ü n ü

iç in e a ld ı. A u g u s t u s b u e y a le tin m e r k e z î k ıs m ın ı o lu ş tu ra n G a la t la n n ü l­
k e s in d e k a b ile s e l y a p ı y ı k ırm a y a y ö n e lik ic ra a tla r d a b u lu n d u . E y a le tin

g ü n e y in d e k i dağ k a v im le rin in k a le le r in i y ı k t ı r d ı , k a b ile s e l y a p ı la n m a y ı

o r ta d a n k a ld ır d ı. E y a l e t i n b u k e s im in d e y o ll a r in ş a e d ip , k o lo n ile r k u r a r ­
ken, G a la ty a ’n m m e rk e zî b ö lg e s in d e k i A n kyra , T a v io n ve P e s s in u s ’ u

k e n tle ş tir d i. F a k a t A u g u s t u s ’ u n k u rd u ğ u b u k e n tle r in a d ı, P o m p e iu s ’ u n

k u rd u ğ u k e n tle r g ib i d e ğ iş tir ilm e d i v e H e lle n is t ik g e le n e ğ i d e t a k ip e t­

m e d i. A u g u s tu s , bu üç k e n tin m evcut a d ın ı d e ğ iş tir m e d e n m u h a fa za

e d e rke n bu k e n tle ri R o m a lıla ş tır m a y ı h e d e fle m iş ti. E y a le tin b a ş k e n ti

A n k y r a ’ d a k u r u la n A u g u s tu s v e T a n n ç a R o m a k ü ltü d e a y n ı a m a c a h i z ­

m e t e tti. F a k a t A u g u s t u s ’ ta n s o n ra k i R o m a im p a r a to r la r ı y e n id e n A u g u s ­
tu s öncesi k e n tle ş m e y i k e n d ile r in e ö rn e k a ld ıla r . Başka b ir ifa d e y le

R o m a lıla ş t ır m a p o lit ik a s ın d a n v a z g e ç i ld i . L a t in c e h e r n e k a d a r r e s m î d il
o l a r a k k u lla n ıls a d a , Y u n a n c a h a lk a ra s ın d a e g e m e n d il o l a r a k k a l d ı . B u

a ra d a G a la ty a ’n m k u ze y in d e k i ve P a p h la g o n ia ’ d a k i G a la t k ö k e n li hü-

k ü m d a r la n n ü lk e le ri G a la ty a e y a le tin e e k le n d i. F a k a t L y k i a b ö lg e s i, İS

4 3 y ılın a k a d a r d o ğ r u d a n R o m a y ö n e tim in e tâ b i k ılın m a d ı. G a la t y a E y a -

le ti’n in k u r u lm u ş o ld u ğ u ta r ih te n y a k la ş ık 42 y ıl s o n ra ( İ .S . 17)
K a p p a d o k ia K r a ll ı ğ ı d a R o m a e y a le ti y a p ıld ı. B ö y le c e R o m a ’ m n d o ğ r u ­

dan y ö n e tim i a ltın a g ire n A n a d o lu to p r a k la n n m s ın ır ı F ır a t Ir m a ğ ın a

u la ş m ış o ld u . A r t ı k R o m a ’n ın A n a d o l u ’ d a k i e g e m e n lik p o lit ik a s ın d a , I I .

P o le m o g ib i is tis n a i b a ğ ım lı k r a lla r d ış ın d a , b a ğ ım lı k r a lla r o lm a y a c a k v e

R o m a , A u g u s tu s ile b a ş la y a n v e y a r ı m o n a r ş ik b ir y ö n e tim b iç im i o la n

P r in c ip a tu s d ö n e m in in ilk ik i y ü z y ı lı b o y u n c a d a k e n tle ş m e y i te ş v ik e d e ­

c e k tir . A n c a k k e n tle r , İ Ö I . y ü z y ı lı n ik in c i y a rıs ın d a o ld u ğ u g ib i y in e b ir

R o m a iç s a v a ş ın d a t a r a f t u tm a k z o r u n d a k a la b ile c e k v e y a n lış ta r a fı tu t­

m a n ın b e d e lin i çok acı b ir ş e k ild e ö d e y e c e k tir . N ite k im A u g u s tu s ’ un

P r in c e p s liğ i (= P r in c ip a tu s ) ku rm u ş o ld u ğ u ta r ih te n 220 y ıl s o n ra
B y z a n t i o n k e n ti iç s a v a ş ta İm p a r a to r S e p t im iu s S e v e r u s ’ u d e ğ il d e r a k ib i

P e s c e n n iu s N i g e r ’ i d e s te k le m iş o lm a s ın ın b e d e lin i çok a ğ ır ö d e m iş tir .

Z i r a N i g e r ’ i y e n e n S e p tim iu s S e v e r u s , B y z a n t i o n k e n tin i y e r le b ir e tm iş ,

ö z g ü r lü ğ ü n ü e lin d e n a lm ış , k e n tin s a k in le r i y a k e n t iç in d e k a tle d ilm iş y a

d a d e n iz y o l u y l a k a ç m a y a ç a lış ır k e n b o ğ u lu p ö lm ü ş le r d ir .
K aynakça
Akurgal, E., Anadolu Uygarlıkları. İstanbul 1989.
Allen, R.E., Attalid Kingdom. A Constitutional History. Oxford 1983.
Arslan, M., Mithridates VI Eupator, İstanbul 2007.
Aubert, J.J., Business Managers in Ancient Rome. Leiden-New York-Köln 1994.
Badian, E., Roman Emperyalism in the Late Republic. Oxford 1968.
Badian, E., Foreign Clientalae (264-70 B.C.). Oxford 1958.
Badian, E., “Rome and Antiochus the Great: A Study in Cold War”. Şurada: Studies in Grek
and Roman History. Oxford 1964, 112-139.
Badian, E., “Notes on the Provincial Governors from the Social War down to the Sulla’s
Victory”. Şurada: Studies in Grek and Roman History. Oxford 1964, 71-104.
Bosch, M.E., Helenizm Tarihinin Anahatları II. Kısım: Roma İmparatorluğuna Katıldıkları
Tarihe Kadar Helenizm Devletleri (çev. S. Atlan). İstanbu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Yayınları. İstanbul 1943.
Braund, D., Rome and the Friendly King. The Character of the Client Kingship. New York
1984.
Broughton, T.R.S., “Roman Asia Minor”. Şurada: An Ekonomic Survey o f Ancient Rome IV
(ed. T. Frank). Baltimore 1959.
Broughton, T.R.S., The Magistrates o f Roma Republic I-II. Ohio 1968.
Brunt, P.A., Social Conflicts in the Roman Republic. London 1971.
CAH The Cambridge Ancient Histoiy. Cambridge.
Çapar, Ö., “Roma’nm Asia Eyaleti’de Conventus (Dioicesis) Sistemi”. Dil ve Tarih-Coğrafya
Fakültesi Dergisi 37/1-2 (1995), 731-755.
Demircioğlu, H., Roma Tarihi I. Cumhuriyet. Menşelerden Akdeniz Havzasında Hâkimiyet
Kurulmasına Kadar. TTK Yayınları. Ankara 1987.
Errington, R., “Rome Against Philip and Antiochus”. Şurada: CAH VIII (Cambridge 1989),
244-289.
Finley, M.I., Antikçağ Ekonomisi (çev. H.P. Erdemir). Arkeoloji ve Sanat yayınları. İstanbul
2007.
Flower, H.I., The Cambridge Companion to the Roman Republic. Cambridge 2004.
Gruen, E.S., The Last Generation o f the Roman Republic. Berkeley-London 1995.
Hansen, E.V., The Attalids o f Pergamon. Ithaka-London 1971.
Hassall, M., Crawford, M., Reynolds, J., “Rome and the Eastern Provinces at the End of
Second Century B.C.”. JRS LXIV (1974) 195-220.
îplikçioğlu, B., Eski Batı Tarihi I. Giriş, Kaynaklar, Bibliyografya. TTK Yayınları, Anakara
1997.
îplikçioğlu, B., Hellen ve Roma Tarihinin Anahatları. Arkeoloji ve Sanat yayınlan. İstanbul
2007.
Jones, A.H.M., The Cities o f the Eastern Roman Provinces. Oxford 1971.
JRS The Journal o f Roman Studies. London.
Kaçar, T., “Gesta Reipublicae Romanae. Klasik Roma’da Cumhuriyet’in Kısa Tarihi” . Doğu
Batı Düşünce Dergisi 47 (2009), -11-35.
Kaya, M.A., “III. Makedonya Savaşına Kadar Roma’nın Anadolu Politikası”. TlD XI
(1996), 211-232.
Kaya, M.A., “Anadolu’da Roma Egemenliği ve Pompeius’un Siyasal Düzenlemeleri”. TİD
XIII (1998), 63-173.
Kaya, M.A., “Anadolu’da Roma Eyaletleri: Sınırlar ve Roma Yönetimi”. TAD 24/38
(2005), 11-30.
Kaya, M.A., Anadolu 'daki Galatlar ve Galatya Tarihi. İlya Yayınları, İzmir 2005.
Kaya, M.A. Roma 'nın Afrikalı İmparatoru Septimius Severus. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
İstanbul 2008.
Levic, B., Roman Colonies in Southern Asia Minor. Oxford 1967.
Levic, B., “Morals, Politcs and the Fall o f the Roman Republic”. Greece and Rome XXIX/1
(19882), 53-62.
Lintott, A., “The Last Age o f the Roman Republic, 146-34 B.C.”. Şurada: C A H IX (2. edition;
ed. J.A. Crook, A. Lintott, E. Rawson). Cambridge 1994.
Lintott, A., The Constition o f the Roman Republic. Oxford 1999.
Ma, J., Antiochos III and the Cities o f Western Asia Minor. Oxford 2002.
Magie, D., “Rome and the City-States of Western Asia Minor from 200 to 133 B.C.”. Şurada:
Anatolian Studies Presented to William Hepburn Buckler (Manchester 1939), 161-185.
Magie, D., Roman Rule in Asia Minor to the End o f Third Century after Christ. I-II.
Princeton 1950.
Marek, C., Pontus et Bithynia. Die Römische Provinzen im Norden Kleinasien. Mainz am
Rheim 2003.
McGing, B.C., The Foreign Policy o f Mithridates VI Eupator, King o f Pontus. Leiden 1986.
McGing, B.C., “Subjection and Resistance to the Death o f Mithridates”. Şurada: Companion to
the Hellenistic World (ed. A. Erksine), Oxford 2005, 71-89.
Millar, F., Rome, the Grek World and the East I. London 2002.
Mitchell, S., Anatolia. Land, Man and Gods in Asia Minor I-II. Oxford 1993.
North, J., “Politics and Aristocracy in the Roman Republic”. Classical Philology LXXXV/4
(1990), 277-87.
Özsait, M., “Anadolu’da Helenistik Dönem”. Şurada: Anadolu Uygarlıkları. Görsel Anadolu
Tarihi Ansiklopedisi. İstanbul 1982, 333-378.
Radt, W., Pergamon. Antik Bir Kentin Tarihi ve Yapılan (çev. S. Tamer), İstanbul 2002.
Ramsay, ’'N.M., Anadolu‘nun Tarihi Coğrafyası (çev. M. Pektaş). İstanbul 1961.
Raugh, N.K., Merchants Sailor and Pirates in the Roman World. Tempus publishing 2003.
Rosenstein, N., “War, Failure and Aristocratic Competition”. Classical Philology LXXXV/4
(1990), 255-65.
Rostovtzeff, M.I.,The Social and Economic History o f the Hellenistic World, I-III, Oxford 1941.
Salmon, E.T., Roman Colonization under the Republic. London 1969.
Sayar, M.H., “Antik Kilikia’da Şehirleşme”. Türk Tarih Kongresi Bildirleri XII/1 (1999), 193-
216.
Sevin, V., Anadolu 'nun Tarihi Coğrafyası I. TTK yayınlan, Ankara 2001.
Sherwin-White, A.N., Roman Foreign Policy in East 168 B.C. to A.D .l. London 1984.
Sherwin-White, A.N., “Rome, Pamphylia and Cilicia 133-70 B.C.”, JRS LXVI (1976), 1-14.
Sherwin-White, A.N., “Lucullus, Pompey and the East”, C AH IX (1994), 265-274.
Shotter, D., Rome and Its Empire. Norfolk 2003.
Southern, P., Pompey The Great. Tempus puplishing, 2002.
Scullard, H.H., A History o f the Roman World 753 to 146 B C . London-New York 2000.
Scullard, H.H., A History o f Rome from 133 B.C. to A. A. 68. London-New York 1986.
Syme, R., Roman Revolution. Oxford 1939.
TAD Tarih Araştırmaları Dergisi. Ankara
Tekin, O., Eski Yunan ve Roma Tarihine Giriş. İletişim yayınları, İstanbul 2008.
Tekin, O., Eski Anadolu ve Trakya. Ege Göçlerinden Roma İmparatorluğu 'nun İkiye
Ayrılmasına Kadar. İletişim Anadoulu Uygarlıkları. İstanbul 2007.
Thomasson, B.E.,“The Eastern Roman Provinces till Diocletian. A Rapid Survey”. Şurada: The
Grek East in the Roman Context. Proceedings o f a Colloquium Organised by the Finnish
Institute at Athens (ed. O. Salomies). Helsinki 2001, 1-9.
TlD Tarih İncelemeleri Dergisi. İzmir.
Umar, B., Türkiye’deki Tarihsel Adlar. İnkilap Kitabevi, İstanbul 1993.
Welles, C.B., Royal Correspondance in the Hellenistic Period. A study in Grek Epigraphy.
New Haven 1974.
“H agia Sophia: Kutsal B ilg elik ”

H. Eudoxia İkonu, İstanbul Arkeoloji Müzesi.

 G e ç A n t İk D e v İr
Mustafa H. Sayar*

P R IN C IP A T U S ’T A N D O M I N A T U S ’A g e ç îş

1 9 . y ü z y ıld a n b e r i E s k iç a ğ T a r ih ç ile r i im p a r a to r lu k m u h a fız a la y ı k o m u ­

ta n ı D a lm a ç y a ’ n m S p a la to ( = S p li t ) ş e h rin d e d o ğ m u ş o la n D i o k l e t i a n ’ ın
M S 2 8 4 y ılı K a s ım a y ın d a R o m a im p a r a to r lu ğ u ta h tın a g e ç m e s iy le b a ş la ­

yan yeni dönem e Dominatus d ö n e m i a d ın ı v e r ir k e n b u y e n i y ö n e t im ta r­

z ın ın aynı za m a n d a geç a n tik d e v rin de b a ş la n g ıc ı o ld u ğ u n d a h e m fi­

k ir d ir le r . B u n u n n e d e n i ta h ta ç ık a n k iş in in princeps o la ra k a r tık e ş itle r

a r a s ın d a b ir in c i (=primus inter pares) d e ğ il y a ş a r k e n n e r e d e y s e ta n rı k o ­

n u m u n d a s a y g ı g ö s te r ilm e s in i g e r e k tir e c e k d e re c e d e y a s a m a , y ü r ü tm e v e

y a r g ı e r k le r in in tü m ü n ü e lin d e tu tm a s ıy la y e n i b ir d e v le t y ö n e tm e ta r z ın ın
R o m a d ü n y a s ın a h â k im o lm a y a b a ş la m a s ıy d ı. 2 0 . y ü z y ı ld a y a p ıla n b ir ç o k
a ra ş tırm a g e ç a n tik d ö n e m in b ir y a n d a n n e re d e y s e t ü m ü y le R o m a d e v le ­

tin in m ila tta n s o n ra k i i lk ü ç y ü z y ı lı n a a d ın ı v e r e n Principatus ö z e llik le ­

r in i t a ş ıd ığ ın ı, a n c a k ö te y a n d a n d a a r t ık d e v le tin v e t o p lu m u n t e k ta n r ılı

d in d e n e t k ile n m e s iy le ö n c e 3 7 9 ile 3 9 5 a ra s ın d a k i d ö n e m d e h ü k ü m sü re n

B ü yü k T h e o d o s iu s ’ u n ö lü m ü y le b ir lik te id a ri b a k ım d a n doğu ve b a tı
o lm a k ü ze re ik iy e b ö lü n d ü ğ ü n ü g ö s te rm e k te d ir. T h e o d o s iu s ’ u n ö lü m ü

* Prof. Dr. Mustafa H. Sayar, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Tarihi Ana
Bilim Dalı
s o n r a s ın d a b a ş la y a n v e 5 2 7 ile 5 6 5 y ı l l a n a ra s ın d a h ü k ü m s ü re n im p a ra ­
to r J u s tin ia n u s ’ u n ö lü m ü n e k a d a r o la n s ü re ç te J u s tin ia n u s ’ u n R o m a d e v ­

le tin i tü m d e v le t k u r a m la r ıy la s o n b ir k e z y e n id e n a y a ğ a k a ld ır m a ç a b a la ­

r ın a ra ğ m e n Ju s tin ia n u s s o n r a s ın d a Rom a d e v le ti iç in d e o rta ç a ğ ın tü m

a lty a p ıs ın ın o lu ş tu ğ u a n la ş ılm a k ta d ır .

G E Ç ANTİK DEVİR Mİ, GEÇ ROMA DEVRİ Mİ?

DIARKHIE’DEN TETRARKHIE’YE DOMINATUS YÖNETİM
SİSTEMİNDE DÖNÜŞÜM
D io k l e t ia n ’ m N i k o m e d i a ’ d a ( = İ z m i t ) R o m a İm p a r a to r lu ğ u ta h tın a ç ık m a ­

s ıy la b ir lik te g e rç e k te n d e M S 3 . y ü z y ıla d a m g a s ın ı v u r a n ta h t k a v g a la rı
v e s iy a s î c in a y e tle r s o n b u lm u ş v e o n u n k e ş fe d ip R o m a d e v le t s is te m in e

u y a r la d ığ ı yeni y ö n e tim ş e k liy le r a d ik a l b ir d e ğ iş im g e r ç e k le ş m iş tir .

D io k le tia n ’ m b u ld u ğ u s is te m b ü y ü k ö lç ü d e k e n d is in in ta h ta ç ık ış ı ö n c e ­
s in d e k i y a k la ş ık 5 0 y ı l l ı k a n a rş i v e b e lir s iz lik d ö n e m in d e n ç ık a r d ığ ı d e rs ­
le r in ve e d in d iğ i k iş is e l d e n e y im le r in d e v le t y ö n e tim in e y a n s ım a s ıy d ı.

K e n d i ö z o ğ lu o lm a y a n D io k le tia n 2 8 5 y ılın d a k e n d is iy le h e m e n h e m e n

a y n ı y a ş ta o la n g e n e ra l M a x im ia n u s ’ u ö n c e C a e s a r ü n v a n ı v e r e r e k k e n d i­
s in e o r t a k o la b ile c e k b ir k o n u m a g e tir m iş v e b ir k a ç a y s o n r a d a 2 8 6 y ı lı

ilk b a h a r ın d a A u g u s t u s ü n v a n ı ile o n u r la n d ır a r a k im p a r a to r lu ğ u n b a tı e y a ­

le tle r in in y ö n e tim in i o n a b ır a k m ış tı. B u y e n i y ö n e tim ş e k lin in adı ik ili

y ö n e tim ya da ik i k iş in in y ö n e t im i a n la m ın a g e le n Diarkhie id i. A r d a n

yedi y ıl g e ç tik te n s o n ra D io k le tia n 293 y ılın d a ik ili y ö n e tim s is te m in i

d ö r tlü y ö n e tim s i s t e m i n e ( =Tetrarkhie ) ç e v i r d i . B u y e n i y ö n e t i m ta r zın d a

d o ğ u v e b a t ıy ı y ö n e te n ik i A u g u s t u s ’ u n y a n la r ın a o n la ra y a r d ım c ı o lm a k
ü ze re b ir e r C a e s a r v e r ilm e k te y d i. B a t ı e y a le tle r in i y ö n e te n M a x im ia n u s

y a n ın a C a e s a r o la r a k C o n s ta n tiu s C h lo r u s is m in d e k i g e n e r a li a ld ı. D o ğ u

e y a le tle r in i y ö n e te n D io k le t ia n is e y a n ı n a C a e s a r o l a r a k G a l e r i u s ’ u a ld ı.

B ö y le c e 1 . T e t r a r k h ie d e n ile n i lk d ö r tlü y ö n e t im o r ta y a ç ık t ı.

M S 2 . y ü z y ılın ik in c i y a rıs ın d a n b e r i M a r c u s A u r e liu s ’ ta n b a ş la y a r a k

Rom a im p a r a to r la r ı, im p a ra to rlu ğ u n s ın ır la r ın ın B rita n n ia ve Ren n e h ri

b o y la r ın d a n F ır a t b o y la rın a k a d a r u z a n m a s ı, g ü v e n lik v e e k o n o m ik so­

r u n la rın ın a rtm a s ı v e d e v le tin y ö n e t ile m e z h a le g e lm e s i s e b e b iy le ik ili

y ö n e tim s is te m in i z a m a n z a m a n d e n e m iş le r fa k a t b u s is te m d e d e v le t y ö ­

n e tim in i g e n e llik le kendi o ğ u lla n ya da k a rd e ş le ri ile p a y la ş m ış la rd ı.

D i o k l e t i a n i l k k e z k e n d i s i ile a y n ı r ü t b e d e v e a y n ı y a ş t a b i r s u b a y ile d e v ­
le t y ö n e tim i p a y la ş m a y a b a ş la m ış v e bunu daha s o n ra d ö r tlü y ö n e tim e

ç e v ir ir k e n de k e s in lik le y ö n e tim d e b u lu n a n la rın ö z o ğ u lla n ta h ta h a le f

o la b ile c e k ş e k ild e d ik k a te a lın m a m ış tı. D io k l e t ia n ’ ın k u r d u ğ u d ö r tlü y ö ­

n e tim s is te m in d e T e t r a r k h la r k e n d ile r in i Jü p ite r = Zeu s ve H e rc u le s =

H e r a k le s ile ö z d e ş le ş tir e r e k o n la r ı ta h tta n in d ir m e y e k a lk ış a c a k o la n la r ın
e lle r in d e n her tü rlü yasal dayanağı a lm a k ta y d ıla r . P ro p a g a n d a a m a ç lı

s ik k e d a r b ı, y a z ıt la r v e h e y k e lle r im p a ra to rlu ğ u n h e r ta r a fın d a T e t r a r k h -

l a n n a r a s ın d a k i u y u m ( =concordia ) v e k a r d e ş l i ğ i (=philadelphia) vu rg u ­

la m a k ta y d ıla r . T e t r a r k h la n n b ir b ir le r in e o la n b a ğ lılık la r ı e v la t e d in m e le r
ve e v le n m e le r y o lu y la d a k u v v e tle n d ir ilm e y e ç a lış ılm ış tı. C a e s a r r ü tb e -

s in d e k ile r A u g u s tu s r ü tb e s in d e k ile r ta r a fın d a n e v la t e d in ilm e k te ve

A u g u s tu s la r ın k ızla rıy la e v le n m e k te y d ile r. D io k le tia n M S 305 y ılın d a
k e n d is i ta r a fın d a n b u lu n a n bu yeni s is te m e b ir y e n ilik daha e k le d i ve

ö ld ü r ü lm e y i y a d a ö lm e y i b e k le m e d e n ö n c e ta h tta n k e n d i is te ğ iy le ç e k il­
d i. Ç e k ilir k e n k e n d is i g ib i A u g u s t u s o la n M a x im ia n u s ’ u d a ta h tta n çe­

k ilm e y e z o r la d ı . B ö y le c e k e n d ile r in d e n s o n ra A u g u s t u s o la c a k la r a d a n e

k a d a r s ü re ile C a e s a r g ö r e v i y a p t ık ta n s o n ra im p a ra to rlu ğ u n e n te p e s in ­
d e k i y ö n e t ic i k o n u m u n a g e le b ile c e k le r in i b e lir le m iş o ld u . H e r C a e s a r e n
a z 1 0 y ı l b u g ö r e v d e k a ld ık ta n s o n ra A u g u s t u s o la b ile c e k v e k e n d ile r in e

ik i yeni Caesar b e lir le y e b ile c e k le r d i. B u ş e k ild e o lu ş tu ru la n ro ta s y o n

s is te m in in i l k a d ım ı 1 M a y ı s 3 0 5 ’ te D io k l e t ia n v e M a x i m i n u s ’ u n 2 0 y ı l ­
l ık b ir h a k im iy e t d ö n e m in d e n s o n ra ta h tta n ç e k ilm e le r iy d i. O n l a r ın y e r le ­

r in e k e n d ile r in in 2 9 3 ’ te n b e ri C a e s a r’ la n o la n C o n s ta n tiu s C h lo ru s ve

G a le r iu s A u g u s tu s o la ra k ta h ta ç ık tıla r . K e n d ile r in e S e v e ru s v e M a x i m i ­
nus D a ia is im le r in d e k i s u b a y la rı Caesar o la ra k s e ç tile r . B ö y le c e 2.

T e t r a r k h ie d e n ile n ik in c i d ö r tlü y ö n e t im o lu ş tu .

Yerel Yönetim Reformu:

M S 3 . y ü z y ı lı n s o n ç e y r e ğ in d e k i ilk d ö r tlü y ö n e tim in M S 3 . y ü z y ılın daha

ö n c e k i “ A s k e r im p a r a to r la r d ö n e m i” o la r a k a d la n d ır ıla n b ö lü m ü n ü n a k s i­
n e is tik r a r lı v e a n a r ş id e n u z a k g e ç m e s i M S 4 . y ü z y ı l t a r ih ç ile r i ta r a fın d a n
ç o k o lu m lu k a r ş ıla n m ış tır . T a r ih ç ile r h e m D io k le t ia n ’ ın ta h ta ç ık tığ ı 2 8 4

y ılın ın v e h e m d e 2 9 3 y ılın d a b a ş la y a n d ö r tlü y ö n e t im in y e n i b ir b a ş la n ­

g ıç o ld u ğ u n d a h e m f i k i r d ir l e r 1. D i o k l e t i a n v e o n u n la b ir li k t e h a r e k e t e d e n

b ir g ru p a s k e r v e s iv il y ö n e t ic in in r e f o r m la r ı o n la r ın R o m a d e v le t in e is ­
tik r a r v e y e n i b ir h a y a t v e r m e y i s a m im iy e tle h e d e fle d ik le r in e h e rk e s i ik n a
e t m iş t i2. D i o k l e t i a n ’ ın r e f o r m la r ı n ı n b ü y ü k b ö l ü m ü i m p a r a t o r l u ğ u n y e r e l

y ö n e tim b ir im le r in in y e n id e n d ü z e n le n m e s in e y ö n e lik t i. B u n u n la b ir lik te

1 Bu görüşe bir örnek olarak bkz. Orosius (MS yaklaşık 418 yılı).
2 Tek tanrılı din taraftarı Lactantius, De mortibus peısecutorum (=inançsızlarin ölümleri hak­
kında) adlı eserinde Hıristiyanları en acımasız şekilde takip ettirip yok etmeyi amaçlayan
Diokletian’ın uyguladığı reform politikasının samimiyetine inandığını eleştirel bir şekilde de
olsa yazmaktadır; Bkz, Lactantius, de mortibus persecutorum 7, 1 - 4.
T e t r a r k h la r a ra s ın d a f iile n b i r b ö lg e s e l p a y la ş ım s ö z k o n u s u d e ğ ild i. K â ­
ğ ıt ü z e r in d e y a p ıla n e y a le t le r in y ö n e t im i d a ğ ılım ı d a h a ç o k D i o k l e t i a n ’ ın

d e n e tim in d e b ir d ü z e n le m e ve y ö n e tim s is te m in i iç e r m e k te y d i. K e n d is i

d o ğ u e y a l e t l e r i ile i l g i l e n m e k t e y d i . M a x i m i a n u s is e T u n a ’ m n b a t ıs ı n d a k i

b ö lg e n in , İta ly a , İs p a n y a ve A f r i k a ’ n ın y ö n e tim s o r u m lu lu ğ u n u ü s tle n ­

m i ş t i . C o n s t a n t i u s is e G a l y a v e B r i t a n y a b ö l g e l e r i n i n y ö n e t i m i i le i l g i l e n ­

m e k te y d i. D i o k l e t ia n ’ ın C a e sa r’ ı G a le r iu s is e B a lk a n y a rım a d a s ın ı ve

T u n a n e h r i h a v z a s ın ın o rta k e s im le r in i k o n tr o lü a ltın d a t u tm a k t a y d ı. O r ­

dunun T e tr a r k h la r ın s o ru m lu o ld u k la r ı b ö lg e le re g ö re d ö rd e b ö lü n m e s i
is e y e n i v e d a h a h a r e k e t li a s k e r î b i r l i k l e r i n k u r u lm a s ı n ı g e r e k t i r m e k t e y d i .

B ö y le c e tü m Rom a o rd u su n u n m evcudunun M S 4. y ü zy ıl b a ş la r ın d a
4 0 0 .0 0 0 i l e 5 0 0 .0 0 0 a r a s ın d a o l d u ğ u t a h m i n e d i l m e k t e d i r . R o m a i m p a r a ­

t o r l u ğ u s ın ır l a r ı i ç in d e y a ş a y a n n ü f u s u n is e b u d ö n e m d e y a k l a ş ı k 5 0 m i l ­
y o n o ld u ğ u d ü ş ü n ü lü r s e y a r ım m ily o n lu k b ir a s k e rî g ü c ü n g id e r le r in in v e

g e r e k s in im le r in in h a lk ta n to p la n a n v e r g ile r le r a h a tlık la k a r ş ıla n a b ile c e ğ i

g ö rü lü r.

E y a le t s a y ıs ın ın b ir k a t a rttın lm a s ıy la s a y ın ın 5 0 ’ye u la ş tığ ı g ö rü l­

m e k te d ir . B u yeni e y a le t d ü z e n in d e im p a ra to rlu k b a ş ın d a vicarus a d ı
v e r ile n v a lile r in o ld u ğ u 12 diocesis’e a y r ılm ış tı. B u 12 diocesis’t e 4
pretorianerpraefectus’u t a r a f ı n d a n y ö n e tilm e k te y d i.

Vergi Reformu:
D io k le t ia n ’ ın y e re l y ö n e tim r e f o r m u ile a s k e r î v e s iv il y ö n e t im ta m a m e n

a y r ılm ış ve h a lk ü z e r in d e k i v e r g i y ü k ü d a h a â d il b ir ş e k ild e d a ğ ılm a y a

b a ş la m ış t ı. Ö n c e le r i h e r b e ş y ı ld a b ir s o n r a la r ı h e r o n b e ş y ı ld a b ir m a t ­

r a h la r ı y e n i d e n b e l ir le n e n iş g ü c ü ( = capitatiö) v e t a ş ı n m a z m a l ( =iuga-

tiö) v e r g is i a lın m a y a b a ş la n m ış tı. B u ş e k ild e ç a lış tır ıla n iş g ü c ü v e t a ş ın ­

m a z m a lla r d a k i d e ğ iş ik lik le r in v e r g i b ild ir im in e d ü z e n li a r a lık la r la y a n s ı­

tılm a s ın a i m k â n ta n ın m ış tı. B u n a r a ğ m e n y e n i s is te m i e n a c ım a s ız c a e le ş ­

tir e n L a c ta n tiu s g ib i y a za rla r b u ye n i ve rg i u y g u la m a s ın ı d e v le t e liy le

u y g u l a n a n s i s t e m l i b i r i ş k e n c e y e b e n z e t m e k t e y d i l e r 3. Capitatiö - iugatio
u y g u la m a s ın ın ö n c e lik le d e v le t b ü tç e s in d e k i a ç ığ ın k a p a tılm a s ı a m a c ıy la

u y g u la n m a y a b a ş la n d ığ ın a ş ü p h e y o k t u r .

Para Politikası ve Mali Reform:

M S 3 . y ü z y ıld a im p a ra to rlu ğ u n m e ta l r e z e r v le r in d e c id d i b ir a z a lm a o l­

duğu g ö rü lm e k te d ir. B u n u n doğal sonucu o la ra k p a r a n ın d e ğ e r i s ü r a tle

3 Bkz. Lactantius, de mortibus persecutorum 7,23.

d ü ş m ü ş p a r a b ir im in e o la n g ü v e n a z a lm ış v e ü r e tile n m a lla r ın v e h i z m e t ­

le r in ü c r e tle r i k a tla n a r a k a r tm ış tı. B u d u ru m a r t ık g ü n d e lik tic a r e tte iş ­

le n m e m iş m e ta l k u lla n ılm a s ın a y a d a m a l d e ğ iş im i u y g u la m a s ın a g e ç il­

m e s in e y o l a ç m ış tı. D io k l e t ia n is tik r a r lı b ir a ltın v e g ü m ü ş m e ta lle r in d e n

s ik k e le rin d a r p e d ild iğ i yeni d a rp h a n e le r a ç a ra k m a li s is te m i tü m ü y le

y e n ile d i. A y r ıc a follis a d ın ı ta ş ıy a n b a k ır d a n y e n i b ir s ik k e d e b a s tır a r a k

g ü n lü k t ic a r î iş le r d e b u p a r a b ir im in i n k u lla n ılm a s ın ı y e n i p a r a p o lit ik a s ı­

n ın te m e li y a p t ı. B u y e n ilik le r in y a n ıs ır a D io k le t ia n v e ta h ta o n u n la b ir ­

lik te o r ta k o la n T e tr a r k h la r b a ş k a m a li ö n le m le r d e a ld ıla r . Ö r n e ğ in b ir ­

k a ç y ıld a b ir b a s ıla n y e n i g ü m ü ş s ik k e le r in d e ğ e rle r in i g e n e lg e le r y a y ı m ­

la y a r a k a r ttır d ıla r . T ü m m a l v e h iz m e t le r in e d e r le r in i lis te le r h a lin d e y a ­

y ım la y a r a k b u m a lla r ın ü r e tic i v e tü c c a rla r ta r a fın d a n yüksek fiy a tla r la

tü k e tic iy e s u n u lm a s ın ı e n g e lle m e y e ç a lış tıla r . S o n u ç ta b u m a li ö n le m le r

d e v le t k a s a s ın a b ü y ü k g e lir s a ğ la r k e n g e n iş h a lk k e s im le r in d e ç o k b ü y ü k
g e lir k a y b ın a n e d e n o ld u . D e v l e t , a s k e r le r in v e m e m u rla r ın m a a ş la r ın ın

ö d e n m e s in d e b ü y ü k ih tiy a ç d u y d u ğ u g ü m ü ş r e z e r v le r in i d e b u ö n le m le r
s a y e s in d e t a z e le m e o la n a ğ ı b u lm u ş tu . 3 0 1 y ılın d a y a y ım la n a n ve im p a ­

ra to r lu ğ u n tü m e y a le tle r in d e k i b ü tü n y e r le ş im y e r le r in d e ilâ n e d ile n h e r

m a lın ve h izm e tin en yüksek fiy a tın ın te s p it e d e n g e n e lg e n in k o p y a la r ı

h a le n b ir ç o k a n tik k e n tte b u lu n m a k ta ve s o n u ç ta b a ş a r ılı o la m a m ış b ir
m a li p o lit ik a n ın u y g u la y ıc ıla r ın ın d e v le ti y e n ile m e y e n a s ıl k a r a r lı o l d u k ­

la r ın ın y a z ı l ı b e lg e s i o la r a k g ü n ü m ü z e ış ık tu tm a k ta d ır .

T E T R A R K H I E D Ö N E M İ N İ N D IŞ P O L İT İ K A B A Ş A R I L A R I

293 y ılın d a b a ş la y a n d ö rtlü y ö n e tim g ö s te r d ik le r i d ış p o l it ik a b a ş a rıla r ı

ile im p a r a t o r lu k s ın ır la r ı iç in d e y a ş a y a n h a lk v e R o m a d e v le t i n i n g e le c e ğ i

iç in daha ö n c e k i y ılla r la k ıy a s la n m a y a c a k k a d a r is tik r a r lı b ir d ö n e m in

b a ş la m a s ın ı s a ğ la m ış la rd ı. D io k le tia n ve o rta ğ ı M a x im ia n u s daha 286
y ılın d a G a l l i a ’ d a is y a n la r ı b a s tır a b ilm iş , 2 9 6 y ılın d a M a x i m i a n u s ’ u n C a e -

s a r ’ ı C o n s ta n tiu s B r i t a n y a a d a s ın ın y e n id e n R o m a im p a r a to r lu ğ u n a d â h il

e tm e y i b a ş a r m ış , T u n a s ın ır ı G o t l a r , M a r k o m a n la r v e S a r m a t ’ la r a k a r ş ı
s a v u n u la b ilm iş ti. A y r ıc a ta h tı e le g e ç irm e k is te y e n le r e k a rş ı A frik a ve

M ı s ı r ’ d a b ü y ü k b a ş a n la r k a z a n ı l m ı ş t ı . G a l e r i u s is e d o ğ u s ın ır ın d a Sasa-
n ile r ile b a ş a r ıy la s a v a ş m ış v e 2 9 8 y ılın d a S a s a n i k r a lı N a r s e s ’ i R o m a ’ n m
F ır a t n e h ri doğusundaki ç ık a r la r ın ı d ik k a te a lm a ve ta n ım a konusunda

ik n a e d e b ilm iş ti.

Tetrarkhie 'de dış politika başarısının iç politikaya yönelik değerlendiril­

mesi:
D io k l e t ia n v e ta h t o r ta k la r ı b u ç o k b a ş a r ılı d ö n e m i h a lk ın v e k e n d i y e r le ­

r in e ta h ta ç ık m a y a c ü r e t e d e c e k le r in g ö z ü n d e k e n d ile r in d e ta n r ıs a l g ü ç v e

y e te n e k le r in b u lu n d u ğ u y ö n ü n d e y a ra r la n m a y a d ö n ü ş tü r m ü ş le r d i. M S 4.

y ü zy ıl ta r ih y a za rla rın d a n A m m ia n u s M a r c e llin u s ’ u n y a zd ığ ın a g ö re

D io k le tia n d iz çökm e ve im p a ra to rlu k s im g e s i o la n e rg u va n k u m a ş la

ç e rç e v e li m a n to y u öpm e g ib i ta m a m e n doğu g e le n e ğ i o la n “ ya şa rke n

ta n r ıla ş tır ılm ış h ü k ü m d a r ” g ö rü n tü s ü n ü v e y ö n e tim ta r zın ı ö z e llik le v u r ­

g u la m a k t a y d ı4. G e r ç e k t e D io k l e t ia n b u tü r b ir “ k e s in h ü k ü m r a n l ı k ” v u r ­
gusuna sadece yeni b ir u y g u la m a g e tir m iş ti. K e n d is in d e n önceki b a zı

im p a r a to r la r ın d a k e n d ile r in e y a ş a r k e n dominus et deus ( = e fe n d i v e ta n ­

r ı) ş e k lin d e h ita p e d ilm e s in i z o r u n lu h a le g it ir d ik le r i b ilin m e k t e d ir .

