Eftirfarandi grein var sótt af Tímarit.is þann 8. júní 2018 klukkan 15:41.

Titill
Af uppruna Flateyjarbókar.
Höfundur
Ólafur Halldórsson (1920-2013)
Tímarit
Ný saga
1. árgangur 1987
1. tölublað
Bls. 84-86
Vefslóð
http://timarit.is/view_page_init.jsp?gegnirId=000560535

Landsbókasafn Íslands - Háskólabókasafn á og rekur Tímarit.is. Safnið áskilur sér engan rétt á því
myndefni sem birtist á vefnum. Öll endurnot á stafrænum myndum af efni sem fallið er úr höfundarrétti
eru heimil án endurgjalds eða leyfis frá safninu.
Birting á Tímarit.is á efni í höfundarrétti er skv. samningi við rétthafa. Safnið á því ekki höfundarrétt
að efni sem birt er á vefnum. Öll endurnot, bæði á texta og stafrænum myndum, á efni sem enn er í
höfundarrétti eru því óheimil án leyfis viðkomandi rétthafa.
 Af uppruna Flat eyjarbókar
Ólafur Halldórsson
I
annálabroti sem hefur
varðveist í einkennilegu
samtíningshandriti, AM 764
4to (skrifað um 1376-86),' er
við árið 1371 getið um fæðingu
Ólafs konungs Hákonarsonar
á þessa leið (hér fært til nú-
tíma stafsetningar):
Og er drottningin Hákonar
kóngs mundi vera jóðsjúk
birtist henni Ólafur kóngur
og talaði svo við hana: „Ef
þú vill heil verða af þessum
sjúkdóm, þá skal Hákon
kóngur sverja eið að hann
skal halda þau lög sem hélt
hinn helgi Ólafur kóngur.
Og þá er sveinninn er vij
vetra þá skal færa hann til
Niðaróss, og skal honum
þar kenna." Eftir þessa
hluti sagða vaknar drottn-
ingin, en þó varð hún eigi
léttari fyrr en hann hafði
svarið. 2
Peter Andreas Munch getur
um þessa sögn í Noregssögu
sinni og nefnir enga aðra
heimild en þessa. 3 En aug-
ljóst er að Magnús prestur
Þórhallsson, annar aðalritari
Flateyjarbókar, hefur þekkt
sömu heimild og þá sem ann-
álsritarinn notaði. Magnús
prestur jók þremur blöðum
framan við þann hluta hand-
ritsins sem Jón prestur
Þórðarson hafði skrifað og
fyllti einnig blaðsíðu sem Jón
hafði skilið eftir auða f remst í
fyrsta kveri. Meðal efnis þess
sem Magnús prestur jók
framan við bókina eru ættar-
: f
tölur Noregskonunga og
konungaraðir í Noregi; þar
stendur þetta meðal annars
(hér fært til nútíma stafsetn-
ingar):
...Hákon háleggur; hans
dóttir Ingibjörg; hennar
son Magnús góði Eireksson
langa hertoga; hans son
Hákon; hans son Ólafur er
þá var x vetra er faðir hans
andaðist. Hann var konung-
ur yfir Noregi, Danmörk og
öllum þeim skattlöndum er
þar liggja til og réttur erf-
ingi alls Svíaríkis er Albrikt
son Mækinborgargreifa
hélt; hann var systurson
Magnús konungs góða,
föðurföður Ólafs. Þessi
Ólafur var heitinn eftir hin-
um heilaga Ólafi konungi
Haraldssyni eftir sjálfs
hans tilvísan. Hann var þá
konungur er sjá bók var
skrifuð. Þá var liðið frá
hingaðburð vors herra Jesú
Kristi m.ccc.lxxx og vij ár.
Það sem hér segir, að Ólafur
Hákonarson hafi verið heit-
inn eftir Ólafi helga „eftir
sjálfs hans tilvísan" hlýtur að
vera ættað úr sömu heimild
og það sem segir af fæðingu
hans í annálnum í AM 764 4to,
en allt er óvíst um hvers eðlis
sú heimild hefur verið.
Væntanlega hefur verið
stuðst við þessa sömu heimild
í stuttum kapítula í lokum
þessara viðauka Magnúsar
prests í Flateyjarbók:
Ári síðar en fyrr segir hvarf
Ólafur konungur Hákonar-
84
son; sögðu Danir hann
dauðan, en Norðmenn
vildu ekki trúa því. Þá var
tekin til ríkisstjórnar yfir
Noreg og Danmörk drottn-
ingin Margreta, móðir
Ólafs konungs, en dóttir
Valdamars Danakonungs,
eftir er hún lét fanga Albr-
ikt.
Albrecht af Mecklenburg var
tekinn til fanga af mónnum
Margrétar drottingar við
Falen á Vestra-Gautlandi 24.
febrúar 1389.4 Fréttir um það
hafa væntanlega borist til ís-
lands sumarið eftir. Þá er
augljóst að Magnús prestur
Þórhallsson hefur ekki
skrifað þessa viðauka sína
fremst í Flateyjarbók fyrr en í
fyrsta lagi sumarið 1389.