Tetrarkhie’nin Hıristiyanları imha faaliyeti:

D io k le t ia n ’ ın ve d iğ e r te tra rk h la rın ç a ğ d a ş la rı ta r ih y a za rla rı g ö zü n d e
o lu m s u z izle n im b ır a k m a la r ın a n e d e n o la n ic r a a tla r ın ın b a ş ın d a H ıris ti­
y a n lığ a in a n la r a k a r ş ı y a p ıla n e s k iç a ğ ta r ih in in k a y d e t tiğ i e n b ü y ü k im h a

h a r e k e tid ir . D io k l e t ia n , H ır is t iy a n la r ın ta n r ıla r ın R o m a lıla r a b a h ş e ttik le r i

tü m d e ğ e r le r i a y a k la r a ltın a a ld ık la r ın ı v e b u n e d e n le e n a ğ ır ş e k ild e c e ­

z a la n d ır ılm a la r ı g e r e k tiğ in e in a n m a k ta y d ı. 303 y ılın d a y a y ım la d ığ ı ge­

n e lg e ile d e b u in a n c ın ı e y le m e d ö n ü ş tü r d ü v e im p a r a to r lu ğ u n h e r ta r a ­

fın d a H ır is tiy a n d in in e in a n a n R o m a v a ta n d a ş la r ı y o k e d ilm e y e b a ş la n ­

d ıla r . K u r b a n v e k ü lt u y g u la m a la r ın a y a s a k g e tir m e , k ilis e le r in ta h r ib i v e

k ita p la r ın y a k ılm a la r ı H ı r i s t iy a n d in a d a m la r ın ın h a p s e d ilm e le r i, iş k e n c e

g ö rm e le r i v e id a m e d ilm e le r i R o m a d e v le tin in u y g u la m a y a k o y d u ğ u H ı ­
r is tiy a n lık k a rş ıtı u y g u la m a la r d a n sadece b ir k a ç ı id i. T a k ib a ta u ğ ra ya n

H ır is t iy a n la r k e n d ile r in i b e k le y e n c e za la rd a n k u r tu lm a k is tiy o rla r s a H ı­

r is tiy a n in a n c ın d a n tü m ü y le u z a k la ş tık la r ın ı v e R o m a im p a ra to rlu k k ü l­

tü n e tü m ü y le b a ğ lı o ld u k la r ın ı h iç b ir ş ü p h e y e y e r b ır a k m a y a c a k ş e k ild e

k a n ıt la m a k z o r u n d a y d ıla r . İm p a r a to r lu ğ u n h e r ta r a fın a g ö n d e r ile n H ı r i s t i ­

y a n la r ın ta k ip v e im h a e d ilm e le r in i ö n g ö r e n g e n e lg e n in te tr a r k h la r ta r a ­

fın d a n fa r k lı b iç im le r d e u y g u la n d ığ ı g ö rü lm ü ş tü r. E n b a tıd a k i b ö lg e le ri
d e n e tim i a ltın d a tu ta n C o n s ta n tiu s k e n d i h â k im iy e t a la n ın d a k i H ır is t iy a n

d in î m e k â n la r ın ın k a p a tılm a s ıy la y e tin m iş ti. B u n a k a rş ın A f r i k a ve M ı­

s ır ’ d a b ir ç o k H ır is tiy a n ın ö ld ü rü ld ü ğ ü b ilin m e k te d ir . D io k le t ia n v e G a le -

r i u s ’ u n k o n t r o l ü n d e k i d o ğ u e y a le t le r in d e is e H ı r i s t i y a n l a r ı n t ü m ü y l e im h a
e d ilm e le r in in h e d e fle n d iğ i a n la ş ılm a k ta d ır . H ır is t iy a n la r a k a rş ı y ü r ü tü le n
R o m a d e v le t p o litik a s ı 3 0 5 y ılın d a D io k le tia n v e M a x im ia n u s ’ u n A u g u s -

4 Ammianus Marcellinus, 15, 5, 15.

t u s lu k k o n u m la r ın d a n k e n d i is te k le r iy le a y r ılm a la r ın d a n s o n ra d a b ir s ü re
d a h a d e v a m e tm iş v e a n c a k 3 1 1 y ılın d a G a le r iu s ’ u n “ H o ş g ö r ü G e n e lg e s i”
ile Rom a im p a ra to rlu ğ u n d a k i H ır is tiy a n ta k ib a tı sona e r m iş tir . T e t-

r a r k h la r a r a s ın d a H ı r i s t iy a n l a r a k a r ş ı t a k ib a t ın e n a te ş li s a v u n u c u s u o la n

G a le r iu s H ır is tiy a n la r a k a rş ı g ö rü ş ü n ü d e ğ iş tir e r e k h o ş g ö rü g e n e lg e s i
y a y ın la m a s ın ın n e d e n in i “bu k iş ile r in in a n ç la rın d a in a tla ıs ra r e tm e le r i

o l d u ğ u n u ” b e l i r t m i ş t i r 5.

Tetrarkhie’nirı Sonu:
R o m a d e v le tin in k u r u lu ş u n d a n b e r i e n k a p s a m lı r e fo r m p r o g r a m ın ı o lu ş ­

tu r a n T e t r a r k h la r b ir ç o k a la n d a i l k d ö r tlü y ö n e t im d ö n e m in d e b ü y ü k b a ­
ş a rıla r s a ğ la m a la r ın a r a ğ m e n h e m H ır is t iy a n la r a k a r ş ı y a p t ık la r ı ta k ib a tta

ve hem d e R o m a d e v le tin in b a b a d a n o ğ u la g e ç e n s is te m in i d e ğ iş tir m e d e

b ü y ü k b i r b a ş a r ıs ız lığ a u ğ r a d ıla r . Ö z e l l i k l e h a n e d a n lık s is te m in e a lış m ış

o la n R o m a o r d u s u h e r ö le n im p a r a to r u n y e r in e o n u n o ğ lu n u n y e n i im p a ­
r a to r o la ra k ta h ta ç ık ış m a v e onun ta r a fın d a n ö d ü lle n d ir ilm e y e a lış m ış ­

l a r d ı . B u n e d e n l e t e t r a r k h i e s i s t e m i n in a k s a y a n e n ö n e m l i u n s u r u d a iş te
bu y e n i h a le f s is te m i id i. A u g u s t u s ’ la n n ve C a e s a r ’ la r ın d e ğ iş im i s ıra ­

s ın d a o r d u n u n is te d iğ i k iş in in d e ğ il D io k le t ia n ta r a fın d a n b e lir le n e n y e n i

s is te m e g ö r e s e ç ile n le r in d ik k a t e a lın m a s ın ın a s k e r le r ü z e r in d e y a ra ttığ ı

hayal k ır ık lığ ı 1 M a y ıs 305 ta r ih in d e N ik o m e d ia ’ d a D io k le tia n ve

M a x i m i a n u s ’ u n im p a r a to r lu k y ö n e t im in i G a le r iu s v e C o n s ta n tiu s ’ a b ır a ­

k ı r k e n y a p ı l a n t ö r e n d e g ö z l e g ö r ü l e b i l i y o r d u 6. B u d u r u m T e t r a r k h i e s i s t e ­

m in in d e v a m e tm e s in in ö n ü n d e k i e n b ü y ü k e n g e ld i. D e v l e t t e o lu ş m a s ın a
a r t ık k e s in g ö z ü y le b a k ıla n k r i z i n o r ta y a ç ık m a s ı iç in b ir k iş in in b u y a p ı­

la ş m a y a k a rş ı h a re k e te geçm esi g e re k iy o r d u . Ç o k geçm eden o k iş in in

G a le r iu s ve C o n s ta n tiu s ’ u n b o ş a lttığ ı Caesares k o ltu k la r ın a B a lk a n kö­

k e n li S e ve ru s ve M a x im in u s D a ia is im li s u b a y la r ın a ta n m a s ı s ıra s ın d a

o r a y a a ta n m a y ı b e k le y e n C o n s t a n t iu s ’ u n e v l il i k d ış ı o ğ lu o la n K o n s t a n t in

a n la ş ıla c a k tı.
K o n s ta n tin d iğ e r te tra rk h la r g ib i B a lk a n d o ğ u m lu y d u . D o ğ d u ğ u ş e h ir

o la n N a is s o s (= bugün N iş ) Illy ria to p r a k la r ın d a b u lu n u y o rd u . Annesi

H e le n a b a b a s ı C o n s ta n tiu s ile R o m a h u k u k u n a u y g u n o la r a k e v li d e ğ ild i

v e b u d u r u m K o n s t a n t in ’ in k iş iliğ in d e o n u h e p r a h a ts ız e tm e k te y d i. B u n a
k a r ş ın i y i b ir a s k e r î e ğ it im a lıp g e n ç y a ş ın d a b a ş a r ılı b ir g e n e r a l o lm u ş t u .

İy i b ir a s k e r o ld u ğ u n d a n o rd u d a ç o k s e v ile n K o n s ta n tin 3 0 6 y ılın ın 25

T e m m u z g ü n ü b a b a s ı C o n s ta n tiu s ö ld ü ğ ü n d e B r it a n y a ’ d a E b u r ia c u m (=

5 Bkz. Lactantius, de mortibus persecutorum 34.

6 Bkz. Lactantius, de mortibus persecutorum 19.
bugün Y o rk ) ş e h rin d e a s k e r le ri t a r a fın d a n A u g u s tu s ilâ n e d ild i. D iğ e r

A u g u s t u s G a l e r iu s b u d u r u m u b ir s a v a ş n e d e n i s a y ıp h e m e n s ila h a s a rıl­

m a d ı. C o n s ta n tiu s ’ u n y e rin e S e ve ru s ’ u A u g u s tu s o la ra k a ta d ı. Ondan

b o ş a la n Caesar y e rin e de K o n s ta n tin ’ i a ta d ı. B ö y le c e o lu ş a n 3. T e t-

r a r k h ie ’ y e k a rş ı b ir k a ç ay s o n ra a y n ı y ılın E k im a y ın d a y e n i b ir r a k ip
ç ık tı. R o m a ’ d a M a x im ia n u s ’ u n o ğ lu M a x e n tiu s y a n ın d a b u lu n a n m u h a ­
fız la r v e R o m a ’m n g ü v e n liğ in d e n s o ru m lu cohortes urbanae ta r a fın d a n

im p a ra to r ilâ n e d ild i. T e tr a r k h la r b u k e z o n a k a rş ı g ü ç k u lla n m a y a k a ra r

v e r d ile r ve b a tın ın A u g u s tu s ’u o la n S e ve ru s ’u ona k a rş ı g ö n d e rd ile r.

M a x e n tiu s ’ a k a rş ı y a p tığ ı savaşı kaybeden S e ve ru s savaş m e y d a n ın d a

ö ld ü . T e tr a r k h ie s is te m in in k u r u c u la rın d a n M a x i m i a n u s ’ ta bu d u ru m u

g ö rü n c e te k r a r a k t if p o litik a y a d ö n ü p K o n s ta n tin ile b ir lik t e h a r e k e t e t­

m e y e b a ş la d ı, o n u k ı z ı F a u s t a ile e v le n d ir d i v e k e n d in i o ğ lu n a k a r ş ı s a v a ­

ş ırk e n ö le n S e ve ru s ’u n y e rin e 307 y ılı sonunda A u g u s tu s ilâ n e tti. B u

d u r u m d a D io k l e t ia n te k r a r a k t i f p o lit ik a y a m ü d a h a le e tm e k z o r u n d a k a ld ı

v e 3 0 8 y ı l ı b a ş ın d a T u n a k e n a r ın d a C a r n u n t u m k e n tin d e b ir to p la n tı d ü ­
z e n le d i. B u to p la n tı s ıra s ın d a D io k le tia n I l l y r i a ’ lı b ir subay o la n

L ic in iu s ’ u n A u g u s t u s ’ lu ğ a a ta n m a s ın ı ö n e rd i. M a x im in u s D a ia ve

K o n s ta n tin , C a e s a re s d u r u m la r ın ı k o r u d u la r . M a x im ia n u s te k ra r a k tif

p o litik a d a n a y rılm a k zo ru n d a k a ld ı. B ö y le c e G a le r iu s ve L ic in iu s ’u n
A u g u s t u s ’ lu ğ u n d a v e M a x i m i n u s D a i a ile K o n s t a n t i n e n C a e s a r ’ l ığ m d a 4 .

ve son d ö rtlü y ö n e tim o lu ş tu . D io k le t ia n , C a r n u n tu m ’ d a k i b u d ü z e n le ­

m eyi g e r ç e k le ş tir d ik te n s o n ra te k ra r S p a la to ’ d a k i s a ra y ın a ç e k ild i ve

b ir k a ç y ı l s o n ra s o n a e re n h a y a tın ın s o n g ü n ü n e k a d a r b ir d a h a a k t i f p o li­

tik a y a d ö n m e d i.

B Ü Y Ü K K O N S T A N T IN D Ö N E M İ: 308 - 3 3 7

M a x i m i n u s D a i a v e K o n s t a n t i n s a d e c e ik i y ı l C a e s a r ü n v a n ı ile y e t in d ile r

ve 3 10 y ılın d a o n la r d a A u g u s tu s ü n v a n ım a ld ıla r . B ö y le c e T e t r a k h la n n

h e p s i A u g u s tu s o lm u ş v e C a e s a r k a lm a m ış tı. B u a ra d a A u g u s tu s o lm a y ı
h e d e fle y e n M a x e n t i u s R o m a ’ d a , D o m it iu s A l e x a n d e r d a A f r i k a ’ d a fır s a t
k o lla m a k ta y d ıla r . 3 0 8 y ılın d a D io k le t ia n ’ ın z o r u y la a k t if p o litik a y a ik in c i

k e z v e d a e t m e k z o r u n d a k a la n M a x i m i a n u s is e b u k e z K o n s t a n t i n ’ in ü s

o la ra k k u lla n d ığ ı ş e h ir le r d e n A r l e s ’ te b u lu n a n a s k e ri b ir lik le r e k e n d in i

A u g u s tu s ilâ n e ttir d i. Bunun ü z e r in e K o n s ta n tin k a y ın p e d e r i M a x i-

m ia n u s ’ u in tih a r e tm e y e z o r la d ı. B u n d a n s o n ra K o n s ta n tin te k b a ş ın a tü m

Rom a im p a ra to rlu ğ u n a h â k im o la b ilm e s i iç in g e re k li o la n id e o lo jik a lt

y a p ıy ı o lu ş tu rm a y a b a ş la d ı. İlk o la r a k k e n d is in i y e n i l m e z g ü n e ş ta n r ıs ı
S o l In v ic tu s ile ö z d e ş le ş tird i. B u ta n rı a y n ı z a m a n d a g ü n e ş le b a ğ la n tılı
o la ra k ta p ın ım g ö re n A p o llo n ile d e ili n t i l iy d i 7 . A y n ı z a m a n d a k e n d is in i

268 ile 270 y ılla n a r a s ın d a hüküm s ü rm ü ş o la n im p a ra to r I I . C la u d iu s

G o th ic u s ile ö z d e ş le ş tir d i. B ö y le c e k e n d is in e T e t r a r k h ie s is te m in e d â h il

o la n k iş ile r d e n b a ğ ım s ız b ir h a n e d a n lık k ö k e n i b u lm u ş o ld u . 3 1 1 y ılın d a

b ir in c i d ö r tlü y ö n e tim in A u g u s t u s ’ u o la n G a le r iu s h a y a ta g ö z le r in i y u m ­

d u . G a le r iu s ö lm e d e n ö n c e H ır is tiy a n la r a k a rş ı b a ş la tıla n t a k ib a t ın sona

e r d ir ilm e s in i ve H ır is tiy a n lığ ın a y n ı h a k la r a s a h ip ve d e v le t ta r a fın d a n

k a b u l e d ile n b ir d in o lm a s ın ı e m r e d e n b ir g e n e lg e y a y ı m l a d ı. G a l e r iu s ’ u n

ö lü m ü n d e n önce A frik a ’da a y a k la n a n D o m itiu s A le x a n d e r 3 10 y ılın d a

o rta d a n k a ld ır ılm ış tı. 3 1 1 y ı lı ilk b a h a r ın d a G a l e r iu s ’ u n ö lü m ü s o n ra s ın d a

a rtık ü ç A u g u s tu s h a y a tta y d ıla r; K o n s ta n tin , L ic in iu s v e M a x im in u s D a ia .

A y r ı c a R o m a ’ d a b u lu n a n M a x e n t i u s ’ ta A u g u s t u s o l m a k iç in h e r a n h a r e ­

k e te g e çm e k ü ze re b e k liy o r d u . A n c a k B a t ı e y a le tle r in i k o n tr o lü a ltın d a

b u lu n d u r a n K o n s ta n tin d oğu ’da b u lu n a n d iğ e r ik i A u g u s tu s ’u o rta d a n

k a ld ır m a d a n e v v e l M a x e n tiu s ’ a y ö n e ld i v e onu 28 E k im 3 12 günü R o ­

m a ’d a M ilv ia k ö p rü sü s a v a ş ın d a y e n ilg iy e u ğ r a ttı. D o ğ u d a is e L i c i n i u s

3 1 3 y ı lı N is a n a y ın d a T r a k y a ’ d a b u g ü n k ü Ç o r lu y a k ın la r ın d a M a x im in u s

D a ia ’ya k a rş ı b ü y ü k b ir z a fe r k a z a n d ı. 3 1 2 y ılı E k im a y ın d a n itib a re n

m eydana g e le n s iy a s i o la y la r K o n s ta n tin ’ i H ır is tiy a n lık in a n c ın a b ir a z

d a h a y a k la ş tır m ış tı v e b ö y le c e H ır is t iy a n lığ ın R o m a d e v le tin in r e s m i d in i

o lm a s ı y ö n ü n d e ö n e m li a d ım la r a tılm ış tı. Ö t e y a n d a n K o n s t a n t in , R o m a

im p a ra to rlu ğ u g e le n e ğ in e g ö re A u g u s tu s o la ra k baş ra h ip = pontifex

tnaximus id i. B u k o n u m u y l a h e m ç o k ta n r ılı d in in t ü m g e re k le r in i y e rin e

g e t i r iy o r v e h e m d e y e n i l m e z g ü n e ş ta n r ıs ı s o l i n v i c t u s ’ u n p r o p a g a n d a s ın ı

y a p ı y o r d u . 3 1 3 y ı lı n d a M i l a n o ’ d a L i c i n i u s ile K o n s t a n t i n a r a s ın d a v a r ıla n

a n la ş m a ö z e llik le H ır is tiy a n la r ın iş in e y a ra d ı. K o n s ta n tin doğuda L ic i-

n iu s ’ u n h â k im o ld u ğ u b ö lg e d e d e H ı r is t iy a n la n n h a m is i r o lü n e s o y u n d u .
K o n s t a n t in ’ in g id e r e k te k k iş i h â k im iy e tin i v u r g u la y a n b ir y ö n e tim ta rzı­

n ın m o t ifle r in i ö n p la n a ç ık a r m a s ı L i c i n i u s ile a ra s ın ın g id e r e k a ç ılm a s ın a

neden o l d u . K o n s t a n t i n ’ in k ı z k a r d e ş i ile e v li o lm a s ın a ra ğ m e n L ic in iu s
ile K o n s ta n tin a r a s ın d a k i g e r ilim 3 16 y ılın d a , ilk in bugünkü L ju b lija -
n a ’ n ın d o ğ u s u n d a b u lu n a n K ib a la s o n ra d a H a d r ia n o p o lis ( = b u g ü n E d i r ­

n e ) y a k ın la n n d a ik i b ü y ü k m e y d a n s a v a ş ın a y o l a ç tı. H e r ik i s a v a ş ı d a

kaybeden L ic in iu s T ra k ya b ö lg e s i h a riç A vru p a ’daki tü m to p r a k la r ın ı

k a y b e t ti. K o n s t a n t in k ıs a s ü re iç in d e T r a k y a b ö lg e s in in d e k u z e y v e b a tı

7 Konstantin'in çok tanrılı din unsurlarını politikada kullanma şekli Apollon -G üneş Tanrısı-
sol invictus = yenilmez güneş kültü bağlamında bazı çağdaşı yazarlar tarafından da ilgiyle
izlenmekteydi, bkz. Panegyrici Latini 6 [7], 21, 3-7.
b ö lg e le r in i e le g e ç ir e r e k S e r d ic a ( = b u g ü n S o f y a ) ’ y a k a d a r g e ld i . B u r a d a
k u r d u ğ u k a ra rg â h ın d a n d o ğ u y a d o ğ r u ile rle y e r e k 3 2 4 y ı lı T e m m u z ’ u n d a

H a d r ia n o p o lis ö n le rin d e b ir kez daha L ic in iu s ile k a rş ı k a rş ıy a g e ld i.

Y a k la ş ık 3 4 .0 0 0 a s k e r in h a y a t ın ı k a y b e t tiğ i b u s a v a ş ta n da g a lip ç ık a n

K o n s ta n tin B y z a n tio n ( = b u g ü n İs ta n b u l) y ö n ü n e k a ç a n L i c i n i u s ’ u ta k ip
e tti. K o n s t a n t i n ’ in o ğ lu C a e s a r C r is p u s , L ic in iu s ’ u n d o n a n m a s ın ı im h a
e t t i. 3 2 4 y ı l ı E y l ü l a y ın d a C h r y s o p o l i s ’ te ( = b u g ü n Ü s k ü d a r ) y a p ıla n s o n

b ir s a v a ş ı d a kaybeden L ic in iu s e s ir d ü ş tü v e b ir y ı l s o n r a 325 y ılın d a

K o n s t a n t in ’ in e m r iy le id a m e d ild i.
M S 3 2 4 y ı l ı s o n b a h a r ın d a K o n s t a n t in , R o m a im p a ra to rlu ğ u n d a a r tık

te k adam y ö n e tim in i o lu ş tu rm u ş tu . T a r ih ç ile r ta r a fın d a n “B ü yü k =

M agnus” U n v a n ıy la y ü c e ltile n K o n s ta n tin p o litik a d a k i h e d e fi o la n te k

adam y ö n e t im in in y e n id e n h a y a ta g e ç irilm e s in d e ö r n e k a ld ığ ı R o m a im ­

p a r a to r lu ğ u n u n k u r u c u s u Octavianus Augustus g ib i b ir ç o k s iy a s i c in a y e t

iş le n m e s in d e h e rh a n g i b ir s a k ın c a g ö r m e m e k te y d i. H a le n b ilin m e y e n

n e d e n le rle L ic in iu s ’ u n o ğ lu n u , k e n d i eşi F a u s ta ’y ı ve ö z o ğ lu Caesar

C r is p u s ’ u ö ld ü rtm ü ş tü r. B u c in a y e tle r n e d e n iy le a ile fe r tle r in in k a tili
d a m g a s ın ın h a y a tı boyunca ta ş ıy a n K o n s t a n t i n ’ in 324 y ılın d a n s o n ra

A u g u s tu s g ib i tü m k a r ş ıtla r ın ı y o k e d e r e k t e k b a ş ın a R o m a d e v le tin i y ö ­

n e t t iğ i z a m a n d ış p o l i t ik a b a ş a r ıla r ın ın ö n p la n a ç ık t ığ ı b ir d ö n e m o la ra k

ta r ih s a h n e s in d e y e r in i a ld ı. K o n s t a n t in h e n ü z te tr a r k h ie s is te m i iç in d e b ir

C a e s a r ik e n g ir d iğ i tü m s a v a ş la r d a n b a ş a rı ile ç ık m ış t ı. B u b a ş a r ıla n sa­

d e c e r a k ip le r in e k a rş ı d e ğ il a y n ı z a m a n d a d ış d ü ş m a n la r a k a rş ı d a ka­
z a n m ış tı. 3 0 6 y ılın d a G e rm e n le re k a rş ı 3 1 3 y ılın d a F ra n k la ra k a rş ı k a ­
z a n d ığ ı z a fe r le rd e n s o n ra Ren n e h ri boyunca tü m s ın ır g a rn iz o n la r ın ı

y e n id e n ta h k im e tti. 3 1 5 y ılın d a d a tü m T u n a s ın ır ım S a r m a tla r v e G o t -

la r a k a r ş ı s a ğ la m s a v u n m a y a p a b i l ir h a le g e tir d i. A n c a k 3 2 2 v e 3 2 3 y ı l l a ­

r ın d a b u s ın ır d a S a r m a tla r a k a rş ı y e n id e n a s k e r î b ir o p e r a s y o n y a p ılm a s ı
ö n g ö r ü ld ü v e s a v a ş d u r u m u a n c a k S a r m a tla r ile z o r lu k l a s a ğ la n a b ile n b ir

a te ş k e s ile b it ir ile b ild i. A n c a k G o t l a r b u s ın ır a h e r a n s a ld ır a b ile c e k b ir

a s k e rî p o ta n s iy e le s a h ip o ld u k la r ın d a n K o n s ta n tin , S a r m a tla r la a te ş k e s
s a ğ la n d ık ta n s o n ra d a T u n a s ın ır ın d a k a lm a y a d e v a m e tti v e D io k le tia n

ta r a fın d a n b a ş la n a n s ın ır g a r n iz o n la r ın g ü ç le n d ir ilm e s i iş le r in i y ö n e t ti.

B y Z A N T I O N ’D A N K O N S T A N T IN O P O L I S ’E ;

Y E N İ B İR B A Ş K E N T Y E N İ B İR Y Ö N E T İ M T A R Z I :

T a r ih le r, 1 1 M a y ıs 3 3 0 ’ u g ö s te r d iğ in d e K o n s t a n t in M Ö 6 . y ü z y ı l b a ş la ­

r ın d a n b e r i ş e h ir d e v le ti o la r a k v a r lığ ın ı s ü r d ü r e n B y z a n t i o n ’ u k e n d i a d ın ı

ta ş ıy a n b i r ş e h ir h a lin e d ö n ü ş tü r e r e k im p a r a to r lu ğ u n y e n i m e r k e z i y a p t ı.

K o n s t a n t i n ’ in y ö n e t im i s ıra s ın d a y a p t ığ ı b u e n ö n e m li v e s o n u c u e n u z u n
sü re d e v a m e d e n e y le m iy le a s lın d a n e y e n i b ir b a ş k e n t k u r m a y ı h e d e fli­
y o r d u v e n e d e R o m a ’ y a k a rş ıt y e n i d in î b ir m e r k e z o lu ş tu r m a y ı d ü ş ü n ü ­
y o r d u . T e k a m a c ı k e n d is i t a r a f ın d a n s e ç ilm iş b ir y e r d e k e n d i a d ın ı t a ş ıy a n

b ir m e r k e z k u ra ra k tü m im p a ra to rlu ğ a b ü y ü k lü ğ ü n ü v e k u d re tin i g ö s te r­

m ek ve s o n s u zlu ğ a ta ş ım a k tı. Urbs aeterna = s o n s u zlu ğ a u za n a n ş e h ir

a n la m ın a g e le n R o m a ’ya k a rş ı K o n s t a n t in ’ in ş e h ri d e dünya d u rd u k ç a

onun gücünü ve g ö r k e m in i in s a n lığ a h a tır la ta c a k tı. Y e n i b a ş k e n t K o n s -

ta n tin o p o lis ’ in k u lla n ım a a ç ılm a s ın d a ö z e llik le çok ta n r ılı d in dönem i

g e le n e k le r in e y e r v e r ild i v e ö n c e lik le k e n tin s im g e s i v e k a d e r ta n r ıç a s ı

o la n T y k h e ile R o m a d e v le tin in t ü m s a v a ş la r ın d a y a n ın d a o la n v e a s k e r î

b a ş a rı g e tir d ik le r in e in a n a n D io s k u r la r , C a s to r ve P o ly d e u k te s iç in de

b ir e r ta p ın a k in ş a e d ild i. K o n s ta n tin , B y z a n t io n ’ u n ş e h ir a la n ın ı b a tıy a

d o ğ ru g e n iş le te r e k bu b ö lg e d e kendi a d ıy la a n ıla n fo ru m u (= forum

Konstantini) in ş a e ttir e r e k b u n u n o r ta s ın a da b ir P o r fir s ü tu n ü z e r in d e

k e n d is in i Güneş T a n rıs ı o la ra k s im g e le y e n h e y k e lin i d ik tird i. Ancak

K o n s ta n tin H ı r i s t iy a n l ık d in in i v u r g u la y a n y a p ıla r ı d a in ş a e ttir m e y i ih ­

m a l e tm e d i. B u n la r ın e n ü n lü s ü ş e h rin b a tıy a d o ğ r u g e n iş le ttiğ i a r a z is in d e

b ir te p e ü z e r in e y a p tır d ığ ı H a v a r ile r K ilis e s i id i. K e n d is i d e d a h a s o n ra b u

k ilis e y e g ö m ü le c e k v e 1 3 . h a v a r i o la ra k y ü c e ltile c e k ti. K o n s t a n t in k e n d i
a d ın ı v e r d iğ i b u y e n i ş e h ri e lb e tte ö n c e lik le b ir id a r i m e r k e z o la r a k d ü ­

ş ü n m ü ş tü . B u d ü ş ü n c e s in e y ö n e lik o la r a k ö n c e lik le R o m a ’ d a k i s is te m e

u y g u n b i r s e n a to b in a s ı in ş a e t t ir d i. A n c a k s e n a to b in a s ı t e k a d a m yöne­
tim in i ve a r k a s ın d a k i d e v le t y a p ıs ı o la n m o n a rşi s is te m in i v u r g u la m a k
a m a c ıy la büyük b ir s a ra y k o m p le k s in in hem en yanm a y a p tır ıld ı. Geç

a n tik d e v ir s a ra y ı s a d e c e R o m a ’ d a k i P a la tin te p e s in d e k i y a p ıla r k o m p ­

le k s i g ib i im p a ra to ru n ik a m e t e ttiğ i b ir m e k â n d e ğ ild i. K o n s ta n tin o p o -

lis ’ te k i s a ra y im p a r a to r u n m a iy e t in d e k i s e k re te ry a v e y ü k s e k d ü z e y d e k i

a ske rî ve s iv il m e m u rla r ın v a r lığ ı geç a n tik d e v rin D io k le tia n ile

N ik o m e d ia ’ d a b a ş la y a n D o m in a tu s ö z e llik le r in i her y ö n ü y le ön p la n a

ç ık a rm a k ta y d ı. Tü m id a ri iş le r d e n magister officiorum a d ı n ı
s o ru m lu

t a ş ı y a n b i r i d a r i i ş l e r ş e f i , quaestor sacri palatii ü n v a n ı m t a ş ı y a n b i r g e ­

n e l s e k r e t e r , m a l i i ş l e r e b a k a n i k i ü s t d ü z e y m e m u r comes sacrorum

largitionum v e comes rei privatae s a r a y ı n ü s t d ü z e y b ü r o k r a t l a r ı y d ı l a r .

B u k a d r o la r ın b ü y ü k k ıs m ı K o n s ta n tin ta r a fın d a n o lu ş tu ru lm u ş tu ve sa­

ra yd a k i b u y e n i id a r i s is te m onun Rom a d e v le t s is te m in i r e fo r m e eden

D io k le t ia n ’ ın y o lu n d a y ü r ü d ü ğ ü n ü g ö s te r m e k te y d i. A r t ı k K o n s ta n tin o p o -

lis t ü m im p a ra to rlu ğ u n y ö n e tild iğ i d ü n y a n ın y e n i id a ri v e m a li m e r k e zi

o lm u ş tu . Ye n i s is te m d e s iv il ve a s k e rî y ö n e tim ta m a m e n a y r ılm ış tı.

A n n o n a a d ı v e r ile n e n ö n e m li v e r g ile r praefecti praetorio ta d la n v e r ile n

d ö r t y a d a b e ş m a li m e m u r ta r a fın d a n t o p la n m a k ta y d ı. D io k l e t ia n z a m a ­
n ın d a y a p ıla n m a li r e fo r m v e u y g u la n a n y e n i p a ra p o lit ik a s ı k a p s a m ın d a

te d a v ü le ç ık a r ıla n follis g ib i K o n s ta n tin d e solidus a d ın ı ta ş ıy a n a ltın b ir

p a r a b ir im in i d a r p e ttir m e y e b a ş la d ı. A l t ı n d a n p a ra b a s ılm a s ıy la b ir lik t e

v e r g i s is te m i d e d ü z e n li b ir h a le g e ld i. Y e n i v e r g i m a tr a h la r ın ın ilâ n d ö ­

n e m le r i ( = indictio) 1 5 y ıld a b ir y a p ılm a y a b a ş la n d ı. B u s is te m t ü m o rta ­

ç a ğ b o y u n c a d a d e v a m e d e r e k m a li s is te m in o m u r g a s ın ı o lu ş tu r d u .

K o n s t a n t i n d ö n e m in d e m e y d a n a g e le n ö n e m li b ir o la y d a İs k e n d e r iy e
p is k o p o s u A r i a n ’ ın b a ş ın ı ç e k t iğ i b ir g r u p p is k o p o s ile d iğ e r p is k o p o s la r

a r a s ın d a İs a p e y g a m b e r in k o n u m u n u n t a n r ıy a k a r ş ı h a n g i d ü z e y d e o l d u ­

ğunun fa r k lı a lg ıla n m a s ın d a n o r ta y a ç ık a n b ir ta r tış m a y d ı. B u tü r ta rtış ­

m a la r ı k ıs a s ü r e d e ç ö z e r e k H ı r i s t iy a n l a r a ra s ın d a b i r l i k v e u y u m o lm a s ın ı

a r z u la y a n K o n s ta n tin p is k o p o s la r ın b ir a ra y a g e ld iğ i k o n s il to p la n tıla r ı

d ü z e n le m e y e k a r a r v e r d i. K o n s t a n t in ’ in i lk d ü z e n le d iğ i t o p la n tı N i k a i a ( =
b u g ü n İ z n i k ) ş e h rin d e 3 2 5 y ılın d a to p la n a n ü n lü N i k a i a k o n s ilid ir . A n c a k
bundan s o n ra ç e ş itli a r a lık la r d a d e v a m e d e n k o n s ille r in s o n u ç la r ın a b a ­

k ıld ığ ın d a H ır is tiy a n lığ ın K o n s ta n tin e n a r z u la d ığ ı b ir lik ve uyum dan

u z a k la ş a r a k fa r k lı y o r u m la r y a p a n d in a d a m la r ın ın e tk is iy le b ö lü n m e y e

u ğ r a d ı ğ ı n ı g ö r m e k t e y i z . K o n s t a n t i n d ö n e m in d e K o n s t a n t i n o p o l i s 'i n yeni

b a ş k e n t o l m a s ı y la b ir li k t e o z a m a n a k a d a r M a r m a r a E r e ğ l i 's i n d e k i ( = P e -
r in th o s - H e r a k le ia ) H e ra k le ia p is k o p o s lu ğ u n a b a ğ lı o la n B y z a n t io n k e n ti
d in i y ö n d e n K o n s t a n t in o p o lis a d ıy la b a ğ ım s ız h a le g e lm iş v e k e n tte y e n i

b i r k i l i s e s i s t e m i k u r u l m a y a b a ş l a m ı ş t ı r 8. B y z a n t i o n ’ u n i l k p i s k o p o s u b ü ­

yü k b ir ih tim a lle M e tro p h a n e s i d i 9. M e tro p h a n e s büyük b ir ih tim a lle

D io k le tia n ta r a fın d a n 303 ile 3 1 3 y ı ll a r ı a ra s ın d a y a p t ır ı la n v e y u k a rıd a

da d e ğ in ile n H ır is tiy a n la r a y ö n e lik ta k ib a t s ıra s ın d a ö ld ü rü ld ü . Y e rin e

g e ç e n A le x a n d r a s 3 1 4 y ılın d a n 3 3 7 y ılın a k a d a r to p la m 2 3 y ıl p is k o p o s ­
lu k y a p m ış tır. B u d ö n e m in s o n y e d i y ılın d a K o n s ta n tin o p o lis p is k o p o s u
o lm u ş , k e n tin B y z a n t io n ş e h ir d e v le tin d e n im p a ra to rlu ğ u n y e n i b a ş k e n ti

o la n K o n s ta n tin o p o lis ’ e d ö n ü ş ü m ü n ü v e y a v a ş y a v a ş y e n i d in in m e r k e z i
o lm a s ı s ü r e c in in b a ş la n g ıc ın d a e n ü s t d ü z e y d e k i d in a d a m ı o la r a k g ö r e v

y a p m ış tır.
K o n s t a n t in k e n d i a d ıy la a n ıla n y e n i b a ş k e n tin i k u r d u k ta n s o n ra y a p tığ ı

r e fo r m la r la da k e s in b ir m o n a rş i s is te m in i y ö n e tim ta rzı o la ra k Rom a

im p a ra to rlu ğ u n a y e rle ş tirm iş ti. A n c a k k e n d is in d e n s o n ra y e rin e geçecek

8 Bu konu hakkında bkz., G. Dagron, Naissance d'une capitale. Constantinople et ses

institutions de 330 à 451,418.
9 Byzantion'da ilk Hıristiyanlık hareketleri ve Konstantinopolis kilisesi hakkında bkz., T.
Kaçar, “Konstantinopolis Kilisesi’nin Kuruluşu: Mitoloji ve Tarih”, Güneydoğu Avrupa Araş­
tırmaları Dergisi, 14, 2008, 130.
k i ş i y i o ğ u ll a n a r a s ın d a n s e ç m e k y e r in e o ğ u lla r ın ın v e y a k ı n a k r a b a la r ın ın

g ö re v a la c a ğ ı y e n i b ir te tra k h ia s is te m i k u r m a y a ç a lış tı. K o n s t a n t in e n

d ü ş ü n c e s in e g ö r e o ğ u lla r ı I I . C o n s ta n tiu s v e II . C o n s ta n tin u s A u g u s tu s ’

la r o la ra k onun y e rin e ta h ta ç ık a c a k la rd ı. O n la r ın a ltın d a da C a e s a re s
o la ra k üçüncü o ğ lu C o n s ta n s ve üvey y e ğ e n i F la v iu s D e lm a tiu s g ö re v

y a p a c a k la r d ı. K o n s ta n tin 22 M a y ıs 3 3 7 ’de N ik o m e d ia ’ d a ö lü m ü n d e n

b ir k a ç d a k ik a ö n c e k e n d is in i p is k o p o s E u s e b io s ’ a v a f t i z e ttir e r e k H ı r i s t i ­
y a n d in in e g e ç ti v e b ö y le c e b u d in in m e n s u b u o la r a k ö le n ilk R o m a im p a ­

ra to ru o ld u . Ö lü m ü n d e n s o n ra ö n g ö rd ü ğ ü y e n i d ö rtlü y ö n e tim in uygu­

la n m a s ın ın m ü m k ü n o lm a d ığ ı k ıs a s ü re d e o r ta y a ç ık a c a k tı.

K O N S T A N T I N E N O Ğ U L L A R I D Ö N E M İ 3 3 7 -3 6 1

K o n s ta n tin e n o ğ u lla r ı D io k le tia n ta r a fın d a n k u r u la n d ö r tlü y ö n e tim i

K o n s ta n tin e n is te d iğ i ta r z d a s ü r d ü r e b ilm e k iç in g e re k li o la n te m e l k o ­
ş u lla r d a n k a r ş ılık lı g ü v e n v e b ir lik t e ç a lış m a y a h a z ı r o lm a k t a n ta m a m e n

y o k s u n o ld u k la r ın d a n b a b a la r ın ın ö lü m ü n d e n k ıs a b ir s ü re s o n ra b ir b ir le ­

r in e k a r ş ı ik tid a r m ü c a d e le s in e b a ş la d ıla r . K o n s t a n t i n ’ in o ğ u lla r ın d a n h iç ­

b ir i b a b a la r ın ın ö n g ö rd ü ğ ü ş e k ild e A u g u s tu s ü n v a n ın ı a lm a y a ce sa re t
e d e m e y ip C a e s a r ü n v a n ı ile y e t in m e k t e y d ile r . D ö r t C a e s a r a r a s ın d a m ü ­

c a d e le y i b a ş la ta n ilk a d ım ı II. C o n s ta n tiu s ’ a b a ğ lı a s k e r le r a ttıla r ve

K o n s t a n t i n ’ in b ir ç o k a k ra b a s ı ile b ir lik te Caesar rü tb e s i ta ş ıy a n üvey

yeğeni F la v iu s D e lm a tiu s ’u da ö ld ü r d ü le r . K o n s ta n tin ’ in h a y a tta k i üç

o ğ lu 3 3 7 y ılın ın E y l ü l a y ın d a k e n d ile r in i A u g u s t u s ilâ n e t t ir d ile r . A n c a k

b ir lik te h a re k e t e tm e k te n ç o k u z a k tıla r . 3 4 0 y ılın d a I I . C o n s ta n tin u s R o -

m a ’ d a b u lu n a n C o n s ta n s ’ a k a rş ı a s k e rî h a re k a ta b a ş la d ı a n c a k b u s e fe r
s ıra s ın d a b a ş a rıs ızlığ a u ğ r a y ıp h a y a tın ı k a y b e tti. B ö y le c e K o n s t a n t i n ’ in
y e rin e g e ç m e s in i ö n g ö r d ü ğ ü d ö r tlü y ö n e tim m e n s u p la r ın ın s a y ıs ı ik iy e

in d i. B a tıd a k i e y a le tle r C o n s ta n s d o ğ u d a k i e y a le t le r is e I I . C o n s t a n t i u s

ta r a fın d a n y ö n e tilm e k te y d ile r . Ancak C o n s ta n s k ıs a sü re d e g ö s te rd iğ i

y ö n e tim z a fiy e t i v e y a n lış v e r g i p o litik a s ıy la h a lk ın g ö z ü n d e tü m s a y g ın ­

lığ ın ı y i t i r d i . G e r m e n le r e k a r ş ı k a z a n d ığ ı k ıs m i a s k e r î b a ş a r ıla r a r a ğ m e n
F la v iu s M a g n e n tiu s is m in d e k i G e r m e n k ö k e n li b ir s u b a y ta r a fın d a n 3 5 0

y ı l ı b a ş ın d a ta h tta n in d ir ild i v e k a ç m a y a ç a lış ır k e n ö ld ü r ü ld ü . M a g n e n tiu s

ç o k ta n r ılı d in e in a n a n b ir s u b a y o lm a k la b ir lik te II . C o n s ta n tiu s ’ u n g ö ­

z ü n e g ir m e k iç in H ır is t iy a n s e m b o lle r i ta ş ıy a n s ik k e le r b a s tır d ı. A n c a k b u
p o litik a I I . C o n s ta n tiu s ’ u ik n a e tm e d i v e a k ra b a s ı G a l lu s ’ u C a e s a r rü tb e ­

s in e y ü k s e ltip M a g n e n tiu s ’ u n ü s tü n e y o lla d ı. M a g n e n tiu s 351 y ılın d a

P a n n o n ia ’ d a k i M u r s a y a k ın la r ın d a y e n ild i v e 353 y ılın a k a d a r k a ç a ra k
y a ş a d ı a n c a k s o n u n d a in tih a r e tti. I I . C o n s ta n tiu s a r t ık t ü m Rom a im p a ­

r a to r lu ğ u n u n te k h â k im i id i. D o ğ u d a S a s a n i k r a lı I I . Ş a p u r ’ a k a rş ı b ü y ü k
b a ş a r ıla r k a z a n a n C o n s ta n tiu s b a tıd a d a t ü m ta h ta g ö z d ik e n le r i y o k e t­
tik te n s o n ra b a ş a r ılı b ir iç p o litik a s ü rd ü rm e ye b a ş la d ı. B u dönem de
C o n s ta n tiu s b a b a s ı ta r a fın d a n y e n id e n k u r u la n K o n s t a n t in o p o lis ’ in d ü n y a

k e n ti o lm a s ı iç in ö n e m li a d ım la r ı a tm a y a b a ş la d ı. Ö n c e lik le R o m a ’daki
g ib i K o n s ta n tin o p o lis ’ e d e b ir praefectus urbi a ta d ı. B u g ü n k ü b e le d iy e

b a ş k a n lığ ı m a k a m ı ile e ş d e ğ e r o la n b u m e m u r iy e t ş e h rin y ö n e tilm e s in d e

y e n i b ir d ö n e m in b a ş la d ığ ın ı g ö s te r m e k te y d i. C o n s ta n tiu s b u n d a n b a ş k a
R o m a ’ d a k i s e n a to ü y e le r in in ta ş ıd ığ ı r ü tb e le r i K o n s t a n t i n o p o l is ’ te b u l u ­

nan s e n a to n u n ü y e le rin e de v e rd i. A y r ıc a K o n s t a n t i n o p o l is ’ te b ir b a ş ­

k e n te y a k ış a n g ö r k e m li a n ıtla r y a p t ır m a y a b a ş la d ı. B u n la r d a n e n ö n e m lis i
b ü y ü k b ir h a m a m y a p ıs ı d iğ e r i d e b u g ü n A y a s o f y a ’ n ı n b u lu n d u ğ u y e r d e

in ş a e d ile n b ü y ü k b i r k ilis e i d i . A y r ı c a H a v a r il e r k ilis e s i y a n ın a b a b a s ı

K o n s t a n t i n iç in b ü y ü k b ir m e z a r a n ıtı in ş a e ttir d i v e b a b a s ın ın H a v a r i l e r
K ilis e s in d e b u lu n a n la h d in i b u a n ıtın iç in e n a k le tt ir d i. B u a ra d a R o m a v e
K o n s t a n t in o p o lis ’ in b ir lik t e y ü c e ltild iğ i s ik k e le r b a s t ır d ı. A n c a k im p a r a ­

to r lu ğ u n Ren s ın ır ın ı z o r la y a n G e r m e n le r i z o r lu k la d u r d u r a b ile n Cons­

ta n tiu s d o ğ u d a G a l l u s ’ u n k e n d is in e r a ğ m e n ta h ta t e k b a ş ın a h â k im o lm a ­

ya ç a lış tığ ın ı haber a lın c a onu id a m e ttir d i. S a s a n ile r in y e n id e n doğu

s ın ır ın ı z o r la m a s ı ü z e r in e A ş a ğ ı F ı r a t b ö lg e s in e y ö n e l d i ğ i s ıra d a 3 5 7 y ı ­
lın d a A rg e n to ra te ’ de (= bugün S tra s s b u rg ) A lle m a n k a b ile le rin i yenen

C a e s a r J u l ia n u s , P a r i s ’ te a s k e r le ri t a r a fın d a n im p a r a to r ilâ n e d ild i. Ç ü n k ü

G a l y a b ö lg e s in d e k i a s k e r le r d o ğ u y a s e v k e d ilip S a s a n ile r e k a r ş ı s a v a ş m a k

is te m iy o r la r d ı. Ye n i A u g u s tu s o la n J u lia n u s ile C o n s ta n tiu s b ir lik te

S a s a n ile r e k a rş ı s a v a ş m a k y e r in e e lle r in d e k i a s k e rî b ir lik le r le b ir b ir le r in in

ü s tü n e y ü rü rle rk e n C o n s ta n tiu s 3 K a s ım 3 6 1’de K ilik y a to p r a k la r ın d a

ö ld ü . A r t ı k Ju lia n u s te k b a ş ın a R o m a im p a ra to ru n u n h â k im iy d i. Ju lia n u s
R o m a im p a r a t o r lu ğ u n u n iç in d e b u lu n d u ğ u iç v e d ış k a y n a k lı k a r m a ş a v e
te h d itle r in tü m s o r u m lu lu ğ u n u R o m a ’ n ın g e le n e k s e l ta n r ıla r ın d a n v a z g e ­

ç ilm e s in d e g ö rm e k te y d i ve e lin d e k i tü m im k â n la rı H ıris tiy a n d in in in

y a y ılm a s ın ı d u r d u r m a k iç in k u lla n m a k ta k a r a r lıy d ı.

Ju l i a n u s v e ç o k t a n r il i d î n e d ö n ü ş d e n e m e s i
Ju lia n u s ç o k ta n r ılı d in e g e ri d ö n ü ş p o litik a s ın d a K o n s t a n t i n ’ in iz le d iğ i

G ü n e ş T a n r ıs ı k ü ltü p o litik a s ın ı k e n d in e ö r n e k a ld ı. A n c a k b u k e z g ü n e ­

ş in g e r ç e k g ü ç v e v a r lı k n e d e n i o ld u ğ u n u s a v u n a r a k g ü n e ş ta n r ıs ın ı k u t ­

s a d ı. 1 1 A r a l ı k 3 6 1 ’ d e z a f e r a la y ı e ş liğ in d e y e n i b a ş k e n t K o n s t a n t i n o p o ­
lis ’ e g ir e n Ju lia n u s b u ra d a II. C o n s ta n tiu s iç in eski Rom a g e le n e ğ in e
u y g u n b ir ş e k ild e m ü t e v e ffa A u g u s t u s ’ u ta n r ıla r k a tm a y ü k s e lte n d in î b ir

tö r e n d ü z e n le d i. M a y ı s a y ın a k a d a r k a ld ığ ı K o n s t a n t in o p o lis ’ te n 3 6 2 y ılı

ilk b a h a r ı s o n la r ın d a a y rıla n Ju lia n u s b u ra d a n A n tio k h e ia ’ y a (= bugün

A n ta k y a ) u la ş tı. A n tio k h e ia ’ d a 362 y ılı y a zın d a n 363 y ılı M a rt a y ın a

k a d a r k a la n J u lia n u s b u r a d a k e n tin s o r u n la r ıy la ilg ile n d i v e s o n ra S a sa -

n ile r e k a r ş ı s a v a ş m a k ü z e r e a ş a ğ ı F ı r a t b ö lg e s in e d o ğ r u y o la ç ı k t ı. A n c a k

26 H a zira n günü S a s a n ile r le Rom a o rd u s u a ra s ın d a m e y d a n a g e le n b ir

ç a tış m a s ıra s ın d a a ld ığ ı y a r a n ın e t k is iy le k o m a y a g ir d i v e K o n s ta n tin o -

p o lis ’ e g e ri g ö tü r ü lm e k is te n ir k e n T a r s u s ’ ta ö ld ü . J u lia n u s ik i y ı l l ı k h ü ­
k ü m d a r lığ ı s ıra s ın d a ş e h ir le r in yaşam sal g e re k s in im le rin i y e rin e g e tir­
m e le r i iç in h e r t ü r lü o la n a ğ ı s a ğ la m ış v e b ö y le c e 4 . y ü z y ı l ta r ih ç ile r in in

övgüsünü a l m ı ş t ı r 10. J u l i a n u s ş e h ir le re k e n d in d e n önceki im p a ra to rla ra

zo r la a lıp e l k o y d u k la r ı a r a zile rin i g e ri v e r m iş tir . B u a r a z ile r g e n e llik le

ta p m a k a r a z ile r iy d i v e J u lia n u s ’ m u y g u la d ığ ı im a r p o litik a s ı d a ta p m a k la ­

r ın b u a r a z ile r d e y e n id e n in ş a s ın a y ö n e lik ti.

J u lia n u s ’ u n ö lü m ü n d e n s o n ra o r d u m u h a f ı z a la y ı k o m u ta n ı v e ç o k ta n ­

r ılı d in ta r a fta rı S a lu tiu s ’ u im p a r a to r y a p m a k is te d i. A n c a k S a lu tiu s b u n u

y a ş ın ın ile r le m iş o lm a s ın ı ö n e s ü r e r e k r e d d e tti. B u n u n ü z e r in e o r d u H ı ­
r is tiy a n lık ta ra fta rı J o v ia n u s ’ ta n im p a ra to rlu ğ u kabul e tm e s in i is te d i.
J o v ia n u s b u t e k lif i k a b u l e tti. B a b a s ın ın b ir z a m a n la r m u h a f ı z a la y ı k o ­

m u ta n ı o lm a s ı d ış ın d a d ik k a ti ç e k e n b ir ö z e lliğ i o lm a y a n Jo v ia n u s d ah a

ilk g ü n d e n u z u n s ü re im p a ra to rlu k y a p a m a y a c a ğ ı a n la ş ılm ış tı" . Jo v ia n u s

S a s a n ile r e k a r ş ı ta a r r u z d e ğ il g e ri ç e k ilm e p o lit ik a s ı u y g u la m a y a b a ş la ­

m ış t ı. S a s a n ile r le im z a l a m a y ı d ü ş ü n d ü ğ ü 3 0 y ı l l ı k b ir a te ş k e s a n la ş m a s ı

N i s i b i s ’ te d â h il o lm a k ü z e r e Rom a o rd u s u n u n M e z o p o ta m y a ’ n ın büyük

b ö lü m ü n d e n ç e k ilm e s in i ö n g ö r m e k te y d i. B ö y le c e Rom a o rd u s u n u n sü­

r e k li o la r a k h e r d ü ş m a n ı y e n e b ile c e ğ in e o la n k a m u o y u in a n c ı d a b ü y ü k
b ir y a r a a lm ış o lu y o r d u . H ır is t iy a n lığ a m e n s u p J o v ia n u s d ö n e m in d e , ö n ­

c e k i im p a r a to r J u lia n u s z a m a n ın d a y e n id e n in ş a e d ilm e y e b a ş la n a n t a p ı­

n a k la r ın te k r a r ç e ş itli s ın ır la m a la r v e yeni e n g e lle r le k a rş ıla ş tığ ı g ö r ü l­

m e k te y d i. J o v ia n u s ’ u n 1 7 Ş u b a t 3 6 4 ’ te â n id e n ö lm e s iy le b u s ü re ç k e s in ­
tiy e u ğ r a d ı. J o v ia n u s ’ u n ö lü m ü n d e n s o n ra o rd u y in e im p a r a to r lu k m u h a ­
f ı z a la y ı m e n s u b u b ir s u b a y o la n V a le n tin ia n u s ’ u im p a r a to r y a p tı.

V A L E N T I N I A N U S V E V A L E N S : 3 6 4 -3 78

V a le n tin ia n u s ’ u n im p a r a to r o lm a s ın d a n y a k la ş ık b ir a y s o n r a a s k e r le r in
ta le b i ü z e r in e e rke k k a rd e ş i V a le n s A u g u s tu s r ü tb e s iy le 28 M a rt 364

g ü n ü im p a r a to r lu ğ a o r t a k h ü k ü m d a r ilâ n e d ild i. H e r i k i A u g u s t u s d a ta m

b ir u y u m iç in d e s a ra y id a r e s in i, o r d u y u v e h ü k ü m r a n lık h a k la r ın ı k u lla ­

10 Julianus'un kentlerin özgürleşmeleri ve kendi kaynaklarına kavuşmaları için yaptıkları re­

formlar hakkında bkz. Ammianus Marcellinus 25,4, 15.
" Jovianus hakkında bkz. Ammianus Marcellinus 25, 5, 5-6.
n a c a k l a r ı b ö l g e l e r i b e l i r l e d i l e r 12. B u p a y la ş ım a g ö re V a le n tin ia n u s b a tı

e y a le t le r in d e n s o r u m lu id i v e o b ö lg e le r d e ü s o la r a k T r i a r ile M i l a n o şe­
h ir le r in i k u lla n m a k ta y d ı. V a le n s is e K o n s t a n t i n o p o l i s ’ te o tu ra ra k im p a ­

r a to r lu ğ u n d o ğ u e y a le tle r in i y ö n e t m e k te y d i.
4. y ü z y ılın ik in c i y a r ıs ı R o m a İm p a r a to r lu ğ u s ın ır la r ın ın d ış d ü ş m a n
la r ta r a fın d a n s ü r e k li te h d it e d ild iğ i b ir d ö n e m d i. Ö z e l l i k l e R e n v e T u n a
s ın ır la n b a ş ta H u n la r o lm a k ü ze re G e r m e n le r v e A le m a n la r ta r a fın d a n

b ü y ü k te h d it a lt ın d a y d ı. V a le n tin ia n u s 3 6 5 ile 3 7 5 y ılla n a r a s ın d a k i d ö ­

n e m d e R e n n e h r i s ın ır ın a s a ld ır a n F r a n k v e A l e m a n k a b ile le r in in s a ld ın -

la n n ı b a ş a n y la g e ri p ü s k ü r te b ild i. V a le n tin ia n u s im p a ra to rlu ğ u döne­

m in d e H ı r i s t i y a n o lm a s ın a r a ğ m e n ç o k ta n r ılı d in le r e t a p a n la r ın t ö r e n le ­
r in e s a y g ı g ö s te r m iş v e h iç b ir k ü lt ü y a s a k la m a m ış tı. T ü m ü y l e d in ö z g ü r ­

lü ğ ü n d e n y a n a o la n V a le n tin ia n u s 1 7 K a s ım 3 7 5 ’ te ö l d ü ğ ü n d e y e r i n e 16

y a ş ın d a k i o ğ lu G ra tia n u s ’u y e rin e geçm ek ü ze re A u g u s tu s ü n v a m y la

b ır a k tı.
V a le n s ’ in d o ğ u d a k i e y a le tle ri y ö n e ttiğ i d ö n e m d e is e b ir ç o k b ö lg e d e
H ır is tiy a n la r ile çok ta n n lı d in le r e ta p a n la r a ra s ın d a büyük ç a tış m a la r
y a ş a n m a k t a y d ı. V a le n s ’ in b iz z a t b u ç a tış m a la r ın iç in d e t a r a f o ld u ğ u E f e s ­

li filo z o f ve önceki im p a r a to r la r d a n Ju lia n u s ’ u n d a n ış m a n ı M a x i m u s ’ u

o n u n ö lü m ü n ü v e ö lü m ş e k lin i ö n c e d e n b ild iğ i iç in id a m e ttir m e s in d e d e
g ö r ü le b ilm e k te d ir . V a le n s 3 76 y ılın d a H u n la r v e G o tla n n Tuna s ın ır ın ı

te h d it e tm e le r i ü z e r in e ç a r e s iz k a lm ış v e o n la n n R o m a o r d u s u n a y a r d ım c ı
b ir lik le r v e r m e te k lifin i k a b u l e tm iş ti. A n c a k b u b ü y ü k b ir s tra te jik h a ­
ta y d ı. G o tla r b ü y ü k g r u p la r h a lin d e s ın ın ç a tış m a d a n g e ç ip T r a k y a ’ n ın

ta m a m ın ı y a ğ m a la m a y a b a ş la d ıla r . H e m doğu ve hem b a tı e y a le tle r in d e

b ü y ü k b ir y iy e c e k s ık ın tıs ı b a ş g ö s te rd i. B u n u n ü z e r in e o s ıra d a A n tio -

k h e ia ’ d a b u lu n a n V a le n s K o n s ta n tin o p e l’e g e ld i ve b a tıd a k i o rta ğ ı

G r a tia n u s ’ ta n y a rd ım is te d i G r a tia n u s bu y a r d ım t e k lifin i k a b u l e tti v e

K o n s ta n tin o p o lis ’ te n y o la ç ık a n V a le n s , G ra tia n u s ile b u lu ş m a s ın a k ıs a

b ir s ü re k a la H a d r ia n o p o lis y a k ın la r ın d a a n id e n G o t la r a te k b a ş ın a s a ld ı­

r ıp “ te k b a ş ın a b a r b a r la n g e ri p ü s k ü r te n im p a r a to r ” o lm a h ırs ın a k a p ıld ı.
Ancak bu s a ld ın ona p a h a lıy a m â l o ld u . 9 A ğ u s to s 3 78 günü H a d r ia ­

n o p o lis (= b u g ü n E d i m e ) ö n le rin d e b ir ç o k üst d ü ze y subayı ve b in le r c e

a s k e ri ile b ir lik t e G o t la r a y e n ile r e k - t ı p k ı E f e s l i f i l o z o f M a x i m u s ’ u n ö n ­

ceden s ö y le d iğ i g ib i- savaş m e y d a n ın d a ö ld ü ve cesedi k a y b o l d u 13.

V a le n s ö ld ü ğ ü n d e Rom a İm p a r a to r lu ğ u n u n b a ş ın d a ik i A u g u s t u s v a r d ı.

12 Bu paylaşım hakkında bkz. Ammianus Marcellinus 26, 5, 1-4.

13 Hadrianopolis savaşı ve Romalıların yenilgisi hakkında bkz. Ammianus Marcellinus 31, 13,
19.
B u n la r d a n b ir i G r a t ia n o lu p V a le n tin ia n u s ’ u n i l k e v liğ in d e n o la n o ğ lu y ­
d u . D i ğ e r A u g u s t u s is e V a le n t i n ia n u s ’ u n ik in c i e v l il i ğ i n d e n o la n o ğ lu I I .

V a le n tin ia n u s id i. 3 7 1 y ılın d a d o ğ a n v e 3 7 5 y ılın d a A u g u s tu s lu ğ a y ü k s e ­

le n b u d ö r t y a ş ın d a k i ç o c u k ş im d i G r a t i a n ile b ir lik t e V a l e n s ’ in 3 7 8 y ı l ı n ­

da ö lü m ü n d e n s o n ra henüz yedi y a ş ın d a y k e n Rom a im p a ra to rlu ğ u n u

y ö n e tm e k d u r u m u n d a y d ı. B ö y le c e G e ç A n tik D e v re ö zg ü b ir u y g u la m a

o la n ç o c u k im p a ra to rla rın y e n i b ir ö rn e ğ i o r ta d a y d ı. G r a tia n y e d i y a ş ın d a

b ir ç o c u k la im p a ra to rlu ğ u n ta m a m ın ı y ö n e te m e y e c e ğ in i b ild iğ in d e n R o ­
m a İm p a r a to r lu ğ u n u n d o ğ u e y a le tle r i iç in ö le n V a le n s ’ in y e r in e y ö n e t e ­
c e k b ir k iş i b u lm a k z o r u n d a y d ı. G r a tia n a ra d ığ ı k iş iy i S ir m iu m ’ d a b u ld u .

İs p a n y a k ö k e n li F la v iu s T h e o d o s iu s p a r la k a s k e rî b ir g e ç m iş e s a h ip ti.

G ra tia n ’ m ö n e ris in i k a b u l e d e n T h e o d o s iu s 19 O c a k 3 7 9 ’ d a ta h ta ç ık tı­

ğ ın d a d a h a ö n c e k i im p a r a to r la r ın u y d u ğ u b ir g e le n e ğ i b o z m u ş v e pontifex
maximus = b a ş ra h ip ü n v a n ın ı a lm a y ı d a h a i lk g ü n d e n r e d d e tm iş ti. B ö y le ­

c e k e n d is in i d a h a i l k g ü n d e n H ı r i s t iy a n o la r a k t a n ım la m ış v e g e le n e k s e l

ç o k ta n r ılı d in le r e k e s in lik le h o ş g ö r ü lü o lm a y a c a ğ ın ı v u r g u la m ış t ı. T a h t a
ç ık ış ın d a n ik i y ıl s o n ra 3 8 1 y ılın d a K o n s t a n tin o p o lis ’ te ik in c i ö k u m e n ik
k o n s ili b u g ü n H a g ia E ire n e = k u ts a l b a r ış y a d a k a y n a k la r d a e s k i k ilis e

o la ra k b ilin e n a n ıtın o ld u ğ u ye rd e to p la m a s ı d a h ır is t iy a n la r a ra s ın d a k i

g ö rü ş a y r ılık la r ın ı g id e r m e k o n u s u n d a i n s iy a t if a lm a d a ö n c ü lü ğ e g ö n ü llü
o ld u ğ u n u g ö s te r m e k te y d i. H ü k ü m d a r lığ ı d ö n e m in d e H ı r i s t iy a n l ığ ı R o m a

d e v le tin in re sm î d in i h a lin e g e tird iğ i iç in de H ıris tiy a n la r ta r a fın d a n

“ M a g n u s = B ü y ü k ” U n v a n ıy la o n u r la n d ır ılm ış tı. A n c a k T h e o d o s iu s ’ u n ilk

g ö re v i B a lk a n y a rım a d a s ın ı d ü z e n e sokm ak o ld u . A m a bunu ya p a rk e n

k a r ş ıla ş tığ ı e n b ü y ü k g ü ç lü k b ir ç o k b ö lg e d e in s a n la r ın a s k e re a lın m a m a k

iç in kendi v ü c u tla r ın ı s a k a tla m a la rıy d ı. B ir ç o k Rom a v a ta n d a ş ın ın bu
ş e k ild e a s k e r lik h i z m e t i d ış ın d a k a lm a s ıy la a s k e r î b ir lik le r in ih tiy a c ı o la n

y e n i in s a n k a y n a k la r ı R o m a d e v le tin in d ü ş m a n ı o la n G e r m e n le r , F r a n k ­

la r , G o t la r a r a s ın d a n te m in e d ilm e k zo ru n d a k a lın ıy o r d u . B u d u ru m d a

Rom a o rd u m e n s u p la r ı o la n b u b a r b a r d e n ile n h a lk g ru p la rın d a n g e le n

a s k e r le r in o lu ş tu rd u ğ u b ir lik le r k e n d i h a lk g ru b u n d a n in s a n la r ile ç a tış ­

m a k z o r u n d a k a lıy o r la r v e b u d u r u m d a R o m a o rd u s u n u n m o r a lin i, sa va ş
a zm in i v e d is ip lin in i b ü y ü k ö lç ü d e o lu m s u z e tk iliy o r d u . O r d u n u n o rta k

k o m u ta d ili o la n L a tin c e n in k u lla n ılm a s ın d a b ü y ü k z o r lu k la r y a ş a n m a k ­

t a y d ı. A s k e r le r in ç o ğ u v e r ile n k o m u tla r ı a n la m a m a k ta y d ıla r . B u d u ru m u

g ö re n T h e o d o s iu s 3 8 2 y ılın d a b ir y a s a l d ü z e n le m e y a p t ı. B u n a g ö re s ö z
k o n u s u h a lk la r ın m e n s u p la r ın ın R o m a d e v le ti to p r a k la r ı iç in d e y a ş a m a la ­

rı h a lin d e R o m a lıla r la aynı h a k la r a s a h ip o lm a la r ı g a ra n ti e d iliy o r ve

b ö y le c e ö z e llik le G e r m e n k a b ile le rin in v e G o t la r ın Rom a d e v le ti iç in d e

d e v le t o lm a la r ın a im k â n ta n ın m ış o lu y o r d u . B i r s ö zle ş m e ( = f o e d u s ) ile
p e k iş tir ile n u y g u la m a g id e r e k R o m a İm p a r a to r lu ğ u n u n b a tı e y a le tle r in in

ç ö zü le r e k im p a ra to rlu ğ u n b u b ö lü m ü n ü n ta m a m e n y ık ılm a s ın a y o l a ç a ­

c a k tı.
T h e o d o s iu s , 3 8 3 y ılın d a S a s a n i k r a lı I I . Ş a p u r ’ u n ö lm e s iy le ra h a t b ir

n e fe s a ld ı v e y e r in e g e ç e n I I I . Ş a p u r ile 3 8 4 y ı l ı n d a d o ğ u s ın ır ın ın y e n i ­

d e n d ü z e n le n m e s i iç in a n la ş tı.
G ra tia n ta h ta g ö z d ik e n le r c e 383 y ılın d a ö ld ü rü ld ü . B u o la y m a rk a ­
s ın d a T h e o d o s iu s g ib i İs p a n y a k ö k e n li b ir subay o la n ve B rita n n ia ’ da
g ö re v y a p a n M a g n u s M a x im u s v a r d ı. M a x im u s , G a ly a v e İs p a n y a ’ y ı d a

k o n tr o lü a ltın d a tu tu y o r d u v e T r i e r ’ i ü s o la r a k k u lla n ıy o r d u . H e n ü z o n ik i

y a ş ın d a k i II. V a le n tin ia n u s is e T h e o d o s iu s ile a n la ş a ra k M a x im u s ’ u n

is te k le r in i k a b u l e tti v e o n u n h â k im iy e t a la n ın ı İt a ly a , K u z e y A frik a ve

B a lk a n la r a k a d a r y a y m a s ın a ses ç ık a rm a d ı. B u a ra d a T h e o d o s iu s b ü y ü k
o ğ lu A r c a d iu s ’ u ta h ta o r ta k e tm e k a m a c ıy la A u g u s t u s U n v a n ıy la o n u r la n ­

d ır d ı. 3 8 7 y ılın d a İta ly a ü z e r in e y ü r ü y e n M a x im u s k a rş ıs ın d a M i la n o ’ d a

o tu ra n I I . V a le n tin ia n u s ç a r e s iz k a lın c a 388 y ılın d a T h e o d o s iu s K u ze y

İta ly a ’y a g e ld i v e M a x im u s ’ u A q u ile ia ’ d a e s ir a la r a k id a m e ttir d i. B u

o la y ı ta k ib e d e n ü ç y ı l iç in d e R o m a ’ d a k a la n T h e o d o s iu s hem id a ri v e

hem d e d in î k o n u la rd a k i g ö rü ş a y r ılık la r ın ı v e d ü z e n s iz lik le r i b a z e n an­

la ş m a y o lu y la v e b a z e n d e o to rite s in i k u lla n a r a k y o lu n a k o y d u . A y r ıc a I I .

V a le n t in ia n u s ile M i l a n o b a ş p is k o p o s u A m b r o s i u s a r a s ın d a k i d in î k o n u ­

la r d a k i g ö rü ş a y r ılık la r ın a m ü d a h a le e tti. B u a ra d a 15 M a y ıs 3 9 2 ’de II.

V a le n tin ia n G a l y a ’ d a a s ıla r a k ö ld ü r ü lm ü ş h a ld e b u lu n d u . O n u n ö lü m ü ­
nün a r k a s ın d a a r a s ın ın u zu n za m a n d ır b o z u k o ld u ğ u b ilin e n Fra n k kö­

k e n li g e n e lk u r m a y b a ş k a n ı A r b o g a s t ’ ın o ld u ğ u k u v v e tle ta h m in e d ilm e k ­

te y d i. T ü m b u o la n la r d a n ç ık a r d ığ ı s o n u ç la r la K o n s t a n t i n o p o l is ’ e d ö n ü n ­
c e 8 K a s ı m 3 9 2 ’ d e y a y ı m l a d ığ ı b ir g e n e lg e ile R o m a İm p a r a to r lu ğ u s ın ır ­

la n iç in d e ik a m e t e d e n tü m in s a n la r ın ç o k ta n r ılı d in le r in g e le n e k le r in d e n
m u t la k s u r e tte u z a k d u r m a la r ın ı b u d in le r e t a p m ım ın k e s in o la r a k y a s a k ­

la n d ığ ın ı d u y u r d u . 3 9 3 y ılı O c a k a y ın d a is e k ü ç ü k o ğ lu H o n o r iu s ’ u da

b ü y ü k o ğ lu A r c a d iu s g ib i A u g u s tu s y a p tı. 3 9 4 y ılın d a 3 9 2 y ılın d a n b e ri

İm p a r a to r lu ğ u n b a tı e y a le tle r in d e a y a k la n a n E u g e n iu s ’ a k a rş ı b ü y ü k b ir

s e fe re ç ık t ı v e D a l m a ç y a ile K u z e y İ t a ly a ’ n ın b ir le ş tiğ i y e r d e a k a n F r i g i -

d u s ır m a ğ ı b o y u n d a 3 9 4 y ı lı E y l ü l a y ı b a ş ın d a E u g e n iu s ile A r b o g a s t ’ m

k o m u ta s ın d a k i is y a n c ıla r T h e o d o s iu s ’ a k a rş ı b ü y ü k b ir y e n ilg iy e u ğ r a d ı­
la r v e h e r ik is i d e ö ld ü r ü ld ü . B ö y le c e B ü y ü k T h e o d o s iu s R o m a İm p a r a ­

to r lu ğ u n u n tü m ü n ü n te k h â k im i o ld u . T h e o d o s iu s a yn ı za m a n d a Rom a
İm p a r a to r lu ğ u n u n ta m a m ın a te k b a ş ın a h ü k m e d e n s o n im p a r a to r d u . Ç ü n ­

kü b o z u la n s a ğ lığ ı n e d e n iy le İm p a r a to r lu ğ u o ğ u lla r ı a r a s ın d a p a y la ş tır ­

m a s ı g e re k e c e k v e b u n d a n a rtık g e riy e d ö n ü ş o lm a y a c a k tı. 3 9 4 y ı lı s o n ­

b a h a rın d a küçük o ğ lu H o n o r iu s ve onun üvey k ızk a r d e ş i G a llia P la -

c id ia ’ y ı M i l a n o ’ y a ç a ğ ıra ra k o r a d a H o n o r iu s ’ u b a tı e y a le tle r in d e n s o r u m ­
lu A u g u s t u s o la r a k t a y in e tti. K o n s t a n t in o p o lis ’ te k a la n b ü y ü k o ğ lu A r-

c a d iu s is e doğu e y a le tle r in d e n s o ru m lu o ld u . T h e o d o s iu s ’ u n o ğ u lla rın a

d a n ı ş m a n o l a r a k t a v s i y e e t t iğ i k i ş i is e o r d u k o m u t a n ı S t i l i h o i d i . 1 7 O c a k
3 9 5 ’ te M i l a n o ’ d a ö le n T h e o d o s i u s ’ u n b a ş ın d a b ir k o n u ş m a y a p a n M i l a n o

b a ş p is k o p o s u A m b r o s i u s ’ u n s ö y le v in in ö z g ü n m e tn in d e n g ü n ü m ü z e u la ­
şan b a zı p a rç a la rd a n T h e o d o s iu s ’u n h e rh a n g i b ir hukuki v a s iy e tn a m e

b ır a k m a d ığ ın ı a n c a k h e r ik i o ğ lu n u n d a b ir lik te te k k iş i g ib i R o m a İm p a ­

r a to r lu ğ u n u y ö n e tm e le r in in s o n a rzu s u o ld u ğ u n u s ö y le d iğ in i ö ğ re n m e k ­
t e y i z 14. B u n u n l a b i r l i k t e T h e o d o s i u s ’ u n ö l ü m ü n ü t a k i p e d e n a y l a r d a d a h a
3 9 5 y ı l ı iç in d e m e y d a n a g e le n b ir ç o k o l a y R o m a İ m p a r a t o r lu ğ u n u n k a p ­

s a d ığ ı g e n iş c o ğ r a fy a d a d o ğ u s u v e b a t ıs ıy la b ir lik t e liğ in i s ü r d ü r e b ilm e s i­

n in a r tık m ü m k ü n o la m a y a c a ğ ın ı g ö s te r m e k te d ir.

B a t i r o m a İm p a r a t o r l u ğ u : 395-476
B a t ı e y a le tle r in in y ö n e tim m e r k e z i o la n M i la n o ’ d a o tu ra n H o n o r iu s ge­
n e lk u r m a y b a ş k a n ı k o n u m u n d a o la n S t il i h o ’ n u n e tk is i a lt ın d a y d ı. S t ilih o ,

b ü y ü k k ı z ı M a r i a ’ y ı H o n o r iu s ile e v le n d ir m iş o n u n ö lü m ü n d e n s o n ra d a

ik in c i k ı z ı T e r m a n tia H o n o r iu s ’ u n eşi o lm u ş tu . B ö y le c e S tilih o 4 0 8 y ı­

lın d a ö lü m ü n e k a d a r B a t ı e y a le tle r in d e fiile n a s k e ri v e id a r i g ü c ü e lin d e

b u lu n d u r a n k iş i o lm u ş t u . S t il i h o ’ n u n t ü m h e d e fi G o t la r ı n n a s ıl d u r d u r u la ­

c a ğ ı id i. A n c a k tü m ç a b a la r ı A l a r i h is im li k iş in in k o m u ta e ttiğ i G o t la r ı

d u rd u rm a ya y e tm e d i. H o n o r iu s , A l a r ih ’ i 4 0 2 y ılın d a g e n e lk u rm a y baş­

k a n lığ ın a a ta m a k zo ru n d a k a ld ı. B a ş k e n t M ila n o ’ n u n a r tık g ü v e n li b ir

y e rd e o lm a m a s ı n e d e n iy le B a tı R o m a im p a ra to rlu ğ u n u n b a ş k e n ti R a v e n -
n a ’ya n a k le d ild i. S tilih o 1 M a y ıs 40 8 ’de K o n s ta n tin o p o lis ’ te im p a ra to r

A rc a d iu s ’ u n ö lm e s i ü z e r in e K o n s ta n tin o p o lis ’ e g id ip im p a ra to rlu ğ u n

b a ş ın a g e ç m e k v e R o m a İm p a r a to r lu ğ u n u n b ir liğ in i k e n d i y ö n e t im i a ltın ­

da y e n id e n o lu ş tu rm a y ı p la n la m a k ta y d ı. Ancak bu p la n ın ı g e rç e k le ş -
tir e m e y in c e 2 2 A ğ u s t o s 4 0 8 ’ d e S t il i h o , R a v e n n a ’ d a is y a n e d e n a s k e r le r

ta r a fın d a n ö ld ü r ü ld ü . O n u n ö lü m ü y le b ir lik te R o m a d e v le tin in tü m A v ­

r u p a v e B a lk a n la r d a u y g u la d ığ ı a s k e rî v e s iy a s î p r o je le r d e ç ö k t ü . H o n o ­

r iu s ’ u n e m ir le r in i d in le m e y e n A la r ih ve a d a m la r ı 24 A ğ u s to s 4 10 ’da
R o m a ’ya g ir e r e k e s k i im p a r a to r lu k b a ş k e n tin i ü ç g ü n a r a lık s ız y a ğ m a la ­

d ıla r v e g e rid e p e riş a n b ir k e n t v e h a lk ı b ır a k tıla r . R o m a h a lk ın d a n h a y a t­

ta k a la n la r b a ş la r ın a g e le n bu fe lâ k e tin s o r u m lu lu ğ u n u R o m a ’n ın eski

14 Bu söylev ve yorumu hakkında bkz. Orosius 7, 36, 1.

g e le n e k s e l ta n r ıla r ın a s ırt ç e v ir m e k te n k a y n a k la n d ığ ın ı d ü ş ü n m e y e b a ş la ­

d ıla r . A y n ı y ılın s o n u n a d o ğ r u A l a r i h ’ in ö lm e s i d e G o t la n n y a ğ m a la m a ­
s ın ı d u r d u r m a d ı. T ü m İta ly a y a rım a d a s ı v e B a lk a n la r d e fa la r c a y a ğ m a la ­

n a r a k R o m a İm p a r a to r lu ğ u n u n b ir liğ in d e n v e pax Romana d e n ile n R o m a

b a r ış ın d a n eser k a lm a d ı. Ç a r e s iz k a la n H o n o r iu s k ızk a rd e ş i G a lla

P la c id ia ’ y ı G o tla n n yeni lid e r i A t h l a u f ile e v le n d ir m e k zo ru n d a k a ld ı.