Ólafur konungur Hákonar-
son dó síðsumars 1387, og
jílrtlll
rflWl — . í f i »l)rt ÍKt i
»Ha(
!*Bi>ll
om Vffl- pUh- alnlhi tib dpúnS o
Wr. {nhHt *■ Iltfr po;i,ttfcSn„),,
flrpíi r
»ta i .•numi' fh.-tn •» aAi u.„....
Upphafsstafur, H, með mynd af
Haraldi hárfagra að skera bönd-
in af Dofra. Stafurinn er I upp-
hafi Hálfdánar þáttar svarta og
Haralds hárfagra.
 í®á$%&^ virðist hafa orðið brátt um
hann. Eftir dauða hans hefur
fljótlega komið upp sá orð-
rómur í Noregi að hann hafi
ekki dáið, heldur horfið, en sú
sögn kemur bæði f ram í annál
Flateyjarbókar og Gott-
skálksannál; í Gottskálksann-
ál stendur við árið 1387:
„Hvarf Ólafs kóngs Hákonar-
sonar."
Talið er að Ólafur konung-
ur Hákonarson hafi verið
heitinn eftir Ólafi helga
Haraldssyni. Líklega hafa
Norðmenn bundið miklar
vonir við hann, en þar sem
hann dó (eða hvarf) einungis
sautján ára gamall urðu af rek
hans engin. Ég hef þó grun um
að við íslendingar eigum hon-
um töluvert að þakka, og skal
þá víkja að Flateyjarbók.
í formála sem Magnús
prestur Þórhallsson hefur
skrifað á fremstu blaðsíðu
Flateyjarbókar er þess getið
að Jón Hákonarson eigi bók-
ina, en hana hafi skrifað Jón
prestur Þórðarson og Magnús
prestur Þórhallsson. Jón
prestur hefur byrjað á bók-
inni og hefur sett fremst í
þann hluta sem hann skrifaði
Eiríks sögu víðförla. Þeirri
sögu lýkur á eftirmála sem
ugglaust er saminn af Jóni
Þórðarsyni:
En því setti sá þetta ævin-
týr fyrst í þessa bók, er
hana skrifaði, að hann vill
i
I
að hver maður viti það, að
ekki er traust trútt nema af
guði, þvíað þó heiðnir
menn fái frægð mikla af
sínum afreksverkum, þá er
það mikill munur, þá er
þeir enda þetta hið stund-
lega líf, að þeir hafa þá
tekið sitt verðkaup af orð-
lofi manna fyrir sinn
frama, en eigu þá von hegn-
ingar fyrir sín brot og trú-
Upphafsstafur, N, við upphaf þáttarins Hversu Noregur bygg-
ist. l' stafnum er mynd af manni sem situr við skrifpúlt og er
opin bók á púltinu. Á bókinni stendur: 'ion hakonarson aa mik'.
leysi, er þeir kunnu eigi
skapara sinn. En hinir sem
guði hafa unnað og þar allt
traust haft og barist fyrir
f relsi heilagrar kristni hafa
þó af hinum vitrustu mönn-
um fengið meira lof, en það
að auk að mest er, að þá er
þeir hafa fram gengið um
almennilegar dyr dauðans,
sem ekki hold má forðast,
hafa þeir tekið sitt verð-
kaup, það er að skilja eilíft
ríki með allsvaldanda guði
utan enda, sem þessi Eirek-
ur sem nú var frá sagt. 5
Hér á eftir kemur svo Ólafs
saga Tryggvasonar hin mesta
og þar næst Ólafs saga helga
hin sérstaka eftir Snorra
Sturluson og báðar sögurnar
„með öllum sínum þáttum",
eins og segir í formálanum, og
eru sögurnar að vísu ekki ein-
ungis auknar með mörgum
þáttum, heldur einnig heilum
sögum, svo sem Færeyinga
sögu, Jómsvíkinga sögu,
Grænlendinga sögu og
Orkneyinga sögu, það er öll-
um þeim sögum sem völ var á
og vörðuðu skattlönd þau
85
sem heyrðu undir veldi
Noregskonungs. Jón prestur
Þórðarson hefur skrifað
báðar Ólafanna sögur, svo og
tíu síðustu kapítula Færey-
inga sögu, sem koma næst á
eftir Ólafs sögu helga og þar
næst síðari hluta Orkneyinga
sögu, 20.-49. kapítula, en þar á
eftir hefur Magnús prestur
Þórhallsson tekið við og lokið
við bókina. í klausu úr viðbót
Magnúsar prests fremst í
Flateyjarbók, sem var tekin
upp hér á undan, er þess getið
að Ólafur Hákonarson hafi
verið konungur ,,er sjá bók
var skrifuð" og tekið fram að
það var árið 1387. Þetta á við
þann hluta handritsins sem
Jón Þórðarson skrifaði.