A th la u f 4 1 5 y ılın d a ö ld ü rü ld ü . 4 1 6 y ılın d a y e n i G e n e lk u r m a y Başkanı

C o n s ta n tiu s k r a l V a l i a ö n d e r liğ in d e R o m a lıla r a s a ld ır a n G o t l a n yendi ve

dul k a la n G a lla P la c id ia ile e v le n d i. H o n o r iu s e n iş te s in i 421 y ılın d a

A u g u s t u s r ü tb e s in e y ü k s e ltti v e eşi G a lla P la c id ia da A u g u s ta ü n v a n ın ı

a ld ı. A n c a k I I I . C o n s ta n tiu s a d ıy la ta h ta g e ç e n y e n i A u g u s t u s a y n ı y ılın

s o n b a h a n n d a ö ld ü . H o n o r i u s ’ ta 4 2 3 y ılın d a ö lü n c e B a t ı R o m a İm p a r a to r ­

lu ğ u n u n b a ş ın d a h iç b ir y ö n e tic i k a lm a d ı. 4 2 3 y ılı K a s ım ın d a n H a zira n

4 2 5 ’ e k a d a r b a ş s ız k a la n B a tı R o m a im p a ra to rlu ğ u n u n y e n i y ö n e tic is i,
III. C o n s ta n tiu s ile G a lla P la c id ia ’ n ın 4 19 y ılın d a doğan o ğ u lla r ı III.
V a le n tin ia n u s a d ıy la 4 2 5 y ılın d a ta h ta g e ç ti. A n c a k y a ş ın ın h e n ü z k ü ç ü k

o lm a s ı n e d e n iy le G e n e lk u r m a y B a ş k a n ın F la v iu s F e lix ve onun h a le fi
F la v iu s A e tiu s tü m a s k e r i v e s iy a s i g ü c ü e lle r in d e t u tm a k t a y d ıla r . A n c a k

437 y a ş ın d a D oğu Rom a im p a ra to ru II. T h e d o s iu s ’ u n k ızı L ic in ia Eu -

d o x ia ile e v le n m e s iy le p o lit ik a y a e t k in b ir ş e k ild e k a t ılm a y a b a ş la d ı. I I I .
V a le n tin ia n u s kendi konum unu daha g ü ç le n d ir m e k iç in g e n e lk u r m a y

b aşka n ı A e tiu s ’u n 454 y ılı E y lü l a y ın d a ö ld ü rttü . B u s iy a s î c i n a y e t ile

V a le n tin ia n u s k e n d is in e e n ç o k h iz m e t e tm iş o la n v e B a t ı R o m a İm p a ra ­
to r lu ğ u n u n en s o ru n lu b ö lg e le rin i R o m a d e v le tin in k o n tr o lü a ltın d a t u t ­

m a y ı b a ş a r a b ilm iş o la n ç o k y e te n e k li b ir k o m u ta n v e d e v le t a d a m ım k e n ­
d i e lle r iy le y o k e tm iş ti. A e t iu s , ö z e llik le A ttila k o m u ta s ın d a k i H u n la r ın
O r t a A v r u p a ’ y a ile r le m e s i ö n ü n d e b ü y ü k b ir e n g e l o lu ş t u r m u ş tu . V a l e n ­

tin ia n u s bu c in a y e tin b e d e lin i çok geçm eden ödem eye b a ş la d ı. Önce

A e t iu s ’ a s â d ık o la n D a lm a ç y a g a rn iz o n la r ın a m e n s u p b ir lik le r a rtık V a -
le n tin ia n u s ’ u im p a ra to r o la ra k ta n ım a d ık la r ın ı b ild ir e r e k a y a k la n d ıla r .

Bundan k ıs a b ir s ü re s o n ra d a l 6 M a r t 4 5 5 ’ te A e t i u s ’ u n i k i s â d ık a d a m ı

V a le n tin ia n u s ’ u ö ld ü rd ü . V a le n tin ia n u s ’ u n ö lü m ü n d e n s o n ra ta h ta ö n c e
R o m a ’ d a s e n a tö r P e tro n iu s M a x im u s ç ık tı. A n c a k V a n d a lla n n R o m a ’yı

is tila s ı sonucu 455 y ılı y a zın d a ö ld ü rü ld ü . Onun a rd ın d a n G a ly a lı b ir

s e n a tö r v e P e tr o n iu s ’ u n g e n e lk u r m a y b a ş k a n ı o la n A v it u s im p a ra to r o ld u .

G e n e lk u r m a y başkanı o la ra k a ta d ığ ı F la v iu s R ik im e r , G o t k ö k e n li b ir
k i ş i y d i . R i k i m e r b a z ı a s k e r î b a ş a r ıla r g ö s te r ip B a t ı R o m a İm p a r a t o r lu ğ u ­

nun ve ö z e llik le İ t a ly a ’ n ın g ü v e n liğ in i s a ğ la d ık ta n s o n ra K o n s t a n t in o p o -

lis ’ te n s iy a s î d e s te k a la m a y a n A v i t u s ’ u 4 5 6 y ı lı n ı n s o n b a h a n n d a ö ld ü r ttü

v e y e r in e k e n d is in in iy i ta n ıd ığ ı b ir s u b a y o la n M a o r ia n ’ ı A u g u s tu s o la ­
r a k ta h ta g e ç ird i v e o n a d ö r t y ıl im p a r a to r lu k y a p tır d ı. O n u d a 4 6 1 y ılın d a

ö ld ü rte n R ik im e r İm p a ra to rlu ğ a s e n a tö r L i b iu s S e ve ru s ’ u g e tird i. O n u n

4 6 5 y ılın d a ö ld ü rü lm e s in i ta k ib e n u z u n b ir s ü re y e n i b ir im p a ra to r a d a y ı

a ra n d ı v e A n th e m iu s ’ u n b u g ö re v e u y g u n o ld u ğ u n a k a ra r v e re n R ik im e r

onun 467 y ılın d a n 472 y ılın a k a d a r im p a ra to rlu k y a p m a s ın a izin v e rd i.

A n t h e m i u s ’ u n ö ld ü r ü lm e s i v R i k im e r ’ in d e ö lm e s iy le R i k i m e r ’ in y e ğ e n i
v e A n t h e m iu s ’ u n k a tili G u n d o b a d , A u g u s tu s o la ra k G ly c e r iu s is m in d e k i
k iş iy i 4 7 3 y ı lı n d a ta h ta o t u r tt u . A n c a k b u y e n i A u g u s t u s ’ ta s a d e c e b ir y ı l

ta h tta k a la b ild i. O n u n ta h tta n u z a k la ş tırılm a s ın d a n s o n ra D a lm a ç y a ’ d a k i

o r d u la n n k o m u ta n ı o la n Ju liu s N e p o s 4 7 4 y ılın d a im p a ra to r o ld u . O n u n

z a m a n ın d a D o ğ u g o t la n n b a ş ın a k e n d in i k r a l ila n e ttir e n T h e o d e r i h g e ç ti.

F a k a t o d a G e n e lk u r m a y b a ş k a n ı o la ra k a ta d ığ ı O r e s te s ta r a fın d a n im p a ­

r a to r lu k ta n u z a k la ş tır ıld ı. O r e s te s o n u n y e r in e k e n d i ö z o ğ lu R o m u lu s ’ u

“ A u g u s tu lu s = im p a r a t o r c u k ” ü n v a n ı ile B a t ı R o m a ta h tın a ç ık a r d ı. A n ­

c a k G e r m e n k ö k e n li b ir s u b a y o la n O d o a k e r ’ in İ t a ly a ’ d a n is te d iğ i to p r a ğ ı

babası O re s te s r e d d e d in c e Odoaker k e n d is in i 23 A ğ u s to s 4 76 ’da İta l­

y a ’ n ın k ra lı ilâ n e ttir d i ve O r e s te s ’ i ö ld ü rttü . R o m u lu s A u g u s tu lu s is e
N a p o li y a k ın la r ın d a k i b ir ç iftliğ e sü rg ü n e y o lla n d ı. O d o a k e r ’ in İta ly a

k r a lı ilâ n e d ild iğ i 4 7 6 y ı l ı ta r ih ç ile r ta r a fın d a n B a t ı R o m a im p a r a to r lu ğ u ­

n u n d a s o n u o la r a k k a b u l e d ilm e k te d ir . B ö y le c e s o n B a t ı R o m a im p a r a ­

to r u d a R o m u lu s A u g u s tu lu s o lm u ş tu . B u n u n la b ir lik te O d o a k e r k e n d is in i
im p a ra to r ilâ n e ttir m e d i. Onun g ö zü n d e B a tı Rom a im p a ra to ru h a le n

D a lm a ç y a ’ d a sü rg ü n d e b u lu n a n Ju liu s N e p o s id i. O n u n da 480 y ılın d a

ö lm e s iy le a r tık B a t ı R o m a im p a r a to r lu ğ u iç in d e im p a r a to r o la r a k ta n ım ­
la n a b ile c e k b ir k im s e k a lm a m ış t ı. B a lk a n y a r ım a d a s ın ın ta m a m ın ı d e n e ­

t im i a ltın a a la n g o t k r a lı T h e o d e r i h K o n s t a n t i n o p o l is ’ te 4 8 4 y ı l ı b a ş ın d a

k o n s ü llü k v e r ile r e k o n u r la n d ır ıld ı. K o n s ta n tin o p o lis ’ te k i D oğu Rom a

y ö n e tim i T h e o d e r ih ’ te n k u r tu lm a k iç in o n u İta ly a ’ y a s e fe r d ü z e n le m e y e
ik n a e t t i. V e r o n a y a k ın la r ın d a 4 8 9 y ılın d a T h e o d e r i h ile O d o a k e r ’ in k u v ­

v e t le r i a r a s ın d a y a p ıla n m e y d a n s a v a ş ın d a T h e d e r i h , I I . A l a r i h ’ in k o m u ­

ta s ın d a k i B a tı G o tla r ın m y a r d ım ıy la O d o a k e r’i R a v e n n a 'y a ç e k ilm e y e

z o r la d ı. R a v e n n a ’ d a ik i y ıl T h e o d e r ih ’ in k u ş a tm a s ın a d a y a n a n Odoaker

o n u n İt a ly a ’ y ı b ir lik te y ö n e tm e te k lifin e in a n d ı. A n c a k k ıs a b ir s ü re s o n ra
T h e o d e rih onu tu za ğ a d ü ş ü rü p k e n d i e lle r iy le ö ld ü rd ü ve tü m a ile s in i,
d o s t la r ın ı, a r k a d a ş la r ın ı ö ld ü r t tü . T h e o d e r ih 493 y ılın d a k e n d i a d a m la r ı

t a r a fın d a n F la v iu s T h e o d e r ic u s a d ıy la k r a l ilâ n e d ild i. 5 2 6 y ılın d a ö le n e

k a d a r İta ly a y a rım a d a s ın ın ve G o tla n n k r a lı o la r a k k a ld ı v e ö ld ü ğ ü n d e

B ü yü k K o n s ta n tin ’ e ö yk ü n e re k R avenna’da h a v a r ile r le eş s a y g ın lık ta

o la b ilm e k a m a c ıy la y a p tır d ığ ı a n ıt m e za r a g ö m ü ld ü .
D o ğ u r o m a İm p a r a t o r l u ğ u
D o ğ u ’da a rtık D oğu Rom a İm p a r a to r lu ğ u o la ra k a d la n d ır ıla n d e v le tin
b a ş ın d a k i A r c a d iu s h e n ü z 1 7 y a ş ın d a y d ı. 3 9 5 y ılın d a b ir F r a n k s u b a y ın ın
k ı z ı o la n E u d o x i a ile e v le n d i. İm p a r a to r ’ u n h e n ü z ç o k g e n ç o lm a s ı n e d e ­

n iy le m u h a f ı z a la y ı k o m u ta n ı R u f m u ş k e n d is in e y a r d ım c ı o lu y o r d u . A n ­

c a k o a s k e r le r i ta r a fın d a n 3 9 5 y ı l ı K a s ı m a y ın d a ö ld ü r ü lü n c e s a ra y ın e n
yüksek rü tb e li m e m u rla rın d a n E u tro p iu s genç im p a ra to ra d e s te k o ld u .

A n c a k o d a 3 9 9 y ılın d a id a m e d ild i. B ö y le c e D o ğ u e y a le tle r in d e t ü m güç

G o t k ö k e n li g e n e lk u r m a y b a ş k a n ı G a in a s ’ m e lin e g e ç ti. F a k a t o d a A n a ­
d o lu ’ y u y a ğ m a la y ıp K o n s ta n tin o p o lis ’ e g ir m e y e k a lk ış ın c a 4 0 0 y ılı A r a ­
l ık a y ın d a ö ld ü r ü ld ü . K o n s ta n tin o p o lis ’ te k i y ö n e t im o n u n y e r in e y in e G o t

k ö k e n li F r a v it t a ’ y ı g e tird i. F r a v itta 4 0 1 y ılın d a K o n s ü l o ld u . 4 0 2 y ılın d a

is e K o n s t a n t i n o p o l is t ü m ü y l e y a b a n c ı k ö k e n l i a s k e r î ü s t d ü z e y y ö n e t im e

k a rş ı b ir tu tu m iç in e g ir d i v e b u d e ğ iş e n p o lit ik a y a u y g u n o la r a k F r a v it t a

ö ld ü rü ld ü .
408 y ılın d a ö le n im p a ra to r A r c a d iu s ’ u n y e rin e henüz yedi y a ş ın d a

o la n o ğ lu T h e o d o s iu s g e ç ti. 4 5 0 y ılın a k a d a r ta h tta k a la n II. Theodo-

s iu s ’ u n z a m a n ın d a b a ş k e n t K o n s ta n tin o p o lis b a tıy a d o ğ ru g e n iş le y e r e k

y e n i b ir s u r s is te m i ile t a h k im e d ild i v e b u g ü n k a lın tıla r ı b ü y ü k ö lç ü d e

g ü n ü m ü z e u la ş m ış o la n k a r a v e d e n i z s u r la rı in ş a e d ild i. R o m a d e v le t i n in

5. y ü zy ıl b a ş ın a kadar ç ık a r d ığ ı k a n u n la r ın 438 y ılın d a K o n s ta n tin o -

p o l is ’ te a lm a n b ir k a r a r ile b ir a r a y a to p la n d ığ ı Codex Theodosianus o lu ş ­

tu ru ld u . 431 y ılın d a E fe s k o n s ilin in to p la n d ığ ı g ö rü lm e k te d ir. A y r ıc a

T h e o d o s iu s 434 y ılın d a H u n la n n b a ş ın a A t t i l a ’ n ın g e ç m e s iy le ö z e llik le

T r a k y a ’ n ı n y a ğ m a la n d ığ ın ı v e s ır a n ın K o n s t a n t in o p o lis ’ e g e lm e k t e o l d u ­
ğ u n u g ö r ü p H u n ö n d e r le r in in d ik t e e ttir d iğ i a te ş k e s a n la ş m a la r ıy la H u n l a -

r a k a rş ı d ış s iy a s e ti v e a s k e r î g ü ç le r i d e n g e d e t u tm a y a ç a lış tı. T h e o d o s iu s
z a m a n ı n d a K o n s t a n t i n o p o l i s ’ te y ö n e t i m B a tı R o m a ’ d a o ld u ğ u g ib i G e r ­
m e n k ö k e n li G e n e lk u r m a y B a ş k a n la n d e ğ il, d a h a ç o k m u h a fız a la y ı k o ­

m u ta n la r ı v e y ü k s e k r ü tb e li s a ra y m e n s u p la r ın ın d e n e tim in d e y d i.

I I . T h e o d o s iu s i, 2 8 T e m m u z 4 5 0 ’ d e a tta n d ü ş m e s i s o n u c u ö ld ü ğ ü n d e
y e rin e k im in g e ç e c e ğ in i g e ç a n t ik d e v ir s iy a s e t g e le n e ğ in e u y g u n o la ra k

g e n e lk u r m a y b a ş k a n ı A s p a r b e lir le d i. O n u n y a p t ığ ı s e ç im e g ö r e T r a k y a

k ö k e n li b ir s u b a y o la n M a rc ia n u s im p a ra to r o lm a y a u y g u n d u . M a r c ia n u s
H u n la n y e n e re k B a lk a n la r ’ d a n u z a k la ş tır d ı. H u n la n n 4 5 1 ’de b ü y ü k b ir

y e n ilg iy e u ğ r a m a la r ı v e 4 5 3 y ılın d a A t t i l a ’ m n ö lm e s iy le a r t ık b ir te h lik e

o lm a k ta n tü m ü y le u z a k la ş tık la r ı g ö r ü lm e k te d ir . M a r c ia n u s , 4 5 1 y ılın d a

II. T h e o d o s iu s ’u n k ızk a rd e ş i P u lh e r ia ’ n m da y a r d ım ıy la K h a lk e d o n
(= K a d ık ö y ) k o n s ilin i to p la d ı. 4 5 7 y ılın d a ö le n M a r c ia n u s ’ u n y e rin e I.

Le o g e ç ti. O n u n d ö n e m in d e K o n s ta n tin o p o lis g e n e lk u r m a y b a ş k a m G o t

k ö k e n li A s p a r ’ ın d a e tk is iy le tü m ü y le G o t a ğ ır lık lı b ir a s k e r v e s iv il b ü ­

r o k r a s in in d e n e tim in e g e ç ti. A n c a k L e o ’ n u n s o n y ılla r ın d a A s p a r ’ ın ö ld ü ­

r ü lm e s iy le b u e tk i y o k o ld u . A r t ı k K o n s t a n t in o p o lis ’ te Is a u r ia k ö k e n li b ir
g e n e lk u r m a y başkanı v a rd ı. A s ıl a d ı T a r a s ik o d is s a o la n ve T o r o s la n n
Is a u r ia b ö lg e s in d e n K o n s t a n t in o p o lis ’ e g e le n s u b a y Z e n o , L e o ’ n u n ö lü ­

m ü n d e n s o n ra 4 7 4 y ılın d a D o ğ u R o m a im p a ra to ru o ld u . O n u n z a m a n ın d a

D oğu Rom a İm p a r a to r lu ğ u n u n a tla ttığ ı e n b ü y ü k te h lik e B a lk a n y a r ım a ­

d a sı v e T r a k y a ’ y ı y a ğ m a la y a n T h e o d e r ih id i. Z e n o , T h e o d e r ih ’ i İta ly a ’ y a
g itm e y e v e R o m a ’ y ı e le g e ç ir m e y e ik n a e d in c e b a t ıy a y ö n e le n G o t l a n n

b ö lg e d e n ç e k ilm e s iy le K o n s t a n t in o p o lis ’ in r a h a t b ir n e fe s a lm a s ın ı s a ğ ­
la d ı. Ze n o ’nun 491 y ılın d a ö lm e s iy le 60 y a ş ın d a k i s e n a tö r A n a s ta s iu s
D oğu Rom a im p a ra to ru o ld u . A n a s ta s iu s ’ u n im p a ra to rlu ğ u n u n ilk y ılla r ı

Zen o ile K o n s ta n tin o p o lis ’ e g e lm iş o la n Is a u r ia lıla n b a ş k e n tte n u za k

tu tm a m ü c a d e le s iy le g e ç ti. B ir k a ç y ı l g e rm e n v e H u n k ö k e n li a s k e r î b ir ­
lik le r in y a r d ım ıy la Is a u r ia lıla r ın K o n s ta n tin o p o lis ’ te n ç ık a r ılm a la r ın a

ç a lış ıld ı. B u a r a d a s ın ır b o y la r ın d a y e n i te h d itle r o lu ş m u ş tu . B a l k a n y a r ı ­

m a d a s ın d a o r ta y a ç ık a n B u lg a r la r y a n la r ın d a S la v k a b ile le r i v e H u n la r la

im p a r a to r lu ğ u n iç k e s im le r in e k a d a r h e r h a n g i b ir c id d i e n g e lle k a r ş ıla ş ­

m a d a n u la ş a b ilm e k te y d ile r . A n a s ta s iu s b u y e n i o lu ş a n b ü y ü k is tila te h li­

k e s in e k a r ş ı b a ş k e n ti k o r u m a k a m a c ıy la T r a k y a ’ d a K a r a d e n i z k ıy ıs ın d a k i
Ç a t a lc a s ın ır la n iç in d e b u lu n a n E v c i k is k e le s in d e n M a r m a r a D e n i z i k ı y ı ­

s ın d a S iliv r i’ n in b a tıs ın d a k i S e m izk u m la r b ö lg e s in e kadar u za n a n ve

Makron Teikhos = U z u n D u v a r a d ıy la b ilin e n s u ru y a p t ır d ı. Ü z e r in d e ç o k

s a y ıd a a s k e r b u lu n d u r u lm a s ı h a lin d e savunm a iş le v in i y e rin e g e tir m e s i

m üm kün o la n b u d u v a r y e te r li a s k e rî b ir liğ in te h lik e h a lin d e b u b ö lg e y e

s e v k e d ile m e m e s i n e d e n iy le fa z la y a r a r lı o la m a d ı. D o ğ u s ın ın n d a u zu n
sü re n b a r ış ın S a s a n ile r ta r a fın d a n y e n id e n b o z u lm a s ı ih tim a li b e lir in c e

A n a s ta s iu s büyük m ik ta r d a a ltın ö d e y e r e k b a n ş ı a d e ta s a tın a lm a k zo ­

r u n d a k a ld ı. H ü k ü m d a r l ığ ı d ö n e m in d e v e r g i to p la m a s is te m in i ta m a m e n

m e rk e zile ş tirip çok d is ip lin li b ir ş e k ild e d e v le t g e lir le r in i ta k ip eden

A n a s ta s iu s y a p tığ ı p a ra re fo rm u ile 5 18 y ılın d a ö ld ü ğ ü n d e h a le fi Ju s -

tin u s ’ a ö z e llik le a ltın d o lu b ir d e v le t h â z in e s i b ır a k t ı.
J u s t in u s d a t ıp k ı A n a s ta s iu s g ib i ile r i y a ş la r d a ta h ta g e ç ti. J u s t in u s sa ­

r a y m u h a fız la r ın ın k o m u ta n ıy d ı. S e n a to v e k ilis e n in e tk ili is im le r iy le o la n

iy i iliş k ile r i o n a im p a ra to r o lm a y o lu n u a ç m ış tı. K ilis e iç in d e k i b ö lü n ­

m e d e A r ia n c ı la r k a rş ıtı b ir p o lit ik a iz le y e n J u s tin u s b u ş e k ild e B a t ı ’ d a k i

T h e o d e r ih ’ in d e s te ğ in i k a za n m a y ı u m u yo rd u . T h e o d e r ih ’ in dam adı
E u t h a r i h ’ i s ila h k a r d e ş liğ in e d a v e t e d e n J u s tin u s o n u n la b ir lik t e 5 1 9 y ı lı
k o n s ü llü ğ ü n ü ü s tle n d i. T ü m b u i y i n i y e t li ç a b a la r a r a ğ m e n B a t ı v e D o ğ u
Rom a a r a s ın d a s iy a s i b ir g e r ilim o lu ş m a k ü ze re yk e n 526 y ılın d a

T h e o d e r i h ’ in v e 5 2 7 y ılın d a d a J u s t in u s ’ u n ö lü m ü y le b u d u r u m s o n a e r d i.
Ju s tin u s ö lü m ü n d e n b ir k a ç a y ö n c e y e ğ e n i Ju s tin ia n u s ’ u A u g u s t u s r ü tb e ­

s in e y ü k s e ltm iş ti. Ju s tin ia n u s Rom a d e v le tin in te m e lin i o lu ş tu ra n O c -

t a v ia n u s A u g u s t u s d ö n e m i d e ğ e rle r i o la n salus=re f a h , ıw s M / a = h u k u k v e
pax = b a r ı ş k a v r a m la r ı ü z e r in e o tu r tu lm u ş g lo b a l b ir y ö n e tim ta rzıy la im ­

p a r a to r lu ğ u n b ir liğ in in y e n id e n s a ğ la n a b ile c e ğ in e in a n m a k ta y d ı. Ju s ­
t in i a n u s a r t ı k i m p a r a t o r u n a s ıl g ö r e v i n i n - B ü y ü k K o n s t a n t i n e n b e l i r l e d i ğ i

g ib i- k o n s ille r d ü z e n le y e r e k H ır is tiy a n lığ ın le h in e yasal d ü z e n le m e le r

y a p ılm a s ın ı s a ğ la m a k tı. B u g ö r e v in i y e r in e g e tir ir k e n im p a r a to r d ü n y e v i

h ü k ü m r a n lık y e tk is in i ( = im p e r iu m ) ta n r ın ın h iz m e tin d e d in a d a m ı g ö re ­

v iy le (= s a c e rd o tiu m ) b a ğ d a ş tırm a k z o r u n d a y d ı.

Ju s tin ia n u s t ıp k ı D io k le t ia n g ib i B a lk a n k ö k e n li o lu p y in e onun g ib i
b a ş a r ılı b ir a s k e r î g e ç m iş e s a h ip ti. A m c a s ı J u s t in u s ’ u n im p a r a to r o lm a s ı

ve onu e v la t e d in ip önce s a ra y m u h a fız a la y ın a s o n ra da g e n e lk u r m a y

b a ş k a n lığ ın a v e k o n s ü llü ğ e g e tir m e s i J u s t in ia n u s ’ u n im p a r a to r lu ğ a y ü k ­

s e lir k e n h i ç b ir e n g e lle k a r ş ıla ş m a m a s ın ı v e şa h sı ü z e r in d e d e v le tin tü m

k a d e m e le r in d e ta m b ir g ö rü ş b ir liğ i v a r d ı. Ju s tin ia n u s eşi T h e o d o ra ’y ı

ta h ta ç ık a r ç ık m a z A u g u s ta ü n v a n ı ile o n u r la n d ır d ı. A l t d ü z e y d e sosyal
b ir ta b a k a y a m ensup T h e o d o ra bu n e d e n le d e v le tin ü s t k a tla rın d a hep

a ş a ğ ıla n m ış v e c id d iy e a lın m a m ış tı. B u n a r a ğ m e n T h e o d o r a ö ld ü ğ ü 548

y ı lı n a k a d a r e ş in in h e r z a m a n y a n ın d a o lm u ş v e b a ş ta k ilis e ile ilg il i k o ­

n u la r o lm a k ü z e r e tü m d e v le t iş le r in e a k t i f b i r ş e k ild e k a t k ıd a b u l u n m u ş ­

tu r. B a z ı ta r ih ç ile r b u n e d e n le Ju s tin ia n u s d ö n e m in in te k k iş i y ö n e tim i

o la n m o n a r k h ie d e ğ il ik i k iş in in y ö n e t im i = d ia r k h ie ş e k lin d e ta n ım la n a ­
b ile c e ğ in i y a z m a k t a d ır la r .
J u s t in ia n u s m e n s u b u o ld u ğ u K a t o l i k - O r t o d o k s in a n c ın e t k is iy le iç p o ­

lit ik a d a b u n a y ö n e l i k b ir ç o k d ü z e n le m e y e g it ti. B u n la r a r a s ın d a e n d ik k a t
ç e k e n i 5 2 9 y ılın d a A t in a ’ d a k i ü n lü P la to n a k a d e m is in in k a p a tılm a s ıy d ı.
Y e n i P la to n ö ğ re tis i m e n s u p la r ı b a ş ta k u z e y A f r i k a k ö k e n li S in e s iu s o l­

m a k ü z e r e s a d e c e A t i n a ’ d a d e ğ il İs k e n d e r iy e v e d iğ e r m e tr o p o lle r d e ü n i­

v e r s ite le r k u r a r a k g e le n e k s e l v e ç o k ta n r ılı d in le r in a n c ın ı c a n la n d ır a c a k

ö ğ r e tile r i y a y ı y o r l a r d ı . 5 2 9 y ılın d a y a y ım la d ığ ı b ir g e n e lg e ile Ju s tin ia n u s

Rom a İm p a r a to r lu ğ u s ın ır la r ı iç in d e k i t ü m ç o k ta n r ılı d in le r e in a n a n la r ı

H ır is tiy a n lığ ı k a b u l e tm e y e d a v e t e tti. E f e s p is k o p o s u Jo h a n n e s is e k i ­

ta p la r ı y a k t ı r ı p , k itle s e l v a f t i z t ö r e n le r i d ü z e n le y ip bu g e n e lg e y i h a y a ta

g e ç ir m e y e ç a lış tı. Ju s tin ia n u s ’ u n t ü m b a s k ıla r ın a v e a s k e ri g ü ç k u lla n m a ­

s ın a r a ğ m e n H ı r i s t iy a n l ık d ış ın d a k i d in le r e in a n a n la r ı H ı r i s t iy a n l ığ a d ö n ­

d ü r m e k m ü m k ü n o la m a d ı. Ju s tin ia n u s b u n u n ü z e r in e b a ş ta K o n s t a n t in o -

p o lis o lm a k ü z e r e im p a r a to r lu ğ u n b ir ç o k y e r in d e d in i y a p ıla r ın in ş a s ın a
h ız v e rd i. B u d ö n e m d e y a p ılm ış e n ö n e m li a n ıt K o n s t a n t in o p o lis ’ te M Ö
4 . y ü z y ıld a y a p ıla n v e K o n s t a n t in o p o lis ’ te g ö r ü le n e n b ü y ü k a y a k la n m a

o la n N i k a is y a n ı s ıra s ın d a ç ık a n b ir y a n g ın d a t ü m ü y le y ı k ı la n e s k i k ilis e ­

n in y e r in e 5 3 2 y ılın d a y a p ım ın a b a ş la n a n v e 5 3 7 y ılın d a y a p ım ı ta m a m ­

la n a n kutsal bilgelik = Hagia Sofia k ilis e s i id i. B u g ü n A y a s o fy a a d ıy la

d ü n y a n ın e n ö n e m li m im a r i a n ıtla r ın d a n b ir i o la r a k b ilin e n y a p ı T r a l le s ’ li
( = A y d m ) A n t h e m i o s v e M i l e t ’ l i ( = B a l a t , A y d ı n ) I s id o r o s t a r a f ın d a n in ş a

e d ilm iş o lu p d a h a s o n r a k i y ü z y ılla r d a d e fa la r c a t a m ir e d ile r e k g ü n ü m ü z e

u la ş a b ilm iş tir . Ju s tin ia n u s d ö n e m in d e k i b ü y ü k im a r fa a liy e ti o d ö n e m in

en ü n lü y a za rla rın d a n K a is a r e ia ’ lı ( = K a y s e r i) P r o k o p iu s ta r a fın d a n ka­
le m e a lm a n P e r i K t is m a t o n ( = Y a p ı l a r ) a d lı k ita p ta a y r ın t ılı o la r a k a n la ­
tılm a k ta d ır .

J u s t in i a n u s z a m a n ı n d a y a p ı la n d iğ e r r e f o r m la r is e y ö n e t i m , v e r g i t o p ­
la m a v e m a liy e a la n la rın d a d ır . A n c a k z a m a n ım ız a k a d a r e tk is in i s ü rd ü re n

tıovelle o l a r a k d a b i l i n e n y a s a l a r c o d e x ’ i d i r .
e n k a p s a m lı r e fo r m u O rta ­

çağda corpus iuris civilis o l a r a k t a n ı m l a n a n b u y a s a l a r k a t a l o g u ro m a

h u k u k u n u n ç a ğ d a ş y a s a k o y u c u la r ta r a fın d a n te m e l a lın m a s ın ı s a ğ la m ış ­
tır . A y r ı c a J u s tin ia n u s ’ u n e m riy le ç a lış a n h u k u k ç u la r g r u b u 533 y ılın d a

Institutiones ve Digesta Iustiniani a d lı h u k u k e s e r le r in i o r t a y a ç ık a r m ış la r

ve b ir y ıl s o n ra da im p a r a to r g e n e lg e le r in in b ir a r a y a g e tir ild iğ i Codex
Iustinianus y a y ı n l a n m ı ş t ı r . B ö y l e c e 438 y ılın d a y a y ın la n a n Codex
Theodosianus g ü n c e l l i ğ i n i y i t i r m i ş t i r . B u y a s a l d ü z e n le m e a s lın d a im p a ­

ra to ru n y a y ın la d ığ ı yeni g e n e lg e le r le s ü re k li g ü n c e lle n e r e k im p a ra to r
is te k le r in in y a n s ıd ığ ı b ir hukuk s is te m i h a lin i a lm ış tır . An ca k m odem

h u k u k d e v le tin in v e h u k u k b ilim in in te m e lle r in in Ju s tin ia n u s d ö n e m in d e

y a s a la rın codex h a lin d e to p la n m a s ıy la a tıld ığ ı d a h u k u k ta r ih i in c e le m e ­

le r i y a p a n u z m a n la r ta r a fın d a n k a b u l e d ilm e k te d ir .

D ış p o litik a d a is e J u s tin ia n u s s ü re k li o la ra k b a tı ve doğu s ın ır la r ın ı

k o r u m a y a ç a lış m ış t ı. Ö z e l l i k l e d o ğ u d a S a s a n ile r ile 5 3 3 ’ te y a p ı la n “ s o n ­

s u z b a r ış ” a d ın ın v e r ild iğ i b a r ış ın k a lıc ı o la m a y a c a ğ ı g ö r ü lü n c e S a s a n ile r

b a z e n s ila h z o r u b a z e n d e y ü k s e k p a r a m ik t a r la r ı v e r ile r e k R o m a d e v le ti

s ın ır la r ı d ış ın d a tu tu lm a y a ç a lış ıld ı. B u n a k a rş ın b a tıd a k i R o m a d e v le ti

d ü ş m a n la rı a r a s ın d a k i ta h t k a v g a la rı Rom a o r d u la r ın ın bu b ö lg e le rd e

daha k o la y b ir ş e k ild e d e n e tim i e lle r in e a lm a la r ın ı s a ğ la d ı. K u z e y A f­

r ik a ’ d a V a n d a lla r ın ve İta ly a ’ d a G o tla r ın a r a la r ın d a k i ç a tış m a la r

J u s t in ia n u s ’ u n g e n e lk u r m a y b a ş k a n ı B e lis a r iu s ’ u n b u b ö lg e le r d e b a ş a r ılı
b ir ş e k ild e R o m a d e v le tin in h â k im iy e tin in y e n id e n o lu ş tu r u lm a s ın ı s a ğ ­
la d ı. 535 ve 552 y ılla r ı a ra s ın d a önce B e lis a r iu s s o n ra da onun h a le fi

N a rs e s İta ly a ’ d a k a p s a m lı a ske ri o p e ra s y o n la r ya p a ra k G o tla r ın İta ly a

y a r ım a d a s ın d a k i h â k im iy e t in i y o k e d ip R o m a ş e h rin i y e n id e n R o m a d e v ­
le tin in d e n e tim in e d â h il e ttile r . K u z e y A frik a ’dan Is p a n y a ’y a da geçen
Rom a b ir lik le r i İb e r ia y a rım a d a s ın ın büyük b ö lü m ü n ü y e n id e n Rom a

h â k im iy e t i a ltın a a lıp b u r a y a b ir a s k e r î v a li a ta n m a s ın ı s a ğ la d ıla r . R e n v e

T u n a s ın ır la r ı ile A l p d a ğ la r ı b ö lg e s in d e R o m a d e v le tin in h â k im iy e t i ta m

o la r a k s a ğ la n m a s ı a r tık m ü m k ü n o la m a s a d a Ju s tin ia n u s 5 6 5 y ılın d a ö l­

düğünde R om a İm p a r a to r lu ğ u n u n g e le n e k s e l s ın ır la r ı iç in d e k i b ir liğ in in
büyük ö lç ü d e s a ğ la n d ığ ın ı g ö r m ü ş tü . J u s t in ia n u s ’ u n s a ğ lığ ın d a u la ş ıla n
bu is tik ra r u z u n s ü r m e d i. O n u n ö lü m ü n d e n k ıs a b ir s ü re s o n ra G o tla r ,

İs p a n y a ’ y ı y e n id e n iş g a l e ttile r . Bugünkü M a c a ris ta n c o ğ ra fy a s ı o la n

P a n n o n ia b ö lg e s in d e n g ü n e y e in e n L a n g o b a r d l a r 5 6 8 y ı l ı n d a İ t a l y a ’ y ı e le
g e ç irip R o m a d e v le ti h â k im iy e t in e k e s in o la r a k s o n v e r d ile r . K u z e y A f­

r i k a ’ d a is e güneyden g e le n A r a p la r v e İs lâ m d in i 7 . y ü z y ı l b a ş la r ın d a n

itib a re n e tk ili o lm a y a b a ş la d ı. B ö y le c e a r tık R o m a im p a ra to rlu k d e v rin i

o lu ş tu ra n te m e l ö ğ e le r p o lit ik v e s tra te jik ö n c e lik le r in d e ğ iş m e s iy le y e r le ­

r in i b ü y ü k ö lç ü d e o r ta ç a ğ o la r a k ta n ım la n a n d ö n e m in ö z e llik le r in i iç e re n

y e n i b ir ta r ih î d ö n e m e b ır a k tı.

K aynakça
Bellen, H., G rundzüge der römischen Geschichte. III. Cilt: Die Spätantike von Constantin
bis Justinian. Darmstadt 2003.
Blolckley, R. C., East Roman foreign policy: Formation and conduct from Diocletian to
Anastasius. Leeds 1992.
Brandt, H., Das Ende der Antike. Geschichte des spätrömischen Reiches. Münih 2001.
Cambridge Ancient History (CAH) Cilt XIII; The Late Empire A. D. 337—425.
Cambridge 1998.
Cambridge Ancient History (CAH) Cilt XIV; Late Antiquity: Empire and Successors.
A. D. 425 - 600. Cambridge 2000.
Demandt, A., Die Spätantike. Römische Geschichte von Diokletian bis Justinian. 284-565
n. Chr. Handbuch der Altertumswissenschaft III, 6. Münih 1989 (Genişletilmiş ve
Güncellenmiş 2. Baskı Münih 2009).
Greatrex, G. - Lieu, S. N. C., The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars.
II. Bölüm. 363 - 630. London - New York 2002.
Jones, A. H. M., The Later Roman Empire 284 - 602. A social and economic history.
Oxford 1964 ( tıpkıbasım Baltimore 1986).
König, I., Die Spätantike. Darmstadt 2007.
Kolb, F. Diokletian und die erste Tetrakhie. Berlin - New York 1987.
Martin, J., Spätantike und Völkerwanderung. Oldenburg Grundriss der Geschichte 4.
Münih 1990 (Genişletilmiş ve Güncellenmiş 2. Baskı).
Seeck, O. Geschichte des Untergangs der antiken Welt. 6 Cilt. Stuttgart 1920 - 1922.
(Tıpkıbasım; Darmstadt 1966).
Stein, E., Histoire des Bas- Empire. Brügge. Cilt I (1959); Cilt II (1949).

G E Ç A N T İK D E V İR T A R İH İ H A K K IN D A E S E R V E R E N O D Ö N E M
Y A Z A R L A R I

LATİN DİLİNDE YAZILMIŞ KAYNAKLAR

Ammianus Marcellinus. Historia; ilk 14 kitabı kayıptır; günümüze ulaşan bölümleri 353
ile 378 yılları arasındaki dönemin olaylarını kapsamaktadır.
Aurelius Victor: De Caesaribus. 360’ta yazılan eser A ugustus’tan II. Constantius’a kadar
tüm imparatorların hayat öykülerini anlatmaktadır.
ESKİ YUNAN DİLİNDE YAZILMIŞ KAYNAKLAR
Libanios; 3 1 4 - 3 9 3 arasında yaşamış hatip söylevlerinde döneminin politik olaylarına
değinmektedir.
Johannes Malalas; 6. yy. da yazdığı chronik = Günceler adlı eserinde döneminin siyasi
olayları hakkında bilgiler vardır.
Theophanes Confessor, 9. yy. da yazdığı kronikte Roma imparatorluğu döneminde
meydana gelen siyasi olayları anlatmaktadır.
Zonaras: 12. yy. da yazdığı eserinde Konstantin sonrası olayları anlatır.
Zosimos: 6.yy. da yazdığı nea historia = yeni tarih kitabında Augustus döneminden 410
yılına kadar olan olayları anlatır.
 R E S İM I

R E S İM 3 R E S İM 4

Res. 1: B ir tarafında fil tasvirinin yer aldığı aes signatum. R om alılar M Ö 4. yüzyıl sonlarında ve 3.
yüzyılın ilk çeyreğinde yaklaşık 16 cm x 9 cm boyutunda ve yaklaşık 1.5 kg. ağırlığında döküm olarak
yapılm ış üzeri tasvirli dikdörtgen bronz parçaları para yerine kullanıyordu.

Res. 2: M Ö 3. yüzyılın ilk çeyreğine tarihlenen ve aes grave olarak adlandırılan R om a'nın i lk bronz sikke
serisinin ana birim i olan as. Ö n yüzde her iki yöne bakan Ianus başı, arka yüzde gem i pruvası ile hem en
yukarısında değer işareti olarak I harfi. B ronz as, 267 gr. (Peus Nachfolger A uction 3 9 8 ,2 8 A pril 2009, lot
321).

Res. 3: Rom a, M Ö 2. yüzyılın son çeyreğinde G allia'yı kontrol altına aldı ve bu olay anısına sikkeler
basıldı. B urada yer alan denarius'un (L. Licinius C rassus ve Cn. D om itius A henobarbus, M Ö 121 -119) ön
yüzünde tanrıça R om a başı vardır, başın hem en arkasındaki X işareti sikkenin 10 as değerinde bir
denarius olduğunu gösterm ektedir; arka yüzünde biga içinde m ızrağını savurm ak üzere olan b ir G al
savaşçısı resm edilm iştir. G üm üş denarius, 3.85 gr. ( Gorny andM osch Giessener Münzhandlung A uction
1 4 7 ,7 M arch 2006, lot 1897).

Res. 4: Caesar'ın öldürülm esi, bu olayın anısına basılan sikkelerle de kutlanm ıştır. N itekim buradaki
sikkenin ön yüzünde C aesar'ı öldürenlerden B rutus'un başı ve adı; arka yüzünde iki hançer arasında bir
pileus ve EID M A R lejandı görülm ektedir. îk i hançer, C aesar'ın hançerle öldürüldüğünü; azat edilen
k ölelere giydirilen pileus, R om a halkının özgürlüğe kavuştuğunu; EID M A R ise bu olayın M art ayının
15'inde (Eidibius Martii) gerçekleştirildiğini işaret etm ektedir. M Iunius Brutus, M Ö 15 M art 44. G üm üş j
denarius, 3.71 gr. (Numismatica Ars Classica,A u c tio n 3 9 ,1 6 M ay 2007, l o t89.
EKONOMİ
 R E S İM 5

R E S İM 7

R es. 5: İm paratorluk dönem inde (principatus) basılan güm üş denariuslar, üzerlerindeki tasvir açısından
C um huriyet dönem i denariuslarından farklıdır. B uradaki denariusun ön yüzünde M S 117-138 yıllarında
iktidarda olan İm parator H adrianus'un başı, adı ve unvanları; arka yüzünde alçakgönüllülüğü tem sil eden
P udicitia personifıkasyonu ile sikkenin, im paratorun 3. C onsullüğü zam anında basıldığını işaret eden
C O S III yer alm aktadır. G üm üş denarius, 3.31 gr. (NumismatikLanzMünchen, 25 M ay 2009, lot 444).

R es. 6: İm parator C aracalla, M S 215 yılında antoninianus adı verilen yeni b ir güm üş sikke tedavüle
soktu. Ö n yüzde, İm paratorun ışın taçlı büstü, adı ve unvanları; arka yüzde elinde şim şek dem eti tutan
Iupiter yer alm aktadır. G üm üş antoninianus, 5.04 gr. (Classical Numismatic Group, 20 M ay 2009, lot
1090).

R es. 7: B azı sikkeler im paratorun ölüm ünden sonra basılm aktaydı; bu tü r sikkeler “p ostum us” sikkeler
olarak adlandırılm aktadır. Ön yüzde Septim ius S everus'un başının yer aldığı buradaki sikkenin
“postum us” olduğu, yani im paratorun ölüm ünden sonra basılm ış olduğu, sikkenin ön yüzündeki D IV O
yazısı ile arka yüzündeki kartal tasviri ve C O N SEC R A TIO yazısından anlaşılm aktadır. B u sözcükler,
im paratorun tanrı m ertebesine yükseldiğine işaret etm ektedir. G üm üş denarius, 3. 41 gr. (Numismatik
LanzMunchen, 25 M ay 2009, lot493).

R es. 8: İm parator B üyük C onstantinus (M S 307-337) sikkesi. Ö n yüzde im paratorun başı, adı ve
unvanları; arka yüzde iki burçlu karargâh kapısı tasviri ile sikkenin Siscia'da (Sisak) b asıldığım gösteren
darphane işareti SIS. B ronz sikke (follis), 3.61 gr. (Auctionshaus H.D. Rauch GmbH, 1 M ay 2009, lot
884).
 R o m a D e v l e t in d e
P ara ve E konom i

Oğuz Tekin*

C u m h u r iy e t d ö n e m i
G e le n e k s e l k u r u lu ş ta r ih i M Ö 75 3 o lm a s ın a r a ğ m e n , R o m a , i lk s ik k e le ­
r in i M Ö 3 . y ü z y ı l b a ş la r ın d a , y a n i k u r u lu ş u n d a n y a k la ş ık 4 5 0 y ıl s o n ra

basm aya b a ş la m ış tır. O y s a İta ly a ’ n ın g ü n e y in d e k i v e S ic ily a ’ d a k i E s k i

Y u n a n k o lo n i k e n tle ri d a h a M Ö 6 . y ü z y ı l ı n ik in c i y a r ıs ın d a k e n d i s ik k e le ­

r in i b a s m a y a b a ş la m ış la r d ı. B u d e m e k tir k i , R o m a ’ n m h e n ü z s ik k e s in in

o lm a d ığ ı d ö n e m le r d e ( M Ö 6 .- 4 . y ü z y ı l l a r d a ) G ü n e y İ t a ly a v e S i c i l y a ’ d a
yoğun b ir s ik k e te d a v ü lü v a rd ı. B u n e d e n le , s ik k e s i o lm a s a da, Rom a,

s ik k e y e a ş in a y d ı v e g e r e k tiğ in d e b ö lg e d e te d a v ü l e d e n E s k i Y u n a n k o lo n i

k e n tle r in in s ik k e le rin i (aes rude denen ham b a k ır / b ro n z p a r ç a la r ile

b ü y ü k v e k ü ç ü k b a ş h a y v a n la r ın y a n ı s ıra ) k u lla n ıy o r d u .

B i l i n d i ğ i ü z e r e R o m a , ta r ih i b o y u n c a ü ç fa r k lı y ö n e t im b iç i m i y l e id a re

e d ilm iş ti. K r a ll ı k , C u m h u r iy e t ve İm p a ra to rlu k (Principatus ve Domi-

natus o lm a k ü ze r e ). R o m a , M Ö y a k . 7 5 3 -5 0 9 a r a s ın d a k i K r a l l ı k D öne-
m i’n d e h iç s ik k e b a s m a m ış tır ; M Ö y a k . 5 0 9 -2 7 a r a s ın d a k i C u m h u r iy e t
D ö n e m i’ n in ilk ik i y ü z y ılı iç e r is in d e de Rom a s ik k e le ri söz konusu

d e ğ ild ir . R o m a s ik k e le r i, C u m h u r iy e t D ö n e m i ’ n in o r t a la r ın d a b ir ta r ih te ,

M Ö 3 . y ü z y ı l b a ş la r ın d a n itib a r e n b a s ılm a y a b a ş la n m ış tır . B u ta r ih le r d e

R o m a ’ y ı s ik k e b a s m a y a ite n n e d e n le r n e y d i? B ir ö n c e k i y ü z y ıld a , ya n i

M Ö 4 . y ü z y ı l d a , R o m a b ir d i z i te h d it v e t e h lik e y le k a r ş ı k a r ş ıy a k a lm ış t ı.

* Prof. Dr. Oğuz Tekin, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Tarihi Anabilim
Dalı.
Ö rn e ğ in M Ö 3 8 7 ’ d e K e ltle rin R o m a ’y ı y a k ıp y ık m a la r ın a e n g e l o lu n a ­
m a m ış tı; K e lt le r a n c a k p a ra k a rş ılığ ı R o m a ’ d a n ç e k ilm iş le r d i. R o m a ’ n m
o s ıra la r kendi p a ra s ı o lm a d ığ ın a g ö re , K e ltle re ödenen p a ra (G ü n e y

İt a ly a ’ d a k i E s k i Y u n a n k o lo n i k e n tle r in in p a ra s ı d e ğ ils e ) o la s ılık la y a m a l

k a r ş ılığ ı ( a y n i) , y a aes rude d e n e n h a m b a k ı r / b r o n z p a r ç a l a r v e y a d e ğ e r l i

m e ta ld e n p a r ç a l a r d ı . Aes rude d e n e n m e t a l p a r ç a l a n s t a n d a r t b i r a ğ ı r l ı ğ a

s a h ip o lm a d ık la n n d a n , p a r ç a la r h e r b ir ödem ede ta r tılm a k zo ru n d a y d ı.

A y r ı c a , L a t in c e p a ra a n la m ın ı ta ş ıy a n pecunia s ö z c ü ğ ü n ü n , s ığ ır a n la m ın ı
pecu s ' t a n t ü r e t i l m i ş o l m a s ı n d a n d o l a y ı ,
ta ş ıy a n R o m a s ik k e le r in d e n ö n c e ,

aes rude ' n i n y a n ı s ı r a , b ü y ü k b a ş h a y v a n l a r ı n d a (k ü ç ü k b a ş h a y v a n la r ın

y a n ı s ıra ) p a r a y e r in e k u lla n ıld ığ ın ı b il iy o r u z .

M Ö 4 . y ü z y ı l ı n i k i n c i y a n s ı is e S a m n i t l e r le s a v a ş a r a k g e ç m i ş t i. B ü t ü n

b u s a v a ş la r , R o m a ’ n ı n k a s a s ın d a y e te r li n a k it p a r a b u lu n m a m a s ı v e ö z e l ­
lik le d e k e n d i p a r a s ın ın o lm a m a s ı n e d e n iy le g ü ç lü k le k a z a n ılm ış o lm a ­

lıy d ı. M Ö 4 y ü z y ı l, R o m a ’ n ın İta ly a ’n ın g ü n e y in d e k i E s k i Y u n a n k o lo n i

k e n tle r iy le iliş k is in in y o ğ u n l u k k a z a n d ığ ı b ir d ö n e m d i. B u y ü z y ı l ı n s o n la ­

r ın d a , G ü n e y İta ly a ’ d a k i N e a p o lis (N a p o li), T a ra s /T a re n tu m (T a ra n to ),

V e li a , H e r a k le ia , M e ta p o n tio n , T h u r io i v e K r o t o n g ib i E s k i Y u n a n k o lo n i

k e n tle r in d e o ld u k ç a yoğun b ir s ik k e d a rb ı söz konusuydu. Rom ano-

C a m p a n ia g ü m ü ş le r i d e n e n d id ra h m i v e d ra h m i b ir im in d e k i s ik k e le r d e

M Ö 4. y ü z y ılın s o n la n n d a b a s ılm a y a b a ş la n m ış tı. E s k i Yun an k o lo n i

k e n tle r in in s ik k e le r in e a m a d a h a ç o k C a m p a n ia b ö lg e s in d e k i N e a p o l i s ’ in

(N a p o li) s ik k e le r in e b e n ze ye n bu s ik k e le r , o la s ılık la R o m a ’n m ih tiy a c ı

iç in N e a p o l i s k e n tin d e b a s ılm ış la r d ı. D a r p te k n iğ iy le b a s ıla n v e İ t a ly a ’ n ın

g ü n e y in d e k i E s k i Y u n a n k o lo n i k e n tle r in in s ik k e le r in e b e n z e y e n s ik k e le r i
o n la rd a n a y ır a n , ü z e r le r in d e ö n c e le ri R O M A N O , s o n r a la r ı is e R O M A

y a z ıs ın ın y e r a lm a s ıd ır . A s lın d a R o m a n o -C a m p a n ia s ik k e le r i, h e r n e k a ­

d a r ü z e r le rin d e R O M A N O veya R O M A y a z ı s ı y e r a ls a d a , t a m a n l a m ı y l a
R o m a s ik k e s i d e ğ ild ir ; ç ü n k ü b u n la n n R o m a d e v le tin in m e r k e z i d a r p la r ı

o lm a d ığ ı, -b e lk i R o m a ’ n ın s ip a riş i ü z e r in e - Rom a d ış ın d a ü r e tilm iş

m ü n fe r it d a r p la r o ld u ğ u a n la ş ılm a k ta d ır . Ü z e r le r in d e M a rs b a ş ı-a t b a ş ı,
A p o llo n b a ş ı-a t, Rom a b a ş ı-V ic to r ia g ib i ç e ş itli ta s v ir le r in yer a ld ığ ı
R o m a n o - C a m p a n ia s ik k e le r i (g ü m ü ş v e b r o n z ) , M Ö 3 . y ü z y ılın son çe y­

r e ğ in e k a d a r b a s ılm ış la rd ır . Ö z e t le , R o m a ’ n ın M Ö 4 . y ü z y ı lı n ik in c i y a r ı­

s ın d a E s k i Y u n a n k a ra k te rli s ik k e y i b e n im s e d iğ in i, M Ö 3 . y ü z y ı l iç e ri­

s in d e is e Rom a güm üş s ik k e le r in in , Eski Yunan k o lo n i k e n tle r in in

s ik k e le r in in y e r in i a ld ığ ı a n la ş ılm a k ta d ır .
M Ö 3. y ü z y ılın ilk ç e y r e ğ in d e Y u n a n is ta n ’ d a k i E p e iro s K r a lı
P y r r h o s ’ u n İ t a ly a ’ y a g ir e r e k R o m a ile m ü c a d e le y e b a ş la d ığ ın ı g ö r ü y o r u z .

A y n ı y ü z y ılın o r ta la n n d a ( M Ö 2 6 4 ’ te ) R o m a , o s ıra la r A k d e n i z ’ in g ü ç lü
d e v le tle rin d e n K a rta c a ile s a v a ş m a y a b a ş la d ı. H e r n e k a d a r K a r ta c a ile
o la n s a v a ş M Ö 2 . y ü z y ı l o r ta la r ın d a s o n b u ld u y s a d a ( M Ö 14 6 ), b u sava­
ş ın esas o la ra k M Ö 3 . y ü z y ılın ik in c i y a n s ın ı k a p la d ığ ı b ilin m e k te d ir

(B ir in c i v e İk in c i K a r ta c a S a v a ş la n ). D o la y ıs ıy la R o m a iç in M Ö 3. yü z­

y ı l , ö n c e E p e ir o s K r a l ı P y r r h o s ile , s o n ra d a K a r ta c a ile y o ğ u n b ir m ü c a ­

d e le n in y a ş a n d ığ ı b ir y ü z y ıld ır . B u y ü z y ıld a R o m a , y u k a r ıd a b a h s e ttiğ i­

m i z R o m a n o - C a m p a n ia s ik k e le r in in y a n ı s ıra , aes signatum d e n e n y a k la ­

ş ık 16 c m x 9 cm b o y u tu n d a v e y a k la ş ık 1 .5 k g . a ğ ır lığ ın d a d ik d ö r tg e n
b r o n z p a r ç a la n d a p a ra y e rin e k u lla n m a k ta d ır . B u n la r d ö k m e te k n iğ in d e

y a p ılm ış o lu p h e r ik i ta r a fın d a b ir ta s v ir y e r a lıy o r d u . Ö r n e ğ i n , ş im ş e k

d e m e ti ü z e r in d e k a r ta l-P e g a s u s , ç ıp a -ü ç a y a k lı k a z a n , ü ç ç a ta llı z ı p k ı n -
caduceus, fıl-y a b a n d o m u z u g ib i. Aes signatum’lann b a z ıla r ın ın ü z e r in d e

h e rh a n g i b ir y a zı b u lu n m a zk e n , b a z ıla r ın ın ü z e r in d e R O M A N O M (=
R o m a lıla n n ) y a zıs ı v a r d ır . B u d a b iz e , aes signatum p a rç a la rın e n a z ın ­

dan ü z e r in d e R O M A N O M y a za n la r ın R o m a ’ya a it o ld u ğ u n u iş a re t e t­

m e k te d ir . Aes signatum p a rç a la rın n e re d e y s e M Ö 3 . y ü z y ılın o r ta la n n a

k a d a r k u lla n ıld ığ ı a n la ş ılm a k ta d ır .

M Ö 3. y ü zy ıl ilk ç e y re ğ in d e döküm te k n iğ iy le y a p ıla n iri b ro n z

s ik k e le r v a r d ır k i b u s ik k e le r aes grave o la r a k a d la n d ır ılır . Ö n c e le r i tip le ­

r in d e ve b ir im le r in d e fa r k lılık la r o ld u y s a d a d a h a s o n ra y a p ıla n d ü ze n ­
le m e ile t ip le r v e b ir im le r b e lli b ir s is te m e s o k u lm u ş tu r . A n a b ir im in as

o ld u ğ u bu s is te m d e 1 as, 12 u n c ia ’ y a e ş itti. Aes grave ü r e tim i M Ö 80

c iv a r ın d a s o n b u ld u .

Birim: Ön y ü z : Arka yüz: DeSer işareti:

As Ianus başı gemi pruvası I
Semis (yarım) Satumus başı gem i pruvası S
Triens (üçte bir) Minerva başı gemi pruvası dört nokta
Quadrans (dörtte bir) Hercules gemi pruvası üç nokta
Sextans (altıda bir) Mercurius başı gemi pruvası iki nokta
Uncia (onikide bir) Bellona başı gemi pruvası tek nokta

B u r a y a k a d a r v e r ile n b ilg ile r i to p a r la r s a k , R o m a ’ d a a lış v e r iş te k u lla n ıla n

ö d e m e a r a ç la n n ı ş ö y le b ir ta b lo iç in d e g ö s te r e b ilir iz :

M Ö 6 .- 4 . y ü z y ı l l a r :

- B ü y ü k v e k ü ç ü k b a ş h a y v a n la r ile aes rude d e n e n h a m b a k ır / b ro n z

p a rç a la r.

M Ö 3 . v ü zv ıl:
 - A e s signatum d e n e n v e ü z e r in d e ç e ş itli t a s v ir le r ile R O M A N O M ya­

z ıl ı b r o n z d ik d ö r tg e n p a rç a la r ( R O M A N O M y a z ılı o lm a y a n la r ın R om a ’

y a a it o lu p o lm a d ığ ın ı b e lir le m e k z o r d u r ) . İ l k aes signatum ö r n e k le r i M Ö

4 . y ü z y ı l ı n s o n la r ın a ta r ih le n m e k t e d ir .

- R o m a n o -C a m p a n ia s ik k e le r i o la r a k a d la n d ır ıla n güm üş (d id r a h m i

v e d r a h m i) v e b r o n z s ik k e le r ; ü z e r le r in d e ö n c e le r i R O M A N O , d a h a s o n ­

r a la r ı is e R O M A y a z ıs ı v a r d ır .

- Aes grave (a ğ ır b r o n z ) d e n e n , d ö k ü m te k n iğ iy le y a p ıla n , a n a b ir i­

m in as o ld u ğ u s ik k e fo r m u n d a k a b a v e iri s ik k e le r .

- R o m a n ın esas g ü m ü ş s ik k e s i d e n a riu s (a n c a k M Ö 3 . y ü z y ılın so­

n u n a d o ğ ru )

N u m is m a tik ve a r k e o lo jik v e r ile r e g ö re R o m a ’ n ın ilk s ik k e le ri M Ö 3.

y ü z y ı l b a ş la r ın a ta r ih le n s e d e , i l k R o m a s ik k e le r in in M Ö 2 6 9 y ılın a ta -

r ih le n d iğ in i s ö y le y e n a n tik y a z a r la r v a r d ır . Ö r n e ğ in , M S 1 . y ü z y ılın son­

la r ın d a y a za n P lin iu s (NH X X X III, 4 2 -6 ), “ P y rrh o s ’u n y e n ilg is in d e n

(M Ö 2 8 1 ) ö n c e R o m a lıla r ın g ü m ü ş s ik k e b a s m a d ığ ın ı, ilk b r o n z s ik k e le ­

r in K r a l S e r v iu s (g e le n e k s e l o la r a k M Ö 5 7 3 - 5 7 5 ) z a m a n ın d a b a s ıld ığ ın ı,
o ta r ih e k a d a r R o m a lıla r ın iş le n m e m iş b r o n z p a r ç a la r ı k u lla n m ış o ld u ­

ğ u n u ( T im a i o s ’ ta n a k ta r a r a k ), ü z e r le r in d e pecus (s ığ ır) ta s v ir i y e r a ld ığ ın ı

ve pecunia (p a ra ) s ö zc ü ğ ü n ü n d e b u ra d a n g e ld iğ in i, g ü m ü ş s ik k e n in Q .
O g u ln iu s v e C . F a b iu s ’ u n consul o ld u ğ u k e n tin 4 8 5 . y ılın d a y a n i B ir in c i

K a rta c a S a v a ş ı’n d a n ( M Ö 2 6 4 -2 4 1 ) b e ş y ıl ö n c e b a s ıld ığ ın ı, d e n a r iu s ’ u n

1 0 , q u in a riu s ’ u n 5 , s e s te rtiu s ’ u n d a 2 .5 b r o n z a s ’ a (lib r a ) e ş itle n d iğ in i,

d e v le tin m a s r a fla r ın ı k a rş ıla y a m a m a s ı n e d e n iy le b ro n z a s ’ ın a ğ ır lığ ın ın

B ir in c i K a rta c a Savaşı s ıra s ın d a a z a ltıld ığ ın ı, as’ m lib r a ’ n m a ltıd a b ir

s ta n d a r d ın d a b a s ılm a s ı g e r e k t i ğ i n i ...D a h a so n ra , H a n n ib a l’ in te h d id i
s ıra s ın d a v e Q . F a b iu s C u n c t a t o r ’ u n dictator o la ra k g ö r e v y a p tığ ı z a m a n

(M Ö 2 1 6 ) , b ir u n c ia d e ğ e rin d e a s ’ ın b a s ıld ığ ın ı v e b ir d e n a r iu s ’ u n 1 6 a s ’ a
e ş itle n d iğ in i” a n la tm a k ta d ır . A n c a k , h e r n e k a d a r P lin iu s , M Ö 26 9 ’da ba­
s ıla n i l k R o m a güm üş s ik k e s in in d e n a r iu s o ld u ğ u n u s ö y le s e d e , n u m is -

m a tla r b u ta r ih i e r k e n g ö r m e k te v e s ö z k o n u s u g ü m ü ş s ik k e n in d e n a r iu s

d e ğ il, d id r a h m i o ld u ğ u ü z e r in d e f ik ir b ir liğ in d e d ir .
R om a’nm e s a s g ü m ü ş s ik k e s i o la n d e n a r iu s , İ k in c i K a r t a c a S a v a ş ı s ı­

r a s ın d a , o la s ılık la M Ö yak. 2 1 2 ’de b a s ılm a y a b a ş la n d ı. Ü z e r in d e k i X

iş a r e tiy le 1 0 a s d e ğ e r i n d e o l d u ğ u b e l ir le n e n d e n a r i u s , y a k l a ş ı k 4 .5 g ra m

a ğ ır lığ ın d a o lu p lib r a ’ n m da 1 / 7 2 ’ si d e ğ e r in d e y d i. D e n a riu s ’ u n y a rıs ı

q u i n a r i u s , ç e y r e ğ i is e s e s te r tiu s a d ın ı t a ş ı m a k t a o l u p d e n a r iu s la k ı y a s l a n ­
d ığ ın d a d a h a a z b a s ılm ış la r d ır . H e r ü ç ü n d e d e ö n y ü z d e R o m a b a ş ı, a rk a

yü zd e D io s k u r k a rd e ş le r y e r a lıy o r d u . Değer iş a r e tle r i, d e n a r iu s ’ ta X ,

q u i n a r i u s ’ ta V , s e s e r tiu s ’ ta is e I I S i d i . Z a m a n l a ö n c e a r k a y ü z l e r d e , d a h a

s o n ra is e ön y ü z le rd e tip d e ğ iş ik lik le r i o lm u ş tu r. D e n a riu s , C a ra c a lla

ta r a fın d a n y a k la ş ık M S 2 1 5 ’ te t e d a v ü le s o k u la n ik i d e n a r iu s d e ğ e r in d e k i

güm üş antoninianus'a kadar (y a k la ş ık 400 y ıl) R o m a ’ n ın en ö n e m li

s ik k e s i o lm u ş tu r . 2 5 d e n a r iu s 1 a u r e u s ’ a e ş itle n m iş ti. D e n a r iu s ’ la r ü z e ­
r in d e z a m a n la s ik k e b a s ım ın d a n s o ru m lu y ü k s e k d e v le t m e m u rla r ı (m a -

g is tr a t) v e a ile le r i ile ilg ili tip le r v e y a z ı l a r d a y e r a lm ış t ır . D e n a r i u s ’ ta n

önce, a d ın ı a rk a yü zd e k i d ö rt a tlı a ra b a d a n ( quadriga) a la n

q u a d r i g a t u s ’ l a r ( quadrigati ) i l e y i n e a d ı n ı a r k a y ü z d e k i V i c t o r i a f i g ü r ü n ­

den a la n Victoriatus'\w ( Victoriati) t e d a v ü l d e y d i . H e r i k i s i d e güm üş

o la n b u s ik k e le r d e n ö n c e quadrigatus, d a h a s o n r a d a victoriatus - u z u n b ir
s ü re d e n a r iu s ile b ir lik t e te d a v ü l e tm e le r in e r a ğ m e n - y e r le r in i d a h a s o n ra
d e n a riu s ’ a b ır a k m ış la r d ır . D e n a riu s ’u n güm üş o ra n ı yüksek o lm a s ın a

ra ğ m e n , g e re k quadrigatus, g e re k s e victoriatus % 20 o r a n ın d a b a k ır
iç e r m e k te y d i. M Ö 2 . y ü z y ıld a d e n a r iu s ve a lt b ir im le r iy le b ir lik te ön

yü zd e Ia n u s b a ş ı, a rk a y ü z d e g e m i p r u v a s ın ın y e r a ld ığ ı a s v e a lt k a tla r ı
d a te d a v ü ld e y d i.

G ra c c h u s k a rd e ş le r in r e fo r m la r ı d ö n e m in d e , o la s ılık la M Ö 1 4 1 ’de

(v e y a 1 4 6 ) b ir d e n a r iu s , 1 6 a s ’ a e ş itle n d i; b ö y le c e d e ğ e r iş a r e ti X y e rin e

X Y I o ld u v e u z u n y ılla r b ö y le d e v a m e tti. B r o n z s ik k e , M Ö 2 . y ü z y ılın

o r ta la r ın d a n itib a re n çok az b a s ıld ı. M Ö 9 2 ’de lex Papiria de aeris
pondere ile as’ m s ta n d a rt a ğ ır lığ ı Rom a u n c ia ’ s m m y a n s ın a in d ir ild i.

An cak M Ö 8 2’de S u lla za m a n ın d a bu s is te m son b u ld u . M Ö 8 0 ’den

A u g u s tu s d ö n e m in e kadar (C a e s a r d ö n e m in d e k ıs a s ü r e li b ir e m is y o n
d ış ın d a ) R o m a ’ d a h iç b r o n z s ik k e b a s ılm a d ı.

R o m a ’ d a C u m h u r iy e t D ö n e m i ’ n d e a ltın s ik k e d e n a d ir e n b a s ıld ı. A n ­

c a k ö n e m li v e o la ğ a n ü s tü d u r u m la r d a b a s ıla n a ltın s ik k e (aureus), Caesar

d ö n e m in d e n itib a re n ( M Ö 4 6 ’ d a n ) d ü z e n li o la ra k b a s ılm a y a b a ş la n m ış tı.
C a e s a r d ö n e m in d e b a s ılm ış a ltın s ik k e le r d e C a e s a r ’ ın p o rte s i g ö r ü lm e z .

An cak çok g e çm e d e n , C a e sa r’ a ya şam boyu dictator unvanı ve y e tk is i

v e r ile c e k t ir ( M . Ö . 4 4 , Ş u b a t ? ). B u d u r u m , s ik k e le r ile d e d u y u r u lm u ş t u r .

B u s ik k e le r in ön y ü z ü n d e , C a e s a r ’ ın b a ş ı r e s m e d ilm iş tir . R o m a d e v le ­

tin d e y a ş a y a n b ir k iş in in , y a n i h a li h a z ır d a ik tid a r d a o la n b ir k iş in in p o r ­
te s in in s ik k e d e y e r a lm a s ı i l k k e z C a e s a r ile o lm u ş t u r . D I C T P E R P E T V O

le ja n d ı, Dictator Perpetuus, y a n i ile le b e t dictator a n l a m ı n ı t a ş ı m a k t a d ı r .

S i k k e n i n a r k a y ü z ü n d e , ç a r p r a z y e r l e ş t i r i l m i ş fasces v e k a n a t l ı caduceus ;

s o l d a , t o k a l a ş a n e l l e r ; a l t t a b a l t a ; y u k a r ı d a globus v e s a ğ b o ş l u k t a d a r p ­

h a n e m a g i s t r a t ı L . B u c a ’ n ı n a d ı y a z ı l ı d ı r . B u r a d a k i s i m g e l e r d e n fasces,
c u m h u r iy e t m e m u riy e tin i, m a g is tr a tlığ ı, c o n s u llü ğ ü , d ic ta to r lü ğ ü ;

caduceus, felicitas'ı, r e fa h v e b a ş a rıd a k i m u tlu lu ğ u ; globus, dünya ege­

m e n liğ in i; b a lta , pietas' ı ( d e v le te , a ile s in e , ta n r ıla r a saygı g ö s te r m e y i,
s a d a k a ti); to k a la ş a n e lle r, concordia’yı yani uyum u iş a re t e tm e k te d ir .

N u m is m a tik lite r a tü r ü n e “ H irtiu s a ltın la r ı” o la ra k geçen s k k e le r M Ö

4 6 ’da R o m a v a lis i A u lu s H irtiu s ta r a fın d a n b a s tır ılm ış tır . İk in c i t r iu m -
v ir l iğ i o lu ş tu r a n M . A n t o n i u s , M . L e p id u s v e O c t a v ia n u s a d ın a b a s ılm ış

a ltın s ik k e le r d e v a r d ır . İç Savaş s ıra s ın d a , C a e s a r ’ ın ö ld ü rü lm e s in d e n

s o n ra onun k a tille r i ta r a fın d a n b a s tır ılm ış a ltın s ik k e le r d e bu o la y

iş le n m iş tir . C a e s a r ’ m k a tille r in d e n B r u t u s ’ u n b a s tır d ığ ı a ltın b ir s ik k e d e
ö n y ü z d e B r u t u s ’ u n b a ş ı ta s v ir e d ilm iş k e n , a r k a y ü z d e d ü ş m a n d a n a lın a n

s ila h la r ın o lu ş t u r d u ğ u b ir s ila h y ı ğ ı n ı r e s m e d ilm iş tir .

Rom a C u m h u r iy e t D ö n e m i’ n d e y ıllık d e v le t b ü tç e s i v e p a ra b a s ım ı

S e n a to ’ n u n k o n tr o lü a ltın d a y d ı. R o m a ’ d a d a r p h a n e , e n a z ın d a n C u m h u r i­
yet D ön e m i b o y u n c a , C a p ito lin u s (K a p ito l) T e p e s i’n d e k i Iu n o M o n e ta

ta p m a ğ ın d a y d ı; daha s o n ra Domus Âurea y a k ın ın a ta ş ın m ış ve M S 4.

y ü z y ı la k a d a r o r d a fa a liy e t g ö s te r m iş ti. S ik k e b a s ım ın d a n fiile n s o ru m lu

m e m u rla r is e üç k iş id e n o lu ş m a k ta y d ı. B u m e m u riy e t, “ tr e s v ir i a u ro
a rg e n to a e re fla n d o fe r iu n d o ” ( = I I I V I R I A A A F F ) o la r a k a d la n d ır ılm a k ta

o lu p “ a ltın , g ü m ü ş v e b r o n z s ik k e d ö k m e v e b a s m a d a n s o r u m lu ü ç lü k o ­
m is y o n ” o la ra k T ü rk ç e y e ç e v r ile b ilir . B u k o m is y o n u n M Ö y a k la ş ık

2 8 9 ’dan itib a re n g ö r e v y a p t ığ ı, ü z e r in d e R O M A N O M y a zıs ın ın b u lu n ­

duğu aes signatum p a r ç a la r ın b a s ım ın d a n ve aes grave' n i n b a s ım ın d a n

s o ru m lu o ld u ğ u a n la ş ılm a k ta d ır .
Y u k a r ıd a k i a n la tım d a n so n ra , R o m a C u m h u r iy e t d ö n e m i s ik k e le rin i

ş u ş e k ild e ö z e t l e y e b il ir iz :

a) R o m a ’da s ik k e ö n c e s in d e p a r a y e r in e büyük ve küçükbaş hay­

v a n la r ile aes rude d e n e n h a m b r o n z p a r ç a la r k u lla n ılıy o r d u .
b) Rom a ilk s ik k e le r in i M Ö 3 . y ü zy ıl b a ş la r ın d a basm aya (y a da

b a s tır m a y a ) b a ş la d ı. G üney İta ly a ’ d a k i Eski Yunan k o lo n i k e n tle r in in

s ik k e le rin i a n d ıra n bu s ik k e le r (d id r a h m i ve d ra h m i) esas o la ra k

C a m p a n ia b ö lg e s in d e e le g e ç tiğ i iç in v e b u b ö lg e d e k i N e a p o l i s ’ te ( N a ­
p o li) b a s ıld ığ ı iç in R o m a n o -C a m p a n ia s ik k e le r i o la ra k a n ılm a k ta d ır.

S ik k e le r in ü z e r in d e ö n c e le r i R O M A N O , s o n r a la r ı R O M A y a zıs ı v a rd ır;
R O M A y a z ı s ı n ı ta ş ıy a n s ik k e le r b e lk i R o m a ’ d a b a s ılm ış tı.

c) R o m a ’ d a ilk d a rp h a n e M Ö 2 8 9 ’ d a k u r u ld u . R o m a n o -C a m p a n ia

s ik k e le r in in R O M A N O -R O M A le ja n d lı o la n la r ı aes signatum’\ann
ile
y in e R O M A N O M y a z ı l ı o la n la r ın ın b u d ö n e m d e v e tresviri monetales' i n
g ö re v y a p tığ ı R o m a d a r p h a n e s in d e b a s ılm ış tı. Tresviri monetales, C u m ­
h u r iy e t D ö n e m i b o y u n c a (h a tta İm p a r a to r lu k D ö n e m i’ n d e d e ) s ik k e b a ­

s ım ın d a n s o ru m lu b ir k o m is y o n d u .
 d) P lin iu s ’ u n Rom a güm üş s ik k e s in in (d e n a r iu s ) b a s ım y ı lı o la ra k
v e r d iğ i M Ö 2 6 9 , n u m is m a tla r c a e r k e n b ir ta r ih o la r a k y o r u m la n m a k t a d ır .
Bunun d a h a z iy a d e d e n a r iu s ö n c e s in d e k i d id r a h m i o ld u ğ u ü z e r in d e du­

r u lm a k ta d ır .
e) R o m a ’ n ın e s a s g ü m ü ş s ik k e s i d e n a r iu s ’ u n M Ö y a k . 2 1 2 ’ d e b a s ıl­

m ış o ld u ğ u g e n e llik le k a b u l e d ile n b ir g ö rü ş tü r .
i) R o m a C u m h u r iy e t D ö n e m i ’ n d e a ltın s ik k e aureus o la ra k a d la n d ı­

r ılm a k ta o lu p n a d ire n b a s ılm ış t ı; d ü z e n li b a s ılm a s ı C a e s a r z a m a n ın d a n

itib a re n d ir .
g) B ro n z s ik k e M Ö 3. y ü zy ıl b a ş la r ın d a n itib a re n te d a v ü le

ç ık a r ılm ış tır ( aes grave ) ; d a h a s o n ra d ü z e n le m e y a p ılm ış tır . M Ö 8 0 ’den

A u g u s tu s d ö n e m in e k a d a r b r o n z s ik k e (C a e s a r d ö n e m in d e k ıs a b ir sü re

d ış ın d a ) R o m a ’ d a b a s ılm a d ı.

h) Rom a C u m h u r iy e t D ö n e m i s ik k e s is te m in in esas o la ra k g ü m ü ş

d e n a r iu s ’ a d a y a n d ığ ı (m o n o m e ta lis t) s ö y le n e b ilir .

İ m p a r a t o r l u k d ö n e m i

R o m a ’ da A u g u s tu s ( M Ö 2 7 -M S 1 4 ) ile b e r a b e r C u m h u r iy e t D ö n e m i s o n a

e re r v e İm p a r a to r lu k D ö n e m i b a ş la r. A u g u s t u s ’ u n k e n d is in i princeps yani

“ b ir in c i y u r tta ş ” o la r a k ila n e tm e s i n e d e n iy le b u n d a n b ö y l e İm p a r a to r lu k

D ö n e m i a s lın d a Principatus D ö n e m i o l a r a k a n ı l m a k t a d ı r . B u d ö n e m y e n i
b i r i d a r e ş e k l i o l a n Dominatus D ö n e m i ’ n i n b a ş l a y a c a ğ ı D i o c l e t i a n u s ’ u n

i k t i d a r ı n a k a d a r b ö y l e s ü r e c e k t i r . Principatus D ö n e m i R o m a s i k k e l e r i ,

C u m h u r iy e t D ö n e m i s ik k e le rin in d e v a m ı o lm a s ın a r a ğ m e n b a z ı f a r k lılık ­

la r g ö s te r ir . A u g u s t u s ’ u n ik tid a r ın d a n ib a re n , s ik k e le r in ü z e r in d e k i ta s ­
v ir le r d e d e fa r k lılık g ö z le n m e k te d ir . C u m h u r iy e t d ö n e m i s ik k e le r in d e k i
s iv il y a ş a m d a n s a h n e le r a z a lm a y a a m a a s k e ri ( v e s iy a s i) k o n u lu ta s v ir le r

a r tm a y a b a ş la r . A u g u s t u s ’ u n i lk ic r a a tla r ın d a n b ir i d e s ik k e le r in , ö z e ll ik le

b r o n z s ik k e le r in y e n i b ir d ü z e n le m e y e ta b i tu tu lm a s ıy d ı ( M Ö 2 3 ).