Líklegast þætti mér að Jón
Þórðarson hafi ráðið efnisvali
í þann hluta handritsins sem
hann skrifaði, en væntanlega
þó í samráði við Jón Hákonar-
son, ef hann hefur verið upp-
hafsmaður þess að Flateyjar-
bók var skrifuð, sem er lík-
legast. En ég efast um að þeir
hafi hugsað sér að bókin ætti
að vera samfelld saga Noregs-
 Éfcöfai konunga. Líklegra þætti mér
að þeir hafi einungis ætlað
sér að hafa í henni Ólafanna
sögur og hafa þær lengri og
fyllri en í nokkurri annarri
bók. E n E iríks saga víðförla
hefur verið sett fremst í bók-
ina þeim til íhugunar og eftir-
■ breytni sem bókin hefur í
fyrstu verið ætluð. Þess vegna
er í eftirmála Jóns Þórðar-
sonar við þá sögu lögð áhersla
á það lof sem þeir hljóta hjá
hinum vitrustum mönnum,
sem hafa barist fyrir frelsi
heilagrar kristni. Ætli Flat-
eyjarbók hafi ekki í upphafi
verið ætluð til þess að færa
hana Ólafi konungi Hákonar-
syni að gjöf ? Hann var þriðji
konungur Noregs sem hét
Ólafur, og því hefur þótt vel
við hæfi að gefa honum sögur
af nöfnum hans, Ólafi
Tryggvasyni og Ólafi helga
Haraldssyni með mörgum
dæmum honum til fróðleiks
og fyrirmyndar af ágætum
lifnaði og afreksverkum
þessara konunga, og mætti
raunar vera, að safnað hafi
verð drögum að sögu hans
sjálfs, sem hafi átt að koma á
eftir Ólafs sögu helga, og að
þau drög séu sú sameiginlega
heimild fyrir því sem frá hon-
um segir í Flateyjarbók og
annálnum í AM 764 4to. En lát
Ólafs Hákonarsonar (eða
hvarf) hefur frést hingað til
lands með vorskipum 1388,
og þá er líklegast að í bili hafi
verið hætt við að ljúka við
bókina. Þá hefur Jón Þórðar-
son orðið atvinnulaus og
ákveðið að fara til Noregs, en
þar var hann, samkvæmt því
sem segir í annál Flateyjar-
v&fvá feú py pia tifttft *örtftfc?tnxbdr
idfeWrtu'W 1 - ' / ■ w'%
C d W P 'tníttft-ufttiffJí&H
UWdWfmS*^
i>a«Oíhr<%Ufi
**£$ ihwfi tltjoii
löfíiurtptuttthtfí ^tMlJrtft?fíal
I
Upphafsstafur, A, með mynd af sængurkonu upphafi kapftula
með frásögn af fæðingu Ó lafs Tryggvasonar.
bókar við árið 1394, í sex ár og annan en þann að vera kon-
hélt Krosskirkju í Björgvin. ungur og heita í höfuðið á
En síðar hefur Jón Hákonar- Ólafi helga. E n aldrei fékk
son fengið Magnús prest Þór- hann bókina, og eigi hörmum
hallsson til að ljúka við hand- vér það.
ritið (annálnum lýkur 1394)
og auka við það meiru efni en Tilvísanir:
upphaflega var ætlað, lýsa 1. Ólafur Halldórsson: ,,Rím-
bókina alla og gera hana beglusmiður". „Opuscula
þannig úr garði, að hún var septentrionalia. Festskrift
konungsgersemi. E n ekki til Ole Widding 10.10.1977.
komst hún í konungsgarð fyrr Hafniæ 1977, bls. 32-49.
en 362 árum síðar. Úr þeim 2. Islandske Annaler ind t il
1578. Udg. ved Dr. Gustav
konungsgarði kom Flateyjar-
Storm. Christiania 1888.
bók til Islands 21. apríl 1971 Bls. 229.
og heldur nú hátíðlegt sex 3. Det norske Folks Hist orie
hundruð ára afmæli sitt í fremstillet af P.A. Munch.
Stofnun Árna Magnússonar á Anden Hovedafdeling.
íslandi. F^rste Deel. Christiania
En ef þessi tilgáta er rétt, að 1862. Bls. 861-62.
Flateyjarbók hafi í upphafi 4. Norges hist orie. Bind 4 av
verið ætluð sem gjöf til Ólafs Steinar Imsen, J^rn
konungs Hákonarsonar er Sandnes. J. W. Cappelens
forlag 1977, bls. 307.
það að nokkru leyti honum að
5. Eiríks saga viðförla. Udg. af
þakka að þessi bók er enn til Helle Jensen. E ditiones
og einsætt að virða það við Arnamagnæanæ. Series B,
hann, enda þótt hann ætti þar vol. 29. Kabenhavn 1983,
sjálfur engan hlut að máli, bls. lxiog 112-14.
86