A u g u s t u s ’ u n y e n i p a r a s is te m i:

1 a u re u s = 2 5 d e n a r iu s
1 d e n a riu s = 4 s e s te rtiu s

1 s e s te rtiu s = 8 d u p o n d iu s

1 d u p o n d iu s = 2 as

1 as = 2 s e m is

1 s e m is = 2 q u a d ra n s

A u g u s t u s , a ltın v e g ü m ü ş s ik k e le r in b a s ım ın ın k o n tr o lü n ü k e n d i s o ru m ­

lu lu ğ u n a a lır k e n , b r o n z s ik k e le rin b a s ım ın ı S e n a to ’ y a b ır a k t ı. S e n a to ’ n u n

y e tk is in d e b a s ıla n b r o n z s ik k e le rin ü z e r in d e S C (= Senatus Consultö)

h a r fle r i yer a lıy o r d u . F a k a t s ik k e b a s ım ın d a s e n a to k a ra rın ı g e r e k tir e n
n e d e n le r ta m o la ra k b ilin e m e m e k te d ir . İm p a r a to r lu k D ö n e m i’n in b e lli

b a ş lı b r o n z s ik k e le r i o la r a k a s , d u p o n d iu s , v e s e s te rtiu s ’ u g ö s t e r e b ilir iz .
B u n la r d a n as, b a k ırd a n / b ro n zd a n , d u p o n d iu s ve s e s te rtiu s , p ir in ç te n

(. orichalcıım ) b a s ı l m ı ş l a r d ı r . G e n e l d e a s ’ ı n ç a p ı v e a ğ ı r l ı ğ ı , d u p o n d i u s ’ t a n

daha k ü ç ü k tü . S e s te rtiu s is e , ç a p o la r a k , ik is in d e n de b ü y ü k tü . H e r üç

s ik k e n in d e g e re k ç a p la r ı, g e re k s e a ğ ır lık la r ı im p a r a to r lu k b o y u n c a d e ğ i­
ş ik lik g ö s te r m iş tir . B u n e d e n le , b a z e n , a ğ ırlığ ı v e ç a p ı e n y ü k s e k n o k ta y a

u la ş m ış ö r n e k le r ile a ğ ır lığ ı ve çapı en a şa ğ ı n o k ta y a g e lm iş ö r n e k le r

b ir b ir in e k a r ış a b ilm e k te d ir . B u g ib i d u ru m la rd a s ik k e n in m e ta l r e n g i d e

a y ır t e d ic i b ir ö z e l l i k ta ş ım a k ta d ır . A s , b a k ır o ld u ğ u n d a n , k ı z ı l ım s ı y a d a
k ir e m it r e n g i; d u p o n d iu s ve s e s te rtiu s d a , p i r in ç o ld u k la r ın d a n , s a rı b ir

g ö rü n ü m e s a h ip tir . M S 4 .- 5 . y ü z y ı ll a r d a b a s ılm ış o la n geç R o m a b ro n z

s ik k e le r i is e ç a p la r ın a g ö r e b e t im l e n ir le r .

R o m a ’n m e s a s g ü m ü ş s ik k e s i o la n d e n a r iu s ile a ltın s ik k e s i a u r e u s ’ u n

b a s ım ın a principatus d ö n e m in d e de devam e d ild i. Ö n c e le r i 4 .5 0 g ra m

a ğ ır lığ ın d a o la n d e n a riu s ’ u n a ğ ırlığ ı z a m a n la a z a ltıld ı. A s lın d a de-

n a r iu s ’ u n a ğ ırlığ ın d a k i d ü ş ü ş d a h a C u m h u r iy e t D ö n e m i’n d e , M Ö 2. yü z­

y ıld a b a ş la m ış tı. D e n a r iu s , u n c ia ’n ın y e d id e b ir a ğ ır lığ ın a d ü ş m ü ş tü y a n i

3 .9 0 g r a m c iv a r ın d a y d ı. İm p a ra to r N e r o ( M S 5 4 -6 8 ) z a m a n ın a k a d a r b u

a ğ ır lığ ı k o ru n d u . N e ro z a m a n ın d a a ğ ır lığ ı te k ra r a z a ltıld ı ve u n c ia ’ m n

s e k iz d e b ir i a ğ ır lığ ın a ( 3 .4 0 g r .) g e r i l e d i. A n c a k s a d e c e a ğ ır lığ ı a z a lt ıl­

m a k la k a lm a d ı, s a flığ ı da a za ltıld ı. A ğ ır lığ ın d a k i in d irim , d e n a riu s ’ u n ,

lib r a ’ n m d o k s a n a ltıd a b ir i o lm a s ı d e m e k ti. B a z ı u fa k a z a lm a ve a r tış la r

söz konusu o ls a da, Com m odus (M S 177-19 2 ) z a m a n ın d a 3 .0 0 g ra m a

kadar d ü ş tü . H a d r ia n u s (M S 1 17 -1 3 8 ) dönem i sonunda d e n a riu s ’ u n

iç e rd iğ i g ü m ü ş o ra n ı % 9 0 ’ ın a ltın a , C o m m o d u s d ö n e m in d e de % 7 3 ’e

in d ir ild i. S e v e r u s la r d ö n e m in d e ( M S 3 . y ü z y ılın ilk ç e y re ğ i) g ü m ü ş iç e ri­

ğ in in a r t ır ılm a ç a b a la r ı o ld u y s a d a b u d ö n e m d e g ü m ü ş o r a n ın ın % 55 ’e
d ü ş m e s in e e n g e l o lu n a m a d ı. D a h a s o n r a la r ı d e n a r iu s ’ u n g ü m ü ş o r a n ın d a

b a z ı d a lg a la n m a la r o ld u y s a d a b ir d a h a e s k i g ü n le r in e d ö n e m e d i.
M S 215 y ılın d a İm p a ra to r C a ra c a lla ta r a fın d a n , o n u n a d ın a iza fe te

(A n to n in u s ) antoninianus a d ı v e r ile n y e n i b ir g ü m ü ş s ik k e te d a v ü l so ­
k u lm u ş tu r. B u s ik k e n in iç in d e k i g ü m ü ş m ik ta r ı za m a n la a z a ltılm ış , b a k ı­
r ın ü s tü güm üş k a p la n m ış ve n ih a y e tte ta m a m e n b a k ır b ir s ik k e y e dö­

n ü ş m ü ş tü r. Antoninianus, “ k ö tü p a ra iy i p a r a y ı k o v a r ” p r e n s ib in e u y g u n

o la ra k , R o m a ’ m n a s ıl g ü m ü ş s ik k e s i o la n d e n a r iu s ’ u n te d a v ü ld e n k a lk ­
m a s ın a neden o lm u ş tu r. Antoninianus' l a r d a ön yü zd e im p a ra to r ta s v iri
v a r s a , im p a r a to r u n b a ş ın d a ış ın t a c ı, im p a r a to r a ile s in d e n b ir k a d ın b a ş ı

v a r s a , o z a m a n b ü s tü n a ltın d a b ir h ila l y e r a lm a k t a y d ı.
 M S 2 6 0 ’ lı y ılla r d a güm üş s ik k e n in iç in d e k i g ü m ü ş m ik t a r ın ın n e re ­
deyse % 2 ’ye kadar düşm esi ve a ltın s ik k e b a s ım ın ın a za lm a s ı n e tic e ­

s in d e , İm p a ra to r A u r e lia n u s M S 2 7 4 ’ te y e n i b ir s ik k e r e fo r m u y a p tı v e

y e n i b i r a d i g ü m ü ş s i k k e d e t e d a v ü le ç ı k a r t ı l d ı . Y a k l a ş ı k 3 .0 0 g r . a ğ ı r l ı ­
ğ ın d a v e 18 m m ç a p ın d a k i b u s ik k e n in iç e r d iğ i g ü m ü ş m ik ta r ı % 5 c iv a ­

r ın d a y d ı. B u s ik k e le r in a rk a y ü z ü n d e , X X I veya K A ş e k lin d e iş a re t y e r

a lır ki bu da 20 b ro n zu n 1 güm üşe e ş it o ld u ğ u a n la m ın a g e lir .

A u r e lia n u s ’ u n r e fo r m s o n ra s ı s ik k e le r i Aurelilianus o la r a k d a a d la n d ır ıl­

m a k ta d ır . A u r e lia n u s d a r p h a n e s is te m in d e d e d ü z e n le m e y a p m ış t ır .

M S 284 y ılı K a s ım a y ın d a N u m e r ia n u s ’ u n ö ld ü rü lm e s in in a r d ın d a n
a s k e r le r i ta r a fın d a n im p a ra to r ila n e d ile n D io c le tia n u s (M S 2 8 4 -3 0 5 ),
“ d o m in a tu s ” denen ve im p a ra to ru n m u tla k h ü k ü m d a r lığ ın ı ta rtış m a s ız

k a b u l e d e n y e n i b ir y ö n e tim b iç im in i b e n im s e m iş ti. D io c le tia n u s a y rıc a

e k o n o m ik a la n d a d a re fo rm y a p tı. B u b ü y ü k r e fo r m la b ir lik te ik i y e n i

s ik k e b ir im i te d a v ü le s o k u ld u : g ü m ü ş argenteus v e g ü m ü ş k a p la m a follis.
Antoninianus'larm b a s ı m ı is e d u r d u r u l d u .
D io c le tia n u s ’ u n M S 3 0 1 ’ d e y a y ım la d ığ ı N a r h K a r a r n a m e s i, e n fla s y o ­

nun d u r d u r u lm a s ın a y ö n e lik b ir ic r a a ttı. K a ra rn a m e n in k o p y a la r ı b a zı

A n a d o lu k e n tle r in d e (A p h r o d is ia s , S ta r a to n ik e ia , N ysa g ib i) p a rç a la r
h a li n d e e le g e ç m i ş t ir . B u k a r a r n a m e d e n M S 4 . y ü z y ı l b a ş l a r ın d a A k d e n i z

d ü n y a s ın d a yüksek e n fla s y o n o ld u ğ u n u a n lıy o r u z . K a ra r n a m e d e , im p a ­

r a to r lu k h iz m e tin d e k i a s k e r le r in , g ittik le ri y e rle r d e ih tiy a ç d u y d u k la r ı

m a lla r ı y a d a h iz m e t le r i a lm a k is te d ik le r in d e , t e l a f fu z e d ile m e y e c e k b ü ­
y ü k lü k te fa h iş p a r a ta le p e d ild iğ i v e b u y o lla h a k s ız k a z a n ç e ld e e d ild i­

ğ in d e n d e m v u r u l m a k t a d ı r . S o n u n d a b u g id iş a ta d u r d e m e k iç in m a lla r ın

e n f a z la n e k a d a r fiy a t a s a tıla c a ğ ın a iliş k in b ir k a r a r n a m e y a y ın la n m a s ın a

k a r a r v e r ilm iş t i. F a k a t D io c le t ia n u s ’ u n b u k a r a r n a m e s i b a ş a r ılı o lm a m ış ,

f iy a t a r tış la r ı d u r d u r u la m a m ış tır . Ç ü n k ü b u k e z h a lk e lin d e k i m a lı s a tm a k

is te m e m iş tir .

D io c l e t i a n u s ’ u n N a r h k a r a r n a m e s in d e f iy a t la r / ü c r e tle r :

1 k ilo b u ğ d a y 1 0 0 d e n a r iu s

Y a r ım litr e ş a ra p 8 — d e n a r iu s

Y a r ım litr e k a lite li ş a ra p 3 0 d e n a r iu s

3 2 5 g r a m s ığ ır e ti 8 d e n a r iu s

3 2 5 g r a m d o m u z e ti 1 2 d e n a r iu s

İş ç in in g ü n lü ğ ü 2 5 d e n a r iu s

F ır ın c ın ın g ü n lü ğ ü 5 0 d e n a r iu s

B e r b e r in tra ş ü c re ti 2 d e n a r iu s
T a r ih te “B ü yü k” ( Magnus) la k a b ıy la a n ıla n I. C o n s ta n tin u s (M S 3 0 7-
3 3 7 ) d a , R o m a s ik k e le r in d e r e fo r m y a p a n im p a r a to r la r d a n d ır . C a e s a r z a ­
m a n ın d a n b e r i d ü z e n li o la r a k b a s ıla n a ltın s ik k e aureus ' u n b a s ı m ı d u r­

d u r u ld u v e o n u n y e r in e lib r a ’ n ın 7 2 ’ d e b ir i a ğ ır lığ ın d a solidus a d l ı yeni

b ir a ltın s ik k e te d a v ü le s o k u ld u .
R o m a s ik k e le r i, b a z ı y e n i b ir im le r v e y e n i d ü z e n le m e le r le A n a s ta s iu s

(M S 4 9 1 - 5 1 8 ) z a m a n ın a k a d a r b u ş e k ild e d e v a m e tti. A n a s ta s iu s t a r a fın ­

dan M S 5 . y ü z y ılın s o n u n d a y a p ıla n s ik k e r e fo r m u e n ç o k b a k ır s ik k e ­

le r d e k e n d in i g ö s te r ir . E n b ü y ü k b ir im in a d ı fo llis ’ tir v e b u d e ğ e r s ik k e ­

n in a rk a yü zü n d e büyük b ir M h a r fiy le g ö s te r ilir . B u f o llis ’ in D io c le -

tia n u s z a m a n ın d a b a s ıla n fo llis le is im b e n z e r liğ i d ış ın d a h iç b ir b e n z e r liğ i

y o k tu r . B ö y le c e M Ö 3 . y ü z y ı l b a ş ın d a n M S 5 . y ü z y ı l ı n s o n u n a k a d a r o la n

800 y ıllık dönem de Rom a d e v le ti ta r a fın d a n im p a ra to rlu ğ u n ç e ş itli

b ö lg e le rin d e b a s ıla n s ik k e le r , a rtık fa r k lı b ir k a ra k te rd e (ö z e llik le

ü z e r le r in d e k i t a s v ir a ç ıs ın d a n ) b a s ılm a y a b a ş la d ık la r ın d a n “ R o m a s ik k e ­

le r i” o la r a k d e ğ il, “ B iz a n s s ik k e le r i” o la r a k a d la n d ır ılır la r .

K aynakça
Baydur, N., Roma Sikkeleri, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1998.
Burnett, A., Coinage in the Roman World, Seaby Ltd., Londra, 1987.
Carson, R.A.G., Coins o f the Roman Empire, Routledge, London-New York, 1990.
Crawford, M., Coinage and Money under the the Roman Republic: Italy and the
Mediterranean Economy, Londra, 1985.
Duncan-Jones, R., The Economy o f the Roman Empire: Quantitative Studies, Cambridge
University Press, Cambridge, 1982.
Duncan-Jones, R., Structure and scale in the Roman Economy, Cambridge University Press,
Cambridge, 1990.
Duncan-Jones R., Money and Government in the Roman Empire, Cambridge University Press,
Cambridge, 1994.
Erim, K.T. - J. Reynolds ve M. Creawford, “Diocletian’s currency reform. A new inscription”,
JRS (1971), s. 171-177.
Finley, M.I., Antikçağ Ekonomisi, (çev. H. Palaz-Erdemir), Arkeoloji ve Sanat Yayınları,
İstanbul, 2007.
Greene, K., The Archaeology o f the Roman Economy, Batsford, 1986.
Howgego, C., Sikkelerin Işığında Eskiçağ Tarihi, (çev. O. Tekin), Homer Kitabevi, İstanbul,
1998.
Jones, A.H.M., The Roman Economy. Studies in Ancient Economic and Administrative
History, (ed. P.A. Brunt), Blackwell, Oxford, 1974.
Rom a n íz a s y o n
“ L ik y a K a y a M e z a rla rı”

Myra, (Demre), Antalya.

 L îk y a O r n e ğ în d e
R o m a l il a ş t ir m a v e
ROMALILAŞMA
Filiz Dönmez-Öztürk*

R o m a lila ş tir m a , Rom a ta r a fın d a n e g e m e n lik a ltm a a lm a n to p lu m la r ın

ye n i d ü ze n e u y u m la r ı iç in ta k ip e d ile n b ilin ç li b i r p o l it ik a n ı n a d ı ik e n ;

R o m a lıla ş m a to p lu m la r ın R o m a ’ y a u y u m s ü r e c in in b ir ifa d e s id ir . G e r e k

R o m a lila ş tir m a p o litik a s ı g e re k s e R o m a lıla ş m a sü re ci hem u y g u la m a

hem d e s o n u ç la r ı b a k ım ın d a n R o m a İm p a r a t o r lu ğ u ’ n u n d o ğ u v e b a tı y a ­
r ıs ı iç in f a r k lı l ık l a r a r z e d e r . B u d u r u m e lb e tte k i im p a r a to r lu ğ u n d o ğ u v e

b a tıs ı a r a s ın d a k i fa r k lı k ü ltü r d ü ze yi ile a ç ık la n a b ilir . D o ğ u ’ n u n n e re ­

deyse en küçük y e r le ş im b ir im in e k a d a r H e lle n iz e o lm u ş to p lu m la r ıy la

k a r ş ıla ş tır ıld ığ ın d a , İs p a n y a y a d a G a l y a g ib i s iv iliz a s y o n , y a n i k e n t k ü l­

tü r ü ile ilk k e z R o m a e g e m e n liğ i s a y e s in d e k a r ş ıla ş a n t o p lu m l a r d a R o -

m a lıla ş tır m a n m ö n c e lik li a m a c ı h a lk la r ı k e n t k ü ltü r ü n e k a v u ş tu r m a k o l ­
m u ş tu r . D o ğ u ’ d a is e , k e n tle ş m e o lg u s u z a te n R o m a e g e m e n liğ in d e n ç o k

d a h a k ö k lü b ir g e ç m iş e s a h ip o ld u ğ u n d a n “ R o m a lila ş t ir m a ” ile a m a ç la ­
n a n to p lu m u n s iv iliz a s y o n u d e ğ il R o m a y ö n e tim in e u y u m u d u r .

G e r e k D o ğ u g e re k s e B a t ı iç in R o m a lila ş tirm a ’n ın ilk a y a ğ ın ın e y a le t-

le ş tir m e o ld u ğ u n u s ö y le y e b ilir iz . Y o l a ğ la r ı, Rom a v a ta n d a ş lık hakkı

v e r ilm e s i, L a t in c e ’ n in k u lla n ım ı, Dea Roma ''n ı n v e d a h a s o n ra im p a ra to r

Filiz Dönmez-Öztilrk, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen-Edebiyat

Fakültesi Arkeoloji Bölümü
k ü ltü n ü n t e ş v ik i, k a m u s a l y a p ıla r ın R o m a ö r n e ğ in e g ö re in ş a s ı, im p a r a to r

p o r tr e s i ile s ik k e d a r b ı b u p o lit ik a ç e r ç e v e s in d e d e v le t e li ile h e r i k i b ö l ­

g e d e d e t a k i p e d i le n d iğ e r o r t a k u y g u l a m a l a r o l m u ş t u r . R o m a l ı l a ş m a is e
R o m a lıla ş tır m a n ın sonucu o la ra k to p lu m u n yaşam b iç im in d e m eydana

g e le n d e ğ iş im le r d ir. B u d e ğ iş im le r i, g iy im ta r zın d a , saç b iç im le r in d e ,

k u lla n ıla n Rom a tip i k a p -k a ç a k la r d a , R o m a v a ta n d a ş ı o lm a d ık la r ı h a ld e

R o m a lı a d ı ta ş ıy a n ş a h ıs la r d a , e v y a d a m e z a r t ip le r in in R o m a ö r n e ğ in e

g ö re g e liş im in d e ya d a im p a ra to r k ü ltü d ış ın d a k i r e s m î o lm a y a n Rom a

t a n n v e ta n r ıç a la r ın a a d a k la r d a iz le m e k m ü m k ü n d ü r .

Y u k a r ıd a y a p ıla n g e n e l a ç ık la m a la r ç e r ç e v e s in d e R o m a lıla ş tır m a ve

R o m a lıla ş m a o lg u la r ın ın , b u g ü n A n t a ly a K ö r f e z i ’ n in k u z e y u c u n d a n b a ş ­

la y ıp F e th iy e ’y e ka d a r u za n a n a n tik L ik y a B ö lg e s i’n d e ne k a d a r e tk ili

o ld u ğ u s o ru s u v e b u b a ğ la m d a R o m a Ç a ğ ı ’ n ın K ü ç ü k a s y a ’ sı o la n A n a d o ­

lu ’y a genel b ir b a k ış k a za n d ır ılm a s ı, ç a lış m a m ızın a ğ ır lık n o k ta s ın ı

o lu ş tu r m a k ta d ır .
L ik y a ’daki R o m a e tk ile r i b ö lg e n in Rom a e g e m e n liğ in e g irm e s in d e n
y a n i e y a le tle ş tir ilm e s in d e n ç o k d a h a ö n c e b a ş la m ış tır . B u d u ru m Rom a-

lıla ş tırm a v e R o m a lıla ş m a s ü r e ç le r in in b ö lg e d e te r s te n iş le m e s in e n e d e n

o lm u ş t u r . Y a n i i l k o la r a k R o m a lıla ş m a o lg u s u b a ş la m ış ; b u s ü re c i s o n ra ­
dan R o m a lıla ş tır m a ta k ip e tm iş tir . L i k y a ’ n ın Rom a ile ilk k a rş ıla ş m a s ı

s iy a s i g e liş m e le r e d a y a n m a k ta d ır : B ü y ü k A n t i o k h o s ’ u n M Ö 1 9 0 y ılın d a

M a g n e s ia ’ d a (= M a n is a ) R o m a l ıl a r ta r a fın d a n y e n ilg iy e u ğ r a tılm a s ın ın

a rd ın d a n M Ö 1 8 8 ’ d e im z a la n a n A p a m e ia B a r ış ı ile L i k y a to p r a k la r ı, b u

s a v a ş ta R o m a ’ n ı n D o ğ u ’ d a k i m ü t t e f i k i R h o d o s ’ a h e d iy e e d i lm i ş t ir 1. A n ­

cak III. M a k e d o n ya Savaşı ( M Ö 1 7 1 - 1 6 8 ) s ıra s ın d a R h o d o s ’ u n M a k e d o n ­

ya K r a l ı P e rs e u s ’ a o la n e ğ ilim in d e n r a h a ts ız o la n R o m a , s a v a ş s o n u n d a
L ik y a ’m n ö z g ü r lü ğ ü n ü ta n ım ış tır (M Ö 1 6 8 / 6 7 ) 2. L ik y a lıla r , R o m a lıla r

ta r a fın d a n ö n c e e lle r in d e n a lın a n , fa k a t d a h a s o n ra g e ri k a z a n d ır ıla n b u

b a ğ ı m s ı z lı k iç in R o m a ’ y a m ü t e ş e k k ir k a lm ış la r v e b u ş ü k r a n la r ın ı ç e ş itli
ş e k ille r d e s e r g ile m iş le r d ir : R o m a k e n tin d e k i C a p ito l’ d e L ik y a lıla r ta ra ­

fın d a n d e v le tin re sm î ta n r ıs ı Iu p p ite r ’ e s u n u la n ik i a d a k 3, L ik y a ’ da

b a ş la y a n T a n rıç a Rom a ta p ım ı4 v e bu ta n r ıç a o n u ru n a d ü z e n le n e n Ro-
maia ş e n l i k l e r i g i b i 5.

' Polyb. XXII 5, 2; Behnvald 2000: 84, d.n. 274.

2 Polyb. XXX 5, 12; Liv. 45 25,12 v.d.; Behrvvald 2000: 88, d.n. 287.
3 ILLRP, no. 174 = CIL I2, no. 725; VI, no. 372; ILLRP, no. 175 = CIL I2, no. 726; ayrıca bkz.
Ferray 1988: 185 v.d.; Behnvald 2000: 111 v.d; ADAK 2002: 130, d.n. 10.
4 Dea Roma kültü için en erken belge Orthagoras yazıtıdır. Bk. SEG 18 (1962) 110 . 570 = OGIS,
no. 551; bk. Şahin - Adak 2007: 49, d.n. 3.
5 Robert 1978: 277 v.d. = Oms VII, 681 v.d.
 M Ö 10 0 y ılm a kadar en a zın d a n iç iş le r in d e b a ğ ı m s ı z h a r e k e t e d e n

L i k y a , k o rs a n la rın b ü tü n A k d e n iz’de neden o ld u k la r ı o lu m s u z k o ş u lla r

n e d e n iy le , M Ö 78 -74 y ılla r ın d a S e rv iliu s V a tia k o m u ta s ın d a b ö lg e y e

s e fe r d ü z e n le y e n R o m a l ı l a r ’ la k a r ş ı k a r ş ıy a k a lm ış t ır . K o r s a n la r ı v e h a y ­
d u tla r ı y e n e n V a t i a , o n la r la iş b ir liğ i y a p a n O l y m p o s , K o r y k o s , P h a s e lis ,

A tta le ia g ib i k e n tle ri c e za la n d ır a r a k to p ra k la rın a el koym uş ö z e llik le

A tta le ia ’ y a s a y ıs ız İta lik y e r l e ş t i r m i ş t i r 6. K u ş k u s u z İta lik le r ’ in b ö lg e y e

y e r le ş tir ilm e s i a y n ı z a m a n d a d a h a f a z la R o m a e tk is in in d e b ö lg e y e n ü f u z

e tm e s i d e m e k tir .
M Ö 8 8 -8 5 / 4 y ılla r ı a r a s ın d a k i I . M ith r id a te s S a v a ş ı ’ n d a R o m a y a n lıs ı

b ir p o litik a izle y e n L ik y a , savaş sonunda S u lla ta r a fın d a n iç iş le r in d e

b a ğ ım s ız lığ ın ın g a ra n ti e d ilm e s i v e R o m a ’ n ın dost ve m ü tte fik le ri a ra ­

s ın d a s a y ılm a k la ö d ü lle n d irilm iş tir 7 . B u n d a n s o n ra Caesar k a tille r iy le ,
C a e s a r y a n lıla r ı a ra s ın d a ç ık a n iç s a v a ş ta n d a n a s ib in i a la n L i k y a l ı l a r ’ a ,

C a e s a r ta r a fta r la r ın a k a r ş ı g ö s te r d ik le r i s a d a k a tin k a r ş ılığ ı, m ü c a d e le le r in

a r d ın d a n M a r c u s A n t o n i u s t a r a fın d a n b o r ç la r ın ın s ilin m e s i v e v e r g i m u a ­

f iy e t i ile ö d e n m iş t ir . İ l k im p a r a to r la r A u g u s t u s , T i b e r i u s v e C a l i g u l a z a ­
m a n la r ın d a iç iş le r in d e b a ğ ı m s ı z b ir p o lit ik a ta k ip e tm e y e devam eden

L ik y a , İm p a ra to r C la u d iu s ’ u n y ö n e tim y ılla r ın ın b a ş ın d a ç ık a n k a rış ık ­

lık la r n e d e n iy le M S 4 3 y ı l ı n d a b i r R o m a E y a l e t i h a l i n e g e t i r i l m i ş t i r 8. B u
ş e k ild e b ö lg e d e “ R o m a lıla ş tır m a ” p o litik a s ın ın ilk ayağı u y g u la m a y a

k o n m u ş tu r. B ir b ö lg e n in e y a le tle ş tir ilm e s i, R o m a ’ n ın e tk i a la n ın ın söz

k o n u s u b ö lg e y e k a d a r u z a m a s ı o lu p , b u d u r u m D o ğ u ’ d a , k e n tle r in demos
ve boule g ib i R o m a e g e m e n liğ in d e n ç o k d a h a ö n c e s a h ip o ld u k la r ı id a r i

b ir im le r in in senatus ö r n e ğ in e g ö re y e n id e n o rg a n ize e d ilm e s i a n la m ın a

g e liy o r d u . İm p a ra to rlu ğ u n b a tı y a rıs ın d a is e , R o m a y ö n e t im i ö n c e s in d e

h e n ü z k a b ile te ş k ila tı ta r z ın d a y ö n e t im b ir im le r i s ö z k o n u s u o ld u ğ u n d a n ,

b u r a d a R o m a e g e m e n liğ i s ıfır d a n b ir te ş k ila tla n m a d e m e k ti.

L ik y a B ö lg e s i e y a le tle ş tir ilm e s in in h e m e n a r d ın d a n k a p s a m lı b ir y o l

a ğ ı ile d o n a t ılm ış t ır . B ö l g e n in a s k e r i o la r a k e le g e ç ir ilm e s in d e n s o n r a , 6 5

y a d a d a h a f a z la y o l a ğ ı ü ç a y g ib i k ıs a b ir s ü re iç e r is in d e t a m a m la n m ış ­

tır . B u n u n a r k a s ın d a y a ta n n e d e n le r h e r n e k a d a r k e s in o la r a k te s p it e d i-

le m e s e de am aç kom şu e y a le tle r le b a ğ la n tı k u r u lm a s ın d a n daha fa z la s ı

o l m a l ı d ı r . Ç ü n k ü a s ıl n e d e n b u o l s a y d ı , b ir k a ç y o l a ğ ı b u a m a c a h i z m e t
iç in y e te r li o lu r d u . B ü y ü k ih tim a lle R o m a y e n i e le g e ç ir ile n b ö lg e d e t a m

b ir k o n tr o l s a ğ la m a y ı v e b u n u a s k e ri o la ra k d a g a ra n tile m e y i h e d e fle m iş ­

6 Cic. leg. agr. 1 5; 2 50.

7 App. Mitlır. LXI 250; Behnvald 2000: 113, d.n. 382; Adak 2002: 131, d.n. 18.
8 Behrwald 2000: 129 v.dd.; Adak 2002: 133; Şahin - Adak 2007: 63 v.dd.
tir . A s k e r î a m a ç la r ın y a n ıs ır a b u k a p s a m lı y o l a ğ ı ile p o l it ik a m a ç la r d a
g ü d ü lm ü ş o l m a lı d ır 9. B u ş e k ild e b ö lg e d e k i e g e m e n lik h a k k ı n ı y e r e l a h a ­
liy e g ö s te r m e k is te y e n R o m a b u n u “ R o m a lıla ş tır m a ” p o lit ik a s ın ın d a b ir

p a rç a s ı o la ra k g ö rm ü ş o lm a lıd ır . Ç ü n k ü b ir b ö lg e n in e n k ü ç ü k y e rle ş i­

m in e k a d a r u la ş ıla b ilir liğ i d e m e k , ş ü p h e s iz R o m a e tk is in in de b u ra la ra

n ü f u z e d e b ilm e s i a n la m ın a g e liy o r d u .
L i k y a ’ d a ö n c e lik le R o m a lıla ş m a s ü r e c in in b a ş la d ığ ın d a n , “ R o m a lıla ş -

t ı r m a ’ n ı n ” is e b u s ü r e c i t a k i p e t t iğ in d e n y u k a r ı d a s ö z e t m i ş t i k . Dea Roma
t a p ım ı ile Rhomaia ş e n lik le r i R o m a lıla ş m a s ü r e c in in b ö lg e d e n b ilin e n i lk

iz le r i o lm u ş t u r . B u d in s e l e t k ile r E r k e n İm p a ra to rlu k Ç a ğ ı ’ n d a d a d e v a m

e tm iş tir : A u g u s t u s ( M Ö 2 7 -M S 1 4 ) , o n u r u n a d ik ile n h e y k e lle r v e a b a r tılı

la k a p la r la o n u r la n d ır ılm a s ın ın y a n ıs ır a , b ir ta n rı o la ra k da ta p ım g ö r­

m ü ş 10; e ş i L i v i a ile a r d ılla r ı G e r m a n ic u s (M Ö 15 -M S 19 ) ve T ib e riu s

(M S 14 -3 7) iç in de d in s e l iç e r ik li o y u n la r d ü z e n le n m iş tir " . İlk o la ra k

d in s e l a la n d a k e n d is in i g ö s te r e n b u R o m a e tk ile r i b ö lg e d e R o m a lıla ş m a
s ü r e c in in b a ş la n g ıc ın ı te m s il e tm e k le b ir lik te , h iç kuşkusuz ki kom şu

b ö lg e le ri ç o k ta n b ir e r Rom a e y a le tin e dönüşm üş o la n L i k y a ’ n ın a d ım

a d ım y a k la ş a n R o m a e g e m e n liğ in e y a r a n m a ç a b a la r ın ın d a b ir ifa d e s id ir .

A n c a k a s ıl n e d e n b u b ile o ls a , s ö z k o n u s u g e liş m e le r h e r d u r u m d a L i k ­
y a ’ d a e s e n R o m a r ü z g â r la r ın ın g ö s te r g e s id ir .

R o m a lıla ş tır m a n ın en b e lir g in o la ra k izle n e b ild iğ i a la n la r d a n b ir i

Rom a v a ta n d a ş lık b a ğ ış la r ıd ır. B ö lg e le r in e y a le tle ş tir ilm e s in in a r d ın d a n

b u r a la r d a e g e m e n liğ in i s a ğ la m la ş tır m a k is te y e n R o m a , y e r e l e litle r i id a ri

b ir a ra ç o la ra k k u lla n m ış tır . B u am aç d o ğ r u ltu s u n d a e y a le tle r in önde

g e le n k ö k lü a ile le r in in m e n s u p la rın a v a ta n d a ş lık hakkı ‘ b a h ş e d ile re k ’

b ö lg e h a lk ı ile y e n i y ö n e t im a r a s ın d a b ir k ö p r ü o lu ş t u r u lm a y a ç a lış ılm ış ­
t ı r . Ç ü n k ü e ş r a ft a n o l a n b u k i ş i l e r k u ş k u s u z y e r e l h a l k ü z e r i n d e y e n i e le

g e ç irile n b ö lg e n in to p lu m s a l y a p ıs ın a y a b a n c ı o la n R o m a ’ d a n ç o k d a h a
f a z l a e t k i l i o l a c a k l a r d ı . R o m a v a t a n d a ş l ı k h a k k ı n ı e l d e e d e n b u e l i t l e r is e

k e n d ile r in i a r tık v a ta n d a ş ı o ld u k la r ı R o m a ’ n ın b ir p a rç a s ı o la ra k g ö re ­

c e k le r in d e n k e n d i ç ık a r la r ı ile R o m a ’ n ın ç ık a r la r ın ı b ir tu ta c a k la r d ı. B u
n e d e n le yeni Rom a v a ta n d a ş la r ın ın hem en h e p s in in yüksek b ir sosyal

s ın ıfta n o lm a la r ın ın y a n ıs ır a , R o m a ’ y a , ö z e llik le d e im p a r a to r lu k k ü ltü n e

9 Şahin - Adak 2007: 74 v.dd.

10 TAM 2,2, no. 556 = IGR 3, no. 546. 719. 721; Balland 1981: 45 v.d., no. 23-24; ayrıca
bkz. Magie 1950: 529; Schuler 2007: 384, no. 1.
11 Tlos kentinde Tiberius’un annesi Livia’mn bir kültü bulunduğu bilinmektedir, TAM 2,2 no.
549; Germanicus onuruna Patara’da teşkil edilen kült için bk. TAM 2,2, no. 420 = IGR 3, no.
680; Balboura’daki Tiberius kültü için bk. IGR 3, no. 474; Phellos’taki Tiberius kültü için bkz.
Zimmerman 2005: 258, no. 3. Konu hk. ayrıca bk. MAGİE 1950: 529; 534; Adak 2002:
132; Adak - Şahin 2007: 49, d.n. 4.
h izm e t e tm iş k iş ile r a ra s ın d a n s e ç ilm e le r i b ir te s a d ü f d e ğ ild ir. G e re k

L ik y a ’da g e re k s e K üçük A s y a ’ n ın g e n e lin d e , M S 2 1 2 ’de ilâ n e d ile n

Constitutio Antorıiniana ile im p a r a to r lu ğ u n b ü t ü n ö z g ü r s a k in le r in e R o m a

v a ta n d a ş lık hakkı ta n ıy a n C a r a c a lla ’ n ın (M S 2 1 1-2 17) gens adı o la n

A u r e l i u s ’ ta n s o n r a , e n s ık r a s tla n a n gens a d ın ın T ib e r iu s C la u d iu s o lm a s ı,
İm p a r a to r C la u d iu s ’ u n ( M S 4 1 - 5 4 ) b u p o litik a y a ö z e l b ir ö n e m a tfe ttiğ in i

g ö s t e r m e k t e d i r 12. L ik y a ’da Rom a v a ta n d a ş s a y ıs ı b a k ım ın d a n , P a ta ra ,

K s a n th o s ve Kadyanda k e n tle ri b a ş ı ç e k m e k te d irle r. B o u b o n , B a lb o u r a

ve O in o a n d a Rom a v a ta n d a ş la r ın ın y o ğ u n lu k ta o ld u k la rı d iğ e r k e n tle r
a ra s ın d a i k e n , L i k y a ’ n ın ö n e m li k e n tle r in d e n o la n R h o d i a p o l is v e O l y m -
p o s ’ u n b u b a k ı m d a n g e r i d e k a l d ı k l a r ı d i k k a t i ç e k m e k t e d i r 13. R o m a v a t a n ­

d a ş lık hakkı a lm ış ş a h ıs la r d ış ın d a b a zı k iş ile rin hukuksal o la ra k bu

h a k k a s a h ip o l m a d ı k l a r ı h a ld e , ç o c u k l a r ın a R o m a l ı ş a h ıs i s im le r i v e r m e ­

le r i R o m a l ı o lm a y a d u y u la n h a y r a n lığ ın b ir g ö s te r g e s i o l m a lı d ır .

E y a le t le r d e “ R o m a lıla ş t ır m a ” y a d a R o m a lıla ş m a d ü z e y in i n b ir d iğ e r
g ö s te rg e s i R o m a İm p a r a to r lu ğ u ’ n u n r e s m î d ili o la n L a t in c e ’ n in k u lla n ım
o r a n ıd ır : B ö lg e d e n b ilin e n L a t in c e v e H e lle n c e -L a tin c e ç ift d illi y a z ıtla r ın

a z lığ ı L i k y a ’ d a L a t in c e ’ n in y a y g ın o la ra k k u lla n ılm a d ığ ın ı g ö s te rm e k te ­

d ir . H e lle n iz m ile b ir lik t e k e n d i d ille r in i b ü y ü k ö lç ü d e t e r k e d e r e k H e le n -

c e y i b e n im s e y e n L i k y a l ı l a r , a n la ş ıla n L a t in c e ’ y i a y n ı d e r e c e d e k a b u lle n -
m e m iş le rd ir . B ö lg e d e n e n fa z la L a t in c e y a z ı t P a ta r a k e n tin d e n g e lm e k te

o lu p , b u d u ru m e y a le t m e r k e z i o la n b u k e n tte R o m a h iz m e t in d e b u lu n a n

b ir ç o k İ t a li k y e r le ş im c i ile a ç ık la n a b ilir . B ö lg e d e n e le g e ç e n L a t in c e ya
da ç ift d illi y a z ıtla r ın çoğunun re s m î n ite lik li o lm a s ı L i k y a ’ d a n b ilin e n

ç o k s a y ıd a k i y e r li R o m a v a ta n d a ş ın ın L a t in c e b ilm e le r in e r a ğ m e n g ü n lü k

h a y a t t a b u d i l i k u l l a n m a d ı k l a r ı n ı 14, y a n i a s l ı n d a d i l a n l a m ı n d a R o m a l ı l a ş -

m a d ık la r ın ı g ö s te rm e k te d ir. Ç ü n k ü b u n la r m e z a r y a z ıtla r ın ı y a d a ta n r ı­
la r a a d a k la r ın ı v a ta n d a ş o la r a k m e n s u b u o ld u k la r ı d e v le tin d iliy le d e ğ il

‘ a n a d il le r i ’ ile y a p m a y a d e v a m e tm iş le r d ir . B u n u n n e d e n i b ir ç o k a ç ıd a n
Rom a k ü ltü r ü n d e n çok daha k ö k lü ve yüksek b ir g e liş m iş lik d ü z e y in e

s a h ip o la n H e ll e n k ü ltü r ü n ü n b ö lg e d e k i a ğ ır lığ ı o lm a lıd ır . A y n ı m a n z a r a

K ü ç ü k A s y a ’ n ın g e n e li iç in d e g e ç e r lid ir . B u n a k a r ş ılık im p a ra to rlu ğ u n

b a tı y a rıs ın d a L a tin c e n e re d e y s e g e n e l g e ç e r te k d il o lm u ş tu r.

L i k y a ’ d a R o m a lıla ş m a n ın ilk izle r iy le in a n ç a la n ın d a k a r ş ıla ş ıld ığ ın ­

d a n y u k a r ıd a b a h s e tm iş tik . R o m a D e v l e t i ’ n in ta n r ıla ş tır ılm a s ı d e m e k o la n

Dea Roma in a n c ın ın y a n ıs ır a im p a ra to rlu k k ü ltü n e de b ö lg e d e ö z e n le

12 Şalıin-Adak 2007: 71.

13 Jameson 1973: 285.
14 Ünver 2005: 107 v.d.
s a y g ı g ö s t e r ild iğ i, ç e ş itli im p a r a to r la r iç in in ş a e d ilm iş t a p ın a k la r ile b u
k ü ltle b a ğ la n tılı k u r u m la n n v a r lığ ın d a n a n la ş ılm a k ta d ır . R o m a ’ n ın eya­
le tle r d e k i gücünün en ö n e m li s im g e s i o la n im p a ra to r k ü ltü ta p m a k la rı

a s lın d a y e re l h a lk la r ın R o m a ’ya s a d a k a tle r in in d e re c e s in i g ö s te rd ik le ri

m e k â n la r d ı. B u k ü lte b a ğ l ı lı k , y a z ıt la r d a k e n tle r in s a h ip o ld u k la r ı i m p a ­

r a to r k ü lt ü ta p ın a ğ ı s a y ıs ın ı ö z e n le z ik r e tm e le r in d e n d e a n la ş ıld ığ ı ü z e r e ,
z a m a n la k e n tle r iç in e n ö n e m li s ta tü s e m b o lle r in d e n b ir i h a lin e g e lm iş tir .

İm p a ra to r k ü ltü L i k y a B ö lg e s i’ n d e R o m a D e v l e t i ’ n in i lk im p a r a to r u o la n
A u g u s t u s ’ u n t a n r ıla ş tır ılm a s ı ile b a ş la m ış g ib i g ö r ü n s e d e , a s lın d a M Ö 30

y ılın d a K s a n t h o s ’ ta h a li h a z ır d a C a e s a r iç in b ir ta p m a k b u lu n d u ğ u b ilin ­

m e k t e d i r 15. H e m k e n d is in d e n önceki im p a r a to r la r ın hem de k e n d is in in

ta n r ı o la r a k t a p ım m ı v e b u k ü l t k a p s a m ın d a ç e ş itli y a p ıla r ın in ş a s ın ı te ş ­

v i k e d e n İ m p a r a t o r C l a u d i u s i l e b ö l g e d e k u r u m s a l l a ş a n i m p a r a t o r k ü l t ü 16,

M S I. y ü zy ıl boyunca ve II. y ü z y ıld a da g e liş im in i devam e ttir m iş tir .

K h o m a , O l y m p o s , P h a s e lis , R h o d ia p o lis , S id y m a v e K s a n t h o s k e n tle r in ­

d e n b ilin e n im p a ra to r k ü ltü ta p ın a k la r ı ile K a d y a n d a , T e lm e s s o s , T lo s ,
S i d y m a , P a ta r a , A m e a i , A p e r l a i , Id e b e s s o s , A k a li s s o s , K o r m o s , P h a s e lis ,

R h o d ia p o lis ve K o r y d a lla k e n tle r in d e n b ilin e n im p a ra to r k ü ltü r a h ip le r i

k ü ltü n L ik y a B ö lg e s i’n d e g e n iş b ir y a y ılım b u ld u ğ u n u g ö s te r m e k te d ir.

O in o a n d a ’ d a İm p a r a to r V e s p a s ia n u s ’ u n (M S 6 9 -7 9 ) k ü ltü iç in d ü z e n le ­

nen M egala Isolympia Vespasianeia 17 ş e n lik le r i g ib i d in s e l i ç e r i k li o y u n ­

la r d a k ü ltü n b ir p a rç a s ı o la ra k “ R o m a lıla ş tır m a ” b a ğ la m ın d a d e ğ e rle n d i­

r ilm e lid ir .
Rom a e g e m e n liğ i ile b ir lik te b ö lg e d e k i b ir d iğ e r d e ğ iş im k e n tle r in
k a m u s a l y a p ıla r ın d a g ö z e ç a rp m a k ta d ır: R o m a Ç a ğ ı’ n d a s a d e c e k ıy ıd a k i

büyük lim a n k e n tle r in in d e ğ il iç e r ile rd e b u lu n a n dağ k e n tle r in in b ile ,

R o m a ö r n e ğ in e g ö r e n e r e d e y s e y e n id e n in ş a e d ild ik le r i d ik k a t i ç e k m e k ­

te d ir . H a m a m , aquaductus (K s a n th o s , P a ta r a , A n d r i a k e , P h a s e lis , Id e b e s -
s o s , O in o a n d a , B a lb u r a ), z a fe r ta k ı (P a ta ra , K y a n e a i, B a lb u r a , B u b o n ),

granarium (A n d r ia k e , P a ta ra ), sebasteum ve nypheum (L e to o n , A n d ria k e )

g ib i y a p ıla r d a h a ö n c e k e n tle r in k a m u s a l y a p ıla n a r a s ın d a b u lu n m a y a n ,

d o ğ ru d a n Rom a e tk is i ta ş ıy a n y e n i y a p ıs a l ö ğ e le rd ir. Tam am en Rom a

ta r zın d a in ş a e d ilm iş bu yeni yapı e le m a n la rın ın y a n ıs ır a , k e n tle r in

m e v c u t y a p ıla r ın d a d a R o m a ö r n e ğ in e g ö re b ir t a k ım e k le m e le r v e d e ğ i­
ş ik lik le r y a p ılm ış t ır . K a m u s a l y a p ıla r d a k i R o m a e tk ile r i k ıs m e n “Rom a-
lıla ş tır m a ’ n m ” k ıs m e n de R o m a lıla ş m a ’ n m b ir p a rç a s ı o la ra k kabul

15IGR 3, no. 482 = OGIS, no. 555; ayrıca bk. MAGIE 1950: 529, d.n. 45.
16 Şahin - ADAK 2007: 72 v.d.
17 IGR 3, no. 487; WÖRRLE 1988: 238, d.n. 66.
e d ilm e lid ir . Ç ü n k ü b u n la rın b ir k ıs m ı v a lin in te ş v ik v e d e s te ğ i ile y a n i

d e v le t e li ile in ş a e ttir ilir k e n , b ir k ıs m ı euergetes d e n ile n y e re l h a y ır­

s e v e rle r ta r a fın d a n k e n tle r in i g ü z e lle ş tir m e k v e R o m a k e n tin e b e n z e t m e k

iç in y a p t ır ıla n te s is le r d ir. K a m u s a l y a p ıla r ın d ış ın d a k iş ile r in k e n d ile r i y a

d a a ile le r i iç in y a p tır m ış o ld u k la r ı R o m a ö r n e ğ in e g ö re in ş a e d ilm iş ta p ı­

n a k c e p h e li m e z a r y a p ı la n (P a ta r a , A r y k a n d a , M y r a ) y a d a p e ris tilli v i l ­
la la r ( A r y k a n d a , P in a r a ) ş a h ıs la rın k e n d i a r z u la r ı d o ğ r u lt u s u n d a R o m a ’ y a

y a d a R o m a lıla ş m a ’ y a d u y u la n h a y r a n lık la v e y a k e n d ile r in i g e rç e k te n b ir

R o m a lı g ib i h is s e tm e le r i n e d e n iy le in ş a e ttir d ik le r i y a p ıla r o ld u ğ u n d a n

b u n la r d o ğ r u d a n R o m a l ıl a ş m a ’ n ın g ö s te r g e s id ir .

Ç a lış m a m ız d a d e ğ e r le n d ir d iğ im iz “ R o m a lıla ş tır m a ” ve R o m a lıla ş m a

o lg u la n n ın y a n s ıd ığ ı b ir d iğ e r a la n o la n s ik k e d a r b ın d a L ik y a ’da R om a

e tk is i b ö lg e n in Rom a e y a le tin e d ö n ü ş m e s in d e n önce g ö rü lm e y e b a ş la r .

L ik y a B i r l i ğ i t a r a fın d a n d a r p e d ile n s ik k e le r in ö n y ü z t ip i o la n A p o llo n

b a ş ın ın y e rin i A u g u s tu s b a ş ın ın a l m a s ı 18 henüz Rom a e g e m e n liğ in e

g ir m e d iğ i iç in im p a r a to r p o r tr e s i ile s ik k e d a r p e tm e g ib i b ir z o r u n lu lu ğ u

o lm a y a n L i k y a ’ d a R o m a lıla ş m a ’ n ın izle r in d e n b ir i o la r a k k a b u l e d ilm e li­

d ir . C la u d iu s ta r a fın d a n b ö lg e n in e y a le tle ş tir ilm e s in in hem en a r d ın d a n

b ü tü n e y a le tle rd e o ld u ğ u g ib i ö n y ü z le r in d e im p a r a to r p o r tr e le r i ta ş ıy a n
i m p a r a t o r l u k s i k k e l e r i n i n k u l l a n ı l m a y a b a ş l a n m a s ı 19 b u k e z “ R o m a l ı l a ş -

t ır m a ’ n m ” b ir p a r ç a s ıd ır . B u n u n la b ir lik te R o m a , İm p a r a to r lu k Ç a ğ ı ’ n d a

L ik y a s ik k e le r in in a rk a y ü z le r in d e k u lla n ıla n Spes ya d a L i b e r t a s 20 g i b i

Rom a ta n rı ve p e rs o n ifık a s y o n la rı, R o m a ik o n o g r a fis in in e tk is i a ltın d a
k a lın d ığ ın ı g ö s te rm e k te d ir.

Y u k a r ıd a “ R o m a lıla ş tır m a ” ve “ R o m a lıla ş m a ” o lg u la r ı ü z e r in e y a p ı­

la n L ik y a B ö lg e s i m e r k e z li d e ğ e r le n d ir m e le r d e n y o la ç ık ıla r a k , R o m a ’
n ın , im p a ra to rlu ğ u n doğu y a rıs ın d a b ilin ç li b ir “ R o m a lıla ş tır m a ” p o liti­

k a s ı izle y ip iz le m e d iğ i s o ru s u n a te m k in li c e v a p v e r ilm e s i g e r e k tiğ i d ü ­

ş ü n c e s in d e y iz . Ç a lı ş m a m ız ı n b a ş ın d a d a d e ğ in d iğ im iz g ib i B a t ı ’ d a R o m a
e g e m e n liğ i a ltın a g ire n b ö lg e le rd e ta m a n la m ıy la Rom a ile b ir b ü tü n ­

le ş m e d e n y a n i R o m a lıla ş m a ’ d a n s ö z e tm e k m ü m k ü n ik e n D o ğ u ’ d a b u n u n

ç o k d a h a s ın ır lı b ir ç e rç e v e d e k a ld ığ ı a ç ık tır . B a t ı ’ d a o ld u ğ u g ib i D o ğ u ’ d a

d a e g e m e n lik a ltın a a lın a n b ö lg e le rin e y a le tle ş tir ilm e s i y a d a im p a ra to r

p o rtre s i ile s ik k e d a r b ın ın z o r u n lu h a le g e lm e s i Rom a D e v le ti e li ile

g e r ç e k le ş tirile n u y g u la m a la r o lm a k la b ir lik te , b u n la rla g ü d ü le n a s ıl

a m a c ın , h a lk ı R o m a lıla ş tır m a k o ld u ğ u n u s ö y le m e k g ü ç tü r. B u u y g u la ­

18 Troxell 1982: Pl. 20-25, no. 111-123.

19 Troxell 1982: Pl. 42-44.
20 Troxell 1982: Spes: 245 C4; Libertas: 247, CIO.
m a la r g e rç e k te e m p e ry a lis t p o litik a n ın b ir s o n u c u o lu p , s a d e c e R o m a ’ m n

d e ğ il d a h a ö n c e k i v e s o n ra k i h e m e n b ü tü n im p a r a to r lu k la r ın o r ta k u y g u ­
la m a la r ı o lm u ş t u r . R o m a ’ n ın D o ğ u ’ d a g e r ç e k a n la m d a R o m a lıla ş t ır m a ’ y a

y ö n e lik e n b e lir g in u y g u la m a s ı v a ta n d a ş lık h a k k ı b a ğ ış la n d ır d e n ile b ilir .

Ç ü n k ü a s lın d a b ir a y r ıc a lık o la n v e s a h ib in in t o p lu m iç e r is in d e k i s a y g ın ­
lığ ın ı a rttırm a s ın ın y a n ıs ır a , im p a ra to rlu k b a z ın d a m e m u riy e tle r ü s le n ­
m e le r in in d e y o lu n u açan b u h a k , k u ş k u s u z m e n s u p la r ı iç in g e rç e k a n ­

la m d a b ir R o m a lıla ş m a ’ n ın ifa d e s i id i. A n c a k R o m a ta r a fın d a n v a ta n d a ş ­

lık hakkı b a ğ ış ın d a b u lu n u la n k iş ile rin b ilin ç li b ir ş e k ild e daha

H e lle n is tik Ç a ğ ’da a ta la r ı ö n e m li kent ya da -L ik y a iç in d ü ş ü n ü le c e k

o lu r s a - L ik y a B i r l i ğ i m e m u r i y e tle r in d e b u lu n m u ş o la n k i ş i le r a r a s ın d a n

s e ç ilm e s i, a s lın d a bu b a ğ ış la r ın da d o ğ ru d a n R o m a lıla ş tır m a a m a c ın a

y ö n e lik o lm a d ığ ım g ö s te rm e k te d ir. Kent e litle r in in v a ta n d a ş lık hakkı

b a ğ ış la r ın d a h e d e f k itle o lm a s ı d a h a z iy a d e R o m a ’ n m o n la n y ö n e tim in in

b i r p a r ç a s ı y a p m a is te ğ i ile i l g i l i d i r . A n c a k a s ıl a m a ç b u d a o ls a b u d u r u m
v a ta n d a ş lık hakkı a la n k iş ile r in k e n d ile r in i b ir R o m a lı g ib i h is s e d iy o r
o ld u k la r ı g e r ç e ğ in i d e ğ iş tir m e m e k te d ir . H i ç kuşkusuz R om a v a ta n d a ş lık

h a k k ın ı a la r a k Rom a yaşam ta r z ın ı b e n im s e y e n bu önde g e le n to p lu m

ta b a k a la r ı v a ta n d a ş lık h a k k ın d a n yoksun daha a ş a ğ ı s e v iy e d e k i to p lu m

k e s im le r in e de ö rn e k te ş k il e tm iş le r ve o n la rın da k ıs m e n R o m a lı-

la ş m a ’ s ın ı s a ğ la m ış la r d ır . A n c a k b u t o p lu m k e s im le r in in a n tik k a y n a k la r a

ç o k s ın ır lı o la r a k y a n s ım ış o lm a s ı s ö z k o n u s u d ü ş ü n c e m iz in g e r ç e k liğ in i

k a n ıt la m a m ız ı g ü ç le ş tir m e k te d ir .

K a y n a k ç a v e k i s a l t m a l a r l is t e s i
Adak 2002 = M. Adak, “Lykia ve Roma”, şurada: S. ŞAHİN - M. ADAK (edd.),
Lykia İncelemeleri I, İstanbul 2002: 129-136.
App. Mithr. (Appianus, Mithridateios) = Appian 's Roman History, with an
English translation by H. WHITE, I-IV, Cambridge(Mass.)/London 1912-1928
(The Loeb Classical Library).
Balland 1981 = A. BALLAND, Fouilles de Xanthos, VII: Inscriptions d ’époque
impériale du Létôon, Paris 1981.
BCH = Bulletin de Correspondance Hellénique.
Behrwald 2000 = R. BEHRWALD, Der Lykische Bund, Bonn 2000.
Cic. leg. agr. (Cicero, De lege agraria) - The Speeches o f Cicero, with an
English translation by J. H. FREESE, London/New York 1930 (The Loeb
Classical Library).
CIL —Corpus Inscriptionum Latinarum (Berlin 1863-).
Ferray 1988 = J.-L. FERRA Y, Philhellénisme et impérealisme, Rome 1988.
ILLRP = Inscriptiones Latinae Liberae Rei Publicae.
Jameson 1973 = S. JAMESON, “Lykia”, RE Suppl. 13 (1973) 265-308.
Liv. (Livius, Ab urbe condita) = Livy: From the Founding o f the city, with an
English translation by B. O. FOSTER - F. G. MOORE - E. SAGE - A. C.
Schlesinger, I-XIII, London/New York 1919-1951 (The Loeb Classical
Library).
Magie 1950 = D. MAGIE, Roman Rule in Asia Minor, I—II, Princeton 1950.
MDAI(I) = Istanbuler Mitteilungen.
OGIS = W. DITTENBERGER, Orientis Graeci Inscriptiones Selectae: Supp
lementum Sylloges Inscriptionum Graecarum, I—II, Leipzig 1903-1905, ND: Hil
desheim 1960.
OMS = Opera Minora Selecta.
Polyb. (Polybios, Historiai) = The Histories, with an English translation by W. R.
Paton, I-VI, London/New York 1922-1927 (The Loeb Classical Library).
RA = Revue Archéologique.
RE = Real-Encyclopädie der klassischen Altertumswissenschaft.
ROBERT 1978 = L. Robert, “Catalogue agonistique des Romaia de Xanthos”,
RA 1978,277-290.
Schuler 2007 = C. SCHULER, “Augustus, Gott und Herr über Land und Meer:
Eine neue Inschrift aus Tyberissos im Kontext der späthellenistischen
Herrscherverehrung”, Chiron 37 (2007) 383-403.
SEG = Supplementum Epigraphicum Graecum.
Şahin - Adak 2007 = S. ŞAHİN - M. ADAK (edd.), Stadiasmus Patarensis
Itinera Romana Provinciae Lyciae, İstanbul 2007.
Tarn 2,2 = E. Kalinka, Tituli Asiae Minoris, 2: Tituli Lyciae linguis Graeca et
Latina conscripti, 2: Regio quae ad Xanthum ßumen pertinet praetor Xanthum
oppidum, Wien 1920.
Troxell 1982 = H. A. Troxell, The Coinage o f the Lycian League, New York
1982.
Un ver 2005 = G. Ün ver, Lykia ve Pamphylia 'mn Latince ve Latince-Yunanca
Çift Dilli Yazıtları Işığında Romalılaşma Süreci, Antalya 2005 (Akdeniz
Üniversitesi SBE Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
Wörrle 1988 = M. Wörrle, Stadt und Fest im kaiserzeitlichen Kleinasien,
München 1988.
Zimmermann 2005 = M. Zimmermann, “Eine Stadt und ihr kulturelles Erbe:
Vorbericht über Feldforschungen im zentrallykischen Phellos 2002-2004 mit
einem Beitrag von Christof Schuler”, MDAI(I) 55 (2005) 215-270.
 K ü ç ü k A s y a ’n in
‘R o m a n Iz a s y o n ’u
Pınar Özlem-Aytaçlar*

K ü ç ü k A s y a ’ n ın R o m a İm p a r a to r lu ğ u e g e m e n liğ i a ltın d a o ld u ğ u İs a ’ d a n

önce 2. y ü zy ıl ile İs a s o n ra s ı e rke n 4. y ü z y ılla r a r a s ın d a k i u zu n

p e r iy o d d a , s iy a s î, k ü ltü r e l v e to p lu m s a l d e ğ iş im le r e u ğ r a d ığ ı y a d s ın a m a z

b ir g e rç e k tir. B u n u n la b ir lik te , R o m a e g e m e n liğ i a ltın d a k i to p ra k la rd a

yaşanan dönüşüm ü ifa d e e t m e k ü z e r e e s k iç a ğ ta r ih ç ile r i ta r a fın d a n u z u n

z a m a n d ır k u lla n ılm a k ta o la n v e b u y a z ı n ı n b a ş lığ ın d a d a y e r a la n ‘ R o m a -

n iza s y o n ’ te r im in in , K ü çü k Asya iç in k u lla n ım ın ın ne d e re c e uygun

o l d u ğ u , b ir s ü r e d ir ta r tış m a k o n u s u d u r . B u ifa d e , i l k b a k ış t a , R o m a İm p a ­

r a t o r lu ğ u ’ n u n b ilin ç li o la r a k y ü r ü tt ü ğ ü p o lit ik a la r la , g e n iş b ir c o ğ r a fy a d a

yaşayan h a lk la r ı ‘ R o m a lıla ş tır m a ’ sı o la ra k a lg ıla n a b ilir . O ysa , K ü çü k

A s y a i ç i n , h iç d e ğ ils e k ü l t ü r e l , s o s y a l v e d in s e l a la n la r s ö z k o n u s u o l d u ­
ğunda b ö y le s i b ir k im lik d e ğ iş im in i g ö s te re n g ü ç lü k a n ıtla r b u lm a k
im k â n s ız d ır . R om a, e g e m e n liğ i a ltın a a ld ığ ı to p ra k la n , e lb e tte s iy a s î
o la r a k e t k ile m iş t ir . İm p a r a to r lu k id a re s i a lt ın d a , s ın ır la r d e ğ iş m iş , id a re

v e h u k u k s is te m i, v e r g ile n d ir m e v e d a h a b ir ç o k k u r u m s a l y a p ıd a ö n e m li
fa r k lılık la r o lu ş m u ş tu r . A n cak, b ir ‘ R o m a lıla ş m a k ’ ta n b a h s e tm e k iç in ,

t o p lu m d a y a ş a y a n in s a n la n n y a ş a m la n n ın n e d e re c e d e ğ iş tiğ in e v e e ğ e r
b ir d e ğ iş im d e n b a h s e d ile c e k s e , bunun ne k a d a r ın ın k e n d iliğ in d e n , ne
k a d a r ın ın is e R o m a ’ n ı n e tk is iy le o ld u ğ u n a b a k m a k g e re k ir. B u n o k ta d a

' Dr. Pınar Özlem-Aytaçlar, Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri
Bölümü.
ö n c e lik le , K ü ç ü k A s y a ’ n ın Rom a e g e m e n liğ i a ltm a g ir m e s in d e n önce,

y ü z y ılla r d ır iç in d e o ld u ğ u ‘ H e lle n iz a s y o n ’ u v e b u k a v r a m ın K ü ç ü k A s y a
to p r a k la n söz konusu o ld u ğ u n d a ifa d e e ttik le r in i ta n ım la m a k önem

ta ş ım a k ta d ır .

K ü ç ü k A s y a , İs a ’ d a n ö n c e 8 . v e 7 . y ü z y ılla r a k a d a r , b a tı k ıy ıla n n d a k i
Yunan k e n tle ri b ir yana b ır a k ılır s a , H e lle n k ü ltü r ü ile y a k ın iliş k ile r i

o lm a y a n , b ir b ir in d e n çok fa r k lı c o ğ r a fy a la r d a fa r k lı fa r k lı k ü ltü r le r

g e liş tir m iş ç e ş itli y e r e l h a lk la r ın yaşam a la n ıy d ı. İç B a tı A n a d o lu ’ d a k i

Ly d ia ve P h r y g ia d e v le tle r i, ö z e llik le e lit k e s im in tic a r î ve k ü ltü re l

iliş k ile r i n e d e n iy le H e lle n k ü ltü r ü y le k ıs m e n k a r ş ıla ş m ış o ls a da, bu
iliş k in in g e n iş h a lk k itle le r i n e z d in d e b ir e tk ile ş im e y o l a ç tığ ın ı s ö y le m e k

m üm kün g ö rü n m e m e k te d ir . İs a ’ d a n önce 8 .- 7 . y ü z y ılla r d a n b a ş la y a ra k

B o ğ a z la r , M a rm a ra D e n izi ve K a r a d e n iz ’ in güney k ıy ıla r ın d a k u r u la n

Y u n a n k o lo n il e r in d e k i Y u n a n l ı l a r ile y e r e l h a lk ı n t a n ış m a s ın ın ç o k e r k e n

d ö n e m le r d e n itib a re n g e rç e k le ş tiğ in i s ö y le y e b ilir iz . G e n e ll ik le , k o lo n in in

k u r u ld u ğ u y a k ın b ö lg e d e k i h a lk z a m a n la a s im ile e d ilm iş t ir . A n c a k k o lo n i
k e n t l e r in in g e n iş h in t e r la n d la n o lm a m a s ı n e d e n iy le iç b ö lg e le r u z u n s ü r e
H e l l e n k ü l t ü r e t k is in d e n u z a k k a lm ı ş l a r d ı r . Y e r l i e lit le r is e H e l l e n k ü l t ü ­

rü y le , za m a n iç in d e g id e re k daha y o ğ u n la ş a n iliş k ile r g e liş tir m iş le r d ir .

K o l o n i o la r a k k u r u la n k e n t d e v le tle r i, Y u n a n lıla r ta r a fın d a n y ö n e t ilm e k ­

te d ir le r . A n c a k , k e n t d e v le tle r in d e k i y ö n e tic i g ru p la rın b ile saf Yu n a n

o lm a d ık la r ı s ö y le n e b ilir . Sadece e r k e k le r in k a tılım ıy la g e rç e k le ş tiğ in i

b ild iğ im iz k o lo n iz a s y o n h a re k e ti sonucunda, K ü çü k A s y a ’ n ın k u ze y-
k u z e y b a tı k ıy ıla r ın a g e le n Y u n a n lıla r y e r li h a lk ta n k a d ın la r la e v le n m iş ­

le rd i. Ü s te lik a ile s in in soyunda s a f b ir Y u n a n lı kan a ra m a y a n sadece

Y u n a n l ı k o lo n is tle r d e ğ ild i. Y ö n e t ic i k e s im in d e , ç o ğ u z a m a n y e re l h a lk ­

ta n y a d a b a z e n İr a n lı k a d ın la rla e v lilik le r y a p tık la r ın ı b ilm e k te y iz . D o l a ­

y ıs ıy la , za te n y e r e l h a lk ile k ıy a s la n d ığ ın d a s a y ıc a o ld u k ç a a z o la n Y u -

n a n lıla n n , bu to p r a k la r a e tn ik k im lik le r in i b a s k ın k ıla c a k k itle s e l göç

h a r e k e tle r iy le a y a k b a s tık la r ın ı s ö y le m e k y a n lış o la c a k tır . A n c a k , b a s k ın

o la n ve o lm a y a devam edecek başka b ir ö z e llik le r i v a rd ır: D ille r i ve

k ü ltü r le ri.

Y u k a r ıd a k iy le k ıs m e n ö rtü ş e n b ir sü re ç K ü çü k A s y a ’ n ın güney

k ıs ım la rı iç in de g e ç e r lid ir . A n c a k k ıy ıd a n b ir a z u z a k la ş ıld ığ ın d a ta b lo
d e ğ iş ir v e y e r e l k ü ltü r le r / k r a llık la n n a la n ın a g ir ilir .

K ü çü k A s y a ’ n ın H e l l e n i z a s y o n u , a s ıl o la r a k B ü yü k A le k s a n d ro s ve

a r d ılla r ı d ö n e m in d e g e rç e k le ş m e y e b a ş la m ış tır . M akedon İm p a ra to r-

lu ğ u ’n u n ve d o la y ıs ıy la H e lle n k ü ltü rü n ü n s ın ır la r ın ı, K ü çü k A sya ,

L e v a n t , A s s y r ia , M ı s ı r , M e s o p o ta m ia , İr a n v e h a ttâ m o d e m A f g a n is t a n ’ ın

b a z ı b ö lg e le r in e d e k g e n iş le tm iş o la n A l e k s a n d r o s ’ u n İs a ’ d a n ö n c e 3 2 3 ’ te
ö lü m ü n d e n s o n r a , g e n e r a lle r i im p a r a to r lu ğ u b ö lg e le r e b ö le r e k y ö n e tm e y e
b a ş la m ış la r d ır . A n a d o lu ’ n u n S e le u k o s ’ la r s ü la le s in in e g e m e n liğ in d e
o ld u ğ u bu dönem de, K üçük A s y a ’da b ir ç o k yeni Yun an k e n ti k u ru l­

m u ş tu r. Y e n i d a lg a H e lle n k o lo n iz a s y o n u o la ra k a d la n d ır ıla n b u d ö n e m ­

de, yeni k u r u la n k e n tle r e Yunan d ü n y a s ın ın fa r k lı ş e h ir le r in d e n g e le n

Y u n a n l ı k o lo n is tle r y e r le ş tir ilm iş tir . B u n u n la b ir lik t e , H e lle n is t ik d ö n e m ­

d e d a h i , K ü ç ü k A s y a ’ d a k i Y u n a n l ı v a r lı ğ ı n ı n h â lâ ç o k d ü ş ü k b i r s e v iy e d e
o ld u ğ u g ö z le n m e k t e d ir . A n c a k Y u n a n tip i polis' l e r i n , A n a d o lu ’n u n d ah a
önce H e lle n k ü ltü r ü y le ta n ış m a m ış iç b ö lg e le rin d e k u r u lm a s ı ve ye re l

e litle r in d e b u ç e k im m e r k e z le r in e y ö n e le r e k “ H e lle n le ş m e s i” , e n a z ın d a n

o k u m a - y a z m a d ili o la r a k Y u n a n c a ’ n m t ü m A n a d o l u ’ d a g e ç e rli t e k d il h a ­
lin e g e lm e y e b a ş la m a s ıy la s o n u ç la n m ış tır . Bunun yanı s ıra , şu ra sı da

a ç ık tır k i , H e lle n is t ik d ö n e m d e , y e re l h a lk to p lu lu k la r ın ı y ö n e te n ye re l

k r a llık la r d a h i, te b a la r ın ı tü m ü y le Yunan s is te m in e g ö re id a r e e tm e k ­

te d ir le r. İd a re y a p ıs ı, re sm î k u r u m la n ve m e m u riy e tle r i ile y ö n e tim

s is te m i tü m ü y le Y u n a n ’dan a lın m ış tır . B u d u ru m a v e r ile b ile c e k en iy i

ö r n e k le r d e n b ir i, K ü ç ü k A s y a ’ n ın k u z e y b a tıs ın d a H e ll e n i s t ik dönem de

k u r u lm u ş o la n B ith y n ia k r a llığ ıd ır . T h r a k k ö k e n li B ith y n le r , 4. y ü zy ıl

s o n la r ın a ka d a r, küçük ta r ım s a l y e r le ş im le r d e yaşayan, k e n tle ri ya da

s iy a s a l b ir b ir lik le r i o lm a y a n v e k ü ç ü k b ö lg e le r e h ü k m e d e n y e r e l b e y l ik ­

le r in id a re s i a ltın d a yaşayan b ir h a lk tı. Ö n c e L y d ia , s o n ra A k h a m e n id

k o n tr o lü n e d e n iy le b u s a v a ş ç ı b e y le r d e n h e rh a n g i b ir i ö n e ç ık ıp s iy a s i b ir
b ir lik o lu ş tu r a m a m ış tı. P e rs k r a llığ ın ın y ık ılış ı v e B ü y ü k A le k s a n d r o s ’ u n

a r d ılla r ı a r a s ın d a k i e g e m e n lik m ü c a d e le s in in o rta y a ç ık a rd ığ ı b o ş lu ğ u

d e ğ e rle n d ire re k kra l o la n Z ip o ite s , a s k e ri o la ra k H e lle n le r le ç a tış ırk e n ,

k ü ltü r e l o la r a k H e ll e n d ü n y a s ın ın iç in e g ir m e y e b a ş la m ış tı v e k e n d i o ğ lu ­
na Yunanca b ir a d (N ik o m e d e s ) v e rm e k te te re d d ü t e tm e m iş ti. B ith y n ia
k r a llığ ın ın tü m s iy a s a l t a r ih in d e , ö z e llik le “ k e n tli” b ir y a ş a m a g e ç ild ik te n

s o n ra h ı z l a , b u k e n tli y a ş a m ın k e n d in e ö z g ü k u r u m la r ın ın y e n id e n ü re ttiğ i

k ü ltü r e l y a p ı b e n im s e n m iş tir. K e n t li y a ş a m v e b ir k e n ti o lu ş tu ra n s iy a s a l-

k a m u s a l-k ü ltü r e l o r g a n la r K ü ç ü k A s y a ’ n ın y e re l h a lk la r ı iç in y e n i ş e y le r­

d ir v e k e n d ile r in e ö z g ü b ir d ille r i o ls a d a , b ir ç o ğ u n u n , d a h a ö n c e s in d e

y a zılı a n ıtla r b ır a k m a g e le n e k le r i o lm a d ığ ı iç in , en e rk e n dönem den

itib a r e n b ilin e n t ü m y a z ı l ı b e lg e le r i Y u n a n c a ’ d ır .
B u n o k ta d a , g e n e lle m e le r y a p m a d a n ö n c e , c o ğ ra fi o la ra k ç o k g e n iş ,

ı r k , d i l , d in , e k o n o m ik v e to p lu m s a l y a p ıla ş m a a n la m ın d a b ü y ü k ç e ş itlilik

g ö s te r e n b ir b ö lg e d e n b a h s e d ild iğ i u n u tu lm a m a lıd ır . D o l a y ıs ıy l a , y u k a r ı­
d a k ıs a c a b a h s e d ile n H e lle n iz a s y o n s ü r e c in in , K ü ç ü k A s y a ’ n ın h e r k ö ş e ­

s in d e a y n ı z a m a n d a b a ş la m ış , a y n ı e t k in lik le y a ş a n m ış v e a y n ı s o n u ç la r a

u la ş m ış b ir a k ım o ld u ğ u n u d ü ş ü n m e m e k g e re k ir. Ö n c e lik le , A n a d o lu ’ n u n
b a tıs ın d a k i ş e h ir le r d e y a ş a n a n H e ll e n i z a s y o n ile , iç k e s im le r d e k i b ö lg e ­
le r d e y a ş a n a n a ra s ın d a ç o k b ü y ü k f a r k v a r d ı r . A y n ı f a r k , b ü y ü k ş e h ir le r in

t o p lu m s a l y a ş a m ın d a g ö z le n e n ç a r p ıc ı H e lle n le ş m e s ü r e c i ile , d a h a k ü ç ü k

y e r le ş im le r d e , k ö y le rd e yaşanan d e ğ iş im a r a s ın d a da, doğal o la ra k ,

b e lir le n e b ilm e k te d ir . Ü s t e lik , b u to p r a k la r , K ü ç ü k A s y a ’ d a k ü ltü r e l o la ­
r a k b e lir g in b ir i z b ır a k m a y a n P e rs d ö n e m i h a r iç , h iç b ir z a m a n te k b ir

egem en güç a ltın d a b ir le ş m e m iş tir. D o la y ıs ıy la , te k b ir d in s e l, d ils e l,

k ü ltü re l y a d a s iy a s i y a p ıla n m a s ı o lm a y a n K ü ç ü k A s y a ’ n ı n , R o m a ege­

m e n liğ i ile b ir lik t e b ir d e n b ir e ü n i fo r m b ir y a p ıy a k a v u ş tu ğ u n u s ö y le m e k

d o ğ r u o l m a z . R o m a , z a m a n iç in d e tü m K ü ç ü k A s y a ’ y ı k a p la y a n k a r a y o lu

ve ile tiş im a ğ ıy la , s is te m li ö r g ü tle n m e s iy le g ü ç lü b ir s iy a s a l b ir li k k u r ­

m ayı b a ş a r m ış tı. İm p a ra to rlu ğ u n en ü cra k ö ş e le r in e u la ş a n d e n e tim

m e k a n iz m a la r ı, h a m m a d d e k a y n a k la r ın ın k u lla n ılm a s ı v e v e r g i s is te m le ri

k u s u rs u zd u . Ancak R om a, bu g e n iş c o ğ ra fy a d a k ü ltü re l b ir ü n ifo rm ite

k u r m a n ın im k a n s ız lığ ın ın fa r k ın d a o ld u ğ u n d a n , K ü ç ü k A s y a to p r a k la r ın ı
so ru n s u z y ö n e te b ilm e k iç in , y ö n e tim i ş e h ir le r in id a r e s in e b ır a k m ış tı.

N ite k im A u g u s tu s d ö n e m in d e n itib a re n , im p a ra to rlu k , kendi k e n d in i

y ö n e te n to p lu lu k la r ın o lu ş tu rd u ğ u b ir k ü m e h a lin e g e ld i. B u u y g u la m a ,

yeni ş e h ir le r o lu ş tu ra n ve eski y e r le ş im le r i polislere d ö n ü ş tü re n H ad-

r ia n u s ve V e s p a s ia n u s d ö n e m le rin d e daha da s a ğ la m la ş tır ıld ı. Rom a,

ş e h ir le r in id a r e le r in d e ö z e r k o lm a la rın a izin v e r e r e k d o la y lı b ir k o n tro l

m e k a n iz m a s ı k u r m u ş t u . G e r e k l i d u r u m la r d a s ın ır la r ı d e ğ iş t ir m iş , v e r g ile r i

- a ş ı r ı y a k a ç m a m a k k a y d ı y l a - d ü z e n le m iş , a n c a k b ir is y a n a n e d e n o la c a k
h iç b ir r a d ik a l d e ğ iş ik liğ e g it m e m iş t i. R o m a ’ m n , K ü ç ü k A s y a ş e h ir le r in in

id a r e s in d e d o ğ ru d a n e tk is in i g ö rm e k zo rd u r, ancak bunun n e d e n in i,

K ü çü k Asya ş e h ir le r in in a r tık za te n H e lle n is tik dönem de o ld u ğ u g ib i

id a r e e d ilm e m e s in d e a ra m a k g e re k ir. R o m a lıla r , Yun an ş e h ir le r in e ,

k o n u m la r ın a b a k m a k s ı z ın t e k b ir a ç ıd a n y a k la ş m a k t a y d ıla r . B u d a Y u n a n
ş e h ir le r in d e s ta tü n ü n ö n e m in in k a d e m e li o la r a k a z a lm a s ın a v e ş e h ir le r in
t e k b i r y ö n e t ic i g ü c ü n id a r e s in e g id e r e k d a h a a ç ık h a le g e lm e s in e n e d e n

o lm u ş tu . B u d u ru m u n en a ç ık ifa d e s i, ş e h ir le r in eski d e m o k ra tik

y a p ıla r ın ı k a y b e t m e le r in d e b u lu n a b ilir . D e m o s , h a la m e c lis te t o p la n m a y a

devam e tm e k te d ir v e k a r a r la r h a la M e c lis ve H a lk a d ın a a lın m a k ta d ır .

A n cak, ‘ ekklesiast' o la n la r v e ‘ v a ta n d a ş la r ’ a y r ım ın ın y a p ılıy o r o lm a ­

s ın d a n d a a n la ş ıld ığ ı ü z e r e , m e c lis te o y v e r m e h a k k ı o la n la r a r t ık s a d e c e
b e lli b ir z e n g in liğ e s a h ip e lit v a ta n d a ş la r a r a s ın d a n ç ı k m a k t a d ır . B u e lit

k e s im in Rom a ile y a k ın b a ğ la n tıla r ı v a r d ır ; k e n d ile r in d e n ta le p e d ile n ,

h a lk a p a r a y a d a y iy e c e k y a r d ım ı y a p m a k , r e s m î b in a la r in ş a e tm e k y a d a

v a r o la n la rı o n a r m a k v e y a r e s m î m e m u r iy e tle r a lm a k g ib i s o s y a l h iz m e t­
le r i y e r in e g e tir e r e k , h e m ş e h ir le r in e k o n o m ik o la r a k k e n d ile r in i R o m a ’
nm y a r d ım ın a en a z m u h ta ç k a la c a k ş e k ild e id a m e e ttir m e le r in i s a ğ la ­
m a k ta h e m d e s u n d u k la rı h izm e tle r le k e n d i h a lk la r ın ın r e fa h ın a k a tk ıd a
b u lu n m a k ta d ır la r . D o la y ıs ıy la , K ü ç ü k A s y a ş e h ir le r i, R o m a d ö n e m in d e ,

z e n g in lik le r iy le d o ğ ru o r a n tılı o la ra k ş e h ir le r in id a r e s in d e yer a la n e lit

k e s im in y ö n e t im i a ltın d a v e y in e b u k e s im ta r a fın d a n y a p ıla n ‘ h a y ırla r ’

(ı euergesia ) s a y e s in d e re fa h iç e r is in d e y a ş a d ığ ı iç in eski d e m o k ra tik

g ü n le rin ö zle m in i ç e k m e y e n , te r s in e , Pax Romana ' n m s a ğ la d ığ ı b a r ış ,

g ü v e n lik ve z e n g in lik te n m em nun in s a n la r ın y a ş a d ığ ı y e rle r o lm u ş tu r.

R o m a ’n ın , s ın ır b ö lg e le rin e y e rle ş tird iğ i küçük g a rn izo n la r d ış ın d a ,

e y a le tle rd e k i y e rle ş im le r d e s ık ı g ü v e n lik ö n le m le r i a lm a m ış o lm a s ı da

b u n u n b ir g ö s te r g e s id ir . R o m a e g e m e n liğ in in , K ü ç ü k A s y a to p ra k la rın a
g e tird iğ i ö n e m li k a tk ıla rd a n b ir i o la n g e liş k in b ir u la ş ım a ğ ın ın k u r u l­

m a s ı y la , ş e h ir le r a r a s ın d a s e y a h a t e s k is in e n a za ra n çok daha k o la y d ır .

Ş e h ir le r i s ü s le y e n b ir b ir in d e n ş a ş a a lı b in a la r , h e y k e lle r z e n g i n l iğ in o l d u ­
ğ u y e r d e , g ö s te r iş v e ih tiş a m ın d a k a ç ın ılm a z o ld u ğ u n u n g ö s te r g e le r id ir .
F e s tiv a lle r, tiy a tr o g ö s te r ile r i, g la d y a tö r d ö ğ ü ş le ri, ü n lü h a tip le rin

s ö y l e v le r i , t ıp a la n ın d a y a p ıla n y a r ış m a la r , k ıs a c a s ı ş e h ir li y a ş a m a a it h e r
tü r e ğ le n c e v e a k t i v it e , e n g ö s te r iş li h a liy le y e r in e g e tir ilm e k te d ir . G ö s t e ­

r ile r e ö y le çok p a ra h a rc a n m a k ta d ır k i , H a d r ia n u s , A n t o n in u s P iu s ve
M a r c u s A u r e l iu s d ö n e m le r in d e ş e h ir le r in b u g ib i g e r e k s iz h a r c a m a la n n ı

a z a ltm a k iç in k a ra rla r a lın m ış tır. A n to n in u s P iu s , y a p ı fa a liy e tle r in d e k i

is ra fı ö n le m e k ü z e r e , b ir ş e h rin y e te r s a y ıd a r e s m i b in a s ı v a r s a , y e n i b ir

b in a yapm ak y e rin e , b u n a a y rıla n p a ra y la v a r o la n la rın k o r u n m a s ı iç in

e m ir v e r m iş tir . B u n a r a ğ m e n , ş e h ir le r in z e n g in lik v e re fa h iç in d e k i y a ­

ş a m la r ın ın geç 2. y ü zy ıl h a ttâ 3 . y ü zy ıl iç le r in d e dahi k e s in tiy e u ğ ra ­

m a m ış o lu ş u d a g ö s te r m e k te d ir k i , ş e h ir le r in y ö n e t ic i e liti ç o k u z u n s ü re
b o y u n c a , h â k im R o m a ile v a ta n la r ı a r a s ın d a k i d e n g e y i b a ş a r ıy la k u r a n v e
bu d e n g e n in d o ğ a l o la ra k g e tir d iğ i e r k i n e s ille r b o y u k u lla n a n fig ü rle r

o la r a k v a r lık la r ın ı d e v a m e ttir m iş le r d ir .
Rom a e g e m e n liğ i ile b ir lik te , K ü çü k Asya ş e h ir le r in d e yaşanan

ö n e m li b i r d e ğ iş im d e , R o m a İm p a r a t o r lu k k ü ltü n ü n b u ş e h ir le r e g ir m e s i
o lm u ş tu r . A u g u s t u s z a m a n ın d a o lu ş tu ru la n b u k ü lt, y e n i d ü n y a d ü z e n in i,

im p a r a to r lu k a ltın d a b ir le ş e n yeni dünyayı te m s il e d iy o rd u . B u n u n la

b ir l i k t e , R o m a , k ü l t ü n ü ş e h ir le re z o r l a s o k m a m ış tı. T e r s i n e , ç o k e r k e n b ir
dönem den itib a re n , Yunan ş e h ir le r i, im p a ra to rla ra adanan ta p m a k la r

k u r m a k iç in b ir b ir le r iy le y a rış m ış la rd ı. K ü l t ilk k u r u ld u ğ u n d a , B ith y n ia

v e A s ia e y a le tle r in d e n b ir e r ş e h re ( N ik o m e d e ia v e P e r g a m o n ) im p a r a to r
a d ın a b ir ta p ın a k d ik m e v e fe s tiv a l d ü z e n le m e iz n i v e r ilm iş t i. K ıs a sü re
iç in d e , M y t i le n e , M y la s a , E r y t h r a i, T h y a te ir a , P r ie n e ve A la b a n d a g ib i

ş e h ir le r d e , im p a ra to ru n izn iy le bu k ü lt k u r u lm u ş tu . Zam a n iç in d e
im p a r a to r lu k ta p m a k la rı b ü y ü k y a d a k ü ç ü k , Y u n a n lı o la n y a d a o lm a y a n
her ş e h rin s a h ip o lm a k is te d iğ i ş e y le r h a lin e g e lm iş ti. H a ttâ , za te n
im p a ra to rlu k k ü ltü iç in b ir ta p ın a ğ a s a h ip o la n b a z ı ş e h ir le r b ir İk in c is i

iç in izin is te m e y e b a ş la d ıla r . D o la y ıs ıy la b ir ş e h ir f a r k lı im p a ra to rla ra

a d a n m ış ik i ta p ın a ğ a b ir d e n s a h ip o la b ilm e k te y d i. B u re ka b e t g ittik ç e
k ı z ı ş t ı v e s o n u n d a b a z ı ş e h ir le r 7 ta n e im p a r a t o r lu k t a p m a ğ ın a s a h ip h a le

g e ld ile r. B u r e k a b e tin a ltın d a y a ta n n e d e n is e s a d e c e im p a ra to rla ra h o ş

g ö r ü n m e k d e ğ i l d i . Y u n a n l ı l a r , im p a r a t o r lu k k ü lt ü n e s a h ip o l a r a k a s lın d a

e s k i H e lle n is t ik k r a l k ü ltü g e le n e ğ in i d e v a m e ttir m iş o lu y o r la r d ı. A y r ı c a

ta p ın a k k o r u y u c u lu ğ u y a n i Neokoros'\uk, a it o ld u ğ u ş e h ir le re s a d e c e o n u r
d e ğ il, büyük e k o n o m ik k a za n ç la r da s a ğ lıy o r d u . F e s tiv a lle r s ıra s ın d a
c iv a r d a n a k ın a k m g e le n in s a n la r ın ş e h ir d e y a p t ığ ı h a r c a m a la r , s u n d u k la r ı

k u r b a n v e a d a k la r b ile b ü y ü k b ir g e lir k a y n a ğ ı id i v e za te n ze n g in o la n
ş e h ir y a ş a m ın a e k k a t k ı s a ğ lıy o r d u . B u z e n g in lik t e n f a y d a g ö r e n ş e h ir le ­

r in b a ş ın d a E p h e s o s g e lm e k te d ir . S m y m a is e o n u n b a ş r a k i b i d i r . B u ik i

ş e h ri, z e n g in lik te ve b ü y ü k lü k te P e rg a m o n ve M ile to s s ıra s ıy la ta k ip

e d e r . B u n l a r , h e r b i r i e n a z 2 0 0 .0 0 0 n ü f u s a s a h ip , A s i a ’ n ı n e n b ü y ü k v e
z e n g in ş e h ir le r id ir .

R o m a e g e m e n liğ i ile b i r l i k t e , K ü ç ü k A s y a ’ n ın ş e h ir le r in in g ö r ü n ü m ü

ve id a re s i b e lli b ir d e ğ iş im e u ğ ra d ı. Ancak bu d e ğ iş im , im p a ra to ru n

g ü d ü m ü y le d e ğ il, k e n d iliğ in d e n o lm u ş tu . S ıra d a n h a lk ın g ö z ü y le b a k ıl­

d ığ ın d a b u , o lu m lu b ir d e ğ iş im o ld u ğ u iç in , k o la y lık la b e n im s e n m iş ti. V e
a s lın d a , b u d e ğ iş im , s ıra d a n in s a n iç in o d e n li ç a r p ıc ı d a o l m a m ış t ı. Y e r e l

ç iftç ile r to p r a k la r ın ı e k m e y e devam e ttile r . S a d e c e to p ra k la rın ın b u lu n ­

duğu a r a z ile r ö n c e d e n k r a la a it k e n , ş im d i ş e h ir le r in m ü l k i y e t in e g e ç m iş
ve d o la y lı o la ra k R o m a ’ y a v e R o m a l ı b ü y ü k a ile le r e a it o lm u ş t u . D o l a ­

y ıs ıy la ödenm esi g e re k e n v e r g ile r de, ş e h ir le r a r a c ılığ ıy la R o m a ’y a

ö d e n m e k t e y d i. R o m a ’ n ın e g e m e n liğ i ile , id a ri v e e k o n o m ik y ö n d e n y a ş a ­
nan fa r k lıla ş m a b ile s ıra d a n in s a n ın h a y a tın d a büyük b ir d e ğ iş im e yol

a ç m a m ış tı. R o m a e g e m e n liğ i a ltın d a in s a n la r , g ü n lü k y a ş a m la r ın d a k i e n

b e lir le y ic i a la n la r ın ı y a n i d ille r in i, d in le r in i, k ü ltü r le r in i k o r u y a b ild ile r .

R o m a ’ n ın k ü ltü re l e tk is i d e , e lb e tte , sosyal s ı n ıf a tla m a is te ğ i ta ş ıy a n

a ile le r in ç o c u k la r ın a v e rd ik le ri S o k ra tia n u s ya da D e m e tria n u s g ib i

p s e u d o - L a t in is im le r le k e n d in i g ö s te r m e k te d ir . A n c a k R o m a v a ta n d a ş lığ ı
a la n Y u n a n lıla r ın d a h i, yeni L a tin is im le r in in y a n ın d a a s ıl is im le r in i
cognomen o la ra k k o r u d u k la r ı g ö rü lü r. Z a t e n , Constitutio Antoniniana ile

b ir lik te , İs a ’ d a n s o n ra 2 1 2 ’de h e rk e s e Rom a v a ta n d a ş lığ ı hakkı

ta n ın m a s ıy la b u a y r ım d a o r ta d a n k a lk m ış tır .

Rom a K ü çü k A s y a ’ s ın ın egem en k ü ltü r ü is e ta r tış m a s ız Yunan

k ü ltü r ü id i. H e r d u r u m d a , im p a r a to r lu k K ü ç ü k A s y a ’ s ın d a Y u n a n l ı o lm a k
çok ö n e m liy d i. H a d r ia n u s , ü y e le r i sadece Yunan ş e h ir le r in d e n o lu ş a n
Panhellenion’u k u rd u ğ u n d a , tü m ş e h ir le r Y u n a n l ı o ld u k la r ın ı k a n ıt la m a
y a rış ın a g ir d ile r . H e lle n g e ç m iş le r in i is p a t e tm e k a m a c ıy la , Y u n a n lı

k a h r a m a la n la r c a k u r u lu ş ö y k ü le r in i s ık s ık d ille n d ir iy o r , b ö y le b ir ö y k ü ­

le r i y o k s a d a , b u n u ö z e n le y a r a tıy o r la r d ı. Ş e h ir le r H o m e r o s g ib i y a z a r ­

la r ın a n a v a ta n ı o ld u k la rın ı ilâ n e tm e k te b ir b ir le r iy le y a r ış m a k ta y d ıla r .

K a r a d e n iz k ıy ıs ın d a k i k ü ç ü k b ir k a s a b a o la n K ro m n a b ile H o m e ro s’un
doğum y e ri o ld u ğ u n u id d ia e d e b iliy o r d u . Y u n a n m ito lo jis i v e ta n r ıla r ı

büyük önem ta ş ıy o rd u . Ilio n , h e m B ü y ü k A le k s a n d ro s ’ u h e m de R om a­

l ıla r ı, T r o y a l ı l a n n m ir a s ç ıs ı o lm a s ıy la e tk ile m iş ti. Y a da, yan b a r b a r b ir
k r a llık o la n P e r g a m o n k r a llık h a n e d a n ı A t ta lid le r b ile k e n d ile r in e Y u n a n
a ta la r e d in m e k le k a lm a m ı ş , A s y a ’ n ın H e ll e n i s t ik k ü l t ü r ü n ü n k o r u y u c u l a r ı

r o lü n ü d e ü s tle n m iş le r d i.
İs a ’ d a n s o n ra 2 . y ü z y ılın K ü çü k Asya k e n tle r in d e , s a n a tın h e r a la ­
n ın d a b ir e s k iy e d ö n ü ş g ö z le n ir . L ite r a tü r d e 2 . S o fis t ik o la r a k a d la n d ır ıla n
bu d ö n e m , ş iir d e , e d e b iy a tta , m im a r i y a d a h e y k e lt r a ş lık g ib i a la n la r d a

a r k a iz a n b ir m o d a n ın en e tk ili h a liy le y a ş a n d ığ ı b ir d e v ir d ir . Rom a

d ö n e m in in z e n g in A s y a k e n tle r in in k a lb u r ü s tü h a tip v e s o fis tle r i, K la s i k

ç a ğ ın ö n e m li e s e r le r in in k o p y a la r ın ı ü r e t m e k t e , s ö y le v le r in e k o n u o la r a k

İs a ’ d a n önce 5. ve 4 . y ü z y ılla n n büyük Yunan filo z o fla n m n e s e r le r in i

a lm a k ta y d ıla r . Ö z e llik le İs a ’ d a n s o n r a 2 . y ü z y ı l y a z ı l ı e s e r le r a ç ıs ın d a n

ç o k z e n g i n b i r d ö n e m d ir . A n c a k b u e s e r le r in n e r e d e y s e t a m a m ı y a r a t ıc ı­

lık ta n u za k , e s k iy i ta k lit eden ve yeni h iç b ir şey ü re tm e y e n k o p y a la r

g ib id ir le r . M im a r id e d e a y n ı a k ım ın iz le r i a y ır d e d ile b ilir . E p h e s o s y a d a

Sm ym a g ib i b ü y ü k ş e h ir le r i s ü s le y e n g ö s te r iş li b in a la r ın c e p h e le r in e v e

h e r y a n ı k a p la y a n h e y k e lle r e d ik k a t li b a k ıld ığ ın d a , b u e s e r le r in t ü m ü n ü n

K la s ik / H e lle n is tik heykel ve k a b a r tm a la r a k o p y a la r ı o ld u ğ u n u fa rk e t-

m em ek m üm kün d e ğ ild ir. K la s ik çağ Yunan k ü ltü r ü n ü n b ir a n la m d a

a b a r tıla r a k y a ş a n d ığ ı v e te k r a r ‘ m o d a ’ h a lin e g e ld iğ i b u d ö n e m d e Y u n a n
d ili v e k ü ltü rü ö y le s in e b a s k ın d ır k i , b u n d a n b i z z a t R o m a im p a r a to r la r ı

b ile e tk ile n m iş le r d ir . H a d r ia n u s , ‘ Y u n a n c ı k ’ a d ıy la a n ıla n a c a k d e n li H e l ­

le n d o s t u d u r . İm p a r a t o r M a r c u s A u r e l i u s , e s e r le r in i Y u n a n c a k a le m e a lır .

Z e n g in R o m a lıla r v illa la r ın ı a r k a ik Yunan h e y k e lle r in in m ükem m el

k o p y a la r ıy la s ü s le m e k te , ç o c u k la n n ı Y u n a n l ı e ğ itm e n le r e te s lim e tm e k ­

te d ir le r. Y a n i , R o m a ’n m e g e m e n liğ i a ltın d a k i t o p r a k la r d a k i id a r i e tk is in ­

d e n b a h s e d i y o r k e n , te r s in e b ir e t k i n in , b u s e fe r k ü lt ü r e l a ç ıd a n R o m a lı­

la r a u la ş t ığ ın ı s ö y l e m e l i y i z .
Rom a İm p a ra to rlu ğ u e g e m e n liğ i a ltın d a k i K ü çü k A s y a ’ n ın Yunan
ş e h ir le r in d e d u ru m b ö y le y k e n , iç k e s im le r d e , ö z e llik le k ırs a l h a y a tın

y a ş a n d ığ ı a la n la r d a b a m b a ş k a b ir y a ş a m s ü r e g itm e k te y d i. G e r ç e k te n d e ,
ö z e llik le k ırs a l k e s im s ö z k o n u s u o ld u ğ u n d a , R o m a e g e m e n liğ in in in s a n ­
la r ın g ü n lü k y a ş a m ın a e tk is i y o k d e n e c e k k a d a r a z d ı. F a r k lı b ö lg e le rd e

yaşayan, fa r k lı e tn ik kökenden h a lk la r , R o m a d ö n e m in d e a s lın d a h â lâ

H e lle n iz e o lm a s ü r e c in d e y d ile r . R o m a İm p a r a to r lu ğ u d ö n e m in d e K ü ç ü k

A s y a ’ d a b u lu n a n y a z ıtla r ın n e re d e y s e ta m a m ı Y u n a n c a v e d a h a a z o lm a k

k a y d ıy la L a tin c e y a z ılm ış la r d ır . K la s ik ve H e lle n is tik d ö n e m le r d e

A r a m ic e , F e n ik e c e ya da K a rc a , Lyk c e , Lyd c e ve P a m p h y lia d ilin d e

y a zıtla r a a z d a o ls a r a s tla n ır . A n c a k R o m a d ö n e m in e g e lin d iğ in d e y e re l
d ille rle y a zılm ış bu ö r n e k le r d e n çok az iz k a lm ış tır . B u dönem de,

ö z e l l i k l e A k d e n i z ’ in k ı y ı s ın d a y e r a la n y e r le ş im le r d e e le g e ç e n y a z ı t la r ı n

- b a z ı L a tin c e re s m î y a zıtla r y a d a m ilta ş la r ı d ı ş ı n d a - t a m a m ı, b u r a d a k i

k e n tle r d e y a ş a y a n in s a n la r ın a r tık ta m a m e n Y u n a n c a k o n u ş tu ğ u , o k u y u p -

y a z d ı ğ ı v a r s a y ım ın a d e s te k o la c a k ş e k ild e , Y u n a n c a y a z ı l m ış t ı r . K e n t le r

h ı z l ı b ir H e lle n le ş m e v e a s im ila s y o n u n y a ş a n d ığ ı y e r le r k e n , k ır s a l a la n la r
d a h a iç e k a p a n ık v e t u tu c u b ir y a ş a m a s a h n e o l m a k t a y d ı. Ö y l e k i k ırs a l

a la n la r , ş e h ir le r d e n fa r k lı o la r a k , R o m a e g e m e n liğ i d ö n e m in d e b ile h â lâ
s a h ip o ld u k la r ı ye re l ö z e llik le r in i s e r g ile y e n izle r b ır a k m ış la r d ır .

B ith y n ia , T h r a k k ö k e n in i, k iş i v e y e r is im le r in d e k o ru r. P o n tu s ’ d a geç

a n tik dönem e dek, P o n tu s d ilin in v a r lığ ın ı sü rd ü rd ü ğ ü b ilin m e k te d ir .

G a la tia ’n m k ırs a l k e s im le rin d e K e ltç e h a le n k o n u ş u lm a k ta d ır . Rom a

d ö n e m in d e v a r lığ ın ı sü rd ü re n ye re l d ille r e a it en c a n lı k a n ıt is e
P h r y g c e ’ d ir . P h r y g ia , K ü ç ü k A s y a ’n ın m e r k e z in d e y e r a la n , İs a ’ d a n ö n c e
8 . v e 7 . y ü z y ı ll a r ı n g ü ç lü b ir k r a llığ ıd ır . B ö lg e d e , b u d ö n e m e a it P h r y g c e

y a zıtla r a s ık lık la r a s tla n ır . Ancak, bundan s o n ra , ta İs a ’ d a n s o n ra 2.

y ü z y ıla k a d a r, hem en hem en h iç P h ryg c e y a zıta r a s tla m a d ığ ım ız b ir

dönem g e lir . 2 . y ü z y ıld a is e b u d il, y a z ıtla r ü z e r in d e te k ra r k a rş ım ıza

ç ık a r. A n c a k b u s e fe r k a r ş ım ız d a , Y u n a n h a r fle r i ile y a z ı l m ı ş , f a r k lı b ir
P h ryg c e v a rd ır. N e o -P h ry g c e o la ra k a d la n d ır ıla n bu d ild e y a z ılm ış
m e tin le r 2 . v e 3 . y ü z y ı ll a r b o y u n c a y a z ıtla r d a k a r ş ım ız a ç ık m a y a d e v a m

e d e r v e s o n ra o rta d a n k a lk a r . N e o - P h r y g c e m e tin le rin , Y u n a n c a y a z ılm ış

m e za r ta ş la rın a , m e za ra za ra r ve re c e k k iş ile rin b a ş ın a g e lm e s i is te n e n

fe lâ k e tle rin ifa d e s i o la ra k la n e tle m e fo r m ü lle r i ş e k lin d e e k le n m iş

o lm a la r ı ilg in ç tir . Ö y le g ö r ü n m e k te d ir k i, b ö lg e h a lk ı, a rtık Yunanca

konuşuyor ve y a zıy o r o ls a d a , ö z e llik le d in s e l iç e r ik li m e tin le rd e eski

d ille r in i k u lla n a r a k , ta n r ıla r ın a d a h a y a k ın o la c a k la r ım ve bu y o lla d a h a

e tk ili s o n u ç la r a u la ş a c a k la r ın ı d ü ş ü n m e k t e y d ile r .

Tü m bu ö r n e k le r , R o m a dönem i Küçük A s y a ’ s ın d a , e n a zın d a n iç

b ö lg e le r d e , y e r e l d ille r in h a la k o n u ş u ld u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d ir . B ü y ü k ih t i­

m a lle , b u b ö lg e le rd e y a ş a y a n in s a n la r , - b e l k i h a y a tı e v in s ın ır la r ı d a h i­

lin d e g e ç e n k a d ın la r h a r i ç - k e n d i d ille r iy le b ir lik t e Y u n a n c a ’ y ı d a ik in c i

d il o la r a k k o n u ş m a k ta y d ıla r . A n c a k , o n la rın k o n u ş tu ğ u Y u n a n c a , 4 . y ü z ­
y ıl A t in a h a tip le r in in k o n u ş tu ğ u Y u n a n c a ’ d a n o ld u k ç a f a r k lıy d ı. ‘ B a r b a r ­

c a ’ o la r a k ta n ım la n a n b u b o z u k Y u n a n c a , k ır s a l k e s im e ö z g ü y a z ıtla r d a

d a k e n d is in i g ö s te rm e k te d ir.
K ır s a l k e s im söz konusu o ld u ğ u n d a , e lim izd e k i yegâne k a n ıtla r
y a z ıtla r d ır . Ç ü n k ü a n tik y a z a r la r ın ç o k a z ı k ita p la r ın a k o n u o la r a k k ırs a l

y a ş a m ı, h a y a tla r ın ı ç ift ç ilik v e h a y v a n c ılık la k a z a n a n , b a s it k ö y y e r le ş im ­

le r in d e s a d e h a y a t la r s ü r e n in s a n la r ı a lm ış la r d ır . D o l a y ı s ı y l a , ş e h ir le r d e
e le g e ç e n y a z ı t la r ile k ırs a l b ö lg e le r in y a zıtla r ın ı k ıy a s la y a r a k b u fa rk ı

daha iy i a n la y a b ilir iz . D e m o g ra fik yapı h a k k ın d a ö n e m li b ir kaynak

o la b ile c e k y a zıtla r v a s ıta s ıy la , ş e h ir le r d e Rom a d ö n e m in d e ç o ğ u n lu k la

Y u n a n v e b ir o r a n d a d a L a t i n is im le r i ta ş ıy a n in s a n la r ın y a ş a d ığ ın ı, k ırs a l

k e s i m l e r e a it y a z ı t l a r d a is e g e r e k y e r i s im le r i n d e g e r e k s e k i ş i i s im le r i n d e

h â lâ y e r e l is im le r in d e Y u n a n is im le r in in y a n ıs ır a k u lla m la g e ld iğ in i g ö r e ­
b ilir iz . Y a d a , y u k a r ıd a d a d e ğ in ild iğ i g i b i, h e p s i Y u n a n c a y a z ı l m ı ş o ls a

da ş e h ir k a y n a k lı y a zıtla r d a k i yüksek Yunanca ile k ö y le r d e e le geçen

y a z ıtla r d a k i g ra m e ri b o z u k , d e fo r m e Y u n a n c a ’ y ı a y ır t e tm e k z o r d e ğ ild ir.

B in le r c e y ıllık y e re l ta n r ıla r a adanan a d a k la r , h a s ta lık la r ı, k ö tü ta lih i

ta n r ıs a l c e z a o la ra k g ö rd ü ğ ü iç in ta n r ıy a k e fa re t a d a k la r ı a d a y a n in s a n ­
la r ın y a z ıt la r ı, ö lü le r in in m e za rla r ın ı k o ru m a k iç in , g ü v e n lik m e m u rla ­

r ın d a n d e ğ il, ta n r ıla r ın d a n m e d e t u m a n v e b u y ü z d e n ü z e r le r in e y a z d ı k ­
la r ı la n e tle m e le r le c a y d ır ıc ı o lm a y a ç a lış a n in s a n la r ın m e z a r t a ş la n hep

k ır s a l k e s im e ö z g ü d ü r .

Gene K ü çü k A s y a ’ n ın k ırs a l k e s im le r in d e , tıp k ı Yunanca ve ye re l

d ille r in b ir a r a d a y a ş a m a s ı v e g ü n lü k y a ş a m d a k u lla n ılm a s ı g i b i, b in le r c e

y ıllık ye re l d in le r de, Yunan m ito lo jis in in ta n r ıla r ıy la b ir a r a d a , iç iç e
g e ç m iş b ir ş e k ild e v a r lığ ın ı s ü r d ü r m e k t e y d i. H e r k ö y ü n b ir y a d a b ir d e n

fa z la y e re l ta n n s ı v a r d ı v e is im le r i Z e u s , A p o l lo n g ib i Y u n a n ta n r ıla r ıy la
b ir le ş t ir ilm iş b u y e r e l t a n n l a r iç in t a p m a k la r in ş a e d i lm e k t e y d i . R o m a ’ n ın
e y a le tle rd e çok g e liş m iş b ir hukuk s is te m i ku rm u ş o lm a s ı g e r ç e ğ in e

ra ğ m e n , k u ze y d o ğ u L y d ia ve P h r y g ia b ö lg e le r in in k ö y y e rle ş im le r in d e n

g e le n ve ‘ itir a f y a zıtla r ı’ ( confessiones ) o l a r a k a d la n d ın la n m e tin le r d e

g ö s te r m e k te d ir k i, b u ra la rd a yaşayan in s a n la r, g ü n lü k yaşam daki her

t ü r lü ih tila f , â d i s u ç y a d a b a s it a n la ş m a zlık la r d a b ile m a h k e m e le r y e r in e

t a p m a k la r a b a ş v u r m a k t a , a d a le ti s ö z ü e d ile n y e r e l t a n r ıla n n d a n u m m a k ­

ta y d ıla r . T a n n la r, k ırs a l a la n la n n “ h ü k ü m d a r la r ı” o la ra k y a zıtla r d a

g e ç m e k te d ir . B u y a z ıt la r , sa d e c e b ir e y le r in d e ğ il, b a z e n tü m b ir k ö y ü n ,
b e lk i h a y v a n la r ım k ıra n b ir s a lg ın h a s ta lığ ı, b e lk i k u ra k geçen b ir

m e v s im i, ta n r ıs a l b ir c e za o la ra k a lg ıla y a r a k , “ günah ç ık a rttığ ın a ” ve

ta n n la r la b a r ış m a k iç in fid y e v e r d iğ in e d a ir ö r n e k le r s u n a rla r . K ü çü k
A s y a ’ n ı n k ır s a l k e s im le r in d e , b u d ö n e m d e k a r ş ım ız a ç ık a n d in s e l c a n la n ­

m a n ın , Y u n a n p a n th e o n u n u n ta n r ıla r ıy la y e r e l ta n r ıla r ın s y n k r e tiz m in d e n

o lu ş m u ş v e k ö y y e r le ş im le r in d e k i in s a n la r ın g ü n lü k y a ş a m la r ın d a b e lir le ­

y ic i r o l o y n a y a n k ü ltle r in y a n ıs ır a , te k ta n r ıc ılığ ın d a iz le r in e r a s tla n m a y a

b a ş la n ır. K u ts a l v e â d il o la ra k ta n ım la n a n ta n rı (y a d a ta n rı ç ifti) H o s io s
kai D ik a io s , im p a ra to rlu k d ö n e m in d e P h r y g ia b ö lg e s in d e s ık lık la

r a s t la d ığ ım ız v e ta n r ıla r ın a r tık ‘ s o y u t’ v a r lık la r o la r a k t a p ım g ö rd ü ğ ü n e

iy i b ir ö r n e k te ş k il eden b ir k ü lte s a h ip tir . Y i n e bu dönem de ‘ g ö k s e l’
(ö r n e ğ in L y d i a ’ d a M e n O u r a n io s ) y a d a ‘ e n y ü c e ’ ( Z e u s H y p s is t o s ) o la ­

r a k ta n ım la n a n ta n r ıla r y o ğ u n o la r a k ta p ın ım g ö re n ta n r ıla r d ır . T a n r ıs a l

h a b e rc i/ m e le k k a v r a m ın ın adak y a zıtla r ın d a k e n d in i g ö s te r d iğ i, b a zı
p a g a n la r ın a d a k la rın ı ‘ b ir v e te k t a n r ı’ o la r a k a d la n d ır d ık la r ı ta n r ıla r ın a
s u n d u k la rı, y in e pagan y a z ıtla r ın d a g ö rm e ye a lış k ın o ld u ğ u m u z in s a n
s u r e tin d e k i t a s v ir le r iy le b o y g ö s te r e n ta n r ıla r ın b a z ı d u r u m la r d a y e r le r in i

“ yüce ta n r ıs a llık ’ g ib i soyut b ir ka vra m a b ır a k tık la r ı b ir dönem ile

k a rş ıla ş ırız . H ır is tiy a n lığ ın r it ü e lle r i a r a s ın d a o la n g ü n a h ç ık a rm a y a da

v a f t i z g ib i s e r e m o n ile r in k ö k e n l e r in i , h a ttâ b a z e n t ıp k ı I n c i l ’ d e y e r a la n
t e r m in o lo ji ile u y u m s a ğ la r ş e k ild e , L y d i a ve P h r y g ia b ö lg e le rin in itir a f
y a zıtla r ın d a b u lm a k m ü m k ü n d ü r. E lb e tte k i, H ır is tiy a n lık p u ta ta p a r lığ a

k a r ş ı d o ğ m u ş tu r v e b u e v r e n s e l d in ile y e r e l v e c e m a a ts e l k ü ltle r a ra s ın d a
b ü y ü k f a r k la r v a r d ır . A n c a k , R o m a d ö n e m in d e s a y ıla r ı v e in s a n la r ü z e r in ­

deki e tk is i a rta n bu y e re l d in le r , za te n y ü z y ılla r d ır tu tu c u , k e n d i iç in e

k a p a lı b u to p lu m la r d a H ır is t iy a n lığ ın e n e r k e n d ö n e m le r d e n itib a re n b e ­
n im s e n m e s in e d o la y lı o la ra k z e m in h a zır la m ış g ö r ü n m e k te d ir . K ıs a c a s ı,

A s y a ’ n ın k ır s a l y e r le ş im le r in d e , R o m a d ö n e m in d e h a le n d e v a m e d e n b ir
s ü re ç o la n H e ll e n i z a s y o n u n b ir ö lç ü d e s a ğ la d ığ ı b ir li k v e o r t a k l ık h is s in in

o lu ş m a s ın a , k ıs a b ir s ü re s o n ra H ır is t iy a n lık d a h iz m e t e d e c e k tir.

S o n u ç o la r a k , R o m a d ö n e m i K ü ç ü k A s y a ’ s ı, Y u n a n k ö k e n li o ls u n y a
d a o lm a s ın tü m ş e h ir le r in d e Y u n a n c a n ın k o n u ş u ld u ğ u ve H e lle n k ü ltü ­
r ü n e u y g u n b ir y a ş a m ın s ü r e g ittiğ i b ir c o ğ r a fy a o la r a k k a r ş ım ız a ç ı k m a k ­

ta d ır . K ır s a l k e s im le r v e iç b ö lg e le r is e , ç o ğ u n lu k la H e lle n k ü ltü r ü y le
daha geç ve daha d o la y lı o la ra k k a r ş ıla ş m ış a la n la r o la ra k , h a lk ın ın ,

g e le n e k s e l yaşam ta r zın ı, d ilin i, d in in i ve k ü ltü r ü n ü b e lli o ra n la rd a

k o ru d u ğ u ve Rom a d ö n e m in d e a s lın d a h a le n H e lle n iz a s y o n s ü r e c in i

y a ş a m a k ta o la n b ö lg e le r d i. D o la y ıs ıy la , R o m a d ö n e m in d e h e n ü z ta m a m ­

la n m a d ığ ın ı s ö y le y e b ile c e ğ im iz H e lle n iz a s y o n s ü r e c i, a s lın d a R o m a ’ n ın

K ü çü k A s y a ’da ku rm a k is te d iğ i b ir liğ e h izm e t eden yegâne u n su rd u .
Ş e h ir le r d e ve köy y e rle ş im le r in d e fa r k lı ş e k ille r d e yaşansa da, H e lle n

k ü ltü r ü , R o m a ’ n ın K ü çü k Asya ü z e r in d e k i e g e m e n liğ in i k o ru m a s ın d a ,

a s k e rî le jy o n la r d a n , R o m a h u k u k u n d a n y a d a im p a ra to rlu k k ü ltü n d e n ç o k
d a h a e tk ili b ir a ra ç o lm u ş t u . R o m a ’ n m , ö z g ü r lü ğ ü n ü e lin d e n a ld ığ ı h a lk ­

la r a , k ü ltü r le r in i d ile d ik le r in c e y a ş a m a h a k k ı ta n ım ış o lm a s ın d a sadece

b ir ‘ te la fi’ n iy e ti a ra m a m a k g e re k ir. Bunda, Rom a İm p a r a to r lu ğ u ’ n u n

a k ıllıc a y ü r ü ttü ğ ü v e 6 0 0 y ı l b o y u n c a y a ş a m a s ın ı s a ğ la y a n id a r i p o lit ik a ­

s ın ın y a n ıs ır a , H e lle n k ü ltü r ü n ü n k ö k lü , ze n g in , d iğ e r k ü ltü r le r i iç in d e

e rite n gücünün de e tk is i v a r d ır . H e lle n k ü ltü r ü n ü n , Rom a e g e m e n liğ i

a ltın d a k i K ü çü k Asya to p r a k la r ın d a y a ra ttığ ı b ir lik , b ir sü re s o n ra

H ır is tiy a n lık in a n c ın ın da gene bu to p r a k la r d a filiz le n m e s iy le p e k iş e ­

c e k t ir . R o m a is e , id a re s i a ltın d a d a h a k o la y lık la tu ta b ile c e ğ i b ü tü n s e l b ir

y a p ıy a h izm e t ve re c e k b ir d iğ e r unsur o la ra k , bu s e fe r H ır is tiy a n lığ ı
d e v le t d in i o la ra k kabul e d e c e k tir. K e n d is i de b ir L a tin o la n y a za r

V e r g ilıu s ’u n Aeneas a d lı e s e r in d e d e ( V I , 8 4 7 - 8 ) b e lir t t iğ i g i b i , R o m a ’ m n

g ö re vi y ö n e tm e k tir ve T ü r k iy e C u m h u r iy e ti d ö n e m in e k a d a r, K ü çü k

Asya t o p r a k la r ın d a y a ş a m ış o la n Y u n a n lıla r ın h â lâ R u m , y a n i ‘ R o m a l ı ’

o la ra k a d la n d ır ılm a s ı b ile , bu g ö re vi b a ş a rıy la y ü rü ttü ğ ü n ü n en a ç ık

g ö s te r g e s id ir :

Başkaları yum uşatıp işleyecek tuncu, demiri diriltecek

İnanıyorum, can verecekler mermer yiğit yontularına,
Daha başarılı hatipler yetiştirecekler savları savunan,
Göksel olayları, devinimleri ölçecek, bilecek, saptayacaklar.
Unutma, ey Romalı, egemenliğin altında yönetm eyi ulusları,
Yasaları koymak, barışı sağlamak, düşkünleri korumak,
Dikbaşlıları yola getirm ek görevindir senin.

K aynakça:
Corsten, Thomas., “From Indigenous States to Roman Provinces: Developments in Society,
Economy and Mythology in Asia Minor”, (yayımlanmamış konferans metni).
Magie, David., Roman Rule in Asia Minor to the End o f the Third Century After Christ,
Princeton, 1950.
Marek, Christian., “Hellenization and Romanization in Northern Anatolia: An Overview”,
Symposium on Mithridates VI and the Pontic Kingdom, Aarhus, Denmark, 11-13 January,
2007.
Mitchell, Stephen., Anatolia: Land, Men, and Gods in Asia Minor, I - II. Oxford 1993.
HUKUK TURHAN KAÇAR MİMARİ ROMANİZASYON
Eskiçağ Hıristiyanlığı'nda
N ADİGÜ NAL SUNA GÜVEN FİLİZ DÖNMEZ-
Yol Ayrımı: Kadıköy
Roma Hukukunun Roma Mimarlığını ÖZTÜRK
Konsili ve Mirası
Temel Kriterleri, Anlam aya Çalışmak Likya Örneğinde
Kavram ve K urum lan • ' EDEBİYAT Romalılaştırma ve
TARİH
Romalılaşma
BELG İN ERDOĞMUŞ BE DİA DEMİRİŞ
MEHMET A L İ KAYA
Rom a H ukuku Rom a Edebiyatı: PINAR ÖZLEM-
A nadolu'da Roma
Başlangıcı. Sınırları, AYTAÇLAR
DİN Egemenliği (İÖ 205-25)
Özellikleri Küçük Asya'nın
ERKAN İZNİK MUSTAFA H. SAYAR 'Romanizasyon'u
GÜL ÖZAKTÜRK
Pagan Bir İmparatorluğun G eç Antik Devir
Tarihin Akışını
Hıristiyan İmparatorluğa
Değiştiren Söylevler: EKONOMİ
Dönüşümü: ISSN 13D3-7E4E0-0
Orationes Philippicae
Geç Antikçağ'da Roma OĞUZ TEKİN
İmparatorluğu Ü. FAFO TELATAR
Rom a Edebiyatında
Rom a Devletinde III il i
Para ve Ekonom i 9 " 7 7 1303 7 2 4 2 0 7 "
Paistoral Şiir